بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

ص: 2

تضمین نحوی در قرآن

از منظر المیزان

حمید الهی دوست

عضو هيئت علمي جامعة المصطفي العالميه

واحد اصفهان

براتعلی حق شناس روح الله واعظی

ص: 3

قلمرو بحث و روش آن.......... 32

فصل دوم: مفاهیم.......... 33

قرآن.......... 33

تضمین.......... 34

اشراب.......... 35

سیّد محمّد حسین طباطبایی.......... 35

الميزان فى تفسير القرآن.......... 37

اوّلین مورد تضمین درتفسیر «البیان» و «المیزان».......... 39

وجوه.......... 41

انواع تضمین.......... 41

آراء علمای نحو و تفسیر درباره ی تضمین.......... 49

آراء علمای نحو.......... 49

آراء علمای علم تفسیر.......... 52

آیا تضمین قیاسی است یا سماعی؟.......... 54

دیدگاه نحویان.......... 54

دیدگاه مفسّران.......... 56

آیا تضمین حقیقت است یا مجاز یا کنایه؟.......... 58

معیارهای تشخیص موارد تضمین قطعی و احتمالی.......... 59

معیارهای تشخیص موارد تضمین قطعی.......... 59

معیارهای تشخیص موارد تضمین احتمالی.......... 59

شواهد و قرائن تضمین.......... 60

تفاسیری که بیشتر از بقیّه به تضمین پرداخته اند.......... 60

ص: 6

بخش دوم:

موارد تضمین قطعی در قرآن از منظرتفسیر «المیزان».......... 63

فصل اوّل: موارد تضمین قطعی مصرّح در قرآن از منظر تفسیر «المیزان».......... 65

1- حرف الف.......... 66

1-1 أذِنَ.......... 66

1-2 أفک.......... 67

1-3 أکَلَ.......... 68

1-4 ایلاء (ألو).......... 69

2- حرف تاء.......... 71

2-1 تبع.......... 71

2-2 تلاوه (تلو).......... 72

3- حرف حاء.......... 74

3-1 «حبّ» با حرف جرّ «عن».......... 74

3-2 حبّ با حرف جرّ «علی».......... 75

4- حرف خاء.......... 77

مخالفه (خلف).......... 77

5- حرف دال.......... 78

تدبیر(دبر).......... 78

6- حرف راء.......... 79

6-1 رأی (رؤیه).......... 79

6-2 رفث.......... 88

6-3 رکب.......... 89

7- حرف سین.......... 90

7-1 سأل الی.......... 90

ص: 7

7-2 سَألَ به.......... 91

7-3 سلوک (سلک).......... 93

7-4 إستماع (سمع).......... 94

8- حرف صاد.......... 95

صار یصور.......... 95

9- حرف طاء.......... 96

طوع.......... 96

10- حرف عین.......... 99

10-1 عاد(عود).......... 99

10-2 عتو.......... 102

11- حرف غین.......... 103

11-1 غدا (غدو).......... 103

11-2 غنی.......... 104

12- حرف قاف.......... 112

قضی.......... 112

13- حرف کاف.......... 116

13-1 تکبیر(کبر).......... 116

13-2 کدح.......... 118

14- حرف لام.......... 119

لان (لین).......... 119

15- حرف میم.......... 120

15-1 مکر.......... 120

15-2 تمکین (مکن).......... 122

15-3 مَنَعَ.......... 123

ص: 8

16- حرف نون.......... 124

16-1 نَصَرَ با حرف جرّ «الی».......... 124

16-2 نَصَرَ با حرف جرّ «من».......... 126

17- حرف هاء.......... 128

هدایت (هدی).......... 128

فصل دوّم: موارد تضمین قطعی در حروف از منظر تفسیر «المیزان».......... 131

1- حرف باء به معنای فی.......... 131

2- حرف لام به معنای الی.......... 133

بخش سوّم:

موارد تضمین احتمالی در قرآن از منظر تفسیر المیزان.......... 139

1- حرف ألف.......... 141

ایمان (أمن).......... 141

2- حرف باء.......... 147

2-1 تبتل (بتل).......... 147

2-2 بعث.......... 148

2-3 ابتغاء (بغی).......... 149

3- حرف ثاء.......... 151

3-1 تثاقل (ثقل).......... 151

3-2 إثابه (ثوب).......... 151

4- حرف جیم.......... 153

استجابه.......... 153

5- حرف حاء.......... 163

حقیق (حقق).......... 163

6- حرف دال.......... 164

ص: 9

6-1 إدخال (دخل).......... 164

6-2 دنو.......... 164

7- حرف ذال.......... 165

ذلّة.......... 165

8- حرف راء.......... 166

8-1 رَدِفَ.......... 166

8-2 رَضِیَ (رضو).......... 167

8-3 رَضِیَ به (رضو).......... 172

9- حرف سین.......... 176

اسراف (سرف).......... 176

10- حرف صاد.......... 177

اصطناع (صنع).......... 177

11- حرف ضاد.......... 178

اضلال (ضلّ).......... 178

12- حرف عین.......... 182

12-1 عدا (عدو).......... 182

12-2 عَلِمَ.......... 183

13- حرف فاء.......... 186

تفضیل (فضل).......... 186

14- حرف قاف.......... 188

14-1 قضی.......... 188

14-2 تقطُّع (قطع).......... 188

15- حرف نون.......... 190

انفاق (نفق).......... 190

ص: 10

16- حرف واو.......... 192

16-1 مودّة.......... 192

16-2 توصیه (وَصَّی).......... 197

17- حرف یاء.......... 199

یأس.......... 199

الحاق: موارد پندار تضمین (تضمین های دارای ابهام).......... 201

1- حرف حاء.......... 201

احاطه (حوط).......... 201

2- حرف باء.......... 202

استبدال (بدل).......... 202

3- حرف ثاء.......... 203

یثبت (ثبت).......... 203

چراغ راه آیندگان.......... 205

خاتمه و نتیجه ی مباحث.......... 206

پیوست: جدول تعداد آیه ها و تعداد موارد انجام گرفته در این پژوهش.......... 207

پیوست: جدول فهرست موارد تضمین به ترتیب سوره های قرآن.......... 208

فهرست منابع و مآ خذ.......... 228

ص: 11

ص: 12

کفایت مسح مقداری از سر فرمودند: «أَنَّ الْمَسْحَ بِبَعْضِ الرَّأْسِ لِمَكَانِ الْبَاء»(1) یعنی زراره را به تبعیضیه بودن «باء» رهنمون ساختند. البتّه تشخیص نکات ادبی نیاز به تبحّر در این علوم دارد که کار ساده ای نیست. یکی از مباحث مهم و کاربردی در علم نحو، باب تضمین است. از میان مفسّران بزرگ، مرحوم سیّد محمد حسین طباطبایی به این امر مهم پرداخته و موارد تضمین در آیات قرآن را متذکّر گردیده است. باب تضمین، نقش تعیین کننده ای در ترجمه و تفسیر قرآن کریم دارد و بدون توجّه به آن، ترجمه و تفسیر دقیقی به دست نمی آید. علاوه بر اینکه به کمک شناخت موارد تضمین در قرآن می توان ترجمه ها و تفاسیر قرآن را مورد نقد قرار داد. بنابر این، تضمین، یک نوع نگاه ادبی لغوی به واژگان قرآن است که در ترجمه و تفسیر آیات نقش آفرین است. تضمین نحوی یکی از ظرافت های کلام عرب است که استفاده از آن به کلام زیبایی خاصّی می بخشد و با جستجو در قرآن کریم آیات زیادی یافت می شوند که تضمین در آنها به کار رفته است. عالمان و بزرگان دین بر تحقیق در باب تضمین برای آشنایی بیشتر با عظمت ادبی قرآن تأکید می کنند. البتّه باب تضمین اختصاص به قرآن ندارد و در احادیث و اشعار و کلام عرب کاربرد زیادی دارد. با دقّت نمودن در پیشینه ي تضمین در احادیث و در علم نحو و لغت و تفسیر معلوم می گردد که عالمان از زمان اهل بیت(علیهم السلام) به بحث تضمین توجّه خاصّی داشته اند.

موضوع این نوشتار، وجوه تضمین نحوی در قرآن از منظر تفسیر «المیزان» است. در این نوشتار، تضمین نحوی و اقسام آن در تفسیر «المیزان» مورد پژوهش قرار گرفته است و در این تفسیر ارزنده از همان ابتدا به تضمین نحوی توجّه شده

ص: 14

است. روش تحقیق این پژوهش عبارت است از: آموزه های آمیزه ای که تلفیقی از مباحث نقلی وحیانی و مباحث زبانی و ادبی می باشد و این اطلاعات و داده ها از اسناد نوشتاری و نرم افزارهای علمی گردآوری شده است. تضمین به این معنا است كه به لفظى معناى لفظ ديگرى را اشراب كند و در نتيجه حکم آن را پیدا كند. تضمین دارای اقسامی است که در قالب چهار تقسیم بندی بیان می شود: 1- تضمین در افعال، تضمین در اسم ها و تضمین در حروف؛ 2- تضمین قطعی و تضمین احتمالی؛ 3- تضمین أخذ و أخذ و تضمین أخذ و رفض؛ 4- تضمین مصرّح و تضمین غیر مصرّح.

تضمین قطعی، تضمینی است که به صورت یقینی تضمین محسوب شده است. تضمین احتمالی، تضمینی است که در تفسیر «المیزان» به تضمین بودن آن تصریح نشده و احتمال داده می شود که تضمین اراده شده باشد.

برای به دست آوردن مبانی نگارنده ی تفسیر «المیزان» تمامی موارد تضمین مصرّح بررسی گردید. نتیجه ی به دست آمده این شد که در تفسیر «المیزان» همه ی اقسام تضمین پذیرفته شده است و برای هر چهار نوع تقسیم بندی با همه ی اقسام آنها آیاتی بیان شده است، ولی در این نوشتار، تضمین در افعال به طور جامع بررسی گردیده است. منظور از «وجوه تضمين» در این پژوهش، همان انواع تضمین است که در قالب چهار تقسیم بندی ارائه گردیده و همچنین مراد از «وجوه تضمین»، سبب و علّت تضمین است. بنابر این هر کجا که در تفسیر «المیزان» سبب و وجه تضمین با صراحت بیان شده باشد و یا ظهور در آن سبب داشته باشد در این نوشتار ذکر گردیده است. در این پژوهش از تفسیر «المیزان» 244 آیه درباره ی تضمین ذکر شده با این تفصیل که 131 مورد از موارد تضمین قطعی و 110 مورد از موارد تضمین احتمالی می باشد و گردآوری 131 مورد از موارد تضمین قطعی از تفسیر «المیزان» دلیل بر اثبات مبحث تضمین و دلیل بطلان کلام منکران باب تضمین می باشد که خود، یکی از یافته های این پژوهش است.

تفحّص در کلمات مفسّران و علمای علم نحو چنین نتیجه می دهد که قیاسی

ص: 15

بودن تضمین از قوّت بیشتری برخوردار است؛ زیرا که قائلان به این مطلب که تضمین قیاسی است بسیار فراوان هستند و از طرفی ابن جنّی(1)

نوشته است که:

«من در لغت، موارد بسیاری از این فنّ (تضمین) را یافتم که قابل احاطه نیست و شاید اگر جمع آوری گردد کتاب قطوری تألیف می گردد.»

علاوه بر اینکه عبّاس حسن(2)

قول مجمع لغت عربیّه را نقل نموده و نوشته که:

«مجمع علمای لغت عربی با سه شرط تضمین را قیاسی می دانند: 1- مناسبت بین دو فعل وجود داشته باشد.......... 2- قرینه ای بر لحاظ فعل دیگر دلالت کند و ایمن از اشتباه باشد.......... 3- آن تضمین با ذوق عرب از جهت بلاغت تناسب داشته باشد».

بنا بر این قیاسی بودن تضمین ارجح است و کسی که آگاه به لغت عرب و اسرار آن باشد و سه شرط مذکور را رعایت کند می تواند از تضمین استفاده کند. چگونه باب تضمین سماعی شمرده شود در حالی که علمای علم بلاغت و لغت از آن استفاده می کنند و موارد متعدّدی در قرآن و روایات وارد شده است که بر مبنای تضمین است.

بنابر آنچه گفته شد این پژوهش برای چند دسته از طالبان علم مفید است که عبارتند از: 1- کسانی که نکات ادبی و عظمت ادبی قرآن را استخراج و جمع آوری می کنند.......... 2- کسانی که مباحث تفسیر «المیزان» را به صورت موضوعی یا به صورت تفسیر آیات مشکله دنبال می کنند چون بدون توجّه به تضمین، تفسیر دقیق آیاتی که تضمین دارند ممکن نیست.......... 3- کسانی که معنای دقیق واژگان قرآنی را همچون مترجمان قرآن دنبال می کنند، چون بدون توجّه به

ص: 16

تضمین، ترجمه ي دقیق قرآن ممکن نیست. از طرفی باید توجّه داشت که این پژوهش دارای فوایدی می باشد که عبارتند از: 1- آیاتی که برخی توهّم خطا می کنند قاعده مند می گردد.......... 2- شناسایی زیبایی های کتاب الهی با این توضیح که در قرآن واژه های زیادی به کار رفته که در باب تضمین جای دارد به این معنا که یک فعل دو معنا را می رساند: معنای اصلی خود همان فعل و معنای فعلی که در آن تضمین شده است.......... 3- آیاتی که دشمن دستاویز خود نموده و به قرآن اشکال ادبی وارد نموده، به وسیله ی باب تضمین، نقطه قوّت و زیبایی قرآن محسوب می شود. (تفسیر آیات مشکله).......... 4- خارج نمودن کلام از محذور.......... 5- متعدّی نمودن فعل لازم یا دو مفعولی نمودن فعل متعدّی به یک مفعول.......... 6- آهنگین و زیبا شدن کلام.......... 7- تضمین، قول باطلی را در تفسیر یک آیه نقد می کند و یا قول صحیحی را تقویت می کند. به عنوان مثال با توجّه به کلام مرحوم علّامه در «المیزان» در تفسیر سوره ی بقره، آیه 260 می توان وجه و سبب تضمین و نقد نمودن یک نظریه ی باطل را دریافت:

(قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً)؛ فرمود: چهار پرنده از این پرندگان را بگیر، سپس آنها را در حالی که با خود مأنوس ساخته ای بکش و قطعه قطعه کن، آنگاه بر هر کوهی بخشی از آنها را قرار ده.

با این توضیح که: كلمه «صرهنّ» از (صار- يصور) است و چون با حرف «الى» متعدى شده، دلالت مى كند بر اينكه علاوه بر معنای «قطعه قطعه کردن» متضمّن معناى «متمايل كردن» نيز هست. مرحوم علّامه پنج دلیل از مفسّری را بیان می کند که این آیه فقط مَثَل است و ماجرای سر بریدن پرندگان توسط حضرت ابراهیم(علیه السلام) رخ نداده است. دلیل اوّل آن مفسّر این است که «فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ» به معنای «آنها را به سوی خود متمایل کن» است و به معنای «قطعه قطعه کردن» نیست. ولی مرحوم علّامه هر پنج دلیل را ردّ می کند و دلیل اوّل را این گونه ردّ می کند که «فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ» علاوه بر معنای «قطعه قطعه کردن» متضمّن معنای «متمایل کردن» نیز

ص: 17

هست. بنابراین فایده ی تضمین این است که یک نظریه ي باطل را نقد می کند.(1)

این نوشتار برای پر شدن خلأ پژوهشی موجود پیرامون کاربرد تضمین در قرآن نگارش شد. امید است مورد توجّه قرآن پژوهان و قبول ایزد منّان قرار گیرد.

ان شاء الله.

ص: 18

ص: 20

فعل «عَتَوا» نیز که با حرف «عن» متعدّی شده، علاوه بر معنای تمرّد و سركشی، معنای استکبار را نیز در بر گرفته است.

و همچنین مثل کلمه ي «انصاری» در آیه 52 سوره مبارکه آل عمران که از مصدر (نصرت) به معنای یاری نمودن است، ولی چون با «الی» به کار رفته، با آنکه خودش متعدّی بوده، متضمّن معنای «سلوک» نیز هست.

می توان تضمین از منظر «المیزان» را به دو قسم تقسیم نمود:

اول: موارد تضمین های قطعی؛ دوم: موارد تضمین های احتمالی که این دو مورد خود به عنوان سؤالات فرعی قرار می گیرند و بخش های پژوهش را تشکیل می دهند. با استفاده از تفسیر «المیزان» فعل ها و شبه فعل های مذکور به ترتیب حروف الفباء ارائه می گردد، البتّه در موارد ضرورت، برای تبیین بیشتر نظر علّامه در موارد تضمین، به تفاسیر دیگر مراجعه می شود.(1)

منظور از وجوه در این نوشتار، انواع تضمین است مانند تضمین مصرّح و غیر مصرّح و تضمین قطعی و احتمالی که در مبحث بعدی خواهد آمد. و همچنین مراد از وجوه، سبب و علّت تضمین است. بنابر این هر کجا که مرحوم علّامه در تفسیر «المیزان» سبب تضمین را با صراحت بیان نموده باشد و یا کلام ایشان ظهور در آن سبب داشته باشد در این نوشتار ذکر می گردد.

مانند: سوره فصّلت، آیه 17: (فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى) كلمه «فَاسْتَحَبُّوا» به وسيله حرف «على» مفعول دوم گرفته است و مانند سوره جن، آیه 17: (يَسْلُكْهُ عَذاباً صَعَداً) فعل «يسلك» به خودى خود دو مفعول نمى گيرد ولی در این آیه دو مفعول گرفته است که توضیح آنها ذیل واژه ي «حبّ» و «سلک» آمده است.

* لازم نمودن فعل متعدّی(1)

مانند: (وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ) (کهف، 28) کلمه ي «تعد» در لغت به معنای تجاوز کردن است و متعدی بنفسه است ولی اگر كلمه «تعد» به معناى تجاوز بود هرگز با حرف «عن» متعدّى نمى شد؛ زيرا تجاوز هيچ وقت با اين حرف متعدى نمى شود؛ به همین دلیل متضمّن معناى «نبا و علا» است که لازم هستند و با حرف «عن» به کار می روند. «نبت عنه عينه و علت عنه عينه إذا اقتحمته» معنايش حقیر داشتن و اعتنا نکردن و ناچیز شمردن است.

* آهنگین و زیبا شدن کلام (زیبایی کلام بلاغی) مانند: بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها (زلزال، 5)، مصدر «ايحاء» كه فعل «أوحى» از آن مشتق شده است با حرف «الى» متعدى مى شود ولی در آیه ی مذکور با لام به کار رفته است تا با چهار آیه قبل هم آهنگ گردد.(2)

* آیاتی که برخی توهّم خطا می کنند قاعده مند می گردد. مانند سوره بقره، آیه 260: «فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ» که توضیح آن ذیل واژه «صار» آمده است.

* تضمین، قول باطلی را در تفسیر یک آیه نقد می کند و یا قول صحیحی را

ص: 24

تقویت می کند، مانند: سوره نساء، آیه2: «وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى» که توضیح آن ذیل واژه «أکل» آمده است.

حاجی خانی، علی، روش شناسی ترجمه ی تضمین نحوی در برخی ترجمه های معاصر قرآن کریم، الجمعیّة العلمیّة الایرانیّة للغة العربیّة و آدابها، بهار 1393ه- ش. شماره 30 (20 صفحه از صفحه 135 تا 154)، بی نا، بی چا.

حامد هلال، عبد الغفّار، التضمین و اثره فی نمو اللغة، کلیة اللغة العربیة بالقاهرة 1409 ه- ق. العدد 7 (18 صفحه از صفحه79 تا 96)، بی نا، بی چا.

زانوس، احمد پاشا، نگاهی به مسأله تضمین کلمات در زبان عربی، مجله ادبیات تطبیقی، شماره 1، پاییز 1388ه- ش. بی جا، بی نا، بی چا.

زبرجد، سیّد محمّد هادی، تضمین نحوی و اقسام آن در قرآن کریم، مجلّه پژوهش های قرآنی در ادبیات، بهار و تابستان 1393ه- ش. شماره 1 (37 صفحه از صفحه63 تا 99)، بی جا، بی نا، بی چا.

عمر لطفی، السیّد، التضمین أو نیابة حرف مکان آخر، الأزهر، جمادی الآخرة 1382 ه- ق. العدد 218 (6 صفحه از 405 تا 410)، بی نا، بی چا.

محمّد عبد العلیم، محمّد، التضمین فی الأفعال بین النحاة و اهل البیان، کلّیة اللغة العربیة بالقاهرة 1418 ه- ق. العدد 16 (90 صفحه از 665 تا 754)، بی نا، بی چا.

شایان ذکر است که آلوسی در تفسیر «روح المعانی» موارد زیادی از تضمین را ذکر نموده است.

به احترام او با اشتیاق بر مى خاست و او را مى بوسيد و در جاى خود مى نشانيد.(1)

توضیح: کلمه «قامَ» با حرف جرّ «الی» متعدّی نمی گردد بنابر این متضمّن معنای «اشتیاق» یا «استقبال» می باشد؛ أی قام مشتاقاً الیها أو اشتاق الیها قیاماً؛ یعنی با اشتیاق به احترام او بر می خاست و یا مشتاق او بود در حال قیام.

نکته: در دو آیه از قرآن کلمه «قامَ» با حرف جرّ «الی» به کار رفته است که عبارتند از: 1- مائده، آیه 6 «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُم» 2- نساء، آیه 142 «وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى» ابن عاشور در تفسیر سوره ی مائده، آیه 6 لفظ «قمتم» را متضمّن معنای «عمدتم» گرفته است.(2)

2- راغب اصفهانی(م 425 ق.) در توضیح سوره توبه، آیه 23: «استحباب كفر بر ايمان»، به معناى ترجيح دادن و مقدم داشتن است، و حقيقت معناى «استحباب» اين است كه آدمى جستجو كند تا چيزى را پيدا كند كه دوستش بدارد، و ليكن به خاطر اينكه با كلمه «علي» متعدى مى شود، معناى ايثار و ترجيح را مى دهد.(1)

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَكُمْ وَ إِخْوانَكُمْ أَوْلِياءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِيمانِ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُون.

ترجمه: اى اهل ايمان! اگر پدرانتان و برادرانتان كفر را بر ايمان ترجيح دهند، آنان را دوستان و سرپرستان خود مگيريد؛ و كسانى از شما كه آنان را دوست و سرپرست خود گيرند، هم اينانند كه ستمكارند.

زمخشرى: جمله «وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ» متضمن معناى نبا و علا است چون با لفظ «عن» متعدى شده است.(1)

2- طبرسی (م 548 ق.) درتفسیر «مجمع البیان» در موارد زیادی آیات قرآن را با توجه به تضمین معنا نموده است، اگر چه از اصطلاح تضمین استفاده ننموده است، مانند این آیه:

فَقالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبِّي حَتَّى تَوارَتْ بِالْحِجاب. (ص، آیه 32) ترجمه: پس گفت: من دوستى اسبان را بر ياد پروردگارم [كه نماز مستحب پايان روز است] اختيار كردم [زيرا مى خواهم از آنان در جهاد با دشمن استفاده كنم و همواره به آنها نظر مى كرد] تا [خورشيد] پشت پرده افق پنهان شد.

طبرسی: كلمه «احببت» متضمن معناى ايثار است، و كلمه «عن» به معناى «على» است، و منظور حضرت سليمان اين است كه: من محبّتى را كه به اسبان دارم ايثار و اختيار مى كنم بر ياد پروردگارم. (2)

کلمه ای معنای دو کلمه را در آن واحد می رساند».(1)

نتیجه گیری و جمع بندی: با تفحّص در کتب علمای متقدّم می توان مواردی از تضمین را یافت که معلوم می شود از زمان اهل بیت(علیهم السلام) مبحث تضمین مطرح بوده است، اگر چه اصطلاح تضمین رایج نبوده است.

توضیح: با اینکه مادّه «أکل» با حرف جرّ «الی» به کار نمی رود ولی در آیه مذکور به کار رفته است، بنا بر این فعل «لا تَأْكُلُوا» متضمن معناى «لا تضمّوا» يا مثل آن است، مى خواهد بفرمايد مال مردم را با ضميمه کردن به اموال خود نخورید.(1)

گشود و تا سال 1344 هجرى قمرى در آنجا زندگى كرد. پس از آن به نجف اشرف جهت تحصيل مشرّف شد. در آنجا تا سال 1354 هجرى قمرى ماند. سپس به تبريز بازگشت و تا سال 1365 ه-. ق در آنجا بود. پس از آن به قم عزيمت نمود.

تأليفات عربى وی(1)

عبارتند از: «تفسير الميزان» در 20 جلد، «بداية الحكمة» در فلسفه، «نهاية الحكمة» در فلسفه، «رساله اى در برهان»، «رساله اى در مغالطه»، «رساله اى در تحليل»، «رساله اى در تركيب»، «رساله اى در اعتباريّات»، «رساله اى در نبوئات و منامات»، «رساله اى در ذات»، «رساله اى در اسماء و صفات»، «رساله اى در افعال»، «رساله اى در وسائط»، «رساله اى در انسان قبل از دنيا»، «رساله اى در انسان در دنيا»، «رساله اى در انسان بعد از دنيا» يعنى معاد و «رساله اى در ولايت» كه همگى خطى بوده و چاپ نشده، بجز تفسير و بدايه و نهايه كه چاپ شده است و تأليفات فارسى وی عبارتند از: كتاب «اصول فلسفه»، «شيعه در اسلام»، «قرآن در اسلام» و «مصاحبه هاى شرق شناس معروف پرفسور كوربن»، «وحى يا شعور مرموز»، «رساله اى در علم امام»، «رساله اى در نظام هاى حكومتى»، «حاشيه كفاية الاصول»، «رساله اى در اعجاز» و «حاشيه اسفار»(2)

كه همگى بجز «حاشيه كفايه» چاپ شده اند.(3)

اساتيد وى: استاد او در فقه و اصول آيت اللّه العظمى محمّد حسين نائينى(رحمه الله) و آيت اللّه العظمى شيخ محمّد حسين كمپانى اصفهانى(رحمه الله) استاد او در فلسفه، محقق متبحّر سيّد حسين بادكوبه اى(رحمه الله)؛ استاد او در رياضيات، استاد متبحّر رياضيدان سيد ابو القاسم خوانسارى(رحمه الله) بودند.(4)

ص: 36

شاگردان وی: از بارزترين شاگردانش استاد شهيد مرتضى مطهّرى(رحمه الله) بود كه ستاره علمى اش در زمينه هاى علمى مختلف درخشيد و در آخرين سال هاى عمر خويش در دانشگاه تهران به تدريس اشتغال داشت. جمعى ديگر از شخصيّت هاى متفكرى كه نقش رهبرى جامعه را ايفا مى كردند، در رديف شاگردان وى به شمار مى روند. مانند: شهيد دكتر بهشتى و شهيد دكتر مفتّح و نيز جمعى از بزرگان حوزه علميه قم مانند: استاد جوادى آملى، محمدى (گيلانى)، مصباح يزدى و ... از شاگردان وى هستند.(1)

مرحوم علّامه در تفسیر «الميزان» و «تفسير البيان فى الموافقة بين الحديث و القرآن» به مبحث تضمین توجّه خاصّی داشته و آیاتی که دارای تضمین هستند را بیان نموده است. او در آبان 1360 مطابق محرم الحرام 1402 به لقاءالله پيوست و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه(علیها السلام) به خاك سپرده شد.

كرده و بعضى از آنها را تأیيد و تعدادى ديگر را ردّ مى كند.(1)

«الميزان» در طول بيست سال تأليف شده و كتابى نيست كه بدون تأمّل نگاشته شده باشد تا به آسانى مورد نقد قرار گيرد. در وسط جلد اول «الميزان» در بحث راجع به قبله مى فرمايد: «امسال كه سال 1332 شمسى است(2)

... و جلد بيستم هم طبق تاريخ ثبت شده در آخر آن در سال 1352 ه-.ش(3) «شب 23 ماه مبارك رمضان سال 1392 هجرى قمرى«(4)

به پايان رسيده، بنابراين تأليف اين تفسير مبارك بيست سال طول كشيده است.(5)

منابع تفسيرى: علّامه طباطبائى به كتب تفسيرى - قديم و جديد - استناد جسته، و آراء و نظريات آنها را مورد بررسى قرار داده، در معناى آيات از بعضى از آنها استفاده كرده و در عين حال بعضى ديگر را مورد نقد و تحليل قرار داده است. منابع تفسيرى «الميزان»، به ترتيب زمانى مفسران، بدين قرار است: 1- ابن عباس 2- جامع البيان فى تفسير القرآن 3- الكشاف عن حقائق التّنزيل و عيون الاقاويل فى وجوه الّتأويل 4- مجمع البيان 5- مفاتيح الغيب (تفسير كبير) 6- المفردات فى غريب القرآن 7- انوار التّنزيل و اسرار التّأويل 8- الدّر المنثور فى تفسير المأثور 9- تفسير ابو السعود 10- روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم و السبع المثانى 11- تفسير المنار 12- الجواهر فى تفسير القرآن. البتّه تفاسير ديگرى نيز وجود دارد كه علّامه در نقل روايات بدان ها استناد نموده و در مقايسه

ص: 38

با تفاسير مذكور كمتر مورد استناد قرار گرفته اند و به دلیل اختصار در کلام نيازى به ذکر آنها نیست.(1)

اين تفسير دو بار ترجمه شده: يك بار به صورت ناقص كه برخى از جلدهاى آن را (پنج جلد) دانشمندانى از جمله آيت اللّه مكارم شيرازى، مصباح يزدى، گرامى، محمد جواد حجّتى و ... ترجمه كرده اند. بار ديگر جناب سيّد محمد باقر موسوى همدانى آن را به طور كامل ترجمه كرد. تفسير «الميزان» افزون بر زبان فارسى به زبان انگليسى و اردو نيز ترجمه شده است.

اين تفسير داراى فهرست هاى متعددى از جمله فهرست موضوعى است كه انتشارات جامعه مدرّسين آن را به چاپ رسانده است. «الميزان» فهرست ديگرى با عنوان «دليل الميزان» دارد كه آقاى الياس كلانترى آن را تأليف كرده است. همچنين اعلام، امثله و موضوعات مختلف آن در سه جلد تنظيم شده است. «الطباطبايى و منهجه في تفسيره الميزان» (روش علامه طباطبايى در الميزان) از آقاى على اوسى نيز، كمك بسيار خوبى به يافتن مباحث «الميزان» مى كند.(2)

شایان ذکر است که پژوهش های متعددّی بر روی این تفسیر صورت گرفته و پایان نامه های بسیاری بر مبنای آن نوشته شده است ولی با این وجود، هنوز زوایای مختلفی از این تفسیر نیاز به کار تحقیقی و پژوهشی دارد.

جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى ذِكْرِ اللَّهِ، ذلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ)، سپس پوست بدن و دل هايشان به سوى ياد خدا نرم مي شود و ميل مى كند، اين هدايت خدا است، كه هر كه را بخواهد از آن موهبت برخوردار مي سازد). و اگر در آيه اخير، لين و نرم شدن با حرف (الى) متعدى شده در حالی که باید با حرف جر (لام) متعدی می شد، از اين جهت بوده كه كلمه نام برده متضمن معناى ميل، اطمينان، و امثال آن است، و اين گونه كلمات هميشه با حرف (الى) متعدّى مي شوند.(1)

اوّلین مورد تضمین در تفسیر «المیزان»: مرحوم علّامه در تفسیر سوره حمد آیه (اهدنا الصراط المستقیم) درباره هدایت، به سوره زمر، آیه 23 استشهاد می کند و می نویسد: (ثُمَّ تَلِينُ (2) جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى ذِكْرِ اللَّهِ، ذلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ، سپس پوست بدن و دل هايشان به سوى ياد خدا نرم مي شود و ميل مى كند، اين هدايت خدا است، كه هر كه را بخواهد از آن موهبت برخوردار مي سازد). و اگر در آيه اخير، لين و نرم شدن با حرف (الى) متعدى شده، از اين جهت بوده كه كلمه نام برده متضمن معناى ميل، اطمينان، و امثال آن است، و اين گونه كلمات هميشه با حرف (الى) متعدى مي شوند، و در حقيقت لين نامبرده عبارتست از صفتى كه خدا در قلب بنده اش پديد مى آورد، كه به خاطر آن صفت و حالت ياد خدا را مى پذيرد، و بدان ميل نموده، اطمينان و آرامش مى يابد.(3)

نتیجه گیری: از دو مورد بالا روشن گردید که مرحوم علّامه از همان ابتدای نگارش تفسیر، در تفسیر «البيان فى الموافقة بين الحديث و القرآن» که از نظر زمانی

ص: 40

مقدّم بر تفسیر «المیزان» است به تضمین نحوی توجّه داشته و سپس این مبنا را در تفسیر «المیزان» نیز لحاظ نموده است.

مورد از آن موارد بدین شرح است(1):

1- تضمین عبارت است از قرار دادن معناى فعلى در فعل ديگر و تنزيل آن فعل به منزله فعل ديگرى كه در آن قرار داده شده است مانند: (قالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤالِ نَعْجَتِكَ إِلى نِعاجِهِ).. (ص، آیه 24) کلمه «سؤال» متضمن معناى اضافه است.(2) (تضمین نحوی)

2- تضمین عبارت است از ارائه ی معنایی در قالب کلامی بدون تصریح به آن مانند: «بسم الله الرحمن الرحیم» که بیانگر تعلیم چگونگی آغاز نمودن کلام است.(3)

3- تضمین عبارت از اینکه مابعد فاصله مربوط به آن فاصله باشد مانند: «وَ إِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِمْ مُصْبِحِينَ (137) وَ بِاللَّيْلِ أَ فَلَا تَعْقِلُونَ» (الصافات، آیه 137و 138)(4)

در مقابل ایطاء که به معنای تکرار فاصله با همان لفظ است مانند: «وَ أَمَّا إِنْ كانَ مِنْ أَصْحابِ الْيَمِينِ (90) فَسَلامٌ لَكَ مِنْ أَصْحابِ الْيَمِينِ» (واقعه، آیه 90 و 91)

4- تضمین آن است که متکلّم کلمه یا جمله ی مفیدی از یک بیت شعر یا

ص: 42

قسمتی از کلام شخص دیگری را در کلام خودش بگنجاند، مانند: (وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ) (مائده، آیه 45) جمله «النَّفْسَ بِالنَّفْسِ» مربوط به تورات است ولی خداوند آن را در قرآن گنجانده است. (تضمین بلاغی)

نکته: موضوع این پژوهش تضمین نحوی و اقسام آن می باشد.

از بین تقسیم هایی که درباره ی تضمین نحوی تصوّر می شود چهار تقسیم بندی دارای ثمره و نتیجه است که همراه با شاهد مثال تقدیم می گردد:

تقسیم اوّل: تضمین بر سه نوع است:

1- تضمین در افعال: عبارت از اين است كه به فعلی معناى فعل ديگرى را اشراب كنند و در نتيجه خصوصیات آن فعل را پیدا کند. مثال:

وَ يا قَوْمِ مَنْ يَنْصُرُني مِنَ اللَّهِ إِنْ طَرَدْتُهُمْ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ. (هود، آیه 30)

ترجمه: اى قوم، اگر آنها را طرد كنم كدام كس مرا از عذاب خدا نجات مى دهد آيا بيدار نمى شويد؟

توضیح: كلمه «ينصرنى» متضمن معناى منع و يا نجات دهى و امثال آن است و به همين جهت است كه با حرف «من» متعدى شده است.(1)

2- تضمین در اسماء: عبارت از اين است كه به اسمی معناى اسم ديگرى را اشراب كنند و در نتيجه عمل آن را افاده كند. مثال:

فَلَمَّا أَحَسَّ عيسى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قالَ مَنْ أَنْصاري إِلَى اللَّهِ قالَ الْحَوارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ. (آل عمران، آیه 52)

ترجمه: زمانى كه عيسى از آنان احساس كفر كرد، گفت: [براى اقامه دين و سلوك و حركت] به سوى خدا ياران من كيانند؟ حواريون گفتند: ما ياران خداييم، به خدا ايمان آورديم؛ و گواه باش كه ما در برابر خدا [و فرمان ها و احكام او] تسليم هستيم.

ص: 43

توضیح: كلمه «الى اللَّه» متعلّق به كلمه «انصارى» است و متضمن معناى سلوك و رفتن و يا پيمودن و امثال آن نيز هست.(1)

3- تضمین در حروف: عبارت است از اینکه حرفی دربردارنده و متضمّن حرف دیگری باشد و معنای آن حرف دیگر را برساند. مثال:

بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها. (زلزال، آیه 5)

ترجمه: زيرا كه پروردگارت به او وحى كرده است.

توضیح: در جمله «بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها» حرف لام به معناى «الى» است، چون مصدر «ايحاء» كه فعل «أوحى» مشتق از آن است با حرف «الى» متعدى مى شود.(2)

نکته: مرحوم علامه در «المیزان» هر سه نوع تضمین را ذکر نموده و آیات متعدّدی را برای هر کدام شاهد آورده است. سیوطی(3) و زرکشی(4)

هم به این تقسیم بندی تصریح نموده اند و گفته اند: «تضمین بر سه نوع است: تضمین در افعال و تضمین در اسماء و تضمین در حروف».

تقسیم دوّم: می توان تضمین را به این صورت هم تقسیم نمود:

ص: 44

1- تضمین أخذ و أخذ: عبارت است از اینکه معنای فعل متضمّن و متضمّن فیه هر دو مراد باشد؛ یعنی هم بر معنای اصلی لفظ و هم بر معنای لفظی که به آن اشراب شده دلالت کند. مثال:

أَ وَ لَمْ يَهْدِ لِلَّذينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِها أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ نَطْبَعُ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَسْمَعُون. (اعراف، آیه 100)

ترجمه: آيا [سرگذشت عبرت آموز پيشينيان] براى كسانى كه زمين را پس از صاحبانش به ارث مى برند، روشن نكرده كه اگر ما بخواهيم آنان را به كيفر گناهانشان مى رسانيم و بر دل هايشان مهر مى زنيم، پس آنان [بعد از آن دعوت حق را] نشنوند؟

توضیح: فعل «لم یهد» متضمن معناى تبيين است زیرا با لام متعدى شده است، و معناى آيه چنين است كه: «آيا آنچه كه ما از قصص اهل قرى براى كسانى كه جانشين آنان شدند و زمين را بعد از آنان تصرف كردند، به منظور هدايت شان تلاوت كرديم روشن نكرد كه ...». (1)

نکته: چند تن از علمای علم نحو و تفسیر مبنای آنها تضمین أخذ و أخذ است که از این قرارند: 1- زمخشری (م 538 ق) 2- إبن هشام (م 761 ق) 3- خفاجی (م 1069 ق) 4- قمی مشهدی (م1125 ق) 5- درویش (م قرن15)(2)

که آرای آنان به صورت مبسوط ذکر خواهد شد.

2- تضمین أخذ و رفض: عبارت است از اینکه معنای اصلی لفظ زایل گشته و معنای اشراب شده، جانشین آن می گردد. مثال: إِنَّهُمْ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ

ص: 45

يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ وَ لَنْ تُفْلِحُوا إِذاً أَبَدا. (کهف، آیه 20)

ترجمه: آنها اگر بر شما دست يابند سنگسارتان مى كنند يا در دين خود داخل مى كنند، در اين صورت به هيچ وجه رستگار نمى شويد.(1)

توضیح: «أَوْ يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ» ظاهرش اين است كه كلمه «اعاده» متضمن معناى داخل كردن باشد، چون مى بينيم كلمه مذكور با لفظ «فى» متعدى شده است. با اينكه اين كلمه همواره بايد با «الى» متعدى شود.(2)

{پیامبران الهی و حضرت شعیب «علی نبینا و آله و علیهم السلام» سابقه ی کفر نداشته اند تا به کفر برگردند بنا براین، تضمین (أخذ و أخذ) که معنای اصلی و معنای متضّمن فیه را با هم می رساند، صحیح نیست}.

نقد و بررسی: با تفحص و بررسی موارد متعدّد تضمین در «ألمیزان» در موارد زیادی مبنای مرحوم علّامه أخذ و أخذ(3)

و در موارد زیادی هم أخذ و رفض(4)

می باشد.

تقسیم سوّم: می توان تقسیم سوّمی را برای تضمین به این صورت ذکر نمود:

1- تضمین قطعی(یقینی): به تضمینی گفته می شود که مرحوم علّامه به صورت یقینی آن را تضمین محسوب نموده است. مثال:

فَعَقَرُوا النَّاقَةَ وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ وَ قالُوا يا صالِحُ ائْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ الْمُرْسَلينَ. (اعراف، آیه 77)

ترجمه: پس آن ماده شتر را پى كردند، و از فرمان پروردگارشان از روی

ص: 46

استکبار سرپيچى نمودند و به صالح گفتند: اگر از پيامبران هستى عذابى كه همواره به ما وعده مى دهى، بياور.(1)

توضیح: «عتو» به معناى تمرّد و سركشى است. و در اين آيه از آنجايى كه با لفظ «عن» متعدّى شده، متضمن سر كشى از روى استكبار است.(2)

2- تضمین احتمالی: تضمینی که مرحوم علّامه به تضمین بودن آن تصریح نکرده و احتمال داده می شود که تضمین را اراده کرده باشد.(3) مثال:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا ما لَكُمْ إِذا قيلَ لَكُمُ انْفِرُوا في سَبيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَ رَضيتُمْ بِالْحَياةِ الدُّنْيا مِنَ الْآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا فِي الْآخِرَةِ إِلاَّ قَليل. (توبه، آیه 38)

ترجمه: اى اهل ايمان! شما را چه عذر و بهانه اى است هنگامى كه به شما گويند: براى نبرد در راه خدا باشتاب [از شهر و ديارتان] بيرون رويد؛ به سستى و كاهلى مى گراييد [و به دنيا و شهواتش ميل مى كنيد؟!] آيا به زندگى دنيا به جاى آخرت قناعت کرده اید؟ كالاى زندگى دنيا در برابر آخرت جز كالايى اندك نيست.

توضیح: كلمه «اثّاقلتم» اصلش «تثاقلتم» بوده مانند «ادّاركوا» كه اصلش «تداركوا» بوده، و همچنين كلماتى ديگر نظير آن، و گويا اين كلمه متضمّن معناى ميل است، و به همين جهت با كلمه «الى» متعدّى شده است.(4)

تقسیم چهارم: می توان تقسیم چهارمی را برای تضمین به این صورت ذکر نمود:

1- تضمین مصرّح: تضمینی که مرحوم علّامه به وسیله ی ألفاظ مختلف به

ص: 47

تضمین بودن آن تصریح کرده است تضمین مصرّح نامیده می شود. مثال: لِلَّذينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فاؤُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيم. (بقره، آیه 226)

ترجمه: براى كسانى كه سوگند ياد مى كنند [كه از آميزش] با زنان خود دورى گزينند، [شرعاً] چهار ماه مهلت است، چنانچه [در اين مدت به آنچه مقتضاى زناشويى است] بازگشتند [گناهى بر آنان نيست]؛ زيرا خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.

توضیح: متعدّى كردن كلمه «يؤلون» با حرف «من» به خاطر اين بوده است كه كلمه مذکور علاوه بر معناى «سوگند یاد نمودن» متضمن و در بر دارنده معنايى چون «دورى گزيدن» و مانند آن است، پس خود اين كلمه مى فهماند كه منظور از سوگند اين است كه از مباشرت با زنان دورى كنند.(1)

2- تضمین غیر مصرّح: تضمینی است که مرحوم علّامه به وسیله ی ألفاظ، به تضمین بودن آن تصریح نکرده است و با قرینه تضمین بودن آن معلوم می شود. مثال:

ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعينَ. (فصّلت، آیه 11)

ترجمه: پس (از خلقت اصل زمين اراده حتمى خدا) متوجه به سوى آسمان شد در حالى كه (ماده اوّلى آن) دود بود، پس به آن و به زمين گفت: خواه به طاعت يا به اكراه بياييد (اراده حتمى تعلّق گرفت كه آن دود، آسمان ها شود و زمين به بركت و تهيّه قوت رسد)، آن دو (به زبان حال و مقهوريّت ذاتى) گفتند: مطيعانه آمديم.(2)

توضیح: كلمه «استوى»- به طورى كه راغب گفته - وقتى با كلمه «على»

ص: 48

متعدى شود معناى استيلاء و تسلط را مى دهد، مانند آيه (الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى) رحمان بر عرش مسلط است و چون با كلمه «الى» متعدى گردد، معناى رسيدن به چيزى را افاده می کند.(1)

جمع بندی و نتیجه گیری: مرحوم علّامه در تفسیر «المیزان» همه ی تقسیم های مذکور را پذیرفته است و برای هر چهار نوع تقسیم بندی با همه ی اقسام آنها آیاتی را بیان نموده است ولی در این پژوهش تضمین در أفعال به طور جامع بررسی می گردد.

آن تضمین رخ داده و متضمن فعل یا عاملی شده که با آن حرف جرّ متناسب است (توسّع در افعال)(1)

2- مذهب کوفیون که معتقد هستند هر حرف جرّی می تواند دارای چند معنای حقیقی باشد مثلاً «من» می تواند معنای ابتداء و بیان جنس و سببیت و تبعیض را برساند (توسّع در حروف).(2)

بعضی از علمای صرف و نحو در کتب خود مبحث تضمین را به صورت استطرادی و در ضمن مبحث لزوم و تعدّی فعل بدان پرداخته اند و بعضی دیگر مثل عبّاس حسن در «النحو الوافی» به صورت مبحث مستقل مبحث تضمین را مطرح نموده اند. به چند مورد از دیدگاه علمای علم نحو به ترتیب زمان اشاره می گردد:

1- ابن جنّی (م 392 ق): «گاهی عرب در کلام خود توسّع قائل شده و یکی از دو لفظ را به جای دیگری به کار برده است و به خاطر همین با لفظ مضمِّن آن حرف را که با مضمَّن در کلام عرب استعمال می شود، می آورد».(3)

2- عبّاس حسن به نقل از ابوالبقاء عکبری (م 616 ق) از کتاب «کلّیات»(4)

وی: «تضمین، اشراب و اعطای معنای فعلی است به فعل دیگر تا با فعلی که تضمین در آن صورت گرفته است معامله فعلی شود که تضمین از معنای آن شده است. یا به عبارت دیگر تضمین آن

ص: 50

است که لفظ معنای غیر خود را که استحقاق آن را نیز دارد بدون هر گونه نشانه ی ظاهری پذیرا باشد».(1)

3- ابن هشام (م 761 ق): «گاهی عرب ها به لفظی معنای لفظ دیگری را می نوشانند و به لفظ اوّل حکم لفظ دوّم را می دهند که به آن تضمین می گویند و فایده آن این است که کلمه ای معنای دو کلمه را در آن واحد می رساند. وی سپس از زمخشری نقل قول می کند که در سوره کهف، آیه 28 (ولا تعد عیناک عنهم) به معنای (لاتقتحمهم) بر می گردد و تضمین آن چنین می شود «و لا تقتحمهم عیناک مجاوزتین الی غیرهم»(2) و همچنین «لا تأکلوا» در آیه شریفه (و لاتأکلوا اموالهم الی اموالکم)(3) به معنای «لاتضمّوا» آمده است و تضمین آن چنین می شود: «و لاتضمّوا اموالهم الی اموالکم آکلین لها».(4)

4- سیوطی(م 911 ق) به نقل از ابن دهّان (5): «تضمین آن است که به لفظ معنایی غیر آن معنایی را که استحقاق دارد تحمیل نمایید آن هم بدون هیچ واسطه و ابزاری».(6)

5- درویش (م قرن 15ق): «تضمین آن است که به لفظی معنای لفظ دیگری را اشراب

ص: 51

کنند و حکم خودش را به آن بدهد و فایده ی تضمین آن است که یک کلمه معنای دو کلمه را می رساند». (1)

جمع بندی و نتیجه گیری: از آنچه ذکر گردید معلوم شد از قرن چهارم، علمای علم نحو از اصطلاح تضمین استفاده می کردند اگر چه قبل از آن نیز وجود داشته است ولی آن اصطلاح، استعمال نشده بود.

تضمین را ذکر نموده است که با جستجوی لفظ «بتضمینه» 317 مورد تضمین از تفسیر مذکور یافت می شود.

نظر چند تن از مفسّران درباره ی تضمین و تعریف آن، با رعایت ترتیب زمان ارائه می گردد:

1- زمخشری (م 538 ق): «غرض از تضمین، اعطاء مجموع هر دو معنا است».(1)

2- ابوحیان (م 745 ق): «آنچه زمخشری به عنوان تضمین مطرح نموده است نزد اهل بصره قیاسی نیست و فقط هنگام ضرورت آورده می شود امّا هنگامی که بتوان به مدلول لفظی تمسک کرد نباید تضمین را ذکر نمود».(2)

3- خفاجی (م 1069 ق): «تضمین مصطلح، هر دو معنا را می رساند».(3)

4- قمی مشهدی (م 1125 ق): «تضمین آن است که معنای حقیقی فعلی قصد شود و همراه آن، معنای فعل دیگری که مناسب آن باشد هم لحاظ شود».(4)

5- آلوسی (م 1270 ق): «تضمین بنا بر نظر صحیح، قیاسی است و اختلاف در آن واهی است که هیچ توجّهی به آن نمی شود».(5)

6- ارمی علوی (م قرن 15 ق): «تضمین یعنی به کلمه ای معنای کلمه دیگری اشراب شود».(6)

ص: 53

7- ابیاری (م قرن 15 ق): «تضمین آن است که به چیزی معنای چیز دیگری را اعطاء کنند که در هر سه قسم افعال و اسماء و حروف وجود دارد».(1)

جمع بندی و نتیجه گیری: با توجّه به آنچه از کلمات مفسّران ذکر شد می توان نتیجه گرفت که اصطلاح تضمین از قرن ششم در بین مفسّران رواج پیدا کرده است اگر چه قبل از آن نیز قائل به تضمین بوده اند ولی لفظ تضمین رایج نبوده است.

3- ابن هشام (م 761 ق) در مقام اشکال به کسی که گفته «عَلِمَ» متضمّن معنای «عَرَفَ» است گوید: «تضمین قیاسی نیست».(1)

4- سیّد علی خان (م1120 ق): «تضمین قیاسی نیست و شایسته نیست که اصل، قرار بگیرد و به وسیله ی یک بیت شعر نادر که در آن احتمال تضمین وجود دارد اثبات نمی شود».(2)

5- عبّاس حسن (م 1398 ق): «آنچه نزد علمای علم نحو صحیح است این است که تضمین قیاسی است و فایده آن وسعت و گشایش ایجاد نمودن است»(3) البته عباس حسن خودش منکر تضمین است و نوشته است که: «ادله تضمین همه واهی هستند و هیچ چیزی که بتواند ضعف ادله را جبران کند نیافتم و قول اقوی جانب کسانی مانند دمامینی است که منکر تضمین هستند».(4)

6- عباس حسن به نقل از مجمع علمای لغت عربی: «مجمع علمای لغت عربی با سه شرط تضمین را قیاسی می دانند: 1- مناسبت بین دو فعل وجود داشته باشد.......... 2- قرینه ای بر

ص: 55

لحاظ فعل دیگر دلالت کند و ایمن از اشتباه باشد.......... 3- آن تضمین با ذوق عرب از جهت بلاغت تناسب داشته باشد».(1)

4- آلوسی (م 1270 ق): «نظر صحیح آن است که تضمین قیاسی است و اختلاف در آن واهی و بدون ارزش است که به آن اعتنا نمی گردد».(1)

جمع بندی و نتیجه گیری: با عنایت به موارد گفته شده از جانب علمای نحو در مورد تضمین که بعضی از آنها قائل به سماعی بودن تضمین هستند و بعضی قائل به قیاسی بودن آن، ملاحظه شد که این گفته که تضمین قیاسی است از قوّت و قدرت بیشتری برخوردار است؛ زیرا که قائلان به این مطلب که تضمین قیاسی است بسیار فراوان هستند.

و از طرفی ابن جنّی(2)

نوشته است که: «من در لغت موارد بسیاری از این فنّ (تضمین) را یافتم که قابل احاطه نیست و شاید اگر جمع آوری گردد کتاب قطوری تألیف می گردد.» علاوه بر اینکه عبّاس حسن(3)

قول مجمع لغت عربیّه را نقل نموده و نوشته که «مجمع علمای لغت عربی با سه شرط تضمین را قیاسی می دانند: 1- مناسبت بین دو فعل وجود داشته باشد.......... 2- قرینه ای بر لحاظ فعل دیگر دلالت کند و ایمن از اشتباه باشد.......... 3- آن تضمین با ذوق عرب از جهت بلاغت تناسب داشته باشد».

بنا بر این قیاسی بودن تضمین ارجح است و کسی که آگاه به لغت عرب و اسرار آن باشد و سه شرط مذکور را رعایت کند می تواند از تضمین استفاده کند. چگونه باب تضمین سماعی شمرده شود در حالی که علمای علم بلاغت و لغت از آن استفاده می کنند و موارد متعدّدی در قرآن و روایات وارد شده است که بر مبنای تضمین است.

ص: 57

6- تفتازانی: تضمین، حقیقت است و حال محذوف با کمک قرینه ی لفظیه از فعل مذکور گرفته شده است.(1)

جمع بندی: مرحوم علّامه در «المیزان» در این زمینه به مبنای خود تصریح نکرده است ولی به خاطر اینکه در موارد مختلف معنای مضمّن را به عنوان حال محذوف ذکر می کند، اشعار دارد به اینکه متمایل به قول تفتازانی است.(2)

مواردی که مرحوم علّامه لفظ «کأنّ» درباره ی تضمین آورده است. (مثل توبه، آیه 38)

مواردی که مرحوم علّامه لفظ «لعلّ» درباره ی تضمین آورده است. (مثل رعد، آیه 14)

مواردی که مرحوم علّامه لفظ «أو» درباره ی تضمین آورده است. (مثل إسراء، آیه 57)

مواردی که مرحوم علّامه چند قول یا چند احتمال را ذکر می کند ولی هیچ کدام را اختیار نمی کند. (مثل انبیاء، آیه 93)

نکته: مرحوم علّامه در بسیاری از موارد تضمین، از مادّه «تضمین» استفاده نکرده است، بلکه معنای دوّمی که به آن فعل اشراب شده را ذکر می کند که البتّه این موارد هم جزء تضمین محسوب می شوند.

البتّه تفسیر «مجمع البیان» نامی از تضمین نبرده است، چون در آن زمان اصطلاح تضمین رایج نبوده، ولی در مواردی که تضمین رخ داده است اشراب معنای دوّم به فعل را ذکر نموده است.

از بین تفاسیر مذکور تفسیر «الجدول فی اعراب القرآن» بیشتر از دیگران موارد تضمین را ذکر نموده است که با جستجوی لفظ «بتضمینه»، 317 مورد تضمین از تفسیر مذکور یافت می شود.

خلاصه بخش اوّل: تضمین عبارت است از اینکه به لفظی معنای لفظ دیگری را اشراب کنند و در نتیجه عمل آن را انجام دهد. ضرورت این مبحث از تأکید علماء و بزرگان بر پژوهش درباره ی باب تضمین در قرآن به علت آشنایی بیشتر با عظمت ادبی قرآن و گامی به سوی تفسیر آیات مشکله و شناخت ظرائف و زیبایی های قرآن معلوم می گردد. با دقّت نمودن در پیشینه تضمین در احادیث و در علم نحو و لغت و تفسیر معلوم می گردد که عالمان از زمان اهل بیت(علیهم السلام) به بحث تضمین توجّه خاصّی داشته اند.

می توان تضمین از منظر «المیزان» را به دو قسم تقسیم نمود، اول: موارد تضمین های قطعی، دوم: موارد تضمین های احتمالی که این دو مورد خود به عنوان سؤالات فرعی قرار می گیرند. تضمین دارای اقسامی است که در قالب چهار تقسیم بندی بیان می شود: 1- تضمین در افعال، تضمین در اسم ها و تضمین در حروف 2- تضمین قطعی و تضمین احتمالی 3- تضمین أخذ و أخذ و تضمین أخذ و رفض 4- تضمین مصرّح و غیر مصرّح.

تفحّص در کلمات مفسّران و علمای علم نحو چنین نتیجه می دهد که قیاسی بودن تضمین از قوّت بیشتری برخوردار است.

ص: 61

ص: 62

ص: 64

تضمین قطعی به تضمینی گفته می شود که مرحوم علّامه به صورت یقینی آن را تضمین محسوب نموده است. تعداد 131 آیه دارای تضمین قطعی هستند. در این بخش موارد تضمین قطعی مورد بررسی قرار می گیرد که خود بر دو قسم است: تضمین قطعی مصرّح و تضمین قطعی غیر مصرّح. از طرفی تضمین قطعی به سه قسم تقسیم می شود: تضمین قطعی در افعال، تضمین قطعی در اسم ها و تضمین قطعی در حروف که به جز تضمین قطعی در اسم ها و تضمین قطعی غیر مصرّح، بقیّه موارد در این بخش مورد بررسی قرار می گیرند.

به این آیه بیان نموده است. از این رو از متعلّق یقین در این آیه که جنگ با خداست، کبیره بودن این گناه معلوم می شود.(1)

آیه نظیر آیه مذکور: أَمْ لَهُمْ شُرَكاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّينِ ما لَمْ يَأْذَنْ بِهِ اللَّهُ وَ لَوْ لا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيم.(2) (شوری، آیه 21)

ترجمه: يا براى آنها شريكانى هست كه دينى را كه خدا نمى داند برايشان آورده اند؟ اگر وعده مهلت نبود، ميانشان حكم مى شد ظالمان را عذاب دردناكى هست.(3)

جمع بندی و نتیجه گیری: با توجّه به کلام مرحوم علامه در تفسیر سوره بقره آیه 279، آیه مذکور حمل بر تضمین می گردد.

ترجمه: كسى كه (با دروغ از ايمان) روى گردانيده شده، (از حق) روى گردانده مى شود.(1)

توضیح: كلمه «افك» به معناى صرف و منحرف كردن است.(2)

جمع بندی و نتیجه گیری: مرحوم علامه در تفسیر سوره ذاریات، آیه 9، تصریح به تضمین ننموده است ولی با توجه به تفسیر سوره احقاف، آیه 22 حمل بر تضمین می گردد.

1-3 أکَلَ:

وَ آتُوا الْيَتامى أَمْوالَهُمْ وَ لا تَتَبَدَّلُوا الْخَبيثَ بِالطَّيِّبِ وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى أَمْوالِكُمْ إِنَّهُ كانَ حُوباً كَبيراً. (نساء، آیه 2)

ترجمه: اموال يتيمان را [پس از رشدشان] به آنان بدهيد، و [اموال] پست و بى ارزش [خود] را با [اموالِ] مرغوب و با ارزش [آنان] عوض نكنيد؛ و اموالشان را با ضميمه كردن به اموال خود نخوريد؛ زيرا آن گناهى بزرگ است.

توضیح: «الأكل» به معنای خوردن است ولی در آیه مذکور فعل «لا تَأْكُلُوا» با حرف «الی» استعمال شده و متضمّن معناى «لا تضمّوا» يا مثل آن است.(3) بعضى از مفسّران(4)

در تفسیر سوره مائده، آیه 6 در توضیح جمله ی «وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ» درباره کیفیت وضو گرفتن گفته اند: كلمه «إلى» به معناى

ص: 68

مرفق ها بشوييد. هم چنان كه در آيه «وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى أَمْوالِكُمْ» به اين معنا آمده است، ولی مرحوم علّامه فرموده: اين تشبيه درست نيست، زيرا در سوره نساء، آيه 2 نيز كلمه «الى» به معناى كلمه «مع» نيامده، بلكه فعل «لا تَأْكُلُوا» متضمّن معناى «لا تضمّوا» يا مثل آن است.(1) وجه تضمین در آیه مذکور نقد قول باطلی است که درباره کیفیت وضو گرفتن گفته شده است.

نکته: توضیح مذکور در تفسیر سوره مائده، آیه 6 آمده است و آیه 2 از سوره نساء هیچ نظیری در قرآن ندارد.

كه واژه نام برده علاوه بر معناى «سوگند یاد نمودن» در بردارنده و متضمّن معنايى چون «دورى گزيدن» و مانند آن است، پس خود اين كلمه مى فهماند كه منظور از سوگند اين است كه از مباشرت با زنان دورى كنند.(1)

امام محمّد باقر(علیه السلام) علّت اینکه زن شوهر مرده باید چهار ماه و ده روز عدّه نگه دارد را چنین بیان فرمودند: «و امّا عده زن شوهر مرده، از اين رو چهار ماه و ده روز است كه: خداى تعالى يك جا به نفع زن حكم كرده، و در جاى ديگر به نفع مرد، به ضرر زن حكم نموده است تا در مسأله «ايلاء» رعايت عدالت شده باشد، كه شوهر به منظور اذيت و ضرر رساندن به زن سوگند مى خورد كه تا ابد با او نزديكى نكند، خداى تعالى به نفع زن «ابد» را محدود به چهار ماه كرده، و فرموده: «لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ»، در نتيجه هرگز براى هيچ مردى جائز نيست كه بيش از چهار ماه زن خود را معطل كند، چون خداى تعالى كه خالق زنان است مى داند منتهى صبر زنان در دورى از مردان چهار ماه است و جاى ديگر به ضرر او حكم كرده، چون به او دستور داده كه هر گاه شوهرش فوت كرد، چهار ماه و ده روز عده نگه دارد، پس در عده وفات همان را از او گرفته كه در مسأله ايلاء به او داده است، و از شوهرش هم همان را در ايلاء گرفته كه در هنگام مرگش به او داده است».(2) با توجّه به استشهاد امام باقر(علیه السلام)(3) به سوره بقره، آیه 226، وجه تضمین معلوم می شود كه کلمه «يُؤْلُونَ» متضمن «دورى گزيدن از زنان» بوده است.

نکته: آیه مذکور نظیر قرآنی ندارد.

ص: 70

كلمه «تتلوا» (جعل و تكذيب) است. دليلش هم اين است كه با حرف «على» متعدى شده است.(1)

نکته: در آیه مذکور علاوه بر اینکه ماده «تلو» مفعول گرفته است با حرف جرّ «علی» نیز متعدی شده است و در هیچ آیه ی دیگری ماده «تلو» همراه با مفعول و حرف جر «علی» به کار نرفته است، بنابر این آیه ی مذکور نظیر ندارد.

نقد و بررسی: تفسیری که مرحوم علّامه درباره ی تضمین در آیه ی مذکور نوشته اند قابل تأمّل است؛ زیرا حرف جرّ «علی» در «کذب علی» بر سر کسی می آید که دروغ بر او بسته شده است، مانند: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْترَى عَلىَ اللَّهِ كَذِبًا

أُوْلَئكَ يُعْرَضُونَ عَلىَ رَبِّهِمْ وَ يَقُولُ الْأَشْهَادُ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ كَذَبُواْ عَلىَ رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلىَ الظَّالِمِين. (هود، آیه 18)

ترجمه: و ستمكارتر از كسانى كه به خدا دروغ بندند چه كسى است؟ اينان [در قيامت] بر پروردگارشان عرضه خواهند شد، و گواهان [اعمال] مى گويند: اينان كسانى هستند كه بر پروردگارشان دروغ بستند؛ آگاه باشيد! لعنت خدا بر ستمكاران باد.

و همچنین مانند: انظُرْ كَيْفَ كَذَبُواْ عَلىَ أَنفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنهم مَّا كاَنُواْ يَفْترَون. (انعام، آیه 24)

ترجمه: با تأمل بنگر كه چگونه بر خود دروغ مى بندند؛ و آنچه را به دروغ شريك خدا مى دانستند از دستشان رفت و گم شد.

در حالی که در آیه 102 سوره ی بقره حرف جرّ «علی» بر سر کسی که دروغ بر او بسته شده، نیامده است بلکه بر سر «ملک» آمده است، بنا بر این کلمه ی «تتلو» نمی تواند متضمن معنای «تکذب» باشد.

ص: 73

«عن» متعدی می گردد مانند «عوّضتَ» چند تن از مفسّران هم با صراحت این مطلب را فرموده اند که در پاورقی ذکر می گردد.(1)

آیات نظیر آیه مذکور:

3-2-1 يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَكُمْ وَ إِخْوانَكُمْ أَوْلِياءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِيمانِ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُون. (توبه، آیه 23)

ترجمه: اى اهل ايمان! اگر پدرانتان و برادرانتان كفر را بر ايمان ترجيح دهند، آنان را دوستان و سرپرستان خود مگيريد؛ و كسانى از شما كه آنان را دوست و سرپرست خود گيرند، هم اينانند كه ستمكارند.

3-2-2 ذلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَياةَ الدُّنْيا عَلَى الْآخِرَةِ وَ أَنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِين. (نحل، آیه 107)

ترجمه: اين [خشم و عذاب بزرگ] به سبب آن است كه زندگى دنيا [ى زودگذر] را بر آخرت ترجيح دادند، و مسلماً خدا مردم كفر پيشه را هدايت نمى كند.

3-2-3 وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ بِما كانُوا يَكْسِبُون. (فصلت، آیه 17)

ترجمه: و اما ثموديان، پس آنان را هدايت كرديم، ولى آنان كوردلى را بر هدايت ترجيح دادند، پس به كيفر اعمالى كه همواره مرتكب مى شدند، بانگ عذاب خواركننده آنان را فراگرفت.

توضیح: مراد از «استحباب کوری بر هدایت» اين است كه کوری را بر هدایت مقدم نمودند. شاید بتوان گفت كلمه «استحباب» متضمّن معنای «ایثار» است و به همين جهت به وسيله حرف «على» مفعول دوم گرفته است.

جمع بندی و نتیجه گیری: مرحوم علامه در تفسیر سوره فصلت، آیه 17 اشاره به تضمین احتمالی می کند(1) ولی در سوره نحل، آیه 107 (2) و همچنین در سوره

ص: 76

توبه، آیه 23 (1) هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است ولی با توجّه به تفسیر سوره ابراهیم، آیه 3 هر سه آیه حمل بر تضمین یقینی می گردند.

حكمرانى كند، و حاصل جواب اين است كه اگر منظور شعيب اين بوده كه آزادى را از مردم سلب كند، قهرا خودش هر چه مى خواست مى كرد و در نتيجه آنچه را كه مردم را از آن نهى كرده بود مرتكب مى شد و عملا با آنان مخالفت مى كرد، و حال آنكه او نمى خواست با مردم مخالفت كند، پس آن هدف نامشروعى كه مردم وى را به آن متهم كردند نداشت او تنها مى خواست به قدر تواناييش اصلاح كند.(1) بنابراین سبب تضمین در آیه مذکور این است که با تضمین در ماده مخالفت جواب از تهمتی که به حضرت شعیب زدند داده شد زیرا فرمود: و من نمى خواهم خود بر خلاف كارى كه شما را از آن نهى مى كنم بروم.

نکته: این آیه نظیر قرآنی ندارد. (ماده خلف در هیچ آیه دیگری همراه با حرف جر «الی» به کار نرفته است).(2)

مقدار آن به اندازه هزار سال از سال هايى است كه شما مى شماريد به سوى (مقام ربوبى) او بالا مى رود (و براى بررسى و داورى در موقف حساب به او عرضه مى شود).(1)

توضیح: تدبیر به معنای چاره انديشى و عاقبت بينى در كارها است(2) ولی به جهت اینکه بعد از جمله «يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ» جمله ی «ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ» قرار گرفته است، خالى از اين اشعار نيست، كه كلمه «يدبّر»(3) متضمّن معناى تنزيل است.(4)

نکته: این آیه نظیر ندارد به این معنا که در آیات دیگر «یدبر» بدون حرف جر «من» آمده است.(5)

مى داشت ديگر نیازی به حرف «الی» نبود.).(1)

آیات نظیر آیه مذکور(2):

6-1-1 أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلى ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْ ءٍ يَتَفَيَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْيَمِينِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ.(3) (نحل، آیه 48)

ترجمه: و آيا به چيز [هاي] ى كه خدا آفريده است، نظر نكرده اند، كه سايه هايش از [جانب هاى] راست و چپ در حركتند، در حالى كه آنان براى خدا سجده كنان فروتنند؟(4)

6-1-2 أَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّراتٍ فِي جَوِّ السَّماءِ ما يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ اللَّهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُون. (نحل، آیه 79)

ترجمه: آيا به سوى پرندگان نظر نمى كنند؟ در حالى كه در هواى فراز آسمان رام شده [و] جز خدا آنها را نگاه نمى دارد؛ قطعاً در آن [ها] نشانه هايى است، براى گروهى كه ايمان مى آورند.(5)

توضیح: علامه در تفسیر این آیه می گوید: در مجمع البيان(6) گفته: معناى آيه چنين است: آيا به مرغان باتأمل نمى نگرند كه چگونه در فضاى دور و در جو آسمان مسخر خدا هستند؟(7)

ص: 80

6-1-3 أَ فَلَمْ يَرَوْا إِلى ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيب.(1) (سبأ، آیه 9)

ترجمه: و آيا به آنچه پيش رويشان و پشت سرآنان از آسمان و زمين قرار دارد نظر نكرده اند؟! اگر بخواهيم آنان را در زمين فرو مى بريم، يا قطعه هايى از آسمان را بر آنان فرو مى افكنيم؛ قطعاً در اين (امور) نشانه اى (از قدرت خدا) براى هر بنده بازگشت كننده (به سوى او) است.(2)

6-1-4 (أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ يَقْبِضْنَ ما يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ بَصِيرٌ).(3)

(ملک، آیه 19)

ترجمه: و آيا نظر نكرده اند، به پرندگانى كه بر فرازشان است در حالى كه بال گشوده اند و مى بندند؟! كه جز (خداى) گسترده مهر آنها را نگاه نمى دارد، (چرا) كه او به هر چيزى بيناست.(4)

6-1-5 (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْياهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُون). (بقره، آیه 243)

ترجمه: آيا به كسانى كه از ترس مرگ از خانه هاى خود در حالى كه هزاران نفر بودند، بيرون آمدند [با ديده عبرت] ننگريستى؟ پس خدا به آنان فرمود: بميريد [و آنان بدون فاصله مردند،] سپس آنان را زنده كرد [تا بدانند رهايى از چنگ مرگ ممكن نيست]. خدا نسبت به مردم داراى فضل و احسان است، ولى بيشتر مردم سپاس نمى گزارند.(5)

ص: 81

توضیح: كلمه «رؤيت» كه مصدر فعل «ترى» است و به معناى ديدن است، در اينجا به معناى ديدن نيامده، بلكه به معناى علم آمده، و علت اينكه از علم تعبير به رؤيت كرده براى اين است كه بفهماند مطلب آن قدر روشن است كه مى توان آگاهى از آن را ديدن خواند اين آيه شريفه، همانند آيات زير است كه مى فرمايد: (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ) (ابراهیم، آیه 19) و نيز مى فرمايد: (أَلَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقا) (نوح، آیه 15).(1)

6-1-6 أَ لَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى إِذْ قالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِكاً نُقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ أَلاَّ تُقاتِلُوا قالُوا وَ ما لَنا أَلاَّ نُقاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِيارِنا وَ أَبْنائِنا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلاَّ قَلِيلاً مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِين.(2)

(بقره، آیه 246)

ترجمه: آيا [با ديده عبرت] آن گروه از سران و اشراف بنى اسرائيل را پس از موسى نديدى كه به پيامبرشان گفتند: براى ما زمامدار و فرمانروايى برانگيز تا در راه خدا جنگ كنيم؟ گفت: آيا احتمال نمى دهيد، اگر جنگ بر شما مقرّر و لازم شود، جنگ نكنيد [و سر به نافرمانى بزنيد؟] گفتند: ما را چه هدف و مرادى است كه در راه خدا جنگ نكنيم، در حالى كه از ميان خانه ها و فرزندانمان بيرون رانده شده ايم؟! پس چون جنگ بر آنان مقرّر و لازم شد، همه جز اندكى از آنان روى گرداندند؛ و خدا به ستمكاران داناست.

6-1-7 (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْراهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ قالَ أَنَا أُحْيِي وَ أُمِيتُ قالَ إِبْراهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِين).(3)

(بقره، آیه 258)

ص: 82

ترجمه: آيا [با ديده عبرت] ننگريستى به كسى كه چون خدا او را پادشاهى داده بود [از روى كبر و غرور] با ابراهيم درباره پروردگارش به مجادله و ستيز و گفتگوى بى منطق پرداخت؟! هنگامى كه ابراهيم گفت: پروردگارم كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند [او] گفت: من هم زنده مى كنم و مى ميرانم. [و براى مشتبه كردن كار بر مردم، دستور داد دو زندانى محكوم را حاضر كردند، يكى را آزاد و ديگرى را كشت.] ابراهيم [براى بستن راه مغالطه و تزوير به روى دشمن] گفت: مسلماً خدا خورشيد را از مشرق بيرون مى آورد، تو آن را از مغرب برآور! پس آنكه كافر شده بود، متحير و مبهوت شد. و خدا گروه ستم گر را [به خاطر تجاوز، ستم، پافشارى بر عناد و لجاجشان] هدايت نمى كند.

6-1-8 أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ يُدْعَوْنَ إِلى كِتابِ اللَّهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُون.(1)

(آل عمران، آیه 23)

ترجمه: آيا نظر نكردى به [حال] كسانى كه بهره اى از كتاب (تورات) داده شدند؛ كه به سوى كتاب خدا فرا خوانده شدند تا در ميانشان حكم كند، سپس دسته اى از آنان روى بر مى تابند، در حالى كه آنان (از قبول حق) روى گردانند.(2)

6-1-9 أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ يَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ وَ يُرِيدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِيل.(3) (نساء، آیه 44)

ترجمه: آيا نظر نمى كنى به سوى كسانى كه بهره اى از كتاب [خدا] به آنان داده شده است؟ در حالى كه گمراهى را مى خرند، و مى خواهند كه [شما نيز] راه را گم كنيد.(4)

ص: 83

6-1-10 (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُزَكُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ وَ لا يُظْلَمُونَ فَتِيلاً).(1) (نساء، آیه 49)

ترجمه: آيا نظر نمى كنى به سوى كسانى كه خودشان را (پاك و) رشد يافته مى شمارند (و خودستايى مى كنند)؟! بلكه خدا هر كس را بخواهد، رشد مى دهد (و پاك مى گرداند)؛ و كمترين ستمى بر آنان نخواهد شد.(2)

6-1-11 أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلا.(3) (نساء، آیه 51)

ترجمه: آيا نظر نمى كنى به سوى كسانى كه بهره اى از كتاب [خدا] به آنان داده شده، در حالى كه به معبود (ان بت گونه) و (بت پرستان) طغيانگر ايمان مى آورند، و در باره كسانى كه كفر ورزيدند، مى گويند: «آنان، از كسانى كه ايمان آورده اند، راهى هدايت يافته تر دارند »؟(4)

6-1-12 (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَ يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعِيدا.)(5) (نساء، آیه 60)

ترجمه: آيا نظر نمى كنى به سوى كسانى كه گمان مى كنند، كه آنان به آنچه بر تو فرو فرستاده شده و آنچه پيش از تو فرود آمده، ايمان آورده اند، (و با اين حال) مى خواهند كه داورى ميان خود را به سوى (حاكمان) طغيانگر برند؟! با اينكه يقيناً به آنان فرمان داده شده، كه به او كفر ورزند. و [لى] شيطان مى خواهد به گمراهى دور دستى، گمراهشان سازد.(6)

ص: 84

6-1-13 أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِيلا.(1)

(نساء، آیه 77)

ترجمه: آيا نظر نمى كنى به سوى كسانى كه (در مكّه) به آنان گفته شد: «(فعلًا از جهاد) دست نگه داريد؛ و نماز را به پا داريد؛ و [مالياتِ] زكات بپردازيد. «و[لى] هنگامى كه (در مدينه) جنگ (و جهاد) بر آنان مقرر شد، به ناگاه دسته اى از آنان، از مردم مى هراسيدند، همانند هراسيدن از خدا يا هراسيدن شديدتر. و گفتند: «[اى] پروردگار ما! چرا جنگ (و جهاد) را بر ما مقرّر داشتى؟! چرا (اين فرمان را از) ما تا سرآمد نزديكى تأخير نينداختى؟!» (به آنها) بگو: «كالاى دنيا، اندك است؛ و براى كسى كه خودنگهدار باشد (نعمت هاى) آخرت، بهتر است؛ و كمترين ستمى، به شما نخواهد شد».(2)

6-1-14 أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوار.(3) (ابراهیم، آیه 28)

ترجمه: آيا نظر نكرده اى به كسانى كه (شكر) نعمت خدا را به كفر [ان] تبديل كردند، و قومشان را به سراى هلاكت در آوردند؟(4)

6-1-15 أَ لَمْ تَرَ إِلى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساكِناً ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلاً.(5) (فرقان، آیه 45)

ترجمه: آيا نظر نكرده اى كه چگونه پروردگارت سايه را گسترده ساخت؟! و اگر (بر فرض) مى خواست آن را حتماً ساكن قرار مى داد؛ سپس خورشيد را

ص: 85

راهنمايى بر آن قرار داديم.(1)

6-1-16 أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللَّهِ أَنَّى يُصْرَفُون.(2)

(غافر، آیه 69)

ترجمه: آيا نظر نكرده اى به كسانى كه در آيات خدا مجادله مى كنند، كه چگونه (از حق) روى گردانيده مى شوند؟!(3)

6-1-17 أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوى ثُمَّ يَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ وَ يَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِيَةِ الرَّسُولِ وَ إِذا جاؤُكَ حَيَّوْكَ بِما لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ وَ يَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِير. (مجادله، آ یه 8)

ترجمه: آيا نظر نكرده اى به كسانى كه از رازگويى منع شده بودند، سپس به آنچه كه از آن منع شده بودند باز مى گردند، و براى گناه و تعدّى و نافرمانىِ فرستاده (خدا) با يكديگر رازگويى مى كنند، و هنگامى كه نزد تو مى آيند به چيزى كه خدا بدان تو را زنده باد نگفته است به تو «زنده باد» مى گويند؛ و در (دل هاى) خودشان مى گويند: «چرا خدا ما را به خاطر آنچه مى گوييم عذاب نمى كند؟!» جهنّم براى آنان كافى است، در حالى كه وارد آن مى شوند (و مى سوزند) و چه بد فرجامى است.(4)

توضیح: مرحوم علامه رؤیت در این آیه را هم متضمن معنای نظر وتفکر می داند و آیه را این چنین معنا می کند: (آيا با تأمل ننگریستی که چگونه آنها كه از نجوى نهى شدند دوباره عمل نكوهيده خود را تكرار كردند، و هم چنان مؤمنين را محزون مى كنند).(5)

ص: 86

6-1-18 أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ ما هُمْ مِنْكُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ يَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَ هُمْ يَعْلَمُون.(1) (مجادله، آیه 14)

ترجمه: آيا نظر نكرده اى به كسانى كه با گروهى كه خدا بر آنان خشم كرده دوستى كردند؟! آنان از شما نيستند و (شما) از آنان نيستيد، و به دروغ سوگند ياد مى كنند در حالى كه آنان مى دانند (كه دروغ مى گويند).(2)

6-1-19 (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَ لا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ وَ اللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُون).(3) (حشر، آیه 11)

ترجمه: آيا به سوى كسانى كه دورويى نمودند نظر نكرده اى، كه به برادرانشان (همان) كسانى از اهل كتاب كه كفر ورزيدند مى گفتند: «اگر بيرون رانده شديد، قطعاً با شما خارج مى شويم، و هرگز درباره شما از هيچ كس اطاعت نمى كنيم؛ و اگر با شما پيكار شود، قطعاً شما را يارى مى كنيم!» و خدا گواهى مى دهد كه آنان حتماً دروغگويانند.(4)

جمع بندی: مرحوم علامه در تفسیر سوره نحل، آیه 79 و سوره مجادله، آیه 8 تصریح به تضمین نموده است و در بقیه آیات مذکور هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است ولی با توجه به کلام علامه در تفسیر این دو آیه و تفسیر سوره شعراء، آیه 7 همه این آیات حمل بر تضمین می گردند.

نقد و بررسی: رؤیه در قرآن دو کاربرد دارد: 1- هرگاه مجرور حرف «الی» قابلیت دیدن و دسترسی داشته باشد رؤیه به معنای نگاه کردن و نگریستن است.......... 2- هرگاه مجرور حرف «الی» قابلیت دیدن و دسترسی نداشته باشد رؤیه به معنای التفات و توجّه است. با توجّه به توضیح مذکور نقد ترجمه های قرآن در

ص: 87

ذیل سوره بقره، آیه 243 مشخص می گردد.

متضمن معناى افضاء است. كلمه (رفث) به معناى تصريح به هر سخن زشتى است كه تنها در بستر زناشويى به زبان مى آيد، و در غير آن مورد گفتنش نفرت آور و قبيح است(1)،

ولی در اينجا به معناى آن الفاظ نيست بلكه كنايه است از عمل زناشويى، و اين از ادب قرآن كريم است.(2)

نکته: این آیه نظیر ندارد.

آیات نظیر آیه مذکور:

6-3-1 وَ قالَ ارْكَبُوا فِيها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيم. (هود، آیه 41)

ترجمه: و نوح گفت: با استقرار در کشتی سوار بر آن شويد كه حركت كردنش و لنگر انداختنش فقط به نام خداست، يقيناً پروردگارم بسيار آمرزنده و مهربان است.(1)

6-3-2 فَانْطَلَقا حَتَّى إِذا رَكِبا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَها قالَ أَ خَرَقْتَها لِتُغْرِقَ أَهْلَها لَقَدْ جِئْتَ شَيْئاً إِمْراً.(2) (کهف، آیه 71)

ترجمه: پس هر دو به راه افتادند تا وقتى كه با استقرار در كشتى سواربرآن شدند، او شكافى در كشتى ايجاد كرد. موسى گفت: آيا آن را شكافتى تا سرنشينانش را غرق كنى؟ به راستى كه كارى بسيار زشت كردى.(3)

نتیجه گیری: با توجه به کلام علامه در تفسیر سوره عنکبوت، آیه 65، سوره کهف، آیه 71 و سوره هود، آیه 41 نیز حمل بر تضمین می گردند.

پروردگارش درخواست آمرزش كرد و بى درنگ به حالت خضوع به رو در افتاد و به خدا بازگشت.

توضیح: «سؤال» یعنی طلب شناختن، يا چيزى كه انسان را به معرفت و شناخت مى رساند يا خواستن مال و آنچه كه به مال مى رساند.(1) ولی به جهت اینکه با كلمه «الى» به مفعول دوّم متعدّى شده است - به طورى كه گفته اند(2)

- متضمن معناى اضافه است.(3)

نکته: آیه ی مذکور در قرآن نظیر ندارد.

حرف «باء» در كلمه «به» براى متعدى كردن فعل لازم است و اگر نفرمود: «فسئله» و حرف باء را آورد، براى اين است كه معناى اعتناء را در سؤال بگنجاند و بفهماند كه با كمال عنايت از او بپرس.(1)

آیات نظیر آیه ی مذکور:

7-2-1 سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ. (معارج، آیه 1)

ترجمه: درخواست كننده اى عذابى را كه واقع شدنى است با اعتنا درخواست كرد.(2)

توضیح: بعضى(3)

گفته اند: فعل «سأل» در خصوص اين آيه متضمن معناى اهتمام و اعتنا بوده، و بدين جهت با حرف «باء» متعدى شده است بعضى ديگر گفته اند: حرف «باء» در اينجا زيادى است، و تنها به منظور تاكيد آورده شده است. ولى برگشت همه اين وجوه به يك معنا است، و آن عبارت است از درخواست عذاب از خدا از در كفر و طغيان.(4)

7-2-2 يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً كَثِيراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبا. (5) (نساء، آیه 1)

ص: 92

ترجمه: اى مردم! از [مخالفت با فرمان هاىِ] پروردگارتان بپرهيزيد، آنكه شما را از يك تن آفريد و جفتش را [نيز] از [جنس] او پديد آورد و از آن دو تن، مردان و زنان بسيارى را پراكنده و منتشر ساخت. و از خدايى كه به نام او با اعتناء از يكديگر درخواست مى كنيد. پروا كنيد و از [قطع رابطه با] خويشاوندان بپرهيزيد. يقيناً خدا همواره بر شما حافظ و نگهبان است.(1)

جمع بندی و نتیجه گیری: مرحوم علامه تضمین در سوره ی معارج آیه 1 را به صورت احتمالی مطرح نموده است در تفسیر سوره ی نساء آیه 1هم هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است ولی با توجه به کلام ایشان در تفسیر سوره ی فرقان آیه ی 59، هر دو آیه حمل بر تضمین قطعی می گردند.

ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ثُمَّ يَهيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطاماً إِنَّ في ذلِكَ لَذِكْرى لِأُولِي الْأَلْباب. (زمر، آیه 21)

ترجمه: آيا نديدى كه خداوند از آسمان آبى (به شكل باران و برف و تگرگ) فرو فرستاد پس آن را در زمين وارد چشمه سارها نمود، آن گاه به وسيله آن گياهانى را به انواع گوناگون (سبزيجات، حبوبات، ميوه جات) بيرون مى آورد، سپس رشد آنها تمام شده خشك مى شود، پس آن را زرد شده بينى، سپس آنها را به صورت خاشاك درمى آورد. همانا در اين (آفرينش و فنا) تذكر و تنبّه براى صاحبان خرد ناب است (تذكر فناى دنيا و مسأله حيات پس از مرگ).(1)

نکته: مرحوم علامه درتفسیر آیه مذکور(2) هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است.

جمع بندی: با توجه به کلام مرحوم علامه در تفسیر سوره جن، آیه 17، آیه مذکور هم حمل بر تضمین می گردد.

نکته: ماده «سمع» در قالب باب افتعال همراه با حرف جرّ «فی» به جز آیه مذکور در هیچ یک از آیات قرآن یافت نشد.

علاوه بر معنای «قطعه قطعه کردن» متضمّن معنای «متمایل کردن» نیز هست. بنابراین فایده ی تضمین این است که یک نظریه باطل را نقد می کند.(1)

نکته: آیه مذکور در قرآن نظیر ندارد.(2)

9-1-1 وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلاً أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَناتِ الْمُؤْمِناتِ فَمِنْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ مِنْ فَتَياتِكُمُ الْمُؤْمِناتِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَناتٍ غَيْرَ مُسافِحاتٍ وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدانٍ فَإِذا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَى الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذابِ ذلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيم.(1)

(نساء، آیه 25)

ترجمه: و از شما كسى كه به سبب تنگدستى نتواند با زنان آزاد مؤمن ازدواج كند، با كنيزان جوان با ايمانتان [ازدواج كنيد و اظهار ايمان از سوى كنيزان در جواز ازدواج با آنان كافى است]. و خدا به ايمان شما [كه كدام ظاهرى و كدام حقيقى و واقعى است] داناتر است. [آزاد و كنيز در اصل و نسب و در رابطه ايمانى] از يكديگر، [و اعضاى يك پيكريد]، پس با كنيزان با اجازه صاحبانشان ازدواج كنيد، و مهريه آنان را به طور شايسته و پسنديده به خودشان بپردازيد. [جواز اين ازدواج مشروط به آن است كه كنيزان] پاكدامن باشند نه زناكار و نه گيرندگان دوست پنهانى. پس هنگامى كه به ازدواج درآمدند، پس اگر مرتكب كار زشت شوند، بر آنان نصف مجازاتى است كه بر زنان آزاد است. اين [جواز ازدواج با كنيز] براى كسى از شماست كه از مشقت [غريزه جنسى و دچار شدن به زنا] بترسد، و شكيبايى كردن براى شما بهتر است؛ و خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.

9-1-2 وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ وَ آخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ ءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُون. (2)

(انفال، آیه 60)

ترجمه: و در برابر آنان آنچه در قدرت و توان داريد از نيرو [و نفرات و ساز و

ص: 97

برگ جنگى] و اسبان ورزيده [براى جنگ] آماده كنيد تا به وسيله آنها دشمن خدا و دشمن خودتان و دشمنانى غير ايشان را كه نمى شناسيد، ولى خدا آنان را مى شناسد بترسانيد. و هر چه در راه خدا هزينه كنيد، پاداشش به طور كامل به شما داده مى شود، و مورد ستم قرار نخواهيد گرفت.

9-1-3 أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ. (1)

(یونس، آیه 38)

ترجمه: ولى [اين سبك مغزان بى منطق، در عين روشن بودن حقيقت] مى گويند: [پيامبر] آن را به دروغ بافته است. بگو: پس اگر [در ادعاى خود] راستگو هستيد، سوره اى مانند آن بياوريد، و هر كه را جز خدا مى توانيد [براى اين كار] به يارى خود دعوت كنيد.

9-1-4 أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَياتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِين.(2) (هود، آیه 13)

ترجمه: آيا مى گويند: او اين (قرآن) را از پيش خود ساخته (و به خدا نسبت مى دهد)! بگو: شما نيز ده سوره ساختگى همانند آن را بياوريد و (براى ساختنش) هر كس را غير از خدا توان داريد فرا خوانيد، اگر راستگوييد.

جمع بندی و نتیجه گیری: آیاتی که ذکر گردید نظیر آیه مذکور محسوب نمی شوند زیرا حرف جرّ (من) در هر چهار آیه متعلق به محذوف است.

نقد و بررسی: حرف جرّ «من» در کلام منفی، زائده محسوب می شود مانند سوره حجر، آیه 21 «وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُوم» بنابر این آیه 45 از سوره ذاریات از موارد تضمین احتمالی می باشد هر چند به نظر مرحوم علّامه از موارد تضمین قطعی است.

ص: 98

يَكُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِيها إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّنا وَسِعَ رَبُّنا كُلَّ شَيْ ءٍ عِلْماً عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنا رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَيْرُ الْفاتِحِين. (1) (اعراف، آیه 89)

ترجمه: اگر پس از آنكه خدا ما را از آن [آيين شرك آلود] نجات داده به آيين شما داخل شویم [و بگوييم: خدا داراى شريك و همتاست] يقيناً بر خدا دروغ بسته ايم؛ بنابراين امكان ندارد به آيين شما داخل شویم، مگر اينكه خدا كه پروردگار ماست بخواهد [كه او هم مشرك شدن و كافر شدن كسى را هرگز نمى خواهد] پروردگار ما از نظر دانش بر همه چيز احاطه دارد، فقط بر خدا توكل كرديم. پروردگارا! ميان ما و قوم ما به حق داورى كن كه تو بهترين داورانى.(2)

10-1-3 وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنا فَأَوْحى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ.(3) (ابراهیم، آیه 13)

ترجمه: ولى كفرپيشگان به پيامبرانشان گفتند: مسلماً ما شما را از سرزمين خود بيرون خواهيم كرد، مگر اينكه داخل آیین ما شوید. پس پروردگارشان به آنان وحى كرد: ما قطعاً ستمكاران را نابود مى كنيم.(4)

10-1-4 مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى.(5)

(طه، آیه55)

ترجمه: شما را از زمين آفريديم، و به آن داخل می کنیم، و بار ديگر از آن بيرونتان مى آوريم.(6)

10-1-5 كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيق.(7)(حج، آیه 22)

ص: 100

ترجمه: هرگاه بخواهند به سبب اندوه [فراوان و غصه گلوگير] از دوزخ درآيند، درآن داخل می شوند؛ و [به آنان مى گويند:] عذاب سوزان را بچشيد.(1)

10-1-6 وَ أَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها أُعِيدُوا فِيها وَ قِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُون.(2)

(سجده، آیه 20)

ترجمه: اما كسانى كه نافرمانى كرده اند اقامتگاهشان آتش است، هرگاه بخواهند از آن بيرون آيند در آن داخل می شوند، و به آنان گويند: عذاب آتش را كه همواره آن را تكذيب مى كرديد، بچشيد.(3)

10-1-7 ثُمَّ يُعِيدُكُمْ فِيها وَ يُخْرِجُكُمْ إِخْراجاً.(4)

(نوح، آیه 18)

ترجمه: سپس شما را در آن داخل می کند و باز به صورتى ويژه بيرون مى آورد.(5)

10-1-8

أَمْ أَمِنْتُمْ أَنْ يُعِيدَكُمْ فِيهِ تارَةً أُخْرى فَيُرْسِلَ عَلَيْكُمْ قاصِفاً مِنَ الرِّيحِ فَيُغْرِقَكُمْ بِما كَفَرْتُمْ ثُمَّ لا تَجِدُوا لَكُمْ عَلَيْنا بِهِ تَبِيعاً. (6)

(اسراء، آیه 69)

ترجمه: يا ايمن هستيد از اينكه بار ديگر شما را به دريا داخل کند، پس توفانى سخت كه با خود ريگ و سنگ مى آورد بر شما فرستد و به سبب اينكه ناسپاسى كرديد غرقتان كند؟ آن گاه در برابر كار ما براى خود پى گير و دفاع كننده اى نخواهيد يافت.(7)

نتیجه گیری و جمع بندی: مرحوم علامه در هیچ یک از آیات مذکور هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است ولی با توجّه به کلام ایشان در تفسیر سوره ی کهف، آیه 20، آیات مذکور نیز حمل بر تضمین می گردد.

ص: 101

نقد و بررسی: ممکن است این سؤال در رابطه با سوره اعراف، آیه 88 و آیه 89 و همچنین سوره ی ابراهیم، آیه 13 مطرح شود که پیامبران الهی وحضرت شعیب "علی نبینا و آله و علیهم السلام " سابقه ی کفر نداشته اند تا به کفر برگردند بنا براین، تضمین (أخذ و أخذ) که معنای اصلی و معنای تضمین را با هم می رساند، صحیح نیست؟

به این سؤال این گونه می توان پاسخ داد که: تعبیر «اعاده و بازگرداندن» از باب تغلیب است و منظور این است که ایشان را به پیروان شان ملحق نموده اند.

ترجمه: چه بسيار آبادى ها كه [اهلش] از فرمان پروردگارشان و فرستادگانش از روی استکبار سرپيچى نمودند، پس ما آنان را به حساب سختى محاسبه كرديم و به عذاب بسيار شديدى عذاب نموديم.(1)

10-2-2 فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئين.(2)(اعراف، آیه166)

ترجمه: و هنگامى كه از آنچه نهى شدند از روی استکبار سرپيچى نمودند ، به آنان گفتيم: به شكل بوزينگانى رانده شده درآييد! (3)

10-2-3 فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَ هُمْ يَنْظُرُون.(4)

(ذاریات،آیه44)

ترجمه: ولى [آنان در آن سه روز هم كه مهلت داشتند باز] از فرمان پروردگارشان از روی استکبار سرپيچى نمودند پس صاعقه مرگبار آنان را فراگرفت در حالى كه آنان با ترس و حيرت به آن] مى نگريستند. (5)

جمع بندی: مرحوم علامه در تفسیر سه آیه ی مذکور هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است ولی با توجه به تفسیر سوره ی اعراف، آیه ی 77 هر سه آیه حمل بر تضمین می گردند.

رفتن است(1)،

متضمن معناى «اقبلوا - روى آوريد» نيز هست، و به همين جهت است كه با حرف «على» متعدى شده، و گرنه با حرف «الى» متعدّى مى شد هم چنان كه زمخشرى(2) نيز به اين نكته اشاره كرده است.(3)

نکته: آیه ی مذکور نظیر ندارد و آیه 25 سوره ی قلم نظیر آیه ی مذکور محسوب نمی شود زیرا حرف «علی» متعلق به «قادرین» می باشد .

وَ غَدَوْاْ عَلىَ حَرْدٍ قَادِرِين. (قلم، آیه 25)

ترجمه: (آرى) آنها صبحگاهان تصميم داشتند كه با قدرت از مستمندان جلوگيرى كنند.(4)

از شما پيروى كرديم] از ما برطرف مى كنيد؟ مى گويند: اگر خدا ما را [در صورت نشان دادن شايستگى] هدايت كرده بود، همانا ما هم شما را هدايت مى كرديم، [اكنون همه سرمايه هاى وجودى ما و تلاش و كوششمان بر باد رفته] چه بيتابى كنيم و چه شكيبايى ورزيم، براى ما يكسان است، ما را هيچ راه گريزى نيست.

توضیح: غناء به معنای بی نیازی و کفایت کردن است(1)

و به جهت اینکه با حرف «عن» متعدى شده است همان طور كه گفته شده:(2)

به معناى افاده اى است كه متضمن معناى دفع هم باشد.(3)

آیات نظیر آیه ی مذکور: تعداد 26 آیه، نظیر آیه مذکور هستند که عبارتند از:

11-2-1 إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ أُولئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّار.(4) (آل عمران، آیه 10)

ترجمه: همانا كسانى كه كفر ورزيدند هيچ گاه اموال و فرزندانشان چيزى از (عذاب) خدا را از آنها دفع نخواهد كرد، و آنهايند كه هيزم آتش (جهنم) اند.(5)

11-2-2 إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ. (6) (آل عمران، آیه 116)

ترجمه: قطعاً كسانى كه كافر شدند، هرگز اموال و اولادشان چيزى از [عذاب] خدا را از آنان دفع نخواهد كرد؛ و آنان اهل آتشند و در آن جاودانه اند.

11-2-3 وَ نادى أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالاً يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيماهُمْ قالُوا ما أَغْنى عَنْكُمْ

ص: 105

جَمْعُكُمْ وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُون.(1)

(اعراف، آیه 48)

ترجمه: و اهل اعراف مردانى را كه از نشانه هايشان مى شناسند، آواز مى دهند [و به عنوان سرزنش] مى گويند: [امكانات مادى و] جمعيت [انسانى] شما و تكبّرى كه مى ورزيديد، عذابى را از شما دفع نكرد.

11-2-4 إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَكُمُ الْفَتْحُ وَ إِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ وَ لَنْ تُغْنِيَ عَنْكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْئاً وَ لَوْ كَثُرَتْ وَ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِين.(2)

(انفال، آیه 19)

ترجمه: [شما اى مشركان!] اگر پيروزى [آيينِ حق] را مى خواستيد، اينك پيروزى براى آيينِ حق آمد [پس به آن ايمان آوريد]، و اگر [از دشمنى و مخالفت با خدا و رسول] بازايستيد، براى شما بهتر است، و اگر [به دشمنى و مخالفت] بازگرديد، ما نيز [بر ضد شما] بازمى گرديم، و هرگز جمعيت شما هر چند زياد باشد، چيزى [از عذاب خدا] را از شما دفع نمى كند، و يقيناً خدا با مؤمنان است.

11-2-5 لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَواطِنَ كَثِيرَةٍ وَ يَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئاً وَ ضاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِين.(3)

(توبه، آیه 25)

ترجمه: بى ترديد خدا شما را در جبهه هاى زياد و عرصه هاى بسيار يارى كرد و [به ويژه] روز [نبرد] حنين، آن زمان كه فزونى افرادتان شما را مغرور و شگفت زده كرد، ولى [فزونى عدد] چيزى از خطر را از شما برطرف نكرد، و زمين با همه وسعت و فراخى اش بر شما تنگ شد، سپس پشت به دشمن از عرصه نبرد گريختيد.

11-2-6 قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما تُغْنِي الْآياتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُون. (4)

(یونس، آیه 101)

ترجمه: بگو: بنگريد كه در آسمان ها و اين زمين (از عجايب حيرت آور

ص: 106

خلقت) چيست؟ امّا هرگز نشانه ها و انذارها به حال گروهى كه ايمان نمى آورند سودى نمى بخشد و (غفلت و ضلالت را) از آنها دور نمى كند.(1)

11-2-7 وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِي يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ لَمَّا جاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَ ما زادُوهُمْ غَيْرَ تَتْبِيب.(2)

(هود، آیه 101)

ترجمه: و ما بر آنان ستم نكرديم، ولى آنان بر خويشتن ستم ورزيدند، پس هنگامى كه عذاب پروردگارت فرا رسيد، معبودانى كه به جاى خدا مى پرستيدند، چيزى [از عذاب را] از آنان دفع نكردند، و به آنان جز خسارت و هلاكت نيفزودند.

11-2-8 وَ قالَ يا بَنِيَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَ ما أُغْنِي عَنْكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ عَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُون. (3) (یوسف، آیه 67)

ترجمه: و (در بدرقه آنها) گفت: اى پسران من، همگى از يك در (از دروازه هاى شهر يا دربار عزيز) وارد نشويد و از درهاى متفرق وارد شويد (تا مورد حسد حسودان يا خطر بد چشمان يا سوء ظن درباريان قرار نگيريد) و من هرگز از شما چيزى را كه از سوى خداست دفع نتوانم كرد؛ فرمان نافذ و حكومت (بر جهان هستى) جز براى خدا نيست، بر او توكل كردم و توكل كنندگان بايد تنها بر او توكل كنند.(4)

11-2-9 وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما كانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاَّ حاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضاها وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُون.(5)

(یوسف، آیه 68)

ص: 107

ترجمه: و چون از جايى كه پدرشان دستور داده بود درآمدند (اين كار) چيزى را از آنچه از سوى خدا تقدير شده بود دفع نمى كرد جز آنكه حاجتى در دل يعقوب بود كه عملى كرد (دفع حسد و چشم بد و سوء ظن) و البته او صاحب علم (فراوان لدنّى) بود چرا كه ما تعليمش كرده بوديم، و لكن بيشتر مردم (هر زمان اين گونه كمالات را نسبت به پيامبران) نمى دانند.(1)

11-2-10 فَما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُون. (2) (حجر، آیه 84)

ترجمه: و آنچه [از بناهاى محكم و استوارى كه] فراهم مى آوردند، عذاب خدا را از آنان دفع نكرد.

11-2-11 إِذْ قالَ لِأَبِيهِ يا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ وَ لا يُبْصِرُ وَ لا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئا.(3)

(مریم، آیه 42)

ترجمه: آن گاه كه به پدر [خوانده] اش گفت: پدرم! چرا چيزى را كه نمى شنود و نمى بيند و نمى تواند هيچ آسيب و گزندى را از تو برطرف كند، مى پرستى!؟

11-2-12 ما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يُمَتَّعُون.(4) (شعراء، آیه 207)

ترجمه: آنچه را [چند سال] همواره از آن برخوردارى مى يافتند [عذاب را] از آنان دفع نخواهد كرد.

11-2-13 أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ يُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّي شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً وَ لا يُنْقِذُون.(5)

(یس، آیه 23)

ص: 108

ترجمه: آيا به جاى او معبودانى را برگزينم كه اگر [خداى] رحمان براى من آسيب وگزندى بخواهد نه شفاعتشان چيزى را از من دفع مى كند و نه مى توانند نجاتم دهند؟

11-2-14 قَدْ قالَهَا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُون.(1) (زمر،آیه 50)

ترجمه: همين [سخن بيهوده و باطل] را كسانى كه پيش از آنان بودند، گفتند، ولى آنچه را [از مقام و ثروت همواره] به دست مى آوردند، عذاب و هلاكت را از آنان برطرف نكرد.

11-2-15 وَ إِذْ يَتَحاجُّونَ فِي النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصِيباً مِنَ النَّار.(2)

(غافر، آیه 47)

ترجمه: و [ياد كن] هنگامى را كه در آتش با يكديگر نزاع و كشمكش مى كنند، پس ضعيفان به مستكبران مى گويند: ما [در دنيا] پيرو شما بوديم، آيا مى توانيد بخشى از اين آتش را از ما دفع كنيد؟

11-2-16 أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِي الْأَرْضِ فَما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ.(3)

(غافر، آیه 82)

ترجمه: آيا در زمين گردش نكردند تا با تأمل بنگرند كه سرانجام كسانى كه پيش از آنان بودند [و سركشى و تكبّر مى كردند] چگونه بود؟ همانان كه نفراتشان از اينان بيشتر و از ايشان نيرومندتر بودند، و در زمين آثارى پايدارتر [چون قلعه ها و خانه هاى استوار و كاخ هاى بسيار محكم] داشتند، ولى نفرات و قدرت و آثارى كه همواره به دست مى آوردند [چيزى از عذاب خدا را] از آنان دفع نكرد.

ص: 109

11-2-17 يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَ لا هُمْ يُنْصَرُون.(1) (دخان، آیه 41)

ترجمه: همان روزى كه هيچ دوستى چيزى از عذاب را از دوستش دفع نمى كند، و چون [آلوده به شرك و كفراند] يارى نمى شوند.

11-2-18 مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا يُغْنِي عَنْهُمْ ما كَسَبُوا شَيْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيم.(2) (جاثیه، آیه 10)

ترجمه: پيش رويشان دوزخ است، و آنچه [از ثروت، مقام، يار و ياور] به دست آورده اند و آنچه را به جاى خدا سرپرستان و معبودان خود گرفته اند، چيزى از عذاب را از آنان دفع نمى كند، و براى آنان عذابى بزرگ است.

11-2-19 إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ.(3) (جاثیه، آیه 19)

ترجمه: آنان در برابر خدا نمى توانند چيزى [از گرفتارى ها و بلاها] را از تو دفع كنند؛ و همانا ستمكاران يار و ياور يكديگرند و خدا يار و ياور پرهيزكاران است.

11-2-20 وَ لَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيما إِنْ مَكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَ جَعَلْنا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً فَما أَغْنى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبْصارُهُمْ وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَيْ ءٍ إِذْ كانُوا يَجْحَدُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُن.(4)

(احقاف، آیه 26)

ترجمه: همانا ما به آنان در امورى قدرت و تمكن داده بوديم كه شما را در آن امور چنان قدرت و نيرويى نداده ايم، و براى آنان گوش و چشم و دل قرار داده بوديم، ولى گوش و چشم و دلشان چيزى از عذاب را از آنان برطرف نكرد؛ زيرا همواره [با داشتن آن ابزار تشخيص] آيات ما را انكار مى كردند، و سرانجام عذابى كه همواره آن را مسخره مى كردند، آنان را احاطه كرد.

ص: 110

11-2-21 يَوْمَ لا يُغْنِي عَنْهُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئاً وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ.(1)

(طور، آیه 46)

ترجمه: روزى كه نيرنگشان چيزى از عذاب را از آنان دفع نمى كند و يارى هم نخواهند شد.

11-2-22 لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُون.(2)

(مجادله، آیه 17)

ترجمه: هرگز اموال و اولادشان چيزى از عذاب خدا را از آنان دفع نمى كند، آنان اهل آتش اند و در آن جاودانه اند.

11-2-23 ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِين.(3)

(تحریم، آیه 10)

ترجمه: خدا براى كافران، زن نوح و زن لوط را مثل زده كه تحت سرپرستى و زوجيت دو بنده شايسته از بندگان ما بودند، ولى [در امر دين و دين دارى] به آن دو [بنده شايسته ما] خيانت ورزيدند، و آن دو [پيامبر] چيزى از عذاب خدا را از آن دو زن دفع نكردند و [هنگام مرگ] به آن دو گفته شد: با وارد شوندگان وارد آتش شويد.

11-2-24 ما أَغْنى عَنِّي مالِيَه.(4) (حاقه، آیه 28)

ترجمه: ثروتم عذاب را از من دفع نكرد.

11-2-25 وَ ما يُغْنِي عَنْهُ مالُهُ إِذا تَرَدَّى.(5)

(لیل، آیه 11)

ترجمه: و هنگامى كه [به چاه هلاكت و گودال گور] سقوط كند ثروتش [چيزى از عذاب خدا] را از او دفع نمى كند.

ص: 111

11-2-26 ما أَغْنى عَنْهُ مالُهُ وَ ما كَسَب.(1) (مسد، آیه 2)

ترجمه: ثروتش و آنچه به دست آورده است چيزى [از عذاب خدا] را از او دفع نمى كند.

جمع بندی: با توجه به تفسیر سوره ی ابراهیم، آیه 21 همه ی آیات مذکور حمل بر تضمین می گردند.

12-1-1 (وَ قَضَيْنا إِلَيْهِ ذلِكَ الْأَمْرَ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحين). (حجر، آیه 66)

ترجمه: ما امر عظيم خود را نسبت به عذاب ايشان حتمى نموديم در حالى كه [كيفيت] اين حادثه [بزرگ] را به او وحى كرديم كه: هنگامى كه مجرمان وارد صبح شوند، بنيادشان بركنده خواهد شد.(1)

توضیح: كلمه «قضاء» در اين آيه آن طور كه گفته اند:(2) متضمن معناى وحى است، و به همين جهت با لفظ «الى» متعدى شده است.(3)

12-1-2 وَ قَضَيْنا إِلى بَني إِسْرائيلَ فِي الْكِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبيرا. (اسراء، آیه 4)

ترجمه: ما در تورات به بنى اسرائيل خبر داديم وبه آنان وحی نمودیم كه قطعاً دو بار در زمين فساد مى كنيد و [در برابر طاعت خدا] به سركشى و طغيان [و نسبت به مردم به برترى جويى و ستمى] بزرگ دچار مى شويد.(4)

توضیح: راغب در مفردات(5) در معناى «قضاء» گفته است كه به معناى فيصله

ص: 113

دادن به امرى است، چه با گفتار باشد و چه با عمل و هر كدام بر دو وجه است يكى الهى و ديگرى بشرى، از جمله قضاء الهى اين است كه فرموده: «وَ قَضَيْنا إِلى بَنِي إِسْرائِيلَ فِي الْكِتابِ» يعنى ما اعلام كرديم و حكم را فيصله يافته كرديم و به ايشان به وسيله وحى چنين اعلام نموديم كه... .(1)

12-1-3 فَتَعَلىَ اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَ لَا تَعْجَلْ بِالْقُرْءَانِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضىَ إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَ قُل رَّبّ زِدْنىِ عِلْما. (طه، آیه 114)

ترجمه: برتر و بلند مرتبه است خدا [ىِ يگانه] كه فرمانرواى هستى و حقّ محض است؛ و پيش از آنكه وحى كردن قرآن بر تو پايان گيرد در خواندنش شتاب مكن، و بگو: پروردگارا! دانش مرا بيفزاى.

توضیح: معناى جمله «مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضى إِلَيْكَ وَحْيُهُ» اين است كه قبل از تمام شدن وحى از ناحيه فرشته وحى، در خواندن آن عجله مكن.(2)

12-1-4 وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِيِّ إِذْ قَضَيْنا إِلى مُوسَى الْأَمْرَ وَ ما كُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِين. (قصص، آیه 44)

ترجمه: تو در جانب غربى [وادى طور] حضور نداشتى هنگامى كه ما [با نازل كردن تورات] امر نبوّت موسى را محکم نمودیم، و از شاهدان [آن واقعه مهم هم] نبودى.(3)

توضیح: گويا كلمه «قضاء» در اينجا متضمن معناى عهد است، (چون با كلمه الى متعدى شده)، و مراد به طورى كه گفته اند(4) اين است كه: ما امر را به وى عهد

ص: 114

كرديم، و معناى اين جمله اين است كه: ما امر نبوت او را با نازل كردن تورات به وى محكم كرديم.(1)

جمع بندی و نتیجه گیری: کلمه ی «قضاء» متعدّی به یک مفعول که باحرف جرّ «الی» نیز به کار رفته است در تفسیر المیزان متضمّن یکی از این چهار معنا است: 1- ابلاغ 2- انزال 3- عهد 4- وحی. مرحوم علّامه در تفسیر سوره ی اسراء، آیه 4 در مقام بیان تضمین کلمه ی «قضاء» با حرف جرّ «الی» نبوده است و به همین دلیل کلام راغب را ذکر نموده و عبور کرده است و همچنین در تفسیرسوره ی طه، آیه 114 در مقام بیان دقیق واژگان نبوده است و به ایشان نقض وارد نیست. سوره ی یونس، آیه 71 هم از محل بحث خارج است چون کلمه ی «قضاء» بدون مفعول است و حال آنکه محل بحث، «قضاء» متعدی به یک مفعول همراه با حرف جرّ «الی» است.

وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَيْكُمْ مَقامي وَ تَذْكيري بِآياتِ اللَّهِ فَعَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَ شُرَكاءَكُمْ ثُمَّ لا يَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ وَ لا تُنْظِرُون. (یونس، آیه 71)

ترجمه: و سرگذشت [پر فايده و عبرت آموز] نوح را براى آنان بگو، آن گاه كه به قوم خود گفت: اى قوم من! اگر اقامت طولانى من ميان شما و پند واندرزم به وسيله آيات خدا، بر شما گران و دشوار است [از هيچ كارى بر ضد من كوتاهى نكنيد] من بر خدا توكل كردم، پس شما عزم و تصميم خود و قدرت معبودانتان را [كه گمان مى كنيد شما را يارى مى دهند] روى هم بگذاريد تا تلاشتان [بر ضد من] بر شما مبهم و پوشيده نباشد، آن گاه به زندگى من خاتمه دهيد و مرا [چشم به هم زدنى] مهلت ندهيد.

توضیح: هرگاه كلمه «قضاء» با حرف «الى» متعدى شود به معناى تمام كردن كار

ص: 115

مفعول خويش است، حال يا با كشتن و نابود كردنش باشد و يا به نحوى ديگر.(1)

حمد است. مرحوم علّامه در تأیید تضمین نوشته است: اختلاف تکبیرات روز عید فطر در روایت(1)

سعید نقّاش(2)

مؤید قول به تضمین در آیه مذکور است.(3)

آیه نظیر آیه مذکور: لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى مِنْكُمْ كَذلِكَ سَخَّرَها لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِين. (حج، آیه 37)

ترجمه: هرگز گوشت هايشان وخون هايشان به خدا نمى رسد، بلكه تقواى شما به او مى رسد. اين گونه آنها را براى شما رام و مسخّر كرد تا خدا را به [شكرانه] اينكه هدايتتان كرد در حالی که ستایش می کنید به بزرگى ياد كنيد؛ و نيكوكاران را [به لطف و رحمت خدا] مژده ده.(4)

نکته: مرحوم علامه در تفسیر این آیه هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است.(5)

جمع بندی: درآیه مذکور هم تکبیر با حرف «علی» متعدی شده و تضمین محسوب می گردد.

ص: 117

زيان كارش مى سازد(1)

اين طريق همان طورى كه از سوره انشقاق آيه 6 استفاده مى شود طريقى است اضطرارى، و چاره اى جز پيمودن آن نيست، طريقى است كه مؤمن و كافر، آگاه و غافل، و خلاصه همه و همه در آن شركت دارند.(2) و این سیر الی الله برای همگان به خاطر این است که بنده مملوک است وخداوند مالک او و بنده مربوب است و خداوند ربّ اوست و از این سیر معلوم می شود که حجّتی بر وجود معاد است.(3)

نکته: آیه ی مذکور نظیر ندارد.

توضیح: كلمه «تلين» متضمن معناى سكون و آرامش است، چون اگر چنين نبود احتياج نداشت كه با حرف «الى» متعدى شود.(1)

اگر در آيه مذکور، لينت و نرم شدن(2)

با حرف (الى) متعدى شده، از اين جهت است كه كلمه نام برده متضمن معناى ميل، اطمينان، و امثال آن است، و اينگونه كلمات هميشه با حرف (الى) متعدى ميشوند، و در حقيقت لينت نام برده عبارت است از صفتى كه خدا در قلب بنده اش پديد مى آورد، كه به خاطر آن صفت و حالت ياد خدا را مى پذيرد، و بدان ميل نموده، اطمينان و آرامش مى يابد(3).

نرمى دل همان هدايتى است كه خداوند هر كه را بخواهد بدان موفق مى سازد و اين خود يك نوع نور معنوى است كه اعتقادات صحيح و عمل صالح را در نظر روشن ساخته و صاحبش را در عمل به آن مدد مى كند.(4)

نکته: ماده لین همراه با حرف جر (الی) فقط در آیه مذکور استعمال شده است و آیه مذکور نظیر ندارد.

ترجمه: آيا كسانى كه به نيرنگ خويش توطئه هاى زشت (بر ضد پيامبر و اسلام) انجام دادند ايمنند از اينكه خداوند آنها را به زمين فرو برد يا عذاب بر آنها از جايى كه فكرش را نمى كنند فرا رسد؟!(1)

توضیح: مَكْر يعنى حيله و نيرنگ پنهان(2)

و كلمه «السيئات» در آيه شريفه مفعول كلمه «مكروا» است، كه متضمّن معناى «عملوا» است و «مَكَرُوا السَّيِّئاتِ» يعنى عملوا السيئات ماکرین - با نیرنگ خویش توطئه های زشت انجام دادند.(3)

آیات نظیر آیه مذکور:

15-1-1 قالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّ هذا لَمَكْرٌ مَكَرْتُمُوهُ فِي الْمَدِينَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْها أَهْلَها فَسَوْفَ تَعْلَمُون. (اعراف، آیه 123)

ترجمه: فرعون گفت:» [آيا] پيش از آنكه به شما رخصت دهم، به او ايمان آورديد؟! حتماً اين فريبى است كه در اين شهر (نقشه) آن را (كشيده ايد و) فريبكارى كرديد، تا مردمش را از آن بيرون كنيد؛ پس در آينده خواهيد دانست.(4)

15-1-2 وَ قَدْ مَكَرُوا مَكْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَكْرُهُمْ وَ إِنْ كانَ مَكْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبال. (ابراهیم، آیه 46)

ترجمه: و به يقين [با] فريب كاريشان فريب كارى كردند؛ و فريب كاريشان نزد خدا (آشكار) است؛ و اگر چه فريب شان (چنان باشد كه) از آن كوه ها از جا كنده شود.(5)

15-1-3 مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ وَ الَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُور. (فاطر، آیه 10)

ص: 121

ترجمه: كسى كه عزت مى خواهد، پس [بايد آن را از خدا بخواهد، زيرا] همه عزت ويژه خداست. حقايق پاك [چون عقايد و انديشه هاى صحيح] به سوى او بالا مى رود و عمل شايسته آن را بالا مى برد. و كسانى كه حيله هاى زشت به كار مى گيرند براى آنان عذابى سخت خواهد بود، و بى ترديد حيله آنان نابود مى شود.

جمع بندی و نتیجه گیری: مرحوم علامه در تفسیر این سه آیه هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است ولی با توجه به کلام علامه در تفسیرسوره نحل، آیه 45 این سه آیه نیز حمل بر تضمین می گردند.

براى آنان حرم امنى قرار نداديم، تا در آن جاى گيرند.(1)

نکته: این آیه نظیر ندارد و آیه 55 از سوره نور نظیر این آیه محسوب نمی گردد زیرا مراد از تمکین در سوره قصص آیه 57 تمکین تشریعی است و تمکین تکوینی معنا ندارد.

ترجمه: [هنگامى كه موسى بازگشت ، به هارون] گفت: اى هارون! وقتى ديدى آنان گمراه شدند چه چيز تو را واداشت كه از من پيروى نكنى؟ آيا از فرمان من سرپيچى كردى؟(1)

توضیح: و گويا اينكه فرمود: «ما مَنَعَكَ» متضمن اين معنا است كه: «چه چيز تو را بر آن وادار کرد» يعنى چه چيز تو را واداشت كه از من پيروى نكنى و چه چيز مانع پيروى تو از من شد؟ و يا چه چيز تو را با دعوت به سوى خود از پيروى من منع كرد؟(2)

جمع بندی و نتیجه گیری: با توجه به کلام مرحوم علامه در تفسیر سوره ی اعراف، آیه 12، تضمین در سوره طه، آیه 92 و 93 حمل بر تضمین قطعی می گردد. از طرفی سوره ص، آیه 75 نظیر سوره ی اعراف، آیه 12 محسوب نمی شود زیرا کلمه «منع» بدون «ألّا» به کار رفته است و حال آنکه در جایی تضمین محسوب می گردد که «منع» همراه با «ألّا» به کار رفته باشد.

توضیح: «نَصْر» به معناى يارى مظلوم است(1)و كلمه «انصارى» با حرف «الى» به کار رفته و متضمن معناى سلوك و رفتن و يا پيمودن و امثال آن نيز هست و جمله: «آمَنَّا بِاللَّهِ» به منزله تفسيرى است براى جمله: «نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ» و مى فهماند كه منظور از اينكه گفتيم «ما انصار خدا هستيم» اين است كه به او ايمان آورديم و اين خود تضمین در آیه مذکور را تاييد مى كند كه گفتيم جمله «أَنْصارِي إِلَى اللَّهِ» متضمن معناى سلوك و پيمودن طريقى است كه به سوى خدا منتهى شود، براى اينكه ايمان خود طريق است و وقتى «ايمان» تفسير كننده نصرت باشد، قهرا نصرت هم طريق مى شود، و صحيح مى شود كه بگوييم: نصرت خدا، نصرت به سوى خدا است.(2)

آیه نظیر آیه مذکور: يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ كَما قالَ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوارِيِّينَ مَنْ أَنْصاري إِلَى اللَّهِ قالَ الْحَوارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَني إِسْرائيلَ وَ كَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَيَّدْنَا الَّذينَ آمَنُوا عَلى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرين. (صف، آیه 14)

ترجمه: اى كسانى كه ايمان آورده ايد، ياوران خدا باشيد همان گونه كه عيسى بن مريم به حواريين (به خواص خود آن روشن دلان و سفيدجامگان) گفت: ياوران من (در حركت) به سوى خدا كيستند؟ حواريين گفتند: ما ياوران خداييم. اما گروهى از بنى اسرائيل ايمان آوردند و گروهى كفر ورزيدند، پس ما كسانى را كه ايمان آورده بودند بر دشمنانشان (در حجت و برهان و نيروى جنگى) يارى بخشيديم تا پيروز گشتند.(3)

ص: 125

نکته: مرحوم علامه هیچ اشاره ای به تضمین در این آیه ننموده است.

نتیجه گیری: با توجه به کلام مرحوم علّامه در تفسیر سوره آل عمران، آیه 52، سوره صف، آیه 14 هم حمل بر تضمین می گردد.

16-2-2 وَ نَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا إِنَّهُمْ كانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعينَ. (انبیاء، آیه 77)

ترجمه: و وى را از قومى كه آيات ما را تكذيب كرده بودند نجات داديم كه آنها قوم بد كارى بودند: لذا همه شان را غرق كرديم.(1)

توضیح: گويا نصرت متضمن معناى نجات دادن و امثال آن است، چون با حرف «من» متعدى شده و اگر همان معناى نصرت مراد بود، بايد با حرف «على» متعدى مى شد و مى فرمود «نصرناه على القوم - او را بر قوم نصرت داديم».(2)

16-2-3 يا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظاهِرينَ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ يَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جاءَنا قالَ فِرْعَوْنُ ما أُريكُمْ إِلاَّ ما أَرى وَ ما أَهْديكُمْ إِلاَّ سَبيلَ الرَّشادِ. (3) (غافر،آیه 29)

ترجمه: اى قوم من، امروز مالكيت و حاكميت از آن شماست و در اين سرزمين غالب و برتريد، پس اگر عذابى بر ما بيايد چه كسى ما را (در رهايى) از عذاب خدا يارى مى دهد؟! فرعون گفت: من به شما جز آنچه (حقيقتا) رأى من است رأى نمى دهم (كه مصلحت در قتل موسى است) و شما را جز به راه راست هدايت نمى كنم.(4)

نکته: مرحوم علامه در تفسیر سوره هود، آیه 63 و سوره غافر، آیه 29 هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است و در تفسیر سوره انبیاء، آیه 77 تضمین احتمالی را مطرح نمودند ولی با توجه به کلام علامه در تفسیر سوره هود، آیه 30 هر سه آیه مذکور حمل بر تضمین قطعی می گردند.

ص: 127

توضیح: كلمه «يهد» متضمن معناى «يبين» است، و معنايش اين است كه: «آيا طريق عبرت گرفتن و ايمان به آيات خداى را كثرت هلاكت ما برايشان بيان نكرد...».(1)

17-1-2 أَ وَ لَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ في مَساكِنِهِمْ إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ أَ فَلا يَسْمَعُونَ. (سجده، آیه 26)

ترجمه: و آيا آنها را هدايت نكرد و برايشان روشن ننمود كه چه بسيار گروه هايى از انسان ها را پيش از آنها هلاك كرديم، كه اينها در مسكن هاى آنها راه مى روند (و آثار هلاكت و ويرانى خانه هاى آنها را مى بينند)؟! همانا در اين امر نشانه هايى است (از توحيد و قدرت خدا)، آيا (به گوش دل) نمى شنوند؟! (2)

توضیح: كلمه هدايت در آيه شريفه به معناى بيان كردن و يا به همان معناى راهنمايى است، ولى متضمن معناى بيان كردن نيز هست، چون مى بينيم كه با حرف جرّ «ل» متعدى شده، و اگر متضمن معناى بيان نبود مى بايستى با «الى» متعدى شود.(3)

جمع بندی و نتیجه گیری: هر دو آیه مذکور حمل بر تضمین یقینی می گردند.

نکته: هرگاه حرف جرّ «لِ» بر سر شخص وارد شود فعل «هدی یهدی» دارای معنای تضمین است ولی اگر بر چیز دیگری غیر از اشخاص وارد شود معنای تضمین ندارد.(4)

ص: 129

ص: 130

توضیح: ظاهراً حرف باء در جمله «بأيمانهم» به معناى حرف «فى» است.(1)

1-2 يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَديرٌ.(2)

(تحریم، آیه 8)

ترجمه: اى كسانى كه ايمان آورده ايد! با توبه اى نيك (و خالصانه و استوار) به سوى خدا باز گرديد اميد است كه پروردگار شما بدى هايتان را از شما بزدايد و شما را در بوستان هاى (بهشتى) وارد كند كه از زير [درختان] ش نهرها روان است، در روزى كه خدا، پيامبر و كسانى كه با او ايمان آوردند را رسوا نمى كند؛ در حالى كه نورشان پيش رويشان و در سمت راستشان شتابان مى رود، مى گويند: [اى] پروردگار ما! نور ما را براى ما تمام كن و ما را بيامرز! [چرا] كه تو بر هر چيزى توانا هستى.

1-3 بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُون. (قلم، آیه 6)

ترجمه: كه ديوانگى در كدام يك از شماست.(3)

توضیح: بعضى از مفسران (4) گفته اند: حرف «باء» در كلمه «بايكم» به معناى

ص: 132

حرف «فى» است، و معناى جمله اين است كه به زودى تو مى بينى و ايشان هم مى بينند كه فتنه در كدام يك از دو طرف مخالف است.(1)

1-4 قالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْباً وَ لَمْ أَكُنْ بِدُعائِكَ رَبِّ شَقِيًّا. (مریم، آیه 4)

ترجمه: گفت: پروردگارا، همانا استخوان از (بدن) من سست شده و (موى) سر هم از (سپيدى) پيرى مى درخشد و هرگز در دعايم از تو- اى پروردگارم- محروم نبوده ام؛ يا هرگز در دعوت و امرت - خدايا - نافرمان نبوده ام.(2)

توضیح: «باء» در «بدعائک» باء سببيت و يا به معناى «فى» است.(3)

جمع بندی و نتیجه گیری: همه ی آیات مذکور از موارد تضمین در حروف هستند.

توضیح: لام در جمله «لِما يُحْيِيكُمْ» به معناى «الى» است، و اين تعبير در استعمالات عرب زياد است.(1)

2-2 بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها. (زلزال، آیه 5)

ترجمه: زيرا كه پروردگارت به او وحى كرده است.

توضیح: در جمله «بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها» حرف لام به معناى «الى- به سوى» است، چون مصدر «ايحاء» كه فعل «أوحى» مشتق از آن است با حرف «الى» متعدى مى شود. (2)

2-3 أُولئِكَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُون. (مؤمنون، آیه 61)

ترجمه: اينانند كه در كارهاى خير مى شتابند، و در [انجام دادن] آن [از ديگران] پيشى مى گيرند.

توضیح: ظاهرا لام در «لها» به معناى «الى» باشد و «لها» كه جار و مجرور است متعلق به «سابقون» است. (3)

2-4 فَسَقى لَهُما ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقيرٌ. (قصص، آیه 24)

ترجمه: پس [موسى] دام هايشان را [به جهت كمك كردن به آن دو] آب داد، سپس به سوى سايه برگشت و گفت: پروردگارا! به آنچه از خير بر من نازل مى كنى، نيازمندم.

توضیح: «لام» بر سر كلمه «ما» به معناى «الى» است. (4)

ص: 134

2-5 وَ الشَّمْسُ تَجْري لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِكَ تَقْديرُ الْعَزيزِ الْعَليم. (یس، آیه 38)

ترجمه: و خورشيد [نيز براى آنان نشانه اى از قدرت ماست] كه همواره به سوى قرارگاهش حركت مى كند. اين اندازه گيرى تواناى شكست ناپذير و داناست.

توضیح: لام در جمله «لمستقر لها» به معناى «الى- به سوى» و يا براى «غايت- تا» مى باشد.(1)

2-6 إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُون. (انبیاء،آیه98)

ترجمه: [به آنان گويند:] به يقين شما و معبودانى كه به جاى خدا مى پرستيديد، هيزمِ دوزخيد؛ [بى ترديد] شما در آن وارد خواهيد شد.

توضیح: حرف «لام» در «لها» يا براى تأكيد تعدى، و يا به معناى «الى» است.(2)

2-7 فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادى وَ هُوَ مَكْظُوم. (قلم، آیه 48)

ترجمه: پس در برابر حكم و قضاى پروردگارت [كه هلاك كردن اين طاغيان از راه تدريج است] شكيبا باش و مانند صاحب ماهى [يونس] مباش [كه شتاب در آمدن عذاب را براى قومش خواست و به اين علت در شكم ماهى محبوس شد] و در آن حال با دلى مالامال از اندوه خدا را ندا داد.

توضیح: و بعضى گفته اند: لام در جمله «لحكم ربك» به معناى «الى- تا» است.(3)

2-8 اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ في غَفْلَةٍ مُعْرِضُون. (انبیاء، آیه 1)

ص: 135

ترجمه: حساب مردم به آنان نزديك شده، در حالى كه در غفلتند و روى گردانند!(1)

توضیح: كلمه «اقتراب» از باب افتعال و از ماده «قرب» است كه هر دو به يك معنا است و هر دو باب با حرف «من» و «الى» متعدى مى شود مثلاً مى گويند: «اقترب و قرب زيد من عمرو» و يا «اقترب و قرب زيد الى عمرو» يعنى زيد به عمرو نزديك شد، ولى اگر با حرف «من» متعدى شود نسبت نزديكى از عمرو گرفته شده و اگر با «الى» متعدى شود اين نسبت از زيد گرفته مى شود چون اصل در معناى «من» ابتداى هدف است، هم چنان كه اصل در معناى «الى» انتهاى آن است. از همين جا روشن مى شود كه «لام» در كلمه «للناس» به معناى «الى» است نه به معناى «من» براى اينكه مناسب با مقام اين است كه نسبت نزديكى از ناحيه حساب گرفته و گفته شود: «مردم به حساب نزديك شدند».(2)

2-9 وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَريضَةً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ إِلاَّ أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَا الَّذي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ.(3) (بقره، آیه 237)

ترجمه: و اگر آنان را پيش از آميزش جنسى طلاق دهيد، در حالى كه براى آنان مهرى تعيين كرده ايد، پس [بر شما واجب است] نصف آنچه تعيين كرده ايد [به آنان بپردازيد]، مگر آنكه خود آنان يا كسى كه پيوند ازدواج به دست اوست [مانند ولىّ يا وكيل] آن را ببخشند. و گذشت و بخشش شما [كه تمام مهريه را به

ص: 136

زن بپردازيد] به پرهيزكارى نزديك تر است. و فزون بخشى و نيكوكارى را در ميان خودتان فراموش نكنيد كه خدا به آنچه انجام مى دهيد، بيناست.

2-10 وَ لِيَعْلَمَ الَّذينَ نافَقُوا وَ قيلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا في سَبيلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالاً لاَتَّبَعْناكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإيمانِ يَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَيْسَ في قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يَكْتُمُون. (آل عمران، آیه 167)

ترجمه: و نيز كسانى را كه نفاق و دورويى ورزيدند، معلوم و مشخص كند. و به آنان گفته شد: بياييد در راه خدا بجنگيد يا [از مدينه و كيان جامعه] دفاع كنيد. گفتند: اگر جنگيدن مى دانستيم، قطعاً از شما پيروى مى كرديم. آنان در آن روز به كفر نزديك تر بودند تا ايمان. به زبانشان چيزى را مى گويند كه در دل هايشان نيست؛ و خدا به آنچه پنهان مى كنند، داناتر است.

توضیح: حرف «لام» به معناى حرف «الى» آمده است.(1)

2-11يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامينَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُون.(2) (مائده، آیه 8)

ترجمه: اى اهل ايمان! همواره [در همه امور] قيام كننده براى خدا و گواهان به عدل و داد باشيد. و نبايد دشمنى با گروهى شما را بر آن دارد كه عدالت نورزيد؛ عدالت كنيد كه آن به پرهيزكارى نزديك تر است. و از خدا پروا كنيد؛ زيرا خدا به آنچه انجام مى دهيد آگاه است.

جمع بندی و نتیجه گیری: همه ی آیات مذکور از موارد تضمین در حروف هستند.

خلاصه بخش دوّم: تضمین قطعی(یقینی) به تضمینی گفته می شود که مرحوم

ص: 137

علّامه به صورت یقینی آن را تضمین محسوب نموده است. تضمین قطعی بر دو قسم است: تضمین قطعی مصرّح و تضمین قطعی غیر مصرّح. از طرفی تضمین قطعی به سه قسم تقسیم می شود: تضمین قطعی در افعال، تضمین قطعی در اسمها و تضمین قطعی در حروف. تعداد 131 آیه دارای تضمین قطعی هستند و تعداد 121 آیه از موارد تضمین قطعی دارای تضمین مصرّح هستند که در فصل اوّل از این بخش جمع آوری گردید و آیات بسیار زیادی هم وجود دارند که دارای تضمین در حروف هستند که تعداد 10 آیه از آن موارد در فصل دوّم از این بخش جمع آوری گردید.

ص: 138

ص: 140

تضمین احتمالی به تضمینی گفته می شود که مرحوم علّامه به تضمین بودن آن تصریح نکرده و احتمال داده می شود که تضمین را اراده کرده باشد. تعداد 110 آیه دارای تضمین احتمالی هستند که در این بخش ارائه می گردد.

توضیح: ایمان به معنای تصدیق کردن است(1)

ولی بعضی از مفسران گفته اند:

لفظ «لام» در جمله «یؤمن للمؤمنین» متضمن معنای (جنوح) «میل» است و با به كار رفتن آن، معناى آيه چنين است: «رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مايل است به مؤمنان در حالى كه به آنها ايمان دارد، و يا ايمان مى آورد به آنها در حالى كه ميل دارد به ايشان».(2)

آیات نظیر آیه مذکور:

1-1-1وَ إِذْ قُلْتُمْ يَامُوسىَ لَن نُّؤْمِنَ لَكَ حَتىَ نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنتُمْ تَنظُرُون.(3) (بقره، آیه 55)

ترجمه: و [ياد كنيد] آن گاه كه گفتيد: اى موسى! هرگز در حالی که به تو مایل باشیم تو را تصدیق نمی کنیم مگر خدا را آشكارا [با ديده خود] ببينيم. پس در حالى كه مى ديديد، صاعقه مرگبار شما را گرفت.(4)

1-1-2 أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَ قَدْ كانَ فَريقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلامَ اللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ يَعْلَمُون.(5)

(بقره، آیه 75)

ترجمه: آيا طمع مى داريد كه در حالی که به شما مایل هستند شما را تصدیق کنند، و حال آنكه گروهى از ايشان كلام خدا را مى شنيدند و با آنكه حقيقت آن را مى يافتند تحريفش مى كردند و از كار خويش آگاه بودند؟(6)

1-1-3 وَ لا تُؤْمِنُوا إِلاَّ لِمَنْ تَبِعَ دينَكُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدى هُدَى اللَّهِ أَنْ يُؤْتى أَحَدٌ مِثْلَ

ص: 142

ما أُوتيتُمْ أَوْ يُحاجُّوكُمْ عِنْدَ رَبِّكُمْ قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليم.(1)

(آل عمران، آیه 73)

ترجمه: و (گفتند) جز كسى را كه پيروى از دينتان دارد در حالی که مایل هستید تصدیق نكن - بگو البته هدايت، هدايت خداست- تا مبادا (معلوم شود كه ممكن است) آنچه به شما داده شده به كسى داده شود، يا (بتوانند) در نزد پروردگارتان با شما محاجّه كنند (و بالاخره اعتراف نكنيد كه مسلمان ها نيز مانند شما قبله و دين و كتاب حق دارند و در قيامت با شما محاجه خواهند كرد). بگو: فضل و رحمت به دست خداست، به هر كس بخواهد مى دهد (و ترفند شما مانع از ايمان مستعدان نمى شود) و خداوند (از نظر ذات و صفت) داراى وسعت، و دانا (به همه چيز) است.(2)

1-1-4 الَّذينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنا أَلاَّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنا بِقُرْبانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلي بِالْبَيِّناتِ وَ بِالَّذي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقين.(3)

(آل عمران، آیه 183)

ترجمه: كسانى كه گفتند: خدا به ما سفارش كرده است كه هيچ پيامبرى را در حالی که به او مایل هستیم تصدیق نکنیم تا براى ما [به نشانه صدق نبوتش] يك قربانى بياورد كه آن را آتش [غيبى] بسوزاند، بگو: پيش از من پيامبرانى دلايل روشن و آنچه گفتيد براى شما آوردند؛ اگر راستگوييد، پس چرا آنان را كشتيد؟(4)

1-1-5 وَ لَمَّا وَقَعَ عَلَيْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا يا مُوسَى ادْعُ لَنا رَبَّكَ بِما عَهِدَ عِنْدَكَ لَئِنْ كَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَ لَكَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَكَ بَني إِسْرائيل.(5)

(اعراف، آیه 134)

ترجمه: و هرگاه عذاب بر آنان فرود آمد، گفتند: اى موسى! پروردگارت را به

ص: 143

پيمانى كه با تو دارد [و آن مستجاب كردن دعاى توست] براى ما بخوان كه اگر اين عذاب را از ما برطرف كنى يقيناً در حالی که به تو مایل شده تو را تصدیق می کنیم و بنى اسرائيل را با تو روانه مى كنيم.(1)

1-1-6 يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبارِكُمْ وَ سَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. (توبه، آیه 94)

ترجمه: هنگامى كه به سوى آنان بازگرديد، از شما [به سبب شركت نكردن در جنگ] عذرخواهى مى كنند، بگو: عذرخواهى نكنيد، ما هرگز در حالی که مایل به شما هستیم شما را تصدیق نخواهيم كرد، خدا ما را از خيانت هاى شما آگاه كرد، و [ديگر بار هم] به زودى خدا و پيامبرش اعمال شما را خواهند ديد، [كه باز هم خيانت مى ورزيد] سپس به سوى داناى نهان و آشكار بازگردانده مى شويد و شما را به خيانت هايى كه همواره مرتكب مى شديد، آگاه خواهد كرد. (2)

توضیح: معناى جمله «لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ» بنا بر اينكه بگوئيم ماده ايمان هم چنان كه با حرف «باء» متعدى مى شود با «لام» هم متعدى مى شود اين است كه: ما شما را در اين عذرى كه مى خواهيد تصديق نمى كنيم. و اگر بگوييم با لام متعدى نمى شود و لام به معناى نفع است معنايش اين است كه: شما را تصديقى كه به دردتان بخورد نمى كنيم.(3)

1-1-7 فَما آمَنَ لِمُوسى إِلاَّ ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِمْ أَنْ يَفْتِنَهُمْ وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفين.(4)

(یونس، آیه 83)

ترجمه: پس [در ابتداى كار] كسى در حالی که متمایل به موسی بود او را

ص: 144

تصدیق نکرد، مگر فرزندانى [انگشت شمار] از قومش آن هم با ترسى [شديد] از فرعون و اشراف و سران قوم خودشان كه مبادا فرعونيان آنان را شكنجه و عذاب دهند؛ و مسلماً فرعون در سرزمين مصر برترى خواه، و [در گناه، معصيت و ستم] از اسراف كاران بود.(1)

1-1-8 وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ يَنْبُوعا.(2) (اسراء، آیه 90)

ترجمه: و گفتند: ما در حالی که به تو مایل هستیم تو را تصدیق نمی کنیم، مگر آنكه از اين سرزمين [خشك و سوزان مكه] چشمه اى پر آب و جوشان روان سازى!!(3)

1-1-9 أَوْ يَكُونَ لَكَ بَيْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقى فِي السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيِّكَ حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَيْنا كِتاباً نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلاَّ بَشَراً رَسُولاً.(4)

(اسراء، آیه 93)

ترجمه: يا خانه اى از طلا براى تو باشد، يا در آسمان بالا روى، و بالا رفتنت را در حالی که به تو مایل هستیم تصدیق نمیکنیم تا آنكه نوشته اى بر ما نازل كنى كه آن را بخوانيم!! بگو: پروردگارم منزّه است [از اينكه خواسته هاى سبك مغزان ياوه گو را پاسخ دهد] آيا من جز بشرى فرستاده هستم؟ [كه مرا براى هدايت شما فرستاده اند، نه براى اينكه درخواست هاى بى مورد شما را پاسخ دهم.](5)

1-1-10 قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبيرُكُمُ الَّذي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلافٍ وَ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ في جُذُوعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ أَيُّنا أَشَدُّ عَذاباً وَ أَبْقى.(6)

(طه، آیه 71)

ترجمه: [فرعون] گفت: آيا پيش از آنكه به شما اذن دهم، در حالی که به او

ص: 145

مایل هستید او را تصدیق نمودید؟ يقيناً او بزرگ شماست كه به شما جادو آموخته است، پس بى ترديد دست ها و پاهايتان را يكى از راست و يكى از چپ قطع خواهم كرد، و شما را بر تنه هاى درخت خرما خواهم آويخت تا كاملاً بدانيد كه كدام يك از ما [من يا خداى موسى] عذابش سخت تر و پايدارتر است؟ (1)

1-1-11 إِنْ هُوَ إِلاَّ رَجُلٌ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً وَ ما نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنين.(2) (مؤمنون، آیه 38)

ترجمه: او نيست مگر مردى كه بر خدا افترا بسته است؛ و ما در حالی که مایل به هستیم تصدیق كننده او نيستيم.(3)

1-1-12 فَقالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنا وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ.(4) (مؤمنون، آیه 47)

ترجمه: و گفتند: آيا دو بشرى را كه مانند خودمان هستند در حالی که که به آن دو مایل هستیم تصدیق کنیم در حالى كه قوم [و قبيله] آن دو بردگان ما هستند؟(5)

1-1-13 قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبيرُكُمُ الَّذي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلافٍ وَ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعين.(6) (شعراء،آیه 49)

ترجمه: فرعون گفت: پيش از آنكه به شما اجازه دهم در حالی که مایل به او هستید او را تصدیق نمودید، حتماً او بزرگ شماست كه جادوگرى را به شما آموخته است، پس به زودى خواهيد دانست كه مسلماً دست ها و پاهاى شما را يكى از راست و يكى از چپ قطع خواهم كرد، و يقيناً همه شما را به دار خواهم آويخت.(7)

1-1-14 قالُوا أَ نُؤْمِنُ لَكَ وَ اتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُون.(8)

(شعراء، آیه 111)

ص: 146

ترجمه: گفتند: آيا ما در حالی که مایل به تو هستیم تو را تصدیق کنیم در حالى كه فرومايگان از تو پيروى كرده اند؟!(1)

1-1-15 فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَ قالَ إِنِّي مُهاجِرٌ إِلى رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ. (عنکبوت، آیه 26)

ترجمه: پس لوط در حالی که مایل به ابراهیم بود او را تصدیق نمود، و [ابراهيم] گفت: به درستى كه من به سوى پروردگارم مهاجرت مى كنم، كه فقط او تواناى شكست ناپذير و حكيم است.(2)

توضیح: كلمه ايمان هم با لام متعدى مى شود، و هم با باء، و در هر دو صورت معنا يكى است.(3)

1-1-16 وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لي فَاعْتَزِلُون.(4)

(دخان، آیه 21)

ترجمه: و اگر در حالی که به من مایل هستید مرا تصدیق نمی کنید [از آزردن من و باز داشتن مردم از ايمان آوردن] كناره گيرى كنيد.(5)

نتیجه گیری: مرحوم علامه در هیچ یک از آیات مذکور اشاره به تضمین ننموده است ولی همه این آیات حمل بر تضمین گردیدند و طبق تضمین ترجمه شده اند.

توضیح: «تبتیل» و «تبتّل» از جهت لغت دارای معنای یکسان هستند(1)

مقتضاى ظاهر اين است كه بفرمايد: «و تبتّل اليه تبتّلا»، در آیه مذکور به جای استفاده از مصدر باب تفعّل از مصدر باب تفعیل استفاده نموده است، بعضی از مفسران گویند: براى اين است كه باب تفعل از «بتّل» متضمن معناى باب تفعيل آن نيز هست، پس مثل اين است كه فرموده باشد: «بتّل اليه تبتيلا». كلمه «تبتل» را بعضى(2)

به انقطاع يعنى بريدن از خلق و متوجه خدا شدن تفسير كرده اند. (3)

نکته: آیه ی مذکور نظیر ندارد.

بوده و آن گاه بعث به معناى اقامه و يا متضمن معناى اعطاء و امثال آن باشد. (1)

نکته: آیه ی مذکور نظیر ندارد.

اشکالی ندارند به شرطی كه سياق آيه با آنها بسازد، ليكن سیاق با آنها سازگارى ندارد، هر چند كه معناى دوم به سياق آيه از اولى نزديك تر است».(1)

آیات نظیر آیه ی مذکور:

2-3-1 يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ وَ جاهِدُوا في سَبيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون.(2) (مائده، آیه 35)

ترجمه: اى اهل ايمان! از خدا پروا كنيد و دست آويز و وسيله اى [از ايمان، عمل صالح و آبروى مقرّبان درگاهش] با حرص و شتاب براى تقرّب به سوى او بجوييد؛ و در راه او جهاد كنيد تا رستگار شويد.(3)

2-3-2قُلْ لَوْ كانَ مَعَهُ آلِهَةٌ كَما يَقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلى ذِي الْعَرْشِ سَبيلا.(4)

(اسراء، آیه 42)

ترجمه: بگو: اگر آن گونه كه مى گويند، با خدا خدايانى بود، در آن هنگام با حرص و شتاب به سوى صاحب عرش راهى مى جستند [تا قدرتش را تصاحب كنند.](5)

جمع بندی و نتیجه گیری: مرحوم علامه در تفسیر دو آیه ی مذکور هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است ولی با توجّه به تفسیر سوره اسراء آیه 57 که حمل بر تضمین احتمالی شده است دو آیه ی نظیر آیه ی مذکور نیز حمل بر تضمین می گردند.

ص: 150

دعوتش واجب است] شما را از پشت سرتان فرا مى خواند، پس خداى تعالى غم حزن شما را مبدل كرد به غم ندامت و حسرت، تا پاداشتان داده باشد تا بر آنچه [از پيروزى و غنيمت] از دستتان رفته و به آنچه [از آسيب و مصيبت] به شما رسيده، اندوهگين نشويد؛ و خدا به آنچه انجام مى دهيد، آگاه است.(1)

توضیح: «اثابه» در لغت به معنای پاداش دادن است(2) ولی ممكن است كه جمله: «فاثابكم» متضمن معناى ابدال باشد، كه در نتيجه معنا چنين مى شود: «پس خداى تعالى غم حزن شما را مبدل كرد به غم ندامت و حسرت، تا پاداشتان داده باشد» و در اين صورت معناى دو غم بر عكس مى شود، (يعنى غم اول غم ثواب و نعمت و موهبت، و غم دوم غم حزن مى شود).(3)

آیه ی نظیر آیه ی مذکور: فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَ ذلِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنين.(4)

(مائده، آيه 85)

ترجمه: پس خدا سخنان [و عقايد صادقانه ی] آنان را مبدل کرد به بهشت هايى تا پاداششان داده باشد كه از زيرِ [درختانِ] آن نهرها جارى است، در آن جاودانه اند؛ و اين است پاداش نيكوكاران.(5)

جمع بندی و نتیجه گیری: مرحوم علامه در تفسیر آیه ی مذکور اشاره به تضمین ننموده است ولی با توجّه به سوره ی آل عمران، آیه ی 153 حمل بر تضمین می گردد.

ص: 152

دعاى دعا كننده را زمانى كه مرا بخواند اجابت مى كنم؛ پس بايد دعوتم را بپذيرند و خواسته ام را به من بدهند و به من ايمان آورند، تا [به حقّ و حقيقت] راه يابند [و به مقصد اعلى برسند].(1)

4-1-2 الَّذينَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظيم.(2)

(آل عمران، آیه 172)

ترجمه: براى نيكوكاران و تقواپيشگان از كسانى كه خدا و رسول را پس از آنكه زخم و جراحت به آنان رسيده بود [براى جنگى ديگر بعد از جنگ احد] اجابت كردند و خواسته اش را دادند، پاداشى بزرگ است.(3)

4-1-3 فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لا أُضيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذينَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أُوذُوا في سَبيلي وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّواب.(4) (آل عمران، آیه 195)

ترجمه: پس پروردگارشان دعاى آنان را اجابت كرد و خواسته ی آنان را عطاء نمود [كه:] يقيناً من عمل هيچ عمل كننده اى از شما را از مرد يا زن كه همه از يكديگرند تباه نمى كنم؛ پس كسانى كه [براى خدا] هجرت كردند، و از خانه هايشان رانده شدند، و در راه من آزار ديدند، و جنگيدند و كشته شدند، قطعاً بدى هايشان را محو خواهم كرد و آنان را به بهشت هايى كه از زيرِ [درختانِ] آن نهرها جارى است، وارد مى كنم [كه] پاداشى است از سوى خدا و خداست كه پاداش نيكو نزد اوست.(5)

ص: 154

4-1-4 إِنَّما يَسْتَجيبُ الَّذينَ يَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتى يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ.(1) (انعام، آیه36)

ترجمه: فقط كسانى [دعوتت را] پاسخ مى دهند و خواسته ات را می دهند كه [سخنانت را با دقّت، تدبّر، انديشه و تفكّر] مى شنوند، [مشركان و كافران لجوج، مردگانند] و خدا مردگان را [در قيامت] برمى انگيزد، آنگه [براى حسابرسى] به سوى او بازگردانده مى شوند.(2)

4-1-5 إِنَّ الَّذينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُكُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجيبُوا لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقين.(3)

(اعراف، آیه 194)

ترجمه: يقيناً كسانى را كه به جاى خدا مى پرستيد بندگان و مملوكانى ناتوانْ چون شما هستند؛ پس اگر راستگوييد [كه مى توانند در زندگى شما مؤثر باشند] آنان را [در گرفتارى ها و نيازمندى هاى خود] بخوانيد پس [هنگامى كه بخوانيد] بايد شما را اجابت كنند و خواسته هایتان را بدهند [ولى خود مى دانيد كه در هيچ موردى جواب شما را نمى دهند.](4)

4-1-6 إِذْ تَسْتَغيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفينَ.(5) (انفال، آیه 9)

ترجمه: [ياد كنيد] هنگامى را كه [در حال مشاهده دشمنِ تا دندان مسلح با دعا و زارى] ازپروردگارتان يارى خواستيد، و او درخواست شما را اجابت كرد و خواسته شما را عطاء نمود كه من مسلماً شما را با هزار فرشته كه پى در پى نازل مى شوند، يارى مى دهم.(6)

ص: 155

4-1-7 يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَجيبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْييكُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُون.(1) (انفال، آیه 24)

ترجمه: اى اهل ايمان! هنگامى كه خدا و پيامبرش شما را به حقايقى كه به شما [حيات معنوى و] زندگى [واقعى] مى بخشد، دعوت مى كنند اجابت كنيد و خواسته هایشان را بدهید، و بدانيد كه خدا ميان آدمى و دلش حايل و مانع مى شود [تا حق را باطل و باطل را حق مپندارد] و مسلماً همه شما به سوى او گردآورى خواهيد شد.(2)

4-1-8 فَإِلَّمْ يَسْتَجيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُون.(3) (هود، آیه 14)

ترجمه: پس اگر آنان دعوت شما را اجابت نكردند و خواسته هایتان را عطا نکردند [كه هرگز اجابت نمى كنند] بدانيد كه آنچه نازل شده به دانش خداست و هيچ معبودى جز او نيست، پس آيا تسليم [حق] مى شويد؟(4)

4-1-9 فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ.(5) (یوسف، آیه 34)

ترجمه: پس پروردگارش خواسته اش را اجابت كرد و خواسته اش را به او داد و نيرنگ زنان را از او بگردانيد؛ زيرا خدا شنوا و داناست.(6)

4-1-10 لِلَّذينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنى وَ الَّذينَ لَمْ يَسْتَجيبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَميعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ أُولئِكَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسابِ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهاد.(7) (رعد، آیه 18)

ص: 156

ترجمه: براى آنان كه دعوت پروردگارشان را اجابت كردند و خواسته پروردگارشان را دادند، بهترين سرانجام است؛ و آنان كه دعوت او را پاسخ نگفتند و خواسته او را ندادند، اگر مالك دو برابر همه آنچه روى زمين است باشند، بى ترديد آن را براى رهايى خود از عذاب خواهند داد؛ آنان را حساب سختى است، و جايگاهشان دوزخ است، و دوزخ بد بسترى است.(1)

4-1-11 وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ ما كانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لي فَلا تَلُومُوني وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ إِنِّي كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمينَ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ.(2)

(ابراهیم، آیه 22)

ترجمه: و شيطان [در قيامت] هنگامى كه كار [محاسبه بندگان] پايان يافته [به پيروانش] مى گويد: يقيناً خدا [نسبت به برپايى قيامت، حساب بندگان، پاداش و عذاب] به شما وعده حق داد، و من به شما وعده دادم [كه آنچه خدا وعده داده، دروغ است، ولى مى بينيد كه وعده خدا تحقّق يافت] و [من] در وعده ام نسبت به شما وفا نكردم، مرا بر شما هيچ غلبه و تسلّطى نبود، فقط شما را دعوت كردم [به دعوتى دروغ و بى پايه] و شما هم [بدون انديشه و دقت دعوتم را] پذيرفتيد و خواسته ام را دادید، پس سرزنشم نكنيد، بلكه خود را سرزنش كنيد، نه من فريادرس شمايم، و نه شما فريادرس من، بى ترديد من نسبت به شرك ورزى شما كه در دنيا درباره من داشتيد [كه اطاعت از من را هم چون اطاعت خدا قرار داديد] بيزار و منكرم؛ يقيناً براى ستمكاران عذابى دردناك است.(3)

4-1-12یَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجيبُونَ بِحَمْدِهِ وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ قَليلا.(4) (اسراء، آیه 52)

ص: 157

ترجمه: روزى كه شما را [از ميان گورها براى ورود به عرصه قيامت] فرا مى خواند، پس [فرا خواندنش را] در حالى كه او را سپاس و ستايش مى گوييد، اجابت مى كنيد و خواسته اش را می دهید، و گمان مى بريد كه [در دنيا يا در برزخ] جز اندكى درنگ نكرده ايد.(1)

4-1-13وَ يَوْمَ يَقُولُ نادُوا شُرَكائِيَ الَّذينَ زَعَمْتُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجيبُوا لَهُمْ وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ مَوْبِقا.(2) (کهف، آیه 52)

ترجمه: و [ياد كن] روزى را كه [خدا به مشركان] مى گويد: كسانى [چون فرشتگان، جنّ و بت ها را] كه مى پنداشتيد شريكان من [در قدرت و ربوبيّت] هستند، صدا بزنيد [تا شما را از عذاب نجات دهند] و پس آنان را صدا مى زنند، ولى پاسخشان را نمى دهند و خواسته آنان را نمی دهند و ميان آنان و معبودهايشان هلاكت گاهى قرار مى دهيم [كه هر نوع رابطه اى را بين آنان ناممكن خواهد ساخت.](3)

4-1-14 وَ نُوحاً إِذْ نادى مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَنَجَّيْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظيم.(4) (انبیاء، آیه 76)

ترجمه: و نوح را [ياد كن] هنگامى كه پيش از اين [پيامبران ياد شده] ندا كرد: [پروردگارا! مرا از اين قوم فاسد و تبهكار نجات بخش.] پس ندايش را اجابت كرديم و خواسته اش را دادیم، و او و خانواده اش را از آن اندوه بزرگ نجات داديم.(5)

4-1-15 فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَكَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَيْناهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ ذِكْرى لِلْعابِدينَ.(6) (انبیاء، آیه 84)

ص: 158

ترجمه: پس ندايش را اجابت كرديم و خواسته ی او را دادیم و آنچه از آسيب و سختى به او بود برطرف نموديم، و خانواده اش را [كه در حادثه ها از دستش رفته بودند] و مانندشان را همراه با آنان به او عطا كرديم كه رحمتى از سوى ما و مايه پند و تذكرى براى عبادت كنندگان بود.(1)

4-1-16 فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنين.(2)

(انبیاء، آیه 88)

ترجمه: پس ندايش را اجابت كرديم وخواسته او را دادیم و از اندوه نجاتش داديم؛ و اين گونه مؤمنان را نجات مى دهيم.(3)

4-1-17 فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ يَحْيى وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كانُوا يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ كانُوا لَنا خاشِعين.(4) (انبیاء، آیه 90)

ترجمه: پس [نداى] او را اجابت كرديم و خواسته او را دادیم و يحيى را به او بخشيديم و نازايى همسرش را براى وى اصلاح نموديم، آنان همواره در كارهاى خير مى شتافتند، و ما را از روى اميد و بيم مى خواندند، و پيوسته در برابر ما فروتن بودند.(5)

4-1-18 فَإِنْ لَمْ يَسْتَجيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّما يَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمين. (قصص، آیه 50)

ترجمه: پس اگر پاسخ تو را ندادند و خواسته ات را ندادند بدان كه فقط از هواهاى نفسانى خود پيروى مى كنند و گمراه تر از كسى كه بدون هدايتى از سوى خدا از هواهاى نفسانى خود پيروى كند، كيست؟ مسلماً خدا مردم ستمكار را هدايت نمى كند.(6)

ص: 159

توضیح: كلمه «استجابت» و «اجابت» به يك معنا است، در كشاف(1)

گفته: «اين فعل اگر در دعا به كار رود، به خودى خود متعدى مى شود، و اگر در دعا كننده به كار رود با حرف «لام» متعدى مى شود، و در اين صورت غالباً دعا را ذكر نمى كنند، مثلاً در اولى مى گويند: «استجاب اللَّه دعاءه - خدا دعايش را مستجاب كرد» و در دومى مى گويند: «استجاب له» كه در آن با «لام» متعدى به داعى شده لذا «دعا» از آن حذف شده است و نمى گويند: «استجاب له دعاءه - خدا دعايش را برايش مستجاب كرد».(2)

4-1-19 وَ قيلَ ادْعُوا شُرَكاءَكُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجيبُوا لَهُمْ وَ رَأَوُا الْعَذابَ لَوْ أَنَّهُمْ كانُوا يَهْتَدُونَ.(3)

(قصص، آیه 64)

ترجمه: و [به مطيعان] گفته شود: شريكان خود را [كه مى پرستيديد] بخوانيد. پس آنها را مى خوانند ولى آنها پاسخشان را نمى دهند و خواسته آنان را نمی دهند، و عذاب را مى بينند و آرزو مى كنند: اى كاش هدايت مى يافتند.(4)

4-1-20 إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبير.(5) (فاطر، آیه 14)

ترجمه: اگر آنها را بخوانيد، خواندنتان را نمى شنوند و اگر [بر فرض محال] بشنوند، پاسختان را نمى دهند وخواسته ی شما را نمی دهند ، و روز قيامت شرك

ص: 160

شما را انكار مى كنند؛ و هيچ كس مانند [خداى] آگاه تو را [از حقايق] خبردار نمى كند.(1)

4-1-21 وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرين.(2)

(غافر، آیه 60)

ترجمه: و پروردگارتان گفت: مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم وخواسته شما را بدهم، آنان كه از عبادت من تكبّر ورزند، به زودى خوار و رسوا به دوزخ درآيند.(3)

4-1-22 وَ الَّذينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ .(4)

(شوری، آیه 16)

ترجمه: كسانى كه درباره خدا پس از آنكه دعوتش [از سوى مردم منصف با تكيه بر عقل و فطرت] اجابت شده وخواسته اش داده شده مجادله و ستيزه مى كنند، دليلشان [بر ضد حقايق] نزد پروردگارشان باطل است و از سوى خدا خشمى بر آنان است و براى آنان عذابى سخت خواهد بود.(5)

4-1-23 وَ يَسْتَجيبُ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ يَزيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ الْكافِرُونَ لَهُمْ عَذابٌ شَديد.(6) (شوری، آیه 26)

ترجمه: و درخواست كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، اجابت مى كند و خواسته آنان را می دهد و از فضل و احسانش بر آنان مى افزايد؛ و براى كافران عذابى سخت خواهد بود.(7)

ص: 161

4-1-24 وَ الَّذينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ.(1)

(شوری، آیه 38)

ترجمه: و آنان كه دعوت پروردگارشان را اجابت كردند و خواسته او را دادند و نماز را برپا داشتند و كارشان در ميان خودشان بر پايه مشورت است و از آنچه روزى آنان كرده ايم، انفاق مى كنند.(2)

4-1-25 اسْتَجيبُوا لِرَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ ما لَكُمْ مِنْ مَلْجَإٍ يَوْمَئِذٍ وَ ما لَكُمْ مِنْ نَكيرٍ.(3) (شوری، آیه 47)

ترجمه: پيش از آنكه روزى فرا رسد كه از سوى خدا هيچ بازگشتى براى آن نيست، پروردگارتان را اجابت كنيد وخواسته او را بدهید ، آن روز براى شما هيچ پناه گاهى و هيچ راه انكارى [نسبت به اعمالى كه مرتكب شده ايد] وجود ندارد.(4)

4-1-26 وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجيبُ لَهُ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ.(5)

(احقاف، آیه 5)

ترجمه: و چه كسانى گمراه ترند از كسانى كه به جاى خدا معبودانى را مى خوانند كه تا روز قيامت پاسخشان را نمى دهند و خواسته آنها را نمی دهند و آنان از خواندنشان بى خبرند؟

جمع بندی و نتیجه گیری: همه آیات مذکور حمل بر تضمین گردیده و بر طبق تضمین ترجمه شدند.

ص: 162

اين مورد هم معناى لغوی خود را دارد(1)

و هم معناى گستردگى را مى دهد و گویا متضمن معنای انبساط است.(2)

آیه نظیر آیه ی مذکور: يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلابِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيما. (احزاب آیه 59)

ترجمه: اى پيامبر، به همسران و دخترانت و زن هاى مؤمنان بگو روسرى ها و چادرهاى خود را بر خويش بيفكنند (كه گردن و سينه و بازوان و ساق ها پوشيده شود) اين (كار) نزديكتر است به آنكه (به حجاب و عفت) شناخته شوند تا مورد تعرض و آزار (فاجران) قرار نگيرند؛ و خداوند همواره آمرزنده و مهربان است.(3)

نکته: مرحوم علامه هیچ اشاره ای به تضمین در این آیه ننموده است ولی با توجه به آیه 14 سوره انسان حمل بر تضمین می گردد.(4)

خدا قومى را مى آورد كه خدا آن قوم را دوست مى دارد و آن قوم خدا را دوست مي دارند، متواضع و مهربانند بر مسلمانان و سختگير و بى رحمند بر كافران، در راه خدا جهاد مى كنند و از ملامت هيچ ملامت كننده ئى نمى ترسند. آن خلق و خو، فضل (و كرم) خداست، بهر كه خود بخواهد مى دهد. و خدا وجود و بخشايشش داراى گنجايش است و داناست.(1)

توضیح: «ذلّة» به معنای زبونی وخواری در مقابل عزة است(2) و اگر در آیه مذکور كلمه «اذلة» را با حرف «على» متعدى كرده، شايد علتش اين بوده كه در خصوص اين مورد معناى شفقت و يا ميل در آن تضمين شده همانطور که بعضی مفسران(3) این مطلب را گفته اند.(4)

نکته: آیه ی مذکور نظیر ندارد. (یعنی آیه دیگری که ذلّت با «علی» متعدی گردد وجود ندارد.)

توضیح: «ردف» در لغت به معنای پیروی کردن و دنبال کردن است.(1) بعضى از مفسران(2) گفته اند: كلمه «ردف» متضمن معناى فعلى است كه همواره با لام متعدى مى شود {مانند دنا و قرب}يعنى عذاب دنيا كه شما را به عذاب آخرت نزديك مى كند و به آن مى رساند به زودى شما را دنبال می كند.(3)

نکته: هیچ نظیری در قرآن برای آیه مذکور یافت نشد.

متضمن معنای «أخذ» است زیرا خودش بدون حرف تعدى «باء» متعدى شده است.(1)

آیات نظیر آیه مذکور:

8-2-1 قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُون. (2) (بقره، آیه 144)

ترجمه: ما گردانيدن رويت را در [جهت] آسمان [چون كسى كه به انتظار مطلبى باشد] مى بينيم؛ پس يقيناً تو را به سوى قبله اى كه آن را با رضایت خاطر بگیری بر مى گردانيم؛ پس رويت را به سوى مسجد الحرام گردان؛ و [شما اى مسلمانان!] هر جا كه باشيد، روى خود را به سوى آن برگردانيد. و مسلماً اهل كتاب مى دانند كه اين تغيير قبله [از بيت المقدس به كعبه] از سوى پروردگارشان [كارى] درست و حق است؛ [زيرا در تورات و انجيلشان خوانده اند كه پيامبر اسلام به دو قبله نماز خواهد خواند] و خدا از آنچه [بر ضد پيامبر و مؤمنان] انجام مى دهند، بى خبر نيست.(3)

8-2-2 حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطيحَةُ وَ ما أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَكَّيْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ دينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً فَمَنِ اضْطُرَّ في مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ.(4)

(مائده، آیه3)

ترجمه: [خوردن مواد ناپاك كه تناسبى با جسم و روح شما ندارند] بر شما

ص: 168

حرام شده است [مانند] گوشت مردار و خون و گوشت خوك و آنچه به نام غير خدا كشته اند و حيوان خفه شده و آنچه به ضرب چوب و سنگ مرده و آنچه به سبب پرت شدن از بلندى جان داده و حيوانى كه به ضرب شاخ حيوان ديگر از بين رفته و حيوانى كه درنده اى آن را كشته و از آن خورده، مگر آنچه را كه در آستانه مرگ، قابل تزكيه بوده و شما به دستور شرع تزكيه كرده ايد، و نيز آنچه براى بت ها قربانى شده، و آنچه به وسيله تيرهاى قمار سهم بندى مى كنيد بر شما حرام گشته است. [همه] اين [امور] فسق و نافرمانى [از احكام خدا] ست. امروز كفرپيشگان از [شكست] دين شما نااميد شده اند؛ بنابراين از آنان مترسيد و از من بترسيد. امروز [با نصبِ على بن ابى طالب به ولايت، امامت، حكومت و فرمانروايى بر امت] دينتان را براى شما كامل، و نعمتم را بر شما تمام كردم، و اسلام را برايتان به عنوان دين بارضایت خاطر گرفتم. پس هر كه در حال گرسنگى شديد بى آنكه مايل به گناه باشد [به خوردن مُحرّمات بيان شده] ناچار شود، [مى تواند به اندازه ضرورت از آنها بهره گيرد]؛ يقيناً خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.(1)

8-2-3 وَ لِتَصْغى إِلَيْهِ أَفْئِدَةُ الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ لِيَرْضَوْهُ وَ لِيَقْتَرِفُوا ما هُمْ مُقْتَرِفُون.(2) (انعام، آیه 113)

ترجمه: و [ما به عنوان آزمايش بندگان از القاى گفتار باطل توسط شياطين انس و جن به يكديگر مانع نشديم] تا دل هاى كسانى كه به آخرت ايمان ندارند به آن القائات متمايل شود، و آن را با رضایت خاطر بگیرند و [براى رسيدن به منتهاى شقاوت كه كيفر لجاجت و عناد آنان است] هر عمل زشتى را كه بخواهند انجام دهند، نهايتاً انجام دهند.(3)

8-2-4 قُلْ إِنْ كانَ آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ وَ إِخْوانُكُمْ وَ أَزْواجُكُمْ وَ عَشيرَتُكُمْ وَ أَمْوالٌ

ص: 169

اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسادَها وَ مَساكِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ في سَبيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ.(1) (توبه، آیه24)

ترجمه: بگو: اگر پدرانتان و فرزندانتان و برادرانتان و همسرانتان و خويشانتان و اموالى كه فراهم آورده ايد و تجارتى كه از بى رونقى و كسادى اش مى ترسيد و خانه هايى كه با رضایت خاطر گرفته اید، نزد شما از خدا و پيامبرش و جهاد در راهش محبوب ترند، پس منتظر بمانيد تا خدا فرمان عذابش را بياورد؛ و خدا گروه فاسقان را هدايت نمى كند.(2)

8-2-5 يَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلاً. (3)

(طه، آیه109)

ترجمه: در آن روز شفاعت كسى سودى ندهد مگر آنكه [خداى] رحمان به او اذن دهد و گفتارش را [در مورد شفاعت از ديگران] را با رضایت خاطر بگیرد.(4)

8-2-6 لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلاً يَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَليمٌ حَليم.(5) (حج، آیه 59)

ترجمه: مسلماً آنان را به جايگاهى كه آن را با رضایت خاطر می گیرد وارد مى كند؛ و بى ترديد خدا دانا و بردبار است.(6)

8-2-7 فَتَبَسَّمَ ضاحِكاً مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْني أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَدْخِلْني بِرَحْمَتِكَ في عِبادِكَ الصَّالِحين.(7) (نمل، آیه 19)

ص: 170

ترجمه: پس سليمان از گفته اش با تبسم حالت خنده به خود گرفت، و [به سبب نعمت فهم گفتار حيوانات] گفت: پروردگارا! به من الهام كن تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم عطا كرده اى به جاى آورم، و اينكه كار شايسته اى كه آن را با رضایت خاطر بگیری انجام دهم، و مرا به رحمتت در ميان بندگان شايسته ات درآور.(1)

8-2-8 إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنْكُمْ وَ لا يَرْضى لِعِبادِهِ الْكُفْرَ وَ إِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُور.(2)

(زمر، آیه 7)

ترجمه: اگر كافر شويد [زيانى به خدا نمى رسانيد؛ زيرا] خدا از شما بى نياز است، و كفر را براى بندگانش نمى پسندد؛ و اگر سپاس گزارى كنيد، آن را براى شما با رضایت خاطر می گیرد. و هيچ سنگين بارى، بار [گناه] ديگرى را برنمى دارد. سپس بازگشت شما به سوى پروردگارتان خواهد بود، و شما را به آنچه انجام مى داديد، آگاه خواهد كرد؛ زيرا او به نيّات و اسرار سينه ها داناست.(3)

8-2-9 وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْني أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لي في ذُرِّيَّتي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمين.(4)

(احقاف، آیه 15)

ترجمه: و انسان را درباره پدر و مادرش به نيكى سفارش كرديم. مادرش با تحمل رنج و زحمت او را باردار شد و با رنج و زحمت او را زاييد. و دوران باردارى و باز گرفتنش از شير سى ماه است، تا زمانى كه به رشد و نيرومندى

ص: 171

خود و به چهل سالگى برسد، گويد: پروردگارا! به من الهام كن تا نعمتت را كه بر من و پدر و مادرم عطا كرده اى سپاس گزارم، و كار شايسته اى كه آن را با رضایت خاطر می گیری انجام دهم و ذريه و نسل مرا براى من صالح و شايسته گردان كه من به سوى تو باز گشتم و به يقين از تسليم شدگان [به فرمان ها و احكام] توام.(1)

جمع بندی و نتیجه گیری: در هیچ کدام از آیات مذکور هیچ اشاره ای به تضمین نشده ولی با توجه به کلام مرحوم علامه در تفسیر سوره توبه آیه 59 حمل بر تضمین می گردند.

يا مى گوييم: «من از همه اين مردم به دوستى با فلانى راضيم» يعنى قانعم.(1)

نقد و بررسی: مرحوم علّامه دو مثال را ذکر نمود در حالی که نمی تواند شاهد کلام ایشان قرار بگیرد زیرا حرف «من» در جمله «رضيت من المال بطيبه» و «رضيت من القوم بخلة فلان» جنسیه است ولی حرف «باء» در جمله «أَ رَضيتُمْ بِالْحَياةِ الدُّنْيا» بدل است.

آیات نظیر آیه ی مذکور:

8-3-1 فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلى طائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا إِنَّكُمْ رَضيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفين.(2) (توبه، آیه 83)

ترجمه: چنانچه خدا تو را [از سفر جنگ تبوك] به سوى گروهى از آنان [كه بدون عذر از جنگ بازماندند] بازگردانيد و آنان براى بيرون آمدن [به سوى جنگى ديگر] از تو اجازه خواستند، پس بگو: هرگز با من بيرون نخواهيد آمد، و هرگز همراه من با هيچ دشمنى نخواهيد جنگيد؛ زيرا شما نخستين بار به نشستن در خانه [و ترك جنگ] قانع شديد، اكنون هم با نشستگان در خانه ها بنشينيد.(3)

8-3-2 رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُون.(4)

(توبه، آیه87)

ترجمه: آنان قانع شده اند كه با زنان خانه نشين باشند!! بر دل هايشان مهر تيره بختى زده شده پس [به همين سبب] آنان [منافع جهاد در راه خدا و بهره هاى آخرتى آن را] نمى فهمند.(5)

ص: 173

8-3-3 إِنَّمَا السَّبيلُ عَلَى الَّذينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَ هُمْ أَغْنِياءُ رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَعْلَمُونَ.(1) (توبه، آیه93)

ترجمه: راه مؤاخذه و سرزنش فقط بر ضد كسانى باز است كه با آنكه توانگرند [باز هم براى ترك نبرد] از تو اجازه مى خواهند؛ آنان قانع شدند كه با زنان خانه نشين باشند، خدا بر دل هايشان مهر تيره بختى زد به همين سبب [حقايق را] نمى دانند.(2)

8-3-4 إِنَّ الَّذينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذينَ هُمْ عَنْ آياتِنا غافِلُون.(3)

(یونس، آیه7)

ترجمه: مسلماً كسانى كه ديدارِ [قيامتِ] ما [و محاسبه شدن اعمالشان] را اميد ندارند و به زندگى دنيا قانع شده اند و به آن آرام يافته اند و آنانكه از آيات ما بى خبرند.(4)

8-3-5 تُرْجي مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوي إِلَيْكَ مَنْ تَشاءُ وَ مَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلا جُناحَ عَلَيْكَ ذلِكَ أَدْنى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَ لا يَحْزَنَّ وَ يَرْضَيْنَ بِما آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما في قُلُوبِكُمْ وَ كانَ اللَّهُ عَليماً حَليماً.(5) (احزاب، آیه 51)

ترجمه: نوبت هر كدام از آنان را كه بخواهى تأخير مى اندازى و هر كدام را كه بخواهى نزد خود جاى مى دهى، و هر كدام از آنان را كه از او كناره گرفته باشى [اگر] نزد خود بطلبى بر تو گناهى نيست. اين [برنامه ريزى آزادانه] به خوشحال نمودنشان و اينكه اندوهگين نشوند و همگى به آنچه به آنان داده اى قانع شوند، نزديك تر است؛ و خدا آنچه را در دل هاى شماست مى داند؛ و خدا دانا و بردبار است.(6)

ص: 174

8-3-6 وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ إِلاَّ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ كِتابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ أُحِلَّ لَكُمْ ما وَراءَ ذلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِكُمْ مُحْصِنينَ غَيْرَ مُسافِحينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَريضَةً وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فيما تَراضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَريضَةِ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَليماً حَكيماً.(1) (نساء، آیه 24)

ترجمه: و (نيز بر شما حرام شد) زنان شوهردار جز آنهايى كه (در جنگ از زنان كفار) به بردگى شما درآمده اند (زيرا اسارتشان بدون شوهر به حكم طلاق است). اينها (احكام) نوشته و مقرر شده خدا بر شماست. و غير اينها (غير چهارده قسم گذشته) براى شما حلال شده كه با اموال خود (به ازدواج) بطلبيد در حالى كه خوددار از گناه و دور از زنا باشيد. و با هر زنى از آنان (از غير اين چهارده قسم) كه ازدواج موقت كرديد مهر او را به عنوان واجب (مالى) بپردازيد، و بر شما گناهى نيست پس از تعيين مهر واجب در آنچه بدان قناعت نماييد (از اسقاط مهر يا كم و زياد كردن آن)، و همانا خداوند همواره دانا (به مصالح امور) و داراى اتقان صنع (در تشريع و تكوين) است. (2)

جمع بندی و نتیجه گیری: مرحوم علامه در هیچ یک از آیات مذکور اشاره ای به تضمین ننموده است ولی با توجه به کلام مرحوم علامه در تفسیر سوره ی توبه آیه 38، آیات مذکور حمل بر تضمین می گردند.

نکته: سوره ي توبه، آیه 8 در «یرضونکم» تضمین وجود ندارد زیرا باء بر سر وسیله و سبب قرار گرفته است نه بر سر چیزی که انسان به آن قانع می شود و دلخوش می کند.

كَيْفَ وَ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لا يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلاًّ وَ لا ذِمَّةً يُرْضُونَكُمْ بِأَفْواهِهِمْ وَ تَأْبى قُلُوبُهُمْ وَ أَكْثَرُهُمْ فاسِقُونَ. (توبه، آیه 8)

ترجمه: چگونه [مشركان بر پيمان خود پاى بندند؟] و در صورتى كه اگر بر

ص: 175

شما چيره شوند، نه [پيوندِ] خويشاوندى را در حقّ شما رعايت مى كنند، نه پيمانى را!! شما را با زبانشان خشنود مى كنند، ولى دل هايشان [از خشنود كردن شما] امتناع دارد و بيشترشان فاسقند.

علمى و منطقى ندارد] پيروى مى كنند، و تنها به حدس و تخمين تكيه مى زنند.(1)

11-1-2 وَ قالَ مُوسى رَبَّنا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زينَةً وَ أَمْوالاً فِي الْحَياةِ الدُّنْيا رَبَّنا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبيلِكَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلى أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلى قُلُوبِهِمْ فَلا يُؤْمِنُوا حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَليمَ. (2)

(یونس، آیه 88)

ترجمه: و موسى گفت: پروردگارا! فرعون و اشراف و سرانش را در زندگى دنيا زيور و زينت [بسيار] و اموال [فراوان] داده اى كه [نهايتاً مردم را] از راه تو منصرف كنند، پروردگارا! اموالشان را نابود كن و دل هايشان را سخت گردان كه ايمان نياورند تا آنكه عذاب دردناك را ببينند.(3)

11-1-3 وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِيُضِلُّوا عَنْ سَبيلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصيرَكُمْ إِلَى النَّار.(4) (ابراهیم، آیه 30)

ترجمه: و براى خدا همتايانى قرار دادند تا مردم را از راه او منصرف كنند؛ بگو: [چند روزى از زندگى زودگذر دنيا] برخوردار شويد، ولى يقيناً بازگشت شما به سوى آتش است.(5)

11-1-4 ثانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ لَهُ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ نُذيقُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَذابَ الْحَريقِ.(6)

(حج، آیه 9)

ترجمه:

[آن هم] با حالتى متكبرانه و مغرورانه كه سرانجام مردم را از راه خدا منصرف كند؛ براى او در دنيا رسوايى است و روز قيامت عذاب سوزان به وى مى چشانيم.(7)

ص: 179

11-1-5 لَقَدْ أَضَلَّني عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَني وَ كانَ الشَّيْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولا.(1)

(فرقان، آیه 29)

ترجمه: بى ترديد مرا از قرآن پس از آنكه برايم آمد منصرف كرد. و شيطان همواره انسان را [پس از گمراه كردنش تنها و غريب در وادى هلاكت] وا مى گذارد.(2)

11-1-6 وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَري لَهْوَ الْحَديثِ لِيُضِلَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ يَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهين.(3) (لقمان، آیه 6)

ترجمه: و برخى از مردم اند كه افسانه هاى بيهوده و سخنان ياوه و سرگرم كننده را مى خرند تا از روى نادانى و بى دانشى [مردم را] از راه خدا منصرف كنند و آن را به مسخره بگيرند؛ اينانند كه براى آنان عذابى خواركننده خواهد بود.(4)

11-1-7 يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَليفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِساب.(5)

(ص، آیه 26)

ترجمه: [و گفتيم:] اى داود! همانا تو را در زمين جانشين [و نماينده خود] قرار داديم؛ پس ميان مردم به حق داورى كن و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منصرف مى كند. بى ترديد كسانى كه از راه خدا منحرف مى شوند، چون روز حساب را فراموش كرده اند، عذابى سخت دارند.(6)

11-1-8 وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنيباً إِلَيْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ ما كانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِيُضِلَ عَنْ سَبيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَليلاً إِنَّكَ

ص: 180

مِنْ أَصْحابِ النَّار.(1) (زمر، آیه 8)

ترجمه: و چون به انسان آسيبى رسد، پروردگارش را در حال بازگشت به سوى او [براى برطرف شدن آسيبش] مى خواند، سپس چون او را [براى رهايى از آن آسيب] نعمتى از جانب خود عطا كند، آن آسيب را كه پيش تر براى برطرف شدنش دعا مى كرد، فراموش مى كند و دوباره براى خدا همتايانى قرار مى دهد تا [مردم را] از راه خدا منصرف كند. بگو: اندك زمانى از كفر خود برخوردار باش، بى ترديد تو از اهل آتشى.(2)

جمع بندی و نتیجه گیری: مرحوم علامه در تفسیر آیات مذکور هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است ولی با توجّه به تفسیر سوره ی فرقان آیه ی 42، حمل بر تضمین می گردند.

نکته: در آیات زیادی کلمه ی ضلّ با حرف جرّ عن متعدی شده است ولی هیچ کدام نظیر آیه 42 از سوره ی فرقان محسوب نمی شوند به دلیل اینکه ثلاثی مجرد هستند، دو مورد از آن آیات ذکر می گردد:

1- انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُون. (انعام، آیه 24)

ترجمه: با تأمل بنگر كه چگونه بر خود دروغ مى بندند؛ و آنچه را به دروغ شريك خدا مى دانستند از دستشان رفت و گم شد.

2- إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ مَنْ يَضِلُ عَنْ سَبيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدين. (انعام، آیه 117)

ترجمه: يقيناً پروردگارت به كسى كه از راه او گمراه مى شود و نيز به راه يافتگان داناتر است.

ص: 181

عَنْهُمْ» متضمّن معناى «نبا و علا» است «نبت عنه عينه و علت عنه عينه إذا اقتحمته»(1) معنايش حقیر داشتن و اعتنا نکردن و ناچیز شمردن است لذا به اين مناسبت و براى افاده اين معناى ضمنى با لفظ «عن» متعدى گرديد و اگر اين نبود جا داشت بفرمايد: «و لا تعدهم عيناك».(2)

نکته: آیه مذکور نظیر ندارد.

«يعلم» نسبت به كلمه «مفسد» كه مفعول آن است بدون واسطه عمل كرده، ولى كلمه «مصلح» را با حرف «من» مفعول خود كرده، و اين گويا بدين جهت است كه كلمه «يعلم» در اينجا متضمن معناى تميز است.(1)

آیه نظیر آیه ی مذکور: وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيم. (بقره، آیه 143)

ترجمه: و همان گونه [كه شما را به راه راست هدايت كرديم] شما را امتى ميانه [و معتدل و پيراسته از افراط و تفريط] قرار داديم تا [در ايمان، عمل، درستى و راستى] بر مردم گواه باشيد و پيامبر هم گواه بر شما باشد. و ما قبله اى را كه بر آن بودى فقط به خاطر اين قرار داديم تا كسانى كه از پيامبر پيروى مى كنند از كسانى كه از اسلام و اطاعت پيامبر بر مى گردند [و متعصبانه به قبله پيش از كعبه مى مانند] معلوم و مشخص كنيم؛ گر چه اين حكم جز بر كسانى كه خدا هدايتشان كرده گران و دشوار بود. و خدا بر آن نيست كه ايمان شما را تباه كند؛ زيرا خدا به همه مردم رئوف و مهربان است.

توضیح: مراد از جمله: «إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ» اين است كه ما خواستيم مشخص كنيم، چه كسى تو را پيروى مى كند؟ و چه كسى نمى كند؟(2)

جمع بندی و نتیجه گیری: آیه مذکور حمل بر تضمین می گردد ولی آیاتی که به معنای «جداسازی و تمیز» نباشند حمل بر تضمین نمی گردند چند مورد از آنها عبارتند از:

ص: 184

12-1-2 يسْئَلُونَكَ ما ذا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ مُكَلِّبينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللَّهُ فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ وَ اذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَريعُ الْحِساب.(1) (مائده، آیه 4)

ترجمه: از تو مى پرسند: چه چيزى بر آنان حلال شده؟ بگو: همه پاكيزه ها و شكارى كه حيوانات شكارى كه به آنها شكار كردن را تعليم داده ايد، در حالى كه از احكام تزكيه اى كه خدا به شما آموخته به آنها مى آموزيد، بر شما حلال شده است؛ بنابراين از آنچه آنان براى شما [گرفته اند و] نگاه داشته اند بخوريد، و نام خدا را [هنگام فرستادن حيوان شكارى] بر آن بخوانيد، و از خدا پروا كنيد؛ زيرا خدا حسابرسى سريع است.

12-2-2 فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا يَشاءُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمين.(2)

(بقره، آیه 251)

ترجمه: پس آنان را به توفيق خدا شكست دادند. و داود [جوان مؤمن نيرومندى كه در سپاه طالوت بود] جالوت را كشت، و خدا او را فرمانروايى و حكمت داد، و از آنچه مى خواست به او آموخت. و اگر خدا [تجاوز و ستم] برخى از مردم را به وسيله برخى ديگر دفع نمى كرد، قطعاً زمين را فساد فرا مى گرفت؛ ولى خدا نسبت به جهانيان داراى فضل و احسان است.

12-2-3 قالَ ما خَطْبُكُنَّ إِذْ راوَدْتُنَّ يُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ قُلْنَ حاشَ لِلَّهِ ما عَلِمْنا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ قالَتِ امْرَأَةُ الْعَزيزِ الْآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقينَ.(3)

(یوسف، آیه 51)

ترجمه: [پادشاه به زنان] گفت: داستان شما هنگامى كه يوسف را به كام جويى

ص: 185

دعوت كرديد چيست؟ [زنان] گفتند: پاك و منزّه است خدا! ما هيچ بدى در او سراغ نداريم. همسر عزيز گفت: اكنون حق [پس از پنهان ماندنش] به خوبى آشكار شد، من [بودم كه] از او درخواست كام جويى كردم، يقيناً يوسف از راستگويان است.

آيه شريفه بوى تناقض مى آيد، زيرا در اوّل آيه تفاوت مجاهدين با قاعدين را يك درجه دانسته و در آخر آيه چند درجه. پاسخ آن این است که: در آیه مذکور در نوبت اول در مقام بيان درجه و اينكه آيا يكى است و يا متعدد است نیست، تنها مى خواهد بفرمايد: مجاهدين از حيث درجه مانند قاعدين نيستند و لذا كلمه «درجه» را منصوب آورد تا تميز باشد و بفهماند اين برترى از حيث درجه است. و اما در نوبت دوم كه فرمود: «وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِينَ عَلَى الْقاعِدِينَ أَجْراً عَظِيماً دَرَجاتٍ مِنْهُ ...» گویا لفظ «فضل» متضمن معناى اعطاء و يا معنايى شبيه به آن است و جمله «دَرَجاتٍ مِنْهُ»، بدل و يا عطف بيان براى جمله «أَجْراً عَظِيماً» است و مى خواهد بفرمايد: خداى تعالى مجاهدين را اجرى عظيم داده، در حالى كه آنان را بر قاعدين اجرى عظيم بخشيده و يا پاداش داده، و آن اجر عظيم عبارت است از درجاتى از ناحيه خودش و بنا بر اين آيه شريفه در ابتدايش اين نكته را افاده مى كند كه مجاهدين از نظر مقام و منزلت با قاعدين يكسان نيستند بلكه برترى دارند و در اينكه اين برترى به يك منزلت است و يا منزلت هاى بسيار، ساكت است ولى در آخرش روشن مى سازد كه اين منزلت يك منزلت نيست بلكه منازل و درجات بسيارى است و اين درجات اجر عظيمى است كه خداى تعالى به وسيله آن مجاهدين را ثواب مى دهد.(1)

نکته: آیه ی مذکور نظیر ندارد.

ص: 187

توضیح: كلمه «تقطع» به طورى كه در «مجمع البيان»(1)

گفته به معناى «تقطيع» يعنى جدا كردن است(2)

بعضی گفته اند:(3)

كلمه «تقطعوا» متضمن معناى جعل و قرارداد است و به همين جهت بدون حرف جر مفعول گرفته است.(4)

آیه ی نظیر آیه مذکور:

فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُراً كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُون.(5) (مؤمنون، آیه 53)

ترجمه: پس كار [آيين] خود را ميان خويش قطعه قطعه قرار دادند [و گروه گروه شدند]، در حالى كه هر گروهى به آن [آيينى] كه نزد آنان است خوشحال و شادمانند [كه آيينشان بر حق است.](6)

جمع بندی و نتیجه گیری: مرحوم علامه در تفسیر سوره ی مؤمنون، آیه53 هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است ولی با توجه به تفسیر سوره ی انبیاء، آیه93، حمل بر تضمین می گردد.

نکته: آیات زیادی وجود دارند که هیچ کدام نظیر آیه 93 سوره ی انبیاء محسوب نمی شوند به دلیل اینکه باب تفعّل نیستند و یا اینکه متعدی نیستند، سه مورد از آیات مذکور ذکر می گردد:

ص: 189

14-2-1 لَأُقَطِّعَنَ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعين.(1)

(اعراف، آیه 124)

ترجمه: قطعاً دست ها و پاهايتان را يكى از چپ و يكى از راست جدا مى كنم، سپس همه شما را به دار خواهم آويخت.

14-2-2 الَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ميثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ.(2)

(بقره، آیه 27)

ترجمه: همان كسانى كه پيمان خدا را پس از استوار كردنش مى شكنند و رشته هايى را كه خدا به پيوند آن امر كرده است [مانند رابطه با انبيا، امامان و ارتباط با خويشان] مى گسلند، و در زمين فساد مى كنند؛ يقيناً آنان زيانكارند.

14-2-3 إِذْ تَبَرَّأَ الَّذينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْباب.(3)

(بقره، آیه 166)

ترجمه: در آن هنگام پيشوايان [شرك و كفر] از پيروانشان بيزارى جويند، و عذاب را مشاهده كنند، و همه دست آويزها و پيوندها از آنان بريده شود.

نقد و بررسی: کلمه «تقطّعوا» در سوره ی انبیاء آیه 93 یک مفعولی است در حالی که آنچه مرحوم علامه از فخر رازی نقل نموده کلمه ی «جعل» دو مفعولی است و فخر رازی ترجمه ی آزاد نموده است.

ترجمه: بنابراين به اندازه استطاعتى كه داريد از خدا پروا كنيد و [دعوت حق را] بشنويد و اطاعت نماييد و انفاق كنيد و با انفاق خيرى را براى خود از پيش بفرستيد كه براى شما بهتر است؛ و كسانى كه خود را از بخل و حرص باز دارند آنان رستگارند.(1)

توضیح: كلمه «خيرا» اگر منصوب آمده به گفته صاحب كشاف (2) به خاطر عاملى است كه حذف شده، و تقدير آن «و انفقوا و امنوا خيرا لانفسكم» مى باشد. احتمال هم دارد كلمه «انفقوا» در عين دلالت بر انفاق(3)،

متضمن معناى «قدموا» و يا نظير آن هم باشد.(4)

نکته: آیه مذکور نظیر ندارد.

نقد و بررسی: با توجّه به کلام مرحوم علامه در تفسیر سوره نساء، آیه 170 و 171، آیه ی مذکور حمل بر تضمین نمی گردد زیرا «لأنفسکم» متعلّق به «خیراً» است و متعلّق به «انفقوا» نیست تا کلمه «قدّموا» تضمین گرفته شود بنابراین کلمه «خیرا» ممکن است مفعول «أنفقوا» باشد و همچنین ممکن است خبر برای «کان» محذوف باشد.

يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُمْ فَآمِنُوا خَيْراً لَكُمْ وَ إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ عَليماً حَكيم.(5) (نساء، آیه 170)

ص: 191

ترجمه: اى مردم! البته پيامبرى از سوى پروردگارتان به درستى و راستى به سوى شما آمد؛ پس به او ايمان آوريد كه به خير شماست. و اگر كفر ورزيد [بدانيد كه خدا از شما و ايمانتان بى نياز است] زيرا آنچه در آسمان ها و زمين است، در سيطره مالكيّت و فرمانروايى خداست، و خدا همواره دانا و حكيم است.

يا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغْلُوا في دينِكُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسيحُ عيسَي ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكيلاً. (1) (نساء، آیه 171)

ترجمه: اى اهل كتاب! در دين خود غلوّ [و افراط] نورزيد، [و از چهارچوب آيات نازل شده از سوى خدا و آنچه پيامبران به شما آموخته اند، خارج نشويد] و نسبت به خدا جز حق مگوييد. جز اين نيست كه مسيح عيسى بن مريم فرستاده خدا و كلمه اوست كه به مريم القا كرد و [اين بنده پاك و خالص] روحى از سوى اوست؛ پس به خدا و فرستادگانش ايمان آوريد، و مگوييد: [خدا] تركيبى از سه حقيقت [اب، ابن و روح القدس] است. [از اين عقيده باطل] خوددارى كنيد كه به خير شماست. جز اين نيست كه خدا معبودى يگانه است. منزّه و پاك است از اينكه فرزندى براى او باشد. آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است فقط در سيطره مالكيّت و فرمانروايى اوست، و خدا از نظر كارسازى [همه امور آفرينش] كافى است.

توجه نكنند!] گنهكار آرزو مى كند كه اى كاش مى توانست فرزندانش را در برابر عذاب آن روز فديه و عوض دهد.

توضیح: در «مجمع البيان»(1)

گفته: (مصدر «مودت» هم به معناى آرزو مى آيد و هم به معناى محبت،(2) و گاهى در يك مورد هر دو معنا را مى دهد). مرحوم علّامه نوشته که: ممكن است استعمالش در معناى آرزو از باب تضمين باشد.(3)

آیات نظیر آیه مذکور:

16-1-1 وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلى حَياةٍ وَ مِنَ الَّذينَ أَشْرَكُوا يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ يُعَمَّرَ وَ اللَّهُ بَصيرٌ بِما يَعْمَلُون.(4) (بقره، آیه 96)

ترجمه: و يقيناً آنان را حريص ترين مردم به زندگى [دراز مدت] خواهى يافت و [حتى حريص تر] از مشركان. هر يك از آنان آرزومند است كه اى كاش هزار سال عمرش دهند، ولى آن عمر طولانى دور كننده او از عذاب نيست؛ و خدا به آنچه انجام مى دهند، بيناست.

16-1-2 وَدَّ كَثيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إيمانِكُمْ كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ

ص: 193

عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَديرٌ.(1) (بقره، آیه 109)

ترجمه: بسيارى از اهل كتاب، بعد از آنكه حق برايشان آشكار شد- از روى حسدى كه در جانشان بود- آرزو مى كردند كه شما را بعد از ايمان آوردنتان، به [حال] كفر بازگردانند؛ پس [آنها را] ببخشيد و در گذريد؛ تا خدا فرمان خويش را بياورد، كه خدا بر هر چيزى تواناست.(2)

16-1-3 يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعيداً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ.(3) (آل عمران، آیه 30)

ترجمه: روزى كه هر كس آنچه را از كار نيك انجام داده و آنچه را از كار زشت مرتكب شده حاضر شده مى يابد، و آرزو مى كند كه اى كاش ميان او و كارهاى زشتش زمان دور و درازى فاصله بود. و خدا شما را از [عذاب] خود برحذر مى دارد؛ و خدا به بندگان مهربان است.

16-1-4 وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يُضِلُّونَكُمْ وَ ما يُضِلُّونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُون.(4) (آل عمران، آیه 69)

ترجمه: گروهى از اهل كتاب آرزو دارند كه كاش شما را [از راه خدا] گمراه كنند، در حالى كه جز خودشان را گمراه نمى كنند، و [اين واقعيت را] درك نمى كنند.

16-1-5 يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَديثا (5).

(نساء، آیه 42)

ترجمه: در آن روز كسانى كه كفر ورزيده اند و از رسول نافرمانى كرده اند،

ص: 194

آرزو مى كنند كه: اى كاش با زمين يكسان مى شدند. و از خدا هيچ سخنى را [كه در دنيا درباره قرآن و پيامبر به باطل و ناروا مى گفتند] پوشيده نمى توانند داشت.

16-1-6 وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَما كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَواءً فَلا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِياءَ حَتَّى يُهاجِرُوا في سَبيلِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ لا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِيًّا وَ لا نَصيرا.(1)

(نساء، آیه 89)

ترجمه:

[منافقان] آرزو دارند، كه [شما] كافر شويد، همان گونه كه [خود] كفر ورزيدند، و مساوى يكديگر شويد. بنابراين، از ميان آنان دوستانى مگيريد، تا اينكه در راه خدا هجرت نمايند. و اگر (از هجرت) روى برتافتند، پس هر كجا آنان را يافتيد، ايشان را (به اسارت) بگيريد، (و در صورت ضرورت) آنان را بكشيد. و از بين آنان، هيچ دوست و ياورى مگيريد.(2)

16-1-7 وَ إِذا كُنْتَ فيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَ لْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرائِكُمْ وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْرى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَ لْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَ أَمْتِعَتِكُمْ فَيَميلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً واحِدَةً وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كانَ بِكُمْ أَذىً مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضى أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ وَ خُذُوا حِذْرَكُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكافِرينَ عَذاباً مُهيناً.(3) (مائده، آیه 82)

ترجمه: و هر گاه در ميان آنان باشى، و (در ميدان جنگ) برايشان نماز را به پا داشتى، پس بايد دسته اى از آنان با تو (به نماز) ايستند، و بايد سلاح هايشان را بر گيرند؛ و هنگامى كه سجده كردند (و نماز را به پايان رساندند)، پس بايد پشتِ سرِ شما (در ميدان نبرد) قرار گيرند، و دسته ديگرى كه نماز نگزارده اند (و در ميدان نبرد بودند)، بايد بيايند و با تو نماز گزارند؛ و بايد آمادگيشان را (حفظ كنند) و سلاح هايشان را (در حال نماز) بر گيرند؛ (زيرا) كسانى كه كفر ورزيدند، آرزو مى كنند كه از سلاح هايتان و وسايلتان غافل شويد، و با يك شبيخون (ناگهانى) به شما يورش آورند. و اگر شما از باران ناراحتيد، و يا بيمار (و مجروح) هستيد، هيچ گناهى بر شما نيست كه سلاح هايتان را [بر زمين] بگذاريد؛ و[لى] آمادگيتان را (حفظ

ص: 195

كنيد و وسايل دفاعى را) بر گيريد. به راستى كه خدا براى كافران، عذاب خوار كننده اى آماده ساخته است.(1)

16-1-8 رُبَما يَوَدُّ الَّذينَ كَفَرُوا لَوْ كانُوا مُسْلِمينَ. (حجر، آیه 2)

ترجمه: كافران [هنگام روبرو شدن با عذاب] چه بسا آرزو مى كنند كه كاش تسليم [فرمان هاى خدا] بودند.

توضیح: مراد از جمله «رُبَما يَوَدُّ» اظهار علاقه از روى آرزو است نه مطلق محبت به دليل جمله «لَوْ كانُوا مُسْلِمِينَ» كه در مقام بيان آن مودت است، چون كلمه «لو» و همچنين كلمه «كانوا» دلالت دارند بر اينكه مودة ايشان مودة آرزو است.(2)

16-1-9 يَحْسَبُونَ الْأَحْزابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَ إِنْ يَأْتِ الْأَحْزابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بادُونَ فِي الْأَعْرابِ يَسْئَلُونَ عَنْ أَنْبائِكُمْ وَ لَوْ كانُوا فيكُمْ ما قاتَلُوا إِلاَّ قَليلاً.(3)

(احزاب، آیه 20)

ترجمه: (منافقان) مى پندارند كه (لشكريان) حزب ها نرفته اند؛ و اگر (بار ديگر سپاه) حزب ها بيايند، آرزو مى كنند كه آنان در ميان اعراب، باديه نشين بودند، در حالى كه از خبرهاى بزرگ شما مى پرسيدند؛ و اگر (بر فرض) در ميان شما بودند، جز اندكى پيكار نمى كردند.(4)

ص: 196

16-1-10 إِنْيَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ أَعْداءً وَ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ وَ وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ.(1) (ممتحنه، آیه 2)

ترجمه: اگر بر شما چيره شوند، دشمنانتان خواهند بود، و دست هايشان را [به اسارت، آزار و كشتن] و زبان هايشان را به [بدگويى، تحقير و ناسزا] بر ضد شما مى گشايند، و آرزو دارند كه اى كاش شما هم كافر شويد.

16-1-11 وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُون.(2) (قلم، آیه 9)

ترجمه: (آنان) سستى كردن تو را و سستى كردن خود را آرزو مى كنند.(3)

نکته: هرگاه ماده «موده» همراه با کلمه «لو» به کار برود متضمن معنای تمنی می باشد و کلام مرحوم علامه هم در تفسیر سوره حجر، آیه 2 اشاره به این مطلب دارد.

جمع بندی و نتیجه گیری: مرحوم علامه به جز در تفسیر سوره حجر، آیه 2 هیچ اشاره ای به تضمین در تفسیر این آیات ننموده است ولی همه آیات مذکور حمل بر تضمین می گردند.

باز گرفتنش از شير سى ماه است، تا زمانى كه به رشد و نيرومندى خود و به چهل سالگى برسد، گويد: پروردگارا! به من الهام كن تا نعمتت را كه بر من و پدر و مادرم عطا كرده اى سپاس گزارم، و كار شايسته اى كه آن را مى پسندى انجام دهم و ذريه و نسل مرا براى من صالح و شايسته گردان كه من به سوى تو بازگشتم و به يقين از تسليم شدگان [به فرمان ها و احكام] توام.(1)

توضیح: كلمه «وصيت» به طورى كه راغب گفته:(2) به معناى آن است كه به ديگرى پيشنهاد كنى كه فلان كار را بكند، و اين پيشنهاد توأم با موعظه و خيرخواهى باشد. و كلمه «توصيه» بر وزن تفعيل و از ماده وصيت است، و در سوره بقره، آیه 132 آمده: «وَ وَصَّى بِها إِبْراهِيمُ بَنِيهِ» پس مى توان گفت مفعول دوم اين كلمه كه با حرف «باء» مفعولش مى شود، از قبيل اعمال است (چون هميشه انسان، ديگرى را توصيه مى كند كه عملى را انجام دهد)، در نتيجه توصيه خدا به والدين، توصيه فرزندان است به عملى كه مربوط به والدين باشد كه عبارت است از احسان به آنان. و بنا بر اين بيان، تقدير كلام «و وصينا الانسان بوالديه أن يحسن اليهما احسانا» مى باشد، يعنى ما سفارش كرديم انسان را به پدر و مادرش كه به آن دو احسان كند به هر مقدار كه باشد و بتواند. بعضى گفته اند: (3)

كلمه مذكور مفعول مطلق است بر اين اساس كه كلمه «وصينا» متضمن معناى «احسنا» باشد، و تقدير كلام «وصينا الانسان محسنين اليهما احسانا» است.(4)

ص: 198

آیه نظیر آیه مذکور: وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُون. (عنکبوت، آیه8)

ترجمه: ما سفارش كرديم انسان را درباره ی پدر و مادرش در حالی كه احسان کننده ی به پدر ومادرش بودیم یک احسان مهم و بزرگ؛ و اگر آن دو تلاش كنند تا چيزى را كه هيچ دانشى به [خدايى و ربوبيت] آن ندارى شريك من قرار دهى، از آنان اطاعت مكن. بازگشت شما فقط به سوى من است، پس شما را به آنچه همواره انجام مى داده ايد، آگاه مى كنم.(1)

جمع بندی: مرحوم علامه در تفسیر آیه مذکور(2) هیچ اشاره ای به تضمین ننموده است ولی با توجه به کلام مرحوم علامه در تفسیرسوره احقاف، آیه 15، آیه مذکور نیز حمل بر تضمین می گردد.

(ولى سنّت خدا اجبار بر ايمان نيست) و كسانى كه كفر ورزيده اند پيوسته مصيبتى كوبنده به سزاى آنچه كرده اند به آنها مى رسد يا به نزديكى خانه هايشان فرود مى آيد تا وعده (نهايى) خداوند برسد، كه همانا خداوند خلف وعده نمى كند.(1)

توضیح: بعضى (2) گفته اند: معناى كلمه «يأس» همان معناى «نااميدى» است(3)، چيزى كه هست جمله «أَ فَلَمْ يَيْأَسِ» متضمن معناى علم هم هست. به منظور اختصار، معناى علم در «يأس» تضمين شده است اين وجه دوم از سه وجهى است كه در معناى آيه گفته شده، و شاید از همه معتدل تر همین قول باشد.(4)

نکته: آیه ی مذکور نظیر ندارد.

ص: 200

توضیح: بعضی از مفسران گفته اند:(1) «من بین یدیه» متعلق به مقدرى از قبيل وقوع و احاطه و امثال آن دو است، و تقدير آن «واقع من بين يديه و من خلفه» و يا «محيط من بين يديه و من خلفه» بوده است، و يا به نحو تضمين است كه معنى چنين مي شود: «له معقبات، يحيطون به من بين يديه و من خلفه- براى او تعقيب كنندگانى است كه او را از دو طرف و پشت سر احاطه مى كنند».(2)

نمودن همسری به جای همسر دیگر است، و يا از قبيل تضمين است به این معنا که زنی را با استبدال جایگزین زن اول نماید و به همين جهت است كه هم جمله «اردتم» را آورد، و هم تعبير به «استبدال» را كه «اراده و طلب» نیز در آن هست.(1)

نکته: این آیه نظیر ندارد (به این معنا که هیچ جای قرآن غیر از آیه مذکور «اراده» در کنار استبدال به کار نرفته است.)

جمع بندی: کلام علامه طباطبایی در تفسیر این آیه مبهم است و در تفسیر «مواهب الرحمان» (2)و

تفسیر «تسنیم»(3) و بسیاری از تفاسیر دیگر هیچ اشاره ای به تضمین در این آیه نشده است.

كه در تقدير است چيزى مانند: «يثبت و يحق» است.(1)

خلاصه بخش سوّم: تضمین احتمالی به تضمینی گفته می شود که مرحوم علّامه به تضمین بودن آن تصریح نکرده و احتمال داده می شود که تضمین را اراده کرده باشد. تعداد 110 آیه دارای تضمین احتمالی هستند که در این بخش جمع آوری گردید. موارد پندار تضمین مواردی هستند که مرحوم علّامه آنها را جزء موارد تضمین ذکر نموده است در حالی که هیچ دلیلی بر تضمین بودن آن موارد وجود ندارد و همچنین مواردی هستند که دارای ابهام می باشند و نمی توان آن موارد را از موارد تضمین محسوب نمود و تعداد 3 آیه دارای ابهام و پندار تضمین هستند که در پایان این بخش در قالب الحاق ارائه گردید.

ص: 204

محقّقان و پژوهشگران می توانند برای پیدا کردن موارد تضمین در کتب دیگر از واژگان کلیدی استفاده کنند که این واژگان کلیدی همراه با تعداد موارد تضمین مربوط به هر واژه در تفسیر «المیزان» عبارتند از:

1- مضمّنٌ (بیست و هفت مورد) 2-تضمین (سیزده مورد) 3- التضمین (هشت مورد) 4- ضُمّن (هفت مورد) 5- مُضمّنا (شش مورد) 6- لتضمینه (شش مورد) 7- بتضمین(پنج مورد) 8- بتضمینه (یک مورد) 9- مضمّنه (چهار مورد) 10- تضمینه (سه مورد) 11- لتضمُّنه (دو مورد) 12- لتضمین (دو مورد) 13-بالتضمین (یک مورد) 14- أُشرِب (دو مورد) 15- إشراب (دو مورد) 16- بإشرابه (یک مورد) 17- أشرَبَ (دو مورد).

به دست آمده این شد که: مرحوم علّامه در تفسیر «المیزان» همه ی اقسام تضمین (تضمین در افعال و حروف و اسمها، تضمین یقینی و احتمالی، تضمین مصرّح و غیر مصرّح، تضمین أخذ و أخذ و أخذ و رفض) را پذیرفته است و برای هر چهار نوع تقسیم بندی با همه ی اقسام آنها آیاتی را بیان نموده است.

شایان ذکر است که موارد بسیار زیادی تضمین غیر مصرّح و موارد زیادی از تضمین در حروف در تفسیر المیزان وجود دارد که به دلیل رعایت اختصار از ذکر آنها خودداری گردید.

پیوست: جدول تعداد آیه ها و تعداد موارد انجام گرفته در این پژوهش

عکس

در پایان، همه ی آیاتی که در آنها تضمین رخ داده است به صورت جدولی که بر اساس ترتیب سوره های قرآن چینش گردیده بر مبنای تفسیر «ألمیزان» ذکر می گردد.

ص: 207

عکس

ص: 208

عکس

ص: 209

عکس

ص: 210

عکس

ص: 211

عکس

ص: 212

عکس

ص: 213

عکس

ص: 214

عکس

ص: 215

عکس

ص: 216

عکس

ص: 217

عکس

ص: 218

عکس

ص: 219

عکس

ص: 220

عکس

ص: 221

عکس

ص: 222

عکس

ص: 223

عکس

ص: 224

عکس

ص: 225

عکس

ص: 226

عکس

ص: 227

11- -------------------- ، من لایحضره الفقیه، جامعه مدرسین، قم، 1404ق، چاپ سوّم.

12- ابن جنّی، عثمان ابن جنّی «م 392 ق»، الخصائص، دارالکتب العلمیّة، بیروت لبنان، بی تا، چاپ سوّم.

13- ابن درید، محمّد ابن حسن «م 321 ق»، جمهرة اللغة، دار العلم للملایین، بیروت، بی تا، چاپ اوّل.

14- ابن عاشور محمد بن طاهر«قرن 14»، التحریر و التنویر، موسسه التاریخ، بیروت، بی تا، چاپ اول.

15- ابن فارس احمد ابن فارس«م 395 ق»، معجم مقاییس اللغه، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، بی تا، چاپ اول.

16- ابن منظور محمّد ابن مکرم «م711 ق»، لسان العرب، دار صادر، بیروت، بی تا، چاپ سوّم.

17- ابن هشام، عبدالله بن یوسف «م761 ق»، مغنی اللبیب، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی قم، بی تا، چاپ چهارم.

18- ابیاری، ابراهیم «قرن 15»، الموسوعة القرآنیّة، مؤسسه سجل العرب، قاهرة، 1405 ق، چاپ اوّل.

19- ابوبکر، محمّد ابن الطیب الباقلانی (م403 ق)، اعجاز القرآن الباقلانی، دار الکتب العلمیة، بی تا، بی چا.

20- ابو حیّان، محمّد ابن یوسف «قرن 8» ، البحر المحیط فی التفسیر، دار الفکر، بیروت، 1420 ق ، چاپ اوّل.

21- ارمی علوی ، محمّد أمین ابن عبداللّه«قرن15» ، تفسیر حدائق الروح و الریحان فی روابی علوم القرآن ، دار طوق النجاة ، بیروت ، 1426 ق ، چاپ دوّم.

22- أزهری، محمّد ابن أحمد «م 370 ق»، تهذیب اللغة، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا، چاپ اوّل.

23- استادی، رضا«قرن 15»، آشنایی با تفاسیر - عدم تحریف قرآن و چند بحث قرآنی، نشر قدس، تهران، 1383 ش، چاپ دوّم.

24- الاوسی، علی، میر جلیلی، سیّد حسین «قرن 15»، روش علّامه طباطبایی در تفسیر

ص: 229

المیزان، چاپ و نشر بین الملل، تهران، 1381 ش، چاپ اوّل.

25- الزرکشی، محمّد ابن عبد اللّه «م 794 ق» ، البرهان فی علوم القرآن، دار المعرفة، بیروت، 1410 ق، چاپ اوّل.

26- بیضاوی، عبدالله بن عمر«م 685 ق»، انوار التنزیل و اسرار التاویل، دار احیاء التراث العربی بیروت، 1418ق، چاپ اوّل.

27- جوهری، اسماعیل إبن حمّاد «م393 ق»، الصحاح «تاج اللغة و صحاح العربیّه» دار العلم للملایین، بیروت، بی تا، چاپ اوّل.

28- جوادی آملی، تسنیم تفسیر قرآن الکریم، مرکز نشر اسراء قم،1386ش، نوبت چاپ ششم.

29- حسن، عباس«م 1298 ق»، النحو الوافی مع ربطه بالأسالیب الرفیعة و الحیاة اللغویة المتجددة، ناصرخسرو، تهران، 1367ش، چاپ دوم.

30- خفاجی، أحمد ابن محمّد «م 1069 ق»، عنایة القاضی و کفایة الراضی، دار الکتب العلمیّة، بیروت، 1417ق، چاپ اوّل.

31- درویش، محیی الدین «قرن 15»، إعراب القرآن و بیانه، دار الإرشاد، سوریه، 1415 ق، چاپ چهارم.

32- رازی شافعی، فخر الدین محمد ابن عمر«م 606 ق»، مفاتیح الغیب «التفسیر الکبیر»، دار إحیاء التراث العربیّ، بیروت، 1420 ق، چاپ سوّم.

33- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، دارالقلم بیروت، 1412 ق، نوبت چاپ سوم.

34- زمخشری، محمود «م 538 ق»، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دارالکتب العربیة بیروت، 1407ق، چاپ سوّم.

35- -------------------، الفائق فی غریب الحدیث، دارالکتب العلمیة، بیروت، بی تا، چاپ اوّل.

36- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر«م 911 ق»، الأشباه و النظائر فی النحو، دار الکتب العلمیه بیروت لبنان، بی تا، چاپ دوم.

37- --------------------، الإتقان فی علوم القرآن، دار الکتب العربیّة، بیروت، 1421 ق، چاپ دوّم.

ص: 230

38- -------------------- ، همع الهوامع شرح جمع الجوامع فی النحو، دار إحیاء التراث العربیّ، بیروت لبنان، بی تا، چاپ اوّل.

39- شهیدی صالحی، عبد الحسین «قرن 15»، تفسیر و تفاسیر شیعه، نشر حدیث امروز، قزوین، 1381 ش، چاپ اوّل.

40- صاحب ابن عبّاد (اسماعیل ابن عبّاد) (م 385 ق)، المحیط فی اللغة، عالم الکتاب، بیروت، بی تا، چاپ اوّل.

41- طباطبایی سید محمد حسین«م 1402 ق»، تفسير البيان فى الموافقة بين الحديث و القرآن، دار التعارف للمطبوعات بیروت، 1427 ق، چاپ اول.

42- -------------------- ، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین قم، 1417ق، چاپ پنجم.

43- --------------------- ، سیّد محمّد باقر موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم، قم، 1374 ش، چاپ پنجم.

44- طبرسی، فضل ابن حسن«م 548 ق»، مجمع البیان، انتشارات ناصرخسرو، تهران 1372ش، چاپ سوّم.

45- طریحی، فخر الدّین ابن محمّد«م 1085 ق»، مجمع البحرین، مرتضوی، تهران، 1375، چاپ سوّم.

46- علوی مهر، حسین «قرن 15»، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسّران شیعه، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، 1384 ش، چاپ اوّل.

47- فاضل مقداد، مقداد ابن عبد اللّه «م 826 ق»، کنز العرفان فی فقه القرآن، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامیّ، تهران، 1419 ق، چاپ اوّل.

48- فراهیدی، خلیل بن احمد «م 175 ق»، کتاب العین، نشر هجرت قم، بی تا، چاپ دوم.

49- فیروز آبادی، محمّد ابن یعقوب «م 817 ق»، القاموس المحیط، دار الکتب العلمیّة، بیروت، بی تا، چاپ اوّل.

50- فیروزآبادی، سیّد مرتضی «م 1410 ق»، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، ناشر اسلامیّه، 1392 ق، چاپ دوّم.

51- فیّومی، أحمد ابن محمّد «م 770 ق»، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی،

ص: 231

مؤسسه دار الهجرة، قم، بی تا، چاپ دوّم.

52- قرشی، سیّد علی اکبر«قرن 15»، تفسیر احسن الحدیث، بنیاد بعثت، تهران، 1377 ش، چاپ سوّم.

53- قمی مشهدی، محمّد ابن محمّد رضا «م 1125 ق»، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران 1368 ش، چاپ اوّل

54- قونوی، اسماعیل ابن محمّد «قرن 12»، حاشیة القونوی علی تفسیر البیضاویّ، دار الکتب العلمیّه، بیروت، 1422 ق، چاپ اوّل.

55- کلینی، محمّد ابن یعقوب «م 329 ق»، الکافی، اسلامیّه، تهران، 1362 ش، چاپ دوّم.

56- مدنی، سیّد علی خان ابن احمد «م 1120 ق»، الحدائق الندیّة فی شرح الفوائد الصّمدیّة، ذوالقربی، قم ایران، بی تا، چاپ اوّل.

57- مصطفوی، حسن«1426 ق»، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، دار الکتب العلمیة مرکز نشر آثار علّامه مصطفوی، بیروت- قاهره- لندن، بی تا، چاپ سوّم.

58- مهنا، عبدالله علی «قرن15»، لسان اللسان، دار الکتب العلمیّة، بیروت، بی تا، چاپ اوّل.

59- موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی«م 1414 ق»، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، مؤسّسه اهل بیت، بیروت، 1409 ق، چاپ دوّم.

60- يعقوب، اميل، موسوعة النحو و الصرف و الإعراب، دار العلم للملايين، بيروت، 1367 ه-.ش، چاپ اوّل.

نرم افزارها:

1- جامع تفاسیر نور مرکزتحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی( نور)

2- قاموس النور 2 (فرهنگ جامع زبان عربی) مرکزتحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور)

3- قواعد ادبیات عربی مرکزتحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی( نور)

4- مشکاة الأنوار (علوم قرآنی) مرکزتحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی( نور)

5- معارف دانشگاه 2 مرکزتحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی( نور)

6- گنجینه روایات نور1/2 مرکزتحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی( نور)

ص: 232