مجموعه مقالات قرآن پژوهی

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

ص: 2

مجموعه مقالات قرآن پژوهی

حمید الهی دوست

عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیة

واحد اصفهان

با همكاری محمد رضا واعظ زاده

ص: 3

ص: 4

وجوه امتیاز.......... 31

کافر در عصر ظهور حضرت ولی عصر (علیه السلام).......... 34

تکمله ی روایی.......... 36

منابع.......... 38

(2)

* عوامل موفقیت امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در برپایی حکومت جهانی.......... 41

چکیده.......... 41

کلید واژه ها.......... 41

مقدمه.......... 42

عوامل نقش آفرین در برپایی حکومت جهانی مهدوی.......... 43

1. آمادگی افکار عمومی.......... 43

2. هماهنگی با ندای فطرت پاک بشری و حق مداری حکومت مهدوی.......... 44

3. مدیریت فوق العاده و خردمندانه ویژه ی آن حضرت.......... 45

4. یاران برجسته و از جان گذشته.......... 46

5. نزول حضرت عیسی (علیه السلام) و اقتداء ایشان به ولی عصر (علیه السلام).......... 47

6. انبوه جمعیت مسلمانان پراکنده در جهان.......... 47

7. آگاهی عمومی مردم جهان از علائم ظهور و سپس تحقق آن نشانه ها.......... 48

8. رعب و ترس در دل دشمنان بر اثر پیدایش علائم ظهور بعد از آگاهی پیشین از آن.......... 48

9. پیشرفت عالم ارتباطات و امکان برقراری گفتمان مهدویت.......... 49

10. امدادهای غیبی الهی.......... 49

نتیجه گیری.......... 50

منابع.......... 51

(3)

* وعده های الهی و راز تخلف ناپذیری آن.......... 53

چکیده.......... 53

وعده و وعید.......... 54

ص: 6

جمع بندی و تکمیل.......... 54

تبشیر.......... 54

انذار.......... 55

یاد سپاری.......... 56

حقّ.......... 56

تخلف ناپذیری.......... 56

در آمد.......... 57

تخلف ناپذیری وعده های الهی در زمره ی سنّت های الهی.......... 58

پیشینه ی بحث.......... 58

تخلف ناپذیری وعده های الهی، موضوعی کلامی.......... 59

1. اقسام وعده های الهی.......... 59

1-1. برپایی قیامت.......... 60

2-1. برپایی حکومت صالحان.......... 60

3-1. روزی دادن به همه ی جنبندگان.......... 61

4- 1. مرگ همه ی انسان ها.......... 62

5-1. حشر عمومی انسان ها.......... 62

6-1. امداد الهی.......... 63

7-1. وعید به عذاب در دنیا.......... 63

8-1. بازگشت به سوی خداوند.......... 63

9-1. وعده ی بازگشت به مکه به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم).......... 64

2. وعده های مشروط.......... 64

1-2. وعده ی به خیر 64

1-1-2. استغفار و نزول برکات.......... 64

2-1-2. تقوی و نزول برکات.......... 64

3-1-2. تقوی و خروج از مشکلات.......... 65

4-1-2. تقوی و بصیرت.......... 65

5-1-2. انفاق و جایگزینی مال.......... 65

6-1-2. انفاق و چند برابر شدن مال.......... 65

ص: 7

7-1-2. یاری دین و نصرت الهی.......... 65

8-1-2. شکر و إزدیاد نعمت.......... 66

2-2. وعده ی به شر.......... 66

1-2-2. کفر و عذاب الهی.......... 66

2-2-2. حرام خواری و آتش خواری.......... 66

3-2-2. کشتن مؤمن از روی عمد و عذاب های الهی.......... 66

4-2-2. ارتداد و نابودی اعمال.......... 67

3-2. ثمره ی تقسیم وعده های الهی به مطلق و مشروط.......... 67

3. گزارشی از آیات حقانیت وعده های الهی.......... 67

4. انگیزه خلف وعده در انسان.......... 70

5. رمز حقانیت وعده های الهی.......... 70

1-5. استجابت دعا دلیل بر حقانیت وعده های الهی.......... 70

2-5. تحقق وعده های الهی در دنیا دلیلی دیگر بر حقانیت وعده های الهی.......... 71

3-5. وقوع برخی معجزات و آیات الهی سومین دلیل بر حقانیت وعده های الهی.......... 71

4-5. قبح کذب بر خداوند.......... 72

یادسپاری.......... 73

5-5. فقدان انگیزه های خلف وعده در کمال مطلق.......... 73

6. تخلف پذیری وعیدهای الهی.......... 74

1-6. نقد و بررسی.......... 75

2-6. آیات وعید إخباری.......... 76

1-2-6. برخی قید «ابدا» بعد از خلود دارد.......... 76

2-2-6. دلالت برخی از آیات بر عدم خروج از آتش جهنّم.......... 76

3-2-6. اشاره برخی آیات بر محرومیت از بهشت.......... 77

4-2-6. دلالت بعضی از آیات بر عدم بخشش خداوند متعال.......... 77

نتیجه.......... 78

منابع.......... 79

ص: 8

(4)

* سبک زندگی قرآنی و سلامت اجتماعی.......... 83

چکیده.......... 83

واژگان کلیدی.......... 83

مقدمه.......... 84

پیشینه موضوع و پژوهش.......... 84

مفهوم شناسی.......... 85

سلامت اجتماعی.......... 85

مشترکات ادیان نیازهای دائمی انسان.......... 87

1. توحید.......... 87

2. معاد.......... 87

3. بندگی خداوند.......... 88

4. تقوا و گریز از گناه.......... 88

5. اقامه نماز و پرداخت زکات.......... 89

6. روزه.......... 89

7. جهاد.......... 89

8. امر به معروف و نهی از منکر.......... 90

9. عدالت.......... 91

10. امید به آینده ی روشن تاریخ (مهدویت و انتظار).......... 91

انسان سالم قرآنی.......... 92

مکتب عقل.......... 94

مکتب عشق.......... 94

مکتب قدرت.......... 95

مکتب محبت.......... 95

مکتب سوسیالیزم.......... 95

مکتب اگزیستانیالیسم.......... 95

عوامل مؤثر در سلامت جامعه در قرآن کریم.......... 96

ص: 9

1. نقش خانواده.......... 96

اهتمام قرآن به نظام خانواده.......... 98

الف: دعای انبیاء در مورد خانواده.......... 98

ب: حمایت عاطفی و مادی.......... 98

ج: صله رحم.......... 98

د. قانون ارث.......... 99

ه- . پرهیز از نگاه به نامحرم.......... 99

و. حفظ حجاب و پوشش.......... 99

ز. رعایت آداب معاشرت.......... 100

ح. آینده نگری.......... 101

ط. الگو گیری.......... 101

ی. تقلید کورکورانه ممنوع.......... 101

ک. نظارت بر خانواده.......... 101

2. نقش امنیت و ابعاد آن.......... 102

الف: امنیت تکوینی.......... 102

ب: امنیت تشریعی.......... 102

یادسپاری.......... 103

3. نقش محیط زیست.......... 104

4. نقش انبیاء و أئمه (علیهم السلام) (نقش وحی).......... 105

5. نقش استاد و معلم.......... 106

یادسپاری.......... 106

6. نقش دوست.......... 106

7. نقش وراثت.......... 107

8. نقش غذای پاک (لقمه حلال).......... 108

نتیجه گیری.......... 109

منابع.......... 110

ص: 10

(5)

* نقش وعده های الهی در قرآن کریم بر تمدّن سازی.......... 113

پیشینه.......... 116

مقدّمه.......... 117

سنّت تخلّف ناپذیری وعده های الهی و راز آن.......... 117

فقدان انگیزه های خلف وعده در کمال مطلق.......... 118

وعده های الهی و فرهنگ سازی جامعه.......... 120

1. اقسام وعده های الهی.......... 121

1-1-1. برپایی قیامت.......... 121

2-1-1. نوید برپایی حکومت صالحان.......... 121

3-1-1 مرگ همه ی انسانها.......... 123

4-1-1. حشر عمومی انسان ها در سرای آخرت.......... 123

5-1-1. امداد الهی.......... 124

6-1-1. وعید به عذاب در دنیا.......... 124

7-1-1. بازگشت به سوی خداوند.......... 124

8-1-1. بازگشت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به مکّه.......... 124

2. وعده های مشروط.......... 125

1-2. وعده ی به خیر.......... 125

1-1-2. نزول باران و امداد الهی در سایه سار استغفار.......... 125

2-1-2. نزول برکات از رهگذر تقوی.......... 125

3-1-2. خروج از مشکلات در پناه تقوی.......... 125

4-1-2. بصیرت، ثمره ی تقوی.......... 125

5-1-2. جایگزینی مال در باب انفاق.......... 126

6-1-2. چند برابر شدن مال، به برکت انفاق.......... 126

7-1-2. نصرت الهی در گِرُوِ یاری دین.......... 126

8-1-2. ازدیاد نعمت دستاورد شکر.......... 126

2-2. وعده ی به شرّ.......... 127

ص: 11

1-2-2. عذاب الهی پیامد کفر.......... 127

2-2-2. آتش خواری ثمره ی حرام خواری.......... 127

3-2-2. مجازات الهی، پیامد کشتن عمدی مؤمن.......... 127

4-2-2. نابودی اعمال، خطر ارتداد.......... 127

نقش وعده های الهی بر تمدّن سازی در زندگی انبیاء الهی.......... 128

پیامبران طلایه داران تمدّن.......... 128

نقش وعده های الهی به مؤمنان در تمدّن سازی.......... 134

وعدهی نصرت به مؤمنان.......... 134

وعده های تبشیری و انذاری در کنار وعده به معاد.......... 134

هجرت.......... 135

جمع بندی و نتیجه گیری.......... 135

منابع.......... 136

(6)

* روش شناسی پاسخ گویی قرآن کریم به نیازهای بشر در هر زمان.......... 139

چکیده.......... 139

مقدمه.......... 140

بخش اول: مبانی پاسخ گویی قرآن.......... 140

1-1 نیازهای بشر.......... 140

2-1 جامعیت قرآن.......... 141

قرآن.......... 142

سنّت.......... 146

عقل.......... 147

3-1 تحریف ناپذیری قرآن.......... 147

4-1 حجیت ظواهر قرآن.......... 150

5-1 اقسام ظهور.......... 151

بخش دوم: قواعد پاسخ گویی قرآن.......... 152

ص: 12

1-2 مخصص نبودن شأن نزول.......... 152

2-2 استعمال لفظ در بیش از یک معنی.......... 153

3-2 نمایه زنی آیات.......... 154

الف: فرازهای تقطیع شده.......... 155

سیاق.......... 155

سیاق لغوی.......... 155

معادل فارسی.......... 155

سیاق اصطلاحی.......... 156

نقد و بررسی.......... 156

انواع سیاق.......... 157

سیاق تطبیقی (مُطَبَّق).......... 158

سیاق تطبیقی.......... 158

دلائل محدِّد نبودن سیاق تطبیقی.......... 158

استناد اهل بیت (علیهم السلام).......... 159

کلام فقهاء.......... 161

ب: موضوع واحد در آیات مختلف.......... 162

4-2پاسخگویی غیر مستقیم.......... 162

5-2 ژرفایی قرآن و لایه لایه بودن آن.......... 163

مراتب معنا.......... 163

الغاء خصوصیت.......... 163

مدلول التزامی.......... 163

مفهوم اولویت.......... 163

دیدگاه مختار.......... 163

6-2 اعطای ضابطه کلی و نقش اجتهاد.......... 164

7-2 جری و تطبیق.......... 167

آسیب شناسی پاسخگویی قرآن.......... 168

1-3 قرآن و فرهنگ زمانه.......... 168

2-3 هرمنوتیک.......... 169

ص: 13

3-3 زبان قرآن.......... 170

4-3 سیاق.......... 171

نتیجه گیری.......... 171

منابع.......... 172

(7)

روش شناسی تفسیر فقهی آیات قرآن کریم.......... 177

چکیده.......... 177

مقدمه.......... 179

معنا شناسی.......... 179

حقوق.......... 179

اقسام حقوق.......... 180

تفسیر فقهی.......... 180

روش شناسی تفسیر فقهی.......... 180

پیشینه ی بحث.......... 180

پیشینه ی بحث در کتاب های اصول فقه.......... 180

پیشینه ی بحث کتاب های روش تفسیر موضوعی قرآن.......... 181

پیشینه ی بحث کتاب های آیات الاحکام.......... 182

پیشینه ی مباحث فلسفه فقه.......... 182

روش شناسی تفسیر آیات فقهی.......... 184

قواعد فهم آیات فقهی.......... 184

استعمال لفظ در بیش از یک معنی.......... 184

حقیقت شرعیه.......... 186

مشتق.......... 186

نسخ.......... 187

حجیت خبر واحد.......... 187

اشتراک احکام بین مردان و زنان.......... 187

معنای حرف «أو» در کلام منفی.......... 188

ص: 14

سیاق.......... 190

انواع سیاق.......... 191

قاعده ی اذا اجتمعا افترقا و اذا افترقا اجتمعا.......... 194

باء تبعیض.......... 197

تضمین.......... 199

تدریجی بودن نزول برخی از احکام.......... 201

مثال اول.......... 201

مثال دوم.......... 202

راه های جمع بین آیات قرآنی.......... 203

حکومت.......... 204

تخصیص یا تقیید.......... 205

ورود.......... 205

تخصّص.......... 206

توفیق عرفی.......... 206

جمع حکمی.......... 207

اسلوب و روش های بیان حکم حرام.......... 208

1. ماده ی نهی.......... 208

2. صیغه ی نهی.......... 208

3. ما کان له أن یفعل.......... 209

4. لای نفی جنس.......... 210

5. امر به ترک.......... 210

6. امر به اجتناب.......... 210

7. حرام و مُحَرَّم.......... 211

جَری و تطبیق.......... 211

نتیجه گیری.......... 213

منابع.......... 214

(8)

ص: 15

* تضمین در قرآن از نگاه مفسران.......... 219

چکیده.......... 219

مقدمه.......... 220

1-1 تضمین لغوی.......... 221

2-1 تضمین نحوی یا همان تضمین بیانی.......... 221

3-1 تضمین در شعر.......... 221

تضمین نحوی.......... 221

4-1 نقد و بررسی.......... 222

نتیجه گیری.......... 223

نقد و بررسی.......... 225

5-1 فائده ی تضمین.......... 226

فوائد تضمین.......... 226

6-1 حقیقت یا مجاز بودن باب تضمین.......... 227

نقد و بررسی.......... 228

نتیجه گیری.......... 228

7-1 قیاسی یا سماعی بودن باب تضمین.......... 229

8-1 پیشینه ی بحث.......... 230

یاد سپاری.......... 231

1-2 بررسی موارد تضمین در آیات قرآن.......... 233

یادسپاری.......... 235

یادسپاری.......... 236

1-3 نگاه آماری به باب تضمین.......... 236

جمع بندی و نتیجه گیری.......... 237

منابع.......... 238

فهرست آیات.......... 241

ص: 16

عنوان پنجم نقش وعده های الهی در قرآن کریم بر تمدن سازی است که به پرچم داری پیامبران اولو العزم (علیهم السلام) انجام گرفته است.

عنوان ششم به روش شناسی پاسخ گویی قرآن به نیازهای بشر در هر زمان پرداخته است که این موضوع کمتر مورد توجه بوده است و معمولاً با عنوان اسلام و مقتضیات زمان و مانند آن، اصل پاسخ گویی قرآن به نیازهای بشر مورد توجه قرار گرفته است اما این مقاله به شیوه ی پاسخ گویی و روش شناسی آن پرداخته است.

عنوان هفتم روش شناسی تفسیر آیات فقهی قرآن کریم است که این عنوان نیز کمتر مورد توجه قرار گرفته است و معمولاً «روش شناسی تفسیر قرآن» با عنوان عام موضوع گفتگو بوده است.

عنوان هشتم تضمین در قرآن از نگاه مفسران می باشد که یک مبحث نحوی است و نقش آن در تفسیر قرآن بیان شده است.

ناگفته نماند که چهار مورد اول از مباحث قرآنی و سه مورد اخیر در زمره ی مبانی و قواعد تفسیر قرآن کریم می باشد.

امید است مورد استفاده ی اهل فضل و دانش و قرآن پژوهان قرار بگیرد.

از خوانندگان عزیز تقاضا دارم پیشنهادات، انتقادات و تذکرات کریمانه ی خود را به آدرس (Hamidelahidoost@yahoo.com) ارسال نمایند.

این نوشتار را به محضر بقیة اللّه الاعظم امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) تقدیم می کنم تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.

از همه کسانی که در نگارش این مجموعه ها از جمله آقای محمد رضا واعظ زاده که اینجانب را یاری نموده اند و به ویژه همسر گرامیم که شرایط مساعد برای پژوهش و تحقیق اینجانب فراهم نمودند تشکر می نمایم.

و آخر دعوانا ان الحمد للّه رب العالمین

اصفهان 15/9/1396

17 ربیع الاول 1439

حمید الهی دوست

ص: 18

آینده پژوهی در ادیان الهی غالباً مورد توجه بوده است. اما آنچه از گزارش قرآن کریم برمی آید این است که ادیان الهی بر اساس گزارش قرآن کریم سه دوره را تشکیل می دهند.

خداست و هرکه از بندگان را بخواهد وارث ملک زمین خواهد کرد. عاقبت نیک عالم با اهل تقواست و پروردگار ما از هر نقص و آلایش پاک و منزه است و وعده ی او حتمی است و هیچ گاه در وعده ی پروردگار خلاف نیست و در هرکار در کمال اقتدار و حکمت است.»

و آخرین شرط این است که تقوی را پیشه کنید. و اگر به طور مطلق فرمود عاقبت از پرهیزکاران است برای این بود که سنت الهی بر این جریان دارد.(1)

در این آیه از واژه ی «مَنْ يَشاءُ» استفاده شده که تا حدودی ابهام دارد ولی از فراز «وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ» می توان استفاده کرد که «من یشاء» افراد متقی هستند همان طور که از دو آیه ی قصص/5 و انبیاء/105 استفاده می شود که «مَنْ يَشاءُ» انسان های صالح و مستضعف می باشند.

زمان خود مورد تحقير و استهزاء بودند، و تحت فشار و ظلم و ستم قرار داشتند.(1)

و کاملترین نمونه ی آن، حکومت جهانی سراپا عدل و داد ولیّ عصر امام زمان (علیه السلام) است که در آن زمان کلمه ی توحید وتسبیح الهی سرتاسر گیتی را عطر آگین خواهد نمود.

سومین آیه که جامع ترین آیه ای است که به دوره ی دوم اشاره دارد آیه ی (وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُون)؛(2)

و همانا ما پس از تورات در زبور نوشتيم كه: زمين را بندگان شايسته ما به ميراث مى برند.» است که بیان می کند وراثت زمین در اختیار بندگان صالح الهی خواهد بود و این نکته در زبور داوود (علیه السلام) بعد از ذکر، که همانا تورات(3)

یا کتب آسمانی قبلی(4)

است آمده است. بنابراین آینده ی روشن تاریخ بشر در کتب آسمانی قبلی در عصر حضرت موسی (علیه السلام) و پیامبران بعدی آمده است.

بنابر نظر محققان، شریعت حضرت عیسی (علیه السلام) با شریعت حضرت موسی (علیه السلام) تفاوت چندانی ندارد فقط بحث بشارت به رسول خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم)( وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَد)(5) و برداشتن حرمت های مجازاتی ( وَ لِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذي حُرِّمَ عَلَيْكُم )(6) از اضافات شریعت عیسوی می باشد اما بحث تثلیث (لَقَدْ كَفَرَ الَّذينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَة)(7) جزء شریعت حضرت عیسی (علیه السلام) نبوده بلکه یک انحراف است که قرآن کریم آن انحراف را تصحیح نموده است.(8) بنابراین شریعت حضرت عیسی (علیه السلام)

ص: 24

مصدق و تأیید کننده ی شریعت حضرت موسی (علیه السلام) می باشد.(1)

قابل ذکر است که علاوه بر سه آیه ی بالا، آیه ی چهارمی در قرآن کریم وجود دارد که پیروزی حق بر باطل را اشاره می کند و به حاکمیت متقین تصریح ندارد.

(وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً)؛(2)

و بگو: حق آمد و باطل نابود شد بى ترديد باطل نابود شدنى است.»

می توان گفت همه ی آیات سه گانه ی قبل که اصل آینده ی روشن بشر را عنوان کرده، چون این آیات با فعل مضارع آمده و فعل مضارع دال بر استمرار است اصل مسأله آینده ی روشن بشر را تثبیت کرده و اختصاص به گذشته ندارد در ضمن اوج مطلب در آیه ی نور/55 بیان شده است.

خطاب در «منکم» شامل همه ی مسلمانان اعم از مؤمن و منافق است و خداوند متعال با عبارت «الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات» تحقق وعده ی خود را مختص به مؤمنانی که عمل صالح دارند دانسته است. ناگفته نماند که «الصالحات» جمع محلّی به الف و لام است که در این صورت افاده ی عموم می کند یعنی مؤمنانی که همه ی اعمال صالح را انجام داده اند، و به بیان دیگر در ابعاد مختلف رشد کرده و انسان کامل نه تک بُعدی، می باشند. به علاوه با قید «منکم» وعده را به مسلمانان اختصاص می دهد و مؤمنان از شرایع دیگر را خارج می کند.

نکته ی قابل ذکر این است که اینکه وعده به صورت فعل ماضی به کار رفته است ممکن است توهم شود که راز آن، بیان برپایی حکومت صالحان در زبان انبیاء سابق است چنانچه از آیه ی اعراف/128، قصص/5 و انبیاء/105 استفاده می شود لیکن این احتمال، قابل پذیرش نیست زیرا آنچه در کتب آسمانی قبلی بیان شده اصل برپایی حکومت صالحان است اما آنچه در این آیه بدان اشاره شده است برپایی حکومت صالحان با شرح و تفصیل بیشتر است چنانچه بعدا به آن اشاره خواهد شد. بنابراین وعده ی مذکور در این آیه در زمان انبیاء سابق به این تفصیل بیان نشده است. از این رو بهتر است گفته شود راز تعبیر فعل ماضی «وعد الله» این است که گاهی از مضارع حتمی الوقوع به ماضی تعبیر می شود چنانچه در آیه ی (إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ)(1) مفسران گفته اند چون قیامت حتما به پا می شود از تعبیر واقعه ی قیامت واقع شد استفاده شده است.(2)

نيز فرموده: (أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ)؛(1)

زمين را بندگان شايسته ما به ميراث مى برند.» كه بنا بر اين احتمال، مراد از خلفاى قبل از ايشان مؤمنان از امتهاى گذشته خواهد بود، كه خداوند كفار و منافقان آنها را هلاك كرد، و مؤمنان خالص ايشان را نجات داد، مانند قوم نوح و هود و صالح و شعيب، هم چنان كه در آيه (وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنا فَأَوْحى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ * وَ لَنُسْكِنَنَّكُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِكَ لِمَنْ خافَ مَقامِي وَ خافَ وَعِيدِ)؛(2) ولى كفرپيشگان به پيامبرانشان گفتند: مسلماً ما شما را از سرزمين خود بيرون خواهيم كرد، مگر اينكه هم كيش ما شويد. پس پروردگارشان به آنان وحى كرد: ما قطعاً ستمكاران را نابود مى كنيم. و يقيناً شما را پس از آنان در آن سرزمين ساكن خواهيم كرد. اين [لطف و رحمت] ويژه كسى است كه از مقام من بترسد، و از تهديد [به عذابم] بيم داشته باشد.» است و اينان كسانى هستند كه خود را براى خدا خالص كردند و خدا نجاتشان داد، و در نتيجه جامعه صالحى تشكيل داده و در آن زندگى كردند، تا آنكه مهلتشان طول كشيده، دلهايشان قساوت يابد(3) که در این صورت حکومت ایشان از دست رفته و گروه دیگری جانشین آنان خواهد شد. چنانچه در آیه ی دیگر فرموده:

(يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرينَ يُجاهِدُونَ في سَبيلِ اللَّهِ وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليم)؛(4) اى اهل ايمان! هر كس از شما از دينش برگردد [زيانى به خدا نمى رساند] خدا به زودى گروهى را مى آورد كه آنان را دوست دارد، و آنان هم خدا را دوست دارند در برابر مؤمنانْ فروتن اند، و در برابر كافرانْ سرسخت و قدرتمندند، همواره در راه خدا جهاد مى كنند، و از سرزنش هيچ سرزنش كننده اى نمى ترسند. اين فضل خداست كه به هر كس بخواهد مى دهد و خدا بسيار عطاكننده و داناست.

ص: 28

و شاید بتوان گفت داستان به حکومت رسیدن حضرت یوسف (علیه السلام) نیز در زمره ی همین گروه است چنانچه از دو آیه ی ذیل استفاده می شود

(وَ كَذلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْها حَيْثُ يَشاءُ نُصيبُ بِرَحْمَتِنا مَنْ نَشاءُ وَ لا نُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنين * وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُون)؛(1)

اين گونه يوسف را در [آن] سرزمين مكانت و قدرت داديم كه هر جاى آن بخواهد اقامت نمايد. رحمت خود را به هر كس كه بخواهيم مى رسانيم و پاداش نيكوكاران را تباه نمى كنيم. و يقيناً پاداش آخرت براى كسانى كه ايمان آورده اند وهمواره پرهيزكارى مى كردند، بهتر است.

به نظر می رسد که احتمال سوم رجحان دارد زیرا جامع تر است و اختصاص به قوم خاصی ندارد.

قابل ذکر است، تعبیر «كَمَا اسْتَخْلَفَ» که مشتمل بر تشبیه است، این تشبیه به اصل استخلاف اشاره دارد و غرض از آن تشبیه در جمیع خصوصیات نیست تا اشکال شود که خصوصیاتی که در ادامه ی این آیه آمده است در حکومت صالحان قبلی وجود ندارد.

2. کره ی زمین مانند: (قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فيها)؛(1)

فرشتگان مى گويند: آيا زمين خدا وسيع و پهناور نبود تا در آن [از محيط شرك به ديار ايمان] مهاجرت كنيد؟!

به نظر می رسد در آیات استخلاف و وراثت زمین غالبا مراد از أرض، سرزمین و محدوده ی خاصی از زمین مثلا سرزمین مصر مراد است. مثل یوسف/56،57 و یا مراد سرزمین فلسطین و شام است مثل اعراف/128، نمل/16، ص/26، اما در آیه ی نور/55 مراد استخلاف در کره ی زمین است زیرا در این آیه هیچ قرینه ای بر تقیید مثل الف و لام عهد، یا اضافه ی أرض به شهر یا سرزمین خاصی وجود ندارد و شاید بتوان گفت سرّ اینکه در آیه ی نور/55 تعبیر (كَمَا

اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِم) بدون کلمه ی «فِي الْأَرْض» آمده، این است که استخلاف اقوام سابق در سرزمین خاصی بوده و تمام کره ی زمین را در بر نمی گرفته است. و شاهدش فرازی از دعای افتتاح است که تصریح می کند این آیه مربوط به حکومت جهانی امام زمان (علیه السلام) است. و به بیان دیگر: مصداق اکمل این آیه، امام زمان (علیه السلام) و حکومت جهانی آن حضرت است.

«اللهم اجعله الداعی إلی کتابک و القائم بدینک استخلفه فی الأرض کما استخلفت الذین من قبله مکّن له دینه الذی ارتضیته له ابدله من بعد خوفه أمنا یعبدک لا یشرک بک شیئاً؛(2)خداوندا

او را مقرر فرما تا به کتاب آسمانی تو دعوت کند و به ترویج دین تو قیام فرماید، و او را خلیفه ی خود در زمین گردان، چنانچه پیشینیان او را، امام و خلیفه گردانیدی. او را برای حفظ دین او که مورد پسند توست تمکین ده. و خوف او را پس از این مدت به ایمنی بدل گردان تا تو را بپرستد و هیچ به تو شرک نیاورد.»

«وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنا»

تمكين هر چيزى برقرار كردن و استقرار آن در مكان است و اين كنايه از ثبات آن چيز، و زوال و تزلزل ناپذيرى آن است، به طورى كه اگر اثرى داشته باشد هيچ مانعى جلوى تاثير

ص: 30

آن را نگيرد و در آيه مورد بحث تمكين دين عبارت است از اينكه: آن را در جامعه مورد عمل قرار دهند، يعنى هيچ كفرى جلوگيرش نشود، و امرش را سبك نشمارند، اصول معارفش مورد اعتقاد همه باشد، درباره آن اختلاف و تخاصمى نباشد. و مراد از دين ايشان، آن دينى كه برايشان پسنديده، دين اسلام است. چنانچه از آیه ی « وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دينا؛(1) و اسلام را برايتان به عنوان دين پسنديدم.» استفاده می شود. و اگر دين را به ايشان اضافه كرد، از باب احترام است و در اصطلاح، اضافه اضافه ی تشریفی است. و نيز از اين جهت است كه دين مقتضاى فطرت خود آنان است. چنانچه از آیه ی « فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها؛(2) پس [با توجه به بى پايه بودن شرك] حق گرايانه و بدون انحراف با همه وجودت به سوى اين دين [توحيدى] روى آور، [پاى بند و استوار بر] سرشت خدا كه مردم را بر آن سرشته است باش.»(3)

2- تعبیر «وعد» تنها در این آیه استفاده شده است که از آن استفاده می شود صالحان و حکومت آنان موعود الهی هستند. بنابراین می توان گفت: تعبیر مهدی موعود (علیه السلام) از این آیه اقتباس شده است.

3- قید (كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ) را این آیه نسبت به آیات برپایی حکومت صالحان اضافه تر دارد.

4- (وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ) این فراز می فرماید: قطعاً دينشان را كه براى آنان پسنديده به سودشان استوار و محكم نمايد، و در آیه ی دیگری از قرآن کریم دین مورد پسند الهی را، دین اسلام معرفی کرده است.(1)

سه آیه ی دیگر در قرآن کریم وجود دارد که می توان به عنوان مؤید از آنها استفاده کرد ولی بحث حکومت صالحان را مطرح نمی کند بلکه مربوط به غلبه یافتن دین اسلام بر سایر ادیان در جهان می باشد.

(هُوَ الَّذي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُون)؛(2) اوست كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد، تا آن را بر همه اديان پيروز گرداند، هر چند مشركان خوش نداشته باشند.

(هُوَ الَّذي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ شَهيداً)؛(3) اوست كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد تا آن را بر همه اديان پيروز كند، و كافى است كه خدا [بر وقوع اين حقيقت] گواه باشد.

(هُوَ الَّذي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ)؛(4) اوست كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد تا آن را بر همه اديان پيروز كند، گرچه مشركان خوش نداشته باشند.

5- (وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً)؛ و يقيناً ترس و بيمشان را تبديل به امنيت كند.

ص: 32

در عصر ظهور، همه ی ناامنی ها به امنیت فراگیر تبدیل می شود می توان گفت: امنیت دارای ابعاد مختلفی است امنیت مالی، امنیت جانی، امنیت عِرضی و آبرویی، امنیت ناموسی، امنیت اعتقادی و امنیت سیاسی. در ایام حکومت جهانی مهدوی، همه ی ابعاد امنیت تحقق می یابد و این خود از دستاوردهای ارزشمند این حکومت جهانی الهی است.

د ر برخی روایات نیز به امنیت دوران حکومت حضرت (علیه السلام) اشاره شده است:

ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ[: (وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً) فَقَالَ جُنْدَبٌ: يَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا خَوْفُهُمْ قَالَ يَا جُنْدَبُ فِي زَمَنِ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ سُلْطَانٌ يَعْتَرِيهِ وَ يُؤْذِيهِ فَإِذَا عَجَّلَ اللَّهُ خُرُوجَ قَائِمِنَا يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً؛(1)سپس

تلاوت کرد رسول خدا: خدا به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، وعده داده است كه حتماً آنان را در زمين جانشين [ديگران] كند، همان گونه كه پيشينيان آنان را جانشين [ديگران] كرد، و قطعاً دينشان را كه براى آنان پسنديده به سودشان استوار و محكم نمايد، و يقيناً ترس و بيمشان را تبديل به امنيت كند، جندب گفت ای رسول خدا خوف آنها چیست؟ رسول خدا فرمود ای جندب در زمان هر یک از ایشان حاکمی است که او را مورد آزار و اذیت قرار می دهد و هنگامی که خداوند قیام قائم ما را سرعت بخشد پر می کند زمین را از قسط و عدل همان طوری که پر شده است از ظلم و ستم.»

6- و سرانجام هدف نهایی را، برپایی حکومت و امنیت نمی داند بلکه هدف نهایی را عبادت خالصانه می داند: (يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً). زیرا که عبادت و بندگی خداوند متعال هدف آفرینش است چنانچه فرمود: (وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُون)؛(2)

و جن و انس را جز براى اينكه مرا بپرستند نيافريديم. و همچنین فرمود: (الَّذينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا

ص: 33

عَنِ الْمُنْكَر)؛(1) همانان كه اگر آنان را در زمين قدرت و تمكّن دهيم، نماز را برپا مى دارند، و زكات مى پردازند، و مردم را به كارهاى پسنديده وا مى دارند و از كارهاى زشت بازمى دارند.

7- نکته ی پایانی (وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ)؛ و آنان كه پس از اين نعمت هاى ويژه ناسپاسى ورزند [در حقيقت] فاسق اند.»

از کلام برخی مفسران بر می آید که مراد از کفر در آیه ی شریفه ناسپاسی و کفر مقابل شکر است تا شامل شرک، نفاق و فسق (عصیان) بشود.(2)

لیکن به نظر می رسد کفر در آیه کفر مقابل ایمان است و فقط شامل شرک و نفاق می شود و موارد فسق و عصیان را در بر نمی گیرد زیرا اولاً استعمال کفر مقابل ایمان در قرآن بسیار شایع است و در مواردی که کفر به معنای ناسپاسی به کار رفته است معمولا قرینه ی مقابله وجود دارد مانند (ابراهیم/7، نمل/40، لقمان/12، انسان/3) و ثانیاً با توجه به صدر آیه که تعبیر «الَّذينَ آمَنُوا» در آن به کار رفته است تعبیر «مَنْ كَفَرَ» به قرینه ی مقابله، همان کفر مقابل ایمان است.

واژه ی «ذلِكَ» در آیه ی شریفه به کسانی که بعد از استقرار این حکومت صالحان و تحقق این وعده ی الهی باز هم کفر بورزند اشاره دارد که اینان مصداق بارز فاسقان خواهند بود. و فاسقان در آیه ی شریفه بنابر نظر برخی یعنی کسانی که کاملا در فسق هستند و فسق نیز به معنای بیرون شدن از زیّ بندگی می باشد.(3)

الْبَغْضاءَ إِلى يَوْمِ الْقِيامَة)؛(1) و ما ميان [يهود، نصارى و گروه هاى ديگر] آنان تا روز قيامت كينه و دشمنى انداختيم.» و آیه ی (فَأَغْرَيْنا

بَيْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلى يَوْمِ الْقِيامَة)؛(2) بر اين اساس ميان آنان [نصاری] تا روز قيامت كينه و دشمنى انداختيم.» و با توجه به اختیار انسان که از آیه ی (إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً)؛(3)

ما راه را به او نشان داديم يا سپاس گزار خواهد بود يا ناسپاس.» استفاده می شود که در عصر حضرت امکان کفر و نفاق وجود دارد لیکن کافران نمی توانند حکومتی تشکیل دهند و یا مقابل حکومت اسلامی مهدوی قد عَلَم کنند لکن می توانند به صورت انفرادی کافر بمانند و حکومت اسلامی مهدوی مانع باقی ماندن آنان بر کفر نمی شود هرچند باقی ماندن بر کفر بعد از کشف حقایق و شواهد روشن بر حقانیت اسلام نشان از خروج فرد از فطرت پاک توحیدی و غرق شدن در فسق و گناه و عناد و تسلیم نشدن در برابر حق و حقیقت است.

ناگفته نماند مستضعف بودن اهل تقوی در وراثت زمین نقش دارد که به این نکته در آیه ی اعراف/137 و قصص/5 اشاره شده است.

(وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتي بارَكْنا فيها وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنى عَلى بَني إِسْرائيلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما كانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما كانُوا يَعْرِشُونَ)؛(4)

و به آن گروهى كه همواره ناتوان و زبونشان شمرده بودند، نواحى شرقى و غربى آن سرزمين را كه در آن [از جهت فراوانى نعمت، ارزانى و حاصل خيزى] بركت قرار داده بوديم، بخشيديم و وعده نيكوتر و زيباتر پروردگارت بر بنى اسرائيل به [پاداش] صبرى كه [بر سختى ها و بلاها] كردند تحقّق يافت، و آنچه را كه همواره فرعون وفرعونيان [از كاخ و قصرهاى مجلّل] و سايه بان هاى خوش نشين مى افراشتند، نابود كرديم.

ص: 35

(وَ نُريدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثينَ)؛(1)

و ما مى خواهيم به آنان كه در آن سرزمين به ناتوانى و زبونى گرفته شده بودند، نعمت هاى باارزش دهيم، و آنان را پيشوايان مردم و وارثان [اموال، ثروت ها و سرزمين هاى فرعونيان] گردانيم.

«إنّها فى المهدى من آل محمّد(1)؛ اين آيه درباره مهدى آل محمد مى باشد»

در بسيارى از تفاسير شيعه از امام سجاد (علیه السلام) چنين نقل شده است كه در تفسير آيه فرموده است:

هم و اللَّه شيعتنا اهل البيت، يفعل اللَّه ذلك بهم على يدى رجل منا، و هو مهدى هذه الامة، يملأ الارض عدلا و قسطا كما ملئت

ظلما و جورا، و هو الذى قال رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله و سلم) لو لم يبق من الدنيا إلّا يوم ...:(2)

«آنها به خدا سوگند شيعيان ما هستند، خداوند اين كار را براى آنها به دست مردى از ما انجام مى دهد كه "مهدى" اين امت است، زمين را پر از عدل و داد مى كند آن گونه كه از ظلم و جور پر شده باشد، و هم او است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در حق وى فرموده: اگر از عمر دنيا جز يك روز باقى نماند...»

در روایتی دیگر در باره ی حکومت آن حضرت آمده است:

لو لم يبق من الدنيا إلّا يوم لطول اللَّه ذلك اليوم حتى يلى رجل من عترتى، اسمه اسمى، يملأ الارض عدلا و قسطا كما ملئت ظلما و جورا:(3)اگر

از عمر دنيا جز يك روز باقى نماند خداوند آن يك روز را آن قدر طولانى مى كند تا مردى از دودمان من كه نامش نام من است حاكم بر زمين شود، و صفحه زمين را پر از عدل و داد كند، آن گونه كه از ظلم و جور پر شده باشد.

مرحوم شیخ حرّ عاملی1 نیز به تعدادی از روایات در ذیل آیه ی نور/55 اشاره کرده است.(4)

ص: 37

14) فیض کاشانی، ملا محسن، الأصفی فی تفسیر القرآن، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1418ق.

15) ------------------------ تفسیر الصافی، تهران: انتشارات الصدر، 1415ق.

16) قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، مترجم مهدی الهی قمشه ای، اصفهان: مهر ثامن الأئمة7، 1382ش.

17) قمی مشهدی، محمد، کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1368ش.

18) کاشانی، ملا فتح الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتاب فروشی محمد حسن علمی، 1336ش.

19) مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

20) مدرسی، سید محمد تقی، من هدی القرآن، تهران: دار محب الحسین، 1419ق.

21) مظهری، محمد ثناء الله، تفسير المظهری، پاکستان: مکتبة رشدیة، 1412ق.

22) مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر الکتاب الله المنزل، تهران: مدرسه ی امام علی بن ابیطالب(صلوات الله علیه)، 1421ق.

23) -------------------- نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1374ش.

24) مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دار الکتب العلمیۀ، 1430ق.

25) موسوی سبزواری، سید عبد الأعلی، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه اهل بیت(صلوات الله علیهم)، 1409ق.

ص: 39

ص: 40

حکومت جهانی مهدوی بر سرتاسر گیتی سایه خواهد افکند و عوامل موفقیت آن ذخیره الهی در انقلاب فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، نظامی عظیم خود چیست؟

تحلیل این مهم نیاز به بررسی چند سویه ی این مسئله دارد که در این نوشتار تلاش می کنیم آن ابعاد را معرفی کنیم.

حضرت به شکست انجامیده است و امپریالیسم و کمونیسم و لیبرالیسم و سایر تئوری های حکومتی مشابه آن، آزمایش شده و شانس موفقیت خود را آزموده و راه به جایی نبرده است. در این شرایط بشر از وضع موجود به تنگ آمده و انتظار مُصلحی الهی را خواهد داشت.

(فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها)؛(1) «پس به او [ انسان ] بی پروائی و تقوا پیشگی را الهام فرمود.»

آری این آیات گرایش های فطری توحیدی و عدالت خواهانه انسانی و هماهنگی نظام تکوین و تشریع را نمایان می سازد.

سجایای اخلاقی، قانون مداری، صلابت، سخنوری، محبوبیت مردمی و سخاوت مندی و بردباری و مانند آن، عنصرهای محوری در یک مدیریت جامع و جهانی است. بنابراین مدیریت فوق العاده و خردمندانه آن امام بزرگوار برگ زرّینی دیگر از افتخارات آن حضرت است.

برنده ای برای آن حضرت است به یقین آگاهی مسلمانان از قیام مهدوی موجی از سرور و شادی و تظاهرات مردمی و اعلام آمادگی و حرکت های میلیونی را در کشورها و شهرهای مختلف جهان به همراه خواهد داشت و این همبستگی جهانی در رسانه ها و ماهواره ها و سایت ها منعکس شده و این امر موجب تقویت این نهضت الهی خواهدشد.

تحقق نشانه های ظهور بعد از آگاهی از آن، موجی از وحشت در دل دشمنان حضرت ایجاد می کند و قدرت تصمیم گیری و مبارزه را در آنان تضعیف می کند همان طور که دل های مؤمنان را پر از نور امید و ایمان می کند.

بنابراین خداوند متعال با علم بی پایان و قدرت گسترده ی خود و با امدادهای غیبی خود این نهضت الهی را نصرت خواهد فرمود که: (إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ)؛(1) ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر (آیین) خدا را یاری کنید، شما را یاری می کند و گامهایتان را استوار می دارد.

ص: 52

را گویند. مانند قول خداوند: (وَ بَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهار)؛(1)

و كسانى را كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته انجام داده اند، مژده ده كه براى آنان بهشت هايى است كه از زيرِ [درختانِ] آن نهرها جارى است.»(2)

و گاهی نیز این واژه در بشارت دادن به شرّ و عذاب استعمال می شود.

(بَشِّرِ الْمُنافِقينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَليما)؛(3)

منافقان را بشارت ده كه عذابى دردناك براى آنان است.»

این معنا در قرآن کریم کم کاربرد است. مرحوم طبرسی در جوامع الجامع آن را از باب استهزاء و تهکم (ریشخند) دانسته است.(4)

استاد مکارم شیرازی در کتاب الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل می نگارد: تبشیر هر نوع خبر دادنی است که اثر آن در بشره و پوست انسان ظاهر شود بنابراین در خیر و شر استعمال می شود.(5)

جناب راغب اصفهانی در کتاب خود درباره ی آمدن لفظ بشارت برای عذاب می نگارد:

بشارت به عذاب در مورد كفّار و منافقان به صورت استعاره به كار رفته است چون چيزى كه بايد شادشان كند به صورت خبر عذاب در مى آيد.(6)

و درنگی از عقاب می گوید: (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ)؛(1)

«و بدانيد كه خدا سخت كيفر است.»

این نوشتار، در جستجو و شمارش وعده های الهی نیست که آن مجالی بس وسیع می طلبد. این مقاله به اقسام وعده های الهی اشاره نموده و سپس به دنبال توجه به این نکته است که در آیات متعددی به حقانیت وعده های الهی تصریح شده است و راز این حقانیت چیست؟ و سرانجام رمز تخلف پذیری وعیدهای الهی چگونه است؟

الیاقوت فی علم الکلام،(1) شیخ مفید (م413ق) در اوائل المقالات،(2)

سید مرتضی (م436ق) در الذخیرة فی علم الکلام،(3)

شیخ طوسی (م460ق) در الاقتصاد فی ما یتعلق بالاعتقاد،(4)

سدید الدین محمود حمصی رازی (م600ق) در المنقذ من التقلید،(5)

خواجه نصیر الدین طوسی (م622ق) در تجرید الاعتقاد،(6)

ابن میثم بحرانی (م699ق) در قواعد المرام فی علم الکلام(7)

و علامه حلی (م728ق) در کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد(8)

موضوع وعد و وعید را مورد بحث و بررسی قرار داده اند. در قرون اخیر نیز بزرگانی مانند محقق لاهیجی (م1051ق) در سرمایه ی ایمان(9)

و علامه مجلسی (م1111ق) در بحار الانوار(10)

به این موضوع پرداخته اند. ناگفته نماند که این بزرگان به بحث وعد و وعید پرداخته اند ولی اشاره ای به راز تخلف ناپذیری وعده های الهی نکرده اند.

وعده های مطلق: وعده هایی هستند که برای تحقق آنها خداوند متعال شرطی قرار نداده است که به نمونه هایی از آن اشاره می شود:

اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِم وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنا)(1)

«خداوند به كسانى از شما (مسلمانان) كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند وعده داده است كه قطعا آنها را در روى زمين جانشين (خود) كند و حكومت بخشد همان گونه كه كسانى را كه پيش از آنها بودند (مانند مؤمنان قوم نوح و قوم هود و صالح و قوم يونس) جانشين ساخت، و حتما آن دينى را كه براى آنها پسنديده است (دين اسلام) براى آنها مستقر و استوار سازد، و بى ترديد حال آنها را پس از بيم و ترس به امن و ايمنى تبديل نمايد.»

در روایات آمده است که این آیه ی شریفه مربوط به امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

در کتاب مجمع البیان به این روایات اشاره شده است.(2)

و در دعای افتتاح هم پیرامون ظهور امام زمان (علیه السلام) عبارتی آمده است که با این آیه ی شریفه مطابقت می کند.

«اللهم اجعله الدّاعی الی کتابک و القائم بدینک استخلفه فی الارض کما استخلفت الذین من قبله مکّن له دینه الذی ارتضیته له أبدله من بعد خوفه أمنا یعبدک لا یشرک بک شیئا»(3)

«خدایا او را دعوت کننده به کتاب (آسمانی) خود و قیام کننده به دینت قرار ده و او را در زمین خلیفه ی خود گردان چنانچه پیشینیان او را امام و خلیفه گردانیدی. او را برای حفظ دین او که پسند توست تمکین ده. و خوف او را پس از این مدت به ایمنی بدل گردان تا تو را بپرستد و هیچ به تو شرک نیاورد.»

«و هيچ زنده متحركى در اين زمين (از حيوان و جن و انس) نيست مگر آنكه روزى او بر عهده خداست.»

(وَ كَأَيِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُها وَ إِيَّاكُمْ وَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ)(1)

«و چه بسيار از جنبندگان كه روزى خود را برنمى گيرند (و ذخيره نمى كنند مانند اغلب حيوانات خشكى و دريايى) خدا آنها و شما را روزى مى دهد، و او شنوا و داناست.»

«و آنها را (همه زنده هايى را كه به مرگ در زمين فرو شده اند) گرد آوريم و احدى از آنها را جاى نگذاريم.»

(قُلْ هُوَ الَّذي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ تُحْشَرُون)(1)

«بگو: اوست آن كه شما را در اين زمين بيافريد و (در آخرت) به سوى او گرد آورده مى شويد.»

«سپس (در قيامت در قالب همان بدن) به سوى پروردگارتان بازگردانده مى شويد»

(وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُه)(1)

«و قطعاً خدا به كسانى كه [دين] او را يارى مى دهند يارى مى رساند.»

(إِنَّ اللَّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ)؛(1)

«خداوند، از وعده ی خود، تخلف نمی کند.»

(إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْميعاد)؛(2)

«تو وعده خلافى نمى كنى؟»

(إِنْ کَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولاً)؛(3)

وعده هایش به یقین انجام شدنی است!»

(لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَق)؛(4)

«تا بدانند كه وعده خدا [در برانگيختن مردگان در روز قيامت] حق است.»

(وَ کَانَ وَعْدُ رَبِّي حَقّاً)؛(5) «وعده پروردگارم حق است.»

(إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَميعاً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا)؛(6)

«بازگشت همه شما فقط به سوى اوست. [خدا شما را وعده داد] وعده اى حق وثابت بى ترديد اوست.»

(وَعْدَ اللَّهِ حَقّاً وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِيلاً)؛(7)

«کیست که در گفتار [و وعده هایش]، از خدا صادقتر باشد؟!»

(بَلى وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا)؛(8)

«اين وعده حقّى بر عهده اوست.»

(وَ نادى أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قالُوا نَعَمْ)(9)

«و بهشتيان، دوزخيان را آواز مى دهند كه: ما آنچه را كه پروردگارمان به ما وعده داده بود، حق يافتيم، آيا شما هم آنچه را كه پروردگارتان وعده داده بود، حق يافتيد؟ گويند: آرى.»

ص: 68

(إِنَّهُ كانَ وَعْدُهُ مَأْتِيًّا)؛(1)

«يقيناً وعده خدا آمدنى است.»

(وَعْدَ اللَّهِ لا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَه)؛(2)

«خدا اين وعده را داده است و خدا از وعده اش تخلف نمى كند.»

(فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَق)؛(3) «پس [بر آزار و ياوه گويى اين تيره بختان] شكيبايى كن كه يقيناً وعده خدا [در مورد يارى و پيروزى تو] حق است.»

(خالِدينَ فيها وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا)؛(4)

«كه در آنجا جاودانه اند خدا وعده كرده است وعده اى به حقّ و درست.»

(وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذي كانُوا يُوعَدُون)؛(5)

«[خدا وعده داد] وعده درست و راست كه همواره به آن وعده داده مى شدند.»

(ذلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ مَكْذُوبٍ)؛(6) «اين وعده اى بى دروغ است.»

(أَلاَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ)؛(7)

«آگاه باشید وعده خدا حقّ است.»

(إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَق)؛(8) «بى ترديد وعده خدا حق است.»

(وَ مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّه)؛(9)

«و چه كسى به عهد و پيمانش از خدا وفادارتر است؟»

این ها نمونه ای از آیات تصریح شده به حقانیت وعده های الهی است «تو خود حدیث مفصّل بخوان از این مجمل»!

ص: 69

سوره ی مبارکه ی غافر است آنجا که می فرماید: (ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَکُمْ)؛(1)

«مرا بخوانید تا - دعای - شما را بپذیرم.»

(وَ کَذلِکَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَةَ لاَ رَيْبَ فِيهَا)(1)

«و اين گونه [مردم آن شهر را به وسيله آن سكه قديمى] از حال آنان آگاه كرديم تا بدانند كه وعده خدا [در برانگيختن مردگان در روز قيامت] حق است و در برپا شدن قيامت هيچ ترديدى نيست.»

بنابراین همان طور که خداوند اصحاب کهف را به خواب طولانی فرو برد، آنها را از خواب عمیق و طولانی بیدار نموده و مردم را متوجه حال آنها می کند تا به حقانیت وعده ی رستاخیز خداوند پی ببرند و این داستان خود دلیلی بر حقانیت مسئله ی معاد می باشد.

(لِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ)؛(1)

«در حالى كه خزانه هاى آسمان ها و زمين در سيطره خداست.»

او غنیّ بالذّات است:

(يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ)؛(2)

«اى مردم! شماييد نيازمندان به خدا، و فقط خدا بى نياز و ستوده است.»

بنابراین انگیزه ی خلف وعده که همه به صفات نقص بر می گردد در وجود خداوند راه ندارد و بنابراین خلف وعده از خداوند متعال ممکن نیست. از این رو قرآن کریم در بیش از بیست آیه بر حقانیت وعده های الهی اصرار می ورزد.

اما از ناحیه ی مانع خارجی نیز هیچ موجودی در جهان که مافوق خداوند متعال باشد یا در ردیف او باشد و بتواند از اراده ی الهی ممانعت کند وجود ندارد، بلکه هر چه در عالم است مملوک و مخلوق اوست و بدون اذن الهی نمی تواند در عالم تصرف کند از این رو از جهت مانع خارجی نیز ممانعتی برای تحقق وعده های الهی نیست. علامه ی طباطبایی به این نکته اشاره کرده است.(3)

چنانچه فرمود : (إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُون)؛(4)

«جز اين نيست كه كار و شأن او اين است هنگامى كه وجود چيزى را بخواهد به او مى گويد: باش، پس مى باشد (هيچ مانعی در ميان نيست و به مجرد اراده، وجود یافته، گويى به او گفته: باش، و او موجود شده است)»

از این آیه تخلف ناپذیری وعده های الهی به لحاظ مانع خارجی استفاده می شود.

است مانند مرسله ی علی بن محمد قاسانی:

(مَنْ وَعَدَهُ اللَّهُ عَلَى عَمَلٍ ثَوَاباً فَهُوَ مُنْجِزُهُ لَهُ وَ مَنْ أَوْعَدَهُ عَلَى عَمَلٍ عِقَاباً فَهُوَ فِيهِ بِالْخِيَار)؛(1) خداوند به هر كس وعده پاداش در برابر كاري دهد، حتما آن وعده را به كار مي بندد و هر كس را در برابر كاري وعده كيفر دهد در (عملی كردن، يا عملی نكردن) آن وعده آزاد است.

مرحوم طبرسی در مجمع البیان(2)

و جناب بیضاوی در کتاب انوار التنزیل و اسرار التاویل(3) نیز گفته اند: تخلف وعید جایز است؛ زیرا که مقتضای فضل و کرم و احسان الهی است. یعنی اگر خداوند تهدید به عذاب کند و سپس عفو نموده و عذاب نکند با مقتضای حکمتش تنافی پیدا نمی شود زیرا اگر شخص بزرگی تهدید به مجازات کند و سپس عذاب نکند عقلاء او را سرزنش نمی کنند بلکه عفو و گذشت او را نشانه ی بزرگواری و تفضل به حساب می آورند، همین سخن درمورد خداوند متعال نیز صادق است.

(هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّار)(1) صدور کذب از او ممکن نیست بنابراین تخلف وعید اخباری از خداوند متعال محال است.

می توان گفت: مؤلف ارجمند تفسیر اطیب البیان ذیل آیه ی مؤمنون/93 به این نکته اشاره کرده است(2).

مرحوم کرباسی نیز در کتاب اشارات الاصول این نکته را بیان کرده است.(3)

(ذلِكُمْ بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آياتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا فَالْيَوْمَ لا يُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُون)(1)

«اين [عذاب] براى اين است كه شما آيات خدا را به مسخره گرفته ايد و زندگى دنيا شما را فريفت پس امروز نه آنان را از آتش بيرون آورند و نه از آنان مى خواهند كه [براى به دست آوردن خشنودى خدا] عذرخواهى كنند.»

14) ربانی گلپایگانی، شیخ علی، 1425ق، محاضرات فی الالهیات، قم: مؤسسه ی امام صادق (علیه السلام)، چ7.

15) سبحانی تبریزی، جعفر، 1365، حسن و قبح عقلی یا پایه ی ارزش های اسلامی، مجله ی نور علم، شماره19.

16) شریف مرتضی، علی بن حسین موسوی، 1411ق، الذخیرة فی علم الکلام، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، بی چا.

17) طباطبایی، سید محمد حسین، 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه ى مدرسين حوزه علميه قم، چ5.

18) -------------------------، نهایة الحکمة، 1385، قم: مرکز انتشارات مؤسسه ی آموزشی و پزوهشی امام خمینی، چ3.

19) طبرسی، فضل بن حسن، 1372ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، چ3.

20) ----------------------- 1377ق، جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مديريت حوزه علميه قم، چ1.

21) طریحی، فخر الدین بن محمد، 1375ش، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی، بی چا.

22) طوسی، محمد بن الحسن، 1411ق، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد؛ بیروت: مؤسسة فقه الشيعة، بی چا.

23) ------------------------- 1407ق، تهذيب الأحكام( تحقيق خرسان)، تهران: دار الكتب الإسلاميه، بی چا.

24) ------------------------- 1406، الاقتصاد فی ما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دار الاضواء، چ2.

25) طوسی، خواجه نصر الدین، 1407ق، تجرید الاعتقاد، بی جا، دفتر تبلیغات اسلامی، چ1.

26) طیب؛ سید عبد الحسین، 1378ش، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام، چ2.

ص: 80

27) فخر رازی، محمد بن عمر، 1420ق، التفسیر الکبیر، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ3.

28) فیومی، احمد بن محمد، 1414ق، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی؛ قم: مؤسسه ی دار الهجرة، چ2.

29) قاضی عبد الجبار، 1422ق، شرح الاصول الخمسة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ1.

30) مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، 1403ق، بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ2.

31) محمود حمصی رازی، سدید الدین، 1412ق، المنقذ من التقلید، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ.1

32) مفید، محمد بن محمد، 1413ق، اوائل المقالات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، چ1.

33) مکارم شیرازی؛ ناصر، 1421ق، ألامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم: مدرسه امام على بن ابى طالب، چ 1.

34) لاهیجی، فیاض، 1372ش، سرمایه ی ایمان در اصول اعتقادات، تهران: انتشارات الزهراء، چ3.

ص: 81

ص: 82

نوشته محمدسعید مهدوی کنی و همیشه بهار، اخلاق و سبک زندگی اسلامی نوشته احمد حسین شریفی و همکاران اشاره کرد. لیکن این آثار به موضوع اخلاق یا آداب اجتماعی و یا سبک زندگی پرداخته اند اما به ارتباط سبک زندگی قرآنی و سلامت اجتماعی و نقش این دو اشاره نکرده اند. که این مقاله این ارتباط را دنبال می کند.

سلامت اجتماعی یعنی کیفیت و کمیت وسعت درگیر شدن اشخاص با اجتماع. لارسن نیز تعریف خود از سلامت اجتماعی را این گونه بیان می کند که سلامت اجتماعی قسمتی از سلامت فردی است و این سلامت فردی میزان واکنش درونی افراد است که به صورت احساسات، افکار، رفتار، رضایت یا عدم رضایت از محیط اجتماعی شان نشان داده می شود. کییز سلامت اجتماعی را به عنوان گزارش فرد از کیفیت روابطش با افراد دیگر نزدیکان و گروه های اجتماعی تعریف می کند.(1)

اما می توان در مورد آن گفت:

سلامت اجتماعی «مفهومی جدید در علوم اجتماعی است به معنای حالت برخورداری فرد از توانایی بروز و ظهور حداکثر فعالیت ها و نقش های اجتماعی و احساس پیوند با جامعه که همراه با احساس آرامش فردی و روابط متوازن با هنجارهای اجتماعی می باشد. جامعه ای که آسیب های اجتماعی آن کمتر و شاخص های اجتماعی، معنوی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، روانی و بهداشتی آن در وضعیت مناسب و قابل قبولی برخوردار باشد، را واجد «سلامت اجتماعی» می دانند.(2)

انسان باید دارای زیر بنای فکری باشد تا سبک زندگی خود را بر اساس آن استوار نماید. این زیر بنای فکری همان است که از آن به اعتقادات و اصول دین تعبیر می شود که عبارتند از توحید، معاد، عدل، نبوت و امامت.

در سبک زندگی اسلامی بر خلاف سبک زندگی غربی که انسان محور است، خدا در محوریت قرار دارد.

همان گونه که علامه طباطبایی در تفسیر خود به این مطلب اشاره دارد: تنها راه صحيح رفع اختلاف، دين مداری است.

و به همين جهت خداى سبحان که خالق انسان ها است شرايع و قوانينى براى آنان تأسيس كرده و اساس آن شرايع را توحيد قرار داده كه در نتيجه عقايد، اخلاق و رفتارشان را اصلاح كند، و به عبارتى ديگر اساس قوانين خود را بر اين قرار داده كه نخست به بشر

ص: 86

بفهماند حقيقت امر او چيست؟ از كجا آمده؟ و به كجا مى رود؟ و در اين منزلگاه موقت چه روشى باید اتخاذ كند كه براى فردايش سودمند باشد؟(1)

باور به یگانگی خدا به منزله ی ریل گذاری برای همه ی افعال و برنامه های انسان موحد است که او را به سوی وحدت هدایت می کند. باور به توحید، نظام سیاسی، حقوقی، قانون گذاری، اقتصادی، فرهنگی و نظامی خاص خود را در پی دارد.(2)

این مطلب همان طور که از کلام علامه طباطبایی مشخص است در تمام ادیان الهی جریان دارد. اموری که در ادیان الهی مشترک است از نیازهای دائمی انسان ها می باشد.

ملائکه «توفّی» می شود(1) (البته در برخی آیات دیگر(2)

این عمل به خداوند متعال نسبت داده شده) توفّی در لغت به معنای دریافت شیء و نگه داری آن آمده است.(3)

آیات فراوانی مربوط به بحث معاد می باشد که از اصلی ترین مباحث در ادیان دیگر نیز می باشد.

اعتقاد به معاد انسان را از پوچی، سرگردانی و حیرت رهایی می بخشد و روح دنیا طلبی و دنیا دوستی را که سرچشمه ی همه ی بدی هاست «حبُّ الدّنيا رأسُ كُلِّ خَطِيئَة»(4)

در انسان تضعیف می کند. بنابراین جامعه ای که در آن، اعتقاد به معاد زنده و پویا باشد کمتر روی ناخوشی به خود می بیند و پیوسته در حال حرکت به سمت سعادت ابدی می باشد.

و ثانیاً در قرآن کریم آیاتی است که بیان گر سابقه ی جهاد در ادیان دیگر می باشد مانند:

(فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا يَشاءُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمينَ)(1)

(إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ في سَبيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجيلِ وَ الْقُرْآن)(2)

در آیات دیگر نیز به این مطلب اشاره شده است: بقره/251، آل عمران/146

و با روی کار آمدن اسلام، در آیه ای دیگر به طور مفصل برنامه ی آینده ی جهان را ارائه می کند. (وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ)(1)

روایات شیعه تفسیر این آیه را منطبق با حکومت اسلام به پرچمداری حضرت حجت (علیه السلام) می داند مانند: «اللَّهُمَّ

اجْعَلْهُ الدَّاعِيَ إِلَى كِتَابِك وَ الْقَائِمَ بِدِينِكَ اسْتَخْلِفْهُ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفْتَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِ مَكِّنْ لَهُ دِينَهُ الَّذِي ارْتَضَيْتَهُ لَهُ أَبْدِلْهُ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِ أَمْناً يَعْبُدُكَ لَا يُشْرِكُ بِكَ شَيْئا؛ خداوندا او را مقرر فرما تا به کتاب آسمانی تو دعوت کند و به ترویج دین تو قیام فرماید، و او را خلیفه ی خود در زمین گردان، چنانچه پیشینیان او را، امام و خلیفه گردانیدی. او را برای حفظ دین او که مورد پسند توست تمکین ده. و خوف او را پس از این مدت به ایمنی بدل گردان تا تو را بپرستد و هیچ به تو شرک نیاورد.»(2)

فلاسفه اخلاق تاکنون، به پیروی از ارسطو، اخلاق را به ملکات راسخه در نفس که در اثر تکرار عمل حاصل می شود تفسیر کرده اند.(1)

و از آن ملکه در اخلاق ارسطویی به فضیلت یاد کرده اند. بنابراین فضیلت میانه ی بین دو رذیلت است یکی افراط و دیگری تفریط. زیرا رذایل یا پایین تر از مقیاس صحیح در فعل و انفعالاتند و یا متجاور از آن. مانند شجاعت که فضیلت است ولی حالت تفریط آن جُبن و حالت افراط آن تهوّر است که هردو از رذایل به شمار می آیند.

از نظر وی، سرچشمه اعمال انسان قوای نفسانی اوست که به سه قوه ی عقلیه، شهویه و غضبیه تقسیم می شود.

بنابراین اوصاف اخلاقی زمانی در وجود انسان نهادینه می شود که این قوای سه گانه تعدیل گردند یعنی حد اعتدال در آنها رعایت شود و نه به جانب افراط و نه تفریط کشیده شوند.

در اخلاق ارسطویی به دو نکته توجه شده است: یکی ملکه بودن اخلاق و دیگری این که فضیلت اخلاقی میانه روی در صفات نفسانی است.

اما باید گفت که هر دو جهت مخدوش است.

اولاً موضوع علم اخلاق اعم از ملکات نفسانی است که شامل ملکات (صفات نفسانی راسخه) و حالات نفسانی و افعالی می شود که رنگ ارزشی داشته باشند.(2)

و ثانیاً این چنین نیست که همه رفتارها و صفاتی که از انسان سر می زند، اعتدال پذیر باشند زیرا تعدادی از صفات وجود دارند که بر خلاف نظر ارسطو، حد اعتدالی برای آنها متصور نیست. مانند صفات صدق و کذب، ایمان و کفر، حق و باطل و مانند آن، که این نوع صفات در افعال یا در جانب (صدق، ایمان، حق) قرار می گیرند و یا در جانب (کذب، کفر، باطل) و راه سومی برای آن تصور نمی شود. اصطلاحا این جواب، جواب نقضی به حساب می آید.

و ثالثاً در جواب تحلیلی باید گفت: که اعتدال قرآنی(3) رشد متوازن استعدادهای انسانی است.

ص: 93

گاه ممکن است این ارزش ها در وجود برخی انسان ها به صورت منفرد و به شکل افراطی ظهور پیدا کند مثلا ممکن است کسی برای خدمت به خلق، اهمیت زیادی قائل باشد اما به عبادت چندان اهمیت ندهد و به عکس آن. این گونه بودن به معنای رشد ناهماهنگ و نا متوازن ارزش هاست.(1) در حالی که اسلام خواهان انسان کامل است و انسان کامل، انسانی است که استعدادها و ارزش های انسانی در او به طور هماهنگ و متوازن رشد کرده باشد یعنی انسان آن وقت کامل است که فقط به سوی یک استعداد گرایش پیدا نکتد و استعدادهای دیگرش مهمل و تعطیل شده نباشد و همه را در یک وضع متعادل و متوازن همراه یکدیگر رشد دهد.(2)

مرحوم شهید مطهری در کتاب انسان کامل در اثبات این مطلب تمام مکاتب بشری را که هرکدام به بخشی از توانایی بشر پرداخته اند را رد کرده است. چرا که در مکاتب غربی کمال انسان تنها به عقل یا به قدرت یا به لذت گرایی یا به محبت و مانند آن تفسیر شده است.

ثالثاً توجه به لذت گراییِ حدّ اکثری، انسان را از توجه به سایر نیازها و استعدادها غافل نموده و از قافله ی کمال باز می دارد.

از مطالب بالا این نکته به دست می آید که اسلام مکتب تک ارزشی نیست بلکه خوبی های این مکاتب را در حدّ اعلای خود دارد و نقاط ضعف آنها را نیز ندارد بنابراین اسلام مکتب کامل و جامع است

با مطالعه ی محتوای مکاتب بشری بالا مشخص شد که این مکاتب فقط به یک بُعد انسان توجه داشته اند در حالی که اسلام، انسانی را کامل می داند که تمام استعدادهای آن به صورت متوازن رشد کند و این امر جز با ایجاد و پیاده کردن دستورات اسلام در تمامی ابعاد زندگی شخصی و اجتماعی هر فرد میسر نخواهد شد. علاوه بر اینکه در این مکاتب فقط به زندگی دنیوی انسان توجه شده، در حالی که اسلام برای زندگی دنیوی و اخروی یعنی جاودانه ی او برنامه ریزی کرده است.

این آیه بر اهمیت خانواده و پیش آهنگی آن در تشکیلِ جامعه ی نمونه ی انسانی اشاره دارد. همان گونه که ملاحظه شد این آیه بر اهمیت خانواده ی موفق تاکید دارد که این خانواده می تواند در تعالی جامعه نقش آفرین باشد و چه بسا بتواند حتی جامعه ای را مدیریت کند. مساله تربيت فرزند و راهنمايى همسر، و مسئولیت پدران و مادران در برابر كودكان خود، از مهمترين مسائلى است كه قرآن روى آن تكيه كرده که یکی از کلیدی ترین آیات در این بحث، آیه ذیل می باشد.

(يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْليكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُون)(1)

در حقيقت اجتماع بزرگ بشری، از واحدهاى كوچكى تشكيل مى شود كه" خانواده" نام دارد، و هر گاه اين واحدهاى كوچك كه رسيدگى به آن آسانتر است اصلاح گردد كل جامعه اصلاح مى شود. هرچند که دستورات امر به معروف و نهی از منکر در آیات و احادیث به صورت عام وارد شده و خانواده را نیز در بر می گیرد ما از این آیه به خوبى استفاده مى شود كه انسان در مقابل همسر و فرزند و اطرافیان خويش مسئوليت سنگين ترى دارد، و موظف است تا آنجا كه مى تواند در تعليم و تربيت آنها بكوشد، آنها را از گناه بازدارد و به نيكی ها دعوت نمايد، نه اينكه تنها به تغذيه جسم آن ها قناعت كند.(2)

در مقابل این تفکرِ قرآن کریم در مورد خانواده و اهتمام به آن، سبک زندگی در جوامع غربی قرار دارد که به پرهیز از تشکیل خانواده و به صورت انفرادی زندگی کردن و یا بی توجهی به سرنوشت خانواده توصیه می کند. و این روش با توجه به حس مسئولیت گریزی انسان ها، مورد استقبال برخی مردمان قرار گرفت. اما در عصر حاضر آثار شوم آن، خسارات جبران ناپذیری برسلامت اجتماعی آنان وارد کرده است که آمار تکان دهنده ی قتل، خود کشی، اضطراب و خشونت جنسی از جمله ی آنها می باشد. و

ص: 97

این عوامل باعث از بین رفتن آرامش - که تشکیل خانواده کلید آن است -(1)

در جوامع غربی شده است. این درحالی است که قرآن کریم پای بندی به خانواده و احساس مسئولبت در مقابل افراد خانواده را از مشخصه های انسان کامل می داند.(2)

(وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَني إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَني أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلى عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفينَ مِنْ زينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَميعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون)(1)

بردارند. کما اينکه در جهان کنونی، با وجود پيشرفت های صنعتي و تکنولوژی و وفور تئوری های امنيتی ارائه شده از سوی دانشمندان، بدون اغراق بايد اعتراف کنيم که «امنيت» مهمترين گمشده انسان امروزی است که براي يافتن آن چشم اميد به هر سو می دواند! و افزايش روز افزون آمار قتل ها و جنايت های، دزدی ها و تجاوز به عنف و هزاران نوع جرم و جنايت فردی و اجتماعی ديگر بهترين و روشن ترين دليل اين مدّعاست.

بنابراين انسان امروزی براي دستيابی به «امنيت پايدار و همه جانبه» چاره ای جز اين ندارد که دست ياری به سوی مکاتب آسماني دراز کند و درميان آنها ازخالص ترين و ناب ترين مکتب، يعنی اسلام عزيز و نسخه ی شفابخش آن يعنی قرآن کريم طلب امداد و ياری کند. زيرا قوانين اين کتاب آسمانی ريشه در وحی و علم خداوندی دارد که هيچ گونه ترديدی در صحت و اصالت آن روا نمی باشد و راه ندارد.

نیز تأکیدهای زیادی در مورد انتخاب دوست داشته(1)

به گونه ای که یکی از ملاک های سعادت و شقاوت انسان را دوست آنان می داند. همان گونه که در آیه ی شریفه (يا وَيْلَتى لَيْتَني لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَليلا)(2) و آیه ی (وَ كُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضين)(3) به آن اشاره شده است.

آیات دیگری که به نقش دوست اشاره کرده است: نساء/69، یوسف/101، شعراء/83، آل عمران/193

الْحَسَنَةِ ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَةِ وَ الشَّجَاعَةِ وَ السَّخَاءِ وَ السَّمَاحَة فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنَ الْكَرَمِ وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْف؛ برای ادارة کشور افرادی را برگزین که گوهر نیک دارند و از خاندانی پارسایند و از سابقه ای نیکو برخوردار. پس دلیران و رزم آوران و بخشندگان و جوانمردان (را برگزین) که اینان بزرگواری را در خود فراهم کرده اند و نیکویی ها را گرد آورده اند»(1)

13) فیض کاشانی، محمد، 1417ق، محجّة البیضاء، چاپ چهارم، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

14) قمی، عباس، 1382ش، مفاتیح الجنان، اصفهان: ثامن الأئمه علیهم السلام.

15) کاویانی، محمد،1391،سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن، چاپ اول، قم: پزوهشگاه حوزه و دانشگاه

16) کلینی، محمد بن یعقوب ،1407، الکافی، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیه

17) مجلسی، محمد باقر، 1403، بحار الانوار، چاپ دوم، بیروت: دار إحياء التراث العربي

18) محمدی ری شهری، محمد، 1383، دوستی در قرآن و حدیث، چاپ سوم، قم: سازمان نشر و چاپ دار الحدیث

19) مصباح یزدی، محمد تقی،1387، چاپ دهم، اخلاق در قرآن، قم: موسسه انتشارات امام خمینی

20) مطهری، مرتضی، 1373، انسان کامل، چاپ یازدهم، قم: انتشارات صدرا

21) ---------------، 1376، مجموعه آثار، چاپ هفتم، قم: انتشارات صدرا

22) معین، محمد، 1382، فرهنگ معین، چاگ اول، تهران: انتشارات زرین

23) مکارم شیرازی، ناصر، 1371، نمونه، چاپ هم، تهران: دار الکتب الاسلامیه

24) مهدوی کنی، محمد سعید، مفهوم سبک زندگی و گستره آن در علوم اجتماعی تحقيقات فرهنگي ايران : بهار 1387 , دوره 1 , شماره 1

25) نیک ورز، طیبه، تحلیل جامعه شناختی احساس امنیت بر سلامت اجتماعی زنان 45-15ساله شهر کرمان بهار 1397

26) سایت دانشگاه قرآن و معارف

Keyes, C. L. M. Shapiro, A. (2004), “Social well-being in the U.S.: A descriptive epidemiology”, in orville Brim, Carol, D., Ryff Ronald, C. Kessler (eds.), How healthy are you? A national

ص: 111

1) study of well-being of Midlife, Chicago: University of Chicago Press.

2) Macionis, John J. (2001). Society: the Basics. New Jersey: Prentice Hall

ص: 112

معنا شناسی واژگان کلیدی

وعده و وعید:

وعده کلمه ای است که دلالت بر امیدوار بودن به سخن شخص دارد.(1)

وعده عبارت است از قول دادن به انجام دادن عملی.(2)

اهل لغت گفته اند: وعد و یا وعده، در خیر و شرّ استعمال می شود و گاهی وعده در خیر و ایعاد و وعید در شرّ به کار می رود که از آن به تهدید یاد می شود.(3)

آقای دکتر حسن انوری در کتاب فرهنگ بزرگ سخن وعده را این چنین تعریف می کند: قولی که به کسی درباره ی انجام عملی داده می شود یا قراری که با کسی درباره ی انجام عملی گذاشته می شود.(4)

آقای محمد پادشاه در کتاب فرهنگ جامع فارسی می نگارد: وعد به فتح واو و دال مهمله: نوید دادن و این، در خیر استعمال می شود چنانچه وعید و ایعاد در شر استعمال می شود و گاهی وعده در خیر و شر هر دو استعمال می شود لیکن در خیر و نیکی بیشتر استعمال می شود.(5)

جمع بندی و تکمیل:

می توان گفت: وعد یا وعده دارای دو کاربرد عام و خاص است، هرگاه این واژه به تنهایی به کار رود در خیر و شرّ استعمال می شود (استعمال عام) اما اگر مقابل وعید یا ایعاد به کار رود وعد در خیر، و وعید یا ایعاد در شرّ، استعمال می شود (استعمال خاص). این واژه در مورد خداوند متعال و انسان و شیطان در قرآن کریم به کار رفته است.

تبشیر:

راغب اصفهانی در مفردات ألفاظ القرآن می نگارد: تبشیر، بشارت دادن به خیر را

ص: 114

گویند. مانند قول خداوند: (وَ بَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهار)؛(1) و كسانى را كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته انجام داده اند، مژده ده كه براى آنان بهشت هايى است كه از زيرِ [درختانِ] آن نهرها جارى است»(2)

و گاهی نیز این واژه در بشارت دادن به شرّ و عذاب استعمال می شود.

(بَشِّرِ الْمُنافِقينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَليما)؛(3)

«منافقان را بشارت ده كه عذابى دردناك براى آنان است».

این معنا در قرآن کریم کم کاربرد است. مرحوم طبرسی در جوامع الجامع آن را از باب استهزاء و تهکّم (ریشخند) دانسته است.(4)

استاد مکارم شیرازی در کتاب الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل می نگارد: تبشیر هر نوع خبر دادنی است که اثر آن در بشره و پوست انسان ظاهر شود بنابراین در خیر و شرّ استعمال می شود.(5)

جناب راغب اصفهانی در کتاب خود درباره ی آمدن لفظ بشارت برای عذاب می نگارد:

بشارت به عذاب در مورد كفّار و منافقان به صورت استعاره به كار رفته است چون چيزى كه بايد شادشان كند به صورت خبر عذاب در مى آيد.(6)

تمدّن:

همکاری مردم یک جامعه در امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، دینی و غبره را تمدّن گویند.(7)

ص: 115

برخی از قرآن پژوهان تمدّن را به معنای تخلّق به اخلاق مدینه دانسته اند. و این واژه را برگرفته از «م دن» که مفید معنای اقامت است می دانند.(1)

برای این واژه تعاریفی مختلفی از دانشمندان ارائه شده است که به منظور جلوگیری از طولانی شدن کلام از ذکر آنها خودداری می شود.

تمدّن سازی:

تمدّن سازی یعنی احیای تمدّن بر اساس الگوهای جدید و مطابق با مقتضیات زمان و مکانی که در آن قرار گرفته است.

آنچه در این پژوهش دنبال می شود نقش وعده و وعید های الهی در تحوّلات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و مانند آن می باشد که از آن به تمدّن سازی و دگرگونی های تمدّنی یاد می شود.

(وَ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذابِ وَ لَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ)(1)

«و آنان از تو [از روى مسخره و ريشخند] شتاب در عذاب را درخواست مى كنند، در حالى كه خدا هرگز از وعده اش تخلف نمى كند.»

(فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْديلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْويلاً)(2)

«پس هرگز براى سنت خدا تبديلى نمى يابى، و هرگز براى سنت خدا دگرگونى نخواهى يافت.»

اکنون سوالی رخ می نماید: انسانی که خلف وعده می کند بی وفایی او از کجا سرچشمه می گیرد؟ انسانی که با دیگری قول و قراری می گذارد و سپس خلف وعده می کند، انگیزه ی خلف وعده ی او چیست؟

گاه خواب، او را می رباید و از قرار غفلت می کند که دنیا را آب ببرد و او را خواب!

گاه فراموشی او را احاطه می کند و از وفای به عهد باز می ماند.

گاه عاجز از انجام وعده می شود و به خاطر موانع تکوینی، خلف وعده می کند.

گاه نیاز خود را ضروری تر از نیاز دیگران می بیند، گاه فقر بر او چیره می شود و گاه بخل او را فرا می گیرد.

آری همه ی انگیزه های خلف وعده در آدمی به نقص و عجز و نسیان و نیاز بر می گردد.

اما در ساحت قدس ربوبی، خلف وعده محال است زیرا انگیزه های خلف وعده در ذات خداوند متعال راه ندارد.

(وَ لِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى)؛(1) و نيكوترين نام ها [به لحاظ معانى] ويژه خداست»

(إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ)؛(2)

خدا بر هر كارى تواناست.»(3)

(وَ هُوَ بِکُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ)؛(4)

و او [به قوانين و محاسباتِ] همه چيز داناست»(5)

خواب او را نمی رباید:(6)

(لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْم)؛(7)

هيچ گاه خواب سبك و سنگين او را فرا نمى گيرد»

نسیان او را عارض نمی شود:(8)

(لاَ يَضِلُّ رَبِّي وَ لاَ يَنْسَى)؛ كه پروردگارم [بر پايه آن در پاداش دادن و كيفر نمودن] نه اشتباه مى كند و نه از ياد مى برد»

ثروت او بی کران است:

(لِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ)؛(9)

و ميراث آسمان ها و زمين فقط در سيطره مالكيّت خداست»

(لِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ)؛(10)

در حالى كه خزانه هاى آسمان ها و زمين در سيطره خداست»

او غنیّ بالذّات است:(11)

ص: 119

(يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ)؛(1) اى مردم! شماييد نيازمندان به خدا، و فقط خدا بى نياز و ستوده است.»

باید گفت: انگیزه ی خلف وعده همواره به صفات نقص بر می گردد در وجود خداوند راه ندارد و بنابراین خلف وعده از خداوند متعال ممکن نیست. از این رو قرآن کریم در بیش از بیست آیه بر حقانیت وعده های الهی اصرار می ورزد.

اما از ناحیه ی مانع خارجی نیز هیچ موجودی در جهان که مافوق خداوند متعال باشد یا در ردیف او باشد و بتواند از اراده ی الهی ممانعت کند وجود ندارد، بلکه هر چه در عالم است مملوک و مخلوق اوست و بدون اذن الهی نمی تواند در عالم تصرف کند از این رو از جهت مانع خارجی نیز ممانعتی برای تحقق وعده های الهی نیست. علامه ی طباطبایی به این نکته اشاره کرده است.(2)

چنانچه فرمود : (إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُون)؛(3)

جز اين نيست كه كار و شأن او اين است هنگامى كه وجود چيزى را بخواهد به او مى گويد: باش، پس مى باشد (هيچ مانعی در ميان نيست و به مجرد اراده، وجود یافته، گويى به او گفته: باش، و او موجود شده است)»

از این آیه تخلف ناپذیری وعده های الهی به لحاظ مانع خارجی استفاده می شود.

(وَ نُريدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثين)(1)

«در حالى كه ما اراده داشتيم تا بر آنهايى كه در آن سرزمين مستضعف شده بودند منّت نهيم و آنها را پيشوايان (مردم) و وارثان (روى زمين) سازيم».

(وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِم وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنا)(2)

«خداوند به كسانى از شما (مسلمانان) كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند وعده داده است كه قطعا آنها را در روى زمين جانشين (خود) كند و حكومت بخشد همان گونه كه كسانى را كه پيش از آنها بودند (مانند مؤمنان قوم نوح و قوم هود و صالح و قوم يونس) جانشين ساخت، و حتما آن دينى را كه براى آنها پسنديده است (دين اسلام) براى آنها مستقر و استوار سازد، و بى ترديد حال آنها را پس از بيم و ترس به امن و ايمنى تبديل نمايد»

در روایات آمده است که این آیه ی شریفه مربوط به امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

در کتاب مجمع البیان به این روایات اشاره شده است.(3)

و در دعای افتتاح هم پیرامون ظهور امام زمان (علیه السلام) فرازی آمده که تفسیر مصداقی این آیه است.

«اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ الدَّاعِیَ إِلَى کِتَابِکَ وَ الْقَائِمَ بِدِینِکَ اسْتَخْلِفْهُ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفْتَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِ مَکِّنْ لَهُ دِینَهُ الَّذِی ارْتَضَیْتَهُ لَهُ أَبْدِلْهُ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِ أَمْنا یَعْبُدُکَ لا یُشْرِکُ بِکَ شَیْئا.»(4)

ص: 122

«خدایا او را دعوت کننده به کتاب (آسمانی) خود و قیام کننده به دینت قرار ده و او را در زمین خلیفه ی خود گردان چنانچه پیشینیان او را امام و خلیفه گردانیدی. او را برای حفظ دین او که پسند توست تمکین ده. و خوف او را پس از این مدت به ایمنی بدل گردان تا تو را بپرستد و هیچ به تو شرک نیاورد.»

«بگو: اوست آن كه شما را در اين زمين بيافريد و (در آخرت) به سوى او گرد آورده مى شويد»

است که زندگی اهل ایمان را سرشار از اخوت ایمانی و خیر رسانی نموده، به زندگی مؤمنان صبغه ی الهی بخشیده و جامعه ی ایمانی را با سبک زندگی اسلامی رشد می دهد.

اندکی از مردم به او ایمان آوردند. (فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعائي إِلاَّ فِراراً)؛(1)

ولى دعوت من جز بر فرارشان نيفزود.»

می توان گفت: بعد از عذاب الهی و آن طوفان سهمگین و نابودی تمدّن پیشین، آغاز شکل گیری تمدّنی جدید برای مؤمنان بود. (قيلَ يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَكاتٍ عَلَيْكَ وَ عَلى أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ)؛(2)

گفته شد: اى نوح! با سلام و بركاتى از سوى ما بر تو و امت هايى كه با تواند [از كشتى] فرود آى و امت هايى [از نسل همراهانت به وجود مى آيند] كه به زودى آنان را [از نعمت هاى خود] برخوردار مى كنيم.»

حضرت ابراهیم (علیه السلام) دارای شخصیتی عظیم با ابعاد مختلفی است مانند مبارزه با شرک و بت پرستی، احتجاج و مناظره های برهانی، قربانی کردن حضرت اسماعیل (علیه السلام).

یکی از ابعاد مبارزاتی این پیامبر، محاجّه با طاغوت زمان یعنی نمرود است. (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذي حَاجَّ إِبْراهيمَ في رَبِّهِ أَنْ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ رَبِّيَ الَّذي يُحْيي وَ يُميتُ قالَ أَنَا أُحْيي وَ أُميتُ قالَ إِبْراهيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذي كَفَرَ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمينَ)؛(3) آيا [با ديده عبرت] ننگريستى به كسى كه چون خدا او را پادشاهى داده بود [از روى كبر و غرور] با ابراهيم درباره پروردگارش به مجادله و ستيز و گفتگوى بى منطق پرداخت؟! هنگامى كه ابراهيم گفت: پروردگارم كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند [او] گفت: من هم زنده مى كنم و مى ميرانم. [و براى مشتبه كردن كار بر مردم، دستور داد دو زندانى محكوم را حاضر كردند، يكى را آزاد و ديگرى را كشت.] ابراهيم [براى بستن راه مغالطه و تزوير به روى دشمن] گفت: مسلماً خدا خورشيد را از مشرق بيرون مى آورد، تو آن را از مغرب برآور! پس آنكه كافر شده بود، متحير و مبهوت شد. و خدا گروه ستم گر را [به خاطر تجاوز، ستم، پافشارى بر عناد و لجاجشان] هدايت نمى كند.

ص: 129

مأموریت دیگر ایشان انتقال قدرت و زمینه سازی برای ایجاد تمدّن اسلامی در سرزمین حجاز با هجرت از بابل به فلسطین و سپس هجرت دادن خانواده از فلسطین به حجاز.

به نظر می رسد در برپایی تمدّن اسلامی از ابتدای خلقت برنامه ریزی شده است و ساختن خانه خدا توسط حضرت آدم (علیه السلام)، شروع این برنامه ریزی بود سپس حضرت ابراهیم (علیه السلام) این بنا را بازسازی نموده و از خداوند متعال در خواست آبادانی این سرزمین را خواستار شد (وَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِر)؛(1) و [ياد كنيد] آن گاه كه ابراهيم گفت: پروردگارا! اين [مكان] را شهرى امن قرار ده و اهلش را آنان كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده اند از هر نوع ميوه و محصول روزى بخش. و خانواده اش را نیز در آنجا ساکن نمود. (رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتي بِوادٍ غَيْرِ ذي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ)؛(2)

پروردگارا! من برخى از فرزندانم را در درّه اى بى كشت و زرع نزد خانه حرمت يافته ات سكونت دادم پروردگارا!

براى اينكه نماز را بر پا دارند پس دل هاى گروهى از مردم را به سوى آنان علاقمند و متمايل كن، و آنان را از انواع محصولات و ميوه ها روزى بخش، باشد كه سپاس گزارى كنند.

حضرت موسی (علیه السلام) نیز به عنوان یکی از پیامبران بزرگ صاحب شریعت در عصر تمدن نام دار مصر می زیست و خود تمدنی را قوت بخشید که در حکومت حضرت یوسف (علیه السلام) بر پایه ی توحید بنا شده بود و در زمان حکومت مقتدر حضرت داوود و سلیمان (علیهما السلام) به اوج خود رسید.

در این دوره به انسان ها وعده داده شده که آینده ی تاریخ بشر، آینده ی روشنی است و سرانجام حکومت زمین به دست صالحان و افراد متقی خواهد افتاد. در قرآن کریم سه آیه به این موضوع پرداخته است و دو آیه از آن، مربوط به تحولاتی است که در این زمان بوده است.

ص: 130

اولین آیه در سوره ی اعراف است که می فرماید:

(وَ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ اسْتَعينُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقينَ)؛(1) «و موسى به قومش گفت: از خدا يارى بخواهيد، و شكيبايى ورزيد، يقيناً زمين در سيطره مالكيّت و فرمانروايى خداست، آن را به هر كس از بندگانش كه بخواهد مى بخشد، و سرانجام نيك براى پرهيزكاران است».

این یک مطلب کلی است و فقط مختص به حضرت موسی (علیه السلام) نیست چون فعل مضارع دال بر استمرار است(2)

و سیاق هم که محدود کننده نیست و شاهد این مطلب فرازی از دعای شریف ندبه می باشد:

«إِذْ كَانَتِ الْأَرْضُ لِلَّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ وَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ كانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولًا وَ لَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيم؛(3)

چون زمین ملک خداست و هرکه از بندگان را بخواهد وارث ملک زمین خواهد کرد. عاقبت نیک عالم با اهل تقواست و پروردگار ما از هر نقص و آلایش پاک و منزه است و وعده ی او حتمی است و هیچ گاه در وعده ی پروردگار خلاف نیست و در هرکار در کمال اقتدار و حکمت است.»

دومین آیه در سوره ی مبارکه ی قصص آمده است:

(وَ نُريدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثينَ * وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْض ِ وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما)؛(4)

و ما مى خواستيم به آنان كه در آن سرزمين به ناتوانى و زبونى گرفته شده بودند، نعمت هاى باارزش دهيم، و آنان را پيشوايان مردم و وارثان [اموال، ثروت ها و سرزمين هاى فرعونيان] گردانيم. و براى آنان در آن سرزمين، زمينه قدرت و حكومت آماده كنيم، و به فرعون و هامان و سپاهشان نشان دهیم.

ص: 131

اين بشارتى است براى همه انسانهاى آزاده و خواهان حكومت عدل و داد و برچيده شدن بساط ظلم و جور که نمونه اى از تحقق اين مشيت الهى، حكومت بنى اسرائيل و زوال حكومت فرعونيان بود.

و نمونه كامل تر آن حكومت پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و يارانش بعد از ظهور اسلام بود، حكومت پا برهنه ها و تهى دستانِ با ايمان و مظلومانِ پاكدل كه پيوسته از سوى فراعنه زمان خود مورد تحقير و استهزاء بودند، و تحت فشار و ظلم و ستم قرار داشتند.(1)

و کامل ترین نمونه ی آن، حکومت جهانی سراپا عدل و داد ولیّ عصر امام زمان (علیه السلام) است که در آن زمان کلمه ی توحید وتسبیح الهی سرتاسر گیتی را عطر آگین خواهدنمود.

حضرت عیسی (علیه السلام) نیز در زمان خود در مقابل انحراف فکری و عقیده ای مردم زمان خود یعنی تعدد خدایان (تثلیث در توحید) ایستاد و با وعده ی ظهور پیامبر آخر الزمان (وَ إِذْ قالَ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يا بَني إِسْرائيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ)؛(2)

و [ياد كن] هنگامى را كه عيسى پسر مريم گفت: اى بنى اسرائيل! به يقين من فرستاده خدا به سوى شمايم، تورات را كه پيش از من بوده تصديق مى كنم، و به پيامبرى كه بعد از من مى آيد و نامش «احمد» است، مژده مى دهم.» به تمدّن سازی و ترویج توحید ناب پرداخت و در این راه متحمل سختی ها و رنج هایی مانند تهدید به کشته شدن و به دار آویخته شدن گردید. (وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسيحَ عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذينَ اخْتَلَفُوا فيهِ لَفي شَكٍّ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ يَقيناً)؛(3)

و به سبب گفتارِ [سراسر دروغ] شان كه: ما عيسى بن مريم فرستاده خدا را كشتيم. در صورتى كه او رانكشتند و به دار نياويختند، بلكه بر آنان مُشتبه شد [به اين خاطر شخصى را به گمان اينكه عيسى است به دار آويختند و كشتند] و كسانى كه درباره

ص: 132

او اختلاف كردند، نسبت به وضع وحال او در شك هستند، و جز پيروى از گمان و وهم، هيچ آگاهى و علمى به آن ندارند، و يقيناً او را نكشتند.

با توجه به آیه ی بالا که به صراحت از کشته نشدن حضرت عیسی (علیه السلام) سخن می گوید و اشاره دارد به اینکه خداوند او را به سوی خود بالا برد و همان طور آیه ی (وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ إِلاَّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهيداً)؛(1) و هيچ يك از اهل كتاب نيست مگر آنكه پيش از مرگش [كه لحظه روشن شدن حقايق است] به مسيح ايمان مى آورد [كه: او فرستاده خدا، بنده او و مژده دهنده به ظهور پيامبر اسلام است، ولى ايمان در آن لحظه سودبخش نيست] و مسيح روز قيامت بر [عقايد و اعمال] آنان گواه است. که از ایمان آوردن تمام یهودیان قبل از مرگ به حضرت مسیح (علیه السلام) سخن به میان می آورد می توان به نقش مهم ایشان در ایجاد تمدّن اسلامی در آخر الزمان اشاره کرد و عروج ایشان را یک تاکتیک الهی برای عصر ظهور دانست و یادآور شد همراهی ایشان با حضرت مهدی (علیه السلام) در زمانی که اکثر مردم جهان مسیحی هستند موجب گسترش سریع اسلام و اصلاح جهانی می شود. این مطلب از روایات نیز قابل استفاده خواهد بود.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز تمدّنی نوین را بر پایه ی جهان بینی توحیدی تشکیل دادند. (هُوَ الَّذي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ)؛(2)

«اوست كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد تا آن را بر همه اديان پيروز كند، گرچه مشركان خوش نداشته باشند.»

همان طور که انبیاء الهی از زمان حضرت موسی (علیه السلام) بشارت حکومت صالحان و مستضعفان را به انسان نوید داده اند قرآن کریم نیز در آیه ی برجسته و جامعی این نوید را با تاکید و ابعاد وسیع تر بیان نموده و می فرماید: (وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً وَ مَنْ

ص: 133

كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ)؛(1) خدا به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، وعده داده است كه حتماً آنان را در زمين جانشين [ديگران] كند، همان گونه كه پيشينيان آنان را جانشين [ديگران] كرد، و قطعاً دينشان را كه براى آنان پسنديده به سودشان استوار و محكم نمايد، و يقيناً ترس و بيمشان را تبديل به امنيت كند، [تا جايى كه] فقط مرا بپرستند [و] هيچ چيزى را شريك من نگيرند. و آنان كه پس از اين نعمت هاى ويژه ناسپاسى ورزند [در حقيقت] فاسق اند. »

این وعده ی الهی امید ساز و انتظار آفرین بوده و بارقه ی روحیه و ایمان قوی به تحقّق نصرت الهی را درآینده ی تاریخ بشریت رقم زده است. برپایی جلسات مهدویت شناسی، مراکز تحقیقی مجلات پژوهشی مهدوی، کانون های دعا و مناجات با ولی عصر (علیه السلام)، توسعه جمکران و مانند آن نمونه هایی از این فرهنگ ناب الهی است.

قرآن کریم با وعده و وعیدهای مختلف باعث پیشرفت و ترقّی این تمدّن عظیم در جهات گوناگون گردید که بخش وسیعی از مناطق جغرافیایی کره ی زمین را فراگرفت و هم اکنون نیز مسلما ن ها بیش از یک چهارم جمعیت جهان را به خود اختصاص داده اند. نقش مساجد ، گلدسته ها و مناره ها، کاشی کاری ها، کتابخانه ها، حوزه های علمی و دانشگاهی، بقاع متبرّکه، مرقد امام زادگان، آرامستان ها و مانند آن، نمایان گر تحوّلات فرهنگی و تمدّن آفرینی تفکر اسلامی است.

می کند. مانند (قُلْ بَلى وَ رَبِّي لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِما عَمِلْتُمْ)؛(1) بگو: آرى سوگند به پروردگارم مسلماً برانگيخته خواهيد شد، سپس شما را به آنچه انجام داده ايد، خبر خواهند داد.

12) سبحانی تبریزی، جعفر، 1412ق، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، چ سوم.

13) صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الاعتقادات، 1414ق، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، چ دوم.

14) طباطبایی، سید محمد حسین، 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه ى مدرسين حوزه علميه قم، چ پنجم.

15) -------------------------، نهایة الحکمة، 1385، قم: مرکز انتشارات مؤسسه ی آموزشی و پزوهشی امام خمینی، چ سوم.

16) طبرسی، فضل بن حسن، 1372ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، چ سوم.

17) ----------------------، 1377ق، جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مديريت حوزه علميه قم، چ اول.

18) طریحی، فخر الدین بن محمد، 1375ش، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی، بی چا.

19) طوسی، محمد بن الحسن، 1411ق، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد؛ بیروت: مؤسسة فقه الشيعة، بی چا.

20) ------------------------، 1406، الاقتصاد فی ما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دار الاضواء، چ دوم.

21) فیض کاشانی، ملا محسن، 1375ش، اصول المعارف، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ سوم.

22) فیومی، احمد بن محمد، 1414ق، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی؛ قم: مؤسسه ی دار الهجرۀ، چ دوم.

23) قمّی، عباس، 1394ش، مفاتیح الجنان، قم: آیین دانش، چ بیست و دوم.

24) محمدی، علی، 1378ش، شرح کشف المراد، قم: دار الفکر، چ چهارم.

25) مشهدی، محمد، (ابن المشهدی)، 1419ق، المزار الکبیر، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چ اول.

ص: 137

26) معین، محمّد،1382ش، فرهنگ معین، تهران: انتشارات زرّین، چ اول.

27) مکارم شیرازی؛ ناصر، 1421ق، ألامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم: مدرسه امام على بن ابى طالب، چ اول.

ص: 138

نوع نیازمندی ها در هر عصر و زمانى با عصر و زمان ديگر فرق مى كند. به خاطر اینکه با پیشرفت و تغییر زمانه آنها نیز تغییر می کنند. استاد شهید مرتضی مطهری در این زمینه می گوید: نيازمندی هاى اوّلى، محرّك بشر به سوى توسعه و كمال زندگى است، امّا نيازمندی هاى ثانوى ناشى از توسعه و كمال زندگى است و در عين حال محرّك به سوى توسعه بيشتر و كمال بالاتر است. تغيير نيازمندی ها و نو شدن و كهنه شدن آنها مربوط به نيازمندی هاى ثانوى است.(1)

یکی از این نیازها، نیاز به پرستش، دین و مذهب است. عده ای بر این باورند که ادیان پاسخ گوی نیاز های بشر نیستند چون با تغییرات زمان نیازهای انسان ها تغییر کرده و ادیان الهی مربوط به قرن ها پیش است.

در جواب باید گفت ادیان الهی قبل از اسلام، پاسخ گوی نیازهای فعلی بشر نیست ولی دین اسلام که به عنوان آخرین دین، پاسخ گوی تمام نیازهای انسان ها تا روز قیامت خواهد بود. زیرا اسلام بر پایه ی نیازهای ثابت و متغیر بشر، قوانین خود را وضع کرده است. همان طور که بدن انسان در حال تغییر است ولی روح انسان تغییر ناپذیر است، اسلام نیز دارای روح ثابتی است. زمان ها، و مقتضیات زمان باعث نمی شود که حکم اسلام نقض شود. در سيستم قانون گذارى اسلام براى نيازهاى ثابت، قانون ثابت و براى نيازهاى متغير، قانون متغير وضع شده است. ولى قانون متغير قانونى است كه [اسلام] آن را به يك قانون ثابت وابسته كرده و آن قانون ثابت را به منزله روح اين قانون متغير قرار داده كه خود آن قانون ثابت اين قانون متغير را تغيير مى دهد.(2)

1) سنت

2) عقل

شده را پیدا نمود اشاره نکرده است ثانیاً سایر دیدگاه ها در تفسیر آیه را نیز مورد نقد و بررسی قرار نداده و از احتمالات دیگر در تفسیر آیه جوابی ارائه ننموده است.

نظریه سوم برداشت تمام علوم از قرآن را مختص به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می داند به این صورت که حق این است که بین فعل و فاعل و مفعول نباید فاصله ایجاد شود ولی در آیه شریفه واژه «عَلَيْكَ» بر مفعول «الْكِتابَ» مقدم شده است و این تقدیم به یقین، حاوی نکته ای است که غیر از افاده ی حصر نکته ی دیگری به نظر نمی رسد.(1)

به نظر می رسد تقدیم واژه ی «عَلَيْكَ» غیر از افاده ی حصر، می تواند به خاطر زیبایی کلام و یا به منظور اکرام رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) باشد. و به علاوه در آیه ی (وَ تَفْصيلَ كُلِّ شَيْ ءٍ)؛ و بيان گر هر چيز است»(2)، واژه ی «عَلَيْكَ» نیامده تا تقدیم آن، مفید حصر باشد.

نظریه چهارم(3): ابن کمال می گوید: لفظ «کل» برای تکثیر و تفخیم ذکر شده است نه برای احاطه و تعمیم مانند آیه شریفه: (وَ أُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْ ء)؛ و از هر چيزى [كه از وسايل و لوازم حكومت و قدرت است] به او داده اند»(4) که لفظ کل افاده ی عمومیت نمی کند.(5)

این استدلال ذیل فراز «وَ تَفْصيلَ كُلِّ شَيْ ءٍ» در آیه ی یوسف/111آمده است.

در جواب باید گفت: واژه ی «کُلّ» برای استغراق حقیقی است و تا زمانی که بتوان بر استغراق حقیقی حمل کرد نمی شود سراغ موارد دیگر رفت.(6) گفتنی است زمانی که واژه ی «کُلّ» به نکره اضافه شود افاده ی عموم استغراقی می کند و در این حالت به معنای «همه» نمی آید بلکه معنای «هر» را افاده می کند.(7)

ص: 143

نظریه پنجم: بیان هر چیز در قرآن وجود دارد که از راه های مختلفی مانند دستیابی به بطون قرآن و یا ارجاع به اهل بیت (علیهم السلام) می توان به آن دست یافت.(1)

توضیح: استفاده، گاهی از ظاهر قرآن و گاهی از باطن قرآن می باشد که توضیح آن در مبحث ژرفایی قرآن خواهد آمد.

مراد به (وَ تَفْصيلَ كُلِّ شَيْ ءٍ)(2)، تبیین درس ها و عبرت های قصه های قرآن برای پیشرفت معنوی انسان ها می باشد.(3)

چون قرآن کتاب هدایت است پس هرچیزی که مربوط به هدایت بشریت است را به تفصیل بیان کرده است.(4)

ناگفته نماند که در دو آیه از قرآن، این تعبیر برای تورات نیز با اندک تفاوتی بیان شده است. (وَ تَفْصيلاً لِكُلِّ شَيْ ء)؛ و براى اينكه همه ی احكام و معارفى كه مورد نياز بنى اسرائيل بود، تفصيل و توضيح دهيم»(5)

ب: آیاتی که قرآن را کتابی جهانی معرفی می کند. یعنی آن را مختص به گروه ویژه ای نمی داند. و چون جهانی است و برای همه ی انسان ها در همه ی دوران ها آمده است لازمه ی آن جامعیت قرآن است.

(وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغ)؛(6)

و اين قرآن [كه گواهى خدا بر حقّانيّت نبوّت من است] به من وحى شده تا به وسيله آن شما و هر كس را كه اين قرآن به او مى رسد بيم دهم.»

(رک:فرقان/1،قلم/52،سبأ/28 و مانند آن.)

ج: آیاتی که دلالت بر جاودانه بودن قرآن می کند یعنی مدّعی راهنما بودن برای بشر تا قیامت است.

ص: 144

هر آیه ای که دلالت بر جاودانگی قرآن داشته باشد لاجرم دلالت بر جامعیت قرآن نیز خواهد داشت.

برخی گفته اند:

از دیگر ادله ی قرآنی جامعیت، جاودانگی قرآن است؛ زیرا همان گونه که آیات (تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ) و (وَ تَفْصيلَ كُلِّ شَيْ ءٍ)، دلیل بر جامعیت قرآن است، آیاتی که دلالت بر جاودانگی قرآن می کند، دلیل بر جامعیت است. زیرا اگر دلیلی اثبات کرد قرآن برای همیشه، دلیل و راهنما و سند هدایت و شریعت است، پس باید آنچه که به هدایت و شریعت انسان وابستگی دارد را بیان کند، و گرنه در این زمینه مراجعه به راهنمای دیگر لازم می آید و این بر خلاف جاودانگی و نو بودن است.(1)

(وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزيزٌ * لا يَأْتيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزيلٌ مِنْ حَكيمٍ حَميدٍ)؛(2)

بى ترديد قرآن كتابى است شكست ناپذير، كه هيچ باطلى از پيش رو و پشت سرش به سويش نمى آيد، نازل شده از سوى حكيم و ستوده است.»

مفاد آیه این است که هیچ گونه باطلی به قرآن تا روز قیامت راه ندارد واین مطلب دلالت بر جاودانه بودن قرآن می کند. مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: مراد از فراز «مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ» دو زمان حال و آینده، یعنی زمان نزول قرآن و دوران بعد از آن تا روز قیامت است.(3)

(ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّين)؛(4) «محمّد، پدر هيچ يك از مردان شما نيست، ولى فرستاده خدا و خاتم پيامبران است.»

این آیه به خوبی دلالت بر جاودانه بودن قرآن می کند چون در این آیه تصریح شده که بعد از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) هیچ پیامبری مبعوث نخواهد شد پس باید دین آخرین پیامبر، جواب گوی تمام نیازهای بشر تا قیامت باشد تا نیاز به آمدن دین جدیدی نباشد.

ص: 145

در معنای خاتم باید گفت که خاتَم بر وزن فاعَل، اسم آلت به معنای ما یختتم به (هر چیزی که به وسیله ی آن چیزی را مهر کنند) می باشد. پس نبوت به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ختم شده است.(1)

(وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتابِ وَ مُهَيْمِناً عَلَيْه)؛ «و ما اين كتاب[قرآن]را به درستى و راستى به سوى تو نازل كرديم در حالى كه تصديق كننده كتاب هاى پيش از خود و نگهبان و گواه بر[حقّانيّت همه]آنان است.»

واژه ی «مُهَيْمِناً» در این آیه بر جاودانگی قرآن اشاره دارد. مرحوم علامه طباطبایی پیرامون این واژه می فرماید:

«مُهَيْمِناً»از ماده «هيمنه» تسلط چیزی بر چیز دیگر را گویند البته نه هر تسلطی، بلكه هيمنه، تسلط در حفظ و مراقبت آن شى ء و تسلط در انواع تصرف در آن است.(2)

ذكر «مُهَيْمِناً عَلَيْهِ» بعد از «مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ» اشاره به همين حقيقت است يعنى اصول كتب پيشين را تصديق و در عين حال برنامه جامع ترى پيشنهاد مي كند.(3)

بنابراین چون قرآن حاکم بر کتب پیشین است و آورنده ی آن، خاتم رسولان است و خود قرآن نیز خاتم کتب آسمانی خواهد بود در نتیجه باید این کتاب، نیاز بشر را تا روز قیامت پاسخ گو باشد. با این استدلال، این آیه نیز بر جاودانگی قرآن و همچنین جامعیت آن دلالت دارد.

از امام صادق (علیه السلام) در مورد روایت «در قرآن آیه ای نیست مگر اینکه برای او ظهر و بطنی وجود دارد» سؤال شد، فرمودند: ظهر قرآن، تنزیل و بطن آن، تاویل است و همان گونه که شمس و قمر در طول زمان در جریان هستند قرآن نیز جاری می باشد.(1)

در روایت دیگر امام صادق (علیه السلام) می فرماید: خداوند متعال در قرآن هر آنچه احتیاج بشر است قرار داده است.(2)

و امام باقر (علیه السلام) نیز می فرماید: هر اتفاقی که برای شما رخ داد از من جواب قرآنی آن را بخواهید. (3)

همان گونه که ملاحظه شد روایات ذکر شده در بالا به وضوح بر جامعیت قرآن دلالت دارد که می توان این جامعیت را جامعیت قرآن در باب هدایت بشر دانست.

تعریف اصطلاحی تحریف بر معانی مختلفی منطبق است. به خاطر اختصار به ذکر نام آنها اکتفا می شود.

1. تفسیر بر طبق امیال شخصی(تحریف معنوی)

2. جابه جایی سور و آیات(تحریف لفظی)

3. کاستن از قرآن(تحریف لفظی)

4. افزودن به قرآن(تحریف لفظی)

5. اختلاف لهجه(تحریف لفظی غیر اصطلاحی= عدم تحریف)

6. اختلاف قرائات(مختلفٌ فیه)

7. دگرگونی و تغییر کلمات(تحریف لفظی)

تحریف بر اساس معنای اول، قطعا اتفاق افتاده است چرا که گروه های مختلف از صدر اسلام تا کنون بر طبق دیدگاه فکری خود قرآن را تفسیر کرده اند. تحریف بر طبق معنای دوم (نسبت به سور قرآن نه آیات قرآن)و پنجم نیز اتفاق افتاده است ولی اصل و ساختار اصلی قرآن محفوظ مانده است.(1)

بنابراین خللی به قرآن وارد نشده است.

اما تحریف بر طبق معانی دیگر در قرآن موجود بر اساس ادله ی چهارگانه کتاب، سنت، عقل و اجماع، به هیچ عنوان اتفاق نیفتاده است.

اما در باب قرائات، تنها قرائت حفص از عاصم حجت است و تعدد قرائات ثابت نیست، هرچند برخی تعدد قرائات را پذیرفته و مصونیت از تحریف را ناظر به موارد دیگر دانسته اند.

عقل: تاریخ گواه این مطلب است که آن قدر مسلمانان در حفظ و ضبط قرآن اهتمام داشته اند که عملا تحریف قرآن امکان پذیر نبوده است.(2) به طوری که به خلفاء نیز اجازه ندادند حتی یک حرف از قرآن را کم کنند.(3) البته اگر تمام قرائات قرآن متواتر دانسته شود - هرچند این مطلب صحیح نیست - دلیل عقل نمی تواند عدم تحریف قرآن را اثبات کند.(4)

ص: 148

قرآن:

بعضی از آیات قرآن تصریح دارد که قرآن تحریف پذیر نیست.(1)

این آیات به وضوح دلالت دارد بر اینکه خداوند متعال خود نگهدارنده ی قرآن است و تحریف آن امکان پذیر نیست.(2) اصلا بهترین دلیل بر اعجاز قرآن این است که نمی توان همانند آن را آورد(3) چنانچه خود قرآن تحدی کرده است(4)

و اگر کسی قائل شود به اینکه قرآن کم شده و یا به آن افزوده شده است با نص صریح قرآن مخالفت کرده است.

سنّت:

روایات متعددی در زمینه ی عدم تحریف قرآن وجود دارد که دلالت بر تحریف ناپذیری قرآن می کند، مانند حدیث ثقلین، اگر قرآن تحریف پذیر بود معنی نداشت پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) مردم را به تمسک به آن دستور دهند.(5) و مانند روایات متعددی که اهل بیت (علیهم السلام) دستور داده اند که صحت و سقم روایات رسیده از ما را بر اساس معیار قرآن تشخیص دهید. «بنابراین وقتی خود قرآن معیار صحت و سقم روایات شد لازمه اش این است که از تحریف دور باشد.»(6)

و از موارد دیگر تایید عدم تحریف قرآن توسط اهل بیت (علیهم السلام)، استشهاد ایشان به آیات قرآن است، که این عمل دلیل بر این است که قرآن موجود از دستبرد خائنان به دور مانده است.(7)

ص: 149

اجماع:

علماء شیعه اتفاق دارند که قرآن موجود در زمان ما همان قرآنی است که بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است.(1)

جست وجو شود و موارد تخصیص و تقیید و ناسخ و منسوخ مشخص شود دیگر علم اجمالی باقی نمی ماند که مانع حجیت ظواهر قرآن شود.(1)

عقلاء در محاورات خود به وضع لفظ در معنای لغوی خود استناد می کنند که این پدیده از زمان پیدایش لفظ تا زمان نزول قرآن (و تا زمان حال) ادامه داشته است و قرآن هم بر اساس زبان قوم(2) نازل شده است و شارع راه جدیدی را برای تفهیم مطالب خود ابداع نکرده است بنابراین حجیت ظواهر قرآن بر اساس بنای عقلاء می باشد(3)

و به عبارت دیگر العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد.(1)

ولی در برخی آیات به خاطر وجود قرائنی که در آیه وجود دارد از لفظ عام اراده ی خاص شده است و به اصطلاح قضیه ای که در آیه وجود دارد قضیه ی خارجیه است بنابراین در قضیه ی خارجیه شأن نزول مخصّص است ولی در قضیه ی حقیقیه شأن نزول مخصّص نیست.

مثال قرآنی دیگری که می توان برای آن ذکر کرد آیه ی ذیل است.

(فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَر)؛(1)

پس(به شكرانه آن)براى پروردگارت خضوع كن و نماز بخوان و (در تكبير آن) دست ها را تا گلوگاه بالا بر(يا شتر قربانى كن).»(2)

در میان مفسران در معنای «وَ انْحَر» اختلاف است. برخی آن را به معنای قربانی کردن شتر و برخی دیگر آن را طبق روایات(3) به معنای بلند کردن دستها به هنگام گفتن تکبیرة الاحرام در نماز گرفته اند. برخی مفسران گفته اند: جمع میان همه ی معانی و روایاتی که در این باب رسیده است هیچ مانعی ندارد(4) که این نشان دهنده ی جواز استعمال لفظ در بیش از یک معنی می باشد. البته اگر بین معانی جامعی فرض شود از موضوع استعمال لفظ در بیش از یک معنی خارج خواهد شد.(5)

با توجه به اینکه متأخران جواز استعمال لفظ در بیش از یک معنی را قائل اند،(6) این مزیت برای قرآن موجب پاسخ گویی آن در موارد مختلف می شود.

پيشينيان شما مقرّر و لازم شد، تا پرهيزكار شويد.» که در ابتدای آیه «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا» بحث مخاطب شناسی مطرح می شود، در ادامه ی آیه شریفه «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ» به مسأله ی فقهی پرداخته است، در قسمت سوم آیه «كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ» موضوع مشترکات ادیان بیان می شود و در قسمت پایانی«لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون» به هدف از بیان این حکم اشاره کرده است.

این بحث به دو قسمت جداگانه تقسیم می شود که در ادامه به بیان آن خواهیم پرداخت.

در کتب تفسیری گاهی از سیاق به نظم الآیات، النظم، التناسب و تناسب الآیات یاد می شود.(1)

ولی به نظر می رسد این مطلب صحیح نیست، زیرا اولاً مرحوم آقای خویی پیرامون آیه ی (وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً)؛(1)

و از آسمان آبى پاك و پاك كننده نازل كرديم» می فرماید:

شأن نزول آیه این است که آیه ی شریفه در مکه نازل شده است و در مکه هنوز مطهّریت آب از خبث و حدث عنوان نشده است پس این آیه نمی تواند مطهّریت آب را ثابت کند.(2)

همان طور که ملاحظه شد مرحوم آقای خویی از شأن نزول آیه که قرینه ی پیوسته ی غیر لفظی است عدم دلالت بر مطهّریت آب را استفاده نموده است.

ناگفته نماند که شأن نزول به هنگام نزول آیه در زمره ی قرائن متصله محسوب می شود اما گزارش تاریخی یا روایی آن برای آیندگان، این قرینه را به قرینه ی منفصله تبدیل می کند.

ثانیاً اینکه دانشمندان مثال هایی که بیان کرد ه اند پیرامون قرینه ی لفظیه بودن سیاق است دلیل نمی شود که آنها سیاق را فقط قرینه ی لفظیه بدانند، بلکه مثال های شایع سیاق را ذکر کرده اند.

ثالثاً حتی اگر قبول کنیم که دانشمندان سیاق را، منحصر در قرینه ی متصله ی لفظی می دانند، لیکن چون به مجرد اتکاء به قرینه متصله لفظیه به مراد استعمالی نمی رسیم سخن ایشان، صحیح نخواهد بود.

جمله ها، آیات، سوره و سوره ها می شود. این در حالی است که دانشمندانی که سیاق را به سیاق کلمات، جمله ها، آیات و سوره ها تقسیم کرده اند التفاتی به مطبّق بودن سیاق نداشته اند و این تقسیم (مفسّر، معیّن، محدّد، صارف، مطبّق)، نوعی نوآوری در تقسیم بندی سیاق می باشد. البته جناب سعدی در مقدمه ی تفسیر خود در بیان فوائد سیاق، به برخی از مواردی که در تقسیم بالا بیان شد اشاره کرده و چنین گوید:

سیاق به بیان مجمل، و تعیین محتمل، و قطع به نفی احتمالی که مراد نیست، تخصیص عام، تقیید مطلق و تنوع دلالت (دلالت یک لفظ بر معانی گوناگون) ارشاد نموده و آن از بزرگترین قراینی است که بر مراد متکلم دلالت می کند.(1)

مطلق فقیر است پس خاص با عام از جهت ایجاب و نفی متوافق هستند از این رو خاص، عام را تخصیص نمی زند. اما در مثال «أطعم الفقراء و لا تطعم الفقراء الفساق» خاص، عام را تخصیص می زند چون یکی موجبه و دیگری سالبه است در آیه ی خمس نیز غنیمت حربی از مصادیق مطلق غنیمت است و در عموم «ما غنمتم من شیء» داخل است و به خاطر متوافقان بودن، تخصیص نمی خورد.

2. شاهد دیگر بر سیاق تطبیقی، آیه ی (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرين)؛(1) «يقيناً خدا كسانى را كه بسيار توبه مى كنند، و كسانى را كه خود را [با پذيرش انواع پاكى ها از همه آلودگى ها] پاكيزه مى كنند. دوست دارد.» است که آیه، درباره ی حکم زنان است (فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُم)؛(2) «و هنگامى كه پاك شدند از جايى كه خدا به شما فرمان داده با آنان آميزش كنيد» و اگر سیاق، محدِّد بود باید می فرمود: متطهرات و از اینکه متطهرین «شامل مردان و زنان هر دو هست»، معلوم می شود سیاق تطبیقی است.

می باشد که خداوند متعال می فرماید: بگو هر كس بر پايه خلق و خوى و عادت هاى اكتسابى خود عمل مى كند. در این روایت امام (علیه السلام) سیاق را محدود کننده ی فراز عام آیه ندانسته اند. و به وسیله ی تمسک به این فراز آیه، نماز خواندن مسلمان در عبادت گاه های اهل کتاب را جایز دانسته اند.

5. (وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ)(1)

این فراز آیه ناظر به باب طلاق و رعایت حق زن است و سیاق آیه اقتضاء می کند که در همین محدوده مورد استناد قرار بگیرد ولی در روایتی از امام صادق (علیه السلام) در مورد شخصی که با مال یتیم تجارت می کند سؤال می شود و امام (علیه السلام) با استناد به این فراز از آیه (وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ) می فرماید فضل و نیکی را در حق او ادا کند و مقداری بیش از سود متعارف به یتیم بپردازد.(2)

6. (فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ)(3)

این فراز قرآنی، ناظر به خوردن مردار، خون و گوشت خوک است که اگر کسی مجبور شد از آن ها تناول کند بر او گناهی نیست. ولی در روایت علوی با استناد به این فراز، حد از خانمی که به خاطر تشنگی مجبور به انجام عمل منافی عفت شده بود برداشته شده است.(4)

موارد دیگری از استناد اهل بیت (علیه السلام) به فرازهای قرآن وجود دارد که با سیاق آیات هماهنگ نیست و در اینجا به ذکر آن فرازها اکتفا کرده و از توضیح آن به خاطر اطاله ی کلام خودداری می شود.

7. (لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُون)(5)

ص: 160

8. (يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ)(1)

(إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصيبُوا قَوْماً بِجَهالَة)(1)

(يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُود)(2)

(وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَج)(3)

(وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرينَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ سَبيلا)(4)

(وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوان)(5)

(فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ)(6)

( وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها)(7)

(فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُون)(8)

(لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها)(9)

(يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللَّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم)(10)

ص: 166

(إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ)(1)

(وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا)(2)

(يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ إِلاَّ أَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُم)(3)

(كُلُّ امْرِئٍ بِما كَسَبَ رَهينٌ)(4)

(وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى)(5)

(لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَت)(6)

(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَميعاً وَ لا تَفَرَّقُوا)(7)

(فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْه)(8)

(وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ)(9)

(ما عَلَى الْمُحْسِنينَ مِنْ سَبيل)(10)

ص: 167

(وَ لا تُلْقُوا بِأَيْديكُمْ إِلَى التَّهْلُكَة)(1)

(وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوف) (2)

(وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ)(3)

دیگر نیازی نیست اگر متمکن شد به حج برود. و شاهد تطبیقی بودن، ذکر «من» تبعیضیه در روایات وارد شده در تفسیر آیه می باشد.(1)

اصطلاح جری و تطبیق بر گرفته از روایت «القرآن یجری کما تجری الشمس و القمر» می باشد که علامه طباطبایی نیز به این مطلب اشاره نموده است.(2)

و: استفاده کردن از تعابیر مردم عصر آن زمان مانند: مجنون، حور العین، جن، چشم زخم.

در جواب این سخن باید گفت: استفاده از شیوه های بیانی و یا واژگان خارجی گاهی برای القای مطلب، لازم است و این کار نه تنها مذموم نیست بلکه پسندیده نیز هست چون ممکن است واژه ی معادل نتواند حق مطلب را ادا کند. همچنین در استفاده از تشبیه ها و ضرب المثل ها باید دقت داشت که گاهی ضرب المثل ها مطالب عمیقی را دربر دارد و هنگام استفاده از آنها، غرض بیان مطلب است نه تایید محتوای کلامی و علمی آن. ادعای آرزو اندیشی پیامبر نیز بر خلاف تاریخ است زیرا بارها به پیامبر پیشنهاداتی از طرف مشرکان داده می شد که اگر پیامبر در آرزوی این امور بودند باید قبول می کردند نه اینکه آنها را رد کنند. جواب شأن نزول در مباحث قبلی گذشت.(1) بنابراین باید گفت: معارف قرآنی فرا تاریخی است و زمان مند و مکان مند نیست.

برخی نیز به زبان قوم سخن گفتن قرآن را دلیل بر تاثیر آن از فرهنگ زمان خود دانسته اند.

در جواب باید گفت که به زبان قوم سخن گفتن یعنی اینکه رسولان الهی برای ابلاغ دستورات خداوند، خود با مردم سخن می گفتند و نیازی به مترجم نداشتند تا مردم بتوانند کلام ایشان را درک کنند.(2)

هرمنوتیک بیان معیارهایی برای چگونگی فهم متون مقدس است.(1) در میان دانشمندان شلایر ماخر از نخستین کسانی است که به بسط این علم پرداخت. هرمنوتیک از دیدگاه وی: رسیدن به معنا و مقصود مورد نظر مؤلف می باشد.(2) اما بعد از این دیدگاه، دیدگاه هرمنوتیک فلسفی توسط گادامر و هیدگر مطرح گشت. این دیدگاه رسیدن به مراد مؤلف را ملاک نمی داند بلکه هربرداشتی که خواننده از متن داشته باشد همان ملاک است و اهمیتی ندارد که صاحب سخن قصد القاء چه معنایی را داشته است.

این دیدگاه با مؤلفه هایی نظیر پیش داوری ها، علاقه ها، تاثیر ذهنیت خواننده، انتظارات خواننده و عدم تاثیر مؤلف در متن، باعث بروز فهم های غیر نهایی و پایان ناپذیر از متن می گردد.(3) این نظریه در منابع اسلام همان تفسیر به رأی است که به شدت مورد نکوهش قرار گرفته است چراکه این نوع تفسیر به نسبیت گرایی و پلورالیسم منجر می شود. یعنی هرکس با سلیقه ی شخصی خویش فهمی خاص از قرآن داشته باشد در حالی که در روش تفسیر غیر فلسفی، مفسر به دنبال مراد جدی متکلم از کلام می باشد و این معنا را نیز به واسطه ی قواعدی مانند حجیت ظواهر الفاظ و قرائنی که مراد جدی متکلم را مشخص کند به دست می آورد.

19) حسینی میلانی، علی، التحقیق فی نفی التحریف عن القرآن الشریف، قم، الحقائق، 1429ق.

20) حقی بروسوی، اسماعیل، روح البیان، بیروت: دار الفکر، بی تا.

21) حائری یزدی، عبد الکریم، درر الفوائد، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1418ق.

22) حرعاملی، محمد، وسائل الشیعه، قم: آل البیت(صلوات الله علیهم)، 1409ق.

23) دامن پاک مقدم، ناهید، بررسی نظریه عرفی بودن زبان قرآن، تهران: نشر تاریخ و فرهنگ، 1380ش.

24) راغب اصفهانی، محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دار العلم، 1412ق.

25) راوندی، قطب الدین، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1405ق.

26) رستمی، علی اکبر، آسیب شناسی و روش شناسی تفسیر معصومان(صلوات الله علیهم)، بی جا، کتاب مبین، 1380.

27) رضایی اصفهانی، محمد علی، درس نامه روش ها و گرایش های تفسیری، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، 1382ش.

28) سعیدی روشن، محمد باقر، تحلیل زبان قرآن و روش شناسی فهم آن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1383ش.

29) سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتاب العربی، 1421ق.

30) ------------------ الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.

31) صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365ش.

32) صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الاصول، قم: دائرة المعارف فقه اسلامی، 1417ق.

ص: 174

33) ---------------- دروس فی علم الاصول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1418ق.

34) صفار، محمد، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد(صلوات الله علیهم)، قم: مکتبة آیة اللّه المرعشی النجفی، 1404ق.

35) طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.

36) --------------------- قرآن در اسلام، قم: بوستان کتاب، 1386ش.

37) طبرسی، فضل بن محمد، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.

38) طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.

39) عابدینی، احمد، ژرفایی قرآن، اصفهان: انتشارات مبارک، 1387ش.

40) عیاشی، محمد، تفسیر العیاشی، تهران، المطبعة العلمیة، 1380ق.

41) فانی اصفهانی، علی، آراء حول القرآن، بیروت: دار الهادی، 1411ق.

42) کلانتری، ابراهیم، قرآن و چگونگی پاسخ گویی به نیازهای زمان، قم: نشر معارف، 1386ش.

43) کلینی، محمد، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.

44) مشهدی قمی، محمد، کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارت ارشاد، 1368ش.

45) مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.

46) مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، تهران: صدرا، 1388ش.

47) مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم: اسماعیلیان، 1375ش.

48) معرفت، محمد هادی، صیانة القرآن من التحریف، تهران: وزارت امور خارجه، 1379ش.

49) ------------------ علوم قرآنی، قم: التمهید، 1381ش.

50) معین، محمد، فرهنگ معین، تهران: زرین، 1382ش.

ص: 175

51) مشکینی، ابوالحسن، حاشیة الکفایة الاصول، قم: لقمان،1413ق.

52) مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1374ش.

53) موسوی خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم: دار الثقلین، 1418ق.

54) ---------------------- التنقیح فی شرح العروة الوثقی، قم: بی نا، 1418.

55) ---------------------- فقه الشیعة الاجتهاد و التقلید، چاپخانه نوظهور، قم: چاپ سوم، 1411ق.

56) هادوی کاشانی، اصغر، مجله علوم حدیث، جامعیت قرآن از نگاه احادیث، شماره 8، تابستان 1377.

ص: 176

ص: 177

اجتمعا، باء تبعیض و قاعده ی تضمین، که این موارد بیشتر جنبه ی ابزار برای بحث روش شناسی تفسیر آیات فقهی دارند و به صورت مستقل تاثیر گذار در این بحث نیستند. از مزایای این تحقیق می توان به تعریف روش شناسی تفسیر آیات فقهی و ابعاد آن، ذکر شاهد مثال قرآنی برای جواز استعمال لفظ در بیش از یک معنی در گستره ی آیات فقهی، استعمال مشتق در گذشته، حال و آینده در قرآن کریم، اثبات اشتراک احکام بین مردان و زنان در مشتق، اثبات این که حرف «أو» در کلام منفی معنای لا ولا (نه این و نه آن) را افاده می کند، ذکر چند شاهد مثال قرآنی برای وجود «باء تبعیض» در قرآن، بحث تضمین و اقسام آن، ذکر شاهد مثال های متعدد پیرامون بحث حکومت و بیان اسلوب های متعدد بیان حرام، اشاره کرد که این نوشتار را از جهت علمی غنی تر کرده است. در ضمن برای هر قاعده سعی شده است که از آیات فقهی مثال آورده شود. از جمله اهداف این مقاله، این است که سعه و ضیق احکام مشخص شود و نیز دانسته شود کدام قانون بر دیگری تقدم و یا تأخر دارد. همچنین بیان قانون مند بودن و روش مندی تفسیر آیات فقهی قرآن کریم است.

واژگان کلیدی: قرآن، روش شناسی، آیات فقهی، تفسیر

ص: 179

به شیخ مفید (م413ق) است. که کتاب التذکرة بأصول الفقه را نگاشته است. پس از ایشان سید مرتضی (م436ق) الذریعة الی اصول الشریعة و سپس شیخ طوسی (م460ق) کتاب عدة الاصول، ابن زهره حلی (م558ق) کتاب غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، محقق حلی (م676ق) کتاب المعارج فی اصول الفقه، علامه حلی (م726ق) کتابهای تهذیب الوصول الی علم الأصول، نهایة الوصول الی علم الأصول، مبادی الوصول الی علم الأصول، وحید بهبهانی (م1206ق) الفوائد الحائریة، میرزای قمی(م1231ق) کتاب قوانین الاصول، مولی احمد نراقی(م1245ق) کتاب عوائد الأیام، محمدتقی بن عبدالرحیم (م1248ق) کتاب هدایة المسترشدین، شیخ محمدحسین بن عبدالرحیم(م1260ق) کتاب الفصول فی الأصول، شیخ مرتضی انصاری (م1281ق) کتاب فرائد الأصول، آخوند محمد کاظم خراسانی (م1329ق) کتاب کفایة الأصول، ، تقریرات درس میرزا حسین نائینی (م1355ق) کتاب فوائد الأصول، عبدالکریم حائری(م1355ق) کتاب درر الفوائد، ضیاء الدین عراقی (م1361ق) کتاب المقالات فی علم الأصول، محمد حسین اصفهانی (م1361ق) کتاب نهایة الدرایة فی التعلیقة علی الکفایة، سید محمد باقر صدر (م1400ق) کتاب دروس فی علم الأصول، سید روح الله موسوی خمینی ( م1409ق) کتاب مناهج الوصول الی علم الأصول، کتاب الرسائل و کتاب انوار الأصول، تقریر درس سید ابوالقاسم خوئی (م1411ق) کتاب مصباح الأصول، کتاب محاضرات فی أصول الفقه، در این زمینه کتاب نوشته اند.

ولی می توان به این تألیفات به عنوان پیشینه ی کتب روش تفسیر موضوعی قرآن اشاره کرد:

1. ابن تیمیة (م707ش) کتاب مقدمة فی اصول التفسیر، ابوالقاسم خویی (م1413ق) کتاب البیان فی تفسیر القرآن، خالد بن عبد الرحمن عکّ (م1419ق) کتاب اصول التفسیر و قواعده، محمد هادی معرفت کتاب التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، سید محمد باقر موحد ابطحی کتاب المدخل الی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم، عباس علی عمید زنجانی کتاب مبانی و روش های تفسیری، محمد باقر سعیدی روشن کتاب تحلیل زبان قرآن و روش شناسی فهم آن، محمد کاظم شاکر کتاب مبانی و روش های تفسیری، محمد حسین علی الصغیر کتاب المبادی العامة للتفسیر القرآن الکریم، محمد بکر اسماعیل کتاب ابن جریر الطبری و منهجه فی التفسیر، محمد صباغ کتاب بحوث فی اصول التفسیر، جعفر خضیر کتاب تفسیر القرآن بالقرآن، علی اکبر بابایی و دیگران کتاب روش شناسی تفسیر قرآن، محمود رجبی کتاب روش تفسیر قرآن.

فقهی، کلامی و...دانشوران گذشته و معاصر نیست. می توان مباحث فلسفه فقه را در آثار بزرگانی مانند:

شیخ مفید (م413ق) مختصرة التذکرة بأصول الفقه 9/28، سید مرتضی (م436ق) الانتصار ص3-1، الذریعة الی اصول الشریعة 2/658، شیخ ابی الصلاح حلبی (م447ق) الکافی فی الفقه، شیخ طوسی (م460ق) المبسوط فی فقه الامامیة 1/2-1، ابن زهرة حلبی (م585ق) غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع ج1/19، ابن ادریس (م حدود598ق) السرائر 1/172، محقق حلی (م676ق) المعتبر 1/27، علامه حلی (م726ق) منتهی المطلب فی تحقیق المذهب 1/5، فخر المحققین (م771ق) ایضاح الفرائد فی شرح اشکالات القواعد 1/3، شهید اول (ش786ق) القواعد و الفوائد ج1/30، فاضل مقداد (م826ق) نضد القواعد الفقهیة/5، ابن ابی جمهور احسایی (م حدود901ق) الاقطاب الفقهیة علی مذهب الامامیة/34، محقق ثانی (م940ق) رسائل المحقق الکرکی 3/40، شهید ثانی (م966ق) تمهید القواعد/32، محقق اردبیلی (م933ق) مجمع الفائدة و البرهان 1/9، صاحب مدارک (م1009ق) مدارک الاحکام 1/4، شیخ حسن عاملی (م1011ق) معالم الدین/22، ملا محسن فیض کاشانی (1091ق) مفاتیح الشریعة 1/3، محدث بحرانی (م1186ق) الحدائق الناضرة 1/8، وحید بهبهانی (م1206ق) الفوائد الحائریة /95، علامه بحر العلوم (م1212ق) الدرة النجفیة/3، شیخ جعفر کاشف الغطاء (م1228ق) کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء 1/143، ملا احمد نراقی (م1245ق) عوائد الایام/155، شیخ محمد حسن نجفی (م1266ق) جواهر الکلام 22/344، شیخ انصاری (م1281ق) المکاسب 2/70، ملا حبیب الله شریف کاشانی (م1340ق) منتقد المنافع 1/73، آیت الله بروجردی (م1380ق) البدر الزاهد (تقریرات درس خارج فقه آیت الله بروجردی)/14، امام خمینی (م1409ق) الرسائل ج2/177، آیت اللّه خویی (م1412ق) مبانی تکملة المنهاج 1/224 جست و جو کرد.(1)

ص: 184

يعنى مى توانيد در حال جنابت از داخل مسجد عبور کنید(1)

و این همان استعمال لفظ در بیش از یک معنا است.

مثال قرآنی دیگری که می توان برای آن ذکر کرد آیه ی ذیل می باشد.

(فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَر)؛(2) «پس (به شكرانه آن) براى پروردگارت خضوع كن و نماز بخوان و (در تكبير آن) دست ها را تا گلوگاه بالا بر (يا شتر قربانى كن).»(3)

در این آیه ی شریفه خداوند متعال به حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) با واژه ی «وَ انْحَر» دستوری را ابلاغ می کند. در میان مفسران اختلاف است که این واژه چه معنایی را دربر دارد. برخی آن را به معنای قربانی کردن شتر گرفته اند و برخی دیگر آن را طبق روایات(4) به معنای بلند کردن دستها به هنگام گفتن تکبیرۀ الاحرام در نماز گرفته اند. برخی مفسران گفته اند: جمع میان همه ی معانی و روایاتی که در این باب رسیده است هیچ مانعی ندارد(5) که این نشان دهنده ی جواز استعمال لفظ در بیش از یک معنی می باش. البته اگر بین معانی جامعی فرض شود از موضوع استعمال لفظ در بیش از یک معنی خارج خواهد شد.(6)

ص: 186

می باشد، و آیه ی (وَ الَّذينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ إِلاَّ عَلى أَزْواجِهِم)؛(1)

و آنان كه نگه دارنده دامنشان [از شهوت هاى حرام] اند، مگر در [كام جويى از] همسران.» که مراد ازواج در خصوص حال تلبس می باشد، و آیه ی (وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْواجَهُن)؛(2) و زمانى كه زنان را طلاق داديد، و به پايان عدّه خود رسيدند، آنان را از ازدواج با شوهران سابق خود باز مدارید.» که مراد، ازواج در آینده است.(3)

آیه خداوند متعال نفرموده کانت من الغابرات بلکه فرموده کانت من الغابرین که این مطلب نشان می دهد مشتق شامل مذکر و مؤنث هر دو می شود. و در آیه ی (وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فيهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتينَ)؛(1) و [نيز] مريم دختر عمران [را مثل زده است] كه دامان خود را پاك نگه داشت و در نتيجه از روح خود در او دميديم و كلمات پروردگارش و كتاب هاى او را تصديق كرد و از اطاعت كنندگان [فرمان هاى خدا] بود» نیز خداوند متعال حضرت مریم را می فرماید: (كانَتْ مِنَ الْقانِتينَ) که واژه ی «قانِتينَ» را به صورت مذکر بیان کرده است و درباره ی زلیخا نیز واژه ی «خاطِئينَ»، مذکر آمده است: (يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَ اسْتَغْفِري لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخاطِئينَ)؛(2) اى يوسف، از اين [رويداد] درگذر، و تو هم براى گناه خويش آمرزش بخواه، كه از لغزشكاران بوده اى.»(3)

این آیات دلیل روشنی است که مشتق بر وزن مذکر، برای اعم از مذکر و مؤنث به کار رفته است. بنابراین مشتق مذکر در قرآن کریم تا قرینه ی مقابله ی مؤنث وجود نداشته باشد مانند (الصَّابِرينَ وَ الصَّادِقينَ وَ الْقانِتينَ وَ الْمُنْفِقينَ وَ الْمُسْتَغْفِرينَ بِالْأَسْحار)(4) و (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ)(5) معنای اعم را افاده می کند بله در امثال آیاتی مانند (إِنَّ الْمُسْلِمينَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِنات)(6) که قرینه ی مقابله وجود دارد صیغه ی مذکر برای اعم به کار نرفته است.

ولی اگر این حرف در کلامی قرار بگیرد که قبل از آن ادات نهی یا نفی به کار رفته باشد این حرف معنای هیچ کدام - که معادل «لا ولا» یعنی «نه این و نه آن» می باشد - را افاده می کند.(1)

در سه آیه از قرآن کریم حرف «أو» در کلام مشتمل بر نفی یا نهی قرار گرفته است و معنای «لا وَلا» را در بردارد ولی مفسران گویا به این نکته توجه نداشته اند و برای تفسیر آیات به زحمت افتاده اند.(2)

(لا جُناحَ عَلَيْكُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَريضَةً وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنينَ)؛(3)

اگر زنان را پيش از آميزش جنسى يا تعيين مهريه طلاق داديد [در اين طلاق] بر شما گناهى نيست و [در چنين موقعيتى بر شما واجب است] آنان را [از مال خود] بهره اى شايسته و متعارف دهيد توانگر به اندازه خويش، و تنگدست به اندازه خويش كه اين حقّى لازم بر عهده نيكوكاران است.

(لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَريضِ حَرَجٌ وَ لا عَلى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَواتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خالاتِكُمْ أَوْ ما مَلَكْتُمْ مَفاتِحَهُ أَوْ صَديقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَميعاً أَوْ أَشْتاتاً فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ)؛(4) بر نابينا و لنگ و بيمار و خود شما گناهى نيست كه [بدون هيچ اجازه اى از خانه هايى كه ذكر مى شود، غذا] بخوريد: از

ص: 190

خانه هاى خودتان، يا خانه هاى پدرانتان، يا خانه هاى مادرانتان يا خانه هاى برادرانتان، يا خانه هاى خواهرانتان، يا خانه هاى عموهايتان، يا خانه هاى عمّه هايتان، يا خانه هاى دايى هايتان، يا خانه هاى خاله هايتان، يا خانه هايى كه كليدهايشان در اختيار شماست، يا خانه هاى دوستانتان بر شما گناهى نيست كه [با ديگر اعضاى خانواده خود] دسته جمعى يا جدا جدا غذا بخوريد. پس هرگاه به خانه هايى [كه ذكر شد] وارد شديد، بر خودتان سلام كنيد كه درودى است از سوى خدا [درودى] پربركت و پاكيزه، خدا اين گونه آيات را براى شما بيان مى كند تا بينديشيد.

(فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً)؛(1) پس در برابر فرمان پروردگارت شكيبا باش، و از هيچ گنهكار يا كافرى از آنان اطاعت مكن.

سیاق مقیِّد: مانند (فَتَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَة)(1) ناگفته نماند که جایگاه این نوع سیاق در کلام جایی است که عبارات، از نظر ایجاب و سلب متخالفان(2) و در یک کلام باشند و اگر متوافقان باشند(3) دیگر سیاق محدّد نیست بلکه سیاق در اینجا تطبیقی می باشد.

سیاق صارف: سیاقی که برگرداننده معنای ظاهری کلام است که مخاطب در برخورد اولش با کلام یک معنای ظاهری و اولی را ازآن می فهمد ولی با توجه به جملات بعدی، جمله ی اول ظهوردرمعنای دیگری غیر از معنای اول پیدا می کند که این معنای دوم از سیاق، برداشت می شود. مانند: (إِنَّ شَجَرَتَ الزَّقُّوم * طَعَامُ الْأَثِيم * كاَلْمُهْلِ يَغْلىِ فىِ الْبُطُون * كَغَلْيِ الْحَميم * خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلىَ سَوَاءِ الجْحيم * ثُمَّ صُبُّواْ فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذَابِ الْحَمِيم * ذُقْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيم)؛(4)

مسلّماً درخت زقّوم * ... غذاى گنهكاران است * همانند فلز گداخته در شكمها مى جوشد * جوششى همچون آب سوزان! * (آن گاه به مأموران دوزخ خطاب مى شود:) اين كافر مجرم را بگيريد و به ميان دوزخ پرتابش كنيد * سپس بر سر او از عذاب جوشان بريزيد! * (به او گفته مى شود:)بچش كه (به پندارخود) بسيارقدرتمند و محترم بودى!)

از سیاق آیات قبل از آیه 49 (ذُقْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيم) فهمیده می شود شخصی که در آیه (الْعَزِيزُ الْكَرِيم) خوانده شده از باب اهانت و تحقیر است بنابراین منظور از این دو واژه، شخص ذلیل و حقیر است، زیرا انواع عذابی که در آیات قبل از آیه 49 آمده است با عزّت و کرامت نفس سازگار نیست.

و سیاق مطبّق (تطبیقی): هر گاه قاعده ی عامی در کلام ذکر شود و قبل یا بعد از آن قاعده ی عام، یکی از مثال های آن قاعده ی عام، محفوف به کلام باشد آن مصداق از تطبیقات و مصادیق آن عام خواهد بود و هرگز آن عام را محدود به خود نمی کند به بیان

ص: 193

دیگر اثبات شیء نفی ما عداه نمی کند. مثلا در آیه ی خمس،(1) سیاق، غنیمت جنگی را افاده می کند اما آیه ی خمس که ضابطه ی عام است قید حربی بودن را برای غنیمت ذکر نمی کند پس به عموم آیه تمسک نموده و در هرگونه درآمدی خمس تعلق می گیرد. بنابراین سیاق در اینجا مطبّق است.(2)

محقق خویی: نیز در برخی موارد به تطبیقی بودن سیاق تصریح می کنند.

ایشان در بررسی وجوب تقلید از مجتهد و حجیت قول وی به آیه ی «سؤال»(3) تمسک می کنند.

این آیه دلالت می کند بر اینکه سؤال کردن واجب است و وقتی سؤال کردن واجب شد جواب آن برای پرسش کننده حجت است. و چون فقیه از اهل ذکر به حساب می آید پس فتوایی که می دهد در حق مقلدان حجت است و باید بر طبق آن عمل کنند.

ایشان در ادامه اشکالی را مطرح می کنند که سیاق آیه دلالت می کند بر اینکه فقط از اهل کتاب سؤال شود و اهل کتاب نیز به اهل بیت (علیهم السلام) تفسیر شده است و شامل فقیه نمی شود.

محقق خویی در جواب می فرماید:

این موارد از باب تطبیق است (سیاق تطبیقی) نه اینکه مراد از اهل ذکر فقط اهل بیت (علیهم السلام) باشند و شامل فقیه نشود.(4)

ص: 194

هریک از این قسمت های شش گانه ی ذکر شده در بالا، شامل سیاق کلمات، جمله ها، آیات، سوره و سوره ها می شود. این در حالی است که آنهایی که سیاق را به سیاق کلمات، جمله ها، آیات و سوره ها تقسیم کرده اند التفاتی به مطبّق بودن سیاق نداشته اند و این تقسیم (مفسّر، معین، محدّد، صارف، مطّبق)، نوعی نوآوری در تقسیم بندی سیاق می باشد. البته جناب عبد الرحمن سعدی در مقدمه ی تفسیر خود در بیان فوائد سیاق، به برخی از مواردی که در تقسیم بالا بیان شد اشاره کرده و چنین گوید:

سیاق به بیان مجمل، و تعیین محتمل، و قطع به نفی احتمالی که مراد نیست، تخصیص عام، تقیید مطلق و تنوع دلالت (دلالت یک لفظ بر معانی گوناگون) ارشاد نموده و آن از بزرگترین قراینی است که بر مراد متکلم دلالت می کند.(1)

مزیّت تقسیم مذکور این است که کارکردهای مختلف سیاق در آن لحاظ شده است.

واژه های فقیر و مسکین هر کدام معنای مستقلی را افاده می کنند ولی در آیه ی (لِلْفُقَراءِ الَّذينَ أُحْصِرُوا في سَبيلِ اللَّهِ)؛(1) [صدقاتْ] حقِّ نيازمندانى است كه در راه خدا [به سبب جنگ يا طلب دانش يا بيمارى يا عوامل ديگر] در مضيقه و تنگنا افتاده اند.» و آیه ی (أَوْ مِسْكيناً ذا مَتْرَبَةٍ)؛(2) يا مستمندى خاك نشين.» هر یک از آنها هر دو معنا را افاده می کند.

واژگان ذکر شده در ذیل نیز مصادیق این قاعده هستند.

حج و عمره: هرگاه واژه ی حج به تنهایی ذکر شود شامل عمره نیز می شود.

بنین و بنات: واژه ی بنین به تنهایی شامل بنات نیز می شود. مانند: (يا بَني آدَمَ خُذُوا زينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِد)؛(3) «اى فرزندان آدم! [هنگام هر نماز و] در هر مسجدى، آرايش و زينتِ [مادى و معنوى خود را متناسب با آن عمل و مكان] همراه خود برگيريد.» و اگر هردو باهم ذکر شوند هر کدام معنای مستقلی را افاده می کند. مانند: (وَ خَرَقُوا لَهُ بَنينَ وَ بَناتٍ بِغَيْر عِلْم)؛(4) «و از روى جهل و بى دانشى براى خدا پسران و دخترانى انگاشتند.»

آباء و امهات: واژه ی آباء اگر به همراه امهات ذکر شود معنای پدران را افاده می کند ولی اگر به تنهایی ذکر شود معنای آن نیاکان خواهد بود که شامل پدران و مادران می شود. مانند: (أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهاتِكُم)؛(5) از خانه هاى خودتان، يا خانه هاى پدرانتان، يا خانه هاى مادرانتان.» در این آیه شریفه آباء به معنای پدران است چون بعد از آن واژه ی امهات ذکر شده است ولی در آیه ی (لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ يُحْيي وَ يُميتُ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبائِكُمُ الْأَوَّلين)؛(6) هيچ معبودى جز او نيست، زنده

ص: 196

مى كند و مى ميراند، پروردگار شما وپروردگار پدران (و مادران) پيشين شماست.» آباء، معنای پدران و مادران را افاده می کند.

مشرکان و اهل کتاب: واژه ی مشرکان به تنهایی، اهل کتاب را نیز در بر می گیرد. همان گونه که در آیه ی (وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ)؛(1) «و با زنان مشرك ازدواج نكنيد تا زمانى كه ايمان بياورند.» واژه ی مشرکات شامل اهل کتاب نیز می شود. ولی اگر در کنار هم ذکر شوند هرکدام معنای مستقلی را افاده می کنند. (لَمْ يَكُنِ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ الْمُشْرِكينَ)؛(2) «كافران از اهل كتاب و مشركان [از آيين خود] جدا نمى شدند.»

سیئة و فاحشة: آلوسی در تفسیر خود می گوید: ممکن است قائل شویم که سیئة و فاحشة اگر به تنهایی ذکر شوند هر کدام معنای دیگری را نیز افاده می کند و اگر در کنار هم بیان شوند هر یک بر معنای مستقلی دلالت می کند. مانند: (إِنَّما يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاء)؛(3)

(شیطان) فقط شما را به بدى و زشتى (گناهان بزرگ) فرمان مى دهد.» که در این آیه این دو واژه در کنار هم ذکر شدند ولی در آیات (إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئات)؛(4) «يقيناً نيكى ها بدى ها را از ميان مى برند.» ، (قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَن)؛(5) بگو: پروردگارم فقط كارهاى زشت را چه آشكارش باشد و چه پنهانش حرام کرده است.» به صورت جداگانه بیان شده اند و هر واژه به تنهایی هر دو معنا را افاده می کند.(6)

السماوات و الارض و ما فیهما: گفته شده است که اگر «السماوات و الارض» به تنهایی بیان شود شامل «و ما فیهما» نیز می شود.(7)

ص: 197

حج و عمره: در برخی موارد اگر واژه ی حج به تنهایی ذکر شود شامل عمره نیز می شود مانند آیه ی (لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْت)؛(1)

و خدا را حقّى ثابت و لازم بر عهده مردم است كه آهنگ آن خانه كنند.» و اگر با هم بیان شوند هر کدام معنای مستقلی را افاده می کنند. مانند آیه ی (وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّه)؛(2) «حج وعمره را براى خدا به پايان بريد.»

هضم و ظلم: از مصداق های دیگر قاعده ی «إذا اجتمعا افترقا و إذا افترقا اجتمعا» دو واژه ی «هضم و ظلم» می باشد که در ذیل آیه ی (وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا يَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْما)؛(3) و هر كه كارهاى شايسته انجام دهد، در حالى كه مؤمن باشد، نه از ستمى [درباره حقّش] بيم و هراس خواهد داشت و نه از كاستى و نقصانى [در اجر و مزدش.]» به آن اشاره شده است. چون هضم یعنی نقصان و کاستی در ثواب و واژه ی ظلم نیز اگر به تنهایی ذکر شود معنای نقصان در ثواب را افاده می کند و اگر با هم ذکر شوند ظلم معنای در نظر نگرفتن کامل حق را خواهد داشت.(4)

كنيد (و نیز قسمتی از صورت و دست ها را برای تیمم مسح کنید) كه در روايات ما محل آن به يك چهارم پيش سر، محدود شده و بايد قسمتى از اين يك چهارم هر چند كم باشد با دست مسح كرد- بنا بر اين آنچه در ميان بعضى از طوائف اهل تسنن معمول است كه تمام سر و حتى گوشها را مسح مى كنند، با مفهوم آيه سازگار نمى باشد.(1) و در مسح پاها نیز قسمتی از آن را باید مسح کرد به خاطر اینکه واژه ی «أَرْجُلَكُم» عطف شده است به «بِرُؤُسِكُمْ» و این عطف مستلزم آن است که حرف «باء» بر «أَرْجُلَكُم» نیز داخل شود. به این مطلب نیز امام صادق (علیه السلام) در روایتی که ذکر شد اشاره کرده اند. و شاهد برای اینکه باء تبعیض در قرآن بکار رفته است آیه ی (قالَ يَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْيَتي وَ لا بِرَأْسي)(2) می باشد که حرف باء در «بِلِحْيَتي» و در «بِرَأْسي» معنای تبعیض را افاده می کند. و نیز می توان به آیه ی (عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّه)(3) اشاره کرد که برخی «باء» را به معنای تبعیض گرفته اند.(4) البته برخی از مفسران حرف «باء» در آیه ی (وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذينَ يَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ)(5) را نیز تبعیض تفسیر کرده اند.(6)

در آیه ی (فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ كُنْ مِنَ السَّاجِدين)(7) مرحوم طریحی حرف «باء» را

ص: 199

تبعیضیه تفسیر کرده است.(1) گویا ایشان تسبیح را به معنای تسبیح به معنی الاعم گرفته است. اما به نظر می رسد که در اینجا «باء» به معنای مصاحبت و یا سببیت است. شاهد این مطلب تسبیحات اربعه است که در آن واژه های سبحان الله و الحمد لله به صورت جداگانه آورده شده است و در ذکر رکوع و سجود نیز واژه ی بحمده جدا آورده شده است. در ذکر رکوع «سبحان ربی العظیم» امتثال آیه ی (فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظيم)(2) و در ذکر سجده «سبحان ربی الاعلی» امتثال آیه ی (سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى)(3) می باشد و در ادامه ی این دو ذکر که «بحمده» وارد شده، امتثال آیه ی (فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ)(4) می باشد. و حرف «باء» در «بحمده» معنای مصاحبت را افاده می کند.

دیگری را در بر گیرد (به گونه ای که هر دو معنی ملحوظ باشد)، و احکام آن فعل یا شبه فعل دیگر را در تعدیه و لازم بودن تبعیت می کند. برای مثال قام إلیها معنای قام مشتاقاً إلیها یا مستقبلاً إلیها را افاده می کند. یعنی مشتاقانه به سوی او برخاست.(1)

شاهد بر تضمین، حرف جرّ یا متعدی شدن فعل لازم می باشد - که در تعاریف معمولا به این نکته اشاره نشده است - در ضمن متعلق حرف جرّ، فعل یا شبه فعل مقدر می باشد. بنا براین در مثال مذکور «قام إلیها» حرف «إلی» متعلق به واژه«مشتاقا یا مستقبلا» می باشد.

در حدیثی در شأن و منزلت صدیقه ی کبری (علیها السلام) آمده است:

«وَ كَانَتْ إِذَا دَخَلَتْ عَلَيْهِ رَحَّبَ بِهَا وَ قَامَ إِلَيْهَا فَأَخَذَ بِيَدِهَا وَ قَبَّلَ يَدَهَا وَ أَجْلَسَهَا فِي مَجْلِسِه»

یعنی هنگامی که آن بانو بر پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد می شدند، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به ایشان خوش آمد گفته و مشتاقانه به سوی آن بانو می رفتند سپس دست ایشان را گرفته و می بوسیدند و ایشان را در جای خود می نشاندند.(2)

همان طور که ملاحظه می شود، اگر «قام إلیها» به معنای «قام لها» یعنی به خاطر او برخاست، باشد کلام، زیبایی خاصی را افاده نمی کند اما اگر به معنای مشتاقانه به سوی او بر می خاست، باشد کلام از لطافت و زیبایی خاصی برخوردار خواهد بود.

در ذیل به چند نمونه از آیات فقهی که در آنها تضمین به کار رفته است اشاره می شود:

(أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُم)؛(3)

در شبِ روزهايى كه روزه دار هستيد، آميزش با زنانتان براى شما حلال شد»

واژه ی «رَفَثُ» به همراه حرف جرّ «الی» دربردارنده ی معنای «إفضاء» است.(4)

ص: 201

(يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيام)؛(1) اى اهل ايمان! روزه بر شما مقرّر و لازم شده است.»

گفته شده که «کتب» به همراه حرف جرّ «علی» متضمن معنای «فرض» می باشد.(2)

تعدادی از مفسران نیز بدون اشاره به تضمین، معنای «فرض» را ذکر کرده اند.(3)

حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَق)(1) در این آیه به طور کلی می فرماید پروردگار من تنها فواحش ظاهرى و باطنى و اثم را تحريم كرده است. (يَسْئَلُونَكَ

عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما)(2) در این آیه می فرماید: از تو از شراب و قمار مى پرسند، بگو در آن دو آثار سوء بسيارى است، و منافعى هم براى مردم هست و گناه هر دو از سودشان بيشتر است.[از انضمام این دو آیه (اعراف/33 و بقره/219) حرمت شراب به دست می آید به این صورت که در اعراف/33 به طور کلی اثم را از محرمات می شمارد (کبری) «مرحله ی سوم» و در آیه بقره/219 بیان می کند که شراب، اثم است (صغری) بنابراین شراب به عنوان مصداق اثم، حرام خواهد بود. (نتیجه).](3)

«مرحله ی چهارم» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوه)(4) و در این آیه صریحا حکم به حرام بودن شراب می دهد. می فرماید: اى اهل ايمان! جز اين نيست كه همه مايعات مست كننده و قمار و بت هايى كه [براى پرستش] نصب شده وپاره چوب هايى كه به آن تفأل زده مى شود، پليد و نجس و از كارهاى شيطان است پس از آنها دورى كنيد تا رستگار شويد.(5)

است. در سوره ی احزاب (يُدْنينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِن)؛(1) «چادرهايشان را بر خود فرو پوشند (و بیفکنند).» خداوند متعال دستور به پوشش اندامی می دهد. چون جلباب در نظر برخی از اهل لغت به معنای لباسی است که مجموع اندام زن را می پوشاند.(2)

اما در سوره ی نور می فرماید: (وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ)؛(3) «و زينت خود را [مانند لباس هاى زيبا، گوشواره و گردن بند] مگر مقدارى كه [طبيعتاً مانند انگشتر و حنا و سرمه، بر دست و صورت] پيداست [در برابر كسى] آشكار نكنند و [براى پوشاندن گردن و سينه] مقنعه هاى خود را به روى گريبان هايشان بيندازند» و اگر جلباب و خمار معنای واحدی داشتند ذکر این دو به صورت جداگانه در حدیث احتجاج حضرت فاطمه (علیها السلام)... لَاثَتْ خِمَارَهَا عَلَى رَأْسِهَا وَ اشْتَمَلَتْ بِجِلْبَابِهَا وَ أَقْبَلَتْ فِي لُمَةٍ مِنْ حَفَدَتِهَا...(4) وجهی نداشت. و نیز در این آیه واژه ی يُدْنينَ با حرف جرّ «علی» متعدی شده است که تضمین معنای ارخاء «پوشاندن و افکندن» را افاده می کند.(5) بنابراین اصل وجوب حجاب در سوره ی احزاب و حد و مرز حجاب و ممنوعیت اظهار زینت طبیعی و زینت عاریتی در سوره ی نور آمده و سیر صعودی از آسان تر به سخت تر در تشریع حکم لحاظ شده است.(6)

جمع حکمی که حمل امر بر استحباب، اباحه و یا عدم حرمت، و حمل نهی بر کراهت یا عدم وجوب را در بر می گیرد.

است لكن دليل ثانوى مى گويد: «لا ضرر [و لا ضرار] فى الاسلام»(1) يا «لا حرج فى الدين»(2) يا «رفع إكراه و اضطرار»(3) يعنى: هر حكمى كه از ناحيه آن، ضررى به مسلمانى برسد، شارع مقدس، آن حكم ضررى را نفى نموده است.(4) حال اگر هر دو دلیل را به عرف عرضه نمائيم، از طرفى بگوئيم روزه، واجب است و از طرف ديگر بگوئيم حكم ضررى در اسلام نيست، عرف از آن دو برداشت مى كند كه روزه در صورتى كه ضرر نداشته باشد، واجب است و چنانچه داراى ضرر باشد، وجوب ندارد به عبارت ديگر: عرف بين آن دو دليل، نسبت سنجى نمى كند و نمى گويد فرضا بين آن دو، «عموم و خصوص مطلق» يا «من وجه» است بلكه هر نسبتى كه بين آن دو باشد، خصوص ادله نافيه را بر ادله اولى مقدم مى دارد.(5)

عبارت اراده ی وجوب نشده است.(1)

ناگفته نماند که واژه ی «يُرْضِعْنَ» امر نیست بلکه خبر به داعی انشاء می باشد.

برای امر استحبابی می توان به آیاتی که امر به تسبیح و تحمید کرده است اشاره نمود مانند: (وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها)؛(2) «و پيش از طلوع خورشيد و پيش از غروب آن پروردگارت را همراه با سپاس و ستايش تسبيح گوى.»

برای امری که دلالت بر اباحه می کند می توان به آیه ی (فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ)؛(3)

اكنون [آزاد هستيد كه] با آنان آميزش كنيد.» اشاره کرد. قبل از نزول این آیه بهره بردن از همسران در ماه رمضان حرام بود و خداوند با این عبارت (فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ) آمیزش با همسران را برای مردان مباح دانست.

بت هايى كه [براى پرستش] نصب شده وپاره چوب هايى كه به آن تفأل زده مى شود، پليد و نجس و از كارهاى شيطان است پس از آنها دورى كنيد تا رستگار شويد.» که در این آیه از موارد ذکر شده در آیه امر به اجتناب کرده است.

منظور از (وَ لاَ الضَّالِّين)، جُهّال(1) هستند و در روایتی دیگر، یهود(2) را به عنوان تفسیر آیه بیان کرده است که این دو تفسیر مختلف تعارضی با هم ندارند بلکه این دو روایت، تفسیر مصداقی آیه هستند که حمل بر جری و تطبیق می شود.

در تفسیر آیه ی (لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبيلا)؛(3) و خدا را حقّى ثابت و لازم بر عهده مردم است كه [براى اداى مناسك حج] آهنگ آن خانه كنند، [البته] كسانى كه [از جهت سلامت جسمى و توانمندى مالى و باز بودن مسير] بتوانند به سوى آن راه يابند.» برخی روایات «مَنِ اسْتَطاعَ» را کسی که دارای سلامتی و زاد و راحله و باز بودن راه معنی کرده اند و این روایات از باب تطبیق هستند نه تفسیر، و ثمره ی تطبیقی بودن روایت برای کسی که متسکّئاً (با زحمت) به حج می رود ظاهر می شود که اگر روایت را تطبیقی بگیریم این شخص حج خود را به جا آورده است و دیگر نیازی نیست اگر متمکن شد به حج برود. و شاهد تطبیقی بودن، ذکر «من» تبعیضیه در روایات وارد شده در تفسیر آیه می باشد.(4) اصطلاح جری و تطبیق بر گرفته از روایت القرآن یجری کما تجری الشمس و القمر می باشد که المیزان نیز به این مطلب اشاره کرده است.(5)

ص: 213

14) جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت: 1405ق.

15) جوادی آملی، عبد الله، مفاتیح الحیاة، اسراء، قم: چاپ هفتاد، 1391ش.

16) حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت(صلوات الله علیهم)، قم: 1409ق.

17) حسن، عباس، النحو الوافی مع ربطه بالاسالیب الرفیعة و الحیاة اللغویة المتجددة، ناصر خسرو، تهران: چاپ دوم، 1367ش.

18) حقی بروسوی، اسماعیل، روح البیان، دار الفکر، بیروت: بی چا، بی تا.

19) خویی، سید ابوالقاسم، فقه الشیعة الاجتهاد و التقلید، چاپخانه نوظهور، قم: چاپ سوم، 1411ق.

20) دروزة، محمد عزت، التفسیر الحدیث، دار احیاء الکتب العربیة، قاهره: بی چا، 1383ق.

21) راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، دار القلم، بیروت: 1412ق.

22) زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دار الفکر المعاصر، بیروت: چاپ دوم، 1418ق.

23) زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دار الکتاب العربی، بیروت: چاپ سوم، 1407ق.

24) سبزواری نجفی، محمد بن حبیب الله، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، دار التعارف للمطبوعات، بیروت: 1406ق.

25) شریف لاهیجی، محمد بن علی، شریف لاهیجی، دفتر نشر داد، تهران: 1373ش.

26) شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، دار الکلم الطیب، بیروت: 1414ق.

27) صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، انتشارات فرهنگی اسلامی، قم: چاپ دوم، 1365ش.

ص: 216

28) صافی، محمود بن عبد الرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، دار الرشید، دمشق: چاپ چهارم، 1418ق.

29) صبان، محمد بن علی، حاشیة الصبان، المکتبة العصریة، بیروت: بی تا.

30) صدر، محمد باقر، دروس فی علم الأصول، مؤسسة النشر الاسلامی، قم: چاپ پنجم، 1418ق.

31) ضیایی فر، سعید، فلسفه علم فقه، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم: 1392ش.

32) طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم: چاپ پنجم، 1417ق.

33) طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، نشر مرتضی، مشهد، 1403ق.

34) طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران: چاپ سوم، 1372ش.

35) طبری آملی عماد الدین ابی جعفر محمد بن ابی القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، المکتبة الحیدریة، نجف: چاپ دوم، 1383ش.

36) طبری، فضل بن حسن، جوامع الجامع، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، تهران: 1377ش.

37) طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات اسلام، تهران: چاپ دوم، 1378ش.

38) طنطاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، بی نا، بی جا، بی چا، بی تا.

39) طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت: ب چا، بی تا.

40) ----------------------- تهذیب الاحکام، دار الکتب الاسلامیة، تهران: چاپ چهارم، 1407ق.

41) ----------------------- الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، درا الکتب الاسلامیة، تهران: 1390ق.

ص: 217

42) عاملی، علی بن الحسین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، دار القرآن الکریم، قم: 1413ق.

43) عبد القادر، محمد صالح، التفسیر و المفسرون فی عصر الحدیث، دار المعرفة، بیروت: 2003.

44) عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر العیاشی، المطبعة العلمیة، تهران: 1380ش.

45) غفاری، عبد الرسول، النسخ بین المفسرین و الاصولیین، مرکز المصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) العالمی، بیروت: 1431ق.

46) فاضل موحدی لنکرانی، محمد، ایضاح الکفایة، نوح، قم: چاپ پنجم، 1385ش.

47) فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، قاموس المحیط، دار الکتب العلمیة، بیروت: 1415ق.

48) قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیة، تهران: چاپ ششم، 1371ش.

49) قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، فقه القرآن، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم: چاپ دوم، 1405ق.

50) قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا، کنز الدقائق و بحر الغرائب، سازمان چاپ و انتشارات وزرات ارشاد اسلامی، تهران: 1368ش.

51) کاتوزیان، ناصر، فلسفه حقوق، شرکت سهامی انتشار، تهران: 1381ش.

52) -------------- مقدمه علم حقوق، شرکت سهامی انتشار، تهران: 1377ش.

53) کاشانی، ملا فتح الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتاب فروشی محمد حسن علمی، تهران: بی چا، 1336ش.

54) ------------------ زبدۀ التفاسیر، بنیاد معارف اسلامی، قم: 1423ق.

55) کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1417ق.

56) مجتبوی، سید جلال الدین، ترجمه قرآن، انتشارات حکمت، تهران: 1371ش.

ص: 218

57) محمدی، علی، کفایة الاصول، الامام الحسن بن علی(صلوات الله علیهما)، قم: چاپ چهارم، 1385ش.

58) مدنی، علی خان بن محمد، الحدائق الندیة فی شرح الفوائد الصمدیة، ذوی القربی، قم: بی تا.

59) مشکینی، علی، ترجمه قرآن، الهادی، قم: چاپ دوم، 1381ش.

60) مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، بوستان کتاب، قم: چاپ پنجم، 1378ش.

61) مظهری، محمد ثناء الله، التفسیر المظهری، مکتبة الرشدیة، پاکستان: بی چا، 1412ق.

62) معین، محمد، فرهنگ معین، نگارستان کتاب، تهران: 1382.

63) مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، دار الکتب الاسلامیة، تهران: 1374ش.

64) موسوی سبزواری، سید عبد الاعلی، مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، مؤسسه اهل بیت(صلوات الله علیهم)، بیروت: چاپ دوم، 1409ق.

65) ناظر الجیش، محمد بن یوسف، شرح التسهیل المسمی تمهید القواعد بشرح تسهیل الفوائد، دار السلام، قاهره، بی تا.

66) نیشابوری نظام الدین، حسن بن محمد، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، دار الکتب العلمیة، بیروت: 1416ق.

ص: 219

ابو الفتوح رازی متوفای قرن 6 در تفسیر روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن می باشد. هدف از تالیف این مقاله آشنایی بیشتر قرآن پژوه با بحث تضمین و نشان دادن اهمیت بحث تضمین در تفسیر آیات قرآن کریم می باشد.

واژگان کلیدی:

تضمین، إشراب، قرآن، مفسران.

تضمین عبارت است از اینکه علاوه بر معنای حقیقی فعل، معنای دیگری که مناسب با معنای حقیقی فعل باشد برای آن فعل در نظر گرفته شود که گاهی آن معنای مذکور اصل و معنای محذوف حال گرفته می شود و گاهی بالعکس.(1)

تضمین نحوی: از وسائلی که به واسطه ی آن فعل لازم متعدی می شود تضمین یا اشراب معنای فعل متعدی به فعل است.(2)

قبول دارند(1) مثلا در فعل قام إلیها و قام لها، به نظر این مفسر بزرگوار، جامع «قیام» به معنای «ایستادن» وجود دارد.

لیکن می توان گفت: مسلک جامع گیری و اشتراک معنوی تنها در قسم دوم تضمین وجود دارد اما در قسم اول تضمین هیچ جامعی وجود ندارد برای مثال کفر در لغت به معنای ستر و پوشاندن است «کفره» به معنای«ستره»، آن را پوشاند، آمده است اما «کفر به» به معنای (لم یؤمن به)، به او ایمان نیاورد و یا «جحده»، او را انکار و تکذیب کرد، آمده است همان طور که ملاحظه شد معنای ستر و پوشش در فعل «کفر به»، لحاظ نشده است زیرا «کفر به»، لازم است و مفعول بی واسطه ندارد و حال آنکه کفر، به معنای پوشاندن متعدی بنفسه است و مفعول بی واسطه دارد و ادعای اینکه «کفر به»، متضمن معنای ستر و پوشاندن است(2) با توجه به لازم بودن «کفر به» و متعدی بودن «کفره»، ادعایی غیر قابل پذیرش است.

همچنین در مثال «صلاة» اگر این واژه با حرف جرّ «علی» متعدی شود معنای «درود فرستادن» را افاده می کند و اگر بدون حرف جرّ «علی» به کار رود معنای «نماز خواندن» را افاده می کند و بین این دو معنا اشتراک معنوی و جامعی وجود ندارد. و اینکه گفته شده معنای «صلاة» در اصل انعطاف و میل است(3)

قابل پذیرش نیست زیرا «صلاة» به معنای درود فرستادن با حرف جرّ «علی» متعدی می شود و «صلاة» به معنای نماز خواندن بدون حرف جرّ به کار می رود و گفته می شود صلیت الصلاة (نماز گزاردم) و حال آنکه میل و انعطاف با حرف جرّ «الی» متعدی می شود بنابراین جامع ادعایی مورد پذیرش نیست.

3. شاهد بر تضمین، حرف جرّ یا متعدی شدن فعل لازم می باشد -که در تعاریف معمولا به این نکته اشاره نشده است- در ضمن متعلّق حرف جرّ، فعل یا شبه فعل مقدّر می باشد. بنا بر این در مثال مذکور (قام إلیها) حرف جرّ «إلی» متعلق به واژه ی «مشتاقا یا مستقبلا» می باشد.

4. ناگفته نماند که دیدگاه کوفیان و بصریان در تضمین متفاوت است:

بصریان قائل هستند به اینکه اگر فعل با حرفی بیاید که فعل مذکور با آن حرف متعدی نمی شود فعل، متضمن معنای فعلی می شود که با آن حرف متعدی می شود ولی دیدگاه کوفیان این است که حرف، متضمّن معنای آن حرف جرّی می شود که با این فعل متعدی می شود.(1)

قابل ذکر است که این نوشتار بر اساس دیدگاه بصریان نگارش یافته است. و به نظر می رسد دیدگاه بصریان، در مواردی ارجح است زیرا اولاً برخی زیبایی های گفتاری و قرآنی در پرتو کلام بصریان بهتر قابل تبیین است برای نمونه «قام إلیها» به نظر کوفیان معنای «قام لها» را افاده می کند یعنی به خاطر او برخاست. اما براساس دیدگاه بصریان، یعنی برخاست و مشتاقانه به سوی او رفت.

در حدیثی در شأن و منزلت صدیقه ی کبری (علیها السلام)آمده است:

وَ كَانَتْ إِذَا دَخَلَتْ عَلَيْهِ رَحَّبَ بِهَا وَ قَامَ إِلَيْهَا فَأَخَذَ بِيَدِهَا وَ قَبَّلَ يَدَهَا وَ أَجْلَسَهَا فِي مَجْلِسِه

یعنی هنگامی که آن بانو بر پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد می شدند، پیامبر به ایشان خوش آمد گفته و مشتاقانه به سوی آن بانو می رفتند سپس دست ایشان را گرفته و می بوسیدند و ایشان را در جای خود می نشاندند.(2)

همان طور که ملاحظه می شود، اگر «قام إلیها» به معنای به خاطر او برخاست، باشد کلام زیبایی خاصی را افاده نمی کند اما اگر به معنای مشتاقانه به سوی او بر خاست، باشد کلام از لطافت و زیبایی خاصی برخوردار خواهد بود.

ص: 225

و ثانیاً بر اساس مسلک کوفیان در آیه ی (مَا مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُك)(1) باید قائل به زیاده بودن حرف «لا» در آیه شویم اما بر مسلک بصریان این واژه زائده نیست و معنای آیه چنین است: ما منعک [من السجود] حاملا لک علی أن لا تسجد أی حاملا لک علی عدم السجود. «چه چیز تو را از سجود باز داشت و به عدم سجود وادار کرد.»

به علاوه ی وجوه دیگری که در مبحث فائده ی تضمین و همچنین در مبحث تضمین حقیقت است یا مجاز وجود دارد که تفصیل آن خواهد آمد.

5. از تعاریف مذکور دانسته شد، تضمین یکی از وسائل تعدیه فعل لازم مثل (وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكاح)؛(2) «و هرگز تصميم بستن عقد ازدواج نگيريد.»(3) و لازم کردن فعل متعدی مثل (لا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى)؛(4) «آنان نمى توانند به سخنان فرشتگان بسيار مكرم و شريف گوش فرا دهند»(5) است.

در تعدیه کردن فعل لازم، باب تضمین از بقیه ی وسائل تعدیه قوی تر است به طوری که بقیه ی ابزار تعدیه، فعل لازم را متعدی به یک مفعول و یا فعل یک مفعولی را دو مفعولی می کنند ولی تضمین می تواند فعل لازم را به فعل دو مفعولی تبدیل کند.

مثالی که برای دو مفعولی شدن فعل لازم آورده اند «لا آلوک نصحا» ( از تو نصیحت را منع و دریغ نمی کنم) می باشد که «آلو» به معنای «تقصیر می کنم»، است اما در این مثال، متضمن معنای «منع» شده و دو مفعول گرفته است.(1)

را زائده دانسته اند، چنانچه تفصیل بحث خواهد آمد.

د- تعدیه ی فعل لازم به دو مفعول اختصاص به باب تضمین دارد و سائر اسباب تعدیه مانند باب إفعال و باب تفعیل و تعدیه به حرف «باء»، تنها یک مفعول به فعل اضافه می کند که توضیح آن قبلا ذیل نکته ی پنجم گذشت.

ه- - لازم کردن فعل متعدی، چنانچه در آیه ی (لا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى)(1) گذشت.

و- در برخی موارد تضمین باعث می شود فصول آیات رعایت شود، مانند: (بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها)(2)

برای اینکه فصول آیات سوره ی زلزال ردیف شود «أوحی لها» گفته شده است اما اگر «قال لها» می فرمود فصول آیات ردیف نمی شد.

نقد و بررسی: این سخن قابل پذیرش نیست چون هر یک از مجاز و تضمین زیبایی خاص خود را دارد.(1)

و تضمین خود نوعی مختصر گویی در کلام است.

در تضمین نوع دوم، هر دو معنا را به عنوان معنای حقیقی قرار می گیرد نه اینکه یکی از معانی حقیقی باشد و دیگری مجازی و در مجاز، معنای مجازی کلمه مراد متکلم است ولی در تضمین هر دو معنا مراد متکلم است آن هم به صورت حقیقی.

اما در تضمین نوع اول فعل معنای فعل دیگری را افاده می کند و قرینه ی آن حرف جری است که در کلام آمده است. بنابراین حرف جر مذکور، صارف از معنای اول به سوی معنای ثانی است و چون قرینه ی صارفه وجود دارد پس این نوع تضمین، از باب مجاز خواهد بود.

اینکه به جای فعل «دفع عن» از «أغنی عن» استفاده شده، در مبحث فوائد تضمین بدان اشاره شد.

3. نکته ی دیگر اینکه باید دقت کرد که حرف جر به چه فعلی تعلق دارد. چون ممکن است در آیه ای از قرآن کریم مفسر فعلی را به خاطر وجود حرف جرّی در آیه متضمن معنای فعل دیگر بداند، که اگر دقت شود معلوم می شود که این حرف جرّ، متعلق به فعلی که ایشان آن را متضمن دانسته نیست بلکه متعلق به فعل دیگری در آیه می باشد که با همین حرف جر متعدی می شود بنابراین تضمین در کلام وجود ندارد. مانند آیه ی (وَ اسْتَمِعْ يَوْمَ يُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَكانٍ قَريب)(1) که برخی مفسران مانند مرحوم علامه ی طباطبایی قائل شده اند که حرف جرّ «من» متعلق است به فعل «استمع»، به همین دلیل این فعل تضمین معنای «انتظار» را افاده می کند.(2)

لیکن چنانچه برخی مفسران گفته اند و با توجه به آیه ی (أُولئِكَ يُنادَوْنَ مِنْ مَكانٍ بَعيد)(3) به نظر می رسد حرف جر «من» در آیه ی ق/41 به فعل «یناد» تعلق دارد و در اینجا نیاز به تضمین نیست.(4)

4. در باب تضمین، فعل دومی که مدّ نظر گرفته می شود باید با همان حرف جری که در آیه آمده متعدی شود. مانند فعل «بغی» به همراه حرف جرّ «علی» که بعضی مترجمان آن را متضمن معنای «ظلم» گرفته اند در صورتی که واژه ی «ظلم» با حرف جر «علی» متعدی نمی شود.

5. در بررسی آیات از واژ گان کلیدی تضمین، ضمّن، ضمّنه،لتضمینه، مضمّن فیه و اشراب استفاده شده است.

6. نکته ی آخر، اهمیت مسأله ی تضمین است زیرا که تضمین در ترجمه ی دقیق آیات قرآنی و تفسیر آنها نقش مهمی ایفا می کند که تفصیل آن در طی این پژوهش روشن خواهد شد.

ص: 233

بعضی هم به معنای اشفاق و عطوفت گرفته اند.(1)

به نظر می رسد فعل «تاب» به همراه حرف «علی» متضمن معنای «أنعم علی» یا «امتنّ علی» می باشد.

آیاتی دیگر که در آنها ماده ی «تاب» با حرف جر «علی» آمده است:

آل عمران/128، نساء/17،26،27، مائده/39،71، توبه/15،27،102،106،118، احزاب/24،73، مجادله/13

2. (وَ الْمَلائِكَةُ باسِطُوا أَيْديهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَ كُنْتُمْ عَنْ آياتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ)؛(2)

«در حالى كه فرشتگان دست هاى خود را [به سوى آنان] گشوده [و فرياد مى زنند] جانتان را بيرون كنيد، امروز [كه روز وارد شدن به جهان ديگر است] به سبب سخنانى كه به ناحق درباره خدا مى گفتيد واز پذيرفتن آيات او تكبّر مى كرديد، به عذاب خواركننده اى مجازات مى شويد.»

واژه ی «قول» هنگامی که به همراه حرف جر «علی» بیاید معنای افتراء را تضمین می کند.(3)

برخی از مفسران نیز معنای افتراء را ذکر کرده اند ولی به تضمین اشاره نکرده اند.(4)

آیاتی دیگر که در آنها واژه ی «قول» به همراه حرف «علی» به کار رفته است:

بقره/80، آل عمران/75،78، اعراف/28، یونس/68، جن/4

3. (قالَ ما مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُك)(5)

«چه چيزى تو را خواند و يا وادار كرد به اينكه سجده نكنى و مانع از آن شد»

مرحوم علامه در ذیل این آیه، واژه ی «مَنَعَكَ» را متضمن معنای فعل «حمل» یا «دعا» دانسته است. (ما حملك أو ما دعاك على أن لا تسجد مانعا لك، چه چيزى تو را

ص: 235

خواند و يا وادار كرد به اينكه سجده نكنى و مانع از آن شد)(1)

بعضی از مفسران نیز به این مطلب اشاره کرده اند. ولی به تضمین اشاره نکرده اند.(2)

اما برخی از ایشان نظرشان چنین است:

استعمال «مَنَعَكَ» در معنای «دعاک» به خاطر مجازیت است. یعنی مجازاً «منعک» معنای «دعاک» را افاده می کند.(3)

4. (أَ فَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ في مَساكِنِهِمْ إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى)(4)

«آيا [اين حقيقت] سبب هدايتشان نشده است [و برایشان روشن نساخته است] كه چه بسيار امت ها را پيش از آنان هلاك كرديم كه [اينان] در مساكن آنان رفت و آمد مى كنند؟ مسلماً در اين [امور] نشانه هايى [عبرت آموز] براى صاحبان خرد است.»

مفسران فعل «يَهْدِ» به همراه حرف «لام» را متضمن معنای «یبیّن» دانسته اند.(5) در آیه ی اعراف/100 نیز که فعل «يَهْدِ» با حرف «لام» آمده است، دربردارنده ی معنای «یبیّن» می باشد.

تضمین نکرده است، زیرا در این آیه، «لام» بر سر اشخاص نیامده تا تبیین مطلب برای آنان را افاده کند.