فصل نامه بین المللی پژوهش نامه معارف حسینی نشریه ای با موضوع مطالعات اسلامی (با تمرکز بر معارف امام حسین (علیه السلام)) به زبان فارسی و گستره بین الملل و جهان اسلام و نوع انتشار مجله ای به شماره ثبت75858 فعالیت خویش را با رویکرد علمی _ تخصصی آغاز نموده است.

فصل نامه بین المللی پژوهش نامه معارف حسینی در پایگاه های زیر نمایه می شود:

1. بانک نشریات کشور www.magiran.ir

2. مرکز اطلاعات و مدارک علمی جهاد دانشگاهی www.sid.ir

3. پایگاه مجلات تخصصی نور www.noorrmags.ir

4. پرتال جامع علوم انسانی _ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

5. سامانه نشریات علمی کتابخانه ملی ایران iranjurnals.nlai.ir

6. کتابخوان همراه پژوهان @pajoohaan_ir

مشاور عالی:

حجت الاسلام نورالله ولی نژاد

مشاوران علمی فصل نامه در عرصه بین الملل:

1. دکتر لیاقت علی تکیم (دانشگاه مک مستر کانادا)

2. دکتر محمد حسین علی (دانشگاه کربلا)

3. دکتر سید حسن عیسی الحکیم (دانشگاه کوفه)

4. دکتر هادی التمیمی (الجامعة الاسلامیة نجف اشرف)

5. دکتر سید سلمان هادی آل طعمه (پژوهشگر کربلا)

6. دکتر محمد حسنین نادر (سردبیر مجله معرفت نور پاکستان)

7. سید حیدر غازی جاسم الموسوی (دانشگاه بابل، مؤسسه ترجمه الکفیل)

8. دکتر اولیور شاربروت (دانشگاه بیرمنگهام انگلیس)

9. دکتر محمدرضا کاظمی (سردبیر مجله علمی تاریخ پاکستان)

ص: 2

شیوه نامه نگارش و چگونگی پذیرش مقاله در پژوهش نامه معارف حسینی

_ مقاله باید حاصل پژوهش علمی در یکی از موضوعات مرتبط با معارف حسینی باشد.

_ مقالات باید از طریق سامانه فصل نامه http://www.maarefhosseini.ir ارسال شود.

_ هیئت تحریریه در رد، پذیرش و و یرایش مقاله ها آزاد است.

_ تقّدم و تأخّر چاپ مقاله ها با بررسی و نظر هیئت تحریریه مشخص می شود.

_ مسئولیت درستی مطالب مندرج در مقاله به عهده نویسنده است و فصل نامۀ پژوهشنامه معارف حسینی هیچ گونه مسئولیتی در قبال آن ندارد.

_ در هر مقاله، فاصله خطوط 1، حاشیه از دو طرف 4 و از زیر و زبر 5 سانتی متر باشد و هر مقاله باید حداکثر 18 صفحه A4 (با قلم نازنین 12) و بر پایۀ دستور خط مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی (www. persianacademy. com) نگاشته شود.

_ مقالات باید در محیط Word حروف چینی و به دفتر فصل نامه ارسال شود.

_ در صفحۀ عنوان، به ترتیب، عنوان مقاله (نازنین 15)، زیر عنوان (نازنین 13)، نام نویسنده / نویسندگان (نازنین 13)، رتبۀ علمی و نام دانشگاه یا سازمان وابسته (همان قلم)، چکیده (در 5 تا 8 خط)، کلید واژه ها (5 تا 7 واژه)، شمارۀ تماس و نشانی الکترونیکی نویسنده در پاورقی آورده شود. اطلاعات مندرج در بند پیشین به زبان انگلیسی، در صفحه ای جداگانه آورده شود.

_ تصویر ها، جدول ها و نمودار ها با مشخصات دقیق در صفحات جداگانه آوردهشود.

_ هر مقاله باید شامل مقدمه، مواد و روش ها و بحث و نتیجه گیری باشد.

_ توضیحات در انتهای مقاله به صورت پی نوشت ذکر شود.

_ ارجاعات تمام نقل و قول ها (مستقیم و غیر مستقیم) باید به صورت زیر تنظیم شود:

(نام خانوادگی نویسنده / نویسندگان، سال نشر: شمارۀ صفحه)

اگر از یک نویسنده در یک سال بیش از یک اثر منتشر شده باشد، این آثار با ذکر حروف الف، ب، و... یا a، b و... پس از سال انتشار از هم متمایز شوند.

ص: 3

_ اگر کتاب بیش ار سه نویسنده داشته باشد، پس از نام نخستین نویسنده عبارت «و همکاران» نوشته شود؛ اثری که نام نویسنده ندارد، به نام کتاب ارجاع داده شود؛ اثری که توسط مؤسسه یا سازمانی فراهم آمده باشد، به نام مؤسسه یا سازمان ارجاع شود.

_ فهرست منابع و مآخذ در پایان مقاله به ترتیب حروف الفبا و به صورت زیر تنظیم شود:

کتاب: نام خانوادگی، نام (نویسنده/ نویسندگان) (سال نشر)، نام کتاب، نام و نام خانوادگی افراد دخیل (مصحح، مترجم، ویراستار و...)، محل نشر، ناشر، نوبت چاپ. کتابی

که نام مؤلف ندارد: نام کتاب (سال نشر)، محل نشر، ناشر، نوبت چاپ. کتابی که تألیف یک مؤسسه است: نام مؤسسۀ مؤلّف (سال نشر)، نام کتاب، محل نشر، ناشر، نوبت چاپ.

مقاله: نام خانوادگی، نام (نویسنده/ نویسندگان) (سال نشر)، «عنوان مقاله»، نام ویراستار یا گرد آورنده.

نام مجموعه مقالات، محل نشر: نام ناشر. شماره صفحات مقاله.

_ حق چاپ مقاله، پس از پذیرش، برای پژوهش نامه معارف حسینی محفوظ است و نویسنده نمی تواند آن را به نشریه دیگر ارائه دهد.

_ مقاله های دریافت شده، بازگردانده نمی شود.

پژوهش نامه معارف حسینی

ص: 4

پژوهشی در چگونگی شهادت حضرت قاسم(علیه السلام)... 7

دکترمحمدسالم محسنی

تحلیلی بر روایات عاشورایی قمقام زخّار و صمصام بتّار... 19

دکتر محسن رفعت

اقتباس های قرآنی در اشعار منسوب به امام حسین علیه السلام... 47

دکتر محمد فراهانی، دکتر محمدرضا شاهرودی

فلسفه و علّتِ تشویق به عزاداری در سیره معصومین ... 77

روح اله زینالی

مخاطب شناسی خطبه های امام سجاد (علیه السلام) در کوفه و شام... 95

دکترعلی فارسی مدان

پیدایی شخصیت علمی حضرت زینب (علیها السلام) در واقعه ی عاشورا و رخدادهای پس از آن... 113

دکتر سید مرتضی عادلی

نکته هایی از معارف حسینی... 141

دکتر محمدحسین مردانی نوکنده

معرفی کتاب... 145

دکتر محمدرضا فخر روحانی

ص: 5

ص: 6

468؛ مفید، 1413: 2 / 110).

اما سن حضرت قاسم به طور دقیق معلوم نیست. برخی گفتند او به حد بلوغ نرسیده بود (خوارزمی، 1381: 2 / 31)، و برخی سن او را 16 سال ذکر کردند (ابن فُندق، 1385: 1/ 401). بیشتر کسانی که شهادت آن حضرت را گزارش داده اند، از او تعبیر به «غلام» کرده اند: «خَرَجَ غُلامٌ کَاَنَّ وَجهَهُ شِقَّةُ قَمَرٍ» (ابن سعد، 1414: 1 / 471؛ طبری، 1387: 5 / 447؛ اصفهانی، 1419: 93؛ مفید، 1413: 2 / 107؛ خوارزمی، 1381: 2 / 31). این نشان می دهد که او نوجوان بوده است و همچنین آن جناب چهره بسیار زیبا داشته چنان که به پارۀ ماه تشبیه شده است.(1) مادر قاسم ام ولد بود (فُضیل بن زبیر، 1406: 150؛ طبری، 1387: 5 / 468) و نرجس نام داشت (ابن فُندق، 1385: 1/ 342).

سواران سپاه کوفه حمله کردند تا او را از دست امام حسین نجات دهند؛ اما با سینه و سم اسب ها به استقبال عمر اَزدی رفته و او را زیر دست وپای اسبان لگدکوب کردند تا مُرد. «وَ انْجَلَتِ الْغَبَرَةُ، فَرَأَیْتُ الْحُسَیْنَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَائِماً عَلَى رَأْسِ الْغُلاَمِ وَ هُوَ یَفْحَصُ بِرِجْلِهِ»، گرد و غبار فرو نشست، دیدم امام حسین بالاى سر قاسم نشسته و قاسم پاشنۀ پا را به زمین می ساید و آخرین لحظات عمر خود را طى مى كند.

امام حسین از این پیش آمد سخت ناراحت شد و فرمود: از رحمت خدا دور باد قومى كه تو را كشتند و فرداى قیامت جد تو دشمن آن ها خواهد بود. سپس فرمود: «عَزَّ وَ اللَّهِ عَلَى عَمِّكَ أَنْ تَدْعُوَهُ فَلاَ یُجِیبُكَ أَوْ یُجِیبُكَ فَلاَ یَنْفَعُكَ، صَوْتٌ (1) وَ اللَّهِ كَثُرَ وَاتِرُهُ وَ قَلَّ نَاصِرُهُ»، به خدا قسم چه سخت است بر عموى تو كه او را به كمك بخوانى و او دعوت تو را اجابت نکند و یا اجابت کند اما به حالت سودى نداشته باشد. به خدا قسم این صدایی است که خون خواهان فراوان داشته اما یاورانش امروز کم شده اند. امام حسین قاسم را برداشت و به سینه گرفته با خود بُرد در حالی که پاهای قاسم به زمین کشیده می شد، تا در کنار بدن علی اکبر و سایر کشتگان اهل بیت گذاشت (ابن سعد، 1414: 1 / 471-472؛ طبری، 1387: 5 / 447-448؛ تمیمی مغربی، 1409: 3 / 179-180؛ اصفهانی، 1419: 93؛ مفید، 1413: 2 / 107-108؛ طبرسی، 1390: 247؛ خوارزمی، 1381: 2 / 31-32؛ ابن شهرآشوب، بی تا: 4 / 106؛ ابن نمای حلی، 1406: 69؛ ابن طاووس، 1383: 154-156).امام حسین آن گاه خطاب به اهل بیتش فرمود: «صَبْراً یَا بَنِی عُمُومَتِی صَبْراً یَا أَهْلَ بَیْتِی لاَ رَأَیْتُمْ هَوَاناً بَعْدَ هَذَا الْیَوْمِ أَبَداً»، ای عموزادگان صبر پیشه کنید و ای خانواده ام آرام و شکیبا باشید. بعد از این روز، هرگز خواری نخواهید دید (ابن اعثم، 1411: 5 / 112؛ خوارزمی، 1381: 2 / 32).(2)

ص: 11

پایمال شد؛(1) اما آنچه در منابع متقدم آمده این است که وقتی قاسم عمویش را صدا زد، امام حسین به سرعت خود را به قاسم رساند و قاتل او را که عمر بن سعد اَزدی بود، با شمشیر زد و دستش آویزان شد و او فریاد کشید. لشکر دشمن هجوم آوردند تا او را نجادت دهند ولی او زیر سم اسب ها شد (ابن سعد، 1414: 1 / 472-471؛ بَلاذُری، 1417: 3 / 406؛ طبری، 1387: 5 / 447-448؛ تمیمی مغربی، 1409: 3 / 179-180؛ اصفهانی، 1419: 93؛ مفید، 1413: 2 / 108؛ طبرسی، 1390: 247؛ خوارزمی، 1381: 2 / 32؛ ابن نمای حلی، 1406: 69؛ ابن طاووس، 1383: 154-156).

اما در منابع متأخر به اشتباه به حضرت قاسم نسبت داده شده که بدنش زیرسم اسب ها پایمال شده است، در حالی که بر اساس تمامی منابع متقدم، قاتل آن حضرت زیر دست و پای اسب ها شده است. آنچه موجب برداشت اشتباه شده است، این بخشی از گزارش است: «و حملت خیل لأهل الكوفه لیستنقذوا عمرا من حسین، فاستقبلت عمرا بصدورها، فحركت حوافرها و جالت الخیل بفرسانها علیه، فوطئته حتى مات» (طبری، 1387: 5 / 447).(2)

برخی محققان گفتند احتمال می رود این مطلب نخست در بحار الانوار تصحیف شده باشد؛ چون بعد از جمله «حتی مات» در عبارت بالا، جمله «لعنه الله» بوده که در قدیم به صورت «لع» می نوشتند؛ اما به جای آن به اشتباه واژه «غلام» نوشته شده است؛ یعنی به جای دشمن حضرت قاسم، گفته شده که آن نوجوان زیر سم اسب ها شد و سپس این سخن به دیگر کتاب ها راه یافته است.(3)

ص: 13

در کربلا حضور داشته و برای دفاع از عمویش سیدالشهداشجاعانه مبارزه کرده است. سِن او دقیق معلوم نیست و بیشتر منابع از وی به «غلام» تعبیر کرده اند که نشان می دهد در سِن نوجوانی بوده است. مادر قاسم ام ولد بوده و برخی نامش را نرجس ذکر کرده اند.

مطابق برخی گزارش ها، قاسم برای نبرد از عمویش حسین اجازه می خواهد؛ اما سیدالشهدا از ورود او به میدان جنگ استقبال نمی کند تا این که سرانجام با اصرار حضرت قاسم، امام حسین به وی اجازه می دهد و او وارد نبرد می شود و سرانجام توسط عمر بن سعد اَزدی به شهادت می رسد.

سه گزارشی که درباره حضرت قاسم امروزه بین مردم شهرت یافته است، بررسی شد و این نتیجه به دست آمد که:

1- جمله «اَحلی من العسل» اگرچه به قاسم منسوب است ولی از سند معتبر برخوردار نیست؛

2- مسأله زیر سم اسب شدن بدن قاسم، به احتمال زیاد در اثر برداشت اشتباه از متن گزارش های اولیه که درباره قاتل قاسم بوده، به وی نسبت داده شده است؛

3- تعویذی را که گفته می شود امام حسن در بازوی قاسم کرده و سفارش نموده بود تا عمویش حسین را یاری کند، سند ندارد و جزء داستان ساختگی عروسی حضرت قاسم است.

ص: 15

_ بَلاذُری، احمد بن یحیی، (1417ق)، جمل من أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر.

_ تمیمی مغربی، قاضی نعمان بن محمد، (1409ق)، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، تحقیق: محمد حسینی جلالی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

_ جزائری، سید نعمت الله، (1427ق)، ریاض الأبرار فی مناقب الأئمة الاطهار، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.

_ خَصیبی جُنبلانی، حسین بن حَمدان، (1419ق)، الهدایة الکبری، بیروت: مؤسسة البلاغ.

_ خوارزمی، موفق بن احمد اخطب خوارزم،(1381ش)، مقتل الحسین، تحقیق: محمد سماوی، قم: انوار الهدی.

_ سپهر، محمد تقی، (1427ق)، ناسخ التواریخ، ترجمه به عربی: سید علی جمال اشرف، قم: مدین.

_ طبرسی، فضل بن حسن، (1390ق)، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ سوم.

طبری، محمد بن جریر، (1387ق)، تاریخ الطبری (تاریخ الأمم والملوک)،_ تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث، چاپ دوم.

_ طریحی، فخر الدین بن محمد، (1424ق)، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب المشتهر بالفخری، تحقیق: علی نضال، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

_ علامه حلی، حسن بن یوسف، (1411ق)، رجال العلامة الحلی، تصحیح: محمد صادق بحرالعلوم، نجف: دار الذخائر، چاپ دوم.

_ فُضیل بن زُبیر اسدی کوفی، (1406ق)، تسمیة من قُتل مع الحسین، تحقیق: محمدرضا حسینی جلالی، قم: مؤسسه آل البیت.

_ قاضی طباطبایی، سید محمد علی، (1383ش)، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

_ قمی، شیخ عباس، (1390ش)، منتهی الآمال، تهران: مبین اندیشه.

ص: 17

_ کاشفی، ملا حسین، (1382ش)، روضة الشهداء، تصحیح: عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم: دفتر نشر نوید اسلام.

_ گروهی از تاریخ پژوهان، (1395ش)، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

_ مجلسی، محمد باقر، (1389ش)، محن الأبرار (مقتل علامه مجلسی)، ترجمه: حسن هشترودی تبریزی، تحقیق: علی اکبر رنجبران تهرانی، تهران: آرام دل.

_ مجلسی، محمد باقر، (1403ق)، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم.

_ محدث نوری طبرسی، حسین بن محمد تقی، (1319ق)، لؤلؤ و مرجان، نسخه خطی مجلس شورای ملی، فهرست شده: 4169، شماره ثبت 64490._ محمدی ری شهری، محمد، (1388ش)، دانشنامه امام حسین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، همکاران: سید محمود طباطبایی نژاد، سید روح الله سیدطبایی، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ دوم.

_ مطهری، مرتضی، (1386ش)، مجموعه آثار (حماسه حسینی)، ج17، تهران: صدرا، چاپ دهم.

_ مفید، محمد بن نعمان، (1413ق)، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.

_ نجاشی، احمد بن علی، (1365ش)، رجال النجاشی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم.

ص: 18

دانست(1)

-- مباحثی وجود دارد که یا از حیث سند مورد خدشه و تأمل اند یا از جهت متن و دلالت با قیام و انگیزه امام حسین (علیه السلام) منافات دارند. یكی از این کتب تاریخی - روایی، قمقام زخّار و صمصام بتّار نوشته فرهاد میرزا از رجال سیاسی عصر قاجار است. آنچه در پی می آید جستاری است درباره قسمتی از تحریفات این کتاب در حوزه احادیث که در مورد امام حسین (علیه السلام) ثبت شده است.، ضمن آنکه رویدادهای تاریخی آن را با سنجه هایی چون دلایل قرآنی، حدیثی، شواهد تاریخی و عقلی نقد و بررسی كرده ایم.

پیش از این تحقیق، دربارة روایات کتاب، یعنی روایات عاشورایی کتاب قمقام زخّار با مختصات و شرایط مذکور، مقاله یا کتابی تدوین نشده است. اما به صورت عمومی مقاله قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا از عبدالرفیع رحیمی در کتاب ماه تاریخ و جغرافیا سال 1383 شمسی اشاره کرد که صرفا به معرفی کتاب و فصل های آن پرداخته است.

وی مأمور حفاظت از مرزهای فارس و عراق شد و با کاردانی و مدیریت منطقی، نظمی کامل در آن مناطق برقرار کرد. در لرستان و نواحی دیگر نیز گروهی از سرکشان را برانداخت. در سالهای 1252 و 1255 در غیاب محمدشاه نایب السلطنه بود. در سال 1257 حکمران فارس شد. در سال 1290 که ناصرالدین شاه عازم فرنگ بود او را به نیابت سلطنت در تهران گذاشت. (معتمد الدولة، 1391: مقدمه، 1) وی در غیاب ناصرالدین شاه با علمای بزرگ تهران مثل حاجی ملاعلی کنی با دستیاری مأمورین روسیه توطئه ای بر ضد سپهسالار ترتیب داد و موفق شد که شاه را به عزل سپهسالار وادار کند ولی خود او متهم شد که با انگلیسی ها مربوط است به همین جهت مورد بی مهری شاه قرار گرفت. پس از چندی اجازه گرفت که به مکه سفر کند. پس از بازگشت به حکومت فارس رسید. او در سن هفتاد و دو سالگی در سال1298 هجری بقعه مبارکه ی کاظمین را تعمیر و مناره ها را مطلّی کرد و عمرش به همین خدمت اسلامی و تألیف کتاب قمقام به پایان رسید(مدرس،1369: 5/332). یک سال بعد از مرگش، جنازه اش را از تهران به کاظمین منتقل کردند و در مقبره ی مخصوص به مقبره ی فرهادیه در باب شرقی کاظمیه که معروف به باب المراد است مدفون گردید.(1)

فرهاد میرزا پس از طلاکاری بقعه ی کاظمین به تألیف کتاب قمقام زخّار پرداخت که شامل شرح زندگی و مقتل حضرت سیدالشهداست که محصول دینی، ادبی و تاریخی عصر قاجار محسوب می شود.(2) کتاب های دیگری از وی بر جای مانده است. جام جم در جغرافیا،(3) زنبیل که به سبک کشکول نوشته شده،(4) کنز الحساب که شرح خلاصة الحساب شیخ بهایی است، نصاب انگلیسی، منشآت و هدایة السبیل(5) که شرح یکی از مسافرت های اوست.(6)

ص: 22

می توان کتاب را به این محورها تقسیم نمود: امویان و مسائل مربوط به معاویه و امام حسن (علیه السلام)، جلوگیری از سلاطین بنی امیه از نشر فضائل اهل بیت، پرداختن به احادیث جعلی، یزید و حکومت وی، حرکت امام حسین (علیه السلام) به سمت کوفه، آثار شهادت امام و اهل بیت و مناظرات ایشان با دشمن، شهادت برخی از شیعیان در دفاع از امام حسین (علیه السلام) و عاقبت برخی از قاتلان، ذکر نامه نگاری های متعدد با یزیدیان از طرف ابن زبیر و ابن عباس، دعوت توابین، قیام مختار، عباسیان و رفتار آن ها با مرقد امام حسین (علیه السلام).

مؤلف قصایدی را در مورد امام حسین (علیه السلام) از سید حمیری، فرزدق، سلیمان بن قبه، نجاشی، هند بنت زید الانصاریه، طرماح بن عدی، عبیدالله بن حر و رجزهایی از اصحاب حضرت در کربلا ذکر می کند(همان، 575 - 605). او در نقل مطالب تاریخی مقلد صرف نبوده و اهتمام داشته که برخی از نقل های تاریخی را محققانه پاسخ گوید و یا در موارد تعارض اقوال به شهرت یا اصحّ روایات نقل تمسک جوید(همان، ص 233، 236، 240، .249، 285، 313، 323، 330، 331، 342، 363، 365، 445) و یا در مواردی به تحلیل وقایع تاریخی پرداخته(همان، ص 348، 352، 441، 463 - 464) یا در مورد تاریخ ولادت امام حسین (علیه السلام) که پس از کنار هم قرار دادن اقوال مختلف تاریخ آخر ماه ربیع الأول را برمی گزیند(همان، ص 32؛ یا توضیح در مورد «لقد وطیء الحسنان و شقّ عطفای»: ص 39 - 40) و یا درباره ی حضور امّ کلثوم در کربلا، وی را دختر حضرت زهرا (س) ندانسته، بلکه او را از زن امیرمؤمنان (علیه السلام) یعنی امّ سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی معرفی می کند(همان، ص 387 - 389). از مطالب مبسوط کتاب فرهاد میرزا پرداختن به قیام توابین و قیام مختاراست(همان، ص 529 - 559). ذکر رفتار عباسیان به ویژه جریان ویرانی کربلا به دست متوکل عباسی از دیگر مطالب کتاب است(همان، ص 560).

از دیگر ویژگی های کتاب قمقام استفاده فراوان و مستمر از کتاب های معتبر و منابع اهل سنت و شیعه است که این امر بر غنای کتاب افزوده و نویسنده بدون حبّ و بغض و دخل و تصرف عین عبارات منابع را گاه به متن عربی و البته بدون ترجمه مختصر نقل کرده است.(1) منابعی مانند الکافی،(همان، 30، 201) تهذیب الأحکام،(همان، 30)

ص: 24

الارشاد،(همان، 29، 32) لهوف،(همان، 32) شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید،(همان، 13، 70) العقد الفرید ابن عبد ربه،(همان، 13، 31) تذکرة الخواص،(1) علل الشرائع، (همان، 30)الأمالی صدوق(همان، ص 31)و ... .

فرهاد میرزا در جای جای کتاب و در معرفی کتاب ها و شناخت مؤلفان به چند طریق ارادت خود را به زعمای بزرگ شیعه نشان می دهد، مانند اینکه گاه به روش آنان یا گفتار آنان تأسی می کند و یا بیشترین توضیح را در شرح حال آنان در باب کتاب شناسی به دست می دهد.

نویسنده با تبحر خاصی که در ادبیات داشته، در سرتاسر کتاب از امثله، اشعار و ضرب المثل های عربی و فارسی بهره برده است. هم چنین از دیگر ویژگی های کتاب را می توان بیان و توضیح و تصحیح اسامی، رجال، اماکن، لغات، مشکلات و امثال است و نویسنده کوشیده به قدر کافی اطلاعات لازم را در اختیار خواننده قرار دهد(برای مطالعه ی بیشتر ر.ک: رحیمی،1383).

بعد نگریستنِ غیرطبیعی به عاشورا از سوی فرهاد میرزا مانند دیگر مورخان و محدثان شیعی سبب شده اخباری غیرمعقول را به نقل از دیگر منابع در اثر خود گرد آورد و علی رغم دیدگاه نقادش از نقد آن روی گرداند.

تمسک به روش ابن اعثم و نقل مطالبی بسیار از او سبب شده نگارش به سبک زبان حال در حدّ تقریبا قابل توجهی در اثر او نمود داشته باشد.(همان، 325 [درخواست علی اکبر مبنی بر تشنه شدن و طلب آب از امام حسین (علیه السلام)]) گرچه فرهاد میرزا در مواردی به فضائل و مناقب اهل بیت اشاراتی جزئی دارد، اما با توجه به روحیه ی سیاست مدارانه ی نویسنده می توان سبک نوشتاری او را با دیگر شیعیانی که با اندیشه ی ایجاد احساس شور و عاطفه به تألیف مقاتلمشغول شدند جدا ساخت، زیرا - چنان که در مقدمه متذکر شده - وی با هدف اولا ذخیره ای برای آخرت خویش و ثانیا برای تجمیع اقوال مختلف در این زمینه به نگارش کتاب پرداخته است. به هر حال با توجه به مطالب پایانی کتاب و نقل احادیثی در فضیلت و ثواب گریه و مرثیه خوانی و نیز اشعار عربی و فارسی جانسوز از شاعرانی مانند دعبل یا دوازده بند محتشم کاشانی، وصال شیرازی و ...(همان، 560 - 605)رویکرد کلی او را تا حدودی عاطفه گرایانه دانست، اما منبع گرایی مؤلف بر اساس منابع متقدم مانند الارشاد و تذکرة الخواص را نباید از یاد برد. یعنی گرچه وی با تکیه به این رویکرد کتاب خویش را سامان داد، اما این رویکرد با توجه به چنین منابعی رخ نموده نه منابع متأخر که این رویکرد در آن ها حاکم است، بلکه وی با توجه سیر تاریخی مدوّن معتبر و البته معقولانه این رویکرد را برای خود برگزیده است.

العابدین دهد، اما به وقت خویش، اگر علی را چیزی باید که بیند هم در پیش فاطمه می کند و از پیش فاطمه بیرون نبرد تا آن گاه که او از دست دشمن بیرون رود، آنگاه با دست خویشتن گیرد، چون علی زین العابدین از دست بنی امیه بیرون آمد آن صحیفه به دست گرفتو اکنون ما داریم و از کل علوم از ماضی و مستقبل تا قیامت چه خواهد بود، خبر داریم و مخزون و محروس است پیش ما و هرگز به دست نااهل و ناجنس آلوده نگردد»(همان،339)

1- نویسنده این روایت را از کتاب بصائر الدرجات(صفار،1404: 1/148 و نیز ر.ک: کلینی، 1388: 1/291، ح6 : 303، ح 1؛ صدوق، 1404: 64؛ طبرسی،1390: 257؛ ابن شهرآشوب،1379: 4/172 و...) نقل کرده، سند این روایت شبیه سند کلینی در کافی است که با پنج طریق به دست ما رسیده و بنابر ضعف منصور بن یونس واقفی،(حلی،1417: 259؛ خویی،1372: 18/353) محمد بن جمهور(ابن غضائری،1364: 92؛ نجاشی،1365: 337)و ابوالجارود(كشی،1363: 2/495؛ ابن غضائری،1364: 61؛ نجاشی،1365: 170؛ خویی، 1372: 21/76) راوی اول روایت ضعیف است.

2- طبق روایات دیگر امام حسین (علیه السلام) ودیعه های امامت را به طور مستقیم به امام سجاد (علیه السلام) سپرد، از این رو نیازی به واسطه گری کسی مانند فاطمه نبوده است. بر فرض وجود واسطه حضرت زینب (س) اولی به واسطه گری خواهد بود نه فاطمه که بنابر آنچه گذشت در سنین نوجوانی به سر می برده است. البته مسعودی در اثبات الوصیة در روایتی حضرت زینب (س) را وصی امام دانسته است،(مسعودی،1426: 272) در کافی روایات دیگری مبنی بر واسطه گری ام سلمه نسبت به سپردن ودائع امامت امام علی (علیه السلام) به امام حسن (علیه السلام) وجود دارد(کلینی،1388: 1/297، ح 3 و 4؛ مسعودی،1426: 167) که با روایات دیگر که دلالت بر بدون واسطه بودن آن دارد متعارض است. (کلینی، پیشین، ج 1، ص 297، ح 1 و 2) روایتی که وصیت امام حسین (علیه السلام) به حضرت زینب(س) را به جهت تقیه و حفظ امام سجاد (علیه السلام) از قتل توصیف کرده(مسعودی،1426: 272) نیز قابل پذیرش نخواهد بود، چرا که بدون تردید این وصایا در خفا و نهان صورت گرفته، بنابراین

ص: 27

دلیلی برای تقیه وجود ندارد.

3- روایتی صحیح السند در کافی که با سه طریق به دست ما رسیده دلالت بر این نکته دارد که امام حسین (علیه السلام) وصایای امامت را پیش از حرکت به سمت عراق به امام سجاد (علیه السلام) سپرد. در این روایت آمده است که امام باقر (علیه السلام) فرمود: چون امام حسین (علیه السلام) كشته شد، محمد بن حنفیه، شخصى را نزد على بن حسین فرستاد كه تقاضا كند با او در خلوت سخن گوید سپس [در خلوت] به آن حضرت چنین گفت: پسر برادرم! می دانى كه رسول خدا (ص) وصیت و امامت را پس از خود به امیر المؤمنین (علیه السلام) و بعد از او به امام حسن (علیه السلام) و بعد از او به امام حسین (علیه السلام) واگذاشت و پدر شما كشته شد و وصیت هم نكرد، و من عموى شما و با پدر شما از یك ریشه ام و زاده على (علیه السلام) هستم. من با این سنّ و سبقتى كه بر شما دارم از شما كه جوانید به امامت سزاوارترم، پس با من در امر وصیت و امامت منازعه و مجادله مكن. على بن حسین (علیه السلام) به او فرمود: اى عمو از خدا پروا كن و چیزى را كه حق ندارى ادعا مكن. من تو را موعظه می كنم كه مبادا از جاهلان باشى، اى عمو! همانا پدرم (ص) پیش از آنكه رهسپار عراق شود به من وصیت فرمود و ساعتى پیش از شهادتش نسبت به آن با من عهد كرد و این سلاح رسول خدا (ص) است نزد من، متعرض این امر مشو كه می ترسم عمرت كوتاه و حالت پریشان شود...»(1) روایتی دیگر بامحتوای سپردن ودائع امامت به امام سجاد (علیه السلام) موجود است.(2)

الدّکة باشد و آن سقط را نام محسن بن حسین (علیه السلام) بود.»(1)

1- همان طور که مؤلف نگاشته نخستین قائل این مطلب یاقوت حموی در معجم البلدان است،(2) اما در منابع کهن فرزندی به نام محسن برای امام حسین (علیه السلام) ثبت نشده است. شیخ عباس قمی نیز بدان صحه گذاشته و از سفر به شام و زیارت آن مکان سخن گفته(3) و می نویسد: «صاحب نسمة السّحر از ابن طىّ نقل كرده كه در تاریخ حلب گفته كه سیف الدّولة تعمیر كرد مشهدى را كه خارج حلب است به سبب آن كه شبى دید نورى را در آن مكان هنگامى كه در یكى از مناظر خود در حلب بود، پس چون صبح شد سوار شد به آنجا رفت و امر كرد آنجا را حفر كردند، پس یافت سنگى را كه بر آن نوشته بود كه این محسّن بن حسین بن على بن ابى طالب است، پس جمع كرد علویّین و سادات را و ازایشان سؤال كرد. بعضى از ایشان گفتند كه چون اهل بیت را اسیر كردند ایّام یزید از حلب عبور مى دادند یكى از زن هاى امام حسین (علیه السلام) سقط كرد بچّه خود را، پس تعمیر كرد سیف الدّوله آن را»(4) مورخان در تعداد فرزندان امام حسین (علیه السلام) شش فرزند و برخی ده فرزند را ذکر کرده اند. شیخ مفید اولاد آن حضرت را این گونه نوشته «علی بن حسین اکبر، علی بن حسین اصغر، جعفر بن حسین، عبدالله بن حسین، سکینه و فاطمه»(5) حسن محمد قمی نیز در تاریخ قم علی اکبر، علی اصغر، جعفر، عبدالله، سکینه و فاطمه و محمد را به عنوان اولاد امام حسین (علیه السلام) ذکر کرده است.(6) سایر مورخان نیز تقریباً همین اسامی را ذکر کرده اند اما نامی از محسن نبرده اند. علی بن عیسی اربلی اولاد آن حضرت را ده عدد ذکر کرده است.(7) اما در بین اسامی مذکور نام محسن یافت نمی شود. بعید نیست که علت عدم ذکر نام محسن در بین اولاد آن حضرت به علت سقط شدن این فرزند بعد از جریان

ص: 29

عاشورا باشد، از این رو مورخان چندان توجهی به ذکر نام این طفل نداشته اند.

2- اما در این باره نکاتی نیاز به توجه است: بر فرض که فاصله ی روز عاشورا تا سقط محسن حدود یک ماه باشد، از این رو انعقاد نطفه یا باید در مسیر راه صورت گرفته باشد که این امر از امام بعید است، یا باید در مکه و یا باید در مدینه انجام پذیرفته باشد که در این صورت سفر زنی باردار با مشقات و سختی هایی که در آن زمان همراه بوده اندکی موجه به نظر نمی رسد. دیگراین که هر زن بارداری که وقایع تلخ و سنگین عاشورا را دیده باشد بدون تردید فرزند سقط خواهد کرد، از این رو بعید است که این زن باردار - که نه اسمی از او موجود است و نه گفتاری بیش از آنچه گذشت - با دیدن آن فجایع و سختی ها توانسته فرزند خود را نگه دارد، مگر آن که گفته شود تقدیر خداوند بر آن بود که این طفل در روز عاشورا از دنیا نرود.

3- بر فرض صحت خبری که در منابع متقدم وجود ندارد، احتمالا این زن باردار همسر یکی از اصحاب امام بوده است و چون فرزند او منتسب به روز عاشورا بوده، او را فرزند امام خوانده اند. به همین خاطر از روی سنگ نوشته ای که فردی آن را دیده، نمی توان فرزندی برای امام دانست.

اهل عَسْقَلان نزد یزید بودند و از وی درخواست كردند تا سر نزدآنان دفن شود و یزید سر را به آنا ن داده، آنان آن را در شهرشان دفن كرده و بر آن بارگا هی ساختند و این در زمان عضد الدوله صورت گرفت.(1) اما بر اساس گزارش دیگری، شخصی در عصر خلافت مستنصر بالله - یكی از خلفای فاطمی - و وزارت بدر جمالی در خواب دید كه سر امام در عسقلان است و در خواب برایش محل آن مشخص شد. او آنجا را نبش كرد و بدر جمالی بارگاهی برای آن ساخت.(2) انتقال سر به این شهرها به سبب عدم قدمت آن و اختلاف در زمان و سبب دفن سر در عسقلان و به طور کلی مخالفت آن با اقوال دیگر و نیز عدم وجود قراین و شواهدی در تأیید آن، غیرمعتبر و مردود است، چنان که برخی از محققانِ معاصر نیز این قول را با دلایلی ردّ کرده اند.(3) نظرات مختلفی در این باره داده شده که نیازی به طرح آن نیست.(4) در نقد و ردّ این قول، باید گفت که به نظر می رسد خلفای فاطمی چنین ادعایی طرح كردند تا ادعای خود مبنی بر انتسابشان به فرزندان فاطمه را ترویج كنند، چنان که برخی از مورخان اهل سنت نیز به این نکته اشاره کرده اند.(5) به علاوه چنان که پیشتر مفصل گذشت این گزارش ها با گزارش مشهور و متقدم تر سازگاری ندارد.

شتر:(1) موجود در شرح الأخبار قاضی نعمان: وی روایت را بر روی استخوان الاغ به تصویر کشیده است.(2)

3. هند همسر یزید و پیش از او همسر امام حسین (علیه السلام):(3) موجود در بحار الأنوار(4)

4. خواب امام به هنگام حرکت از مدینه:(5) موجود در الفتوح ابن اعثم(6)

5. وصیّت امام حسین (علیه السلام) به محمد بن حنفیه و اصلاح طلبی امام:(7) موجود در الفتوح ابن اعثم کوفی(8)

6. امّ سلمه و شیشه ی تربت امام حسین (علیه السلام) و علم به جزئیات شهادت:(9)1. موجود در الهدایة الکبری خصیبی(10)

7. نوحه سرایی جنّیان در عزای حسین بن علی (علیه السلام):(11) به بخش مربوط به این موضوع مراجعه شود.

8. تبدیل عمره ی تمتع به عمره ی مفرده(12) فرهاد میرزا در موضعی دیگر روایتی مخالف آن دارد که تبیین می کند امام در ماه ذی حجه قصد گزاردن حج نداشته و از ابتدا به قصد عمره به مکه وارد شد:(13) موجود در الإرشاد شیخ مفید(14)

ص: 32

9. ملاقات گروهی از ملائکه و جنّیان با امام حسین (علیه السلام) در مدینه:(1) موجود در الهدایة الکبری خصیبی(2)

10. مسلم خواستار معافیت از سفارت و فال اندیشی وی (به فال بد گرفتن ادامه ی مسیر:(3) موجود در الأخبار الطوال دینوری(4)

11. یزید بن مسعود نهشلی و مردم بصره:(5) به بخش مثیر الأحزان مراجعه شود.

12. مصادره ی اموال کاروان یمنی در تنعیم:(6) موجود در أنساب الأشراف بلاذری(7)

13. نوحه ی جنّیان بر امام حسین (علیه السلام) (حدیث ششم معجم کبیر طبرانی به نقل از عمرو بن ثابت: ألا یا عَینُ فَانْهَمِلِی بِجَهْدٍ * فَمَنْ یبْكِی عَلَى الشُّهَدَاءِ بَعْدِی * عَلَى رَهْطٍ تَقُودُهُمُ الْمَنَایا * إِلَى مُتَجَبِّرٍ فِی مِلْكِ عبد:(8) موجود در المعجم الکبیر طبرانی(9)

14. عثمانی بودن زهیر بن قین:(10) موجود در أنساب الأشراف بلاذری(11)

15. پیوستن حرّ به سپاه امام به خاطر ندا دادن سه باره هاتف:(12) موجود در روضة الشهداء(13)

ص: 33

16. تردید فرزند امام حسین (علیه السلام) برای پیشروی و ادامه ی نهضت:(1) موجود در تاریخ طبری(2)

17. کندن چاه در کربلا توسط امام برای رفع تشنگی:(3) موجود در الفتوح1. ابن اعثم کوفی(4)

18. درخواست کمک از طایفه ی بنی اسد:(5) موجود در أنساب الأشراف بلاذری(6)

19. ذلّت پذیری امام با پیشنهاد پذیرش یکی از مفاد سه گانه:(7) موجود در تاریخ طبری(8)

20. درخواست امام برای به تأخیر انداختن یک روزه ی جنگ:(9) موجود در الطبقات الکبری ابن سعد(10)

21. مخیر ساختن امام میان پیروزی بر دشمن یا شهادت:(11) به بخش روضة الشهداء مراجعه شود.

22. مددخواهی امام با عبارت «أما من مغیث یغیثنا و ...»:(12) به بخش الفتوح مراجعه شود.

23. اغراق در کشتن دشمنان توسط سپاه امام حسین (علیه السلام):(13) حرّ بن یزید:1. چهل نفر،(14)

ص: 34

زهیر بن قین: صد و بیست نفر،(1) انیس بن معقل: بیست و چهار نفر،(2) ابراهیم بن حصین: هشتاد و چهار نفر،(3) علی اکبر (علیه السلام): دویست نفر،(4) قاسم بن حسن (علیه السلام): سی و پنج تن،(5) عباس بن علی (علیه السلام): هشتاد نفر:(6) به بخش مربوط به امالی شیخ صدوق مراجعه شود.

24. زیارتی با محتوای روز عاشورا به نام ناحیه ی مقدسه:(7) به بخش بحار الأنوار مراجعه شود.

25. مکیدن زبان و انگشتر امام حسین (علیه السلام) توسط علی اکبر (علیه السلام):(8) موجود در بحار الأنوار(9)

26. توصیفی از حضرت عباس (علیه السلام) و قمر بنی هاشم خواندن او:(10) موجود در مقاتل الطالبیین(11)

27.آمدن امام به بالین حضرت عباس (علیه السلام) و عبارت «الآن إنکسر ظهری و1. انقطع رجائی»:(12) به بخش الفتوح مراجعه شود.

28. نوحه سرایی امّ البنین در بقیع و گریستن مروان بن حکم:(13) موجود در مقاتل الطالبیین(14)

ص: 35

29. سیاه شدن چهره ی حرملة بن کاهل:(1) موجود در تذکرة الخواص(2)

30. وداع امام حسین (علیه السلام) با اهل خیام به سبک زبان حال:(3) موجود در المنتخب طریحی(4)

31. درخواست آوردن پیراهنی کهنه برای امام:(5) فرهاد میرزا این مطلب را از قول شیخ مفید و ابن اثیر نقل کرده در حالی که با مراجعه به این منابع چنین گزارشی یافت نمی شود:(6) موجود در المنتخب طریحی(7)

32. نام بردار شدن «عبدالله رضیع [شیرخواره]» به «علی اصغر» و طلب آب برای سیراب ساختن کودک:(8) : به بخش الفتوح مراجعه شود

33. حفر قبری برای کودک شیرخواره:(9) : به بخش الفتوح مراجعه شود.

34. سپردن ودائع امامت به فاطمه بنت الحسین (علیه السلام):(10) موجود در ناسخ التواریخ(11)

35. اصابت تیر محدّد مسموم سه شعبه به قلب امام و جملات گفته شده از زبان ایشان:(12) موجود در مثیر الأحزان ابن نما(13)

36. زدن دوازده ضربه به بدن امام و جدا ساختن سر ایشان توسط سنان بن انس(14) در بحار الأنوار همین روایت به شمر نسبت داده شده که گذشت: موجود در بحار

ص: 36

الأنوار(1)

37. وزیدن باد سرخ پس از کشته شدن امام حسین (علیه السلام):(2) موجود در الطبقات الکبری ابن سعد(3)

38. تیره و تار شدن آسمان و قابل رؤیت بودن ستارگان در روز:(4) به بخش های متعدد روایات غیر طبیعی پس از شهادت امام مراجعه شود.

39. بریده شدن گوش ام کلثوم:(5) موجود در مناقب ابن شهرآشوب(6)

40. خط و نشان حجاج بن یوسف برای قاتل امام حسین (علیه السلام):(7) موجود در المعجم الکبیر طبرانی(8)

41. بریدن سر امام از قفا:(9) موجود در مناقب آل ابی طالب ابن شهرآشوب(10)

42. بی تابی و جزع و فزع امام سجاد (علیه السلام) در مصیبت از دست دادن پدر و آرام کردنشان توسط حضرت زینب (س):(11) موجود در بحار الأنوار(12)

43. دفن بدن امام و دیگر اصحاب در روز یازدهم توسط بنی اسد:(13) موجود در الطبقات الکبری ابن سعد(14)

ص: 37

44. شنیده شدن صدای هاتفی از آسمان در مدینه:(1) به بخش مربوط به حوادث غیر طبیعی مراجعه شود.

45. فرار دو پسر جعفر طیّار یا طفلان مسلم از اردوگاه ابن زیاد:(2) موجود در مقتل الحسین (علیه السلام) خوارزمی(3)

46. بیست و یک نفر شهدای اهل بیت:(4) به بخش المعجم الکبیر طبرانی(5) مراجعه شود.

47. جوشش خون تازه از زیر سنگ بیت المقدس:(6) به بخش مربوط به حوادث غیر طبیعی مراجعه شود.

48. حک شدن اشعاری خونین رنگ بر روی دیوارها به صورت خودنوشت:(7) موجود در المعجم الکبیر طبرانی(8)

49. باریدن خون تازه از آسمان:(9) به بخش مربوط به حوادث غیر طبیعی مراجعه شود.

50. سرخ رنگ بودن آفاق آسمان:(10) به بخش مربوط به حوادث غیر طبیعی مراجعه شود.

51. گریستن خونین آسمان بر شهادت امام حسین (علیه السلام):(11) به بخش مربوط به حوادث غیر طبیعی مراجعه شود.

ص: 38

52. روایت میثم و علم او به جزئیات شهادت امام حسین (علیه السلام):(1) موجود در الأمالی صدوق(2)

53. پدیدار شدن خورشید بر روی دیوارها به صورت ملحفه های رنگین:(3) به بخش مربوط به حوادث غیر طبیعی مراجعه شود.

54. نوحه ی جنیان بر امام حسین (علیه السلام): مسح الرسول جبینه ...:(4) به بخش المعجم الکبیر طبرانی مراجعه شود.

55. شنیده شدن صدای منادی در آسمان: «ای قاتلان ظالم حسین! شما را بشارت به عذاب...:(5) موجود در الفتوح ابن اعثم کوفی(6)

56. سوار شدن زنان و کودکان بر شتران بی جهاز:(7) موجود در لهوف ابن طاووس(8)

57. پوشیده شدن زنان اهل بیت توسط زنی از کوفیان:(9) : موجود در لهوف ابن طاووس(10)

58. سوراخ شدن ران ابن زیاد:(11) به بخش روضة الشهداء مراجعه شود.

59. تلاوت آیه ای از قرآن توسط سر بی بدن امام حسین (علیه السلام) بر روی نیزه:(12) : موجود در الإرشاد شیخ مفید(13)

ص: 39

60. غل جامعه بر بدن امام سجاد (علیه السلام):(1) موجود در أسرار الشهادة(2)

61. اظهار پشیمانی یزید بر قتل امام حسین (علیه السلام):(3) موجود در الطبقات الکبری ابن سعد(4)

62. اشعار موجود بر روی سنگ های کنیسه ها پیش از بعثت پیامبر با مضمون خبر از شهادت امام حسین (علیه السلام):(5) موجود در المعجم الکبیر طبرانی(6)

63. داستان راهب قنسرین:(7) موجود در مناقب آل ابی طالب (علیه السلام)(8)

64. روایت فردی در مورد مردی که به کعبه پناه برده و از افرادی بود که سر1. امام حسین (علیه السلام) را با پنجاه نفر برای یزید بردند که در طی مسیر مکاشفه ای به او دست داد و پیامبر (ص) برای او طلب مغفرت نکرد:(9) به بخش الهدایة الکبری و شرح الأخبار مراجعه شود.

65. طی منازل مختلف از کوفه تا دمشق [به نقل از کامل بهایی و مقتل منسوب به ابومخنف](10)

66. خواهش و تحویل اندکی پول به شخصی از سوی ام کلثوم تا سرها را پیشاپیش ببرند:(11) موجود در مناقب ابن شهرآشوب(12)

ص: 40

67. رقص و پای کوبی شهر شام به مناسبت ورود کاروان اهل بیت:(1) موجود در کامل بهایی(2)

68. هدایت یافتن یزید و معاویه در مشاجره ی حضرت زینب (س) و یزید:(3) موجود در تاریخ طبری(4)

69. مشاجره ی قیصر روم با یزید و احترام به سم الاغ حضرت عیسی(5) [چنانکه گذشت در منابع پیشین مشاجره ی سفیر روم ذکر شده نه قیصر]: موجود در مثیر الأحزان ابن نما(6)

70. خطبه ی امام سجاد (علیه السلام) در مسجد دمشق:(7) موجود در الفتوح ابن اعثم کوفی(8)

71. خواب سکینه در کاخ یزید:(9) موجود در أسرار الشهادة دربندی(10)

72. درخواست یزید از علی بن حسین (علیه السلام) و عمر بن حسن (علیه السلام) مبنی بر کشتی گرفتن با پسرش خالد:(11) به بخش تاریخ طبری مراجعه شود.

73. درخواست امام سجاد (علیه السلام) از یزید بر گذاردن سرپرستی برای اهل بیت از فاصله ی شام تا مدینه:(12) موجود در لهوف ابن طاووس(13)

ص: 41

74. بشیر حامل خبر شهادت امام حسین (علیه السلام) به اهل مدینه:(1) موجود در مثیر الأحزان(2)

75. حضور فاطمه بنت علی در کربلا:(3) به بخش تاریخ طبری مراجعه شود.

76. کور شدن شاهد قتل امام توسط پیامبر (ص):(4) به بخش شرح الأخبار مراجعه شود.

77. خاکستر یا مبدل به آتش شدن طلای دختر امام حسین (علیه السلام):(5) به بخش مربوط به حوادث غیر طبیعی مراجعه شود.

78. سوختن دست ها و صورت های زنان به خاطر زعفران های ربوده شده از خیمه ی امام:(6) به بخش مربوط به حوادث غیر طبیعی مراجعه شود.

79. استفاده ی زنان از ورس های ربوده شده از خیمه ی حسین (علیه السلام) و مبتلا به برص:(7) به بخش مربوط به حوادث غیر طبیعی مراجعه شود.

80. حضور امام باقر (علیه السلام) در کربلا و بیست و سه ساله بودن امام سجاد (علیه السلام):(8) موجود در الأخبار الطوال دینوری(9)

منابع کهن و جامع شیعی مانند الإرشاد و لهوف سبب شده است کتاب قمقام زخّار به عنوان کتابی تاریخی و تا حدی تحلیلی جلوه پیدا کند تا کتابی که در زمره ی مناقب قرار گیرد، گرچه درمواردی به فضائل و مناقب اهل بیت اشاراتی جزئی دارد، اما با توجه به روحیه ی سیاست مدارانه ی نویسنده می توان سبک نوشتاری او را با دیگر شیعیانی که با اندیشه ی ایجاد احساس شور و عاطفه به تألیف مقاتل مشغول شدند جدا ساخت، زیرا - چنان که در مقدمه متذکر شده - وی با هدف اولا ذخیره ای برای آخرت خویش و ثانیا برای تجمیع اقوال مختلف در این زمینه به نگارش کتاب پرداخته است.

2- حشو و زائدات بی شمار در تاریخ شهادت امام حسین (علیه السلام) و نبود منبعی جامع و به دور از اخبار غیر معتمد و بدون سند سبب شده تا اهتمام فرهاد میرزا را به نگاشتن کتابی این چنین وادار سازد. در دسترس بودن منابع متعدد و علاقه ی بی حدّ نویسنده انگیزه ی او را در تألیف این اثر دوچندان ساخته است. ارادت و علاقه ی بی شمار وی به خاندان اهل بیت سبب نشده تا او مانند کسانی مثل کاشفی، دربندی و ... به نقل اخبار بحث برانگیز بپردازد و جانب تحقیق در این زمینه را فراموش نکرده و با تحلیل های متعدد نسبت به منابع هر گزارشی، سعی خود را بر ارائه ی مطلبی معقول و متناسب با اخبار معتبر و معتمد مصروف داشته است.

3- گرچه نگاه وی به عاشورا فراتاریخی و فراطبیعی است و جنبه ی اصلاحی آن را در نظر خود مجسم کرده، اما روایات مورد توجه او نیز همچون محدثان قرن چهارم و پنجم وابسته به عقاید آن ها شکل گرفته است. رویکردی که به واقعه ی عاشورا نیز داشته رویکردی عاقلانه و در خور تمجید است، گویا وی تشیع خود را برخاسته از معقول نگرانی مانند شیخ مفید و ... گرفته و به هر مطلبی که حاکی مناقب و فضائل است نگاهی نقدآمیز داشته است. با این حالکتاب وی، از مواردی مشکوک تحریفی هم چون منابع پیشین مصون نیست. بعد نگریستن غیرطبیعی به عاشورا از سوی فرهاد میرزا مانند دیگر مورخان و محدثان شیعی سبب شده اخباری غیرمعقول را به نقل از دیگر منابع در اثر خود گرد آورد و علی رغم دیدگاه نقادش از نقد آن روی گرداند.

ص: 43

قاهره: دار الآفاق العربیة.

_ قمى، حسن بن محمد بن حسن(1361). تاریخ قم. ترجمه: حسن بن على بن حسن عبدالملک قمى، تحقیق: سیدجلال الدین تهرانى، تهران: توس.

_ قمی، عباس (1379)، منتهى الآمال فى تواریخ النبى و الآل علیهم السلام، قم: دلیل.

_ ---------------- (1421)، نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم. نجف: المکتبة الحیدریة.

_ کشى، محمدبن عمر(1363)،رجال الکشی، تحقیق: مهدى رجایى، قم: مؤسسة آل البیت.

_ کلینی، محمد بن یعقوب (1388)، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

_ مدرس، میرزا محمد علی(1369)، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب. تهران: خیام.

_ مسعودى، على بن حسین(1426)،اثبات الوصیة. قم: انصاریان.

_ معتمد الدولة، حاجی فرهاد میرزا (1391).قمقام زخّار و صمصام بتّار، تلخیص: غلامحسین انصاری، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل._ مفید، محمدبن محمدبن نعمان عکبری بغدادی (1413)،الارشاد، تحقیق مؤسسة آل البیت، قم: کنگرۀ شیخ مفید.

_ نجاشی، احمد بن على(1365)، رجال النجاشی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین.

_ نویری، شهاب الدین(1423 ق) نهایة الأرب فی فنون الأدب، قاهرة: دار الکتب و الوثائق القومیة.

ص: 45

ص: 46

البلاغة العربیة»، اثر بدوی طبانه از این جمله اند. در مورد اقتباس از قرآن نیز کتاب هایی به دست آمد که بخشی از آن ها به بحث اقتباس و اقتباس از قرآن اختصاص دارد که عبارتند از: «الاتقان» سیوطی؛ «دستورالعلماء» اثر احمد نگری؛ «خزانة الادب و غایة الارب» نوشتۀ ابن حجة و «شبهات و ردود حول القرآن الکریم» تألیف محمد هادی معرفت. در این میان، عبدالملک بن محمد ثعالبی در کتاب «الاقتباس من القرآن الکریم» به صورت ویژه و علی صباغی در مقاله «نقد و بررسی اقتباس از قرآن با نگاه بلاغی»، چنان که از نام اثر او پیداست، با نگاه بلاغی به نقد و بررسی اقتباس از قرآن پرداخته اند. در مطالعات و تحقیقات صورت گرفته، به مقالاتی برخوردیم که دربارۀ مفهوم شناسی اقتباس، اقسام و مصادیق آن در سخنان معصومان (علیه السلام) نوشته شده اند که مقالۀ «اقتباس های قرآنی در نهج البلاغه»، نوشتۀ حمید عباس زاده؛ مقالۀ «بازخوانشی از اقتباس های قرآنی در صحیفۀ سجادیه (مطالعۀ موردی دعای اول تا هفتم)»، اثر فتحیه فتاحی زاده، عارفه داودی و مرضیه محصص؛ مقالۀ «اقتباس ها و استنادهای قرآنی امام رضا (علیه السلام) در حدیث امامت»، از فتحیه فتاحی زاده، حسین افسر دیر و عصمت رحیمی و مقالۀ «کارکرد تفسیری اقتباس های قرآنی خطبه های حضرت زهرا(س)»، تألیف فتحیه فتاحی زاده و حسین افسر دیر از این دسته اند. تا آنجا که از عهدۀ تحقیق نگارندهبرآمد، آثاری که نویسندۀ آن ها به اقتباس های قرآنی اشعار اهل بیت (علیه السلام) پرداخته اند، عبارت است از: مقالۀ «اقتباسات قرآنی دیوان منسوب به امام سجاد (علیه السلام)»، نوشتۀ شهریار همتی، نورالدین پروین و مهدی حاجیان که در آن اقسام و مصادیق اقتباسات قرآنی دیوان منسوب به امام سجاد (علیه السلام) مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. مقالۀ «بررسی و تحلیل تطبیقی مضامین زهد در دیوان منسوب به امام حسین (علیه السلام) و دیوان حافظ» اثر مرتضی براری رئیسی و حسین تکتبار فیروزجایی نیز در ذیل برخی از مصادیق مورد بحث خود به دو مورد از اقتباس های قرآنی امام حسین (علیه السلام) اشاره کرده است (براری رئیسی، تکتبار فیروزجایی، 1395: 110). در منابعی که ذکر شد، صرفاً به اقتباس، اقسام آن، حکم اقتباس از قرآن، اقتباس های قرآنی در نهج البلاغه، صحیفۀ سجادیه، خطبه های حضرت زهرا(س)، حدیث امامت و اشعار منسوب امام سجاد (علیه السلام) پرداخته شده و پیرامون اقتباس های قرآنی اشعار منسوب به امام

ص: 49

حسین (علیه السلام) پژوهشی صورت نگرفته است؛ به همین جهت این مقاله قصد دارد به ذکر گونه های اقتباس از قرآن کریم، در اشعار امام حسین (علیه السلام) و شرح و بیان مصادیق آن بپردازد؛ لذا سؤال اساسی این نوشتار عبارت است از اینکه: در اشعار منسوب به امام حسین (علیه السلام) کدام گونه های اقتباس صورت گرفته و مصادیق آن چیست؟ برای پاسخ به این سؤال، ابتدا به مفهوم شناسی اقتباس و ذکر اقسام آن می پردازیم و سپس مصادیق آن را در اشعار منسوب به امام حسین (علیه السلام) بیان می کنیم.

کلام منثور یا منظوم، بدون اشاره به منبع آن می آید (النویری، بی تا: 7، 182؛ تفتازانی، 1416: 471؛ قلقشندی، بی تا، 1: 237؛ احمد نگری، 1395: 1، 146؛ سیوطی، 1421: 1، 366). ابن حجة حموی(1)معتقد است می توان در متن اقتباس شده عبارتی را کم و زیاد، مقدم و مؤخر و یا تبدیل کرد (ابن حجة حموی، 1425: 4: 359). به عنوان مثال برای تغییر در متن اقتباس شده، به صورتی که از آن عبارتی کم یا تبدیل شده باشد، می توان به اقتباس حضرت زهرا(س) در خطبۀ فدکیه اشاره کرد که در آن آیة «کَلاَّ بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِهِمْ مَا کَانُوا یَکْسِبُونَ» (المطففین، 14) با تعبیر «...کلّاً بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِکُمْ...» (طبرسی، 1403: 1، 106) خطاب به حاضران در مسجد مدینه صورت می گیرد و از آیۀ مقتبَس «مَا کَانُوا یَکْسِبُونَ» حذف و ضمیر متصل «هم» در «قُلُوبِهِمْ»، به «کم» در «قُلُوبِکُمْ» تبدیل می شود. (2)

نمونة دیگری که در آن، عبارتی به آیۀ مقتبَس اضافه شده، حدیث امامت است که طی آن امام رضا (علیه السلام)، عبارت «داعِیَ اللَّهِ» را از آیه «یا قَوْمَنا أَجیبُوا داعِیَ اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُجِرْکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلیم» (الأحقاف، 31)، اقتباس نموده و با اضافه نمودن عبارت «الی» با تعبیر «الدَّاعِی إِلَی اللَّه» می فرمایند: «...الْإِمَامُ أَمِینُ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ خَلِیفَتُهُ فِی بِلَادِهِ وَ الدَّاعِی إِلَی اللَّه...» (کلینی، 1362: 1، 200).(3)

به عنوان نمونه برای اقتباسی که در آن تقدیم و تأخیر صورت گرفته است،می توان به اقتباس در شعر منسوب به امام سجاد (علیه السلام) اشاره کرد که طی آن می فرمایند:

عَظیمٌ هَولُهُ وَ النَّاسُ فِیهِ/حَیارَی مِثلُ مَبثُوثُ الفَراشِ (علی بن حسین (علیه السلام)،

ص: 51

1436: 111)

بزرگی هراس روز قیامت به قدری است که مردم در آن روز مثل ملخ های پراکنده سرگردانند.

در این بیت، تعبیر «مَبثُوثُ الفَراشِ» از آیۀ «یوْمَ یکونُ النَّاسُ کالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ» (القارعه، 4) اقتباس شده به نحوی که در عبارات آن تقدیم و تأخیر صورت گرفته است.(1)

الْکافِرینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لاَ یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٍ» (المائده،54) اقتباس شده است (فتاحی زاده، افسر دیر، 1395: 174)، بدون اینکه در معنای جمله مقتَبَس تغییری صورت بگیرد.

3-2-1-2. اقتباس با تغییر معنای مقتَبَس؛ مانند اقتباس عبارت «بَوارِ» از آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوار» (ابراهیم، 28) در شعر:

تَفَکر أینَ أصحَابُ السَّرَایا/ وَ أربَابَ الصَّوَافِنِ وَ العِشَارِ/کأَن لَم یخلَقُوا أَو لَم یکونُوا/ وَ هَل حَی یصانُ عَنِ البَوَارِ! (علی بن حسین (علیه السلام)، 1436: 90-91)

فکرکن! صاحبان لشگرها، اسب ها و شترها کجا هستند. انگار که اصلاً خلق نشده و نبوده اند. آیا موجود زنده ای هست که از مرگ و هلاکت در امان بماند؟

چنان که می بینیم در این شعر، عبارت «بَوار» به معنای مطلق آن «مرگ و هلاکت» (راغب اصفهانی،1412: 152) برای همه انسان ها آمده و از معنایقرآنی آن «وضع پیشوایان کفر و رؤسای ضلالت(1)» (طباطبایی، 1417: 12، 55) تغییر پیدا کرده است.

رضی، 1414: 492)

بدانید اگر ساکنان این قبرستان اجازه سخن گفتن داشتند، به شما خبر می دادند که بهترین توشه آخرت، تقوا است.

3-2-2-2. اقتباس مردود: جملات و عبارات قرآن به نحوی به کار برود که آنچه را که خداوند به خود نسبت داده است، به اقتباس کننده نسبت داده شود؛ چنان که یکی از بنی مروان، ذیل متن شکایت نامه ای که از کارگزارش شده بود، نوشت: «إِنَّ إِلَینَا إِیابَهُمْ، ثُمَّ إِنَّ عَلَینَا حِسَابَهُم» (الغاشیه، 25-26)؛ یعنی: همانا بازگشتشان به سوی ماست، سپس حسابرسی آن ها به عهده ماست یا اینکه ازآیات قرآن برای مزاح و تمسخر استفاده شود (ابن حجة، 1425: 357)، مثلاً هنگام دیدن کسی به مزاح گفته شود: «خُذُوهُ فَغُلُّوهُ» (حاقّة، 30) او را بگیرید و به غل و زنجیرش بکشید.

3-2-2-3. اقتباس مباح: اقتباس از قرآن در اشعار، قصه ها و اساساً در متون غیر دینی به شرط آنکه از خصوصیات اقتباس مردود به دور باشد (ابن حجة، 1425: 357)، مثل اقتباس از آیه «لَکُم دّینُکُم وَ لِیَ دِینِ» (الکافرون، 6) در شعر زیر:

«مرا شکیب نمی باشد ای مسلمانان/ ز روی خوب لَکُم دّینُکُم وَ لِی دِینِی» (سعدی، 1376: 528)

مصادف بود، به همین جهت در صدر اسلام از منظر دین، شعرای متعهد از غیر آن تفکیک شده و آنانی که اهل ایمان، عمل صالح،یاد خدا و ظلم ستیزی نبودند، مورد سرزنش آیات الهی قرار گرفتند(1) (شعراء، 224 - 227) و در مقابل، سرایندگان پایبند به ارزش ها در کلام پیامبر اعظم(ص)، به ناصران رسول خدا(ص) و تأییدشدگان روح القدس، تعبیر شدند(2) (مفید، 1413 ق: 1، 177). اهل بیت (علیه السلام) نیز برای هدایت و تربیت جامعه از هنر شعر استفاده کردند؛ با این حال، شعر سرودن توسط معصومان (علیه السلام) و اعتبار اشعار منسوب به ایشان مورد بحث و مناقشه است (ن.ک: محمدی ری شهری، 1388: 14، 401) که این اختلاف نظر در صحت یا عدم صحت انتساب شاعری به اهل بیت (علیه السلام) در مورد اشعار منتسب به امام حسین (علیه السلام) نیز مطرح شده که نیاز به بحث و بررسی پژوهمندانه دارد.

1. «دیوان الإمام الحسین (علیه السلام)»، متعلق به قرن هشتم هجری که در کتابخانه «بایزید» واقع در استانبول ترکیه دو نسخه از آن وجود دارد و در قالب کتاب «أدب الحسین (علیه السلام) و حماسته»، شامل 146 بیت شعر، توسط احمد صابری همدانی در قم، مؤسسة النشرالاسلامی التابعة لجماعة المدرسین در سال 1415 قمری به چاپ رسیده است.(1)

2. «القول الحَسَن فی شعر الحسین (علیه السلام)» اثر عبدالقادر الناصر که در شهر مدینه کتاب خانۀ عارف حکمت، نسخه ای از آن، با 30 صفحه وجود دارد و برخی (ن.ک: محمدی ری شهری، 1388: 14، 415) کتاب دیگری را به همین نام به شاعری شیعه به نام ابن حجاج نسبت داده اند، در حالی که کتاب شعر منسوب به او «الحسنُ من شعر الحسین» است که شریف رضی از اشعار ابن حجاج برگزیده است (ن.ک: قمی، 1368: 1، 256)

3. دیوان الإمام الحسین بن علی بن ابی طالب (علیه السلام)، تألیف شیخ محمدحسین، فرزند شیخ محمد باقر بیرجندی با تخلص ضیائی که اشعار دیوان گردآورده او توسط میرزا محمد علی بن محمد طاهر مدرس خیابانی تبریزی، ضمن کتاب «الدرالثمین» ذکر شده که همان «دیوان المعصومین» است (آقا بزرگ تهرانی، 1403: 9، 249).

4. «دیوان الحسین بن علی (علیه السلام)»، با 54 قطعه شعر در 293 بیت (محمدی ری شهری، 1388: 14، 415) که با جمع آوری و شرح محمد بن عبدالرحیم مارِدینی و مقدمه حامد خفاف، در سال 1412 قمری، توسط دارالمختارة العربیة به زبان عربی منتشر شده و

ص: 56

بعد از آن یک بار در سال 1381 شمسی با عنوان «دیوان منسوب به امام حسین (علیه السلام)»، توسط امیر هوشنگ دانایی، ترجمه و در نشر موعود تهران چاپ گردیده و بار دیگر در انتشارات خورشیدآفرین تهران، با عنوان «دیوان امام حسین (علیه السلام)»، در سال 1383 شمسی، توسط امیر جابری ترجمه و منتشر شده است (صحتی سردرودی، 1384: 89-90).

5. کتاب پروانه های پراکنده: مجموعه اشعار منسوب به امام حسین (علیه السلام)، با بیش از 50 شعر مختلف از امام حسین (علیه السلام)، در پنج بخش: اخلاقی، سیاسی، اعتقادی، اجتماعی، شخصی و خانوادگی، تألیف داود کمیجانی با اعراب گذاری اشعار و ترجمه به فارسی و انگلیسی، توسط عزیز مهدی و عبدالله حسن متوصل که توسط مؤسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی به سال 1390 شمسی در تهران به چاپ رسیده است.(1)

ابن عدیم، 22 بیت؛ الملهوف سید بن طاوس، 15 بیت؛ کشف الغمة اربلی، 129 بیت؛ البدایة و النهایة ابن کثیر دمشقی، 22 بیت؛ اعلام الدین و ارشاد القلوب بحرانی، 4 بیت؛ مثیر الاحزان ابن نما حلی، 19 بیت؛ جواهر المطالب فی مناقب الإمام الحسین بن علی بن أبی طالب (علیه السلام) اثر محمّد بن احمد دمشقی، 19 بیت؛ الفصول المهمة ابن صباغ، 34 بیت؛ عوالم العلوم بحرانی، 75 بیت؛ تسلیة المجالس از محمّد بن ابی طالب، 43 بیت؛ احقاق الحق نوراللّه شوشتری، 125 بیت؛ بحارالانوارمجلسی، 147 بیت؛ ینابیع المودة قندوزی، 43 بیت؛ نورالابصار شبلنجی، 20 بیت؛ اعیان الشیعه عاملی، 36 بیت و ملحقات احقاق الحق سید شهاب الدین مرعشی نجفی، 28 بیت (محمدی ری شهری، 1388: 14، 406). افزون بر منابع مذکور، اشعار منسوب به امام حسین (علیه السلام)، با کمیت و کیفیت مختلف در آثار متأخر نیز ذکر شده است به طوری که غالب مکتوبات پیرامون آن حضرت خصوصاً کتاب هایی که به تدوین سخنان حضرتشان پرداخته اند(1)، مشتمل بر ابیاتی از اشعار منسوب به ایشان است.

حسین (علیه السلام) 296 بیت است، که 133 بیت آن در منابع متقدم و معتبر آمده است؛ 18 بیت، اشعاری است که امام (علیه السلام) به اشعار دیگران تمثل جسته اند و 145 بیت، اشعار مکتوب در دیوان منسوب به ایشان است که با اشعار مذکور در منابع متقدم مشابهت ندارد (ن.ک: محمدی ری شهری، 1388: 14، 417) و از جانب برخی از نویسندگان مورد تشکیک واقع شده است(1)؛ چراکه در کتب تراجم کهن به این دیوان اشاره ای نشده و بعضی از اشعار آن دارای ضعف وزنی و لفظی هستند(2) (جلالی، بی تا: 95)، لیکن مضمون اشعار منسوب به امام (علیه السلام) که در منابع متقدم و معتبر آمده است با گزاره های مستند حدیثی، به عنوان شاهد یا متابع(3)کاملاً تأیید می شود و همچنین برای اشعاری که آن حضرت بدان تمثل جسته اند، مستنداتی قابلتوجه در مآخذ مختلف وجود دارد.

ومَن»

کسی که به ریسمان خدا چنگ بزند، هرگز چیزی به او ضرر نمی رساند. و کیست که بتواند با خدا دشمنی بورزد و به او زیان برساند؟ او کیست؟

بیت هجدهم

«ما خابَ مَن خابَ کَمَن/ یَوما إلَی الدُّنیا رَکَن»

هیچ کس زیان ندید به قدر کسی که حتّی به اندازه یک روز به دنیا میل پیدا کرد. (اربلی، 1381: 2، 37)

در بیت نهم شعر پیش گفته، امام حسین (علیه السلام) در مقام موعظه نسبت به «چنگ زدن به ریسمان الهی» از آیات «قُلْ لَوْ کانَ مَعَهُ آلِهَةٌ کما یقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلی ذِی الْعَرْشِ سَبیلاً»(1) (الإسراء، 42) و «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کریم، ذی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِیالْعَرْشِ مَکین»(2) (التکویر، 20)؛ و در بیت هجدهم با یادآوری مصداقی از مصادیق «زیان کاری» که نتیجه «تمایل به دنیا» است، از آیه شریفه «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکاها، وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها»(3) (الشمس، 10) اقتباس نموده اند.

موارد دیگری از اقتباس جزئی در اشعار منسوب به امام حسین (علیه السلام) به دست آمد که برای رعایت اختصار فقط به آن ها اشاره می شود:

- اقتباس عبارت «ارحَم» در مصراع «فَارحَم عُبَیدا إلَیک مَلجاهُ» (ابن شهر آشوب، 1379: 4، 69) از آیه «وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیرُ الرَّاحِمین» (المؤمنون، 118).

- اقتباس عبارت «ذِی الجَلالِ» در مصراع «یشکو إلی ذِی الجَلالِ بَلواهُ» (ابن شهر آشوب، 1379: 4، 69) از آیه «تَبارَک اسْمُ رَبِّک ذِی الْجَلالِ وَ الْإِکرام» (الرحمن، 78).

ص: 61

- اقتباس تعبیر «رَیبَ المَنونِ» در مصراع «لکنَّ رَیبَ المَنونِ ذو نَکدٍ» (ابن عساکر، 1415: 14، 185) از آیه «أَمْ یقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیبَ الْمَنُون» (الطور، 30).

- اقتباس عبارت «وَبیلاً» در بیت «أذُلَّ الحَیاةِ وذُلَّ المَماتِ / وَ کلّاً أراهُ طَعاما وَبیلاً»(راغب اصفهانی: 2، 156) از آیه «فَعَصی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْناهُ أَخْذاًوَبیلا» (المزمل، 16).

- اقتباس تعبیر «اللّهُ یعلَمُ» در مصراع «اللّهُ یعلَمُ أنَّ ما بِیدَی یزیدَ لِغَیرِهِ «(اربلی، 1381: 2، 35) از آیات «لَوْ کانَ عَرَضاً قَریباً وَ سَفَراً قاصِداً لاَتَّبَعُوک وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیهِمُ الشُّقَّةُ وَ َیحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکمْ یُهْلِکونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللَّهُ یعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ» (التوبة، 42) و «إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهُ یعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللَّهُ یشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقینَ لَکاذِبُون» (المنافقون، 1).

- اقتباس ترکیب «الحَقِّ المُبینِ «در مصراع «ولَیسَ عَلَی الحَقِّ المُبینِ طَخاءُ» (اربلی، 1381: 2، 35) از آیات «یَوْمَئِذٍ یوَفِّیهِمُ اللَّهُ دینَهُمُ الْحَقَّ وَ یعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبینُ» (النور، 25) و «فَتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبین» (النمل، 79).

- اقتباس جمله «حَیثُ یَشاءُ» در مصراع «یَزیدٌ ولَیسَ الأَمرُ حَیثُ یَشاءُ» (اربلی، 1381: 2، 35) از آیه «وَ کذلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الْأَرْضِ یتَبَوَّأُ مِنْها حَیثُ یَشاءُ نُصیبُ بِرَحْمَتِنا مَنْ نَشاءُ وَ لا نُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ» (النور، 25).

- اقتباس تعبیر «خَیرِ البَرِیَّةِ «در مصراع «أما کانَ مِن خَیرِ البَرِیةِ أحمَدِ» (ابن شهر آشوب، 1379: 4، 108) از آیه «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِک هُمْ خَیرُ الْبَرِیَّة» (البینة، 7).

می باشد که به برخی از آن ها اشاره می شود:

4-3-3-1. فِی المُناجاةِ مَعَ رَبِّ الأَربابِ: نمونه ای از اقتباس متغیر را در شعر مناجاتی منتسب به امام حسین (علیه السلام) می توان یافت که در آن به جهت اقتضای ساختاری شعر، عباراتی از آیه «فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَكْرَمَن»(1) (الفجر، 15)، با تغیراتی اندک در بیت زیر آمده است:

«إذَا ابتَلی بِالظَّلامِ مُبتَهِلاً/ أکرَمَهُ اللّهُ ثُمَّ أدناهُ»

(خوشابه حال کسی که) هر گاه هنگام تاریکی ها به خداوند تضرّع کند، او، گرامی اش می دارد و به خود، نزدیکش می کند. (ابن شهر آشوب، 1379: 4، 69)

نکته مهمی که در این اقتباس جلب توجه می کند، استفاده عبارات اقتباس شده از آیه، در معنا و دلالتی جدید است که از شاخصه های اقتباس به حساب می آید.

4-3-3-2. فِی الاِستِغناءِ بِالخالِقِ عَنِ المَخلوقِ: بیت دیگری که در آن با اقتباس جزئی از قرآن کریم، فعل و اسمی که در آیه آمده است به فعل و اسمی دیگر با تغییر صیغه تبدیل شده، عبارت است از بیت:

«وَاستَرزِقِ الرَّحمنَ مِن فَضلِهِ/ فَلَیسَ غَیرَ اللّهِ مِن رازِقِ»

از فضل (خدای) رحمان، روزی بخواه! زیرا جز او کسی روزی دهنده نیست. (ابن عساکر، 1415: 14، 186)مصراع اول این بیت، اقتباس از جمله امری «وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ» از آیه «وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکمْ عَلی بَعْضٍ لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکلِّ شَی ءٍ عَلیما» (النساء، 32)، آمده که در آن اقتباس متغیر از نوع «تبدیل» صورت گرفته است.

مصادیق اقتباس متغیر در اشعار منسوب به امام حسین (علیه السلام) پربسامد است و در بررسی اشعار آن حضرت موارد زیادی از این قسم به دست آمد که بین آن ها به جز دو مصداق

ص: 63

پیش گفته، موارد زیر به چشم آمدنی است:

- اقتباس جمله «أنتَ مَولاهُ» در مصراع «یا رَبِّ یا رَبِّ! أنتَ مَولاهُ «(ابن شهر آشوب، 1379: 4، 69) از آیه «...رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرین» (البقرة، 286) با تبدیل ضمیر متصل «ه»، در صیغه مفرد مذکر غائب به ضمیر متصل «نا»، در صیغه متکلم مع الغیر.

- اقتباس جمله «عَلَیک مُعتَمَدی» در مصراع «یا ذَا المَعالی عَلَیک مُعتَمَدی» (ابن شهر آشوب، 1379: 4، 69) از تعبیر «عَلَیهِ تَوَکلْتُ» که در سوره های التوبة، 129؛ هود، 88؛ یوسف، 67؛ الرعد، 30 و آیه «وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فیهِ مِنْ شَی ءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذلِكُمُ اللَّهُ رَبِّی عَلَیْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنیب» (الشوری، 10) آمده است و در تفاسیر «عَلَیهِ تَوَکلْتُ» به «معتمدی علیه» تفسیر شده است (خطیب، (1424): 13، 24). چنانچه می بینیم در این اقتباس هم تبدیل، صورت گرفته است و هم تغییر غیاب به خطاب.

- اقتباس عبارات آیه «یُریدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُون» (الصف، 8)، در بیت «یُریدُ الجاحِدونَ لِیُطفِئوهُ / و یَأبَى اللّهُ إلّاأن یُتِمَّه» (ابن شهر آشوب، 1379: 4، 72) که در آن فعل جمع به مفرد، اسم ظاهر به ضمیر و اسم فاعل ثلاثی مزید به فعل مضارع در همان ریشه مبدل شده است.

- اقتباس ترکیب «یومَ القِیامَة» و فعل «یخسَرُ» در بیت «وشیعَتُنا فِی النّاسِ أكرَمُ شیعَةٍ / و مُبغِضُنا یَومَ القِیامَةِ یَخسَرُ» (طبرسی، 1403: 2، 302) از آیات: الأنعام، 12؛ النحل، 27؛ الکهف، 105؛ الشوری، 45 و آیه «فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبین» (الزمر، 15)، که در آن فعل جمع مذکر غایب به فعل مفرد مذکر غایب، تغییر یافته است.

- اقتباس جمله ای از آیه «إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمین» (الأعراف، 54) در مصراع «وإنَّمَا الأَمرُ إلَى الجَلیلِ« (مفید، 1413: 2، 93) که در آن، «ألا» از ادات تنبیه به «انما» از ادات حصر و ضمیر به اسم ظاهر تبدیل شده است.

ص: 64

«طَحَنَ الأَبطالَ لَمّا بَرَزوا/ یومَ بَدرٍ و بِاُحد و حُنَین / و لَهُ فی یومِ احدٍ وَقعَةٌ/ شَفَتِ الغِلَّ بِفَضِّ العَسکرَین / ثُمَّ بِالأَحزابِ وَ الفَتحِ مَعا/ کانَ فی ها حَتفُ أهلِ الفَیلَقَین / و أخو خَیبَرَ إذ بارَزَهُم/ بِحُسامٍ صارِمٍ ذی شَفرَتَین/ وَالَّذی أردی جُیوشا أقبَلوا/ یطلُبونَ الوِترَ فی یومِ حُنَین»

همو که وقتی پهلوانان در جنگ های بدر و احد و حُنَین به میدان آمدند، آن ها را در هم کوبید. او (پدرم) در جنگ احد، داستانی دارد با پراکندن سپاه دشمن، اندوه دل [مسلمانان] را شفا بخشید. سپس در جنگ احزاب و فتح مکه، با حضور پدرم سپاه بزرگ مشرکان و یهودیان، برای همیشه مُردند. همان صاحب خیبر که با خیبریان به جنگ برخاست با شمشیری دو دَم و بُرَنده؛ همو که سپاهی را به هلاکت افکند که در روز حُنَین، به خونخواهی آمده بودند. (ابن شهر آشوب، 1379: 4، 79)

ابیات پیش گفته، به دلاوری های حضرت علی (علیه السلام) در نبردهای بدر، احد، حنین، احزاب، فتح مکه و خیبر اشاره دارد که بنا بر روایات تفسیری، جمله «...هذانِ خَصمانِ اختَصَموا فی رَبِّهِم...» (حج، 19)(1)، و آیه 32 سوره مجادله(2)، درباره نبرد تن به تن در غزوه بدر، بین حمزة بن عبدالمطلب،ابوعبیدة ابن حرث و علی بن ابی طالب (علیه السلام) از سپاه اسلام با عتبه، شیبه و ولید بن عقبة از سپاه کفر (واحدی، 1411: 317 و 434) و آیه 25 سوره احزاب(3)، در شأن امیرالمؤمنین (علیه السلام) در جنگ احزاب، بعد از به هلاکت رساندن عمرو

ص: 66

بن عبدود، نازل شد؛ چنان که عبدالله بن مسعود فرازی از این آیه را اینگونه تلاوت می کرد: «...وَ کفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ (بعلی) وَ کانَ اللَّهُ قویاً عَزِیزاً»؛ یعنی: و خداوند، مؤمنان را به وسیله علی از جنگ کفایت کرد، و خدا نیرومند و عزیز است (طوسی، بی تا: 8، 331). همچنین پیرامون جنگ حنین، در آیه «وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْكُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ - ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكِینَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ» (توبه، 25-26)، عبارت «مؤمنین» به امیر المومنین (علیه السلام) تفسیر شده است (مفید، 1413: 1، 141).

4-3-4-3. اشاره به فضیلت مُصَلِّی القِبلَتَین: یکی از فضائل امیرالمؤمنین (علیه السلام)، سبقت داشتن بر مردم، در ایمان به خداوند متعال و پیامبر اکرم(ص) و نماز خواندن بر دو قبلة بیت المقدس و بیت الله الحرام است. این فضیلت در تفاسیر، ذیلِ عبارات «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ» در آیه «وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍتَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(1) (توبه، 100) آمده است و در ابیات زیر با اشاره به ترکیب «مُصَلِّی القِبلَتَین» از آن اقتباس شده است:

«والدِی شَمسٌ و اُمّی قَمَرٌ/ فَأَنَا الكَوكَبُ وَ ابنُ القَمَرَین/ جَدِّی المُرسَلُ مِصباحُ الهُدی/ و أبِی الموفی لَهُ بِالبَیعَتَین / بَطَلٌ قَرمٌ هِزَبرٌ ضَیغَمٌ / ماجِدٌ سَمحٌ قَوِیُّ السّاعِدَین / عُروَةُ الدّینِ عَلِیٌّ ذاكُمُ/ صاحِبُ الحَوضِ مُصَلِّی القِبلَتَین»

پدرم، خورشید و مادرم، ماه است و من، ستاره و فرزندِ آن خورشید و ماهم. جدّم، فرستاده خدا و چراغ هدایت است و پدرم کسی است که در دو جا برایش بیعت گرفته شده است. او پهلوان، دلاور، شیر سِتَبر بیشه، قوی پنجه، بزرگوار و بخشنده

ص: 67

است. آری! این علی، دست آویز دین و صاحب حوض [کوثر] و نمازگزارنده به سوی دو قبله است. (ابن شهر آشوب، 1379: 4، 79)

ابیات زیر است:

«فَما لَكَ غَیرَ ما قَد خُطَّ شَیءٌ/ و إن كَثُرَ التَّقَلُّبُ وَ الشُّخوصُ / و قَد یَأتِیالمُقیمَ المالُ عفوا/ ویُحرَمُهُ عَلَى الطَّلَبِ الحَریصُ»

روزی ات بیش از مقداری که برایت نوشته شده، نیست؛ گرچه به دنبال آن، این سو و آن سو بروی و همه جا سفر کنی. گاه برای کسی که در وطنش مانده، بیش از نیازش می رسد و کسی که آزمندانه در پی آن می دود، محروم می مانَد (خوارزمی، 1420: 328).

این ابیات، علاوه بر آیه مذکور، آیات «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُون»(1) (الذاریات، 22) و «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُون»(2) (القلم، 1) را نیز تداعی می کند.

این نوع اقتباس در اشعار منسوب به امام حسین (علیه السلام) بسیار پر بسامد است و می توان گفت بیشترین اقتباس موجود در سروده های منسوب به آن حضرت، از نوع اقتباس استنباطی است که به اقتضای حجم مقاله برخی از آنها را یادآور می شویم.

- اقتباس از آیه «كُلُّ مَنْ عَلَیْها فان» (الرحمن، 26) در مصراع «و كُلُّ فَتىً لِلمَوتِ فیهِ نَصیبُ» (ابن شهر آشوب، 1379: 4، 45).

- اقتباس از آیه «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا... كَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَكُونُ حُطاماً... مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُور» (الحدید، 20) در مصراع «یا أهلَ لَذَّةِ دُنیا لا بَقاءَ لَها» (ابن شهر آشوب، 1379: 4، 69).

- اقتباس از آیه «الَّذینَ یَتَّخِذُونَ الْكافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ أَ یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمیعاً» (نساء، 139) در بیت «فَلَو عِشتَ و طَوَّفتَ مِنَ الغَربِ إلَى الشَّرقِ/ لَما صادَفتَ مَن یَقدِرُ أن یُسعِدَ أو یُشقِی» (اربلی، 1381: 2، 34).

ص: 69

- اقتباس از آیه «هُوَ الَّذی خَلَقَكُمْ مِنْ طینٍ ثُمَّ قَضى أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُون» (الانعام، 2) در شعر «یا مَن بِدُنیاهُ اشتَغَل وغَرَّهُ طولُ الأَمَل!/ المَوتُ یَأتی بَغتَةً وَالقَبرُ صُندوقُ العَمَل» (ابن جوزی، بی تا: 194). چنانکه دانسته شد، در این نوع اقتباس، معنا و محتوای قرآن اقتباس می شود و با خلاقیت شاعر یا نویسنده در قالبی نوآورانه نضج می یابد.

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی. سال دهم، ش 40.

_ تفتازانی، مسعود بن عمر. (1416 ق). المطول. قم. مکتبة الداوری.

_ ثعالبی، عبدالملک بن محمد. (2008 م). الاقتباس من القرآن الکریم. تحقیق صفار، ابتسام مرهون، اربد. عالم الکتب الحدیث.

_ الجلالی، السید محمد رضا الجلالی. (بی تا). الحسین (علیه السلام) سماتُه و سیرتُه. قم. دارالمعروف.

_ جهانبخش، جویا. (1381 ش). «در شام هم حدیث ز خورشید می رود». قم. آیینه پژوهش. سال سیزدهم، شماره 77 و 78.

_ خطیب، عبدالکریم. (1424 ق). التفسیرالقرآنی للقرآن، بیروت. دارالفکرالعربی.

_ خوارزمی، ریحان بن عبدالواحد. (1420 ق). المناقب و المثالب. دمشق. دارالبشایر.

_ خوش نژادیان، صدیقه. (1388ش). «دانشنامة امام حسین (علیه السلام) خدمتی سترگ به پیشگاه سیدالشهداء (علیه السلام)». قم. آیینه پژوهش. سال نوزدهم، شماره 119.

_ دهخدا، علی اکبر. (1372 ش). لغتنامه دهخدا. تهران. انتشارات روزنه.

_ راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1420ق). محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء والبلغاء. بیروت. شرکة دارالارقم بن ابی الارقم._ -------------------------------------- (1412ق). المفردات فی غریب القرآن. بیروت. دارالشامیة.

_ زیدان، جرجی. (1983). تاریخ آداب اللغة العربی. ج 1، بیروت. منشورات مکتبةالحیاه.

_ سعدی، مصلح بن عبدالله. (1376 ش). کلیات سعدی شیرازی با تصحیح کامل. تهران. انتشارات اسلامیه.

_ سید رضی، محمد بن حسین موسوی. (1414 ق). نهج البلاغة. قم. انتشارات هجرت.

_ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر. (1421 ق). الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق زمرلی، فواز احمد، بیروت. دارالکتاب العربی.

_ ---------------------------------- (1380 ش). ترجمه الاتقان فی علوم القرآن. ترجمه حائری قزوینی، مهدی، تحقیق ابراهیم، محمد ابوالفضل. تهران. انتشارات امیر کبیر.

_ شریفی، محمود. (1382 ش). فرهنگ جامع سخنان امام حسین (علیه السلام). تهران. شرکت

ص: 72

چاپ و نشر بین الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امیر کبیر.

_ صابری همدانی، احمد. (1415 ق). ادب الحسین و حماسته. قم. مؤسسة النشرالاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.

_ صباغی، علی. (1394 ش). «نقد و بررسی اقتباس از قرآن با نگاه بلاغی». اراک. پژوهش های ادبی _ قرآنی. سال سوم، ش 3.

_ صبحی صالح. (1428 ق). علوم الحدیث و مصطلحه عرض و دراسة. قم. انتشارات ذوی القربی._ صحتی سردرودی، محمد. (1384 ش). «کتاب شناسی توصیفی سخنان امام حسین (علیه السلام)». قم. آیینه پژوهش، سال شانزدهم، شماره 96.

_ طباطبایی، سید محمد حسین. (1417 ق). المیزان فی تفسیرالقرآن. قم. دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم.

_ طبرسی، احمدبن علی. (1403 ق). الإحتجاج علی أهل اللجاج. مشهد. نشر مرتضی.

_ طبرسی، فضل بن حسن. (1372 ش). مجمع البیان فی تفسیرالقرآن. تهران. انتشارات ناصر خسرو.

_ طوسی، محمد بن حسن. (بی تا). التبیان فی تفسیرالقرآن. بیروت. دار احیاءالتراث العربی.

_ عباس زاده، حمید. (1389 ش). «اقتباس های قرآنی در نهج البلاغه». قم. فصلنامه مطالعات تفسیری، سال یکم، ش 1.

_ عبدالرّحیم، محمّد. (1412 ق). دیوان الحسین بن علی علیه السلام. دمشق و بیروت. دارالمختارات العربیة.

_ --------------------- (1383 ش). دیوان امام حسین (علیه السلام). ترجمه امیر جابری. تهران. انتشارات خورشید آفرین.

_ علی بن حسین (علیه السلام)، امام چهارم. (1436 ق). الدیوان المنسوب إلی الإمام السجاد علیه السلام. شارح: عطار، قیس. قم. مجمع جهانی اهل بیت (علیه السلام).

_ فتاحی زاده، فتحیه، افسر دیر، حسین، رحیمی، عصمت. (1394 ش). «اقتباس ها و

ص: 73

استنادهای قرآنی امام رضا (علیه السلام) در حدیث امامت». تهران. پژوهش نامه معارف قرآنی. سال ششم، ش 21._ فتاحی زاده، فتحیه، افسر دیر، حسین، (1395 ش). «کارکرد تفسیری اقتباس های قرآنی خطبه های حضرت زهرا(س)». تهران. سراج منیر (دانشگاه علامه طباطبایی). سال هفتم، ش 24.

_ فتاحی زاده، فتحیه، داودی، عارفه، محصص، مرضیه، (1396 ش)، «بازخوانشی از اقتباس های قرآنی در صحیفه سجادیه (مطالعه موردی دعای اول تا هفتم)». تهران. پژوهش نامه معارف قرآنی. سال هشتم، شماره 29.

_ فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410 ق). کتاب العین. قم. مؤسسة دارالهجره.

_ -فروخ، عمر. (2006 م). تاریخ الأدب العربی. بیروت. دارالعلم للملایین.

_ فیومی، أحمد بن محمد. (1414 ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم، مؤسسة دارالهجرة.

_ قلقشندی، احمد بن علی. (بی تا). صبح الاعشی فی صناعة الانشاء. . بیروت. دارالکتب العلمیه. منشورات محمد علی بیضون.

_ قمی، عباس. (1368 ش). الکنی و الالقاب. تهران. مکتبة الصدر.

_ کلینی، محمد بن یعقوب. (1362 ش). الکافی. چاپ دوم. تهران. انتشارات اسلامیه.

_ کمیجانی، داود. (1390ش). پروانه های پراکنده (مجموعه اشعار منسوب به حضرت امام حسین (علیه السلام). تهران. مؤسسه فرهنگی هنری انتشارات بین المللی الهدی.

محمدی ری شهری، محمد. (1388 ش). دانش نامه امام حسین علیه السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ. عنوان دیگر موسوعه الامام الحسین علیه السلام فی الکتاب و السنه و التاریخ. ترجمه مسعودی، عبدالهادی، تحقیق طباطبایی نژاد،_ محمود (اهتمام). چ 2. قم. موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث. سازمان چاپ و نشر.

_ مجلسی، مولی محمد باقر بن محمد تقی. (1404ق). بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. تهران. انتشارات اسلامیه.

_ معرفت، محمدهادی. (1423 ق). شبهات و ردود حول القرآن الکریم. قم. موسسه

ص: 74

فرهنگی انتشاراتی التمهید.

_ معلوف، لویس. (1371 ش). المنجد فی اللغة. قم. مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.

_ مفید، محمد بن نعمان. (1413 ق). الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. قم. کنگره شیخ مفید.

_ النویری، احمد بن عبدالوهاب. (بی تا). نهایةالارب فی فنون الادب. القاهره. وزارةالثقافه و الارشاد القومی. المؤسسة المصریة العامة.

_ واحدی، علی بن احمد. (1411 ق). اسباب نزول القرآن. بیروت. دارالکتب العلمیه.

_ همتی، شهریار، پروین، نورالدین، حاجیان، مهدی. (1395 ش). «اقتباسات قرآنی دیوان منسوب به امام سجاد (علیه السلام)». لرستان. دو فصل نامه پژوهش های قرآنی در زبان و ادبیات، سال سوم، ش 5.

ص: 75

ص: 76

«نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ.»

ما اهل ذكریم، و از ما باید سؤال شود.(کلینی،1429، 1، 210.)

حال فهمیدیم که باید بپرسیم!

و به این نکته هم پی بردیم که باید از اهل«فنّ»یعنی اهل بیت(علیهم السلام) بپرسیم که آنان صاحب علم به ما کَان وَ مَا یَکُون هستند. و گریه و عزاداری بر سرور و سالار شهیدان و یاران باوفایش از جمله تأکیدات ائمه(علیهم السلام) است و دانستن چرایی و فلسفه عزاداری و تشکیل مجالس روضه برای آن حضرت مطمئناً «علم»آور و «معرفت»ساز و «تکمیل»کننده معارف الهی و «ریشه»دهنده به اعتقادات دینی است.

در این مجال به چند روایت اشاره می کنیم و بحث را در مورد چرایی گریه بر امام حسین (علیه السلام) پیگیری کرده، و إن شاءالله از سفره پر برکت اهل بیت(علیهم السلام)، اندیشه و افکار خویش را آبیاری خواهیم کرد.

امام حسین (علیه السلام) فرمودند:

«أَنَا قَتیلُ الْعَبْرَةِ.»(ابن بابویه قمی، 1356: 108)

«من، كشته ى اشكم.»

از امام صادق (علیه السلام) روایت شده كه امیر مؤمنان (علیه السلام)، به حسین (علیه السلام) نگاه كرد و فرمود:

«یا عَبْرَةَ كُلِّ مُؤْمِنٍ.»(همان)

«اى اشك هر مؤمن.»در روایت دیگرى از آن حضرت آمده است كه امام حسین (علیه السلام) فرمودند:

«أَنَا قَتیلُ الْعَبْرَةِ، لا یَذْكُرُنى مُؤْمِنٌ إِلّا بَكى.»(همان)

«من، كشته ى اشك هستم، هیچ مؤمنى مرا یاد نمى كند جز این كه گریه كند.»

در تفسیر و تبیین این احادیث گفته شده كه پس از كشته شدن عثمان، مردم به دستور دشمنان امام على (علیه السلام)، مجالسى تشكیل مى دادند و بر قتل عثمان مى گریستند و دشمن بدین وسیله، بغض حضرت على (علیه السلام)، را در دل آنان( كه حضرت را نمى شناختند) زیاد مى نمودند. این عمل، سبب به وجود آمدن آن همه بى احترامى ها و سرانجام كشته شدن

ص: 79

سیّد الشّهدا (علیه السلام) گردید؛ لذا فرمود: «أَنَا قَتیلُ الْعَبْرَةِ.»

شاید شاهد بر این احتمال، گفتارى است كه دشمنان آن حضرت در روز عاشورا به زبان آورده و گفتند:

«بَلْ نُقاتِلُكَ بُغْضاً وَ عِناداً مِنّا لِأَبیكَ وَ ما فَعَلَ بِأَشیاخِنا یَوْمَ بَدْرٍ وَ حُنَیْنٍ.»(لبیب بیضون، 1427: 2: 149)

«بلكه به خاطر كینه و دشمنى با پدرت و آن چه در روز بدر و حنین با پدران ما انجام داد با تو مى جنگیم.»

و نیز جمله ى معروف زیارت اربعین:

«أَلسَّلامُ عَلى أَسیرِ الْكُرُباتِ وَ قَتیلِ الْعَبَراتِ.»(طوسی، 1411: 730)

«سلام بر اسیر ناراحتى هاى شدید و كشته ى اشك ها.»

و نیز در زیارت عرفه آمده است:

«أَلسَّلامُ عَلَیْكَ یا صَریعَ الْعَبْرَةِ السّاكِبَةِ.»(ابن طاووس، 1409: 333)

«سلام بر تو، اى افتاده و كشته ى اشكِ ریزان.»

عزاداری امام حسین (علیه السلام) آثار، فوائد و کارکردهای بسیار مهمّی در زمینه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دارد. بی گمان شناخت این کارکردها و آثار، سبب می شود تا آگاهی ژرف تری درباره چرایی عزاداری و گریه برای امام حسین (علیه السلام) پیدا کنیم. از این رو در ادامه مهمترین کارکردها و آثار عزاداری و گریه برای امام حسین (علیه السلام)، که همان «فلسفه» و «علل» تشویق به عزاداری است را معرفی و بررسی کنیم:

رحمتِ بر ما و بر آن چه به ما رسیده گریه نكند، مگر این كه پیش از جارى شدن اشك از چشمش، خداوند او را شامل رحمت خود نماید. و اگر یك قطره از اشك هایش در جهنم بیافتد، آتشِ آن را خاموش مى كند، به حدّى كه گرمایى براى آن باقىنمى ماند.»(ابن قولویه قمی، 1356: 102)

طبیعتاً جمع شدن گروهی برای عزاداری و گریه بر سرور و سالار شهیدان، که همه به«یک»نفر و یک«هدف»گریه می کنند. ثمرات زیادی خواهد داشت. بویژه از لحاط عاطفی، نزدیک شدنِ«دلها»، جوششِ«محبّت»ها و زنده شدنِ حسِّ«نوع دوستی»و «انسان دوستی» در دلها را به وجود می آورد.

مِثل، پیاده روی مشتاقان عزای امام حسین (علیه السلام) از«ادیان»، «زبان»، «لهجه»، «قومیّت»ها، از کشورهای مختلف در اربعین امام حسین (علیه السلام) که انصافاً بهترین جلوه ایجاد محبّت، جوشش عاطفه و نزدیک شدن دلها به همدیگر است.

اللهِ، ثُمَّ اِلَیْکُمْ بِمُوالاتِکُمْ وَ مُوالاةِ وَ لِیِّکُمْ، وَ بِالْبَرآئَةِ مِنْ اَعْدآئِکُمْ وَ النّاصِبینَ لَکُمُ الْحَرْبَ، وَ بِالْبَرآئَةِ مِنْ اَشْیاعِهِمْ وَ اَتْباعِهِمْ.»(ابن قولویه قمی، 1356: 177)

«و بیزارى میجویم بسوى خدا و بسوى رسولش از کسى که پى ریزى کرد شالوده این کار را و پایه گذارى کرد بر آن بنیانش را، و دنبال کرد ستم و ظلمش را بر شما و بر پیروان شما؛ بیزارى جویم بدرگاه خدا و به پیشگاه شما از ایشان، و تقرّب جویم بسوى خدا سپس به شما بوسیله دوستیتان و دوستى دوستان شما و به بیزارى از دشمنانتان و برپا کنندگان (و آتش افروزان) جنگ با شما و به بیزارى از یاران و پیروانشان.»

و در ادامه «تولّی» و ارادت خویش را به ساحت قدسی امام حسین (علیه السلام) این گونه بیان می کند:

«اِنّى سِلْمٌ لِمَنْ سالَمَکُمْ، وَ حَرْبٌ لِمَنْ حارَبَکُمْ، وَ وَلِىٌّ لِمَنْ والاکُمْ، وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عاداکُمْ.»(همان)

من در صلح و سازشم با کسى که با شما در صلح است و در جنگم با کسى که با شما در جنگ است و دوستم با کسى که شما را دوست دارد و دشمنم با کسى که شما را دشمن دارد.

شرکت در مجلس روضه و شنیدن مظلومیت امام حسین (علیه السلام)، باعث جوششِ«محبّت»، و سرازیر شدنِ«اشک» به گونهها؛ و شنیدن ظلم و جور«دشمنان»، سبب می شود حسِّ«انتقام جویی» در دلِ عزادار بیشتر شود.

در واقع گریه«مظهرِ»محبّت و دوستی، و عزاداری و بر سر و سینه زدن نشان دهنده، حرارت درون نسبت به اهل بیت(علیهم السلام) است که تا«انتقام» نگیرد آرام نمی شود.

آشنا شده اند. «موریس دوکبری» پژوهشگر غربی مینویسد:«اگر مورخینِ ما، حقیقت این روز را میدانستند و درک میکردند که عاشورا چه روزی است، این عزاداری را مجنونانه نمیپنداشتند. زیرا پیروان حسین (علیه السلام) به واسطه عزاداری، میدانند که پستی و زیردستی و استعمار را نباید قبول کنند، زیرا شعار پیشرو آقای آنان، تن به زیر بار ظلم و ستم ندادن است.»(هاشمی نژاد، 1382: 451)

فرد عزادار با سوگمندی و گریه برای امام حسین (علیه السلام) آشکارا اعلام میکند که او نیز به«امام حسین (علیه السلام)»و «نهضت»و «آرمان هایش» وفادار است. و در میدان عمل نیز «وفاداری» خود را ثابت میکند.(پیشوایی و همکاران، 1395: 2: 327) از یاد نمیبریم. که در همین روزگار، برای پیروزی«انقلاب اسلامی» ایران و در هشت سال«دفاع مقدس»، مردان حسینی در میدان عمل چه خوش درخشیدند. به درستی که در مکتب عاشورا، گریه به سلاحی همیشه برّان برای حمله به ستمگران و پاسداری از خون شهیدان است.(محدثی، 1417: 22)

(بنابراین) تمام آنچه در برنامه هاى دینى وارد شده و انسان را به یاد خدا و عظمت آئین او مى اندازد شعائر الهى است و بزرگداشت آن نشانه تقواى دلها است.(مکارم شیرازی و همکاران، 1374: 14: 97)

بی شک، مجالس عزاداری امام حسین (علیه السلام) «مصداقِ» بارزِ«تعظیم شعائر» الهیاست. چون در کنار تعزیه، عزاداران در پای منبر علمای اسلام نشسته و معارف دین و احکام الهی را یاد میگیرند.

قرار داد؟

نا گفته پیداست که خداوند متعال پیامبران و امامان معصوم(علیهم السلام) را به جهت «هدایتِ» انسان «نصب» کرده است و تمام زحمات این بزرگواران نیز در این راستا بوده است. «عاطفه»و «محبّت»، بهترین وسیله برای«جذب»و «جلبِ» دلِ انسان به سوی رأفت، نرمی، خشوع و خضوع در برابر اوامر الهی با زبان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیتاش میباشد.

خالقِ مهر و محبّت، به این واسطه میخواهد ریشه محبّت و عاطفه در دلِ انسان«زنده» بماند، چون«نبودِ» عاطفه و یا از دست دادن آن، عواقب خطرناکی را در پی خواهد داشت که کمترینِ آن از بین رفتن ریشة«انسانیت» از وجود انسان است.

محبّت به اهل بیت(علیهم السلام)، نشانِ«سلامتِ» روحی، روانی و پاک و «حلال»بودن وجود و روح انسان است. کسی که به محضر اهل بیت(علیهم السلام) محبّت دارد این مژده را دریافت می کند که از هر نظر سالم است.

مهمتر این که حضور در روضه اباعبدالله الحسین (علیه السلام) «جوشش»محبّت ها، تحریکِ احساساتِ انسانی، ریخته شدن اشکِ رأفت و مهربانی، همدردی و رحمتِ دل را به دنبال دارد. و «تکرار»همه ساله عزای آن حضرت، به این منظور است که دلهای خفته بیدار، و قساوتِ دلهای سخت، به نرمی و رئوف بودن تبدیل شود چون کارهای روزمرّه و اتّفاقات زندگی عادی، دست به دست هم داده، بعضی مواقع؛ دلِ انسان را به سختی و قساوت دچار می کند که عواقب بدی را در پی دارد.

و درمانِ«زود» هنگام، و «قطعی»و زود «جواب دِه»، اشک ریختن در مصیبت شهدای دشت کربلا، بویژه سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبداللهالحسین (علیه السلام) است.

آری! اشکِ بر مظلومیت حسین (علیه السلام)، «ضامن»زنده ماندن و پویایی عواطف درونی عزاداران حسینی است.

«فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقینَ» (مؤمنون، 14)

پس بزرگ است خدایى كه بهترین آفرینندگان است!»؟؟؟

باید چنین خَلقی، به مراحل رشد و کمال برسد تا«ارزش» واقعی او ظهور و بروز کند و إلاّ چه فرقی با حیوانِ بی عقل خواهد داشت.

لذا خداوند متعال کتب آسمانی و انبیا و اوصیا(علیهم السلام) را به عنوان «هدایتگرانی» برای تحقّق این هدف آفرید. «وجود»، «روح»، «گفتار»، «کردار»، «تقریر»و «یادِ» امام عاملِ هدایتِ بشر به سوی خیر و نیکی است. و عزاداری در مصیبت ائمّه(علیهم السلام) مصداق بارز و روشن یاد امام (علیه السلام) است که در هدایتگری نقش به سزایی دارد. و خداوند متعال این مهم را این گونه بیان میکند:

«وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»(رعد، 7)

و براى هر گروهى هدایت كننده اى است.

فخر رازی از علمای اهلسنّت در تفسیرش از ابنعبّاس چنین نقل میکند که یک نفر از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد آیه فوق پرسید و حضرت این گونه جواب داد:

«وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) یَدَهُ عَلَى صَدْرِهِ فَقَالَ أَنَا الْمُنْذِرُ وَ أَوْمَأَ إِلَى مَنْكِبِ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ قَالَ أَنْتَ الْهَادِی یَا عَلِیُّ (علیه السلام) بِكَ یَهْتَدِی الْمُهْتَدُونَ بَعْدِی.»(فخر رازی، 1420: 19: 14)پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دستش را بر سینه خود گذاشت و فرمود: منم منذر! سپس به شانه على (علیه السلام) اشاره كرد و فرمود تویى هادى! و بوسیله تو بعد از من هدایت یافتگان هدایت مى شوند.»

علاوه بر آن «پُر رونق» شدن همه ساله عزاداری حضرت امام حسین (علیه السلام) و «برجسته»شدنِ آن، بویژه اربعین و اجتماع«عظیم»و «میلیونیِ» سیل عاشقان ولایت برای پیاده روی، بعد از هزار و چهارصد سال و اندی، دیگر هیچ گونه«شبهه»و «تردیدی» را برای کسی باقی نمیگذارد.

لذا همه انسانهای عالم به سؤال و تکاپو میافتند که:

1)در این اجتماع عظیم و محشرگونه چه خبر است؟

2)چرا مردم مشتاقانه رنج و سختیِ زیارت امام حسین (علیه السلام) در روز اربعین را تحمّل

ص: 89

میکنند؟

3)چرا شیعیان عراق و کشورهای دیگر(مثل مردم ایران) برای امامشان در روز اربعین این گونه میهمانی به راه انداخته، و از زائران با خرجهای میلیاردی پذیرایی میکنند؟

4)چرا همه ساله، به تعداد زائران غیر شیعه اعمّ از سنّی، مسیحی، یهودی، و غیره اضافه می شود؟

5)چرا و چرا و چرا... و این حسین که کیست که عالم هم شیدای اوست؟

مردم جواب سؤالات خویش را گرفته و از پرچمهای عزاداری میفهمند که عَلَم و نشانه، حسین (علیه السلام) است و راهِ ولایت، مسیرِ واقعی هدایت است. به این جهت است که امام صادق (علیه السلام) در زیارت اربعین، هدف از زیارت و عزاداری را این گونه بیان میکند:

«وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیكَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَكَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَیْرَةِ الضَّلَالَةِ.»(کفعمی،1405: 489)

و حسین (علیه السلام) خون خود را در راه تو داد تا بندگان تو را از جهالت نجات بخشد و از سر گردانىِ ضلالت و گمراهى برهاند.

آری! مجلس عزای امام حسین (علیه السلام)، مجلسِ«بیدار» شدن، راهِ رسیدن بهِ«حقّ»، و درکِ مقامِ«امامت»، و نجات از«حیرت»و «سرگردانی» است.

نا گفته نماند که«یاد»و «عزاداریِ»دیگر ائمّه(علیهم السلام) نیز همین حکم را دارد. بر همین مبناست که حضرت علی (علیه السلام) فرمود:

«ذِكْرُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ شِفَاءٌ مِنَ الْوَعْكِ وَ الْأَسْقَامِ وَ وَسْوَاسِ الرَّیْبِ وَ حُبُّنَا رِضَى الرَّبِّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى.»(برقی، 1371: 1: 62)

یاد کردنِ ما اهل بیت(علیهم السلام)، موجب شفای تب و دیگر بیماریهاست و از شکّ و تردید جلوگیری میکند، و دوستی ما سبب خشنودی خدای تبارک و تعالی است.

امامت از اصول دین(مشکینی، 1392: 2: 272) و مبنای ایمان و قبولی(مجلسی، 1378: 1: 230) اعمال هر فردی در روز آخرت است.

امام صادق (علیه السلام) به یکی از یارانش به نام فضیل فرمود:

«تَجْلِسُونَ وَ تُحَدِّثُونَ؟» قَالَ: نَعَمْ، جُعِلْتُ فِدَاكَ. قَالَ: «إِنَّ تِلْكَ الْمَجَالِسَ أُحِبُّهَا، فَأَحْیُوا أَمْرَنَا یَا فُضَیْلُ، فَرَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَحْیَا أَمْرَنَا.»(حمیری، 1413: 36)

آیا کنار هم نشسته و در باب احادیث دینی گفتگو میکنید؟ فضیل میگوید: گفتم، آری! به فدایت شوم. حضرت فرمودند: همانا مجالسی را دوست دارم که در آنجا امر ما، گفته شود، ای فضیل! امر ما را زنده نگه دارید. سپس فرمود: خداوند رحمت کند کسی را که امر ما را زندهنگه میدارد.

هم چنین در حدیث دیگری فضیل این گونه نقل میکند که امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«تَجْلِسُونَ وَ تُحَدِّثُونَ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ قَالَ تِلْكَ الْمَجَالِسُ أُحِبُّهَا فَأَحْیُوا أَمْرَنَا یَا فُضَیْلُ فَرَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَحْیَا أَمْرَنَا یَا فُضَیْلُ مَنْ ذَكَرَنَا أَوْ ذُكِرْنَا عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَیْنِهِ مِثْلُ جَنَاحِ الذُّبَابِ غَفَرَ اللَّهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ كَانَتْ أَكْثَرَ مِنْ زَبَدِ الْبَحْرِ.»(ابن ادریس، 1410، 3: 626)

فضیل گوید: امام صادق (علیه السلام) از من پرسید: آیا (دور هم) مینشینید و حدیث و سخن میگویید؟ گفتم: آری! فرمودند: این گونه مجالس را دوست دارم، پس امر (امامت) ما را زنده بدارید. خدای رحمت کند کسی را که امر و راه ما را احیا کند. ای فضیل! هر کس از ما یاد کند، یا نزد او از ما یاد کنند و به اندازه بال مگسی اشک بریزد، خدا گناهانش را میآمرزد؛ اگر چه بیش از کف دریا باشد.

و در حدیث دیگری اهمّیتِ جمع شدن و بیان امر امامت، این گونه بیان شده است:

«سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ وَ أَنَا حَاضِرٌ اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا إِخْوَاناً بَرَرَةً مُتَحَابِّینَ فِی اللَّهِ مُتَوَاصِلِینَ مُتَرَاحِمِینَ تَزَاوَرُوا وَ تَلَاقَوْا وَ تَذَاكَرُوا أَمْرَنَا وَ أَحْیُوهُ.»(ابن بابویه، 1402: 34)

شعیب عقرقوفى گوید در جلسه ای من خودم حاضر بودم و شنیدم که امام صادق (علیه السلام) به یاران خویش میفرمودند: از خداى بترسید، و نسبت به برادران نیكوكار و دوستدار در راه خدا، و دلجوى و مهربان باشید، به دیدن یكدیگر بروید

ص: 91

و همدگر را ببینید، و امر ما را بپا دارید و احیا كنید.

جلسات روضه در خانه، حسینیه، مسجد، و خیابان و غیره... همه مصداق بارز نگه داشتن امر ولایت الهی است و بهترین گزینه برای نشر معارف دینی واحیای امر امامت همین مجالس روضه امام حسین (علیه السلام) است.

مؤسسة فقه الشیعة.

_ فخر رازى، محمد بن عمر(1420ق)، مفاتیح الغیب، سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

_ فراهیدى، خلیل بن احمد (1410ق)، كتاب العین، مخزومى، مهدى و سامرائى، ابراهیم، دوم، قم، هجرت.

_ كفعمى، ابراهیم بن على عاملى (1405ق)، المصباح للكفعمی( جنة الأمان الواقیة)،قم، دار الرضی( زاهدی).

_ كلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1429ق)، اصول كافی، اول، قم، دار الحدیث.

_ لبیب بیضون (1427ق)، موسوعة كربلاء، اول، بیروت، مؤسسة الاعلمى.

_ مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى(1403ق)، بحار الأنوار، جمعى از محققین، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

_ مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى(1378ش)، ایمان و كفر(كتاب الإیمان و الكفر بحار الأنوار جلد 64)؛ عطاردى قوچانى، عزیز الله؛ اول، تهران، عطارد.

_ محدثى، جواد (1417ق)، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف._ مكارم شیرازى، ناصر (1374ش)، تفسیر نمونه، گروهی از تاریخ پژوهان، اول، تهران، دار الكتب الإسلامیة.

_ مشكینى اردبیلى، على (1392ش)، المواعظ العددیة، موسوى قافله باشى، مرتضى،اول، قم، دار الحدیث.

_ هاشمى نژاد، سید عبد الكریم (1382ش)، درسى كه حسین (علیه السلام) به انسانها آموخت، اول، مشهد، آستان قدس رضوی.

ص: 94

اختصاص به کلام شفاهی ندارد، بلکه هر اثر اقناعی اعم از گفتاری یا نوشتاری را نیز در بر می گیرد (منتظری مقدم، 1388: 496).

همچنین مبادی خطابه؛ مظنونات، مقبولات و مشهورات است. اگر در صناعت خطابه، مبادی دیگری از استدلال نیز که موجب اقناع مخاطب می شود به کار رود هر چند آن مقدمه از مخیلات یا مسلمات باشد، به لحاظ منطقی درست است (همان).

اسلام و دعوت اهل بیت (علیه السلام) به نوعى خواهد بود و اگر ندانند به نوعى دیگر است.

بنابراین براى آگاهى و گسترش این شناخت در سطح جامعه باید همه سرمایه ها را به كار انداخت و تا هر جا ممكن است این كار را انجام داد. بدین جهت امام سجاد (علیه السلام) مانند تك تك اسیران (هر كسس به قدر توان خویش) یك پیام آور است. همه این نیروها باید گرد هم آیند تا بتوانند خون جوشانِ به غربت ریخته شده امام حسین (علیه السلام) را به تمام مناطق اسلامى ببرند (رفیعی، بی تا: 1/23).

امام سجاد (علیه السلام) در شهر كوفه، مردم را به خاطر عدم وفای به عهد و عدم پشتیبانی از امام خودشان سرزنش می كنند و سخن از مظلومیت امام حسین (علیه السلام) به میان می آورد. در حالی كه در شام به گونه ای دیگر خطبه می خواند. حال، چرا موضع گیرى امام (علیه السلام) در این دو شهر متفاوت است؟ دلیل واقعی و حقیقی آن چیست؟

در پاسخ به این سؤال، لازم است بگوییم امام سجاد (علیه السلام) در اوج فصاحت وبلاغت بودند و از فرمایش ایشان می توان مباحث محوری به عنوان روش و سبك استخراج كرد، زیرا امامان معصوم (علیه السلام) در تمام ابعاد الگو و اسوه می باشند.

ما قائل هستیم امام (علیه السلام) از اسلوب و سبک زیبا و كارآمد به نام "روش مخاطب شناسی" بکار بردند که در عرصه تبلیغ بسیار تأثیرگذار است. براین اساس، دلیل تفاوت خطبه ها در کوفه و شام و حتی مدینه؛ به مخاطب شناسی امام (علیه السلام) بر می گردد؛ یعنی باتوجه به شناخت خویش از مخاطبان؛ محور خطبه ها مشخص شده است. در ادامه خطبه های امام (علیه السلام) را با رویكرد "روش مخاطب شناسی" و نقش این روش در تبلیغ و كاربرد آن در خطبه های حضرت (علیه السلام) در کوفه و شام بیان می كنیم.

سپس در فراگرد تبلیغ، پیام تبلیغی را متناسب با فرهنگ و سایر ویژگی ها به مخاطب ارائه کرد.

یکی دیگر از ویژگی های مهم مخاطب شناسی، شناخت نیاز مخاطب است. همیشه مخاطب نیازمند امور اعتقادی یا اخلاقی و یا احکام شرعی نیست، بلکه نیازهای اساسی دیگری ممکن است در او وجود داشته باشد.

نکته ای دیگر این است که بدانیم ظرفیت های مخاطب چیست؟ مخاطبین ازلحاظ جسمی متفاوتند، لذا از لحاظ روحی نیز فرق دارند. پس مردم هر منطقه با یكدیگر تفاوت دارند و کلام تبلیغی باید متناسب با ظرفیت هر منطقه و افراد باشد.

علّامه حلی در بحث نماز جمعه، یکی از مستحبات را چنین می شمرد:

«یستحب أن یكون الخطیب بلیغا»؛

«مستحب است که خطیب بلیغ باشد».

ایشان در ادامه حدیثی می آورد که امام علی (علیه السلام) فرمود:

«كلّموا الناس على قدر عقولهم»؛

«با آدمیان به اندازه خردهای آنان سخن بگویید» (حلی، 1414: 4/84).

این کلام حضرت (علیه السلام) اشاره به شناخت ظرفیت مخاطب است.، چنانچه حضرت رسول (ص) می فرماید:

«انّا معاشر الأنبیاء أمرنا ان نکلّم النّاس علی قدر عقولهم»؛

«ما طایفه پیامبران مأمور شده ایم به اندازه عقل های بشری با آنان سخن بگوییم» (برقی، 1371: 1/195).

پس ارسال رسولان در دوره های مختلف، به همین دلیل انجام گرفته است. لذا شناخت مخاطب و ظرفیت ها به مبلغ این راهکار را می دهد که بر اساس نیاز و ظرفیت های مخاطب پیام تبلیغی خود را ارائه دهد.

ائمه معصومین (علیه السلام) نیزدر فرمایشات گهربار خویش از ویژگی و شیوه روش مخاطب شناسی بهره بردند و بر اساس شناخت، نیاز و ظرفیت مخاطب به تبلیغ دین

ص: 99

می پرداختند. نکته مهم و اساسی این است که روش مخاطب شناسی درخطبه های تبلیغی امام سجاد (علیه السلام) در دو شهر کوفه و شام، نمود بیشتری دارد. لذا در ادامه به واکاوی و بررسی خطبه ها در دو شهر کوفه و شام به روشمخاطب شناسی می پردازیم.

تبلیغی خود را در کوفه با توجه به مؤلفه ها و فاكتورهای روش مخاطب شناسی آغاز کرد.

با او جنگیدید، و او را بی یاور گذاشتید، هلاکت باد بر شما که چه توشه ای برای خود به پیش فرستادید؟

و زشت باد رأی شما با کدام چشم! رسول خدا (ص) را می نگرید، آن هنگام که به شما بفرماید: عترت مرا کشتید، و حریم حرمت او را شکستید، پس شما از امت من نیستید. ...»

«هیهات هیهات أیّها الغدرۀ حیل بینکم و بین شهوات أنفسکم أتریدون أن تأتوا الیّ کما أتیتم إلی ابائی من قبل؟... » (ابن طاووس، 1348: 158- طبرسی، 1403: 2/305-306)؛

«هرگز! ای خیانت کاران دغل باز! ای اسیران شهوت و آز، می خواهید همان پیمان شکنی و ظلمی را که نسبت به پدران من روا داشتید، درباره من نیز روا دارید؟ نه به خدا سوگند! هنوز زخمی را که زده اید، خون فشار است و سینه از داغ مرگ پدر و بردارانم سوزان.طعم تلخ مصیبتها هنوز در کامم هست و غمها گلوگیر و اندوه من تسکین ناپذیر است، از شما کوفیان می خواهم که نه با ما باشید و نه علیه ما. ...».

امام سجاد (علیه السلام) عمده ترین مشکل مخاطبین خود را "از خود بیگانگی" و "ازدست دادن شخصیت آرمانی و اسلامی" و "خیالات باطل" می دانستند. امام (علیه السلام) با این شناخت، آنها را مورد سرزنش قرار داد تا غبار جهل و نادانی را از آنان بزداید و از خواب غفلت بیدار كند و نتایج آن، در زنده شدن روحیه جهاد و شهادت در میان شیعیان، مخصوصا با دو قیام توابین و مختار بروز و نمود پیدا كرد. این روحیه در خون مسلمانان و آزادیخواهان جهان تا به امروز در جریان است.

بشناسیم تا لذت خطبه امام (علیه السلام) را درک کنیم:

تأثیرگذار بوده است؟

معاویه در این فرهنگ سازی، اسلام مدنظر بنی امیه را ترویج داده و مردم را از فرهنگ ناب اسلام محمدی (ص) دور نگه داشته است. به طور مثال: یکجوان40 ساله، دیگر از اسلام، پیامبر (ص) و اهل بیت (علیه السلام) چیزی نمی داند بلکه آن اسلامی را قبول دارد که معاویه آن را گفته باشد.

- ثمرات این فرهنگ سازی:

1. وقتی علی (علیه السلام) معاویه را عزل کرد و والی جدید را گمارد مردم او را قبول نکرده و مقابله کردند و با معاویه بیعت کردند. طبری نقل می کند: حضرت علی (علیه السلام) در سال سى و ششم هجری، والیان و حاکمان و مسئولین جدید را انتخاب کرد، و سهل بن حنیف را به عنوان حاکم شام فرستاد:

«فاما سهل فانه خرج حتى إذا كان بتبوك لقیته خیل، فقالوا: من أنت؟ قال: امیر، قالوا: على اى شی ء؟ قال: على الشام، قالوا: ان كان عثمان بعثك فحیهلا بك، و ان كان بعثك غیره فارجع! قال: او ما سمعتم بالذی كان؟ قالوا: بلى، فرجع الى على (علیه السلام)»؛

«سهل بن حنیف [وقتی حکم انتصاب امارت و حکومت شام را دریافت کرد] به سمت شام حرکت کرد، و در مسیر به تبوك رسید، گروهى سوار بر اسب، به او را رسیدند و از او پرسیدند: تو کیستی و کجا می روی؟ سهل جواب داد: من والی شام هستم. گفتند: اگر عثمان تو را فرستاده بیا، و اگر دیگرى تو را فرستاده باز گرد، سهل گفت: مگر نشنیدید چه شده و چه اتفاقی رخ داده است؟» گفتند: چرا. [اما مانع او شدند] و سهل به سوى على (علیه السلام) باز گشت» (طبری، 1387: 4/ 442).

2. شامیان چشم بسته مطیع معاویه بودند و در برابر معاویه کمترین اعتراضی را نداشتند و معاویه را در حد یک معصوم قبول داشتند. یک دلیل و سند محکم برای ادعای خود، کلام حجاج بن خزیمه است.

حجاج بعد از قتل عثمان وارد شام شد و آن شهر را اینگونه ارزیابی کرد:

ص: 105

«حجاج بن خزیمه گفت: ای معاویه، تو نیرویی داری که علی (علیه السلام) آن راندارد، چون تو گروهی را داری [اهل شام] که چون تو سکوت کنی، سخن نمی گویند و چون تو حرف بزنی، آنها [شامیان] سکوت می کنند، و چون تو فرمان دهی سؤال نمی کنند، (اما) امام علی (علیه السلام) وقتی که سخن بگوید، آنان هم حرف و سخن می گویند و چون حضرت (علیه السلام) سکوت کند از او علت آن را می پرسند؟ گروه اندک تو از گروه بسیار او بهتر است» (دینوری، 1367: 155).

این مطالب بیانگر آن است، سختی و مصائب شهر شام معلوم شود و اینکه چرا امام سجاد (علیه السلام) بزرگترین مصیبت را شام معرفی کردند. و چه وظیفه سنگینی برعهده دارد.

المختار محمدا و منا الصدیق و منا الطیار و منا اسد الله و اسد رسوله و منا سبطا هذه الامة من عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی انباته بحسبی و نسبی ایها الناس انا ابن مکة و منی انا ابن زمزم و الصفا ... انا انا حتی ضج الناس بالبکاء و النحیب» (مجلسی، 1403: 45/ 138)؛

«امام (علیه السلام) بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی چنین ادامه داد: خدا به ما علم و حلم و شجاعت و سخاوت و محبت در دل مومنان عطا کرده، از ما است رسول خدا، و وحی او و سید الشهدا و جعفر طیار در بهشت و دو سبط این امت و مهدی که دجال را می کشد، ای مردم هر که مرا می شناسد بشناسد و هر که مرا نمی شناسد، او را به حسب و نسب خود مطلع کنم تا مرا بشناسد،منم پسر مکه و منی، منم پسر زمزم و صفا، منم پسر آنکه حجر الاسود را به اطراف ردا برداشت، منم پسر بهترین طواف و سعی کنندگان ..."

امام (علیه السلام) آن قدر در معرفی خویش سخن فرمود که مردم ضجه زدند و گریه کردند و نگذاشتند حضرت (علیه السلام) ادامه دهد.

قاتل است.

پس امام (علیه السلام) چگونه سخن بگوید؟ چگونه به افشاگری بپردازد؟ با چه مقدمه ای شروع كند؟

امام (علیه السلام) براین اساس باید خویش را به گونه ای معرفی کند که مورد قبول شامیان است و می شناسند. در این جهت امام (علیه السلام) از مسلمات و مقبولات شروع کردند و حصار تنگ معاویه را شکست.

مرحوم علامه مجلسی می نویسد، امام (علیه السلام) خویش را با بیش از 40 صفت معرفی نمود (رک: مجلسی، 1403: 45/ 138).

سخنان حضرت سجاد (علیه السلام) و حضرت زینب(س) چنان در روحیة مردم شام تاثیر گذاشت که انقلاب به پا کرد. شامیان دریافتند کسانی که با چنین وضع فجیعی در کربلا شهید شدند، شورشی نبودند بلکه از خاندان پاک پیامبر اکرم (ص) بودند و خارجی نیستند.تأثیر این کلام نورانی چنان شد که نقل کرده اند:

«عالم یهودی که در مجلس یزید بود؛ پس از شنیدن سخنان امام سجاد (علیه السلام) از یزید پرسید: این جوان کیست؟ یزید گفت: فرزند حسین (علیه السلام). یهودی گفت: کدام حسین؟ آن قدر پرسید تا دانست اینها از خاندان پیامبر اکرم(ص) هستند که مظلومانه در کربلا به شهادت رسیده است. سپس یهودی یزید را مورد سرزنش قرار داد و گفت: شما دیروز از پیامبرتان جدا شدید و امروز فرزندش را کشتید» (مجلسی، 1386: 741-742).

از ثمرات بیان خطبه ها و حضور اسراء در شام می توان به تغییر معادلات یزید؛ ایجاد تحول بزرگ و بنیادین در میان شامیان؛ معرفی خاندان واقعی پیامبر(ص)؛ معرفی امام حسین (علیه السلام)، تبیین اهداف قیام و نهضت حسینی؛ شناساندن اسلام راستین ناب محمدی(ص)؛ ابداع روش مخاطب شناسی و كاربرد مؤثر آن در تبلیغ؛ افشاء توطئه خارجی نامیدن امام حسین (علیه السلام) و كاروان اسراء اشاره كرد.

امام سجاد (علیه السلام) در سیاست خارجی و سفر تبلیغی خویش، معنای واقعی "نرمش

ص: 108

قهرمانانه" را بیان فرمودند. براین اساس امام (علیه السلام) در ابتدای امامت خویش چهره تهاجمی و فعال در برابر یزیدیان می گیرد و به تبیین حادثه عاشورا می پردازد اما در ادامه با چرخشی حکیمانه با روش تقیه همراه با دعا، مناجات، گریه و عزاداری به تبلیغ معارف اسلامی می پردازد.

البته نقش امام سجاد (علیه السلام) خیلی مهم بود. چون اگر افشاگری ایشان نبود و در منابر به دفاع از خون سید الشهدا (علیه السلام)، نمی پرداخت؛ چه بسا جوامع اسلامی از شهادت امام حسین (علیه السلام) بی خبر می ماندند.

4. برپایی قیام در امت اسلامی

امام سجاد (علیه السلام)، بعد از شهادت امام حسین (علیه السلام)، در مکانهای مختلف به ویژه در شهر کوفه با سخنرانی فصیح و بلیغ به سرزنش و نکوهش کوفیان پرداخت و آنها را از خواب جهل و غفلت بیدار کرد. پس از این سخنرانیها، کوفیان نادم و پشیمان شدند و دو قیام توابین و مختار ضد بنی امیه بر پا شد.

_ مجلسی، محمد باقر(1386ش)، جلاء العیون، تاریخ چهارده معصوم (علیه السلام)، تحقیق: سید علی امامیان، سرور، قم، چاپ دوازدهم.

_ مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی(1403 ق)، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم.

_ مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین بن علی(1409 ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر تحقیق: اسعد ذاعر، دارالهجرة، قم، چاپ دوم.

_ منتظری مقدم، محمود(1388ش)، منطق 2، انتشارات مركز، قم، چاپ اول.

ص: 112

الصغرى»، «ولیدة الفصاحة»، «فصیحة» و «بلیغة» (رک به: الجزائری، 1425ق: 52-53)، نمایان گر ابعاد گوناگون علمی ایشان هستند. شماری از این موارد از سوی معصومین علیهم السلام و برخی دیگر، از سوی بزرگان، محققان و نویسندگان اسلامی بر ایشان اطلاق شده است.

بی تردید، بهترین سخنی كه می توان درباره ی مقام علمی زینب کبری سلام الله علیها از دیدگاه اهل بیت علیهم السلام از آن یاد کرد، فرموده ی حضرت امام سجاد علیه السلام درباره ی ایشان در کوفه است كه ایشان را دانای بی آموزگار و فهمیده ی بی تفیهم گر خطاب می کند:

أنْتِ بحمْد اللّهِ عالِمَةٌ غَیرَ مُعَلّمَةٍ وَ فَهِمَةٌ غَیرُ مُفَهَّمَةٍ (طبرسی، 1403ق، ج2: 305؛ مجلسی، 1404ق، ج45: 16؛ مقرم، 1426ق: 328-329).

این فرموده از ناحیه ی کسی صادر شده است که خود دارای مقام عصمت بوده و هرگز داشتن علم خدادادی را به گزاف و یا برای خشنودی عمه ی گرامی اش به زبان نمی آورد. بنابراین، این فرموده ی امام، پرده از علمی الهی و متفاوت با سنخ علم عادی برمی دارد که از ناحیه ی پروردگار به حضرت زینب سلام الله علیها ارزانی داشته شده است. خداوند متعال هرگز چنین عطایی را نسبت به هر کسی روا نداشته و تنها افرادی را شامل این عنایت می فرماید که زمینه ی این لطف را در خود به وجود آورده باشند. طبیعی است زینب سلام الله علیها که در دامان پدر و مادری بلندمرتبه و نیز در خانه ی وحی رشدیافته بود، توانست چنین ظرفیتی را در خود ایجاد نماید تا مشمول رحمت ویژه ی الهی گردد. از نمونه های بارز وجود چنین ظرفیتی در ایشان، جریانی درباره ی سنین کودکی حضرت است که به پدرشان، امام علی علیه السلام می فرماید که آیا او را دوست دارد؟ امام علیه السلام در پاسخ، فرزندان را جگرگوشه های خود دانستند. پس از این جواب، زینب کبری سلام الله علیها فرمود: دو محبت در سینه ی مؤمن جمع نمی شود؛ اما به هنگام ناچاری باید نسبت به فرزندان مهربان بود و محبت را تنها نسبت خداوند متعال اظهار کرد (خوارزمی، 1423ق، ج1: 179).

ص: 115

سخن دیگری که در باب حضرت زینب کبری سلام الله علیها گفته شده و از مقام و شخصیت علمی والای او حکایت دارد، فرموده ی امام حسن مجتبی علیه السلام است که خطاب به خواهر خویش در سخنی می فرماید که شما به حق از درخت نبوت و معدن رسالت هستی (القزوینی، 1420ق: 581؛ سراج، [بی تا]: 32).(1)

هم چنین زینب كبری سلام الله علیها از همان شجره ی طیبه ای بوده که در قرآن کریم از آن یادشده (ابراهیم/24-25) و در كانون رسالت و علم الهی پرورش یافته است. در روایتی از پیغمبر اكرم صلی الله علیه وآله و سلم نقل شده است كه همواره می فرمودند:

نحن أهل بیت طهرهم اللّه، من شجرة النبوة و موضع الرسالة و مختلف الملائكة و بیت الرحمة و معدن العلم (ابن ابی حاتم، 1419ق، ج9: 3133؛ سیوطی، 1404ق، ج5، 199).نوه ی گرامی ایشان، حضرت زینب سلام الله علیها نیز در میان اهل بیتی بالیده است كه خداوند متعال آن ها را پاك گردانیده و معدن علوم قرار داده و دخت گرامی بتول سلام الله علیهما نیز از این بركه ی معرفت سیراب شده است. با این توصیف، در ادامه، به برخی از ابعاد شخصیت علمی رضیعه ی وحی و پیدایی آن در حوادث پیرامون نهضت حسینی علیه السلام، به تفكیك اشاره خواهد شد.

استفاده می نمودند؛ چنان که ابن عباس هنگامی که می خواست از ایشان حدیثی نقل کند، حضرت را «عقیله ی ما» خطاب می کردند (الاصفهانی، [بی تا]: 95).

اندیشمندان متعددی از اهل سنت در تأکید بر جنبه ی شاخص علمی عقیله ی بنی هاشم، ایشان را بانویی عاقل، خردمند، دارای اندیشه و دلیر معرفی کرده اند (برای نمونه رک به: ابن اثیر، 1409ق، ج6: 133؛ ابن حجر، 1415ق،ج8: 166؛ الزرقانی، 1411ق، ج3: 128) و به شماری از رفتارهای مهم زینبی اشاره نموده، آن ها را دلیل روشنی بر علم او دانسته اند (ابن اثیر، 1409ق، ج6: 133؛ابن حجر، ج8: 167). برای نمونه، به سخنان زینب کبری سلام الله علیها در مجلس یزید اشاره کرده اند که ایشان در پاسخ به مردی شامی که از یزید می خواست دختر امام علیه السلام را به کنیزی بگیرد، فرمودند: خطا کردی و پستی نشان دادی؛ زیرا این نه حق توست و نه حق یزید. حضرت به یزید فرمود: این حق برای تو نیست، مگر این که از دین ما که اسلام است، خارج شده باشی (مفید، 1413ق، ج2: 121). نکته اینجاست که در جنگ میان دو گروه مسلمان، زنان طرف مقابل به کنیزی گرفته نشده و چنین حقی برای دو طرف که مسلمان زاده هستند وجود ندارد؛ اما یزید و آن مرد شامی به آن آگاه نبوده یا انگیزه ای نامشروع داشته اند که این اتفاق در هر صورت، با شجاعت، درایت و علم عقیله ی هاشمیان منجر به شرمندگی یزید در برابر دیگران گردید.

امیر علیه السلام فرمود: روشنی دیدگانم! این رمز و نشانه ای است براى مصیبت و اندوهى كه به شما عترت و فرزندان رسول خدا صلی الله علیه وآله روى می آورد.سپس برخی از مصائب و اندوه هایی که به زودی بر آن ها وارد می شد را یادآوری نمود. پس آن گاه زینب صلوات الله علیها با صدای بلند گریه كرد (الجزائری، 1425ق: 68-69؛ النقدی، 1362ش: 36).

از این گزارش روشن می شود كه حضرت زینب سلام الله علیها در شهر كوفه مجلس تفسیر و تبیین معارف قرآنی برای بانوان داشته است. بدیهی است كه مقدمه ی برگزاری چنین مجلسی، توانایی و تسلط علمی بر معانی آیات و معارف آن بوده است، وگرنه برگزاری این گونه جلسات معنایی نداشت.

نكته ی دیگری كه درباره ی علم قرآنی حضرت باید بدان اشاره نمود، بهره گیری و استنادات متعدد به آیات الهی در خطبه های ایشان در كوفه (4 آیه) و شام (6 آیه) است؛ استفاده هایی كه به جا و به مناسبت، كلام فصیح و بلیغ زینب سلام الله علیها را زینت بخشیده و به زیبایی و مهارت چشم گیری با سخنان او آمیخته شده است. برای نمونه، ایشان در ابتدای خطبه ی روشنگر خود در كوفه، خطاب به آنها می فرماید:

یا أهلَ الكوفَةِ، ویا أهلَ الخَتلِ وَ الخَذلِ، فَلا رَقَأَتِ العَبرَةُ، و لا هَدَأَتِ الرَّنَّةُ، فَما مَثَلُكُم إلّا «كَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّةٍ أَنكَثًا تَتَّخِذُونَ أَیمَنَكُمْ دَخَلَا بَینَكُمْ (نحل/92).(1) (ابن اعثم، 1411ق، ج5: 121؛ مفید، 1413ق (ب): 322؛ طوسی، 1414ق: 92؛ خوارزمی، 1423ق، ج2: 46؛ ابن طاووس، 1348ش: ص146)

و یا در قسمتی دیگر از همین خطبه در چند فراز پایانی، از سه فراز قرآنیبهره برده و اظهار می دارند:

وَیلَكُم، أتَدرونَ أىَّ كَبِدٍ لِمُحَمَّدٍ فَرَیتُم؟ وأىَّ دَمٍ لَهُ سَفَكتُم؟ وأىَّ كَریمَةٍ لَهُ أصَبتُم؟ «لَّقَدْ

ص: 118

جِئْتُمْ شَیئا إِدًّاً تَكَادُ السَّمَاوَاتُ یتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنشَقُّ الْأَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا» (مریم/89-90)، ولَقَد أتَیتُم بِها خَرقاءَ شَوهاءَ، طِلاعَ الأَرضِ وَالسَّماءِ. أفَعَجِبتُم أن قَطَرَتِ السَّماءُ دَما! «وَلَعَذَابُ الْأَخِرَةِ أَخْزَی» (فصلت/16) ، فَلا یستَخِفَّنَّكُمُ المَهَلُ، فَإِنَّهُ لا یحَفِّزُهُ البِدار، ولا یخافُ عَلَیهِ فَوتُ الثّأرِ، كَلّا «إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ» (فجر/14).(1) (همان)

چنین تسلطی بر آیات قرآن و استفاده ی متعدد و به جای آن در فرازهای مختلفی از دو خطبه ی کوفه و شام، حكایت از تسلط این بانوی بزرگ بر كلام الهی و پیوستگی به منبع اصیل وحی و آشنایی با آن دارد.(2)

1404ق، ج29: 107).(1)

روایات دیگری هم وجود دارند كه جناب زینب كبری سلام الله علیها در برخی از آن ها در نقش راوی (روایت گر) و در شماری دیگر به عنوان مروی (روایت شده از او) مطرح شده است.(2) افرادی چون امام سجاد علیه السلام (ابن قولویه، 1356ش: 265-266؛ خزاز قمی، 1401ق: 194)،(3) فاطمه بنت الحسین علیهماالسلام (مفید، 1413ق (الف)، ج2: 121)، ابن عباس (الأصفهانی، [بی تا]: 95)، جابر بن عبدالله انصاری (صدوق، 1413ق، ج3:567) و محمد بن عمرو (مفید، 1413ق (ب): 40) در زمره ی راویان اخبار از عقیله ی قریش هستند. هم چنین خود حضرت از پدرشان امیرمؤمنان علیه السلام (ابن قولویه، 1356ش: 266)، مادرشان صدیقه ی طاهره سلام الله علیها (طبری، 1413ق: 68؛ طبرسی، 1403ق: 204) و ام ایمن (ابن قولویه، 1356ش: 266)(4) نقل حدیث كرده اند.

با نگاهی به متون عاشورایی، مقام راوی بودن حضرت زینب سلام الله علیها در حوادث عاشورا نیز آشکار می گردد. برای نمونه، ایشان پس از دیدن آثار شدید ناراحتی و غم در

ص: 120

چهره ی امام سجاد علیه السلام در روز شهادت پدر بزرگوار و یاران با وفایش، حدیث ام ایمن را برای امام روایت کرد و نکاتی را از آینده و عهد میان رسول خدا صلی الله علیه وآله با جد، پدر و عمویش علیهم السلام بیان داشت تا موجب آرامش خاطر و دلگرمی فرزند برادرش شود (ابن قولویه، : 260-262).

شیخ طوسی (460ق) در این باره از احمد بن ابراهیم گزارش کرده اند كه وی اظهار داشته است:

در سال 262 هجرى بر حكیمه [خاتون]، دختر امام جواد علیه السلاموارد شدم. از پشتِ پرده با او سخن گفتم و از دینش پرسیدم. او همه ی كسانى را كه امامِ خود می دانست، نام برد و حتى نام [كوچكِ] حجت بن الحسن را نیز بر زبان آورد. به او گفتم: خدا، مرا فداى شما كند، آیا او را دیده ای یا خبر دارى؟؛ گفت: این را از نامه اى (وصیتى) كه ابومحمد (امام حسن عسكرى علیه السلام) به مادر خود نوشته، می دانم. به او گفتم: آن كودك، كجاست؟؛ گفت: پنهان است. گفتم: شیعه به چه كسى پناه ببرد؟؛ گفت: به مادربزرگش، مادر ابومحمد. به او گفتم: به كسى اقتدا كنم كه وصیتش به زنى است؟؛ گفت: به حسین بن على علیه السلام اقتدا كن كه در ظاهر، به خواهرش زینب دختر على علیه السلام وصیت كرد و هر دانشى از سوى على بن الحسین علیه السلام بیرون مى آمد، به زینب منسوب مى شد؛ اما این براى پنهان داشتن على بن الحسین علیه السلام بود (صدوق، 1395ق، ج2: 507؛ طوسی، 1411ق: 230).

بی گمان، اگر زینب سلام الله علیها زمینه ی ادای چنین وظیفه ای را از گذشته در خود ایجاد نکرده بود، دیگران انتظار شنیدن چنین سخنانی از ایشان را نداشتند و در نتیجه، هیچ گاه مقصود امام حسین علیه السلام از وصیت به خواهرش و پنهان داشتن فرزندش، امام سجاد علیه السلام محقق نمی گردید و درست آن بود که سیدالشهداء علیه السلام این بار سنگین را بر دوش خواهر بزرگوارش قرار ندهد. این ها همه، بیان گر مقام والای علمی حضرت زینب كبری سلام الله علیها و جایگاه بلند تفقه و خردمندی ایشان در امر دین بوده و عمل معصوم یعنی امام حسین علیه السلام در این جا، درستی این ویژگی ها درباره ی خواهرشان را روشن تر ساخته است.

و اعتقادی به آن ها استناد ورزید و مطابق با آن عمل نمود (برای نمونه بنگرید به: مظفر، 1375ش، ج2: 61). اگر چه برخی افعال و اقوال حضرت زینب سلام الله علیها را حجت دانسته اند (حسینی، 1428ق، ج2: 59)، اما بسیاری از فقیهان بر این باورند که سنت، ویژه ی شخص معصوم بوده و نسبت به غیر او منشأ حكمی فقهی یا اعتقادی نخواهد بود؛ اما در حدیثی از امام صادق علیه السلام، ایشان در مسأله ی حكم گریبان دریدن در مصیبت پدر، مادر، برادر و یا دیگر نزدیکان، برای جواز در برخی موارد مانند مصیبت برادر، به فعل فاطمیات كه در رأس آن ها حضرت زینب كبری سلام الله علیها قرار داشت، استناد می جوید. در قسمتی از این خبر از جانب امام آمده است:

خراشیدن صورت کفاره ای جز استغفار و توبه ندارد؛ فاطمیات بر [مصیبت] حسین بن علی [علیهما السلام] گریبان دریده و صورت خراشیدند و بر امثال کسانی چون حسین [علیه السلام] است که صورت ها خراشیده و گریبان ها دریده می شود (طوسی، 1407ق، ج8: 325؛ عاملی؛ 1409ق، ج22: 402).

مرحوم صاحب جواهر (1266ق) پس از نقل این خبر، حضور دختران و خواهران امام حسین علیه السلام در میان فاطمیات را امری واضح و آشکار می شمرد (نجفی، [بی تا]، ج4: 370). طبری و ابن اثیر نیز در شرح ماجرای قیام حسینی علیه السلام در شب عاشورا و گفتگوی میان سید شهیدان و خواهرشان گزارش کرده اند که حضرت زینب سلام الله علیها هنگامی که برادرشرا تحت فشار فراوان دید، به صورت زده، گریبان چاک کرد و بیهوش شده، به زمین افتاد (طبری، 1387ق، ج5: 420؛ ابن اثیر، 1385ق، ج4: 59). این گزارش تاریخی، شمول حضرت در میان بانوان فاطمی را تأیید می نماید. روشن است که استناد یادشده از امام صادق علیه السلام به گونه ای عام، حکایت گر جایگاه والای عقیله ی بنی هاشم است، وگرنه هیچ گاه چنین استنادی از جانب معصوم علیه السلام صورت نمی پذیرفت.

(رسایی) ایشان در سخن است كه اندیشمندان بسیاری به آن اذعان داشته و بی نظیرش دانسته اند (برای نمونه بنگرید به: امین، 1406ق، ج7: 137؛ قاسم، 1934م: 3؛ مطهری، 1375ش: 59). بیشتر این افراد با عنایت به خطبه های حضرت زینب سلام الله علیها پس از واقعه ی بزرگ عاشورا در دوره ی اسارت در كوفه و شام، زبان به تمجید و تحسین ایشان گشوده اند. نمونه ای از این افراد، حَذلَم بن سَتیر است كه به هنگام ایراد خطبه در كوفه، چنان محو فصاحت و بلاغت گفتار زینبی گردید كه اظهار داشت: گویا زینب سلام الله علیها از زبان علی علیه السلام سخن می گوید (ابن اعثم، 1411ق، ج5: 121؛ مفید، 1413ق (ب): 321-323؛ طوسی، 1414ق: 92-93؛ ابن حمدون، 1417ق، ج6: 264).

«فصاحت» به معنای بیان و سخن گفتن شیوا با استفاده از واژه های مأنوس و در عین حال، وزین و بدون پیچیدگی های لفظی و معنوی است (بنگرید به: ابن سیده، 1421ق، ج3: 164؛ ابن اثیر، 1367ش، ج3: 450؛ المراغی، 1414ق: 15-35). معنای «بلاغت» نیز رسابودن کلام به مقتضای حال گوینده و شنوندهاست که گوینده به بهترین شکل از لحاظ زبان و لغت، و مطابق با حقیقت، مقصود خود را به مخاطب انتقال می دهد (بنگرید به: راغب اصفهانی، 1412ق، ج1: 145؛ المراغی، 1414ق: 35-36). ادیبان، علم بلاغت را در سه شاخه ی معانی، بیان و بدیع پی جویی کرده و آرایه های ادبی مختلفی را در خلال آن ها مطرح می سازند؛ اما از آنجایی که در این مقال، مجالی برای بررسی همه ی این موارد در سخنان دختر امیر بیان علیهماالسلام وجود ندارد، تنها به بیان برخی از آن ها به مقتضای نوشتار پیش رو بسنده می شود.

زینب کبری سلام الله علیها در فرازهای متعددی از خطبه های کوفه و شام، از علم معانی بهره برده است. برای نمونه، در چند مورد به سان «و هَل رَأیكَ إلّا فَنَدٌ، وأیامُكَ إلّا عَدَدٌ، وجَمعُكَ إلّا بَدَدٌ؟»(1) (ابن طاووس، 1348ش: 186؛ ابن نما، 1406ق: 102) و «أفَعَجِبتُم أن قَطَرَتِ السَّماءُ دَماً؟»(2) (مفید، 1413ق (ب): 323؛ طوسی، 1414ق: 93)،

ص: 124

آرایه ی «استفهام» را به کارگرفته است. «نداء» عنصر دیگری است که ایشان در ابتدای خطبه ی کوفه با عبارت «یا أهلَ الكوفَةِ، و یا أهلَ الخَتلِ وَ الخَذلِ» (خوارزمی، 1423ق، ج2: 46؛ ابن طاووس، 1348ش: 146) از آن بهره برده است. «ایجاز» به کار رفته در جملاتی چون «فَتَعساً و نُكساً»(1) (همان) و «فَمَهلاً مَهلاً»(2) (ابن طاووس، 1348ش: 186؛ ابن نما، 1406ق: 101) نیز بر بلاغت سخن وی افزوده است. نکته ی بلاغی دیگردر علم معانی، استفاده از یک عامل و عطف چند معمول به یکدیگر است که در عبارت «و یتَصَفَّحُ وُجوهَهُنَّ القَریبُ وَ البَعیدُ، وَ الدَّنِی وَ الشَّریفُ»(3) (همان) ظهور یافته است. هم چنین «تجاهل العارف» (خود را ناآگاه نشان دادن) یعنی اظهار تردید گوینده از امری یقینی، برای تأکید سخن خویش و افزودن به توجه مخاطب (المراغی، 1414ق: 140) در فرموده ی شجاعانه ی زینبی «أمِنَ العَدلِ، یابنَ الطُّلَقاءِ، تَخدیرُكَ إماءَكَ ونِساءَكَ وسَوقُكَ بَناتِ رَسولِ اللّه صلى الله علیه و آله سَبایا؟»(4) (ابن طاووس، 1348ش: 181؛ مجلسی، 1404ق: ج45: 16) به چشم می خورد.

بانوی کربلا در علم بیان نیز از آرایه هایی چون «تشبیه» و «کنایه» استفاده کرده است. ایشان کوفیان را با یاری از قرآن، به آن زنی تشبیه می کند که با دست خود رشته می تابید و پس از محکم کردنش، آن را از هم باز می کرد: «فَما مَثَلُكُم إلّا «كَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّةٍ أَنكَثًا تَتَّخِذُونَ أَیمَنَكُمْ دَخَلَا بَینَكُمْ»» (خوارزمی، 1423ق، ج2: 46؛ ابن طاووس، 1348ش: 146). در واقع، حضرت به کوفیان اعلام می دارد که شما پس از این که به امام حسین علیه السلام نامه نوشته و به او اعلان وفاداری نمودید، عهد خود را شکستید. زینب سلام الله علیها عبارت «فَلَقَد خابَ السَّعىُ، و تَرِبَتِ الأَیدى، و خَسِرَتِ الصَّفقَةُ»(5) (همان) را به ظاهر، در کنایه از ناکامی کوفیان و سران آن ها در دشمنی با سیدالشهداء

ص: 125

علیه السلام مطرح ساخته است که به اهداف دنیوی و وعده هایی کهبه آنان داده شده بود، هیچ گاه دست نیافتند.

هم چنین وجود آرایه هایی چون «جناس» و «سجع» در صورت های مختلف آن دو، نشان از آگاهی کامل زینب سلام الله علیها از این فنون ادبی و تسلط فراوان در بهره گیری از آن هاست. نمونه هایی از جناس تام در «و لَم تَكُن قُلتَ ما قُلتَ، و فَعَلتَ ما فَعَلتَ»(1) (خوارزمی، 1423ق، ج2: 72-73؛ ابن طاووس، 1348ش: 183) و جناس ناقص اختلافی در «و یا أهلَ الخَتلِ وَ الخَذلِ» (خوارزمی، 1423ق، ج2: 46؛ ابن طاووس، 1348ش: 146) ظهور یافته است. هم چنین عبارت «فَلا رَقَأَتِ العَبرَةُ، وَ لا هَدَأَتِ الرَّنَّةُ» (همان) دارای سجع مرصَّع،(2) جملات «و تِلكَ الجُثَثُ الطَّواهِرُ الزَّواكی تَتَناهَبُهَا العَواسِلُ، و تَعفوها أُمَّهاتُ الفَراعِلِ»(3) (خوارزمی، 1423ق، ج2: 73؛ ابن طاووس، 1348ش: 184) دربردارنده ی سجع متوازی(4) و عبارت های «بِئسَ لِلظّالِمینَ بَدلاً، و أیّكُم شَرٌّ مَكاناً و أضعَفُ جُنداً»(5) (همان) حاوی سجع مطرَّف(6) هستند.

بهره ی فراوان عقیله ی بنی هاشم از آیات الهی در جای جای خطبه هایش در کوفه و شام نیز بیان گر تسلط او بر سخنان پرودگار و هنر او در به کارگیری آن ها در خلال خطبه هاست، به گونه ای که سخن او و آیات قرآن به خوبی با یکدیگر آمیخته شده اند. ایشان همان گونه که در گذشته اشاره شد، گاهی به صورتمستقیم آیاتی چون آیات 92 سوره ی نحل، 89 و 90 سوره ی مریم، 16 سوره ی فصلت و 14 سوره ی فجر را زینت بخش سخنان خود نموده و گاه به صورت غیرمستقیم، برای رساندن مقصود خویش، واژه هایی نزدیک به برخی آیات را به خدمت درآورده است. برای نمونه، فراز «فَابكوا كَثیراً وَ اضحَكوا قَلیلاً»(7) (خوارزمی، 1423ق، ج2: 46؛ ابن طاووس، 1348ش: 147) برگرفته از آیه ی 82

ص: 126

سوره ی توبه یعنی «فَلْیَضْحَكُوا قَلیلاً وَ لْیَبْكُوا كَثیراً جَزاءً بِما كانُوا یَكْسِبُونَ» بوده و عبارت «فَبِئسَ ما قَدَّمَت لَكُم أنفُسُكُم أن سَخِطَ اللّه ُ عَلَیكُم، وفِى العَذابِ أنتُم خالِدونَ»(1) (همان) با الهام از آیه ی 80 سوره ی مائده بیان شده است که خداوند متعال در آن می فرماید: «تَرى كَثیراً مِنْهُمْ یَتَوَلَّوْنَ الَّذینَ كَفَرُوا لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ فِی الْعَذابِ هُمْ خالِدُون».

وجود همه ی این آرایه های فصاحتی و بلاغتی در خطبه هایی متفاوت (از نظر محتوایی، به مقتضای موقعیت و حال مخاطبان) در کوفه و شام که با استدلال، برهان و مسائل عاطفی در هم آمیخته شده است، موجب شد تا اثرگذاری آن ها در روح و ذهن مخاطب دوچندان گردیده و زمینه ی رسوایی بیشتر ابن زیاد، کوفیان، یزید و دستگاه اموی فراهم شود.

دانسته و او را تحقیر نموده، به بیان فسادها و ظلم های آنان در میان مردم می پردازد (بنگرید به: خوارزمی، 1423ق، ج2: 71-73؛ ابن طاووس، 1348ش: 181-186) تا چهره ی واقعی امویان را به همگان نشان داده و رسواشان گرداند.

سینه ها سوزان (خوارزمی، 1423ق، ج2: 73؛ ابن طاووس، 1348ش: 184؛ مجلسی، 1404ق، ج45: 16).

حضرت در ادامه به یزید خاطرنشان می کند که هیچ گاه نمی تواند یاد خاندان نبوی را از خاطره ها محو کرده و وحی آن ها را بمیراند و تا ابد این ننگ از پیشانی او شسته نخواهد شد.

پس از قیام عاشورا چندی بیشتر نگذشت که اثرات بیدارگری و روشن گری بازماندگان قافله ی حسینی در جنبش هایی چون قیام توابین به سال 65ق و مختار ثقفی در سال 66ق در مقابل فساد خاندان بنی امیه و به خون خواهی امامحسین علیه السلام و دیگر شهیدان عاشورایی پدیدار گردید. این گونه بیدارگری ها و ظهور چنین جنبش هایی در نابودی زودرس حکومت در میان خاندان ابوسفیان تأثیر به سزایی داشته و در اندک زمانی، تنها پس از سه سال، در سال 64ق مرگ یزید فرارسید و حکومت به مروان و خاندانش انتقال یافت (بنگرید به: ابن عبدالبر، 1412ق، ج3: 1389)؛ چنان که عبدالملک بن مروان (86ق) خود به این واقعیت اعتراف نموده و در نامه ای به حجاج بن یوسف (95ق) نوشته است:

مرا از ریختن خون فرزندان عبدالمطلب دور بدار، که در آن ها راه نجاتی از جنگ نیست. من فرزندان حرب را دیدم که وقتی حسین بن علی [علیهما السلام] را کشتند، پادشاهی را از دست دادند (ابن عبد ربه، 1404ق، ج5: 149؛ باعونی، 1415ق، ج2: 278).

عاشورا به كار بست، برپایی مراسمات متعدد عزاداری پس از فاجعه ی كربلا بود. ایشان به همراه امام سجاد علیه السلام و دیگر اهل بیت در شام و در پایتخت حكومت اموی، اقدام به برگزاری مجلس عزا و نوحه گری در سوگ شهیدان طف نمود (ابن نما، 1406ق: 102) که پیامدش در ادامه آن بود که چنان عرصه بر یزید تنگ گردید که به زنان خاندان ابوسفیان هم فرمان داد كه در منزل خودش، همراه با بانوان اهل بیت علیهم السلام به مدت سه تا هفت روز به سوگ نشسته و نوحه سرایی کنند (بنگرید به: ابن سعد، 1414ق، ج1: 489؛ طبری، 1387ق، ج5: 462؛ ابن جوزی، 1412ق، ج5: 344). به یقین، برپایی این مجالس، آن هم در مركز حكومت، می توانست تأثیر فراوانی در اثبات مظلومیت و حقانیت امام حسین علیه السلام و یارانش و نیز رساندن پیام های قیام و اهداف آن به مردم داشته باشد. از این رو، این تأثیر بر مردم شام تا اندازه ای بود كه یزید بیش از آن نتوانست رسوایی خود و امویان را نظاره گر باشد؛ وی تقصیر را به دوش ابن زیاد انداخته و از روی مصلحت اظهار پشیمانی کرد (طبری، 1387ق، ج5: 506؛ ابن عساکر، 1419ق، ج10: 94)؛ هم چنین دستور داد تا اسیران اهل بیت علیهم السلام را با بیش از سی سوار به موطن ایشان در مدینه بازگردانند (دینوری، 1368ش: 261؛ طبری، 1387ق، ج5: 462؛ ابن العدیم، [بی تا]، ج6: 2632).

مورد دیگر، اقامه ی عزا بر مزار شهیدان كربلا در مسیر بازگشت از شام است كه سید بن طاووس (664ق) آن را ماتمی جان سوز توصیف کرده است؛ برپاییسوگی که زنان آن دیار را هم به سوی خود کشانده و چند روزی(1) را به همین منوال گذرانده اند (ابن طاووس، 1348ش: 196؛ مجلسی، ج45: 146). مشاهده می شود كه برپایی عزا برای امام حسین علیه السلام و یارانش در كربلا نیز تأثیر خود را گذاشته و زنان قبائل اطراف را به كنار اهل بیت كشانده و آنها را در نوحه سرایی برای شهدا با زینبیون همراه می سازد. هم چنین حضرت زینب سلام الله علیها دستور می دهد تا محمل های اهل بیت را سیاه پوش نمایند و دلیل آن را آگاه نمودن مردم از كشتن فرزندان حضرت زهرا سلام الله علیها بیان می كند (الجزائری،

ص: 131

1425ق: 192). در تأیید مطلب اخیر، در روایتی آمده است که پس از شهادت امام حسین علیه السلام، زنان بنی هاشم لباس هایی به رنگ سیاه و پشمین بر تن نموده و در سرما و گرما بر این حال بودند (البرقی، 1371ق، ج2: 420).

به كوفیان و شامیان به ظاهر مسلمان زدند تا آنان بتوانند واقعیت را دریافته و متوجه باشند که این اسیران، همان خاندان پیامبرشان هستند، نه از دین خارج شدگانی که دستگاه بنی امیه معرفی می کردند (مفید، 1413ق (الف)، ج2: 121).

تحریک عواطف مردم و بیداری آن ها در قبال جنایات خاندان اموی و نیز برپایی مراسم های عزاداری برای شهیدان کربلا ظهور و بروز یافته است. بنابراین، می توان برجستگی های علمی زینب کبری سلام الله علیها و بهره گیری از آن ها را به عنوان یکی از مؤلفه های اثرگذار در پیروزی نهضت حسینی علیه السلام و رساندن پیام آن به جهانیان قلمداد نمود.

ص: 134

دارالکتب العلمیه.

_ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله (1412ق)، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق: على البجاوى، چاپ اول، بیروت: دارالجیل.

_ ابن عساکر، علی (1419ق)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، چاپ اول، بیروت: دارالفکر.

_ ابن فارس، احمد (1404ق)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام هارون، چاپ اول، قم: مکتب الإعلام الإسلامی.

_ ابن قولویه، جعفر بن محمد (1356ش)، کامل الزیارات، تحقیق: عبدالحسین امینی، چاپ اول، نجف: دار المرتضویه.

_ ابن نما حلى، جعفر بن محمد (1406ق)، مثیر الأحزان، چاپ سوم، قم: مدرسه امام مهدى(عج).

_ ازهری، محمد بن احمد (1421ق)، تهذیب اللغة، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

_ الأصفهانى، ابوالفرج على (بی تا)، مقاتل الطالبیین، تحقیق: سید احمد صقر، بیروت: دارالمعرفه._ امین، سید محسن (1406ق)، أعیان الشیعة، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.

_ امینی، عبدالحسین (1416ق)، الغدیر، چاپ اول، قم: مرکز الغدیر.

_ باعونی شافعی، محمد بن احمد (1415ق)، جواهر المطالب فی مناقب علی بن ابی طالب علیهماالسلام، چاپ اول، قم: مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه.

_ البرقی، احمد بن محمد (1371ق)، المحاسن، قم: دارالكتب الإسلامیه.

_ بنت الشاطی، عایشه (1406ق)، السیده زینب عقیلة بنی هاشم، بیروت: دارالکتاب العربی.

_ بیضون، لبیب (1427ق)، موسوعة کربلاء، چاپ اول، بیروت: مؤسسه الأعلمی.

_ الجزائری، السید نورالدین (1425ق)، الخصائص الزینبیة، چاپ اول، قم: مکتبه الحیدریه.

ص: 136

_ حسینی شیرازی، سید محمد (1428ق)، من فقه الزهراء علیهاالسلام، چاپ اول، قم: رشید.

_ خزاز قمی، على (1401ق)، كفایة الأثر، تحقیق: عبداللطیف حسینى كوه كمرى، قم: بیدار.

_ خوارزمی، موفق بن احمد (1423ق)، مقتل الحسین علیه السلام، چاپ دوم، قم: انوار الهدی.

_ دینوری، ابوحنیفه احمد (1368ش)، الأخبار الطوال، تحقیق: عبدالمنعم عامر، قم: الرضى.

_ راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، چاپ اول، بیروت: دارالقلم._ الزرقانی، محمد (1411ق)، شرح الزرقانی علی موطأ الإمام مالک، بیروت: دارالکتب العلمیه.

_ سراج، النبوی جبر (بی تا)، السیدة زینب رضی الله عنها فی قلوب المحبین، [قاهره]: المکتبه التوفیقیه.

_ سیوطی، جلال الدین (1404ق)، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی.

_ صاحب، اسماعیل بن عباد (1414ق)، المحیط فی اللغة، تحقیق: محمدحسن آل یاسین، چاپ اول، بیروت: عالم الکتب.

_ صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1362ش)، الخصال، چاپ اول، قم: جامعه مدرسین.

_ صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1395ق)، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ دوم، تهران: اسلامیه.

_ صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، قم: جامعه مدرسین.

_ طباطبایی، سید محمدعلی (1390ش)، تجلی قرآن در کلام حضرت زینب، قم: نشر ادیان.

ص: 137

_ طبرسی، فضل بن حسن (بی تا)، إعلام الوری، تهران: دارالكتب الاسلامیه.

_ طبرسى، احمد بن على (1403ق)، الإحتجاج على أهل اللجاج، چاپ اول، مشهد: مرتضی.

_ طبری، محمد بن جریر (1387ق)، تاریخ الأمم و الملوك، تحقیق: محمد ابراهیم، چاپ دوم، بیروت: دار التراث._ طبرى، محمد بن جریر (1413ق)، دلائل الإمامة، چاپ اول، قم: بعثت.

_ طوسی، محمد بن حسن (1414ق)، الأمالی، چاپ اول، قم: دار الثقافه.

_ طوسی، محمد بن حسن (1411ق)، الغیبة، تحقیق: عبادالله تهرانی/ علی احمد ناصح، چاپ اول، قم: دارالمعارف الإسلامیه.

_ طوسی، محمد بن حسن (1407ق)، تهذیب الأحكام، تحقیق: حسن الموسوی خرسان، تهران: دارالكتب الإسلامیه.

_ عاملی، محمد بن حسن (حرّ) (1409ق)، وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام.

_ فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق)، کتاب العین، چاپ دوم، قم: هجرت.

_ قاسم، حسن محمد (1934م)، تاریخ و مناقب و مآثر الست الطاهرة البتول السیدة زینب، چاپ دوم، مصر: مطبعه المحمودیه.

_ القزوینی، السید محمدكاظم (1420ق)، زینب الكبرى علیها السلام من المهد الى اللحد، قم: [بی نا].

_ قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم (1422ق)، ینابیع المودة، چاپ دوم، قم: اسوه.

_ كلینی، محمد بن یعقوب (1362ش)، الكافی، چاپ دوم، تهران: اسلامیه.

_ مجلسی، محمد باقر (1404ق)، بحارالأنوار، بیروت: مؤسسه الوفاء.

_ محمدی ری شهری، محمد (1388ش)، دانشنامه امام حسین علیه السلام، چاپ اول، قم: دارالحدیث.

_ المراغی، احمد مصطفی (1414ق)، علوم البلاغة البیان و المعانی و البدیع، چاپ سوم، بیروت: دارالکتب العلمیه.

ص: 138

_ المسعودی، علی (1426ق)، اثبات الوصیة للإمام علی بن ابی طالب، چاپ سوم، قم: انصاریان.

_ مطهری، مرتضی (1375ق)، فلسفه اخلاق، تهران، انتشارات صدرا.

_ مظفر، محمدرضا (1375ش)، اصول الفقه، چاپ پنجم، قم: اسماعیلیان.

_ مفید، محمد بن نعمان (الف) (1413ق)، الإرشاد، قم: كنگره جهانى شیخ مفید.

_ مفید، محمد بن نعمان (ب) (1413ق)، الأمالی، قم: كنگره جهانى شیخ مفید.

_ مقرم، عبدالرزاق (1426ق)، مقتل الحسین للمقرم، بیروت: مؤسسه الخرسان.

_ نجفی، محمد حسن (بی تا)، جواهر الكلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق و تصحیح: عباس القوچانی، چاپ هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

_ النقدی، جعفر (1362ش)، زینب الکبری، چاپ دوم، قم: الرضی.

_ نویری، شهاب الدین (1423ق)، نهایة الأرب فی فنون الأدب، قاهره: دارالکتب و الوثائق القومیه.

ص: 139

ص: 140

این که خودت بیایی و ببینی.

کرده اند. آن گاه ما را سر قبر آن مرد برد و ما در آن جا بوی سیب سرخ را استشمام کردیم. پرسیدیم: این چه بویی است؟شیخ فرمود: وقتی این بنده خدا را در این جا دفن کردند، وجود مقدس سیدالشهدا علیه السلام به اینجا تشریف آوردند و به واسطه این شخص، عذاب از اهل قبرستان برداشته شد.

5.خشنودی خداوند خشنودی ماست. ما بر بلا و امتحان او صبر می کنیم.

معصومانی است که بارها به شهادت خودشان اشاره کرده اند. در مقابل، تعداد فراوان مقتل هایی هستند که بعد از شهادت آن حضرت نوشته شده اند.

مقتل هایی که برای حضرت امام حسین علیه السلام و اصحابشان نوشته شده است بر حسب قابل قبول بودن مطالب از درجات مختلفی برخوردار هستند. از میان آنها، برخی از صحنه های مقتل ها از اعترافات دشمنان آن حضرت گرفته شده اند. اما قابل اعتماد ترین مقتل ها ،آنهایی هستند که تماما حدیث های نقل شده از معصومان علیهم السلام باشند. موضوع کتاب مورد بررسی، مقتلی مبتنی بر روایات است.

این کتاب که به همت والا و قلم شیوای حضرت آیت الله محمد جواد مروجی طبسی نوشته شده است. این کتاب دارای 6 فصل است. فصل اول به سیره معصومین علیهم السلام درباره بزرگداشت واقعه کربلا می پردازد. همین فصل دارای بخش هایی درباره تکریم روز عاشورا، برگزاری مراسم عزاداری، ترغیب کردن شعرا به سرودن شعر، تمرکز بر گریه ، تقرب جستن به خداوند با تبری از قاتلان آن حضرت، تاکید بر زیارت حضرت امام حسین علیه السلام، دعا کردن در زیر قبه شریف، استشفا به تربت و خسران قاتلان آن حضرت می باشد.

فصل دوم به اخبار درباره شهادت آن حضرت که از اخبار نبوی شروع می شود که دست کم ده مورد ذکر شده است. بعد از آن، اخبار امام علی علیهالسلام و امام حسن علیه السلام آمده است. احادیث فراوانی از خود امام حسین علیه السلام در باره شهادت خودشان نقل شده است، موضوعی که ناقض ادعای برخی در بی اطلاعی آن حضرت از سرنوشت منتهی به شهادت خودشان است.

فصل سوم که طولانی ترین مطالب را دارد، به مراحل گوناگون حرکت حضرت امام حسین علیه السلام از مدینه منوره تا شهادت در کربلا مربوط می شود.

فصل چهارم به رویدادهای بعد از شهادت حضرت امام حسین علیه السلام توجه دارد.

فصل پنجم به ماجرای سرنوشت اهل بیت علیهم السلام و آنچه در کوفه و شام کشیدند مربوط می گردد. در پایان این فصل بخشی به محل دفن سر مقدس حضرت امام

ص: 146

حسین علیه السلام اختصاص دارد. در همه این بحث ها، استناداتی مهم به روایات وجود دارد.

فصل آخر کتاب به بازگشت اهل بيت عليهم السلام به مدینه منوره و نحوه برخورد ایشان، خصوصا بزرگداشت عاشورا از سوی حضرت امام علی بن الحسین السجاد علیه السلام و امام محمد الباقر علیه السلام اشاره می کند.

پایان بخش کتاب نمایه هایی سودمند برای دسترسی سریعتر به مطالب مندرج در کتاب است.

ص: 147

ص: 148

فراخوان نگارش مقاله برای فصل نامه پژوهش نامه معارف حسینی

با توجه به اهمیت و تأثیر عاشورا و امام حسین (علیه السلام) در جوامع بشری به ویژه جامعه امروز اسلام، جمعی از دردمندان صاحب قلم و اندیشه ور که ترکیبی از اساتید حوزه و دانشگاه هستند، با نیتی الهی و به دور از نگرش های سیاسی و زودگذر، بر آن شدند که انتشار فصل نامه پژوهش نامه معارف حسینی را با رویکردی علمی در مرحله اول برای مخاطبان داخل کشور و در گام بعدی برای دنیای اسلام آغاز نمایند.

فصل نامه علمی _ تخصصی پژوهش نامه معارف حسینی ضمن قدردانی از تلاش های صورت گرفته در تبلیغ و ترویج فرهنگ حسینی، درصدد است در حوزه های ذیل به ترویج و گسترش فرهنگ حسینی بپردازد:

1. شخصیت و ویژگی های سیدالشهداء (علیه السلام) به عنوان امام، اسوه و الگو

2. معارف و احادیث گزارش شده از امام حسین (علیه السلام) یا مرتبط با ایشان

3. تبیین تاریخی و تاریخ تحلیلی نهضت عاشورا و حماسه کربلا

4. سیره و سبک زندگی سیدالشهداء (علیه السلام)

5. تحلیل عصری و روزآمد از سیره حسینی و نهضت عاشورا

6. معرفی توصیفی، تحلیلی و انتقادی منابع و مصادر مرتبط با امام حسین (علیه السلام) و نهضت عاشورا

7. ادب و هنر عاشورایی

8. سایر موضوعات مرتبط با معارف حسینی

از تمامی علاقه مندان و نویسندگان محترم درخواست می شود که مقالات علمی خود را بر اساس فرمت تعریف شده نشریه، به سامانه فصل نامه ارسال نمایند.

ای که از روز ازل ما را جدا کردی حسین *** یک نگه کردی و ما را مبتلا کردی حسین

ص: 149

ص: 150

حق اشتراک سالیانه 000/600/1 ریال

هزینه اشتراک فصل نامه را به شماره حساب 0111650896001 بانک ملی به نام کانون فرهنگی تبلیغی فرات واریز نمایید.

آدرس پستی مجله: خیابان پیروزی، خیابان شهید هادی بنایی، کوچه نهم،

پلاک 16، طبقه سوم، فصل نام پژوهش نامه معارف حسینی کدپستی: 1735813677

تلفن: 33328769-021 همراه: 09113701235

ص: 151

فرم اشتراک فصل نامه بین المللی پژوهش نامه معارف حسینی

مشخصات متقاضی

نام خانوادگی:.............................................. نام: ....

جنسیت: زن £ مرد £ _ میزان تحصیلات:............... رشته تحصیلی: ...

شغل:...................... تاریخ و شماره فیش بانکی:.................................... مبلغ واریز شده:

متقاضی اشتراک از شماره:........ آدرس پستی و کد پستی: ................

............................................................... صندوق پستی:........................................ تلفن: ........ همراه: ..........................................................

امضای متقاضی

مشخصات مؤسسۀ متقاضی دریافت فصل نامه

نام مؤسسه:..................................... واحد درخواست کننده: . آدرس پستی: ..................................................... ................................................................

صندوق پستی:..................تلفن:..................... همراه: ....

تاریخ و شماره فیش بانکی: ........................................... مبلغ واریز شده: ...................................................

امضای مسئول و مهر مؤسسه

ص: 152

Journal of Husayni Research Studies

Vol. 5, No.19, Autumn 2020

Journal of Husayni Research Studies is credited with being the first Iranian quarterly journal of research papers in the realm of Husayni, particularly Ashura, studies. Although published mainly in Persian, the scope of papers published in it is by no means limited to Iran and/or the Persian language; it is international in both scope and theme.

Proprietor and founder: Dr. MuhammadHusayn Mardani Nowkandeh EditorinChief: Dr. MuhammadHusayn Mardani Nowkandeh

Editorial Board:

Dr. Najaf Lakzayi, Baqir alUlum University, Qum

Dr. Hosein Khnifar, University of Tehran

Dr. Mojtaba Rahmandoust, University of Tehran

Dr. Ali Hajikhani, Tarbiat Modarres University

Dr. Ali Bayat, University of Tehran

Dr. Nasser Rafi'iMuhammadi, AlMustafa International University

Dr. GholamReza Khoshfar, University of Golestan

Dr. MuhammadReza Sangari, Institute of Islamic Culture and Thought

Dr. Mohammad Ranjbar Hosseini, Quran and Hadith University

Dr. MuhammadReza FakhrRohani, University of Qum

Dr. Mahdi Mardani (Golestani), Quran and Hadith University

English sections: Dr. MuhammadReza FakhrRohani

Contact information

Telefax: +98-21-43855828

Mailing address: Journal of Hussaini Reaserch Studies, Floor 3 No 16.9th Alley, Shahid Hadi Banayist, Piruzi Ave., Tehran 1735813677

http://www.maarefehosseini.ir

Ayate.boostan@gmail.com

ص: 153

On the Martyrdom of Hz. Qasim b. alHasan

Dr. Muhammad Salem Mohseni

The Ashura martyr Qasim was a son of the second Infallible Imam al- Hasan alMujtaba. This paper suggests that he was the second and younger son of his father. To join the battlefield, he sought permission from his paternal uncle, Imam alHusayn. His request was first rejected, followed by a consent at last. His slayer was Umar b. Sa`d alAzdi. There are some accounts and quotes ascribed to him, eg, his remark that death was sweeter than honey to him, that his body was trampled, and he had had his wedding on the eve of Ashura.

Keywords: Qasim b. alHasan, sweeter than honey, trampling.

ص: 154

An Analysis of the Ashuraoriented Accounts in Qamqam Zakhkhaar va Samsaam Battaar

Dr. Mohsen Raf at

The Ashurathemed accounts in the book Qamqaam Zakhkhaar va Samsaam Battaar have many things in common with other texts in the same genre, hence its maqtal accounts deserve special attention. As the book was written by Farhad Mirza, a Qajarera sociopolitical figure, it was expected of it to exert its own influence, too. Some of its peculiar and eccentric accounts caused certain feedbacks and consequences in the audience. This paper provides both a critical account of the book and an outlook of its author.

Keywords: Farhad Mirza, Qamqaam Zakhkhaar, Imam alHusayn, Ashuraoriented accounts, falsifications.

International of Husayni Research Studies, Vol.6, No. 21

ص: 155

Quranic Appropriations in the Poems Ascribed to Imam alHusayn

Dr. Muhammad Farahani Dr. MuhammadReza Shahroudi

The literary merits of the Holy Quran are so high and sublime that it has since been recognized as the unparalleled literary canon of Arabic literature such that all other works are compared with it. The Infallibles' discourses do contain such high literary merits that make them as mirrors of the Divine discourse in both form and content. The present paper focuses on the Quranic traits in the Arabic poms ascribed to Imam alHusayn.

Keywords: Quranic appropriation, Imam alHusayn, Arabic poems of Imam alHusayn.

ص: 156

The Infallibles' Constant

Encouragement for Lamenting Imam alHusayn

Rouhallah Zeynaali

Cognizance of the cause of an event and its aftermath play a key role in appreciating it. By the same token, shedding tears over and for Imam al- Husayn emanate from the afflictions imposed on him. It has been the significance and Imam alHusayn's martyrdom for which the Infallibles always insisted on lamenting Imam alHusayn's tragic martyrdom.

Keywords: Imam alHusayn, the Infallibles' conduct, the philosophy of shedding tears, lamentation.

ص: 157

The Addressees of Imam alSajjad's Harangues at Kufa and Damascus

Dr. Ali Farsi Mafan

After the tragedy of Karbala, Imam Ali b. alHusayn "alSajjad" gave two harangues, one at Kufa and the other one at Damascus. As the Kufans were already familiar with Islam, and the Damascenes were not so informed, he gave two different harangues at these two places, all due to the different types of audience to communicate with.

Keywords: Imam alSajjad, harangues, Kufa, Damascus, Ashura.

ص: 158

The Learned Character of Hz. Zaynab on Ashura and Afterwards

Dr. Sayyid Mortaza Adeli

Hz. Zaynab was an influential lady in the early Islamic history, for she exerted a profound influence on Ashura and the events that followed. As a great majority of authors have focused on the sociopolitical aspects of her character, the present paper is concerned with her intellection, profound knowledge of Quranic scholarship, hadith, rhetoric, and so forth. She knew well how to drive the audience to the same effects.

Keywords: Hz. Zaynab, Ashura, postAshura events, Arabic rhetoric.

ص: 159