بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

سیمای امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در آیینه شعر عربی

(همراه با توضیح و ترجمه برخی از آن ها)

دکتر حسن عبداللهی

به کوشش مرکز مطالعات و تحقیقات صاحب الزمان علیه السلام

ص: 3

ص: 4

ص: 7

ص: 8

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

﴿اللّهُمَّ کنْ لِوَلِیِّک الْحُجَّهِ ابْنِ الْحَسَنِ الْعَسْکری صَلَواتُک عَلَیْهِ وَ عَلی آبائِهِ فِی هذِهِ السّاعَهِ وَ فِی کلِّ السّاعَهِ وَلِیّاً وَ حافِظاً وَ قاعِداً وَ ناصِراً وَ دَلیلاً وَ عَیْناً حَتّی تُسْکنَهُ اَرْضَک طَوْعاً وَ تُمَتِّعَهُ فیها طَویلاً ﴾

شکر و سپاس بی پایان خداوند - عزّ و جل را که بر این بنده ناقابل منت نهاد و توفیق آشنایی با اشعار نغز و دلنشین نغمه سرایان بقیّة الله الاعظم مهدى منتظر- عجل الله تعالى فرجه الشّريف - را مرحمت فرمود.

در باره حجة بن الحسن العسكرى - عليهما السّلام - تاكنون کتاب های بی شماری نگارش یافته است و کثرت این گونه نوشته ها و کتاب ها به حدّی است که برخی از نویسندگان، در صدد تألیف کتابنامه، درباره امام عصر - سلام الله عليه - بر آمده اند و کتاب هایی همچون؛ در جستجوی قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و کتابنامۀ حضرت مهدی - علیه السّلام - را تألیف نموده اند. علی اکبر مهدی پور در کتابنامه حضرت مهدی علیه السّلام به معرفی

ص: 9

دو هزار اثر ارزشمند پرداخته است که دانشمندان شیعی و سنی در خصوص مهدی موعود - عجل الله تعالى فرجه الشريف - تألیف نموده اند.

شعرا نیز برای ابراز علاقه و دلبستگی شدید خود به ساحت مقدس ولی عصر - عجل الله تعالى فرجه الشّريف - و نیز برای دفاع از عقاید حقّه خود، اشعار فراوانی را به زبان های فارسی، عربی و ترکی سروده اند و در این میان، شعرایی که به زبان عربی شعر گفته اند، کم نیستند. بعضی از این شاعران، دیوان های مستقل و جداگانه، دربارهٔ حضرت مهدى - عليه السّلام - تألیف نموده اند که بعضی به چاپ رسیده است و برخی دیگر، قصیده و یا قصایدی را در خصوص حضرت سروده اند. بسیاری از این قصاید، در لابلای کتاب های مختلف بویژه در دیوان های شعرا، به چاپ رسیده و بعضی از آن ها پس از شرح و تفسیر چه بسا جداگانه به زیور طبع آراسته گردیده اند. تعداد زیادی از این گونه قصاید، هنوز چاپ و منتشر نشده اند بلکه به صورت نسخه های خطی باقی مانده اند و برخی از این نسخه ها، چه بسا مفقود گردیده و یا در کتابخانه های شخصی و یا کتابخانه هایی که دسترسی به آن ها بسیار

دشوار است، دیده شده است که به این قسم از قصاید، کتاب هایی همچون؛ كشف الظّنون الذّریعه؛ در جستجوی قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و کتابنامه حضرت مهدی علیه السلام اشاره دارند.

بنابر این، در میان آثار با ارزش مربوط به ولی عصر - عجل الله تعالى فرجه - اشعار عربی فراوانی به چشم می خورد؛ اما آن چه جای خالی آن در بین این آثار کاملاً مشهود است، وجود مجموعه شعری از شعرای مختلف است. مجموعه ای که بتوان در آن عشق و علاقه و احساسات شورانگیز شاعران و همچنین دیدگاه های گوناگون آنان را به نمایش گذاشت. البته در این نوشتار ما مدعی نیستیم که همه اشعار سروده شده در باره حضرت مهدی - سلام الله علیه - از آغاز تاکنون را جمع آوری کرده و مورد نقد و بررسی قرار داده ایم؛ زيرا، اوّلاً: با توجه به آن چه

ص: 10

ذکر شد، دسترسی به همۀ آن اشعار برای ما میسّر نیست و ثانیاً: اشعاری که در این زمینه سروده شده، آن قدر زیاد است که حتی ذکر همۀ آن قصایدی که ما به آن دست یافته ایم؛ در این رساله، نه ممکن است و نه لازم چرا که ما در این نوشتار، در پی آنیم که حتی الامکان از خلال اشعار عربی که شاعران، در طی چهارده قرن گذشته، دربارۀ منجی عالم بشریت سروده اند؛ به معرفی قائم آل محمّد - صلوات الله علیهم اجمعین - بپردازیم و در آینه اشعار عربی، نظاره گر جمال مهدی موعود - سلام الله عليه - باشیم. برای دستیابی به این هدف، این رساله در چهار فصل تنظیم شده است:

فصل اول - نوید ولایت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در اندیشه بشری: در این فصل، نخست به بشارت های کتب پیشینیان، در خصوص مصلح جهانی اشاره شده و سپس مسأله مهدی موعود در کتاب های اهل سنت، مورد بررسی قرار گرفته است. آن گاه، با ذکر نمونه هایی از اشعاری که شعرای اهل سنت دربارۀ حضرت مهدی - سلام الله علیه - سروده اند، این فصل به پایان می رسد.

فصل دوم - طلوع خورشید ولایت قبل از ولادت: این فصل از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ چون انتساب اشعار مربوط به حضرت مهدی - سلام الله عليه - به شاعرانی که سال ها قبل از ولادت آن حضرت می زیسته اند؛ خود، بهترین دلیل بر این حقیقت است که مسألۀ مهدی موعود، سال ها قبل از ولادت حضرت و حتی در زمان حیات پیامبر گرامی اسلام - صلى الله علیه و آله - از جمله مسائل مسلم و قطعی اسلامی به شمار می آمد، چرا که این اشعار در مجالس و محافل قرائت میشد و کسی را یارای مقابله با آن نبود. به خاطر اهمیت همین مسأله است که در این نوشتار، حتی اشعاری که به ظاهر ساده و عاری از نکات ادبی هستند، ترجمه شده و شرح حال مختصری از سرایندگان آن ها نیز آورده شده است؛ زیرا این گونه

ص: 11

اشعار، از وقوع رویدادی عظیم در آینده خبر می دهد.

فصل سوم - تجلّی خورشید ولایت بعد از ولادت: با توجه به انبوه اشعاری که در این دوره طولانی، دربارهٔ ولی عصر - عجل الله تعالی فرجه الشریف - سروده شده؛ در این فصل، فقط گزیده هایی از قصاید زیبا و جالب مشاهیری از شعرای این دوره، آورده شده است و ضمن معرفی سرایندگان آن ها، به ترجمه و شرح و نقد و بررسی برخی از این قصاید، پرداخته ایم.

شایان ذکر است که یکی از شعرای بغداد، قصیده ای را در خصوص مهدی موعود (علیه السلام) سروده و در آن، شبهات و استبعاداتی را دربارهٔ امام زمان - علیه السلام - مطرح کرده است. ما در آخر این فصل، نخست به ترجمه و شرح این قصیده تحت عنوان قصيده بغدادیه پرداخته، آن گاه برخی از پاسخ های شاعران دانشمند شیعی را همراه با ترجمه و شرح اشعارشان ذکر نموده ایم.

فصل چهارم - درون مایه های شعری مهدوی: پس از آشنایی با نمونه های فراوانی از اشعار سروده شده پیرامون امام عصر - عجل الله تعالى فرجه الشريف - و شرح حال سرایندگان آن اشعار، در فصول گذشته، در این فصل، مهمترین مضامینی که در این گونه اشعار آورده شده، مورد بحث قرار می گیرد. موضوعاتی همچون؛ مدح، فلسفۀ غیبت، فایده امام غایب، غیبت کبری و نیابت عامه، القاب و اسامی حضرت و علائم ظهور از دیدگاه شاعران مورد بررسی قرار گرفته است.

کتاب حاضر که هم اکنون به عاشقان امام زمان - عجل الله تعالى فرجه الشريف - تقدیم می گردد، در واقع پایان نامه دکتری حقیر در رشته زبان و ادبیات عرب می باشد و با تغییرات عمده ای که در آن صورت گرفته؛ اینک به زیور طبع آراسته گردیده است؛ بنابر این، بر خود لازم می دانم که از اساتید محترم گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه تهران که سالها از محضر درس آنان کسب فیض نموده ام؛ به

ص: 12

ویژه از آقایان دکتر سید علی مدرس موسوی بهبهانی و دکتر سید امیر محمود انوار و دکتر ابراهیم دیباجی که حقیر را در تهیه این رساله راهنمایی و ارشاد نموده اند و نیز از آقای ذوالفقار رهنمای خرمی که کار ویراستاری آن را بر عهده داشته اند و همچنین از مسؤولین محترم مركز مطالعات و تحقیقات صاحب الزمان علیه السلام و انتشارات مسجد مقدس جمکران که در زمینه چاپ و انتشار آن همت گماشته اند صمیمانه تشکر و قدردانی نمایم و از خوانندگان و صاحب نظران عزیز نیز تقاضا می کنم که ما را از انتقادات و پیشنهادات سازنده خود محروم نفرمایند تا بخواست خدا نقايص موجود، در چاپ های بعدی مرتفع و موجبات هر چه بیشتر خشنودی بقية الله الاعظم - روحى وارواح العالمین له الفدا - فراهم گردد.

حسن عبداللهی

اول رجب 1419

ص: 13

ص: 14

ص: 16

ترکیب بر راز نهانی اجسام راه یافته و مواد و عناصر ذرّه بینی را تحت سیطره و تسخیر در آورده است؛ همچنین روزی فرا می رسد که نردبان تکامل انسانی را از حضيض خوی حیوانی، به اوج کمال استعداد خواهد رسانید.

در آن وقت خودخواهی و خودسری، کینه ورزی و فتنه انگیزی، ریا و حیله و نیرنگ و هر خوی نکوهیده، یکسره مبدّل می شود به عاطفه و ایمان و به گذشت و احسان دل گواه زبان خواهد شد و زبان، رازگشای نهان آزادی و داد سایه گستر می گردد؛ راستی درداد رواج کامل خواهد یافت. در آن هنگام که روی زمین بهشت آیین؛ و روزگار، سازگار است؛ همان ناموس طبیعت، اکمل افراد را به انتخاب اصلح، مربی و مصلح کل قرار می دهد؛ او حکمروای مطلق گردیده؛ عدالت و امنیت اطراف جهان را احاطه خواهد نمود...» (1)

عمده کتب آسمانی با عبارت ها و الفاظ مختلف، هر یک به گونه ای، به آن مصلح جهانی اشاره می کنند. ما در این جا به اختصار به گوشه ای از این بشارت ها اشاره می کنیم:

می نامند. این موعودها سه تن بوده اند که مهم ترین آنان، آخرین ایشان است و او " سوشیانت پیروزگر " خوانده شده است و این سوشیانت، همان موعود است. (1) چنان که گفته اند:

«سوشیانت مزدیسنان، به منزلهٔ کَریشنای بَرَهمنان، بودای پنجم بودائیان، مسيح يهوديان، فارقلیط عیسویان، و مهدی مسلمانان است» (2)

در آثار هندوان از جمله در کتاب «مهاباراتا» و«کتاب پورانه ها آمده است:

" همه ادیان معتقدند که در پایان هر دوره ای از تاریخ، بشر از لحاظ معنوی و اخلاقی رو به انحطاط می رود و چون به لحاظ طبیعی و فطری، در حال هبوط و دوری از مبدأ است و مانند احجار به سوی پایین حرکت می کند، نمی تواند به خودی خود به این سیر نزولی و انحطاط معنوی و اخلاقی خاتمه دهد. پس، ناچار روزی یک شخصیت معنوی بلند پایه، که از مبدأ وحی و الهام سرچشمه می گیرد؛ ظهور خواهد کرد و جهان را از تاریکی جهل و غفلت و ظلم و ستم نجات خواهد داد. در این مورد، در تعالیم هر دینی، به صورت رمز، به حقایقی اشاره شده است که با معتقدات آیین های دیگر توافق و هماهنگی کامل دارد... مثلاً در کیش هندو در کتب پورانا (Purana)، شرح مفصلی، دربارۀ دوران آخر عصر کالی (Kali)، یعنی، آخرین دوره قبل از ظهور دهمین آواتارای ویشنو، درج گردیده است». (3) و مقصود از عصر کالی، آخر الزمان است. اکنون عصر کالی است. (4)

ص: 19

در اسفار تورات و دیگر کتاب های انبیای یهود، از جمله در کتاب های دانیال پیامبر حَجِّى (حَکّی) پیامبر، صفینای پیامبر، اشعیای پیامبر، همواره، به موعود اشاره شده است. (1)

همچنین در کتاب زبور حضرت داود (علیه السلام) نیز، در این باره مطالبی ذکر شده است چنان که قرآن کریم از زبور و ذکر غلبه صالحان در آن، سخن گفته:

﴿وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ اَنَّ الاَْرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ﴾ (2)

در آیین مسیحیت و کتاب های مقدس این آیین نیز بشارت هایی بیشتر و روشن تری، درباره موعود آخرالزمان رسیده است، از جمله در انجیل های متّی، لوقا، مرقس، بَرنانا و مکاشفات يوحَنّا، بشارت ها و اشارت هایی دربارهٔ ظهور موعود آخرالزمان آمده است. (3)

سیدحسن میرجهانی طباطبایی در كتاب " الدرر المكنونة " برخی از اسامی آن حضرت را که در کتاب های آسمانی وارد شده به نظم در آورده است که با ذکر آن، این بحث را به پایان می رسانیم:

فِي لُغَةِ التُّرْكُومِ (4) فِي التَّوْراةِ *** أُوقيدُمُو سُمِّيَ فِي الآياتِ

ص: 20

مِهْمِيدُ (1) فِي تَوْرَاةِ عِبْرِي سُطِرَ *** و هكذا ماشعُ فِيها قَدْ زُبر (2)

سُمِّيَ بِالْمَسِيحِ فِي الإِنْجِيلِ *** إِرْماطِشٌ دَعَا بِشَمّاطِيلِ

سَمّاهُ بَهْرامَ بِشا مُكوني (3) *** وَ إِنّه پَرْوِيزُ فِي بِرْزِين (4)

وَ في هَزار نامِه لِندِيطارٌ (5) *** وَ فِيذْمُو (6) قَدْ سَمَّهُ الأحْبارُ

عِنْدَ المَجُوسِ كَيقْبادُ الثَّانِي (7) *** و في السِّياع بَنْدِه يَزْدانِ

ص: 21

إيزَدْ شِناسٌ (1) و كذا إيزَدْ نِشان (2) *** لَدَى المَجُوسِيَّةِ يَجْرِي فِي اللَّسانِ

وَ حاشِرٌ (3) فِي صُحُفِ الخَلِيلِ *** بِكُوْ كَما (4) وَ قالَ بِاغْتِيابِهِ

فِي كُنْدِرالٍ أَكْبَرُ الصَّمْصَامِ (5) *** فيهِ خُجَستَةٌ مِنَ الأَسامِي (6)

زَرْدُشْتُ في زُمْزُمِهِ سَمّاهُ *** سُرُوشُ إِيزَدٍ (7) كَذا أتاهُ

و زَنْدْ أَفْرِيسٌ (8) عَلَى الْيَقِينِ *** سُمِّيَ فِي كِتابِ مِرْياقين

فِي سِفْرِ باتَنْكَلِ (9) يُدْعَى رَهْنَما *** وَ فِي لِسانِ الفُرْسِ خُسْرَو رُسِما

12 - نویسنده ادیان و مهدویت می نویسد:

ص: 22

سَمَاهُ فَرْخُنْدَةَ شَعْياءُ النَّبِيّ *** في سِفْرِهِ الْمَعْرُوفِ بَيْنَ الكُتُب

لَقَدْ حَكَى صَاحِبُ نَجْمِ الثَّاقِبِ (1) *** أسْماءَهُ مِنْ كُتُبِ الأجانِبِ

إِنْ شِئْتَ فاطلُبْ فِيهِ ما نَظَمْتُهُ *** وَ فِي ذَرِيعَتِي لَقَدْ رَقَمْتُهُ

تمام زمین را از عدل و داد پر می کند. (1)

شیخ محمّد عبده در تفسیر المنار (2) می نویسد:

خاص و عام می دانند که در اخبار و احادیث، ضمن شمردن علائم قیام قیامت آمده است که مردی از اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) خروج می کند که نام او مهدی (علیه السلام) است. او زمین را پس از آن که از جور و بیداد آکنده باشد، از عدل و داد آکنده می سازد "

در منابع اولیّه عامه از قبیل مسند احمد بن حنبل، صحیح بخاری، سنن ابن ماجه، سنن ابی داود، سنن ترمذی احادیث فراوانی دربارۀ مهدی موعود از پیامبر گرامی اسلام - صلّى الله عليه و آله - روایت شده است. پس از اینان، دانشمندان بعدی اهل سنّت احادیث مربوط به مهدی را به پیروی از استادان قبلی در منابع پر ارزش خود به اجمال و تفصیل روایت نموده اند و حتی برخی از آنان کتاب های مستقلّی در خصوص مهدی آل محمّد - صلوات الله عليهم اجمعين - تألیف کرده اند. در حقیقت، این دسته از علما و حفاظ متأخّر، چنان تحت تأثیر احادیث مهدی و

ص: 24

فزونی آن در منابع خود قرار گرفته اند که اقدام به تألیف جداگانه نموده اند. تألیفاتی که به صورت خطّی یا چاپی در دسترس اهل فضل و عامه مردم از سنّی و شیعی می باشد؛ از جمله این کتاب ها است: (1)

1- البيان عن أخبار صاحب الزّمان، تأليف ابن مغازلی شافعی در گذشته به سال (483 ه- ق).

2- البيان في أخبار صاحب الزّمان، حافظ کنجی شافعی (658 ه-. ق).

3- عقد الدرر في أخبار المهدى المنتظر، يوسف بن يحيى مقدس شافعی (85 ه. ق)

4- أحوال صاحب الزّمان، شیخ سعد الدين حموی (722 ه-. ق)

5- العرف الوردى في اخبار المهدى، حافظ جلال الدّین سیوطی (910 ه-. ق)

6- تلخيص البيان في علامات مهدى آخر الزّمان، ابن کمال پاشا حنفی (940 ه.ق)

7- القول المختصر في علامات المهدى المنتظر، ابن حجر مکی (973 ه-ق)

8- البرهان في علامات مهدی آخر الزمان. على متّقى هندى (975 ه-. ق)

9- الرّد على من حكم و قضى بأن المهدى الموعود جاء و مضى، ملّا علی قاری (141 ه-. ق).

10- العطر الوردى في شرح قطر الشهدى في أوصاف المهدی، محمّد بن محمّد بن احمد بلبیسی (1308 ه-. ق)

برخی از دانشمندان و شعرای شیعه، اسامی تعدادی از علمای اهل سنّت را که در کتاب های خویش راجع به حجّة بن الحسن العسکری سخن گفته اند و یا این که درباره آن حضرت مستقلّاً كتاب تألیف نموده اند، در اشعار خویش آورده اند. در این

ص: 25

مبحث فقط به ذکر چند بیتی از قصیدهٔ رائیهٔ (1) سید محمد حسين كاشف الغطاء اكتفا می شود. وی در قسمتی از این قصیده می گوید: (2)

و خُذْ عِنْدَهَا مِنْ نَظْمِ فِكْرِي لِئالِياً *** بِهِنَّ إِلَيْكَ الْخُبْرُ يَقْذِفُ لا الْبَحْرُ

مَضامِينُها الْغُرُّ الصَّحِيحَةُ صادِرٌ *** بِها مَصْدَرُ الْعِلْم الألهيَّ والصَّدْرُ

إمامُ الْهُدَى النُّورِيُّ مِنْ نُورِ عِلْمِهِ *** أنارَتْ بِهِ فِي الْأُفْقِ أَنْجُمُهُ الزُّهْرُ (3)

يَقُولُ وَلا تَنْفَكُّ أَعْلامُ فَضْلِهِ *** عَلَى أَرْؤُسُ الأعْلامِ فِي طَيِّها نَشْرٌ (4)

ألا إِنَّ مَا اسْتَغْرَبْتَ منّا مَقالة *** به قالَ مِنْكُمْ مَعْشَرٌ ما لَهُمْ حَصْرُ

وَ كَلُّهُم أضْحَوا لَدَيْكُمْ أئِمَّةً *** عَنا لِعُلاهُمْ مَنْ حَوَى الْبَرُّ وَ الْبَحْرٌ (5)

ص: 26

مُوَثَقَةً أَسْمَاؤُهُمْ فِي رِجالِكُمْ *** فَفِي كُلِّ سِفْرٍ مِنْ فَضائِلِهِمْ شَطَرُ (1)

فَمِنْهُمْ كَمالُ الدِّين كَمْ فِي مَطالِبِ السُّؤْلِ *** طَوَى سُولاً بِهِ انْكَشَف السِّتْرُ (2)

وَذَا الْحافِظُ الْكَنْجِيُّ كَمْ فِي بَيانِهِ *** بيانُ بَراهِينَ يَبِينُ بِها الأَمْرُ (3)

وَكَمْ لابن صَبّاغٍ قُصُولٌ مُهمَّهٌ *** تُفَصِّلُ ما قَدْ أَجْمَلَ الْكُتُبُ وَ السَفْرُ

و إِنَّ لِشَمس الدَّين تَذْكِرَةٌ لِمَنْ *** يُريدُ خَواصّاً طِبْقُها النَّصُّ وَ الذِّكْرُ

و حَسْبِي بِمُحْيِي الدِّين نَقْصاً فَإِنَّ فِي *** الفُتُوح عَلَيْكَ الْفَتْحُ قَدْجاءَ والنَّصْرُ (4)

وَ كَمْ فِي يَواقِيتِ الْجَواهِرِ جَوْهَرٌ *** بِهِ عادَ شَعْرانِيكُم وَ لَهُ الْفَخْرُ

لَواقِحُ أنوارٍ لَهُ انظُّرْ فَإِنَّ لِلْعراقيّ *** فِيهِ قِصَّةً عُودُها نَضرٌ

وَ صَدَّقَهُ فِيهِ الخَواصُّ على من *** کراماتُهُ لا يُسْتَطاعُ لَها ذِكْرُ

وَ ذُوالْقَدْرِ هَا هُمْ بَيَّنُوا قَدْرَ عُمْرِهِ *** فَماذا يَقُولُ الْيَوْمَ مَنْ مَا لَهُ قَدْرٌ

و فَضْلُ الْخِطابِ للخَواجَه پارسا قَدِ احْتَوَى *** تَفاصيلَ فِيها يُثلَجُ الْقَلبُ والصَّدْرُ (5)

و هذا أبُو الفَتحِ احْتَوَتْ أَرْبَعِيتُهُ *** أحادِيثَ فِيها جُلُّ أَصْحابِكُمْ قَرُّوا (6)

ص: 27

وَكَمْ لِلبُخَارِي الدَّهْلَوِيُّ رَسَائِلِ *** بِهِنَّ مَعَ المَهْدِيُّ آبَاؤُهُ الغُرُّ (1)

وَفِي رَوضَةِ الأَحْبَابِ لِلحَقِّ رَوْضَةٌ *** بِعُرْفِ عَطَاءِ اللهِ ضَاعَ لَهَا نَشْرٌ

وَ هَذا البَلَاذُرِي سَلْ عَنْ مُسَلْسَلَاتِهِم *** تجدهُ رَوَى عَنْهُ شَفَاهَا وَلَا نُكْرٌ

وَهَذا مَوَالِيدُ الأَئِمَّةِ قَاطِعٌ *** بِهَا كَمْ تَبَدَّى لِابْنِ خَسَّابِكُمْ سِرٌ (2)

وَهَا لِابْنِ شَمْسِ الدِّيْنِ كَمْ مِنْ هدَايَةٍ *** عَلَى سُعَدَاء الكَشْف آثَارُهَا غُرُّ

يَقُوْلُ أَرَى المهدي حَقَّاً وَ أَنَّهُ *** سَيَبْدُو وَإِنْ كَانَ اسْتَطَالَ لَهُ العُمْرُ

ففي الكَافِرِينَ السَّامِرِي نَظِيرُهُ *** وَ فِي الْمُؤْمِنِينَ الْيَاسُ وَالرُّوحُ وَالخِضْرُ

وَكَالسَّامِرِي الدَّجَّالُ إِنَّ لِشَأْنِهِ *** حَدِيثًا غَرِيْبَاً سَوْفَ يَأْتِي لَهُ ذِكْرٌ

وَفَضْلُ بْنِ رُوْزِبْهَانِكُمْ مَعَ عِنادِهِ *** أَقَرَّ بِمَا قُلْنَاهُ إِذْ وَضَحَ الأَمْرُ

وَنَاصر دين الله لَوْلَا اعْتَقَادُهُ *** عَلَى أَنَّ ذَا السِّرْدَابَ غَابَ بِهِ البَدْر

لَمَا شُيِّدَتْ مِنْهُ المَبَاني بِأَمْرِه*** وَحُرِّرَ فِيهَا باسمه الخَلَفُ الظُّهْرُ (3)

وَ هَذِي يَنَابِيعُ المَودَةِ كَمْ جَرَتْ *** لَنَا مِنْ سُلَيْمَانِ بِهِ الْأَبْحُرُ الغُزْرُ

وَذَا أَحْمَدُ الجَامِيَ والعَارِفُ الَّذِي *** غَدَا شَيْخُ إِسْلَامِ لَكُمْ أَيُّهَا النَّفْرُ

وَ للصَّفَدِيٍّ شَرْحُ دَائِرَة بهَا *** عَلَى الغَيْبِ مُحْي الدِّين أَطْلَعَهُ الجُفْرُ

وَ عَيَّنَهُ في شِعْرِهِ مَادِحَاً أبو *** المَعَالِي ذِي الْأَسْرَارِ الْقَوْنَوِيِّ الصَّدْرُ

وَ مُلًّا جَلَالُ الدِّينِ المَثْنَوِي الَّذي *** يَحقُّ لَهُ ذُو الكَشْف لَوْ سُجَّدًا خَرُّوا

وَ كَمْ عَبْدِ رَحْمَن لَكُمْ مُتَأَلَهٍ *** بمِرَّآةِ أَسْرَارٍ تَجَلَّى لَهُ السِّتْرُ

ص: 28

وَذَا النَّسَفِي يَحْكِيْهِ عَنْ حَمَوِيَّكُمْ *** وَعَنْ ذَاكَ تَحقيق النُّبُوَّةَ يَفْتَرُّ

بَرَاهِيْنُ سَابَاطِيِّكُمْ كَمْ تَضَمَّنَتْ *** لِقَاضِي جَوَادِ مَا يَبِيْنُ لَهُ العُدْرُ

وَ كَمْ حَلَّ مَوْوْدِيكُمْ بِالمُكَاشَفَاتِ مِنْ *** غَوامِضِهَا مَا ضَمَّتِ الحُجْبُ والسِّتْرُ

وَ كَمْ نَظَمَ البَصْرِيُّ عامرُ تُحْفَةً *** غَدَتْ ذَاتَ أَنْوَار مَضامينُها الغُرُّ

تُعَرِّضُ فِيهَا الفَارِضِيَّةَ فَاعْتَلَتْ *** عَلَيْهَا وَلم لَا تَعْتَلِي وَهِيَ البَكْرُ (1)

يَقُوْلُ بِهَا حَتَّى مَتَى أَنْتَ عَائِبٌ *** إِمَامَ الهُدَى قَدْ ضَاقَ مِنَّا لَكَ الصَّدْرُ

كَذَا الهَمَدَانِي وَالنَّسْيْمِي وَ شَيْخُكُمْ *** مُحَمَّدُ صُبَّانِ الَّذِي انْتَجَتْ مِصْرُ (2)

كَذَا العَارِفُ العَطَارُ كَمْ ضَمَّ شِعْرَهُ *** مَدَائِحَ مِنْ أَرْوَاحِهَا نُفَحَ العِطَّرُ (3)

وَ هَذا الخوارزمى الخَطِيْبُ رَوَى لَنَا *** حَدِيثَاً به لَا شَكَّ يَعْتَقدُ الحَبْرُ

أَلا فَانْظُرُوْا يَا مُسْلِمينَ لمُنْكَر *** عَلَيَّ مَقَالاً مَا به أَبَداً نُكْرٌ

يُكَفِّرُني فِيْمَا أَقُولُ وَ إِنَّمَا *** تَدِيْنُ بِهِ تَاللهِ أَقْوامُهُ الغُرُّ

وَ كُلُّهُمْ مَا بَيْنَ رَاوِ وَعَارِف *** وَ شَيْخِ لَهُ الكَشْفُ المُبَجَّلُ والسِّرُّ

اکثریّت آن دسته از علمای عامه که معتقدند، مهدی موعود - عجل الله تعالى فرجه الشریف - واقعیّت دارد، می گویند: آن حضرت در آخرالزمان متولّد می گردد؛ ولی در میان آن ها گروهی بوده و هستند که دور از تعصب و با وجدانی بیدار، یا به ملاحظۀ امانت در نقل تاریخ، متوجه شده؛ یا ناگزیر گشته اند؛ بگویند؛ این مهدی از دودمان پیامبر - صلّی الله علیه و آله - و فرزند نهمین امام حسين - عليه السّلام - است. با آن مزایا و خصوصیّات نمی تواند، کسی جز پسر امام حسن عسکری (علیه السلام)

ص: 29

باشد و اکثریّت قریب به اتفاق ایشان صریحاً گفته اند: ابوالقاسم محمد بن الحسن العسكرى متولّد در سامرا به سال (255 ه-. ق) يا سنوات دیگر، همان مهدی موعود در مجموع روایات معتبر و صحيح أهل سنّت است و نمی تواند شخص دیگری باشد. نه با آن ها که پیش از ولادت وی، دعوی مهدویت کرده اند، قابل تطبیق است، و نه میتوان منکر پسر امام عسکری (علیه السلام) به عنوان " مهدی " شد. (1)

سید حسن میرجهانی طباطبائی اسامی چهل نفر از دانشمندان اهل سنّت را که به ولادت حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اعتراف کرده اند، در ضمن ارجوزه زیبایی که تحت عنوان " في ذكر بعض من المعترفين بولادته من اهل السنّة " سروده، بیان می کند؛ او می گوید: (2)

لَيْسَ لَنَا الْخِلافُ فِي وِلادَتِهِ *** وَ إِنَّهُ يَظْهَرُ بَعْدَ غَيْبَتِهِ

وَ غَيْرُنَا قَدْ قَالَ بِالْوِلادَةِ *** أَكْثَرُهُمْ مِنْ عُلَماءِ سادَةٍ

رَأَيْتُ أَنْ أَعُدَّ جَمْعاً مِنْهُمُو *** أسماءَهُمْ هُنا لِكَيْ تَغْتَنِمُوا

فَمِنْهُمُ ابْنُ طَلْحَةٍ مُحَمّدٌ *** هُوَ الَّذِي عِنْدَهُمُو مُعْتَمَدٌ

قَدْ قالَ فِي مَطالِبِ السُّولِ *** وِلادَةَ المُنْتَظَرِ الْمَأْمُولِ

وَ مِنْهُمُ الْكَنْجِيُّ فِي الْكِفايَةِ *** قَدْ قالَ فِيهِ ما بِهِ الْكِفايَةُ

وَ مِنْهُمُو مَنْ قالَ ذا فِي التَّذْكِرَة *** سِبْطُ ابْنُ جَوْزِيٌّ فَفِيها ذَكَرَه

وَ مِنْهُمُ الإمامُ مُحْيِي الدِّينِ *** مَنِ ادَّعَى الْكَشْفَ مَعَ الْيَقِينِ

فَفِي الفتوحاتِ بِها قَدِ اعْتَرَفَ *** فَضْلاً عَنِ الأَخْبَارِ بِالْجَفْرِ كَشَفَ (3)

ص: 30

كَذَا ابْنُ صَبَاغٍ مِنَ الأئِمَّةِ *** قد قالَ فِي قُصُولِهِ المُهمَّةِ

وَ فِي الْيَواقِيتِ بِهَا الشَّعْرانِيّ *** يَقُولُ فِي مَطوِيِّ جُزْءِ الثَّانِي

وَ مِنْهُمُ الْجامِيُّ في الشَّواهِدِ *** مُعْتَرِفٌ بِها وَ لَيْسَ جاحِدٌ

وَ الْپارسا مُحَمَّدُ البُخارِيّ *** مَنْ هُوَ مَعْرُوفٌ وَ ذُواشْتِهارٍ

فِي فَصْلِهِ الْخِطَابُ إِنَّهُ اعْتَرَف *** وِلادَةَ الطُّهرِ بَقِيَّةِ السَّلَف

كانَ بِهَا الْقَائِلَ غَيْرَ نَاكِسٍ *** فِي الأَرْبَعِينَ ابْنُ أَبِي الْفَوارِسِ

الدِّهلوي الشَّيْخُ عَبْد الحَقِّ *** قالَ بِها مِنْهُمْ بِقَولٍ حَقٍ

فَإِنَّهُ قَدْ قَالَ فِي الْمَناقِبِ *** ما هُوَ لِلْخَصْمِ شِهَابٌ ثاقِبُ

مِنْهُمْ جَمَالُ الدِّين عَطاء اللهِ *** إبْنُ غِياثِ الدِّينِ فَضْلِ اللهِ

فِي رَوْضَةِ الأَحْبَابِ قَدْ قَالَ بِها *** وَ هْوَ بِما قالَ كَما نالَ بِها

وَ الْحافِظُ البَلاذُرِيُّ أَحْمَدُ *** مَنِ الَّذِي والدُهُ مُحَمَدٌّ

مِمَّنْ هُوَ الْقائِلُ بِالْوِلادَةِ *** وَ فِي مُسَلْسَلاتِهِ أَفادَهَ

وَ فِي الْمَواليد ابْن خَشّابٍ لَقَدْ *** قالَ وِلادَةَ بَقِيَّةِ الأحَد

وَ مِنْهُمُ الشَّيْخُ شَهابُ الدِّينِ *** العالِمُ الَّذِي ابْنُ شَمْسِ الدِّينِ

لُقَّبَ بَيْنَ الْعُلَماءِ بِالْمَلِكِ *** فِي سِلْكِ أَهْلِ الرَّأْيٍ كَانَ يَنْسَلِكُ

فَإِنَّهُ قَدْ قَالَ بِالْوِلادَةِ *** وَ الْقَوْلُ فِي هِدايَةِ السَّعادَةِ

وَ مِنْ مُصَنِّفاتِهِ التَّفْسِيرُ *** بِبَحْرِ مَوّاجّ هُوَ الشَّهِيرُ

وَ مِنْهُمُ الْقاضِي الْمُسَمَّى بِعَلِيٍّ *** بِالْعِلْم مَعْرُوفٌ كَذا بِالْعَمَلِ

الْمُتَّقِيُّ شارِحُ الْمِشْكوة *** وَ شَرْحُهُ الْمَوْسُومُ بِالْمِرْقاةِ

ص: 31

مَقامُهُ لَدَيْهِمُو جَلِيلٌ *** وَ ما يَقُولُ عِنْدَهُمْ جَمِيلٌ

و يَقْبَلُونَ جُلُّهُم رِوايَتَه *** فَإِنَّهُ مُعْتَرِفٌ وِلادَتَه

بَلْخِيُّهُمْ قَدْ قالَ بِالْوِلادَةِ *** وَ فِي الْيَنابِيع كَذا أَفادَهُ

کَذاك شَبْلَنْجِيُّهُمْ قالَ بِها *** فِي نُورِ الأَبْصَارِ لَقَدْ بَيَّنَها

وَابْنُ صَبَانٍ كَذا قَدِ اعْتَرَفَ *** كَما في الإِسْعَافِ وِلادَةَ الْخَلَفِ

وَ الْقُوْنَوِيُّ قالَ فِي أَبْيَاتِهِ *** مَوْلِدَهِ وَ الْبَعْضَ مِنْ صِفاتِهِ

وَ كانَ مِنْهِمْ نَاصِرُبْنُ الْمُسْتَضِي *** مُعْتَقِداً بِها رَأَى أَنْ يَقْتَضِي

عِمارَةَ السَّرْدابِ بَيْتَ مَوْلِدِهِ *** لأنَّها تَكْشِفُ عَنْ مُعْتَقَدِهِ

فَالأَمرُ بِالتَّعْمِيرِ مِنْهُ قَدْ صَدَرَ *** وَ عَمَّرُوا السَّرْدابَ نَحْوَ ما أَمَرَ

لَوْلاَ اعْتِقادُهُ بِأَنَّهُ انْتَسَبَ *** إِلَى الَّذِي مِنْ رَبِّهِ قَدِ احْتَجَبَ

وَ إِنَّهُ لَمَوْضِعُ وِلادَتِهِ *** مَسْقَط رَأْسِهِ مَكَانُ غَيْبَتِهِ

قَطَّ فَهَذَا الأَمْرُ مِنْهُ ماصَدَرَ *** وَ هكَذا تَزْيِينَهُ فَما أَمَرَ

وَ مِنْهُمْ مَنْ قالَ بِالْوِلادَةِ *** اَلأَحْمَدُ الْجامِيُّ ذُوالإفادَةِ

وَ مِنْهُمُ الْعارِفُ فِي المِرْآَةِ *** قَدْ ذَكَرَ الْمِيلادَ وَ الصِّفاتِ

عَنِ الإمامِ العالِمِ الْمَتِينِ *** أَعْنَي السُّيُوطِئَ جَلالَ الدِّينِ

صاحِبُ إحْياءِ الْمُمِيتِ قَدْ ذَكَرَ *** قِصَّةَ مِيلادِ الإمامِ الْمُنْتَظَرِ

كَذَا الرُّفاعِيُّ سِراجُ الدِّينِ *** مُعْتَرِفٌ بِها عَلَى التَّبْيِينِ

صحاح الأخبارِ الَّذِي ألفَهُ *** ضَمَّنَ قَوْلَهُ وَ ما أَنْصَفَهُ

وَ الْهَيْثَمِيُّ الشَّافِعِيُّ ابْنُ حَجَرٍ *** فَفِي الصَّواعِقِ بِها لَقَدْ أَقَرَّ

كَذَا ابْنُ يَحْيَى قَالَ فِي عِقْدِ الدُّرَرِ *** فِي شَرْحِ حالاتِ الإمامِ الْمُنْتَظَرِ

وَ الْهَمَدانِيُّ بِها قَدِ اعْتَرَفَ *** مَوْلِدَهُ ابْنُ خَلَّكَانَ قَدْ وَصَفَ

إِنَّ ابْنَ يُوسُفِ الزَّرَنْدِي لَقَدْ *** قالَ بِها وَ قَوْلُهُ قَوْلٌ أَسَدٌ

ص: 32

مِعْراجُهُ الْوُصُولُ مُحْتَوِيهِ *** لَوْ شِفْتَهُ فَلْتَطْلُبَنَّ فِيهِ

وَ قالَها الصَّفْدِي بِشَرْحَ الدّائِرَةِ *** كَذَا الْمَطِيرِي فِى الرِّياضِ الزَّاهِرَةِ

كَذَا ابْنُ حَمْدانَ لَفِي الْهِدايَةِ *** قالَ بِها وَ قَدْ حَكَى الرّوايَةَ

وَ الْعَامِرُ الْبَصْرِيُّ فِي مَنْظُومَتِهِ *** فَإِنَّهُ مِنْ قائِلِي وِلادَتِهِ

وَ فِي الْبَراهِينِ لَقَدْ قَالَ بِها *** القاضِي الْجَوادُ الْمُقْتَفِى ناقِلَها

وَ مِنْهُمُو مَنْ قالَ بِالْقَوْلِ الأَسَدَّ *** بِها هُوَ الْعَطَارُ فِيمَنِ أعتَقَدَ

كَذا النَّسِيمِيُّ كَذَا الْخَوارزميّ *** كَالْمَوْلَوِىِّ قالُوا سَبِيلَ الجَزْمِ

وَابْنُ بَطُوطَةَ كَذا فِي رِحْلَتِهِ *** لَكَانَ مِنْ مُعْتَرِفِي وِلادَتِهِ

وَ صاحِبُ التّاريخِ إبْنُ الْوَرْدِيّ *** بها يَقُولُ وَ كَذا يؤدِّي

إعْلَمْ بِأنَّ القَائِلِينَ مِنْهُمُو *** كانُوا كَثِيرِينَ وَ هُمْ لَدَيْهِمُو

كُلٌّ مِنَ الأفَاضِلَ الكِرامِ *** هُمُ المَعاريفُ لَدَى الفِخامِ

إنِّي اكْتَفَيْتُ الذِّكْرَ فِي أَرجُوزَتِي *** مِنْهُم بِالأرْبَعِينَ أَهْلَ السُّنَّةِ

آن ها نیز در اشعار خود از مهدی - عجل الله تعالى فرجه الشریف - به عنوان فرزند امام حسن عسکری یاد می کنند و تنها به ذکر نام پدر بزرگوارش اکتفا نمی کنند بلکه نام تک تک اجداد مطهّرش را تا نبی اکرم - صلّی الله علیه و آله و سلم - در اشعار خود به تفصیل ذکر می کنند. اینک، ما در این نوشتار، ضمن معرّفی چند تن از شعرای اهل سنّت که در خصوص حضرت مهدی - علیه السّلام - شعر گفته اند، به ذکر و بررسی اشعار آنان می پردازیم.

الاصول؛ 7- شرح الياقوت؛ 8- الوشاح الذهبي في العلم الأبى؛ 9- انتقاد المصفى؛ 10- الحواشى على كتاب المفصل في النحو. (1)

ابن ابى الحدید اشعار فراوانی سروده است. بهترین و مشهورترین آن ها " قصاید علویّات سبع " اوست که در مدح پیامبر اکرم - صلّی الله عليه و آله - و مولای متّقیان علی - علیه السّلام - سروده است. وی در قصیدهٔ ششم (قصیده عینیّه) بعد از آن که در توصیف صفات بارز امیر مؤمنان على - عليه السّلام - اشعار بسیار زیبایی را سروده است، به مسأله مهدی موعود و انتظار فرج اشاره می کند و در اشعار نغز خود، ظهور آن حضرت را قطعی می داند و انتظار آن روز را می کشد، پس می گوید: (2)

وَ رَأَيْتُ دِينَ الإعْتِزالِ وَ إِنَّنِي *** أَهْوَى لأجْلِكَ كُلِّ مَنْ يَتَشَيَّعُ (3)

و لَقَدْ عَلِمْتُ بِأَنَّهُ لا بُدَّ مِنْ *** مَهْدِيكُمْ وَ لِيَوْمِهِ أَتَوَقَّعُ (4)

يَحْمِيهِ مِنْ جُنْدِ الإِلَهِ كَتائبُ *** كَالْيَمْ أَقْبَل زاخراً يَتَدَفَّعُ (5)

ص: 35

فيها لآلِ أَبِي الْحَدِيدِ صَوارِمُ *** مَشْهُورَةٌ وَ رِماحُ خَطٌ شُرَّعٌ (1)

وَ رِجالُ مَوتٍ مُقْدِمُونَ كَأَنّهُم *** أَشدُّ العَرِينِ الرُّبدُ لا تَتَكَعْکعُ (2)

تِلْكَ الْمُنَى إِمَا أَغِبْ عَنْهَا فَلِي *** نقشٌ تُنازِعُنِي وَ شَوقُ يَنْزَعُ (3)

همان گونه که ملاحظه می شود؛ ابن ابی الحدید در این ابیات، آرزوی قلبی خویش را برای شرکت خود و خاندانش در لشکر الهی و خروشان امام زمان، ابراز می دارد و خود و دودمانش را در زمرۀ اعوان و یاران مهدی به شمار می آورد، ولی ناگفته نماند که ابن ابی الحدید، از جمله آن دسته از دانشمندان عامّه است که معتقدند؛ مهدی موعود در آخرالزّمان متولد خواهد شد. وی در شرح نهج البلافه در ذیل عبارت ﴿فَهُوَ مُغْتَرِبٌ إِذَا اِغْتَرَبَ اَلْإِسْلاَمُ وَ ضَرَبَ بِعَسِیبِ ذَنَبِهِ وَ أَلْصَقَ اَلْأَرْضَ

ص: 36

بِجِرَانِهِ بَقِیَّهٌ مِنْ بَقَایَا حُجَّتِهِ خَلِیفَهٌ مِنْ خَلاَئِفِ أَنْبِیَائِهِ﴾ (1) می گوید: " به عقیده من، بعید نیست که مقصود حضرت از این کلام قائم آل محمد - صلى الله علیه و آله - باشد که هر چند او تاکنون پا به عرصه وجود نگذاشته است؛ ولی خداوند، وی را در آخرالزّمان خلق خواهد کرد و در کلام هم چیزی نیست که بر وجود فعلی او دلالت کند. در میان همۀ فرقه های مسلمان، اتفاق قطعی است که عمر دنیا و احکام و تکالیف پایان نمی پذیرد، مگر بعد از ظهور قائم آل محمّد - عليه السّلام - ". (2)

في اسرار المالكّية و الملكّية؛ 3- فصوص الحكم؛ 4- ترجمان الأشواق؛ 5- محاضرة الابرار و مسامرة الاخيار؛ 6- جامع الاحكام؛ 7- عنقاء المغرب في بيان المهدى الموعود. (1)

محيى الدّین در باب سیصد و شصت و شش از فتوحات ابیات زیر را در باره مهدی موعود سروده است: (2)

أَلا إِنَّ خَتْمَ الأَوْلِياءِ شَهِيدٌ *** وَ عَيْنُ إمَامِ الْعَالَمِينَ فَقِيدٌ (3)

هُوَ السَّيِّدُ الْمَهْدِيُّ مِنْ آلِ أَحْمَدَ *** هُوَ الصّارِمُ الْهِنْدِيٌّ حِينَ يُبِيدُ (4)

هُوَ الشَّمْسُ يَجْلُو كُلَّ غَم وَ ظُلْمَةٍ *** هُوَ الوابِلُ الْوَسْمِيُّ حِينَ يَجُودُ (5)

همچنین، شیخ سلیمان حنفی از کتاب دیگر محیی الدّين، به نام عنقاء المغرب في بيان المهدی الموعود اشعاری را نقل می کند. از جملهٔ آن ها دو بیت زیر است. (6)

ص: 38

إذا دارَ الزَّمانُ عَلَى حُرُوفٍ *** ببِسْمِ اللهِ فَالْمَهْدِيُّ قاما (1)

و يَخْرُجُ بِالْحَظِيمِ عَقِيبَ صَوْمٍ *** ألا فَاقْرَأَهُ مِنْ عِنْدِي السَّلاما (2)

محیی الدّین در بارۀ زمان ظهور حضرت ابیاتی سروده که انشاءالله در فصل چهارم به بررسی آن ها خواهیم پرداخت.

و در باب دوازدهم چنین سروده است: (1)

فَهذَا الْخَلَفُ الْحُجَّةُ قَدْ أَيَّدَهُ اللهُ (2)

هَداهُ مَنْهَجَ الْحَقِّ وَ آتَاهُ سَجاياهُ (3)

وَ أَعْلَى فِي ذُرَى الْعَلْيَاء بِالتَّأْبِيدِ مَرْقَاهُ (4)

وَ آتَاهُ حُلَى فَضْلٍ عَظِيمٍ فَتَحَلاهُ (5)

وَ قَدْ َقالَ رَسُولُ اللهِ قَوْلاً قَدْ رَوَيْناهُ (6)

وَ ذُوالْعِلْمِ بِما قالَ إِذا أَدْرَكَ مَعْناهُ (7)

يَرَى الأَخْبارَ فِي الْمَهْدِيِّ جَاءَتْ بِمُسَمَاهُ (8)

وَ قَدْ أَبْداهُ بِالنِّسْبَةِ وَ الْوَصفِ وَ سَمَاهُ (9)

ص: 40

وَ يَكْفِي قَوْلُهُ مِنى لإشراق مُحَياة (1)

وَ مَنْ بِضْعَتُه الزَّهْرَاءُ مُرْساهُ وَ مَسْراهُ (2)

وَلَنْ يَبْلُغَ مَا أُوتِيهِ أمثالٌ وأشباهُ (3)

و إِنْ قالُوا هُوَ الْمَهْدِيُّ مَا مَانُوا بِما فَاهُوا (4)

المبتدى و تذکرة المنتهی به فارسی در اصول معارف؛ 2- مفاوضات راجع به وجود و ماهیت؛ 3- جامع الاصول؛ 4- الرسالة الهادية؛ 5- الرسالة المرشدية؛ 6- نفثة المصدور و تحفة المشكور؛ 7- إعجاز البيان في كشف بعض اسرار القرآن؛ 8- مؤاخذات ". (1)

شیخ سلیمان حنفی در کتاب ينابيع المودّة مي نويسد: شیخ صدرالدّین به شاگردانش وصیّت کرده بود که کتب مرا در پزشکی و حکمت بفروشید و پولش را به فقرا صدقه دهید ولی کتب تفاسیر و احادیث و تصوّف را در کتابخانه نگاه دارید و در شب اول درگذشت من، هفتاد هزار بار " لا اله إلا الله" برایم قرائت کنید و از جانب من به مهدی علیه السّلام سلام برسانید" (2)

صدرالدین قونوی دربارۀ مهدی موعود اشعاری سروده که ذیلا گزیده ای از آن ذکر می شود: (3)

يَقُومُ بأَمْرِ اللهِ فِي الأَرْضِ ظَاهِراً *** عَلَى رَغْمِ شَيْطَانَيْنِ يَمْحَقُ لِلْكُفْرِ (4)

يُؤَيَّدُ شَرْعَ الْمُصْطَفَى وَ هُوَ خَتْمُهُ *** وَ يَمْتَدُّ مِنْ مِيمٍ بِأَحْكامِها يَدْرِي (5)

عَلَى يَدِهِ مَحْقُ اللَّئامِ جَمِيعِهِمْ *** بِسَيْفِ قَوِى الْمَتْن عَلكَ أَنْ تَدْرى (6)

ص: 42

حَقِيقَةً ذاكَ السَّيْفِ وَ القَائِمِ الَّذِي *** تُعَيَّنُ لِلدِّينِ القَويمِ عَلَى الأمرِ (1)

أَلَيْسَ هُوَ النُّورُ الأتمُ حَقِيقَةً *** وَ نُقْطَةُ مِيمٍ مِنْهُ إِمْدَادُها يَجْرِي (2)

يُفيضُ عَلَى الأكْوانِ ما قَدْ َأفاضَهُ *** عَلَيْهِ إِلهُ الْعَرْشِ فِى أَزَلِ الدَّهْرٍ (3)

وَ يَخْرُجُ حَرْفُ الْمِيمِ مِنْ بَعْدِ شِينِهِ *** بِمَكَّةَ نَحْوَ الْبَيْتِ بِالنَّصْرِ قَدْ عَلا (1)

فَهذا هُوَ الْمَهْدِيُّ بِالْحَقِّ ظَاهِرٌ *** سَيَأْتِي مِنَ الرَّحْمَن لِلْحَقِّ مُرْسَلاً (2)

وَ يَملأُ كُلِّ الأَرْضِ بِالْعَدْلِ رَحْمَةً *** وَ يَمْحُو ظَلامَ الشَّركِ وَالْجَوْرِ أَوَّلاً (3)

وِلايَتُهُ بِالأمْرِ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ *** خَلِيفَةُ خَيْرِ الرُّسْلِ مِن عَالَمِ الْعُلا (4)

وجود این همه دشمنی و عنادی که نسبت به شیعه دارد؛ در پاسخ علامه حلّی که راجع به فرزندان و همسر امیر مؤمنان می گوید: فاطمه همسر او، بانوی بانوان جهان است؛ می نویسد: " می گویم: فضائل فاطمه - صلوات الله على أبيها و عليهما و على سائر آل محمّد و السّلام - امری مسلم و غیر قابل انکار است؛ زیرا انکار دریا با رحمتش و بیابان با وسعتش و آفتاب با نورش و نور با روشنائیش و ابر با جودش و فرشته با سجده کردنش، انکاری است که بر منکرش جز استهزاء و سرزنش نیفزاید و چه کسی می تواند جماعتی را انکار نماید که اهل خیر و سعادت و خزانه داران معدن نبوت و حافظان آداب جوانمردی بودند - صلوات الله و سلامه عليهم - و چه نیکو دربارۀ ایشان شعر گفته ام: (1)

سَلامٌ عَلَى الْمُصْطَفَى الْمُجْتَبَى *** سَلامٌ عَلَى السَّيِّدِ الْمُرْتَضَى (2)

سَلامٌ عَلَى سِتّنا فاطِمَة *** مَنِ اخْتارَها اللهُ خَيْرَ النِّساء (3)

سَلامٌ مِنَ الْمِسْكِ أَنْفاسُهُ *** عَلَى الْحَسَنِ الألْمَعِيِّ الرِّضا (4)

سَلامٌ عَلَى الأَوْزَعِيُّ الْحُسَيْنِ *** شَهِيدٌ ثَوَى جِسْمُهُ كَرْبَلا (5)

ص: 45

سَلامٌ عَلَى سَيِّدِ الْعَابِدِين *** عَلِيِّ بْنِ الْحُسَينِ الزَكِيُّ الْمُجْتَبَى (1)

سَلامٌ عَلَى الْباقِرِ الْمُهْتَدَى *** سَلامٌ عَلَى الصَّادِقِ الْمُقْتَدَى (2)

سَلامٌ عَلَى الْكاظِمِ الْمُمْتَحَن *** رَضِيُّ السَّجايا إمامُ التَّقَى (3)

سَلامٌ عَلَى الثَّامِنِ الْمُؤْتَمَن *** عَلِيٌّ الرّضا سَيّدِ الأصفياء (4)

سَلامٌ عَلَى الْمُتَّقِي التَّقِيَ *** مُحَمَّدٌ الطَّيِّبُ المُرْتَجَى (5)

سَلامٌ عَلَى الأَرْيَحِيُّ النَّقِيِّ *** عَلِيَّ الْمُكَرَّم هادِي الْوَرَى (6)

سَلامٌ عَلَى السَّيِّدِ الْعَسْكَرِي *** إمامُ يُجَهَرُ جَيْشَ الصَّفا (7)

سَلامٌ عَلَى الْقائِمِ الْمُنْتَظَر *** أَبِي الْقَاسِمِ القَرْمِ نُوْرِ الْهُدَى (8)

سيطلَعُ كَالشَّمْسِ فِي غَاسِقٍ *** يُنَجِّيهِ مِنْ سَيْفِهِ الْمُنْتَضَى (9)

ص: 46

تَرَى يَمْلأُ الأَرْضَ مِنْ عَدْلِهِ *** كَما مُلِئَتْ جَوْرَ أَهْلِ الْهَوَى (1)

سَلامٌ عَلَيْهِ وَ آبَائِهِ *** وَ أَنْصارِهِ ما تَدُومُ السَّما (2)

حَيْدَرَةٌ وَ الْحَسَنَانِ بَعْدَهُ *** ثُمَّ عَلِيٌّ وَابْنُهُ مُحَمَّدُ (1)

وَ جَعْفَرُ الصَّادِقُ وَابْنُ جَعْفَرٍ *** موسَى وَ يَتْلُوهُ عَلِيُّ السَّيِّدُ (2)

أعْنِي الرّضا ثُمَّ ابْنُهُ مُحَمَّدٌ *** ثُمَّ عَلِيٌّ وَ ابْنُهُ المُسَدَّدُ (3)

وَ الْحَسَنُ التّالِي وَ يَتْلُو تِلْوَهُ *** مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْمُفْتَقَدُ (4)

فَإِنَّهُمْ أَئِمَّتِي وَ سادَتِي *** وَ إِنْ لَحانِي مَعْشَرٌ وَ فَنَدُوا (5)

أَئِمَّةٌ أَكْرِمْ بِهِمْ أَئِمَّةً *** أسماؤُهُمْ مَسْطُورَةٌ تَطَّرِدُ (6)

ثُمْ حُجَجُ اللَّهِ عَلَى عِبادِهِ *** وَ هُمْ إِلَيْهِ مَنْهَجٌ وَ مَقْصَدٌ (7)

کُلَّ النَّهارِ صُوَّمٌ لِرَبِّهِمْ *** وَ فِي الدَّياجِي رُكَّعٌ وَ سُجَّدٌ (8)

ص: 48

قَوْمٌ أَتَى فِي هَلْ أَتَى مَدِيحُهُمْ *** هَلْ شَكَّ في ذلكَ إلّا مُلْحِدٌ (1)

ص: 49

ص: 50

قَوْمٌ لَهُمْ فِي كُلِّ أَرْضِ مَشْهَدٌ *** لا بَلْ لَهُمْ فِي كُلِّ قَلْبٍ مَشْهدٌ (1)

قَوْمٌ لَهُمْ فَضْلٌ وَ مَجْدٌ باذخٌ *** يَعْرِفَهُ المُشْرِك و المُوَحَّدُ (2)

اَبُو تُرابِ، حَسَنٌ، حُسَينٌ *** وَ بُغْضُ زَيْنِ العابِدِينَ شَيْنٌ (1)

مُحَمَّدُ الْباقِرُ كَ-مْ عِلْمٍ دَرَى *** وَ الصادِقُ ادْعُ جَعْفَراً بَيْنَ الْوَرَى (2)

مُوسَى هُوَ الْحَاظِمُ وَابْنُهُ عَلِيّ *** لقَبُهُ الرّضا وَ قَدْرُهُ عَلِيّ (3)

محَمَّدُ التَّقِيُّ قَلْبُهُ مَعْمُورٌ *** عَليٌ النَّقِىٌ دُرُّةُ مَنثُورٌ (4)

وَ الْعَسْكَرِيُّ الْحَسَنُ الْمُطَهَّرُ *** مُحَمَّدُ الْمَهْدِيُّ سَوْفَ يَظْهَرُ (5)

وَ فِي يُمْنِ أَمْنِ يَكُونُ لأهْلِها *** إِلَى أَنْ تَرَى نُورَ الْهِدايَةِ مُقْبِلا (1)

بِمِيمِ مَجِيدٍ مِنْ سُلالةِ حَيْدَرٍ *** وَ مِنْ آلِ بَيْتٍ طَاهِرِينَ بِمَنْ عَلا (2)

يُلَقَّبُ بِالْمَهْدِي بِالْحَقِّ ظَاهِرٌ *** بِسُنَّةِ خَيْرِ الْخَلْقِ يَحْكُمُ أَولا (3)

وَ بُشِّرَتِ الدُّنْيا بِذلِكَ فَاغْتَدَتْ *** مَباسِمُها مُفْتَرَّةً عَنْ مَسَرَّةٍ (1)

مَلَلْنا وَ طالَ الإِنْتِظارُ فَجُدْ لَنا *** بِرَبِّك يا قطب الوُجُودِ بلُقيةٍ (2)

و در ادامه می گوید:

فَعَجِّلْ حَتَّى نَراكَ فَلَذَّةٌ *** الْمُحِبِّ لِقا مَحْبُوبِهِ بَعْدَ غَيْبَةٍ (3)

زَرَعْتَ بُدورَ العِلم فِي حَرِّ بَرَّةٍ *** فَجَاءَتْ كَمَا تَهْوَى بِأَيْنَعَ خُضْرَةٍ (4)

وَ رَبَّعَ مِنْها كُلَّما كانَ زاكِياً *** فَقَدْ عَطَشَتْ فَامْدُدْ قُواها بِسُفْيَةٍ (5)

وَلَمْ يُرْوِها إِلا لِقاكَ فَجُدْ لَنا *** وَ لَو شَرِبَتْ مَاءَ الْفُراتِ وَ دَجْلَةٍ (6)

ص: 54

أَسْبَاطُ خَيْرِ الْوَرَى أَشْبَالُ حَيْدَرَةٍ *** أَبْناءُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَا فَلُدْ بِهِمْ (1)

هُمْ عِتْرَةُ الْمُصْطَفَى وَ الْوارِثُونَ لَهُ *** حَقَّاً أَتَى نَعْتُهُمْ فِي مُحْكَمِ الْكَلِمِ (2)

وَ هُمْ نُجُومُ سَماءِ الْمُهْتَدِينَ وَ هُمْ *** فُلْكُ النَّجاةِ وإِنْ سارَتْ بِمُلْتَطِم (3)

شاعر در مصراع دوم پنجمین بیت این قصیده، آن آقایی را که چشم امید همه انسان های مظلوم عالم به او دوخته شده، مهدی پسر امام حسن عسکری - عليهما السّلام - می داند

ص: 56

18- ادیان و مهدویت، ص 20 و 21.

19- فرهنگ لغات قرآن، ج 2، ص 177

20- اسباب النزول، ص 31 و 32؛ و مجمع البیان، ج 5، ص 405 و 406.

21- احقاق الحق، ج 3، ص 158 به بعد.

22- دانشمندان عامه و مهدی موعود، ص 62.

23- فرهنگ لاروس.

ص: 58

ص: 60

کَالشِّهَابِ اَلثَّاقِبِ فَیَمْلَأُهَا عَدْلاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً ﴾ (1)

ائمه معصومين - عليهم السّلام - نیز همگی بدون استثناء از مهدی موعود - علیه السّلام - و ظهور وی خبر داده اند و حتی برخی از آنان اشعاری درباره آن حضرت سروده اند

وَ يا ويلُ أهلَ الشِّرْكِ مِنْ سَطْوَةِ الفَنا *** و يا وَيْلُ كُلَّ الْوَيْلِ لِمَنْ كان ظالم (1)

يُنفي بِساطَ الأرْضِ مِنْ كُلِّ آفَةٍ *** وَ يُرْغِمُ فِيهَا كُلَّ مَنْ كَانَ عَاشِم (2)

و يَأْمُرُ بِمَعْرُوفِ وَيَنْهَى لِمُنْكَرٍ *** وَ يَطْلَعُ نَجْمُ الْحَقِّ عَلَى يَدِقائِمٍ (3)

وَ يَنْشُرُ بَسْطَ الْعَدْلِ شَرْقاً وَ مَغْرِباً *** و يَنْصُرُ دين اللهِ رَأْسَ الدَّعائِمِ (4)

وَ ما قُلْتُ هَذَا الْقَوْلَ فَخْراً وَ إنَّما *** قَدْ أَخْبَرَنِى الْمُخْتارُ مِنْ آلِ هاشمٍ (5)

و نیز آن حضرت - علیه السلام - در ضمن اشعاری که در حضور فرزندش حسین - عليه السّلام - سروده، می فرماید: (6)

حُسَينُ إذا كُنْتَ فِي بَلْدَةٍ *** غريباً فَعاشير بآدابِها (7)

ص: 63

كَأَنَّي بِنَفْسِي وَ أَعْقابِها *** وَ فِي كَرْبَلاءَ وَ مِحْرابِها (1)

فتَخْضَبُ مِنَا اللُّحَى بِالدّماء *** ضابَ الْعَرُوسِ بِأَثوابِها (2)

أراها وَ لَمْ يكُ رَأْيَ الْعِيانِ *** وَ أُوتِيتُ مِفتاحَ أبوابِها (3)

سَقَى اللهُ قائِمَنا صاحب ال *** قيامةِ وَ النَّاسُ فِي دَأْبِها (4)

هُوَ الْمُدْرِكُ الثَّارَ لِي يَا حُسَينُ *** بَلْ لَكَ فَاصْبِرْ لأتعابها (5)

لِكُلِّ دَم ألف ألفٍ وَ ما *** يُقَصُّرُ فِي قَتل أحزابِها (6)

ص: 64

هنالِكَ لا يَنْفَعُ الظَّالِمينَ *** قَولٌ بِعُذْرٍ وَ أَعْقابِها (1)

و نیز آن حضرت - علیه السّلام - در علائم ظهور امام عصر - عجل الله تعالى فرجه الشّريف - فرموده است: (2)

بُنَيَّ إذا ما جاشَتِ التَّرْكُ فَانْتَظِرْ *** وِلايَةَ مَهْدِي يَقُومُ وَ يَعْدِلُ (3)

وَ ذَلَّ مُلُوكُ الأَرْضِ مِنْ آلِ هَاشِمٍ *** و بُويعَ مِنْهُمْ مَنْ يَلَذُّ و يَهْزِلُ (4)

صَبِيٌّ مِنَ الصَّبْيانِ لا رَأيَ عِنْدَهُ *** وَلا عِنْدَهُ جِدٌ وَلا هُوَ يَعْقِلُ (5)

فَثَمَّ يَقُومُ الْقائِمُ الْحَقُّ مِنْكُم *** وَ بِالْحَقِّ يَأْتِيكُمْ وَ بِالْحَقَّ يَعْمَلُ (6)

ص: 65

سَمِيُّ نَبِيَّ اللهِ نَفْسِي فِدَاؤُهُ *** فَلا تَخْذُلُوهُ يا بَنِيَّ و عَجِّلُوا (1)

مَدارِش آياتٍ خَلَتْ مِنْ تِلاوَةٍ *** وَ مَنْزِلُ وَحْيٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ (1)

أَرَى فَيْئَهم فِي غَيْرِهِمْ مُتَقَدِّماً *** وَ أَيْدِيهُمْ مِنْ فَيْتِهِمْ صَفِراتِ (2)

[هنگامی که به بیت زیر رسیدم ]:

وَ قَبْرٌ بِبَغْدَادَ لِنَفْسٍ زَكِيَّةٍ *** تَضَمَنَّهَا الرَّحْمَنُ بِالْغُرُفاتِ (3)

امام رضا - علیه السّلام - فرمود: آیا این دو بیت را به قصیده ات ملحق نکنم ؟ عرض کردم؛ چرا ای فرزند رسول خدا، پس حضرت فرمود:

وَ قَبْرٌ بِطُوسٍ يَا لَها مِنْ مُصِيبَةٍ *** أَلَحَّتْ عَلَى الْأَحْشَاءِ بِالزَّفِراتِ (4)

إلَى الْحَشْر حَتَّى يَبْعَثَ اللهُ قائماً *** يُفَرِّجُ عَنَا الغَمَ والْكُرُباتِ (5)

ص: 67

عيسى بن فتح از امام حسن عسکری علیه السّلام - سؤال کرد ای سرور من ! آیا شما فرزندی دارید؟

امام - علیه السّلام - فرمود: بزودی دارای فرزندی خواهم شد که زمین را از عدل و داد پر خواهد نمود؛ اما اکنون فرزندی ندارم، آن گاه دو بیت زیر را انشاد فرمود: (1)

1 لَعَلَّكَ يَوْماً إِنْ تَرانِى كَأَنَّما *** بَنِيَّ حَوالَي الأسود اللِّوابِدُ (2)

فَإِن تَمِيماً قَبْلَ أَن يَلِدَ الْحَصَى *** أَقامَ زَماناً وَ هُوَ فِي النَّاسِ وَاحِدٌ (3)

ص: 68

حضرت موسی بن عمران به یوشع بن نون وصیت کرد و وصى من على بن ابي طالب است و پس از او دو از او دو سبط من حسن و حسین و سپس علیّ بن الحسين و محمّد بن علىّ و جعفر بن محمّد و موسی بن جعفر و علیّ بن موسی و محمّد بن علیّ و علیّ بن محمّد و حسن بن علی و آن گاه حجة بن الحسن.... و دوازدهمین فرزند من غایب می شود و دیده نمی شود و بر امت من زمانی می گذرد که از اسلام جز نام آن و از قرآن جز خط آن، باقی نماند. در این هنگام است که خداوند تعالی، به او اذن خروج می دهد؛ پس، او اسلام را آشکار و دین را تجدید می کند؛ آن گاه فرمود: خوشا به حال کسی که ایشان را دوست داشته باشد و وای بر کسی که ایشان را دشمن بدارد و خوشا به حال کسی که به ایشان متمسّک شود.

در این هنگام، نعثل از جا حرکت کرد و در مقابل رسول خدا - صلّى الله عليه و آله این اشعار را سرود. (1)

صَلَّى الْعَلِيُّ ذُو العُلَى *** عَلَيْكَ يا خَيْرَ الْبَشَر (2)

أَنْتَ النَّبِيُّ الْمُصْطَفَى *** وَ الْهاشِمِيُّ الْمُفْتَخَر (3)

بکُم هَدانا رَبُّنا *** وَ فيِك نَرْجُوما أَمَر(4)

وَ مَعْشَرٍ سَمَّيْتُهُمْ *** أَئِمَّةً إِثْنَى عَشَر (5)

ص: 70

خباهُم باهُم رَبُّ الْعُلَى *** ثُمَّ صَفاهُمْ مِنْ كَدَر (1)

قَدْ َفازَ مَنْ والاهُم *** و خَابَ مَنْ عَادَى الزُهَر (2)

آخِرُهُمْ يَشْفِي الظُّما *** وَ هو الإمامُ الْمُنْتَظَر (3)

عِتْرَتُكَ الأخْيارُ لِي *** وَ التَّابِعُونَ ما أَمَر (4)

مَنْ كان عَنْهُمْ مُعْرِضاً *** فَسَوْفَ يُصْلَى بِالسَّقَر (5)

اینک، ما در این بخش ضمن معرفی چند تن از شعرایی که در بارۀ امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف - قبل از ولادت با سعادتش، نغمه سرایی کرده اند؛ به بررسی اشعاری که در این باب سروده اند، می پردازیم.

شعرای کوفه، در عصر خودش بود. از کودکی شعر می گفت؛ ولی آن را وسیلهٔ کسب قرار نداد بلکه در مسجد کوفه مکتب داری و تعلیم اطفال را پیشه ساخت گفته شده است؛ در کمیت ده خصلت بوده که در شاعر دیگری این خصال جمع نشده بود: او خطیب بنی اسد؛ فقیه شیعه؛ حافظ قرآن؛ کاتبی خوش خط؛ آگاه به علم انساب؛ قویدست در جدل؛ تیراندازی ماهر؛ سوارکاری شجاع؛ بخشنده و متّدین بود.

او شاعر شیعه و شهرت وی به هاشمیات اوست که در مدح پیامبر و ائمه معصومين صلوات الله عليهم اجمعین - سروده است. (1)

کمیت در ضمن اشعاری که در حضور امام محمّد باقر - علیه السّلام - در رثای شهیدان کربلا سرود، به قیام مهدی موعود - عجل الله تعالى فرجه الشّريف - اشاره می کند: (2)

أَضْحَكَنِي الدَّهْرُ وَ أَبْكَانِي *** وَالدَّهْرُ ذُو صَرْفٍ وَ أَلْوانِ (3)

لتِسْعَةٍ بِالطَّفَ قَدْ غُودِرُوا *** صارُوا جَمِيعاً رَهْنَ أكْفان (4)

وَ سِتَّةٍ لا يُتَجارَى بِهِمَ *** بَنُو عَقِيلٍ خَيْرُ فُرْسانِ (5)

ص: 72

ثُمَّ عَلَى الخَيْرِ مَوْلاهُم *** ذِكْرُهم هَيَّجَ أَحْزاني (1)

مَنْ كان مَسْرُوراً بِما مَسَّكُمْ *** أو شامِتاً يوماً مِنَ الآنِ (2)

فَقَدْ ذَلَلْتُمْ بَعْدَ عِزَّ فَما *** أَدْفَعُ ضَيْماً حِينَ يَغْشانِي (3)

مَتَى يَقُومُ الْحَقُّ فِيكم مَتَى *** يقُومُ مَهْدِيكُمُ الثّانِي (4)

همان گونه که ملاحظه می شود؛ کمیت در بیت اخیر صریحاً خبر از ظهور مهدی و برپایی دولت حق می دهد

می رسد و با قصیده ای که با مطلع زیر آغاز می شود؛ به مدح آن حضرت - عليه السّلام - می پردازد. (1)

كُمْ حُزْتُ فِيكَ مِنْ أَحْوَازٍ وَ أَبْفَاعٍ *** وَأَوْقَعَ الشَّوقُ بِي قاعاً إلى قاعٍ (2)

آن گاه در ادامه می گوید:

مَتَى الْوَلِيدُ بسامرا إذا بُنِيَتْ *** يَبْدُو كَمِثْلِ شِهَابِ اللَّيْلِ طَلاع (3)

وَ غابَ سَبْتاً و سَبْتاً مِنْ وِلادَتِهِ *** مَعَ كُلَّ ذِي جَوْبٍ لِلْأَرْضِ قَطَّاعِ (4)

شَبِيهُ مُوسَى وَ عِيسَى فِي مَغابِهِما *** لَوْ عَاشَ عُمْرَيْهِما لَمْ يَنْعِهِ ناعٍ (5)

ص: 74

إِنَّى لأَرْجُو لَهُ رُؤْياً فأُدْرِكُهُ *** حَتّى أَكُونَ لَهُ مِنْ خَيْرِ أَتْباع (1)

بِذاكَ أَنْبَأَنَا الرَّاوُونَ عَنْ نَفَرٍ *** مِنْهُمْ ذَوِي خَشْيَةٍ لِلَّهِ طَوّاعَ (2)

رَوَتْهُ عَنْكُم رُواةُ الْحَقِّ ما شَرَعَتْ *** آباؤ کم خیر آباء و شرّاعٍ (3)

همان گونه که ملاحظه می فرمایید؛ شاعر در این چند بیت، سال ها قبل از بنای شهر سامرا توسط خلفای عباسی، از بنای آن و ولادت نوزادی میمون و مبارک در آن و نیز از غیبت طولانی وی خبر می دهد. شاعر وقتی می تواند این چنین قرص و محکم پیشگویی کند که سخن او از پشتوانه ای استوار و نیرومند برخوردار باشد و یقیناً پیشتوانه آن جز اخبار رسیده از پیامبر گرامی اسلامی - صلّى الله عليه و آله - و ائمه معصومين - صلوات الله علیهم اجمعین - چیزی دیگری نمی تواند باشد.

يوسف بن عمر، زمین ها کاوید تا جسد او بیافت و مصلوب کرد و پس از صلب بسوخت و خاکستر او به آب فرات داد " (1)

زيد بن علىّ بن حسين - عليهم السّلام - در ضمن ابیاتی سخن از مهدی - علیه السّلام - به میان می آورد و از این که مهدی - علیه السّلام - از دودمان اوست افتخار می کند؛ پس، می گوید: (2)

نَحْنُ ساداتُ قُرَيْشٍ *** و قوامُ الْحَقِّ فِينا (3)

نَحْنُ الأنوارُ الّتى *** مِنْ قَبْلِ كَوْنِ الْخَلْقِ كُنّا (4)

نَحْنُ مِنَا الْمُصْطَفَى ال- *** مُخْتارُ وَ الْمَهْدِيُّ مِنّا (5)

فَبِنا قَدْ عُرِفَ اللهُ *** وَ بِالْحَقِّ أقُمنا (6)

سَوْفَ يَصْلاهُ سَعِيرٌ *** مَنْ تَوَلَّى الْيَوْمَ عَنّا (7)

بود، این شعر را خطاب به بنی هاشم گفت:

صَلَبنا لَكُمْ زَيْداً عَلَى جِزْعَ نَخْلَةٍ *** وَ لَمْ أَرَ مَهْدِيّاً عَلَى الْجِزْعِ يُصْلَبُ

یعنی: زید (انقلابی) شما را بر تنه درخت دار زدیم و من فکر نمی کنم که مهدی بر تنه نخلی آویخته شود.

این شعر می تواند یک سند تاریخی بر واقعیت مهدی موعود باشد؛ زیرا در اوایل قرن دوم هجری سروده شده و می رساند که حتی متعصبان بنی اميّه می دانستند که مهدی موعود از دودمان پیامبر - صلّی الله عليه و آله - و نسل على - عليه السّلام - است و بر ضدّ دولت جبّار قیام می کند و پیروز می شود، همان گونه که در روایات آمده بود؛ لذا شاعر می گوید:

"اگر زید را مهدی و نجات دهنده می دانید، نمی باید به دار آویخته شود و شکست بخورد"؛ یعنی، در احادیث نیامده است که مهدی مصلوب می شود. (1)

وی تقرّب یافت. سپس از بصره به کوفه آمد و در آن جا، از اعمش حدیث فرا گرفت و با رفت و آمد در میان این دو شهر، زندگی کرد تا این که سرانجام در رمیله بغداد در گذشت.(1)

سیّد در صف مقدّم سخن پردازان خوب قرار دارد و یکی از سه تن شاعری است که آن ها را در شمار پر شعرترین شاعران جاهلیت و اسلام آورده اند و آن سه؛ سیّد، بشار و ابوالعتاهیه اند. مرزبانی گفته است: شنیده نشده که کسی غیر از سید، شعر خوب و بسیار گفته باشد. (2)

سیّد روزگار درازی بر آیین کیسانی گذراند و قائل به امامت محمدبن حنفیه و غیبت او بود. او را در این باره اشعاری است؛ سپس به برکت امام صادق - صلوات الله عليه - سعادت به وی روی آورد و از آن امام، حجّت های قوی دید و حق را باز شناخت و در مدح اهل بیت عصمت و طهارت، قصاید فراوانی را سرود و امام صادق - عليه السّلام - هم، خواهان خواندن شعر او بود و بدان اعتنا داشت. (3)

سیّد با آن که 82 سال قبل از ولادت امام زمان - عجل الله فرجه الشّريف - در گذشته؛ ولی اشعار متعدّدی راجع به امام منتظر - علیه السّلام - سروده است. وی در قصیده ای امام صادق - عليه السّلام - را مخاطب قرار داده، می گوید: (4)

أَيا راكِباً نَحْوَ الْمَدِينَةِ جَسْرَةً *** عُذافِرةً يُطْوَى بِها كُلَّ سَبْسَبٍ (5)

ص: 78

إذا ما هَداكَ اللهُ وَعايَنْتَ جَعْفَراً *** فَقُلْ لِوَلِى اللهِ وابنِ المُهَذَّبِ (1)

ألا يا أَمِينَ اللَّهِ وَ ابْنَ أَمِينِهِ *** أَتُوبُ إلَى الرَّحْمَنِ ثُمَّ تَأْوُبِى(2)

إِلَيْكَ مِنَ الأمْرِ الَّذِي كُنْتُ مُطْنباً *** أُحارِبُ فِيه جاهداً كُلَّ مُعْرِبِ (3)

وَ ما كَانَ قَوْلِي فِي ابْنِ خولةَ مُبْطِناً *** مُعاندةً مِنِّى لِنَسْل المُطَيَّب (4)

وَ لكِنْ رُوِينا عَنْ وَصِيَّ مُحَمَّدٍ *** وَ ما كانَ فِيما قالَ بِالْمُتَكَذَّبِ (5)

بأنَّ وَلِيَّ الأمْرِ يُفْقَدُ لايُرَى *** سَتِيراً كَفِعْل الْخائِفِ الْمُتَرَقِّب (6)

فتُقْسَمُ أَمْوالُ الْفَقِيدِ كَأَنَّما *** تَغَيَّبُهُ بَيْنِ الصَّفِيحِ الْمُنَصَّبِ (7)

ص: 79

فَيَمْكُثُ حِيناً ثُمَّ يَنْبَعُ نَبْعَةً *** كَنَبْعَةِ جَدْيٍ مِنَ الْأُفُقِ كَوْكَبٍ (1)

يَسِيرُ بِنَصْرِ اللهِ مِنْ بَيْتِ رَبِّهِ *** عَلَىٰ سُؤْدَدٍ مِنْهُ وَأَمْرٍ مُسَبَّبٍ (2)

يَسِيرُ إِلَىٰ أَعْدَائِهِ بِلِوَائِهِ *** فَيَقْتُلُهُمْ قَتْلاً كَحَرَّانَ مُغْضَبٍ (3)

فَلَمَّا رَوَىٰ أَنَّ ابْنَ خَوْلَةَ غَائِبٌ *** صَرَفْنَا إِلَيْهِ قَوْلَنَا لَمْ نُكَذَّبِ (4)

وَقُلْنَا هُوَ المَهْدِيُّ وَالْقَائِمُ الَّذِي *** يَعِيشُ بِهِ مِنْ عَدْلِهِ كُلُّ مُجْدِبٍ (5)

فَإِنْ قُلْتَ لَا فَالْحَقُّ قَوْلُكَ وَالَّذِي *** أُمِرْتَ فَحَتْمٌ غَيْرَ مَا مُتَعَصِّبٍ (6)

ص: 80

وَأُشْهِدُ رَبِّي أَنَّ قَوْلَكَ حُجَّةٌ *** عَلَىٰ النَّاسِ طُرًّا مِنْ مُطِيعٍ وَ مُذْنِبٍ (1)

بِأَنَّ وَلِيَّ الْأَمْرِ وَالْقَائِمَ الَّذِي *** تَطَلَّعُ نَفْسِي نَحْوَهُ بِتَطَرُّبٍ (2)

لَهُ غَيْبَةٌ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ يَغِيبَهَا *** فَصَلَّىٰ عَلَيْهِ اللهُ مِنْ مُتَغَيَّبٍ (3)

فَيَمْكُثُ حِيناً ثُمَّ يَظْهَرُ حِينَهُ *** فَيَمْلِكُ مَنْ فِي شَرْقِهَا وَالمُغَرَّب (4)

بِذَاكَ أَدِينُ اللهَ سِرًّا وَ جَهْرَةً *** وَلَسْتُ وَإِنْ عُوتِبْتُ فِيهِ بِمُعْتِبٍ (5)

این ابیات به طور واضح و آشکار بیانگر این است که در زمان سیّد حمیری، یکی از مسایل مسلم و غیرقابل تردید این بوده که یکی از فرزندان رسول خدا - صلّی الله عليه و آله - غیبتی طولانی و غیرقابل اجتنابی خواهد داشت. آن گاه به امر خدا ظهور و دنیا را از عدل و داد پر خواهد کرد. سید نخست در پیدا کردن این مصلح جهانی اشتباه می کند و ابن خوله (محمد بن حنفیه) را به جای مهدی - علیه السّلام -

ص: 81

بر می گزیند. ولی طولی نمی کشد که با راهنمایی امام صادق - علیه السّلام - به اشتباه خود پی برده به منجی واقعی رهنمون می شود. ابیات زیر می تواند دلیل دیگر بر اثبات این مدّعا باشد: (1)

عَلَى آلِ الرَّسُول وَ أَقْرَبِيهِ *** سَلامٌ كُلَّما سَجَعَ الحَمامُ (2)

أَلَيْسُوا فِي السَّماءِ هُم نُجُومٌ؟ *** وَ هُمْ أَعْلامُ عِزٍّ لايُرامُ (3)

فَيا مَنْ قَدْ تَحَيَّرَ فِي ضَلالٍ *** أميرُ الْمُؤْمِنِينَ هُوَ الإمامُ (4)

رَسُولُ اللهِ يَوْمَ [غَدِيرِ خُمٍّ] *** أَنَافَ بِهِ وَ قَدْ حَضَرَ الأَنامُ (5)

وَ ثانِي أَمْرِهِ الْحَسَنُ المُرَجَّى *** لَهُ بَيْتُ الْمَشاعِر وَالْمَقَامُ (6)

وَ ثَالِثُهُ الْحُسَيْنُ فَلَيْسَ يَخْفَى *** ستا بَدْرٍ إذَا الخَتَلَطَ الظُّلامُ (7)

و رابِعُهُمْ عَلِيٌّ ذُوالْمَساعِي *** بِهِ لِلدِّينِ وَ الدُّنْيا قِوامُ (8)

ص: 82

وَ خامِسُهُمْ مُحَمَّدٌ ارْتَضاهُ *** لَهُ فِي الْمَأْثَرات إِذَنْ مَقامُ (1)

وَ جَعْفَرُ سادِسُ النُّجَباءِ بَدْرٌ *** بِبَهْجَتِهِ زَهَا الْبَدْرُ التَّمَامُ (2)

وَ مُوسَى سابعٌ وَلَهُ مَقامٌ *** تَقاصَرَ عَنْ أَدانِيهِ الكِرامُ (3)

عَلِيٌّ ثامِنٌ وَالقَبْرُ مِنْهُ *** بأَرْضِ الطُّوس إنْ قَحَطُوا رِهامُ (4)

وَ تاسِعُهُمْ طَرِيدُ بَنِيّ البَغايا *** مُحَمَّدٌ الزَّكِيُّ لَهُ حُسامُ (5)

وَ عَاشِرُهُمْ عَلِيٌّ وَ هُوَ حِصْنٌ *** يَحِنُّ لِفَقْدِهِ الْبَلَدُ الْحَرامُ (6)

وَ حادِى الْعَشْرَ مِصْباحُ الْمَعالِي *** مُنِيرُ الضَّوْء أَلْحَسنُ الهُمامُ (7)

ص: 83

وَ ثانِي الْعَشْرَ حَانَ لَهُ الْقِيامُ *** مُحَمَّدٌ الزَّكِيُّ بِهِ اعْتِصامُ (1)

أُولئِكَ فِي الْجَنانِ بِهِمْ مَسَاغِي *** وَ جِيْرَتِي الْخَوامِسُ وَ السَّلامُ (2)

وی را در میان پیشتازان رجال حدیث و بهره مندان از آن می بیند و او را در صف اول جمع آورندگان احادیث پراکنده و به نظم آورندگان احادیث دشوار و راویان نوادر و ناشران طرایف آن می یابد ".

عبدی در قسمتی از غدیریّه اش که بیش از هشتاد بیت است، می گوید: (1)

لُقَّبْتُ بالرَّفْضِ لَمّا أَنْ مَنَحْتُهُم *** وُدّي وَ أَحْسَنُ مَا أَدْعَى بِهِ لَقَبِى (2)

صَلاةُ ذِي الْعَرْشِ تَتْرَى كُلَّ آوِنَةٍ *** عَلَى ابْنِ فاطمَةَ الْكشَافِ لِلْكُرَبِ (3)

وَ ابْنَيْهِ مِنْ هَالِكِ بالسَّمَ مُخْتَرَمٍ *** وَ مِنْ مُعَفَرِخَةٌ فِي الثَّرَى تَرِبٍ (4)

ص: 85

وَ الْعَابِدُ الزََّاهِدُ السَّجَّادُ يَتْبَعُهُ *** وَ بَاقِرُ الْعِلْمِ دَانّى غَايَةَ الطَّلَبِ (1)

وَ جَعْفَرٌ وَ ابْنُهُ مُوسى وَ يَتْبَعَهُ ال *** بِرُّ الرِّضَا وَ الْجَوَادُ الْعَابِدُ الدََّئَبِ (2)

وَ الْعَسْكَرِيَّيْنِ وَ الْمَهْدِيُّ قَائِمُهُمْ *** ذُو الْأَمْرِ لَابِسُ أَثْوابِ الْهُدَى الْقَشَبِ (3)

مَنْ يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً بَعْدَ مَا مُلأَتْ *** جَوْراً وَ يَقْمَعُ أَهْلَ الزَََّيْغِ وَ الشََّغَبٍ (4)

القائِدُ البُهَمِ الشّوسِ الکُماهِ إلی *** حَربِ الطُّغاهِ عَلی قُبِّ الکُلأ الشَّزِب (5)

ص: 86

أَهْلُ الْهُدَى لا أُناسٌ بَاعَ بائِعُهُمْ *** دِينَ الْمُهَيْمَنِ بِالدُّنْيا وَ بِالرُّتَبِ (1)

لَوْ أنَّ أَضْغَانَهُمْ فِي النَّارِ كَامِنَةٌ *** لأُغْنَتِ النّارَ عَنْ مُذْدٍ وَ مُحْتَطبِ (2)

در این ابیات شاعر به چند نکته جالب اشاره می کند:

1- شاعر دوازده امام را به نام ذکر می کند؛ با آن که برخی از آنان در زمان سروده شدن قصیده، هنوز متولد نشده بودند.

2- از برپایی حکومت عدل الهی به دست مبارک امام مهدى - عليه السّلام - دم می زند.

3- اوصاف یاران شجاع، با تقوی و با وفای حضرت مهدی - علیه السّلام - را در سه بیت اخیر بیان می کند.

ص: 87

می کشم و کسی را نمی یابم که مرا بر آن به دار کشد.

از جهت نبوغ ادبی شاعر، همین بس که هنوز هم شعر او دهان به دهان می گردد و در لابلای کتب ثبت است و به آن در اثبات معانی الفاظ و مواد لغت استشهاد کنند و در مجالس شیعه، در تمام ساعات شب و روز می خوانند. (1)

علاوه بر اشعار فراوانی که از دعبل به جای مانده وی دارای آثار دیگری از قبیل الواحدة في مناقب العرب و مثالبها و كتاب طبقات الشعراء می باشد. (2)

تائیه دعبل

بهترین و زیباترین و در عین حال سوزناک ترین قصیده ای که دعبل در رثای اهل بیت عصمت و طهارت - عليهم السّلام - سروده، تائیه او می باشد و این همان قصیده ای است که امام رضا - علیه السّلام برای سرودن آن به دعبل آفرین گفته و بدوصله داده است.

این قصیده طولانی و از صد بیت متجاوز است. ما در این قسمت به ذکر چند بیت از آن قصیده طولانی، بسنده می کنیم: (3)

مَدارِسُ آياتٍ خَلَتْ مِنْ تِلاوَةٍ *** وَ مُنْزِلُ وَحْيِ مُقْفَرُ الْعَرَصَاتِ (4)

لاَلِ رَسُولِ اللهِ بِالْخَيْفِ مِنْ مِنَى *** و بالرُّكْنِ وَ التَّعْرِيفِ وَ الْجَمَراتِ (5)

ص: 89

دِيارُ عَلِيٌّ وَ الْحُسَينِ وَ جَعْفَرٍ *** وَ حَمْزَةَ وَ السَّجَادِ ذِي الثَّفَناتِ (1)

مَلَامَكَ فِي أَهْلِ النَّبِيِّ، فَإِنَّهُمْ *** أَحِبّايَ ما عاشُوا وَ أَهْلُ ثِقاتِي (2)

تَخَيَّرْتُهم رُشْدِي لأمْري، فَإِنَّهُمْ *** عَلَى كُلِّ حالٍ خِيْرَةُ الْخِيَراتِ (3)

فَيا رَبِّ، زِدْنِي مَنْ يَقِينِي بَصِيرَةً *** وَ زِدْ حُبَّهُمْ يا رَبِّ فِي حَسَناتِي (4)

أَلَمْ تَرَ أَنِّي مُذْ ثَلاثِينَ حِجَّةً *** أَرُوحُ وَ أَغْدُو دائِمَ الْحَسَرَاتٍ (5)

أَرَى فَيْتَهُمْ فِي غَيْرِهِمْ مُتَقَسّماً *** وَ أَيْدِيَهُمْ مِنْ فَيْئهِمْ صَفِراتِ (6)

فَآلُ رَسُولِ اللهِ نُحْفٌ جُسُومُهُمْ *** وَ آل زيادٍ غُلَّطُ القَصِراتِ (7)

بَناتُ زِيادٍ فِى الْقُصُورِ مَصُونةٌ *** و آلُ رَسُولِ اللهِ فِى الْفَلَواتِ (8)

إذا وُ تِرُوا مَدُّوا إلى واتِريهم *** أكفّاً من الأوتار مُنْقَبِضاتِ (9)

ص: 90

فَلَولا الَّذِي أرْجُوه فِى الْيَوْم أَوْغَدٍ *** تَقَطَّعَ نَفْسِي إثْرَهُمْ حَسَرَاتٍ (1)

خُرُوجُ إمام لامَحالَةً خارِجٌ *** يَقُومُ عَلَى اسْم اللهِ وَ الْبَرَكاتِ (2)

يُمَيَّزُفِينا كُلَّ حَقٌّ وَ بَاطِلٍ *** وَ يَجْزِي عَلَى النَّعْمَاءِ وَ النَّقِمات (3)

فَيا نَفْسُ طِيبِي ثُمَّ يَا نَفْسُ فَابْشِرِي *** غَيْرُ بَعِيدٍ ماهُوَ آتٍ (4)

وَ لا تَجْزَعِي مِنْ مُدَّةِ الْجَوْرِ إِنَّنِي *** أرَى قُوَّتى قَدْ آذَنَتْ بِثَباتٍ (5)

فَإِنْ قَرَّبَ الرَّحْمَنُ مِنْ تِلْكَ مُدَّتِي *** وَ أَخَّرَ مِنْ عُمْري و وَقتَ وَفاتِي (6)

شَفَيْتُ وَ لَمْ أَتْرُكُ لِنَفْسِيَ غُصَّةً *** وَ رَوَّيْتُ مِنْهُمْ مُنْصُلِي و قَناتِي (7)

دعبل در این ابیات از خروج امامی خبر می دهد که براساس عدالت حکم خواهد کرد و خویشتن را به ظهور حتمی آن امام بشارت می دهد و بدین وسیله تحمل دردها و رنج هایی را که بواسطهٔ مصائب اهل بیت جان او را به لب آورده اند؛ بر خود هموار می کند. چون هر وقت، آینده روشنی در پیش روی انسان باشد؛

ص: 91

تحمّل مشکلات و سختی ها آسان خواهد شد. روزنه امید را در دل شیعیان زنده کردن آن هم در زمانی که ظلم و ستم جامعۀ اسلامی را فرا گرفته آنقدر اهمیت دارد که وقتی دعبل به این دو بیت می رسد:

خُرُوجُ إِمَامٍ لامَحالَةً خارِجٌ *** يَقُومُ عَلَى اسْم اللهِ وَ الْبَرَكاتِ

يُمَيَّزُ فِينَا كُلَّ حَقٌّ وَ باطِلِ *** وَ يَجْزِي عَلَى النَّعْمَاءِ وَ النَّقِماتِ

امام رضا (علیه السلام) می فرماید: یا خزاعي نطق روح القدس على لسانك لهذين البيتين: " ای خزاعی ! روح القدس این دو بیت را بر زبانت جاری کرده است." آن گاه امام می فرماید: آیا این امام را می شناسی؟ و می دانی کی قیام می کند ؟ دعبل می گوید: نه ! ولی شنیده ام امامی از خاندان شما خروج می کند و زمین را از فساد پاک و از عدل و داد پر می کند.

حضرت فرمود: امام بعد از من، پسرم محمد است و پس از او فرزندش علی و بعد از وی پسرش حسن و پس از حسن فرزندش حجت قائم. و اوست که در هنگام غيبتش منتظر او باشند و در هنگام ظهورش مطیع او. اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد؛ آن روز را خداوند طولانی کند تا حضرت زمین را از عدل و داد پر کند؛ آن چنان که [زمین] از جور و ستم پر شده باشد ". (1)

با آن که تا زمان سرودن این مرثیه، برخی از آنان را درک نکرده بود؛ پس می گوید: (1)

فِي كُلِّ عَصْرِ لَنا مِنْكُمْ إمامُ هُدًى *** فَرَبْعُهُ آهِلٌ مِنْکُمْ وَ مَأْنُوسٌ (2)

أَمْسَتْ نُجُومُ سَمَاءِ الدِّینِ آفِلَهً *** وَ ظَلَّ أُسْدُ الشَّری قَدْ ضَمَّهَا الْخِیسُ (3)

غَابَتْ ثَمَانِیَهٌ مِنْکمْ وَ أَرْبَعَهٌ *** تُرْجَی مَطَالِعُهَا مَا حَنَّتِ الْعِیسُ (4)

حَتَّی مَتَی یَزْهَرُ الْحَقُّ الْمُنِیرُ بِکُمْ *** فَالْحَقُّ فِی غَیْرِکُمْ دَاجٍ وَ مَطْمُوس (5)

يَا ابْنَ الذَّبِيحِ وَ يَا ابْنَ أَعْرَاقِ الثَّرَى *** طَابَتْ أُرُومَتُهُ وَ طَابَ عُرُوقَا (1)

يَا ابْنَ الْوَصِيِّ وَصِيِّ أَفْضَلِ مُرْسَلٍ *** أَعْنِي النَّبِيَّ الصَّادِقَ الْمَصْدُوقَا (2)

يا أَيُّهَا الْحَبْلُ الْمَتِينُ مَتَى أَعُذْ *** يَوْماً بِعَفْوَتِهِ أَجِدْهُ وَثِيقا (3)

أَنَا عائد بِكَ فِي الْقِيَامَةِ لائِذٌ *** أَبْغِي لَدَيْكَ مِنَ النَّجَاةِ طَرِيقا (4)

لا يَسْبِقَنِّي فِي شَفاعَتِكُمْ غَداً *** أَحَدٌ فَلَسْتُ بِحُبِّكُمْ مَسْبُوقاً (5)

يَابْنَ الثّمانَيةِ الأئِمَّةِ غَرَّبُوا *** وَ أَبَا الثَّلاثَةِ شَرَّقُوا تَشْرِيقاً (6)

إِنَّ الْمَشارِقَ وَ الْمَغارِبَ أَنْتُم *** جاءَ الْكِتَابُ بِذلِكُمْ تَصْدِيقاً (7)

ص: 94

أَئمَّتَنَا الهادُونَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ *** لَهُمْ صَفْوَ وُدّي ما حَبيتُ لَهُمْ أَصْفِى (1)

ثَمانِيةٌ مِنْهُمْ مَضَوا لِسبِيلِهِمْ *** وَ أَرْبَعَةٌ يُرْجَوْنَ لِلْعَدَدِ الْمُوقِى (2)

وَ بَعْدَهُ مَنْ يُرْتَجَى طُلُوعُه *** يَظُلُّ جَوَابُ الْفَلا جَوَالَها (1)

ذُو الْغَيْبَتَيْنِ الطُّولِ الْحَقِّ التي *** لا يَقْبَلُ اللهُ مَن آستَطالَها (2)

يا حُجَجَ اللَّهِ إِحْدَى عَشْرَةَ *** اَلَتْ بِثَانِي عَشْرَها آمالها (3)

إذا أَوْعَدُوا أعْفُوا وَ إنْ وَعَدُوا وَفُوا *** فَهُم أَهْلُ فَضْلَ عِنْدَ وَعْدٍ و إِيعَادِ (1)

يَنابِيعُ عِلم الله أطوادُ دِينِهِ *** فَهَلْ مِنْ نَفادِ إِن عَلِمْتَ لأطوادِ (2)

نُجُومٌ إِذا نَجْمٌ خَبا، مِثْلُهُ بَدَا *** فَصَلَّى عَلَى الْخابِي الْمُهَيْمِنِ وَ الْبَادِي (3)

عِبَادٌ لِمَوْلاهُمْ، مَوالِي عِبادِهِ *** شُهُودٌ عَلَيْهِم يَوْمَ حَشْرٍ وَ إِشْهَادٍ (4)

هُم حُجَجُ اللَّهِ اثْنَا عَشْرَةَ مَتَى *** عَدَدْتَ فَثانِى عَشْرَ هُمْ خَلْفَ الْهادِي (5)

ص: 98

بميلادِهِ الأَنْباءُ جَاءَتْ شَهِيرةً *** فَأَعْظِمْ بِمَوْلُودٍ وَ أَكْرِمْ بِمِيلادٍ (1)

که دیگران از رسیدن به پایگاهش ناتوان مانده؛ چشم ها به ادب و کمال او خیره شده است و او برتراز شبیه و نظیر است؛ چنان که فضل و کمالاتش از حساب بیرون می باشد ". (1)

ابن رومی، قصیده جیمیه ای را در رثای یحیی بن عمر بن حسين بن زید بن علی سروده است. یحیی کسی است که در مقابل دستگاه خلافت و رو در روی طاهریان حكّام خراسان، قیام کرد. ابن رومی در این قصیده، عباسیان را از آینده خود ترسانده و در چندین مورد به ظهور مهدی و برپایی حکومت علویان و در هم کوبیدن ستمگران اشاره کرده است و برای آل علی - علیهم السّلام - آرزوی روزی را کرده که دشمنانشان را در هم بکوبند و حقّشان را باز ستانند. در این قسمت برخی از ابیات آن قصیده را که شاهد بر این مدعا است، ذکر می کنیم: (2)

أَجْنُوا بَنِي الْعَبَّاسِ مِنْ شَنآنِكُمْ *** وَ أَوْكُوا عَلَى مَا فِي الْعِياب و أَشْرِجُوا (3)

ص: 100

و خَلُّوا ولاة السُّوء مِنْكُمْ و غَيَّهُم *** فَأَخرَى بِهِمْ أَنْ يَغْرَقُوا حَيْثُ لَجْجُوا (1)

نَظارٍ لَكُمْ أَنْ يُرْجِعَ الحقُّ راجعٌ *** إلَى أَهْلِهِ يَوْماً فَتَشْحُوا كَما شَجَوا (2)

عَلَى حِينَ لا عُذْرَ لِمُعْتَذِريكُم *** وَلا وَ لا لَكُم مِنْ حُجَّةِ اللهِ مَخْرَجُ (3)

فلا تُلْحِقُوا الآنَ الضَّعَائِنَ بَيْنَكُمْ *** وَ بَيْنَهم إن اللواقِحَ تُنتِجُ (4)

غُرِرْتُمْ لَئِنْ صَدَّقْتُم إِنَّ حَالَةً *** تَدُومُ لَكُمْ وَ الدَّهْرُ لَونانِ أَخْرَجُ (5)

لَعَلَّ لَهُمْ فِي مُنْطَوَى الْغَيْبِ ثائراً *** سَيَسْمَو لَكُمْ وَالصُّبْحُ في اللَّيل مؤلَجُ (6)

ص: 101

بِجَيْشٍ تَضِيقُ الأَرْضُ مِنْ زَفَراتِهِ *** لَهُ زَجَلٌ يَنْفِي الْوُحُوشَ وَ هَزْمَجٌ (1)

يُؤَيِّدُهُ رُكنانِ ثَبْتانِ رَجْلَةٌ *** وَ خَيْلٌ كَإرْسالِ الْجَرَادِ وَ أَوْشَجُ (2)

ص: 102

ص: 104

ص: 106

کرده اند؛ اما متأسّفانه این دو بزرگوار هم حتّی یک بیت شعر در خصوص امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در دیوان هایشان ذکر نکرده اند. اگرچه، احتمال دارد که اشعاری را در بارهٔ حضرت سروده باشند؛ اما گردآورندگان اشعار آن ها، این گونه اشعار را در دیوان آن ها نیاورده اند و یا این که ممکن است، در طول سالیان متمادی، آن اشعار از دیوان آن ها حذف شده باشد.

از قرن نهم به بعد، این گونه اشعار رو به ازدیاد می رود و به خصوص در دو قرن اخیر، شعرا عنایت ویژه ای را به این امر مبذول داشتند؛ به گونه ای که کمتر شاعر شیعی را می یابید که دربارۀ بقيّة الله الاعظم - روحی و ارواح العالمين له الفدا - شعری نگفته باشد و ابراز محبتی نکرده باشد. مخصوصاً در قرن چهاردهم، قصاید متعدد با مضامین بسیار عالی توسط شاعران شیعه سروده شد و برخی از آنان به یک یا دو قصیده اکتفاء نکرده؛ بلکه دربارۀ آن حضرت ديوان شعر مستقل تأليف نموده اند.

علّت این امر روشن است؛ زیرا شیعیان و دوستداران اهل بیت، از نیمه اول قرن سوّم هجری که مقارن با غیبت حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می باشد، در شرایط بسیار سخت و دشواری قرار گرفتند و تمامی حرکات و گفتار آنان، به شدت از طرف حكّام عصرشان، زیر ذره بین قرار گرفت و تقریباً، همان سختگیری که برای پیشوای مسلمانان، حضرت عسکری علیه السّلام - اجرا میشد؛ به نوعی دیگر، در مورد شیعیان اجرا می شد. بنابر این، در این دوران خفقان، طبیعی است که شعر کمتری در مورد امام زمان گفته شده باشد. دلیل دیگر این است که حکام جور، در این برهه از زمان، از قائم آل محمد (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به شدت در هراس بودند و وجود مبارک آن حضرت را خطری بزرگ برای بقای حکومت خود می دانستند. از این رو، به هیچ وجه راضی و خشنود نبودند که در مجالس و محافل و در گفتارها و نوشته ها، حتی

ص: 108

نامی از آن حضرت برده شود. چه رسد به این که در مدح آن حضرت شعری سروده شود

اما در قرون بعدی، به خصوص در قرن حاضر این گونه تهدیدات و فشارها رو به نقصان نهاد و برای عاشقان حضرت مهدی - عجل الله تعالی فرجه - و از جمله برای شعرای شیعه، زمینه های مناسبی فراهم شد تا بتوانند احساسات و شوق و اشتیاق خود را نسبت به ساحت مقدس بقيّة الله الاعظم - روحی و ارواح العالمين له الفدا - در قالب عبارات و یا قصاید دل انگیز و بسیار زیبای خویش ابراز کنند و اشعار فراوانی را از خود به یادگار گذارند.

با توجه به انبوه اشعاری که در این دوره طولانی دربارهٔ امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) سروده شده؛ در این فصل برآنیم تا ضمن معرفی تنی چند از مشاهیر شعرای این دوره که دربارهٔ آن امام همام نغمه سرایی کرده اند؛ به بررسی برخی از قصاید و یا گزیده هایی از اشعار آنان که دربارۀ حضرت مهدی - سلام الله عليه - سروده اند، بپردازیم تا بدینوسیله هم با اسلوب ها و مضامین این گونه اشعار آشنا شویم و هم با سرایندگان آن ها در ضمن، این فصل، مقدّمه ای باشد برای ورود به فصل چهارم

ص: 109

شیخ بهائی از شخصیت های برجسته ای است که شهرتی عالمگیر دارد. فضیلت و دینداری و تبحر او در علوم مختلف، زبانزد عام و خاص است و از هرگونه وصف و ستایشی بی نیاز. او یکی از نوابغ و مفاخر امت اسلامی است. کثرت و گرانسنگی تألیفاتش، بهترین گواه بر مقام شامخ علمی اوست. (1) علامه امینی در کتاب ارزشمند " الغدیر " دربارۀ تألیفات با ارزش شیخ بهائی می گوید:

هر چند دست تقدیر زندگانی شیخ بهائی را در هم پیچید و مرگ، او را از دیدگان ما پنهان کرد لیکن علم فراوان او و آثار ارزشمندش، او را در عرصه روزگار جاوید نگه داشته است" (2)

آن گاه علامه اسامی هفتاد و هفت اثر گران قدر از شیخ بهائی را ذکر می کند که برخی از آن ها بدین قرار است: 1- جامع عباسی در فقه؛ 2- حاشیه بر تفسیر بیضاوی؛ 3- شرح تفسير بيضاوى؛ 4- رياض الأرواح (منظومه)؛ 5- توضيح المقاصد؛ 6- حواشی برکشاف؛ 7- لغز الكشاف؛ 8- اسرار البلاغه؛ 9- حدائق الصالحين (شرح صحيفه سجاديه)؛ 10- گربه و موش؛ 11- شرح دعای صباح؛ 12- حاشیه بر مطول؛ 13- رساله ای در مواریث؛ 14- بحر الحساب؛ 15- زبدة الأصول؛ 16- تنبيه الغافلين؛ 17- تهذيب النحو؛ 18- دراية الحديث؛ 19- المخلاة؛ 20- خلاصة الحساب؛ 21- العروة الوثقى در تفسير؛ 22- کتابی در اثبات وجود قائم؛ 23- رساله ای در طبقات الرجال؛ 24- کتاب اربعین؛ 25- تشریح الافلاک؛ 26- کشکول

ص: 111

همچنین، او دارای آثار دیگری از قبیل اشعاری از نوع مثنوی و قصیده و ارجوزه می باشد و نیز حاشیه هایی بر بعضی از تألیفات خودش دارد. گروهی از علمای معاصر وی و همچنین دانشمندان پس از وی، شروح و تعلیقاتی به نظم یا نثر بر آثار او نوشته اند که از توجه و اعتنای شدید آن ها به این آثار و مراتب بزرگداشت مؤلف آن از جانب آن ها، حکایت می کند. (1)

شیخ بهائی شاعری توانا در ادب فارسی و عربی است و در هر دو زبان، اشعار فراوانی را از خود به یادگار گذاشته است. او در مدح بقيّة الله الاعظم حجّة بن الحسن العسكری دو قصیده بسیار زیبا به عربی سروده است؛ یکی از این دو، قصيدة وسيلة الفوز و الأمان في مدح صاحب الزمان است که مورد توجه بسیاری از شعرا و فضلا قرار گرفته است؛ به گونه ای که برخی همچون شیخ جعفر خطی بحرانی متوفی به سال (1028 ه-. ق) و امیر محمد ابراهیم حسینی قزوینی، متوفی به سال (1145 ه-. ق) با اشعار زیبای خود به استقبال آن رفته اند. و بعضی همچون، سید عبدالله جزائری، متوفی به سال (1173 ه-. ق) که از احفاد محدّث جزایری است؛ آن را تضمین کرده اند و گروه دیگر آن را شرح کرده اند که از آن جمله است:

1- شیخ جعفر نقدی، متوفی به سال (1370ه-. ق) در دو جلد به نام " منن الرحمن ".

2- احمد بن على عدوى منينی، متّوفی به سال (1173ه-. ق) در یک مجلد به نام " فتح المنّان ". (2)

با توجّه به این که این دو قصیده، از ارزش ادبی والایی برخوردارند و دارای

ص: 112

مفاهیم بسیار بلند و ارزشمندی می باشند؛ به ترجمه و شرح آن می پردازیم:

قصيدة وسيلة الفوز و الأمان في مدح صاحب الزّمان: (1)

سَرَى الْبَرْقُ مِنْ نَجْدٍ فَجَدَّدَ تَذْكَارِي *** عهوداً بِحُزْوَى و العُذَيبِ وَ ذِي قارٍ (2)

و هَيَّجَ مِنْ أَشْواقِنا كُلَّ كَامِنٍ *** وَ أَجَّجَ فِي أَحْشائِنا لاعِجَ النَّارِ (3)

ص: 113

ألا يا لُيَيْلاتِ الْغُوَيرِ وَ حاجِرٍ *** سُقِيتَ بِهَامٍ مِن بَنِي المُزْنَ مِدْرَارِ (1)

ص: 114

وَ یا جِيرَةً بِالْمَأْ زِمِينَ خِيامُهُمْ *** عَلَيْكُمْ سَلامُ اللهِ مِنْ نازح الدّارِ (1)

خَلِيلَيَّ مالِي و الزَّمانَ كَأَنّما *** يُطالبُني فِي كُلِّ وَقتِ بأوتارٍ (2)

فَأَبْعَدَ أَحْبَابِي وَ أخْلَى مَرابعي *** وَ أَبْدَلَنِي مِنْ كُلِّ صَفْوٍ بأكدارِ (3)

وَ عادَلَ بِي مَنْ كانَ أَقْصَى مَرامِهِ *** مِنَ الْمَجْدِ أَنْ يَسْمُو إِلَى عُشْرِ مِعْشَارِي (4)

ص: 115

ألَم يَدْرِ أنِّى لا أُذِلُّ ليِخَطبه *** و إن سامَني بَخْساً و أرخص أشعاري (1)

مَقامِي بَفَرْقِ الْفَرْقَدَيْنِ فَمَا الَّذِى *** يُؤَثُرُهُ مَشعَاهُ فِي خَفْضِ مِقْدارِي (2)

ص: 116

و إنِّي امْرُةٌ لا يُدْرِكُ الدَّهْرُ غايَتِي *** وَ لا تَصِلُ الأَيْدِي إِلَى سِرِّ أَغْوارِي (1)

أخالِطُ أَبْناءَ الزَّمَانِ بِمُقْتَضَى *** عُقُولِهِمْ كَيْ لَا يَقُوهُوا بِإِنكار (2)

وَأَظْهَرُ أَنَّى مِثْلُهُمْ تَسْتَفِرُّنِي *** صُرُوفُ اللَّيالي باختِلاءٍ و إمْراءٍ (3)

و أني ضاوِي الْقَلْبِ مُسْتَوْفِرُ النُّهَى *** أَسَرُّ بِيُسْرِ أَوْ أَمَلُّ بإغسارٍ (4)

ص: 117

وَ يُضْجِرُنِي الْخَطْبُ الْمَهُولُ لِقاؤُهُ *** وَ يُطْرِبُنِي الشّادِي بِعُودٍ وَ مِزْمارٍ (1)

وَ يُصْمِي فُؤادِي ناهِدُ الثَّذي كاعِبٌ *** بِأَسْمَرَ خَطّارٍ وَ أَحْوَرَ سَحَارٍ (2)

ص: 118

وَ أَنِّي سَخِيٌّ بالدُّمُوع لِوَقفَةٍ *** عَلَى طَلَلٍ بالٍ وَ دارِسِ أَحْجارٍ (1)

وَ ما عَلِمُوا أَنِّي أَمْرُوٌ لا يَرُوعُنِي *** تَوالَي الرَّزايا فِي عَشِيَّ وَ إِبْكارٍ (2)

إذا دُكَّ طُورُ الصَّبْرِ مِنْ وَقْعِ حَادِثٍ *** فَطُورُ اصْطباري شامِعٌ غَيْرُ مُنْهارٍ (3)

وَ خَطَّبٍ يُزِيلُ الرُّوعَ أيْسَرُ وَقعِهِ *** کَؤُودٍ كَوَخْزٍ بالأسِنَّةِ سَعّارٍ (4)

ص: 119

تَلَقَّيْتُهُ وَ الْحَتْفُ دُونَ لِقائِهِ *** بِقَلْبٍ وَ قُورٍ بِالْهَزَاهَزِ صَبّارٍ (1)

وَ وَجْهٍ طَلِيقٍ لايُمَلُّ لِقاؤُهُ *** وَ صَدْرٍ رَحِيبٍ فِي وُرُودٍ و إصدارٍ (2)

وَ لَمْ أَبْدِهِ كَيْلا يُسَاءَ لِوَقْعَهَ *** صَدِيقِي وَ يَأْسَى مِنْ تَعَشُّرِهِ جَارِي (3)

وَ مُعْضِلَةٍ دَهْماءَ لا يَهْتَدِي لَها *** طَرِيقٌ وَلا يُهدى إلى ضَوْئِها السّارِي (4)

ص: 120

تَشِيبُ النَّواصِى دونَ حَلَّ رُمُوزِها *** و يُحْجِمُ عَنْ أغوارِها كُلُّ مِغوارٍ (1)

أَجَلْتُ جِيادَ الْفِكرِ فِي حَلَباتِها *** وَ وَجَّهْتُ تِلْقاها صوائِبَ أَنْظَارِى (2)

فَأَبْرَزُتُ مِنْ مَسْتورها كلَّ غامضٍ *** وَ ثَقَّفْتُ مِنْهَا كُلَّ قَسْوَرٍ سَوّارٍ (3)

ص: 121

أ أضْرَعُ لِلْبُلوَى وَ أَغْضِي عَلَى الْقَذى *** وَ أَرْضَى بِما يَرْضَى بِهِ كُلِّ مِخْوارٍ (1)

وَ أَفْرَحُ مِنْ دَهْرِي بِلَذَّةِ ساعةٍ *** وَ أَقْنَعُ مِنْ عَيْشِي بِقَرْصِ وَ أَطْمارٍ (2)

ص: 122

إذاً لا وَرَى زَنْدِي وَ لاعَزَّ جَانِبِي و *** لَابَزَغَتْ فِي قِمَّةَ الْمَجْدِ أَقْمارِي (1)

وَ لا بُلَّ كَفِّي بِالسَّماح وَ لا سَرَتْ *** بِطِيبِ أَحَادِيثِي الرُّكابُ وَ أَخْبَارِي (2)

وَ لَا انْتَشَرَتْ فِي الْخَافِقَينِ فَضَائِلِي *** وَ لا كان فِي الْمَهْدِي رائِقُ أَشعارى (3)

خَلِيفِةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَ ظِلّه *** عَلَى ساكِنِي الْغَبْراءِ مِنْ كُلِّ دَيَارٍ (4)

هُوَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى الَّذِي مَنْ بِذَيْلِهِ *** تَمَسَّكَ لا يَخْشَى عَظائمَ أَوْزارٍ (5)

ص: 123

إمامُ هُدًى لاذَ الزَّمانُ بظِلّهِ *** وَ أَلْقَى إِلَيْهِ الدَّهْرُ مِقوَدَ خَوّارٍ (1)

وَ مُقْتَدِرٌ لَوْ كَلَّفَ الصُّمَّ نُطقَها *** بأَجاذرها فاهَتْ إِلَيْهِ بِأَجْدَارٍ (2)

عُلُومُ الْوَرَى فِي جَنْبِ أَبْحُرِ عِلْمِهِ *** كَغُرفَةِ كَفٍّ أَوْ كَغَمْسَةِ مِنْقارٍ (3)

فَلَوْ زارَ أَفْلاطُونُ أَعْتابَ قُدْسِهِ وَلَمْ *** یُعْشِهِ عَنْهَا سَواطِعُ أَنْوارٍ (4)

ص: 124

رأَى حِكْمَةً قُدْسِيَّةً لا يَشُوبُها *** شَوائِبُ أَنْظارٍ وَ أَدْناسُ أَفْكارٍ (1)

بإشراقِها كُلُّ العَوالِمِ أَشرَقَت *** لِما لاحَ فِي الكَونَيْنِ مِنْ نُورِها السَارِي (2)

إمامُ الْوَرَى، طَوْدُ النُّهَى مَنْبَعُ الْهُدَى *** وَ صاحِبُ سِرّ اللهِ فِي هَذِهِ الدّارِ (3)

بِهِ الْعَالَمُ السُّفْلِيُّ يَسْمُو وَ يَعْتَلِي *** عَلَى الْعَالَمِ العُلْوِيِّ مِنْ غَيْرِ إِنْكَارٍ (4)

وَ مِنْهُ الْعُقُولُ الْعَشْرُ تَبْغِي كَمالَها *** وَ لَيْسَ عَلَيْهَا فِي التَّعَلُّمِ مِنْ عَارٍ (5)

ص: 125

هَمَّامٌ لَوِ السَّبْعُ الطِّباقُ تَطَابَقَتِ عَلَى *** نقْضَ مَا يَقْضِيهِ مِنْ حُكْمِهِ الْجاري (1)

لَنُكِّسَ مِنْ أَبراجِها كُلِّ شَامِخٍ *** وَ سُکِّنَ مِنْ أَفْلَاكِهَا کُلُّ دَوّارِ (2)

ولا انْتَشرَتْ مِنْهَا الثَّوَابِتُ خیفةً *** وَ عَافِ السری فی سُورُهَا کلُّ سَیّارٍ (3)

أَيا حُجَّةُ اللَّهُ الَّذِي لَيْسَ جَارِياً *** بِغَيْرِ الَّذِي يَرْضَاهُ سَابِقُ أَقدارِ (4)

ص: 126

وَ يا مَنْ مَقالِيدُ الزَّمانِ بِكَفِّهِ *** وَ ناهِيكَ مِنْ مَجْدٍ بِهِ خَصَّهُ الْبارِي (1)

أغِثْ حَوْزَةَ الإِيمَانِ وَ أَعْمُرْ رُبُوعَهُ *** فَلَمْ يَبْقَ مِنْها غيرُ دارِسِ آثارِ (2)

وَ أَنْقِذْ كِتابَ اللهِ مِنْ يَدِ عُصْبَةٍ *** عَصَوا و تمادَوا فِي عُتُوٍّ وَ إِصْرارٍ (3)

ص: 127

يَحِيدُونَ عَنْ آيَاتِهِ لِرِوايةٍ *** رَواها أَبُوشَعْيُونَ عَنْ كَعْبِ الأَحْبَارِ (1)

و في الدين قد قاسُوا وعاثُوا و خَبِّطُوا *** بآرائِهِمْ تَخْبِيطَ عَشَواءَ مِغسارٍ (2)

ص: 128

وَ أَنْعِشْ قُلُوباً فِي انْتِظارِكَ قُرِّحَتْ *** وَ أَضْجَرَها الأعْداءُ أيَّةَ إضْجَارٍ (1)

وَ خَلِّصْ عِبادَ اللهِ مِنْ كُلِّ عَاشِمٍ *** وَ طَهُرْ بِلادَ اللهِ مِنْ كُلِّ كَفَّارٍ (2)

وَ عَجِّلْ فَداك العالَمُونَ بِأَسْرِهِمْ *** و بادِرْ عَلَى اسْم اللهِ مِنْ غَيْرِ إنظارٍ (3)

تَجِدْ مِنْ جُنودِ اللهِ خَيْرَ كَتائِبَ *** وَ أكْرَمَ أَعْوَانٍ وَ أَشْرَفَ أَنْصَارٍ (4)

ص: 129

بِهِمْ مِنْ بَنِي هَمْدَانَ أَخْلَصُ فِتْيَةٍ *** يَخُوضُونَ أَعْمارَ الْوَغَى غَيْرَ فُكّارٍ (1)

بَكُلِّ شَدِيدِ الْبَأْسِ عَبْلٍ شَمَرْدَلٍ *** إِلَى الْحَتفِ مِقدامٍ عَلَى الهَوْلِ مِصْبَارٍ (2)

تُحاذِرُه الأَبْطالُ فِي كُلِّ مَوْقِفٍ *** و تَرْهَبُهُ الفُرسانُ فِي كُلّ مِضْمارٍ (3)

أَيا صَفْوَةَ الرَّحْمَنِ دُونَكَ مِدْحَةٌ *** كَدُرِّ عُقُودٍ فِي تَرائِبٍ أَبْكاراً (4)

ص: 130

يُهَنَّأُ ابْنُ هَانِي إِنْ أَتَى بِنَظِيرِها *** وَ يَعْنُو لَهَا الطَّائِيُّ مِنْ بَعْدِ بَشَارٍ (1)

إلَيْكَ الْبَهَائِيُّ الْحَقِيرُ يَزُفُّها *** کغانِيَةٍ مَيَّاسَةِ الْقَدِّ مِعْطارٍ (2)

تَغارُ إِذا قِيسَتْ لَطافَةُ نَظْمِها *** بِنَفْحَةِ أَزْهَارٍ وَ نَسْمَةِ أَسْحَارٍ (3)

إِذا رُدَّدَتْ زادَتْ قَبُولاً كَأَنَّها *** أَحادِيثُ نَجْدٍ لا تُمَلُّ بِتَكْرارٍ (4)

ص: 131

أذهَبَ الأحْزانَ عَنا و الألم *** و الأمانِي أُدْرِكَتْ والهمُّ زال (1)

***

يا أُخِلائِي بِحزْوَى وَ الْعَقِيقُ *** ما يُطِيقُ الْهَجْرَ قَلْبِي مَا يُطِيق

هَلْ لِمُشْتَاقٍ إِلَيْكُمْ مِنْ طَرِيق *** أَمْ سَدَدْتُمْ عَنْهُ أَبْوابَ الوصال (2)

***

لا تَلُومُونِي عَلَى فَرْطِ الضَّجَرْ *** لَيْسَ قَلْبِي مِنْ حَدِيدِ أَوْ حَجَرْ

فاتَ مَطْلُوبِي وَ مَحْبُوبِي هَجَرْ *** وَ الْحَشَا فِي كُلِّ أَن فِي اشْتِعال (3)

مَنْ رَوَى وَجْدِي لِسُكّان الحجُون *** قالَ ما هذا هَوىً هذا جُنُونْ

ص: 133

أَيُّهَا اللُّوّامُ ماذا تَبْتَغُونَ *** قَلْبِي المُضْنى وَ عَقْلِى ذُواعْتِقال (1)

***

يا نُزُولاً بَيْنَ جَمْع والصَّفا *** يا كِرامَ الْحَيِّ يا أَهْلَ الْوَفا

كانَ لِي قَلْبٌ حَمُولٌ لِلْجَفا *** ضاعَ مِنّي بَيْنَ هَاتِيك التَّلال (2)

***

يا رَعاكَ اللهُ يا رِيحَ الصَّبا *** إِنْ تَجُزْ يَوْماً عَلَى وادِي قُبا

سَلْ أَهَيْلَ الْحَىِّ فِي تِلْكَ الرُّبا *** هَجْرُهُمْ هَذا دَلالٌ أَمْ مَلال (3)

ص: 134

جيرَةٌ فِي هَجْرِنا قَدْ أَسْرَفُوا *** حالُنا مِنْ بَعْدِهِمْ لا يُوصَفُ

إن جَفَوا أَوْ واصلوا أَوْ أَتْلَفُوا *** حُبُّهُمْ فِي الْقَلْبِ باقٍ لا يَزال (1)

***

هُمْ كِرامُ ما عَلَيْهِمْ مِنْ مَزِيد *** مَنْ يَمُتْ فِي حُبِّهِمْ يَمْضِ شَهِيد

مِثْلَ مَقْتُولٍ لَدَى المَولَى الْحَمِيد *** أَحْمَدِئَ الْخُلْقِ مَحْمُودِ الْفِعَالِ (2)

***

صاحِبُ الْعَصْر الإمامُ الْمُنْتَظَرْ *** مَنْ بِما يَأْبَاهُ لا يَجْرِي الْقَدَرْ

حُجَّةُ اللهِ عَلَى كُلِّ الْبَشَرَ *** خَيْرُ أهل الأرْضِ فِى كُلِّ الْخِصال (3)

ص: 135

***

مَنْ إِلَيْهِ الْكَوْنُ قَدْ أَلْقَى الْقِياد *** مُجْرياً أحْكامَهُ فِيما أراد

إِنْ تَزُلْ عَنْ طَوْعِهِ السَّبْعُ الشَّداد *** خَرَّ مِنهَا كُلُّ سامِي السَّمْكِ عال (1)

***

شَمْسُ أَوْجَ الْمَجْدِ مِصْباحُ الظَّلام *** صَفْوَةُ الرَّحْمَنِ مِنْ بَيْنِ الأنام

أَلأمام بن الإمامِ بنِ الإمام *** قُطْبُ أفلاكِ الْمَعالِي وَ الْكَمال (2)

ص: 136

***

فاقَ أَهْلَ الأرْضِ فِي عِزَّ وَجَاه *** وَ ارْتَقَى فِى الْمَجْدِ أَعْلَى مُرْتَقاه

لَوْ مُلُوكُ الأَرْضِ حَلُّوا في ذراه *** كان أَعْلَى صَفِّهِمْ صَفًّ النعال (1)

***

ذُواقْتِدارٍ إِنْ يَشَأْ قَلْبَ الطَّباع *** صَيَّرَ الأظلامَ طَبْعاً لِلشُّعاع

وَ اَرْتَدَى الإِمْكَانَ بُرْدَ الأَمْتِناع *** قُدْرَةٌ مَوْهُوبَةٌ مِنْ ذِي الْجَلال (2)

***

ص: 137

يا أَمِينَ اللَّهِ يا شَمْسَ الهُدَى *** يا إمامَ الْخَلْقِ يا بَحْرَ النَّدَى

عَجِّلَنْ عَجِّلْ فَقَدْ طالَ المَدَى *** وَاضْمَحَلَّ الدِّينُ وَ اسْتَوْلَى الضَّلال (1)

***

هاكَ يا مَوْلَى الْوَرَى نِعْمَ المُجِير *** مِنْ مَواليِكَ البَهائِيُّ الْفَقِير

مِدْحَةً يَعْنُو لِمَعْناها جَرِير *** نَظْمُها يُزْرِى عَلَى عِقْدِ اللآل (2)

ص: 138

***

يا وَلِي الأمْرِ يا كَهْفَ الرَّجا *** مَسَّنِي الضُّرُّ وَ أَنْتَ الْمُرْتَجَى

وَ الْكَرِيمُ المُسْتَجابُ المُلْتَجا *** غَيْرُ مُحْتاجٍ إلَى بَسْطِ السُّؤال (1)

که سعدی در چند قصیده مدح او گفته است و ابن میثم، شرح نهج البلاغه را به نام او نوشته است. (1)

علّامه امینی در کتاب ارزشمند الغدیر می نویسد: " بهاء الدین ابوالحسن علی بن فخرالدّین عیسی بن ابی الفتح اربلی، مقیم بغداد و مدفون در آن، یکی از نوابغ و از دانشمندان کم نظیر جهان اسلام است که با دانش و معلومات چشمگیرش، در قرن هفتم درخشید. او در زمره بزرگ ترین علمای علم ادب پیش از خود قرار دارد و اگر چه لؤلؤ نگارش، به وسیلۀ او گرد آوردی شده و گردن بند شعر از او نظم یافته است؛ اما با این حال، او یکی از سیاستمداران عصر درخشانش بوده که شانه های وزارت به وسیلۀ او بالا رفت و بساط آن رونق گرفت؛ چنان که حقیقت فقه و حدیث به وسیلۀ او آشکار گردید و سنگرهای مذهب به وسیلهٔ او حمایت شد و کتاب ارزشمند کشف الغمه بهترین کتابی است که دربارۀ تاریخ پیشوایان دین و نشان دادن فضائلشان و دفاع از حریمشان و دعوت به سوی آنان، نوشته شده است و آن کتاب دلیل قاطع بر دانش زیاد او و مهارتش در حدیث و ثباتش در مذهب و نبوغش در ادب و جلوه اش در شعر است " (2)

بهاء الدين اربلی، علاوه بر کتاب کشف الغمّه دارای آثار دیگری است؛ از جمله: رسالة الطيف و چند رسالهٔ دیگر و همچنین دارای دیوان شعری است. او در مدح ائمّه اطهار - عليه السّلام - اشعار فراوانی سروده که برخی از آن ها را، در کتاب کشف الغمّه ذکر کرده است. (3) از جمله اشعاری که در این کتاب آورده، سه قصیده است که

ص: 140

در مدح امام زمان - عجل الله تعالى فرجه الشّريف - سروده است. و قصیده زیر یکی از آن قصاید است: (1)

إِنْ شِيْتَ تَتْلُو سُورَ الْحَمَد *** فَخَيْرِ الأطقوال فِي الْمَهْدِيّ (2)

وَ أمْدَحْ إماماً حاز خصل العُلَى *** وَ فازَ بِالسُّودَدِ وَ الْمَجْدِ (3)

إمامٌ حَقِّ نُورُهُ ظَاهِرٌ *** كَالشَّمْسِ فِي غَوْرٍ وَ فِي نَجْدِ (4)

القائِمُ الْمَوْجُودُ وَ المُنْتَمَى *** إلَى الْعُلَى بِالآبِ والجَدِّ (5)

وَ صاحِبُ الأَمْرِ وَ غَوْثُ الْوَرَى *** وَ حِصْتُهُمْ فِي الْقُرْبِ وَالْبُعْدِ (6)

وَ ناشِرُ الْعَدْلِ وَ قَدْ جَارَتِ *** الأيامُ وَ النّاسُ عَنِ القَصْدِ (7)

ص: 141

وَ المُنْصِفُ الْمَظْلُومِ مِنْ ظالِمٍ *** وَ الْمَلْجَأَ الْمَرْجُو وَ المَحْدِىّ (1)

و باذِلُ الرفدِ إِلى أَنْ يُرَى *** لا أَحَدٌ يَرْغَبُ فِي الرَّفْدِ (2)

ص: 142

جلَّتْ أَيادِيهِ وَ آلاؤُهُ *** وَ الْحَمْدُ لِلْواهِبِ عَنْ عَدً (1)

وَ أَصْبَحَتْ أَيامُهُ لاَ انْقَضَتْ *** وَلا تَوَلَّتْ جَنَّةُ الخُلْدِ (2)

سِیرَتُهُ تَهْدِى إِلَى فَضْلِهِ *** وَ هَدْيُهُ يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ (3)

يَمْنَعُ بَاللَّهِ وَ يُعْطِي بِهِ *** مُوَفَّقٌ فِي الْبَذل وَ الرَّدِّ (4)

لَيْسَ لَهُ فِي الْفَضْلِ مِنْ مُشْبِهٍ *** وَلا لَهُ فِي النُّبْل مِنْ نِدِّ (5)

أَلْعِلْمُ وَ الْحِلْمُ وَ بَذْلُ النَّدَى *** جاوَزَ فِيهِ رُتَبَ الْحَدِّ (6)

ص: 143

قَدْ عَمَّهُ اللهُ بِأَلْطانِهِ *** وَ خَصَّهُ بِالطَّالِعِ السَّعد (1)

أَدْعُوهُ مَوْلايَ وَ مَنْ لِي بِأنْ *** يَقُولَ لِي إِنْ قالَ يا عَبْدِي (2)

أَدْعُو بِهِ اللهَ وَ ما مَنْ دَعَا *** بمِثْلِهِ يُجِبْهُ بِالرَّدِّ (3)

أَعِدُّهُ ذُخْراً وَ أَرْجُوُه فِي *** بَعْثِي وَ فِي عَرْضِي وَ فِي لَحْدِي (4)

فَلَيْتَ مَوْلايَ وَ مَوْلَى الْوَرَى *** يَذْكُرُنِي فِي سِرِّهَ بَعْدِي (5)

وَ لَيْتَهُ يَبْعَثُ لِي دَعْوَةً *** يَسْعَدُ فِي الأُخْرَى بِها جَدِّي (6)

مولاي أشواقِيَ تُزْكِي الجَوىَ *** لِأنَّها دائِمَة الْوَقْدِ (7)

أَودُّ أن ألقاكَ فِي مَشهَدٍ *** أَشْرَحُ فِيها مُعْلِناً وُدّي (8)

ص: 144

بَرَّحَ بي وجدٌ إلى عالمٍ *** بِما أُعانيه من الْوَجْدِ (1)

وَ هِمْتُ فِي حُبِّ فَتَّى غَائِبٍ *** وَ هُوَ قَرِيبُ الدّارِ فِي الْبُعْدِ (2)

فَاعْطِفْ عَلَيْنا عَطْفَةً وَ أَشْفِ ما *** تَلْقاهُ مِنْ هَجْرٍ وَ مِنْ ضِدَّ (3)

وَ أظْهَرْ ظُهُورَ الشَّمْسِ وَ اكْشِفْ لَنا *** عَنْ طَالِعٍ مُذْ غِبْتَ مُسْوَدَّ (4)

قَدْ تَمَّ ما أَلَّفْتُ مِنْ وَصْفِكُمْ *** فجاء كالرَّوْضَةِ وَالعِقْدِ (5)

وَ لَسْتُ فِيهِ بالغاً حَقَّكُمْ *** لكِنْ عَلَى مَا يَقْتَضِي جَهْدِي (6)

فَإِنْ يَكُنْ حُسْنٌ فَمِنْ عِنْدِكُمْ *** أَو كانَ تَقْصِيرٌ فَمِنْ عِنْدِي (7)

و رِفدُكُمْ أَرْجُوهُ فِي مَحْشَرِي *** يا باذِلِي الإِحْسانِ وَ الرَّفْدِ (8)

ص: 145

وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ شُكْراً لَهُ *** أَهْلُ النَّدَى وَالشَّكْرِ وَالْحَمْدِ (1)

ماتَ التَّصَبُّرُ فِي انْتِظارِك أَيُّهَا الْمُحْيِي الشَّرِيعَة *** فَانْهَضْ فَما أَبْقَى التَّحَمُّلُ غَيْرَ أَحْشَاءٍ جَزُوعَة (1)

قَدْ مُزَّقَتْ ثَوْبُ الأَسَى وَ شَكَتْ لِواصِلَها القَطِيعة *** فَالسَّيْفَ إِنَّ بِهِ شِفاءٌ قُلُوبِ شِيعَتِكَ الْوَجِيعَة (2)

فَسَواهُ مِنْهُمْ لَيْسَ يُنْعِشُ هَذِهِ النَّفْسَ الصَّرِيعَة *** طالَتْ حِبالُ عَواتِقَ فَمَتَى تَعُودُ بِهِ قَطِيعَة (3)

كَمْ ذَا الْقُعُودُ وَ دِينَكُم هُدِمَتْ قَواعِدُهُ الرَّفِيعَة *** تَنْعَى الْفُرُوعُ أُصُولَهُ وَ أُصُولُه تَنْعَى فُرُوعَه (4)

ص: 147

فِيهِ تَحَكَمَ مَنْ أَبَاحَ الْيَومَ حُرْمَتَهُ الْمَنِيعَةَ *** مَنْ لَوْ بِقِيمَةِ قَدْرِهِ عَالَيْتَ ما ساوَى رَجِيعَة (1)

فَاشْحَذْ شَبا عَضْبٍ لَهُ الْأَرْواحُ مُذْعِنَةٌ مُطِيعَة *** إِنْ يَدْعُها خَفَّتْ لِدَعْوَتِهِ وَ إِنْ تَقُلَتْ سَرِيعة (2)

و اطلُبْ بِهِ بِدَمِ القَتِيل بِكَرْبَلاء فِي خَيْرٍ شِيعَة *** ماذا يَهِيجُكَ إنْ صَبَرْتَ لِوَقْعَةِ الطَّفْ الفَظِيعَة (3)

أنَرَى تَجيءُ فَجيعةً بِأَمَضَّ من تلكَ الفجيعة *** حَيْثُ الْحُسَينُ عَلَى الثَّرَى خَيْلُ العِدا طَحَنَتْ ضُلُوعَه (4)

ص: 148

قَتَلَتْهُ آل أُمَيَّة ظامٍ إلى جنب الشريعة *** وَ رَضِيعُهُ بَدَمِ الْوَرِيدِ مُخَضَّبٌ فَاطْلُبْ رَضِيعَه (1)

يا غَيْرَةَ اللهِ أهْتفي بحَمِيَّة الدين المنيعة *** وَ ضَبا انْتِقامِكَ جَرِّدِي لِطَّلَى ذَوِي الْبَغْيِ التَّلِيعَة (2)

وَ دَعِي جُنُودَ اللهِ تَمْلاً هذه الأرض الوَسِيعَة *** و اسْتَأْصِل حَتَّى الرّضيع لآل حَرْبٍ وَ الرَّضِيعَة (3)

ص: 149

ما ذَنْبُ أَهْلِ الْبَيْتِ حَتَّى مِنْهُم أَخْلُوا رُبُوعَه *** تَرَكُوهُم شَتَّى مَصارِعُهُمْ وَأَجْمَعُها فَظِيعَة (1)

لَنا قُلُوبٌ لَك مشتاقةٌ *** كَالنَّبْتِ إِذْ يَشْتاقُ صَوْبَ الْقُطار (1)

فَيا قَرِيباً شَ ريباً شَفَّنا هَجْرُهُ *** وَ الْهَجْرُ صَعْبٌ مِنْ قَرِيبٍ المَزار (2)

دُجَی ظَلامِ الْغَيِّ فَلْتَجْلُهُ *** يا مُرْشِدَ النَّاسِ بِذاتِ الْفِقَار (3)

یستَنْصِرُ الدِّينَ وَلا ناصِرَ *** وَ لَيْسَ إِلا بِكُمُ الانتصار (4)

مَتَى نَرَى بِيضَكَ مَشْحُوذَةً *** كَالْماءِ صافي لونُها وَ هيَ نار (5)

مَتَى نَرَى خَيْلَكَ مَوْسُومَةً *** بالنَّصْر تَعْدُوا فَتُثِيرُ الغُبار (6)

ص: 151

مَتَى نَرَى الأَعْلامَ مَنْشُورةً *** عَلَى كُمَاةِ لَمْ تَسَعْهَا الْقِفَار (1)

مَتَى نَرَى وَجْهَكَ ما بَيْنَنا *** كَالشَّمْسِ ضَاءَتْ بَعْدَ طُولِ اسْتِتَار (2)

مَتَى نَرَى غُلْبَ بَنِي غالِبٍ *** يَدْعُونَ لِلْحَرْبِ البِّدارَ البِّدار (3)

كُلُّ يَرَى مُقْتَعِداً مُهْرَه *** لا يَسْأَلُ الصّاحِبُ أَيْنَ الْمُغار (4)

أُولَئِكَ الأكْفاءُ أَرْجُو بِهِمْ *** أنْ لا يَفُوتَ الْهاشِمِيِّينَ ثار (5)

ص: 152

هُمْ أبْدَلُ النَّاسِ إذا ما دُعُوا *** نفْساً وَ لكِنْ أمْنَعُ النّاس جار (1)

يُطربُهُمْ لَحْنُ سَلِيل الظُّبا *** كَالصَّبِّ إِذْ يَسْمَعُ لَحْنَ الْهَزار (2)

وَ عِنْدَهُمْ نَقْعُ الْوَغَى إن دَجَا *** لَيْلُ زِفافٍ وَ الرُّؤُوسُ النّثار (3)

تِلاوَةُ الذِّكْرِ لَهُم شِيمَةٌ *** وَ طاعَةُ اللهِ عَلَيْهِمْ شِعار (4)

إنْ تَدرِ الْحَرْبُ كَدَوْرِ الرَّحَى *** فَمِنْهُمْ الْقُطْبُ وَ فِيهِمْ تُدار (5)

ص: 153

وَ لَيْسَ مِنْهُمْ فِي الْوَرَى نِسْبَةً *** مَنْ لَمْ يَشُدُّ مِنْ قَبْلُ شَدَّ الإِزار (1)

رياسَةُ الدِّين لَنا فُصِّلَتْ *** إِبْرادُها وَ النّاسُ عَنْها قِصار (2)

إِنْ يَلْبَسُوها الْيَوْمَ عارِيةً *** فَفِي غَدٍ سَوْفَ يُرَدُّ المُعار (3)

زَعِيمُنا حُجَّبَ عَنّا فَما *** أَقْرَبُ أَن يَبْدُو فَيَحْمِي الذُّمار (4)

2- میزان الفلک، منظومه ای است در هیأت.

3- صدح الحمامه در شرح حال پدرش.

4- ارجوزة فی النحو، در این کتاب مسایل نحویی را تا باب حال به نظم در آورده است.

5- دیوان اشعارش که در بیش از چهار صد صفحه به چاپ رسیده است.

قسمت زیادی از این دیوان به مدح اهل بیت عصمت و طهارت - عليهم السّلام - اختصاص یافته است. و مجموع ابیاتی که در این دیوان، درباره امام زمان - سلام الله عليه - سروده از هشتصد بیت متجاوز است. وی در یکی از قصایدش، حضرت مهدى - عجل الله تعالى فرجه الشّريف - را مخاطب قرار داده، می گوید: (1)

اَلصَّدْرُ بِعِشْقِكَ مُتَّقِدٌ *** وَ الْقَلْبُ بِحُبِّكَ مُعْتَقِدٌ (2)

وَ الرُّوحُ بِذِكْرِكَ مُبْتَهِجٌ *** وَ النَّفْسُ لِوَصْلك تَجْتَهِدُ (3)

وَ الصَّبْرُ لِبُعْدِك مُرْتَحِلٌ *** وَالدَّمْعُ لنأيِكَ مُطِّردٌ (4)

فَجَمالُكَ لَيْسَ لَهُ بَدَلٌ *** وَ كَمالُك لَيْسَ لَهُ نَفَدٌ (5)

مَلَكُوتُ جَلالِكَ دانَ لَهُ *** اُباءُ الكَوْنِ وَ ما وَلَدُوا (6)

ص: 155

وَ شُمُوسُ جَلالِكَ مُشْرِقَةٌ ** لكِنْ فِي أَعْيُنِنَا رَمَدٌ (1)

وَ نَسائِمُ فَضْلِكَ سارِيَةٌ *** نَفَسُ الرَّحْمَن لَها مَدَدٌ (2)

وَ مَكارِمُ ذاتِكَ لَيْسَ لَهُ *** کَمَراتِبِ صَبْوَتِنا عَدَدٌ (3)

وَ مُؤَبّدُ فَخْرِكَ لَيْسَ لَهُ *** کَتَشَوُّقِ أَنْفُسِنَا أَمَدٌ (4)

لا يُسْتَرُ شَارِقُ شَمْسِكَ مِنْ *** تَطيِينِ عِداكَ و إن جَهَدُوا (5)

وَ هِلالُ حُسامِكَ حَيْثُ بَدا *** سِيَّانُ مَعَ قَصَب الزَّرَدُ (6)

يتَنَجَّزُ أَهْلُ الدّين بِهِ *** ما كانُوا قُدْماً قَدْ وُعِدُوا (7)

ص: 156

وَ جُمُوعُ عِداكَ و إنْ كَثُرَتْ *** مِنْ غَرْب ظُباكَ لَها بُدَدٌ (1)

وَ الأرْضُ بِبَطْشِك راحفَةٌ *** وَالطَّوْدُ بِبَأْسِك مُرْتَعِدٌ (2)

أ إمامَ الْعَصْرِ وَ صاحِبَهُ *** وَ حَيَا الدّاجِينَ وَ قَدْ نَجَدُوا (3)

أ وَلِى النَّاسِ وَ مُرْشِدَهُمْ *** وَ صَلاحَ الْخِلْقِ إِذا فَسَدُوا (4)

موْلايَ إلامَ نُکابِدُ ما *** فُتَّتْ مِنْ سَوْرَتِهِ الْكَبِدُ (5)

ص: 157

يَاقُوتَ الْقَلْبِ وَ قُوَّتَهُ *** مِنْ هَجْرِكَ قَدْ وَهَبَ العَضُدُ (1)

وَ حَياتِكَ لَيْسَ لِذِي كَلِفٍ *** طِيبٌ فِي الْعَيْشِ وَ لا رغدٌ (2)

حاشا حَرَقاً مِنْ عِشْقِكَ فِي *** قَلْبِي مِن أَيْنَ لَها بَرَدٌ ؟ (3)

شِمْتُ الْعُذّالَ وَ قَدْ بَطرُوا *** عَيْشُ الْعُشّاقِ بِهِ نَكَدٌ (4)

ها نَرْغَبُ فِيكَ وَإِنْ رَغِبُوا *** وَ نَتُوقُ إِلَيْكَ وَ إِنْ زَهَدُوا (5)

هَبْ أَنَّ وِصالَكَ یَقْتُلُنِي *** فَحَياةٌ مَقْتَلُهُ الأَبَدُ (6)

ص: 158

وَ الْقَتْلُ بِوَصْلِكَ أَطْيَبُ مِنْ *** عيْشٍ بِسِواكَ كَما أَجِدُ (1)

یا حامِيَ دِينِ اللهِ وَ مَنْ *** بظُهورِكَ يُرْتَقَبُ الرَّشْدُ (2)

يَا ابْنَ الْمَقْتُول و ثائِرَهُ *** وَ الوالِدُ ثائِرُهُ الْوَلَدُ (3)

خَلَفُ الْمَظْلُومِ ناصِرُهُ *** لوْلاهُ فَلَيْسَ لَهُ أَحَدٌ (4)

لَوْلاكَ غَدَا دَمُهُ هَدَراً *** فَعَلَيْكَ لِذلِكَ نَعْتَمِدُ (5)

یا قائِمَ أَهْلِ الْبِيْتِ مَتَى *** لِسَريرِ ظُهُورِكَ تَقْتَعِدُ (6)

یا ناشِرَ راي الْعَدْلِ إلا *** مَ بِظُلْمٍ عِدائِكَ نَضْطَهِدُ (7)

حَتّامَ جَوادُكَ مُرْتَبِطُ ؟ *** حَتّامَ جُرازُك مُغتَمِدٌ ؟ (8)

وَ صَقِيلُ فِرِنْدِكَ مُلْتَمِعٌ *** وَأَقُبُّ طِمِرِّكَ منجَرِدٌ (9)

ص: 159

يا ضَيْغَمَ عَابِ النَّصْرِ أَلَمْ *** تَعْلَمْ ماذا صَنَعَ الْقِرَدُ ؟ (1)

يا قُطَّبَ سَماءِ الْفَضْلِ وَ مَنْ *** مِنْ أَرْضِ الْعَدْلِ هُوَ الْوَتَدُ (2)

يا غَوْثَ الْحَقِّ الْغَوْثَ فَلا *** كَهْفٌ إِلاّكَ وَ لا سَنَدٌ (3)

أَحْبابك لَيْسَ لَهُمْ وِزْرٌ *** وَ عُداتُك لَيْسَ لَهُمْ كَمَدٌ (4)

أى حاصِدَ فَرْعِ الْغَيِّ مَتَى *** بِمَناجِلِ سَيْفِكَ تُحْتَصَدُ ؟ (5)

وَ نَرَى أَعْلامَك خافِقَةً *** وَ نَرَى أَنْصارَكَ قَدْ حُشِدُوا (6)

ص: 160

وَ نَرَى أَشيافَكَ مُصْلِتَةً *** بِرِقابِ خُصُومِكَ تَعْتَمِدُ (1)

أَعَقِيدَ الْعِزَّ الْمَحْضِ مَتَى *** تَنْحَلُّ بدَولَتِكَ العُقَدُ (2)

أسعِدْ بِطَوالِعِ طائِفَةٍ *** مِنْ لَثْمِ تُرابِكَ قَدْ سَعِدُوا (3)

وَ الْعَرْشُ لِذلِكَ مُغتَبِطٌ *** وَ الشَّمْسُ لِذاكَ بِها وَ قَدٌ (4)

یا قُرَّةَ عَيْنِ الْكَوْنِ وَ مَنْ *** تُمْسِي لِهَواكَ بِها سُهدٌ (5)

إِنَّذَنْ لِعُيونِي فِي شَرَفٍ *** بِلِقاكَ فَلَيْسَ لَها جَلَدٌ (6)

ص: 161

وَ ضَمِيرِى بِالإِخْلاصِ عَلَى *** تَوْحِيدِ وِدادِك مُنْعَقِدٌ (1)

می آمد آماده چاپ بود، حتی به یک بازدید هم نیازمند نبود.

و اکنون، آن چه از قلم گرانمایه اش بیادگار مانده است:

1- حاشيه بركفاية الاصول که جزء اولش در ایران به طبع رسیده و جزو دوّمش هم چاپ شده؛ 2- حاشیه بر مکاسب؛ 3- حاشیه بر رساله " قطع " شیخ انصاری قدس الله سره -؛ 4 - رساله ای بزرگ در اجاره؛ 5 - رساله ای در اجتهاد و تقلید؛

6- رساله ای در نماز مسافر؛ 7- رساله ای در طهارت؛ 8- رساله ای در نماز جمعه؛ 9- رساله ای در تحقیق حق و حکم؛ 10- رساله ای در اجرت گرفتن بر اعمال واجبه؛ 11 و 12- دو رساله در مشتق؛ 13- رساله ای در قواعد تجاوز و فراغ و اصالت صحت و اصالت ید؛ 14- رساله ای در صحیح و اعم؛ 15- رساله ای در موضوع علم؛ 16- رساله ای در معاد؛ 17- منظومۀ تحفة الحکیم در فلسفه؛ 18 - منظومه ای در 24 رجز در مدح رسول الله و مراثى ائمه - صلى الله علیهم؛ 19- منظومه ای در روزه؛ 20- منظومه ای در اعتکاف؛ 21- دیوان شعر فارسی و غزل های عرفانی؛ 22- ديوان شعر در مدایح و مراثی اهل بیت - عليهم السّلام -؛ 23- رساله عملیه در فقه به فارسی و عربی؛ 24- رساله ای در شرک؛ 25- رساله ای در حروف. (1)

همان طور که از آثار مرحوم آیة الله شیخ محمد حسین اصفهانی هویداست؛ وی شاعری برجسته و توانا در فارسی و عربی بوده است و در هر دو زبان، دارای دیوان می باشد. اشعار عربی وی که در مدح و مراثی اهل بیت عصمت و طهارت - عليهم السّلام - سروده، در کتابی با نام الانوار القدسيّة گردآوری شده است. در این کتاب، قصیده ای بسیار زیبا و شیوا و پر محتوا در 113 بیت، دربارهٔ مهدی موعود - عجل

ص: 163

الله تعالى فرجه الشّريف - دارد که در این جا گزیده ای از آن قصیده تقدیم می گردد. (1)

قَدْ حازَ شَعْبَانُ عَظِيمَ الشَّرَفِ *** مِنْ مَعْدِنِ اللُّطْفِ الْجَلِيِّ وَ الْخَفِيّ (2)

فَقَدْ تَجَلَّى فِيهِ وَجْهُ الْبارِي *** بِنُورِهِ القاهِر لِلأنوارِ (3)

وَ أَيُّ نُورٍ هُوَ نُورُ النُّورِ *** يَنْدَكَ فِي سَناه نُورُ الطَّورِ (4)

ص: 164

أَشْرَقَ نُورٌ مِنْ سَماءِ الذَّاتِ *** تَجْلُو بِهِ حَقَائِقُ الصِّفاتِ (1)

نُورُ الوِلايَةِ الْمُحَمَّدِيَّةِ *** في أَعْظَمِ الْمَظَاهِرِ العِلِّيَّة (2)

بِهِ اسْتَنارَ عالَمُ الإمكانِ *** بَلْ نَشْأَةَ الثُّبُوتِ لِلأَعْيانِ (3)

أشرَقَ كَالشَّمْسِ ضُحَى النَّهارِ *** مِنْ مُسْتَسِرِّ عالَمِ الأسرار (4)

أَكْرِمْ بِهِ مِنْ غَائِبٍ مَشْهُودٍ *** بَدامِنَ الغَيْبِ إِلَى الشُّهُودِ (5)

لَيْس سِواهُ نَيّرٌ مُغَيِّبٌ *** فَهُوَ عَنِ الغَيْبِ المَصُونِ يُعْرِبُ (6)

غُرَّتُهُ قُرَّةٌ عَيْنِ المَعْرِفَةِ *** حقِيقَةُ الحَقِّ بها مُنْكَشِفَة (7)

تُشْرِقُ مِنْ طَلْعَتِهِ شَمْسُ الأَبَد *** لَيسَ لَها حَدٌ ولالَها اَمَد (8)

وَ كَيْفَ وَ هُوَ خاتِمُ الوِلايَةِ *** فَهَلْ لِغايَةِ الكَمالِ غايَة ُ (9)

ص: 165

وَ اللهُ كُلَّ ما يَشاءُ يَهْدِي *** بِنُورِهِ وَ النُّورُ نُورُ الْمَهْدِيّ (1)

وَ هْوَ وَلِيُّ الأَمْرِ لاسِواهُ *** وَ مَبْدَأُ الْخَيْرِ وَ مُنْتَهاهُ (2)

وَ مَصْدَرُ الْوُجُودِ فِي الْبِدَايَةِ *** وَ غَاية الإيجادِ فِي النَّهايَة (3)

كَلَّ لِسانُ المَدْحِ عَنْ جَلالِهِ *** وَ أَبْهَرَ الْعُقُولُ فِي جَمالِهِ (4)

بِذلِكَ الجَلالِ وَ الجَمالِ *** قَدْ خُتِمَتْ دائِرَةُ الْكَمال (5)

يا كَعْبَةَ التَّوحِيدِ مِنْ جَوْرِ الْعِدَى *** تَهَدَّمَتْ وَاللهِ أرْكانُ الْهُدَى (6)

يا صاحِبَ الْبَيْتِ وَ مُسْتَجارَه *** ألا تَرَى قَدْ هَتَكُوا أَسْتارَه (7)

يا غايَةَ الأَمالِ يا أَقْصَى الْمُنَى *** نَهْضاً مَتَى تَحُلُّ فِي وَادِي مِنَى (8)

يا دَوْحَةَ الْمَجْدِ الْعَظِيمِ شَأْنُها *** لَهْفِى لَها تَقَطَّعَتْ أغصانُها (9)

ص: 166

مَتَى نَراها وَ الْقُطُوفُ دانِيَةٌ *** مَتَى نَراها وَ الثَّمارُ زاكِيَة (1)

یا صاحِبَ الأمْرِ أَغِثْ دِينَ الْهُدَى *** فَأَنْتَ مَنْصُورٌ عَلَى مَنِ اعْتَدَى (2)

يا صاحِبَ الْعَصْرِ لَقَدْ طالَ الْمَدَى *** أَما لِسَيفِ اللّهِ أَنْ يُجَرَّدا (3)

يا أيها القائمُ بِالْقِسْطِ أَقِمْ *** وَجْهَكَ لِلدِّينِ الْحَنِيفِ وَ انْتَقِمْ (4)

لِدِينِ آبائِكَ مِنْ أَعدائِهِ *** بِعَضْبِكَ الْعادِلِ فِي قَضائِهِ (5)

وَ طَهَّرِ الأَرضَ مِنَ الأَرْجَاسِ *** بِسَطوَةٍ تُزَلْزِلُ الرَّواسِي (6)

ص: 167

مَتَى نَرَى سَيْفَك فِي الرِّقَابِ *** كَأَنَّهُ صاعِقَةُ الْعَذَابِ (1)

متى نَرَى بَوارِقَ السُّيُوفِ *** كَأَنَّها تَبْرُقُ بِالْحُتُوفِ (2)

مَتَى نَرَى كُماةَ آلِ غالِبٍ *** تَصُولُ كَالَّليْثِ عَلَى التَّعَالِبِ (3)

مَتَى نَرَى خَيْلَك تَمْلَأُ الفَضا *** تَخالُهُمْ أَمْضَى الْمَواضِي لِلقَضا (4)

مَتَى نَراكَ مُدْرِكاً لِلثّارِ *** وَتَبْتُرُ الأَعْمارَ بِالبَتّارِ (5)

تُحْيَى بِهِ الْعِبادُ وَ الْبِلادُ *** تُشْقَى بِهِ الصُّدُورُ وَالأَكْبادُ (6)

مَتَى نَرَى مَنْهَلَكَ الْعَذْبَ الرَوِيَّ *** مِنْ بَعْدِ أَنْ طَالَ الصَّدَى فَنَرْتَوِي (7)

ص: 168

يا رَبِّ عَجِّلْ لِوَلِيِّكَ الْفَرَج *** فإنَّنا فِي كُلِّ ضَيْقٍ وحَرَج (1)

وَانْصُرْ بِهِ الدِّينَ و أَهْلَهُ كَما *** وَعَدْتَهُ مَنْ مِنْكَ أَوْ فِي ذِمَما (2)

چیزی وی را به نوعی از توسّلات به امام عصر - ارواحناه فداه - رهنمود می کرد و بدین ترتیب، مشکل آن ها حل و از کارشان گره گشایی می شد

مرحوم فقیه ایمانی، هفتاد و دو اثر تألیفی با ارزش در رشته های ادبیات، فقه، اصول، تفسیر، رجال، کلام، و فضائل اهل بیت، از خود به یادگار گذاشت که در این اثر به ذکر اسامی تعدادی از کتابهای وی که اختصاص به شئون مختلف حضرت بقيّة الله الاعظم - عجل الله تعالى فرجه - دارد، بسنده می شود:

1- انيس المحجة في كيفية الرجعة (فارسي)

2- بشارات الالهيّة إلى الدولة القائميه (عربي).

3- تحفة القائمیة در سند و شرح زیارت ناحیه (فارسی).

4- صراط المستقيم إلى جنة النعيم.

5- فوز اكبر.

6- تذكرة الحجّة لتبصرة أهل المحجّة، شرح امكنه و ازمنه متعلق به قائم و آداب و وظایف آن

7- تكملة الايمان بمعرفة صاحب الزمان (فارسى).

8- حقة الدرر، در شرح وقایع حکومت امام منتظر (فارسی).

9- طالع مسعود، شرح احادیث وارده پیرامون ولادت قائم موعود و آیات جلیل هایشان و فضائل شب و روز ولادت

10- فتوحات مهدیه، شامل فتوحات کلی و فرج های دینی و دنیوی برای شیعه در عصر غیبت (فارسی).

11- الفرج الممدد بوجود قائم آل محمد

12- فوائد المهدیّه، پیرامون چگونگی سیر و سلوک امام عصر در دوران حکومت حقه خود (عربی).

ص: 170

13- فواتح المهديه إلى السعادة الأبديّة؛ شامل ده فایده کلی برای امام در امر دین و دنیای مردم.

14- مرآة الأنام في التحقيق عن علم الامام (عربي).

15- معراج الايمان فيما يتعلّق بصاحب الزّمان؛ پیرامون شناخت امام حق از امام باطل.

16- مفتاح الرحمة در عهد غیبت امام و حجّت

17- وسائل المهدیّه، در فضیلت یاری و نصرت حضرت مهدی (علیه السلام).

18- مطلع الانوار في ذكر الامام الغائب عن الابصار، شامل هفت ارجوزه.

19- عين الانهار، شرح ارجوزهای مطلع الانوار. (1)

3000 بیت به سبک استدلالی است. این کتاب شامل هفت ارجوزه و هر ارجوزه متشکل از چند فصل و هر فصلی هم بیانگر یکی از شئونات ولی عصر - عجل الله تعالی فرجه الشریف - است. ما هم اکنون برآنیم که با ذکر نمونه هایی از اشعارش، به معرّفی اجمالی ارجوزه های این کتاب بپردازیم.

بَمُقْتَضَى الأدلِّة القوية *** مَع حِكْمَةٍ فِي بَعْضِها مَرْوِيَّة (1)

عِنوانُ نَهى لَيْسَ إِلا التَّسْمِيَة *** وَ لَيْسَ ذِي إِلّا بِوَجْهِ التَّغْطِيةَ (2)

مُحَمَّدٌ وَ أَحْمَدُ فَهَلْ هُما *** بَدْءُ هُما الْمَنْهِيُّ أَوْ كِلاهُما (3)

وَ إِنَّمَا الْقَوْلُ بِأَول وقَعَ *** فِي الْعُلَما بِأَنَّ ذِكْرَهُ امْتَنَع (4)

لكِنَّه الْقَوْلُ عَلَى الثَّانِي قَوَى *** لِشاهِدٍ مَحْمِلُهُ فِيهِ جَلَى (5)

لكِنَّهُ الأَقْوَى عَلَى مَا فِي النَّظَرْ *** أَنْ مَحْمِلَ النَّهْيِ الصَّرِيحِ فِي الأَثَر (6)

في كل ما خِيفَ مِنَ الأعْداءِ *** فِي غَيْبِه لِحَضْر الأولياء (7)

ص: 173

وَ أَنَّ ذايَعُمُّ فِي جَمِيعِ ما *** يَشْهَرُهُ كُنَّى أَوْ قَدْ سُمِّيا (1)

وَ غَيْرُ ذِي لِلنَّهْي مَحْمِلانِ *** الأول الحُرْمَةُ أمَّا الثّانِي (2)

كَراهَةٌ لَكِنَّهُ شَدِيدَةٌ *** فَالإِحْتِياط حجْزَةٌ سَدِيدَة (3)

وَإِنَّ نَهْجَ الإِحْتِياطِ مَنْ سَلَكَ *** فَإِنَّهُ الْمُفْلِحُ قَطُّ مَا هَلَكَ (4)

فَالْخَيْرُ لِلْمُؤْمِن ذِي اللُّبابِ *** تَسْمِيَّةُ القائِمِ بالألقابِ (5)

فِي غَيْبِهِ وَ أَنَّ أَحْسَنَ اللَّقَب *** الْقائِمُ الْحُجَّةُ وَالثّانِي أَحَبّ (6)

وَ هُوَ يُراعِي مَعَ ذا أنْ لَمْ يَقَع *** فِي مَوْقِعٍ ضَرٌّ وَ وَهنٌ لَيَقَع (7)

است و در آن کلمۀ "نعیم " را در آیه شریفه ﴿ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ ﴾ (1) به امام مهدی - علیه السّلام - تفسیر می کند. (2) وی در فصل اول، چهار مطلب را بیان می کند و در مطلب اول می گوید: (3)

أفْتَتِحُ الْمَقَالَ بِسْم الله *** تَقَدَّسَتْ أَسْمائُهُ كَما هِى (4)

أَمَّا النَّ -عِيمُ فَهُوَ الإمامُ *** إذ بوُجُودِهِ لَنا قِوام (5)

وَهْوَ لَنا وَسِيلَةُ النَّعْماءِ *** من كل ما فِي الأَرْضِ وَ السَّماء (6)

لَوْلاهُ لَنْ تُنْزَلُ قَطُّ رَحْمَةٌ *** وَلاَ السَّماءُ تُمْطِرْنا مِنْ قَطْرَة (7)

لوْلاهُ ما عَيْنٌ ولا كان أثر *** لَوْلاهُ ما نُورَ شَمْسٌ وَ قَمَر (8)

لوْلاهُ ما عَرْشٌ وَ لا كُرْسِيٌ *** لَوْلاهُ ما إِنَّسٌ وَ لا قُدْسِيٌّ (9)

لَوْلاهُ ما مِنْ مَلَكٍ وَ رُوحٍ *** لَوْلاهُ ما مِنْ قَلَمِ وَ لَوْحٍ (10)

ص: 175

لَوْلاهُ لاَ الْجَنَّةُ وَالنّارُ وَ ما *** ثَبَّتَتِ الأَرْضُ و ما قامَ السَّماء (1)

لَوْلاهُ لاَ الْبَحْرُ وَ فُلْكَ سارِيَةٌ *** لَوْلاهُ لاَ البَرُّ وَ عَيْنٌ جارِيَة (2)

وَإِنَّهُ الْمِنْهاجُ لِلْهِدايَة *** وَ النُّورُ لِلْحِكْمَةِ وَالدّرايَة (3)

وَإِنَّهُ الآيَةُ لِلَّهِ الأحد *** لَوْلاهُ لَمْ يَعْرِفْهُ بِالْحَقِّ أَحَد (4)

وَ مِنْهُ يَجْلُو مَسْلَكَ الْعِبادَة *** تَبْدُو بِهِ حَقِيقَةُ الزَّهَادَة (5)

لَوْلا الهُدَى مِنْهُ فَقَدْ لَمْ يَجِدْ *** مِنْ مُؤْمِن واللهُ قَطُّ ما عُبد (6)

وَ إِنَّما أَسماؤُه الشَّرِيفَةُ *** في هذِهِ الْوَجِيزة اللطيفة (1)

فبَعْضُها ما نَقَلَتْها الْعُلَماء *** مَشْرُوحَةً بِذِكْرِها بِحَسْبِ ما (2)

في آيَةٍ أَوْ خَبَرٍ عَنِ النَّبِيّ *** أوْ عَنِ الآباءِ لَهُ بِها دُعِي (3)

أَوْ فِي دُعاءٍ أَوْ زِيارَةٍ بِها *** عُبْرَ أَوْ فِي لُغَةٍ مِنْ غَيْرها (4)

وَ جُمْلَةٌ أُخْرَى مِنَ الأسَمَاءِ لَه *** في هذِهِ قَدْ ذُكِرَتْ مُعَدَّدَة (5)

لَمْ يَذْكُرُوهَا الْعُلَما فِي مُسْنَدٍ *** فَإِنَّنِي اتَّخَدْتُ مِنْ مُسْتَنَد (6)

بِمِثْلِ ما قَدْ أَخَذُوا لِما سُطِرَ *** مِنْ آيَةٍ أَوْ خَبَرٍ كَما ذُكِر (7)

ارجوزه می گوید: (1)

وَ إِنَّما ثانِي الْفُصُولِ مِمّا *** آدابُهُ كانَ لَنا مُهمّا (2)

الفِعْلُ ما بِفِعْلِهِ تَقَرُّ *** عَيْنُ الإمامِ وَ بِهِ تُسَرُّ (3)

وَالإِجْتِنابُ عَنْ جَمِيعِ مالَهُ *** إذْ هُوَ قَدْ يَعْلَمُهُ لَيَكْرَهُ (4)

إِذْ قَدْرُوِي ذَلِكَ عَنْ جَنابِهِ *** أنْ فِعْلُنَا الْمُوْجِبُ لاحْتِجَابِهِ (5)

تَوصِيفَهُ بِذِكْرِهِ الْجَمِيل *** فِي مَحْضَرِ الأحبابِ بالتَّجْلِيل (1)

وَ دَعْوَةُ العِبادِ بالإرشادِ *** إلَيْهِ لِلْحُبِّ وَالأعْتِقادِ (2)

وَ دَعْوَةُ الْجُهّالِ فِي الأنامِ *** تَعْلِيمُهُمْ بِحُمْلَةِ الأحْكام (3)

يُدْعَى لَهُ لأجل تَعْجِيلِ الْفَرَج *** وَ الْحِفْظُ لِلّسانِ عَنْ كُلِّ الحَرَج (4)

وَالْجِدُّ فِي اللَعنِ عَلَى أَعْدائِهِ *** فَخِزْيَّهُمْ يُطْلَبُ فِي دُعَائِهِ (5)

وَالْمَدْحُ بِالنَّظْمِ لَنِعْمَ النَّصْرُ *** وَ نِعْمَ مَنْ يُشْرَحُ فِيهِ الصَّدْرُ (6)

فرجه الشّریف - آن را در ضمن توقیع مبارک خود، به اسحاق بن يعقوب بيان فرموده اند. (1) شاعر در باب سوم این ارجوزه می گوید: (2)

وَ ثَالِثُ الْوُجُوهِ فِي التَّوْقِيع *** أَنْ هُوَ فِي مَقامِهِ الرَّفِيع (3)

كَنُورِ شَمْسِ فِي السَّحابِ لامعاً *** لا مَعَها نَجْمٌ يُبِينُ طالِعاً (4)

فَهُوَ كَذا مَع أَنْ يَكُونَ غائِباً *** لَيْسَ هُدًى غَيْرُ هُداه صائباً (5)

وَههُنا فائِدَةٌ مُهِمَّةٌ *** مَأْخُودَةٌ عَنْ طُرُقِ الأَئِمَّة (1)

وَإِنّها دُعاتُنا لِلْقائِمِ *** عَلَيْهِ أَفْضَلُ القَناءِ الدّائِم (2)

وَ هْوَلَنا فَرْضٌ مِنَ الرَّحْمَنِ *** إِذْ هُوَ مِنْ لَوازِم الإيمان (3)

فَالسَّعْيَ فِي النُّصْرَة لِلأَئِمَّة *** فَرِيضَةٌ ثابِتَةٌ لِلأُمة (4)

وَ إِنَّمَا الدُّعاءُ سَعْيٌ فِي الْفَرَج *** إِذْ فِيهِ عَنْ إمَامِنَا دَفْعُ الحَرَج (5)

وَ فِي الْحَدِيثِ أَنْ لَوِ اسْتَجَبْتُمْ *** فِي فَرَجِ الْقائِم قَدْ أَجِبْتُمْ (6)

روز 21 جمادی الثانی سال (1413ه-. ق) دیده از جهان فرو بست و در کنار قبر مطهر علّامه مجلسی به خاک سپرده شد. (1)

دانشمند فاضل محمدحسن میرجهانی، از شیفتگان اهل بیت عصمت و طهارت بود و در ابراز دلبستگی به آن خاندان پاک، آثار گران بهایی از خود به یادگار گذاشته است. یکی از این آثار کتاب ارزنده نوائب الدهور في علائم الظهور او است که در آن علائم ظهور امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشّريف - را در 1700 صفحه در چهار جلد به چاپ رسانده است. اثر دیگر وی در این خصوص، كتاب السبيكة البيضاء في نسب آل بنى الطباء است که در آن انتساب آباء خودش را به امام حسن مجتبی - علیه السّلام - با زحمت و تلاش فراوان که آن را عین رحمت می داند، به اثبات می رساند و می گوید: (2)

أيُّها السائل عنّي نَسَبى إِسْمَعْ مقالي *** أنا من آل علىّ المرتضى مولى الموالي

حَسَنيّ و حُسَينيّ و من آل الطّباء *** فکفی فخرى بهذا أنني من خير آل

حَسَبي منهم و نسبي حبُّهم في الحشر حسبي *** قلتُ حقّا ما هو الحقّ و إنّي لا أبالي

كيف أُخْفِي نَسَبي من طعن حسّاد لئام *** هو زادي في معادي و سنادى في مالي

فتنة الدهر جفانا و جُفينا بجفاها *** زيَّنا قد غَيَّرَتْهُ بمضلّات الضلال

أخذت مِنّا شعار الفخر ظلماً و عناداً *** دأبها كان قديماً ذلّ أعيان الرّجال

خود شاعر در ترجمه اشعار فوق می گوید:

"مفاد اشعاری که بدیهةً و مرتجلاً در حین نوشتن این رساله، انشاء کردم این است: ای کسی که از نسب من می پرسی، بشنو گفتار مرا. من از آل علی مرتضی

ص: 182

هستم که مولای همۀ مولاهاست. من سید حسنی و حسینی آل ابراهیم طباطبایم؛ پس کفایت است مرا فخر کردن من به این انتساب که من از بهترین آن ها هستم. حسب و نسب من، از ایشان است و دوستی ایشان که در دل دارم؛ در روز حشر برای نجات من مراکفایت می کند و از روی ثبات گفته ام آن چه را که حق است و من باکی از گفتن آن ندارم. چگونه پنهان کنم، نسب خود را از جهت طعن زدن و ملامت کردن اشخاص حسود و پست ؟ حال آن که منتسب بودن به این نسب، توشه من است، در روز بازگشت من در قیامت و تکیه گاه من است و مآل کار من. فتنه روزگار بر ما جفا کرد و جفا کرده شدیم به جفای آن؛ به نحوی که تغییر داد زیّ سیادت ما را به سبب آن چه که گمراهی اندازنده است گمراهان را گرفت از ما شعار فخر را که لباس سیادتست بر حسب ظاهر از روی ستم و عناد. از قدیم عادت روزگار ذلیل کردن مردان بزرگ بوده است" (1)

محمدحسن میرجهانی، علاوه بر اشعار فراوانی که به فارسی در مدح اهل بیت عربی دارد که ذیلاً عصمت و طهارت سروده، اشعار جالبی هم در این خصوص، به عربی به بررسی آن ها می پردازیم.

بیان صفات امام که مهم ترین آن ها عصمت از گناه و خطا است، می پردازد. سپس، در این که امام باید از جانب خداوند انتخاب شود و دیگران قادر به انتخاب امام معصوم نیستند، بحث می کند و پس از آن، ده ها مطلب دقیق علمی و تاریخی را در زمینه امامت، با اشعاری زیبا بیان می کند. آن گاه در باره زندگانی یکایک ائمه معصومين - صلوات الله عليهم اجمعین، با زبان شعر سخن می گوید تا این که نوبت به ولی عصر حجة بن الحسن العسکری می رسد ناظم در این منظومه در خصوص بقيّة الله الاعظم - عجل الله تعالی فرجه الشریف - بیش از 600 بیت شعر سروده است که در آن ها سیمای پر فروغ آن حضرت را از تولد تا غیبت و از غیبت تا ظهور و حتی بعد از ظهور در قالب موضوعات زیر در اشعار خویش به تصویر می کشد: (1)

1- تاریخ تولد و نام و نسب حضرت مهدی (علیه السلام)؛

2- مدت اقامت با پدر بزرگوارش؛

3- معرفی مادر آن حضرت (علیه السلام)؛

4- غیبت صغری و نواب اربعه؛

5- غیبت کبری و نایبان عام؛

6- برای ظهور آن حضرت (علیه السلام) وقتی مشخّص نشده؛

7- شمایل آن حضرت (علیه السلام)؛

8- اسامی آن حضرت (علیه السلام) در کتاب های آسمانی؛

9- القاب آن حضرت (علیه السلام)؛

11- معرفی برخی از دانشمندان عامه که به ولادت آن حضرت (علیه السلام) معترفند؛

12- خصایل آن حضرت (علیه السلام)؛

ص: 184

13- نشانه های ظهور آن حضرت (علیه السلام)؛

14- نشانه های حتمی ظهور؛

15- نشانه های غیر حتمی و مشروط؛

16- روز ظهور و سیرت آن حضرت؛

17- توسل ناظم به ولّی عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف-.

با توجه به کثرت اشعار و گستردگی موضوعات مطرح شده، ذکر نمونه از هر موضوع علاوه بر این که باعث اداء نشدن حق مطلب می شود، موجب اطاله کلام نیز خواهد شد. لذا به ذکر اشعاری که در دو موضوع زیر سروده، اکتفاء می شود: (1)

وَ إِنَّما الوَقاتُ كانَ كاذباً *** كَذَّبْهُ ثُمَّ عَنْهُ كُنْ مُجانِباً (1)

فَإِنَّ مَنْ وَقَتَهُ لَهالِكٌ *** إيّاك والتَّوقِيتَ اسْمَعْ ذلِكَ (2)

وَ لَيْسَ فِيها نائب الخاص لَهُ *** مَن ادَّعَى عَلَيْكَ أنْ تَكْذِبَهُ (3)

نائبه العامُّ يَكُونُ حُجَّةً *** بِنَصّهِ الخاصِّ هُوَ الْمَحَجَّةُ (4)

فَإِنَّ أَمْرَهُ بِهذا قَدْ صَدَرَ *** عَلَيْكَ بِالتَّوْقِيعِ فَاحْفَظْ مَا أَمَرَ (5)

ص: 186

مَنْ كان مِنْ شِيعَتِهِ فَقِيهاً *** مُجْتَهِداً مُسْتَنْبِطاً نبيهاً (1)

و واحداً شُرُوطَهُ الْمَنْصُوصَة *** فِيهِ تُرَى الْعَلائِمُ الْمَخْصُوصَة (2)

فلِلْعَوام أن يقَلِّدُوهُ *** وَ مِنْهُ أمْرَ الدِّين يَسْتَفْتُوهُ (3)

مُدَوَّرُ الهامَةِ رَبْعُ الْقامَةِ *** كَالْجَدِّ بَيْنَ كِتْفِهِ عَلامَةٌ (1)

أَزَجُ حاجِبٍ و أقْنَى الأَنْفِ *** صَلْتُ الْجَبِينَيْنِ وَ شَثْنُ الْكَفِّ (2)

وَ نُورُهُ يَعْلُو سَوادَ لِحْيَتِهِ *** كَآلِ إِسْرائيلَ طُولُ قامَتِهِ (3)

كانَ شَبِيهَ الْجَدِّ فِي جَمالِهِ *** فِي خَدِّه يُضِيءُ نُورٌ خالِهِ (4)

وَ الْحَالُ فِي الأَيْمَنِ مِنْ خَدَّيْهِ *** وَ شَعْرُهُ يَسِيلُ مِنْكَبَيْهِ (5)

وَ فَرْقُهُ مِنْ بَيْنِ وَفْرَتَيْنِ *** كَأَلِف فِي وَسَطِ النُّونَيْنِ (6)

أَفْرَقُ الأَسْنانِ بَرِيقٌ سِنُّهُ *** وَ إِنَّهُ طاوُوسُ أَهْل الْجَنَّةِ (7)

ص: 188

أَسْنانُهُ كَأَنَّهَا الْمِنْشَارُ *** وَ كانَ مِنْها تَسْطَعُ الأنوار (1)

وَ خالُهُ فِي خَده الْمُنَوَّرِ *** فُتاةُ مِسْكٍ فِي رُضاضِ عَنْبِرٍ (2)

يَلْمَعُ نورُ وَجْهِهِ كَالْبَدْرِ *** مُعَظَّمُ البَطنِ عَرِيضُ الصَّدْرِ (3)

وَ قَدْ تَكاثَفَ النَّدَى فِي جَبْهَتِهِ *** كَالْكَوْكَبِ الدُّرِّى نُورُ غُرَتِهِ (4)

أدْعُوك يا ربِّ أُطِلْ بَقائَهَ *** أرْجُوكَ أنْ تَرْزُقَنِي لِقَائَهُ (5)

و خطیبی توانا بود. وی از جسمی نیرومند، حافظه ای قوی، اخلاقی نیکو و چهره ای بشاش برخوردار بود و بسیار خوش برخورد و نرم خوی بود. او حافظ قرآن کریم و و آشنای به تفاسیر و دقایق آن بود.

بعد از درگذشت جدّ مشهورش، شیخ علی الحرّکه پیشوای دینی عصر خودش در جبل عامل بود؛ از روستای جبع واقع در جبل عامل لبنان به نجف اشرف مهاجرت کرد و بعد از سه سال اقامت در نجف، با خانواده " آل طريحي " وصلت کرد و آن گاه نجف را به عنوان وطن خویش برگزید تا این که در آن جا در نیمه محرم سال (1358 ه-. ق.) دارفانی را وداع گفت. (1)

عبدالغنی، شیفته و عاشق اهل بیت عصمت و طهارت، مخصوصاً دلباخته حضرت مهدی - علیه السّلام - بود و در مدح ائمه معصومين - عليهم السّلام - بخصوص در اظهار ارادت به ساحت مقدس ولی عصر - عجل الله تعالى فرجه - اشعار فراوانی سروده که نمونه های بارز آن را در دیوانش که با عنوان "دیوان شیخ عبد الغنى الحّر "به چاپ رسیده است؛ می توان یافت

حَمْداً لِمُنْجِزِ مِيعَادٍ بَحُجَّتِهِ *** ثُمَّ الصَّلاةُ عَلَى الْمُخْتَارِ خِيرَتِهِ (1)

وَ آلِهِ الأُمَناءِ الْغُرُّ وَ فاطِمَةَ *** وَ الْمُرْتَضَى صِنْوِهِ الْهَادِي وَ عِتْرَتِهِ (2)

مَنْ هُمْ لَنا حُجَجٌ نَهْدِي بِهِمْ سُرُجٌ *** إلى الْهُدَى إِنْ دَجَا غَيٌّ بِظُلْمَتِهِ (3)

مَنْ هُمْ لَنا جُنَّةٌ فِي النَّشْأَتَيْنِ وَ فِي *** رِضاهُمُ اللهُ يُرْضِينَا بِجَنَّتِهِ (4)

وَ بَعْدَ لَمّا رَأَيْتُ الْخَلْقَ فِي هَرَج *** وَ الدَّهْرُ يَرْمِيهِمْ فِي قَوْسِ نَكْبَتِهِ (5)

وَ بَدْرُهُمْ غَائِبٌ وَالظُّلْمُ ظُلْمَتُهُ *** سَجَتْ فَطَبَقَتِ الدُّنْيا بِغَيْبَتِهِ (6)

وَالإضْطِرابُ أَراعَ الْعَالَمِينَ بها *** مُطَبّقاً وَ هُوَ حَقّاً مِنْ عَلامَتِهِ (7)

صَرَفْتُ هَمِّي لِنَظْمِ الشِّعْرِ مُعْتَصِماً *** بِمَدْح غائِبِنَا النّائِي وَ نُدْبَتِهِ (8)

مُؤَمِّلاً مِنْ إِلَهِ الْخَلْقِ نُصْرَتَهُ *** حَتَّى أَفُوزَ إِذا أَحْلَى بِنُصْرَتِهِ

وَ لَمْ يَكُنْ غَرَضٌ في نَشرِهِ أبداً *** إِلَى الْوَرَى غَيْرَ إيقاظٍ لِشِيعَتِهِ (9)

كَيْ يَذْكُرُوهُ بِصِدْقِ الْحُبِّ عَنْ وَلَهٍ *** آناً فُاناً إِلَى إبْداءِ طَلْعَتِهِ (10)

ص: 191

يا نادِباً داعِياً مَنْ غابَ مُسْتَتِراً *** عَن الْعُيُونِ أَلاَ اذْكُرْنَا بِدَعْوَتِهِ

وَ عَزِيزٌ عَلَى النَّواظِرَ أَنْ لَمْ *** تَكْتَحِلَّ طَلْعَةٌ بِنُورِ ضِياكا

وَ عَزِيزٌ عَلَيْنا تَوارِيكَ يا بَدْرُ *** إستِتاراً وَ مَا الَّذِي واراكا (1)

وَ عَزِيزٌ عَلَى أَنْ لَسْتُ أدرى *** أَيْنَ أَلْقَيْتَ لِلْمُقَامِ عَصاكا

وَ عَزِيزٌ عَلَىَّ الرَّعِيَّة طُرّاً *** أَنْ تَرَى يَحْكُمُ الأنام سواكا (2)

وَ عِزِيزٌ عَلَى الْمُحِبِّ الْمَوالِي *** أَنْ يَراكَ الْبَعِيدَ عَنْ أَوْلِياكا

و در همین قصیده می گوید: (1)

أما آنَ أنْ تَنْشُرَنَّ اللوَى *** فَيَفْرَحُ فِي نَشْرِهِ الْمُتَّقُون

أما آنَ أنْ تَأْخُذَنَّ الْعِدَى *** بِسَيْفِكَ حَيْثُ هُمُ الْمُعْتَدُون (2)

أما آن جبريل داعِيكَ أنْ *** يُنادِيَ قد أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون

بَدَا صاحِبُ الْعَصْرِ مَنْ بَشَّرَتْ *** به رُسُلُ اللهِ وَالْمُنْذِرُون

فَلا صَبْرَ وَ الْأَحْشَاءُ تَلْهَبُ بِالْجَوَى *** وَلا قَلْبَ إِلّا وَالتَّلَهُّفُ قاتِلُهُ (1)

فَلا صبَر مَأْلُوفٌ وَكادَتْ قُلوبنا *** تَذُوبُ انْتِظاراً وَالأسَى لا تُفارِقُه

فَلا صَبْرَ وَالْأَجْفَانُ قَرَّحَهَا الْبُكا *** تَقاطَرُ دَمْعاً كَالْغُيوثِ رُقارِقُه (2)

وَ إِنَّ بَيانَ الْوَجْدِ ضاقَ نِطاقُهُ *** بما عَيَّ عَنْ إبداءِ مَعْناهُ ناطِقُه (3)

بِغَيْبَتِكَ الْكُبْرَى قُلُوبٌ تَمَحَصَتْ *** بها كُل قَلْب قَدْ تَبَدَّتْ حَقَائِقُه (4)

ناظم در جزء اول نیز دارای ابیات مخمسی است که آن ها را در تخمیس ابیاتی از تائية دعبل خزاعی و رائیهٔ سید جعفر حلّی و دو بیت زیر که منسوب به امام زمان - عليه السّلام - است؛ سروده است: (5)

لَنا أَوْبَةٌ مِنْ بَعْدَ غَيْبَتِنا عُظْمَى *** فَنَمْلأُ قِسْطاً كَما مُلِئَتْ ظُلْماً (6)

وَ جَدِّى وَ آبَائِي وَ عَقْدِ وِلائنا *** لَقَدْ كان ذا حَقَّاً عَلَى رَبِّنا حَتْماً (7)

می گوید: (1)

إنْ شِئْتَ غَرْبْ بِالْهيام وَ شَرّق *** وَ ارْعَدْ كَمَا رَعَدَ السَّحابُ وَ أَبْرِق (2)

و در ادامه می گوید: (3)

یا مُنْكِراً أَمْرَ الْعَلائِم بَيِّنا *** إذْ عِنْدَهُ قَدْ كانَ غَيْرَ مُحَقَّقٍ

فَانْظُرْ تَجِدْ صِدْقَ الْبَرِيَّةِ عَائِضاً *** وَ الْكِذَّبُ مِنْهُمْ فَاضَ فَيْضَ تَدَفُّقٍ (4)

وَ الْمُنْكَرِ الْمَعْرُوفُ فِيمَا بَيْنَهُمْ *** العُرْفُ نُكْرٌ عِنْدَهُمْ بِتَحَقَّقٍ

وَ شَقِيُّهُمْ أَتْقَى تَقِي عِنْدَهُمْ *** وَ تَقِيُّهُمْ أَشْقَى لَدَيْهِمْ مِنْ شَقِيّ

وَ الْمُفتَرِي كِذْباً لَدَيْهِمْ صادِقٌ *** وَ الصَّادِقُ الأَقْوالِ غَيْرُ مُصَدْقٍ

و سرانجام ناظم محترم جزء اول را با اشعار زیر به پایان می رساند: (5)

قَدْ تَمَّ نْتَظِمُ الدُّرَرْ *** جُزءاً بِطَبْع مُعْتَبَرْ

وَ يَلِيهِ جُزْءٌ آخَرُ *** وَ تَلِيهِ أَجْزَاءٌ اُخَرْ

بمَعُونَةٍ مِنْ قادِرٍ *** أَجْرَى عَلَى الْخَلْقِ الْقَدَرْ

فَلْيَنْتَظِرْ مَنْ كَانَ مُنْتَظِ *** راً الإمامَ الْمُنْتَظَرْ

اما جزء دوم دیوان؛ یعنی، جزئی که نام "محوالمئاثم " بر آن نهاده است، هرچند به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشريف - اختصاص ندارد و در آن درباره پیامبر اكرم - صلى الله عليه و آله وسلّم - و دیگر ائمه معصومين - عليهم السّلام - قصايد

ص: 197

زیبایی نیز را آورده است؛ ولی با وجود این، در آن، ابیات و قصاید فراوانی را می یابیم که در آن ها، ناظم عشق و علاقه خویش را در قالب شعر به بقية الله الأعظم - ارواحنا و ارواح العالمين له الفدا - ابراز داشته و حدود چهارصد بیت در این جزء نیز دربارۀ آن حضرت شعر گفته است که در این جا به ذکر یک قصیده کوتاه از آن اکتفا می شود: (1)

إمامَ هَذَا الْعَصْرِ يا أَحْمَى حِمًى *** وَ مَنارُ هَذا الدَّهْرِ إِنْ ما أَظْلَما (2)

ما أَنْتَ إِلا الْبَدْرُ غابَ وَإِنَّما *** بِكَ يا عِمادَ الْفَخْرِ أَمْسَكَتِ السَّما

لَكَ بَيْعَةٌ مِنّي أَجَدِّدُ عَقْدَها *** أَبَداً مُجاهِدَةً [ وَ مَنْ أَوْفَى بِما ]

طُوبَى لِمَنْ لَكَ قَدْ وَفُوا فِي بَيْعِهم *** [ إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما ]

ما بالُ قَوْمِ عَاهَدُوكَ بِأَنْ يَفُوا *** فِي عَهْدِهِمْ لَمَ يَصْدَقُوا [ أو كُلّما ]

[فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ] الْمُعَظَّم قَدْرُها *** أَتَراكَ أَعْيُنُنا [ وَ ما أَدْراكَ ما ]

کتاب قصاید موجود است؛ مؤلّف این کتاب، شاعری است با تخلّص " هاشمی ". در این کتاب چیزی بیش از این، در معرفی مؤلّف به چشم نمی خورد. کتاب قصاید دارای 28 قصیده است که ناظم آن ها را بر اساس 28 حرف عربی در مدح بقیة الله الاعظم حجة بن حسن العسكرى عجل الله تعالى فرجه الشريف - سروده است مجموع این قصاید، حدود هفتصد بیت.است اینک برای آشنایی بیشتر با این کتاب، فقط یک قصیده از آن مجموعه را در این جا ذکر می کنیم:

وَ الْمَسِيحُ يُرْتَجَى مَنْهُ الْهُبُوط *** کَي يُجَدِّد فِيكَ عَهْداً افْتَرَض

لَيْلَةَ الْمِعْراج شَوْقاً فِي هَواك *** النَّبِيُّ قَدْ تَدَلَّى بِالْوَفَضْ (1)

كُلُّ مَنْ فاز إلى قُرْبِ الإله *** مِنْ وِلاكَ إهْتَدَى وَ إِنْمَخَضْ (2)

وَ عُهُودُ الأَنْبِياء في الأزل *** لَيْسَ إِلّا فِي وِلاكَ إِنْمَخَضِ

حِكْمَةُ خَلْقِ الْوَرَى عِنْدَ الأَزَل *** بانَ فِيكَ السِّرُّ لَوْلاكَ انْتَقَض

قُمْ إلَى نَصْرِ غَريب ظامياً *** قَدْ سَقَوهُ كُل آلام الْمَضَضْ (3)

قَطَّعُوهُ بِالسُّيُوفِ وِ الرِّماحِ *** وَ رَمَوْهُ فِي الْهَجِيرِ وَ الرَّمَضْ (4)

قطَّعُوا الأَوْداجَ مِنْهُ مِنْ قَفا *** رأْسُهُ فَوْقَ الْقَنا وَالصَّدْرُ رُضٌ

حَرَّقُوا مِنْ آلِ فِهْرٍ الخِباء *** وَ جَنِينِ مَاتَ مِنْهُمْ وَ جَهَضْ (5)

قَيَّدُوهُمْ بِالْحِبَالِ وَ الْحَدِيدِ *** كأسارَى الزَّنْج كانُوا فِي النَّكَضُ (6)

ص: 200

سَيَّرُوهُمْ فِي الْبَرَارِي وَ الْبِلاد *** وَ سَقَوهُمْ مِنْ سُمُومٍ كُلَّ مَضّ (1)

أدْخَلُوهُمْ مَحْضَرَ آلِ الدَّعِي *** وَ هْوِ مِنْ سُكْرِ الْخُمُورِ فِي الْمَعَض (2)

قُمْ وَ خُذ ثارك يا والي الغَيُور *** فَالسَّماءُ بِالدِّماءِ فِيكُمْ نَفَض (3)

وَ عُهُودُ اللهِ مِنْ أَيْدِيهِمُو *** بالخفافِ والجَفاءِ إِنْتَقَض

هاشِمِيُّ يَرْتَجِي مِنْكَ الأمان *** مِن عَذابٍ الْجِبالُ مِنْهُ رُضٌ

عليه السّلام را برای انتقامگیری از ظالمان و برپایی حکومت عدل طلب می کند.

عصمت و طهارت - عليهم السّلام - مربوط می شود و در آن، درباره حضرت مهدی - الشّريف - قصاید زیبایی سروده است.(1) یکی از بهترین آن عجل الله تعالى فرجه قصاید، قصیده صاحبیه است که آن را در ردّ قصیده بغدادیه سروده است.

لَقَدْ حَارَ مِنِّي الْفِكْرُ فِي الْقَائِمِ الَّذِي *** تَنازَعَ فِيهِ النّاسُ وَ اشْتَبَهَ الأَمْرُ (1)

فَمَنْ قائلٌ: فِى القِشْرِ لُبُّ وُجُودِهِ *** وَ مَنْ قَائِلٌ: قَدْ نُضَّ عَنْ لَيْهِ القِشْرُ (2)

ص: 204

و أَوَّلُ هذين الذين تَقَرّرا *** بِهِ الْعَقْلُ يَقْضِي وَ الْعِيانُ ولانكرٌ (1)

وَ كَيْفَ وَ هَذَا الْوَقْتُ داعٍ لِمِثْلِهِ *** فَفِيهِ تَوالَى الظُّلْمُ والتَشَرَ الشَّرُّ (2)

وَ ما هُوَ إلّا ناشِرُ الْعَدْلِ وَ الْهُدَى *** فَلَوْ كانَ مَوْجُوداً لَما وُجِدَ الْجَورُ (3)

وَ إِنْ قِيلَ: مِنْ خَوْفِ الطَّعَاةِ قَدِ اخْتَفَى *** فَذَاكَ لَعَمْرِي لا يُجَوزُهُ الحِجْرُ (4)

وَ لاَ النَّقْلُ كَلاَ إِذْتَيَقَنَ أَنَّهُ *** إِلَى وَقْتِ عِيسَى يَسْتَطِيلُ لَهُ الْعُمْرُ (5)

ص: 205

وَ أَنْ لَيْسَ بَيْنَ النَّاسِ مَنْ هُوَ قادِرٌ *** عَلَى قَتْلِهِ وَ هُوَ مُؤَيَّدُهُ النَّصْرُ (1)

وَ أَنَّ جَمِيعَ الْأَرْضِ تَرْجِعُ مِلْكَهُ *** وَ يَمْلأُها قِسْطاً وَ يَرْتَفِعُ الْمَكْرُ (2)

وَ إِنْ قِيلَ: عَنْ خَوْفِ الأَذاةِ قَدِ اخْتَفَى *** فَذلِكَ قَوْلٌ عَنْ مَعَائِبَ يَفْتَرُّ (3)

ص: 206

فَهَلاً بَدا بَيْنَ الْوَرَى مُتَحَمّلاً *** مَشَقَّةَ نُصْح الْخَلْقِ مَنْ دَأْبُهُ الصَّبْرُ (1)

وَ مِنْ عَيْبٍ هذا الْقَوْلِ لَا شَدَّ إِنَّهُ *** يَؤُولُ إلَى جُبْن الأمام وَ يَنْجَرُّ (2)

و حاشاهُ عَنْ جُبْنِ وَ لكِنْ هُوَ الَّذِي *** غَدا يَخْتَشِيهِ مَنْ حَوَى الْبَرُّ وَالْبَحْرُ (3)

وَ يَرْهَبُ مِنْهُ الْباسِلُونَ جَمِيعُهُمْ *** وَ تَعْنُولَهُ حَتَّى الْمُثقَفَةُ السُّمْرُ (4)

ص: 207

عَلَى أنَّ هَذَا الْقَوْلَ غَيْرُ مُسَلَّمٍ *** وَ لا يَرْتَضِيهِ الْعَبْدُ كَلاً وَ لاَ الْحُرُّ (1)

فَفِى الْهِنْدِ أبْدَى الْمَهْدَوِيَّةَ كَاذِبٌ *** وَ ما نالَهُ قَتْلُ وَ لا نالَهُ ضُرٌّ (2)

فإن قِيلَ: إِنَّ الإلحيفاء بأثر مَنْ *** لَهُ الأمْر فِى الأكوانِ وَالْحَمْدُ والشُّكْرُ (3)

فَذَلِكَ أَدْهَى الدّاهِياتِ وَ لَمْ يَقُلْ *** بِهِ أحدٌ إلّا أخُو السُّفَهِ الْغَمْرُ (4)

ص: 208

أيَعْجرُ رَبُّ الخَلْقِ عَن نَصر حِزبه *** عَلَى غَيْرِهِمْ ؟ حاشا، فَهذا هُوَ الْكُفْرُ (1)

فَحَتّامَ هذا الاخْتِفاءُ وَ قَدْ مَضَى *** مِنَ الدَّهْرِ آلافٌ وَ ذَاكَ لَهُ ذِكْرٌ (2)

وَ ما أَسْعَدَ السَّرْدابُ فِي سُرَّ مَنْ رَأَى *** لَهُ الْفَضْلُ عَنْ أُمِّ الْقُرَى وَ لَهُ الْفَخْرُ (3)

فَيا لَلاً عاجِيبِ الَّتِي مِنْ عَجِيبِها *** أَنِ اتَّخَذَ السَّرْدابَ بُرْجاً لَهُ الْبَدْرُ (4)

ص: 209

فَیا عُلَماءَ الْمُسْلِمِينَ فَجَاوِبُوا *** بِحَقِّ وَ مِنْ رَبِّ الْوَرَى لَكُمُ الأَجْرُ (1)

وَ ما أَنْتَ إلا الشَّمْسُ يَنأَى مَحَلُّها *** وَ يَشْرَقُ مِنْ أَنْوارِهَا الْبَرُّ وَالْبَحْرُ (1)

تَمادَى زَمانُ الْبُعْدِ وَ امْتَدَّ لَيْلُهُ *** وَ ما أَبْصَرَتْ عَيْنِي مُحَيَّاكَ يا بَدْرٌ (2)

وَ لَوْ لَمْ تُعَلِّلْنِي بِوَعْدِكَ لِمْ يَكُنْ *** لِيَأْلَفَ قَلْبِي فِي تَباعُدِكَ الصَّبْرُ (3)

وَ لكِنَّ عُقْبَى كُلِّ ضَيْنِ وَ شِدَّةٍ *** رَخْاءٌ وَ إِنَّ الْعُسْرَ مِنْ بَعْدِهِ يُسْرٌ (4)

وَإِنَّ زَمانَ الظُّلم إن طالَ لَيْلُهُ *** فَعَنْ كَشَبٍ يَبْدُو بِظَلْمائِهِ الْفَجْرُ (5)

ص: 211

وَ يُطْوَى بساطُ الْجَوْرِ فِي عَدْلِ سَيْدٍ *** لِألْوِيَةِ الدِّينِ الْحَنِيفِ بِهِ النَّشْرُ (1)

هُوَ الْقائِمُ الْمَهْدِيُّ ذُوالْوَطَّأَةِ الَّتِي *** بها يَذَرُ الْأَطْوادَ يَرْجَحُهَا الذَرُّ (2)

ص: 212

هُوَ الْغَائِبُ الْمَأْمُولُ يَوْمُ ظُهُورِهِ *** يُلبِّيهِ بَيْتُ اللهِ وَالرُّكْنُ والحِجرُ (1)

هُوَ ابْنُ الإمام الْعَسْكَرِيّ مُحَمَّدٌ *** بذا كُلِّهِ قَدْ أَنْبَأَ الْمُصْطَفَى الطُّهَرُ (2)

ص: 213

كَذا مارَوَى عَنْهُ الْفَرِيقانِ مُجْمَلاً *** بتَفْصِيلِهِ تَفْنَى الدَّفاتِرُ والجبرُ (1)

فَأَخْبارُهُمْ عَنْهُ بِذْكَ كَثِيرَةٌ *** وَ أَخْبارُنا قَلتْ لَها الأَنْجُمُ الزُّهْرُ (2)

وَ مَوْلِدُهُ (نُورٌ) بِهِ يَشْرَقُ الْهُدَى *** وَ قِيلَ لِظامِي الْعَدْلِ مَوْلِدُهُ (نَهْرُ) (3)

ص: 214

فيا سائِلاً عَنْ شَأْنِهِ اسْمَعْ مَقَالَةً *** هِيَ الدُّرُّ و الْفِكْرُ الْمُحِيطَ لَها بَحْرٌ (1)

أَلَمْ تَدْرِ أَنَّ اللهَ كَونَ خَلْقَهُ *** لِيَمْتَثِلُوهُ كَيْ يَنالُهُمُ الأَجْرُ (2)

وَ ما ذاكَ الأَرَحْمَةٌ بِعِبَادِهِ *** و الأفَما فِيهِ إِلَى خَلْقِهِم فَقْرُ (3)

ص: 215

وَ يَعْلَمُ أَنَّ الْفِكْرَ غايَةُ وُسْعِهِمْ *** وَهذا مَقامٌ دُونَهُ يَقِفُ الْفِكْرُ (1)

فَأَكْرَمَهُم بِالْمُرْسَلِينَ أَدِلَّةً *** لِما فِيهِ يُرْجَى النَّفْعُ أَوْ يُخْتَشَى الضَّرُّ (2)

وَ لَمْ يُؤْمِنِ التَّبْلِيغُ مِنْهُمْ مِنَ الْخَطا *** إذا كانَ يَعْرُوهُمْ مِنَ السَّهْوِ ما يَعْرُو (3)

ص: 216

وَ لَوْ أَنَّهُمْ يَعْصُونَهُ لاقْتَدَى الْوَرَى *** بِعِصْيانِهِمْ فِيهِمْ وَقامَ لَهُمْ عُذْرٌ (1)

فَنَزَّهُمْ مِنْ وَصْمَةِ السَّهْوِ وَ الْخَطا *** كَما لَمْ يُدَنَّسْ ثَوْبَ عِصْمَتِهِم وِزْرُ (2)

و أَيَّدَهُمْ بِالْمُعْجِزاتِ خَوارِقاً *** لِعاداتِنا كَئ لا يُقالَ هِي السِّحْرُ (3)

وَ لَمْ أَدْر لم دَلَّتْ عَلَى صِدْقِ قَوْلِهِمْ *** إِذا لَمْ يَكُنْ لِلْعَقْلِ نَهْيٌ وَلا أَمْرٌ (4)

ص: 217

وَ مَنْ قالَ لِلنَّاسِ انْظُرُوا فِي ادّعائِهِمْ *** فَإِنْ صَحَ فَلْيَتْ الْعَبْدُ وَ الْحُرُّ (1)

وَلَوْ أَنَّهُمْ فِيمَا لَهُمْ مِنْ مَعَاجِزَ *** عَلى خَصْمِهِمْ طُولُ الْمَدَى لَهُمُ النَّصْرُ (2)

لغَالَى بِهِمْ كُلُّ الأَنامِ وَ أَيْقَنُوا *** بأَنَّهُمُ الأَرْبابُ وَالْتَبَسَ الأَمْرُ (3)

لِذلِكَ طَوْراً ظافِرِينَ تَراهُم *** وَ آخَرُ فِيهِمْ يَنْشَبُ النّابُ وَ الظُّفْرُ (4)

كَذلِكَ تَجْرِي حِكْمَةُ اللهِ فِى الْوَرَى *** وَ قُدْرَتُهُ فِي كُلِّ شَيْءٍ لَهُ قَدْرٌ (5)

وَ كانَ خِلافَ اللُّطْفِ واللطف واجبٌ *** إذا من نبئٍّ أو وَصِيَّ خَلا فَصْرٌ (6)

ص: 218

أيُنْشِيءُ لِلإِنْسَانِ خَمْسَ جَوارِحَ *** تَحُسُّ وَ فِيها تُدْرَكُ الْعَيْنُ وَالأَثرُ (1)

وَ قَلباً لَها مثل الأمير يَرُدُّها *** إذَا أَخْطَأت في الحس وَاشْتَبَه الأَمْرُ (2)

وَ يَتْرُكُ هَذَا الْخَلْقَ فِي لَيْل ضَلَّةٍ *** بِظَلْمائِهِ لا تَهْتَدِي الأَنْجُمُ الزُّهْرُ (3)

فَذَلِكَ أَدْهَى الدّاهِياتِ وَ لَمْ يَقُلْ *** بِهِ أَحَدٌ إِلا أَخُو السَّفَهِ الْغَمْرُ (4)

ص: 219

ص: 220

فَأَنْتَجَ هذا الْقَوْلُ إِنْ كُنْتَ مُصْغِياً *** وجُوبَ إمام عادِلٍ أَمْرُهُ الأمْرُ (1)

وَ إِمْكَانَ أَنْ يَقْوَى وَإِنْ كَانَ عَائِباً *** عَلَى رَفْعَ ضَرَّ النَّاسِ إِنْ تالَهَا الضَّرُّ (2)

ص: 221

وَإِنْ رُمْتَ نَجْحَ السُّولِ فَاطْلُبْ مَطالِبَ *** السُّؤْلِ فَمَنْ يَسْلُكْهُ يَسْهَلْ لَهُ الْوَعْرُ (1)

فَفِيهِ أَقَرَّ الشَّافِعِيُّ ابْنُ طَلْحَةَ *** بِرَأْيِ عَلَيْهِ كُلُّ أَصحابِها قَرُّوا (2)

وَ جادَلَ مَنْ قَالُوا خِلافَ مَقَالِهِ *** فَكانَ عَلَيْهِمْ فِي الْجِدالِ لَهُ النَّصْرُ (3)

وَ كَمْ فَضَّ حَمُوئيكُم مِنْ فَرائِدَ *** مِنَ الدُّرِ لَمْ يَسْعَدْ بِمَكْنُونِها الْبَحْرُ (4)

فَرائِدُ سِمْطَينِ الْمَعَانِي بِدُرُها *** تَحَلَّتْ لأَنَّ الْحَلْيَ أَبْهَجَهُ الدُّرُّ (5)

ص: 222

فَوَكَّلْ بِها عَيْنَيْكَ فَهْيَ كَواكِبُ *** بدُرٍّ بِها أَعْيانِي الْعَد وَالْحَصْرُ (1)

وَ رِدْ مِنْ يَنابيع الْمَوَدَّةِ مَوْرداً *** بِهِ يَشْتَفِي مِنْ قَبْل أَنْ تُصْدَرَ الصَّدْرُ (2)

وَ فَتِّشْ عَلَى كَنْزِ الْفَوائِدِ فَاسْتَعِنْ *** بِهِ فَهُوَ نِعْمَ الدُّخْرُ إنْ أَعْوَزَ الدُّخْرُ (3)

ص: 223

وَ لاحِظَ بِهِ مَا قَدْ رَواهُ الْكَراجِكِي *** مِنْ خَبَرِ الْجَارُودِ إِنْ أَغْنَتِ النُّذْرُ (1)

وَ قَدْ قِيلَ قِدْماً فِي ابْنِ خَوْلَةَ أَنَّهُ *** لَهُ غَيْبَةٌ وَالْقَائِلُونَ بِها كُثرٌ (2)

وَ فِي غَيْرِهِ قَدْ قال ذلِكَ غَيْرُهُمْ *** وَ ما هُمْ قَلبِلٌ فِي الْعِدادِ وَلانَزْرٌ (3)

و ما ذاك إلا لِلْيَقِين بقائمٍ *** يَغِيبُ وَ فِي تَعْيِينِهِ الْتَبَسَ الأَمْرُ (4)

ص: 224

وَكَمْ جَدَّ فِي التَّفْتِيشِ طَاغِي زَمَانِهِ *** لِيُفْشِيَ سِرَ اللهِ فَانْكَتَمَ السِّرُّ (1)

ص: 225

وَ حاوَلَ أَنْ يَسْعَى بِإِطْفَاءِ نُورِهِ *** وَ ما رِبْحُهُ إِلا النَّدامَةُ وَ الْخُسْرُ (1)

و ما ذاك إلّا أَنَّهُ كانَ عِنْدَهُ *** مِنَ الْعِتْرَةِ الْهَادِينَ فِي شَأْنِهِ خُبْرٌ (2)

وَ حَسْبُكَ مِنْ هذا حَدِيثٌ مُسَلْسَلٌ *** لعائِشَةَ يُنْهِيهِ أبْناؤُها الْغُرُّ (3)

ص: 226

بِأَنَّ النَّبِيَّ الْمُصْطَفَى كان عِنْدَها *** وَ جِبرِيلَ إذْجاءَ الْحُسَينُ وَلَمْ يَدْرُوا (1)

فَأَخْبَرَ جِبْرِيلُ النَّبِيَّ بِأَنَّهُ *** سَيُقْتَلُ عُدواناً وَ قاتِلهُ شِمْرُ (2)

وَ أَنَّ بَنِيهِ تِسْعَةٌ ثُمَّ عَدَّهُمْ *** بِأَسْمَائِهِمْ وَ التَّاسِعُ الْقائِمُ الطَّهِر (3)

وَ أَنْ سَيْطِيلُ اللهُ غَيْبَةَ شَخْصِهِ *** وَ يَشْفِي بِهِ مِنْ بَعْدِ غَيْبَتِهِ الْكُفْرُ (4)

و ما قالَ فِي أَمْرِ الإمامةِ أَحْمَدُ *** وَ أن سَيَلِيهَا اثْنَانِ بَعْدَهُم عَشْرٌ (5)

فَقَدْ كادَ أَنْ يَرْوِيهِ كُلُّ مُحَدِّثٍ *** وَ ما كَادَ يَخْلُو مِنْ تَواتُرِهِ سِفَرٌ (6)

ص: 227

وَ فِي جُلُها أَنَّ الْمُطِيعَ لأمْرِهِمْ *** سَيَنْجُو إِذا ما حَاقَ فِي غَيْرِهِ الْمَكْرُ (1)

فَفِي (أَهْلُ بَيْتِي فُلْكُ نُوحٍ) دَلالةٌ *** عَلَى مَنْ عَناهُمْ بِالإِمَامَةِ يَا حِبْرُ (2)

ص: 228

ص: 229

فَمَنْ شَاءَ تَوْفِيقَ النُّصُوصِ وَ جَمْعَها *** أَصابَ وَبِالتَّوْفِيقِ شَدَّ لَهُ أَزْرٌ (1)

ص: 230

وَأَصْبَحَ ذَا حَزْمٍ بِنُصْبٍ وَ لاتَنا *** لِرَفْعِ الْعَمَى عَنا بِهِمْ يَجْبُرُ الْكَسْرُ (1)

وَ آخِرُهُمْ هذا الذي قُلْتَ إنَّهُ *** تَنازَعَ فِيهِ النَّاسُ وَاشْتَبَة الأمرُ (2)

وَ قَوْلُكَ إِنَّ الْوَقْتَ داع لِمِثْلِهِ *** إذا صَحَّ لِمْ لا ذُبَّ عَنْ لبِّهِ القِشرُ (3)

وَ قَوْلُكَ إِنَّ الإِخْتِفاءَ مَخافَةً *** مِنَ الْقَتْلِ شَيءٌ لا يُجَوْزُهُ الحِجرُ (4)

ص: 231

فَقُلْ لِي لِماذا غابَ فِي الْغَارِ أَحْمَدُ *** وَ صاحِبُهُ الصِّدِّيقُ إِذْ حَسُنَ الْحِذْرُ (1)

وَلِمْ أُمِرَتْ أُمُّ الْكَلِيم بِقَذْنِهِ *** إلى نِيلِ مِصْرَ حِينَ ضَاقَتْ بِهِ مِصْرُ (2)

وَكَمْ مِنْ رَسُولٍ خافَ أَعْدَاءً فَاخْتَفَى *** وَكَمْ أَنْبياءٍ مِنْ أعادِيهِم فَرَّوا (3)

أَيَعْجِزُ رَبُّ الْخَلْقِ عَنْ نَصْرِ دِينِهِ *** عَلَى غَيْرِهِم كَلاً فَهذا هُوَ الْكُفْرُ (4)

و هَلْ شارَكُوُه فِي الَّذِي قُلْتَ إنَّه *** يَؤُولُ إلَى جُبْنِ الإمامِ وَ يَنْجَرُّ (5)

فَإن قُلتَ هذا كانَ فيهمْ بِأَمْرِ مَنْ *** لَهُ الأمْر في الألوانِ والحَمدُ والشُّكر (6)

ص: 232

فَقُلْ فِيهِ ما قَدْ قُلْتَ فِيهِمْ فَكُلُّهُمْ *** عَلَى ما أرادَ اللهُ أهواؤُهُمْ قَصْرُ (1)

وَ إظهارُ أَمْرِ اللهِ مِنْ قَبْلِ وَقْتِهِ ال *** مُؤَ جَّل لَمْ يُوعَدْ عَلَى مِثْلِهِ النَّصْرُ (2)

وَلَيْسَ بِمَوْعُودٍ إذا قامَ مُسْرِعاً *** إِلَى وَقْتِ عِيسَى يَسْتَطِيلُ لَهُ الْعُمْرُ (3)

ص: 233

وَ إِنْ تَسْتَرِبْ فِيهِ لِطُولِ بَقَائِهِ *** أَجابَكَ إِدْرِيسُ وَ إِلْيَاسُ وَ الْخِضْرُ (1)

وَ مَكْثُ نَبِيِّ اللهِ نُوحٍ بِقَومِهِ *** كَذَا نَوْمُ أَهْلِ الْكَهْفِ نَصَّ بِهِ الذِّكْرُ (2)

ص: 234

وَ قَدْ وُجِدَ الدَّجَالُ فِي عَهْدِ أَحْمَدَ *** وَ لَمْ يَنْصَرِمْ مِنْهُ إِلى السَّاعَةِ الْعُمْرُ (1)

ص: 235

وَ قَدْ عَاشَ عوج أَلْفَ عَامٍ وَ فَوْقَهَا *** وَ لَوْلا عَصا مُوسَى لأَخَرَهُ الدَّهْرُ (1)

وَ مَنْ بَلَغَتْ أعمارُهُمْ فَوْقَ مِائَةٍ *** وَ ما بَلَغَتْ أَلْفاً فَلَيْسَ لَهُ حَصْرُ (2)

ص: 236

وَ ما أَسْعَدُ السَّردابَ فِي سُرَّ مَنْ رَأَى *** وَ أَسْعَدُ مِنْهُ مَكَةُ فَلَهَا الْبِشْرُ (1)

ص: 237

ص: 238

سَيَشرَقُ نُورُ اللهِ مِنْها فَلا تَقُل *** (لَهُ الْفَضْلُ عَنْ أَمُّ الْقُرَى وَ لَهُ الْفَخْرُ) (1)

فَإِنْ أَخَرَ اللهُ الظهور لِحِكْمَةٍ *** بِهِ سَبَقَتْ فِي عِلْمِهِ وَ لَهُ الأَمْرُ (2)

فَكَمْ مِحْنَةٍ لِلَّهِ بَيْنَ عِبادِهِ *** يُمَيَّزُ فيها فاجِرُ النّاسِ وَ البَرُّ (3)

ص: 239

و يَعْظُمُ أَجْرُ الصّابِرينَ لأنَّهُم *** أَقامُوا عَلَى مادُونَ مَوْطِئِهِ الْجَمْرُ (1)

وَ لَمْ يَمْتَحِنْهُمْ كَيْ يُحِيطَ بِعِلْمِهِمْ *** عَلَيْهِمْ تَساوَى عِنْدَهُ السِّرُّ وَ الْجَهْرُ (2)

وَ لكِنْ لِيَبْدُو عِنْدَهُمْ سُوءُ مَا اجْتَرَوا *** عَلَيْهِمْ فَلا يَبْقَى لاَثِمِهِمْ عُذْرٌ (3)

و إِنَّى لَأَرْجُو أَنْ يَجِينَ ظُهُورُهُ *** لِيَنْتَشِرَ الْمَعْرُوفُ فِي النَّاسِ وَ البِرُّ (4)

وَ يُحْيِي بِهِ قَطْرُ الْحَيَا مَيِّتَ الثَّرَى *** وَ يَمْطُرَها فَيْضُ النَّجِيعِ فَتَحْمَرُّ (5)

وَ يَظْهَرَ وَجْهُ الْأَرْضِ مِنْ كُلِّ مَأْثَمٍ *** وَ رِجْسٍ فلا يَبْقَى عَلَيْها دَمٌ هَدَرٌ (6)

ص: 240

وَ تَشْقَى بِهِ أَعْناقُ قَوْمٍ تَطَاوَلَتْ *** فَتَأْخُذُ مِنْها حَظّةها البيضُ والسَّمْرُ (1)

فَكَمْ مَنْ كِتابِيَّ عَلَى مُسْلِم عَلا *** وَ آخَرُ حَرْبِيّ بِهِ شَمَخَ الْكِبْرُ (2)

وَ خُذْهُ جَواباً شافِياً لَكَ كافياً *** مَعانِيهِ آيَاتٌ وَ أَلْفاظُهُ سِحْرُ (3)

وَ ما هُوَ إِنْ أَنْصَفْتَهُ قَوْلُ شَاعِرٍ *** وَلَكِنَّهُ عِقْدٌ تَحَلَّى بِهِ الشَّعْرُ (4)

وَ لَوْشِئتَ إحصاء الأدِلَّةِ كُلَّها *** عَلَيْكَ لَكَلَّ النَّظْمُ عَنْ ذاكَ وَ النَّثْرُ (5)

فَكُمْ قَدْ رَوَى أَصْحابُكُمْ مِنْ رِوايَةٍ *** هِيَ الصَّحْوُ لِلسَّكْرانِ وَ الشَّبهُ السُّكْر (6)

ص: 241

وَ فِي بَعْضِ ما أسْمَعْتُهُ لَكَ مُقْنِعٌ *** إذا لَمْ يَكُنْ فِي اذْنِ سامِعِهِ وَقْرٌ (1)

وَ إِنْ َعادَ إشكالٌ فَعُدْ َقائِلاً لَنا *** أيا عُلَمَاء الْعَصْرِ يَا مَنْ لَهُ خَيْرٌ (2)

4- التربة الحسينة.

5- حواشی عين الحياة در فقه

6- الدين و الاسلام.

7- سؤال و جواب عربی و فارسی در فقه.

8- السياسة الحسنية.

9- المراجعات الريحانية.

10- الميثاق العربي الوطني.

11- نقد کتاب ملوك العرب للرّيحاني

12- وجيزه الاحكام. (1)

جالب، چند بیتی از آن را در این جا یادآور می شویم: (1)

بِنَفْسِي بَعِيدُ الدّارِ قَرَّبَهُ الْفِكْرُ *** وَ أَدْناهُ مِنْ عُشَاقِهِ الشَّوقُ وَ الذِّكْرُ (2)

تَسَتَّرَ لَكِنْ قَدْ تَجَلَّى بِنُورِهِ *** فَلا حُجُبٌ تُخْفِيهِ عَنْهُمْ وَ لاسِتْرِ (3)

أَلا طُلْ وَإِن عَذَبْتَ يا لَيْل بَعْدَهُ *** فَمِنْ بَعْدِ طول الليل يُستذَبُ الفَجْرُ (4)

وَ أَقْصِرْ أَطَلْتَ اللَّوْمَ يا عاذِلِي بِهِ *** فَلا مِفْصَلَ إِلا عَلَى حُبِّهِ قَصْرٌ (5)

وَمَا الْحُبُّ إِلا السَّدْرَةُ الْمُنْتَهَى الَّتِي *** لَهُمْ مِنْ جَناها لُبُّهُ وَ لَكَ الْقِشْرُ (6)

ص: 244

حَبِيبِي بِكَ الْأَشْياءُ قامَتْ فَمَا الَّذِي *** يُقِيم عَلَى إِثْباتِكَ الْجاهِلِ الْغَمْرُ (1)

أَلا إِنَّ مَا اسْتَغْرَبْتَ مِنّا مَقَالةً *** بِهِ قالَ مِنْكُمْ مَعْشَرٌ مَالَهُمْ حَصْرُ (2)

وَ كُلُّهُم أَضْحَوا لَدَيْكُمْ أَئِمَةً *** عَنا لِعَلاهُمْ مَنْ حَوَى الْبَرُّ وَ الْبَحْرُ (3)

ص: 245

موثقَةً أَسْماؤُهُمْ فِي رِجالِكُمْ *** فَفِي كُلِّ سِفْرٍ مِنْ فَضائِلِهِمْ شَطرٌ (1)

وَ ما هُوَ مَسْحُونٌ فَتَحْسَبُ أَنَّهُ *** قَدِ اتَّخَذَ السَّرْدابَ بُرْجاً لَهُ الْبَدْرُ (2)

بَلَى هُوَ فِي الأَمْصَارِ عَادٍ وَ رائِحٌ *** يَخِيبُ بِهِ مِصْرُ وَ يَحْظَى به مِصْرٌ (3)

وَ ما شَرَفُ السَّرْدابِ إِلا لِأَنَّهُ *** غَدا لَهُم بَيْتاً بِهِ بُرْهَةً قَرُّوا (4)

وَ هُمْ فِي بُيُوتٍ رَبُّها أَذِنَ لَها *** لِتُرْفَعَ إجلالاً وَ يُتْلَى بها الذِّكْرُ (5)

قيا مُفْتَرِي هَذَا الْمَقالِ أَبِنْ لنا *** بِذلِكَ مَنْ ذا قَالَ فَلْتَنْشرِ السَّفْرَ (6)

ص: 246

أبا صالِحٍ خُذْهَا إِلَيْكَ خَرِيدَةً *** وَ لا يُرْتَجَى إِلا الْقَبُولُ لَها مَهْرٌ (1)

تُمَزِّقُ من أعداكَ كُلَّ مُمَزَّقٍ *** و يَمْرُقُ فِي أَكْبَادِهَا الْخَوْف و الذُّعْرُ (2)

و ذُخْراً لِيَوْم الْحَشْرِ أعْدَدْتُكُمْ بِها *** وَ لَمْ يَفْتَقِرْ عبدٌ وأَنتُمْ لَهُ الدُّخْرُ (3)

إذا اسْوَدَّ وَجْهِي بِالذُّنُوبِ فَإِنَّ لِى *** لَدَيْكُمْ بِها ما يُسْتَضاءُ بِهِ الْحَشْرُ (4)

ملقّب به امین، از مشاهیر علمای امامیه و مفاخر شیعه اثنا عشریّه، فقیهی عابد و زاهد، با ورع و با تقوی و محل وثوق عرب و عجم می باشد. در حدود سال (1383 ه-. ق) در دهستان شقرا از دهات جبل عامل متولد شد. صرف و نحو و منطق و علوم بلاغی و اصول خط و کتابت را از افاضل جبل عامل فرا گرفت. آن گاه در سال (1309 ه-. ق) به نجف رفت و بعد از تکمیل دروس سطح، در پای درس اساتیدی همچون آخوند خراسانی، شریعت اصفهانی، حاج آقا رضا همدانی، شیخ محمد طه نجف حاضر شد و رنج ها کشید و گنج ها برد. در سال (1319 ه-. ق) به دمشق مهاجرت کرد و در آن جا مقیم و حامل لوای شریعت و عهده دار حل و عقد امور مذهبی و مشغول تدریس و فتوی و مباحثه و مطالعه شد. او در آن جا دو مدرسهٔ محسنیه و یوسفیه را تأسیس کرد و تألیفات گرانقدری را از خود به یادگار گذاشت که برخی از آن ها بدین قرار است:

1- اعيان الشيعه.

2- المجالس السنية في مناقب و مصائب العترة النبويّة.

3- الدّر الثمين.

4- اساس الشريعة در فقه استدلالى

5- جزيلة المعاني في اصول الدين.

6- اقناع اللائم على اقامة المآتم.

7- شرح تبصرة المتعلمين.

8- الدرر المنتقاة.

9- لواعج الأشجان.

10- مفتاح الجنات.

ص: 248

11- الرحيق المختوم.

12- معادن الجواهر في علوم الأوائل والأواخر.

13- كشف الإرتياب.

14- الدروس الدينية.

15- الدر النضيد في رثاء الشهيد.

16- اصدق الاخبار في قصة الأخذ بالثأر.

17- تحفة الأحباب في آداب الطعام والشراب.

18- البحر الزخار في شرح احاديث الأئمة الاطهار.

19- سفينة الخائض.

20- ارجوزة فى علامات المجاز

21- صفوة الصفوة في علم النحو.

22- المنيف في علم التصريف.

23- دعبل الخزاعي

24- ابوفراس الحمداني.

25- رسالة فى الردّ على صاحب المنار. (1)

آیت الله سید محسن امین، علاوه بر جنبۀ علمی فوق العاده اش، ادیبی گرانقدر و شاعری توانا بود. او دارای دیوان شعری است و راجع به امام زمان - عجل الله تعالی فرجه - اشعار فراوانی دارد. یکی از قصاید ارزشمند او در این خصوص، قصيدة رائيّه او است که آن را در ردّ بر قصیده بغدادیه در 311 بیت سروده است و در این جا گزیده ای از آن قصیده را می آوریم:

ص: 249

أرقْتُ وَ ها جَتْنِي الْهُمُومُ كَأَنَّما *** عَلَى مَضْجَعِي مَدُّ القَتادِ أَوِ السِّدْرُ (1)

وَ ما أَرِقِي مِنْ فَقْدِ إِلْفٍ تَحَمَلَتْ *** بِهِ الضّامِراتُ الْقُودُ إِذْ قَوْمُهُ سَفْرٌ (2)

وَلا أَنَا مِمَّنْ يَمْلِكُ الْحُبُّ قَلْبَهُ *** لِغَانِيَةٍ مِنْ خَلْفِها التّيهُ وَ النَّفُر (3)

تُعِيرُ الظَّباءَ الْعِينَ جيداً و مُقْلَةً *** و يَفْضَحُ خُوطُ الْبانَةِ القَدُّ وَالخَضرُ (4)

ص: 251

فَوَجْنَتُها وَرْدٌ وَ قامَتُها قَنا *** وَ مَبْسَمُها بَرْقٌ وَ رِيقَتُها خَمْرٌ (1)

وَ طَلْعَتُها شَمْسٌ وَ صُبْحُ جَبِينِها *** و طُرَّتُها لَيْلٌ و غُرتُها بَدْرٌ (2)

وَ لكِنْ وَعَى سَمْعِي مقالة سائلٍ *** تَحَيَّرَ مِنْهُ اللُّبُّ وَاضْطَرَبَ الْفِكْرُ (3)

أَتَى سَائِلاً عَنْ مَوْلِدِ الْقَائِمِ الَّذِي *** تَنازَعَ فِيهِ النّاسُ وَالْتَبَسَ الأَمْرُ (4)

فَمَنْ قَائِلٌ فِي الْقِشْرِ لُبُّ وُجُودِهِ *** وَ مَنْ قَائِلٌ قَدْ نُضَّ عَنْ لُبِّهِ الْقِشْرُ (5)

وَ ما مِنْهُم إِلّا مُقِرٌ بِأَنَّهُ *** غَداً يَمْتَلِي مِنْ عَدْلِهِ الْبَرُّ وَ الْبَحْرُ (6)

فَقُمْتُ مُجيباً قائلاً قَوْلَ مُنْصِفٍ *** وَ قَدْ بانَ لِي مِنْ أَمْرِه الحُلوُ والمُرُّ (7)

ص: 252

زَعَمْتَ بِمَحْضِ الْقَوْلِ قُبْحَ اخْتِفَائِهِ *** وَ قَدْ فَشَيَا فِي الْعالَمِ الظُّلْمُ وَ الْغَدْرُ (1)

إذا جازَ عِنْدَ الظُّلْم تَأخِيرُ خَلْقِهِ *** فَقَدْ جازَ بَعْدَ الْخَلْقِ فِي حَقِّهِ السِّتْرُ (2)

وَ أَنْكَرْتَ أَنْ يَخْفَى بِأَمْرِ مِنَ الَّذِي *** قَدِ اسْتَوَيَا فِي عِلْمِهِ السِّرُّ وَ الْجَهْرُ (3)

وَ قُلْتَ إِذَنْ رَبُّ الْبَرِيَّةِ عاجِزٌ *** عَنِ النَّصْرِ كَلاّ لَيْسَ يُعْجِزُهُ النَّصْرُ (4)

فَقُلْ لِيَ يَوْمَ الشَّعْبِ وَالْغَارِ عَنْ رِضًى *** مِنَ اللهِ سِتْرُ الْمُصْطَفَى أَمْ بهِ قَهرٌ (5)

ص: 253

أكانَ إلهُ الْعَرْشِ إذ ذاك عاجزاً *** عَنِ النَّصْرِ والتأييد هذا هُوَ الْكُفْرُ (1)

إذا كانَ يَمْحُو كُلَّ ماهُوَ قادِرٌ *** عَلَيْهِ مَنْ الْمَكْرُوهِ لَمْ يُوجَدِ الشَّرُّ (2)

وَلِمْ لا يَكُونُ الله شاءَ اخْتِفَاءَهُ *** وَ لَا قُبْحَ فِيهِ عِنْدَ مَنْ دِينُهُ الْجَبْرُ (3)

تَدِينُ بِأَنَّ اللهَ لَيْسَتْ مَنُّوطَةً *** بِمَصْلَحَةٍ أفْعَالُهُ إِذْ هُوَ الْفَقْرِ (4)

وَ تَسْأَلُهُ عَنْ أَمْرِهِ لِوَلِيِّهِ *** لَعَمْرُ أَبِي هَذا التَّناقُضُ وَ الْهَجْرُ (5)

ص: 254

وَ مَنْ ذَا الَّذِي أَمْسَى بِكُلِّ مَصالِح ال *** أُمُورِ مُحِيطاً غَيْرُ رَبِّ لَهُ الأَمْرُ (1)

وَ لا يُسْأَلُ الرَّحْمَنُ عَنْ فِعْلِهِ وَ لا *** يُحِيطُ بِما فِي عِلْمِهِ أَبَداً فِكْرٌ (2)

2- الرحلة المدرسية.

3- انوار الهدى.

4- فضائح الهدى.

5- الهدى إلى دين الصمطفي

6- البلاغ المبين.

7- العقود المفصله.

8- التوحيد و التثليت.

9- أعاجيب الاكاذيب.

10- ابطال فتوى الوهابيين بهدم قبور البقيع.

11- أجوبة المسائل البغداديه و الحلّيه و التبريزيه.

12- داعي الإسلام وداعى النصارى.

13- المصابيح في ردّ مفتريات القادياينين.

14- الرّد على جرجيس سائل و هاشم العربي.

15- الرّد على تعليم العلماء.

16- الرّد على ينابيع الكلام لبعض المسيحيين.

17- الشهاب.

19- كتاب الاحتجاج.

20- حاشية على مكاسب الشيخ الانصاري. (1)

آیت الله بلاغی علاوه بر منزلت و مکانت علمی و فقهی و الایش، ادیبی فرزانه و

ص: 256

شاعری توانا بود و اشعار فراوانی را از خود به یادگار گذاشته است که بیشتر آن ها در مدح و رثای اهل بیت عصمت و طهارت - عليهم السّلام - است. او راجع به امام زمان - سلام الله عليه - اشعار فراوانی دارد. یکی از قصاید زیبای وی در این خصوص، قصيدة رائيّه او است که در 112 بیت در ردّ بر قصيده بغدادیّه سروده است. ما در این جا، متن کامل این قصیده را ذکر می کنیم:

تَحِنُّ إِذا ذَكَرْتَها بِدِيارِهِمْ *** حَنِينَ مَشُوقٍ هَاجَ لَوْعَتَهُ الذِّكْرُ (1)

وَ شِمْلالةٍ أَعْدَيْتُها بصبابِتَي *** إذا هاجَها شَوقُ الدِّيارِ فَلانُكرٌ (2)

أَرُوحُ وَ قَلْبِي لِلَّواعِج وَ الْجَوَى *** مُباحٌ وَأَجْفانِي عَلَيْهَا الْكَرَى حِجْرٌ (3)

و أَحمِلُ أوزارَ الغَرامِ وَ إنَّهُ *** غَرامٌ بِهِ يَنْحَطُّ عَنْ كَاهِلِي الْوِزْرُ (4)

وَ كَمْ لَذَّ لِي خَلْعُ الْعِذَارِ وَ إِنْ يَكُنْ *** بِحُبِّيَ آلَ الْمُصْطَفَى فَهْوَ لِى عُذْرٌ (5)

عَلِقْتُ بِهِمْ طِفْلاً فَكَانَتْ تَمائِمِي *** مَوَدَّتَهُم لاما يُقَلِّدُهُ النَّحْرُ (6)

و مازَجَ دَرِّي حُبَّهُمْ يَوْمَ سَاغَ لِي *** وَ لَولا مِزاجُ الْحُبّ ما ساغَ لِي دَرٌّ (7)

نَعِمْتُ بِحُبِّهِمْ وَ لكِنْ بَلِيَّتِي *** بَيْنِهِم وَ الْبَيْنُ مَطْعَمُهُ مُرٌّّ (8)

ص: 258

و نائِينَ تُدْنِيهِمْ إِليَّ صَبابَتِي *** فَعَنْ ناظِرِي غابُوا وَ فِي خاطِرِي قَرُّوا (1)

فَمِنْ نازحٍ قَدْ غَيَّبَ الرَّمْسُ شَخْصَهُ *** وَ مِنْ عَائِبِ قَدَ حالَ مِنْ دُونِهِ السِّتْرُ (2)

أطالَ زَمَانُ الْبَيْنِ وَالصَّبْرُ خَانَنِي *** وَ ما يَصْنَعُ الْوَلْهَانُ إِنْ خانَهُ الصَّبْرُ

إِلامَ وَكَمْ تَنْكِي بِقَلْبِي جَراحَةٌ *** مِن البَيْن لأيأْتِي عَلَى قَعْرِها سَبْرٌ (3)

فَكَمْ سَائِلٍ عَنْهُ يَسِيلُ مَدامِعِي *** بِتَذْ كارِهِ وَكْفاً كَما يَكِفُ الْقَطْرُ (4)

فَيا سائِلاً سَمْعاً لآيَةِ مُعْجِزٍ *** بآياتِهِ لا ما يُزَخْرِفُهُ الشَّعْرُ (5)

إِذا رُضْتَ صَعْبَ الْفِكْرِ تَهْدِي فَقَدْ كَبا *** لَعَا لَكَ فِي دَحْضِ العِثَارِ بِكَ الفِكْرُ (6)

فَمَا الحِجْرُ في التَّقْلِيدِ إِلَّا حِجَارَةٌ *** وَلَيْسَ بِغَيْرِ الجِدِّ يَصْفُو لَكَ الحِجْرُ (7)

لتُدْركَ فيه الحُسْنَ وَالقُبْحَ مثْلَمَا *** يُحَسُّ بِحِسِّ الذّائِقِ الحُلْوَ وَالمُرُّ

فَإِنْ قُلْتَ بِالعَدْلِ الَّذِي قَالَ ذُو النَّهَى *** بِهِ وَلَهُ يَهْدِي بِمُحْكَمِهِ الذِّكْرُ (8)

وَ دَستَ بتَنْزِيه الإِلَهِ وَأَنَّهُ *** غَنِيُّ فَلَا يُلْجِيْه في فِعلِهِ فَقْرٌ (9)

ص: 259

وَ أَقْرَرْتَ لِلَّهِ اللَّطِيفِ بِأَنَّهُ *** يَتُوبُ أُصُولَ الدِّين مَنْ وَ هْمُهُ كَسْرُ (1)

وَ أَوْجَبْتَ بِاللطَّفِ الإمامَ وَ أَنَّهُ *** بِهِ مِنْ عُصاةِ الْخَلْقِ يَنْقَطِعُ الْعُذْرُ (2)

و عايَنْتَ فِيمَنْ ماتَ فَهُوَ لِذِي الْحِجَى *** شِفَاءٌ إِذَا أَعْيَی بِأَدْوَانِهِ الصَّدْرُ (3)

وَ فِي خَبَرِ الثَّقْلَيْنِ هَادٍ إِلَى الَّذِي *** تَنازَعَ فِيهِ النّاسُ وَالْتَبَسَ الأَمْرُ

إذا قالَ خَيْرُ الرُّسْل لَنْ يَتَفَرَّقا *** فَكَيْفَ إِذَنْ يَخْلُو مِنَ الْعِتْرَةِ الْعَصْرُ

وَ ما إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِتَيْنِكَ إِنَّهُمْ *** هُمْ السَّادَةُ الْهادُونَ وَ الْقادَةُ الْغُرُّ (4)

وَ لَمَّا انْطَوَى عَصْرُ الْخِلافَةِ وَ انْتَهَى *** وَلَفَّ بِساطُ الْعَدْلِ وَ ابْتَدَأَ الشَّرُّ

وَ زادَ يَزيدُ الدِّينَ نَقْصاً وَ بَعْدَهُ *** دَهَى بِالْوَلِيدِ الْقِرْدَ أمّ الهُدَى عقرٌ (5)

تَنادَى لإحْياءِ الْهُدَى عِتْرَةُ الْهُدَى *** فَما عاقَهُمْ قَتْلٌ وَلا هالَهُمْ ضَرُّ (6)

وَ كَمْ بَدَلُّوا فِي الْوَعْظِ وَالزَّجْرِ جُهْدَهُمْ *** وَلَمْ يُجْدِ بَالْغاوِينَ وَعْظٌ و لا زَجرٌ (7)

وَكَمْ نَدَبُوا لِلّهِ سِرّاً وَ جَهْرَةَ *** وَ قَدْ خَلَصا مِنْهُمْ لَهُ السِّرُّ وَ الْجَهْرُ

إلَى أَنْ تَفانَوا كابراً بَعْدَ كَابِرٍ *** وَ ما دَوْلَةٌ إِلَّا وَ فِيها لَهُمْ وِتْرٌ (8)

وَ لَا مِثْلَ يَوْمِ الطَّفِّ يَومَ فَجِيعَةٍ *** لِذِكْراهُ فِي الأيّام يَنْقَصِمُ الظُّهرُ (9)

ص: 260

يُذِيبُ سُوَيدَا الْقَلْبِ حُزْناً فَعَاذِرٌ *** إذا سَفَحَتْ مِنْ ذَوبِهَا الأدْمعُ الحُمرُ (1)

وَ مُذْ أَعْذَرُوا بِالنَّصْحَ فِي اللهِ وَ الدُّعا *** إِلَيْهِ وَ آذانُ الْوَرَى صَکَّّها وَقْرٌ (2)

وَ شَاءَ إِلهُ الْعَرْشِ أَنْ يَعْضُدَ الْهُدَى *** وَ يَظْهَرُ مِنْ مَكْنُونِ أَسْمائِهِ السِّرُّ

تَأَلَّبَ أَحْزَابُ الضَّلالِ لِقَتْلِهِ *** عَصائِبُ يُغْرِيها بِهِ الْبَغْى وَ الْغَدْرُ (3)

وَ هَمُّوا بِهِ خَبْطاً كَمُوسَى وَ جَدِّهِ الْ- *** خَليل فَأَضْحَى رِبْحُ هَمِّهِمُ الخُسْرُ

فَأَغْشاهُم عَنْهُ وَ غَشَاهُ نُورَهُ *** وَ كان بِما هَمُّوا لِجِدِّهِمُ الْعَثْرُ

وَ قامَ لِخَمْسٍ بِالإِمَامَةِ آيَةً *** كَعِيسَى وَ يَحْيَى آيةً وَ لَهُ الْفَخْرُ (4)

إِذا أَمَّ مَعْصُومٌ مِنَ الآلِ زاخِرٌ *** مِنَ العِلْم لاساجِي العُبابِ ولا نَزرٌ (5)

وَ کان کَداودٍ فَسَلْ هيثمَكُمْ *** أهَلْ بَعْدَ هَذا فِي إِمَامَتِهِ نُكْرٌ

وَ غاب بِأَمْرِ اللهِ لِلأَجَلِ الَّذِي *** يَراهُ لَهُ في عِلْمِهِ وَ لَهُ الأمْرُ

وَأَوْعَدَهُ أَنْ يُحْيِيَ الدِّينَ سَيْفُهُ *** وَ فِيه لِدِينِ الْمُصْطَفَى يُدْرَكُ الوِتْرُ

وَ يَخْدِمُهُ الأمْلاكُ جُنْداً وَ أَنَّهُ *** يُشَدُّ لَهُ بِالرُّوحِ فِي مُلْكِهِ أَزْرٌ (6)

وَ أَنَّ جَمِيعَ الأَرْضِ تَرجِعُ مِلكَهُ *** وَ يَمْلأها قِسْطاً وَ يَرْتَفِعُ الْمَكْرُ

فَأَيْقَنَ أَنَّ الْوَعْدَ حَقٌّ وَ أَنَّهُ *** إلَى وَقْتِ عِيسَى يَسْتَطِيلُ لَهُ الْعُمْرُ

ص: 261

فَسُلَّمَ تَفْوِيضاً إِلَى اللهِ صَابِرا *** وَ عَنْ أَمْرِهِ مِنْهُ النُّهُوضُ أَوِ الصَّبْرُ (1)

وَ لَمْ يَكُ مِنْ خَوْفِ الأُذاةِ اخْتِفَاؤُهُ *** وَ لكِنْ بِأَمْرِ اللهِ خِيرَ لَهُ السِّتْرُ

وَ حاشاهُ مِنْ جُبْن وَ لكِنْ هُوَ الَّذِي *** غَدا يَخْتَشِيهِ مَنْ حَوَى الْبَرُّ وَ الْبَحْرُ (2)

أَكُلَّ اخْتِفاءِ خِلْتَ مِنْ خِيفَةِ الأَذَى *** فَرُبَّ اخْتِفاءٍ فِيهِ يَسْتَنْزِلُ النَّصْرُ

وَ كُلَّ فِرارٍ خِلْتَ جُبْناً فَرُبَّما *** يَفِرُّ أَخُو بَأْسٍ لِيُمْكِنَهُ الْكَرُّ (3)

فَكَمْ قَدْ تَمادَتْ لِلنَّبِيِّينَ غَيْبَةٌ *** عَلَى مَوْعِدٍ فِيهَا إِلَى رَبِّهِم فَرُّوا

وَإِنَّ بِيَوْمِ الْغارِ وَ الشَّعْبِ قَبْلَهُ *** غِناءً كَما يُغَنِي عَنِ الْخَبَرِ الْخُبْرُ

وَ لَمْ أَدْرِ لِمْ أَنْكَرْتَ كَوْنَ اخْتِفَائِهِ *** بِأَمْرِ الَّذِي يَعْنِي بِحِكْمَتِهِ الْفِكْرُ (4)

أَتَحْصُرُ أَمْرَ اللهِ فِي الْعَجْزِ أَمْ لِذِي *** إقامَةِ ما لَفَّقْتَ أَقْعَدَكَ الْحَصْرُ (5)

فَذَلِكَ أَدْهَى الدّاهِياتِ وَ لَمْ يَقُلْ *** بِهِ أَحَدٌ إِلّا أَخُو السَّفَهِ الْغَمْرُ (6)

وَ دُونَكَ أَمْرُ الأَنْبِياءِ وَ ما لَقُوا *** فَفِيهِ لِذِي عَيْنَيْنِ يَتَّضِحُ الأَمْرُ

فَمِنْهُمْ فَرِيقٌ قَدْ سَقَاهُمْ حِمامُهُمْ *** بكأس الهوانِ القتل والذبح و النَّشرُ (7)

أَيَعْجِزُ رَبُّ الْخَلْقِ عَنْ نَصْرِ حِزْبِهِ *** عَلَى غَيْرِهِمْ كَلاَ فَهذا هُوَ الْكُفْرُ

ص: 262

وَكَمْ مُخْتَفٍ بَيْنَ الشَّعَابِ وَ هَارِبٍ *** إلَى اللهِ فِي الأَجْبَالِ يَأْلَفَهُ النَّسْرُ (1)

فَهَلاً بَدَى بَيْنَ الْوَرَى مُتَحَمّلاً *** مَشَقَّةَ نُصْح الْخَلْقِ مَنْ دَأَبُهُ الصَّبْرُ (2)

وَإِنْ كُنْتَ فِي رَيْبٍ لِطُولِ بَقائِهِ *** فَهَلْ رابَك الدَّجَّالُ وَ الصّالِحُ الخِضْرُ (3)

أَيَرْضَى لَبِيبٌ أَنْ يُعَمِّرَ كَافِرٌ *** وَ يَأْبَاهُ فِي باقٍ لِيُمْحَى بِهِ الْكُفْرُ

وَ دُونَكَ أَنْباءُ النَّبِيِّ بِهِ تَزِدْ *** بِأَحادِها خُبْراً وَ اَحادُها كُثرٌ

فَكَمْ فِي يَنابِيعِ الْمَوَدَّةِ مَنْهَلٌ *** نَمِيرٌ بِهِ يَشْفِي لِوارِدِهِ الصَّدْرُ (4)

وَ فِي غَيرْهِ كَمْ مِنْ حَدِيثٍ مُسَلْسَلٍ *** بِهِ يَفْطَنُ السّاهِي وَ يَسْتَبْصِرُ الْغُرُّ (5)

و مِنْ بَيْنِ أَسْفَارِ التَّوارِيخ عِنْدَكُمْ *** يُؤَلَّفَ فِي تاريخ مَوْلِدِهِ سِفْرٌ (6)

وَ كَمْ قالَ مِنْ أَعْلامِكُمْ مِثْلَ قَوْلِنا *** بِهِ عارِفٌ بَحْرٌ وَ ذُو خُبْرَةٍ حِبْرٌ (7)

فَكَمْ فِي يَواقِيتِ الْبَيَان كِفَايَةٌ *** يُقَلَّدُ مِنْ فَصْلَ الْخِطَابِ بِهَا النَّحْرُ

وَ ذِي رَوْضَةُ الأحْبَابِ فِيها مَطالِبُ السُّ *** ؤلِ وَ فِى كُلِّ الفُصُولِ لَها نَشْرُ

مَناقِبُ آلِ الْمُصْطَفَى لِشَواهِدِ النُّ *** بُوَّةِ فِيها وَ هِيَ تَذْكِرَةٌ ذِكْرُ

وذا الشَّيْخُ أَضْحَى فِي فُتوحاتِهِ لَهُ *** عَلَى كُلِّ تاريخٍ بتاريخِهِ قَصْرُ

وَ لاحَ بِمِرْقاةِ الْهِدَايَةِ فِي الْمُكا *** شَفاتِ لَدَى مِرْاَةِ أَسْرارِهِ السِّرُّ (8)

ص: 263

وَ لِلْحَسَنِ الشَّيْخ الْعِرَاقِيِّ قِصَّةٌ *** بِسَبْع لَيالِيها لَهُ ارْتَفَعَ السِّتْرُ

وَ صَدَّقَةَ الْخَوَاصُ فِيما يَقُولُهُ *** وَ كُلٌّ لَدَيكُم عارِفٌ ثِقَةٌ بَرٌّ

وَ ما أَسْعَدَ السَّرْدابَ حَظِّاً وَ لا تَقُلْ *** لَهُ الْفَضْلُ عَنْ أُمِّ القُرَى وَ لَهُ الْفَخْرُ (1)

لَئِنْ غَابَ فِي السَّردابِ يَوْماً فَإِنَّما *** عَلَى النَّاسِ مِنْ أُمُّ الْقُرَى يَطْلَعُ الْبَدْرُ

وَ لَمْ يَتَّخِذْهُ الْبَدْرُ بُرْجاً وَ إِنَّما *** غَدا أُفقاً مِنْ خَطِِّهِ يُضْرَبُ السِّترُ (2)

وَ هَاهُوَ بَيْنَ النَّاسِ كَالشَّمْسِ ضَمَّها *** سَحابٌ وَ مِنْها يَشْرَقُ الْبَرُّ وَ الْبَحْرُ

بِهِ تُدْفَعُ الجُلَّى وَ يُسْتَنْزَلُ الحَيا *** وَ تُسْتَنْبَتُ الْغَبْرُ وَ يُسْتَكشَفُ الضَّرُ (3)

وَ لا عَجَبَ إِنْ كان فِي كُلِّ حِجَةٍ *** يُحَجُّ وَ فِيهِ يَسْعَدُ النَّحْرُ وَ النَّفْرُ (4)

وَ يَعْرفُهُ البَيْتُ الحَرامُ وَ رُكْنُهُ *** وَ زَمْزَمُ وَ الأَستارُ وَالْخَيْفُ وَ الْحِجرُ

وَ لكِنَّهُ عَنْ أَعْيُنِ النَّاسِ غَائِبٌ *** كَما عَابَ بَيْنَ النَّاسِ إِلياسُ وَالْخِضْرُ

وَ قَوْلُكَ هذَا الْوَقْتُ داع لِمِثْلِهِ *** فِفِيهِ تَوالَى الظُّلْمُ وَ انْتَشَرَ الشَّرُّ

يَعِيبُكَ فِيهِ السَامِعُونَ فَإِنَّهُ *** لَعَمْرِيَ قَوْلٌ عَن معايبَ يَفْتَرُّ (5)

فَما أَنْتَ وَ الدّاعِى فَدَعْهُ مُسَلَّماً *** لَعِلْمٍ عَلِيمٍ عَنْهُ لا يَعْزُبُ الدَّرُّ (6)

وَ قَدْ جَاءَ فِي الآثارِ أَنَّ ظُهُورَهُ *** يَكُونُ إذا ما جاءَ بِالْمَحَبِ الدَّهْرُ

وَ يَعْرُوا أُناساً قد تمادوا بِغَيْهِمْ *** مِنَ الْقَذْفِ بَعْدَ الْمَسْخِ وَ النَّسْفِ مَا يَغْرُو (7)

ص: 264

وَ تَغْدُوا الْوَرَى إِذكَّانَ يَقْتادُها الْعَمَى *** وَ يَحْمِلُها مِنْ جَهْلِهَا الْمَرْكَبُ الْوَعْرُ

حَيارَى بِلا دِينِ وَ ذُوالدِّین قابضٌ *** عَلَى دِينِهِ ضِعْفاً كَما يُقْبَضُ الْجَمْرُ (1)

وَ كَيْفَ وَ هذَا الدِّينُ يَزْهَرُ رَوْضُهُ *** وَ يَنْفَحُ مِنْ حافاتِ زاهِره النَّشْرُ (2)

وَ هَذِهِ ثُغُورُ الْمُسْلِمِينَ مَنِيعَةٌ *** بِكُلِّ رِباطٍ فِيهِ يَبْتَسِمُ الثّغْرُ (3)

وَ ذِي رايَةُ التَّوْحِيدِ يَخْفِقُ ظِلُّها *** فَيُنْكَصُ رُعْباً دُونَهَا الشَّركُ و الْكُفْرُ (4)

وَ هاهُمْ مُلوكُ الْمُسْلِمِينَ وَ عَدْلُهُمْ *** وَ ذِي عُلَماءُ الأُمَّةِ الأَنْجُمُ الزُّهْرُ

فَدَعْ عَنْكَ وَهْماً تُهْتَ فِي ظُلُماتِهِ *** وَ لا يَرتَضِيهِ الْعَبْدُ كَلاً وَ لاَ الْحُرُّ (5)

وَ إِنْ شِئْتَ تَقْرِيبَ الْمَدَى فَلَرُبَّما *** يَكِلُّ بِمَيدانِ الْجِيادِ بِكَ الْفِكْرُ (6)

فَمُذْ قادَنا هادِي الدَّلِيلِ بِما قَضَى *** بِهِ الْعَقْلُ وَالنَّقْلُ الْيَقِينانِ وَ الذِّكْرُ (7)

إلَى عِصْمَةِ الْهادِينَ آلِ مُحَمَّدٍ *** وَ إِنَّهُمْ فِي عَصْرِهُمْ لَهُمُ الأَمْرُ

وَ قَدْ جَاءَ فِي الآثارِ عَنْ كُلَّ وَاحِدٍ *** أَحادِيثُ يَعْيَى مِنْ تَواتُرِهَا الْحَصْرُ (8)

تُعَرِّفُنا ابْنَ الْعَسْكَرِيَّ وَ إِنَّهُ *** هُوَ الْقائِمُ الْمَهْدِيُّ وَ الْواتِرُ الوترُ

تَبِعْنا هُدَى الْهَادِينَ فَأَبْلَغَنَا الْمَدَى *** بِنُورِ الْهُدَى وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَالشُّكْرُ

ص: 265

حاکم نباشد؛ حجّت خود را از مردمان مخفی کرد تا در موقع مناسب به فرمان او ظاهر شود و با نابودی کامل ستمگران و ایجاد حکومت الهی، سراسر عالم را سرشار از عدل و داد کند، بنابر این، پنهان شدن او از انظار دیگران، از روی ترس نبوده؛ همچنان که پنهان شدن پیامبر گرامی اسلام - صلّی الله عليه و آله - در غار حراء و شعب ابی طالب و مخفی شدن برخی دیگر از پیامبران الهی در دل کوه ها و درّه ها از روی ترس نبوده است است. پس از بیان این مطالب، ناظم برای اثبات امکان طول عمر آن حضرت، نمونه هایی از کسانی را که عمر طولانی داشته اند، ذکر می کند. آن گاه به تعدادی از علمای بزرگ اهل سنّت که در مورد حجّة بن الحسن العسکری کتاب نوشته اند و یا این که در کتاب ها بشان از آن حضرت سخن گفته اند، اشاره می کند و بعد از آن، به قضیه سرداب پاسخ می دهد و در خاتمه، در پاسخ به شبهة مستشکل که گفته بود؛ چرا امام ظهور نمی کند با آن که ظلم و ستم عالم را فرا گرفته است؛ می گوید: أوّلاً شما را چه به این حرف ها که برای خداوند تکلیف مشخص می کنید ؟ آن خدایی که هیچ چیز از او پوشیده نیست؛ هرگاه صلاح بداند؛ فرمان ظهور را صادر خواهد کرد و ثانیاً: آن گونه که در روایات آمده، هنوز ظلم و ستم عالم را فرا نگرفته است. چون در روایات آمده است که قبل از ظهور امام زمان آن چنان ظلم و فساد عالم را فرا خواهد گرفت که نگهداری دین همچون نگه داشتن پاره آتش در قبضه خواهد بود (1) و پر واضح است که هم اکنون، نگه داری دین تا

ص: 267

این اندازه مشکل نیست.

الحسن العسکری علیه السلام می باشد.

اما نقاط افتراق در اشعار این دو دوره فراوان است که ذیلاً به برخی از آن ها اشاره می شود.

1- اشعار قبل از ولادت نسبت به اشعار بعد از ولادت، بسیار اندک است و غالباً این اشعار به صورت ابیاتی پراکنده، در لابلای قصایدی که در فضیلت و مناقب اهل بیت عصمت و طهارت - صلوات الله عليهم اجمعین - سروده شده، دیده می شود؛ اما بعد از ولادت با سعادت حضرت مهدی - سلام الله عليه - قصايد طولانی بیشماری در خصوص آن امام همام سروده شده که بعضی از این قصاید، از سیصد بیت هم متجاوز است و همان گونه که در فصل سوم اشاره شد؛ در این دوره شاعرانی دیده می شوند که در این زمینه دیوان مستقل شعر تألیف نموده اند.

شاید علت این باشد که با توجه به اینکه آگاهی و اطلاع سرایندگان پیش از ولادت براساس توصیفات پیامبر گرامی اسلامی و ائمه اهل بیت عصمت و طهارت - صلوات الله عليهم اجمعين - از وجود مبارک حضرت مهدی بوده و در گفتار آن پیشوایان معصوم هم همۀ ابعاد وجودی حضرت بیان نشده؛ لذا تنها سرایندگانی که رابطه معنوی خاصی با اهل بیت داشته اند، در اشعار خویش توصیفی هرچند اندک از وجود شریف آن حضرت نموده اند لیکن برای سرایندگان بعد از ولادت، با توجه به میلاد با سعادت بقیة الله الاعظم و مشاهده وجود شریف آن بزرگوار توسط برخی از شیعیان و آشنایی آنان با خصوصیات جسمی و معنوی حضرت و نیز با عنایت به طولانی شدن مدت زمان غیبت کبری و بروز شعرای برجسته شیعی و محقق شدن برخی از آثار و علائم عامه ظهور و نیز با توجه به رفتار شیعیان در زمان غیبت، زمینه های مناسب برای انشاد قصاید طولانی فراهم می شود.

2- اشعار قبل از ولادت، از ارزش تاریخی بسیار خوبی برخوردار است و سندی

ص: 269

گویا بر عقاید حقه شیعه دربارۀ منجی عالم بشریت حضرت مهدی - سلام الله علیه - می باشد؛ زیرا در بسیاری از این اشعار، به سخنان گهربار رسول گرامی اسلام که دربارۀ امامت ائمه دوازده گانه شیعه فرموده، اشاره شده است و در حقیقت، پشتوانه این اشعار احادیث مستند نبوی است. و آن چه بر ارزش آن می افزاید، تحقق برخی از پیشگویی هایی است که در این اشعار آمده؛ زیرا تحقق برخی از این پیشگوئی ها، می تواند مؤیدی باشد بر این که سایر پیشگویی هایی که از قول پیامبر - صلى الله عليه و آله - در این اشعار آمده، در آینده تحقق خواهد یافت.

3- موضوعات اشعار بعد از ولادت، بسیار متنوع و گوناگون است؛ اما موضوعات اشعار قبل از ولادت، بسیار محدود و اندک است. انشاءالله دربارهٔ موضوعات اشعار سروده شده پیرامون امام زمان عجل الله تعالى فرجه - در فصل چهارم به تفصیل سخن خواهیم گفت.

4- در میان قصاید فراوانی که بعد از ولادت حضرت مهدی - سلام الله عليه - سروده شده، قصاید بسیاری دیده می شود که از حیث فصاحت و بلاغت و بطور کلی از جهات ادبی نسبت به اشعار قبل از ولادت برتری دارند؛ همچون قصیده وسيلة الفوز والأمان في مدح صاحب الزمان شیخ بهائی و قصیدهٔ صاحبیه سیدرضا هندی و ده ها قصیده دیگر. در میان اشعار قبل از ولادت هم اگرچه ابیات فصیح و بلیغ و زیبایی دیده می شود ولی مقدار آن اندک است و به طور کلی بیشتر اشعار این دوره، از حيث ادبی ارزش چندانی ندارند.

5- فریاد انتظار در اشعار بعد از ولادت فراوان به گوش می رسد و شاعران اهل بیت عصمت و طهارت - عليهم السّلام - از ستم هایی که دشمنان خدا نسبت به خاندان پاک پیامبر و پیروان با وفای آنان در طول تاریخ روا داشته اند، به پیشگاه آن حضرت زبان به شکوه و شکایت گشوده اند و بی صبرانه در انتظار فرج آن منجی

ص: 270

عالم بشریت نشسته اند و آن چه بیش از هر چیز دیگر در این گونه اشعار به تصویر کشیده شده، واقعهٔ جانسوز کربلا است. واقعه ای که تصوّر آن آتش به دل ها می زند و تاب و قرار را از هر انسان آزاده و دارای احساس می گیرد؛ اما در اشعار قبل از ولادت، به این امر کمتر توجه شده است.

ص: 271

ص: 272

22- جواهر البلاغه، ص 398 و 399

23- جامع الدروس العربيه، ج 3، ص 156.

24- الرحمن / 10

25- فرهنگ لاروس.

26- همان مأخذ.

27- فرهنگ لغات قرآن، ج 1، ص 483

28 - المعجم المفصل في الاملاء، ص 81.

29- فرهنگ لاروس.

30- همان مأخذ.

31- همان مأخذ

32- فرهنگ لغات قرآن، ج 2، ص 678.

33- الرحمن / 27

34- تفسير الميزان، ج 19، ص 101.

35- مجمع البحرين، ج 3، ص 378.

36- فرهنگ لاروس.

37- یونس / 105.

38- نجم الثاقب، ص 72

39- الامام المهدى من المهد إلى الظهور، ص 355.

40- همان مأخذ، ص 356.

41- فرهنگ معین، ج 1، ص 430.

42- فرهنگ لاروس.

43- الامام المهدي من المهد إلى الظهور، ص 111 و 112.

ص: 274

44- المبادى العربيه، ج 4، ص 39.

45- فرهنگ لغات قرآن، ج 1، ص 669.

46- مائدة / 76

47- انعام / 112.

48- فرهنگ لاروس.

49- اعلام المنجد

50- فرهنگ لغات قرآن، ج 1، ص 356.

51- شعراء / 63.

52- فرهنگ لغات قرآن، ج 2، ص 439.

53- قصص / 5.

54- خورشید مغرب، ص 142.

55- فرهنگ لغات قرآن، ج 1، ص 306.

56- مبادی العربیه، ج 4، ص 340.

57- فرهنگ لاروس، مادۀ ابجد و جُمّل.

58- منتهی الآمال، ج 2، ص 469.

59- دهر / 3

60- معارف اسلامی 2، ص 95.

61- قمر / 46.

62- معارف اسلامی 2، ص 95 و 96.

63- دانشمندان عامه و مهدی موعود، ص 68.

64- کشف الظنون، ج 4، ص 4، ص 386.

65- الامام المهدى من المهد إلى الظهور، ص 233 - 239.

ص: 275

66- علم الحديث و دراية الحديث، ص 71.

67- جمعه / 5

68- معارف اسلامی 2، ص 112 - 114.

69- فرهنگ لغات قرآن، ج 1، ص 52.

70- طه / 31.

71- الامام المهدى من المهد إلى الظهور، ص 554.

72- همان مأخذ، ص 552 و 553.

73- عنكبوت / 14.

74- الامام المهدى من المهد إلى الظهور، ص 343 و 344.

75- یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، ص 183 - 186.

76- شعراء الغري، پانوشت، ج 4، ص 103.

77- مصلح جهانی و مهدی موعود از دیدگاه اهل سنت، ص 16 - 20.

78- فرهنگ معین، ج 1، ص 1347.

79- نجم / 13 - 15

80- فرهنگ معین، ج 4، ص 4724.

81- بحارالانوار، ج 52، 124

ص: 276

ص: 278

2- بشارت به ظهور آن حضرت پس از یک غیبت طولانی. (1)

3- ابراز امیدواری به آینده ای درخشان همراه با برقراری حکومت عدل جهانی حضرت مهدی (علیه السلام). (2)

اما در اشعاری که بعد از ولادت آن حضرت سروده شده؛ علاوه بر سه موضوع فوق، موضوعات بیشمار دیگری نیز مطرح شده است؛ از قبیل: مدح، وصف شمایل و خصال آن حضرت؛ (3) ولادت و نسب آن حضرت؛ غیبت صغری و نوّاب اربعه؛ غیبت کبری و نیابت عامه؛ فلسفهٔ غیبت؛ فایده غیبت؛ وظیفه مسلمین در زمان غیبت؛ طول عمر حضرت؛ اسامی و القاب مبارک آن حضرت؛ دفع اشکالات وارده از جانب کج اندیشان و مغرضان؛ ندبه و استغاثه به پیشگاه آن حضرت؛ فریاد انتقامجویی از ستمگران؛ بخصوص از قاتلین امام حسین - علیه السّلام -؛ شکوه از درد فراق؛ انتظار فرج و امید به آینده ای تابناک؛ علایم ظهور؛ دورنمای بعد از ظهور و ده ها موضوع دیگر.

ما در این فصل برآنیم تا آن موضوعاتی را که در اشعار مربوط به حضرت مهدی - عليه السّلام - بیشتر مورد توجه شعرا قرار گرفته اند؛ با ذکر نمونه هایی از آن ها مورد بررسی قرار دهیم.

شده؛ در این جا برای پرهیز از اطاله کلام، فقط به ذکر یک قصیده که در آن پدر و مادر و اجداد پدری و مادری حضرت مهدی - علیه السلام - معرفی شده اند، بسنده می کنیم و آن قصیده ای است که عالم بزرگوار سید حسن میرجهانی آن را در کتاب الدّرر المكنونه آورده است: (1)

وَ خاتِمُ الأَئِمَّةِ الإِثْنَيْ عَشَر *** بَقِيَّةُ اللهِ الإمامُ المُنتظر

كانَ سَمِيَّ جَدِّهِ مُحَمّدٍ *** وَ هكَذا كَنِيَّهُ الْمُمَجَّد

وَالِدهُ الْحِبْرُ الإمامُ الْمُمْتَحَنُ *** أَبُو مُحَمَّدٍ هُوَ اسْمُهُ الْحَسَنُ (2)

إِبْنُ عَلِيٍّ النَّقِيِّ الْعَسْكَرِيِّ *** إبْنُ التَّقِي الطَّاهِرِ الْمُطَهَّر (3)

إِبْنِ عَلى الإمامِ الثَّامِنِ *** الْمُرْتَضَى الرَّضا الرَّضِيِّ الصَّامِنِ

إبنِ الإمامِ الْكاظِمِ الْعَلّامِ *** إِنَّنِ الإمامِ الصَّادِقِ الْهُمامِ

إبْنِ الأمام باقرِ الْعُلُوم *** إِبْنِ عَلِيٍّ كاشِفِ الْغُمُومِ

إِبْنِ الْحُسَينِ بِضْعَةِ النّبِيِّ *** إِبْنِ عَلِيَّ الْمُرْتَضَى الْوَلِيِّ (4)

إِبْنِ أبي طالِبِ المُبَجَّل *** اَلسَّيِّدِ الْمُوَحِدِ الْمُجَلَّلِ

فَإِنَّهُمْ آباتُهُ الْكِرامُ *** عَلَيْهِمْ الصَّلاةُ وَالسَّلامُ

وَ أُمُّهُ مَلِيكَةٌ رُومِيَّةٌ *** طَيَّبةٌ رَضِیةٌ مَرْضِيَّةٌ

وَلِيدَةٌ مِنْ نَسْل شَمْعُونِ الصَّفا *** وَصِيّ عيسى مَنْ بِعَهْدِهِ وَ فَى

والدها كانَ اسْمُهُ يَشُوعا *** وَجَدُّها بِقَيْصَرٍ لَيُدْعَى