نام کتاب: نماز شکوهمند جمعه و احکام آن

نویسنده: هیئت تحریریه مؤسسه در راه حق

ناشر: مؤسسه در راه حق - قم تلفن 22222

نوبت چاپ: چاپ دوم پائیز 1366

قطع و صفحات: 48

صفحه رقعی تیراژ: 10000 جلد

چاپ خانه سلمان فارسی - قم تلفن 32208

قیمت: 50 ریال

حق طبع محفوظ و مخصوص ناشر است

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحيم

﴿إِذا نُودِيَ لِلصَّلوةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكرِ اللَّهِ﴾

(قرآن کریم - سوره ی جمعه)

جمعه، روز اجتماع و میعاد جماعت است، بانگ آسمانی اذان جان ها را از اشتغالات زمینی می کند و به سوی نور و فلاح به پرواز در می آورد. مؤمنان از هر گوشه آن چه در دست دارند وا می نهند، از آلودگی ها غسل می کنند، برای حضور در بارگاه محبوب، خود را می آرایند برای دیدار با فرشتگان خود را خوش بو می سازند، چون رودی از هر کوی و برزن سرازیر می شوند، و چون موجی به دریای جماعت جمعه می پیوندند...

الله اكبر ...

ص: 1

بانگ تکبیر مؤذن مؤمنان را فرا می خواند، عظمت تکبیر جان ها را فرا می گیرد، ایمان حجاب روزمرگی را می درد و شعله می کشد؛ و مؤمن در این شعله هر چه دارد می ریزد و می سوزاند و برهنه از همه پای بندی ها و سرشار از عشق و ایمان می شتابد، و خود را نیز در امواج ایمان جمع مستحیل می سازد تا هیچ از خود نماند و سراپا برای خدا خالص شود؛ در برابر خدا بایستد، و نه با زبان خود، که با زبان جمع خدا را بخواند؛ و نه به قدر يك نفر که به ظرفيت يك اجتماع فیض بگیرد...

الله اكبر ...

با بانگ مؤذن مؤمنان برای جهاد آماده می شوند. ابتدا از خود آغاز می کنند، مغازه را می بندند، از منافع مادی صرف نظر می کنند. راحتی خانه را پشت سر می نهند، همگان از هر سو می شتابند و به حاکم روی می آورند، در صف قرار می گیرند، گوش به فرمان، می مانند و از اخبار دور و نزديك و دشمن و دوست آگاه می شوند، و بسیج شدن را در هر لحظه که لازم آید می آموزند. خدا را بر نعمت هایش سپاس می نهند و بر پیامبر و پیشوایان درود می فرستند و برای خود و مؤمنان آمرزش می خواهند و تقوی و مراقبت بیش تر را آماده می شوند، و به جهت تحکیم ارتباط با خدا، به نماز می ایستند...

الله اكبر...

جماعت جمعه تجلی اسلام اجتماع است و پشتوانه ی

ص: 2

استمرار حاکمیت حق، و پذیرش مسئولیت جمعی در دفاع از حریم ایمان و عقیده ی اسلامی و تبلور پیوند حاکم و حکومت با فرد فرد مسلمانان، و ظهور پشتیبانی اجتماع از حکومت عدل و اعمال مسئولیت حاکم در فرا بردن آگاهی ملت، و اوج دادن ایمان و معنویت جامعه در سیر به سوی خدا.

جماعت جمعه، هر هفت روز یک بار ارکان اسلام را به نمایش می گذارد؛ نماز اسلام را که جماعت جمعه نماز است، جهاد اسلام را که بنیان صف آهنین نماز جمعه و تعلیمات سیاسی آن در مسیر جهاد است، حج اسلام را که همان گستردگی و تعاون و همسانی حج را هر هفته به همراه دارد، خمس و زکات اسلام را که مؤمنان را به گذشتن از تجارت و منافع فردی وا می دارد و به نیاز های جامعه آگاه می سازد، امر به معروف و نهی از منکر اسلام را که این دو وظیفه ی بزرگ از ضرورت های نماز جمعه است، و تولی و تبری اسلام را که مؤمنان صمیمانه و همسان و برابر کنار هم قرار می گیرند و با دریافت آگاهی های سیاسی برای مقاومت در برابر دشمنان اسلام آماده و يك جهت می شوند. آری جماعت جمعه مظهر ارکان اسلام است... و الله اكبر.

نماز جمعه در سازندگی مسلمانان تأثیرات شگرفی دارد که هر گوشه ی آن قابل دقت و بررسی است:

ص: 3

1- نماز جمعه همانند سایر اجتماعات دینی، برادری و صمیمیت را در مسلمانان تقویت می کند، تفاوت های طبقاتی و اختلاف در نژاد و رنگ و زبان، در جماعت جمعه از میان برداشته می شود، و همه ی اقشار در کنار هم قرار می گیرند. بدین ترتیب برتری های خیالی و فاصله هایی که ممکن است به جهت تفاوت ها در جامعه ای شکل بگیرد رنگ می بازد، و صفا و صمیمیت و ایثار و دیگر دوستی جای آن را می گیرد.

2- اجتماع عظیمی که هر هفته در جماعت جمعه گرد می آیند، تشکلی از نیرو های ناپیدای جامعه است که همچون سان و رژه ی سپاه، توان اسلام را به معرض نمایش می گذارد، و موجب ارعاب و تضعیف دشمنان می گردد. نماز جمعه نمایان گر قدرت اسلام است، و این که مستحب است امام جمعه به هنگام ایراد خطبه براسلحه تکیه کند نموداری از همین حقیقت است.

3- از پر ارج ترین فوائد نماز جمعه، آگاه ساختن جامعه از مسائل سیاسی و مشکلات اجتماعی است، و این موضوع اگر برترین ثمره ی نماز جمعه نباشد از مهم ترین سودمندی های آن محسوب می شود، زیرا انحطاط و ضعف و زبونی هر اجتماع بیش از هر چیز معلول عدم آگاهی و بازماندن از رشد سیاسی و عدم اطلاع از مشکلات است، به همین جهت امام جمعه موظف است در

ص: 4

خطبه ها مسائل روز و مشکلات گوناگون کشور را با نماز گزاران در میان گذارد.

4- فائده ی دیگر نماز جمعه، برخورد و تماس و تأثیر متقابل افراد و بیرون کشیدن آنان از انزوا و انفصال و کناره گیری است، که موجب هماهنگی و وحدت فکری و توافق اخلاقی در جامعه می شود. این سودمندی را توجه همگان نسبت به يك نفر - خطیب جمعه - تقویت می کند. زیرا در صحنه ی نماز جمعه همه از يك فرد عادل و پرهیز کار مطالبی را می شنوند، و اخلاق و رفتاری را مشاهده می کنند، و از فکر و عقیده ی او تأثير می گیرند، و این ها همه به یکپارچگی و هماهنگی افراد كمك می کند.

5- مرکزیت برای تصمیم گیری های اجتماعی در امور مهم جامعه مثل جنگ و لشکر کشی، و بسیج عمومی برای انجام کار های عام المنفعه، فائده ی دیگر نماز جمعه است. مردم به نام خدا و با یاد او و برای بزرگداشت شعائر اسلام در میعادگاه جمعه اجتماع می کنند، در این اجتماع بزرگ مصالح امت طرح و بررسی می شود و پس از موافقت و تصویب عمومی، همه برای تحقق آن رو به يك هدف به حرکت در می آیند، و سیل آسا هر مانعی را از میان بر می دارند.

از این رو، نماز جمعه در تاریخ اسلام پیوسته

ص: 5

میعاد گاه مسلمانان برای تصمیم گیری در امور، و مرکزی برای تجمع نیرو ها جهت مقابله با خطراتی که مسلمانان را تهدید می کرد بوده است.

پیشوای هشتم امام رضا علیه السلام، در پاسخ کسی که پرسید: چرا در نماز جمعه خطبه واجب است؟ فرمود: «زیرا جمعه زمان حضور همه است، و خداوند خواسته برای امام وسیله ای باشد که مردم را پند دهد و به طاعت خدا تشویق نماید و از نافرمانی او بهراساند و آنان را از مصالح دین و دنیاشان آگاه سازد، و به آنان از رویداد های جامعه در زمان و مکان های مختلف که و زیانی دارد خبر دهد» (1) .

و در جای دیگر فرموده است:

«دو خطبه در نماز جمعه واجب شده تا یکی در حمد و ستایش خدای متعال و تمجيد و تقدیس او باشد، و دیگری برای بیان نیاز ها و مشکلات و بیم دادن و دعا و فرمان به مصالح و نهی از مفاسد» (2) .

این فواید و نظایر آن که در برقراری قدرت اسلامی و استقلال و امنیت اجتماعی سهم بسزایی دارد مصالحی است که برای بزرگداشت نماز جمعه در نظر گرفته شده، و قرآن کریم با تأکید دستور می دهد چون نماز جمعه بر پا شد هرگونه کار و هدف شخصی را رها کنید و به سوی جماعت جمعه بشتابید و با تعبیر ﴿ذُلِكُمْ خَيْرٌ

ص: 6

لَكُمْ إِنْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (این برایتان بهتر است اگر بدانید مصالح و فوائد اجتماعی نماز جمعه را بر مصالح و اغراض شخصی ترجیح داده است.

و مقتضای ایمان، انجام آن است نه ترك يا سبك شمردن آن.

2-از نماز جمعه به ﴿ذکر الله﴾ تعبیر فرموده است تا اهمیت آن مورد توجه باشد.

3- در جمله ی ﴿فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اللهِ﴾ توصیه می فرماید که به سوی آن بشتابند و این تأکید دیگری است که در نماز جمعه شرکت کنند و سهل انگاری ننمایند، و این تعبیر معمولا در جایی استعمال می شود که موضوع مهمی در بین باشد که غفلت موجب از دست رفتن انست.

4- با آن که کسب و تجارت در اسلام ارزشمند است در جمله ی ﴿و ذَرُوا الْبَيعَ﴾ (خريد و فروش را ترك كنيد و به نماز بپردازید)، تأکید می فرماید که نماز جمعه بر آن ترجیح دارد و به هنگام آن هر کار دیگری باید ترک شود.

5- جمله ی ﴿ذُلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ با تأكيد بیشتر اعلام می فرماید پرداختن به نماز و ترك كارهای دیگر به خیر شماست و خدای متعال که به خیر همه از هر کس آگاه تر است آن را خیر می داند و شما هم اگر بدانید و به خیر خود آشنا باشید این حقیقت را خواهید یافت، بنابراین کسی که کار های دیگر را بر نماز جمعه مقدم

ص: 8

می دارد واقعیت را در نیافته و جاهل است، و از خیر خود دوری می جوید.

6- آیات بعدی باز در انتقاد از کسانیست که نماز جمعه را رها کرده و به خرید و فروش و یا کار های بیهوده می پردازند: ﴿وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً اَوْ لَهْوا انْفَضٌوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قَائِماً قلْ ما عِندَ اللهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهَ خَيْرُ الرّازِقِينَ﴾.

7- جمله ی ﴿قُلْ ما عِنْدَ اللهِ خَيْرُ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ﴾ مقایسه ی ترک کنندگان نماز جمعه را مردود دانسته و تأکید می فرماید که نماز جمعه نزد خدا بهتر است، و می دانیم آن چه نزد خدا بهتر باشد برای همیشه بهتر است و قابل خدشه و اشکال نیست، و خداوند منزه از آنست که همچون بشر چیزی را امروز بهتر بداند و بعد خدشه ای پیش آید و تغییر عقیده دهد.

8- جمله ی ﴿وَ اللهُ خَيْرُ الرازقین﴾ حاکی از آنست که اگر کسی فکر کند با شرکت در نماز جمعه به روزی و درآمدش لطمه ای وارد می شود در اشتباه است؛ روزی دست خداست و کسی که روزی می خواهد بهتر است به سوى ﴿خير الرازقين﴾ بیاید تا از فضل او بهره مند شود.

نماز جمعه از همان آغاز هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) تشریع

ص: 9

گردید، و پیامبر عزیز اسلام (صلی الله علیه و آله) به اقامه ی آن پرداخت. در سفر هجرت، پیامبر (صلی الله علیه و آله) روز جمعه به وادی ﴿بنی سالِمِ بْنِ عَوْف﴾ رسید و اولین نماز جمعه را در آن جا برگزار فرمود (1).

در مورد نزول آیاتی که ذکر شد، «مقاتل بن سلیمان» می گوید:

«دحية كلبی» (2) که جوانی زیبا و خوش اندام بود - از شام با کالا های تجارتی بسیار بازگشت، و او معمولا با اجناس و کالا های مورد نیاز مردم به مدینه می آمد، و برای اعلام ورود او طبل می نواختند تا همه با خبر شوند و برای خرید کالا های مورد نیاز به کاروان تجارتى دحيه مراجعه نمایند.

يك بار ورود «دحيه» که هنوز مسلمان نشده بود، روز جمعه واقع شد، پیامبر صلی الله علیه و آله به ایراد خطبه نماز جمعه مشغول بودند، با ورود دحيه، طبل نواختند و مردم استماع خطبه ی پیامبر (صلی الله علیه و آله) را رها کردند و برای خرید به سوی دحيه شتافتند. در مسجد جز دوازده نفر باقی نماند؛ پیامبر فرمود: اگر این گروه باقی مانده نبودند عذاب الهی بر آنان فرود می آمد... (3)

از آیاتی که در این مورد نازل شد چند نکته استفاده می شود:

ص: 10

1- دست کشیدن از همه ی کارها: در آیه مبارکه و شأن نزول آن آن چه در مقابل نماز آمده و از آن نهی شده خرید و فروش است، اما خرید و فروش خصوصیتی ندارد بلکه هر کاری که انسان را از عمل اجتماعی نماز جمعه و منافع مهم سیاسی و عبادی آن باز دارد، مورد نهی است و باید رها شود.

بنابراین خرید و فروش مثال روشنی است از کار هایی که انسان را مشغول می سازد و از شرکت در فریضه پر ارج جماعت جمعه باز می دارد.

2- سفارش و سرزنش: در آیه ی شریفه آن چه مورد سفارش و تأکید است، شتافتن و رو آوردن به سوی ﴿ذكر الله﴾ و یاد خداست و آن چه مورد نهی و سرزنش است پرداختن به خرید و فروش و کار هایی است که از یاد خدا باز می دارد.

این نکته کاملا محسوس است که بر خلاف تفکر مادی گرایان، و برخلاف نظر گروه هایی که خود را منتسب به اسلام می دانند ولی همه ی مسائل را با بینش مادی می نگرند و زیر بنای همه ی امور را مسائل اقتصادی می پندارند، اسلام و قرآن چنان که در این آیات نیز می بینیم، محور اصلی را ﴿ذکر الله﴾ و تحکیم توجه به خدا قرار می دهد، و تنها آن را مسأله ی بنیادی و زیر بنای زندگی سعادتمندانه ی فرد و اجتماع می داند و هرچه بیش تر بر آن تأکید می کند. در همین آیات چندین بار

ص: 11

براین موضوع اصرار می ورزد؛ و می فرماید: ﴿ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾، (این - رو آوردن به ذکر خدا - برای شما بهتر است). و بار دیگر با نکوهش می فرماید: «هنگامی که کار بیهوده ای دیدند به سوی آن شتافتند و تو را که به ایراد خطبه ایستاده بودی ترك كردند، بگو آن چه نزد خداست از لهو و تجارت بهتر است».

و حتی برای بعد از نماز جمعه و هنگامی که این فریضه را انجام داده و متفرق می شوند نیز دستور می دهد: ﴿وَاذْكُرُوا اللهَ كَثيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾، (خدا را بسیار یاد کنید شاید رستگار شوید).

باید توجه داشت، آن چه نهی شده هنگام اقامه ی نماز مورد نهی است، یعنی توجه به خرید و فروش و مسائل مادی به طور مطلق مورد نهی نیست، و فقط در حال توجه به خدا و انجام فریضه بايد ترك شوند. اسلام و قرآن کریم نمی خواهد مردم را به طور کلی از توجه به مسائل مادی باز دارد، بلکه سفارش می کند به هنگام نماز جمعه که عمل مهم تری است از کار های دیگر صرف نظر کنند؛ لذا در همین آیات پس از آن که فرمان می دهد خرید و فروش را رها کرده به سوی ذکر خدا بشتابید، بلافاصله می گوید: ﴿فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلوةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللهِ﴾ (1) ، (هنگامی که نماز برگزار شد در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا بجویید).

ص: 12

در ثواب نماز او شريك خواهد بود» (1) .

امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند جمعه را بر دیگر روزها برتری داده است، بهشت روز جمعه برای کسانی که به سوی آن بیایند تزیین می شود، و شما به همان اندازه که برای نماز جمعه از یکدیگر سبقت بگیرید بسوی بهشت سبقت می گیرید، و درهای آسمان - روز جمعه - برای بالا رفتن اعمال بندگان گشوده می شود» (2)

امام باقر علیه السلام فرمود: «فرشتگان مقرب خداوند هر جمعه فرود می آیند، و کاغذ هایی از نقره و قلم هایی از طلا همراه دارند، و درب مساجد روی تخت هایی از نور می نشینند، و هر کس در نماز جمعه شرکت کند به ترتیب ورود می نویسند، تا آن گاه که امام جمعه بیرون آید، و چون امام بیرون آمد اوراقی که در دست دارند فرو می پیچند» (3)

امام صادق علیه السلام فرمود: «هیچ قدمی نیست که در راه نماز جمعه برداشته شود مگر آن که خداوند بدن آن را بر آتش حرام می سازد» (4)

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) فرموده اند: «جمعه روزی است که خداوند اولین و آخرین را برای محاسبه - در روز حساب - جمع می فرماید، و هیچ مؤمنی نیست که

ص: 14

با پا های خود به نماز جمعه رود مگر آن که پس از خطبه، خداوند و حشت های قیامت را بر او آسان می سازد، و آن ساعتی است - پس از خطبه - که خداوند بر مؤمنان رحمت می فرستد» (1) .

و نیز فرمود: «برای شما هر روز جمعه يك حج و يك عمره است، حج به جهت شرکت در نماز جمعه، و عمره به جهت انتظار نماز عصر پس از نماز جمعه» (2) .

مردی به نام «قلیب» از اعراب بادیه نشین، خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) شرفیاب شد و عرض کرد: ای رسول خدا من یک بار چنین و چنان مهیای حج شدم ولی موفق نشدم.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: ﴿عَلَيْكَ بِالْجُمُعَةِ فَإِنَّها حَجّ الْمَساکین﴾، (بر تو باد که در نماز جمعه شرکت کنی زیرا نماز جمعه حج مستمندان است) (3) .

و نیز آن گرامی فرموده است: ﴿اَلتَّهْجِیرُ إِلَی اَلْجُمُعَهِ حَجُّ فُقَرَاءِ أُمَّتِی﴾، (شتاب به سوی نماز جمعه حج فقيران امت من است) (4) .

امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿تَطَیَّبُوا بِأَطْیَبِ طِیبِکُمْ یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ﴾ روز جمعه با بهترین عطر هایتان خود را خوش بو سازید (1).

استماع خطبه، سفارش شده است.

امام صادق از امیر مؤمنان عليهما السلام نقل کرده اند: «مردم در نماز جمعه بر سه رتبه اند:

1-آن که پیش از آمدن امام حاضر می شود و با سکوت و آرامش گوش فرا می دهد؛ این گونه شرکت در نماز کفارۀ عمل از جمعه تا جمعه است به اضافه ی سه روز دیگر، زیرا خداوند فرموده ﴿مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها﴾ یعنی اگر عمل روز جمعه به درستی انجام شود ثواب ده روز را دارد.

2-آن که با سر و صدا و بی نظمی در نماز جمعه شرکت می کند که بهره ای جز این ندارد.

3-آن که پس از شروع خطبه می آید (و به جای آن که بنشیند و به خطبه گوش دهد) می ایستد و نماز می خواند، چنین کسی بر خلاف سنت رفتار کرده است و در عین حال از خدا – پاداش - می خواهد، و خداوند اگر بخواهد به او – پاداش – می دهد و اگر بخواهد محرومش می سازد» (1) .

و نیز امیر مؤمنان فرموده اند: «وقتی امام خطبه می خواند رو به او بنشینید و به سخنان او گوش فرا دهید» (2) .

و نیز فرمودند: ﴿لاكَلامَ و الإمامُ يَخْطِبُ وَلَا التفات الأكَما يَحِلُّ فِي الصَّلاةِ وَ إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجُمُعَةُ رَكْعَتَيْنِ مِنْ

ص: 18

أَجْلِ الْخُطْبَتَيْنِ جُعِلَنا مَكانَ الرَّكْعَتَيْنِ الْآخِيرَتَيْنِ فَهُمَا صَلَاةٌ حَتى يَنْزِلَ الإمامُ﴾ (1) .

(هنگامی که امام جمعه خطبه می خواند نباید حرف زد و نباید به سوی دیگر رو کرد، جز در مواردی که در نماز هم جایز است، نماز جمعه دو رکعت است به جهت آن که دو خطبه به جای دو رکعت سوم و چهارم آنست، و دو خطبه تا هنگامی که امام از منبر فرود آید نماز است).

ص: 19

تهیه ببینند ولو برای ده سال دیگر یا چند سال دیگر تهیه ببینند، برای این که مسجد ها را کم کم خالی کنند، و آخوند مسجد را کنار بگذارند و يك کسی که وضو ندارد و به هیچ چیز هم معلوم نیست اعتقاد داشته باشند بیاورند آن جا جای آخوند و نگذارند نمازش را بخواند، و خالی کنند این سنگر ها را و بعد از خالی کردن این سنگر ها حمله کنند. این دژ های محکم را محکم نگاه دارید، نگویید که انقلاب کردیم حالا باید فریاد بزنیم، نخیر نماز بخوانید از همه ی فریاد ها بالاتر است، اجتماع کنید، نماز های جمعه را با شکوه به جا بیاورید، و نماز های غیر جمعه را هم اهمیت بدهید که شیطان ها از نماز می ترسند، از مسجد می ترسند...» (1)

همچنان که پیش تر نیز اشاره کردیم، یکی از سود مندی های بزرگ نماز جمعه آنست که گفت و شنود درباره ی مصالح دین و دنیای مسلمانان را جزو فریضه ی عبادی قرار می دهد، قانون گزار اسلام می خواهد با این برنامه و به وسیله ی نیروی عظیمی که در جماعت جمعه تشکل می یابد تمام مشکلات را حل کند، و از مفاسد جلوگیری نماید نماز جمعه باعث می شود هر هفته گام های مهمی برای پیشبرد مصالح اسلام و مسلمانان برداشته شود و به همین جهت خطيب جمعه موظف است مسلمانان را در جریان امور قرار دهد و مردم را آگاه سازد، و از

ص: 21

بركات اجتماع عظیم مردم استفاده کرده از آنان برای رفع مشکلات یاری بخواهد.

امام خمینی در رساله ی ﴿تحریر الوسیله﴾ ضمن بيان احکام نماز جمعه می فرمایند:

مسئله ی 9: برای خطیب در نماز جمعه سزاوار این است که ضمن خطبه درباره ی مصالح دین و دنیای مسلمانان سخن گفته و جریانات و وقایع کشورهای اسلامی و غیر اسلامی و مسائلی را که سود و زیان آن به مسلمانان بر می گردد و همچنین مسائلی را که به زندگی و آخرت و امور سیاسی و اقتصادی آنان مربوط می شود و در استقلال و سرنوشت و موجودیت اسلامی آنان تأثیر دارد تشریح کند و کیفیت رفتار و روابط با سایر ملت ها را بیان نماید و از دخالت کشور های ظالم و استعمارگر خصوصاً در امور سیاسی و اقتصادی مسلمانان که منجر به استعمار و استثمار آنان می شود هشدار بدهد.

به طور کلی نماز جمعه و خطبه های آن مانند مراسم حج و نماز عيد فطر و عید قربان از بزرگ ترین سنگر های سیاسی اسلام است، ولی متأسفانه مسلمانان از وظائف مهم سیاسی اسلام غفلت نموده اند با این که اسلام دین سیاست است. هر کس در احکام حکومتی و سیاسی و اجتماعی و اقتصادی اسلام کم ترین مطالعاتی داشته باشد می داند که اسلام از سیاست جدا نیست پس کسی که خیال می کند دین از سیاست جداست جاهل و نادان است او نه اسلام را می شناسد و نه سیاست را».

ص: 22

«و در مسئله ی 14 می فرمایند: خطیب باید سخنور بليغ و کلامش رسا باشد، و با سخنانی واضح و روشن و خالی از ابهام و پیچیدگی حرف بزند، از مسائلی که در سطح جهانی و خصوصاً در سطح کشور های اسلامی و کشور خودش برای مسلمانان مطرح است و با مصالح آنان ارتباط دارد آگاهی داشته باشد، در راه خدا از ابراز حقایق بیم و هراسی به خود راه ندهد و از انتقاد کسی نترسد، در بیان حق و افشای باطل در مواقع مقتضی صریح و قاطع باشد».

3- تسهیلاتی به وجود آورد که همه ی مردم بتوانند مشکل یا پیشنهادشان را بیان کنند، و امام جمعه یا افرادی که زیر نظر او کار می کنند به رفع آن ها بپردازند.

4- امام جمعه با مرکز رهبری در تماس باشد تا از رهبری های خاص بهره مند شود، و نیز در حل مشکلات از رهبری استمداد نماید.

5-پاره ای از مشکلات منطقه را که لازم است به مقام رهبری گزارش شوند طبق ضوابط صحیحی با مقام رهبری در میان بگذارد.

8- نوجوانان را با لطف و محبت جا دهند، و اگر کیفیت نماز را به درستی نمی دانند با مهربانی به آنان بیاموزند.

9- پس از پایان نماز و به هنگام خروج، عجله نکنند و از فشار و مزاحمت به دیگران خودداری نمایند.

10- تا پایان نماز جمعه و نماز عصر، جای خود را ترك نكنند، زیرا این کار مزاحمتی برای دیگر برادران است که هنوز به نماز مشغولند.

11- نماز جمعه فریضه ای بسیار ارجمند و در حكم حج است، کوشش کنند نماز را با حضور قلب به جا آورند تا بهره ی معنوی بیش تری ببرند.

12- ممکن است برخی از برادران برای شرکت خود در نماز جمعه شرائط خاصی قائل باشند از قبیل آن که امام جمعه چنین و چنان باشد و حتماً طرز فکرش صد در صد موافق من باشد! باید توجه داشت که این گونه پای بندی ها موجب می شود از فیض عظیم نماز جمعه محروم بمانیم، در حالی که نماز جماعت به ویژه جماعت جمعه نزد خدا محبوبیتی غیر قابل وصف دارد.

اضافه بر این، این گونه نظر ها اگر گسترش یابد موجب رکود و خلوت شدن نماز جمعه ها می شود، وضربه ی بزرگی به انقلاب و اسلام وارد می سازد که جبران آن مشکل است. نباید وسوسه به خود راه داد، انگیزه ی بسیاری از این گونه وسوسه ها، تنبلی و تکبر است که هر مسلمانی باید از آن بپرهیزد.

ص: 25

13- پس از دو خطبه و قبل از شروع نماز، بنابر آن چه در روایات پیشوایان معصوم علیهم السلام ذكر شده موقع دعاست، و وقتی است که دعا در آن مستجاب است، شایسته است برادران برای خود و همه ی مسلمانان دعا کنند و شرائط دعا را نیز مراعات نمایند.

ص: 26

و نیز مستحب است در رکعت اول پس از حمد سوره ی جمعه و در رکعت دوم پس از حمد، سوره ی منافقون بخواند. نماز جمعه دو قنوت دارد، قنوت اول در رکعت اول پیش از رکوع و قنوت دوم در رکعت دوم بعد از رکوع خوانده می شود.

شرایط و موانع و مبطلات و شك و سهو در نماز جمعه مانند سایر نماز های شبانه روزی است و همان احکام را دارد.

مسئله ی 1: کم ترین تعدادی که می توانند نماز جمعه را برگزار نمایند پنج نفر می باشد که یکی از آنان امام جمعه است، و با کم تر از پنج نفر نماز جمعه تحقق نمی یابد.

مسئله ی 2: اجازه و نصب در امامت نماز جمعه شرط نیست، ولی امامی که از طرف حاکم اسلامی منصوب نیست نمی تواند با امامی که از طرف حاکم نصب شده مزاحمت کند، و در زمان حکومت اسلامی نصب امام جمعه با حاکم است.

مسئله ی 3: نماز جمعه در جایی صحیح است که در فاصله ی کم تر از يك فرسخ نماز جمعه ی دیگری اقامه نشده باشد، و اگر دو نماز در فاصله ای کم تر از یك فرسخ برگزار شود هر کدام زود تر آغاز شده صحیح است. و تقدم در نماز شرط است نه در خطبه، و اگر دو نماز با هم مقارن باشند هر دو باطلند.

ص: 28

بخواند و لازم است خود امام جمعه خطبه ها را ایراد نماید نه شخص دیگر، و نیز امام نمی تواند خطبه را آهسته بخواند، و بنابر احتیاط باید صدای خود را هنگام پند و اندرز و سفارش و بیان مسائل مهم به قدری بلند کند که حضار بشنوند یا به وسیله ی بلندگو صدای خود را به مردم برساند، و نیز بنابر احتیاط باید حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر و ائمه به زبان عربی باشد، ولی احتیاط آنست که موعظه و مصالح اسلام و مسلمین به زبان شنوندگان گفته شود، و اگر شنوندگان دارای چند زبان باشند اگر به زبان گروهی از آنان که از پنج نفر کم تر نباشند صحبت کند صحيح است.

مسئله ی 2: جایز است ایراد دو خطبه پیش از ظهر شرعی باشد به طوری که وقتی خطبه ها پایان می یابد ظهر شرعی شده باشد، و نماز شروع شود.

مسئله ی 3: اگر در خطبه برخی از قسمت های لازم مثل حمد و ثنا و یا سوره فراموش شود نماز جمعه باطل نمی شود.

مسئله ی 4: واجب است دو خطبه پیش از نماز جمعه گفته شود، و اگر عمداً بدون خطبه نماز جمعه را شروع کند نماز باطل است، اگر وقت باقی است واجب است نماز را بعد از دو خطبه اعاده نماید، و اگر تقدیم نماز عمداً نباشد بی وجه نیست که اعاده ی نماز لازم نباشد

مسئله ی 5: بنابر احتياط واجب شرکت کننده ی در جماعت جمعه باید به خطبه ها گوش دهد و صحبت

ص: 30

کردن در این حال مکروه است، و بنابر احتیاط سکوت را مراعات نماید، و اگر صحبت و کلام باعث باز ماندن از استماع خطبه و بی فایده شدن خطبه گردد لازم است از صحبت کردن اجتناب شود (1) .

مسئله ی 6: لازم است از کار های دیگر نیز که موجب ترك استماع خطبه و از بین رفتن فائده آن می شود خودداری گردد.

مسئله ی7: احتیاط سزاوار آنست که مستمعین در حال خطبه رو به امام باشند، و از رو کردن به این طرف و آن طرف خودداری نمایند.

مسئله ی 8: پس از دو خطبه تا شروع نماز جمعه صحبت کردن اشکال ندارد.

مسئله ی 9: مستحب است امام خود را بیاراید و بهترین لباس خود را بپوشد، و بالای منبر رو به مردم بایستد و سلام کند، و در حال خطبه بر عصا یا کمان یا شمشیر (و یا سلاح دیگر) تکیه نماید.

مسئله ی 10: مستحب است امام جمعه پیش از خطبه روی منبر بنشیند تا اذان تمام شود چنان که در تفاسیر و تواریخ ذکر شده روش پیامبر (صلی الله علیه و آله) این بود که روی منبر می نشستند تا اذان نماز جمعه تمام شود و هنگامی که روى منبر برای خطبه نشسته بودند بلال در مسجد اذان می گفت و هنگامی که از منبر فرود می آمدند بلال اقامه ی

ص: 31

نماز را می گفت)

ولی اگر زنان بخواهند مستقلا نماز جمعه تشکیل دهند یا تکمیل کننده ی نصاب یعنی برخی از پنج نفر باشند صحیح نیست، پس حتماً باید نماز جمعه با شرکت مردان تشكیل شود و زنان اگر بخواهند در آن شرکت نمایند.

مسئله ی 3: شرکت در نماز جمعه بر شهری و روستایی و چادر نشینان بیابان در صورتی که بیابان محل سکونت آنان باشد واجب است.

اگر چنین شد واجب است به جای نماز جمعه نماز ظهر بخواند.

مسئله ی 2: اگر مشغول نماز جمعه شوند و بین نماز وقت نماز جمعه به پایان برسد، بنابر احتیاط واجب باید نماز جمعه را تمام کرده و نماز ظهر هم بخوانند، حتی اگر يك ركعت از وقت نماز جمعه را درك كرده و در وقت خوانده باشند.

کرده سجده را با امام جمعه به جا آورد، اگر سجده ها را خود انجام دهد و در رکوع رکعت بعد با امام همراه شود. نمازش صحیح است.

در پایان، مزيد فيض و تبرك را. به دو خطبه (1) از خطبه های کوتاه امیر مؤمنان علی علیه السلام توجه کنیم، و این یادآوری را نیز لازم می دانیم که بهتر است در نماز جمعه ها خطبه هایی که از ائمه طاهرین رسیده خوانده شود (2) .

اَجْمَعينَ، فَقَدْ اَوْجَبَ الصَّلوةَ عَلَيْهِ وَ أَكْرَمَ مَثْوَاهُ لَدَيْهِ وَ اجْمَلَ اِحْسَانَهُ الَيَهُ .

أوصِيكُمْ عِبادَ اللهِ بتقوى الله الذى هُوَ وَلِيٌّ ثَوابِكُمْ وَ اِلَيْهِ مَرَدُّكُمْ وَ مَابَكُمْ، فَبَادِرُوا بِذَلِكَ قَبْلَ الْمَوْتِ الَّذِى لا ينجيكمْ مِنْهُ حِصْنَّ مَنيعٌ وَلا هَرَب سَريعُ فَإِنَّهُ وَارِدَّ نَازِل وَ واقع عاجِل وَ إِنْ تَطاوَلَ الْاَجَلُ وَ امْتَدَّ الْمُهَلُ وَ كُلّ ما هُوَآتٍ قَريبٌ وَ مَنْ مَهَدَلِنَفْسِهِ فَهُوَ الْمُصيبُ، فَتَزَوَّدوا رَحِمَكُمُ اللهُ الْيَوْمَ لِيَوْم الْمَمَاتِ وَ احْذَرُوا اليمَ هَوْلِ الْبَيَاتِ، فَإِنَّ عِقَابَ اللهِ عَظيمٌ وَ عَذابَهُ اليم نارُ تَلْهَبُ وَ نَفْسٌ تُعَذَّبُ وَ شَرَابٌ مِنْ صَدِيدٍ وَ مَقامِعُ مِنْ حَدِيدٍ، اَعاذَنَا اللهُ وَ اِيَّاكُمْ مِنَ النَّارِ وَرَزَقَنَا وَ إِيَّاكُمْ مُرافَقَة الْاَبْرارِ وَغَفَرَ لَنَا وَ لَكُمْ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ.

اِنَّ اَحْسَنَ الْحَديثِ وَأَبْلَغَ الْمَوْعِظَةِ كِتابُ اللهِ، ثُمَّ تَعَوَّذَ بِاللهِ وَ قَرَأَ سورةَ العَصرِ ثم قالَ: جَعَلَنَا الله وَ اِيَّاكم مِمَّنْ تَسَعَهُمْ رَحْمَتُهُ وَ يَشْمِلُهُمْ عَفُوهُ وَ رَأفَتُهُ وَ اَسْتَغْفِرُ الله لى وَ لَكُمْ ثُمَّ جَلَسَ يَسيراً ثم قام ...﴾

ترجمه:

(حمد و ستایش مخصوص خدایی است که دارای قدرت و سلطنت، و مهربان و عطا بخش است، او را بر نعمت های پی در پیش ستایش می کنم، و از عذاب و انتقامش به او پناه می برم، و گواهی می دهم که خدایی جز الله نیست، یکتاست که شریکی ندارد، و در گواهی خویش با منکران حق، مخالفت می ورزم و با باطل کنندگانش مبارزه می کنم، و به این که او پروردگار جهانیان است

ص: 36

اعتراف می نمایم و گواهی می دهم که «محمد» بنده و فرستاده ی اوست که او را از پی پیامبران مرسل گسیل داشت و سلسله ی انبیاء را بدو خاتمه بخشید، و او را بر انگیخت تا رحمتی بر جهانیان باشد؛ بر او و خاندان او جملگی درود خدا باد. و بی تردید درود بر او را واجب ساخت و جایگاه او را نزد خود گرامی داشت، و احسان خویش را بر او نيکو نمود.

بندگان خدا! شما را به تقوای خدا سفارش می کنم، خدایی که عهده دار پاداش شماست و سرانجام و بازگشت شما به سوی اوست، پس به تقوی اقدام کنید پیش از مرگ که هیچ قلعه ی نفوذ ناپذیر و هیچ گریز شتابانی شما را از مرگ نجات نمی دهد، و مرگ وارد شونده ایست که فرود خواهد آمد و واقع شونده ایست که با شتاب می آید، هر چند مدت عمر به درازا کشد و مهلت امتداد یابد، و هر آینده ای نزدیك است، و آن که خویش را آماده یابد سازد کامیاب خواهد بود، پس امروز توشه برگیرید - خدایتان رحمت کند - برای روز مرگ، و از هول و هراس دردناك شبانگاه حذر کنید، چرا که کیفر خدا بزرگ و عذاب او پر درد است؛ آتشی است که شعله می کشد و جانی که عذاب می شود و آشامیدن از چرک و خون و گرز های آهنین است، خداوند ما را و شما را از آتش پناه دهد، و به ما و شما دوستی و همدمی با نیکو کاران را روزی فرماید، و ما و شما همه را بیامرزد، همانا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

ص: 37

همانا نیکو ترین حدیث و رسا ترین موعظه کتاب خداست. آن گاه فرمود: اعوذ بالله من الشيطان الرجيم، و سپس سوره ی «والعصر» را تلاوت نمود و پس از آن فرمود: خداوند ما و شما را از آنان که در فضای وسیع رحمت او و مشمول عفو و بخشش اویند قرار دهد، و از خداوند برای خود و شما طلب آمرزش می کنم. آن گاه اندکی نشست و سپس برخاست...)

الْمُسْلِمِينَ وَ سَرايَاهُمْ وَ مُرابطيهِمْ فِي مَشارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغارِ بِها إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْيء قدير﴾ .

اللّهُمَّ اغْفِر لِلْمُؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِمَاتِ، اللهُمَّ اجْعَلِ التَّقْوى زادَهُمْ وَالْإِيمَانَ وَالْحِكْمَةَ فِي قُلُوبِهِمُ وأَوْزِعْهُمْ أَنْ يَشْكُرُوا نِعْمَتَكَ الَّتي أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ وَ اَنْ يُوفُوا بِعَهْدِكَ الَّذى عَاهَدتَهُمْ عَلَيْهِ إِلهَ الْحَقِ وَ خَالِقَ الْخَلْقِ، اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِمَنْ تُوُفِّيَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَلِمَنْ هُوَ لاحِقُ بهمْ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْهُمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ.

﴿اِنَّ اللهَ يَأْمُرُ بالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَ ايتاء ذى الْقُرْبَى و ينهى عَنِ الْفَحْشاءِ والْمُنْكَرِ وَالْبغِي يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ وَ تَذَكَّرُونَ﴾ اذْكُرُوا اللهَ يَذْكُرُكُمْ فَإِنَّهُ ذاكِرَ لِمَنْ ذَكَرَهُ وَ اسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ رَحْمَتِهِ وَفَضْلِهِ فَإِنَّهُ لَا يَخَيبُ عَلَيْهِ دَاعٍ دَعَاهُ. رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةٌ وَقِنَا عَذَابَ النّارِ﴾ (1)

ترجمه:

(حمد مخصوص خداست، او را ستایش می کنیم، و از او یاری می جوییم، و به او ایمان می ورزیم، و بر او توکل می نماییم، و گواهی می دهیم که خدایی جز الله نیست، یکتاست که شریکی ندارد. و «محمد» بنده و فرستاده ی اوست، صلوات و سلام و مغفرت و رضایت خدا بر او و خاندان او باد.

بار خدایا بر محمد بنده و فرستاده و پیامبرت درود

ص: 39

فرست، درودی تمام، بالنده، پاکیزه که به آن درجه ی او را بالا بری و فضیلت او را آشکار سازی، و بر محمد و خاندان او درود فرست و بر محمد و خاندان او برکت ده چنان که بر ابراهیم و خاندان او درود فرستادی و برکت دادی و ترحم نمودی، همانا تو ستوده ی بزرگواری.

بار خدايا كافران اهل کتاب را که از راه تو باز می دارند، و آیات تو را انکار می کنند و پیامبرانت را تکذیب می نمایند عذاب فرما، بار خدایا بین آنان اختلاف بیفکن و رعب را بر دل هاشان القا کن، و عذابت را بر آنان فرود آور و انتقام و سختگیریت را نیز، که از گروه مجرمان باز نمی داری. بار خدایا سپاه مسلمانان و دستجات مقدم آنان را که به جنگ رفته اند و مرز دارانشان را در شرق و غرب زمین یاری فرما، همانا تو بر هر کاری توانایی.

بار خدایا مردان و زنان مؤمن و مردان و زنان مسلمان را بیامرز، خداوندا تقوی را توشه ی آنان ساز و ایمان و حکمت را در دل هاشان قرار ده و الهامشان فرما که سپاس گزار نعمت تو آنان انعام فرموده ای باشند، و به عهدی که با آنان بستی و فا کنند، ای خدای بر حق و آفریدگار خلق. خدایا مردان و زنان مؤمن و مردان و زنان مسلمان را که در گذشته اند و کسانی از آنان را که بعداً به ایشان ملحق می شوند بیامرز، همانا تو غالب درستکاری.

«همانا خداوند به عدل و احسان و رسیدگی به

ص: 40

خویشان فرمان می دهد، و از زشتی و گناه و ستم نهی می فرماید، شما را موعظه می کند شاید متذکر شوید.»

به یاد خدا باشید تا شما را یاد کند، همانا او به یاد کسی است که در یاد او باشد، و از رحمت و فضل خدا بخواهید، همانا هیچ دعا کننده ای که او را بخواند نا امید و محروم نمی ماند.

پروردگارا در دنیا و آخرت به ما نیکی کن و از عذاب آتش نگاهمان دار.)

ص: 41