تحقیق و ترجمه كتاب تفسير العياشي

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

سرشناسه : عیاشی محمد بن مسعود ، 320 ق .

عنوان قراردادی : تفسير العياشي - فارسی

عنوان و نام پدیدآور: تحقیق و ترجمه كتاب تفسير العياشي / تالیف ابو النضر محمد بن مسعود ابن عياش السلمى السمرقندی معروف به عیاشی ؛ محقق و مترجم عبدالله صالحی

مشخصات نشر : قم : ذوی القربی ، 1395

شابک ج 1 0 - 573 - 518 - 964 - 978

وضعیت فهرست نویس : فيها

یادداشت : کتاب نامه : ص 644 - 679؛ هم چنین به صورت زیرنویس

موضوع : تفاسیر ماثوره

موضوع : تفاسیر شیعه - قرن 3 ق .

شناسه افزوده : صالحی نجف آبادی ، عبدالله ، 1327 - ، مترجم

رده بندی کنگره : 1395 7041 ت 9 ع / 93

رده بندی دیویی : 1726 / 297

شماره کتاب شناسی ملی : 4219642

ذوى القُربى

قم - خیابان ارم - پاساژ قدس - پلاک 59

تلفن : 02537744663

تحقیق و ترجمه کتاب شریف تفسير العيّاشي

مؤلف : محمد بن مسعود عیاشی

محقّق و مترجم : عبدالله صالحی

چاپ خانه سلیمان زاده * تیراژ : 1500 جلد * تاریخ چاپ : 1395ه . ش

نوبت چاپ: اول * شابک ج 1 : 0 - 573 - 518 - 964 - 978

قیمت دوره : 180000 تومان

ص: 3

قرآن شناسی برای هر کسی که جویای آن باشد امکان پذیر است هم چنان که خداشناسی هم دارای چنین ویژگی است همان طوری که گفته اند: ﴿ يا مَنْ دَلَّ عَلى ذاتِهِ بِذاتِهِ ﴾ ای خدایی که خود وسیله شناساندن ذات خود هستی که او در همه آثار و آفرینش جهان هستی آشکار است و از باب نمونه گفته شده است:

برگ درختان سبز در نظر هوشیار *** هر ورقش دفتری است معرفت کردار

بنابر این هم چنان که برای نزدیک شدن به خدا از قدرت آفرینش استفاده خواهد شد راه نزدیک شدن به قرآن ،هم از محتوای خود قرآن خواهد بود که این مطلب به خوبی برای اهل معرفت روشن و از بدیهیات می باشد

و از طرفی دیگر قرآن سند حقانیت رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله می باشد و برای حقانیت آن همین بس که تا کنون حدود 1431 سال از نزول آن می گذرد و هیچ انسانی نتوانسته حتی آیه ای از آن را بیاورد با این که خود قرآن به طور مکرر فریاد می زند اگر می توانید مثل آن را و یا سوره ای و یا حتی آیه ای از آن را بیاورید که تا کنون با تمام تجهیزات علمی پیشرفته نتوانسته اند و بعد از این هم نخواهند توانست.

پس ضمن آنکه قرآن از هر جهت معجزه ای جاوید می باشد نیز وسیله ای برای شناخت دیگر اسبابی است که انسان را به هدف سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت میرساند البته اگر درست و دقیق جستجو کنیم و درست و صحیح بفهمیم و درست طبق خودش به اجرا در آوریم و آن را در ابعاد گوناگون زندگی بدون هیچ گونه توجیه نفسانی، سیاسی و شخصی، پیاده کنیم.

* شرافت و عظمت قرآن بر هیچ صاحب دانش و ادب - از هر ملّت و مذهبی

ص: 5

که باشد - پوشیده نیست که چنان چه در حقانیت آن شک و تردیدی می داشتند آن را به هر نوع ممکن تضعیف و نابود می کردند و حد اقل آیه ای همانند آن را ارائه می کردند ولی چون خود را از چنین معارضه ای ناتوان دیده و می بینند این همه توطئه ها سمپاشی ها تهمت ها خونریزی ها و جنگ های تسلیحاتی و تبلیغاتی از همان دوران نزول آن به راه انداخته اند

* نکته دیگری که نیاز به اشاره دارد این است که قرآن مادر دیگر قوانین گوناگون - مورد نیاز جوامع بشری - است و استفاده از این قوانین برای همه افراد قابل تشخیص و بهره گیری نیست بلکه طبق تصریح خود قرآن باید به اهل قرآن مراجعه نمود که همان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام هستند و چون علوم ایشان اکتسابی نیست بلکه ( به اصطلاح) لدنّی می باشد و علوم ایشان متّصل به علوم الهی است و لذا برای ایشان سن و سال مطرح نیست همان طوری که برای انبیا مطرح نبوده مثلاً حضرت عیسی علیه السلام در دو سه روز بعد از ولادت خود که به دلائلی واهی و پوچ خود و مادر معصومش مورد اعتراض افراد غرض ورز و کینه توز قرار گرفت خداوند چنین حکایت می فرماید: ﴿ قَالُواْ كَيْفَ نُكَلِّمُ مَن كَانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا﴾ (1) (اعتراض کنندگان مُغرض) گفتند: ما چگونه با یک بچه شیرخوار و تازه به دنیا آمده صحبت کنیم، ﴿ قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ وَ اتَئنِيَ الْكِتَبَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا * وَ جَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنتُ وَ أَوْصَنِي بِالصَّلَوَةِ وَ الزَّكَوْةِ مَا دُمْتُ حَيًّا * وَ بَرِّمَ ابِوَلِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيًّا ﴾ (2) (نوزاد) اظهار

ص: 6

داشت:« من بنده خدا هستم خداوند برای من (از طرف خودش) کتاب فرستاده و مرا پیامبر خود قرار داده است * و تا زمانی که زنده باشم ، مرا به انجام نماز و پرداخت زکات سفارش نموده * و این که به مادرم نیکی و احسان کنم، خداوند مرا ستمگر و بدبخت خود سر قرار نداده است.»

و امير المؤمنين على علیه السلام در ابتدای ولادتش روی دستان مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله ، قرآن را - که هنوز کسی از آن اطلاعی نداشت - تلاوت نمود و بلکه دیگر کتاب های آسمانی پیشین را هم خواند (1) و یا حضرت جواد الأئمه علیهم السلام در شش ماهگی نامه خواند و حتی چشم نابینا را به اذن خداوند شفا بخشید. (2) و در 9 سالگی با دانشمندان و درباریان مأمون عباسی به مناظره و مباحثه علمی پرداخت و مسائل بسیار مشکل را پاسخ فرمود و حتی حضرت مسائلی را مطرح نمود که علما و اندیشمندان در جواب آن ها ماندند و از حضرت تقاضا کردند تا خودش جواب گوید.(3) و در دو سالگی در جمع خطیبان و شاعران و دیگر دانشمندان سخنرانی کند (4) و با بچه ها مشغول بازی بود که چون مأمون عباسی خواست از بین آن ها عبور کند همه فرار کردند ولی حضرت ماند و با او احتجاج نمود و سپس از وجود دریا در آسمان ها خبر داد. (5)

ص: 7

پس استفاده صحيح از قرآن در بسیاری از آیات بدون مراجعه به اهل بیت رسالت علیهم السلام، امکان پذیر نمی باشد و در مقدمات همین تفسیر شریف دلیل بر یکایک ادعا ها مطرح شده که از دید خوانندگان گرامی خواهد گذشت

* قرآن بنا بر آن چه در روایات و بین مفسّرین مشهور است دو مرحله نزول داشته است که برخی از آیات شریفه بر آن دلالت دارد یکی نزول «انزالی» است (از باب افعال) که یک مرتبه مجموعه قرآن از طرف خداوند بر آسمان چهارم و یا بر قلب نازنین حضرت محمد صلی الله علیه و آله در شب قدر نازل گردید ﴿ إِنَّا أَنزَلْتَهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ﴾ (1) و دوم نزول «تنزیلی» است (از باب تفعیل) که به مرور زمان و مقتضیات جامعه و نیاز زمان توسط فرشته وحی، جبرئیل امین علیه السلام بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله در مدت 23 سال - نازل گردید ﴿ وَ نَزَّلْتَهُ تَنزِيلاً ﴾ (2) و نيز ﴿ إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْءَانَ تَنزيلاً ﴾ (3) و سپس آن حضرت در اختیار اهل بيت علیهم السلام و اصحاب قرار می داد.

مؤلف این تفسیر محمد بن مسعود سمرقندي ( عیاشی) است ابتدا دارای مذهب تسنّن بود و بعد تشیّع را پذیرفت او معاصر محدّث بزرگ محمد بن يعقوب کلینی بوده است.

این تفسیر که به شیوه و سبک روائی تألیف و تنظیم گردیده است در ضمن تفسیر آیات مبارکه قرآن، اهمیّت ویژه ای در بیان مناقب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام مبذول داشته و با استناد به روایات از طریق تشیع و تسنّن - درج گردیده است هم چنین توجه خاصی به آیات الاحکام و مسائل فقهی دارد که بیش تر از دیگر تفاسیر کهن امامیه - هم چون تفسیر فرات کوفی و تفسیر علی بن ابراهیم قمی - به چشم می خورد

در تفسیر عیاشی علاوه بر مطالب تفسیری و فقهی به مسائل کلامی نیز پرداخته شده است که خواننده محترم با مطالعه منظّم و توجّه کامل به این نکات و دیگر نکات ارزشمند خواهد رسید.

جلد اول - بر مقیاس چاپ رحلی حجری - این تفسیر شامل مطالب و عناوین بسیار مهمی پیرامون قرآن است - که در فهرست موضوعات اشاره شده است و نیز شامل سوره «حمد» تا آخر سوره «کهف» می باشد که به مقیاس و شیوه چاپ جدید در دو جلد وزیری در اختیار دانشمندان و دانش پژوهان علوم قرآنی قرار گرفته است.

و اما جلد دوم این تفسیر از کتاب های مفقود به حساب آمده - که هم چون بسیاری از دیگر آثار بزرگان شیعه به دلائل مختلفی مفقود گشته است ولی ظاهراً دو نسخه قدیمی از این تفسیری که مفقود شده نزد علامه مجلسی بوده و که در کتاب شریف و ارزشمند بحار الأنوار و دیگر تألیفات گران قدرشان مورد

ص: 9

استفاده قرار گرفته و همانند این نسخه های موجود سند آن ها حذف شده است.

- آیات مربوط به احادیث در متن اصل کتاب آورده نشده است ولی ما هر آیه مربوط به احادیث را - با علایم آیه و قلمی روشن تر - در جایگاه مناسب افزوده ایم هم چنین ترجمه این آیات را قبل از ترجمه همان احادیث آورده ایم تا خواننده محترم با اطلاع از مضمون آیه احادیث را بهتر مورد مطالعه استفاده قرار دهد.

- ترجمه و توضیح برای لغت های مشکل عبارات مبهم با استفاده از کتابهای لغت و یا بیان بزرگان در پاورقی مربوطه اشاره شده است.

- راویانی که احیاناً نیاز به ترجمه و توضیح رجالی داشته باشند، در ذیل نام همان شخص (با استفاده از کتاب های رجال و درایه) توضیح لازم انجام گرفته است.

- آدرس منابع و مصادری که حدیث را آورده اند، در پاورقی همان حدیث انجام گرفته با توجه به این که آن منابع و مصادری که حدیث را مستقیماً از کتاب «التفسير العيّاشي» نقل کرده اند اولین منبع با عبارت - عنه ... ثبت شده و سپس دیگر منابع و مصادری که حدیث را با همان سند و عبارات؛ و یا با سندی دیگر و یا با اختلاف در الفاظ نقل نموده اند ثبت گردیده است.

- در ترجمه از هر گونه توضیح تأویل و توجیه دربارۀ عبارت ها و سند ها، خودداری شده و بر عهده خواننده محترم واگذار گردیده است تا با معلومات و ذکاوت های علمی و فکری خود به نحو احسن استفاده و بهره برداری نماید.

- همان طور که ملاحظه خواهید نمود در جلد سوم این کتاب شریف که جلد پنجم این تحقیق و ترجمه می شود قسمتی به عنوان مستدرکات اختصاص یافته که این قسمت در تحقیقات آقای رسولی محلاتی وجود ندارد - و با این که

ص: 11

زحمت زیادی کشیده اند ولی طبیعی است که نواقصی وجود دارد ولی در این تحقیق به مواردی دیگر دست یافته که در جایگاه مربوط خود افزوده ایم؛ و چنان چه به اشتباهی در کلمات عبارات عناوین و یا راویان برخورد شود در پاورقی همراه با اصلاح توضیحی - هر چند مختصر - داده شده است.

- فهرست آیات در پایان هر جلد به همراه هفت فهرست دیگر: احادیث، آثار، أعلام 14 معصوم علیهم السلام ، اعلام پیامبران و اوصیاء علیهم السلام ، اعلام راویان حدیث مکان ها و شهر ها مصادر و منابع جهت استفاده بیشتر و بهتر خوانندگان و علاقه مندان محترم در پایان آخرین جلد آورده می شود.

- برای هر حدیث در متن عربی دو شماره - یکی برای مجموع احادیث کتاب و دیگری برای احادیث هر فصل و هر سوره - ثبت نموده، ولی در ترجمه ها فقط به شماره فرعی بسنده شده است.

- در نهایت از خوانندگان گرامی تقاضامندم که از نظرات، پیشنهادات و انتقادات سازنده خود حقیر را بهره مند فرمایند تا در چاپ های بعدی و دیگر تألیفات و تحقیقات و ترجمه ها مورد استفاده قرار گیرد و قبلاً از همه بزرگان و صاحب نظران کمال تشکّر و قدر دانی را دارم.

- امید است که این اثر ارزشمند مورد استفاده و افاده عموم مقبول افتد و هم چنین مورد قبول خداوند کریم و ذخیره ای «يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ - لي و لمن له على حقّ المؤلّفه» قرار گیرد. آمین یا ربّ العالمین

از اهالی سمرقند - معروف به عیّاشی - می باشد.

جدّ او عيّاش پادشاه سمرقند بوده و یکی از رؤسای بزرگ قبیله تمیم به حساب می آمده است و در سال 112 کشته شد. (1)

بعضی بر آنند که او اهل سمرقند بوده و برخی گفته اند از قبیله بنی تمیم بوده (2) و عدّه ای هم بر این عقیده اند که او عراقی و از اهالی کوفه بوده است. (3)

با کمال تأسّف هم چون برخی دیگر از بزرگان شیعه در کتاب ها نسبت به تاریخ ولادت و رحلت و نیز محل دفن او اشاره ای نشده است، گر چه بعضی از بزرگان تخمین زده و گفته اند: تاریخ وفات او سال 320 ه . ق می باشد (4)

و در مجموع از بین کلمات بزرگان و معاصران او می توان ادعا کرد که او از بزرگان دوران غیبت صغرا بوده و در نیمه قرن دوم زندگی می کرده است. (5)

فهم و ذکاوت، نسبت به بسیاری از افراد بالا تر بوده او بیش از دویست کتاب نوشته است که تعدادی از آن ها را در کتاب فهرست درج کرده ایم، او دو مجلس (درس و سخن) داشت: یکی برای اهل سنّت و دیگری برای شیعه

هم چنین نامبرده در کتاب فهرست خود ص 126 گفته است: عیّاشی اهل سمرقند بود و برخی گفته اند: از قبیله بنی تمیم و کنیه اش: ابو النضر بوده است او جليل القدر، عظيم الشأن، واسع الأخبار و نسبت به روایت شناسی بصیر و آشنای کامل بوده است.

هم چنین از بیانات مرحوم نجاشی استفاده می شود که عیّاشی عشق و علاقه وافری به کسب علوم، فنون و دیگر معارف داشته و برای دست یابی به آن ها مکان و زمان برایش مطرح و ملاک نبود و بر همین اساس به شهر های مختلفی هم چون ،کوفه ،بغداد خراسان و قم هجرت کرده و از بزرگان به شیوه های مختلف شفاهی کتبی و استنساخی حدّاکثر بهره را می گرفته است. (1)

ابن مسعود عیّاشی از او روایت نقل کرده اند. (1)

مقدّمة من العلّامة الفيلسوف المفسّر الطباطائي رحمة الله علیه

بسمه تَعَالَى ، اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيْنَا بِنَبِيِّكَ نَبِيِّ الرَّحْمَةُ ، مُحَمَّدِ الَّذِي أَرْسَلْتُهُ بِكِتَابِكَ الْكَرِيمِ ، وَ بالطاهرين مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ الَّذِينَ هَدَيْتَنَا بِهِمْ إِلَى مَعَارِفُ كِتَابِكَ وَ مَعَالِمِ دِينُكَ ، وَ وَ فَقُتْنَا لاقتفاء آثَارَ هُمْ وَ تَعَاطِي أَخْبَارِهِمْ ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ ، وَ هَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ .

أما بعد : فإنّ من البين اللائح الذي لا يرتاب فيه ذو ريب : أن الكتاب الكريم هو الأساس القويم الذي تقوم عليه بنية الدين الحنيف، و هو الروح السماوية التي بها حياة العلّة البيضاء ، و أنّ النبيّ الكريم هو الذي خصّه الله ببيان ما أنزل إلى الناس من ربّهم و تعليمه كما قال عزّ من قائل: ﴿ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴾ (1) . وقال : ﴿ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴾ (2)

و أن الطاهرين من أهل بيته هم الذين قارنهم النبي صلی الله علیه و آله بكتاب الله ، فسمّاهما الثقلين ، و أوقفهم موقف البيان و التعليم، و أمر بالتمسّك بهم و أخذ الكتاب عنهم ، فهم الهداة ، يهدي الله بهم لنوره من يشاء ، و هم المعلّمون القائمون بتعليم ما فيه من حقائق المعارف و شرائع الدين.

و قد بعث الله رجالاً من أولى النهى و البصيرة ، و ذوي العلم و الفضيلة على الاقتباس من مشكاة أنوارهم، و الأخذ و الضبط العلومهم و آثارهم، و إيداع ذخائرها في كتبهم، و تنظيم شتاتها في تأليفهم ليذوق بذلك الغائب من منهل

ص: 18

الشاهد ، ویرد به اللاحق مورد السابق

و إنّ أحسن ما ورثناه من ذلك كتاب التفسير المنسوب إلى شيخنا العيّاشي - رحمه الله -، و هو الكتاب القيّم الذي يقدمه النشر اليوم إلى القرّاء الكرام ، فهو لعمري أحسن كتاب ألّف قديماً في بابه، وأوثق ما ورّثناه من قدماء مشايخنا من كتب التفسير بالمأثور.

أمّا الكتاب فقد تلقّاه علماء هذا الشأن منذ ألف إلى يومنا هذا - و يقرب من أحد عشر قرناً - بالقبول من غير أن يذكر بقدح أو يغمض فيه بطرف.

و أمّا مؤلّفه : فهو الشيخ الجليل أبو النضر (النصر) محمّد بن المسعود بن محمّد بن العيّاش التميمي الكوفي السمرقندي من أعيان علماء الشيعة، و أساطين الحديث و التفسير بالرواية ممن عاش في أواخر القرن الثالث من الهجرة النبويّة.

أجمع كلّ من جاء بعده من أهل العلم على جلالة قدره، و علوّ منزلته ، وسعة فضله ، و أطراه علماء الرجال متسالمين على أنّه ثقة ، عين ، صدوق في حديثه ، من مشايخ الرواية ، يروي عنه أعيان المحدّثين كشيخنا الكشّي صاحب الرجال وهو من تلامذته ، و شيخنا جعفر بن محمّد بن المسعود العيّاشي و هو ولده.

كان شيخنا المترجم عنه نشأ على مذهب أهل السنّة، ثمّ تشيّع فكان أحد أساطين العلم و أعيان الطائفة. اشتغل فى حداثة من سنّه بتحصيل العلم ، فلم يلبث كثيراً حتى برع و تمهّر في شتّى العلوم، و تضلّع في مختلفها كالفقه و الحديث و الطبّ و النجوم و القيافة و غيرها.

ص: 20

و به تحقیق مردانی را مبعوث نمود که از خردمندان بزرگ و بصیرت می باشند صاحبان دانش و فضیلت هستند که از مشکات انوار ایشان اقتباس می گردد و بهره گرفتن و مواظبت بر علوم و آثار ایشان و نگهداری در نوشته ها و تنظیم و تألیف آن ها (وظیفه شرعی و عقلی است) تا افراد و نسل های غایب از دست پرورده شاهدان حاضر بچشند و استفاده (و افاده) نمایند و آیندگان در جایگاه سابقین قرار گیرند.

و به راستی بهترین چیزی که به ارث برده ایم کتاب تفسیری است که به استاد ما عیّاشی رحمه الله منسوب می باشد و آن کتاب ارزشمندی است که امروزه به خوانندگان گرامی عرضه می گردد سوگند به جان خودم آن بهترین کتابی است که در موضوع خود نگاشته شده و معتبرترین اثری می باشد که از مشایخ گذشته ما در باب تفسیر به وسیله احادیث معصومین عليهم السلام به دست ما رسیده است.

اما این کتاب که از (حدود) هزار سال پیش در اختیار دانشمندان قرار گرفته تا زمان کنونی ما که نزدیک به 11 قرن می شود مورد قبول همگان بوده و هست بدون آن که خدشه و ایرادی بر آن وارد شده باشد

و اما نویسنده ،آن شیخ جلیل القدر ابو نضر محمد فرزند مسعود، فرزند محمد، فرزند عيّاش تمیمی کوفی سمرقندی است که از شخصیت های برجسته شیعه و از استوانه های حدیث و تفسیر روائی می باشد او در اواخر قرن سوم هجری می زیسته است تمام دانشمندانی که بعد از او آمده اند بر جلالت قدر او، عظمت منزلت او و بسياري فضل او وحدت کلمه و اتّفاق نظر داشته اند و تمامی دانشمندان علم رجال که متعرّض او شده اند همگی معتقد هستند بر این که او موثّق مورد اعتماد راستگو در سخن و از مشایخ روایت هماهنگ بوده است شخصیت های بر جسته ای همانند شیخ بزرگوار کشّی - صاحب علم رجال - که خود از شاگردان او بوده و شیخ بزرگوار جعفر بن محمد بن مسعود عیّاشی که فرزند او است از او روایت نقل کرده اند

شیخ بزرگوار ما که مورد بحث می باشد در ابتدا بر مذهب اهل سنّت بوده و سپس تشیّع را پذیرفته است و یکی از استوانه های علم و شخصیت های برجسته

ص: 21

و كان ( رحمه الله) ذا جدّ بليغ في ما اندرس من رسوم العلم، و رفع ما عفى من قواعده، فكانت داره مجمع رجال العلم و الثقافة و طلّاب الفضيلة كالمدرسة المملوءة بأهلها من محصّل وباحث وكاتب و مقابل و ناسخ حتّى قيل: إنّه أنفق في سبيل العلم جمیع ما کان عنده من مال و ثروة بالغة ، و قد كان ورث من أبيه ثلاث مائة ألف دینار، و كان له مجلس مع العامّ و مجلس مع الخاصّ.

وفّق رحمه الله لتأليفات جمّة فى مختلف العلوم و الفنون، ربما انهميت إلى مأتي كتاب أو أزيد ، و أشهرها ذكراً و أعرفها عند القوم تفسيره المعروف بتفسير العيّاشي في جزئين، يروي عنه علمائنا. و قد أصيب الكتاب من جهتين أحدهما: أنّ جلّ رواياته كانت مسندة فاختصره بعض النسّاخ بحذف الأسانيد و ذكر المتون ، فالنسخة الموجودة الآن مختصر التفسير.

و الثانية : إنّ الجزء الثانى منه صار مفقوداً بعده حتّى أنّ أرباب التفاسير الروائية و المحدّثين لم ينقلوا منه إلّا ما في جزئه الأوّل (1) من الروايات كالبحراني في تفسير البرهان ، و الحويزي في نور الثقلين، و الكاشاني في الصافي ، و المجلسي في البحار ، نعم ربّما يذكر فيما يذكر أنّ بعض خزائن الكتب من بلاد ايران الجنوبيّة يحتوي على الكتاب بجزئيه ، و لم يتحقّق ذلك و لا اهتدينا إليه بعد ، و نسأل الله عزّ اسمه أن يوفّقنا للحصول عليه و نشره بتمامه، إنّه سمیع الدعاء، قريب مجيب.

محمد حسين الطباطبائي - آخر ذي القعدة 1380 ه -.

ص: 22

شیعه قرار گرفت از دوران نوجوانی به تحصیل علم مشغول گردید و مدّت زمانی نگذشت که در بسیاری از رشته های علوم آشنا و کارشناس گردید و در انواع علوم پهلو گرفت همانند ،فقه ،حدیث ،طبابت ستاره شناسی چهره شناسی و غیر این ها

آن مرحوم علاقه و تلاش خستگی ناپذیری در بحث و بررسی و بهره وری علوم داشت و بر همین اساس خانه او همانند مدرسه ای محل تجمع مردان علم فرهنگ و دانشجویان فضل و کمال بود که برخی تحصیل می کردند برخی مباحثه می نمودند برخی می نوشتند برخی نسخه ها را مقابله و برخی هم استنساخ می کردند به طوری که گفته شده در راه ترویج علم تمام ثروت و اموال انبوه خود را، انفاق و هزینه می کرد، او سی صد هزار دینار (طلا) از پدر خود ارث گرفته بود که همه آن ها را هزینه این امور نمود، او دارای دو جلسه درس و بحث داشت یکی برای عموم و دیگری برای خواص

او توفیق یافت تا در علوم و فنون مختلف تألیفی داشته باشد و متجاوز از دویست كتاب تأليف نماید که مشهور ترین آن ها در نزد شیعه تفسیر معروف به تفسیر عیّاشی است که در دو جلد می باشد و علمای ما از آن نقل می نمایند گرچه این کتاب از دو جهت آسیب دیده است یکی این که بیشترین روایاتش مستند بوده ولی ناسخین به جهت اختصار و خلاصه نویسی سند های آن را حذف کرده و فقط به ثبت متن (روایات) اکتفا نموده اند.

بنابر این نسخه موجود (از جهت سند) خلاصه نویسی شده. دیگر این که جلد دوم آن بعد از خودش مفقود گشته و بزرگان تفسیر روایی ،هم چیزی از آن نقل نکرده مگر آن چه را که در جلد اول موجود بوده همانند بحرانی در تفسیر برهان حویزی در نور الثقلين، کاشانی در تفسیر صافی و مجلسی در بحار الأنوار

بلی چه بسا گفته شود: در بعضی کتاب خانه های جنوب ایران هر دو جلد موجود می باشد ولی تا کنون ثابت نگشته و ما به آن دست نیافته ایم از خداوند عزیز درخواست می کنیم تا توفیقی بر تحصیل مجموعه و نشر آن عطا نماید به درستی که او اجابت کننده نزدیکی است. محمد حسین طباطبایی - آخر ماه ذی القعده، 1380 قمری (تاریخ ترجمه: 22 ماه رمضان 1432 قمری، صالحی)

ص: 23

الشيخ محمّد بن الحسن الحرّ العاملي ( رحمه الله) ، المتوفّى سنة 1104. 5 - كتاب ، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات له ( رحمه الله) أيضاً. 6 - كتاب مجمع البيان في تفسير القرآن، لمؤلّفه العلّامة المحقّق الأديب الشيخ أبي علىّ الفضل بن الحسن الطبرسي (رحمه الله ) ، المتوفّى سنة 548 ، و غير ذلك من كتب الحديث و التفسير على كثرتها. و قد قابلنا أحاديث الكتاب مع ما نقل منه في هذه الكتب، و ذكرنا موارد الاختلاف و رقم صفحاتها في الذيل، تتميماً للفائدة. و لا تسأل أيّها الأخ الكريم عمّا قاسينا في تصحيح الكتاب و مقابلته و تهذيبه من الكدّ و التعب إلى أن خرج من الطبع بهذه الصورة البهيّة ، فللّه الحمد على هذا التوفيق العظيم. و لا يسعني دون أن أقدّم ثنائي العاطر إلى كلّ من وازرني و ساعدني في هذا المشروع من الأصدقاء الكرام و العلماء العظام سيّما الزميل الفاضل الشيخ حسين الدارابي، المشتهر بالكرماني حيث ساعدني في مقابلة الكتاب مع كتابي البحار و البرهان ، وفّقه تعالى لمرضاته، و نسأل الله تعالى أن يوفّقنا و جميع إخواننا لخدمة الدين و إحياء آثار سيّد المرسلين و أولاده الطاهرين المعصومين - صلوات الله عليهم أجمعين- و آخر دعوانا : أن الحمد لله ربّ العالمين. قمّ المشرّفة : السيّد هاشم الرسولي المحلّاتي، 12 ذي الحجّة 1380 . (1)

ص: 25

بسم الله الرحمن الرحيم، و به نستعين

27

عَلَی اَلْمَعْرُوفِ لِمَنْ عَرَفَهُ (1)

2 / [2] - عَنْ یُوسُفَ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ رَفَعَهُ إِلَی اَلْحَارِثِ اَلْأَعْوَرِ قَالَ:

دَخَلْتُ عَلَی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ إِنَّا إِذَا کُنَّا عِنْدَکَ سَمِعْنَا اَلَّذِی نَسُدُّ (نشدّ) هِ دِینَنَا وَ إِذَا خَرَجْنَا مِنْ عِنْدِکَ سَمِعْنَا أَشْیَاءَ مُخْتَلِفَهً مَغْمُوسَهً لاَ نَدْرِی مَا هِیَ؟

قَالَ أَوَ قَدْ فَعَلُوهَا؟

قُلْتُ نَعَمْ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ سَیَکُونُ فِی أُمَّتِکَ فِتْنَهٌ قُلْتُ فَمَا اَلْمَخْرَجُ مِنْهَا؟

فَقَالَ کِتَابُ اَللَّهِ فِیهِ بَیَانُ مَا قَبْلَکُمْ مِنْ خَیْرٍ وَ خَبَرُ مَا بَعْدَکُمْ وَ حُکْمُ مَا بَیْنَکُمْ وَ هُوَ اَلْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ مَنْ ولّاه مِنْ جَبَّارٍ فَعَمِلَ بِغَیْرِهِ قَصَمَهُ اَللَّهُ وَ مَنِ اِلْتَمَسَ اَلْهُدَی فِی غَیْرِهِ أَضَلَّهُ اَللَّهُ وَ هُوَ حَبْلُ اَللَّهِ اَلْمَتِینُ وَ هُوَ اَلذِّکْرُ اَلْحَکِیمُ وَ هُوَ اَلصِّرَاطُ اَلْمُسْتَقِیمُ لاَ تُزَیِّفُهُ اَلْأَهْوَاءُ وَ لاَ تُلَبِّسُهُ اَلْأَلْسِنَهُ وَ لاَ یَخْلُقُ عَنِ اَلرَّدِّ وَ لاَ تَنْقَضِی عَجَائِبُهُ وَ لاَ یَشْبَعُ مِنْهُ اَلْعُلَمَاءُ هُوَ اَلَّذِی لَمْ تُکِنَّهُ اَلْجِنُّ إِذَ سَمِعَهُ أَنْ قَالُوا: ﴿ إِنَّا سَمِعْنَا قُرْءَانًا عَجَبًا * يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَامَنَّا بِهِ وَ لَن نُّشْرِكَ

ص: 30

منزل های حکمت آمیز و راهنمایی (برای کردار گفتار و برنامه های) خوب و مفید، ( تمامی آن ها) برای کسی است که نسبت به آن ایمان و معرفت داشته باشد.

2)- از یونس بن عبد الرحمان از حارث اعور روایت کرده است که گفت:

بر امير المؤمنين علیه السلام وارد شدم و عرض کردم: ای امیر مؤمنان! هنگامی که در محضر شما هستیم چیزی ما می شنویم که دین و ایمان ما محکم می گردد و چون از نزد شما بیرون می رویم چیز های گوناگونی را می شنویم که سرگردان کننده است؛ نمی دانیم این تغییر حالت برای چیست؟

فرمود: آیا آن ها چنین حرکاتی را انجام داده اند؟ عرضه داشتم: بلی.

فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای محمد! به زودی در بین امّت تو فتنه و آشوبی تحقّق می یابد

گفتم: راه چاره چیست؟

گفت: ارتباط با کتاب خدا که اخبار و جریانات گذشته و آیندگان و هم چنین شرح وظایف کنونی شما در آن وجود دارد این کتاب تشریح حقایق و واقعیّات است هر ستمگری که آن را وسیله قرار دهد و بر خلاف آن عمل کند خداوند او را بر زمین زند و کسی که از غیر آن هدایت جوید خداوند گمراهش نماید.

و این کتاب ریسمان محکم خدا تذکّر دهنده و یاد آورنده ای حکیم و صراط مستقیم است؛ هوا ها و امیال آن را منحرف و کج نمی گرداند و به وسیله زبان ها پوشانده و پنهان نگردد؛ به وسیله رد کردن و یا ایراد گرفتن کهنه و مندرس نشود؛ شگفتی هایش پایان نیابد دانشمندان از آن سیر و بی رغبت نمی شوند آن چنان کتابی است که جنیان در آن نفوذ نکرده و هنگامی که (نزول) قرآن را شنیدند گفتند: یعنی «به راستی که ما قرآنِ شگفت آوری را شنیدیم * که به سوی سعادت و کمال هدایت می نماید و ما به آن ایمان آوردیم و به پروردگارمان شرک نمی آوریم».

هر که آن را بپذیرد و بر طبق آن عمل نماید مأجور است و هر که به آن چنگ

ص: 31

بِرَبِّنَا أَحَدًا ﴾ (1) ، مَنْ قَالَ بِهِ صُدِّقَ وَ مَنْ عَمِلَ بِهِ أُجِرَ وَ مَنِ اِعْتَصَمَ بِهِ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ هُوَ اَلْکِتَابُ اَلْعَزِیزُ اَلَّذِی لا یَأْتِیهِ اَلْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ .(2)

3/[3] - عَنْ أَبِی جَمِیلَهَ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ (3) ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ:

[ لمّا ] خَطَبَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ - بَعْدَ صَلاَهِ اَلظُّهْرِ اِنْصَرَفَ عَلَی اَلنَّاسِ - فَقَالَ: یَا أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنِّی قَدْ نَبَّأَنِی اَللَّطِیفُ اَلْخَبِیرُ أَنَّهُ لَنْ یُعَمَّرَ مِنْ نَبِیٍّ إِلاَّ نِصْفَ عُمُرِ اَلَّذِی یَلِیهِ مِمَّنْ قَبْلَهُ وَ إِنِّی لَأَظُنُّنِی أَوْشَکَ أَنْ أُدْعَی فَأُجِیبَ،وَ إِنِّی مَسْئُولٌ وَ إِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ، فَهَلْ بَلَّغْتُکُمْ؟فَمَا ذَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ؟

قَالُوا: نَشْهَدُ بِأَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ وَ نَصَحْتَ وَ جَاهَدْتَ، فَجَزَاکَ اَللَّهُ عَنَّا خَیْراً

ص: 32

زند به سوی صراط مستقیم هدایت می شود این کتابی شریف، نیرومند و بی مانندی است که باطل - نه از پیش رو و نه از پشت سر - در آن راه ندارد؛ کتابی است که از طرف خدای حکیم و حمید نازل شده است.

3) - از ابو جميله مفضّل بن صالح نقل نموده که یکی از اصحاب گفته است:

رسول خدا صلی الله علیه و آله روز جمعه بعد از نماز ظهر رو به مردم نمود و خطبه ای برای آنان ایراد نمود ای مردم! خداوند مرا خبر داده که هر پیامبری نصف عمر پیامبر قبل از خود را می نماید من گمان می کنم که به زودی دعوت حقّ را لبیک گویم از من سؤال خواهند کرد و از شما نیز سؤال خواهد شد؛ سپس از آن فرمود: آیا من رسالت خود را به شما رسانده ام؟! شما چه می گوئید؟

گفتند: ما گواهی می دهیم که شما تبلیغ رسالت نمودی و نصیحت کردی و در راه خدا جهاد نمودی خداوند جزای خیر به شما عنایت کند

اظهار نمود: خدایا تو شاهد باش

آن گاه فرمود: ای مردم! مگر شما گواهی نمی دهید که خدائی جز آفریدگار جهان نیست؟ و اینکه محمد بنده و رسول اوست؟ و بهشت حقّ است و جهنّم واقعیّت دارد؟ و زنده کردن بعد از مرگ حقّ است؟

گفتند: (خداوندا)، بلی.

اظهار نمود: خدایا تو گواه باش بعد فرمود: ای مردم! به راستی خدا مولای من است و من نسبت به مؤمنین از جانشان اولی تر هستم بدانید که هر کس من سرور و رهبر اویم علی نیز سرور و رهبر اوست خدایا دوست بدار هر که علی را ولیّ خود بداند و دشمن بدار هر که علی را دشمن دارد

بعد از آن فرمود: ای مردم! من (در رفتن سفر آخرت) بر شما سبقت می گیرم

ص: 33

قَالَ: اَللَّهُمَّ اِشْهَدْ ثُمَّ قَالَ: یَا أَیُّهَا اَلنَّاسُ أَ لَمْ تَشْهَدُوا أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ اَلْجَنَّهَ حَقٌّ وَ أَنَّ اَلنَّارَ حَقٌّ وَ أَنَّ اَلْبَعْثَ حَقٌّ مِنْ بَعْدِ اَلْمَوْتِ قَالُوا: [اَللَّهُمَّ] نَعَمْ، قَالَ: اَللَّهُمَّ اِشْهَدْ،هد.

ثُمَّ قَالَ: یَا أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّ اَللَّهَ مَوْلاَیَ وَ أَنَا « أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ »، أَلاَ مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ

ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنِّی فَرَطُکُمْ وَ أَنْتُمْ وَارِدُونَ عَلَیَّ اَلْحَوْضَ وَ حَوْضِی أَعْرَضُ مَا بَیْنَ بُصْرَی وَ صَنْعَاءَ فِیهِ عَدَدَ اَلنُّجُومِ قِدْحَانٌ مِنْ فِضَّهٍ أَلاَ وَ إِنِّی سَائِلُکُمْ حِینَ تَرِدُونَ عَلَیَّ عَنِ اَلثَّقَلَیْنِ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا حَتَّی تَلْقَوْنِی

قَالُوا: وَ مَا اَلثَّقَلاَنِ؟ یَا رَسُولَ اَللَّهِ!

قَالَ: اَلثَّقَلُ اَلْأَکْبَرُ کِتَابُ اَللَّهِ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِیَدَیِ اَللَّهِ وَ طَرَفٌ فِی أَیْدِیکُمْ، فَاسْتَمْسِکُوا بِهِ لاَ تَضِلُّوا وَ لاَ تُذِلُّوا وَ اَلثَّقَلُ اَلْأَصْغَرُ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی فَإِنَّهُ قَدْ نَبَّأَنِیَ اَللَّطِیفُ اَلْخَبِیرُ أَنْ لاَ یَتَفَرَّقَا حَتَّی یَلْقَیَانِی وَ سَأَلْتُ اَللَّهَ لَهُمَا ذَلِکَ فَأَعْطَانِیهِ فَلاَ تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا، وَ لاَ تَقْصُرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِکُوا، فَلاَ تُعَلِّمُوهُمْ فَهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ (1)

4 / [4] - عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ مَوْلَی بَنِی هَاشِمٍ عَنْ أَبِی سُخَیْلَهَ قَالَ:

حَجَجْتُ أَنَا وَ سَلْمَانُ اَلْفَارِسِیُّ مِنَ اَلْکُوفَهِ فَمَرَرْتُ بِأَبِی ذَرٍّ فَقَالَ: اُنْظُرُوا إِذَا کَانَتْ بَعْدِی فِتْنَهٌ وَ هِیَ کَائِنَهٌ فَعَلَیْکُمْ بِخَصْلَتَیْنِ، بِکِتَابِ اَللَّهِ وَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ، فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ لِعَلِیٍّ علیه السلام : هذا أوّل من آمن بي ، هَذَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِی وَ أَوَّلُ مَنْ یُصَافِحُنِی یَوْمَ اَلْقِیمَهِ ، وَ هُوَ اَلصِّدِّیقُ اَلْأَکْبَرُ وَ هُوَ اَلْفَارُوقُ یُفَرِّقُ

ص: 34

و شما در کنار حوض (کوثر) بر من وارد می شوید حوضی که پهنای آن به اندازه فاصله بین بصره و صنعاء است در آن حوض به تعداد ستارگان قدح های نقره ای است بدانید که وقتی در کنار حوض بر من وارد شوید من از شما راجع به دو ذخیره گران بها پرسش می کنم مواظب باشید که با آن دو، پس از من چگونه رفتار خواهید کرد.

گفتند: ای رسول خدا! آن دو ذخیره گرانب ها چیست؟

فرمود: ذخیره اکبر، کتاب خداست که یک طرف آن به دست خدا و یک طرف دیگرش به دست شماست به آن تمسّک جویید تا گمراه نشوید و خوار نگردید؛ و ذخیره اصغر، عترت و اهل بیت من هستند خداوندِ لطیف و خبیر به من اطلاع داده است که آن ها از یک دیگر جدا نخواهند شد تا بر من وارد شوند من نیز از خداوند همین را درخواست داشته ام و او اجابت نمود، پس بر آن ها سبقت نگیرید که گمراه می شوید و از آنان عقب نمانید و گرنه هلاک خواهید شد و به چیزی نیاموزید که از شما داناترند

4) - از ابو عبد الله مولی بنی هاشم از ابو سخیله روایت کرده است که گفت:

من با سلمان از کوفه برای انجام حجّ حرکت نمودیم چون به اباذر برخوردیم اظهار داشت: پس از من فتنه و آشوبی بر پا شود - که خواهد شد – بر شما باد که دو موضوع را از دست ندهید: که یکی کتاب خداوند و دیگری علی بن ابی طالب است؛ زیرا که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که به علی علیه السلام اشاره فرمود: این اوّل کسی است که به من ایمان آورد؛ اول کسی است که در قیامت با من مصافحه می کند؛ راست گویی بزرگ است؛ فارق و جدایی انداز بین حقّ و باطل می باشد علی علیه السلام رئیس و پیشوای مؤمنین است و ثروت پیشوای منافقین

ص: 35

یْنَ اَلْحَقِّ وَ اَلْبَاطِلِ، وَ هُوَ یَعْسُوبُ اَلْمُؤْمِنِینَ، وَ اَلْمَالُ یَعْسُوبُ اَلْمُنَافِقِینَ.(1)

5/ [5] - عن زرارة ، عن أبي جعفر علیه السلام :

خَطَبَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْمَدِینَهِ فَکَانَ فِیمَا قَالَ لَهُمْ اَلْحَدِیثَ (2)

6/[6] - عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: عَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ فَمَا وَجَدْتُمْ آیَهً نَجَا بِهَا مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ فَاعْمَلُوا بِهِ، وَ مَا وَجَدْتُمُوهُ هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ فَاجْتَنِبُوا (3)

7/[7] - عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ مُوسَی اَلْخَشَّابِ رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : لاَ یُرْفَعُ اَلْأَمْرُ وَ اَلْخِلاَفَهُ إِلَی آلِ أَبِی بَکْرٍ أَبَداً وَ لاَ إِلَی آلِ عُمَرَ وَ لاَ إِلَی آلِ بَنِی أُمَیَّهَ وَ لاَ فِی وُلْدِ طَلْحَهَ وَ اَلزُّبَیْرِ أَبَداً وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ بَتَّرُوا اَلْقُرْآنَ وَ أَبْطَلُوا اَلسُّنَنَ وَ عَطَّلُوا اَلْأَحْکَامَ

وَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اَلْقُرْآنُ هُدًی مِنَ اَلضَّلاَلَهِ وَ تِبْیَانٌ مِنَ اَلْعَمَی وَ اِسْتِقَالَهٌ مِنَ اَلْعَثْرَهِ وَ نُورٌ مِنَ اَلظُّلْمَهِ وَ ضِیَاءٌ مِنَ اَلْأَحْزَانِ وَ عِصْمَهٌ مِنَ اَلْهَلَکَهِ وَ رُشْدٌ مِنَ اَلْغَوَایَهِ وَ بَیَانٌ مِنَ اَلْفِتَنِ وَ بَلاَغٌ مِنَ اَلدُّنْیَا إِلَی اَلْآخِرَهِ وَ فِیهِ کَمَالُ دِینِکُمْ

ص: 36

5 )- از زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود:

رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه خطبه ای را ایرد نمود در ضمن آن فرمود:.. .

6) - از داود بن فرقد روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: بر شما باد به قرآن پس هر آیه ای را یافتید که پیشینیان شما به وسیله آن نجات یافته اند به آن عمل نمایید و هر چه را دیدید که باعث نابودی پیشینیان شما گردیده است، از آن اجتناب ورزید.

7)- از حسن بن موسی خشّاب نقل کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: امر خلافت در دودمان ابو بکر و عمر هرگز باز نگردد، نه در بنی امیّه و نه در فرزندان طلحه و زبیر باز نخواهد گشت برای آن که اینان قرآن را به یک سور ها و سنّت ها (ی رسول خدا صلی الله علیه و آله را باطل و احکام (الهی) را تعطیل (و بی اهمیّت رها) کردند

و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است: قرآن راهنمایی در گمراهی ها، بینائی برای هر کوری است؛ و سبب بخشش و گذشت از لغزش ها و روشنی در هر (نوع) تاریکی و نوری از غم و اندوه ها خواهد بود سدّی در برابر پیشامد ها (و بدعت ها) ،است نگاهدارنده از هر هلاکتی ره جوئی در هر گمراهی و بیانگر هر فتنه و اشتباهی است انسان را (از پستی های دنیا به سعادت های) آخرت می رساند و در آن کمال دین شماست.

پس توصیف رسول خدا صلی الله علیه و آله برای قرآن این گونه می باشد که هیچ کس از قرآن روی گردان نشود جز به سوی دوزخ

ص: 37

فَهَذِهِ صِفَهُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِلْقُرْآنِ وَ مَا عَدَلَ أَحَدٌ عَنِ اَلْقُرْآنِ إِلاَّ إِلَی اَلنَّارِ .(1)

8/[8] - عن مسعدة بن صدقة ، قال :

قال أبو عبد الله : إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ وَلَا یتنا أَهْلَ الْبَیْتِ قُطْبَ الْقِرَانِ وَ قُطْبَ جَمِیعِ الکتب عَلَیْهَا یَسْتَدُّ یرمحکم الْقِرَانِ وَ بِهَا یُوهَبُ الکتب وَ یَستَبیین الْإِیمَانِ، وقَد أمَرَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن یُقتَدی بِالقُرآنِ وآلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام ، وذلِکَ حَیثُ قالَ فی آخِرِ خُطبَهٍ خَطَبَها:إنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ:الثَّقَلَ الأَکبَرَ،وَالثَّقَلَ الأَصغَرَ؛فَأَمَّا الأَکبَرُ فَکِتابُ رَبّی،وأمَّا الأَصغَرُ فَعِترَتی أهلُ بَیتی،فَاحفَظونی فیهِما،فَلَن تَضِلّوا ما تَمَسَّکتُم بِهِما. (2)

9/ [9] - عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: سَأَلْتُ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلْقُرْآنِ؟

فَقَالَ لِی: هُوَ کَلاَمُ اَللَّهِ . (3)

10 / [10] - وَ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِما اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

قِیلَ لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : إِنَّ أُمَّتَکَ سَتُفْتَتَنُ، فَسُئِلَ مَا اَلْمَخْرَجُ مِنْ ذَلِکَ؟

فَقَالَ: کِتَابُ اَللَّهِ اَلْعَزِیزِ اَلَّذِی لاَ یَأْتِیهِ اَلْبَاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لاَ مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ مَنِ اِبْتَغَی اَلْعِلْمَ فِی غَیْرِهِ أَضَلَّهُ اَللَّهُ، وَ مَنْ وَلِّیَ هَذَا اَلْأَمْرَ مِنْ جَبَّارٍ فَعَمِلَ بِغَیْرِهِ قَصَمَهُ اَللَّهُ، وَ هُوَ اَلذِّکْرُ اَلْحَکِیمُ، وَ اَلنُّورُ اَلْمُبِینُ، وَ اَلصِّرَاطُ اَلْمُسْتَقِیمُ. فِیهِ خَبَرُ مَا کَانَ قَبْلَکُمْ، وَ نَبَأُ مَا بَعْدَکُمْ، وَ حُکْمُ مَا بَیْنَکُمْ، وَ هُوَ اَلْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ، وَ هُوَ

ص: 38

8 )- از مسعدة بن صدقه روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: به راستی که خداوند ولایت ما اهل بیت را قطب و محور قرآن و محور تمامی کتاب های آسمانی قرار داد؛ محکمات قرآن بر گرد این موضوع می گردد که کتاب ها (ی آسمانی هم) به آن اشاره نموده اند و ایمان به وسیله آن آشکار می شود.

و همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمان داد که به قرآن و به آل محمد علیهم السلام اقتدا شود و این در آخرین خطبه ای بود که ایراد نمود و فرمود: من در میان شما دو ذخیره ای گران بها برجای می گذارم: ذخیره اکبر و ذخیره اصغر.

اما اکبر کتاب پروردگارم است و اصغر عترت من – اهل بيتم – خواهند بود حُرمت مرا در مورد آن ها رعایت کنید که اگر به آن ها تمسّک جویید هرگز گمراه نخواهید شد.

9) - از فضیل بن یسار روایت کرده است که گفت:

از امام رضا علیه السلام (درباره قرآن) سؤال کردم؟ فرمود: قرآن سخن خداوند است.

10) - از امام حسن مجتبی علیه السلام روایت کرده است که فرمود:

به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفته شد: به راستی امّت تو به زودی مورد فتنه ها و دسیسه ها قرار می گیرد سؤال شد که راه نجات چگونه است؟

فرمود: تمسّک به کتاب عزیز ،خداوند که باطل - نه از پیش رو و نه از پشت سر - در آن راه ندارد، کتابی است که از طرف خدای حکیم و حمید نازل گردیده؛ هر که دانش را در غیر آن جستجو کند خداوند او را گمراه کند و کسی که در این امر ( ولایت و امامت) از ستمگری پیروی نماید و به غیر از قرآن عمل کند خداوند او را با شکست مواجه کند قرآن تذکر دهنده و یادآورنده ای حکیم و نوری روشنایی بخش و صراطی مستقیم است.

ص: 39

اَلَّذِی سَمِعَتْهُ اَلْجِنُّ فَلَمْ تَنْأَهَا أَنْ قَالُوا: ﴿ إِنَّا سَمِعْنَا قُرْءَانًا عَجَبًا * يَهْدِى إِلَى الرُّشْدِ فَنَامَنَّا بِهِ﴾ (1) ، لاَ یَخْلَقُ عَلَی طُولِ اَلرَّدِّ، وَ لاَ تَنْقَضِی عِبَرُهُ، وَ لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ (2)

11/[11] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

إِنَّ اَللَّهَ لَمَّا خَلَقَ اَلْخَلْقَ فَجَعَلَهُ فِرْقَتَیْنِ، فَجَعَلَ خِیَرَتَهُ فِی إِحْدَی اَلْفِرْقَتَیْنِ، ثُمَّ جَعَلَهُمُ أَثْلاَثاً فَجَعَلَ خِیَرَتَهُ فِی إِحْدَی اَلّأَ ثْلاَثِ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ یَخْتَارُ حَتَّی اِخْتَارَ عَبْدَ مَنَافٍ ، ثُمَّ اِخْتَارَ مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ هَاشِمَ ، ثُمَّ اِخْتَارَ مِنْ هَاشِمٍ عَبْدَ اَلْمُطَّلِبِ ، ثُمَّ اِخْتَارَ مِنْ عَبْدِ اَلْمُطَّلِبِ عَبْدَ اَللَّهِ ، وَ اِخْتَارَ مِنْ عَبْدِ اَللَّهِ مُحَمَّداً رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ، فَکَانَ أَطْیَبَ اَلنَّاسِ وِلاَدَهً وَ أَطْهَرَهَا، فَبَعَثَهُ اَللَّهُ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً ، وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ اَلْکِتَابَ فَلَیْسَ مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ فِی اَلْکِتَابِ تِبْیَانُهُ .(3)

12/[12] - عَنْ عَمْرِو بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ:

إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَدَعْ شَیْئاً یَحْتَاجُ إِلَیْهِ اَلْأُمَّهُ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ إِلاَّ أَنْزَلَهُ فِی کِتَابِهِ وَ بَیَّنَهُ لِرَسُولِهِ ، وَ جَعَلَ لِکُلِّ شَیْءٍ حَدّاً وَ جَعَلَ دَلِیلاً یَدُلُّ عَلَیْهِ، وَ جَعَلَ عَلَی مَنْ تَعَدَّی ذَلِکَ اَلْحَدَّ حَدّاً .(4)

ص: 40

اخبار گذشتگان پیش از شما، جریانات دوران خودتان و حوادث بعد از شما، در آن موجود می باشد این کتاب تشریح حقایق و واقعیّات است آن چنان کتابی که جنیّان (هنگام نزول قرآن) شنیدند ولی به آن دست نیافتند و گفتند: «به راستی که ما قرآنِ شگفت آوری را شنیدیم* که به سوی سعادت و کمال هدایت می نماید پس به آن ایمان آوردیم» به وسیله ردّ و ایراد کهنه و مندرس نشود عبرت ها و شگفتی هایش نابود نگردد (آری) شگفتی های این کتاب بی پایان است.

11) - از محمد بن حُمران روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: موقعی که خداوند بندگان را آفرید، آن ها را دو گروه قرار داد پس برترین مخلوق خود را در یکی از آن دو گروه قرار داد و ایشان را سه دسته گردانید؛ برترین مخلوق خود را در یکی از آن سه قرار داد سپس بر همین شیوه برترین ها را برگزید تا آن که عبد مناف را انتخاب نمود و از عبد مناف هاشم را و از هاشم عبد المطلب را و از عبد المطلب، عبد الله را و از عبد الله محمّد رسول الله صلى الله عليه وآله و سلم را برگزید که از جهت ولادت پاک و پاکیزه ترین مردمان بود؛ پس خداوند او را بر حقّ و بشارت دهنده و انذار کننده بندگان مبعوث نمود و کتابی را بر او نازل کرد که چیزی موجود نیست مگر آن که در آن کتاب تبیین گشته است.

12) - از عمرو بن قیس روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: به راستی که خداوند تبارک و تعالی چیزی را که مورد نیاز این امت تا قیامت باشد رها نکرده مگر آن که در کتاب (قرآن) بیان کرده و بر رسول گرامی اش نازل کرده است و برای هر چیزی محدوده ای همراه با راهنما و دلیل قرار داده است و هر کس از آن حدود تجاوز نماید برایش مجازات مقرّر نموده است.

ص: 41

13 / [13] - عن زرارة ، قال : سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ عليه السلام عَنِ القُرآنِ؟

فَقالَ لي: لا خالِقٌ ولا مَخلوقٌ (1)، ولكِنَّهُ كَلامُ الخالِقِ (2)

14 / [14] -عَنْ زُرَارَهَ قَالَ ، قال : سَأَلتُهُ عَنِ القُرآنِ ، أخالِقٌ هُوَ؟

قال : لا، قُلتُ : أمَخلوقٌ؟

قالَ : لا، ولكِنَّهُ كَلامُ الخالِقِ - یَعْنِی أَنَّهُ کَلاَمُ اَلْخَالِقِ بِالْفِعْلِ - (3)

15 / [15] - عَنْ مَسْعَدَهَ بْنِ صَدَقَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ علیه السلام، عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ قَالَ:

خَطَبَنَا أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ خُطْبَهً فَقَالَ فِیهَا :

نَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِکِتَابٍ فَصَّلَهُ وَ أَحْکَمَهُ وَ أَعَزَّهُ وَ حَفِظَهُ بِعِلْمِهِ وَ أَحْکَمَهُ بِنُورِهِ وَ أَیَّدَهُ بِسُلْطَانِهِ وَ کَلَأَهُ مَنْ لَمْ یَتَنَزَّهْ هَوًی لا (4) تمِیلُ بِهِ شَهْوَهٌ لا یَأْتِیهِ اَلْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ وَ لاَ یُخْلِقُهُ طُولُ اَلرَّدِّ وَ لاَ یَفْنَی عَجَائِبُهُ مَنْ قَالَ بِهِ صُدِّقَ وَ مَنْ عَمِلَ أُجِرَ وَ مَنْ خَاصَمَ بِهِ فَلَجَ وَ مَنْ قَاتَلَ بِهِ نُصِرَ وَ مَنْ قَامَ بِهِ

ص: 42

13) - و از زراره روایت کرده است که گفت: از امام باقر علیه السلام پیرامون قرآن سؤال کردم؟

فرمود: قرآن نه خالق است و نه مخلوق، بلکه سخن و کلام خالق (خداوند) است.

14) - نیز زراره گفت:

از آن حضرت پیرامون قرآن سؤال کردم که آیا خالق است؟

فرمود: نه گفتم: آیا مخلوق است؟

فرمود: نه ولكن سخن خالق است - یعنی قرآن سخن خالق می باشد که به فعلیّت و حالت کنونی در آمده است -

15) - از مسعدة بن صدقه از امام صادق از پدر و جدّ بزرگوارش علیهم السلام، روایت نموده است که فرمود:

امير مؤمنان على علیه السلام خطبه ای خواند و در آن فرمود: شهادت می دهیم که خدایی جز خدای یگانه نیست و شریکی ندارد؛ و این که حضرت محمد صلی الله علیه و آله بنده و رسول اوست او را با کتابی (قرآن) محکم و روشن و آیاتی ماندگار (برای راهنمائی بشر) محفوظ (از دستبرد اجانب) فرستاد با نور حکمت خود محکمش نمود و با قدرت خود تأیید و پایدارش ،گردانید آن را دور نمود از این که هوا ها پراکنده و متلاشی اش کند و یا شهوات متمایل آن شود و یا باطل نتواند - از پیش رو و نه از پشت سر - در آن راه یابد کتابی است که از طرف خدای حکیم و حمید نازل گردیده ایراد شبهه ها آن را کهنه و تضعیف نکند شگفتی هایش نابود و فانی نگردد هر که گویای به آن باشد راست گو هر که بر طبق آن عمل نماید مأجور؛ هر که به وسیله آن مخاصمه و محاجّه کند رستگار و پیروز باشد؛ هر که به وسیله آن مقاتله نماید نصرت یابد؛ و هر که به وسیله آن به پا ایستد به سوی صراط مستقیم هدایت یابد.

ص: 43

هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ فِیهِ نَبَأُ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ اَلْحُکْمُ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ خَیرُة مَعَادِکُمْ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ أَشْهَدَ اَلْمَلاَئِکَهَ بِتَصْدِیقِهِ

قَالَ اَللَّهُ جَلَّ وَجْهُهُ : ﴿ لَكِنِ اللَّهُ يَشْهَدُ بِمَا أَنزَلَ إِلَيْكَ أَنزَلَهُ بِعِلْمِهِ، وَالْمَلَئكَةُ يَشْهَدُونَ وَ كَفَى بالله شهيدًا ﴾ (1)،فَجَعَلَهُ اَللَّهُ نُوراً یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَ قَالَ : ﴿فَإِذَا قَرَأْنَهُ فَاتَّبِعْ قُرْءَانَهُ ﴾ (2)، وَ قالَ: ﴿ أَتَّبِعُوا مَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُمْ وَ لَا تَتَّبِعُواْ مِن دُونِهِ وَ أَوْلِيَاءَ قَلِيلاً ما تَذَكَّرُونَ ﴾ (3)

و َقالَ: ﴿فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَ مَن تَابَ مَعَكَ وَ لَا تَطْغَوْاْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴾ (4) ، فَفِی اِتِّبَاعِ مَا جَاءَکُمْ مِنَ اَللَّهِ اَلْفَوْزُ اَلْعَظِیمُ وَ فِی تَرْکِهِ اَلْخَطَأُ اَلْمُبِینُ قَالَ: ﴿فَإِما يَأْتِيَنَكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشْقَى﴾ (5) ، فَجَعَلَ فِی اِتِّبَاعِهِ کُلَّ خَیْرٍ یُرْجَی فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ فَالْقُرْآنُ آمِرٌ وَ زَاجِرٌ حُدَّ فِیهِ اَلْحُدُودُ وَ سُنَّ فِیهِ اَلسُّنَنُ وَ ضُرِبَ فِیهِ اَلْأَمْثَالُ، وَ شُرِعَ فِیهِ اَلدِّینُ إِعْذَاراً من نَفْسِهِ وَ حُجَّهً عَلَی خَلْقِهِ أَخَذَ عَلَی ذَلِکَ مِیثَاقَهُمْ وَ اِرْتَهَنَ عَلَیْهِ أَنْفُسَهُمْ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ مَا یَأْتُونَ وَ مَا یَتَّقُونَ ﴿ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَهٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَهٍ وَ إِنَّ اَللّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ .﴾ (6). (7)

ص: 44

در آن سرگذشت پیشنیان شما و احکام و برنامه ها معاد و قیامت شما را (بر دنیای فانی) برتری داد آن را با علم خود نازل کرد و فرشتگان را بر تصدیق آن گواه گرفت که خداوند جلیل فرموده است: «و لکن خداوند به آن چه بر تو فرستاده گواهی می دهد که با علم خویش نازل کرده و فرشتگان نیز گواهی می دهند هر چند که گواهی خداوند کفایت می کند».

پس آن را نوری قرار داد که هدایت گر کسانی باشد که ثابت و پا برجا هستند؛ و فرمود: هر گاه آن را خواندی از آن پیروی نما و با آن همراه باش؛ و فرمود: از چیزی که از طرف پروردگارتان برای شما نازل گشته پیروی نمایید و با غیر خدا مأنوس نشوید و از آن ها پیروی نکنید که افراد اندکی از شما متذکّر خواهید شد و فرمود: «پس بر همان گونه که دستور یافته ای با کسانی که با تو (به سوی خدا آمده و) توبه نموده اند، محکم و با استقامت باش و طغیان نکنید که آن چه را انجام دهید خداوند به آن بینا است».

بنابراین در پیروی آن چه از سوی خدا آمده سعادتی عظیم و در رهایی از آن اشتباهی آشکار خواهد بود که فرموده است: « پس هرگاه هدایت من بر شما آمد هر کس از آن پیروی کند نه گمراه خواهد شد و نه در شقاوت قرار گیرد» پس تمام خیر های دنیا و آخرت را در پیروی از آن قرار داد.

پس قرآن هم امر کننده است و هم بیم دهنده حدّی است که در آن حدّ و مرز ها تعیین گشته در آن روش ها و آداب اخلاقی ترسیم شده ضرب المثل ها(ی سازنده) ،مطرح گشته مسایل دین در آن تشریع گردیده تا آن که عذر موجّه خود را بیان نماید و حجّتی برای بندگان باشد و بر این مطلب از ایشان عهد و پیمان گرفته و خودشان را بر آن شاهد گرفت تا آن چه را که انجام داده و آن چه را که رعایت و اجتناب کرده اند

ص: 45

16 / [16] - عَنْ یَاسِرٍ اَلْخَادِمِ عَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ : أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ اَلْقُرْآنِ؟

فَقَالَ: لَعَنَ اَللَّهُ اَلْمُرْجِئَهَ (1) وَ لَعَنَ اَللَّهُ أَبَا حَنِیفَة [أبا عُبيدة]، أنَّهُ کَلاَمُ اَللَّهِ غَیْرُ مَخْلُوقٍ حَیْثُ مَا تَکَلَّمْتَ بِهِ، وَ حَیْثُ مَا قَرَأْتَ وَ نَطَقْتَ فَهُوَ کَلاَمٌ وَ خَبَرٌ وَ قِصَصٌ .(2)

17 / [17] - عَنْ سَمَاعَهَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ :

إِنَّ اَللَّهَ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ کِتَابَهُ وَ هُوَ اَلصَّادِقُ اَلْبَرُّ، فِیهِ خَبَرُکُمْ وَ خَبَرُ مَنْ قَبْلَکُمْ وَ خَبَرُ مَنْ بَعْدَکُمْ، وَ خَبَرُ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ، وَ لَوْ أَتَاکُمْ مَنْ یُخْبِرُکُمْ عَنْ ذَلِکَ لَتَعَجَّبْتُمْ مِنْ ذَلِکَ. (3)

ص: 46

اخبار گذشتگان پیش از شما جریانات دوران خودتان در آن موجود است برایشان تبیین کند «تا آن که از روی حجّت و برهان هلاک (و گمراه) شوند و از روی حجّت و برهان زنده (و هدایت) گردند و به راستی که خداوند شنوا و داناست.»

16)- از یاسر خادم روایت کرده است که گفت:

از امام رضا علیه السلام درباره قرآن سؤال شد؟

فرمود: خدا لعنت کند (طایفه) مُرجئه (1) را، خدا لعنت کند ابو حنيفه (ابو عبيده) را به راستی که قرآن بدون آن که مخلوق باشد به هر طوری که قرائت نمائی و بر زبان جاری کنی سخن خداست براستی که قرآن (مجموعه ای از) سخنان اخبار و داستان ها می باشد

17) - از سماعه روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا خداوند کتابی را بر شما نازل کرد که راست گو و نیکو است در آن احوال شما اخبار گذشتگان و آیندگان بعد از شما اخبار آسمان و زمین را در بر دارد چنان چه از آن اخبار برایتان بیان شود، به شگفت درآیید.

ص: 47

رِوَایَهٍ مِنْ بَرٍّ أَوْ فَاجِرٍ یُخَالِفُ اَلْقُرْآنَ فَلاَ تَأْخُذْ بِهِ. (1)

21 / [4] - عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ ، قَالَ :

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه علیه السلام یَقُولُ : کُلُّ شَیْءٍ مَرْدُودٌ إِلَی الْکِتَابِ وَالسُّنَّهِ ، وَکُلُّ حَدِیثٍ لَا یُوَافِقُ کِتَابَ اللّه ، فَهُوَ زُخْرُفٌ (2)

22 / [5] - عَنْ کُلَیْبٍ اَلْأَسَدِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: مَا أَتَاکُمْ عَنَّا مِنْ حَدِیثٍ لاَ یُصَدِّقُهُ کِتَابُ اَللَّهِ فَهُوَ بَاطِلٌ .(3)

23 / [6] - عَنْ سَدِیرٍ قَالَ: کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ يَقولان : لاَ یُصَدِّقُ عَلَیْنَا إِلاَّ بِمَا یُوَافِقُ کِتَابَ اَللَّهِ وَ سُنَّهَ نَبِیِّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه. (4)

24 / [7] - عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ اَلْجَهْمِ عَنِ اَلْعَبْدِ اَلصَّالِحِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

إِذَا کَانَ جَاءَکَ اَلْحَدِیثَانِ اَلْمُخْتَلِفَانِ فَقِسْهُمَا عَلَی کِتَابِ اَللَّهِ وَ عَلَی أَحَادِیثِنَا، فَإِنْ أَشْبَهَهُمَا فَهُوَ حَقٌّ وَ إِنْ لَمْ یُشْبِهْهُمَا فَهُوَ بَاطِلٌ .(5)

ص: 50

4) - از ایوب بن حُرّ روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: هر چیزی به کتاب خدا و سنّت (حضرت رسول صلی الله علیه و آله) ارجاع و تطبیق داده می شود؛ هر حدیثی که موافق کتاب خدا نباشد مزخرف و دروغی فریبنده است.

5) - و از کُلیب اسدی روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: آن چه از احادیث ما به شما می رسد چنان چه کتاب خدا آن را تصدیق نکند باطل و غیر حق است.

6) - و از سُدیر روایت کرده است که گفت:

امام باقر و امام صادق علیهما السلام می فرمودند: حدیثی را از ما قبول نکنید مگر آن که موافق کتاب خدا و سنّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله باشد

7). و از حسن بن جهم روایت کرده است که گفت:

امام کاظم علیه السلام فرمود: چنان چه دو حدیث مختلف به شما رسید آن ها را بر کتاب خدا و بر دیگر احادیث ما عرضه کنید اگر همانند آنها بود حقّ است و گرنه باطل و غیر حق خواهد بود

ص: 51

29 / [5] - عَنِ اِبْنِ أَبِی عُمَیْرٍ ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

مَا عَاتَبَ اَللَّهُ نَبِیَّهُ فَهُوَ یَعْنِی بِهِ مَنْ قَدْ مَضَی فِی اَلْقُرْآنِ ، مِثْلُ قَوْلِهِ: : ﴿ وَ لَوْلَا أَن ثَبَّتْنَكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلاً ﴾ (1) عَنَی بِذَلِکَ غَیْرَهُ (2)

30/[6] - عن أبي بصير ، قال:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ لا يَقُولُ : إنَّ القُرآنَ زاجِرٌ و آمِرٌ،یَأمُرُ بِالجَنَّهِ و یَزجُرُ عَنِ النّارِ (3).

31 / [7] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدِ بْنِ اَلْحَجَّاجِ اَلْکَرْخِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ إِلَی خَیْثَمَهَ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام:

یَا خَیْثَمَهُ اَلْقُرْآنُ نَزَلَ أَثْلاَثاً: ثُلُثٌ فِینَا وَ فِی أَحِبَّائِنَا، وَ ثُلُثٌ فِی أَعْدَائِنَا وَ عَدُوِّ مَنْ کَانَ قَبْلَنَا وَ ثُلُثٌ سُنَّهٌ وَ مَثَلٌ، وَ لَوْ أَنَّ اَلْآیَهَ إِذَا نَزَلَتْ فِی قَوْمٍ ثُمَّ مَاتَ أُولَئِکَ اَلْقَوْمُ مَاتَتِ اَلْآیَهُ لَمَا بَقِیَ مِنَ اَلْقُرْآنِ شَیْءٌ، وَ لَکِنْ اَلْقُرْآنُ یَجْرِی أَوَّلُهُ عَلَی آخِرِهِ ما دامَتِ اَلسَّماواتُ وَ اَلْأَرْضُ ، وَ لِکُلِّ قَوْمٍ آیَهٌ یَتْلُونَهَا [وَ] هُمْ مِنْهَا مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ . (4)

ص: 54

5 )- از ابن ابی عُمیر، به نقل از کسی که برایش نقل حدیث نموده، روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود مواردی که خداوند پیغمبرش صلی الله علیه و آله را در قرآن مورد عتاب و سرزنش قرار داده مانند فرمایش خداوند: «چنان چه ما تو را ثابت قدم نمی گرداندیم چه بسا که به آنها تمایل پیدا می کردی»؛ مقصود غیر حضرت است.

6) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: به راستی که قرآن بازدارنده و فرمان دهنده است فرمان دهنده به سمت بهشت و بازدارنده از آتش دوزخ می باشد

7)- و از محمد بن خالد کرخی، از بعضی اصحابش، از خیثمه روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: ای خیثمه! قرآن بر سه قسمت نازل شده یک سوم آن درباره ما و دوستان ما و یک سوم دربارۀ دشمنان ما و دشمنان کسانی که پیش از ما بوده اند؛ و یک سوم درباره سنّت ها و مَثَل ها است و اگر آیه ای درباره گروهی نازل شده که آن ها از دنیا رفته اند در صورتی که منظور و مفهوم آیه نیز از بین رفته باشد دیگر از قرآن چیزی باقی نمی ماند تمام قرآن از ابتدا تا انتهایش (در تمام دورا ن ها و برای تمامی طبقات) قابل تطبیق و اجرا شدن است تا وقتی که آسمان ها و زمین پایدار باشند برای هر گروهی (در هر دوره ای) آیه ای است، - سعادت باشد یا شقاوت - ، که آن را تلاوت می کنند.

ص: 55

36 / [5] - عن الفضیل بن یسار ، قال :

سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام عَن هذِهِ الرِّوایَهِ : ما فِی القُرآنِ آیَهٌ إلّا ولَها ظَهرٌ و بَطنٌ ، و ما فیهِ حَرفٌ إلّا و لَهُ حَدٌّ ، و لِکُلِّ حَدٍّ مُطَّلَعٌ (1) ، ما یَعنی بِقَولِهِ : لَها ظَهرٌ و بَطنٌ ؟

قال علیه السلام : ظَهرُهُ و بَطنُهُ تَأویلُهُ ، مِنهُ ما مَضی و مِنهُ ما لَم یَکُن بَعدُ ، یَجری کَما یجرِی الشَّمسُ وَ القَمَرُ ، کُلَّما جاءَ مِنهُ شَیءٌ وَقَعَ ، قالَ اللّهُ تَعالی : «وَ مَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» (2) ، [نَحنُ نَعلَمُهُ] (3).

37 / [6] - عن أبي بصير ، قال :

سمعت أبا عبد الله علیه السلام يقول : إنّ القرآنَ فیهِ مُحکَمٌ و مُتَشابِهٌ ، فأمّا المُحکَمُ فنُؤمِنُ بهِ و نَعمَلُ بهِ و نَدینُ بهِ ، وأمّا المُتَشابِهُ فنُؤمِنُ بهِ و لا نَعمَلُ به.(4)

38/[7] - عَنْ مَسْعَدَهَ بْنِ صَدَقَهَ ، قَالَ :

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اَلنَّاسِخِ وَ اَلْمَنْسُوخِ وَ اَلْمُحْکَمِ وَ اَلْمُتَشَابِهِ؟ قَالَ: «اَلنَّاسِخُ اَلثَّابِتُ اَلْمَعْمُولُ بِهِ، وَ اَلْمَنْسُوخُ مَا قَدْ کَانَ یُعْمَلُ بِهِ ثُمَّ جَاءَ مَا

ص: 58

5) - از فضیل بن یسار روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام درباره این روایت سؤال کردم: در قرآن آیه ای نیست مگر آن که دارای ظاهر و باطنی است؛ و حرفی در قرآن نیست مگر آن که دارای حدّی و برای هر حدّی آغاز سخنی است مقصود از ظهر و بطن چیست؟

فرمود: ظاهر و باطن آن تأویل و تفسیر آن است که بعضی مربوط به گذشته و برخی مربوط به آینده است که با گذشت زمان و گردش خورشید و ماه (و پدید آمدن شب و روز)، روشن خواهد شد، هر وقت تأویل آیه ای از قرآن به وقوع انجامد نسبت به آن هائی می باشد که از دنیا رفته اند هم چنان که برای افراد زنده هم خواهد بود خداوند تبارک و تعالی فرموده است: «کسی غیر از خداوند و راسخان در دانش تأویل قرآن را نمی داند» (و آن ها کسانی هستند که آگاه به تمام علوم و صاحبان امور بوده و اهل استنباط می باشند)

(پس از آن افزود:) (به درستی که) ما علم تأویل آن (قرآن) را می دانیم.

6)- از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: به راستی که قرآن در بر دارنده محکم و متشابه می باشد محکم همان است که به آن ایمان داریم و بر طبق آن عمل می کنیم و به آن پایبند هستیم به متشابه ایمان داریم ولی بر طبق (ظاهر) آن عمل نمی کنیم.

7) - از مسعدة بن صدقه روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه سؤال کردم؟

فرمود ناسخ ثابت و پایدار است که بر طبق آن عمل می شود؛ و منسوخ چیزی است که مدّتی به آن عمل شده سپس چیز دیگری می آید و حکم آن را

ص: 59

نَسَخَهُ، وَ اَلْمُتَشَابِهُ مَا اِشْتَبَهَ عَلَی جَاهِلِهِ (1)

39/ [8] - عَنْ جَابِرٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ شَیْ ءٍ فِی تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ فَأَجَابَنِی ثُمَّ سَأَلْتُهُ ثَانِیَهً فَأَجَابَنِی بِجَوَابٍ آخَرَ. فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ کُنْتَ أَجَبْتَ فِی هَذِهِ الْمَسْأَلَهِ بِجَوَابٍ غَیْرِ هَذَا قَبْلَ الیَوْمِ؟!

فَقَالَ علیه السلام لِی : یَا جَابِرُ إِنَّ لِلْقُرْآنِ بَطْناً وَ لِلْبَطْنِ بَطْنٌ وَ ظَهْرٌ وَ لِلظَّهْرِ ظَهْرٌ یَا جَابِرُ (2) وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَبْعَدَ مِنْ عُقُولِ الرِّجَالِ مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ ، إِنَّ اَلْآیَهَ لَتَکُونُ أَوَّلُهَا فِی شَیْءٍ وَ آخِرُهَا فِی شَیْءٍ وَ هُوَ کَلاَمٌ مُتَّصِلٌ یُتَصَرَّفُ عَلَی وُجُوهٍ . (3)

40 / [9] - عن أبي عبد الرحمن السُّلّمى:

إنَّ عَلِيّاً عليه السلام مَرَّ عَلى قاضٍ فَقالَ: تَعرِفُ النّاسِخَ مِنَ المَنسوخِ؟

فَقالَ: لا فَقالَ: هَلَكتَ و أهلَكتَ، تَأويلُ كُلِّ حَرفٍ مِنَ القُرآنِ عَلى وُجوهٍ. (4)

ص: 60

نسخ و از مرحله عمل می اندازد متشابه هم چیزی است که برای افراد نادان مشتبه و نا مفهوم می باشد

8) - از جابر روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام دربارۀ چیزی از تفسیر قرآن سؤال کردم پس جواب مرا را داد دو مرتبه سؤال کردم و پاسخی دیگر بیان نمود سپس عرضه داشتم: فدایت گردم! برای این سؤال قبلاً جواب دیگری بیان نمودید؟

فرمود: ای جابر! همانا قرآن در بر دارنده باطنی است؛ و هر باطنی، باطن و ظاهری دارد و هر ظاهری هم، دارای ظاهر دیگری می باشد

ای جابر! چیزی دورتر از تفسیر قرآن نسبت به عقل و اندیشه مردمان نیست چه بسا آیه ای نازل شده که ابتدایش درباره چیزی وسطش در مورد چیزی دیگر و پایانش هم چیز دیگری باشد قرآن کلامی متّصل و مرتبط به هم است که بر شکل های مختلف قابل توجیه و تفسیر است.

9) - از ابو عبد الرحمان سُلّمی روایت کرده است که گفت:

همانا امام علی علیه السلام با یک نفر قاضی برخورد نمود، به او فرمود: ناسخ را از منسوخ می شناسی و تشخیص می دهی؟

اظهار داشت: خیر. فرمود: (با ندانستن آن) هم خویش را هلاک کرده ای و هم دیگران را به هلاکت انداخته ای (همانا) تأویل و تفسیر هر حرفی از قرآن بر شکل های مختلفی قابل تفسیر است

ص: 61

48/[6] - عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

لَوْ لاَ أَنَّهُ زِیدَ فِی کِتَابِ اَللَّهِ وَ نَقَصَ مِنْهُ مَا خَفِیَ حَقُّنَا عَلَی ذِیّ حِجًا وَ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا فَنَطَقَ صَدَّقَهُ اَلْقُرْآنُ (1)

49/[7] - عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عليهما السلام ، قال : قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: سَمُّوهُمْ بِأَحْسَنِ أَمْثَالِ الْقُرْآنِ - یَعْنِی عِتْرَةَ النَّبِیِّ صلی اللّه علیه و آله - هذا عَذْبٌ فُراتٌ فَاشْرَبُوا وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ فَاجْتَنِبُوا. (2)

50 / [8] - عن عمر بن حنظلة ، عن أبي عبد الله عَلَیْهِ السَّلاَمُ، عن قول الله : ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدَ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَبِ ﴾ (3) فَلَمَّا رَآنِی أَتَتَبَّعُ هَذَا وَ أَشْبَاهُهُ مِنَ اَلْکِتَابِ قَالَ علیه السلام: حَسْبُکَ کُلُّ شَیْءٍ فِی اَلْکِتَابِ مِنْ فَاتِحَتِهِ إِلَی خَاتِمَتِهِ مِثْلُ هَذَا، فَهُوَ فِی الْأَئِمَّةِ عُنِیَ بِهِ (4)

ص: 66

6) - و از میسّر روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: اگر در کتاب خداوند کم و زیاد نشده بود، حقّ ما بر صاحبان عقل پنهان نمی ماند و چنان چه قائم ما ( حقایق) سخن را بیان نماید، قرآن او را تصدیق و تأیید می کند

7) - از مسعدة بن صدقه روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام از پدرش، از جدش علیهما السلام نقل نماید که امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: آن ها را با بهترین نام ها و مثال های قرآن بخوانید، یعنی عترت و اهل بیت پیغمبراکرم علیهم السلام را، این آب گوارای شیرین است از آن بیاشامید و این هم آب

شور و تلخ است از آن دوری و اجتناب کنید

8) - از عمر بن حنظله روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام (پیرامون) آیه شریفه قرآن: (ای پیغمبر!) «بگو: خداوند، به عنوان شاهد کفایت می کند بین من و شما و کسی که علم کتاب نزد اوست» (سؤال کردم)؟ و چون حضرت متوجّه شد که درباره این آیه و امثال آن تتبّع و کنجکاوی دارم فرمود: (همین مقدار) تو را کافی است که هر چیزی در این کتاب از ابتدا تا انتهایش همانند این مورد بود مقصود امامان علیهم السلام هستند.

ص: 67

لِی أَنْ یُعَلِّمَنِی فَهْمَهَا وَ حِفْظَهَا ، فَما نَسيتُ آيَةً مِن كِتابِ اللّهِ و لا عِلماً إملائهُ عَلَيَّ و كَتَبتُهُ مُنذُ دَعَالی بِما دَعا، و ما تَرَكَ شَيئاً عَلَّمَهُ اللّهُ مِن حَلالٍ و لا حَرامٍ، و لا أمرٍ و لا نَهيٍ كانَ أو يَكونُ مِن طاعَةٍ أو مَعصِيَةٍ إلّاعَلَّمَنيهِ وحَفِظتُهُ، فَلَم أنسَ حَرفاً واحِداً، ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلى صَدري ودَعَا اللّهَ لي أن يَملَأَ قَلبي عِلماً وفَهماً وحكمة و نوراً ، لَم أنسَ شَيئاً ولَم يَفُتني شَيءٌ لَم أكتُبهُ

فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ أَ وَ تَخَوَّفْتَ عَلَیَّ اَلنِّسْیَانَ فِیمَا بَعْدُ؟

فَقَالَ: لَسْتُ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکَ نِسْیَاناً وَ لاَ جَهْلاً، وَ قَدْ أَخْبَرَنِی رَبِّی أَنَّهُ قَدِ اِسْتَجَابَ لِی فِیکَ وَ فِی شُرَکَائِکَ اَلَّذِینَ یَکُونُونَ مِنْ بَعْدِکَ

فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ مَنْ شُرَکَائِی مِنْ بَعْدِی

قَالَ: اَلَّذِینَ قَرَنَهُمُ اَللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ بِی فَقَالَ: اَلْأَوْصِیَاءُ مِنِّی إِلَی أَنْ یَرِدُوا عَلَیَّ اَلْحَوْضَ کُلُّهُمْ هَادٍ مُهْتَدٍ لاَ یَضُرُّهُمْ مَنْ خَذَلَهُمْ، هُمْ مَعَ اَلْقُرْآنِ وَ اَلْقُرْآنُ مَعَهُمْ، لاَ یُفَارِقُهُمْ وَ لاَ یُفَارِقُونَهُ بِهِمْ تُنْصَرُ أُمَّتِی وَ بِهِمْ یُمْطَرُونَ، وَ بِهِمْ یُدْفَعُ عَنْهُمْ وَ بِهِمْ اِسْتَجَابَ دُعَاءَهُمْ،

فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ! سَمِّهِمْ لِی فَقَالَ: اِبْنِی هَذَا - وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ اَلْحَسَنِ - ثُمَّ اِبْنِی هَذَا- وَ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى رَأْسِ الْحُسَيْنُ-، ثُمَّ اِبْنٌ لَهُ یُقَالُ لَهُ عَلِیٌّ سَیُولَدُ فِی حَیَوتِکَ فَاقْرَأْهُ مِنِّی اَلسَّلاَمَ، [ثُمَّ] تُکْمِلُهُ اِثْنَا عَشَرَ من ولد محمد صلی الله علیه و آله.

فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ [وَ أُمِّی] فَسَمِّهِمْ لِی فَسَمَّاهُمْ رَجُلًا رَجُلًا. فِيهِمْ وَاللهِ يَا أَخَی بَنِي هِلَالٍ! - مهديّ أمّة محمّد صلی الله علیه و آله ، الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً ، وَ اللهِ إِنِّي لَأَعْرِفُ مَنْ يُبَايِعُهُ بَيْنَ الرُّكْنِ وَ المَقَامِ، وَ أَعْرِفُ أَسْمَاءَ

ص: 70

به من تعلیم نموده است؛ و از خداوند خواست که (قدرت) فهم و حفظ آن ها را عطایم نماید پس هیچ آیه ای از کتاب خدا و دانشی را که بر من املا نموده و نوشته،ام از روزی که برایم دعا نموده فراموش نکرده ام

و چیزی را که خداوند از علوم حلال و حرام از امر و نهی را - مربوط به طاعت و یا معصیت - که تعلیمش داد او نیز مرا تعلیم داد و من آن ها را حفظ نموده و حتی یک حرفش را هم فراموش نکرده ام؛ سپس (رسول خدا صلی الله علیه و آله) دستش را بر سینه ام نهاد و به درگاه خدا برایم دعا کرد که قلب مرا از علم و فهم و نور حکمت انباشته کند؛ و چیزی را فراموش نکرده و نوشته هایم را از دست نداده ام.

پس از آن اظهار داشتم: ای رسول خدا! می ترسی که من بعد از این فراموش کنم؟

فرمود :ترسی از فراموشی و ندانستگی برایت ندارم زیرا که پروردگارم مرا آگاه نمود که (دعایم را) دربارۀ تو و شریکان پس از تو مستجاب نمود.

اظهار داشتم: ای رسول خدا! شرکای من چه کسانی هستند؟

فرمود: آن شریکانی که خداوند قرین خود و قرین من قرار داده است پس فرمود: پس فرمود: اوصیاء از جانب او می باشند تا آن که کنار حوض (کوثر) بر من وارد شوند همه ایشان هدایت گر و هدایت شده هستند توهین و ستم افراد به ایشان آسیبی نمی رساند ایشان با قرآن و قرآن با ایشان است و از یک دیگر جدا نخواهند شد، امّت به وسیله ایشان یاری و حمایت ،شوند به وسیله ایشان باران می بارد به وسیله ایشان دفع عذاب می شوند و به وسیله ایشان دعا ها مستجاب می گردد.

عرضه داشتم: ای رسول خدا! نام ایشان را برایم بفرما

فرمود: این فرزندم - و دست خود را بر سر حسن علیه السلام نهاد سپس این فرزندم - و دست خود را بر سر حسین علیه السلام نهاد - ، سپس پسر او که علی نام دارد و به زودی در حیات تو تولّد می یابد سلام مرا به او برسان سپس ایشان

ص: 71

آبَائِهِمْ وَقَبَائِلِهِمْ (1)

53 / [3] - عَنْ سَلَمَهَ بْنِ کُهَیْلٍ ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: :

لَوِ اِسْتَقَامَتْ لِیَ اَلْإِمْرَهُ وَ کُسِرَتْ - أَوْ ثُنِیَتْ - لِیَ اَلْوِسَادَهُ لَحَکَمْتُ لِأَهْلِ اَلتَّوْرَاهِ بِمَا أَنْزَلَ اَللَّهُ فِی اَلتَّوْرَاهِ ، حَتَّی تَذْهَبَ إِلَی اَللَّهِ أَنِّی قَدْ حَکَمْتُ بِمَا أَنْزَلَ اَللَّهُ فِیهَا، وَ لَحَکَمْتُ لِأَهْلِ اَلْإِنْجِیلِ بِمَا أَنْزَلَ اَللَّهُ فِی اَلْإِنْجِیلِ ، حَتَّی یَذْهَبَ إِلَی اَللَّهِ أَنِّی قَدْ حَکَمْتُ بِمَا أَنْزَلَ اَللَّهُ فِیهِ، وَ لَحَکَمْتُ فِی أَهْلِ اَلْقُرْآنِ بِمَا أَنْزَلَ اَللَّهُ فِی اَلْقُرْآنِ ، حَتَّی یَذْهَبَ إِلَی اَللَّهِ أَنِّی قَدْ حَکَمْتُ بِمَا أَنْزَلَ اَللَّهُ فِیهِ(2)

54/[4] - عَنْ أَیُّوبَ بْنِ حُرٍّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: اَلْأَئِمَّهُ بَعْضُهُمْ أَعْلَمُ مِنْ بَعْضٍ؟

قَالَ: نَعَمْ وَ عِلْمُهُمْ بِالْحَلاَلِ وَ اَلْحَرَامِ وَ تَفْسِیرِ اَلْقُرْآنِ وَاحِدٌ (3)

55 / [5] - عَنْ حَفْصِ بْنِ قُرْطٍ اَلْجُهَنِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ اَلصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَمِعْتُهُ یَقُولُ: کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ صَاحِبَ حَلاَلٍ وَ حَرَامٍ وَ عِلْمٍ بِالْقُرْآنِ ، وَ نَحْنُ عَلَی مِنْهَاجِهِ (4)

ص: 72

تکمیل یابند تا به دوازده نفر از فرزندان محمد (صلی الله علیه و آله) برسند.

عرضه داشتم: پدر و مادرم فدایت باد! نام ایشان را برایم بفرما

پس نام یکا یک ایشان را بیان نمود.

به خدا سوگند ای برادر بنی هلال! مهدی از امّت محمد صلی الله علیه و آله است که زمین را پُر از عدل و داد می نماید هم چنان که پُر از ظلم و ستم گشته به خدا سوگند! من می شناسم آن هایی را که بین رکن و مقام (کنار کعبه الهی) با او بیعت می کنند و اسامی پدران و قبایل آن ها را می شناسم

3)- از سلمة بن کهیل، و او از کسی که برایش حدیث گفته، روایت نمود:

امام علی علیه السلام فرمود: چنان چه برایم مسند قضاوت و ریاست قرار داده شود و برایم تکیه گاهی نهاده گردد ، برای اهل تورات از آن چه که خداوند بر ایشان نازل نموده حکم می نمایم به طوری که اگر نزد خدا رود شهادت دهد که حکم من در تورات مطابق با آن چه است که خداوند نازل نموده و برای اهل انجیل از آن چه که خداوند بر ایشان نازل نموده حکم می نمایم که چون نزد خدا رود شهادت دهد حکم من در انجیل مطابق است با آن چه که خداوند نازل نموده و برای اهل قرآن بر آن چه که خداوند بر ایشان نازل نموده حکم می نمایم به طوری که نزد خدا رود شهادت دهد که حکم من در قرآن مطابق می باشد با آن چه که خداوند نازل نموده است.

4) - از ایوب بن حرّ روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرضه داشتم آیا امامان علیهم السلام، بعضی بر بعضی دیگر ترجیح و برتری دارند؟

فرمود: بلی، ولی علم ایشان نسبت به حلال و حرام و تفسیر قرآن یک سان می باشد.

5) - از حفص بن قرط جهنی روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: امام علی علیه السلام صاحب (آشنائیت به) حلال و

ص: 73

56 / [6] - عَنِ اَلسَّکُونِیِّ، عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ:

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : إِنَّ فِیکُمْ مَنْ یُقَاتِلُ عَلَی تَأْوِیلِ اَلْقُرْآنِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی تَنْزِیلِهِ، وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ . (1)

57 / [7] - عَنْ بَشِیرٍ اَلدَّهَّانِ ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) یَقُولُ: «إِنَّ اَللَّهَ فَرَضَ طَاعَتَنَا فِی کِتَابِهِ فَلاَ یَسَعُ اَلنَّاسَ جَهْلاً، لَنَا صَفْوُ اَلْمَالِ، وَ لَنَا اَلْأَنْفَالُ، وَ لَنَا کَرَائِمُ اَلْقُرْآنِ وَ لاَ أَقُولُ لَکُمْ: إِنَّا أَصْحَابُ اَلْغَیْبِ، وَ نَعْلَمُ کِتَابَ اَللَّهِ وَ کِتَابَ اَللَّهِ یَحْتَمِلُ کُلَّ شَیْءٍ، إِنَّ اَللَّهَ أَعْلَمَنَا عِلْماً لاَ یَعْلَمُهُ أَحَدٌ غَیْرُهُ، وَ عِلْماً قَدْ أَعْلَمَهُ مَلاَئِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ، فَمَا عَلِمَتْهُ مَلاَئِکَتُهُ وَ رُسُلُهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُهُ .(2)

58 / [8] - وَ عَنْ مُرَازِمٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ لَمْ یَزَلِ اَللَّهُ یَبْعَثُ فِینَا مَنْ یَعْلَمُ کِتَابَهُ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ. و إنَّ عِندَنا مِن حَلالِ اللّهِ و حَرامِهِ ما يَسَعُنا [من] كِتمانُهُ ما نَستَطيعُ أن نُحَدِّثَ بِهِ أحَداً (3)

ص: 74

حرام و عالم به قرآن بود و ما (اهل بیت رسالت، بعد از او) بر راه و روش او هستیم

6) - سکونی از امام صادق از پدران بزرگوارش علیهم السلام روایت نموده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به راستی که در بین شما کسی است که بر تأویل قرآن می جنگد هم چنان که من بر تنزیل قرآن جنگیدم و او علی بن ابی طالب علیه السلام است.

7)- از بشیر دهّان روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: به راستی که خداوند فرمانبرداری از ما (اهل بیت) را در قرآن واجب نموده پس مردم راهی (برای رسیدن به سعادت) جز فراگیری آن ندارند و جهلشان مانع از آن نمی شود، اموال برگزیده پاکیزه و غنیمت های جنگی از برای ماست آیات کریمه قرآن مخصوص ما نازل گردیده است.

من نمی گویم: ما اصحاب غیب هستیم و غیب می دانیم، ولی ما به کتاب خداوند عالم هستیم و کتاب خدا در بر دارنده هر چیزی است خداوند ما را به علمی تعلیم داد که دیگران آن را نمی دانند؛ و علمی را هم به فرشته ها و رسولانش آموخت، پس آن چه را که به فرشته ها و رسولانش آموخت ما نیز می دانیم.

8)- از مرازم روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: ما اهل بیتی هستیم که خداوند، همیشه از ما کسی را بر می گزیند که آشنای به کتابش (قرآن) - از ابتدا تا انتهای آن - باشد و به راستی که نزد ما از حلال و حرام خداوند علومی است که چاره ای جز کتمان و پنهان داشتن آن نداریم زیرا که توان بیان آن ها را با هیچ کس نداریم

ص: 75

59 / [9] -عَنِ اَلْحَکَمِ بْنِ عتینة (عُیَیْنَهَ) قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ اَلْکُوفَهِ - وَ سَأَلَهُ عَنْ شَیْءٍ - : لَوْ لَقِیتُکَ بِالْمَدِینَهِ لَأَرَیْتُکَ أَثَرَ جَبْرَئِیلَ فِی دُورِنَا، وَ نُزُولِهِ عَلَی جَدِّی بِالْوَحْیِ وَ اَلْقُرْآنِ وَ اَلْعِلْمِ، فَیَسْتَسْقِی اَلنَّاسُ اَلْعِلْمَ مِنْ عِنْدِنَا فَیَهْدُونَهُمْ وَ ضَلَلْنَا نَحْنُ؟! هَذَا مُحَالٌ (1)

60 / [10] - عَنْ یُوسُفَ بْنِ اَلسَّخْتِ اَلْبَصْرِیِّ قَالَ:

رَأَیْتُ اَلتَّوْقِیعَ بِخَطِّ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ (2) فَکَانَ فِیهِ: اَلَّذِی یَجِبُ عَلَیْکُمْ وَ لَکُمْ أَنْ تَقُولُوا إِنَّا قُدْوَهُ اَللَّهِ وَ أَئِمَّهٌ ، وَ خُلَفَاءُ اَللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ أُمَنَاؤُهُ عَلَی خَلْقِهِ، وَ حُجَجُهُ فِی بِلاَدِهِ، نَعْرِفُ اَلْحَلاَلَ وَ اَلْحَرَامَ وَ نَعْرِفُ تَأْوِیلَ اَلْکِتَابِ وَ فَصْلَ اَلْخِطابِ (3)

61/[11] - عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَهَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ:

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : مَا بَیْنَ اَللَّوْحَیْنِ شَیْءٌ إِلاَّ وَ أَنَا أَعْلَمُهُ .(4)

62 / [12] - عَنْ سُلَیْمَانَ اَلْأَعْمَشِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ:

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : مَا نَزَلَتْ آیَهٌ إِلاَّ وَ أَنَا عَلِمْتُ فِیمَنْ أُنْزِلَتْ وَ أَیْنَ نَزَلَتْ وَ عَلَی مَنْ

ص: 76

9) - از حکم بن عتيبه ( عُيِينه) روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام به مردی از اهل کوفه - که چیزی را از حضرت سؤال کرده بود - فرمود: چنان چه تو را در مدینه ملاقات می کردم جای پای جبرائیل را در منزلمان و داخل شدنش بر جدّ ما که وحی قرآن و علوم را می آورد نشانت می دادم پس مردم از علوم ما سیراب خواهند شد آیا مردم هدایت یافته گانند ما گمراه شدگانیم؟ این محال و غیر ممکن است

10) - از یوسف بن سخت بصری روایت کرده است که گفت:

توقیع و دست خط حضرت محمد بن الحسن بن علی (امام زمان عجّل الله تعالى فرجه الشریف) را مشاهده نمودم در آن چنین بود: آن چه بر شما (شیعیان و دوستان ما) واجب است که دربارۀ ما (اهل بیت رسالت) بگویید این است که ما برای شما الگو پیشوا و خلفای خداوند در ،زمین امینان بر مخلوقاتش و حجّت هایی در برابر جنایتکاران هستیم ماییم که حلال و حرام تأویل کتاب و فصل الخطاب را می شناسیم

11) - از ثویر بن ابی فاخته از پدرش روایت کرده است که گفت:

امام علی علیه السلام فرمود: ما بین دو لوح (کتاب (خدا) چیزی وجود دارد که من بر آن آگاه هستم

12) - از سلیمان اعمش از پدرش روایت کرده است که گفت: امام علی علیه السلام فرمود: آیه ای (از قرآن) نازل نشده مگر آن که من می دانم درباره

ص: 77

نَزَلَتْ، إِنَّ رَبِّی وَ هَبَ لِی قَلْباً عَقُولاً وَ لِسَاناً طِلْقاً (1)

63 / [13] - عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ قَالَ:

قال أبو عبد الله علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ عَلَّمَ نَبِيَّهُ صلی الله علیه و آله التَّنْزِيلَ وَ التَّأْوِيلَ فَعَلَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِيّاً علیه السلام(2)

ص: 78

چه کسی در کجا و در چه موردی نازل شده است همانا خداوند قلب درّاک و هوشمندی با زبانی رسا و گویا به من عطا نموده است.

13) - و از ابو الصباح (کنانی) روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا خداوند (متعال) علم تأويل و تنزیل را به پیغمبرش صلی الله علیه و آله آموخت و او (نیز) به علی علیه السلام آموخت

ص: 79

67/[4] - عَنْ أبی بَصِیرٍ عَنْ أبی عَبْدِاللهِ علیه السلام قَالَ:

مَنْ فَسَّرَ القُرآنَ برَأیِهِ إنْ أصَابَ لَمْ یُؤجَرْ وَ إن أخْطَأَ خَرَّ أبْعَدَ مِنَ السَّمَاءِ. (1)

68/[5] -عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ اَلْحَجَّاجِ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: لَیْسَ أَبْعَدُ مِنْ عُقُولِ اَلرِّجَالِ مِنَ اَلْقُرْآنِ .(2)

69/[6] - عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سُئِلَ عَنِ اَلْحُکُومَهِ قَالَ: مَنْ حَکَمَ بِرَأْیِهِ بَیْنَ اِثْنَیْنِ فَقَدْ کَفَرَ، وَ مَنْ فَسَّرَ [بِرَأْیِهِ] آیَهً مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ فَقَدْ کَفَرَ . (3)

ص: 82

4) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هر که قرآن را با رأی و نظر خود تفسیر نماید، اگر حقیقت را درک کند پاداشی ندارد و اگر خطا کند (فاصله او با حقیقت و معنویت) هم چون دوری و فاصله آسمان (تا زمین) است.

5) - از عبد الرحمان بن حجّاج روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: چیزی دورتر از تفسیر (و تأویل قرآن) نسبت به عقل و اندیشه انسان نیست

6) - از عمّار بن موسی روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره حکم و قضاوت سؤال شد؟

فرمود: هر کسی که بین دو نفر با (رأی و) نظر خود قضاوت کند کافر گشته؛ و هر که آیه ای از قرآن را با رأی و نظر خود تفسیر کند کافر شده است.

ص: 83

73 / [4] - عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

لاَ تَقُولُوا لِکُلِّ آیَهٍ هَذِهِ رَجُلٌ وَ هَذِهِ رَجُلٌ إِنَّ مِنَ اَلْقُرْآنِ حَلاَلاً وَ مِنْهُ حَرَاماً وَ فِیهِ نَبَأُ مَنْ قَبْلَکُمْ، وَ خَبَرُ مَنْ بَعْدَکُمْ وَ حُکْمُ مَا بَیْنَکُمْ، فَهَکَذَا هُوَ کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُفَوَّضٌ فِیهِ إِنْ شَاءَ فَعَلَ اَلشَّیْءَ وَ إِنْ شَاءَ تَذَکَّرَ حَتَّی إِذَا فُرِضَتْ فَرَائِضُهُ، وَ خُمِّسَتْ أَخْمَاسُهُ، حَقَّ عَلَی اَلنَّاسِ أَنْ یَأْخُذُوا بِهِ، لِأَنَّ اَللَّهَ قَالَ: ﴿ ما آتاکُمُ اَلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهئکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ﴾. (1). (2)

ص: 86

4)- از داود بن فرقد روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: برای هر آیه ای نگویید: این مردی است و آن مردی همانا بعضی از آیات (قرآن) بیان حلال و بعضی بیان محرّمات (الهی) است، بعضی سرگذشت پیشینیان برخی خبر های آیندگان و بعضی هم احکام بین شما است (آری) قرآن چنین خواهد بود.

این امر بر رسول خدا صلی الله علیه و آله تفویض شده، چنان چه مایل بود انجام می داد و اگر می خواست تذکّر می داد؛ و چون واجبات مطرح گشت و حقّ الناس تخمیس (یک پنجم) گردید (مأمور شد) که بر طبق آن عمل نماید، چون خداوند فرمود: «آن چه را که رسول خدا صلی الله علیه و آله را برایتان آورده دریافت و عمل کنید و آن چه را که نهی نموده آن را رها و ترک نمایید»

ص: 87

ص: 88

77/[4] - عَنْ أَبِی حَمْزَهَ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

سَرَقُوا أَکْرَمَ آیَهٍ فِی کِتَابِ اَللَّهِ: ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ (1)

78/[5] - عن صفوان الجمّ قال: قال ابو عبدالله علیه السلام

ما أنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ کِتابا إلّا و فاتِحَتُهُ ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ ، و إنَّما کانَ یُعرَفُ انقِضاءُ السّورَهِ بِنُزولِ ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ ابتِداءً لِلاُخری . ﴾ (2)

79/[6] - عَنْ أَبِی حَمْزَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَجْهَرُ بِ ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ وَ یَرْفَعُ صَوْتَهُ بِهَا، فَإِذَا سَمِعَهَا اَلْمُشْرِکُونَ وَلَّوْا مُدْبِرِینَ فَأَنْزَلَ اَللَّهُ ﴿ وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی اَلْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً﴾ (3).(4)

80/[7] - قَالَ اَلْحَسَنُ بْنُ خُرَّزَادَ ، وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

إذَا أَمَّ اَلرَّجُلُ اَلْقَوْمَ، جَاءَ شَیْطَانٌ إِلَی اَلشَّیْطَانِ اَلَّذِی هُوَ قَرِیبٌ اَلْإِمَامِ، فَیَقُولُ: هَلْ ذَکَرَ اَللَّهَ - یَعْنِی هَلْ قَرَأَ ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾» -؟ فَإِنْ قَالَ: نَعَمْ، هَرَبَ مِنْهُ، وَ إِنْ قَالَ: لاَ، رَکِبَ عُنُقَ اَلْإِمَامِ، وَ دَلَّی رِجْلَیْهِ فِی صَدْرِهِ، فَلَمْ یَزَلِ اَلشَّیْطَانُ إِمَامَ اَلْقَوْمِ حَتَّی یَفْرُغُوا مِنْ صَلاَتِهِمْ (5)

ص: 92

4) - از ابو حمزه روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: گرامی ترین آیات کتاب خدا را سرقت کرده اند که ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ می باشد.

5)- و از صفوان جمّال روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: کتابی از آسمان نازل نگشته مگر آن که در ابتدای آن ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ بوده است و پایان هر سوره با نزول ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ شناخته می شد چون در ابتدای دیگری می بود.

6) - از ابو حمزه روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ را با صدای بلند تلاوت می نمود و چون مشرکین آن را می شنیدند پشت کرده و می رفتند لذا خداوند در آیه فرمود: «هنگامی که خدا را به تنهایی نام می بری ، (مشرکان) با نفرت پشت کرده و می روند».

7) - حسن بن خرّزاد :گفت و از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمود:

هنگامی که مردی برای گروهی امام جماعت شود، ابلیس نزد شیطانی می آید که کنار امام جماعت است و می گوید: آیا خدا را نام برده یعنی ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ را قرائت کرده است؟

پس اگر بگوید: بلی فرار می کند؛ ولی چنان چه بگوید نه بر گردن او سوار شود و پا های خود را بر سینه اش اندازد پس شیطان امام جماعت آن ها خواهد بود تا از نماز فارغ شوند.

ص: 93

94

81/[8] - عَنْ عَبْدِ اَلْمَلِکِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

إِنَّ إِبْلِیسَ رَنَّ أَرْبَعَ رَنَّاتٍ (1) أَوَّلُهُنَّ یَوْمَ لُعِنَ، وَ حِینَ هَبَطَ إِلَی اَلْأَرْضِ، وَ حِینَ بُعِثَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلی فَتْرَهٍ مِنَ اَلرُّسُلِ ، وَ حِینَ أُنْزِلَتْ أُمُّ اَلْکِتَابِ ﴿ اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ ﴾، وَ نَخَرَ نَخْرَتَیْنِ (2) حِینَ أَکَلَ آدَمُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مِنَ اَلشَّجَرَهِ، وَ حِینَ أُهْبِطَ آدَمُ إِلَی اَلْأَرْضِ

قَالَ: وَ لَعَنَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ . (3)

82/[9] - عن إسمعيل بن أبان ، يرفعه إلى النبي صلى الله عليه و آله و سلم قال :

قال رسول الله صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ : يَا جابِرُ، ألا اُعَلِّمُكَ أفْضَلَ سُورَةٍ أنْزَلَهاَ اللّه في كِتابِهِ؟

قال : فَقَالَ جَابِرٌ : بَلَی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اَللَّهِ عَلِّمْنِیهَا

قال: فَعَلَّمَهُ «اَلْحَمْدَ لله» - أُمَّ اَلْکِتَابِ-

قال: ثُمَّ قَالَ له : یَا جَابِرُ! أَلاَ أُخْبِرُکَ عَنْهَا؟

قَالَ: بَلَی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی! فَأَخْبَرَنی

قَالَ: هِیَ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ إِلاَّ اَلسَّامَ یعنی اَلْمَوْتُ (4)

ص: 94

8)- از عبد الملک بن عمر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: شیطان در چهار مرحله ناله کنان، فریاد زده است: اولین بار روزی بود که لعن شد دومین بار هنگامی بود که به زمین هبوط کرد، سومین بار موقعی بود که (خداوند متعال) حضرت محمد صلی الله علیه و آله را پس از فاصله ای از پیامبران مبعوث نمود چهارمین بار وقتی بود که «أمّ الكتاب» نازل شد.

و دو بار از شادی باد در بینی خود انداخت (و به خود بالید): اول هنگامی بود که آدم علیه السلام از (میوه آن) درخت خورد؛ و دوم هنگامی که آدم (از بهشت) به زمین فرود آمد

حضرت افزود: و بر این (روش) کارش بود که لعنت شد

9) - از اسماعیل بن ابان به طور مرفوعه از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به جابر بن عبد الله (انصاری) فرمود:

ای جابر! آیا تو را تعلیم ندهم بر افضل و برترین سوره هایی که خداوند نازل کرده است؟

جابر گفت: بلی، پدر و مادرم فدایت باد ای رسول خدا آموزشم بدهید.

حضرت رسول صلی الله علیه و آله سورة «الحمد لله» - امّ الکتاب – را برایش قرائت نمود و سپس فرمود: ای جابر آیا تو را از (خاصیّت) آن آگاه نگردانم؟

جابر گفت: بلی پدر و مادرم فدایت باد مرا آگاه فرما

فرمود: این سوره شفابخش و درمان هر دردی است مگر مرض سام که همان مرگ باشد.

ص: 95

83/[10] - عن سلمة بن محرز [محمّد]، قال :

سمعت أبا عبد الله علیه السلام یَقُولُ: مَنْ لَمْ تبْرِئْهُ «الْحَمْدِ» لم یبْرِئْهُ شيء (1)

84/ [11] - عَنْ أَبِی بَکْرٍ اَلْحَضْرَمِیِّ قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَهٌ فَاقْرَأِ اَلْمَثَانِیَ وَ سُورَهً أُخْرَی وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اُدْعُ اَللَّهَ، قُلْتُ: أَصْلَحَکَ اَللَّهُ! وَ مَا اَلْمَثَانِی؟ قَالَ (علیه السلام): «فَاتِحَهُ اَلْکِتَابِ» ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ﴾... (2)

85/[12] -عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ [عبید] اَللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: بَلَغَهُ أَنَّ أُنَاساً یَنْزِعُونَ ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾ فَقَالَ: هِیَ آیَهٌ مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ أَنْسَاهُمْ إِیَّاهَا اَلشَّیْطَانُ .(3)

86/[13] - عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: قَالَ أَبُو اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ : إِنَّ ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾ أَقْرَبُ إِلَی اِسْمِ اَللَّهِ اَلْأَعْظَمِ مِنْ سَوَادِ اَلْعَیْنِ إِلَی بَیَاضِهَا .(4)

ص: 96

10) - از سلمة بن محرز [محمد] روايت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: هر دردمندی که سوره حمد شفایش نبخشد چیز دیگری درمانش نکند.

11) - از ابو بکر حضرمی روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه حاجتی داشتی سوره «مثانی» را به همراه سوره ای دیگر تلاوت کن و پس از آن دو رکعت نماز به جای آور و سپس حاجت خود را بخواه

عرضه داشتم: خداوند امور شما را اصلاح نماید! «مثانی» چیست؟

فرمود: «فاتحة الكتاب»: ﴿ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحْیم * الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ...﴾

12) - از عیسی بن عبد [عبید] الله، به نقل از پدر از جدّش، از امام علی علیه السلام روایت کرده است که گفت:

چون به امام علی علیه السلام خبر رسید که مردم ﴿ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحْیم﴾ از (از ابتدای سوره ها) می اندازند فرمود: این آیه ای از کتاب خداوند است که شیطان آن ها (مخالفین) را به فراموشی انداخته است.

13) - از اسماعیل بن مهران روایت کرده است که گفت:

امام رضا علیه السلام فرمود: ﴿ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحْیم﴾ از نزدیک ترین اسماء به اسم اعظم خداوند متعال است (حتّی) از فاصله سیاهی چشم به سفیدی آن هم نزدیک تر می باشد

ص: 97

18/[14] - عن سليمان الجعفري ، قال :

عَنْ سُلَیْمَانَ اَلْجَعْفَرِیِّ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: «إِذَا أَتَی أَحَدُکُمْ أَهْلَهُ، فَلْیَکُنْ قَبْلَ ذَلِکَ مُلاَطَفَهٌ، فَإِنَّهُ أَلْیَنُ لِقَلْبِهَا، وَ أَسَلُّ لِسَخِیمَتِهَا (1)، فَإِذَا أَفْضَی إِلَی حَاجَتِهِ، قَالَ: بِسْمِ اَللّهِ -ثَلثاً، فَإِنْ قَدَرَ أَنْ یَقْرَأَ أَیَّ آیَهٍ حَضَرَتْهُ مِنَ اَلْقُرْآنِ فَعَلَ، وَ إِلاَّ قَدْ کَفَتْهُ اَلتَّسْمِیَهُ»

فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ فِی اَلْمَجْلِسِ فَإِنْ قَرَأَ ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾ أُوجِرَ بِهِ؟

فَقَالَ: وَ أَیُّ آیَهٍ أَعْظَمُ فِی کِتَابِ اَللَّهِ؟

فَقَالَ: ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾ (2)

15/88] - عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ خُرَّزَادَ قَالَ:

کَتَبْتُ إِلَی اَلصَّادِقِ علیه السلام: أَسْأَلُ عَنْ مَعْنَی اَللَّهِ؟

فَقَالَ: اِسْتَوْلَی عَلَی مَا دَقَّ وَ جَلَّ. (3)

89/[16] - عَنْ خَالِدِ بْنِ مُخْتَارٍ قَالَ:

سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِما السَّلاَمُ یَقُولُ: مَا لَهُمْ قَاتَلَهُمُ اَللَّهُ عَمَدُوا إِلَی أَعْظَمِ آیَهٍ فِی کِتَابِ اَللَّهِ ، فَزَعَمُوا أَنَّهَا بِدْعَهٌ إِذَا أَظْهَرُوهَا، وَ هِیَ ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾ . (4)

ص: 98

14) - از سلیمان جعفری روایت کرده است که گفت:

شنیدم که امام رضا علیه السلام می فرمود: هنگامی که یکی از شما بخواهد با همسر خود هم بستر شود باید قبل از آن با همسرش ملاطفت و معاشقه کند تا دل او را به دست آورد و برای انجام عمل جنسی آماده گردد (و با رغبت خود را در اختیار شوهر قرار دهد)

و چون خواست مجامعت کند، سه بار «بسم الله» بگوید؛ و نیز اگر توانست یک آیه دیگر هم بخواند ولی اگر نتوانست همان «بسم الله» کفایت می کند

پس مردی به حضرت عرض کرد: اگر فقط ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾ را بخواند پاداش خواهد داشت؟

فرمود: و چه آیه ای عظیم تر از آن می باشد؟

پاسخ داد: ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾

15) - از حسن بن خُرّزاد روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام نوشتم و پیرامون معنای «الله» از آن حضرت سؤال کردم؟

فرمود: خداوند (تبارک و تعالی) بر هر چیز کوچک، ظریف بزرگ و جلیل تسلّط و استیلاء دارد

16) - از خالد مختار روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: ایشان را چه شده؟! خدا آنان را بکشد عظیم ترین آیه در کتاب خداوند را قصد کردند و گمان نموده اند که اگر آن را آشکار کنند بدعت است و آن ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾ می باشد.

ص: 99

قوله تعالى : بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴿1﴾ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ﴿2﴾ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴿3﴾

90/[17] - ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عز وجل: ﴿ وَ لَقَدْ آتَيْنَكَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْءَانَ الْعَظِيمَ ﴾؟ (1)

فَقَالَ: « فَاتِحَهُ اَلْکِتَابِ [یُثَنَّی فِیهَا اَلْقَوْلُ،

قَالَ: وَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ (صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) : إِنَّ اَللَّهَ مَنَّ عَلَیَّ بِفَاتِحَهِ اَلْکِتَابِ] مِنْ کَنْزِ اَلْجنة، فِیهَا ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ اَلْآیَهُ اَلَّتِی یَقُولُ فِیهَا: ﴿وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی اَلْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَ لَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً﴾ .(2) وَ ﴿اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ﴾ دَعْوَی أَهْلِ اَلْجَنَّهِ ، حِینَ شَکَرُوا اَللَّهَ حُسْنَ اَلثَّوَابِ.وَ ﴿مالِکِ یَوْمِ اَلدِّینِ﴾ قَالَ جَبْرَئِیلُ : مَا قَالَهَا مُسْلِمٌ قَطُّ إِلاَّ صَدَّقَهُ اَللَّهُ وَ أَهْلُ سَمَاوَاتِهِ. ﴿إِیّاکَ نَعْبُدُ﴾ إِخْلاَصُ اَلْعِبَادَهِ. ﴿وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ﴾ أَفْضَلُ مَا طَلَبَ بِهِ اَلْعِبَادُ حَوَائِجَهُمْ. ﴿اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ﴾ صِرَاطَ اَلْأَنْبِیَاءِ، وَ هُمُ اَلَّذِینَ أَنْعَمَ اَللَّهُ عَلَیْهِمْ. ﴿غَیْرِ اَلْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ﴾ اَلْیَهُودُ وَ ﴿وَ غَیْرِ اَلضَّالِّینَ﴾ اَلنَّصَارَی ﴾(3)

91 / [18] -﴿عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی تَفْسِیرِ ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾ فَقَالَ: ﴿اَلْبَاءُ﴾ بَهَاءُ اَللَّهِ وَ ﴿اَلسِّینُ﴾ سَنَاءُ اَللَّهِ وَ ﴿اَلْمِیمُ﴾ مَجْدُ اَللَّهِ .﴾(4)

ص: 100

فرمایش خداوند متعال: به نام خداوند بخشاینده مهربان (1) حمد و ستایش مخصوص پروردگار جهانیان است (2) (که او) بخشاینده و مهربان است. (3)

17) - از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند «ما آیات هفت گانه دوتایی و قرآن عظیم را بر تو نازل کردیم»، سؤال کردم؟

فرمود: سورة «فاتحة الكتاب» است که دو بار «در نماز» خوانده می شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همانا خداوند بر من منّت نهاد و «فاتحة الكتاب» را از گنجینه عرش برایم فرستاد در آن ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾ است همان آیه ای که دربارۀ آن می فرماید: «هنگامی که پروردگارت را به تنهایی در قرآن یاد نمودی، (کافران) با حالت نفرت روی گردانده و پشت کنند؛ و ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ﴾، ادّعای اهل بهشت است که این گونه خدا را بر پاداش نیکویش سپاس گویند؛ و ﴿مَلِكِ يَوْمِ الدِّینِ﴾ که جبرئیل فرموده است: مسلمانی آن را نگوید مگر آن که خداوند و اهل آسمان ها تصدیقش نمایند.

و ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ﴾، سخن اخلاص بندگان است؛ ﴿وَإِيَّاكَ نَسْتَعِين﴾، برترين خواسته ای است که بندگان در حاجت های خود درخواست می کنند؛ و ﴿اهْدِنَا الصِّرَ طَ الْمُسْتَقِيمَ﴾، صراط همان پیامبرانی هستند که خداوند بر آن ها نعمت، ارزانی داشته است؛ ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾، يهوديان هستند؛ و﴿وَ لاَ الضَّالِّينَ﴾ نصرانی ها می باشند

18) - از عبد الله بن بن سنان روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره تفسير ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾، سؤال کردم؟

فرمود: ﴿باء﴾ بهاء خداوند، ﴿سین﴾ سناء خدا، ﴿میم﴾ مجد و عظمت خدا است

ص: 101

92 / [19] - وَ رَوَى غَيْرُهُ عَنْهُ علیه السَّلَامُ : « الْمِيمُ » مُلْكُ اللَّهُ ، « اللَّهُ » إِلَهَ الْخُلُقِ ، « الرَّحْمنُ » بِجَمِيعِ الْعَالِمُ « الرَّحِيمُ » بِالْمُؤْمِنِینَ خَاصَّهُ (1)

93 / [20] -وَ رَوَوی غَیْرَهُ عَنْهُ : وَ اَللَّهُ إِلَهُ کُلِّ شَیْءٍ .(2)

قوله تعالى : مَلِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴿4﴾

94 / [21] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنُ عَلِیٍّ اَلْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : أَنَّهُ کَانَ یَقْرَأُ ﴿ مالِکِ یَوْمِ اَلدِّینِ ﴾ .(3)

95/[22] - عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقْرَأُ مَا لاَ أُحْصِی ﴿ ملِکِ یَوْمِ اَلدِّینِ ﴾ (4)

96/ [23] - عَنِ اَلزُّهْرِیِّ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ :

لَوْ مَاتَ مَا بَیْنَ اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْمَغْرِبِ لَمَا اِسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أَنْ یَکُونَ اَلْقُرْآنُ مَعِی ،كَانَ إِذَا قَرَأَ ﴿ملِكِ یَوْمِ الدِّینِ﴾ یُكَرِّرُهَا وَ یَكَادُ أَنْ یَمُوتَ (5)

ص: 102

19) - و غیر از او دیگران از آن حضرت علیه السلام روایت کرده اند:

«میم» ملک خداوند ؛ - «الله» معبود و مورد پرستش آفریده ها؛ «رحمن» بخشاینده به همه آفریده ها و موجودات «رحیم» فقط نسبت به مؤمنان مهربان است .

20) - و دیگران از آن حضرت علیه السلام روایت کرده اند:

«الله» خداوند تمامی موجودات است.

فرمایش خداوند متعال: او مالک روز جزا خواهد بود. (4)

21) - از محمد بن علی حلبی روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام همیشه (آیه شریفه) ﴿مَالِكِ يَوْم الدِّينِ﴾ را قرائت می نمود.

22)- از داود بن فرقد روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که ﴿مَلِكِ يَوْمِ الدِّینِ﴾ را بی نهایت قرائت می نمود.

23) - از زهری روایت کرده است که گفت:

امام زین العابدين علیه السلام فرمود: اگر (تمامی موجودات) ما بين مشرق و مغرب بمیرند چون قرآن با من باشد از تنهایی هراسی ندارم

و آن حضرت آن چنان ﴿مَالِكَ يَوْمِ الدِّينِ﴾ را قرائت و تکرار می کرد که گویا مرگش نزدیک می باشد

ص: 103

قوله تعالى : ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ ﴿5﴾

97 / [24] - عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ الْجَمَّالِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ:

بَعَثَ عَبْدُ الْمَلِكِ بْنُ مَرْوَانَ إِلَى عَامِلِ الْمَدِينَةِ أَنْ وَجِّهُ إِلَى مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ وَ لَا تُهَيِّجْهُ وَ لَا تُرَوِّعُهُ وَ اقْضِ لَهُ حَوَائِجَهُ. وَ قَدْ كَانَ وَرَدَ عَلَى عَبْدِ الْمَلِكِ رَجُلٌ مِنَ الْقَدَرِيَّةِ (1) فَحَضَرَ جَمِيعُ مَنْ كَانَ بِالشَّامِ فَأَعْيَاهُمْ جَمِيعاً فَقَالَ: مَا لِهَذَا إِلَّا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ فَكَتَبَ إِلَى صَاحِبِ الْمَدِينَةِ أَنْ يَحْمِلَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٌّ إِلَيْهِ، فَأَتَاهُ صَاحِبُ الْمَدِينَةِ بِكِتَابِهِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرِ (علیه السلام) : إِنِّي شَيْخُ كَبِيرٌ لَا أَقْوَى عَلَى الْخُرُوجِ وَ هَذَا جَعْفَرٌ ابْنِي يَقُومُ مَقَامِي فَوَجَّهَهُ إِلَيْهِ، فَوَجِّهُهُ إِلَيْهِ فلَمّا قَدِمَ عَلَی الاُمَوِیِّ ازدَراهُ (2) لِصِغَرِهِ و کَرِهَ أن یَجمَعَ بَینَهُ و بَینَ القَدَرِیِّ مَخافَهَ أن یَغلِبَهُ ، و تَسامَعَ النّاسُ بِالشّامِ بِقُدومِ جَعفَرٍ لِمُخاصَمَهِ القَدَرِیِّ ، فَلَمّا کانَ مِنَ الغَدِ اجتَمَعَ النّاسُ بِخُصومَتِهِما . فَقالَ الاُمَوِیُّ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : إنَّهُ قَد أعیانا أمرُ هذَا القَدَرِیِّ ، و إنَّما کَتَبتُ إلَیکَ لِأَجمَعَ بَینَکَ و بَینَهُ ، فَإِنَّهُ لَم یَدَع عِندَنا أحَدا إلّا خَصَمَهُ .

فَقالَ علیه السلام: إنَّ اللّهَ یَکفیناهُ

لَمّا قَدِمَ عَلَی الاُمَوِیِّ ازدَراهُ لِصِغَرِهِ وکَرِهَ أن یَجمَعَ بَینَهُ وبَینَ القَدَرِیِّ مَخافَهَ أن یَغلِبَهُ ، وتَسامَعَ النّاسُ بِالشّامِ بِقُدومِ جَعفَرٍ لِمُخاصَمَهِ القَدَرِیِّ ، فَلَمّا کانَ مِنَ الغَدِ اجتَمَعَ النّاسُ بِخُصومَتِهِما . فَقالَ الاُمَوِیُّ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : إنَّهُ قَد أعیانا أمرُ هذَا القَدَرِیِّ ، وإنَّما کَتَبتُ إلَیکَ لِأَجمَعَ بَینَکَ وبَینَهُ ، فَإِنَّهُ لَم یَدَع عِندَنا أحَدا إلّا خَصَمَهُ . فَقالَ : إنَّ اللّهَ یَکفیناهُ .

قالَ : فَلَمَّا اجتَمَعوا ، قالَ القَدَرِیُّ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : سَل عَمّا شِئتَ .

فَقالَ لَهُ : اِقرَأ سورَهَ «الحَمدِ»

قالَ : فَقَرَأَها ، و قالَ الاُمَوِیُّ - و أنَا مَعَهُ - : ما فی سورَهِ «الحَمدِ» علِینا إنّا لِلّه وَ إنّا

ص: 104

فرمایش خداوند متعال ما فقط تو را عبادت می کنیم و تو را کمک می طلبیم(5)

24) - از حسن بن محمد جمال به نقل بعضی از اصحاب روایت کرده که گفت: عبد الملک بن مروان به استاندار مدینه پیام فرستاد: محمد بن علی بن الحسين (علیهم السلام) را به سوی من بفرست و او را تحریک و ناراحت مگردان او را نترسان و خواسته هایش را برآورده کن در همین حال مردی از طایفه قدریّه بر عبد الملک وارد شده بود، پس تمامی اهل شام را (برای احتجاج و مناظره با او) به حضور دعوت کرد و همگی در مقابل او درمانده گشتند، چون چنین دید گفت: فقط محمد بن علی علیهما السلام از عهده این کار بر می آید و نامه ای (با این مضمون) برای استاندار مدینه نوشت: محمد بن علی را به نزد عبد الملک بفرستد.

چون استاندار مدینه نامه را خدمت حضرت آورد فرمود: من پیرمردی بزرگ سال هستم و توان بیرون رفتن را ندارم فرزندم جعفر جانشین من است، او را به نزد عبدالملک بفرست

موقعی که (امام صادق علیه السلام) بر عبد الملک اموی وارد شد، حضرت را به خاطر سنّ کم و کوتاهی عمرش تحویل نگرفت و احترام لازم را به جای نیاورد و دوست نداشت که او را با دانشمند قدّری کنار هم بنشاند، مبادا که (مرد) قَدری بر حضرت پیروز آید - و اهالی شام از آمدن امام صادق علیه السلام برای احتجاج با (مرد) قدّری آگاه شده بودند - به ناچار چون فردای آن روز شد مردم جهت مشاهده و مناظره آن دو نفر اجتماع کردند عبد الملک اموی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: این (دانشمند) قدّری تمامی ما را درمانده کرده من نامه نوشتم که بیایی و با او اجتماع (و احتجاج) نمایی؛ زیرا کسی نمانده که با او مخاصمه نکرده باشد.

حضرت فرمود: خداوند ما را کفایت می نماید.

ص: 105

إِلَیْهِ راجِعُونَ ، قَالَ: فَجَعَلَ اَلْقَدَرِیُّ یَقْرَأُ سُورَهَ «اَلْحَمْدِ» حَتَّی بَلَغَ قَوْلَ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: ﴿إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ﴾ فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ علیه السلام: قِفْ مَنْ تَسْتَعِینُ؟ وَ مَا حَاجَتُکَ إِلَی اَلْمَعُونَهِ؟ إِنَّ اَلْأَمْرَ إِلَیْکَ

فَبُهِتَ اَلَّذِی کَفَرَ وَ اَللّهُ لا یَهْدِی اَلْقَوْمَ اَلظّالِمِینَ .(1)

قوله تعالى : ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ * صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ﴾ ﴿6﴾

98 / [25] - عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السَّلَامُ قَالَ: ﴿ اهْدِنَا الصِّرَ طَ الْمُسْتَقِيمَ ﴾، يَعْنِي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ (2)

99 / [26] - قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ اَلْحَلَبِیُّ:

سَمِعْتُهُ علیه السلام مَا لاَ أُحْصِی وَ أَنَا أُصَلِّی خَلْفَهُ یَقْرَأُ: ﴿اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ﴾ .(3)

قوله تعالى: غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ﴿7﴾

100/[27] - عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ وَهْبٍ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی : ﴿ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ

ص: 106

و چون اجتماع نمودند دانشمند قدّری به امام صادق علیه السلام گفت: از آن چه می خواهی سؤال کن

حضرت فرمود: سوره «حمد» را قرائت کن هنگامی که خواست بخواند اموی (در پیش خود) گفت: در سوره «حمد» چیزی بر ضرر ما نیست، ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾، پس شروع بخواندن کرد تا رسید به فرمایش خداوند متعال: ﴿ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِين﴾.

امام صادق علیه السلام به او فرمود: همین جا بایست چه کسی را کمک می طلبی؟

اگر امور به دست خودت می باشد چه نیازی به کمک داری

پس او مبهوت ماند؛ زیرا خداوند ظالمان را هدایت نمی کند

فرمایش خداوند متعال: ما را بر صراط مستقیم هدایت نما (6)

25) - از داود بن فرقد روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ یعنی (صراط و طريق) امير المؤمنين علیه السلام.

26) - از محمد بن علی حلبی روایت کرده است که گفت:

هنگامی که پشت سر آن حضرت (امام صادق علیه السلام) نماز می خواندم بسیار می شنیدم که ﴿اهْدِنَا الصِّرَ طَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ را قرائت می نمود

فرمایش خداوند متعال: همان صراط و راهی که بر ایشان نعمت دادی نه آنهایی غضب شدند و نه آن هایی که گمراه کشتند(7)

27)- از معاوية بن وهب روايت کرده است که گفت:

ص: 107

وَ لاَ الضَّالِّينَ ﴾؟ قال : هم اليهود و النصارى (1)

101/ [28] - عَنْ رَجُلٍ عَنِ اِبْنِ أَبِی عُمَیْرٍ رَفَعَهُ: فِی قَوْلِهِ: «غَیْرِ اَلْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ غَیْرِ اَلضَّالِّینَ» هَکَذَا نَزَلَتْ؟ (2)

قَالَ: اَلْمَغْضُوبُ عَلَیْهِمْ: فُلاَنٌ وَ فُلاَنٌ وَ فُلاَنٌ وَ اَلنُّصَّابُ وَ اَلضَّالِّینَ: اَلشُّکَّاکُ اَلَّذِینَ لاَ یَعْرِفُونَ اَلْإِمَامَ (3)

ص: 108

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّينَ﴾ - غضب شدگان و گمراهان ، سؤال کردم؟

فرمود: یهودی ها و نصرانی ها هستند.

28) - از مردی که از ابن ابی عمیر نقل نموده روایت کرده است که گفت:

كه ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّينَ﴾ این چنین نازل شده است، ﴿ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾، فلان و فلان و فلان و ناصبی ها هستند؛ و ﴿الضالّین﴾، شک اندازانی می باشند که امام (زمان شان) را نشناخته اند.

ص: 109

ص: 110

﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾

به نام خداوند بخشاینده مهربان

أَوْ غَیَابَتَیْنِ﴾. (1)

104/[3] - عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ ، رَفَعَهُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : مَنْ قَرَأَ أَرْبَعَ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ اَلْبَقَرَهِ ، وَ آیَهَ اَلْکُرْسِیِّ ، وَ آیَتَیْنِ بَعْدَهَا، وَ ثَلاَثَ آیَاتٍ مِنْ آخِرِهَا، لَمْ یَرَ فِی نَفْسِهِ وَ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ شَیْئاً یَکْرَهُهُ، وَ لَمْ یَقْرَّبْهُ اَلشَّیْطَانُ، وَ لَمْ یَنْسَ اَلْقُرْآنَ(2)

ص: 114

3)- از عمرو بن جميع روایت کرده است که گفت:

امام علی علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که چهار آیه از اول سوره «بقره» و «آیة الکرسی» و دو آیه بعد از آن و سه آیه آخر این سوره را بخواند در بین خویشان و خانواده و اموالش چیزی را که برایش ناخوش باشد نخواهد دید و شیطان نزدیکش نشود و قرآن را فراموش نکند

ص: 115

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ قوله تعالى : الَمَ ( 1 ) ذَلِكَ الْكِتَبُ لَا رَيْبَ فِيهِ ( 2 )

105/[4] - عن سعدان بن مسلم عن بعض أصحابه ، عن أبي عبد الله علیه السلام فى قوله: ﴿ الَمَ * ذَلِكَ الْكِتَبُ لَا رَيْبَ فِيهِ ﴾ ، قال : [في] كتاب علىّ ﴿ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ ﴾ ، قال : المتقون شيعتنا ﴿ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلَوَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ ﴾،وَ مِمَّا عَلَّمْنَاهُمْ یَبُثُّونَ. ﴾ (1)

106/[5] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) یُحَدِّثُ، قَالَ: «إِنَّ حُیَیّاً وَ أَبَا یَاسِرٍ اِبْنَیْ أَخْطَبَ وَ نَفَراً مِنَ یَهُودِ أَهْلِ خَیْبَرَ أَتَوْا رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ، فَقَالُوا لَهُ: أَ لَیْسَ فِیمَا تَذْکُرُ، فِیمَا أُنْزِلَ عَلَیْکَ: ﴿الم﴾ ؟ قَالَ: بَلَی. قَالُوا: أَتَاکَ بِهَا جَبْرَئِیلُ مِنْ عِنْدِ اَللَّهِ؟

قَالَ: نَعَمْ. قَالُوا: لَقَدْ بُعِثَتْ أَنْبِیَاءُ قَبْلَکَ، وَ مَا نَعْلَمُ نَبِیّاً مِنْهُمْ أَخْبَرَ مَا مُدَّهُ مُلْکِهِ، وَ مَا أَجَلُ أُمَّتِهِ غَیْرُکَ!

فَأَقْبَلَ حَیٌّ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُمْ: اَلْأَلِفُ وَاحِدٌ، وَ اَللاَّمُ ثَلاَثُونَ، وَ اَلْمِیمُ أَرْبَعُونَ، فَهِیَ أَحَدٌ وَ سَبْعُونَ، فَعَجَبٌ مِمَّنْ یَدْخُلُ فِی دِینٍ مُدَّهُ مُلْکِهِ وَ أَجَلُ أُمَّتِهِ

ص: 116

به نام خداوند بخشاینده مهربان

فرمایش خداوند متعال: الف لام، میم (1) این همان کتابی است که شکی در آن (و حقانیت آن که هدایت گر پرهیزکان است) نخواهد بود. (2)

4) - از سعدان بن مسلم روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند: «الف لام میم * در این کتاب هیچ شکی و تردیدی وجود ندارد فرمود» (منظور از) کتاب، امام علی علیه السلام است که شکّی در آن نیست و فرمود: منظور از متّقین شیعیان ما هستند که از آن چه تعلیم ایشان داده ایم پخش و منتشر می کنند

5)- از محمد بن قیس روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیدم: که می فرمود: روزی حُيَی و ابو یاسر از فرزندان أخطب با گروهی از یهود خیبر نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و اظهار داشتند: آیا در آن چه که می گوئی خدا بر تو نازل کرده است «الم» هم هست؟

فرمود: بلی. گفتند: آیا آن را جبرئیل از جانب خدا آورده است؟

فرمود: بلی گفتند: قبل از تو پیامبرانی هم مبعوث شده اند، ولی ما پیامبری را که از مدّت حکومت و زمان انقراض امّتش خبر داده باشد نمی شناسیم مگر جنابعالی را

ص: 117

إِحْدَی وَ سَبْعُونَ سَنَهً [قال :] ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى رَسُولِ اَللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فقال له : يَا مُحَمَّدُ هَلْ هَذَا غَيْرٌ؟ فقَالَ: نَعَمْ، قَالَ فهَاتِهِ

قَالَ ﴿المص﴾ قَالَ هذه أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ، اَلْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اَللاَّمُ ثَلاَثُونَ (1) وَ اَلْمِيمُ أَرْبَعُونَ وَ اَلصَّادُ تِسْعُونَ فَهَذِهِ مِائَةٌ وَ إِحْدَى وَ سِتُّونَ سَنَةً

ثُمَّ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ : هَلْ مَعَ هَذَا غَيْرُهُ؟ قَالَ نَعَمْ، قَالَ هَاتِه.

قَالَ صلی الله علیه و آله: ﴿المر﴾ قَالَ هَذَا أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ، اَلْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اَللاَّمُ ثَلاَثُونَ وَ اَلرَّاءُ مِائَتَانِ، ثُمَّ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ : فَهَلْ مَعَ هَذَا غَيْرِهِ ؟

قال : نَعَمْ . قَالَ : هَاتِهِ قَالَ : ﴿المر﴾ ، قَالَ : هَذِهِ أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ ، الْأَلْفُ وَاحِدٍ ، وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ ، وَ الْمِيمُ أَرْبَعُونَ ، وَ الرَّاءُ مِائَتَانِ ، ثُمَّ قَالَ لَهُ : هَلْ مَعَ هَذَا غَيْرِهِ ؟

قَالَ : نَعَمْ . قالُوا : قَدِ الْتَبَسَ عَلَيْنَا أَمْرِكَ ، فَمَا نَدْرِي مَا أُعْطِيَتْ . ثُمَّ قَامُوا عَنْهُ

ثُمَّ قَالَ أَبُو يَاسِرِ للحيىّ أَخِيهِ ما يُدْرِيكَ! لَعَلَّ مُحَمَّداً قَدْ جَمَعَ لَهُ هَذَا كُلُّهُ وَ أَكْثِرْ مِنْهُ .

قَالَ : فَذَكِّرْ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السَّلَامُ : إِنَّ هذِهِ الْآيَاتِ أُنْزِلَتْ فِيهِمْ ﴿ مِنْهُ ءَايَتٌ مُحْكَمَتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَبِ وَ أُخَرُ مُتَشَبِهَتْ﴾ (2)

قَالَ : وَ هِيَ تَجْرِي فِي وَجْهٍ آخَرَ عَلَى غَيْرِ تَأْوِيلِ حَيِيَّ وَ أَبَا يَاسِرٍ وَ أَصْحَابِهِمَا .(3)

ص: 118

سپس حيّي (بن أخطَب) به همراهانش روی کرد و گفت: «الف» (به حساب ابجد) یک «لام» سی، «میم» «چهل که جمعش هفتاد و یک سال می شود با این حساب شگفت انگیز است کسی دینی را بپذیرد که هفتاد و یک سال بیشتر دوام ندارد، سپس روی به رسول خدا صلی الله علیه و آله کرد و گفت ای محمد! آیا غیر از آن کلمه دیگری هم هست؟

فرمود:بلی گفت: آن را بگو فرمود: «المص» عرض کرد: این سنگین تر و طولانی تر است «الف» یک «لام» سی، «میم» چهل «صاد» نود تازه این حساب را هم که بگیریم یک صد و شصت و یک سال می شود.

سپس به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: آیا چیز دیگری هم هست؟

فرمود بلی گفت: آن را بگو.

فرمود: «الر» حییّ گفت: این پرمحتواتر و طولانی تر است «الف» یک «لام» سی «ر» دویست است بعد از آن به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: آیا غیر از این ها (باز هم) هست؟ فرمود ،بلی گفت آن را هم بیان کن فرمود: «المر».

گفت: این سنگین تر و طولانی تر است «الف» یک «لام» سی، «میم» چهل، «ر» دویست سپس گفت: آیا چیز دیگری اضافه بر آن ها هست؟

فرمود: بلی گفتند: ما از کار تو سر در نمی آوریم و نمی فهمیم که به تو چه چیزی داده شده است سپس از جای خود برخاستند. أبو ياسر به برادرش حيىّ گفت: چه (چیزی) دستگیرت شد؟ شاید همۀ این ها با هم جمع شود و نیز شاید بیشتر از این هایی که حُییّ و ابو یاسر و یارانشان یافته اند باشد.

سپس امام باقر علیه السلام یادآور شد که این آیات «این آیات محکمات امّ الکتاب و برخی دیگر متشابهات هستند» در مورد آن ها نازل شده و فرمود این آیات به نوعی دیگر غیر از تأويل حیّى و ابو ياسر و همراهمانشان جاری می گردد.

ص: 119

قوله تعالى: وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَئكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةٌ قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ ﴿30﴾ وَ عَلَّمَ ءَادَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَئكَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِن كُنتُمْ صَدِقِينَ﴿31﴾ قَالُوا سُبْحَنَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ ﴿32﴾

107/[6] - حدثنا مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ قال: حدثنا مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَحَبَّ [اراد] أَنْ یَخْلُقَ خَلْقاً بِیَدِهِ - وَ ذَلِكَ بَعْدَ مَا مَضَی لِلْجِنِّ وَ النَّسْنَاسِ (1) فِی الْأَرْضِ سَبْعَةُ آلَافِ سَنَةٍ -

قَالَ: وَ لَمَّا كَانَ مِنْ شَأْنِ اللَّهِ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ علیه السلام لِلَّذِی أَرَادَ مِنَ التَّدْبِیرِ وَ التَّقْدِیرِ لِمَا هُوَ مُكَوِّنُهُ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ عِلْمِهِ لِمَا أَرَادَهُ مِنْ ذَلِكَ كُلِّهِ كَشَطَ عَنْ أَطْبَاقِ

ص: 120

فرمایش خداوند متعال: آن هنگامی را به خاطر بیاور که پروردگارت به فرشتگان گفت: من روی زمین جانشین (و نماینده ای را) قرار خواهم داد فرشتگان اظهار داشتند: پروردگارا! آیا کسی را در زمین قرار می دهی که فساد و خونریزی می کند؟ (زیرا موجودات زمینی دیگری که قبل از این آدم وجود داشتند نیز، به فساد و خونریزی آلوده شده بودند پس اگر هدف از آفرینش این انسان عبادت است) ما تسبیح و حمد تو را بجا می آوریم و تو را تقدیس می کنیم فرمود: من حقایقی را می دانم که شما نمی دانید (30) سپس علم و دانش تمامی اسماء (و اسرار آفرینش و نام گذاری موجودات) را به آدم آموخت و سپس آن ها را بر فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست می گویید، اسامی این ها را به من خبر دهید (31) (فرشتگان) اظهار داشتند: (خداوندا!) تو منزّه هستی، ما چیزی جز آن چه را که به ما تعلیم نموده ای، نمی دانیم تو دانا و حکیم هستی (32)

6 )- ... از عمرو بن ابی المقدام به نقل از جابر (بن یزید جعفی) روایت کرده است که گفت: امام باقر علیه السلام فرمود:

امیر المؤمنين علیه السلام فرموده است: به درستی که خداوند تبارک و تعالی هنگامی که اراده نمود تا موجودی را به دست (قدرت) خود (در زمین) بیافریند - در حالی که این جریان بعد از گذشت هفت هزار سال از خلقت جنّ و نسناس بر روی زمین بود -، حضرت افزود: از شأنیت خداوند چنین بود که - به جهت تدبیر و تقدیری را که اراده کرده بود تا در آسمان ها و زمین تکوین گردد - آدم علیه السلام را آفرید و چون خداوند تمامی آن (امور و مقدّرات) را می دانست، از تمامی طبقات آسمان ها پرده برداشت

ص: 121

السَّمَاوَاتِ ثُمَّ قَالَ لِلْمَلَائِكَةِ: انْظُرُوا إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ مِنْ خَلْقِی مِنَ الْجِنِّ وَ النَّسْنَاسِ فَلَمَّا رَأَوْا مَا یَعْمَلُونَ فِیهَا مِنَ الْمَعَاصِی وَ سَفْكِ الدِّمَاءِ وَ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الحقّ ،عَظُمَ ذَلِكَ عَلَیْهِمْ وَ غَضِبُوا لِلَّهِ وَ أَسِفُوا عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ وَ لَمْ یَمْلِكُوا غَضَبَهُمْ أَنْ قَالُوا یَا رَبِّ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْقَادِرُ الْجَبَّارُ الْقَاهِرُ الْعَظِیمُ الشَّأْنِ وَ هَذَا خَلْقُكَ الضَّعِیفُ الذَّلِیلُ فِی أَرْضِكَ یَتَقَلَّبُونَ فِی قَبْضَتِكَ وَ یَعِیشُونَ بِرِزْقِكَ وَ یَسْتَمْتِعُونَ بِعَافِیَتِكَ وَ هُمْ یَعْصُونَكَ بِمِثْلِ هَذِهِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ لَا تَأْسَفُ وَ لَا تَغْضَبُ وَ لَا تَنْتَقِمُ لِنَفْسِكَ لِمَا تَسْمَعُ مِنْهُمْ وَ تَرَی وَ قَدْ عَظُمَ ذَلِكَ عَلَیْنَا وَ أَكْبَرْنَاهُ فِیكَ

فَلَمَّا سَمِعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ قَالَ ﴿إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً﴾ لِی عَلَیْهِمُ فَیَكُونُ حُجَّةً لِی عَلَیْهِمْ فِی أَرْضِی عَلَی خَلْقِی

فَقَالَتِ الْمَلَائِكَةُ سُبْحَانَكَ ﴿ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ﴾ ، وَ قَالُوا فَاجْعَلْهُ مِنَّا فَإِنَّا لَا نُفْسِدُ فِی الْأَرْضِ وَ لَا نَسْفِكُ الدِّمَاءَ

قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَا مَلَائِكَتِی! ﴿إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ﴾ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَخْلُقَ خَلْقاً بِیَدِی أَجْعَلُ ذُرِّیَّتَهُ أَنْبِیَاءَ مُرْسَلِینَ وَ عِبَاداً صَالِحِینَ وَ أَئِمَّةً مُهْتَدِینَ أَجْعَلُهُمْ خُلَفَائِی عَلَی خَلْقِی فِی أَرْضِی یَنْهَوْنَهُمْ عَنْ مَعَاصِیَ وَ یُنْذِرُونَهُمْ عَذَابِی وَ یَهْدُونَهُمْ إِلَی طَاعَتِی وَ یَسْلُكُونَ بِهِمْ طَرِیقَ سَبِیلِی وَ أَجْعَلُهُمْ حُجَّةً لِی عُذْراً أَوْ نُذْراً وَ أُبِینُ النَّسْنَاسَ مِنْ أَرْضِی فَأُطَهِّرُهَا مِنْهُمْ وَ أَنْقُلُ مَرَدَهَ اَلْجِنِّ اَلْعُصَاهَ عَنْ بَرِیَّتِی وَ خَلْقِی وَ خِیَرَتِی وَ أُسْکِنُهُمْ

ص: 122

سپس به فرشته ها فرمود: به زمین بنگرید و از آفریده های من - جنّ و نسناس را - ببینید. پس موقعی که نگاه کردند و دیدند که چه معصیت هایی از آن ها سر می زند و بر روی زمین بدون حق خون ریزی و فساد می کنند بر ایشان بسیار بزرگ و دشوار گشت و برای خداوند غضباناک شده و بر اهل زمین تأسّف خورده و نتوانستند خشم خود را کنترل و مهار کنند لذا اظهار داشتند: پروردگار تو ،عزیز ،قادر جبّار غالب و عظیم الشأن ،هستی این ها آفریده های ضعیف و ذلیل در زمین تو هستند که در قبضه (قدرت) تو تقلب و حرکت می کنند و با روزی تو زندگی خود را می گذرانند و با عافیت و تندرستی تو (که عطایشان کرده ای) خوش گذرانی می کنند و نافرمانی و با چنین گناهانی بزرگ معصیت تو را انجام می دهند و بر آنها تأسّف نمی خوری و خشمگین نمی گردی و به خاطر آن چه از آن ها مشاهده می نمایی برای خودت انتقام نمی گیری و این جریان برای ما بسی سخت و سنگین گشته است و آن ها را در برابر تو بزرگ (ستیزی) می پنداریم

پس چون خداوند عزیز و جلیل این نکات را از آنان شنید، فرمود: «به درستی که من در زمین جانشینی را قرار می دهم که حجت من در (بین اهل) زمین باشد»، و حجّت من بر آن ها باشد و (این جانشین) حجت من در زمین حجتی بر آفریده هایم خواهند بود فرشته ها گفتند: تو منزّه می باشی «آیا در زمین موجودی را می آفرینی که (همانند جنیّان) در زمین فساد کنند و خونریزی انجام دهند ما همیشه ستایش و تسبیح تو را می گوئیم و تو را تقدیس می نمائیم» و اظهار داشتند: این حجّت را از بین ما انتخاب فرما؛ زیرا ما در زمین فساد نمی کنیم و خون ریزی (و نافرمانی) نخواهیم کرد.

خدای عزیز و جلیل فرمود: ای فرشته های من! «همانا من چیزی را می دانم که شما نمی دانید» به درستی که من اراده کرده ام با دست (قدرت) خود آفرینشی را بیافرینم و از ذریّه او پیامبران و رسولان و بندگان صالح و امامان هدایت یافته ای

ص: 123

فِی اَلْهَوَاءِ وَ فِی أَقْطَارِ اَلْأَرْضِ لاَّ یَجْأَرُونَ نَسْلَ خَلْقِی: وَ أَجْعَلُ بَیْنَ اَلْجِنِّ وَ بَیْنَ خَلْقِی حِجَاباً، وَ لاَ یَرَی نَسْلُ خَلْقِی اَلْجِنَّ وَ لاَ یُؤَانِسُونَهُمْ وَ لاَ یُخَالِطُونَهُمْ وَ لاَ یُجَالِسُونَهُمْ فَمَنْ عَصَانِی مِنْ نَسْلِ خَلْقِیَ اَلَّذِینَ اِصْطَفَیْتُهُمْ لِنَفْسِی أَسْکَنْتُهُمْ مَسَاکِنَ اَلْعُصَاهِ وَ أَوْرَدْتُهُمْ مَوَارِدَهُمْ وَ لاَ أُبَالِی،

فَقَالَتِ اَلْمَلَئِکَهُ: یَا رَبَّنَا! اِفْعَلْ مَا شِئْتَ ﴿لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ اَلْعَلِیمُ اَلْحَکِیمُ﴾ (1)

فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لِلْمَلَائِكَةِ :﴿ إِنِّى خَلِقُ بَشَرًا مِّن صَلْصَلٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ * فَإِذَا سَوَّيْتُهُ، وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُواْ لَهُ سَجِدِينَ ﴾ (2)

وَ كَانَ ذَلِكَ مِنَ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلٍ تَقَدَّمَ إِلَى الْمَلَائِكَةُ فِي آدَمَ علیه السَّلَامُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَخْلُقَهُ ، وَ احْتِجَاجاً مِنْهُ عَلَيْهِمْ .

قال ( علیه السلام ) : فَاغْتَرَفَ رَبُّنَا تَبَارَکَ وَ تَعَالَی غُرْفَهً [بِیَمِینِهِ] مِنَ اَلْمَاءِ اَلْعَذْبِ اَلْفُرَاتِ - وَ کِلْتَا یَدَیْهِ یَمِینٌ- فَصَلْصَلَهَا فِی کَفِّهِ فَجَمَدَتْ ثُمَّ قَالَ لَهَا مِنْکِ أَخْلُقُ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلْمُرْسَلِینَ وَ عِبَادِیَ اَلصَّالِحِینَ وَ اَلْأَئِمَّهَ اَلْمُهْتَدِینَ وَ اَلدُّعَاهَ إِلَی اَلْجَنَّهِ وَ أَتْبَاعَهُمْ إِلَی یَوْمِ اَلدِّینِ وَ لاَ أُبَالِی وَ لاَ أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ - يعني بذلك خلقه - .

ص: 124

قرار دهم و آنان را جانشینان خود بر آفریده های خود در زمین قرار دهم تا آن ها را از معصیت و نافرمانی بازدارند و آن ها را از عذاب (سوزان و دردناک) من دور گردانند و به طاعت و فرمان برداری از من هدایتشان نمایند و در مسیر راه من هدایتشان کنند و من ایشان را حجّت های خود بر آن ها قرار می دهم تا عذر و بهانه ای نداشته باشند و زمین خود را از لوث نسناس پاک سازم و جنّیان عصیان گر را پراکنده کرده و از بین خوبان و نیکانی که آفریده هایم جدایشان کرده و در هوا و اطراف زمین سکونت می دهم تا مجاور ذریه این آفریده ام قرار نگیرند و بین آن ها و آفریده ام حجابی قرار می دهم که ذریه آفریده ام جن را نخواهند دید و با آن ها مأنوس و هم نشین نخواهند گشت

پس هر که از ذریه این آفریده ام -که برای خود برگزیده ام - معصیت و نافرمانی مرا کند همنشین معصیت کاران قرارشان می دهم و ایشان را در جایگاه آن ها وارد می گردانم و واهمه ای نخواهم داشت. سپس فرشته ها گفتند: ای پروردگار !ما هر چه مایل هستی انجام ده و ایجاد فرما، «علم و آگاهی برای ما نیست مگر آن چه را که به آموخته ای همانا تو همان دانای حکیم هستی»

خداوند جلیل به فرشته ها فرمود: «من انسانی را از گل و لای کهنه و دگرگون یافته خواهم آفرید* پس هر گاه او را آفریدم و از روح خود در (کالبد) او دمیدم بر او سجده کنید.»

و این جریان امر خداوند بود که در مورد آدم علیه السلام که پیش از آن که آفریده شده باشد به فرشته ها ارائه گردید در حالی که حجابی بر ایشان قرار داشت.

(امام علیه السلام) فرمود: پس خداوند تبارک و تعالی با دست (قدرت) راستش مشتی از آب خالص فرات را برگرفت - در حالتی که هر دو دست (قدرت) او راست می باشد - و آن را چرخانید تا منجمد گردید سپس به آن فرمود: پیامبران رسولان بندگان شایسته

ص: 125

ثُمَّ إنّه اِغْتَرَفَ غُرْفَهً أُخْرَی مِنَ اَلْمَاءِ اَلْمَالِحِ اَلْأُجَاجِ (1) فَصَلْصَلَهَا فِی کَفِّهِ فَجَمَدَتْ

ثُمَّ قَالَ لَهَا: مِنْکِ أَخْلُقُ اَلْجَبَّارِینَ وَ اَلْفَرَاعِنَهَ وَ اَلْعُتَاهَ وَ إِخْوَانَ اَلشَّیَاطِینِ و ائمة الکفر وَ اَلدُّعَاهَ إِلَی اَلنَّارِ و اتباعهم إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ وَ لاَ أُبَالِی وَ لاَ أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ وَ اشَترَطَ فِی ذَلِکَ اَلْبَدَاءَ فِیهِمْ وَ لَمْ یَشْتَرِطْ فِی أَصْحَابِ اَلْیَمِینِ اَلْبَدَاءَ لله فیهم ثُمَّ خَلَطَ اَلْمَائیْنِ فِی کَفِّهِ جمیعا! فَصَلْصَلَهُا ثُمَّ کَفَأَهُمَا قُدَّامَ عَرْشِهِ وَ هُمَ بلّة [ثلّة] مِنْ طِینٍ

ثُمَّ أَمَرَ اللهُ الْمَلَائِکَةَ الْأَرْبَعَةَ -الشَّمَالَ وَالدَّبُور وَالصَّبَا وَ الْجَنُوبَ - أَنْ جَوِّلُوها عَلَی هَذِهِ الثلّةِ الطِّینَ فَأَبْرثوهَا وَ أَنْشَئُوهَا ثمّ جَزَّوهَا وَ فَصّلُوهَا وَ أَجروا فِیهَا الطَّبَائِعَ الْأَرْبَعَة: الرِّیحَ وَالْبَلْغَمَ وَالْمِرَّةَ وَ الدَّمَ

قَالَ: فَجَالَتْ عَلَیْهِ اَلْمَلاَئِکَهُ اَلشَّمَالُ وَ اَلْجَنُوبُ وَ اَلدَّبُورُ وَ اَلصَّبَا وَ أَجْرَوْا فِیهَا اَلطَّبَائِعَ فَالرِّیحُ فِی اَلطَّبَائِعِ اَلْأَرْبَعَهِ مِنْ قِبَلِ اَلشِّمَالِ وَ اَلْبَلْغَمُ فِی اَلطَّبَائِعِ اَلْأَرْبَعَهِ فِی اَلْبَدَنِ مِنْ نَاحِیَهِ اَلصَّبَا

قَالَ وَ اَلْمِرَّهُ فِی اَلطَّبَائِعِ اَلْأَرْبَعَهِ مِنْ نَاحِیَهِ اَلدَّبُورِ قَالَ: وَ اَلدَّمُ فِی اَلطَّبَائِعِ اَلْأَرْبَعَهِ مِنْ نَاحِیَهِ اَلْجَنُوبِ قَالَ فَاسْتَعْلَتِ اَلنَّسَمَهُ وَ کَمَلَ اَلْبَدَنُ قَالَ: فَلَزِمَهَا مِنْ نَاحِیَة اَلرِّیحِ حُبُّ اَلْحَیَاهِ وَ طُولُ اَلْأَمَلِ وَ اَلْحِرْصُ وَ لَزِمَهَا مِنْ نَاحِیَهِ اَلْبَلْغَمِ: حُبُّ

ص: 126

و امامان هدایت یافته را که تا برپایی روز قیامت دعوت کننده به بهشت هستند و (نیز) پیروان ایشان را از تو می آفرینم و باک و واهمه ای نخواهم داشت و از آن چه انجام دهم بازخواست نخواهم شد ولی آفریده ها بازخواست می شوند

بعد از آن مشتی از آب شور و تلخ مزه را برگرفت و آن را گردانید تا منجمد گردید سپس به آن فرمود: ستمگران ،فرعونیان سرکشان برادران شیطان ها، پیشوایان کفر و دعوت کنندگان به آتش تا روز قیامت را از تو می آفرینم و باک و واهمه ای نخواهم داشت و از آن چه انجام دهم بازخواست نخواهم شد ولی آفریده ها بازخواست می شوند.

و در همین موقعیت (موضوع) بدا (در امور تشریعی و تکوینی) را با آن ها شرط نمود (که در تمام امور کلی و جزئی برای خداوند بدا وجود خواهد داشت) هر دو آب را در مشت (قدرت) خود مخلوط یکدیگر نمود و آن ها را گردانید و بعد از آن آن ها را که هم چون گلی مرطوب نیمه پخته بود جلوی عرش خود قرار داد و فرشته های چهارگانه - (باد) شمال، دبور (مغرب) صبا (مشرق) و مغرب دستور داد تا بر آن گل مرطوب نیمه پخته - به شکل جولان - بدمند، سپس آن را خشکاندند و بعد از آن تجزیه و جدایش کردند و طبیعت های چهارگانه - باد ،بلغم سوداء و خون را بر آن ها جاری گردانند.

(امام علیه السلام) فرمود: فرشته های باد شمال، جنوب ، دبور (مغرب) و صبا (مشرق) را بر آن ها جاری کردند و طبیعت های چهارگانه را در آن ها جریان دادند.

پس باد در بین طبیعت های چهار گانه از ناحیه شمال می باشد و بلغم در بین طبیعت های چهارگانه بدن از صبا خواهد بود و سوداء در طبیعت های چهارگانه از ناحیه مغرب است و خون در طبیعت های چهارگانه از ناحیه جنوب می باشد

ص: 127

اَلطَّعَامِ وَ اَلشَّرَابِ وَ اَللِّبَاسِ وَ اَللِّینُ وَ اَلْحِلْمُ وَ اَلرِّفْقُ وَ لَزِمَهَا مِنْ نَاحِیَهِ اَلْمِرَّهِ: اَلْغَضَبُ وَ اَلسَّفَهُ وَ اَلشَّیْطَنَهُ وَ اَلتَّجَبُّرُ وَ اَلتَّمَرُّدُ وَ اَلْعَجَلَهُ وَ لَزِمَهَا مِنْ نَاحِیَهِ اَلدَّمِ: اَلشَّهْوَهُ لِلنِّسَاءِ وَ اللَّذَّاتِ وَ رُكُوبُ الْمَحَارِمِ فِي الشَّهَوَاتِ .

قَالَ أَبُو عَلِیٍّ اَلْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ: وَ أَخْبَرَنِی عُمَرُ عَنْ جَابِرٍ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ قَالَ وَجَدْنَا هَذَا اَلْکَلاَمَ مَکْتُوباً فِی کِتَابٍ مِنْ کُتُبِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام. (1)

108 / [7] - قَالَ : قَالَ هِشَامِ بْنُ سَالِمٍ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السَّلَامُ : وَ مَا عَلِمَ الْمَلَائِكَةُ بِقَوْلِهِمْ : ﴿ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ﴾ لَولَا أَنَّهُمْ قَدْ كَانُوا رَأَوْا مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ . (2)

109/[8] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ)، قَالَ:

إِنِّی لَأَطُوفُ بِالْبَیْتِ مَعَ أَبِی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ طُوَالٌ جُعْشُمٌ (3) مُتَعَمِّمٌ بِعِمَامَهٍ، فَقَالَ: اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ، یَا بْنَ رَسُولِ اَللَّهِ، قَالَ: فَرَدَّ عَلَیْهِ أَبِی، فَقَالَ: أَشْیَاءُ أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهَا، مَا بَقِیَ أَحَدٌ یَعْلَمُهَا إِلاَّ رَجُلٌ أَوْ رَجُلاَنِ،

قَالَ: فَلَمَّا قَضَی أَبِی اَلطَّوَافَ دَخَلَ اَلْحِجْرَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ هَهُنَا

ص: 128

(امام علیه السلام) فرمود: در نهایت وجود برتری یافت و (اجزای) بدن کامل شد بنابر این از ناحیه باد عشق بر زندگی آرزو های طولانی، حرص و طمع لازمه آن گردید و از ناحیه بلغم عشق به طعام (و خوردنی ها) نوشیدنی، لباس، ملایمت و مدارا بردباری و رفاقت لازمه آن شد و از ناحیه سوداء غضب، نادانی، شیطنت، ،زورگویی سرکشی و عجله حادث می شود و از ناحیه ،خون تمایل و شهوت به زنان و دیگر لذت ها و ارتکاب کار های حرام و انواع شهوت ها لازم می آید.

ابو علی حسن بن محبوب گفت: عمرو از جابر به من خبر داد که امام باقر علیه السلام به من خبر داد که این کلمات را در کتابی از کتاب هایی که امام علی بن ابى طالب علیه السلام نوشته است یافته ایم.

7)- از هشام بن سالم روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود فرشته ها مفهوم گفته خود را نمی دانستند، «آیا در زمین موجودی را می آفرینی که در زمین فساد کنند و خونریزی انجام دهند»، اگر ندیده بودند که آنان در زمین فساد و خون ریزی نموده اند.

8 )- از محمد بن مروان روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: من با پدرم در حال طواف کعبه الهی بودیم که مردی بلند قد و تنومند که عمامه بر سر داشت وارد شد و گفت: سلام بر تو ای فرزند رسول خدا و پدرم جواب سلامش را داد پس از آن گفت چیز هایی را می خواهم از شما سؤال کنم که کسی جواب آن ها را نمی داند مگر یکی دو نفر.

فرمود هنگامی که پدرم از طواف فارغ گردید داخل حجر (اسماعیل) شد و دو رکعت نماز خواند سپس به من فرمود: ای جعفر! همین جا بمان و به آن مرد رو کرد و فرمود گویا که غریب هستی؟

ص: 129

یَا جَعْفَرُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی اَلرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ أَبِی کَأَنَّکَ غَرِیبٌ؟

فَقَالَ: أَجَلْ فَأَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا اَلطَّوَافِ کَیْفَ کَانَ؟ وَ لِمَ کَانَ؟

قَالَ إِنَّ اَللَّهَ لَمَّا قَالَ لِلْمَلاَئِکَهِ ﴿إِنِّی جاعِلٌ فِی اَلْأَرْضِ خَلِیفَهً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها﴾ (1) إِلَی آخِرِ اَلْآیَهِ کَانَ ذَلِکَ مَنْ یَعْصِی مِنْهُمْ فَاحْتَجَبَ عَنْهُمْ سَبْعَ سِنِینَ فَلاَذُوا بِالْعَرْشِ یَلُوذُونَ یَقُولُونَ: لَبَّیْکَ ذَا اَلْمَعَارِجِ لَبَّیْکَ حَتَّی تَابَ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا أَصَابَ آدَمُ اَلذَّنْبَ طَافَ بِالْبَیْتِ حَتَّی قَبِلَ اَللَّهُ مِنْهُ

قَالَ فَقَالَ صَدَقْتَ قَالَ فَعَجِبَ أَبِی مِنْ قَوْلِهِ صَدَقْتَ قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ ﴿ن * وَ اَلْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ﴾ (2) قَالَ: نُونُ نَهَرٌ فِی اَلْجَنَّهِ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ اَللَّبَنِ،

قَالَ: فَأَمَرَ اَللَّهُ اَلْقَلَمَ فَجَرَی بِمَا هُوَ کَائِنٌ وَ مَا یَکُونُ، فَهُوَ بَیْنَ یَدَیْهِ مَوْضُوعٌ مَا شَاءَ مِنْهُ زَادَ فِیهِ، وَ مَا شَاءَ نَقَصَ مِنْهُ، وَ مَا شَاءَ کَانَ، وَ مَا لاَ یَشَاءُ لاَ یَکُونُ.

قَالَ: صَدَقْتَ، فَعَجِبَ أَبِی مِنْ قَوْلِهِ: صَدَقْتَ. قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِهِ: ﴿فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ﴾ (3) مَا هَذَا اَلْحَقُّ اَلْمَعْلُومُ؟

قَالَ: هُوَ اَلشَّیْءُ یُخْرِجُهُ اَلرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَیْسَ مِنَ اَلزَّکَوة، فَیَکُونُ لِلنَّائِبَهِ وَ اَلصِّلَهِ.

قَالَ: صَدَقْتَ، قَالَ: فَعَجِّبَ أَبِی مِنْ قَوْلِهِ: صَدَقْتَ. قَالَ: ثُمَّ قَامَ اَلرَّجُلُ، فَقَالَ أَبِی : عَلَیَّ بِالرَّجُلِ، قَالَ: فَطَلَبْتُهُ فَلَمْ أَجِدْهُ ﴾ (4)

ص: 130

گفت: آری (اکنون) مرا خبر بده این طواف چگونه بوده؟ و برای چه می باشد؟

فرمود: چون خداوند به ملائکه فرمود: به راستی من در روی زمین جانشینی قرار می دهم گفتند: آیا در زمین کسی را قرار می دهی که فساد می کند و خون می ریزد این جریان از برخی مخالفین معصیت کار بود پس هفت سال در پرده حجاب قرار گرفتند و به عرش الهی پناهنده گشته و می گفتند: بلی ای صاحب مقامات و درجات بلی تا آن که خداوند توبه آنان را پذیرفت؛ و چون آدم علیه السلام مرتكب آن لغزش شد بر این خانه (الهی) طواف کرد تا خداوند (توبه) او را پذیرفت

آن مرد اظهار داشت راست گفتی سپس پدرم از این سخن تعجّب کرد.

سپس گفت: مرا از ﴿ن * وَ الْقَلَمِ وَ مَا يَسْطُرُونَ﴾ خبر ده؟

فرمود: ﴿ن﴾ نهری در بهشت است که از شیر سفیدتر می باشد پس خداوند قلم را دستور داد و بر هر بود و نبودی به جریان افتاد و حرکت کرد، آن قلم در پیشگاه خداوند قرار گرفته و آن چه را که خدا اراده نماید به آن افزوده شود و آن چه را که بخواهد نقصان یابد خلاصه هر چه را اراده نماید وجود یابد و هر چه را اراده نکند تحقّق نیابد

آن مرد اظهار داشت، راست گفتی مرا از فرمایش خداوند: ﴿فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ ﴾ خبر ده که این حق چه حقّی می باشد؟

فرمود: این چیزی که مرد از اموال خود خارج می نماید زکات نیست بلکه برای جبران کمبود ها و خسارت دیدگان و کمکی به خویشاوندان است.

آن مرد اظهار داشت راست گفتی پس پدرم از این سخن تعجّب کرد.

سپس آن مرد برخاست (و رفت) پدرم فرمود: او را بیاورید من دنبال او رفتم و پیدایش نکردم

ص: 131

110/[9] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: کُنْتُ مَعَ أَبِی فِی اَلْحِجْرِ فَبَیْنَا هُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ فَجَلَسَ إِلَیْهِ فَلَمَّا اِنْصَرَفَ سَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ: إِنِّی أَسْئَلُکَ عَنْ ثَلَاثَهِ أَشْیَاءَ لاَ یَعْلَمُهَا إِلاَّ أَنْتَ وَ رَجُلٌ آخَرُ، قَالَ: مَا هِیَ؟

قَالَ: أَخْبِرْنِی أَیُّ شَیْءٍ کَانَ سَبَبَ اَلطَّوَافِ بِهَذَا اَلْبَیْتِ ؟

فَقَالَ. إِنَّ اَللَّهَ تبارک و تَعَالَی لَمَّا أَمَرَ اَلْمَلاَئِکَهَ أَنْ یَسْجُدُوا لِآدَمَ ، رَدَّتِ اَلْمَلاَئِکَهُ فَقَالَتْ: ﴿أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ اَلدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ ﴾ (1)

فَغَضِبَ عَلَیْهِمْ، ثُمَّ سَأَلُوهُ اَلتَّوْبَهَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَطُوفُوا بِالضُّرَاحِ - وَ هُوَ اَلْبَیْتُ اَلْمَعْمُورُ - فَمَکَثُوا بِهِ یَطُوفُونَ سَبْعَ سِنِینَ، یَسْتَغْفِرُونَ اَللَّهَ مِمَّا قَالُوا، ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَ رَضِیَ عَنْهُمْ، فَکَانَ هَذَا أَصْلَ اَلطَّوَافِ. ثُمَّ جَعَلَ اَللَّهُ اَلْبَیْتَ اَلْحَرَامَ حِذَاءَ اَلضُّرَاحِ، تَوْبَهً لِمَنْ أَذْنَبَ مِنْ بَنِی آدَمَ وَ طَهُوراً لَهُمْ،

فَقَالَ: صَدَقْتَ ثُمَّ ذَکَرَ اَلْمَسْأَلَتَیْنِ نَحْوَ اَلْحَدِیثِ اَلْأَوَّلِ ثُمَّ قَامَ اَلرَّجُلُ (2) فَقُلْتُ: مَنْ هَذَا اَلرَّجُلُ یَا أَبَهْ ؟

فَقَالَ: یَا بُنَیَّ هَذَا اَلْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ .(3)

ص: 132

9)- از محمد بن مروان روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: من با پدرم در داخل حجر (اسماعیل) بودیم پس در حالی که پدرم نماز می خواند مردی وارد شد و در محضر او نشست و چون از نماز فارغ گشت به پدرم سلام کرد و گفت: درباره سه چیز از تو سؤال دارم که کسی جز تو جواب آن ها را نداند.

پدرم فرمود چیست؟ گفت: مرا خبر بده که علّت طواف بر این خانه چیست؟

فرمود: چون خداوند متعال ملائکه را دستور داد تا بر آدم سجده کنند دستور خدا را رد کرده و اظهار داشتند« آیا در زمین کسی را قرار می دهی که فساد کند و خون بریزد؟ ما تو را تسبیح و تقدیس می کنیم خداوند فرمود: من چیزی را می دانم که شما نمی دانید،» پس خداوند بر آن ها غضب نمود و آن ها درخواست توبه کردند لذا دستور داد تا بر اطراف «ضراح» که همان بیت معمور می باشد (در کنار عرش الهی که مساوی کعبه ) است با ناله طواف کنند

پس به مدت هفت سال در آن جا طواف می کردند و از آن چه گفته بودند استغفار می نمودند بعد از آن (خداوند) توبه آنان را پذیرفت و راضی گشت این اصل و اساس طواف بود. سپس خداوند کعبه را محاذی و مساوی «صراخ» و بیت معمور - را حالت طهارت - برای پذیرش توبه گناه کاران بنی آدم، قرار داد.

آن مرد اظهار داشت راست گفتی؛ و پس از آن دو سؤال دیگر خود را مطرح نمود که در حدیث قبل آمده بود و باز آن مرد گفت: راست فرمودی من پرسیدم ای پدرم! این مرد کیست؟

پدرم فرمود: ای فرزندم! او حضرت خضر علیه السلام است.

ص: 133

111 / [10] - عليّ بن الحسين علیه السلام في قوله : ﴿ وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَئكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ ﴾ (1) ، [قال:] رَدُّوا عَلَي اللهِ فَقَالُوا «أَتَجعَلُ فيها مَن يُفسِدُ فيها وَ يَسفِكُ الدِّماءَ؟ وَ اِنَّمَا قالُوا ذلِكَ بِخَلقٍ مَضَي - يَعنِي الجَانَّ ابنَ الجِنَّ - ، ﴿ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ ﴾، فَمَنُّوا عَلَي اللهِ بِعِبادَتِهِم اِيَّاهُ فَأَعرَضَ عَنهُم ثُمَّ عَلَّمَ آدَمَ الاَسماءَ كُلَّها ،ثُمَّ قالَ لِلمَلائِكَةِ : ﴿ أَنبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ ﴾ ، قالوا : ﴿لَا عِلْمَ لَنَا ﴾ ، قالَ : ﴿ يَادَمُ أَنبِئُهُم بِأَسْمَائهِمْ﴾ ،فَأَنبَأَهُم ثُمَّ قالَ لَهُمُ: ﴿ اسْجُدُوا لِأَدَمَ فَسَجَدُواْ ﴾ (2) ، وَ قَالُوا فِی سُجُودِهِمْ فِی أَنْفُسِهِمْ مَا کُنَّا نَظُنُّ أَنْ یَخْلُقَ اَللَّهُ خَلْقاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنَّا نَحْنُ خُزَّانُ اَللَّهِ وَ جِیرَانُهُ وَ أَقْرَبُ اَلْخَلْقِ إِلَیْهِ

فَلَمَّا رَفَعُوا رُءُوسَهُمْ قالَ: الله مَا تُبْدُونَ مِنْ رَدِّکُمْ عَلَیَّ وَ مَا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ ظَنَنَّا أَنْ لاَ یَخْلُقَ اَللَّهُ خَلْقاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنَّا وَ هُمُ الَّذِينَ أُمِرُوا بِالسُّجُودِ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ وَ قَالُوا بِأَيْدِيهِمْ - وَ أَشَارَ بِإِصْبَعِهِ يُدِيرُهَا فَهُمْ يَلُوذُونَ حَوْلَ الْعَرْشِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَمَّا أَصَابَ آدَمُ الْخَطِيئَةَ جَعَلَ اللَّهُ هَذَا الْبَيْتَ لِمَنْ أَصَابَ مِنْ وُلْدِهِ خَطِيئَةً أَتَاهُ فَلَاذَ بِهِ مِنْ وُلْدِ آدَمَ علیه السلام كَمَا لَاذَوا أُولَئِكَ بِالْعَرْشِ

فَلَمَّا هَبَطَ آدَمُ إِلَی اَلْأَرْضِ طَافَ بِالْبَیْتِ ، فَلَمَّا کَانَ عِنْدَ اَلْمُسْتَجَارِ دَنَا مِنَ اَلْبَیْتِ فَرَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی اَلسَّمَاءِ فَقَالَ: یَا رَبِّ اِغْفِرْ لِی فَنُودِیَ أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَکَ،

ص: 134

10) - امام علی بن الحسين علیهما السلام درباره فرمایش خداوند: چون به ملائکه فرمود: «به - راستى من روی زمین جانشینی قرار می دهم به عنوان ردّ بر فرمایش خدا، گفتند: آیا در زمین کسی را قرار می دهی که فساد می کند و خون می ریزد؟! البته این موضوع را از آفریده هایی که سپری گشته بودند می دانستند، که جنّیان باشند.

(سپس (افزودند:) «ما تو را تسبیح و تقدیس می گوییم»؛ و با این طرح ،عبودیّت بر خداوند منّت نهادند ولی خدا اعتنایی ننمود و تمامی نام ها را به آدم تعلیم داد و به ملائکه فرمود: «نام های ایشان را به من بگوئید.»

گفتند خداوندا! تو منزّه هستی «ما که علمی نداریم»

لذا به حضرت آدم علیه السلام دستور داد آن اسامی را به ایشان خبر بده؛ و چون ایشان را آگاه نمود خداوند دستورشان داد: «برای آدم سجده کنید، پس سجده کردند» و گفتند: گمان نمی کردیم که خداوند مخلوقی بیافریند که از ما برتر باشد ما خزینه داران خداییم در جوار عرش او می باشیم و نزدیک ترین خلق او هستیم.

هنگامی که سر از سجده برداشتند خداوند اظهار نمود: آن چه را آشکارا در ردّ من می گویید و یا پنهان می دارید به آن عالم و آگاه هستم (که با خود می گویید): گمان می کردیم که خداوند مخلوقی نمی آفریند که از ما برتر باشد پس چون ملائکه متوجّه شدند که در اشتباه می باشند - اینان جمعی از ملائکه بودند که چنین اندیشه ای را کرده بودند و مأمور به سجده برای آدم شدند - به عرش پناهنده شدند و با دست خود می گفتند - و امام علیه السلام انگشت خود را می چرخانید - و تا روز قیامت در اطراف عرش پناهنده خواهند بود.

چون آدم علیه السلام به خطا مبتلا شد خداوند این بیت (کعبه) را برای بعضی از فرزندان آدم که خطا کار هستند قرار داد که همانند ملائکه به آن پناهنده شوند؛ و چون آدم بر زمین فرود آمد در اطراف این خانه طواف نمود هنگامی که به محلّ مستجار رسید

ص: 135

قَالَ: یَا رَبِّ! وَ لِوُلْدِی قَالَ: فَنُودِیَ یَا آدَمُ مَنْ جَاءَنِی مِنْ وُلْدِکَ فَبَاءَ بِذَنْبِهِ بِهَذَا الْمَكَانِ غَفَرْتُ لَهُ (1)

112/[11] - عَنْ عِیسَی بْنِ حَمْزَهَ قَالَ:

قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ اَلنَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّ اَلدُّنْیَا عُمُرُهَا سَبْعَهُ آلاَفِ سَنَهٍ

فَقَالَ: لَیْسَ کَمَا یَقُولُونَ إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَ لَهَا خَمْسِینَ أَلْفَ عَامٍ فَتَرَکَهَا قَاعاً قَفْرَاءَ خَاوِیَهٌ (2) عَشْرَهَ أَلْفَ عَامٍ، ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ بَدْأُ اَلْخَلْقِ فِیهَا، خَلْقاً لَیْسَ مِنَ اَلْجِنِّ وَ لاَ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ وَ لاَ مِنَ اَلْإِنْسِ، وَ قَدَّرَ لَهُمْ عَشْرَهَ أَلْفَ عَامٍ، فَلَمَّا قَرُبَتْ آجَالُهُمْ أَفْسَدُوا فِیهَا فَدَمَّرَ اَللَّهُ عَلَیْهِمْ تَدْمِیراً ثُمَّ تَرَکَهَا قَاعاً قَفْرَاءَ خَاوِیَهٌ عَشْرَهَ أَلْفَ عَامٍ، ثُمَّ خَلَقَ فِیهَا اَلْجِنَّ وَ قَدَّرَ لَهُمْ عَشْرَهَ أَلْافَ عَامٍ، فَلَمَّا قَرُبَتْ آجَالُهُمْ أَفْسَدُوا فِیهَا وَ سَفَکُوا اَلدِّمَاءَ وَ هُوَ قَوْلُ اَلْمَلاَئِکَهِ :﴿ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ ﴾ (3) ، کَمَا سَفَکَتْ بَنُو اَلْجَانِّ، فَأَهْلَکَهُمُ اَللَّهُ.

ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ فَخَلَقَ آدَمَ ، وَ قَدَّرَ لَهُ عَشَرَهَ آلاَفِ عَامٍ، وَ قَدْ مَضَی مِنْ ذَلِکَ سَبْعَهُ آلاَفِ عَامٍ وَ مِائَتَانِ، وَ أَنْتُمْ فِی آخِرِ اَلزَّمَانِ.(4)

ص: 136

کنار بیت آمد و دو دست خود را بلند کرد و اظهار داشت ای پروردگارا مرا بیامرز پس ندایی به او رسید: من تو را آمرزیدم ،گفت: پروردگارا! فرزندانم را هم بیامرز ندا آمد ای آدم هر که از فرزندانت نزد من آید و در این محل از خطای خود توبه کند، او را می آمرزم.

11) - از عیسی بن ابی حمزه روایت کرده است که گفت :

مردی به امام صادق علیه السلام عرضه داشت: فدایت گردم: مردم می پندارند که عمر دنیا هفت هزار سال است. حضرت فرمود چنان نیست که آنان می گویند همانا خداوند دنیا را به مدت پنجاه هزار سال آفریده که مدّت ده هزار سال به آن حالت بیابانی هموار و بدون آبادانی رهایش نمود

سپس برای خداوند بدا (و تجدید اراده) حاصل شد و اراده کرد که در آن خلقی بیافریند پس موجودی آفرید که نه جن بود نه فرشته و نه آدمی؛ و مدّت ده هزار سال به آنان مهلت داد

و چون و عدشان فرا رسید فساد کردند و خداوند آن ها را نابود کرد و سپس ده هزار سال آن را بیابانی ویران و بدون سکَنه رها نمود، پس از آن جنیّان را آفرید و ده هزار سال به آنان مهلت داد و چون موعدشان نزدیک شد در آن فساد و خون ریزی کردند که این (معنای) همان گفتار فرشته ها است «آیا در آن کسی را قرار می دهی که فساد و خون ریزی کند»

هم چنان که جنیّان انجام دادند پس خداوند آن ها را نابود کرد و آدم را آفرید و نیز مدّت ده هزار سال به او مهلت داد که البته هفت هزار و دویست سال آن گذشته است و شما در آخرین مراحل زمان هستید.

ص: 137

113 / [12] - قَالَ: قَالَ زُرَارَهُ :

دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ: أَیُّ شَیْءٍ عِنْدَکَ مِنْ أَحَادِیثِ اَلشِّیعَهِ

فَقُلْتُ: إِنَّ عِنْدِی مِنْهَا شَیْئاً کَثِیراً قَدْ هَمَمْتُ أَنْ أُوقِدَ لَهَا نَاراً ثُمَّ أُحْرِقَهَا

فَقَالَ و بَیَّنّا [وَارِهَا تَنْسَا] مَا أَنْکَرْتَ مِنْهَا فَخَطَرَ عَلَی بَالِ الآدمیّون فَقَالَ لِی: مَا کَانَ عِلْمُ اَلْمَلاَئِکَهِ حَیْثُ قَالُوا ﴿ أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ اَلدِّماءَ ﴾ (1)

114 / [13]- قالَ: وَ کَانَ یَقُولُ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : - إِذَا حَدَّثَ بِهَذَا اَلْحَدِیثِ -: هُوَ کَسْرٌ عَلَی اَلْقَدَرِیَّهِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: إِنَّ آدَمَ کَانَ لَهُ فِی اَلسَّمَاءِ خَلِیلٌ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ فَلَمَّا هَبَطَ آدَمُ مِنَ اَلسَّمَاءِ إِلَی اَلْأَرْضِ اِسْتَوْحَشَ اَلْمَلَکُ وَ شَکَی إِلَی اَللَّهِ وَ سَأَلَهُ أَنْ یَأْذَنَ لَهُ فَیَهْبِطَ عَلَیْهِ فَأَذِنَ لَهُ فَهَبَطَ عَلَیْهِ، فَوَجَدَهُ قَاعِداً فِی قَفْرَهٍ مِنَ اَلْأَرْضِ، فَلَمَّا رَآهُ آدَمُ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ صَاحَ صَیْحَهً

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : یَرْوُونَ أَنَّهُ أَسْمَعَ عَامَّهَ اَلْخَلْقِ، فَقَالَ لَهُ اَلْمَلَکُ: یَا آدَمُ! مَا أَرَاکَ إِلاَّ قَدْ عَصَیْتَ رَبَّکَ وَ حَمَلْتَ عَلَی نَفْسِکَ مَا لاَ تُطِیقُ، أَ تَدْرِی مَا قَالَ اَللَّهُ لَنَا فِیکَ فَرَدَدْنَا عَلَیْهِ؟

قَالَ: لاَ قَالَ: «قَالَ ﴿ إِنِّی جاعِلٌ فِی اَلْأَرْضِ خَلِیفَهً ﴾

قُلْنَا ﴿ أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ اَلدِّماءَ ﴾ فَهُوَ خَلَقَکَ أَنْ تَکُونَ فِی اَلْأَرْضِ یَسْتَقِیمُ أَنْ تَکُونَ فِی اَلسَّمَاءِ:

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : وَ اَللَّهِ عُزِّیَ بِهَا آدَمُ ثَلاَثاً (2)

ص: 138

12) - زراره گفته است: موقعی که در محضر امام باقر علیه السلام شرفیاب شدم، به من فرمود: چه احادیثی از شیعه داری؟

عرضه داشتم: احادیث زیادی از آن ها دارم که تصمیم داشته ام آتشی بیفروزم و همه آن ها را بسوزانم فرمود: آن هایی را که قبول نداری و انکار می کنی پنهان کن

در همین حال چند مطلب به ذهنم خطور کرد و حضرت به من فرمود: دانش ملائکه چه مقدار بود که (به خداوند اعتراض کردند و گفتند: «آیا کسانی قرار می دهی تا در زمین فساد و خون ریزی نمایند» (همانا حکمت خداوند قابل درک نمی باشد)

13)- (هم چنین زراره) گفته است:

هرگاه امام صادق علیه السلام این حدیث را مطرح می نمود، می فرمود: (این مطالب)، اعتقادات قدریه را در هم می شکند.

سپس امام صادق علیه السلام فرمود: همانا آدم در آسمان دوستی از ملائکه داشت، هنگامی که از آسمان بر زمین فرود آمد وحشت وجود آن دوست را فرا گرفت و به خدا شکایت نمود و درخواست کرد که اجازه فرماید تا بر زمین فرود آید، خداوند هم اجازه داد و چون بر آدم فرود آمد مشاهده کرد که آدم بر زمینی بدون آبادانی و امکانات و خالی از سکنه نشسته است دست خود را بر آدم نهاد و فریادی زد.

امام صادق علیه السلام افزود: گویند که تمامی موجودات و آفریده ها صدای او را شنیدند، سپس اظهار داشت: ای آدم! در تو چنین حالتی نمی بینم مگر آن که نافرمانی خدا نمودی و کاری را که طاقت و تحمل آن را نداشتی انجام دادی آیا می دانی که خداوند درباره تو به ما چه گفت، که جواب رد به او دادیم؟

پاسخ داد: نه. فرشته گفت : خدا فرمود: «می خواهم در زمین خلیفه ای قرار دهم»؛ و ما گفتیم: «آیا می خواهی کسی را بیافرینی که در زمین فساد و خون ریزی نماید» پس او تو را آفریده تا در زمین باشی و توان دارد که تو در آسمان واقع شوی.

سپس امام صادق علیه السلام افزود: خداوند به وسیله او، آدم را سه بار تعزیت نمود.

ص: 139

115 / [14] - عَنْ أَبِی اَلْعَبَّاسِ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ [قَالَ]: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿وَ عَلَّمَ آدَمَ اَلْأَسْماءَ کُلَّها﴾ مَاذَا عَلَّمَهُ؟ قَالَ: اَلْأَرَضِینَ، وَ اَلْجِبَالَ، وَ اَلشِّعَابَ ، وَ اَلْأَوْدِیَهَ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی بِسَاطٍ تَحْتَهُ، فَقَالَ: وَ هَذَا اَلْبِسَاطُ مِمَّا عَلَّمَهُ (1) .

116 / [15] - عَنِ اَلْفَضْلِ بْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ عَلَّمَ آدَمَ اَلْأَسْماءَ کُلَّها ﴾ مَا هِیَ؟

قَالَ: أَسْمَاءُ اَلْأَوْدِیَهِ وَ اَلنَّبَاتِ وَ اَلشَّجَرِ وَ اَلْجِبَالِ مِنْ اَلْأَرْضِ:(2)

قوله تعالى: ﴿ قَالَ يَادَمُ أَنبِتْهُم بِأَسْمَائهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُم بِأَسْمَائهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّى أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَ مَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ ﴿33﴾

117/[16] - عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ اَلْعَطَّارِ قَالَ:

کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ، فَدَعَا بِالْخِوَانِ فَتَغَدَّیْنَا ثُمَّ جَاءُوا بِالطَّشْتِ وَ اَلدَّسْتِ سِنَانَهْ (3) فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ قَوْلُهُ: ﴿ وَ عَلَّمَ آدَمَ اَلْأَسْماءَ کُلَّها ﴾ اَلطَّشْتُ وَ اَلدَّسْتُ سِنَانَهْ مِنْهُ فَقَالَ: وَ اَلْفِجَاجُ (4) وَ اَلْأَوْدِیَهُ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ کَذَا وَ کَذَا .(5)

ص: 140

14) - از ابو العباس روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند: «تمامی اسم ها را به آدم تعلیم نمود» پرسش کردم که آن علم و دانش چه بود؟

فرمود: (همان علمی که مربوط به) زمین ها ،کوه ها، راه ها، درّه ها و رود ها است سپس حضرت به گلیمی که روی آن نشسته بود نگاهی انداخت و فرمود: این گلیم نیز جزء علم و دانش آدم است.

15) - از فضل بن عباس روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند: «تمامی اسم ها را به آدم تعلیم نمود» سؤال کردم که آن چه بود؟

فرمود: اسامی رود ها، نباتات و گیاهان درختان کوه ها و زمین بود.

فرمایش خداوند متعال: فرمود: ای آدم! آنان را از اسامی (و اسرار این) موجودات آگاه نما پس هنگامی که آنان را آگاه نمود (خداوند) فرمود: آیا به شما نگفتم: من غیب آسمان ها و زمین را می دانم؟ و نیز آن چه را که شما آشکار می کنید و آن چه را پنهان می دارید (همه را) می دانم (33)

16) - از داود بن سَرحان عطار روایت کرده است که گفت:

در محضر امام صادق علیه السلام بودم که دستور داد سفره ای آوردند و غذا خوردیم سپس تشت و ظرف آب آوردند پس اظهار داشتم: فدایت گردم فرمایش خداوند: «تمامی اسم ها را به آدم تعلیم نمود» مربوط به تشت و ظرف آب هم بود؟

فرمود: (آری، حتّی) راه های بیابانی و کوهستانی درّه ها. سپس با دست خود اشاره به چنین و چنان نمود.

ص: 141

118 / [17] - عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

لَمَّا أَنْ خَلَقَ اَللَّهُ آدَمَ أَمَرَ اَلْمَلاَئِکَهَ أَنْ یَسْجُدُوا لَهُ، فَقَالَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ فِی أَنْفُسِهَا: مَا کُنَّا نَظُنُّ أَنَّ اَللَّهَ خَلَقَ خَلْقاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنَّا، فَنَحْنُ جِیرَانُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ خَلْقِهِ إِلَیْهِ،

فَقَالَ اَللَّهُ: ﴿ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنّى أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ ﴾ (1) فِیمَا أَبْدَوْا مِنْ أَمْرِ بَنِی اَلْجَانِّ، وَ کَتَمُوا مَا فِی أَنْفُسِهِمْ فَلاَذَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ اَلَّذِینَ قَالُوا مَا قَالُوا بِالْعَرْشِ. (2)

119 / [18] - عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ إِبْلِیسَ أَکَانَ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ؟ أَوْ کَانَ یَلِی شَیْئاً مِنْ أَمْرِ اَلسَّمَاءِ؟

فَقَالَ: لَمْ یَکُنْ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ وَ کَانَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ تَرَی أَنَّهُ مِنْهَا، وَ کَانَ اَللَّهُ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْهَا، وَ لَمْ یَکُنْ یَلِی شَیْئاً مِنْ أَمْرِ اَلسَّمَاءِ وَ لاَ کَرَامَهَ،

فَأَتَیْتُ اَلطَّیَّارَ (3) فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا سَمِعْتُ فَأَنْکَرَ وَ قَالَ: کَیْفَ لاَ یَکُونُ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ؟ و اَللَّهُ یَقُولُ لِلْمَلاَئِکَهِ ﴿ اُسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِیسَ ﴾ (4) فَدَخَلَ عَلَیْهِ اَلطَّیَّارُ فَسَأَلَهُ وَ أَنَا عِنْدَهُ، فَقَالَ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! قَوْلُ اَللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا ﴾ فِی غَیْرِ مَکَانٍ فِی مُخَاطَبَهِ اَلْمُؤْمِنِینَ أَ یَدْخُلُ فِی هَذِهِ اَلْمُنَافِقُونَ؟

فَقَالَ: نَعَمْ یَدْخُلُونَ فِی هَذِهِ اَلْمُنَافِقُونَ وَ اَلضُّلاَّلُ وَ کُلُّ مَنْ أَقَرَّ بِالدَّعْوَهِ اَلظَّاهِرَهِ. (5)

ص: 142

17) - از حریز به نقل از کسی که خبر داده روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند آدم را آفرید به ملائکه دستور داد تا برایش سجده کنند پس آنان با خود گفتند گمان نمی کردیم خداوند مخلوقی را بیافریند که از ما برتر باشد با این که ما در جوار خدا و از نزدیک ترین مخلوقات او به او می باشیم پس خداوند فرمود: «مگر نگفتم: من غیب آسمان ها و زمین را می دانم و آن چه آشکار و یا کتمان نمایید همه را می دانم».

در آن چه پیرامون جنیّان آشکار کرده و آن چه را که در افکار و اذهان خود می پروراندند و ملائکه هایی که چنین گفتند و یا نگفتند، به عرش خداوند، پناهنده شدند.

18) - از جمیل بن درّاج روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره ابلیس پرسیدم که آیا از فرشته ها بود و یا برخی از برنامه های آسمان را در دست داشت؟

فرمود: فرشته نبود ولی فرشته ها او را از خود می دانستند و فقط خدا می دانست که از فرشته ها نیست و متصدّی هیچ کاری در آسمان نبود و کرامتی هم نداشت.

من نزد (حمزة بن محمد) طیّار آمدم و آن چه را که شنیده بودم برایش گفتم و او انکار کرد و گفت: چگونه از فرشته ها نبود (در صورتی که) خدا به فرشته ها می فرماید: «به آدم سجده کنید و همه سجده کردند جز ابلیس». پس طیّار نزد آن حضرت آمد و سؤال کرد که من حضور داشتم گفت: فدایت گردم فرمایش خدا: ای کسانی که ایمان آورده اید! - که در جاهای مختلف خطاب به مؤمنان نموده ، آیا شامل منافقان نیز می گردد؟

فرمود: بلی گمراهان و هر که دعوت آشکار (اسلام) را اقرار کرده شامل می شود.

ص: 143

120/ [19] -عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ :

سَأَلْتُهُ عَنْ إِبْلِیسَ أَ کَانَ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ؟ أَوْ هَلْ کَانَ یَلِی شَیْئاً مِنْ أَمْرِ اَلسَّمَاءِ؟

قَالَ: لَمْ یَکُنْ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ وَ لَمْ یَکُنْ یَلِی شَیْئاً مِنْ أَمْرِ اَلسَّمَاءِ وَ کانَ مِنَ اَلْجِنِّ ، وَ کَانَ مَعَ اَلْمَلاَئِکَهِ وَ کَانَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ تَرَی أَنَّهُ مِنْهَا، وَ کَانَ اَللَّهُ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْهَا (1) فَلَمَّا أُمِرَ بِالسُّجُودِ کَانَ مِنْهُ اَلَّذِی کَانَ . (2)

121 / [20] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : إِنَّ أَوَّلَ کُفْرٍ کُفِرَ بِاللَّهِ حَیْثُ خَلَقَ اَللَّهُ آدَمَ کُفْرُ إِبْلِیسَ حَیْثُ رَدَّ عَلَی اَللَّهِ أَمْرَهُ، وَ أَوَّلَ اَلْحَسَدِ حَیْثُ حَسَدَ اِبْنَ آدَمَ أَخَاهُ، وَ أَوَّلَ اَلْحِرْصِ حِرْصُ آدَمَ ، نُهِیَ عَنِ اَلشَّجَرَة فَأَکَلَ مِنْهَا فَأَخْرَجَهُ حِرْصُهُ مِنَ اَلْجَنَّهِ .(3)

ص: 144

19) - از جمیل بن درّاج روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ ابلیس سؤال کردم که آیا از فرشته ها بود و یا این که برخی برنامه های آسمان را در دست داشت؟

فرمود: فرشته نبود و متصدّی هیچ کاری هم در آسمان نبود، او از جنیّان و در کنار و و هم ردیف فرشته ها بود، ولی فرشته ها او را از خود می دانستند؛ و خدا می دانست که از فرشته ها نیست و چون امر به سجده شدند درون خود را آشکار کرد

20) - نیز از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: اولین مرحله (کفر ابلیس)، موقعی بود که خداوند متعال آدم علیه السلام را آفرید و ابلیس در آن حالتی که از دستور خدا سر باز زد کافر گشت

و اولین کاربرد حسادت زمانی بود که فرزند آدم برادر خود را کشت

و اولین جایی که حرص و طمع واقع شد زمانی بود که آدم از خوردن (میوه) آن درخت ممنوع گردید ولی از آن تناول نمود و همین طمع، سبب بیرون راندنش از بهشت شد.

ص: 145

122/[12] - عَنْ بَدْرِ بْنِ خَلِیلٍ اَلْأَسَدِیِّ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ اَلشَّامِ قَالَ:

قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ صلوات الله علیه : أَوَّلُ بُقْعَهٍ عُبِدَ اَللَّهُ عَلَیْهَا ظَهْرُ اَلْکُوفَهِ لَمَّا أَمَرَ اَللَّهُ اَلْمَلاَئِکَهَ أَنْ یَسْجُدُوا لآِدَمَ سَجَدُوا عَلَی ظَهْرِ اَلْکُوفَهِ (1)

قوله تعالى: ﴿ وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئكَةِ اسْجُدُوا لأدمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَ كَانَ مِنَ الْكَفِرِينَ ﴿34﴾ وَ قُلْنَا يَادَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَ كُلا مِنْهَا رغَدًا حَيْثُ شَئتُمَا وَ لَا تَقْرَبَا هَذه الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّلِمِينَ ﴿35﴾

123 [22] - عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ اَلْوَاسِطِیِّ (2)، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اَلْکُفْرِ وَ اَلشِّرْکِ، أَیُّهُمَا أَقْدَمُ؟

فَقَالَ: مَا عَهْدِی بِکَ تُخَاصِمُ اَلنَّاسَ!. قُلْتُ: أَمَرَنِی هِشَامُ بْنُ اَلْحَکَمِ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ ذَلِکَ. فَقَالَ لِی: اَلْکُفْرُ أَقْدَمُ وَ هُوَ اَلْجُحُودُ قَالَ [اَللَّهُ عزّوجلّ] ﴿ الِّا إبْلِیسَ أَبی وَ اِسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ اَلْکافِرِینَ﴾.(3)

ص: 146

21)- از بدر بن خلیل اسدی از مردی اهل شام روایت کرده است که گفت: امير المؤمنين علیه السلام فرمود: اولین محل و جایگاهی که: خداوند پرستش شد. کوفه بود چون خداوند به فرشته ها دستور سجده برای آدم را داد که بر بلندای کوفه انجام گرفت.

فرمایش خداوند متعال و هنگامی که به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده (و فروتنی) کنید پس همگی سجده کردند جز ابلیس که امتناع ورزید و تکبر کرد (و به خاطر نافرمانی و تکبرش) از کافران گردید (34) و گفتیم: ای آدم! تو با همسرت در بهشت سکونت نما و از (نعمت های انبوه) آن - از هر جا که می خواهید گوارا - بخورید (ولی مواظب باشید) به این درخت نزدیک نشوید (و نخورید) که از ستمگران خواهید شد. (35)

22)- از موسی بن بكر واسطی روایت کرده است که گفت: از امام کاظم علیه السلام سؤال کردم که کدام یک از کفر و شرک جلوتر بوده است؟

فرمود: من سابقه ستیزه گی و مخاصمه تو را با مردم نداشتم.

عرض کردم: هشام بن حکم مرا دستور داده که این را از شما سؤال کنم

فرمود: کفر جلوتر است و آن (به معنای) انکار است خداوند عزیز و جلیل فرموده است: (همه سجده کردند) «مگر ابلیس که سرپیچی و تکبّر کرد و از کافران گردیده»

ص: 147

124 / [23] - عَنْ سَلاَّمِ بْنِ اَلْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ : ﴿ وَ لَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ ﴾ : یَعْنِی لاَ تَأْکُلاَ مِنْهَا (1)

125 / [24] - عَنْ عَطَاءٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ آبَائِهِ ، عَنْ عَلِيٍّ عليهم السلام ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله ، قَالَ :

إِنَّمَا كَانَ لَبِثَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ فِي الْجَنَّةِ حَتَّى خَرَجَا مِنْهَا سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنْ أَيَّامِ الدُّنْيَا حَتَّى أَكَلا مِنَ الشَّجَرَةِ ، فَأَهْبَطَهُمَا اللَّهُ إِلَى الْأَرْضِ مِنْ يَوْمِهِمَا ذَلِكَ ،

قَالَ : فَحَاجَّ آدَمُ رَبَّهُ فَقَالَ : يَا رَبِّ أَرَأَيْتُكَ قَبْلَ أَنْ تَخْلُقَنِي كُنْتَ قَدَّرْتَ عَلَىَّ هَذَا الذَّنْبَ وَ كُلَّ مَا صِرْتُ وَ أَنَا صَائِرٌ إِلَيْهِ ، أَوْ هَذَا شَيْ ءٌ فَعَلْتُهُ أَنَا مِنْ قَبْلُ لَمْ تُقَدِّرْهُ عَلَيَّ ، غَلَبَتْ عَلَيَّ شِقْوَتِي، فَكَانَ ذَلِكَ مِنِّي وَ فِعْلِي لا مِنْكَ وَ لا مِنْ فِعْلِكَ ؟

قَالَ لَهُ : يَا آدَمُ أَنَا خَلَقْتُكَ...وَ عَلَّمْتُكَ أَنِّي أُسْكِنُكَ وَ زَوْجَتَكَ الْجَنَّةَ ، وَ بِنِعْمَتِي وَ مَا جَعَلْتُ فِيكَ مِنْ قُوَّتِي قَوِيتَ بِجَوَارِحِكَ عَلَى مَعْصِيَتِي ، وَ لَمْ تَغِبْ عَنْ عَيْنِي ، وَ لَمْ يَخْلُ عِلْمِي مِنْ فِعْلِكَ وَ لا مِمَّا أَنْتَ فَاعِلُهُ ، قَالَ آدَمُ : يَا رَبِّ! الْحُجَّةُ لَكَ عَلَيَّ يَا رَبِّ!

قال :فحِينَ خَلَقْتَنِي وَ صَوَّرْتَنِي وَ نَفَخْتَ فِيَّ مِنْ رُوْحِک! قال الله تعالی: یا آدم انّی أَسْجَدْتُ لَكَ مَلائِكَتِي (2)، وَ نَوَّهْتُ بِاسْمِكَ فِي سَمَاوَاتِي ، وَابْتَدَأْتُكَ بِكَرَامَتِي

ص: 148

23) - از سلام بن مستنیر روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «نزدیک این دخت نشوید»، فرمود: یعنی از آن درخت نخورید

24) - از عطا به نقل از امام باقر، از پدران بزرگوارش، از امام علی علیهم السلام روایت نموده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

همانا آدم و حوّا مدّت هفت ساعت از ساعات روز های دنیا در بهشت ماندند که در همان روز خداوند آنان را بر زمین فرود فرستاد

سپس فرمود: آدم با خداوند احتجاج کرد و گفت: ای پروردگار! فکر می کنم پیش از آن که مرا بیافرینی بر من مقدّر نموده ای که چنین گناهی را مرتکب شوم و به سمت چنین سرنوشتی رهسپار گردم؟ و یا آن که چنین کاری را که من کردم از روی شقاوت خودم بوده است؟! که در این صورت گناه از خودم سرچشمه گرفته و ربطی به مقدّرات تو ندارد؟

خداوند فرمود: ای آدم! من تو را آفریدم و می دانستم که با همسرت ساکن بهشت من خواهی شد و با استفاده از نعمت ها و توانایی هایی که به تو دادم مرا معصیت می کنی؛ و هیچ موقع از من پنهان نگشته ای و علم من بر اعمال و حالات تو تداوم داشته است.

آدم اظهار داشت: ای پروردگار! بنابراین در همان لحظه ای که مرا آفریدی و از روح خود در من دمیدی حجّت تو بر علیه من تمام گشته است.

خدای متعال فرمود: ای آدم! فرشته هایم را دستور دادم تا برایت سجده کنند و نام تو را در آسمان ها یم بالا برده و منتشر کردم آفرینش تو را با تکریم خود

ص: 149

وَ أَسْكَنْتُكَ جَنَّتِي ، وَ لَمْ أَفْعَلْ ذَلِكَ إِلّا بِرِضاً مِنِّي عَلَیْکَ أبلوک [اِبْتَلَیْتُکَ] بِذَلِکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ عَمِلْتَ لِی عَمَلاً تَسْتَوْجِبُ بِهِ عِنْدِی مَا فَعَلْتُ بِکَ،

قَالَ آدَمُ : یَا رَبِّ اَلْخَیْرُ مِنْکَ وَ اَلشَّرُّ مِنِّی، قَالَ اَللَّهُ: یَا آدَمُ أَنَا اَللَّهُ اَلْکَرِیمُ خَلَقْتُ اَلْخَیْرَ قَبْلَ اَلشَّرِّ، وَ خَلَقْتُ رَحْمَتِی قَبْلَ غَضَبِی، وَ قَدَّمْتُ بِکَرَامَتِی قَبْلَ هَوَانِی، وَ قَدَّمْتُ بِاحْتِجَاجِی قَبْلَ عَذَابِی، یَا آدَمُ! أَ لَمْ أَنْهَکَ عَنِ اَلشَّجَرَهِ وَ أُخْبِرْکَ أَنَّ الشَّیْطَانَ عَدُوٌّ لَكَ وَ لِزَوْجَتِكَ؟ وَ أُحَذِّرْكُمَا قَبْلَ أَنْ تَصِیرَا إِلَی الْجَنَّةِ وَ أُعَلِّمْكُمَا أَنَّكُمَا إِنْ أَكَلْتُمَا مِنَ الشَّجَرَةِ كُنْتُمَا ظَالِمَیْنِ لِأَنْفُسِكُمَا عَاصِیَیْنِ لِی یَا آدَمُ! لَا یُجَاوِرُنِی فِی جَنَّتِی ظَالِمٌ عَاصٍ لِی

قَالَ: فَقَالَ: بَلَی یَا رَبِّ! الْحُجَّةُ لَكَ عَلَیْنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَ عَصَیْنَا وَ إِن تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا نَكُنْ مِنَ الْخَاسِرِینَ قَالَ: فَلَمَّا أَقَرَّا لِرَبِّهِمَا بِذَنْبِهِمَا وَ أَنَّ الْحُجَّةَ مِنَ اللَّهِ لَهُمَا تَدَارَكَهُمَا رَحْمَةُ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فَتَابَ عَلَیْهِمَا رَبُّهُمَا إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ

قَالَ اللَّهُ: یَا آدَمُ! اهْبِطْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ إِلَی الْأَرْضِ فَإِذَا أَصْلَحْتُمَا أَصْلَحْتُكُمَا وَ إِنْ عَمِلْتُمَا لِی قَوَّیْتُکُمَا، وَ إِنْ تَعَرَّضْتُمَا لِرِضَایَ تَسَارَعْتُ إِلَی رِضَاکُمَا، وَ إِنْ خِفْتُمَا مِنِّی آمَنْتُکُمَا مِنْ سَخَطِی.

قَالَ: فَبَکَیَا عِنْدَ ذَلِکَ، وَ قَالاَ: رَبَّنَا!، فَأَعِنَّا عَلَی صَلاَحِ أَنْفُسِنَا، وَ عَلَی اَلْعَمَلِ بِمَا یُرْضِیکَ عَنَّا.

قَالَ اَللَّهُ لَهُمَا: إِذَا عَمِلْتُمَا سُوءاً فَتُوبَا إِلَیَّ مِنْهُ أَتُبْ عَلَیْکُمَا، وَ أَنَا اَللَّهُ اَلتَّوَّابُ اَلرَّحِیمُ. قَالاَ: فَأَهْبِطْنَا بِرَحْمَتِکَ إِلَی أَحَبِّ اَلْبِقَاعِ إِلَیْکَ؛

ص: 150

شروع نمودم تو را ساکن بهشتم گرداندم این چنین کار ها را با رضا و رغبت خویش برایت انجام داده ام؛ (به درستی که) تو را با آن برنامه ها آزمایش می کنم بدون این که عملی برایم انجام داده باشی و مستحقّ آن همه تکریم باشی

آدم گفت: ای پروردگار! خیر و خوبی از آن تو و شرّ و بدی از سوی من است

خداوند فرمود: ای آدم! من خدای کریمی هستم خیر و خوبی ها را پیش از شرّ و بدی ها آفریدم رحمت خود را پیش از غضب آفریدم، کرامت و بزرگواری من پیش از خواری و ذلّت می باشد؛ قبل از آن که به عذاب من مبتلا گردی با من احتجاج می کنی؟ ای آدم! آیا تو را از آن درخت نهی نکردم؟ و آیا تو را آگاه نساختم که شیطان دشمن (آشکار) تو و همسرت می باشد؟ و آیا پیش از آن که وارد بهشت شوید شما را متوجه نکردم که اگر از آن درخت تناول نمایید بر خود ستم کرده و مرا نیز معصیت و نافرمانی نموده اید؟ ای آدم! کسی که ستم و عصیان نموده هم جوار من در بهشت نمی شود

حضرت فرمود: آدم اظهار داشت: بلی قبول دارم حجت تو بر ما تمام است ما بر خود ستم و تو را نافرمانی کردیم اگر ما را نیامرزی و به ما رحم ننمایی از خسارت دیدگان می باشیم

حضرت فرمود: چون هر دو بر گناه خود اقرار کرده و پذیرفتند که حجّت خداوند بر ایشان انجام گرفته است رحمت خدای بخشاینده مهربان شامل حالشان گردید و توبه شان را پذیرفت زیرا که او توبه پذیر و مهربان است.

خداوند فرمود: ای آد! تو با همسرت بر زمین فرود آیید، پس اگر خود را اصلاح نمودید (امور) شما را اصلاح می نمایم اگر برای من کاری کردید شما را نیرو می بخشم اگر خواستار رضایت و خوشنودی من بودید، سریع از شما راضی می شوم اگر از من ترسیدید شما را از خشم خود در امان می دارم

ص: 151

قَالَ: فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ : أَنْ أَهْبِطْهُمَا إِلَی اَلْبَلْدَهِ اَلْمُبَارَکَهِ مَکَّهَ

قَالَ: فَهَبَطَ بِهِمَا جَبْرَئِیلُ فَأَلْقَی آدَمَ عَلَی اَلصَّفَا ، وَ أَلْقَی حَوَّاءَ عَلَی اَلْمَرْوَهِ .قالَ : فَلَمّا اُلقِیا ، قاما عَلی أرجُلِهِما و رَفَعا رُؤوسَهُما إلَی السَّماءِ ، و ضَجّا بِأَصواتِهِما بِالبُکاءِ إلَی اللّهِ ، و خَضَعا بِأَعناقِهِما . قالَ : فَهَتَفَ اللّهُ بِهِما : ما یُبکیکُما بَعدَ رِضایَ عَنکُما ؟

قالَ : فَقالا : رَبَّنا! أبکَتنا خَطیئَتُنا ، وهِیَ أخرَجَتنا مِن جِوارِ رَبِّنا .وَ قَدْ خَفِيَ عَنَّا تَقْدِيسُ مَلائِكَتِكَ لَكَ رَبَّنَا! ، وَ بَدَتْ لَنَا عَوْرَاتُنَا وَاضْطَرَّنَا ذَنْبُنَا إِلَى حَرْثِ الدُّنْيَا وَ مَطْعَمِهَا وَ مَشْرَبِهَا ، وَ دَخَلَتْنَا وَحْشَةٌ شَدِيدَةٌ لِتَفْرِيقِكَ بَيْنَنَا.

قَالَ : فَرَحِمَهُمَا الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ عِنْدَ ذَلِكَ وَ أَوْحَى إِلَى جَبْرَئِيلَ : أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ ، وَ أَنِّي قَدْ رَحِمْتُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ لِمَا شَكَيَا إِلَيَّ فَاهْبِطْ عَلَيْهِمَا بِخَيْمَةٍ مِنْ خِيَامِ الْجَنَّةِ ، وَ عَزِّهِمَا (1) عَنِّي بِفِرَاقِ الْجَنَّةِ ، وَاجْمَعْ بَيْنَهُمَا فِي الْخَيْمَةِ فَإِنِّي قَدْ رَحِمْتُهُمَا لِبُكَائِهِمَا وَ وَحْشَتِهِمَا وَ وَحْدَتِهِمَا ، وَانْصِبْ لَهُمَا الْخَيْمَةَ عَلَى الترعة (2)

ص: 152

حضرت فرمود: در این لحظه هر دو گریستند و گفتند: ای پروردگار! ما را بر اصلاح نفس خویش و بر کاری که موجب رضای تو باشد، یاری فرما.

خداوند به هر دوی آنان فرمود: چنان چه خلافی انجام دهید و به درگاه من توبه کنید تو به شما را می پذیرم زیرا که من توبه پذیر مهربانی هستم اظهار داشتند پس ما را در بهترین جایگاه زمین فرود آور

حضرت فرمود: پس خداوند به جبرئیل وحی فرستاد: هر دو را در سرزمینی مبارک - به نام مکه - فرود آور؛ و جبرئیل آنان را فرود آورد و آدم را در کوه صفا و حوا را در کوه مروه نهاد و چون بر زمین قرار گرفتند بر پای خود ایستادند و سر خود را به سمت آسمان بلند کرده و با حالت تواضع و صدای بلند به درگاه خدای متعال گریه کردند.

خداوند به آنان ندا داد: با این که از شما راضی شدم چرا گریه می کنید؟

اظهار داشتند پروردگارا! بر خطای خود گریه می کنیم که سبب بیرون راندن ما از بهشت و جدائی از جوار پروردگارمان شد؛ و از طرف دیگر ارزش تکریم و تقدیس فرشته ها ندانستیم و عورت های ما نمایان گشت گناه ما سبب شد که ما (برای امرار معاش خویش) در زمین کار کنیم تا خوردنی و آشامیدنی خویش را تهیّه نماییم و حشت سختی بر ما وارد گشته چون بین ما جدایی انداخته ای

حضرت فرمود: پس خداوند بخشاینده مهربان به آنان رحم کرد و به جبرئیل وحی نمود: من خدای بخشاینده مهربان هستم من آدم و حوا را چون شکایت خود را با من گفتند رحمشان کردم خیمه ای از خیمه های بهشتی برایشان فرود آور و آن ها را به خاطر فراق بهشت، از طرف من تسلیت بگو و آنان را در خیمه کنار هم جمعشان کن زیرا که من آنان را به سبب گریه و تنهایی و ترسشان رحم کردم و خیمه را نیز بر تُزعه گلزار بین کوه های مکه بر پا گردان

ص: 153

الَّتِي بَيْنَ جِبَالِ مَكَّةَ

قَالَ وَ التُّرْعَةُ مَكَانُ الْبَيْتِ وَ قَوَاعِدِهِ الَّتِي رَفَعَتْهَا الْمَلائِكَةُ قَبْلَ ذَلِكَ ، فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ عَلَى آدَمَ بِالْخَيْمَةِ عَلَى مِقْدَارِ أَرْكَانِ الْبَيْتِ وَ قَوَاعِدِهِ فَنَصَبَهَا.

قَالَ: وَ أَنْزَلَ جَبْرَئِيلُ آدَمَ مِنَ الصَّفَا وَ أَنْزَلَ حَوَّاءَ مِنَ الْمَرْوَةِ وَ جَمَعَ بَيْنَهُمَا فِي الْخَيْمَةِ ، قَالَ : وَ كَانَ عَمُودُ الْخَيْمَةِ قَضِيبَ يَاقُوتٍ أَحْمَرَ فَأَضَاءَ نُورُهُ وَ ضَوْؤُهُ جِبَالَ مَكَّةَ وَ مَا حَوْلَهَا ، قَالَ : وَ کلّما امْتَدَّ ضَوْءُ الْعَمُودِ فَجَعَلَهُ اللَّهُ حَرَماً فَهُوَ مَوَاضِعُ الْحَرَمِ الْيَوْمَ ، كُلُّ نَاحِيَةٍ مِنْ حَيْثُ بَلَغَ ضَوْءُ الْعَمُودِ فَجَعَلَهُ اللَّهُ حَرَماً لِحُرْمَةِ الْخَيْمَةِ وَ الْعَمُودِ لِأَنَّهُنّ مِنَ الْجَنَّةِ ، قَالَ : وَ لِذَلِكَ جَعَلَ اللَّهُ الْحَسَنَاتِ فِي الْحَرَمِ مُضَاعَفَةً وَ السَّيِّئَاتِ فِيهِ مُضَاعَفَةً ، قَالَ : وَ مُدَّتْ أَطْنَابُ الْخَيْمَةِ حَوْلَهَا فَمُنْتَهَى أَوْتَادِهَا مَا حَوْلَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ، قَالَ : وَ كَانَتْ أَوْتَادُهَا مِنْ غُصُونِ الْجَنَّةِ ، وَ أَطْنَابُهَا مِنْ ظَفَائِرِ الْأُرْجُوَانِ

قَالَ : فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى جَبْرَئِيلَ : أَهْبِطْ عَلَى الْخَيْمَةِ سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكٍ يَحْرُسُونَهَا مِنْ مَرَدَةِ الْجِنِّ ، وَ يُؤْنِسُونَ آدَمَ وَ حَوَّاءَ ، وَ يَطُوفُونَ حَوْلَ الْخَيْمَةِ تَعْظِيماً لِلْبَيْتِ وَ الْخَيْمَةِ ،

قَالَ : فَهَبَطَتِ الْمَلائِكَةُ فَكَانُوا بِحَضْرَةِ الْخَيْمَةِ يَحْرُسُونَهَا مِنْ مَرَدَةِ الشَّيَاطِينِ وَ الْعُتَاةِ ، وَ يَطُوفُونَ حَوْلَ أَرْكَانِ الْبَيْتِ وَ الْخَيْمَةِ كُلَّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ كَمَا كَانُوا يَطُوفُونَ فِي السَّمَاءِ حَوْلَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ ، وَ أَرْكَانُ الْبَيْتِ الْحَرَامِ فِي الْأَرْضِ حِيَالَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ الَّذِي فِي السَّمَاءِ .

قَالَ : ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَى إِلَى جَبْرَئِيلَ بَعْدَ ذَلِكَ : أَنِ اهْبِطْ إِلَى آدَمَ وَ حَوَّاءَ فَنَحِّهِمَا عَنْ مَوَاضِعِ قَوَاعِدِ بَيْتِي فَإِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَهْبِطَ فِي ظِلالٍ مِنْ مَلائِكَتِي إِلَى أَرْضِي فَأَرْفَعَ

ص: 154

حضرت (رسول صلی الله علیه آله) فرمود: «تُرعه» جایگاه کعبه و پایه های آن است که قبل از این ،مورد ملائکه آن ها را بالا برده بودند پس جبرئیل بر جایگاه کعبه و پایه های آن به همراه خیمه بر آدم فرود آمد و خیمه را بر پا داشت، سپس آدم را از کوه صفا و حوا را از کوه مروه پایین آورد و در خیمه جمعشان نمود.

تیرک و ستون خیمه از یاقوت قرمز بود که تمام مکه و کوه ها و حوالی آن را نور افشانی کرد و تا هر کجا که نور پرتو افکند به احترام خیمه و تیرک آن، در محدوده حرم قرار گرفت زیرا که خیمه و تیرک آن از بهشت بود.

حضرت فرمود: بر همین اساس خداوند کار های حسنه و یا سیّئه ای که در حریم کعبه انجام شود جزایشان را چند برابر قرار داد

و چون می خواستند طناب های خیمه را ببندند آن قدر کشاندند تا آن که میخ های آن در اطراف مسجد الحرام کوبیده شد که (البته) میخ های طناب ها از شاخه های پیچا پیچ بوته گل قرمز بهشتی بود.

حضرت فرمود: پس از آن خداوند بر جبرئیل وحی فرستاد: که هفتاد هزار فرشته برای نگهبانی خیمه - از نزدیک شدن شیطان و نوادگان جنیان - فرود آور تا این که مونس آدم و حوا باشند و اطراف خیمه به عنوان تعظیم خیمه و جایگاه کعبه طواف کنند پس فرشته ها فرود آمدند و از ورود شیطان و نوادگانش به خیمه، نگهبانی می دادند و اطراف آن هر شبانه روز طواف می کردند که این جایگاه در موازی «بیت المعمور» قرار گرفته که فرشته های آسمان اطراف آن طواف می کنند و پایه های کعبه روی زمین در قبال «بیت المعمور» در آسمان قرار دارد.

حضرت فرمود: بعد از آن خداوند به جبرئیل وحی فرستاد بر آدم و حوا فرود آی و آنان را از جایگاه و پایه های خانه من دورشان ،گردان زیرا که می خواهم با جمعی از فرشتگان بر زمین وارد شویم و پایه های خانه ام را برای فرشته ها

ص: 155

أَرْكَانَ بَيْتِي لِمَلائِكَتِي وَ لِخَلْقِي مِنْ وُلْدِ آدَمَ

قَالَ : فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ عَلَى آدَمَ وَ حَوَّاءَ فَأَخْرَجَهُمَا مِنَ الْخَيْمَةِ وَنَ حَّاهُمَا عَنْ تُرْعَةِ الْبَيْتِ الْحَرَامِ وَ نَحَّى الْخَيْمَةَ عَنْ مَوْضِعِ التُّرْعَةِ ،

قَالَ : وَ وَضَعَ آدَمَ عَلَى الصَّفَا ، وَ وَضَعَ حَوَّاءَ عَلَى الْمَرْوَةِ ، وَ رَفَعَ الْخَيْمَةَ إِلَى السَّمَاءِ ، فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ : يَا جَبْرَئِيلُ! بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ حَوَّلْتَنَا وَ فَرَّقْتَ بَيْنَنَا أَمْ بِرِضًى تَقْدِيراً مِنَ اللَّهِ عَلَيْنَا ؟

فَقَالَ لَهُمَا : لَمْ يَكُنْ ذَلِكَ سَخَطاً مِنَ اللَّهِ عَلَيْكُمَا ، وَ لَكِنَّ اللَّهَ لا يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ ، يَا آدَمُ : إِنَّ السَّبْعِينَ أَلْفَ مَلَكٍ الَّذِينَ أَنْزَلَهُمُ اللَّهُ إِلَى الْأَرْضِ لِيُؤْنِسُوكَ وَ يَطُوفُونَ حَوْلَ أَرْكَانِ الْبَيْتِ وَ الْخَيْمَةِ سَأَلُوا اللَّهَ أَنْ يَبْنِيَ لَهُمْ مَكَانَ الْخَيْمَةِ بَيْتاً عَلَى مَوْضِعِ التُّرْعَةِ الْمُبَارَكَةِ حِيَالَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ فَيَطُوفُونَ حَوْلَهُ كَمَا كَانُوا يَطُوفُونَ فِي السَّمَاءِ حَوْلَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ ، فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيَّ : أَنْ أُنَحِّيَكَ وَ حَوَّاءَ وَ أَرْفَعَ الْخَيْمَةَ إِلَى السَّمَاءِ ،

فَقَالَ آدَمُ : رَضِينَا بِتَقْدِيرِ اللَّهِ وَ نَافِذِ أَمْرِهِ فِينَا ، فَكَانَ آدَمُ عَلَى الصَّفَا وَ حَوَّاءُ عَلَى الْمَرْوَةِ ، قَالَ : فَدَخَلَ آدَمَ لِفِرَاقِ حَوَّاءَ وَحْشَةٌ شَدِيدَةٌ وَ حُزْنٌ

قَالَ : فَهَبَطَ مِنَ الصَّفَا يُرِيدُ الْمَرْوَةَ شَوْقاً إِلَى حَوَّاءَ وَ لِيُسَلِّمَ عَلَيْهَا وَ كَانَ فِيمَا بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَادٍیاً

وَ كَانَ آدَمُ يَرَى الْمَرْوَةَ مِنْ فَوْقِ الصَّفَا ، فَلَمَّا انْتَهَى إِلَى مَوْضِعِ الْوَادِي غَابَتْ عَنْهُ الْمَرْوَةُ فَسَعَى فِي الْوَادِي حَذَراً لِمَا لَمْ يَرَ الْمَرْوَةَ مَخَافَةَ أَنْ يَكُونَ قَدْ ضَلَّ عَنْ طَرِيقِهِ ، فَلَمَّا أَنْ جَازَ الْوَادِيَ وَ ارْتَفَعَ عَنْهُ نَظَرَ إِلَى الْمَرْوَةِ فَمَشَى حَتَّى انْتَهَى إِلَى الْمَرْوَةِ فَصَعِدَ عَلَيْهَا فَسَلَّمَ عَلَى حَوَّاءَ ، ثُمَّ أَقْبَلا بِوَجْهِهِمَا نَحْوَ مَوْضِعِ التُّرْعَةِ يَنْظُرَانِ هَلْ رُفِعَ قَوَاعِدُ الْبَيْتِ وَ يَسْأَلانِ اللَّهَ أَنْ يَرُدَّهُمَا إِلَى مَكَانِهِمَا حَتَّى هَبَطَ مِنَ الْمَرْوَةِ فَرَجَعَ إِلَى الصَّفَا فَقَامَ عَلَيْهِ وَ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ نَحْوَ مَوْضِعِ التُّرْعَةِ فَدَعَا اللَّهَ ،

ص: 156

و بنی آدم مقرر گردانم. فرمود: پس جبرئیل بر آدم و حوا فرود آمد و آنان را از خیمه بیرون کرد و از حوالی جایگاه کعبه دورشان کرد هم چنین خیمه را هم از حوالی آن دور نمود؛ و آدم را بر کوه صفا و حوا را بر کوه مروه قرار داد و خیمه را به آسمان برد، آدم و حوا اظهار داشتند: ای جبرئیل! آیا با خشم خدا جای ما را تغییر دادی و بین ما جدایی انداختی؟ یا آن که با رضایت و مقدّرات خداوند چنین کردی؟

در پاسخ گفت: از روی خشم و غضب خدا نبود ولی بدانید که خداوند هر چه را انجام دهد مورد سؤال و پرسش قرار نمی گیرد ای آدم هفتاد هزار فرشته را خداوند بر زمین فرستاد تا مونس تو باشند و در اطراف جایگاه خیمه و کعبه طواف نمایند از خدا تقاضا کردند که در ساختمانی به جای خیمه مقابل «بیت المعمور» ساخته شود تا در اطراف آن طواف کنند هم چنان که در آسمان اطراف «بيت المعمور» طواف می نموده اند خداوند بر من وحی فرستاد: تا تو و حوا را از این جا دور گردانم و خیمه را به آسمان ببرم آدم گفت: به مقدرات خداوند و آن چه بر ما حکم فرماید راضی شدیم.

پس آدم بر کوه صفا و حوا بر کوه مروه ماندند؛ آدم از فراق حوا به وحشت و ناراحتی سختی افتاد پس از صفا پایین آمد که بر مروه کنار حوا رود و بر او سلام کند ما بین صفا و مروه درّه ای بود - و آدم از بالای صفا حوا را در مروه می دید- چون به انتهای وادی رسید مروه از دید او ناپدید گشت پس شروع به سعی و تلاش در وادی نمود که چرا مروه را نمی بیند و نکند که راه را اشتباه پیموده و چون از وادی بیرون شد و بالا آمد چشمش به مروه افتاد و به راه خود ادامه داد تا به مروه رسید پس بر بالای آن رفت و بر حوا سلام کرد و سپس با هم به سمت «تُرعه» روی کرده و نگاه می کردند که آیا پایه های کعبه بالا رفته است یا نه؟ و از خداوند تقاضا می کردند که به جایگاهشان برگردند. سپس از مروه پایین آمد و چون در بالای صفا ایستاد روی خود را به سمت ترعه گرداند و به درگاه خدا دعا کرد.

ص: 157

ثُمَّ إِنَّهُ اشْتَاقَ إِلَى حَوَّاءَ فَهَبَطَ مِنَ الصَّفَا يُرِيدُ الْمَرْوَةَ فَفَعَلَ مِثْلَ مَا فَعَلَهُ فِي الْمَرَّةِ الْأُولَى ، ثُمَّ رَجَعَ إِلَى الصَّفَا فَفَعَلَ عَلَيْهِ مِثْلَ مَا فَعَلَ فِي الْمَرَّةِ الْأُولَى ، ثُمَّ إِنَّهُ هَبَطَ مِنَ الصَّفَا إِلَى الْمَرْوَةِ فَفَعَلَ مِثْلَ مَا فَعَلَ فِي الْمَرَّتَيْنِ الْأُولَيَيْنِ ، ثُمَّ رَجَعَ إِلَى الصَّفَا فَقَامَ عَلَيْهِ وَ دَعَی اللَّهَ أَنْ يَجْمَعَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ زَوْجَتِهِ حَوَّاءَ

قَالَ: فَكَانَ ذَهَابُ آدَمَ مِنَ الصَّفَا إِلَى الْمَرْوَةِ ثَلاثَ مَرَّاتٍ وَ رُجُوعُهُ ثَلاثَ مَرَّاتٍ فَذَلِكَ سِتَّةُ أَشْوَاطٍ ، فَلَمَّا أَنْ دَعَيَا اللَّهَ وَ بَكَيَا إِلَيْهِ وَ سَأَلاهُ أَنْ يَجْمَعَ بَيْنَهُمَا اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُمَا مِنْ سَاعَتِهِمَا مِنْ يَوْمِهِمَا ذَلِكَ مَعَ زَوَالِ الشَّمْسِ ، فَأَتَاهُ جَبْرَئِيلُ وَ هُوَ عَلَى الصَّفَا وَاقِفٌ يَدْعُو اللَّهَ مُقْبِلاً بِوَجْهِهِ نَحْوَ التُّرْعَةِ

فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِيلُ : انْزِلْ يَا آدَمُ! مِنَ الصَّفَا فَالْحَقْ بِحَوَّاءَ ، فَنَزَلَ آدَمُ مِنَ الصَّفَا إِلَى الْمَرْوَةِ فَفَعَلَ مِثْلَ مَا فَعَلَ فِي الثَّلاثِ الْمَرَّاتِ حَتَّى انْتَهَى إِلَى الْمَرْوَةِ فَصَعِدَ عَلَيْهَا وَ أَخْبَرَ حَوَّاءَ بِمَا أَخْبَرَهُ جَبْرَئِيلُ فَفَرِحَا بِذَلِكَ فَرَحاً شَدِيداً وَ حَمِدَا اللَّهَ وَ شَكَرَاهُ ، فَلِذَلِكَ جَرَتِ السُّنَّةُ بِالسَّعْيِ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ ، وَ لِذَلِكَ قَالَ اللَّهُ : ﴿ إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما ﴾(1) قَالَ : ثُمَّ إِنَّ جَبْرَئِيلَ أَتَاهُمَا فَأَنْزَلَهُمَا مِنَ الْمَرْوَةِ وَ أَخْبَرَهُمَا أَنَّ الْجَبَّارَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدْ هَبَطَ إِلَى الْأَرْضِ فَرَفَعَ قَوَاعِدَ الْبَيْتِ الْحَرَامِ بِحَجَرٍ مِنَ الصَّفَا ، وَ حَجَرٍ مِنَ الْمَرْوَةِ وَ حَجَرٍ مِنْ طُورِ سَيْنَاءَ وَ حَجَرٍ مِنْ جَبَلِ السَّلامِ وَ هُوَ ظَهْرُ الْكُوفَةِ ، فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى جَبْرَئِيلَ أَنِ ابْنِهِ وَ أَتِمَّهُ ، قَالَ : فَاقْتَلَعَ جَبْرَئِيلُ الْأَحْجَارَ الْأَرْبَعَةَ بِأَمْرِ اللَّهِ مِنْ مَوَاضِعِهِنَّ بِجَنَاحَيْهِ فَوَضَعَهُمَا حَيْثُ أَمَرَهُ اللَّهُ فِي أَرْكَانِ الْبَيْتِ عَلَى قَوَاعِدِهِ الَّتِي قَدَّرَهَا الْجَبَّارُ وَ نَصَبَ أَعْلامَهَا ،

ص: 158

باز هم مشتاق (دیدار) حوا شد از صفا پایین آمد و به طرف مروه رفت – و کار هایش را همانند دفعه اول انجام داد - و باز به صفا بازگشت - و همانند دفعه قبل کار ها را انجام داد - و باز هم از صفا به قصد مروه فرود آمد – و همانند دو دفعه قبل عمل کرد - و به صفا بازگشت و از خداوند درخواست نمود که او را با همسرش کنار هم آورد

حضرت فرمود: رفت و آمد آدم به مروه سه مرتبه واقع شد که روی هم شش مرحله (رفت و برگشت) انجام گرفت پس چون خدا را خواندند و به درگاهش گریه کردند و تقاضا نمودند که کنار یک دیگر باشند خداوند همان روز پیش از غروب آفتاب دعایشان را مستجاب نمود و جبرئیل نزد او آمد در حالی که بالای به سمت «ترعه» ایستاده و دعا می کرد پس جبرئیل به او گفت: ای آدم! از کوه صفا پایین بیا و نزد حوا برو پس آدم از صفا به قصد مروه فرود آمد و همانند سه مرحله قبل عمل نمود تا به مروه رسید و بالا رفت و حوا را بر آن چه جبرئیل بود آگاهش نمود و بسیار خوشحال گشتند و خدا را سپاس گزاری کردند.

و بر همین اساس سعی بین صفا و مروه (برای حاجیان) سنّت گردید و خداوند فرمود: همانا (سعی بین) صفا و مروه از شعائر الهی است پس هر که حجّ انجام دهد باکی بر او نیست که ما بین آن دو را سعی و طواف کند

حضرت فرمود: سپس جبرئیل نزد هر دو آمد و آنان را از مروه پائین آورد و خبر داد که خدای جبّار متعال بر زمین هبوط نموده و پایه های (چهار دیواری) کعبه را به وسیله سنگ هائی از کوه «صفا»، «مروه»، «طور سینا» و «سلام» - که در پشت کوفه قرار دارد - (ساخته و) مرتفع نموده است. بعد از آن خداوند بر جبرئیل وحی فرستاد: بنای کعبه را به اتمام رسان

پس جبرئیل به وسیله بال های خود سنگ هایی را به امر خداوند از چهار کوه جدا می کند و طبق دستور خدا در پایه های دیواری که خداوند مهندسی آن را

ص: 159

ثُمَّ أَوْحَى اللَّهُ إِلَى جَبْرَئِيلَ : أَنِ ابْنِهِ وَ أَتْمِمْهُ بِحِجَارَةٍ مِنْ أَبِي قُبَيْسٍ وَ اجْعَلْ لَهُ بَابَيْنِ : بَابَ شَرْقيٍّ ، وَ بَابَ غَرْبِيٍّ ،

قَالَ : فَأَتَمَّهُ جَبْرَئِيلُ ، فَلَمَّا انْفَرَغَ مِنْهُ طَافَتِ الْمَلائِكَةُ حَوْلَهُ فَلَمَّا نَظَرَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ إِلَى الْمَلائِكَةِ يَطُوفُونَ حَوْلَ الْبَيْتِ انْطَلَقَا فَطَافَا بِالْبَيْتِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ ، ثُمَّ خَرَجَا يَطْلُبَانِ مَا يَأْكُلانِ وَ ذَلِكَ مِنْ يَوْمِهِمَا الَّذِي هَبَطَ بِهِمَا فِيهِ(1)

126/ [25] - عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ:

إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ الْأَرْضِ جَمِیعاً مَكَّةَ وَ اخْتَارَ مِنْ مَكَّةَ بَكَّةَ فَأَنْزَلَ فِی بَكَّةَ سُرَادِقاً مِنْ نُورٍ مَحْفُوفاً بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ ثُمَّ أَنْزَلَ فِی وَسَطِ السُّرَادِقِ عَمَداً أَرْبَعَةً وَ جَعَلَ بَیْنَ الْعَمَدِ الْأَرْبَعَةِ لُؤْلُؤَةً بَیْضَاءَ وَ كَانَ طُولُهَا سَبْعَةَ أَذْرُعٍ فِی تَرَابِیعِ الْبَیْتِ وَ جَعَلَ فِیهَا نُوراً مِنْ نُورِ السُّرَادِقِ بِمَنْزِلَةِ الْقَنَادِیلِ وَ كَانَتِ الْعَمَدُ أَصْلُهَا فِی الثَّرَی وَ الرُّوسُ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ كَانَ الرُّبُعُ الْأَوَّلُ مِنْ زُمُرُّدٍ أَخْضَرَ وَ الرُّبُعُ الثَّانِی مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ وَ الرُّبُعُ الثَّالِثُ مِنْ لُؤْلُؤٍ أَبْیَضَ وَ الرُّبُعُ الرَّابِعُ مِنْ نُورٍ سَاطِعٍ وَ كَانَ الْبَیْتُ یَنْزِلُ فِیمَا بَیْنَهُمْ مُرْتَفِعاً مِنَ الْأَرْضِ وَ كَانَ نُورُ الْقَنَادِیلِ یَبْلُغُ إِلَی مَوْضِعِ الْحَرَمِ وَ کَانَ أَکْبَرُ اَلْقَنَادِیلِ مَقَامَ إِبْرَاهِیمَ فَکَانَ اَلْقَنَادِیلُ ثَلاَثَ مِائَهٍ وَ سِتِّینَ قِنْدِیلاً فالرُکن

ص: 160

نموده بود قرار می داد سپس خدا به جبرئیل وحی نمود: باقی مانده پایه ها را با سنگ های کوه «ابو قبیس» به پایان رسان و دو درب ورودی - درب شرقی و درب غربی - برایش قرار بده

حضرت فرمود: جبرئیل آن را به پایان رساند و چون فارغ گشت فرشته ها اطراف آن طواف کردند موقعی که آدم و حوا دیدند که فرشته ها اطراف کعبه طواف می کنند به راه افتادند و هفت دور طواف انجام دادند سپس حرکت کردند تا چیزی را برای خوردن تهیّه کنند تمامی این برنامه ها و جریانات در همان روزی انجام گرفت که از بهشت فرود آمدند.

25) - و از جابر جعفی روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام به نقل از پدران بزرگواش علیهم السلام فرمود: همانا که خداوند از بین تمامی زمین ها مکه را برگزید و از مجموع مکه، بکّه (جایگاه بیت) را برگزید پس خیمه و پرده ای را که از نور و آغشته به درّ و یاقوت بود برای آن ،قرارداد سپس چهار تیرک (ستون) برای وسط خیمه فرستاد و در بین هر تیرک لؤلؤی سفید قرار داد درازای آن خیمه هفت ذراع (30/3 متر) برای چهار گوشه بیت بود و درون آن نور هایی از سرادق عرش - به جای چند قندیل (چراغ های آویز) - ایجاد نمود و اصل ستون ها در زمین نمناک و سر آن ها زیر عرش بود که یک چهارم اول آن از زمرّد سبز، یک چهارم دوم آن از یاقوت قرمز، یک چهارم سوم آن از لؤلؤ سفید و یک چهارم آخر آن از نور پرتو افکن بود.

و بیت در بین آن ها بلند تر از زمین قرار داشت؛ و روشنایی نور قندیل ها تا جایگاه حرم، نور افشانی می کرد؛ بزرگ ترین قندیل در مقام (کنونی) حضرت ابراهيم علیه السلام بود؛ که تعداد مجموعه قندیل ها 360 قندیل بود.

ص: 161

الْاسْوَدُ بَابُ الرَّحْمَهِ إِلَی الرُّکْنِ الشَّامِیِّ فَهُوَ بَابُ الْانَابَهِ وَ بَابُ الرُّکْنِ الشَّامِیِّ بَابُ التَّوَسُّلِ وَ بَابُ الرُّکْنِ الْیَمَانِیِّ بَابُ التَّوْبَه وَ هُوَ بَابُ آلِ مُحَمَّد (علیهم السلام) وَ شِیعَتِهِمْ إِلَی الْحَجَرِ. فَهَذَا الْبَيْتُ حُجَّةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ عَلَى خَلْقِهِ.

فَلَمَّا هَبَطَ آدَمُ إِلَى الْأَرْضِ هَبَطَ إِلَى الصَّفَا وَ لِذَلِكَ اشْتَقَّ اللَّهُ لَهُ اسْماً مِنِ اسْمِ آدَمَ لِقَوْلِ الله: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ﴾ (1) وَ نَزَلَتْ حَوَّاءُ عَلَى الْمَرْوَةِ فَاشْتَقَّ اللَّهُ لَهُ اسْماً من اسْمِ المَرْأَةِ وَ كَانَ آدَمُ نَزَلَ بِمِرْآةٍ مِنَ الْجَنَّةِ فَلَمَّا لَمْ يَخْلُقْ آدَمَ الْمِرْآةَ إِلَى جَنْبِ الْمَقَامِ وَ كَانَ يَرْكَنُ إِلَيْهِ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ يُهْبِطَ الْبَيْتَ إِلَی الْأَرْضِ فَأَهْبَطَ فَصَارَ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ فَكَانَ آدَمُ يَرْكَنُ إِلَيْهِ وَ كَانَ ارْتِفَاعُهَا مِنَ الْأَرْضِ سَبْعَةَ أَذْرُعٍ وَ كَانَتْ لَهُ أَرْبَعَةُ أَبْوَابٍ وَ كَانَ عَرْضُهَا خَمْسَةً وَ عِشْرِينَ ذِرَاعاً فِي خَمْسَةٍ وَ عِشْرِينَ ذِرَاعاً تَرَابِيعِهِ وَ كَانَ السُّرَادِقُ مِائَتَيْ ذِرَاعٍ فِي مِائَتَيْ ذِرَاعٍ(2)

127 / [26] - عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ:

کَانَ إِبْلِیسُ أَوَّلَ مَنْ تَغَنَّی وَ أَوَّلَ مَنْ نَاحَ وَ أَوَّلَ مَنْ حَدَا لَمَّا أَکَلَ آدَمُ مِنَ اَلشَّجَرَهِ تَغَنَّی، فَلَمَّا أُهْبِطَ حَدَا بِهِ فَلَمَّا اِسْتَترَّ عَلَی اَلْأَرْضِ نَاحَ یُذَکِّرُهُ مَا فِی اَلْجَنَّهِ. (3)

ص: 162

پس رکن سیاه همان باب رحمت است که به سمت رکن شامی - ركن انابه - (زاری و توبه) می باشد؛ و رکن شامی همان باب توسّل است، رکن یمانی همان باب توبه است که باب آل محمد علیهم السلام و شیعیانشان می باشد.

این بیت در زمین حجّت خداوند بر آفریده هایش خواهد بود و موقعی که آدم بر زمین فرود آمد بر کوه صفا وارد شد و به همین خاطر نام آن یکی از نام های آدم (علیه السلام) برگرفته شده است در آن جایی که خداوند فرموده: «به راستی که خداوند آدم را برگزید» که اصل «اصطفی» «صفا» بوده است .

حوا بر کوه مروه وارد شد و خداوند نام آن را از نام زن «مرأة» برگرفته است

(آدم به همراه آئینه ای از بهشت فرود آمد و آن را در کنار مقام حضرت ابراهیم علیه السلام آویزان و ایجاد کرد) - آن جا تکیه گاه آدم بود - و از پروردگار خود تقاضا نمود که «بیت» را از آسمان بر زمین فرود فرستد

پس (خداوند متعال) آن را فرستاد و روی سطح زمین قرار داد و تکیه گاه آدم شد که ارتفاع آن از زمین هفت ذراع (3/50 متر) بود چهار درب داشت، پهنای سطح آن 25 × 25 ذراع - چهار گوش - بود و خیمه و سرادقی که برای آن آورده شد 200 × 200 ذراع بوده است.

26) - از جابر بن عبد الله روایت کرده است که گفت:

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ابلیس اول کسی بود که سرود و آوازه خوانی غنا، نوحه و آهنگ حداخوانی را انجام داد.

(و نیز) هنگامی که آدم از آن درخت تناول نمود غنا و آواز موسیقی را سرایید.

(هم چنین) زمانی که از بهشت بیرون شد: آهنگ حدا سرداد و موقعی که بر زمین مستقر گردید نوحه و ناله کرد و او را بر نعمت های بهشت یادآور می شد.

ص: 163

128/[27] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : إِنَّ اَللَّهَ حِینَ أَهْبَطَ آدَمَ إِلَی اَلْأَرْضِ أَمَرَهُ أَنْ یَحْرِثَ بِیَدِهِ فَیَأْکُلَ مِنْ کَدِّهِ بَعْدَ اَلْجَنَّهِ وَ نَعِیمِهَا فَلَبِثَ یَجْأَرُ (1) وَ یَبْکِی عَلَی اَلْجَنَّهِ مِائَتَیْ سَنَهٍ ثُمَّ إِنَّهُ سَجَدَ لِلَّهِ فَلَمْ یَرْفَعْ رَأْسَهُ ثَلاَثَهَ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا .ثُمَّ قَالَ یَا رَبِّ! ثُمَّ قَالَ : أَيْ رَبِّ أَلَمَ تخلقني ؟

فَقَالَ اللَّهُ : قَدْ فَعَلْتُ ، فَقَالَ : أَلَمَ تَنْفُخْ فِى مِنْ رَوْحِكَ ؟

قَالَ : قَدْ فَعَلْتُ ، قَالَ : أَلَمَ تسكنى جَنَّتَكَ ؟

قَالَ: قَدْ فَعَلْتُ ، قَالَ : أَلَمَ تَسْبِقُ لِي رَحْمَتُكَ غَضَبُكَ ؟

قَالَ اللَّهُ : قَدْ فَعَلْتُ ، فَهَلْ صَبَرْتَ أَوْ شَكَرْتَ؟

قَالَ آدَمَ : « لا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي ، فَاغْفِرْ لِي إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ » ، فَرَحِمَهُ اللَّهُ بِذَلِكَ وَ تَابَ عَلَيْهِ ، إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ».(2)

ص: 164

27) - از جابر (بن یزید جرفی) روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به راستی هنگامی که خداوند آدم را بر زمین فرود آورد دستور داد که با دست خود زراعت کند - و با توجه به از دست دادن بهشت و نعمت هایش - و با زحمت، روزی خود را تهیّه نماید و بخورد پس مدتی را (به همین منوال) گذراند و با صدای بلند استغاثه می کرد و تا دویست سال در فراق بهشت گریه می نمود.

بعد از آن در برابر خداوند سجده ای کرد و مدّت سه شبانه روز سر از سجده نداشت، سپس اظهار داشت: ای پروردگار من! آیا تو مرا نیافریده ای؟

خداوند فرمود: بلی چنین کردم

گفت: از روح خودت در من ندمیدی؟

فرمود: بلی چنین کردم

گفت: آیا نسبت به من رحمت تو بر غضبت پیشی نگرفته بود؟

فرمود: بلی چنین انجام دادم ولی آیا تو صبر کردی؟ یا شکر بجای آوردی؟

آدم گفت نیست خدایی مگر خدای یکتا خداوندا! تو منزّه هستی من بر خودم ستم کردم پس (بر من رحم کن) و مرا بیامرز همانا تو بهترین آمرزندگان و برترین مهربانان هستی

پس خداوند او را بر چنین حالتش رحم نمود و توبه او را پذیرفت به درستی که او توبه پذیر مهربانی است

ص: 165

129/ [28] - عَن مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

قَالَ: اَلْکَلِمَاتُ اَلَّتِی تَلَقَّیهُنَّ آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتَابَ عَلَیْهِ وَ هَدَی، قَالَ: «سُبْحَانَکَ اَللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ! إِنِّی عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی، فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ اَلْغَفُورُ اَلرَّحِیمُ ، اَللَّهُمَّ إِنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ إِنِّی عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی، فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ خَیْرُ اَلْغَافِرِینَ، اَللَّهُمَّ إِنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ) ، إِنِّی عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی، فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ اَلْغَفُورُ اَلرَّحِیمُ».(1). (2)

130 / [ 29] -وَ قَالَ اَلْحَسَنُ بْنُ رَاشِدٍ :

إِذَا اِسْتَیْقَظْتَ مِنْ مَنَامِکَ فَقُلْ اَلْکَلِمَاتِ اَلَّتِی تَلَقَّی بِهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ اَلْمَلاَئِکَهِ وَ اَلرُّوحِ سَبَقَتْ رَحْمَتُکَ غَضَبَکَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سبحانک إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی وَ اِرْحَمْنِی إِنَّکَ أَنْتَ اَلتَّوَّابُ اَلرَّحِیمُ اَلْغَفُورُ» (3).

ص: 166

28)- از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: کلماتی را که آدم (علیه السلام) از خداوند دریافت کرد و بعد از آن توبه نمود و هدایت یافت چنین بود که اظهار داشت:

خداوندا! تو منزّه و اهل سپاسی به درستی که من کار بدی را مرتکب شده ام و بر خود ستم نمودم پس مرا بیامرز همانا تو بسیار آمرزنده و مهربان هستی ای خداوند! همانا خدایی غیر از تو وجود ندارد تو منزّه و اهل سپاسی، کار بدی کرده ام و بر خود ستم نمودم پس مرا بیامرز که تو برترین آمرزنده ها هستی ای خداوند! همانا خدایی غیر از تو نیست تو منزّه و اهل سپاسی

همانا من کار بدی انجام داده ام و بر خود ستم نمودم پس مرا بیامرز همانا تو خودت آمرزنده و مهربان هستی

29) - از حسن بن راشد روایت کرده است که گفت:

هر گاه از خواب بیدار شدی کلماتی را که آدم (علیه السلام) از پروردگار خود دریافت نمود بگو: بسیار منزّه و مقدّس است پروردگار فرشته ها و روح رحمت تو بر غضبت پیشی گرفته است نیست خدایی مگر خدای یکتا همانا من بر خود ستم نمودم پس مرا بیامرز که تو بسیار توبه پذیر مهربان و آمرزنده هستی.

ص: 167

قوله تعالى : ﴿ فَتَلَقَّى ءَادَمُ مِن رَّبِّهِ، كَلِمَةٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿37﴾ قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّى هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ ﴾ ﴿37﴾

131/ [30] - عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَرَضَ عَلَی آدَمَ فِی اَلْمِیثَاقِ ذُرِّیَّتَهُ، فَمَرَّ بِهِ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، وَ فَاطِمَهُ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهَما تَتْلُوهُمَا، وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ یَتْلُوَانِ فَاطِمَهَ علیهم السلام،

فَقَالَ اَللَّهُ: یَا آدَمُ ، إِیَّاکَ أَنْ تَنْظُرَ عَلَیْهِمْ بِحَسَدٍ، أُهْبِطْکَ مِنْ جِوَارِی.

فَلَمَّا أَسْکَنَهُ اَللَّهُ اَلْجَنَّهَ ، مُثِّلَ لَهُ اَلنَّبِیُّ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَهُ وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ -صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِمْ فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ بِحَسَدٍ، ثُمَّ عُرِضَتْ عَلَیْهِ اَلْوَلاَیَهُ فَأَنْکَرَهَا فَرَمَتْهُ اَلْجَنَّهُ بِأَوْرَاقِهَا، فَلَمَّا تَابَ إِلَی اَللَّهِ مِنْ حَسَدِهِ وَ أَقَرَّ بِالْوَلاَیَهِ وَ دَعَا بِحَقِّ اَلْخَمْسَهِ؛ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَهَ وَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ - صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِمْ - غَفَرَ اَللَّهُ لَهُ، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ (تبارک و تعالی): ﴿فَتَلَقّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ﴾ اَلْآیَهَ. (1)

ص: 168

فرمایش خداوند متعال: پس از آن آدم از پروردگار خود کلماتی را دریافت داشت و (به وسیله آن ها) به درگاه خداوند توبه کرد و خداوند توبه او را پذیرفت؛ چرا که خداوند توبه پذیر و مهربان است (37) گفتیم: همگی از (درون) آن (بهشت) فرود آیید پس چنان چه هدایتی از طرف من برای شما آمد، کسانی که از آن پیروی کنند نه ترسی بر آن ها خواهد بود و نه غمگین خواهند شد . (38)

30 - از عبد الرحمان بن كثير روايت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا خداوند هنگام گرفتن میثاق، ذریه آدم را بر او عرضه کرد، پس چشم آدم بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله افتاد که کنار علی علیه السلام بود فاطمه و نیز حسن و حسین علیهم السلام در کنار ایشان بودند.

خداوند به آدم فرمود: مواظب باش که با نگاه حسادت به آنان نظر نکنی که از جوار من پایین خواهی رفت

و چون خداوند آدم را در بهشت جای داد (انوار) پیامبر اکرم ،علی ،فاطمه ، حسن و حسین علیهم السلام در مقابلش تجسّم یافتند و آدم با حسادت بر (مقام و منزلت) ایشان نگریست سپس (پذیرش) ولایت ایشان بر آدم اعلام شد و او نپذیرفت با این کار لباس بهشتی که بر وجودش بود ریخت. هنگامی که به درگاه خداوند - نسبت به حسادت خود - توبه نمود و اقرار بر ولایت ایشان کرد و خدا را به حقّ خمسه طيّبه - حضرت محمد علی فاطمه حسن و حسين علیهم السلام - خواند، خداوند او را آمرزید و این همان فرمایش خداوند است:

«پس آدم کلماتی را از پروردگارش دریافت کرد»

ص: 169

132 / [ 31] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ اَلْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

اَلْکَلِمَاتُ اَلَّتِی تَلَقَّیهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ قَالَ: «یَا رَبِّ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ لَمَّا تُبْتَ عَلَیَّ» ، قَالَ: وَ مَا عِلْمُکَ بِمُحَمَّدٍ

قَالَ: رَأَیْتُهُ فِی سُرَادِقِکَ اَلْأَعْظَمِ مَکْتُوباً وَ أَنَا فِی اَلْجُنَّهِ .(1)

133 / [32] - عَنْ جَابِرٍ ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ اَلْآیَهِ فِی بَاطِنِ اَلْقُرْآنِ : ﴿فَإِمّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ﴾ .

قَالَ: «تَفْسِیرُ اَلْهُدَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ اَللَّهُ فِیهِ: ﴿فَمَنْ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ ﴾ (2)

قوله تعالى : يَنبَنِي إِسْرَءِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَوْفُواْ بِعَهْدِى أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّيَ فَارْهَبُونِ ﴿40﴾ وَ ءامِنُواْ بِمَا أَنزَلْتُ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ وَ لَا تَكُونُواْ أَوَّلَ كَافِرِ بِهِ، وَ لَا تَشْتَرُواْ بِايَتِي ثَمَنًا قَلِيلاً وَ إِيَّىَ فَاتَّقُونِ ﴿41﴾

ص: 170

31) - از محمد بن عیسی بن عبد الله علوی به نقل از پدرش از جدّش روایت کرده است که گفت:

امام علی علیه السلام فرمود: کلماتی را که آدم از پروردگارش دریافت نمود، چنین بود که اظهار داشت ای پروردگار تو را به حق حضرت محمد سوگندت می دهم که توبه مرا قبول فرمایی خداوند خطاب نمود محمد را از کجا می شناسی؟

گفت: زمانی که در بهشت بودم او را در سرادق (سراپرده عرش) دیدم که ثبت گردیده بود.

32) - از جابر روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام پیرامون تفسیر باطن این آیه شریفه پس هرگاه هدایتی از طرف من برای شما آید کسانی که از آن پیروی کنند ترس و وحشتی بر آن ها نخواهد بود و ناراحت و غمگین نخواهند شد سؤال کردم؟

فرمود: تفسیر «هدی» علی علیه السلام است که خداوند فرمود: هر کسی که هدایت مرا پیروی کند (در برزخ و روز قیامت) ترس و اندوهی برایش نخواهد بود.

فرمایش خداوند متعال: ای فرزندان اسرائیل! نعمت هایی را که به شما ارزانی داشتم یاد آور شوید! و به عهد و پیمانی که با من بسته اید وفا کنید تا من نیز به پیمان شما و فاکنم (و در انجام وظیفه و بندگی) فقط از من واهمه داشته باشید (40) و به آن چه (از کتاب های آسمانی و قرآن) نازل کرده ام ایمان بیاورید! که (این قرآن) تصدیق کننده کتاب های شما است می باشد و نخستین کافر به آن نباشید! و آیات مرا به بهای ناچیزی نفروشید! و تنها از من (و از مخالفت دستور های من) بترسید (41)

ص: 171

134 / [33] - عَنْ سَمَاعَهَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عزّ و جلّ ﴿أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ﴾ (1) قَالَ: أَوْفُوا بِوَلاَیَهِ عَلِیٍّ فَرْضاً مِنَ اَللَّهِ أُوفِ لَکُمْ اَلْجَنَّهَ. (2)

135 / [34] - عَنْ جَابِرٍ اَلْجُعْفِیِّ ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ اَلْآیَهِ فِی بَاطِنِ اَلْقُرْآنِ ﴿وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ﴾ (3) ، [قَالَ:] «یَعْنِی فُلاَناً وَ صَاحِبَهُ وَ مَنْ تَبِعَهُمْ وَ دَانَ بِدِینِهِمْ، قَالَ اَللَّهُ یَعْنِیهِمْ: ﴿وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ﴾ یَعْنِی عَلِیّاً عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ.(4)

قوله تعالى : وَ أَقِيمُواْ الصَّلَوةَ وَ وَاتُواْ الزَّكَوْةَ وَ ارْكَعُواْ مَعَ الرَّكِمِينَ ﴿43﴾ أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَ أَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَبَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴿44﴾

136 / [35] - عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عزّ و جلّ: ﴿ وَ أَقِیمُوا اَلصَّلاهَ وَ آتُوا اَلزَّکوة﴾ قَالَ: هِیَ اَلْفِطْرَهُ اَلَّتِی اِفْتَرَضَ اَللَّهُ عَلَی اَلْمُؤْمِنِینَ . (5)

ص: 172

33) - از سماعة بن مهران روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند «به عهد و میثاق من وفا کنید، به عهد شما وفا می نمایم» سؤال کردم؟ حضرت فرمود: بر ولایت علی علیه السلام که از طرف خداوند بر شما واجب گردیده و فادار باشید تا بر بهشت وفا کنم.

34) - از جابر جعفی روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام پیرامون باطن تفسیر آیه شریفه «ایمان بیاورید به آن چه نازل کرده ام که تصدیق کننده است آن چه را که نزد شما و همراه شما است و اولین فرد کافر نسبت به آن نباشید» سؤال کردم؟

فرمود: یعنی فلانی و رفیقش و کسانی که از آن ها پیروی و آئین آن ها را عمل کردند که خداوند آنان را قصد نمود «اولین فرد کافر نسبت به او نباشید» یعنی (مقصود از ضمیر در «به») علی علیه السلام می باشد (که اولین کافر و انکار کننده ولایت و امامت او نباشید)

فرمایش خداوند متعال: و نماز را بیا دارید و زکات (و خمس) را بپردازید و همراه رکوع کنندگان رکوع (و پیروی) کنید)! (43) آیا مردم را به نیکی (و ایمان به پیامبری که صفات او در تورات) آمده دعوت می کنید ولی خودتان را فراموش می نمایید با این که شما کتاب (آسمانی) را می خوانید آیا (در سرنوشت خود) نمی اندیشید؟! (44)

35) - از اسحاق بن عمّار روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند: «و نماز را به پا دارید و زکات (مال خود) را بپردازید»، سؤال کردم؟

فرمود: این آیه در مورد زکات فطره است که خداوند بر مؤمنان واجب نموده است.

ص: 173

137 / [36] - عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اَلْحَمِیدِ عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ صَدَقَهِ اَلْفِطْرِ أَ وَاجِبَهٌ هِیَ بِمَنْزِلَهِ اَلزَّکَة؟

فَقَالَ: هِیَ مِمَّا قَالَ اَللَّهُ: « أَقِیمُوا اَلصَّلاهَ وَ آتُوا اَلزَّکاهَ » هِیَ وَاجِبَهٌ .(1)

138 / [37] - عَنْ زُرَارَهَ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ لَیْسَ عِنْدَهُ غَیْرُ اِبْنِهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (علیه السلام) عَنْ زَکَوة اَلْفِطْرَة؟

فَقَالَ: یُؤَدِّی اَلرَّجُلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ وَ عَنْ رَقِیقِهِ اَلذَّکَرِ مِنْهُمْ وَ اَلْأُنْثَی وَ اَلصَّغِیرِ مِنْهُمْ وَ اَلْکَبِیرِ، صَاعاً مِنْ تَمْرٍ عَنْ کُلِّ إِنْسَانٍ أَوْ نِصْفَ صَاعٍ مِنْ حِنْطَهٍ، وَ هِیَ اَلزَّکَاهُ اَلَّتِی فَرَضَهَا اَللَّهُ عَلَی اَلْمُؤْمِنِینَ مَعَ اَلصَّلاَهِ عَلَی اَلْغَنِیِّ وَ اَلْفَقِیرِ مِنْهُمْ، وَ هُمْ جُلُّ اَلنَّاسِ وَ أَصْحَابُ اَلْأَمْوَالِ أَجَلُّ اَلنَّاسِ، قَالَ: قُلْتُ: وَ عَلَی اَلْفَقِیرِ اَلَّذِی یُتَصَدَّقُ عَلَیْهِمْ؟

قَالَ: نَعَمْ یُعْطِی مَا یُتَصَدَّقُ بِهِ عَلَیْهِ .(2)

139 / [38] - عَنْ هِشَامِ بْنِ اَلْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

نَزَلَتِ اَلزَّکَاهُ وَ لَیْسَ لِلنَّاسِ اَلْأَمْوَالُ وَ إِنَّمَا کَانَتِ اَلْفِطْرَهُ . (3)

ص: 174

36)- از ابراهیم بن عبد الحميد روایت کرده است که گفت:

از امام کاظم علیه السلام دربارۀ صدقه فطره سؤال کردم: آیا همانند زکات پرداخت آن واجب است؟

فرمود: این از موارد فرمایش خداوند (متعال) است: نماز را اقامه نمایید و زکات را بپردازید

37)- از زراره روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام - هنگامی که غیر از فرزندش جعفر علیه السلام کسی در محضرش نبود - پیرامون زکات فطره سؤال کردم؟

فرمود: مرد از طرف خود و عیال و دیگر افراد خود، مرد باشند یا زن کوچک باشند یا بزرگ یک صاع (سه کیلو) خرما برای هر نفر یا نصف صاع گندم می پردازد و این همان زکاتی است که خداوند آن را همراه نماز بر مؤمنان - خواه فقیر باشند و یا ثروتمند - واجب نموده است که این افراد اکثریّت مردم می باشند و صاحبان ثروت اکثریّت جامعه خواهند بود.

زراره گوید: اظهار داشتم: آیا بر فقیری هم که صدقه می گیرد، (پرداخت فطره) واجب است؟

فرمود: بلی از همان چیزی که گرفته است پرداخت می کند

38)- از هشام بن حکم روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: آیه زکات در موقعی نازل شد که مردم مال و اموالی نداشتند؛ و این آیه در رابطه با زکات فطره بود.

ص: 175

140 / [39] - عَنْ سَالِمِ بْنِ مُکْرَّمٍ اَلْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

أَعْطِ اَلْفِطْرَهَ قَبْلَ اَلصَّلاَهِ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ ﴿ وَ أَقِیمُوا اَلصَّلاهَ وَ آتُوا اَلزَّکاهَ﴾ (1) وَ اَلَّذِی یَأْخُذُ اَلْفِطْرَهَ عَلَیْهِ أَنْ یُؤَدِّیَ عَنْ نَفْسِهِ وَ عَنْ عِیَالِهِ وَ إِنْ لَمْ یُعْطِهَا حَتَّی یَنْصَرِفَ مِنْ صَلاَتِهِ فَلاَ تعدّ فِطْرَه. (2)

141 / [ 40] - عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: قُلْتُ قَوْلُهُ تعالی: ﴿ أَ تَأْمُرُونَ اَلنّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ ﴾

قَالَ: فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی حَلْقِهِ قَالَ: کَالذَّابِحِ نَفْسَهُ .(3)

142 / [41] - وَ قَالَ اَلْحَجَّالُ عَنِ اِبْنِ إِسْحَاقَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ : ﴿ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ ﴾ أَیْ تَتْرُکُونَ .(4)

قوله تعالى: وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَوَةِ وَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَشِعِينَ ﴿45﴾ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَقُواْ رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ ﴿46﴾ يَبَنِي إِسْرَءِيلَ اذْكُرُواْ نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّى فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَلَمِينَ ﴿47 ﴾

ص: 176

139) - از سالم بن مکرم جمال روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: زکات فطره را پیش از انجام نماز (عید) بپردازد که همان فرمایش خداوند: «نماز را اقامه نمایید و زکات را بپردازید می باشد».

و کسی هم که زکات دریافت می کند بر او لازم است که از طرف خود و خانواده اش ( زکات) بپردازد و چنان چه پرداخت نکند تا از نماز فارغ گردد. فطره ای برایش محسوب نمی شود

120) - از یعقوب بن شعیب روایت کرده است که گفت:

به امام صادق لیه السلام عرضه داشتم: ( درباره) فرمایش خداوند: «آیا مردم را دستور به احسان و نیکی می دهید ولی خودتان را فرموش می کنید» ( که احسان نمایید)؟ پس حضرت دست خود را بر حلق خود نهاد و فرمود: هم چون کسی خواهد بود که خود را ذبح کرده باشد.

41 )- و حجّال به نقل از ابو اسحاق از شخصی که از او روایت شده (فرمود: )و ﴿وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ ﴾ یعنی خود را رها (و از دیگران جدا) می نمایید.

فرمایش خداوند متعال: به وسیله شکیبایی (در امور) و نماز یاری جویید (و با مهار کردن هوس ها از پروردگار نیرو بگیرید) و این برنامه (یاری جستن) برای غیر خشوع کنندن سنگین و سخت است (45) آنان (خاشعین) کسانی هستند که می دانند با پروردگار خود دیدار کننده هستند و (برای حسابرسی اعمال و پاداش) به سوی او باز می گردند (49) ای بنی اسرائیل! نعمت هایی را که به شما ارزانی داشتم به خاطر بیاورید و (توجه داشته باشید که) من شما را بر جهانیان برتری بخشیدم (47)

ص: 177

143 / [42] - عَنْ مِسْمَعٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ :

یَا مِسْمَعُ! مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ اَلدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ مَسْجِدَهُ وَ یَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ فَیَدْعُوَ اَللَّهَ فِیهِمَا أَ مَا سَمِعْتَ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ اِسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ اَلصَّلاهِ ﴾. (1)

144 / [43] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ طَلْحَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : [فِی قَوْلِهِ تَعَالَی:] ﴿ وَ اِسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ اَلصَّلاهِ ﴾ قَالَ: اَلصَّبْرُ هُوَ اَلصَّوْمُ .(2)

145 / [44] - عَنْ سُلَیْمَانَ الفرّاء عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تعالی ﴿وَ اِسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ اَلصَّلاهِ ﴾ قَالَ:

اَلصَّبْرُ اَلصَّوْمُ إِذَا نَزَلَتْ بِالرَّجُلِ اَلشِّدَّهُ أَوْ اَلنَّازِلَهُ فَلْیَصُمْ قَالَ: اَللَّهُ یَقُولُ: ﴿ اِسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ اَلصَّلاهِ ﴾ اَلصَّبْرُ (3) :اَلصَّوْمُ .(4)

ص: 178

42) - از مسمع روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: ای مسمع! یکی از شما (مؤمنین) را چه می شود که وقتی غم و اندوه دنیایی برایش روی آورد وضو بگیرد و وارد مسجد شود، دو رکعت نماز بخواند و از درگاه خداوند برای بر طرف شدن غم و اندوه خود دعا نماید آیا نشنیده ای که خداوند متعال می فرماید: «به وسیله صبر و نماز درخواست کمک نمایید»

43) - از عبد الله بن طلحه روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال فرمود: (منظور از) «صبر» روزه گرفتن است.

44) - از سلیمان فراء روایت کرده است که گفت:

امام کاظم علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «به وسیله صبر و نماز درخواست کمک و یاری نمایید» فرمود

«صبر» روزه گرفتن است موقعی که بر مردی مشکل و سختی وارد شود روزه بگیرد هم چنان که خداوند می فرماید «به وسیله صبر و نماز درخواست کمک نمایید» صبر روزه داری است.

ص: 179

146 / [45] - وَ عَنْ أَبِی مَعْمَرٍ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ: ﴿ اَلَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ ﴾ یَقُولُ علیه السلام: یُوقِنُونَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ وَ اَلظَّنُّ مِنْهُمْ یَقِینٌ.(1)

147 / [46] - عَنْ هَارُونَ بْنِ مُحَمَّدٍ اَلْحَلَبِیِّ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ یا بَنِی إِسْرائِیلَ ﴾ قَالَ: هُمْ نَحْنُ خَاصَّهً .(2)

148/ [47] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ ﴿ یا بَنِی إِسْرائِیلَ ﴾

قَالَ: هِیَ خَاصَّهٌ بِآلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ .(3)

149/[ 48] - عَنْ أَبِی دَاوُدَ عَمَّنْ سَمِعَ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:

أَنَا عَبْدُ اَللَّهِ اِسْمِی أَحْمَدُ وَ أَنَا عَبْدُ اَللَّهِ (4) اِسْمِی إِسْرَائِیلُ فَمَا أَمَرَهُ فَقَدْ أَمَرَنِی وَ مَا عَنَاهُ فَقَدْ عَنَانِی (5)

ص: 180

45) - و از ابو مُعمّر روایت کرده است که گفت:

امام علی علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «کسانی که گمان می کنند بر این که پروردگارشان را ملاقات می کنند و به سوی او باز می کردند» می فرمود:

آنان یقین دارند که (پس از مرگ) زنده و محشور می شوند و «ظنّ» آنان به معنای یقین است.

46)- از هارون بن محمد حلبی روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند «ای فرزندان اسرائیل!» سؤال کردم؟

فرمود مقصود فقط ما (اهل بیت رسالت) هستیم

47)- از محمد بن علی روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند: «ای فرزندان اسرائیل!»، سؤال کردم؟

فرمود: مقصود فقط آل محمّد علیهم السلام هستند.

48) - از ابو داود به نقل از کسی که از او شنیده روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: من بنده خدا هستم، نامم احمد است، من عبد الله هستم نام من اسرائیل می باشد آن چه که به او امر شده، به من نیز امر گردیده و (نیز) هدف او، هدف من می باشد

ص: 181

قوله تعالى: وَ إِذْ وَعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِن بَعْدِهِ، وَ أَنتُمْ ظَلِمُونَ ﴿51﴾

150 / [ 49] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ تعالی: ﴿ وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَهً » قَالَ: کَانَ فِی اَلْعِلْمِ وَ اَلتَّقْدِیرِ ثَلاَثِینَ لَیْلَهً، ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ فَزَادَ عَشْراً فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ لِلْأَوَّلِ وَ اَلْآخِرِ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً .(1)

قوله تعالى : ( وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَ ادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا وَ قُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَيْكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ ﴿58﴾ فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْرًا مِّنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ ﴿59﴾

151/ [50] - عَنْ سُلَیْمَانَ اَلْجَعْفَرِیِّ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ وَ قُولُوا حِطَّهٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ ﴾ قَالَ: فَقَالَ (2) أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: نَحْنُ بَابُ حِطَّتُکُمْ (3)

ص: 182

فرمایش خداوند متعال: و (هم چنین بیاد آورید) هنگامی را که با موسی چهل شب وعده گذاردیم (و او برای گرفتن فرمان های الهی به میعادگاه آمد.) سپس شما گوساله را بعد از او برای خود انتخاب کردید در حالی که شما ستمکار بودید (51)

49) - از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «و هنگامی که به موسی وعده چهل شب دادیم» فرمود: در علم و مقدّرات الهی سی شب بود سپس تصمیم خداوند بر آن شد که ده شب افزایش یابد بنابراین وعده خداوند چهل شب پایان یافت

فرمایش خداوند متعال: و (به خاطر آورید) زمانی را که گفتیم: در این شهر (بیت المقدس) وارد شوید و هر چه می خواهید از نعمت های فراوان آن بخورید و از درب ( معبد بیت المقدس) با خضوع و خشوع وارد شوید و بگویید: خداوندا! گناهان ما را بریز تا خطا های شما را ببخشیم و به نیکوکاران پاداش بیشتری خواهیم داد (58) ولی افراد ستمگر این سخن را که به آن ها گفته شده بود تغییر دادند (و به جای آن جمله استهزا آمیزی را مطرح کردند) لذا بر ستمگران در برابر این نا فرمانی عذابی از آسمان فرستادیم (59)

50) - از سلیمان جعفری روایت کرده است که گفت:

از امام رضا علیه السلام شنیدم که درباره فرمایش خداوند: «و بگویید: حطّه ای هستیم که خطایای شما را می آمرزیم» به نقل از امام باقر علیه السلام فرمود: ما (اهل بیت رسالت) حطّه شما ( شیعیان و پیروانمان) هستیم

ص: 183

152/[51]- عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ : ﴿ وَ قُولُوا حِطَّهٌ ﴾ مَغْفِرَهً حُطَّ عَنَّا، أَیْ اِغْفِرْ لَنَا .(1)

153/[52]- عَنْ زَیْدٍ اَلشَّحَّامِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِهَذِهِ اَلْآیَهِ ﴿فَبَدَّلَ اَلَّذِینَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ قولاً غَیْرَ اَلَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَی اَلَّذِینَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ رِجْزاً مِنَ اَلسَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ.﴾ (2)

154/[53]- عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ:

قال الله تعالى لقوم موسى : ﴿وَ ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا و قُولُوا حِطَّةٌ فَبَدَّل الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْر الذي قِیلَ لَهُمْ﴾ الآية .(3)

قوله تعالى : ﴿وَ إِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَ قِثَّائِهَا وَ فُومِهَا وَ عَدَسِهَا وَ بَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْرًا فَإِنَّ لَكُمْ مَا سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ وَ بَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَ كَانُوا يَعْتَدُونَ﴿61﴾

ص: 184

51)- از ابو اسحاق از کسی که از او نقل کرده روایت کرده است که «و قُولُواْ حِطَّةٌ» مغفرت و آموزش است و «حطاً عنّا» یعنی برای ما بیامرز

52)- از زید شحّام روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: جبرئیل این آیه را این چنین نازل کرد: پس کسانی که به محمد و آل او علیهم السلام ستم کردند سخنان را تبدیل و تغییر دادند به غیر از آن طوری برای ایشان گفته شده بود پس بر کسانی که در حق محمد و آل او علیهم السلام ستم کردند از آسمان عذابی سخت فرستادیم به خاطر آن که فاسق شدند

53)- از صفوان جمّال روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال به قوم موسی فرمود:

«با حالت سجده وارد دروازه (شهر بیت المقدس) شوید و بگویید: خداوندا! گناهان ما را بیامرز پس آن هایی که ستم کردند سخنان را تغییر دادند به غیر از آن طوری برای ایشان گفته شده بود»

فرمایش خداوند متعال: و (به خاطر آوورید) زمانی را که گفتید: ای موسی! هرگز حاضر نیستیم به یک خوراک اکتفا کنیم از پروردگار خود بخواه از آن چه زمین می رویاند از سبزیجات ،خیار ،سیر عدس و پیازش برای ما فراهم سازد. موسی گفت: آیا غذای پست تر را به جای غذای بهتر انتخاب می کنید؟! (اکنون که چنین است بگوشید از این بیابانی) در مصر فرود آیید زیرا هر چه خواستید در آن جا برای شما هست و (مهر) ذلت و نیاز بر پیشانی آن ها زده شد و باز گرفتار خشم خدایی شدند چرا که آنان نسبت به آیات الهی کفر می ورزیدند و پیامبران را به ناحق می کشتند این افراد به خاطر آن بود که گناهکار و متجاوز بودند. (61)

ص: 185

155/ [54] - ﴿ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : أَنَّهُ تَلاَ هَذِهِ اَلْآیَهَ ﴿ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اَللّهِ وَ یَقْتُلُونَ اَلنَّبِیِّینَ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ ﴾ فَقَالَ: وَ اَللَّهِ! مَا ضَرَبُوهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَ لاَ قَتَلُوهُمْ بِأَسْیَافِهِمْ وَ لَکِنْ سَمِعُوا أَحَادِیثَهُمْ فَأَذَاعُوهَا فَأُخِذُوا عَلَیْهَا فَقُتِلُوا فَصَارَ قَتْلاً وَ اِعْتِدَاءً وَ مَعْصِیَهً .﴾ (1)

قوله تعالى: وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثقَكُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُواْ مَا ءَاتَيْنَكُم بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُواْ مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿63﴾

156/[55] - ﴿ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عزّ و جلّ: ﴿خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّهٍ﴾ أَ قُوَّهٌ فِی اَلْأَبْدَانِ؟، أَمْ قُوَّهٌ فِی اَلْقُلُوبِ؟

قَالَ: فِیهِمَا جَمِیعاً.﴾ (2)

157/[56] - ﴿ عَنْ عُبَیْدِ اَللَّهِ اَلْحَلَبِیِّ قَالَ:

قَالَ: ﴿ اُذْکُرُوا ما فِیهِ ﴾ وَ اُذْکُرُوا مَا فِی تَرْکِهِ مِنَ اَلْعُقُوبَهِ﴾ (3)

ص: 186

54) - از اسحاق بن عمّار روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام این آیه قرآن «و این بدان سبب بود که به آیات خدا کافر شدند و پیامبران را به ناحق کشتند و نافرمانی کردند و تجاوز می ورزیدند» را قرائت نمود و فرمود: به خدا سوگند! پیامبران را با دست کتک نزدند و با شمشیر نکشتند ولی احادیثی را از آنان شنیدند و منتشر کردند پس دشمنان و مخالفان آنان را برای همان احادیث دستگیر کرده و کشتند پس به جهت کار کشتن، دشمنی و معصیت نمودند.

فرمایش خداوند متعال: و (نیز به یاد آورید) زمانی را که از شما عهد و پیمان گرفتیم و کوه طور را بالای سر شما قرار دادیم (و به شما گفتیم:) آن چه را (از آیات و احکام) به شما داده ایم با قدرت بگیرید و آن چه را که در آن قرار دارد به یاد داشته باشید (و به آن عمل کنید) شاید پرهیزکار شوید (63)

55)- از اسحاق بن عمّار روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند: «آن چه را که به شما داده ایم با اطمینان بگیرید» سؤال کردم که مقصود قوّت و نیروی جسم است یا نیروی قلب؟

فرمود: مقصود هر دوی آن ها می باشد.

56) - از عبید الله حلبی روایت کرده است که گفت:

(امام صادق علیه السلام) فرمود: به یاد آورید (و عمل نمایید) آن چه را که در ترک آن عذاب و عقوبت می باشد

ص: 187

158/[57]- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ ابی حَمْزَهَ عَنْ بعض اصحابنا عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ عزّ و جلّ: « خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّهٍ » قَالَ: اَلسُّجُودُ وَ وَضْعُ اَلْیَدَیْنِ عَلَی اَلرُّکْبَتَیْنِ فِی اَلصَّلاَهِ وَ أَنْتَ رَاکِعٌ ﴾.(1)

159/[58] - ﴿ عَنْ عَبْدِ اَلصَّمَدِ بْنِ بَرَّارٍ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: کَانَتِ اَلْقِرَدَهُ وَ هُمُ اَلْیَهُودُ اَلَّذِینَ اِعْتَدَوْا فِی اَلسَّبْتِ فَمَسَخَهُمُ اَللَّهُ قُرُوداً. ﴾(2)

﴿فَجَعَلْنَاهَا نَكَالًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَ مَا خَلْفَهَا وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ ﴿66﴾ وَ إِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قَالُوا أَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ ﴿67﴾ قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لَا فَارِضٌ وَ لَا بِكْرٌ عَوَانٌ بَيْنَ ذَلِكَ فَافْعَلُوا مَا تُؤْمَرُونَ ﴿68﴾ قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَ ﴿69﴾ قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَيْنَا وَ إِنَّا إِنْ شَاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ ﴿70﴾ ﴾

ص: 188

57) - از محمد بن ابی حمزه از بعضی اصحاب روایت کرده است که گفت: امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خدای عزّ و جلّ: «آن چه را که به شما داده ایم با اطمینان بگیرید» فرمود: حالت سجود و نهادن دو کف دست بر سر زانو ها در حالت رکوع می باشد.

58) - از عبد الصمد بن برار روایت کرده است که گفت:

شنیدم که امام کاظم علیه السلام می فرمود: بوزینه و میمون همان یهودیانی بودند که در روز شنبه تعدّی و مخالفت کردند پس خداوند آنان را به بوزینه مسخ و تبدیل کرد.

فرمایش خداوند متعال: پس ما این کیفر را درس عبرتی برای مردم آن زمان و نسل های بعد از آن ها و (نیز) پند و اندرزی برای پرهیزکاران قرار دادیم (66) و (نیز به یاد آورید) هنگامی را که موسی به قوم خود گفت: خداوند به شما دستور می دهد که گاو ماده ای را ذبح کنید (و قطعه ای از آن را به مقتول بزنید تا زنده شود و قاتل خود را معرفی کند) گفتند: (ای موسی! آیا ما را مسخره می کنی؟ گفت: به خدا پناه می برم از این که من از جاهلان باشم! (67) گفتند: از پروردگار خود بخواه تا برای ما روشن نماید این گاو ماده چگونه باشد؟ گفت: (خداوند) می فرماید: گاو ماده ای که نه پیر، نه از کار افتاده و نه کوچک باشد بلکه میان این دو باشد پس آنچه به شما دستور داده شد انجام دهید (68) گفتند: از پروردگار خود بخواه تا برای ما روشن گرداند که رنگ آن چگونه باشد؟ گفت: می فرماید: گاوی باشد زرد یک دست که رنگ آن، بینندگان را شاد و مسرور سازد (69) گفتند: از پروردگارت بخواه برای ما روشن کند که چگونه گاوی باید باشد؟ زیرا این گاو برای ما مبهم شده است! و اگر خدا بخواهد ما هدایت خواهیم شد! (70)

ص: 189

160 / [59] - عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ: ﴿ فَجَعَلْناها نَکالاً لِما بَیْنَ یَدَیْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَهً لِلْمُتَّقِینَ ﴾ قَالَ: [قالا]:

لِمَا مَعَهَا یَنْظُرُ إِلَیْهَا مِنْ أَهْلِ اَلْقُرَی وَ لِمَا خَلْفَهَا قَالَ [قالا]: وَ نَحْنُ وَ لَنَا فِیهَا مَوْعِظَهً. (1)

161 / [ 60] - عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبی نَصْرِ البِزَنْطِیِّ قالَ:

سَمِعْتُ أَبَا الحَسَن الرِّضا عَلَیْهِ السَّلامُ یَقُولُ: إِنَّ رَجُلاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَتَلَ قَرَابَهً لَهُ ثُمَّ أَخَذَهُ فَطَرَحَهُ عَلَی طَرِیقِ أَفْضَلِ سِبْطٍ مِنْ أَسْبَاطِ بَنِی إِسْرَائِیلَ ثُمَّ جَاءَ یَطْلُبُ بِدَمِهِ فَقَالُوا لِمُوسَی: إِنَّ سِبْطَ آلِ فُلانٍ قَتَل فُلاناً فَأَخْبِرْنَا مَنْ قَتَلَهُ؟ فقَالَ: ائْتُونِی بِبَقَرَهٍ ﴿ قَالُوا أَتَتَّخِذُنا هُزُواً قالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ﴾

قال: وَ لَوْ عَمَدُوا إِلَی بَقَرَهٍ أَجْزَئتْهُمْ وَ لَکِنْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ﴿قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ لا فارِضٌ وَ لا بِکْرٌ عَوانٌ بَیْنَ ذلِکَ﴾ وَ لَوْ أَنَّهُمْ عَمَدُوا إِلَی بَقَرَة أَجْزَأَتْهُمْ وَ لَکِنْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ

﴿قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَّنا ما لَوْنُها قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ﴾ وَ لَوْ أَنَّهُمْ عَمَدُوا إِلَی بَقَرَة لاجْزَأَتْهُمْ وَ لَکِنْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ

﴿قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَیْنا وَ إِنَّا إِنْ شاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ * قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الأَرْضَ وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ مُسَلَّمَهٌ لا شِیَة فِیها قالُوا الآْنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ ﴾

ص: 190

59)- از زراره روایت کرده است که گفت:

امام باقر و امام صادق علیهما السلام پیرامون فرمایش خداوند: «پس قرار دادیم آن را ، عبرت و مجازات سختی برای حاضران و آیندگانشان هم چنین موعظه ای برای پرهیزکاران باشد» فرمودند: بر آن چه ناظران و یا آیندگان، بر آن (مسخ بوزینه) نگاه می اندازند سپس افزودند: شخص برای ما و وجود ما نیز در آن موعظه ای است.

60) - و از احمد بن محمد بزنطی روایت کرده است که گفت:

از امام رضا علیه السلام شنیدم که می فرمود: مردی از بنی اسرائیل یکی از خویشان خود را کشت سپس جنازه او را در سر راه بهترین قبیله از قبیله های بنی اسرائیل انداخت آن گاه خود مطالبه خون او را نمود بنی اسرائیل به موسی علیه السلام گفتند: فلان شخص از فلان قبیله، فلانی را کشته است به ما خبر بده که چه کسی او را کشته است؟

فرمود: گاوی را نزد من آورید، «گفتند: ما را مسخره کرده و دست انداخته ای؟ گفت: به خدا پناه می برم که از نادانان باشم»

(امام علیه السلام) فرمود: اگر آنان (به دستور موسی) عمل کرده بودند و هر گاوی را که آورده بودند کفایت می کرد ولی سخت گرفتند و خدا هم بر آنان سخت گرفت؛ زیرا که گفتند: «از پروردگارت بخواه که چه گاوی باشد، موسی گفت : خدا می فرماید: آن گاوی که نه چندان بزرگ و از کار افتاده و نه کوچک باشد میان حال و متوسّط باشد.

(امام علیه السلام) فرمود: اگر آنان عمل کرده بودند هر گاوی را که آورده بودند کفایت می کرد ولی سخت گرفتند و خدا هم بر آنان سخت گرفت و باز گفتند: «از پروردگارت بخواه که برای ما توضیح دهد که رنگش چگونه باشد؟ * موسی گفت : خدا می فرماید: آن گاوی است که زرد پر رنگ و خالص و شاد کننده بینندگان باشد».

(امام علیه السلام) نیز فرمود: اگر آنان عمل کرده بودند، هر گاوی را که می آوردند کفایت می کرد ولی سخت گرفتند و خدا هم بر آنان سخت گرفت؛ و به موسی

ص: 191

فَطَلَبُوهَا فَوَجَدُوهَا عِنْدَ فَتًی مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ: لا أَبِیعُهَا إِلا بِمِلْیءِ مَسْکِهَا ذَهَباً فَجَاءُوا إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلامُ فَقَالُوا قَالَ: اشْتَرُوهَا

قال: فَقَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلامُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ: إِنَّ هَذِهِ الْبَقَرَهَ لَهَا نَبَأٌ

فَقَالَ: وَ مَا هُوَ؟

قَالَ: إِنَّ فَتًی مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانَ بَارّاً بِأَبِیهِ وَ إِنَّهُ اشْتَرَی بَیْعاً فَجَاءَ إِلَی أَبِیهِ والأَقَالِیدُ تَحْتَ رَأْسِهِ فَکَرِهَ أَنْ یُوقِظَهُ فَتَرَکَ ذَلِکَ فَاسْتَیْقَظَ أَبُوهُ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ له: أَحْسَنْتَ خُذْ هَذِهِ الْبَقَرَهَ فَهِیَ لَکَ عِوَض بما فَاتَکَ

قَالَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله : انْظُرُوا إِلَی الْبِرِّ مَا بَلَغَ بِأَهْلِهِ(1)

162 / [61] -عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ (2)، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: «إِنَّ اَللَّهَ أَمَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ یَذْبَحُوا بَقَرَهً، وَ إِنَّمَا کَانُوا یَحْتَاجُونَ إِلَی ذَنَبِهَا، [فَشَدَّدُوا] ، فَشَدَّدَ اَللَّهُ عَلَیْهِمْ (3)

ص: 192

گفتند: «از پروردگارت بخواه که این چگونه گاوی است؟ * جریان آن گاو بر ما مشتبه و مشکل شده است همانا که اگر خدا بخواهد ما از هدایت شدگانیم موسی گفت : خدا می فرماید : آن گاوی است که نه رام باشد که زمین شخم زند و نه با آن از چاه آب کشند و زراعت را آب دهند و دارای رنگ خالص یک دست ،باشد (در این موقع) گفتند: اکنون حقیقت را برای ما بیان نمودی»

پس جستجو کردند آن گاو را با آن خصوصیّات نزد جوانی از بنی اسرائیل یافتند ولی او گفت: آن را نمی فروشم مگر این که پوست آن را پر از طلا کنید، بنی اسرائیل نزد موسی آمده و خبر را گزارش دادند موسی فرمود: باید آن را خریداری کنید

پس بعضی از اصحاب موسی علیه السلام به او گفتند: به درستی که این گاو حکایتی دارد! فرمود: آن حکایت چیست؟

گفتند: جوانی از بنی اسرائیل بسیار بر پدرش نیکوکار بود تا آن که معامله ای را انجام داد و خواست که آن را تحویل (خریدار دهد ولی) کلید (محل آن) زیر سر پدرش قرار داشت (که خوابیده بود) پس دوست نداشت که پدر خود را بیدار کند پس معامله را رها کرد چون پدرش از خواب برخاست و به او جریان را گفت (پدر هم) وی را تحسین کرد و گفت: این گاو را - عوض آن سودی که در آن معامله از دست داده ای - بگیر

امام رضا علیه السلام افزود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به عمل نیک و نیکوکاری بنگرید که اهلش را تا کجا می برد

61)- از حسن بن علی بن فضّال روایت کرده است که گفت:

از امام رضا علیه السلام شنیدم که می فرمود: همانا خداوند دستور داد که بنی اسرائیل، گاوی را سر ببرند و آنان فقط دم گاو را نیاز داشتند، پس (با بهانه جویی) سخت گرفتند و خداوند نیز بر آنان سخت گرفت.

ص: 193

163 / [62] - عَنِ اَلْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ لَبِسَ نَعْلاً صَفْرَاءَ لَمْ یَزَلْ مَسْرُوراً حَتَّی یُبْلِیَهَا، کَمَا قَالَ اَللَّهُ ﴿ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ اَلنّاظِرِینَ﴾ (1)

164 /[63] - وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ لَبِسَ نَعْلاً صَفْرَاءَ لَمْ یُبْلِهَا حَتَّی یَسْتَفِیدَ عِلْماً أَوْ مَالاً (2)

قوله تعالى : ﴿قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةً لَّا ذَلُولٌ تُثِيرُ الْأَرْضَ وَ لَا تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لَّاشِيَةَ فِيهَا قَالُواْ الْانَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهَا وَ مَا كَادُواْ يَفْعَلُونَ﴾ ﴿71﴾

165/[64] - عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ (3)، قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: إِنَّ أَهْلَ مَکَّهَ یَذْبَحُونَ اَلْبَقَرَهَ فِی اَللَّبَبِ فَمَا تَرَی فِی أَکْلِ لُحُومِهَا؟ قَالَ فَسَکَتَ هُنَیْهَهً ثُمَّ قَالَ: قَالَ اَللَّهُ ﴿فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ ﴾ لاَ تَأْکُلْ إِلاَّ مَا ذُبِحَ مِنْ مَذْبَحِهِ. (4)

ص: 194

62) - از فضل بن شاذان به نقل از بعضی اصحاب ما، به طور مرفوعه روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که نعلین زردی بپوشد، همیشه خوشحال است تا آن نعلین را کهنه کند هم چنان که خداوند فرمود: «رنگ آن زرد بسیار روشن است که بینندگان از دیدن آن شادمان شوند».

63)- و حضرت فرمود: کسی که نعلین زردی بپوشد آن را کهنه نمی کند تا آن که از مال و یا از علم و دانشی استفاده نماید.

فرمایش خداوند متعال: (موسی) گفت: خداوند می فرماید: گاوی باشد که نه برای شخم زدن رام شده و نه برای زراعت آبکشی کند و از هر عیبی بر کنار باشد و حتى هیچ گونه رنگ دیگری در آن نباشد، گفتند: اکنون حق مطلب را آوردی! سپس (چنان گاوی را پیدا کردند و) آن را سر بریدند ولی مایل نبودند این کار را انجام دهند (71)

64) - از یونس بن يعقوب روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام گفتم: اهل مکه گاو ها را از گودی زیر گلو ذبح می کنند، در مورد خوردن گوشت آن ها چه می فرمائی؟

حضرت اندکی سکوت نمود و سپس فرمود: خدا فرموده است: «آن را سر بریدند و نزدیک بود که انجام ندهند» از آن نخور مگر آن که از محلّ ذبح آن، سر بریده شده باشد.

ص: 195

قوله تعالى : ﴿ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَبَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللَّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ، ثَمَنًا قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ وَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا يَكْسِبُونَ﴾ ﴿79﴾

166 / [65] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ [مُسْلِمٍ]، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ:

قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: خَرَجَ عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ اَلْعَاصِ مِنْ عِنْدِ عُثْمَانَ فَلَقِیَ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ ، فَقَالَ لَهُ: یَا عَلِیُّ! بَیَّتْنَا اَللَّیْلَهَ فِی أَمْرٍ نَرْجُو أَنْ یُثَبِّتَ اَللَّهُ هَذِهِ اَلْأُمَّهَ فَقَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَنْ یَخْفَی عَلَیَّ مَا بَیَّتُّمْ فِیهِ حَرَّفْتُمْ وَ غَیَّرْتُمْ وَ بَدَّلْتُمْ تِسْعَ مِائَهِ حَرْفٍ، ثَلاَثَمِائَهٍ حَرَّفْتُمْ وَ ثَلاَثَمِائَهٍ غَیَّرْتُمْ وَ ثَلاَثَمِائَهٍ بَدَّلْتُمْ ﴿فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ اَلْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اَللّهِ - إِلَی آخِرِ اَلْآیَهِ - مِمّا یَکْسِبُونَ ﴾ .(1)

167/ [66] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ﴿ وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً﴾ قَالَ: قُولُوا لِلنَّاسِ أَحْسَنَ مَا تُحِبُّونَ أَنْ یُقَالَ لَکُمْ فَإِنَّ اَللَّهَ یُبْغِضُ اَللَّعَّانَ اَلسَّبَّابَ اَلطَّعَّانَ عَلَی اَلْمُؤْمِنِینَ اَلْمُتَفَحِّشَ، اَلسَّائِلَ اَلْمُلْحِفَ، وَ یُحِبُّ اَلْحَیِیَّ اَلْحَلِیمَ اَلضَّعِیفَ اَلْمُتَعَفِّفَ (2)

ص: 196

فرمایش خداوند متعال گفت: پس وای بر آن افرادی که نوشته ای را با دست خود می نویسند سپس می گویند این از طرف خداوند می باشد تا آن را به بهای ناچیزی بفروشند پس وای بر آن ها از آن چه با دست خود نوشتند و وای بر آن ها از آن چه از این راه به دست می آورند! (79)

65) - از محمد بن سالم (مسلم) از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: عبد الله بن عمرو بن عاص از نزد عثمان بیرون آمد و در بین راه علی علیه السلام را ملاقات نمود به حضرت عرض کرد: ای علی! امشب را در جریان و برنامه ای سپری کردیم که امید است خداوند این امّت را پایدار بدارد

امير المؤمنين على علیه السلام فرمود: برنامه شما از من مخفی و پنهان نمی باشد، شما (حقایق و واقعیّات را) تحریف و دگرگون کردید و نه صد حرف را تبدیل نموده سی صد حرف آن ها را ،تحریف سی صد حرف را تغییر و سی صد حرف را تبدیل کردید «عذاب وَیل برای کسانی است که کتابی را با دست خود (و از پیش خود) می نویسند و می گویند این نوشته (و مطالب) از طرف خداست ... و (این عذاب به خاطر) آن چه است که کسب می کنند و به دست می آورند».

66) - از جابر روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «با مردم سخن نیکو بگویید»، فرمود: به مردم بهترین سخنی را بگویید که دوست دارید درباره شما بگویند زیرا خداوند افراد فحش دهنده بد زبان طعنه زن و زخم زبان زننده به مؤمنین را مبغوض و دشمن می دارد آن که فحش دهد و هرزگی کند، پُر توقّع و پُر حرف است ولی (خداوند) افراد شرمگین ،بردبار، عفیف و آبرومند را دوست دارد.

ص: 197

168 / [67] - عَنْ حَرِیزٍ عَنْ بریرٍ، قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: أُطْعِمُ رَجُلاً سَائِلاً لاَ أَعْرِفُهُ مُسْلِماً؟

قَالَ: نَعَمْ أَطْعِمْهُ مَا لَمْ تَعْرِفْهُ بِوَلاَیَتِهِ وَ لاَ بِعَدَاوَهِ، إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ ﴿ وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً ﴾. وَ لاَ تُطْعِمْ مَنْ یَنْصِبُ لِشَیْءٍ مِنَ اَلْحَقِّ، أَوْ دَعَا إِلَی شَیْءٍ مِنَ اَلْبَاطِلِ . (1)

169/[68] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَمِعْتُهُ یَقُولُ: اِتَّقُوا اَللَّهَ وَ لاَ تَحْمِلُوا اَلنَّاسَ عَلَی أَکْتَافِکُمْ، إِنَّ اَللَّهَ تعالی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ : ﴿ وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً ﴾ قَالَ: وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَ اِشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ صَلُّوا مَعَهُمْ فِی مَسَاجِدِهِمْ حَتَّی اَلنَّفْسِ (2) وَ حَتَّی یَکُونُ اَلْمُبَایَنَهُ .(3)

170/ [69] - عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِما السَّلاَمُ قَالَ: إِنَّ اَللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِخَمْسَهِ أَسْیَافٍ فَسَیْفٌ عَلَی أَهْلِ اَلذِّمَّهِ قَالَ اَللَّهُ: ﴿وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً ﴾ نَزَلَتْ فِی أَهْلِ اَلذِّمَّهِ ثُمَّ نَسَخَتْهَا أُخْرَی قَوْلُهُ ﴿ قاتِلُوا

ص: 198

67 - از حریز از بریر روایت کرده ،است که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: چه بسا درخواست کننده (فقیری) را که نمی شناسم مسلمان است یا نه طعام دهم؟

فرمود: بلی، کسی را که نمی شناسی معتقد به ولایت اهل حقّ (اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام )هست یا نیست عطایش کن زیرا خداوند می فرماید: «با مردم سخن نیکو بگویید» ولی کسی که ناصبی و دشمن سرسخت جزئی از حق هم که باشد و یا دعوت به باطل کند عطایش نکن

68) - از عبد الله بن سنان روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: از (عذاب) خدا بترسید و مردم را بر خود وا ندارید که همانا خدا در کتابش فرموده است: «با مردم سخن نیکو بگویید» از بیمار های آنان عیادت کنید در تشییع جنازه هایشان حاضر شوید و همراه آنان در مساجدشان نماز بخوانید تا نفس بند آید و آن چه میان شما و آنان است جدا و مشخّص گردد

69) - از حفص بن غیاث روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را با پنج شمشیر مبعوث نمود که یکی از آن ها بر علیه اهل ذمّه می باشد زیرا که خداوند فرمود: «با مردم سخن نیکو بگویید» و دربارۀ اهل ذمّه نازل گردید که پس از مدّتی به واسطه آیه: «با آن گروه از اهل کتاب که ایمان به خدا نمی آورند، جنگ نمایید» نسخ و حکم آن لغو گردید.

ص: 199

الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ﴾ (1) - الآية - (2)

قوله تعالى: وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ ﴿83﴾ وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لَا تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَ لَا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ ﴿84﴾ ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿85﴾

171 /[70] - عَنْ أَبِی عَمْرٍو اَلزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

اَلْکُفْرُ فِی کِتَابِ اَللَّهِ عَلَی خَمْسَهِ أَوْجُهٍ فَمِنْهَا کُفْرُ اَلْبَرَائهِ [وَ هُوَ عَلَی قِسْمَیْنِ:] کُفْرِ اَلنِّعَمِ وَ اَلْکُفْرِ بِتَرْکِ أَمْرِ اَللَّهِ فَالْکُفْرُ بِمَا نَقُولُ مِنْ أَمْرِ اَللَّهِ (3) فَهُوَ کُفْرُ اَلْمَعَاصِی وَ تَرْکُ مَا أَمَرَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تعالی: ﴿ وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ

ص: 200

فرمایش خداوند متعال و (به یاد آورید آن) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و به پدر مادر نزدیکان یتیمان و بینوایان نیکی کنید و با مردم گفتار نیک داشته و نماز را برپا دارید و زکات بدهید سپس همه شما - جز افراد اندکی - سرپیچی کردید و از آن روی گردان شدید (83) و (نیز) هنگامی را که از شما پیمان گرفتیم که خون هم دیگر را نریزید و یک دیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید پس شما اقرار کردید (و بر این پیمان) گواه بودید (84) اما این شما هستید که یک دیگر را می کشید و جمعی از خودتان را از سرزمینشان بیرون می کنید و در این گناه و تجاوز، به یک دیگر کمک می نمایید در حالی که اگر بعضی از آن ها به صورت اسیران نزد شما آیند، فدیه می دهید و آنان را آزاد می سازید! با این که بیرون ساختن آنان بر شما حرام بود آیا به بعضی از دستورات کتاب آسمانی ایمان می آورید و به بعضی کافر

می شوید؟ برای هر کسی از شما که این عمل را انجام دهد، جز رسوایی در این جهان چیزی نخواهد بود و روز قیامت به شدیدترین عذاب ها گرفتار می شوند و خداوند از آن چه انجام می دهید غافل نیست (85)

70)- از ابو عمر و زبیری روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: کفر در کتاب خداوند بر پنج حالت می باشد، بعضی از آن کفر بیزاری و برائت است که بر دو قسم خواهد بود و کفران نعمت ها نیز بر دو قسم می باشد کفر و ترک دستورات خداوند و کفر آن چه به خدا نسبت داده می شود

ص: 201

دِماءَکُمْ - إِلَی قَوْلِهِ (تعالی): أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ اَلْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ﴾ فَکُفْرُهُمْ بِتَرْکِهِمْ مَا أَمَرَ اَللَّهُ وَ نَسَبَهُمْ إِلَی اَلْإِیمَانِ وَ لَمْ یَقْبَلْهُ مِنْهُمْ وَ لَمْ یَنْفَعْهُمْ عِنْدَهُ، فَقَالَ: ﴿ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلاّ خِزْیٌ - إِلَی قَوْلِهِ: - وَ مَا اللَّهُ بِغَفِل عَمَّا تَعْمَلُونَ عَمّا تَعْمَلُونَ﴾ .(1)

قوله تعالى : ﴿وَ لَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَ أَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ ﴿87﴾

172/[71] -عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: أَمَّا قَوْلُهُ ﴿أَفَکُلَّما جاءَکُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوی أَنْفُسُکُمُ ﴾ اَلْآیَهَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، ذَلِکَ مَثَلُ مُوسَی وَ اَلرُّسُلِ مِنْ بَعْدِهِ وَ عِیسَی صلوات الله علیهم ضُرِبَ مَثَلاً لِأُمَّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله، فَقَالَ اَللَّهُ لَهُمْ. فَإِنْ جَاءَکُمْ مُحَمَّدٌ بِمَا لاَ تَهْوَی أَنْفُسُکُمُ بِمُوَالاَهِ عَلِیٍّ اِسْتَکْبَرْتُمْ وَ فَرِیقاً مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ کَذَّبْتُمْ، وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ فَذَلِکَ تَفْسِیرُهَا فِی اَلْبَاطِنِ. (2)

ص: 202

همان کفر معصیت و گناه و ترک کردن دستورات او خواهد بود «و آن هنگام را که از شما پیمان گرفتیم که خونریزی نکنید - تا جایی که فرمود - آیا به بعضی از کتاب ایمان می آورید و بعض دیگر را انکار می کنید؟» که خداوند آنان را به خاطر ترک دستورات و نسبتشان به ایمان تکفیرشان نموده و کردارشان را نپذیرفته که (اعمالشان) سودی هم برایشان نخواهد داشت سپس فرمود: «پاداش کسی که چنین کند در دنیا جز خواری نیست تا جایی که فرموده: - و خدا از آن چه می کنید غافل نیست» جزای کسانی که آن چنان انجام می دهند چیزی جز خواری و ذلّت نخواهد بود.

فرمایش خداوند متعال: و به تحقیق ما به موسی کتاب (تورات) دادیم و بعد از او پیامبرانی را پشت سر هم فرستادیم و به عیسی بن مریم دلایل روشنی را دادیم و او را به وسیله روح القدس تأیید نمودیم، آیا چنین نیست که هر زمان پیامبری چیزی بر خلاف هوای نفس شما آورد در برابر او تکبّر کردید (و ایمان نیاوردید) پس عده ای را تکذیب کرده و جمعی را به قتل رساندید؟! (87)

71) - از جابر روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: اما فرمایش خداوند: «آیا چنین نیست که پیامبری برایتان آمده، برنامه ای بر خلاف هوای نفس شما آورده است»؛ همانند موسی و پیامبران بعد از او و عیسی - درود خدا بر او و بر دیگر پیامبران باد - مثلی است برای امّت حضرت محمد صلی الله علیه و آله ، که خداوند به ایشان فرموده است: اگر محمد نکات و دستوراتی - همانند موالات علی علیه السلام - را آورد که هوای نفس شما پذیرای آن نباشد تکبّر نموده و عدّه ای از آل محمد علیهم السلام را تکذیب نمودید و بعضی را هم می کشید و به شهادت می رسانید این تفسیر باطن و درون آیه شریفه بود.

ص: 203

قوله تعالى : ﴿ وَ لَمَّا جَاءَهُمْ كِتَبٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَ كَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾ ﴿89﴾

173 / [ 72] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ: ﴿ وَ كَانُواْ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا ﴾ ،فَقَالَ:

کَانَتِ اَلْیَهُودُ تَجِدُ فِی کُتُبِهَا أَنَّ مُهَاجَرَ مُحَمَّدٍ علیه الصوة و السلام مَا بَیْنَ عَیْرٍ (1) وَ احِدٍ فَخَرَجُوا یَطْلُبُونَ اَلْمَوْضِعَ، فَمَرُّوا بِجَبَلٍ یُسَمَّی حِدَادَاً فَقَالُوا، حِدَادٌ وَ أُحُدٌ سَوَاءٌ فَتَفَرَّقُوا عِنْدَهُ.

فَنَزَلَ بَعْضُهُمْ بِفَدَکَ وَ بَعْضُهُمْ بِخَیْبَرَ وَ بَعْضُهُمْ بِتَیْمَاءَ (2) ، فَاشْتَاقَ اَلَّذِینَ بِتَیْمَاءَ إِلَی بَعْضِ إِخْوَانِهِمْ فَمَرَّ بِهِمْ أَعْرَابِیٌّ مِنْ قَیْسٍ...فَتَکَارَوْا مِنْهُ وَ قَالَ لَهُمْ: أَمُرُّ بِکُمْ مَا بَیْنَ عَیْرٍ وَ أُحُدٍ فَقَالُوا لَهُ: إِذَا مَرَرْتَ بِهِمَا فَآذِنَّا بِهِمَا،

فَلَمَّا تَوَسَّطَ بِهِمْ أَرْضُ اَلْمَدِینَهِ قَالَ لَهُمْ: ذَلِکَ عِیرٌ وَ هَذَا أُحُدٌ ،

فَنَزَلُوا عَنْ ظَهْرِ إِبِلِهِ. فَقَالُوا لَهُ: قَدْ أَصَبْنَا بُغْیَتَنَا (3) فَلاَ حَاجَهَ لَنَا فِی إِبِلِکَ، فَاذْهَبْ حَیْثُ شِئْتَ وَ کَتَبُوا إِلَی إِخْوَانِهِمُ اَلَّذِینَ بِفَدَکَ وَ خَیْبَرَ : أَنَّا قَدْ أَصَبْنَا اَلْمَوْضِعَ فَهَلُمُّوا إِلَیْنَا فَکَتَبُوا إِلَیْهِمْ: أَنَّا قَدِ اِسْتَقَرَّتْ بِنَا اَلدَّارُ وَ اِتَّخَذْنَا

ص: 204

فرمایش خداوند متعال: و بعد از آن که از طرف خداوند کتابی برای آن ها آمد که موافق نشانه هایی بود که با خود داشتند و پیش از این به خود نوید پیروزی بر کافران را می دادند (که به وسیله آن بر دشمنان پیروز خواهند شد) با این حال هنگامی که این کتاب و پیامبری را که از قبل شناخته بودند نزد آن ها آمد به او کافر شدند پس لعنت خدا بر کافران باد! (89)

72) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند « (مشرکان اهل کتاب) از قبل پیش بینی می کردند که بر کافران پیروز می شوند ولی هنگامی که چیزی برایشان وارد شد که نسبت به آن معرفت داشتند، به آن کافر شدند و ایمان نیاوردند» فرمود:

یهودیان در کتاب های خود یافته بودند که هجرت گاه حضرت محمد صلی الله علیه و آله میان کوه «عیر» (در مدینه) و کوه «اُحد» (در حجاز) است، به همین جهت در جستجوی آن حضرت از دیار خود خارج شده و به آن جا رفتند تا این که به کوهی – به نام «حداد» - برخورد کردند و با خود گفتند: «حداد» و «اُحد» یکی است و در اطراف آن کوه توقّف کرده و پراکنده شدند پس برخی از ایشان در «تیماء» (صحرای بین وادى القُرى و شام) و برخی دیگر در «فدک» و برخی هم در «خیبر» منزل گرفتند.

آن هایی که در «تیماء» بودند اشتیاق دیدار بعضی از برادران خود را پیدا کردند پس مردی بیابان نشین از قبیله قیس به آن ها برخورد کرد و (برای دیدن برادران خود) از او شتر کرایه کردند و آن مرد قیسی گفت: من شما را از میان دو کوه «عَیر» و «اُحد» عبور می دهم آن ها گفتند: هر زمان که به آن دو کوه رسیدی ما را خبر کن هنگامی که به وسط سرزمین مدینه رسید به آن ها گفت: این کوه «عَیر» است و آن دیگری کوه «اُحد» می باشد یهودیان از شتر ها پیاده شدند و گفتند: ما به خواسته خود رسیدیم و دیگر نیازی به شتر های تو نداریم و تو به هر کجا که می خواهی برو.

سپس نامه ای به برادران خود که در «فدک» و «خیبر» بودند نوشتند: ما آن

ص: 205

اَلْأَمْوَالَ وَ مَا أَقْرَبَنَا مِنْکُمْ وَ إِذَا کَانَ ذَلِکَ فَمَا أَسْرَعَنَا إِلَیْکُمْ فَاتَّخَذُوا بِأَرْضِ اَلْمَدِینَهِ اَلْأَمْوَالَ

فَلَمَّا کَثُرَتْ أَمْوَالُهُمْ بَلَغَ تُبَّعَ (1) فَغَزَاهُمْ فَتَحَصَّنُوا مِنْهُ فَحَاصَرَهُمْ، فَکَانُوا یَرِقُّونَ لِضُعَفَاءِ أَصْحَابِ تُبَّعٍ ، فَیُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِاللَّیْلِ اَلتَّمْرَ وَ اَلشَّعِیرَ.

فَبَلَغَ ذَلِکَ تُبَّعَ فَرَقَّ لَهُمْ وَ آمَنَهُمْ فَنَزَلُوا إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُمْ: إِنِّی قَدِ اِسْتَطَبْتُ بِلاَدَکُمْ وَ لاَ أَرَی إِلاَّ مُقِیماً فِیکُمْ،

فَقَالُوا لَهُ: إِنَّهُ لَیْسَ ذَلِکَ لَکَ إِنَّهَا مُهَاجَرُ نَبِیٍّ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لِأَحَدٍ حَتَّی یَکُونَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُمْ: فَإِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمْ مِنْ أُسْرَتِی مَنْ إِذَا کَانَ ذَلِکَ سَاعَدَهُ وَ نَصَرَهُ،

فَخَلَفَ فِیهِمْ حَیَّیْنِ اَلْأَوْسَ وَ اَلْخَزْرَجَ فَلَمَّا کَثُرُوا بِهَا کَانُوا یَتَنَاوَلُونَ أَمْوَالَ اَلْیَهُودِ ، فَکَانَتِ اَلْیَهُودُ تَقُولُ لَهُمْ: أَمَا لَوْ بُعِثَ مُحَمَّدٌ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ دِیَارِنَا وَ أَمْوَالِنَا،

فَلَمَّا بَعَثَ اَللَّهُ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ آمَنَتْ بِهِ اَلْأَنْصَارُ وَ کَفَرَتْ بِهِ اَلْیَهُودُ ، وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ عزّ و جلّ ﴿ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی اَلَّذِینَ کَفَرُوا - إِلَی قوله: - فَلَعْنَهُ اَللّهِ عَلَی اَلْکافِرِینَ ﴾.(2)

ص: 206

محلی را که می خواستیم پیدا کردیم شما هم نزد ما بیائید

در پاسخ نوشتند: ما در این جا خانه ساخته ایم و اموالی به دست آورده ایم و فاصله ما با شما نزدیک است هرگاه جریان هجرت محمد پیش آمد شتابان نزد شما خواهیم آمد و این گروه در شهر مدینه اموالی را به دست آوردند و چون دارائی آن ها زیاد شد «تُبَّع» ( پادشاه «یمن» در آن زمان) از وضع آن ها آگاه گشت و به جنگ ایشان آمد آن ها از روی ناچاری به قلعه های خود پناهنده و در محاصره مهاجمان قرار گرفتند؛ و چنان بودند که برای ضعیفان و ناتوانان از همراهان «تُبّع» دل سوزی می کردند و چون شب فرا می رسید برای آن ها از بالای قلعه ها خرما و (نان) جو پائین می ریختند

این جریان به گوش «تُبّع» رسید و دلش به حال آنان سوخت و ایشان را امان داد یهود از قلعه ها نزد او آمدند سپس «تُبّع» به ایشان گفت: من از شهر شما خوشم آمده و تصمیم گرفته ام در میان شما بمانم یهودیان به او گفتند: تو نمی توانی چنین کاری را بکنی چون این جا هجرت گاه پیغمبر است و هیچ کس پیش از او نمی تواند این کار را بکند تا موقعی که جریان واقع شود. «تُبّع» گفت: پس من از خاندان خود کسانی را در میان شما بر جای می گذارم که چون آن پیغمبر بیاید او را یاری و کمک دهند. پس دو طایفه «اوس» و «خزرج» را جایگزین خود کرد و چون افراد این دو طایفه در آن جا زیاد شدند بر اموال یهودیان دست انداخته و به تصرّف خود در می آوردند یهودیان به آن ها می گفتند: توّجه داشته باشید که چون محمد مبعوث گردد شما را از شهر های خود بیرون می نماییم و دست شما را از اموال خود کوتاه می گردانیم. موقعی که خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را مبعوث نمود، انصار به او ایمان آوردند و یهودیان کافر شدند؛ و این است (معنای) فرمایش خداوند:

« (مشركان اهل کتاب) از قبل پیش بینی می کردند که بر کافران پیروز می شوند ولی هنگامی که چیزی بر ایشان وارد شد که نسبت به آن معرفت داشتند، به آن کافر شده و ایمان نیاوردند پس لعنت خدا بر کافران باد»

ص: 207

قوله تعالى : ﴿بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْيًا أَنْ يُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَ لِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ مُهِينٌ ﴿90﴾ وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَ يَكْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ﴿91﴾

174 / [7] - عَنْ جَابِرٍ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ هَذِهِ اَلْآیَهِ، منْ قَوْلِ اَللَّهِ تعالی: ﴿ فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ ﴾؟

قَالَ: ﴿تَفْسِیرُهَا فِی اَلْبَاطِنِ: لَمَّا جَائهُمْ مَا عَرَفُوا فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ کَفَرُوا بِهِ، فَقَالَ اَللَّهُ تعالی: [فِیهِمْ: ﴿فَلَعْنَهُ اَللّهِ عَلَی اَلْکافِرِینَ﴾] : «یَعْنِی بَنِی أُمَیَّهَ، هُمُ اَلْکَافِرُونَ فِی بَاطِنِ اَلْقُرْآنِ».

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله هَکَذَا:﴿بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِيَ أَنْفُسَهُمْ أَن يَكْفُرُوا بِمَا أَنزَلَ الله - فى علىّ - بَغْيًا ﴾.

قَالَ اَللَّهُ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: ﴿أَنْ یُنَزِّلَ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ﴾ یَعْنِی عَلِیّاً ، قَالَ اَللَّهُ: ﴿فَباءؤا بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ﴾ یَعْنِی بَنِی أُمَیَّهَ ﴿ وَ لِلْکافِرِینَ﴾ یَعْنِی بَنِی أُمَیَّهَ ﴿عَذابٌ مُهِینٌ﴾. (1)

ص: 208

فرمایش خداوند متعال: ولی آن ها در مقابل بهای بدی (ارزش) خود را فروختند و به ناروا به آیاتی که خداوند فرستاده بود کافر گشتند و اعتراض داشتند که چرا خداوند به فضل خویش بر هر شخصی از بندگانش بخواهد آیات خود را نازل می کند ؟ از این رو به خشمی بعد از خشمی (از سوی خدا) گرفتار شدند و برای کافران عذایی خوار کننده است (90) و اگر به آن ها گفته شود: به آن چه خداوند نازل نموده است ایمان آوریدگویند: به آن چه بر ما نازل گشته ایمان می آریم و به ماورای آن کفر می ورزند. و حال آن که (این قرآن ) تصدیق کننده همان چیز هایی است که با آن ها می باشد نگو: پس چرا پیامبران خدا را می کشتید اگر ایمان دارید ؟! (91)

173 - از جابر روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام درباره این آیه از فرمایش خداوند: «و چون برای ایشان از جانب خدا چیزی (کتابی) آمد آن را شناختند، به آن ایمان نیاوردند»، سؤال کردم؟

فرمود: تفسیر آن در معنا و باطن چنین است: چون بر ایشان مطالبی پیرامون على علیه السلام ما وارد شد نسبت به آن کفر ورزیدند و خداوند فرمود: «پس لعنت خدا بر کافران باد» که مقصود از کافران - در باطن قرآن - ، بنی امیّه هستند.

امام باقر علیه السلام فرمود: این آیه چنین بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده است: «بد معامله ای با خودشان کردند، آن گاه که از روی حسادت و ستم، به آن چه از جانب خدا - درباره علی- نازل گردید، کافر شدند» و خداوند در (شأن و منزلت ) على علیه السلام ، فرمود «و از این که خدا فضل و کرم خویش را به هر کس از بندگان خود بخواهد نازل می نماید (حسد بردند)» که مقصود علی علیه السلام می باشد؛ (هم چنین) فرمود: «پس قرین خشمی افزون بر خشم دیگر قرار گرفتند» که مقصود بنی امیّه هستند «و برای کافران» هم چنین منظور بنی امیّه است. «عذابی خوارکننده خواهد بود»

ص: 209

175/ [74] - وَ قَالَ جَابِرٌ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ:

نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ هَکَذَا وَ اَللَّهِ - ﴿ وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ - مَاذَا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ فِی عَلِیٍّ- ) یَعْنِی بَنِی أُمَیَّهَ، ﴿قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا﴾ یَعْنِی فِی قُلُوبِهِمْ، بِمَا أَنْزَلَ اَللَّهُ عَلَیْهِ ﴿وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ﴾ بِمَا أَنْزَلَ اَللَّهُ فِی عَلِیٍّ ﴿ وَ هُوَ اَلْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ﴾ یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام. (1)

176/[75] - عَنِ اِبْنِ أَبِی عَمْرٍو اَلزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

قَالَ اَللَّهُ تعالی فِی کِتَابِهِ - یَحْکِی قَوْلَ اَلْیَهُودِ - ، ﴿ إِنَّ اَللّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلاّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ﴾ (2) اَلْآیَهَ فقَالَ «فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اَللّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ﴾ وَ إِنَّمَا نَزَلَ هَذَا فِی قَوْمٍ [مِنَ] اَلْیَهُودِ وَ کَانُوا عَلَی عَهْدِ محمّد صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ لَمْ یَقْتُلُوا اَلْأَنْبِیَاءَ بِأَیْدِیهِمْ، وَ لاَ کَانُوا فِی زَمَانِهِمْ، وَ إِنَّمَا قُتِلَ أَوَائِلُهُمْ اَلَّذِینَ کَانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ، فَجَعَلَهُمْ اَللَّهُ مِنْهُمْ وَ أَضَافَ إِلَیْهِمْ فِعْلَ أَوَائِلِهِمْ بِمَا تَبِعُوهُمْ وَ تَوَلَّوْهُمْ.(3)

ص: 210

74) - و از جابر روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: این آیه شریفه این چنین بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده است: «و هنگامی که به آن ها گفته می شود: - پروردگار شما دربارۀ علی چه چیزی نازل نموده؟ - » که منظور بنی امیّه می باشند، «گفتند: ایمان می آوریم بر آن چه که بر ما نازل شده» یعنی در دل هایشان (ایمان بیاورند)، به آن چه که خداوند نازل نموده «ولی نسبت به ما ورای آن کفر می ورزند» یعنی به آن چه که خداوند در شأن و منزلت علی نازل کرده است «و حال آن که او بر حقّ و تصدیق کننده است آن چه را که آن ها (از کتاب های آسمانی مانند تورات و انجیل) همراه دارند» یعنی، علی علیه السلام

75)- از ابو عمرو زُبیری روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند در کتاب خود به نقل از قول یهودیان حکایت فرماید: «همانا خداوند با ما عهد و پیمان بسته است که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم مگر آن که یک نوع قربانی بیاوریم.»

و( خداوند در جواب) فرمود: «پس اگر ایمان آورده اید، چرا پیامبران الهی را می کشتید؟!» این آیه درباره گروهی از یهود نازل شد چون که یهودیان زمان حضرت محمد صلی الله علیه و آله شخصاً در کشتار پیامبران دخالت و مشارکتی نداشتند و در زمان گذشته هم با کشندگان نبودند، بلکه پیشینیان آن ها پیامبران را کشته بودند پس این آیه دربارۀ پیشینیان آن ها نازل شده است و خداوند آن ها را شریک آن کشندگان قرار داده چون از آنان پیروی کرده و به آنان اظهار علاقه می کردند

ص: 211

قوله تعالى : ﴿وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَ عَصَيْنَا وَ أُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمَا يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمَانُكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ﴿93﴾

177/[76] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ في قول الله عزّ و جلّ:﴿وأُشْرِبُوا فِي قُلُوبهمْ الْعِجْلُ بِكَفْرِهِمْ ﴾

قَالَ: لَمَّا نَاجَی مُوسَی علیه السلام رَبَّهُ أَوْحَی اَللَّهُ إِلَیْهِ: أَنْ یَا مُوسَی! قَدْ فَتَنْتُ قَوْمَکَ، قَالَ: وَ بِمَا ذَا یَا رَبِّ؟ قَالَ: بِالسَّامِرِیِّ، قال و ما فعل السَّامِرِیِّ؟

قالَ: صَاغَ لَهُمْ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلاً، قَالَ: یَا رَبِّ! إِنَّ حُلِیَّهُمْ لتحْتَمِلُ أَنْ یُصَاغَ مِنْهُ غَزَالٌ أَوْ تِمْثَالٌ أَوْ عِجْلٌ فَکَیْفَ فَتَنْتَهُمْ؟!

قَالَ: انّه صَاغَ لَهُمْ عِجْلاً فَخَارَ، قَالَ: یَا رَبِّ! وَ مَنْ أَخَارَهُ؟

قَالَ: أَنَا، فقَالَ عِنْدَهُا مُوسَی : ﴿ إِنْ هِیَ إِلاّ فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ ﴾ (1). قَالَ: فَلَمَّا اِنْتَهَی مُوسَی إِلَی قَوْمِهِ وَ رَآهُمْ یَعْبُدُونَ اَلْعِجْلَ أَلْقَی اَلْأَلْوَاحَ مِنْ یَدِهِ فَتَکَسَّرَتْ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : کَانَ یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ عِنْدَ إِخْبَارِ اَللَّهِ إِیَّاهُ قَالَ: فَعَمَدَ مُوسَی فَبُرِّدَ (2) اَلْعِجْلُ مِنْ أَنْفِهِ إِلَی طَرَفِ ذَنَبِهِ ثُمَّ أَحْرَقَهُ بِالنَّارِ ، فَذَرَّه فِی الْیَمِّ قَالَ: فَکَانَ أَحَدُهُمْ لَیَقَعُ فِی اَلْمَاءِ وَ مَا بِهِ إِلَیْهِ مِنْ

ص: 212

فرمایش خداوند متعال: و زمانی که از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بالای سر شما برافراشتیم (و گفتیم:) این دستوراتی را که به شما داده ایم محکم بگیرید و درست بشنوید (و مورد عمل قرار دهید)! آن ها گفتند: شنیدیم ولی مخالفت کردیم دل های آن ها بر اثر کفرشان با محبت گوساله آمیخته شده، به آن ها بگو: ایمان شما، چه فرمان بدی به شما می دهد اگر ایمان داشته باشید! (93)

76) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خدای عزّ و جلّ: «و در درون و دل هایشان گوساله نوشانیده شد» فرمود: چون موسی علیه السلام با پروردگار خود مناجات کرد، به او وحی نمود ای موسی! قوم تو مبتلا به آزمایش و فتنه شده اند موسی گفت: پروردگارا! چگونه چنین امری انجام شده است؟

خطاب رسید: به وسیله (گوساله) سامری

گفت: (گوسالۀ) سامری چگونه ساخته شد؟

فرمود: (سامری با ذوب کردن) از طلا ها و زیور آلات خودشان (گوساله) را ساخت موسی گفت: پروردگارا! زیور آلات آنان به قدری بود که بتوانند آهو، مجسّمه و یا گوساله بسازند ولی چگونه ایشان را آزمایش نمودی؟

فرمود: او گوساله ای را ساخت و در آن صدای مخصوص گوساله را در آورد.

گفت: چه کسی آن را ایجاد کرد؟

فرمود من. پس موسی اظهار داشت: «این نیست مگر آزمایشی از جانب خودت که به واسطۀ آن هر کسی را بخواهی گمراه و یا هدایت می کنی»

امام علیه السلام افزود: موقعی که موسی به قوم خود رسید و آن ها را در حال گوساله پرستی مشاهده کرد الواح تورات از دست او افتاد و شکست.

ص: 213

حَاجَهٍ، فَیَتَعَرَّضُ بِذَلِکَ لِلرَّمَادِ فَیَشْرَبُهُ، وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ: ﴿ وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ اَلْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ ﴾ (1)

قوله تعالی: ﴿ وَ لَمَّا جَاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِيقٌ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ كِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾ ﴿101﴾

178/[77] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

لَمَّا هَلَکَ سُلَیْمَانُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَضَعَ إِبْلِیسُ اَلسِّحْرَ، ثُمَّ کَتَبَهُ فِی کِتَابٍ فَطَوَاهُ وَ کَتَبَ عَلَی ظَهْرِهِ: هَذَا مَا وَضَعَ آصَفُ بْنُ بَرْخِیَا مِنْ مُلْکِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مِنْ ذَخَائِرِ کُنُوزِ اَلْعِلْمِ، مَنْ أَرَادَ کَذَا وَ کَذَا فَلْیَقُلْ کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ دَفَنَهُ تَحْتَ اَلسَّرِیرِ ثُمَّ اِسْتَشَارَهُ لَهُمْ فَقَالَ اَلْکَافِرُونَ: مَا کَانَ یَغْلِبُنَا سُلَیْمَانُ إِلاَّ بِهَذَا، وَ قَالَ اَلْمُؤْمِنُونَ: وَ هُوَ عَبْدُ اَللَّهِ وَ نَبِیُّهُ فَقَالَ اَللَّهُ فِی کِتَابِهِ : ﴿ وَ اِتَّبَعُوا ما تَتْلُوا اَلشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ ﴾ أَیْ اَلسِّحْرَ (2)

ص: 214

آنگاه امام باقر علیه السلام افزود: وقوع این امر در علم الهی مقدر شده بود سپس موسی از (سر) بینی تا دم آن گوساله را به وسیله ارّه و سوهان سایید و سپس آن را به آتش سوزانید و در آب دریا ریخت.

پس بعضی از آن ها آن قدر به آن گوساله علاقه داشت که خود را به آب می انداخت و از خاکستر آن گوساله (که در آب دریا ریخته شده بود می نوشید بدن آن که حاجتی داشته باشد و این همان فرمایش خداوند است: «و در درون و دل هایشان گوساله نوشانیده شد»

فرمایش خداوند متعال: بگو: و هنگامی که فرستاده ای از سوی خدا به سوی آن ها آمد، و با نشانه هایی که نزد آن ها بود مطابقت داشت جمعی از آنان که به آن ها کتاب (آسمانی) داده شده بود کتاب خدا را پشت سر افکندند، گویا که هیچ از آن خبر ندارند (101)

77) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: موقعی که سلیمان درگذشت ابلیس جادو را ساخت و آن را در کتابی نوشت و در هم پیچید و بر پشت آن نوشت: این توسط آصف بن برخیا برای سلیمان بن داود علیهما السلام ساخته شده که از گنجینه های دانش می باشد هر که خواهد چنین و چنان شود چنین و چنان کند

پس آن را زیر تخت خود در خاک پنهان کرد و آنان را بر آن آگاه نمود و برایشان خواند که کافران گفتند: سلیمان بر ما چیره نشده بود مگر به این برنامه ولی مؤمنان گفتند: بلکه او بنده خدا و پیغمبر بوده است.

ص: 215

179 / [78] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ - وَ سَأَلَهُ عَطَا وَ نَحْنُ بِمَکَّهَ - عَنْ هَارُوتَ وَ مَارُوتَ؟

فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : إِنَّ اَلْمَلاَئِکَهَ کَانُوا یَنْزِلُونَ مِنْ اَلسَّمَاءِ إِلَی اَلْأَرْضِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَهٍ یَحْفَظُونَ أَعْمَالَ أَهْلِ أَوْسَاطِ اَلْأَرْضِ مِنْ وُلْدِ آدَمَ وَ اَلْجِنِّ فَیَکْتُبُونَ أَعْمَالَهُمْ وَ یَعْرُجُونَ بِهَا إِلَی اَلسَّمَاءِ،

قَالَ فَضَجَّ أَهْلُ اَلسَّمَاءِ مِنْ مَعَاصِی أَهْلِ أَوْسَاطِ اَلْأَرْضِ فَتَآمَرُوا بَیْنَهُمْ مِمَّا یَسْمَعُونَ وَ یَرَوْنَ مِنْ اِفْتِرَائِهِمْ اَلْکَذِبَ عَلَی اَللَّهِ وَ جُرْأَتِهِمْ عَلَیْهِ وَ نَزَّهُوا اَللَّهَ فِیمَا یَقُولُ فِیهِ خَلْقُهُ وَ یَصِفُونَ

قَالَ: فَقَالَتْ طَائِفَهٌ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ : یَا رَبَّنَا! مَا تَغْضَبُ مِمَّا یَعْمَلُ خَلْقُکَ فِی أَرْضِکَ مِمَّا یَفْتَرُونَ عَلَیْکَ اَلْکَذِبَ وَ یَقُولُونَ اَلزُّورَ وَ یَرْتَکِبُونَ اَلْمَعَاصِیَ وَ قَدْ نَهَیْتَهُمْ عَنْهَا ثُمَّ أَنْتَ تَحْلُمُ عَنْهُمْ؟ وَ هُمْ فِی قَبْضَتِکَ وَ قُدْرَتِکَ وَ خِلاَلِ عَافِیَتِکَ

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : وَ أَحَبَّ اَللَّهُ أَنْ یَرَی اَلْمَلاَئِکَهُ قُدْرَتَهُ وَ نَافِذَ أَمْرِهِ فِی جَمِیعِ خَلْقِهِ وَ یَعْرِفَ اَلْمَلاَئِکَهُ مَا مَنَّ بِهِ عَلَیْهِمْ مِمَّا عَدَلَهُ عَنْهُمْ مِنْ جَمِیعِ خَلْقِهِمْ وَ مَا طَبَعَهُمْ عَلَیْهِمْ مِنَ اَلطَّاعَهِ وَ عَصَمَهُمْ بِهِ مِنَ اَلذُّنُوبِ،

قَالَ: فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَی اَلْمَلاَئِکَهِ أَنِ اُنْدُبُوا (1) مِنْکُمْ مَلَکَیْنِ حَتَّی أُهْبِطَهُمَا إِلَی اَلْأَرْضِ ثُمَّ أَجْعَلَ فِیهِمَا مِنْ طَبَائِعِ اَلمَطْعَمِ وَ اَلْمَشْرَبِ وَ اَلشَّهْوَهِ وَ اَلْحِرْصِ وَ اَلْأَمَلِ مِثْلَ مَا جَعَلْتُ فِی وُلْدِ آدَمَ ثُمَّ أَخْتَبِرُهُمَا فِی اَلطَّاعَهِ لِی،

قَالَ: فَنَدَبُوا لِذَلِکَ هَارُوتَ وَ مَارُوتَ وَ کَانُوا [کانا] مِنْ أَشَدِّ اَلْمَلاَئِکَهِ قَوْلاً

ص: 216

78) - از محمد بن قیس روایت کرده است که گفت:

در مکه بودیم که عطا از امام باقر علیه السلام دربارۀ هاروت و ماروت سؤال کرد؟

حضرت فرمود: فرشته ها هر روز و هر شب از آسمان بر زمین وارد می شدند و کردار ساکنان زمین را از آدمی و جنّی نگهبانی می دادند و می نوشتند و به آسمان می بردند

فرمود: پس اهل آسمان از دیدن گناهان اهل زمین ضجّه و شیون می کردند و با هم در این باره گفتگو کردند و سخن چینی نمودند نسبت به آن چه که می شنیدند و می دیدند از نسبت دادن دروغ به خداوند و از جرأت داشتن در برابر خدا، هم چنین خدا را از آن چه به او نسبت می دادند و یا او را به اوصافی توصیف می کردند منزّه می دانستند.

پس گروهی از فرشته ها اظهار داشتند پروردگارا خشم نمی کنی نسبت به آن چه که خلق تو در زمین انجام می دهند و به تو نسبت دروغ می دهند و اوصاف نادرست می گویند و گناهانی را مرتکب می شوند با این که آن ها را نهی کرده ای باز هم بردباری می کنی با آن که آن ها در قبضه قدرت تو هستند و آسایش و امنیت از طرف تو دارند

امام باقر علیه السلام فرمود: خدا خواست که به فرشته ها قدرت و نفوذ فرمان خود را در همه آفریده هایش بنمایاند و به فرشته ها بفهماند که چه منّتی بر آن ها دارد از این که آن چه با خلق خود کرده از آن ها برگردانده و چه آمادگی به آن ها برای پذیرش اطاعت ارزانی داشته که از گناهان معصوم بمانند.

فرمود: به همین خاطر، خداوند به فرشته ها وحی نمود: از میان خود دو فرشته را انتخاب کنید تا به زمین بفرستم و طبیعت و منش خوردن نوشیدن شهوت طمع و آرزو که خوی آدم ها می باشد به ایشان بدهم و ایشان را در فرمان بری خود آزمایش کنم.

ص: 217

فِی اَلْعَیْبِ لِوُلْدِ آدَمَ.

قَالَ: ثُمَّ أَوْحَی اَللَّهُ إِلَیْهِمَا اُنْظُرَا أَلاَّ تُشْرِکَا بِی شَیْئاً وَ لاَ تَقْتُلاَنِ اَلنَّفْسَ اَلَّتِی حَرَّمْتُ، وَ لاَ تَزْنِیَانِ وَ لاَ تَشْرَبَانِ اَلْخَمْرَ،

قَالَ: ثُمَّ کَشَطَ (1) عَنِ اَلسَّمَاوَاتِ اَلسَّبْعِ لِیُرِیَهُمَا قُدْرَتَهُ ثُمَّ أَهْبَطَهُمَا إِلَی اَلْأَرْضِ فِی صُورَهِ اَلْبَشَرِ وَ لِبَاسِهِمْ، فَهَبَطَا بِرحته بَابِلَ مَهْرُوزٍ (2) فَرُفِعَ لَهُمَا بِنَاءٌ مُشْرِفٌ فَأَقْبَلاَ نَحْوَهُ فَإِذَا بِحَضْرَتِهِ اِمْرَأَهٌ جَمِیلَهٌ حَسْنَاءُ مُزَیَّنَهٌ مُعَطَّرَهٌ مُسْفِرَهٌ مُقْبِلَهٌ نَحْوَهُمَا، فَلَمَّا نَظَرَا إِلَیْهَا وَ نَاطَقَاهَا وَ تَأَمَّلاَهَا وَقَعَتْ فِی قُلُوبِهِمَا مَوْقِعاً شَدِیداً لِمَوْضِعِ اَلشَّهْوَهِ اَلَّتِی جُعِلَتْ فِیهِمَا، ثُمَّ إِنَّهُمَا اِئْتَمَرَا بَیْنَهُمَا وَ ذَکَرَا مَا نُهِیَا عَنْهُ مِنَ اَلزِّنَا فَمَضَیَا ثُمَّ حَرَّکَتْهُمَا اَلشَّهْوَهُ اَلَّتِی جُعِلَتْ فِیهِمَا فَرَجَعَا إِلَیْهَا رُجُوعَ فِتْنَهٍ وَ خِذْلاَنٍ، فَرَاوَدَاهَا عَنْ نَفْسِهَا فَقَالَتْ لَهُمَا: إِنَّ لِی دِیناً أَدِینُ بِهِ وَ لَسْتُ أَقْدِرُ فِی دِینِی اَلَّذِی أَدِینُ لهُ عَلَی أَنْ أُجِیبَکُمَا إِلَی مَا تُرِیدَانِ إِلاَّ أَنْ تَدْخُلاَنِ فِی دِینِی اَلَّذِی أَدِینُ بِهِ،

فَقَالاَ لَهَا: وَ مَا دِینُکِ؟

فَقَالَتْ: لِی إِلَهٌ مَنْ عَبَدَهُ وَ سَجَدَ لَهُ کَانَ لِی اَلسَّبِیلُ إِلَی أَنْ أُجِیبَهُ إِلَی کُلِّ مَا سَأَلَنِی فَقَالاَ لَهَا: وَ مَا إِلَهُکِ؟

قَالَتْ: إِلَهِی هَذَا اَلصَّنَمُ،

قَالَ: فَنَظَرَ أَحَدُهُمَا إِلَی صَاحِبِهِ فَقَالاَ هَاتَانِ اَلْخَصْلَتَانِ مِمَّا نُهِینَا عَنْهُمَا اَلشِّرْکُ

ص: 218

فرمود: پس دو فرشته را به نام هاروت و ماروت که بیش از دیگران آدمیان را نکوهش و سرزنش می کردند انتخاب کردند و خداوند به آن دو سفارش کرد مواظب باشید که برای من شریک قرار ندهید و بت پرستی نکنید آدمی را بی تقصیر نکشید زنا نکنید و شراب ننوشید.

و فرمود: سپس آسمان های هفت طبقه را گشود تا قدرت خود را به آن ها بنمایاند و سپس آن ها را به صورت انسان و با پوشش و لباس آنان به زمین فرستاد و آن دو در سرزمین بابل فرود آمدند و یک ساختمان با شکوه نظر آن ها را جلب کرد و به سمت آن رفتند که نا گاه در آن ساختمان زنی نیکو، زیبا، خوش بو و آرایش کرده به استقبال آن ها ،آمد موقعی که او را دیدند و با او سخن گفتند، به او خیره شدند و او سخت دل آن ها را به غریزه شهوتی که داشتند بر افروخت و در نتیجه عاشق او شدند ولی (هر دو با هم) گفتگو کرده و بیاد نهی خداوند از زنا افتادند پس منصرف گشتند و به آن زن اعتنایی نکردند.

اما به لحاظ شهوتی که در آن ها قرار گرفته بود تحریک شدند و به سمت آن زن به حالت ذلّت و خواری بازگشتند و از او خواستند تا کامی برگیرند

زن گفت: من کیش و آئینی دارم که جز با هم کیش خود هم بستر نخواهم شد مگر این که شما هم به کیش من در آیید و آئین مرا بپذیرید، گفتند: آئین تو چیست؟

گفت: من یک بُت دارم هر کسی که آن را بپرستد و به او سجده کند می تواند از من کام گیرد گفتند خدا و معبود تو کدام است؟

گفت: این بت خدای من می باشد

(امام علیه السلام) فرمود: آن دو به یکدیگر نگاه کرده و گفتند: این دو کار است که خداوند ما را از آن نهی کرده بت پرستی و زنا چون اگر به این بت سجده کنیم شرک به خدا آورده ایم پس باید بت پرستیم تا به زنا برسیم

ص: 219

وَ اَلزِّنَا، لِأَنَّا إِنْ سَجَدْنَا لِهَذَا اَلصَّنَمِ وَ عَبَدْنَاهُ أَشْرَکْنَا بِاللَّهِ، وَ إِنَّمَا نُشْرِکُ بِاللَّهِ لِنَصِلَ إِلَی اَلزِّنَا، وَ هُوَ ذَا نَحْنُ نَطْلُبُ اَلزِّنَا فَلَیْسَ نُعْطَاهُ إِلاَّ بِالشِّرْکِ،

قَالَ: فَأْتَمَرَا بینهما فَغَلَبَتْهُمَا اَلشَّهْوَهُ اَلَّتِی جُعِلَتْ فِیهِمَا، فَقَالاَ لَهَا: نُجِیبُکِ إِلَی مَا سَأَلْتِ، قَالَتْ: فَدُونَکُمَا فَاشْرَبَا هَذَا اَلْخَمْرَ فَإِنَّهُ قُرْبَانٌ لَکُمَا عِنْدَهُ، وَ بِهِ تَصِلاَنِ إِلَی مَا تُرِیدَانِ، فَقَالَ فَأْتَمَرَا بَیْنَهُمَا فَقَالاَ: هَذِهِ ثَلاَثُ خِصَالٍ مِمَّا قَدْ نَهَانَا رَبُّنَا عَنْهُ: اَلشِّرْکُ وَ اَلزِّنَا، وَ شُرْبُ اَلْخَمْرِ، وَ إِنَّمَا نَدْخُلُ فِی شُرْبِ اَلْخَمْرِ حَتَّی نَصِلَ إِلَی اَلزِّنَا فَأْتَمَرَا بَیْنَهُمَا ثُمَّ قَالاَ لَهَا: مَا أَعْظَمَ اَلْبَلِیَّهَ بِکِ قَدْ أَجَبْنَاکِ إِلاَّ مَا سَأَلْتِ،

قَالَتْ: فَدُونَکُمَا فَاشْرَبَا مِنْ هَذَا اَلْخَمْرِ وَ اُعْبُدَا اَلصَّنَمَ وَ اُسْجُدَا له

قَالَ: فَشَرِبَا اَلْخَمْرَ وَ سَجَدَا لَهُ، ثُمَّ رَاوَدَاهَا عَنْ نَفْسِهَا فَلَمَّا تَهَیَّئتْ لَهُمَا وَ تَهَیَّئَا لَهَا دَخَلَ عَلَیْهِمَا سَائِلٌ یَسْئلُ فَلَمَّا أَنْ رَأَیَاهُ ذَعِرَا مِنْهُ، فَقَالَ لَهُمَا: إِنَّکُمَا لَمُرِیبَینِ ذَعِرَینِ قَدْ خَلَوْتُمَا بِهَذِهِ اَلْمَرْأَهِ اَلْعَطِرَهِ اَلْحَسْنَاءِ إِنَّکُمَا لَرَجُلاَ سَوْءٍ وَ خَرَجَ عَنْهُمَا،

فَقَالَتْ لَهُمَا: لاَ وَ إِلَهِی! لا تصِلان إِلَیّ أَنْ تَقْرَبَانِی وَ قَدِ اِطَّلَعَ (1) هَذَا اَلرَّجُلُ عَلَی حَالِکُمَا وَ عَرَفَ مَکَانَکُمَا خَرَجَ اَلْآنَ فَیُخْبِرُ بِخَبَرِکُمَا، وَ لَکِنْ بَادِرَا إِلَی هَذَا اَلرَّجُلِ فَاقْتُلاَهُ قَبْلَ أَنْ یَفْضَحَکُمَا وَ یَفْضَحَنِی، ثُمَّ دُونَکُمَا فَاقْضِیَا حَاجَتَکُمَا وَ أَنْتُمَا مُطْمَئِنَّانِ آمِنَانِ،

قَالَ: فَقَامَا إِلَی اَلرَّجُلِ فَأَدْرَکَاهُ فَقَتَلاَهُ ثُمَّ رَجَعَا إِلَیْهَا فَلَمْ یَرَیَاهَا وَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا، وَ نُزِعَ عَنْهُمَا رِیَاشُهُمَا، وَ أُسْقِطَا فِی أَیْدِیهِمَا،

قَالَ: فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَیْهِمَا: أَنَّمَا أَهْبَطْتُکُمَا إِلَی اَلْأَرْضِ مَعَ خَلْقِی سَاعَهً مِنْ نَهَارٍ فَعَصَیْتُمَانِی بِأَرْبَعِ مَعَاصِی کُلِّهَا قَدْ نَهَیْتُکُمَا عَنْهَا، وَ تَقَدَّمْتُ إِلَیْکُمَا فِیهَا فَلَمْ تُرَاقِبَانِی وَ لَمْ تَسْتَحِیَا مِنِّی وَ قَدْ کُنْتُمَا أَشَدَّ مَنْ یَنْقِمُ عَلَی

ص: 220

فرمود: آن دو با هم در این مورد مشورت کردند و شهوت بر آن ها غلبه کرد و از آن زن پذیرفتند و او گفت این شراب است آن را بنوشید که شما را آماده کار کند با هم مشورت کردند که این سه کار - شرک به خدا زنا و شراب خواری که خدا ما را از آن ها نهی کرده بود و شراب خواری هم که برای انجام زنا می باشد و پس از مشورت و گفتگوی با هم به زن گفتند ای زن تو چه بلای خطرناکی هستی خواسته تو را پذیرفتیم

زن گفت: بسیار خوب پس از این شراب بنوشید و برای این بت سجده کنید و آن ها هم این کار ها را انجام دادند و چون از او کام خواستند و او هم آماده شد و آن ها هم آماده شدند یک گدا بر آن ها وارد شد و درخواست چیزی کرد از دیدن او ترسیدند و او به آن ها گفت شما دو مرد هراسناک و ترسو هستید و با این زن زیبایی که عطر زده خلوت کرده اید شما دو مرد بدی هستید و از نزد آن ها بیرون رفت.

آن زن گفت: نه به خدایم سوگند! به من دست نخواهید یافت چون با اطلاع این مرد به حال شما و شنیدن سخنان شما و دیدن موقعیت شما الان می رود و برای دیگران مطرح می کند زود بروید و تا شما و مرا رسوا نکرده او را بکشید و پس از آن کار خود را با دلی آرام و آسوده انجام دهید.

(امام باقر علیه السلام) فرمود: آن دو برخاستند و آن مرد را گرفتند و کشتند و نزد آن زن بازگشتند ولی او را ندیدند و پشیمان شدند و پرهایشان ریخت و سرافکنده گشتند و خداوند به آن ها وحی نمود من شما را یک ساعت به زمین فرستادم و از چهار گناه مخصوص نهی کردم اما شما مرا در نظر نداشتید و از من شرم نکردید و شمایی که از همه بیشتر بر اهل زمین عیب می گرفتید و از افسوس و خشم من

ص: 221

أَهْلِ اَلْأَرْضِ مِنَ اَلْمَعَاصِی وَ أسَجَرَ سعیر غَضَبِی عَلَیْهِمْ و لِمَا جَعَلْتُ فِیکُمْ مِنْ طَبْعِ خَلْقِی وَ عِصْمَتِی إِیَّاکُمْ مِنَ اَلْمَعَاصِی فَکَیْفَ رَأَیْتُمَا مَوْضِعَ خِذْلاَنِی فِیکُمَا، اِخْتَارَا عَذَابَ اَلدُّنْیَا أَمْ عَذَابَ اَلْآخِرَهِ؟

فَقَالَ أَحَدُهُمَا: نَتَمَتَّعُ مِنْ شَهَوَاتِنَا فِی اَلدُّنْیَا إِذْ صِرْنَا إِلَیْهَا إِلَی أَنْ نَصِیرَ إِلَی عَذَابِ اَلْآخِرَهِ، وَ قَالَ اَلْآخَرُ: إِنَّ عَذَابَ اَلدُّنْیَا لَهُ مُدَّهٌ وَ اِنْقِطَاعٌ، وَ عَذَابُ اَلْآخِرَهِ دَائِمٌ لاَ اِنْقِطَاعَ لَهُ، فَلَسْنَا نَخْتَارُ عَذَابَ اَلْآخِرَهِ اَلدَّائِمَ اَلشَّدِیدَ عَلَی عَذَابِ اَلدُّنْیَا اَلْفَانِی اَلْمُنْقَطِعِ،

قَالَ: فَاخْتَارَا عَذَابَ اَلدُّنْیَا، فَکَانَا یُعَلِّمَانِ اَلسِّحْرَ بِأَرْضِ بَابِلَ ، ثُمَّ لَمَّا عَلَّمَا اَلنَّاسَ [اَلسِّحْرَ] رُفِعَا مِنَ اَلْأَرْضِ إِلَی اَلْهَوَاءِ فَهُمَا مُعَذَّبَانِ مِنَکَّسَانِ مُعَلَّقَانِ فِی اَلْهَوَاءِ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ.(1)

180/[79]- عن زرارة ، عَنْ أَبِی اَلطُّفَیْلِ قَالَ:

کُنْتُ فِی مَسْجِدِ اَلْکُوفَهِ فَسَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام وَ هُوَ عَلَی اَلْمِنْبَرِ- وَ نَادَاهُ اِبْنُ اَلْکَوَّاءِ وَ هُوَ فِی مُؤَخَّرِ اَلْمَسْجِدِ - فَقَالَ: یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ! مَا الْهُدَی؟

فقَالَ علیه السلام لَعَنَكَ اللَّهُ! - وَ لَمْ یُسْمِعْهُ - مَا الْهُدَی تُرِیدُ وَ لَكِنَّ الْعَمَی تُرِیدُ ثُمَّ قَالَ لَهُ ادْنُ فَدَنَا مِنْهُ فَسَأَلَهُ عَنْ أَشْیَاءَ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ هَذِهِ الْكَوْكَبَةِ الْحَمْرَاءِ؟ یَعْنِی الزُّهَرَةَ

قَالَ: إِنَّ اللَّهَ اطَّلَعَ مَلَائِكَتَهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ هُمْ عَلَی مَعْصِیَةٍ مِنْ مَعَاصِیهِ

فَقَالَ الْمَلَكَانِ هَارُوتُ وَ مَارُوتُ: هَؤُلَاءِ الَّذِینَ خَلَقْتَ أَبَاهُمْ بِیَدِكَ وَ أَسْجَدْتَ لَهُ مَلَائِكَتَكَ یَعْصُونَكَ؟

ص: 222

بر آن ها سخن می گفتید چون شما را معصوم ساخته و از گناه بدور داشتم اکنون چگونه می خواهید شما را کیفر و مجازات کنم آیا عذاب دنیا را می خواهید و یا عقاب آخرت را می طلبید؟ یکی به دیگری گفت: اکنون که به این دنیا آمده ایم از دلخواه های آن بهرمند شویم تا روزی که به عذاب آخرت برسیم دیگری گفت: عذاب دنیا اندازه دارد و تمام می شود ولی عذاب آخرت پیوسته و بی نهایت است و نباید عذاب آخرت را بر عذاب دنیا برگزینیم که آن تمام شدنی نخواهد بود .

فرمود: آن ها عذاب دنیا را اختیار کردند و در سرزمین بابل به مردم جادو یاد می دادند و چون آموزش دادند از زمین به هوا بالا برده شدند و در فضا آویزان گشتند و تا روز قیامت چنین خواهند بود.

79) - از زراره از أبو طفیل روایت کرده است که گفت:

در مسجد کوفه بودم شنیدم که امام علی علیه السلام بر بالای منبر است و این کوّاء از آخر مسجد فریاد زد: ای امیرالمؤمنین! هدایت چیست؟

فرمود: خدا تو را لعنت کند تو طالب هدایت نیستی بلکه کور دلی می خواهی - ولی او کلام حضرت را نشنید - سپس به او فرمود: نزدیک بیا و او نزدیک رفت و از چیز هایی سؤال کرد و حضرت جواب او را داد. سپس گفت: از ستاره سرخ - یعنی زهره - به من خبر بده

فرمود: خداوند فرشته ها را نسبت به خلق خود آگاه کرد که در حال انجام گناهی از گناهان بودند. و هاروت و ماروت- که دو فرشته بودند - گفتند: این هایی که پدرشان را به دست (قدرت) خود آفریدی و فرشته ها را به سجده برای او واداشتی ،اکنون در نافرمانی و معصیت تو می باشند.

خداوند فرمود: شاید شما اگر مانند آن ها آزموده شوید و دارای شهوت باشید نیز همانند آن ها مرا نافرمانی و معصیت کنید.

اظهار داشتند: به عزّت خودت سوگند! نه (ما چنان نخواهیم کرد)

ص: 223

قَالَ فَلَعَلَّكُمْ إِذَا ابْتُلِیتُمْ بِمِثْلِ الَّذِی ابْتَلَیْتُهُمْ (1) بِهِ عَصَیْتُمُونِی كَمَا عَصَوْنِی قَالا: لَا وَ عِزَّتِكَ! قَالَ: فَابْتَلَاهُمَا بِمِثْلِ الَّذِی ابْتَلَی بِهِ بَنِی آدَمَ مِنَ اَلشَّهْوَهِ ثُمَّ أَمَرَهُمْ أَنْ لاَ یُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ لاَ یَقْتُلُوا اَلنَّفْسَ اَلَّتِی حَرَّمَ اَللّهُ ، وَ لاَ یَزْنُوا وَ لاَ یَشْرَبُوا اَلْخَمْرَ

ثُمَّ أَهْبَطَهُمَا إِلَی اَلْأَرْضِ فَکَانَا یَقْضِیَانِ بَیْنَ اَلنَّاسِ هَذَا فِی نَاحِیَهٍ وَ هَذَا فِی نَاحِیَهِ، فَکَانَا بِذَلِکَ حَتَّی أَتَتْ إِحْدَاهُمَا هَذِهِ اَلْکَوْکَبَهُ تُخَاصِمُ إِلَیْهِ، وَ کَانَتْ مِنْ أَجْمَلِ اَلنَّاسِ فَأَعْجَبَتْهُ فَقَالَ لَهَا: اَلْحَقُّ لَکِ وَ لاَ أَقْضِی لَکِ حَتَّی تُمْکِنَیِنِی مِنْ نَفْسِکِ فَوَاعَدَتْ یَوْماً ثُمَّ أَتَتِ اَلْآخَرَ فَلَمَّا خَاصَمَتْ إِلَیْهِ وَقَعَتْ فِی نَفْسِهِ وَ أَعْجَبَتْهُ کَمَا أَعْجَبَتِ اَلْآخَرَ، فَقَالَ لَهَا مِثْلَ مَقَالَهِ صَاحِبِهِ، فَوَاعَدَتْهُ اَلسَّاعَهَ اَلَّتِی وَعَدَتْ صَاحِبَهُ فَاتَّفَقَا جَمِیعاً عِنْدَهَا فِی تِلْکَ اَلسَّاعَهِ، فَاسْتَحَیا کُلُّ وَاحِدٍ مِنْ صَاحِبِهِ حَیْثُ رَآهُ وَ طَأْطَأَ رُؤوسَهَما وَ نَکَسَا، ثُمَّ نُزِعَ اَلْحَیَاءُ عنْهُمَا، فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ: یَا هَذَا! جَاءَ بی اَلَّذِی جَاءَ بِکَ،

قَالَ: ثُمَّ أَعْلَمَاهَا وَ رَاوَدَاهَا عَنْ نَفْسِهَا فَأَبَتْ عَلَیْهِمَا حَتَّی یَسْجُدَا لِوَثَنِهَا وَ یَشْرَبَا مِنْ شَرَابِهَا، وَ أَبَیَا عَلَیْهَا وَ سَأَلاَهَا فَأَبَتْ إِلاَّ أَنْ یَشْرَبَا مِنْ شَرَابِهَا فَلَمَّا شَرِبَا صَلَّیَا لِوَثَنِهَا وَ دَخَلَ مِسْکِینٌ فَرَآهُمَا، فَقَالَتْ لَهُمَا: یَخْرُجُ هَذَا فَیُخْبِرُ عَنْکُمَا فَقَامَا إِلَیْهِ فَقَتَلاَهُ، ثُمَّ رَاوَدَاهَا عَنْ نَفْسِهَا فَأَبَتْ حَتَّی یُخْبِرَاهَا بِمَا یَصْعَدَانِ بِهِ إِلَی اَلسَّمَاءِ وَ کَانَا یَقْضِیَانِ بِالنَّهَارِ، فَإِذَا کَانَ اَللَّیْلُ صَعِدَا إِلَی اَلسَّمَاءِ فَأَبَیَا عَلَیْهَا وَ أَبَتْ أَنْ تَفْعَلَ فَأَخْبَرَاهَا، فَقَالَتْ ذَلِکَ لِتُجَرَّبَ مَقَالَتُهُمَا وَ صَعِدَتْ، فَرَفَعَا أَبْصَارَهُمَا إِلَیْهَا فَرَأَیَا أَهْلَ اَلسَّمَاءِ مُشْرِفِینَ عَلَیْهِمَا یَنْظُرُونَ إِلَیْهِمَا وَ تَنَاهَتْ إِلَی اَلسَّمَاءِ، فَمُسِخَتْ فَهِیَ اَلْکَوْکَبَهُ اَلَّتِی تَرَی .(2)

ص: 224

پس خداوند آن ها را همانند بنی آدم گرفتار شهوت کرد و به آن ها دستور داد: برای من شریکی قرار ندهید و بُت نپرستید شخصی را به نا حق نکشید زنا نکنید و شراب ننوشید و سپس آن ها را بر زمین فرستاد

آن ها در میان مردم قضاوت می کردند و هر کدام در یک ناحیه ای قرار گرفتند و به این کار مشغول بودند تا این ستاره ای که زیباترین مردم بود برای مرافعه و حل نزاع نزد یکی از آن ها آمد و چون از او خوشش آمد به او گفت حق با تو است ولی حکم برای تو نمی کنم تا خود را بر من عرضه کنی و روزی را با او وعده گذاشت

بعد از آن او برای مرافعه و حلّ نزاع نزد دیگری رفت و دل او را به خود جلب کرد و همان وعده را در همان ساعت با او گذاشت.

و در همان ساعت هر دو با وی ملاقات کردند و هر کدام از رفیق خود خجالت کشید و سر های خود را به زیر انداختند ولی شرم و حیا از آن ها رفت و یکی به دیگری گفت: من برای همان مقصودی آمده ام که تو آمده ای و با هم از او کام جویی خواستند، ولی او قبول نکرد و گفت تا بت مرا نپرستید و از شراب من ننوشید نمی شود آن ها پیشنهاد او را نپذیرفتند و خواسته خود را تکرار کردند و او اصرار ورزید که باید شراب بنوشند و چون شراب نوشیدند به بت او هم سجده کردند.

در همین بین مسکینی وارد شد و آن ها را (با آن حالت) دید، زن گفت: این مسکین می رود و گزارش شما را می دهد پس (هر دو) برخاستند و آن مسکین را کشتند و از او خواستند تا کام برگیرند گفت: نه (امکان ندارد) مگر آنکه به من بیاموزید به چه وسیله ای به آسمان می روید - چون روز ها برای مردم قضاوت می کردند و شب ها به آسمان می رفتند گفتند: نه و او هم گفت: نه تا در نهایت به او خبر دادند. پس او هم به عنوان آزمایش به آسمان بالا رفت و آن ها دیده از او برنداشتند و دیدند که اهل آسمان آن ها را می نگرند و آن زن هم به آسمان رسید و به صورت این ستاره که می بینی درآمد.

ص: 225

قوله تعالى: ﴿ مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿106﴾

181/[80] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ تعالی: ﴿ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها﴾ .

قَالَ: اَلنَّاسِخُ مَا حُوِّلَ، وَ مَا یَنْسَیهَا مِثْلُ اَلْغَیْبِ اَلَّذِی لَمْ یَکُنْ بَعْدُ، کَقَوْلِهِ: ﴿یَمْحُوا اَللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ اَلْکِتبِ﴾. (1)

قَالَ: فَیَفْعَلُ اَللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُحَوِّلُ مَا یَشَاءُ، مِثْلُ قَوْمِ یُونُسَ إِذْ بَدَا لَهُ فَرَحِمَهُمْ، وَ مِثْلُ قَوْلِهِ: ﴿فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ﴾ (2) قَالَ: أَدْرَکَتهُمْ رَحْمَتِهِ﴾.(3)

182/[81]- عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها﴾؟

فَقَالَ: کَذَبُوا مَا هَکَذَا هِیَ، إِذَا کَانَ یُنْسِی وَ یَنْسَخُهَا أَوْ یَأْتِ بِمِثْلِهَا لَمْ یَنْسَخْهَا

قُلْتُ: هَکَذَا قَالَ اَللَّهُ؟

قَالَ: لَیْسَ هَکَذَا قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی،

قُلْتُ: فَکَیْفَ قَالَ؟

قَالَ لَیْسَ فِیهَا أَلِفٌ وَ لاَ وَاوٌ قَالَ: ﴿ مَا نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ

ص: 226

فرمایش خداوند متعال: هر حکمی را که نسخ کنیم و یا نسخ آن را به تأخیر بیندازیم بهتر از آن یا همانند آن را می آوریم، آیا نمی دانستی که خداوند بر هر چیزی توانمند است؟! (106)

80) - از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند: «ما آیه ای را نسخ و یا باطل نمی کنیم مگر بهتر از آن و یا همانند آن را می آوریم» فرمود ناسخ و نسخ متحوّل و دگرگون یافته است نسیان مانند هر چیز پنهان و پوشیده ای است که هنوز واقع نشده باشد همانند فرمایش خداوند: «خداوند آن چه را بخواهد محو و نابود و آن چه را که بخواهد ثابت و پایدار می نماید و مادر تمامی علوم در پیشگاه او می باشد پس هر چه را بخواهد و مصلحت بداند انجام می دهد و آن چه را که نخواهد دگرگون می گرداند؛ همانند قوم یونس هنگامی که مشیّت خدا تعلّق گرفت مورد رحمت قرار گرفتند؛ و همانند فرمایش خداوند: «تو از آنان روی گردان پس مورد ملامت و سرزنش قرار نمی گیری» یعنی آنان را به وسیله رحمت خویش نجات داد.

81) - از عمر بن یزید روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند: «ما آیه ای را نسخ و یا باطل نمی کنیم مگر بهتر از آن و یا همانند آن را می آوری»، سؤال کردم؟

فرمود: دروغ گفته اند آیه این طور نیست زیرا اگر آیه را نسخ کند و مانند آن را بیاورد پس نسخ نکرده است گفتم: آیا خداوند این طور بیان نموده است؟

فرمود: ،نه خدای تبارک و تعالی چنین نفرموده است.

گفتم: پس چگونه فرموده است؟

فرمود: در آیه الف و واو «أَوْ» نبوده بلکه خداوند چنین فرموده: «ما آیه ای را نسخ و یا باطل نمی کنیم مگر بهتر از آن همانند آن را بیاوریم» هیچ امامی

ص: 227

مِنْهَا مِثْلِهَا ﴾ ، یَقُولُ: مَا نُمِیتُ مِنْ إِمَامٍ أَوْ نُنْسِهِ ذِکْرَهُ نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْهُ مِنْ صُلْبِهِ مِثْلَهُ ﴾.(1)

قوله تعالى: ﴿ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَ سَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿114﴾ وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴿115﴾

183/[82] - ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی : فِی قَوْلِهِ ﴿ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلاّ خائِفِینَ﴾ یَعْنِی اَلْإِیمَانَ لاَ یَقْبَلُونَهُ إِلاَّ وَ اَلسَّیْفُ عَلَی رُءُوسِهِمْ .﴾(2)

184 / [83] - عَنْ حَرِیزٍ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ:

أَنْزَلَ اَللَّهُ هَذِهِ اَلْآیَهَ فِی اَلتَّطَوُّعِ خَاصَّهً ﴿ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اَللّهِ إِنَّ اَللّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ ﴾ وَ صَلَّی رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِیمَاءً عَلَی رَاحِلَتِهِ أَیْنَمَا تَوَجَّهَتْ بِهِ حَیْثُ خَرَجَ إِلَی خَیْبَرَ ، وَ حِینَ رَجَعَ مِنْ مَکَّهَ وَ جَعَلَ اَلْکَعْبَهَ خَلْفَ ظَهْرِهِ .﴾ (3)

ص: 228

را نمی میرانیم یا او را از خاطر نمی بریم مگر آن که بهتر (1) از او را (از صلب او ) مانند خودش می آوریم.

فرمایش خداوند متعال: و چه کسی ستم کار تر از آن فردی است که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری کند و سعی در ویرانی آن ها را دارد؟ شایسته نیست آنان، جز با ترس و وحشت وارد این (کانون های عبادت) شوند بهره آن ها در دنیا (فقط) رسوایی است و در آخرت عذاب عظیمی خواهند داشت! (114)

(ای پامبر بگو: ) مشرق و مغرب از آنِ خداوند است! و به هر سو و سمتی رو کنید خدا آن جا می باشد خداوند بی نیاز و دانا است (115)

82) - از محمد بن یحیی روایت کرده است که گفت:

منظور از فرمایش خداوند «حق نداشتند وارد آن شوند مگر به حالت ترسناک» این است که ایمان را نمی پذیرند مگر آن که شمشیر بالای سرشان باشد.

83)- از حریز ( سجستانی) روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند این آیه را فقط در مورد نماز های مستحبّی نازل نمود: «پس به هر سمتی رو گردانید، به طرف خدا خواهد بود ، به درستی که خداوند گسترش دهنده و دانا است»؛ و رسول خدا صلی الله علیه و آله آن موقعی که به طرف خیبر می رفت هم چنین زمانی که از مکه به سوی مدینه باز می گشت سوار بر مرکب بود و به هر سمت که مرکب می رفت سمت نماز می خواند که (گاهی) مکه پشت سرش قرار می گرفت

ص: 229

185/[84] -قَالَ زُرَارَهُ :

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: اَلصَّلاَهُ فِی اَلسَّفَرِ وَ اَلْمَحْمِلِ سَوَاءٌ؟

قَالَ: اَلنَّافِلَهُ کُلُّهَا سَوَاءٌ تُومِی إِیمَاءاً أَیْنَمَا تَوَجَّهَتْ دَابَّتُکَ وَ سَفِینَتُکَ وَ اَلْفَرِیضَهُ تَنْزِلُ لَهَا عَنِ اَلْمَحْمِلِ إِلَی اَلْأَرْضِ إِلاَّ مِنْ خَوْفٍ فَإِنْ خِفْتَ أَوْمَأْتَ وَ أَمَّا اَلسَّفِینَهُ فَصَلِّ فِیهَا قَائِماً وَ تَوَخَّ [توجّه] اَلْقِبْلَهَ بِجُهْدِکَ فَإِنَّ نُوحاً علیه السلام قَدْ صَلَّی اَلْفَرِیضَهَ فِیهَا قَائِماً مُتَوَجِّهاً إِلَی اَلْقِبْلَهِ وَ هِیَ مُطْبِقَهٌ عَلَیْهِمْ

قَالَ: قُلْتُ وَ مَا کَانَ عِلْمُهُ بِالْقِبْلَهِ فَیَتَوَجَّهَهَا وَ هِیَ مُطْبِقَهٌ عَلَیْهِمْ

قَالَ: کَانَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یُقَوِّمُهُ نَحْوَهَا

قَالَ: قُلْتُ: فَأَتَوَجَّهُ نَحْوَهَا فِی کُلِّ تَکْبِیرَهٍ؟

قَالَ أَمَّا فِی اَلنَّافِلَهِ فَلاَ إِنَّ مَا تُکَبِّرُ فِی اَلنَّافِلَهِ عَلَی غَیْرِ اَلْقِبْلَهِ أَکْثَرُ ثُمَّ قَالَ کُلُّ ذَلِکَ قِبْلَهٌ لِلْمُتَنَفِّلِ إِنَّهُ قَالَ: ﴿فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اَللّهِ إِنَّ اَللّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ ﴾.(1)

186 / [85] - عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَقْرَأُ اَلسَّجْدَهَ وَ هُوَ عَلَی ظَهْرِ دَابَّتِهِ؟

قَالَ یَسْجُدُ حَیْثُ تَوَجَّهَتْ بِهِ فَإِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ یُصَلِّی عَلَی نَاقَتِهِ اَلنَّافِلَهَ وَ هُوَ مُسْتَقْبِلُ اَلْمَدِینَهِ ، یَقُولُ (اَللَّهُ تعالی): ﴿فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اَللّهِ إِنَّ اَللّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ ﴾ .(2)

ص: 230

84) - زراره گفته است: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا نماز در حال مسافرت، داخل کشتی و کجاوه یکسان است؟

فرمود: (نماز های) نافله فرقی نمی کند هر کجا در هر حالتی در کشتی و یا بر روی حیوان و به هر سمتی که باشی (برای رکوع و سجود) اشاره می کنی؛ ولی برای (نماز های) واجب از مرکب سواری فرود می آیی و نماز را روی زمین (در محلی ثابت) بجای می آوری مگر آنکه ترسی وجود داشته باشد که در این صورت نیز با اشاره انجام می دهی و اما نسبت به کشتی در آن نماز به جا می آوری و سعی می کنی رو به قبله باشی حضرت نوح علیه السلام نماز واجب خود را در کشتی رو به قبله به حالت ایستاده به جای آورد با این که کشتی دارای چند طبقه (و تاریک) بود. عرض کردم: قبله را چگونه تشخیص می داد و در سمت آن قرار می گرفت با این که کشتی دارای چند طبقه بود؟

فرمود: جبرئیل او را به سمت قبله می گردانید، گفتم: آیا در هر تکبیری باید رو به سمت قبله کنم؟

فرمود: در نماز مستحبی لازم نیست و می توانی به سمت غیر قبله می توانی تکبیر بگویی سپس افزود: برای نماز نافله همه جهت ها و قبله است «به طرف خدا خواهد بود به درستی که خداوند گسترده و دانا است».

85) - از حمّاد بن عثمان روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره شخصی که بر پشت چهار پا سوار است و می خواهد سجده انجام دهد سؤال کردم؟

فرمود: به هر سمتی که می تواند رو کند همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله سوار بر شتر بود و به سمت مدینه می رفت و نماز می خواند خداوند فرموده: «پس به هر سمتی که رو گردانید ، به طرف خدا خواهد بود به درستی که خداوند گسترده و دانا است».

ص: 231

قوله تعالى : ﴿الَّذِينَ آتَيْنَهُمُ الْكِتَبَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ ى أُوْلَئكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ ﴾ ﴿121﴾

187/[86] - عَنْ أَبِی وَلاَّدٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تعالی: ﴿ اَلَّذِینَ آتَیْناهُمُ اَلْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ﴾؟

قَالَ: فَقَالَ هُمُ اَلْأَئِمَّهُ علیهم السلام. (1)

188/[87] - عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تعالی: ﴿ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ﴾ فَقَالَ: اَلْوُقُوفُ عِنْدَ ذِکْرِ اَلْجَنَّة وَ اَلنَّارِ ﴾. (2)

189/[88] - ﴿عَنْ یَعْقُوبَ الْأَحْمَرِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْعَدْلُ الْفَرِیضَةُ.﴾ (3)

190/[89] - ﴿وَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: «الْعَدْلُ» فِی قَوْلِ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: الْفِدَاءُ.﴾ (4)

ص: 232

فرمایش خداوند متعال: کسانی (یعنی یهود و نصارا) که کتاب آسمانی را به آن ها داده ایم آن را چنان که شایسته آن است می خوانند، آن ها به او (پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله) ایمان می آورند. (121)

86) - از ابو ولّاد روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «آن کسانی که کتاب را عطایشان کردیم و آن را با درک حقیقت و توجّه تلاوت می کنند، آن ها به او ایمان می آورند» فرمود: آن ها ائمه علیهم السلام هستند.

87)- از منصور از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند: «آن را با درک حقیقت و توجّه تلاوت می کنند» پرسیدم؟

فرمود: (هنگام تلاوت قرآن) وقتی به اسم بهشت و دوزخ می رسند، توقّف می کنند (که اهل کدام می باشند)

88) - از یعقوب احمر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: ( منظور از) «العدل»، واجبات (الهی) است.

89)- از ابراهیم بن فضیل روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: «العدل» در نظر حضرت ابو جعفر (امام باقر) علیه السلام: قربانی است.

ص: 233

قوله تعالى: ﴿ وَ لَا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَ لَا تَنفَعُهَا شَفَعَةٌ وَ لَا هُمْ يُنصَرُونَ ﴾ ﴿123﴾

191/[90] - قَالَ: وَ رَوَاهُ أَسْبَاطٌ اَلزُّطِّیُّ قَالَ:

قُلْتُ: لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَوْلُ اَللَّهِ «لاَ یَقْبَلُ اَللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لاَ عَدْلاً»

قَالَ: اَلصَّرْفُ: اَلنَّافِلَهُ وَ اَلْعَدْلُ اَلْفَرِیضَهُ. (1)

ص: 234

فرمایش خداوند متعال: از روزی بترسید که هیچ کسی از دیگری کفایت و دفاع نمی کند و هیچ گونه عوضی از او قبول نمی شود و شفاعت هم برای او سودی نخواهد داشت و (از هیچ سویی) یاری نمی شوند! (123)

90) - گفت: و نیز اسباط زطّی روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام و عرض کردم: تفسیر فرمایش خداوند متعال: «خداوند از او هیچ عملی را - چه مستحب و چه واجب - نمی پذیرد» (1) (چیست)؟

فرمود: (منظور از) «صرف»، مستحبّات و «عدل» (در این مورد) واجبات (الهی) است.

ص: 235

قوله تعالى: وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ ﴿124﴾ وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْنًا وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعَاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ ﴿125﴾ وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿126﴾

192/ [91] - رَوَاهُ بِأَسَانِیدَ عَنْ صَفْوَانَ اَلْجَمَّالِ ، قَالَ:

کُنَّا بِمَکَّهَ فَجَرَی اَلْحَدِیثُ فِی قَوْلِ اَللَّهِ تبارک و تعالی: ﴿ وَ إِذِ اِبْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ﴾ قَالَ: أَتَمَّهُنَّ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ اَلْأَئِمَّهِ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ ذُرِّیَّهً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اَللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴾،(1) ثُمَّ قَالَ: ﴿إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی اَلظّالِمِینَ﴾ قَالَ: یَا رَبِّ!، وَ یَکُونُ مِنْ ذُرِّیَّتِی ظَالِمٌ؟

قَالَ: نَعَمْ، فُلاَنٌ وَ فُلاَنٌ وَ فُلاَنٌ وَ مَنِ اِتَّبَعَهُمْ. قَالَ: یَا رَبِّ! فَعَجِّلْ لِمُحَمَّدِ وَ عَلَیٍّ

ص: 236

فرمایش خداوند متعال: و هنگامی که خداوند ابراهیم را با برنامه های گوناگونی آزمود و او آن ها را به پایان رساند پس (خداوند) به او فرمود: من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم ابراهیم اظهار داشت: از ذریه و دودمان من (نیز امامانی قرار بده!) (خداوند) فرمود: عهد و پیمان من به ستم کاران نمی رسد! (124) و هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم پس از مقام ابراهیم عبادت گاهی برای خود انتخاب کنید و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان پاک و پاکیزه گردانید (125) و هنگامی که ابراهیم گفت: پروردگارا! این سرزمین را شهر امنی قرار ده و اهل آن را - که به خدا و روز آخرت ایمان آورده اند - از ثمرات (گوناگون آن) روزی ده فرمود: و به آن هایی که کافر شدند بهره ناچیزی خواهیم داد سپس آن ها را به عذاب آتش می کشانیم و چه بد سرانجامی خواهد بود! (126)

91) - با سند هایی از صفوان جمّال روایت کرده است که گفت:

در مکّه بودیم که بحثی از فرمایش خداوند به میان آمد: «و زمانی که خداوند ابراهیم را به کلمات (و برنامه هایی) مورد ابتلا قرار داد و او آن ها را به پایان رساند» فرمود: کلمات را به وسیله محمد علی و امامان از فرزندان علی علیهم السلام تکمیل کرد؛ و آن تفسیر این فرمایش خداوند است که: «دودمان و ذریّه ای که بعضی از بعضی دیگرند و خداوند شنوا و دانا است»

ص: 237

مَا وَعَدْتَنِی فِیهِمَا، وَ عَجِّلْ نَصْرَکَ لَهُمَا وَ إِلَیْهِ أَشَارَ بِقَوْلِهِ تعالی : ﴿ وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّهِ إِبْراهِیمَ إِلاّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ، وَ لَقَدِ اصْطَفَيْنَهُ فِي الدُّنْيَا وَ إِنَّهُ، فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّلِحِينَ﴾ (1) فَالْمِلَّهُ : اَلْإِمَامَهُ

فَلَمَّا أَسْکَنَ ذُرِّیَّتَهُ بِمَکَّهَ قَالَ: ﴿رَبِّ اِجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ اُرْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ اَلثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ﴾ (2) ، فَاسْتَثْنَی ﴿مَنْ آمَنَ﴾ خَوْفاً أَنْ یَقُولَ لَهُ: لاَ، کَمَا قَالَ لَهُ فِی اَلدَّعْوَهِ اَلْأُولَی: ﴿ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی اَلظّالِمِینَ﴾ .

فَلَمَّا قَالَ اَللَّهُ: ﴿ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ اَلنّارِ وَ بِئْسَ اَلْمَصِیرُ ﴾ قَالَ: یَا رَبِّ! وَ مَنِ اَلَّذِی مَتَّعْتَهُمْ؟

قَالَ: اَلَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِی فُلاَنٌ وَ فُلاَنٌ وَ فُلاَنٌ.(3)

193/[92]- عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تعالی﴿ لا یَنالُ عَهْدِی اَلظّالِمِینَ ﴾ أَیْ لاَ یَکُونُ إِمَاماً ظَالِماً .(4)

ص: 238

سپس به او فرمود: «من تو را امام و پیشوا قرار داده ام، اظهار داشت: و در دودمان و فرزندانم؟ جواب داد: عهد و خلافت من به ستمگران نمی رسد»

ابراهیم گفت: ای پروردگار! آیا در دودمان و ذریّه من ظالم و ستمگر وجود خواهد داشت؟ پاسخ داد: بلی فلان و فلان و فلان پیروان آن هایند.

ابراهیم اظهار نمود: ای پروردگار! آن چه را که در مورد محمد و علی (علیهما السلام) به من وعده داده ای عجله فرما و زود ایشان را یاری فرما که به همین مطلب با فرمایش خود اشاره نموده است: «و کسی از دین و ملت ابراهیم کناره گیری نخواهد کرد مگر آن که سفیه و نادان باشد ما او را در دنیا برگزیدیم و او در آخرت از صالحین و نیکان خواهد بود» که منظور از ملت (در این آیه) امامت می باشد

موقعی که (حضرت ابراهیم علیه السلام ) خانواده خود را ساکن مکه گردانید گفت: «پروردگارا! این شهر را امن قرار ده و آن دسته از اهالی که ایمان به خداوند و قیامت آورند، از میوه ها روزیشان گردان» از اهالی آن «کسانی که ایمان آورده اند» را استثنا نموده که مبادا به او بگویند: نه چنان چه در دعای قبلی خود به او گفتند: «عهد (خلافت) به ظالمان نمی رسد»

و چون خداوند فرمود: «هر کسی که کافر شود او را (در دنیا) مختصری بهره مند می کنیم و پس از آن به سوی عذاب جهنم رهسپارش خواهیم نمود که آن گرفتاری بدی است؛ ابراهیم اظهار داشت: ای پروردگار! آن هایی که مختصری بهره مندشان می کنی چه کسانی هستند؟ (خداوند) فرمود: آنان کسانی هستند که به آیات من کفر می ورزند که فلانی و فلانی و فلانی می باشند.

92) - از حریز (سجستانی) به نقل از کسی که یادآورش شده روایت کرده است که گفت: امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند: «عهد (خلافت) به ظالمان نمی رسد» فرمود: یعنی امام و پیشوا نمی تواند ظالم و ستمگر باشد.

ص: 239

194/[93]-﴿ عَنْ هِشَامِ بْنِ اَلْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً ﴾ قَالَ: فَقَالَ: لَوْ عَلِمَ اَللَّهُ أَنَّ اِسْماً أَفْضَلُ مِنْهُ لَسَمَّانَا بِهِ ﴾.(1)

195/[94] -﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْفُضَیْلِ [عَنْ أَبِی اَلصَّبَّاحِ ] قَالَ:

سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ رَجُلٍ نَسِیَ أَنْ یُصَلِّیَ اَلرَّکْعَتَیْنِ عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی اَلطَّوَافِ فِی اَلْحَجِّ وَ اَلْعُمْرَهِ ؟

فَقَالَ: إِنْ کَانَ بِالْبَلَدِ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام ، فَإِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ ﴿وَ اِتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی ﴾ وَ إِنْ کَانَ اِرْتَحَلَ وَ سَارَ فَلاَ آمُرُهُ أَنْ یَرْجِعَ .﴾ (2)

196/[95] - ﴿ عَنِ اَلْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ طَافَ بِالْبَیْتِ طَوَافَ اَلْفَرِیضَهِ فِی حَجٍّ کَانَ أَوْ عُمْرَهٍ وَ جَهِلَ أَنْ یُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: یُصَلِّیهَا وَ لَوْ بَعْدَ أَیَّامٍ؛ لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ اِتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی ﴾(3)

197/[96] - ﴿ عَنِ اَلْمُنْذِرِ اَلثَّوْرِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنِ اَلْحَجَرِ؟ فَقَالَ علیه السلام : نَزَلَتْ ثَلاَثَهُ أَحْجَارٍ مِنَ اَلْجَنَّهِ : اَلْحَجَرُ اَلْأَسْوَدُ اِسْتَوْدَعَهُ إِبْرَاهِیمَ ، وَ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَ حَجَرُ بَنِی إِسْرَائِیلَ

ص: 240

93)- از هشام بن حکم روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «به درستی که من تو را برای مردم امام و پیشوا قرار داده ام» فرمود: چنان چه خداوند اسمی بهتر و برتر از آن می دانست، آن را برای ما نام می نهاد.

94)- از محمد بن الفضيل [از ابو الصباح] روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق درباره مردی که دو رکعت نماز طواف حج یا عمره را فراموش کرده است که در کنار مقام (ابراهیم علیه السلام) بخواند، سؤال شد؟

فرمود: اگر در شهر مکه است دو رکعت نماز را کنار مقام ابراهیم علیه السلام انجام دهد همانا که خدای عزّ و جلّ می فرماید «از کنار مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز برگزینید» ولی اگر کوچ کرده و رفته است دستورش نمی دهم که برگردد.

95) - از حلبی روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره مردی طواف واجب کعبه - در حج یا عمره – را انجام داد ولی نمی دانست که باید دو رکعت نماز را در کنار مقام ابراهیم علیه السلام بخواند سؤال کردم؟

فرمود: آن نماز را انجام دهد، گر چه چند روزی هم گذشته باشد زیرا که خداوند فرموده است از مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز برگزینید».

96) - از منذر ثوری روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام دربارۀ «حَجَر» (سنگ)، سؤال کردم؟

فرمود سه عدد سنگ از بهشت فرود آمد: (اول) «حجر الأسود» که إبراهيم علیه السلام آن را به ودیعه نهاد؛ (دوم) سنگ موجود در مقام إبراهيم و (سوم) سنگی که (همراه) بنی اسرائیل بود.

ص: 241

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام : إِنَّ اَللَّهَ اِسْتَوْدَعَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام اَلْحَجَرَ اَلْأَبْیَضَ وَ کَانَ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ اَلْقَرَاطِیسِ فَاسْوَدَّ مِنْ خَطَایَا بَنِی آدَمَ .﴾ (1)

198/[97] - ﴿عَنْ جَابِرٍ اَلْجُعْفِیِّ قَالَ: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام:

یَا جَابِرُ! مَا أَعْظَمَ فِرْیَهَ أَهْلِ اَلشَّامِ عَلَی اَللَّهِ یَزْعُمُونَ أَنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی حَیْثُ صَعِدَ إِلَی اَلسَّمَاءِ وَضَعَ قَدَمَهُ عَلَی صَخْرَهِ بَیْتِ اَلْمَقْدِسِ ، وَ لَقَدْ وَضَعَ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِ اَللَّهِ قَدَمَهُ عَلَی حَجَرٍ فَأَمَرَنَا اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ نَتَّخِذَهَا مُصَلًّی، یَا جَابِرُ! إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لاَ نَظِیرَ لَهُ وَ لاَ شَبِیهَ، تَعَالَی عَنْ صِفَهِ اَلْوَاصِفِینَ وَ جَلَّ عَنْ أَوْهَامِ اَلْمُتَوَهِّمِینَ، وَ احْتَجَبَ عَنْ عَیْنِ اَلنَّاظِرِینَ لاَ یَزُولُ مَعَ اَلزَّائِلِینَ وَ لاَ یَأْفُلُ مَعَ الآفِلِینَ ﴿ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ اَلسَّمِیعُ اَلْعَلِیمُ ﴾ ﴾ (2)

199/[98] - ﴿ عَنْ الْحَلَبِیِّ عن أَبَی عَبْدِ اللّه ِعلیه السلام قال:

سألته: أَتَغْتَسِلُ النِّسَاءُ إِذَا أَتَیْنَ الْبَیْتَ؟

قَالَ: نَعَمْ إِنَّ اللّه یَقُولُ: ﴿وَ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ ﴾ یَنْبَغِی لِلْعَبْدِ أَنْ لا یَدْخُلَ إِلاَّ وَ هُوَ طَاهِرٌ قَدْ غَسَلَ عَنْهُ الْعَرَقَ وَ الأَذَی وَ تَطَهَّرَ ﴾ (3)

ص: 242

سپس امام باقر علیه السلام فرمود: همانا خداوند «حجر الأسود» را به إبراهيم وديعه داد، که سفیدتر از کاغذ بود پس (دست) خطا کاران و گناه کاران بنی آدم آن را سیاه کرد.

97)- از جابر جعفی روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام : فرمود ای جابر! بزرگ ترین نسبت ناروای اهل شام به خداوند این بود که عقیده داشتند خدای متعال به آسمان بالا رفته و پای خود را روی سنگ بیت المقدس نهاده است حال آن که بنده ای از بندگان خدا پای خود را روی آن سنگ نهاده که خداوند پس از آن دستور داد تا آن را مصلای خود قرار دهیم.

ای جابر! همانا خداوند متعال مانندی و شبیهی ندارد خداوند والاتر است از آن چه که توصیفش می کنند شریف تر است از آن چه که خیال اندیشان در ذهن خود می پرورانند خداوند از چشم هر بیننده ای ناپیداست او به همراه از بین روندگان نابود نمی شود و با خاموش شوندگان خاموش نمی گردد، چیزی همانند او نخواهد بود او شنوا و دانا می باشد.

98) - از حلبی روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: آیا زنانی که می خواهند وارد خانه (کعبه) شوند باید غسل کنند؟

فرمود: بلی زیرا خداوند (سبحان) فرموده است: «خانه مرا برای طواف کنندگان و رکوع و سجود کنندگان (نمازگزاران) تطهیر و پاک گردانید»، پس مقتضی است که بنده خدا وارد مکه نشود مگر با طهارت که بدن خود را از عرق و گرد و خاک و (و...) شستشو دهد.

ص: 243

200/[19] - ﴿عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِّ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، ﴿ رَبِّ اِجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ اُرْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ اَلثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللّهِ﴾ إِیَّانَا عَنَی بِذَلِکَ وَ أَوْلِیَاءَهُ وَ شِیعَهَ وَصِیِّهِ، قَالَ: ﴿وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ اَلنّارِ﴾ قَالَ: عَنَی بِذَلِکَ مَنْ جَحَدَ وَصِیَّهُ وَ لَمْ یَتْبَعْهُ مِنْ أُمَّتِهِ، وَ کَذَلِکَ وَ اَللَّهِ هَذِهِ اَلْأُمَّهُ.﴾ (1)

201 / [100] - ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْهُ علیه السلام قَالَ:

إِنَّ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام لَمَّا أَنْ دَعَا رَبَّهُ أَنْ یَرْزُقَ أَهْلَهُ مِنَ اَلثَّمَرَاتِ قَطَعَ قِطْعَهً مِنَ اَلْأُرْدُنِّ فَأَقْبَلَتْ حَتَّی طَافَتْ بِالْبَیْتِ سَبْعاً ثُمَّ أَقَرَّهَا اَللَّهُ فِی مَوْضِعِهَا وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ اَلطَّائِفَ بِالطَّوَافِ بِالْبَیْتِ .﴾ (2)

202/ [101] - ﴿ عَنْ أَبِی سَلَمَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ :

أَنَّ اَللَّهَ أَنْزَلَ اَلْحَجَرَ اَلْأَسْوَدَ مِنَ اَلْجَنَّهِ لِآدَمَ علیه السلام وَ کَانَ اَلْبَیْتُ دُرَّهً بَیْضَاءَ فَرَفَعَهُ اَللَّهُ إِلَی اَلسَّمَاءِ وَ بَقِیَ أَسَاسُهُ فَهُوَ حِیَالَ هَذَا اَلْبَیْتِ

وَ قَالَ: یَدْخُلُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ لاَ یَرْجِعُونَ إِلَیْهِ أَبَداً فَأَمَرَ اَللَّهُ

ص: 244

99) - از عبد الله بن غالب او از ،پدرش به نقل از مردی روایت کرده است که گفت:

امام سجاد علیه السلام درباره سخن حضرت ابراهیم: «پروردگارا! این شهر را محل امن قرار ده و از انواع میوه ها روزی اهل آن گردان آن هایی که به خداوند ایمان آورند» فرمود: مقصود ما (اهل بيت عصمت و طهارت) با دوست داران و شیعیان وصیش می باشیم

و فرمود «و کسانی که کفر ورزند، پس اندک متاعی در اختیارشان قرار می دهم سپس به عذاب آتش مجبورشان می نمایم»، مقصود کسانی هستند که وصیّ (حضرت رسول صلی الله علیه و آله) را انکار کرده و از امّت او پیروی و متابعت ننموده اند.

100) - از احمد بن محمد روایت کرده است که گفت:

آن حضرت امام ابو الحسن علیه السلام فرمود: هنگامی که ابراهیم به درگاه پروردگارش دعا کرد که خداوند اهل مکه را از ثمرات بهره مند نماید، خداوند نیز قطعه ای از زمین اردن را جدا نمود و آن قطعه آمد و در اطراف کعبه هفت دور طواف نمود سپس خداوند آن را در جایگاه خودش برگردانید؛ و این که چرا آن را طائف گویند؟ فرمود: چون در اطراف کعبه طواف نموده است.

101) - و از ابو سلمه روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: به راستی که خداوند «حجر الأسود» را از بهشت برای آدم فرستاد و خانه کعبه هم چون درّی سفید و شفّاف بود، سپس خداوند آن را به آسمان بالا برد ولی اساس و جایگاهش باقی ماند آن خانه ای که بالا رفته در موازی و قبال این (خانه ای است که در زمین موجود) می باشد

سپس افزود: هر روز هفتاد هزار فرشته در آن وارد می شوند که باز نمی گردند؛

ص: 245

إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ علیهما السلام أَنْ یَبْنِیَا اَلْبَیْتَ عَلَی اَلْقَوَاعِدِ .﴾. (1)

203/[102] - ﴿ وَ قَالَ اَلْحَلَبِیُّ:

سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اَلْبَیْتِ أَ کَانَ یُحَجُّ قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟

قَالَ: نَعَمْ وَ تَصْدِیقُهُ فِی اَلْقُرْآنِ قَوْلُ شُعَیْبٍ علیه السلام حِینَ قَالَ لِمُوسَی علیه السلام - حَیْثُ تَزَوَّجَ - : ﴿عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ﴾ (2) وَ لَمْ یَقُلْ ثَمَانِیَ سِنِینَ. وَ إِنَّ آدَمَ وَ نُوحاً علیهما السلام حَجَّا وَ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیهما السلام قَدْ حَجَّ اَلْبَیْتَ بِالْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ وَ اَلطَّیْرِ وَ اَلرِّیحِ وَ حَجَّ مُوسَی علیه السلام عَلَی جَمَلٍ أَحْمَرَ یَقُولُ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ، وَ إِنَّهُ کَمَا قَالَ اَللَّهُ: ﴿ إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ ﴾ (3) وَ قَالَ: ﴿ وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ اَلْقَواعِدَ مِنَ اَلْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ ﴾ (4) وَ قَالَ ﴿ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطّائِفِینَ وَ اَلْعاکِفِینَ وَ اَلرُّکَّعِ اَلسُّجُودِ﴾ وَ إِنَّ اَللَّهَ أَنْزَلَ اَلْحَجَرَ لِآدَمَ وَ کَانَ اَلْبَیْتُ ﴾.(5)

ص: 246

و خداوند ابراهیم و اسماعیل را دستور داد تا این خانه را بر همان پایه ها (اولیه اش) بسازند.

102 - و حلبی گفته است:

از امام صادق علیه السلام پیرامون خانه (کعبه) سؤال شد که آیا (مردم در آن زمان) پیش از بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حج به جا می آوردند؟

فرمود: بلی؛ و تأیید آن در قرآن به نقل از سخن شعیب که به موسی علیه السلام در موقع ازدواجش گفت: «بنابر آن که هشت مرحله حج انجام دهی» و نگفت هشت سال دیگر آن که آدم و نوح عليهما السلام حج را انجام دادند.

هم چنین سلیمان علیه السلام به همراه ،جنیان ،انسیان، پرندگان و باد ها، حج را به جای آورد، موسی علیه السلام سوار بر شتر سرخ رنگ حج انجام داد و می گفت: «لبّيك لبّيك».

و هم چنان که خداوند متعال فرموده است «همانا اولین خانه ای که روی زمین نهاده شد آن خانه ای است که در مکّه با برکت واقع شد که هدایت گر جهانیان می باشد» و فرموده «و هنگامی که ابراهیم با اسماعیل پایه های خانه را بالا می بردند» و (نیز) فرموده: «خانه مرا برای طواف کنندگان و رکوع و سجود کنندگان (نمازگزاران) تطهیر و پاک گردانید» خداوند متعال حجر الأسود را نازل نمود در حالی که کعبه وجود داشت.

ص: 247

قوله تعالى : ﴿ وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ ﴿127﴾ ﴿ رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَ أَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَ تُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ ﴿128﴾

204/ [103] - ﴿ عَنْ أَبِی اَلْوَرْقَاءِ [ أبى الورد] قَالَ:

قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَوَّلُ شَیْءٍ نَزَلَ مِنَ اَلسَّمَاءِ مَا هُوَ؟

قَالَ: أَوَّلُ شَیْءٍ نَزَلَ مِنَ اَلسَّمَاءِ إِلَی اَلْأَرْضِ فَهُوَ اَلْبَیْتُ اَلَّذِی بِمَکَّهَ أَنْزَلَهُ اَللَّهُ یَاقُوتَهً حَمْرَاءَ فَفَسَقَ قَوْمُ نُوحٍ فَرَفَعَهُ حَیْثُ یَقُولُ ﴿ وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ اَلْقَواعِدَ مِنَ اَلْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ﴾ .﴾(1)

205/[104] - عَنْ أَبِی عَمْرٍو اَلزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: أَخْبِرْنِی عَنْ أُمَّهِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَنْ هُمْ؟

قَالَ: أُمَّهُ مُحَمَّدٍ بَنُو هَاشِمٍ خَاصَّهً،

قُلْتُ: فَمَا اَلْحُجَّهُ فِی أُمَّهِ مُحَمَّدٍ أَنَّهُمْ أَهْلُ بَیْتِهِ اَلَّذِینَ ذَکَرْتَ دُونَ غَیْرِهِمْ؟

قَالَ: قَوْلُ اَللَّهِ ﴿ وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ اَلْقَواعِدَ مِنَ اَلْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا إِنَّکَ أَنْتَ اَلسَّمِیعُ اَلْعَلِیمُ *`رَبَّنا وَ اِجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ اَلتَّوّابُ اَلرَّحِیمُ ﴾ فَلَمَّا أَجَابَ اَللَّهُ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ جَعَلَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِمَا أُمَّهً مُسْلِمَهً وَ بَعَثَ فِیهَا رَسُولاً مِنْهَا - یَعْنِی مِنْ تِلْکَ اَلْأُمَّهِ - یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ اَلْکِتابَ وَ اَلْحِکْمَهَ رَدِفَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام

ص: 248

فرمایش خداوند متعال: و زمانی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه (کعبه) را بالا می بردند (می گفتند:) پروردگارا! از ما بپذیر همانا تو شنوا و دانا هستی! (127) پروردگار ما را تسلیم فرمان خود قرار ده و از نسل و دودمان ما امتی که تسلیم فرمان تو باشند به وجود آور و شیوه عبادت و مناسک ما را به ما نشان ده و توبه ما را بپذیر به درستی که تو توبه پذیر و مهربان هستی (128)

103) - از ابو ورقاء روایت کرده است که گفت:

به امیر المؤمنين علیه السلام عرض کردم: اولین چیزی که از آسمان فرود آمد، چه بود؟

فرمود: اولین چیزی که از آسمان بر زمین نازل شد خانه ای است که در مکه می باشد که خداوند آن را هم چون یاقوتی قرمز نازل نمود، ولی قوم نوح فسق و فجور کردند تا این که خداوند آن را به آسمان بالا برد همان طوری که فرمود: «در آن هنگامی که ابراهیم و اسماعیل اساس و پایه های خانه (کعبه) را بالا بردند».

104) - از ابو عمرو زُبیری روایت کرده است که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مرا از امّت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و آگاه فرما چه کسانی هستند؟

فرمود: امّت حضرت محمد صلی الله علیه و آله فقط بنی هاشم می باشند.

عرض کردم: چه دلیلی است که فقط اهل بیت آن حضرت از امّت او هستند؟ فرمود: فرمایش خداوند است که می فرماید: «هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه ( کعبه) را بالا می بردند گفتند: پروردگارا! از ما بپذیر که تو شنوا و دانا هستی * پروردگارا! ما و فرزندان ما را فرمان بردار خویش قرار ده و مناسک ما را به ما بیاموز و توبه ما را بپذیر که تو ، توبه پذیر و مهربان هستی» پس چون خداوند ( دعای) ابراهیم و اسماعیل را اجابت نمود بعضی از دودمان و ذریّه،

ص: 249

دَعْوَتَهُ اَلْأُولَی بِدَعْوَتِهِ اَلْأُخْرَی فَسَأَلَ لَهُمْ تَطْهِیراً مِنَ اَلشِّرْکِ وَ مِنْ عِبَادَهِ اَلْأَصْنَامِ لِیَصِحَّ أَمْرُهُ فِیهِمْ وَ لاَ یَتْبَعُوا غَیْرَهُمْ، فَقَالَ ﴿ وَ اُجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ اَلْأَصْنامَ رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیراً مِنَ اَلنّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ﴾ (1) فَهَذِهِ دَلاَلَهٌ عَلَی أَنَّهُ لاَ تَکُونُ اَلْأَئِمَّهُ وَ اَلْأُمَّهُ اَلْمُسْلِمَهُ اَلَّتِی بُعِثَ فِیهَا مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلاَّ مِنْ ذُرِّیَّهِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام لِقَوْلِهِ ﴿ وَ اُجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ اَلْأَصْنامَ ﴾ (2). (3)

قوله تعالى : ﴿أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَ إِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿133﴾ ﴾

206/[105]- ﴿ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ اَلْآیَهِ مِنْ قَوْلِ اَللَّهِ تعالی: ﴿ إِذْ قالَ لِبَنِیهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِی قالُوا نَعْبُدُ إِلهَکَ وَ إِلهَ آبائِکَ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ إِلهاً واحِدا؟ ﴾

ص: 250

ایشان را امّت مسلمان قرار داد و از بین خود آن امّت پیامبری را برگزید، که آیات خداوند را برای ایشان تلاوت می نمود و ایشان را تزکیه و تربیت می کرد و کتاب و حکمت را تعلیم شان می داد

هم چنین حضرت ابراهیم علیه السلام به دنبال دعای اولش، دعای دیگری نمود و درخواست کرد که (امّت مسلمان و ذریّه اش) از هر نوع شرک و بت پرستی پاک و منزّه باشند تا آن که دستور خداوند صحیح و درست اجرا شود و از هر گونه تمایل به غیر خدا اجتناب نمایند هم چنان که فرمود: «(خداوندا!) مرا و فرزندانم را از بت پرستی دورگردان * پروردگارا! آنان بسیاری از انسان ها را گمراه کردند پس هر که مرا پیروی نماید از من است و هر کسی که مخالفت و معصیت مرا کند، تو دربارۀ او آمرزنده و مهربان هستی» بنابراین استفاده می شود که امامان و امّت مسلمانی که حضرت محمد صلی الله علیه و آله از بین آنان برانگیخته شد فقط از ذریّه ابراهیم علیه السلام هستند؛ زیرا که فرمود: «من و فرزندان مرا از بت پرستی دور گردان».

فرمایش خداوند متعال: آیا هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید شما حاضر بودید؟ در آن هنگامی که به فرزندانش گفت: بعد از (در گذشت) من چه چیز را می پرستید؟ گفتند: خدای تو، و خدای پدرانت ابراهیم اسماعیل و اسحاق را همان خداوند یکتا را (پرستش می نماییم) و ما در برابر او تسلیم هستیم (133)

105) - از جابر روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام پیرامون تفسیر این آیه از فرمایش خداوند: «هنگامی که (یعقوب) به فرزندان خود گفت: بعد از من چه کسی را پرستش می کنید؟ گفتند: خدای تو و خدای پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را به عنوان خدای یکتا

ص: 251

قَالَ جَرَتْ فِی اَلْقَائِمِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ .﴾ (1)

207/[106] -﴿ عَنِ اَلْوَلِیدِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اَلْحَنِیفَهَ هِیَ اَلْإِسْلاَمُ ﴾. (2)

208/[107]- ﴿عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ :[قال]:

مَا أَبَقَتْ اَلْحَنِیفِیَّهُ شَیْئاً حَتَّی إِنَّ مِنْهَا قَصَّ الشّارب وَ قلم وَ اَلْأَظْفَارِ اَلْخِتَانَ ﴾. (3)

قوله تعالى : ﴿قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ مَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَ مَا أُنْزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ مَا أُوتِيَ مُوسَى وَ عِيسَى وَ مَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿136﴾ فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِي شِقَاقٍ ۖ فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴾ ﴿137﴾

209/[108] - ﴿ عَنِ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ (4) ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: ﴿قُولُوا آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ اَلْأَسْباطِ ﴾ أَمَّا قَوْلُهُ: ﴿قُولُوا﴾ فَهُمْ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ قَوْلُهُ: ﴿ فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اِهْتَدَوْا﴾ سَائِرُ اَلنَّاسِ.﴾ (5)

ص: 252

می پرستیم» سؤال کردم که مقصود کیست؟

فرمود: دربارۀ حضرت قائم (آل محمد علیهم السلام) می باشد

106) - از ولید روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: به راستی که «حنيفية»، همان اسلام می باشد.

107) - از زراره روایت کرده است که گفت:

امام باقر لیه السلام فرمود: دین حنیف (اسلام واقعی) چیزی را (از شرح وظایف برای انسان ها) ترک نکرده است بلکه حتی کوتاه کردن شارب (سبیل)، ناخن و ختنه کردن را هم آورده است.

فرمایش خداوند متعال: بگویید: ما به خدا ایمان آورده ایم و به آن چه که بر ما نازل شده و آن چه که بر ابراهیم، اسماعیل ،اسحاق، یعقوب و (بر دیگر) پیامبران از فرزندان او نازل گردیده و آن چه به موسی عیسی و پیامبران (دیگر) از طرف پروردگار داده شده (ایمان آوردیم) و در میان هیچ یک از آن ها جدایی قائل نمی شویم و در برابر فرمان خدا تسلیم هستیم (136) پس اگر آن ها نیز به مانند آن چه شما ایمان آورده اید ایمان بیاورند هدایت یافته اند ولی اگر سرپیچی کنند از حق جدا شده اند و خداوند شرّ آن ها را از تو برطرف می نماید و او شنونده و دانا است (137)

108) - از مفضّل بن صالح، به نقل از بعضی اصحابش پیرامون فرمایش خداوند: «بگویید: ما به خدا و آیاتی که بر ما نازل شده ایمان آورده ایم و نیز آن چه بر ابراهیم اسماعیل ، اسحاق ، يعقوب و سبط ها نازل آمده است» روایت کرده است که مقصود از «قُولُوا» آل محمّد علیهم السلام هستند و «پس اگر به آن چه شما ایمان آورده اید، آنان نیز ایمان بیاورند، هدایت یافته اند» سایر انسان ها می باشند

ص: 253

210/[109] - ﴿ عَنْ حَنَّانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ: کَانَ وُلْدُ یَعْقُوبَ أَنْبِیَاءَ؟

قَالَ: لاَ وَ لَکِنَّهُمْ کَانُوا أَسْبَاطَ أَوْلاَدِ اَلْأَنْبِیَاءِ وَ لَمْ یَکُونُوا یُفَارِقُوا اَلدُّنْیَا إِلاَّ سُعَدَاءَ تَابُوا وَ تَذَکَّرُوا مَا صَنَعُوا.﴾ (1)

211/[110] - ﴿ عَنْ سَلاَّمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ تعالی: ﴿ آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا ﴾ قَالَ: [إِنَّمَا] عَنَی بِذَلِکَ عَلِیّاً وَ اَلْحَسَنَ وَ اَلْحُسَیْنَ وَ فَاطِمَهَ علیهم السلام، وَ جَرَتْ بَعْدَهُمْ فِی اَلْأَئِمَّهِ علیهم السلام قَالَ: ثُمَّ یَرْجِعُ اَلْقَوْلُ مِنَ اَللَّهِ فِی اَلنَّاسِ فَقَالَ: ﴿ فَإِنْ آمَنُوا ﴾ یَعْنِی اَلنَّاسَ ﴿ بِمِثْلِ ما ءآمَنْتُمْ بِهِ ﴾ یَعْنِی عَلِیّاً وَ فَاطِمَهَ وَ اَلْحَسَنَ وَ اَلْحُسَیْنَ وَ اَلْأَئِمَّهَ علیهم السلام مِنْ بَعْدِهِمْ ﴿ فَقَدِ اِهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاقٍ ﴾ .(2)

قوله تعالى : ﴿ صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عَبدُونَ﴾ ﴿ 138﴾

212 / [111] - ﴿عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ علیه السلام

ص: 254

109) - از حنّان بن سُدیر، به نقل از پدرش روایت کرده است که گفت: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: آیا فرزندان یعقوب، پیامبر بودند؟

فرمود: نه ولی آنان اسباط و فرزندان پیامبران بودند و از دنیا نرفتند، مگر آن که خوشبخت و رستگار گردیدند چون موفق به توبه شدند و از کردار گذشته خویش استغفار کردند.

110) - از سلّام روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: « (ابراهیم علیه السلام اظهار نمود:) ما به خدا و آیاتی که بر ما نازل شده ایمان آورده ایم» فرمود: مقصود علی، فاطمه حسن و حسین علیهم السلام هستند که بعد از ایشان در دیگر امامان علیهم السلام نیز جاری می باشد سپس سخن خداوند به دیگر مردم باز می گردد که فرموده است: «پس اگر ایمان آوردند» یعنی مردم هم چنان که شما ایمان آورده اید» که علی فاطمه ،حسن ،حسین و دیگر امامان علیهم السلام هستند «پس هدایت یافته اند، اما اگر روی برگردانند و پشت کنند در شقاوت و بدبختی خواهند بود»

فرمایش خداوند متعال رنگ خدایی را رنگ ایمان و توحید و اسلام (بپذیرید) و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟! و ما فقط او را عبادت می کنیم(138)

111) - از زراره از امام باقر علیه السلام ، و (نیز) از حمران از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که (دربارۀ این آیه شریفه) فرموده اند «صبغة»، (همان معارف و احکام) اسلام است

ص: 255

قَالَ: اَلصِّبْغَهُ اَلْإِسْلاَمُ .﴾ (1)

213 /[112] - ﴿ عَنْ عمر و بن عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ الهاشمی-مولی أبی جعفر- عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تعالی: ﴿صِبْغَهَ اَللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اَللّهِ صِبْغَهً ﴾ قَالَ: اَلصِّبْغَهُ مَعْرِفَهُ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بِالْوَلاَیَهِ فِی اَلْمِیثَاقِ.﴾ (2)

قوله تعالى : ﴿ وَ كَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَ مَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ ﴾ ﴿143﴾

214 / [113] -﴿ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَهَ اَلْعِجْلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : قَالَ

قُلْتُ لَهُ ﴿وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّهً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی اَلنّاسِ وَ یَکُونَ اَلرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً ﴾ قَالَ: نَحْنُ اَلْأُمَّهُ اَلْوُسْطَی وَ نَحْنُ شُهَدَاءُ اَللَّهِ

ص: 256

112) - از عمرو بن عبد الرحمان بن کثیر هاشمی روایت کرده است که گفت:

امام صادق درباره فرمایش خداوند: «این رنگ خداست و رنگ چه کسی از رنگ خدا بهتر است» فرمود: مقصود از «صبغة» امیر المؤمنین علیه السلام می باشد که این آیه نسبت به ولایت آن حضرت در (عالم ذرّ و) میثاق است.

فرمایش خداوند متعال: و هم چنین شما را ،نیز امت میانه ای قرار دادیم (که در حد اعتدال بوده) تا بر مردم گواه باشید و پیامبر هم بر شما گواه خواهد بود و ما آن قبله ای را که قبلاً بر آن ،بودی تنها برای این قرار دادیم که افرادی که از پیامبر پیروی می کنند از آن افرادی که به جاهلیت باز می کردند مشخص شوند و این حکم بر غیر از کسانی که خداوند آن ها را هدایت کرده دشوار بود و خداوند هرگز ایمان (و نماز) شما را ضایع نمی گرداند؛ زیرا خداوند، نسبت به مردم رحیم و مهربان است .(143)

113) - از برید بن معاویه روایت کرده است که گفت :

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: (مقصود از) فرمایش خدای تبارک و تعالی: «ما شما را این چنین از بهترین امّت ها قرار دادیم تا بر مردمان گواه باشید و رسول هم بر شما گواه باشد»، (چه کسانی هستند)؟

فرمود: ما امّت وسط هستیم و ما گواهان خدا بر آفریده هایش خواهیم بود

ص: 257

عَلَی خَلْقِهِ وَ حُجَّتُهُ فِی أَرْضِهِ ﴾. (1)

215 /[114] - ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: نَحْنُ نَمَطُ اَلْحِجَازِ (2) فَقُلْتُ: وَ مَا نَمَطُ اَلْحِجَازِ؟

قَالَ: أَوْسَطُ اَلْأَنْمَاطِ إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّهً وَسَطاً ﴾ قَالَ: ثُمَّ قَالَ: إِلَیْنَا یَرْجِعُ اَلْغَالِی وَ بِنَا یَلْحَقُ اَلْمُقَصِّرُ ﴾.(3)

216 /[115] - ﴿وَ رَوَی عُمَرُ بْنُ حَنْظَلَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: هُمُ اَلْأَئِمَّهُ ﴾ (4)

217 / [116] -وَ قَالَ أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ علیه السلام: ﴿لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی اَلنّاسِ ﴾ قَالَ: بِمَا عِنْدَنَا مِنَ اَلْحَلاَلِ وَ اَلْحَرَامِ وَ بِمَا ضَیَّعُوا مِنْهُ ﴾.(5)

ص: 258

و حجّت های او در زمینش می باشیم.

114) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: ما (اهل بیت رسالت) نمط حجاز هستیم گفتم: نمط حجاز چیست؟

فرمود: بهترین و برترین مردم حجاز می باشند همان طوری که خداوند فرموده است «و ما شما را این چنین از بهترین امّت ها قرار دادیم تا بر مردمان گواه باشید»، سپس فرمود: هر بلند پروازی به سوی ما باز می گردد و هر کندرو و عقب افتاده ای به ما ملحق می شود

115) - و از عمر بن حنظله روایت کرده است:

امام صادق علیه السلام فرمود: ایشان، امامان و پیشوایان می باشند.

116) - و نیز از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام (درباره فرمایش خداوند متعال): «تا بر مردمان گواه باشید» فرمود: به خاطر آن چه از حلال و حرام نزد ما می باشد و بر آن چه که دیگران ضایع کردند.

117)- از ابو عمر و زبیری روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال می فرماید: «هم چنین ما شما را امّت میانه و از بهترین امّت ها قرار دادیم تا بر مردمان گواه باشید و رسول هم بر شما گواه باشد» پس اگر گمان می کنی که خداوند در این آیه تمام اهل قبله - از یکتا پرستان - را اراده نموده است (گمان نادرستی است) آیا (چنین تفسیری صحیح است) کسی که شهادتش در دنیا برای یک من خرما پذیرفته نمی شود

ص: 259

218/[117] - ﴿عَنْ أَبِی عَمْرٍو اَلزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قَالَ اَللَّهُ: ﴿ وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّهً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی اَلنّاسِ وَ یَکُونَ اَلرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً ﴾ فَإِنْ ظَنَنْتَ أَنَّ اَللَّهَ عَنَی بِهَذِهِ اَلْآیَهِ جَمِیعَ أَهْلِ اَلْقِبْلَهِ مِنَ اَلْمُوَحِّدِینَ أَفَتَرَی أَنَّ مَنْ لاَ یَجُوزُ شَهَادَتُهُ فِی اَلدُّنْیَا عَلَی صَاعٍ مِنْ تَمْرٍ یَطْلُبُ اَللَّهُ شَهَادَتَهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ وَ یَقْبَلُهَا مِنْهُ بِحَضْرَهِ جَمِیعِ اَلْأُمَمِ اَلْمَاضِیَهِ کَلاَّ لَمْ یَعْنِ اَللَّهُ مِثْلَ هَذَا مِنْ خَلْقِهِ، یَعْنِی اَلْأُمَّهَ اَلَّتِی وَجَبَتْ لَهَا دَعْوَهُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام ﴿ کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ ﴾ (1) وَ هُمُ اَلْأُمَّهُ اَلْوُسْطَی وَ هُمْ خَیْرُ أُمّة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ .﴾ (2)

219/[118] قَالَ أَبُو عَمْرٍو اَلزُّبَیْرِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: أَ لاَ تُخْبِرُنِی عَنِ اَلْإِیمَانِ أَ قَوْلٌ هُوَ وَ عَمَلٌ أَمْ قَوْلٌ بِلاَ عَمَلٍ؟

فَقَالَ علیه السلام: اَلْإِیمَانُ عَمَلٌ کُلُّهُ وَ اَلْقَوْلُ بَعْضُ ذَلِکَ اَلْعَمَلِ، مَفْرُوضٌ مِنَ اَللَّهِ مُبَیَّنٌ فِی کِتَابِهِ وَاضِحٌ نُورُهُ، ثَابِتَهٌ حُجَّتُهُ یَشْهَدُ لَهُ بِهَا اَلْکِتَابِ وَ یَدْعُو إِلَیْهِ وَ لَمَّا أَنْ أَصْرَفَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله إِلَی اَلْکَعْبَهِ عَنْ بَیْتِ اَلْمَقْدِسِ قَالَ اَلْمُسْلِمُونَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَرَأَیْتَ صَلاَتَنَا اَلَّتِی کُنَّا نُصَلِّی إِلَی بَیْتِ اَلْمَقْدِسِ مَا حَالُنَا فِیهَا، وَ مَا حَالُ مَنْ مَضَی مِنْ أَمْوَاتِنَا وَ هُمْ یُصَلُّونَ إِلَی بَیْتِ اَلْمَقْدِسِ؟

فَأَنْزَلَ اَللَّهُ ﴿ وَ ما کانَ اَللّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اَللّهَ بِالنّاسِ لَرَءؤُفٌ رَحِیمٌ ﴾ فَسَمَّی اَلصَّلاَهَ إِیمَاناً فَمَنِ اِتَّقَی اَللَّهَ حَافِظاً لِجَوَارِحِهِ مُوفِیاً کُلَّ جَارِحَة مِنْ جَوَارِحِهِ بِمَا فَرَضَ اَللَّهُ عَلَیْهِ، لَقِیَ اَللَّهَ مُسْتَکْمِلاً لِإِیمَانِهِ مِنْ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ

ص: 260

خداوند در روز قیامت از او شهادت بطلبد و در مقابل تمام امّت های گذشته شهادت او را بپذیرد؟

هرگز چنین چیزی را خداوند اراده نکرده که مانند چنین فردی منظورش باشد ابراهیم علیه السلام برای چنین فردی دعا نکرده است، بلکه منظور افرادی هستند که دعوت ابراهیم علیه السلام شاملشان گشته باشد هم چنان که فرمود: «شما بهترین و برترین امّت هایی می باشید که برای مردم آفریده شده اید» و ایشان معتدل ترین امّت و بهترین امّت از میان مردم خواهند بود.

118) - ابو عمر و زبیری گفته است:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا مرا از ایمان آگاه نمی فرمایی، که آیا سخن و کردار با هم است؟ یا سخن بدون کردار؟

فرمود: مجموعه ایمان همان کردار است و سخن، بخشی از کردار می باشد که خداوند آن را واجب گردانده و در کتابش (قرآن) بیان نموده که نورش فراگیر است برهانش آشکار و پایدار می باشد کتاب (قرآن) بر آن گواه و دعوت کننده به آن است.

چون خداوند (قبله) پیامبرش را از بیت المقدس به سمت مکه بازگردانید عدّه ای از مسلمانان به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند: نمازی را که (تا کنون) به سمت بيت المقدس خوانده ایم (حکمش) چیست؟ وظیفه ما و مردگان ما که با آن حالت نماز خوانده اند چگونه است؟

پس خداوند ( متعال ) فرمود: «خدا ایمان شما را تباه نمی کند او بر مردمان مهربان و بخشاینده است و نماز را ایمان نامید بنابراین هر کسی که نگهدار اعضا و جوارح خود باشد و هر عضوی را در انجام وظیفه ای که خداوند بر آن نهاده وادار کند؛ خداوند را در حالی ملاقات می کند که ایمانش کامل و اهل بهشت باشد؛ و کسی که در یکی از آن موارد خیانت کند خداوند را

ص: 261

وَ مَنْ خَانَ فِی شَیْءٍ مِنْهَا أَوْ تَعَدَّی مَا أَمَرَ اَللَّهُ فِیهَا لَقِیَ اَللَّهَ نَاقِصَ اَلْإِیمَانِ .(1)

قوله تعالى: ﴿ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ ﴿144﴾

220/ [119] - ﴿ عَنْ حَرِیزٍ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: اِسْتَقْبِلِ اَلْقِبْلَهَ بِوَجْهِکَ وَ لاَ تُقَلِّبْ وَجْهَکَ مِنَ اَلْقِبْلَة فَتَفْسُدَ صَلاَتُکَ فَإِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فِی اَلْفَرِیضَهِ: ﴿ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ ﴾ .(2)

221 / [120] - ﴿عَنْ جَابِرٍ اَلْجُعْفِیِّ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ:

اِلْزَمِ اَلْأَرْضَ، لاَ تُحَرِّکنّ یَدَکَ وَ لاَ رِجْلَکَ أَبَداً حَتَّی تَرَی عَلاَمَاتٍ أَذْکُرُهَا لَکَ فِی سَنَهٍ

ص: 262

در حالی ملاقات می کند که ایمانش ناقص خواهد بود

فرمایش خداوند متعال: همانا ما نگاه های انتظار آمیز تو را به سوی آسمان (برای تعیین قبله نهایی) می بینیم! پس اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن خشنود باشی باز می گردانیم پس روی خود را به سوی مسجد الحرام بگردان! و هر جا باشید روی خود را به سوی آن بگردانید و کسانی که کتاب آسمانی به آن ها داده شده بخوبی می دانند که این فرمان حقی است که از ساحیه پروردگارشان صادر شده است و خداوند از اعمال آن ها (در مخفی داشتن این آیات) غافل نیست! (144)

119) - از حریز ( سجستانی ) روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که با صورت خود رو به قبله قرار گرفتی صورت خویش را از قبله بر مگردان و گرنه نمازت باطل می شود زیرا که خدای عزّ وجّل درباره نماز واجب به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «پس روی خود را به سمت مسجد الحرام برگردانید؛ و در هر کجا که بودید صورت های خود را به سمت آن برگردانیده»

120) - از جابر جعفی روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام (به جابر) فرمود: در جای خود بنشین و حرکتی از خود نشان نده تا موقعی که علائمی را در سال طاق رخ می دهد مشاهده کنی که اکنون آن علائم را برای تو یادآور می شوم در دمشق فریاد گری را ببینی که صدا می زند. در یکی از روستا های آن فرورفتگی پدید می آید قسمتی از مسجد آن فرو می ریزد پس از آن طایفه ترک را می بینی که از آن جا (دمشق) می گذرند و در جزیره (موصل - بین

ص: 263

وَ تَرَی مُنَادِیاً یُنَادِی بِدِمَشْقَ ، وَ خَسْفاً بِقَرْیَهٍ مِنْ قُرَاهَا، وَ تَسْقُطُ طَائِفَهٌ مِنْ مَسْجِدِهَا، فَإِذَا رَأَیْتَ اَلتُّرْکَ جَازُوهَا، فَأَقْبَلَتِ اَلتُّرْکُ حَتَّی نَزَلَتِ اَلْجَزِیرَة ، وَ أَقْبَلَتِ اَلرُّومُ حَتَّی نَزَلَتِ اَلرَّمْلَهَ ، وَ هِیَ سَنَهُ اِخْتِلاَفٍ فِی کُلِّ أَرْضٍ مِنْ أَرْضِ اَلْعَرَبِ .وَ أَنَّ أَهْلَ اَلشَّامِ یَخْتَلِفُونَ عِنْدَ ذَلِکَ عَلَی ثَلاَثِ رَایَاتٍ: اَلْأَصْهَبِ ، وَ اَلْأَبْقَعِ، وَ اَلسُّفْیَانِیِّ، مَعَ بَنِی ذَنَبِ اَلْحِمَارِ مُضَرُ، وَ مَعَ اَلسُّفْیَانِیِّ أَخْوَالُهُ مِنْ کَلْبٍ، فَیَظْهَرُ اَلسُّفْیَانِیُّ، وَ مَنْ مَعَهُ بَنِی ذَنَبِ اَلْحِمَارِ، حَتَّی یَقْتُلُوا قَتْلاً لَمْ یَقْتُلْهُ شَیْءٌ قَطُّ

وَ یَحْضُرُ رَجُلٌ بِدِمَشْقَ، فَیُقْتَلُ هُوَ وَ مَنْ مَعَهُ قَتْلاً لَمْ یَقْتُلْهُ شَیْءٌ قَطُّ ، وَ هُوَ مِنْ بَنِی ذَنَبِ اَلْحِمَارِ، وَ هِیَ اَلْآیَهُ اَلَّتِی یَقُولُ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: ﴿ فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظِیمٍ﴾. (1) یظْهَرُ السُّفْیانِی وَ مَنْ مَعَهُ حَتَّى لَا یكُونَ لَهُ هِمَّةٌ إِلَّا آلَ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ شِیعَتَهُمْ

فَیبْعَثُ والله! بَعْثاً إِلَى الْكُوفَةِ فَیصَابُ بِأُنَاسٍ مِنْ شِیعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ بِالْكُوفَةِ قَتْلًا وَ صَلْبا و تُقبِلُ رایَهٌ مِن خُراسانَ حَتّی تَنزِلَ ساحِلَ الدِّجلَهِ، یَخرُجُ رَجُلٌ مِنَ المَوالی ضَعیفٌ ومَن تَبِعَهُ، فَیُصابُ بِظَهرِ الکوفَهِ، و یَبعَثُ بَعثاً إلَی المَدینَهِ فَیَقتُلُ بِها رَجُلاً،و یَهرُبُ المَهدِیُّ وَ المَنصورُ مِنها،و یُؤخَذُ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام صَغیرُهُم و کَبیرُهُم،لا یُترَکُ مِنهُم أحَدٌ إلّاحُبِسَ،و یَخرُجُ الجَیشُ فی طَلَبِ الرَّجُلَینِ، و یَخرُجُ المَهدِیُّ علیه السلامِ منها عَلی سُنَّهِ موسی علیه السلام خائِفاً یَتَرَقَّبُ، حَتّی یَقدَمَ مَکَّهَ،

و تُقبِلُ الجَیشُ حَتّی إذا نَزَلُوا البَیداءَ و هُوَ جَیشُ الهَمَلاتِ، خُسِفَ بِهِم

ص: 264

دجله و فرات -) فرود می آیند و رومیان هم در رمله فرود خواهند آمد. در آن سال، در تمام سرزمین عرب اختلاف روی می دهد، اهل شام در اطراف سه پرچم مختلف جمع می شوند یکی زرد و سفید دیگری سرخ و سفید و سوم پرچم سفیانی است.

سفیانی با دائی های خود - که از قبیله «کلب» هستند - خروج می کنند و بر قبیلۀ «بنی ذنَب الحمار» - از قبیله «مُضَر» - حمله می کنند و چنان جنگی می شود که تا آن روز آن چنان جنگی واقع نشده است سپس مردی از «بنی ذنب الحمار» وارد دمشق می شود و با همراهانش به طوری کشته می گردد که کسی را بدان گونه نکشته باشند؛ و این همان معنای آیه شریفه است که خداوند متعال فرموده: «طوائف و احزاب از میان مردم به جان هم می افتند پس وای بر کافرانی که در آن روز بزرگ در جنگ شرکت می کنند». سفیانی و پیروانش خروج می کنند و قصدی جز آزار و کشتن ذراری پیغمبر و شیعیان آنان را ندارند به خدا سوگند او یک لشکر به سمت کوفه می فرستد و جمعی از شیعیان آن جا را به قتل می رساند و عدّه ای را به دار می آویزد و لشکری از سمت خراسان می آیند و در ساحل رود دجله وارد می شوند

مرد ضعیفی از شیعیان (و دوستداران اهل بیت رسالت) با طرفداران و یارانش (برای مقابله با سفیانی) به بیرون کوفه می رود و مغلوب می گردد سپس (سفیانی) لشکر دیگری به مدینه می فرستد و مردی در آن جا کشته می شود و مهدی و منصور از آن جا فرار می کنند؛ و سفیانی بزرگ و کوچک سادات و ذریّه پیغمبر را گرفته و تمامی آنان را زندانی می كند آن گاه لشکری را برای پیدا کردن آن دو (مهدی و منصور) می فرستد. مهدی علیه السلام اما هم چون موسی بن عمران (که هراسان از مصر خارج شد) هراسان و نگران از مدینه بیرون می رود تا بدین گونه وارد مکه شود؛ و لشکری که به دنبال وی آمده اند (و قصد جان او را دارند) حرکت می کنند تا به بیابان «بیداء» (بین مکه و مدینه) می رسند زمین آنان را در خود فرو می برد و همه هلاک می شوند جز یک نفر که خبر آن ها را

ص: 265

فَلا یُفلِتُ مِنهُم إلّا مُخبِرٌ،فَیَقومُ القائِمُ علیه السلام بَینَ الرُّکنِ وَ المَقامِ، فَیُصَلّی و یَنصَرِفُ و مَعَهُ وَزیرُهُ، فَیَقولُ:«یا أیُّهَا النّاسُ! إنّا نَستَنصِرُ اللّهَ عَلی مَن ظَلَمَنا و سَلَبَ حَقَّنا، مَن یُحاجَّنا فِی اللّهِ فَأَنَا أولی بِاللّهِ، و مَن یُحاجَّنا فی آدَمَ فَأَنَا أولَی النّاسِ بِآدَمَ، و مَن حاجَّنا فی نوحٍ فَأَنَا أولَی النّاسِ بِنوحٍ، و مَن حاجَّنا فی إبراهیمَ فَأَنَا أولَی النّاسِ بِإِبراهیمَ،و مَن حاجَّنا بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَنَا أولَی النّاسِ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، و مَن حاجَّنا فِی النَّبِیّینَ فَنَحنُ أولَی النّاسِ بِالنَّبِیّینَ، و مَن حاجَّنا فی کِتابِ اللّهِ فَنَحنُ أولَی النّاسِ بِکِتابِ اللّهِ.

إنّا نَشهَدُ و کُلُّ مُسلِمٍ الیَومَ أنّا قَد ظُلِمنا و طُرِدنا و بُغِیَ عَلَینا، و اُخرِجنا مِن دِیارِنا وأَموالِنا و أَهالینا و قُهِرنا،إلّا أنّا نَستَنصِرُ اللّهَ الیَومَ و کُلَّ مُسلِمٍ.

ویَجیءُ وَ اللّهِ ثَلاثُمِئَهٍ و بِضعَهَ عَشَرَ رَجُلاً، فیهِم خَمسونَ امرَأَهً، یَجتَمِعونَ بِمَکَّهَ عَلی غَیرِ میعادٍ قَزَعاً کَقَزَعِ الخَریفِ (1) ،یَتبَعُ بَعضُهُم بَعضاً، و هِیَ الآیَهُ الَّتی قالَ اللّهُ تبارک و تعالی: ﴿ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴾ فَیَقولُ رَجُلٌ مِن آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام :و هِیَ القَریَهُ الظّالِمَهُ أهلُها.

ثُمَّ یَخرُجُ مِن مَکَّهَ هُوَ و مَن مَعَهُ الثَّلاثُمِئَهِ و بِضعَهَ عَشَرَ یُبایِعونَهُ بَینَ الرُّکنِ وَ المَقامِ، و مَعَهُ عَهدُ نَبِیِّ اللّهِ صلی الله علیه و آله و رایَتُهُ و سِلاحُهُ و وَزیرُهُ مَعَهُ،فَیُنادِی المُنادی بِمَکَّهَ بِاسمِهِ و أَمرِهِ مِنَ السَّماءِ، حَتّی یَسمَعَهُ أهلُ الأَرضِ کُلُّهُم، اسمُهُ اسمُ نَبِیٍّ، صلی الله علیه و آله.

ص: 266

گزارش دهد و او باقی می ماند حضرت قائم علیه السلام در بین رکن (کعبه) و مقام (ابراهیم) می ایستد و نماز می خواند سپس منصرف شده و بر می گردد در حالی که وزیر حضرت نیز با وی می باشد حضرت در آن هنگام می فرماید: ای مردم! من از خداوند می خواهم که مرا بر آن هایی که بر ما (آل محمد علیهم السلام) ظلم کردند و حقّ ما را گرفتند نصرت و یاری دهد.

هر که درباره خداوند متعال با ما گفتگویی دارد (بگوید زیرا که) ما از هر کسی دیگر به خداوند نزدیک تریم. هر کسی درباره آدم علیه السلام با ما گفتگویی دارد، (بگوید زیرا که) ما از هر کسی به آدم نزدیک تریم هر فردی دربارۀ نوح علیه السلام با ما گفتگویی دارد، (با ما بگوید که) ما از هر شخصی به او نزدیک تر می باشیم هر که درباره ابراهیم علیه السلام با ما گفتگویی دارد (بگوید زیرا که) ما از هر شخص دیگری به ابراهیم نزدیک تریم

هر شخصی که درباره محمد صلی الله علیه و آله و با ما گفتگو و احتجاجی دارد (با ما بگوید زیرا که) ما از هر کس دیگر به محمد صلی الله علیه و آله و نزدیک تر خواهیم بود. هر کسی که دربارۀ دیگر پیغمبران علیهم السلام اما با ما گفتگویی دارد (بگوید زیرا که) ما از هر کسی به پیغمبران .نزدیک تریم و (خلاصه) هر فردی که در خصوص کتاب خدا (قرآن) با ما گفتگویی دارد (بگوید زیرا که) ما در این خصوص از هر کس دیگری سزاوارتر می باشیم

ما و هر مسلمان دیگری امروز گواهی می دهیم که (دشمنان) بر ما (خاندان پیغمبر) ستم کردند ما را آواره کردند و از خانه و دیار خود بیرون نمودند اموال ما را چپاول و ضبط کردند ما را از خانواده هایمان جدا نمودند ما را از همه چیز محروم و مقهور نمودند؛ توجّه نمایید که اکنون ما از خداوند و از هر مسلمانی کمک و یاری می طلبیم.

(سپس امام علیه السلام افزود: ) به خدا سوگند! 313 مرد، که در بین ایشان پنجاه زن نیز می باشند همانند قطعه های ابر در فصل پاییز در غیر موسم حج در مکه اجتماع می کنند؛ هم چنان که خداوند فرموده است: «هر کجا که باشید خداوند همگی شما را

ص: 267

ما أشکَلَ عَلَیکُم فَلَم یُشکِل عَلَیکُم عَهدُ نَبِیِّ اللّهِ صلی الله علیه و آله و رایَتُهُ و سِلاحُهُ وَ النَّفسُ الزَّکِیَّهُ مِن وُلدِ الحُسَینِ، فَإِن أشکَلَ عَلَیکُم هذا فَلا یُشکِلُ عَلَیکُمُ الصَّوتُ مِنَ السَّماءِ بِاسمِهِ و أَمرِهِ،

و إیّاکَ و شُذّاذاً مِن آلِ مُحَمَّدٍ، فَإِنَّ لِآلِ مُحَمَّدٍ و عَلِیٍّ علیهما السلام رایَهً و لِغَیرِهِم رایاتٍ. فَالزَمِ الأَرضَ و لا تَتَّبِع مِنهُم رَجُلاً أبَداً حَتّی تَری رَجُلاً مِن وُلدِ الحُسَینِ علیه السلام مَعَهُ عَهدُ نَبِیِّ اللّهِ صلی الله علیه و آله و رایَتُهُ و سِلاحُهُ،فَإِنَّ عَهدَ نَبِیِّ اللّهِ صلی الله علیه و آله صارَ عِندَ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ علیه السلام ، ثُمَّ صارَ عِندَ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ علیهما السلام، و یَفعَلُ اللّهُ ما یَشاءُ، فَالزَم هؤُلاءِ أبَداً و إیّاکَ و مَن ذَکَرتُ لَکَ،

فَإِذا خَرَجَ رَجُلٌ مِنهُم مَعَهُ ثَلاثُمِئَهٍ و بِضعَهَ عَشَرَ رَجُلاً، و مَعَهُ رایَهُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله عامِداً إلَی المَدینَهِ،حَتّی یَمُرَّ بِالبَیداءِ، حَتّی یَقولَ هنا مَکانُ القَومِ الَّذینَ یُخسَفُ بِهِم، و هِیَ الآیَهُ الَّتی قالَ اللّهُ: ﴿ أَ فَأَمِنَ الَّذِینَ مَکَرُوا السَّیِّئاتِ أَنْ یَخْسِفَ اللّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ * أَوْ یَأْخُذَهُمْ فِی تَقَلُّبِهِمْ فَما هُمْ بِمُعْجِزِینَ ﴾ (1) ؟

فَإِذا قَدِمَ المَدینَهَ، أخرَجَ مُحَمَّدَ بنَ الشَّجَرِیِّ عَلی سُنَّهِ یوسُفَ علیه السلام ،

ثُمَّ یَأتِی الکوفَهَ فَیُطیلُ بِهَا المَکثَ ما شاءَ اللّهُ أن یَمکُثَ حَتّی یَظهَرَ عَلَیها. ثُمَّ یَسیرُ حَتّی یَأتِیَ العَذراءَ هُوَ و مَن مَعَهُ، و قَد لَحِقَ بِهِ ناسٌ کَثیرٌ، وَ السُّفیانِیُّ یَومَئِذٍ بِوادِی الرَّملَهِ، حَتّی إذَا التَقَوا و هُم یَومَ الأَبدالِ، یَخرُجُ اناسٌ کانوا مَعَ السُّفیانِیِّ مِن شیعَهِ آلِ مُحَمَّدٍ، و یَخرُجُ ناسٌ کانوا مَعَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إلَی السُّفیانِیِّ، فَهُم مِن شیعَتِهِ حَتّی یَلحَقوا بِهِم، و یَخرُجُ کُلُّ

ص: 268

گرد هم می آورد ، همانا خداوند بر همه چیز توانا است»؛ پس در آن موقع مردی از خاندان پیغمبر می گوید: از این جا بیرون برو که شهر (مکه) مردمی ستمگر دارد.

پس از آن او (حضرت مهدی علیه السلام) در حالی که عهد، علم و بیرق، سلاح و ابزار پیغمبر خدا با او می باشد به همراه 313 نفر خروج نموده و بین رکن ( کعبه) و مقام (ابراهیم) با او بیعت می کنند سپس منادی در مکه و از آسمان، آن حضرت را با نام صدا می زند که مردم صدای او را می شنوند (و از ظهورش اطلاع می یابند)؛ به طوری که تمام اهل زمین اسم آن حضرت را می شنوند که نام وی نام پیغمبر است.

پس اگر (شناخت و نام او) برای شما مشکل باشد ،عهد پرچم و سلاح پیغمبر و این که او (حضرت مهدی علیه السلام) یا مردی پاکدل از فرزندان امام حسین علیه السلام است باعث اشتباه و اشکال نخواهد ،بود ولی اگر این هم باعث اشتباه گردد، با آن صدای آسمانی که او را با نام و ظاهر شدنش صدا میزند دیگر اشتباهی نخواهد شد.

(سپس امام باقر علیه السلام به جابر جعفی فرمود:) مبادا به تعدادی اندک از سادات (که مدّعی مهدویّت می شوند) اعتنا کنی زیرا علم و بیرق آل محمد و علی علیهم السلام جدای از دیگران است پس خودداری کن و مواظب باش که از این افراد (مدّعی دروغین مهدویّت) پیروی نکنی، تا هنگامی که مردی از فرزندان امام حسین علیه السلام را ببینی که عهد نامه، علم و سلاح پیغمبر صلی الله علیه و آله با او خواهد بود. زیرا عهد نامه پیغمبر صلی الله علیه و آله به علی بن الحسین رسید، سپس به محمد بن علی علیهم السلام (که خود امام باقر علیه السلام باشد) رسید بعد هم خداوند هر چه بخواهد انجام می دهد؛ پس همیشه با این افراد باش و از آنان - که برای تو ذکر کردم - جدا مباش موقعی که مردی از آل محمد که علم و بیرق پیغمبر با اوست به همراه 313 نفر مرد قیام و خروج کند و به سوی مدینه حرکت نماید و چون از بیابان «بیداء» عبور کند گوید: این جا جایگاه کسانی است که زمین آن ها را در خود فرو برده است هم چنان که خداوند می فرماید: «آیا مکّاران حیله گری که کار های

ص: 269

ناسٍ إلی رایَتِهِم و هُوَ یَومُ الأَبدالِ.

قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام: و یَقتُلُ یَومَئِذٍ السُّفیانِیَّ و مَن مَعَهُ حَتّی لا یُترَکَ مِنهُم مُخبِرٌ، وَ الخائِبُ یَومَئِذٍ مَن خابَ مِن غَنیمَهِ کَلبٍ، ثُمَّ یُقبِلُ إلَی الکوفَهِ فَیَکونُ مَنزِلُهُ بِها، فَلا یَترُکُ عَبداً مُسلِماً إلَّااشتَراهُ وأَعتَقَهُ، و لا غارِماً إلّا قَضی دَینَهُ،و لا مَظلِمَهً لِأَحَدٍ مِنَ النّاسِ إلّا رَدَّها،و لا یُقتَلُ مِنهُم عَبدٌ إلّا أدّی ثَمَنَهُ دِیَهً مُسَلَّمَهً إلی أهلِها، و لا یُقتَلُ قَتیلٌ إلّا قَضی عَنهُ دَینَهُ ، و أَلحَقَ عِیالَهُ فِی العَطاءِ حَتّی یَمَلَأَ الأَرضَ قِسطاً و عَدلاً کَما مُلِئَت ظُلماً و جَوراً و عُدواناً،

و یَسکنُه هُوَ و أَهلُ بَیتِهِ الرُّحبَهَ، وَ الرُّحبَهُ إنَّما کانَت مَسکَنَ نوحٍ علیه السلام، و هِیَ أرضٌ طَیِّبَهٌ، و لا یَسکُنُ رَجُلٌ مِن آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام و لا یُقتَلُ إلّا بِأَرضٍ طَیِّبَهٍ زاکِیَهٍ، فَهُمُ الأَوصِیاءُ الطَّیِّبونَ.(1)

ص: 270

زشت و خلاف انجام دادند، خود را در امان دانستند که خداوند آن ها را در زمین فرو ببرد یا عذابی بر آنان وارد شود که انتظارش را نداشتند * یا در هنگامی که (برای کسب و تجارت) رفت و آمد می کنند عذاب شوند و ناتوان از فرار باشند؟»

و موقعی که وارد مدینه گردد (شخصی به نام) محمد بن شجری را مانند یوسف (از زندان) در می آورد سپس به کوفه می آید و مدّتی طولانی را که خداوند اراده نماید در آن جا توقّف می نماید و بر کوفه غلبه می کند سپس با همراهان خود به «عذراء» می رود، در آن جا مردم بسیاری به حضرت می پیوندند؛ و سفیانی در آن اوقات در بیابان «رمله» است (با لشکر حضرت مهدی علیه السلم) با هم برخورد می کنند آن روز، روز تبدیل و تحوّل می باشد که جمعی از لشکر سفیانی به اصحاب و شیعیان آل محمد علیهم السلام ملحق می شود و جمعی از کسانی که همراه آل محمد بوده اند به سفیانی می پیوندند (و این عدّه غیر از آن 313 نفر هستند) آنان از پیروان سفیانی قرار می گیرند در این وقت هر کسی به صف واقعی خود می پیوندد آن روز، روز تبدیل و تحوّل است. (1)

ص: 271

قوله تعالى: ﴿ وَ لِكُلِّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَمَا تَكُونُواْ يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴾ ﴿148﴾

222/[121] -﴿ عَنْ أَبِی سُمَیْنهَ عَنْ مَوْلًی لِأَبِی اَلْحَسَنِ علیه السلام قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِهِ عزّ و جلّ: ﴿ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اَللّهُ جَمِیعاً ﴾

قَالَ: وَ ذَلِکَ وَ اَللَّهِ! أَنْ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا یَجْمَعُ اَللَّهُ إِلَیْهِ شِیعَتَنَا مِنْ جَمِیعِ اَلْبُلْدَانِ. ﴾(1)

223/[122] - ﴿عَنِ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : إِذَا أُوذِنَ اَلْإِمَامُ دَعَا اَللَّهَ بِاسْمِهِ اَلْعِبْرَانِیِّ اَلْأَکْبَرِ فَانْتَحَتْ لَهُ (2) أَصْحَابُهُ اَلثَّلاَثُ مِائَهِ وَ اَلثَّلاَثَهَ عَشَرَ قَزَعاً کَقَزَعِ اَلْخَرِیفِ وَ هُمْ أَصْحَابُ اَلْوَلاَیَهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُفْتَقَدُ مِنْ فِرَاشِهِ لَیْلاً فَیُصْبِحُ بِمَکَّهَ ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَرَی یَسِیرُ فِی اَلسَّحَابِ نَهَاراً یُعَرَّفُ بِاسْمِهِ وَ اِسْمِ أَبِیهِ وَ حَسَبِهِ وَ نَسَبِهِ

قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیُّهُمْ أَعْظَمُ إِیمَاناً؟

قَالَ: اَلَّذِی یَسِیرُ فِی اَلسَّحَابِ نَهَاراً وَ هُمُ اَلْمَفْقُودُونَ، وَ فِیهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ

ص: 272

فرمایش خداوند متعال: و برای هر طایفه ای قبله ای خواهد بود که خداوند آن را تعیین نموده است (بنا بر این زیاد درباره قبله گفتگو نکنید! و به جای آن) در نیکی ها و اعمال خیر بر یک دیگر سبقت گیرید هر جا که باشید خداوند همه شما را (برای پاداش و کیفر در روز قیامت) حاضر می کند؛ زیرا او بر هر کاری توانمند است. (148)

121)- از ابو سمينه - مولا و پیش خدمت امام کاظم علیه السلام - روایت کرده است که گفت:

از امام کاظم علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «هر کجا باشید خداوند تمامی شما را احضار می نماید» سؤال کردم؟

فرمود: آن به خدا سوگند! در رابطه با قائم آل محمد علیهم السلام است که چنان چه قیام و خروج نماید خداوند تمام شیعیان ما را از همه شهر ها در کنار او جمع می نماید.

122)- از مفضّل بن عمر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که به امام اجازه (ظهور) داده شود، او خدای بزرگ را به نام عبرانی اش می خواند پس از آن 313 نفر یاران آن حضرت برای آن حضرت هم چون پاره پارۀ ابر پاییزی، گرد آورده می شوند آنان پرچم داران حضرت می باشند بعضی از ایشان شبانه در بسترشان ناپدید می گردند و صبحگاهان در مکه ظاهر می شوند؛ و بعضی از ایشان در روز دیده می شوند که در میان ابر راه می روند که نام آنان و نام پدر ان ایشان و مشّخصات و نسب ایشان شناخته شده است.

عرض کردم: فدایت گردم! کدام یک از ایشان از نظر ایمان برتر است؟

فرمود آنانی که در روز به وسیله ابر راه می روند ایشان مفقود شدگانند

ص: 273

اَلْآیَهُ ﴿ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اَللّهُ جَمِیعاً ﴾ (1)

قوله تعالى: ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَ أَشْكُرُوا لِي وَ لَا تَكْفُرُونِ﴾ ﴿152﴾

224/[123] - ﴿ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قَالَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : إِنَّ اَلْمَلَکَ یُنْزِلُ اَلصَّحِیفَهَ أَوَّلَ اَلنَّهَارِ، وَ أَوَّلَ اَللَّیْلِ یَکْتُبُ فِیهَا عَمَلَ اِبْنِ آدَمَ فَأَمْلُوا فِی أَوَّلِهَا خَیْراً وَ فِی آخِرِهَا خَیْراً فَإِنَّ اَللَّهَ یَغْفِرُ لَکُمْ مَا بَیْنَ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ فَإِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ ﴾ ﴾(2)

22/[124]- ﴿ عَنْ سَمَاعَهَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ لَهُ لِلشُّکْرِ حَدٌّ إِذَا فَعَلَهُ اَلرَّجُلُ کَانَ شَاکِراً؟ قَالَ: نَعَمْ قُلْتُ: مَا هُوَ؟

قَالَ: اَلْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ نِعْمَهٍ أَنْعَمَهَا عَلَیَّ وَ إِنْ کَانَ لَکُمْ فِیمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ حَقٌّ أَدَّاهُ.

قَالَ: وَ مِنْهُ قَوْلُ اَللَّهِ تعالی: ﴿ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی سَخَّرَ لَنَا هَذَا﴾ (3) حَتَّی عَدَّ آیَاتٍ ﴾.(4)

ص: 274

که این آیه در مورد آنان نازل شده است هر کجا باشید. خداوند همگی شما را گرد هم خواهد آورد»

فرمایش خداوند متعال: پس (همیشه و در هر کجا) به یاد من باشید تا به یاد شما باشم! و شکر مرا گویید و (بر نعمت های من) کفران نکنید! (152)

123)- از جابر روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام به نقل از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: همانا اول هر صبح گاه و سر شب فرشته ای نامه ای را می آورد و در آن کردار و گفتار انسان ها نوشته می شود پس سعی نمایید که اول و آخر آن نامه خوب باشد تا اعمال در میان آن ها مورد آمرزش قرار گیرد. ان شاء الله؛ زیرا که خداوند فرموده است: «پس مرا بیاد آورید تا شما را بیاد آورم.»

124) - با سند خود از سماعه بن مهران روایت کرده است. که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا برای انجام شکر و سپاس حدّ و اندازه ای می باشد که اگر شخصی آن را انجام دهد شکرگزار گردد؟

فرمود: بلی. عرض کردم: چگونه است؟

فرمود: «الحمد لله على كل نعمة أنعمها علىّ» شکر مخصوص خداوندی می باشد بر هر نعمتی که بر من ارزانی داشته است و اگر شما نسبت به نعمت های الهی حقی داشته باشید آن ادا شده است. سپس حضرت افزود: و از همین موارد می باشد. این فرمایش خداوند «منزّه است خدایی که این (حیوانات) را در تسخیر ما در آورده» و آیات دیگری را نیز حضرت متذکّر شد.

ص: 275

226/[125] - ﴿ عَنْ أَبِی عَمْرٍو اَلزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

اَلْکُفْرُ فِی کِتَابِ اَللَّهِ علیه السلام عَلَی خَمْسَهِ أَوْجُهٍ فَمِنْهَا کُفْرُ اَلنِّعَمِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ تعالی یَحْکِی قَوْلَ سُلَیْمَانَ علیه السلام ﴿هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ ﴾ (1) اَلْآیَهِ؟ وَ قَالَ اَللَّهُ ﴿ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ ﴾ (2) وَ قَالَ: ﴿ فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اُشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُون﴾ (3)

227 / [126] - ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ:

تَسْبِيحُ فَاطِمَةَ علیها السلام مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ الْكَثِيرِ الَّذِي قَالَ تعالی: ﴿ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾ (4)

228/[127] - ﴿ عَنِ اَلْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قَالَ یَا فُضَیْلُ بَلِّغْ مَنْ لَقِیتَ مِنْ مَوَالِینَا عَنَّا اَلسَّلاَمَ وَ قُلْ لَهُمْ: إِنِّی أَقُولُ: إِنِّی لاَ أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اَللَّهِ شَیْئاً إِلاَّ بِوَرَعٍ فَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ عَلَیْکُمْ

ص: 276

(125 - از ابو عمرو زُبیری روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: کفر در کتاب خداوند (متعال) بر پنج شکل آمده است:

بعضی از آن در قبال کفران نعمت ها می باشد که خداوند به نقل از سلیمان (علیه السلام) فرموده است: «این (موقعیّت و امکانات همه) از فضل خداوند است تا مرا آزمایش نماید که سپاسگزارم و یا کفرگو؟»

هم چنین فرموده است: «چنان چه شکرگزار و سپاس گو (از نعمت ها) باشید بر شما می افزایم»

و نیز فرموده است: «پس به یاد من باشید تا به یاد شما باشم شکرگزار (نعمت های) من باشید و کفر نگویید».

126) - از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: تسبیح حضرت فاطمه زهرا علیها السلام یادآوری و ذكر كثير می باشد هم چنان که خداوند (متعال) فرموده است: «پس مرا به یاد آورید تا شما را به یاد آورم»

127) - از فضیل روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: ای فضیل! از دوستان ما هر شخصی را که دیدی، سلام ما را به او برسان و بگو همانا من می گویم:

برای شما در پیشگاه خداوند هیچ چیزی را بر عهده نمی گیرم، مگر با رعایت تقوا و پرهیزکاری؛ پس زبان های خود را حفظ نموده و دست های خود را کنترل نمایید ،شکیبایی و به پا داشتن نماز را پیشه خود قرار دهید به راستی که خداوند با صبر پیشگان می باشد.

ص: 277

بِالصَّبْرِ وَ اَلصَّلاهِ إِنَّ اَللّهَ مَعَ اَلصّابِرِینَ ﴾ .(1)

229/[128]- ﴿ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ طَلْحَهَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ :

اَلصَّبْرُ هُوَ اَلصَّوْمُ .﴾ (2).(3)

قوله تعالى: ﴿وَ لَنَبْلُوَنَّكُم بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأمْوَالِ وَ الأنفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّبِرِينَ﴾ ﴿155﴾

230/[129] - عَنِ اَلثُّمَالِیِّ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عزّ و جلّ ﴿ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ﴾ ؟ قَالَ: ذَلِکَ جُوعٌ خَاصُّ وَ جُوعٌ عَامٌ، فَأَمَّا بِالشَّامِ فَإِنَّهُ عَامٌّ وَ أَمَّا اَلْخَاصُّ بِالْکُوفَهِ یَخُصُّ وَ لاَ یَعُمُّ، وَ لَکِنَّهُ یَخُصُّ بِالْکُوفَهِ أَعْدَاءَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ اَلصَّلاَهُ وَ اَلسَّلاَمُ فَیُهْلِکُهُمُ اَللَّهُ بِالْجُوعِ، وَ أَمَّا اَلْخَوْفُ فَإِنَّهُ عَامٌّ بِالشَّامِ وَ ذَاکَ اَلْخَوْفُ إِذَا قَامَ اَلْقَائِمُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ، وَ أَمَّا اَلْجُوعُ فَقَبْلَ قِیَامِ اَلْقَائِمِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تعالی « وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ

ص: 278

128) – از عبد الله بن طلحه روایت کرده است که گفت:

امام صادق عليه السلام فرمود: «الصبر» همان روزه می باشد.

فرمایش خداوند متعال: حتماً همه شما را با چیزی همانند ترس گرسنگی کاهش در اموال جان ها و میوه ها آزمایش می کنیم و شکیبایان از استقامت کنندگان را بشارت ده! (155)

129)- از ثمالی روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند عزیز و جلیل: «و هر آینه شما را به مختصری از ترس و گرسنگی آزمایش می کنیم» سؤال کردم؟

فرمود: جوع و گرسنگی در این آیه شریفه دو نوع است:

گرسنگی خاص و گرسنگی عام، امّا گرسنگی عام در شهر شام می باشد ولی گرسنگی خاص در شهر کوفه است ولی عمومیّت ندارد بلکه اختصاص به دشمنان آل محمّد علیهم السلام دارد که خداوند به وسیله همین گرسنگی آن ها را به هلاکت می رساند.

اما خوف و ترس فقط در (سرزمین) شام عمومیّت دارد و آن هنگامی است که حضرت قائم علیه السلام قیام نماید که آن گرسنگی پیش از قیام حضرت خواهد بود. هم چنان که در فرمایش خداوند متعال آمده است: «و هر آینه حتماً شما را به مختصری از ترس و گرسنگی آزمایش می کنیم»

ص: 279

بِشَیْءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ ﴾(1)

قوله تعالى : الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ ﴿156﴾ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ﴿157﴾

231/ [130] - عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ:

لَمَّا قُبِضَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ جَعَلْنَا نُعَزِّی أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ، فَقَالَ بَعْضُ مَنْ کَانَ مَعَنَا فِی اَلْمَجْلِسِ: رَحِمَ اَللَّهُ عَبْداً وَ صَلَّی عَلَیْهِ، کَانَ إِذَا حَدَّثَنَا قَالَ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ، قَالَ: فَسَکَتَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ طَوِیلاً وَ نَکَتَ فِی اَلْأَرْضِ (2)

قَالَ: ثُمَّ اِلْتَفَتَ إِلَیْنَا فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: قَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: إِنِّی أَعْطَیْتُ اَلدُّنْیَا بَیْنَ عِبَادِی فَیْضاً

فَمَنْ أَقْرَضَنِی مِنْهَا قَرْضاً أَعْطَیْتَهُ لِکُلِّ وَاحِدَهٍ مِنْهُنَّ عَشْراً إِلَی سَبْعِمِائَهِ ضِعْفٍ وَ مَا شِئْتُ، فَمَنْ لَمْ یُقْرِضنی مِنْهَا قَرْضاً فَأَخَذْتُهَا مِنْهُ قَهْراً أَعْطَیْتُهُ ثَلاَثَ خِصَالٍ لَوْ أَعْطَیْتُ وَاحِدَهً مِنْهُنَّ مَلاَئِکَتِی رَضُوا بِهَا عنّی ثُمَّ قَالَ: ﴿ اَلَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ * أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ

ص: 280

فرمایش خداوند متعال: آن افرادی که هرگاه مصیبتی به ایشان می رسد می گویند ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم! (156) این افراد، همان هایی هستند که الطاف و رحمت های خدا شامل حالشان شده و آن ها هدایت یافتگان هستند. (157)

130)- از اسحاق بن عمّار روایت کرده است که گفت:

موقعی که امام باقر علیه السلام قبض روح شد (و به شهادت رسید)، شروع نمودیم که به امام صادق علیه السلام تسلیت بگوییم پس بعضی از افراد حاضر در مجلس، به حضرت اظهار داشتند: خداوند او را رحمت نماید خوب بنده ای بود و درود خدا بر او باد موقعی که می خواست برای ما سخنی مطرح نماید، می فرمود: رسول خدا فرموده است. (1)

امام صادق علیه السلام مدّتی طولانی ساکت ماند و روی زمین نگاه می کرد و خط می کشید پس از آن نگاهی به ما کرد و اظهار نمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال فرموده است من دنیا را در میان بندگانم به عنوان قرض، قرار داده ام پس هر کسی که از آن به من قرض دهد (همانند صدقه هدیه صله به امام و انفاق) در برابر هر یکی ده برابر تا هفت صد برابر و چنان چه بخواهم بیشتر از آن را هم عطایش می کنم و کسی که به من قرض ندهد بر خلاف میلش چیزی را از او می گیرم پس اگر صبر کند سه خصلت عطایش می نمایم که اگر یکی از آن ها را به فرشتگانم دهم خوشحال و از من راضی می شوند سپس فرمود: «کسانی که اگر مصیبت و حادثه ای به آن ها برسد، بگویند - ﴿ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ -

ص: 281

مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأَوْلَبِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ﴾ (1)

232/[131] -﴿ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ زِیَادٍ اَلسَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ قَالَ:

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَتَبَهُ اَللَّهُ مِنْ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ : مَنْ کَانَتْ عِصْمَتُهُ شَهَادَهَ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ،

وَ مَنْ إِذَا أَنْعَمَ اَللَّهُ عَلَیْهِ اَلنِّعْمَهَ قَالَ: اَلْحَمْدُ لِلَّهِ،

وَ مَنْ إِذَا أَصَابَ ذَنْباً قَالَ: أَسْتَغْفِرُ اَللَّهَ،

وَ مَنْ إِذَا أَصَابَتْهُ مُصِیبَهٌ قَالَ: ﴿ إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ﴾ (2)

233/[132] - ﴿ عَنْ أَبِی عَلِیِّ اَلْمُهَلَّبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَانَ فِی نُورِ اَللَّهِ اَلْأَعْظَمِ: مَنْ کَانَ عِصْمَهُ أَمْرِهِ شَهَادَهَ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ، وَ مَنْ إِذَا أَصَابَتْهُ مُصِیبَهٌ قَالَ: ﴿ إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ﴾ ، وَ مَنْ إِذَا أَصَابَ خَیْراً قَالَ: اَلْحَمْدُ لِلَّهِ

ص: 282

تا آن جایی که فرمود: «و ایشان هدایت یافتگان و سعادت مندان هستند».

131) - از اسماعيل بن زیاد سکونی روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام به نقل از پدران بزرگوارش علیهم السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: هر کسی که دارای چهار خصلت باشد خداوند او را از اهل بهشت ثبت می نماید:

1- کسی که پناهگاه او شهادت بر یکتایی خداوند باشد.

2- کسی که چنانچه خداوند متعال نعمتی را عطایش کند حمد و ستایش خداوند را گوید.

3- کسی که مرتکب گناهی شود توبه و درخواست آمرزش کند

4 - کسی که مصیبتی دچارش شود (با معرفت) بگوید: ما از خداییم و به سوی او بازمی گردیم

132) - از ابو علی مهلبی روایت کرده است که گفت:

امام صادق صلی الله علیه و آله فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: هر کسی که دارای چهار خصلت باشد در نور (رحمت) عظیم خداوند می باشد:

1 - کسی که پناهگاه امور و برنامه هایش شهادت بر یکتایی خداوند و رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله باشد.

2- کسی که مصیبتی دچارش شود (با معرفت) بگوید: ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم

3- کسی که چنان چه خیری و نعمتی به او برسد حمد و ستایش خدا را گوید.

ص: 283

وَ مَنْ إِذَا أَصَابَ خَطِیئَهً قَالَ: أَسْتَغْفِرُ اَللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ .﴾ (1)

234/[133] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ صَالِحٍ اَلْخَثْعَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : قَالَ اَللَّهُ تعالی: عَبْدِی اَلْمُؤْمِنُ إِنْ خَوَّلْتُهُ وَ أَعْطَیْتُهُ وَ رَزَقْتُهُ وَ اِسْتَقْرَضْتُهُ، فَإِنْ أَقْرَضَنِی عَفْواً أَعْطَیْتَهُ مَکَانَ اَلْوَاحِدِ مِائَهَ أَلْفٍ فَمَا زَادَ، وَ إِنْ لاَ یَفْعَلْ أَخَذْتُهُ قَسْراً بِالْمَصَائِبِ فِی مَالِهِ فَإِنْ یَصْبِرْ أَعْطَیْتُهُ ثَلاَثَ خِصَالٍ، إِنْ أَخْتَبِرْ بِوَاحِدَهٍ مِنْهُنَّ مَلاَئِکَتِی اِخْتَارُوهَا ثُمَّ تَلاَ هَذِهِ اَلْآیَهَ ﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَبَتْهُم مُّصِيبَةٌ -إلى قوله تعالى : - وَ أَوْلَئكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾(2)

235 /[134] - قَالَ إِسْحَاقُ بْنُ عَمَّارٍ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : هَذَا إِنْ أَخَذَ اَللَّهُ مِنْهُ شَیْئاً فَصَبَرَ وَ اِسْتَرْجَعَ .(3)

ص: 284

4- کسی که مرتکب گناهی شود توبه و درخواست آمرزش کند و بگوید أستغفر الله و أتوب إليه.

133)- از عبد الله بن صالح خثعمی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

خداوند متعال فرموده است: هرگاه چیزی را به بنده ام ببخشم و عطایش کنم و روزی او گردانم بعد از مدتی از او درخواست قرض می کنم پس هر کسی که از آن به من قرض دهد (همانند ،صدقه ،هدیه، صله به امام و انفاق به تهیدستان) در برابر هر یکی صد هزار برابر و چنان چه بخواهم بیشتر از آن را هم عطایش می کنم.

و کسی که انجام ندهد بر خلاف میلش مقداری از اموالش را می گیرم پس اگر صبر کند، سه خصلت عطایش می نمایم که اگر یکی از آن ها را به فرشتگانم دهم خوشحال و از من راضی می شوند.

سپس فرمود: «کسانی که چنان چه مصیبتی به آن ها برسد - تا آنجا که فرمود: - آن ها هدایت یافتگان هستند»

134)- از اسحاق بن عمّار روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: این در صورتی است که خداوند متعال چیزی (فرزندی، مالی و....) را از او بگیرد و او نیز بردبار و صبور باشد و (در هر موردی از این موارد) ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ بگويد.

ص: 285

قول تعالی: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ ﴾﴿158﴾

236/[135]- ﴿عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ تعالی: ﴿ إِنَّ اَلصَّفا وَ اَلْمَرْوَهَ مِنْ شَعائِرِ اَللّهِ فَمَنْ حَجَّ اَلْبَیْتَ أَوِ اِعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما ﴾ أَیْ لاَ حَرَجَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمَا ﴾.(1)

237/[136]- ﴿عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ إِنَّ اَلصَّفا وَ اَلْمَرْوَهَ مِنْ شَعائِرِ اَللّهِ ﴾ یَقُولُ:

لاَ حَرَجَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما فَنَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ، فَقُلْتُ: هِیَ خَاصَّهٌ أَوْ عَامَّهٌ؟

قَالَ: هِیَ بِمَنْزِلَهِ قَوْلِهِ (تعالی)﴿ ثُمَّ أَوْرَثْنَا اَلْکِتابَ اَلَّذِینَ اِصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا ﴾(2) فَمَنْ دَخَلَ فِیهِمْ مِنَ اَلنَّاسِ کَانَ بِمَنْزِلَتِهِمْ یَقُولُ اَللَّهُ تعالی﴿ وَ مَنْ یُطِعِ اَللّهَ وَ اَلرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ اَلَّذِینَ أَنْعَمَ اَللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلصِّدِّیقِینَ وَ اَلشُّهَداءِ وَ اَلصّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً ﴾ (3). (4)

ص: 286

فرمایش خداوند متعال: همانا (کوه) صفا و مروه از شعائر (و نشانه های) خداوند است؛ بنابر این کسانی که حج خانه خدا و یا عمره انجام می دهند مانعی نیست که دور آن دو طواف کنند (و سعی بین صفا و مروه را انجام دهند) و کسی فرمان خدا را - در انجام کار های نیک - اطاعت کند. خداوند (در برابر عمل او) شکرگزار و (از اعمال او) آگاه است.(158)

135) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام در مورد فرمایش خداوند متعال: «به درستی که (سعی و هروله بین کوه) صفا و مروه از شعار های خداوند است پس هر کسی که حجّ و یا عمره به جای آورد مشکلی برایش نیست که بین آن دو (کوه) طواف و سعی نماید». فرمود: یعنی منعی و گناهی بر او نیست که طواف و سعی بین از دو (کوه) را انجام دهد

136) - از عاصم بن حمید روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره (آیه شریفه:) «به درستی که (سعی و هَروَله بین کوه) صفا و مروه از شعار های خداوند است» فرمود: طبق این آیه، گناهی بر او نیست که بین (كوه) صفا و مروه طواف و سعی نماید به حضرت عرض کردم: این حکم برای زمان و جامعه ای خاص است و یا آن که کلی و عمومی می باشد؟

فرمود: این آیه همانند فرمایش دیگر خداوند می باشد که فرموده: «سپس کتاب را در بین بندگان خود به ارث قرار دادیم» (که نسلی پس از نسلی از آن بهره می برند). پس هر کسی از مردم جزئی از بندگان گردد همانند آنان خواهند بود، هم چنین فرمایش دیگر خداوند متعال: «و کسانی که از خداوند و رسولش پیروی نمایند با افرادی خواهند بود که خداوند نعمت خود را بر آنان ارزانی داشته که پیامبران راستگویان شهیدان و نیکوکاران می باشند که بهترین رفیقان و همنشینان خواهند بود».

ص: 287

238 / [137 ] - ﴿ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنِ اَلسَّعْیِ بَیْنَ اَلصَّفَا وَ اَلْمَرْوَهِ فَرِیضَهٌ هُوَ أَوْ سُنَّهٌ؟

قَالَ: فَرِیضَهٌ

قَالَ: قُلْتُ: أَ لَیْسَ اَللَّهُ یَقُولُ: ﴿ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما ﴾؟

قَالَ: کَانَ ذَلِکَ فِی عُمْرَهِ اَلْقَضَاءِ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ شَرْطُهُ عَلَیْهِمْ (1) أَنْ یَرْفَعُوا اَلْأَصْنَامَ فَتَشَاغَلَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ حَتَّی أُعِیدَتِ اَلْأَصْنَامُ فَجَاءُوا إِلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَسَأَلُوهُ وَ قِیلَ لَهُ: إِنَّ فُلاَناً لَمْ یَطُفْ وَ قَدْ أُعِیدَتِ اَلْأَصْنَامُ، قَالَ: فَأَنْزَلَ اَللَّهُ ﴿ إِنَّ اَلصَّفا وَ اَلْمَرْوَهَ مِنْ شَعائِرِ اَللّهِ فَمَنْ حَجَّ اَلْبَیْتَ أَوِ اِعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما ﴾ أَیْ وَ اَلْأَصْنَامُ عَلَیْهِمَا﴾ (2)

239/ [138] - ﴿وَ عَنِ اِبْنِ مُسْکَانَ عَنِ اَلْحَلَبِیِّ قَالَ:

سَأَلْتُهُ فَقُلْتُ: وَ لِمَ جُعِلَ اَلسَّعْیُ بَیْنَ اَلصَّفَا وَ اَلْمَرْوَة؟

قَالَ: إِنَّ إِبْلِیسَ تَرَاءَی لِإِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی اَلْوَادِی فَسَعَی إِبْرَاهِیمُ علیه السلام مِنْهُ کَرَاهِیَهَ

ص: 288

137) - از بعضی اصحاب ما روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام پیرامون سعی بین کوه صفا و مروه سؤال نمودم که آیا واجب است یا مستحب؟

فرمود: واجب است عرض کردم: آیا خداوند متعال نفرموده است: «پس باکی آن ها نیست که بین آن دو (کوه صفا و مروه) طواف کنند»؟

فرمود: این موضوع در مورد (حج) عمره قضا می باشد که رسول خدا صلی الله علیه و آله با مشرکین شرط نمود تا بت های خود را از روی کوه صفا و مروه بردارند پس مردی در سعی بین صفا و مروه به جمع آوری آن ها مشغول گردید و سعی را ترک کرد تا آن که ایام حج پایان یافت و ثبت ها بازگردانده شدند، پس نزد آن حضرت آمده و اظهار داشتند: ای رسول خدا! فلانی سعی بین صفا و مروه را انجام نداد تا بت ها بازگردانده شدند.

پس خدای عزّ و جلّ (این آیه) «به درستی که (سعی و هَرْوَله بین کوه) صفا و مَرْوَه از شعار های خداوند است پس هر کسی که حجّ و یا عمره به جای آورد، مشکلی برایش نیست که بین آن دو (کوه) طواف و سعی نماید» را نازل نمود که مقصود حالتی است که بت ها روی کوه صفا و مروه باشند.

138) - و ابن مسکان، از حلبی روایت کرده است که گفت:

از او (امام صادق علیه السلام) سؤال کردم و گفتم: برای چه بین صفا و مروه، سعی قرار داده شده است؟

فرمود: ابلیس در آن وادی (و سرزمین) خود را برای حضرت ابراهیم علیه السلام ظاهر گردانید پس ابراهیم تلاش نمود که از او دور شود تا مبادا با او سخن گوید؛

ص: 289

أَنْ یُکَلِّمَهُ وَ کَانَ مَنَازِلَ اَلشَّیَاطِینِ ﴾ (1)

240/ [139] - قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي خَبَرِ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ:

أَنَّهُ كَانَ عَلَى الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ أَصْنَامٌ فَلَمَّا أَنْ حَجَّ النَّاسُ لَمْ يَدْرُوا كَيْفَ يَصْنَعُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآيَةَ فَكَانَ النَّاسُ يَسْعَوْنَ وَ الْأَصْنَامُ عَلَى حَالِهَا فَلَمَّا حَجَّ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَمَی بِهَا.(2)

قوله تعالى: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَ الْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ﴿159﴾ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَيَّنُوا فَأُولَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿160﴾

241/[140]- ﴿ عَنِ اِبْنِ أَبِی عُمَیْرٍ (3) عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: (قال) ﴿ إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيْنَتِ و الهُدَى ﴾ في علىّ علیه السلام (4)

ص: 290

و در آن وادی منزلگاه های شیاطین بود

139) - و در روایتی از حمّاد بن عثمان روایت کرده است که گفت :

امام صادق علیه السلام فرمود: بت ها بین کوه صفا و مروه بود چون مردم خواستند حج به جای آورند نمی دانستند چه کنند خداوند این آیه را نازل نمود، پس مردم در همان حالتی که بت ها موجود بود سعی خود را انجام می دادند؛ و هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله حج نمود بت ها را دور انداخت

فرمایش خداوند متعال: همانا کسانی که دلایل روشن و وسیله هدایتی را که نازل کرده ایم بعد از آن که در کتاب برای مردم بیان نمودیم. کتمان کنند خدا آن ها را لعنت می کند و همه لعن کنندگان نیز آن ها را لعن می کنند (159) فرمایش خداوند متعال: مگر آن کسانی که توبه و بازگشت کردند و (اعمال بد خود را به وسیله اعمال نیک) اصلاح نمایند (و آن چه را کتمان کرده اند آشکار سازند.) پس من توبه آن ها را می پذیرم؛ زیرا که من توّاب و رحیم هستم (160)

140) - از این ابی عمیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: «همانا کسانی که آن چه را از براهین و نشانه ها فرستادیم کتمان می کنند» درباره امام علی علیه السلام می باشد که آن حضرت نشانه و برهان خواهد بود)

ص: 291

242 / [141] - ﴿ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تعالی: ﴿ إِنَّ اَلَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ اَلْبَیِّناتِ وَ اَلْهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنّاهُ لِلنّاسِ فِی اَلْکِتابِ ﴾ یَعْنِی بِذَلِکَ نَحْنُ وَ اَللَّهُ اَلْمُسْتَعَانُ .﴾ (1)

243/ [142] - ﴿عَنْ زَیْدٍ اَلشَّحَّامِ قَالَ:

سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ عَذَابِ اَلْقَبْرِ؟

قَالَ إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ حَدَّثَنَا أَنَّ رَجُلاً أَتَی سَلْمَانَ اَلْفَارِسِیَّ فَقَالَ حَدِّثْنِی فَسَکَتَ عَنْهُ ثُمَّ عَادَ فَسَکَتَ فَأَدْبَرَ اَلرَّجُلُ وَ هُوَ یَقُولُ وَ یَتْلُو هَذِهِ اَلْآیَهَ ﴿ إِنَّ اَلَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ اَلْبَیِّناتِ وَ اَلْهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنّاهُ لِلنّاسِ فِی اَلْکِتابِ﴾ فَقَالَ لَهُ أَقْبِلْ إِنَّا لَوْ وَجَدْنَا أَمِیناً لَحَدَّثْنَاهُ وَ لَکِنْ أَعِدَّ لِمُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ إِذَا أَتَیَاکَ فِی اَلْقَبْرِ فَسَأَلاَکَ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ، فَإِنْ شَکَکْتَ أَوِ اِلْتَوَیْتَ (2) ، ضَرَبَاکَ عَلَی رَأْسِکَ بِمِطْرَقَهٍ (3) مَعَهُمَا تَصِیرُ مِنْهَا رَمَاداً،

فَقُلْتُ: ثُمَّ مَهْ؟ قَالَ: یَعُودُ، ثُمَّ تعَذَّبُ، قُلْتُ: وَ مَا مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ ؟

قَالَ: هُمَا قَعِیدَا اَلْقَبْرِ(4) قُلْتُ: أَ مَلَکَانِ یُعَذِّبَانِ اَلنَّاسَ فِی قُبُورِهِمْ؟

قَالَ: نَعَمْ ﴾. (5)

ص: 292

141) - از حمران روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: «همانا کسانی که آن چه را از براهین و نشانه ها فرستادیم، کتمان می کنند بعد از آن که آن چه را در کتاب است برای مردم بیان کرده ایم» مقصود (از آن براهین و نشانه ها) ما (اهل بیت رسالت) هستیم؛ و خداوند کمک خواسته (کمک دهنده) می باشد

142) - از زید شحّام روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره عذاب قبر سؤال شد، حضرت فرمود: همانا امام باقر علیه السلام فرموده است: مردی نزد سلمان فارسی آمد و گفت: برایم حدیثی بیان کن سلمان سکوت نمود او سخن خود را تکرار کرد و باز سلمان سکوت نمود پس پشت کرد و در حال رفتن این آیه را «همانا کسانی که آن چه را از براهین و نشانه ها فرستادیم ، کتمان می کنند، بعد از آن که آن چه را در کتاب است برای مردم بیان کرده ایم» می خواند

سلمان گفت: برگرد اگر ما امینی را بیابیم برایش سخن می گوییم مواظب باش که خود را برای فرشته نکیر و منکر باید آماده کنی که چنان چه درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال کنند (باید پاسخی صحیح داشته باشی) که اگر شک داشتی و یا متحیّر بودی آن دو با پتکی که همراه دارند چنان بر سرت می کوبند که خاکستر شوی

عرض کردم: سپس چه خواهد شد؟

فرمود: بر می گردد و باز عذاب می شود.

گفتم: نکیر و منکر چه کسانی هستند؟

فرمود: جایگاه آن ها در قبر می باشد.

گفتم: آیا دو فرشته الهی مردم را عذاب می کنند؟ فرمود: بلی.

ص: 293

244 / [143] - ﴿عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ إِنَّ اَلَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ اَلْبَیِّناتِ وَ اَلْهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنّاهُ لِلنّاسِ فِی اَلْکِتابِ ﴾

قَالَ: نَحْنُ یُعْنَی بِهَا وَ اَللّهُ اَلْمُسْتَعانُ ، إِنَّ اَلرَّجُلَ مِنَّا إِذَا صَارَتْ إِلَیْهِ لَمْ یَکُنْ لَهُ أَوْ لَمْ یَسَعْهُ - إِلاَّ أَنْ یُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَنْ یَکُونُ بَعْدَهُ ﴾ (1)

245/[144] - ﴿ وَ رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ قَالَ: هُمْ أَهْلُ الْکِتَابِ.﴾ (2)

246/[145] - ﴿ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ ﴿ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّعِنُونَ ﴾ قَالَ: نَحْنُ هُمْ وَ قَدْ قَالُوا: هَوَامُّ الْأَرْضِ.﴾ (3)

قوله تعالى: ﴿ وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ ﴿165﴾ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذَابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ ﴿166﴾ وَ قَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَ مَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ ﴿167﴾

ص: 294

143) - از بعضی اصحاب روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مرا درباره فرمایش خداوند متعال: «همانا کسانی که آن چه را از براهین و نشانه ها فرستادیم کتمان می کنند. بعد از آن که را آن چه در کتاب است برای مردم بیان کرده ایم». آگاه فرما

فرمود: مقصود از آن ما هستیم؛ و خداوند کمک کننده می باشد همانا یک نفر از ما موقعی که مطلبی به او برسد و نتواند و یا مجاز نباشد که برای مردم بیان نماید باید آن را برای (جانشین) بعد از خود بیان کند.

144)- و از محمد بن مسلم روایت کرده که گفت: مقصود اهل کتاب می باشند.

145) - از عبدالله بن بكير، به نقل از کسی که حدیث گفته روایت کرده است که گفت: امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «آنان را خداوند و هر لعنت کننده ای لعنت می کند» فرمود: ما همان ها ( یعنی لعنت کنندگان) هستیم و حال آن که مخالفین گفته اند ،مقصود حشرات و جانداران زمینی هستند!

فرمایش خداوند متعال: و آن هایی که ستم کردند و غیر از خدا را برگزیدند) چون که عذاب را مشاهده کنند می فهمند که تمام قدرت از آن خدا (وند یکتا) است و او دارای مجازات شدید می باشد(165) در آن هنگام رهبران (گمراه کننده) از پیروان خود بیزاری می جویند و کیفر خدا را مشاهده می کنند و از هر وسیله ای قطع (و نا امید) شده اند (166) و پیروان آن ها گویند: ای کاش بار دیگر به دنیا باز می گشتیم تا از آن ها بیزاری جوییم آن چنان که آنان (امروز) از ما بیزاری جسته اند! خداوند این چنین اعمال آن ها را به صورت حسرت آمیز به آنان نشان می دهد و هرگز از آتش (دوزخ) خارج نخواهند شد. (167)

ص: 295

247/[146] - ﴿ عَنْ جَابِرٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اَللّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اَللّهِ ﴾؟

قَالَ: فَقَالَ: هُمْ أَوْلِیَاءُ فُلاَنٍ وَ فُلاَنٍ وَ فُلاَنٍ اِتَّخَذُوهُمْ أَئِمَّهً مِنْ دُونِ اَلْإِمَامِ اَلَّذِی جَعَلَ اَللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلِذَلِکَ قَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ﴿ وَ لَوْ یَرَی اَلَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ اَلْعَذابَ أَنَّ اَلْقُوَّهَ لِلّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اَللّهَ شَدِیدُ اَلْعَذابِ * إِذْ تَبَرَّأَ اَلَّذِینَ اُتُّبِعُوا ﴾ - إِلَی قَوْلِهِ: ﴿ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ اَلنّارِ ﴾ قَالَ: ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : وَ اَللَّهِ! یَا جَابِرُ! هُمْ أَئِمَّهُ اَلظُّلْمِ وَ أَشْیَاعُهُمْ.﴾ (1)

248/[147] - ﴿ عَنْ زُرَارَهَ وَ حُمْرَانَ ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ علیهما السلام [في] قوله تعالى: ﴿ وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُون اللَّه أَندَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ﴾ ، قال : هم آل محمد ﴾ (2)

249/[148] - ﴿ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: ﴿ کَذلِکَ یُرِیهِمُ اَللّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ ﴾ ﴾

ص: 296

146) - از جابر روایت کرده است که گفت: از امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «و برخی از مردم کسانی هستند که به غیر از خداوند ، شریکانی را برای او قرار می دهند و به آن ها همانند خدا عشق می ورزند»، سؤال کردم؟

فرمود: به راستی که آن ها دوستداران و پیروان فلان و فلان و فلان هستند که آنان را امام و پیشوای خود قرار داده اند بدون توجّه به افرادی که از طرف خداوند به عنوان امام و پیشوایان انسان ها منصوب شده اند؛ و به همین خاطر خداوند متعال فرموده است: «کسانی که ستم کرده اند هنگامی که عذاب را ببینند ، متوجّه می شوند که همۀ قدرت ها به (دست توانا و) قدرت خداوند است به راستی که عذاب خداوند سخت است * موقعی که پیروی شدگان از پیروان خود بیزاری می جویند عذاب را می بینند و رشتۀ اسباب آنان گسیخته می شود * و پیروان آن ها می گویند: ای کاش ما را بازگشتی می بود تا ما نیز از آنان بیزاری می جستیم - تا جایی که فرمود: - امکان خارج شدنشان از آتش نخواهد بود».

سپس امام باقر علیه السلام فرمود: ای جابر! به خدا سوگند! آنان (همان) پیشوایان ظالم و پیروان آنان می باشند.

147) - از زراره و حمران و محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

امام باقر و امام صادق علیهما السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «و برخی از مردم کسانی هستند که به غیر از خداوند شریکانی را برای او قرار می دهند و به آن ها همانند خدا عشق می ورزند ولی آن هایی که اهل ایمان هستند کمال ایمان را مخصوص به خدا می دانند» فرمودند: ایشان آل محمد علیهم السلام هستند.

148) - از عثمان بن عیسی به نقل از دیگری روایت کرده است که گفت: امام صادق علیه السلام درباره تفسیر فرمایش خداوند متعال: «این چنین خداوند اعمال ایشان را نشان شان می دهد که موجب حسرتشان خواهد شد» فرمود:

ص: 297

قَالَ هُوَ اَلرَّجُلُ یَدَعُ مَالَ وَ لاَ یُنْفِقُهُ فِی طَاعَهِ اَللَّهِ بُخْلاً ثُمَّ یَمُوتُ فَیَدَعُهُ لِمَنْ هو یَعْمَلُ فِیهِ بِطَاعَهِ اَللَّهِ أَوْ فِی مَعْصِیَهِ اَللَّهِ فَإِنْ عَمِلَ به فِی طَاعَهِ اَللَّهِ رَآهُ فِی مِیزَانِ غَیْرِهِ فَزاد حَسْرَهً وَ قَدْ کَانَ اَلْمَالُ لَهُ وَ إِنْ عَمِلَ بِهِ فِی مَعْصِیَهِ اَللَّهِ قَوَّاهُ بِذَلِکَ اَلْمَالِ حَتَّی أعَمِلَ بِهِ فِی مَعْاصِیَ اَللَّهِ (1)

250/[149] - ﴿عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ اَلنّارِ﴾؟

قَالَ: أَعْدَاءُ عَلِیٍّ علیه السلام هُمُ اَلْمُخَلَّدُونَ فِی اَلنَّارِ أَبَدَ اَلْآبِدِینَ وَ دَهْرَ اَلدَّاهِرِینَ .﴾ (2)

قوله تعالى :﴿ يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَ لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ ﴿168﴾

251/[150]- ﴿ عَنِ اَلْعَلاَءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ اِمْرَأَهٍ جَعَلَتْ مَالَهَا هَدْیاً وَ کُلَّ مَمْلُوکٍ لَهَا حُرّاً إِنْ کَلَّمَتْ أُخْتَهَا أَبَداً؟

قَالَ: تُکَلِّمُهَا وَ لَیْسَ هَذَا بِشَیْءٍ إِنَّمَا هَذَا وَ أَشْبَاهُهُ مِنْ خُطُوَاتِ اَلشَّیَاطِینِ.﴾ (3)

ص: 298

مردی مالی از خود بجا می گذارد که چون بخیل بوده آن را در مسیر طاعت و فرمان خدا هزینه و مصرف نکرده است پس موقعی که بمیرد دیگران آن را در طاعت و یا معصیت خدا مصرف می کنند چنان چه در طاعت خدا باشد، ثواب و پاداش آن را در میزان و نامه عمل دیگری می بیند و افسوس و حسرت می خورد که مال او بوده (ولی نتوانسته در راه خیر مصرف کند و ثواب ببرد) ولی اگر دیگری آن را در معصیت خدا مصرف کرده که در این صورت به وسیله آن کمک و تقویتی در گناه و معصیت او گردیده است (و صاحب اولیه مال را نیز عذاب می کنند.

149) - از منصور بن حازم روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: منظور از «و آنان از آتش خارج و نجات نخواهند یافت» چیست؟

فرمود: دشمنان و مخالفان امام علی علیه السلام می باشند که در باشند که در آتش جهنم جاوید خواهند بود.

فرمایش خداوند متعال: ای مردم! آن چه در زمین است از حلال و پاکیزه اش بخورید و از (وسوسه ها و) گام های شیطان پیروی نکنید! چون که او دشمن آشکار شما است. (168)

150)- از علاء بن رزین از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

از یکی از دو امام (باقر یا صادق) علیهما السلام درباره زنی که نذر کرده اگر با خواهرش کلامی سخن بگوید هر چه مال دارد همۀ آن ها را به کعبه هدیه دهد و هر آن چه برده در اختیار دارد همه را آزاد کند سؤال شد؟

فرمود: با خواهرش سخن بگوید این (نذر ها) چیزی نیست این ها و امثال این موارد از خطوات و گام های شیطان است.

ص: 299

252 / [151] - ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ :

أَنَّ اِمْرَأَهً مِنْ آلِ اَلْمُخْتَارِ حَلَفَتْ عَلَی أُخْتِهَا أَوْ ذَاتِ قَرَابَهٍ لَهَا قَالَتْ: اُدْنُی یَا فُلاَنَهُ! فَکُلِی مَعِی، فَقَالَتْ: لاَ فَحَلَفَتْ عَلَیْهَا بِالْمَشْیِ إِلَی بَیْتِ اَللَّهِ وَ عِتْقِ مَا یَمْلِکُ إِنْ لَمْ تَدْنِی فَتَأْکُلِی مَعِی، أَنْ لاَ أَظَلَّ وَ إِیَّاکِ سَقْفُ بَیْتٍ أَوْ أَکَلْتُ مَعَکِ عَلَی خِوَانِی أَبَداً، قَالَ: فَقَالَتِ اَلْأُخْرَی مِثْلَ ذَلِکَ.

فَحَمَلَ عُمَرُ بْنُ حَنْظَلَهَ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مَقَالَتَهُمَا، فَقَالَ علیه السلام: أَنَا أَقْضِی فِی ذَا، قُلْ لَهُمَا: فَلْتَأْکُلْ وَ لْیُظِلَّهَا وَ إِیَّاهَا سَقْفُ بَیْتٍ، وَ لاَ تَمْشِی وَ لاَ تُعْتِقُ وَ لْتَتَّقِ اَللَّهَ رَبَّهُمَا وَ لاَ تَعُودَا إِلَی ذَلِکَ فَإِنَّ هَذَا مِنْ خُطُوَاتِ اَلشَّیَاطِینِ. (1)

253 / [152] - عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَ مَا سَمِعْتَ بِطَارِقٍ؟ أَنَّ طَارِقاً کَانَ نَحَّاساً بِالْمَدِینَهِ فَأَتَی أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ: یَا أَبَا جَعْفَرٍ! إِنِّی هَالِکٌ إِنِّی حَلَفْتُ بِالطَّلاَقِ وَ اَلْعَتَاقِ وَ اَلنُّذُورِ،

فَقَالَ لَهُ: یَا طَارِقُ! إِنَّ هَذِهِ مِنْ خُطُوَاتِ اَلشَّیْطَانِ﴾ .(2)

254 / [153] - ﴿ عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ حَلَفَ أَنْ یَنْحَرَ وَلَدَهُ؟

ص: 300

151) - از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

زنی از آل مختار بر خواهرش و یا یکی دیگر از خویشانش سوگند خورد و گفت: ای فلانی! بیا با من غذا بخور پاسخ داد: نه نمی خورم.

پس آن زن بر علیه او سوگند خورد که اگر نیایی و با من غذا نخوری، به حج خانه خدا پیاده می روم و هر چه برده دارم آزاد می باشند و هیچ موقع من با تو در زیر یک سقف جمع نخواهم شد مگر این که بیایی و همراه من غذا بخوری

او نیز مانند اول پاسخ داد: نه نمی آیم

عمر بن حنظله گفت و گوی آن دو زن را به عرض امام باقر علیه السلام رساند، حضرت فرمود: حکم می کنم که به آن زن بگویی: با او غذا بخورد و هر دو زیر یک سقف قرار گیرند و لازم نیست پیاده به حج برود و برده هایش را آزاد کند؛ و سعی نماید که تقوای الهی را پیشه خود قرار دهد و بداند که این ها از خطوات و گام های شیطان است.

152) - از منصور بن حازم روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا جریان طارق را شنیده ای؟ او مردی بود که در مدینه برده (غلام و کنیز) خرید و فروش می کرد روزی محضر امام باقر علیه السلام آمد و گفت: ای ابا جعفر! به درستی که من در هلاکت قرار گرفته ام همانا من سوگند خورده ام که (همسرم را) طلاق دهم و (برده هایم را) آزاد نمایم؛ و نذر هایی کرده ام.

حضرت فرمود: ای طارق! این ها از خطوات شیطان است (و اعتنایی نکن)

153) - و از عبد الرحمان بن ابی عبد الله روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره مردی که سوگند خورده است فرزندش را سر ببرد سؤال کردم؟

ص: 301

فَقَالَ: ذَلِکَ مِنْ خُطُوَاتِ اَلشَّیْطَانِ﴾ (1)

255/[154] - ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ اَلشَّیْطانِ﴾ قَالَ: کُلُّ یَمِینٍ بِغَیْرِ اَللَّهِ فَهِیَ مِنْ خُطُوَاتِ اَلشَّیْطَانِ ﴾. $ عنه بحار الأنوار: 223/104 ح 33، و البرهان في تفسير قرآن: 376/1 ح 10، و نور الثقلين: 152/1 ح 492

وسائل الشيعة : 46/22 ح 27987 عن الفضل بن الحسن الطيربي في مجمع ميان، بتفاوت یسیر. $

قوله تعالى : ﴿ إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ مَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴾ ﴿173﴾

256 / [155] - ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ رَفَعَ إِلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی قَوْلِهِ: ﴿فَمَنِ اُضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ﴾ قَالَ:

اَلْبَاغِی اَلظَّالِمُ وَ اَلْعَادِی اَلْغَاصِبُ﴾ (2)

257/[156] - ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: اَلْمُضْطَرُّ لاَ یَشْرَبُ اَلْخَمْرَ لِأَنَّهَا لاَ تَزِیدُهُ إِلاَّ

ص: 302

فرمود: این موارد از خطوات و گام های شیطان است.

154) - از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: «از خطوه ها و وسوسه های شیطان متابعت و پیروی نکنید» هر نوع سوگندی به غیر از سوگند به خداوند از خطوات و گام های شیطان است.

فرمایش خداوند متعال: (خداوند) فقط مردار، خون، گوشت خوک و آن چه را نام غیر خدا به هنگام ذبح بر آن گفته شود حرام نموده است (ولی) آن کسی که مضطر و مجبور شود در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد گناهی بر او نیست (و می تواند به مقدار حفظ جان خود، از آن بخورد) خداوند بخشنده و مهربان است. (173)

155) - از محمد بن اسماعیل روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «پس کسی که مضطر و ناچار باشد، ستمگر و متجاوز نمی باشد، فرمود باغی، ظالم و ستمگر است و عادی غاصب و متجاوز می باشد.

156) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: مضطر کسی است که شراب (مست کننده) نیاشامد؛ زیرا چیزی به غیر از شرّ برایش به بار نمی آورد که اگر بنوشد سبب هلاکت و بیچارگی او گردد، پس نباید حتّی قطره ای از آن را بیاشامد.

ص: 303

شَرّاً فَإِنْ شَرِبَهَا قَتَلَتْهُ فَلاَ یَشْرَبَنَّ مِنْهَا قَطْرَهً .﴾ (1)

258/[157] - ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی اَلْمَرْأَهِ أَوِ اَلرَّجُلِ یَذْهَبُ بَصَرُهُ فَیَأْتِیهِ اَلْأَطِبَّاءُ فَیَقُولُونَ: نُدَاوِیکَ شَهْراً أَوْ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً مُسْتَلْقِیاً کَذَلِکَ یُصَلِّی فَرَجَعْتُ إِلَیْهِ لَهُ، فَقَالَ: ﴿ فَمَنِ اُضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ ﴾ .﴾ (2)

259/[158] - ﴿ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ: ﴿ فَمَنِ اُضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ ﴾ قَالَ:

اَلْبَاغِی اَلْخَارِجُ عَلَی اَلْإِمَامِ وَ اَلْعَادِی اَللِّصُّ ﴾.﴾(3)

260/ [159] - ﴿ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: أَتَتِ اِمْرَأَهٌ إِلَی عُمَرَ فَقَالَتْ: یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ! إِنِّی فَجَرْتُ فَأَقِمْ فِیَّ حَدَّ اَللَّهِ، فَأَمَرَ بِرَجْمِهَا وَ کَانَ عَلِیٌّ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ حَاضِراً، قَالَ: فَقَالَ لَهُ: سَلْهَا کَیْفَ فَجَرْتِ؟

ص: 304

157) - و (نیز با سند خود) از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره زن یا مردی که بینائی خود را از دست بدهد، پس وقتی به پزشکان مراجعه می کند می گویند: باید یک ماه یا چهل شب به پشت بخوابی تا درمان شوی با همین حالت نماز می خواند و چشمش بهبود می یابد

سپس در مورد او به امام علیه السلام رجوع کردم فرمود: «پس کسی که مضطر و ناچار باشد، ستمگر و متجاوز نمی باشد هر کسی که به حال اضطرار بیفتد و این اضطرار دستاورد خودش نباشد مانعی ندارد

158) - از حمّاد بن عثمان روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «پس کسی که مضطر و ناچار باشد ، ستمگر و متجاوز نمی باشد» فرمود: «باغی» کسی است که بر امام و پیشوا خروج کند و «عادی» دزد می باشد

159) - از بعضی از اصحاب روایت کرده است که گفت:

زنی نزد عمر آمد و اظهار داشت من فحشا مرتکب شده و زنا داده ام بر من حدّ خداوند را جاری کن پس عمر دستور داد تا او را سنگسار کنند.

امیر مؤمنان على علیه السلام حضور داشت به عمر بن خطاب فرمود: از زن سؤال کن که چگونه اقدام به چنین عملی کرده است؟

(موقعی که سؤال کردند) گفت: در بیابانی تشنه بودم خیمه ای دیدم و نزدیک آن رفتم مردی بیابان نشین در آن بود از او درخواست آب کردم و او از آب ممانعت کرد و گفت مگر آن که خود را در اختیارش قرار دهم پس از او دور شده و فرار کردم تشنگی بر من غلبه کرد به طوری که چشمانم جایی را نمی دید و زبانم از کار افتاد و بی حال روی زمین افتادم.

ص: 305

قَالَتْ: کُنْتُ فِی فَلاَهٍ مِنَ اَلْأَرْضِ أَصَابَنِی عَطَشٌ شَدِیدٌ فَرُفِعَتْ لِی خَیْمَهٌ فَأَتَیْتُهَا فَأَصَبْتُ فِیهَا رَجُلاً أَعْرَابِیّاً فَسَأَلْتُهُ اَلْمَاءَ، فَأَبَی عَلَیَّ أَنْ یَسْقِیَنِی إِلاَّ أَنْ أُمَکِّنَهُ مِنْ نَفْسِی، فَوَلَّیْتُ عَنْهُ هَارِبَهً فَاشْتَدَّ بِیَ اَلْعَطَشُ حَتَّی غَارَتْ (1) عَیْنَایَ وَ ذَهَبَ لِسَانِی، فَلَمَّا بَلَغَ ذَلِکَ مِنِّی أَتَیْتُهُ فَسَقَانِی وَ وَقَعَ عَلَیَّ

فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : هَذِهِ اَلَّتِی قَالَ اَللَّهُ: ﴿ فَمَنِ اُضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ﴾ وَ هَذِهِ غَیْرُ بَاغِیَهٍ وَ لاَ عَادِیَهٍ فَخَلِّ سَبِیلَهَا، فَقَالَ عُمَرُ : لَوْ لاَ عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ .﴾ (2)

261 /[160] - ﴿ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: ﴿ فَمَنِ اُضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ﴾ قَالَ: اَلْبَاغِی طَالِبُ اَلصَّیْدِ وَ اَلْعَادِی اَلسَّارِقُ لَیْسَ لَهُمَا أَنْ یُقَصِّرَا مِنَ اَلصَّلاَهِ وَ لَیْسَ لَهُمَا إِذَا اُضْطُرَّا إِلَی اَلْمَیْتَهِ أَنْ یَأْکُلاَهَا وَ لاَ یَحِلُّ لَهُمَا مَا یَحِلُّ لِلنَّاسِ إِذَا اُضْطُرُّوا .﴾(3)

262/[161 ] - ﴿ عَنْ اِبْنِ مُسْکَانَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فی قَوْلُهُ تعالی: ﴿ فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَی اَلنّارِ ﴾ (4) قَالَ:

مَا أَصْبَرَهُمْ عَلَی فِعْلِ مَا یَعْمَلُونَ أَنَّهُ یُصَیِّرُهُمْ إِلَی اَلنَّارِ ﴾. (5)

ص: 306

پس آن مرد آمد و مقدار آبی به من نوشانید و سپس با من عمل فحشای زنا انجام داد (که توان دفاع نداشتم)

امام علی علیه السلام فرمود: این از موارد فرمایش خداوند متعال است که فرموده: «پس کسی که مضطر و ناچار باشد، ستمگر و متجاوز نمی باشد» این زن نه باغی است و نه عادی او را آزاد بگذارید

در این موقع عمر گفت: « لو لا علیّ لهلك عمر» اگر علی (علیه السلام) نمی بود (و این مشکل را حلّ نمی کرد) عمر به هلاکت می رسید.

160) - از حمّاد بن عثمان روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خدای عزّ و جلّ: «پس کسی که مضطر و ناچار باشد، ستمگر و متجاوز نمی باشد»، فرمود: «باغی»، جوینده شکار است و «عادی» دزد می باشد این دو نفر نمی توانند (در سفر) نماز خود را شکسته بخوانند و حتّی نباید در ضرورت گوشت مردار بخورند؛ و آن چه (در حکم) بر دیگر مسلمان ها حلال است بر این دو نفر حلال نمی باشد

161) - از ابن مسکان، به طور مرفوعه روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «پس چه چیزی آنان را در برابر آتش بردبار کرده است» فرمود: (خداوند) آنان را بر عملی که می دانند نتیجه اش آتش می باشد، مهلت شان نمی دهد

ص: 307

قوله تعالى: ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾﴿178﴾

263/[162]- ﴿ عَنْ سَمَاعَهَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ تَعَالَی:

﴿اَلْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ اَلْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ اَلْأُنْثی بِالْأُنْثی﴾ ، قَالَ لاَ یُقْتَلُ حُسر بِعَبْدٍ وَ لَکِنْ یُضْرَبُ ضَرْباً شَدِیداً وَ یُغَرَّمُ دِیَهَ اَلْعَبْدِ وَ إِنْ قَتَلَ رَجُلٌ اِمْرَأَهً فَأَرَادَ أَوْلِیَاءُ اَلْمَقْتُولِ أَنْ یَقْتُلُوا أَدَّوْا نِصْفَ دِیَتِهِ إِلَی أَهْلِ اَلرَّجُلِ.﴾ (1)

264/[163]- ﴿ مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ اَلْبَرْقِیُّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ:

فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی: ﴿یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ اَلْقِصاصُ﴾ هِیَ لِجَمَاعَهِ اَلْمُسْلِمِینَ مَا هِیَ لِلْمُؤْمِنِینَ خَاصَّهً.﴾ (2)

265/[164]- ﴿ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: ﴿ فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْ ءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسنٍ﴾؟

ص: 308

فرمایش خداوند متعال: ای کسانی که ایمان آورده اید! حکم قصاص در مورد کشته شدگان بر شما نوشته (و با این بیان واجب) شده است آزاد در برابر آزاد برده در برابر برده و زن در برابر زن پس اگر کسی از سوی برادر دینی خود چیزی به او بخشیده شود باید از راه پسندیده پیروی کند و قاتل نیز به نیکی دیه را (به ولیّ مقتول) بپردازد این تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگار شما! و کسی که بعد از آن تجاوز کند عذاب دردناکی خواهد داشت. (178)

162) - از سماعة بن مهران روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «شخص آزاده در برابر آزاده و (زرخرید) در برابر عبد و زن در برابر زن قصاص می شود» فرمود: انسان آزاد در برابر برده قصاص و کشته نمی شود بلکه کتک سختی بر او زده می شود و خون بهای او به عنوان یک برده پرداخت خواهد شد ولی اگر مردی زنی را کشت و اولیا و ورثه زن خواستند مرد را بکشند باید نصف خون بهای مرد را به اولیا و ورثه مرد بپردازند

163) - محمد بن خالد برقی، به نقل بعضی از اصحاب خود روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «ای کسانی که ایمان آورده اید! قصاص بر شما نوشته و واجب شده است» فرمود: منظور جمعیّت مسلمانان هستند این آیه مخصوص مؤمنان نمی باشد

164) - از حلبی روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «پس کسی که حقّ خود را به برادر (دینی خود) ببخشد و با او رفتار خوب داشته باشد و با نیکی به او ادا نماید» سؤال کردم که چیست؟

ص: 309

قَالَ علیه السلام: یَنْبَغِی لِلَّذِی لَهُ اَلْحَقُّ أَنْ لاَ یَضُرَّ (1) أَخَاهُ إِذَا کَانَ قَادِراً عَلَی دِیَهٍ، وَ یَنْبَغِی لِلَّذِی عَلَیْهِ اَلْحَقُّ [بالمعنی أصلحت] أَنْ لاَ یُمَاطِلَ أَخَاهُ إِذَا قَدَرَ عَلَی مَا یُعْطِیهِ، وَ یُؤَدِّیَ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ، قَالَ: یَعْنِی إِذَا وُهِبَ اَلْقَوَدُ أَتْبَعُوهُ بِالدِّیَهِ إِلَی أَوْلِیَاءِ اَلْمَقْتُولِ لِکَیْ لاَ یَبْطُلَ دَمُ اِمْرِئٍ مُسْلِمٍ.﴾ (2)

266/[165]- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام : فِی قَوْلِهِ: ﴿ فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْءٌ ﴾ مَا ذَلِکَ؟

قَالَ: هُوَ اَلرَّجُلُ یَقْبَلُ اَلدِّیَهَ فَأَمَرَ اَللَّهُ اَلَّذِی لَهُ اَلْحَقُّ أَنْ یُتْبِعَهُ بِمَعْرُوفٍ وَ لاَ یُعْسِرَهُ، وَ أَمَرَ اَللَّهُ اَلَّذِی عَلَیْهِ اَلدِّیَهُ أَلاَّ یَمْطُلَهُ وَ أَنْ یُؤَدِّیَ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ إِذَا أَیْسَرَ.﴾ (3)

267 / [166] - ﴿ عَنِ اَلْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ فَمَنِ اِعْتَدی بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِیمٌ ﴾؟

قَالَ: هُوَ اَلرَّجُلُ یَقْبَلُ اَلدِّیَهَ أَوْ یَعْفُو أَوْ یُصَالِحُ ثُمَّ یَعْتَدِی فَیَقْتُلُ ﴿ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ ﴾

ص: 310

فرمود: کسی که صاحب حق می باشد سزاوار نیست که به برادر (دینی) خود ضرر و خسارتی وارد کند اگر چه توان پرداخت خون بها را داشته باشد؛ و نیز سزاوار است کسی که مدیون و بدهکار شده اگر توان پرداخت خون بها را دارد تأخیر نیندازد بلکه به نیکی پرداخت نماید.

(حضرت در ادامه) افزود: معنای آن این می شود که اگر ورثه و اولیای مقتول از قصاص صرف نظر کردند باید خون بها به روش نیکی پرداخت گردد تا مبادا خون مسلمانی پایمال گردد و یا به وی توهین شود.

165 - از ابو بصیر روایت کرده ،است که گفت:

از یکی از دو امام (باقر یا صادق) علیهما السلام درباره فرمایش خداوند: «کسی که حقّ خود را به برادر (دینی خود) ببخشد»، (سؤال کردم که) منظور چیست؟

فرمود: او مردی است که خون بها را پذیرفته است پس خداوند به کسی که صاحب حق می باشد دستور داده تا با خوبی رفتار کند و بر او سخت نگیرد؛ و نیز به کسی که خون بها را بدهکار است دستور داده تا تأخیر نیندازد و در حد توان به نیکی ادا نماید.

166)- از حلبی روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «پس کسی که پس از عفو و بخشش دشمنی و ظلم کند، عذابی دردناک برایش خواهد بود»، سؤال کردم؟

فرمود: مردی است که خون بها را قبول کرده و یا بخشیده و یا مصالحه نموده است ولی بعد از آن عداوت و دشمنی کرده و (طرف مقابلش را) می کشد پس برای او عذابی دردناک خواهد بود»

ص: 311

وَ فِی نُسْخَهٍ أُخْرَی فَیَلْقَی صَاحِبَهُ بَعْدَ اَلصُّلْحِ فَیُمَثِّلَ بِهِ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ ﴾ (1)

قوله تعالى : ﴿ كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ ﴿180﴾ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿181﴾ ﴾

268/ [167] - ﴿ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عزّ و جلّ: ﴿إِنْ تَرَکَ خَیْراً اَلْوَصِیَّهُ ﴾.؟

قَالَ: حَقٌّ جَعَلَهُ اَللَّهُ فِی أَمْوَالِ اَلنَّاسِ لِصَاحِبِ هَذَا اَلْأَمْرِ.

قَالَ: قُلْتُ: لِذَلِکَ حَدٌّ مَحْدُودٌ؟

قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: کَمْ؟

قَالَ: أَدْنَاهُ اَلسُّدُسُ، وَ أَکْثَرُهُ اَلثُّلُثُ. ﴾(2)

269/[168] - ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنِ اَلْوَصِیَّهِ تَجُوزُ لِلْوَارِثِ؟

ص: 312

و در نسخه ای دیگر آمده است: پس بعد از مصالحه برادر (دینی) خود را می بیند و او را قصاص می کند، ﴿ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.

فرمایش خداوند متعال: (هم چنین) بر شما نوشته شده: هنگامی که یکی از شما را مرگ فرا می رسد اگر چیز خوبی همانند بعضی اموال از خود به جای گذارده برای پدر و مادر و نزدیکان به طور شایسته وصیت کند که این حقی است بر پرهیزکاران (180) پس کسانی که بعد از شنیدن (حکم وصیت) آن را تغییر دهند گناه آن فقط بر کسانی است که آن (وصیّت) را تغییر می دهند. خداوند شنوا و دانا می باشد. (181)

167) - از عمّار بن مروان روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «اگر چیز ارزشمند و خوبی را به عنوان وصیّت رها کند» سؤال کردم؟

فرمود: منظور وصیّت حقّی است که خداوند آن را در اموال مردم برای صاحب این امر قرار داده است.

گفتم: برای آن حدّ و حدودی هم هست؟ فرمود بلی گفتم: چگونه و چیست؟

فرمود کمترین آن یک ششم و بالاترین آن یک سوم (از تمامی اموال) می باشد.

168)- از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام درباره وصیّت برای وارث سؤال کردم آیا جایز و صحیح است؟

ص: 313

قَالَ: نَعَمْ ثُمَّ تَلاَ هَذِهِ اَلْآیَهَ ﴿ إِنْ تَرَکَ خَیْراً اَلْوَصِیَّهُ لِلْوالِدَیْنِ وَ اَلْأَقْرَبِینَ .﴾ (1)

270/ [169] - ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

مَنْ أَوْصَی بِوَصِیَّهٍ لِغَیْرِ اَلْوَارِثِ مِنْ صَغِیرٍ أَوْ کَبِیرٍ بِالْمَعْرُوفِ غَیْرِ اَلْمُنْکَرِ فَقَدْ جَازَتْ وَصِیَّتُهُ .﴾ (2)

271/[170] ﴿عَنِ اَلسَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

مَنْ لَمْ یُوصِ عِنْدَ مَوْتِهِ لِذَوِی قَرَابَتِهِ مِمَّنْ لاَ یَرِثُ فَقَدْ خَتَمَ عَمَلَهُ بِمَعْصِیَهٍ .﴾ (3)

272/[171]- ﴿ عَنْ اِبْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام: قَوْلُهُ تعالی﴿ کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ اَلْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْراً اَلْوَصِیَّهُ لِلْوالِدَیْنِ وَ اَلْأَقْرَبِینَ ﴾

قَالَ: هِیَ مَنْسُوخَهٌ نَسَخَتْهَا آیَهُ اَلْفَرَائِضِ اَلَّتِی هِیَ اَلْمَوَارِیثُ ﴿ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَی اَلَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ ﴾ یَعْنِی بِذَلِکَ اَلْوَصِیَّ .﴾ (4)

ص: 314

فرمود: بلی جایز است؛ و سپس این آیه شریفه را چنان چه برای پدر و مادر و دیگر خویشاوندان وصیّتی کند بهتر می باشد» تلاوت نمود.

169)- از محمد بن قیس روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که برای غیر ورثه وصیّت پسندیده ای کند، خواه صغیر باشند یا کبیر، چنان چه منکر (و خلاف شرع) نباشد، وصیّتش نافذ و جایز می باشد

170) - از سکونی روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام به نقل از پدران بزرگوارش علیهم السلام ، از امام علی علیه السلام، فرمود:

کسی که هنگام مرگ خود برای خویشاوندانی که وارث او نمی باشند، وصیّت نکرده باشد اعمال او با معصیت پایان یافته است.

171) - از ابن مسکان از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

یکی از دو امام (باقر یا صادق) علیهما السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «مقرّر شد که هر گاه مرگ یکی از شما فرا رسد و مالی بر جای گذارد درباره پدر، مادر و خویشاوندان از روی انصاف وصیت کند، این (روش) شایسته پرهیزکاران است».

فرموده اند: این آیه به وسیله آیه فرائض - که همان آیه ارث باشد - نسخ گردیده که آن عبارت است از: «کسانی که بعد از شنیدن آن (وصیّت) ، تغییرش دهند، گناه آن بر افرادی است که آن را تغییر می دهند» که منظور وصایت و جانشینی می باشد

ص: 315

273/[172 ] - ﴿عَنْ سَمَاعَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ ﴿ إِنْ تَرَکَ خَیْراً اَلْوَصِیَّهُ لِلْوالِدَیْنِ وَ اَلْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ.﴾ قَالَ: شَیْءٌ جَعَلَهُ اَللَّهُ لِصَاحِبِ هَذَا اَلْأَمْرِ قَالَ: قُلْتُ: فَهَلْ لِذَلِکَ حَدٌّ؟

قَالَ: نَعَمْ قُلْتُ: وَ مَا هُوَ؟

قَالَ: أَدْنَی مَا یَکُونُ ثُلُثُ اَلثُّلُثِ.﴾ (1)

274/[173] - ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) ، قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَوْصَی بِمَالِهِ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ؟

قَالَ علیه السلام أَعْطِهِ لِمَنْ أَوْصَی لَهُ، وَ إِنْ کَانَ یَهُودِیّاً أَوْ نَصْرَانِیّاً ، لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَی اَلَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ ﴾.﴾ (2)

275/[174]- ﴿ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ أَوْصَی فِی حِجَّهٍ فَجَعَلَهَا وَصِیُّهُ فِی نَسَمَهٍ؟

قَالَ: یَغْرَمُهَا وَصِیُّهُ وَ یَجْعَلُهَا فِی حِجَّتِهِ کَمَا أَوْصَی بِهِ إِنَّ اَللَّهَ تعالی یَقُولُ : ﴿ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَی اَلَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ ﴾.﴾ (3)

ص: 316

172) - و از سماعه روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «اگر مالی را بر جای گذارد، دربارۀ ،پدر مادر و خویشاوندان از روی انصاف وصیت کند این (روش) شایسته پرهیزکاران است» فرمود: وصیّت چیزی است که خدای عزّ و جلّ آن را برای صاحب این امر قرار داده است. گفتم: برای آن حدّ و حدودی هم هست؟

فرمود: بلی. گفتم چگونه و چیست؟

فرمود: کمترین آن یک سوم از یک سوم (تمامی اموال شخص) می باشد.

173) - از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره مردی که وصیّت کرده تا اموالش در راه خداوند مصرف شود سؤال کردم؟

فرمود: به هر کسی (و هر چیزی) که وصیّت کرده، عطا کن، اگر چه، یهودی و یا نصرانی باشد؛ زیرا که خداوند متعال می فرماید: «پس کسانی که بعد از شنیدن آن (وصیّت) ، تغییرش دهند، گناه آن بر افرادی است که آن را تغییر می دهند.»

174) - از ابو سعید روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردند که وصیت کرده تا یک برایش حجی را انجام دهند ولی وصیّ او آن (مال) را درباره آزاد کردن برده ای هزینه کرد؟

فرمود: وصی باید غرامت و خسارت آن را بر عهده گیرد و همان گونه که درباره حج وصیّت کرده است انجام دهد؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: «پس کسانی که بعد از شنیدن آن (وصیّت) ، تغییرش دهند، گناه آن بر افرادی است که آن را تغییر می دهند»

ص: 317

276/[175]- ﴿ عَنْ مُثَنَّی بْنِ عَبْدِ اَلسَّلاَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أُوصِیَ لَهُ بِوَصِیَّهٍ فَمَاتَ قَبْلَ أَنْ یَقْبِضَهَا وَ لَمْ یَتْرُکْ عَقِباً؟

قَالَ: اِطْلُبْ لَهُ وَارِثاً أَوْ مَوْلًی فَادْفَعْهَا إِلَیْهِ فَإِنَّ اَللَّهَ تعالی یَقُولُ: ﴿ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَی اَلَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ﴾

قُلْتُ: إِنَّ اَلرَّجُلَ کَانَ مِنْ أَهْلِ فَارِسَ دَخَلَ فِی اَلْإِسْلاَمِ لَمْ یُسَمَّ وَ لاَ یُعْرَفُ لَهُ وَلِیٌّ.

قَالَ اِجْهَدْ أَنْ تَقْدِرَ لَهُ عَلَی وَلِیٍّ فَإِنْ لَمْ تَجِدْهُ وَ عَلِمَ اَللَّهُ مِنْکَ اَلْجَهْدَ تَتَصَدَّقُ بِهَا .﴾ (1)

قوله تعالى : فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿182﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿183﴾

277/[176] - ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُوقَهَ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عزّ و جلّ ﴿ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَی اَلَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ ﴾؟

قَالَ علیه السلام: نَسَخَتْهَا اَلَّتِی بَعْدَهَا ﴿ فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً ﴾

ص: 318

175( - نیز از مثّنى فرزند عبد السّلام روایت کرد است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره مردی که وصیّتی به نفع او انجام گرفته، ولی او پیش از آن که (مورد) وصیّت را دریافت کند فوت کرده در حالی که وارث فرزندی هم ندارد سؤال کردم؟ فرمود: وارثی دیگر و یا مولا و اربابی برای او جستجو کن و آن را به او بپردار؛ زیرا که خداوند متعال می فرماید: «پس کسانی که بعد از شنیدن آن (وصیّت) ، تغییرش دهند گناه آن بر افرادی است که آن را تغییر می دهند»

گفتم: این مرد از اهالی فارس است و تازه مسلمان شده، بدون آن که اسم و شهرتی داشته باشد ولیّ و سرپرستی هم برای او شناخته نیست

فرمود: کوشش کن تا ولیّ و سرپرستی برایش پیدا کنی؛ پس اگر نیافتی و خداوند از کوشش و تلاش تو آگاه شد، پس آن را از طرف او صدقه قرار بده

فرمایش خداوند متعال: پس کسی که از انحراف وصیت کننده با از گناه او (که مبادا وصیّت به کار خلافی کند) بترسد و میان آن ها را اصلاح دهد گناهی بر او نیست خداوند آمرزنده و مهربان است(182) ای افرادی که ایمان آورده اید! روزه بر شما نوشته (و واجب) شده است - همان گونه بر افرادی که قبل از شما بودند نوشته شده بود- تا پرهیزکار شوید. (183)

176) - از محمد بن سوقه روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال «پس کانی که بعد از شنیدن آن (وصیّت) ، تغییرش دهند گناه آن بر افرادی است که آن را تغییر می دهند» سؤال کردم؟

فرمود: این آیه را، آیه ای که بعد از آن می باشد، نسخ کرده است که گفت:

«پس کسی که از (محتوای) وصیّت بترسد که از حق منحرف شود و یا

ص: 319

یَعْنِی اَلْمُوصَی إِلَیْهِ إِنْ خَافَ جَنَفاً مِنَ اَلْمُوصِی فِی ثُلُثِهِ جَمِیعاً فِیمَا أَوْصَی بِهِ إِلَیْهِ مِمَّا لاَ یَرْضَی اَللَّهُ بِهِ فِی خِلاَفِ اَلْحَقِّ فَلاَ إِثْمَ عَلَی اَلْمُوصَی إِلَیْهِ أَنْ یُبَدِّلَهُ إِلَی اَلْحَقِّ وَ إِلَی مَا یَرْضَی اَللَّهُ بِهِ مِنْ سَبِیلِ اَلْخَیْرِ ﴾.(1)

278/[177]- عَنْ یُونُسَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: ﴿فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ﴾ قَالَ: یَعْنِی إِذَا مَا اِعْتَدَی فِی اَلْوَصِیَّهِ وَ زَادَ فِی اَلثُّلُثِ. (2)

279/[178] - ﴿عَنِ اَلْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ: ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ اَلصِّیامُ ﴾ قَالَ: هِیَ لِلْمُؤْمِنِینَ خَاصَّهً .﴾ (3)

280/[179]- ﴿عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تبارک و تعالی: ﴿ کُتِبَ عَلَیْکُمُ اَلْقِتالُ ﴾(4) وَ ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ اَلصِّیامُ ﴾؟

قَالَ: فَقَالَ علیه السلام هَذِهِ: کُلُّهَا یَجْمَعُ اَلضُّلاَّلَ وَ اَلْمُنَافِقِینَ وَ کُلُّ مَنْ أَقَرَّ بِالدَّعْوَهِ اَلظَّاهِرَهِ.﴾ (5)

ص: 320

معصیت و خلافی ایجاد گردد» یعنی؛ کسی که وصیّت نموده و از وصیّ خود می ترسد که مبادا نسبت به ثلث (یک سوم) مورد وصیّت، در جهت رضایت خداوند عمل و هزینه نکند بلکه بر خلاف حق انجام نماید، پس گناهی بر وصیّت کننده نیست که بر مبنای حقّ و رضایت خداوند در جهت امور خیر وصیّت خود را تبدیل و اصلاح نماید

177) - از یونس به طور مرفوعه روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «پس کسی که از (محتوای) وصيّت بترسد که از حق منحرف شود و یا معصیت و خلافی ایجاد گردد ، گناهی بر او نیست» فرمود: آن هنگامی است که در عمل به وصیّت تعدّی و خلاف شود و بیشتر از ثلث (یک سوم) هزینه گردد.

178) - از برقی به نقل از بعضی اصحاب روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «ای کسانی که ایمان آورده اید! بر شما روزه ثبت و واجب گردیده است» فرمود: این اختصاص به مؤمنین دارد.

179) - از جمیل بن درّاج روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند تبارک و تعالی: «جنگ و قتال بر شما ثبت (و واجب) شده است» و نیز از: «ای کسانی که ایمان آورده اید! بر شما روزه ثبت و واجب گردیده است» سؤال کردم؟

فرمود: تمامی این موارد مربوط به گمراهان و منافقان و هر کسی که به ظاهر، دعوت به اسلام را پذیرفته می باشد.

ص: 321

قوله تعالى: ﴿ أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ ﴿184﴾

281/[180] - ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ :

فِی قَوْلِهِ ﴿ وَ عَلَی اَلَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعامُ مِسْکِینٍ﴾

قَالَ: اَلشَّیْخُ اَلْکَبِیرُ وَ اَلَّذِی یَأْخُذُهُ اَلْعُطَاشُ .﴾ (1)

282/[181] ﴿ عَنْ سَمَاعَهَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ وَ عَلَی اَلَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعامُ مِسْکِینٍ﴾؟

قَالَ: هُوَ اَلشَّیْخُ اَلْکَبِیرُ اَلَّذِی لاَ یَسْتَطِیعُ، وَ اَلْمَرِیضُ. (2)

283/[182]- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَرِضَ مِنْ رَمَضَانَ إِلَی رَمَضَانٍ قَابِلٍ وَ لَمْ یَصِحَّ بَیْنَهُمَا وَ لَمْ یُطِقِ اَلصَّوْمَ؟

قَالَ: یتَصَدَّقَ مَکَانَ کُلِّ یَوْمٍ، أَفْطَرَ عَلَی مِسْکِینٍ مُدّاً مِنْ طَعَامٍ، وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ حِنْطَهٌ فَبمِدّ من تَمْرٍ، وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ ﴿ فِدْیَهٌ طَعامُ مِسْکِینٍ﴾ فَإِنِ اِسْتَطَاعَ أَنْ

ص: 322

فرمایش خداوند متعال: چند روز معدود و معیّنی را (باید روزه بگیرید) و هر کسی از شما بیمار با مسافر باشد تعدادی از روز های دیگر را (روزه بگیرد) و بر کسانی که روزه برای آن ها طاقت فرسا می باشد لازم است کفّاره بدهند: (یعنی) مسکینی را اطعام کنند و کسی که کار خیری انجام دهد برای او بهتر است و روزه داشتن برای شما بهتر است اگر بدانید (184)

180) - از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «و بر کسانی که توان و طاقت آن (روزه) را ندارند لازم است که قدیه (به مقدار یک وعده) طعام مسکین بپردازند سؤال کردم؟

فرمود: منظور پیر کهن سال است و کسی که حالت تشنگی (مشقّت بار) داشته باشد.

181) - از سماعه، به نقل از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

از آن حضرت علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «و بر کسانی که توان و طاقت آن (روزه) را ندارند لازم است که فدیه (به مقدار یک وعده) طعام مسكين بپردازند» سؤال کردم؟

فرمود: (این در مورد) پیر کهن سالی است که نمی تواند روزه بگیرد و (یا) مریض می باشد.

182)- از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

از آن حضرت علیه السلام در باره مردی که از ماه رمضان تا رمضان بعدی مریض است و در بین آن هم، سلامتی خود را باز نیافته و توان روزه گرفتن نداشته سؤال کردم؟

ص: 323

یَصُومَ اَلرَّمَضَانَ اَلَّذِی یَسْتَقْبِلُ وَ إِلاَّ فَلْیَتَرَبَّصْ إِلَی رَمَضَانٍ قَابِلٍ فَیَقْضِیَهُ فَإِنْ لَمْ یَصِحَّ حَتَّی جَاءَ رَمَضَانٌ قَابِلٌ فَلْیَتَصَدَّقْ کَمَا تَصَدَّقَ مَکَانَ کُلِّ یَوْمٍ أَفْطَرَ مُدّاً وَ إِنْ صَحَّ فِی مَا بَیْنَ اَلرَّمَضَانَیْنِ فَتَوَانَی (1) أَنْ یَقْضِیَهُ حَتَّی جَاءَ رَمَضَانٌ اَلْآخَرُ فَإِنَّ عَلَیْهِ اَلصَّوْمَ وَ اَلصَّدَقَهَ جَمِیعاً یَقْضِی اَلصَّوْمَ وَ یَتَصَدَّقُ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ ضَیَّعَ ذَلِکَ اَلصِّیَامَ.﴾ (2)

284/[183] - ﴿ عَنِ اَلْعَلاَءِ عَنْ مُحَمَّدٍ بن مسلم عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ وَ عَلَی اَلَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعامُ مِسْکِینٍ ﴾

قَالَ: اَلشَّیْخُ اَلْکَبِیرُ وَ اَلَّذِی یَأْخُذُهُ اَلْعُطَاشُ ﴾ (3)

285 / 184] - ﴿عَنْ رِفَاعَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ ﴿ وَ عَلَی اَلَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعامُ مِسْکِینٍ﴾

قَالَ: اَلْمَرْأَهُ تَخَافُ عَلَی وَلَدِهَا وَ اَلشَّیْخُ اَلْکَبِیرُ.﴾ (4)

ص: 324

فرمود برای هر روزه ای که افطار کرده یک مدّ طعام به مسکین صدقه دهد و اگر دسترسی به گندم نداشت یک مدّ خرما بدهد که این همان فرمایش خداوند: «فدیه (به مقدار) طعام مسکین بپردازند» می باشد.

بعد از آن اگر توانست باید رمضان آینده را روزه بگیرد و گر نه بعد از آن باید قضا و جبران کند پس چنان چه بعد از آن هم سالم نگشت تا رمضان بعدی فرا رسید، هم چنین مانند قبل باید برای هر روز یک مدّ طعام صدقه دهد.

اما اگر سالم شد و توانست روزه بگیرد ولی در اثر سُستی کردن قضای آن ها را به عقب انداخت تا رمضانی دیگر آمد، بر او لازم است که هم قضایش را بگیرد و هم صدقه دهد؛ چون عمداً قضای آن ها را تضییع کرده است.

183) - از علاء از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «و بر کسانی که توان و طاقت آن (روزه) را ندارند لازم است که فدیه (به مقدار) طعام مسکین بپردازند» سؤال کردم؟

فرمود: منظور پیر کهن سال می باشد و کسی است که حالت تشنگی (شدید) داشته باشد.

184)- از رفاعه روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «و بر کسانی که توان و طاقت آن (روزه) را ندارند لازم است که فدیه (به مقدار) طعام مسكين بپردازند» فرمود: (آنان دو دسته اند یکی) آن زنی است که بر فرزند (نوزاد) خود بترسد (خواه حامله باشد یا شیر دهد) و (دوم) پیر مرد کهن سال می باشد.

ص: 325

286/[185] - ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: اَلشَّیْخُ اَلْکَبِیرُ وَ اَلَّذِی بِهِ اَلْعُطَاشُ لاَ حَرَجَ عَلَیْهِمَا أَنْ یُفْطِرَا فِی رَمَضَانَ وَ تَصَدَّقَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِی کُلِّ یَوْمٍ بمُدَّ مِنْ طَعَامٍ وَ لاَ قَضَاءَ عَلَیْهِمَا وَ إِنْ لَمْ یَقْدِرَا فَلاَ شَیْءَ عَلَیْهِمَا .﴾ (1)

287/[186] - ﴿عَنِ اَلْحَارِثِ اَلْنصْرِیِّ [البصری]، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) ، قَالَ:

قَالَ فِی آخِرِ شَعْبَانَ : ﴿ إِنَّ هَذَا اَلشَّهْرَ اَلْمُبَارَکَ اَلَّذِی أَنْزَلْتَ فِیهِ اَلْقُرْآنَ ، وَ جَعَلْتَهُ هُدًی لِلنَّاسِ، وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ اَلْهُدَی وَ الْفُرْقانِ، قَدْ حَضَرَ، فَسَلِّمْنَا فِیهِ، وَ سَلِّمْهُ لَنَا، وَ سَلِّمْهُ مِنَّا فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَهٍ. ﴾ (2)

288/[187] - ﴿ عَنْ عُبْدُوسٍ اَلْعَطَّارِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

إِذَا حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَقُلِ: «اَللَّهُمَّ قَدْ حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَدِ اِفْتَرَضْتَ عَلَیْنَا صِیَامَهُ وَ أَنْزَلْتَ فِیهِ اَلْقُرْآنَ : هُدیً لِلنّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ اَلْهُدی وَ اَلْفُرْقانِ اَللَّهُمَّ أَعِنَّا عَلَی صِیَامِهِ وَ تَقَبَّلْهُ مِنَّا وَ سَلِّمْنَا فِیهِ وَ سَلِّمْهُ مِنَّا وَ سَلِّمْنَا لَهُ فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَهٍ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ یَا أَرْحَمَ اَلرَّاحِمِینَ .﴾ (3)

ص: 326

185) - از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: پیر مرد کهن سال و کسی که حالت تشنگی (شدید) دارد بر آنان مشکلی نیست که روزه خود را افطار کنند و برای هر روز آن یک مدّ (طعام) صدقه دهند (و در نوشته ای: دو مدّ وارد شده است) و قضا بر آنان نیست و اگر هم نتوانستند (پرداخت کنند)، باکی بر آنان نمی باشد

186) - از حارث نصری [بصری] روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام در آخرین روز ماه شعبان (خطاب به خداوند) اظهار داشت: «به راستی این ماه مبارکی است که قرآن را در آن نازل نمودی و آن را هدایت گر انسان ها قرار دادی و روشنایی بخش هدایت و جدایی گرداندی این ماه فرا رسید ما را در آن سالم بدار و در حالت سادگی و تندرستی، آن را از ما سالم تحویل بگیر».

187) - از عبدوس ،عطار به نقل از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که ماه رمضان فرا می رسد، بگو: «خداوندا! ماه رمضان فرا رسید و روزه آن را بر ما واجب نمودی قرآن را در آن نازل کردی که هدایت گر انسان ها و بیانگر هدایت و فرقان می باشد خداوندا! ما را بر روزه آن کمک نما (روزه) آن را از ما قبول فرما ما را در آن سالم بدار و در سلامتی و آسانی و تندرستی آن را از ما بپذیر به راستی تو بر هر چیزی توانمندی ای که رحم کننده ترین رحم کنندگان هستی»

ص: 327

قوله تعالى: ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ ﴿185﴾

289/[188] - ﴿ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تبارک و تعالی:﴿ شَهْرُ رَمَضانَ اَلَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ اَلْقُرْآنُ ﴾ کَیْفَ أُنْزِلَ فِیهِ اَلْقُرْآنُ؟ وَ إِنَّمَا أُنْزِلَ اَلْقُرْآنُ فِی عِشْرِینَ سَنَهً مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ

فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: نَزَلَ اَلْقُرْآنُ جُمْلَهً وَاحِدَهً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَی اَلْبَیْتِ اَلْمَعْمُورِ ، ثُمَّ أُنْزِلَ مِنَ اَلْبَیْتِ اَلْمَعْمُورِ فِی طُولِ عِشْرِینَ سَنَهً، ثُمَّ قَالَ: قَالَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَزَلَتْ صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ فِی أَوَّلِ لَیْلَهٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أُنْزِلَتِ اَلتَّوْرَاهُ لِسِتٍّ مَضَیْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أُنْزِلَتْ اَلْإِنْجِیلُ لِثَلاَثَ عَشْرَهَ لَیْلَهً خَلَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ، وَ أُنْزِلَ اَلزَّبُورُ لِثَمَانِیَ عَشْرَهَ مِنْ رَمَضَانَ وَ أُنْزِلَ اَلْقُرْآنُ لِأَرْبَعٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ رَمَضَانَ .﴾ (1)

ص: 328

فرمایش خداوند متعال (روزه در) ماه رمضان است ماهی که قرآن برای راهنمایی مردم و نشانه های هدایت و فرق میان حق و باطل در آن نازل شده است پس آن کسی که از شما در ماه رمضان در (وطن و منزل خود) حاضر باشد باید روزه بگیرد و آن کسی که بیمار یا در سفر است روز های دیگری را به جای آن روزه بگیرد (آری) خداوند آسایش و راحتی شما را می خواهد نه زحمت شما را و هدف این است که این روز ها را تکمیل کنید و خدا را بر این که شما را هدایت کرده بزرگ شمارید باشد که شکر گزاری کنید. (185)

188) - از ابراهیم روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام به درباره فرمایش حدى عزّ و جلّ: «ماه رمضان همان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است» سوال کردم که چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گردید؟ (و افزودم:) با این که قرآن از اول تا آخر آن در مدّت بیست سال نازل شده است.

(امام صادق علیه السلام) فرمود: تمامی قرآن یک جا در ماه رمضان در «بیت المعمور» نازل شد سپس در طول بیست سال تدریجاً نازل گردید؛ پس از آن افزود: پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان نازل شد و تورات در موقعی نازل شد که شش شب از آن گذشته بود و انجیل در وقتی نازل شد که سیزده شب از آن باقی مانده بود و زبور هیجدهم ماه رمضان و قرآن در بیست و چهارم آن نازل شده است

ص: 329

290/[189]- ﴿ عَنِ اِبْنِ سِنَانٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلْقُرْآنِ وَ اَلْفُرْقَانِ أَهُمَا شَیْئَانِ أَوْ شَیْءٌ وَاحِدٌ؟

قَالَ: فَقَالَ اَلْقُرْآنُ جُمْلَهُ اَلْکِتَابِ، وَ اَلْفُرْقَانُ اَلْمُحْکَمُ اَلْوَاجِبُ اَلْعَمَلِ بِهِ﴾ (1)

291/[190]- ﴿ عَنِ اَلصَّبَّاحِ بْنِ سَیَابَهَ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: إِنَّ اِبْنَ أَبِی یَعْفُورٍ أَمَرَنِی أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ مَسَائِلَ فَقَالَ علیه السلام: وَ مَا هِیَ؟

قَالَ: یَقُولُ لَکَ: إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ أَنَا فِی مَنْزِلِی إِلَی أَنْ أُسَافِرَ؟

قَالَ: إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ اَلشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ ﴾ فَمَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ هُوَ فِی أَهْلِهِ فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یُسَافِرَ إِلاَّ لِحَجٍّ أَوْ عُمْرَهٍ أَوْ فِی طَلَبِ مَالٍ یَخَافُ تَلَفَهُ﴾ (2)

292/[191] - ﴿ عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ ﴿ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ اَلشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ ﴾ قَالَ:

فَقَالَ: مَا أَبْیَنَهَا لِمَنْ عَقَلَهَا، قَالَ: مَنْ شَهِدَ رَمَضَانَ فَلْیَصُمْهُ، وَ مَنْ سَافَرَ فَلْیُفْطِرْ.﴾ (3)

ص: 330

189) - از ابن سنان از کسی که نامش را برده روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره قرآن و فرقان پرسیدم که آیا دو چیز می باشند، یا یک چیز هستند؟

پس فرمود: قرآن همۀ کتاب است و فرقان همان آیات محکم است که عمل به آن ها واجب می باشد

190)- از صباح بن سیابه روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ابن ابي يعفور مرا امر کرده تا مسائلی را از شما سؤال کنم حضرت فرمود: آن ها چیست؟

گفت: سؤال او این است: موقعی که ماه رمضان فرا رسد و من در منزل خود باشم آیا می توانم مسافرت کنم؟

فرمود: همانا خداوند فرموده است پس کسی که در ماه رمضان حضور داشته باشد باید آن ماه را روزه بگیرد، پس کسی که ماه رمضان برایش فرا رسد و در (کنار) خانواده (و شهر) خود باشد حق مسافرت ندارد مگر برای حج و یا عمره و یا برای به دست آوردن اموالی که می ترسد تلف شود.

191)- از زراره روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «پس کسی که در ماه رمضان حضور دارد باید آن ماه را روزه بگیرد»، فرمود:

برای کسی که اندیشه و تعقّل نماید چه قدر واضح و روشن می باشد که چون فرموده ماه رمضان فرا رسد و در منزل خود باشد باید روزه بگیرد و کسی که مسافر باشد باید افطار کند

ص: 331

293/ [192] - ﴿ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ علیه السلام: «فَلْیَصُمْهُ » قَالَ:

اَلصَّوْمُ فُوهُ لاَ یَتَکَلَّمُ إِلاَّ بِالْخَیْرِ .﴾ (1)

294/[193] - ﴿عَنْ ابی بَصِیرٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ حَدِّ اَلْمَرَضِ اَلَّذِی یَجِبُ عَلَی صَاحِبِهِ فِیهِ اَلْإِفْطَارُ کَمَا یَجِبُ عَلَیْهِ فِی اَلسَّفَرِ فِی قَوْلِهِ ﴿ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ» ؟

قَالَ: هُوَ مُؤْتَمَنٌ عَلَیْهِ مُفَوَّضٌ إِلَیْهِ، فَإِنْ وَجَدَ ضَعْفاً فَلْیُفْطِرْ، وَ إِنْ وَجَدَ قُوَّهً فَلْیَصُمْ، کَانَ اَلْمَرِیضُ عَلَی مَا کَانَ.﴾ (2)

295/[194 ] - ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ:

لَمْ يَكُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَصُومُ فِي السَّفَرِ تَطَوُّعاً وَ لَا فَرِيضَةً يَكْذِبُونَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَ رَسُولُ اللَّهِ بِكُرَاعِ الْغَمِيمِ (3) عِنْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِإِنَاءٍ فَشَرِبَ وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ يُفْطِرُوا فَقَالَ قَوْمٌ: قَدْ تَوَجَّهَ النَّهَارُ وَ لَوْ صُمْنَا يَوْمَنَا هَذَا فَسَمَّاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعُصَاةَ فَلَمْ يَزَالُوا یُسَمَّوْنَ بِذَلِکَ اَلاِسْمِ حَتَّی قُبِضَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ﴾ (4)

296/[195] - ﴿ عَنِ اَلثُّمَالِیِّ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ یُرِیدُ اَللّهُ بِکُمُ اَلْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ اَلْعُسْرَ ﴾. قَالَ:

ص: 332

192) - و امام صادق علیه السلام (درباره فرمایش خداوند:) «پس روزه بگیرد»، فرمود: روزه دهان این است که سخن نگوید، مگر به خیر و خوبی.

193) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره حدود و مقدار مریضی که سبب می شود صاحبش روزه نگیرد همان طوری که مسافر در سفر واجب است افطار کند طبق فرمایش خداوند متعال پس کسی که ماه رمضان را (در محل خود) حاضر باشد، باید آن (ماه) را روزه بگیرد» سؤال کردم؟

فرمود: تشخیص آن به خود شخص واگذار شده پس اگر (مریض) ضعف و ناتوانی دچارش شود باید افطار نماید ولی اگر توان و نیرو داشت - در هر وضعیّتی که باشد - باید روزه بگیرد

194- از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسافرت، نه روزه مستحبی می گرفت و نه روزه واجب بر آن حضرت دروغ می بندند، موقعی که آیه قرآن نازل شد، هنگام نماز صبح بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله در محلی به نام «کراع غمیم» بود پس حضرت ظرف آبی را طلبید و نوشید سپس دستور داد تا دیگران هم افطار کنند بعضی افراد اعتراض کردند: روز روشن شده و ما روزه گرفته ایم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را گروه عصیان گر نامید و بر همین عنوان در بین اصحاب بودند تا موقعی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رحلت نمود.

195)- از ثمالی روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «خداوند نسبت به شما آسان می طلبد و (کار های) سخت را نمی خواهد» فرمود:

ص: 333

اَلْیُسْرُ: عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، وَ فُلاَنٌ وَ فُلاَنٌ اَلْعُسْرُ، فَمَنْ کَانَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ لَمْ یَدْخُلْ فِی وَلاَیَهِ فُلاَنٍ وَ فُلاَنٍ﴾. (1)

297/[196] - ﴿ عَنِ اَلزُّهْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ قَالَ:

صَوْمُ اَلسَّفَرِ وَ اَلْمَرَضِ أَنَّ اَلْعَامَّهَ اِخْتَلَفَتْ فِی ذَلِکَ فَقَالَ قَوْمٌ: یَصُومُ وَ قَالَ قَوْمٌ لاَ یَصُومُ، وَ قَالَ قَوْمٌ: إِنْ شَاءَ صَامَ وَ إِنْ شَاءَ أَفْطَرَ، وَ أَمَّا نَحْنُ فَنَقُولُ یُفْطِرُ فِی اَلْحَالَیْنِ جَمِیعاً فَإِنْ صَامَ فِی اَلسَّفَرِ أَوْ فِی حَالِ اَلْمَرَضِ فَعَلَیْهِ اَلْقَضَاءُ، ذَلِکَ بِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ ﴿ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیّامٍ أُخَرَ ﴾ - الی آخر قوله تعالی: - ﴿یُرِیدُ اَللّهُ بِکُمُ اَلْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ اَلْعُسْرَ﴾ .﴾ (2)

298/[197] - ﴿ عَنْ سَعِیدٍ اَلنَّقَّاشِ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یقول: إِنَّ فِی اَلْفِطْرِ لَتَکْبِیراً وَ لَکِنَّهُ مَسْتُورٌ (مسنون) یُکَبِّرُ فِی اَلْمَغْرِبِ لَیْلَهَ اَلْفِطْرِ وَ فِی اَلْعَتَمَهِ وَ اَلْفَجْرِ وَ فِی صَلاَهِ اَلْعِیدِ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ

ص: 334

منظور از «اليُسر» امام علی علیه السلام و منظور از «العُسر» فلان و فلان می باشند، پس هر کسی که از فرزندان حضرت آدم علیه السلام باشد داخل در ولایت فلانی و فلانی نمی شود

196) - و از زهری روایت کرده است که گفت:

امام سجّاد علیه السلام (ضمن حدیثی مفصّل) فرمود: و اما در مورد روزه مسافر و مریض که علمای اهل سنّت در آن اختلاف دارند عدّه ای گفته اند: باید روزه بگیرد، عدّه ای دیگر گفته اند: نباید بگیرد، عدّه ای هم گفته اند: مختار است، اگر خواست می تواند روزه بگیرد و اگر خواست افطار کند؛ ولی ما (اهل بیت رسالت علیهم السلام) می گوییم: در هر دو حالت اگر مسافر و یا مریض روزه بگیرد باید قضای آن را هم به جا آورد؛

زیرا که خدای عزّ و جلّ فرموده است: «هر کسی که مریض و با مسافر باشد باید در روز های دیگری (که مریض و یا مسافر نباشد) جبران نماید» - تا آخر فرمایش خداوند متعال: - «خداوند نسبت به شما آسان میطلبد و (کار های سخت را از شما نمی خواهد» پس او (عمل و عبادت) آسان را انتخاب می کند (که طبق فرمان و خواسته اش باشد) و سختی (غیر قابل تحمّل) را نمی خواهد

197) - از سعید نقّاش روایت کرده است که گفت:

شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: همانا در (عید) فطر تکبیری است که مستحبّ می باشد و آن در (نماز) مغرب عشا و صبح (عید) فطر و در نماز عید است پس تکبیر بگو که (گفتن) آن فرمایش خداوند متعال است:

ص: 335

تبارك وتعالى : ﴿ وَ لِتُکْمِلُوا اَلْعِدَّهَ وَ لِتُکَبِّرُوا اَللّهَ عَلی ما هَداکُمْ ﴾- وَ اَلتَّکْبِیرُ أَنْ تَقُولَ « اَللَّهُ أَکْبَرُ اَللَّهُ أَکْبَرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اَللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ اَلْحَمْدُ »

قَالَ فِی رِوَایَهِ أَبِی عَمْرٍو: اَلتَّکْبِیرُ اَلْأَخِیرُ أَرْبَعُ مَرَّاتٍ .﴾ (1)

299/[198] - ﴿ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ:

قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ! مَا يُتَحَدَّثُ بِهِ عِنْدَنَا أَنَّ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله صَامَ تِسْعَةً وَ عِشْرِينَ أَكْثَرَ مِمَّا صَامَ ثَلَاثِينَ أَحَقٌّ هَذَا؟

قَالَ: مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ هَذَا حَرْفاً مَا صَامَهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله إِلَّا ثَلَاثِينَ لِأَنَّ اللَّهَ تعالی يَقُولُ: ﴿ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ﴾ فَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَنْقُصُهُ ؟!﴾ (2)

300 /[199] - ﴿ عَنْ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

إِنَّ فِی اَلْفِطْرِ تَکْبِیراً قَالَ: قُلْتُ: مَا تَکْبِیرٌ إِلاَّ فِی یَوْمِ اَلنَّحْرِ

قَالَ: فِیهِ تَکْبِیرٌ وَ لَکِنَّهُ مَسْنُونٌ فِی اَلْمَغْرِبِ وَ اَلْعِشَاءِ وَ اَلْفَجْرِ وَ اَلظُّهْرِ وَ اَلْعَصْرِ وَ رَکْعَتَیِ اَلْعِیدِ .﴾ (3)

ص: 336

«بر آن چه که شما هدایت نموده خداوند را بزرگ شمارید و تکبیرگو باشید»؛ و اما تکبیر عبارت است از: «الله أكبر الله أكبر، الله أكبر ، لا إله إلا الله و الله أكبر، الله أكبر و لله الحمد» یعنی خدا بزرگ است، خداوند بزرگ است خداوند بزرگ است نیست خدایی مگر خدای یکتا و خداوند بزرگ است و حمد مخصوص خداوند است

و در روایت ابو عمرو آمده است که تکبیر آخر چهار مرتبه گفته شود.

198) - از ابن ابی عمیر، به نقل از مردی روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت گردم! آن چه نزد ما بحث می شود این است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله بیست و نه روز بیشتر روزه می گرفت تا سی روز، آیا این واقعیّت دارد؟

فرمود: حتی یک حرف از آن را هم خدا نیافریده است پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آل غیر از سی روز روزه نگرفت؛ زیرا خداوند می فرماید: «باشد که عدد را تکمیل نمایید» آن وقت رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را ناقص انجام می داد؟!

199) - از سعید روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا برای (عید) فطر تکبیری است عرضه داشتم: تکبیری نمی باشد مگر در عید قربان

فرمود: در آن هم تکبیر هست ولی مستحب می باشد که آن برای نماز مغرب، عشا، صبح، ظهر، عصر و هم چنین برای دو رکعت نماز عید خواهد بود.

ص: 337

قوله تعالى: ﴿ وَ إِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ ﴿186﴾ أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾ ﴿187﴾

301/[200] - ﴿ عَنِ اِبْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ تبارک و تعالی: ﴿ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی﴾ یَعْلَمُونَ أَنِّی أَقْدِرُ عَلَی أَنْ أُعْطِیَهُمْ مَا یَسْأَلُونَ .﴾ (1)

ص: 338

فرمايش خداوند متعال: و (ای پیامبر!) هنگامی که بندگان من از تو درباره من سؤال کنند (بگو:) من (به شما و هر چیزی) نزدیک هستم. دعای دعا کننده را هنگامی که مرا می خواند پاسخ می گویم! پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا ارشاد شوند (و به مقصد برسند.) (186 ) آمیزش جنسی بما همسرانتان در شب (اول ماه رمضان و) روز هایی که روزه می گیرید حلال است آن ها لباس شما هستند و شما لباس آن ها (هر دو زینت هم و سب حفظ یک دیگر می باشید) خداوند می دانست که شما به خود خیانت می کردید پس توبه شما را پذیرفت و شما را بخشید اکنون با آن ها آمیزش کنید و آن چه را خدا برای شما مقرر داشته طلب نمایید و بخورید و بیاشامید تا سفیده صبح از سياه (شب) برای شما آشکار گردد! سپس روزه را تا شب تکمیل کنید و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید با زنان آمیزش نکنید! این ها حدود و مرز های الهی است پس به آن نزدیک نشوید خداوند آیات خود را این چنین برای مردم روشن می نماید باشد که پرهیز کار گردند. (187)

200) - از ابن ابی یعفور روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام پيرامون فرمایش خداوند تبارک و تعالی: «پس باید (دعوت) مرا اجابت نمایند و به من ایمان آورنده و به من ایمان آورنده» فرمود آنان علم و اطمینان دارند که من (خدا) توان دارم بر این که هر چه را درخواست کنند عطایشان کنم

ص: 339

302 / [201] - ﴿ عَنْ سَمَاعَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ اَلصِّیامِ اَلرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ هُنَّ لباسٌ - إِلَی- وَ کُلُوا وَ اِشْرَبُوا ﴾ قَالَ: نَزَلَتْ فِی خَوَّاتِ بْنِ جُبَیْرٍ وَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی اَلْخَنْدَقِ وَ هُوَ صَائِمٌ فَأَمْسَی عَلَی ذَلِکَ وَ کَانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَنْزِلَ هَذِهِ اَلْآیَهُ إِذَا نَامَ أَحَدُهُمْ حَرُمَ عَلَیْهِ اَلطَّعَامُ فَرَجَعَ خَوَّاتٌ إِلَی أَهْلِهِ حِینَ أَمْسَی فَقَالَ عِنْدَکُمْ طَعَامٌ فَقَالُوا: لاَ تَنَمْ حَتَّی نَصْنَعَ لَکَ طَعَاماً فَاتَّکَأَ فَنَامَ فَقَالُوا: قَدْ فَعَلْتَ؟

قَالَ: نَعَمْ فَبَاتَ عَلَی ذَلِکَ فَأَصْبَحَ فَغَدَا إِلَی اَلْخَنْدَقِ فَجَعَلَ یُغْشَی عَلَیْهِ فَمَرَّ بِهِ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَمَّا رَأَی اَلَّذِی بِهِ سَأَلَهُ فَأَخْبَرَهُ کَیْفَ کَانَ أَمْرُهُ فَنَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ: ﴿أحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ- إِلَی- وَ کُلُوا وَ اِشْرَبُوا حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ اَلْخَیْطُ اَلْأَبْیَضُ مِنَ اَلْخَیْطِ اَلْأَسْوَدِ مِنَ اَلْفَجْرِ .﴾ (1)

303/[202]- ﴿ عَنْ سَعْدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْهُمَا علیهما السلام فِی رَجُلٍ تَسَحَّرَ وَ هُوَ شَاکٌّ فِی اَلْفَجْرِ؟ قَالَ: لاَ بَأْسَ ﴿ کُلُوا وَ اِشْرَبُوا حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ اَلْخَیْطُ اَلْأَبْیَضُ مِنَ اَلْخَیْطِ اَلْأَسْوَدِ مِنَ اَلْفَجْرِ﴾ وَ أَرَی أَنْ یَسْتَظْهِرَ فِی رَمَضَانَ وَ یَتَسَحَّرَ قَبْلَ ذَلِکَ.﴾ (2)

ص: 340

201) - از سماعه روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند: «شب ماه رمضان برای شما حلال گردید هم خوابی و زناشویی با همسرتان- ... - بخورید و بیاشامید» سؤال کردم؟

فرمود: درباره خوّات بن جبیر انصاری نازل شده است که با رسول خدا صل الله علیه و آله در کندن خندق با حالت روزه شرکت داشت پس با همان حالت (روزه و تلاش روز را) به شب رسانید؛ و تا پیش از نزول این آیه اگر کسی هنگام افطار می خوابید افطار (خوردن و آشامیدن) بر او حرام می شد. موقعی که خوّات شب به منزل نزد خانواده اش ،رسید به اهل منزل گفت: آیا غذایی دارید؟

گفتند: نه، (غذای حاضر نداریم) ولی خوابت نبرد تا غذایی برایت تهیه کنیم

خوّات( به پشتی) تکیه داد و (چون خسته بود )خوابش برد پس اهل منزل غذایی را تهیه کرده و گفتند غذایت را بخور خوّات از خواب بیدار شد و به ناچار دوباره خوابید و با شکم خالی روزۀ خود را ادامه داد صبح روز بعد برای کندن خندق به دیگران پیوست و (در اثر گرسنگی) مرتّب به حالتِ ضعف و بیهوشی دچار می شد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله بر خوّات عبور کرد و چون وضعیّت او را دید احوال را او پرسید، و او هم ماجرای خود را برای حضرت بیان کرد سپس این آیه نازل شد «شب ماه رمضان برای شما زناشویی با همسرتان حلال گردید - تا جایی که فرمود: - و بخورید و بیاشامید تا موقعی که خیط ابیض (سفیده فجر) از تاریکی آشکار و روشن گردد.»

202) - از سعد به نقل بعضی از اصحاب روایت کرده است که گفت:

امام باقر و امام صادق علیهما السلام دربارۀ مردی که سحری خورده و شک کرده که آیا فجر طلوع کرده یا نه؟ فرمودند: مشکلی برایش نیست، «بخورید و بیاشامید تا رشته سفیدی صبح از سیاهی شب بر شما پدیدار شود» ولی بهتر است که در ماه رمضان تفحّص نماید و پیش از آن سحری میل کند

ص: 341

304/[203] - ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ رَجُلَیْنِ قَامَا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ أَحَدُهُمَا: هَذَا اَلْفَجْرُ وَ قَالَ اَلْآخَرُ: مَا أَرَی شَیْئاً قَالَ لِیَأْکُلِ اَلَّذِی لَمْ یَسْتَیْقِنِ اَلْفَجْرَ وَ قَدْ حَرُمَ اَلْأَکْلُ عَلَی اَلَّذِی زَعَمَ قَدْ رَأَی إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ ﴿ کُلُوا وَ اِشْرَبُوا حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ اَلْخَیْطُ اَلْأَبْیَضُ مِنَ اَلْخَیْطِ اَلْأَسْوَدِ مِنَ اَلْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا اَلصِّیامَ إِلَی اَللَّیْلِ.﴾ (1)

305/[204] - ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ أُنَاسٍ صَامُوا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَغَشِیَهُمْ سَحَابٌ أَسْوَدُ عِنْدَ مَغْرِبِ اَلشَّمْسِ فَظَنُّوا أَنَّهُ اَللَّیْلُ فَأَفْطَرُوا أَوْ أَفْطَرَ بَعْضُهُمْ ثُمَّ إِنَّ اَلسَّحَابَ فَصَلَ عَنِ اَلسَّمَاءِ فَإِذَا اَلشَّمْسُ لَمْ تَغِبْ؟

قَالَ عَلَی اَلَّذِی أَفْطَرَ قَضَاءُ ذَلِکَ اَلْیَوْمِ إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ ﴿ثُمَّ أَتِمُّوا اَلصِّیامَ إِلَی اَللَّیْلِ﴾ فَمَنْ أَکَلَ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ اَللَّیْلُ فَعَلَیْهِ قَضَاؤُهُ لِأَنَّهُ أَکَلَ مُتَعَمِّداً .﴾ (2)

306/[205] - ﴿عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ جَرَّاحٍ عَنْ الصادق علیه السلام قَالَ قَالَ اللَّهُ (تبارک) و تعالی: ﴿ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ﴾ يَعْنِي صَوْمَ رَمَضَانَ

ص: 342

203) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ آن دو مردی که هر دو در ماه رمضان (برای خوردن سحری) برخاستند پس یکی گفت: فجر طلوع کرده و دیگری گفت: چیزی احساس نمی کنم سؤال کردم؟

فرمود: آن کسی که یقین به طلوع فجر ندارد می تواند بخورد، ولی بر کسی که یقین دارد (که طلوع کرده) خوردن حرام است زیرا خداوند می فرماید: «و بخورید و بیاشامید تا رشته سفیدی صبح از سیاهی شب بر شما پدیدار شود، سپس روزه را تا شب به پایان رسانید».

204) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ گروهی که در ماه رمضان روزه گرفته اند، پس نزدیک غروب خورشید ابر سیاهی بالا آمده و گمان کردند که شب شده است پس بعضی از آنان افطار ،نمودند سپس ابر کنار رفت و خورشید نمایان گشت فرمود: کسی که افطار کرده همان را باید قضا نماید؛ زیرا خداوند می فرماید: «سپس روزه را تا شب به پایان رسانید» بنابراین هر کسی که قبل از ورود شب چیزی بخورد (یا بیاشامد) واجب است روزۀ آن روز را قضا کند؛ چون عمداً باطل کرده است.

205)- از قاسم بن سلیمان به نقل از جرّاح روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: از این که خدای متعال فرموده است: «سپس روزه را تا شب به پایان رسانید» منظور روزه ماه مبارک رمضان می باشد

ص: 343

فَمَنْ رَأَى الْهِلَالَ بِالنَّهَارِ فَلْيُتِمَّ صِيَامَهُ.﴾ (1)

307/[206]- ﴿ عَنْ سَمَاعَهَ قَالَ:

عَلَی اَلَّذِی أَفْطَرَ اَلْقَضَاءُ لِأَنَّ اَللَّهَ تعالی یَقُولُ: ﴿ ثُمَّ أَتِمُّوا اَلصِّیامَ إِلَی اَللَّیْلِ ﴾ فَمَنْ أَکَلَ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ اَللَّیْلُ فَعَلَیْهِ قَضَاؤُهُ لِأَنَّهُ أَکَلَ مُتَعَمِّداً .﴾ (2)

308/[207]- ﴿ عَنْ [عُبَیْدِ] اَللَّهِ اَلْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنِ ﴿ اَلْخَیْطِ اَلْأَبْیَضِ مِنَ اَلْخَیْطِ اَلْأَسْوَدِ ﴾؟

فَقَالَ: بَیَاضُ اَلنَّهَارِ مِنْ سَوَادِ اَللَّیْلِ .﴾ (3)

قوله تعالى: ﴿ و َلَا تَأْكُلُواْ أَمْوَلَكُم بَيْنَكُم بِالْبَطِل وَ تُدْلُوا بهَا إِلَى الْحُكّام لتَأْكُلُوا فَرِيقًا مَنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْم وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ ﴿188﴾

ص: 344

بنابراین کسی که در روز ماه را می بیند باید روزه را به پایان برساند

206) - از سماعه روایت کرده است که گفت:

کسی که افطار کرده همان را باید قضا نماید؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: «سپس روزه را تا شب به پایان رسانید» بنابراین هر کسی که قبل از ورود شب چیزی بخورد (یا بیاشامد) واجب است روزه آن روز را قضا کند؛ چون عمداً باطل کرده است.

207)- از عبید الله حلبی روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره «خيط ابيض و خیط اسود» سؤال کردم؟

فرمود: مقصود سفیدی و روشنایی روز از سیاهی و تاریکی شب می باشد.

فرمایش خداوند متعال: و اموال یک دیگر را به باطل (و ناحق ) در بین خود نخورید و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه (قسمتی از) آن را (به عنوان رشوه) به قضات ندهید در حالی که شما می دانید (که این کار، خلاف و گناه است) (188)

ص: 345

309/ [208] - ﴿ عَنْ زِیَادِ بْنِ عِیسَی[عبدالله] ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تعالی: ﴿ وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ﴾ . قَالَ: کَانَتْ قُرَیْشٌ تُقَامِرُ اَلرَّجُلَ فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ، فَنَهَاهُمُ اَللَّهُ عَنْ ذَلِکَ ﴾ (1)

310/[209] - ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: قَوْلُ اَللَّهِ تبارک و تعالی: ﴿ وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَی اَلْحُکّامِ ﴾ فَقَالَ: یَا أَبَا بَصِیرٍ! إِنَّ اَللَّهَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ فِی اَلْأُمَّهِ حُکَّاماً یَجُورُونَ، أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَعْنِ حُکَّامَ أَهْلِ اَلْعَدْلِ وَ لَکِنَّهُ عَنَی حُکَّامَ أَهْلِ اَلْجَوْرِ، یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! أَمَا إِنَّهُ لَوْ کَانَ لَکَ عَلَی رَجُلٍ حَقٌّ فَدَعَوْتَهُ إِلَی حُکَّامِ أَهْلِ اَلْعَدْلِ فَأَبَی عَلَیْکَ إِلاَّ أَنْ یُرَافِعَکَ إِلَی (حُکَّامِ) أَهْلِ اَلْجَوْرِ لِیَقْضُوا لَهُ کَانَ مِمَّنْ یُحَاکِمَ إِلَی اَلطَّاغُوتِ .﴾ (2)

311 /[210] - ﴿ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ:

قَرَأْتُ فِی کِتَابِ أَبِی اَلْأَسَدِ إِلَی أَبِی اَلْحَسَنِ اَلثَّانِی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : وَ جَوَابَهُ بِخَطِّهِ، سَأَلَ مَا تَفْسِیرُ قَوْلِهِ تَعَالَی، ﴿ وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ، وَ تُدْلُوا بِها إِلَی اَلْحُکّامِ﴾؟

قَالَ فَکَتَبَ علیه السلام إِلَیْهِ: اَلْحُکَّامُ اَلْقُضَاهُ، قَالَ: ثُمَّ کَتَبَ تَحْتَهُ هُوَ أَنْ یَعْلَمَ

ص: 346

208) - از زیاد بن عیسی روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام پیرامون فرمایش خدای عزّ و جلّ «و اموال خود را در بین یک دیگر از روی ناحق و باطل نخورید» سؤال کردم؟

فرمود: قریش قماربازی می کردند و خانواده و اموال خود را در معرض برد و باخت قرار می دادند پس خدای عزّ و جلّ آنان را نهی کرده و از انجام چنین کار جلوگیری نمود.

209) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت :

از امام صادق علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند: «و اموالتان را میان خود به باطل نخورید و آن را به حاکمان ستمگر ندهید» سؤال کردم؟

فرمود: ای ابا بصیر! خداوند می دانست که در میان امّت حاکمانی ستمگر خواهند بود هرگز مقصود او حاکمان عادل نیست بلکه حكّام ستمگر را در نظر داشته است.

ای ابا محمد (1) اگر از شخصی ادعای حقّی را داشته باشی و برای داوری نزد حاکمانی از اهل عدل مراجعه کنی ولی آن شخص دادرسی را نپذیرد مگر با مراجعه به حاکم ستمگر آن شخص از جمله کسانی است که داوری را نزد طاغوت می برند

210) - از حسن بن علی (بن فضّال) روایت کرده است که گفت:

در نامه ای از ابی اسد به امام رضا علیه السلام همراه با جواب و دست خط حضرت خواندم که نوشته بود: سؤال شده است که تفسیر فرمایش خداوند متعال: «و اموالتان را میان خود به باطل نخورید و آن را به حاکمان ستمگر ندهید» چیست؟

حضرت در جوابش مرقوم فرموده بود منظور از آیه شریفه حکّام و قاضیان هستند. سپس در پایین آن افزوده بود همانند کسی که می داند او حاکم ستمگری است

ص: 347

اَلرَّجُلُ أَنَّهُ ظَالِمٌ عَاصٍ هُوَ غَیْرُ مَعْذُورٍ فِی أَخْذِهِ ذَلِکَ اَلَّذِی حَکَمَ لَهُ بِهِ إِذَا کَانَ قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ ظَالِمٌ.﴾ (1)

312/ [211] - ﴿ عَنْ سَمَاعَهَ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : اَلرَّجُلِ یَکُونَ عِنْدَهُ شَیْءٌ یَتَبَلَّغُ بِهِ وَ عَلَیْهِ الدَیْنٌ أَیُطْعِمُهُ عِیَالَهُ حَتَّی یَأْتِیَهُ اَللَّهُ بمیْسَرَة فیَقْضِیَ دَیْنَهُ أَوْ یَسْتَقْرِضُ عَلَی ظَهْرِهِ؟

فقال: یَقْضِی بِمَا عِنْدَهُ دَیْنُهُ، وَ لاَ یَأْکُلُ أَمْوَالَ اَلنَّاسِ إِلاَّ وَ عِنْدَهُ مَا یُؤَدِّی إِلَیْهِمْ حُقُوقَهُمْ، إِنَّ اَللَّهَ تعالی یَقُولُ: ﴿ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ ﴾ (2)

قوله تعالى : ﴿ يَسْتَلُونَكَ عَن الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَج وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَن تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِن ظُهُورِهَا وَ لَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وأتوا البيوتَ مِنْ أَبْوَبهَا وَاتَّقُوا الله لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ ﴿189﴾

ص: 348

و برای داوری و قضاوت به او مراجعه می کند و او هم برایش حکم می نماید پس او حق ندارد آن چه را که حکم کرده بگیرد؛ (البته) اگر می دانسته که او ستمگر و ظالم است.

211) - از سماعه روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مردی سرمایه ای دارد که با آن (معاش) زندگی خود و خانواده اش را می گذراند و هم چنین بدهکاری و دینی بر عهده اش است آیا می تواند سرمایه اش را هزینه خوراک و مخارج خانواده خود کند و به انتظار گشایشی باشد تا دین خویش را از آن طریق پرداخت کند؟ یا دین خود را پرداخت نماید و برای مخارج خانواده) قرض کند؟

فرمود: از موجودی خویش دین خود را بپردازد و با نداشتن سرمایه چیزی از کسی قرض (و وام) نگیرد؛ همانا خداوند متعال فرموده است: «اموال خود را با یک دیگر به باطل نخورید»

فرمایش خداوند متعال: (ای پیامبر!) دربارۀ هلال های ماه از تو سؤال می کنند بگو: آن ها بیان اوقات (و تقویم طبیعی) برای (نظام زندگی) مردم و (تعیین زمان) حج است و کار نیک آن نیست که از پشت خانه ها وارد شوید بلکه کار نیک این است که پرهیزگار باشید و از درب خانه ها وارد شوید و تقوا را پیشه خود قرار دهید تا رستگار گردید. (189)

ص: 349

313/[212] - ﴿ عَنْ زَیْدٍ أَبِی أُسَامَهَ قَالَ:

سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلْأَهِلَّة؟

قَالَ: هِیَ اَلشُّهُورُ فَإِذَا رَأَیْتَ اَلْهِلاَلَ فَصُمْ وَ إِذَا رَأَیْتَهُ فَأَفْطِرْ.

قُلْتُ: أَرَأَیْتَ إِنْ کَانَ اَلشَّهْرُ تِسْعَهً وَ عِشْرِینَ أَیَقْضِی ذَلِکَ اَلْیَوْمَ؟

قَالَ: لاَ إِلاَّ أَنْ تَشْهَدُ ثَلاَثَهَ عُدُولٍ فَإِنَّهُمْ إِنْ شَهِدُوا أَنَّهُمْ رَأَوُا اَلْهِلاَلَ قَبْلَ ذَلِکَ فَإِنَّهُ یَقْضِی ذَلِکَ اَلْیَوْمَ.﴾ (1)

314/ [213] - ﴿ عَنْ زِیَادِ بْنِ اَلْمُنْذِرِ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: صُمْ حِینَ یَصُومُ اَلنَّاسُ، وَ أَفْطِرْ حِینَ یُفْطِرُ اَلنَّاسُ فَإِنَّ اَللَّهَ جَعَلَ اَلْأَهِلَّهَ مَوَاقِیتَ .﴾ (2)

315/ [214] - ﴿عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ اَلْآیَهِ ﴿ لَیْسَ اَلْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا اَلْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ اَلْبِرَّ مَنِ

ص: 350

212) - از زید بن ابی اسامه روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره «الأهِلَّةِ»، سؤال کردند؟

فرمود: منظور ماه ها می باشد چنان چه هلال ماه مبارک رمضان را مشاهده کردی روزه بگیر و چون (در پایان آن ماه را) دیدی (فردایش) روزه خود را افطار کن

گفتم: آیا اگر ماه (رمضان) بیست و نه روز شود یک روز آخر را باید قضا و جبران نمود؟

فرمود نه، مگر آن که سه نفر عادل گواهی دهند که ماه را دیده ایم در این صورت باید آن روز را قضا و جبران کند.

213) - از زیاد بن منذر روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: هنگامی که مردم (اهل سنّت) روزه می گیرند (تو نیز برای رعایت تقیّه) روزه بگیر و چون افطار کنند، تو نیز افطار کن؛ همانا خداوند (سبحان) ماه ها را وقت های مخصوصی (برای شناسایی زمان ها مقرّّر نموده است

214) - از سعد روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام درباره این آیه (شریفه): راه و روش پسندیده و نیک چنین نیست که از پشت خانه ها وارد (خانه) شوید، بلکه روش پسندیده این است که با رعایت تقوا و ادب، از درب آن وارد شوید»، سؤال کردم؟

فرمود: آل محمد علیهم السلام (وسیله و) درب های ورودی خداوند (به سوی سعادت ها و کمال) هستند و ایشان وسیله و دعوت کنندگان به بهشت می باشند

ص: 351

اِتَّقی وَ أْتُوا اَلْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها ﴾ فَقَالَ علیه السلام: آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام أَبْوَابُ اَللَّهِ وَ سَبِیلُهُ وَ اَلدُّعَاهُ إِلَی اَلْجَنَّهِ وَ اَلْقَادَهُ إِلَیْهَا وَ اَلْأَدِلاَّءُ عَلَیْهَا إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ﴾ (1)

316 / [215] - ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ: ﴿ لَیْسَ اَلْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا اَلْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها ﴾ اَلْآیَهِ قَالَ:

یَعْنِی أَنْ یَأْتِیَ اَلْأَمْرَ مِنْ وَجْهِهَا أَیُّ اَلْأُمُورِ کَانَ .﴾ (2)

317 /[216] - ﴿قَالَ: وَ رَوَی سَعِیدُ بْنُ مُنَخَّلٍ فِی حَدِیثٍ لَهُ رَفَعَهُ قَالَ: ﴿اَلْبُیُوتُ﴾ اَلْأَئِمَّهُ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ وَ اَلْأَبْوَابُ أَبْوَابُهَا .﴾ (3)

318/[217] - ﴿ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿وَ أْتُوا اَلْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها﴾ قَالَ اِئْتُوا اَلْأُمُورَ مِنْ وَجْهِهَا ﴾(4)

قوله تعالى: ﴿ وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ ﴿193﴾ الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ الْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾ ﴿194﴾

ص: 352

وایشان تا زمان برپایی قیامت رهبران و راهنمایان به سوی بهشت خواهند بود.

215) - از جابر بن یزید روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «راه و روش پسندیده و نیک چنین نیست که از پشت خانه ها وارد شوید»، فرمود: منظور این است که برای ورود در امور و انجام برنامه ها - هر جریان و برنامه ای که باشد - از مقابل و راه صحیح و طريق مستقیم باید وارد شد.

216) - و سعيد بن مُنخّل در حدیثی به طور مرفوعه روایت کرده است که گفت: «البيوت امامان معصوم علیهم السلام هستند و «الأبواب» نیز درب های همین خانه ها باشند.

217) - از جایر روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره «و خانه ها را از درشان وارد شوید» فرمود: برای ورود در جریان ها و برنامه ها، از طریق آن ( یعنی از طریق اهل بیت علیهم السلام و واسطه های فيض الهى) وارد شويد.

فرمایش خداوند متعال: و با آن ها پیکار کنید! تا فتنه (و بت پرستی و سلب آزادی از مردم) از بین برود و دین مخصوص خدا گردد پس اگر (از روش نادرست خود) دست برداشتند (مزاحم آن ها نشوید زیرا) تعدّی جز بر ستم کاران روا نمی باشد (193) ماه حرام در برابر ماه حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند، و در آن با شما جنگیدند شما نیز حق دارید مقابله به مثل

کنید و بجنگید) و (در) تمام ماه های ،حرام (قابلِ) قصاص است پس هر کسی که به شما تجاوز کند همانند آن بر او تجاوز کنید و از خدا بپرهیزید (و زیاده روی ننمایید) و بدانید که خدا با پرهیزگاران است. (194)

ص: 353

319/[218]- ﴿ عَنِ اَلْحَسَنِ بَیَّاعِ اَلْهَرَوِیِّ یَرْفَعُهُ عَنْ أَحَدِهِمَا : فِی قَوْلِهِ « فَلا عُدْوانَ إِلاّ عَلَی اَلظّالِمِینَ » قَالَ إِلاَّ عَلَی ذُرِّیَّهِ قَتَلَهِ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ .﴾(1)

320 / [219] - ﴿ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَیْلِ قَالَ:

سَألْتُهُ عَنِ الْمُشْرِکِینَ أیَبْتَدِئُهُمُ الْمُسْلِمُونَ بِالْقِتَالِ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ؟

فَقَالَ:إذَا کَانَ الْمُشْرِکُونَ ابْتَدِؤوهُمْ بِاسْتِحْلَالِهِم، و رَأی الْمُسْلِمُونَ أنَّهُمْ یَظْهَرُونَ عَلَیْهِمْ فِیهِ؛ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللهِ سبحانه: ﴿ اَلشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ﴾ (2)

321/[220] - ﴿عَنْ إِبْرَاهِیمَ قَالَ أَخْبَرَنِی مَنْ رَوَاهُ عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: قُلْتُ: « فَلا عُدْوانَ إِلاّ عَلَی اَلظّالِمِینَ » قَالَ: لاَ یَعْتَدِی اَللَّهُ عَلَی أَحَدٍ إِلاَّ عَلَی نَسْلِ قَتَلَهِ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ .﴾ (3)

ص: 354

218) - از حسن بیّاع هروی (1)، به طور مرفوعه روایت کرده است، که گفت: یکی از دو امام (باقر و یا صادق) علیهما السلام درباره فرمایش خداوند: «پس خصومت و دشمنی وجود ندارد مگر علیه ستمگران» فرمود: منظور ذریّه و نسل قاتلان امام حسین علیه السلام می باشند.

219) - از علاء بن فضیل روایت کرده است که گفت:

از آن حضرت درباره مشرکین سؤال کردم آیا در ماه های حرام می توان با آنان شروع به جنگ کرد؟

فرمود: اگر مشرکین شروع جنگ در ماه های حرام را حلال بدانند و مسلمانان بدانند که مشرکین می خواهند بر علیه ایشان جنگ کنند مانعی ندارد که این فرموده خداوند است: «ماه حرام در برابر ماه حرام است و در ماه های حرام قصاص صحیح می باشد»

220)- از ابراهیم به نقل یکی از اصحاب خود روایت کرده است، که گفت: به یکی از دو امام (باقر و یا صادق) علیهما السلام عرض کردم: (منظور از فرمایش خداوند): «پس خصومت و دشمنی وجود ندارد مگر علیه ستمگران چیست»؟

فرمود: خداوند سبحان بر هیچ کسی ستم روا نمی دارد مگر بر نسل قاتلان امام حسین علیه السلام (که بر اعمال شنیع و دلخراش اجداد خود راضی هستند.)

1).

ص: 355

قوله تعالى: ﴿ وَ أَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ۛوَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ﴿195﴾ وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ ﴿196﴾

232/[221] - ﴿ عَنْ حَمَّادٍ اَللَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

لَوْ أَنَّ رَجُلاً أَنْفَقَ مَا فِی یَدَیْهِ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ مَا کَانَ أَحْسَنَ وَ لاَ وُفِّقَ أَ لَیْسَ اَللَّهُ یَقُولُ: ﴿ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی اَلتَّهْلُکَهِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اَللّهَ یُحِبُّ اَلْمُحْسِنِینَ﴾؟ یَعْنِی اَلْمُقْتَصِدِینَ .﴾ (1)

ص: 356

فرمایش خداوند متعال: و در راه خدا انفاق کنید و (با ترک انفاق) خود را به دست خود به هلاکت نیفکنید و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست می دارد. (195 و حج و عمره را برای خدا به اتمام رسانید و اگر محصور شدید، (و مانعی همانند: ترس از دشمن یا بیماری، مانع از ورود به مکه شد.) آن چه از قربانی فراهم شود (ذبح) کنید و از احرام خارج شوید) ولی سر های خود را نتراشید تا قربانی به محل خود برسد (و در قربانگاه ذبح شود) و اگر کی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت (و ناچار بود که سر خود را بتراشد). باید قدیه و کفّاره ای از قبیل روزه گرفتن یا صدقه و یا گوسفندی (به فقیر دادن) بدهد و هنگامی که (از بیماری و یا از دشمن) در امان بودید هر کس با پایان یافتن عمره حج را آغاز کند و آن چه از قربانی برای او امکان پذیر است (ذبح کند) و هر کی که (قربانی) نیافت سه روز در ایام حج و هفت روز هنگامی که باز می گردد روزه بدارد! این ده روز کامل است (البته) این برای کسی است که خانواده او نزد مسجد الحرام نباشد (یعنی اهل مکّه و اطراف آن نباشد) و از خدا بپرهیزید! و بدانید که او دارای کیفری سخت است. (196)

221)- از حماد لحّام روایت کرده است. که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: چنان چه مردی تمام آن چه را که در دست دارد در راه خدا انفاق کند، کار خوبی انجام نداده و توفیقی هم نداشته است. مگر نه این که خداوند فرموده: «و با دست خود، خود را در هلاکت و بیچارگی نیندازید و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست دارد» مقصود: صرفه جویان هستند.

ص: 357

323/[222] - ﴿ عَنْ حُذَیْفَهَ قَالَ: ﴿ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی اَلتَّهْلُکَة﴾ قَالَ هَذَا فِی اَلنَّفَقَهِ ﴾(1). (2).

324/[223]- ﴿ عَنْ زُرَارَهَ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) ، قَالَ:

إِنَّ اَلْعُمْرَهَ وَاجِبَهٌ بِمَنْزِلَهِ اَلْحَجِّ، لِأَنَّ اَللَّهَ تعالی یَقُولُ: ﴿ وَ أَتِمُّوا اَلْحَجَّ وَ اَلْعُمْرَهَ لِلّهِ﴾ ما ذلک؟ هِیَ وَاجِبَهٌ مِثْلُ اَلْحَجِّ، وَ مَنْ تَمَتَّعَ أَجْزَأَتْهُ، وَ اَلْعُمْرَهُ فِی أَشْهُرِ اَلْحَجِّ مُتْعَهٌ ﴾ (3)

325/[224] - ﴿ عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تعالی: ﴿ وَ أَتِمُّوا اَلْحَجَّ وَ اَلْعُمْرَهَ لِلّهِ ﴾ قَالَ: إِتْمَامُهُمَا إِذَا أَدَّاهُمَا، یَتَّقِی مَا یَتَّقِی اَلْمُحْرِمُ فِیهِمَا.﴾ (4)

326/[225] - ﴿عَنْ أَبِی عُبَیْدَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ وَ أَتِمُّوا اَلْحَجَّ وَ اَلْعُمْرَهَ لِلّهِ ﴾ قَالَ: اَلْحَجُّ جَمِیعُ اَلْمَنَاسِکِ وَ اَلْعُمْرَهُ لاَ یُجَاوَزُ بِهَا مَکَّهَ.﴾ (5)

ص: 358

222) - از حذیفه روایت شده است، که گفت:

«و با دست خود خود را در هلاکت و بیچارگی نیندازید» درباره نفقه و هزینه زندگی می باشد. (1)

223)- از زراره روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: عمره همانند حج (بر کسی که توان داشته باشد) واجب است زیرا خداوند متعال می فرماید: «و حج و عمره را برای خدا انجام داده و (آن را) کامل گردانید» پس عمره مثل ،حج واجب می باشد و کسی که حج تمتّع بجا آورد (از عمره) کفایت می کند ضمناً عمره در ماه های حج تمتّع محسوب می شود.

224)- از زراره روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «و حج و عمره را برای خدا انجام داده و (آن را) کامل گردانید» فرمود اتمام و تکمیل آن ها چنین است: از آن چه در احرام حج باید اجتناب شود نیز همان را (در احرام عمره) باید رعایت کند

225) - از ابو عبیده روایت کرده ،است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «حج و عمره را برای خدا انجام داده و (آن را) کامل گردانید»، فرمود: در حج باید تمام مناسک و برنامه ها انجام شود ولی اعمال عمره عمره فقط در محدوده مکه می باشد.

ص: 359

327/[226] - ﴿عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قال :

﴿ وَ أَتِمُّوا اَلْحَجَّ وَ اَلْعُمْرَهَ لِلَّهِ﴾ قُلْتُ: یَکْتَفِی اَلرَّجُلُ إِذَا تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَی اَلْحَجِّ مَکَانَ ذَلِکَ اَلْعُمْرَهَ اَلْمُفْرَدَهَ

قَالَ نَعَمْ کَذَلِکَ أَمَرَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أصحابه﴾ (1)

328/[227]- ﴿ عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ عَمَّارٍ اَلدُّهْنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

إِنَّ اَلْعُمْرَهَ وَاجِبَهٌ عَلَی اَلْخَلْقِ بِمَنْزِلَهِ اَلْحَجِّ، لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ أَتِمُّوا اَلْحَجَّ وَ اَلْعُمْرَهَ لِلّهِ ﴾ وَ إِنَّمَا نَزَلَتِ اَلْعُمْرَهُ بِالْمَدِینَهِ وَ أَفْضَلُ اَلْعُمْرَهِ عُمْرَهُ رَجَبٍ .﴾ (2)

329/[228] - ﴿عَنْ أَبَانٍ عَنِ اَلْفَضْلِ [بْنِ] أَبِی اَلْعَبَّاسِ فِی قَوْلِ اَللَّهِ تعالی: عَنْ أَبَانٍ عَنِ اَلْفَضْلِ بْنِ أَبِی اَلْعَبَّاسِ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ:﴿ وَ أَتِمُّوا اَلْحَجَّ وَ اَلْعُمْرَهَ لِلّهِ ﴾ قَالَ: هُمَا مَفْرُوضَانِ .﴾ (3)

330 / [229] - ﴿ عَنْ زُرَارَهَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِما السَّلاَمُ قَالُوا: سَأَلْنَاهُمَا عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی ﴿ وَ أَتِمُّوا اَلْحَجَّ وَ اَلْعُمْرَهَ لِلّهِ﴾

ص: 360

226) - از یعقوب بن شعیب روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ «حج و عمره را برای خدا انجام داده و (آن را) کامل گردانید»، سؤال کردم و گفتم: اگر مردی بجای عمره مفرده عمره تمتّع را تبدیل به حج کرد آیا این کفایت می کند؟

فرمود ،بلی، رسول خدا صلی الله علیه و آله اصحاب خود را این چنین دستور داد.

227) - از معاوية بن عمّار دُهنى روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: عمره بر تمام مسلمان هایی که توان داشته باشند، همانند حج واجب است؛ زیرا که خداوند متعال فرموده: «و حج و عمره را برای خدا انجام داده و (آن را) کامل گردانید» که آیه عمره در مدینه نازل شد و با فضیلت ترین (زمان انجام) حج عمره در ماه رجب خواهد بود.

228) - به نقل از ابان از فضل بن ابی العباس روایت کرده است که گفت:

(امام صادق علیه السلام) درباره فرمایش خداوند تبارک و تعالی: «و حج و عمره را برای خدا انجام داده و (آن را) کامل گردانید»، فرمود: هر دوی آن ها واجب هستند.

229) - از زراره و حمران و محمد بن مسلم روایت کرده است که گفته اند:

از امام باقر و صادق علیهما السلام درباره فرمایش خداوند متعال: و حج و عمره را برای خدا انجام داده و (آن را) کامل گردانید»، سؤال کردیم؟

فرمودند: همانا به پایان رساندن حج و عمره این است که در آن ها «رفث»، فحش و ناسزاگویی (و یا همبستر شدن) «فسوق» گناه و خلاف «جدال» نزاع و کشمکش نبوده باشد.

ص: 361

قَالاَ فَإِنَّ تَمَامَ اَلْحَجِّ وَ اَلْعُمْرَهِ أَنْ لاَ یَرْفُثَ وَ لاَ یَفْسُقَ وَ لاَ یُجَادِلَ .﴾ (1)

331/ [230] - ﴿عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

اَلْهَدْیُ مِنَ اَلْإِبِلِ وَ اَلْبَقَرِ وَ اَلْغَنَمِ وَ لاَ یَجِبُ حَتَّی یُعَلَّقَ عَلَیْهِ یَعْنِی إِذَا قَلَّدَهُ فَقَدْ وَجَبَ، وَ قَالَ: ﴿ فَمَا اِسْتَیْسَرَ مِنَ اَلْهَدْیِ﴾ شَاهٌ .﴾ (2)

332/[231] - ﴿ عَنِ اَلْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ ﴿ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اِسْتَیْسَرَ مِنَ اَلْهَدْیِ ﴾ قَالَ: یُجْزِیهِ شَاهٌ وَ اَلْبَدَنَهُ وَ اَلْبَقَرَهُ أَفْضَلُ .﴾ (3)

333/[232] - ﴿عَنْ زَیْدٍ [بِن] أبی أُسَامَهَ قَالَ:

سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ رَجُلٍ بَعَثَ بِهَدْیٍ مَعَ قَوْمٍ یُسَاقُ فَوَاعَدَهُمْ یَوْمَاً یُقَلِّدُونَ فِیهِ هَدْیَهُمْ وَ یُحْرِمُونَ فِیهِ؟، قَالَ: یَحْرُمُ عَلَیْهِ مَا یَحْرّمُ عَلَی اَلْمُحْرِمِ فِی اَلْیَوْمِ اَلَّذِی وَاعَدَهُمْ حَتَّی یَبْلُغَ اَلْهَدْیُ مَحِلَّهُ، قُلْتُ: أَرَأَیْتَ إِنِ اِخْتَلَفُوا فِی مِیعَادِهِمْ أَوْ أَبْطَئُوا فِی اَلسَّیْرِ عَلَیْهِ وَ هُوَ جُنَاحٌ أَنْ یَحِلَّ فِی اَلْیَوْمِ اَلَّذِی وَاعَدَهُمْ؟ قَالَ: لاَ.﴾ (4)

ص: 362

230) - از عبد الله بن فرقد روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: هدی و قربانی عبارت است از: شتر، گاو و گوسفند، ضمناً آن واجب نمی شود مگر آن که بر گردن آن چیزی و علامتی آویزان کرده باشد به این معنا که اگر علامتی بر آن آویزان کرده واجب می شود سپس افزود: «پس آن چه نسبت به انجام قربانی ممکن باشد»، منظور گوسفند می باشد.

231) - از حلبی روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «اگر محصور و مجبور گشتید ، پس از هر آن چه میسور و ممکن باشد، قربانی انجام گیرد» فرمود: گوسفند کفایت کند گر چه شتر و گاو با فضیلت تر می باشد.

232) - از زید [بن] ابی اسامه روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره مردی که شتر قربانی خود را به همراه عدّه ای فرستاده که خودشان علامتی بر آن بیاویزند و نیز با آن احرام بندند سؤال کردند؟

فرمود: از آن روزی که قرار گذاشته اند احرام ببندند، هر چه بر آنان حرام گشته بر این مرد نیز حرام می باشد تا موقعی که قربانی به محل خود برسد (و قربانی شود)

به حضرت عرض کردم: روزی را که قرار گذاشته اند چنانچه تخلّف شود و یا در حرکت مسیر خود آهسته (و یا سریع) بروند آیا بر او مشکلی ایجاد می شود که در همان روزی که قرار گذاشته اند (مُحرم شود و یا) از احرام بیرون گردد؟

فرمود نه (مشکلی برایش نخواهد بود)

ص: 363

334/[233] - ﴿ عَنِ اَلْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

خَرَجَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ حَجَّ حِجَّهَ اَلْوَدَاعِ ، خَرَجَ فِی أَرْبَعٍ بَقِینَ مِنْ ذِی اَلْقَعْدَهِ حَتَّی أَتَی اَلشَّجَرَهَ فَصَلَّی ثُمَّ قَادَ رَاحِلَتَهُ حَتَّی أَتَی اَلْبَیْدَاءَ.

فَأَحْرَمَ مِنْهَا وَ أَهَلَّ بِالْحَجِّ وَ سَاقَ مِائَهَ بَدَنَهٍ وَ أَحْرَمَ اَلنَّاسُ کُلُّهُمْ بِالْحَجِّ، لاَ یُرِیدُونَ عُمْرَهً وَ لاَ یَدْرُونَ مَا اَلْمُتْعَهُ، حَتَّی إِذَا قَدِمَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَکَّهَ ، طَافَ بِالْبَیْتِ وَ طَافَ اَلنَّاسُ مَعَهُ

ثُمَّ صَلَّی عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَاسْتَلَمَ اَلْحَجَرَ

ثُمَّ قَالَ: أَبْدَأُ بِمَا بَدَأَ اَللَّهُ بِهِ، ثُمَّ أَتَی اَلصَّفَا فَبَدَأَ بِهَا،

ثُمَّ طَافَ بَیْنَ اَلصَّفَا وَ اَلْمَرْوَهِ ، فَلَمَّا قَضَی طَوَافَهُ خَتَمَ بِالْمَرْوَهِ قَامَ یَخْطُبُ أَصْحَابَهُ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یُحِلُّوا وَ یَجْعَلُوهَا عُمْرَهً وَ هُوَ شَیْءٌ أَمَرَ اَللَّهُ بِهِ فَأَحَلَّ اَلنَّاسُ﴾ (1)

335/ [234] - ﴿ وَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ کُنْتُ اِسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اِسْتَدْبَرْتُ لَفَعَلْتُ مَا أَمَرْتُکُمْ وَ لَمْ یَکُنْ یَسْتَطِیعُ أَنْ یُحِلَّ مِنْ أَجْلِ اَلْهَدْیِ اَلَّذِی کَانَ مَعَهُ، لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ اَلْهَدْیُ مَحِلَّهُ ﴾

فَقَالَ سُرَاقَهُ بْنُ جُعْشُمٍ اَلْکِنَانِیُّ : یَا رَسُولَ اَللَّهِ! علّمنا [عَلَّمْتَنَا] دِینَنَا کَأَنَّمَا خُلِقْنَا اَلْیَوْمَ أَرَأَیْتَ لِهَذَا اَلَّذِی أَمَرْتَنَا بِهِ لِعَامِنَا هَذَا أَوْ لِکُلِّ عَامٍ﴾

ص: 364

233) - از حلبی روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله برای انجام حجّة الإسلام، از ماه ذى القعده چهار روز باقی مانده بود که (از مدینه) خارج شد تا به (مسجد) «شجرة» آمد و نماز خواند سپس مرکب خود را راند تا به «بیداء» رسید و در آن جا لباس احرام پوشید و مشغول انجام حج گردید و صد شتر همراه خود سوق و حرکت داد و تمام مردم نیز به عنوان حج، احرام پوشیدند آنان نیّت عمره نکردند و نمی دانستند که (عمره) تمتّع چیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله با حال احرام آمد تا به مکّه رسید و اطراف خانه (کعبه) طواف کرد و مردم با آن حضرت طواف کردند، سپس دو رکعت نماز طواف در کنار مقام (ابراهیم علیه السلام) بجای آورد و پس از آن «حجر الأسود» را لمس کرد و آن را بوسید سپس فرمود: به آن چه خدای عزّ و جلّ (در قرآن) ابتدا نموده شما نیز شروع نمایید (به همین خاطر) به سمت (کوه) صفا رفته و از آن جا آغاز نمود و مابین صفا و مروه هفت بار طواف و رفت و آمد انجام داد چون هفت دور را به پایان رسانید در (کوه) مروه قرار گرفت (و در همان جا) ایستاد و (برای اصحاب) سخنرانی نمود و پس از آن دستور داد تا همگی لباس احرام خود را در آورند و حج را بدل به عمره کنند زیرا دستور خدای عزّ و جلّ چنین بود. پس مردم از احرام بیرون آمدند و مُحِل گشتند (یعنی چیز هایی که در احرام بر آنان حرام بود حلال شد.)

(234 - و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: با برنامه ای که مواجه شدم با آن مخالفت نخواهم کرد و همان کار و برنامه ای را که به شما دستور دادم انجام می دهم کسی که برای قربانی شتری همراه دارد نمی تواند از احرام بیرون بیاید مگر پس از رسیدن به محل قربانگاه؛ زیرا خدای عزّ و جلّ می فرماید و سر خود را نتراشید (و بدین وسیله از احرام بیرون نیایید) مگر پس از رساندن قربانی به محل قربانگاه».

ص: 365

فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : لاَ بَلْ لِلْأَبَدِ .﴾ (1)

336/[235] - ﴿ عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تبارک و تعالی ﴿ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَهٍ أَوْ نُسُکٍ﴾ فامَره رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ یَحْلِقَ رَأْسُهُ وَ جَعَلَ اَلصِّیَامَ ثَلاَثَهَ أَیَّامٍ وَ اَلصَّدَقَهَ عَلَی سِتَّهِ مَسَاکِینَ مُدَّیْنِ لِکُلِّ مِسْکِینٍ وَ اَلنُّسُکَ شَاهً .﴾ (2)

337/[236] -﴿ قَالَ: وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ:

کُلُّ شَیْءٍ فِی اَلْقُرْآنِ «أَوْ» فَصَاحِبُهُ بِالْخِیَارِ، یَخْتَارُ مَا یَشَاءُ، وَ کُلُّ شَیْءٍ فِی اَلْقُرْآنِ «فَإِنْ لَمْ یَجِدْ» فَعَلَیْهِ ذَلِکَ .﴾ (3)

ص: 366

در این موقع سراقة بن مالک بن جعشم کنانی برخاست و اظهار داشت: ای رسول خدا! ما را به احکام و مسائل دینمان آشنا نما گویا که امروز خلق شده ایم، آیا فرمانی که صادر نمودی نسبت به امسال است؟ یا هر سال؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خیر، اختصاص به امسال نداشته بلکه تا ابد ادامه خواهد داشت.

235) - از حریز به نقل از کسی که به او خبر داده روایت کرده است:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «پس هر کس از شما بیمار باشد ، یا موی سرش به علّت مرض یا حشراتی که در سر او باشند»، فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر کعب بن عجره که لباس احرام پوشیده بود مرور کرد در حالی که شپش بر سر ابرو ها و چشمانش پُر شده بود پس به او فرمود: آیا این حشرات تو را اذیّت می کنند؟

گفت: آری. پس این آیه شریفه نازل شد: «پس هر کس از شما بیمار باشد یا موی سرش به علّت مرض یا حشراتی که در سر او باشند، او را آزار دهد، باکی نیست که سر خود را بتراشد و با فدیه ای (کفاره ای): از گرفتن روزه یا دادن صدقه یا انجام مناسک آن را جبران کند» پس رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داد تا سر او را تراشیدند.

و روزۀ امساک سه روز است و دادن صدقه به شش ،مسکین که هر نفر دو مدّ (طعام، هر مدّى 10 سير - 750 گرم - می باشد) خواهد بود و «نُسک»، قربانی کردن گوسفند است.

236) - (راوی) گفت: امام صادق علیه السلام افزود: هر کجا در قرآن کلمه «أو» آمده مخاطب آن می تواند هر کدام را که مایل بود انتخاب و عمل کند. ولی هر کجا در قرآن عبارت «فمن لم يجد كذا ، فعليه كذا» - هر کسی که نیافت پس بر او چنین و چنان است - باشد بهتر می باشد که آن عمل را انجام دهد

ص: 367

338 /[237] - ﴿وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْه عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

إِنِ اِسْتَمْتَعْتَ بِالْعُمْرَهِ إِلَی اَلْحَجِّ فَإِنَّ عَلَیْکَ اَلْهَدْیَ ﴿ فَمَا اِسْتَیْسَرَ مِنَ اَلْهَدْیِ﴾ إِمَّا جَزُورٌ وَ إِمَّا بَقَرَهٌ وَ إِمَّا شَاهٌ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ فَعَلَیْکَ اَلصِّیَامُ کَمَا قَالَ اَللَّهُ﴾(1)

339/[ 238] - ﴿ و ذكر أبو بصير عنه علیه السلام قَالَ:

وَ نَزَلَتِ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اَلْمُتْعَهُ ، وَ هُوَ عَلَی اَلْمَرْوَهِ بَعْدَ فَرَاغِهِ مِنَ اَلسَّعْیِ .﴾(2)

340 /[239] - ﴿عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ: ﴿ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَی اَلْحَجِّ فَمَا اِسْتَیْسَرَ مِنَ اَلْهَدْیِ» قَالَ: لْیَکُنْ کَبْشاً سَمِیناً فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَعِجْلاً مِنَ اَلْبَقَرِ وَ اَلْکَبْشُ أَفْضَلُ، فَإِنْ لَمْ یَجِدْ جَذَع فَمَوْجِاً مِنَ اَلضَّأْنِ وَ إِلاَّ مَا اِسْتَیْسَرَ مِنَ اَلْهَدْیِ شَاهٌ .﴾ (3)

341/[240] - ﴿ عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ اَلْحَجَّاجِ قَالَ:

کُنْتُ قَائِماً أُصَلِّی وَ أَبُو اَلْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ قَاعِداً قُدَّامِی وَ أَنَا لاَ أَعْلَمُ، قَالَ: فَجَاءَهُ عَبَّادٌ اَلْبَصْرِیُّ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ جَلَسَ وَ قَالَ: یَا أَبَا اَلْحَسَنِ! مَا تَقُولُ فِی رَجُلٍ تَمَتَّعَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ هَدْیٌ؟

قَالَ: یَصُومُ اَلْأَیَّامَ اَلَّتِی قَالَ اَللَّهُ،

قَالَ: فَجَعَلْتُ سَمْعِی إِلَیْهِمَا قَالَ عَبَّادٌ : وَ أَیُّ أَیَّامٍ هِیَ﴾

ص: 368

237)- از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: چنان چه عمره را به حج متصل کردی باید قربانی «هَدْی» همراه داشته باشی خواه آن که شتر یا گاو یا گوسفند باشد، پس اگر توان آن را نداشتی باید همان طوری که خداوند فرموده است روزه بگیری

238) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: (این آیه در حالی) بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد که او بعد از انجام سعی (بین کوه صفا و مروه) بر بالای مروه قرار داشت.