بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

ص: 2

نقش «پدر» در تربیت دینی فرزندان

حجت الاسلام «سیدمجتبی حسینی نژاد»

ص: 3

ص: 4

1. انتخاب همسر شایسته. 47

2. آمادگی برای قبول مسئولیت پدر بودن.. 48

ب) دوره قبل از ولادت فرزند. 50

3. شرایط انعقاد نطفه. 50

4. دوران جنینی.. 51

فصل پنجم: «وظائف پدر در گونه های مختلف تربیت» / 53

وظیفه ها 55

تربیت عاطفی.. 55

اظهار محبت... 57

رعایت اعتدال و عدالت در ابراز محبت... 59

نوع محبت... 61

محبت نباید مشروط و نوبه ای باشد. 61

تربیت اجتماعی.. 62

مشورت با فرزندان و سپردن مسئولیت به آنان.. 63

یاری کردن در انتخاب دوست... 65

آموزش احترام به دیگران و برخورد سالم. 66

مجهز نمودن فرزندان در برابر افکار انحرافی.. 67

تشویق به پیشی گرفتن در انجام کارهای خیر و تمرین صبر بر مشکلات 68

تربیت دینی و مذهبی.. 69

تربیت دینی قبل از ولادت... 70

تربیت دینی در دوران ولادت و نوزادی.. 70

ص: 6

تربیت دینی بعد از دوران نوزادی.. 72

تغذیه حلال و طیب... 73

آموزش مبانی اعتقادی.. 73

آموزش عملی فرائض و آداب دینی.. 74

ضرورت ها 76

1- احترام به فرزند و تکریم او. 76

2- ارتباط کلامی مستمر، مثبت و مؤثر. 77

3- دانش افزایی پدران در امر تربیت... 78

4- انتظار بجا از فرزند. 79

5- زمان شناسی و استفاده از فرصت ها 80

فصل ششم: «نقش پدر در انتقال ارزش های اجتماعی به فرزندان» / 83

اهمیت تربیت اجتماعی.. 85

نقش پدر در تربیت اجتماعی.. 86

مسئولیت پذیری.. 88

آموزش مهارت مسئولیت پذیری.. 88

تهیه رزق حلال.. 91

فصل هفتم: «انتظارات فرزندان از پدران» / 95

انتظارات فرزندان از پدران.. 97

فصل هشتم: «نقش نماز و تربیت فرزندان» / 113

آثار تربیتی نماز. 119

نماز و اخلاق.. 119

ص: 7

نماز و اجتماعیت... 121

نماز و حل مشکلات و رفع اضطراب... 123

وحدت و اتحاد در نماز. 124

رعایت حقوق اجتماعی درنماز. 125

تمرین ضبط نفس در نماز. 125

تمرین وقت شناسی در نماز. 126

مسالمت طلبی درنماز. 127

شیوه های ترغیب به نماز. 128

1. بصیرت بخشی.. 130

2. الگوسازی.. 131

3. روش تبشیر و انذار. 133

4. روش تشویق.. 134

فصل نهم: «تعلیم قرآن و نقش پدر» / 135

شیوه های آموزش قرآن به کودکان.. 139

آموزش قرآن از آموزش شعر مفید تر است... 141

روشهای علاقه مند کردن فرزندان به قرآن.. 142

نتیجه گیری.. 144

فهرست منابع.. 145

ص: 8

این کتاب شامل موارد تربیتی فراوان در خصوص تعلیم و تربیت دینی و برگرفته از متون اسلامی و تربیتی می باشد و سعی گردیده نقش پدر را به خوبی مشخص کند و خصوصیات یک پدر نمونه را مورد بررسی قرار دهد.

تحقیقات نشان داده، آگاهی داشتن پدر به ویژگی ها و وظایف خود می تواند بسیاری از این مشکلات را حل کند. یک پدر آگاه می تواند این اطلاعات خود را به دیگر اعضای خانواده هم منتقل کرده و از این طریق حلال مشکلات در خانواده باشد و بخوبی طبق موازین دینی و اسلامی می تواند زندگی سعادتمند و سرشار از موفقیت و شادکامی داشته باشند.

در فصل اول کتاب در مورد آیات و در فصل دوم احادیثی در خصوص تربیت فرزندان و نقش پدر ذکر گردیده و در فصل های بعدی به ترتیب فهرست بندی از موضوعات دیگری در این رابطه سخن رفته است.

در این جا جا دارد از همکاری و مساعدت همسرم در همکاری این اثر تقدیر و تشکر نموده و درود سلام خودم را به پدران شهید خاصه پدران شهید مدافع حرم اعلام دارم.

امید است که خوانندگان عزیز تا اخر کتاب با ما بوده و با بهره گیری و برخورداری از مطالب این اثر؛ در تربیت نوباوگان خویش قدم موثری بردارند. با تشکر

سیدمجتبی حسینی نژاد

تابستان 1399

ص: 10

عبادات، سرزنش کردن به جای سهل انگاری، رفع نیازهای فرزندان، توجه به خصوصیات فردی دختران و پسران در سنین مختلف، توجه به حساسیت های تربیت دینی و …

از نظر مذهبی رابطه الهی و آسمانی تر از رابطه پدر و مادر با فرزندان وجود ندارد.(1)

و قرآن عظیم در چند جا سفارش به نیکی و احسان به پدر و مادر را در کنار امر بر عبادات عبادت خداوند ذوالجلال (که باید همیشه بوده و مداومت زمانی داشته باشد) می اورد و بدین وسیله تذکر می دهد که این حکم دستور دائمی است.

ص: 12

ص: 14

آری پرستش خدا که وظیفه منحصربه فرد و بسیار مهمی می باشد هیچ گاه منافی با غفلت از اهمیت ارتباط با پدرفرزندی نمی باشد.

وظیفه تربیت و نقش پدر و مادر آن قدر مهم بوده که نگارنده تاکنون دو کتاب در زمینه مسائل تربیتی انتشار داده است:

1. نقش مادر در عفت دختران

2. نقش والدین در تربیت دینی فرزندان

اولی نقش مادر در زمینه تربیت خاصه در مبحث عفت و برای دختران پرداخته است.

دوم نقش تربیتی پدر و مادر که والدین می باشند در باب تربیت دینی دنبال نموده است.

اما کتاب حاضر نقش و جایگاه پدر در زمینه تربیتی فرزندان اعم از دختر و پسر دنبال می کند.

بعد از چاپ دو کتاب مذکور بر آن شدم که در زمینه پدر و نقش او نیز تحقیقی انجام دهم که ثمره آن هم اینک پیش نگاه شما بزرگواران است.

افتخار و عزت به خانواده به صورت ژرف و گسترده نگریسته است و در قانون گذاری خود، او را در اولویت قرار داده و برای روابط آن، زیباترین و بهترین قوانین حقوقی را وضع نموده و نیز برای آن ارزشمندترین صور اخلاق و آداب را ترسیم نموده است. و از نظر اسلام، تکامل و پیشرفت خانواده تنها معیار برای پیشرفت به سوی تعالیم حیات بخش اسلامی است جایگاه پدر و مادر و به حسب موضوع کتاب«پدر» به عنوان هسته نخستین تشکیل ساختمان خانواده بشمار می روند و عوامل «عشق»،«محبت» و «عاطفه» را در روح و جان فرزندان می دوانند.

نقش پدر در تحکیم بنیان خانواده بسیار اساسی است قرآن نیز به این مهم توجه نموده و خداوند متعال آیات و سفارش های فراوانی در خصوص نقش و جایگاه پدر بیان فرموده است.

الْحِجارَةُ عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لايَعْصُونَاللهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ. (1)

ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگان بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اید (به طور کامل) اجرا می نمایند.

2. وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنا لِلْمُتَّقينَ إِماماً. (2)

آن ها پیوسته از درگاه خدا می خواهند و می گویند: پروردگارا از همسران و فرزندان ما کسانی قرارداده که مایه روشنی چشم ما گردد.

3. يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللهِ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ. (3)

کسانی که ایمان آورده اید مبادا اموال و فرزندانتان، شما را از یاد خدا غافل گرداند و هرکس چنین کند از زیان کاران است.

4. وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ ۖ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ

ص: 17

عَظِيمٌ. (1)

به خاطر بیاور هنگامی را که لقمان به فرزندش، درحالی که او را موعظه می کرد گفت: پسرم چیزی را شریک خدا قرار مده که شرک ظلم عظیمی است.

5. وَوَصَّىٰ بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ. (2)

و وصیت کرد بدان ابراهیم فرزندان خویش را و یعقوب ای فرزندان من همانا برگزیده خدا برای شما دین را پس نمیر ید جز آنکه باشید مسلمانان.

6. أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَٰهَكَ وَإِلَٰهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَٰهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ. (3)

شما کی و کجا حاضر بودید هنگامی که مرگ یعقوب در رسید و به فرزندان خود گفت که شما پس از مرگ من که را می پرستید؟ گفتند: خدای تو را و خدای پدران تو ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را که معبود یگانه است و ما مطیع فرمان اوییم.

7. يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لايَعْصُونَ اللهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما

ص: 18

يُؤْمَرُونَ. (1)

ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگان بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اید (به طور کامل) اجرا می نمایند.

8. وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنا لِلْمُتَّقينَ إِماماً. (2)

آن ها پیوسته از درگاه خدا می خواهند و می گویند: پروردگارا از همسران و فرزندان ما کسانی قرارداده که مایه روشنی چشم ما گردد.

9. يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللهِ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ. (3)

کسانی که ایمان آورده اید مبادا اموال و فرزندانتان، شما را از یاد خدا غافل گرداند و هرکس چنین کند از زیان کاران است.

10. وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ. (4)

و هیچ پدری نیز نباید از رهگذر فرزندش زیانی به او برسد.

11. وَلْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًاخَافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا

ص: 19

اللَّهَ وَلْيَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا. (1)

و کسانی که اگر پس از فوت؛ فرزندان خردسال و ناتوانی برجای می گذارند که از ستم دیگران در حق آنان نگرانند باید بترسند و از خدا پروا کنند و در حق یتیمان دیگران ستم روا ندارند و حقوقشان را تباه نسازند این راهی است که کسی در حق یتیمان آنان ستم نکند و باید درباره یتیمان سخن استوار گویند و رفتاری درست در پیش گیرند.

12. وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ. (2)

و خوراک و پوشاک مادران در حد متعارف بر عهده پدر کودک است.

13. أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ. (3)

شما باید زنان مطلقه خود را در دوران عده در همان جا که خود سکونت دارید و به اندازه توانتان آن را فراهم نموده اید جای دهید، و نباید با کاستن از نفقه یا جایگاه سکونتشان به آنان زیان برسانید تا عرصه را برایشان تنگ و آنان را دچار مشقت کنید.

14. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْوَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ

ص: 20

ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَكُمْ. (1)

ای کسانی که ایمان آورده اید، باید بردگان تان و نیز نوجوانان که به حد بلوغ نرسیده اند، هنگام ورود به خانه های شما، در هر شبانه روز سه مرتبه از شما اجازه بگیرند:؛ پیش از نماز صبح،و در نیمروز آنگاه که لباس های خود را از تن بیرون می آورید و پس از نماز عشاء.

15. وَلَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ. (2)

و چون از همان جایی که پدرشان به آنان فرمان داده بود وارد مصر شدند.

16. وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا. (3)

و از سر مهربانی بال فروتنی را برای آن دو بگستر و بگو: پروردگارا، بر آنان رحمت آور، چنان که مرا در کودکی پروردند.

دقت و تأمل در این آیات، ما را به مقام و بزرگی نقش والدین و ازجمله پدر واقف ساخته لزوم رسیدگی و احترام به پدرفرزندی از یک طرف و جایگاه والدین از طرف دیگر خاصه نقش پدر؛ در آیات ذکرشده به چشم می خورد.

ص: 21

ص: 22

ص: 24

واقعیتی که در آیات ذکرشده پی بردیم، خواهیم رسید در احادیث ائمه اطهار علیهم السلام در مسئله جایگاه پدر تاکید فراوان گردیده، به اندازه ای که این موضوع را بر موضوعات دیگر ترجیح داده و برتر از مسائل دیگر دانسته اند.

امید است با بیان چندی از احادیث، باب تازه ای در جهت شناخت جایگاه پدرفرزندی گشوده و رهنمودهای ارزشمند این ستارگان هدایت؛ را فرا راه زندگی خویش سازیم.

*****

* رسول گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل اللّه. (1)

آن کس که برای خانواده اش تلاش کند، همانند مجاهد نستوه و در حال جهاد است».

* پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم): الولد الصالح ریحانة من ریاحین الجنة. (2)

فرزند را گلی از گلهای بهشت است.

* «قبّلوا اولادکم فانّ لکم بکل قُبلة درجة فی الجنة و ما بین کل

ص: 26

درجتین خمس مائة عام».(1)

فرزندان خود را ببوسید؛ زیرا برای هر بوسه ای که به فرزندان می زنید، یک درجه در بهشت خواهید داشت که فاصله هر درجه تا درجه دیگر به اندازه پانصد سال راه است.

* ابن عمر از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می کند: من سقی ولده شربة ماء فی صِغَرِه سقاه الله سبعین شربة من ماءِ الکوثر یوم القیامة. (2)

هر کس به فرزند خردسال خود جرعه ای آب بنوشاند، خداوند به پاداش آن در روز قیامت هفتاد جرعه از آب کوثر به او می نوشاند.

* پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: نظر الوالد الی ولده حبّاً له عبادة. (3)

نگاه کردن پدر و مادر به فرزند از روی مهر و محبت، عبادت است.

* در روایتی آمده است: مردی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسید: یا رسول الله! به چه کسی نیکی کنیم؟

حضرت فرمود: بَرَّ والِدَیک. قال: لَیسَ لی والدان. قال: بَرَّ وَلَدِک کما أنَّ لِوالِدَیک عَلَیک حقَّا کَذلک لِوَلَدِکحقّ. (4)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به آن مرد فرمود: به پدر و مادرت نیکی کن.

ص: 27

گفت: پدر و مادر ندارم (از دنیا رفته اند). فرمود: به فرزندانت نیکی کن؛ همانگونه که پدر و مادر بر تو حق دارند، همانطور فرزندانت نیز دارای حقوقی هستند.

* پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در ضمن سفارشهایی به امام علی (علیه السلام) فرمود: یا علیُّ لَعَن اللهُ والدین حَمَلا وَلَدهما علی عُقُوقهما؛ یا علیُّ! یَلزِمُ الوالدینِ مِن العُقُوقِ لِوَلَدِهما مایَلزِمُ الوَلَدَ لَهما مِن عُقُوقهم. (1)

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به علی (علیه السلام) فرمود: خدا لعنت کند پدر و مادری را که فرزندان خویش را بد تربیت کنند و موجبات عاق خود را فراهم نمایند. ای علی! همانگونه که فرزند عاق والدین می شود، والدین نیز عاق فرزند خواهند شد.

* امام سجاد (علیه السلام) نیز در رساله حقوق بدین وظیفه خطیر چنین اشاره می فرماید: فأعمل فی امره عمل من یعلم انه مثاب علی الاحسان الیه، معاقب علی الاسائة الیه. (2)

عمل کن درباره فرزند خویش چون عمل کسی که می داند اگربه فرزند خود احسان کند پاداش داده می شود و اگر بدرفتاری کرد مؤاخذه و عقاب می گردد.

* در جای دیگر، امام با تفصیل بیشتری می فرماید: و امّا حقّ ولدک فتعلم انّه منک و مضاف الیک فی عاجل الدنیا بخیره و شرّه، و

ص: 28

انّک مسئول عمّا ولّیته من حسن الادب و الدلالة علی ربّه و المعونة علی طاعته فیک و فی نفسه. فمثاب علی الاحسان الیه و معاقب علی الاسائة علیه. فاعمل فی امره عمل المتزیّن بحسن اثره علیه فی عاجل الدنیا المعذر الی ربّه فیما بینک و بینه، بحسن القیام علیه و الاخذ له منه.(1)

و اما حق فرزند تو این است که بدانی او پاره ای از وجود توست و در نیکی و بدی خود در این دنیا به تو وابستگی دارد و تو در تربیت و ادب آموزی و خداشناسی او مسئولیت داری و باید او را در اطاعت فرمان خدا، در آنچه مربوط به تو و اوست، کمک رسانی. در احسان به او پاداش می گیری و در بدی به او کیفر می بینی. عمل تو درباره او مانند کسی است که یقین دارد به کارهای نیکوی او در دنیا آرایش می یابد و به واسطه حسن قیام به وظایف و مسئولیتها در پیشگاه خداوندمعذور است.

* رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: ما مِن مَولُودٍ یُولدُ علی الفطرة فَأبواهُ یُهوّدانِهِ و یُنصّرانِهِ و یُمجّسانِهِ. (2)

هر فرزندی بر فطرت توحید و خداپرستی متولد می شود، و این

ص: 29

پدر و مادر او هستند که او را یهودی یا مسیحی و یا زردشتی سوق می دهند (و او را از راه فطرت دور می سازند).

* الولد کبد المؤمن إن مات صار شفیعا و إن مات بعده یستغفرالله له فیغفر له. (1)

آن حضرت در جای دیگر مهر ورزیدن به فرزندان را موجب دستیابی به درجات بهشت معرفی می کند.

* حضرت علی(علیه السلام) در حدیثی زیبا در این باره می فرماید: «لاتقسروا اولادکم علی آدابکم فانهم مخلوقون لزمان غیر زمانکم(2)؛

فرزندانتان را بر آداب خود تربیت نکنید؛ چرا که آنها برای [آینده و] زمانی غیر از زمان شما آفریده شده اند.

* حضرت علی(علیه السلام) با توجه به تأثیر قانون وراثت بر فرزندان می فرماید: «ایاکم و تزویج الحمقاء؛ فان… ولدها ضیاع؛ از ازدواج با شخص احمق و کم خرد بپرهیز که فرزند او [از نظر اخلاقی]تباه شده خواهد بود».(3)

* ازاین رو امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «کسْبُ الْحَرَامِ یبِینُ فِی الذُّرِّیة»(4)

ص: 30

«درآمد حرام در نسل آشکار می شود.»

* اهمیت غذای حلال تا بدان مرتبه است که قرآن کریم و معصومین (علیه السلام)، نسبت به شراکت شیطان در نسل انسان هشدار داده و به پیروان خویش مراقبت در این خصوص را گوشزد می نمایند؛ چنان که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با استناد به آیهٔ شریفهٔ قرآن کریم درباره اثر سوء غذای حرام، خطاب به ابن مسعود فرمودند:

«یا ابْنَ مَسْعُودٍ فَانْظُرْ أَنْ لَا تَأْکلَ الْحَرَامَ وَ لَا تَلْبَسَ الْحَرَامَ وَ لَا تَأْخُذَ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا تَعْصِ اللَّهَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یقُولُ لِإِبْلِیسَ وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِک وَ أَجْلِبْ عَلَیهِمْ بِخَیلِک وَ رَجِلِک وَ شارِکهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یعِدُهُمُ الشَّیطانُ إِلَّا غُرُورا»(1)

«ای پسر مسعود! مراقب باش، حرام نخوری و حرام نپوشی و از مال حرام نگیری و نافرمانی خدا را نکنی؛ زیرا خدای تعالی به ابلیس می فرماید: و هر که را توانستی با آواز خود تحریک کن و به لغزش افکن وبا جمله لشکر سوار و پیاده ات بر آن ها بتاز و در اموال و اولاد هم با ایشان شریک شو و به آن ها وعده [های دروغ و فریبنده] بده؛ و شیطان به ایشان وعده نمی دهد، جز غرور و نیرنگ.»

* محمد بن مسلم نیز می گوید: از امام باقر (علیه السلام)، دربارهٔ شراکت شیطان، در اموال و اولاد پرسیدم. حضرت فرمودند:

ص: 31

«مَا کانَ مِنْ مَالٍ حَرَامٍ فَهُوَ شِرْک الشَّیطَانِ قَالَ وَ یکونُ مَعَ الرَّجُلِ حَتَّی یجَامِعُ فَیکونُ مِنْ نُطْفَتِهِ وَ نُطْفَةِ الرَّجُلِ إِذَا کانَ حَرَاماً».(1)

«هر مالی که از راه حرام به دست آید، شیطان در او شریک است و این غذای حرام با مرد است تا اینکه با همسرش نزدیکی می کند، پس اگر از مال حرام شکل گرفته باشد، از نطفهٔ شیطان و نطفهٔ این مرد است».

عَنِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله أَنَّهُ نَظَرَ إِلَى بَعْضِ الْأَطْفَالِ فَقَالَ وَيْلٌ لِأَوْلَادِ آخِرِ الزَّمَانِ مِنْ آبَائِهِمْ فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مِنْ آبَائِهِمُ الْمُشْرِكِينَ فَقَالَ لَا مِنْ آبَائِهِمُ الْمُؤْمِنِينَ لَا يُعَلِّمُونَهُمْ شَيْئاً مِنَ الْفَرَائِضِ وَ إِذَا تَعَلَّمُوا أَوْلَادُهُمْ مَنَعُوهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُمْ بِعَرَضٍ يَسِيرٍ مِنَ الدُّنْيَا فَأَنَا مِنْهُمْ بَرِي ءٌ وَ هُمْ مِنِّي بِرَاء. (2)

رسول اكرم صلی الله علیه وآله به بعضى از كودكان نظر كرده و فرمودند: واى بر فرزندان آخر الزمان از روش پدرانشان!. سؤال شد: يا رسول اللَّه! از پدران مشرك آن ها؟. حضرت فرمود: نه، از پدران مسلمانشان كه چيزى از فرائض دينى را به آن ها ياد نمي دهند و اگر فرزندان، هم پى فراگيرى بروند، آن ها را منع مي كنند و تنها از اين

ص: 32

خشنودند كه آنها درآمد مالى داشته باشند هر چند ناچيز باشد. سپس فرمود: من از اين پدران بيزارم و آنان نيز از من بيزارند!.

لذا با توجه به احادیث مذکور والدین در این مورد (تربیت فرزندان) لازم است اهتمام ویژه داشته باشند والدینی که فرزندان را به حال خود رها کرده و ارزش ها را به آنان انتقال نمی دهند، نباید توقع داشتن فرزند صالح و سالمی از نظر روحی و روانی داشته باشند.

ص: 33

ص: 34

ص: 36

دیدگاه پیشوایان معصوم ما تربیت اخلاقی فرزند، حتی از تامین حوائج جسمانی و تغذیه مادی و نیز مهم تر است. چنان که امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: هیچ میراثی از والدین برای فرزندان بهتر از ادب و تربیت صحیح نیست. تربیت فرزند علاوه بر اینکه یک وظیفه و مسئولیت انسانی است؛ تکلیف شرعی نیز می باشد. (1) در این مورد بهتر است به این مثال توجه کنیم:

احساسی به شما دست خواهد داد؟

بله احساس می کنیم که سال هاست دست باغبانی بر سر و روی این باغ ها کشیده نشده و به همین دلیل بی نظمی و مردگی از در و دیوار باغ مؤید هست. آیا چنین باغ و باغبانی را تحسین می کنید؟

حال با مقایسه این دو باغ خودتان قضاوت کنید خانواده شما به کدامیک از این باغ ها شباهت دارد.

اگر به باغبان اول گفته شود که فلان آفت باغ شما را تهدید می کند چه عکس العملی در برابر این خبر از خود نشان می دهد؟ مسلماً بی درنگ به دنبال تهیه وسیله ای برای از بین بردن این آفت می افتد و باغ را از وجود چنین تهدیدی مصون می دارد؛ از نابودی باغ که عمری همچون پرستاری؛ تیمارخوار آن بوده و شب و روز خویش را در راه آبادی و سرسبزی آن صرف کرده، از نابودی نجات می بخشد.

با این توصیف اگر چنین خطری باغ خانواده شما را تهدید نماید؛ چه تدابیری برای رفع این فتنه اندیشیده اید؟

پس در خانواده «پدر» به عنوان یکی از ارکان تاثیرگذار تربیتی با نیروی تربیت صحیح و با مجهز شدن به صلاح ایمان و تقوا می تواند باغ خانه خود را سم پاشی کند که مبادا آفت فساد آن را تهدید کند.

ص: 39

دیگران را به انجام کاری دعوت نماید، ابتدا باید این مهم را در اعمال خویش یاری سازد.

در قسمتی از حکمت نهج البلاغه امیرالمؤمنین علی علیه السلام چنین می خوانیم:

مردی از امام درخواست اندرز کرد! حضرت فرمودند: «و یامر بما لا یأتی»(1) دیگران را پرهیز می دهد اما خود پروا ندارد؛ منظور مباش از کسانی که امر می کنند و آنچه که خود عمل نمی نمایند.

تعلیم دهنده ای که خود از تربیت اصولی و صحیحی برخوردار نبوده و احتیاج به ارشاد و راهنمایی داشته باشد چگونه خواهد توانست متربی مؤدب و با تربیت تحویل جامعه دهد؟ عالم (مربی) بدون عمل، همانند درخت بدون میوه است و استاد بی عمل به زنبور بی عسل شباهت دارد.

گذر بودند بدون این که حرفی زده شود و یا کاری برای سوا کردن آن ها انجام گیرد. اگر کسی هم هنر می کرد و حرف می زد، فقط این بود که: آهای آقا پسر؛ مواظب باش سنگت به من نخورد یا زیر لب با خود می گفت عجب بچه های شیطانی.

در میان بچه ها پسری بود که به دیگران دهن کجی می کرد و مرتب پشت سر هم فحش های رکیکی به دوستانش می داد.

مستقیم و غیرمستقیم در وجود کودک منعکس می شوند.

در رابطه با اجتماع نیز پدر به عنوان حلقه اتصال جامعه با خانه و مسئول تنظیم این ارتباط، مهم ترین نقش را در آماده سازی و چگونگی ورود کودک به صحنه اجتماع دارد بطوری که هرچه کودک از سنین خردسالی فاصله می گیرد، این نقش پررنگ تر می شود. همچنین چگونگی مشارکت و هماهنگی، پدر با مادر در امر تربیت کودک تاثیر مستقیم داشته و درواقع پدر مکمل نقش تربیتی مادر نیز هست.

با توجه به این موارد است که در روایات؛ تاکید در تربیت فرزند از حقوق او بر پدر به شمار آمده است. (1)

و همچنین تربیت نیکوی فرزند توسط پدر؛ برتر از انفاق هر روز(2)؛ بهترین هدیه(3)؛ و برترین میراث(4)؛ قلمداد شده است.

ص: 43

ص: 44

ص: 46

ج- پاک دامن و صالح باشد

د- از سلامتی جسمی، روانی و عقل برخوردار باشد. (1)

پدر باید بداند که فرزند استمرار وجود و آینده و ذخیره قیامت اوست. با عنایت به مسئولیت پدری است که امام سجاد علیه السلام می فرمایند: حق فرزند این است که بدانی او از توست و خیر و شرش در دنیا منتسب به تو است، تو مسئول ادب خوب و تربیت نیکویش هستی پس در تربیت او به مانند آن کس عمل کن می داند اگر درباره فرزند احسان کند پاداش می برد و اگر درباره اش بدی نماید معاقب و مورد کیفر خواهد بود. (1)

بنابراین پدر بودن نه تنها یک فن، بلکه یک هنر است و درنتیجه باید ناشی از آگاهی و مهارت باشد. برای پدر خوب بودن عقل، تدبیر، برنامه ریزی و داشتن طرح و برنامه و هدف و روش ضروری است. ازاین رو باید قبلاً برای قبول این مسئولیت ها و کسب لیاقت ها آماده و تجهیز شد. این آمادگی باید هم از نظر روحی حاصل شود و هم از نظر اخلاقی و رفتاری.

از نظر روحی باید به مسئولیت هایی که در زمینه نگهداری و تربیت فرزندان بر عهده دارد؛ آگاهی یابد و از نظر رفتاری و اخلاقی باید مراقبت نماید که به آلودگیهای جسمی؛ روانی و رذائل اخلاقی دچار نشود. همچنین باید به ارزیابی توانائیهای خود و همسرش در ارتباط با این مسئولیتها مبادرت کند و در صدد رفع نقاط ضعف بر آید.

ص: 49

رسول خدا ص فرمودند: «ان الله لیفلح بصلاح الرجل المومن ولده و ولد ولده».(1)

یعنی خداوند به سبب شایستگی مرد مؤمن، فرزندان او و فرزندان فرزندانش را رستگار می سازد.

دیگران، رو به قبله یا پشت به قبله، از روابط زناشویی نهی شده است.

و در ایام و ساعاتی همانند: هنگام طلوع فجر تا طلوع آفتاب، هنگام غروب آفتاب تا زمانی که سارقی شفق برود، شب عید فطر و قربان، شب اول و نیمه و آخر ماه های قمری بجز شب اول ماه رمضان، بین اذان و اقامه آن را ناپسند دانسته اند. بویژه از انجام روابط زناشویی پس از احتلام پیش از غسل یا وضو، یا در آن حالت به فکر شخص دیگر بودن، شدیداً نهی شده است.(1)

جنین باشد، ناپسند شمرده شده چه آن که مادر را در معرض فشارهای روانی قرار داده و برای جنین خطرآفرین است. درحالی که توجه و محبت بیشتر به مادر می تواند از ناراحتی های احتمالی وی بکاهد. پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: از حقوق فرزند بر پدر خود آنست که مادر وی را احترام و اکرام نماید.(1)

ب- مراقبت های اخلاقی: از وظایف پدر در دوران بارداری، مراقبت از فضای اخلاقی خانواده و در نگاه داشتن آن از آلودگی ها و گناهان است.(2)

ج- مراقبت های جسمانی از مادر: وضع تغذیه مادر در ایام بارداری، در سلامت و بیماری، نیرومندی و ضعف جنین اثر دارد، همچنان که در میزان هوش و حافظه نیز مؤثر است،به ویژه هنگامی که مرحله زایمان نزدیک تر می شود اهمیت این امر افزایش می یابد. به همین جهت در اسلام توصیه هایی مبنی بر استفاده زنان باردار از بعضی غذاها و میوه ها به عمل آمده است.(3) و ازآنجاکه پدر، تامین نفقه خانواده را به عهده دارد این خطاب ها بیشتر و بیشتر از هر کس متوجه او خواهد بود.

ص: 52

ص: 54

عادلانه آن از وظایف اصلی پدران بشمار می رود.

پدر باید بداند که در مسیر تربیت، محبت قوی ترین عنصر برای پذیرش و تفاهم است. تربیت صحیح در فضای آکنده از مهر و محبت شکل خواهند گرفت و فرزندان را در محیط بزرگ اجتماع نسبت به مردم مهربان و خیرخواه می سازد و در زندگی خانوادگی آینده کودک نیز او را نسبت به همسر و فرزندانش مهربان و شفیق می گرداند.

با توجه به این آثار است که امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند پدر را به واسطه شدت محبت او نسبت به فرزندش مورد رحمت قرار می دهد.(1)

متأسفانه این نقش در روزگار ما بعلت اشتغال زیاد پدران و یا برداشت های غلطی مانند این که پدر باید مظهر قدرت در خانواده باشد، به تمامی به مادران واگذار گردیده و یا سهم کوچکی را پدران عهده دار هستند. درحالی که کودک همواره با دو چشم خواستار محبت است، چشمی به مادر می نگرد و چشمی به پدر و بوسه مادر در کار گل خنده پدر تکمیل می شود. بسیاری از تندخوئی ها، لجبازی ها، گوشه گیری ها، افسردگی ها، شب ادراری ها، تقلید های بی مورد و ناسازگاری های افراد، معلول کمبود محبت و یا محرومیت از آن می باشد.

ص: 56

دارای ده فرزند هستم و تاکنون هیچ یک را نبوسیده ام، رنگ چهره پیامبر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم تغییر کرد و فرمود: اگر خداوند رحمت و مهربانی را از قلب تو ریشه کن کند، با تو چه خواهد کرد سلامت سال هیچ می دانی هر کس به کودکان مهربانی نکند و بزرگ ترها را عزیز نشمارد از ما نیست؟(1)

همچنین در روایات، نگاه محبت آمیز پدر به فرزند که از راه های ابراز محبت است، عبادت محسوب شده.(2) و همانند آزاد کردن بنده به شمار آمده است.(3)

از دیگر شیوه های مهرورزی، اظهار محبت زبانی است. پدر باید دوست داشتن خود را بر زبان آورد. این امر در سیره عملی معصومین علیهم السلام کاملاً مشهود است. البته بهتر است که این مهرورزی زبانی، حاوی پیام و در شکل مناسب هنری نیز باشد.(4)

وفای به عهد نیز از راه های ابراز محبت است. پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: … اگر به کودکان و عده ای وعده ای دادید به آن وفا کنید، زیرا آنان روزی خود را به دست شما می بینند.(5)

ص: 58

از مصادیق مهم اظهار محبت، هم بازی شدن با کودکان است. هم بازی شدن پدر با کودک خود، در تعمیق و تلطیف روابط آن در بسیار اهمیت داشته و در کسب مهارت های گفتاری و رفتاری کودک و کشف دنیای پنهان و نگرانی ها و مشکلاتش نقش عمده ای دارد. از این رو رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: آن کس که کودکی دارد باید با او کودکی کند.

در کتاب وسائل الشیعه بابی تحت عنوان «باب استحباب التصابی مع الولد و ملاعبته» ذکر شده است.

البته پدر بایستی بداند که بازی باید در راستای تربیت کودک بوده و در سایه آن انضباط، تفکر و خلاقیت را در او تقویت کند و اختلالات ربطی رفتاری را در او از بین ببرد.

است که در نیکی به فرزند خود به افراط و زیاده روی کشیده شود.(1)

نکته مهم دیگر در ابراز محبت رعایت اعتدال میان فرزندان است حتی اگر پدر یکی از فرزندان خود را به هر علتی بیشتر دوست داشته باشد، نباید آن را اظهار کند تا عوارض ناگواری مانند احساس خودکم بینی و ناسازگاری در آنان و حسادت، کینه و دشمنی میانشان پدید نیاید. اظهار محبت به کوچک ترها نباید چنان باشد که فرزندان بزرگ تر احساس بی مهری نمایند.

در روایات به صراحت، رعایت عدالت در مصادیقی از ابراز محبت مورد تاکید قرار گرفته است. پیامبر ص فرمودند: همانا خداوند دوست دارد در بوسیدن بین فرزندان خود عدالت را رعایت کنید.(2)

و نیز فرمودند: در هدیه ها نیز بین فرزندان خود عدالت پیشه کنید چنان که دوست دارید در نیکی و لطف بین شما به عدالت رفتار شود.(3)

با توجه به آثار تخریبی عدم رعایت عدالت در بین فرزندان، فقها فرموده اند: تبعیض میان فرزندان در بخشش مکروه است، و در مواردی که موجب فتنه، دشمنی، حسد، کینه و فساد گردد، حرام است.(4)

ص: 60

می دهد و ثانیاً کودک با این عمل، معیار خوبی و بدی واقعی کارها را بدرستی نخواهد شناخت چه فقط دوستی یا عدم دوستی پدر را معیار خوبی و بدی کارها می داند و ثالثاً محبت مشروط ممکن است کودک را به تملق گویی، فریب کاری و دروغ گویی سوق دهد.

اهمیت نقش پدر در تربیت اجتماعی و ایجاد مهارت های مربوط به آن از چند زاویه قابل توجه است:

اولاً: پدر بایستی مفاهیم علم اصول را به فرزند آموزش داده و مصادیق خیر، احسان، ایثار، تعاون، مشارکت اجتماعی و … را به کودک معرفی نماید و با انتخاب شیوه هایی مناسب او را بسوی این ارزش ها سوق دهد.

ثانیاً: پدر به عنوان مظهر دانایی و اقتدار از نظر کودک، بایستی خود الگوی برتر معرف رفتاری باشد که کودک را بدان دلالت می کند.

ثالثاً: پدر باید با مراقبت و نظارت پیگیر ، زمینه تکرار و تمرین این مهارت ها را فراهم آورده و یا گرفتن بازخورد های مناسب، این مهارت ها را در کودک تقویت و نهادینه نماید. همچنین در سنین باما تبیین درستی و نادرستی کارها زمینه مناسبی را برای ارتکاب رفتاری خاص پدید می آورد. پدر باید چنین تصور قناتی را برای فرزندت در این جا به مواردی چند در رابطه با وظیفه پدر در ارتباط با تربیت اجتماعی فرزند، اشاره می کنیم:

علیه واله وسلم) فرمودند:

«الولد سید سبع سنین و عبد سبع سنین و وزیر سبع سنین».(1)

در این حدیث، فرزند در هفت سال سوم به عنوان وزیر، یعنی کسی که می تواند مسئولیتی را بپذیرد و به عنوان مشاور مورد مشورت قرار گیرد، معرفی شده است. بدیهی است لازمه چنین نام گذاری، تربیت و آمادگی فرزند برای پذیرش مسئولیت در دوره قبل از آن است یعنی دوره ای که بهترین زمان برای آموزش های لازم نیز محسوب می شود.

مشورت پدر با فرزندان و لحاظ رأی و عقیده آن ها، نوعی جلب مشارکت آنان بوده و موجب رشد شخصیت آنان می گردد چه با اینکار احساس مفید بودن و مستقل بودن کرده و راه مبارزه با مشکلات و یافتن راه حل برای آن ها در آنان شکوفا شده و اعتمادبه نفس در ایشان تقویت می گردد. همچنین پدر با سپردن برخی مسئولیت های مربوط به خانواده و یا امور شخصی خود فرزندان به آن ها به تناسب سنشان آن ها، می تواند روحیه کار و فعالیت، مؤثر بودند، نظم و انضباط را در آن ها به وجود آورد و حس مسئولیت پذیری و مهارت های تصمیم گیری را در آن ها تقویت نماید.

ص: 64

ضروری ترین مواقع نیازمندی به او، تو را واگذارد. از دوستی با شخص ابله نیز برحذر باش که می خواهد تو را کمک کند، ولی ضرر می زند. از مصاحبت با کسی که قطع رحم کرده نیز برحذر باش که چنین شخصی در کتاب خدا مورد لعن و نفرین قرار گرفته است.(1)

بسیاری از مظاهر احترام به دیگران در روایات معصومین علیهم السلام خطاب به فرزندانشان مورد تاکید قرار گرفته است ازجمله: پیشی جستن در سلام، مصافحه کردن قبل از کلام، گفتار نیکو با مردمان، امانت داری، احسان به دیگران و بزرگ شمردن آن، عفو، راست گویی، خوش خلقی، و پرهیز از مواردی چون عجب و تکبر، جدال، استهزا و تحقیر افراد و ظلم و تجاوز به حریم دیگران و … علی علیه السلام در پرهیز از تحقیر دیگران به فرزند خود امام حسن علیه السلام فرمودند: ای پسر، هرگز کسی را که می بینی کوچک مشمار، اگر بزرگ تر از توست پس او را پدرت بشمار و اگر همسال توست برادر بشمار و اگر کوچک تر از ترس او را فرزند خود محسوب کن. (1)

گروه های انحرافی بر شما نسبت به آنان پیشی بگیرند. (1)

این آشناسازی به معارف دینی در آن محقق شود آنست که فرزندان اجازه یابند سوالات خود را مطرح نموده و با گشاده رویی و زبان خوب، جواب ها را دریافت کنند. این نکته ظریف تربیتی در سیره عملی پیشوایان دینی، فراوان نقل شده است. (2)

از وظایف پدر بشمار می آید. در روایات به این نکته اشاره شده است که خوب از کودک را در کوچکی با سختی ها آشنا نمود تا در بزرگی صبور و بردبار بار آید.(1)

از این رو باید اجازه داد و در مواردی فرزندان، خود با مشکلات روبرو شده و با ابتکار خود موانع را ازسر را بردارند تا با به این ترتیب اراده آنان در مقابله با مشکلات تقویت گردد.

همچنین تمرین فرزندان به تفکر در امور و تدبر و دوراندیشی در آثار و عواقب آن ها که موجب پیشگیری از بسیاری مشکلات می شود، از وظایف اساسی پدر در تربیت اجتماعی فرزند بشمار می آید.

علی علیه السلام در وصیتی به فرزندشان امام حسن علیه السلام فرمودند: تعمق و دوراندیشی پیش از عمل، تو را از پشیمانی ایمن می دارد.(2)

انک مسئول عما ولیته به من حسن الادب والدلالة علی ربه...».(1)

وظیفه پدر در این رابطه در سه مرحله قبل از ولادت، دوران ولادت و نوزادی و بعد از آن، قابل بررسی است.

نهادن نام نیکو که در روایات از حقوق فرزند بر پدر و به عنوان اولین نیکی پدر در حق فرزند از آن نام برده شده است.(1)

ب. برگزاری آداب و رسوم دینی در روز هفتم ولادت نوزاد شامل: تراشیدن موی سر نوزاد و هم وزن آن طلا یا نقره صدقه دادن، ختنه کردن نوزاد پسر، ولیمه دادن و عقیقه کردن.(2)

ج. مراقبت از وضعیت معیشتی، امنیت روحی و روانی مادر نوزاد در دوران شیردهی، زیرا که آرامش و شادابی مادر به هنگام تغذیه کودک، اثر انکارناپذیری در رشد جسمی و روانی مطلوب کودک خواهد داشت.

د.فراهم آوردن امکانات تغذیه نوزاد با شیر مادر به عنوان یک حق طبیعی برای فرزند، چراکه مادر موظف نیز به صورت رایگان به نوزاد شیر دهد، بلکه می تواند مطالبه اجرت کند. درصورتی که خود فرزند مالی نداشته باشد، مهاجرت بر عهده پدر خواهد بود چه، فرزند واجب النفقه ی پدر محسوب می شود.(3)

ه-. انتخاب دایه مناسب برای شیردهی در مواقعی که دسترسی به مادر نوزاد وجود نداشته باشد و یا به لحاظ عدم سلامت کامل

ص: 71

جسمانی یا عقلی و یا اعتقادی او، امکان شیردهی نیست و یا مادر نمی خواهد به کودک خود شیر دهد. در روایات سفارش شده است که دقت شود دایه ای برای شیر دادن انتخاب گردد که مسلمان، عاقل، زیبا، خوش اخلاق، سالم و عفیف باشد، هرچند مزد اینان بیشتر از دیگران باشد، چون در کیفیت پرورش فرزند تاثیر دارد و هم چنین از شیر دادن نوزاد توسط زنان احمق و ابله، بداخلاق و بددهن، و آنان که دارای انحراف اخلاقی و اعتقادی هستند و یا بیماری روانی دارند، نهی شده است.(1)

طبیعت، به پارک های حیات وحش و موزه های طبیعی و … است. لقمان حکیم به فرزندش فرمود: پسرم … در ملکوت آسمان ها و زمین و کوه ها و آنچه را خداوند آفریده: بسیار بیندیش: چه این امر بیدارکننده قلب توست.(1)

پدر خود باید نمونه عملی آراستگی به فضائل اخلاقی بوده و فرزندان را نیز به این امور تشویق کرده و تمرین و عادت دهد. اموری نظیر کمک به دیگران، گذشت، امربه معروف و نهی از منکر، صدقه و انفاق در راه خدا و … حضرت رضا علیه السلام به محمد بن عمر بن یزید که دو پسرش را از دست داده بود و پسر خردسالی برایش مانده بود، فرمود: از طرف او صدقه بده، گوید همین که خواستم برخیزم و از حضورش مرخص شوم به من فرمود: دستور بده تا فرزند خردسالت به دست خودش قطعه نانی یا چیز دیگری صدقه دهد، اگرچه بسیار کم باشد...

پدر بایستی در امور تربیت دینی به اصول زیر توجه داشته باشد:

1- اصل آگاهی و معرفت و بیان مسائل بر حسب توانایی فرزند

2- اصل تدریج در آموزش نظری و عملی مفاهیم دینی.

3- اصل شور و احساس که با شرکت در اجتماعات مذهبی و مراکز دینی و ذکر داستان های مذهبی حاصل می گردد.

4- اصل مراقبت بر اعمال و رفتار دینی خود که در ایجاد عادات مذهبی و میل به عبادت در فرزند بسیار اهمیت دارد.

5-اصل تقارن و هم زمان کردن تربیت مذهبی و وقایع، اعیاد و شعائر دینی و مذهبی. پدر به عنوان رییس خانواده باید در بزرگداشت اعیاد مذهبی نظیر عید فطر، قربان، غدیر، و روز جامعه بکوشد و با

ص: 75

دادن هدایایی به فرزند در این روزها، آنان را خشنود کرده و در کنار آن به تبیین فضیلت این ایام بپردازد.(1)

6- اصل اعتدال یعنی این که هرگز نباید پرورش مذهبی برای کودک مشقت داشته باشد.

7- اصل پیرایش محیط خانه از بدآموزی ها و عوامل انحرافی.

ترک نکنم … و سلام دادن بر کودکان، تا این رفتار بعد از من در میان مسلمانان سنت گردد.(1)

همچنین محترمانه نام بردن از فرزند و او را به اوصاف و لقب هایی که حاکی از مهر و محبت و یادآور خیر و فضیلت هستند صدا زدن. این عمل علاوه بر تشدید روابط مهرآمیز، شخصیت کودک را به خوب بودن و به رشد و کمال سوق می دهد. برخورد محترمانه با کودکان در مجالس و در حضور دیگران نیز در روایات سفارش شده است. در این رابطه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: هر زمان که فرزندتان را نام می برید، به کرامت اینکار را انجام دهید و در مجلس برای او جا باز کنید و بر او چهره درهم نکشید.(2)

از مصادیق برجسته احترام به کودک، احترام مادر اوست. این امر موجب تعادل روانی در فضای خانه شده و خود نوعی آموزش ضمن احترام به والدین و دیگران نیز محسوب می شود.پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: از حقوق فرزند بر پدر خود آنست که مادر وی را احترام و اکرام کند.

بسیارند.

مواردی چند باید در ارتباط کلامی در امر تربیت مورد دقت پدران قرار گیرد:

1- ظرفیت عقلی و احساسی کودک رعایت شود.

2-کلام دوسویه (گفتگو) باشد تا بازخوردی در مورد مثبت بودن عملکرد خود داشته و در مخاطب نیز ایجاد اعتماد نماید.

3-کلام را محل هیجانات منفی (تحقیر، ناسزا گفتن) در مقابل فرزند قرار ندهد، بلکه آن را وسیله انتقال پیام ها و عواطف مثبت (محبت، شادی، خشنود کردن) قرار دهد. در سرزنش نیز باید کلام، مؤدب و محترمانه باشد.

4-کلام را دچار تکرار مخل و ممل ننماید تا امکان اثرگذاری آن در آینده باشد.

5- ارتباط کلامی، مستمر و بجا باشد. با توجه به این امر است که در رابطه با کودکان یتیم توصیه می کند که علاوه بر خوراک و پوشاک آنان به ارتباط کلامی پسندیده با آنان نیز دقت شود:

را کسب نمایند. از این روز که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:«اعلموا الخیر؛و ذکروا به اهلیکم فادبوهم علی طاعة الله»(1) و نیز فرمودند: «علموا انفسکم و اهلیکم الخیر و ادبوهم»(2)

شرایط زمانی که شما زندگی می کنید، خلق شده اند. (1)

ثالثاً پدر باید با توجه به موقعیت تربیتی خاص، رفتاری مؤثر و متناسب با آن را ارائه دهد. توجه به تشویق بجا و هدف دار به عنوان ابزاری مهم برای ایجاد و تقویت رفتارهای مثبت بویژه از سوی پدران، بسیار حائز اهمیت هست. در برخورد با رفتارهای منفی نیز پدر بایستی به مراحل تربیتی روش های اصلاح رفتار، آگاهی و تسلط داشته باشد. امام موسی کاظم علیه السلام به فردی که از فرزند خود به ایشان شکایت کرد، فرمودند: او را مزن، با او قهر کن ولی قهر طولانی نشود.(2)

ص: 81

ص: 82

ص: 84

خانواده را فراهم کرده اند، حال آن که با هم بودن در کنار هم، از دستان پر از رحمت و برکت خداوند بهره می گیرند. در چنین شرایطی، زن و شوهر، به عنوان دو هم پرواز، در آسمان معنویت و کمال اوج می گیرند و با دست در دست فرزندان خویش نهادن و در پرتو معنویت الهی، آنان را نیز به کمال رسانند(1).

آموختن مهارت های اجتماعی مانند مشورت با دیگران، توان متقاعد ساختن آن ها، همکاری، سازگاری، توافق، برقراری روابط همدلانه و مؤثر بین فردی و... به فرزندان امری ضروری است(1).

چرا که برخورداری از مهارت های اجتماعی مانع انزوای فردی می گردد و به رشد بیشتر فرزند کمک کرده، سطح رضایت وی از زندگانی را بالاتر می برد.

پس زمانی می توان یک فرد را فردی اجتماعی نامید که از روابط اجتماعی، دلیل و ضرورت آن مطلع باشد. خود را با رعایت موازین اجتماعی و هنجار های حاکم بر جامعه ملتزم بداند و ضمن اهمیت دادن به ارزش های اجتماعی و پای بندی به آن ها، بتواند مدافع ارزش های اجتماعی و هنجارهای حاکم برآن باشد(2).

پدر با حفظ وحدت در فضای خانواده، فرزند خود را برای یک پارچگی و انسجام اجتماعی آماده می کند این در حالی است که پدران مبتلا به حالت انزوا طلبی، اهل معاشرت نیکو با همسرانشان نیستند و گاه عملکرد آن ها چیزی جز بریدن افراد خانواده از یک دیگر و جدا زیستن در عین بودن در یک خانه و خانواده اثر دیگری ندارد. اما پدرانی که با همسران خود بر اساس دستورات خدای تعالی

ص: 87

معاشرت نیکو دارند و با آن ها صمیمی اند، همه اعضای خانواده بسان پروانه بر گرد وجودشان جمع می شوند زیرا روابط نیکوی میان همسران است که به فرزندان تسرّی می یابد و مجموعه از افراد صمیمی گرد هم می آیند بدین ترتیب فرزندان خانواده فرایند رشد و بالندگی اجتماعی را به خوبی پشت سر گذاشته و افرادی اجتماعی خواهند شد(1).

وسایل شخصی خود را بر عهده بگیرد و در این میان طبق مسئولیتی که بر عهده گرفته باید خود پاسخ گو باشد به طور مثال: باید تکالیف دروس را خود انجام دهد و اگر انجام نداد مسئولیت پاسخ گویی به آموزگار با خودش است(1).

- مسئولیت ها باید در حیطه توانایی فرزند باشد، نباید از او انتظار داشت که کاری انجام دهد که از توانش خارج است، به طور کلی والدین باید به سن و جنس فرزند خود و هم چنین شرایط زندگی او توجه داشته باشند(2)

- دیدگاه و نظر والدین درباره مسئولیت پذیری باید به صورت مشخص برای فرزندان توضیح داده شود(3).

- یکی از مهم ترین اقدامات برای مسئولیت پذیری فرزندان این است که وظایفی توسط والدین به آن ها محول شود و از آن ها خواسته شود که این وظایف را انجام دهند. یکی از راه ها این است که ابتدا والدین همه کار هایی را که می خواهند به فرزندشان محول کنند را یادداشت کرده و پیامد های انجام ندادن هر یک از وظایف را

ص: 89

نیز تعیین کنند(1).

- والدین باید به فرزندان یاد دهند که چگونه تصمیمات مسئولانه بگیرند: بخش مهمی از مسئولیت این است که کودک بتواند تصمیم بگیرد و مسئولیت تصمیماتش را بپذیرد.

- برای داشتن انتخاب صحیح و فکر کردن درباره عواقب هر تصمیمی باید به فرزندان یاد داده شود که قبل از هر انتخابی از خود بپرسند اگر من الآن این کار را انجام دهم آیا فردا هم در نظر من انجام این کار صحیح است؟ هفته آینده چطور؟ به طور کلی باید این قانون به فرزند آموزش داده شود: « هر انتخابی که ممکن است بعداً به خاطر آن پشیمان شوی را حذف کن»(2).

- باید به فرزندان آموزش داده شود که مزایا و معایب انتخاب خود را یادداشت کند تا ببیند تعداد کدامیک بیشتر است و بر اساس آن تصمیم گیری کنند.

- والدین نباید از این نکته غافل شوند که نباید به جای فرزندان مسئولیت های آن ها را انجام دهند زیرا فرزندان بی مسئولیت معمولاً تلاش می کنند با عذرخواهی، دروغ گفتن، توجیه و...، بی مسئولیتی را از سر خود باز کنند، بنابراین آن ها باید بدانند اگر مسئولیتی که بر عهده آن هاست انجام نشود با عذر خواهی حل نمی شود و باید به

ص: 90

دنبال راهی برای جبران باشند(1).

- اگر او علی رقم روش های فوق باز هم بی مسئولیتیش را ادامه داد، باید پیامدی برای این رفتارش تعیین شود فرزندان باید یاد بگیرند که هر عملی پیامدی دارد و باید عواقب بی مسئولیتی را تحمل کنند(2).

به طور مثال: والدین به فرزندشان گفته اند وقتی تلوزیون نگاه می کند غذا نخورد چون اتاق را کثیف میکند، در صورتی می تواند این کار را انجام دهد که پس از غذا خوردن آن جا را مرتب کند(3).

برای انجام این روش ها توسط والدین به بهترین وجه و شکل ممکن لازم است آن ها با یک دیگر هماهنگ باشند بدین ترتیب دستوراتی که از طرف مادر صادر می شود و یا روش هایی که از طرف پدر به کار گرفته می شود توسط سایر افراد خانواده تأیید شود(4).

سالم و صحیح جسمی فرزندان زمینه سازی نماید. همان طور که درفصل اول به آن اشاره شد فرزندان قبل از این که به این عالم قدم بگذارند اثر غذا در روح و جسم آن ها امری سلیم و تردید ناپذیر است و در طول تربیت هم باید کاملا مراعات شود. تهیه رزق حلال خواص متعددی دارد که یکی از آن ها به وجود آمدن زمینه رشد فضایل اخلاقی و خصال پسندیده در فرزند است(1). از دیدگاه اهل بیت علیهم السلام غذایی که مصرف می شود علاوه بر آثار طبیعی که در جسم می گذارد، آثار دیگری هم در روح و روان و شخصیت معنوی ما ایجاد می کند، این نوع آثار را آزمایش های مادی و تجربه های علمی و عینی نمی تواند به اثبات برساند اما در منظر قرآن و اهل بیت علیهم السلام امری کاملا واضح و پذیرفته شده است(2).

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: « عبادت خداوند هفتاد جزء است و بهترین آن ها طلب روزی حلال است(3)». همچنین امام باقر علیه السلام به کسانی که تلاش می کنند سفره منازل خود را با روزی حلال بیارایند مژده می دهد که «لقی الله عزوجل:

ص: 92

یوم القیامة وجهه مثل القمر لیلة البدر(1)». آنان در روز قیامت باسیمای نورانی، همانند شب چهارده، با خداوند ملاقات خواهند کرد. توسعه در امر معاش بر هر پدری لازم است تا علاوه بر این که از راه حلال معاش خانواده اش را تأمین کند در صورت امکان به فرزندانش سخت نگیرد و معاش آنان توسعه دهد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: « هر میوه ای که همه مردم از آن می خورند لازم است یک شخص مسلمان برای خانواده اش تهیه کند و خوراکی هایی را که مخصوص ایام عید است و در غیر ایام عید به آن ها نمی رساند در روز های شادی و عید به آنان برساند(2).

ص: 93

ص: 94

ص: 96

بوده است، به صورت عقده ای برای تربیت من اعمال ننماید.

دوست دارم پدرم، به تربیت دینی و اخلاقی من همت گمارد، نه با زورگویی و سلطه جویی، بلکه خود معرفت دینی داشته باشد و عامل به گفتار خود بوده باشد. همچنین به اصول و فنون روان شناسی واقف باشد و مرا درک کند و همواره زمان نوجوانی خود را نیز به یاد آورد.

دوست دارم پدرم خود را یکه تاز میدان خانه نداند و اجازه ابراز عقیده، از صحبت و مشورت به سایرین هم بدهد. امیدوارم پدرم دارای عفت کلام باشد و برای افراد خانواده ارزش و احترام قائل شود و همچنین از این که او مدیر خانواده است، بر روی نظرات احتمالاً غلط خود پافشاری ننماید.

دوست دارم پدرم، با دخالت های بی جا حد خویش را فراتر نکند و خود را حاکم مطلق نداند و خستگی ها و رنج های بیرون خانه را با آزار ما رفع ننماید. طوری نباشد که روشنی بخش محفل دوستان باشد و در مقابل، در محیط خانواده ترش رویی، بداخم و ناسازگار باشد.

دوست دارم پدرم، منت نگذارد، زخم زبان نزند، موقعیت و سن و افکار فرزندان خود را درک کند و با زورگویی و تحمیل نظر، تخم کینه و عقده را در دل ما نکارد.

دوست دارم پدرم، آزادمنش، مرد عمل، دوراندیش، روشنگر، باایمان، راست گو، دلسوز، یار افراد خانواده، همدم، همراز، رازدار، صمیمی، دوست و مهربان باشد.

ص: 98

آرزو دارم، خداوند نیز به من توفیق قدرشناسی از این پدر را بدهد تا بتوانم فرزند سرافراز برای او باشم و موجب رضای درگاه حق تعالی گردم. والسلام

ب) دوست داشتم پدرم این گونه بود

دوست داشتم پدرم صمیمی بود، گاهی با ما صحبت می کرد، نظرات ما را می پرسید، کمی به فکر آینده ما بود. دوست داشتم پدرم آدم پول جمع کنی بود و از ولخرجی های زیاد خودداری می کرد تا مانند امروز مشکل زیادی نداشتیم و در عوض به ما بیشتر می رسید. دوست داشتم پدرم به مدرسه ما سر می زد و اگر مشکلی از نظر درسی و تحصیلی داشتیم در حد امکان حل می کرد که شاگرد نوجوان دبیرستانی، نیز می فهمد و می تواند اظهارنظر کند اما افسوس!

ج) ای کاش پدرم این چنین بود

ای کاش با پدرم اختلاف سنی مناسبی داشتم، ای کاش کمی عقاید و افکارمان همسو بود. ای کاش می توانستم در جواب به مشکلاتم هر گاه مشورت می کردم جواب قانع کننده ای می شنیدم. ای کاش وقتی از مشکلات اقتصادی سخن می گفت می توانستم حرف و مشکل وی را درک کنم و او را مانع رسیدن به آمال خودم ندانم. ای کاش پدرم فرزند کمتری داشت، آنگاه مجبور نمی شد این قدر کار کند که من او را بسیار کم ببینم. ای کاش پدرم عصبانی نبود و در مقابل حرف های دیگران بشدت خشمگین نمی شد.

ص: 99

ای کاش می توانست وقت بیشتری به من اختصاص دهد و در کنار او احساس آرامش کنم.

د. انتظار من (نوجوان) از پدرم این است که: (1)

1- بیشتر مهربان باشند.

2- قول دروغ به جوان، (فرزند خود) ندهد.

3- در میان خانواده، با همه مهربانی کند و اختلاف بین آن ها را با لطف حل کند و موجب از هم گسیختن خانواده نشود.

4- مطالبی را پیش آورد که به درد زندگانی من (زندگی جدید) بخورد و حرف و از قدیم نزند.

5- گرفتاری های خود را با من (جوان) در میان بگذارد و مرا تشویق به بازگفتن عقده های درونی خودم بنماید.

6- موقعی که مشکل خود را در میان گذاشتم، بر من نخندد و پرخاش نکند، بلکه اگر هم، راهم غلط است، با مهربانی هدایت نماید.

7- روزی یک ساعت وقت خود را به من اختصاص دهد و با من حرف بزند.

8- در راه تحصیل علم، مددکار من باشد.

ص: 100

9- با من مانند رفیقی رفتار کند که بی ترس و واهمه آنچه می خواهم به او بگویم. و او به افکار و عقایدم احترام بگذارد.

10- در تربیت فرزندان خود بکوشد.

11- در مشکلات زندگی، از جا در نرود، خود را نبازد و عصبانیت خود را به خانه و خانواده نشان ندهد.

12- دورنمای آینده را برای فرزندان خود مجسم نماید.

13- تجربیات خود، تعالیم شرعی و نصایح نیکو را با لحنی آرام و خوش القا کند و با اعتقاد و صفای دل بگوید تا اثر کند (نه این که تنها جنبه حکومت و حاکمیت داشته باشد).

14- از شراب، قمار و لهویات احتراز کند و شب ها زود به خانه و آرامشگاه خانوادگی بیاید.

15- باور کند که کودکان، بسیار حساس اند. بنابراین نسبت به آن ها با خشونت رفتار نکند چراکه هم در روحیه خود آنان، اثر بد می گذارد و هم دیگران را مکدر می کند.

16- فرزند خود را چنان آزاد نگذارد که به هرجا می خواهد برود و هرچه بخواهد بکند که مبادا آلوده، فاسد و معتاد شود، و مرتباً لازم است مراقب اعمال و رفتار وی باشد و غفلت نکند.

17- خود به آنچه می گوید و نصیحت می کند، به طور حتم عمل کند.

ص: 101

18- تظاهر به بی ادبی، خلاف کاری و نادرستی نکند تا فرزندان با تأسی از او یاد نگیرند.

19- فرزندان خود را با اجتماعات سالم و مفید آشنا گرداند و آداب معاشرت درست را به آنان بیاموزد.

20- دردها و مشکلات فرزند خود را با نهایت دقت و مهر بررسی نماید و در رفع گرفتاری های فرزند تلاش نماید.

21- فرزند خود را در مقابل کار خیر، تشویق نماید و اگر رفتار نامناسبی داشت به جای سرزنش و عتاب تند، او را هدایت کند.

22- نوجوان خود را در مضیقه نگذارد تا حریص، ناشکیبا و دزد نشود.

23- فرزند خود را به احساس مسئولیت وادارد و شخصیت بدهد و در انجام هر کار او را راهنمایی کند (نه آنکه به جای او کار انجام دهد) تا خودکار شود و خود نیازهای خویش را برآورد و در آینده، فردی متکی به دیگران بار نیاید.

24- به فرزند خود درس صبر و پشتکار بیاموزد تا هرگز از توفیق در امور مایوس نگردد و پیش از شکست، شکست نخورد و پس از آن نیز باز برای جبران شکست، ناامید نماند. همچنین انزوا نگیرد و کار را رها نکند.

25- باور کند که فرزندش به محبت همانند غذا نیاز دارد و از همین رو به نیازهای جسمانی فرزند (خوراک، پوشاک، وسایل

ص: 102

زندگی و نیازهای عاطفی) وی توجه کند.

26- فرزند خود را مناسب زمان و شرایط محیط تازه، آموزش دهد و چنان بپرورد که در همین وضع جدید بتواند خود را سالم، و از فساد باز بدارد، بعلاوه به راه رشد و تعالی بکشاند و از موقعیت تازه به نحو صحیح و کامل بهره گیرد. همچنین از تقلید ناروا، هواپرستی و فساد کاری محفوظ کند و باز بدارد.

27- هرگز به فرزندان خود بی اعتنایی نکند چراکه بعلت ایجاد عقده در آنان، خطراتی متوجه فرزندان می شود.

28- برای آن پدری لایق برای فرزند خود باشد، درباره انتظارات خود از پدرش بیندیشد و آن ها را که عقل پسند است در خود به وجود آورد.

29- سعی کند بین فرزندان تبعیض قائل نشود و همه را از هدایت، عدل، لطف و محبت خود بهره مند سازد و اگر فردی را بر دیگری ترجیح می دهد آن را ظاهر ننماید تا همه را همانند یکدیگر خوب، پرورده سازد.

30- تجارب ایام عمر خود را به فرزندان خویش گوشزد کند.

31- با فرزند خود یک رو و صادق باشد.

32- بین راهنمایی فرزند و حاکمیت مطلق تفاوت قائل شود و سعی نماید آنچه را می گوید چنان با نرمی و استدلال به فرزند بفهماند

ص: 103

که خود فرزند بنا به میل خویش آن ها را اجرا کند و مفید حال خود بداند نان که از ترس پدر آن را اجرا نماید.

33- درآمد خانه خود را از مسیر حلال و معقول فراهم کند و شغل او بعد (مانند دزدی، دلالی های فسادانگیز، مشروب فروشی و...) و موجب احساس حقارت فرزند نباشد.

34- اگر فرزندش به او ایراد گرفت دلیل بخواهد و استدلال درست را بپذیرد و تصدیق کند تا فرزند به انصاف وی معتقد شود و بدان احترام گذارد و بالاخره خود را اصلاح نماید.

35- باید آن قدر به امور فرزند توجه نماید که او سرپرستی پدر را بر خود احساس بکند و لذا هم بی نظم و خود رو بار نیاید و هم خود را بی یار و یا راهنما نداند و فردی با خورده نشود.

36- سعی کند فرزند خود را علاقمند به وطن و مردم بار آورد و نحوه ابراز علاقه به مردم و وطن را یاد دهد و خود نیز الگو باشد.

37- سعی کند به دلیل علم، عمل، اخلاق و ایمان، مایه سربلندی فرزند باشد و نوجوان به ارزش های معنوی پدر افتخار کند.

38-سعی کند غم های خارج از خانه را با خود به خانه نیاورد و همه اعضای خانواده را که با امید و نشاط از او استقبال می کنند یک باره پژمرده و غمگین نسازد (همچنان که غم های خانه را نیز نباید به محیط کار و نزد همکاران و دوستان برده و نقل نماید).

39- پدر باید فرزندان خود را از نظر سن، مرحله رشد، هال،

ص: 104

فکر، عمل، تمایلات، عواطف، وضع جسمانی، ایمان و اعتقادو... درک کند و برای آنان دوست صالح باشد نه پدری حاکم؛ بنابراین هرگز به فرزند، نظر و عقیده ی خود را تحمیل نکند، بلکه به او دوستانه پیشنهاد نماید.

40- سعی کند کتاب هایی که درباره مدیریت و اقتصاد خانواده نوشته شده است بخواند و خود را برای اداره مناسب خانه و بهسازی وضع اقتصادی آن مهیا نماید.

41- انتظار فرزند خود را عملی کند و به او هنر و صنعتی مفید آموزد که فردا از دسترنج خود بهره ببرد؛ زیرا آدمی باید مستقیماً سودبخش باشد و سهمی را در تولید برعهده گیرد.

42- سعی کند فرزند را به شناخت هدف زندگی، انتخاب شغل آینده و حرفه مورد پسند و مفید آگاه نماید.

43- خود، مردی دین دار، خلیق، مؤمن و پرهیزکار باشد تا فرزندان هم با ملاحظه حال و صفای او به پاکی و خیر گرایند و به عقاید درست دل بسته شوند و این دین داری را در داخل خانه و خارج به طور یکنواخت نمایان سازد.

44- هرگز فرزند را تحقیر نکند، چراکه این عمل او را به عصیان وامی دارد و درنتیجه او را بی ادب و سرکش می سازد.

45- به تفاوت سال و حال خود با فرزندانش واقف باشد و لذا از

ص: 105

آنان توقع نداشته باشد که از روی اجبار، همه خواسته های پدر را انجام دهند.

46- به تفاوت های فرزندان معتقد باشد و به همه یک نوع تکلیف نکند.هم چنین از همه یک نوع انتظار نداشته باشد.

47- به همسر خود احترام کند و تندی و بی احترامی ننماید تا عزت او نزد فرزندان کم نشود؛ زیرا فرزندان به مادر علاقه دارند و با این عمل رنجور و ناراضی خواهند شد و عصیان خواهند کرد و چنانچه اختلافی هم با همسر خود دارد، در پنهان و دور از دید و شنید فرزندان، حل کند.

48- فرزند را از کودکی به راست گویی، شهامت ادبی و اخلاقی و یک رویی عادت دهد و از مردم آزاری و بدکاری نفرت بخشد تا در طبیعت او اثر امیر گذارد.

49- در امر ازدواج فرزندان مسامحه ننماید و احتیاج او را زودتر برآورد تا به فساد چشم، دل و عمل مبتلا نگردد.

50- از 14 تا 20 سالگی همواره مراقب حال فرزند و رفت وآمد وی و معاصرانش باشد تا دچار فساد و آلودگی های محیط و نابه سامانی اجتماع نگردد.

51- گهگاه آنان را به مشورت در امور زندگی خانوادگی و محیطی که با آن آشنا و مرتبط هستند، دعوت نماید و از آنان نظر بخواهد. همچنین طبق نظر صحیح آنان عمل کند و علت غلط بودن

ص: 106

بعضی نظرها را بیان دارد.

52- خواسته فرزندان را تا آن جا که صحیح و مفید می داند و می تواند، برآورده سازد.

53- سؤالات آنان را پاسخ گوید و اگر سوالی نابجاست، یا پاسخش در فهم او نیست، آن را به بعد موکول نماید و فرزند را به این وعده راضی سازد. هرگز گول نزند، دروغ نگوید و با بی اطلاعی جواب ندهد.

54- چنان اعتماد فرزند را به خود جلب نماید که حتی اگر فرزند خطای بزرگ هم کند، یا فسادی مرتکب شود، باز اطمینان داشته باشد که اگر به پدر مراجعه کند، از همه کس بهتر او را هدایت خواهد کرد تا جبران مافات شود. همچنین پدر را محرم اسرار خویش بداند و مرهم گذار جراحات خود بشناسد.

55- خود بتواند نیکو بیندیشد، مشکلات را چاره کند، و خرافاتی، خشک و خشن نباشد.

56- وقتی را که باید در خانه و با خانواده و فرزندان بگذراند، در بیرون از خانه، سفر و امثال آن صرف ننماید و اینان را محفوظ دارد.

57- سلام و خطاب فرزند را صریح و با مهر جواب گوید و اعتماد او را به پشتیبانی خود هر لحظه بیشتر کند.

58- در افزودن به تعداد فرزند نکوشد زیرا تربیت فرزندان زیاد

ص: 107

ممکن نیست و اختلاف حالات فرزندان تربیت نشده، خود عامل فساد خانواده است.

59- به صرفه جویی در زندگی اهمیت دهد و به فرزند نیز آن را یاد دهد. اما بداند که امساک با اقتصاد فرق دارد و درنتیجه بخل و سخت گیری نداشته باشد.

60- تعدد زوجات و چند زن در یک خانه داشتن را بزرگ ترین وسیله ی ناراحتی فرزندان و تحریک آنان به عصیان و فساد بداند.

61- هرگز فرزند را به کاری واندارد که سپس درآمد وی را به نفع خویش اخذ نماید؛ بلکه آن را ذخیره آینده فرزند قرار دهد و در حسابی خاص جمع کند.

62- برای فرزند زمانی که بزرگ تر شود خانه ای مستقل و محدود در اختیار نهد تا احساس شخصیت کند.

63- هرگز ناسزا نگوید و با افراد خانواده، نزاع و جدال نکند.

64- برای فرزند، برگردن خود، آن حقی را نشناسد که اگر آن حق ادا نشد، خود را مقصر بداند و صریحاً اعتراف نماید و به جبران آن پردازد.

65- پدر وقت وبی وقت به اندرز فرزند نپردازد بلکه حالات روحی او را در نظر بگیرد که چه زمانی مناسب و موافق است و آنگاه به نصیحت اقدام نماید.

66- به فرزند، تکالیف اخلاقی و رعایت احترام و شئون اجتماعی

ص: 108

را بیاموزد.

67- پدر لازم است چند کتاب روان شناسی و تربیتی مطالعه کند تا به آثار روانی و شناخت احوال فرزندان آشنا باشد. باید به فرزند جرأت اظهارنظر و ارائه دلیل در امور مختلف را بدهد.

68- برای سعادت آینده فرزند طرح نیکو بریزد و آن را عملی سازد. همچنین در فرزند عشق خدمت به کشور را تقویت کند.

69- به عنوان پدری لایق، دوستان فرزند خود را بشناسد تا اگر دوستی از دوستان فرزندش نامناسب باشد، از معاشرت فرزندش با وی منع نماید بلکه اگر بتواند در انتخاب دوست مناسب فرزند را یاری دهد.

70- سعی کند فرزند را آراسته به خیرخواهی، حسن، صفا و تعاون کند تا از بدبینی، بد فکری، کژی، خودپسندی و زرنگی های خلاف انسانیت و نیز از گناه، بغض، حسد و نفرت از غیر محفوظ بماند.

71- اطلاعات لازم را در مورد مسائل شرعی و مسائل جنسی به فرزند، صریح و بی پرده منتقل نماید.

72- فرزند خود را به سخن گفتن در جمع تشویق نماید تا خجول و شرمگین بار نیاید.

73- از تبعیض بین فرزندان خودداری کند.

ص: 109

74- فرزند خود را برای زیستن در آینده آماده و کار آزموده اش سازد و راه های برخورد با مشکلات و شکست ها را به وی یاد دهد.

75- هفته ای یک بار به مدرسه فرزند خود آید و از وضع تحصیل او آگاه گردد.

76- از تمایلات جنسی فرزند خود غافل نباشد.

77- فرزند خود را در مضیقه مالی قرار ندهد و پول به تناسب نیاز در اختیار وی قرار دهد.

78- بر خشم خود مسلط باشد و صفت خون سردی را در خود تقویت کند.

79- محبت لازم را بر فرزند و وادارد و از کودکی وی را بهره مند سازد.

80- فرزند خود را با امور اداره خانه و همکاری با دیگران تشویق نماید و مسئولیت هایی به وی واگذار کند.

81- روح شجاعت را در فرزند بدمد و او را از سست اراده بودن و متکی بار آمدن برکنار دارد.

82- سعی نماید در فرزندش روح ایمان و اعتقاد به مبانی الهی و اخلاق اسلامی تقویت گردد.

83- از به رخ کشیدن گرفتاری های خود به فرزند خودداری کند و منت ننهد.

84- فرزند خود را در مدرسه و محیطی به تعلیم وادارد که سایر

ص: 110

شاگردانش از نظر مالی فاصله زیادی با او نداشته باشند. این امر به او کمک می کند که احساس حقارت نکند.

85- راه و روش معاشرت را با دوستان و اقوام و حتی با کسبه محل و سایرین به فرزند یاد دهد.

86- حداقل هفته ای یک ساعت با فرزند خلوت کند و به درددل و دیدگاه های او گوش دهد و با فرزند مانند بیگانه رفتار نکند و نیز با کلمات رسمی و خشک مکالمه ننماید.

87- فرزند پسر خود را لایق امر شوهری آینده و دختر خود را برای همسری و اداره خانه آماده نماید.

88- به فرزندان، قدرت فکر کردن، کار کردن و تصمیم گرفتن بدهد و آن ها را اهل زندگی بار آورد.

89- به عنوان پدری شایسته برای فرزندان الگوی مناسبی باشد.

90- به بهداشت جسم و روان فرزندان اهمیت دهد و آنان را به ورزش کردن تشویق نماید.

91- از تنبیه های مجاز استفاده نماید و از تنبیه بدنی خودداری کند و تاثیر بیشتر تشویق را بر تنبیه باور کند.

92- در رفع مشکلات خانوادگی و تربیت فرزند از مشاوران و متخصصان کمک بگیرد و با مراکز راهنمایی و مشاوره آشنا باشد.

93- بین پدر و مادر در تربیت فرزند و هدف کلی و هماهنگی

ص: 111

لازم برقرار باشد.

94- جلوی فرزندان حرمت مادر را نگه دارد و به تکریم شخصیت وی توجه کند.

95- به تقسیم کار در خانه اهمیت دهد و همه را در اداره امور خانه به تناسب توانایی سهیم گرداند.

96- به جایگاه و اهمیت تربیت در خانه معتقد باشد و لذا از طریق مطالعه کتاب های جدید فرزند را برای ورود به مدرسه آماده نماید.

97- به شادی و شادابی اعضای خانواده توجه نماید و زمینه را برای تفریحات سالم مهیا نماید.

98- فرزندان خود را به مطالعه زندگی افراد لایق و موفق تشویق نماید.

99- بکوشد تا در زندگی و در رفتار با فرزندان متعادل باشد و از افراط و تفریط خودداری نماید. (1)

ص: 112

ص: 114

در رابطه با بررسی تاثیر نماز بر تربیت فرزندان و نیز نقش پدر در اهتمام فرزند به نماز یک مقوله بسیار مهم برای خانواده ها و اجتماع است و بنابر اسلامی بودن جامعه ما نقش نماز در جامعه ما از اهمیت خاصی برخوردار است لذا هدف از این بخش با توجه به ملاکهای تربیتی رفتاری، اخلاقی و اجتماعی، در تربیت صحیح فرزندان مشخص شده که از این قرار می باشد:

1- نماز در انتخاب دوستان فرزندان تاثیر می گزارد.

2- نماز در حل مشکلات و رفع اضطراب فرزندان تاثیر دارد.

3- نماز بر همکاری و همیاری فرزندان تاثیر دارد.

4- نماز بر انظباط فرزندان تاثیر دارد.

5- نماز بر اجتماعی شدن فرزندان تاثیر دارد.

6- نماز به عنوان یکی از بهترین عبادات بر تربیت فرزندان، آثار بسیار قابل توجهی داردتاثیر بر (اخلاق فرزندان،اجتماعی شدن فرزندان، در حل مشکلات و رفع اضطراب فرزندان،همکاری و اتحاد،رعایت حقوق اجتماعی،تمرین اعتماد به نفس،وقت شناسی و ...

7- در جامعه ما که اسلامی است، تربیت اسلامی فرزندان که منجر به نمازگزار شدن فرزندان می شود می تواند به عنوان بهترین نوع تربیت اعلام شود.

ص: 115

این امر واضح و اظهر من الشمس است که خداوند حضرت آدم (علیه السلام) را با دست قدرت خود به وجودآورده، و در بجا آوردن احکام و اوامر خود،جانشین قرار داده و در تمام کائنات،به تمامی فرشته های نورانی دستور داده تا ادب و احترام آدم (علیه السلام) را بجای آورند تا ثابت شود که در تمامی کائنات و همه مخلوقات مرتبه و مقام آدم (علیه السلام) که مطابق منشا ُ خداوندی، خلافت و نیابت عطا کرده شده، از آن ملائکه یعنی فرشته ها که ماُمور به امور تکوینی هستند افضل و برتر است.بر همین اساس، در هر زمان خداوند انبیاء (علیه السلام) را می فرستاد که آن اقوام و امت های را که از مخلوق و ماحول متاُثر شده و در شرک و کفر و فجور مبتلا شده اند آن ها را به وسیله دعوت الی الله به طرف ایمان و اعمال که وسیله کامیابی دنیا و آخرت است دعوت دهند، و در آخرحضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را بلا تفریق و بلا تقسیم به طرف تمام انسان ها و جن های روی زمین و نسل هایی که تا قیامت می آیند فرستاده اند و به خاطر ختم نبوت، امت آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) را از بین تمام امت ها در عالم ارواح برای همین کار و هدف انتخاب فرموده نایب وخلیفه خود قرار داده وفرستادند. ..

“پدر تمام معلمان روی زمین”این لقبی است که من به پیامبر عظیم الشاُن اسلام می دهم که با الیقین چنین معلمی دارای شاگردانی ممتاز بوده اند که از آنها به عنوان ائمه، مفسران، بزرگان، فقها و...،

ص: 116

دین یاد می شود این معلم بزرگ روش خاصی را برای تعلیم و تربیت چنین شاگردانی اعمال فرموده اند که لازم به بررسی وکنکاش فراوان است.این جاست که ما باید با اهمیت تعلیم وتربیت اسلامی آشنا شویم.

در بیان اهمیت تعلیم وتربیت همین قدر کافی است که محقق شدن گوهر آدمی منوط به آن است،مراقبت و مواظبت هایی که تحت عنوان تعلیم و تربیت در مورد انسان اعمال می شود شرط رسیدن آدمی به مرحله کمال است، نوزاد آدمی هر چند فرزند آدم است،آدم نیست و بشر تنها با تعلیم و تربیت می تواند آدم شود اگر درست تربیت شود انسانی فرشته خوی می گردد و اگر از تربیت درست بی بهره ماند نه تنها استعداد های او را ازبین می رود بلکه احتمال زیاد به قهقرا می رود و به مرتبه حیوانات بلکه فروتر از آنها تنزل پیدا می کند.(1)

آموزش نماز و روزه و حج و ذکر و قرائت قرآن هر یک در راستای تربیت معنوی، اخلاقی، اجتماعی، علمی و ایمانی مسلمانان تاُثیر گزارند. یکی از صاحب نظران یکی از مشخص ترین اشتغالات اوقات فراغت را که نقش تعیین کننده ایی در تربیت و تغییر رفتار فرزندان بازی می کند را عبادت معرفی می کند ودر این باره می گوید که یکی از اشتغالات بسیار مطلوب اوقات فراغت عبادت است عبادت

ص: 117

باعث تزکیه و سلامت نفس شده و زمینه رضایت خاطر باطنی فرد را فراهم می سازد به علاوه وقتی عبادت برای تقرب به خدای یگانه انجام می گردد بهترین وسیله به منظور دگرگونی رفتار کردار و انسان محسوب می شود.(1)

شهید مطهری (ره) می فرمایند:اسلام به عبادت شکل داده وبه شکل هم نهایت اهمیت را داده ودر آن شکل نیز یک سلسله برنامه های تربیتی را در لباس عبادت وارد کرده است مثلا از نظر اینکه قلب انسان می خواهد متوجه خدا باشد،این چه اثری دارد که بدن انسان پاک باشد یا نباشد ما با دل می خواهیم پیش خدا برویم دلمان باید پاک باشد،ولی اسلام وقتی عبادت را تشریح می کند چون می خواهد عبادت هم یک اثرخاصی ازنظرتربیتی داشته باشد، چیزی را که به عبادت ربط زیادی ندارد ولی درتعلیم وتربیت موثراست درلباس عبادت (اعم از واجب ومستحب) پیاده می کند ودر ضمن آن می گنجاند مثل مسئله غسل،مسئله وضو،دائم الوضو بودن،که یکی از سنتهای اسلامی است وبه هر حال (اسلام می گوید)که به نماز که می ایستید بدن و جا مه تان پاک باشد این خود یک برنامه نظافت است در ضمن عبادت و... (2)

با این وجود لازم دیدیم که در مورد یکی از عبادات که مهمترین عبادات محسوب می شود یعنی نماز وچرایی آن؟ آثار تربیتی

ص: 118

نماز و تاثیرات نماز را بر آموزش و پرورش دانش آموزان مورد بررسی قرار دهیم.برای حداقل سخنیکه لازم است گفته شود وبرای پرهیز ازطول وتفصیل،همه تلاش خویش را برای حذف مسائل غیر ضروری در بیان مطالب بکار گرفته ام و در آخر از خداوند متعال مسئلت دارم که این کار فرهنگی هرچند کوچک را اسباب اصلاح ما، پیشرفت تربیتی و اجتماعی ما و همه دانش دوستان بگرداند وبه بارگاه خودش قبول فرماید.

این نفرت و کدورت تبدیل به اختلاف و جدال می شود سپس جدال افزایش پیدا می کند تا اینکه نوبت به جنگ فیزیکی و زد و خورد می رسد و روشن است که این نهایت فساد اعضای ظاهری انسان است اگر اندکی پا را فراتر از این بگزارد نوبت به اصلحه وآلات جنگ و... می رسد که نتیجه اش منجربه قتل وخونریزی و. .. می رسد. هدف اینکه دراین زمینه نتیجه کبر نفس خونریزی است که این خط قرمز فساد ذات البین می تواند باشد و اگر همین اخلاق در بین قومی به طور اجتماعی فراگیر شود یعنی تمام قوم متکبر شوند واقوام دیگر را تحقیر کنند نتیجه این جدال فراگیر وتمام کشور یا جهان به جهنمی مبدل خواهدشد.

از کبر نفس بدگویی، مفاخرت، ریاکاری، بداخلاقی، ضرب و شتم، غیبت، سخن چینی، مکاری، ایذا رسانی، آبروریزی و سرانجام خونریزی حاصل می شود. به خاطر همین اثرات سوء کبر نفس بود که فرشتگان از دادن خلافت برای نوع بشر بیم داشتند وبا کمال ادب به بارگاه الهی عرض نموده اند:”اتجعل فیها من یفسد فیها ویسفک الدماء»(بقره/30)«آیا در آن کسی می گماری که فساد انگیز و خونها بریزد».روشن است که ناامنی وخونریزی ریشه تمام مفاسد هستند خونریزی از حب جاه(کبر نفس) به وجود می آید وانتهای آن فحشا است که قوه باه انسان را تحریک می کند که بسیار عمل زشتی است که جاه را به هیجان در می آورد وتمام انواع معاصی در همین دو(جاه

ص: 120

وباه) منتشر می گردد که ریشه آن کبر نفس وانانیت است نگاهی به ارکان نماز می زنیم که هر رکن آن ضربه مهلکی بر ریشه کبر است زیرا با ادای هررکن نماز،انسان به خود می قبولاند که در مقابل ذات احدیت کوچکترین عزت واحترامی ندارد ونخواهد داشت، ترفع وتکبر که به جای خود بلکه باید با خود تصور کند که من برای پست ترین وذلیل ترین کار پیدا شدم که حتی بینی وپیشانی خود را به خاک می مالم. بنابراین همچنان که آفتاب شبنم وتاریکی را زائل می کند نماز کبر نفس را اینگونه از بین می برد بنابراین واضح است که اگر تمام اهل دنیا نمازگزار شوند هیچ پناهگاهی برای فحشا ومنکرات،خلافکاری های جاه وباه وگناهان قولی وقلبی واخلاقی باقی نخواهد ماند وبدین ترتیب ناامنی واضطراب درجهان غریب خواهدشد.

منّان است، عامل پیوند همبستگی انسان ها بایكدیگر نیز می باشد. در طول تاریخ یك قانون و یك سنّت حاكم بوده است وآن اینكه روابط اجتماعی آدم های یك مجموعه كه بر اساس مادیّات و جذب منافع، علی الظاهر استوار بوده است دوامی نیافته و چند صباح بعد، شیرازه ارتباط از هم گسیخته است. لیكن ارتباطات جمعی كه برپایه خداوخدامحوری استوار بوده و مفاهیم:

1- و اعتصموا بحبلا لله جمیعاً و لا تفرقوا.(1)

2- یا ایهاالذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا الله لعلكم تفلحون.(2)

با این برنامه ریزی دقیق ومظاهره در پنج وقت به شکل جماعت آثاری که به طور فطری بر نمازگزاران به جای می گزارد فقط ارتباط تنگاتنگ وهمدردی وهمکاری با یکدیگراست یعنی نا خوداگاه مردم به طرف حیات اجتماعی می آیند زیرا وقتی اسلام به وسیله ی عبادتی همچون نمازکه فطرتا انفراد وخلوت رانیزادا می نماید سپس درامری همچون معاشرت ومدنیت که فطرتا خلوت واجتماعیت را می طلبد انسان نمازگزار چگونه انفراد پسند می شود بنابراین خلاصه ونتیجه لازمی نماز این است که برفرش مسجد درس اجتماعیت داده برتمام روی زمین خدا که مسجد عامه وفراگیربرای امت قرارگرفته است به

ص: 122

طرف اجتماعیت عامه وفراگیردعوت می دهد وبا این خلافت صغری نمازدوازده خلافت کبری بازمی گرددچنآن چه یک نمازگزارکامل وقتی که حقایق نمازخود را با توجه وحضوردل ادا می کند وبا التزام حضور درمساجد تصویر حضوراجتماعی را درمسجد بیدارمی کند قطعا اوبراین مرحله زندگی اجتماعی خواهد رسید که درزندگی مسلمان مورد نظراسلام است واین همان است که اومی خواهد تا هرگوشه وشعبه زندگی مسلمان اعم ازتدبیرمنزل عبادت وسیاست مدنی وعادات همه را اجتماعی بسازد.

ورود به حالت آرامش جسمی و روحی در نماز آماده سازد.خواندن نماز آن هم پنج نوبت در روز خود بهترین ممارست برای ایجاد آرامش به شمار می رود،پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به هنگام فرا رسیدن اوقات نماز می فرمودند:«ای بلال ما را با نماز به آرامش وادار» و در حدیث آمده است هرگاه امری بر رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) سخت می آمد به نماز می ایستاد،هم چنین انسان پس از نماز بلافاصله به ذکر و دعا و تسبیح می پردازد و این خود به تداوم آرامش روانی فرد برای مدتی پس از نماز کمک می کند اصولا انسان در دعا با خدای خود به مناجات می پردازد و از مسائل و مشکلات که او را در زندگی ناراحت و مضطرب ساخته به درگاه خداوند پناه می برد و با بازگو کردن رنج و اندوه خود از خدا می خواهد که در حل مشکلاتش و برآوردن نیازهایش او را کمک کند همین بازگو کردن مشکلات اضطراب انگیز در چنین حالتی از آرامش منجربه رهایی از اضطراب می گردد.

که با روح عبادت ارتباط ندارد یعنی روح عبادت متوقف به آن نیست چنین استفاده تربیتی در ایجا می کند می گوید: به جای اینکه نمازی که می خوانی به هر طرف که می خواهی باشد همه مردم رو به یک نقطه معین بایستید تا افراد بفهمند که باید یک جهت باشند، یعنی این درسی است برای وحدت واتحاد ویک جهت داشتن وروبه یک سوبودن. (1)

ضبط نفس می کند روزه هم همین طور است البته به شکل دیگری،در تمام مدت نماز، خوردن- ولو یک ذره قند انسان بخواهد بخورد-نباید صورت گیرد،نماز بسیاری از اصول تربیت اسلامی را در خود گنجانده است خوردن و آشامیدن درآن ممنوع است،خندیدن آن را خراب می کند،گریستن برای غیر خدا وبرای هر موضوع دیگری خرابش می کند زیرا در حال نماز انسان باید بر تمایلات خود از قبیل خندیدن وگریستن مسلط باشد وخود را نگه دارد،هر موجب شدیدی برای خندیدن باشد نباید بخندد وهر موجب شدیدی برای گریستن باشد نباید بگرید،این یک حالت انضباط جسمی وروحی است انضباط جسمی مثل همین که در نماز به چپ وراست یا پشت سر نگاه نکنید از نظر روحی هم نباید اسیر احساسات بشوید مانند گریه کردن برای غیر وخندیدن برای هرچیز.خلاصه اینکه نماز بهترین عبادت است برای تمرین ضبط نفس. (1)

شروع کنیم آن حالت تقرب وتوجه قلب به خدا پیدا نمی شود ولی همین قدرکه زوال ظهر انجام شد تقرب ایجاد می شود ولی اسلام این را شرط قرار داده ونخواسته هرج ومرجی از نظر وقت وزمان باشد نوعی وقت شناسی وتمرین احترام گذاردن به نظم زمانی و وقتی است.(1)

و سلم طلبی است که در سلام نماز مطرح است.)(1)

ژان پیاژه درباره اهمیت تربیت فرزندان در این دوره و آماده کردن آنان برای دوره جوانی می گوید:

«... کودکِ در خطر اخلاقی را باید در ردیف انحرافات جوانی قرار داد، زیرا اگر از آن جلوگیری نشود سقوط در تبهکاری او فراهم می شود».(1)

مولوی مثلی راجع به اینکه هر چه انسان بزرگتر می شود،صفات او قویتر و ریشه دارتر می گردد، بیان کرده، و می گوید:مردی درختی را در گذرگاهی کاشت و مردم از این کار در رنج بودند. او قول داد که سال دیگر آن را بکند و سال دیگر نیز کار را به سال بعد موکول کرد و سال های بعد نیز به همین ترتیب عمل کرد.از طرفی درخت سال به سال ریشه دارتر می شد و از طرف دیگر خارکن ضعیف تر می گردید.یعنی میان رشد درخت و قوّت او نسبت معکوس برقرار بود.حالات انسان مانند خاربن و خارکن است.روز به روز صفات در انسان عمیق تر و اراده انسان ضعیف تر می شود،بنابراین قدرت یک جوان در اصلاح نفس خود از یک پیر بیشتر است.(2)

خاربندر قوت و برخاستن *** خارکن در سستی و در کاستن

سعدی نیز می گوید:

ص: 129

هرکه در خوردیش ادب نکنند *** در بزرگی ادب از او برخاست

چوب تر را چنان که خواهی پیچ *** نشود خشک جزبه آتش راست

مولوی و سعدی می گویند:

محبتی که اوّل در دل انسان رفت دوام بیشتری دارد.

والدین و مربیان اگر بخواهند فرزندان را با نماز آشنا کنند باید از سنین کودکی و نوجوانی شروع کنند،چرا که فردا دیر است؛امّا برای شروع چه باید کرد؟ از چه روش هایی استفاده کنیم؟ مؤثرترین روش ها و عوامل کدامند؟

اسلام در دستورهای عبادی خود که اصولاً بر تعبّد و تسلیم مبتنی است، به عنصر دانش و بصیرت اهتمام می ورزد.مسلمانی که وظیفه دارد در هر شبانه روز پنج بار عبادت بزرگی همچون نماز را به جا آرد،باید رمز و راز آن را بداند و بفهمد که برای چه باید نماز بخواند.اگر مربیان به دانش آموزان در رابطه با نماز بینشی عطا کنند که در سایه آن دانش آموزان احساس کنند که نماز باعث تعالی و رشد آنها در طول زندگی می باشد و نیز به آنها بفهمانند که نماز برترین عبادت،جامع کمالات و کلید مشکلات است و این بصیرت را در آنها به وجود آورند که نماز ملاک ارزشی آدمی و معیار قبولی و رسمیت تمام اعمال و عبادات اوست،نماز حدیث عشق و بهترین ارتباط مؤمن با حضرت دوست است و اینکه عاشقانه ترین حالات و زیباترین روحیات و تربیت های الهی در این موقع پدید می آید، مسلماً شاگردان رغبت بیشتری به نمازشان می دهند.

منعکس می شود. و مادر می تواند با رفتار خود، خصلت ها؛ امانت، صداقت، وفای به عهد، حق جویی و… را در فرزند احیا کند و یا آنها را از میان ببرد.فرزندان با مشاهده رفتار پدر و مادر هنگام شرکت در نماز جماعت و دیدن فیلم ها و پوسترهای مربوط به نماز به طور غریزی از آنان تقلید نموده و اعمال و حرکات مشاهده شده را تکرار می کنند.

هیچ عنصری از عناصر مدرسه نمی توانند همانند معلّم الگوساز و یا الگو سوز باشند.معلّم و مربّی به خاطر نفوذ معنوی با تمام رفتارشان، الگوها و سرمشق هایی در اختیار شاگردان قرار می دهند.شخصیت معلم دارای اثری عمیق و پایدار در افکار و قلوب شاگردان می باشد.نوجوانان در سنینی از عمر قرار دارند که تمام جلوه گاهای افکار و احساس های درونی معلّم را که به گفتار و رفتار او می انجامد، معیاری برای افکار و اعمال خویش قرار می دهند.

فرصت ها و اوقاتی که دانش آموزان در مدارس سپری می سازند، بیشترین و زنده ترین لحظات عمر آنها را تشکیل می دهد.در محیط مدرسه نیز عمده ترین اوقات آنها در ارتباط با معلم می گذرد.به همین جهت تأثیر معلم بیش از سایر عوامل است.درتربیت اسلامی به ارائه الگو توجه فراوانی شده است و آیاتی از قرآن مجید، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) را الگو معرفی می نمایند و مردم را به تأسی از او هدایت می کنند.

ص: 132

می سازد.

بر حسب طبیعت انسانی و اقتضای سن، مربی می تواند دانش آموزان را از عاقبت ترک نماز و سبک شمردن، آنان را انذار کند و به سوی نماز سوق دهد.

ص: 136

فرزندان ما بر گردن ما حقوقی دارند که برای آشنا کردن آنها با مهم ترین حقشان باید آن را «بلند» در حضورشان بخوانیم.

تلاوت قرآن در خانه در سایر افراد خانواده اثر دارد، پدر و مادری که خواندن قرآن جزو برنامه زندگی آنان است فرزندانشان نیز به فراگیری و خواندن قرآن علاقه مند می شوند و این خود یکی از راه های تعلیم قرآن به فرزندان است، زیرا کودک و نوجوان به طور عمده تحت تأثیر سخنان والدین، معلمان و دوستان است و این تأثیرپذیری در کودکی بیشتر از پدر و مادر علی الخصوص پدر است.

اما انچه در حیطه به عنوان وظیفه پدر است:

نخست: پدر باید نامی برای فرزندش برگزیند كه در جامعه ی اسلامی زینت او باشد و فرزندش بدان نام مفتخر باشد.

نامی كه نشان از بندگی خدا داشته باشد؛ مانند: عبدالله و نام های برگزیدگان الهی علیهم السلام كه عابدترین بندگان خداوندند.

دوّم: چگونگی برقراری ارتباط او را با خدا و امام زمانش و خلق خدا بر پایه ی آموزش های دینی تعلیم دهد.

به عبارت دیگر او را مۆدّب به آداب الهی پرورش داده و پیامبر گرانقدر اسلام را در بندگی خدا اسوه ی نیكوی او معرّفی كند.

پیامبری كه حضرت باقر علیه السلام در معرّفی اش فرمودند: «انّ

ص: 137

اللهَ اَدَّبَ نبیَّهُ صلی الله علیه و له عَلَی مَحَبَّتِهِ فَقالَ : اِنَّكَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظیمٍ... - خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را بر محبّت و دوستی خود ادب آموخت. سپس فرمود: همانا تو خُلق عظیمی - دین بزرگی - را دارا هستی...».(1)

سوّم: اگر بپذیریم كه باید قرآن را به او بیاموزد، ناگزیر باید همان قرآنی را كه از خاندان رسالت علیهم السلام آموخته است به فرزندش تعلیم دهد: خواندنش را، ترجمه اش را و تفسیرش را. (2)

یکی از حقوق فرزندان، تعلیم قرآن به آنهاست؛ امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: فرزند را بر پدر حقی است و پدر را بر فرزند حقی، حق پدر بر فرزند آن است که فرزند در هر چیز جز نافرمانی خدای سبحان او را فرمان برد و حق فرزند بر پدر آن است که او را نام نیکو نهد و نیکو تربیت کند و قرآنش تعلیم دهد.

این تعلیم قرآن می تواند توسط خود پدر به طور مستقیم صورت گیرد و یا اینکه برای فرزندش معلم قرآن بگیرد که در این رابطه اکثر مسلمین غافل بوده و پدران به این حق عمل نمی کنند.

در روایتی است که اگر معلمی به کودکی بسم الله الرحمن الرحیم یاد دهد خداوند آن کودک و آن معلم و پدرو مادر کودک را

ص: 138

از دوزخ نجات می دهد. (1)

پدر و مادری که در خانه با صدای بلند قرآن می خوانند اثر تربیتی در روح و جان فرزندانشان می گذارد و آنان را به قرآن علاقمند می کنند.

را در منزل طنین اندازید تا گوش فرزندتان با آهنگ قرآن انس پیدا کند و فضای خانه از بوی عطر قرآن، معطر گردد.

2. نوارهای ترتیل و تکرار آیات قرآن را که به صورت سی دی ارائه است، تهیه نمایید.

3. ایشان را پس از رسیدن به سنین بالاتر به مراکز آموزش قرآن معرفی نمایید تا با روش صحیح و منطقی فرزندتان را تعلیم دهند. در مراحل مختلف از تشویق دریغ نورزید.

4. کتاب هایی را که در رابطه با روش آموزش قرآن و حفظ آن چاپ شده مطالعه فرمایید که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:

- کتاب جرعه ملکوت

- حفظ قرآن در پنج مرحله

- بهترین روش حفظ قرآن

- حافظان نور (که جامعه القرآن الکریم آن ها را منتشر نموده است)

یکی دیگر از نکاتی که در آموزش قرآن در دوران کودکی باید مورد تامل قرار گیرد توجه به ویژگی های کودک و استفاده از قالب های مورد علاقه کودک نظیر بازی، کاردستی، شعر و قصه و... در آموزش است.

ص: 140

دین اسلام بصیر و بینا تربیت كردید.(1)

قصد درک پیامهای خداوند آماده کنید. با این کار به بچه می فهمانید که به پیامهای قرآن علاقه دارید و دوست دارید آنها نیز به آن علاقه مند شوند. وقتی بچه ها میبینند که چگونه از پیامهای قرآنی که به دست آورده اید، لذت می برید و استفاده میکنید، دیگر کمتر از تلاوت به قصد درک پیام خدا می گریزند.

حتی میتوانید فرزندانتان را تشویق کنید پیامهایی که از تلاوت قرآن به دست میآورند را با شما در میان بگذارند. میتوانید بپرسید: در فلان آیه یا فلان سوره چه چیزی نوشته شده است؟ اما جالبتر از آن است که بپرسید: امروز در کلاس قرآن چه چیزی یاد گرفتی؟(1)

ص: 143

الخامسة، 1385ه.ق

9. حر عاملی، شیخ محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، ج 5؛ج 6وج11وج14وج15؛ دار احیاء التراث العربی، بیروت

10. شهید ثانی، زین الدین علی جبعی عاملی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج 5و6، دار العالم الاسلامی، بیروت

11. صدوق، محمد بن علی ابن الحسین ابن بابویه قمی، التوحید، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة قم، 1387ه.ق

12. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، منشورات الشریف الرضی، الطبعة السادسة، 1932ه.ق

13. کلینی رازی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 2 ج 6، دارالکتب الاسلامیه، تهران، الطبعة الرابعه، 1365 ه.ش

14. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار جامع لدرر الاخبار الائمة الاطهار، ج 5 وج 15 وج 43 و ج 70 وج 148 ج 101، مؤسسه الوفاء، بیروت، الطبعة الثانیة، 1403ه.ق

15. معان الاخبار، انتشارات اسلامی، قم، 1361 ه.ش

16. مفید، محمد بن نعمان، الاختصاص، جماعة المدرسین فی الحوزه العلمیه، قم.

17. نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج 21؛دارالکتب الاسلامیه؛ 1392 ه. ق

18. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 1 ج 6 ج 15، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، بیروت، الطبعة الاولی، 1408 ه. ق

ص: 146

19. هندی برهان خوری، علی متقی ابن حسام الدین، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الاحوال، ج 1و ج 6 وج 9وج15و 16، مؤسسه رسالة، بیروت، 1309 ه.ق

20. یعقوبی، احمد، تاریخ الیعقوبی، ج 2، مؤسسه نشر فرهنگ اهل البیت علیهم السلام، قم

فارسی

1. دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین علیه السلام، قم

2. دانشمند، مهدی، ارزش والدین و تربیت فرزند، یاس نبی، تبریز

3. افشاری، محمدحسین، رساله حقوق امام سجاد علیه السلام، میراث ماندگار، قم

4. محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی: تلخیص: سید حمید حسینی، مرکز تحقیقات دار الحدیث، قم

5. کریمی، کبری، عفت مادر و تربیت فرزندان، انتشارات عاصم، تبریز

6. حسینی نژاد، سید مجتبی، نقش مادر در عفت دختران، انتشارات عاصم، تبریز

7. بهشتی، احمد، اسلام و حقوق کودک، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم

8. حسینی نژاد، سید مجتبی، نقش والدین در تربیت دینی فرزندان، اثر قلم، قم

9. انتشارات آرام دل، مجالس ختم خوانی، انتشارات آرام دل، تهران

10. سادات، محمدعلی، راهنمایی پدران و مادران و شیوه های برخورد با نوجوانان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ج 1و2

ص: 147

11. رفیعی موحد، مهدی، سخنی با پدران و مادران دربارهتربیت جنسی فرزندان، نشر تهذیب، قم

12. بدرالدین، یوسف، والدین موفق، طلیعه سبز، قم

13. وزیری، مجید، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، زمستان 1381

14. مجله نسیم وحی دی 1386، شماره 10

15. ایمانی، محسن، "نقش پدر در تربیت فرزندان"، مجلات تخصصی نور، پیوند، خرداد1389.

16. فردوسی، سیما،کلید های تربیت کودکان، چاپ ششم، تهران، نشر صابرین، 1388.

17. بوربا، میشله، کتاب جامع تربیت کودک، به ترجمه بهشتیان، محمد، ج2، چاپ اول، تهران، نشر فرهنگ سبز،1389.

18. محمودی، امیر ملک، راهنمای خانواده، چاپ بیست و سوم، قم، شهاب الدین، 1386.

19. پاک نیا، عبدالکریم، حقوق متقابل والدین و فرزندان، قم، نشر کمال الملک، 1382.

20. بروجردی، حسین، منابع فقه شیعه، ترجمه جامع الاحادیث، به تحقیق جمعی از فضلاء، ج22، چاپ اول، تهران، نشر فرهنگ سبز، 1386ق.

21. صافی،احمد،خانواده ی متعادل ونامتعادل(به سامان و نابه سامان)،چاپ یازدهم،تهران،انتشارات انجمن اولیا و مربیان،1392ه.ش.

ص: 148