بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

ص: 2

نقش «مادر» در تربیت دینی فرزندان

حجت الاسلام «سیدمجتبی حسینی نژاد»

ص: 3

ص: 4

فصل سوم: «مادر در روایات»

مادر در روایات.. 45

حق مادر. 51

مقام و منزلت مادر نزد پروردگار. 53

فصل چهارم: «مادر در ادیان گذشته»

جایگاه مادر در ادیان گذشته. 59

فصل پنجم: «مادر در اندیشه بزرگان دین»

اندیشه بزرگان دین. 65

1) ملا محسن فیض کاشانی. 65

2) ملا احمد نراقی. 66

3) علامه سید محمدحسین طباطبایی. 67

4) امام خمینی رحمه الله. 69

فصل ششم: «نقش مادر در تربیت دینی فرزندان»

گفتار اول: نقش مادر در تربیت دینی فرزندان در دوران بارداری (قبل از تولد). 73

الف) دعا برای طلب فرزند صالح. 75

ب) بردن نام و یاد خدا. 76

ص: 6

ج) پرهیز از آمیزش در كنار بچه ها. 77

د) تأثیر غذای مادر بر جنین. 79

گفتار دوم: نقش مادر در تربیت دینی كودك (پس از تولد). 84

الف) ایجاد فضای معنوی. 85

ب) انتخاب نام نیك.. 86

ج) كام برداشتن نوزاد. 88

د) صدقه دادن برای فرزند. 89

ه-) عقیقه برای فرزند. 91

و) آداب شیر دادن. 94

1) شیر دادن همراه با طهارت.. 95

2) شیر دادن همراه با نام خدا 99

3) آموزش ارزش های اخلاقی. 100

4) پرورش عزت نفس.. 102

5) پرورش حس خودباوری در كودك. 105

6) تكریم و احترام كودك. 107

7) باورهای دینی. 109

8) آموزش قرآن. 110

9) آموزش احكام. 112

10) آموزش آداب اسلامی. 114

11) آموزش آداب غذا خوردن. 116

12) آموزش اخلاق نیكو. 117

13) آموزش آداب سلام كردن. 120

ص: 7

نقش رفتاری مادر در تربیت دینی كودك. 122

الف) عبادت های مادر. 122

ب) نمازهای اول وقت مادر. 125

ج) دعاها و مناجات های مادر. 128

د) همراه بردن كودك به مسجد. 128

ه-) گریه های مادر در مراسم عزاداری.. 129

گفتار سوم: نقش مادر در تربیت دینی نوجوان. 130

1. ضرورت استمرار نقش های گذشته. 131

2. جداسازی بستر خواب فرزندان. 133

3. كمك به دوست یابی. 135

4. عمل به دستورهای دینی. 136

درست بودن دستورهای مادر. 137

5. هماهنگ بودن دستورهای مادر با دیگر مربیان. 138

6. قابل فهم بودن دستورهای مادر برای فرزند. 139

7. هماهنگی گفتار و رفتار مادر. 140

8. انعطاف مادر در تربیت دینی. 141

گفتار چهارم: نقش مادر در تربیت دینی جوان. 143

1. حفظ پیوند عاطفی میان مادر و فرزند. 144

2. مشورت با جوان. 145

3. شناسایی همسر مناسب برای جوان. 147

4. تقویت دین باوری جوان. 148

نتیجه گیری. 151

ص: 8

همواره به بدی امر می کند.

هدف از خلقت انسان، بسیار عالی و رسیدن به آن هدف، با مشکلات و موانع بسیاری همراه است. ازاین رو، تعلیم و تربیت از ضروری ترین مسائل انسانی است تا از این راه، زمینه رشد و تکامل همه جانبه انسان فراهم گردد. همه ادیان الهی و مکتب های مادی اهمیت این امر را تأیید کرده و تا آنجا که توانسته اند، بر اساس معیارهای ارزشی خود، برای کارآیی نظام تعلیم و تربیت کوشیده اند. آیین مقدس اسلام نیز به عنوان کامل ترین دین، بهترین دستورها و برنامه ها را برای تکامل جسمی و روحی انسان آورده و همواره کوشیده است تا بشر را به سعادت دنیا و آخرت رهنمون سازد. اگرچه آموزه های تربیتی و تعلیمی اسلام، درست و دقیق، تنظیم و تدوین نشده است، ولی با توجه به منابع غنی و متون اصیلی که در اسلام وجود دارد، می توان نظام تعلیم و تربیت اسلامی را به خوبی تعریف کرد و در قالبی نو به مردم عرضه داشت.

درباره تربیت فرزند و عوامل مؤثر در آن، راه کارهای مهمی در متون اسلامی آمده است که عمل به آنها در تربیت دینی و اخلاقی فرزندان نقش بسزایی دارد. در بسیاری از آیات و روایات و سیره امامان معصوم (علیهم السلام)، شیوه های تربیت عاطفی، دینی، اخلاقی و اجتماعی فرزند، به روشنی بیان و در هر مورد

ص: 10

راه کار مناسبی نیز ارائه شده است که توجه به آنها در چگونگی تربیت فرزند بسیار مفید است.

این نوشتار می کوشد با توجه به آیات و احادیث و سیره معصومان (علیهم السلام)، نقش مادر را در تربیت دینی فرزندان، بررسی و دیدگاه اسلام را در این زمینه تبیین کند. مادر، از دیدگاه اسلام، جایگاه بس والایی در خانواده و اجتماع دارد و نقش وی در تربیت دینی فرزند بسیار مهم و سرنوشت ساز است. ازاین رو، در این پژوهش پس از تبیین مفاهیم و مقدمات، نخست جایگاه مادر و سپس نقش وی در تربیت دینی فرزند در دوره های گوناگون (پیش از تولد و پس از تولد) بررسی می شود.

ص: 11

ص: 12

هرگونه مفاسدی دور باشند.

آنها وظیفه دارند خداوند را به فرزندان خود بشناسانند واهداف خلقت را بیان کنند و آن ها به مسیر الهی سوق دهند. و برای دست یافتن به این مهم و قرب الهی به استفاده از سفارشات بزرگان دین و متخصصان در این عرصه نیاز دارند. متأسفانه برخی مادران بدون اینکه توجهی به دستورات دینی و الهی داشته باشند یا از هر رهنمودی استفاده کنند فرزند خود را بزرگ می کنند. این گونه کودکان شاید از نظر جسمی رشد کنند اما از نظر روحی به کمال (آن کمالی که خداوند به آن اشاره دارد) نخواهند رسید و با مفاهیم دینی مأنوس خواهند بود.

بنابراین مادران ما باید خودشان در زمرۀ بهترین مادران و در اصل بهترین بندگان خدا باشند و اگر رضایت خدا را می خواهند باید علاوه بر تلاش برای صالح شدن و تربیت صحیح فرزندشان برای تقوای خود نیز تلاش کنند. در واقع فرزند از راه اخلاق و رفتار و منش مادرش تربیت می شود نه از طریق گفتار او. در نتیجه کردار مادر باید درست و به جا باشد تا فرزندش تربیت صحیح داشته باشد.

در تربیت اجتماعی روش مادران از نظر الگو بودن بسیار مهم است به خصوص از آن بابت که بدانیم طبع کودک آمادۀ

ص: 14

پرخاشگری و ستیزه جویی است و با دیدن آن در برابر والدین تجلی می کند نباید منتظر ماند که کودک کاملاً به سن رشد و تمییز برسد تا بتوان به او کار و وظیفه ای را ارجاع کرد بهطور خلاصه هر مقدار آداب آموزی و آماده کردن طفل برای ورود به زندگی اجتماعی از سنین پایین تر آغاز گردد موفقیت مادران در امر تربیت و پذیرش بار تربیت برای طفل آسان خواهد بود.(1)

برای تقویت این مطلب مهم این است که چگونه مادران، سعادت را برای فرزندشان تعریف کنند و آنها را به سوی مسیری که به آنها آموخته شده و فطرت کودک نیز گواه بر حق بودن همین مسیر است سوق دهند.

اساس معنوی شدن انسان در این سن پی ریزی می شود، هر قدر که تماس های مذهبی کودک در این دوره زیادتر و لذت بخش تر باشد کودک در ارتباطات اجتماعی، معنوی آینده موفق تر خواهد بود. در مقابل کودکانی که در این دوره از تمایلات معنوی محدود برخوردارند و وقت بیشتری را با اشیاء سپری می کنند، در آینده احتمالاً روابط اجتماعی، معنوی موفقی نخواهند داشت.

ص: 15

ص: 16

ص: 18

زیادی صورت گرفته که به نمونه هایی از آنها اشاره می شود:

1- کتاب تأثیر مادر در تربیت تألیف دکتر علی قائمی که بیشتر به مباحث معنوی مرتبط با تربیت پرداخته است.2- کتاب فرزند صالح تألیف ستار پور ابراهیم که بیشتر به شیوه ها و راهکار های تربیتی پرداخته است.

3- مقاله ی آقایان حسن ملکی، عباس علی شاملی و مهدی شکراللهی با عنوان تربیت عبادی کودکان که بیشتر به مباحث عبادی و ضرورت آنها برای کودک و روش های آشنایی کودک پرداخته است.

4- مقاله آقای علی اکبر زهره کاشانی با عنوان اصول تربیت دینی از منظر آیات و روایت می باشد که بیشتر به اصول تربیتی و تعلیم و تربیت دینی پرداخته است.

5- علی محمد حیدری در کتاب والدین وفرزندان و همچنین آقای مجید رشیدپور در کتاب خانواده وفرزندان به وظایف متقابل والدین وفرزندان پرداخته اند.

اما این کتاب در صدد است که نقش مادر را در تربیت دینی فرزندان مورد بررسی قرار دهد.

ص: 21

ص: 24

خانواده، هسته نخستین جامعه و از عوامل اصلی انتقال فرهنگ، اندیشه، اخلاق، سنت ها و عواطف به نسلی پس از نسل دیگر است. در میان اعضای خانواده بیشترین سهم تأثیرگذاری بر فرزند، از آن مادران است؛ به ویژه در خانواده هایی که شیوه ای زیست طبیعی و مطابق با الگوها و سنت اسلامی دارند که براساس آن، شیر مادر بهترین غذای کودک و آغوش او، بهترین جایگاه برای تربیت و پرورش کودکان شناخته می شود. بر پایه همین نگرش، بارزترین و والاترین نقشی که در کلام وحیانی قرآن برای زنان ترسیم شده و مورد ستایش قرار گرفته، نقش مادری و عهده داری تربیت فرزندان از سوی آنان است.

(وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ كَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لاَ تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لاَ تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلاَ مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ…)؛(1)

مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند، [این] برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند و بر آن کس که فرزند برای او متولد شده [پدر] لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته [در مدت شیر دادن تأمین کند] – هیچ کس موظف به بیش از مقدار توانایی خود نیست – نه مادر [به خاطر اختلاف با پدر] حق ضرر زدن به کودک را دارد و نه پدر.

برخی پنداشته اند که این تقسیم وظیفه به عصر و زمانی نظر دارد که مادران خانه نشین بوده اند. از سوی دیگر، قرآن خود تصریح کرده که این حکم الزامی نیست؛ بنابراین مؤسسات پرورش کودک، پدر و یا هر کس دیگری می تواند جانشین مادر شود و تربیت کودک را بر عهده بگیرد و برای شیر مادر نیز غذاهای مناسب، جایگزین گردد.

در پاسخ باید گفت که این تقسیم وظایف بین پدر و مادر، در نگره قرآنی، نه دل بخواهانه و فاقد بنیان ها ی معرفتی و انسان شناختی، که برآمده از متن طبیعت، آفرینش و

ص: 26

استعدادهای طبیعی مرد هم چون: توانایی جسمی، سخت کوشی، خشونت و… او را در جایگاه نان آور و پاسبانخانواده قرار داده است. مهر و عطوفت، ظرافت و لطافت طبع، صلح جویی، رقت قلب، شکیبایی و… به زن وظیفه مادری، تربیتی و پرورشی بخشیده است.

این حقیقت در دنیای امروز – که دنیای فاصله گرفتن مادران از فرزندان و پرداختن به کار بیرون از منزل است – نسبت به سایر زمان ها روشن تر شده که هیچ جایگزینی برای شیر مادر نمی توان سراغ گرفت و هیچ پرورش گاهی نمی تواند احساس، عاطفه، گرما، آرامش، نیروبخشی و سایر کارکردهای روانی و عاطفی آغوش مادر را جبران کند.

دکتر «بنیامین اسپاک»(1) روان پزشک و متخصص کودکان در آمریکا، عصاره دریافت سال ها پژوهش و تحقیق کتاب خانه ای و میدانی خود در این باره را چنین بازگو می کند:

“کودکان می توانند رشد و تربیت طبیعی داشته باشند. برای رسیدن به این هدف من به نتایجی رسیده ام که به طور خلاصه از این قرار است: ساعتی بعد از تولد نوزاد، فرزند را در اختیار مادر قرار دهند، تا او را مدتی لمس کند، تغذیه با پستان مادر باید تشویق شود و تا حد امکان نوزاد هنگام انجام

ص: 27

کارها، همراه مادرش باشد.” (1)

او فواید و آثار این سفارش ها ی تربیتی را سالم سازی وانسانی شدن هرچه بیشتر روابط جوامع بشری می داند و تغییر شرایط زندگی را که بر اثر آن، زنان از بیم تغییرات عضلانی، از دست دادن زیبایی، گریز از کسالت و خستگی خانه نشینی، بی حوصلگی، اشتغال به کار و عواملی از این دست، نمی خواهند حتی بخشی از تربیت فرزندان را متحمل شوند، دلایل قانع کننده برای کوتاهی در تربیت فرزندان از سوی خانواده و مادران نمی شناسد:

“من امیدوارم در حالی که انتظار جامعه انسانی تر را داریم، مردان و زنانی باشند که احساس کنند، مراقبت از کودکان و خانه، دست کم به اندازه هر فعالیت دیگری، مهم و ارضا کننده است و هیچ زن و مردی تصور نکند که برای انتخاب این راه احساس شرمندگی کند.” (2)

ص: 28

برای خدمت خانه تو] باشد. از من بپذیر که تو دانا و شنوا هستی.

بی تردید زنی با این خداباوری و نیت الهی و معنوی، دوره بارداری خویش را در کمال پرواپیشگی و بندگی خالصانه به سر برده و مراقب طهارت ظاهری، باطنی و دوری از آلایش ها ی تأثیرگذار بر کودک خویش بوده است.

رهیافت به راز و اهمیت یادکرد قرآن از انگیزه الهی و خالصانه مادر مریم به هنگام بارداری و پیش کش کردن جنین خویش به پیشگاه پروردگار هستی، زمانی میسر می گردد که توجه داشته باشیم کاوش ها و دریافت هایی جدید علمی، بیان کننده آن است که حوادث محیطی و پیرامونی کودک از زمان تولد و حتی پیش از آن و در دوره جنینی، از قبیل: تصورات افکار، حزن و اندوه او، رفتارها و عملکردهای مادر و نیز تغذیه، نظافت، گرفتن از شیر و آموزش، دارای تأثیر کامل در تنظیم شکل گیری شخصیت آینده است.

تمامی روایات و نصوصی که از آداب زفاف، شرایط زمانی و بایسته ها ی زمان آمیزش، تأثیر آب و هوا، تغذیه و حالات روحی مادران بر فرزندان در دوره بارداری و شیردهی سخن می گویند، از همین دیدگاه قابل دقت هستند.

ص: 30

دکتر بنیامین اسپاک می نویسد:

“انسان قبل از تولد نه تنها در رحم مادر رشد می کند، تغذیه می شود و محیط گرمی دارد، بلکه در همه حرکت ها ی اوشریک است.” (1)

مادر مریم، در نخستین لحظه ها ی تولد فرزندش در اندیشه پایبندی به عهد است که با خدا بسته و زمانی که می بیند برخلاف تصور او، دختری به دنیا آورده و نمی تواند براساس رسوم آن جامعه در شمار خدمت کاران خانه خدا درآید، اما این رویداد خلاف تصور، چیزی از ایمان وی نمی کاهد و او هم چنان ثابت قدم در عهدش باقی می ماند نوزادش را «مریم» (عبادت کننده خداوند) نام می نهد و با سپردن او و نسلش به خداوند، خواهان امداد الهی در تربیت وی می گردد:

(فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَیْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثَى وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِكَ وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ)؛ (2)

ولی هنگامی که او را به دنیا آورد، [او را دختر یافت] گفت: خداوندا! من او را دختر آوردم – ولی خدا از آنچه او به دنیا آورده بود، آگاه تر بود – و پسر همانند دختر نیست [دختر

ص: 31

نمی تواند وظیفه خدمت گزاری معبد را همانند پسر انجام دهد] من او را مریم نام گزاردم و او و فرزندانش را از وسوسه ها ی شیطان رانده شده، در پناه تو قرار می دهم.”

واژه ی «عوذ» به معنای پناه بردن، پناه دادن و تمسک به غیر است؛ عوذ مریم به خدا، یعنی به تمام و کمال سپردن او بهخداوند.

مادر مریم در تربیت شایسته او از هیچ کوششی فروگذار نکرد و خداوند به دست او در دامان او، مریم را به رشد و کمالی بس نیک و شایسته رسانید.

«وانبتها نباتا حسنا» بیان کننده رشد، تربیت و پرورش بایسته و مطلوب مریم است. قرآن یادآور شده که پاکی و پاک دامنی و صلاح پدر و مادر مریم، در میان جامعه آنان مورد تأیید و تأکید بوده و مردم انتظار داشتند که به حکم قوانین طبیعی و اجتماعی، مریم نیز فردی شایسته باشد و قرآن این انتظار را رد نکرده و نادرست نشمرده است.

مقام مریم در عبودیت و بندگی خداوند، به مرتبه ای رسید که برگزیده خدا شد. مائده آسمانی بر او فرود آمد و مورد غبطه پیامبر الهی (زکریا) قرار گرفت و داشتن چنان فرزندی را از خداوند درخواست کرد.

مریم از زنان مورد ستایش قرآن است؛ از آن جهت که پاکی و پاک دامنی خود را به شدت پاس داشته است و تا آن جاپیش رفته که شایستگی دریافت نفخه الهی شده است.

(وَمَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِن رُوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَكُتُبِهِ وَكَانَتْ مِنَ الْقَانِتِینَ)؛ (1)

و مریم دختر عمران – که دامان خود را پاک نگاه داشت و ما از روح خود در آن دمیدیم – او کلمات پروردگار و کتاب هایش را تصدیق کرد و او از مطیعان فرمان خدا بود.

(وَإِذْ قَالَتِ الْمَلاَئِكَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِینَ * یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّكِ وَاسْجُدِی وَارْكَعِی مَعَ الرَّاكِعِینَ)؛ (2)

و [به یاد آورید] هنگامی را که فرشتگان گفتند: ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان جهان، برتری داده است. ای مریم! به (شکرانه این نعمت) برای پروردگار خود

ص: 33

خضوع کن و سجده به جا آور و با رکوع کنندگان رکوع کن.

در مجموع، نام مریم به عنوان دختر عمران یا مادر عیسی و یا به صورت مستقل، بارها و بارها در قرآن یاد شده و از آیات مربوط به توصیف حالات شخصی، ویژگی ها ی رفتاری، عبادی، خلقی، برگزیدگی و پاک دامنی مریم، سکناگزینی او در عبادت گاه پروردگار و بهره وری از نعمت ها ی بهشتی، چند مطلب قابل فهم و دریافت است.الف) وارستگی، پاک دامنی و بندگی خالصانه مریم، سبب شد که فرزند و مولود بزرگواری چون عیسای مسیح در دامن او زاده شود؛ چه اگر زنی بسان مریم و پیمانه قداست، پاکی و پرواپیشگی او نمی بود، نمی توانست این شرافت را کسب کند و ظرفیت و شایستگی مادرشان برای عیسی را بیابد.

ب) تولد فرزندی چون عیسی از مادری چون مریم سزاست و این، به صورت آشکار نقش مادر در تربیت فرزندان در مراحل جنینی و پس از آن و نیز تأثیر حالات روحی، اخلاقی و ایمان مادران بر خلق و خوی و حالات و رفتار فرزندان را می رساند.

ج) گویی تمام عظمت و تقدیس مردم در نقش مادری او، به عیسی و زادن و پروردن او خلاصه می شود. کثرت آیات ناظر بر مادری مریم برای عیسی از همین منظر قابل فهم است.

ص: 34

د) مادری مریم، برای عیسی (علیه السلام) را نمی توان بسان گذرگاه و ظرفی بدون نقش و تأثیر برای مظروف و شخصیت مسیح انگاشت که اگر چنین می بود، یادکرد آن همه توصیف از پروای اخلاقی، خداباوری مریم و جای گرفتن وی در مقدس ترین مکان، پرداختن به پرستش شبانه روزی خداوند و تغذیه از پاک ترین غذاها در دوره پیش از مادری، ضرورت و توجیه درخور فهم و عقلانی نمی یافت!

افزون بر این، بشارت تولد عیسی را فرشتگان به مریمدادند و آن نوزاد را با لقب «فرزند مریم» معرفی کردند و این، یعنی او سهمی به سزا در تحقق اراده الهی و تولد فرزندی چون عیسی از دامن او داشته است:

(إِذْ قَالَتِ الْمَلاَئِكَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ یُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهاً فِی الْدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ)؛ (1)

هنگامی را که فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را به کلمه ای [وجود باعظمتی] از طرف خود بشارت می دهد که نامش مسیح، عیسی پسر مریم است؛ در حالی که در این جهان و جهان دیگر، صاحب شخصیت خواهد بود و از مقربان الهی است.

ص: 35

یکی از آیاتی که به گونه صریح تأثیر نقش تربیتی، شخصیتی، و صفات اخلاقی و دینی مریم را در تکوین شخصیت عیسی (علیه السلام) باز می گوید، آیه 75 سوره مبارکه مائده است:

(مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَأُمُّهُ صِدِّیقَةٌ كَانَا یَأْكُلاَنِ الطَّعَامَ)؛ (1)

مسیح فرزند مریم، فقط فرستاده [خدا] بود؛ پیش از وی نیز، فرستادگان دیگری بودند. مادرش، زن بسیار راست گویی بود؛ هر دو غذا می خوردند؛ [با این حال، چگونه دعوی الوهیت مسیح و پرستش مریم را دارید؟].یکی از جنبه ها ی تأکید خداوند بر «صدیقه» بودن مریم، آن است که بگوید، پاره ای از این ویژگی ها و صفات منحصر به فرد و استثنایی عیسی (علیه السلام) رهاورد صفت صدیق بودن مادر او، مریم است، وگرنه او انسانی است بسان سایر انسان ها.

موسی از سوی خدا راهنمایی شد:

(وَأَوْحَیْنَا إِلَى ام مُوسَى أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَلاَ تَخَافِی وَلاَ تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ * فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَكُونَ لَهُمْ عَدُوّاً وَحَزَناً)؛

و ما به مادر موسی الهام کردیم: او را شیر ده و هنگامی که بر او ترسیدی، وی را در دریای [نیل] بیفکن؛ و نترس و غمگین مباش که ما او را به تو باز می گردانیم، و او را از رسولان قرار می دهیم. [و هنگامی که مادر به فرمان خدا او را به دریا افکند] خاندان فرعون او را از آب گرفتند، تا سرانجام دشمن آنان و مایه اندوهشان گردد!

این ماجرا از چند موضوع قابل بررسی است:

الف) وحی الهی به مادر موسی چه به معنای الهام باشد ویا شنیدن صدا و یا هر مکانیسم دیگر، آنچه مهم می نماید و منزلت مادر موسی را به عنوان مادر، بسی والایی می بخشد، این واقعیت است که می بینیم، تمامی تدبیر و راهکارهای وحیانی خداوند به صورت ریز، دقیق، مدبرانه و باشجاعت برخاسته از ایمان از سوی مادر موسی فراگرفته و اجرا می شود و خداوند از ایمان، قلب مطمئن، تعهد و اجرای دقیق دستورهای خود به وسیله مادر موسی (علیه السلام) با لحن ستایش گزارش می کند.

ب) راز بازگشت دوباره موسی به آغوش مادر، تسکین

ص: 37

قلب مادر موسی، زدودن اندوه از وی و اثبات حقانیت وعده خداوند دانسته شده است:

(فَرَدَدْنَاهُ إِلَى أُمِّهِ كَیْ تَقَرَّعَیْنُهَا وَلاَ تَحْزَنَ وَلِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَاللَّهِ حَقٌّ)(1)

ما او را به آغوش مادرش بازگردانیدیم تا چشمش روشن شود و غمگین نباشد و بداند که وعده الهی حق است.

اما این واقعیت که از میان تمامی راه ها ی ممکن، خداوند راه امتناع او از پذیرش و مکیدن پستان زنان دیگر را عامل بازگشت موسی به مادر، تقدیر و پیش بینی می کند، می تواند نشان دهنده این مطلب باشد که کار تربیت، پرورش، تغذیه و رشد موسای پیامبر باید به وسیله زنی چون مادر خود وی،کمال و انجام پذیرد، نه هر زن شیرده دیگر. و این به معنای برجسته کردن اهمیت نقش تربیتی مادران در سمت و سویابی فرزندان و ارائه الگوی موفق از مادری است که با ایمان، اخلاص، اعتماد و اتکال به خداوند، کار تربیت و پرورش فرزندی چون موسی را به شیوه احسن و بهترین وجه ممکن به فرجام رساند.

ص: 38

(هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَكِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ). (1)

از این رو مهم ترین مواردی که قرآن به نقش قابل تحسین مادران پرداخته، مواردی است که به جنبه مربی گری آنان نظر داشته است؛ از آن جمله:

1. حق بیشتر مادران بر فرزندان، نیکی و احسان به والدین، در هفت سوره قرآن، سفارش شده و همواره پس از ایمان به خدا و یکتاپرستی – که سنگ بنای سازواره اندیشه اسلامی است – قرار گرفته است.

در دو سوره از سوره ها بر روی واژه ی «ام» جداگانه تکیه شده و زحمت ها، رنج ها و بیداری هایی که برای پرورش، تربیت و سلامت فرزند خود در هنگام بارداری، شیردهی، متحمل گشته یادآور شده و بدین سان، منزلت مادری را ارج بیشتر از پدر بودن نهاده و حقوق بیشتر او بر فرزندان را گوشزد کرده است:

(وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْكُرْ لِی وَلِوَالِدَیْكَ) (2)

ص: 40

و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد [به هنگامبارداری هر روز رنج تازه ای را متحمل می شد] و دوران شیرخوارگی او دو سال پایان می یابد. آری، [به او توصیه کردیم] که برای من و پدر و مادرت شکر به جای آور که بازگشت [همه شما] به سوی من است.

(وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ إِحْسَاناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَوَضَعَتْهُ كُرْهاً وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلاَثُونَ شَهْراً…)؛(1)

ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی حمل می کند و با ناراحتی بر زمین می گذارد و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است.

2. قرآن در سوره اسراء، احسان و نیکی به والدین را در شمار قضا و احکامی که الزامی و بایدی است، قرار می دهد و نمونه هایی از رفتار و برخورد محسنانه و نیکو را نیز یادآور می شود و در آخر می افزاید که فرزندان باید، در خلوتگه راز و نیایش با خداوند، از نقش تربیتی والدین یاد کنند:

(… وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّیَانِی صَغِیراً)؛ (2)

و بگو: پروردگارا، همان گونه که آنان مرا در کوچکی

ص: 41

تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده.

انتخاب عنوان «تربیت» گذشته از این که می تواند به دلیل شمول و پوشش دهی آن بر همه فعالیت ها ی کودک پروری پدر و مادر باشد (بیان کننده) آن است که از یک سو، تمامی اعمالو رفتارهای پدر و مادر جنبه تربیتی دارند و از سوی دیگر، تربیت ستوده و بایسته همان پدر و مادر بوده که چنین فرزند خداجو و نیایش گری پرورده شده است.

ص: 42

ص: 44

مادر را چگونه می شود توصیف کرد؟ واقعا با چه کلماتی می توان عشق یک مادر، محبت بی دریغ و فداکاری های او را وصف کرد؟ بی شک که قابل انجام شدن نیست و هر که هر چیزی را که می گوید، تنها یک بخش کوچکی از کارها و الطاف مادرانه را شرح می دهد. صدا زدن نام مادر در هر سنی برای فرزند دلپذیر و خوشایند است. نامی که به خانواده مفهوم می بخشد. در هر آیین و مذهبی مقام مادر ارزش بسیاری دارد. اما در دین مبین اسلام این ارزش به شکلی فوق العاده و منحصر به فرد بیان شده است. به گونه ای که رسیدن به بهشت با رضایت مادر میسر می شود.

به چه كسى نیكى كنم؟ فرمود: به مادرت. عرض كرد: سپس به چه كسى؟ فرمود: به مادرت. عرض كرد: بعد از او به چه كسى؟ فرمود: به مادرت. عرض كرد: سپس به چه كسى؟ فرمود: به پدرت. (1)

3. رسولُ اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم): «أعظَمُ الناسِ حَقّا على المرأةِ زَوجُها، وأعظَمُ الناسِ حقّا عَلَى الرَّجُلِ اُمُّهُ»؛

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): بزرگترین حقّ را بر زن، شوهر او دارد و بزرگترین حقّ را بر مرد، مادر او دارد. (2)

4. رسولُ اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم): «الجَنَّةُ تَحتَ أقدامِ الاُمَّهاتِ»؛ بهشت، زیر پاى مادران است. (3)

5. رسولُ اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم): «أعظَمُ الناسِ حَقّا على المرأةِ زَوجُها، وأعظَمُ الناسِ حقّا عَلَى الرَّجُلِ اُمُّهُ»؛ بزرگترین حقّ را بر زن، شوهر او دارد و بزرگترین حقّ را بر مرد، مادر او دارد. (4)

6. رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) «لَمّا سُئلَ عَن حقُ الوالِدَین علی وَلَدِهِما: هُما جَنَّتُک و نازُکَ»؛ در پاسخ به سوال از حق پدر و مادر بر

ص: 46

فرزندانشان آن دو بهشت و دوزخ تو هستند. (1)

7. الامام علی (علیه السلام): بِرُّ الْوَالِدَیْنِ مِنْ أَکْرَمِ الطِّبَاع؛ امام علی (علیه السلام)نیکی به پدر و مادر، از ارجمندترین خصلت هاست. (2)

8. الامام الرضا (علیه السلام): إنّ اللهُ عَزَّوجل... أمَرَ بِالشُکرِ لَهُ للِوالِدَین، فَمَن لَم یَشکُر والِدَیهِ یَشکُرِ اللهَ؛ امام رضا (علیه السلام) خداوند عزوجل... به سپاسگزاری از خود و پدر و مادر فرمان داده است. پس هر که از پدر و مادرش سپاسگزاری نکند، از خداوند سپاسگزاری نکرده است. (3)

9. الامام زین العابدین (علیه السلام) - کانَ مِن دُعائهِ لأبَوَیهِ -اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَهَابُهُمَا هَیْبَةَ السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ، وَ أَبَرُّهُمَا بِرَّ الْأُمِّ الرَّءُوفِ، وَ اجْعَلْ طَاعَتِی لِوَالِدَیَّ وَ بِرِّی بِهِمَا أَقَرَّ لِعَیْنِی مِنْ رَقْدَةِ الْوَسْنَانِ، وَ أَثْلَجَ لِصَدْرِی مِنْ شَرْبَةِ الظَّمْآنِ حَتَّى أُوثِرَ عَلَى هَوَایَ هَوَاهُمَا؛ امام سجاد (علیه السلام) - در دعا برای والدین خود- بار خدایا، چنان کن که هیبت پدر و مادرم در دل من چنان باشد که هیبت پادشاهى سخت مهیب، و به آن دو نیکى و مهربانى کنم آن سان که مادرى مهربان به فرزند خود نیکى و مهربانى کند. خداوندا، فرمانبردارى از پدر و مادر و نیکى و مهربانى مرا در

ص: 47

حق ایشان براى من شادى بخش تر گردان از به خواب رفتن بى خوابى کشیدگان و آب سرد نوشیدن جگر سوختگان، تا میل و خواهش ایشان را بر میل و خواهش خویش برترى نهم وخشنودیشان را بر خشنودى خود پیش دارم. (1)

عنه صلی الله علیه واله فی وصیه لرجل:وَ وَالِدَیْکَ فَأَطِعْهُمَا وَ بَرَّهُمَا حَیَّیْنِ کَانَا أَوْ مَیِّتَیْنِ- وَ إِنْ أَمَرَاکَ أَنْ تَخْرُجَ مِنْ أَهْلِکَ وَ مَالِکَ فَافْعَلْ- فَإِنَّ ذَلِکَ مِنَ الْإِیمَان؛ مردى نزد پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و گفت: اى رسول خدا به من سفارشى فرما و آن حضرت فرمود: چیزى را شریک خدا مگیر و گرچه به آتش سوخته شوى و شکنجه گردى جز که دلت پاى بند ایمان باشد و پدر و مادرت را فرمانگزار باش و بآنها نیکى کن زنده باشند یا مرده و اگر بتو فرمایند از خاندان و دارائیت بیرون شود و آن را انجام بده که آن جزئی از ایمان است. (2)

شیخ صدوق در من لا یحضره و علامه مجلسی در بحار از امام صادق (علیه السلام) نقل کردند: «اعتقل لسان رجل فی المدینه علی عهد الرسول (علیه السلام) فی مرضه الذی مات فیه» در زمان پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مردی که دچار مریضی و در حال مردن بود، زبانش بند آد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شدند به آن مرد، فرمودند: بگو: «لا

ص: 48

اله الا الله» نتوانست بگوید دو مرتبه فرمود، نتوانست بگویدو بالای سر آن مرد زنی نشسته بود پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: آیا این مرد مادر دارد؟ آن زن عرض کرد بلی یا رسول الله من مادر او هستم، فرمود: آیا از پسرت راضی هستی؟ عرض کرد نه، یارسول الله، بلکه بر او غضبناک می باشم، به روایت بحار عرض کرد مدت شش سال است که با او تکلم نکرده ام فی الفقیه فقال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) «انی احب ان ترضی عنه» پیغمبر به آن زن فرمود: من دوست دارم که از فرزند خود راضی شوی «قالت رضی الله عنی برضاک یا رسول الله» عرض کرد به جهت رضایت شما از او راضی شدم پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بگو لا اله الا الله فی الفور زبانش باز شد و گفت: لا اله الا الله، فرمود: بگو: «یا من یقبل الیسیر و به عفو عن الکثیر اقبل منی الیسیر و اعف عنی الکثیر انک انت اعفو الغفور» و در بحار «انک انت الغفور الرحیم» تمام کلمات را گفت حضرت پرسیدند چه می بینی؟ عرض کرد: دو صورت سیاه بر من وارد شدند فرمودند: دوباره بخوان، همین کلمات را خواند باز فرمودند: چه می بینی؟ عرض کرد آن دو صورت سیاه رفتند و دو صورت سفید بر من وارد شدند و می خواهند روح مرا قبض کنند، پس

ص: 49

همان ساعت از دنیا رفت. (1)

در کتاب زبده التصانیف آمده است که: در حدیث وارد شده اگر کسی به قدر عمر دنیا روی یک پا و در خودمت مادر بایستد از عهده ی یک دفعه شیر دادن مادر بر نیامده است و در انوار لغمانیه نقل کرده که در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مردی ازدنیا رفت و او را بردند دفن کنند زمین او را قبول نکرد، خبر به پیغمبر دادند فرمود: مادرش از او راضی نیست، فرستادند پیش مادرش از او راضی شد زمین او را قبول کرد. (2)

از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که فرمودند: «رِضَی الرَّبِّ فِی رِضَی الوَالِدَینِ و سَخَطُ الرَّبِّ فِی سَخَطِ الوَالِدین»؛ رضایت خدا در سایه رضایت والدین و خشم خدا در سایه خشم والدین است. (3)

در این قسمت از بحث بهتر است سیری داشته باشیم در رساله حقوق امام ساجدین امام عارفین شلاله پاک حسین بن

ص: 50

علی (علیه السلام)، امام سجاد (علیه السلام) و گوش دل دهیم به فرمایشات این بزرگوار در مورد حقوقی که پدر و مادر بر گردن ما دارند:

می کند و شادان و خرم است که تو را سیر نماید، و خود گرسنه بماند، تو را بپوشاند و خود برهنه باشد؛ تو را سیراب کند و خود تشنه بماند؛ خود در آفتاب باشد و بر تو سایه افکند، با تحمل و مشقت، آرامش و تنعم تو را فراهم آورد و با پذیرش رنج بی خوابی، تو را از لذت خواب بهره مند سازد. شکمش ظرف وجود تو و دامنش پناهگاه امن تو سینه اش چشمه ی جوشانی برای رفع عطش تو و جانش فدای تو شده و سرد و گرم روزگار را به خاطر تو پذیرا گشته است؛ پس باید به پاس این همه محبت و زحمت، شکر گزار او باشی، و هرگز نمی توانی مگر خدایت یاری کند.

اگر ما کمی فکر کنیم بار دیگر همه رنج های مادران را مقابل چشم خود می بینیم و به صبر و بردباری او، در تحمل و رنج های فراوان را تحسین می گوییم و در مقابل این موجود قابل تقدیس و کریم خاضع می شویم و بیشتر احساس وظیفه می کنیم ولی چه زمانی دیگر می خواهیم به این محبت های او جواب بدهیم؟ درک این مطلب و کلام را کسی چون امام سجاد (علیه السلام) فقط می فهمد که با مادر خود بر سر یک سفره همنشین نمی شد و هنگامی که علت را سوال می کنند: «أَنْتَ أَبَرُّ النَّاسِ بِأُمِّکَ وَ لَا نَرَاکَ تَأْکُلُ مَعَهَا قَالَ أَخَافُ أَنْ تَسْبِقَ یَدِی إِلَى مَا سَبَقَتْ عین ها إِلَیْهِ فَأَکُونَ قَدْ عَقَقْتُهَا»؛ شما با اینکه از نیکو

ص: 52

کارترین مردم هستید، چگونه است که هرگز ندیده ایم با مادرتان بر سر یک سفره بنشینید؟ فرمودند: می ترسم بر سر یک سفره دستم را چیزی دراز کنم که قبلاً چشم مادرم بر آن افتاده باشد و با این عمل موجبات نافرمانی او را فراهم کنم. (1)

انسان حق ندارد به آن سفر برود. (1)

از دقت و تاکیدی که در روایت ها آمده، ارج و قرب و منزلت مادر در درگاه الهی بیشتر از پدر است؛ این مطلب در (فقه الرضا) ع بیان شده است که حضرت فرمودند: «أعلَم أنَّ حَقَ الأُمِّ أَلزَمُ الحُقُوقِ وَ أوجَبُ لاَنَهَّا حَمَلت... »؛ حق مادر نسبت به سایر حقوق، لازم ترین و واجب ترین حقوق است؛ چرا که او را در جایی حمل کرده. (2)

شخصی خدمت حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) عرض کرد: «یارسول الله قال أن تُطیعَهُ مَا عَاشَ فَقیلَ مَا حَقُّ الوَالِدَه فَقالَ هَیهَاتُ هَیهَاتَ لَو أنَّهُ عَدَدَ رَملِ عَالجٍ و قَطرِ المَطَرِ أیَّامَ الدُّنیا قامَ بَینَ یدی ها مَا عَدَلَ ذَلکَ یَومَ حَمَلَتهُ فِی بطن ها»؛ ای رسول خدا! حق پدر چیست؟ حضرت فرمودند: مادامی که زنده است او را اطاعت کنی و مطیع او باشی. بعد عرض کرد: حق مادر چیست؟ فرمودند: اگر انسان به اندازه ی ریگ های بیابان و قطرات باران و ایام روزگاران، در مقابل مادر بایستد و او را اطاعت کند، به

ص: 54

اندازه یک روز دوران حمل، حق او را ادا نکرده است. (1)

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «دَعوهُ الوالدهِ أسرَعُ إجابهً، قیل، یا رسولَ اللهِ ولِمَ ذلکَ؟ قال: هی أرحمُ مِن الأدبِ، و دَعوهُ الرَّحِمِ لا تَسقُطُ»؛ دعای مادر سریع تر اجابت می شود، عرض کردند: چرا یا رسول الله! حضرت فرمودند: چون مادر رحمت و مهربانی اش نسیت به فرزند از پدر بیشتر است، خداوند دعای انسان رحیم و مهربان را هرگز رد نمی کند. (2)

ص: 55

ص: 56

ص: 58

کند. خداوند به او فرمود به فلان ناحیه، کوچه فلان و فلان مغازه برو. کسی که در آنجا مشغول کار است، هم نشین تو در بهشت خواهد بود. حضرت موسی (علیه السلام) در پی نشان رفت و دید که هم نشین وی جوانی قصاب است. مدتی از دور مراقب وی بود تا ببیند چه عمل شایسته ای از او سر می زند، ولی چیزی دست گیرش نشد. شب هنگام که جوان محل کارش را ترک می کرد، حضرت موسی (علیه السلام) بدون آنکه خود را معرفی کند، نزد جوان آمد و از وی خواست تا شب را مهمانش باشد. حضرت می خواست از این رهگذر به محبوبیت جوان نزد پروردگار پی ببرد و دریابد آن جوان در خلوت چگونه عبادت می کند که به چنین درجه و مقامی رسیده و هم نشین پیامبر خدا شده است.

جوان پس از اینکه وارد خانه شد، پیش از هر چیز، غذایی آماده کرد. آن گاه به سراغ پیرزنی رفت که دست و پایش فلج شده بود و قدرت حرکت و جابه جا شدن نداشت. با صبر و حوصله، غذا را لقمه لقمه به دهان پیرزن گذاشت. سپس وی را شست وشو داد، لباسش را عوض کرد و خوابانید.

حضرت موسی (علیه السلام) هنگام خداحافظی، خود را به جوان معرفی کرد و پرسید: این زن کیست؟ وقتی تو به وی غذا می دادی، به آسمان نگاه می کرد و چیزی می گفت. آن سخنان چه بود؟ جوان گفت: این زن مادر من است و هر بار که به او

ص: 60

غذا می دهم و او را سیر می کنم، برای من دعا می کند و می گوید: خدایا! او را هم نشین موسی بن عمران در بهشت برین قراربده. حضرت موسی (علیه السلام) پس از شنیدن سخنان جوان، به وی مژده داد که دعای مادرش در حق او مستجاب شده است. (1)

حضرت عیسی (علیه السلام) نیز پس از تولد، پروردگاری را شکر می کند که وی را نسبت به مادرش نیکوکار قرار داده است و می فرماید: «... وَ بَرّا بِوالِدَتِی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبّارا شَقِیّا؛ مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده و جبار و شقی قرار نداده است.» (مریم: 32) حضرت مسیح (علیه السلام)، نیکی به مادر را از امتیازهای خود برمی شمرد و این، دلیل روشنی است بر بزرگی اهمیت مقام مادر، وگرنه عیسی (علیه السلام) به عنوان فرستاده خدا ویژگی های ارزنده بسیاری داشت که می توانست به آنها اشاره کند.

ص: 61

ص: 62

ص: 64

خدمت کردن به مادر از نظر تربیتی نیز اهمیت دارد. این نکته که انسان همیشه و در هر کاری به ویژه در خدمت به مادر و جلب رضایت وی از خدا کمک بجوید و با تکیه بر امدادهای الهی انجام وظیفه کند و مشکلات زندگی را از سر راه بردارد، راه کاری تربیتی است و در اندیشه بزرگان دین ما این مساله حایز اهمیت است:

گاه جلوتر از آنها راه نرود و صدایش را از صدای آنها بلندتر نکند و دعوت آنها را اجابت کند. و بر [جلب] رضا[یت] و خشنودی آنها حریص باشد. همیشه در برابر آنها آرام و گوش به فرمان باشد و اگر در حق آنها نیکی کرد، بر آنها منت نگذارد و اگر کاری برای آنها انجام داد، خود را طلب کار نداند و [با ]تندی (با خشم) به آنها ننگرد و چشم در چشم آنها ندوزد و جز با اجازه آنها مسافرت نکند. (1)

فرزند در زمان نیاز به سرپرستی و خردی، مقام و جایگاه مادر و نیز تأثیر نافرمانی فرزند از مادر را به خوبی بیان کرده است. ایشان در ادامه می افزاید:

بدان که عقوق پدر و مادر عبارت است از: خشم آوردن وشکستن دل و آزردن خاطر ایشان و به هر نوع که دل ایشان آزرده شود، عقوق حاصل می شود و آدمی مستحق عذاب الهی و بلای غیرمتناهی می گردد، خواه به زدن باشد یا دشنام دادن یا صدا به ایشان بلند کردن یا تیز [و با خشم] بر ایشان نگریستن یا از ایشان روی گردانیدن و بی توجهی [به آنان] یا [از] ایشان نافرمانی کردن در امری که اطاعتشان لازم است. (1)

انسان، فرزند خود را پاره ای از وجود خود و بقای او را بقای خویش می داند و برای فراهم آوردن آسایش وی می کوشد و رنج های فراوانی را بر خود هموار می سازد؛ چون نابودی فرزند را نابودی خود می بیند.

طبیعی است وقتی محبت فرزند فطری باشد، دوستی مادر نیز فطری خواهد بود. هر انسانی به طور طبیعی به مادرشگرایش دارد، در پی او روان است، وی را تنها مایه آرامش روحی و روانی خود می داند؛ تمام مشکلاتش را با او در میان می گذارد و با تمام وجود علاقه و محبتش را به مادرش ابراز می کند. این گرایش، حاکی از حس ذاتی و فطری است که خدای متعال در وجود بشر نهاده است. بر اساس همین گرایش فطری و اجتماعی، فرزند نیز باید در دوره ناتوانی مادر، به پاس آن همه زحماتی که وی برای رشد و تربیت فرزند متحمل شده است، مادر را احترام و فداکاری هایش را جبران کند وگرنه نظام جامعه انسانی بر هم می خورد و پایدار نمی ماند.

بر همین اساس، علامه طباطبایی رحمه الله، نیکی به پدر و مادر را پس از توحید، از اوجب واجبات می داند، چنان که عقوق آن دو را نیز پس از شرک به خدا، از اکبر کبایر می شمارد. اگر انسان به این مسئله فطری توجه نکند و از حکم عقل روی بگرداند و به مادرش بی احترامی کند و خاطرش را آزرده

ص: 68

سازد، خداوند، نعمتش را به نقمت و عذاب بدل می کند. (1)

این مادری که بچه در دامن او بزرگ می شود، بزرگ ترین مسئولیت و شریف ترین شغل را دارد. شریف ترین شغل در عالم، بزرگ کردن یک بچه است و تحویل دادن یک انسان است به جامعه. این همان بود که خدای متعال، در طول تاریخ برای آن، انبیا را فرستاد. در طول تاریخ، از آدم تا خاتم، انبیا آمدند تا انسان بسازند.

همچنین فرموده است:

خدمت مادر به جامعه، از خدمت معلم بالاتر است و ازخدمت همه کس بالاتر است و این امری است که انبیا می خواستند.

امام با تأکید بر جایگاه والای فردی و اجتماعی مادر، کار تربیتی وی را ارزشمندتر از کار معلمان و ادامه وظیفه پیامبران الهی معرفی کرده است. ایشان در راه کاری اخلاقی به مادران می فرماید:

شما می توانید بچه هایی تربیت کنید که حفاظت از انبیا بکنند، حفاظت از آمال انبیا بکنند. شما هم خود حافظ باید باشید و هم نگهبان درست کنید. (1)

ص: 70

ص: 72

آشكار می سازد. بر همین اساس، در آموزه های اسلامی و سخنان بزرگان دین، به این امر بسیار حساس، توجه و تأكید ویژه ای شده است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند:

تَزَوَّجُوا لِنُطَفِكُمْ فِی الْحَجْزِ الصّالح فَإِنَّ الْعِرْقَ دَسّاسٌ.

(از طایفه و عشیره پاك دامن، نیكوكار و خوش اخلاق همسر انتخاب كنید، به درستی كه عِرْق (ژن) در فرزند اثر می گذارد). (1)

در این حدیث، روی سخن پیامبر خدا با پدر است كه باید در انتخاب همسر دقت كند؛ زیرا نقش مادر در انتقال ویژگی های نیاكان به فرزند بسیار مهم و سرنوشت ساز است و ویژگی های وراثتی از سوی مادر به فرزند منتقل می شود. روان شناسان بر این باورند كه رابطه مادر و فرزند از انعقاد نطفه آغاز می گردد و در طول دوران بارداری و پس از آن ادامه می یابد. حتی در این دوره، ارتباط آنها بیشتر می شود و مادر به صورت طبیعی و فطری، تمام علاقه و انرژی خود را صرف پرورش فرزند می كند. (2) دوره پیش از تولد، دوره بسیار حساسی است، چنان كه سلامت مادر، حالت های روحی و

ص: 74

معنوی مادر، كار و استراحت مادر، ترس و اضطراب وی، نگرانی ها و گریه هایش، ویژگی های روحی و رفتاری مادر، تغذیه مادر و حتی تنفس های او بر كودك اثر می گذارد. (1)در این قسمت به برخی از نقش های تربیتی مادر پیش از تولد فرزند اشاره می كنیم.

شمار می آید.

قرآن كریم از پیامبرانی یاد می كند كه دعای آنان معطوف به این مسأله بوده است. در آیه ای از قرآن، حضرت زكریا علیه السلام برای اینكه خداوند به او فرزندی عنایت كند، این گونه دعا می كند:

قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِن لّدُنْكَ ذُرِّیَةً طَیِّبَةً. (آل عمران: 35)خداوندا! از سوی خود، فرزند پاكیزه ای به من عطا فرما.

خدای متعال، این دعای زكریا را پذیرفت و خطاب به او فرمود:

یا زَكَرِیّا! إِنّا نُبشِّرُكَ بِغُلامٍ اسْمُهُ یَحْیی. (مریم: 7) ای زكریا! ما تو را به فرزندی بشارت می دهیم كه نامش یحیی است.

مرحله شكل گیری نخستین هسته وجودی كودك، بنا بر آموزه های اسلام و با یاد خدا صورت گیرد، در زندگی آینده خود دچار انحراف دینی نمی شود یا مشكل كمتری در این زمینه خواهد داشت، وگرنه آینده خطرناكی در انتظار وی خواهد بود و به قول شاعر:

سنگ اول گر نهد معمار كج *** تا ثریا می رود دیوار كج

یكی از دلایلی كه احادیث اسلامی، انسان را به انجام عمل زناشویی به دور از بچه ها سفارش می كنند، شاید این باشد كه كودك در سال های نخست زندگی از توان یادگیری بالایی برخوردار است. یكی از روش های یادگیری در روان شناسی، روش تقلید از راه مشاهده است كه امروزه طرفداران بسیاری در علم روان شناختی دارد. به نظر آنان، یادگیری از راه مشاهده، روشی فطری و غریزی است كه در انسان و حیوان وجود دارد و از هنگام تولد آن را به كار می گیرند و بخشزیادی از یادگیری انسان از این راه است. كودك نیز رفتار بزرگ سالان مانند راه رفتن، سخن گفتن و خندیدن را می بیند و از آنها به خوبی تقلید می كند. برای مثال، دختر بچه ای كه می بیند مادرش در آشپزخانه آشپزی می كند، از وی تقلید می كند و همان كار را با موفقیت انجام می دهد. (1)

نمونه های فراوانی از یادگیری كودكان به روش مشاهده و تقلید در متون روایی آمده است. قطب راوندی نقل می كند:

روزی یكی از انصار بزغاله ای را در برابر دیدگان دو كودكش ذبح كرد تا پیامبر خدا را به مهمانی دعوت كند. زن وی سرگرم پخت و پز و تهیه غذا شد و مرد به مسجد رفت تا

ص: 78

پیامبر را به خانه بیاورد. كودكان به دور از چشم مادر به گوشه ای رفتند و یكی از آن دو به دیگری گفت: بیا سرت را ببرم و كارد را گرفت و سر برادر را برید. وقتی مادر آمد و بچه را كشته دید، فریاد زد. بچه دیگر نیز از ترس فرار كرد و از غرفه به زیر افتاد و مُرد. هنگامی كه پیامبر وارد خانه شد، جبرئیل او را از ماجرا آگاه ساخت. حضرت به صاحب خانه فرمود: بچه هایت كجا هستند؟ آنها را حاضر كن. او نخست قضیه را پنهان كرد؛ چون نمی خواست پیامبر را ناراحت كند، ولی با پافشاری رسول خدا صلی الله علیه و آله بدن های بی جانكودكان را آوردند. حضرت دعا كرد و خدا، به بركت دعای ایشان هر دو بچه را زنده كرد. (1)

تنها چیزی كه بیش از همه توجه آدمی را به خود جلب می كند، غذایی است كه برای ادامه زندگی خود از آن استفاده می كند و با یك دگرگونی فیزیكی - شیمیایی، جزو بافت وجودی انسان می شود. بر همین اساس، خداوند سفارش می كند به آن چیزی كه به عنوان خوراكی استفاده می كنید، نیك بنگرید كه چگونه تهیه شده و از چه راهی به دست آمده است؛ زیرا نوع غذا از نظر حلال و حرام بودن، آثار مهمی در اعمال و رفتار انسان دارد. (1) امام سجاد علیه السلام در این باره می فرماید:«وَ أَمّا حَقُّ بَطْنِكَ، فَأَنْ لاتَجْعَلَهُ وِعاءَ الْقَلیلِ مِنَ الْحَرام»؛

و اما حق شكم آن است كه آن را ظرف غذای حرام؛ اگرچه اندك قرار ندهی. (2)

پیامبر خدا نیز فرمود: «مَنْ أَكَلَ لُقْمَةَ حَرامٍ لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلاةٌ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ لَمْ تُستَجَبْ لَهُ دَعْوَةٌ أَرْبَعِینَ صَباحا»

هر كس لقمه حرامی بخورد، تا چهل شبانه روز نه نمازش پذیرفته می شود و نه دعایش به اجابت می رسد. (3)

ص: 80

انسان، پس از تشكیل نخستین هسته وجودش؛ یعنی «نطفه» به تغذیه نیازمند است. مادر وظیفه تأمین غذا و حفاظت و مراقبت از جنین را بر عهده دارد و باید برای تأمین سلامت و رشد جنین بكوشد؛ زیرا رفتار و تغذیه مادر بر جسم و روح جنین اثر می گذارد و در چگونگی شكل دهی شخصیت وی نقش اساسی دارد. نقش تغذیه مادر در جسم و روح فرزند، از زمان انعقاد نطفه آغاز می گردد و تا پایان شیرخوارگی ادامه دارد.

یكی از دانشمندان بزرگ، در مسجد جامع اصفهان امام جماعت بود. وی شبی پسرش را با خود به مسجد آورد. پسر از ورود به مسجد خودداری كرد و در حیاط مسجد نشست.پس از رفتن پدر به داخل مسجد، به مشك آبی كه در حیاط مسجد بود، سوزنی فرو برد و با آبی كه از آن می ریخت، سرگرم بازی شد. پس از پایان نماز، پدر از این ماجرا باخبر و بسیار ناراحت شد. به خانه رفت و به همسرش گفت: من در تغذیه و رعایت آداب و رسوم اسلامی، پیش و پس از انعقاد نطفه و در دوران كودكی فرزندمان كوشش تمام كرده ام، ولی كار امروز این كودك، نشان دهنده كوتاهی یكی از ماست. مادر گفت: یاد دارم كه هنگام بارداری، به خانه همسایه رفته بودم كه

ص: 81

درخت انار آنها توجه مرا به خود جلب كرد. به یكی از انارها سوزنی فرو بردم و مقداری از آب انار را چشیدم. (1)

با توجه به آنچه گفته شد، درمی یابیم كه تغذیه مادر بر جسم و روح فرزند تأثیری عمیق دارد. خوراك مادر افزون بر اینكه بر سلامت وی اثر می گذارد، بر سلامت جسمی و روانی جنین نیز نقش بسزایی دارد. ازاین رو، در روایات و آموزه های اسلامی به این امر بسیار تأكید شده و به مادران سفارش شده است كه در مدت بارداری مراقب خوراك، رفت و آمد و حركات خود باشند. همچنین، به مادران به ویژه زنانی كه برای نخستین بار صاحب فرزند می شوند، سفارش می شود كه برای تغذیه و فعالیت های خویش برنامه ریزی داشته باشند و از موادی كه برای فرزندشان مفید است، استفاده كنند و تا آنجا كه ممكن است از بروز نارسایی جسمی و روحی در نوزاد جلوگیری كنند؛ زیرا پیش گیری بسیار آسان تر و مفیدتر از درمان است.

در آموزه های اسلامی به نوع تغذیه زنان باردار و خوردن برخی خوراكی ها سفارش ویژه شده و از آثار و خواص آنها بر جنین نیز سخن به میان آمده است. به تجربه ثابت شده است كه استفاده مادران از میوه ها در دوران بارداری، آثار شگرفی

ص: 82

بر زیبایی چهره و صورت ظاهری كودك و همچنین بر اخلاق و رفتارش دارد. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: به زنان باردار خود «كُندُر» بخورانید، كه بچه در شكم مادر با آن تغذیه می شود و در نتیجه، قلبش قوی و عقلش زیاد می گردد و اگر بچه پسر باشد، فردی شجاع و نیرومند خواهد شد و اگر دختر باشد، الیه های بزرگ خواهد داشت كه موجب رضایت شوهر می گردد. (1)

امام صادق (علیه السلام) نیز خوردن «بِه» را مایه زیبایی بچه معرفی كرده است و زنان باردار را به خوردن آن سفارش می كند.(2) امیرمؤمنان علی (علیه السلام) نیز «خرما» را موجبحلم و بردباری كودك می داند.(3) همچنین خداوند، هنگام زایمان مریم به وی وحی كرد، درخت نخل خشك كنارش را تكان دهد تا خرمای تازه بریزد و از آن بخورد.(4) می توان از این دستور خدای متعال چنین نتیجه گرفت كه بهترین غذا برای زنان پس از

ص: 83

زایمان، خرما است؛ زیرا به دلیل داشتن ویتامین های گوناگون برای مادر و بچه سودمند است. در علم پزشكی ثابت شده كه خرما، حاوی «كلسیم، فسفر و پتاسیم» است كه اینها در استحكام استخوان، جلوگیری از ناراحتی های مغز و اعصاب و بیماری زخم معده مؤثر هستند. (1)

از مجموع سخنان بزرگان دین به روشنی درمی یابیم كه چگونگی تغذیه مادر، بر رشد كمّی و كیفی فرزند آثار مثبت یا منفی دارد. ازاین رو، باید تغذیه او در طول دوران بارداری و شیرخوارگی كودك، براساس برنامه ریزی مناسب و دقیق و نیازهای روحی و جسمی وی باشد.

می كنند، ولی هدف ما در این تحقیق، بررسی تأثیر مادر در تربیت فرزند است. ازاین رو، به تبیین نقش مادر خواهیم پرداخت.

معصومان(علیهم السلام) به خوبی دیده می شود و اینكه آن بزرگواران تا چه اندازه به نام گذاری نیكوی فرزندان اهتمام داشتند. امام رضا (علیه السلام) از پدرانشان، به نقل از اسماء بنت عمیس روایت می كند: «من قابله فاطمه زهرا (علیهاالسلام) بودم. وقتی حسن (علیه السلام) به دنیا آمد، پیامبر خدا فرمود: ای اسماء! فرزندم را بیاور. نوزاد را نزد ایشان بردم. سپس به علی( علیه السلام) فرمودند: آیا فرزندم را نام گذاری كرده ای؟ علی (علیه السلام) گفتند: ما در این كار بر شما سبقت نگرفتیم. رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: من هم در نام گذاری فرزندم بر خدا پیشی نمی گیرم. ناگاه جبرئیل نازل شد و پس از ابلاغ سلام و تهنیت خدای متعال، عرض كرد: یا رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم)! خدا می فرماید فرزندت را هم نام فرزند هارون، برادر موسی (علیه السلام)؛ یعنی «حسن» نام گذاری كن.» (1) درباره نام گذاری امام حسین (علیه السلام) نیز روایت شده است كه جبرئیل بر پیامبر نازل شد و نام وی را از سویخدای متعال آورد. (2)

ص: 87

(علیه السلام) ارزش معنوی دارد و نوزادی كه كامش با تربتبرداشته شود، از آغاز با امام حسین (علیه السلام)آشنا می گردد و انتظار می رود كه انسان شایسته ای شود. امام صادق (علیه السلام) درباره برداشتن كام نوزاد با آب فرات می فرماید: «ما أَظُنُّ أَحَدا یُحَنَّكُ بِماءِ الْفُراتِ إِلاّ أَحَبَّنا أَهْلَ الْبَیْتِ؛ گمان نمی كنم در كودكی كام كسی را با آب فرات بردارند، مگر اینكه ما اهل بیت را دوست خواهد داشت».(1)

حَلَقَ رُءُوسَهُما یَوْمَ سابِعِهِما وَ وَزَنَ شَعْرَهُما فَتَصَدَّقَ بِوَزْنِهِ فِضَّةً. (رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام)، هر كدام یك قوچعقیقه كرد و مقداری از آن را به قابله داد و نیز سر آنها را در روز هفتم ولادت تراشید و به وزن موی سر آنان نقره صدقه داد). (1)

در روایتی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: «إِنَّ فاطِمَةَ علیهاالسلام حَلَقَتْ ابْنَیْها وَ تَصَدَّقَتْ بِوَزْنِ شَعْرِهِما فِضَّةً؛ فاطمه، سر دو فرزندش حسن و حسین (علیهماالسلام) را تراشید و به وزن موی سر آنها، نقره صدقه داد.» (2) بنا بر این روایت، حضرت فاطمه (علیهاالسلام)، خود، این كار را انجام داده است و مادران مسلمان نیز باید با تأسی به صدیقه كبرا (علیهاالسلام) در احیا و اجرای این سنّت دینی بكوشند و زمینه هر چه بهتر تربیت فرزندانشان را فراهم آورند.

درباره نتایج تربیتی این سنت نبوی باید گفت که سر تراشیدن و صدقه دادن به وزن موی سر نوزاد، بر جسم و جان او اثر مثبت می گذارد و وی را از نظر روحی و معنوی، آماده پذیرش دستورهای دینی می سازد. این كار پی آمدهای

ص: 90

خوبی دارد. نخست اینكه پیروی از رفتار اولیای خداست و نفس این عمل مطلوب و به نوعی، احیای سنت الهی است. دوم اینكه همان گونه كه در بسیاری از احادیث آمده است، دادنصدقه، موجب حفظ تندرستی، طول عمر و افزایش رزق و روزی انسان می گردد و قهر و غضب پروردگار را دفع می كند(1) روشن است كه این آثار، در صدقه دادن برای نوزاد به وزن موی سر او نیز مترتب است و سوم اینكه تراشیدن سر نوزاد در نظافت و بهداشت وی تأثیر بسزایی دارد. موهایی كه هنگام ولادت بر سر نوزاد روییده، همراه با قذارت و كثافت است و بهتر است از سر او زدوده شود تا به جای آن موهای تازه ای بروید. موی جدید هم با رشد و نمو بیشتری می روید و هم در زیبایی و جذابیت كودك اثر می گذارد.

می گیرد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «كُلُّ مَوْلُودٍ مُرْتَهَنٌّ بِعَقیقَتِهِ؛ هر مولودی، در گرو عقیقه خود است.» (1) شاید به همین دلیل، در برخی دیگر از روایات، عقیقه كردن واجب شمرده شده است. امام كاظم (علیه السلام) نیز در این بارهفرموده است: «العقیقة واجبة؛

عقیقه، واجب است.» (2) بنابراین، پدر و مادر موظف به اجرای این سنت پسندیده هستند و باید برای نوزاد عقیقه كنند، مگر اینكه فقیر باشند و نتوانند گوسفندی برای عقیقه تهیه كنند. (3) بنا بر گفتار و رفتار معصومان (علیهم السلام)، بهتر است عقیقه در روز هفتم ولادت انجام گیرد، چنان كه رسول اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) برای امام حسن (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام)در روز هفتم تولدشان عقیقه كرد. (4)

درباره عقیقه كردن و آثار آن، روایات فراوانی بیان شده است و همه بر عمل به آن بسیار تأكید كرده اند، چنان كه از یكی از معصومان (علیهم السلام) پرسیدند: آیا در صورت نداشتن

ص: 92

توان مالی برای تهیه گوسفند، صدقه دادن كفایت می كند؟ حضرت فرمود: «هر وقت قدرت پیدا كردند، عقیقه كنند.» (1) حتی اگر پدر و مادر نتوانستند برای فرزند عقیقه كنند، شایسته است خود فرزند هر زمان قدرت پیدا كرد، این كار را انجام دهد.

روایت شده است روزی فردی به امام صادق (علیه السلام )گفت: نمی دانم پدر و مادرم برایم عقیقه كرده اند یا نه. امامفرمود: «برای خود عقیقه كن.» او در سن پیری برای خود عقیقه كرد. (2) این همه تأكید بر عقیقه، به دلیل آثار مثبت آن بر جسم و جان كودك است كه به یقین آثار تربیتی نیز در پی خواهد داشت.

پیامدهای تربیتی عقیقه را می توان از روایت های مربوط به آن دریافت به ویژه دعاهایی كه در این باره بیان شده مبین این پی آمدهای نیكوست. در دعای عقیقه آمده است گوشت، خون، استخوان و تمام وجود قربانی را در برابر جسم و جان كودك قرار دهد و برای تقرب به خدای متعال ذبح كند؛(3) یعنی این كار را به شكرانه نعمت فرزندی كه خدا به او عنایت كرده است، انجام دهد و بدان وسیله به خداوند تقرب بجوید.

ص: 93

بنابراین، عقیقه یك عمل عبادی است كه نتیجه آن بیشتر متوجه فرزند است تا پدر و مادر؛ چون عقیقه از طرف كودك و به نیت او انجام می گیرد و در سلامت جسمی و روحی وی اثر می گذارد، شیطان را از او دور می كند، خیر و بركت را در زندگی اش افزون می سازد و زمینه پذیرش آموزه های دینی را در روح وی فراهم می كند. (1)

نَقَصَ فَهُوَ جَوْرٌ عَلَی الصَّبِیِّ. (دوره شیردهی بیست و یك ماه است و كمتر از آن، ستم به كودك است). (1)

برخی دانشمندان دینی معتقدند مادر باید دو سال تمام كودك را شیر دهد. به ویژه تغذیه كودك با نخستین شیری كه از سینه مادر می جوشد، بسیار مهم و ضروری است. اگر نوزاد با شیر اول تغذیه نشود، از نظر جسمی ضعیف و ناتوان می ماند و رشد و نمو مناسبی نخواهد داشت. (2) امام صادق (علیه السلام)به یكی از مادران (مادر اسحاق) كه فرزندش راشیر می داد، فرمود: «ای مادر اسحاق! از یك سینه به فرزندت شیر مده، بلكه از دو سینه ات به او شیر بده؛ چون یكی از آن دو به عوض غذا و دیگری به عوض آب است».(3)

شیر دادن به نوزاد نیز آدابی دارد. برخی از این آداب عبارتند از:

شیخ گفت: «با زحمتی كه من برای تربیت فرزندم كشیدم، اگر به مقام نبوت هم می رسید تعجب نمی كردم، چه رسد به مقام اجتهاد.» مردم با شگفتی پرسیدند: مگر در تربیت فرزندت چه كرده ای كه دیگران نكرده اند؟ مادر شیخ پاسخ داد: «بیان زحمت های من برای تربیت او، از حوصله شما بیرون است، ولی برای نمونه می گویم هیچ گاه پستان به دهانش نگذاشتم مگر اینكه با طهارت بودم و وضو داشتم».(1)

نقل شده است هنگامی كه مادر شیخ از دنیا رفت، آن فرزند لایق بر بالین مادر زانو زد و زار زار گریست. یكی ازشاگردان از روی دل جویی به ایشان گفت: جناب استاد! شایسته نیست شما با این مقام علمی، بر بالین پیرزنی، این گونه اشك بریزید. شیخ در پاسخ او فرمود: «شما هنوز به مقام والای مادر آگاه نیستید. تربیت صحیح و زحمت های فراوان این مادر بود كه مرا به اینجا رسانید».(2)

بر همین اساس، امام باقر (علیه السلام )به خانواده ها دستور می دهد: عَلَیْكُمْ بِالْوُضّاءِ مِنَ الظُّئُورَةِ فَإِنَّ اللَّبَنَ یُعْدِی. (بر

ص: 96

شما لازم است دایه پاكیزه ای برای شیرخوارگی كودكان خود برگزینید؛ زیرا شیر در فرزند اثر می گذارد). (1)

یكی از بزرگان می گوید:

چند روز پیش از شهادت شیخ فضل اللّه نوری در زندان به ملاقاتشان رفتم. پس از احوال پرسی به ایشان عرض كردم كه پسر شما خیلی لاابالی است و بر ضد شما كار می كند. شیخ شهید فرمود: «این موضوع را از پیش می دانستم» و افزود: «این پسر در نجف به دنیا آمد و مادرش شیر نداشت. ازاین رو، مجبور شدیم كه برای شیر دادن او، زنی را انتخاب كنیم. پس از مدتی كه این كودك از شیر آن زن تغذیه كرد، ناگهان متوجه شدیم كه آن زن، بسیار لاابالی و بی عفت است و كینه علیعلیه السلام را به دل دارد. از همان وقت دریافتیم كه سعادتمند شدن این پسر، كاری است بسیار مشكل».(2)

امام علی (علیه السلام )در اهمیت شیر دادن می فرماید: «أَلرَّضاعُ یُغَیِّرُ الطِّباعَ؛ شیر، سرشت آدمی را دگرگون می سازد».(3)

ابوالمعالی، از دانشمندان بزرگ اسلامی و صاحب نوشته ها

ص: 97

و آثار ارزشمند فراوانی است. پدر وی، شیخ ابومحمد عبداللّه نیز از فضلا و پرهیزكاران زمان خود بود و از راه نویسندگی و نسخه برداری كتاب ها، زندگی خود را اداره می كرد. او با زنی پاك دامن ازدواج كرد و نتیجه این ازدواج، پسری بود به نام ابوالمعالی. هنگامی كه این كودك دیده به جهان گشود، پدرش نسبت به غذای او بسیار دقیق و حساس بود و سفارش می كرد مبادا از شیر زن های دیگر به او بدهند. از قضا روزی مادر بچه بیمار شد. كودك كه شیر كافی نخورده بود، مرتب گریه می كرد. یكی از زنان همسایه كه آنجا بود، برای آرام كردن او سینه خود را به دهانش گذاشت. نوزاد مقداری از شیر آن زن خورد و آرام گرفت. وقتی شیخ عبداللّه به خانه آمد و از این ماجرا آگاه شد، بسیار اندوهگین گردید. كودك را گرفت، سر او را پایین نگه داشت و با انگشت دهانش را باز كرد و هر چهشیر در دهانش بود، بیرون ریخت. آن گاه گفت: «برای من بسیار سخت و ناگوار است كه ببینم سرشت فرزندم، به شیر زن بیگانه و ناپاك آلوده شده است.» آن نوزاد، همان امام الحرمین، ابوالمعالی است كه چون این گونه در تربیت و پرورش او دقت كردند، از شخصیت های برجسته فاضل و دانشمندان پرآوازه گردید. از ابوالمعالی نقل شده است:

گاه هنگام بحث و مناظره نوعی سستی و كُند ذهنی در من

ص: 98

ایجاد می شود و این، اثر همان اندك شیری است كه در من باقی مانده است. (1)

می كند و رفتارهای وی را درست می شمارد و از آنالگوبرداری می كند. كودك راست گویی، وفای به عهد، امانت داری، محبت، مهربانی و مانند آن را از اعضای خانواده به ویژه مادر می آموزد. مادر می تواند با استفاده از ارتباط عمیق روحی و عاطفی خود با كودك، ارزش های اخلاقی را به وی آموزش دهد. اگر مادر، راست گو و درست كار باشد و همواره صادقانه رفتار كند و سخن دروغ نگوید، صفت راست گویی را در كودكش، نهادینه و صداقت در گفتار و رفتار را بر رفتارش حاكم می سازد. مادر باید از راه تمرین و تشویق، گرایش به پذیرش ارزش های اخلاقی را در وجود كودك تقویت و او را به این مسیر هدایت كند.

بنا بر شواهد تاریخی، حاتم طایی، صفت نیكوی بخشش و جوان مردی را از مادرش فرا گرفت. مادر حاتم، زنی بود سخاوتمند كه هر چه به دست می آورد، به نیازمندان می بخشید. ازاین رو، برادران او به شدت با این كارش مخالفت كردند و همه مال و دارایی اش را گرفتند. مدتی بدین صورت گذشت. سپس برادران، شتری را در اختیار خواهرشان گذاشتند. زنی از قبیله هوازن كه سالی یك بار می آمد و خرج خود را از مادر حاتم دریافت می كرد، این بار نیز نزد وی آمد و درخواست كمك كرد. مادر حاتم گفت: جز این شتر چیز دیگری برایم نمانده

ص: 101

است و آن شتر را به زن هوازنی داد و گفت: حتی اگر از گرسنگی بمیرم، راضی نیستم بیچاره ای را از خانه ام ناامیدسازم. (1) این رفتار سخاوتمندانه مادر، در ذهن و قلب حاتم نهادینه شد و در وی اثر گذاشت و او به این صفت پسندیده مشهور شد. هنگامی كه دختر حاتم به عنوان اسیر نزد پیامبر گرامی اسلام برده شد، حضرت به دلیل سخاوتمندی پدرش، او را احترام و آزاد كرد. (2)

عزت نفس به این معنا، در شمار اصول تعلیم و تربیت است و مادر باید به آن توجه ویژه ای داشته باشد؛ زیرا نادیده انگاشتن عزت نفس كودك، به تكبر و غرور یا به ضعف نفس او می انجامد كه هر كدام، پی آمدهای نامطلوب تربیتی به همراهدارد.

از این رو باید، عزت نفس را از زمان كودكی در فرزندان ایجاد و تقویت كرد و آنها را با از آن ویژگی پرورش داد. پیامبران و بزرگان دین نیز از كودكی عزت نفس و شجاعت و بزرگواری را آموختند و در مواقع لازم، از آن بهره گرفتند. داستان كودكی و رشد ابراهیم خلیل علیه السلام در غار و آموختن ویژگی های پسندیده از مادر و دریافت وحی و دیدن ملكوت آسمان و زمین، بهترین گواه بر این امر است. آن حضرت، به دلیل صلابت، عزت نفس و مبارزه با بت پرستان، به عنوان «اسوه حسنه» معرفی شده است. (1)

علامه طباطبایی در این باره می نویسد:

دستگاه آفرینش به گونه ای انسان را مجهز كرده است كه بتواند بدون اتكا به دیگران، زندگی خود را اداره كند. ازاین رو، او باید نیروهای خدادادی خویش را در راه نیل به مقاصد به

ص: 103

كار گیرد و به نیروی دیگران متكی نباشد. اگر چنین كرد، به تدریج، آن حالت عزت و استقلال در او پدید می آید و به زندگی آبرومندانه رو می آورد و هرگز به خواری و كردار زشت تن نمی دهد. (1)

حال این پرسش مطرح می شود كه چه كسی بهتر می تواند ویژگی عزت مندی را در كودك به وجود آورد و پرورش دهد؟ شاید هیچ كس به اندازه مادر نتواند ویژگی های نیك را در وجود فرزند پدید آورد و در وی رشد دهد و شكوفا سازد؛ زیرا كودك بیشتر از هر كسی از مادر اثر می پذیرد. گذشته از گفتار، رفتار مادر نیز برای فرزند آموزنده و اثربخش است. به نظر می رسد رفتار مادر، بیش از گفتارش در پرورش عزت نفس كودك تأثیر می گذارد. ازاین رو، نباید كارهایی را انجام دهد كه با عزت فردی و خانوادگی اش منافات داشته باشد. ناگفته پیداست كه رفتارهای پست و دون شأن یك مادر مسلمان در محیط خانه، كودك را به سوی پستی و فساد می كشاند. مادر می تواند با تشویق های كلامی و عملی روحیه غیرت مندی فرزند را تقویت كند. مادر با رعایت حجاب كامل خود به دخترش می فهماند كه حجاب برای زن مسلمان عزت است و او را در

ص: 104

برابر نامحرم حفظ می كند.

امام علی علیه السلام در سفارش های تربیتی اش به امام حسن مجتبی علیه السلام، به عزت نفس و اهمیت آن در زندگی این گونه اشاره می كند: وَ

أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِیَّةٍ و إِنْ ساقَتْكَ إِلی الرَّغائِبِ فَإنَّكَ لَنْ تَعْتاضَ بِما تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضا. (كرامت و عزت نفس خود را از هر گونه پستی بالاتر بدار، اگرچه تو رابه آنچه میل داری، برساند؛ زیرا تو در برابر آنچه از شرف خود از دست می دهی، عوض نخواهی گرفت). (1)

این بیان امام، به اهمیت عزت نفس و زیان های ناشی از ذلت پذیری و تن دادن به پستی و خواری اشاره دارد. دستاورد انسان در صورت زیرپا گذاشتن عزت مندی و اتكا به دیگران، به مراتب كمتر از آن چیزی خواهد بود كه از دست می دهد؛ زیرا هیچ چیز بالاتر و باارزش تر از آبرو و حیثیت انسان نیست.

دارد تا با شناخت و به كارگیری آنها به كمال مطلوب زندگی دنیا و آخرت دست یابد. اگر انسان به واقعیت های وجودی خود پی ببرد و نسبت به خود، آگاهی كامل پیدا كند، نوعی حس خودباوری و اعتماد به نفس در او پدید می آید و باور می كند كه می تواند برای رشد و پیشرفت فردی و اجتماعی خود، منشأ خدمات بسیاری باشد. در اشعاری منسوب به امام علی علیه السلام آمده است: أَتَزْعَمُ أَنَّكَ جِرْمٌ صَغِیرٌ وَ فِیكَ انْطَوَی الْعالَمُ الْأَكَبرُ. (آیا تو می پنداری موجود ضعیف و ناچیزیهستی؟ چنین نیست، بلكه وجود تو نمادی از عالم كبیر؛ یعنی جهان هستی است). (1)

آنچه در جهان هست، به نوعی در وجود انسان تعبیه شده و به كار رفته است. پس انسان نباید خود را كوچك بشمارد و ظرفیت های وجودی خویش را نادیده بگیرد.

مادر می تواند این حس را از آغاز كودكی در كودك ایجاد و تقویت كند. از آموزش های مهمی كه مادر باید به فرزند بیاموزد، پرورش حس خودباوری در كودك است. او باید به كودك بیاموزد كه خداوند، انسان را نیرومند و با استعدادهای بالایی آفریده است.

ص: 106

همچنین نباید احساسات و علایق كودك را سركوب، تحقیر یا وی را امر و نهی و سرزنش كرد؛ كه در این صورت، او در تصمیم گیری و برنامه ریزی برای آینده و ابراز وجود در عرصه های سرنوشت ساز زندگی، ضعیف، بی اراده و كم جرئت بار می آید.

این مشكل در بسیاری از خانواده های نامتعادل به روشنی دیده می شود. فرزندانی كه در چنین خانواده هایی رشد كرده اند، وقتی به سن جوانی و بزرگ سالی می رسند، نمی توانند فعالیت های مهم سیاسی و اجتماعی داشته باشند.

به كودكان بود. هرگاه آن حضرت كودكی را می دید، مانند یك انسان بزرگ به وی احترام می گذاشت و شخصیت وی را گرامی می داشت. هنگامی كه از سفر بازمی گشت، كودكان به استقبالش می رفتند و ایشان نیز به آنها لطف و محبت می كرد. همچنین به اصحاب می فرمود آنان را با خود سوار كنید و پیامبر و یارانش در حالی به شهر بازمی گشتند كه هر كدام یكی از كودكان را بر شتر یا اسب خود سوار كرده بودند. این كار پیامبر گرامی اسلام، افزون بر اینكه نوعی احترام به كودكان بود، مهر و محبت آنها را نیز به حضرت بیشتر می كرد، چنان كه بسیاری از آن كودكان، بعدها از یاران باوفای آن حضرتشدند. (1)

كودك، موجودی پاك و معصوم و به دور از گناه و معصیت است. ازاین رو، بیش از دیگران شایسته تكریم و تعظیم است و احترام به او، از عوامل مهم در پرورش شخصیتش به شمار می رود. بر همین اساس، باید به كودك احترام گذاشت و او را تكریم كرد؛ چنان كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: أَكْرَمُوا أَوْلادَكُمْ وَ أَحْسِنُوا آدابَهُمْ یُغْفَرْ لَكُمْ. (فرزندانتان را گرامی بدارید و آنها را نیكو تربیت كنید تا خدا شما را

ص: 108

بیامرزد). (1)

مادر بیش از همه شایسته احترام و تكریم به كودك است؛ چون او رابطه تنگاتنگ و مداومی با كودك دارد و هماره از احوال و اوضاعش باخبر است. مادر نباید فرزند را از نظر روحی و روانی تحقیر كند، بلكه باید به شخصیت او بها دهد و وی را تشویق كند تا استعدادهای درونی اش شكوفا گردد.

ازاین رو، در آموزه های اسلامی بسیار تأكید و سفارش شده است پس از ولادت نوزاد، باید در گوشش اذان و اقامه خواند تا جان و دلش با نام خدا و پیامبر آشنا گردد.

نقش آفرینی مادر در عرصه تكالیف عملی مانند نماز و روزه روشن است. وی می تواند با انجام دادن فرایض الهی، الگویی نیكو برای فرزندان و مصداق عینی این حدیث شریف باشد: كُونُوا دُعاةَ النّاس بِأَعْمالِكُمْ وَ لا تَكُونُوا دُعاةً بِأَلْسِنَتِكُمْ. (با كردار شایسته خود، راهنمای مردم به سوی فضیلت ها شوید و تنها دعوت گر زبانی نباشید). (1)

مادر نیز در قبال آموزش و تربیت فرزند مسئولیت دارد. دلیل این امر روایات دیگری است كه آموزش و تربیت را وظیفه والدین؛ هم پدر و هم مادر می داند. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: وَ الْمَرْئَةُ راعِیَةٌ عَلی بَیْتِ بَعْلِها وَ وَلِدِهِ وَ هِیَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ. (زن، نگهبان و سرپرست خانه شوهر و فرزندش و مسئول حفظ و تربیت آنهاست). (1)

در این حدیث مسئولیت تربیت فرزند به مادر داده شده و بیانگر آن است كه مادر نیز همانند پدر، وظیفه تعلیم و تربیت كودك را برعهده دارد. امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می فرماید:

«رَحِمَ اللّه ُ والِدَیْنِ أَعانا وَلَدَهُما عَلی بِرِّهِما؛ خداوند رحمتكند پدر و مادری را كه به نیكی فرزند خود كمك كنند. (2) علی علیه السلام نیز در حدیثی می فرماید: «عَلِّمُوا صِبْیانَكُمْ مِنْ عِلْمِنا ما یَنْفَعُهُمُ اللّه ُ بِهِ؛ از معارف ما آنچه برای فرزندانتان سودمند است، به آنان بیاموزید».(3)

ص: 111

بنا بر آنچه گفته شد، خطاب های مطلق در آیات و روایات اگرچه در صیغه مذكر باشد، زن و مرد را در برمی گیرد و بسیاری از تكالیف مشترك به همین شكل در قرآن و سنت بیان شده است.

بر این اساس، مادر همانند پدر مسئول آموزش قرآن به فرزند است و باید به این وظیفه اش عمل كند. آموزش قرآن، اعم از خواندن، فهم معارف و درك حقایق آن در درجه اول اهمیت قرار دارد و كودك از نخستین روزهای آموزش باید با عبارت ها و آموزه های قرآنی آشنا گردد. نقش مادر در این زمینه بیش از دیگران است. وی می تواند به فرزندش قرآن بیاموزد و او را بر اساس آموزه های قرآنی پرورش دهد.

سنگ كنده شود.» (1)بنا بر این روایت، هرگونه آموزش در دوران كودكی ماندگارتر از دوره های دیگر است. باید به این نكته در برنامه ریزی های تعلیم و تربیت توجه شود.

درباره آموختن علوم مفید به فرزندان، سفارش های فراوان شده است و اینكه دانش های سودمند و مورد نیاز را به آنان آموزش دهند. از جمله علوم مورد نیاز كودك، علم به احكام الهی است كه به علت مبتلا بودن به آن اهمیت بیشتری نسبت به دیگر علوم برای آموختن در سال های نخست زندگی دارد.

مادر، در آموختن احكام عملی به فرزند نیز نقش مهمی را ایفا می كند. اگر مادر احكام الهی را خوب بداند، به مراتب، بهتر از معلم می تواند به فرزندش آموزش دهد. این گونه ارتباط مادر و فرزند، ارتباطی مستقیم و دوستانه است و اثرپذیری در این نوع ارتباط، قوی تر و عمیق تر از ارتباط جمعی است. ازاین رو، مادر، عامل مهمی در انتقال ارزش ها و آموزش قرآن و احكام به فرزند است. ملا مهدی نراقی درباره آموزش احكام به كودك می نویسد:

چون كودك به سن تمیز رسید، باید او را به طهارت و نماز واداشت و در بعضی از روزهای ماه رمضان به روزه

ص: 113

داشتن امر كرد و اصول عقاید و حدود و آداب شرع را به او یاد داد. (1)

زشتی آن كار را بزرگ جلوه دهد و به او بگوید: مواظب باش كه كسی بر آن كار مطلع نشود وگرنه نزد مردم رسوا می شوی، ولی در سرزنش و عتاب نباید زیاده روی كرد كه اهمیت سرزنش، از دلش می رود. پدر باید هیبت خود را در گفتار و حركات نگه دارد و مادر باید كودك را از پدر بترساند. سزاوار است كه [كودك] از هر كاری كه پنهان می كند، منع شود؛ زیرا آن را پنهان نمی دارد مگر اینكه معتقد است كه كاری زشت است. اگر رها شود، به كار زشت عادت می كند. باید [وی را] در راه رفتن و دیگر حركات به وقار و آرامش عادت داد. [باید به وی آموخت كه] با هم نشینان و معاشران تواضع و فروتنی نماید، گشاده رویی و خوش كلامی را شعار خود سازد و اطاعت [از] والدین، معلم و بزرگ ترها را بیاموزد، در حضور ایشان بازی نكند. باید [وی را] از فخرفروشی به هم سالان منع كنند. او را از گرفتن چیزی از دیگران نهی كنند و به او بفهمانند كه بزرگی در عطا و بخشش است و ذلت و خواری در گرفتن و سؤال كردن. محبت زر و سیم، در نظر او زشت نماید؛ زیرا آفت دوستی؛ مال و ثروت؛ زهر كشنده است و بسیاری از مردم به وسیله آنها هلاك شده اند. (1)

ص: 115

دارد، در اثرگذاری وی بر فرزند كمك می كند. ازاین رو، مادر بیشتر باید به آموزش آداب به فرزند بپردازد و پیش از غذا خوردن، دست كودك را بشوید و نام خدا را به او تلقین كند تابه تدریج، كودك به این امر عادت كند.

عنفوان جوانی و رشد، مهمل و رها شود و تحت تربیت صحیح قرار نگیرد، غالبا با اخلاق پست و كردارهای بد، بار می آید و در نتیجه، دروغ گو، حسود، لجوج، ستیزه جو، گمراه، دزد، خائن، بی شرم، فضول و احیانا منحرف جنسی و به فسق و فجورمایل می شود. (1)

همچنین وی به مراقبت و بازداشتن كودك از هم سالان بد این گونه تأكید می كند:

باید كودك را از كودكان بی تربیت و بداخلاق دور نگه داشت؛ كه اصل ادب و تربیت همین است. باید او را به معلم دین دار و صالح سپرد. باید كه قرآن و سخنان نیكان و داستان راستان را به وی بیاموزد تا محبت شایستگان در دلش جای گیرد. او را از شنیدن اشعاری كه در آنها از فسق و فجور و اهل آن یاد شده، بازدارد كه اینها، تخم فساد را در زمین دلش می افشاند. باید در مقابل سخت گیری معلم، به صبر و سكوت عادت كند و فریاد سر ندهد و به این و آن متوسل نشود كه تحمل مشقت ها، شیوه شجاعان است. سزاوار است كه چون از درس و كلاس فارغ شد، به كودك اجازه بازی و تفرّج داده شود تا دل او نمیرد و پژمرده نگردد. چون اندكی رشد كرد،

ص: 118

باید اخلاق نیك و كردار پسندیده بر او آموخت و او را از صفات و كارهای زشت و ناپسند بازداشت تا از حسد و دشمنی و ترسویی و بخل و كبر و خودبینی برحذر باشد و از دزدی و حرام خواری و دروغ و غیبت و خیانت و دشنام و بدزبانی و بیهوده گویی و مانند اینها پرهیز كند. بردباری و سپاس گزاری و توكل و خشنودی و شجاعت و سخاوت وراست گویی و خیرخواهی و دیگر خوبی های اخلاقی را به او یاد دهد. نزد او باید نیكان را ستود و بدان و اشرار را مذمت كرد تا نیكی نزد او محبوب و شر، مبغوض گردد. (1)

ملا احمد نراقی در بخش دیگری از كتاب خود، جامع السعادات می نویسد:

باید كودك را از پرگویی و دروغ، قسم خوردن اگرچه راست باشد و از لهو و لعب و استهزا و زیاد مزاح كردن و ابتدا به سخن نمودن منع كرد. باید عادت كند كه جز به اندازه ای كه می پرسند، سخن نگوید. مادامی كه بزرگ تر سخن می گوید، گوش فرا دهد و از پیش پای بزرگ تر از خود برخیزد و به او جای دهد و در پیش روی او بنشیند. اگر كودك، در خردی به این آداب مؤدب و تربیت شود، این اخلاق و ملكات، بعد از بلوغ

ص: 119

در او راسخ و ریشه دار خواهند شد و انسانی نیك و شایسته خواهد گشت. اگر برخلاف اینها نشو و نما كند، وبال پدر و مادر خواهد شد، بلكه باعث رسوایی و ننگ [آنان] می شود. بر هر پدر و مادری واجب است كه در تأدیب و تربیت فرزند مسامحه نكند كه این امانت خداست نزد او و دل كودك، جوهری است پاك و صاف و خالی از هر نقش و صورت و پذیرای هر نیك و بد و این والدین هستند كه او را به یكی از این دو راه می برند. اگر او را به راه خیر ببرند، به همان روش نشوو نمو می كند و در دنیا و آخرت سعادتمند می شود و معلم و مربی او در ثوابش شریك اند، وگرنه شقی و هلاك خواهد شد و زیانش به گردن پدر یا قیّم یا ولی او خواهد بود. (1)

در آموزش امور یاد شده به كودك، مادر بر پدر و هر كس دیگری مقدم است.

در این باره می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاتَدْخُلُوا بُیُوتا غَیْرَ بُیُوتِكُمْ حَتّی تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلی أَهْلِها. (نور: 27) (ای كسانی كه ایمان آورده اید! در خانه هایی غیر از خانه های خودتان وارد نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن خانه سلام كنید).

سلام كردن، اختصاص به بزرگ سالان ندارد، بلكه سلام كردن به كودكان، از سنت های رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) است و در این باره می فرماید:یكی از چیزهایی كه تا زنده هستم، ترك نخواهم كرد، سلام دادن به كودكان است تا اینكهپس از من به عنوان سنت اسلامی باقی بماند. (1)

سلام كردن به كودكان دو فایده دارد: اول اینكه موجب آشنایی آنها با این سنت نیكوی پیامبر اسلام می شود و آن را بهتر می آموزند. دوم اینكه سبب رشد شخصیت معنوی و اجتماعی شان می گردد؛ چون از یك سو با ارزش های اسلامی آشنا می شوند و از سوی دیگر، آداب اجتماعی را فرا می گیرند.

بنابراین، بر مادران لازم است این سنت حسنه را به فرزندانشان بیاموزند و آنها را از كودكی با آداب سلام كردن آشنا كنند. اگر مادر به این كار عادت كند و هر وقت بر فرزند

ص: 121

وارد می شود، به وی سلام كند و از كودك نیز بخواهد هر وقت با دیگران روبه رو شد، سلام كند، به تدریج سلام كردن برای او عادت می شود و از آن پس، همواره به دیگران سلام می كند.

در حقیقت، نخستین مدرسه ای كه كودك در آن آموزش می بیند، محیط خانه است و تمام عوامل موجود در آن محیط، بر روح و روان و رفتار وی اثر می گذارد و اساس روحیه دین پذیری و كسب فضایل اخلاقی فرزند در محیط خانه شكل می گیرد. (1) عبادت مادر در خانه، نوعی تمرین عملی و ارائه الگو به فرزند است كه ذهن آماده او را به خود جلب می كند و اثر آن سال ها در دل و ذهن او باقی می ماند.

در قرآن كریم، به موارد بسیاری اشاره شده است كه كودكان و نونهالان، روحیه عبادت و دعا را از مادران خود بهارث برده و عبادت كردن را در عمل از آنان آموخته اند. حنّه،(2) همسر عمران و مادر مریم، از مادرانی است كه پیش از ولادت فرزندش، با عبادت و توسل و دعا، از خدا فرزندی خواست و نذر كرد كه فرزند او در راه خدا و در كلیسا، خدمت گزار بندگان مؤمن باشد. وی این گونه دعا كرد:

رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَكَ ما فِی بَطْنِی مُحَرّرا فَتَقَبَّلْ مِنِّی اِءنَّكَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ. (آل عمران: 35) (خداوندا! آنچه را در رحم دارم، برای تو نذر كردم كه محرّر [و آزاد برای خدمت به خانه تو]

ص: 123

باشد. آن را از من بپذیر كه تو شنوا و دانایی).

سپس وقتی فرزندش به دنیا آمد، وی را مریم نامید و دعا كرد كه پروردگار، وی و ذریه اش را از وسوسه های شیطان نگاه دارد. خداوند نیز مریم را به نیكویی پذیرفت و نهال وجودش را به خوبی پرورش داد و كفالت او را به زكریا سپرد. (1) بی تردید، مریم بسیاری از فضایل اخلاقی و معنوی را در همان زمان طفولیت از مادرش فرا گرفت. عبادت های شبانه مادر بر جسم و روح او اثر گذاشت و وی را به مقامی رسانید كه زكریای پیامبر، مجذوب رفتار او شد و از خدا خواست كه فرزندی صالح همانند مریم به وی عطا كند. خداوند هم یحیی را به او عنایت كرد. زكریا كه سرپرستی مریم را بر عهده داشت،هرگاه نزد او می رفت، وی را در حال عبادت می دید.

مادرانی كه خود، از تربیتی شایسته و بینش و منشی خدایی بهره مند هستند، با تیزبینی و آینده نگری، فقط به پرورش دینی و معنوی فرزندشان توجه نمی كنند، بلكه هدایت و سعادت ذریه او را نیز از خدا می خواهند. دعای مادر مریم برای در امان ماندن ذریه فرزندش از وسوسه های شیطان، گواهی روشن بر اهمیت دادن مادران به تربیت دینی فرزندانشان است.

ص: 124

اگر مادران از این رفتار مادر مریم الگو بگیرند و برای سلامت روحی و معنوی فرزندانشان چاره اندیشی و دعا كنند، همان گونه كه خداوند، دعای مادر مریم را پذیرفت، دعای آنها را نیز می پذیرد. تربیت عملی مادران، از راه عبادت، رفتار و اخلاق نیكو و پسندیده، بیش از هر روش دیگری بر جسم و روح فرزند اثر می گذارد و انتظار می رود كه مادران با عملكرد خود، مربی خوبی برای فرزندانشان باشند.

برپاگزاران نماز قرار ده.» (ابراهیم:38) همچنین در قرآن كریم می خوانیم كه لقمان حكیم به فرزندش می فرماید: «یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ؛ ای فرزندم! نماز را به پا دار». (لقمان:17)

آیات قرآن و روایت های بی شماری، مبین اهمیت نماز است و ادای این فریضه دینی در زمان معیّن و اول وقت بسیار اهمیت دارد. خواندن نماز اول وقت ارزش بسیاری دارد، چنان كه امیرمؤمنان علی (علیه السلام) به امام حسن مجتبی (علیه السلام )می فرماید: «أُوصِیكَ یا بُنَیَّ بِالصَّلاة عِنْدَ وَقْتِها؛ فرزندم! تو را به خواندن نماز اول وقت سفارش می كنم.» (1) سفارش و تأكید درباره كودكان این است كه پدر و مادر باید آنها را از كودكی به نماز خواندن تشویق كنند. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در این باره فرمود: «أَدِّبْ صِغارَ أَهْلِ بَیْتِكَ بِلِسانِكَ عَلَی الصَّلاةِ وَ الطَّهُورِ؛ فرزندان كوچك را با زبان خود، به نماز و وضو عادت دهید.» (2) با توجه به این روایت،كودكان را باید با زبان كودكانه به نماز فرا خواند، به گونه ای كه توان درك آن را داشته باشند، نه با زبان پیچیده یا پرخاشگرانه. در احادیث دیگری آمده است در سنین معیّنی مانند شش و هفت

ص: 126

سالگی باید فرزندان را به نماز خواندن دعوت كرد، چنان كه پیامبر گرامی اسلام فرمود: «مُرُوا صِبْیانَكُمْ بِالصَّلاةِ إِذا كانُوا أَبْناءَ سِتَّ سِنِینَ؛ فرزندان خود را در شش سالگی به خواندن نماز دستور دهید».(1)

نكته قابل توجه در این گونه آیات و روایات این است كه خطاب ها و دستورهای شرعی هر چند به صیغه مذكر آمده و خطاب به مردان است، ولی به مردان منحصر نیست، بلكه شامل مرد و زن می شود و مادر نیز همانند پدر، مأمور به اجرای آن وظایف است. بنابراین، مادر نباید نسبت به تكالیف دینی و عملی فرزند بی توجه باشد، بلكه باید با تربیت صحیح و مناسب، او را به عبادت علاقه مند كند. از نظر روانی - تربیتی، بهترین روش برای ایجاد و تقویت انگیزه عبادت در فرزند، استفاده از روش عملی و الگویی است. این روش، به طور غیرمستقیم در فرزند اثر می گذارد. اگر مادر، به خواندن نماز اول وقت اهمیت دهد و همواره در برابر چشمان كودك سر وقت نمازش رابخواند، به یقین، بر روح و روان كودك اثر می گذارد و وی را به این كار علاقه مند می كند؛ بدون اینكه امر و نهی یا اجباری در كار باشد.

ص: 127

دیدنی را می آفریند كه برای هر انسان مؤمن و خداجویی لذت بخش است. همراه بردن كودكان و نونهالان به مسجد و شركت دادن آنها در نماز جماعت، آنها را به برپایی آموزه های دینی و اسلامی، به ویژه نماز جمعه و جماعت تشویق و علاقه مند می كند. مادر می تواند با بردن فرزندان به مسجد و شركت دادن آنان در مراسم اسلامی و مذهبی، میل و رغبتشان را به دین و قرآن افزون سازد.

بردن كودكان به مسجد آثار مثبت بی شماری بر آنها دارد. از جمله اینكه آنها با نماز خو می گیرند و دیدن ركوع و سجود نمازگزاران در روحشان اثر می گذارد. افزون بر این، بسیاری از احكام و معارف دینی را می آموزند و به ذهن می سپارند و تا پایان عمر از یاد نمی برند.

ارزشمندی بر روح و روان آنان دارد. با شركت در این محافل، احكام و معارف دینی و اشعار و مراثی درباره اهل بیت (علیهم السلام) خود به خود به قلب و ذهن كودك نفوذ می كند و در قلب وی ماندگار می شود. مادر، بهترین كسی است كه به خوبی می تواند از عهده این كار برآید و با بردن فرزند به مجالس مصیبت و عزای اهل بیت علیهم السلام و آشنا ساختن كودك با خاندان پیامبر خدا، تربیت دینی آنان را نیز تقویت كند. فاطمه زهرا (علیها السلام) نیز پس از رحلت پدر بزرگوارش، حسنین' را به مسجد پیامبر، مزار شهدای اُحد در بقیع و مزار حمزه در دامنه كوه اُحد می برد. (1)

دوره می پردازیم و برای پرهیز از طولانی شدن بحث به تبیین برخی ویژگی های دوره نوجوانی بسنده می كنیم. بی شك، مادر در هفت سال دوم و سوم زندگی نیز نقش تربیتی قابل توجهی دارد و نباید نقش خود را تمام شده انگارد. مادر در این دوره، نقش های جدید و مهمی را ایفا می كند و همانند هفت سال اول زندگی، همچنان در تربیت فرزند اثرگذار است.

در این دوره حساس و خطرناك وی را به حال خود رها نسازند، بلكه بیش از گذشته مراقبش باشند و هیچ گونهراهنمایی و حمایتی را از وی دریغ نكنند؛ زیرا نوجوان، در سن بلوغ بیش از هر زمان دیگری به مشاوره و راهنمایی نیاز دارد.

امام صادق علیه السلام در راه كاری كلی، به همه پدران و مادران این گونه سفارش می كند: بادِرُوا أَحْداثَكُم بِالْحَدِیثِ قَبْلَ أَنْ تَسْبِقَكُمْ إِلَیْهِمُ الْمُرْجِئَةُ. (پیش از آنكه «گروه مرجئه»، جوانان شما را گمراه كنند، آنها را دریابید و به آنان حدیث بیاموزید). (1)

در زمان امام صادق علیه السلام گروهی به نام گروه مرجئه وجود داشت كه فرهنگ ویژه ای را تبلیغ می كردند و باورهای آنان بر ضد معارف اهل بیت (علیهم السلام) بود. آنها با افكار باطلشان، نسل جوان را به دام خویش گرفتار می كردند. ازاین رو، امام صادق علیه السلام از وجود آنها احساس خطر كرد و راه كاری سازنده را كه همان آموختن حدیث به فرزندان است، به پدران و مادران آموخت.

این راه كار ارزنده، عمومیت دارد و به زمان خاصی منحصر نمی گردد و در هر زمان و مكانی كاربرد داشته و دارد.

ص: 132

این كلام امام صادق (علیه السلام)، مبیّن حكمی كلی است. این حكم عمومی و كلی عبارت است از تعلیم و تربیت فرزندان در همه دوره های سنی، به ویژه دوره نوجوانی و مراقبت ازآنان در این مرحله از زندگی.

سالگی رسیدند، باید رخت خوابشان از یكدیگر جدا شود. (1) حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز در این باره می فرماید: «إِذا بَلَغَ أَوْلادُكُمْ سَبْعَ سِنِینَ فَفَرِّقُوا بَیْنَ مَضاجِعِهِمْ؛ زمانی كه فرزندان شما به سن هفت سالگی رسیدند، خوابگاهشان را ازیكدیگر جدا سازید.» (2) ایشان درباره جداسازی بستر پسران، دختران و پسران و دختران از یكدیگر فرموده است: «أَلصَّبِیُّ الصَّبِیُّ وَ الصَّبِیُّ وَ الصَّبِیَّةُ، وَ الصَّبِیَّةُ وَ الصَّبِیَّةُ یُفَرَّقُ بَیْنَهُما فِی الْمَضاجِعِ لِعَشْرِ سِنِینَ؛ خوابگاه پسران، پسر و دختر و دختران را به هنگام ده سالگی از هم جدا كنید».(3)

به نظر می رسد سفارش های پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و دیگر معصومان (علیهم السلام) به جداسازی بستر خواب فرزندان از شش سالگی به بعد، به این دلیل است كه هر گونه تماس بدنی و مباشرت جسمی كودكان در این سن و سال، نوعی بیداری جنسی را به همراه دارد، به ویژه در دختران كه زودتر از پسران بالغ می شوند. ازاین رو، در گفتار معصومان علیهم السلام نسبت به جداسازی خوابگاه دختران از یكدیگر

ص: 134

بیشتر سفارش شده است و حتی نسبت به تماس بدنی مادر با دختر شش ساله نیز هشدار داده شده است، اگر مادر دخترش را در این سن و سال لمس كند و وی را در آغوش بكشد و تماس بدنی با او برقرار كند، این خطر وجود دارد كه این كار در وی به صورت عادت درآید و در این امر تفاوتی میان محرم و نامحرم و زن و مرد قائل نشود كه بی شك، این عمل به حیا وعفت او ضربه می زند. مادر باید صفت شرم و حیا را در فرزندان نوجوانش اعم از دختر و پسر تقویت كند و این قوه را در گفتار و رفتارشان پرورش دهد.

شاعر، درباره نقش هم نشین بر رفتار فرد این گونه سروده است:

پسر نوح با بدان بنشست *** خاندان نبوتش گم شد

امیر مؤمنان علی (علیه السلام) درباره دوست یابی می فرماید: وَ مَنِ اشْتَبَهَ عَلَیْكُمْ أَمْرُهُ وَلَمْ تَعْرِفُوا دِینَهُ فَانْظُرُوا إِلی خُلَطائِهِ فَإنْ كانُوا أَهْلَ دِینِ اللّه ِ فَهُوَ عَلی دِینِ اللّه ِ. (1)(هرگاه وضعیت شخصی بر شما نامعلوم شد و دین و آیین او را نشناختید، به دوستانش بنگرید؛ اگر [دوستانش] اهل دین و آیین الهی اند، او نیز پیرو آیین خداست).

از آنجا كه نوجوانان كم تجربه هستند و هنوز پیچ و خم زندگی را آن گونه كه باید نمی شناسند، مناسب است از راهنمایی های دیگران، به ویژه مادر در زندگی به ویژه در دوست یابی استفاده كنند و مادر نیز باید بر رفتار فرزند كنترل داشته باشد و نگذارد با افراد فاسد و لاابالی رابطه دوستی برقرار كند.

آموزش دینی می دهند. كودك، تمامی كارهایی را كه مادر از او می خواهد، درست می پندارد و به آنها عمل می كند. در این زمینه مادران باید به نكات زیر توجه داشته باشند.

تأثیر چندانی بر حجاب دختر نخواهد داشت. بر همین اساس، مربیان كودك و نوجوان، اعم از والدین و معلمان باید به این امر مهم توجه كنند و در ارائه ارزش ها و معارف دینی به آنان، هماهنگ عمل كنند، وگرنه ممكن است نوجوان بر اثر اختلاف عملكرد مربیان، دچار تضاد در یادگیری گردد و به اضطراب و بی اعتمادی گرفتار شود. (1) هرگونه دستور ناهماهنگ درباره ارزش های دینی، موجب تزلزل در باورها و نظام ارزشی فرزند می شود و در نتیجه، فرزند، قادر به تصمیم گیری و نشان دادن واكنش مناسب در برابر حوادث گوناگون نخواهد بود.

اندازه عقلشان سخن بگوییم.»(1) این روش در سیره امامان معصوم علیهم السلام نیز وجود داشته و شیوه رفتار و گفتار آنان با توجه به سطح فكری و علمی افراد، متفاوت بوده است. برای مثال، امام صادق علیه السلام در زمینه روشن ساختن مسائل اعتقادی و اثبات صانع، برای كسی كه اهل علم بود، از روش فلسفی بهره گرفت، ولی برای اثبات امامت و رهبری، برای فرد دیگری كه سطح فكری پایین تری داشت، از مثال ساده چوپان و گله استفاده كرد. (2) این شیوه از نظر تربیتی، اهمیت فراوان دارد و بهره گیری مادران از این روش و توجه مربیان به آن ضروری است.

دینی فرزند دارد، موظف است هرگاه كاری را از فرزند می خواهد، خود نیز به آن بها دهد و به آن عمل كند. مادر به عنوان الگوی تربیتی فرزند، خود، باید پاك، دین دار و عامل به فرمان های الهی باشد تا بتواند فرزندان پاك و صالحی تربیت كند، وگرنه چراغی كه خاموش و بی نور است، نمی تواند به دیگران نور ببخشد.

درباره هماهنگی گفتار و رفتار و اهمیت دادن به عمل، روایت های فراوانی از معصومان(علیهم السلام) رسیده است. از جمله امام صادق علیه السلام فرمود: «كُونُوا دُعاةً للنّاسِ بِغَیْرِ اَلْسِنَتِكُمْ؛ مردم را با اعمال و رفتار خود، به خوبی ها دعوت كنید» یعنی آنچه را با زبان، خوب یا بد می دانید، در عمل نیز به آن توجه كنید. (1)

از این روایت، درمی یابیم كه مادر برای تربیت فرزند باید علم و عمل را با هم به كار گیرد تا فرزند با الهام از رفتار مادر،به وظایف دینی بهتر عمل كند.

رفتار كند كه او را به كج بازی و عناد وادارد. این روحیه، عامل و سرآغاز بسیاری از رفتارهای نامناسب خواهد شد. در روایتی از امام علی علیه السلام آمده است: «أَلاْءِفْراطُ فِی الْمَلامَةِ تَشِبُّ نِیرانَ اللَّجاجِ؛ زیاده روی در سرزنش، آتش لج بازی را شعله ور می سازد.» (1) همچنین آن حضرت در كلام دیگری فرمود: «أَللّجاجُ أَكْبَرُ الْأَشْیاءِ مَضَرَّةً فِی الْعاجِلِ وَ الاْجِلِ؛ زیان لجاجت، برای دنیا و آخرت انسان بیشتر از هر چیز است.» (2) بنابراین، مادر باید مراقب رفتار خود باشد تا مبادا موجب پیدایش روحیه لجاجت در فرزند گردد. در این صورت، پی آمد این كار پیش از همه، دامن گیر خود مادر خواهد شد؛ زیرا افزون بر روحیه لجاجت و سرپیچی از دستورها، به تدریج، روحیه انتقام جویی نیز در وجود كودك به وجود می آید. ازاین رو، مادر باید زمینه شكل گیری این رفتار ناپسند را از بین ببرد و نگذارد چنین بیماری درمان ناپذیری در وی ایجاد گردد.

ص: 142

مادر گوش می دهند و خواسته هایش را تمام و كمال اجرا می كنند. ازاین رو، لازم است در این فصل، به نقش مادر درتربیت دینی فرزند در هفت سال سوم؛ یعنی دوره جوانی بپردازیم و اثرگذاری او را در این دوره از زندگی فرزند بررسی كنیم. از جمله نقش های مادر در دوره جوانی عبارتند از:

مادر باید مانند دوره های گذشته به فرزند لطف و توجه داشته باشد؛ با این تفاوت كه در دوره كودكی، با نوازش و ابراز عواطف و احساسات، فرزند را مورد دل جویی و محبت قرارمی داد و در دوران جوانی با راهنمایی و مشورت و كمك در تصمیم گیری ها و انجام كارها او را یاری می رساند.

می گرفت). (1)

امیر مؤمنان (علی علیه السلام )نیز درباره اهمیت مشاورهمی فرماید: «أَلاْءِسْتِشارَةُ عَیْنُ الْهِدایَةِ؛ مشورت خواهی، همان هدایت است.» (2) اگر كسی در تصمیم های مهم زندگی، با دوستان و بزرگان مشورت كند، در دنیا و آخرت سعادت مند خواهد شد، چنان كه امام علی علیه السلام فرمود: «أَلْمُسْتَشِیرُ عَلی طَرَفِ النَّجاحِ؛ مشورت كننده در طریق رستگاری است».(3)

با توجه به آیات قرآن و روایت های معصومان (علیهم السلام)، انسان باید همیشه در امور زندگی با صاحبان اندیشه و تجربه مشورت كند و از دانش و تجربه های آنان بهره جوید. جوان، بیش از دیگران به مشاوره نیازمند است. ازاین رو، بایسته است جوانان پیش از تصمیم گیری، با پدر و مادر و دیگر بزرگ ترها مشورت و هم فكری كنند، به ویژه مادر را هم راز و خیرخواه خود بدانند و از او در تصمیم گیری ها و سود و زیان آن نظر بخواهند. مادران نیز باید در این امر جوانان خود را یاری رسانند و در هر شرایطی آنها را راهنمایی كنند.

ص: 146

پیامبر خدا در این باره می فرماید: «آمِرُوا النِّساءَ فِی بَناتِهِنَّ؛ با زنان خود در امور مربوط به دخترانشان مشورت كنید.» (1)روشن است كه مهم ترین امر مربوط به دختران، مسئله ازدواجشان است كه باید در این باره نیز با مادران مشورت شود. این امر، اختصاص به دختر ندارد و امور پسران، به ویژه ازدواج آنان را نیز شامل می شود. ازاین رو، به مادران سفارش شده است در شناسایی و انتخاب همسر مناسب و شایسته برای فرزندانشان، اعم از دختر و پسر نقش خود را به خوبی ایفا كنند.

فراهم است و باید از این فرصت به منظور تربیت دینی و اعتقادی جوان بهره برد. امیرمؤمنان علی (علیه السلام )به امام حسن(علیه السلام) فرمود: «بادَرْتُكَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُكَ؛ به تربیت تو مبادرت كردم، پیش از آنكه قلبت دچار تاریكی و قساوت گردد.» امام علی علیه السلام به همه مربیان گوشزد می كند كه باید پیش از آلوده شدن جوان به نافرمانی های دینیبه یاری آنان پرداخت. مادر، بیش از هر كس دیگری می تواند در امر هدایت گری جوان نقش داشته باشد و وی را راهنمایی كند. (1)

ص: 149

ص: 150

نسبت به اهمیت این مطلب بسیار اندک است در صورتی که منابع علمی بسیاری وجود دارد که به مادران ناآگاه این سرزمین کمک می کند تا پاسخ پرسش های خود را پیدا کرده اعمال کنند. و اگر این جریان ناآگاهی به همین صورت ادامه پیدا کند به جز برخی مادارن مسئولیت پذیر سایر آنها فرزندانی خواهند داشت که نه تنها نفعی برای جامعه خویش ندارند چه بسا مضّر نیز واقع شوند. در صورتی که جامعه به افرادی نیاز دارد که بتواند از آنها جهت رشد و ارتقاء فرهنگی و معنوی خود استفاده کرده و به آنها از این بابت افتخار کند. خداوند متعال انسان را به گونه ای خلق کرده که تأثیر پذیری بسیاری در دوران کودکی دارد و بهترین زمان برای تربیت فرزند دوران کودکی است و در انجام این مهم نباید تأخیر و تردید در دل راه داد. کودک در اکثر حالات از مادر خود الگوگیری می کند.

در نتیجه وظیفه مادر این است که اولاً تربیت فرزند را مهم و ضروری بدانند، ثانیاً برای تحقق آن بکوشند و ثالثاً از روش های تربیتی آگاهی داشته و به آنها بطور دقیق عمل کند.

ص: 152

7- قربانی، زین العابدین، منتهی الآمال، مشهد، انتشارات هاتف، 1381.

8- قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، تهران، دارالاسوه، چاپ دوم، 1416 ه. ق.

9- كلینی، محمد، فروع كافی، بیروت، دارالاضوا، 1413 ه. ق.

10- متقى، علی بن حسم الدین،كنز العمال، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1413 ه. ق.

11- محمدی ری شهری، محمد، میزان الحكمه، قم، دارالحدیث، 1379.

12- مسعود بن عیسی، مجموعه ورام، تهران، دارالكتب الاسلامیه، 1376 ه. ق.

13- مجلسی، محمدباقر، حلیة المتقین، قم، انتشارات عصر ظهور، 1381.

14- ---------،بحارالانوار، بیروت، 1405ه.ق.

15- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمدحسین كوشان پور، بی تا.

16- نهج الفصاحه، مترجم: ابوالقاسم پاینده، انتشارات بدرقه جاویدان، تهران، چ 6، 1385.

17- نراقی، ملااحمد، معراج السعادة، قم، انتشارات كشف الغطاء، 1382.

18- نوری،حسین بن محمد تقى، مستدرك الوسائل، تحقیق: مؤسسه آل البیت، قم، آل البیت، 14ه. ق.

ص: 154

فارسی

1- احسانی، محمد، نقش مادران در تربیت دینی فرزندان،انتشارات دفتر عقل، قم،1387.

2- احمدی، احمد، روان شناسی نوجوانان و جوانان، اصفهان، انتشارات مشعل، 1373.

3- امامی اصفهانی، سیدمحمود، ثمرات الحیات، انتشارات قائم آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، نوبت چاپ ششم 1387 چاپخانه ولیعصر.

4- امینی، ابراهیم، تربیت، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1372.

5- بنت الشاطی، آمنه مادر محمد، ترجمه: حسین اژدری آزاد، تهران، كتاب فروشی آتروپارت، بی تا.

6- بنیامین اسپاک، مایکل روتنبرگ، تغذیه، تربیت و نگهداری کودک، ترجمه احمد میرعابدینی،انتشارات چکامه،تهران،1372.

7- پاک نیا،عبدالکریم، حقوق متقابل والدین و فرزندان،سایت http://www.ghadeer.org/

8- پیاژه، ژان، زندگی و پرورش كودك، ترجمه: عنایت الله شكیباپور، تهران، انتشارات نیما، 1366.

9- جمعى از پژوهشگران، گلشن ابرار، قم، نشر معروف، 1379،

10- جمعی از نویسندگان، (1391)، زن و خانواده در افق وحی، قم: مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ اول.

11- حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، صدر، 1376.

12- حسینی زاده، سیدعلی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت

ص: 155

علیهم السلام، قم، پژوهشكده حوزه و دانشگاه، 1380.

13- حسینی نژاد، سیدمجتبی، نقش والدین در تربیت دینی فرزندان، قم، انتشارات اثرقلم، چاپ احسان، اول1398.

14- حسینی نژاد،سیدمجتبی،نقش مادر در عفت دختران ،تبریز، انتشارات عاصم، اول 1399.

15- حیدری، علی محمد، والدین و فرزندان،چاپ اول،نشرمهدی نراقی،1383.

16- دشتی، محمد، مسئولیت تربیت، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین، چاپ نهم، 1381.

17- رحمتی شهرضا،محمد،گنجینه معارف، قم 1385، ویراستار ادبی: محمود حسین پور علویه، انتشارات: صبح پیروزی، نوبت چاپ چهارم 1386، چاپ نوید اسلام.

18- رضایی، سمیرا، تأثیر مادر در تربیت دینی فرزند، قم: حوزه علمیه خواهران، 1391.

19- سایت پرسمان زیر نظر اداره مشاوره و پاسخ نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، https://www.porseman.com

20- سید محمدی، یحیی، روان شناسی یادگیری، تهران، نشر روان، 1382.

21- شعاری نژاد، علی اكبر، روان شناسی رشد، تهران، انتشارات اطلاعات، 1372.

22- شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منكر، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1369.

ص: 156

23- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، ترجمه: محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.

24- -----------،خلاصه تعالیم اسلام، به كوشش: داود الهامی، تهران، انتشارات كعبه، 1362.

25- عطاران، محمد، آرای مربیان بزرگ مسلمان، تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1371.

26- فلسفی، محمدتقی، گفتار فلسفی جوان، تهران، هیئت نشر معارف اسلامی، 1344.

27- فیض کاشانی، ملا محسن، طریق النجاه راه نجات، ترجمه: رضا حبیب زاده، تهران، پیام آزادی، بی تا، ص 203.

28- قربانی، زین العابدین، اخلاق تعلیم و تربیت، قم، انصاریان، 1374

29- کریمی،کبری،عفت مادر و تربیت فرزندان، انتشارات عاصم، ،تبریز، اول1399.

30- كریمی نیا، محمدعلی، الگوهای تربیت اجتماعی، بی جا، پیام مهدی، 1377.

31- محدثی، جواد، حقوق فرزندان در مكتب اهل بیت علیهم السلام، قم، مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.

32- محمدحیدری،علی،والدین و فرزندان از دیدگاه اسلام، انتشارات مهدی نراقی،قم،چاپ اول،1385.

33- مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران،مجله شمیم یاس شماره 48، اسفند1385.

ص: 157

34- مكارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه علی بن ابی طالب علیه السلام، 1377

35- میرزاعلی،فاطمه،نقش مادر در تربیت دینی فرزتد،روش تحقیق 1، مدرسه علمیه حضرت زینب (علیها السلام) آران و بیدگل، دی ماه 139336- مؤسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی رحمه الله، جایگاه زن در اندیشه امام خمینی رحمه الله، 1374

37- میرعظیمی، جعفر، حقوق والدین، قم، کتاب خانه حضرت ابوالفضل، 1369.

38- -----------، تفسیر نمونه، تهران، دارالكتب الاسلامیه، 1373.

39- نصیرزاده، قاسم،سیری در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) ج 2، سلسله گفتارهای حضرت آیت الله یثربی، انتشارات فرهنگ آفتاب، نوبت و تاریخ چاپ اول مهر 1382، دوره 3 جلدی.

ص: 158