بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

ص: 2

نقش والدین

در تربیت دینی فرزندان

«سیدمجتبی حسینی نژاد»

ص: 3

ص: 4

ص: 6

بعد از چاپ کتاب «نقش مادر در عفت دختران» و استقبال خانواده های صاحب دختر به نظرم رسید در خصوص انتقال ارزشهای دینی به فرزندان برای والدین - خانواده که نوک سیبل جنگ رسانه ای دشمنان دین خداست تحقیق همه جانبه و جامع در خصوص نقش والدین انجام دهم که هم اکنون حاصل نوشتار در قالب این کتاب نقش والدین در تربیت دینی فرزندان پیش روی شماست.

شایسته است در جهت ارتقاء کیفیت این کتاب، با پیشنهادات و انتقادات سازنده خود به پست الکترونیکی:

valayat@gmail.com

یا شماره همراه 09364310318

را یاری دهید، تا در چاپهای بعد مورد استفاده قرار گیرد.

«حسینی نژاد»

ص: 7

ص: 8

سنت.. 29

تربیت دینی.. 29

اخلاقیات.. 30

ارزش و هنجار. 30

خانواده. 30

فصل سوم: «تبیین نقش پدر و مادر در انتقال ارزش های دینی به فرزندان»

زمینه سازی برای انتقال ارزش های دینی به فرزندان.. 35

1.عوامل زمینه ساز پیش از تولد. 35

1-1- انتخاب همسر. 35

1-2- آداب مباشرت.. 37

1-3- تأثیر معنوی یا تأثیر در روح و روان فرزند. 38

1-4- تأثیر در صحت و سلامتی جسمی فرزند. 40

2. عوامل زمینه ساز پس از تولد. 41

2-1- گزینش نام شایسته. 41

2-2- آموزش فرزند. 42

2-3- تعلیم قرآن.. 44

2-4- آموزش نماز. 45

2-5- دعا برای نیک بختی کودک... 47

2-6- عادت دادن فرزندان به دعا و ذکر. 49

2-7- آموزش مستحبّات و تشویق به آنها 50

2-8- جلوگیری از افکار انحرافی.. 51

ص: 10

2-9- تشویق به کارهای خیر. 51

2-10- کنترل دوستان.. 52

داستان بی احترامی به مادر. 61

فصل چهارم: «بررسی نقش والدین در انتقال هنجارهای عاطفی به فرزندان»

1. توجه به نیازهای اساسی کودک... 67

1-1- محبت و عشق ورزیدن.. 67

1-2- تکریم و احترام کودک... 70

آثار تربیتی احترام کودک... 71

شیوه های تکریم و احترام فرزند. 72

عدم افراط در تکریم فرزند. 73

1-3- تقویت عزت نفس.... 74

1-4- تقویت ارتباط کلامی.. 76

1-5- هدیه دادن.. 78

1-6- تشویق و تحسین.. 79

فصل پنجم: «توضیح و شرح نقش پدر و مادر در انتقال ارزش های اجتماعی به فرزندان»

اهمیت تربیت اجتماعی.. 83

نقش پدر در تربیت اجتماعی.. 84

مسئولیت پذیری.. 86

آموزش مهارت مسئولیت پذیری.. 87

تهیه رزق حلال. 90

ص: 11

فصل ششم: «بررسی نقش والدین در انتقال هنجار های اخلاقی»

اهمیت تربیت اخلاقی.. 95

عامل بودن والدین.. 96

موعظه و راهنمایی.. 97

زمینه سازی برای حفظ عفت و نجابت و پرهیز از گناه. 99

راستی و صداقت.. 100

رفق و مدارا در تربیت.. 101

آثار تربیتی رفق و مدارا 104

نتیجه گیری.. 105

فهرست منابع.. 107

ص: 12

ص: 14

آن در درجه نخست از پیوند عاطفی و خونی نشأت می گیرد و هر یک از اعضای خانواده نقشی دارند و بر اساس این نقش ها، تکالیف و حقوق خاصی برای هر یک از اعضا ایجاد می شود. نقش همسری، پدری، مادری و فرزندی نقش هایی هستند که در خانواده وجود دارند و وابستگی جدایی ناپذیری با یکدیگر دارند، اما در این بین، نقش پدر و مادر، نقش های مهم تری هستند، اجرای احکام حقوقی که بر عهده والدین است، حافظ نظم و استحکام و پایداری خانواده به عنوان جزئی از جامعه است و هم چنین شناخت احکام دینی، عاطفی، اجتماعی، و اخلاقی و عمل به آن ها، خانواده را سالم و بارور نگاه می دارد و در سایه باروری این نهال، نظم خانوادگی استوار می ماند. هرگاه زمینه های رشد دینی و اخلاقی فراهم شود به راحتی می توان فرزندان را به اجرای احکام حق، در همه مراحل وادار کرد و به طور کلی در همه مراحل تربیت باید به این نکته توجه داشت که بدون تزکیه نفس، نمی توان فرزندان را به اجرای حقایق، عمل به فرائض و رعایت حقوق واجب کرد. پس در وهله اول لازم است والدین خود عامل به رعایت ارزش های اسلامی باشند و در مرحله دوم فرزندان را در راه رسیدن به ارزش ها و کمال حقیقی یاری نمایند. برای رسیدن به این هدف متعالی لازم است،

ص: 16

زمینه سازی دینی، اجتماعی، عاطفی و اخلاقی را فراهم کنند که به بخش ها و زیر فصل های انتخاب مناسب همسر، انتخاب نام نیک، آموزش تعالیم دینی مانند قرآن و نماز، تقویت عزت نفس و تکریم و احترام فرزند، موعظه و راهنمایی، رفق و مدارا در انجام فرائض دینی توسط فرزندان، آموزش مهارت مسئولیت پذیری و... تقسیم می شود. هدف این پژوهش، شناخت و بیان چگونگی نقش والدین در انتقال ارزش ها به فرزندان است و روش تحقیق در جمع آوری اطلاعات، توصیفی _ کتابخانه ای است.

موثرتری در انتقال ارزش ها دارد، به طوری که هدف از این واحد اجتماعی از نگاه قرآن، تأمین سلامت روانی برای سه دسته است، زن و شوهر که پدر و مادران آینده اند و فرزندان. در درون واحد اجتماعی خانواده، پدر و مادر از آغاز تولد کودک به عنوان الگو برای او مطرح هستند، بنابراین بیشترین نقش را در انتقال مفاهیم دینی به فرزندان دارند که تحقیق حاضر به دنبال بررسی نقش آنها در انتقال ارزش ها است.

دارای حقوقی هستند و باید در رفع نیازهای آن کوشید، از جمله حقوق کودکان که بر عهده والدین است، تامین سعادت دنیایی و آخرتی آنان است که این امر میسر نمی شود، مگر از راه انتقال مفاهیم دینی. آیات و روایتی فراوانی متذکر این معنی شده، در عین حال سیره عملی پیامبر و ائمه جلوه های فراوانی از این موارد مشاهده می شود. در جامعه امروز ناهنجاری های زیادی می شود که حاکی از آن است که والدین ارزش ها را به نسل جوان انتقال نداده اند، زیرا اکثر والدین خود، به ارزش های اسلامی پایبند هستند، اما محل اشکال، فرزندان هستند که یا به ارزش ها پایبند نیستند و نسبت به آن بی تفاوتند یا حتی نقطه مقابل ارزش ها را نشان می دهد. در این تحقیق تلاش شده تا با آموزش راهکارهای انتقال ارزش ها و یادآور شدن نقش مهم والدین در تربیت فرزند، شکاف اعتقادی کمتری بین والدین و فرزندان دیده شود.

انتقال آن ها به فرزندان تشکیل شده است، که تحقیق حاضر، زمینه سازی برای تربیت کودک، توجه به نیازهای اساسی کودک و روش های تکریم و احترام را مورد استفاده قرار داده است؛ ولی تحقیق حاضر ایجاد روحیه مسئولیت پذیری در فرزندان، رفق و مدارا، موعظه و راهنمایی و تهیه رزق حلال را نیز مورد بررسی قرار می دهد که کتاب حاضر به آن نپرداخته است.

کتاب تربیت دینی (سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت) نوشته دکتر محمد داوودی، زیر نظر علیرضا اعرافی از فصل هایی با عنوان آموزش قرآن، چگونگی آموزش نماز به کودکان، آموزش احکام روزه و روزه داری، تقویت ایمان، توجه به عواطف و احساسات، ارشاد و راهنمایی و آداب و رسوم های جامعه و... تشکیل شده است که از مجموع این فصل ها متناسب با موضوع تحقیق، آموزش قرآن و نماز، توجه به عواطف و احساسات مورد استفاده قرار گرفته ولی تحقیق حاضر، آموزش مهارت های مسئولیت پذیری، تقویت نقش پدر در تربیت اجتماعی و اهمیت رشد اخلاقی فرزند را نیز مورد بررسی قرار می دهد که کتاب حاضر به آن نپرداخته است.

ص: 20

های دینی چیست؟3-6- جنبه های زمینه ساز پس از تولد فرزند در انتقال هنجار های دینی چیست؟

3-4- تبیین معنای لغوی و اصطلاحی سیره و سنت، تربیتدینی، خانواده و اخلاقیات

3-5- توضیح و شرح عوامل زمینه ساز پیش از تولد فرزند در انتقال ارزش های دینی

3-6- بررسی عوامل زمینه ساز پس از تولد فرزند در انتقال هنجار های دینی

ص: 23

ص: 24

ص: 26

اصطلاح سیره مدنظر است، شناخت سبک رفتار بزرگان دین است(1).

بنابراین مفهوم لغوی خانواده تنها در حوزه و قلمرو فرزندان و خانواده مرد نیست، بلکه شامل نزدیکان و خویشان او که با آن ها قدرتمند می شود، نیز هست(1).

در اصطلاح خانواده عبارت است از یک واحد اجتماعی ناشی از ازدواج یک زن و یک مرد که فرزندان پدید آمده از آن ها، آن را تشکیل می دهند. خانواده شامل مجموعه ای از افراد است که با هدف مشترک و منافع مشترک زیر سقفی گرد هم می آیند. اسلام خانواده را گروهی متشکل از افراد دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی معرفی می کند، که هسته اولیه آن را ازدواج مشروع زن و مردی تشکیل می دهد. نکاح، عقدی است که بر اساس آن رابطه زوجیت بین زن و مرد برقرار می شود و در پس آن، طرفین دارای وظایف و حقوق جدید می شوند. ارتباط خویشاوندی در سایه نکاح پدید می آید و اعضای آن دارای روابط قانونی، اخلاقی و عاطفی می گردند(2).

ص: 31

ص: 32

ص: 34

و از لحاظ روحی و معنوی، صالح و تربیت یافته باشند به جد می توان گفت بخش مهمی از تربیت فرزند سامان یافته و تضمین شده است(1).

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: « أنکحوا الاکفاء و أنکحوا منهم و اختاروا لنطفکم(2)».

به هم شأن خود زن بدهید و از هم شأن خود زن بگیرید و برای نطفه های خود ( جایگاهی مناسب) انتخاب کنید.

انتخاب مناسب همسر در تربیت فرزند از این روست که با ایجاد تفاهم بین زن و شوهر و ثبات و آسایش خانواده، محیط امن و سالمی برای تربیت فرزند فراهم می آید، زیرا عدم تفاهم همسران و اختلاف و درگیری آن ها، موجب ایجاد اختلال در کانون تربیت شده و مهم ترین و اثر گذارترین عامل انحراف و انتقال نادرست یا انتقال ضد ارزش به فرزندان می شود(3). از دیگر ویژگی های که در سیره معصومین برای انتخاب همسر به توجه شده است رفتار نیکو و ادب همسر است. حضرت علی (علیه السلام) در این باره می فرمایند: «حسن

ص: 36

الخلق برهان کرم الأعراق(1)» اخلاق نیک نشانه سرشت خانوادگی است.

و پرهیز از غذای حرم در به وجود آمدن نطفه است. اگر لقمه ناپاکو حرام در گوشت و خون والدین نفوذ کند و از طریق آمیزش به فرزند انتقال یابد، موجودی با امراض و ناپاکی شکل می گیرد که پالایش و تهذیب نفس او پس از تولد بسیار مشکل است(1).

امام صادق علیه اسلام در این باره می فرماید: « ما کان مِن مالٍ حرام فهو شزکُ الشیطان(2)»

یعنی آن نطفه ای که از مال حرام به وجود می آید شیطان در آن شریک است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در روایتی می فرمایند: «الشقی مَن شقی فی بطنِ اُمِّه و السعید مَن سعیدَ فی بطنِ اُمِّه(3)».

انسان بدبخت در شکم مادرش بدبخت است و انسان خوشبخت، در شکم مادرش خوشبخت است. باتوجه به آن چه گفته شد می توان به این نتیجه رسید که دوران حمل برای طفل سرنوشت ساز است و مادر باید توجه داشته باشد که تمام روحیات وی در بچه ای که در شکم دارد اثرمی گذارد و باید بکوشد بهترین شرایط را در این مرحله به کار گیرد(4).

ص: 39

هویت و شخصیت او برای دیگران است. اگر یک ایرانی با یک خارجی برخورد کند، همین که نام خود را برای او بگوید، ملیت او برای فرد خارجی روشن می شود. مخاطب، هویت فرد را به همراه نام و مفهوم آن می شناسد و بر طبق آن رفتار می کند.

2. اثر تلقینی؛ نام انسان برچسبی است که از آغاز تا پایان عمر و حتی در قیامت همراه انسان است و اثر تلقینی دارد، زیرا همه افرادی که با انسان سر و کار دارند او را بدین نام می خوانند و توقع دارند که او مطابق نام خویش عمل کند(1).

3. اثر انگیزشی؛ انسان به طور ناخود آگاه می خواهد با بزرگانی که نام او از آن ها گرفته شده است همانند شود و خود را مشابه آن سازد بنابراین می کوشد، چنان رفتار کند که آنان رفتار کرده اند(2).

استقامت و پایداری در مقابل مشکلات کمرشکن زندگی نیز ایجادخواهد کرد(1).

امام صادق (علیه السلام) زمان شروع تربیت دینی و آموزش احکام شرعی از هفت سالگی می داند و می فرماید: « در هفت سالگی بر والدین لازم است حلال و حرام را به کودکان بیاموزند(2)».

فرزندان در آستانه نوجوانی و دوران بلوغ تمایل به مذهب پیدا کرده و زمینه ای مساعد برای آموزش احکام و اعتقادات دینی دارند(3).

روزی حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) نگاهش به بعضی از کودکان افتاد، آن گاه فرمود: « وای بر فرزندان آخر الزمان از بی توجهی پدرانشان، گفتند: یا رسول الله از طرف پدران کافر؟ فرمودند: نه، بلکه از طرف والدین مؤمن آنان؛ که واجبات احکام دین شان را به آنان یاد نمی دهند و هرگاه فرزندان به تعلیم دین بپردازند، مانع می شوند این گونه والدین به مبلغ اندکی از متاع دنیا راضی می شوند که فرزندانشان برای آنان کسب می کنند، من از آنان بیزارم و آنان از

ص: 43

من(1)».

طبق آن چه گفته شد آموزش ارزش ها به فرزندان جایگاه پراهمیتی دارد و والدین در این مورد لازم است اهتمام ویژه داشته باشند والدینی که فرزندان را به حال خود رها کرده و ارزش ها را به آن ها انتقال نمی دهند نباید توقع داشتن فرزند صالح و سالمی از نظر روحی و روانی داشته باشند(2).

خواهند بود. چرا که ترقی و توسعه و استقلال یک جامعه در گروداشتن افرادی تربیت یافته در مکتب قرآن است(1). علی (علیه السلام) در این باره به فرزندش امام حسن (علیه السلام) می فرماید: « و اِن ابتدئک بتعلیم کتاب الله(2)».

و این که نخست تو را کتاب خدا بیاموزم. اهمیت آموزش قرآن به کودکان و فرزندان به گونه ای است که معصومین آن را از حقوق فرزند و والدین شمرده اند(3).

کودکان توانایی و ظرفیت آن ها را در نظر می گرفتند؛ از این رو در آموزش نماز و عادت دادن کودکان به نماز بر آنان سختنمی گرفتند و رعایت بسیاری از آداب و مستحبات نماز را از آن ها نمی خواستند و به طور کلی روش معصومین روش عملی بود؛ یعنی خود آنان به صورت عملی نماز می خواندند تا دیگران شیوه نماز خواندن را بیاموزند(1). به طور کلی در انجام فرایض دینی مانند نماز آن چه مهم است، نحوه آموزش ماست. مهم ترین نکته ای که لازم است فرزندان بدانند این است که این نماز خواندن برای خودشان چه سودی دارد. فرزندان باید به این آگاهی و باور برسند که اگر دستورات دینی را اجرا کنند و به آن ها احترام بگذارند، به چه آرامش روحی و ذهنی می رسند، اگر نماز بخوانند چه حالتی دارند و اگر نخوانند چگونه اند و به طور کلی حضور در یک حال و هوای معنوی تا چه حد در تأمین و تعمیق بهداشت روانی به آن ها کمک می کند و این فقط به سود خود فرد است، والدینی که اصرار دارند فرزندانشان نماز را اول وقت و با دقت و حوصله بخوانند در حالی که فرزندان آن ها هنوز به سن تکلیف نرسیده اند باید توجه داشته باشند که وظیفه آن هاست که فضای خانه را ملکوتی کنند؛

همین که فرزند می بیند پدر و مادر نماز می خوانند کار بسیار

ص: 46

مهمی صورت گرفته است(1). اگر فرزندان در سنی هستند که می توانند مطالعه کنند، کتاب در مورد نماز به آن ها معرفی کند و آن ها را همراهی کنند، در ضمن باید به این نکته هم توجه داشت که اگر والدین اصرار و سخت گیری زیادی در این امور دینی داشته باشند نتیجه عکس می دهد(2).

این گونه بیان می کند. « حق فرزندت به تو آن است که بدانی وجوداو بخشی از وجود توست و نیکی و بدی های او در این دنیا وابسته به تو است، باید بدانی که تو در مقام سرپرستی او مسئول هستی که وی را با ادب و تربیت صحیح پرورش دهی و او را به پروردگارش راهنمایی کنی و در اطاعت و فرمانبرداری حضرت حق یاری اش دهی، پدری باش که به وظیفه خود آشنا و به مسئولیت خود آگاه است؛ پدری که می داند اگر نسبت به او نیکی کند اجر و پاداش خواهد داشت و اگر درباره او بدی کند مستحق مجازات و کیفر خواهد بود(1)». به طور کلی دعا برای سلامتی و رستگاری کودک، در هر لحظه و مرحله ای از تربیت او مؤثر است، دعا برای فرزند صرف نظر از تأثیرات روحی، معنوی و جسمی، تأثیرات روانی و تلقینی نیز دارد؛ زیرا وقتی فرزند با والدینی رو به روست که باور به خدا و استمداد از او را هر دم زمزمه می کنند او نیز بدان سو کشیده خواهد شد. دعا در سیره معصومین از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ حتی هنگامی که انسان تصمیم بر امر ازدواج می گیرد، بر دعا

ص: 48

کردن برای برخورداری از فرزند صالح تأکید شده است(1). امامصادق (علیه السلام) می فرماید: وقتی قصد ازدواج کردید، چنین دعا کنید، «اللهم و اقدر لی مِنها ولداً طیباً تجعلهُ خلفاً صالحاً فی حیاتی و بَعد موتی(2)». خدایا از آن ها (زنان) برای من فرزندی پاک، مقدر کن و او را جانشین صالحی برایم در زندگانی و پس از مرگم قرار ده.

می کردیم و از خدا طلب بهشت می کردیم تا فجر طلوع کند(1)».

پدرانشان». عرضه داشتند: «ای رسول خدا! از پدران مشرک؟»، فرمود: نه، از پدران مؤمن که از واجبات الهی چیزی به کودکانشان یاد نداده اند.حضرت علی (علیه السلام) از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می کند:

«أدّبوا أولادکم علی ثلاث خصال: حبّ نبیکم و حبّ أهل بیته و قرائة القرآن».(1)

فرزندان خود را بر سه خصلت، ادب نمایید: دوستی پیامبرتان، دوستی اهل بیت و قرائت قرآن.

اسلامی و نیکو کرده باشند، فرزند هم به پیروی از آنان در امور اجتماعی، کارهای خیر و خداپسندانه انجام می دهد. گاهی شاهداین منظره زیبا هستیم که کودکانی پول تو جیبی خود را به فقرا و مستمندان هدیه می کنند. در روایتی آمده است:

عن أبی الحسن (علیه السلام) قال: «مرّ الصبّی فلیتصدّق بیده بالکسرة و القضبة و الشی ء و ان قلّ»(1).

نسبت به شخص هیچ حکم و قضاوتی نکنید تا اینکه همنشیناناو را ببینید؛ و مرد با دوستانش شناخته می شود و به دوستان و همنشینان خود، نسبت داده می شود.

خداوند در سوره فرقان می فرماید:

وَ یوْمَ یعَضُّ الظّالِمُ عَلی یدَیهِ یقُولُ یا لَیتَنی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبیلاً * یا وَیلَتی لَیتَنی لَمْ اَتَّخِذْ فُلانا خَلیلاً * لَقَدْ اَضَلَّنی عَنِ الذِّکرِ بَعْدَ اِذْ جاءَنی وَ کانَ الشَّیطانُ لِلاِْنْسانِ خَذُولاً.(1)

و به خاطر بیاورید روزی را که ظالم، دست خویش را از شدّت حسرت به دندان می گَزَد و می گوید: ای کاش با رسول خدا راهی برگزیده بودم. ای وای بر من! کاش فلان [شخص گمراه] را دوست خود انتخاب نکرده بودم! او مرا از یاد حق، گمراه ساخت، بعد از آنکه آگاهی به سراغ من آمده بود، و شیطان همیشه مخذول کننده انسان بوده است.

در شأن نزول آیه فوق آمده است که دو نفر از مشرکان به نامهای «عقبه» و «اُبَی» با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بودند، هرگاه عقبه از سفر می آمد، مهمانی یی ترتیب می داد و اشراف قومش را دعوت می کرد و در عین حال، دوست می داشت به حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برسد، هر چند اسلام

ص: 53

را نپذیرفته بود.

روزی از سفر آمد و طبق معمول، مراسمی ترتیب داد و دوستانش را دعوت کرد از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز دعوت نمود. هنگامی که سفره را گستردند و غذا حاضر شد، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «من از غذای تو نمی خورم تا به وحدانیت خدا و رسالت من شهادت بدهی». عقبه، شهادتین را بر زبان جاری کرد.

این خبر به گوش دوستش اُبی رسید، گفت: «ای عقبه! از آیینت منحرف شدی؟». او گفت: نه، به خدا سوگند، من منحرف نشدم؛ لکن مردی بر من وارد شد که حاضر نبود از غذایم بخورد، مگر اینکه شهادتین بگویم. من از این شرم داشتم که او از سفره من برخیزد، بی آنکه غذا خورده باشد. لذا شهادت دادم.

ابی گفت: «من از تو هرگز راضی نمی شوم؛ مگر اینکه در برابر او بایستی و سخت به او توهین کنی». عقبه این کار زشت را انجام داد و مرتد شد؛ و سرانجام در جنگ بدر، در صف کفّار کشته شد و دوستش ابی نیز در جنگ اُحُد کشته شد.(1)

آیات فوق، سرنوشت مردی را که در این جهان، گرفتار دوست گمراهش شده و او را به گمراهی کشانده، شرح داده است.

ص: 54

در روایت دیگری از علی (علیه السلام) آمده است:

«و من اشتبه علیکم امره و لم تعرفوا دینه، فانظروا الی خلطائه، فان کانوا أهل دین اللّه فهو علی دین اللّه، و ان کانوا علی غیر دین اللّه فلا حظَّ له من دین اللّه».(1)

هرگاه وضع کسی بر شما مشتبه شد و دین و آیین او را نشناختید، به دوستانش نظر کنید. اگر اهل دین خدا باشند، او نیز پیرو آیین خداست، و اگر بر آیین خدا نباشد، او نیز بهره ای از آیین حق ندارد.

در حقیقت، نقش دوست در خوشبختی و بدبختی یک انسان، از هر عاملی مهمتر است و گاه می شود که انسان را تا سر حدّ نابودی و نیستی می کشاند، و گاه هم او را به قلّه افتخار می رساند.

انسان در زندگی اجتماعی باید از دوستان بد، پرهیز کند. در حدیثی از امام محمد تقی (علیه السلام) می خوانیم:

«ایاک و مصاحبة الشریر، فانّه کالسیف المسلول یحسن منظره و یقبح أثره».(2)

از همنشینی بدان بپرهیز که [بد،] همچون شمشیر برهنه است.

ص: 55

ظاهرش زیبا و اثرش بسیار زشت است.

تا توانی می گریز از یار بد *** یار بد بدتر بود از مار بد

مار بد یک دم تو را بر جان زند *** یار بد بر جان و ایمان زند

البته حق پدر و مادر بر فرزند نیز زیاد است که در این مجموعه، ما به صورت فشرده، قسمتهایی از آنها را درج می کنیم:

1- نسبت به پدر و مادر، کمال خدمت را بنماید و به آنها حرمت نهد؛

2- جلوتر از آنها ننشیند؛ بلکه پشت سر آنها بنشیند؛

3- امر و فرمان آنها را اجرا کند و از نهی آنها، احتراز کند؛ البته در صورتی که مخالف با دستورات دینی نباشد؛

4- روزه مستحبّی با اجازه آنها به جا آورد؛

5- بر صورت آنان نگاه محبّت آمیز بکند؛

6- در موقع حرکت پشت سر آنان راه رود؛

7- با آنان به نرمی سخن گوید؛

8- صدایش را برای آنها بلند نکند و با آنها با گستاخی و پرخاشگری صحبت نکند؛

9- پدر و مادر را با اسم نخواند؛

10- صحبتهای آنها را قطع نکن

ص: 56

11- خواسته های مشروع آنها را رد نکند؛

12- در برخورد اجتماعی، با آنان به صورت امر و نهی رفتار ننماید؛

13- در شادی آن دو، شاد و در غم آنها شریک باشد؛

14- طول عمر آنها را از خدا بخواهد؛

15- در تهیه لباس و طعام آنها پیشقدم باشد؛

16- در امر مسکن و امورات روزمرّه زندگی از آنها غافل نشود؛

17- بعد از وفات آنان از برگزاری مراسم غسل و کفن و دفن، تشییع، نماز وحشت، خواندن قرآن، صدقه دادن، به جا آوردن نماز و روزه، زیارت قبور آنها، دادن ردّ مظالم، ادای خمس و زکات و کفّارات برای آنها دریغ ننماید؛

18- حقوقی که در دنیا بر عهده آنهاست، آنها را به اندازه توانایی خود بپردازد؛

19- احترام آنها را در زمان حیات هم بعد از مرگ داشته باشد؛

20- یاد آنان را همیشه گرامی دارد.

در پایان این بحث، سخنانی را از حضرت امام سجاد (علیه السلام) نقل می کنیم:

ص: 57

«یا الهی! أین طول شغلهما بتربیتی؟ و أین شدة تعبهما فی حراستی؟ و أین اقتارهما علی أنفسهما للتوسعة علی؟ هیهات! ما یستوفیان منّیحقّهما، و لا أدرک ما یجب علی لهما، و لا أنا بقادر من وظیفة خدمتهما».(1)

ای خدای من! کجاست تلاش زیاد والدین در تربیت من؟ کجاست زحمت فراوان آنها در حفظ من؟ کجاست سختگیری آنها بر خودشان؟ ولی توسعه و فزونی را نسبت به من اجرا کردند. هرگز حقّ آنها را نمی توانم ادا کنم و چیزی که بر من نسبت به آنها واجب است، درک نمی شود و وظیفه و خدمت به آنها، هرگز ادا نمی شود.

مرحوم شهید اوّل، ضمن بیان قاعده ای به حقوق والدین بر فرزندان اشاره کرده است که در زیر می آید:

«لاریب أن کلّ ما یحرم أویجب للأجانب، یحرم أویجب للأبوین و ینفردان بأمور:

الأول: تحریم السفر المباح بغیر اذنهما، و کذا السفر المندوب. و قیل: بجواز سفر التجارة و طلب العلم، اذا لم یمکن استیفاء التجارة و العلم فی بلدهما، کما ذکرناه فیما مرّ.

ص: 58

الثانی: قال بعضهم: یجب علیه طاعتهما فی کل فعل و ان کان شبهة، فلو أمره بالأکل معهما من مال یعتقد شبهته أکل، لأن طاعتهما واجبة و ترکالشبهة مستحب.

الثالث: لودعواه الی فعلٍ، و قد حضرت الصلاة، فلیؤخر الصلاة و لیطعهما، لما قلناه.

الرابع: هل لهما منعه من الصلاة جماعة؟ الأقرب أنه لیس لهما منعه مطلقا، بل فی بعض الاحیان بما یشقّ علیه مخالفته، کالسعی فی ظلمة اللیل الی العشاء و الصبح.

الخامس: لهما منعه من الجهاد مع عدم التعیین، لماصح: «أن رجلا قال: یا رسول اللّه ! أبایعک علی الهجرة و الجهاد»، فقال: «هل من والدیک أحد حی؟»، قال: نعم، کلاهما، قال: «أفتبتغی الأجر من اللّه تعالی؟»، قال: «نعم»، قال: فارجع الی والدیک فأحسن صحبتهما.

السادس: الأقرب أن لهما منعه من فرض الکفایة، اذا علم قیام الغیر أوظن لأنّه یکون حینئذ کالجهاد الممنوع منه.

السابع: قال بعض العلماء لودعواه فی صلاة النافلة قطعها.

الثامن: ترک الصوم ندبا إلا باذن الأب.(1)(247)

شکی نیست هر چیزی که برای دیگران، واجب یا حرام است، نسبت به پدر و مادر هم همین حکم را دارد؛ ولی در بعضی از امور،

ص: 59

والدین با دیگران تفاوتدارند که مواردی از آنها ذیلاً بیان می شود:

1. سفر مباح، بدون اجازه پدر و مادر حرام است. همین طور سفر مستحبّی، بدون اذن والدین، حرام است. عدّه ای بیان داشته اند که سفر برای تجارت، جایز است و طلب علم، زمانی که تجارت و تحصیل، در شهری که پدر و مادر در آن سکونت دارند، امکان نداشته باشد.

2. بعضی از علما فرموده اند که اطاعت از پدر و مادر، بر فرزند، واجب است، در هر کاری، ولو آن فعل، شبهه داشته باشد. مثلاً اگر پدر و مادر، به غذایی دعوت کنند که فرزند نسبت به آن غذا شبهه داشته باشد که شاید از مال حرام تهیه شده باشد، اطاعت از پدر و مادر، و ترک شبهه مستحب، واجب است و هرگاه امری بین واجب و مستحب، مردّد بشود، امر واجب، مقدّم است.

3. اگر پدر و مادر به کاری بخوانند و به امری دعوت بنمایند؛ ولی وقت نماز و اوّلِ وقت آن باشد، نماز را به تأخیر می اندازد و اطاعت والدین را مقدّم می کند؛ چون اطاعتِ پدر و مادر، واجب و نماز اوّلِ وقت، مستحب است و واجب بر مستحب، مقدّم است.

4. اگر حضور فرزند در نماز جماعت، باعث زحمت و مشقت پدر و مادر می شود، حضور در نماز جماعت، لازم نیست.

5. پدر و مادر می توانند فرزند را از رفتن به جهاد (در صورتی

ص: 60

که جهاد، عینی نباشد)، منع کنند. مردی خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و عرضه داشت: «ای رسول خدا! من با شما، بر هجرت و جهاد، بیعت می کنم». پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «آیا پدر یا مادر تو زنده هستند؟». عرضه داشت: «ای رسول خدا! هر دوی آنها زنده هستند». پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «آیا از خدای متعال، طلب اجر و پاداش داری؟». گفت: «آری!». پیامبر فرمود: نزد پدر و مادر خود برگرد و با آنان به نیکی رفتار کن.

6. پدر و مادر، می توانند از واجباتی که دیگران، آنها را به جا می آورند، منع کند که منظور، واجب کفایی است.

7. روزه مستحبّی را بدون اجازه پدر به جا نیاورد.

8. اگر فرزند مشغول نماز نافله باشد و پدر و مادر او را صدا بزنند، نماز مستحبّی را قطع کند.

می شنید ولی جوابش را نمی داد رسول خدا فرمود اگر جریح عالم و فقیه می بود می دانست که اگر نمازش را می شکست و جواب مادر را می داد ثوابش بیشتر بود. مادر از بی اعتنایی پسر دلسوخته شد و گفت: برو امیدوارم از دنیا نروی مگر اینکه گروه هایی از مردم فاسق و فاجر دور تو را بگیرند من این همه راه آمده ام تو در را باز نمی کنی و جواب مرا نمی دهی؟ این را گفت و از معبد دور شد.

جریح روز به روز از نظر مقام اوج می گرفت، تا این که عابدها و زاهدهای آن زمان به او حسد بردند طبق مثل معروف « حاسد از چاقی دیگران لاغر می شود » دیگ حسد آنها به جوش آمد و می گفتند: چرا باید جریح آن همه دارای مقام باشد، خاص و عام، شاه و رعیت مرید او باشند....

به دنبال این افکار آلوده، زنی را که مشهور به فاحشگی بود به حضور آورده و قدری پول به او دادند و گفتند تو همیشه از زنا حامله می شوی وقتی که بچه زاییدی، بچه را به معبد جریح ببر، و در آنجا بگذار و بگو تو در فلان وقت با من زنا کردی و این بچه از آن توست برادر، دیگر کاری نداشته باش.

وقتی که چشم زن به پول ها افتاد، دلش رفت این پیشنهاد را پذیرفت. وقتی که وضع حمل کردبچه اش را به معبد جریح برد و در آنجا گذارد و گفت: ای جریح این بچه از توست برادر بزرگش

ص: 62

کن!

آنگاه طبق نقشه قبلی عده ای در اطراف به معبد آمده بچه را برداشته و نزد پادشاه بردند و جریان زنای جریح را به پادشاه گفتند پادشاه از این گزارش بی اندازه ناراحت شد دستور داد فورا بروید و معبد جریح را خراب کنید و او را دستگیر کرده بیاورید، مردم آمدند، با یک وضع عجیبی معبد را خراب کرده و جریح را با رسوایی تمام کشان کشان مزد پادشاه آوردند در حالی که مردم به او می رسیدند و آب دهان به صورتش می انداختند پادشاه نیز از شدت غضب بدون تحقیق دستور داد او را به دار آویزند و اعلام کرد که مردم جمع شوند و دار زدنش را ببینند.

در این میان مادر جریح با سایر مردم به گرد دار اجتماع کردند. جریح در بالای دار چشمش به مادرش افتاد، نفرین مادر یادش آمد که گفته بود امیدوارم در آخر عمر جماعتی از فسّاق و فجّار به دور تو باشند و تو بمیری، مادرش را صدا کرد و گفت:

مادر جان آن روز به معبد آمدی و من به تو اعتنا نکردم نفهمیدم غلط کردم مرا ببخش و از من راضی باشد. مادر گفت اکنون که پشیمان هستی تو را بخشیدم و از تو راضی شدم.

در این هنگام جریح قوت گرفت و گفت: آن بچه ای را که به من نسبت می دهند را بیاورید، تا او راببینم، بچه را آوردند، در این وقت جریح سر به آسمان بلند کرد و گفت: پروردگارا تو می دانی

ص: 63

که این تهمت را به من زده اند و من بی گناهم، این نسبت ناروا را از من رفع کن. سپس رو به کودک کرد و گفت: « ایها الصبی انطق باذن الله و اخبرنا من ابیک ؟ » یعنی، ای کودک به اذن خدا سخن بگو، و پدر خود را معرفی کن. کودک با زبان فصیح گفت: ای مردم ساحت مقدس جریح از این آلودگی دور است او پدر من نیست، پدر من فلانی است، خدا حکم کند میان من و پدر و مادرم که نطفه مرا به حرام بسته اند.

پادشاه از این حادثه تعجب کرد، بی درنگ دستور داد جریح را از دار به پایین آورند خیلی از او معذرت خواست. فوق العاده به او احترام کرد و سپس دستور داد معبدش را خیلی با شکوه ساختند و تمام آنهایی را که نقشه قتل جریح را طرح کرده بودن با شکنجه سختی به قتل رساند و جریح هم سوگند خورد که دیگر از مادر جدا نشود و پیوسته او را احترام کند.(1)

ص: 64

ص: 66

برآورده شود، کودک تا حد بسیاری در برابر نیازهای زیستی مقاومت کرده، آن را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد. لازم است والدین به این نیاز فرزند توجه خاص داشته باشند و بدانند پاسخ گویی صحیح به این نیاز فرزند، اساس و پایه تربیت او را تشکیل می دهد؛ زیرا ارضای این نیاز، موجب آرامش روانی، امنیت خاطر، اعتماد به نفس و اعتماد به والدین و حتی سلامتی جسمی او می شود و ارضا نشدن آن باعث فروپاشی آرامش روحی و روانی، بی اعتمادی به خود و دیگران، احساس عجز و حقارت، بیماری های جسمی و روانی متعدد و انحرافات اجتماعی بسیاری خواهد شد(1).

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: « موسی از خدا پرسید: خدایا! برترین اعمال نزد تو کدام است؟ خداوند فرمود: دوست داشتن کودکان، زیرا من آن ها را بر فطرت توحید خود آفریدم و اگر آن ها را بمیرانم همه آن ها را به رحمت خود، به بهشت وارد می کنم(2)».

برخی از آثاری که محبت کافی به کودک می تواند در برداشته باشد به این شرح است:

1. رفع و ارضای نیاز طبیعی؛ پاسخ گویی به نیاز های عاطفی

ص: 68

کودک افزون بر آن که او را از عوارض ناشی از ارضا نشدن آن مصون می دارد، او را در حالت اعتدال روحی- روانی قرار خواهد داد. اما اگر این نیاز فرزند ارضا نشود مشکلات بسیاری خواهد آورد(1).

2. اعتماد به نفس؛ از دیگر آثار محبت به فرزند و از عوامل موفقیت فرد در زندگی فردی و اجتماعی، اعتماد به نفس است؛ زیرا با محبت به فرزند، وی احساس ارزشمندی می کند در مقابل اگر به او محبت نشود، گرچه در زندگی موفق هم باشد، احساس بی ارزشی و خود کم بینی کرده و به خود و دیگران بی اعتماد خواهد شد(2).

3. یادگیری شیوه محبت به دیگران؛ کودکی که مورد محبت واقع نشود، علاوه بر این که دچار اختلافات جسمی، روحی و روانی خواهد شد، در یادگیری محبت نیز دچار مشکل می شود و در آینده در محبت به فرزندان دیگر ناتوان خواهد بود.

ص: 69

4. جلب اعتماد فرزند به والدین: با محبت به کودک می توانعلاقه او را به محبت کننده جلب کرد. در نتیجه این علاقه، فرزند به والدین محبت و اعتماد پیدا کرده و از آن ها حرف شنوی خواهند شد، همچنین از این طریق زمینه نربیت های بعدی نیز فراهم خواهد شد؛ زیرا انسان ها به ویژه کودکان در قبال شخصی که به آن ها محبت می کند احساس احترام دارند و محبت کننده به خود را دوست داشته و مطیع فرمان او هستند(1).

هم سقط شد، مانند دیگر انسان ها باید غسل و کفن شده و به خاک سپرده شود و حتی اگر کسی باعث قتل او در رحم مادر شده، بایدبه ولی او دیه بپردازد؛ این برخورد، با انسان ها در اسلام نشانه تساوی آن ها در کرامت است(1).

از سوی دیگر کودکان بر فطرت الهی آفریده شده اند و این فطرت گرچه هنوز به فضایل مزیّن نشده، به خبائث نیز آلوده نیست، پس، از این حیث نیز کودکان دارای کرامت اند و شاید کرامتی بیش از برخی بزرگسالان دارند؛ پس احترامی بیشتر را نیز می طلبند(2).

اکثر کودکان، خود را چنان می شناسند که دیگران در رفتار خود با آن ها می نمایانند و بر طبق این شناخت از خود، عمل می کنند و اگر چنین نکنند دچار تضاد درونی، اضطراب و دلهره می شوند(3).

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: « طبعت القلوب علی حبّ مَن أحسن علیهاو بُغض مَن اساء الیها(1)». قلب های (انسان ها) بر دوستی با کسی که با آن ها نیکی کند و دشمنی با کسی که به آن ها بدی کند سرشته شده است(2).

بنابراین اگر کودک از والدین خود احساس بی احترامی کند سخنان و تعلیمات آن ها، نه تنها بر او اثر تربیتی نخواهد داشت، بلکه اثر معکوس و ضد تربیتی نیز به بار خواهد آورد زیرا ممکن است بغض آن ها را در سینه داشته و پذیرای حرف آن ها نباشد.

2. احترام به کودک در خود پنداره او تأثیری ژرف بر جای می گذارد و این تأثیر در رفتار شخص بروز می یابد؛ زیرا رفتار انسان ها بر اساس شناختی است که از فرد دارند و این شناخت از خود، به طور معمول از طریق نگاه دیگران به انسان حاصل می شود(3).

به فرزند بازگو شد هم شیوه های زیادی دارد که در این تحقیق به چندمورد از آن ها اشاره می شود.

برخاستن و استقبال از فرزند به هنگام ورود او به مجلس، سلام کردن، اجازه خواستن از کودکان برای گذشت از حقوقشان، پذیرش دعوت و دعوت از آن ها برای میهمانی، جای دادن آن ها در صفوف نماز جماعت، شرکت دادن آن ها در جلسه دعا برای آمین گفتن، شخصیت دادن به آن ها؛ یکی از شیوه هایی که به وسیله آن ائمه به فرزندان خود شخصیت می دادند این بود که برخی کسانی را که سؤال داشتند، برای دریافت پاسخ به فرزندان خود ارجاع می دادند و این کار هم تمرینی بود برای فرزندان در شکوفایی استعدادها و هم معرفی آن ها به دیگران(1).

اعتنایی دیگران به این خواسته های بی مورد، فرزند نازپرورده و اززندگی بیزار و مأیوس شده و دچار عقده حقارت خواهد شد(1).

شخصیت فرزند، با او با بی احترامی، تحقیر، سرکوفت و سرزنش برخورد کنند، شخصیت فرزند به صورت شخصیتی ذلیل، حقیر،وابسته و منفی شکل خواهد گرفت و اگر با احترام و بزرگداشت با او برخورد کنند، شخصیت او به صورت شخصیتی عزیز، مستقل و مثبت رقم خواهد خورد و در خود به دیده احترام خواهد نگریست و در نتیجه رفتار او، رفتاری سالم و بهنجار خواهد بود(1).

امیر المؤمنین علی (علیه السلام) در این باره می فرماید: « من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة(2)». کسی که از احترام نفس برخوردار باشد شخصیت خود را با گناه، بی ارزش نمی کند. یا امام سجاد (علیه السلام) می فرماید: « من کرمت علیه نفس هانت علیه الدنیا(3)». کسی که از احترام نفس، برخوردار باشد، دنیا نزد او بی ارزش می شود. عزت نفس یک ارزش به شمار می آید و برای ایجاد این ارزش در کودکان باید به صورت عملی آن را به ایشان آموخت و ایجاد چنین ارزشی، میسر

ص: 75

نیست مگر این که والدین به او احترام بگذارند و حقوق او را رعایت کنند. چرا که تحقیر شخصیت کودک؛ آثار تربیتی بسیاری را متوجه شخصیت فرزند می کند و هرگز نمی تواناز کودکی که همواره به او بی احترامی شده، انتظار نیکی داشت(1).

فرزندانی که به طور واقعی عشق و محبت می بینند، ناخودآگاه درک می کنند که به آن ها ارج گذاشته شده است. احساس ارزشمند بودن برای سلامت روانی ضروری و پایه عزت نفس در کودکان است. این کیفیت نتیجه مستقیم عشق پدر و مادر به فرزند است. فرزندان به این اهمیت نمی دهند که والدین چقدر آگاهی دارند بلکه برایشان مهم است که چقدر به آن ها توجه می شود(2).

بکاهند و رنج های درونی انان را آرامش بخشند. بسیاری از تندخوئی ها، خشونت ها، لجبازی ها و زورگویی ها را می توان باارتباط کلامی صحیح و نیکو حل نمود(1). نمونه هایی از ارتباط کلامی سرور و سالار آزادگان امام حسین (علیه السلام) با فرزند در حساس ترین روزهای زندگی: در هنگام گفتگو با دخترش سکینه و خواهران، برای تسکین آلام روحی وی فرمود: « یا نور عینی! چگونه تسلیم مرگ نباشد کسی که یاوری ندارد(2)».

و همچنین در موقع خداحافظی با فرزندان و خواهران، امام سجاد (علیه السلام) را به آغوش کشیده و با این کلمات دلنشین او را یاری دادند، « پسرم تو پاکیزه ترین فرزندان من هستی و بهترین خاندان من می باشی و تو از طرف من سرپرست این زنان و کودکان خواهی بود(3)».

سخنان محبت آمیز و دلربا تا عمق جان مخاطب تأثیر می گذارد و با ایجاد محبت بیشتر در قلب وی او را به سوی گوینده جذب می کند. والدینی که در به کارگیری الفاظ و عبارات خود، کمال ادب و عفت را رعایت کنند،

ص: 77

در منظر فرزندان عزیز و مکرم بوده و دیگران نیز به آنان با دیده احترام می نگرند. در حقیقت رعایت ادب، عفت و داشتن صمیمیتدر گفتار ناشی از کرامت نفس گوینده است و در تحکیم روابط گوینده و مخاطب تأثیر فراوان دارد(1).

نماید همانند این است که یک انسان ارزشمندی را از بند رهانیده است و هرکس به پسرش چشم روشنی داده است و او را شاد کنددر ردیف بهشتیان خواهد بود(1)».هدیه، دل ها را پر از صفا و صمیمیت کرده و غبار کدورت را از دل ها می زداید به ویژه آن که تقدیم هدیه در مناسبت های خاصی باشد که خاطرات خوش آن روز با شادمانی تحفه عجین گردیده و تأثیر نشاط آور آن را چندین برابر می کند(2). البته تأثیر و لذت هدیه و بخشش به فرزندان زمانی بیشتر می شود که بدون درخواست قبلی انجام گیرد، تا ضمن حفظ شخصیت و کرامت، روحیه خودباوری و اعتماد به نفس در آنان تقویت می شود(3).

این رو علی (علیه السلام) در نامه به مالک اشتر می فرماید: « مبادا نکوکار و بدکار در دیده ات برابر آید که آن رغبت نیکوکار را در نیکی کممی کند و بدکار را به بدی وادار می نماید(1)».

به طورکلی در سیره معصومین تشویق، بیشتر به صورت تشویق های معنوی و یا تحسین بوده است و کمتر از تشویق و پاداش مادی استفاده شده است(2). والدین باید سعی کنند بر کوشش ها و موفقیت فرزندان تمرکز داشته باشند نه بر ضعفیات آن ها. والدین با تشویق باعث می شوند تا فرزندان از لحاظ روحی و روانی و معنوی رشد کنند و زندگی متعادلی داشته باشند(3).

ص: 80

ص: 82

زوال، ناکارآمدی و سقوط خانواده را فراهم کرده اند، حال آن که با هم بودن در کنار هم، از دستان پر از رحمت و برکت خداوند بهره می گیرند. در چنین شرایطی، زن و شوهر، به عنوان دو هم پرواز، در آسمان معنویت و کمال اوج می گیرند و با دست در دست فرزندان خویش نهادن و در پرتو معنویت الهی، آنان را نیز به کمال رسانند(1).

دید و بازدید، اعضای خانواده خود را از مواهب مربوط به صله ارحام برخوردار نموده، بدین ترتیب بر رشد اجتماعی فرزندان خویش بیافزاید. آموختن مهارت های اجتماعی مانند مشورت با دیگران، توان متقاعد ساختن آن ها، همکاری، سازگاری، توافق، برقراری روابط همدلانه و مؤثر بین فردی و... به فرزندان امری ضروری است(1)، چرا که برخورداری از مهارت های اجتماعی مانع انزوای فردی می گردد و به رشد بیشتر فرزند کمک کرده، سطح رضایت وی از زندگانی را بالاتر می برد.

پس زمانی می توان یک فرد را فردی اجتماعی نامید که از روابط اجتماعی، دلیل و ضرورت آن مطلع باشد. خود را با رعایت موازین اجتماعی و هنجار های حاکم بر جامعه ملتزم بداند و ضمن اهمیت دادن به ارزش های اجتماعی و پای بندی به آن ها، بتواند مدافع ارزش های اجتماعی و هنجارهای حاکم برآن باشد(2).

پدر با حفظ وحدت در فضای خانواده، فرزند خود را برای یک پارچگی و انسجام اجتماعی آماده می کند این در حالی است

ص: 85

که پدران مبتلا به حالت انزوا طلبی، اهل معاشرت نیکو باهمسرانشان نیستند و گاه عملکرد آن ها چیزی جز بریدن افراد خانواده از یک دیگر و جدا زیستن در عین بودن در یک خانه و خانواده اثر دیگری ندارد. اما پدرانی که با همسران خود بر اساس دستورات خدای تعالی معاشرت نیکو دارند و با آن ها صمیمی اند، همه اعضای خانواده بسان پروانه بر گرد وجودشان جمع می شوند زیرا روابط نیکوی میان همسران است که به فرزندان تسرّی می یابد و مجموعه از افراد صمیمی گرد هم می آیند بدین ترتیب فرزندان خانواده فرایند رشد و بالندگی اجتماعی را به خوبی پشت سر گذاشته و افرادی اجتماعی خواهند شد(1).

پذیری در فرزندان روش های بسیاری وجود دارد که در این تحقیقبه چند مورد از آن اشاره و شرح داده می شود.

مشخص برای فرزندان توضیح داده شود(1).

- یکی از مهم ترین اقدامات برای مسئولیت پذیری فرزندان این است که وظایفی توسط والدین به آن ها محول شود و از آن ها خواسته شود که این وظایف را انجام دهند. یکی از راه ها این است که ابتدا والدین همه کار هایی را که می خواهند به فرزندشان محول کنند را یادداشت کرده و پیامد های انجام ندادن هر یک از وظایف را نیز تعیین کنند(2).

- والدین باید به فرزندان یاد دهند که چگونه تصمیمات مسئولانه بگیرند: بخش مهمی از مسئولیت این است که کودک بتواند تصمیم بگیرد و مسئولیت تصمیماتش را بپذیرد.

- برای داشتن انتخاب صحیح و فکر کردن درباره عواقب هر تصمیمی باید به فرزندان یاد داده شود که قبل از هر انتخابی از خود بپرسند اگر من الآن این کار را انجام دهم آیا فردا هم در نظر من انجام این کار صحیح است؟ هفته آینده چطور؟ به طور کلی باید این قانون به فرزند آموزش داده شود: « هر انتخابی که ممکن است

ص: 88

بعداً به خاطر آن پشیمان شوی را حذف کن»(1).

باید به فرزندان آموزش داده شود که مزایا و معایب انتخابخود را یادداشت کند تا ببیند تعداد کدامیک بیشتر است و بر اساس آن تصمیم گیری کنند.

والدین نباید از این نکته غافل شوند که نباید به جای فرزندان مسئولیت های آن ها را انجام دهند زیرا فرزندان بی مسئولیت معمولاً تلاش می کنند با عذرخواهی، دروغ گفتن، توجیه و...، بی مسئولیتی را از سر خود باز کنند، بنابراین آن ها باید بدانند اگر مسئولیتی که بر عهده آن هاست انجام نشود با عذر خواهی حل نمی شود و باید به دنبال راهی برای جبران باشند(2).

اگر او علی رقم روش های فوق باز هم بی مسئولیتیش را ادامه داد، باید پیامدی برای این رفتارش تعیین شود فرزندان باید یاد بگیرند که هر عملی پیامدی دارد و باید عواقب بی مسئولیتی را تحمل کنند(3).

به طور مثال: والدین به فرزندشان گفته اند وقتی تلوزیون نگاه

ص: 89

می کند غذا نخورد چون اتاق را کثیف میکند، در صورتی می تواند این کار را انجام دهد که پس از غذا خوردن آن جا را مرتب کند(1).برای انجام این روش ها توسط والدین به بهترین وجه و شکل ممکن لازم است آن ها با یک دیگر هماهنگ باشند بدین ترتیب دستوراتی که از طرف مادر صادر می شود و یا روش هایی که از طرف پدر به کار گرفته می شود توسط سایر افراد خانواده تأیید شود(2).

آمدن زمینه رشد فضایل اخلاقی و خصال پسندیده در فرزند است(1).

از دیدگاه اهل بیت( غذایی که مصرف می شود علاوه بر آثار طبیعیکه در جسم می گذارد، آثار دیگری هم در روح و روان و شخصیت معنوی ما ایجاد می کند، این نوع آثار را آزمایش های مادی و تجربه های علمی و عینی نمی تواند به اثبات برساند اما در منظر قرآن و اهل بیت علیهم السلام امری کاملا واضح و پذیرفته شده است(2).

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره می فرماید: « عبادت خداوند هفتاد جزء است و بهترین آن ها طلب روزی حلال است(3)». همچنین امام باقر (علیه السلام) به کسانی که تلاش می کنند سفره منازل خود را با روزی حلال بیارایند مژده می دهد که « لقی الله عزوجل: یوم القیامة وجهه مثل القمر لیلة البدر(4)». آنان در روز قیامت با سیمای نورانی، همانند

ص: 91

شب چهارده، با خداوند ملاقات خواهند کرد. توسعه در امر معاش بر هر پدری لازم است تا علاوه بر این که از راه حلال معاش خانواده اش را تأمین کند در صورت امکان به فرزندانش سخت نگیرد و معاش آنان توسعه دهد. امام صادق (علیه السلام) در این باره می فرماید: « هر میوه ای که همه مردم از آن می خورند لازماست یک شخص مسلمان برای خانواده اش تهیه کند و خوراکی هایی را که مخصوص ایام عید است و در غیر ایام عید به آن ها نمی رساند در روز های شادی و عید به آنان برساند(1).

ص: 92

ص: 94

فرزندان با فراگیری اخلاقیات به وجدانی بسیار دست می یابند و هرگاه عمل خلاف اخلاقی مرتکب شدند، به فریاد وجدان گوش می سپارند و در صدد جبران بر می آیند(1).بدین ترتیب، اخلاق و تربیت اخلاقی مورد تأکید دیانت، فلسفه، ادبیات و همه انسان های شایسته است از این رو نباید به فراموشی سپرده شود(2).

عنوان الگو و مروج خوبی ها و نیکی ها هستند مواجه می شوند، ویژگی های آن ها را در شرایط سهل و دشوار می آزمایند واخلاص، درستی، محبت و صداقت شخصیت پدر و مادر خود را باور می کنند و اگر والدین حقیقتاً اهل عمل و صادق باشند از هوای دل مرید آن ها می شوند و با همه وجود ایشان همانند سازی کرده، سعی می کنند به گونه ای بیاندیشند که آن ها دوست دارند و به صورتی رفتار کنند که خوشایند آنان باشد(1).

به همین جهت خداوند متعال در قرآن کریم نصیحت های یک پدر مهربان و فرزانه را به فرزندش نقل کرده و آن را بعنواناسوه و الگو برای فرزندان و والدین معرفی می کند(1).

لقمان به فرزندش درحالی که او را موعظه می کرد، گفت:« پسرم! چیزی را همتای خداوند قرار مده که شرک ظلم بزرگی است.پسرم اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی(کارنیک یابد) باشد و در دل سنگی یا درگوشه ای از آسمان ها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را در قیامت برای حساب می آورد و خداوند دقیق و آگاه است. پسرم نماز را به پا دار وامر به معروف ونهی از منکر کن و در برابر مصائبی که به تو می رسد شکیبا باش که این از کارهای مهم است(2)».

امیر المؤمنین نیز در سفارشی راه گشا فرزندش امام مجتبی(علیه السلام) را راهنمایی کرده و او را در پیمودن راه صحیح زندگی یاری می کند و می فرماید: « ای فرزند عزیزم! تو را به رعایت تقوا سفارش می کنم و این که پیوسته در فرمان خدا باشی و دلت را با یاد خدا زنده کنی و به ریسمان او چنگ زنی، چه وسیله ای مطمئن تر از رابطه تو با خداست؟ اگر سر رشته آن را در دست گیری. دلت را با موعظه و پند های نیکو زنده کن، هوای نفس را با بی اعتنایی به

ص: 98

حرام بمیران، جان خود را با یقین به ارزش های الهی نیرومند ساز و با یاد مرگ خودت را آرام کن, با بررسی تحولات ناگوار دنیا به اوآگاهی بخش و از دگرگونی روزگار و زشتی های گردش شب و روز او را بترسان، تاریخ گذشتگان را بنما، در دیار و آثار ویران شده رفتگان بگرد و بیندیش آنان چه کرده اند؟ از کجا کوچ کرده و در کجا فرود آمده اند؟(1)».

2. والدین از این طریق اعتماد فرزندان خود را از دست می دهند، فرزندی که با بی صداقتی والدین مواجه می شود به حرفو قول آن ها اعتمادی نخواهد داشت و با دیده تردید به آنها می نگرد و کارهای تربیتی در او بی اثر خواهد بود(1).

3. والدین از این طریق به شخصیت کودک لطمه می زنند، کودکی که با بی صداقتی، تزویر و دروغ با او رفتار شده، احساس می کند ارزش او همان است؛ زیرا اگر ارزش، احترام و شخصیت داشت این گونه با او برخورد نمی شد(2).

نصف روز، بیشتر یا کمتر دستور می دهیم، هرگاه تشنگی و گرسنگی بر آنها غلبه کرد افطار می کنند تا به روزه عادت کنند و توان روزه داری بیابند؛ شما کودکانتان را در نه سالگی به روزهگرفتن، به هر اندازه که می توانند امر کنید، هرگاه تشنگی بر آنها غلبه کرد افطار کنند.(1)»

در مقابل، معصومان از بزگسالان انتظارات بیشتری داشته اند؛ از کسی که عمرش را در اسلام گذرانده است، انتظار داشتند اعمال خود را با رعایت تمام یا اکثر مستحبات انجام دهند(2). اخلاق در والدین ایجاب می کند توقع انتظاراتی که از جوانان هست از کودکان نباشد، کودکان هنوز به آن حد از رشد جسمانی نرسیده اند که بتوانند از عهده کار هایی که بزرگسالان انجام می دهند بر آیند؛ شاید برای یک بزرگسال خواندن نماز در پنج وقت مشکل نباشد، اما برای یک کودک ده ساله خواندن نماز در پنج وقت مشکل باشد و چه بسا فراموش کند نماز عصر یا عشاء را بخواند؛ کودکان و نوجونان، به خلاف بزرگسال، هنوز چنان که باید با

ص: 102

آداب و معارف و احکام اسلام آشنا نشده و به همین سبب، آمادگی روحی و جسمی برای انجام کامل آن ها را پیدا نکرده است(1). به سخن دیگر، انجام وظایف دینی مانند انجام فعالیت های ورزشیاست؛ کسی که سابقه ای طولانی در فوتبال یا وزنه برداری وارد می تواند مدت زمان طولانی تری فوتبال بازی کند مسیر بیشتری را بدود و وزنه سنگین تری را بردارد؛ در حالی که فرد تازه کار از عهده آن کارها بر نمی آید و باید به تدریج این توانایی را در خود ایجاد کند؛ حال اگر فرد تازه کار درصدد بر آید آن کارها را انجام دهد، چه بسا دچار مشکلاتی نیز بشود(2). اعمال و وظایف دینی نیز دقیقاً از همین قاعده پیروی میکنند؛ از این رو نباید از یک کودک همان انتظار را داشت که از یک فرد سالخورده، این کار نه تنها در اخلاق روا نیست، بلکه اگر کودک مجبور شود آن انتظارات را برآورد، چه بسا آثار نامطلوبی نیز در او بر جای بگذارد(3).

ص: 103

احترام و تقویت عزت نفس در او توجه و اهتمام ویژه داشته باشند، از فصل انتقال ارزش های اجتماعی به این رسیده که در درجه اول باید فرزندانی مسئولیت پذیر پرورش داد تا بتوانند در آینده نقش هایی که بر عهده آن ها گذاشته می شود را به بهترین شکل ممکن انجام دهند و از زیر بار آن ها شانه خالی نکنند و در فصل آخر که انتقال ارزش های اخلاقی است که مهم ترین مسئله در تربیت و پرورش اخلاقی کودک، عامل بودن والدین است و در مراحل بعد راستی و صداقت و فراهم کردن موقعیت ازدواج برای فرزندان، تبیین و مورد بررسی قرار می گیرد. در این راستا در عصر کنونی دو رسالت، ضروری به نظر می رسد: در مرتبه اول تقویت نهاد خانواده و در مرتبه دوم، کمک به اصلاح روابط اعضای خانواده با یک دیگر و افزایش کارآیی و تعالی اخلاقی خانواده ها، که علاوه بر اهتمام خود والدین به این رسالت، اهتمام و توجه نهاد آموزش و پرورش و نقش پر رنگ رسانه ها را نیز می طلبد.

ص: 106

8. بروجردی، حسین، منابع فقه شیعه، ترجمه جامع الاحادیث، به تحقیق جمعی از فضلاء، ج22، چاپ اول، تهران، نشر فرهنگ سبز، 1386ق.

9. بوربا، میشله، کتاب جامع تربیت کودک، به ترجمه بهشتیان، محمد، ج2، چاپ اول، تهران، نشر فرهنگ سبز،1389.

10. پاک نیا، عبدالکریم، حقوق متقابل والدین و فرزندان، قم، نشر کمال الملک، 1382.

11. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، به تحقیق مؤسسه آل البیت، ج20و21، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت، 1409ق.

12. حسینی زاده، سیدعلی، تربیت فرزند، ج1، چاپ هفتم، قم، نشر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388.

13. خوانساری، محمد، شرح غرر الحکم و درر الکلم، به تحقیق حسینی ارموی محدث، جلال الدین، ج3، چاپ چهارم، تهران، نشر دانشگاه تهران، 1366ش.

14. داوودی، محمد، تربیت دینی، زیر نظر اعرافی، علیرضا، ج2، چاپ چهارم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388.

15. رفیع پور، فرامرز، آنومی یا آشفتگی اجتماعی، تهران، سروش، 1378.

16. سووه توماس، فرهنگ، اصلاحات اجتماعی اقتصادی، م. آزاده، چاپ اول، تهران، انتشارات مازیار، 1354.

17. شریف قریشی، باقر، نظام خانواده در اسلام، به نقل از قاموس المحیط، ترجمه لطیف راشدی، چاپ سوم، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل،1. 1386.

ص: 108

18. شیخ صدوق، گزیده من لایحضره الفقیه، ج1، چاپ اول، فیض کاشانی،1276ش.

19. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، چاپ چهارم، قم، الشریف الرضی، 1412ق/ 1370ش.

20. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه ایت الله احمد بهشتی، انتشارات فراهانی، تهران، 1352ه.

21. عمید، حسن، فرهنگ عمید، فرهنگ فارسی، چاپ دوم، تهران، نشر اشجع، 1390.

22. فردوسی، سیما،کلید های تربیت کودکان، چاپ ششم، تهران، نشر صابرین، 1388.

23. فرزند وحی، جمال، حیدر نژاد، طاهره، " مراحل تربیت از دیدگاه قرآن و سنت و علم روانشناسی، فصل نامه تخصصی قرآن و حدیث، چاپ پنجم، قم، نشر حسنا، 1392.

24. قائمی،علی، نظام حیات خانواده در اسلام، چاپ نهم، تهران، نشر انجمن اولیاء و مربیان، 1384.

25. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج2، قم، دارالکتاب، 1404ق.

26. الکاشف، انتشارات دارالکتاب الاسلامی، چاپ اول، قم،1424 ق.

27. کلینی، محمد بن یعقوب، گزیده الکافی، ترجمه بهبودی، محمد باقر، ج5، چاپ اول، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، بی تا.

28. _______________، اصول کافی، ترجمه کسره ای، ج4، چاپ سوم، قم، نشر اسوه، 1375ش.

ص: 109

29. متقی هندی، علاءالدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تحقیق بکری حیانی و صفوه السقاء،موسسه رساله، چاپ اول، بیروت لبنان، 1989م.

30. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج5 و80، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

31. محمودی شهری، محمد، موسوعه امام حسین، فی الکتاب و السنه و التاریخ، به ترجمه عبدالهادی، مسعودی، قم، دارالحدیث، 1389.

32. محمودی، امیر ملک، راهنمای خانواده، چاپ بیست و سوم، قم، شهاب الدین، 1386.

33. مطهری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، چاپ پنجاهم، قم، صدرا، 1388.

34. معین، محمد، فرهنگ فارسی، چاپ دوم، تهران، ثامن، 1386.

35. مغنیه، محمدجواد، تفسیر

36. نعلبندی، یدالله، داستانهای پندآموز تبلیغی، انتشارات کشف الغطاء، چاپ اول، قم،1390ه.

37. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، به تحقیق گروه پژوهش مؤسسه آل البیت، ج11و15، چاپ اول، بیروت_ لبنان، مرسسه آل البیت، 1408ق.

ص: 110