ص: 2

عملکرد بانوان راوی شیعه در عصر ابناء الرّضا (علیه السلام)

نجمه صالحی

ص: 3

سرشناسه : صالحی، نجمه، 1360_

عنوان و نام پدیدآور : عملکرد بانوان راوی شیعه در عصر ابناء الرّضا (علیه السّلام)/ نجمه صالحی.

مشخصات نشر : تهران: موسسه آموزشی تالیفی ارشدان، 1399.

مشخصات ظاهری : 100 ص .

شابک : 4 -275-622-978

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

موضوع: محدثان زن __ تاریخ__ 203 _ 260 ق.

موضوع: Women transmitters of the Hadith -- History -- 816 - 873

موضوع: زنام شیعه__ تاریخ __ 203 _ 260 ق.

موضوع: Women, Shiite -- History -- 816 - 873*

رده بندی کنگره : BP52/5

رده بندی دیویی : 297/292

شماره کتابشناسی ملی : 7426717

وضعیت رکورد: فیپا

موسسه آموزشی تألیفی ارشدان

نام کتاب: عملکرد بانوان راوی شیعه در عصر ابناء الرّضا (علیه السّلام)

مولف : نجمه صالحی

ناشر: آموزشی تألیفی ارشدان

ویرایش : اول

نوبت چاپ: اول 1399

حروفچینی و صفحه آرایی : www.irantypist.com

طراح و گرافیست: www.irantypist.com

شابک: 4_730_ 275_622_ 978

شمارگان : 1000

مرکز خرید آنلاین : www.arshadan.com

www.arshadan.net

مرکز پخش و توزیع : 021476255

قیمت : 35000 تومان

ص: 4

ص: 6

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 12

محدودیت تاریخی شیعیان و کمبود گزارش های تاریخی مربوط به بانوان و در هم تنیدگی تاریخ با دانش حدیث ،تفسیر، فقه و گرایش های گوناگون فکری باعث می شود تا امکان ارائه پرداختن به ابعاد مختلف موضوع بانوان کمی سخت به نظر برسد. بیشترین مطالبی که در کتب رجالی و تاریخی از بانوان راوی نقل شده، مسئله نقل روایت است اما کمتر به دیگر ابعاد شخصیتی آنها و عملکرد تأثیرگذار آنان در اجتماع شیعه و چه بسا در میان عموم مسلمانان پرداخته شده است. شناخت و تحلیل گونه های مختلفِ فعّالیت بانوان راوی شیعه، در دوران معصومان (علیهم السلام) و تأثیر گذاری آنان در تاریخ، بایسته است، لذا این کتاب در مقام پاسخگویی به این سؤال است که عملکرد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی زنان راوی شیعه در عصر ابناء الرضا (علیهم السلام) با توجه به گزارش های تاریخی چگونه بوده است؟

در زمانه حاضر به سبب این که دشمنان در حال تخریب اسلام با اتهاماتی مانند تزلزل بنیان خانواده و ضعف جایگاه بانوان در اسلام هستند و با توجه به شبهه پراکنی نسبت به این مسئله، ضروری است با تحقیق در مورد زنان و عملکرد ایشان در قرون اولیه اسلام، این شبهات پاسخ داده شود.

امروزه در حوزه های مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی حضور زنان تأثیر گذار است و مراکز زیادی به آموزش و تربیت خواهران فعّالیت دارند اما با توجه به وضعیت و جایگاه زن و دید مردم نسبت به ایشان تا حدودی در انجام وظیفه دچار مشکل هستند، لذا لازم است با بررسی فعّالیت زنان راوی دوران ابناء الرضا (علیهم السلام) به عنوان دوره ای که دسترسی به امام معصوم (علیه السلام) محدود شده و شرایط تا حدودی شبیه عصر غیبت امام زمان (عج الله فرجه) است، نمونه هایی برای عملکرد مناسب این بانوان ذکر گردد.

از اهداف این کتاب، توصیف و تبیین عملکرد زنان عصر ابناء الرضا (عليهم السلام) به طور خاص است که تاکنون پاسخ روشنی به این مسئله داده نشده است؛ همچنین ارائه الگوی

ص: 14

مناسب برای زنان فعّال و تأثیرگذار مسلمان بویژه برای مراکزی مانند جامعه الزهرا (سلام الله عليها) و دانشگاه هایی که بانوان در حال کسب معارف اهل بیت (عليهم السلام) هستند، خودباوری بانوان، رفع شبهات مربوط به منفعل بودن زنان در نگرش اسلامی و تألیف یک اثر ماندگار و کاربردی در مورد فعّالیت بانوان و ارائه سبک زندگی اسلامی است.

این کتاب با روش استقرایی از واقعیت های جزئی و انفرادی به واقعیتهای کلی دست می یابد. با استفاده از گزاره های تاریخی و منابع رجالی، بانوان راوی شیعه در عصر ابناء الرضا (عليهم السلام) شناسایی و با دقت در عملکرد بانوان راوی به عنوان بخشی از جامعه شیعی، عملکرد ایشان گونه شناسی می گردد و با بهره مندی از استدلال، تحلیل و مقایسه و به دست آوردن گونه های مختلف فعّالیت راویان زن، در جامعه شیعی تبیین می گردد.

الرضا (عليهم السلام) منظور نظر نبوده و در خلال مباحث اشاره کوتاهی به نام برخی بانوان راوی شده است.

2. مقاله «روایت زنان در منابع حدیث». مسئله این مقاله معرفی راویان و تعداد احادیث و موضوعات منقول آنان است و پرداختن به نقش بانوان در اجتماع و فرهنگ و سیاست در شمار اهداف مقاله نیست؛ لذا باز شناخت و گونه شنا عملکرد زنان راوی را که هدف نوشتار حاضر است را شامل نمی شود.

3. مقاله «نقش سیاسی بانوان شیعه در پیشبرد تشیع در نیمه دوم عصر امامت». در این مقاله (از زمان امام صادق (علیه السّلام) تا عصر غیبت) نیمه دوم عصر امامت بررسی شده و بازه زمانی آن وسیع است در نتیجه جزئیات، نام و عملکرد بانوان راوی شیعه به طور خاص در نظر گرفته نمی شود و فقط به نقش سیاسی بانوان شیعه به طور عام می پردازد.

4. مقاله «تحلیل و بررسی نقش اجتماعی زنان شیعی و پیامدهای آن در سده نخستین عصر غیبت» نیز نگارش یافته است که به نام برخی از بانوان راوی در عصر ابناء الرضا (علیهم السلام) اشاره می شود و به فعّالیت و سیاست های آنان در رویارویی با مسائل تا حدودی می پردازد. این مقاله نیز به طور عام زنان شیعه را بررسی کرده است و بازه زمانی وسیع تری را در نظر می گیرد و به طور مستقل به زنان دوره ابناء الرضا (علیهم السلام) نمی پردازد.

5. در دو مقاله با عنوان های زنان راوی حدیث از امام جواد (علیه السلام) » و «جایگاه زنان در سیره امام هادی (عليه السلام)». برخی زنان راوی در عصر دو امام مذکور (علیها السّلام) شناسایی شده اند لکن به اقدامات آنان در عرصه های مختلف فرهنگی، اجتماعی و

ص: 16

سیاسی پرداخته نشده زیرا رویکرد آن مقالات بازشناسی زنان بوده است نه عملکرد ایشان لذا به عنوان پیشینه جهت استفاده نام برخی زنان راوی مناسب می باشد.

2_ کتب

1. کتاب «محدثات شیعه» مشتمل بر یک مقدمه و اسامی محدثات شیعه است ،اسامی، زیست نامه و ترسیم خصایص اخلاقی 195 بانو بر اساس نام مشهورشان در کتب و به ترتیب حروف الفبا در این کتاب تنظیم شده است. مسئله اصلی کتاب، شناسایی بانوان محدث شیعه از صدر اسلام تا عصر حاضر است. در این کتاب بانوانی که پس از حیات ائمه (عليهم السلام) و در عصر غیبت با اجازه مراجع و اساتیدشان مجوز نقل حدیث داشتند نیز در شمار محدثات آورده شده اند. به دلیل بازه زمانی گسترده ی کتاب، مجال بررسی فعّالیت های زنان محدث نبوده لذا شناسایی و بررسی سرگذشت و عملکرد تمامی بانوان راوی در دوره مورد نظر ما، در این کتاب انجام نگرفته است.

2. کتاب «زنان دانشمند و راوی حدیث»؛ این کتاب تقریباً همزمان با کتاب محدثات شیعه چاپ شده و در سه بخش تنظیم گردیده است: نام و زندگینامه 190 زن دانشمند در این کتاب بررسی می شود. بخش او، زنان راوی حدیث از پیامبر (صلی الله عليه وآله)؛ بخش دوم، زنان راوی احدیث از معصومان (علیهم السلام) و بخش سوم زنانی که از غیر معصوم احادیثی راویت کرده اند. در شرح حال هر یک از راویان زن، علاوه بر بیان تاریخ و اوضاع زندگیشان، احادیث و مصادر آنها نیز آورده شده است. با وجود اینکه نویسنده تلاش می کند زنان راوی و دانشمند از صدر اسلام را شناسایی کند ولی نام شمار قابل توجهی از زنان راوی در عصر ابناء الرضا (عليهم السلام)

ص: 17

در آن یافت نشد، از طرفی چون مسئله نویسنده معرفی زنان مؤثر و دانشمند بوده، در نتیجه گونه شناسی عملکرد و تحلیل آن مطرح نشده است.

کتاب «شرح حال و نقش زنان عصر ولادت حضرت مهدی»؛ این کتاب با رویکردی تاریخی شرایط سیاسی و اجتماعی عصر ولادت امام زمان (عج الله فرجه) و نقش بانوان در ولادت ایشان را بررسی می کند و شرحی اجمالی از زندگانی سه بانوی برجسته نرجس خاتون و حکیمه خاتون و بانو حدیث آورده است. نویسنده به گونه شناسی زنان در دوران ولادت امام (عج الله فرجه) و پنج سال اول زندگی ایشان پرداخته و شیوه تأثیرگذاری آنان در مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی از جهات مثبت و منفی را بررسی نموده است. این کتاب نقش های متفاوت سه تن از بانوان مورد نظر این نوشتار در زمان امام حسن عسکری (علیه السلام) را کاوش کرده است و بررسی نقش بانوان دیگر این دوره و نیز بانوان راوی دو دوره امام جواد و امام هادی (عليهما السلام) مورد توجه این کتاب نیست.

4. کتاب «اوضاع سیاسی و اجتماعی شیعه امامیه از شهادت امام رضا (علیه السلام) تا آغاز غیبت صغری (203 - 260 ق)». زمان بررسی مباحث این کتاب از شهادت امام رضا (علیه السلام) تا آغاز غیبت صغری امام دوازدهم (عج الله فرجه) است. کتاب در دو فصل تنظیم شده است، نخستین فصل نگاهی اجمالی به اوضاع سیاسی، اجتماعی شیعه امامیه از شکل گیری سقیفه بنی ساعده تا شهادت امام رضا (عليه السلام) (11-203 ق) دارد و فصل دوم اوضاع سیاسی، اجتماعی شیعه امامیه از شهادت امام رضا (علیه السلام) تا آغاز غیبت صغری (203 - 260 ق) را بررسی می کند؛ در این پژوهش موضع گیری شیعه امامیه در مقابل حکومت و عوامل آن واکاوی شده است و چگونگی حفظ هویت شیعه بررسی می شود و شیعیانی که در حفظ فرهنگ تشیع نقش ایفا کرده اند،

ص: 18

مورد توجه بوده است با این وجود توجه چندانی به نقش بانوان راوی شیعه نشده و بیشتر نهاد وکالت و فعّالیت های وکلای مرد، مورد نظر بوده است.

5. کتاب «جایگاه زنان در عرصه سیاسی و اجتماعی از دیدگاه تشیع»؛ این کتاب پس از بیان منشأ اصلی پیدایش شیعه و سنّی و کاربرد تاریخی اصطلاح تشیع، تعاریف گوناگون از "شیعه" را مطرح می کند و سپس جایگاه زن در تاریخ، مبانی نظری ،اهمیت، ضرورت و دیدگاه ها و دلایل حضور و مشارکت اجتماعی سیاسی زنان را مورد بررسی قرار می دهد و نمونه هایی بیان می شود لکن چون مسئله کتاب بیان جایگاه زنان و اعتبار بخشیدن فعّالیت های آنان در جامعه است به طور موردی به زنان محدودی اشاره می کند و پژوهش در دوران ائمه (علیهم السلام) و بانوان راوی به طور خاص منظور نظر این تألیف نبوده است.

به طور کلی اغلب تألیفات یاد شده مربوط به جایگاه و نقش برخی بانوان شیعه در دوره های فراتر از محدوده زمانی این کتاب یعنی زمان ابناء الرضا (عليهم السلام) هستند گاه یک بُعد فعالیت بانوان را بررسی کرده اند و ابعاد مختلف این نوشتار مورد توجه آثار مذکور نبوده است، برخی از مقالات نیز روش روایی و توصیفی دارند. لذا تمام نكات مورد نظر نگارنده ی این اثر در تحقیقات گذشته یافت نشد، از اینروی می توان گفت پیشینه ی خاصِ جامع و البته مسئله محور در مورد تحقیق حاضر وجود ندارد. قلمرو موضوعی و زمانی کتاب حاضر بررسی گونه های مختلف فعّالیت بانوان راوی شیعه و شناختی جامع از آنان در تحولات فرهنگی _ سیاسی و اجتماعی عهد ابناء الرضا (امام جواد، امام هادی و امام حسن عسکری (عليهم السلام)) است. از آنجا که منبع مستقلی که به بررسی سؤال این کتاب بپردازد وجود ندارد، ضرورت پژوهش در این زمینه دوچندان می شود.

ص: 19

1 /ب) عملکرد فرهنگی

فرهنگ در لغت به معنای دانش ،علم، معرفت و یا مجموعه آداب و رسوم گفته می شود (1) و در اصطلاح به معنای مجموعه بینش ها، دانش ها، گرایش ها و تمایلات، قواعد، کنشها، رفتارها و ارزش هایی که در یک جامعه وجود دارد است. (2) لذا فرهنگ به عنوان شکل دادن به ذهن و رفتار عمومی جامعه است که حرکت جامعه بر اساس فرهنگ آن جامعه می باشد. اندیشیدن و تصمیم گیری جامعه بر اساس فرهنگی است که بر ذهن آنها حاکم است. (3)

"آداب، عادات، اندیشه ها و اوضاعی که گروهی در آن شرکت دارند، از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد و این انتقال پیش از آنکه از راه وراثت با شد از راه آموختن است. پیروی از این آداب و عادات با پاداش و کیفر ویژه به هر فرهنگ انتظام می یابد." (4)

جامعه مورد نظر این نوشتار یک جامعه دینی است که فرهنگ الهی خاصی بر آن حاکم است. بدین معنا که این عقیده وجود دارد که معنویت، کمال مطلوب و نهایت زندگی انسان است. و این تعالی در پرتو و دقّت در به کارگیری مناسب از همه موهبت های جسمی و روحی برای انسان حاصل می شود. در این تفکر، بشر رو به سوی خدا دارد که کمال مطلق است و فرهنگ مجموعه ای از آداب، عادات، بینش ها و باورهای دینی است. عبارت "فرهنگی" به واژه ای گفته می شود که منسوب به فرهنگ با شد و عملکرد فرهنگی فعّالیت افراد در راستای فرهنگ است.

ص: 21

2/ب) عملکرد اجتماعی

اجتماع در اصطلاح در" گسترده ترین معنا، آن گونه که در مورد انسان ها به کار برده می شود، هر نوع رفتار یا نگرشی است که از طریق تجربه حال یا گذشته از رفتار سایر مردم (مستقیم) یا نا مستقیم) تأثیر پذیرفته باشد، یا اشاره به رفتاری است که به سوی مردم جهت گیری شده باشد (1) و عملکرد اجتماعی فعالیت های افراد منسوب به جامعه، گروهی است. در عملکرد اجتماعی تعامل فرد با محیط خود و مردم و توانایی ایفای کامل نقش خود در محیط کار و فعالیت اجتماعی است .

3/ب) عملکرد سیاسی

سیاست در اصطلاح "یک برنامه پیش اندیشیدنی برای هدف ها و طرز عمل هاست. فرآیند سیاست، عبارت است از ضابطه مندی، اعلام و به کار بستن تقاضاها و چشم داشت ها". (2) عملکرد سیاسی به فعالیت های افراد جامعه اطلاق می شود که در راستای بقای قدرت حاکم و دولت باشند یا در جهت مخالف آن یعنی براندازی نظام حاکم و سعی در تشکیل دولت دیگر در اصطلاح به گروه دوم اپوزسیون گفته می شود. (3)

می گویند. عنوان یاد شده اصطلاحی در علم درایه است و در آن علم، از آن سخن گفته اند. روایت کننده حدیث از معصوم (علیه السلام) با سلسله سند را راوی می گویند. (1) طبیعی است که زنان راوی، بانوانی هستند که خصوصیات مذکور را دارا هستند و به راویات (2) مشهورند. معیار انتخاب زنان راوی شیعه، در منابع حدیثی شیعی، تنها نقل روایت از معصوم (علیه السّلام) نیست و با توجه به سلسله سند در احادیثِ به جای مانده، نام برخی از زنان در میان راویان به چشم می خورد. هنگام نقل حدیث راویان، بانوان نیز استماع می کردند که در برخی از سلسله سندها نام شماری از آنان ثبت شده است. (3)

شایع فلان فلانا علی امره یعنی در کارش از او پیروی کرد. شیعه امیر مؤمنان (علیه السّلام) کسانی اند که در کار آن حضرت از وی متابعت نموده و به امامتش گردن نهاده اند. (1)

شیعه در اصطلاح _ به مسلمانانِ معتقد به خلافت و امامت بلافصل امیرمؤمنان (علیه السلام) گویند. این گروه معتقدند که امام و جانشین پیامبر (صلی الله علیه وآله) از طریق نص شرعی تعیین می شود و امامت حضرت علی (علیه السلام) و دیگر امامان شیعه نیز از طریق نص شرعی ثابت شده است. (2) شیعه کسانی هستند که به طور خاص، امام امیرمؤمنان (علیه السلام) را پیروی می کنند و قائل به امامت و خلافت ایشان، هم از لحاظ نص و هم از حيث وصیت، چه به صورت آشکار و چه به صورت مستور و مخفی هستند و براین باورند که امامت از فرزندان او خارج نمی شود. (3)

شیعه اثنا عشری یا شیعه دوازده امامی، یکی از فِرَقی است که ذیل عنوان عمومی شیعه قرار می گیرد. در کتاب اشعری قمی، شیعه علویه مفهوم مطلق پیروان امیرمؤمنان (علیه السلام) تا زمان شهادت امام حسین (علیه السّلام) می باشد و امامیه به عنوان یکی از فِرَق شیعه منطبق با شیعه دوازده امامی است. (4) نوبختی، شیعه را به مفهوم مطلق قائلین به امامت امیرمؤمنان (علیه السلام) می داند و اشاره مستقیم به اثنی عشریه ندارد ولی فرقه امامیه را ذکر کرده که با مفهوم شیعه اثناء شری امروزی مطابقت دارد. (5) در عصر حاضر مطلق کلمه "شیعه"، بدون هیچ قیدی در مفهوم شیعه دوازده امامی است و در برابر اهل تسنن به کار می رود.

ص: 24

(علیه السلام) تا 260 ق. یعنی شهادت امام حسن عسکری (علیه السّلام) دوران ابناء الرضا (عليهم السلام) محسوب می شود.

ص: 26

با ارسال نامه هایی برای سران و حاکمان سرزمین های مختلف از آنها خواست تا کتب قدیمی بویژه آثار فلسفی را برای او ارسال کنند. با مرگ مأمون رشد نهضت ترجمه کاهش یافت و عصر معتصم (حک (218-227 ق) در حالی سپری گردید که رقابت عنا صر ترک نژاد با صاحب نفوذان ایرانی و عرب عرصه بر دانشمندان تنگ شد. بی تدبیری های معتصم و عدم رغبت او به علم از یکسو و انتقال مرکز خلافت به سامرا از سوی دیگر، تا حدودی از اعتبار دار العلم بغداد کاست. از این دوره به بعد تا زمان متوکل نهضت علمی بغداد از رونق افتاد و رونق سایر مراکز و دربار فاطمیان مصر را به دنبال داشت. (1)

پس از شهادت امام جواد (علیه السلام) در سال 220 ق شیعیان بر امامت ابی الحسن هادی (علیه السلام) اجماع کردند و کسی در آن زمان جز آن حضرت ادعای امامت نکرد. (2) دوره امامت امام هادی (علیه السلام) همزمان با دوره دوم خلافت عباسی بود و این دوره ویژگی های متمایزی قبيل زوال هيبت و عظمت خلافت عباسی، گسترش ظلم و بیدادگری و خودکامگی، گسترش نهضت های علوی داشت. (3) متوکل خلیفه همء صر امام هادی (علیه السلام) نسبت به امیرمؤمنان (علیه السلام) و خاندانش کینه و عداوت عجیبی داشت و اگر آگاه می شد که کسی به آن حضرت علاقه مند است، مال او را مصادره می کرد و خود او را به هلاکت می رساند. (4) در سال 236 ق دستور تخریب آرامگاه اباعبدالله الحسین (علیه السلام) را داد. (5) انتقال حضرت هادی (علیه السّلام) به سامرا در روز دو شنبه سوم رجب 243 ق (6) نهایت ایجاد فشار حداکثری نهاد

ص: 29

حکومتی بود به همین جهت پیشوای دهم (علیه السّلام) بویژه در زمان متوکل، فعالیت های خود را به صورت سرّی انجام می داد. محمد بن شرف می گوید: همراه امام هادی (علیه السلام) مدینه راه می رفتم. آنگاه خواستم از حضرت پرسشی کنم، امام بر من پیشی گرفت و فرمود: "ما در حال گذر از شاهراهیم و این محل، برای طرح سؤال مناسب نیست"! این رویداد حاکی از شدت اختناق نهاد حکومتی و استفاده از تدبیر امنیتی تقیه توسط امام معصوم (علیه السلام) و حفظ جان یاران و شیعیان است.

شیعیان برای گریز از حمله های اهل سنت، به مناطق کوهستانی پناه بردند و در مناطق مختلف گسترده شدند. (1) به دلیل دوری مسافت بین مناطق شیعه نشین با پیشوای دهم (علیه السلام)، جوّ ظالمانه و استبدادی، عدم دسترسی شیعیان به معصوم (علیه السلام) فعّالیت یک شبکه ارتباطی را ضروری می ساخت. (2) لذا امام (علیه السلام) جهت برقراری ارتباط با شیعیان در این شرایط ناامن همانند پدر بزرگوارشان به تقویت سازمان وکالت پرداختند و با تعیین نمایندگان و کارگزاران در مناطق مختلف به جمع آوری خمس، زکات، نذور و هدایا و پاسخگویی به سؤالات و مشکلات فقهی و عقیدتی شیعیان می پرداختند. (3) حتی ایشان برای تقویت و اعتبار بخشی به وکلا، در یکی از نامه هایشان به وکیل خود می نویسند: "به هیچ یک از آنان (مردم مدائن و بغداد) اجازه تماس با من را ندهید. " (4)این تدبیر امام (علیه السلام) علاوه بر افزایش اعتماد به وکلا، سبب به ،وکلا سبب آمادگی شیعیان در مواجهه شرایط بحرانی و برون رفت آنان از از چالش های فراروی دوره غیبت و تحیر شیعه می شد.

ص: 30

پس از شهادت امام هادی (علیه السلام) در سال 254 ق دوران شش ساله ی امامت امام حسن عسکری (علیه السلام) با سه خلیفه عباسی المعتزّ بالله، المهتدى بالله و المعتمد بالله (1) معاصر بود. تسلط ترکان بر حاکمیت عباسی در دوره امام عسکری (علیه السلام) موجب آشفتگی سیاسی و اداری و زمینه ساز برخی آشوب ها و قیام ها شد. حاکمان عباسی با وجود این آشفتگی ها، از آزار امام (علیه السلام) دست برنداشتند. معتز، ایشان را در سامرا به شدت تحت کنترل داشت و به زندان انداخت. یک بار نیز تصمیم بر قتل امام (علیه السلام) گرفت. (2) پس از قتل معتز، مهتدی به خلافت رسید، در ظاهر زهدگرا بود و از عیاشی و منکرات اجتناب می ورزید و بسیاری از منکرات را ممنوع ساخت و به دادرسی مظلومان تظاهر می نمود. معتمد نیز در لهو و لعب آن قدر افراط کرد و به تدریج برادرش موفق بر امور سلطنت وی مسلط شد، به طوری که معتمد عملاً هیچ کاره و فقط در ظاهر خلیفه بود. ابن طقطقا مینویسد: معتمد، به ناتوانی کشانده شد و برادرش موفق، به تمامی امورش چیره گشته بود. (3)

پس از انتقال امامین عسكريين (عليهما السلام) به سامرا تعداد قابل توجهی از شیعیان در سامرا حضور یافتند و گواه آن تجمع بر پیکر امام هادی (علیه السلام) و هنگامه رحلت امام حسن عسکری (علیه السلام) و عزاداری و صدای فریاد و شیون سرتاسر سامرا و تعطیلی بازار است. (4)تجمع مردم هنگام حرکت امام یازدهم (علیه السلام) به سوی دارالخلافه هر دوشنبه و هر

ص: 31

پنجشنبه (1) حاکی از حضور شیعیان در سامرا است ولی با این وجود زندگی شیعیان در سامرا چندان ساده و دور از دغدغه به نظر نمی رسد.

یاران امام عسکری (علیه السلام) در برخی مواقع به دلیل ظلم وجور حاکمان، هویت و حتی اعتقاد خویش را کتمان می کردند. به عنوان نمونه عثمان بن سعیدی عمروی مشهور به سمّان وکیل و یکی از نزدیکترین یاران امام بود، تحت پوشش روغن فروشی وجوهات شیعیان را در مشک های روغن قرار داده و به دست امام می رساند. (2)

حساسیت دستگاه حاکم بر روی شخص امام عسکری (علیه السلام) تاحدی بود که حتی موقعیت مکانی امام عسکری (علیه السلام) نیز برای شیعیان نامعلوم و یافتن منزل ایشان برای شیعیان مشکل بود و آنان مجبور می شدند در مسیر حرکت در خیابان به بهانه هایی چون دریافت کمک مالی از ایشان، آن حضرت را ملاقات کنند. (3) امام (علیه السلام) حتی در مواقع گوناگون از اینکه در میان راههای عمومی به سراغشان بیایند و عقایدشان را علناً بروز دهند به خاطر حفظ جانشان نهی می کردند (4) و می فرمودند: کسی در خیابان بر من سلام نکند و با دست به سوی من اشاره نکند زیرا در امان نیستید. (5) با این حال در چنین شرایط سختی، ارتباط امام (علیه السّلام) و شیعیان قطع نشد و ایشان با ایجاد ارتباط با افراد مناسب و مورد اطمینان و ارسال نامه برای پیروانشان در مناطق شیعه نشین این ارتباط را تا حد امکان حفظ نمودند. به رغم احتیاط امام (علیه السلام) و توصیه های متعدد، گزارش های تاریخی حاکی از محبوس

ص: 32

شدن متعدد پیشوای یازدهم (علیه السلام) و یاران ایشان است یکی از این موارد زندانی بودن جمعی از اصحاب امام با ایشان در زندان معروف به حبس جبیس است. (1)

در زمان ابناء الرضا (علیهم السلام) تعداد شیعیان به طور وسیعی فزونی یافت و دایره تأثیر آنان گسترده گردید لكن دوری مناطق شیعه نشین موجب مخاطره آمیز شدن ارتباط مستقیم بین امامان (علیهم السلام) و شیعیان شده بود لذا ائمه (علیهم السلام) برای راهبری جامعه اسلامی با توجه به شرایط موجود از طریق شبکه وکالت با شیعیان در ارتباط بودند. فعّالیت سازمان وکالت در دوران امام هادی و امام حسن عسکری (عليهم السلام) به اوج خود رسید. اگرچه این تشکیلات براثر فشار حکومت وسعت بیشتری یافت اما در حقیقت نوعی آمادگی روانی برای شیعیان به وجود آورد تا بدون دیدن امام (علیه السلام) و مراجعه مستقیم سؤالات خود را نزد نماینده های ائمه (عليهم السلام) ببرند. استفاده از چنین سیستم ارتباطی دقیق، موجب گسترش آموزه های شیعی در قالب حدیث و کلام به تمامی جوامع کوچک و پراکنده ی شیعی می شد.

ابناء الرضا (علیهم السلام) از لحاظ سیاسی از سال 203 تا 260 ق. به دلیل وحدت موضع دستگاه خلافت عباسی، یک نوع وحدت موضع اتخاذ نمودند. به دیگر سخن محدودیت و کنترل ها، موجب تبدیل شدن تهدید به فرصت گردید چراکه تشکیلات وکالت گسترده شد.

با ایجاد گسترش و تقویت این تشکیلات، نهالی کاشته شد که به تدریج به درخت تناوری تبدیل گردید که اوج ثمردهی آن در دوران غیبت صغری حضرت حجت (عج الله فرجه) بود. (2)

غیر مستقیم است و گاهی نقش بانوان، مفید و گاهی ویرانگر بوده و گاه در حوادث فرهنگی گاهی در رخدادهای سیاسی و اجتماعی است. می توان گفت بانوان در دوران همه معصومان (علیهم السلام) فعالیت هایی داشته اند که از گزارش های تاریخی قابل استخراج است. گونه شناسی یا به دیگر سخن، گونه بندی بانوان با توجه به حوادث گوناگون و حضور در اجتماع و سیاست و یا نسبت هایی که با حکومت و یا ائمه (علیهم السلام) داشتند، قابل بازبینی است.

در این بخش بانوان مسلمان باتوجه به حضور سیاسی _ اجتماعی و تأثیرگذاری آنان و همراهی با جریان تشیع تقسیم بندی می شوند.

زنان است. (1) طمع مال اندوزی و بی رحمی حتی نسبت به نزدیکترین افراد خانواده نیز از دیگر خصوصیات قبیحه بود. معتز برای پرداخت مواجب ترکان از مادرش 50 هزار دینار درخواست کرد؛ ولی وی با اینکه بیش از آن را داشت، دریغ ورزید و همین امر موجب قتل پسرش شد. (2)

2/الف) بانوان غیر درباری

منظور از زنان غیر درباری افرادی هستند که وابستگی به دربار عباسی نداشته اند، بانوانی که یا در جبهه فرقه هایی نظیر معتزله و مرجئه و یا در جبهه ولایت فعالیت کرده اند. زنان شیعه در جبهه اهل بیت (علیه السلام) فعالیت می کردند. علاوه بر اهتمام به وظیفه همسری، مادری و تربیت شیعیان آگاه، مؤثرترین عنصر برای انتقال معارف اسلام و دفاع از ولایت بودند.

استاد مطهری (ره) به زنان بویژه راویات و فعّالیت آنان در دوره های مختلف اشاره می کند و معتقد است در کتبی که در هزار سال پیش نگاشته شده، روایات زیادی داریم که راوی آنها زن بوده است. به عنوان نمونه کتاب "بلاغات النّساء " (3) از ابن طیفور در حدود سال 250 ق یعنی در زمان امام حسن عسکری (علیه السلام) نوشته شده است و به فعّالیت زنان فرهیخته اشاره دارد.(4)

در دوره ابناء الرضا (علیهمالسلام) آگاهی خلفای عباسی از تولد فرزندی از امام یازدهم (علیه السلام) که براندازنده حکومت های جائر خواهد بود،موجب شد که برای از میان برداشتن امامان شیعه بویژه امام دوازدهم (عج الله فرجه) بیشتر تلاش کنند و سیاست ضد شیعی خود را شدت

ص: 35

بخشند. در مقابل در جبهه ولایت، اقدامات و تدابیر زیادی برای حفظ جان امام آخر (عج الله فرجه) صورت می گرفت که به سبب کم شدن ارتباط ابناء الرضا (علیهم السلام) با جامعه شیعه و ایجاد محدویت برای یاران و وکلای مرد، با ولایتمداری، فداکاری و استقامت، یاور و واسطه امام (علیه السلام) و مردم شدند و با رویکرد سیاسی معصومان (عليهم السلام) یعنی تقیه همسو گردیدند.

دختر موسی بن جعفر (علیه السلام) بانو حدیث، نرجس خاتون و بانو خدیجه یا حکیمه خاتون دختر امام جواد (عليه السلام) البته بانوان مسلمانی دیگری هم بودند که برابر افراد نامبرده همکاری و ایفای نقش نداشتند اما در همین دسته تقسیم بندی جای می گیرند. این افراد با سکوت خود و یا تنها با نقل یک خبر با جریان تشيع همراه بودند ولی جز همان رفتار درباره آنان گزارش نشده است. بانوانی همچو فاطمه دختر هیثم، کنیز ابوخیزرانی از این افراد بودند.

شایان ذکر است در میان بانوان گاه زنانی از جبهه مخالف تشیع نیز با کمکهای مالی و مانند آن، خواسته یا ناخواسته به ائمه (علیهم السلام) کمک می کردند و به همین سبب می توان عنوان نیمه همراه به آنها داد؛ نظیر مادر متوکل از جبهه مخالف که برای شفای متوکل مبلغی پول نذر امام هادی (علیه السلام) کرد.

2/ب) بانوان غیر همسو با جریان تشیع

در عهد ابناء الرضا (علیهم السلام) بانوانی بودند که نه تنها با تشیع همراه نبودند بلکه در پیشبرد اهداف امامت و تشیع مانع تراشی هم کردند مانند علّیه (1) با وجود اینکه فرزند و خواهر امام معصوم (علیه السلام) بود ولی با همراهی کردن جعفر کذاب، مانع بزرگی در عصر غیبت به وجود آورد و اگر روشنگری های بانوان راوی نبود چه بسا مسیر تشیع را تغییر می دادند.

عصر ابناء الرضا (عليهم السلام) تأثیر مستقیمی بر تعداد راویان زن داشته است . در واقع این بانوان نقش واسطه فرهنگی در حفظ جریان تشیع را ایفا نمودند و توانستند در کنار اصحاب امام (علیه السلام) ميراث حدیثی شیعه را که مهم ترین منبع معارف دینی بعد از قرآن محسوب می شد را به نسل های بعد انتقال دهند و اثر مثبتی بر جای گذارند. (1) زنان راوی شیعه در عصر ابناء الرضا (عليهم السلام) را می توان از نظر مشارکت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در جامعه به دو گروه بستگان و غیر بستگانِ ابناء الرضا (علیهم السلام) تقسیم نمود که تحت تأثیر و تعلیمِ مکتب جعفری بودند. آنان با تأّسی به تعالیم اسلام واقعی، نقش مؤثری در انتقال معارف اهل بیت (عليهم السلام) و دفاع از حریم ولایت و تبیین مسائل دینی داشتند. البته این دو گروه از بانوان در گونه بندی جزئی تری به بستگان سببی و نسبی و غیر بستگان آزاده و کنیز تقسیم می شوند که در ادامه شرح حال مختصری از ایشان، بیان می شود.

حکیمه به عنوان ثقه (1) و در شمار زنان راوی حدیث شیعه محسوب می شود و روایت مفصل سندش به بانو حکیمه می رسد. نام وی در بخش نام فرزندان امام کاظم (علیه السلام) ثبت شده است. برخی منابع نام وی را حلیمه آورده اند اما حکیمه صحیح تر به نظر می رسد. وی را از بانوان نامدار و مؤثر در خاندان اهل بیت (علیهم السّلام) بود که اکثر کتب معتبر شیعه، روایات او را نقل می کنند. هنگام شمارش نام فرزندان پیشوای هفتم (علیه السلام) نام این بانو را آورده اند لکن از زیست نامه این بانو گزارشی یافت نشد. شواهدی دال برحیات او تا سال 195 قمری وجود دارد. (2)

1/الف_ 2) حکیمه خاتون

به گفته شیخ صدوق نام دختر امام جواد و عمه امام عسکری (علیهم السلام) علاوه بر حکیمه، خدیجه و حلیمه هم ذکر شده است. به نظر می رسد صحیح تر آن است که حکیمه لقب او بوده است. نام اصلی این بانو، امامه بوده است. او محضر چهار امام (علیهم السلام) را درک نموده است. ولادت حکیمه خاتون را بین سالهای 213 تا 219 ق ثبت کرده اند. تاریخ وفات او را هم سال 274 ق (چهارده سال پس از آغاز غیبت صغری) ذکر کرده اند. او در سامرا پایین پای امام عسکری (علیه السلام) به خاک سپرده شد.

بانو حکیمه از زنان ثقه و راوی حدیث است که در کتب معتبر امامیه، از جمله کتب اربعه، از او روایت نقل شده است. محمد بن یعقوب کلینی، شیخ طوسی، محمدباقر مجلسی

ص: 39

(م 1110 ق)، سید عبدالله شبّر (م 1242 ق) آیت الله خویی (م 1317 ق)، علامه مامقانی (م 1351 ق) و محدث قمی (م 1359 ق) راوی بودن او را تصدیق کرده اند. (1)

گزارش های حکیمه خاتون درباره ماجرای ازدواج امام عسکری (علیه السّلام) با نرجس خاتون در منابع موجود است. او یکی از شاهدان ولادت دوازدهمین امام بوده و شرح داستان ولادت امام را به تفصیل و کامل (2) بیان کرده است. همچنین نام این بانو در زُمره کسانی ثبت شده که امام عصر (عج الله فرجه) را رؤیت کرده اند. وی اصحاب سرِ و سفیر امام زمان (عج الله فرجه) در دوره غیبت بود.

1/الف_3) خديجه دختر جواد (علیه السلام)

خدیجه دختر امام جواد (علیه السلام) بانویی عارف و معتقد به امامت دوازده امام و عالم به اخبار معرفی و در روایتی در کتاب غیبت شیخ طوسی از وی نام برده شده است. حدیثی که سید محسن امین از کتاب غیبت ذکر نموده است نظیر حدیثی است که در برخی از نسخه های این کتاب برای حکیمه دختر امام نهم (علیه السلام نقل می شود و چنین به نظر می رسد که اختلافی در نسخ است و شواهد نشان می دهد که خدیجه همان حکیمه دختر محمد بن علی است. (3)

ص: 40

2/ الف) بستگان سببی

2/الف_1) خَیزُران

سُبيكه نوبیه، مادر امام نهم (علیه السلام) از خانواده ماریه قبطیه همسر رسول خدا (صلى الله عليه وآله) و اهل نوبه است، کنیه اش ام الحسن است و نام های مریسیه، ریحانه نیز برای ایشان ثبت شده است. (1) در برخی از منابع نیز آورده شده که اسم وی «دُرَّه» بوده و امام رضا (علیه السلام) او را خَیزُران نامیده اند. (2)

دو حدیث از رسول خدا (صلى الله عليه وآله) و امام کاظم (علیه السلام) درباره ایشان در منابع ذکر شده است. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) درباره خَیزُران و امام جواد (علیه السلام) فرمود: (3) پدرم فدای پسر بهترین کنیزان که اهل نوبه و پاکیزه و مطهر است. همچنین پیشوای هفتم (علیه السلام) به یزید بن سلیط فرمود: اگر توانستی سلام مرا به آن جاریه برسان. (4) این دو حدیث گویای شأن و منزلت والای این بانو است. برخی خیزران را در زمره زنان محدث معرفی کرده اند. (5) از آنجا که این بانو، همسر و مادر معصوم (علیهم السّلام) بوده اند، بی شک سخنانی از سیره و سبک زندگی ایشان برای باز گویی ، نشر و تبلیغ داشته و راوی امام (علیه السّلام) بوده اند اما این روایات به ثبت نرسیده و حدیثی یافت نشد.

2/الف_ 2) بانو سمانه

ص: 41

مادر امام هادی (علیه السلام) به نقل مشهور منابع ام ولد (1) و از اهالی مغرب بوده است. نام وی سمانه مغربیه، مربیه، ام ولد، سوسن؛ ماريه قبطیه، حویت است که سمانه مغربيه شهرت بیشتری دارد. علامه مجلسی می نویسد سمانه مکنی به ام فضل بود. چه بسا دلیل یکی دانستن سمانه و اُمّ فضل دختر مأمون عباسی این امر باشد. (2)

پیشوای نهم (علیه السلام) 60 دینار یا به قولی 70 دینار به محمد بن فرج، نواده جعفر طیار داد و همراه با مشخصاتی او را مأمور خرید این بانو کرد. (3) محمد بن فرج هم مطابق دستور امام (علیه السلام) وی را خرید و به نزد ایشان آورد. امام (عليه السلام) آن كنیز را تربیت نمود و دستور داد تا با زنان دیگر معاشرت داشته باشد " از این رو به اطاعت و عبادت خدا رو آورد و از پرهیزگاران متهجدان و قاریان قرآن شد". گزارش دقیقی درباره زمان ولادت و رحلت این بانو یافت نشد اما مطابق برخی اقوال دوران امامت امام حسن عسکری (علیه السلام) را درک نموده و سرانجام در منزل امام هادی (علیه السلام) وفات نمود و در کنار مزار آن حضرت در سامرا مدفون گردیده است. (4)

ص: 42

2/ الف _3) بانو حُدَيث

مادر امام عسکری (علیه السلام) کنیزی مغربی بود که قبل از سال 230 ق، به منزل امام هادی (علیه السلام) آورده شدوی ام ولد و از زنان عارف و فاضل زمانه ی خود بود. درباره نام وی و کنیه اش اختلاف است. نام حُدَیث و سَلیل در منابع برای وی ذکر شده است. امام هادی(علیه السّلام) پس از اولین ملاقات، او را ستود و فرمود: سَلیل (یکی از القاب سوسن) از بدی ها و آلودگی ها پاک است. ایشان بعد از ولادت فرزندش امام حسن عسکری (علیه السّلام) با "امَ الحسن" و "امَ ابی محمَد" نامیده شدند و با تولد امام عصر (عج الله فرجه) با عنوان "جدَه" شهرت یافتند. در منابع از تاریخ ولادت بانو به طور دقیق سخن نیامده است، وفات او با توجه به و صیتش پس از شهادت امام (علیه السلام) و در دوره غیبت صغری بوده است. (1) بانو حديث وصیت کرد: هرگاه از دنیا رفتم، مرا در کنار قبر شوهرم، امام هادی (علیه السّلام) و فرزندم امام عسکری (علیه السلام) دفن کنید. مرقد این بانوی بزرگوار در حرم عسکریین (علیهم السلام) قرار دارد. با وجود آنکه اکنون روایتی از این بانو باقی نمانده است؛ اما برقی (م 274 یا 280 ق)، شیخ طوسی (م 460 ق ) و طبرسی (م (548 (ق) او را از راویات حدیث بر شمرده اند. (2)

2/ الف _4) نرجس خاتون

مادر امام مهدی (عج الله فرجه) جاریه یا کنیز رومی و ام ولد که تحت تعلیم حکیمه خاتون قرار داشت، از بانوان تاریخ ساز شیعه است. برای این بانوی گرامی نام هایی ذکر شده که عبارت اند از: ریحانه، نرجس، صقیل، سوسن، مریم دختر زيد العلويه، ملیکه دختر

ص: 43

يشوعا. در حدیثی از جابر، منقول از لوح یا صحیفه حضرت فاطمه (س)، نام مادر حجه بن الحسن (عج الله فرجه) به این مضمون نوشته شده است: "اُمُّهُ جاريه اسمُها نرجس".

ولادت دقیق این بانو مشخص نیست. در خصوص زمان وفاتش نیز دو نقل وجود دارد: شیخ صدوق رحلت این مُخدَره را پس از رحلت امام حسن عسکری در سال 261 ق می داند. او می نویسد: بانو نرجس هنگام شهادت امام عسکری (علیه السلام) بر بالین امام بوده است. مجلسی رحلت بانو نرجس را در حیات امام عسکری (علیه السّلام) یعنی قبل از ربیع الاول سال 260 ق می داند. از آنجا که نرجس خاتون از بانو حکیمه درس آموخت و این بانو نزدیکی زیادی به امام معصوم (علیه السلام) داشته است، بعید نیست که حامل روایاتی باشد که ثبت نشده و به دست ما نرسیده است. (1)

شیخ طوسی، نخستین شخصی است که از وی در ذیل بانوان صحابی امام جواد (علیه السلام) نام میبرد پس از ایشان شیخ ذبیح الله محلاتی و علامه مامقانی وی را از صحابیات و راویات حدیث امام جواد (علیه السلام) بر شمرده اند. در نظر رجالیان اندکی اختلاف وجود دارد؛ مامقانی معتقد است که زهرا و ام احمد بن الحسين دو نفر هستند. وی مادر احمد بن داوود بغدادی بود که بیش از چهل روایت از احمد بن داوود (1) فرزند این بانو وجود دارد. تاریخ ولادت یا وفات این بانو یافت نشد، اما از آنجا که وی در زمره صحابیان امام جواد (عليه السلام) قرار می گیرد، طبیعتاً دوره زندگی اش همزمان با اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم می باشد. (2)

1/ب _2) امّ على

شیخ صدوق ام علی را به عنوان زن راوی معرفی نموده است به استناد از قاسم صیقل که نقل می کند که وی نوشته ای برای امام هادی (علیه السلام) نگاشته است. وی از راویات امام دهم (علیه السلام) معرفی می شود. اما در کتب رجالی نامی از ایشان به میان نیامده است و توضیحات بیشتری یافت نشد. (3)

1/ب_3) فاطمه دختر هارون بن موسى

ص: 45

از دیگر بانوان راوی در عصر ابناء الرضا (عليهم السلام) فاطمه دختر هارون بن موسى بن الفرات می باشد. تلعکبری از این او نقل می کند که من شنیدم که پدر بزرگم موسی بن ابن الفرات گفت: برای من محمد بن ابی عمیر (1) حدیثی از کتابی می خواند که غیر از او نشنیده بودم. لازم به توضیح است که در کتب رجالی از وی به عنوان زن راوی یاد می شود هرچند که رواتی از ایشان ثبت نشده است. (2)

1/ب_4) زینب دختر محمد بن يحيى

زینب دختر یحیی بانوی راوی احادیث امام جواد (علیه السلام) محسوب می شود. در رجال شیخ طوسی وی در زمره صحابیات ابوجعفر ثانی امام جواد (علیه السلام)) آورده شده است. تنقیح المقال وی را امامی مذهب معرّفی کرده است لکن نقل می کند ویژگی منحصر به فردی در این بانو نیست! حدیث یا روایتی از این بانوی صحابی یافت نشد. (3) از آنجا که این مُخدّره، راوی امام جواد (علیه السلام) ،بوده طبیعتاً در سالهای 200 تا 220 قمری می زیسته است.

1/ب_5) فاطمه دختر هيثم

فاطمه دختر هیثم به نام سیابه معروف است. علمای رجالی او را محدث؛ نمی شمارند لکن نام این بانوی شیعی به واسطه اخبار مهمی که درباره جعفر کذاب نقل کرده، مورد توجه متون

ص: 46

روایی شیعه قرار گرفته است. این بانو هنگام ولادت جعفر کذاب در منزل پیشوای دهم (علیه السلام) حضور داشته و شاهد خوشحالی اهل خانه و عدم شادی امام هادی (علیه السلام) است. وی نقل می کند هنگامی که می خواست جعفر به دنیا بیاید، در خانه ی امام هادی (علیه السلام) بودم. دیدم همه اهل منزل به جز امام (علیه السلام) خو شحال هستند. گفتم ای سید و آقای من! چرا به آمدن این مولود خوشحال نیستید؟ حضرت فرمود: او به شما توهین می کند، زیرا بسیاری از افراد را گمراه می کند. (1) شیخ صدوق ضمن نقل این گزارش، سلسله روّات متصل به آن را نیز نقل می کند.

1 / ب_6) كلثم الكرخيه

كلثم را در زمره محدثات دانسته اند و شیخ طوسی و شیخ برقی او را از اصحاب و راویان امام علی بن محمد هادی (علیه السلام) شمرده اند. از احوالات وی مطلبی یافت نشد. علامه مامقانی می نویسد: امامی مذهب بودنش آشکار است. لکن ندانستم که چگونه او را حسن بشمارم. وی از امام هادی (علیه السلام) نقل حدیث کرده و عبدالرحمن شعیری، احمد بن داود نیز از وی نقل روایت کرده اند. (2)

2/ب) كنيزان

2/ب-1) امّ محمد

امّ محمد مولاه ابي الحسن (علیه السلام) (علیه السلام) از کنیزان (آزاد کرده) امام رضا (علیه السّلام) بود که به نقل از مسعودی خبر شهادت امام کاظم (علیه السلام) را از امام هشتم (علیه السلام) نقل کرده است. که تنها

ص: 47

حدیث ثبت شده از این بانو محسوب می شود. به دلیل جوّ حاکم پس از شهادت امام هفتم (علیه السلام) خبر دادن وی بسیار ارزشمند است. این بانو عضو گروه راویان امام هادی (علیه السّلام) محسوب شده است. در کتب رجالی اسمی از او نیامده است لکن حضور در خانه معصومان (عليهم السلام) و به نظر می رسد. مشاهده سیره این حضرات موجب نقل قول شفاهی خواهد شد هر چند که در کتب رجالی نامی از این بانو به میان نیامده باشد

2/ب_2) زلال یا غزال (1)

وی کنیز یکی از فرزندان موسی بن عیسی عباسی بود و حدیث میل و مولود را روایت کرده است. (2)در شمار راویان میلاد است. این کنیزی خبر میلاد امام آخر (عج الله فرجه) را از زبان حکیمه خاتون برای دیگران نقل می کند. از شرح حال این بانو چیزی یافت نشد. آنچه حتمی است این کنیز به مقام اهل بیت (علیهم السلام) آگاه بوده و ارتباطاتی با بانوحکیمه داشته است و حکیمه خاتون با وجود تأکید بر مخفی نگاه داشتن ولادت، ایشان را لایق آگاهی از این خبری شناخته است.

2/ب_3) کنیز ابوعلی خزیزرانی (خیزرانی)

ص: 48

کنیز ابوعلی خیزرانی در زمره بانوانی می باشد که در زمان امام حسن عسکری (علیه السلام) می زیسته است و به ولادت امام عصر

(عج الله فرجه) اشاره می کند. ابوعلی کنیزی داشت که به امام عسکری (علیه السلام) اهدا نمود. پس از شهادت امام (علیه السّلام) به علت آزارهای جعفر کذاب، از خانه امام گریخت و دیگر بار به خانه ابوعلی رفت و با وی ازدواج کرد.

ابو علی می گوید: از کنیز ابو علی شنیدم که می گفت: هنگامی که سید (عج الله فرجه) متولّد، شد نور درخشان او را مشاهده کرده که از او ظاهر گردیده و به افق آسمانها رسیده است و پرندگان سپیدی که از آسمان فرود می آیند... . (1) به دلیل زندگی در بیت امام راوی شفاهی سیره امام (علیه السلام) بوده است و اینکه توفیق شاهد بودن ولادت امام مهدی (عج الله فرجه) را داشته حاکی از حافظ اسرار بودن وی است.

2/ب_4) نسیم

نسیم کنیز و خادمه بیت امام عسکری (علیه السلام) و یکی از شاهدان پیشوای دوازدهم ( عج الله فرجه) محسوب می شود. دو نقل در مورد وی ذکر شده است: شیخ صدوق (م 381)، او را از کنیزان امام عسکری (علیه السلام) بر شمرده است و حدیثی از نسیم در باب ولادت، عطسه زدن و فرمایش حضرت حجت (عج الله فرجه) آورده است. لکن شیخ طوسی (م 460) در الغيبه نسيم را خادم مردِ امام ذکر و او را از مردان راوی محسوب کرده است و حدیث عطسه زدن امام عصر را نقل می کند. (2) اما در اینکه او مرد بوده است، جای تردید است؛ زیرا به خاطر رعایت حدود و حفظ شرعیات، غیر ممکن است هنگام ولادت حضرت مهدی

ص: 49

(عج الله فرجه) خادم مرد میان بانوان حضور یافته و شاهد ولادت ایشان باشد. از نسب و شرح حال نسیم اطلاعی در دسترس نیست.

2/ب_5) ماريه

ماریه از کنیزان و خادمان بیت امام عسکری (علیه السلام) و یکی از شاهدان ولادت امام آخر (عج الله فرجه) بوده است. شیخ صدوق (م 381 ق)، روایت ولادت و عطسه را از نسیم و ماریه نقل کرده است. به نظر می رسد این بانو شایستگی لازم برای خبر داشتن از ولادت امام زمان (عج الله فرجه) را به رغم تأکید بر مخفی بودن ولادت ایشان داشته است. (1) شاید منظور از آگاهی کنیزان امام، این بود که افراد مختلف از این رویداد مطلع شوند و در مواقع ضروری شهادت دهند و اطلاع رسانی کنند و شیعیان را از تحیّر پس از شهادت امام عسکری (علیه السلام) رهایی بخشند. از شرح حال و خاندان ماریه نیز اطلاع دقیقی در دست نیست.

هنگامی که کنیزان نیز مانند زنان آزاد و شیعه ائمه (علیهم السلام) دارای فضل و دانش میشوند، این نکته آشکار میگردد که اهل بیت (علیهم السلام) برای تعلیم همه مسلمانان تلاش داشتند و برای افزودن علم آنان دریغ نمی کردند و کنیزانی که در این خاندان رشد کردند افزون بر بهره مندی از علوم واقعی اسلامی، موجب هدایت مسلمانان، بویژه شیعیان نیز شدند. (2)

ص: 50

است. روزگاری که جامعه شیعی چه از نظر جانی و مالی و چه از نظر فرهنگی سخت مورد تهدید بود

انسان پیو سته با چالش یا بحران های گوناگون درونی و بیرونی مواجه است که مهمترین بحران، عدم معرفت دینی و بدتر از آن چالش تربیت دینی است. سیره پیامبر (صلی الله علیه وآله) اهل بیت (عليهم السلام) منبعی غنی برای استخراج آموزههای دینی بویژه شناخت معارف اسلامی است که با مطالعه آن می توان نکات تربیتی ارزشمندی را استخراج نمود و در اختیار مربیان قرار داد. تربیت شاگردانی زبردست و استفاده از آنان در موارد لازم، از جمله کارهای فرهنگی که امامان معصوم (عليهم السلام) بدان اهتمام می ورزیدند و بانوان روایتگر نیز همراه ائمه (عليهم السلام) و در کنار اصحاب ایشان، پس از درس آموزی و روشن شدن معارف دین و جایگاه امام برای خود موجب هدایت سایر شیعیان نیز شدند و معارف حقیقی دین و جایگاه امام (علیهم السلام) را برای افراد جویای حقیقت آشکار و تبیین کردند.

بررسی زندگی بانوان فرهیخته و مؤثر در این دوران، افزون بر روشن ساختن اوضاع سیاسی، فرهنگی آن روزگار، راه های عملی دفاع از ولیّ خدا و دین الهی را نیز به تصویر می کشد. گونه شناسی عملکرد فرهنگی بانوان راوی شیعه در دو گفتار عملکرد تعلیمی _ تبیینی و ترویجی _ تبلیغی گوشه ای از فعالیتهای ثبت شده ی ایشان است.

در راستای ارتقاء فرهنگی در این دو حیطه لازم و ضروری می نمود. این گونه از بانوان پس از درس آموزی در مکتب تشیع برای آموزش و پرورش سایر شیعیان همت گماردند که در این بخش به برخی از اقدامات ایشان اشاره می شود.

1/الف) آموزش و تعلیم

آموزش به اقدامات یا فعالیت های از قبل طراحی شده اطلاق می گردد که با هدف ایجاد یادگیری در دانش اندوزان بین معلم و افراد دانشجو به صورت رابطه دو جانبه انجام می شود. (1) آموزش در واقع تلاشی برای انتقال دانش، ارزش یا مهارتی خاص به شاگردان است.

با ظهور اسلام و بنیان گذاری فرهنگ اسلامی توسط نبی خاتم (صلی الله عليه وآله) و تأکید ایشان بر آموزش (2) و آموختن علم توسط زنان و مردان (3) تحولی در جامعه اسلامی پدید آمد. حقیقت اسلام به زنان عزت و رفعت داد در دوره مدنیت عرب (اسلام) ترقّی و اهمیت مقام زن از اینجا معلوم می شود که در میان مسلمین زنان تحصیل کرده و خانم هایی که در علوم و ادبیات استاد بودند وجود داشت. (4) زنان در سده ی نخست در فراگیری حدیث و نقل آن برای دیگران توانا و دقیق بودند. نام و شرح حال بیش از 1500 تن از زنان محدّث سده ی نخست در تاریخ ثبت شده است. (5)

ص: 53

با نگاهی به گزارش های تاریخی و دقت در اسامی بانوان، این نکته روشن می شود که اهل بیت (عليهم السلام) وياران ایشان در خانواده های خویش نیز مباحث علمی را مطرح می کردند زیرا اغلب زنان فاضله همسران، دختران و یا اقوام نزدیک اصحاب معصومان (عليهم السلام) بودند که در معارف اسلامی تبحر داشتند؛ علاوه بر آن این بانوان اگر سؤالی داشتند با مراجعه مستقیم به امام (عليهم السلام) به پاسخ می رسیدند و گره گشای سایر بانوان نیز بودند و این چنین از علم ائمه (علیهم السلام) بهره می بردند.

آموزش غالباً در محیطی ویژه ی آن تدریس صورت می گیرد که به عنوان کلاس یا دانشگاه شناخته شده و ممکن است دارای ویژگی های خاص حتی تفکیک جنسیت باشد لکن نباید این تصویر را در مورد آموزش های زمانه ائمه (عليهم السلام) ترسیم کرد. معصومان (علیهم السلام) معمولاً در مسجد (1) و یا در منزل، کلاس های تدریس شان را برگزار می کردند و بانوان عالمه و برجسته آن زمان نیز متأسی از شیوه تعليم ائمه (عليهم السلام) غالباً در خانه به آموزش می پرداختند. این شیوه از صدر اسلام مرسوم بود و حضرت فاطمه و حضرت زینب (سلام الله عليهما ) نیز به آموزش مسلمانان و بویژه بانوان می پرداختند. در مدت زمانی که حضرت امیرمؤمنان (علیه السلام) در کوفه حضور داشتند، حضرت زینب (سلام الله عليها) به تعلی و ارشاد بانوان کوفه مشغول بودند. در منابع آمده است که حضرت زینب (سلام الله علیها) در کوفه مجلس درسی برای زنان تشکیل می دادند و برای ایشان قرآن را تفسیر می کردند. (2)

در واقع جوینده دانش به علم می نگرد نه به عالم، دانشجو گمشده خود را نزد هرکس که باشد می یابد و جنسیت، زمان و مکان، قید و محدودیتی برای او نیست. زن یا مرد بودن

ص: 54

عالم، در خانه، مسجد و یا در صحنه جنگ برای دانش اندوزی تفاوتی ندارد. امامان (عليهم السلام) برای آموزش، تمایزی بین مردان و زنان قائل نبودند و اگر امکان داشت که بانوان علم بیاموزند و تحت تعلیم قرار گیرند، دریغ نمی کردند کلاسهای تدریس امام صادق (علیه السلام) و تربیت 37 بانوی دانشمند و محدث مؤید این مطلب است. (1)

بانوان راوی شیعه نیز شیوه آموزشی معصومان (علیهم السلام) را ادامه دادند و برای آموزش شیعیان، تلاشی چشمگیر داشتند که بخشی از آن در گزارش های تاریخی ثبت شده است. به عنوان نمونه حکیمه خاتون که در جلسات پرسش و پاسخ حتی به سؤال مردان نیز جواب می دادند و بانو حُدَیث نیز در این دوره با معرفی ولیّ عصر (عج الله فرجه) به عنوان امام به حق، تلاش می کردند .

معمولاً آموزش توسط بانوان راوی شیعه به دو طریق بود:

o به شیوه خصوصی شبیه پرسش احمد بن ابراهیم از حکیمه خاتون

o به شیوه عمومی )پرسش و پاسخ عمومی( شبیه پرسش و پاسخ علویه ها و دانشجوهای بانوان راوی شیعه نیز معمولاً دو گروه بودند:

o عده ای که پیشینه کسب علم در محضر ائمه (عليهم السلام) قبلی داشتند و در جامعه فعّالیت علمی می کردند و فقط برای مسائل جدید و پرسش و پاسخ مراجعه می نمودند مانند مراجعه علویه ها

o عده ای که تازه مسلمان بودند و نیاز به تعلیم ویژه داشتند. این بانوان برجسته در جهت تعلیم کنیزان نیز اقداماتی انجام دادند گزارشی از حکیمه خاتون در جهت

ص: 55

تعلیم نرجس خاتون آمده است که هنگامی که به عنوان کنیز خریداری شدند در ابتدا تعالیم ناب اسلام توسط ایشان انجام گرفت. (1)

شیخ صدوق (م 381 ق) از احمد بن ابراهیم نقل می کند که او در سال 262 ق به محضر حکیمه خاتون رسیده است و بانو از پشت پرده درباره دینش با او صحبت و امامش را معرفی کرده است. در این گفت و گو او از حکیمه خاتون درباره مکان امام عصر (عج الله فرجه) می پرسد. بانو می فرماید او در پشت پرده غیبت قرار دارد و مستور است و دسترسی به وی ممکن نیست. سؤال می کند: پس شیعه به کجا پناه برد؟ می فرماید: به مادر امام حسن عسکری (علیه السلام) می پرسد: آیا به کسی که زن است، اقتدا کرده و او را در این خصوص مقدم نمایم؟ می فرماید: این کار دقیقاً به مثابه و صیت کردن امام حسین (علیه السلام) به خواهرش زینب (سلام الله علیها) بود که وی اوامر و مطالب على بن الحسين (علیه السلام) را انجام می داد و این کار باعث پوشیده شدن راز امامت آن بزرگوار شد. (2)

همچنین در گزارش تاریخی آمده است که شماری از بانوان علوی به همراه محمد بن قاسم علوی از حکیمه خاتون در مورد ولادت امام آخر (عج الله فرجه) کسب تکلیف کردند. محمد بن قاسم نقل می کند: من همراه عده ای از بانوان علوی بر حکیمه دختر محمد بن علی بن موسی (علیهما السّلام) وارد شدیم. ایشان گفت: آمده اید تا از چگونگی ولادت ولیّ خدا موسى بپرسید؟ :گفتیم به خدا سوگند آری! (3)

از گزارش های فوق چند نکته به نظر می رسد:

ص: 56

1_ مرجعیت بانو و پاسخ به سؤالات مختلف شیعیان و معرفی امام غایب (عج الله فرجه) از بین بردن سرگشتگی آنان در دوره غیبت از طریق راویان زن.

2_ حضور اجتماعی زنان و حفظ حدّ و مرز شرعی در پاسخ به مراجعان؛ آنجا که می گوید حکیمه خاتون از پشت پرده پاسخ گفت.

3_ اینکه بانو از پس پرده سخن گفته است، نشان می دهد گرچه رهبر در پس پرده است، ارتباط با وی قطع نخواهد شد.

4_ این بانوان برجسته به زمان و شرایط موجود آگاه بودند و با شجاعتی بی نظیر و همکاری با یکدیگر گره های مختلف فکری و عقیدتی را می گشودند.

5_ استفاده از تعبیر "ولیّ خدا " در کلام حکیمه خاتون دال بر جویا شدن از جانشین واقعی پیشوای یازدهم (علیه السلام) است.

6_ معرفی بانو حُدَیث به عنوان پناهگاه شیعه و پاسخ گویی به سؤالات و شبهات شیعه توسط وی و حکیمه خاتون در روزگار بحران تاریخ تشیع، حاکی از مقام و موقعیت بالای این بانوان و جایگاهشان به عنوان واسطه بین امام معصوم و شیعیان است و رشد علمی و معنوی این بانوان را نشان می دهد.

7_ با وجود ناپیدا بودن امام (علیه السلام) حلقه اتصال او با شیعیان قطع نشد و بانو با ارتباط مستقیم با امام عصر (عج الله فرجه) و بهره بردن از استراتژی تقیه، شیعه را از تنگ راه هایی نظیر تفرقه و انحرافات فکریِ پیش رو به سلامت عبور داد.

2/ الف) تربیت

پس از فرآیند تعلیم و آموزش، تربیت لازم است. در واقع تربیت، پرورش و از قوه به فعل رسانیدن استعدادها و توانمندی های بالقوه انسان است و محصول مراقبتی است که از نشو و نمای انسان در جریان رشد وی یعنی سیر سوی کمال به عمل می آید. در تربیت، مربی موانع

ص: 57

درونی متربی را برطرف و او را برای شکوفایی و رشد و بالندگی و رسیدن به حقیقت مهیا می سازد. (1) در واقع مربی در تربیت از متربی مطالب آموزش داده شده را بیرون می کشد به خلاف تعلیم که وظیفه معلم آموزش و بیان نکاتی جهت آموزش است. اگر تربیت فطرت گرا باشد نتیجه آن موجب آماده شدن انسان برای رویارویی با چالش ها می شود.

به مدد تربیت و کشف و شکوفایی استعدادهای انسان، میراث فرهنگی به نسل بعدی منتقل و امکانات بایسته جهت غنای فرهنگی مهیا می شود و انسان های آگاه، متخصص و مسئول که خود و دیگران را محترم بشمارند، تربیت، فرهنگ علمی و دینی و ارزش های فرهنگی را به جامعه منتقل می کند. یک جامعه به انسان های مؤمن، با انگیزه، مهذّب نیازمند است تا همچو راهبری دلسوز راه را از بیراهه نشان دهد و جامعه را برای رویارویی با بحران ها و سازگاری با مقتضیات زندگی قادر سازد.

از جمله ابعاد مهم عملکرد فرهنگی بانوان، حضور فعّال در عرصه های تربیت دینی و افزایش دانایی است و تشویق آموزه های اسلامی و سبک زندگی معصومان (عليهم السلام) نقش مهمی در تأمین این نیاز و بهره مندی از آن در اصلاح فرد و جامعه و پرورش انسان های آگاه و متعهد دارد.

سختی ها و شدائد در تربیت انسان نقش اساسی دارد و به دلیل استقامت در برابر روح بشر صیقل می یابد و بوی خوش کمالات و حقیقت وجودی انسان نیز در سایه همین سختی ها تراوش می کند. سختی روزگار ابناء الرضا (علیهم السلام) موجب ساخته و آماده شدن روح شیعیان برای ورود به عرصه ای سخت تر یعنی عصر غیبت گردید. در محضر ابناء الرضا

ص: 58

(عليهم السلام) بانوان شایسته ای بانوانی به سان مادران و همسران ائمه (علیهم السلام) و خادمین بیت ایشان رشد یافتند که در جهت تربیت شیعیان کوشیدند.

بانو خدیجه دختر امام جواد (علیه السلام) از زنانی که در این زمینه حضور فعّال داشت. خزاز مدائنی وابسته به خدیجه خاتون بود و در خانه ایشان خدمت می کرد، به واسطه تربیت و راهنمایی مولای خود با جریانهای انحرافی مانند واقفیه برخورد و شیعیان را ارشاد می نمود. (1)

زهرا مادر احمد بن الحسین راوی امام جواد (علیه السلام) نیز نقش تربیتی مادری و شاگردی را به خوبی ایفا نموده است و نقل بیش از چهل حدیث از فرزند این بانو احمد بن داوود (2)نشان از میزان اعتماد امام به ایشان است.

مادر و همسر امام هادی (علیه السلام) از جمله بانوانی بودند که در انجام وظیفه مادری و تربیت فرزندان خود اهتمام بسیاری داشتند. پیشوای یازدهم (علیه السّلام) بر این امر تأکید کرده و خطاب به یکی از بزرگان سامرا که او را در دوران کودکی ملاقات کرده بود، فرمود: "ای بهلول! همانا من در کنار مادرم بودم؛ او را دیدم که می خواست برای پختن غذا، چند قطعه هیزم ضخیم را زیر اجاق روشن کندولی آن ها روشن نمی شد تا آنکه مادرم مقداری هیزم باریک و کوچک را روشن کرد و سپس آن هیزم های بزرگ و ضخیم به وسیله آن ها روشن گردید." آن حضرت از اقدام مادر خود آموخته بود که عامل افروختن آتش دوزخ نباشد همان طوری که هیزم های سبک؛ سبب افروختن آتش اجاق می شدندو به این طریق امام (علیه السّلام) در سنین کودکی از رفتار غیر مستقیم مادر، خوف از خدا را آموختند.

ص: 59

در این میان باید به نقش اساسی و کلیدی بانو حُدَيث نسبت به تربیت دیگر فرزندان اشاره نمود که همگی از معارف رجال عصر خود بودند به غیر از جعفر که قابلیت بهره گیری از نور هدایت و تربیت مادر را نداشت. صبر و ایستادگی در مقابل شدائد روزگار که از مهمترین مسائل تربیتی است را می توان از برخی گزارش های تاریخی دریافت. شدت ایمان و صبر بانو چنان بود که وقتی فرزندش محمد که نزد شیعیان اعتبار و منزلتی داشت، از دنیا رفت (252 ھ) جزع وفزع نکرد و آن را از مقدّرت الهی دانست که برای امتحان بندگانش به کار گرفته است.

سختی و عدم دسترسی ائمه (علیهم السّلام) در رابطه ی آزاد و بدون مانع با مردم برای تبیین معارف دینی و تربیت آزادانه و و سیع دوستداران علم، وجود عقاید و فرق گوناگون و تبلیغ و ترویج برخی عقاید توسط نهاد خلافت، از جمله دلایل اختلاف در معارف و خطا کردن در مسائل شناخت امام حتی تا حد تجسیم و تشبیه و غلو گردید. این اختلاف در دوران ابناء الرضا (علیهم السلام) گاهی موجب اثر پذیری بعضی شیعیان از این عقاید منحرف می شد که البته در دوره امام جواد (علیه السلام) کم تر بود لکن هر قدر به دوره غیبت نزدیک می شد، این اختلافات بیش تر می گردید. نمونه این عقاید در کتب شیعی آمده است. روایات فراوانی در مورد جایگاه حجّت الهی و ضرورت شناخت و تبعیت از حجّت و خالی نبودن زمین از حجّت و نظیر آن نقل شده است که خط شیعه را در لزوم همسویی با معصوم(علیه السلام) ترسیم می کند؛ لذا شناخت و معرفی امام و پاسخگویی به چرایی وجود امام، مهم ترین حرکت فرهنگی محسوب می شود.

بانوان عصر ابناء الرضا (عليهم السلام) نیز در پرتو تعلیمات ائمه (عليهم السلام) علاوه بر شناخت امام زمان خویش، در جهت بصیرت افزایی شیعیان تلاش کردند. نمونه هایی از فعالیت های ایشان جهت شناخت و معرفی امام جهت رفع شبهه عدم وجود امام و همچنین تبیین جایگاه امامت در گزارش تاریخی آمده است که عبارت اند از:

در گزارشی آمده که حکیمه دختر امام کاظم (علیه السلام) قابله امام نهم (علیه السلام) بوده است و در گزارش های دیگری مانند شهادت امام جواد (علیه السلام) نیز نام وی ذکر شده است. (1) به عبارتی اصل جریان ولادت امام نهم (علیه السلام) از حکیمه دختر امام کاظم (علیه السلام) منقول است و ماجرای تقاضای امام هشتم (علیه السلام) از حکیمه برای حضور در شب میلاد پیشوای نهم (علیه السلام) و چگونگی ولادت در منابع از وی ثبت شده

ص: 61

است. به نظر می رسد حضور این بانوی راوی و مورد اعتماد امام رضا (علیه السلام) در کنار مادر امام جواد (علیه السلام) و شهادت وی بر ولادت امام نهم (علیه السلام) مولودی که عده ای سعی داشتند به دلیل دیر فرزند دار شدن امام رضا (عليه السلام) ولادت امام جواد (علیه السلام) را انکار کنند، نقش تعیین کننده و سرنوشت سازی در تقویت باور شیعیان به وجود امام (علیه السلام) و رفع تحیر شیعه در یافتن امام بعدی و شناسایی حجت حق داشته و تأیید ولادت توسط این بانو تا حدودی شبهه عدم وجود امام پس از امام هشتم (علیه السلام)را از بین برده است.

در مورد شناخت شأن و منزلت امام، می توان بانو سمانه را مثال زد، میزان معرفت بانو به گونه ای بود که امام هادی (علیه السلام) در وصف ایشان می فرمایند: "مادرم به حق من شناخت دارد و از اهل بهشت است شیطان سرکش به او نزدیک نشود و نیرنگی هیچ ستمگر متکبر به او نمی رسد او تحت نظر خداوندی است که خواب به او راه ندارد محفوظ و مصون از گزند دشمن بوده و همطراز مادران راستین و شایسته است". (1) از تمجید و ستودن پیشوای دهم (علیه السّلام) می توان دریافت که این بانو منزلت و شایستگی فرزند خود را به عنوان حجت الهی به خوبی میداند و به منصب و جایگاه امامت فرزندش به روشنی آگاه است که خود دال بر معرفت وی نسبت به مباحث معرفتی در حوزه ی امام شناسی یک بانو است. همچنین تصدیق امام هادی (علیه السلام) در مورد بهشتی بودن او حکایت از وجود یک ایمان قوی و روح مؤمنانه در این یک بانو است که می تواند او را از صفات زشت و آلوده به گناه دور بدارد که شیطان هیچگاه به او نزدیک نشود و در بهشت جای گیرد. بی گمان مادر این

ص: 62

انسانهای منتخب، خود باید برگزیده باشد. به همین دلیل در آثار دینی از تبار امامان معصوم (عليهم السلام) با عناوینی شبیه "اصلاب شامخه" و "ارحام مطهره" یاد شده است.

از آنجا که امامت در اسلام آخرین مرحله سیر تکاملی انسان محسوب می شود، دفاع از این جایگاه وظیفه شیعیان است. گاهی دفاع و ردّ ادعاهای دروغین مدعین سر سخت نیز نوعی حمایت از جبهه ولایت و تایید امام بر حق محسوب می شود. بنابراین نقل روایت فاطمه دختر هیثم (1) در مورد ماجرای ولادت جعفر کذّاب و ردّ ادعای امامت جعفر، را می توان از موارد دفاع از مقام امامت و ولایت و حرکت تبیینی جایگاه امامت برشمرد.

2/ب) تبیین فرهنگ مهدویت

مقصود از مهدویت، اعتقاد به منجی ای است که در آخرالزمان ظهور می کند و بشریت را نجات می دهد. چون اسلام یک دین جهانی است مهدویت یک فلسفه بزرگ جهانی است. در میان شیعیان بانام محمد بن حسن (علیهم السّلام) و لقب هایی نظیر "مهدی آل محمد (صلى الله عليه و آله)" به عنوان دوازدهمین امام معصوم (علیهم السّلام) مشخص گردیده است. "شیعه باخبر مسلّم و قطعی خود، منجی را بانام، با نشان، با خصوصیات، با تاریخ تولد، می شناسد." (2)

اندیشه مهدویت موضوعی کلامی است که با رویکردهای تبلیغی تربیتی و نظایر آن می توان به آن پرداخت. دشمنان اهل بيت (عليهم السلام) پس از مأیوس شدن از شناسایی و دستگیری امام آخر (عج الله فرجه) به اختلافات مذهبی مسلمانان دامن زدند و فرقه های جدید و منحرف و مدعیان دروغین مهدویت را تقویت نمودند. در این میان آنچه ایجاب می کند که در این مسئله دقت بیشتری صورت گیرد، توجه به این امر است که امامان شیعه (علیهم السلام) در

ص: 63

تبیین مهدویت و آگاهی بخشی صحیح به مردم درباره آن از هیچ کوششی فروگذار نکرده و از ویژگی های مهدی (عج الله فرحه) و نشانه های زمان ظهور او به تفصیل سخن گفته اند. از طرفی با توجه به کنترل مستقیم ابناء الرضا (علیهم السلام) مسئولیت اصحاب امام عسکری (علیه السلام) و بانوان شیعه بسیار سنگین تر می شد زیرا که باقی ماندن این اختلاف ها، شکاف های عمیقی بر پیکره اسلام و تشیّع وارد می ساخت.

بنا بر سخنان پیش گفته، بانوان نیز در کنار اصحاب امام (علیه السلام) به میدان آمدند؛ به عنوان نمونه بانو حُدَیث برای تبیین جایگاه امام غایب_ مهدی (عج الله فرجه)_ و آگاهی شیعیان از ولادت و ویژگی های ایشان نقش مهمی ایفا کردند و در خصوص ادعاهای نااهلان هشدار می دادند. (1)

عكس العمل بانو حُدَیث در مقابل مدعیان دروغین امامت مانند فرزندش جعفر کذاب، گامی مؤثر در راستای معرفی امام واقعی بود. از آنجا که جعفر کذّاب خود را به عنوان وصیّ و جانشین برادرش می دانست و گروهی از مردم را همراه خود کرده بود. ورود مادر امام یازدهم (علیه السّلام) به سامرّا (2) و رد ادعاهای جعفر و پاسخ به سؤالات و راهنمایی هایی که کردند به تدریج این فضای ابهام آلود و تردید آمیز پس از رحلت امام عسکری(علیه السلام) را به وضعیّت عادی بازگرداند.

حکیمه خاتون نیز با گزارش ولادت حضرت حجت (عج الله فرجه) و تأیید وجود ایشان و همکاری با بانو حُدَیث و پاسخ به سؤالات شیعیان گام مهمی در تبیین مهدویت و جایگاه مهدی (عج الله فرجه) و شناخت ایشان برداشتند که در بخش قبلی نیز به نقش ایشان در تعلیم شیعیان به این اقدام اشاره شد.

ص: 64

بانوان راوی شیعه به سؤالات شیعیان پیرامون عدم رؤیت امام زمان (عج الله فرجه) و دوران حیرت پاسخ می دادند و خادمه ها و کنیزان امام مانند نسیم و ماریه، غزال، کنیز ابوعلی خیزرانی نیز با اعلام ولادت امام آخر (عج الله فرجه) به شیعیان، نوید حضور و وجود امام مهدی (عج الله فرجه) را می دادند . به این ترتیب فرهنگ مهدویت، این آرمانِ حقیقی و پویا تأثیر بسیار مهمی در جهت دهی به مسلمانان و امیدواری آنان به آینده و صبر و تحمل در برابر مشکلات و ناملایمات گذاشت.

عالمان دین از آن حقایقی که از غیر راه های بشری به دست آمده است. وقتی گفته می شود فهم یا معرفت دینی، مراد فهم هر شخصی از دین یا متون دینی نخواهد بود، بلکه منظور از فهم عالمانِ دین، فهم روش مند، متخصصانه و مضبوط می باشد. " (1) جامعه بشرى به تبیین، ترویج و تبلیغ معارف دین توسط علما نیازمند است انسان باید از حضور علما و اولیای الهی جهت شناخت و درک معارف الهی نهایت بهره را ببرد، اگر انسان از این نعمت استفاده نکند دچار ضرر می شود.

شناخت فضای روحی و روانی مخاطب و محیط اطرافش از جمله مراحلی است که در فرآیند تبلیغ حائز اهمیت است. (2) در دوره خلافت عباسیان، معصومان (عليهم السلام) به طور دائم در فشار سیاسی بودند و کم تر مجال تبلیغ علنی و چهره به چهره داشتند و اصحاب نزدیک ایشان، بهترین پل ارتباطی اهل بیت (عليهم السلام) و جامعه بودند. زنان روایتگر و شایسته ی اعتمادِ ائمه (عليهم السلام) افزون بر کسب معرفت و اصلاح فردی، در کنار معصومان (علیهم السلام) و یاران ایشان با هوشمندی، امر تبلیغ و ترویج دین را در دست گرفتند و در جهت نشر معارف دین اسلام و اصلاح جامعه گام های مؤثری را برداشتند و با درک درست از شرایط موجود، برای جلوگیری از انحرافات دینی و عقیدتی تلاش کردند.

ابناء الرضا (عليهم السلام) برای تعلیم مسائل دینی به زنان اعم از کنیز و آزاده اهتمام زیادی داشتند و برای نیل به این هدف یا به صورت مستقیم خود اقدام می کردند و یا غیر مستقیم از زنان معتمد و عالمه ای همچو حکیمه خاتون که از رشد یافتگان مکتب تشیع بودند مدد می گرفتند. نمونه این مدعا را می توان در خصوص تدابیر امام جواد (علیه السلام) برای همسر خویش سمانه و تدابیر امام هادی (علیه السلام) برای بانو حُدَيث و امام حسن عسکری (علیه السلام)

ص: 66

برای نرجس خاتون اشاره کرد. همسران و مادران ائمه (علیه السلام) به عنوان نزدیکترین افراد به معصومان (عليهم السلام) و زنانی اسوه از محضر امامان (علیهم السلام) کسب علم و معارف دین نمودند و در ترویج دین و معارف الهی کوتاهی نکردند.

قسمت عمده ای از سیره و سبک زندگی ابناء الرضا (علیهم السلام) توسط بانوان گزارش شده است. احادیث متعددی از حکیمه خاتون (سلام الله علیها) درباره سیره و شخصیت امامان و پاسخگویی به مسائل امامت و مهدویت ذکر شده که حاکی از ارزش و اعتبار ایشان در رهنمود و راهنمایی شیعیان و تبلیغ معارف دین است. حلیمه و خدیجه دختران امام جواد (عليهم السلام) (1) ، كلثوم کرخیه و فاطمه دختر هارون بن موسی (2) نیز از دیگر بانوان روایت گر دوره ابناء الرضا (عليهم السلام) بودند که در جهت ترویج معارف الهی تلاش کردند.

زنان راوی شیعه با تحصیل علم، حمایت از همسران خویش و تعلیم و تربیت شیعیان آگاه در آن بحران سیاسی و با تبلیغ اصل اصیل دین، تهدیدها را به فرصت تبدیل کردند و حضور پررنگی در پیشبرد اهداف فرهنگی و سیاسی ابناء الرضا (علیهم السلام) داشتند. البته میزان تأثیرگذاری این بانوان در علوم مختلف جای بررسی دارد و طبقه بانوان راوی زن و تحلیل عملکرد و تأثیرات آنان در جامعه اسلامی نیاز به پژوهشی دیگر دارد.

ص: 67

ص: 68

تلاش کردند و در میدان های مهمی مشابه بیعت، هجرت و جهاد توانایی خویش را اثبات نمودند. آموزه های مکتب تشیع برای زنان نیز حق مشارکت درصحنه های سیاسی و اجتماعی قائل است. زن همانند مرد، می تواند در سرنوشت سیاسی دخیل باشد و در دستگاه حاکمیت و قدرت سهم داشته باشد و در این زمینه، هیچ مانعی وجود ندارد. لذا در عهد ابناء الرضا (علیهم السلام) نیز بانوان راوی شیعه به عنوان بخشی از اجتماع شیعیان اقداماتی انجام دادند که شاید در برهه ای از زمان گاه از عهده مردان خارج و نیاز بود بانوان برجسته به میدان بیایند و نگذارند نهال نوپای اسلام و تشیع به بیراهه رود و در حفظ وحدت و یکپارچگی مسلمانان بالأخص شیعیان بکوشند و از چالش های فراروی این دوره که مهم ترین آن ها غیبت امام آخر (عج الله فرجه) بود با کمترین آسیب عبور کنند و الگویی برای مسلمانان عصر غیبت گردند. در این فصل با دو بخش عملکرد اجتماعی و سیاسی بانوان راوی شیعه، اقدامات ایشان ملاحظه خواهد شد.

در تمام عرصه ها و از بین رفتن حریم های اخلاقی مخالفت کرده و از سوی دیگر برای فعالیت های ضروری اجتماعی با حفظ عفت مانعی ایجاد نکرده است و راه اعتدال و میانه که سعادت بانوان را در پی دارد در پیش روی ایشان قرار داده است.

با بررسی تاریخ اسلام و تشیع در می یابیم که اسلام در بسیاری موارد حضور زنان را مجاز دانسته است. در کتب تاریخی و روایی اهل تشیع موارد زیادی از حضور زنان در عرصه های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در زمان پیامبر (صلی الله علیه وآله) بعد از آن در زمان ائمه معصومان (عليهم السلام) وجود دارد. زنان مسلمان با پذیرش دین اسلام و نبوت و رهبری نبی (صلى الله عليه وآله) اطاعت ایشان را پذیرفته اند و در فرمایشات و حرکت های اجتماعی و سیاسی آن حضرت با همراهی یا عدم همراهی، مشارکت یا مخالفت خود را ابراز داشته اند و گاه موجب هویت بخشی اجتماعی و ایجاد وحدت، یکپارچگی و اتصال به معصومان (عليهم السلام) نیز شده اند. این گفتار در دو حوزه ایجاد پل ارتباطی بین امام و شیعیان و همزیستی مسالمت آمیز در مواجهه با فرقه ها واکاوی می شود.

گسترش تشکیلاتی شیعه در سرتاسر دنیای اسلام مثل حضرت امام جواد، حضرت هادی و حضرت عسکری (علیهم السلام) (علیهم السلام) نبوده است. (1)

مراعات اجتماعی و رسیدگی به افراد جامعه و امور شیعیان از جمله کارهایی بود که در پیوندهای اجتماعی جامعه و امام (عليه السلام) وجود داشت که علاوه بر روابط عادی در حیات اجتماعی، مهمترین بروز آن در جریان وکالت و انتخاب نمایندگانی در مناطق مختلف اسلامی جهت رسیدگی اعتقادی، علمی و اجتماعی شیعیان انجام گرفت. در میان نمایندگان ائمه (علیه السلام) بانوان راوی نیز به مثابه پل ارتباطی امام و شیعیان در ایجاد این پیوندها تلاش کردند و بانوانی نظیر بانوحُمَیده و ام فروه در زمان امام صادق (علیه السلام) و بانو حُدیَث در زمان امام عسکری و امام غایب (عليهما السلام) گره گشای مسائل مختلف شيعيان بودند.

گزارش های تاریخی نشان می دهد حکیمه خاتون پس از شهادت امام حسن عسکری (علیه السلام) رابط مردم با امام غایب (عج الله فرجه) و پاسخگوی مسائل آن دوران بودند. (2)

شیعیان به عنوان یکی از طبقات اجتماعی دوره ابناء الرضا (عليهم السلام) می بایست، از مسائل پیرامون جانشینی و امامت باخبر می شدند و خط فکری و فرهنگی آنان حفظ و از انحرافات فکری آنها جلوگیری می شد. در این میان، تلاش بانوان راوی شیعی برای شناخت امام و اطلاع از مسائل مربوط به ایشان متمرکز می شد، تا هم خود این معرفت را به دست آورند و هم بتوانند آن را به جامعه منتقل کنند. بانوان با فعالیت های خود و تعامل با شیعیان و اطاعت از رهنمودهای معصوم (علیه السلام) نقش بسزایی در بسط جریان فکری تشیع داشتند.

بانوان راوی شیعه برای جلوگیری از قطع ارتباط با امام غایب در برابر فرقه های درون شیعی که رقیبانی برای جانشین بعد از امام عسکری (علیه السلام) بودند به معرفی جانشین حقیقی

ص: 72

پرداختند و نقش روشنگری در جامعه تشیع ایفا نمودند و اجتماع شیعی را از خطر انحراف حفظ نمودند. برخورد و مواجهه بانوان راوی با مدعیان دروغین گویای نقش اجتماعی آنان را پررنگ تر میک ند روشنگری فاطمه دختر هيثمو بانو حُدَيث درباره جعفر کذاب از اقدامات مهم و به جای این بانوان جهت حفظ ارتباط با امام عصر (عج الله فرجه) بود.

- ترکان: عنصر اساسی سپاه عباسیان را شکل می دادند که از زمان معتصم به دلیل بی اعتمادی او به سایر عناصر وارد سپاه و محافظان شخصی او شدند. (1)

- بربرهای مغربی: آنان نیز در سپاه عباسی حضور داشتند اگرچه در اقلیت بودند اما در دورهای خلفا می کوشیدند با تکیه بر آنها در مقابل ترکان بایستند. (2)

- سیاهان یا زنگیان: خاستگاه شان مناطق شرقی آفریقا خصوصاً سودان و حبشه بود و در این عصر در جامعه اسلامی حضور داشتند و در سپاهیان عباسی نیز زنگیان شرکت می کردند. زنگیان بردگان مسلمانان بودند، کنیزان سیاه در کاخ ها و خانه ها خدمت می کردند. سیاهان به روانی زبان، قدرت بدنی، بخشش و سخاوت، بی آزاری و خنده رویی شهرت داشتند. (3)

- رومیان: به دلیل جنگ مسلمانان با رومیان تعداد زیادی از زنان و مردان رومی نیز به اسارت درآمدند و در سرزمین های اسلامی به عنوان برده حضور داشتند و در حیات فکری جامعه عباسی نقش ایفا کردند. (4)

- ادیان یهودیت و مسیحیت و مکاتب غیر الهی: علاوه بر ناهمگونی قومی در سامرا از نظر دینی هم ادیان یهودیت و مسیحیت و مکاتب غير الهی نیز حضور داشتند. در این میان حضور مسیحیان در عراق از سایر نواحی پررنگ تر بود. در کتاب حضور اهل ذمه را در دستگاه حکومت عباسی را چنین بیان می کنند این مسیحیان بودند که در بلاد اسلامی بر مسلمانان حکومت می کردند.(5)

ص: 74

- فِرَق مختلف مسلمانان: خود مسلمانان نیز به فرق و مکاتب فکری و مذاهب فقهی مختلف تقسیم می شدند. علاوه بر اهل سنت که اکثریت جامعه را به خود اختصاص داده بودند؛ امامیه و دیگر فرقه های شیعه معتزله و مرجئه نیز در این عصر حضور داشتند. (1)

در اصل همزیستی مسالمت آمیز، باید اصل دین حفظ و برای رسیدن به این هدف امنیت تبلیغ پنهانی دین تأمین شود. اصل همزیستی مسالمت آمیز در مواجهه با فِرَق، در بین یاران ائمه (عليهم السلام) و بانوان راوی نیز اجرا می شد و همین عمل به دستورهای پیشوایان دین و رعایت اصول اساسی تشیع مشابه تقیه و همزیستی مسالمت آمیز و نظایر آن باعث ماندگاری دین اسلام تا به این زمان شده است. علیرغم این گوناگونی اقوام و مذاهب، اصل همزیستی مسالمت آمیز از سوی ائمه (علیهم السلام) در جهت هدایت جامعه انسانی بدون در نظر گرفتن گرایش عقیدتی، مذهبی، سیاسی و ملیت خاص، به عنوان یک مسئله اساسی محسوب می شد. از مهمترین سیره رفتاری معصومان (علیه السلام) رعایت احترام به بزرگان اهل تسنن بود و هیچ گاه لعن خلفا را در بین مردم مطرح و یا سفارش نکردند.

البته معصومان (عليهم السلام) با گروه هایی که هدفشان تغییر در دین بود، به شدت برخورد می کردند. تفاوتی بین شیعه و اهل تسنن قائل نبودند. به عنوان نمونه گروه کلامی مجسمه (2) از جمله افرادی هستند که مورد طرد پیشوای یازدهم (علیه السلام) قرار گرفتند. افرادی مورد لعن قرار گرفتند که در حوزه اعتقادات انحراف ایجاد کردند. (3)

ص: 75

در جامعه سامرا به دلیل حضور افراد مختلف از مناطق گوناگون و اقوام با ادیان مختلف لازم بود اصل همزیستی مسالمت آمیز رعایت شود. نمونه ای از رعایت این اصل در بین بانوان راوی شیعه، ارتباط خوب حکیمه خاتون با غزال کنیز یکی از عبا سیان و حضور زن ناصبی (1) در هنگام ولادت امام زمان (عجل الله فرجه) نشان از رفتار نیکو و توأم با دوستی و همدلی است. اینکه از فردی که در همسایگی منزل امام (علیه السلام) است دعوت می شود برای کمک به زایمان نرجس خاتون با وجود اختلاف عقیده شان و اعتماد به ایشان بهترین نمونه برای این اصل محسوب میشود.

سه نوع نظام سیاسی را تجربه کرده بود. نظام سیاسی دوره خلفا، امویان و عباسیان، که وجه مشترک آنها شیعه ستیزی بود. افزون بر آن، اندیشه های فرهنگی و اجتماعی نیز وجود داشت که حرکت جامعه شیعی را به سوی اهداف اسلام کُند و دشوار می کرد و به همین دلیل باید راهکار مناسبی جهت برون رفت از این بحران ها مهیا می شد. بانوان راوی به عنوان ياران ائمه (عليهم السلام) در این راه اقداماتی انجام داده اند که در دو حوزه مدیریت بحران و وصایت و محافظت از اسرار امامت مورد مداقّه قرار می گیرد.

برون رفت از بحران، مدیری ولایت مدار و به سیار کارآزموده می طلبد تا از شرایط بحرانی به سلامت عبور کند. انسان ولایت مدار در بحران ها به روحیه قوی و استقامت نیاز دارد که آیه قرآن به درستی به آن اشاره دارد.

آنان که گفتند: آفریننده ما خداست و بر این سخن پایدار و ثابت ماندند بر آنها هیچ ترس و بیمی و حزن و اندوهی (در دنیا و عقبی) نخواهد بود. (1)

افراد با روحیه مقاوم می توانند جامعه را حفظ کنند، اگر افراد قوی نباشند و ترسو یا افسرده باشند شکست آنها در رسیدن به اهدافشان حتمی است. بحران ها با تدبیر اسلام یعنی مقاومت و راهکار آیه قوی بودن و استقامت مدیریت می شود. بازآفرینی و باز شناسی زندگانی سراسر حادثه ی حضرت زینب (سلام الله عليها) بویژه رفتار مدبرانه و عالمانه ایشان در حادثه ی عاشورا و پس از آن در جریان اسارت نمونه کاملی از مدیریت و موفقیت ایشان در کنترل بحران است.

در دوره ابناء الرضا (عليهم السلام) دوری و عدم دسترسی به امام زمان خویش، کنترل، اقامت اجباری در سامرا و حبس و احضارهای هفتگی همه گویای نهایت فشار وارده بر معصومان (عليهم السلام) هستند. حاکمان عباسی جست وجو و تفتیش شدیدی برای یافتن فرزند امام حسن عسکری (علیه السلام) داشتند. گاه ناگهانی برای بررسی به منزل امام (علیه السّلام) وارد می شدند و گاه جاسوسانی در پوشش خدمتکار می فرستادند. پس از بیماری امام یازدهم (علیه السّلام) چندین پزشک و ده نفر از افراد مورد اعتماد خلیفه را به خانه ایشان فرستادند و امر کردند شبانه روز آنجا با شند. همچنین دستور دادند کنیزان را زیر نظر بگیرند تا متوجه بارداری آنان شوند. این شرایط موجب شد زنان، بهترین گزینه برای فعّالیت محرمانه و ارتباط امام (علیه السلام) و پیروانش باشند و با استفاده از آموزه ها و تعالیم معصومان (علیهم السّلام) برای خروج

ص: 78

از بحران، نهایت تلاش خویش را انجام دهند و با شناخت وظیفه خویش و موقعیت سنجی در حفاظت از اسلام و تشیع و مدیریت صحیح و انجام اقداماتی شایسته، خطرات احتمالی را کاهش دادند. مدیریت بحران بانوان راوی شیعه در این بخش در دو حیطه ی هجرت و آماده سازی برای عصر غیبت، بررسی می شود.

1/الف) هجرت

هجرت در راه خدا و خشنودی او حفظ ایمان و به عنوان یکی از مؤلفه های اساسی فرهنگ سیاسی تشیع همواره در اندیشه ی علمای بزرگ شیعه قابل ردیابی بوده است. در منطق اسلامی هجرت اصلی هم طراز با اصل جهاد است و آثار و نتایج حاصل از آن در خدمت تحقق اهداف و آرمانه ای اسلام قرار می گیرد. گاه هجرتی بسان هجرت امام رضا (علیه السلام) از مدینه به مرو زمینه ساز ظهور، عامل پیشرفت و تحول و تمدن ساز است. یکی از رویکردهای مواجهه با مسائل سیاسی و اجتماعی هجرت و پراکندگی حضور شیعیان در بلاد مختلف اسلامی بود.

در دوره ابناء الرضا (علیهم السلام) عباسیان جدیتی برای جلوگیری از ولادت امام مهدی (عج الله فرجه) داشتند به طور مداوم خانواده معصومان (علیهم السلام) را زیر نظر داشتند و بدین سبب بود که بانوان این حضرات نظیر بانو سمانه مغربیه و حُدَیث در مسیر عراق و حجاز در رفت و آمد بودند تا این که در سامرا در جوار حرمین عسکریین (علیهم السلام) آرام گرفتند. (1)

در روزگار امام یازدهم (علیه السلام) لازم بود برای حفظ جان امام آخر (عج الله فرجه) و دوری از خطر قتل وی، اقدامی عملی صورت پذیرد لذا لازم بود از افرادی که کمتر تحت نظر هستند و خطر کمتری آنان را تهدید می کند مدد گرفت و بانوان بهترین گزینه بودند. بنا بر روایات، امام حسن عسکری (علیه السلام) خبر شهادت خویش را به مادر داد. او با درک شرایط موجود و

ص: 79

وصیّ قرار دادن مادر خود، آخرین وصیّ الهی را به مادر سپرد و صاحب الزمان (عج الله تعالی) را به همراه ایشان از سامرا خارج کرد و به مکه فرستاد. در واقع امام (علیه السلام) با این کار شرایط را برای جلوگیری از آسیب های احتمالی از سوی خلفا و استمرار ولایت فراهم نمود. بانو حُدَیث در سال 259 ق همراه مهدی (عج الله فرجه) به سوی مکه حرکت کرد. امام (علیه السلام) ابوعلی احمد بن مطهر را نیز، به عنوان متولّی، همراه آنان اعزام نمود و درنهایت کاروان حج به سلامت به مکه رسید. (1)

بانو حُدَیث پس از برگزاری مناسک (حج به مدینه رفت و حضرت حجت (عج الله فرجه) را در آنجا مخفی کرد. گواه این مطلب روایتی است که بر پایه آن امام یازدهم (علیه السّلام) در پاسخ به سؤال ابوهاشم جعفری درباره جانشینش، مدینه را محل اختفای صاحب الزمان (عج الله فرجه) ذکر می کند. آن امام (علیه السلام) هیچ گاه آشکارا برای خود جانشین معرفی نکرد؛ زیرا خطری را که در صورت اقامت فرزندش در عراق با آن مواجه بود، به خوبی تشخیص داده بود.

از مطالب مذکور چند مسئله به نظر می رسد:

1. مدینه پایگاه مهم شیعه بود و شیعیان و محبان اهل بیت (علیهم السلام) در آنجا حضور داشتند.

2. مدینه مکانی امن برای فرزند امام حسن عسکری (علیه السلام) بوده است.

3. بانو حُدَيث نيز شبيه امام (علیه السلام) در سامرا از نظارت و کنترل مستقیم عباسیان مصون نبوده و همین موجب هجرت ایشان شده است.

4. سرپرستی حضرت حجت (عج الله فرجه) از فداکاری و همکاری این بانو با امام معصوم (علیه السلام) در شرایط بحرانی حکایت می کند و بر این نکته تأکید دارد که او تنها فرد

ص: 80

شایسته برای انجام مسئولیت خطیر حفظ جان امام زمان (عج الله فرجه) و جلوگیری از خطرات احتمالی بوده است.

5. امام عسکری (علیه السّلام) از روی تقیّه بانو حُدَیث را وصیّ خویش قرار داد تا فشار برای یافتن امام بعدی کاهش یابد.

6. با توجه به اینکه سازمان وكالت ائمه (عليهم السلام) در مناطق مختلف اسلامی فعّال بود و وکلا پل ارتباطی شیعیان با امام معصوم (علیه السّلام)بودند، احتمال اینکه بانو حُدَیث، یکی از وکلای امام عسکری (علیه السلام) در مدینه باشد، زیاد است.

7. از آنجا که امامین عسکریین (علیهم السلام) اجباراً به سامرا فراخوانده شدند و تا پایان عمر در آنجا تحت کنترل و نظارت شدید قرار داشتند، نتوانستند در سامرا فعّالیت اقتصادی داشته باشند. از طرفی مدینه شهر خاندان پیامبر (صلی الله علیه) و یکی از منابع درآمد اقتصادی آنان محسوب می شده است بنابراین احتمال دارد یکی از علت های فرستادن بانو حُدَیث به مدینه، کنترل مسائل اقتصادی و دریافت وجوهات شرعی بوده باشد.

2/الف) آماده سازی برای عصر غیبت

غیبت، غایب شدن، ناپیدا و پنهان شدن از دیدگان است. غایب یا غائب ص.فا. دور از نظر، به فردی اطلاق می شود که حاضر نیست. امام عصر (عج الله فرجه) دو غیبت دارد که یکی از دیگری کوتاهتر است. (1) در واقع غیبت صغری، مخفیانه زیستن امام آخر (عج الله فرجه) از دیدگان در مدت کوتاه است که از شهادت امام عسکری (علیه السلام) در سال 260 ق آغاز شده و تا سال 329 ق با شروع غیبت کبری خاتمه می یابد.

ص: 81

روایات بسیار درباره غیبت و بهره گیری از اندیشه مهدویت توسط فرقه های کیسانیه، زیدیه و عباسیان بیانگر استمرار جریان مهدویت و بیگانه نبودن این اندیشه در زمانه امام عسکری (علیه السلام) است. (1) احادیث متعدد از رسول خدا (صلى الله عليه و اله) مبنی بر جانشینان دوازده گانه و تحقق یافتن مصادیق آن؛ همچنین روایات مبنی بر تحقق حاکمیت عدل جهانی توسط جانشین دوازدهم موجب اعمال استراتژی جلوگیری از هر تولدی در خانه امام عسکری (علیه السلام) از سوی دشمن شد، که با نظارت دقیق بر بانوان و کنیزان درباری صورت می گرفت.

غیبت غیر منتظره امام (علیه السّلام) می توانست تبعات بسیار نامطلوبی بر اعتقادات شیعیان و گمراهی آنان داشته باشد. از این روی با نزدیک شدن به زمان غیبت، نیاز به بسترسازی برای این مسئله سرنوشت ساز بیشتر احساس می شد. تجربه تاریخ انبیاء و سیره معصومان (علیهم السلام) که در جهت سنت های الهی است هم بی وقفه بدین وجه بوده که هرگاه مسئله بحرانی و باارزشی در انتظار جامعه بوده، از مدتها قبل پیش زمینه ذهنی و عملی اینگونه تحولات در افکار نسل های متوالی فراهم می شده است تا حجت بر شده است تا حجت بر همگان تمام باشد. بی شک مسئله غیبت پیشوای دوازدهم (عج الله فرجه) از این گونه وقایع تاریخ بشر و یکی از مهم ترین آنهاست.

ص: 82

با شروع دوران غیبت صغری، مسئله امامت بین شیعیان موجب نزاع شد و مدعیان امامت زیاد شدند؛ در صورتی که هیچ یک از آنان، جز وراثت و وصایت دلیلی بر اثبات مدّعای خود و مخالفت با دیگران نداشت اشعری از فرقه های مختلف پس از شهادت امام عسکری (علیه السلام) از جمله فرقه امامیه سخن گفته است نوبختی مدعی است که بعد از امام یازدهم (علیه السلام) شیعیان به چهارده فرقه تقسیم شدند. فرقه های واقفیه، محمدیه، نفیسیه، از جمله فرقه های شیعی مدعی دروغین امامت بودند. جعفر بن علی ملقب به کذّاب نیز از مدعیان سرسخت امامت، پس از برادرش، امام حسن عسکری (علیه السلام) محسوب می شود. شیخ مفید درباره او می گوید جعفر آدمی فاسق، بدکار، شراب خوار و از همه مردان بدتر و بی آبروتر و کم عقل تر بود. او پس از شهادت امام عسکری (علیه السلام) در حبس کنیزان ایشان نقش داشت و یاران امام را دشنام می داد و از آنان بدگویی می کرد؛ زیرا آنان انتظار دیدار فرزند امام (علیه السلام) را داشتند و اظهار میکردند ما یقین داریم به وجود چنین فرزندی که امام است. (1)

در برخی گزارش های تاریخی آمده که ادّعای امامت جعفر، پس از وفات برادرش محمد بوده است. برخی منابع نیز نقل کرده اند وی مدّعی بود پس از برادرش حسن عسکری (علیه السلام) او امام است. بعضی دیگر هم معتقدند ادعای امامت جعفر پس از پدرش علی بن محمد (علیه السلام) است. پس از شهادت امام یازدهم شیعیان (علیه السلام) جعفر کذّاب به دلیل ادّعای امامت و وراثت درخواست کرد بر بدن ایشان نماز بخواند. همچنین از عبیدالله بن يحيى بن خاقان تقاضا کرد حکومت عباسی مقام امامت و تصاحب اموال را برای وی به

ص: 83

رسمیت بشناسد؛ با آنکه امامان (علیهم السلام) بارها تأکید کرده بودند که با وجود مادر، برادر ارث نمی برد. (1)

در مقابل ادعاهای دروغین جعفر، بانوان شیعه خاموش نماندند و با روشنگری به تکذیب آن پرداختند. به عنوان نمونه بانو حُدَیث ادعای تصاحب اموال وی را رد کرد. بی شک حکیمه خاتون در این راه بانو را یاری رسانده است؛ اما گزارش روشنی از این همکاری ذکر نشده است.

ميراث امام عسکری (علیه السلام) پس از هفت سال میان جعفر و مادر یا خواهر امام (علیه السّلام) تقسیم شد. بانو حُدَيث و حکیمه خاتون در یک طرف و جعفر كذّاب و عليّه (عایشه) خواهرش در سوی دیگر این تقسیم ارث بودند. اینکه خواهر امام (علیه السّلام) وارث او بود، فقط در کتب اهل تسنن نقل شده است. ظاهراً با وجود مقاومت این مُخدِره ها و تنویر افکار مسلمانان، دستگاه حاکمه به نفع جعفر حکم صادر کرده است.

گزارش های تاریخی فوق، موارد ذیل به دست می آید:

1_ شهادت امام حسن عسکری (علیه السلام) و وقوع غیبت امام آخر (عج الله فرجه) موجب گستاخی رهبران فرقه های انحرافی برای تصاحب مقام امامت شده بود.

2_ در آغاز عصر غیبت تشویش، اضطراب، تحیر و تردید در جامعه افزایش یافته بود و اقدامات جعفر به عنوان یکی از بستگان نزدیک امام یازدهم (علیه السلام) آن را تشدید کرد.

ص: 84

3_ علوی بودن و نسبت خانوادگیِ فرد لزوماً دلیلی بر شیعه اثناعشری بودن او نیست.

عده ای از علویان در سامرا می زیستند که پیرو ولایت نبودند و گاه در صدد دشمنی و سودجویی و بر می آمدند و به زیان امامیه گام بر می داشتند.

4_ دو مسئله حبّ جاه و مقام پرستی و غیبت امام زمان (عج الله فرجه) موجب طمع افراد سودجو، به خصوص جعفر برادر امام حسن عسکری (علیه السلام) شد.

5_ رجوع جعفر کذّاب به حاكم عباسی نشانه ناآگاهی وی از احکام شرعی و نیازمندی اش به دیگران است و همین ضعف، عدم استحقاق وی برای مقام امامت را می رساند.

6_ دستگاه خلافت، به منظور تفرقه انداختن بین شیعیان، برای رسیدن به اهدافش به جعفر _ که خطر چندانی برای حکومت نداشت _ یاری رساند تا ذهن برخی از شیعیان را که در جست و جوی امام واقعی بودند، منحرف سازد.

7_ گرچه غیر از اقدام بانو حُدَیث، گزارش واضحی از اقدامات بانوان شیعه ذکر نشده است، همراهی آنان با بانو محتمل است.

دست حکومت، چند وصی انتخاب کردند که یکی از آنان فاطمه دختر امام است. امام کاظم (علیه السلام) در وصیت نامه خویش اعلام می دارد: این وصیت درباره اموال و دارایی و کودکان پس از من است و ابراهیم و عباس و احمد و امّ احمد و....مسئول اجرای آن خواهند بود. (1)

در عهد امام حسن عسکری (علیه السلام) نیز بانو حُدَيث وصی بود، در منابع شیعه، ادعای ایشان در مورد وصیت امام حسن عسکری (علیه السلام) نزد قاضی مطرح و اثبات می شود. (2) شیخ مفید می نویسد: " وصیت پیشوای یازدهم (علیه السلام) که مشهور است به مادرش نموده، در امور وقفی و صدقات و امضای آن بر اساس شرایط (موجود) است و در وصیت ایشان نامی از فرزند منتظر او برده نشده است". (3) بر اساس دلایل شیخ مفید در الارشاد، شیعیان در مورد موضوع وصايت بانو حُدَيث امام حسن عسکری (علیه السلام) برای حفظ جان امام آخر (عج الله فرجه) به سیره امام حسین (علیه السلام) عمل می کنند که حضرت زینب ( سلام الله عليها) را به سبب (علیه السلام در ظاهر امروص- ظاهر امروصی خویش قرار داد در این زمینه حفظ جان پیشوای چهارم (علیه السّلام) در ظاهر امر وصی خویش قرار داد. در این زمینه مشهورترین نمونه مادر امام عسکری (علیه السلام) است که نایب فرزند خود بود و تولیت اموال وی و وظیفه ارشاد و هدایت مردم را بر عهده داشت. وی را همانند زینب (سلام الله علیها) برای سه پیشوای معصوم آخر (علیهم السلام) دانسته اند. در واقع وصی امام در امام در باطن فرزندی است که مخفی است لکن در ظاهر امام نمی شد بگوید وصی من اوست. لذا در ظاهر وصی خودش را این زن با جلالت قرار داده است. از ایشان در متون شیعی با عنوان وکیل و نماینده حضرت مهدی (عج الله تعالی فرجه) هم یاد شده است. دلیل این امر ضرورت اختفای امام و نا آشکار کردن ولادت آن حضرت از دید دشمنان بود. به استناد اخبار وقتی جعفر ادعای

ص: 86

وصایت و وراثت امام عسکری (علیه السلام) را کرد؛ جدّه خطاب به او گفت: "من وصی پسرم حسن بن علی هستم و به عنوان وارث، می خواهم حقم را بگیرم."

"نكته مهم و جالب این است که با وجود حکیمه که علوی بود، حُدَیث به عنوان وصی حضرت انتخاب می شود. ممکن است در اینجا بحث طبقات ارث مطرح شود که به یقین در بخش اموال خصوصی حضرت این طبقه بندی مورد نظر است نه موقوفات و صدقات".

تلاش بی وقفه حکومت عباسی در کنترل ابناء الرضا (عليهم السلام) به گونه ای بود که برای کنترل شدید و دقیق تر، امام هادی (علیه السلام) را به سامرا تبعید کردند. امام دهم (علیه السّلام) خانواده شان به دستور متوکل خلیفه عباسی، به سامرا احضار شدند لذا امام حسن عسكرى (علیه السّلام) از دوران کودکی در شهر سامرا می زیستند. شهری که با حضور تعدادی بالغ بر هفتاد تا نود هزار سرباز و غلام ترک، که توسط معتصم به آنجا آمده بودند، آباد گردید و به شهری نظامی شباهت یافت و به عسکر مشهور شد. (1)

حفظ اسرار در عصر ابناء الرضا (عليهم السلام) از مهم ترین وظایف بانوان راوی محسوب می شد چه اینکه خطر قتل این بزرگواران را بیشتر احساس می کردند و کوتاه بودن مدت امامت این سه امام (علیهم السلام) دلیل محکمی بر کنترل شدید آنان و قصد شوم حاکمان بر حذف فیزیکی خاندان اهل بیت (علیهم السلام) می باشد. نظارت و جست و جوی شدید برای یافتن فرزند امام عسکری (علیه السّلام) موجب کتمان و پنهان کاری نزدیکان امام در خصوص وجود حضرت مهدی (عج الله فرجه) شد. البته امام (علیه السّلام) اشخاصی را از وادت باخبر نمودند تا جامعه آینده را از سرگردانی نجات دهند. به نظر می رسد بانوان به دلیل هم جنس بودن با مادر نوزاد، بهترین افراد برای ایفای نقش شاهد تولد باشند و بیان حقیقت ولادت

ص: 87

امام زمان (عج الله فرجه) از زبان ایشان که یا در زمره خویشاوندان یا کنیزان بیت امام (علیه السّلام) بودند از سوی شیعیان قابل پذیرش تر می نمود.

بانوان راوی میلاد امام آخر (عج الله فرجه) نظیر کنیزِ علی خیزرانی هدیه شده به امام عسکری (علیه السلام) و نیز غزال و قابله ای که بنا بر درخواست امام عسکری (علیه السلام) در کنار مادر پیشوای دوازدهم (عج الله فرجه) قرار گرفت حافظان امامت شدند. (1) این بانوان با وجود اطلاع از ولادت امام، فضای سیاسی زمان خویش را مدیریت کردند و با مخفی نگه داشتن تولد ایشان، به حفظ جان ولیّ خدا پرداختند و با اطلاع رسانی از میلاد ایشان پس از شهادت امام عسکری (علیه السلام) خدمت بزرگی به شیعیان کردند.

همچنین احادیث گوناگونی از حکیمه خاتون درباره میلاد حضرت حجت (عج الله فرجه) وجود دارد که محتوای آنها از بعضی جهات به هم نزدیک است. برخی از آنها مختصرند و به جهت مصالحی جزئیاتشان ذکر نشده است؛ همچنین امام یازدهم (علیه السلام) ولادت فرزندش را با نوشتن نامه ای به مادر خود اطلاع داد. نوشتن نامه حاکی از عدم حضور بانو حُدَیث در جریان ولادت است. در بعضی از روایات، بانو حکیمه تصریح دارد که امام هر آنچه اتفاق می افتد، از قبیل پاسخ به پرسش ها را از قبل به من می فرماید. وی شیعیان را در یافتن پاسخ برای سؤالاتشان درباره تولد امام زمان (عج الله فرجه) به بانو حُدَیث ارجاع می داد.

شيخ صدوق در بیان اهمیت جایگاه حُدَیث و حکیمه می گوید آنان واسطه بین امام و امّت بودند و شایستگی حفظ اسرار امامت و وصیت را داشتند.

با توجه به گزارش های فوق، چند مطلب به نظر می رسد:

ص: 88

1. مردان و زنان شیعه برای پرسش و پاسخ نزد بانوان راوی میرفتند و این نشان دهنده حضور فعّال زنان در جامعه ی دوره امام عسکری (علیه السلام) و نگاه مثبت جامعه شیعی به آنها است.

2. پرسش از این بانوان رتبه علمی و حضور آنان در مجامع فرهنگی را ثابت می کند و نشان می دهد آنها از علمای زمانه خویش محسوب می شدند.

3. ظاهراً همه راویان در یک رتبه و مقام نبوده اند؛ زیرا برخی از آن ها پاسخ به برخی سؤالات اساسی و مهم را به مرتبه بالاتر از خود ارجاع می دادند.

4. حکیمه خاتون با ارجاع به همسر برادرش، بانو حُدیث، بر این تأکید می کرد که کنیز یا آزاده بودن و حَسَب و نَسَب ملاک شرافت نیست.

5. در گزارش ها نامی از بانو حُدَیث به عنوان شاهد ولادت ذکر نشده است زیرا در زمان ولادت امام آخر، ایشان، در سامرا حضور نداشتند و امام حسن عسکری (علیه السلام) ایشان را با نوشتن نامه مطلع می کنند.

خادمه های معصومان (عليهم السلام) نیز در حفظ اسرار داخلی بیت وی موفق بودند. به عنوان نمونه نسیم و ماریه از شاهدان عینی ولادت امام آخر بودند، برای حفظ جان ایشان آن واقعه مهم را مخفی کردند، صقیل نیز هنگام شهادت امام عسکری (علیه السلام) دو اقدام مهم انجام داد:

1. در همان شب شهادت، امام (علیه السلام) نامه های زیادی برای اهل مدینه نگاشته بود و در آن هنگام صقیل نیز نزد آن حضرت حاضر بوده است.

2. صقیل برای حفظ اسرار بيت امام (علیه السلام) کاهش آزار و اذیت کنیزان و منحرف شدن دستگاه حاکم با فداکاری ادعای بارداری نمود. او را به خانه معتمد عبّاسی بردند. زنانِ خادم معتمد عباسی و زنان قاضی ابن ابی الشّوارب متعهّد شدند که در همه حال وی را تحت مراقبت قرار دهند. این مراقبت ادامه داشت تا آنکه

ص: 89

یعقوب لیث صفّار خروج کرد و عبیدالله بن يحيى بن خاقان به مرگ ناگهانی درگذشت و صاحب الزّنج در بصره شورش کرد. این اتفاقات آنان را از توجّه به صقیل بازداشت.

در دوران کوتاه ابناء الرضا (عليهم السلام) عرصه های حضور فعّال زنان در عرصه دفاع از حیم اهل بیت (علیهم السّلام) و مقابله با مدعیان امامت، کج اندیشان و بدعت گذاران و حفظ جان شیعیان با کمک استراتژی بقیه بود.

بانوان شیعه و نزدیکان ائمه (علیه السلام) در پی محکم کردن اعتقادات شیعه و حفظ کیان اسلام بودند. آنان با دقت، بصیرت و اطاعت پذیری و با بهره بردن از گفتار و رفتار معصوم (علیه السلام) و تعلیم و ترویج آن میان شیعیان همچنین با هجرت، حفظ اسرار امامت و پاسخگویی به

شبهات دوره غیبت و تبیین جایگاه امام بین شیعیان، گام مؤثری در پیشبرد اهداف شیعه و مكتب امامیه برداشتند.

بانوان راوی شیعه در عصر ابناء الرضا (عليهم السلام) با توجه به مختلف بودن اقوام و ادیان گوناگون با همزیستی مسالمت آمیز و ایجاد پل ارتباطی بین امام و شیعیان در جامعه تلاش می کردند در راستای اهداف امامت حرکت کنند. فهرست زنان راوی شیعه و مسئولیت هایی که ائمه (علیهم السلام) به آنان واگذار می نمودند و سهمی که در مقابله با بدعت ها و انحرافات روزگار خود داشتند، نشان می دهد که این گونه از زنان در پرتو کسب علم و معرفت از جانب اهل بیت (علیهم السلام) و ولایت پذیری و حضوری فعال در صحنه های مختلف داشتند.

مدیریت و راهبری معصومان (عليهم السلام) و نحوه تعاملات آنها بیانگر نگرش راهبردی ایشان برای ارائه الگویی از بانوان به جامعه اسلامی است که از مهارت و توانمندی و بصیرت برای تعالی خود و جامعه برخوردارند.

از گزارش ها و روایات به جای مانده، میزان اعتماد و اطمینان ابناء الرضا (علیهم السلام) به این مُخدّرات را می توان دریافت، علیرغم اینکه آن بزرگواران و کلایی در شهرهای دیگر داشتند اما به عنوان نمونه بانو حُدَیث نماینده امام در مدینه شد. مهمترین نقش کاهنده آزار دستگاه حاکمه را بانوان شیعه به عنوان یاران مخفی امام ایفا میکردند؛ زیرا این امکان برای ایشان فراهم بود که در میان مردم رفت و آمد و به امور شیعیان رسیدگی کنند و مسائل فقهی و عبادی آنها را به عنوان مرجع شیعه حل نمایند. و به دلیل شرایط خاص ائمه (عليهما لسلام) نظارت مستقیم خلفا، نوع روایت راویان زن پیرامون آماده سازی و رفع شبهات عصر غیبت

ص: 91

بوده است. رفع تحیّر از جامعه شیعی برای یافتن امام واقعی (علیه السلام) توسط این بانوان ستودنی است.

زن در جامعه امروزی هم از لحاظ شناختی و هم از لحاظ منزلت اجتماعی در یک جایگاه ارزشمند تاریخی قرار دارد. حضور بانوان راوی شیعه در جامعه و بصیرت سیاسی ایشان می تواند به عنوان شکل های مختلف مبارزاتی زنان و الگویی تاریخی برای نوع حضور بانوی امروزی در جامعه و به عبارتی مقاومت اسلامی محسوب گردد. حضوری که نه تنها هیچ گزندی را بر پیکره خانواده و جامعه اسلامی نمیزند بلکه باعث پیشرفت اهداف امام و جامعه شیعی می شود. میتوان گفت قابلیت ها و اقدامات بانوان راوی شیعه در عصر ابناء الرضا (عليهم السلام) به عنوان الگوی دین شناختی برای زنان در جامعه کنونی و چشم انداز جامعه آینده اسلامی قابل تسری است.

در آخر با توجه به مطالعاتی که در این زمینه انجام شده است، برای پژوهشگران و سایر علاقه مندان، حوزه های مطالعاتی زیر برای انجام تحقیقات بیشتر پیشنهاد می گردد:

- واکاوی شرایط و حضور اجتماعی بانوان مسلمان در دوره امام باقر (علیه السلام).

- باز شناسی نقش بانوان راوی در عصر معصومان (علیهم السلام) و هویت بخشی تشیع.

- اثر چالش های فراروی ابناء الرضا (علیهم السلام) در بسط اهداف امامت ایشان.

- استراتژی اقتصادی فکری فرهنگی بانوان شیعه در عصر معصومان (عليهم السلام).

- بازشناخت عملکرد بانوان شیعه در عصر معصومان (عليهم السلام) در برون رفت از چالش های فرارو.

- باز شناخت نقش مرجعیت علمی و فقهی بانوان در پاسخگویی شیعیان از عصر امام صادق (علیه السلام) تا عصر غیبت.

- تطبيق عملکرد بانوان درباری و غیر درباری در عصر معصومان (عليهم السلام) .

ص: 92

- باز شناخت نقش بانوان حامی ولایت عصر امام صادق (علیه السلام) تا عصر غیبت در پیشبرد جریان تشیع.

- باز شناخت و گونه شناسی عملکرد زنان تاثیر گذار در عصر علوی.

- باز شناخت و گونه شناسی عملکرد زنان تاثیر گذار شیعه در عصر امامت حسنین (عليهما السلام).

- بازشناخت و گونه شناسی عملکرد زنان تاثیر گذار شیعه در عصر صادقين (عليهما السلام) .

ص: 93

نامی از آنها برده نمی شوند. به این بیان که برای آنان به صورت جداگانه عنوان وجود ندارد و در ذیل ترجمه سایر راویان یاد می شوند. پژوهش در منابع رجالی این نکته را قوی تر می کند که معمولاً صاحبان اثر یا راویان مستقیم از معصوم (علیه السّلام) در عداد راویان ثبت شده اند. از این رو برای راویان شفاهي وغير صاحب اثر، مدخلی در آن منابع وجود ندارد، لذا تعدادی از راویان هستند که با وجود نقل روایت شفاهی در منابع رجالی ذکری از آنان میان نیامده است.

نکته دیگر اینکه در بخش معرفی اصحاب و راویان نام هیچ راوی زن و مرد برای امام زمان (عج الله فرجه) ذکر نشده است. شاید به این دلیل باشد که ایشان ارتباط مستقیمی با عموم شیعیان نداشته اند. اما با توجه به متن توقیعات امام به شیعیان در عصر غیبت صغری، چند سال زندگی مخفیانه با مادربزرگ گرامی شانوقایع لحظه ولادت، حضور و شهادت بانوانی همچون حکیمه خاتون و نسیم و ماریه، کنیزان امام حسن عسکری (علیه السلام) و جملاتی که از ایشان نقل قول کرده اند، می توان این برداشت را کرد که پیشوای دوازدهم (عج الله فرجه) راوی داشته اند. همچنین حکیمه خاتون و بانو حُدَیث در عصر غیبت به سؤالات شیعیان پاسخ می دادند و به استفاده از خورشید پشت ابر استناد می کردند که در توقیعات امام مهدی (عج الله فرجه) به یکی از شیعیان نیز این مثال آورده شده است.

ص: 95

عکس

نمودار تطبیقی تعداد زنان راوی به تفکیک منابع رجالی و حدیثی شیعه در دوره ابناء الرضا (عليهم السلام)

بررسی تعداد بانوان راوی در دوره ابناء الرضا (علیهم السلام) نشان می دهد که شرایط سیاسی اجتماعی در دوره این سه امام (علیهم السلام) برای زنان چندان تفاوت نکرده و تعداد بانوان راوی در این دوره از لحاظ کمیت و فراوانی همچنان کم بوده است. البته این موضوع نیازمند بررسی زیاد در حد یک تحقیق گسترده است اما علت این کاهش نسبت به دوره امیرمؤمنان و امام صادق (عليهما السلام) به چند موضوع از جمله تفاوت شرایط سیاسی متفاوت و داشتن آزادی های بیشتر خاندان اهل بیت (علیهم السلام) باز می گردد. از عوامل دیگر آن ضعف علویان پس از قدرت گیری عباسیان و شکست قیام های ضد عباسی و شهادت امام رضا (علیه السلام) نیز می باشد.

در هر صورت علیرغم و ضعیت نامنا سب علویان و خاندان اهل بیت (علیه السلام) توجه به زنان در ترویج مکتب علوی و اجرای سیاستهای مورد نظر امامان (علیهم السلام) از میان نرفت و

ص: 96

این بانوان با فداکاری و جهاد میراث بزرگ معصومان (علیهم السلام) را به نسلهای بعدی منتقل کردند.

گونه شناسی بانوان راوی شیعه در عصر ابناء الرضا (عليهم السلام)

نمودار گونه شناسی بانوان راوی شیعه در عصر ابناء الرضا (عليهم السلام)

ص: 97

ص: 98

13. _____، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمّد ابراهیم آیتی، چاپ ششم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1371 ش.

14. _____، تهذيب الأحكام، تحقیق سیدحسن موسوی خرسان، چاپ چهارم، تهران: دار الكتب العلميه، 1307 ق.

15. _____، رجال طوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، چاپ چهارم، قم: انتشارات مؤسسه نشر اسلامی، سال 1428 ق.

16. _____، روضه کافی، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: انتشارات اسلاميه، 1364ش.

17. _____، فرق الشیعه، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1361 ش.

18. _____، كمال الدين و تمام النعمه، تحقیق علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین، 1405 ق .

19. _____، كمال الدين و تمام النعمه، تهران: دار الكتب الاسلاميه (محمد آخوندی)، بی تا.

20. _____، مجموعه آثار استاد شهید مطهری (حماسه حسینی)، قم، صدرا، 1372 ش.

21. _____، مسند الامام الجواد (ع)، مشهد: انتشارات المؤتمر العالمي للامام الرضا (ع)، 1388 ق.

22. _____، مسند امام حسن عسکری (ع)، بیروت: دار الصفوه ، 1413 ق.

23. _____، مقباس الهدايه في علم الدرايه، تحقيق: محمدرضا مامقانی، قم: مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1411 ق.

ص: 100

24. ____، منتهى الآمال في تواريخ النبی و الآل، قم: دليل ما ، 1379 ش.

25. ابراهیم زاده ،عیسی، فلسفه تربیت، تهران: دانشگاه پیام نور، 1385ش.

26. ابن ابى الثلج بغدادی، محمد بن احمد، تاريخ اهل البيت نقلا عن الائمه عليهم السلام، قم، آل البيت عليهم السلام، بی تا.

27. ابن اثير، عز الدين ابو الحسن على بن ابى الكرم، الكامل في التاريخ، بيروت: دار صادر، 1385ش.

28. ابن خلدون عبد الرحمن بن محمد العبر، ترجمه عبد المحمد آیتی، چاپ اول، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات ،فرهنگی، 1363 ش.

29. ابن خلکان شمس الدین احمد بن محمدوفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، به تحقیق احسان عباس، بيروت دار صادر، 1971-1972 م

30. ابن دريد الازدی، ابوبكر محمد بن الحسن، جمهره اللغه، تحقيق: رمزی منیر بعلبکی، بیروت: دار العلم للملايين ، 1987 م.

31. ابن شهر آشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابی طالب :نجف مطبعه الحيدريه، 1376 ق.

32. ابن طقطقا، محمد بن على، الفخرى فى الاداب السلطانيه والدول الاسلاميه، بيروت: دار صادر، 1386 ق.

33. ابن عبدالوهاب ،حسین، عيون المعجزات، قم: مكتبه الدوری، بی تا.

34. ابن كثير اسماعيل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت: دار الفكر، 1404 ق.

35. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دار صادر، 1414 ق.

36. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف: کتابخانه مرتضویه، بی تا

ص: 101

37. ابن جوزی، عبدالرحمن بن على، المنتظم في تاريخ الملوک و الامم، بيروت: دار الكتب الاعلميه، 1412 ق.

38. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فى معرفه الائمه، قم: رضی، 1421 ق.

39. اردبیلی غروی، محمد بن علی؛ جامع الرواه، بيروت: دار الاضواء، 1403 ھ ق / 1983 م.

40. اسکافی، محمد بن همام بن سهيل، منتخب الانوار فى تاريخ الائمه الاطهار عليهم السلام، قم: دليل ما، 1368 ش.

41. اشعری قمی، سعد بن عبد الله، المقالات و الفرق، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1360 ش.

42. اشهب، منصور بن موسی کاظم، بحرالا کاظم، بحر الانساب الكبير في انساب العلويين، ت صحیح قیس آل قیس، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1385 ش.

43. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبيين، نجف: منشورات المكتبه الحيدريه، 1385 ق.

44. اعلمی حائری، محمدحسین، تراجم اعلام النساء، چاپ اول، بیروت: مؤسسه اعلمی للمطبوعات، 1987م /1407 ق.

45. افروز ،غلامعلی، روانشناسی و تربیت (کودکان و نوجوانان) تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان 1371 ش.

46. امین حسینی عاملی، سيد ید محسن، اعیان الشيعه، بيروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1421 ق.

47. بابازاده، علی اکبر، شیوه های تعلیم و تبلیغ، قم: انتشارات دانش و ادب، 1382 ش.

ص: 102

48. بحرانی ،هاشم، مدينه المعاجز الائمه الاثنى عشر ودلائل الحجج على البشر، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، بی تا

49. بركات، جمال، فرهنگ اصطلاحات سیاسی، صادق آیینه وند، فیروز حریرچی، تهران، مرکز فرهنگی ،رجا، 1368 ش.

50. برقی، احمد بن خالد، علم رجال، قم، موسسه امام صادق(ع)،1433ق.

51. بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقيق مصطفى عبد القادر عطاء، دار الكتب العلميه ،بیروت، 1417 ق.

52. بوطالب، محمد نجیب، مبارزات اجتماعی در دولت عباسی، ترجمه عبدالله ناصری طاهری، چاپ اول، تهران: نشر علم، 1389 ش.

53. بيانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1377 ش.

54. پژوهشکده تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، قم: زمزم هدایت، 1386ش.

55. تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، چاپ دوم، قم: انتشارات مؤسسه نشر اسلامی، 1411 ق.

56. توال، فرانسوا، ژئوپلتیک شیعه، ترجمه دکتر علیرضا قاسم آقا، تهران: آمن، 1379 ش.

57. توسلی، غلامعباس، نظریه های جامعه شناسی، تهران: انتشارات سمت، 1398 ش.

58. جاسم حسین، محمد، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم عجّل الله تعالى فرجه الشريف، ترجمه: سید محمدتقی آیت اللهی ،تهران: امیر کبیر، 1385ش.

59. جباری ،محمدرضا، سازمان وکالت زمینه ها و عوامل تشکیل و گسترش سازمان وکالت، قم: مؤسسه امام خمینی، 1382 ش.

60. جزائری، سید نعمت الله، خصائص الزينبيه، قم: نشر الشريف الرضى ، 1418 ق.

ص: 103

61. جعفری، محمد تقی، فرهنگ پیرو فرهنگ پیشرو، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1379ش.

62. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع) ، قم: انصاریان، 1381 ش.

63. جمشیدی، محمدحسین؛ مبانی و روش شناسی تبیین (با تأکید بر اندیشه سیاسی)، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه السّلام)، 1369 ش.

64. جمعی از محققین، فرهنگ نامه اصول فقه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، معاونت پژوهشی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1388 ش.

65. جوهری، اسماعيل بن حماد، الصحاح، احمد بن عبدالغفور، بيروت: دار العلم للملايين، بی تا.

66. حرانی، ابن شعبه تحف العقول عن آل الرسول، تحقیق علی اکبر غفاری، الثانيه، قم: النشر الاسلامي ، 1404 ق.

67. حرعاملی، محمد بن حسنوسائل الشيعه الى تحصيل مسائل الشيعه، تحقيق مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، چاپ دوم، قم: مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1414 ق.

68. حسن ابراهیم، حسن، تلخیص از تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: بدرقه جاویدان، 1389ش.

69. حسون، محمد و مشکور، ام على اعلام النساء المومنات، تهران: دارالا سوه للطباعه و النشر ، 1338 ق.

70. حموی بغدادی، یاقوت، معجم البلدان، بيروت: دارصادر، 1995

71. حیدری، محمد حسن، شكوه سامرا، مجموعه مقالات درباره امام هادی و امام عسکری علیه السلام، تهران: دانشگاه امام صادق علیه السلام، 1390ش.

ص: 104

72. خرمشاهی، بهاءالدین و احمد حاج سیدجوادی و کامران فانی، دایره المعارف تشیع، ایران انتشارات شهید سعید محبی، 1379 ش.

73. خزعلی، ابوالقاسم، موسوعه الامام الجواد (ع) والامام الهادی، چاپ اول، قم: انتشارات مؤسسه ولی عصر، 1419 ق.

74. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدايه الكبرى، بیجا: نشر البلاغ، 1419 ق.

75. خضری، احمدرضا، تاریخ خلافت عباسی (از آغاز تا پایان آل بویه)، تهران: سمت 1378 ش.

76. خليل بن احمد الفراهيدی، تحقيق: مخزومی ،مهدی سامرائی، ابراهیم، آل عصفور، محسن، العين ،قم، موسسه دارالهجره، 1409 ق.

77. خندان (الویری)، محسن، تبلیغ اسلامی و دانش ارتباطات، قم: سازمان تبلیغات اسلامی، 1374 ش.

78. خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحديث وتفصيل طبقات الرواه، چاپ چهارم، قم: مرکز نشر آثار شیعه، 1410 ،ق، 1369ش.

79. دلشاد تهرانی، مصطفی، منظر مهر (مبانی تربیت در نهج البلاغه)، تهران: انتشارت دریا، 1385 ش.

80. ذهبي، شمس الدين محمد بن احمد، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الأعلام، تحقيق عمر عبد السلام تدمرى، ط الثانيۀ، بيروت: دار الكتاب العربي، 1413 ق.

81. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات في غريب القرآن، چاپ اول، بیروت: دار العلم الدار الشاميه ، 1412 ق.

82. راوندی، سعيد بن هبه الله، الخرائج و الجرائح، قم مدرسه الامام المهدى (عج)، 1409 ق.

ص: 105

83. رخشاد، محمد حسین، در محضر حضرت آیت الله العظمی بهجت، قم: سماء، 1397 ش.

84. رضائیان ،علی، اصول مدیریت. تهران: انتشارات سمت، 1395 ش.

85. الزبيدی ،مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیجا: دار الفكر، بيتا.

86. زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، تهران: امیرکبیر، 1376 ش.

87. سیف، علی اکبر، روانشناسی تربیتی، تهران: دانشگاه پیام نور، 1391 ش.

88. شاکری ،حسین تلخیص از موسوعه المصطفى و العتره، قم: نشر الهادى، 1416 ق.

89. شبلی ،احمد، تاریخ آموزش در اسلام، ساکت، محمد حسین، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1381 ش.

90. شکوهی ،غلامحسین، تعلیم و تربیت و مراحل آن، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1364 ش.

91. شهرستانی، محمد بن عبد الكريم، ملل و نحل، قم الشريف الرضى، 1364 ش.

92. شوشتری، نور الله بن شريف الدين ، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم: مكتبه آیه الله المرعشى العامه ، 1409ق.

93. صادقی اردستانی، احمد، زنان دانشمند و راوی حدیث، قم: انتشارات تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1375 ش.

94. صدوق، محمد بن علی التوحید، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامي، 1398 ق.

95. صفار قمی، محمد بن حسن، بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، قم: کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی (ره)، 1404 ق.

ص: 106

96. صفری فروشانی، نعمت الله و معصومه اخلاقی، حیات اقتصادی امامان از صلح امام حسن تا آغاز غیبت صغری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1393 ش .

97. طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی ،تهران کتابفروشی اسلامیه، 1377 ش.

98. طبری، عماد الدین حسن بن على، مناقب الطاهرین، تهران: سازمان چاپ و انتشارات، 1379 ش .

99. طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامه، قم: بعثت، 1413 ق.

100. طبری، محمد بن جرير، تاريخ الامم و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1375 ش.

101. طبسی حائری، محمدجواد، حياه الامام العسكرى عليه السلام، با خورشید سامرا، ترجمه عباس جلالی، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1374 ش.

102. طقوش، محمّد سهیل، دولت عباسیان، ترجمه حجت الله جودکی، چاپ پنجم، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ پنجم، 1389 ش.

103. طوسی، محمد بن حسن، الابواب (رجال الطوسى)، تحقيق جواد القيومی الاصفهانی، قم: مؤسسه النشر الاسلامى التابعه لجماعه المدرسين، 1415 ق.

104. عطاردی قوچانی، عزیزالله، اخبار و آثار حضرت رضا (ع)، تهران: عطارد مرکز فرهنگی خراسان، 1388 ش.

105. عميد حسن، فرهنگ عمید، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، ش 1379 ش.

106. غروی نایینی، نهله محدثات شیعه، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1375 ش.

ص: 107

107. فیروزآبادی، محمد بن يعقوب، القاموس المحيط، بيروت: دار الكتب العلميه، 1415 ق / 1995 م.

108. فیومی، احمد، مصباح المنير، قم دار الهجره، 1405 ق.

109. قرشی بنابی، علی اکبر، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران: دارالکتب الاسلاميه، 1371 ش.

110. قرشی ،باقر شریف، تحلیلی از زندگی امام هادی (علیه السلام)، ترجمه محمدرضا عطایی، مشهد: آستان قدس رضوی، بی تا.

111. ،قزوینی، زکریا بن آدم، آثار البلاد و اخبار العباد، تهران: امیرکبیر، 1373 ش.

112. قزوینی، محمد کاظم، زندگانی حضرت زینب (س) (از ولادت تا شهادت)، ترجمه: محمد اسکندری، چاپ سوم، تهران: نشر مهر پاس شمیم، 1375 ش.

113. قمی حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، تحقیق سید جلال الدین تهرانی، تهران: توس، 1361 ش.

114. قمی، شیخ عباس، الانوار البهيه، ترجمه محمد مهدی اشتهاردی، قم: نشر ناصر، 1380 ش.

115. قندوزى الحنفى، سلیمان بن شیخ ابراهیم، تحقیق سید على جمال اشرف الحسينی، ينابيع الموده لذوی القربی، چاپ اول، بیجا: دار الأسوه للطباعه والنشر، 1416 ق.

116. قهپائی، عنايه الله مجمع الرجال، قم: اسماعيليان، 1364 ش.

117. کافی، مجید، فرهنگ دینی مفاهیم، نظریه ها و راهکارها، چاپ اول، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392ش.

118. کامل، سليمان، يوم الخلاص فى ظل قائم المهدی، بیروت: دار الکتاب لبنانی، 1399 ق.

ص: 108

119. كحاله، عمر، اعلام النساء فى عالمى العرب، دمشق: الرساله، 1959 م.

120. کریمی نیا، محمد مهدی، همزیستی مسالمت آمیز در اسلام و حقوق بین الملل، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی_ پژوهشی امام خمینی، 1386 ش.

121. کشی، محمد بن عمر ،رجال، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348 ش.

122. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه جواد مصطفوی، چاپ اول ، تهران کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1369 ش.

123. گولد، جولیو، ل. كولب، ويليام، ترجمه: مصطفی از کیا و دیگران، فرهنگ علوم اجتماعی، تهران: چاپ گلشن، 1376 ش .

124. لوبون، گوستاو، تاریخ تمدن اسلام و عرب، ترجمه: فخرداعی گیلانی، سیدمحمدتقی، تهران: افراسیاب، 1380 ش.

125. مامقانی، عبد الله بن محمد محمد حسن، تنقيح المقال في علم الرجال، نجف: مطبعه المرتضويه، 1352 ق.

126. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدُرر اخبار الائمه الاطهار، چاپ دوم، بيروت: مؤسسه الوفاء، 1403 ق.

127. محلاتی ،ذبیح الله، ریاحین الشریعه، در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، تهران: دار الكتب الاسلاميه، 1349 ش.

128. مسعودی، ابو الحسن على بن الحسين، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: دار الهجره ، 1362 ش.

129. مصطفوى، حسن، التحقيق فى كلمات القرآن، چاپ اول، تهران: موسسه طلبا، 1374 ش.

ص: 109

130. مطهری، مرتضی، سیری در سیره ائمه اطهار علیهم السلام، تهران: انتشارات صدار، 1378 ش.

131. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1379 ش.

132. مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات فى المذاهب و المختارات شیخ مفید، قم: المؤتمر العالمى للشيخ المفيد ، 1413 ق.

133. مقدسی، عبد الله محمد بن احمد احسن التقا احمد، احسن التقاسيم في معرفه الأقاليم، ترجمه علينقى منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361 ش.

134. مكى، محمد كاظم تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ترجمه محمد سپهری، تهران: انتشارات سمت، 1392 ش.

135. مهدوی اصفهانی، مصلح الدین، تاریخچه شهر سامرا و زندگی عسکریین، اصفهان: چاپخانه فردوسی، 1340 ش.

136. موسسه معارف اسلامي، معجم الأحاديث الإمام المهدى (عج)، قم: مسجد مقدس جمکران، 1428 ق.

137. ميتز ،آدام، الحضاره ی الاسلاميه ى فى القرن الرابع هجرى، قاهره: مکتبه الخانجی، بيتا.

138. نجاشی، احمد بن علی ،رجال، قم نشر اسلامی، 1407 ق.

139. نرم افزار سیره معصومان، موسسه تحقیقاتی نور.

140. نعمانی، محمد بن ابراهيم ،الغیبه، تهران: صدوق، 1397 ق.

141. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بيروت: دار الاضواء، 1404 ق.

142. هاشمی شاهرودی، سید محمود، المعجم الفقهى لكتب الشيخ الطوسي، قم: موسسه دائره المعارف الفقه الاسلامی، 1383 ش.

ص: 110

143. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب بن واضح، تاریخ یعقوبی، بیروت: دارصار، بی تا.

144. يوسف بن حاتم شامى، جمال الدين، الدر النظيم في مناقب الائمه اللهاميم، قم: جامعه مدرسین، 1420 ق.

ب) مقالات

145. ابراهیم پور، حبیب، " تاثیر پذیری عملکرد وظیفه ای از اخلاق کاری (مورد مطالعه کارکنان دانشگاه محقق اردبیلی)"، مجله پژوهش های مدیریت عمومی، سال ششم، شماره نوزدهم.

سال سال ششم،

146. باقری، مصباح الهدی، "جنبه هایی از مدیریت بحران پیامبر اکرم (ص)"، مجله اندیشه صادق، ش 3 و 4، تابستان 1380 ش.

147. طیبی، ناهید، "باز شناخت نقشهای سیاسی - اجتماعی بانو حُدَيث"، همسر امام هادی (ع)، مجله علمی پژوهشی تاریخ اسلام، 1396 ش.

148. مهرجویی، زهرا، "زنان راوی حدیث عصر امام جواد (ع)"، مجموعه مقالات همایش امام جواد (ع) ، ج 3، قم، 135ش.

ص: 111