ص: 2

ميثاق طلبگی / دفتر دوم

اخلاق و آداب طلبگی

کاظم علی محمدی

ص: 3

سرشناسه : علی محمدی، کاظم

عنوان : میثاق طلبگی، دفتر دوم، اخلاق و آداب طلبگی.

تکرار و نام پدیدآور: مؤلف کاظم علی محمدی؛ به سفارش و نظارت مدیریت اخلاق و تربیت معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

مشخصات نشر : قم؛ مرکز مدیریت حوزه های علمیه 1396

مشخصات ظاهری : 160 ص .

شابک: 4 - 43 - 7550 - 600 - 978

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

یادداشت: کتابنامه : ص 157 - 160؛ همچنین به صورت زیرنویس

موضوع : طلاب راه و رسم زندگی

موضوع : روحانیت اخلاق حرفه ای

موضوع : اخلاق اسلامی

موضوع : خودسازی - جنبه های مذهبی اسلام

شناسه افزوده : حوزه علمیه قم - مرکز مدیریت حوزه های علمیه.

شناسه افزوده : حوزه علمیه قم - مدیریت اخلاق و تربیت معاونت تهذیب و تربیت

رده بندی کنگره : 1396 254/7/68 B

رده بندی دیویی : 297/656

شماره کتاب شناسی ملی : 4376343

ميثاق طلبگی / دفتر دوم

اخلاق و آداب طلبگی

به سفارش و نظارت :

مدیریت اخلاق و تربیت معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه مؤلف: کاظم علی محمدی

ناشر: مرکز مدیریت حوزه های علمیه

نوبت چاپ : سوم / تابستان 1397

شمارگان : 3000 نسخه

قیمت : 40/000 ریال

صفحه آرایی و طراحی جلد : فرهود مقدم

شابک : 4 - 43 - 7550 - 600 - 978

*تمامی حقوق برای معاونت تهذیب و تربیت حوزههای علمیه محفوظ است *

نشانی: قم، انتهای بلوار پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله (جمکران)، مجتمع دار الولاية معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

www.tahzib-howzeh.ir

مراکز پخش :

قم، خیابان روح الله روبه روی مجتمع ناشران نمایشگاه کتاب حوزه های علمیه

025-37735547

قم، مدرسه علمیه دارالشفاء ، فروشگاه انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه

025-37748383

ص: 4

دیر زمانی است که بارانی ام *** آمده ام تا تو برویانی ام

آمده ام خسته و چشم انتظار *** گمشده این شب ظلمانی ام

آمده ام تا تورهایم کنی *** شربت پرواز بنوشانی ام

آمده ام با عطشی آتشین *** چله نشین شب طوفانی ام

آمده ام چشم به راهت نهم *** آمده ام تا که به خود خوانی ام

آمدم ای فجر سپید امید *** در عطش عشق بسوزانی ام

تشنه ام ای دوست صدایم بزن *** عاشق یک جرعه روحانی ام

باز هوای غزلم ابری است *** دیر زمانی است که بارانی ام

ص: 5

من متواضعانه و به عنوان یک پدر پیراز همۀ فرزندان و عزیزان روحانی خود می خواهم که در زمانی که خداوند بر علماء و روحانیون منت نهاده است و اداره کشور بزرگ و تبلیغ رسالت انبیاء را به آنان محول فرموده است از زی روحانی خود خارج نشوند و از گرایش به تجملات و زرق و برق دنیا که دون شأن روحانیت و اعتبار نظام جمهوری اسلامی ایران است پرهیز کنند و بر حذر باشند که هیچ آفت و خطری برای روحانیت و برای دنیا و آخرت آنان بالاتر از توجه به رفاه و حرکت

در مسیر دنیا نیست.

امام خمینی قدس سره ، صحیفه نور، ج 2، ص 343

ص: 6

مسأله دکتری افتخاری؛ خوب البته این یک افتخار است که این دانشگاه این اظهار محبت را به ما بکند؛ لیکن من اهل دکتری نیستم؛ همان طلبگی ما کافی است. اگر بتوانیم به میثاق طلبگی متعهد و پایبند بمانیم که قولاً وفعلاً این میثاق را از دوران نوجوانی و جوانی با خدای متعال بستیم اگر خداوند کمک کند و ما بتوانیم این میثاق را حفظ کنیم و در همین عالم طلبگی پیش برویم من این را ترجیح می دهم. شما لطف کردید و این برای ما هم مایه مباهات است، لیکن من پیشنهاد شما را قبول نمی کنم .

مقام معظم رهبری دام ظله در یکی از دیدارها با مسئولان وزارت علوم

در پاسخ به پیشنهاد اعطای دکترای افتخاری به ایشان

ص: 7

ص: 8

11. تکریم استاد 60

12. بزرگداشت علم 63

13. بلند همتی 64

14. زهد و ساده زیستی 66

15. احترام به والدین 67

16. مسئولیت پذیری 71

17. نظم و برنامه ریزی 74

فصل سوم: رشد متوازن و جامع 77

الف) بعد معنوی و اخلاقی 78

ب) بعد علمی (شناختی- عقلانی) 79

1. آشنایی با محتوای دین در دوره تحصیل 79

2. ارتباط مستمر با قرآن 80

3. ارتباط مستمر با احادیث 80

4. مطالعه آثار اندیشمندان اسلامی 81

ج) بعد جسمانی 83

د) بعد اجتماعی 84

ه) بعد هنری 85

و) بعد صنفی 85

1. فنون و مهارت ها 85

2. فعالیتهای گروهی 87

فصل چهارم: زی طلبگی 93

الف) قواعد کلی 95

یکم) حفظ آبرو و پرهیز از مواضع تهمت 95

ص: 10

دوم) ملاحظة عرف (عرفيات طلبگی) 99

سوم) رعایت وقار و پرهیز از رفتار سبك 103

چهارم) رعایت انصاف و پرهیز از برآوردن آه حسرت دیگران 106

ب) تطبيق قواعد 109

یکم) سر و وضع ظاهری طلبه 109

دوم) دارایی، مخارج و سطح زندگی طلبه 112

سوم) رفتار اجتماعی طلبه 115

چهارم) تزاحم ها 127

فصل پنجم: پاره ای از آسیبهای اخلاقی و تربیتی 131

1. ضعف انگیزه تحصیلی و طلبگی 131

2. افراط و تفریط در امور عبادی و معنوی 132

3. اتلاف وقت 134

4. سستی اراده و اهمال کاری 136

5. افراط در شوخی و مزاح 140

6. زودباوری و تأثیر پذیری سریع 141

7. حسادت و رقابت های ناسالم 142

8. استفاده نادرست از رسانه های نوین 144

9 دوستی های افراطی 146

10. سوء ظن به مدیران و بزرگان حوزه و غیبت ایشان 147

11 . ضعف در مهارتهای ارتباطی و اجتماعی 152

12. ازدواج زودهنگام 153

معرفی کتاب برای مطالعه بیشتر 156

فهرست منابع 157

ص: 11

ص: 12

و کارشناسان تربیت اخلاقی در ایجاد آگاهی نسبت به زی طلبگی تدابیری اتخاذ نماید چاپ مجموعه کتاب های میثاق طلبگی و برپایی دوره تربیت اخلاقی با همین نام برای طلاب جدید الورود در راستای همین هدف است. دفتر امور تربیت اخلاقی وظیفه خود میداند از فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام والمسلمين کاظم علی محمدی که برای آشنایی طلاب با آداب و اخلاق طلبگی، اقدام به تدوین کتاب حاضر نموده، تقدیر و تشکر نماید.

مدیریت اخلاق و تربیت

معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

ص: 14

روحانی امام زمان علیه السلام بوده که به عنوان وارثان پیامبران، در راه اعتلای دین خدا و گسترش پیام آسمانی اسلام کوشیده اند؛ مردان خودساخته ای که زنگار هرچه غیر اوست از دل برگرفته و در مکتب زهد و معنویت و عرفان ناب اسلامی پرورش یافته اند.

امروزه پس از انقلاب اسلامی و ورود حوزه های علمیه شیعه به عرصه مدیریت اجتماعی، ضرورت اخلاق مداری روحانیت بیشتر رخ می نماید. انقلاب اسلامی علاوه بر این که خیزشی منبعث از ارزش ها و تعالیم دینی است، زعامت و رهبری دینی دارد و از این جهت باید آن را انقلابی برپایه اخلاق و معنویت به شمار آورد.

رخدادی با این خصوصیت ها، موقعیت جدیدی را برای حوزه های شیعی پدید آورده است. از سویی، آفاق جدیدی را پیش روی جامعه اسلامی گشوده و اخلاق ، از کنج روابط مؤمنانۀ فردی به محیطهای فراخ جامعه کشیده شده است. از سوی دیگر، حوزه های علمیه به عنوان داعیه دار ارائه گونه ای دیگر از حیات انسانی مورد خطاب و پناهگاه انسان عطش مند امروزند که به دنبال سعادت، گرفتار بی راهه گشته و از سرگشتگی و حیرت به ستوه آمده است. روحانیت با حضور در چنین عرصه عظیمی، در آزمونی عملی پای نهاده و باید پیش چشم همه ناظران، صدق مدعای خود را در عمل به اثبات رساند. درخشش امروز روحانیت می تواند حاصل کار او را با حاصل تلاش تاریخی روحانیت برابری و بلکه فزونی بخشد. مگر نه اینکه محور تمام تلاش پیامبر صلی الله علیه وآله و ائمه معصومین علیهم السلام و شاگردان و رهروان آنان ، برپایی حاکمیت الهی برای اتمام مکارم اخلاقی بوده است؟ فرصتی که اکنون پس از چهارده قرن، بار دیگر نصیب مکتب تشیع و روحانیت شده است.

با توجه به رسالت بزرگ حوزه در پرورش دانشمندان مهذب دین و پاسداران ربانی مرزهای حقیقت و معنویت، لازم است طرح و تدبیر روشنی برای ارتقای سطح معنوی طلاب و توسعه اخلاق محمدی صلی الله علیه وآله در میان حوزویان، به ویژه طلاب مبتدی فراهم آید.

ص: 16

کتاب حاضر با هدف اعطای بینش کلی نسبت به اهمیت اخلاق و تهذیب در حیات طلبگی، رشد متوازن و جامع عوامل و موانع موفقیت در مسیر طلبگی و شاخص های زی طلبگی برای ورودی های جدید حوزه های علمیه تدوین شده و سعی دارد تا پیش از ورود به مدرسه مخاطب خود را نسبت به موضوعات تهذیبی و تربیتی دغدغه مند سازد. امید که در پرتو عنایت های اهل بیت علیهم السلام، مورد قبول پروردگار قرار گیرد، ان شاء الله تعالی .

در پایان بر خود لازم میدانم از مدیریت اخلاق و تربیت معاونت تهذیب و تربیت که کتاب حاضر به سفارش آن مجموعه تدوین شده و نیز آقایان حجج الاسلام و المسلمین محمد عالم زاده نوری و مهدی محمدی صیفار که ارزیابی، اصلاح و ویرایش این اثر را بر عهده داشته اند کمال تشکر و قدردانی را داشته باشم.

کاظم علی محمدی

بهار 1395

ص: 17

در این تعریف، اخلاق همان «صفات و ملکات نفسانی» است و افعال اخلاقی در حقیقت، «آثار ملکات و ظهور و بروز صفات درونی» به شمار می روند. (1)

با آنکه اخلاق در نظر دانشمندان به ملکات اخلاقی اختصاص دارد؛ ولی در علم اخلاق معمولاً علاوه بر فضایل و رذایل به رفتارهای اخلاقی اعم از پسندیده و ناپسند پرداخته شده است.

به این ترتیب علم اخلاق دانشی است که از صفات و ملکات نفسانی خوب و بد، علل شکل گیری رفتار اختیاری متناسب با آنها آثار و پیامدها و در نهایت، شیوه تحصیل فضایل و زدودن رذایل بحث می کند. (2)

است؛ یعنی هیأت نیکویی که شایسته است رفتار مطابق آن باشد. (1) این خصلت های شایسته موجب حُسن یا کمال فعل می شوند. (2)

جایگاه و اهمیت اخلاق و ویژگی های اخلاقی عالمان دین در آیات متعدد (1) و نیز متون روایی، به طور چشمگیری مورد بحث قرار گرفته که روایت شریف نبوی علیهم السلام «انما بُعثتُ لِأُتَيَّمَ مَكارِمَ الأخلاق» (2) شاهدی روشن بر این مدعاست.

تأکید بر تقدم تزکیه بر تعلیم و خطر پیمودن مسیر علم، بدون توجه به سلوک معنوی در اندیشه و سخن امام خمینی قدس سره در اخلاق روحانیت موج میزند. (3) به توصیه امام قدس سره، تهذیب باید از همان اوان جوانی و بدو ورود به عرصه طلبگی، مد نظر طلاب و نیز مربیان اخلاق در حوزه ها باشد که بیشترین بهره از نیرو و صفای روح جوان انتظار می رود. (4) ایشان بر اصلاح نفس، پیش از پرداختن به اصلاح جامعه تأکید کرده و معتقد بودند تا انسان تهذیب نفس نداشته باشد کلامش در مردم تأثیر

ص: 22

ندارد. بنابراین گفتار و کردار روحانی باید یکی باشد. (1) به توصیه امام قدس سره ، تنها عالم مهذب می تواند در اصلاح جامعه مؤثر باشد و عالم غير مهذب، موجب انحراف امت می گردد. (2) هم چنین حضرت امام به طلاب درباره استمرار علم آموزی تا آخر عمر، اخلاص، زهد، ساده زیستی، بی اعتنایی به دنیا، پرهیز از رفاه جویی و پرهیز از رذایل اخلاقی، مانند ریا و عجب وكبر و غیبت توصیه و تأکید فرموده اند. توصیه همیشگی مقام معظم رهبری دام ظله به مدیران و مسئولان حوزه و طلاب جوان و روحانیون، همان سفارش های حضرت امام قدس سره بوده و ایشان به مناسبت های مختلف، حوزه و روحانیت را به اخلاق و معنویت دعوت کرده اند. (3)

ص: 23

از این رو باید گفت اولین مهم ترین اساسی ترین و جدی ترین هدف تربیتی حوزه های علمیه، تهذیب نفس و اخلاق میباشد و بقیه امور در درجه بعدی اهمیت قرار دارند .

از این فرمایش حضرت امام قدس سره به خوبی روشن می شود که روحانیت بیش از هر صنف دیگری نیازمند تهذیب نفس و خودسازی است و با توجه به پایگاه مردمی و جایگاه خطیری که دارد باید پیش از ورود به عرصه فعالیت های اجتماعی، هم از لحاظ معنوی و هم از حیث علمی خود را ساخته باشد.

ارتقای معنوی و تهذیب نفس، وظیفه طلبگی طلبه محسوب نمی شود؛ بلکه رسالت انسانی اوست. طلبه پیش از آن که طلبه باشد، یک انسان است. هر انسانی در هر صنف اجتماعی که خدمت می کند وظیفه دارد برای کسب کمال روحی بکوشد. این امانت، به دوش انسان با وصف انسان بودن نهاده شده، نه با وصف طلبه بودن؛ ولی طلبه برای اقامه امر دین سخت نیازمند تزکیه و تجربه حیات دینی است. اگر طلبه، سخت گیرانه به ضوابط شرعی پای بند نباشد و طرح زندگی خود را براساس الگوی دینی نبسته باشد، هرگز ظرفیت فهم دین را نخواهد یافت و با باطن حقایق دینی ارتباط برقرار نخواهد کرد.

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ * فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ * لَّا يَمَسُّهُ إِلَّا المُطهَّرُونَ. (1)

چنین کسی، بی تردید در تبلیغ دین نیز ناکارآمد خواهد بود؛ به جهت اینکه فهم عمیق، مقدمه ابلاغ درست پیام است و هم چنین سخنی که از دل برون آید، لاجرم بر دل نشیند، نه سخنی که تنها لقلقه زبان و تقلید طوطی وار باشد. امر دفاع فداکارانه از دین و تلاش برای اجرا و تحقق دین، بسیار روشن تر است. چگونه می توان فرض کرد کسی که عمیق نتوانسته با حقیقت دین ارتباط برقرار کند، آمادگی دفاع از معارف آن و فداکاری برای تحقق آن را داشته باشد؟

ص: 25

خدای متعال خطاب به پیامبر خود صلی الله علیه وآله می فرماید:

يا أَيُّهَا المُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيل إلا قليلاً * نِصْفَهُ أَوانقُص مِنهُ قَليلاً، أَورد عَلَيهِ وَ رَتِّلِ القُرآنَ تَرتيلاً * إِنَّا سَنُلق عَلَيْكَ قَولاً ثقيلاً. (1)

یعنی لازم است ارتباط سحری ویژه خود را با خدا بیش تر گردانی؛ زیرا ما فرمان سنگینی بر تو می افکنیم و مسئولیت گرانی بر دوش تو می نهیم.

از سوی دیگر، طلبه به همان میزان که نسبت بیشتری با دین خدا دارد، وظیفه زیادی در مراعات ضوابط ایمانی دارد بایدها و نبایدهای عام ایمانی، برای طلبه شدیدتر و اکید تر و پای بندی به آن، برای طلبه بسیار زیبنده تر و لازم تر است. امام صادق علیه السلام به یکی از یاوران و شیعیان نزدیک خود فرمودند :

کار خوب، از هر کس خوب است، اما از تو خوب تر است؛ به جهت نسبتی که با ما داری. کار بد، از هر کس بد است و از تو بدتر؛ به جهت نسبتی که با ما داری. (2)

نظیر این که در قرآن کریم برای زنان پیامبر صلی الله علیه وآله ، حساب ویژه ای در نظر گرفته شده و از آنان توقع بیشتری بیان شده است. زنان پیامبر صلی الله علیه وآله به جهت نسبتی که با او دارند، تکلیف بیشتری دارند. این نسبت و قرابت، از جهتی برای آنان مزیت است و از سوی دیگر، برای آنان مسئولیت ایجاد می کند :

ص: 26

يَا نِسَاء النّي مَن يَأْتِ مِنكُنَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَيّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللهِ يَسِيرًا * وَمَن يَقْنُتُ مِنكُنَّ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحًا نُّؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَيْنِ وَأَعْتَدْنَا هَا رِزْقًا كَرِيمًا يَا نِسَاء النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء .... (1)

بدین ترتیب، عالم و مبلغ دین، باید به همه دستورهای دینی به صورت حداکثری پای بند باشد و همه آموزه های دین را جدی تلقی کند. انضباط فقهی، التزام به آداب اسلامی و سلوک معنوی، برای طلبه هم ارزش فردی و هم ارزش صنفی به شمار می رود و بدون این ویژگی صدق عنوان طلبه بر فرد در حقیقت درست نیست.

تحصیلی شان، برنامه اخلاقی و برنامه های تهذیبی باشد؛ تا امثال مرحوم مطهری را به جامعه تقدیم کند؛ و اگر خدای نخواسته بر خلاف باشد، آن وقت افرادِ مقابل این افراد را به جامعه می فرستد؛ و این ها جامعه را به فساد می کشند مردم را به اسارت. (1)

علم بدون عمل، مفید که نیست، بلکه مضر است. شاید بسیاری از مصیبت هایی که بر بشر واقع شده باشد، از علم واقع شده است. تمام این خرابی هایی که الان در دنیا به وجود آمده است، اینها برای این است که علمی بوده است که توأم با تهذیب نبوده است. علم را دارند، لکن مهذب نیستند. شما اگر بخواهید خدمت بکنید به اسلام، خدمت بکنید به کشور خودتان، استقلال کشور خودتان را حفظ کنید، وابسته به هیچ جا نباشید، باید هم رشته علم را تقویت کنید و هم تهذیب اخلاق را و هم عمل را . (2)

ص: 28

ص: 29

اجتماعی آماده سازد. در واقع همانگونه که به عنوان یک انسان ، به موفقیت و کمال انسانی خود می اندیشد، به عنوان یک طلبه نیز به موفقیت و کمال صنفی خود در مسیر طلبگی اهتمام ورزد.

این بصیرت صنفی، موجب پدید آمدن اعتقاد راسخ به کارآمدی این راه، احساس موفقیت در طی این مسیر، ایمان به عظمت و شکوه طلبگی و کسب رضایت امام عصر علیه السلام خواهد شد.

برای به دست آوردن بصیرت صنفی، مشاوره فردی با کارشناسان، استفاده از اساتید، تأمل های شخصی و مطالعه آثار تألیف شده در این باره سودمند است.

سودی برای انسان ندارند، مگر کسی که خداوند به او قلب سلیم داده باشد» و رسول اکرم صلى الله عليه وسلم فرمود: «نیت شخص مؤمن بهتر است از عمل او» و فرمود: «تمام اعمال به واسطه نیت ها امتیاز پیدا می کنند و برای هر شخصی است آن چه نیت می کند». پس لازم است که هر بنده ای از بندگان خدا نیت خود را در هر حرکت وسكونی (برای خدا) خالص کند که اگر چنین نکرد، غافل بوده و خداوند متعال غافلین را مذمت کرده، می فرماید: «آنان مانند چهارپایان و بلکه گمراه تر از آنانند» و (در جای دیگر) می فرماید: «آنان همان غافلان هستند»... (1)

امام خمینی قدس سره در اهمیت اخلاص در زندگی طلبه می فرمایند:

علمی که انسان را به خدا نزدیک میکند در نفس دنیا طلب، باعث دوری بیشتر از درگاه ذی الجلال می گردد. علم توحید هم اگر برای غیر خدا باشد، از حجب ظلمانی است؛ چون اشتغال به ما سوى الله است.... گمان نکنید اکنون که مشغول تحصیل علوم شرعیه می باشید و فقه که اشرف علوم است می آموزید، دیگر راحتید و به وظایف و تکالیف خود عمل کرده اید. اگر اخلاص و قصد قربت نباشد این علوم هیچ فایده ای ندارد. اگر تحصیلات شما، العياذ بالله، برای خدا نباشد و برای هواهای نفسانیه، کسب مقام و مسند، عنوان و شخصیت در این راه قدم گذاشته باشید، برای خود وزر و وبال اندوخته اید. این اصطلاحات اگر برای غیر خدا باشد، وزر و وبال است ... هر قدمی که برای تحصیل علم

ص: 33

برمی دارید، قدمی هم برای کوبیدن خواسته های نفسانی، تقویت قوای روحانی، كسب مکارم اخلاق تحصیل معنویات و تقوا بردارید. تحصیل این علوم در واقع، مقدمه تهذیب نفس و تحصیل فضایل، آداب و معارف الهیه می باشد. تا پایان عمر در مقدمه نمانید که نتیجه را رها سازید. شما به منظور هدفی عالی و مقدس، که عبارت از خداشناسی و تهذیب نفس می باشد، این علوم را فرا می گیرید و باید در صدد به دست آوردن ثمره و نتیجه کار خود باشید برای رسیدن به مقصود اصلی و اساسی خود جدیت کنید. (1)

تحصیل اخلاص در نیات و اعمال امری دشوار و پیچیده و نیازمند مجاهده طولانی و مستمر با نفس و استقامت است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در حدیث قدسی از خداوند متعال نقل می کنند :

اخلاص سری از اسرار من است که در دل بندگان محبوب خویش به امانت گذاشته ام. (2) ممکن است برخی خود را از آلودگی به اهداف فاسد منزّه بدانند و چنین پندارند که انگیزه و غرضی غیر از خدا ندارند؛ ولی باید متوجه بود که وقتی دست آدمی از همه جا کوتاه است، می پندارد هدفی جز رضای خدای متعال ندارد و البته این کافی نیست؛ بلکه چنان باید باشد که اگر روزی، ریاست، شهرت، مسند و مقام هم به او روی آورد، خود را نبازد و شیفته آن ها نشود و از این امور اعتباری به عنوان وسیله ای برای دست یافتن به اهداف خدایی استفاده کند. (3) بنابراین، کسب و نگه داشتن اخلاص عمل، در زندگی طلبگی بسیار دشوارتر است؛ چرا که بیشتر اعمال و رفتارهای طلبه، زیر ذره بین نگاه های مردم قرار دارد.

ص: 34

روزی علامه بحرالعلوم رحمه الله را شاگردانش خندان و متبسم یافتند، سبب پرسیدند؟ در پاسخ فرمود: پس از بیست و پنج سال مجاهدت، اکنون که در خود نگریستم، دیدم دیگر اعمالم ریایی نیست و توانسته ام به قلع و قمع ريا موفق شوم. (1)

کوتاه ترین راه برای کسب اخلاص و پرهیز از ریا و سمعه، تقویت توحید می باشد؛ چرا که اخلاص، میوه علم و معرفت است. (2) منظور از توحید در این مقام، توحید افعالی است؛ یعنی انسان باور کند که فاعل حقیقی، خدای متعال است و هیچ مؤثری در عالم جز او نیست. اگر برای ما روشن شود که عطا و منع، غنا و فقر، بیماری و سلامتی، عزت و ذلت، زندگی و مرگ و... همه در دست خداست و هر آن چه در جهان هست، تحت امر اوست، دیگر دل به دیگران نمی بندیم و ریا و خودنمایی در مقابل دیگران، برایمان لذتی نخواهد داشت.

امام خمینی قدس سره در باب اهمیت تقوا و تهذیب نفس در زندگی طلبگی می فرمایند:

این اصطلاحات هر چه زیادتر شود، اگر با تهذیب و تقوا همراه نباشد، به ضرر دنیا و آخرت جامعه مسلمین تمام می شود. تنها دانستن این اصطلاحات اثری ندارد. علم توحید هم اگر با صفای نفس توأم نباشد، وبال خواهد بود. چه بسا افرادی که عالم به علم توحید بودند و طوایفی را منحرف کردند. چه بسا افرادی که همین اطلاعات شما را به نحو بهتری دارا بودند، لیکن چون انحراف داشتند و اصلاح نشده بودند، وقتی وارد جامعه گردیدند، بسیاری را گمراه و منحرف ساختند. این اصطلاحات خشک اگر بدون تقوا و تهذیب نفس باشد، هرچه بیشتر در ذهن انباشته گردد، کبر و نخوت در دایره نفس بیشتر توسعه می یابد و عالم تیره بختی که باد نخوت بر او چیره شده، نمی تواند خود و جامعه را اصلاح نماید و جززیان برای اسلام و مسلمین نتیجه ای به بار نمی آورد و پس از سال ها تحصیل علوم و صرف وجوه شرعی، برخورداری از حقوق و مزایای اسلامی، سد راه پیشرفت اسلام و مسلمین می گردد و ملت ها را گمراه و منحرف می سازد و ثمره این درس ها و بحث ها و بودن در حوزه ها این می شود که نگذارد اسلام معرفی گردد، حقیقت قرآن به دنیا عرضه شود، بلکه وجود او ممکن است مانع معرفت جامعه نسبت به اسلام و روحانیت گردد. (1)

ص: 36

و به مقام فرشتگان باریافته بود، از خدا درخواست کرد که از این دستور معاف باشد و اعلام آمادگی کرد که عبادت های گذشته خود را سال های فراوان دیگری نیز ادامه دهد. پروردگار متعال از او خواست عبادت را به شیوه ای که خود معین کرده یعنی سجده بر انسان کامل انجام دهد، نه به شیوه ای که او می پسندد. ابلیس زیر بار نرفت و از فرمان خدا سر باز زد. خدای متعال او را مستکبر نامید و از بهشت بیرون راند. (1)

أبى وَاستَكبَرَوَ كانَ مِنَ الكَافِرِينَ . (2)

مشابه این موضوع در جای دیگری از قرآن نیز آمده است. خدای متعال خطاب به پیامبر صلی الله علیه وآله می فرماید :

وَلَو أَنَّهُم إِذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُم جاؤُوكَ فَاستَغفَرُوا اللَّهَ وَاستَعْفَرَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا الله تَوَّابًا رَحِيمًا . (3)

در این بیان به مؤمنان فرمان داده شده که برای آمرزش گناهان پیامبر خدا صلی الله علیه وآله را واسطه کنند. کسانی که از این فرمان خدا سرباز زنند و در مقابل مقام انسان کامل کرنش نکنند، مستکبر و شیطان صفت اند.

و إذا قيل هم تعالوا يستَغفِر لَكُم رَسُولُ الله لَؤوا رُؤُسَهُم وَرَأَيْتَهُم يصُدُّونَ وَهُم مُستَكبِرُونَ . (4)

از این بیان معلوم می شود که بندگی خدا تنها از مسیری که او معین کرده،

ص: 38

امکان پذیر است و شیوه های خودساخته عبادت و بندگی، اگر مورد رضای خدا نباشد ارزش معنوی ندارد و عمل بر طبق آن شیطانی و مصداق استکبار است. (1) توسل به اهل بیت پیامبر علیهم السلام برخلاف برخی از راه کارها که اراده انسان را متوجه نیروها و استعدادهای خود میکند ، پاگذاشتن برمنیت ها و اعتماد به خدا و بندگان مورد نظر او است.

نیم نگاهی به سخن و سیره عملی بزرگان و اندیشمندان حوزه، گویای اهمیت این امر در زندگی طلبگی است. در سیره عملی آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالكريم حائری رحمه الله آمده است :

مرحوم حاج شیخ دستور می دادند قبل از درس، قدری مصیبت حضرت سيد الشهداء علیه السلام بخوانند و سپس درس را شروع می کردند. ایشان حتی پس از رسیدن به مرجعیت در خیابان ها در دسته های سینه زنی و عزاداری ابا عبدالله علیه السلام شرکت می کرد و به سان مردم عادی در عزای آن حضرت به سر و سینه می زد. (2)

شهید مطهری رحمه الله استاد بزرگوارشان علامه طباطبایی رحمه الله را چنین توصیف می کند :

من فيلسوف و عارف بسیار دیده ام و احترام مخصوص من به علامه طباطبایی، نه به خاطر این است که ایشان یک فیلسوف است، بلکه احترامم به این جهت است که او عاشق و دل باخته اهل بیت علیهم السلام است. علامه در ماه رمضان، روزه خود را با بوسه بر ضریح مقدس حضرت معصومه علیها السلام افطار می کرد. ابتدا پیاده به حرم مطهر مشرف می شد، ضریح مقدس را می بوسید، سپس به خانه می رفت و غدا می خورد. این ویژگی است که مرا به شدت شیفته ایشان نموده است. (3)

ص: 39

مرحوم آیت الله مجتهدی دربارۀ توسل به اهل بیت علیهم السلام می گوید:

یک راه دیگر توسل، روضه و گریه و شرکت در مجالس اهل بیت علیهم السلام است. به تجربه ثابت شده است کسانی که در طلبگی، مقید به شرکت کردن در مجالس اهل بیت بودند و روضه می خواندند و یا گریه می کردند و به سینه می زدند، نسبت به دیگران موفقیت بیشتری داشته اند... . وقتی ما روضه داشتیم، بعضی می رفتند کتابخانه درس می خواندند. این ها را ما دیدیم که هیچ چی نشدند. (1)

گویا در بین توسل به ساحت مقدس اهل بیت علیهم السلام ، توسل به حضرت سیدالشهدا علیه السلام و نیز تقید به خواندن زیارت عاشورا به طور ویژه، در مسیر رشد معنوی طلبه بسیار مؤثرتر از برخی دیگر از عوامل است. یکی از مهم ترین رموز موفقیت امام خمینی قدس سره توجه ، علاقه و توسل بسیار ایشان به معصومین علیهم السلام بود :

در تمام مدت اقامت ایشان در نجف اشرف، جز در موارد استثنایی برنامه زیارت هر شبه ایشان ترک نشد. در اغلب ایام زیارتی در کنار قبر امام حسین علیه السلام بودند و دهه عاشورا هر روز زیارت عاشورای معروف را با صد مرتبه سلام و صد مرتبه لعن می خواندند. (2)

هم چنین، استغاثه و انس با وجود مقدس امام عصر علیه السلام برای طلاب و روحانیون به عنوان سربازان آن حضرت، از اهمیت خاصی برخوردار است. آیت الله بهجت رحمه الله در اهمیت رابطه با حضرت ولی عصر علیه السلام می فرمایند :

ما در دریای زندگی در معرض غرق شدن هستیم؛ دستگیری ولی خدا لازم است تا سالم به مقصد برسیم باید به ولی عصر علیه السلام استغاثه کنیم که مسیر را

ص: 40

روشن سازد و ما را تا مقصد، همراه خود ببرد. (1)

ولایت در دین، هم چون توحید ریشه در فطرت انسان دارد و در روایات اسلامی (2) به این حقیقت تصریح شده است. به همان دلیل که وجود «ولی الله» و «حجت خدا» در زمین، به عنوان واسطه فیض الهی ضرورت دارد، پذیرش ولایت او و گردن نهادن به حاکمیت او نیز ضرورت دارد؛ زیرا پذیرش ولایت اولیای خدا (پیامبر و ائمه علیهم السلام) ، برابر است با پذیرش ولایت خدا، ایمان به توحید و گردن نهادن به معتقدات دینی و در نتیجه درآمدن در زمرۀ مسلمانی و ورود در صراط مستقیم است.

به تصریح قرآن کریم، انسان ها یا مؤمن هستند و تحت ولایت الله قرار دارند: «الله وَلِى الَّذِينَ آمَنُوا يخرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّور»؛ (3) یا فاسق و کافرند و تحت ولایت شياطين و طاغوت هستند: «وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَولِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخرِجُونَهُم مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِهُم فِيهَا خَالِدُونَ». (4) بنابراین اگر انسان ولایت خدا و ولی خدا را نپذیرد، به دامن ولایت طاغوت و شیطان خواهد افتاد.

ص: 41

در فرهنگ قرآن و مکتب اهل بیت علیهم السلام، ولایت و حاکمیت اولا و بالذات متعلق به خداوند متعال است. خدای متعال این ولایت را به پیامبر اکرم علیهم السلام پس از پیامبر به ائمه معصوم علیهم السلام داده و در عصر غیبت این ولایت به فقیه جامع شرایط منتقل شده است. (1) امام خمینی قدس سره می فرمودند: ولایت به معنای حکومت، شعبه ای از ولایت مطلقه رسول اکرم صلى الله عليه وسلم است که با تمام اختیارات آن ، برعهده ولی فقیه قرار می گیرد. (2) پس ولایت فقیه، استمرار ولایت خدا، رسول خدا صلی الله علیه وآله و امامان معصوم علیهم السلام است و ولایتش شرعی و الهی است و مشروعیت نظام اسلامی، رهین همین ولایت است؛ از این رو پیروی فرامین و عزل و نصب های ولی فقیه، برای مسلمانان در جامعه اسلامی لازم است.

ص: 42

بصیرت (1) ، اخلاص (2) ، اطاعت و ...

ص: 43

همراهی کامل (1) ، تسلیم محض بودن و پرهیز از توجیه گری (2) از مهم ترین شاخصه های ولایت مداری هستند .

1. انواع فحش ها و توهین ها: دیوانه، شاعر، (1) جادوگر، (2) کاهن (3) ، احمق (4) ، دروغگو، متکبر ،گستاخ (5)، گمراه (6) ، حیله گر (7) ، مفسد، خرابکار (8) ، متکبر، برتری جو (9) و... ؛

2. گونه های مختلف تمسخر و بی اعتنایی؛ (10)

ص: 45

3. فال بد زدن و عامل بدبختی دانستن؛ (1)

4. تکذیب؛ (2)

5 . تهدید به تبعید و اخراج؛ (3)

6. تهدید به شکنجه؛ (4)

7. تهدید به سنگسار؛ (5)

8. مخالفت صریح و لج بازی؛ (6)

9. آزار و اذیت، ریختن زباله و خاکستر سنگ باران و ...

ص: 46

روحانیت که میراث دار رسالت انبیا علیهم السلام است، باید از ابتدا آماده همه این مشکلات باشد.

درگیری میان پیامبران خدا و مخالفان آنان به درازای تاریخ خلقت انسان سابقه دارد از ابتدای پیدایش بشر در دالان ممتد تاریخ، دو جبهه حق و باطل در تقابل مستمر بوده اند و همیشه حامیان ارزش ها پاکی ها و فضیلت ها در معرض مخالفت و بدخواهی بوده اند. تقابل هابیل و قابیل، موسی علیه السلام و فرعون، یا ابراهیم علیه السلام و نمرود ، یک روز در صحنه نبرد بدر و احد میان محمد علیه السلام و ابوسفیان و روزی در صحرای کربلا میان امام حسین علیه السلام و یزید رخ داد و در پهنه زمان و مکان نیز همیشه و همه جا تکرار میشود. «کلّ يوم عاشورا و کل ارض کربلا»، انسان باید در میان این دو رشته، جایگاه خود را به صراحت معین کند. در جبهه بندی میان نبی و معارضانش، هر که در میانه باشد، هم با نبی و از او نیست و هر که با او نباشد، «براو» است. این حقیقت ضمن ده ها آیه قرآن به صورتی رسا و تردید ناپذیر اعلام شده است. (1)

لعن و سلام در زیارت عاشورا و نفی و اثبات در کلمه طیبه لا اله الا الله ، آموزش اعلام بیزاری و نفرت از جبهه باطل و اعلام وفاداری و حمایت از جبهه حق است. ذکر تاریخ پیامبران گذشته در قرآن همین حقیقت را اعلام و گوشزد می نماید که هر که پیرو آیین پاکان و صالحان است و خود را مانند حسین علیه السلام ، وارث آدم علیه السلام و ابراهیم علیه السلام و نوح علیه السلام و عیسی علیه السلام و محمد علیه السلام و علی علیه السلام می داند، باید در راه حمایت از حقیقت ها و ارزش ها، آماده تحمل انواع بلایا و پرداخت همه دارایی ها و سرمایه های خویش باشد و البته این پایداری و شکیبایی، سرانجام به پیروزی نهایی جبهه متقین خواهد انجامید.

«تلک الدار الآخِرَةِ نَجعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يريدونَ عُلُوّاً في الأَرْضِ ولا فَساداً وَ العَاقِبَة

ص: 47

لِلمُتَّقِينَ»؛ (1) «فَاصِبِر إِنَّ العاقِبَهُ لِلمُتَّقِينَ»؛ (2) «وَ لَقَد سَبَقَت كَلِمَتُنَا لِعِبادِنَا المرسَلينَ * إِنَّهُم لَهُمُ المنصورونَ * وَإِنَّ جُندَنا لَهُمُ الغالِبونَ»؛ (3) «إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنا وَالَّذِينَ آمَنوا فِي الحَياة الدُّنيا ويوم يقومُ الاشهاد»؛ (4) «فَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ مُخْلِفَ وَعدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزُ ذو انتِقَامٍ». (5)

روحانیت شیعه اگر در طول تاریخ با دشمنی ها و بدخواهی ها مواجه بوده، آن را پدیده ای تازه نمی دانسته و هیچگاه دل سرد و محزون نگردیده است . انواع تهمت ها، دشنام ها، جسارت ها و مخالفت ها در راه تحقق آن هدف بزرگ، کمترین درسی است که کاروان روحانیت، از قافله سالاران خود (انبیا و اولیا علیهم السلام) آموخته است. آن چه بر پیامبران گذشته آمده، امروز نیز کم و بیش در جامعه ما دیده می شود و هر که در مسیر آنان است، در معرض آن همه قرار دارد.

البته نمی توان انکار کرد که در کنارۀ این دو رشته تاریخی «حق» و «باطل»، همواره رشته نامرئی دیگری وجود داشته که ادعای پاکی و حقیقتش گوش فلک را کر کرده؛ ولی باطن ناپاک او دائم به تقویت جبهه پستی و تضعیف جبهه راستی پرداخته است. تاریخ، بلعم باعورا، كعب الأحبار، كسروى ووعاظ السلاطین رنگارنگ را زیاد دیده است. حکم قتل امام حسین علیه السلام هم از نیش قلم شریح قاضی - در منصب روحانی صادر شده است. قرآن کریم به صراحت خطر عالمان هواپرست را گوشزد

ص: 48

می کند و جامعه مؤمن را از شر آنها بر حذر می دارد؛

يا أيها الَّذِينَ آمَنوا إن كثيراً من الأحبار والرهبان ليأكلون أموال الناس بالباطل وَيصُدّونَ عَن سَبيلِ اللهِ ..... (1)

و آنها را به شدت محکوم می کند؛

مَثَلُ الَّذينَ جُلُوا التَّوراة ثُمَّ لَم يحملوها كَمَثَلِ الحِمارِ يحمِلُ أسفاراً، بِئسَ مَثَلُ القَومِ الَّذينَ كَذَّبوا بِآيَاتِ اللهِ، وَالله لا يهدى القَومَ الظالمين. (2)

مردم ما باید آگاه باشند که «عالم ناپارسا»، پدیده جدیدی نیست و به درازای زمان سابقه دارد و این یک واقعیت تجربه شده تاریخی است که در کنار سایر حقایق، باید به جامعه انتقال یابد؛ ولی به هر حال، وجود همین طایفه ناپاک موجب شده که دستاویز موجهی برای تضعیف و تخفیف سلسله عالمان دین و وارثان انبیا پدید آید و فشارها و دشواری ها افزون شود.

تحمل این مشکلات و شکیبایی در مقابل این ناملایمات، کمترین وظیفه ای است که در شرایطی چنین - که البته به درازای تاریخ انسان سابقه دارد - بر دوش عالمان راستین و پیروان جبهه حق و فضیلت است و این امر محکم الهی به پیامبر خدا و همه پیروان او است؛

فَاستَقم كما أمرتَ وَ مَن تَابَ مَعَك . (3)

خداوند متعال، پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله را در آیات مختلف بر صبر و استقامت در تبلیغ وحی امر کرده است. از جمله می فرماید:

ص: 49

وَاصْبِرَوَ ما صَبْرُكَ إِلَّا بِاللهِ وَلا تَحْزَن عَلَيهِم وَلَا تَكُ فِي ضَيقٍ مِمَّا يَمَكُرُونَ. (1)

هم چنین در وصف مؤمنان می فرماید :

إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ استَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيهِمُ المَلائِكَةُ أَلا تَخَافُوا وَلا تَحْزَنُوا. (2)

امام خمینی قدس سره در نامه عرفانی خود به فرزندشان حاج سیداحمد آقا رحمه الله، وی را به استقامت در مسیر حق ترغیب کرده می فرماید:

پسرم! گاهی می بینم از تهمت های ناروا و شایعه پراکنی های دروغین، اظهار ناراحتی و نگرانی می کنی. اولاً باید بگویم تا زنده هستی و حرکت می کنی و تو را منشأ تأثیری بدانند، انتقاد و تهمت و شایعه سازی علیه تو اجتناب ناپذیر، عقده ها زیاد و توقعات روز افزون و حسادت ها فراوان است. آن کس که فعالیت دارد گرچه صد در صد برای خدا باشد از گزند بدخواهان نمی تواند به دور باشد. من خود یک عالم بزرگوار متقی را [دیدم] که تا به ریاست جزئی نرسیده بود، برای او جز خیر به حسب نوع نمیگفتند و تقریباً مورد تسالم اهل علم و دیگران بود؛ به مجرد آنکه توجه نفوس به او شد و شاخصیتی دنیاوی و لو ناچیز نسبت به مقامش پیدا کرد، مورد تهمت و اذیت شد و حسادت ها و عقده ها به جوش آمد و تا در قید حیات بود این مسایل نیز بود و ثانیاً باید بدانی که ایمان به وحدت الله و وحدت معبود و وحدت موثر، آن چنان که باید و شاید به قلبت نرسیده کوشش کن کلمه توحید را که بزرگترین کلمه است و والاترین جمله است، از عقلت به قلبت برسانی..... (3)

ص: 50

باشد و فیض را از پیشگاه الهی درخواست کند؛ زیرا علم، همان گونه که از امام صادق علیه السلام نقل شد: «از رهگذر کثرت تعلم به دست نمی آید؛ بلکه علم عبارت از نوری است که خداوند در جان کسی می افکند که خواهان هدایت او است» و او باید برخدا توکل کند و برعلل و اسباب طبیعی و دنیوی تکیه نکند... . از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده که فرمود: «خداوند متعال عهده دار روزی طالب علم می باشد و روزی او را به طور خاص و متفاوت از دیگران تضمین می کند»؛ یعنی سایر طبقات مردم در کسب اسباب معیشت و زندگانی به سعی و کوشش نیاز دارند تا روزی خود را به دست آورند در حالیکه طالب علم به چنین تلاشی مکلف نیست، بلکه او باید در پی دانش باشد. اگر از حسن نیت و اخلاص در اراده برخوردار باشد، خداوند متعال، هزینه زندگانی او را کفایت می کند. (1)

عبارت کنایه از این است که نادانسته ها برایش آشکار می شود و خداوند درهای حکمت را بر قلب او می گشاید. مرحوم شیخ کلینی در اصول کافی، بابی را با عنوان «باب استعمال العلم» باز کرده و روایات متعددی را در آن جا نقل می کند که مؤمنین به ویژه اهل علم را به عمل به دانسته هایشان ترغیب می کند و نسبت به ترک عمل و پیامدهای آن هشدار می دهد.

امام صادقعلیه السلام می فرمایند :

هرگاه عالم به علم خود عمل نکند اندرز او از دل ها زایل می شود؛ همانگونه که باران بر روی سنگ صاف می لغزد. (1)

عالم ربانی حضرت آیت الله بهجت رحمه الله در دستور العمل های خود به طالبان حقیقت، براین قانون الهی بسیار تأکید ورزیده اند:

آیا می دانید که هر که عمل کرد به معلومات خودش، خداوند مجهولات او را معلوم می فرماید؟» (2) «آن چیزهایی را که می داند، اگر عمل کند، آن چیزهایی را که نمی داند، می فهمد.... وقتی به آنها [ دانسته ها] عمل کردی، روشن می شود؛ به همان دلیلی که اینها را برای شما روشن کرد، آن های دیگر را هم روشن می کند.» (3) «استاد تو علم توست. به آنچه میدانی عمل کن، آن چه را که نمی دانی، کفایت می شود» (4)

برای درک بهتر این موضوع، راننده ای را در نظر بگیریم که قصد دارد در تاریکی شب به مسافرت برود. لامپ های اتومبیل تنها مسافت سی متری پیش روی او را روشن کرده و راننده فراتر از این مسافت دید ندارد. اگر این شخص به بهانه اینکه تمام

ص: 53

مسیر جاده در معرض دید او نیست از حرکت باز ایستد، آیا در نظر خردمندان محکوم نمی گردد؟

روش عاقلانه این است که با استفاده از همین روشنایی حرکت کند و پیش رود. اگر این مسیر روشن را طی کند، سی متر بعدی برای او معلوم می شود. از اوّل نمی توان انتظار داشت که کل مسیر روشن و تابناک باشد و حرکت را نمی توان بر چنین انتظاری متوقف نمود حرکت را باید با مقدار مسلم آغاز کرد.

کسی که آدرس منطقه ای دور دست را سؤال میکند، نباید توقع داشته باشد که تا پایان راه را جزء به جزء برای او ترسیم کنند جاده اولیه را نشانش می دهند و به او می گویند: «پیش رو، به دو راهی که رسیدی آن جا سؤال کن، یا تابلوهای نصب شده بر سر دو راهی مسیر حرکت آینده تو را روشن می کند». در هر صورت، این مرحله نخست را باید طی کنی تا مرحله دوم را بیابی، و مرحله دوم را باید طی کنی تا

توان درک مرحله بعد را داشته باشی.

در مقابل، کسی که بنای عمل ندارد، باید بداند که قابلیت هدایت ندارد کسی که نمی خواهد برود، نمی تواند نقشه کل مسیر را درک کند. علم و آگاهی، یک باره به دست نمی آید. نباید برای به دست آوردن همۀ مجهولات ، اصرار بیهوده ورزید. تربیت و تکامل انسان تدریجی و وابسته به عمل است با عمل کردن و پیش رفتن ظرفیت انسان برای فهم افزایش می یابد. (1) امام صادق علیه السلام فرمودند: «عمل ظرف (و زمینه ساز) فهم است.» (2)

بنابراین کسی که عمل نمی کند، توقع فهم و هدایت نداشته باشد که به دست نمی آورد و نشانش نمی دهند؛ زیرا ظرفیت لازم را ندارد. قاعده هدایت پروردگار

ص: 54

این گونه است» کسی که عمل کند، هدایت میشود و کسی که بنای عمل ندارد، هدایت نمی شود.

کسی که عمل نمی کند علاوه بر این که از به دست آوردن علم و هدایت محروم می شود با یک خطر سهمگین نیز مواجه است: از دست دادن یافته ها همان طور که با عمل به مسائل یقینی، امور مشتبه، یقینی میشود، با عمل به موارد مشتبه، امور یقینی مشتبه می گردد. آن که به حقیقتی دست یافته، باید - با عمل - شکرگزار این نعمت باشد و گرنه آن را از دست خواهد داد. کسی که عمل نمی کند، در وجود خود، ابهام و ظلمت می آفریند؛ یعنی پس از اینکه به صحت، حقانیت یا فایده کاری یقین کرده بود، دوباره در آن تردید می کند.

این فرایند را می توان اینگونه بیان کرد: کسی که میداند و خلاف دانسته خود عمل می کند، از دلخواه خود پیروی کرده است. او در حقیقت نتوانسته دست از هوای نفس خود بردارد و «خوب» را بر خوش ترجیح دهد. این ضعف و ناتوانی از مخالفت با خواهش نفس، بسیار ناموجه و در نظر شخص، بی درنگ محکوم است. انسان برای نجات از این محکومیت به توجیه حرکت خود می پردازد و با فلسفه بافی و استدلال تراشی می کوشد تصمیم خود را حق جلوه دهد تا از عذاب وجدان نجات یابد. همین تلاش نامبارک آرام آرام چهره حقیقت را غبارآلود و ایجاد تردید می کند. در این موقعیت، شخص بافته های خود را باور و یافته های خود را از دست داده و از مسیر هدایت گمراه شده است.

ص: 55

وَلا تَتَّبِعِ الهَوَى فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ الله . (1)

امام علی علیه السلام فرمودند:

هر کس از دلخواه خود متابعت نماید، این متابعت او را کور و کرو خوار و گمراه می کند. (2)

بر پایه روایات (3) پیروی از خواهش های نفس و عمل نکردن به حق، ابزار ادراکی و قدرت تشخیص آدمی را از کار می اندازد همین هشدار - گویا و صریح - در نهج البلاغه چنین آمده است :

علم خود را به جهل، ویقین خود را به شک تبدیل نکنید. هرگاه دانستید، عمل کنید و هرگاه یقین کردید، اقدام نمایید. (4)

دانستن و عمل نکردن، گونه ای از نفاق است که به از دست دادن باور می انجامد. با از دست دادن باور و فراهم آمدن تردید، استحکام و اطمینان زندگی از بین می رود و انسان در صحنه ای سراسر حیرت ، سؤال ابهام و ظلمت قرار می گیرد.

ذَهَبَ اللهُ بِنورِهِم وَ تَرَكَهُم فى ظلماتٍ لا يبصرون . (5)

برادران جوان بگویم: عامل عمده پیشرفت علمی غرب و اروپا، استعداد بالای آنها نبود؛ استعداد آنها فوق العادگی نداشت؛ سابقه مدنیت آنها نبود؛ آنها مدنیت دیرین و سابقه داری نداشتند؛ مذهب و تفکر تشویق کننده به علم و دانش نبود؛ آنها چنین مذهبی نداشتند؛ وجود آزادی اجتماعی نبود؛ آنها دچار حکومتهای بسیار بسیار خشن و دیکتاتوری بودند یک عامل داشت... و آن عبارت از تلاش خسته نشدن از کار، پرکاری، نشاط کار داشتن، حاضر یراق بودن برای همه کارها و به دنبال استفهام و کنجکاوی خود حرکت کردن بود... همه ما باید روحیه دنباله روی و کنجکاوی داشته باشیم. من به طلبه های جوان توصیه می کنم دنبال کار را بگیرید و خسته نشوید هر کاری که شروع می کنید تا نهایت آن کار بروید و احساس کسالت و ملامت نکنید. (1) مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله دربارۀ شوق به علم و یادگیری در خود چنین می فرمایند:

... هرگز نسبت به تعلیم و تفکر، درک خستگی و دلسردی نکردم و زشت و زیبای جهان را فراموش نموده و تلخ و شیرین حوادث را برابر پنداشتم. بساط معاشرت غير اهل علم را به کلی برچیدم در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی به حداقل ضروری قناعت نموده، باقی را به مطالعه می پرداختم. بسیار می شد - و به ویژه در بهار و تابستان که- شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه می گذرانیدم و همیشه درس فردا را شب پیش مطالعه می کردم و اگر اشکالی پیش می آمد، با هر خودکشی بود، حل می نمودم و وقتی که به درس حضور می یافتم، از آن چه استاد می گفت، قبلاً روشن بودم و هرگز اشکال و اشتباه درس را پیش استاد نبردم. (2)

ص: 57

نیز امام علی علیه السلام فرمودند:

گرسنگی کشیدن بهتر است از سر فرود آوردن [ و از مردم چیزی خواستن]. (1)

مرحوم آیت الله مجتهدی رحمه الله در اهمیت مناعت طبع برای طلاب و روحانیان می فرماید:

[طلبه و] روحانی باید منيع الطبع باشد و عزت و احترام خود و لباس مقدس روحانیت را حفظ کند؛ زیرا مقام و منزلت مؤمن عظيم است خصوصا اگر روحانی و ملبس شد نقل میکنند که شخصی هفده هزار تومان برای آیت الله شیخ حبیب الله گلپایگانی رحمه الله در مشهد برد تا اینکه خانه ای برای خود بخرد؛ ولی ایشان نپذیرفتند. آن شخص عرض کرد لااقل پول را قبول کنید و به فقرا بدهید. فرمودند: من مستحق نمی شناسم، شما خودتان به مستحق بدهید. (2)

نیز ایشان به طلاب سفارش می کردند :

تو هر موقع کار داشتی، بنشین و برای خدا بازگو کن نه برای فلان آقا و دفتر فلان شخصیت نامه بنویسی. گرچه اهل عالم همه محتاج یکدیگرند؛ ولی تو بدان که مؤمن عزت دارد و دست حاجت به سوی هر کسی نمی توان دراز کرد. (3)

آیت الله بنابی (4) نیز دربارۀ مناعت طبع طلبه می فرماید:

من بر مناعت طبع و عزت نفس طلبه ها حساسیت زیادی نشان می دهم. وقتی کسی می خواهد وارد حوزه شود از همان اوایل اگر احساس کنم که در او رذالت وجود دارد و عزت نفس ندارد او را مرخص می کنم؛ چرا که عزت نفس از جمله اصول مهم اخلاقی است. طلبه باید عزت نفس و مناعت طبع و عفت داشته

ص: 59

باشد. یکی از عوامل موفقیت انبیا این بود که می گفتند: «لا اسئلکم علیه اجرا إِن أَجرِى إِلا عَلى رَبِّ العالَمِينَ». (1) انسان از دو لحاظ روی پول خواستن و اجر طلبیدن حساس است: اگر کسی بفهمد که ما در مال و منال او چشم دوخته ایم، طبعا از ما متنفر می شود چرا که او به مال و منال خویش محبت شدیدی دارد؛ «إِنَّه لِحُبّ الخَیرِ لَشَدید». (2) همه انسان ها از فرد طمع کار بیزارند، حتی اگر مالی از مردم نخواهد و مردم چیزی به او ندهند، باز از او بدشان میآید صرف طماع بودن او، موجب تنفر مردم است خلاصه اینکه دو عامل وجود دارد؛ یکی مادی است و دیگری نفسانی است. (3)

شماری، درست به گفتارش گوش دهی، به او توجه کنی، استاد را در تربیت علمی خود که به آن محتاجی، كمك دهی، فکر را فارغ و ذهن را حاضر سازی، با چشم پوشی از لذت ها و کاستن شهوت ها، قلب را پاک و چشم را جلا دهی و بدانی که در آن درس ها که به تو می آموزد، پیک او هستی. با هر جاهلی برخوری، باید پیام استاد را نیکو به گوشش برسانی و چون این رسالت را به عهده گیری، در ابلاغ آن و قیام به این وظیفه خیانت نورزي ولاحول ولاقوة الا بالله . (1)

مقام معظم رهبری دام ظله ضمن تأکید بر حفظ جایگاه اساتید، می فرمایند:

مساله بعدى، مسأله نظام رفتاری و اخلاقی حوزه هاست؛ که همین تحول - اگر تحولی انجام می گیرد - باید ناظر به این جهت هم باشد. چند تا سرفصل در این خصوص وجود دارد که من اینجا یادداشت کرده ام: تکریم اساتید؛ نظام رفتاری و اخلاقی ما در حوزه ها باید در این جهت حرکت کند. تکریم استاد، تکریم عناصر فاضل، به خصوص تکریم مراجع تقلید. هر کسی آسان به حد مراجع معظم تقلید نمی رسد؛ صلاحیت های زیادی لازم است. غالباً مراجع قله های علمی حوزه های علمیه محسوب می شوند. بنابراین احترام مراجع بایستی محفوظ باشد؛ باید تکریم شوند. (2)

و نیز می فرمایند:

احترام به استاد هم يك مسأله است. یکی از سنت های رایج حوزه های علمیه، تواضع

ص: 61

شاگرد در مقابل استاد بود؛ احترام به استاد «آداب المتعلمین» می نوشتند، که متعلم در مقابل معلم چه وظایفی دارد و معلم چه حقوقی بر او دارد؛ هم چنان که متقابلاً متعلم بر معلم حقوقی دارد این که استاد بیاید بگوید و برود نه حرف شاگرد را می شنفتند، گوش می کردند. این ها از قدیم معمول بوده است. در همین زمان ما، بعضی از بزرگان بودند، الان هم هستند؛ شاگرد بعد از ،درس تا خانه استاد او را همراهی می کرد؛ بحث می کرد؛ صحبت می کرد؛ سؤال میکرد گعده گعده علمی؛ نشست، نشست تحقیقی و سؤال و جواب؛ اینها سنت های خوب حوزه ماست. دیگران می خواهند اینها را از ما یاد بگیرند ما بیاییم اینها را تبدیل کنیم به روشهای دیگران که منسوخ و کهنه است ؟! پس این سنت ها باید باقی بماند و تقویت شود تحول به معنای تغییر اینها نیست. (1)

از آیت الله وحید بهبهانی رحمه الله پرسیدند: چگونه به این مقام علمی و عزت و شرف و مقبولیت رسیده ای ؟ آقا در جواب نوشت:

من ابدا خود را چیزی نمی دانم و در ردیف علمای موجود به شمار نمی آورم. آنچه ممکن است مرا به این مقام رسانده باشد، این است که هیچگاه از تعظیم و بزرگ داشت علما و نام آنان را به نیکی بردن خودداری ننمودم و هیچ وقت اشتغال به تحصیل را تا آنجا که مقدورم بوده، ترک نکردم و همیشه آن را بر تمام کارها مقدم می داشتم. (2)

بسیاری از علما و بزرگان حوزه هنگام اسم بردن از اساتید خود از آنان با عظمت و احترام یاد می کردند.

امام خمینی قدس سره که در آثارش به مناسبتی، نامی از استادش آیت الله شاه آبادی رحمه الله می برد، می نویسد «شیخ عارف کامل روحی فداه» و در بیان هایی به مناسبت شهادت فرزند

ص: 62

استاد نوشت: این شهید عزیز... فرزند برومند شیخ ما بود که حقا حق حیات روحانی به این جانب داشت که با دست و زبان از عهده شکرش بر نمی آیم. (1)

خدمت به اساتید و علما نیز، یکی از شیوه های تکریم ایشان است . آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری رحمه الله فرموده بودند:

توفیقاتی که در زندگی نصیب من شد و در پرتو آنها توانستم حوزه [علمیه قم] را تأسیس کنم، همه مرهون خدمات من به استادم مرحوم سید محمد فشارکی رحمه الله است. زمانی ایشان به شدت بیمار شدند و من مدت ها در خدمت ایشان بودم و به آن افتخار می کردم. (2)

مرحوم حضرت آیت الله مجتهدی رحمه الله نیز می فرمایند:

تجربه نیم قرن من ثابت کرده است که اگر اساتید از تو راضی نباشند، به جایی نخواهی رسید. اگر چه در این راه استقامت داشته باشی؛ ولی با این وجود، خدمات شایانی نخواهی داشت و آثار باقیات الصالحات از خود به یادگار نخواهی گذاشت . (3)

نمی زد، چه رسد به جملات حديث. وی هرگاه می خواست حدیث مطالعه کند یا بنویسد با وضو مؤدب و دو زانو رو به قبله مینشست و کارش را آغاز می کرد. (1)

برخی از علما برای رعایت ادب، در اتاقی که قرآن یا کتاب فقهی و روایی بود، نمی خوابیدند و پایشان را به طرف کتاب فقه و حديث وتفسیر دراز نمی کردند.

مرحوم در بندی که از شاگردان شریف العلماء رحمه الله است، به کتابهای علمی، زیاد احترام می گذاشت؛ به طوری که تهذیب شیخ طوسی رحمه الله و مانند آن را مثل قرآن می بوسید و بالای سر می گذاشت و می گفت: «کتب احادیث و روایات، مانند قرآن محترم است». (2)

شهید ثانی رحمه الله می نویسد :

لازم است به هنگام چیدن کتب بر حسب ارزش و شرف علوم و نیز حیثیت و اعتبار مؤلفان آن ها، ترتیبی که حاکی از ادب در کیفیت چیدن آن هاست رعایت شود؛ به این معنا که کتاب های پرارزش را بر روی کتب دیگر بگذارد و به همین گونه به میزان اعتبار آنها کتابها را روی هم بچیند. (3)

- بزرگواری و آقایی، نتیجه داشتن همت بلند است. (1)

کسی- که همتش کوچک باشد، فضایل او از دست می رود. (2)

هیچ چیز همچون همت آدمی او را بلند نکرد و هیچ چیز مانند شهوتش او را فرود نیاورد. (3)

علو همت عبارت است از کوشش در تحصیل سعادت و کمال و طلب کردن کارهای بزرگ و عالی، بدون در نظر گرفتن سود و زیان دنیا؛ به طوری که به سبب دست یافتن به منافع دنیوی شادمان نشود و از فقدان آن اندوهگین نگردد. (4) کسی که به کم رضایت می دهد، خیلی زود از حرکت می ایستد از ما خواسته شده است بالاترین را هدف بگیریم و با استمداد از خدا و عزم راسخ «بهترین» شویم که گفته اند: همت بلند دار که مردان روزگار از همت بلند به جایی رسیده اند.

قرآن کریم در وصف «عباد الرحمن» می فرماید:

وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبِّنا هَب لَنا من أزواجنا وَ ذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلنا للمتقين إماماً. (5)

خواست و آرزوی بندگان خدا تنها به جهنم نرفتن، نسوختن و رهایی از عذاب خدا نیست. بنده خدا تنها به متقی شدن نیز راضی نمیشود. همت او آن است که پیشوا و درس آموز پرهیزکاران باشد و به گونه ای شود که چشم همۀ نیکان و وارستگان به او دوخته گردد.

همت بلند، انسان را به کمالات و قرب خدا نزدیک می کند و دون همتی، پیروی

ص: 65

شهوات و سرانجام سقوط به بدبختی و دوری از رحمت خدا را در پی دارد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرمایند:

- هر کس که آخرت همتش باشد، از خیر به نهایت آرزویش می رسد. (1)

- کسی که همتی جز دنیا ،ندارد هنگام مردن غصه او بسیار خواهد بود. (2)

این است که شیرینی مناجات خودم را از دلشان برکنم. (1)

یا فرمودند:

دانشمندان فقیه و مجتهد تا هنگامی که وارد دنیا نشده اند، امین پیغمبران خدا هستند. عرض شد معنای ورودشان در دنیا چیست؟ فرمود: پیروی از سلطان [قدرت حاکمه]، پس چون چنین کنند، نسبت به دین تان از ایشان برحذر باشید. (2)

امام خمینی قدس سره در سفارش به فرزند بزرگوارشان مرحوم حاج سیداحمد می فرماید:

پسرم! هیچ گاه دنبال تحصیل دنیا اگر چه حلال او باشد، مباش؛ که حب دنیا گرچه حلالش باشد، رأس همه خطایاست. چه خود حجاب بزرگ است و انسان را ناچار به دنیای حرام می کشد. (3)

آیت الله العظمی مرعشی نجفی رحمه الله نقل می کنند:

زمانی که در نجف بودیم، یک روز مادرم گفتند: «پدرت را صدا بزن تا تشریف بیاورد برای نهار.» حقیر رفتم طبقه فوقانی. پدرم در حال مطالعه خوابش برده بود. ماندم چه کنم. خدایا امر مادرم را اطاعت کنم؟ از طرفی میترسیدم با بیدار کردن ایشان باعث رنجش خاطر مبارکشان شوم. خم شدم و لب هایم را کف پاهای پدر گذاشتم و چندین بوسه زدم تا اینکه [پدرم] به خاطر قلقلك يا بیدار شد و دید من هستم پدرم سید محمود مرعشی، وقتی این علاقه و ادب و احترام را از من دید، فرمود: شهاب الدین تو هستی؟! عرض کردم: بله آقا.

دستش را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: «پسرم خدا عزتت را بالا ببرد و تو را از خادمین اهل بیت علیهم السلام قرار دهد.» آیت الله شهاب الدین مرعشی نجفی می فرمود: هرچه دارم از برکت دعای پدرم است. (1)

از مقام معظم رهبری دام ظله نقل شده است که ایشان درباره رمز موفقیت خود می فرمایند:

بنده اگر در زندگی خود در هر زمینه ای توفیقاتی داشته ام، وقتی محاسبه می کنم به نظرم می رسد که این توفیقات باید از یک کار نیکی که من نسبت به یکی از والدینم انجام داده ام باشد. پدرم در سنین پیری - بیست و چند سال قبل از فوت - به بیماری آب چشم که موجب نابینایی می شود، مبتلا شد. بنده در آن موقع در قم مشغول تحصیل و تدریس بودم از قم مکررا به مشهد می آمدم و ایشان را به دکتر میبردم و دوباره باز می گشتم تا اینکه در سال 1343 هجری شمسی به ناچار برای معالجه ایشان را به تهران آوردم. اطبا در ابتدا ما را مأیوس کردند. گرچه بعد از دو سه سال يك چشم ایشان معالجه شد و تا آخر عمرهم می دید؛ اما آن زمان مطلقا نمی توانست با چشم هایش جایی را ببیند و باید

ص: 68

دستشان را می گرفتیم .

و این برای من یك غصه شده بود؛ زیرا اگر به قم میآمدم ایشان مجبور بود در گوشه ای از خانه بنشیند و قادر به مطالعه و معاشرت و هیچ کاری نبود و انس و الفتى هم که با من داشت با دیگر برادران نداشت با من به دکتر می رفت؛ ولی همراه شدن با دیگران و رفتن به دکتر برایش آسان نبود. وقتی بنده نزد ایشان ،بودم برایشان کتاب می خواندم و با هم بحث علمی می کردیم و از این رو با من مأنوس بود. به هر حال، احساس کردم اگر ایشان را در مشهد مقدس تنها رها

کنم و به قم برگردم، ایشان به يك موجود معطل و از کار افتاده تبدیل می شود که برای خود ایشان بسیار سخت بود برای من نیز خیلی ناگوار بود از طرفی دوری از قم نیز برای من غیر قابل تحمل بود؛ زیرا که من با قم انس داشتم و تصمیم گرفته بودم که تا آخر عمر در قم بمانم.

بر سر دو راهی گیر کرده بودم. این مسأله در ایامی بود که ما برای معالجه پدرم در تهران بودیم. روزهای سختی را در حال تردید گذارندم. عصر تابستانی بود که سراغ یکی بزرگان و دوستانم در چهار راه حسن آباد تهران رفتم. او اهل معنا و آدم با معرفتی بود جریان را به ایشان تعریف کردم در ضمن گفتم: من دنیا و آخرت خودم را در قم می بینم. اگر اهل دنیا باشم دنیای من در قم است و اگر اهل آخرت هم باشم، آخرت من در قم است. خلاصه من باید از دنیا و آخرت خودم بگذرم که با پدرم به مشهد بروم و در آنجا بمانم!

آن بزرگوار تأمل مختصری کرد و فرمود: شما برای خدا از قم دست بکش و به مشهد برو، خداوند متعال می تواند دنیا و آخرت تو را از قم به مشهد منتقل کند. من در سخنان ایشان تأملی کردم: عجب حرفی است! انسان می تواند با خداوند معامله کند. با خودم گفتم: برای خاطر خدا، پدرم را به مشهد می برم و همانجا

ص: 69

می مانم. خداوند هم اگر اراده ،فرمود میتواند دنیا و آخرت مرا از شهر قم به مشهد مقدس بیاورد. تصمیم خود را گرفتم دلم باز شد و ناگهان از این رو به آن رو شدم؛ یعنی کاملا راحت شدم و با حالت بشاش و آسودگی خاطر به منزل آمدم .

والدين من که چند روزی بود که مرا ناراحت می دیدند، از بشاش بودن من تعجب کردند. به آنها گفتم: من تصمیم گرفتم با شما به مشهد بیایم و آنجا بمانم. آنها اول باورشان نمی شد که من از قم دست بکشم. با آن ها به مشهد مقدس رفتم و آنجا ماندم و خداوند متعال بعد از آن توفیقات زیادی به ما داد و به هر حال، به دنبال کار و وظیفه خود رفتم. اگر بنده در زندگی خود توفیقی داشتم، اعتقادم این است که ناشی از همان برونیکی است که به پدر و مادرم انجام داده ام. (1)

یکی از آشنایان شیخ محمد حسین زاهد رحمه الله می گوید:

شیخ حسین مادر پیری داشتند که شیخ مراقبت ایشان را بر عهده داشت. مادر به حدی پیر بود که نمیتوانست برای قضای حاجت به دست شویی برود؛ لذا آقا هنگام قضای حاجت برای مادر لگنی قرار می داد. وقتی مادر چند ضربه به لگن می زد یعنی وقت برداشتن لگن است. روزی به در منزل آقا رفتم آقا در را باز نکرد. خیلی طول کشید تا آقا بیاید. وقتی آقا در را باز کرد، دیدم لباسشان خیس است. از آقا سؤال کردم چرا لباستان خیس است؟ فرمود: موقعی که مادرم ضربه به لگن زده بود، من متوجه نشدم و کمی دیر رفتم. همین که نزد مادر رفتم، از عصبانیت لگدی به لگن زد و لباس من نجس شد. گفتم: مادرتان چیزی نگفت؟ آقا فرمود: چرا، وقتی مادرم دید که لباس مرا نجس کرده است، گفت: ننه، حسین! نجست کرد.، جواب دادم: مادر چیزی نگفتید؛ حالا چیزی نشده؛ این همه من شما را در کودکی نجس کردم، شما چیزی نگفتید؛

ص: 70

حالا هم چیزی نشده و عیبی ندارد.

استاد شهید آیت الله مطهری: در مورد یکی از عوامل توفیق خویش چنین می گوید:

گه گاه که به اسرار وجودی خود و کارهایم می اندیشم، احساس می کنم یکی از مسائلی که باعث خیر و برکت در زندگی ام شده و همواره عنایت و لطف الهی را شامل حال من کرده است، احترام و نیکی فراوانی بوده است که به والدین خود به ویژه در دوران پیری و هنگام بیماری کرده ام . (1)

علاوه بر توجّه معنوی و عاطفی تا آن جا که تواناییم اجازه می داد، با وجود فقر مالی و مشکلات مادی در زندگی ام از نظر هزینه و مخارج زندگی به آنان كمك و مساعدت کرده ام. (2)

مقام معظم رهبری دام ظله درباره احترام استاد مطهری به والدینشان می فرماید:

پدرشان يك روحانی محترمی بود در فریمان که مرحوم مطهری احترام زیادی برای ایشان قائل بودند و خضوع ایشان در مقابل پدر، زبانزد بود. وقتی علت را از استاد سؤال می کردیم؛ ایشان می گفتند: اول کسی که مرا به مسائل معنوی و حال عبادت هدایت کرد، پدرم بود و از دوران کودکی و جوانی مرا به قرآن خواندن وادار می کرد. (3)

اختیارشان قرار گرفته است و هیچ مخلوقی بیهوده و بی هدف آفریده نشده است.

قرآن کریم می فرماید:

وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا بَاطِلا. (1)

أَفَحَسِبْتُم أَنَّما خَلَقْناكُم عَبَيًّا. (2)

کمال آدمی به میزان مسئولیت پذیری او بستگی دارد. هر اندازه انسان در مسئولیت پذیری سستی ورزد، فساد و تباهی در کارش بیشتر خواهد بود و بر عکس، هر چه مسئولیت پذیری فرد بیشتر باشد از نظر اخلاق فردی و صنفی به رشد و کمال بیشتری دست می یابد .

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در اهمیت و لزوم مسئولیت پذیری انسان می فرمایند:

بدانید که همه شما سرپرست هستید و همه شما درباره زیر دستانتان بازخواست می شوید. آن امیری که بر مردم فرمان میراند سرپرست است و نسبت به رعيّتش بازخواست می شود. مرد، سرپرست خانواده خویش است و درباره آن ها باید پاسخگو باشد و زن، سرپرست خانه و فرزندان شوهر خود است و درباره آنها باید پاسخ دهد. (3)

امام علی علیه السلام در نخستین خطبه حکومتی شان درباره تعهد و مسئولیت خویش در اداره امور مسلمانان می فرمایند :

آن چه می گویم در عهده خویش میدانم و خود به آن پایبندم. (4)

آن حضرت دامنه مسئولیت پذیری آدمی را بسیار گسترده تعیین کرده و از کارگزاران

ص: 72

خود خواسته است که نسبت به کلیه کارها و اقدمات و نیز روابط و مناسبات خود مسئولیت پذیر باشند. آن جا که می فرمایند :

از خدا بترسید در حق بندگانش و شهرهایش؛ زیرا شما مسئول هستید، حتی در برابر سرزمین ها و چارپایان. (1)

از این رو انسان در برابر خود، (2) خدای متعال، انبیا و اوصيا علیهم السلام، (3) خانواده، خویشاوندان، (4) همسایگان، دوستان، مؤمنان، حکومت و حاکمان دینی، مسلمانان، هم نوعان ، حیوانات و طبیعت مسئول است و در برابر هر یک، تکالیفی بر عهده اوست که در آموزه های دینی به ویژه در رساله حقوق امام سجاد علیه السلام به تفصیل به آن ها اشاره شده است.

ص: 73

طلبگی کسب کند و در تنظیم بهینه فعالیتهای زندگی به خودشکوفایی برسد. هر طلبه علاوه بر آموزشه ای رسمی که در حوزه میبیند نیازهای دیگری دارد که باید با «برنامه» و «به مرور» برای خود تأمین کند و نمی توان از حوزه انتظار داشت برای همه آنها تدارکی دیده باشد. طلبه مطالعات جنبی فراوانی نیاز دارد که اگر در برنامه رسمی او قرار گیرد. سال های تحصیل حوزه چندین برابر خواهد شد! طلبه به کسب مهارت هایی مانند نویسندگی، سخنوری، تندخوانی، تسلط بر ابزار و شیوه های نوین پژوهش و... نیازمند است که نمی توان از مدیریت حوزه توقع داشت همه اینها را برای او تأمین کند. طلبه باید برای تقویت قوای جسمی خود، برنامه و اقدامی داشته باشد و در رژیم غذایی خود، قواعدی را مراعات کند که الزاماً مدیریت حوزه مسئول آن نیست. برنامه ای که مدیریت حوزه تدارک دیده ، غالباً ناظر به نیازهای «علمی» طلاب است. آن چه ما به دنبال آن هستیم، برنامه زندگی است، نه فقط برنامه علمی. البته کار علمی رسمی، مهم ترین فعالیت زندگی طلبه است؛ ولی تنها درکنار امور لازم دیگر، زمینه نیازهای طلبه را پوشش کامل می دهد.

ص: 75

کسب توان مندی ها و مقدمات، برای انس با متن پیام دین نیز تلاش کند. تعطیلات فراوان حوزه، فرصت بسیار مغتنمی برای تأمین این نیاز مهم است. کمبود این برنامه در فعالیت های طلبه، گاهی موجب دلسردی و یأس وی از ادامه تحصیل حوزوی می شود .

برنامه هایی که برای رفع این نیاز، پیشنهاد میشود اختصاصی به طلبه ندارد. دیگران نیز می توانند برای تقویت بنیان اعتقادی و انس با پیام خدا، این برنامه ها را در دستور کار خود قرار دهند؛ ولی از آن جا که این برنامه ها با نوع وظایف صنفی طلبه، بسیار هم خوان است، طلبه موظف است بیش از دیگران این برنامه ها را دنبال کند و مجاز است بخشی از زمان فعالیتهای صنفی خود را نیز برای آن قرار دهد.

پیشنهاد می شود برای این منظور، تعدادی از کتب روایی معتبر (مثل اصول کافی نهج البلاغه، تحف العقول، غرر الحكم، أمالي شیخ مفید، خصال شيخ صدوق، میزان الحکمه و...) در دسترس باشد و پیش از آغاز هر درس مباحثه یا مطالعه حتماً یکی دو حدیث خوانده شود. این التزام موجب می شود روزانه چند حدیث به آموخته های طلبه افزوده گردد که به تدریج به گردآوری ذخیره پربهایی برای او می انجامد گاهی آشنایی با فهرست موضوعات کتب روایی یا عناوین ابواب آن تأثیر عمیقی در جهت گیری عملی انسان دارد. مثلاً دانستن اینکه در کتب حدیث، فصلی تحت عنوان «میانه روی در عبادت» (1) وجود دارد در نوع برنامه ریزی عبادی شخص تأثیر میگذارد حتی اگر به محتوای آن آگاه نباشد. در غیراین صورت، طلبه پس از 10 سال تحصیل خود را از یک دور مطالعه نهج البلاغه یا اصول کافی محروم و سرافکنده می بیند.

اساتید محترم نیز با التزام عملی خود به این برنامه در آغاز هر درس، تأمین بخشی از این نیاز را برعهده می گیرند و الگوی عملی شایسته ای برای طلاب خواهند بود.

خمینی قدس سره ، علامه طباطبایی رحمه الله، شهید مطهری رحمه الله، (1) شهید سید محمد باقر صدر رحمه الله، شهید بهشتی رحمه الله مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای دام ظله و آیت الله محمدتقی مصباح یزدی حفظه الله تعالى .....

مطالعه آثار این اندیشمندان، علاوه بر آشنایی با محتوای پیام دین که ضرورت زندگی طلبه است، ویژگی های منحصر به فرد و فواید پیدا و پنهان دیگری دارد. از جمله این ویژگی ها، روان بودن بیان و قدرت ارائه فوق العاده در تقریر مطالب، جامعیت، تنوع موضوعات، تحلیل محكم ، قوت استدلال، عمق و انسجام درونی محتوا، اصالت و استناد به آموزه های دینی، اهمیت موضوعات، به روز بودن مطالب و پاسخ گویی به پرسش ها و شبهه ها است.

برای بهره بیشتر از این آثار پیشنهاد می شود سیر مطالعاتی از ساده به مشکل محور کار قرارگیرد. البته اشتیاق و انگیزه شخصی در انتخاب کتاب ها، حتماً مورد نظر باشد.

ص: 82

تخلیه و هیجان ها و غرایز جوانی فروکش می کند و ذهن انسان از امیال درونی به سوی واقعیت های بیرونی منصرف می شود.

تحصیل، تهذیب و ورزش، توصیه همیشگی مقام معظم رهبری به جوانان بوده و در فرمایشی در اهمیت ورزش می فرمایند:

یکی از نیازهای اساسی کشور، فراگیر شدن ورزش همگانی میان مردم است.... یکی از نتایج فراگیر شدن ورزش همگانی در میان مردم، حل بسیاری از مشکلات اخلاقی جامعه، همچون اعتیاد است. (1)

طلبه باید روحیه جوانی را با همه خصوصیات جوانی حفظ کند... این جوانی، نباید به پیری تبدیل شود. اگر جوان ما ظاهراً و سنّاً جوان ، ولی روحیتاً پیرو بی نشاط و بی حوصله و بی ابتکار و ناامید باشد، بسیار چیز بدی است. طلبه باید منشأ امید و شور و نشاط و تحرك باشد. (2)

تجزیه و تحلیل، زمان شناسی، آشنایی با نظام ها و نهادهای اجتماعی کلان و نیز تحولات عمده جهانی، قدر متیقن وظایف ما در این بعد است.

برای این منظور، مطالعه تاریخ (تاریخ اسلام، تاریخ جهان و تاریخ سیاسی معاصر ایران) بسیار مفید است؛ زیرا تاریخ حوادث یک دوره طولانی از زمان را به صورت فشرده در اختیار می گذارد و امکان مشاهده روابط کلان را فراهم می آورد.

می دهد. از آن جا که تحصیل و کوشش علمی مهم ترین وظیفه صنفی طلبه است ، لازم است طلبه مهارت ها و فنون مرتبط با فعالیت های علمی را کسب کند. این مهارت ها، مسیر تحصیل طلبه را هموار و کوتاه میکند و در بهره گیری از سرمایه ها، بسیار او را یاری میدهد از این قبیل است: تند خوانی و مطالعه فعال، درک مطلب،

تقویت حافظه، تمرکز، خلاصه برداری، یادداشت برداری، مباحثه، برنامه ریزی تحصیلی، خوشنویسی، تندنویسی، کتاب داری، کتاب شناسی و... که هر یک نیاز به دوره های آموزشی و تمرین فراوان دارد.

دسته ای از مهارت ها که بیشتر مربوط به فعالیتهای فرهنگی طلبه می شود، عبارت اند از: نویسندگی، ویراستاری، پژوهش، سخنوری و خطابه ،تبلیغ، مرثیه خوانی و...

برخی مهارت های عمومی که فراگیری آن مفید و در کارآمدی طلبه مؤثر است، عبارت اند از: تجوید و قرائت قرآن، آشنایی عمومی با رایانه، اینترنت و نرم افزارهای کاربردی، تایپ درست و سریع ده انگشتی، به عنوان قلم کتابت در دنیای جدید، رانندگی وسایط نقلیه و فنون نظامی و دفاعی .

البته به خوبی روشن است که همه این توانایی ها در یک سطح قرار ندارند. گروهی بسیار مفید، مؤثر و ضروری؛ گروه دیگر غیر ضروری، اما گاهی مفید، پاره ای قابل تحصیل در زمان کوتاه و برخی، نیازمند طی دوره های طولانی و تمرین دراز مدت دسته ای نیاز امروز طلبه و دسته دیگر نیاز فردای او است. توجه به این شاخصه ها در برنامه ریزی برای اکتساب توانایی ها لازم است. آن چه بیشتر به آن تأکید می شود، اصل نیاز طلبه به چنین مهارت هایی است که باید با برنامه و تلاش به آن بپردازد. درجه اولویت و رتبه اهمیت هر یک از این ها و زمان مناسب برای تحصیل آن، با تأمل خود طلبه و مشاوره با اساتید و کارشناسان روشن می شود.

ص: 86

نظر کنند، طرح اولیه انجام کار، بسیار غنی و جامع از آب در می آید؛ درصورتی که اگر تنها یک نفر در آن موضوع اندیشه کند، حاصل نهایی آن چندان ممتاز و ویژه نیست. وقتی با دیگران همراه می شویم، در تصمیم گیری ها توجه بیشتری به کار می گیریم. هر کس با آگاهی ها و حساسیت های خود نقطهٔ خاصی را در آن موضوع می نمایاند و اطلاعات و حساسیت خود را به دیگران انتقال می دهد. انباشته شدن

این توجه ها، تصمیم نهایی را بسیار دقیق و پخته می کند.

ب) همدلی و تقویت انگیزه ها: انگیزه انسان در جمع تشدید می شود. وقتی ما با دیگران پیوند می یابیم، امیدمان به اتمام کار بیشتر می گردد و استقامت ما برای پافشاری در پیگیری مقصد افزایش می یابد مشاهده حرکت و عمل دیگران ما را به تحرک و عمل وا می دارد و فرسایش انگیزه را به مرور ترمیم می کند. کوه نوردی که به تنهایی سفر کرده است، در میانه راه عزم و اهتمام خود را از دست میدهد و به قله نمی رسد؛ ولی یک گروه کوه نورد با همکاری و همدلی، به احتمال قوی قله را فتح خواهند کرد. اجرا و انجام یک تصمیم در گروه به موفقیت نزدیک تر است؛ زیرا معمولا انگیزه یک نفر برای اقدام به عمل یا استمرار آن کافی نیست. وقتی به هم می پیوندیم، انگیزه های ما، در هم ضرب می شود. در ضمن عمل هم این انگیزه های پرورده، پشتیبان نیرومندی برای استمرار آن خواهد بود.

ج) افزایش توان: توانایی ما در جمع افزایش می یابد. دست های فراوانی که کنار هم قرار گرفته، برای برداشتن بارهای بزرگ و سنگین آمادگی دارد. اگر چند دوست همراه فراهم آوریم، هم، انگیزه بیشتری پیدا می کنیم، هم در تصمیم گیری ملاحظات بیشتری را رعایت می کنیم، هم توان آن را داریم که محموله بزرگی را جابجا کنیم. با همکاری، کارهای بزرگ، با هم فکری، فکرهای بزرگ، و با هم دلی، دلهای بزرگ ایجاد می شود.

د) هم افزایی در کمیت و کیفیت محصول: کار گروهی سبب می شود کمیت و کیفیت کار انجام شده بالاتر و بهتر از کار فردی افراد گروه شود. به تعبیر دیگر نتیجه

ص: 88

کار گروهی از جمع توان افراد همواره بیشتر است.

و) بالارفتن همت ها: انسان به صورت فردی به اهداف بزرگ و فوق العاده نمی اندیشد؛ اما وقتی که خود را میان یک جمع احساس کند تصور پدید آوردن آثار بزرگ برای او امکان پذیر است. مثلا هیچ یک از ما به تنهایی تصور ساختن یک آپارتمان را نمی کند و برای آن نقشه نمی کشد؛ اما اگر یک گروه همدل گرد هم آیند ممکن است برای ساختن یک آپارتمان بزرگ اهتمام و اقدام نمایند.

ز) تربیت نیرو: کار گروهی موجب رشد قدرت فکری و عملی اعضا می شود. در گروه افراد از یک دیگر کار می آموزند و به سرعت و سهولت بیشتری نیروی انسانی پدید می آید. این قدرت ناشی از آن است که اندیشه های انسان در معرض آزمایش و نقد قرار می گیرد و نقاط ضعف و قوت آن آشکار می گردد. تجارب انسانی نیز به صورتی انباشته فراهم می آید. کسانی که به صورت فردی کار می کنند هر چند منشأ پیدایش آثار بزرگی شوند اما با رفتن آنان کسی که راهشان را ادامه دهد و جایگزین آنان شود یافت نمی شود؛ اما در یک گروه همه باهم رشد می کنند و از یک دیگر بهره می برند و فعالیت گروهی قائم به شخص نخواهد بود.

ح) احساس تعلق نسبت به دیگران: در کار جمعی همه اعضا نسبت به کار احساس مسوولیت دارند و خود را منسوب و متعلق به آن می بینند. همه با یک رسالت و یک هدف حرکت می کنند و از اینکه می بینند جز با همکاری دیگران کار پیش نمی رود نسبت به دیگران نیز احساس وابستگی می کنند. همه در یک جبهه هستند و مانند یک پیکره واحد عمل می کنند. بدین ترتیب پیروزی و موفقیت هر یک، پیروزی همه و موجب سرفرازی و خوشحالی همه است و شکست و ناکامی هر یک، ناکامی همه. امتیازی که هر شخص از فعالیت موفقیت آمیز خود به دست می آورد تنها مال خود او نیست و به پای تیم او نوشته می شود. در یک تیم وقتی یک نفر گل بزند همه خوشحال می شوند. همه در مقابل موفقیت دیگران احساس

ص: 89

مسئولیت دارند و نه تنها احساس رقابت و حسادت از بین می رود که تلاش برای موفقیت دیگران و رشد توانمندی ها و فراورده های آنان لازم شمرده می شود. (1)

در دنیای طلبگی، هم در تحصیل، هم در تحقیق و هم در فعالیت های فرهنگی می توان و باید از همت جمعی، بهره گرفت. مشکلات بزرگ اجتماع را با تلاش فردی نمی توان حل کرد. همان طور که یک کاخ رفیع را به تنهایی نمی توان برافراشت. برخی از ما به جهت ناآگاهی از برکات جمع، برخی به جهت روحیه انزوا و برخی به جهت فرار از آفاتی که به کار گروهی آسیب می رساند، از فعالیت های جمعی استقبال نمی کنیم؛ اما اگر بر آن روحیه و این آفات غلبه کنیم و همراهان شایسته ای برای خود گرد آوریم، سرعت، قدرت و کیفیت حرکت ما فوق العاده خواهد بود. (2) (3)

ص: 90

ص: 91

خود مراقبت لازم را نداشته باشد و از حدود پاره ای هنجارها فراتر رود، علاوه بر آنکه با زی ایمانی تطابق ندارد و شأن او را پایین می آورد، به منزلت و جایگاه روحانیت آسیب رسانده و ارج و قدر این نهاد مقدس را که حاصل قرن ها پای مردی و صداقت و خدمت و مجاهدت عالمان ربانی ،است مخدوش ساخته است.

بنابراین، هر حالت یا رفتار ظاهری که به گونه ای به رسالتهای صنفی طلبه مدد رساند و جایگاه اجتماعی اش را به عنوان طلبه یا منزلت اجتماعی نهاد روحانیت را مستحکم سازد، برای او مطلوب است و مشمول زی طلبگی است و هرچه مانع اجرای بهینه رسالت حوزوی شود، برای او مذموم و خلاف زی طلبگی به شمار می رود.

طلبه در مراعات زی ایمانی، از عموم مؤمنان وظیفه بیشتر و تکلیف مؤکدتری دارد. بسیاری از این بایدها و نبایدها در زندگی هر انسان مؤمن مقیدی - از جمله طلبه - باید حضور داشته باشد؛ ولی پای بندی به این وظایف، برای طلبه بسیار لازم ترو زیبنده تر است.

نظیر این که در قرآن کریم برای زنان پیامبر صلی الله علیه وآله حساب ویژه ای در نظر گرفته شده و از آنان توقع بیشتری بیان شده است، (1) همان گونه که در ابتدای فصل دوم گذشت.

در این بحث، ابتدا حسن و قبح و بایستگی و نابایستگی رفتارها را کشف می کنیم؛ سپس تأکید آن را برای طلبه - بر اساس این آیه و آن روایت (2) - بیشتر و توصیه آن را برای طلبه برجسته تر می بینیم.

توضیح این که هر انسان مؤمن موظف است بنده خدا و در بند فرمان او باشد. این بندگی و فرمان برداری، همانگونه که در افکار و عقاید و خلقیات انسان تجلی می یابد، در ظواهر او نیز مصداق دارد؛ یعنی هر مؤمنی موظف است ظاهر و باطن

ص: 94

خود را بر اساس روش بندگی و ادب عبودیت شکل دهد و همانگونه که در خلوت، بنده و فرمان بردار خدا است، در میان مردم نیز سرسپردگی خود را به خدا بروز دهد و ظاهر خود را مناسب رضای خدا تنظیم کند. در این نوشتار، بر آنیم که رفتارهای ظاهری طلبه را از نظر خوبی و بدی ارزش گذاری کنیم و الگوی مناسب رفتاری در جامعه را برای او معلوم سازیم .

به نیکی شناخته شود و هرگز حق ندارد خود را خلافکار معرفی سازد. انسان مالك آبروی خود نیست و اختیار تصرف بیجا در آن را ندارد. امام صادق علیه السلام فرمود:

خداوند تمام کارهای مؤمن را به خود او واگذار کرده؛ ولی به او اختیار نداده که خود را خوار و ذلیل کند. آیا کلام خدا را نشنیده ای که فرمود: عزت از آن خدا و پیامبر او و مؤمنین است؟ پس مؤمن شایسته است که عزیز باشد و ذلیل نگردد . (1)

از این رو، «ملامتیه صوفیان» (2) که برخلاف این آموزۀ اسلامی اصرار بر بدنام نمایاندن خود داشتند، همواره از سوی بزرگان دین محکوم شناخته شده اند.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله می فرماید:

هر کس که به خدا و قیامت ایمان دارد نباید در مواضع تهمت بایستد. (3)

امیرمؤمنان، علی علیه السلام فرمود:

از جایگاه های تهمت و مجالسی که به آن گمان بد می رود بپرهیز؛ زیرا که هم نشین بد، همنشین خود را تغییر (یا فریب) می دهد. (4)

صفیه همسر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل می کند:

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در مسجد معتکف بود. من خدمتش رسیدم و با او سخنی گفتم. وقتی خواستم بروم، ایشان برخاستند و مقداری با من آمدند. در این هنگام، دو نفر از انصار فرارسیده، سلام کرده و از آن جا عبور کردند. حضرت آن دو را

ص: 96

فراخوانده و فرمودند: این زن، صفیه دختر حیی (همسر من) است. آن دو عرضه داشتند: ای پیامبر خدا آیا ما به شما جزگمان خیر می بریم؟ حضرت فرمودند: شیطان در رگ های بنی آدم جاری است و من ترسیدم که بر شما نیز داخل شود. (1)

از این رفتار پیامبر صلی الله علیه وآله استفاده می شود که اگر در مواردی انسان ناچار شد کار خلاف عرفی انجام دهد یا در موضع مشکوکی وارد شود، خوب است با توضیح کافی از خود رفع اتهام کند. مثلاً طلبه ها در پاسخ گویی به سؤال ، یا مشورت انفرادی خانم ها به این مشکل دچار می شوند که لازم است توجه داشته باشند از نظر اسلام، حیثیت و احترام مؤمن بسیار اهمیت دارد. پیشوایان معصوم: به تلاش برای حفظ آبرو توصیه کرده و هزینه کردن مال برای آن را نیز شایسته شمرده اند. (2)

ص: 97

از شما سر بزند، مردم را نسبت به اسلام و جامعه روحانیت بدبین می سازد. درد این جاست: اگر مردم از شما عملی که بر خلاف انتظار است، مشاهده کنند، از دین منحرف می شوند، از روحانیت برمی گردند، نه از فرد. ای کاش! از فرد برمی گشتند و يك فرد بدبین می شدند؛ ولی اگر از یک روحانی عملی ناشایست و برخلاف نزاکت ببینند، تجزیه و تحلیل نمی کنند؛ همچنان که در میان کسبه، افراد نادرست و منحرف وجود دارد و در میان اداری ها اشخاص فاسد و زشت کار دیده می شود، ممکن است در میان روحانیون نیزیک یا چند نفر ناصالح و منحرف باشد. لذا اگر بقالی خلاف کند، می گویند فلان بقال خلافکار است. اگريك عطار عمل زشتی مرتکب گردد، گفته می شود فلان عطار زشت کار است. لیکن اگر آخوندی عمل ناشایسته ای انجام دهد، نمی گویند فلان آخوند منحرف است، گفته می شود آخوندها بدند. وظایف اهل علم خیلی سنگین است. مسئولیت علما بیش از سایر مردم می باشد. (1)

روحانیت علاقه مند شوند و طرد نشوند، باید اینها را مراعات کنیم. (1)

انسان مؤمن تنها درصدد جلب رضای الهی است و هیچ عامل برانگیزنده دیگری در رفتار و تصمیم او اثر ندارد. بعد از ملاک دانستن فرمان خدا، اگر خدای متعال به فرمان بری از کسی امر کرده باشد، از باب اطاعت فرمان او، باید از آن کس تبعیت کرد؛ مثلاً خدا به اطاعت پیامبر اکرم صلى الله عليه وسلم یا احترام به پدر و مادر فرمان داده است. در این موارد، اطاعت از ایشان دقیقاً مقتضای بندگی او است و غیر خدا در کنار خدا قرار ندارد؛ بلکه احترام به وی در طول احترام به خدا و اطاعت از او، لازمه اطاعت خدا است.

حال اگر ثابت شود خدای متعال در مواردی به ملاحظه عرف رضایت یا فرمان داده است، توجه به نگاه مردم و کسب خشنودی آنان در این موارد، به معنای عوام زدگی یا ریاکاری نیست.

بنابراین ، می توان ادعا کرد که رعایت امور عرفی، اجمالاً در شریعت اسلام توصیه شده است و بی توجهی به قضاوت ها، اظهار نظرها، پسندها، انتظارها، درخواست ها، تأثرها وانفعال ها، انزجارها و اشتیاق ها، روش ها و رویه ها، تلقی ها و نوع برداشت دیگران، اجمالاً مطلوب نیست. البته محدوده و شرایطی برای میزان توجه به امور عرفی وجود دارد که باید از منابع دین استخراج گردد.

از جمله شواهد این که یکی از صفات اخلاقی مورد تأکید دین «حیا» است. حیا، نوعی انفعال و انقباض نفسانی است که موجب خودداری از انجام دادن امور ناپسند در منظر دیگران می گردد و منشأ آن، ترس از سرزنش دیگران است. منشأ پیدایش این حالت، درك حضور ناظری آگاه و محترم است و توجه به حضور ناظر خارجی در جوهر مفهوم حیا اخذ شده است. به همین مناسبت، مفهوم حیا با آن چه در

ص: 100

ملاحظه عرف گفتیم، بسیار نزديك و آمیخته است. امام باقر علیه السلام حیا را از اموری دانسته اند که مایه کمال مسلمانی است:

حیا از آن چه نزد خدا و نزد مردم قبیح است. (1)

در این حدیث شریف، تصریح شده که ناهنجاری شرعی و عرفی - هر دو - موضوع حیا هستند. ملامحمد مهدی نراقی نیز، موضوع حیا را از محرمات شرعی و ناهنجارهای عقلی و عرفی می داند. (2)

بنابراین، ناهنجاری ممکن است به دو طریق شناخته شود: یکی، شرع و دیگری، عُرف (فرهنگ جامعه). البته ممکن است در يك فرهنگ خاص ، آموزه های غیر شرعی هم وجود داشته باشد؛ ولی هنجار و ناهنجار عرف در جایی مورد قبول است که مخالف هنجار و ناهنجار شرع نباشد و در موارد تعارض ، ملاك شرع حاکم و مقدم است و نمی توان به بهانه عرف، خلاف شرع عمل کرد. در چنین مواردی، باید به تصحیح عرف پرداخت و آن را با شرع هم آهنگ ساخت.

نتیجه آنکه انسان مؤمنی برای آبرو و حیثیت خود نزد دیگران ارزش قایل است، به وجهه اجتماعی خود اهمیت می دهد و کوشش دارد تصویر ناخوشایندی از او در اذهان مردم نقش نبندد؛ ولی انسان های پست برای آبروی خود ارزش قایل نیستند. به همین جهت، نه از آن چه انجام می دهند، باکی دارند و نه به آن چه درباره اش می گویند، اهمیت می دهند. در روایات، از این دسته افراد با تعبیر «لایبالی ما قال ولا ما قيل فيه ؛ (3) بی اعتنا به آن چه می گوید و به آن چه درباره اش می گویند یاد شده است.

ص: 101

کسی که از دنیای کودکی فاصله گرفته، مرتکب آن شود. اگر کسی به این عمل اقدام كند، كودك پنداشته می شود و شأن او در نظر دیگران پایین می آید. از همین قبیل است حرکت در خیابان به صوت لی لی، گذاشتن بار یا ظرف بر سر، گرداندن مرتب سریا نگریستن به اطراف و کنجکاوی بی مورد.

همان طور که ما نباید دیگران را مورد تمسخر، تحقیر و توهین قرار دهیم، (1) نباید کاری کنیم که دیگران نیز ما را مسخره، تحقیر و به ما توهین کنند. هر کاری که آبرو و شخصیت ما را مخدوش و دست مایه خنده مردم سازد و به هتك احترام و وهن شخصیت ما بینجامد، بد است. گاهی این گونه رفتارها، نشان از عقده حقارت و ناکامی در جلب نگاه مردم دارد؛ یعنی برداشت عرفی از يك عمل این است که فاعل آن، درصدد خودنمایی، خودشیرینی، اثبات شخصیت، دعوت به خود یا نوعی برتری جویی است. این ویژگی نیز، یک کاستی روحی است که در داوری عمومی ، غالباً نشانه رشد نایافتگی و کودک مزاجی است و از بزرگان انتظار نمی رود و آشکار است که این توقع عرفی، پشتوانه عقلانی و خرد پذیر دارد.

در روایات زیر نیز، موضوع وقار از زاویه تأثیر اجتماعی و تصویر انسان در دیده دیگران طرح شده است .

امام علی علیه السلام می فرمایند :

باید وقار و سنگینی خصلت تو باشد؛ زیرا کسی که سبکی اش زیاد است، پست و فرومایه شمرده می شود. (2)

ص: 104

هم چنین می فرمایند:

در میان مردم سنگین باش و در خلوت نیز به یاد خدا. (1)

با رفتار سنگین، هیبت و عظمت انسان زیاد می شود. (2)

لازم است تذکر داده شود که در تشخیص مصداق رفتار سبك، نباید جمود ورزید؛ گاهی یک رفتار به ظاهر کودکانه، رفتاری حکیمانه است و مصداق لغو و لهو و لعب قرار نمی گیرد. برای مثال، بازی کردن با کودکان، اگر به هدف رفع نیاز عاطفی آنان یا تعلیم و تربیت باشد، لغو نیست. + بازی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امام علی علیه السلام با کودکان، هرگز دلالت بر بچگی و کم خردی آنان ندارد و از سر هوس کودکانه نیست. پیامبران الهی همواره مراعات سطح فکری مخاطبان خود را می کردند و خود را تا آستانه رشد آنان تنزل می دادند. این ویژگی به جهت مدارا و از باب تعلیم و تربیت امت بوده است.

این قبیل کارها، معمولاً در شرایط عادی بدون هدف و کودکانه هستند؛ ولی در شرایط خاص، ممکن است غرض حکیمانه ای داشته باشد و به جهت همان غرض، توصیه شود یا ضرورت یابد.

ص: 105

بنابراین، نمی توان به صورت کلیشهای ادعا کرد: «بالا رفتن از درخت همواره بد است»، بلکه باید گفت: «رفتار بدون هدف و کودکانه زیبنده بزرگ سالان نیست و بالا رفتن از درخت اگر چنین باشد - که غالبا چنین است - بد است»؛ اما اگر غرض عقلایی بر آن مترتب باشد - مثلاً هنگام كمك به دیگران، رفع خطر دیدبانی دشمن یا چیدن میوه

- اشکالی ندارد؛ بلکه توصیه یا ضرورت می یابد. (1)

بی انصافی و بی مروتی باشد و نیاز درجه دو ما را بر نیاز درجه يك ديگران ترجیح دهد، مذموم است. ممکن است کسی به لطف و نعمت خدا، از نیازهای اولیه عبور کرده و توان توسعه داشته باشد؛ ولی انصاف اقتضا می کند که توسعه خود را به نفع رفع نیازهای اولیه مردم کنار بگذارد. از این بالاتر آن است که ایثار کند؛ یعنی نیازهای ضروری خود را هم مقدم بر دیگران نکند. از طلبه انتظار می رود که اگر اهل ایثار نیست دست کم اهل انصاف و مواسات باشد و از همدردی با بینوایان و تهی دستان دریغ نکند. هم دردی نیز، تنها در عبارتهای ملاطفت آمیز و آه کشیدن خلاصه نمی شود. کسی که صادقانه برای دیگران آرزوی آسایش دارد، نمی تواند ناظر بی طرف درد آنان باشد و خود در رفاه بیکران به سر برد باید در مقابل نیازهای ضروری دیگران، از خوشی های خود درگذرد. اگر رفتار ما ، دارایی ما ، مخارج ما و ظهور و بروز ما، موجب دل آزردگی و تشویش دیگران گردد، آه و سوز آنان را برآورد و بر روان آنان، اثر نامناسب داشته باشد، مرتکب بی انصافی شده ایم .

در شرایطی که اجتماع به دو نیمه دارا و ندار تقسیم می شود، مرد خدا احساس مسئولیت می کند و در درجه اول میکوشد وضع موجود را دگرگون سازد که این پیمان خدا با دانایان امت است، (1) و در درجه دوم، با ایثار و تقسیم آن چه در اختیار دارد، به ترمیم وضع نابسامان مستمندان می کوشد؛ ولی همین که می بیند عملاً راه برخوردار کردن و رفع نیاز مستمندان مسدود است، با هم دردی، هم سطحی و شرکت عملی در غم مستمندان، بر زخم های دل آنان مرهم می گذارد. هم دردی و شرکت در غم دیگران - به ویژه برای پیشوایان امت که چشم ها به آنان دوخته است - اهمیت به سزایی دارد؛ علی علیه السلام در دوره خلافت، بیش از هر وقت دیگر زاهدانه

ص: 107

زندگی می کرد و می فرمود:

خدا بر پیشوایان دادگر فرض کرده که زندگی خود را با طبقه ضعیف تطبیق دهند که رنج فقر مستمندان را ناراحت نکند. (1)

هنگامی که امام خمینی قدس سره در حومه پاریس به سر می بردند، در ایران نفت کم یاب شد و مردم از نظر گرم کردن خانه های خود در فشار بودند؛ امام فرمود: من برای همدردی با ملت ایران، اتاق خود را سرد نگاه می دارم. (2) صاحب معالم: فرزند شهید ثانی: فقط به دلیل همگون بودن با تنگ دستان و مستمندان و تسلی آنان و عدم تشبه به ثروت مندان، هرگز قوت بیش از يك هفته يا يك ماه را نمی اندوخت. (3)

آیت الله وحید بهبهانی رحمه الله دو پسر داشته است: یکی، به نام آقا محمد علی و دیگری، آقا محمد اسماعیل، این مرد بزرگ، روزی عروسش (زن آقا محمد اسماعیل) را دید که جامه های عالی و فاخر پوشیده است. به پسرش اعتراض کرد که چرا برای زنت این جور لباس میخری؟ پسر جواب داد :

قُل مَن حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ . (4)

مگر این ها حرام است؟ لباس فاخر و زیبا را چه کسی حرام کرده است؟ گفت: پسرم! نمی گویم که این ها حرام است. البته، حلال است. من روی حساب دیگری می گویم. من مرجع تقلید و پیشوای این مردم هستم. در میان مردم، غنی و فقیر و متمکن و غیر متمکن هست. افرادی هستند که از این لباس های فاخر و فاخرتر بپوشند؛ ولی طبقات زیادی هم وجود دارند که نمی توانند این جور لباس ها

ص: 108

را بپوشند؛ لباس کرباس می پوشند. ما که نمی توانیم این لباس را که خودمان می پوشیم، برای مردم هم تهیه کنیم و نمی توانیم که آنها را در این سطح زندگی بیاوریم؛ ولى يك كار از ما ساخته است و آن هم دردی با آنها است؛ آنها چشم شان به ما است. يك مرد فقیر، وقتی زنش از او لباس فاخر مطالبه می کند، يك مایه تسکین خاطر دارد. او می گوید گیرم ما مثل ثروت مندان نبودیم، ما مثل خانه آقای وحید زندگی می کنیم. ببین زن یا عروس وحید این جور می پوشند که تو می پوشی؟ وای به حال آن وقتی که ما هم زندگیمان را مثل طبقه مرفه و ثروت مند کنیم! این یگانه مایه تسلی خاطر و كمك روحی فقرا هم از دست می رود. من به این منظور می گویم ما باید زاهدانه زندگی کنیم که زهد ما همدردی با فقرا باشد. (1)

دیگران، ناشی از عقده حقارت و نوعی بیماری است که دین اسلام زمینه بروز آن را از بین برده است. رفتار مسلمان نباید غیر طبیعی و چندش آور باشد؛ بلکه سلوك وی باید همواره زیبا، موزون، متین، با وقار و مورد پسند جامعه باشد.

در این جا برخی از ناهنجاری های لباس و هیأت ظاهری روحانیون را فهرست وار بر می شماریم. گروهی از این ناهنجاری ها در نظر عرف، ناشی از تنبلی، بی حالی و سستی، و نشان بی سلیقگی، شلختگی، آشفتگی و مصداق بی توجهی به زیبایی است که در بیننده ایجاد تنفر یا چندش می کند؛ از قبیل آشفتگی عمامه و کم توجهی به زیبایی آن، باز بودن دکمه قبا یا آستین پیراهن، کشیده شدن عبا بر زمین، پاره بودن درزهای لباس، سوراخ بودن جوراب، عدم رعایت نظافت لباس و بدن و داشتن بوی نفرت انگیز، پوشیدن لباس چروك و بدون اتو، شانه نکردن موی سرو صورت، پریشانی ظاهر، بلند بودن شارب (سبیل)، پوشیدن پیراهن یقه دار زیر قبا، کشیدن پا یا کفش بر زمین هنگام راه رفتن، ناسازگاری رنگ لباس، وصله دار بودن یا فرسودگی شدید لباس، (1) پوشیدن لباس رنگ و رو رفته یا آلوده یا بدحالت (ناشی از دوخت بد)، برجستگی بیش از حد جیب های لباس، نپوشیدن جوراب، خوابانیدن پشت کفش، استفاده از دمپایی در مجامع رسمی به جای کفش و کوتاه تر بودن عبا از قبا یا لباده.

ص: 110

امام صادق علیه السلام فرمود:

لباس (آراسته) بپوش و خود را زیبا دار که خدا زیبا است و زیبایی را دوست دارد و این پوشش از حلال باشد. (1)

آن بزرگوار از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمودند:

خدا زیبا است و زیبایی را دوست دارد و دوست دارد که اثر نعمت را بر بنده اش ببیند. (2) گروه دیگری از ناهنجاری ها وجود دارد که نمی توان آنها را شلختگی و آشفتگی نامید و دلالت برسستی بیحالی و بی قیدی نمی کند؛ ولی به جهت آنکه از سلیقه توده مردم فاصله فراوانی دارد از نظر دیگران بی سلیقگی دیده میشود و به جهت غیر متعارف بودن به دلالت التزامی نوعی خودنمایی امتیاز جویی و نیاز به جلب توجه را می نمایاند؛ مانند تراشیدن موی سر زیاد بزرگ بودن یا زیاد كوچك بودن عمامه، بلند بودن بیش از اندازه ریش، کوتاهی ریش کمتر از حد متعارف، تراشیدن سبیل، اصلاح سر و صورت به سبک های خاص، زیاد بلند گذاشتن موی سر زیر عمامه، بلندی یا کوتاهی بیش از اندازه لباس، استفاده از انگشترهای متعدد یا بسیار درشت، استفاده از انگشتر و ساعت يا عينك با رنگ های خاص یا مدلهاي سبك استفاده از لباس با رنگ های غیر متعارف و جلف و استفاده از عطرهای ویژه بانوان. (3)

شمایل ظاهری روحانی در اجتماع باید هم چون پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله متوازن ، آراسته، خوش نما، پاکیزه، جذاب، معطر و بدون عیب باشد.

اسحاق بن عمار از امام صادق علیه السلام سؤال می کند: داشتن ده لباس برای مؤمن

ص: 111

چگونه است؟ حضرت می فرماید:

این اسراف نیست. اسراف آن است که لباس آبروی خود را روزمره و در وقت کار بپوشی (و بی جهت کهنه اش کنی). (1)

مردم به اندازه ای بالاتر رود که در چشم آنان از ثروتمندان و اشراف تلقی شود و نه درصورت امکان، چنان پایین تر باشد که نگاه ترحم آمیز دیگران را برانگیزد.

اسباب زندگی مردم سه گونه است: گونه اول اسبابی که نوع مردم به صورت متعارف از آنها استفاده می کنند؛ مثل تلویزیون، یخچال، لباس شویی، فرش، کمد و ظروف معمولی و لازم آشپزخانه، استفاده از این وسایل قطعاً برای طلبه مجاز است.

نوع دوم، اسبابی که یقیناً به طبقه ثروتمند و مرفه جامعه اختصاص دارد؛ مثل ماشین سواری اشرافی یا گوشی موبایل بسیار گران قیمت، لوازم لوکس و تجملی مانند مبلمان سلطنتی و چلچراغ های آن چنانی، پرده های ویژه، کالاهای ویترینی گران بها، تابلوهای تجملی و مصالح ساختمانی لوکس؛ استفاده از اینها نیز قطعاً برای طلبه ناروا است.

دسته سوم، مصادیق مشکوکی است که به روشنی معلوم نیست جزو گروه اول یا دوم هستند تعیین تکلیف نهایی این مصادیق نیاز به روابط اجتماعی گسترده و کشف نوع نگاه مردم دارد و خالی از دشواری نیست؛ ولی استفاده از آنها جز در شرایط خاص و نیاز ضروری توصیه نمی شود. در هر حال ترکیب نهایی حاصل از دارایی های متنوع طلبه و نوع زندگی او نباید از محدوده آن دو حد تجاوز کند.

منزل مسکونی، اتومبیل سواری، لباس، خوراک، هزینه مسافرت طلبه و پذیرایی از میهمان، همه باید با معیار توده جامعه تنظیم شود و بهره گرفتن از اسباب رفاهی ویژه ثروت مندان و مترفان برای روحانی مجاز نیست. تهيه يك باره مواد غذایی و مصرفی حتی در شرایط خاص - مثلاً خريد مقدار زیادی گوشت هر چند در طول زمان مصرف شود

یا برای برگزاری یک مجلس میهمانی یا رفع نیاز چند خانواده باشد - بازتاب اجتماعی پسندیده ای ندارد؛ زیرا مقدور توده متوسط نیست و درد و حسرت آنان را برمی انگیزد. در شرایطی که توده مردم گرفتار تأمین نیازهای اولیه خویش اند، مشاهده دنیاگرایی و رفاه زدگی طلبه برای آنان بسیار دشوار و آزارنده است.

ص: 113

از سوی دیگر، اگر موقعیت مالی طلبه اجازه دهد، نباید در خرج کردن بسیار سخت گیر باشد؛ زیرا متهم به خشک دستی یا ریاضت ناروا میشود. امام صادق علیه السلام فرمود:

در حال طواف بودم که ناگاه کسی لباسم را گرفت. به او نظر کردم دیدم عباد بصری است که می گوید: ای جعفر بن محمد! آیا چنین لباسی می پوشی، در حالی که در موضعی قرار گرفته ای که جدّت علی علیه السلام در آن بود؟ حضرت فرمود: به او گفتم چه می گویی؟ این يك لباس سفيد قوهى (ناحیه ای اطراف کرمان) است که به يك دینار و اندی آن را خریده ام؛ اما حضرت علی علیه السلام در زمانی بود که برای او سزاوار نبود جز آن بپوشد و اگر من مثل آن لباس را در این زمان بپوشم مردم می گویند: مانند عباد ریاکار است. (1)

طلبه ای که در یک روستای محروم زندگی می کند، با طلبه ای که در نقطه شمالی یکی از شهرهای بزرگ به سر می برد از نظر سطح زندگی نباید در يك ردیف باشند. توده جمعیتی که بیشترین ارتباط را با طلبه دارد اثر بزرگی بر هزینه های زندگی طلبه می گذارد و این، البته به معنای تنظیم زندگی براساس نگاه مردم نیست. پیش از این گفتیم که به هیچ شکل نمی توان همه مردم را از خود راضی کرد. سطح زندگی ما در هر نقطه ای که تنظیم شود، از ناحیه گروهی، متهم به ولخرجی و دنیاگرایی و در همان زمان، از سوی گروهی دیگر متهم به سختگیری هستیم. و البته، گروه سومی هم ما را هم سطح خود یافته و اظهار خرسندی می کنند. اگر طلبه با يك نگاه اجتماعی بتواند حد متعارف مردم را تشخیص دهد و در حوالی همان حد بلکه اندکی پایین تر به سر برد فراوانی گروه سوم به حداکثر خواهد رسید و اعتراض گروه

ص: 114

اول و دوم - که اینک به دو اقلیت بدل گشته اند - برای او ارزشی نخواهد داشت و به این ترتیب، در پیشگاه خدا هم روسفید خواهد بود.

اذان و نیز صحبت کردن در میان مراسم سخنرانی یا روضه به گونه ای که آشکار و زننده باشد، نمونه های دیگری از این موضوع به شمار می رود. علاوه بر این، با توجه به نقش الگویی روحانیت، عدم پایبندی به ضوابط شرعی، موجب شکسته شدن قبح آن در نظر مردم می شود و راه بی توجهی و بی مبالاتی را بازمی گرداند و توجیه موجهی برای طفره از تقید به قوانین شرعی پدید می آورد.

است بدون هیچگونه کوتاهی و تنها در اثريك حادثه غیر منتظره ، با وسیله نقلیه خود تصادف کند یا در مسیر رفتن به مسجد عمامه از سرش بیفتد. این موضوع نباید مانع از رانندگی یا حضور او در نماز جماعت شود. هم چنین ممکن است در میان نماز، وضوی او باطل شود. این موضوع نباید او را چنان سرافکنده کند که در انجام وظیفه متوقف و متحیر گردد. طلبه هم يك انسان معمولی است و اینگونه رویدادها به صورتی کاملاً متعارف در زندگی هر کسی پدید می آید. مردم نیز این واقعیت را درک می کنند و موجه می شمارند.

برخی از این رفتارها عبارت اند از: غذا خوردن در کوچه، خیابان و بازار، تقلید صدای حیوانات ، سوارشدن به چرخ فلک، مسافرکشی، فروشندگی و تجارت، حمل کردن مقدار زیادی باریا چند کیسه بزرگ کالا در خیابان، دو لباسی بودن، حضور با لباس زیر در جمع های صمیمی، نگاه به نامحرم هرچند حلال باشد، خرید لباس های خاص زنانه، خرید جارو و همراه داشتن آن در منظر عمومی، نام بردن از همسر و خواهر در ملأ عام، قدم زدن با همسر و گفت وگوی صمیمی در خیابان و پارك، به کول گرفتن فرزند يا يك بسته بار، ابراز احساسات و اعجاب در مواجهه با محصولات صنعتی پیشرفته یا خانه های مجلل و کاوش درباره قیمت آن ها، دویدن در خیابان، تند رانندگی کردن، گوش کردن موسیقی به صورت آشکار حتی موسیقی

حلال ، کف زدن در مجالس، لخت شدن برای سینه زدن در عزای امام حسین علیه السلام، چشمک زدن و برخی اشاره های دست و پا، زیاد چانه زدن با فروشندگان یا چانه زدن در خرید چیزهای کم بها، امانت گرفتن فیلم سینمایی از ویدئو کلوپ، استفاده از زنگ های خاص برای موبایل، بد نشستن و لم دادن، همراهی با گروه های منحرف، عکس گرفتن با خانم ها و.....

از اموری که شأن طلبه را در نظر دیگران پایین می آورد، این است که گمان شود طلبه همواره بیکار و رها است. اگر طلبه هر دعوتی را بپذیرد، هر مراجعه ای را بلافاصله پاسخ گوید، در موارد زیادی بیکار دیده شود، در نشست های گعده و خنده شرکت کند، در مغازه ها به بطالت بنشیند، صبح دیر از خواب بیدار شود یا دیر کار روزانه خود را آغاز کند و خلاصه حساب و کتاب خاصی در برنامه زندگی و کاری اش

دیده نشود، ارج و اعتبار خود را از دست خواهد داد. طلبه باید برنامه کاری منظم و کاملی داشته باشد. هیچ اشکال ندارد که اگر درس یا کاری دارد، برای رسیدگی به مراجعه ها، فرصت دیگری تعیین کند یا از پذیرش دعوت میهمانی عذر آورد یا صله ارحام، عیادت مریض و احوال پرسی از دوستان را کوتاه گرداند. همانگونه که مردم

ص: 118

از يك پزشك يا يك مدير انتظار ندارند که در همه مراسم و جلسه های آنان شرکت کند و زندگی او را مهم، جدی و با برنامه می شمارند، طلبه نیز باید دارای برنامه جدی و زندگی منظمی دیده شود و عذرش در کوتاه کردن برنامه های جانبی موجه باشد. طلبه نیز مانند يك كاسب يا كارمند جدی، باید هر روز صبح زود به درس و بحث یا فعالیت صنفی خود مشغول شود و در نظر مردم خانواده یا دوستان خود، فردی مصمم ، قاطع، متین و با اراده بنماید.

تمام رفتارهای کودکانه که برخاسته از هوس های زودگذر و فاقد غرض عقلایی و حکمت است نیز، همین گونه موجب تنزل شأن روحانی و روحانیت می شود؛ مانند آدامس جویدن، تخمه شکستن، خوردن چیزهای خاصی، مثل پفیلا، پفك، يا آلاسکا در مجلس عمومی، بازی های رایانه ای، ایستادن جلوی ویترین مغازه ها خصوصا اسباب بازی فروشی ها، دنبال کردن نتایج مسابقات فوتبال، بازی کردن، لطیفه گویی فراوان، ارسال برخی پیام های کوتاه کم محتوا، همراه داشتن جانوران و سرگرم شدن به آن، شكلك درآوردن و تقلید صدا یا رفتار دیگران.

بی تردید، اقدام به هیچ یک از رفتارهای بالا حرام یا زشت نیست و حتی ممکن است در شرایط خاصی، ضرورت یا مصلحت نیز داشته باشد. هرگاه که وظیفه یا ضرورت اقتضا کند، طلبه برای انجام این امور، باید آمادگی کامل داشته باشد و ابا و استنکافی از خود نشان ندهد؛ (1) اما در شرایط عادی که ضرورت خاصی وجود ندارد، سعی در پرهیز از این رفتارها داشته باشد.

ص: 119

تشخيص مصداق این رفتارها نیاز به دقت فراوان دارد و نمیتوان به صورت قالب بندی شده و کلیشه ای، به معرفی نمونه های آن پرداخت. البته توجه به نکات زیر در روشن شدن معیارهای کلی کمک می کند:

الف) طبیعی است میان طلبه ملبّس و طلبه غیر ملبّس در مصادیق این رفتارها تفاوت چشم گیری وجود دارد. طلبه ملبس، نماد روحانیت تلقی می شود و به صورت مستقیم به دین انتساب یافته است؛ ولی طلبه غیر ملبس انتساب رسمی به دین ندارد و از او انتظار مستقیم انجام رسالت های حوزوی نیست. گویا برای کسب آمادگی و تجهیز کامل در این مسیر هنوز فرصتی در اختیار دارد.

ب) شرایط سنی نیز، در تشخیص مصادیق و کشف نمونه ها تأثیر دارد. هرچه سن بالاتر رفته باشد، شأن و جایگاه طلبه در دیده مردم افزایش می یابد و انتظارهای آنان بیشتر می گردد. طلبه جوان هر چند ملبّس باشد، به اندازه روحانی سال خورده، در معرض دقت و خرده گیری نیست.

مثلاً کشتی گرفتن با جوانان و شرکت در بازی فوتبال آنان براى يك طلبه بسیار جوان، شاید اشکالی نداشته باشد؛ اما برای یک روحانی مسن و جا افتاده، سبك و خلاف شأن به شمار می رود.

ج) نگاه مردم در مناطق مختلف، متفاوت است. شاید مردم قم و مشهد به جهت انس فراوان با روحانیت، از مشاهده برخی رفتارها شگفت زده نشوند و دریافت منفی نداشته باشند؛ ولی مردم مناطق دیگر، انتظار ویژه ای از روحانی دارند و رفتارهایی به مراتب کوچک تر را برنمی تابند .

د) مخاطبان نیز در این تعریف تأثیرگذارند. حضور روحانی در جمع جوانان با حضور او در میان سالمندان متفاوت است. جوانان از شکستن قالب های کلیشه شده و رایج لذت می برند و نه تنها انکار نمی کنند و وحشت ندارند که از آن استقبال نیز می کنند؛ اما بسیاری از بزرگترها، از برهم زدن هنجارهای ذهنی خود

ص: 120

برآشفته می شوند و به سرعت قضاوت منفی می کنند. برای مثال، درآوردن عبا و عمامه در جمع جوانان، نوعی ابراز محبت و صمیمیت تلقی می شود؛ ولی ممکن است در میان بزرگترها، حمل بر بی قیدی و بی احترامی شود. بی تردید، تعداد جمعیت حاضران نیز در این قضاوت تأثیر دارد.

ه) محیط حضور طلبه نیز در شکل دهی نگاه مردم مؤثر است. رفتار يك طلبه در ورزشگاه، کوه، کنار استخریا در مسافرت با رفتار او در محراب مسجد و کلاس مدرسه در نظر مردم متفاوت است. هریک از این محیط ها مقتضای خاصی دارد که به خوبی باید شناخته و رعایت شود.

کرد از اینکه از قصابی گوشت بخرد که او را به عنوان خادم ایشان می شناسد؛ زیرا قصاب ملاحظه ایشان را خواهد کرد و بهتر از آن چه به توده مردم می دهد، برای ایشان خواهد داد و در نتیجه، چربی بیشتری برای سایرین خواهد ماند.

علم آموزی (1) ، مشورت خواستن (2) ، اعتراف به جهل و گفتن کلمه نمی دانم (3) و .....

متوسط مردم، برای شأن صنفی اش بسیار لازم و حیاتی است. روحانی نباید مدت زمانی را که منتظر تاکسی یا وسایل نقلیه عمومی می شود، اتلاف عمر و تضییع وقت به شمار آورد. کمترین فایده این انتظار، پیوند او با توده مردم و جلوه مردمی روحانیت است که چه بسا، اثر نهایی آن در ایفای رسالت حوزوی، از ساعت ها سخنرانی و ده ها مقاله بیشتر باشد.

زمانی که می خواستند برای مرحوم آیت الله مشکینی رحمه الله به عنوان رئیس مجلس خبرگان رهبری و امام جمعه شهر قم ، وسیله نقلیه ای تهیه کنند، ایشان پرسیده بود: ماشینی که متوسط مردم می توانند سوار شوند، چیست؟ در آن زمان سواری پیکان، ماشین رایجی بود که توده مردم از آن استفاده می کردند. ایشان فرموده بود: من وسیله ای بالاتر از این نمی توانم سوار شوم.

وقتی سخن از توده مردم می رود، مراد ما جمعیت هشتاد درصدی متوسط مردم است که در تنظیم حیات خود از اسباب ویژه مرفهین محروم اند؛ اما زندگی تنگ و پرفشاری نیز ندارند. در مقابل این گروه، دو جمعیت ده درصدی دیگر قرار گرفته اند. گروه اول، شامل ثروتمندان و اشراف است که از امکانات مادی فراوان برخوردارند و احساس محدودیت کمی دارند و گروه دوم، مستمندان و تهی دستان که در تأمین ضروریات زندگی خویش درمانده و پایین تر از تراز عمومی به سر می برند.

قُل لِّلْمُؤمِنِينَ يَغُضُّوا مِن أَبصارِهِم ويحفظوا فُرُوجَهُم ذَلِكَ أَزْكَى هَم إِنَّ اللهَ خَبِير بما يصنَعُونَ * وَقُل لِلمُؤمِناتِ يغضُضْنَ مِن أَبصارِهِنَّ وَيَحفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ . (1)

از این جهت، انتظار می رود طلبه، از نگاه به نامحرمان خیره شدن و زل زدن به آنان، حتی در تلویزیون پرهیز کند دیده خود را به زیر افکند و نوعی حریم و حایل که حاکی از حیا و عفت چشم است میان او و زنان وجود داشته باشد.

به همین ترتیب، برای طلاب جوان، سلام کردن به زنان و دختران جوان شایسته نیست. امام صادق علیه السلام می فرماید:

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بر زنان سلام می کرد و زنان نیز جواب سلام او را می گفتند. امام امیرالمؤمنین علیه السلام نیز بر زنان سلام می کرد؛ اما خوش نداشت که برزنان جوان سلام کند و می گفت: می ترسم که از صدای شان خوشم آید و بیش از اجری که [از سلام] می طلبم برمن گناه نوشته شود. (2)

سخن گفتن فراوان با زنان نامحرم، شوخی کردن و صمیمی شدن بیش از حد با آنان نیز، علاوه بر ضرر روحی که برای خود طلبه دارد و او را در معرض فریب شیطان قرار می دهد، در منظر مردم بسیار زشت و زننده است و ممکن است حمل بر معانی خاصی شود. به همین جهت، لازم است طلبه به ویژه طلاب جوان - نهایت سنگینی و جدیت را در مواجهه با زنان به کار گیرند و از زیاده گویی و مزاح بپرهیزند. البته، زنان کهن سال از این قاعده استثنا خواهند بود. (3)

ص: 125

این مکان ها به گونه ای حضور یابد که اثر منفی و تالی فاسدی بر آن مترتب نباشد، در این صورت نمی توان اشکالی بر آن وارد دانست؛ مثلاً اگر روحانی جوان با يك اردوی دانش آموزی به دیدار از باغ وحش برود، یا کودک خردسال خود را برای تفریح به پارک ببرد، یا برای ارتباط صمیمی با جوانان در مرکز بازی های رایانه ای حضور یابد، در نظر مردم موجه است و دلالت بركودك مزاجی یا سبک سری نمی کند. یا دیدار از عبادتگاه سایر ادیان که به صورت موزه درآمده و در معرض بازدید عمومی قرار دارد، دلالت بر تأیید آن و انتساب بدان ندارد.

هم چنین، حضور در برخی محیط ها، با وجود اینکه دور از انتظار توده مردم است و عجیب می نماید؛ هیچ اشکالی ندارد و برای طلبه مفید و برای جامعه درس آموز است؛ مانند کوه، طبیعت، ورزشگاه، استخر و بازارهای عمومی.

که ضرر رساندن به خود حرام است. یا خوردن انار برای انسان روزه دار در ماه مبارك رمضان به عنوان ترک واجب، حرام است. یا خوردن انار از درخت همسایه، بدون کسب رضایت او به عنوان غصب، حرام است؛ ولی وقتی از طبیعت انار سؤال می شود، وجود همه عوامل تغییر دهنده دیگر منتفی فرض شده و حکم آن در نگاه نخست بیان شده است. در این نوشتار نیز، در بیان احکام اخلاقی رفتار طلبه به موارد خاص نظر نبوده و صورت طبیعی موضوع در شرایط عام بررسی شده است.

پس از آنکه خوب و بدها را در شرایط طبیعی شناختیم و تکلیف نهایی خود را درباره آن دانستیم، نوبت به عمل می رسد. مقام اجرا و عمل مشکلات خاصی دارد. مصادیق واقعی موضوعات، نوعا مجمع عناوین مختلف اند و از جهات گوناگون باید بررسی شوند؛ یعنی یک رفتار خارجی، مصداق چند اصل از این اصول قرار می گیرد. گاهی احکام این جهات گوناگون، با يك ديگر تعارض دارد و قابل جمع نیست. از این پدیده به تزاحم یاد شده است. قانون باب تزاحم رعایت اهم است؛ یعنی اگر دو قانون رفتاری در یک موضوع واقعی چنان جمع گردند که عمل به یکی، منتهی به ترک دیگری گردد، باید از میان این دو قانون، به آنکه اهمیت بیشتری دارد، عمل شود و آن دیگری ترک گردد.

مثلاً جست وجو کردن در میان آب لجن آلود جوی کنار خیابان، برای طلبه از آن جهت که چندش آور، سبك و خلاف شأن است، ناروا است؛ اما اگر فرض کنیم برگی از قرآن کریم در میان این آب آلوده افتاده و مورد هتك حرمت واقع شده باشد، بر طلبه و غیر طلبه لازم است که آن را از این فضای آلوده خارج سازند. از آن جا که مراعات حرمت قرآن، مهم تر از مراعات شأن و مقام خود است، در این تزاحم، قانون دوم مقدم می شود. در چنین مواردی، طلبه باید مزایا و مفاسد فعل را بسنجد و مصلحت مهم تر را مقدم دارد. هم چنین ممکن است يك عمل خلاف عرف مصلحت فراوانی داشته باشد، در چنین مواردی لازم است به جهت مراعات

ص: 128

آن مصلحتِ مهم تر، دست از پیروی عرف برداشت.

بسیاری از موارد تزاحم در ملاحظه حقوق دیگران پدید می آید؛ مثلاً دویدن در خیابان برای كمك به كسی، مهم تر از مراعات شأن و موقعیت خود است یا حضور در مراسم عروسی که در يك تالار مجلل بالای شهر برگزار می شود، از باب اینکه حضور در مظان گناه، مواضع تهمت و محل تجمع مترفین است و توهم اتراف، ول خرجی و شاد خواری ایجاد می کند، یا معمولاً در این مراسم ضوابط شرعی رعایت نمی شود و حضور روحانی موجب تأیید و امضای ضمنی آن می گردد و مهر جواز و مشروعیت بر آن می نهد، برای طلبه ناروا است؛ اما اگر طلبه احتمال جدی می دهد که اقتدار شخصیتی او مانع اجرای گناه است و شرم حضور او رعایت می شود، بهتر است که در آن مراسم شرکت کند.

از موارد مهم تزاحم، تزاحم میان شئون طلبگی با شئون خانوادگی است. تعداد کمی از طلاب وابسته به خانواده های متموّل و متمكّن هستند و در محیطی بسیار تشریفاتی و مجلل رشد کرده اند، یا با زنانی از این قبیل وصلت می کنند. این گروه اگر بخواهند شئون خانوادگی خود یا همسر خود را مراعات کنند، مجبورند از رعایت

جلوه های رفتاری متناسب طلبه خارج شوند، و چنان چه بخواهند متناسب شئون طلبگی عمل کنند، در میان اقوام خود متهم به خشك دستي يا خشك مغزى می گردند و سرزنش می شوند. حل این تزاحم در جایی که راه جمع وجود نداشته باشد، بسیار دشوار است و در موارد معین، باید به صورت خاص بررسی گردد؛ اما به صورت کلی می توان گفت که غالبا به جهت کثرت روابط و صمیمیت فراوان، توجیه خانواده ها آسان تر از توجیه ناظران بیگانه است و به همین دلیل، رعایت شئون طلبگی، مقدم بر رعایت شئون خانوادگی است.

ص: 129

فصل پنجم : پاره ای از آسیب های اخلاقی و تربیتی

ص: 130

دوست هایی که طلبه شدند و...)، مدرک گرایی و.....

هم چنین موارد ذیل را نیز می توان به عنوان موانع انگیزشی حین تحصیل در حوزه برشمرد. این موانع و مشکلات، اغلب در طول تحصیل خود را نشان می دهد و به مرور زمان، موجب تضعیف انگیزه و استهلاک توان افراد میشود مشکلات روحی و روانی، مثل افسردگی، اضطراب، وسواس، کینه ورزی، کدورت و...؛ مشکلات شخصیتی، مثل خودکم بینی، عزت نفس پایین و..... ضعف در باورهای دینی؛ ضعف در استعداد تحصیلی یا اخلاقی؛ ضعف در هدف گذاری و برنامه تحصیلی؛ ترس از سختی ها و ناملایمت های زندگی طلبگی؛ ابهام نسبت به آینده طلبگی و.....

عواملی بیرونی نیز وجود دارد که ممکن است انگیزه های طلبگی را فرسایش دهد؛ مانند فرایند طولانی نظام آموزشی حوزه نبود یا کم بود الگوهای مناسب، عینی و در دسترس؛ حضور کمرنگ بزرگان اخلاقی حوزه میان طلاب؛ تعطیلات حوزه یا تعطیلی مکرر دروس؛ مشکلات و بیماریهای جسمی؛ مسائل و مشکلات ارتباطی (با دوستان، هم حجره ای ها، اساتید و کارگزاران مدرسه، خانواده همسر و...)؛ مشکلات معیشتی و مالی؛ دوستان ناباب ( که افکارشان با اهداف عالی طلبگی سازگاری ندارد )؛ فقدان نشاط لازم در فضای حوزه و مدرسه نبود یا کمبود اساتید اخلاق و مشاور در مدارس شهرستان ها ......

- رعایت برنامه غذایی: استفاده از خوراک سالم و حلال، سبزیجات و صیفی جات، خوراکی های طبیعی، شام سبک و پرهیز از خوراکی های مصنوعی و چرب، پرخوری و بدخوری؛

- ورزش: ورزش صبحگاهی، ورزش های گروهی، کوه پیمایی، شنا و.....

- حجامت یا اهدای خون: علاوه بر تأمین سلامتی، از غلظت خون می کاهد؛

- توجه به فضای محیط زندگی: استفاده از رنگ روشن، نور کافی، درجه حرارت متناسب، بوی مطبوع، زیبایی محیط، گل و گیاه و فضای سبزو...؛

- رعایت بهداشت و سلامت: بهداشت فردی، نظافت بدن، لباس و محیط و همچنین اقدام برای درمان بیماری ها و حفظ سلامت، از جمله عفونت چشم که مستقیم موجب خواب آلودگی و کسالت می شود.

- رعایت نظم : داشتن نظم و انضباط، آراستگی فردی و محیط پیرامون و پرهیز از شلختگی .

- پرهیز از انزوا و گوشه گیری و حضور در جمع و شرکت در فعالیت های جمعی؛

- استحکام عمل؛

- پرهیز از معاشرت با انسان های سست و بی رمق «افسرده دل افسرده کند انجمنی را»؛

- پرهیز از گناه؛

- شناخت ظرفیت جسمی و روحی خود و عدم مقایسه خود با دیگران؛

- تلاش برای کسب مهارتهای مختلف طلبگی؛

- شرکت مستمر در برنامه های اخلاقی و مجالس ذکر؛

- مطالعه سرگذشت بزرگان؛ پیگیری مستمر برنامه درسی و پرهیز از انباشته شدن تكاليف و عقب افتادن مباحثه ها؛

- پرهیز از برنامه های بیهوده و سرگرمی های لغو، مانند تماشای فیلم، بلوتوث، فوتبال اینترنت و...؛

- پرهیز از پرداختن افراطی به فعالیت های جانبی وقت گیر، مانند بسیج، هیأت، ورزش و کارهای اجرایی. (1)

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود :

ای علی! همانا این دین، متین و محکم است. در او با نرمی وارد شو و عبادت پروردگارت را مبغوض خود مگردان؛ زیرا خسته کننده مرکوب، یعنی کسی که در راندن سواره، زیاده روی کند، نه مرکوب باقی گذاشته و نه مسافت پیموده. پس عمل کن، مانند عمل کسی که امید دارد در پیری بمیرد و پرهیز کن، مانند کسی که می ترسد فردا بمیرد. (1)

امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز می فرمایند:

انسان جاهل دیده نشده، مگر در حال افراط یا تفریط. (2)

برخی از علل و زمینه های افراط و تفریط موارد ذیل هستند: ضعف در نگرش دینی (چنان که علی علیه السلام در فرمایش پیشین، جهل را عامل افراط و تفریط معرفی می کنند)، ناپایداری هیجان ها، عدم ثبات شخصیت، الگوگیری غلط (از خانواده، دوستان، اساتید و...)، خطای فکری در مسیر رشد و سازندگی و برنامه ریزی ، راحت طلبی و عافیت جویی (گویا برای بعضی ها انجام عبادت، آسان تر از درس خواندن و یادگیری علم است)، ضعف و ناتوانی در فهم دروس حوزه و...

پیامدهای افراط و تفریط در عبادت از این قرار است: کسالت و خواب آلودگی در کلاس های درس، انزوا و گوشه گیری، عجب و خودپسندی، افت تحصیلی، احساس خستگی و سرخوردگی، (3) تأثیر منفی در رفتار و سبک زندگی اطرافیان، خانواده همسر و فرزندان ، انحراف از زی طلبگی، به هم ریختگی، تعادل روحی و روانی و....

ص: 135

در ضمن، پیروی از سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله و اهل بیت گرامی ایشان، (1) اصلاح شناخت ها و باورهای دینی، آگاهی از پیامدهای افراط و تفریط در عبادات، آشنایی با سیره عبادی و رفتاری بزرگان و قله های تهذیبی حوزه و... از اموری هستند که توجه و التزام به آن ها، موجب میانه روی در امور عبادی و معنوی می شود.

دانش اندوز؛ اگر جوانی چنین نکند، کوتاهی کرده و اگر کوتاهی کرد، تباه ساخته و اگر تباه ساخت، گناه کرده است و اگر گناه کند، سوگند به آن کس که محمد صلی الله علیه وآله را به حق برانگیخت، دوزخ نشین خواهد شد. (1)

آیت الله مجتهدی رحمه الله می فرماید:

باید کارهای غیر طلبگی را کنار بگذاری. به حلال و حرام بودن کاری ندارم. طلبه ای که وقت کند تلویزیون و فیلم ها و سریال های هفتگی را نگاه کند، معنای طلبگی را نفهمیده است. (2)

برخی از عوامل و زمینه های اتلاف وقت عبارتند از:

ضعف در خودشناسی و عدم آگاهی از استعدادهای خویش، ضعف انگیزه، بی اعتمادی به توانایی ها، پذیرش درخواست ها و خواهش های دیگران (تعارف های بی جا و رودربایستی)، تنبلی و بی حوصلگی، شخصیت نامنظم، خستگی و ضعف جسمانی، عدم توانایی در تصمیم گیری، رفاه زدگی و راحت طلبی، فقدان برنامه ریزی و هدف گذاری در تحصیل و زندگی، افسردگی، وسواس، تزاحم علایق و گرایش ها با نیازها و ضرورت ها، دوستان و هم نشینان، غفلت، رسانه های نوین (تلویزیون، تلفن همراه، رایانه، شبکه های اجتماعی، اینترنت ..... )

پیامدهای اتلاف وقت نیز از این قرار است: از دست دادن فرصت ها، غم و اندوه (3) ، شکست و ناامیدی، از دست دادن جایگاه اجتماعی، افت علمی و معنوی، مشکلات روحی و روانی، آثار سوء تربیتی بر دیگران .....

ص: 137

برای اصلاح و درمان این مشکل و استفاده بهینه از وقت، می توان از راه کارهای زیر بهره گرفت :

- برنامه ریزی کوتاه مدت و بلندمدت؛

- شناخت توانمندی های خود؛

- پرهیز از عوامل اسباب اتلاف وقت و سارقان زمان (1) (تماس های تلفنی غیر ضروری، شبکه های مجازی و اینترنت، گعده های غیر لازم و...)؛

- معاشرت با افراد موفق؛

- توجه به پیامدهای اتلاف وقت

- آگاهی از آثار حُسن استفاده از وقت؛

- آموزش مهارت های گوناگون (روابط اجتماعی، تدبیر منزل ، مدیریت تحصیلی و...).

از مهم ترین عوامل اتلاف وقت، پرحرفی و بیهوده گویی است. زبان در عین اینکه یکی از بزرگ ترین نعمت های خداوند و ابزاری برای رشد و کمال انسانی است، در عین حال، آفت های فراوانی نیز دارد که پرحرفی و بیهوده گویی یکی از آن هاست.

خداوند متعال، انسان را از کلامی که هیچ سود و خیری برای او ندارد، بر حذر می دارد و در قرآن کریم، آدمیان را از بیهوده گویی نهی می کند؛ به گونه ای که شنیدن سخنان لغو را عامل بازدارنده آدمی از کمال میشمارد و دوری از بیهوده گویی را نشانه کرامت انسان میداند و می فرماید :

ص: 138

و هرگاه سخن لغو و بیهوده بشنوند، از آن روی برمی گردانند و می گویند اعمال ما از آن ما و اعمال شما از آن خودتان. سلام بر شما. ما خواهان جاهلان نیستیم. (1)

نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وآله می فرمایند:

به جز ذکر خدا، زیاد سخن نگویید، که سخن فراوان به جز ذکر خدا، مایه سنگدلی است. به درستی که دورترین مردم از [رحمت] خدا، سنگدلان هستند. (2)

علی علیه السلام نیز می فرمایند:

هیچ کس از گناهان سالم نمی ماند، مگر این که زبانش را نگه دارد. (3)

از پرگویی بپرهیز؛ زیرا لغزش ها را زیاد می کند و ملالت و کسالت به دنبال دارد. (4)

مرحوم آیت الله کوهستانی رحمه الله می فرمود:

در دوران طلبگی، چند سال با یک طلبه اردبیلی هم حجره بودیم. ابتدا که می خواستیم باهم در حجره درس بخوانیم و زندگی کنیم، تعهد کردیم که جز حرف های واجب و مستحب، حرفی دیگر نزنیم. در طول این چند سال کوشیدیم به این تعهد عمل کنیم و عمل هم کردیم. (5)

ص: 139

از سفارش های پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به ابوذر است که می فرماید:

از اهمال بپرهیز که تو برای امروز زنده ای، نه برای فردا. اگر فردایی بود، فردا نیز مثل امروز باش و اگر فردایی نبود، از اهمال و سستی امروز پشیمان نخواهی بود . (1)

امام خمینی قدس سره نیز در این باره می فرماید:

از مکاید بزرگ شیطان و نفس خطرناک تر از آن، آن است که به انسان وعده اصلاح در آخر عمر و زمان پیری میدهد و تهذیب و توبه الى الله را به تعویق می اندازد برای زمانی که درخت فساد و شجره زقوم قوی شده و اراده و قیام به تهذيب ضعیف بلکه مرده است. (2)

خدا وافت معنوی، از دست دادن جایگاه اجتماعی ، (1) کینه توزی (2) ، آزار دیگران، از بین رفتن مهابت و وقار، اثر سوء تربیتی بر دیگران.

و نیز فرمودند:

انسان مؤمن عاقل، چیز فهم و محتاط است. (1)

برخی از علل و زمینه های زودباوری عبارت اند از: اعتماد به نفس پایین، عدم ثبات در شخصیت، الگوگیری از دوستان، خانواده، رسانه ها و.... اعتماد بیش از حد به دیگران، ضعف بنیه علمی، عدم جرأت براظهار عقیده و یا مخالفت با نظر دیگران، نداشتن مهارت جرأت ورزی، ضعف در قدرت تحلیل منطقی و منفعت طلبی (جلب کمک و حمایت دیگران، عضویت در گروه ها و....).

زودباوری به این پیامدها می انجامد: فریب خوردن، عدم رشد علمی و بصیرتی، تزلزل در باورها و نگرش ها، مورد سوء استفاده دیگران قرار گرفتن (جریان های سیاسی و....) ، ضعف در رشد معنوی و تربیتی، آسیب در روابط اجتماعی، آسیب های مالی و مشکلات اقتصادی و......

برخی راهکارهای درمان این ویژگی به شرح زیر است:

خودشناسی و تقویت اعتماد به نفس، درمان ضعف های شخصیتی، تأمل و تحقیق در امور، (2) توجه به جوانب مختلف قضايا، تقویت بنیه علمی، احتیاط در تعامل با دیگران و عدم معاشرت با افراد احمق و نادان.

ص: 143

بخل، احساس حقارت، خودکم بینی، ضعف های شخصیتی، خباثت نفس و... از مهم ترین علل و زمینه های حسادت ورزی به شمار می آیند.

برخی از پیامدهای ناگوار حسادت عبارتند از: اندوه، اضطراب و عدم آرامش، (1) مشکلات جسمی و روانی (2)، اضرار به نفس (3)، نابودی ایمان (4)، از دست دادن دوستان (5)، نرسیدن به مقامات والای مادی و معنوی ، آلوده شدن به دیگر گناهان (6)، پرخاشگری (7) و کفر (8).

برای درمان حسادت می توان از راهکارهای زیر بهره گرفت :

- تفکر در عواقب بد آن؛

- قطع انگیزه های حسادت؛

- تمرین بر ترتیب اثر ندادن به حسادت (عدم استعمال حسد)؛ (9)

ص: 145

- رفتار برضد مقتضای حسادت (دعا، خیرخواهی اظهار محبت ...)؛

- ایجاد رابطه عاطفی مثبت بین خود و فرد مورد حسادت؛

- تقویت روحیه قناعت و رضایت در زندگی؛ (1)

- توجه به صفت رحمانیت و حکیم بودن خدای متعال ؛

- توجه به گستردگی نعمت هایی که خدا به ما عنایت فرموده است؛

- بی اعتنایی نسبت به آن چه در دست مردم قرار دارد؛

- توجه به موقعیت ها و امکانات شخصی.

اخلاقی، روان شناختی، تحصیلی و...)

- استفاده درست و مدیریت شده از موبایل رایانه و اینترنت در مدرسه به ویژه در ایام تحصیلی؛

- التزام عملی به «آیین نامه استفاده از گوشی همراه و رایانه در مدرسه»؛

- آشنایی با دیدگاه های مقام معظم رهبری دام ظله در رابطه با فضای مجازی؛

- تلاش- برای ایجاد و تقویت ملکه حیا و عفت سایبری؛

- آشنایی با احکام فقهی و حقوقی و آداب اخلاقی فضای مجازی؛

- تقویت مهارت های ارتباطی خود؛

- داشتن برنامه منظم و مستمر ورزشی و تفریحی؛

- شرکت فعال در فعالیت ها و برنامه های گروهی مدرسه؛

- شرکت در کارگاه برنامه ریزی و مدیریت زمان؛

- رفع نیازهای رایانه ای و اینترنتی خود از طریق استفاده از اتاق رایانه مدرسه؛

- رفع نیازهای ارتباطی خود از طریق تلفن عمومی مدرسه.

مادر به او و با چسباندن او به خود نیاز کودک ارضا میشود. در این دوره تأمین نیازهای عاطفی کودک به اندازه نیازهای زیستی مانند آب و غذا و پوشاک برای رشد نوزاد ضرورت دارد. در دوره کودکی تأمین این نیاز توسط اعضای خانواده و همه کسانی که به نحوی با کودک ارتباط دارند تأمین می شود. در دوره نوجوانی از طریق دوستان و گروه همسالان و در دوره جوانی از طریق دوستان، خویشاوندان و همسر به این نیاز پاسخ داده می شود روان شناسان علت وابستگی انسان ها را به یکدیگر همین نیازهای عاطفی می دانند. اگر این نیازها از همان اول به طور صحیح و به موقع تأمین شود، نوزاد، کودک و نوجوان وابستگی ایمن پیدا می کند و گرنه وابستگی ناایمن و مرضی در او شکل می گیرد؛ یعنی در عین حال که به دیگران وابسته است ولی احساس امنیت کافی نیز نمی کند و مستعد انواع اختلالات روانی مانند بیماریهای اضطرابی، افسردگی و... می شود و دیر یا زود به دامن یکی از این بیماری های روانی فرو می غلتد. (1)

گفتنی است اساس و پایه دوستی ها در سن نوجوانی و جوانی که با جذبه و شور زیادی همراه است، غالبا بر مبنای عواطف و احساسات شکل می گیرد و نه بر اساس منطق و عقل. مقدمه این دوستی ممکن است جاذبیت یک فرد از نظر ظاهری یا شخصیتی یا پاره ای از صفات اخلاقی باشد که او را برای فرد دیگر دوست داشتنی می سازد که توانسته در روح و روان او تأثیر عمیقی بگذارد و خلأ عاطفی اش را به وسیله آن پرکند. ماهیت این دوستی گرچه در ابتدا دوستانه ، پاک و بی شائبه است، ولی امکان آلوده شدن آن به مسایل دیگر وجود دارد. زمانی که این علاقه به اوج خود می رسد، آنها را دچار سرگردانی می کند که اکنون چه باید بکنند. این

ص: 148

سرگردانی ممکن است با بعضی آثار مخرب دیگری همراه شود. لازم به ذکر است جوانانی که از روحیه عاطفی بیشتری برخوردارند و اجتماعی تر و خونگرم هستند، بیش تر تحت تأثیر احساسات و عواطف دیگران واقع می شوند. (1)

علاقه و وابستگی به دوستان تا وقتی که موجب اخلال در برنامه زندگی و کاری انسان، مزاحمت با حقوق والدین مشغولیت ذهن و ضعف اراده و عدم اعتماد به نفس و ضعف ایمان نگردد اشکالی ندارد، بلکه اگر در راستای اصلاح و قوت بخشیدن به این امور باشد بسیار خوب و مفید خواهد بود البته بهترین سیاست در این مسائل، میانه روی است و زیاده روی و افراط در آن موجب به وجود آمدن مشکلات ذکر شده خواهد گشت.

علاوه بر این که افراط در این گونه دوستیها گاهی اثر عکس میگذارد و روابط دوست با انسان به جای گرمی به سردی می گراید؛ زیرا افراط موجب به وجود آمدن توقع زیاد می گردد و ممکن است یک طرف نتواند پاسخگوی این توقعات باشد. (2)

همچنین تذکر این نکته ضروری است که افراط در این گونه وابستگی ها به زندگی آینده آنها به صورت جدی آسیب می رساند؛... زیرا هر انسانی دارای یک منبع محدودی از انرژی روانی است و همین طور که توانایی جسمانی او محدود است انرژی های روانی او نیز محدود اس، بنابراین باید این انرژی ها را به موقع، به تدریج و با احتیاط هزینه کرد. (3)

وقت گذرانی با دوستان، زیاده روی در هزینه نمودن برای آنها همراهی با دوستان در همه یا بیشتر خواسته های ایشان، همرنگ شدن با آنها در خلق و خو و رفتارهای ظاهری (پوشش، آراستگی ظاهری، نوع راه رفتن و حرف زدن و...) و دشواری تحمل

ص: 149

دوری از دوستان (بی حوصلگی، تنهایی، عصبی بودن و کنار نیامدن با بقیه دوستان هنگام دوری) برخی از نشانه های افراط در دوستی می باشند.

دوری از خانواده، عدم شکل گیری موزون دوری از خانواده یا کسانی که کانون محبت آدمی بوده اند، عدم ارتباط صمیمانه بین فرد با اعضای خانواده خود و کمبود محبت ناشی از آن، داشتن شخصیت وابسته یا سلطه گر، عدم برنامه ریزی و هدف مندی در تحصیل و زندگی، اقتضای سنین نوجوانی و امثال آن می توانند از علل و زمینه های شکل گیری این نوع از دوستی باشند.

از پیامدهای نامطلوب دوستی های افراطی به این موارد می توان اشاره کرد: اتلاف وقت ، مشکلات تحصیلی، از دست دادن تمرکز، فاش شدن اسرار شخصی و خانوادگی، ندیدن نقاط ضعف یکدیگر، بهم ریختگی و آشفتگی در زندگی، آسیب در روابط با خانواده (والدین، فامیل، همسر و...) از دست دادن دوستان، بی اعتبار شدن در میان سایر افراد، در معرض بدگمانی دیگران قرار گرفتن، اسراف و تبذیر در

هزینه ها، کاهش ظرفیت نصیحت پذیری، فراموشی و غفلت از یاد خدا و.....

برای حل این مشکل راهکارهای زیر نیز پیشنهاد می گردد :

تقویت ارتباط و دوستی با خدا، دعا و درخواست کمک و راهنمایی از خدا، اندیشه در آسیب ها و پیامدهای موضوع، اصلاح و تقویت رابطه عاطفی با خانواده، برنامه ریزی و هدف گذاری فعالیت ها، جهت دهی علمی و معنوی به ارتباطات؛ تقویت انگیزه علمی، اصلاح و ارتقای ویژگی های شخصیتی (وابستگی و.....)

و بدگویی پشت سر آنها بروز و ظهور پیدا می کند.

در خاطره ای از آیت الله خاتم یزدی رحمه الله آمده است:

هنگامی که منزل امام قدس سره در محاصرة بعثی ها بود کسانی از مراجع که انتظار می رفت احوالی از امام بپرسند یا لااقل تلفنی بزنند، حتی سراغی از ایشان نگرفتند؛ لذا رفقا و دوستان امام که سخت متأثر بودند، امکان داشت از ناراحتی، گاهی سخنی راجع به آنان بگویند. امام فرمودند: «شاید رفقا یک قدری عصبانی بشوند، قدری ناراحت بشوند. [به آنها] بگویید من راضی نیستم از کسی غیبت کنید یا حرف کسی را در بیرونی من بزنید» (1).

سید مهدی هاشمی معدوم درباره نقطه آغاز لغزش های اخلاقی و نشنیده گرفتن هشدارهای بزرگان در مراقبت از زبان می گوید :

... ما از اول که آمدیم، مخصوصاً که پاتوقمان مدرسه فیضیه بود، عصرها جمع می شدند بچه ها دور هم. خُب یک مقدار، آن زمان من اولین گناهی که مرتکب شدم، غیبت بود. یادم هست که می نشستیم در جلوی حجره های مدرسة فیضیه - دو نفرو سه نفر با دوستان - و غیبت هایی که فکر می کردیم که غیبت مجاز هم هست که غیبت از نوع مبارزه است سر علما؛ علمایی که یا نسبت به حرکت امام کوتاهی می کنند یا اعلامیه های شان مثلاً اعلامیه های کم مایه ای هست. آن زمان و یا برخوردهای مختلفی که از آنها می دیدیم. یک غیبت های خیلی خفیفی آن ایام شروع شد، نه از من تنها، از ما، از همه؛ می نشستیم به غیبت کردن و غیبت شنیدن؛ و خُب همان زمان هم حس نمی کردیم که این کار حرامی است. فکر می کردیم مبارزه شروع شده و باید، طبیعی بود. آن زمان، یادم هست که همان ایام، همین آقای مظاهری ما با هم آشنا بودیم دیگر و این ها نه

ص: 151

فقط من را، کل دوستان را نهی می کرد از این کارها، مذاکره کردن و بحث کردن؛ ایشان هم می آمد تو[ی] فیضیه. توی همان محافل فیضیه شرکت می کرد و هر وقت مثلاً غیبتی چیزی مثلاً مطرح می شد از آقایان و این ها، ایشان نهی می کرد. می گفت: نکنید این کار را خُب ایشان از ما خیلی بزرگ تر بود، اما ما بچه طلبه ها می نشستیم و این ها. حالا برایمان مهم نبود. بعد مسألة دروغ مطرح شد. دروغ های تاکتیکی، دروغ هایی که می گفتیم ما هم رازداری بکنیم و سری

نگهداری بکنیم که مسائل را کسی نفهمد و به دوستان دروغ می گفتیم. (1)

از این رو باید دانست که بدگمانی به دیگران و غیبت پشت سر آنها به ویژه بزرگان و علمای حوزه، یکی از عوامل سلب توفیق بندگی و هدایت می باشد .

قانون گریزی، انتقادناپذیری ، تحقیر دیگران، ضعف در امر به معروف و نهی از منکر، افراط و تفریط در دوستی، عدم مسئولیت پذیری و.... برخی از آسیب ها و ضعف های ارتباطی و اجتماعی می باشد.

انتخاب هم حجره ای مناسب می تواند زمینه رشد مهارت های ارتباطی و اجتماعی را فراهم می کند، زیرا دوره نوجوانی و جوانی دوره ای است که عناصر شخصیتی و هویتی فرد در حال شکل گرفتن است و به همین دلیل میزان تأثیر پذیری فرد از همسالان خود، به ویژه از هم حجره ای، هم مباحثه ای و دوست بیش تر است. این تأثیر پذیری با شدت و ضعف هایی، اغلب در اندیشه، نگرش و رفتار فرد نمایان می شود .

یکی از مشکلات شایع در مدارس، تغییر و جابه جایی مکرر حجره است که بیشتر به دلیل ضعف در مهارت های ارتباطی و آداب معاشرت افراد رخ می دهد. نظر به این که هر جابه جایی می تواند آسیب ها و پیامدهایی با خود به همراه داشته باشد و تا فرد با حجره و هم حجره ای های جدید انس بگیرد و با خلق و خو و سلیقه و منش آنها آشنا شود و خود را با آنها همراه کند ممکن است انرژی روانی و وقت زیادی صرف کند؛ بنابراین شایسته است فرد از همان اول در انتخاب حجره و هم حجره ای دقت کند و با یادگیری و ارتقای مهارت های بین فردی خود، زمینه بروز تنش و اختلاف سلیقه را به حداقل برساند.

را علت تامه همه موانع تحصیلی تلقی کرد. (1)

برخی از آسیب های ناشی از ازدواج زودهنگام طلبه عبارت است از:

افت تحصیلی، مشکلات مالی و معیشتی، روی آوردن به اشتغالات غیر علمی و غیر طلبگی، سر از بازار کار غیرتخصصی با دستمزد، مزایا و منزلت کمتر در آوردن و مشکلات خانوادگی (ضعف در مهارت های همسرداری و فرزند پروری و....) (2)

حاصل سخن اینکه: طلبه اگر احساس نیاز به ازدواج کرد و با تأخیر در این امر خوف افتادن در گناه برای او می رود، ازدواج بر او واجب می شود و باید ازدواج کند. این واجب الهى طلبه و غیر طلبه نمی شناسد و حکمی فراگیر برای همه مکلفین است؛ اما اگر چنین خوفی نمی رود، بسیاری از اساتید و بزرگان حوزه براین باورند که طلبه تا قبل از پایان یافتن شش پایه اول (اتمام لمعتین) با تحمل اندکی سختی لازم است ازدواج را به تأخیر بیاندازد و معتقدند ازدواج طلاب قبل از درآمدن از آب و گل طلبگی و افتادن در مشکلات و گرفتاری های زندگی مشترک، آنها را از طی مدارج بالای علمی و کسب کمالات معنوی باز می دارد.

طلبه ای که در سال های ابتدایی تحصیل ازدواج می کند، اگر از سوی خانواده حمایت مالی نشود، ناچار است که برای اداره زندگی بخش زیادی از وقت مفید خود را صرف کسب روزی حلال کرده و بخش دیگری را صرف گرفتاری های خانه و همسر و فرزند کند. طلبه با صرف وقت برای معاش و خانواده، دیگر توان و حوصله و تمرکزی برای مطالعه و مباحثه و شرکت در کلاس نخواهد داشت و گاهی همین

امر موجب دل سردی، سرخوردگی و نا امیدی و منجر به ترک تحصیل و رها کردن طلبگی می شود.

ص: 154

دل سوزی بزرگان حوزه از این باب است که طلاب بتوانند بخشی از راه طولانی طلبگی را در دوران مجردی، با حداکثر ظرفیت و توان و به سرعت بپیمایند و زمانی که شرایط لازم برای تدریس، تبلیغ و ورود به بازار کار طلبگی برایش فراهم شد، اقدام به ازدواج کنند.

ص: 155

مؤمنین، 1377.

15. حکیمی، محمدرضا؛ هویت صنفی روحانیت؛ تهران: دفترانتشارات اسلامی، 1360.

16. خمینی قدس سره ، روح الله ؛ آداب الصلوه؛ تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام قدس سره ، 1378.

17 . خمینی قدس سره ، روح الله؛ جهاد اکبر قم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام قدس سره ، 1373.

18 . خمینی قدس سره ، روح الله؛ ره عشق؛ تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام قدس سره ، 1387.

19 . خمینی قدس سره ، روح الله؛ شرح حديث جنود عقل و جهل قم موسسه تنظیم و نشر آثار امام قدس سره ، 1382.

20 . خمینی قدس سره ، روح الله؛ صحیفه امام؛ تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام قدس سره ، 1380.

21 . دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه دهخدا تهران مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.

22 . راغب اصفهانی، حسین بن محمد المفردات فى الفاظ القرآن [بی جا]، سبحان، 1385.

23 . راوندی کاشانی، فضل الله بن علی النوادر؛ تهران: بنیاد فرهنگی کوشان پور، 1376.

24 . رجایی، غلام علی برداشتهایی از سیره امام خمینی قدس سره ؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام قدس سره ، 1387.

25. رخشاد، محمد حسین؛ در محضر بهجت قم: مؤسسه فرهنگی سماء ، 1390.

26 . ساجدی، اکبر؛ «مصاحبه با آیت الله بنابی»؛ پگاه حوزه، بهمن 1381، شماره 4 .

27. سایت مدرسه علمیه حضرت ولی عصر قدس سره شهرستان بناب: hawzahbonab.com.

28. سرابندی، محمدرضا؛ داستان یک مرداب (انحرافات و اقدامات مهدی هاشمی از آغاز تا انجام) تهران مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1390.

29 . سعادتمند، رسول آئین دانشوری در سیره امام خمینی قدس سره ، قم: تسنیم، 1389.

30 . شهید ثانی، زین الدین بن على منيه المريد في آداب المفيد و المستفيد؛ تحقیق رضا مختاری؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1409ق.

31. شیدائیان، حسین؛ «ولایت و ولایت مداری از دیدگاه امام و رهبری»؛ نشریه حصون، شماره 15، بهار 1387 .

ص: 158

32 . طباطبایی رحمه الله، محمد حسین؛ تفسیر المیزان ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1374 .

33. طباطبایی رحمه الله ، محمد حسین؛ ولایت و زعامت؛ قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام ، 1360.

34 . طبرسی، احمد بن علی الاحتجاج مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.

35 . طوسی، خواجه نصیرالدین محمد؛ اخلاق ناصری؛ تهران خوارزمی، 1356 .

36 . عالم زاده نوری، محمد؛ درسنامه میثاق طلبگی قم: مرکز مدیریت حوزه های علمیه ، 1392.

37 . عالم زاده نوری محمد طلبه و راه و رسم طلبگی؛ قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1381.

38 . فیض کاشانی، ملا محسن ؛ المحجة البيضاء في تهذيب الاحياء؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی 1362.

39 . قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر القمی؛ [بی جا]، کتاب فروشی علامه، 1364.

40 . قمی، شیخ عباس؛ کلیات مفاتیح الجنان؛ تهران: انتشارات نبوغ، چ5، 1375.

41. کوهستانی، عبدالکریم؛ بر قله پارسایی (شرح حال عالم ربانی، آیت الله شیخ محمد کوهستانی رحمه الله)؛ تهران: أدباء ، 1392.

42 . گیلانی، عبدالرزاق ؛ مصباح الشريعة ؛ [بی جا]، پیام حق، 1387.

43 . مجتبوی، جلال الدین علم اخلاق اسلامی؛ ترجمه جامع السعادات؛ [بی جا]، حکمت، 1366.

45 . مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار بيروت دار احياء التراث العربي، 1403ق.

46 . محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه؛ ترجمه حمیدرضا شیخی قم دار الحدیث، 1377.

47 . مختاری ، رضا سیمای فرزانگان، قم: بوستان کتاب، ج21، 1391.

48 . مدرس ، محمد علی؛ ریحانه الادب؛ [بی جا]، کتاب فروشی خیام، 1369.

49 . مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ حوزه و روحانیت در آینه رهنمودهای مقام معظم رهبری دام ظله، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، ج1، 1375

ص: 159

51 . مرکز تحقیقات رایانه ای علوم اسلامی، نرم افزار جامع الاحادیث نور 3/5، قم: 1391.

52. مرکز تدوین متون درسی حوزه؛ اخلاق اسلامی (آداب بندگی)؛ قم: مرکز مدیریت حوزه های علمیه، 1394 .

53. مسکویه رازی، ابوعلی احمد بن محمد؛ تهذيب الأخلاق وتطهير الأعراق؛ قم زاهدی، 1393

54 . مصباح یزدی، محمدتقی؛ اخلاق در قرآن تحقیق و نگارش محمد حسین اسکندری؛ ج1، قم انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره ، 1391.

55. مطهری رحمه الله، مرتضی؛ احیای تفکر اسلامی؛ قم: صدرا، 1386.

56 . مطهری رحمه الله، مرتضی؛ سیری در نهج البلاغه؛ تهران: صدرا، 1375.

57. مفید، محمد بن محمد نعمان الارشاد في معرفه حج الله على العباد؛ قم: موسسه آل البيت عليهم السلام ، 1374. عليها

58 . نراقی، مهدی بن ابی ذر؛ جامع السعادات؛ نجف : جامعه النجف الدينيه ، 1383ق.

59. نوری، ملاحسین؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ قم: مؤسسه آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث ، 1408ق.

60. نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری دانشگاه کاشان؛ سیره سالکان، کاشان: دانشگاه کاشان، 1380.

61 . وافی، علی؛ نسیم هدایت رهنمودهای بزرگان به طلاب جوان؛ قم شفق ، 1388 .

« و آخر دعوانا ان احمد الله رب العالمین »

ص: 160

ص: 161