سر شناسه: شرجائی ملکی، مینا، 1395

عنوان و نام پدی اور: دین داری گزینشی از منظر قرآن و روایات مؤلف مینا رجائی ملکی؛ ویراستار علمی محمدامین حسینی فر؛ ویراستار ادبی افشین معرفت اجیرلو.

مشخصات نشر: اردبیل: نشر نایاب، 1401

مشخصات ظاهری: 82 ص

شابک: 978-622-202-378-2

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

یاد داشت: کتاب نامه: ص.[1] 82؛ همچنین به صورت زیر نویس.

موضوع:دین داری

موضوع: Religiousness

موضوع: دین داری-احادیث

موضوع: Religiousness-- Hadiths

موضوع: دین داری-جنبه های قرآنی

موضوع: Religiousness-- Qur'anic teaching

شناسه افزوده: حسینی ،فر ،محمد امین 1378 ، ویراستار

رده بندی کنگره: 5/216BP

ده بندی دیویی: 297/42

شماره کتاب شناسی ملی: 9110405

دین داری گزینشی از منظر قرآن و روایات

مؤلف: مینا رجائی ملکی

ناظر فنی: جعفر حسینی فر

ناشر: انتشارات نایاب

ویراستار علمی: محمد امین حسینی فر ویراستار ادبی: افشین معرفت اجیرلو

نوبت و سال چاپ اول - 1401 قطع و تیراژ وزیری - 1000

شابک: 2-378-202-622-978 ISBN:978-622-202-378-2

چاپ و صحافی: افق قیمت: 1280000 ریال

هر گونه چاپ و تکثیر اعم از زیراکس باز نویسی ضبط کامپیوتری و تهیه (CD از محتویات این اثر بدون اجازه کتبی ناشر ممنوع است و متخلفان به موجب بند 5 از ماده 2 قانون حمایت از مؤلفان مصنفان و هنر مندان تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند.

کلیه حقوق این اثر برای ناشر محفوظ است.

تماس با انتشارات: 09147415664-04533823563

www.nayabpress.ir

مشاوره جهت نشر 09144555463

خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان

ویراستار کتاب: خانم نرگس قربانی

ص: 2

4- بهانه جویی و مسئولیت گریزی...34

5- دنیا مداری...36

فصل سوم: پیامد های علمی اعتقادی و عملی رفتاری دین داری گزینشی در آیات و روایات...41

گفتار اول: پیامد های علمی اعتقادی دین داری گزینشی در آیات و روایت...42

1 - حق پنداشتن باطل...42

2 - نا امیدی از رحمت خدا...46

3- دشمنی با جبرئیل...47

4- کفر و خروج از دین...49

گفتار دوم: پیامد های عملی رفتاری دین داری گزینشی در آیات و روایت...52

1- جدایی از پیامبر صل الله علیه و اله...52

2 عدالت ستیزی...53

3- تنگی معیشت...55

4- فرقه فرقه شدن...56

5- ولایت طاغوت...59

6- عذاب الهی...61

گفتار سوم: پیامد اخروی دین داری گزینشی در آیات و روایات...62

1 - عقاب الهى...62

2- محرومیت از شفاعت...64

3- پشیمانی و حسرت...65

4- لعن...69

5- حبط اعمال...72

نتیجه گیری...77

منابع...81

ص: 4

هم چنین گاهی با آیاتی روبه رو می شویم که کسانی را به بعض از دین عمل می کنند و بعضی دیگر را وا می نهند را غیر دین دار و بلکه کافر به دین معرفی می کند بنا بر آیات و روایات اشتباهی نیست و همه آن ها از طرف خدای حکیم و عالم مطلق و روایات از طرف حضرت معصومین علیهم السّلام گفته شده پس می توان به آن ها اعتماد کرد و بهتر می شود زمینه و آثار دین داری گزینشی را مورد مطالعه قرار دهیم.

از آن جا که دین داری گزینشی موضوع جدیدی است پس کمتر مورد توجه قرار گرفته است اما تا به حال کسی کتابی ننوشته که در آن دین داری گزینشی را با توجه به آیات و روایات بررسی کند از این نظر که زمینه های اعتقادی و عملی و پیامد های علمی و رفتاری و اخروی آن را مورد توجه قرار دهد.

از جمله مطالعاتی که در این زمینه انجام شده است:

1. الگو قرآنی برای سنجش دین داری در ایران، غلام رضا جمشیدی محمد باقر آخوندی، نشریه آموزه های قرآنی، ش 23

2. ظهور دین داری گزینشی در میان دختران جوان شهر مشهد، سمانه امیری، احمد رضا اصغر پور ماسوله، نشریه علوم اجتماعی، 1395 ش 2.

3. امکان رتبه بندی دین داری حسن محدثی مطالعات اجتماعی ایران 1392 ش

4. سبک های دین داری مسلمانان در قرآن و نهج البلاغه، محمد رضا حسینی نیا، (استاد راهنما: رحمت باد فر) دانشگاه علوم معارف قرآن کریم، ایلام، 1394

5. عوامل اجتماعی و فرهنگی مربوط به دین داری حمید نجم باختر حقیقی (راهنما: پروانه دانش)، پیام نور تهران، پژوهش کده علوم اجتماعی، ارشد، 1394

همان طور که می بینید در همه این مطالعات درباره موضوع دین داری بحث شده است اما نه از نگاه آیات و روایات و نه به زمینه و آثار دینداری گزینشی بررسی نشده است.

در این کتاب دین داری گزینشی و زمینه های عملی و علمی آن و آثار اعتقادی و رفتاری و اخروی آن مورد توجه قرار گرفته است و در ذیل هر عنوان آیات و روایاتی مناسب با این بحث و آن عنوان بررسی شده است.

ص: 5

«بگو همانا پروردگارم مرا به راهی راست رهنمایی کرد. دینی قائم به امر بندگان ملت، ابراهیم که به حق گراینده بود و از مشرکین نبود.» (1)

به شریعت اسلام دین و ملّت هر دو گفته شده است هم چنین است آیه ﴿ ... و ما جَعَلَ و ما عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ ﴾

«و آن گونه که شایسته است در راهش جهاد کنید. او شما را برگزید و در دین مشقت و تنگ نایی برای شما قرار نداد این همان کیش پدر تان ابراهیم استّ او پیش از این شما را مسلمان نامید» (2)

جا هایی که «دین» به معنی جزا آمده مثل ﴿ مَالِكُ يَوْمِ اَلدِّينِ ﴾

«مالک روز پاداش است.» (3) (4)

اجتماعی انسان نیز بسیار چشم گیر است دین داران به مردم محبت می ورزند و اهل کینه و عداوت نیستند. (1)

دین عبارت است از جعل و تنظیم اسرار تکوینی و طبیعی مسیر تکامل انسانی که بر طبق ناموس آفرینش و متن حقیقت و واقعیت خارج به لسان سفرای الهی که اهل طهارت و

عصمت و مبین حقایق اسماء و امام قافله انسانیت اند بیان شده است و همان صراط مستقیم ﴿ وَ صِرَاطُ الي اَللَّهِ وَ صِرَاطِ اَللَّهِ است إِنَّ رَبَّى عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴾ که چون صراط مستقیم باز گو شود به صورت دین در می آید و چون دین را در خارج پیاده کنیم متن صراط مستقیم و مسیر ﴿ آلي اللَّهُ وَ صِرَاط الله ﴾ است؛ و صراط مستقیم یک راه و یک حقیقت بیش نیست که ﴿ الْمُسْتَقِيمَ اقْصُرْ ﴾ خط و اصل بین النقطتین پس دین یکی بیش نخواهد بود ﴿ إِنَّ الدَينِ عِنْدِ اللَّهِ الإِسْلام ﴾ و دین و دین دار که راه و راه پیما است هر دو یک حقیقت اند که دین دار خود متن صراط تکامل انسانی است و انسان کامل که واسطه فیض الهی و امام قافله انسانی است متن همین دین و صراط است فافهم.

دین متن صراط مستقیم است که مسیر تکامل انسانی و عین صراط الله و صراط الى الله و هر که از آن تجاوز کرده است بر خویشتن ستم کرد و از سیر تکامل انسانی و حرکت است کمالی الی الله تعالی باز ماند ﴿ و مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ؛﴾ (2) و امام به فتوای عقل کسی است که در متن صراط مستقیم باشد بلکه به تحقیق بیشتر و تعبیر بهتر وجود امام که انسان کامل است خود صراط مستقیم است و عین دین است و خود صراط الله است و کسی اگر در برهه ای از زمان خارج از متن این صراط الله باشد از مسیر دین به در بود و آن که به در بود متعدی از حدود الله بود و متعدی ظالم است و خداوند متعال فرمود ﴿ وَ إِذِ ابْتَلى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَتَهُنَّ قَالَ إِنِّى جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَ مِنْ ذُرِّيتِي قَالَ لا ينالُ عَهْدِى الظَّالِمِينَ ﴾ (زمانی که تحوّل داد وضع ابراهیم علیه السّلام را پروردگار او با کلمات و سخنانی، پس ابراهیم به انجام رسانید آن ها را فرمود به تحقیق من قرار دهنده هستم تو را برای مردم پیش وا و مورد

ص: 8

توجه آنان گفت: و از فرزندان من نیز؟ فرمود: تعهد من به ستم کاران نمی رسد). (1) عهد خداوند امامت است چنان که صدر آیه بر آن دلالت دارد پس متعدی از حدود الله که ظالم است امام نخواهد بود پس امام باید در تمام مدت عمر معصوم از تجاوز از حدود این معنی صیغه مشتق اسم فاعلی ظالمین نیز به خوبی دلالت دارد. (2)

از نظر گاه قرآنی هیچ کس بر انسان ولایت و حاکمیت ندارد. (3)

خداوند انسان را آزاد آفریده است و او نباید به بندگی آفریدگان تن دهد. (4) زمام داری جامعه انسانی، امری فرعی و تبعی از ناحیه خداوند است که آیین آسمانی اسلام با این دسته از گرایش ها سر نا سازگاری ندارد به شرط آن که انسان را از گرایش های متعالی باز ندارند و مانع تکامل او نشوند. میل به زندگی مرفّه، جنس مخالف، خوردن آشامیدن و .... اگر در چار چوب قوانین و مقررات شریعت اسلامی جای گیرند نه تنها نا پسند نیستند که انسان را برای پرورانیدن گرایش های معنوی و متعالی، یاری نیز می بخشند. با این حال، گاه گرایش های مادی انسان از این چار چوب بیرون می روند و صفات و امیال نا پسندی پدید می آورند. (5)

در این گفتار دانستیم که دین، دین داری و گزینش در دین از جمله مفاهیم کلامی است. دین یعنی پذیرش چار چوب خاصی که از طرف شارع بر پیامبر نازل شده است و دین داری یعنی عمل به آن چه مورد پذیرش شخص واقع شده است و یکی از اصول دین مخالفت با دین داری گزینشی است.

اعتقادی و سنن و قوانین عملی دین که موجب سعادت واقعی انسان می شود بر احتیاجات و اقتضائات خلقت انسان است لذا دین داری و دین امری فطری است. (1)

ص: 11

ص: 12

هر عملی که از انسان صادر می شود یک علت و زمینه ای دارد و دارای آثار و عواقبی است و علت و زمینه هر عملی یا زمینه علمی و اعتقادی است یا زمینه رفتاری و عملی در این فصل به زمینه های علمی و عملی دین داری گزینشی با تکیه بر آیات و روایات می پردازیم.

فوق نازل شد و راه و رسم ایمان و تضرع به درگاه خداوند و اطاعت و تسلیم را به آنان آموخت نخست می فرماید: پیامبر صلی الله علیه و اله به آن چه از طرف پروردگارش نازل شده است ایمان آورده و این از امتیازات انبیای الهی است که عموماً به مرام و مکتب خویش ایمان قاطع داشته و هیچ گونه تزلزلی در اعتقاد خود نداشته اند قبل از همه خود شان مؤمن بودند و بیش از همه استقامت و پای مردی داشتند.» سپس می افزاید: «مؤمنان نیز به خدا و فرشتگان او و کتاب ها و فرستادگان وی همگی ایمان آورده اند (و می گویند) ما در میان پیامبران او هیچ گونه فرقی نمی گذاریم و به همگی ایمان داریم.» آری مؤمنان بر خلاف کسانی که می خواهند بین خدا و پیامبرانش جدایی بیفکنند و به بعضی ایمان بیاورند و بعضی را انکار کنند هیچ گونه تفاوتی میان رسولان الهی نمی گذارند و همه را از سوی خدا می دانند و همگی را محترم می شمرند. روشن است که این موضوع منافاتی با نسخ ادیان پیشین به وسیله ادیان بعد ندارد، زیرا تعلیمات انبیاء هم چون تعلیمات مراحل مختلف تحصیلی از ابتدایی و راهنمایی و دبیرستانی و دانشگاهی است، گر چه اصول آن یکی است ولی در سطوح مختلفی پیاده می شود و به هنگام ارتقاء به

مرحله بالا تر برنامه های پیشین کنار می رود، در عین این که احترام همه آن ها محفوظ است.

سپس می افزاید: مؤمنان علاوه بر این ایمان راسخ و جامع در مقام عمل نیز دعوت پیامبرانت را با تمام وجود خود پذیرفتیم و در مقام اطاعت و پیروی در آمدیم. ولی خداوند بالاخره ما انسانیم و گاه غرایز و هوس ها بر ما چیره می شود و دچار لغزش می شویم از تو انتظار آمرزش داریم و می دانیم که سر انجام کار ما به سوی تو است (1) این ترتیب ایمان به مبدأ و معاد و رسولان الهی با التزام عملی به تمام دستورات الهی همراه و هماهنگ می گردد. (2)

ص: 15

اولایی از او سر زد، یا به تعبیر دیگر دوران سکونت آدم در بهشت دوران تکلیف نبود بلکه یک دوران آزمایشی برای آماده شدن جهت زندگی در دنیا و پذیرش مسئولیت تکالیف بود، به خصوص این که نهی خداوند در این جا جنبه ارشادی داشته زیرا به او فرموده بود که اگر از درخت ممنوع بخوری حتماً گرفتار زحمت فراوان خواهی شد. سپس به بخش دیگر این داستان اشاره کرده می گوید: «به خاطر بیاورید هنگامی که به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده کنید آن ها نیز همگی سجده کردند جز ابلیس که امتناع ورزيد» (وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبى)؛ و از این جا به خوبی مقام با عظمت آدم روشن می شود، آدمی که مسجود فرشتگان بود و مورد احترام این مخلوقات بزرگ پروردگار، ضمناً عداوت ابلیس با او از نخستین گام آشکار می گردد که او هرگز سر تعظیم در برابر عظمت آدم فرود نیاورد. شک نیست که سجده به معنی پرستش مخصوص خدا است و غیر از خدا هیچ کس و هیچ چیز نمی تواند معبود باشد، بنا بر این سجده فرشتگان در برابر خدا بود، منتهی به خاطر آفرینش این موجود با عظمت و یا سجده در این جا به معنی خضوع و تواضع است. به هر حال ما در این موقع به آدم

اخطار کردیم و گفتیم: «ای آدم با این برنامه مسجل شد که ابلیس دشمن تو و همسر تو است، مواظب باشید مبادا شما را از بهشت بیرون کند که به درد و رنج خواهی افتاد» (فَقُلْنا یا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَكَ وَ لِزَوْجِكَ فَلا خْرِ جَنَّكَما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقى).

روشن است که «جنت» در این جا به معنی بهشت جاویدان سرای دیگر نیست که آن یک نقطه تکاملی است و بیرون آمدن و بازگشت به عقب در آن امکان ندارد، این جنت باغی بوده است دارای همه چیز از باغ های این جهان که به لطف پروردگار ناراحتی در پروردگار ناراحتی در آن وجود نداشته و لذا خداوند به آدم اخطار می کند که اگر از این نقطه امن و امان بیرون بروی به دردسر خواهی افتاد. (1)

در حدیث آمده است بندگان خدا فرمان بردار ترین مردم از خداوند، خیر خواه ترین آنان برای خویش است و خیانت کار ترین آنان به خود، کسی است که در نا فرمانی خدا از همه پیش است ،فریفته آن که خود را بفریباند و رشک برده آن که دینش برای وی بی آسیب ماند. خوش بخت کسی است که از آن چه بر جز او - -رود- پند گیرد؛ و بد بخت آن کس که

ص: 17

فریب هوای نفس خویش پذیرد. بدانید که اندک ریا شرک است و هم نشینی پیروان هوا فراموش کردن ایمان و جای حاضر شدن شیطان از دروغ دوری گزینید که از ایمان به دور است و چراغ او بی نور راست گو بر کنگره های رستگاری و بزرگ واری است و دروغ گو کناره مغاک و خواری. بر هم حسد مبرید که حسد ایمان را می خورد چنان که آتش هیزم را و با یک دیگر دشمنی مکنید که آن پیوند خویشاوندی را می برد و بدانید که آرزو های نفسانی خرد را به غفلت وادارد و یاد خدا را به فراموشی سپارد. پس آرزوی نفسانی را دروغزن دانید که آن چه خواهد- فریب است و امید بیهوده و خداوند آرزو فریفته است و در خواب غفلت غنوده-. (1)

معین است. اغوا یعنی دعوت به گمراهی خلاف ارشاد. این اصل معنی است. گاهی هم به معنای حکم به گمراهی است تزیین یعنی آراستن چیزی به طوری که مقبول نفس آدمی واقع شود خواه از جهت طبیعت یا از جهت عقل، به حق یا باطل اغوای شیطان یعنی آراستن شیطان باطل را در نظر انسان تا به آن روی آورد.

در این باره اقوالی است:

1- اغوای اول و دوم، به معنای گم راه کردن است یعنی خدایا همان طوری که مرا گم راه کردی، من هم آن ها را گم راه خواهم کرد. این قول، صحیح نیست، زیرا خداوند کسی را از دین گم راه نمی سازد...

2- هر دو اغوا به معنای نا امید کردن است؛ یعنی همان طوری که مرا از رحمت خود مأیوس کردی، آن ها را از رحمت تو مأیوس خواهم کرد این قول از جبائی است.

3- یعنی همان طوری که مرا از راه بهشت گم راه کردی، من هم آن ها را با دعوت به معصیت گم راه خواهم کرد.

4- یعنی تو مرا به سجده آدم تکلیف کردی و من به واسطه این تکلیف گم راه شدم؛ بنا بر این ترک سجده آدم را گمراهی و تکلیف خداوند را «اغواء» نامیده است. (1)

امام باقر علیه السّلام می فرمود: چون علم را شنیدید بکارش بندید و باید دل های شما گنجایش داشته باشد (زیاد تر از استعداد و حوصله خود علم را فرا نگیرید زیرا چون علم در دل مرد به قدری زیاد شود که نتواند تحمل کند شیطان بر او مسلط شود، پس چون شیطان با شما به دشمنی بر خاست با آن چه می دانید به او روی آورید زیرا نیرنگ شیطان ضعیف است (راوی گوید) گفتم آن چه می دانیم چیست؟ فرمود: با او مبارزه کنید به آن چه از قدرت خدای عز و جل برای شما هویدا گشته است.

دشمنی شیطان این است که در اصول دین انسان وسوسه و تشکیک کند در آن جا باید انسان او را به همان ادله مختصری که می داند جواب گوید مثلاً در اثبات صانع گوید این جهان منظم بی صانع نمی شود و راجع به نبوت و امامت به علم و حلم و معجزه آن ها استدلال کند. (2)

ص: 19

1- (نهی است در صورت نفی) یعنی تبدیل ندهید دین خدای را که برای شما مفطور و مخلوق گردانیده.

2- سزاوار نیست که تبدیل دهید فطرتی که خدا خلق فرموده.

3- آن که هیچ کس قادر نیست که تغییر دهد و محو و محق گرداند فطرت اصلیه الهیه را.

4- زمخشری در کشاف گفته که فطرت به معنی خلقت است به دليل «لا تبديل لخلق الله» یعنی حق تعالی خلق بندگان فرموده در حالتی که قابل توحید و دین اسلام و غیر آن هستند، زیرا عقل و نظر صحیح ایجاب آن را نماید که اگر مردمان وا گذاشته می شدند به حال خود و فریب شیاطین انسی و جنی را نمی خوردند هر آینه غیر دین اسلام را اختیار نمی کردند.

5- ابو مسلم گفته معنی آیه شریفه آن که پیروی کنید از دین، آن چیزی را که دلالت می کند بر آن فطرتی الهی که آن ابتدای خلق اشیاء و ترکیب و تصویر آن هاست؛ بر وجهی که دال است بر آن که آن ها را صانعی باشد قادر و عالم و حی و قدیم و واحد و بی شبیه و نظیر هیچ تبدیلی نیست مر خلقت خدای را در دلالت به این معنی که فطرت بر وجهی است که دال است بر صانع حکیم و ممکن نیست کسی تبدیل آن نماید تا وجه استدلال باطل شود. ﴿ ذلك الدِّينُ الْقَيمُ ﴾ آن دینی و فطرتی که بندگان مأمورند به اقامه و استقامت بر آن دینی است مستوی و مستقیم که هیچ کجی و اعوجاجی در آن نیست. ﴿ وَ لكنَّ أَكثَرَ النَّاسِ لا يعْلَمُونَ ﴾ و لكن بيشتر مردمان نمی دانند استقامت آن را به سبب اعوجاج طبع و عدم تفکر و تدبر در آن. (1)

معصوم علیه السّلام در حدیثی در مذمت جهل می فرمایند:

بدان که شما هنوز از تاریکی های جهل و غرور و آرزو های دور و دراز بیرون نشده ای تو باید از روی صدق و نیت پاک به خداوند توجه پیدا کنی و به او روی آوری و عیب های خود را که با عقل و علم موافقت ندارد و دین و شریعت آن ها را انکار می کند به دور اندازی و راه حقیقت را پیدا نمائی تو باید از شریعت تبعیت کنی و از سنت های نبوت پیروی نمائی و دنبال امامان هدایت بروی و اگر از آن چه در دست داری راضی باشی و از مقام و مرتبه ات

ص: 21

خوشنود گردی در این صورت شقی تر از تو کسی نیست تو عمر خود را ضایع ساخته ای و روز قیامت در حسرت و ندامت خواهی ماند. (1)

مسئله مردم این است که از علم شان بهره نمی جویند بلکه از هوا های نفسانی خود متابعت می کنند. بنا بر این نباید از این که پیروان دین حق اندک اند وحشت کنیم. یا از این که پیروان راه شیطان بسیارند بیمی به دل راه دهیم زیرا بیشتر مردم نمی دانند به راه راست دین حق رفتن کاری آسان نیست، زیرا عوامل و انگیزه های شهوت و وسوسه های شیطان و فشار های اجتماعی هم واره می کوشند تا انسان را از راه حق منحرف سازند پس باید به خدا روی آورد و هر بار که اسباب انحراف به شرق یا به غرب سر برداشت به خدا پناه برد و به او روی آورد و به تقوی ملتزم شد بدین گونه که تمام فرایض شریعت را به انجام رسانید که شریعت حصن توحید است و با معرفت باید به آن نگریست. (2)

در طول ،تاریخ اغنیا و ثروت مندان کافر، پیوسته شرط ایمان آوردن خود را طرد فقرا و بی نوایان می دانستند چنان چه از نوح چنین درخواستی کردند و حضرت در جواب آنان فرمود: ﴿ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِينَ آمَنُوا ﴾ (1) من مؤمنان را به خاطر تهیدستی طرد نمی کنم. در زمان پیامبر اسلام نیز از آن حضرت می خواستند تهیدستانی چون سلمان و ابوذر و عمار و خباب را از خویش براند تا آنان ایمان آورده و همراه او شوند. این آیه از چنین تفکر و عملی نکوهش می کند.

امام صادق و امام باقر علیهم السّلام فرمودند: مراد از خواندن خداوند در صبح گاه و شام گاه، اقامه نماز است.

ثروت مندان برای منصرف کردن پیامبر از معاشرت با تهیدستان مؤمن تلاش می کردند و پیامبر در برابر آن تلاش ها مأمور به مقاومت شد. ﴿ وَ اصْبِرْ نَفْسَك ﴾ هم دلی با تهیدستان سخت است، ولی باید تحمل کرد ﴿ وَ اصْبِرْ نَفْسَك ﴾ پایبندی به دعا و نیایش شرط شایستگی افراد برای مصاحبت و هم نشینی است. ﴿ وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبُّهم ﴾

رهبر باید نسبت به محرومان هم دل و هم دم باشد نه بی اعتنا. ﴿ وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ ... وَ لا تَعْدُ عَيناك عَنْهُمْ ﴾ دعای دائمی و خالصانه ارزش مندات. ﴿ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِي يُرِيدُونَ وَجْهَهُ ﴾ در آغاز و پایان هر روز باید به یاد خدا بود. ﴿ بِا لْغَدَاةِ وَ الْعَشِی ﴾ برای به دست آوردن دنیا و رضایت سرمایه داران از تهیدستان فاصله نگیریم

﴿ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيا ﴾ زشت ترین کار آن است که مردم به خدا توجه کنند، ولی رهبر، به دنیا.

﴿ يرِيدُونَ وَجْهَهُ ... وَلا تَعْدُ عَيناك عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْیا ﴾ خطر دنیا طلبی تا حدی است که خداوند به پیامبران هم هشدار می دهد.

ص: 23

﴿ وَ لا تَعْدُ عَيناك عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْیا ﴾ کسی که به دنبال دنیا می رود، از مسیر رهروان الهی خارج می شود. ﴿ يرِيدُونَ وَجْهَهُ ... تُرِيدُ زِينَةَ الحَياةِ الدُّنْیا ﴾ دنیا گرایی در مقابل خدا گرایی است.

کیفر دنیا گرایی، غفلت از یاد خداوند است. ﴿ تُرِيدُ زِينَةَ الحَياةِ الدُّنْيا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ ﴾. ارزش یاد خدا به ریشه دار بودن آن در قلب و روح است. ﴿ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكرِنا ﴾. انسان گام به گام سقوط می کند. اوّل غفلت، آن گاه هوس رانی و سپس مسیر انحرافی ﴿ أَغْفَلْنَا اتَّبَعَ هَواهُ كانَ أَمْرُهُ فُرُطا ﴾ رهبری افراد غافل، هوا پرست و افراطی ممنوع است ﴿ أَغْفَلْنَا اتَّبَعَ هَواهُ. كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً ﴾ اعتدال ارزش و زیاده روی ضد ارزش است. ﴿ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطا ﴾

﴿ وَ قُلِ الحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيكُفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَاراً أَحاطَ بِهِمْ سُرَادِقُها وَ إِنْ يَسْتَغِيثُوا يغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ سَاءَتْ مُرْتَفَقًا ﴾ (1)

«و بگو حق از سوی پروردگار شما رسیده است پس هر که خواست ایمان آورد و هر که خواست کافر شود. همانا ما برای ستمگران آتشی مهیا کرده ایم که (شعله هایش) هم چون سرا پرده ای آنان را فراگرفته و چون پناه خواهند با آبی (مانند مس) گداخته که چهره ها را بریان می کند یاری می شوند چه بد نوشیدنی و چه بد جایگاهی است!»

آیه، گویا پاسخ به کسانی است که برای ایمان آوردن شان شرط و شروط می گذارند و می گویند: شرط گرویدن ما آن است که فقرا را طرد کنی. گر چه مردم در انتخاب ایمان و کفر ،مختارند ولی باید بدانند که سر انجام ،کفر عذاب سوزان قیامت است سرادق یعنی سرا پرده و تنها یک بار در قرآن آمده است آن هم درباره دوزخیان.

امام رضا علیه السّلام به یکی از کارمندان طاغوت فرمود: اگر از کوه بیفتم و قطعه قطعه شوم، بهتر از آن است که کارگزار طاغوت باشم، مگر آن که مشکلی از مؤمنان بگشایم .سپس فرمود: خداوند، کار گزاران طاغوت را در سرادقی از آتش قرار می دهد تا از حساب خلایق فارغ شود.

ص: 24

1. تنها سر چشمه حق خداوند است. ﴿ الحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ ﴾.

2. تقاضای طرد فقرای مؤمن حق نیست بلکه حق آن است که از طرف خدا باشد. ﴿ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ ﴾

3. گرایش و عدم گرایش مردم در حقانیت دین تأثیری ندارد. ﴿ وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ﴾

4. پیامبر مسئول ابلاغ است و انسان ها در پذیرش ایمان و کفر آزادند. ﴿ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْ مِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيكفُرْ ﴾

5. کفر، ظلم به خویشتن است.﴿ فَلْيكْفُرْ أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ ﴾.

6. دوزخ از هم اکنون آماده است. ﴿ أَعْتَدْنا ﴾.

7. سر نوشت انسان در گرو گرایش ها و اعمال اوست. ﴿ أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ ناراً أَحاطَ بِهمْ سُرادِقُها ﴾ شهوات و مفاسدی که انسان را فرامی گیرد در آخرت آتشی است که او را احاطه می کند.

8. توجه به فرجام شوم کافران، نقش مهمی در تربیت انسان دارد. ﴿ لِلظَّالِمِينَ ناراً أَحاط ﴾

9. معاد، جسمانی است. ﴿ یشْوِی الْوُجُوه ﴾ (1)

ص: 25

ولی به جای آن در گناه و تجاوز به حقوق دیگران یک دیگر را یاری و حمایت نمودید و در جامعه هرج و مرج و تفرقه و خون ریزی را رواج دادید با حمایت شما، حاکمان ظالم جرأت قتل و تبعید پیدا کردند و عجیب این که شما به حکم تورات، اگر در این درگیری ها اسیری داشته باشید با پرداخت فدیه آزادش می نمایید در حالی که حکم تورات را در تحریم قتل و تبعید، گوش نمی دهید حاضرید هم دیگر را به دست خود بکشید، ولی حاضر نیستید اسیر یک دیگر باشید! اگر اسارت توهین است، کشتن از آن بد تر است و اگر فدیه دادن کردن اسیران فرمان تورات است، نهی از قتل و تبعید هم فرمان خداوند است! آری، شما تسلیم فرمان خداوند نیستید بلکه آیات الهی را هر جا مطابق میل و سلیقه خود تان باشد می پذیرید و هر کجا نباشد زیر بار نمی روید.

این آیه نسبت به خطر التقاط هشدار می دهد که چگونه افرادی بخشی از دین را می پذیرند و قسمت دیگر آن را رها می کنند. مسلمانانی که به احکام فردی عمل می کنند ولی نسبت به مسائل اجتماعی بی تفاوت اند باید در انتظار خواری و ذلّت دنیا و عذاب قیامت باشند. ای بسا کسانی که شرایط و احکام نماز و روزه را مراعات می کنند ولی در شرایط و وظایف حاکم و حکومت، متعهد نیستند.

1- قرآن کشتن دیگران را به کشتن نفس خود تعبیر کرده است تا بگوید ،دیگرکشی خود کشی است و افراد یک جامعه هم چون اعضای یک پیکرند. ﴿ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ ﴾

2- یاری رسانی و هم کاری در گناه و تجاوز، ممنوع است. ﴿ تَطَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ ﴾

3- علامت ایمان، عمل است و اگر کسی به دستورات دین عمل نکند گویا ایمان ندارد.﴿ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْض الكتابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ ﴾ ،قرآن به جای انتقاد از این که چرا بعضی دستورات را عمل می کنید و بعضی را رها می کنید فرموده است چرا به بعضی ایمان می آورید و به بعضی کفر می ورزید.

4- نشانه ایمان واقعی، عمل به دستوراتی است که بر خلاف سلیقه های شخصی انسان باشد و گرنه انجام دستورات مطابق میل انسان نشانی از میزان ایمان واقعی ندارد. ﴿ تَقْتُلُونَ

ص: 27

تُفادُوهُمْ ﴾ (در کشتن یک دیگر به تورات کاری ندارید، ولی در آزاد سازی اسیران اهل ایمان می شوید!)

5- کفر به بعضی از آیات در واقع کفر به تمام احکام است و به همین جهت جزای کسانی که به قسمتی از آیات عمل نکنند، خواری دنیا و عذاب قیامت خواهد بود. ﴿ خرى في الحَياةِ الدُّنْيا ... يَرُدُّونَ إلى أَشَدّ الْعَذابِ ﴾ (1)

معصوم علیه سلام در حدیثی در این باره می فرماید:

محمد بن مسلم گوید شنیدم که امام باقر علیه السّلام می فرمود: هر که دین داری خدای عزّ و جل کند به وسیله عبادتی که خود را در آن به زحمت افکند ولی امام و پیش وائی که خدا معین کرده نداشته باشد، زحمتش نا پذیرفته و خود او گم راه و سر گردان است و خدا اعمال او را مبغوض و دشمن ،دارد حکایت او حکایت گوسفندی است که از چوپان و گله خود گم شده و تمام روز سر گردان می رود و برمی گردد، چون شب فرا رسد گله ای با شبان به چشمش آید، به سوی آن گراید و به آن فریفته شود و شب را در خواب گاه آن گله به سر برد، چون چوپان گله را حرکت دهد گوسفند گم شده گله و چوپان را نا شناس بیند، باز متحیر و سر گردان در جست جوی شبان و گله خود باشد که گوسفندانی را با چوپانش به بیند به سوی رود و به آن فریفته گردد، شبان او را صدا زند که بیا و به چوپان و گله خود پیوند که تو سر گردانی و از چوپان و گله خود گم گشته ای پس ترسان و سر گردان و گم راه حرکت کند چوپانی که او را به چرا گاه رهبری کند و یا به جایش بر گرداند نباشد، در همین میان گرگ گم شدن او را غنیمت شمارد و او را بخورد، به خدای محمد کسی که از این امت باشد و امامی هویدا و عادل از طرف خدای عز و جل نداشته باشد چنین است، گم گشته و گمراه است اگر با این حال بمیرد با کفر و نفاق مرده است، بدانای محمد که پیش وایان جور و پیروان ایشان از دین خدا بر کنارند خود گم راهاند و مردم را گمراه کنند، اعمالی را که انجام می دهند چون خاکستری است که تند بادی در روز طوفانی به آن تازد، از کردار شان چیزی دست گیر شان نشود این است گم راهی دور (آری به خدا سوگند هر که از تحت سر پرستی

ص: 28

شما فرار کند گرفتار دین سازان و مذهب تراشان دغل و مخبط می شود پدر و مادرم به فدای شما). (1)

اعلاء کلمه اسلام. چنان که می فرماید: (حَقَّ يَثْخِنَ فِي الْأَرْضِ) بعضی از مفسرین کلمه (یثخن) را مسلط شدن بر دشمن و تسخیر مکان و تشکیل پایگاه در زمین دشمن معنا کرده اند. (1)

پیامبر اعظم اسلام و او چنان که در صدر آیه گفته شد یک چنین منظوری را نداشت ولی از جمله ﴿ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا ﴾ که ترجمه شد به خوبی استفاده می شود: گروهی از رزمندگان جنگ بدر که آیات مورد بحث در شأن آنان نازل شده اند غیر از پیامبر اسلام چنین قصدی را داشته اند؛ و الا خدای علیم این معنا را خاطر نشان آنان نمی کرد کلمه (عرض) به چیزی گفته می شود که دوام و ثباتی نداشته باشد نظیر دنیا و مخلوقات آن که هر لحظه در معرض فنا و زوال است، لذا افراد غیر مؤمن که وجود شان در معرض فناء می باشد به دنیایی که از نظر فناء نظیر خود شان است دل بستگی فوق العاده ای دارند. ولی ذات مقدس پروردگار که فنا نا پذیر است عالم آخرتی را به انسان مؤمن عرضه می کند که آن هم فنا نا پذیر خواهد بود چنان که می فرماید: ﴿ وَ اللَّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ﴾ در پایان آیه می فرماید: اگر شما دست از دنیا و مزخرفات فریبنده آن بر دارید و برای اسلام و عالم آخرت قیام نمائید خدای عزت مند و حکم فرما شما را یاری و دشمنان تان را گرفتار ذلت و خواری می نماید. ﴿ وَ اللهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴾.

آیه فوق هیچ گونه مخالفتی با گرفتن (فداء) و آزاد ساختن اسیران جنگی در صورتی که مصلحت جامعه اسلامی ایجاب کند ندارد بلکه می گوید:

نباید مجاهدین به این منظور دست به گرفتن اسیر بزنند؛ بنا بر این با آیه 4 سوره محمد صل الله علیه و اله از هر نظر موافق است. آن جا که می گوید:

﴿ فَإِذا لَقِيمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرّقابِ حَتَّى إِذا أَتَكْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنَّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً ﴾

ولی در این جا به یک نکته باید توجه داشت و آن این که هر گاه در میان اسیران جنگی افراد خطرناکی وجود داشته باشند که آزادی آنان موجب برافروخته شدن مجدد آتش جنگ و به خطر افتادن پیروزی گردد مسلمانان حق دارند این گونه افراد خطرناک را نابود کنند. (2)

ص: 30

محمد بن ابی نصر گوید: از امام رضا علیه السّلام مسئله ای پرسیدم، حضرت خود داری کرد و جواب نفرمود: سپس فرمود: اگر هر چه را می خواهید به شما بگوئیم و عطا کنیم، موجب شر شما باشد و گردن صاحب الامر را بگیرند، امام باقر علیه السّلام فرموده است: امر ولایت (حکومت خلافت خدائی) را خدا به جبرئیل بر از سپرد و جبرئیل به محمد صل الله علیه و اله براز سپرد و محمد صل الله علیه و اله به على علیه السّلام و علی بهر که خدا خواست، سپس شما آن را فاش می سازید، کیست آن که سخنی را که شنیده نگه دارد؟

امام باقر علیه السّلام فرمود: در حکمت آل داود است که مسلمان را سزا وار است که مالک خود باشد و به کار خود رو آورد و مردم زمانش را بشناسد از خدا پروا کنید و حدیث ما را فاش مسازید اگر خدا از دوستان خود دفاع نمی کرد و انتقام آن ها را از دشمنانش نمی گرفت (شما با فاش ساختن اسرار و ترک تقیه مذهب تشیع را نابود ساخته بودید).

مگر ندیدی خدا با آل برمک چه کرد؟ و چگونه انتقام موسی بن جعفر علیه السّلام را گرفت و طایفه بنی اشعث را هم خطر بزرگی تهدید می کرد ولی خدا به واسطه دوستی آن ها نسبت به امام کاظم علیه السّلام خطر را از آن ها بر داشت، شما در عراقید و رفتار این فرعونیان بنی عباس و عمال شان را می بینید که خدا چه مهلتی به آن ها داده (پس خدا گاهی از ظالم انتقام می گیرد و گاهی برای اتمام حجت مهلتش می دهد شما در هر دو حالت خویشتن دار و راز نگه دار باشید).

تقوای خدا را پیشه کنید و زندگی دنیا شما را فریب ندهد، وضع کسانی که مهلت یافته اند شما را گول نزد، مثل این که حکومت به دست شما افتاده (این جمله بشارتی است به ظهور امام قائم علیه السّلام و قطعی بودن آن- مجلسی رحمه الله علیه). (1)

قابل توجه است که جاه طلبی گاهی دلیل کفر می شود و گاهی دلیل گزینش در دین است در این آیه می فرماید که کسانی که فقط حرص دنیا را می زنند از بهره ای بیشتر از دنیا بی بهره اند حال چه این که حرص انسان به کفر برسد یا فقط منجر به دین داری گزینشی شود:

میل به مالکیت در آموزه های اسلامی نا پسند نیست؛ اما اگر از حد بیرون رود و هدف انسان شود، از صفات و امیال مذموم شمرده می شود و با خود خسران و زیان می آورد و

انسان را به گناه کاری می اندازد و قلب او را سیاه می کند. (1)

چنان چه قرآن در این باره می فرماید:

﴿ مَنْ كَانَ يُرِيدُ اَلْحَيَاةَ اَلدُّنْيَا وَ زِينَتَهَا نُوَفِّ إلَيْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَ هُمْ فِيهَا لاَ يبْخسون ﴾ (2)

«کسانی که زندگانی دنیا و زیبایی های آن را بخواهند، ما در همین دنیا (نتیجه) اعمال شان را به طور کامل می دهیم و در آن هیچ کم و کاستی نخواهد بود.»

1- «کان» در این جا برای استمرار فعل بعدی است.

2- «نوف» از وفّی یوفی توفیه به معنای جزا دادن به تمام و کمال است. این فعل به جهت این که در جزای شرط واقع شده مجزوم است و در جمله شرطیه نمی توان شرط را به صورت ماضی و جزا را به صورت مضارع آورد مگر این که فعل شرط «کان» باشد که در این جا به همین گونه است.

3- «لا يَبْخَسُونَ» کم داده نمی شوند کم و کاستی ندارند بخس به معنای نقصان و کاستی است.

4- «حبط» تباه شد از بین رفت.

آيات ﴿ مَنْ كانَ يُرِيدُ الحَياةَ الدُّنْيا وَ زِينَتَها .... ﴾ این آیات بیان گر یکی از سنت های مهم الهی است که در زندگی بشر حاکمیت دارد و آن این که هر کس در این جهان کار خیری انجام دهد، مطابق با انگیزه و نیتی که دارد پاداش داده می شود و خداوند کار او را بدون پاداش نمی گذارد.

ص: 32

طبق این آیات هر کس کار نیکی انجام دهد و انگیزه او برای این کار فقط رسیدن به زندگی دنیا و رفاه و آسایش این جهانی و زینت و آرایش آن باشد و آخرت را در نظر نگیرد خداوند پاداش او را به تمام و کمال در این جهان می دهد و چیزی از آن کم نمی گذارد ولی در آخرت بهره ای نخواهد داشت و نصیب او جز آتش جهنم نیست و تمام کار های خوب او در آخرت تباه و بی ارزش و باطل می شود، چون او برای آخرت کاری انجام نداده است این که تمام کار های نیک را به انگیزه دنیا انجام می دهد معلوم است که به خدا و روز قیامت ایمان ندارد و همین کار باعث هلاکت او در آخرت می شود.

در عین حال مقتضای عدالت خداوند این است که به کار نیک از هر کس که باشد پاداش دهد و او این پاداش را در همین دنیا به او می دهد و این کاری از روی عدالت است چون آن شخص بیش از این نمی خواست و هدف او دنیا بود و خدا هم مطابق با اراده او به او پاداش می دهد.

گاهی گفته می شود که چگونه خداوند کسانی را که اختراعات و اکتشافات بزرگی کرده اند و خدمت شایانی به بشر انجام داده اند به این جهت که ایمان ندارند به جهنم می برد؟ پاسخ این سخن در همین آیه و چند آیه دیگر به روشنی بیان شده است و خلاصه آن این است که خداوند مطابق با انگیزه و اراده آن شخص به او پاداش می دهد و او بیش از این نخواسته است که در دنیا به ثروتی و یا شهرتی برسد و به آن می رسد و این در حالی است که او مکلف به ایمان و تقوا بود و چون به وظیفه خود عمل نمی کند در آخرت معذب خواهد شد این مطلب در آیات دیگری هم مورد تأکید قرار گرفته است:

﴿ مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعاجِلَةَ عَجَلَنَا لَهُ فِيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ يصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً ﴾ (1)

«هر کس این دنیا را بخواهد برای هر کس که بخواهیم آن چه را که بخواهیم به شتاب جهنم را برای او قرار می دهیم که نکوهیده و مطرود در آن در آید.» (2)

معمر بن خلاد از ابوالحسن علیه السّلام روایت می کند که فرمودند: دو گرگ درنده هر گاه به گله ای که چوپان ندارد حمله کنند زیان آن ها کمتر است از این که یک مرد مسلمان حب جاه و مقام داشته باشد و دینش را تباه سازد -2 مردی از امام صادق روایت می کند که به

ص: 33

فرمودند: از این رؤسا دوری کنید، به خداوند سوگند کسانی که پشت سر این ها راه می روند هلاک می شوند 3- عبد الله بن مسکان از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمودند: از این رؤسا دوری کنید، به خداوند سوگند کسانی که پشت سر این ها راه می روند هلاک می شوند 4-ابوحمزه ثمالی گوید: امام صادق علیه السّلام فرمودند: از ریاست پرهیز کنید و از رفتن دنبال مردان خود داری نمائید گوید: عرض کردم قربانت گردم معنی ریاست را فهمیدم ولی دنبال کردن مردان کدام است من هر چه به دست آورده ام دو سوم آن برای آن است که دنبال مردان را گرفته ام و از ارتباط با مردم به دست آورده ام فرمودند مطلب آن طور نیست که شما درک کردید مقصود این است که یک شخصی را بدون استحقاق ریاست دهی و هر چه او گفت شما عمل کنی. (1)

1. گاهی می گویند: مقصر خداست اگر او نمی خواست ما مشرک نبودیم: ﴿ لَوْ شاءَ اللهُ ما أَشْرَكنا ﴾ (1) و ﴿ لَوْ شَاءَ الرَّحْمَنُ مَا عَبَدْناهُمْ ﴾ (2)

2. گاهی می گویند مقصر جامعه است اگر این بزرگان نبودند، ما مؤمن بودیم.

﴿ لَوْ لا أَنتُمْ لَكنَّا مُؤْمِنِينَ ﴾ (3)

3. گاهی می گویند مقصر نیاکان ما هستند. ﴿ إِنَّا وَجَدْنا آباءنا ﴾ «4» در این آیه نیز می گویند: اگر لازم بود خدا خودش به فقرا روزی می داد.

غافل از آن که خداوند مسئولیت سیر کردن فقرا را به دوش اغنیا گذاشته است.

سؤال چرا خداوند خود فقرا را رزق نمی دهد و به مردم دستور انفاق می دهد؟ پاسخ رشد انسان، در سایه گذشت و ایثار و سخاوت و نوع دوستی و دلسوزی و صرفه جویی و الفت و تعاون و محبت و تفقد است. اگر همه مردم از امکانات یکسان بر خوردار باشند نه زمینه ای برای بروز این کمالات باقی می ماند و نه بستری برای صبر و زهد و قناعت محرومان.

1 توجّه به این که آن چه داریم رزق الهی است نه ملک ما بخشش را آسان می کند.

﴿ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ الله ﴾

2 کفر، سبب خود داری از انفاق است. ﴿ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا ... أَنُطْعِمُ ﴾

3 کافر، رازق بودن خدا را مسخره می کند. ﴿ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ ﴾

4 انفاق، نشانه ایمان است (زیرا ترک انفاق از ویژگی های کفّار شمرده شده است). ﴿ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا ... أَنُطْعِمُ ﴾.

5 کار انسان به جایی می رسد که کفر و بخل را راه درست و ایمان و انفاق را انحراف می شمرد. ﴿ إِنْ أَنتُم إِلَّا فِي ضَلالٍ مُبین﴾ (4) (5)

ص: 35

امام علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه ﴿ فَوَيلٌ لِلَّذِينَ يَكتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ﴾ فرمود:

خداوند به گروهی از این یهودیان که به گمان خود صفاتی برای رسول خدا کرده بودند و خیال می کردند آن ها خصوصیات آن حضرت می باشد در حالی که مطلب بر خلاف آن ها بود این یهودیان منحرف به ضعفاء این چنین وانمود می کردند که این ها صفات پیامبری است که در آخر الزمان مبعوث خواهد شد او مردی است دراز قد شکم بزرگ و قوی هیکل دارای مو های زرد و او پانصد سال بعد از این خواهد آمد در صورتی که قیافه صورت رسول اکرم صل الله علیه واله و بر خلاف این ،بود نظر این گروه که با رسول خدا صل الله علیه و اله مخالفت می کردند این بود که ریاست آن ها بر ضعفاء باقی بماند و استفاده ای که از آن ها می کردند ادامه پیدا کند.

این جماعت یهود به این بهانه می خواستند شانه از زیر بار مسئولیت در برابر رسول خدا خالی نمایند و از خدمت به وصی او خود را نگه دارند برای همین جهت خداوند فرمود وای آن ها و آن چه با دست خود نوشتند و این صفات تحریف شده را درباره رسول خدا و علی گفتند. آن ها در بد ترین جاهای دوزخ و در سخت ترین عذاب ها گرفتار می شوند و در عذاب دائمی قرار می گیرند آن ها با اموالی که از مردم می گیرند و مردم را در کفر به محمد نگه می دارد و به وصایت برادرش علی ولی خدا اعتقاد ندارند معذب می شوند. (1)

چشم کافران آراسته شده است و آنان زندگی دنیوی را بر زندگی اخروی ترجیح می دهند از جمله در آیه 3 و 4 سوره ابراهیم:

﴿ الَّذِينَ يسْتَحِبُّونَ الحَياةَ الدُّنْيا عَلَى الْآخرَةِ ﴾ (1) آن ها که زندگی دنیا را از آخرت دوست تر دارند.

و همانند بچه اند که به دور تر از آن چه پیش چشم آن هاست نمی نگرند و تنها لحظه ای را باور دارند که در آن هستند و آینده را نمی پذیرند و هم چون چار پایان اند و همین جاهلیت است که وادار شان می کند تا به آن چه غیبی و ورای مشهود آنان است کفر ورزند.

این کافران دیگران را از راه خدا و از ایمان به روز رستاخیز باز می دارند تا از آن ها بهره کشی کنند، بلکه فراتر از آن اندیشه های مردم را به گمراهی می کشانند تا سیطره خود را بر مستضعفان استوار کنند.

﴿ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ الله ﴾- و از راه خدا باز می دارند.»

کافری که دنیا در نظرش آراسته می نماید دینی ندارد که مانع شهوات و منافع مادی او باشد و چون بداند که منافع او با تعالیم دینی معارض است به دشمنی بر می خیزد و هر دین داران متعهد در برابر او بایستند، آن تعالیم را بر حسب خواسته خود توجیه می کند چنان که روزنامه ها در زمان ما می کنند و در روزگاران گذشته نظام های فاسد چنین می کردند از نشر آگاهی دینی مانع شده، گمراهی را به نام دین قالب می زدند.

﴿ وَ يبْغُونَها عِوَجاً ﴾ - و آن را منحرف می خواهند.»

دینی را می خواستند که مصالح آنان را تأمین و بهره کشی از مردم را تأیید کند.

﴿ أولئِكَ فِي ضَلالٍ بَعِيدٍ ﴾ - آن ها در گمراهی ژرفی هستند.

این کافران دنیا را جاودانی می دانند و گمان می کنند که لذت های زود گذر همه چیز آنان است امّا این گمان خطاست و همین لذایذ راهی به سوی عذابی سخت است.

خداوند ما در عین عزّت و اقتدار «حمید» نیز هست. مردم را عذاب نمی کند مگر پس از اتمام حجت امّا چگونه؟ می فرماید:

ص: 37

﴿ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیبَینَ لَهُمْ ﴾ (1) یعنی پیامبران به زبان قوم خود سخن می گویند در کمال وضوح.

و با عبارات مفهوم و با مثال ها و قصه ها تا آن که خواستار آخرت بفهمد و در راه رسیدن به آن بکوشد، خداوند نیز او را رهنمونی می کند لیکن اگر کسی آخرت را رها کند و دوست دار دنیا باشد خداوند گمراهش می کند.

﴿ فَيضِلُّ اللَّهُ مَنْ يشاءُ وَ يَهدِى مَنْ يَشَاءُ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴾- خدا هر که را خواهد گمراه کند هر که را خواهد ره بنماید و او عزیز و حکیم است.

و پیداست که اضلال یا هدایت ناشی از حکمت بالغه اوست.

تاریخ گواه این حقیقت است خداوند موسی را با آیاتی که جلوه ای از فطرت بود و عقل را مبهوت می کرد و با عصا و ید بیضایش سوی مردم فرستاد و فرمان داد که ایام الله را به آنان یاد آور شود ایامی که در آن مظلوم بر ظالم در دنیا و آخرت پیروز می شود. موسی با تذکر خود امید وار بود که مردم را از تیرگی های وحشت و عذاب و پرستش طاغوت به روشنایی آزادگی و رفاه و پرستش خدا برساند.

﴿ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسى بِآيَاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَ ذَكَرْهُمْ بِأَيامِ اللَّهِ ﴾- موسى را با آیات خود فرستادیم که قوم خود را از تاریکی به روشنایی بیرون آر و روز های خدا را به یادشان بیاور .

آن روز فرا رسید که خداوند فرعون و پیروان او را سریعاً غرق کرد و بنی اسراییل وارث سرزمین و دیار آنان شدند، امّا نعمت الهی تکمیل نمی شد مگر با صبر و شکر و افزون بر تحمل سختی ها و نیز عملی که راه گشای خرد باشد و به راه خدا هدایت کند.

﴿ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَکور ﴾- و در این برای هر شکیبایی شکر گزار، عبرت هایی است. (2)

ص: 38

رسول خدا صل الله علیه و اله فرمود: سر آغاز نافرمانی خدای عز و جل شش چیز است 1- دوستی دنیا 2- دوستی ریاست 3- دوستی خوراک 4- دوستی خواب 5- دوستی استراحت 6- دوستی زنان.

پیداست که دوست داشتن این شش چیز زمانی مذموم و ناپسند است که به حد افراط رسد و موجب معصیت گردد اما دوست داشتن آن ها به حد اعتدال و به قصد کمک بر تقوی و عبادت محمود و پسندیده است حتی دوستی ریاست برای کمک به مظلوم و امر به معروف و نهی از منکر و اجراء حدود خدا عبادت است. (1)

در این فصل پی بردیم که دین داری گزینشی علل عملی مختلفی دارد که از جمله آن ها می شود جاه طلبی فرار از مسئولیت تردید در دین را نام برد.

ص: 39

ص: 40

در این فصل به پیامد های علمی و عملی گزینش در دین و عمل به برخی از دین و عمل نکردن به برخی دیگر می پردازیم.

است که آیه شریفه آن را «ضلال سعی» خوانده کانه راه استفاده گم شده و راهی که پیموده به خلاف آن هدفی که داشته است منتهی گردیده حال که این مطلب روشن گردید می گوییم: چه بسیار می شود که انسان در کسب و کارش خاسر می شود و به خاطر استاد نبودن در کسب و یا در راه آن و یا به خاطر عواملی دیگر که احیاناً اتفاق می افتد از نتیجه بی بهره می شود؛ و این خسرانی است که امید زوالش هست چون معمولا پس از یکی دو بار اشتباه تجربه می آموزد و مافات را جبران می کند و چه بسا می شود که آدمی خاسر می گردد ولی به خیال خود نتیجه گرفته است ضرر می کند و به خیال خود سود برده است این چنین خسران و ضرری امیدی به زوال و جبرانش نیست.

آدمی در زندگی دنیا جز سعی برای سعادت خود کاری نمی کند و جز کوشش برای رسیدن به چنین هدفی همی ندارد و این انسان اگر طریق حق را بپیماید و به غرض خود نائل شود و سعادت مند بشود که هیچ و اگر راه خطا را برود و نفهمد که دارد خطا می رود خاسر است لیکن همین خاسر خسرانش قابل زوال است و امید نجات دارد؛ اما اگر راه خطا رفت و به غیر حق اصابت کرد و همان باطل را پذیرفت تا آن جا که وقتی هم که حق برایش جلوه کرد از آن اعراض نمود و دلباخته استکبار و تعصب جاهلانه خود بود چنین کسی از هر خاسری خاسرتر است و عملش از عمل هر کس دیگری بی نتیجه تر زیرا این خسرانی است که زایل نمی شود و امید نمی رود که روزی مبدل به سعادت شود و به همین جهت است که خدای تعالی می فرماید: ﴿ الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَهُمْ تُحِسَبُونَ أَنهم تَحْسِنُونَ صُنْعاً ﴾.

و این که کسی با روشن شدن بطلان اعمالش، باز هم آن را حق بپندارد از این جهت است که دلش مجذوب زینت های دنیا و زخارف آن شده و در شهوات غوطه ور گشته لذا همین انجذاب به مادیت او را از میل به پیروی حق و شنیدن داعی آن و پذیرفتن ندای منادی فطرت باز می دارد، هم چنان که در جای دیگر قرآن آمده: ﴿ وَ جَحَدُوا بِها وَاسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ﴾ (1) و نيز آمده: ﴿ وَ إِذا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ ﴾ (2) پس پیروی هوای نفس و از در عناد

ص: 43

و استکبار و عشق به شهوات نفس به اعراض از حق ادامه دادن همان خشنودی از باطل خویش بودن و آن را نیکو پنداشتن است.

﴿ أُولئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ ﴾

این جمله تعریف دومی برای ﴿ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالًا ﴾، و تفسیری بعد از تفسیر آن است؛ و منظور از «آیات»- به طوری که اطلاق کلمه اقتضاء می کند آیات آفاقی و انفسی خدای تعالی و معجزاتی است که انبیاء برای تأیید رسالت خود می اورند. پس کفر به آیات، انکار نبوت است علاوه بر این که خود پیغمبر از آیات است؛ و مراد از کفر به لقاء خدا، کفر به معاد و بازگشت به سوی او است.

پس برگشت تعریف ﴿ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالًا ﴾ به این است که آنان منکر نبوت و معادند و این از خواص بت پرستان است.

﴿ فَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً ﴾.

وجه این که چرا اعمال شان حبط بی اجر می گردد این است که آن ها هیچ عملی را برای رضای خدا انجام نمی دهند و ثواب دار آخرت را نمی جویند و سعادت حیات آخرت را نمی طلبند و محرک شان در هیچ عملی یاد روز قیامت و حساب نیست ،ما در مباحث اعمال در جلد دوم این کتاب راجع به حبط بحثی ایراد کردیم.

و این که فرمود: «فَلا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً» تفریعی است بر حبط اعمال، زیرا سنجش و وزن در روز قیامت به سنگینی حسنات است به دلیل این که می فرماید: ﴿ وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُ فَمَنْ ثَقَلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ ﴾ (1) و نیز به دلیل این که با حبط عمل دیگر سنگینی باقی نمی ماند و در نتیجه دیگر وزنی معنا ندارد.

﴿ ذلك جَزاؤُهُمْ جَهَنَّ بِما كَفَرُوا وَ اغْخَذُوا آياتِي وَرُسُلِي هُزُواً ﴾.

ص: 44

کلمه «ذلک» اشاره به همان وصفی است که از اوصاف آنان ذکر کرد و این اشاره خبر است برای مبتدایی که حذف شده و تقدیر کلام این است: «الاَمرُ ذَلِكَ» یعنی حال و وضع ایشان بدین سان است که ما گفتیم؛ و این خود تاکیدی است برای مطلب و جمله «جَزاؤُهُمْ جهنم». (1)

پس سزا وار تر چیزی که عاقل بر گیرد و متفکر با هوش آن را جوید و شخص با توفیق و درست رو در آن کوشد همانا علم دین و شناختن روش عبادتی است که خدا از خلقش آن توحید و مقررات و احکام و امر و نهی و جلو گیری ها و آداب او می باشد؛ زیرا حجت تمام است و تکلیف لازم و عمر کوتاه و تأخیر ناپذیرفته و در روش عبادتی که خدا از خلقش خواسته شرط است که تمام واجبات را مردم از روی علم و یقین و بصیرت به جای آرند که در این صورت به جای آورنده آن ها نزد خدا پسندیده و سزاوار ثواب و پاداش بزرگ او گردد؛ زیرا کسی که بیدانش و بصیرت کاری انجام دهد نمی داند چه می کند و برای کی انجام می دهد و چون نا دانست به کار خود اطمینان و تصدیق ندارد زیرا تا کسی به معتقداتش بدون شک و تردید آشنا نباشد او را تصدیق کننده نگویند زیرا شک دارنده شوق و ترس و خضوع و تقرب عالم با یقین را ندارد مگر کسانی که به حق گواهی داده و خود شان علم داشته باشند.

در احادیث اهمیت علم و تأثیر آن بر عمل چنین می فرماید:

پس گواهی پذیرفته شد بجهت علم به آن و اگر علم به گواهی نباشد پذیرفته نیست و کسی که از روی و بدون علم و بصیرت انجام وظیفه می کند کارش با خداست اگر خواهد بر او تفضل نموده عملش بپذیرد و اگر خواهد نپذیرد، زیرا خدا با او شرط کرده که واجباتش را از روی علم و بصیرت و یقین انجام دهد تا از آن ها نباشد که خدایشان چنین توصیف نمود از جمله مردمان کسی است که خدا را با دو دلی پرستد، اگر چیزی باو رسد به خدا پرستی قرار گیرد اگر بلائی با و رسد روی بگرداند دنیا و آخرت را زیان کند و زیان آشکار همین است چون او بدون علم و یقین در دین داخل شده خروجش هم از دین بی علم و یقین است و امام علیه السّلام فرموده است: کسی که از روی علم داخل ایمان شود ثابت ماند ایمانش او را سود بخشد و کسی که بدون علم داخل شود هم چنان که داخل شده خارج

ص: 45

می شود و نیز فرموده است: هر که دینش را از کتاب خدا و سنت پیغمبرش صل الله علیه و اله برگیرد از کوه ها استوار تر است و کسی که دینش را از دهان مردم گیرد همان مردمش از دین برگردانند و باز فرمود: هر که امر امامت ما را از قرآن نفهمد از فتنه ها بیرون نرود. (1)

چنان چه کفار عرب مأیوس شدند از این که اهل قبور و گورستان زنده شوند برای همیشه.

و بعضی گویند: چنان که کفّار مأیوس شدند از این که به ایشان خبری از اهل قبور برسد. و بعضی هم گفته اند: که اراده شده از کفّار در این جا کسانی که مردگان را دفن می کنند یعنی مأیوس و نا امید شدند این گروهی که خدا غضب کرده بر ایشان از آخرت چنان که مأیوس شدند کسانی که مردگان را دفن می کردند از مردگان خداوند سبحان پایان داد این سوره را به قطع موالات و دوستی با کفّار چنان که آن را افتتاح به آن نموده بود. (1)

در حدیث درباره ناامیدی آمده است:

با کسی که دینت را به مخاطره افکند همنشین مشو و از سلطان دوری کن و از فریب های شیطان ایمن مباش که بگوئی هر وقت به ناروائی بر خوردم کنار می کشم. مسلمانانی که پیش از تو هلاک شدند با اینکه به قیامت یقین داشتند از همین راه به هلاک افتادند اگر صریح به آن ها می گفتی آخرت را به دنیا به فروش حاضر نبودند ولی شیطان از در مکر و خدعه درآمد و با متاع بی مقداری از دنیا به ورطه هلاک شان کشید و اندک اندک از شری به شر دیگر شان کشاند تا بر اثر زیادی گناه امید شان را از رحمت خدا برید و آن ها را به مرحله «قنوط» ناامیدی مطلق وارد کرد و سر انجام برای مخالفت با اسلام و احکامش وجه تراشی کردند اگر نفست جز با محبت دنیا و نزدیکی به سلطان دم ساز نبود و از راهنمایی من سرباز زدی زبانت را نگه دار که شاهان به هنگام غضب فرو گذار نمی کنند اخبارشان را مپرس در کار ها شان کاوش مکن اسرارشان را فاش نساز. (2)

﴿ قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجُبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَينَ يَدَيهِ وَ هُدى وَ بُشْرى لِلْمُؤْمِنِينَ ﴾ (1)

«(یهود می گویند: چون فرشته ای که وحی بر تو نازل می کند جبرئیل است و ما با جبرئیل دشمن هستیم به تو ایمان نمی اوریم) بگو: هر که دشمن جبرئیل باشد در حقیقت دشمن خداست چرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است، (قرآنی) که کتب آسمانی پیشین را تصدیق می کند و مایه هدایت و بشارت برای مؤمنان است.»

و در آیه بعد پیامد دشمنی با رسول خدا و ملائکه را دشمنی خدا بیان می کند:

﴿ مَن كانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ ﴾ (2)

«هر که دشمن خدا و فرشتگان و پیامبران او و جبرئیل و میکائیل باشد کافر است بداند که خداوند دشمن کافران است.»

این دو آیه شأن نزولی دارد و آن این که یک نفر از دانشمندان یهود به نام «ابن صوریا» با گروهی از یهودی های فدک نزد پیامبر اسلام آمدند و پرسش هایی از او کردند که پیامبر جواب داد و آن ها تصدیق کردند تا این که پرسیدند فرشته ای که بر تو وحی می آورد کیست؟ و نام آن چیست؟ پیامبر اسلام فرمود: آن فرشته جبرئیل نام دارد. ابن صوریا گفت: جبرئیل دشمن ماست چون او فرشته جنگ و خشونت است ولی میکائیل را دوست داریم چون فرشته فراوانی و ملایمت است اگر میکائیل بر تو وحی می آورد ما دین تو را می پذیرفتیم!

ملاحظه می کنید که این یک بهانه جویی بیش نیست همان گونه که پیشینیان آن ها در مقابل حضرت موسی به طور مرتب بهانه جویی می کردند دیگر این که آن ها این اندیشه را که جبرئیل فرشته جنگ و میکائیل فرشته ملایمت است از معتقدان به ارباب انواع در یونان باستان گرفته اند. آن ها برای هر کار بخصوصی رب النوعی قائل بودند و آن ها را خدایانی در کنار خدای بزرگ می دانستند.

ص: 48

قرآن کریم در این آیه دشمنی با جبرئیل را محکوم می کند و خاطر نشان می سازد که جبرئیل این مقام و مرتبه را دارد که حامل قرآن است و قرآن را بر دل محمد صل الله علیه و اله فرود آورده است و به دنبال این مطلب و جهت نشان دادن عظمت جبرئیل سه صفت برجسته از اوصاف قرآن را بیان می کند:

1- قرآن تصدیق کننده کتاب های آسمانی پیشین است؛

2- قرآن هدایت گر انسان هاست؛

3- قرآن بشارت و مژده ای برای مؤمنان است.

در آیه بعدی مطلب را به صورت عام تر و گسترده تر مطرح می کند و از کسانی سخن به میان می آورد که ممکن است نه تنها با جبرئیل بلکه با خدا و فرشتگان و پیامبران او و از جمله با جبرئیل و میکائیل دشمن باشند ولی دشمنی آن ها تأثیری در اراده الهی ندارد و در مقابل خداوند هم دشمن کافران است و این دشمنی ضرر های زیادی برای کافران دارد و سبب می شود که آن ها از لطف و هدایت الهی محروم باشند و با سیاه دلی خود، به کار های خلاف ادامه دهند و در آخرت نیز به مجازات های سنگین الهی دچار شوند. (1)

اینان همان کافران حقیقی هستند و ما برای کافران عذابی خوار کننده آماده کرده ایم (تا کیفر استکبار شان باشد)»

1- نبوّت یک جریان و سنّت دائمی الهی و هم چون زنجیر بهم پیوسته است. پس باید به همه این جریان اعتقاد داشت. ﴿ يرِيدُونَ أَنْ يُفَرِّقُوا بَينَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ ﴾ (البته نسبت به «امامت» نیز عقیده به همه امامان لازم است. پذیرش بعضی و انکار بعضی یا توقف، به منزله کفر به همه ائمه است.)

2- خدا و رسول، جبهه واحدند و جدایی در کار نیست. ﴿ يفَرِّقُوا بَينَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ ﴾

3- کفر به خدا و رسولان یا ایمان به خدا و کفر به همه پیامبران، یا ایمان به خدا و کفر نسبت به بعضی انبیا، ممنوع است. راه حق، ایمان به خدا است. راه حق ایمان به خدا و همه پیامبران است. ﴿ یکفُرُونَ يفَرْقُوا يَقُولُونَ الْكَافِرُونَ حَقًّا ﴾

4- همه ادیان آسمانی باید به رسمیت شناخته شوند. (البته در مرز تاریخی خود) ﴿ يقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَكْفُرُ بِبَعْضٍ ﴾

5- پذیرش قوانین مخالف اسلام، نوعی تبعیض در دین و ممنوع است. ﴿ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَكْفُرُ بِبَعْضٍ ﴾

6- التقاط و راه جدیدی در برابر راه انبیا گشودن کفر است. ﴿ يَتَّخِذُوا بَيْنَ ذلِك سَبِيلًا أُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ ﴾

7- جهنم هم اکنون نیز موجود و آفریده شده است. ﴿ أَعْتَدْنا ﴾ (1)

حضرت صادق علیه السّلام درباره علت کفر چنین فرمود: عجب و تمام عجب از کسی است که

سبب اعمال و عباداتش خود بینی پیدا کند و او نمی داند که عاقبت امر و انجام کارش

چگونه خواهد بود. پس کسی که به سبب حالات و اعمال خویش به خود ببالد؛ به طور مسلم از راه هدایت و سعادت منحرف و گمراه گشته و چیزی را که اهلیت ندارد ادعا کرده است؛ هر که امری را که سزاوار آن نیست و بر خلاف حقیقت دعوی نماید؛ دروغ گو خواهد بود، اگر

ص: 50

چه دعوی او در دل و نهان بوده و مدت و مهلت به او داده شود؛ و نخست چیزی که به یک شخص مبتلا به خود بینی وارد می شود این است که آن چه وسیله عجب و خود بینی است از او گرفته می شود تا به عجز و حقارت خود آگاه گشته و درباره خود به این معنی که عاجز و نا توان است شهادت بدهد و در این صورت حجت خدا برای او تمام خواهد شد چنان که عاقبت امر ابلیس این طور شد.

منشأ خود بینی جهالت است، یعنی جهالت به عظمت و جلال و جمال و نفوذ پروردگار متعال و نتیجه این جهالت، توجه نکردن به فقر و ضعف و عیوب و محدودیت خود می باشد؛ و در اثر این دو نادانی صفات و حالات و اعمال و عبادات انسان جلوه پیدا کرده و حالت خود بینی و عجب و خود پسندی پدیدار می شود. پس خود بینی بر خلاف حقیقت است در واقع غفلت کردن از ضعف و فقر و عیوب خویش می باشد.

هم چنین می فرماید: عجب فرع دانه کفر است که در زمینه نفاق نمو و رشد پیدا کرده و با آب ظلم سیراب می شود و شاخه های آن جهالت است و برگ های آن ضلالت است و میوه آن لعنت و خلود در آتش است پس کسی که با صفت عجب متصف گردید؛ البته تخم کفر را کاشته و با زراعت و کشاورزی نفاق، نا چار نتیجه آن گرفتاری و آتش خواهد بود.

شرح خود را دیدن در مقابل خدا بینی است و هنگامی انسان خود را دیده و از خود ستایش کرده و خود را می پسندد که نتواند عظمت و جلال پروردگار متعال را دیده و در مقابل او خضوع و خشوع کند؛ و این معنی در حقیقت مرتبه ای است از مراتب کفر و چون این مرتبه در دل انسان جای گیر گشت، زمینه نفاق و خلاف فراهم شده و به وسیله تعدی کردن از حق و تجاوز از صراط حقیقت و معرفت و ظلم بر خود و دیگران، جهالت و ضلالت شاخ و برگ پیدا خواهد کرد. (1)

در این گفتار به طور اختصار با برخی از آثار علمی و اعتقادی دین داری گزینشی در آیات و روایات آشنا شدیم از جمله آن ها می توان نا امیدی، حبط اعمال و زنگار قلب را نام برد.

ص: 51

از جمله: ﴿ وَ يقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ ﴾ که کلمه: يقتُلُونَ و كلمه: يأْمُرُونَ مضارع می باشند استفاده می شود هر کسی که تا قیامت افرادی را که امربه معروف و نهی از منکر می کنند به قتل برساند مشمول عذاب این آیه خواهد شد هم چنان که گذشتگانی که این رفتار را می کردند مشمول این عذاب گردیدند؛ و از طرفی هم اهمیت افرادی را که امربه معروف و نهی از منکر می نمایند همین بس که خدای علیم آنان را در ردیف پیامبران آورده و عذاب قاتلین ایشان را نظیر عذاب قاتلين أنبياء مقرر فرموده است. کلمه بشارت که کلمه:

(فَبَشِّرْهُمْ) از آن مشتق شده است معمولاً برای خبر خوش به کار می رود، مگر موقعی که قرینه صارفه در کار باشد نظیر این آیه مورد بحث که برای عذاب است. خبر خوش را به دین لحاظ بشارت می گویند که انبساط و سرور آن در بشره صورت انسان مشاهده می شود. (1)

اصبغ بن نباته از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل می کند که فرمود: ایمان بر چهار پایه استوار است: صبر و یقین و عدالت و جهاد.

و صبر بر چهار پایه قرار دارد: شوق و هراس و زهد و انتظار آن کس که شوق بهشت دارد، شهوت هایش را رها می سازد و هر کس هراس از آتش دارد از گناهان بر می گردد و هر کس در دنیا زهد داشته باشد، مصیبت ها را آسان می گیرد و هر کس در انتظار مرگ باشد، در کار های نیک پیش می گیرد.

و یقین چهار شعبه دارد: بینش زیرکانه، دریافت حکیمانه واقعیت ها و پند گیری و عبرت آموزی و بررسی روش پیشینیان و هر کس بینش زیرکانه داشته باشد واقعیت ها را با فرزانگی درک خواهد نمود و هر کس چنین باشد عبرت ها را خواهد شناخت و هر کس که عبرت ها را بشناسد گویا با پیشینیان زندگی کرده است.

عدالت نیز چهار شعبه دارد: ژرفی اندیشه، عمیق بودن دانش و شکوفه حکمت و باغ برد باری، پس هر کس درست اندیشید جمله های علم را تفسیر می کند و هر کس علم داشته باشد غرایب حکمت را شرح می کند و کسی که برد بار شد در کاری زیاده روی نمی کند که مردم به اشتباه بیفتند.

ص: 54

و جهاد نیز چهار شعبه دارد: امربه معروف و نهی از منکر و راستی در هر جا و دشمنی با بد کاران پس کسی که امربه معروف کند، پشت مؤمن را محکم کرده و کسی که نهی از منکر کند دماغ منافق را خاک مالیده و اگر کسی در همه جا راست بگوید، وظیفه ای را که دارد انجام داده و هر کس بد کاران را دشمن بدارد و به خاطر خدا خشم گین شود خداوند به خاطر او خشم گین می شود، این ایمان و پایه ها و شعبه های آن است. (1)

* آیا می پندارند آن چه از مال و پسران که آنان را بدان امداد می رسانیم،(برای این است که) به سود شان در نیکی ها شتاب می ورزیم؟ (نه) بلکه (با درک حسی این مطلب را) متوجه نمی شوند.

1. «زُبُر» به معنای گروه های جدا شده انسان ها از هم دیگر است و یا به معنای کتاب هاست؛ یعنی هر گروهی از انسان ها پیرو کتابی از کتاب های آسمانی شدند و بقیه را نفی کردند در حالی که مبدأ همه کتاب های آسمانی و اصول اساسی ادیان الهی واحد است.

2. در این آیه به این حقیقت روان شناختی و جامعه شناختی اشاره شده است که احزاب و گروه های غیر الهی گرفتار خود پسندی و خود برتر بینی می شوند به طوری که هر کدام راهی و عقیده ای را برای خود بر می گزینند و جاهلانه بر آن تعصب می ورزند و از آن شادما ناند و همین مطلب مانع فهم حقایق و عامل گسترش اختلاف در جامعه می شود در حالی که اگر محور احزاب و گروه های اجتماعی خدا و دین ،باشد تقوا و وحدت آنان بیشتر می شود و هم دیگر را در فهم و عمل به حقایق کمک می کنند و از سر گردانی و گم راهی نجات می دهند و از این جهت شادمان اند.

3. در این آیات بیان شده که خدا احزاب از خود راضی و اختلاف انگیز را مجازات خواهد کرد و کیفر آن ها این است که خدا آن ها را رها می کند تا در غفلت و سر گردانی خود غوطه ور شوند.

آری؛ رها کردن افراد نادان و سر گردان عذابی بزرگ برای آنان است؛ چون هر چه در این حالت بمانند بر گرفتاری و گم راهی آنان افزوده می شود و سر انجام مرگ یا عذاب الهی فرا می رسد و آنان را راهی دوزخ می سازد و آیات به عذاب استدراج اشاره شده است؛ یعنی گاهی خدا به خاطر کردار نا پسند کافران، به آن ها مهلت و نعمت می دهد تا بیشتر در غفلت و غرور فرو روند و راه باز گشت را بر خود ببندند و وقتی گرفتار عذاب دوزخ می شوند جدایی از نعمت ها و اموال و فرزندان برای آنان سخت تر و عذاب الهی برای شان درد ناک تر باشد.

1. احزاب غیر الهی از خود راضی، سر گردان و غافل هستند.

2. كیفر افراد از خود راضی و تفرقه افکن، سر گردانی بیشتر است.

3. همیشه اموال و فرزندان را نعمت الهی ندانید، چون گاهی وسیله عذاب انسان هستند (پس مراقب باشید).

ص: 57

4. احزاب از خود راضی تصور درستی از نیکی و سود خویش ندارند. (1)

انس بن مالک از پیامبر خدا صل الله علیه و اله نقل می کند که فرمود: بنی اسرائیل پس از حضرت عیسی، به هفتاد و یک گروه پراکنده شدند که هفتاد گروه از آنان نابود و گروهی رهایی یافتند و به راستی که امّت من به زودی به هفتاد و سه فرقه پراکنده خواهند شد که هفتاد و یک گروه از آنان نابود شده و یک گروه نجات خواهند یافت. گفتند: ای پیامبر خدا! آن یک گروه کدامند؟ حضرت سه مرتبه فرمود: جماعت، جماعت، جماعت. منظور از جماعت اهل حق است گرچه اندک باشند و از پیامبر خدا و روایت شده که فرمود: مؤمن به تنهایی حجت است و مؤمن به تنهایی جماعت است. (2)

آیه دیگری که به تفرقه اندازی در دین اشاره می کند چنین می فرماید:

﴿ فَتَقْطَعُوا أَمْرَهُمْ بَينَهُمْ نُبُراً كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيهِمْ فَرِحُونَ ﴾ (3)

بِامّا مردم کار شان را در میان خود به پراکندگی کشاندند هر گروهی به راهی رفتند؛ و هر حزب و دسته ای به آن چه نزد شان بود دل خوش کردند.

قطعه قطعه کردند امر خود را بین خود به انحاء مختلف و هر حزبی به آن چه نزد آن ها بود فرحناک و خشنود بودند، مفاد آیه شریفه این است که بعد از آن که فرمود، دین یک دین صراط مستقیم یکی است، ملت یک ملت است می فرماید:

که این ها هر کدام برای خود طریقه و مذهب خاصی اختراع کردند و از یک دیگر جدا شدند و احزابی تشکیل دادند و هر کدام به طریقه اختراعی خود مسرور شدند و او را حق پنداشتند.

چنان چه از پیغمبر اکرم است فرمود: امت موسی هفتاد فرقه شدند و هفتاد و یک فرقه امروز مشاهده کنید صفحه زمین را چه اندازه اختلاف هست چقدر مذاهب مختلفه و احزاب متعدده و مسالک متفاوته است.

(فَتَقَطَعُوا) از هم جدا شدند مثل این که دین را پاره پاره کنند، یک جامعه را اختلاف بیندازند هر دسته به یک طرفی بروند (أَمْرَهُم) دین و مذهب و مسلک و طریقه خاصی اتخاذ

ص: 58

کردند (بَینَهُم) بین یک جامعه دنیا (زُبُراً) یا جمع زبور است یعنی کتاب، هر دسته کتابی برای خود اتخاذ کردند، یا جمع زیر است یعنی پاره و ریز ریز کردند.

(كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيهِمْ فَرِحُونَ) و این اختلافات باعث این همه فساد ها می شود و ممکن هم نیست رفع آن مگر به ظهور حضرت بقیة الله که صفحه زمین را بر یک دین درآورد و بساط عدل را پهن کند و ریشه فساد را بر کند؛ و تمام بر ملت واحده مشی کنند. (1)

به صراط مستقیم که موصل است به بهشت و نعیم ﴿ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّور﴾: بيرون می آورد ایشان را به هدایت و توفیق خود به سبب ایمانشان از تاریکی های کفر و ضلالت و اتباع هوی و قبول وساوس مؤدیه به کفر، به نور ایمان و طاعت که هدایت مضيئه موصله است به سعادت.

در خصال- ابن بابویه از حضرت صادق از آباء گرام خود علیه السّلام از حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: مؤمن می غلطد در پنج نور: درآمدنش نور است، بیرون شدنش نور است، دانش او نور است، کلام او نور است، منظر او روز قیامت به نور است این آثار اشعه نور ایمان است. تنبیه مراد به اخراج الهی مؤمنان را از ظلمات کفر و ضلالت به نور ایمان و هدایت ارشاد او است ایشان را به نصب ادله و ازاحه علت و الطاف داعیه به ایمان از ارسال رسل و انزال کتب و غیر آن از آیات هادیه است به توحید سبحانی، زیرا با لضروره می دانیم که اگر این امور نبودی از کفر خارج نشدی به ایمان؛ و چون موجبات ارشاد و هدایت از جانب خدا باشد، لذا اسناد اخراج به ذات اقدس واقع شده؛ و نزد بعضی مراد اخراج از ظلمات بیرون آوردن حق تعالی است ایشان را از شک به یقین یا از ظلمات نفس به نور قلب یا از صفات بشریه به اخلاق ربانیه.

و آن کسانی که حق را پوشانیدند و با ظهور آیات بینات موحد نشدند ﴿ يُخْرِجُوتُهمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ ﴾ خارج می کنند و دعوت نمایند این طواغیت و ضالین کفار را از ایمان فطری الهی به سوی کفر و انکار و عناد یا خارج کنند از اقرار به انکار یا از نور یقین به ظلمات شکوک و شبهات.

نکته: طاغوت معنی لغوی آن طغیان کننده و از حد گذرنده است؛ و در اصطلاح اطلاق شود به هر رئیس ضلالتی و بر هر چه غیر از خدا عبادت شود؛ و در حدیث وارد شده:

«هر که بلند کند علم ضلالتی را پس صاحب آن طاغوت است.»

آن کافران با طواغیت خود ملازمان آتش جهنم هستند ﴿ هُمْ فِيها خالِدُونَ ﴾: ایشان در آتش و عذاب مخلد و باقی هستند که خروج از آن متصور نیست.

حضرت باقر علیه السّلام در آیه شریفه فرماید: یعنی آنان که کافر شدند به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام، اولیای آن ها طاغوت هستند نازل شد در حق دشمنان آن حضرت و

ص: 60

تابعین آن ها، خارج کنند مردم را از نور و نور، ولایت علی است پس گردیدند به سوی ظلمت که ولایت دشمنان آن حضرت است. (1)

اسلام می کند، پس وی از ایشان نخواهد بود؛ و برگشت معنای جمله ﴿ لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ ﴾ به این خواهد بود که ایشان بر دین تو نیستند و در راهی که تو می پیمایی قرار ندارند.

از این رو معنای آیه این می شود: آن کسانی که در اثر اختلاف کلمه، دین خود را متفرق ساختند و اختلاف شان هم از روی علم بود - ﴿ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوهُ اَلا بَغْياً بَيْنَهُمْ ﴾- بر راه تو که اساسش وحدت کلمه است قرار ندارند و سر انجام کار ایشان با پروردگار شان است و از ایشان چیزی به تو نمی چسبد خدای تعالی روز قیامت ایشان را آگاه می کند به آن چه که می کردند و حقیقت رفتار شان را که خود گروگان آنند بر ایشان روشن می سازد از آن چه گذشت معلوم شد هیچ وجهی نیست که بگوییم آیه شریفه صرفاً برای تبرئه رسول خدا و ال از مشرکین و یا از مشرکین و یهود و نصارا است، بلکه آیه مطلق است و بی زاری رسول خدا را هم از نام بردگان می رساند و هم از اهل بدعت و مذهب تراشان امت اسلام. (1)

رسول خدا صل الله علیه و اله در این باره می فرماید: مردم بر دو قسمند یکی آن است که راحت در می یابد و دیگر آن است که راحت می دهد اما اوّل آن بنده ایست که اطاعت خدا کند مادامی که زنده باشد پس چون بمیرد می رود به سوی رحمت خدا و نعمت بی انتها و راحت می شود و اما آن که راحت می دهد دیگران را پس آن بنده ایست که معصیت خدا کند مادامی که زنده باشد پس چون بمیرد به سوی عقاب و عذاب الیم رود پس شما خود را ذلیل و خوار مکنید نزد این دو قسم مردم یعنی کاری نکنید که روز قیامت نزد مردمان نیک و مردمان بد رسوا و خوار شوید و نیز فرمود مؤمن ما بین دو خوف و ترس است یکی ترس مدت گذشته از عمر خود که نمی داند خدا با کار های گذشته و عمل های نا شایسته او چه خواهد کرد و دیگر ترس بقیه مدت عمر خود را دارد که نمی داند قلم قضا و تقدیر برای او چه رقم کرده و فرمود به ابو ذر غفاری ره که آیا راهنمایی کنم تو را بر دو خصلت که مشقت شان کم و بار آن ها سبک است و لکن در میزان اعمال سنگین است عرض کرد بلی یا رسول الله فرمود خوش خلقی را پیشه کن و سکوت بسیار کن پس به خدا قسم که عمل نمی کنند خلایق به خصلتی که مثل این دو چیز باشد. (2)

ص: 63

به ایشان با فرستادن رسول نا پسند شمارد و آنان را به خر همانند کند تا واقعیت ایشان را نشان داده باشد و از قدر و ارج شان بکاهد. (1)

پیامبر صل الله علیه و اله می فرمایند: هر که ما را دوست می دارد بایستی طبق رفتار ما رفتار کرده و از ورع و پاک دامنی یاری گیرد؛ زیرا که ورع بهترین کمک در امور دنیایی و آخرتی است. با خرده گیران ما هم نشینی ننمایید و در نزد دشمنان ما با آشکار کردن دوستی ما از ما مدح نکنید تا در نزد پادشاهان تان خود را خوار نسازید خود را به راست گویی ملزم کنید که رهایی بخش است و بدان چه در پیش گاه خداست رغبت نشان دهید و طاعت خدا را بجویید و بر آن شکیبا باشید چقدر زشت است که مؤمن با بی آبرویی وارد بهشت شود، در آن چه از پیش فرستادید در روز رستا خیز به امید شفاعت ما نباشید خود تان را در روز رستا خیز در میان دشمنان تان رسوا نسازید و در نزد آنان به خاطر متاع پست دنیا، منزلت والای خود را در پیش گاه خدا تکذیب ننمایید به آن چه خدا دستور داده چنگ زنید که میان یکی از شما آن چه آرزو می کند دوست می دارد فاصله ای جز این که قاصد خدا (مرگ) نزد او بیاید نیست و آن چه در نزد خداست بهتر و ماندگار تر است و مژده ای از جانب خدا به مؤمن می رسد و چشمش روشن گشته و دیدار خدا را دوست می دارد. (2)

سر انجام در پایان این بخش از سر گذشت ابراهیم و گفتگو هایش با قوم گمراه و دعا هایش در پیش گاه خدا و توصیف هایش از وضع روز قیامت، خداوند به عنوان یک نتیجه گیری برای همه بندگان همان دو آیه تکان دهنده را که در پایان داستان موسی و فرعون آمده بود و در پایان داستان انبیاء دیگر نیز در همین سوره خواهد آمد تکرار می فرماید:

«در این ماجرا نشانه بزرگی است عظمت و قدرت خدا و پیروزی مؤمنان، اما اکثر آن ها مؤمن نبودند.»

«و پروردگار تو پیروز و شکست نا پذیر و رحیم و مهربان است» ﴿ وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ﴾.

تکرار این جمله ها دل داری مؤثری است برای پیامبر صل الله علیه و اله و مؤمنان اندک در آن روز و هم چنین اقلیت های مؤمن در هر عصر و زمان تا از اکثریت گم راه وحشت نکنند و به عزت و رحمت الهی دلگرم باشند و هم تهدیدی است برای گم راهان و اشاره ای است به این که اگر مهلتی به آن ها داده می شود نه از جهت ضعف است بلکه به خاطر رحمت است.

1- «قلب سلیم» تنها سرمایه نجات در لا به لای سخنان ابراهیم علیه السّلام در آیات فوق خواندیم که در توصیف قیامت می گوید در آن جا چیزی به کار نمی آید جز «قلب سلیم».

«سلیم» که از ماده سلامت است مفهوم روشنی دارد یعنی قلبی که از هر گونه بیماری و انحراف اخلاقی و اعتقادی دور باشد.

مگر نه این است که قرآن درباره منافقان می گوید: ﴿ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضا ﴾: «در دل های آن ها یک نوع بیماری است و بر اثر لجاجت شان خدا بر این بیماری می افزاید!» (1)

در چند حدیث پر معنی قلب سلیم به خوبی معرفی شده:

1- در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در ذیل آیه مورد بحث می خوانیم

﴿ كُلُّ قَلْبِ فِيهِ شِرْكُ أَوْ شَكٍّ فَهُوَ سَاقِظُ ﴾

«هر قلبی که در آن شرک و شکی است آن قلب سقوط می کند و بی ارزش است».

2- از سویی دیگر می دانیم علائق شدید مادی و دنیا پرستی انسان را به هر انحراف و گناه می کشاند، چرا که ﴿ حُبُّ الدُّنْيَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ: ﴾

ص: 66

«عشق به دنیا سر چشمه هر گناهی است» (1) و لذا قلب سلیم، قلبی است که خالی از دنیا باشد، همان گونه که امام صادق علیه السّلام در حدیث دیگری در ذیل همین آیه فرمود:

﴿ هُوَ الْقَلْبُ الَّذِي سَلِمَ مِنْ حُبُّ الدُّنْيَا ﴾

«این قلبی است که از عشق دنیا سالم باشد» «3».

با توجه به آیه 197 سوره بقره ﴿ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيرَ الزَّادِ التَّقْوى ﴾.

«توشه بر گیرید که بهترین توشه برای آن جهان پرهیز گاری است» روشن می شود که قلب سلیم قلبی است که بر اثر سلامت سر چشمه تقوای الهی گردد.

3- آخرین سخن این که قلب سلیم قلبی است که جز خدا در آن نباشد، آن گونه که امام صادق در پاسخ سؤالی این آیه فرمود:

﴿ الْقَلْبِ السَّلِيمُ الَّذِي يُلْقِي رَبَّهُ وَ لَيْسَ فِيهِ أَحِدُّ سِوَاهُ ﴾

«قلب سلیم قلبی است که خدا را ملاقات کند در حالی که غیر از او در آن نباشد».

نا گفته پیدا است که منظور از «قلب» در این گونه موارد روح و جان آدمی است.

در روایات اسلامی پیرامون قلب و سلامت آن و آفاتی که بر آن وارد می شود و راه مبارزه با این آفات مطالب فراوانی آمده است که از مجموع آن ها این منطق اسلامی کاملاً آشکار است که اسلام قبل از هر چیز به زیر بنای فکری و عقیدتی و اخلاقی اهمیت می دهد، چرا که تمامی برنامه های عملی انسان باز تابی از آن است.

همان گونه که سلامت قلب ظاهری، عامل سلامت جسم و بیماری آن سبب بیماری همه اعضاء است، چرا تغذیه تمام سلول های بدن به وسیله خونی انجام می گیرد که به کمک قلب به تمام نقاط کشور تن فرستاده می شود همین گونه سلامت و فساد برنامه های زندگی انسان جلوه و باز تابی است از سلامت و فساد عقیده و اخلاق.

این بحث را با سخنی از امام صادق علیه السّلام پایان می دهیم آن جا که فرمود:

قلب ها چهار گونه است:

قلبی که در آن نفاق و ایمان است.

ص: 67

و قلبی که وارونه است.

و قلبی که مهر بر آن خورده هیچ حقی بر آن وارد نمی شود.

و قلبی که نورانی است و خالی (از غیر خدا).

سپس افزود: قلب نورانی قلب مؤمن است، هر گاه خدا نعمتی به او بخشد شکر می گوید و هر گاه مصیبتی به او رسد صبر و شکیبایی می کند، اما قلب وارونه قلب مشرکان است همان گونه که خداوند فرموده: ﴿ أَفَمَنْ يَمْشِي مُكَبَّا عَلى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمَنْ يَمْشِي سَوِيا عَلَى صِراطِ مُسْتَقیم ﴾: «آیا کسی که به صورت بر زمین راه می رود هدایت یافته تر است یا کسی که راست قامت بر صراط مستقیم گام بر می دارد؟ اما قلبی که در آن ایمان و نفاق است قلب کسانی است که در برابر حق و باطل بی تفاوت اند، اگر در محیط حق قرار گیرند تابع حق می شوند و اگر در محیط باطل باشند گرایش به باطل پیدا می کنند و اما قلب مهر خورده قلب منافقان است.» (1) (2)

رسول اکرم صل الله علیه و اله فرمود: ما گروه پیغمبران و امنای پروردگار و پرهیز کاران از عیش و آلودگی دنیوی از تکلف دور هستیم. پس در راه خدا تقوی پیدا کرده و در مقابل اوامر او استقامت داشته باشید تا شما را از تکلف بی نیاز کند و به طبیعت ایمان پا بر جا و بر قرار کند و مشغول مکن خود را با لباسی که در آخر پوسیده خواهد شد و با خوراکی که در آخر محتاج به خلاء است و با خانه و ساختمانی که رو به ویرانی دارد و با مالی که عاقبت به وراث منتقل خواهد شد و با هم راهان و برادرانی که در آخر به جدائی منتهی می شود و با عزت و بزرگ واریی که در نتیجه به خواری و ذلت مبدل می گردد و با وقار و سنگینی ساختگی که هر چه زود تر کنار می رود و عیش و لذتی که به حسرت و ندامت پایان می پذیرد.

شرح: ساختمان و مال و عزت و رفقاء و برادران و عیش و لباس و خوراک از مظاهر زندگی دنیوی مادی است علاقه پیدا کردن و وابستگی به آن ها نشانه علاقه به دنیا می باشد و چون یکی از این علاقه ها در دل انسان جای گیر گشت قهرا و بی اختیار تکالیف و وظائف خود را به تکلف انجام خواهد داد و به عبارت دیگر مجبور خواهد بود که اعمال و اقوال و تکالیف دینی را طوری کش داده و به صورتی در بیاورد که با هدف باطنی و علاقه

ص: 68

قلبی خود تطبیق بدهد و بلکه خواه و نا خواه چنین انحرافی برای او پیدا خواهد شد پس یگانه وسیله و تنها چاره دوری از تکلف، همان تحصیل تقوی و استقامت و پا فشاری در راه حقیقت است. این است که مقام نبوت ملازم با امانت و تقوی است تا بتواند بدون کوچک ترین اعمال غرض و نظر وظیفه الهی و دستور های آسمانی را طبق حقیقت و واقع انجام بدهد. ﴿بَلِّغْ ما اَنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ ربک ﴾- آن چه نازل شده است ابلاغ کن. (1)

کسانی که بنا بر منافع خود نیمی از دین را می پذیرند و نیم دیگر را وا می گذارند دچار کتمان دین می شوند یعنی به جایی می رسند که هر آن چه از دین را که خود شان انجام نمی دهند کتمان می کنند چنان چه قرآن در این باره می فرماید:

﴿ إِنَّ الَّذِينَ يَكتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَينَاتِ وَ الْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَينَاهُ لِلنَّاسِ فِي الكتابِ أُولئِكَ يَلْعَهُمُ اللَّهُ وَ يلْعَهُمُ اللَّاعِنُونَ ﴾ (1)

«کسانی که آن چه را از دلایل روشن و اسباب هدایت را نازل کرده ایم با آن که برای مردم در کتاب بیان ساخته ایم، کتمان می کنند خداوند آن ها را لعنت می کند و همه لعنت کنندگان نیز آنان را لعن می نمایند.»

ظاهراً به کلمه هدی همان معارف و احکامی است که دین الهی متضمن آن است معارفی که پیروان دین را به سوی سعادت هدایت می کند و مراد به بینات آیات و حجت هایی است که دلالت شان بین و واضح است و ادله و شواهد بر حقی است که همان هدایت است.

بنا بر این کلمه (بینات) در کلام خدای عز و جل وصفی است مخصوص آیات نازله و بر این اساس منظور از کتمان آن آیات، اعم است از کتمان و پنهان کردن اصل آیه و اظهار نکردن آن و یا کتمان دلالت آن به این که آیه نازله را طوری تأویل و یا دلالتش را طوری توجیه کنند که آیه از آیت بودن بیفتد.

همان طور که یهود این کار را با آیات تورات کردند، یعنی آن آیاتی که از بعثت پیامبر اسلام بشارت می داد تأویل و یا پنهان کردند، به طوری که مردم یا اصلاً آن آیات را ندیدند و یا اگر دیدند تأویل شده اش را دیدند و خلاصه دلالتش را از رسول اسلام صل الله علیه و اله بر گرداندند.

﴿ مِنْ بَعْدِ مَا بَینَاهُ لِلنَّاسِ ﴾، این جمله می فهماند کتمانی که یهودیان کردند، بعد از آن بود که آیات نام برده بگوش مردم رسیده بود و چنان نبود که تنها علمای یهود آن آیات را دانستند و از عوام پنهان کردند، نه بلکه مدت ها در دسترس مردم هم بوده، بعد ها علما آن ها را از عده ای پنهان و برای عده ای تأویل کردند.

برای این که در عهدی که تورات نازل می شده، تبیین آیات آن برای تک تک مردم دنیا عادتاً امری محال بوده، چون هیچ یک از وسایل تبلیغی موجود امروز در آن موقع نبوده، به

ص: 70

نا چار اگر آیه ای از تورات و یا یک مطلب ساده ای را می خواستند به عموم مردم اعلام و تبیین کنند لا بد این طور بوده که به حاضرین می گفتند و سفارش می کردند که ایشان به غایبین برسانند یا به علماء می گفتند تا آن ها به سایر مردم برسانند و خلاصه عده ای آن مطلب را بدون واسطه می گرفتند و عده ای دیگر با واسطه.

و بنا بر این عالم یکی از وسایط و وسایل تبلیغ بوده، هم چنان که زبان و سخن واسطه دیگرش ،بوده پس اگر خبری برای عالمی و جمعی از مردم عادی که در مجلس حضور دارند بیان می شد، در حقیقت برای همه مردم بیان شده بود چون عالم میثاق وجدانی دارد که حقایق را کتمان نکند.

حال اگر در همین صورت آن عالم، علم خود را کتمان کند، در حقیقت کتمانش بعد از بیان برای مردم بوده و همین یگانه سببی است که خدای سبحان این کتمان را مایه اختلاف مردم در دین و تفرقه آنان در راه هدایت و ضلالت دانسته چه اگر این کتمان ها نبود، دین خدا سر چشمه اش فطرت خود بشر است و هر فطرتی آن را می پذیرد و قوه ممیزه بشری اگر آن را درک کند، در برابرش خاضع می گردد.

هم چنان که خدای تعالی فرمود: ﴿ فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيها . لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ، ذلِك الدِّينُ القَيمُ وَ لَكنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ ﴾، روی قلب خود را بدون هیچ انحرافی به سوی دین کن که فطرت خدایی همین است فطرتی که خدا مردم را بر آن فطرت بیافرید و خلق خدا در این درک و فطرت مختلف نیستند دین صحیح هم همان است که از این فطرت سر چشمه گرفته باشد، اما بیشتر مردم نمی دانند چون حقایق دین را از، آنان پنهان کردند پس دین، فطری بشر است و چیزی که با خلقت بشر در آب و گل او آمیخته بوده فطرت بشر آن را رد نمی کند و در صورتی که آن طور که هست برایش بیان شود و از سوی دیگر قلب بشر هم صفای روز نخست خود را از دست نداده باشد، البته آن را می پذیرد حال چه این که قلب با صافی خودش آن حقیقت دینی را درک کرده باشد آن چنان که انبیاء درک می کنند و یا آن که با بیان زبانی دیگران درک کند که بالأخره برگشت این دومی هم به همان اول است (دقت فرمایید).

ص: 71

و به همین جهت در آیه مورد بحث، میان فطری بودن دین و جهل به آن جمع کرده، از یک سو فرموده: دین خدا فطری بشر است و از یک سو هم فرموده بیشتر مردم نمی دانند و این به نظر ما با هم نمی سازد و بیان ما این تنافی را جواب می گوید، هم چنان که در جای دیگر فرموده: ﴿ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكتابَ بِالْحَقِّ لِيحْكُمَ بَينَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ، وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَيناتُ بَغْياً بَينَهُم ﴾ و با انبیاء کتاب فرستادیم به حق تا میان مردم در آن چه اختلاف می کنند حکم کنند و مردم در آن کتاب اختلاف نکردند، مگر همان هایی که کتاب به سوی شان آمده بود و باز اختلاف نکردند مگر بعد از آن که ادله ای روشن در حقانیت کتاب برای شان آمد و علت این اختلاف شان مخالفت ها بود که در بین خود داشتند (1) که می فهماند اختلاف در مطالب کتاب، ناشی از ستم گری علمایی بود که حامل علم به آن کتاب بودند.

پس اختلاف های دینی و انحراف از جاده صواب، معلول ستم کاری علماء بوده که مطالب کتاب را برای مردم نگفتند و یا اگر گفتند تأویلش کردند و یا در آن دست انداخته تحریفش کردند. (2)

شده بود چون آن ها از طبقه اشراف بودند بزرگان یهود از اجرای این دستور در مورد آن ها سر باز زدند و پیشنهاد شد که به پیامبر اسلام صل الله علیه و اله مراجعه کرده داوری طلبند.

پیغمبر صل الله علیه و اله فرمود: همین تورات فعلی میان من و شما داوری می کند آن ها پذیرفتند. پیامبر صل الله علیه و اله دستور داد قسمتی از تورات را که آیه «رجم» (سنگ باران) در آن بود پیش روی دانش مند یهود «ابن صوریا» بگذارند او که قبلاً از جریان آگاه شده بود هنگامی که به این آیه رسید دست روی آن گذاشت و جمله های بعد را خواند «عبد الله بن سلام» که نخست از دانش مندان یهود بود و سپس اسلام اختیار کرده بود.

فوراً متوجه پرده پوشی ابن صوریا شد و برخاست و دست او را از روی این جمله بر داشت و آن را از متن تورات قرائت کرد، سپس پیامبر صل الله علیه و اله دستور داد مجازات مزبور طبق آیین آن ها در مورد این دو مجرم اجرا شود. جمعی از یهود خشم ناک شدند و این آیه درباره وضع آن ها نازل گردید.

به دنبال آیات گذشته که سخن از محاجه و بحث و گفت گو های لجوجانه گروهی از اهل کتاب به میان آورد، در این جا روشن می سازد که آن ها تسلیم پیشنهاد های منطقی نبودند و انگیزه های این عمل و نتایج آن را نیز باز گو می کند.

آیه نخست می فرماید: «آیا مشاهده نکردی کسانی را که بهره ای از کتاب آسمانی داشتند و دعوت به سوی کتاب الهی شدند تا در میان آن ها داوری کند ولی عده ای از آن ها روی گرداندند و از قبول حق اعراض نمودند این در حالی بود که کتاب آسمانی آن ها حکم الهی را باز گو کرده بود و آن ها از آن آگاهی داشتند. ﴿ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتَابِ يَدْعَوْنَ إلى كتاب الله ليحكمَ بَينَهُمْ ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ ﴾.

از جمله ﴿ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ﴾ بر می آید که تورات و انجیلی که در دست یهود و نصاری در آن عصر بود تنها قسمتی از آن بود و احتمالاً قسمت بیشتر از این دو کتاب آسمانی از میان رفته یا تحریف شده بود.

آری آن ها به همان حکم موجود در کتاب مذهبی خویش نیز گردن ننهادند و با بهانه جویی و مطالب بی اساس از اجرای حدود الهی سر پیچی کردند.

ص: 73

در این آیه دلیل مخالفت و سر پیچی آن ها را شرح می دهد که آن ها بر اساس یک فکر باطل معتقد بودند از نژاد ممتازی هستند (همان گونه که امروز نیز چنین فکر می کنند) به همین دلیل برای خود مصونیتی در مقابل مجازات الهی قائل بودند. لذا قرآن می گوید: این اعمال و رفتار به خاطر آن است که «گفتند: جز چند روزی آتش دوزخ به ما نمی رسد» و اگر مجازاتی داشته باشیم بسیار محدود است ﴿ ذلِك بِأَنهم قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيا ما مَعْدُودَاتٍ ﴾.

سپس می افزاید آن ها این امتیازات دروغین را به خدا نسبت می دادند «و این افتراء و دروغی را که به خدا بسته بودند آن ها را در دینشان مغرور ساخته بود» ﴿ وَ غَرَهُمْ فِي دِينِهِمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ ﴾.

در این آیه، خط بطلان، بر تمام این ادعا های واهی و خیالات باطل می کشد و می گوید: «پس چگونه خواهد بود هنگامی که آن ها را در روزی که در آن شکی نیست جمع کنیم و به هر کس آن چه را به دست آورده داده شود و به آن ها ستم نخواهد شد»، ﴿ فكيف إذا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ وَ وُفِّيتْ كلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ ﴾.

آری! در آن روز همه در داد گاه عدل الهی حاضر خواهند شد و هر کس نتیجه کشته خود را درو می کند و آن روز است که می فهمند هیچ امتیازی بر دیگران ندارند. (1)

امام صادق علیه السّلام درباره لزوم تقوا و تأثیر جوارح بر قلب چنین می فرماید:

ببند دریچه اعمال جوارح را از چیز هایی که به قلب تو ضرر می زند و خوبی و احترام تو را که نزد پروردگار هست زایل می کند و حسرت و پشیمانی را در روز قیامت باقی گذارد و در نتیجه در مقابل معاصی و اعمال زشت خود شرمنده خواهی شد؛ و شخص با ورع پرهیز کار محتاج به سه اصل است:

1- چشم پوشی از لغزش ها و خطا های مردم خواه نسبت به خداوند یا درباره تو.

2- ترک کردن خطا و خلاف در مقابل مردم نسبت به خدا یا درباره مردمو

3- برابر بودن ثنا گویی و بد گویی مردم درباره تو که از هیچ کدام مسرور یا ناراحت و متأثر نگردی.

ص: 74

قلب انسان مخزن اسرار و خانه ای است که سزا وار است پر از مهر و محبت و اخلاص و ظلمت معرفت و نور و روحانیت و جذبه و حقیقت باشد، یعنی اگر آلوده به کدورت و خوی های زشت نبوده و غرق توجه به زندگی دنیوی و شهوات نفسانی نباشد: نورانیت و لطافت و طهارت و روحانیت ذاتی او جلوه کرده و از دریچه های قوای ظاهری و از اعضاء جوارح صفاء و نور و پاکی و حقیقت تراوش و ظهور پیدا می کند. پس لازم است که نهایت مراقبت و مواظبت را درباره حواس و دریچه های ظاهری قلب رعایت کرده و نگذاریم از راه چشم و یا گوش و یا زبان و یا دست و یا پای و یا خیال؛ صفاء و طهارت و نورانیت دل مبدل به ظلمت و محجوبیت و کدورت گردد. البته برای توافق پیدا کردن به این معنی لازم است که قلب خود را از مخلوق منقطع کرده و مشغول به مدح و ثناء و اقبال و ادبار مردم و یا موافقت و مخالفت و حب و بغض و دوستی و دشمنی با غیر خدا نباشد. (1)

مشابه این لعنت خدا و فرشتگان و مردم را در آیه 159 سوره بقره نسبت به دانش مندانی که حقایق را کتمان می کنند می خوانیم بنا بر این گناه عالمی که کتمان حق کند و مرتدّی که آگاهانه دست از ایمان بردارد یکسان است.

1. ملائکه در برابر افکار و اعمال زشت انسان واکنش نشان می دهند. ﴿ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَ ﴾

2. مردم باید در برابر افراد مرتد و منحرف عکس العمل نشان بدهند. ﴿ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ النَّاس ﴾ 3 علم و آگاهی در مقدار و کیفیت عذاب الهی مؤثر است. ﴿ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقُّ وَ جاءَهُمُ الْبَيناتُ ﴾، ﴿ لا نَحِفَفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَ لَا هُمْ يَنْظُرُونَ ﴾

﴿ إلا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِك وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴾ (2)

«مگر کسانی که پس از آن (از کفر و ارتداد) توبه نمایند و (کردار و افکار خود را) اصلاح نمایند که همانا خداوند آمرزنده و مهربان است.

اگر شخص کافری مسلمان شود، قانونِ ﴿ الإِسْلاَمُ يُحِبُّ مَا قَبْلَهُ ﴾ تمام گذشته ها را پاک می کند ولی اگر مرتدی توبه کند و بار دیگر مسلمان شود، باید همه وظایف به جا مانده را

ص: 75

جبران کند و افکار و اعمال خود را اصلاح نماید و نماز ها و روزه های ترک شده را قضا کرده و به جای آورد.

1. راه توبه، بر همگان حتی از دین برگشتگان باز است. ﴿ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ ﴾، ﴿ إِلَّا الَّذِينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِك وَ أَصْلَحُوا ﴾

2. نشانه توبه واقعی، اصلاح مفاسد است. «تابوا»، «وَ أَصْلَحُوا»

3. خداوند نه تنها توبه را می پذیرد و گناهان را می بخشد بلکه توبه کننده را نیز دوست می دارد و مورد رحمت قرار می دهد ﴿ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴾ (1)

در این فصل به طور مختصر با عواقب نا فرمانی که نمونه ای از آن دین داری گزینشی است آشنا شدیم.

ص: 76

هر جهت باشند که قرآن کریم هم درباره یهودیانی که اسلام را انکار می کنند و هم درباره مسلمانانی که به بعض دین عمل نمی کنند آیاتی دارد که در این آیات یا این جریان که اصطلاحاً به آن گزینش در دین می گویند بازگو شده است و یا علت علمی و عملی افرادی که دچار این خطا می شوند را شرح می دهد و در برخی آیات نیز آثار دنیوی و اخروی این گزینش را مطرح می کند.

در فصل دوم به بیان زمینه های علمی و عملی گزینش در دین در آیات و روایات پرداختیم. از جمله عوامل اعتقادی دین داری گزینشی تردید در دین، ضعف اراده و ایمان وسوسه شیطان جهل نسبت به حقیقت دین و خود پرستی می توان بیان کرد مطمئناً کسی که به دین اطمینان دارد دچار این خطا نمی شود و کسی کی دچار گزینش در دین می شود قطعا در حقانیت و همه جانبه بودن دین دچار تردید شده است و علاوه بر این تردید این شخص اراده اش بر دین داری ضعیف است و به اصطلاح بیدی است که با هر بادی می لرزد و در این هنگام با کوچک ترین وسوسه شیطان دین را رها می کند که همه این موارد را می توان به جهل نسبت به حقیقت دین و خود پرستی بر گرداند؛ زیرا کسی که دین را بشناسد و از خود پرستی دست بکشد در همه شرایط وا مدار و پیرو دین می ماند و دین خود را با گزینش دچار خدشه نمی کند.

در فصل دوم بعد از بیان زمینه های اعتقادی دین داری گزینشی به بیان علل رفتاری دین داری گزینشی پرداختیم و عللی هم چون نفاق ،فریب ،دنیا ،جاه طلبی بهانه جویی و فرار از مسئولیت و دنیا مداری را از این دست شمردیم؛ که هر کدام از این ها را می توان یکی از جنبه های بروز یافته جهل و خود پرستی و دنیا مداری دانست زیرا کسی که دنیا را به انسانیت و آخرت ترجیح می دهد در زبان و به تبع جمع خود را مقید به دین معرفی می کند اما در عمل خود را مقید نمی داند و با مصلحت اندیشی های کور کورانه می خواهد با دور زدن دین خود را از دنیا بهره مند سازد و نمی داند که متاع دنیا قلیل و فنا پذیر است و انسانیت انسان و رفتنش به سوی کمال و خدا به لذایذ زود گذر و پر از حسرت و پشیمانی دنیوی می ارزد.

در فصل سوم آثاری علمی و عملی دین داری گزینشی را در آیات و روایات مورد توجه قرار دادیم. در گفتار اول این فصل به آثار اعتقادی دین داری گزینشی پرداختیم که از جمله حق پنداشتن باطل ،نا امیدی، زنگار قلب و کفر و خروج از دین بیان شد. کسی که دچار

ص: 78

جهل نسبت به دین باشد یا در دین تردید کند و این جهل و تردید خود را رفع نکند و این جهل و تردید او در عملش نمودار شود به تدریج به جایی می رسد که آن چه حق است را باطل می پندارد و آن چه باطل است را حق می داند و همین مطلب و نادیده گرفتن دین سبب خروج او از دین و کفر او می شود و در این شورت است که وقتی به اعمال خود نگاه می کند و به دینی که او آن را تجزیه کرده است از رحمت خدا بر خود نا امید می شود.

در گفتار دوم از این فصل آثار دنیوی دین داری گزینشی را بیان کردیم از آن جمله تنگی معیشت جدایی از اهل بیت ، فرقه فرقه ،شدن فرار از عدالت و ولایت طاغوت را بیان کردیم کسی که دست به تجزیه دین بزند خود را از اولیای خدا جدای می کند و گویی ولایت طاغوت را می پذیرد و کسی که ولایت طاغوت را پذیرفته باشد از عدالت فراری است و زیرا عدالت اول دامن او را می گیرد و اعمال او را باطل می کند. چنین کسی گرچه به خاطر دنیا تلاش می کند اما دنیا را به دست نمی آورد و اگر به دست هم بیاورد مالی است بی برکت و دچار تنگی در معیشت می شود.

شاید بتوان گفت که بد ترین آثار دنیوی دین داری گزینشی فرقه فرقه شدن دین است که هر گروهی نیمی از دین را می پذیرد و دیران را نیز به پیروی از خود دعوت می کند و چنین می شود که فرقه های مختلفی در دل یک دین به وجود می آیند که هر کدام از دیگری ناقص تر است در گفتار آخر از این فصل به آثار اخروی دین داری گزینشی می پردازیم. در این گفتار می فهمیم که دین داری گزینشی هم مانند همه رفتار های دیگر فقط به این دنیا تعلق ندارد بلکه باید در سرای آخرت با کیفر اعمال که همان حقیقت عمل ماست روبه رو شویم که از جمله آن ها می توان عقاب ،الهی عذاب الیم، پشیمانی، لعن حسرت و محرومیت از شفاعت را نام برد کسی که همه تلاشش برای همین دنیا است سرای آخرت نباید انتظار چیزی جز عذاب را داشته باشد بد ترین جزای اعمال ما در آخرت شاید پشیمانی و حسرت باشد که انسان را از درون متلاشی می کند چه حسرت ها که هیچ وقت زمانی برای جبرانش نمی یابیم و بعد از آن لعن خدا که شامل حال انسان خطا کار و نا شکری شود که نمک خورد و نمک دان شکند و بعد از آن همه امید این انسان به شفاعت است که در این هنگام می فهمد شفاعت اولیاء خدا شامل هر کسی نمی شود.

ص: 79

ص: 80

- قرشی، سید علی اکبر قاموس ،قرآن ،تهران دار الکتب الاسلاميه، 1371.

- قرائتی محسن تفسیر ،نور ،قم مرکز درس هایی از قرآن 1387.

- کراجکی محمد بن على نزهه النواظر ترجمه عباس ،قمی تهران ،اسلامیه 1380.

- کلینی محمد بن یعقوب اصول کافی :ترجمه حسن مصطفوی تهران اسلامیه بیتا.

- مدرسی، محمدتقی تفسیر هدایت ترجمه احمد ،آرام ،مشهد بنیاد پژوهش های اسلامی 1377.

- مجلسی محمد باقر، بحار الانوار ترجمه محمد باقر همدانی موسوی تهران حضرت ولی (عج)، 1370.

- بحارالانوار فصل ایمان و کفر (ترجمه عزیز الله عطاردی)، تهران ،عطارد 1388.

- مکارم شیرازی ناصر و سایر هم کاران تفسیر ،نمونه ،تهران دارالکتب الاسلامیه، 1374.

- منسوب به امام ششم جعفر بن محمد الله مصباح الشریعه (ترجمه) حسن مصطفوی، تهران حکمت و فلسفه ایران 1380.

- مصطفوی، حسن، التحقيق فى كلمات القرآن ،تهران، نشر کتاب 1360.

- نجفی ،خمینی ،محمد جواد تفسیر ،آسان دار الکتب الاسلاميه، 1390.

- نشریه: غلام رضا جمشیدی، محمد باقر آخوندی، «الگو قرآنی برای سنجش دین داری در ایران»، نشریه آموزه های ،قرآنی شماره 23 بیتا.

- نشریه سمانه ،امیری احمد رضا اصغرپور ماسوله ظهور دین داری گزینشی در میان دختران جوان شهر مشهد نشریه علوم ،اجتماعی، شماره 2، 1395.

- نشریه حسن ،محدثی امکان رتبه بندی دین داری مطالعات اجتماعی ،ایران شماره 1، 1392.

- پایان نامه محمد رضا حسینی نیا استاد راهنما رحمت ،بادفر سبک های دین داری مسلمانان در قرآن و نهج البلاغه دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، ایلام 1394.

- پایان نامه حمید نجم باختر ،حقیقی راهنما پروانه (دانش) عوامل اجتماعی و فرهنگی مربوط به ،دین ،داری پیان نور ،تهران پژوهش کده علوم اجتماعی ارشد 1394.

ص: 82