ص: 2

نماز زیبا ترین الگوی پرستش

حجة الاسلام و المسلمین نعیم آبادی

تنظیم و نگارش : حسین واعظی نژاد

ص: 3

سرشناسه : نعیم آبادی ، غلامعلی ، 1323 -

عنوان و نام پدیدآور : نماز زیباترین الگوی پرستش/ نعیم آبادی؛ تنظیم و نگارش حسین واعظی نژاد.

مشخصات نشر : تهران: ستاد اقامه نماز، 1387.

مشخصات ظاهری : 338 ص.

شابک : 20000 ریال : 978-964-6268-63-0

وضعیت فهرست نویسی : فاپا(برون سپاری).

یادداشت : چاپ قبلی: ستاد اقامه نماز، 1377.

یادداشت : کتابنامه: ص. [337] - 338؛ همچنین به صورت زیرنویس.

یادداشت : نمایه.

موضوع : نماز

شناسه افزوده : واعظی نژاد، حسین ، 1335 -

رده بندی کنگره : BP186/ن73ن8 1387

رده بندی دیویی : 297/353

شماره کتابشناسی ملی : 1035659

خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان

ویراستار کتاب: خانم نرگس ذکری

ص: 4

فصل سوم : آثار نماز...41

آثار عمومی نماز...45

نماز معراج مؤمن...45

نماز باز دارنده از جرائم...47

آثار خصوصی نماز های ناب...52

فلاح و رستگاری...52

استعانت...52

فصل چهارم: اقامه نماز...57

اقامه نماز در بعد فردی...59

مراعات وقت نماز...59

اتمام واجبات...58

خلوص...59

قرائت صحیح...60

آرامش بدن...60

مراعات حدود نماز...61

پیراستن نماز از تباهی ها...61

رغبت در مناجات...62

اقامه نماز در بعد اجتماعی...63

اقامه نماز، اولین نشانه حکومت اسلامی...63

راز مهاجرت حضرت ابراهیم (علیه السلام)...65

سیره اهل بیت هنگام در دست داشتن قدرت...67

وظیفه کار گزاران در حکومت اسلامی چیست؟...68

اقامه نماز مسؤولیت همگانی...69

فصل پنجم: موانع اقامه نماز...73

مخالفت ها...73

انگیزه مخالفت با نماز...76

ص: 6

شراب و قمار...85

غفلت و ریا...87

فصل ششم : روش های اقامه نماز...91

الف: روش های اقامه نماز در خانواده...91

1 - سفارش پدر و مادر...91

سیره حضرت اسماعيل (علیه السلام)...91

سیره حضرت لقمان (علیه السلام)...92

سیره پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)...93

مسؤولیت پدر و مادر...94

هشدار به پدران و مادران!...95

2 - آموزش نماز به فرزندان...97

سن شروع نماز توسط فرزندان...98

3 - سفارش به نماز در وصیت نامه...100

ب: روش های اقامه نماز در جامعه...102

1 - ترغیب و تشویق نزدیکان...102

2 - نماز جماعت...106

آثار نماز جماعت...111

تبلیغ و ترویج نماز...111

شکوه و عظمت اسلام...113

تعاون...114

ممانعت از گناه...115

شیعه و نماز جماعت...115

دیدگاه صاحب عروه...120

بر خورد با تاركين نماز جماعت...123

بايكوت...124

نقل عدم حضور...125

انذار و تهدید...125

ص: 7

مواردی که نماز جماعت واجب می شود...127

عدم صحت قرائت...127

نذر و عهد و قسم...127

وسواسی...128

دستور پدر و مادر...128

دلایل رکود نماز جماعت...128

ممانعت از اجتماع شیعیان...129

شرایط امام جماعت...131

خط بازی و جناح گرایی...133

3 - نماز جمعه...135

سیمای نماز جمعه در قرآن...135

سیمای نماز جمعه در حدیث...139

نماز جمعه زیبایی و روشنایی...140

برتر از عید قربان...140

بشارتی برای مؤمنان...141

حج مساكين...141

آثار نماز جمعه...141

بخشیده شدن لغزش ها...142

مصونیت از آتش دوزخ...142

کاهش دلهره های روز قیامت...142

استخفاف نماز جمعه...143

ترک نماز جمعه...144

ممانعت از حضور در نماز جمعه...154

فصل هفتم : تضییع نماز...157

مراتب تضييع نماز...159

آمد های نا گوار تضییع نماز...160

ص: 8

فصل هشتم ویژگی های نماز مقبول...167

مرحله آمادگی...168

هنگامه دیدار...170

مرحله بهره گیری از دیدار...171

شش نكته ظريف...175

1) حضور قلب...176

حضور قلب و توجه به خلق...179

چگونه در نماز حضور قلب داشته باشیم؟...182

راه درمان حواس پرتی چیست؟...188

اصلاح سمت و جهت زندگی...188

داشتن اراده و تصمیم بر تمرکز حواس...191

پاسداری از دل با استمرار یاد خدا...193

وحدت دل و زبان...193

نقش تکرار...194

2) تفهم...197

عبادت و تفکر...197

تفهم و حضور قلب...198

تدبر در نماز...199

اهميت فهم اذکار و اعمال نماز...201

آشنایی با اقوال و اذکار نماز...203

اذان...203

سوره حمد...207

سوره توحید...213

ذکر رکوع و سجود...220

ذكر بحول الله و قوته اقوم و اقعد...222

تسبیحات اربعه...224

ذکر سلام...225

ص: 9

تفهم افعال...226

ایستادن در مقابل قبله...229

بالا بردن دست ها به هنگام تکبیرة الاحرام...229

اسرار قیام...230

ركوع...235

سجود...236

سیری اجمالی در فریضه نماز...239

* تفهيم و تلقین در نماز...243

3) تعظیم...243

تعظيم خدا و تحقير غير خدا...244

تعظیم خدا در نماز...248

4) حيا...249

همراهی حیا با دین...250

زیبندگی حیا...250

حیا باز دارنده انسان از گناه...250

منشأ حيا...251

حیا در نماز...253

5) خوف...255

جایگاه خوف از خدا در فرهنگ اسلامی...255

ویژگی های خوف...257

ترس از خدا موجب نترسیدن از غیر خدا...260

خوف از خدا، نعمت بزرگ الهی...262

خوف از خدا در نماز...264

6) رجا و امیدواری...264

امید در قرآن و حدیث...265

در نا امیدی بسی امید است...269

امید در نماز...270

ص: 10

فصل نهم: آشنایی با نماز گزاران نمونه...275

الف : پیشوایان مکتب اسلام...277

پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)...277

امیر مؤمنان (علیه السلام)...284

فاطمة الزهراء (علیها السلام)...297

امام مجتبى (علیه السلام)...297

امام حسین (علیه السلام)...298

امام سجاد (علیه السلام)...305

امام صادق (علیه السلام)...309

امام کاظم (علیه السلام)...310

ب : تربیت شدگان مکتب اسلام...312

حضرت زينب (علیها السلام)...313

بانو نفيسه...315

محمد بن ابی عمیر...317

قيس بن سعد...318

عباد بن بشر...321

نکته...322

سخن آخر...323

فهرست آیات...325

فهرست روایات...329

فهرست منابع و ماخذ...337

ص: 11

ص: 12

یاد او از خود کناره می گیرند و در محضر تکلم با او از زبان او، با او سخن می گویند.

عالمان و عارفان تلاش کرده اند ره آورد خلوت حضور را به زبان برهان و یا عرفان به دیگران منتقل کنند تا فهم و دریافت عامّه نیز از نماز ارتقاء یابد به همین منظور در سال های اخیر برخی از علماء و اندیشمندان دست به قلم برده و کتاب هایی را نوشته اند و یا به مناسبت هایی مطالبی بیان کرده اند از آن جمله است حضرت حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ غلام علی نعیم آبادی نماینده محترم ولی فقیه در استان هرمزگان و امام جمعه شهرستان بندر عباس که به صورت مداوم خطبه ای را به نماز و اسرار و آثار آن اختصاص داده و در نماز از نماز سخن گفته اند. خطبه های جناب ایشان بعد از ضبط و استخراج در اختیار جناب حجة الاسلام حسین واعظی نژاد قرار گرفت تا ضمن تنظیم و تدوین و تبویب موضوعات اسناد و مدارک آیات و روایات و نقل اقوال را شناسایی و معرفی نمایند همچنین با باز نویسی آن، فاصله انتقال از گفتار به نوشتار را کوتاه و اندک سازند، که این کار پر زحمت را ایشان به انجام رسانیده اند. ضمناً سرکار خانم آقایی ویرایش ادبی متن را عهده دار بوده اند.

امیدوار است کتاب حاضر برای عموم خوانندگان پر فایده باشد و در بسط و گسترش فرهنگ نماز مؤثر و مفید واقع شود در خاتمه برای همه بزرگوارانی که در پدید آوردن این اثر تلاش و مساعدتی داشته اند آرزوی توفیق روز افزون می نماید.

إِنَّهُ وَلِيُّ التَّوْفيق

دکتر محمدیان

معاون تحقيق و تألیف ستاد اقامه نماز

رمضان 1419

ص: 14

ص: 16

نیاز های واقعی جسم انسان شناخته نشود بدن دچار عوارضی می گردد، عدم شناخت نیاز های واقعی روح نیز ضایعات سنگینی در پی خواهد داشت.

در این جا لازم است برای روشن تر شدن بحث توضیحی را بیان نماییم آن چه انسان به عنوان مواد غذایی می خورد یا می آشامد، یا غذاست یا دوا و یا سمّ. بدیهی است غذا سوخت و ساز بدن را تأمین می نماید و دوا ترمیم گر و جبران کننده کمبود ها و نارسایی هاست و به کمک نیرو های خدمت گزار بدن می آید و سم هم تخریب کننده و ویرانگر است. روح نیز در این مورد همانند بدن است. روح نیز غذایی دارد و دوایی و سمی، به عنوان مثال گناه سم روح است و آثار نا مطلوبی بر روح انسان وارد، و آن را آلوده می سازد.

گناه علاوه بر آن که آثار مخرب فراوانی در جامعه دارد و ارکان آن را متزلزل می سازد برای روح انسان نیز سم است و نابسامانی هایی را در آن ایجاد می نماید در حدیث داریم بر اثر انجام گناه نقطهٔ سیاهی در دل گناهکار بوجود می آید. چنان چه آن را با توبه شست و شو ندهد، بر اثر گناه سیاهی قلب او بتدریج گسترش می یابد و تمامی آن را فرا می گیرد این حدیث شریف بیانگر این واقعیت است که گناه سم و آلوده کننده روح آدمی است.

هنگامی که انسان پی به یک حقیقت تازۀ علمی می برد و یا رمز ناشناخته ای را کشف می نماید احساس نشاط می کند او دیگر خستگی را در درون خود نمی یابد بنا بر این علم و دانش غذای روح است. کمک به محرومین و دستگیری از درماندگان نیز غذای روح است زیرا انسان نیکو کار در چنین مواقعی احساس نشاط و انبساط خاطر می نماید.

لذا داشتن بدن و روح سالم در گرو شناخت غذا ها دوا ها و سموم روح است. طبیعی است که امکان شناخت همۀ این امور برای بسیاری از انسان ها فراهم نباشد و یا شناخت ناقصی از آن ها داشته باشند در این صورت همان گونه که قرآن دستور می دهد، (1) باید به سراغ محققان و سر رشته داران آن ها رفت. همچنان که شخص بیمار به دلیل عدم شناخت کافی از دوا ها و غذا ها و این که نمی داند در چنین شرایطی از چه چیزی و به چه نحوی باید استفاده نماید به پزشک مراجعه می کند مسائل روحی نیز همین طور است. در صورت عدم شناخت غذا ها و دوا ها و سموم روحی، به تحقیق زندگی توأم با سعادتی نخواهیم داشت.

جا مشاهده می شود. حال این پرسش ها مطرح می شود که چه عاملی حذف گردیده که شاهد این آثار سوء هستیم؟ چه عاملی حذف شده که امروزه صنعت و علم و دانش بشر در خدمت گناه و آلودگی قرار گرفته است؟ انجام این امور غیر عقلایی که بشر با دست خود انجام می دهد و سر نوشت رقت آوری را برای خود ترسیم می نماید، به خاطر از دست دادن چه چیزی است؟

بیماری هایی که همه روزه از طریق روزنامه ها و گزارش های تلویزیونی از آن مطلع می شویم و علم امروز نیز نمی تواند با آن ها مقابله کند و برخی از آن ها به مراتب خطرناک تر از سرطان است، همه آثار تمدن، منهای معنویت است.

به طور قطع این ها آثار و مقتضای علم نیست، آثار ابزار نیست. این ها تبعات حذف چه چیزی از زندگی بشر است؟ در حالی که مشاهده می کنیم امکانات و وسایل رفاهی بشر بهتر شده است. گاهی شنیده می شود که می گویند مثلاً اگر پارک باشد گناه کم تر می شود. مگر در گذشته که گناه کم تر صورت می گرفت شهر ها پارک داشتند؟ ما منکر خوبی پارک نیستیم، زیرا قطعاً اشجار و سبزه ها خدمت گزاران خوبی برای فضای سالم

هستند و فضای مناسبی برای زندگی و تنفس ما و سایر موجودات زنده فراهم می،سازند اما آیا اگر مراکز تفریحی ایجاد گردد، قضیه حل می شود و دیگر مشکلی وجود نخواهد داشت؟ راستی حذف چه چیزی سبب شده است که حتی مراکز تفریحی تبدیل به جهنم گردد؟ با اندک تأملی پاسخ این سؤال را در می یابیم، و آن حذف خدا و یاد او از زندگی است قطع ارتباط با خدا و زیبا ترین جلوۀ آن یعنی نماز است!

روشن است که روح آدمی نیازمند به غذاست طبیعی است که چنان چه غذای آن تأمین نشود باز تاب ها و انعکاس های نا بهنجاری در پی دارد. همانند انسان گرسنه که کار های عجیب و غریب و حتی غیر ارادی انجام می دهد و هر چه را بیابد برای رفع گرسنگی و نجات خویش از مرگ می خورد. او دست به کار هایی می زند که با عقل و منطق سازگار نمی باشد و انتخاب های وی اصلاً صحیح نیست و اصولاً فرصت و موقعیتی برای انتخاب و گزینش ندارد روح گرسنه انسان نیز این گونه است!

ص: 20

این که می بینیم بشر هر روز به سراغ مکتبی و (ایسمی) می رود و حتی گاهی به پوچ گرایی پناه می برد از همین بابت است امروزه بشر در شرایطی است که اگر هر دیوانه ای هر سخنی را به عنوان یک ایسم و مکتب مطرح نماید، فوراً هزاران انسان از او طرفداری می کنند!

(مارکس) حرف هایی زد و آن همه دنیا از آن استقبال کرد، اما عالم بشری پس از گذشت هفت دهه متوجه شد که حرف های مارکس مزخرفاتی بیش نبوده است. امروزه نیز اگر نویسنده ای مطلب نادرستی را به شکل رمان در آورد همان مطلب مسیر گروهی از انسان ها را مشخص می نماید راستی چرا چنین است؟

پاسخ روشن است: طبیعت انسان یک روح گرسنه است گاهی به الکل پناه می برد و گاهی به هروئین گاهی به مکتبی می گرود و گاهی باند قاچاق تشکیل می دهد و گاهی نیز در صدد قتل و آزار دیگران بر می آید. آیا بشر امروز مضرات و پی آمد های ناگوار این ها را نمی داند؟ به طور قطع از آن آگاه است.

او روحش گرسنه است و در اندیشه آن است که روح گرسنه خویش را سیر کند. این ها تلاش های روح گرسنه است بنا بر این بشر امروز باید بیندیشد که چه غذایی را از دست داده است.

امروزه بسیاری از قلب ها آرامش ندارد زیرا یاد خدا در آن نیست!

قرآن می فرماید:

﴿أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾ (1)

(دل آرام گیرد به نام خدای)

و اکنون به این نتیجه می رسیم که یاد خدا و زیبا ترین و بهترین تبلور آن یعنی نماز، نیاز روح انسان و غذای ضروری آن است و ضرر و خسران آدمی از آن جا شروع می شود که از این موهبت الهی و غذای روحی بی بهره بماند. آری، نماز غذای روح انسان هاست، نماز همانند شیر مادر هم رشد دهنده است و

ص: 21

هم نابودکننده میکروب ها معجون و مجموعه ای است که چنان چه انسان از آن استفاده کند به سوی سعادت فلاح و رستگاری حرکت می نماید و اگر از آن بهره مند نشود عوارض ناگواری متوجه او خواهد شد.

نماز عنصر لازم در سلامت جامعه بشری است که بدون آن محال است جامعه روی فلاح و رستگاری را ببیند نماز معجونی است که هم رشد و عروج دارد، هم ناهی از فحشاء و منکر است هم عوامل ضد رشد را از بین می برد و هم روح را متعالی می سازد معجونی که به دلیل این همه آثار، در بارۀ آن گفته شده است:

(الصلاة خير موضوع) (1)

ص: 22

ص: 24

مختلف زندگی فردی و اجتماعی.

در کتاب های تاریخی نمونه های فراوانی از استمداد مسلمانان از نماز در شؤون مختلف زندگی نقل شده است.

وجود مقدس حضرت زهرا (علیها السلام) خدمت پدر رسید و از ایشان تقاضای یک خدمتکار نمود تا وی را در کار های مختلف خانه یاری دهد. پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فرمود: دخترم! آیا مایل هستی که بهتر از خدمتکار را به تو معرفی کنم؟

هنگامی که جواب حضرت زهرا مثبت بود، پیامبر همین تسبیحاتی را که به نام ایشان معروف شده و بسیار ارزنده است، به او تعلیم داد. در این تسبیحات صد مرتبه خدای را به بزرگی یاد می کنیم.

بدیهی است که اگر روح انسان با یاد خدا آشنا شود و ایمان به قدرت لا یزال الهی پیدا کند، دیگر مشکلات نزد او آسان می گردد. اصولاً یاد خدا خستگی را از تن و روح آدمی برطرف می نماید.

تعجب نکنید! همان گونه که وقتی به یک آدم خسته ولی عاشق پول خبر می رسد که فلان مقدار طلب تو وصول و زنده شده تمام خستگی هایش از بین می رود، یاد خدا نیز اثری بر روح انسان دارد که هیچ چیز آن اثر را ندارد یاد خدا او را زنده می سازد امیدوار می گرداند و به او روحیه و نشاط می دهد.

در شرایط بسیار سخت جبهه ها فقط یک چیز مایۀ پایداری و قوت رزمندگان اسلام بود و آن هم چیزی جز یاد خدا نبود آن ها از نام و یاد او استعانت می جستند و در لحظات حساس بین مرگ و زندگی بر کلیه سختی ها و مشکلات گرما و سرما گرسنگی و تشنگی فائق می آمدند و دریچه های امید بر روی آن ها همچنان باز می ماند و همین اللّه اکبر ها و لا اله الا اللّه ها آن ها را زنده و پاینده نگه می داشت.

هنگامی که خبر شهادت محمد بن ابی بکر - که به صورت بسیار جان سوزی نیز اتفاق افتاد - به مادرش اسماء بنت عمیس رسید نخستین کاری که این مادر در آن لحظات حساس انجام داد این بود که بر خاست و به طرف آن محلی که نماز

ص: 26

می خواند حرکت نمود و در آن جا دو رکعت نماز به جای آورد و بدین وسیله قلب او آرامش یافت.

آری یاد خدا پشتوانهٔ ارزنده ای برای انسان موحد است، این پشتوانه را از دست ندهیم و فرزندانمان را نیز بی پشتوانه رها نسازیم انسانی که یاد خدا را از دست بدهد، بی پشتوانه می ماند در سختی ها دوام نمی آورد و طاقت خود را از دست می دهد، و لو این که به ظاهر از بزرگان باشد، در آن صورت تازه مانند صادق هدایت می شود که کابوس نا امیدی سراسر وجودش را پر کرده براحتی دست به خود کشی می زند و خود حامل پیام مرگ اندیشه و کتاب و قلمش می گردد!

نمونه دیگر استمداد از نماز در تاریخ شیخ الرئیس ابو علی سیناست. این دانشمند بزرگ نقل می کند:

که هر گاه در حل مسأله ای نا توان می گشتم و یا دچار مشکلی می شدم، بر می خاستم و دو رکعت نماز می خواندم، آن گاه مشکلم بر طرف می گردید.

خواننده گرامی بیاییم همه با هم از نماز یاری بجوییم و کشتی زندگی خود و فرزندانمان را به دست نماز و یاد خدا بسپاریم. مطمئن باشید که نماز، خود و فرزندانتان را به ساحل نجات و سعادت می رساند.

امتیاز دیگر انسان بر فرشتگان، این است که او توانایی عبادت و بندگی خدا را به طرق و صور مختلف دارد و انجام عبادات گوناگون کار و هنر انسان است. درست است که موجودات هستی همه در حال تسبیح خدایند اما تسبیح انسان با دیگران فرق می کند.

رمز عظمت انسان و شرافت او بر ملائکه آن است که فرشته تنوع عبادت ندارد و به انجام آن قادر نیست هر یک از فرشتگان با حالت خاصی در حال عبادت خداست. گروهی از فرشتگان پیوسته در حال قیام اند و گروهی دیگر در حال رکوع و برخی دیگر مدام در حال سجده اند. اما این فقط هنر انسان است که در میدان عبادت قادر به انجام و ارائه جلوه های متنوع عبادت است!

اساساً تنوع گرایی در بعد مادی و معنوی، ویژهٔ انسان است. انسان همان گونه که در مادیات تنوع خواه و تنوع گراست در معنویات نیز این گونه است و آینده او نیز در گرو حرکت در هر کدام از این دو بعد است. اگر او در تنوع خواهی معنویات وارد شود، از فرشتگان برتر و چنان چه دچار تنوع خواهی مادیات شود، پست ترین موجود خواهد بود.

توجهی که در این جا وجود دارد این است که اگر ما به این روح و به این تمایل پاسخ درستی ندهیم، زمینه برای سوء استفاده فریب کاران آماده خواهد بود چنان که منشأ بسیاری از انحرافاتی که توسط مکتب های ساختگی در سیر معنوی به وقوع است، سوء استفاده از همین تمایل عرفانی موجود در انسان ها بوده است و چه بسیارند استفاده کنندگان از این تمایل در طول تاریخ آنان که مدعی راهبری سلوک عرفانی به سوی خدا بودند و با این ادعا و جعل این عنوان دروغین، انسان های بسیاری را نه تنها به عرفان حق نرساندند، بلکه از اصل مکتب الهی نیز جدا ساختند! سر گذشت این راهزنان تاریخ که از روح لطیف عرفانی انسان های عاشق و معتقد به خدا سوء استفاده نمودند بسیار شنیدنی است.

حال بگذریم و بر گردیم به اصل مطلب و سؤالی را که برای خیلی ها مطرح است و احتمالاً به ذهن شما خواننده محترم نیز خطور کرده باشد طرح کنیم و به آن پاسخ بگوییم.

سؤال: راه رسیدن به عرفان الهی چیست؟

جواب برخی پاسخ می دهند که رسیدن به عرفان مراحلی دارد که باید آن ها را به ترتیب پیمود.

مرحله اول (مرحلۀ شریعت) است و برای پیمودن این مرحله باید به سراغ عبادت پروردگار و از جمله نماز رفت و با استعانت و کمک از نماز این مرحله را پشت سر گذاشت و وارد (مرحله طریقت) شد و آن گاه طریقت را نیز رها نمود و به (حقیقت) پیوست که آن پیوستن قطره به دریاست بنا بر این نظر، نماز در زندگی تکاملی و عرفانی انسان حد و مرزی دارد و رسالت نماز رساندن انسان به مرحلهٔ طریقت است و از آن جا فرا تر رفتن بر عهدهٔ چیز دیگری است. به عبارت دیگر، فرا تر و برتر از نماز، چیز دیگری در مسیر تکامل عرفانی چیز دیگری موجود است.

اکنون می خواهیم به یاری خدا این شبهه را پاسخ بگوییم که چیزی برتر و مؤثر تر از نماز در این مسیر وجود ندارد هر چه هست در نماز است و فراتر از نماز چیزی و

ص: 29

جایگاهی که بتواند انسان را به مرحلهٔ بالا تر برساند نیست و چنان چه در ذهنیت عرفانی جامعه این مطلب جا بیفتد جلو بسیاری از سوء استفاده های راهزنان معنویت و عرفان گرفته می شود. البته ذکر این مطلب نیز مفید است و شاید لازم باشد که تقسیم مراحل عرفان به (شریعت)، (طریقت) و (حقیقت) از جهتی نیز می تواند درست باشد منتهی نه به آن صورت انحرافی که برای نفی نماز و بی ارزش نشان دادن عبادات اسلامی به کار می رود.

و اما جواب شبهه از منابع و مآخذ اسلامی بدست می آید که برای رسیدن به حق و شاداب کردن روح عرفانی انسان، هیچ معجونی بهتر از نماز یافت نمی شود و برای روح انسان شیفته هیچ غذایی سازگار تر و سرشار تر از نماز وجود ندارد، زیرا چه کسی بهتر از خداوند که برای رسیدن به هر هدفی ترکیب و معجون خاصی را مشخص فرموده است می تواند مرکب و معجونی برای رشد و ارتقای انسان ها پدید آورد؟ بدیهی است که اگر آن چه دیگران در این باره به انسان ها پیشنهاد می کنند اگر به نام دین باشد، بدعت و حرام است و اگر به نام دین نباشد، پایگاهی در میان مردم نداشته، کار ساز نمی گردد.

با مروری بر آیات قرآن و روایات در می یابیم که این معجون شفا بخش، نماز است که اسلام آن را وسیلهٔ تقرب به خود ﴿اَلصَّلَوةُ قُرْبَانُ كُلِّ تَقِيٍ (1) ﴾ قرار داده، آن را بهترین موضوع، معرفی می فرماید ﴿اَلصَّلَوةُ خَيْرُ مَوْضُوعٍ (2) ﴾ و به وسیله همین فریضه می توان بالا ترین درجات کمال را پیمود و این بهترین، مطمئن ترین و جامع ترین ابزار پرواز است که کامل تر از آن متصور نیست.!

جویندگان و طالبان عرفان و معنویت نباید این وسیلهٔ مطمئن و ارزنده را رها سازند، که رها ساختن آن کمال بی سلیقگی است بلکه باید نحوه استفاده بهتر از این نردبان ترقی و عروج را بیاموزند.

آن هایی که نماز را کنار می گذارند و به سراغ وسیله های دیگری می روند، آن ها

ص: 30

پیادگان و درماندگان میدان عرفان و معنویتند.

به راستی دیگران کجا می روند؟ به سراغ چه معجونی فراتر و کامل تر از نماز می شتابند؟

اشتغال به وِرد ها و ذکر هایی که منبع و مأخذ آن ها مشخص نیست، توقف در غار ها. این کار ها را چه کسانی در برابر نماز قرار داده اند؟ راه اندازی و باز کردن این دکان های فریب کاری از کجا منشأ می گیرد؟ مگر می شود راهی به سوی عرفان و معنویت و خدا باشد و خداوند آن را به پیامبرش نشان ندهد و پیامبر رحمة للعالمين و ائمه اطهار (علیهم السلام) برای مردم بیان نکنند؟

البته برای کسانی که در اقامه نماز ضعفی دارند و حتی برای کسانی که در درجات عالی آن هستند افعال و اذکاری وجود دارد که به عنوان مکمل نماز مطرح است اشتغال به آن ها منافاتی با اقامه نماز ندارد و انجام آن ها نیز مطلوب است.

اما محور اصلی در حرکت به سوی خدا، نماز است و در فرهنگ اسلامی از چیزی بجز نماز به عنوان معراج مؤمن یاد نشده است و تنها نماز وسیله پرواز رشد و تعالی است و هرگز چیز دیگری نمی تواند جانشین آن شود.

آری هر چه هست در نماز است و برای اثبات این واقعیت خوب است به شرح زندگی نماز گزارانی که به مراحل برتر اقامه نماز دست یافته اند، مراجعه کنیم تا با درک عظمت آن ها، عظمت نماز را دریابیم و از جایگاه والای عرفانی آن ها، نقش ارزنده نماز را بهتر بشناسیم.

چه خوب است که ما هر چه بیشتر با نحوه بر خورد پیامبر عظیم الشأن اسلام و اهل بیت (علیهم السلام) با فریضه نماز آشنا شویم تا این معراج الهی بیشتر مورد توجه ما قرار گیرد.

به یاری خدا در پایان این کتاب به نقل جلوه هایی از نیایش و نماز این بزرگواران خواهیم پرداخت.

با توجه به نحوه بر خورد پیامبر اسلام و ائمه اطهار (علیهم السلام) با نماز و با عنایت به

ص: 31

آیات و روایات وارده در می یابیم که نماز عالی ترین ترکیب، بهترین مجموعه و تنها راه مطمئن برای نیل به عرفان و معنویت است که سایر راه ها و روش ها باید مکمل و آن باشند. (1)

ترکیبی مورد قبول است که شارع مقدس بیان فرموده باشد و در مجموعه ترکیب های مورد قبول هیچ ترکیبی بهتر و برتر از نماز نیست و بقیهٔ ترکیب ها می توانند زمینه ای مناسب برای نماز و مکمل آن باشند.

آری، آن چه زیبایی و حسن و خیر است در نماز است ،نماز، وسیله ای است برای رسیدن به کرامات انسانی و موجب می گردد که بسیاری از کار های خیر به دست انسان نماز گزار جاری گردد.

چنان چه انسان به مکتب نماز وارد شود و خود را در مسیر این معراج الهی قرار دهد آن چنان بالا می رود که غیر از خدا را نمی بیند و آن گاه که انسان غیر از خدا را نبیند و نشناسد و تنها او را عبادت و پرستش کند خدا نیز دست او را می گیرد و توانایی های فراوانی به او می بخشد.

در حدیث شریف قدسی داریم که خداوند متعال می فرماید:

﴿عَبْدَى اِطْعُنِي حَتِّي اِجْعَلْكَ مِثْلِي﴾

(بنده من، مرا اطاعت کن تا تو را همانند خود سازم)

آری، پرستش و بندگی خدا موجب می گردد که خداوند دست و زبان و چشم و گوش بندۀ خود را توانمند سازد، او با نور خدا نگاه می کند، (1) آن گاه آن چه او می گوید و می شنود و درک می کند و می بیند دیگران قادر بر آن نیستند!

این ها همه در عبودیت و بندگی خداست و بهترین و عالی ترین و مطمئن ترین وسیله برای پیمودن این راه نماز است.

نماز دارای شرایط، انسان را به جایگاهی می رساند که اندیشه بشری از درک آن ناتوان است.

برای عامه مردم مطلب و سخن دارد و هم برای خواص آن ها. نماز برای آن عارفی که به هر چیز در جهان می نگرد از آن معانی فراوانی درک می کند بسیار آموزنده و دارای درس های متعددی است همان گونه که برای عموم مردم این چنین است.

بنا بر این نماز معجونی عبادتی است که برای همه حرف و سخن دارد و هر کس به اندازه توانایی و استعدادش از این دریای بیکران عشق و عرفان و شناخت بهره می گیرد. پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فرمودند:اَلصَّلَوةُ قُرْبَانُ كُلِّ تُقًى، لذا حضرت امام (رحمة اللّه علیه) در کتاب اسرار الصلوة، که مطالعهٔ آن و نیز مطالعه کتاب آداب الصلوة ایشان، هر دو توصیه می شود در هر بحثی از مباحث نماز که وارد می شوند به بر داشت های مختلف اشاره می فرمایند که مثلاً این موضوع در نزد اهل سلوک این چنین است و یا در نزد اهل معرفت آن چنان است در نزد عامه معنایش این است و در نزد اهل جذبه و محبت معنایش آن است و یا در نزد اولیاء، مطلب این چنین است.

وجود دیدگاه های مختلف درباره نماز بیانگر آن است که بهره مندی از آن مخصوص گروه خاصی نیست و انسان ها در هر مرحله ای از کمال باشند نماز برای آن ها حرف دارد و همه می توانند از آن بهره مند گردند. نماز برای کسی که با معانی آن آشنا نیست تا آن کسی که در سیر الی الله به مقاماتی رسیده، ولی همچنان تلاش می کند در های دیگری از معرفت را به روی خود بگشاید، سود مند است.

به هر صورت نماز سفرهای است گسترده، که خداوند آن را پنج بار در شبانه روز برای بندگانش باز می گشاید بر سر این سفره انواع و اقسام غذا های لذیذ وجود دارد و هر کس مطابق سلیقه و ذوق و سلامت و بیماری خود از آن بهره مند می گردد. همان گونه که برخی به دلیل بیماری از خوردن بعضی غذا ها محرومند و از آن ها اجتناب می ورزند، بر سر سفرۀ نماز هم برخی این چنین هستند اما بلاخره هیچ کس بی بهره از سر آن سفره بر نمی خیزد. کسی که روحش را تصفیه نموده و شرایط لازم را برای خود بهتر فراهم ساخته است از مجموعهٔ غذا های موجود می تواند استفاده نماید و برای او لذت بخش و نشاط آور است.

ص: 34

نمودم و شروع کردم به تعریف و تمجید از او امام فرمودند: نماز او چگونه است؟ (1)

نکته قابل توجه این است که امام از نحوه انجام نماز آن شخص سؤال می فرمایند البته مسلمان باید خوش بر خورد دوست داشتنی مفید و خیر و دارای آداب و اخلاق نیک باشد، اما برای امام بهترین معیار و ملاک برای شایستگی یک فرد انجام نماز به نحو نیک و شایسته است.

اکنون به بیان ادامه داستان می پردازیم امام به ابو بصیر می فرمایند:

ابو بصیر! مراقب و مواظب نماز خود باش زیرا آخرین چیزی که پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) نسبت به آن سفارش فرمود و بر آن ترغیب نمود، نماز بود.

آن گاه امام فرموند:

بپرهیزید که نسبت به نمازتان بی اعتنا باشید و آن را سبک بشمارید مبادا تا زمانی که جوانید، شور جوانی مانع انجام نماز به صورت کامل شود و در تمام کردن نماز عجله و شتاب نمایید و هنگامی که پیر شدید، نا توانی و فرتوتی و بی حالی، انجام نماز را به صورت کامل از شما سلب نماید و دیگر توان ایستادن و رکوع کردن و انجام سایر اعمال نماز را نداشته باشید و اعضای بدن همراهی نکند. (1)

این حدیث شریف انسان را به یاد شعر خواجه عبد اللّه انصاری می اندازد که فرموده:

در جوانی مستی، در پیری سستی *** پس کی خدا پرستی؟

راستی آن نمازی که باید ذخیره ای برای آخرتت باشد کدام است؟ چه زمانی می خواهی آن نمازی را که سودمند برای ﴿يَوْمٌ لاَ يَنْفَعُ مَالٌ وَ لاَ بَنُونَ﴾ (2) تو باشد، بجای آوری؟

آن گاه امام فرمود: ﴿وَ مَا أَشَدُّ مِنْ سَرِقَةِ اَلصَّلاَةِ﴾ چه کاری بد تر از دزدی نماز این که انسان سعی کند یک دقیقه را پنجاه ثانیه کند. اصولاً در لسان روایات، کاستن از نماز به عنوان سرقت نماز بیان شده است.

سپس امام می فرماید:

﴿قَامَ أَحَدُكُمْ فَلْيَعْتَدِلْ﴾ (3)

(هر گاه یک نفر از شما به نماز ایستاد، اعتدال و میانه روی را مراعات کند.)

ص: 37

ص: 38

ص: 40

آثار برای همه نماز هاست منتهی هر چه نماز دارای شرایط بیشتری باشد بالطبع دارای آثار برتر و بیشتری نیز خواهد بود کدام نظریه درست است؟

نظریهٔ اول صحیح به نظر نمی رسد زیرا در آن صورت باید بپذیریم که هر روز میلیون ها انسان مسلمان در حال انجام کار بی فایده ای هستند، میلیون ها نماز بی فایده و رکوع و سجود ،عبث زیرا نه آن ها را از گناه باز می دارد و نه معراجی برای آن هاست، این نماز ها فقط یک فایده دارند و آن رفع تکلیف است و بس اما کاری که در زندگی نماز گزاران نقش سازنده ای را ایفا کند انجام نداده اند.

برای روشن شدن بحث و پاسخ گویی به سؤال فوق ناچار از ذکر مقدمه ای هستیم.

ابتدا باید بگوییم :نماز، همانند سایر ،عبادات مراتب و درجاتی دارد که به عوامل متعددی از جمله نماز گزار آن بستگی دارد و از این بابت می توان نماز را به سه نوع تقسیم نمود: نماز عام، نماز خاص و نماز خاص الخاص

در نماز عام صورتی از نماز به جای آورده می شود و فقط ظاهر نماز مورد توجه است.

در نماز خاص نماز حضور بیشتری در ذهن نماز گزار دارد و این چنین نمازی دارای آثار متعددی است، از جمله این که او را از ارتکاب بسیاری از گناهان باز می دارد.

و اما نماز خاص الخاص آن نماز نابی است که در آن هیچ گاه غیر خدا راه ندارد و جز حرکت به سوی خدا و توجه به سوى او ﴿إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِيفًا﴾ (1) ، چیزی دیگر در آن یافت نمی شود و این نماز نماز بندگان صالح و شایسته خداست.

از تقسیم فوق در می یابیم که نماز توان رشد و ارتقاء و تکامل انسان را داراست و چیز دیگری به پای آن نمی رسد منتهی همانند هواپیما که پرواز آن بستگی به مهارت خلبان دارد پرواز انسان به وسیله نماز نیز بستگی به نماز گزار دارد.

ص: 42

بدیهی است نماز وسیله ای بسیار مطمئن متعالی و ارزنده برای رشد انسان بشمار می رود، اما بر نماز گزار است که نحوۀ پرواز با آن را بیاموزد و به کار ببندد.

است؟ خیر، آمار غیر از این را نشان می دهد و چنان چه ما آمار جرائم شهر ها را از داد گستری بگیریم در خواهیم یافت که در هر شهری که نماز در آن بیشتر است گناه کم تر است. گر چه ممکن است آن نماز نماز ناب نباشد، ولی به همان نسبت که نماز خوانده می شود گناه و فحشاء کم تر است و نوامیس مردم امنیت بیشتری احساس می کنند.

در مقابل، مردم هر شهر و جامعه به همان نسبتی که از نماز بریده و فاصله گرفته اند در دام شیطان گرفتارند و به همان نسبت مرتکب فحشاء و منکرات جنایات، تجاوز ها و بی عفتی ها و نامردمی ها گردیده اند. حال اگر این آثار مربوط به نماز های ناب باشد باید شهر هایی که نماز می خوانند با شهر هایی که نماز نمی خوانند مثل هم باشند. اگر بگوییم فرقی نمی کند اشتباه است قطعاً یکسان نیست و هر جا نماز هست ولو نمازی که صد در صد مورد قبول نباشد به همان مقدار گناه کم تر است. به طور کلی به همان مقدار که بازار مساجد داغ است، بازار شیاطین سرد و راکد است. بنا بر این، همه نماز ها باز دارنده از فحشاء و منکرند و هر نماز گزاری از گناه اجتناب می کند منتهی به تناسب نماز ،خودش یکی نمازش عالی و دارای شرایط است و او را از همه گناهان باز می دارد و نماز دیگری او را از تعدادی از گناهان باز می دارد، اما هر دو دارای آثار ارزنده ای هستند در ضمن مگر آن نماز ناب، نمازی که وقت گفتن اللّه اکبر نماز گزار دست ها را بالا می برد یعنی غیر از خدا هر چه بود پشت سر انداخته و رو به خدا آوردم، چقدر اقامه می گردد؟

بنا بر این، نماز را به چند نماز صد در صد پذیرفته شده و نماز گزاران را به چند نمازگزار صد در صد ناب و خالص محدود نسازیم چرا نماز را به گونه ای معنا می کنیم که نماز خوان واقعی پیدا نکنیم؟ در حالی که نماز و نماز گزار بسیار داریم این خوان گسترده الهی، غذا ها و نعمت های بی شماری دارد که همه انسان ها هر کدام به تناسب وضعیت خود می توانند از آن بهره مند گردند و هیچ کس بی بهره نمی ماند و دست خالی بر نمی گردد از روایات نیز به دست می آید که نماز هم غذاست و هم دوا، یعنی

ص: 44

هم انسان سالم و علاقه مند باید از نماز استفاده کند و بهره مند گردد و هم انسان های گناهکار، نماز هم شفا دهنده است و هم رشد دهنده هم کمال می دهد و هم عوامل ضد رشد را از بین می برد.

در هر صورت، آثار مترتب بر نماز را می توان تحت دو عنوان کلی ذکر نمود:

تمامی تخصص ها اساساً همین گونه است و تمامی فضائل نیز این چنین هستند. این که گفته می شود خورشید نورانی است، بدان معنا نیست که چراغ کوچک خانه من که در گوشه اتاق سو سو می زند روشنایی ندارد بلکه این هم نور دارد منتهی به اندازه خودش نماز مؤمن در حد اعلاء خورشید است و او را آن چنان رشد می دهد که اصلاً جز خدا را نمی بیند.

علی (علیه السلام) در نماز خویش محو در ربِّ است، فانی فِی اللّه است غیر از خدا چیزی را نمی بیند آن چنان عروج نموده که تیر را از پای مبارکش بیرون می کشد تیری که خارج ساختن آن از پای علی در حال عادی مشکل بود. این حد اعلای معراج است. نماز پیامبر و اولیاء در حد اعلای معراج است و نماز سایرین به نسبت بر خور داری از کمال معراج آن هاست.

به هر حال عمده نماز گزاران، از نماز و این خوان نعمت پروردگار بهره می برند و شاید عده بسیار اندکی از آنان که کلیه صلاحیت ها را در خودشان از بین برده اند بی بهره بمانند پس نماز هم برای انسانی که در فضای ملکوتی نماز قرار دارد و در افق اعلاء جز خدا را نمی بیند معراج است (رسد آدمی به جایی که بجز خدا نبیند) و هم برای انسانی که دچار گناه و معصیت است.

منتهی باید دقت کنیم که نماز را به طور صحیح و با توجه به شرایط آن بر پای داریم و به هر نسبت که عنایت و توجه بیشتری به اقامهٔ آن به نحو کامل و صحیح داشته باشیم به همان نسبت موجب پرواز و معراج ما می گردد. زیرا نماز معراج همهٔ عارفان و عابدان و سالکان راه حقیقت است ،نماز هم معراج پیامبر است و هم معراج افراد دیگر لذا از نماز در روایت به نهری تعبیر شده است که از کنار منزل انسان می گذرد و آدمی بر اثر نماز گزاردن روزی پنج مرتبه در آن نهر شنا می کند. (1)

ص: 46

آیا کسی که روزی پنج مرتبه وارد نهری شود، آلودگی و کثافتی بر بدن او باقی می ماند؟ البته نحوه استفاده از نهر فرق می کند. برخی فقط داخل آب می شوند و خارج می گردند، ای نها به نحوی از آب استفاده کرده تمیزی کسب می نمایند برخی از وسایل تمیز کننده استفاده می نمایند که آن وسایل نیز فرق می کند و درجه تمیز کنندگی آن ها تفاوت دارد. در هر صورت در های گسترده رحمت و لطف الهی را که از طریق نماز بر روی ما باز شده است نباید ببندیم یا تنگ کنیم.

نماز دعوت عمومی است و تنها کسانی که نماز ناب می خوانند، دعوت نشده اند. در اذان نماز حى على الصلوة وجود دارد یعنی بشتابید به سوی ،نماز، یعنی سفرۀ الهی برای همگان گسترده است.

به علاوه، در روایات تعابیر قابل دقت و توجهی داریم از قبیل این که برخی یک سوم ، برخی یک چهارم و برخی یک پنجم نمازشان پذیرفته می گردد. (1) از این گونه روایات پی می بریم که چنان چه نماز شخصی مقداری ایراد داشت نباید بگوییم که نماز او صحیح نیست و یا کلاً به درد نمی خورد و باطل است.

به هر مقدار که نماز گزار حواس خود را در نماز متمرکز نماید، مثلاً در هنگام گفتن تكبيرة الاحرام عنایت و توجه به خدا دارد و می گوید خدایا این بنده گنه کارت به در گاهت آمده است ﴿يَا مُحْسِنُ قَدْ أَتَاكَ اَلْمُسِيءُ﴾ (2) خدایا من لایق نیستم، اما سپاس گزارم که به من این فرصت را عنایت فرمودی تا با تو سخن بگویم اجازه دادی که بر سر خوان گسترده تو قرار گیرم و سراغ دیگران نرفتم امام سجاد (علیه السلام) می فرمایند به همین مقداری که توجه نموده است نمازش قبول است. (3)

﴿اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَ أَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ﴾ (1) .

(قطعاً نماز باز دارنده از فحشاء و منکر است و انسان را از کار های زشت و بسیار زشت باز می دارد.)

در توضیح این بخش از آیه شریفه ﴿وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ﴾ دو گونه روایت نقل شده است: یکی این که گرچه نماز بسیار مهم است ولی مهم تر از آن این است که در مکتب نماز و بر اثر اقامه آن حالتی برای انسان ایجاد شود که هنگام مواجه با گناه او را به یاد خدا اندازد. آری یاد خدا به هنگام نماز مهم است، اما مهم تر از آن یاد خدا به هنگام گناه است که این خود اثر نماز است. روایت دیگر بیانگر این مطلب است که همان گونه که شما به یاد خدا هستید خدا بیشتر به یاد شماست. هنگامی که شما به طرف خدا قدمی بر می دارید خدا بیشتر به طرف شما می آید و خدا بیشتر از تو که به

یاد او هستی به یاد توست.

با اندک تأملی در مجموعهٔ پرونده کسانی که مرتکب جرمی شده اند به آسانی می توان دریافت که درصد بی نماز های آن ها بیشتر از نماز خوان هاست. اصولاً مقررات اجتماعی و اصول انسانی توسط خانواده هایی که با نماز و مسجد سر و کار دارند بیشتر مراعات می شود تا خانواده ایی که ارتباطشان را با خدا قطع کرده اند و به یاد او نیستند و با نماز بیگانه اند.

بدیهی است کسانی که از خدا بریده اند به همان نسبت که ارتباط خود را با خدا کم کرده اند، در دام دیگران گرفتار و دچار تبه کاری شده اند. طبیعی است که یاد خدا مانع فساد و تباهی و ارتکاب جرم است.

امام صادق (علیه السلام) نماز را باز دارنده از لغزش ها و گناهان می داند (2) و

ص: 48

می فرماید: نماز، به همان مقدار که جلو گناهان را می گیرد پذیرفته می شود. (1)

فضيل بن عیاض، سرکرده دزد ها بود و به قافله ها یورش برده اموال آن ها را به یغما می برد به خانه های مردم حمله می کرد و مردم از دست او و دارو دسته اش آسودگی و امنیت نداشتند و حتی حکومت زمانش نیز نمی توانست جلو تعدیات او را بگیرد او در یکی از شب ها که در حال بالا رفتن از دیوار خانه ای بود صدایی شنید گوش فرا داد و متوجه شد خواننده ای در دل شب آیه ای از قرآن را تلاوت می کند:

﴿أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ﴾ (2) نا گهان فضیل تکان خورد و با اشک های جاری از همان جا بر گشت در حالی که مرتباً می گفت چرا خدایا وقت آن رسیده است! او منقلب شد و بر گشت.

به پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) عرض کردند فلان جوان که به مسجد می آید و پشت سر شما نماز می خواند مرتکب گناه نیز می شود. پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فرمود: بالاخره یک روز این نماز نجاتش می دهد ﴿اَنَّ صَلاَتَهُ تَنْهَاهُ يَوْماً﴾ (3)

البته همان طوری که طبیب، نسخهٔ بیمار را تمدید می کند تا بیمار بهبودی کامل پیدا کند نماز هم برای گناه زدایی و باز دارنگی از گناه باید استمرار پیدا کند تا نتیجه بخش گردد.

همان گونه که بیماری ها و درمان آن ها یکسان نیست و برخی از بیماری ها احتیاج به مراقبت بیشتر دارد و حتی از برخی از آن ها تا آخر عمر باید مراقبت نمود، مراقبت از بیماری گناه توسط نماز هم یک امر دائمی است. علاوه بر آن گاهی مصرف دارو برای آن است که بیماری شدت پیدا نکند نماز نیز چنین تأثیری را در بسیاری از

ص: 49

مواقع دارد.

برخی مطرح می کنند که فلانی نماز می خواند اما خیلی از کار های زشت را هم انجام می دهد در پاسخ می توان گفت که شاید اگر این آدم نماز نمی خواند کار های زشت بیشتری مرتکب می شد.

می گویند از شخصی عالم پرسیدند: شما که می گویید مویز حافظه را زیاد می کند پس چرا فلانی که مویز می خورد این قدر حافظه اش کم است؟ آن شخص عالم جواب داد که وقتی که مویز می خورد حافظه اش چنین است حال اگر مویز نمی خورد آن وقت چه می شد حالا اگر مسلمانی نماز می خواند و مرتکب گناه نیز می شود نمی توانیم بگوییم نمازش مؤثر نیست و به درد نمی خورد بلکه شاید بتوان گفت آن دشمنی که در درون اوست بسیار قوی است و این نماز در هر حال جلو آن دشمن را در حد خود گرفته است و اگر اهل نماز نمی بود خیلی بد تر از این ها بود.

امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) در فلسفه وجوب نماز می فرماید:

﴿لِئَلاَّ يَنْسَى اَلْعَبْدُ سَيِّدَهُ وَ مُدَبِّرُهُ وَ خَالِقُهُ﴾ (1)

(نماز واجب گردید که بنده آقا و مدبر و خالقش را فراموش نکند.)

همان گونه که انسان هر چه با دوست صمیمی خود فاصله بگیرد به همان نسبت مسؤولیت هایی که بر اثر دوستی متوجه اوست بتدریج فراموش می شود، انسانی که نماز نخواند کم کم یادش می رود که خالقی دارد البته شاید منکر نباشد ولی یادش می رود که مدیری دارد خدای مهربانی دارد بخشنده و آمرزنده و توبه پذیری دارد. خدایی که اگر بنده اش او را صدا بزند، می فرماید:

عَبْدِي مَا حَاجَتُكَ. (2) (بنده من حرفت چیست و حاجتت کدام است؟) خواندن نماز یاد آوری این حقایق است.

حال اگر این بنده خالق خود را فراموش کند چه می شود؟ امام (علیه السلام) می فرماید:

ص: 50

﴿فَيَبْطَرَ وَ يَطْغَى﴾ (پست می شود و شقی می گردد) در این صورت فقط به فکر رسیدن به اهداف پست و شوم خود است او به حقوق دیگران تجاوز می کند و مرتکب گناه معصیت می گردد ولی هنگامی که انسان به یاد خدا باشد و به نماز بایستد دیگر تسلیم شیطان نمی گردد.

انسان چنان چه با بزرگی ملاقاتی داشته باشد تا چند روز احساس خاصی دارد و مواظبت بیشتری در کار های خود می نماید کسی که نماز می خواند به فرمایش امام رضا (علیه السلام) : ﴿وَ يَكُونَ فِي ذِكْرِهِ لِرَبِّهِ وَ قِيَامِهِ بَيْنَ يَدَيْهِ زَاجِراً لَهُ مِنَ اَلْمَعَاصِي وَ مَانِعاً مِنْ أَنْوَاعِ اَلْفَسَادِ﴾ (1) . حداقل پنج مرتبه در شبانه روز در برابر خدا قرار گرفتن و یاد او باعث دست بر داشتن از گناه و عدم ارتکاب آن می گردد و این یاد مانع پدید آمدن و گسترش فساد است.

توانایی ها و هنر نماز است و تنها در سایه نماز به عنوان روشن ترین و زیبا ترین مظهر یاد خدا این امور تبلور می یابد.

هر کسی نیست! امر بسیار دشوار و بزرگی است.

شاید برای بسیاری قبول این مطلب که نماز می تواند مشکلات آن ها را برطرف سازد مشکل باشد این باور که با انجام دو رکعت نماز می توان هم و غمی را بر طرف ساخت و مشکلی را آسان نمود در افق افکار پایین دیده نمی شود البته نپذیرفتن آن دلیلی بر نا توانی نماز در حل مشکلات نیست اکنون فرای خورشید ما هزاران خورشید دیگر وجود دارد ندیدن ما دلیلی بر نبودن آن ها نیست.

کمک گرفتن از نماز میوه ای نیست که دست هر کس به آن برسد، البته درخت نماز، میوه های فراوانی دارد که براحتی دست هر شخصی به میوه های پایین آن می رسد و هر شخصی می تواند از آن ها بهره مند گردد اما این درخت میوه های بهتر و شیرین تری نیز دارد که در شاخه های بالا تر آن قرار دارد چنان چه کسی مایل است از آن ها بهره ای ببرد باید حرکت کند و اوج بگیرید و این جاست که به راز تعلیم ذکر تسبیحات به حضرت زهرا توسط پیامبر می توان پی برد هنگامی که او از پدر بزرگوارش در خواست کمک کار در زندگی می نماید، پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) ذکر تسبیحات را به او می آموزد پیامبر می داند که غذای روحی حضرت زهرا ذکر است و به وسیله آن خستگی از روح و تن زهرا (علیها السلام) خارج می گردد همان گونه که رزمندگان اسلام با اللّه اکبر نیرو و نشاط می گرفتند و می گیرند.

شب عاشورا نیز شب استعانت از نماز است. اصحاب امام حسین (علیه السلام) در شب عاشورا با استعانت از نماز و پناه آوردن به آن قوی تر نیرومند تر و بانشاط تر شدند. کسی که در شب عاشورا عاشقانه به یاد خداست و از نماز استعانت می جوید، روز عاشورا دیگر برایش فرق نمی کند که با سلاح پا به میدان بگذارد و یا بی سلاح، با زره باشد یا بدون زره آب بیاشامد یا تشنه لب بجنگد و حسین (علیه السلام) و یارانش با استعانت از نماز و تلاوت قرآن در آن شب توانستند در روز عاشورا چنان حماسه جاویدانی را بیافرینند. تصور نشود که روایاتی که در باب رفع حاجت توسط نماز وجود دارد روایات ضعیفی است، هر چند باور آن برای برخی مشکل است. البته این عدم باور به عدم

ص: 53

آگاهی و شناخت ما از نماز بر می گردد مانند کسی که باور نمی کند یک بمب کوچک اتمی می تواند شهری را ویران سازد و اما کسی که اطلاع دارد می پذیرد و بالا تر و بیشتر از آن را نیز قبول می کند.

ص: 56

تضییع نماز است.

در قرآن آیات متعددی در مورد اقامه نماز وجود دارد. در این جا به نقل چند آیه اکتفا می کنیم.

1 -﴿وَ أَقِيمُوا الصَّلوةَ وَ أتُوا الزَّكَوةَ و ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾ (1)

(نماز به پای دارید و زکات بپردازید و همراه رکوع کنندگان رکوع نمایید.)

این آیه را از آیاتی می دانند که در باب نماز جماعت است، و به این مطلب عنایت دارد که همراه رکوع کنندگان رکوع نمایید یعنی در نماز های جمعه و جماعت حضور پیدا کنید.

2 -﴿وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسنًا وَ أَقِيمُوا الصَّلوةَ وَاتُوا الزَّكَوةَ﴾ (2)

(با مردم بخوبی صحبت کنید و نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید.)

3-﴿وَ أَقِيمُوا الصَّلوةَ وَ آتُوا الزَّكَوةَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُم تُرحَمُونَ﴾ (3)

(نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و پیامبر را اطاعت کنید، امید است که مشمول رحمت الهی واقع شوید.

4 - ﴿ذَلِكَ الكِتَابُ لا رَيبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالغَيبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلوةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُم يُنفِقُونَ﴾ (4)

(این کتاب شکی در آن نیست که راهنمای پرهیزکاران است، آنان که ایمان به غیب دارند و نماز را به پا می دارند و از آن چه ما روزی آن ها ساخته ایم انفاق می کنند.)

با اندک توجهی به آیات قرآن همچنین روایات معصومین (علیهم السلام) بزودی در می یابیم که همواره کتاب و سنت به جای خواندن نماز از اقامه نماز استفاده نموده اند.

اولین سؤالی که مطرح می گردد این است که اقامه نماز چیست و چگونه و با انجام چه کار هایی می توان نماز را اقامه نمود؟

ص: 58

قبل از پاسخ گویی به سؤال فوق ذکر این مطلب مفید است که اقامه نماز به دو صورت تحقق می پذیرد فردی و اجتماعی و ما مسؤولیم که در هر دو بعد به نماز بپردازیم.

اِخْلاَصُهَا فِي اَلْعِبَادِهِ﴾ (1) او باید تمام توجه و حواسش به خدا و متمرکز در نماز باشد. داشتن افکار متشتت و سیر و سیاحت ذهن، جست وجوی گم شده ها ساخت و ساز و انجام هر گونه خرید و فروش با اقامه نماز سازگاری ندارد.

گرچه اخلاص در حد اعلاء و تمرکز حواس بطور کامل در نماز، شاید در توان ما نباشد، ولی بطور نسبی تا جایی که می توانیم موظف هستیم که حواسمان را جمع کنیم.

این است که آن واجب باید از حالت و شرایط لازم بر خوردار باشد به عنوان مثال در هنگام سجده لازم است اعضای هفتگانه به روی زمین قرار گیرند و پس از استقرار آن ها مبادرت به خواندن ذکر سجده نمود و در هنگام ذکر گفتن نیز از حرکت دادن و جابجا نمودن آن ها باید خود داری کرد.

نماز خود را از این آفت بشدت محافظت نماید.

ریا انجام کار به خاطر اهداف و اغراض غیر الهی است.

بنا بر این اقامه نماز هر چیزی را که به نماز لطمه می زند نفی می نماید و شامل هر چیزی است که ساختمان نماز را محکم می سازد.

ما به یاری خدا در آخر این کتاب به ذکر نمونه هایی از عبادت و نماز پیشوایان گرامی اسلام خواهیم پرداخت. زیرا پیامبر و علی و سایر اهل بیت (علیهم السلام) تجسم و تبلور نماز بوده اند سزاوار است که آن بزرگواران را الگو های عبادتی خویش قرار دهیم.

﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ﴾

(آنان که چنان چه به آن ها قدرت و مکنتی بر روی زمین بخشیدیم نماز را به پا می دارند و زکات می دهند و ...)

آن ها از این امکانات و حاکمیت در جهت گسترش و حاکمیت نماز و زکات استفاده می نمایند. آن ها در جهت حاکمیت معروف ها و نفی منکر ها از حکومت بهره می برند. اصلی ترین تلاش و فعالیت آن ها اقامه نماز است.

تعبیر قرآن در این آیه به گونۀ دیگری است و آهنگ دیگری دارد. ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ﴾ اقامه نماز و پرداخت زکات و حاکمیت ارزش ها و نفی ضد ارزش ها توسط امر به معروف و نهی از منکر پس از تشکیل حکومت اسلامی و به دست گرفتن قدرت و بر خور داری از مکنت، تحقق پذیر است.

مفسران در مورد مصداق آیه شريفه ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ ...﴾ نظريات مختلفی را مطرح نموده اند برخی آن را مربوط به مهاجرین دانسته اند.

علامه طباطبائی (رحمة اللّه علیه) در جواب آن ها می فرمایند تاریخ نشان نمی دهد که

مهاجران به تنهایی حکومتی را تشکیل داده باشند.

برخی دیگر این آیه را در مورد امیر مؤمنان علی (علیه السلام) می دانند.

در روایات زیادی داریم که اهل بیت (علیهم السلام) فرموده اند:

﴿نَحْنُ هُمْ﴾ (1) (ما مصداق این آیه شریفه هستیم.)

واقع قضیه این است که این آیه، طبیعت حکومت اسلامی و حاکمان اسلامی را بیان می دارد. در حکومت الهی، اقامه نماز، پرداخت زکات امر به معروف و نهی از منکر به عنوان ثمره و نتیجه قطعی حکومت مطرح است.

گردید، اقامه نماز به صورت فردی وابسته به حکومت نیست، زیرا در حاکمیت کفر هم ممکن است کسی نمازش را بخواند آن چه از آیه فوق به دست می آید این است که وقتی مؤمنان حکومت یافتند در مرحله اول باید تلاششان در جهت ترویج و حاکمیت نماز متمرکز گردد در ادارات کارخانه ها بازار ها و همه جا نماز رسمیت پیدا کند و با شکوه اقامه گردد.

اقامه نماز در بعد اجتماعی که محصول حکومت دینی است، یعنی تبلیغ و تبیین نماز، تشویق مردم به نماز فراهم ساختن زمینه های اقامه نماز، توسعه نماز، گرم شدن بازار نماز، شلوغی و پر رونقی مساجد و نماز های جمعه و جماعت حضور و تظاهر نماز و افزایش نماز خوانان در جامعه.

آیا مطلبی غیر از این از این آیه شریفه می توان فهمید؟ البته روشن و آشکار است که این حاکمیت چنان چه در رأسش امام زمان (علیه السلام) باشد، در چنین حاکمیت و حکومتی این آیه شریفه تبلور کامل پیدا می کند و در حد اعلای خودش محقق می گردد به طور قهری، در حکومت هایی که زمینه ساز آن حکومت هستند، آهنگ حرکت حکومت بدین سمت و در جهت تحقق بخشیدن به این آیه شریفه است. بنا بر این آیه ذکر شده به مواردی که مفسران ذکر نموده اند و حتی اهل بیت اختصاص ندارد هر چند اهل بیت نمونهٔ اعلای آن هستند و نسبت به خودشان حتی در زمانی که دارای قدرت ظاهری نبودند، اقامه نماز را در حد اعلا داشتند و نماز های آن ها ناب ترین و خالصانه ترین نماز ها و نیایش ها بود اما این که امام در تفسیر آیه می فرماید ﴿نَحنُ هُم﴾ (ما مصداق این آیه شریفه هستیم)، قطعاً این اقامه نماز غیر از آن اقامه نماز فردی و شخصی و داخل خانه است. منظور امام این است که در زمان قدرت و مکنت از تمام قدرتمان در راه تبلیغ و ترویج و اقامه نماز استفاده می نماییم.

66

این هجرت می گوید:

﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيرِ ذِي زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ المُحَرَّمِ﴾

(پروردگارا! من تعدادی از ذریه خودم را در این سرزمین خشک و لم یزرع در کنار خانه تو ساکن نمودم.)

طبیعی است که انگیزۀ حضرت ابراهیم (علیه السلام) از این مهاجرت امور مادی نباشد، زیرا او می گوید خانواده ام را به سر زمینی آوردم که صلاحیت و آمادگی برای کشت و زرع ندارد، سرزمین خشک و بی آب و علف آن گاه حضرت ابراهیم (علیه السلام) به بیان فلسفهٔ این مهاجرت می پردازد ﴿رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلوةَ﴾ (آن ها را به این جا آوردم تا اقامه نماز نمایند.) سپس حضرت ابراهیم به نکته ظریفی اشاره می فرمایند:

﴿فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مَّنَ النَّاسِ تَهْوِى إِلَيهِمْ﴾ (1)

(خدایا دل هایی را متوجه و متمایل به آن ها ساز)، زیرا اقامه نماز و حاکمیت آن نیاز به همدلان و همراهان زیادی دارد.

نکته ظریفی در آیه شریفه و در ضمن در خواست حضرت ابراهیم از خدا به چشم می خورد و آن جمله ﴿مِن ذُرِّيَّتِی﴾ است، همان گونه که در آیه شریفه:

﴿رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلوة وَ مِنْ ذُرِّيَتِي رَبَّنَا وَ تَقَبَّلْ دُعَاءِ﴾ (2) مشاهده می شود. به راستی راز استقرار در کنار خانه خدا و اقامه نماز در آن جا چه بود؟ مگر در فلسطین و در کنار حضرت ابراهیم نمی شد نماز را اقامه نمود؟

پیامبر اسلام در ضمن حدیثی می فرماید:

﴿أَنَا دُعَاءُ اِبْرَاهِيمَ (علیه السلام)﴾ . (من همان دعای حضرت ابراهیم هستم.)

به راستی که به برکت وجود و تلاش پیامبر اسلام از زمان بعثت تا کنون، چه انبوه عظیمی از بر پا دارندگان نماز بوجود آمده است و این راز هجرت و اسکان همسر و فرزند حضرت ابراهیم در وادی غیر ذی زرع است. ﴿لِيُقِيمُوا الصَّلوةَ﴾

ص: 66

فرمان امام به این نکته نیز اشاره دارد که گرفتاری های مختلف و متعدد حکومتی تو را از نماز باز ندارد. اصل و محور نماز است و سایر کار ها را باید با نماز تطبیق داد.

ایستادن استاد خویش در کنار خود، در صف نماز جماعت باشد و یا مردم یک شهر یا یک بخش شاهد حضور فرماندار و بخشدار خود در نماز جماعت مسجد خود باشند.

مسلمان علاوه بر این که وظیفه دارد نماز را خود به پا دارد یعنی به نماز اهمیت بدهد و آن را با شرایط انجام دهد، برای حاکمیت نماز در سطح جامعه نیز باید تلاش نماید. سیره پیامبر و اهل بیت الگوی خوبی است.

صلى الله پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) در مکّه و در آغاز بعثت که پیروانش از دو نفر تجاوز نمی کرد، در آن شرایط سخت مواجهه با شیطنت ها و آزار های مشرکان مکه، به همراه حضرت علی و خدیجه، در مسجد الحرام نماز جماعت را اقامه می فرمودند و در مدینه اولین کاری که انجام دادند بنای مسجد بود. گر چه مسجد در صدر اسلام مرکز همه امور مسلمانان بود اما در اصل مسجد محل عبادت و نماز است و اصالت با نماز و سجده است و سایر امور جنبی بوده، در کنار آن قرار دارد.

ص: 70

ص: 72

دیدی؟!) در مورد این که این فرد کیست، مفسران دو نفر را ذکر کرده اند. برخی می گویند او ابو جهل است و اوست که می گفت: اگر محمد (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) را در حال نماز ببینم، در همان لحظه ای که او به سجده می رود پای خود را پشت گردن او می گذارم و می فشارم.

در برخی تفاسیر فرد دیگری به عنوان باز دارنده از نماز معرفی شده است او ولید بن مغیره است. او چنان چه متوجه می شد کسی در گوشه و کنار مشغول خواندن نماز است مانع او می شد.

البته روشن است که شأن نزول آیه چه در مورد ابو جهل باشد و چه در مورد ولید سر نوشتی که در آیه بیان می شود اختصاص به این دو ندارد. به قول مفسران شأن نزول مخصص آیه نیست یعنی بدین معنا نیست که آیه مزبور اختصاص به همین دو مورد دارد و بس بلکه این یک قضیه عمومی است و هر کس را که از اقامه نماز جلو گیری کند شامل می گردد.

خداوند در این آیات با لحنی شدید، سر نوشت چنین انسان نگون بخت و گمراهی را بیان می نماید و به او شدیداً اخطار می دهد که آیا متوجه عمل نا روای خود که قطع ارتباط مردم با خداست می باشد؟ آیا فکر می کند می تواند جلو حرکت مردم به سوی خدا و ایجاد ارتباط آن ها با خدا را بگیرد؟ آیا فکر می کند در مقابل این بازی خطر ناک مجازاتی برای او نیست؟ او و امثال او بدانند که چنان چه دست از این عمل ناپسند خود بر ندارند، سر نوشت بسیار رقت باری در انتظار آن هاست.

قرآن نحوۀ بر خورد با کسی را که از اقامه نماز توسط دیگران جلوگیری می نماید و دست از این کار نا شایسته بر نمی دارد این گونه ترسیم می کند:

﴿كَلَّا لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ﴾ (1) بالاخره ما روزی مو های پیشانی آن ها را محکم می گیریم و در نهایت خفت و خواری این جرثومه های دروغ و خطا و گناه را که در نهایت انحطاط و پستی قرار دارند و بر پیشانی آن ها مهر رسوایی و بندگی شیاطین و

ص: 74

هوا و هوس و امیال نفسانی زده شده است، به سوی دوزخ روانه می سازیم. او در آن روز هر چه در توان دارد به میدان می آورد و ما هم مأموران آتش و دوزخ خود را به میدان می آوریم تا مشخص شود در آن روز چه کسی پیروز است.

آری قرآن با افرادی که مانع نماز می گردند و به مقابله با آن بر می خیزند این گونه بر خورد می نماید، بر خوردی بسیار سخت و خشن و این پایان و عاقبت بسیار بدی برای آن هاست!

البته مقابله افراد با نماز به دو صورت تحقق می پذیرد، یک قسم به گونه علنی و مستقیم، همانند حرکات مذبوحانه ابو جهل و ولید و امثال آن ها که در تاریخ فراوان دیده می شود.

نوع دیگر به گونه ای مرموز و غیر مستقیم یعنی به صورت کار فرهنگی که این شیوه بسیار خطر ناک است در این نوع مقابله شیاطین با استفاده از ابراز مختلف در جهت گسترش و ترویح فساد و آماده سازی زمینه های تباهی و گناه و آلودگی در جامعه کار می کنند تا بدین وسیله پایه های اعتقادی جوانان سست گردد و در نتیجه ارتباط آن ها با خدا کم رنگ شده مساجد و نماز ها از رونق بیفتند.

و این مصداق بسیار روشن و بارزی از باز داشتن دیگران از نماز است. اکنون دشمنان اسلام و جریانات نا سالم و تباه کننده ای که هم خط با ابو جهل و ولید هستند تمام تلاششان بر این است که از عده نماز گزاران حتی یک نفر کاسته شود. اینک ما نمونه های بسیار روشن تر و خطرناک تری از جلو گیری از نماز در جامعه خود مشاهده می نماییم امروزه وارثان و ادامه دهندگان مسیر ابو جهل به این نتیجه رسیده اند که پا به گردن نماز خوانان زدن برای آن ها سودی ندارد و از مقابلهٔ مستقیم با نماز و مسجد و نماز گزاران طرفی نمی بندند. آن ها بسیار مرموزانه و شیطانی حرکت و تلاش می کنند تا با برنامه ریزی و استفاده از انواع وسایل از قبیل فیلم، عکس، رمان و گسترش فحشا و.... بندگان خدا را از خدا باز دارند و مساجد را خلوت سازند. امروزه دست پروردگان کشور های غربی یعنی همان غربزدگان نیز تمام هنر و قلمشان و هر چه در اختیار

ص: 75

دارند علیه فرهنگ احیاء و گسترش نماز در جامعه است.

سجده نمایند و بنده خدا گردند، به هیچ وجه زیر بار تسلط قدرت های پوشالی نمی روند و از آن ها و تهدید هایشان باکی ندارند. شیطان و شیاطین، می دانند که نماز به عنوان یک کانون مبارزه با آن هاست. در گذشته هم، همین را می دانستند.

شیاطین زمان شعیب (علیه السلام) هم این را می دانستند و لذا خطاب به او می گفتند:

﴿اَ صَلوتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ مَا يَعْبُدُ ابَاؤُنَا﴾ (1)

(آیا نمازت به تو دستور می دهد که ما عبادت چیز هایی که پدرانمان آن ها را می پرستیدند رها سازیم؟!)

شیاطین زمان پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) نیز این را خوب می فهمیدند و شیطان های امروزی هم این پیام نماز را به خوبی دریافت کرده اند هیچ زمانی را نمی یابید که مبارزه با نماز جزء برنامه های شیاطین آن زمان نباشد!

در طول تاریخ یکی از جبهه های مشخص و همیشه گسترده شیطان و دار و دسته اش جبهه مبارزه با نماز بوده و هست بنا بر این مبارزه با نماز یک مبارزه و جنگ مقطعی نیست. اولین درگیری شیطان نیز از سجده شروع شد، منتهی در گذشته شیاطین به خاطر کم تجربگی ناشیانه به جنگ نماز می رفتند اما امروزه بر اثر تخصص در شیطانگری خیلی آگاهانه ماهرانه و مرموزانه به مقابله با نماز بر می خیزند.

امروزه از راه قلم ،فرهنگ، فیلم، رمان، داستان و کتاب به جنگ نماز می آیند. ای کاش مسلمانان عناصر ضد نماز و دشمنان نماز را می شناختند! امروزه به حق می توان ادعا کرد که یکی از برنامه های اصلی شیطان بزرگ آمریکا به عنوان کانون همه رذالت ها و ضدیت ها با همۀ فضیلت ها، مخالفت با نماز است.

خلوت شدن مساجد در جهان اسلام، بی توجهی به عبادات و مراکز عبادی، امری تصادفی نیست! هم اکنون در بسیاری از نقاط جهان اسلام نمی توانید مراکز عبادی پیدا کنید، آن گونه که شایسته است، از شکوه بایسته ای بر خوردار باشد آن قدر کانال های

ص: 77

مختلف و خطر ناک تلویزیونی و رادیویی برای جوامع اسلامی ایجاد نموده اند و آن قدر موانع به سر راه نماز تراشیده اند که نماز به سختی می تواند در چنین وضعیتی خودی

نشان دهد.

مکتبی و همه چیز خود و جامعه را زیر پا بگذارد؟ چه وقت انسان تسلیم اراده اجانب می گردد؟ و چه وقت است که انسان علیه منافع خود و جامعۀ خویش اقدام می کند؟ چه وقت است که انسان علیه انسانیت قیام می نماید و با تمام وجود در محو انسانیت سعی و تلاش می کند؟

پاسخ: با تفحص در آیات قرآن می توانیم چنین پاسخ دهیم: آن وقتی که انسان جزوع و منوع باشد، در آن صورت انسان موجودی سقوط کرده و جامعه نیز جامعه ای بیچاره خواهد بود. جامعه ای که افرادش در برابر مشکلات نتوانند صبر نمایند و کمبود ها را تحمل کنند و توجه نداشته باشند که برای رسیدن به استقلال فکری سیاسی و اقتصادی باید صبر و استقامت پیشه کنند بلکه بر عکس در مقابل مشکلات و کمبود های جاری بیتابی نمایند این گونه بر خورد و این جزع و فزع فرصت خوبی است برای شیاطین و زمینه ساز تسلط استکبار و سقوط در دام آن هاست. به طور قطع جامعه ای که انسان های نا توانش جزوع باشند و انسان های توانمندش منوع، لقمه مناسبی برای شیاطین است. جامعه ای که افرادش در هنگام نداری به کائنات بد و بیراه بگویند و به محض دارا شدن درد نداری را فراموش کرده منوع گردند برای حفظ شرافت خویش هیچ انگیزه ای نمی توانند داشته باشند. در جامعه ای که ثروتمندانش بی درد و از جمع آوری امکانات و ثروت فقط در اندیشه تکاثر باشند ﴿أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ﴾ (1) که البته تکاثر اموال مردم را به لهو وا داشته، آن ها را پوچ و از درون پوک می سازد و این یعنی صاف ترین جاده برای حرکت شیطان. آیا فکر می کنید برای تسلط بیگانگان بر چنین جامعه ای مانع و مشکلی وجود دارد؟ آن کس که فقط در اندیشه خود است و در فکر احتکار و گنج کردن است آیا چنین کسی و جامعه ای که متشکل از او و امثال اوست می توانند روی سعادت را ببینند؟

اکنون جای این سؤال است که چه چیزی می تواند انسان ها و جوامع را از این حالت نجات دهد و از لقمه لذیذی برای شیطان بودن برهاند؟ قرآن می فرماید: نماز و فقط

ص: 79

نماز. ﴿إِلَّا الْمُصَلِّينَ *الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ﴾ (1) (آنان که با نماز پیوند دائمی دارند، از جزع و فزع و هلوع و منوع بودن در امانند.) آن ها در فضای مطمئنی که نماز و عبادت و بندگی پروردگار برایشان پدید آورده است رها از دام شیطان و شیاطین زندگانی می کنند. ملتی که در مکتب نماز وارد شود ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإ ِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ را از عمق جان ترنم کند، نه از هیچ قدرتی می هراسد و نه دست ذلت به جانب دیگران در از می کند.

موحد چو ریزی زر در برش *** و یا تیغ هندی نهی بر سرش

امید و هراسش نباشد ز کس *** بر این است مبنای توحید و بس

در مکتب نماز، امثال بلال، ابوذر، سلمان و مقدادی بوجود می آیند که برای رسیدن به اهداف عالی به استقبال مشکلات و گرفتاری ها می روند و به آن ها عشق می ورزند. فقر را همانند نبی اکرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) افتخار خود می دانند (2) یعنی فقری که بر اثر مبارزه و مواجهه با شیطان و عوامل آن برایشان اتفاق افتاده است، فقری که به دلیل یورش تمامی شیطان ها بر حق طلبان بوجود آمده است، این فقر و این گونه مشکلات افتخار آن هاست. (3) جامعه ای که از تنگنا ها و کمبود های ایجاد شده بر اثر حرکت و مبارزه کمبود هایی که جزء لاینفک و طبیعی یک مبارزه بی امان است، به ستوه نیاید و آن را دلیلی بر خشم شیطان نسبت به اهداف خویش شمرده و تنگ تر شدن آن را دلیلی بر نزدیک شدن به مقصد و به ثمر نشستن مبارزۀ خود بداند، چنین جامعه ای در حال کسب عظمت و تعالی و بر خوردار شدن از استقلال و بهره مندی از خیرات و برکات آن است.

امروزه شیاطین استکباری ،جهان بویژه آمریکا در تلاشند که زمینه لازم را برای

ص: 80

سلطهٔ همه جانبه خود در ابعاد فکری سیاسی و اقتصادی در میان ملل مسلمان ایجاد نمایند.

آن ها تلاش می کنند که انگیزه های مصرف حتی مصارف کاذب را در این گونه جامعه ها افزایش دهند.

از یک طرف با تبلیغ اجناس، مصرف گرایی کاذب را ایجاد می کنند و عطش و تشنگی مصرف را افزایش می دهند و از طرف دیگر با برنامه های حساب شده از تهیه و تولید آن چه پاسخ گوی این عطش در داخل کشور های اسلامی است جلو گیری می نمایند، تا همه را در حالت تشنگی کامل نگه داشته ذلت وابستگی به خود را به عنوان شربت گوارا در کام مردم مسلمان بریزند و تنها خود را پاسخ گوی مصارف آن ها جلوه دهند و از این طریق چپاول گری خود را ادامه داده ثروت های ملت ها را به یغما ببرند.

از این جا راز مخالفت شیاطین با نماز آشکار می گردد آن ها دریافته اند که ملت ها در مکتب نماز درس استقامت و پایداری آموخته (1) ، مشکلات را تحمل می کنند و فقط به حاکمیت و استقرار اسلام می اندیشند. آن ها در یافته اند که جوانان و نوجوانانی که به مسجد می آیند دیگر لقمهٔ لذیذی برای آن ها نیستند و از طریق چنین دختران و پسران نماز گزاری نمی توانند تمایلات شیطانی خود را در جامعه اجرا کنند!

اگر پرده ها کنار رود و تیر های مؤثر و کشنده ای که از ناحیه نماز و مراکز عبادت به قلب شيطان ها نشسته و می نشیند مشاهده گردد آن گاه معلوم می شود که در طول تاریخ، به اصطلاح دل های شیاطین چقدر از نماز خون بوده است و نیز روشن می گردد که چرا شیاطین نماز و مساجد را این گونه هدف توطئه های خود قرار داده اند؟ چرا این همه فیلم های مبتذل قلم های مسموم هنر های جدا شده از هنر و مجموعه امکانات دیگر برای تضعیف نماز و مساجد به کار گرفته می شود. چرا؟ این جاست که وظیفهٔ سنگینی بر عهده ماست.

ص: 81

پدران! مادران! معلمان و ای همه کسانی که دست اندر کار مسائل تربیتی هستید شما که نگران فرزندان خود هستید عالی ترین مبنای تربیت، ترویج نماز و آشنا ساختن فرزندان و نوجوانان و جوانان به نماز و مراکز عبادت است.

با کمک نماز و اقامه با شکوه آن خود و فرزندان و جامعه خود را در مقابل انواع توطئه های شیاطین جنی و انسی و تهاجمات استکبار جهانی بیمه نماییم زیرا آن جایی که عزت نماز است ذلت وابستگی نیست آن جایی که عبادت الرب است، عبادت الناس دیده نمی شود.

تو ریا کار هستی آن ها با وسوسه های پنهانی حضور در مساجد و مراکز عبادی و اقامه نماز در معرض دید دیگران و تظاهر به نماز را یک امر ریا کارانه جلوه می دهند در نتیجه بر اثر این گونه تبلیغات سوء، افراد برای گریز از به اصطلاح ریا کاری، از علنی شدن در مراکز عبادت و تلاش در امر اقامه نماز و انجام اعمالی همچون اذان گفتن و به جای آوردن نماز در اول وقت، خود داری می نمایند.

فرزندان یا همسایگان خود، از آن ها برای آمدن به نماز جمعه دعوت کنید و یا چنان چه افرادی خمس و زکات می پردازند دیگران نیز مشاهده نمایند و آن ها نیز تشویق شوند. باید شعائر اسلامی و عمل به دستور های الهی در جامعه به چشم بخورد.

پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) طی حدیث بسیار ارزشمندی می فرماید:

﴿إِذَا أَتَى اَلشَّيْطَانُ أَحَدَكُمْ وَ هُوَ فِي صَلاَتِهِ فَقَالَ: إِنَّكَ مُرَاءٍ. فَلْيُطِلْ صَلاَتَهُ﴾ (1)

(هنگامی که یکی از شما در حال نماز است و شیطان در آن حال به سراغ او آمد و به او گفت که تو ریا کار ،هستی او باید نمازش را طولانی نماید.)

به هر صورت باید دقت نمود و شبکه های مختلف صیادی شیطان را شناخت شیطان گاهی به شیوۀ بر خورد خشن، ابو جهل وار به جنگ نماز می آید. و گاهی در شکل فیلم های مبتذل و گاهی نیز از راه فرهنگ نماز به جنگ نماز می شتابد می گوید ای نماز گزار، مگر ریا کاری زشت و ناپسند نیست؟ پس بهتر است نمازت را در داخل خانه بخوانی، آیا به مسجد می روی که مردم تو را ببینند؟ خود نمایی کنی تا مردم بگویند فلان کس آدم مؤمنی است؟

وقتی که از بسیاری سؤال می شود چرا در مسجد حضور پیدا نمی کنند و یا در نماز جمعه شرکت ندارند؟ همین مطالب را مطرح می نمایند دیگران در ذهنشان این گونه القاء کرده اند که:

(مگر بندگی خدا به این است که انسان فقط به مسجد برود. مگر بندگی خدا به این است که من خودم را در مابین مردم مطرح کنم که نماز گزارم و متعهدم. من در داخل خانه نمازم را می خوانم جایی که من باشم و خدای خودم با او خلوت می کنم من ريا كار نیستم و ریا کار تربیت نشده ام و نمی خواهم زیاد خودم را در میان مردم مؤمن و نماز گزار و ... معرفی کنم و جا بزنم. ما اهل این کار ها نیستیم!)

این همان شبکه صیدی است که شیطان گسترده است و پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) در این حدیث شریف به آن عنایت دارد و می فرماید: همان نمازی را که شیطان

ص: 84

می گوید، قطعش کن و یا سریع تر تمامش کن الان دیگران تو را می بینند و این ریا و خود نمایی است تو بدان که شیطان تو را وسوسه می کند، فریب او را مخور نمازت را طولانی تر نما.

روشن است که یکی از مصادیق مبارزه با شیطان همین جاست. متأسفانه گاهی این ترفند شیطان توسط دوستان و اقوام القاء می گردد و آن ها نمی دانند و توجه ندارند که خود اسیر دام شیطانند و پایشان در تور های رنگارنگ شیطان دچار آمده و راه حرکت بر آن ها بسته شده است.

در این آیه شریفه شراب و قمار به عنوان پدیده های زشت و پلید و فتنه انگیز و از ابزار شیطان معرفی شده اند.

کلمه رجس که در آیه قبل آمده است، (1) بیانگر خطر های این پدیده های شوم است. این ها از شبکه ها و راه های به هم پیوسته شیطان است که شیطان به وسیلهٔ آن ها به جنگ انسانیت می آید و بدین وسیله آدمیان را از درون تهی نموده تباهی و بدبختی فرد و جامعه را فراهم می سازد. لذا قرآن دستور می دهد که بدون درنگ از این امور بپرهیزید امید است که جامعه رستگاری داشته باشید.

نکته قابل تأملی که در آیه شریفه به چشم می خورد این است که با وجود آثار سوء ماده خبیثی چون شراب که مشکلات متعدد اقتصادی به دنبال دارد و سلامت جسمی فرد، خانواده و جامعه را به خطر می اندازد و چه بسا برای نسل های آینده نیز عوارض ناگواری داشته باشد و علاوه بر آن سلامت روحی فرد و جامعه را نیز زایل می سازد، اما آیه شریفه مساله را در یک فضای دیگر مورد بحث و بررسی قرار می دهد و انگشت روی علت العلل پلیدی شراب و سایر پلیدی های ذکر شده می گذارد.

قرآن می فرماید

﴿إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيطانُ أَن يُوقِعَ بَينَكُمُ العَدَاوَةَ و البَعْضاء﴾ شیطان از طریق این پلیدی ها و ناپاکی ها چند هدف و نقشه خطرناک و زشت دارد.

شیطان می خواهد به واسطه شراب و قمار دشمنی، خشم و کینه را در جامعه ایجاد نماید این کاملاً طبیعی است زیرا کسی که در یک لحظه تمام هستی خود را در یک قمار از دست می دهد آیا نمی خواهد با تمام وجود هستی طرف را از بین ببرد؟ و مگر در شراب خوارگی حالت دیگری جز حالت درندگی به انسان دست می دهد؟ و اما اثر مخرب تر شراب و قمار این است که این دو شما را از یاد خدا و نماز باز می دارد.

آن نمازی که به عنوان نیاز فرد و جامعه مطرح است و بدون آن انسان به سعادت

ص: 86

نمی رسد ،شراب و قمار مانع آن می گردند و موجب قطع ارتباط با خدا می شوند زیرا کسی که با پیمانه پیمان بست با خدا نمی تواند پیمانی داشته باشد. و آن کسی که عابد خمر شد عابد خدا نمی گردد و این نقش باز دارندگی شراب و قمار از یاد خدا و نماز در برابر سایر آثار سوء آن دو امری قابل تأمل و دقت است و این مضمون خطاب قرآن به انسان هاست که می فرماید ای انسان ها و ای جامعه انسانی که باید از طریق عبادت و بندگی پروردگار تکامل پیدا کنید آیا از این گونه امور و پدیده های شوم که شما را از موجبات کمال که یاد خدا و نماز باشد باز می دارد دست بر می دارید یا نه؟!

حال مطرح ساختن خویش است. او همه چیز را در خدمت خود می خواهد حتی عبادت و خدا را.

عبادت یعنی خود را برای خدا دانستن و خواستن ولی انسان ریا کار خدا را برای خود می خواهد!

عبادت یعنی تسلیم و رام شدن در مقابل پروردگار، سجده یعنی خضوع و خشوع کامل در برابر خدا همه چیز را رها کردن و در پیشگاه خدا خاضعانه و خاشعانه به خاک افتادن اما ریا کار در فکر مطرح کردن روح چموش خویش است حتی از طریق عبادت.

وای به حال کسی که اولین گامش در نماز که فلسفهٔ آن تسلیم و رام شدن است تازه اول طغیانش باشد و نماز را به عنوان وسیله ای برای مطرح کردن خود و نظاره کردن دیگران بداند و این سر آغاز بدی ها و زشتی های اوست چنین حالتی آفت نماز و خورۀ آن است.

ص: 88

ص: 90

﴿وَ كَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلوةِ وَ الزَّكَوةِ﴾ (1)

(او خاندانش را، به نماز و زکات امر می نمود.)

نکته قابل توجه در این آیه استفاده از کلمه ﴿وَ كَانَ يَأْمُر﴾ است، که دلالت بر استمرار و پیوستگی دارد بدین معنا که او به طور مرتب و پیوسته اهل خود را به نماز سفارش می کرد و از آن ها می خواست که نماز را به پا دارند.

93

می فرمودند:﴿اَلسَّلاَمُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ﴾. آن گاه دست های خود را می گشودند و دو طرف در خانه را می گرفتند و می فرمودند ﴿اَلصَّلاَةَ اَلصَّلاَةَ يَرْحَمُكُمُ اَللَّهُ﴾ (1)

(نماز! نماز! خداوند شما را رحمت فرماید.) (2) سپس آیه شريفةً ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لَيُذهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ اَهلَ البَيتِ و يُطَهِّرَكُم تَطهيراً﴾ (3) را قرائت می کردند و به طرف مسجد تشریف می بردند.

این سیره پیامبر بیانگر چند نکته اساسی است از جمله اهمیت نماز و مسؤولیت اولیاء. گر چه اهل بیت پیامبر خود از ائمه نماز گزاران بودند و می زان توجه و عنایت آن ها به نماز مشهور و معروف است اما این روش پیامبر نقش آموزشی و تربیتی و الگویی زیبایی دارد.

جایی که پیامبر در خانه علی و زهرا و فرزندانشان که از عابد ترین افراد زمانه هستند اعلام می فرماید نماز! نماز این درسی است برای همهٔ پدران و مادران که این امر تکلیف آن هاست. آن ها باید نسبت به نماز فرزندانشان مراقب و مواظب باشند و دچار غفلت و بی توجهی نگردند.

در ضمن این آیه شریفه حاوی نکات ارزشمند دیگری نیز هست که اشاره به آن ها در این جا مناسب است.

نکته اول ، وجود پیوند محکم بین نماز و تقوی است پایان آیه گویای پایان خوش و خوبی برای تقوی پیشگان است. بدیهی است این مکتب نماز است که جامعه را به سوی تقوی سوق می دهد و جامعه بی نماز نمی تواند جامعه پرهیز گاران و رستگاران باشد.

نکته دیگری که این آیه شریفه بیانگر آن است اشاره به این مطلب آموزنده

ص: 93

است که مادیّت و زرق و برق دنیا چشم ها را خیره نسازد حسن عاقبتی برای این گونه امور نیست! تصور نگردد چنان چه فرد و جامعه پول دار شد و یا مشکلات اقتصادی آن ها بر طرف گردید عاقبت خوبی در انتظار آن هاست ،خیر عاقبت برای تقوی است و تقوی هم راهش این است: ﴿وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَوةِ﴾.

پدر و مادر محترم!

تنها تلاش برای تأمین مسائل مادی فرزندانتان کافی نیست! شما که ساعت ها برای رفع مشکلات مادی او تلاش می کنید ساعتی را نیز برای تغذیه روح او و تکامل معنوی وی اختصاص دهید.

هشدارتان باد که بر اثر غفلت و بی توجهی شما فرزندتان طعمه و صید دیگران گردد و این بیانگر بی عرضگی و عدم توجه انسان است که عزیز دلش، میوه قلبش، ثمرۀ زندگانی اش و آن کس که ادامه وجود اوست در دست شیاطین گرفتار باشد و پدر و مادر ندانند که او گرفتار دیو ها و دام هاست به طور قطع چنین اولیایی علاوه بر ضرورت پاسخ گویی در مقابل فرزندان خود در این دنیا در روز قیامت پاسخ گوی خدا نیز باید باشند.

مواظب باشیم! نکند با بی توجهی عاق فرزندانمان ،گردیم فرزند امانت خدا در دست ماست ما می توانیم از این امانت الهی مراقبت نموده و آن را سالم تحویل جامعه بدهیم و یا خدای نا خواسته با بی توجهی گل های پر پر شده و پژمرده و تغییر ماهیت داده ای را تحویل اجتماع دهیم. آن گاه چه شخصی مقصر است؟ قطعاً باغبان!

این کار (با بهانه های مختلف) باز می دارند.)

وَ رَضُوا عَنْهُمْ بِعَرَضٍ يَسِيرٍ مِنَ اَلدُّنْيَا ﴿و به بهرۀ بسیار اندکی از دنیا برای آن ها راضی می شوند.﴾

به جای تشویق او برای حضور در مسجد و نماز و برنامه های سودمند مذهبی، او را به کار های دنیوی با بهره ای اندک می گمارند و از این بهره اندک مادی خوش حال هستند!

آن گاه پیامبر می فرماید: ﴿فَأَنَا مِنْهُمْ بَرِيءٌ وَ هُمْ مِنِّي بِرَاءٌ﴾ (1)

(من از آن ها بیزارم و آن ها نیز از من بیزارند.)

پناه می بریم به خدا از چنین فاجعه ای که پیامبر از ما بیزار باشد!

چگونه پدر می تواند نسبت به دیانت و معنویت فرزندش بی توجه باشد و تنها مسؤولیت خود را تأمین امور مادی او بداند یعنی تأمین معاش او به عهده پدر، ولی تربیت روح و اندیشه او در اختیار دیگران باشد!

در این جا سخنی با همه پدر ها و مادر های عزیز داریم پدر ها مادر ها اگر می خواهیم فرزندانمان در راه سعادت گام بر دارند اگر می خواهیم خدمت گزار به ملت و مردم باشند اگر می خواهیم رفیق و همراهمان باشند اگر می خواهیم مایه آبرویمان گردند و به اصطلاح عصای دستمان باشند و نه چماقی بر سر و در یک جمله انسان مفیدی باشند، بیایید همه با هم از درون منزل ها شروع نماییم و فرزندان خود را با نماز تربیت کنیم آن ها را با مسجد آشنا سازیم و مسجدی بار آوریم که صلاح دنیا و آخرت ما در این امر است در این صورت خود و آن ها را بیمه نموده و از افتادن در دام های خطرناک شیاطین دورشان ساخته ایم.

بدیهی است در مقید بودن آن ها به نماز و مسجد آثار ارزشمند فراوانی برای آن ها و ما نهفته است و حتی در حدیث داریم که بسیاری از لغزش های پدران و مادران با انجام امور فرزندان جبران می شود.

ص: 96

والدین محترم! فرزند اهل نماز، در مقابل پدر و مادر نمی ایستد، گستاخانه با او سخن نمی گوید و بی ادبی نمی کند و اما این فرزند بی نماز است که در مقابل مادر قد خمیده ای که جوانی و نشاط و دارو ندارش را به پای رشد او نثار کرده است می ایستد و با حرکات نا پسندش او را به سخره می گیرد و گاهی بر او اخم می نماید و دل او را به درد می آورد.

پدر و مادر گرامی! برای مبارزه با شیاطین و رهایی از دام های آن ها، باید فضای اقامه نماز را ایجاد نماییم هر خانه یک سنگر شود در آن صورت برای شیاطین مقابله با همهٔ خانه ها قطعاً مشکل و شاید غیر ممکن باشد.

والدین گرامی! هنگامی که به مسجد می آیید فرزندان خود را به همراه بیاورید دست فرزندان و کودکان و نوادگان خود را بگیرید و به نماز جمعه بیاورید. قبل از آن که فرزندتان بر اثر دسیسه های شیطانی از دست شما بپرد و اگر به هر شکل پریده است دل او را به دست آورید با خدا آشتیاش بدهید و با مسجد مرتبطش کنید.

دست و صورتت را بشوی و نماز بخوان. (1)

این برنامه زمان بندی شدۀ تربیت دینی است که متأسفانه ما در این زمینه فقیریم، لذا از متخصصان و کارشناسان امور تربیتی و هنرمندان باید خواست که ابزار و زمینه های اجرای موفق این برنامه را فراهم سازند و غذای فکری کافی و مناسب برای فرزندان در مقاطع و سنین مختلف آماده نمایند.

این حدیث به ما می آموزد که جوامع اسلامی و مسلمانان باید کودکان خود را از آغاز سنین کودکی در فضای معنوی توحید قرار دهند و آن ها را با توحید و نبوت و ولایت و نماز آشنا و مأنوس سازند چنان چه فرزند از آغاز بدین گونه تربیت نشد و تحت توجه قرار نگرفت و در کانون خانواده هنگامی که ذهن و باور او آماده پذیرش توصیه های پدر و مادر بود از این فرصت استفاده نشد و کودک چیز مفیدی نیاموخت، بدیهی که پس از آن انجام کار آموزشی و تربیتی بسیار سخت و مشکل خواهد بود.

امام صادق (علیه السلام) در حدیث ارزنده ای می فرماید:

﴿ادِرُوا أَحْدَاثَكُمْ بِالْحَدِيثِ قَبْلَ أَنْ تَسْبِقَكُمْ إِلَيْهِمُ اَلْمُرْجِئَةُ.﴾ (2)

(پیش از آن که دیگران به سراغ فرزندان شما بیایند، فرزندانتان را با احادیث ما دریابید.) لذا برنامه های تربیتی اسلام برای سعادت فرزندان از دوران قبل از تولد کودک آغاز می گردد و نه از دوران جوانی و بالا تر!

ص: 98

پذیری سخت تر و مشکل تر می گردد زیرا جوانان نسبت به کودکان و نوجوانان پذیرش کمتری دارند و احیاناً برخی بر اثر تبلیغات سوء پدران و مادران خود را دارای افکار

قدیمی تصور می نمایند که وجود چنین تصوری پذیرش را کم رنگ می سازد.

خیر و سعادت امت و ملت است چیزی را فروگذار نکردند. اما باز در وصیت نامه خود یک دوره معارف و حقایق و راه حل ها و توصیه های ارزنده را مطرح فرمودند چرا ما در وصیت نامه هایمان چنین مطالبی را نمی نویسیم؟ چرا ما فرزندان خود را دعوت به صلاح و سداد نمی کنیم؟ شایسته است از پیشوایان بزرگوار خود الگو بگیریم و به آن ها تأسی کنیم.

پیشوایان معصوم ما در وصایای خود همواره فرزندان و نزدیکان خود را به آن چه مایه خیر و صلاح آن هاست، از جمله نماز توصیه می نمودند. (1)

امیر مؤمنان (علیه السلام) در وصیت نامه عمومی خود، توصیه و سفارش به نماز می فرمایند:﴿اَللَّهَ اَللَّهَ فِي اَلصَّلاَةِ فَإِنَّهَا عَمُودُ دِينِكُمْ.﴾ (2)

(خدا را! خدا را! نسبت به نماز، زیرا نماز ستون دین شماست.)

امام مجتبی (علیه السلام) می فرمایند: هنگامی که مرگ پدرم نزدیک گردید، به من رو کرد و وصیت خود را این چنین شروع نمود:

﴿أُوصِيكَ يَا بُنَيَّ بِالصَّلاَةِ عِنْدَ وَقْتِهَا، وَ اَلزَّكَاةِ فِي أَهْلِهَا عِنْدَ مَحَالِّهَا، وَ اَلصَّمْتِ عِنْدَ اَلشُّبْهَةِ.﴾ (3)

(فرزندم تو را سفارش می کنم که نماز را به موقع بخوانی و زکات را به اهلش بپردازی و در مواردی که مطلب برای تو روشن نیست، سکوت نمایی.)

امام صادق (علیه السلام) هنگام وفاتش دستور می دهند، همهٔ بستگانشان را در کنار بستر او حاضر سازند آن گاه در جمع آن ها می فرمایند:

﴿إِنَّ شَفَاعَتَنَا لاَ تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلاَةِ.﴾ (4)

ص: 101

(شفاعت ما به کسانی که نماز را سبک بشمارند نمی رسد.)

می فر مایند:

﴿فَانَّ رَسُولَ اَللَّهِ كَانَ اُتَّمَ اَلنَّاسِ صَلَوةٌ وَ اِحْقُهُمْ عَمَلاَ بِهَا.﴾

(ای محمد بدان که پیامبر اکرم نمازش از همۀ مردم تمام تر بود و حق نماز را بهتر از دیگران اداء می فرمود.)

آن گاه امیر مؤمنان منشور جاودانه ای را در مورد نماز بیان می فرماید. جمله ای کوتاه، ولی حاوی یک دنیا درس و سازندگی و سر مشقی برای همه مسلمانان، بویژه والیان و حاکمان .اسلامی حضرت می فرماید:

﴿وَ اِعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَيْءٍ مِنْ عَمَلِكَ تَبَعٌ لِصَلاَتِكَ﴾ (بدان هر یک از کار های تو تابع نماز توست و در رابطه با نماز تو معنا پیدا می کند.)

جامعه اسلامی بویژه کارگزاران حکومت اسلامی باید مراقب باشند که نکند عمل زده شوند نکند اشتغالات و در گیری در کار های اجرایی آن ها را از توجه به نماز باز دارد! یا خدای ناخواسته چنین بیندیشند که انجام امور اجرایی و اشتغالات روزمره مهم تر و یا خدا پسندانه تر از نماز است و بر اثر چنین بینشی نسبت به فریضه بزرگ نماز بی توجهی و کم لطفی روا دارند. در این صورت،﴿فَمَنْ ضَيَّعَ اَلصَّلاَةَ فَإِنَّهُ لِغَيْرِهَا أَضْيَعُ.﴾ (1)

(هر کس نمازش را ضایع سازد، قهراً کار های دیگر را ضایع تر خواهد ساخت.) کسی که به نماز اهمیت ندهد به بیت المال نیز اهمیت نخواهد داد و کسی که از نماز و خدا ببرد و حق خدا را نپردازد و مراعات نکند، طبیعی است که حق مردم را رعایت نکند.

امام کاظم (علیه السلام) به علی بن یقطین که از شیعیان او و وزیر هارون الرشید خلیفهٔ مقتدر عباسی است پس از این که از او می خواهد یاران و همکارانش را امر

نماید که مراقب زبان های خود باشند و خصومت در دین را رها سازند و در عبادت خدا جهاد و تلاش کنند، می فرماید:

ص: 103

﴿وَ إِذَا قَامَ أَحَدُهُمْ فِي صَلاَةٍ فَرِيضَةٍ فَلْيُحْسِنْ صَلاَتَهُ وَ لْيُتِمَّ رُكُوعَهُ وَ سُجُودَهُ وَ لاَ يَشْغَلْ قَلْبَهُ بِشَيْءٍ مِنْ أُمُورِ اَلدُّنْيَا.﴾ (1)

(به یارانت بگو هنگامی که در پیشگاه خدا برای اقامه نماز واجب می ایستند، نمازشان را بخوبی به جای آورند و رکوع و سجودشان را کامل انجام دهند و مراقبت نمایند که هنگام نماز قلبشان به امور دنیا متمایل و مشتاق نباشد.)

امیر مؤمنان (علیه السلام) به اصحابش می فرمایند:

﴿تَعَاهَدُوا اَلصَّلاَةَ وَ حَافِظُوا عَلَيْهَا﴾ (اى یاران من نسبت به فریضه نماز تعهد داشته، در برپایی آن مراقبت نمایید.).﴿وَ اِسْتَكْثِرُوا مِنْهَا وَ تَقَرَّبُوا بِهَا﴾. (2)

(هر چه می توانید بیشتر نماز بخوانید و به وسیلۀ آن به خدا نزدیک گردید.) ﴿فَانَّهَا كَانَتْ ﴿عَلَى المُؤْمِنِينَ كِتَاباً موقوتاً (3) ﴾﴾

(زیرا نماز یک واجب، با وقت مشخص است که بر مؤمنان و اجب شده است.) آن گاه امام می فرماید: آیا جواب اهل آتش را نشنیده اید آن وقتی که از آن ها سؤال می شود که چه چیز موجب سقوط شما در دوزخ گردید؟ ﴿مٰا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ﴾، اولین پاسخ آن ها این است که ما از نمازگزاران نبودیم.﴿قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ﴾ (4) (5)

پیشکسوتان و مدیران، مسؤولیت آن ها نیز بیشتر خواهد بود مدیر و مسؤول یک اداره مسؤولیت الهی دارد که زیر دستانش را و استادکار یک کارگاه وظیفه دارد شاگردانش را به اقامه نماز سفارش نماید.

بدیهی است داشتن زیر دست و شاگرد و مأمور نماز خوان و اهل مسجد برای استاد کار و مدیر مفید تر و قابل اطمینان تر است.

این فکر که اگر کارگر ما اول وقت مشغول خواندن نماز شود لطمه ای به کار وارد می گردد تفکر اشتباهی است مگر نماز او چقدر طول می کشد؟ آن صاحب کارخانه ای که فکر می کند نماز مزاحم کار او و کار خانه اوست باید بداند که این اندیشه و فکر مزاحم کار و سعادت او و جامعه است هیچ گاه نماز یک امر مزاحم نیست اصولاً این نوع تفکر تفکر شیطانی و از وسوسه های اوست. خواه در ذهن بازاری ما باشد یا کارخانه دار ما و یا مدیر ما در حالی که کارگری که نماز بر پای می دارد کارش نیز متعهدانه است و نسبت به کارگر بی نماز باز ده بیشتری خواهد داشت. کسی که در مکتب نماز است می داند در مقابل این مزدی که می گیرد تعهد دارد، لذا هر مقدار که از کارش بکاهد، به همان اندازه مزدی را که دریافت می دارد بر او حرام است و شرعاً مالک آن نیست و اکل مال به باطل است. اصولاً نماز برای اصلاح امر دنیا و آخرت است و چنان چه اقامه نماز نماییم، زمینه برای اصلاح همهٔ ابعاد زندگی فردی و اجتماعی ما فراهم می گردد.

اگر همین توصیه و امر به نماز را در همه جا داشته باشیم و این جو در تمامی نقاط جامعه به وجود آید و از مدیران و مسؤولان یک مجموعه دو سه نفری گرفته تا مجموعه های گسترده مسؤولیتی الهی از این بابت احساس نمایند آن گاه می توانیم ادعای حق گزاری نماز را داشته باشیم و در سایه آن بر خوردار از جامعه ای سالم گردیم. سفارش امیر مؤمنان (علیه السلام) به محمد بن ابی بکر وظیفه همه ما را نسبت به توصیه و سفارش به امر نماز و همچنین توجه و دقت در انجام آن را روشن می سازد. در جایی که امیر مؤمنان (علیه السلام) به محمد بن ابی بکر آن گونه سفارش می فرماید که نگاه

ص: 105

کن ببین نمازت چگونه است تکلیف همه ما روشن است، زیرا کسی که در نمازش دقت کند و تأملی در آن نماید، قطعاً در حال مردم نیز دقت و تأمل خواهد کرد و بر عکس آن هم صادق استو مگر می شود کسی که از خدا بریده خود را برای مردم

بداند؟ او مردم را برای خودش می خواهد!

در هر حال اگر توصیه و امر به نماز همه جا را فرا بگیرد و از همه جا به گوش برسد و مسؤولان و مدیران محترم در مراکز علمی و فرهنگی دانشگاه ها، مدارس و هر کس در هر جایگاه و موقعیتی که قرار دارد در ایجاد جریان عمومی و فرا گیر امر به نماز و توصیه به آن همکاری کند و این کار بویژه از منازل شروع شده و به همه جا گسترش یابد، آن گاه خواهیم دید که مشکلات جامعه، حتی مشکلات مادی آن حل می شود زیرا مادیت جامعه با شکل گرفتن معنویت راحت تر قابل حل است.

الفت می نماید و آن را تعمیق می بخشد در نماز جماعت شاهد حالات خوب و خوش انسان هنگام ارتباط با پروردگار خویش و نقش ارزنده آن در جهت ایجاد شور و نشاط بیشتر در مسیر الی اللّه هستیم. نماز جماعت سند انسجام مسلمانان و تبلور انضباط آن هاست و نمونه ارزنده ای از هماهنگی مسلمانان می باشد.

علاوه بر این گونه آثار و برکات نقش والای نماز جماعت در اقامه نماز قابل توجه و عنایت است. به طور قطع یکی از راه هایی که نماز را در جامعه جان تازه ای می بخشد و به آن رمق و قدرت و حاکمیت می دهد نماز جماعت است.

مناسب است در این جا به برخی از آثار نماز جماعت اشاره کنیم تا جایگاه نماز جماعت در فرهنگ اسلامی مشخص گردد.

فقهای عظام، در کتاب های توضيح المسائل (رساله عملیه) خود، حدیث ارزنده ای را نقل نموده اند در این حدیث شریف پیامبر اسلام می فرماید: جبرائیل به همراه هفتاد هزار فرشته بعد از نماز ظهر نزد من آمد و گفت ای محمد (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) پروردگارت سلامت رساند و دو هدیه برایت فرستاد که این دو هدیه را به هیچ پیامبری قبل از تو عطا نکرده است

پیامبر از جبرائیل می پرسند که این دو هدیه چیست؟

جبرائیل می گوید: نماز وتر و نماز جماعت.

پیامبر می فرمایند: اجر و پاداش امت من در اقامه نماز جماعت چیست؟

جبرائیل پاسخ می دهد: اگر نماز جماعت با دو نفر تشکیل شود، برای هر رکعت ثواب یک صد و پنجاه نماز به هر یک از آن ها عطا می گردد و اگر چنان چه نماز جماعت با سه نفر تشکیل شود برای هر رکعت ثواب شش صد نماز به هر یک از آن ها عطا می گردد و اگر نماز جماعت با چهار نفر تشکیل شود برای هر رکعت ثواب هزار و دویست نماز به هر یک از آن ها عطا می گردد و ...

و اگر چنان چه نماز جماعت با نه نفر تشکیل شود برای هر رکعت ثواب سی و شش هزار و چهار صد نماز به هر یک از آن ها عطا می گردد و اگر چنان چه نماز جماعت با

ص: 107

ده نفر تشکیل شود برای هر رکعت ثواب هفتاد و دو هزار و هشت صد نماز به هر یک از آن ها عطا می گردد و اگر نماز جماعت با بیش از ده نفر تشکیل گردد، اگر دریا های آسمان ها و زمین مرکب گردد و اشجار عالم قلم شوند و جن و انس و فرشتگان نویسنده گردند نمی توانند حتی ثواب یک رکعت چنین نمازی را بنویسند.

سپس جبرائیل ادامه داد: ای محمد (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) یک تکبیر که مؤمن با امام درک کند، یعنی با جماعت بگوید بهتر است برای او از شصت هزار حج و بهتر است از دنیا و آن چه در آن است بلکه هفتاد هزار مرتبه بر دنیا و آن چه در آن است شرافت دارد. (1)

این حدیث بیانگر اهمیت و جایگاه نماز جماعت است و نشان می دهد که هیچ چیز نمی تواند جای نماز جماعت را با این همه آثار و فواید پر کند و بگیرد.

مرد نابینایی خدمت پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) رسید و عرض کرد: یا رسول اللّه من مردی نابینا هستم چه بسا صدای اذان را می شنوم می خواهم برای شرکت در نماز جماعت به مسجد بیایم ولی به تنهایی نمی توانم به مسجد بیایم و کسی را نیز پیدا نمی کنم تا مرا در آوردن به مسجد و حضور در نماز جماعت مسلمین کمک نماید چه کنم؟ پیامبر فرمود:

﴿شُدَّ مِنْ مَنْزِلِكَ إِلَى اَلْمَسْجِدِ حَبْلاً وَ اُحْضُرِ اَلْجَمَاعَةَ﴾. (2)

(ریسمانی از منزلت تا مسجد قرار بده و به کمک آن در مسجد و صفوف نماز

ص: 108

جماعت حاضر شو.)

راهنمایی پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) به یک مرد نا بینا، بیانگر اهمیت نماز جماعت است پیداست که پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) می خواهد جامعه اسلامی را نسبت به اهمیت نماز جماعت آگاه سازد و راه و مسیر سعادت را نشان دهد.

هنگامی که پیامبر عذر نا بینایی را برای عدم حضور در نماز جماعت پذیرفته نمی داند و او را راهنمایی می کند بدیهی است که عذر های مختلف و واهی دیگر هیچ گاه نمی توانند بهانه ای برای ترک اجتماع عبادی مسلمین باشند.

جای تأمل و تأسف است که با این همه آثار و برکات نماز جماعت و حضور در اجتماع مسلمین چرا ما به انجام نماز فرادا اکتفا می کنیم؟ چرا از نماز جماعت غفلت داریم و خود را در این جریان عظیم معنوی قرار نمی دهیم؟ انسان مسلمان باید به هر شکل که شده خودش را به نماز جماعت برساند.

چرا در فرهنگ ما این همه نسبت به اقامه نماز جماعت تأکید شده است؟ این همه احادیث و روایات وارد گردیده است؟ و این همه عنایت و توجه پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) و اهل بیت برای چیست؟ برای عدم حضور در نماز جماعت چه توجیهی داریم در حالی که در اکثر موارد خانه مغازه و محل کار ما در کنار مسجد واقع گردیده است؟ اگر از مسجدی که کنار منزل و یا محل کار شما و یا در محلهٔ شما قرار دارد و یا از نماز جماعتی که در آن بر گزار می گردد سؤال شود که فلانی را چند بار در خود دیده ای جواب دهد هیچ گاه چه توجیه و عذری می توان ارائه نمود؟ بی توجهی به تکالیف شرعی تا چه حد؟ درست است که برخی در منزل نماز می خوانند اما به چه دلیل در نماز جماعت شرکت نمی کنند؟ آنان که در کنار مسجد بسر می برند و صدای اذان را می شنوند ولی در نماز جماعت شرکت نمی کنند چه توجیهی دارند؟

بانگ حَيَّ عَلَيَّ اَلصَّلاَةُ و حَيَّ عَلَى خَيْرِ اَلْعَمَلِ برای چیست؟ چه می گوید و چه پیام و در خواستی در آن نهفته است؟ قَدْ قَامَتِ اَلصَّلاَةُ چه می گوید؟ سزاوار نیست که انسان همه این ندا ها را بشنود و نشنیده بگیرد!

ص: 109

نماز جماعت، شکوه و عظمت اسلام است. نشان دهندهٔ حاکمیت نماز و ارزش های آن در جامعه است عبور جمعیت از خیابان ها و کوچه ها پس از آن نماز را در ذهن ها تداعی می کند نماز در وجود انسان های بیننده و شنونده احیا می گردد چرا ما باید نسبت به این قضیه و آثار آن غافل باشیم؟

با دقت و تأمل در روایاتی که ذکر گردید، می توان پی برد که در فرهنگ مذهب شیعه به رغم این تصور که نسبت به سایر مذاهب، بر خورد ضعیف تری در مورد نماز جماعت وجود دارد نماز جماعت از جایگاه بسیار والایی بر خوردار است و چنان چه ما به این گونه احادیث توجه نموده بدان ها عمل نماییم، بار دیگر نماز جماعت جایگاه شایسته و بایستهٔ خود را در جامعه اسلامی مان بدست خواهد آورد.

یعنی قبل از بیان و اجرای هر حکمی از احکام اسلامی، نماز اقامه می گردد و آن هم با جماعت و بدین وسیله پیامبر و پیروانش شکوه پرستش خدا را با تمام توان در دید و منظر دیگران قرار می دادند.

زهرا (علیها السلام) آمده است که حج تقویت مکتب و دین است. (1)

نماز جماعت هم همین اثر را دارد. در نماز جماعت تنها بعد ارتباط با خدا منظور نشده است، بلکه با این دید به نماز جماعت می نگریم که نماز جماعت نمایش نماز و تبلیغ آن است زیرا هنگامی که فرزندان ما کودکان نوجوانان و جوانان عزیز ما نماز را در نمایشگاه های خوب و پاک و با صفای آن یعنی مساجد مشاهده نمایند که چه زیبا تشکیل شده و چگونه همۀ نماز گزاران در کنار یک دیگر صفوف زیبای نماز جماعت را تشکیل داده اند و همه با هم حرکات هماهنگ و موزونی دارند، همچنین آن ها شخص وارسته ای را به عنوان امام جماعت انتخاب نموده همراه او به رکوع و سجود می روند و عطر برادری و دوستی و تعاون و صفا فضای مسجد را آکنده نموده است بطور مسلّم تمایل به نماز پیدا می کنند و این گونه نماز بطور طبیعی در جامعه تبلیغ و ترویج می شود.

اقامه نماز جماعت خود راه بسیار مؤثر و خوبی است برای تثبیت و تقویت و حاکمیت نماز در جامعه به عنوان نمونه اقامه نماز جماعت های با شکوه در مدارس از عوامل مؤثر در اقامه نماز است، زیرا حضور در مراسم نماز جماعت مدرسه و مشاهدهٔ أن تجمع و هماهنگی بطور طبیعی نوجوانان و جوانان را به سوی نماز جلب می نماید. در حالی که شاید تبلیغ و در خواست یک پدر از فرزند خود برای اقامه نماز این اندازه مؤثر واقع نگردد.

در این جا حدیث گران قدری در بیان ابعاد نماز جماعت و روشن تر نمودن افق های گسترده آن ذکر می نماییم با دقت در این حدیث مشخص می گردد که نماز جماعت صرف بر قراری یک ارتباط با خدا نیست؛ زیرا اگر چنین باشد، شاید نماز گزار بتواند در داخل منزل ارتباط بهتری با خدا بر قرار نماید. البته شاید این سخن را با قاطعیت نتوان بیان کرد، زیرا روح جمعی حال و هوای بهتری به حرکت معنوی می بخشد.

ص: 112

امام هشتم (علیه السلام) درباره نماز جماعت می فرمایند:

﴿إِنَّمَا جُعِلَتِ اَلْجَمَاعَةُ لِئَلاَّ يَكُونَ اَلْإِخْلاَصُ وَ اَلتَّوْحِيدُ وَ اَلْإِسْلاَمُ وَ اَلْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلاَّ ظَاهِراً مَكْشُوفاً مَشْهُوراً﴾.

(نماز جماعت برای آن بوجود آمد که اخلاص و توحید و اسلام و عبادت در جامعه ظاهر گردد.)

بنا بر این ،حدیث نماز جماعت در حقیقت تبلور عینی این ارزش ها و نمایش این زیبایی هاست. بدیهی است که ظهور و بروز و مشاهدهٔ امور فوق فقط در نماز جماعت امکان پذیر است.

آن گاه امام (علیه السلام) می فرماید:

﴿لِأَنَّ فِي إِظْهَارِهِ حُجَّةً عَلَى أَهْلِ اَلشَّرْقِ وَ اَلْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ﴾ (1)

تشکیل نماز جماعت که در حقیقت اظهار اسلام و عبادت و بندگی خدا و نشان دادن توانایی ها و زیبایی های اسلام است گواهی آشکار و حجتی محکم بر اهل شرق و غرب است. در حقیقت نماز جماعت های ما معیار خوبی برای تصمیم گیری های آن ها و بر هم زننده بسیاری از معادلات آن هاست.

به راستی چه حرکت و عملی با شرافت تر و با فضیلت تر از کاری است که شکوه اسلام را زیاد کند؟ آن چه قبلاً در بارۀ ثواب یک رکعت نماز جماعت بویژه هنگامی که نماز گزاران بیش از ده نفر باشند، نقل شد مایه تعجب نیست زیرا این نماز شعار اسلام است و بیانگر شکوه و عظمت اسلام این نماز علاوه بر شکوه روح فردی، دارای عظمت جمعی است. این نماز بیانگر شور دینی جامعه و حاکمیت نماز و معنویت و اخلاص در جامعه است.

نماز در منزل، تنها بیانگر حاکمیت دین و مکتب در وجود یک انسان است اما نماز در جماعت، بیانگر حاکمیت دین و مکتب در وجود انسان ها و جامعه است. یعنی همان چیزی که دشمنان اسلام سخت از آن ناراحتند و به وحشت می افتند و نهایتاً آن ها را عاجز می سازد.

چنان چه ما از این دیدگاه به نماز جماعت بنگریم نماز جماعت های ما با نشاط بیشتری بر گزار می گردد و هر گامی که به سوی نماز جماعت برمی داریم، قدمی در جهت تقویت اسلام خواهد بود.

برای هر گامی که بر می دارد هفتاد هزار حسنه به او عطا می فرماید و به همان اندازه بر درجات او می افزاید و چنان چه در مسیر رفت و بر گشت از دنیا برود، خداوند هفتاد هزار فرشته را مأمور می نماید تا در روز قیامت مونس او باشند.)

عده ای از یهودیان نزد پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) آمدند و سؤالاتی مطرح کردند. یکی از آن ها در مورد نماز جماعت بود. پیامبر اسلام فرمود:

﴿أَمَّا اَلْجَمَاعَةُ فَإِنَّ صُفُوفَ أُمَّتِي كَصُفُوفِ اَلْمَلاَئِكَةِ﴾ (1)

(نماز جماعت پیروان من تبلور و نمایشی است از صفوف فرشتگان)

در حدیث داریم یک رکعت نماز جماعت، ارزش بیست و چهار رکعت نماز دارد

که هر رکعت از آن نزد خدا عزیز تر و محبوب تر از عبادت چهل سال است. (2)

حضرت امام باقر (علیه السلام) می فرماید:

﴿مَنْ تَرَكَ اَلْجَمَاعَةَ رَغْبَةً عَنْهَا وَ عَنْ جَمَاعَةِ اَلْمُؤْمِنِينَ مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ فَلاَ صَلاَةَ لَهُ﴾ (3)

(کسی که نماز جماعت را بر اساس بی میلی نسبت به آن و نسبت به اجتماع مسلمانان و بدون دلیلی ترک کند، نمازش نماز نیست!»

چنین نمازی که در حقیقت نوعی بی اعتنایی به نماز جماعت و جماعت مسلمانان است نماز شایسته و به درد بخوری نخواهد بود!

حضرت امام باقر (علیه السلام) می فرماید:

﴿لاَ صَلاَةَ لِمَنْ لاَ يَشْهَدُ اَلصَّلاَةَ مِنْ جِيرَانِ اَلْمَسْجِدِ إِلاَّ مَرِيضٌ أَوْ مَشْغُولٌ﴾ (4)

(همسایگان مسجد که بیمار و یا درگیر کاری نیستند، چنان چه در نماز جماعت حاضر نشوند، نمازشان نماز (کامل و به درد بخوری) نیست!)

امیر مؤمنان (علیه السلام) می فرماید:

ص: 116

﴿مَنْ سَمِعَ اَلنِّدَاءَ فَلَمْ يُجِبْهُ مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ فَلاَ صَلاَةَ لَهُ﴾ (1)

(هر کس ندای اذان را بشنود اما بدون عذر در نماز حاضر نگردد، نمازش نماز نیست!)

امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

﴿أَ مَا يَسْتَحِي اَلرَّجُلُ مِنْكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ اَلْجَارِيَةُ فَيَبِيعَهَا فَتَقُولَ لَمْ يَكُنْ يَحْضُرُ اَلصَّلاَةَ﴾ (2)

(آیا کسی از شما شرمگین نمی شود از این که کنیزی داشته باشد و او بعد از این که به جای دیگری رفت، نقل کند که شما در نماز جماعت شرکت نمی کردید؟)

پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) می فرماید:

﴿مَنْ صَلَّى اَلْخَمْسَ فِي جَمَاعَةٍ فَظُنُّوا بِهِ خَيْراً﴾ (3)

(هر کس نماز های یومیه اش را با جماعت اقامه نماید، نسبت به او خوش گمان باشید.)

در پایان بحث جایگاه و اهمیت نماز جماعت روایت جامع و ارزشمندی از امام صادق (علیه السلام) نقل می کنیم عبد اللّه بن یعفور از امام صادق (علیه السلام) سؤال می کند که در جامعه اسلامی و در میان مسلمانان چگونه می توان به عدالت افراد پی برد تا شهادت آنان به نفع و یا ضرر دیگران پذیرفته گردد؟

بدیهی است که در امر قضاوت، در بسیاری از موارد نیاز به شهادت و شاهد است و عدالت شاهد در شهادت و گواهی شرط است تا بتوان براساس آن به نفع و یا ضرر افراد حکم نمود.

امام صادق (علیه السلام) در پاسخ، ضمن برشمردن برخی ویژگی ها و صفاتی که شاهد باید داشته باشد از قبیل عفاف، کنترل اعضاء و جوارح اجتناب از گناهان کبیره و عدم تظاهر به گناه می فرماید:

ص: 117

﴿وَ يَكُونُ مِنْهُ اَلتَّعَاهُدُ لِلصَّلَوَاتِ اَلْخَمْسِ إِذَا وَاظَبَ عَلَيْهِنَّ﴾

(او باید نسبت به ادای نماز های پنج گانه مراقب و مواظب باشد.)

﴿وَ أَنْ لاَ يَتَخَلَّفَ عَنْ جَمَاعَتِهِمْ فِي مُصَلاَّهُمْ إِلاَّ مِنْ عِلَّةٍ﴾

(و بدون عذر از حضور در نماز جماعت مسلمانان تخلف نورزد.)

امام در این حدیث شریف، یکی از نشانه ها و راه های شناخت عدالت افراد را حضور در نماز جماعت معرفی می فرمایند. ﴿فَإِذَا كَانَ كَذَلِكَ لاَزِماً لِمُصَلاَّهُ عِنْدَ حُضُورِ اَلصَّلَوَاتِ اَلْخَمْسِ﴾

بدیهی است کسی که مقید است در جمع معنوی مسلمانان یعنی نماز جماعت حضور به هم رساند، این حضور باعث می گردد که مردم نسبت به او اعتماد پیدا کنند و شهادتش را بپذیرند.

آن گاه امام به نکته ظریفی اشاره می فرمایند:

﴿وَ إِنَّمَا جُعِلَ اَلْجَمَاعَةُ وَ اَلاِجْتِمَاعُ إِلَى اَلصَّلاَةِ لِكَيْ يُعْرَفَ مَنْ يُصَلِّي مِمَّنْ لاَ يُصَلِّي وَ مَنْ يَحْفَظُ مَوَاقِيتَ اَلصَّلاَةِ مِمَّنْ لَا ... وَ لَوْ لاَ ذَلِكَ لَمْ يُمْكِنْ أَحَدٌ أَنْ يَشْهَدَ عَلَى آخَرَ بِصَلاَحٍ لِأَنَّ مَنْ لاَ يُصَلِّي لاَ صَلاَحَ لَهُ بَيْنَ اَلْمُسْلِمِينَ﴾

(نماز جماعت تشریع گردید، برای این که کسی که نماز خود را با جماعت می خواند از کسی که در نماز جماعت حاضر نمی شود مشخص گردد و اگر حضور در نماز جماعت نبود، کسی نمی توانست شهادت دهد که فلانی اهل نماز است.) بدیهی است طبیعی ترین و آسان ترین راه برای شناخت این که فردی مقید به مراعات مسائل اسلامی است همان حضور فرد بطور مرتب در نماز های جماعت

است.

آن گاه امام تصمیم عجیبی از پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) را که در کتب روایی شیعه و اهل سنت وجود دارد، نقل می نمایند. امام می فرماید:

﴿فَإِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ هَمَّ بِأَنْ يُحْرِقَ قَوْماً فِي مَنَازِلِهِمْ لِتَرْكِهِمُ اَلْحُضُورَ لِجَمَاعَةِ اَلْمُسْلِمِينَ﴾

پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) تصمیم گرفت گروهی را که در نماز جماعت حضور پیدا

ص: 118

نمی کردند، آن ها را در داخل خانه هایشان بسوزاند آن گاه امام برای این که تصور نشود کسانی که پیامبر چنین تصمیمی در مورد آن ها گرفت بی نماز بودند، می فرماید: ﴿وَ قَدْ كَانَ فِيهِمْ مَنْ يُصَلِّي فِي بَيْتِهِ فَلَمْ يَقْبَلْ مِنْهُ ذَلِكَ﴾

(در بین آن ها کسانی بودند که نمازشان را در داخل منزل به جای می آوردند ولی از آن ها پذیرفته نشد.)

افرادی در اجتماع یافت می شوند که مدعی پایبندی به نمازند، آداب نماز را هم به خوبی مراعات می نمایند ولی همت و اعتقادی به حضور در مسجد و نماز جماعت ندارند و در نماز جماعت شرکت نمی کنند چنین افرادی در مد نظر پیامبرند تصمیم پیامبر برای این نیست که چرا این افراد نماز نمی خوانند بلکه موضوع عدم حضور آنان در نماز جماعت است.

آن گاه امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

﴿كَيْفَ يُقْبَلُ شَهَادَةٌ أَوْ عَدَالَةٌ بَيْنَ اَلْمُسْلِمِينَ مِمَّنْ جَرَى اَلْحُكْمُ مِنَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ رَسُولِهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ، فِيهِ اَلْحَرَقُ فِي جَوْفِ بَيْتِهِ بِالنَّارِ﴾ (1)

(حالا عدالت کسی که پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) می خواست خانۀ او را به آتش بکشد یعنی این گونه مورد نفرت و خشم پیامبر است، چگونه ثابت می شود؟!)

روایاتی که نقل شد و روایات بسیار دیگری که در آثار اهل بیت (علیهم السلام) وجود دارد نشانگر عنایت و توجه مذهب تشیع به نماز جماعت است.

با بررسی اجمالی مجامع روایی شیعه و اهل سنت می توان ادعا کرد که فضای توجه به نماز جماعت و اهمیت دادن به آن در کتاب های حدیثی شیعه، اگر نگوییم بیشتر است، قطعاً کم تر نیست.

متأسفانه، عدم حضور برخی از شیعیان در نماز جماعت و کم توجهی و بی اعتنایی آن ها موجب گردیده که برخی از نا آگاهان و یا مغرضان مذهب شیعه را نسبت به نماز جماعت بی توجه معرفی نمایند و این جاست که فرمایش امام صادق (علیه السلام) ارزندگی

ص: 119

خود را نشان می دهد آن جا که می فرمایند:

﴿مَعَاشِرَ اَلشِّيعَةِ كُونُوا لَنَا زَيْناً وَ لاَ تَكُونُوا عَلَيْنَا شَيْناً﴾ (1)

(شیعیان ما، مایۀ زینت ما باشید نه باعث ننگ و عار ما).

یا سبک شمردن نماز جماعت ،باشد اصلاً جایز نیست

این فتوا بیانگر آن است که گر چه نماز جماعت اصاله مستحب است (البته مستحبی در مرز واجب)، اما اگر روی گردانی از نماز جماعت موجب بی اعتنایی و یا سبک شمردن نماز جماعت گردد، جایز نیست بنا بر این ترک نماز جماعت در این صورت حرام و موجب گناه و معصیت است و حضور در نماز جماعت واجب می گردد مثلاً کسی که هنگام نماز در مسجد و یا در نزدیکی مسجدی که نماز جماعت در آن برگزار می گردد حاضر است و عذری نیز ندارد اما او مسجد و نماز را رها می کند و می رود، این عمل او چه معنایی دارد؟ آیا استخفاف نماز نیست؟

یا مثلاً در اداره نماز جماعت برگزار می شود. فردی بر اثر بی اعتنایی و عدم توجه به نماز و یا این که جایگاه و شأنی برای نماز قائل نیست و یا نماز در دید او ارزشی ندارد، در مراسم نماز جماعت حاضر نمی شود و یا همسایگان مساجدی که در طول سال به اصطلاح پایشان به مسجد نمی رسد آیا این کار بی اعتنایی و روی گردانی از نماز نیست؟ و آیا این کار از نظر اخلاقی کاری ،ناروا، زشت و نا پسند نمی باشد؟

در جایی که امام صادق (علیه السلام) می فرماید :

﴿اِشْتَرَطَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ عَلَى جِيرَانِ اَلْمَسْجِدِ شُهُودَ اَلصَّلاَةِ﴾ (1)

(پیامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) از همسایگان مسجد قول می گرفت که در نماز جماعت شرکت نمایند.)

یعنی همسایگی مسجد مشروط به حضور در نماز جماعت است. آیا دور از انصاف نیست مسلمانی در جوار خانه خدا مدتی ساکن باشد، اما در نماز جماعت حاضر نگردد؟ آیا این استحفاف نماز نیست؟

چنان چه در مدرسه، نماز جماعت منعقد شود و معلمی در آن شرکت نکند و عدم حضور او برای شاگردانش چنین تصوری را ایجاد نماید که اگر نماز، چیز خوب و مفیدی بود آقا معلم در آن شرکت می کرد آیا این عمل او جایز است؟

ص: 121

البته همانند موارد فوق در دانشگاه و بازار و ... نیز متصور است. یعنی هنگامی که سفرۀ پر نعمت نماز جماعت گسترده است، عدم حضور در کنار این سفره آیا به معنای بی اعتنایی نسبت به غذای معنوی نیست؟ به طور قطع، فرهنگ شیعه این بی اعتنایی را نمی پسندند و جایز نمی داند.

﴿وَ كُنْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً﴾ (1)

والی باید در نماز نیز رحمتش، شامل حال مؤمنین گردد.

آن ها می گردیم.

بگویید او را نمی شناسم. (1)

در حقیقت قیافه هایی که در نماز جماعت شرکت نمی کنند، نا شناخته اند.

حضور، بی اعتنایی و استخفاف نماز محسوب نمی شود، یک فضیلت بزرگ را از دست داده است و آن عدم درک نماز جماعت است و اگر خدای نا خواسته کار او بی اعتنایی و استخفاف نماز باشد، نه تنها یک فضیلت ارزنده را از دست داده بلکه مرتکب خلاف و گناه گردیده است.

حال اگر این تنبلی و بی توجهی نسبت به نماز و عدم حضور در نماز جماعت، علاوه بر استخفاف نماز، استخفاف مکتب و مذهب را به دنبال داشته باشد و گفته شود که تشیع یعنی همین در این صورت تکلیف و وظیفه چیست؟

آیا باز حضور در نماز جماعت مستحب است؟ آیا در این صورت، ﴿لاَ يَجُوزُ تَرْكُهَا﴾ شامل حال ما نمی شود؟ آن چه از پیروان مکتب امام صادق (علیه السلام) انتظار می رود مملو شدن مساجد از نماز گزاران است تا الگویی برای دیگران باشد.

آن گاه صاحب عروة می فرماید:

﴿فَمُقْتَضى الايمانِ عُدِمَ اَلتَّرْكِ مِنْ غَيْرِ عُذْرٍ﴾ (1)

(مقتضای ایمان، ترک نکردن نماز جماعت بدون عذر است).

زیرا هر چیزی مقتضایی دارد، مثلاً اگر پیر مردی حرکتی که مربوط به کودکان است انجام دهد به او می گویند پدرم مقتضای سن شما چیز دیگری است.

اکنون اگر از شما سؤال نمایند که مقتضای اعتقاد و ایمان به خداوند و مبانی اسلامی چیست؟ چه جوابی می دهید؟

صاحب عروه به عنوان یک حدیث شناس فقیه و صاحب نظر در مسائل اسلامی می فرماید: مقتضای ایمان این است که بدون عذر نماز جماعت ترک نشود زیرا

ایمان فرد مسلمان او را به طرف نماز جماعت سوق می دهد و نمی گذارد نماز جماعت او بی جهت فوت شود و یا برای مدتی حضور در اجتماع عبادی مسلمین را رها سازد. بنا بر این ترک نماز جماعت بدون عذر با روح ایمان سازگار نیست، مخصوصاً اگر فردی این عدم حضور را ادامه دهد. مثلاً مسجد در همسایگی محل کار یا سکونت او

ص: 126

باشد، چند ماه یا چند سال سپری شود، اما موفق به حضور در مسجد و حتی آشنایی با امام جماعت مسجد نگردد. مرحوم سید می فرماید این با مقتضای ایمان نمی سازد. آیا ممکن است که انسان مسلمان نماز جماعت را ترک کند، آن هم بطور مستمر؟

است، واجب می گردد.

اکنون که سخن از نذر به میان آمد چه بسیار بجا و شایسته است که انسان برای بر آورده شدن حوائج خود نذر شرکت در نماز جماعت برای مدتی نماید - و چه خوبست این گونه نذر ها! - اساساً بنا نیست که نذرها فقط در امور مالی صورت پذیرد. در ضمن یکی از راه هایی که می توان از عظمت روحی فردی آگاه گردید، نوع نذر ها و تعهد های اوست که بین خود و خدایش دارد.

ریشه یابی آن ها و ارائه راه حل ها خود را در آن فضای شایسته که مورد نظر و رضایت اهل بيت (علیهم السلام) است قرار دهد برخی از آن عوامل به قرار زیرند

شده است و این سر گذشت شیعه در تاریخ است. لذا شیعه در طول تاریخ کم تر توانسته است، اجتماعات خویش را حفظ کند.

هم اکنون نیز در برخی کشور های اسلامی که تنگ نظران حکومت می کنند، وضع شیعه این چنین است!

این در حالی است که برادران اهل سنت در میهن اسلامی ما از لحاظ مساجد، مدارس دینی و اجتماعات دارای وضعیت خوبی هستند - به عنوان مثال مساجد و مدارس برادران اهل سنت در استان هرمزگان چندین برابر مساجد و مدارس شیعه است و این طبیعت و مقتضای فقه شیعه و حاکمیت ولایت فقیه است که با دید و نگرشی باز به همه فرصت می دهد تا به مقتضای فقهشان عمل کنند؛

هم اکنون در برخی کشور های اسلامی با وجود کثرت جمعیت، شیعیان حتی یک مسجد ندارند. در برخی کشور ها شیعیان چندین بار اقدام به ساخت حسینیه کردند، اما متأسفانه آن را خراب نمودند در برخی کشور ها به اجتماعات شیعیان حمله ور می شوند آن ها را به خاک و خون می کشند و تازه این نحوه بر خورد کنونی آن هاست که به اصطلاح دوران دفاع از آزادی و حقوق بشر است تا چه رسد به پانصد سال و هزار سال قبل و یا سده های اولیه اسلام که اساساً بنا بر محو و نابودی مکتب اهل بیت (علیهم السلام) بود.

با وجود این جو های مخرب که در آن شیعه و جعفری و پیرو اهل بیت بودن جرم بود، شیعیان کجا می توانستند نماز جماعت با شکوه و شایسته ای تشکیل دهند؟ کجا می توانستند تمرکز داشته باشند؟ جایی که در بسیاری از موارد، حضور مساوی با شناسایی، سپس آزار و نا بودی آن ها بود.

جماعت است.

در مکتب تشیع، امام جماعت باید عادل باشد در غیر این صورت، اقتدا به او جایز نیست و سبب بطلان نماز می گردد. فلسفهٔ ضرورت چنین ویژگی برای امام جماعت این است که ناشایستگان فرصت نفوذ و رهبری و پیشوایی را در جامعه اسلامی پیدا نکنند. این مسأله در برخی اذهان به طور غلط جای گرفته و گاهی تأثیرات منفی داشته است و متأسفانه در بسیاری از موارد این قضیه حالت افراط و زیاده روی پیدا نموده و با وسوسه های شیطانی در امر عدالت امام جماعت مواجه گردیده است.

مسألۀ عدالت که به قصد تطهیر و پاکی اجتماع مسلمانان در فرهنگ اسلامی مطرح است بر اساس زیاده روی ها، وسوسه ها و بدگمانی ها موجب کم رنگی اجتماع شیعیان شد البته این مایه افتخار است که مکتب اهل بیت (علیه السلام) عدالت را هم در امام شرط می داند و هم در امام جماعت. امام جماعت نیز که در یک حرکت عبادی پیشاپیش مردم می ایستد باید عادل باشد.

از طریق اهل بیت (علیه السلام) روایات متعددی دریافت نموده ایم که لزوم عدالت امام جماعت را بیان می کند. از جمله می توان به روایات زیر اشاره نمود.

1-پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) می فرمایند:

﴿إِنْ سَرَّكُمْ أَنْ تُزَكُّوا صَلاَتَكُمْ فَقَدِّمُوا خِيَارَكُمْ﴾ (1)

(اگر می خواهید نمازی پاک و پاکیزه داشته باشید، بر گزیدگان خود را مقدم دارید.)

2 - امام هشتم (علیه السلام) می فرماید:

﴿لاَ صَلاَةَ خَلْفَ اَلْفَاجِرِ﴾ (2)

(نماز پشت سر انسان فاسق و فاجر، نماز نیست.)

3 - امام هشتم (علیه السلام) در پاسخ شخصی که سؤال نمود: آیا به مردی که شیعه است و به امامت اهل بیت معتقد است ولکن انسانی گناه کار و آلوده است می توان

ص: 131

اقتدا کرد؟ فرمودند: نه. (1)

4 - ابوذر می فرماید:

﴿إِنَّ إِمَامَكَ شَفِيعُكَ إِلَى اَللَّهِ فَلاَ تَجْعَلْ شَفِيعَكَ سَفِيهاً وَ لاَ فَاسِقاً﴾ (2)

(امام جماعت تو، شفیع توست در پیشگاه خدا هیچ گاه شخص نادان و فاسق را شفیع خود قرار مده.)

راستی، چنان که از شما خواسته شود فردی را به عنوان نماینده خود انتخاب نمایید، چگونه فردی را انتخاب می کنید؟ آیا می پسندید انسان سفیهی را به عنوان سخن گو و نمایندهٔ خود انتخاب کنید؟ نماز جماعت سیل خروشان بندگان خداست که یک زبان به نمایندگی از تمامی آن ها با خدا سخن می گوید و امام جماعت در واقع سخن گوی نماز گزاران در پیشگاه خداست. آیا صحیح است که این زبان زبان انسانی آلوده و یا سفیه باشد؟

بنا بر این آن چه روایات بیانگر آن است لزوم عدالت امام جماعت است.

اما عدالت چیست و حد و مرز آن کدام است؟

وسوسه ها از این جا شروع می شود. برخی در نماز جماعت شرکت نمی کنند و در پاسخ این سؤال که چرا شرکت نمی کنید؟ عدم احراز عدالت امام جماعت را مطرح می کنن و می گویند چگونه می توانیم پی ببریم که امام جماعت عادل است؟

از موانع بر گزاری نماز جماعت با شکوه و متناسب با فرهنگ شیعه، همین وسوسه ها در امر عدالت امام جماعت است. در حالی که آن چه در فرهنگ و فقه ما در مسأله عدالت مطرح است حسن ظاهر افراد است. در کتب فقهی ما نیز آمده است که چنان چه شماری از مؤمنین به فردی اقتدا کردند و یا فرد شایسته ای به عدالت او گواهی داد، همین برای عدالت او کافی است و بیش از این نیازی نیست.

اگر چنان چه معتقد شویم که باید به وجود عدالت (که همان پدید آمدن ملکهٔ

ص: 132

نفسانی و حالتی در درون انسان است که او را از گناه باز می دارد در امام جماعت یقین پیدا کنیم، نتیجه عملی این گونه تفکر، ترک نماز جماعت است که اسلام خواهان آن نیست درست است که اسلام نمی خواهد نا پاکان پیشوا و امام جماعت گردند و فاسق و فاجر نباید امام جماعت شود اما این مطلب بدان معنا نیست که چنان چه وارد مسجدی شدیم و عده ای از مؤمنین را مشاهده نمودیم که به امام جماعتی اقتدا نموده اند احتیاط کنیم!

به طور قطع این احتیاط خلاف احتیاط است و همان حسن ظاهر و اقتدای جمعی از نماز گزاران برای ما کافی است.

بنا بر این دچار وسوسه های شیطانی و نفسانی نباید شد زیرا تکلیف پر کردن مساجد است.

ص: 134

مى دانستند. بدين معنا كه در يك روستا و يا يك شهر مى توان نماز جمعه را بر گزار كرد و يا نكرد. اما اگر منادى ندا داد و اذان نماز جمعه اعلام گرديد، شركت در نماز جمعه بر همه واجب است. بنا بر اين نظريه، تخيير، در اصل بر گزارى نماز جمعه در يك محل و منطقه است، نه در شركت و يا عدم شركت در آن.

2 - دست كشيدن از كسب و كار هنگام بر گزارى نماز جمعه

قرآن از مسلمانان مى خواهد هنگام اقامه نماز جمعه، كسب و كار را رها سازند ﴿و ذَرُوا البَيعَ﴾ و امور دنيوى را فرو گذارند و در نماز حضور پيدا كنند. قرآن دست بر داشتن از كسب و كار و حضور در نماز جمعه را به خير و صلاح آن ها مى داند ﴿ذلِكُم خَيرٌ لَّكُم﴾

3 - حركت به دنبال كسب روزى و فضل خدا پس از نماز جمعه

تصور بسيارى بر اين است كه روز جمعه روز تعطيلى است. يعنى رها كردن كار و تلاش، اما قرآن از مسلمانان مى خواهد كه پس از بر گزارى نماز جمعه، به دنبال در آمد و كسب روزى خود روان شوند. ﴿فَاِذا قُضِيَتِ الصَّلوةُ فَانتَشِرُوا فِى الاَرضِ و ابتَغُوا مِن فَضلِ اللّهِ (1) ﴾

به هر حال نماز جمعه نبايد بهانه و مانعى در راه كسب در آمد و كار و تلاش باشد. مسلمانان هم در نماز جمعه بايد شركت كنند و هم در حركت هاى اقتصادى، قوى و پرتلاش جلوه نمايند.

4 - هميشه به ياد خدا

آن گاه قرآن از مسلمانان مى خواهد كه همچنان و در هر حال ياد خدا را در درون خود زنده نگه دارند، هميشه به ياد خدا باشند و فراوان از او ياد كنند. ﴿وَ اذكُرُوا اللّهَ كَثيراً﴾ اين ها عوامل فلاح و رستگارى است كه جامعه با مراعات و انجام آن ها به سعادت مى رسد.

قرآن در ادامه آيات فوق به نقل اتفاق نا خوشايندى كه در صدر اسلام به وقوع پيوست، مى پردازد و قضيه را به نحو بسيار زيبايى ترسيم و از مسببين آن به شدت

ص: 136

انتقاد مى نمايد. نقل اين حادثه توسط قرآن، بيانگر اهميت آن است، زيرا چنان چه اتفاق كوچك و غير مهمى بود، وحى الهى نازل نمى گرديد و قرآن مبادرت به نقل آن نمى كرد.

پيامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) در حال ايراد خطبه نماز جمعه بودند كه سر و صداى ساز و دهل كه به عنوان اعلام ورود فروشندگان كالا بود به گوش رسيد. نماز گزاران با شنيدن آن بتدريج از جاى خود بر خاسته، مسجد را ترك نمودند، به گونه اى كه جز چند نفر، كسى در مسجد نماند.

قرآن در اين باره مى گويد:

اى پيامبر! هنگامى كه تجارتى يا لهوى را مى بينند به سوى آن حركت مى نمايند و تو را در حالى كه ايستاده و مشغول ايراد خطبه هستى تنها مى گذارند. ﴿وَ اِذا رَاَوا تِجارَةً اَو لَهوا اِنفَضُّوا اِلَيها و تَرَكُوكَ قائِما﴾

شايد بسيارى به قصد كسب سود، نماز را رها كنند و در هنگام نماز به تجارت بپردازند، اما آن ها بايد بدانند كه آن چه نزد خداست از بركات دنيوى و اخروى و منافع مادى و معنوى از اين امور بهتر است! آيا فراموش كرده اند كه خداوند بهترين روزى دهندگان است؟

قرآن مى گويد: اى پيامبر به آنان بگو آن چه نزد خداوند مى باشد بهتر است. ﴿قُل ما عِندَ اللّهِ خَيرٌ ....﴾

تحصيل در آمد فرا مى خواند و در پايان به مؤمنين گوشزد مى فرمايد كه آن چه نزد خداست بهتر و برتر است و رزق و روزى همه به دست اوست و او بهترين روزى رسان است. ﴿قُل ما عِندَ اللّهِ خَيرٌ مِّنَ اللَّهوِ و مِنَ التِّجارَةِ و اللّهُ خَيرُ الرّازِقينَ﴾ (1)

او مى تواند از راه هايى كه اساسا به فكر ما خطور نمى كند روزى ما را تأمين نمايد. ﴿وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ (2) ﴾ و بسيارى از مواقع نيز چنين اتفاق مى افتد.

اصولاً ما معتقديم كه ماوراى اين معادلات عادى، معادلات ديگرى هم وجود دارد و در وراى اين اسباب و علل ظاهرى اسباب و علل نا شناخته ديگرى نيز هست.

يكى از اساتيد بزرگوار ما در قم فرمودند، به دليل اين كه لطمه اى به مطالعاتم وارد نگردد، تصميم گرفتم، نصف روز را براى مطالعه اختصاص دهم و نصف روز را براى مراجعه مردم و پاسخ گويى به سؤالات دينى آن ها. يك وقت متوجه شدم كه برخى در وقت مطالعه مراجعه مى كنند و نا چار مى شوند بدون كسب نتيجه اى بر گردند. اين موضوع خوشايند من نبود. لذا همان جا گفتم: خدايا درست است كه يک راه كسب علم، تلاش و كوشش و مطالعه است، اما بر خوردار شدن از علم راه ديگرى هم دارد. خدايا! از اين به بعد، چنان چه در زمان اختصاصى مطالعه، افرادى مراجعه نمودند آن ها را مى پذيرم. خدايا! تو كه بر همه امور توانايى و همه چيز در دست توست، تو مى توانى يک مطلب علمى را كه من بايد ساعت ها وقت صرف ياد گيرى آن نمايم، با صرف وقت كمترى آن را به من بياموزى.

بنا بر اين يك مسلمان ضمن اين كه علل و اسباب و تأثير آن ها را قبول دارد، سبب زده هم نيست. يعنى همان گونه كه انكار اسباب اشتباه است، سبب زدگى هم اشتباه و غلط است و همان گونه كه نفى عوامل غلط است، ارزش قائل شدن براى عوامل، بيش از آن چه هست نيز غلط است، لذا انسان مؤمن، ضمن استفاده از عوامل مادى براى رسيدن به اهداف خود، توجهش به لطف و عنايت خداست. زيرا اگر او بخواهد همين عوامل را پر بار تر و مؤثر تر مى نمايد و نيز اگر بخواهد از طرق ديگر تأمين و جبران

ص: 138

مى كند.

بنا بر اين كسى كه تكاليف شرعى خود را در مورد اموالش از ترس فقر انجام نمى دهد، اشتباه مى كند و آن كس كه به خاطر جاذبه مادى كسب و كار، در نماز جمعه شركت نمى جويد نيز در اشتباه است.

البته بديهى است كه براى رسيدن به هر هدفى، خداوند اسباب و عللى مقرر فرموده است. مثلاً اگر ملتى عزت مى خواهد، يا جوياى سعادت است و يا شكوفايى در تمامى زمينه هاى رشد و ترقى را مى طلبد، بايد به سراغ علل و اسباب آن برود و عدم استفاده از علل و اسباب، مساوى با نرسيدن به اهداف است.

تجارت، صناعت و زراعت همه راه هايى است براى كسب در آمد، اما بايد بدانيم عوامل معنوى و غيبى نيز وجود دارد. چنان چه بر اثر حضور در نماز جمعه، خريد و فروش را از دست مى دهيد، بدانيد كه خداى متعال علاوه بر پاداش معنوى، حتى ضرر هاى مادى شما را به نحوى جبران مى كند.

اكنون حضور ملت مسلمان ايران در صحنه، دنياى استكبار را به وحشت انداخته است. آيا فقط حضور ما اين تأثير را گذاشته است؟ آيا عامل ديگرى وجود ندارد؟ البته حضور ما مؤثر و لازم است، اما عامل برتر، لطف خداست، كه كار هاى ما را پر بركت مى كند و دل دشمن را با فرياد هاى ما خالى و تهى مى گرداند. اين ها ديگر در دست ما نيست. بدبختى جهان مادى گراى امروز، توجه و عنايت بيش از اندازه به عوامل و علل و اسباب مادى و بى توجهى به ساير علل است!

چند مورد از فوايد نماز جمعه مى پردازيم.

(هيچ مؤمنى به سوى نماز جمعه حركت نكرد، مگر اين كه خداوند دلهره هاى روز قيامت را براى او كاهش داد و به سوى بهشت رهنمون گرديد.)

بديهى است با توجه به شدت عذاب هاى اخروى در روز قيامت، دل ها نگران و دلهره ها بسيار شديد است و اين در حالى است كه به فرموده پيامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)، نماز گزار جمعه، در آن روز دلى آرام دارد و خداوند فرمان مى دهد او رابه سوى بهشت ببرند.

با اندک تأملى در اين احاديث كه بيانگر عظمت نماز جمعه است، در مى يابيم كه فضاى نماز جمعه فضاى بسيار پاک و مطهرى است كه ورود به امواج خروشان آن و حضور در آن پاک كننده آلودگى ها و نا پاكى هاست.

آن گامى كه در تلاش و تكاپو براى ورود به آن باشد، بر آتش حرام مى گردد و كسى كه در آن فضا قدم گذارد، لغزش هاى گذشته اش بخشيده مى شود و كار را از نو شروع مى كند و بدين سان عمق وحى الهى را در مى يابيم كه مى فرمايد:

﴿ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ اِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (1)

(اين (اقامه نماز جمعه) براى شما بهتر است، اگر بدانيد.)

بديهى است عدم شركت در نماز جمعه بدون عذر موجه، بيانگر بى اعتنايى و عدم توجه به اين فريضه بزرگ الهى است كه خود نوعى استخفاف نماز است و مسلمانى كه حاضر نيست يكى دو ساعت وقت خود را صرف اقامه نماز جمعه نمايد، در حقيقت، اهميتى براى آن قائل نشده و لازم است توبه نمايد.

چنين شخصى كه حاضر نيست فرصت كوتاهى را براى اقامه اين فريضه بزرگ الهى منظور نمايد، تنبلى نموده، يا فكر مى كند به كار هاى او لطمه اى وارد مى شود، بنا بر فرمايش پيامبر كار هاى او راست و درست نمى گردد، امور او جمع و جور نمى شود و با وجود تلاش بسيار، كار و اندوخته اش بركت ندارد و كارهاى خير او از قبيل نماز و روزه و حج و زكات، اعمال كامل و ناب و جانانه اى نخواهد بود، مگر زمانى كه دست از اين كار خود بر دارد و توبه نمايد.

ثَلاَثَ جُمَعٍ فَقَدْ تَرَكَ ثَلاَثَ فَرَائِضَ وَ لاَ يَدَعُ ثَلاَثَ فَرَائِضَ مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ إِلاَّ مُنَافِقٌ﴾ (1)

(نماز جمعه واجب است و حضور در آن كه با جماعت بر گزار مى گردد نيز واجب است. هر كس سه هفته متوالى آن را بدون علت ترك نمايد، در حقيقت سه فريضه الهى را ترک نموده است و هيچ كس نماز هاى واجب را بدون علت ترک نمى كند، مگر شخص منافق)

همچنين امام باقر (عليه السلام) در روايت ديگرى مى فرمايد:

﴿مَنْ تَرَكَ اَلْجُمُعَةَ ثَلاَثاً مُتَوَالِيَاتٍ بِغَيْرِ عِلَّةٍ طَبَعَ اَللَّهُ عَلَى قَلْبِهِ﴾ (2)

(هر كس سه نماز جمعه متوالى را بدون عذر ترك كند، خداوند بر قلب او مهر مى نهد.)

كنايه از اين كه دريچه ها و روزنه هاى دل او مسدود مى گردد و از فيض انوار الهى محروم مى شود. در حديث ديگرى داريم كه خداوند بر قلب چنين كسى مهر نفاق مى زند.﴿مَنْ تَرَكَ ثَلاَثَ جُمَعٍ مُتَعَمِّداً مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ طَبَعَ اَللَّهُ عَلَى قَلْبِهِ بِخَاتَمِ اَلنِّفَاقِ﴾ (3)

اجتماعى و دنيوى مردم مى پردازد و هم بحث تقوا را مطرح كرده، تذكرات لازم را به نماز گزاران مى دهد. از آن جا كه نشاط درخت ايمان و اعتقاد به خدا در درون انسان ها وابسته به تقواست و شادابى و پر فروغى تقوا نيز وابسته به تذكر و ياد آورى است و انسان ها پيوسته به اين تذكر و ياد آورى نياز دارند، (1) نماز جمعه فرصت ارزنده اى است براى شنيدن اين گونه تذكرات و ياد آورى ها، بنا بر اين عدم حضور در نماز جمعه سبب مى گردد بر اثر نشنيدن تذكرات و ياد آورى هاى اخلاقى و تقوايى، بتدريج فروغ چراغ ايمان در درون انسان كاسته شود و كم كم به بى فروغى تبديل گردد.

باتوجه به آثار اقامه نماز جمعه و عواقب ترک آن كه از جمله زمينه سازى نفاق در درون انسان است، آيا مى توان به خاطر بى تفاوتى يا عدم اهميت و يا تنبلى و حتى داشتن عذر هاى واهى و يا جزيى و مشكلات قابل حل، نماز جمعه را ترك كرد! بسيارى براى عدم حضور خود در نماز جمعه عذر مى آورند، آيا انصافاً اين عذر ها مى تواند عذر باشد و دليل موجهى براى ترك نماز جمعه به حساب آيد؟!

آيا به خاطر اين گونه عذر ها و بهانه ها، كارهاى لازم و ضرورى ديگر خود را ترک مى كنيم ؟!

آن كس كه بدون عذر و يا با عذر هاى بسيار جزيى نماز جمعه را ترک مى كند، خود را از فيض حضور در اين مجمع معنوى محروم مى سازد و در نتيجه اين همه آثار و پاداش مترتب بر آن را از دست مى دهد. چنين شخصى بايد بداند كه در شناخت معيار ها اشتباه مى كند، اگر او معيار شناس و به اصطلاح سكه شناس باشد، سكه نماز جمعه را با سكه درهم و دينار عوض نمى كند، آرى همان گونه كه در بازار، سكه وجود دارد، در نماز جمعه هم سكه يافت مى شود. اما به راستى به سراغ كدام يک بايد رفت؟

سكه شناسان مجرب مى دانند كه سكه نماز جمعه از هر سكه اى برتر و بهتر است، آن ها هيچ گاه فلز بى ارزشى را بر طلاى ناب ترجيح نمى دهند. حال اگر نماز جمعه را ترک كرديم و دنبال امور ديگرى شتافتيم ، معيار شناس و سكه شناس واقعى

ص: 147

نيستيم.

و به قول شاعر: سخن شناس نه اى دلبرا خطا اين جاست!

براستى مگر مى شود، كسى با عذر هاى واهى و يا به دليل خستگى در خانه بنشيند و نماز جمعه را ترك كند؟!

ضمن بررسى احاديثى كه از پيشوايان گرامى اسلام در ارتباط با ترک نماز جمعه وارد شده است، به چند تعبير مختلف، امّا داراى مضمون واحد در باره كسى كه نماز جمعه را ترک مى كند بر خورد مى كنيم، مانند ﴿طَبَعَ اَللَّهُ عَلَى قَلْبِهِ﴾، (1) يا ﴿طَبَعَ اَللَّهُ عَلَى قَلْبِهِ بِخَاتَمِ اَلنِّفَاقِ﴾ (2) و يا ﴿فَهُوَ مُنَافِقٌ﴾، (3) براى روشن تر شدن مفهوم نفاق و منافق در اين گونه موارد، مفيد است بحث كوتاهى در اين جا داشته باشيم، زيرا عدم آگاهى از معانى واژه ها، سر منشأ بسيارى از كج روى ها و انحرافات در طول تاريخ اسلام گرديده است. البته لازم است از ضرر ها و خسارت ها و جريان هاى نا سالمى كه از ناحيه غلط معنا كردن واژه ها و بازى كردن با كلمات، متوجه جوامع اسلامى گرديده، پرده بر دارى شود.

اين گونه جريانات، به دليل سطحى نگرى نسبت به مسائل اسلامى و نا آگاهى از معارف ناب و خالص آن و بدون دقّت در لغات، از واژه ها چماقى ساختند براى تكفير مسلمانان، به عنوان مثال از ناحيه همين كلمه (شرک)، توسط وهابى ها چه لطمه هايى به انديشه و تفكّر مسلمان ها وارد آمده است.

اينها با ظاهر بينى به دليل اين كه مثلاً در قرآن آمده است ﴿يَدُ اللّهِ فَوْقَ اَيْديهِمْ (4) ﴾ مى گويند خدا دست دارد، امّا توجه ندارند كه قرآن نيز در بيان مطالب از تعابيرى كه مورد گفت و گوى مردم است استفاده مى كند. وقتى مردم مى گويند فلانى دستش كوتاه است، منظور كوتاهى طول دست او نيست، بلكه منظور عدم توانايى مالى اوست.

استفاده از اين گونه تعابير در قرآن و احاديث فراوان است. (5)

ص: 148

از واژه هايى كه بيشترين بازى را با آن كرده اند، كلمه شرک است. اين ها مى گويند كلمه شرک در هر كجاى قرآن و روايات يافت شود به معناى آن است كه دارنده آن مسلمان نيست و از جامعه اسلامى خارج است. امّا دقّت در آيات و روايات چيز ديگرى را بيان مى كند، به عنوان مثال در آخرين آيه از سوره كهف آمده است:

﴿فَمَنْ كانَ يَرجُو لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عملاً صالحاً و لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِهِ اَحداً.﴾ (1)

(هر كس به لقاى پروردگارش اميدوار است، بايد عمل نيک انجام دهد و احدى را در عبادت و پرستش پروردگارش شريک نگرداند.)

به اعتقاد تمامى مفسران اين آيه شامل ريا مى شود (البته برخى مفسران معتقدند كه فقط همين آيه در مورد رياست.)

با اندك تأملى متوجه مى شويم كه شرک در اين آيه با (شرک كفرى) نمى خواند، زيرا در اين آيه آمده است كه ﴿فَمَنْ كانَ يَرجُو لِقاءَ رَبِّهِ﴾. (هر كس كه مى خواهد به لقاى پروردگارش برسد.) بديهى است كه اين اميد براى كسى است كه خدا را قبول دارد، حال اگر شرک در اين آيه را، شرک مترادف با كفر منظور كنيم، به استناد اين آيه بايد بگوييم غير از افراد اندكى همه مسلمان ها مشركند، به طور قطع منظور از شرک در اين آيه بدين معنا نيست، مضافاً اين كه روايات مطلب را كاملاً روشن مى كنند.

در تفسير فتح القدير حديثى از پيامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) نقل شده است كه مقصود، از شرک در اين آيه را واضح مى كند.

شداد بن اوس مى گويد: شنيدم از پيامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) كه مى فرمود:

﴿اُتُّخُوْفَ عَلَى اِمَّتِى اَلشِّرْكِ وَ اَلشَّهْوَتُهُ اَلْخَفِيُّهُ﴾

(نسبت به امتم از دو چيز نگرانم، شرک و خواهش هاى نفسانى پنهان.)

راوى سؤال مى كند: يا رسول اللّه بعد از شما امتت مشرک مى گردند؟ پيامبر مى فرمايند: بله، سپس پيامبر ادامه مى دهند:

﴿أَمَا إِنَّهُمْ لاَ يَعْبُدُونَ شَمْساً وَ لاَ قَمَراً وَ لاَ وَثَناً وَ لاَ حَجَراً وَ لَكِنَّهُمْ يُرَاءُونَ بِأَعْمَالِهِمْ﴾. (2)

ص: 149

(امّا آن ها پس از من، نه خورشيدى مى پرستند و نه ماهى و نه سنگى، لكن با كار هايشان خود نمايى مى كنند و ريا كارى مى نمايند.)

در اين روايت به رغم اتهام هاى وهابيون به مسلمانان، پيامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) تصريح مى كند كه شرک در مقام اعتقادى متوجه جامعه اسلامى نمى شود، منتهى آن چيزى كه مسلمان ها گرفتار آن مى شوند اين است كه كار هايشان را براى غير خدا انجام مى دهند. روزه مى گيرند، نماز مى خوانند، زكات مى دهند و بسيارى از كار هاى ديگر، ولى خالص براى خدا نيست و اين شرک در مقام عمل است.

براى تأييد مطلب فوق، حديث شريفى را كه هم در كتاب فتح القدير و هم در كتاب گران قدر تفسير قمى به عنوان دو كتاب تفسيرى شيعه و سنى آمده است، ذكر مى كنيم.

راوى مى گويد از پيامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) شنيدم كه مى فرمودند:

﴿مَنْ صَلَّى صَلاَةً يُرَائِي بِهَا فَقَدْ أَشْرَكَ وَ مَنْ صَامَ صَوْماً يُرَائِي بِهِ فَقَدْ أَشْرَكَ﴾. (1)

(كسى كه براى خود نمايى نماز بخواند، او مشرک شده است و كسى كه براى خود نمايى صدقه بدهد، او نيز مشرک شده است.)

آن گاه پيامبر آيه شريفه فَمَنْ كانَ يَرجُو ... را تلاوت فرمود.

در كتاب تفسير قمى در پايان اين روايت از امام نقل شده است كه منظور از اين شرک، ريا است.

البته روايات زيادى از طرف شيعه و سنى داريم كه از ريا كار به عنوان مشرک نام برده شده است. به عنوان نمونه مرحوم سيد ابو الحسن اصفهانى (رحمة اللّه علیه) در كتاب وسيلة النجاة و حضرت امام (رحمة اللّه علیه) در تحرير الوسيله نقل مى فرمايند كه: در روز قيامت به ريا كار گفته مى شود: اى كافر! اى مشرک!

بنا بر اين نتيجه مى گيريم كه اگر بنا باشد به استناد ظاهر اين روايات هر كسى كه ريا كند، ولو كم ترين ريا، مشرک قلمداد شود، پيامد اين سخن چه خواهد بود؟ آيا جز

ص: 150

اين است كه در هر زمان، فقط عده انگشت شمارى مسلمان بيشتر نخواهيم داشت! و چه انديشه اى بد تر و خطر ناک تر از اين كه سعى نمايد، ياوران پيامبر را هر چه كمتر و كمتر نشان دهد و با هزار دليل ثابت كند كه مسلمانان مسلمان نيستند و معتقدين به قرآن مشرک هستند! زيرا مثلاً قبر پيامبر را مى بوسند و يا تسبيح به دست دارند و يا... و اين استفاده نا مشروع از لغات است كه متأسفانه در طول تاريخ رواج داشته است.

بنا بر اين هر كجا كلمه شرک باشد، به معناى نفى ربوبيت پروردگار نيست، ممكن است كسى خدا را قبول داشته باشد، صفات جلال و جمال او را پذيرفته باشد و همه كمالات را فقط از خدا و براى خدا بداند، امّا مثلاً، هنگامى كه نماز مى خواند و يا روزه مى گيرد و يا زكات مى پردازد، چون خودش را تربيت نكرده، گوشه چشمى هم به نگاه ديگران داشته باشد. اين فرد به اين معنا مشرک است، يعنى در كارش غير خدا را هم شريک نموده است. او در عمل مشرک شده است، ولى اگر كسى در مقام عمل، براى خدا شريك قائل گرديد، دليل نمى شود كه در مقام انديشه و اعتقاد هم براى خدا شريك قائل باشد. منتهى چون او اسير هواى نفس است، گاهى اوقات كار هايش را براى غير خدا انجام مى دهد.

لذا شرک در اين جا به اين معناست كه، كار فرد از رده خارج شده، نه اعتقادش! و به اين معنا نيست كه او مسلمان نيست يا خدا را قبول ندارد و يا قرآن و اسلام را قبول ندارد، از رده مسلمانان خارج گرديده است.

البته چقدر خوب است كه ما همه كارهايمان را فقط به خاطر خدا انجام دهيم.﴿قُلْ اِنَّ صَلاتِى و نُسُكِى و مَحْياىَ و مَماتِى لِلهِ رَبِّ الْعالَمينَ﴾ (1)

مشابه همين مطلب را در اين آيه شريفه هم داريم:

﴿اَرَأَيتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلهَهُ هَواهُ﴾ (2)

(آيا آن كسى را كه هواى نفس خود را خداى خويش قرار داده است، مشاهده كردى؟) بديهى است مسلمانى كه تسليم هواى نفس است، منكر خداى خود نيست و

ص: 151

هواى نفس خود را خالق و رازق خود نمى داند، بلكه اسير هواى نفس است. در واقع اطاعتى كه بايد از خدا داشته باشد، از نفس خويش دارد.

آن شركى ضد ايمان است كه كسى براى غير خدا به طور مستقل اثرى قائل شود، امّا اگر كسى چيزى را مؤثر بداند به عنوان اين كه اين اثر را خدا به او داده است، اين نه تنها شرک نيست، بلكه ايمان است.

آن شركى كه قرآن مى فرمايد: خداوند همه گناهان را به جز آن مى بخشد، شرک در ربوبيت است. يعنى كسى براى غير خدا بالاستقلال اثرى قائل شود. اين انسان از نظر فكرى و اعتقادى آلوده و منحرف است و ديگر مسلمان نيست و نجس مى باشد.

نفاق هم از اين جهت، همانند شرک است. نمونه بارزش همان است كه كسى اسلام را باور ندارد، منتهى براى بهره گيرى از امكانات جامعه اسلامى در جهت بهتر ضربه زدن به اسلام و مسلمانان، تظاهر به اسلام مى كند.

در صدر اسلام هنگامى كه پيامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) و مسلمانان قوّتى يافته، قدرتى به دست آوردند، برخى كه قبلاً كافر بودند به حسب ظاهر اظهار اسلام كردند. قرآن در آيات متعدد پرده از چهره و نيّات پليد اين گونه افراد بر مى دارد.﴿وَ اِذا خَلَوْا اِلى شَياطينِهِم قالُوا اِنّا مَعَكُمْ اِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ.﴾ (1)

(و هنگامى كه با هم پالكى هايشان خلوت كردند مى گويند ما با شما هستيم، ما مسلمان ها را به مسخره گرفته، بازى شان مى دهيم) و نفاق به معناى اصلى كلمه يعنى اين. امّا آيا نفاقى كه در حديث گذشته داشتيم كه هر كس سه جمعه متوالى بدون عذر، در نماز جمعه شركت نكند، منافق است، به همان معناى فوق است؟ يعنى چنين شخصى به اسلام اعتقاد و ايمانى ندارد و تظاهر به اسلام مى كند؟ به طور قطع و مسلم منظور اين نيست.

حالا كه منظور از نفاق در مورد كسى كه نماز جمعه را سه هفته متوالى ترک مى كند، نفاق به معناى مذكور نيست. جاى سؤال است كه پس منظور چيست؟ و

ص: 152

اساساً چرا نسبت به تارک نماز جمعه از كلمه نفاق و منافق استفاده شده است؟!

در پاسخ بايد گفت: در هر نظام سياسى و فكرى، متناسب با اهدافى كه تعقيب مى كند، واژه هايى وجود دارد كه برخى از آن ها به عنوان تبلور عينى همه زشتي ها و برخى ديگر به عنوان تبلور همه خوبى هاست.

در فرهنگ اسلامى نيز برخى واژه ها به عنوان واژه هاى ارزشمند و متعالى و برخى ديگر منفور و مطرودند، منتهى در ميان واژه هاى خوب، برخى از برخى ديگر خوب تر و در ميان واژه هاى بد برخى بد ترند.

گاهى براى نشان دادن شدت قبح و زشتى يك كار، آن را به يك عمل منفور نسبت مى دهيم. مثلاً به كاسب يا كارمند و يا رئيس اداره اى كه خود نيز پايبند به انقلاب است و انقلاب را باور دارد، امّا عمل و كردار او متناسب با شرايط انقلاب نيست، مى گوييم اين كار تو ضد انقلابى است! اين بدان معنى نيست كه او ضد انقلاب است و منظور ما هم اين نيست كه او ضد انقلاب است! امّا براى تنبيه و توجه او و نشان دادن زشتى كار و ضربه اى كه از اين بابت به انقلاب و مردم انقلابى وارد مى گردد و هماهنگى كه با حركات دشمنان انقلاب دارد، كار او را عملى ضد انقلابى معرفى مى كنيم و سعى مى كنيم به او بفهمانيم كه ثمره كار تو، همان ثمره كار دشمنان انقلاب است كه تو از آن ها نفرت دارى و بدين وسيله او را از اين عمل باز مى داريم.

در جامعه اسلامى واژه هاى (كفر) و (شرک) و (نفاق)، منفور ترين چيز هاست، به نحوى كه برخى از كار هايى را كه مى خواهند نفى كنند، مى گويند در حد شرک و كفر و نفاق است. همان گونه كه واژه هاى (ايثار) و (ايمان) و (شهادت) از مبارك ترين و زيبا ترين واژه هاست و براى اين كه افرادى را به انجام برخى كار هاى خير و صالح تشويق نمايند، پاداش و اجر صاحبان اين واژه ها را به آن ها وعده مى دهند.

البته اين بدان معنا نيست كه مثلاً: ﴿قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ﴾. (1) (كسى كه هنگام دفاع از مالش كشته شود، شهيد است.) واقعاً اين فرد شهيد است و بنا بر اين غسل و

ص: 153

كفن هم لازم ندارد، بلكه از آن جا كه جايگاه شهيد در فرهنگ اسلامى بسيار والاست، براى نشان دادن عظمت اين كار، يعنى دفاع از مال كه كار بسيار با اهميت و با ارزشى است، از همان واژه استفاده مى شود. بنا بر اين وقتى ما از اين واژه استفاده مى كنيم، مى خواهيم، اهميت كار را بيان كنيم.

در زمينه كار هاى خلاف و زشت نيز همين طور است. هنگامى كه زشتى (نفاق) در فرهنگ اسلامى براى مسلمانان مشخص است، اگر كارى براى مسلمانان معرفى شود كه كارى منافقانه است، آن ها به راحتى، زشتى و قبح عمل را درک مى كنند و متوجه مى شوند. لذا براى نشان دادن شدت زشتى كار كسى كه سه جمعه متوالى به نماز جمعه نيامده است از كلمه (منافق) استفاده مى شود، يعنى اين عمل از نظر مكتب اسلام بسيار زشت و منفور است، همانند نفاق.

ص: 156

قرآن در اين آيه از سرگذشت گروهى سخن مى گويد كه از برنامه روزانه زندگى شان نماز را حذف كردند و هنگامى كه از نماز بريدند، سرا سيمه سراغ شهوات شتافتند ﴿وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ﴾ و لقمه لذيذى براى تمايلات نفسانى و شيطان شدند.

آرى فرد و جامعه اى كه از نماز فاصله بگيرد، گرفتار شهوات مى گردد و آيا كسى كه عنان زندگى خويش را در اختيار هوا هاى نفسانى قرار دهد، سر نوشتى جز گمراهى و نا اميدى در انتظار اوست؟! چنين فرد و جامعه اى، عوامل رشد خود را در هم كوبيده و موانع آن را به دست خويش فراهم ساخته است. بديهى است كه گناه انسان را به سعادت نمى رساند، بلكه عامل شقاوت و بدبختى است و كسى كه راه گناه را پيمود، پايان كارش، زندگى دوزخى در دنيا و آخرت است.

پر واضح است، همان گونه كه حضور نماز يک عامل سازنده است، غيبت و عدم حضور نماز و مسجد و ياد و ذكر خدا در فضاى روحى فرد و جامعه نيز اثر خاص خود را دارد.

اميرمؤمنان (عليه السلام) منظور از شهوات در اين آيه را ساختمان هاى زيبا، مركوب هاى سوارى مطلوب و لباس هاى فاخر و چشمگير دانسته اند. (1)

نكته قابل توجه اين است كه در تعريفى كه اميرمؤمنان (عليه السلام) از شهوات دارند، سخن از گناه نيست، بلكه آن چه به آن عنايت شده است، توجه و گرايش به فرهنگ رفاه طلبى در جامعه است.

نكته ديگرى كه قابل توجه است و از آيه مى توان بر داشت نمود، اين مطلب است كه، چنان چه امكانات رفاهى همراه با نماز - به عنوان تبلور زيبايي ها و عصاره نيكى ها و وسيله ارتباط انسان با خدا - باشد خير است و بركت، و امّا اگر نماز از جامعه حذف شود و تنها رفاه مورد توجه قرار گيرد، سير اين جامعه به سوى خوشبختى نخواهد بود.

قرآن آينده چنين جامعه اى را اين گونه ترسيم مى كند:

﴿فَسَوفَ يَلْقَوْنَ غَيّاً﴾

ص: 158

(اين ها بزودى گرفتار شر مى گردند.) (1)

داشتن خانه خوب، مركب راهوار و لباس زيبا، چنان چه همراه با معنويت نباشد، در هر صورت، مايه نكبت و بد بختى است. منتهى اگر اين امكانات توأم با گناه شود بد تر است. هر چند، توجه به رفاه و گسترش آن در جامعه، منهاى معنويت، دير يا زود جامعه را آلوده به گناه مى كند ﴿فَسَوفَ يَلْقَوْنَ غَيّاً﴾ و چنين جامعه اى لياقت بر خور دارى از خير و بركت را ندارد. قرآن دليل بى لياقتى ايشان را همين تضييع نماز و پيروى از هوس هاى نفسانى مى داند.

و اين اشاره اى است به آينده زشت و نا مناسب جامعه اى كه با فرهنگ رفاه، زندگى مى كند و بزودى در مى يابد كه چگونه غرق در گناه و آلودگى شده است. البته اين آينده ناگوار، هم مى تواند در دنيا باشد و هم در آخرت.

(ترک نماز داخل در كفر است.)

در واقع ترک نماز خود داخل در كفر و به عنوان اولين گناه كبيره است!

البته نمى خواهيم بگوييم كه اگر كسى نماز نخواند كافر است و احكام كفر بر او جارى است، بلكه به دليل شدت قبح ترک نماز، موقعيت چنين كارى در مرز كفر است، مگر آن كه نماز را انكار كند كه انكار نماز، كفر است.

اول: خداوند بركت را از عمرش مى گيرد. ﴿يَرْفَعُ اَللَّهُ اَلْبَرَكَةَ مِنْ عُمُرِهِ﴾

دوم: خداوند بركت را از روزى اش مى گيرد. ﴿يَرْفَعُ اَللَّهُ اَلْبَرَكَةَ مِنْ رِزْقِهِ﴾

نكته اى كه در اين جا قابل ذكر است اين كه فرق است بين بركت و زيادى، ممكن است چيزى زياد باشد، امّا بركت نداشته باشد و بر عكس ممكن است چيزى كم باشد، امّا داراى بركت باشد. آيا فكر مى كنيد كه امروزه بشر با اين همه امكاناتى كه در اختيار دارد وضعش حتى از نظر مادى خوب است؟ آيا اگر بيشتر از اين به سوى خدا مى رفت وضعش، حتى وضع مادى اش بهتر از اين نبود؟ آيا از اين سرمايه هاى مادى نمى شد بيش از اين استفاده كرد؟

به راستى بشر امروز چه مقدار از سرمايه خود را براى به فساد كشاندن انسان ها خرج مى كند؟ امروزه قسمت عظيمى از ثروت و امكانات و استعداد هاى بشرى خرج تسليحات مى گردد! و اين سر نوشت اسفبار بشرى است كه از خدا و معنويت جدا شده است. به عبارت ديگر بايد بگوييم بشرى كه از معنويت جدا شده، حتى در كسب ماديات هم عقب افتاده است!

بشر منهاى معنويت، در حقيقت يعنى بشر منهاى معنويت و ماديت. زيرا فرار از معنويت بطور عام و از نماز بطور خاص، زندگى خوش و سعادتمندى را براى انسان در پى ندارد، بلكه موجب بى بركتى عمر و روزى او مى گردد. راستى اگر اين همه امكانات و سرمايه، عمر انسان ها و قوي ترين استعداد ها و مغز هاى انسان ها كه امروزه صرف ساخت و گرد آورى سلاح هاى مخرب مى گردد و يا صرف به فساد كشاندن جوانان مى شود، براى اصلاح و عمران جوامع بشرى مصرف مى گرديد، جامعه بشرى امروز داراى چه وضعيتى بود؟ تعجب نكنيد اگر ما مى گوييم جامعه بى نماز يعنى جامعه بى بركت! يعنى جامعه اى كه نه روزى اش بركت دارد و نه عمرش. و ادعا نكنيد كه جامعه امروز بشرى با اين كه نماز نمى خواند، ولى بركات فراوانى دارد.

سؤال مى كنيم كجاى اين زندگى بركت دارد؟! هم اكنون ناراحتي هاى روانى، بزرگ ترين خطرى است كه جامعه انسانى را تهديد مى كند. امروزه بسيارى از

ص: 161

انسان هاى مرفه در حسرت چند ساعت خواب بدون استفاده از انواع دارو هاى خواب آور هستند. يعنى آن ها حتى از خوابى كه يک فقير با ايمان از آن بهره مند است، محروم اند.

اين ها معلول چيست؟ اگر بشر امروز چشم باز كند و به درستى بينديشد، پى به سخن امام عزيزمان (رحمة اللّه علیه) مى برد كه فرمود: بحران بشريت، بحران معنويت است.

بشر اگر به معنويت در زندگى خود و فرزندان خويش توجهى نكند و يا در برنامه ريزى هاى خود به معنويت ارج نگذارد، حتى اگر از نظر مادى غرق در ناز و نعمت شود، تازه اول بد بختى و گرفتارى اوست.

جامعه مدينه، در صدر اسلام، يک جامعه فقير بود، امّا بر اثر توجه به معنويت، در مقابل دنياى شرک و كفر آن روز ايستاد و پيروز شد و زمانى اين جامعه ضربه خورد كه از معنويات جدا شد و به سراغ رفاه رفت. آرى آن گاه كه رفاه گرايى سمت و سوى حركت جامعه شود و نماز ضايع گردد، خداوند نيز بركت را از عمر و روزى انسان ها بر مى دارد.

سوم: خداوند سيماى نيكو كاران را از او مى گيرد. او ديگر روشنى قيافه شايستگان را نخواهد داشت. (يَمْحُو اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ سِيمَاءَ اَلصَّالِحِينَ مِنْ وَجْهِهِ)

چهارم: هر عملى كه انجام دهد، نتيجه اى برايش نخواهد داشت و مزدى نخواهد گرفت. ﴿وَ كُلُّ عَمَلٍ يَعْمَلُهُ لاَ يُوجَرُ عَلَيْهِ﴾

پنجم: دعايش مستجاب نمى گردد. ﴿لاَ يَرْتَفِعُ دُعَائُهُ الى اَلسَّمَاءِ﴾

ششم: از دعاى انسان هاى شايسته نيز سهم و بهره اى ندارد. ﴿لَيْسَ لَهُ حَظٌ فى دُعَاءُ اَلصَّالِحِينَ﴾

بديهى است كه انسان هاى شايسته در حق همسايگان، دوستان و اقوام خود دعا مى كنند. از همه بالا تر، وجود مقدس امام زمان (عجل اللّه تعالی فرجه شریف) در حق مؤمنان و شيعيان خود دعا مى فرمايند، اما بر طبق اين حديث اين دعا ها شامل حال كسى كه نسبت به نماز بى اعتناست نمى گردد.

ص: 162

و امّا آن سه مصيبت و بلايى كه مربوط به هنگام مرگ اوست.

اول: با خوارى مى ميرد. ﴿يَمُوتُ ذَلِيلاً﴾

دوم: گرسنه از دنيا مى رود. ﴿يَمُوتُ جَائِعاً﴾

سوم: تشنه از دنيا مى رود، به نحوى كه هر چه به او آب دهند سيراب نمى شود! و اين فرصت مناسبى است براى شيطان كه با ارائه مختصرى آب - در هنگام احتضار - ايمان معلق در هواى او را بگيرد. ﴿يَمُوتَ عَطَشاً فَلَوْ سَقَى مِنْ اِنْهَارَ اَلدُّنْيَا لَوْ يَرْوَ عَطَشُهُ﴾

و امّا آن سه كه مربوط به قبر است.

اول: گرفتار عذاب مى شود. ﴿يُوَكِّلُ اَللَّهُ بِهِ مَلَكاً يُزْعِجُهُ فِى قَبْرِهِ﴾

دوم: قبر او تنگ مى گردد. ﴿يَضِيقُ عَلَيْهِ فِى قَبْرِهِ﴾

سوم: دچار ظلمت و تاريكى قبر مى شود. ﴿تَكُونُ اَلظُّلْمَةُ فِى قَبْرِهِ﴾

و امّا آن بلا هايى كه در قيامت گرفتار آن ها مى گردد.

اول: خداوند ملكى را مأمور مى كند تا در روز قيامت او را به صورت بر روى زمين بكشاند و مردم او را در چنين حالتى مشاهده كنند. ﴿يُوَكِّلُ اَللَّهُ بِهِ مَلَكاً يَسْحَبُهُ عَلَى وَجْهِهِ وَ اَلْخَلاَئِقُ يَنْظُرُونَ اَليَهُ﴾

آرى صورتى كه در برابر خدا به نماز نايستد، در روز قيامت بايد بر روى زمين كشيده شود.

دوم: در روز قيامت با شدت و سختى به حسابش رسيدگى مى كنند. ﴿يُحَاسَبُ حِسَاباً شَدِيداً﴾

سوم: عنايت و لطف خداوند شامل حال او نمى گردد. ﴿لاَ يَنْظُرُ اَللَّهُ اَلَيَهِ وَ لاَ يُزَكِّيهِ وَ لَهُ عَذَابُ اَلْيَمِ﴾ (1)

خواننده گرامى! مگر خواندن نماز با مراعات آداب آن چقدر طول مى كشد، و چه اندازه وقت شما را مى گيرد؟ چه عجله اى داريد، به چه كارى مهم تر از نماز مى خواهيد

ص: 163

برسيد؟ بر فرض، هر دقيقه از عمر شما ارزش زياد مادى داشته باشد، اين چند دقيقه كه صرف نماز مى شود چه ضربه اى به شما مى زند؟ حال بگذريم از خواندن تعقيبات و دعا هاى طولانى و انجام مستحبات، امّا لا اقل انجام واجبات به طور كامل و صحيح از هر مسلمانى انتظار مى رود.

بديهى است كه اگر نماز گزار بداند ركوع چيست، سجده چيست و ... چيست، اين همه نمازش را سرسرى نمى گيرد و به اين راحتى از آن نمى گذرد.

انسانى كه در غذا خوردن سعى مى كند بهترين غذا ها را انتخاب كند و در مصرف غذا تنوع داشته باشد حيف است و مايه تأسف، كه در مسائل معنوى اين همه قانع باشد و صرفه جويى نمايد و واجبات و اركان نماز خود را، نصف و نيمه و دست و پا شكسته انجام دهد. متأسفانه قناعتى را كه در مسائل مادى سفارش شده است، ما در مسائل معنوى مراعات مى كنيم!

خواننده گرامى! مبادا شيطان ما را فريب دهد كه فلان كار جاى نماز را مى گيرد. به طور قطع هيچ خيرى و هيچ كارى و هيچ حركتى جاى نماز را نمى گيرد.

ص: 164

ص: 166

يك از اين مراحل برنامه ريزى كرده است. اين سه مرحله عبارتند از :

مرحله قبل از نماز

مرحله در حين نماز

مرحله بعد از نماز

البته مى توان مراحل فوق را به شرح زير نام گذارى كرد :

مرحله آمادگى كه مرحله انجام مقدمات حضور و ديدار است.

مرحله ديدار كه مرحله انجام خود نماز است.

مرحله بهره گيرى از ديدار كه مرحله پس از اتمام و پايان نماز است.

پس از اذان، نوبت به اقامه مى رسد. مطلب در اقامه هم همين گونه است ، منتهى به صورت محدود تر. اذان حالت عمومى تر دارد و براى متوجه كردن ديگران نسبت به نماز است، ولى اقامه، معمولاً براى كسب آمادگى فردى نماز گزار گفته مى شود.

به بطالت گذرانده و اين سرمايه بى بديل را از كف داده است!

انسانى كه به وظايف و مسؤوليت هاى خويش در برابر تو و بندگان تو و جامعه خود پايبند نبوده است، خدايا چنين انسانى هم اكنون در برابر توست و جز تو آمرزنده اى سراغ ندارد.

آن گاه پس از تكبير پنجم مستحب است اين دعا را بخواند:

لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ وَ اَلْخَيْرُ بَيْنَ يَدَيْكَ وَ اَلشَّرُّ لَيْسَ إِلَيْكَ وَ اَلْمَهْدِيُّ مَنْ هَدَيْتَ عَبْدُكَ وَ اِبْنُ عَبْدَيْكَ بَيْنَ يَدَيْكَ مِنْكَ وَ بِكَ وَ لَكَ وَ إِلَيْكَ لاَ مَلْجَأَ وَ لاَ مَنْجَى وَ لاَ مَفَرَّ مِنْكَ إِلاَّ إِلَيْكَ سُبْحَانَكَ وَ حَنَانَيْكَ تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَيْتَ سُبْحَانَكَ رَبَّ اَلْبَيْتِ

(خدايا! آمدم، گفتى بيا آمدم، خدايا از تو كمک مى خواهم، بار پروردگارا همه خوبى ها در دست توست و هيچ يک از بدى ها از سوى تو نيست، منزه و بلند مرتبه اى.)

سپس دو تكبير گفته و مى گويد:

﴿وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ عَالِمِ اَلْغَيْبِ وَ اَلشَّهَادَةِ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ مٰا أَنَا مِنَ اَلْمُشْرِكِينَ إِنَّ صَلاٰتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيٰايَ وَ مَمٰاتِي لِلّٰهِ رَبِّ اَلْعٰالَمِينَ لاٰ شَرِيكَ لَهُ وَ بِذٰلِكَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ اَلْمُسْلِمِينَ﴾ (1)

علاوه بر آن چه ذكر شد، دعا هاى ديگرى نيز سفارش شده كه خواندن آن ها زمينه هاى لازم را براى آمادگى نماز گزار فراهم مى سازد. (2)

اين مرحله، كه نماز اقامه مى گردد، لازم است امورى مراعات گردد و شرايطى فراهم شود تا اهداف و آثار اقامه نماز تحقق يابد، از جمله آن امور، داشتن آمادگى جسمى و روحى است.

اقامه نماز از سر شوق و رغبت و با عشق و علاقه پسنديده و نيكوست و خواندن نماز با بى ميلى و از روى بى رغبتى و فقط به خاطر رفع تكليف نمى تواند مؤثر و مفيد باشد. در ضمن كسانى كه از روى كسلى و بى حالى نماز مى خوانند توبيخ شده اند، همچنين شخصى كه خيلى گرسنه و يا خيلى خسته است، مكروه است به نماز بايستد و بهتر است نماز خود را پس از صرف غذا و يا كمى استراحت اقامه نمايد. علاوه بر آن، اقامه نماز در مكان هايى كه رفت و آمد در آن ها زياد است و يا عكس ها و مناظرى در برابر ديد نماز گزار قرار دارد و يا به خاطر شلوغى، امكان تمركز حواس براى نماز گزار نيست، كراهت دارد.

افزون بر موارد ذكر شده، موارد متعدد ديگرى نيز وجود دارد كه انجام آن ها (مستحبات) و يا ترك آن ها (مكروهات) نماز گزار را در نيل به اهداف والاى اقامه نماز كمک مى نمايد. (1) لذا براى اقامه نمازى كه داراى آثار ارزنده باشد، نماز گزار بايد با ايجاد انگيزه هاى مؤثر و رفع موانع، آمادگى هاى جسمى و روحى لازم را به دست آورد.

باشد. (1)

حضرت امام (رحمة اللّه علیه) در كتاب تحرير الوسيله مى فرمايد: لاَ يُعْتَبَرُ فِيهِ قَوْلٌ مَخْصُوصٌ در تعقيبات نماز لازم نيست حرف و سخن مخصوصى خوانده شود، بلكه با هر زبانى مى توان دعا كرد و استغفار نمود و از خداى متعال تقاضاى قبولى طاعات را داشت و براى خود، پدر، مادر، گذشتگان و كسانى كه به نحوى حقى بر گردن انسان دارند، طلب آمرزش نمود و در حق ديگران و خود و براى رفع گرفتارى هاى آن ها و جامعه اسلامى دعا كرد.

سپس حضرت امام (رحمة اللّه علیه) مى فرمايد:

﴿اَلْمُرَادُ بِهِ اَلاِشْتِغَالُ بِالدُّعَاءِ وَ اَلذِّكْرُ وَ اَلْقِرَانُ﴾ (2)

منظور از تعقيب، اشتغال به دعا، ذكر و قرائت قرآن است. البته بديهى است كه در تعقيبات نماز، تلاوت قرآن كه سخن خداست و خواندن دعا هاى مأثوره كه سخن بزرگانى است كه با خداوند متعال صحبت كرده اند، افضل و بهتر است، زيرا پيامبران و پيشوايان بزرگوار، آداب سخن گفتن با خدا را مى دانند و توجه دارند چه سخنى را با خدا در ميان بگذارند و از او چه بخواهند. اساساً چه امورى خير و صلاح آن هاست تا از خدا در خواست نمايند و چه كار هايى مايه شر و فتنه است تا به خدا از شر آن ها پناه برند.

اما اين بدان معنا نيست كه اگر كسى سواد ندارد و از خواندن دعا محروم است و يا دعا هايى را حفظ نكرده، خود را از فضيلت و ثواب خواندن تعقيبات محروم بداند، بلكه چنين فردى مى تواند با ذكر يا اللّه، الحمد للّه، شكراً لله، سبحان اللّه و اذكار معروف ديگر و خواندن آياتى از قرآن كه در خاطر دارد و راز و نياز با خالق خويش و طرح خواست ها و نياز هاى خود و دعا براى خود و ديگران، از زمينه خوبى كه بر اثر اقامه نماز و به بركت آن براى او فراهم شده است، بهره بر دارى نمايد.

ص: 172

چرا نماز گزار از اين فرصت به دست آمده استفاده نكند ؟ و چرا اكنون كه باب رحمت الهى به روى بنده نماز گزار گشوده شده است با او راز دل نگويد و از خزانه تمام ناشدنى او با سؤال و خواهش بهره مند نگردد؟

از كار هاى ديگرى كه به عنوان تعقيب نماز به آن سفارش شده است ، انجام سجده شكر است. نماز گزار در سجده شكر خدا را سپاس مى گويد كه توفيق عبادت و بندگى به او عنايت فرمود. آرى، جاى بسى سپاس گزارى است، زيرا چه بسيار انسان هايى كه توفيق نيافتند حتى لحظاتى از عمرشان را صرف عبادت و بندگى خدا كنند. آيا بنده اى كه توفيق يافته تا از سرمايه گران قدر عمر خود در جهت بندگى خدا استفاده كند و روزانه چندين بار سر بر آستانش بسايد، لازم نيست خدا را براين نعمت سپاس گزارى كند ؟

در ضمن فراموش نشود كه بهترين تعقيب، تسبيحات حضرت زهرا سلام اللّه عليهاست كه هديه پيامبر اسلام به اوست و آن عبارت است از ذكر سى و چهار مرتبه اللّه اكبر و سى و سه مرتبه الحمد للّه و سى و سه مرتبه سبحان اللّه ، پس از هر نماز. اين تعقيب بسيار مورد تأكيد و سفارش واقع شده و ثواب و پاداش فراوانى براى آن نقل گرديده است.

علاوه بر تعقيباتى كه ذكر گرديد، تعقيبات فراوان ديگرى نيز در كتب ادعيه و كتب فقهى نقل شده است.

از جمله اين كتاب ها ، كتاب ارزشمند مفاتيح الجنان اثر جاويدان مرحوم محدث قمى رضوان اللّه تعالى عليه است. در اهميت تعقيبات همين بس كه اين كتاب شريف پس از ذكر چند سوره از قرآن مجيد و قبل از نقل هر چيز به ذكر تعقيبات نماز مى پردازد، بديهى است اين انتخاب و ترتيب، تصادفى نبوده، بلكه مورد توجه مؤلف محترم بوده است. در اين كتاب شريف كه به (كليد هاى بهشت) نام گذارى شده است، اولين كليدى كه در اختيار بهشتيان قرار مى گيرد، تعقيبات نماز است.

توصيه مى كنيم كه خواننده گرامى به كتاب مزبور و ساير كتب ادعيه مراجعه

ص: 173

نمايند و ضمن انجام تعقيبات ، راز ها و رمز ها و معانى آن ها را نيز مورد توجه و عنايت قرار دهند.

ص: 174

حواس اقامه شده، قبول مى شود.)

لازم است نماز گزار در اين لحظات و در طول اقامه نماز در انديشه و فكر مسائل دنيايى نباشد، زيرا او در محضر پروردگارست و آن هم حضورى خاص. متأسفانه گاهى اين قضيه بر عكس اتفاق مى افتد و شخص نماز گزار در طول نماز به فكر همه مسائل خود مى افتد و در انديشه حل همه مشكلات خود بر مى آيد، در حالى كه امام انتظار دارند و از شخص نماز گزار مى خواهند، او اين گونه مسائل را رها سازد:

﴿واستَفرِغْ قَلبَکَ عن کُلِّ شاغِلٍ یَشغَلُکَ عنِ اللَّهِ﴾ (1)

(و قلب خود را از هر آن چه تو را از خدا و ياد او غافل مى سازد و به خود مشغول مى نمايد، تهى گردان.)

امام سجاد (عليه السلام) مى فرمايد:

﴿إِنَّ اَلْعَبْدَ لاَ یُقْبَلُ مِنْ صَلاَتِهِ إِلاَّ مَا أَقْبَلَ عَلَیْهِ﴾ (2)

(پذيرش نماز بنده نمازگزار، به همان مقدارى است كه به نمازش توجه و عنايت داشته است.)

اين روايت و روايات متعدد ديگرى كه با همين مضامين وجود دارد، حضور ذهن و عقل و انديشه را در نماز توصيه نموده، ضرورى مى داند.

اساساً فلسفه نماز، همين توجه و عنايت است، يعنى فقط به ياد خدا بودن و رها كردن ديگران.

قرآن در بيان فلسفه نماز مى فرمايد:

﴿اَقِمِ الصَّلوةَ لِذِكرِى﴾ (3)

(نماز را به پاى دار تا به ياد من باشى.)

و از بى توجهى و غفلت در نماز در آيات و روايات متعدد به زشتى ياد شده و از آن بشدت نهى شده است.

به اجمال جان و لُبّ آيات و روايات اين نكته اساسى است كه هنگام نماز خواندن،

ص: 178

تمام توجه انسان بايد به خدا و نمازش باشد.

گونه ديگرى است و جمع اين دو امكان پذير است. (1)

در اين جا به نقل دو نمونه از اين گونه نماز ها كه در عين حضور قلب، توجه به خلق هم در آن مشاهده مى شود، مى پردازيم. اميد است در تكامل نمازمان مؤثر واقع گردد.

(البته اگر وضع به اين گونه نبود و امكانات مادى ما اهل بيت بهتر از اين بود. آسمان كرم ما، باران رحمت خود را بر زندگانى تو فرو مى ريخت و زندگانى پژمرده تو را به صورت گلستانى در مى آورد. شرايط روزگار اين گونه است كه امكانات در دست ديگران بوده، دست ما خالى باشد.)

مرد عرب پول ها را دريافت نمود و با خوش حالى مراجعت كرد، در حالى كه اين اشعار را با خود زمزمه مى كرد:

مُطَهَّرونَ نَقِیّاتٌ جُیوبُهُم *** تَجرِی الصَّلاةُ عَلَیهِم أینَما ذُکِروا

و أنتُمُ أنتُمُ الأَعلَونَ عِندَکُم *** عِلمُ الکِتابِ و ما جاءَت بِهِ السُّوَرُ

مَن لَم یَکُن عَلَوِیّاً حینَ تَنسُبُهُ *** فَما لَهُ فی جَمیعِ النّاسِ مُفتَخَرُ (1)

(شما پاک و مطهريد، هر كجا كه نام شما برده شود، درود و تحيات الهى همراه آن است، شما برتريد و علم كتاب در نزد شماست. آن كسى كه وابسته به خاندان شما نباشد، مايه افتخار و مباهاتى ندارد.)

امتياز ائمه اين است. چون آن ها در افق بالا ترى مسائل را مى نگرند، آن چه در جهت خدا باشد، در يک زمان مى توانند همه را با هم ببينند، در حالى كه ما توانايى ديدن همه امور را با هم نداريم. ما همانند انسان هاى ناشى و تازه كار هستيم، اما انسان هاى متبحر و مسلط بر كار، همه امور مربوط به آن كار را همزمان در نظر دارند.

آرى توجه به سائل در حال نماز، براى على (عليه السلام) و امثال او مايه تعجب و شگفتى نيست، بلكه چنان چه او را نبيند مايه شگفتى است! لذا قرآن، انجام اين كار (پرداخت زكات) را در حال نماز به عنوان يک امتياز براى على (عليه السلام) نقل مى كند، كه او هم خدا را عبادت مى كند و هم به خلق خدا در نماز كمک مى نمايد.

شما خواننده گرامى نيز مطرح باشد. سؤال مزبور اين است: درست است كه در نماز بايد حواسمان جمع باشد و خدا و پيامبر و ائمه معصومين نيز رعايت اين نكته را از ما خواسته اند، اما عملاً مشاهده مى كنيم كه در هنگام نماز، حواسمان جمع نيست! آن توصيه ها و سفارش ها را مى دانيم و در مقابل، اين مشكل و درد خود را نيز درک و احساس مى كنيم، حالا چه كنيم؟ چه كنيم كه در نماز حواسمان جمع باشد؟! راه علاج و درمان چيست؟

آن چه از آن انتقاد مى شود، حواس پرتى در نماز است و اين انتقاد را ما هم قبول داريم و از اين بابت نيز نگران و ناراحتيم، اما آن داروى شفا بخش چيست؟ و آن نسخه نجات كجاست؟

در پاسخ بايد گفت: خوش بختانه محققان بزرگوارى كه خود، مراحل عرفان و نماز را پيموده اند در اين زمينه تحقيقات ارزنده اى انجام داده و راه ها و روش هاى مؤثرى را عرضه داشته اند. اكثر علماى اخلاق نيز متعرض اين بحث شده و ارائه طريق نموده اند.

مرحوم ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى در كتاب ارزنده سر الصلوة خود كه به جهت جامعيتى كه دارد، انصافاً از بهترين كتاب هاست، به اين موضوع پرداخته و راه درمان را نشان داده است. در اين جا نا چاريم توجه خواننده محترم را به نكته اى اساسى و ظريف جلب كنيم كه بدون عنايت به آن راه درمان مشخص و روشن نمى گردد.

آن نكته ظريف و آن اصل اساسى اين است كه حواس انسان و قلب او، هماهنگ با ديدگاه و هدف اوست. مطلب فوق را با ذكر مثالى روشن تر مى نماييم.

فرض بفرماييد، مجموعه اى از افراد در مكانى گرد هم آمده اند، راديو نيز مشغول پخش اخبار است. تاجر پسته اى در ميان اين جمع وجود دارد. راديو در ضمن اخبار خود، خبرى در مورد مقررات صادرات پسته پخش مى نمايد، بلا فاصله فرد مزبور عنايت و توجهش به اين خبر جلب مى گردد و به اصطلاح سرا پا گوش مى شود، يعنى اگر مشغول غذا خوردن هم باشد، قاشق در ميان دستش بى حركت مى ماند، و تمام

ص: 183

حواسش متوجه اين خبر مى گردد. حتى توقع دارد كه ديگران نيز به اين خبر توجه كنند و از آن ها مى خواهد سكوت نمايند. خلاصه تمام حواسش متوجه اين خبر مى شود و در انتظار شنيدن ادامه آن مى ماند. در صورتى كه در همان مجموعه افراد ديگرى نيز هستند كه خيلى راحت از كنار اين خبر مى گذرند. حالا فرض بفرماييد راديو پس از خبر فوق، خبر ديگرى را پخش نمايد. فرد ديگرى از اين مجموعه كه شنيدن اين خبر برايش از اهميتى بر خوردار است، متوجه اين خبر گرديده، آن را با اشتياق و علاقه تعقيب مى كند.

راستى چرا هر كس در برابر خبر خاصى محو در آن مى شود؟

نقل مى كنند كه مرحوم وزيرى از علماى گران قدر يزد كه كتابخانه بسيار ارزشمند و آبرومندى را در يزد به وجود آورده است، روزى ضمن عبور از خيابانى در تهران، متوجه تابلو كتابخانه اى در قسمت ديگر خيابان مى شود. او كه هميشه و در همه جا به دنبال كتاب به عنوان محبوب خود بود، محو تابلو مزبور شده، براى باز ديد از كتابخانه و كتاب هاى آن به سوى آن روان مى گردد، امّا هنگامى كه به آن طرف خيابان مى رسد، ملاحظه مى كند كه آن جا كتابخانه نيست، بلكه كبابخانه است. مرحوم وزيرى چون محو در كتاب بود، كبابخانه را كتابخانه ديده بود.

مرحوم آيت اللّه نجفى مرعشى (رحمة اللّه علیه) از مراجع عالي قدر معاصر و صاحب كتابخانه عظيم و كم نظيرى كه محصول عمر گران بها و حاصل سال ها تلاش مستمر و خستگى نا پذير ايشان مى باشد و هم اكنون در شهر مقدس قم و به نام مبارک ايشان داير است. معروف است ايشان تلاش زايد الوصفى براى جمع آورى كتب ارزشمند داشتند. مى گويند روزى ايشان در نجف اشرف مشاهده كرد كه تعدادى كتاب كهنه و قديمى، در كنار خيابان در مقابل خانمى براى فروش قرار گرفته است. معمولاً بسيارى از افراد روزمره شاهد اين گونه امور هستند و از كنار آن بى توجه مى گذرند، امّا آن بزرگوار كه عاشق و دل باخته كتاب بود با مشاهده كتاب ها مكثى مى نمايد و در كنار آن ها مى نشيند و شروع مى كند كتاب ها را يكى يكى ورق زدن و از ما بين آن ها يک كتاب خطى را بر

ص: 184

مى دارد و قيمت آن را از فروشنده سؤال مى كند، فروشنده قيمت كتاب را اعلام مى كند. همان وقت مشترى ديگرى از راه مى رسد و مبلغ بيشترى پيشنهاد مى كند. خانم فروشنده مى گويد: من با اين سيد اولاد پيغمبر صحبت كرده ام و به غير از او هر چند گران تر هم بخرد، نمى فروشم! نكته قابل ذكر اين است كه حالا كه پاى خريدار ديگرى نيز در ميان است، ايشان هم پول كافى براى خريد آن كتاب ندارد، لذا عباى خود را گرو مى گذارد و كتاب را با خود به مدرسه مى آورد. شب هنگام متوجه مى شود كه در حجره را مى زنند. در را باز مى كند، شخصى را مى بيند كه تقاضاى دريافت كتاب مذكور را دارد. شخص مزبور در جواب سؤال آقا كه چرا بايد اين كتاب را به شما بدهم، به آقا مى گويد: من مأمور كنسول گرى انگلستان هستم و چنان چه شما اين كتاب را به ما ندهيد برايتان ايجاد مزاحمت مى كنيم. آقا مى فرمايد: اكنون كه چنين است پس امشب را به من مهلت بدهيد.

پس از مراجعت آن مأمور، آقا همان شب، تعدادى از دوستان طلبه خود را جمع مى كند و ضمن نقل ماجرا از آن ها مى خواهد كه در رو نويسى آن كتاب، او را يارى كنند. آن ها آن شب را بيدار مى مانند و كتاب را رو نويسى مى كنند.

اكنون بر گرديم به اصل مطلب، چرا يک انسان در مقابل يک مشت كاغذ احتمالاً كهنه و مندرس، حاضر است هر چه دارد خرج كند، در حالى كه هزاران انسان ديگر، بى تفاوت از كنار آن مى گذرند؟ مگر هزاران نفر افتادن سيب و ساير محصولات را از درخت ها نديدند؟ اما چه شد كه نيوتن با مشاهده افتادن يک سيب از درخت يكى از قوانين هستى را كشف كرد؟ علت چيست؟ در مورد نيوتن مى نويسند كه گاهى آن قدر غرق در مطالعه مى شد كه دوستانش از روى شوخى غذاى او را مى خوردند. هنگامى كه نيوتن سر ميز غذا حاضر مى شد با تعجب از دوستانش مى پرسيد: من غذايم را خوردم؟! زيرا از يک طرف احساس مى كرد گرسنه است و از طرف ديگر مى ديد غذايش خورده شده است.

چنين حالتى، گاهى براى معلمى كه در كلاس درس، سر گرم تبيين يک قانون

ص: 185

علمى است و يا نويسنده اى كه حواسش كاملاً متوجه نوشتار خود است نيز پيش مى آيد.

چرا شما گاهى حاضر نيستيد به حرف و سخنى گوش فرا دهيد و حوصله شنيدن آن را هم نداريد؟ و گاهى روى تک تک جملات و حتى نحوه بيان آن حساس مى شويد و آن را به دقت دنبال مى كنيد؟!

در اين جا به يك اصل اساسى پى مى بريم. اين اصل كلى اين است كه اساساً قلب انسان متوجه چيزى است كه آن را هدف و مقصد خود قرار داده است و به آن چيزى عنايت دارد كه در زندگى خويش آن را مهم و با ارزش تلقى مى نمايد.

اصولاً انسان در عموم كار هايش سعى مى كند و مراقب است كه حواسش پرت نشود، بويژه هر چه كار مهم تر و حساس تر باشد، اين مراقبت، بيشتر مى گردد. به عنوان مثال كارگرى كه در كارگاه نجارى و يا تراشكارى، كنار دستگاه پرس يا برش كار مى كند، بسيار دقت مى كند كه حتى براى يک لحظه هم غفلت در كارش پيدا نشود، لذا حوادث نا گوار براى اين گونه افراد به ندرت اتفاق مى افتد. حتى آن موارد اندک نيز بر اثر بى توجهى و غفلت روى مى دهد.

بنا بر اين اساساً انسان در مجموعه فعاليت ها و امور زندگى اش موجود حواس پرتى نيست! او پيوسته مراقب و مواظب خود و اعمال خويش است.

براى روشن تر شدن مطلب مثال ديگرى مى زنيم:

يك صندوق دار بانک، در طول سال روزانه صد ها بار مبالغ زيادى را دريافت و يا پرداخت مى نمايد، اما مواردى كه در شمردن پول يا نقل و انتقال آن دچار اشتباه مى گردد، نسبت به حجم كار او بسيار اندک است و يا در رانندگى، انحراف از جاده بر اثر حواس پرتى و عدم توجه و دقت كافى راننده، در طول حركت و در هر ثانيه امكان پذير است، در حالى كه ما روزانه شاهد ميليون ها حركت و جابجايى وسائط نقليه هستيم و در صد بسيار ناچيزى از آن ها دچار تصادف و انحراف مى گردند.

على هذا به اين نتيجه مى رسيم كه اصولاً انسان حواس پرت آفريده نشده است و

ص: 186

نا توان از جمع و جور كردن حواس خود نيست. او توانايى تمركز ذهن و فكر خود را در يک امر دارد. بنا بر اين و در يك كلام اصل و اصالت با حواس پرتى نيست! امّا آن چه موجب شگفتى است اين است كه چگونه اين همه كارگر، صنعتگر، ورزشكار، هنرمند، پزشک، مهندس، خانه دار و صاحبان انواع حِرَف و مشاغل در حين كار، به كار خود توجه و دقت دارند، امّا بسيارى از آن ها هنگام نماز حواسشان پرت مى شود، يعنى در همه جا اصل، توجه است و بى توجهى و حواس پرتى استثنا است. ولى در نماز، قضيه بر عكس است. حالا اشكال در كجاست و علت چيست؟

محققان مى گويند: منشأ غفلت، بى توجهى به اهميت كار است. آن ها مى گويند نمى شود موضوعى وجهه همت انسان باشد و يا نقطه اى را به عنوان هدف انتخاب كند و در عين حال ذهن و فكر او از آن فاصله بگيرد. (1)

لذا نتيجه مى گيريم كه علت حواس پرتى ما در نماز آن است كه نماز را هدف و وجهه همت خود قرار نمى دهيم! و جهت گيرى ما بدان سوى نيست! در ادبيات ما (هدف عالى) و (همت بلند) داراى جايگاه ويژه و نقش ارزنده اى است.

همت اگر سلسله جنبان شود *** مور تواند كه سليمان شود

زيرا، كار ها را در واقع همت ها انجام مى دهند.

حافظ شاعر بلند آوازه ما مى گويد:

غلام همت آنم كه زير چرخ كبود *** ز هر چه رنگ تعلق پذيرد آزاد است

آن چه راه هاى سخت و صعب را هموار مى سازد، همت است. در حقيقت كار هاى عالى توسط همت هاى عالى انجام مى پذيرد و انسان ها عملاً ابزارى براى تحقق آن ها هستند. البته ذكر اين نكته نيز حائز اهميت است كه انسان علاوه بر آن كه خود وسيله اى براى تحقق اهداف است، تعيين كننده هدف و ايجاد كننده و سازنده ابزار و وسايل براى نيل به هدف و مقصد خويش هم هست.

ص: 187

انسان تنها آفريده اى است كه وسيله ترقى و سقوطش را خودش ايجاد مى كند و مى سازد و مجموعه حركتش بر پايه همان چيزى است كه خود ساخته و به سوى همان جهتى است كه خود انتخاب نموده است. لذا كسى كه تمام همتش در بهره گيرى از لذايذ مادى و دنيوى است، به عنوان مثال تمام وجودش پول است، مگر مى تواند از آن مجموعه جدا شود و مقدارى از وقت خود را ولو اندک، مثلاً صرف حضور در نماز جماعت كند؟

آيا ممكن است انسان هايى كه اسير آمال و آرزو ها و اهداف غير الهى شده و تار و پودى از ماديات در اطراف خود تنيده اند و جز ماديات چيزى را نمى بينند و نمى شنوند، حالا در طول چهار، پنچ دقيقه متحول شده، خدايى بشوند و تمام توجه و عنايت و حواسشان در نماز متمركز گردد؟!

عنوان هدف مطرح نباشد و تنها خدا هدف او باشد و مسائل مادى به عنوان ابزار و وسيله برايش مطرح باشد، در اين صورت همان وقتى كه از اتومبيل هم استفاده مى كند به ياد خداست و هنگامى كه در باغ قدم مى زند و از ميوه هاى آن بهره مند مى گردد، نيز به ياد خداست. شكل ها و رنگ هاى مختلف ميوه هاى باغ هم او را به ياد خدا مى اندازد، همه چيز را از خدا مى داند. در بحبوحه سختى ها و گرفتاري ها توجه و توكلش به اوست و شادى هاى زندگى را هم از طرف او مى بيند.

اكنون پس از ذكر اين مقدمه يک بار ديگر سؤالمان را مطرح مى كنيم.چرا حواسمان در نماز پرت مى شود؟ ايراد در كجا و اشكال در چيست؟ راه درمان چيست؟ اساساً باتوجه به اوضاع و احوالى كه در بالا به آن اشاره شد، چرا حواسمان پرت نباشد؟!

قبلاً عرض شد كه چاره درد در اين است كه در مرحله اول اين موضوع براى ما روشن و تفهيم گردد كه امور دنيوى و مادى، ابزارى بيش نيست، در حالى كه هدف چيز ديگرى است و مقصد جايى ديگر.به واقع اگر كسى به اين مطلب برسد و واقف گردد كه هدف چيز ديگرى است، آن وقت نماز او هم مى شود، همانند نماز على (علیه السلام).

چگونه على (علیه السلام) و ساير ائمه و پيشوايان گران قدر ما، اين گونه نماز اقامه مى كنند؟ عامل آن چيست؟ شايد نقل داستانى در اين جا براى روشن ترشدن مسأله مفيد باشد.

روزى فقيرى به در خانه على (علیه السلام) مى آيد و در خواست كمک مى كند. امير مؤمنان دستور مى دهند به او كمک كنند. از مولا سؤال مى كنند: به فقير درهم (پول نقره) بدهيم يا دينار (پول طلا)؟ مولا در پاسخ مى فرمايند : طلا و نقره در نزد على هر دو فلز است، هر كدام بيشتر به درد مرد نيازمند مى خورد، همان را به او بدهيد.

با اندک دقت و تأملى در داستان فوق و داستان هاى مشابه - كه تعداد آن ها نيز كم نيست - در مى يابيم كه براى على (علیه السلام) اين گونه مسائل كه براى بسيارى از مردم اصل است، حل شده است. او به امور دنيايى دلبستگى ندارد. او بار ها خطاب به دنيا

ص: 189

مى فرمود: ﴿غُرِّی غَیْرِی﴾ (اى دنيا! نمى توانى على را بفريبى، به سراغ ديگرى برو) البته اين بدان معنا نيست كه على (علیه السلام) دنيا را ترک كرده باشد و هيچ گونه تلاش و كار و فعاليتى نداشته باشد، بر عكس امير مؤمنان (علیه السلام) از پر تلاش ترين افراد تاريخ است، او حتى يك لحظه از عمر خود را بى ثمر نمى گذاشت و آنى جسم و جان خود را بى كار رها نمى كرد.

آن چه از على (علیه السلام) در طول عمر مشاهده شد، تلاش بود و كار بود و فعاليت. امّا نكته ظريف در زندگانى على (علیه السلام) اين است كه او در عين حالى كه در متن دنياست، با دنيا نيست.

او در يكى از روز هاى گرم تابستان مشغول حفر چاه در يكى از باغ هاى خويش در مدينه بود كه ناگهان پس از روز ها تلاش، آب از چاه فوران كرد، در آن لحظه على (علیه السلام) فرمودند: ﴿بَشِّرِ الْوَارِثَ﴾. (1) (وارث را بشارت ده.) كه اين جمله درس بزرگى است براى همه. بعد فرمودند: من اين چاه را وقف كردم.

على (علیه السلام) حاصل تلاش خود را كه مى تواند منشأ خير فراوانى براى دنياى او و بستگان وى باشد، بلا فاصله وقف مى كند. و اين يک نمونه از سيره على (علیه السلام) است. سيره على يعنى تلاش و كار به همراه عدم دلبستگى به دنيا و مظاهر آن و اين هنر مردان خداست. امّا بى عرضگان، جمعى دست از كار و تلاش شسته و گروه كثيرى اسير دنيا گشته و در دام هاى آن گرفتار آمده اند.

زهد اسلامى يعنى همين، يعنى داشتن دنيا در كنار خود و در اختيار خود. براى على (علیه السلام) دنيا و زخارف آن هيچ فريبندگى و جذابيتى ندارد. گاهى آن چنان دنيا را تحقير مى كند كه مى فرمايد:

﴿یَا دُنْیَا أَ بِی تَعَرَّضْتِ وَ إِلَیَّ تَشَوَّفْتِ غُرِّی غَیْرِی...فَقَدْ طَلَّقْتُکِ ثَلاَثاً لاَ رَجْعَهَ لِی إِلَیْکِ﴾ (2)

(اى دنيا به سراغ ديگرى برو، من تو را به گونه اى طلاق داده و ترک نموده ام كه امكان باز گشت به آن وجود ندارد.)

ص: 190

براى على (علیه السلام) اين گونه مسائل حل شده است كه آن گونه نماز مى خواند! و اين است رمز آن گونه اقامه نماز! به راستى مگر مى شود محبوب انسان چيز ديگرى بوده، امّا حواس و توجهش در نماز،به خدا باشد، اين دو با هم جمع نمى شوند!

﴿ما ضَعُفَ بَدَنٌ عمّا قَوِیَت علَیهِ النِّیَّهُ﴾ (1)

(هيچ انسانى نسبت به آن چه بخواهد انجام دهد، ناتوان نيست.)

حديث بسيار جالبى است كه مى تواند زمينه رشد ما را بيش از اين فراهم سازد.

حال بر مى گرديم به اصل مطلب. به راستى اگر اين انسانى كه بر بسيارى از امور فائق آمده است، بخواهد و تصميم بگيرد كه نماز با توجه و با حضور قلب بخواند، آيا فكر مى كنيد موفق به انجام آن نمى شود؟ آيا چنان چه خواستن او جدّى باشد، همانند خواستنى كه يک كشاورز و يا يک صنعت كار را در پى كار خود روان مى سازد، آيا اگر نماز گزار ما هم، چنين خواست جدى مبنى بر تمركز حواس در نماز داشته باشد، موفق نمى گردد؟

بديهى است همان انسانى كه هنگام تولد از مادر هيچ نمى دانست، ولى خواست بداند و اكنون نيز مى داند، همين انسان اگر بخواهد مى تواند نماز خود را نيز با تمركز حواس بخواند. او اگر اراده كند، ايستادگى نمايد و كمى زحمت و رنج تحمل كند، مى تواند به درجات و مراحل كمال اقامه نماز دست يابد.

البته انتظار و توقعى نيست كه نماز ما، هم طراز با نماز على و اهل بيت (عليهم السلام) باشد. آن عرفان و آن عمق ديد و بينش در نماز، براى على (عليه السلام) و فرزندانش ميسور است.

اما راه براى نيل به مدارج عالى اقامه نماز، هم چنان بر روى ديگران گشوده است. سايرين نيز براى نيل به اين عروج، توسط قرآن كريم و ائمه اطهار (عليهم السلام) تشويق و ترغيب شده اند. بنا بر اين نتيجه مى گيريم كه پيمودن اين راه و رسيدن به مدارج عالى ممكن است. منتهى بستگى به ميزان خواستن و همت عالى ما دارد و دليل اين امكان آن است كه بسيارى از عارفان و سالكان، اين راه را پيمودند و به ميزان سعى و تلاش خويش به مراحل والايى نايل گرديدند.

ص: 192

يكى كمک بطلبد و هنگامى كه لب به گفتن ﴿اِيّاكَ نَعبُدُ و اِيّاكَ نَستَعين﴾ مى گشايد، دل او هم همين را بگويد، البته كه اين خود در ابتدا كارى است بس مشكل.

حضرت امام (رحمة اللّه علیه) در اين بحث، تمثيل جالبى دارند، ايشان مى فرمايد: داستان دل و زبان همانند داستان مادر و كودک است. در ابتدا كه تلفظ براى كودک بسيار مشكل است، مادر بايد با تحمل مشكلات و صبر و بردبارى، يک حرف، يک حرف بر زبان كودک نهاده، سخن گفتن را به او بياموزد، بديهى است پس از گذشت مدتى ديگر تلفظ براى كودک مشكل نخواهد بود.براى شخص نماز گزار هم، نزديک كردن دل و زبان به يك ديگر در ابتدا مشكل است، هنر نماز گزار در اين است كه اين دو را بتدريج به هم نزديک نموده، سپس يكى كند، البته كاملاً روشن است كه براى رسيدن به هر كمالى بايد تلاش كرد.

نابرده رنج گنج ميسر نمى شود *** مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد

و اين يک قانون كلى در جهان هستى است و در همه زمينه ها و از جمله عبادت جارى است، قرآن هم مى فرمايد: ﴿وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى﴾ (1)

﴿فَاجْعَلْ قَلْبَکَ قِبْلَةً لِلِسانِکَ لا تُحَرِّکْهُ إِلّا بِإِشارَةِ الْقَلْبِ﴾ (1)

(قلبت را امام و پيشواى زبانت قرار ده و زبانت را بدون دستور و فرمان قلب به حركت در نياور.)

و چون چنين فردى هميشه به ياد خداست، معطر به عطر معنويت و عطر خداوندى مى گردد. آن گاه نَفَس و كلامش ، كردار و گفتارش بوى خدايى مى دهد و به قول بابا طاهر:

چوشو گيرم خيالش را در آغوش *** سحر از بسترم بوى گل آيد

ابوذر از ياران با وفاى پيامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) نقل مى كند كه وجود مقدس پيامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) شبى به هنگام نماز به طور مرتب اين آيه شريفه را تكرار مى فرمود:

﴿اِن تُعَذِّبْهُمْ فَاِنَّهُمْ عِبادُكَ و اِن تَغفِرْ لَهُم فَاِنَّكَ اَنتَ العَزيزُ الحَكيمُ﴾ (2) (3)

(خدايا اگر آن ها را عذاب كنى، آن ها بندگان تو هستند و اگر آن ها را ببخشى تو عزيز و حكيمى.»

در روايت داريم كه وجود مقدس امام صادق (علیه السلام) آيه اى را خواند و آن قدر آن را تكرار كرد تا از هوش رفت. پس از آن كه به هوش آمد، سؤال كردند: يابن رسول اللّه چه شد كه به شما چنين حالتى دست داد؟ فرمودند: «پيوسته آيات قرآن را تكرار مى كنم، تا آن كه كَاَنّه آن را از گوينده آن مى شنوم!» (4)

هشدار!

راستى هيچ گاه در مورد نمازى كه مى خوانيم لحظه اى انديشيده ايم؟ آيا حواس خود را در آن حاضر مى يابيم؟ آيا اين نماز خود را نماز مى دانيم؟ چرا هنگامى كه

ص: 195

احساس مى كنيم اين نماز وسيله معراج ما نيست، از خدا توفيق اقامه نماز با ويژگي هاى خود را نمى طلبيم؟ چرا از اين گونه نماز ها به درگاه خدا استغفار نمى كنيم ؟

خدا مى داند بسيارى از اين نماز هاى ما استغفار مى خواهد! نمازى كه در آن، انسان مشغول ساخت و ساز است ، مشغول خريد و فروش است، به سير و سفر مى پردازد، ديد و باز ديد انجام مى دهد، در انديشه حل مشكلات خود است، برنامه كار خود را تنظيم مى كند، در پى يافتن گم شده ه اى خويش است و ... راستى اين چه نمازى است؟!

خدايا! آيا اين نماز مى خواهد وسيله نجات من باشد؟ باز دارنده من از فحشا و منكر باشد؟ آرامش جان و روح مرا فراهم سازد؟! اين چه نمازى است كه من تحويل مى دهم. آيا انجام اين نماز استغفار نمى خواهد؟!

به طور قطع اگر انسان از اقامه نماز بر طبق وضع موجود نا راضى باشد و از اين بابت رنج ببرد و بخواهد خود را از اين وضع نابسامان برهاند و در اين راستا تلاش كند، خدا نيز او را كمک خواهد كرد، زيرا خداوند در قرآن مى فرمايد:

﴿وَ الَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا﴾ (1)

(كسى كه در راه ما جهاد و تلاش كند، به طور قطع، ما راه هاى هدايت خود را به او نشان مى دهيم.)

بديهى است آن كسى كه جهت حركتش خدا باشد و در آن مسير گام بر دارد، خدا هم او را يارى مى كند و ما هم اگر بخواهيم و تصميم بگيريم، نمازى با ويژگى هايى كه سزاوار آن است اقامه نماييم، موفق به انجام آن خواهيم گرديد. (ان شاء الله)

عارفانه حضرت امام رضوان الله تعالى عليه در كتاب گران قدر آداب الصلوة به دست مى آيد كه تفهيم در نماز هم، به دنبال تفهم لازم است.

حال منظور از تفهم و تفهيم در نماز چيست؟

تفهم يعنى فهميدن و تفهيم يعنى فهماندن.

از آن جا كه فهميدن و فهماندن نيازمند به تفكر و انديشه اند، ناچاريم قبل از پيگيرى بحث تفهم و تفهيم، اشاره اى اجمالى به جايگاه و نقش تفكر در عبادت داشته باشيم.

توأم شدند، محصول ارزشمندى كه همان (عبادت متفكرانه) باشد به بار مى آيد. بديهى است در آن صورت شاهد به وجود آمدن فضايى سرشار از معرفت و معنويت در جامعه خود خواهيم بود.

اكنون بر گرديم به بحث تفهم و تفهيم، به راستى در نماز چه چيزى را بايد بفهميم؟ و به چه كسى بايد بفهمانيم؟

در ابتداى بحث، اين نكته قابل ذكر است كه در نماز مفهم و متفهم و يا به عبارتى ديگر معلم و متعلم هر دو يكى است و آن هم شخصى جز خود نماز گزار نيست. بنا بر اين شخص نماز گزار هم بايد خود بفهمد و هم به خود بفهماند.

اكنون اين سؤال قابل طرح است كه در نماز چه چيزى را بايد بفهميم و بدانيم؟ در پاسخ بايد گفت: اولاً تفهم ميدان بسيار گسترده اى دارد، حداقل، آن است كه نماز گزار در حال نماز بداند چه مى كند؟ در پيشگاه كيست؟ و با چه كسى سخن مى گويد؟ و چه مى گويد؟ و معناى جملاتى را كه بر زبان جارى مى كند بداند.

البته ممكن است حضور قلب براى نماز گزار، بدون اين كه معناى جملات را بفهمد حاصل شود، اما اين، حضور قلب كاملى نخواهد بود، مانند حالت حزنى كه به هنگام شنيدن روضه به زبانى كه ما متوجه آن نمى شويم، براى ما پيش مى آيد. شايد در آن هنگام، با اين كه نمى دانيم روضه خوان چه مى گويد، ولى فضاى كربلا را براى خود ترسيم كنيم و در آن حال دلمان شكسته شده، اشكمان جارى گردد.

شبيه چنين حالتى را مى توان از علاقه مندان به قرآن كه متوجه معانى آيات آن نمى شوند، نيز مشاهده كرد. وقتى صداى قرآن به گوش آن ها مى رسد، حالت خاصى برايشان بوجود مى آيد كه تشعشع حظ و لذت را در برق نگاهشان مى توان ديد!

نماز باشد اما حضور قلب نباشد، همان گونه كه بر عكس آن هم صادق است و ممكن است اتفاق بيفتد.

امّا اگر براستى بخواهيم نماز شايسته اى كه داراى آثار ارزشمند خود است اقامه نماييم، بايد معانى كلمات و جملاتى را كه در نماز بكار مى گيريم، بدانيم و با آن ها آشنا باشيم.

گر چه ياد گرفتن زبان عربى كه زبان اسلام و زبان قرآن است براى آشنايى و آگاهى به معانى و مفاهيم كلمات و جملاتى كه در نماز خوانده مى شود خود يک ارزش، كرامت و شرافت است، امّا لزوم آشنايى با كلمات و جملات مزبور بدان معنا نيست كه همه نماز گزاران مجبور گردند، چند سالى كار و زندگى خود را رها كرده، در ادبيات عرب اديب گردند، بلكه به همين مقدار كه نماز گزار با معانى جملات و كلماتى كه در نماز از آن ها استفاده مى كند، آشنايى داشته باشد كفايت مى كند. بديهى است كه آشنايى مختصر با اين كلمات و جملات، آسان است و فرصت زيادى را نمى طلبد.

ببخشيد و كلمات وحى را همانند باران بهارى بر كوير برهوت آن بشدت بباريد و در درون خويش تحولى به سوى زيبايى ها و طراوت ها ايجاد نماييد و مواظب باشيد كه وجهه همت شما تمام كردن سوره و هدف شما رسيدن به پايان آن نباشد. به عبارتى ديگر ، در همين آيه اى كه الان تلاوت مى كنيد، تأمل و تدبر كنيد! بينديشيد چه مى گويد و چگونه مى توانيم از آن براى ساختن خويش استفاده نماييم؟

لازم نيست شتاب و عجله اى براى به پايان رساندن سوره داشته باشيم. مگر هدف از خواندن قرآن هدايت شدن و راه يافتن نيست؟

به طور قطع در مورد نماز هم مطلب به همين گونه است. نبايد تمامى سعى و تلاش ما در تمام كردن آن باشد. هنگامى كه مشغول گفتن ذكرى هستيم، عنايت داشته باشيم كه معناى آن چيست؟ و يا زمانى كه در حال ركوع يا سجود هستيم، توجه داشته باشيم معناى اين گونه رفتار و كردار چيست؟ و سعى كنيم همين معنا و مفهوم را به قلبمان منتقل كنيم و به آن عنايت داشته باشيم.

الْقِرَاءَهِ وَ الْأَذْکَارِ) (1) را به اين امر اختصاص داده است.

از اين عنوان به دست مى آيد كه نفس دقت، در معانى آن چه در نماز گفته مى شود از مستحبات نماز است. يعنى همان گونه كه طول دادن ركوع و سجود مستحب است و براى آن ثواب خاصى در نظر گرفته مى شود، براى اين دقت هم ثواب منظور مى گردد. مضافاً كه اين مستحب، مستحب مؤكد هم هست، يعنى تأكيد شده كه نماز گزار بايد توجه داشته باشد كه در نماز چه مى گويد و چه مى كند. بديهى است چنانچه نماز گزار بداند كه چه مى گويد و چه مى كند، نمازش خالص تر است و باعث رشد معنوى او مى گردد.

دقت در فهم اذكار و اوراد نماز و همچنين در افعال و اعمال آن به نماز گزار آن چنان توانايى مى بخشد كه در حد اعلايش به مرحله اى دست يابد كه جز خدا را نبيند. البته اين مرحله اى است كه اندكى از نماز گزاران به آن نايل مى گردند ، امّا مراحل و درجات پايين تر از آن كه در مسير تكاملى نماز گزاران قرار دارند، نيز لذت بخش و ارزشمندند. حال اگر نماز گزار اقوال و اعمال نماز را نفهمد، قطعاً دچار خسران بزرگى شده است.

انصافاً حيف است كه كسى يک عمر نماز بخواند، در حالى كه نه معناى اقوال و اذكارى را كه مى خواند، بداند و نه مفهوم اعمال و افعالى را كه انجام مى دهد. به عبارتى ديگر نه بداند كه چه مى گويد و نه بداند كه چه مى كند! شايد ياد آورى مجدد اين نكته لازم نباشد كه هر چند با خواندن نماز، بدون فهم اقوال و افعال آن، نماز از گردن انسان ساقط مى شود، ولى بايد دانست كه، گرچه ظاهراً ديگر بارى بر دوش انسان نيست، امّا نتيجه و ثمره اى هم در كار نيست! سنگينى نيست، امّا سبكبالى هم نيست! زيرا هدف از اقامه نماز صرف بر داشتن بارى از دوش و مسؤوليتى از ذمه انسان نيست، بلكه منظور معراج انسان و رشد و ارتقاى اوست و اگر بخواهيم نماز ما بر خوردار از آثار ارزنده باشد، بايد اسرار نماز را بدانيم و به آن چه مى گوييم و انجام مى دهيم واقف و عارف باشيم.

ص: 202

نماز گزار هر لحظه بايد بينديشد كه الان چه عملى را بايد شروع كند؟ و يا در حال انجام چه عملى است و چه چيزى را بايد بگويد يا دارد مى گويد؟ زيرا هر چه نماز گزار، آن چه را كه انجام مى دهد و آن چه را كه مى گويد، بهتر بفهمد و درک كند، از سفره گسترده معنوى نماز، بيشتر بهره خواهد برد و چنان چه كسى حال و حوصله اى داشته باشد، قطعاً با غواصى در درياى معارف نماز، گوهر هاى گران بهايى را به دست خواهد آورد.

شما فقط به همين سوره حمد كه در آغاز نماز قرائت مى شود عنايت فرماييد، اين سوره چكيده اى است از تمامى كتب آسمانى و معارف الهى. گوشه اى از معارف اين سوره را در تفسير حضرت امام (رحمة اللّه علیه) مشاهده كرديم، در حالى كه حضرت امام (رحمة اللّه علیه) به اندازه حوصله و ظرفيت ما تفسير مى فرمودند و حقايقى را از اين سوره بيان مى كردند.

2 - هشدارى به انسان هاى غافل ﴿وَ تَنْبِيهاً لِلْغَافِلِ﴾.

3 - اعلانى براى كسى كه وقت نماز را نمى داند و از آن بى خبر مانده است. ﴿وَ تَعْرِيفاً لِمَنْ جَهِلَ اَلْوَقْتَ وَ اِشْتَغَلَ عَنْهُ﴾.

سپس امام به توصيف و تعريف مؤذن و بيان جايگاه او مى پردازد و مى فرمايد: ﴿وَ يَكُونَ اَلْمُؤَذِّنُ بِذَالِكَ دَاعِياً الى عِبَادَةِ اَلْخَالِقِ وَ مُرَغِّباً فِيهَا﴾

(موذن بندگان خدا را به عبادت آفريدگار خود دعوت و آن ها را به اين امر تشويق مى كند.)

به راستى مؤذنى چه كار خوب و ارزنده اى است!

مؤذن به وحدانيت خدا اقرار و اعتراف مى كند ﴿مُقِرّاً لَهُ بِالتَّوْحِيدِ﴾، ايمان و گرايش به خدا را ظاهر مى سازد ﴿مُجَاهِراً بِالاِيمانِ﴾ و بدين وسيله اسلام را به جهانيان اعلام مى كند ﴿مُعْلِناً بِالاِسْلاَمِ﴾ و فراموش كاران را ياد آورى مى كند. ﴿مُؤَذِّناً لِمَنْ يَنْسَاهَا﴾ آن گاه امام هشتم (عليه السلام) درباره علت نام گذارى مؤذن مى فرمايد:

﴿لِأَنَّهُ یُؤذِنُ بِالأَذانِ بِالصَّلاهِ﴾

(زيرا او به وسيله اذان فرا رسيدن زمان نماز را به مردم اعلام مى كند.)

پس از آن، امام فلسفه اين كه اذان با تكبير ﴿اَللَّهُ اَكْبَرُ﴾ شروع مى شود و با تهليل ﴿لاَ اله اِلاّ اَللَّهُ﴾ پايان مى پذيرد را اين گونه تشريح مى فرمايند:

﴿لان اللّهُ عزَّوجلّ اراد اَنْ يَكُونُ اَلاِبْتِدَاءُ بِذِكْرِهِ وَ اِسْمُهُ﴾

(خداوند اراده فرموده كه آغاز با نام و ياد او صورت پذيرد.)

ذكر اين نكته نيز خالى از لطف نيست كه اولين كلمه در تكبير و آخرين كلمه در تهليل، اللّه است.

آن گاه امام (عليه السلام) به بيان فلسفه اين كه چرا هر فرازى از اذان بايد دو بار تكرار شود، مى پردازد و مى فرمايد:

﴿لِیَکونَ تَکراراً فی آذانِ المُستَمِعینَ،مُؤَکِّداً عَلَیهِم،إن سَها أحَدٌ عَنِ الأَوَّلِ لَم یَسهُ عَنِ الثّانی

ص: 204

(تا تكرارى باشد در گوش هاى شنوندگان و تأكيدى در بيان و القاى مطلب، به نحوى كه چنان چه شنونده بار اول متوجه نشد و از آن غفلت نمود، تكرار آن، او را ملتفت و متوجه سازد.)

سپس امام مى فرمايد: و اما اين كه اللّه اكبر چهار مرتبه گفته مى شود براى آن است كه اذان غفلتاً شروع مى شود و چون آغاز كار است بايد بيشتر تكرار شود تا ذهن ها و گوش ها آمادگى بيشترى براى استماع مطالب پيدا كنند.﴿وَ جُعِلَ التَّکْبِیرُ فِی أَوَّلِ الْأَذَانِ أَرْبَعاً لِأَنَّ أَوَّلَ الْأَذَانِ إِنَّمَا یَبْدُو غَفْلَةً وَ لَیْسَ قَبْلَهُ کَلَامٌ یُنَبِّهُ الْمُسْتَمِعَ لَهُ فَجُعِلَ الْأُولَیَانِ تَنْبِیهاً لِلْمُسْتَمِعِینَ لِمَا بَعْدَهُ فِی الْأَذَانِ﴾.

پس از آن كه اللّه اكبر چهار بار تكرار گرديد و گوش ها براى شنيدن و ذهن ها براى فهميدن آماده گرديد، به وحدانيت خدا و رسالت پيامبرش شهادت مى دهيم. اقرار و اعتراف به وحدانيت خدا، اساس مكتب و نقطه شروع ايمان به حساب مى آيد، و در مرتبه بعد، اقرار به رسالت پيامبر اسلام قرار دارد. ﴿لِأَنَّ أَوَّلَ الْإِيمَانِ هُوَ التَّوْحِيدُ وَ الْإِقْرَارُ لِلَّهِ بِالْوَحْدَانِيَّةِ وَ الثَّانِيَ الْإِقْرَارُ لِلرَّسُولِ بِالرِّسَالَةِ.﴾

پس از اعلان شهادتين از مردم خواسته مى شود به سوى نماز بشتابند ﴿حَیَّ عَلیَ الصَّلوةِ.﴾ زيرا اساساً اذان اعلام نماز است. ﴿أَنَّ الأَذانَ إنَّما وُضِعَ لِمَوضِعِ الصَّلاهِ،و إنّما هُوَ نِداءٌ إلَی الصَّلاهِ فی وَسَطِ الأَذانِ،ودُعاءٌ إلَی الفَلاحِ و إلی خَیرِ العَمَلِ﴾

و پس از آن كه مردم با بيان ها و تعابير مختلف ﴿حَیَّ عَلیَ الصَّلوةِ، حَیَّ عَلَی اَلْفَلاَحِ، ححَیَّ عَلَی خَیْرِ اَلْعَمَلِ﴾ به نماز دعوت شدند، اذان با نام خدا پايان مى پذيرد، همان گونه كه با نام خدا آغاز گرديده بود. ﴿وَ جُعِلَ خَتْمُ الْكلَامِ بِاسْمِهِ كمَا فُتِحَ بِاسْمِهِ﴾ (1)

بنا بر اين، اذان تركيبى از چهار اللّه اكبر است. علاوه بر مفهوم ارزشمند آن، تكرارش موجب جلب توجه و آماده ساختن عموم مردم براى شنيدن و فهم فراز هاى بعدى آن است. مضافاً اين كه اذان به بيان شهادتين كه اساس ايمان است و دعوت به سوى فريضه نماز، با جملات متعدد و گوناگون مترنم است كه در مجموع، مسلمانان را

ص: 205

براى اقامه نماز مهيا مى سازد.

اوست. همانند ماهى گيرى كه در كنار دريا به اندازه توانايى خود از نعمت هاى دريا استفاده مى كند. بنا بر اين بهتر است وصف خدا را خدا كند و صفات پروردگار را از زبان خود او بشنويم. لذا نمازمان را با ﴿اللّهُ أکبَرُ﴾ آغاز مى كنيم.

است و چون ﴿اَلرَّحمنِ الرَّحيم﴾ است.

دست حاجت چو برى نزد خداوندى بر *** كه كريم است و رحيم است و غفور است و ودود

جمله مبارک ﴿اَلرَّحمنِ الرَّحيم﴾، اجمالاً اشاره اى دارد به اين مطلب كه جهان آفرينش با همه گستردگى اش مظهر و تبلورى است از رحمانيت خدا و اساس و پايه آفرينش نيز رحمانيت خداست، لذا نماز را با اين آيه شريفه آغاز مى كنيم و از ميان همه صفات الهى براى اولين بار، پروردگارمان را با رحمانيت توصيف مى نماييم.

دليل ستودن خدا و ثنا گويى او، همين اوصاف اوست. كرمش انتها ندارد و نعمت هايش بى پايان است. هيچ جوينده اى از درگاهش نا اميد بر نمى گردد، و حمد مخصوص خدايى است كه ﴿مالِكِ يَومِ الدّين﴾ است.

مالكيت نامحدود و بدون چون و چرا در روز قيامت، از آن خداست. هر چند اين نوع مالكيت در دنيا نيز براى خدا وجود دارد، امّا برخى منكر آنند و برخى گرچه به آن اعتقاد دارند، ولى برايشان چندان ملموس نيست، لذا مالكيت خدا در دنيا بر همگان آشكار و روشن نيست، زيرا بسيارى از انسان هاى كوتاه نظر، آنان كه زرق و برق دو روزه دنيا چشمانشان را پر كرده و مسحور خود ساخته است، آن چه چشمان ظاهر بين آن ها ديده و مى بيند، وجود قدرت و توانايى در دست عده اى از انسان هاست. لذا اينان آن گونه كه شايد و بايد، مالكيت خدا را در دنيا مشاهده و درک نكرده و نمى كنند و آن چه در واقع امر از آن خداست، از ديگران مى پندارند!

متأسفانه در دنيا، به دليل وجود قدرت هاى مجازى و به دليل مجاز نگرى بسيارى از افراد، مالكيت و قدرت خدا بر همگان آشكار نيست! لذا مالكيت و قدرت را به ديگران نسبت مى دهند و چنان چه در دنيا با وجود پرده ها و موانع سؤال شود كه: ﴿لِمَنِ المُلكُ اليَومَ؟﴾ «امروزه حكومت و قدرت از كيست؟» شايد يک عده انسان خود باخته با مشاهده وسايل پيش رفته نظامى و غير نظامى، تحت تأثير قرار گرفته، ابراز دارند كه قدرت از آن كسانى است كه اين ابزار و امكانات در اختيار آن هاست!

ص: 208

آرى، مالكيت هاى اعتبارى افراد، سبب مى شود كسانى كه عميقاً به مسائل نگاه نمى كنند، در وهله نخست، متوجه مالكيت خدا نشوند، لذا مالک اصلى را فراموش مى كنند و به اصطلاح مالكيت خدا تحت الشعاع قرار مى گيرد.

اما در جهان ديگر و در روز قيامت پرده ها كنار مى رود، مالكيت و حكومت خدا همانند آفتاب مى درخشد و هيچ قدرتى جز قدرت خدا، مشاهده نمى شود.

در آن روز، مالكيت خدا براى همه به قدرى ملموس است كه احدى نمى تواند آن را انكار كند.

در روز قيامت، ظاهر بينان كسانى را مشاهده مى كنند كه در دنيا آن ها را مالک مى پنداشتند، اما در آن روز جز مملوكى درمانده و سر گردان بيش نيستند كه از يک ديگر فرار مى كنند، آن وقت متوجه مى شوند كه مالكيت هاى ديگران در دنيا خيال و اعتبارى بيش نبوده است و كسى جز خدا مالک دنيا و آخرت نيست.

در حقيقت مالک اصلى خداست *** چند روزى اين امانت نزد ماست.

در روز قيامت، مالكيت و حكومت خداوند به گونه اى آشكار مى گردد كه اگر در آن روز سؤال شود: ﴿لِمَنِ المُلكُ اليَومَ؟﴾ بدون درنگ همه پاسخ مى دهند: ﴿لِلّهِ الواحِدِ القَهَّارِ﴾ (1) آرى، هنگامى كه انسان به ياد صحنه هاى قيامت مى افتد و خود را در آن روز وانفسا، در آن گرفتارى ها، تنها و بى پناه مشاهده مى كند، در مى يابد كه تنها قدرت نجات دهنده و صاحب اختيار در روز قيامت، خداست و فقط از او بايد كمک خواست و يارى طلبيد.

گفت و گوى غير مستقيم با خدا بود و از اين به بعد با خدا به صورت مستقيم سخن مى گويد.

﴿اِيّاكَ نَعبُدُ﴾

شخص نماز گزار در اين حركت الهى و سعادتمندانه، تنها خويش را نمى بيند، بلكه او خود را همگام و همراه با كاروان عظيم بندگان شايسته خدا مشاهده مى كند، لذا با آن ها هم آوا شده و آنان را نيز در نظر داشته، مى گويد: ﴿اِيّاكَ نَعبُدُ و اِيّاكَ نَستَعينُ﴾: پروردگارا! من و همه انبياء و اولياء و بندگان شايسته تنها تو را مى پرستيم و تنها از تو يارى مى جوييم. عنايت به اين نكته كه فرد نماز گزار خود را در مجموعه صالحان و عابدان و نماز گزاران بداند و قرار دهد و با زبان جمع با خدا صحبت كند، خود يک هنر است.

بدين وسيله نماز گزار خود را در صف بندگان شايسته خدا كه نمازشان مقبول درگاه الهى است، وارد مى سازد و نماز خود را در مجموعه اى از نماز هاى نورانى قرار مى دهد و حركت عبادى خويش را با انبوهى از حركات عبادى ارزشمند، هماهنگ مى سازد. همچنين ضمن بهره مند شدن از آثار مختلف عبادت خود، اميدوار است به بركت نماز آن شايستگان، نواقص نماز و عبادت او مورد بخشش قرار گيرد و عبادتش به درگاه ايزد منان پذيرفته شود.

﴿اِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقيمَ﴾

على (عليه السلام) مى فرمايد: در سوره حمد فقط يک مطلب، از خدا در خواست مى شود و آن هدايت است. هدايت بزرگ ترين و مهم ترين مسأله بشرى و مهم ترين عنصر از عناصر عظمت يک فرد و يک ملت است.

سر بلندى و بزرگى هر ملتى به ميزان بر خور دارى آن از رهبران و راهنمايان و هدايتگران بزرگ، بستگى دارد. ملتى سعادتمند است كه از قلم هاى هدايتگر، زبان هاى هدايتگر و انديشه هاى هدايتگر، بهره مند باشد. جامعه اى كه هدايت نيافته و يا از آن سر بر تافته است، تهى و خالى است، هر چند از نظر مادى و مالى لبريز باشد.

ص: 210

بديهى است در چنين جامعه اى وجود امكانات مادى و رفاهى عين ضلالت است. اين گونه امكانات زمينه آلودگى و ارتكاب گناه را فراهم مى سازد، تباهى جامعه را تسريع مى بخشد و تنوع گناهان را موجب مى گردد. همان گونه كه در يک شهر با امكانات، ارتكاب گناه و تنوع آن به مراتب بيشتر از يک روستاى بدون امكانات است. البته اين بدان معنا نيست كه ما امكانات و نقش آن را در خدمت به مردم نا ديده بگيريم، اما معتقديم كه امكانات صرف نمى تواند موجب سعادت فرد و جامعه گردد.

بنا بر اين با توجه به نقش و جايگاه هدايت در جوامع انسانى، بويژه در جوامع اسلامى، ضرورى است به امر ارشاد و هدايت در جامعه توجه و عنايتى خاص مبذول گردد و در ميان انواع فعاليت هاى اجتماعى يک كشور، امر ارشاد و هدايت، داراى بالا ترين ارقام بودجه و بيشترين امكانات و بهترين نيرو هاى كاردان و دلسوز باشد، زيرا ساير خدمات ارزنده كه در سطح كشور و جامعه ارائه مى گردد، بدون عنايت به امر خطير و ارزشمند هدايت، ارزش، كاربرد و نتيجه اى نخواهد داشت و آن كشور را به اهداف الهى خود نخواهد رساند، در نتيجه خدمات ديگر هم بى ثمر و ضايع مى شود و براى همين است كه اولين تقاضا در نماز درخواست هدايت است و اين درسى است كه انسان ها از مكتب نماز فرا مى گيرند.

راستى پدر ها ! مادر ها ! براى هدايت فرزندانتان، نوجوانان و جوانان عزيز چه كرده ايد؟ تنها با تهيه لباس زيبا، غذاى مقوى، مسكن مناسب و ... حقوق آن ها ادا نمى شود، زيرا مهم ترين وظيفه پدران و مادران، همچنين مربيان و نظام حاكم بر جامعه اسلامى، تلاش در مسير راهنمايى و هدايت اين عزيزان است.

اكنون بر گرديم به ترجمه و توضيح آيه شريفه ﴿اِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقيمَ﴾

صراط يعنى راهى روشن و گسترده كه همگان بتوانند از آن عبور نمايند.

مستقيم يعنى استوار، محكم و مطمئن.

بار پروردگارا ! ما را به راهى محكم، روشن و مطمئن هدايت فرما.

﴿صِراطَ الَّذينَ اَنعَمتَ عَلَيهِم﴾

ص: 211

اگر چه معناى صراط المستقيم روشن است، اما آخرين آيه سوره حمد به توضيح و تبيين صراط المستقيم مى پردازد. در حقيقت مى توان گفت كه آخرين آيه، پاسخى است براى اين سؤال كه: راه مستقيم كدام است و چه ويژگى هايى دارد؟ آيه مى فرمايد: راه مستقيم، راه كسانى است كه آن ها را مورد لطف خود قرار داده، به آن ها انعام دادى و ﴿اَنعَمتَ عَلَيهِم﴾ عبارتند از: انبياء، صديقان، شهداء و صالحان. (1)

از آن جا كه براى شناخت راه صحيح و صراط المستقيم، شناخت راه هاى انحرافى و غير مستقيم، مؤثر و مفيد و بلكه لازم است، خداوند در اين سوره شريفه كه يكى از فشرده ترين سوره هاى قرآن است، توضيح مى دهند كه:

﴿غَيرِ المَغضُوبِ عَلَيهِمْ و لاَ الضّالِّينَ﴾

(نه راه كسانى كه مورد خشم تو واقع شده و نه راه گمراهان.)

بعضى از مفسران منظور از ﴿المَغضُوبِ عَلَيهِم﴾ را يهود و منظور از ﴿الضّالِّينَ﴾ را نصارا دانسته اند. گرچه صفحات تاريخ از لجبازى هاى قوم يهود، در برابر حق و حقيقت سياه است، ولى به نظر مى رسد، ذكر اين ها از باب نمونه باشد، زيرا در برخى روايات از ناصبيان (اهانت كنندگان به مولاى متقيان و اهل بيت (عليهم السلام)) نيز به عنوان ﴿المَغضُوبِ عَلَيهِم﴾ نام برده شده است.

به هر صورت، نماز گزار از خداوند مى خواهد كه او را به صراط المستقيم راهنمايى نموده، همچنان او را در اين مسير، پايدار و ثابت قدم داشته، از لغزش ها باز دارد. او مى خواهد پيوسته در مسير كسانى باشد كه مشمول عنايات و انعام الهى هستند و از اين كه با اعمال نا پسند خود مورد خشم الهى واقع شود و در مسير چنين افرادى روان گردد و يا از صراط مستقيم منحرف شده، در زمره گمراهان در آيد، بشدت ناراحت است. او از خداوند مى خواهد كه در زمره چنين افرادى قرار نگيرد و همراه چنين افرادى نباشد.

ص: 212

انديشه مندان تا روز قيامت هر چه در آن ها بينديشند و تأمل كنند، يافته هاى تازه اى را مى يابند و اين ويژگى قرآن است، يعنى استفاده از الفاظ بسيار ساده كه قابل فهم براى همه كسانى است كه با زبان عربى آشنايى دارند و در عين حال داراى مفاهيم و محتوايى عميق و ژرف.

سوره اخلاص از نظر اشتمال بر معانى بلند، در مجموعه سوره هاى قرآن پس از سوره حمد در جايگاه دوم قرار دارد و ثواب قرائت ثلث قرآن را داراست. (1)

بى جهت نيست كه شاعر عارف مى گويد:

خوشا آنان كه اللّه يارشان بى *** كه حمد و قل هو اللّه كارشان بى

خوشا آنان كه دايم در نمازند *** بهشت جاودان مأوايشان بى

در تفسير خازن قرطبى چنين نقل شده: روزى پيامبر اكرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) از جايى مى گذشتند. شخصى سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ﴾ را قرائت مى كرد. پيامبر فرمودند: ﴿وَجَبَتْ﴾ (واجب شد.) پرسيدند: يا رسول الله چه چيزى واجب شد؟ فرمودند: ﴿وَجَبَتْ لَهُ اَلْجَنَّهُ﴾ (2)

(بهشت بر او واجب شد.)

در روايت ديگرى داريم: چنان چه شخصى يک شبانه روز نماز بخواند و در مجموع نماز ها از سوره توحيد استفاده نكند، به او گفته مى شود: ﴿لَسْتَ مِنَ اَلْمُصَلِّینَ﴾ (3)

(تو از نماز گزاران نيستى.)

وجود روايات فراوان در كتب فريقين، بيان گر عظمت اين سوره است و به جهت تأكيد هاى فراوانى كه توسط پيامبر و ائمه اطهار (عليهم السلام ) نسبت به قرائت آن وارد شده، مشاهده مى فرماييد كه پس از سوره حمد، بيشتر از همه سوره هاى قرآن مورد استفاده نماز گزاران واقع مى گردد. بديهى است قرائت آن در نماز به دليل كوتاه بودنش نيست، زيرا سوره كوتاه تر و يا مساوى آن وجود دارد، بلكه به دليل محتواى مطالب و به جهت اهميتى كه خود وحى براى اين سوره قائل است و نيز تعريف و تمجيد هايى كه پيامبر

ص: 214

اسلام و ائمه اطهار (عليهم السلام) نسبت به اين سوره دارند، در نماز فراوان قرائت مى شود.

در اين سوره، بلند ترين معارف اسلامى در زمينه شناخت و معرفت خدا گنجانده شده و به نحو استدلالى با آن بر خورد شده است. هر چند از ظاهر آيات، استدلالى به چشم نمى خورد، اما با اندک دقت و تأملى مى توان دريافت كه استدلال هاى بسيار قوى در اين سوره بسيار كوتاه، نهفته است.

مى گرفت. پيامبر پس از سؤال مزبور، سوره توحيد نازل گرديد. (1)

است، اما منافاتى ندارد كه در مقابل آن، دو و سه نيز باشد. لذا در مقام اثبات، احد، مخصوص ذات پروردگار است و به هيچ وجه نمى توانيم از آن براى ديگرى استفاده كنيم.

﴿اَللّهُ الصَّمَد﴾ (خدا بى نياز است.)

محور در اين سوره شريفه كلمه صمد (1) است، صمد يعنى چه؟ در نامه اى كه مردم بصره به امام حسين (عليه السلام) مى نويسند، از امام در مورد معناى صمد سؤال مى كنند، امام پاسخ مى دهند كه خود سوره، صمد را معنا كرده است. چون بعد از صمد مى فرمايد:

﴿لَم يَلِد و لَم يُولَد و لَم يَكُن لَه كُفُواً اَحَد﴾ (2) ، پيداست كه بقيه سوره در صدد بيان و تفسير صمد است.

در مورد معناى صمد، سخنان فراوانى گفته شده است، اما جامع همه آن ها كه معانى ديگر نيز منتج از همين معناست، اين عبارت است:

﴿صَمَدٌ، مَصْمُودٌ إِلیه فی الحوائِجِ.﴾ (3)

(يعنى كسى كه تمام جهان متوجه و نيازمند اوست.)

فقط در جهان هستى يک وجود بى نياز هست كه آن هم وجود پروردگار است. قانون علت و معلول نيز كه بر جهان هستى حكم فرماست، همين را مى گويد، زيرا مجموعه جهان، مجموعه علت ها و معلول هاست و روشن ترين مشخصه جهان هستى، نياز و احتياج است.

آيا مجموعه علت ها و معلول هايى كه همه به هم نيازمندند مى توانند مجموعه نيازمندان بى نياز را تشكيل دهند؟ آيا مجموعه صفر ها مى توانند عدد صحيحى را به وجود آورند؟ آيا درست است كه ما بگوييم يک صفر و دو صفر خوانده نمى شود، اما

ص: 217

مجموعه صفر ها قابل خواندن هستند؟ بنا بر اين آن چه در مجموعه جهان وجود دارد، نياز است.

خداوند در قرآن مى فرمايد:

﴿اَنتُمُ الفُقَراء اِلىَ اللّهِ و اللّهُ هُوَ الْغَنىُّ الحَميدُ.﴾ (1)

(شما همگى نيازمنديد و خداست كه بى نياز است.)

جهان آفرينش و طبيعت هستى با همه گستردگى اش آشكارا فرياد نيازمندى مى زند.

من آن صفرم كه هيچ ارزش ندارم *** ولى سر خيل صد ها و هزارم

اَلِف از قدرت من اَلْف گردد *** فزايد اعتبارش ز اعتبارم

ولى با اين همه قدرت كه بينى *** من آن صفرم كه هيچ ارزش ندارم

بديهى است كه مجموعه نيازمند نمى تواند بى نياز باشد، لذا جهان به يك صمد يعنى وجودى كه بى نياز است، نيازمند است.

در حقيقت آيه شريفه ﴿اللّهُ الصَّمَد﴾ استدلالى است براى آيه شريفه ﴿قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَد﴾. چرا او يكتاست؟ پاسخ مى دهد: او صمد است و چه دليلى براى يكتايى خدا از بى نيازى او بهتر، زيرا هر جا نياز باشد، دو و سه و ... معنا پيدا مى كند. فقط در جايى دو و سه و ... مطرح نيست و معنايى ندارد كه نيازى نباشد.

اكنون جاى طرح سؤال ديگرى است، چرا ﴿اَللّهُ الصَّمَد؟﴾ چرا خدا بى نياز است؟ آيه بعد پاسخ گوست: ﴿لَم يَلِد و لَم يُولَد.﴾

(نه مى زايد و نه زاييده شده)

به عبارتى ديگر، نه فرزند دارد و نه فرزند كسى است، زيرا موجودات در زاده شدن و زاييدن نيازمند به غيرند. بنا بر اين خدايى كه ﴿لَم يَلِد و لَم يُولَد﴾ است، به پديد آورنده اى نياز ندارد.

در تاريخ نقل شده است كه گروهى از يهود خدمت پيامبر رسيدند، آن ها سؤال

ص: 218

كردند: اگر همه چيز را خدا آفريده، پس خود او را چه كسى آفريده است؟! پيامبر از سؤال آن ها ناراحت گرديد، جبرائيل نازل شد و سوره مباركه توحيد را بر پيامبر فرود آورد.

مشابه همين سؤال در زمان ما از طرف راسل مطرح گرديد. اصولاً منشاء طرح چنين سؤال هايى عدم شناخت خداست، مگر خدا پديده است كه نياز به پديد آورنده اى داشته باشد؟ اگر پديده باشد كه ديگر صمد نيست.

نياز به علت، نياز به اجزاء و هر نوع نيازى، در هر شكل و فرمى، مربوط به جهان ماده است. جهان ماده سرا پا نياز است و در رأس همه نياز ها، نياز به علت است، اما وجودى كه احد است و صمد است و لم يلد و لم يولد است و لم يكن له كفواً احد است، در مورد چنين وجودى، كم ترين نيازى متصور نيست.

﴿سُبحانَ اللّهِ﴾ (پاک و منزه است خدا از هر نقص و عيبى.) و چه نقص و عيبى بزرگ تر از نياز به علت، زيرا هستى معلول، در گرو علت است. بنا بر اين خدا صمد است، بى نياز است، و اين بى نيازى، روشن ترين مشخصه اوست، همان گونه كه نيازمندى، روشن ترين مشخصه مخلوق است.

مشكل راسل و امثال او، يهوديان و امثال آن ها، در طرح چنين سؤالى، ديد و نگرش جاهلانه آن ها نسبت به خدايى است كه ﴿اللّهُ أَکبَرُ مِن أَن یُوصَفَ﴾ است. آن ها شناختى دقيق و دركى صحيح و تعريفى روشن از خدا ندارند. آن ها معتقد به خدايى بودند كه در ذهن خود ترسيم مى نمودند، در حقيقت خود آن ها و ذهن آن ها، خالق آن خدا بودند! در حالى كه اين سوره مباركه، تعريف روشن و دقيقى از خدا ارائه مى كند. به راستى كه اين سوره، سوره اخلاص است.

كسى كه اين سوره را خوب بفهمد، انديشه اش از همه شرک ها، پاک مى گردد. كسى كه در فضاى اين سوره زندگى كند، فقط خدا را بى نياز بداند و او را سبب و مقصود بداند و رفع همه نياز ها را در او جست و جو كند، چنين انسانى در مقام عبادت، هيچ گاه پرستش غير خدا نخواهد كرد و در مقام استعانت، از غير خدا كمک نخواهد خواست و

ص: 219

در مقام عبوديت، طوق بندگى ديگران را هرگز به گردن نخواهد آويخت! او به آن مرحله اى مى رسد كه ﴿مَا رَأَيتُ شَيْئاً إلاّ وَ رَأَيْتُ اللّه فيه وَ مَعَهُ﴾. اميرمؤمنان مى فرمايد:

(چيزى را نديدم، مگر آن كه همراه آن و قبل از آن و در آن خدا را ديدم.)

در روايات داريم كه نگوييد، خدايا مرا نيازمند مردم مكن، مگر انسان مى تواند از مردم بى نياز باشد؟ لذا فرموده اند بگوييد، خدايا ما را از آدم هاى بد بى نياز كن.

در هر حال، نياز بزرگ ترين نقص و ضعف است و هر موجود ممكن، اين عيب را دارد كه محتاج به غير است. فقط يك ذات است كه بى نياز است و صمد است و آن الله است. لذا شايسته و لازم است اين ذات بى نياز را تسبيح نماييم و او را منزه از هر نقص و كجى و كاستى بدانيم، و بدين وسيله كسب فيض نماييم و بگوييم:

﴿سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ﴾

(پروردگار و پرورش دهنده من، آن كه عظيم است و تمامى عظمت و بزرگى در ذات او و مخصوص اوست، از هر چه كمى و كاستى و نقص و عيب است، پاک و مبراست و من به حمد و ثناى او مشغولم.)

آن گاه سر از ركوع بر مى داريم و مستقيم مى ايستيم و مى گوييم:

﴿سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمده﴾ (1)

(خداوند، حمد و مدح ستايش گرانش را مى شنود.)

آرى خداوند حمد حامدين و ذكر ذاكرين خود را در هر كجا كه باشند، مى شنود. آن گاه پس از گفتن اللّه اكبر به سجده مى رويم.

سجده، اوج نماز است و نزديك ترين حالت نماز گزار به خدا. هنگامى كه نماز گزار شريف ترين عضو خود، يعنى پيشانى را بر روى خاک مى گذارد و در برابر خالق هستى به سجده مى افتد، در حال سجده به خداى خويش بسيار نزديک است. سپس در سجده همگام با تمامى هستى مى گويد:

﴿سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى وَ بِحَمْدِهِ﴾

(منزه است پروردگار من كه برتر است و من به حمد و ثناى او مشغولم.)

نماز گزار در ركوع خدا را به عظمت و بزرگى و در سجده به رفعت و علو مقام، ياد مى كند.

ص: 221

﴿بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُوم وَ اَقْعُدُ﴾

نماز گزار پس از سجده و يا اتمام تشهد هنگام بر خواستن، اين ذكر را مى گويد:﴿بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُوم وَ اَقْعُدُ﴾ (1)

(با اراده و قدرت خدا مى ايستم و مى نشينم.)

حديث بسيار ارزنده اى در اين مورد وجود دارد كه در اين جا به نقل آن مى پردازيم:﴿کَانَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَبْرَأُ مِنَ اَلْقَدَرِیَّهِ فِی کُلِّ رَکْعَهٍ وَ یَقُولُ بِحَوْلِ اَللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُومُ وَ أَقْعُدُ﴾ (2)

(امير مؤمنان پيوسته با گفتن بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُوم وَ اَقْعُدُ، در هر ركعتى از ركعات نماز از قدريه بيزارى مى جستند.)

قدريه و به عبارتى ديگر جبريه قائل بودند كه كارهاى بشرى مستند به اسباب و علل نيست، بلكه بشر هيچ قدرتى از خويش ندارد و مجبور است.

اين ذكر شريف، زيبا ترين عبارت براى نفى اين مكتب و اين طرز تفكر است. اين ذكر مى گويد به حول و قوة الهى من مى ايستم و مى نشينم، و بيانگر اين حقيقت است كه سرمايه از خداست ﴿بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ﴾ اما در اختيار من است و من دارم از آن استفاده مى كنم و به وسيله آن توانايى و نيرو، اعمالى را انجام مى دهم. ﴿أَقُومُ وَ أَقْعُدُ﴾ درست است كه اگر خدا نخواهد من قادر به انجام هيچ كارى نيستم، ولى به هر حال، اكنون من هستم كه اين كار را انجام مى دهم ﴿أَقُومُ وَ أَقْعُدُ﴾ و اين خلاف عقيده قدريه است و مختار بودن انسان را مى رساند. به قول مولانا:

اين كه گويى اين كنم يا آن كنم *** خود دليل اختيار است اى صنم

همين كه انسان در كار هايى كه پيش روى اوست ترديد دارد، اين چيز را بخرم يا نخرم، امشب بروم نماز جماعت يا نروم، اين كتاب را بخوانم يا آن كتاب را، اين ترديد

ص: 222

دليل اختيار است و اين چه كنم ها، دليلى است بر آن كه انسان، قدرت انتخاب دارد و چون انسان انتخاب گر است، پس مختار است.

امّا يک نكته مهم و اساسى را نيز نبايد فراموش كرد، درست است كه انسان انتخاب گر است، اما او آزاد آزاد و صاحب اختيار نا محدود نيست! چون سرمايه از خداست و قدرت و قوت از اوست. هيچ امرى جداى از اراده خدا نيست و هيچ پديده و اتفاقى بدون خواست خدا تحقق پيدا نمى كند. خدا اراده فرموده كه ما با اراده خود كار كنيم. خدا به ما آزادى داده است كه آزادانه انتخاب كنيم. بديهى است اين آزادى و اين قدرت از طرف خدا به بشر اعطاء شده است.

اين جاست كه انسان به عمق فرمايش امام صادق (عليه السلام) پى مى برد كه فرمود:

﴿لاَ جَبْرَ وَ لاَ تَفْوِیضَ بَلْ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ﴾ (1)

(نه جبر است و نه تفويض، بلكه مسأله اختيار انسان بين اين دو واقع گرديده است.) كه تعبير بسيار ظريف و لطيفى است و بار ديگر به زيبايى و غناى اين ذكر پى مى بريم، ﴿بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُوم وَ اَقْعُدُ﴾

قرآن نيز در اين مسير، عبارت زيبايى دارد. خداوند در پايان يكى از جنگ ها به پيامبرش مى فرمايد:

﴿وَ مَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى﴾ (2)

(و تو تير نيفكندى هنگامى كه تير افكندى، بلكه اين خدا بود كه تير انداخت.)

اين آيه بيانگر اين نكته ظريف است كه اى رسول ما، اين توانايى و قدرت تو نبود كه موجب تير اندازى تو به طرف دشمن گرديد، بلكه قدرت خدا بود و اگر خدا اين قدرت را به تو نمى داد، تو نمى توانستى اين عمل را انجام دهى. به عبارتى ديگر، قدرت انسان و خواست و اراده انسان در طول قدرت و اراده الهى قرار دارد. بنا بر اين اگر انسان اراده اى را كه خدا به او داده، نمى داشت، هيچ كارى را نمى توانست انجام دهد.

آرى، انسان هر چه دارد از خداست، اما در عين حال، اعمال و افعال را خود انجام

ص: 223

مى دهد.

ناتوانى خود در توصيف خدا اعتراف مى كند.

تسبيحات اربعه، داراى چهار مطلب اساسى است، مطالب قابل دقت و توجهى كه اين ذكر را به جايگاهى رسانده است كه در ركعات سوم و چهارم مى تواند جانشين سوره مباركه حمد با آن همه اهميتش شود. آن چه نسبت به عظمت خدا گفته مى شود در همين چهار تسبيح نهفته است.

مى دهند:﴿اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ﴾ خطاب به فرشتگانى است كه در نماز همراه تو هستند. بنا بر اين نمازگزار حتى در نماز فرادا نيز تنها نيست و به فرشتگان مخلص الهى كه همراه او هستند، سلام مى دهد.

اكنون بر گرديم به اصل مطلب كه بايد در نماز تفهم مراعات شود و اين فهميدن ابتدا تا انتهاى نماز را در بر مى گيرد.

لازم است قبل از ورود به بحث تفهم افعال، نكته اى را يادآور شويم.گاهى تصور مى شود آن چه در نماز بايد مورد دقت قرار گيرد، فهم اقوال و اذكار نماز است. يعنى لازم است معانى سوره حمد و توحيد را خوب بفهميم. معناى ذكر ركوع، سجود، تشهد و سلام را بياموزيم. اما افعال نماز به دليل آن كه يک مجموعه تعبدى است، چون و چرا و سؤال و تفسيرى در آن راهى ندارد!

آيا ما فقط مأمور به تفكر و تدبر در اقوال و اذكار نماز هستيم و در فهم افعال نماز و اسرار آن مسؤوليت و وظيفه اى نداريم؟ آيا تعبد با تفحص منافاتى دارد؟ آيا پذيرش اين مطلب كه نماز بهترين مجموعه و تركيب عبادى است و هيچ گاه به عمق اسرار آن پى نمى بريم، با تحقيق و بررسى و تلاش براى فهم اسرار نماز منافاتى دارد؟!

به راستى مگر ما همه چيز را در جهان آفرينش مى فهميم و مگر تاكنون كسى ادعا كرده است كه به تمامى اسرار جهان آگاه و مطلع است؟ آيا اين كه ما به اسرار جهان مطلع نمى شويم، مى تواند مانعى در مسير فهم جهان و اسرار آن براى ما ايجاد نمايد و ما را از تلاش باز دارد؟ البته اين مطلب صحيح است كه آن چه دست آورد فكر انسان نيست، فهم عمقش براى انسان غير قابل دسترسى است.

ويژگى يک ايدئولوژى و مكتب جامع و الهى هم همين است، اما اين مطلب را هم نمى توان ناديده گرفت كه هر كس در حد توان خود مى تواند مطالب و مفاهيمى را درک كند و بفهمد.

نقطه شروع تلاش همه فلاسفه و دانشمندان از اين نقطه است كه آن ها مى توانند و مى خواهند در حد توانايى خود، حقايق عالم را درک نمايند و مطالب هستى را بفهمند. عين همين مسأله نسبت به فهم قرآن هم مطرح است. بديهى است كسى بجز بزرگوارانى كه مفاهيم و معانى قرآن از طرف پروردگار به آن ها القا شده است، نمى تواند ادعا كند كه به همه معانى و مفاهيم قرآن مطلع است و چنان چه كسى چنين

ص: 227

ادعايى داشته باشد، ادعاى باطلى بيش نخواهد بود. به علاوه، اگر ادعاى او صادق باشد، در اين صورت چنين كتابى كه همه ابعاد و زوايايش براى انسان معاصر قابل فهم و روشن باشد، براى بشر فردا مفيد نخواهد بود! چون حرف تازه اى براى گفتن نخواهد داشت.

لازم است كه يک كتاب جاودانه، مطالب مختلفى كه قابل دسترسى براى انسان هاى معاصر نيست، نيز داشته باشد تا انسان هاى ديگر تلاش نمايند و آن ها را به دست آورند. زيرا كتابى كه به عنوان احسن الحديث و آخرين سخن است و كتابى كه براى كافه انسان هاست، قهراً بايد براى همه عصر ها و نسل ها مطلب داشته باشد.

اما اين سخن بدان معنا نيست كه در طريق فهم قرآن گامى بر نداريم و تلاشى نكنيم، زيرا پروردگارى كه قرآن با آن عظمت را ارسال فرموده است، كسانى را كه در قرآن تدبر نمى كنند، توبيخ نموده، از آن ها باز خواست مى فرمايد. ﴿اَفَلا يَتَدَبَّرُونَ القُرانَ﴾ (1)

عين همين مطلب در مورد فهم اقوال و افعال نماز نيز صدق مى كند. بنا بر اين ما وظيفه داريم، هم جهان آفرينش را كه كتاب تكوين الهى است و هر برگش آيتى است از عظمت پروردگار، هم قرآن كريم را كه كتاب تشريع الهى است و هر آيه اش ورقى است از عظمت پروردگار و هم نماز را به عنوان معجونى شفا بخش و عالى ترين تركيب عبادى، مورد مطالعه قرار دهيم و تلاش نماييم هر چه بيشتر به اسرار و آثار آن ها آگاه گرديم.

خوش بختانه زوايايى از راز ها و رمز هاى افعال نماز، توسط روايات معصومين(عليهم السلام) براى ما روشن شده است. وجود اين روايات دليلى بر امكان فهم افعال نماز و گشودن افق هاى تازه در راستاى شناخت اسرار نماز است.

بديهى است هر نوع عملى كه در نماز انجام مى پذيرد، خود نوعى رمز است و اسرارى در آن نهفته، كه اطلاع از آن بر جذابيت نماز مى افزايد. در اين فرصت به بيان

ص: 228

برخى از آن ها مى پردازيم.

گوش ها بالا آورد. معنا و مفهوم اين عمل چيست؟

امام رضا (عليه السلام) مى فرمايد:

﴿إِنَّمَا تُرْفَعُ الْيدَانِ بِالتَّكبِيرِ لِأَنَّ رَفْعَ الْيدَينِ ضَرْبٌ مِنَ الِابْتِهَالِ وَ التَّبَتُّلِ وَ التَّضَرُّعِ﴾ (1)

(بالا بردن دست ها هنگام تكبير بدان جهت است كه بالا بردن دست، بيانگر نوعى ابتهال و تبتل و تضرع است، همان طور كه بالا بردن دست در ميدان جنگ به معناى تسليم است.» آن گاه امام ادامه مى دهند: خداوند دوست دارد، هنگامى كه بنده اش مى خواهد او را ياد كند و با او صحبت نمايد، حالتى عاشقانه و خالصانه و متضرعانه داشته باشد.

سپس امام به بيان علت ديگرى براى بالا بردن دست ها در تكبيرة الاحرام مى پردازد. امام مى فرمايد:

﴿وَ لِأَنَّ فِی رَفْعِ اَلْیَدَیْنِ إِحْضَارَ اَلنِّیَّهِ وَ إِقْبَالَ اَلْقَلْبِ عَلَی مَا قَالَ﴾ (2)

(شخص نماز گزار با اين عمل، نيت و حواس خود را حاضر و متمركز مى سازد و دل خود را متوجه آن چه مى خواهد بگويد، مى كند.)

پروردگار نايل گرديد. او به مقام قرب نزديک و نزديک تر شد تا به اندازه دهانه كمان، بلكه كمتر، پيامبر به جايى رسيد كه بزرگ فرشتگان، جبرائيل امين از آن باز ماند. جبرائيل به پيامبر عرض كرد كه اگر به اندازه سر انگشتى نزديك تر شوم، بال و پرم مى سوزد. آرى هنگامى كه انسان در پيشگاه خدا رو به قبله مى ايستد، مى داند كه بايد به سوى خدا حركت كند و اين سير الى اللّه در نماز، به صورت يک مجموعه، ابتدا و انتهايش مشخص است.

مقام تدلى قرب به خداست، او اكنون در پيشگاه خدا ايستاده و در حقيقت به خدا نزديک شده است. آيا همين نزديكى كافى است؟! آن گاه كه نماز گزار به ركوع مى رود، مقام قاب قوسين را به نمايش مى گذارد. ركوع حالت قوس كمان را دارد. اين انسان هم اكنون حتى به اندازه فاصله دو قسمت كمان به خدايش نزديك تر است! او فاصله را كم تر مى كند، حال اگر قرب سجده را درک نمايد، بايد احساس كند به خدا باز هم نزديك تر شده است.

در بيانى ديگر از عارفان داريم كه قيام (توحيد افعالى) و ركوع (توحيد اسمائى) و سجده (توحيد ذاتى) است. بنا بر اين فوق سجده چيز ديگرى نيست. لذا در حديث داريم كه اگر شخصى در طول عمرش يک سجده مقبوله داشته باشد، همين او را كافى است.

در اين جا با الهام از بيانات حضرت امام (رحمة اللّه علیه) در كتاب شريف سر الصلوة به بيان اسرار قيام در نزد خاصه مى پردازيم. (1)

قيام يعنى خدايا! كمر همت به اطاعت تو بستم و دامن خود را براى فرمان بر دارى تو محكم نمودم. خدايا از آن چه بر دست و پايم پيچيده شده بود خارج شدم و به سوى

ص: 231

تو حركت كردم. پروردگارا خطابت را پاسخ گفتم، آن گاه كه فرمودى ﴿يَا اَيُّهَا المُدَّثِّرُ قُم فَاَنذِرْ و رَبَّكَ فَكَبِّر و ثِيابَكَ فَطَهِّرْ﴾ (1) خدايا من خود را مخاطب اين پيامت يافتم، و با حركت به سوى تو و قيام در پيشگاه تو آمادگى ام را براى اطاعت از فرمانت اعلام مى دارم.

پروردگارا! در حال قيام، استوار و مستقيم در برابر تو ايستاده ام، حالتى از اعتدال و تعادل بر اندامم حاكم است. خدايا ! از تو مى خواهم همان گونه كه در ظاهر استوار هستم در باطن نيز استوار باشم. پروردگارا ! مايلم همان گونه كه در ظاهر خود اعتدال بوجود آورده ام، در باطنم نيز اعتدال بوجود آيد و هيچ گاه دچار حالات افراط و تفريط نگردم.

آرى، نماز گزار با ايجاد حالت استوارى و اعتدال در جسم خود در حالت قيام، در پى آن است كه آن را به عنوان رمز و نمادى از استوارى و اعتدال روح و روان ارائه نمايد.

در نزد اهل سلوک آنان كه در راه رسيدن به عرفان الهى، گام هاى محكم و استوارى بر داشته اند و همچنان آماده بر داشتن گام هاى بعدى هستند، قيام به معناى استقامت به مقام انسانيت و خروج از مسير هاى افراط و تفريط است. (2)

كه قرآن مى فرمايد:

﴿مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَ مَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ (3)

نقل مى كنند روزى پيامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) در جمع اصحاب نشسته بودند. ايشان با دستان مبارک خود خط مستقيمى بر روى زمينى كشيدند و خطوطى نيز در اطراف آن ترسيم نمودند. آن گاه فرمودند: اين خط مستقيم، طريقه من است.

قابل ذكر است كه نماز اهل سلوک در مرحله بالايى قرار دارد. اين نماز، نماز انسانى است كه خود و انسانيت و جايگاه خويش را شناخته است.

ص: 232

مولا على (عليه السلام) مى فرمايد:

تَزعَمَ أَنَّکَ جِرْمٌ صَغِیرٌ*** وَ فِیکَ انْطَوَی الْعَالَمُ الْأَکْبَرُ

(تو مى پندارى كه جسم كوچكى هستى، در حالى كه عالم بزرگ در درون تو نهفته است.)

آن چه در عالم بزرگ بود *** همه اندر جهان اصغر توست

بديهى است شناخت انسان بدان معنا نيست كه او نياز به خوراک و پوشاک دارد. فهم و درک اين نياز ها كاملاً روشن و آسان است، بلكه او بايد حالات و نياز هاى روح خود را بشناسد. مشكلات بشر در طول تاريخ بويژه در قرن حاضر، ناشى از نشناختن خويش و نياز هاى واقعى خويش است. به عنوان مثال اگر انسان خود را بشناسد، به نحو طبيعى و بسيار آسان در مى يابد كه حفظ حجاب براى زن يک نياز و ضرورت است.

آرى، آن كس كه مقام احسن التقويمى خويش را كشف كند، با الهام از وحى الهى كه شناخت كافى نسبت به انسان دارد، مى تواند آن چه را كه براى انسان مضر است تشخيص دهد و از آن پرهيز كند و آن چه را كه براى او سود مند است بشناسد و بدان عمل نمايد. براى چنين فردى قيام معناى والا ترى پيدا مى كند. اين مقام، يعنى استقامت و عدم خروج از وسطيت در همه مقامات، از سخت ترين مقام هاست.

لذا پيامبر اكرم فرمودند:

﴿شَيْبَتْنِى سُورَةُ هُودٍ﴾

(سوره هود مرا پير كرد.)

آن گاه به آيه شريفه ﴿فَاستَقِم كَما اُمِرتَ و مَن تابَ مَعَكَ.﴾ (1) اشاره فرمود:

(ثابت قدم باش همان گونه كه مأموريت يافته اى، به همراه ياران و اصحاب خود.)

عارف كامل مرحوم شاه آبادى، در مورد رمز سخن پيامبر مى فرمايد: (اين

ص: 233

فرمايش براى آن است كه استقامت امت را هم از آن بزرگوار خواسته اند.) (1)

آرى مسؤوليت پيامبر سنگين مى شود. او علاوه بر اين كه شخصاً بايد در اين مسير بسيار سخت و دشوار، استقامت نمايد، مسؤوليت پيدا مى كند، امتى با استقامت نيز تربيت نمايد، امتى كه از شياطين نترسد و تسليم آن ها نگردد، امتى كه مسائل مادى و دنيوى را اصل نداند و زخارف دنيا و جلوه هاى مادى چشم هايش را خيره نسازد، امتى كه در مسير مستقيم حرک نمايد.

نكته اى كه در اين جا قابل ذكر است اين است كه ﴿اِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقيم﴾ براى انسان هاى سالک داراى معنا و مفهومى بالا تر از معنا و مفهومى است كه براى خاصان دارد، همان گونه كه معنا و مفهومى كه براى خاصان دارد، غير از آن چيزى است كه عامه مردم از آن مى فهمند!

قيام هم همين گونه است، قيام در نزد خاصان، بدان معنا بود كه خدايا من آماده خدمتم و براى سالكان بدان معناست كه پروردگارا من محكم ايستاده ام كه از انسانيت خود و از احسن التقويمى خود پاسدارى كنم.

از نظر سالكان، رمز اين كه مستحب است نماز گزار در حال قيام سر خود را پايين افكند و نگاهش به مهر و محل سجده خويش باشد، آن است كه يک نفر سالک كه از قيام، آن مسائل مهم و والا را مى فهمد و درک مى كند، همچنان خود را در پيشگاه خدا سر افكنده و شرمنده مى بيند.

آرى اين ديدگاه سالكانى است كه ما از شنيدن حالات آن ها لذت مى بريم و از خدا مى خواهيم توفيق چشيدن لذت حالات آن ها را به ما هم عنايت فرمايد.

اما قيام در نزد اهل معرفت، يعنى درک (توحيد فعلى) پروردگار كه البته خود نياز به شرح و توضيح دارد و لازم است براى درک اين مطلب انواع توحيد (توحيد فعلى، صفاتى و ذاتى) معنا شود. خواننده گرامى را به مطالعه كتاب هاى مربوط ارجاع مى دهيم.

ص: 234

مِنها نُخرِجُكُم تارَةً اُخرى﴾ (1) كه اشاره اى است به معاد و ترسيمى است از قيامت و صحراى محشر و مسائل مختلف آن.

اين ها گوشه هايى از راز ها و رمز هاى نماز و سجده است. به راستى كه سجده چه فضاى معنوى زيبايى را ترسيم مى كند و چه آثار ارزنده تربيتى را مى تواند در پى داشته باشد!

هر انسان نماز گزار، چنان چه عارف به اقوال و اعمال نماز باشد، روزانه با اقامه نماز، بار ها و بار ها به ياد اين مراحل، بويژه مرگ و معاد و قيامت مى افتد و اين امر مى تواند نقش تربيتى و اصلاحى خوبى در او ايفا نمايد.

به به راستى چه راز ها و رمز هايى در نماز نهفته است! سخن نماز گزار چيست؟ وقتى كه رو به قبله مى ايستد: خدايا ! از همه بريدم و به تو متصل شدم، زمانى كه دست ها را براى اداى تكبيرة الاحرام بالا مى آورد: خدايا ! تسليم توام، هنگامى كه به ركوع مى رود: خدايا ! براى حفظ دين و ايمانم تا پاى جان ايستاده ام و زمانى كه به سجده مى رود: خدايا ! جز تو كسى را نمى بينم.

آرى، نماز گزار به صورت بسيار ظريف و رمز گونه، سيرى اجمالى از مجموعه سر نوشت خود را ترسيم مى كند. از كجا آمده ام؟ در كجا هستم؟ به كجا مى روم؟ گذشته ام چيست؟ آينده ام كدامست؟ پاسخ همه اين سؤالات در سجده نهفته است.

اى انسان بدان و مبادا فراموش كنى كه از خاكى و دو باره به خاک بر مى گردى و دو باره بر انگيخته مى شوى، مبادا تكبر ورزى و مبادا دل به خاک بندى، دنيا ماندنى نيست، مبادا از رشد باز مانى، آگاه باش كه مجدداً بر انگيخته مى شوى. براى آن روز توشه اى منظور دار، روزى كه در برابر پروردگار خود قرار مى گيرى، ﴿اَلْوُقُوفُ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّ﴾ و اعمال خود را خوب يابد خواهى ديد.

ص: 238

مرحله دوم تحميد و ستايش خداست. يعنى باور و ايمان به اين حقيقت كه آن چه خوبى در جهان وجود دارد از خداست و همه حمد ها و ثنا ها و ستايش ها نيز مخصوص اوست، نماز گزار ستايش خود را به صورت ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾ ظاهر مى سازد.

مرحله بعد، مرحله تهليل است، يعنى اقرار و اعتقاد به وحدانيت خدا و اين كه اله و معبودى جز الله وجود ندارد. تهليل با كلمه طيبه ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ صورت مى پذيرد كه علاوه بر ذكر آن در تسبيحات اربعه، در تشهد هم از آن استفاده مى شود. مرحله تهليل، استنتاج منطقى از دو مرحله قبل است كه به طور طبيعى و روشن نتيجه گيرى مى شود.

چهارمين مرحله و موضوعى كه در نماز مورد تأكيد واقع مى شود، موضوع تكبير و تعظيم خداست كه در ذكر ﴿اللّهُ أکبَرُ﴾ متجلى مى گردد و نماز گزار پس از تعمق و تدبر در عظمت و كبريايى خدا، اعتراف مى كند كه:﴿اللّهُ أَکبَرُ مِن أَن یُوصَفَ﴾.

ذكر ﴿اللّهُ أکبَرُ﴾ علاوه بر تكبيرة الاحرام در ركعت هاى سوم و چهارم نماز، در تسبيحات اربعه مورد استفاده قرار مى گيرد. همچنين به صورت مستحبى در موارد مختلف بر زبان نماز گزار جارى مى گردد. چهار مرحله تسبيح، تحميد، تهليل و تكبير، مراحل خدا شناسى است كه از نماز الهام مى گيريم و بالا ترين و عالى ترين سخن در مسأله خدا شناسى است.

آرى، انسان هنگامى كه به پروردگارى انديشيد كه به دور از همه عيب ها و نقص هاست و همه ثنا ها و ستايش ها مخصوص اوست و جز او مؤثر و معبودى در جهان يافت نمى شود، به آسانى و به طور طبيعى مى گويد: ﴿اللّهُ أکبَرُ،اللّهُ أَکبَرُ مِن أَن یُوصَفَ﴾. او اعتراف مى كند كه زبان و قلمش از توصيف پروردگار عاجز است و بى اختيار به ياد اين جمله:﴿ما لِلتّراب وَ رَبِّ الأرباب﴾ مى افتد و آن را بر زبان خود جارى مى سازد. مگر انسان مى تواند با همه ضعف ها و محدوديت هايى كه دارد، ذاتى را كه غير از او مؤثرى در جهان ﴿لا مُؤَثِّرَ فی الوجودِ اِلَا الله﴾ نيست، توصيف نمايد!

انسان هر چند كه پاک و والا همانند انبياء باشد، باز از جهان ماده است و آن

ص: 240

ضعفى كه كل جهان ماده دچار آن مى باشد، يعنى نياز، او نيز دچار آن است، لذا انسان قادر به توصيف خدا نيست!

علاوه بر مراحل فوق، به درستى مى توان ادعا كرد كه سرا پاى نماز، خدا شناسى و اقرار به وحدانيت خداست. در اذان و اقامه، سوره هاى حمد و توحيد، ركوع و سجود و تشهد و در هر نشست و بر خاستى، ذكر خدا بر لب نماز گزار و ياد خدا در دل اوست.

كه لذت آشنايى با اسرار نماز در چشيدن آن است كه نماز گزار عارف و علاقه مند در خود نماز بايد آن ها را بچشد و لمس كند و عملاً مقام هاى ﴿تدلى﴾ و ﴿قابَ قَوْسَیْنِ﴾ و ﴿أَوْ أَدْنَی﴾ را درک نمايد.

بديهى است كه نيل به اين مقام ها، نتيجه سير عرفانى يک عارف دل سوخته و يک سالک الى اللّه است، كه از آغاز تا پايان جز خدا را نمى بيند و كششى جز خدا سراغ ندارد، و اين نتيجه يک عمر با بركت از يک انسان مبارک است. كه ماهم آرزو مى كنيم همانند عارفان باشيم.

خوشابه حال كسانى كه در ذائقه آن ها علاوه بر ماديات، معنويات هم لذيذ و دل پذير مى آيد. خوشابه حال كسانى كه در كامشان جايى براى چشيدن معنويات هم باشد. خوشا به حال كسانى كه هنگامى كه به ركوع مى روند، همين ركوع را به عنوان مقام قاب قوسين مى دانند و هنگامى كه به سجده مى افتند خود را در نزديك ترين مقام رسيدن به حق مى دانند.

از خدا مى خواهيم لذت عبادت و بندگى اش را به ما نيز بچشاند. (ان شاء اللّه)

حال اگر نماز و اجزاى آن و مقام هايى كه در نماز براى نماز گزار فراهم مى گردد، در كام ما لذت بخش نباشد، بايد در خودمان لحظه اى تأمل كنيم، شايد اين بى لذتى ها نتيجه معصيت هاى ما و قهر الهى باشد. خدايا به تو پناه مى بريم!

در روايات داريم كه خداوند به حضرت داوود فرمود: اگر معصيت مرا بكنى، من نيز شيرينى و حلاوت ذكرم را از كامت بر مى دارم، آن گاه از عبادت من و صحبت كردن با من لذت نخواهى برد و ديگر با نشاط با من سخن نمى گويى و مرا با نشاط، عبادت و بندگى نمى كنى! و اين در حالى است كه نام خدا، ياد خدا، ذكر خدا و توجه به او شيرين است. وَ ذِكْرُهُ حُلْوٌ لِلذَّاكِرِينَ

فاطمه زهرا (عليها السلام) براى انجام كار هاى داخل خانه از رسول خدا كمک كارى مى طلبد، پيامبر اسلام كه از ذائقه دختر گرامى اش خبر دارد، تسبيحاتى را كه به نام آن حضرت معروف است، به او ياد مى دهد و بدين وسيله گوهر گران بهايى را به او هديه

ص: 242

مى كند تا يار و ياور زهرا باشد، زيرا مى داند خستگى و افسردگى زهرا تنها با ذكر خدا بر طرف مى گردد و پايان مى پذيرد.

خداوند متعال ذكر كرده اند، تعظيم است. تعظيم يعنى اين كه نماز گزار به عظمت و علو شأن كسى كه در مقابلش ايستاده و با او سخن مى گويد، پى ببرد و در طول نماز به اين نكته توجه و عنايت داشته باشد. اگر نماز گزار عظمت خدا را درک نكند، خداوند در چشمان او بزرگ جلوه نخواهد كرد و نماز چنين كسى بالطبع نماز كار گشايى نخواهد بود!

براى روشن تر شدن اهميت و جايگاه تعظيم، در مقبوليت نماز، ناچار به ذكر مثالى هستيم. فرض بفرماييد كه شما با شخصى صحبت مى كنيد، كاملاً حواستان متوجه اوست، حرف هاى او را خوب مى فهميد و متوجه محتوا و مفهوم حرف هايى كه به او مى زنيد نيز هستيد، امّا آيا صرف بودن شما با حضور قلب در كنار آن فرد و فهميدن سخنان او، مى تواند براى شما مفيد و مؤثر باشد و موجب رشد شما گردد؟ آيا صرف همين حضور و ارتباط كافى است؟

بديهى است كه زمانى اين گفتن ها و شنيدن ها، نشست ها و بر خاست ها مى تواند مفيد واقع شده، باعث رشد و ترقى افراد گردد كه براى آن شخص مقابل، عظمت و احترام و حرمتى قائل باشند، زيرا وقتى كه شما به اين باور رسيديد كه در برابر شخص بزرگى قرار گرفته ايد و در حال شنيدن سخن شخص بزرگى هستيد، در اين صورت سخن او مؤثر بوده، حتى مى تواند جهت دهنده زندگى شما باشد، در حالى كه شايد بار ها و بار ها همين سخن و مشابه آن را از افرادى كه چنين مقام و موقعيتى براى آن ها قائل نيستيد، شنيده باشيد، اما در اعمال و رفتار شما مؤثر واقع نگرديده و چيزى را در زندگى و برنامه هاى شما تغيير نداده باشد. از مثال فوق نتيجه مى گيريم كه در نماز علاوه بر لزوم حضور قلب و تفهم و تفهيم، تعظيم خالق هم از طرف نماز گزار لازم است.

پى ببرد، بايد به حقارت و پستى خويش نيز واقف گردد، زيرا تا انسان پستى خويش را درک نكند نمى تواند بزرگى خدا را درک كند. اين نظريه صحيح به نظر نمى رسد، زيرا كسى كه خدا را شناخت و به عظمت او پى برد، در حقيقت به حقارت خويش پى برده است. به عبارتى ديگر عظيم دانستن خدا مساوى با حقير دانستن خويش است و مقايسه عظمت الهى با عظمت انسان ها، كه شايد شخصى ضمن اين كه فرد ديگرى را بزرگ مى داند، خود را نيز بزرگ بداند، درست نيست.

على (عليه السلام) در نهج البلاغه در توصيف پرهيزكاران مى فرمايد:

﴿عَظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِی أَعْیُنِهِم﴾ (1)

(در نفس و جان پرهيزكاران، خدا بزرگ است و غير از او هر چه باشد در ديد آن ها حقير و كوچک است.)

بديهى است هنگامى كه انسان به قدرت و عظمت خدا پى ببرد، آفريدگار در انديشه او عظيم جلوه مى كند، آن گاه جهان و آن چه در آن است، از جمله خود و آن چه را متعلق به اوست، از قدرت و مكنت و مقام، حقير مى بيند و در مى يابد كه:

﴿لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللَّهِ﴾

از مطلب فوق نتيجه تربيتى ديگرى نيز مى توان گرفت. رمز اين كه دنيا در ديدگان برخى بزرگ جلوه مى كند، آن است كه خدا را نشناخته اند، زيرا انسان به هر اندازه نسبت به خدا معرفت پيدا كند، به همان اندازه غير خدا برايش صغير و كوچک مى گردد.

تأييد كننده مطلب فوق، حديث ارزنده اى از نهج البلاغه است كه براى شما نقل مى كنيم.

على (عليه السلام) مى فرمايد:

﴿عِظَمُ اَلْخَالِقِ عِنْدَکَ یُصَغِّرُ اَلْمَخْلُوقَ فِی عَیْنِکَ﴾ (2)

ص: 245

عبارت بسيار زيبايى است، علماى علم اخلاق و تربيت مى توانند از آن بهره ها بگيرند.

امير مؤمنان مى فرمايند:

(بزرگى و عظمت خدا در نزد تو، ديگران را در چشمان تو كوچک مى كند.)

از اين فرمايش على (عليه السلام) به نكته بسيار ارزنده اى مى توان رسيد، نكته اى كه اثر تربيتى والا و سازنده اى دارد.

كسانى از امكانات كفر و كافران مى ترسند و براى عِدّه و عُدّه مخلوقات، ارزشى قائلند كه خدا را نشناسند و در انديشه آن ها، عظمت خدا جايى نداشته باشد.به راستى مگر هر يک از انبياء، روزى كه دعوت خود را شروع كردند چه داشتند؟! آيا از تكيه گاهى جز خدا و سلاحى جز ايمان به عظمت پروردگار، بر خوردار بودند؟ امّا چگونه با وجود همه دشمنى ها و مقابله جامعه كفر و شرک، عاقبت پيروز مى شدند؟

جواب روشن است، چون خدا در ديد آن ها بزرگ و با عظمت بود و هنگامى كه خدا در انديشه انسان، بزرگ جلوه نمود، در جرقه اى كه بر اثر اصابت كلنگ، هنگام حفر خندق در اطراف مدينه، زده مى شود، پيامبر اسلام با فرياد اللّه اكبر اعلام مى فرمايند: قصر هاى حيره و مدائن را مشاهده نمودم! (1)

اكنون اگر امكانات و عِدّه و عُدّه ديگران چشمانمان را پر مى كند و بزرگ جلوه مى نمايد، بايد ببينيم كجاى اعتقاداتمان نقص دارد و ديدمان نسبت به خدا چگونه است ؟ زيرا اگر عظمت خدا را آن گونه كه شايسته است و در توان فهم ماست، درک كنيم و متكى و متصل به خدا شويم، دنيا و آن چه در آن است نمى تواند در برابر ما جلوه گرى كند و يا در ما ايجاد ترس و خوف نمايد.

آرى، كسى كه تكيه گاهش خداى بزرگ و عظيم است، خوف و ترس از ديگران در وجودش راه پيدا نمى كند، زيرا منشأ ترس از گرسنگى، فقر، بيمارى و ترس از قدرت ها، باور نداشتن عظمت خدا و عدم اتصال به مبدأ لايزال و خالق عظيم است. اگر كسى

ص: 246

ايمان داشته باشد كه همه امور به دست خداست و او ما فوق همه قدرت ها و بر انجام هر كارى تواناست، ديگر ترس از موارد فوق براى او معنا ندارد.

حضرت امام در شرايط سخت دوران جنگ و انقلاب فرمودند:

(آمريكا هيچ غلطى نمى تواند بكند) و در همان شرايط در وصيت نامه الهى - سياسى خود مى فرمايد:

(با دلى آرام و قلبى مطمئن، و روحى شاد و ضميرى اميدوار به فضل خدا از خدمت خواهران و برادران مرخص و به سوى جايگاه ابدى سفر مى كنم.) (1)

اين دل آرام و قلب مطمئن، هديه اى است الهى به بندگان شايسته خود، آنان كه خداوند در نظر آن ها عظيم و بزرگ است.

اين كه برخى خود را بزرگ مى پندارند، يا مقام و منصب براى آن ها جلوه اى دارد و يا با ذكر عناوين در خود احساس عظمت مى كنند، (اگر عناوين به آن ها بدهند، احساس غرور مى كنند و اگر از آن ها بگيرند، احساس بدبختى مى نمايند) به جهت عدم ايمان به عظمت خداست، زيرا اگر انسان به عظمت خدا باور داشته باشد، نه خود را بزرگ مى پندارد و نه پست و مقام براى او جلوه مى نمايد، نه از دريافت عناوين ظاهرى احساس غرور مى كند و نه از دست دادن آن ها سبب احساس بدبختى در وى مى شود. نه در فقر احساس ضعف مى كند و نه در غنى احساس قدرت!

مگر مى شود كه انسان پى به عظمت خدا ببرد و بعد فقر را مايه نكبت و ثروت را مايه عظمت بداند.

امام صادق (عليه السلام) از شخصى كه به ديدن او آمده بود، احوال پرسى نمود. وى عرض كرد: آقا فقيرم، امام فرمود: تو ولايت ما اهل بيت را دارى، باز مى گويى فقيرم؟!

به عبارتى ديگر، امام مى خواهد بفرمايد: تو سرمايه عظيم معنوى پيروى از ولايت را كه از آن بر خور دارى، فراموش كرده اى!

ص: 247

انسان بايد هميشه به ياد عظمت خدا باشد، اگر لحظه اى اين عظمت را فراموش كند، باد نخوت و تكبر او را به خاک مذلت خواهد نشاند.

اميرمؤمنان به استاندار خود مالک اشتر مى فرمايند:

﴿وَإِذَا أَحْدَثَ لَكَ مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانِكَ أُبَّهَهً أَوْ مَخِیلَهً فَانْظُرْ إِلَی عِظَمِ مُلْكِ اللَّهِ فَوْقَكَ وَ قُدْرَتِهِ مِنْكَ عَلَی مَا لَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنْ نَفْسِكَ﴾ (1)

(هنگامى كه اين منصب و مقام در تو خيال قدرت و ابهّتى ايجاد كرد، عظمت و قدرت خدا را بنگر و آن را در نظر آور كه فوق تو و قدرت توست.)

مى پردازيم.

اَلْعَفَافِ﴾ كه بين آن و پاكدامنى پيوندى ناگسستنى است، اميرمؤمنان مى فرمايد:

﴿عَلَی قَدْرِ اَلْحَیَاءِ تَکُونُ اَلْعِفَّهُ﴾ (1)

هميشه شرمسارست، و از اين جهت كه او خود را اشرف مخلوقات مى داند، در برابر آفريدگارى كه هستى تسليم او و آفرينش فرمان بر دار اوست، گردن كشى و چموشى مى كند و مرتكب نا فرمانى و معصيت مى گردد، شرمگين است. و نيز از اين جهت كه همه موجودات تسبيح گوى خدايند، ولى او غافل است و در برابر يک جهان آواز و خروش، او سرد و خاموش است، احساس حقارت مى كند و به قول سعدى:

دوش مرغى به صبح مى ناليد *** عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش

يكى از دوستان مخلص را *** مگر آواز من رسيد به گوش

گفت باور نداشتم كه تو را *** بانگ مرغى چنين كند مدهوش

گفتم اين شرط آدميت نيست *** مرغ تسبيح گوى و من خاموش (1)

آيا براستى نبايد انسان لحظه اى تأمل كند و بينديشد؟ در جهان پر آواز كه قرآن مى فرمايد:

﴿وَ اِنْ مِنْ شَى ءٍ اِلاّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ﴾ (2) ، بى آواز بودن او چه معنايى دارد؟ آيا سكوت او در هنگامه زمزمه تسبيح موجودات، مايه شرمسارى نيست؟! آيا در جايى كه ذرات عالم تسليم امر خدايند، عصيان ها و كوتاهى هاى او مايه خجالت نيست؟!

از اين گذشته، كجا مى توانيم شكر گزار اين همه نعمت هايى باشيم كه خداوند به ما عنايت فرموده است و اين خود نيز مايه خجالت و سر افكندگى ديگر ماست.

از دست و زبان كه بر آيد *** كز عهده شكرش به در آيد

بنده همان به كه ز تقصير خويش *** عذر به درگاه خداى آورد

ور نه سزاوار خداوندى اش *** كس نتواند كه به جاى آورد (3)

در حالى كه همه اين نعمت ها را خداوند براى انسان و انسان را براى عبادت و بندگى خود آفريده است. (4)

ص: 252

آرى، خداوند انسان ها را آفريد و آن چه مورد نياز آن ها و موجب آرامششان است در اختيارشان نهاد و امكانات مختلفى را برايشان فراهم ساخت. شما به خوبى مى دانيد، كه حتى براى تهيه لقمه نانى كه شما ميل مى فرماييد، چه هماهنگى گسترده اى در هستى به عمل مى آيد، و چه زحمات گسترده اى در خارج و داخل بدن صورت مى پذيرد تا نياز هاى بدن انسان تأمين گردد.

آيا انسان در برابر اين همه عنايات و نعمت هاى پروردگار، نعمت هاى برونى و نعمت هاى درونى مانند قلب و كبد و كليه و مجموعه خدمت گزارانى كه در بدن مشغول خدمتند و سلامت انسان را تأمين مى كنند، شرمسار خدا نيست؟! نعمت هايى كه معمولاً به آن ها توجهى نداريم و ارزش و قدر آن را از كسانى كه فاقد آن ها هستند و يا از بيماران و گرفتاران بايد پرسيد. به طور قطع يكى از ابعاد عيادت بيمار، علاوه بر استحكام پيوند هاى اجتماعى و پاسخ گويى به نياز عاطفى شخص بيمار، توجه به نعمت هايى است كه خداوند به ما عنايت فرموده و هر كدام به خوبى وظيفه خود را انجام مى دهند.

حال چگونه مى توانيم شكر گزار نعمت هاى الهى باشيم؟ ناچاريم اعتراف كنيم كه خدايا خجالت زده اين همه محبت و نعمت تو هستيم!

بعد ديگر حيا، حيا در برابر عظمت خداست. انسان هنگامى كه در برابر شخص بزرگى قرار مى گيرد، معمولاً سر افكنده است. يعنى چشم به چشم او نمى دوزد و در برابر او سر را پايين مى گيرد. اين نوع حجب و حيا، بيانگر احساس حقارت و كوچكى در برابر عظمت طرف مقابل است. انسان در برابر عظمت خدا، احساس حقارت مى كند و حالت شرم و حيا دارد. وجود چنين حالتى در همه جا خوب است، در محل كار، محل تحصيل و در فضاى كسب و تلاش.

حيا از خدا را در زندگى، يک اصل بداند و آن را مراعات كند، پيامبر اسلام مى فرمايد: ﴿اِسْتَحْیُوا مِنَ اَللَّهِ حَقَّ اَلْحَیَاءِ﴾ (1)

امّا يكى از بهترين موارد شرم و حيا، شرم از خدا در حال نماز است.

لازم است كه هنگام اقامه نماز به عنوان خير العمل و معراج مؤمن و عمود دين، لحظه اى بينديشيم! آيا آن گونه كه شايسته است ما نماز را اقامه مى كنيم؟! آيا توانسته ايم حق اين فريضه بزرگ الهى را ادا كنيم؟ اگر انسان كمى دقت كند، به اين نتيجه مى رسد كه نسبت به كوتاهى هايى كه در حق نماز نموده و حتى نسبت به خواندن چنين نماز هايى، بايد استغفار كند. آرى، نماز گزار از اين كه خداوند بزرگ به او اجازه و امكان و فرصت سخن گفتن را عنايت فرموده، شرمسار است و تشكر و سپاس گزارى مى كند.

خدايا ! از اين همه لطف و محبت تو شرمسارم، چرا كه شرمسار نباشد؟ زيرا از طرفى عظمت خدا را مى بيند و از طرف ديگر كوچكى خود را، از طرفى كمال و جمال مطلق الهى و نعمت هاى بى شمار او را مشاهده مى كند و از طرفى نا سپاسى خويش را.او خود را با همه نقص ها و ضعف ها در برابر جمال و كمال مطلق مى بيند. آن گاه در نماز با حالتى شرمنده در برابر خدا مى ايستد و مى گويد: اللّه اكبر.

اين نوع انديشه و تفكر اثر تربيتى ديگرى نيز دارد. آن اثر تربيتى اين است كه چنين شخصى با خواندن دو ركعت نماز و يا انجام كار خير ديگر، منّتى بر سر خدا ندارد و چنان چه روزى مشكلى براى او پيش آيد، سخن نا بجايى بر زبان جارى نمى كند و باب گلايه از خدا را نمى گشايد.

امام صادق (عليه السلام) بيان بسيار زيبايى در اين باره دارند، ايشان مى فرمايند: ﴿اَلْجَاهِلُ إذا صَلّی رَکعَتَینِ یَنتظِرُ الوَحیَ﴾

(نادان هنگامى كه دو ركعت نماز خواند توقع دارد كه وحى بر او نازل گردد.) آرى، كسى كه پى به عظمت و بزرگى خدا و حقارت و كوچكى خود نبرد، تصور مى كند

ص: 254

كه با انجام چند حركت ركوع و سجود و ... آن قدر عظمت پيدا كرده كه خداوند بايد همه نعمت ها را به سوى او سرا زير نمايد و همه مصيبت ها را از او برطرف سازد. اما انسان آگاه، ضمن اين كه بندگى خدا مى كند، شرمسار است. خدايا ! آيا اين اعمال مى تواند مرا به رحمت و رضوان و بهشت تو رهنمون گردد؟ آيا من توانسته ام در حد توان خودم و نه در حد شايستگى هاى تو، سپاس گزار تو باشم؟

بنا بر اين يكى از نكات لازم براى اين كه نماز، نماز ناب و مؤثرى باشد، رعايت حيا در نماز است. شرمسارى سرمايه بزرگى است كه نماز انسان را بارور و پرثمر مى سازد.

﴿وَ لِمَن خافَ مَقامَ رَبِهِ جَنَّتانِ﴾ (1)

(و براى كسى كه از مقام پروردگارش خائف باشد، دو بهشت است.)

مفسران گرامى، منظور از مقام ربه را در اين آيه، بيان كرده اند. برخى فرموده اند: منظور ايستادن انسان در روز جزا در پيشگاه پروردگار براى حساب است. برخى ديگر فرموده اند: منظور آن است كه خداوند قائم بر همه مسائل است و غير از او كاره اى در جهان هستى نيست.احتمال ديگرى نيز مى رود كه منظور، هنگامه اقامه نماز است. البته جمع بين اين ها نيز منعى ندارد و هر كدام را بپذيريم، نتيجه يكى است و آن ارزشمندى ترس از خداست كه پاداش آن هم بهشت الهى است.

آيه شريفه:

﴿وَ اَمّا مَن خافَ مَقامَ رَبِّهِ و نَهَى النَّفسَ عَنِ الهَوى فَاِنَّ الجَنَّةَ هِىَ المَأوى﴾ (2) نيز به همين مطلب عنايت دارد.

(و آن كس كه از مقام پروردگارش خائف باشد و نفس خود را از هوا و هوس باز دارد، بهشت جايگاه اوست.)

از آيات فوق، اهميت و جايگاه ترس از خدا مشخص مى گردد كه نتيجه منطقى آن رسيدن به بهشت پروردگار است.

برخى آيات ديگر قرآن نيز انسان ها را توصيه و امر به ترس از خدا مى كند.

خداوند در سوره آل عمران مى فرمايد:

﴿خافُونِ اِن كُنتُم مُّؤمِنينَ﴾ (3)

(از من بترسيد، اگر ايمان داريد)

اضافه بر آيات قرآن، روايات متعددى در مورد اهميت و جايگاه و آثار ترس از خدا داريم.

على (عليه السلام) مى فرمايد:

ص: 256

﴿اَلْخَوْفُ جِلْبَابُ اَلْعَارِفِینَ﴾ (1)

(پوشش انسان هاى عارف، خوف از خداست.)

روايتى ديگر تعريف زيبايى از خوف ارائه مى دهد:

﴿اَلْخَوْفُ سِجْنُ اَلنَّفْسِ عَنِ اَلذُّنُوبِ وَ رَادِعُهَا عَنِ اَلْمَعَاصِی﴾ (2)

(خوف زندانى كردن نفس است از گناهان و باز دارنده آن است از نا فرمانى ها.)

در اين جا از فرصت استفاده نموده، به ذكر تعدادى از ويژگى ها، نشانه ها و آثار ارزنده خوف از خدا مى پردازيم.

خوف:

ويژگى مؤمنان است على (عليه السلام) مى فرمايد:

﴿إنَّ المُؤمِنینَ مُشفِقونَ خائِفونَ وَ جِلونَ﴾ (3)

(همانا مؤمنان خائف اند.)

امان از ترس در روز قيامت است.

﴿اَلْخَوْفُ مِنَ اَللَّهِ فِی اَلدُّنْیَا یُؤْمِنُ اَلْخَوْفَ فِی اَلْآخِرَهِ﴾ (4)

موجب تلاش و كوشش بيشترى مى گردد.

﴿اِعْمَلْكُمْ اَخُوفُكُمْ﴾ (5)

(فعال ترين شما، خائف ترين شماست.)

طبيعى است كسى كه ريشه هاى ترس از خدا در وجود او باشد، قطعاً اعمال صالح بيشترى را انجام مى دهد و كار هاى خود را بهتر به پايان مى رساند.

ميزان سنجش علم و نتيجه آن است.

ص: 257

على (عليه السلام) در روايتى مى فرمايند:

﴿أَعْظَمُ النّاسِ عِلْماً أَشَدُّهُمْ خَوْفاً لِلّهِ سُبْحانَهُ﴾ (1)

(آن كس علمش بيشتر است كه از خدا بيشتر مى ترسد.)

اين روايت اميرمؤمنان، بيان گر اين مطلب مهم است كه نتيجه دانش آموختن، ايجاد ترس بيشتر از خدا در درون انسان است.

دانش آموختگان رشته هاى مختلف، چنان كه بر اثر دانش خود، در گفتار و كردار خويش خدا را بيش تر ببينند و خائف درگاه خدا باشند، آن گاه مى توان گفت كه آن ها عالم و دانشمند هستند و از علم خود بهره مى ب رند. زيرا ثمره علم آموزى، فقط پر كردن مغز با تعدادى قواعد و الفاظ نيست، بلكه نتيجه طبيعى آن، پس از مشاهده عظمت خدا، خالى شدن ذهن از غير خدا و پر شدن آن از خوف خداست. انسان آگاه هميشه از خدا خوفناک است. قرآن مى گويد:

﴿اِنَّما يَخشَى اللّهَ مِن عِبادِهِ العُلَماء﴾ (2)

(اين تنها دانشمندانند كه از خدا مى ترسند.)

و در روايت داريم كه:

﴿إِنَّ أَعْلَمَ اَلنَّاسِ بِاللَّهِ أَخْوَفُهُمْ لِلَّهِ﴾ (3)

(خدا شناس ترين مردم، خائف ترين آن ها از خداست.)

بنا بر اين آموخته اى علم است كه موجب آبادانى ظاهرى و باطنى دنيا گرديده، آخرت را نيز آباد سازد. اما آن اندوخته اى كه فقط ظاهر دنيا را آباد مى كند و از خوف و خشيت الهى در آن خبرى نيست، در حقيقت علم نيست، بلكه جهل است! لذا در حديث داريم كه:

﴿غَايةُ الْعِلْمِ الْخَوْفُ مِنَ اللَّهِ﴾ (4)

(نتيجه علم، ترس از خداست)

ص: 258

تفاوتى هم از اين جهت بين علوم نيست. نتيجه هر علمى بايد ترس از خدا باشد. يكى از محققان اروپايى نوشتار جالبى دارد، البته اگر مطالب او توسط يک نويسنده ايرانى يا يک نفر مسلمان مطرح شده بود، حمل بر غرض ورزى و دشمنى مى شد، اما چه خوب كه او يک فرد اروپايى و غير مسلمان است.

او در كتاب خود كه نام گور كن ها را بر آن نهاده است، مى گويد: علم و صنعت براى جامعه امروزى جز نكبت چيزى را به ارمغان نياورده است. اين دو، جهان امروز را به صورت قبرستانى در آورده كه از انسانيت در آن اثرى نيست.

او ادعا مى كند: هنگامى كه جامعه اى به صورت قبرستان در آمد، هر كس چنين جامعه اى را از نظر علمى تقويت كند، در حقيقت براى نابودى آن گام بر داشته و او نيز گور كن است.

آن گاه اين نويسنده اضافه مى كند: من به صراحت مى گويم كه هر مخترع در جهان امروز، خود يک گور كن است، زيرا او نيز قبرى بر قبر هاى بشرى اضافه مى كند!

كلام اين نويسنده مطابق واقعيت است، زيرا مشاهده مى كنيم كه هر اختراع نو و هر پديده جديد صنعتى، خود خطر جديدى براى سلامت جسم و يا روان انسان ها ايجاد مى نمايد.

مگر جز اين است كه بشر امروز با اين اختراع هاى جديد و اين امكانات مختلف در جهت فساد، تند تر و شتابان تر حركت مى كند؟

البته طبيعت اصلى بسيارى از اين اختراعات بد نيست و متضمن استفاده هاى صحيح متعددى نيز مى باشند، ولى از آن جا كه حركت علمى پديد آورندگان آن ها، همراه با انگيزه الهى نبوده است، لذا بسيارى از آن ها خود مصيبتى براى عالم بشرى شده اند. شايد نيازى به بيان نباشد كه كسى مخالف اختراع و اكتشاف و صنعت نيست، بلكه فرهنگ بسيار غنى اسلامى ما، سخت طرفدار رشد و ترقى است و انتقاد به جامعه اسلامى و جهان اسلام هم همين است كه چرا سستى كرديد و تنبلى ورزيديد تا صنعت از كف شما خارج شد و در اختيار ديگران قرار گرفت؟!

ص: 259

به طور قطع اگر اين صنعت و علم، امروز در دست اهلش، يعنى مسلمانان شايسته و خدا ترس بود و در يک خاستگاه اسلامى با هدف و جهت مشخصى به حركت و رشد خود ادامه مى داد، بشر امروز دچار اين همه نكبت و گرفتارى نمى بود. متأسفانه امروزه صنعت و علم، براى نابودى انسان ها بكار گرفته مى شود.

چه ثروت هاى عظيمى كه تبديل به تسليحات پيچيده شده و در اختيار زورمداران عالم قرار مى گيرند، در حالى كه ميليون ها انسان از فقر، گرسنگى و آوارگى رنج مى برند! راستى چرا بشر به اين روز افتاده است؟! دنياى امروز و بويژه غرب، دنياى متمدن نيست، زيرا پيامد اصلى تمدن، كه خود نتيجه علم است، بايد ترس از خدا باشد و نه چيز هاى ديگر!

ناگسستنى و معكوس بين ترس از خدا و ترس از غير خدا وجود دارد. هر كدام افزايش پيدا كند، ديگرى كاهش خواهد يافت. آرى، هنگامى كه ترس از خدا كاهش يابد، اين ترس هاى غلط و بى مورد از غير خداست كه باعث بلند پروازى و تركتازى قدرتهاى زورمدار مى گردد.

داستان جوان تائب و پيامبر اسلام

مردى از انصار مى گويد: در يكى از روز هاى بسيار گرم در خدمت رسول خدا در سايه درختى نشسته بوديم. ناگاه مردى آمد. او لباس هاى خود را در آورد، و بر روى شن هاى داغ قرار گرفت. آن مرد گاهى پشت و زمانى صورت و گاهى سينه و شكم خود را بر روى شن هاى داغ قرار مى داد و مى گفت:

اى نفس بچش، آن چه نزد خداست به مراتب سخت تر و شديدتر است از آن چه من با تو انجام مى دهم. سپس او لباس خود را بر تن كرد و به راه افتاد. رسول خدا كه نظاره گر اعمال او بود او را صدا زد و فرمود:

اى بنده خدا! كارى را انجام دادى كه نديده ام احدى از مردم آن را انجام دهد! چه چيز باعث شد كه اين كار را انجام دهى! عرض كرد:حملنى على ذلك مخافة الله عزوجل.

«يا رسول الله ترس از خدا باعث اين كار شد.»

آن گاه پيامبر فرمود:

لقد خفت ربك حق مخافته فان ربك ليباهى بك اهل السماء.

«تو آن گونه كه حق پروردگارت است از او خوف دارى و بدان كه پروردگارت به وجود تو در پيش آسمانيان افتخار مى كند.»

آرى، كسى كه قلبش را كانون خوف از خداى بزرگ قرار دهد، اين چنين خدا به وجودش افتخار مى كند.

سپس پيامبر به يارانش فرمود:

ص: 261

اى ياران من به سراغ دوست جوان خود برويد و از او بخواهيد براى شما دعا كند. (خوشا به حال چنين جوانى!)

اصحاب پيامبر به نزد او شتافتند و او در حقشان دعا مى كرد. يكى از دعاهايش اين بود:

﴿اللّهُمَّ اجمَع أمرَنا عَلَی الهُدی ، وَاجعَلِ التَّقوی زادَنا ، وَ الجَنَّهَ مَآبَنا﴾ (1)

هست و در كمين عاصيان و ستمكاران نيز نشسته است. ﴿اِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرصاد﴾ (1) او مأموران غلاظ و شدادى براى تنبيه و مجازات گناهكاران، گوش به فرمان دارد و جهنمى سوزان دارد كه فرياد ﴿هَل مِن مَّزيد﴾ (2) ش هر لحظه گوش فلک را كر مى كند، دوزخى با اوصافى وحشتناک كه تعدادى از آيات قرآن به توصيف گوشه هايى از آن پرداخته است.

براى اين كه كمى بيشتر به سختى اين عذاب ها پى ببريم، بهتر است اندكى از سختى ها و آتش هاى دنيوى را لمس نماييم تا در نتيجه خوف و ترس الهى بيشترى در خود احساس نماييم، زيرا احساس و لمس شدائد دنيوى، هشدار دهنده و مفيد است و مناسب است انسان گاهى خود و توان خود را آزمايش كند.

اگر در كارگاه و يا كارخانه اى كار مى كنيد كه داراى كوره و جايگاهى است كه صد ها درجه حرارت دارد، كمى خود را به آن نزديک تر نماييد، آيا بدن و صورت شما تحمل آن گرما و آتش را دارد؟! گاهى خود را در هواى گرم قرار دهيد و يا هنگام استفاده از آب گرم، اندكى از آب گرم بيشترى استفاده نماييد، آن گاه احساس كنيد با بدنتان چه مى كند! به همان مقدار كه احساس مى كنيد قدرت تحمل آتش و آفتاب سوزان و آب داغ را داريد به همان اندازه مرتكب گناه شويد و نا فرمانى خدا نماييد!

اكنون اى خواهر و اى برادر من! حواست را جمع كن! سوگند به خدا كه عذاب خدا حق است و شديد است و دردناک. در حالى كه آن چه از آتش و گرما و آب سوزان در دنيا وجود دارد و ما طاقت تحمل آن را هم نداريم، نعمت الهى است و حتى آن ها منشأ بسيارى از بركات و نعمت هاى ديگرند و آن چه در فرداى قيامت و آخرت از سختى ها و شدائد فرا روى ماست، عذاب الهى است و ناشى از غضب خدا و ما چگونه مى توانيم طاقت تحمل آن را داشته باشيم؟! خواننده گرامى را به مطالعه دعاى شريف كميل و دقت در فراز هاى مربوط سفارش مى كنيم. (3)

ص: 263

ضعف ها و كمبود ها باز مى تواند مورد لطف پروردگار قرار گيرد، زيرا خداوند ارحم الراحمين است و به بندگانش لطف دارد. بنا بر اين لازم است نماز گزار با چنين روحيه اى نماز خود را آغاز نمايد و با همين روحيه آن را ادامه داده، به پايان برساند.

جايى براى يأس باقى نمى گذارد. مضافاً كه در آغاز آيه، خداوند بندگان را به خود نسبت مى دهد و مى فرمايد: عبادى (بندگانم) و اين نيز بيانگر محبت و مهر خدا به بندگان خود است.

علاوه بر وجود آيات متعددى در قرآن، روايات متعددى نيز در مورد رجا و اميدوارى داريم كه اينک به نقل تعدادى از آن ها مى پردازيم.

پيامبر اسلام (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فرمودند: در خواب ديدم كه فردى از امت من در لبه پرتگاه جهنم قرار داشت، در چنين حالتى اميد به خدا (كه در دنيا داراى آن بود) او را نجات داد. (1)

پيامبر فرمودند: خداوند كتابى را با دست خود و براى خود، پيش از آن كه آسمان ها و زمين را خلق نمايد، نوشت و آن را در زير عرش خود قرار داد. در آن كتاب اين جمله نوشته شده است: ﴿رَحمَتی سَبَقَت غَضَبی﴾. (رحمت من بر غضبم پيشى گرفته است.) (2)

اين حديث شريف بيانگر آن است كه رحمت الهى عام است و گسترده و غضب الهى خاص است و محدود.

پيامبر فرمودند: خداوند روزى كه آسمان و زمين را آفريد، صد رحمت را نيز آفريد و فقط يكى از آن ها را در زمين قرار داد. (3)

اين روايت بيانگر گستردگى و فزونى رحمت الهى است. بنا بر اين روايت، اين همه مهر ها، محبت ها، عاطفه ها، علائق انسان ها به يكديگر كه رمز پيوند انسان ها و

ص: 266

استقرار و استحكام جوامع انسانى است و اين علائق باعث مى شود كه انسان ها نسبت به رنج و مشكلات يك ديگر احساس ناراحتى كنند، تمام اين مهربانى ها يک درصد از مهربانى و لطف خداست. انسان ها در روى زمين فقط از يک درصد از رحمت خدا بر خور دارند، در حالى كه در روز قيامت لطف و رحمت پروردگار بطور كامل ظاهر مى شود.

آن قدر آيات و روايات در باب رحمت خدا فراوان است كه علماى اخلاق، گاهى از خواندن برخى از آن ها ابا دارند و اطلاع از آن ها را موجب تجرّى برخى از مردم مى دانند، زيرا برخى از مردم ظرفيت تحليل مفاهيم را ندارند و نمى توانند همه ابعاد مسأله را درک كنند و خروج آن ها از مسير مستقيم و سوء استفاده از آيات و روايات رحمت، محتمل است.

لذا سفارش مى فرمايند هنگام خواندن و معنا كردن آيات و روايات مخاطب شناسى كنيد. مبادا فردى بر اثر كم ظرفيتى، از اين گونه آيات و احاديث نتيجه گيرى كند كه انجام تكليف، لابد ضرورتى ندارد و يا ارتكاب گناه مشكلى به دنبال نداشته، با وجود رحمت خدا عذابى در كار نخواهد بود. اما به هر حال، رحمت پروردگار يک اصل است كه جهان هستى بر مبناى آن آفريده شده و در سايه آن به حركت خويش ادامه مى دهد و اين مايه اميدوارى انسان و پشتوانه تلاش ها و حركات اوست.

اميد، بزرگ ترين عامل محرک انسان است كه بدون آن انسان از حركت باز مى ماند؛ و اميد است كه انسان ها را به تلاش و تحصيل و تحمل رنج ها براى نيل به رشد و تأمين آينده خود مى كشاند.

اميد است كه پدران و مادران را به تربيت فرزندان، با وجود همه سختى ها و مشكلات، مخصوصاً براى خانواده هاى محروم و مستمند، وا مى دارد.

اميد به پيروزى و سر فرازى است كه ملتى را با دست خالى به مقابله با قدرت هاى بزرگ مى برد. اگر اميد از انسان گرفته شود او ديگر هيچ كارى را نمى تواند انجام دهد.

لحظه اى كه يأس بر روح انسان ها حاكم گردد، آن لحظه مرگ انسان هاست. اين

ص: 267

يك اصل كلى است كه اميد، مايه موفقيت فرد و جامعه است، لذا يكى از ترفند هاى استكبار و دشمنان اسلام، ايجاد حالت يأس و نا اميدى در ميان جوامع اسلامى، به رغم توانايى هاى بالا و ارزشمند آن هاست.

قرآن با قدرت تمام به جنگ نا اميدى مى رود و به شدت به مردم نويد اميد مى دهد و اميدوارى را به آن ها هديه مى كند.

انسان مسلمان هيچ گاه از رحمت خدا مأيوس نمى شود و پيوسته در شدائد و مشكلات، دريچه اميد را بر روى خود گشوده مى بيند.

زمانى يک انسان اقدام به خود كشى مى كند كه از زندگى قطع اميد نمايد. اين مطلب، بيانگر اين نكته ظريف است كه نقش اميد در زندگى از هر چيز حتى از آب و نان و تغذيه هم بيشتر است. مهم ترين عامل رها كردن كانون گرم خانواده توسط فرزندان و اعضاى خانواده و جدايى ها، مسأله يأس و نا اميدى است.

انسان نا اميد نه در ميدان علم، نه در ميدان اخلاق، نه در ميدان اقتصاد و نه در جبهه هاى مختلف ديگر در هيچ كجا نمى تواند رشد و موفقيتى داشته باشد. لذا ايجاد اميد و حفظ جو و فضاى اميدوارى، خود موضوعى مهم است كه بايد در همه سطوح جامعه، مراعات و تبليغ شود تا فضاى زندگى انسان ها با عطر اميد آكنده و معطر گردد.

براى نيل به چنين هدف مقدسى بايد از داخل خانه ها شروع كنيم، مرد، زن را و زن، همسر خود را اميدوار سازد و از كلام و حركتى كه يک ديگر را مأيوس نمايند خود دارى كنند، زيرا مادر زمانى مى تواند نقش مادرى خود را ايفا كند كه اميدوار باشد و پدر هنگامى كه اميدوار است مى تواند به انجام مسؤوليت هاى خود موفق گردد. همچنين پيوسته لازم است روحيه اميد را در فرزندان خود بدميم و توسعه دهيم.

سزاوار است معلم در كلاس درس، نو نهالان و نو جوانان و جوانان را به آينده اميدوار سازد و آن ها را به داشتن آينده اى روشن نويد دهد و خود نيز اميدوار باشد، زيرا معلم اميدوار، شاگرد اميدوار تربيت مى نمايد. البته تک تک افراد جامعه چنين تكليف

ص: 268

انسانى و خدايى را به عهده دارند ﴿تَواصَوا بِالْحَقِّ و تَواصَوا بِالصَّبرِ﴾ (1)

تاريخ مالامال است از سر گذشت انسان هايى كه با داشتن روحيه اميد و اميدوارى دست به تلاش جدى زدند و به موقعيت هاى بالايى نائل آمدند. برخى از آن ها شگفتى ها آفريدند و تاريخ جهان را متأثر ساختند.

در مقابل چه بسيار استعداد هاى ارزنده اى كه به دليل القاى سخنان و حركت هاى يأس آور و بر خورد هاى نا اميد كننده افراد جاهل، از حركت ايستاد و از شكوفايى باز ماند. و اين است رمز آن كه در فرهنگ اسلامى نسبت به اميد و اميدوارى اين همه سفارش شده است و يأس و نا اميدى از رحمت خدا، به شدت مورد مذمت قرارگرفته و ويژگى كافران شمرده شده است.

روايات متعددى در ذم يأس و نا اميدى، از پيامبر و ائمه معصومين (عليهم السلام) وارد شده است از جمله، روايت شده كه پيامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) سه بار فرمودند: خدا لعنت كند. سؤال كردند يا رسول اللّه چه كسانى را؟ پيامبر فرمودند:

(آنان كه مردم را از رحمت خدا مأيوس مى كنند، خداوند آن ها را لعن و نفرين فرموده است.)

خود مى بينيم، روشن ترين نقطه ها گردند و آن بن بست هايى كه در مسير خود احساس مى كنيم، باز ترين راه ها باشند. آن گاه حضرت امير به ذكر سه مورد مى پردازند.

حضرت موسى (عليه السلام) در آن شب تار و سرد به منظور تهيه آتش براى خانواده خويش حركت نمود، اما در آن شب، خدا با او سخن گفت و سر از پيامبرى در آورد. او به دنبال نار رفت، اما به نور رسيد.

بلقيس ملكه سبا در حالى كه كافر بود، به سوى حضرت سليمان حركت كرد، اما او از مؤمنان گرديد.

ساحران فرعون به منظور مقابله با حضرت موسى و شكست او و تحكيم و تقويت پايه هاى حكومت و قدرت فرعون حركت كردند، اما آن ها از ياران حضرت موسى (عليه السلام) و فداييان او و دين او شدند. يعنى چيزى كه هيچ گاه در انديشه آن ها نبود!

اين ها از مواردى بود كه برحسب ظاهر هيچ اميدى براى تحقق آن ها متصور نبود، امّا به وقوع پيوست.

به هر صورت انسان بايد در مسير تحقق اهداف خويش، خود را در سايه الطاف و عنايات خداوندى باور كند، زيرا باور نداشتن خود، غير از خمودى و خموشى ارمغانى به همراه ندارد.

انسان بايد خود را به عنوان عبد اللّه كه خداوند در وجود او استعداد و توانايى هر گونه پيشرفتى را قرار داده است، بداند و تلاش كند و اميدوار باشد.

يک انسان نا اميد هرگز نمى تواند نماز ارزشمندى اقامه كند، همان گونه كه نمى تواند بنده خوبى براى خدا باشد.

محققان عارف مى فرمايند: اگر رجا و اميد به غفران الهى در حال نماز براى نماز گزار وجود نداشته باشد و او مأيوس از رحمت الهى باشد، نماز او نماز كاملى نخواهد بود.

انسان اميدوار در هنگام نماز، خود را در مقابل عظمت الهى مى بيند و در همان لحظه كه در برابر قدرت لا يزال الهى خود را حقير مى يابد و وجودش مالا مال از خوف الهى است، همچنان اميدوار به رحمت و لطف خداست. او اميدوار است كه به وسيله همين نماز، بتواند ضعف ها و لغزش هايش را جبران كند و چنان چه از خالق و رازق خود فاصله اى گرفته، به وسيله همين ارتباط ارزنده آن را به حداقل برساند.

در حقيقت زبان حال چنين نماز گزارى اين است: خدايا! معصيت كار و نا فرمان بر دارم. پروردگارا! شرمنده و خجالت زده ام و از عذاب تو سخت هراسناک و لرزان، بار الها به درگاهت آمده ام، اميدوار به فضل و رحمت توام. پروردگارا! تو بزرگى و بزرگى شايسته توست و من ضعيف و حقيرم. خدايا! قلبم مالا مال از مهر و محبت توست و جز تو كسى را ندارم. خدايا! مرا ببخش و نمازم را به درگاهت بپذير.

در اين جا ذكر اين مطلب خالى از فايده نيست كه معنا و مفهوم اميد داشتن و اميدواربودن به رحمت خدا، جرأت بر گناه و نا فرمانى خدا نيست، بلكه معناى اميدواربودن، به كار بردن سعى و تلاش و انجام اعمال صالح و انتظار قبولى اعمال و پاداش داشتن است. همانند كشاورزى كه ضمن تلاش، اميد بر داشت محصول را در سر مى پروراند. معناى اميد، راه جبران را باز ديدن و خداوند را آمرزنده و بخشنده دانستن است و نه ارتكاب گناه و استمرار آن!

شخصى خدمت امام صادق (عليه السلام) آمد و عرض كرد: يابن رسول اللّه من به خدا اميدوارم و بر اين پايه گناه مى كنم. امام فرمودند:

﴿یَا هَذَا اِتَّقِ اَللَّهَ وَ اِعْمَلْ بِطَاعَتِهِ وَ اُرْجُ مَعَ ذَلِکَ اَلْقَبُولَ﴾

ص: 271

(اى فلانى از خدا بترس، تقوى پيشه كن و به فرمان الهى عمل نما و در اين حال اميدوار باش كه طاعت تو مورد قبول درگاه خداوند واقع شود.)

رمز اين كه در نماز، هم خوف بايد باشد و هم رجا و شخص نماز گزار، هم بايد خائف باشد و هم اميدوار، آن است كه وجود هر دو اين ها در كنار يك ديگر، محصول زيباى مقبوليت در پيشگاه خدا را، به بار مى آورد.

ص: 272

مطرح است. او باید با سعه صدر و با بر خورد های سازنده زمینه حضور همه را در نماز فراهم سازد و مشوق آن ها گردد و مراقب باشد به گونه ای عمل نشود که عده ای از اهل محل و یا شهر احساس نمایند بی محور و حامی هستند.

ائمه محترم جمعه و جماعات و روحانیت معظم باید به مسؤولیت عظیم خویش عنایت داشته باشند و خود را در جریانات سیاسی و اختلافات محلی و درگیری با جناح ها داخل ننماید، تا در مجموع همه مردم نماز جمعه و جماعت را مربوط به خود اسلام و تجلی گاهی از وحدت اسلامی بدانند و سعی نمایند با حضور گسترده خود در بر پایی نماز های با شکوه سهیم و شریک گردند.

ص: 274

پاداش و ثواب است بیانگر نقش و تأثیر عالم به عنوان الگوی علم در ترویج علم است. به عبارت دیگر نفس دیدار از یک عالم و احترام جامعه نسبت به او، در تشویق دیگران به کسب علم و در نتیجه گسترش دانش تأثیر بسزایی دارد.

عنایت قرآن به نقل داستان و بیان سر گذشت افراد و اقوام، عمدتا به همین جهت است.

قرآن برای نمایش زشتی کار های بد و پی آمد های ناگوار آن و هم چنین برای نمایش زیبایی کار های خوب و آثار ارزنده آن در حیات فردی و اجتماعی به نقل سر گذشت انسان های بد و خوب می پردازد.

در قرآن مجموعه ای از مفاهیم مقدس و ارزنده در شکل زندگانی انبیاء به عنوان اسوه و الگو مطرح گردیده است.

قرآن به منظور توصیه عموم افراد به عفت و پاکدامنی و ضرورت مراعات آن در جامعه، به نقل داستان حضرت یوسف (علیه السلام) می پردازد و برای نمایش سر نوشت محتوم جریانات و حرکات شومی که در مقابل حرکت های الهی به مخالفت و مبارزه ،بر خاستند، به بیان سر گذشت اصحاب فیل و عاد و ثمود و امثال آن ها مبادرت می کند. خداوند در قرآن از پیامبرش می خواهد که به بیان قصه ها و داستان ها بپردازد. (1)

قرآن با زبان شیوا و گیرا و مؤثر داستان گویی به بیان حقایق و واقعیت ها و تجارب گذشتگان می پردازد و بدین وسیله موجب عبرت آموزی آیندگان می گردد.

نیازی به ذکر نیست که قرآن یک کتاب ،تاریخ به معنای خاص آن نیست در قرآن از تاریخ ولادت و یا وفات کسی سخن به بیان نمی آید، بلکه قرآن به ذکر نمونه هایی از (خوب ها) و (خوبی ها) و (بد ها) و (بدی ها) می پردازد.

ذکر این نمونه ها تأثیر بسزایی در تربیت انسان ها دارد که سایر روش ها چنین تأثیری را ندارد به عنوان مثال اگر گوینده ای بخواهد افرادی را برای کمک به ،محرومان تشویق کند و روحیه ایثار و گذشت و تعاون را در آن ها تشدید نماید، شاید

ص: 276

بیان ده ها مورد ،نصیحت سفارش و استدلال تأثیری به اندازه ارائه یک نمونه انسان ایثارگر نداشته باشد لذا شایسته است در بحث نماز نیز به سراغ الگو ها برویم تا کتاب ما خالی از ذکر نمونه ها نباشد.

در این قسمت می خواهیم از کسانی که وجود آن ها سرشار از ذکر و یاد خدا بود نمونه هایی ارائه کنیم آنان که در میدان عبادت سر از پا نمی شناختند و از اقامه نماز لذت می بردند امید است ضمن آشنایی با آن ها روحیه توجه به خدا را در خود تقویت نماییم.

اکنون پرده از گوشه هایی از استقامت آن ها در میدان نماز و عبادت و کیفیت و کمیت عبادت آن ها بر می داریم و به بیان چگونگی نماز و حالات عرفانی آن ها می پردازیم. نماز آنان با نماز افرادی که کامشان با یاد خدا چندان آشنا نیست و رغبتی از خود نسبت به آن نشان نمی دهند بلکه هنگام اقامه نماز احساس خستگی می کنند تفاوت بسیاری دارد همین نماز عشق همین الگو ها و نمونه ها بوده است!

امید است ذکر این نمونه ها روحیه توجه به خدا را در ما تقویت نماید سزاوار است در ذکر نمونه ها و الگوها از پیامبر اسلام و اهل بیت بزرگوارش شروع نماییم.

در طول شبانه روز به نماز و عبادت می گذراند.

اشتغال شدید پیامبر به عبادت و نماز ایشان را در شرایط بسیار سختی قرار داده بود به نحوی که این آیه شریفه نازل گردید:

﴿طه مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى﴾ (1)

(ای پیامبر، ما قرآن را بر تو فرو نفرستادیم تا این همه خود را به رنج و مشقت اندازی!.)

برخی از مفسران شأن نزول دیگری هم برای این آیه نقل نموده اند که جمع این دو نیز میسر است.

آن ها می فرمایند پس از بعثت و نزول آیاتی از قرآن، پیامبر حرکت خود را برای هدایت مردم آغاز نمود اما در مقابل حرکت پیامبر مخالفت های زیادی می شد. پیامبر بر سعی و تلاش خود برای هدایت جامعه و نجات ،آن از بدبختی ها و نکبت های موجود افزود ایشان از این بابت تلاش زیادی می نمودند و خود را فراوان به زحمت و مشقت می انداختند، لذا این آیه نازل شد.

برای این که فضای عبادت پیامبر را بهتر درک کنیم و ذهن ما آمادگی بیشتری برای پذیرش آن میزان عبادت و بندگی از پیامبر را پیدا نماید، نا چار از بیان مقدمه ای هستیم.

مسؤولیت هایی که از طرف خداوند و از طریق وحی به پیامبر وا گذار می گردید، دو نوع بود، مسؤولیت هایی که حدود و ثغور آن مشخص و معین بود و مسؤولیت ها و وظایفی که حدود و ثغور مشخصی نداشت.

پیامبر اسلام در اجرای مسؤولیت های نوع اول مشکلی نداشت و همان گونه که بدان مأموریت یافته بود عمل می نمود ولی در اجرای نوع دوم که مرز مشخصی ،نداشت پیامبر بیشترین زحمت را متحمل می گردید.

آن چه در این جا موجب تلاش بیشتر ایشان می گردید و بیشترین فشار روحی را بر

ص: 278

او می گذاشت دلهره از این امر بود که مبادا به وظیفه و تکلیف الهی خود عمل نکرده باشد.

به عنوان مثال پس از نزول آیه شریفه ﴿فَاستَقِم كَمَا أُمِرتَ﴾ و ﴿مَن تَابَ مَعَكَ و لَا تَطْغَوا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾. (1)

(ای پیامبر خود و یارانت استقامت بورزید همان گونه که بدان مأموریت یافته ای و طغیان و تجاوز ننمایید زیرا خدا به آن چه انجام می دهید بیناست.) (2)

از آن جا که در این آیه شریفه مشخص نگردیده که پیامبر و یارانش در چه اموری و تا چه اندازه استقامت کنند این ابهام موجب گردید پیامبر سعی و تلاش بیش از اندازه ای بنمایند و از این بابت دچار رنج و مشقت زیادی گردند.

لذا پیامبر می فرمایند:

﴿شَیَّبَتْنِی سُورَةُ هُودٍ﴾

(سوره هود مرا پیر کرد)

حضرت امام (رحمة اللّه علیه) از استاد بزرگوار خود مرحوم شاه آبادی نقل می فرماید: رمز این که سوره هود پیامبر اسلام را پیر نموده با وجود این که کلمهٔ ﴿فَاسْتَقِمْ﴾ را باز هم در قرآن داریم جملۀ ﴿وَ مَن تَابَ مَعَکَ﴾ است. یعنی ای پیامبر هم خود استقامت کن تا در خط پروردگارت ثابت باشی و هم جامعه ات.

این جاست که مسؤولیت پیامبر بسیار سخت و سنگین می شود او شب و روز در تلاش است تا جامعه خویش را از اعوجاج و کژی نجات دهد و آن ها را در مسیر مستقیم هدایت قرار دهد و با توجه به نابسامانی ها و مشکلات متعددی که در جامعه آن روز، در مسیر هدایت انسان ها وجود داشت پیامبر اسلام به حق می فرمایند: سوره هود جوانی ام را گرفت و مرا پیر ساخت زیرا او کانون دلهره و نگرانیست که آیا به مسؤولیت

ص: 279

و وظیفهٔ خود آن گونه که خدا خواسته عمل کرده است یا نه؟!

همان گونه که فرمان قرآن به انفاق و دستگیری از محرومان و مستمندان نیز او را در شرایط بسیار سختی قرار می داد، زیرا پیامبر آن چه در توان داشت به محرومان کمک می کرد و این امر مشکلاتی را برای شخص ایشان ایجاد می نمود.

روزی پیامبر پیراهن مبارک خود را به سائل مستمندی بخشیدند، پس از مدتی متوجه شدند وقت نماز است و باید به مسجد ،بروند ولی در شرایطی نیستند که بتوانند از منزل خارج شوند.

پیامبر اسلام از این بابت بسیار بر خود سخت می گرفتند و تازه دلهره و نگرانی داشتند که آیا حق مطلب را آن گونه که شاید و باید ادا کرده اند یا نه؟

ای کاش گوشه ای از این دلهره مقدس در دل انسان های دیگر بود ای کاش ذره ای از این دلهره در دل کسانی که دارای تمکن مالی هستند و می توانند مشکلات اقتصادی هم نوعان و هم مسلکان و هم وطنان خود را حل نمایند وجود داشت بدون تردید اگر این دلهره پاک وجود داشت دلهره نیازمندان از بین می رفت.

به طور قطع در جامعه ما ثروتمندان و متمولین فراوانی هستند که می توانند فقط با اندکی صرفه جویی در اسراف ها و زیاده روی های خود مشکلات بسیاری از فقرا و نیازمندان را بر طرف سازند

کجاست این دلهره و نگرانی مقدس؟

کجاست آن روحیه توجه به نیازمندان؟

کجاست گوش های شنوایی برای آیه شریفه ﴿وَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ﴾ (1) ؟

کجاست آن قلب های بیداری که نگران آیه شریفه ﴿وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ (34)»

﴿يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ﴾، هستند و از آن روز سخت (يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ﴾ (2) دلهره دارند؟

ص: 280

اگر این دلهره ها وجود داشت ،انسان هایی دچار پوچی و پوکی نمی شدند ای کاش

ذره ای از این دلهره ها در درون بسیاری از انسان ها مشاهده می شد!

به هر صورت سوز پیامبر نسبت به محرومان و مستمندان و رنج فراوانی که از این بابت متوجه پیامبر می شد موجب گردید که آیه شریفه ذیل نازل گردد ﴿وَ لَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَ لَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا * إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا﴾ (1)

منظور و مفهوم آیه شریفه این است که ای پیامبر تو که وظیفه و مسؤولیت روزی همه انسان ها را به عهده نداری بلکه رزق و روزی انسان ها در دست خداست تو هم به اندازه توانایی خود و در حد مقدوراتت با مراعات حالت ،اعتدال، مسؤولیت و وظیفهٔ دستگیری از دیگران را به عهده داری و خداوند بیش از آن را از تو نمی خواهد.

علاوه بر دو مورد سابق یعنی استقامت و انفاق که موجب تلاش و رنج فراوان پیامبر می گردید بر خورد پیامبر با مسأله عبادت نیز این چنین بود. ذکر دو مورد سابق و نحوه بر خورد پیامبر با آن دو برای آمادگی ،اذهان برای پذیرش نمونه هایی از بر خورد پیامبر با مسأله ،عبادت مفید و لازم است زیرا باور حالات عبادی پیامبر ممکن است برای اذهان نا آماده ابتدا کمی مشکل به نظر آید.

حال بر گردیم به اصل مطلب و ذکر نمونه های کمی و کیفی از عبادت پیامبر.

وجود مقدس پیامبر علی (علیه السلام) را به راز و نیاز و نماز شبانه توصیه می فرمایند: ﴿یَا عَلِیُّ عَلَیْکَ بِصَلَوهِ اللَّیْلِ﴾ (1)

پیامبر اسلام از شب و فرصت هایش نهایت استفاده را در امر عبادت و بندگی خدا می برد قتاده می گوید

﴿انَّ النَّبيَّ (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) لَو كانَ يُصَلّى اللَّيلَ كُلَّهُ وَ يُعَلِّقُ صَدْرُهُ بِحَبْلٍ حَتَّى لاَ يَغْلِبَهُ اَلنَّوْمُ فامره اَللَّهُ سُبْحانَهُ اَنْ يُخَفِّفَ عَن نَفسِهِ﴾. (2)

(پیامبر اسلام تمام شب را به نماز می ایستاد و برای آن که خوابش نبرد، سینه مبارک خود را به روی ریسمانی تکیه می داد تا آن که خداوند به او دستور داد از این عمل خود بکاهد.)

آری، شوق بندگی خدا و دلهره ناشی از احتمال عدم عمل به تکلیف و انجام ،وظیفه پیامبر را به اقامه نماز در پیشگاه خدا در طول شب می کشاند او در هنگام اقامه نماز در پیشگاه خدا بر روی انگشتان پای خود می ایستاد و آن قدر این وضعیت را ادامه می داد، که در روایت داریم: تا پا های مبارکشان متورم می گردید. (3)

شبی پیامبر در منزل یکی از همسرانش مشغول عبادت بود همسرش عرض کرد: یا رسول الله برای چه این قدر خودتان را به زحمت می اندازید؟ در حالی که خداوند در حق شما فرموده است گناهان گذشته و آینده ات بخشیده شده است و بدین وسیله خداوند شما را وعده بهشت داده است.

پیامبر اسلام پاسخ جالبی دادند که هم بیانگر جایگاه و نقش ارزنده انگیزه در اعمال انسانی است و هم انگیزه پیامبر را از این همه عبادت روشن می سازد. ایشان فرمودند:

ص: 282

﴿أَ فَلاَ أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً.﴾ (1)

(آیا من نباید بنده ای سپاسگزار باشم؟)

یکی از همسران پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) نقل می کند:

رسول خدا با ما سر گرم گفت وگو بود. او با ما سخن می گفت و ما با او سخن می گفتیم تا هنگامی که وقت نماز فرا رسید نا گاه آن چنان تحولی در پیامبر به وجود آمد که انگار نه او ما را می شناسد و نه ما او را!

راستی مگر چه اتفاقی افتاده است که پیامبری که بر خورد بسیار مشفقانه با همه و از جمله بستگان دارد و نوع معاشرت و ارتباط او با سایرین زبان زد خاص و عام است و با همه نشست و بر خاست بسیار دوستانه و نزدیک دارد اول سلام می کند و در هنگام مصافحه او دست خود را ابتدا از دست دیگری جدا نمی کند، سخن کسی را قطع نمی کند و آن قدر مسائل اخلاقی را مراعات می کند که قرآن در شأن و منزلت او می فرماید ﴿وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾ (2) ، تا وقت نماز فرا می رسد این پیامبر عظیم الشأن با این خصوصیات معاشرتی و اخلاقی چنین حالتی پیدا می کنند؟!

شبیه چنین حالتی گاهی برای برخی پیش می آید مثلاً در جمعی نشسته اید و گرم گفت وگو هستید، ناگهان به شما خبر می دهند که فلان حادثه مهم و ناگوار رخ داده است. در یک لحظه شما خود را دیگر در این جمع نمی بینید، مثل این که در ما بین آن ها نیستید، آن ها را نمی بینید و حاضرین نیز با نگاه در چهره شما همین را درک می کنند که فلانی دیگر در این جا نیست و به تعبیری دیگر فلانی، فلانی نیست مشابه چنین وضعیتی و به مراتب شدید تر از آن برای پیامبر در هنگام نماز اتفاق می افتاد و تحول شگرفی در او به وجود می آمد.

این خصوصیت نماز است همین نمازی که ما هم موظفیم به جای آوریم ارکان و واجبات نماز ما هم با نماز پیامبر یکی است و از این بابت تفاوتی بین نماز ما و نماز پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) نیست.

ص: 283

انگیزهٔ پیامبر از عبادت و بندگی خدا شکر و سپاس گزاری از خداست چون خدا لایق و سزاوار پرستش است انسان ها در برابر عظمت و بزرگی او و نعمت های ،بی کرانش وظیفهٔ عبادت و پرستش او را دارند و این گونه عبادت باری گران بر دوش انسان نیست بلکه این عبادت، عشق انسان است و موجب رشد و تکامل او.

و همین نماز، مایهٔ روشنی چشم این پیامبر است ﴿جُعِلَ قُرَّةُ عَیْنِی فِی الصَّلَاةِ﴾ (1)

خواننده گرامی! پیامبری که خداوند در حقش می فرماید: ﴿لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِكَ و مَا تَأَخَّرَ﴾ (2) . باز این چنین سرگرم عبادت خداست و شب ها را این گونه به عبادت خدا می پردازد آیا سزاوار است بنده ای که در دریای معاصی دست و پا میزند این چنین با خاطری جمع و خیالی آسوده طولانی ترین شب ها را با بی پایه ترین حرف ها و برنامه ها و کار ها سپری نماید و حتی لحظاتی را به راز و نیاز و عبادت و بندگی خدا مشغول نباشد؟ آیا پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) فرصت ها را این گونه از دست می دادند؟

آیا ما از فرصت ها و امکانات الهی برای عبادت و بندگی او و انجام سایر اعمال صالح استفاده می کنیم و یا خوب استفاده می کنیم؟ لحظه ای را تصور کنیم که فاقد این فرصت ها موقعیت ها امکانات و این اعضای سالم و توانمند خویش باشیم آیا هیچ گاه به یاد چنین لحظه ای افتاده ایم؟

اگر ما تاریخ نماز را مطالعه کنیم در اولین سطرش نام علی (علیه السلام) به چشم می خورد پیوند علی با نماز از مسجد الحرام شروع گردید و لحظه به لحظه مستحکم تر شد و تا پایان عمر هرگز قطع نشد تا این که در مسجد و در حال سجده به لقای پروردگار و معبود خویش شتافت.

على (علیه السلام) ساعات متمادی از شبانه روز را سر گرم عبادت و مناجات با پروردگار بود. به تعبیر ظریف تری می توانیم بگوییم که علی همیشه در حال نماز بود، علی در غیر نماز هم با نماز بود یعنی حالت توجه به خدا که در نماز به اوج خود می رسد این حالت

همیشه با علی بود.

(خدايا من غیر از پیامبر کسی را نمی شناسم که قبل از من تو را عبادت کرده باشد).

ارتباط علی (علیه السلام) با نماز از دو بعد دیگر نیز قابل دقت است.

﴿وَ مَا أَطَاقَ عَمَلَهُ أَحَدٌ مِنَ اَلنَّاسِ﴾ (1)

(هیچ کس توان انجام اعمال علی را ندارد.) او در هر شبانه روز، هزار رکعت نماز می خواند.

آن گاه امام اضافه می فرمایند:

تنها کسی که از همه مردم به امیر مؤمنان (علیه السلام) در مقام عبادت شبیه تر است، وجود مقدس امام زین العابدین (علیه السلام) است که احدی از مردم توان عبادت هم پای او را پیدا نکرد!

براستى لحظات عارفانه و عاشقانه عبادت علی را هیچ زبان و قلمی نمی تواند بیان و ترسیم نماید. واژگان از ترسیم و انعکاس فضای عبادت علی و اوج شکوه حالت عبادی او عاجز است براستی علی حقیقتی است فرا سوی واژه ها و کلمات!

بود که او به منزل خویش رفته است لکن طولی نکشید که متوجه ناله ای سوزناک شدم دقت کردم همراه با این ناله کلماتی شنیده می شد:

﴿إِلَهِی كَمْ مِنْ مُوبِقَةٍ حَلُمْتَ عَنْ مُقَابَلَتِهَا بِنَقِمَتِكَ وَ كَمْ مِنْ جَرِیرَةٍ تَكَرَّمْتَ عَنْ كَشْفِهَا.﴾

(خدایا چه بسیار گناهانی که بر اساس آن من باید تنبیه می شدم، اما تو با نعمتت پاسخ دادی! خدایا چه بسیار گناهانی که بزرگواری فرمودی و پرده از روی آن ها بر نداشتی!)

﴿إِلَهِي إِنْ طَالَ فِي عِصْیَانِكَ عُمُرِي وَ عَظُمَ فِي الصُّحُفِ ذَنْبِي فَمَا أَنَا مُؤَمِّلٌ غَیْرَ غُفْرَانِكَ وَ لَا أَنَا بِرَاجٍ غَیْرَ رِضْوَانِكَ﴾

خدایا اگر عمر من در نا فرمانی تو به درازا کشید و نامۀ اعمالم از گناه پر شد، اما خدایا مگر غیر از تو و بخشش تو امیدی برای من وجود دارد و مگر امیدی به غیر از رضوان تو برای من باقی است؟!

ابو درداء می گوید این صدای پر جاذبه چنان مرا مجذوب خویش ساخت که بی اختیار مرا به دنبال خود کشاند در پی صدا حرکت کردم تا ببینم این صدا از کیست؟ این کدام عاشق دل سوخته است که این گونه با خدای خود راز و نیاز دارد؟ گام ها را همچنان آرام بر می داشتم به ناگاه دیدم او خود علی بن ابی طالب (علیه السلام) است خود را در گوشه ای پنهان کردم تا سخنان دل نواز او را بهتر بشنوم. او را در حال نماز دیدم و هنگامی که از نماز فارغ گردید همچنان به دعا و تضرع الهی ادامه داد:

﴿إِلَهِی أُفَکِّرُ فِی عَفْوِکَ فَتَهُونُ عَلَیَّ خَطِیئَتِی ثُمَّ أَذْکُرُ اَلْعَظِیمَ مِنْ أَخْذِکَ فَتَعْظُمُ عَلَیَّ بَلِیَّتِی.﴾

(خدایا هنگامی که به عفوت نگاه می کنم گناهانم بر من سبک می شود و آن گاه که به یاد عقوبت هایت می افتم بلا ها و گرفتاری هایم بزرگ جلوه می کند.)

على (علیه السلام) همچنان ادامه می دهد:

﴿آهِ إِنْ أَنَا قَرَأْتُ فِي الصُّحُفِ سَيِّئَةٍ أَنَا ناسِيها وَ أَنْتَ مُحصِبها فَتَقُولُ خُذُوهُ فَيَا لَهُ مِنْ مَأْخُوذُ لَا تنجيه عَشِيرَتِهِ وَ لَا تَنْفَعُهُ قَبِيلَتِهِ.﴾ (1)

ص: 288

وه چه زیباست! شیعیان علی و عاشقان ،او کسانی که به پیروی از آن بزرگوار افتخار می کنند که با علی (علیه السلام) هم نوا شده و دعا ها و مناجات او را بار ها و بار ها از صمیم قلب زمزمه نمایند.

آری، این درسی است برای همه ما مخصوصاً کسانی که در جامعه اسلامی دارای موقعیت بالای اجتماعی هستند آنان که به برکت انقلاب مسؤولیتی یافته و پست و مقامی را احراز نموده اند تا با سایر مردم فاصله ای احساس نکنند و همانند علی با دیگران رفتار نمایند.

آن گاه ضرار ادامه می دهد معاویه خودم او را در مکانی در نیمه های شب دیدم. هنگامی که شب دامن خود را در همه جا گسترده بود در حالی که محاسن شریف خود را در دست گرفته همانند انسان مار گزیده ای به خود می پیچید و محزونانه می گریست. (1) در چنین حالتی می گفت:

ای دنیا به سراغ غیر علی برو و او را فریب ده آیا به سراغ من آمدی و شوق دیدار مرا داری؟ هیهات هیهات این هوا و هوس بسیار از دسترس تو دور است! ﴿قَدْ طَلَّقْتُکِ ثَلاَثاً لاَ رَجْعَهَ فِیهَا﴾ . من تو را سه طلاقه کرده ام چون عمر تو کوتاه زندگی تو پست و خطر های تو بزرگ است.

برو این دام بر مرغ دگر نه *** که عنقا را بلند است آشیانه

آن گاه امام می فرماید:

﴿آهْ مِنْ قِلَّةِ اَلزَّادِ وَ بُعْدِ اَلسَّفَرِ وَ وَحْشَةِ اَلطَّرِيقِ﴾ (2)

(آه از کمی ،زاد دوری سفر و وحشت راه.) (3)

آه !خدایا! جایی که علی (علیه السلام) که عابد ترین افراد زمان خود است این چنین از کمی زاد و توشه و دوری سفر و پر خطر بودن راه فریاد می زند ما باید چه کنیم؟ خودت

یاری مان فرما.

ص: 290

تعبیر ابن ابی الحدید: ﴿وَ مِنْهُ تُعَلِّمُ اَلنَّاسَ﴾، حاکی از آن است که آحاد جامعه آن روز با مشاهدهٔ اقامه نماز شب و انجام نماز های نافله توسط حضرت علی و تقید او به او راد و اذکار، این گونه امور و انجام آن ها را از علی (علیه السلام) می آموخت.

عَلَیْهِ مِنَ الْإِخْلَاصِ وَ فَهِمْتَ مِنْ أَیِّ قَلْبٍ خَرَجَتْ وَ عَلَی أَیِّ لِسَانٍ جَرَتْ﴾.

(هنگامی که در دعا ها و مناجات علی دقت کنید و به آن چه از تعظیم و تکریم پروردگار و خضوع و خشوع نسبت به خدا در آن ها یافت می شود مطلع و آگاه شوید، پی به اخلاص علی می برید و در می یابید که این دعا ها از چه قلبی می جوشد و بر چه زبانی جاری می گردد!)

پیشنهاد و طرح ابن ابی الحدید این است که اگر می خواهید از گرمی بازار عبادت علی آگاه شوید در دعا ها و مناجات علی تأمل و دقت نمایید، این دعا ها و مناجات یادگار های ارزنده علی (علیه السلام) است. دعای کمیل علی را با خود زمزمه کنید و در آن بیندیشید، مگر انسان معمولی و در شرایط معمولی می تواند چنین سخنانی را بر زبان آورد به طور قطع این ها بر خاسته از قلبی آکنده از معرفت الهی و آب دیده در میدان عبادت و بندگی است. این ها نان های معطری است که از تنور همیشه پر حرارت معنویت علی که گرمای آن از بندگی و عبادت او سر چشمه می گیرد، بوجود آمده است.

دقت در مضامین عالی این دعا ها موجب می گردد انسان به اخلاص ممتاز و مقام والای او در میدان عبادت و بندگی خدا پی ببرد.

به راستی آن چه چشمه گوارایی است که آب حیات بخشش این چنین جاری است. و چه گلستان پر باری است که شمیم عطرش همه جا گسترده است چه سفره با برکتی است که در طول قرن ها میلیارد ها انسان در کنارهٔ آن بهره مند گردیده اند! تأمل در مجموعه آن چه از مولی به عنوان دعا و مناجات رسیده که دقت بیشتر در آن موجب التذاد بیشتر و گشوده شدن در های جدید عرفان می گردد، انسان را به این وادی می کشاند که قطعاً آن قلب پاکی که سر چشمهٔ تراوش این کلمات است و آن زبان گویایی که جویبار این سخنان است به آسانی و به سادگی این مقام و منزلت را به دست نیاورده است!

این چشمه جوشان ،معرفت باید ریشه در عبادتی گسترده و ناب داشته باشد. ای من به فدای آن قلب و زبان!

ص: 293

خود با عبادت جدش علی (علیه السلام) می پردازد.

تلاش های ابن ابی الحدید در این مسیر انصافاً قابل تقدیر است.

علاوه بر عبارتی که ابن ابی الحدید از امام سجاد در مورد امیر مؤمنان نقل می کند، تعبیر دیگری نیز از امام سجاد رسیده است که اینک به نقل آن می پردازیم.

امام می فرماید:

﴿وَ مَنْ يَقْدِرْ عَلَى عِبَادَةٍ عَلَى اِبْنِ ابى طَالِبٍ (علیه السلام)﴾ (1)

(چه کسی می تواند همانند علی (علیه السلام) خدا را عبادت کند؟)

این بیان امام نشان دهنده مقام والای امیر مؤمنان در عبادت است همانند سایر اوصاف کم نظیر او که قابل دسترسی برای دیگران ،نیست مانند عدالت، شجاعت قضاوت و تقوا.

اما همان گونه که خود مولی خواسته است شیعیان و پیروان علی باید خود را در مسیر او قرار دهند و در پیمودن راه علی تلاش کنند و کوشش نمایند تا گوشه هایی از اوصاف علی و ویژگی های او را در ابعاد مختلف ،عبادی ،اخلاقی اجتماعی و ... در خود ایجاد نمایند و فرزندان خود را با آن ها آشنا و به آن ها سفارش کنند.

در این جا با ذکر گفتاری دیگر بحث عبادت علی (علیه السلام) را به پایان می بریم. امید است خواندن آن ها در دل شیفتگانش اثر ارزشمندی به جای بگذارد. ان شاء اللّه.

﴿اَلسَّادِس - اَلْعِبَادَةُ وَ كَانَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ اذا شَرَعَ فِي صَلاَةِ اَلتَّهَجُّدِ وَ شَرَعَ فِي اَلدَّعَوَاتِ وَ اَلتَّضَرُّعَاتِ الى اَللَّهِ تَعَالَى بَلَغَ مَبْلَغاً لاَ يوازنه احْد.﴾

(امیر مؤمنان هنگامی که شروع به انجام نافله های شب می کرد و هنگامی که به راز و نیاز با پروردگار خویش می پرداخت و هنگامی که حالت تضرع به سوی خدا در وجود او تبلور می یافت، به جایگاهی نائل می گردید که احدی هم طراز او نبود و کسی را توان دستیابی به جایگاه عالی او نبود و مجموعهٔ زاهدانی که پس از او آمدند نتوانستند به جایگاه عبادتی او نائل گردند.)

سپس مرحوم لاهیجی ادامه می دهد:

﴿وَ كَانَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فِى غَايَةُ اَلْبُعْدِ عَنِ اَلدُّنْيَا.﴾ (1)

(و او (در حالی که یکی از تلاشگر ترین انسان ها در دنیا بود در نهایت دوری و فاصله از دنیا بود!)

﴿إِذَا تَوَضَّأَ تَغَیَّرَ لَوْنُهُ وَ اِرْتَعَدَتْ مَفَاصِلُهُ﴾ و هنگامی که از او سؤال می کردند: چرا هنگام وضو گرفتن چنین حالتی به شما دست می دهد؟ می فرمود:

﴿حَقٌّ لِمَنْ وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْ ذِی اَلْعَرْشِ أَنْ یَصْفَرَّ لَوْنُهُ وَ تَرْتَعِدَ مَفَاصِلُهُ﴾ (1)

(برای کسی که می خواهد در برابر خدا بایستد، شایسته و سزاوار است که لرزه بر اندامش بیفتد و رنگ صورتش زرد شود.)

زیرا در حقیقت وضو گرفتن، فراهم ساختن مقدمات ارتباط با خداست. به بیانی دیگر وضو گرفتن به منزلهٔ شماره گیری برای ارتباط با خداست و سزاوار است که در هنگام گرفتن چنین شماره تلفنی دست انسان هم بلرزد.

هنگامی که امام مجتبی (علیه السلام) به در مسجد می رسیدند، سر مبارک را به سوی آسمان بالا می گرفتند و می فرمودند:

﴿إِلَهِی ضَیْفُکَ بِبَابِکَ یَا مُحْسِنُ قَدْ أَتَاکَ اَلْمُسِیءُ فَتَجَاوَزْ عَنْ قَبِیحِ مَا عِنْدِی بِجَمِیلِ مَا عِنْدَکَ یَا کَرِیمُ﴾ (2)

(خدایا! مهمانت به در خانه ات ایستاده است نیکو کارا! زشت کار به درگاهت آمده بزرگوار از زشتی های من به خاطر زیبایی هایت درگذر.)

وجود مقدس امام مجتبی (علیه السلام) پس از نماز صبح تا هنگام طلوع آفتاب، مشغول راز و نیاز و انجام تعقیبات نماز می شدند و با احدی صحبت نمی کردند. امام (علیه السلام) هیچ گاه این برنامهٔ خود را ترک نمی کردند هر چند برای ایشان مشکل و مانعی پیش می آمد. (3)

ذکر نکته ای غم انگیز در این جا مناسب و بلکه لازم است. سر گذشت تلخی که به هیچ وجه نمی توان به فراموشی سپرد و خسارت های عظیم ناشی از آن را از یاد برد، به طور قطع خسارتی بالا تر از آن را در طول تاریخ بشری نمی توان پیدا کرد و آن کنار گذاردن پیشوایان بزرگواری است که می توانستند جامعه و آحاد آن را در مسیر هدایت و بندگی پروردگار قرار دهند و استمرار بخشند.

متأسفانه با انواع دسیسه ها و توطئه ها جامعه اسلامی را از داشتن چنین رهبران الهی به عنوان الگو های عبادت و بندگی محروم ساختند. رهبرانی که جز خدا نمی دیدند به جز خدا نمی اندیشیدند، جز خدا نمی گفتند و جز برای خدا عمل نمی کردند.

بدیهی است که اگر بندگان شایسته خدا یعنی همان عابدان شب و شیران روز در رأس حکومت و قدرت ظاهری نیز بودند، قطعاً با کمک امکاناتی که در اختیارشان بود، راه عبادت و بندگی خدا هموار تر و پر رهرو تر از این می بود. عالم بشری در هر زمان و مکان به چنین رهبرانی سخت نیازمند است.

بگذریم، هر چند گذشتنی نیست!

می خواستیم زوایایی از عبادت امام حسین (علیه السلام) را بیان کنیم. از امام سؤال کردند چه چیزی موجب افزایش و بزرگی خوف تو از پروردگارت گردیده است، به تعبیر دیگر چرا این همه از پروردگارت خائفی؟

امام فرمودند:

﴿لاَ یَأْمَنُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ إِلاَّ مَنْ خَافَ اَللَّهَ فِی اَلدُّنْیَا.﴾ (1)

(کسی از روز قیامت ایمن ،نیست مگر آن که در دنیا از پروردگارش بترسد.)

ابو الفداء می گوید او در شبانه روز هزار رکعت نماز می گزارد. (2)

از امام سجاد در مورد اندکی شمار فرزندان امام حسین سؤال کردند، ایشان

ص: 299

فرمودند:

جای بسی تعجب و شگفتی است، در حالی که او شبانه روز، هزار رکعت نماز می خواند، چگونه خداوند همین چند فرزند را هم به او عنایت فرمود. (1)

در این جا به نقل نمونه هایی از عبادت و نماز حضرت ابا عبد اللّه الحسین (علیه السلام) می پردازیم. ذکر این نمونه ها می تواند به کسانی که دل باخته حسین هستند، این درس را بدهد که عشق حسین آمیخته با عشق نماز است. عشق به حسین بدون عشق به نماز، معنا ندارد شور حسینی بدون شور نماز راه به جایی نمی برد!

محبت به امام و رهبری که روشن ترین هدف قیامش و زیبا ترین کارش اقامه نماز است از طرف کسی که کم رنگ ترین امور زندگی اش عبادت است چه معنا و مفهومی می تواند داشته باشد؟

انس بن مالک نقل می کند با حسین بن علی (علیه السلام) در سفر مکه همسفر شدیم روزی به طرف قبر حضرت خدیجه حرکت کردیم هنگامی که کنار قبر رسیدیم، حسین (علیه السلام) در کنار قبر مادر بزرگ خویش مدتی گریست. آن گاه از من خواست مقداری از او فاصله بگیرم احساس کردم می خواهد لحظاتی را با خدای خود در کنار تربت جده اش خلوت کند. انس می گوید: کمی از ایشان فاصله گرفتم و خود را از او مخفی کردم تا ببینم او چه می کند و چه می گوید دیدم او سر گرم نماز شد و نمازش بسیار طول کشید. سپس این اشعار را زمزمه کرد:

يا رَبِّ يا رَبِّ انتَ مولاهُ *** فَارْحَمْ عُبَيْداً اليكَ مَلْجَاهُ

يا ذَالْمَعالي عليكَ مُعْتَمَدی *** طُوبَى لِمَنْ كُنتَ انتَ مولاهُ

طوبى لِمَنْ كان خائِفاً ارقاً *** يَشْكُو إِلَى ذِي الْجَلالِ بَلْوَاهُ

وَ ما به علةً و لا سُقم *** اكثر من حُبِّهِ لمولاه

اذا اشتكى بَه و غصَّته *** اجابه الله ثُم لبّاه

اذا ابتلى بالظلام مُبتهلاً *** أكرمه اللهُ ثمّ أدناهُ

ص: 300

(ای پروردگار من! ای پروردگار من! مولای من تویی، به بندۀ کوچکت که به تو پناه آورده رحم نما. ای صاحب همۀ عظمت ها و بزرگی ها، تکیه گاه من تو هستی و خوشا به حال کسی که تو مولای اویی خوشا به حال کسی که خائف است و در مشکلات شکوه به سوی پروردگار می برد آن که هیچ دغدغه و ناراحتی بیشتر از محبت به مولایش ندارد و آن هنگام که با خدا درد دل می کند و شکایت می نماید، خداوند جوابش را داده، او را گرامی می دارد و او را به خودش نزدیک می کند.)

انس می گوید: هنگامی که اشعار امام به این جا رسید نغمه و نوای دیگری را شنیدم که می گفت

لَبَّیکَ لَبَّیکَ أنتَ فی کَنَفی *** وَ کُلُّما قُلتَ قَد عَلِمناهُ

صَوتُکَ تَشتَاقُهُ مَلائِکَتی *** فَحَسبُکَ الصَّوتُ قَد سَمِعناهُ

سَلْنَى بِلاَ رُعْبَةٍ وَ لاَ رَهَبٌ *** وَ لاَ حِسَابَ اِنْنَى اَنَا اَللَّهُ (1)

(لبیک لبیک، تو در پناه من هستی و آن چه را که بر زبان جاری ساختی ما می دانیم. فرشتگان من مشتاق صدای تو هستند، صدا زدن کافی است، ما شنیدیم. آن چه می خواهی بدون ترس و دلهره و حساب از من بخواه، همانا من پروردگارم.)

متأسفانه تاکنون در مورد عبادت امام حسین کم تر نوشته و گفته شده است. آن چه در مورد امام حسین (علیه السلام) بیشتر مطرح است آزادگی و شجاعت اوست. خوب است عاشقان حسین نسبت به عبادت های عارفانه او نیز مطالعات بیشتری داشته باشند، آن گاه پی خواهند برد که در سلسلهٔ عاشقان الله، امام حسین از چهره های فروزان عبادت و نماز است.

حموینی که از محدثین معروف اهل سنت است، می گوید: وارد مسجد رسول اللّه شدم و دیدم حسین در حال سجده است صورتش را روی خاک قرار داده، می فرماید:

ص: 301

﴿أ لِمَقامِعِ الحَدیدِ خَلَقتَ أعضائی أم لِشُربِ الحَمیمِ خَلَقتَ أمعائی إلهی لَئِن طالَبتَنی بِذُنوبی لاَ طالِبَنَّکَ بِکَرَمِکَ،و لَئِن حَبَستَنی مَعَ الخاطِئینَ لاَ خبِرَنَّهُم بِحُبّی لَکَ،سَیِّدی إنَّ طاعَتَکَ لا تَنفَعُکَ،و مَعصِیَتی لا تَضُرُّکَ،فَهَب لی ما لا یَنفَعُکَ،وَ اغفِر لی ما لا یَضُرُّکَ،فَإِنَّکَ أرحَمُ الرّاحِمینَ﴾ (1)

حسین (علیه السلام) چه صمیمانه با خدا راز و نیاز می کند و سخن می گوید:

(آیا برای گرز های ،آهنین پیکر مرا آفریدی؟ آیا برای آشامیدن آب های گرم جهنم دستگاه گوارش مرا خلق کردی؟ خدایا اگر در روز قیامت در مورد گناهانم از من بپرسی، من هم از تو دربارهٔ بزرگواری و کرمت سؤال خواهم کرد. خدایا! اگر مرا در روز قیامت با گناهکارانت قرار دهی من آن ها را از دوستی ام نسبت به تو باخبر خواهم ساخت! سید من!، نه طاعت من برای تو سودی دارد و نه معصیت من برای تو ضرری خدایا! حال که چنین است پس آن چه را که برای تو سودی ندارد به من عطا فرما و آن چه را که برای تو ضرری ندارد بر من ببخشا به درستی که تو بخشنده ترین بخشندگانی.)

آن چه در کلمات حسین (علیه السلام) در این مناجات و دعا به چشم می خورد گفت و گویی سرشار از صمیمیت و محبت با خداست. براستی که ائمه بزرگوار ما در هر بعدی از ابعاد برای ما الگو و اسوه اند. از آن ها روش رفتن به در خانه خدا و نحوه سخن گفتن با او را باید آموخت.

نماییم.» ﴿لَعَلَّنا نُصَلّی لِرّبنا اللَیْلَهَ وَ نَدْعُوُه وَ نَسْتغفرُهُ﴾

آن گاه امام فرمودند:

﴿فَهُوَ يَعْلَمُ أَنِّى كُنْتُ قَدْ أُحِبُّ الصَّلَاهَ لَهُ وَ تِلَاوَهَ كِتَابِهِ وَ كَثْرَهَ الدُّعَاءِ وَ الِاسْتِغْفَارِ.﴾ (1)

(خدا می داند که من نماز را دوست دارم و همچنین خواندن قرآن و زیاد دعا کردن و استغفار در پیشگاه خدا را.)

آن شب در حالی که در میان لشکریان ،یزید، سخن از قتل ها غارت ها جایزه ها و پست ها و مقام ها بود اصحاب امام حسین مشغول نماز و راز و نیاز و دعا و استغفار بودند. زمزمه نماز و همهمه دعا از خیمه های آن ها همانند همهمه کندوی زنبوران به گوش می رسید. آن شب را یاران حسین (علیه السلام) این گونه به پایان رساندند. (2)

﴿سَلُوهُم أَن يَكُفُّوا عَنَّا حَتَّى نُصَلِّي

(از آن ها بخواهید دست از ما بر دارند تا نماز بخوانیم)

وقتی یاران امام از لشکریان عمر بن سعد می خواهند به اندازه نماز خواندن جنگ را متوقف کنند یکی از فرماندهان لشکر دشمن بنام حصین بن نمیر می گوید نماز این ها قبول نمی شود!

حبيب بن مظاهر در پاسخ می گوید فکر می کنی نماز فرزندان پیامبر پذیرفته نمی شود و نماز تو ای مردک شرابخوار قبول می شود؟

آن گاه امام حسین (علیه السلام) شخصاً اذان گفت و پس از اذان خطاب به عمر بن سعد فرمود:

﴿يا وَيْلَكَ يا عُمَرَ بْنَ سَعْد اَن سيتَ شَرايِعَ الاْسْلامِ، أَلا تَقِفُ عَنِ الْحَرْبِ حَتّى نُصَلّي وَ تُصَلُّونَ وَ نَعُودُ إِلَى الْحَرْبِ﴾

(وای بر تو ای عمر سعد! آیا واجبات و احکام اسلامی را فراموش کرده ای؟ آیا دست از جنگ بر نمی داری تا ما نماز بخوانیم و شما هم نماز بخوانید، سپس جنگ را ادامه دهیم؟)

هنگامی که امام پاسخی از عمر بن سعد نشنید، فریاد بر آورد:

شیطان بر او چیره شده است!

سپس امام به زهیر بن قین و سعید بن عبد اللّه فرمود:

﴿تَقَدَّمَا أَمَامِي حَتَّى أُصَلِّيَ الظُّهْرَ﴾

(جلو بایستید تا نماز ظهر را بخوانم.)

آن گاه آن دو پیشاپیش ،امام در حالی که حدود نیمی از یاران امام به او اقتدا کرده

بودند، ایستادند و امام نماز خوف را به همراه یاران خود به جای آورد. (1)

آری، حسین در جایی و زمانی نماز را به پا داشت که عقل ها مدهوش و اشک ها سرا زیر می گردد.

ص: 304

و حسین نماز را اقامه کرد و اکنون پس از گذشت قرن ها همچنان در زیارتنامه آن بزرگوار می خوانیم ﴿اَشْهَدُ اَنَّکَ قَدْ اَقَمْتَ الصَّلوهَ﴾.

آری، حسین نماز ظهر عاشورا را اقامه نمود اما نماز عصر را نتوانست اقامه کند.

نویسنده با ذوقی می نویسد:

گر چه حسین نتوانست نماز عصر عاشورا را اقامه کند اما به جای آن نمازی خواند که احدی قبل از او و بعد از او چنین نمازی را نخواند!

او با خون پیشانی اش، وضو ساخت و هنگامی که سر بر روی زانو نهاد تا تیری که قلب مقدسش اصابت کرده بود از پشت خود خارج سازد، رکوعش را به جای آورد و سجودش هنگامی بود که بر روی زمین افتاد و لکن چون سنگ به پیشانی مبارکش اصابت کرده بود نتوانست پیشانی گلگون خود را بر زمین گذارد و لذا گونه راست خود را به روی شن های تفتیده کربلا نهاد و تشهدش هنگامی بود که بر دو زانو نشست و تیر از گلوی خویش خارج نمود و چون از نمازش فارغ شد، خطاب به اصحاب و یاران در خون تپیده خود فرمود:

﴿هَذا رَسُولُ اللَّهِ وَ الشُّهَداءُ الَّذينَ قُتِلوُا في سَبيلِ اللَّهِ يَتَوَقَّعُونَ قُدُومَكُمْ﴾. (1)

(این پیامبر خداست و شهدایی که در رکاب او جان نثار نمودند و پدر و مادرم که در انتظار ورود شمایند).

﴿صَلَّی عَلَيْكَ يَا أَبَا عَبْدِاللّهِ ، وَ عَلَى الْأَرْوَاحِ الَّتِي حَلَّتْ بِفِنَائِكَ﴾

طول مراسم حج و پس از آن مشتاقانه اعمال عبادی او را زیر نظر داشتند. آن ها شیوهٔ ارتباط با خدا و نحوۀ عبادت پروردگار را از او می آموختند.

در تاریخ داریم که قراء مشهور در انتظار حرکت امام به طرف مکّه بودند تا به همراه او به مکّه و حج مشرف شوند آن ها تا زمانی که امام، مناسک حج خود را به جای نمی آوردند اعمال حج خود را انجام نمی دادند امام عنایت ویژه ای به قاریان قرآن داشت و آن ها را به قرائت قرآن تشویق می کرد.

سعید بن مسیّب می گوید: تا زمانی که امام سجاد (علیه السلام) در مکه حضور داشتند. حجاج از این شهر خارج نمی شدند در یکی از سفر ها همراه امام بودم پس از انجام مراسم حج امام از مکه خارج شدند و من هم همراه او حرکت کردم تا به یکی از منازل بین راه رسیدیم امام فرود آمدند و ابتدا دو رکعت نماز اقامه فرمودند. هنگامی که امام در سجده مشغول گفتن سبحان اللّه بود یک وقت مشاهده کردم که همه جا را آهنگ و نوای تسبیح خدا فرا گرفته است.

سعید بن مسیّب می گوید دیدم این تنها امام سجاد (علیه السلام) نیست که تسبیح می گوید بلکه هیچ درخت و گل و لایی در آن جا وجود ندارد مگر این که تسبیح خدا می کند!

از دیدن چنین حالتی وحشت کردم پس از آن که امام سر از سجده بر داشت (و نمازش به پایان رسید،) فرمود: سعید ترسیدی؟! عرض کردم بله یابن رسول اللّه،

ایشان فرمودند:

﴿هَذَا اَلتَّسْبِیحُ اَلْأَعْظَمُ.﴾

(تسبیح بزرگ این است.) (1)

آری، صدای ملکوتی و دلنشین امام همه را واله و شیدای خود نموده، موجودات را

ص: 306

با خود هم نوا و هم صدا می ساخت.

در شرح زندگانی امام سجاد آمده است که امام دارای صدای بسیار دلنشین و جذابی بود.

هنگامی که قرآن تلاوت می فرمود سقا های مدینه در حالی که مشک های سنگین آب را بر دوش می کشیدند مقابل خانه امام سجاد میخ کوب می شدند و تا امام تلاوت قرآنشان پایان نمی پذیرفت محل را ترک نمی کردند.

چه خوش است صوت قرآن ز تو دلربا شنیدن *** به رخت نظاره کردن سخن خدا شنیدن آری، تسبیح بزرگ، تسبیحی است که همه موجودات با آن هم صدا و هم آوا

شوند، نه آن تسبیحی که حتی قلب تسبیح کننده هم متوجه آن نباشد.

در مورد امام سجاد (علیه السلام) نقل شده است: ﴿إِذَا حَضَرَ لِلْوُضُوءِ اِصْفَرَّ لَوْنُهُ﴾

(وقتی وضو گرفتن آماده می شوند رنگ مبارکشان زرد می شد.)

در این هنگام اهل و عیال امام عرض می کردند یابن رسول اللّه این چه وضعی است که شما دارید؟

می فرمود:

﴿مَا تَدْرُونَ بَیْنَ یَدَیْ مَنْ أَقُومُ﴾ (1)

(نمی دانید که می خواهم در مقابل چه کسی بایستم و با او صحبت کنم.) همچنین امام باقر (علیه السلام) دربارۀ امام سجاد (علیه السلام) می فرماید: وقتی به نماز می ایستادند، کَأَنَّهُ سَاقُ شَجَرَهٍ لاَ یَتَحَرَّکُ مِنْهُ إِلاَّ مَا حَرَّکَتِ اَلرِّیحُ مِنْهُ. (2)

(همانند شاخه درخت که تا هنگامی که بادی بر او نوزد بی حرکت است، امام

آرام و بی حرکت بود.)

وجود مقدس امام سجاد (علیه السلام) در هنگام نماز چنین حالتی را داشت و اگر

ص: 307

حرکتی در لباس امام در حال نماز مشاهده می شد عامل خارجی داشت، ولی خود امام کاملاً بی حرکت و آرام بودند.

اتفاق های زیر بیانگر توجه عمیق امام به فریضه نماز است:

روزی در اطاقی که امام مشغول اقامه نماز بودند، آتش سوزی روی داد، امام در حال سجده بودند، عده ای فریاد زدند ای فرزند پیامبر آتش! آتش! اما امام همچنان در سجده مشغول راز و نیاز و خواندن اذکار و اوراد بودند جمعی آمدند و آتش را

خاموش کردند.

پس از آن که نماز امام به پایان رسید از او پرسیدند چه چیزی موجب گردید که

شما متوجه آتش و فریاد های ما نشوید، فرمودند آتش آخرت! (1)

روزی هنگام نماز عبا از دوش مبارکشان افتاد برای به دوش گرفتن مجدد آن اقدامی نکردند سؤال شد: یابن رسول اللّه عبای شما در حال نماز از دوشتان افتاد چه آن را بر نداشتید؟ فرمودند: آیا می دانید در مقابل چه کسی ایستاده ام؟ (2)

در حدیث داريم ﴿کَانَ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِذَا قَرَأَ (مالِکِ یَوْمِ اَلدِّینِ) یُکَرِّرُهَا حَتَّی یَکَادَ أَنْ یَمُوتَ﴾ (3)

(امام سجاد هنگامی که مالک یوم الدین را قرائت می نمودند، آن قدر آن را تکرار می کردند که نزدیک بود جان از بدنشان مفارقت کند.)

آری، امام این آیه را مرتباً تکرار می کرد آن هم تکراری که در هر بار آن جلوه های عشق و ایمان شکوفا تر می گردید.

ابان بن تغلب از راویان و محدثان بزرگ است. او از امام صادق (علیه السلام) دربارهٔ منشأ حالات معنوی امام سجاد (علیه السلام) در نماز می پرسد امام می فرمایند:

ص: 308

﴿وَ اَللَّهِ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ اَلْحُسَیْنِ کَانَ یَعْرِفُ اَلَّذِی یَقُومُ بَیْنَ یَدَیْهِ﴾. (1)

(به خدا سوگند علی بن الحسین (علیه السلام) ، کسی را که در پیشگاهش می ایستاد، می شناخت.)

شناخت و معرفت الهی راز حالات معنوی امام است، لذا برای کسانی که چنین شناخت و معرفتی ندارند داشتن چنین حالاتی بسیار دور از انتظار است!

امام سجاد (علیه السلام) رسالهٔ جامع و بی نظیری در حقوق دارند که خواننده عزیز را به مطالعهٔ آن رسالهٔ گران قدر توصیه می کنیم امام در آن رساله نماز را به عنوان یکی از صاحبان حقوق معرفی نموده و حق و حقوق آن را بیان می کنند.

بدیهی است انسان در برابر شخص و یا چیزی که بر گردن او حقی دارد شرعاً و عقلاً مسؤول است و وظیفه دارد تا حقوق او را ادا کند و چنان چه کوتاهی نمود باید پاسخ گوی عمل خود در دنیا و آخرت باشد.

امام در مورد حق نماز می فرمایند:

﴿حَقُّ الصَّلاَةِ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا وِفَادَةٌ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْتَ فِيهَا قَائِمٌ بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ﴾

(حق نماز آن است که بدانی نماز سیر و سفری است به سوی خدای عزوجل و بدانی که تو در برابر خدای بزرگ ایستاده ای.)

سپس امام می فرماید:

﴿فإذا عَلِمتَ ذلکَ قُمتَ مَقامَ الذَّلیلِ الحَقیرِ، الرّاغِبِ الرّاهِبِ، الرّاجِی الخائفِ، المُستَکِینِ المُتَضَرِّعِ، و المُعُظِّمِ لِمَن کانَ بَینَ یَدَیهِ بالسُّکونِ و الوَقارِ، و تُقبِلُ علَیها بِقَلبِکَ و تُقِیمُها بِحُدُودِها وحُقُوقِها﴾ (2)

مالک که خود یکی از پیشوایان اربعهٔ اهل سنت است دربارۀ امام صادق (علیه السلام) می گوید: چشمی ندیده و گوشی نشنیده و به ذهن هیچ انسانی خطور نکرده، شخصی را که برتر از جعفر بن محمد صادق از نظر ،فضیلت علم عبادت و تقوی باشد. (1)

مالک می گوید: من مدتی با امام صادق (علیه السلام) رفت و آمد و معاشرت داشتم، در طول این مدت او را جز در یکی از این سه حالت ندیدم یا در حال نماز بود و یا روزه بود و یا قرآن تلاوت می کرد و هیچ گاه ندیدم که بدون طهارت و وضو حدیثی را نقل کند. (2)

ابن ابی العوجاء از سردمداران الحاد در عصر امام صادق (علیه السلام) است. او مادی گرا بود و به خدا اعتقادی نداشت. او درباره امام صادق می گوید:

اگر بر روی زمین روحی باشد که هر وقت بخواهد جسم شود و جسمی باشد که هر وقت بخواهد روح شود همین مرد است. (3)

در زیارت آن حضرت می خوانیم.

﴿حَلیفَ السَّجْدَةِ الطَّویلَةِ وَ الدُّمُوعِ الْغَزیرَةِ وَ الْمُناجاتِ الْکَثیرَةِ﴾ (1)

احمد بن عبد اللّه از پدرش نقل می کند که بر فضل بن ربیع وارد شدم او بر بام خانه خود نشسته بود از بالای بام درون اطاقی را به من نشان داد و گفت: در داخل اطاق چه می بینی؟ نگاهی به داخل اطاق انداختم و به او گفتم جامه ای می بینم که بر روی زمین افتاده است. فضل گفت با دقت نگاه کن این بار با دقت بیشتری نگاه کردم در جواب او گفتم مثل این که مردی در حال سجده است. گفت آری آیا او را می شناسی؟ گفتم خیر. فضل :گفت او موسی بن جعفر (علیه السلام) است که هر روز بعد از طلوع آفتاب به سجده می رود و تا وقت زوال ظهر در سجده می باشد. آن گاه فضل به بیان حالات معنوی عبادات و سجده های طولانی امام پرداخت. (2)

از آن جا که ناگریزیم بحث را سریع تر به پایان ببریم، به ذکر همین چند نمونه از عبادت و نماز برخی امامان معصوم (علیهم السلام) اکتفاء می کنیم. هر چند زندگانی تک تک پیشوایان ما، مالا مال از فضیلت ها و ارزش ها در تمامی ابعاد انسانی و اسلامی از جمله نماز است.

در زندگانی این بزرگواران شاهد ظهور و بروز جلوه های بسیار با شکوه از ارتباط یک روح بلند با پروردگار خویش هستیم. علاقه مندان عزیز را به مطالعه کتاب های

مربوط توصیه می کنیم.

امید است نحوۀ نماز و عبادت پیشوایان را الگوی خود قرار دهیم. گرچه شاید نتوانیم همانند آن ها نماز اقامه کنیم اما لازم است تلاش نماییم نماز هایمان رنگ نماز آن ها را پیدا کند و تا حد امکان عبادتمان را عبادت آن بزرگواران نزدیک سازیم.

ص: 311

که ارادتمندان خاندان عصمت و طهارت در فضای عبادتی این بانوی بزرگوار و کیفیت ارتباط او با پروردگار و نحوۀ عبادت او نیز قرار گیرند تا با ابعاد مختلف وجودی دختر کبری علی بیشتر آشنا شوند.

الكوفه الى اَلشَّامِ وَ فِى بَعْضُ اَلْمَنَازِلِ كَانَتْ تُصَلَّى مِنْ جُلُوسٍ﴾. (1)

(عمه ام زینب در طول اسارت، تمامی نماز های خود را چه واجب و چه مستحب ایستاده به جای می آورد تا این که در یکی از منازل، نماز خود را نشسته خواند.)

از او پرسیدم عمه جان چرا نمازتان را نشسته خواندید؟ فرمودند براثر شدت گرسنگی و ضعف، زیرا سه شب است که غذ انخورده ام.» ﴿اِصَلِي مِنْ جُلُوسٍ لِشِدَّةِ اَلْجُوعِ وَ اَلضَّعْفُ مُنْذُ ثَلاَثِ لَيَالٍ﴾ (2)

قابل ذکر است که در سفر کوفه و شام سهمیه هر یک از اسرا در شبانه روز یک قرص نان بود زینب (علیها السلام) گاهی می دید بچه ها با سهمیه خود سیر نمی شوند لذا نان خود را به آن ها می داد.

هر دو از محدثین بزرگ اهل سنت هستند کراماتی از این بانوی بزرگوار نقل شده است.

از جمله نقل نموده اند که در همسایگی ایشان خانواده ای یهودی زندگیمی کردند. آن ها دختری داشتند که فلج بود روزی بنا بر ضرورتی که برای آن ها پیش آمد می بایست از خانه خارج می شدند آن ها که نمی توانستند دختر را به همراه ببرند به دنبال یافتن راه حل و چاره ای بودند.

از راه حل هایی که به ذهنشان رسید، گماردن دختر خود نزد بانو نفیسه بود با دختر خود در این مورد مشورت کردند او نیز این پیشنهاد را پذیرفت. آن ها دختر خود را به بانو سپرده، از او جدا شدند هنگامی که این بانوی بزرگوار مشغول وضو گرفتن بود، به برکت آب وضوی او دختر شفا یافت بر اثر این کرامت جمعی از یهودیان مسلمان شدند.

زمانی که این بانوی بزرگوار از دنیا رفت همسر بزرگوار او، تصمیم گرفت جنازه او را به مدینه منتقل کند مردم قاهره یک پارچه از او تقاضا می نمودند که این بدن مطهر

و پاک را به عنوان تبرکی برای شهر قاهره در همان جا دفن نماید، اما اسحاق هم چنان اصرار داشت که جنازه را به مدینه منتقل نماید، تا این که شبی در رؤیایی صادق پیامبر اسلام به او دستور می دهد که در خواست مردم مصر را بپذیرد نقل می کنند که این بانوی بزرگوار هنگام احتضار در حال روزه بود، اطرافیان اصرار نمودند که جرعه ای آب بیاشامد اما او امتناع ورزید و فرمود: در مدت سی سال از خدا خواستم که هنگام مرگ روزه دار باشم سال های سال آرزوی چنین لحظه ای را داشتم اکنون می خواهید بر خلاف آن چه سی سال در آرزویش بودم و دعا می کردم و خداوند دعایم را مستجاب کرده عمل کنم!

آن گاه شروع به تلاوت سوره انعام کرد تا رسید به این آیه شریفةً ﴿لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ﴾ (1) هنوز آیه تمام نشده بود که او جان به جان آفرین تسلیم کرد.

ص: 316

زینب دختر یحیی برادر زاده این بانوی بزرگوار نقل می کند چهل سال در خدمت عمه جانم بودم، هیچ شبی را ندیدم که کاملاً استراحت کند و هیچ روزی را ندیدم که او روزه نباشد.

نقل می کنند این بانوی بزرگوار برای خود قبری حفر کرده بود که در آن مشغول عبادت می گردید به نماز می ایستاد، و در داخل آن فراوان قرآن تلاوت می کرد.

باور کردن چنین حالت عبادی برای کسانی که مشمول دعا های مناجات شعبانیه (1) شده و موانع از مقابل دیدگانشان برای دیدن حقایق بر داشته شده است و مرگ را آغاز زندگی می دانند امر مشکلی نیست بلکه وضعیت عبادی ما که بدون توجه و دقت لازم صورت می پذیرد و در جمع کار های روزمرهٔ ما از اولویت دست چندم بر خوردار است و کم ترین وقت را به خود اختصاص می دهد باور کردنی نیست آیا حالت یک انسان مسلمان نماز گزار باید این گونه باشد؟

می شد، زیرا او بعد از نماز صبح به سجده می رفت و گاهی تا هنگام اذان ظهر در حال سجده بود. (1)

خود را به او بپردازند نمی پذیریم.

اما قيس هنگامی که متوجه این موضوع گردید، فرمود:

﴿اِخْزَى اَللَّهُ مَالاً يَمْنَعُ اَلاِخْوَانَ مِنَ اَلْعِيَادِهِ﴾.

(خداوند پست و خوار گرداند مالی را که مانع از عیادت برادران ایمانی گردد.)

آن گاه از هر کس طلبی داشت آن را به او بخشید. (1)

قیس در میدان عبادت نیز می درخشید.

مسعودی در کتاب مروج الذهب می نویسد:

﴿کان قَیْس بن سَعْد من الزُّهد و الدِّیانه والمیل إلی علیٍّ بالموضع العظیم﴾.

(قيس بن سعد در زهد (با داشتن آن همه ثروت) و دین داری و علاقه اش به علی در جایگاه بزرگ و والایی قرار دارد.)

قبل از پرداختن به داستانی در باره قیس لازم است سخنی از حضرت امام خمینی (رحمة اللّه علیه) را نقل نماییم، ایشان می فرماید اگر مقامات عارفان را می شنوید ولی باور آن برایتان سنگین و مشکل است منکر آن نشوید و نگویید این کار، نا شدنی است و یا این مقام دست نایافتنی است. احتمال بدهید که برای برخی شاید امکان پذیر باشد.

روزی قیس در حال نماز بود هنگامی که می خواست به سجده ،برود در همان جای سجده اش ماری را مشاهده می کند قیس به نماز خود ادامه می دهد و در کنار همان مار سر به سجده می گذارد مار به دور گردن او می پیچد، صحنه بسیار حساس و وحشتناکی است قدرت روحی عجیبی می خواهد. انسان های ضعیف النفسی پیدا می شوند که بوی خوش یک طعام آن ها را بی اختیار می کند و یا یک نگاه تمام هستی آن ها را بر باد می دهد اما قیس چه قدرت روحی عجیبی دارد انسان را به یاد فرمایش امام صادق (علیه السلام) می اندازد که می فرماید:

ص: 319

﴿ما ضَعُفَ بَدَنٌ عمّا قَوِیَت علَیهِ النِّیَّهُ﴾. (1)

(هیچ گاه جسمی با داشتن نیت و اراده قوی،نا توان نگردید.)

آری، قیس و امثال او تن و جسمشان در اختیار و فرمان بر دار روح توانمند آن هاست. بر عکس بسیاری که این روح ضعیف آن هاست که مطیع و سر سپرده هوا ها و هوس ها و تمایلات تن و جسم آن هاست. اما قیس در چنین حالتی نماز خود را با حفظ روحیه و حالات عارفانه و عاشقانه ادامه داد و بدون این که از نماز خود بکاهد و یا آن را با سرعت بخواند، نماز خود را به پایان رساند آن گاه مار را گرفت و به سویی پرتاب کرد. (2)

علامه امینی در کتاب گران قدر الغدیر پس از نقل این ماجرا از تاریخ ابن عساکر و طبری منشأ چنین حالتی را تربیت خانوادگی و سفارش پدر دانسته می فرماید:

﴿وَ كَانَ ذَلِكَ اَلْخُشُوعُ وَ اَلاِقْبَالَ الى اَللَّهِ فِى الْعِبادَةِ وَ اِفْراغُ اَلْقَلْبِ بِكُلِّهِ الى اَلصَّلَوةِ مِنْ وَصَايَا وَالِدِهِ اَلطَّاهِرِ﴾

(این خشوع و توجه به خدا در عبادت و خلوت ساختن دل فقط برای نماز، از وصیت های پدر پاک ایشان می باشد.)

آن گاه علامه امینی وصیت پدر قیس به فرزندش را این چنین نقل می فرمایند:

﴿يا بُنَيَّ اُوصِيكَ بِوَصِيِّهِ فَاحْفَظْها فَاِذا اَنْتَ ضَيْعَتُها فَاَنْتَ لِغَيْرِها مِنَ الاَمْرِ اَضَيَعُ﴾

(فرزندم! تو را به امری وصیت می کنم به آن پایبند باش و چنان چه آن را (با عمل نکردن به آن) تباه سازی سایر وصایای مرا به مراتب تباه تر خواهی ساخت.)

﴿اِذا تَوَضَّأْتَ فَاتِمِ اَلْوُضُوءَ﴾

(پسرم! هنگام وضو گرفتن وضویت را کامل به جای آور.)

بدیهی است چنان چه انسان مقدمهٔ کاری را به صورت صحیح انجام ندهد و فراهم نسازد نخواهد توانست اصل آن کار را به طور کامل و صحیح انجام دهد.

سپس او ادامه می دهد

ص: 320

﴿ثُمَّ صَلِّ صَلَوةَ اَمْرٍ مُوَدِّعٍ يُرَى اَنَّهُ لاَ يَعُودُ﴾ (1)

(آن گاه آن گونه نماز بخوان که فکر کنی این نماز آخرین نماز تو و نماز خداحافظی توست.)

سوره کهف در نماز بودم و اگر از آن نمی ترسیدم که دشمن ضمن از پا در آوردن من به پیامبر و ارتش اسلام دسترسی پیدا کند هرگز نمازم را کوتاه نمی کردم. (1)

گاهی آن قدر از این نمونه ها دوریم و با آن ها بیگانه ایم که باور این گونه نماز ها و مقاومت ها برایمان مشکل می نماید، مگر می شود انسانی تیر به بدنش اصابت کند، ولی همچنان به نمازش ادامه دهد؟!

این الگو ها این درس را به ما می دهند که می شود نماز را بهتر از این ها که ما می خوانیم اقامه نمود.

و بهره وری در کار را هم به دنبال دارد مشکل ما کمبود وقت برای عبادت نیست مشکل ما این است که عمر خود را بیهوده هدر می دهیم و از ساعات عمرمان به نحو مطلوبی استفاده نمی کنیم.

نقل می کنند که یکی از دانشمندان هر روز هنگامی که بر سر میز غذا برای صرف ناهار می نشست تا زمانی که غذا برای او چیده می شد، از این فرصت استفاده می کرد و به نوشتن چند سطر مطلب می پرداخت. پس از گذشت مدتی این نوشته ها گردآوری شد و به صورت کتابی تحت عنوان (پنج دقیقه های قبل از غذا) به چاپ رسید!

ص: 324

ساخته ایم؟ آیا تاکنون تلاش کرده ایم که قبل از نماز حالت آمادگی برای ملاقات و گفت و گو با خالق رازق و پروردگار مهربانمان در ما ایجاد شود و اگر خدای نا خواسته جواب منفی است چه انتظاری از نمازمان می توانیم داشته باشیم؟ بذر نا کاشته، چگونه می توانیم به امید درو بنشینیم!

لذا سزاوار است که با استعانت از درگاه خداوند متعال، به اقامه شایسته و بایسته نماز، بر خیزیم و نماز را آن گونه که در خور آن است حق گزاری کنیم و این فریضهٔ ارزشمند را در زندگی خود و جامعه خویش حاکمیت بخشیم و با بر پا داشتن آن خود و جامعه خویش را در مقابل انواع تهاجم ها در بیمه الهی قرار دهیم.

در پایان بار دیگر، با بنا کنندۀ پایگاه توحید حضرت ابراهیم خلیل (علیه السلام) هم نوا شده و از خداوند می خواهیم که ما را توفیق اقامه نماز عنایت فرماید.

﴿ربِّ اجعلني مُقِيمَ الصَّلوةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَ تَقَبَّلْ دُعَاءِ﴾

آمين رب العالمين

و السلام عليكم و رحمة الله و بركاته

ص: 325

وَ كَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلوةِ وَ الزَّكَوةِ (مریم / آیه 55)...92

يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلوةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ... (لقمان / آیه 17)...92

وَ أَمْرُ أَهْلَكَ بالصَّلوةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها (طه / آيه 132)...92

إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا... (احزاب / آيه 33)...93

كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا (نساء / آیه 103)...104

مَا سَلَكَكُم فِى سَقَرَ قَالُوا لَم نَكُ مِنَ المُصَلِّينَ (مدثر / آیه 43)...104

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلوةِ مِن يوم الجمعة... ( جمعه / آيه 9)...135

وَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلوةُ فَانتَشِرُوا فِى الأَرضِ... (جمعه / آيه 10)...136

وَ إِذَا رَاَوا تِجَارَةً أَو لَهوا انفَضُّوا إليها... (جمعه / آیه 11)...137

وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ (طلاق / آيه 3)...138

ذُلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ (جمعه / آيه 9)...137

وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرِى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ (ذاریات / آیه 55)...147

الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى (طه / آیه 5)...148

يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْديهِمْ (فتح / آيه 10)...148

وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَوَاتِ وَ الأَرْضَ (بقره / آیه 255)...148

فَمَن كَانَ يَرجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عملاً صالحاً... (كهف / 110)...149

قُلْ إِنَّ صَلاتِي و نُسُكِي و مَحْيَايَ و مَمَاتِي لِلهِ رَبِّ الْعَالَمینَ (انعام / آیه 162)...151

أَرَعَيتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ (فرقان / آیه 43)...151

وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِم قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ... (بقره / آيه 14)...151

فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلوةَ ... (مريم / آيه 59)...157

وَ أَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي (طه / آيه 14)...178