ص: 2

صحابه از دیدگاه كتاب، سنّت و تاریخ

تأليف: سيد اسد اللّه هاشمی شهیدی

ثواب قرائت این کتاب هدیه به روح خادم الحسین علیه السلام حاج کریم عطار

ص: 3

پدید آورنده: هاشمی،شهیدی اسد اللّه 1321

عنوان: صحابه از دیدگاه کتاب سنت و تاریخ

تکرار نام پدید آور: تالیف سید اسد اللّه هاشمی شهیدی

مشخصات نشر: تهران، سیب سبز، 1391

مشخصات ظاهری: 660 ص.

بها: 150000 ریال

وضعیت فهرست نویسی: فیپا

ISBN: 978-600-5839-53-1

یادداشت: کتاب نامه: ص. [651] - 660 هم چنین به صورت زیر نویس.

یادداشت: نمایه

موضوع: صحابه

موضوع: عدالت

موضوع: صحابه در قرآن

رده ی کنگره: 1391، 3 ص 2 223/7/BP

ردهی دیویی: 297/452

شماره ی مدرک: 2324669

نام کتاب: صحابه از دیدگاه کتاب سنت و تاریخ

نویسنده: اسد اللّه هاشمی شهیدی

نشر: انتشارات سیب سبز

نوبت چاپ: اول بهار 91

شمارگان: 3000 نسخه

چاپ: قم - نگین

قیمت: 15000 تومان

شابک: 1-53-5839-600-978

مرکز پخش 1: دفتر مرکزی: قم، خیابان معلم، معلم 10، فرعی اول (دست راست)، پلاک 21 تلفن: 7737102 - 7737792 - 0251 همراه: 09121519929

مرکز پخش 2: فروشگاه، قم، خیابان صفاییه، کوی 24 (ممتاز)، پلاک 65

تلفن: 7731263 - 77329693 - 0251 صندوق پستی: 37135-1149

خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان

ویراستار کتاب: خانم زهرا جعفری

ص: 4

بسم اللّه الرحمن الرحیم

قال اللّه العظيم في كتابه:

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ ﴾ «سورۀ حجرات، آیه 6»

ای کسانی که ایمان آورده اید! هر گاه شخص فاسقی برای شما خبری بیاورد دربارهٔ آن تحقیق کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و بعد از آن از کرده خود سخت پشیمان شوید

و قال عزّوجلّ:

﴿ ... فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ﴾ «سورۀ زمر، آیه 17 و 18».

به کسانی از بندگان من که گفتار ها را می شنوند و از بهترین (و نیکو ترین) آن ها پیروی می کنند، بشارت ده.

ص: 5

قضاوت و داوری عقل و شرع...60

نظریّۀ عدالت همۀ اصحاب مخالف با قرآن و سنّت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و واقعیت تاریخ است...63

وجود نفاق در بین صحابه قابل انکار نیست...65

داستان عدالت صحابه برای دگرگون ساختن واقعیت و جلوگیری از درک حقیقت طراحی شده است،...72

حديث ﴿ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِی ﴾ در منابع حديثی و تاريخى أهل سنّت....72

دستور پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به علی علیه السلام برای جنگ با «ناکثان» و «قاسطان» و «مارقان»...76

حدیث عبد اللّه بن مسعود...81

حديث أبو أيّوب أنصارى...82

دیدگاه برخی از علماء و نویسندگان مشهور أهل سنّت درباره صحابه...84

فصل دوم: صحابه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از دیدگاه قرآن

نخست - آیاتی در ستایش اصحاب...92

1- پیشگامان در ایمان...92

پیشگامان پیشگام، و نخستین پیشگام در اسلام و ایمان...102

احادیثی از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دربارۀ پیشگامی امیر المؤمنین علیه السلام...103

شهادت اصحاب به پیشگامی امیر المؤمنین علیه السلام در پذیرش اسلام و ایمان و تصدیق پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم...107

سخنان امیر المؤمنین علیه السلام درباره پیشگامی خود به اسلام...115

شواهد تاریخی در پیشگام بودن امیر المؤمنین علیه السلام...117

اجماع دانشمندان بر پیشگامی امیر المؤمنین علیه السلام در پذیرش اسلام...119

یک نکتۀ مهم در رابطه با اسلام ابو بکر...121

قرآن، فضیلت سبقت به ایمان را برای امیر المؤمنین علیه السلام اثبات و پیشگامی آن حضرت را تأیید می نماید...124

2- مهاجران و انصار با ایمان و تابعان...128

ص: 8

3 - اصحاب بیعت شجره...132

4- اصحاب صُفّه...135

5- اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم با صفات ویژه...137

سخن ابن عبّاس دربارۀ صحابۀ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم...139

نشانۀ بارز ایمان راستین در قرآن کریم...140

راست گویان در کتاب خدا...142

مقصود از عدالت همۀ صحابه چیست؟...143

آیا احکام خدا در مورد صحابه نازل نشده است؟...144

سخن آخر دربارۀ صحابه...152

دوّم - آیاتی در نکوهش اصحاب...154

قرآن کریم و کشف حقیقت برخی از اصحاب...166

1 - بانیان مسجد ضرار...166

2 - فراریان از جنگ...168

3 - ثعلبه انصاری...179

4 - ولید بن عُقبه...180

على علیه السلام و ولید بن عقبه...182

5- عبد اللّه بن سعد بن ابی اسرح...186

6- طلحة بن عبيد اللّه...188

7- ابو بکر و عمر...193

8- عثمان بن عفّان...199

فصل سوم: صحابه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از دیدگاه احادیث

الف: پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و کشف حقیقت برخی از اصحاب...207

ب: پیشگویی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از ارتداد گروهی از اصحاب...217

ج: پیشگویی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از فتنهٔ عایشه و هشدار به او...227

د: لعن و نفرین پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به برخی از اصحاب...250

1 - حَكَمِ بن ابی العاص و لعن پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بر او و فرزندانش...250

2- مروان بن حَكَم...253

ص: 9

3 - معاویه و لعن پیامبر بر او، و پدر و برادرش...254

افترا های خنده آور و نشر احادیث دروغین و شاخ دار...258

و اینک برخی از آن روایات...258

پاسخ از این روایات...261

الف: اخلاق پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم از نظر قرآن...264

ب: اخلاق پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از نظر روایات...267

ج: روایات وارده درباره سبّ و لعن...270

مسألۀ وحی و چگونگی آن از دیدگاه قرآن...274

وحی غیر قرآنی...277

شجرۀ ملعونه در قرآن...279

آیا رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از روی هوا و هوس سخن می گوید؟...284

قضاوت قاطع قرآن در این باره...285

د: هدف اساسی از نشر احادیث ساختگی...289

دلائل قطعی، احادیث «من لعنه النبی» را تکذیب می نماید...293

انگیزۀ تأویل و توجیه روایات لعن...295

روایات وارده در نکوهش بنی امیّه و بنی العاص...296

الف: درباره بنی امیّه به طور عموم...296

بنی امیّه در خطبه های امیر المؤمنین علیه السلام...300

ب: دربارۀ معاوية بن أبي سفيان...301

ج: دربارۀ یزید بن معاویه...305

خطبۀ «معاوية بن یزید» در نکوهش پدر و جدّش...309

د: درباره بنی العاص و فرزندان حَكَم...312

اعتراف علّامۀ آلوسی به لعن بنی امیّه در قرآن...315

بخش نامۀ «معتضد عبّاسی» دربارۀ معاویه و بنی امیّه...317

سخنان پیری روشن ضمیر به هشام بن عبد الملک در توصیف بنی امیّه ...324

روش دیرینۀ مکتب خلفا در تحریف تاریخ و کتمان حقیقت...327

شیوه های تحریف...328

1. كتمان حقایق تاریخی...328

2. جلوگیری از خواندن و نوشتن و بازگو کردن معایب صحابه...329

ص: 10

3. خودداری از شرح و تفسیر روایات مربوط به درگیری های صحابه...329

4. متهم ساختن راویان حدیث و سنت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم...330

5. تأویل و توجیه روایات و رویداد های تاریخی...330

6. جعل و نشر روایات ساختگی در فضایل صحابه...333

7. تکذیب روایات وارده در نکوهش بنی امیّه...339

8. ترور شخصیت پیشوایان حدیث...339

الف: حاکم نیشابوری...339

ب: حافظ نسائی...342

ج: محمّد بن ادریس شافعی...343

فصل چهارم: صحابه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از دیدگاه تاریخ

1. خالد بن وليد...349

ماجرای کشتن مالک...354

2. عبد الرحمن بن عمر...363

3. قدامة بن مظعون...364

4. طلحه و زبیر...366

طلحه چگونه کشته می شود؟...382

5. معاوية بن أبي سفيان...385

نسب معاویه و ریشه خانوادگی بنی امیّه...388

امیّه چه کسی بود؟...389

ابو عمرو ذکوان...393

حرب بن امیّه...397

ابو سفیان پدر معاویه...400

ابو سفیان در جنگ بدر...401

نقشه ترور پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم...403

فرمان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به کشتن ابو سفیان...403

ابو سفیان در جنگ اُحد...405

أبو سفیان در جنگ خندق...406

ص: 11

ابو سفیان در فتح مکه...410

أبو سفیان در جنگ حُنَین...412

أبو سفیان در زمان عثمان...413

«هند»، مادر معاویه...415

اسلام معاویه...425

فضیلت تراشی برای معاویه...427

معاویه کاتب وحی نبوده است...429

عقیده و ایمان معاویه...430

نقش ماهرانۀ معاویه در قتل عثمان...435

دعوت علی علیه السلام از معاویه به بیعت و اطاعت و سرپیچی معاویه از آن...437

درخواست معاویه حکومت خود مختار شام را از امام علیه السلام و پاسخ حضرت...439

درخواست مکرر معاویه منظورش را بر ملا می سازد...440

جنایات و تبهکاری های معاویه...444

1. متهم ساختن امام به قتل عثمان...444

2. جنگیدن وی با امیر مؤمنان علی علیه السلام...449

عمّار یاسر و فئۀ باغیه...450

بیعت و خلافت از دیدگاه سنّت...453

3. بدعت وی در سبّ و لعن امام ...458

4. مسموم ساختن امام حسن مجتبی علیه السلام...468

5. قتل حجر بن عدی...471

6. قتل صحابی جلیل القدر عمرو بن حَمِق خزاعی...474

7. قتل مالک اشتر...476

8. الحاق زياد بن أبيه به ابو سفیان...480

9. ولایت عهدی یزید...483

بیعت یزید در بصره...485

بیعت یزید در شام...487

بیعت یزید در مدینه...488

حرکت معاویه به سوی حجاز...489

گفتگوی معاویه با امام حسین علیه السلام...490

ص: 12

خطبۀ معاويه...491

سخنان حضرت سید الشهداء علیه السلام...491

معاویه از نظر امیر مؤمنان علی علیه السلام و یاران بزرگ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم...496

الف: سخنان امیر مؤمنان علی علیه السلام دربارۀ معاویه...496

ب: سخنان برخی از صحابه و تابعین دربارۀ معاویه...502

1. امام حسن مجتبی علیه السلام...502

2. حضرت ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام...504

3. عبد اللّه بن بُدیل بن ورقاء خزاعی...507

4. عبد اللّه بن عبّاس...509

5. وائل بن حجر و معاویه...509

6. شعبة بن غریض و داوری او دربارۀ معاویه...510

7. گفتار حسن بصری دربارۀ معاویه...512

8. صعصعة بن صوحان و معاویه...513

9. جارية بن قدامة سعدى...515

10. شریک ابن اعور حارثی...517

11. محمّد بن ابی بکر...518

ج: گفتار برخی از دانشمندان و نویسندگان دربارۀ معاویه...520

1. امام احمد حنبل...520

2 عبد الرزّاق صنعانی...521

3. نویسنده تفسیر «المنار»...521

4. حامد حفنی داوود...522

5. محمّد بن عقیل حضرمی شافعی...522

دفاع ابن حجر از معاویه...529

یاران معاویه...537

الف: أبو هريرۀ دوسى...538

ب: بسر بن أرطاة...539

ج: زياد بن أبيه...544

د: سمرة بن جندب...550

ه: سفیان بن عوف غامدی...555

ص: 13

و: ضحّاک بن قیس...557

ز: عمرو بن عاص سهمی...558

نَسَب عمروعاص...560

مفاخر عمروعاص...561

اسلام عمروعاص...564

اوصاف عمروعاص...564

معاویه و عمروعاص...565

رسوایی عمروعاص در جنگ صفین...569

پایان زندگی عمروعاص...570

ح: مروان بن حَکَم...571

انتقاد شدید امام از مروان...573

ط: مغيرة بن شعبه...575

ی: مسلم بن عقبه مرّی...580

ک: نعمان بن بشیر...585

ل: ولید بن عقبه...586

حمایت از ندیم شراب خوار...588

مسجد و بساط شعبده بازی!...589

اهل بهشت و جهنّم از دیدگاه قرآن...593

افسانۀ اجتهاد و مرجعیّت صحابه...598

معنای اجتهاد در فرهنگ لغت عرب...601

اجتهاد در اصطلاح مسلمانان...601

دلیل شرعی اهل سنت بر مرجعیّت صحابه...608

فهرست ها

فهرست آیات...615

فهرست انبیاء و معصومین...626

فهرست اشخاص...628

فهرست مکان ها...648

فهرست منابع...651

ص: 14

و هر یک از آنان برای اثبات مدّعای خود بر «عدالت» و عدم عدالت همۀ أصحاب دلائلی را از کتاب و سنّت اقامه کرده اند.

عموم أهل سنّت بر این باورند که: همگی اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عادل اند، و باید به پاکی و درستی همۀ آن ها اعتقاد داشت زیرا (به نظر آنان) عدالت همۀ أصحاب ثابت شده و عموماً أهل بهشت اند!!!

امّا شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام می گویند: بر اساس آیات حکیمانۀ قرآن کریم و سنّت پاک پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و واقعیت تاریخ، همگی اصحاب پیامبر از نظر عدالت و ایمان، با یک دیگر برابر و یک سان نیستند، بلکه در میان آنان منافقانی وجود داشته اند که وجود مقدّس آن حضرت را آزار می دادند و حضرتش را اندوهگین ساخته بودند و خدای تعالی نیز در آیات متعددی از آنان بد گوئی نموده و به مذّمت شان پرداخته است. (1)

با توجّه به این دو نظریّه مختلف و متفاوت در صدد بر آمدیم تا برای کشف حقیقت دربارۀ این موضوع، به کاوش و تحقیق علمی پرداخته و آن را از نظر آیات و روایات وارده و شرح زندگی برخی از «صحابه» مورد بررسی قرار دهیم، تا به وسیلۀ برهان و دلیل قاطع، معلوم شود «نظریّهٔ عدالت همۀ صحابه« که از سوی برخی از علمای اهل سنّت مطرح گردیده است، تا چه حد بی پایه و اساس و غیر قابل قبول است.

به هر حال، ما در این کتاب که موضوع اصلی بحث آن، همان «نظریۀ عدالت همهٔ صحابه» می باشد، برای دستیابی به نتیجۀ مطلوب، با استدلال به آیات و شأن نزول آن ها، هم چنین با نقل روایات وارده و توضیح و تفسیر آن ها، و نیز شرح زندگی برخی از صحابه و أعمال و رفتار نکوهیدۀ بعضی از آنان پس از درگذشت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم ، به روشنی ثابت کرده ایم که «نظریّۀ عدالت همهٔ صحابه» نظریه ای باطل، و بطور آشکار و علنی، مخالف با کتاب خدا و سنّت پیامبر و واقعیت تاریخ است.

ضمناً از آن جا که لفظ «صحابه» در نظر اهل سنّت مفهوم مقدسی داشته و برای

ص: 16

آنان امتیاز خاصی قائل شده اند از این رو، مطالب آغازین بحث را به بیان «تعریف صحابه» و معنای لغوی و اصطلاحی آن از دیدگاه لغت عرب و قرآن و سنّت اختصاص داده و پس از آن، با بیان دلائل لازم به اصل مطلب پرداخته ایم و امیدواریم که مورد رضای خداوند قرار گرفته و مفید افتد.

بندۀ نیازمند توفیق و رحمت پروردگار

سیّد اسد اللّه هاشمی شهیدی

مورّخۀ 21 / 12 / 1389 هجری شمسی

برابر با چهارم ربیع الثاني 1432 هجرى قمرى

ص: 17

ص: 18

ص: 20

در این باره «نووی» در مقدمه شرحی که بر صحیح مسلم نگاشته چنین می گوید:

«هر مسلمانی که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را، هر چند برای یک لحظه دیده باشد صحابی شناخته می شود. و این در جای خود صحیح است، و بر همین عقیده است احمد بن حنبل، و بخاری در کتاب صحیح خود و تمام حدیث نگاران.» (1)

بنا بر این، لفظ صاحب و صحبت و صحابه چنان که در فرهنگ لغت عرب آمده، معنای رفیق و معاشر است و «صحابی» کسی است که با پیغمبر خدا محشور بوده و با حضرتش معاشرت و نشست و برخاست نموده باشد خواه چنین کسی مسلمان باشد یا کافر، نکو کار باشد یا بد کار، فاسق و فاجر باشد یا متّقی و پرهیزگار.

در سورۀ «انعام» که خداوند به پیامبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم دستور می دهد تا در برابر مشرکان که اصرار داشتند مسلمانان را به کفر و بت پرستی بازگردانند، با یک دلیل روشن و دندان شکن به آن ها پاسخ می دهد، می فرماید:

﴿ قُلْ أَنَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنفَعُنَا وَ لَا يَضُرُّنَا وَ نُرَدُّ عَلَى أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللّهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاطِينُ فِي الْأَرْضِ حَيْرَانَ لَهُ أَصْحَابُ يَدْعُونَهُ إلَى الْهُدَى اثْتِنَا... ﴾ (1)

«ای پیامبر! - بگو آیا غیر از خدا، چیزی را بخوانیم (و عبادت کنیم) که نه سودی به حال ما دارد، نه زیانی و (به این ترتیب،) به عقب برگردیم بعد از آن که خداوند ما را هدایت کرده است؟! همانند کسی که بر اثر وسوسه های شیاطین در روی زمین راه را گم کرده و سرگردان مانده است؛ در حالی که یارانی هم دارد که او را به هدایت دعوت می کنند (و می گویند) به سوی ما بیا!»

در سورۀ «کهف» دربارهٔ آن دو نفری که با هم دوست بودند و یکی از آن ها مؤمن و دیگری کافر بود و در مورد اعتقاد به خدا با به خدا با هم گفتگویی داشتند، می فرماید:

﴿ فَقَالَ لِصَاحِبِهِ وَ هُوَ يُحَاوِرُهُ أَنَا أَكْثَرُ مِنْكَ مَالاً وَ أَعَزُّ نَفَراً ﴾ (2)

«آن که کافر بود - به رفیقش، در حالی که با او گفتگو می کرد، گفت: من از نظر ثروت از تو برتر، و از نظر نفرات از تو نیرومند ترم».

و در آیۀ دیگر در مورد پاسخ آن فرد مؤمن به رفیق کافرش، می فرماید:

﴿ قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَ هُوَ يُحَاوِرُهُ أَكَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاكَ رَجُلاً ﴾ (3) .

«رفیق (با ایمان) وی، در حالی که با او گفتگو می کرد گفت: آیا به خدایی که تو را از

خاک، سپس از نطفه آفرید، و پس از آن تو را مرد کاملی قرار داد کافر شدی؟!»

و در سورۀ «لقمان» در مورد حدود فرمان برداری از پدر و مادر و لزوم خوش رفتاری و نیکی به آنان می فرماید:

﴿ وَ إِنْ جَاهَدَاكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا

ص: 24

وَ صَاحِبُهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفاً ﴾ . (1)

هر گاه آن دو، پدر و مادر تلاش کنند تا این که تو چیزی را همتای من قرار دهی، که به آن آگاهی نداری (بلکه می دانی باطل است) از ایشان اطاعت مکن، ولی با آن دو، در دنیا به طور شایسته ای معاشرت کن»

در این آیات چنان که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند، کلمۀ «صاحب» و «اصحاب» به معنای هم نشین، دوست، رفیق، یار و هم دم و معاشر و هم صحبت آمده است و همان گونه که ملاحظه گردید، کلمهٔ «صاحب» هم به پیغمبر بزرگ اسلام اطلاق شده و هم در مورد شخص مؤمن و کافری که با یک دیگر رفاقت و مصاحبت و معاشرت داشته اند استعمال گردیده است.

نشست و برخاست داشته اند از مؤمن و منافق و کافر و فاسق و عادل و نکو کار و بد کار را نیز شامل می شود.

و امّا این که پیروان مكتب خلفاء لفظ «صحابی» را به مسلمانانی که با رسول خدا معاشرت داشته اند، اختصاص داده و آن را در معنایی که خود برای آن ساخته اند استعمال نموده و آنان را بنام صحابی نام گذاری کرده اند، مطلبی است که در مباحث آینده دربارهٔ آن سخن خواهیم گفت.

هم چنان که در مورد مؤمنانی که با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در «بیعت رضوان» یا «بیعت شجره» در زیر درختی بیعت نمودند (اصحاب بیعت شجره) و به تهی دستانی که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آنان را به لحاظ نداشتن مسکن به طور موقت در مسجد جای داده بود «اصحاب صُفّه» (هم نشینان صفّه) می گفتند و کلمهٔ «اصحاب» را به «بیعت «شجره» و «صفه» اضافه می نمودند.

بنا بر این لفظ «صاحب» و «اصحاب» و «صحابه» نام خاصّی برای یاران رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نبوده است، بلکه بعد ها به صورت اسم خاصّی در آمده و مسلمانان پیرو مكتب خلفاء یاران پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را به عنوان «صحابی و اصحاب» نام گذاری نموده و این کلمه را بدون مضاف الیه به کار برده و از آن یاران رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را اراده می کردند. پس کلمهٔ «صحابی» و «صحابه» اصطلاح شرعی نیست بلکه از نام گذاری های مسلمانان و مانند یکی از واژه های لغت عربی است.

از جمله سخنان سر بسته پیشوایان دربارۀ نشانه و علامتی که بوسیلۀ آن شخص صحابی شناخته می شود، روایتی است که ابن أبی شیبه در کتاب مُصَنَّف خود از طریقی که بر آن باکی نیست آورده است که پیشینیان را رسم بر این بوده است که در جنگ ها به جز شخص صحابی را به فرماندهی سپاه نمی گماشتند». (1)

این روایت، که به گفتهٔ ابن حجر از طریقی رسیده که بر آن باکی نیست، روایتی است که طبری و ابن عساکر به اسناد خود از سیف بن عمر، از ابو عثمان از خالد عباده آورده اند که در آن می گوید:

«فرماندهان، از صحابه انتخاب می شدند مگر آن موقعی که یک فرد صحابی را که بتواند از عهدۀ چنین کار مهمی بر آید نمی یافتند» (2) .

طبری در یک روایت دیگر در همین باره از قول سیف می نویسد:

«اگر عمر در میان اصحاب کسی را می یافت که از عهدهٔ ادارۀ جنگ بر آید از انتخابش به فرماندهی سپاه فرو گذاری نمی کرد اما اگر به چنین کسی در میان اصحاب دست نمی یافت، یکی از تابعین خوش نام را با همان ویژگی ها بر می گزید. ولی کسانی که در جنگ های ارتداد با مسلمانان شرکت کرده بودند چنین امیدی را نداشتند» (3) .

حتّی رکعتی نماز گزارده باشد، ولایت و حکومت داد. (1)

اصفهانی تفصیل این داستان را از زبان عوف بن خارجهٔ مُرّی چنین آورده است:

روزی در زمان خلافت عمر بن خطاب نزد او نشسته بودم، در آن حال مردی از در در آمد که موی اندکی در دو طرف سرش به چشم می خورد. آن مرد پا های کجی داشت؛ به طوری که انگشت های هر دو پای او روبروی هم و پاشنه هایش تقریباً در امتداد شانه هایش قرار داشت. او در حالی که مردم نشسته در مجلس را پس و پیش می کرد و از روی سر آن ها قدم بر می داشت خود را به جلو کشید تا این که روبروی عمر قرار گرفت و او را به رسم خلافت درود گفت. عمر از او پرسید: کیستی؟ آن مرد جواب داد: من مردی مسیحی هستم و نامم امرؤ القیس بن عدی کلبی است. عمر او را شناخت، پس پرسید: بسیار خوب، چه می خواهی؟ امرؤ القیس پاسخ داد که می خواهم مسلمان شوم. عمر اسلام را بر او عرضه کرد و او هم پذیرفت. سپس عمر فرمان داد تا نیزه ای برایش حاضر کردند. پس پرچمی بر آن بست و به دستش داد و او را مسلمانان قضاعه (2) شام حکومت داد.

امرؤ القیس در حالی که پرچم را در دست خود می فشرد و باد آن را بالای سرش به اهتزاز در آورده بود بازگشت و به سوی محل مأموریتش روان گردید. (3)

داستانِ حکومت یافتن علقمة بن علاثة کلبی بر حوران (4) توسط عمر پس از قضیه ارتدادش نیز با چنان ادّعایی آشکارا متناقض است در اغانی اصفهانی ضمن شرح حال علقمه، آمده است:

«علقمه در زمان رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم اسلام آورد و از مصاحبت حضرتش برخوردار شد.

ص: 29

اما در زمان خلافت ابو بکر از اسلام روی برگردانید و مرتد شد. ابو بکر، خالد بن ولید را به دستگیری او مأمور کرد، ولی علقمه از چنگش گریخت. می گویند بعد ها علقمه عذر خواهانه بازگشت و از نو اسلام آورد. (1)

و در اصابه ابن حجر آمده است:

علقمه در زمان خلافت عمر شراب خورد و عمر نیز او را حد زد. علقمه پس از خوردن این حد مرتد شد و رو به دیار روم نهاد. امپراتور روم او را به گرمی پذیرفت، از او پرسید:

تو پسر عموی عامر بن طفیل نیستی؟! علقمه به شخصیتش برخورد و در پاسخ امپراتور گفت: مثل این که تو جز به وجود عامر مرا نمی شناسی؟

پس سر خورده و ناراحت از روم به مدینه بازگشت و از نو اسلام آورد. (2)

اما داستان حکومت یافتن او را اصفهانی و ابن حجر هر دو آورده اند. اصفهانی می نویسد:

علقمه - که از دوستان خالد بن ولید بود - پس از ارتدادش به مدینه بازگشت و شبان گاه دور از چشم دیگران خود را به مسجد رساند و در گوشه ای پنهان شد. ساعتی بعد عمر بن خطاب به مسجد قدم نهاد و علقمه را سلام گفت. خلیفه که با خالد بن ولید شباهتی تمام داشت، در تاریکی شب علقمه را به اشتباه انداخت و علقمه چنین پنداشت که این تازه وارد خالد بن ولید است. پس سر صحبت را با او باز کرد و در ضمن آن از وی پرسید بالاخره تو را از کار بر کنار کرد؟ عمر که متوجه اشتباه علقمه شده بود برای این که چیزی دستگیرش بشود، زیرکانه به جای خالد جواب داد آری همین طور است! علقمه با لحنی متأثر گفت معلوم است این به سبب رقابت و حسادتی است که با تو داشته اند عمر موقع را مناسب دانست و موذیانه از علقمه پرسید: از تو چه کمکی بر می آید تا انتقام بگیرم؟ علقمه شتاب زده پاسخ داد: پناه می برم به خدا، عمر بر ما حق

ص: 30

فرمان برداری دارد و ما مجاز نیستیم که علیه او کاری انجام دهیم و به مخالفتش برخیزیم پس از این گفتگو: عمر (یا به گمان علقمه، خالد) از جای برخاست و از مسجد بیرون رفت.

روز بعد، عمر آماده پذیرایی از مردم گردید. خالد بن ولید نیز به همراه علقمه وارد شد و در کنجی آرام گرفتند ساعتی گذشت و در فرصتی مناسب عمر رو به علقمه کرد و پرسید خوب علقمه آن حرف ها را تو با خالد در میان گذاشتی؟! علقمه نگران و ناراحت به یاد حرف های دیشبش با خالد افتاد پس شتاب زده از خالد پرسید: ابو سلیمان تو چیزی به او گفته ای؟ خالد پاسخ داد: وای بر تو، قسم به خدا پیش از آن که تو او را ببینی، من او را دیدار نکرده ام و پس از اندکی مکث به سخن خود چنین ادامه داد نکند تو پیش از من او را دیده و به جای من گرفته باشی؟! علقمه - که کاملا موضوع را دریافته بود - گفت: آری به خدا همین طور است. آن وقت به طرف عمر برگشت و از خلیفه پرسید: ای امیر المؤمنین! تو که چیزی به جز خیر و خوبی از من نشنیده ای، این طور نیست؟ عمر گفت: آری همین طور است. بگو ببینم دوست داری تا حکومت «حوران» را به تو بدهم؟ علقمه گفت: آری. آن وقت خلیفه حکومت و فرمان روایی حوران را به علقمه وا گذار کرد و او تا پایان عمر بر آن جا فرمان راند و در آن جا هم درگذشت. (1)

ابن حجر در پایان این داستان می نویسد که عمر گفت: اگر من هوا دارانی واقعی مثل تو به دنبال داشتم که همه رأی تو را داشتند، از هر چیز دنیا نزد من محبوب تر بود. (2)

حال از پیروان مکتب خلفاء می پرسیم: آیا «امرؤ القیس» که در زمان عُمَر و به دست وی اسلام آورد و خلیفه در همان مجلس و حتّی پیش از آن که رکعتی نماز گزارده باشد به او حکومت و فرمان روایی داد، از صحابه پیامبر بوده است؟

آیا «علقمه» که در زمان ابو بکر مرتد شد و از اسلام روی گردانید و در زمان عمر شراب خورد و خلیفه هم حدّ شراب خواری را بر او جاری نمود، از افراد خوش نام بوده است که خلیفه فرمان حکومت حوران را به نام وی صادر نمود؟ ما قضاوت را به عهده خواننده می گذاریم تا خود به داوری بنشیند و منصفانه قضاوت کند.

ص: 31

به هر حال، آن چه تا بدین جا آوردیم، عین وقایع تاریخی بود که با ضابطۀ شناخت صحابی تناقض آشکار دارد ولی با وجود این، دانشمندان پیرو مکتب خلفاء به آن چه «سيف بن عمر تمیمی» روایت کرده است استناد جسته، و از آن روایات، ضابطه ای برای شناخت اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم کشف نموده و به دنبال آن بسیاری از افراد ساخته و پرداختهٔ «سیف بن عمر» متهم به زندقه را که اصلاً وجود خارجی نداشته اند در صف یاران واقعی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم جای داده و آن ها را در شمار صحابه به حساب آورده و از آن ها روایت کرده اند.

قرار دارد، و اگر کسی اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را نشناسد، دیگران برای او مجهول تر و ناشناخته تر باقی خواهند ماند. پس شایسته است اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از لحاظ نَسَب و شرح حال شان شناخته شوند...

اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با دیگر راویان حدیث و سنّت در همۀ موارد یک سان و برابرند، مگر در جرح و تعدیل و خرده گیری و ایراد، زیرا همه آن ها عادل اند و راهی برای عیب جویی و خرده گیری از ایشان وجود ندارد». (1)

از امام اهل حدیث، أبو زرعه نیز نقل شده است:

«اگر دیدی کسی در مقام عیب جویی و خرده گیری بر یکی از اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم است، بدان که او زندیق است (2) ، زیرا می دانیم که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و قرآن و آن چه در قرآن آمده، همه حق و درست می باشند، و تمامی آن ها را هم همان اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به ما رسانیده اند.

بنا بر این کسانی که به عیب جویی اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم می پردازند، در صدد این هستند که گواهان ما را بر همۀ این مدارک و مطالب از اعتبار و اهمیّت بیندازند تا در پی آن به راحتی بتوانند قرآن و سنت را باطل و بی اعتبار اعلام کنند. در صورتی که زندیقان از هر کسی دیگر سزاوارترند تا پرده شان دریده شود و مورد انتقاد و خرده گیری قرار بگیرند». (3)

تفسیر و تأویل آن را آموخته اند، خداوند ایشان را به هم دمی پیامبرش و یاری دادن به او، و برپا داشتن دین و نمودن آئینش برگزیده و آنان را برای مصاحبت با پیامبرش پسندیده و رهبران ما قرار داده است.

آن چه را که پیامبر اسلام از جانب خداوند تعالی به آنان ابلاغ کرده است (از سنّت هایی که نهاده، و مقرراتی که وضع فرموده و احکامی که صادر کرده و داوری هایی که نموده، آن چه را که روا شمرده و به آن فرمان داده یا مانع شده و از آن نهی فرموده است) همه و همه را با تمام وجود فرا گرفته و به خاطر سپرده و در دین، فقیه و دانشمند شده اند.

آنان به امر و نهی خدا و مراد و مقصود از آن، در پرتو دیداری که با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و نظارتی که بر نحوه تفسیر قرآن و تأویل آن به وسیلهٔ حضرتش داشته اند، آگاهی یافته و طرز استفاده و چگونگی برداشت از قرآن را به خوبی و روشنی دریافته اند.

خدای تعالی از این که آنان را بزرگ شمرده و امتیاز پیشوایی امّت را به ایشان ارزانی داشته است، بر آنان منت گذارده شک و تردید و دروغ و اشتباه و خود پسندی و عیب جویی را از ایشان برداشته و عدول امّت شان نامیده و درباره ایشان فرموده است:

﴿ وَ کذالِکَ جَعَلْنَاكُم أُمَّةً وَسطاً لِتَكُونُوا شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ ﴾ (1) ، «و بدين سان شما را امتی میانه قرار دادیم تا گواهانی بر مردم باشید»

و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز از سوی خداوند، «وسطاً» را «عدلاً» تفسیر فرموده است.

بنا بر این، اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم عادلان این امّت، و پیشوایان ما به راه راست، و حجّت های خدا در امر دین، و حاملان قرآن و سنّت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم می باشند. خدای تعالی فرمان داده است تا به ایشان تمسّک جسته، راه و روش آنان در پیش گرفته شود. و مقرر فرموده است تا ما ایشان را الگوی خویش قرار دهیم و در راه آن ها قدم برداریم (2) . و در

ص: 34

این رابطه فرموده است:

﴿ وَ مَن يُشَاقِقِ الرَّسول ... وَ يَتَّبِع غير سبيل المُؤْمِنين نُولِّهِ ما تَوَلَّى ﴾ (1) ، هر کس که با رسول خدا مخالفت کند... و از راهی جز راه مؤمنان پیروی نماید، ما او را در این مسیر به خودش وا می گذاریم».

و در احادیث متعددی می بینیم که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مردم را بر آن می دارد که در تبلیغ سخنانش بکوشند و اصحاب خود را مخاطب ساخته، ضمن دعا درباره ایشان می فرماید: ﴿ نَضَّر اللّه امْرَءً سَمِعَ مَقَالَتِي فَحَفَظَها وَ وعاها، حَتَّى يُبَلِّغها غَيْرَه ﴾ : خداوند خرّم و شاداب بدارد کسی که سخنان مرا بشنود و آن را به خاطر بسپارد تا آن را به دیگران برساند».

و نیز طی سخنانی خطاب به اصحابش فرموده است: ﴿ فِلْيُبَلِّغ الشاهِدَ مِنْكُم الغائب ﴾ : کسانی که حاضرند این سخنان مرا به دیگران که غایب اند برسانند. و نیز به آنان فرموده است: ﴿ بَلِّغُوا عَنِّى وَ لُو آيَةً، وَ حَدَّثوا عَنِّى وَ لا حَرَجَ ﴾ : از قول من، حتّی یک آیه هم که شده، به دیگران برسانید، و هیچ پروایی نداشته باشید».

پس اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم - که خداوند از آنان خشنود باد - در همۀ شهر ها و مرز ها پراکنده شده، در جنگ ها و نبرد ها و پیروزی ها شرکت جسته، مقامات حکومتی و قضاوت و داوری در دعاوی را به عهده گرفتند، و در شهر های خویش و یا هر جا فرود می آمدند و یا اقامت می گزیدند، آن چه را که از پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرا گرفته بودند و به خاطر داشتند، به دیگران رساندند و منتشر ساختند. (2)

و آن چه را که مردم از ایشان می پرسیدند، با توجه به پاسخی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در

ص: 35

حضور ایشان به آن و یا نظائر آن داده و در خاطر شان مانده بود، پاسخ می دادند و نظریه و فتوای خود را بیان می کردند و با نیّتی پاک و قصد تقرّب به خدای بزرگ خود را آماده ساخته بودند تا واجبات و احکام و سنّت های رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را از حلال و حرام، به مردم بیاموزند. اینان چنین بودند تا آن گاه که خدای عزّوجلّ ایشان را به سوی خود فرا خواند که خشنودی خدا و بخشایش و رحمت او بر همۀ آنان باد. (1)

ابن عبد البر قرطبی نیز در مقدمه کتاب «استیعاب» می نویسد:

عدالت همۀ اصحاب ثابت شده است.

سپس آیات و احادیثی را که بخصوص دربارهٔ مؤمنین صحابه وارد شده، همانند آن چه را که از ابو حاتم رازی نقل کردیم، در مورد عدالت اصحاب آورده است. (2)

خطیب بغدادی نیز در کتاب «الکفایه» در مورد عدالت صحابه، می گوید:

عدالت همۀ اصحاب ثابت و واضح است، زیرا: خدای تعالی آنان را به صفت «عدالت» توصیف نموده و از پاکی و درستی آنان خبر داده و ایشان را برای مصاحبت با پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اختیار فرموده است.

آن گاه این دانشمند نیز مانند دو دانشمند دیگر از هم مسلکان خود، به آیاتی از قرآن که دربارۀ مؤمنین صحابه وارد شده، استدلال نموده و آن ها را برای اثبات عدالت همهٔ اصحاب، به عنوان شاهد ذکر می نماید. (3)

آن چه تا بدین جا آوردیم، نظر پیروان مکتب خلفاء درباره عدالت اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بود، اینک ببینیم نظر مکتب اهل بیت و پیروان آن ها درباره عدالت اصحاب از چه قرار است.

اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مؤمنان پاک نیّتی وجود داشتند که خداوند در قرآن کریم به ستایش ایشان پرداخته و از آن ها به نیکی یاد کرده است چنان چه در مورد بیعت شجره می فرماید:

﴿ لَقَدْ رَضِيَ اللّهُ عَنْ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبهمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِيبا ﴾ (1)

«بی گمان خداوند از مؤمنانی که پای درخت با تو بیعت کردند راضی و خشنود گردید و از راز درون شان آگاه گردید و بر آن ها آرامش فرود آورد و پیروزی نزدیکی به ایشان مرحمت فرمود».

در این آیه خداوند ستایش خود را ویژۀ افراد مؤمنی از صحابه قرار داده که در بیعت شجره شرکت کردند (2) و هرگز شامل حال منافقان ایشان مانند عبد اللّه ابن اُبی و اوس بن خولی و جدّ بن قیس و مغيرة بن شعبه که آنان نیز در آن جا حضور داشته اند، نمی شود.

پس این آیه هرگز شامل همۀ افرادی که در بیعت شجره شرکت نکردند و با پیامبر خدا بیعت ننمودند نمی شود، و بر نیک فرجامی تمام مؤمنانی که با آن حضرت بیعت نمودند، نیز دلالت ندارد، زیرا: آیه بیش از این دلالت نمی کند که خدای تعالی از ایشان راضی و خشنود گردیده و بیعت شان را پذیرفت و بر آن پاداش شان خواهد داد ولی هیچ گاه رضایت خداوند از این بیعت کنندگان مستلزم این نیست که تا به ابد و برای همیشه از آنان راضی باشد دلیل این گفتار این است که خداوند در همان سوره می فرماید:

﴿ إنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللّهَ يَدُ اللّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُتُ عَلَى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً ﴾ . (3)

«مؤمنانی که (در حدیبیه) با تو بیعت کردند، در حقیقت با خدا پیمان بسته اند، و دست خدا روی دست آن هاست، پس از این، هر کس که آن را بشکند، خودش را شکسته است و هر کس به پیمانی که با خدا بسته است و فادار بماند، به زودی خداوند به او پاداش بزرگ

ص: 37

عطا خواهد فرمود».

پس اگر رضایت خداوند برای همیشه شامل حال آن ها می شد و در میان بیعت کنندگان به حقیقت کسی پیدا نمی شد که پیمان خداوند را بشکند، این قسمت از آیه که می فرماید:

﴿ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ ﴾ (هر کس که آن پیمان را بشکند، خودش را شکسته است)، معنایی نداشت. (1)

آری پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام بر این باورند که در میان همان اصحاب منافقانی وجود داشته اند که خدای تعالی در آیات متعدّدی از آنان بد گویی نموده و به مذمّت شان پرداخته و از جمله، دربارۀ آنان فرموده است:

﴿ وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنْ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ ﴾ . (2)

«و از بادیه نشینان دور و بر تان منافقانی وجود دارند، و از اهالی مدینه نیز کسانی کار کشته و بس ماهر در دورویی و نفاق می باشند که شما ایشان را نمی شناسید و فقط ما آن ها را می شناسیم. ما - به زودی و در آینده - آنان را دوبار عذاب خواهیم کرد، سپس آن ها را به عذابی دردناک مبتلا خواهیم ساخت».

بنا بر این، طبق این آیۀ شریفه، کسانی در میان آن ها بوده اند که خداوند از وجود آن ها و نفاق شان خبر داده است.

و نیز در میان آن ها کسانی بوده اند که خداوند فرموده است:

﴿ وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انفَضُّوا إِلَيْهَا وَ تَرَكُوكَ قَائِماً ﴾ . (3)

«و چون داد و ستدی و یا سرگرمی را به ببینند، به سوی آن روی آورند و تو را ایستاده - در حال اداء نماز جمعه - رها سازند».

این واقعه زمانی اتفاق افتاد که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در مسجد ایستاده و به خواندن خطبهٔ

ص: 38

نماز جمعه مشغول بود.

جابر بن عبد اللّه انصاری در این باره گوید:

«قافله ای در روز جمعه وارد مدینه شد، ما با پیامبر خدا بودیم، همۀ مردم متفرق و پراکنده شدند جز دوازده نفر که باقی ماندند، پس خداوند این آیه را نازل فرمود». (1)

و در روایت دیگری آمده است:

«همان گونه که ما مشغول نماز خواندن با پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بودیم، کاروانی که حامل مواد خوراکی بود وارد شد. پس مردم به طرف کاروان روی آوردند تا جایی که فقط دوازده مرد با پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم باقی ماندند. سپس این آیه نازل شد: ﴿ وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً ... ﴾ (2)

و نیز در میان آن ها کسانی بوده اند که خداوند از تهمت زدن شان به حرم پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم پرده برداشته، آن گاه که حرم شریف رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را به انحراف اخلاقی متّهم کرده بودند که از چنین سخن ناروایی به خدا پناه می بریم. (3)

هم چنین در میان آن ها کسانی بوده اند که در گردنۀ «هرشی» و هنگام بازگشت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از غزوۀ تبوک (4) ، یا بنا به قولی از حجّة الوداع (5) ، قصد جان شریفش را کرده بودند و می خواستند آن حضرت را ترور نمایند که داستانش از این قرار است:

«هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از غزوۀ تبوک باز می گشت چون به عقبه هرشی رسید که بر سر راه شام و مکّه و مدینه قرار دارد و در دامنهٔ آن دره ای است که مسیر کاروانیان است دستور داد تا سپاه از میان درّه عبور کند و خود شبانه از طریق گردنۀ هرشی روانهٔ

ص: 39

مدینه شد برخی از منافقان فرصت را غنیمت شمرده قرار گذاشتند تا همان شب شتر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را بر فراز گردنه رم دهند و او را به درّه پرتاب نموده از میان بردارند که توطئه آن ها بوسیلهٔ عمار یاسر و حذیفه و دو تن از اصحاب آن حضرت که در رکاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بودند، خنثی گردید».

تازه از همۀ این ها گذشته، پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام می گویند تشرّف به هم صحبتی با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، در مقام مقایسه از همسری با آن حضرت که بالا تر نیست. زیرا همسری با حضرتش در بالا ترین سطح از مصاحبت و صحابی بودن قرار دارد. ولی با این همه خداوند خطاب به همسرانش می فرماید:

﴿ يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْر ﴾ . (1)

«ای زنان پیامبر! هر کدام از شما اگر کار ناشایسته ای را عمداً مرتکب شود، دو برابر عذاب و تنبیه می شود».

و خطاب به دو تن از ایشان می فرماید:

﴿ إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَ إِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ ﴾ (2)

«اگر شما دو زن به درگاه خداوند توبه کنید، رواست زیرا دل های شما [بر خلاف رضای پیامبر] میل کرده است. و چنان چه بر آزار او هم داستان شوید، همانا خداوند خود، یار و نگهبان اوست و جبرئیل و صالح مؤمنان [علی علیه السلام] و فرشتگان، همگی یاور و پشتیبان او خواهند بود».

تا آن جا که می فرماید ﴿ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَةَ نُوحٍ وَ امْرَأَةَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْن فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنْ اللّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلَاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ، وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ ... ﴾ (3)

ص: 40

«خداوند برای کسانی که کفر ورزیده اند زن نوح و زن لوط را مَثَل آورده است که آن دو زن در خانۀ دو تن از پیامبران و بندگان نیکو کار و صالح ما بودند که به ایشان خیانت کردند [و همسر پیغمبر بودن] آن دو را از عذاب الهی مانع نگردید و [در روز قیامت] به آن و گفته می شود که همراه با دیگر دوزخیان به جهنّم در آیید. و خداوند برای مؤمنان، همسر فرعون را مثل آورده است که گفت: پروردگارا نزد خودت در بهشت خانه ای برای من بنا کن...».

پس همراهی و مجالست و مصاحبت با پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم دلیل بر بالا بودن مقام و درجۀ ایمان همراهان و هم صحبتان نمی شود، زیرا خداوند از راز درونی دو تن از زنان

پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم پرده برداشته و فرموده است:« اگر شما دو زن پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به درگاه خدا توبه کنید، شایسته است. چه آن که دل های شما بر خلاف رضای پیامبر میل کرده است»، و سر انجام خداوند آن ها را به عذاب الهی تهدید نموده و زن نوح و لوط را به عنوان مثال آورده است که با این که آن دو همسر دو پیامبر الهی بودند، چون به آن ها خیانت کردند، در روز قیامت به آن ها گفته می شود که همراه با سایر دوزخیان وارد جهنّم شوند و هرگز همسر پیغمبر بودن آن دو را از عذاب الهی مانع نمی شود.

و از این جا معلوم می شود که آن دو زن از زنان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم با این که افتخار همسری پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و مقام هم صحبتی با آن حضرت را داشته اند، با این همه، پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را اذیت و آزار می داده اند و موجبات نارضایتی آن حضرت را فراهم می نموده تا جایی که خداوند آن ها را به عذاب الهی تهدید نموده است.

در این رابطه، بخاری در کتاب صحیح خود در حدیثی از ابن عبّاس آورده است:

«یک سال گذشت و من دنبال فرصتی بودم که از عمر دربارۀ آن دو زنی که علیه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم هم داستان شدند و نقشه کشیدند، سئوال کنم ولی از او وحشت داشتم تا این که روزی وارد منزلی شد و زیر درخت بزرگی رفت و هنگامی که از آن جا خارج شد، از او پرسیدم پاسخ داد آن دو زن عایشه و حفصه بودند. سپس گفت: ما در زمان جاهلیّت ارزشی برای زنان قائل نبودیم ولی وقتی اسلام آمد و خداوند از آنان سخن به میان آورد، دیدیم که آنان بر ما حقوقی دارند بی آن که در کار هایمان از آن ها استفاده کنیم. به هر حال، روزی بین من و همسرم گفتگویی رخ داد و او با من به درشتی سخن گفت،

ص: 41

من به او گفتم: تو اصل و نسب خوبی نداری! گفت: تو این سخن را به من می گویی در حالی که دخترت، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را آزار می دهد! پس من به سوی حفصه آمدم و به او گفتم: هشدارت می دهم، مبادا که خدا و رسولش را نافرمانی کنی......». (1)

هم چنین «بخاری» در حدیث دیگری از خود عایشه روایت کرده است که گفت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در نزد زینب دختر جحش - دختر عمّۀ پیغمبر و یکی از همسران حضرت - عسل می نوشید، و مدّتی در نزد او می ماند، من و حفصه (دختر عمر) با هم توطئه کردیم که هر کدام از ما زود تر بر او وارد شدیم به پیغمبر بگوییم تو «مغافیر» (2) خورده ای و من بوی مغافیر از دهانت استشمام می کنم.

حضرت فرمود: نه چنین نیست، ولی من عسل می نوشیدم...». (3)

و نیز حافظان اخبار با سلسلهٔ سند از «حمزة بن أبی اسید عامری» نقل کرده اند که وی از پدرش که در جنگ «بدر» شرکت داشت روایت نموده که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم اسماء دختر نعمان جونیته را به همسری خود در آورد. مرا فرستاد که او را بیاورم. حفصه به عایشه گفت: تو برای او حنا ببند!! من او را آرایش می کنم!! و همین کار را هم کردند. سپس یکی از آن ها به وی گفت: پیغمبر خوشحال می شود که وقتی زن بر او وارد گردد، بگوید: از تو به خدا پناه می برم!! موقعی که اسماء بر پیغمبر وارد گردید و در اطاق بسته شد، و حضرت پرده کشید و دست به طرف او برد، أسماء گفت: «أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنکَ» از تو به خدا پناه می برم! پیغمبر هم آستین خود را جلو صورت گرفت و آن را پوشاند و سه بار فرمود: به خدا پناه بردم! سپس از اطاق بیرون آمد و به ابو اُسید فرمود: ای أبو اسید او را به کسانش برگردان و دو پیراهن کرباسی به او تسلیم کن و طلاقش بده. أسماء بعد از این ماجرا پیوسته می گفت: این زن سنگ دل مرا فریب داد. عبد اللّه بن عمر گوید: هشام بن محمّد می گفت: زهیر بن معاویه جعفی روایت کرد که

ص: 42

سر انجام أسماء از غصّه مُرد! (1)

پس وقتی که همسران پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم که مدّتی طولانی با آن حضرت همراه و هم دم و هم صحبت بوده اند این گونه با پیامبر خدا رفتار کنند و حضرتش را بیازارند و علیه او با یک دیگر هم دست و هم داستان شوند، و راه خطا و انحراف را در پیش گیرند و بر خلاف رضای خدا و پیامبر عمل نمایند تا بدان جا که خداوند دربارهٔ عایشه و حفصه تصریح نماید که گنه کارند، و بر آن ها لازم است که به سوی خدا توبه نمایند چون دل های آن ها از حق منحرف شده است، آیا می توان گفت که همۀ اصحاب پیغمبر عادلند و هیچ گونه و گناه و لغزشی ندارند و همه در اوج قله پاکی و پاکیزگی قرار دارند؟!!!

سبحان اللّه چگونه می توان همهٔ اصحاب پیغمبر را عادل شمرد و حال آن که در میان آن ها افراد منافقی بودند که وعده های خدا و پیامبر را دروغ و فریب می پنداشتند چنان که خدای متعال فرموده است:

﴿ وَ إِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً ﴾ (2)

منافقان و کسانی که در دل های شان بیماری است، می گویند: خدا و پیامبرش به ما جز وعدۀ فریب ندادند».

چگونه می توان گفت که همۀ اصحاب پیغمبر عادلند، و حال آن که خدای تعالی فرموده است:

﴿ ... وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ.... ﴾ (3)

بعضی از اهل مدینه نیز در نفاق فرو رفته اند، تو آن ها را نمی شناسی، ما آن ها را می شناسیم».

و فرموده است:

﴿ لَقَدْ ابْتَغَوْا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ

ص: 43

وَ هُمْ كَارِهُونَ ﴾ (1)

آن ها پیش از این هم فتنه جو بودند، کار ها را بر تو دگرگون می ساختند، تا این که حق آمد و فرمان خدا آشکار شد و آن ها کراهت داشتند».

و فرموده است:

﴿ وَ هَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا وَ مَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمْ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ ﴾ (2)

«آن ها چیزی را قصد کردند که به آن نرسیدند، و گله ای نداشتند جز این که خدا و پیامبرش از لطف و کرم خود آن ها را بی نیاز کرده است».

چگونه می توان گفت همۀ اصحاب پیغمبر عادلند، و حال آن که در میان آن ها کسانی بودند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را آزار می دادند و خداوند در قرآن کریم آنان را چنین توصیف نموده است:

﴿ وَ مِنْهُمْ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنٌ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ يُؤَذُونَ رَسُولَ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾ (3)

«و برخی از آن ها کسانی هستند که پیامبر را آزار می دهند و می گویند: او گوش (آدم خوش باوری) است، بگو خوش باوری او به نفع شماست، ولی بدانید او به خدا ایمان دارد و تنها مؤمنان را تصدیق می کند و رحمت است برای کسانی از شما که ایمان آورده اند و آن ها که رسول خدا را آزار می دهند، عذاب دردناکی دارند».

و در همین زمینه در یک آیه دیگر فرموده است:

﴿ إنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمْ اللّهُ فِى الدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَاباً مُهيناً ﴾ (4)

«آن کسانی که خدا و پیامبرش را آزار می دهند خداوند آن ها را از رحمت خود در دنیا و آخرت دور ساخته و برای آن ها عذاب خوار کننده ای آماده کرده است».

اگر همه اصحاب پیغمبر عادل و مبرای از خطا و گناه بودند، و از خدا و پیامبرش

ص: 44

اطاعت می کردند و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را آزار نمی دادند که خداوند از رفتار ناهنجار آنان خبر نمی داد، و آزار دهندگان را مورد لعن و نفرین قرار نمی داد و آن ها را به عذاب دردناک و خوار کننده تهدید نمی فرمود. پس اگر رفتار برخی از صحابه در حال حیات پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم با آن حضرت چنین بوده است، چگونه می توان گفت که همۀ اصحاب پیغمبر عادل اند؟

ای کاش می دانستیم منافقانی که در آیات شریفۀ قرآنی از آن ها سخن رفته است بعد از رحلت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم کجا رفتند؟ آن ها که در تمام مدت حیات پیامبر، حضرتش را اذیت و آزار داده و اندوهگین ساخته بودند کجا رفتند؟ آن ها که در شب «عقبه» در گردنۀ «هرشی» غلتک هایی رها ساختند تا شتر پیغمبر را رم دهند و حضرتش را به درون دره پرتاب کنند و پیامبر خدا اسامی آنان را به حذیفه آموخت و نقشه آنان نقش بر آب شد، کجا رفتند؟

چگونه بعد از انقطاع نزول وحی، با آن همه نفاق و دورویی یک باره متحوّل شدند و دگر گونی عمیقی در آن ها به وجود آمد که همگی به صفات تقوا و پرهیزگاری، ورع و پاک دامنی و عدالت و دادگری آراسته گردیدند؟!

آیا حیات پیامبر باعث نفاق منافقین بود؟ یا مرگ آن حضرت موجب ایمان و عدالت آن ها گردید و ایشان را بعد از انبیاء بهترین بندگان خدا نمود؟ چگونه تلاوت آیات الهی در حال حیات پیامبر در آن ها تأثیری نبخشید ولی واقعیت آن ها با وفات پیغمبر دگرگون شد و بعد از آن همه نفاق و اذیت و آزار پیامبر، چنان طهارت و قدسیّتی پیدا کردند که همگی جامه عدالت و تقوا پوشیدند؟! چه چیز اقتضا دارد که ما به این معتقدات خلاف عقل و وجدان ملتزم باشیم و همهٔ صحابه را به اعتبار صحابی بودن عادل بدانیم؟

خلاصۀ مطلب آن که: پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام می گویند: طبق گواهی قرآن و حدیث و تاریخ، جای هیچ تردیدی نیست که در میان اصحاب پیغمبر منافقان زیادی وجود داشتند که تا آخرین لحظه حیات پیامبر بر نفاق خود باقی ماندند.

اما قرآن کریم: در یکی از آیات محکمات سوره آل عمران این مطلب را با بهترین و رسا ترین و محکم ترین عبارت بیان داشته و بطور کلّی عموم صحابه را مورد خطاب قرار داده و فرموده است:

ص: 45

﴿ وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ، أَفَإِيْن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ، وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُر اللّهَ شَيْئاً، وَ سَيَجْزِي اللّهُ الشَّاكِرِينَ ﴾ (1)

«محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نیست مگر پیامبری که قبل از او هم پیامبران دیگری آمدند و درگذشتند، پس اگر او بمیرد و یا کشته شود، شما به عقب بر می گردید؟! هر کس به عقب بازگردد، هرگز به خدا ضرری نمی زند، و خدا به زودی شاکران را پاداش خواهد داد».

این آیه در کمال صراحت اعلام می دارد که عدّۀ زیادی از اصحاب پیغمبر با مرگ آن حضرت تغییر می کنند و مرتد می شوند، و به دوران جاهلیّت باز می گردند و در این میان، تنها اقلیّتی که با حضرتش عهد و پیمان بسته بودند، در ایمان خود ثابت قدم می مانند که خداوند در آیۀ مزبور آنان را «شاکران» نامیده است.

و امّا احادیث معتبر صحیح: که دربارهٔ ارتداد عدّه ای از صحابه در مهم ترین منابع حدیثی اهل سنّت وارد شده، فراوان است (2) ، و قسمت اعظم این روایات را «ابن اثیر جزری» در کتاب «جامع الاصول» از صحیح بخاری و مسلم (که از صحاح شش گانۀ اهل سنّت، و مقدّم بر چهار کتاب صحیح دیگر است) گرد آوری نموده و از جمله در حدیثی از دو کتاب مذکور از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل کرده است که فرمود:

«در روز قیامت، گروهی از یاران من بر من وارد می شوند ولی از بهره گیری حوض - کوثر - منع می شوند، من می گویم: پروردگارا! اینان اصحاب من هستند، خطاب می رسد تو نمی دانی آنان بعد از تو چه بدعت هایی گذاردند آنان مرتد شدند و به دوران جاهلیت بازگشتند» (3)

و در همین رابطه، بیهقی به سند خود از عبد اللّه اشعری از ابو درداء نقل کرده است که گفت خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عرضه داشتم:

«یا رسول اللّه! به من رسیده است که شما فرموده اید گروهی بعد از ایمان آوردن مرتد

ص: 46

می شوند؟ فرمود: آری ولی [بدان که] تو از آن ها نیستی». (1) .

و امّا تاریخ: عموم مورّخان در کتاب های تاریخی خود نوشته اند که پیغمبر با هزار نفر از اصحاب به «اُحد» رفت ولی پیش از رسیدن به احد سیصد نفر از منافقان - به تصریح همۀ سیره نویسان - برگشتند و تنی چند از منافقان از ترس این که مبادا شناخته مشهور شوند، باقی ماندند.

بنا بر این، اگر در بین هزار نفر از صحابۀ پیامبر، جز همین سیصد نفر منافق بیشتر نبود، برای پی بردن به این حقیقت کافی بود که بدانیم: در میان صحابه عدّۀ زیادی از افراد منافق و غیر معلوم الحال وجود داشته است.

علاوه بر این اگر کسی کتاب های تاریخی و حدیثی اهل سنّت را مورد مطالعه قرار دهد، به شگفتی هایی خواهد رسید که چگونه گفتار خدای تعالی دربارۀ انقلاب برخی از اصحاب تحقق یافت، و چگونه پرده های شان بالا رفت، و حقیقت شان آشکار گردید و هم زمان با رحلت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فوراً منقلب شدند و تغییر کردند و به دوران جاهلیت باز گشتند و جسد مبارکش را در بین خاندانش رها ساختند و در سقیفۀ بنی ساعده و بر سر خلافت و جانشینی حضرتش به نزاع و کشمکش پرداختند و صاحب شرعی و قانونی و واقعی آن را کنار زدند، و به اهل بیت پیغمبر شان ظلم و ستم روا داشتند و مرتکب گناهان کبیره شدند و بدعت های تازه در دین گذاردند و حوادثی به وجود آوردند که قلم از نوشتن آن شرم دارد (2) .

آری خوانندۀ گرامی! پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام می گویند: گر چه مصاحبت با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برای افراد مسلمان شرف و افتخار بزرگی است که هیچ مقام بلندی به آن نمی رسد، ولی صرف مصاحبت با آن حضرت عدالت ساز نمی باشد، بلکه باید با ثبات و استقامت در دین و ایمان، و انجام عمل صالح ، و مخالفت هوای نفس، و دوری از گناه و فرمان برداری از خدا و رسول، و متّصف شدن به صفات نیک و اخلاق الهی، عدالت را کسب نمود و مراتب و درجات عدالت هم بستگی به اعمال و کردار انسان دارد.

ص: 47

بنا بر این صحابۀ پیامبر از لحاظ مصون بودن از خطا و گناه مانند سایر مردمند که هم افراد موثّق و عادل، مؤمن و متقی و منزّه از معصیت خداوند در میان آن ها زیاد و هم گنه کار و نافرمان و افراد مجهول الحال و منافق در بین آن ها به فراوانی یافت می شوند.

به همین دلیل، و از آن جا که در میان اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم - طبق گواهی قرآن حدیث و تاریخ - افراد منافقی وجود داشتند که به جز خداوند کس دیگری آن ها را نمی شناخته است از این رو پیغمبر خدا محک شناسایی مؤمن و منافق را دوستی و دشمنی با علی بن ابی طالب علیه السلام قرار داده و آن را به همگان خاطر نشان ساخته است.

و اینک به روایاتی که در این زمینه، تحت عنوان:« قاعدهٔ شناخت مؤمن از منافق در سنّت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم» می آوریم توجّه فرمایید.

را از یک دیگر باز می شناختند.

در این زمینه ابو ذر غفاری می گوید:

«ما كُنَّا نَعْرِفُ الْمُنَافِقِينَ إِلَّا بِتَكْذيبهم اللّه وَ رَسُولِهِ وَ التَّخَلُّفَ عَنِ الصَّلَوَاتِ وَ الْبُغْضِ لِعَلِيِّ بنِ أَبِي طَالِب» (1)

«ما منافقان را جز از راه تکذیب شان به خدا و پیامبر، و روی گرداندن شان از نماز، و دشمنی شان با علیّ بن ابی طالب نمی شناختیم».

ابو سعید خدری نیز می گوید:

«ما گروه انصار، منافقان را از راه دشمنی آن ها با علیّ بن ابی طالب علیه السلام می شناختیم». (2)

جابر بن عبد اللّه انصاری نیز می گوید:

«ما گروه انصار، منافقانمان را جز از راه دشمنی آن ها با علیّ بن ابی طالب علیه السلام نمی شناختیم». (3)

در مستدرک حاکم در روایتی آمده است:

«مردی به سلمان فارسی گفت: تو چه قدر علی را دوست می داری؟! سلمان گفت: از پیغمبر خدا شنیدم که فرمود:

هر کس علی را دوست بدارد، مرا دوست داشته است و هر کس علی را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است. (4)

از عمّار یاسر نیز روایت شده است که گفت:

شنیدم پیغمبر به علی علیه السلام می فرمود: یا علی ! خوشا به حال کسی که تو را دوست بدارد و راست گو بداند، و بدا به حال کسی که تو را دشمن بدارد و دروغ گویت شمارد. (5)

عمرو بن شاس اسلمی هم که در «حدیبیّه» با پیغمبر بوده است، می گوید:

ص: 49

من با علی به یمن رفتیم. در آن جا علی علیه السلام بر من سخت گرفت، من هم ناراحت شدم. وقتی به مدینه آمدم در مسجد پیغمبر از او به همه کس شکایت نمودم تا این که خبر به پیغمبر رسید. روزی وارد مسجد شدم و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در میان اصحابش نشسته بود. همین که مرا دید نگاهش را به من دوخت تا این که آمدم و نشستم. آن گاه رو به من نمود و فرمود: ای عمرو! به خدا قسم مرا آزردی. عرض کردم یا رسول اللّه! به خدا پناه می برم از این که شما را بیازارم ،فرمود: بلی، هر کس علی را بیازارد مرا آزرده است. (1)

در همین رابطه ابن عبد البر در کتاب «استیعاب» در شرح حال علی علیه السلام آورده است که پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

هر کس علی علیه السلام را دوست بدارد مرا دوست داشته، و هر کس علی علیه السلام را دشمن بدارد مرا دشمن داشته و هر کس علی را بیازارد مرا آزرده و هر کس مرا بیازارد خدا را آزرده است. (2)

در روایت دیگری از «ابو سعید خدری» آمده است که پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

به خدایی که جان من در قبضۀ قدرت اوست هیچ کس ما اهل بیت را دشمن نمی دارد مگر این که خداوند او را در آتش دوزخ در آورد. (3)

محبّ الدين طبری نیز در «ریاض النضره» در حدیثی از «ابو بکر» آورده است که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را دیدم که خیمه ای بر افراشته و خود بر کمان عربی تکیه داده بود و علی علیه السلام و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام در آن خیمه قرار داشتند و آن حضرت فرمود:

ای گروه مسلمانان! من در صلح و سازشم با هر کس که با اهل این خیمه در صلح و سازش باشد. و در جنگ و نبردم با هر کس که با اینان در جنگ و نبرد باشد. و دوست می دارم هر کس که آنان را دوست بدارد. اینان را دوست نمی دارد مگر کسی که خوشبخت و سعادتمند بوده و بستر ولادتش پاک باشد [یعنی از زنا متولد نشده باشد] و

ص: 50

دشمن نمی دارد ایشان را مگر کسی که بدبخت و شقی بوده و ثمرۀ بستری ناپاک و آلوده باشد. (1)

از عبد اللّه بن عبّاس هم روایت شده که گفته است:

«رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نظری به علی علیه السلام افکند و فرمود: تو را دوست نمی دارد مگر مؤمن، و دشمن نمی شمارد مگر منافق هر کس که تو را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هر که تو را دشمن بدارد مرا دشمن شمرده است. دوست من دوست خدا و دشمن من دشمن خداست، وای به حال کسی که بعد از من با تو دشمنی کند.» (2)

مسلم نیز در کتاب صحیح خود از عدی بن ثابت از «زر» از علی علیه السلام روایت کرده است که فرمود:

«سوگند به پروردگاری که دانه را شکافت و انسان را آفرید این پیمانی است که پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با من بسته است که به جز مؤمن مرا دوست ندارد و به جز منافق مرا دشمن نشمارد». (3)

مرحوم شریف رضی رحمه اللّه علیه نیز در نهج البلاغه از علی علیه السلام آورده که فرموده است:

«اگر من با این شمشیرم بر بینی مؤمن بزنم که مرا دشمن بدارد، دشمن نخواهد داشت. و اگر همۀ دنیا را به کام منافق بریزم که مرا دوست بدارد، دوست نخواهد داشت! و این به خاطر آنست که - این نشانه - مقدّر شده و بر زبان پیامبر امّی - درس نخوانده - گذشته است که فرمود:

ای علی! هیچ مؤمنی تو را دشمن نمی دارد، و هیچ منافقی تو را دوست نخواهد داشت». (4)

نگارنده گوید: روایاتی که در مورد دوستی و دشمنی با علیّ بن ابی طالب در منابع معتبر اهل سنّت وارد شده، فراوان است و ما به همین مقدار بسنده می کنیم و

ص: 51

خوانندگان عزیز را به کتاب های مربوطه ارجاع می دهیم. (1)

اینک با توجّه به روایاتی که متذکّر شدیم، و این که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم درباره امیر مؤمنان علی علیه السلام فرموده است: ﴿ الّلهُمْ وَ الِ مَن وَالاهُ وَ عَادِ مَن عَادَاهُ ﴾ : خدایا دوست بدار آن کس که او را دوست بدارد، و دشمن بدار آن کس که او را دشمن بدارد» (2) ، پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام با سخت احتیاط می کنند که مبادا احکام و مقررات دین را از صحابه ای بگیرند که دوست دار علی علیه السلام نبوده و بلکه دشمن او بوده است. و به عبارت دیگر: نکند آن صحابی از منافقانی بوده باشد که به جز خداوند کسی دیگر آن ها را نمی شناسد.

به همین دلیل، بر خود لازم می دانند که: اوضاع و احوال راوی حدیث را مورد بررسی قرار دهند تا ایمان و عدالت او ثابت شود. اگر طبق ادّلۀ شرعی عدالت وی ثابت گردید روایتش را می پذیرند و اگر از کسانی بود که با امیر مؤمنان و یا یکی از امامان اهل بیت علیهم السلام جنگیده و با وی دشمنی کرده است حدیث او را نمی پذیرند و می گویند بر اساس ادّلۀ قطعی از کتاب و سنت حدیث کسانی که از دشمنان اهل بیت علیهم السلام باشند، در امور دینی از درجه اعتبار ساقط است.

حال، که مسأله «عدالت اصحاب» از دیدگاه مکتب خلفاء و مکتب اهل بیت روشن گردید به نظریّۀ عدالت اصحاب در مکتب خلفاء می پردازیم، و این موضوع را با تفصیل و توضیح بیشتر از دیدگاه کتاب و سنت و تاریخ مورد بررسی قرار می دهیم.

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم همگی عادلند و - بنا به تعبیر ابن حجر - باید به پاکی و درستی همه آن ها اعتقاد داشت زیرا عدالت همۀ اصحاب ثابت شده و عموماً اهل بهشتند و هیچ یک از آن ها به دوزخ نمی رود. (1)

و مقصود از «صحابه» تمام صحابه است، زیرا در تعریف صحابه گفته اند:

«هر کسی پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم را دیده در حالی که به او ایمان آورده و مسلمان از دنیا رفته باشد «صحابی» شناخته می شود اگر چه این دیدار بسیار کوتاه و حتی در ساعتی از روز باشد». (2)

بر اساس چنین برداشتی از معنی صحابی، تمام کسانی که در دوران بعثت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم با آن حضرت هم زمان بوده یا در زمان او به دنیا آمده و حضرتش را دیده اند همگی صحابی هستند زیرا به گفتهٔ «ابن حجر»، در سال دهم هجرت در مکه طائف حتی یک نفر هم پیدا نمی شد که مسلمان نشده و با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در «حجّة الوداع» شرکت نکرده باشد، و از آن جا که در اواخر عمر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و در میان قبائل اوس و خزرج، که در مدینه سکونت داشتند، حتّی یک نفر هم وجود نداشت که مسلمان نشده باشد از این رو همۀ آن ها صحابی پیغمبر به شمار می آیند! (3)

چهار گانه (ابو بکر، عمر، عثمان و علی علیه السلام ).

طبقهٔ دوّم: کسانی که در «دار الندوه» (1) حاضر می شدند.

طبقهٔ سوم: کسانی که به «حبشه» مهاجرت کردند.

طبقهٔ چهارم: کسانی که در عقبۀ اوّل حاضر بودند.

طبقهٔ پنجم: کسانی که در عقبۀ دوم گرد آمدند.

طبقهٔ ششم: کسانی که بعد از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به مدینه هجرت کردند.

طبقهٔ هفتم: کسانی که در جنگ بدر حاضر بودند.

طبقهٔ هشتم: کسانی که بعد از جنگ بدر و پیش از صلح حدیبیّه مهاجرت کردند.

طبقهٔ نهم: کسانی که در بیعت رضوان (و بیعت شجره) حضور داشتند.

طبقهٔ دهم: کسانی که پس از صلح حدیبیّه و پیش از فتح مکّه هجرت کردند، مانند خالد بن ولید و عمرو بن عاص.

طبقهٔ یازدهم: کسانی که در فتح مکّه مسلمان شدند و پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آن ها را «طلقا» (آزاد شدگان) نامید مانند ابو سفیان و معاویه).

طبقهٔ دوازدهم: کودکان و فرزندان صحابه که در زمان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم متولّد شده و آن حضرت را دیده اند. (2)

بنا بر این تعداد صحابه زیاد است و تمام کسانی که پیغمبر را در حال اسلام دیدار کرده و به او ایمان آورده و مسلمان از دنیا رفته اند، و یا تظاهر به اسلام نموده و از آن حضرت خبری شنیده، یا با او به نوعی معاشرت داشته و یا حضرتش را دیده اند، همگی جزء صحابه به شمار می روند زیرا: ابن حجر، از علی بن زرعه» نقل کرده که گفته است:« پیامبر وفات کرد و کسی که او را دیده و از وی حدیث شنیده بود بیش از صد

ص: 54

هزار نفر صحابی بوده است.» (1)

اهل سنّت و جماعت همۀ این ها را که یاد آور شدیم عادل می دانند و همگی بر عدالت همه صحابه هم داستانند، و چهار مذهب فقهی اهل سنّت بی چون و چرا روایات همه اصحاب را می پذیرند و اجازۀ نقد و خرده گیری بر آن ها را نمی دهند!

و از همه بالا تر این که: همهٔ صحابه را «مجتهد عادل» می دانند و به مرجعیت همهٔ آن ها قائلند و هر کدام از صحابه را مرجعی مستقل و قائم به ذات می شناسند و به عقیدهٔ آن ها احکام و مسائل شرع از هر کدام پذیرفته است زیرا در نظر ایشان صحابه بهترین و شایسته ترین افراد امت اند، تمام شیوه ها و راه و روش های آنان حقّ است، و اگر اختلافی هم با یک دیگر داشته اند با حجّت و دلیل بوده است!!! به همین جهت بر صحت روایات آن ها سر تسلیم فرود می آورند و به آن احتجاج می نمایند و به مقتضای آن عمل می کنند! و علّت این که خود را مکلّف می دانند به حدیث صحابه احتجاج نمایند، همان جنبۀ صحابی بودن آن هاست که عقیده دارند همۀ آن ها عادل می باشند و از این رو اگر ببینند کسی از آن ها انتقاد می کند یا عدالت آنان را نمی پذیرد یا برخی از آنان را فاسق و فاجر می داند بی مهابا بر او می تازند و او را کافر و زندیق می شمارند و می گویند صحابه را نمی توان مورد انتقاد قرار داد و همۀ آن ها عادلند!!!

و اینک برای این که در این باره سخنی به گزاف نگفته باشیم، نمونه هایی از سخنان برخی از دانشمندان معروف ایشان را به عنوان شاهد در این جا می آوریم.

56

بگیرد یا آنان را دشنام دهد، از دین خارج شده و از آیین مسلمانان بریده است»!

و نیز می گوید: «کسی که از اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عیب جویی کند یا به آنان توهین نماید، با چنین شخصی هم غذا نشوید، از ظرفی که او آب می نوشد شما آب ننوشید و در صورتی که از دنیا رفت بر جنازه او نماز نخوانید». (1)

3- خطیب بغدادی می گوید:

«اگر کسی را دیدی که از یکی از صحابه عیب جویی و انتقاد می کند، بدان که او «زندیق» است، برای این که رسول خدا و قرآن حق است و قرآن و سنّت را اصحاب رسول خدا به ما رسانده اند. کسانی که از صحابه انتقاد می کنند، در حقیقت می خواهند شهود ما را از اعتبار بیندازند تا کتاب و سنت را باطل کنند، در حالی که خود آن ها به عیب جویی سزاوار ترند چرا که آن ها زندیق و کافرند!» (2)

4 - ابن خلدون در کتاب معروف و مشهور «مقدّمۀ» خود که ما خلاصهٔ گفتار او را دربارهٔ صحابه در این جا می آوریم در توجیه جنگ هایی که در صدر اسلام میان صحابه و تابعین روی داده است، چنین می گوید:

باید دانست که: اختلاف آنان دربارۀ امور دینی است و از اجتهاد در ادلّۀ صحیح و مدارک معتبر ناشی شده است... و اختلافاتی که در این باره مسأله اجتهاد در اسلام روی داده است عبارت است از: واقعهٔ علی با معاویه، و هم واقعهٔ آن حضرت با طلحه زبیر و عائشه، و واقعهٔ حسین علیه السلام با یزید، و واقعهٔ ابن زبیر با عبد الملک.

بنا بر این، نباید به هیچ رو در عدالت هیچ یک از صحابهٔ آن عصر شبهه کرد و آنان را در هیچ یک از این مسائل مورد نکوهش قرار داد، چه ایشان همان کسانی هستند که آن ها را به خوبی شناخته ایم و گفتار ها و کردار های ایشان مورد استناد می باشد و عدالت ایشان ثمرۀ آن هاست در نزد اهل سنّت... و اگر به دیدهٔ انصاف بنگریم باید همه مردم را در موضوع اختلافی که دربارۀ عثمان پدید آمده، و هم اختلاف نظری که پس از وی روی داده است، معذور بدانیم.

بنا بر این، مبادا کسی اندیشه یا زبان خود را به خرده گیری نسبت به یکی از آنان

ص: 56

عادت دهد.... چرا که آنان شایسته ترین مردمند و به هیچ رو اختلاف نکردند مگر با حجّت و دلیل، و نجنگیدند و کشته نشدند جز در راه جهاد، یا پایدار ساختن حق و حقیقت... و باید معتقد بود که اختلاف ایشان مهربانی و تفضّلی برای آیندگان بوده است تا هر کس به یکی از آنان که او را می پسندد اقتدا کند (1) و وی را امام و رهبر و دلیل خود سازد. (2)

5 - دکتر حامد حفنی داوود، گزیدۀ سخنان اهل سنّت را در کتاب خود آورده و ضمن اقوال آن ها دربارۀ عدالت صحابه چنین می گوید:

اهل سنّت همۀ صحابه را عادل می دانند و می گویند: همهٔ آن ها در عدالت یک سان و مشترکند اگر چه در درجهٔ عدالت با هم اختلاف دارند و به نظر آن ها اگر کسی یکی از صحابه را کافر بداند، خود او کافر است و اگر فاسق شمارد، خود او فاسق است و اگر کسی بر یکی از صحابه خرده بگیرد و از او انتقاد کند، در حقیقت بر پیامبر خدا خرده گرفته است و اصولا جایز نیست کسی دربارۀ آن چه میان علی علیه السلام و معاویه در تاریخ رخ داده است سخنی بگوید.

برخی از صحابه اجتهاد کردند و به حق رسیدند که همان علی علیه السلام و پیروان او بودند و برخی اجتهاد کردند و به خطا رفتند مانند معاویه و عائشه و کسانی که از آن دو پیروی کردند. به نظر اهل سنّت سزاوار است که از قضاوت درباره آن ها خودداری نمود و کسی حق ندارد بدی ها و عیب های آن ها را بازگو کند و از دشنام دادن به معاویه، به دلیل

ص: 57

صحابی بودن او جلوگیری می کنند و کسی را که به عائشه دشنام دهد به دلیل این که «امّ المؤمنین» است به شدت محکوم و منع می نمایند. (1)

این بود فشردۀ نظر اهل سنّت درباره عدالت صحابه که اکثریت قاطع آن ها بدان اعتقاد دارند و تا به امروز به شدت از آن دفاع می نمایند.

هر کدام از آن ها که اقتدا کنید هدایت یافته اید». (1)

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خون او را مباح گردانید اگر چه خود را به پردهٔ کعبه آویخته باشد (1) ، همهٔ این ها عادلند و همگی در عدالت بطور یک نواخت یک سان هستند (2) ، و بطور خلاصه، ظالم و مظلوم، قاتل و مقتول و مؤمن و منافق همه و همه با هم برابرند و هیچ فرقی با یک دیگر ندارند!!!

چرا چنین نباشد؟ و حال آن که - به عقیده اهل سنّت - همۀ آن ها از صحابه اند، و همگی عادلند، و همه از اهل بهشتند و هیچ یک از آن ها به دوزخ نمی رود!

اگر جواب همۀ این ها منفی است - که بدون تردید چنین است - پس چگونه می توان گفت که همۀ اصحاب پیغمبر بدون استثناء عادلند و همه آن ها با هم برابرند؟!

چگونه می توان گفت که شخص عالم با جاهل برابر است، و حال آن که خدای تعالی در قرآن کریم خطاب به پیغمبرش صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است:

﴿ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ﴾ (1)

بگو: [ای پیامبر!] آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند با هم برابرند؟»

چگونه می توان گفت: کسی که با ایمان است با آن کس که فاسق است، با هم برابرند و حال آن که خداوند در مقایسۀ بین این دو، فرموده است:

﴿ أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كَانَ فَاسِقاً لَا يَسْتَوُونَ ﴾ (2)

آیا کسی که با ایمان باشد، همچون کسی است که فاسق باشد؟ - نه، هرگز - این دو با هم برابر نیستند.

چگونه می توان گفت: نخستین کسی که به اسلام گرویده و به خدا و پیامبرش ایمان آورده و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را در نبوتش تصدیق نموده، مانند آخرین کسی است که اسلام آورده است و حال آن که خداوند فرموده است:

﴿ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ، أَوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ ﴾ (3)

پیشگامان که در [اسلام و ایمان] پیشگامند، آن ها در نزد خدا مقرّبند.

چگونه می توان گفت: مجاهدانی که در راه خدا با مال و جان خود جهاد کرده و ایثار نموده و جان بر کف با دشمنان خدا جنگیده اند، با کسانی که دارای چنین اوصافی نبوده اند با هم برابر و یک سانند و حال آن که خداوند در کتاب فرقانش فرموده است:

﴿ لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنْ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُوْلِي الضَّرَرِ وَ الْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةٌ ﴾ (4)

افراد با ایمانی که بدون بیماری و ناراحتی از جهاد در راه خدا باز نشستند، با

ص: 61

مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد کردند، [هرگز] مساوی نیستند.خداوند مجاهدانی را که با مال و جان خود جهاد نمودند، برتری بخشیده و درجهٔ ایشان را بالا تر قرار داده است.

چگونه می توان گفت: مؤمنان و صالحان و پرهیزگاران با فاسقان و فاجران و تبهکاران با هم برابرند، و حال آن که خداوند فرموده است:

﴿ أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ ﴾ (1)

آیا ما کسانی را که ایمان آورده و کار های شایسته انجام داده اند، همچون تبهکاران، یا پرهیزگاران را همچون گنهکاران قرار می دهیم؟!

چگونه می توان گفت: انسان های مؤمن و شایسته با افراد گنهکار و نافرمان با هم برابرند، و حال آن که خداوند به مؤمنان وعده بهشت داده و گنهکاران را به آتش دوزخ تهدید نموده و درباره آن ها فرموده است:

﴿ أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلاً بمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ وَ أَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمْ النَّارُ كُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِيدُوا فِيهَا وَ قِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ ﴾ (2)

اما کسانی که ایمان آورده و کار های شایسته انجام دادند جایگاه شان باغ های بهشت جاودان خواهد بود و این پذیرایی پاداش کار هایی است که انجام می دادند. و اما کسانی که فاسق شدند (و از اطاعت خدا بیرون رفتند) جایگاه همیشگی آن ها آتش است و هر گاه بخواهند از آن خارج شوند دوباره به آن جا بازگردانده می شوند و به آنان گفته می شود رنج آتشی را که دروغ می پنداشتید، بچشید.

چگونه می توان گفت: قاتل و مقتول با هم برابرند و هر دو در یک درجه قرار دارند و حال آن که خداوند در رابطه با قتل نفس و کشتن افراد بی گناه و نتیجه این کار زشت و عمل شیطانی، فرموده است:

﴿ وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فِيهَا وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ

ص: 62

وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذَاباً عَظِيماً ﴾ (1)

و هر کس، فرد با ایمانی را عمدا به قتل برساند مجازات او دوزخ است که جاودانه در آن می ماند و خداوند بر او خشمگین است؛ و او را لعنت می کند (و از رحمت خود دور می سازد) و عذاب بزرگی را برای او آماده ساخته است.

چگونه می توان گفت ظالم و مظلوم با هم برابرند و حال آن که خداوند فرموده است:

﴿ الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُوْلَئِكَ لَهُمْ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ ﴾ (2)

کسانی که ایمان آورده اند و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند، آن ها از عذاب خدا] در امان خواهند بود و آن ها هدایت یافتگانند.

چگونه می توان گفت نکو کار و بد کار با هم برابرند و حال آن که خداوند فرموده است:

﴿ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءٌ مَحْيَاهُمْ وَ مَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ ﴾ (3)

آیا کسانی که مرتکب بدی ها شدند، گمان کرده اند که ما آنان را همچون کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند قرار می دهیم و زندگی و مرگ شان یک سان و مساوی است؟ چه بد داوری می کنند.

آری خواننده گرامی این مساواتی را که برخی از دانشمندان اهل سنت برای همهٔ صحابه قائلند، چیزی است که نه مورد پسند عقل و منطق است، و نه هم شرع آن را می پذیرد، بلکه ظلمی آشکار و ترفند رسوایی است که عقل آدمی از آن بی زار، و فطرت پاک انسانی از آن متنفّر است.

همۀ اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ، افرادی پاک و درست کار، صالح و شایسته و مؤمن و با تقوا نبودند که همگی آنان را به طور «عادل» قلمداد نمود، زیرا: بر اساس آیات و روایات وارده - و به ویژه روایات حوض - و هم چنین شهادت تاریخ، جمع کثیری از افراد فاسق و فاجر و نا صالح، و به خصوص منافقان شناخته شده و ناشناخته ای در میان آنان بودند که وقتی مسأله نفاق آنان از حد گذشت و خطری برای اسلام و مسلمانان به شمار آمدند، خدای تعالی آیاتی را دربارهٔ آن ها فرو فرستاد و برخی از آنان را به پیامبرش معرفی فرمود. (1)

و با این همه، جای بسی تعجب و شگفتی است که با وجود آن همه آیات فراوان دربارهٔ منافقان، علمای اهل سنّت برای اثبات مدعای خود بر «عدالت صحابه»، به آیات و روایاتی که دربارهٔ مؤمنین صحابه وارد شده استدلال می کنند (2) و از آیات و روایات فراوانی که دربارۀ منافقین همان صحابه رسیده است هیچ سخنی نمی گویند، در حالی که قرآن پر از ذکر منافقین است.

و اگر انسان پژوهشگر، و کسی که به راستی به خدا و روز جزا ایمان آورده است آیات آغازین سوره بقره و برخی از آیات سوره آل عمران، نساء، مائده، انفال، توبه، عنکبوت، احزاب، محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، فتح، حدید، مجادله،حشر، و به ویژه سورۀ «منافقون» آیات دیگری که در سوره های مختلف قرآن به مناسبت های گوناگون دربارۀ صحابه

ص: 64

نازل شده است، به دقت مورد مطالعه قرار دهد هیچ گاه نمی تواند - با ملاحظۀ آن همه توبیخ ها و سرزنش ها و لغزش ها - همه اصحاب را عادل بداند، بلکه چاره ای جز این ندارد که بگوید: همان گونه که در میان اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم افراد مؤمن و پرهیزگار، مطیع و فرمان بردار، عادل و دادگر وجود داشته است، افراد فاسق و فاجر، گنه کار و خائن، دو چهره و منافق نیز به فراوانی یافت می شده است.

اگر علمای اهل سنّت که خدا آن ها و ما را به راه راست و صراط مستقیم حق هدایت کند - در آیات محکم قرآنی تدبّر می کردند، آن را پر از ذکر «منافقین» و آزار دیدن پیامبر از گفتار و رفتار و کردار آنان می دیدند. و اگر به سنّت شریف نبوی و کتب سیره و رجال و حدیث و تفسیر و تاریخ مراجعه می کردند به خوبی در می یافتند که در زمان نزول وحی، مسأله نفاق در بین صحابه شایع بوده است.

این مطلبی است که نیاز چندانی به دلیل ندارد، زیرا بیش از صد و پنجاه آیه، تنها در سورۀ «توبه» و «منافقون» دربارهٔ آن ها نازل شده و به علاوه خدای تعالی به مناسبت های گوناگون در بسیاری از آیات قرآن کریم از راز درونی عده زیادی از آن ها پرده برداشته، و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز در سنّت جاوید خود، از ارتداد گروهی از ایشان پس از درگذشت خودش، به مسلمانان خبر داده و برخی از آنان را به عنوان «ناکثین» (گروه پیمان شکن) و برخی را به عنوان «قاسطین»گروه ستمکار و برخی دیگر را هم به عنوان «مارقین» (گروه خوارج) معرّفی فرموده و تاریخ هم ماهیت واقعی گروهی از آنان را - چه در زمان حیات پیامبر و چه بعد از رحلت آن بزرگوار - بر همگان روشن ساخته است.

برخی از آنان تصریح می نماید چنان که در این باره در کمال صراحت فرموده است:

﴿ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْراً لَمْ يَكُنْ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَ لَا لِيَهْدِيَهُمْ سَبيلاً ﴾ (1)

«آن کسانی که ایمان آوردند سپس کافر شدند، باز هم ایمان آوردند و دیگر بار کافر شدند و بر کفر خود افزودند، خداوند آن ها را نخواهد بخشید و آن ها را به راه (راست) هدایت نخواهد کرد. (2)

بنا بر این، اگر ما بخواهیم از مطالبی که مناسب شأن برخی از صحابه پیغمبر نیست، چشم پوشی کنیم، می بایست تعداد زیادی از آیات قرآن را کنار بگذاریم و از قرائت و تفسیر و تدبر و تفکر در آن ها سخنی به میان نیاوریم.

آیا این گونه نیست که برخی از آیه های قرآن در مذمّت و توبیخ منافقان نازل شده است؟ و یا آن که به اشاره و یا به صراحت رفتار زشت برخی از صحابه را یاد آوری نموده است؟

مگر برخی از صحابه - العیاذ باللّه - نسبت دزدی به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ندادند و رسول مکرّم الهی را به خیانت در غنایم جنگ «بدر» متهم نساختند؟!

در این زمینه ابن کثیر شامی در تفسیر خود از ابن عباس روایت کرده که گفت: در روز «بدر» قطیفه ای که از جملهٔ غنایم بود ناگهان مفقود گردید، برخی گفتند: شاید پیامبر آن را برداشته است. پس خدای تعالی این آیه را فرستاد:

﴿ وَ مَا كَانَ لِنَبِي أَنْ يَغُلَّ وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ﴾ (3)

ممکن نیست هیچ پیامبری خیانت کند، و هر کس خیانت کند، روز رستاخیز، آن چه را که در آن خیانت کرده است، با خود به صحنه محشر می آورد. (4)

و در روایت دیگری آمده است که آیه مزبور دربارهٔ قطیفه ای سرخ رنگ که در روز بدر مفقود گردید، نازل شده است که بعضی از مردم گفتند: شاید رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آن را برداشته است و در این مورد سخنان بسیاری گفتند و خدای تعالی این آیه را نازل نمود:

ص: 66

﴿ وَ مَا كَانَ لِنَبِي أَنْ يَغُلَّ ﴾ (1)

و طبری از ابن عبّاس روایت کرده که آن ها گفتند: «قطعاً رسول خدا آن را برداشته است» (2)

و در تفسیر ابن کثیر از مجاهد از ابن عباس نقل کرده است که گفت: «منافقان، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را در مورد چیزی که مفقود گردیده بود، متّهم نمودند» (3) .

و در مغازی «واقدی» آمده است:

مسلمانان در جنگ بدر یکصد و پنجاه شتر به همراه مقدار زیادی پوست و چرم دبّاغی شده که کاروان قریش آن را برای بازرگانی با خود آورده بودند به غنیمت گرفتند که از جمله غنایم آن روز قطیفه ای سرخ رنگ بود. کسی پرسید آن قطیفه سرخ کجاست که آن را نمی بینم؟ لابد پیامبر آن را برداشته است! در این هنگام خداوند این آیه را نازل فرمود: ﴿ وَ مَا كَانَ لِنَبِي أَنْ يَغُلَّ ﴾ ؛ ممکن نیست هیچ پیامبری خیانت کند...».

در همان حال مردی به حضور پیامبر آمد و گفت:

ای رسول خدا فلان کس آن قطیفه را برداشته است.

پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از آن مرد پرسید او گفت چنین کاری نکرده ام. آن کس که خبر آورده بود گفت: ای رسول خدا، دستور فرمای تا این نقطه از زمین را حفر کنند. پس پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم دستور فرمود زمین را کندند و قطیفه بیرون آورده شد. گوینده ای دو یا چند بار گفت: ای رسول خدا برای فلان کس - همان که قطیفه را برداشته بود - طلب آمرزش فرمای پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: دربارۀ مجرمان چنین چیزی نخواهید. (4)

از این مطلب که بگذریم مگر نزول آیاتی از سوره مبارکه «توبه» موجب نشده بود تا بعضی از أصحاب مانند «عمر بن خطّاب» از سوره توبه بهراسند؟ سیوطی از ابن عبّاس نقل می کند؛

عُمَر می گفت سوره توبه به عذاب نزدیک تر است؛ این سوره مردم را رها نکرد تا

ص: 67

آن که نزدیک بود کسی را بی عیب نگذارد. (1)

هم چنین او نقل می کند که عمر گفت:

قبل از آن که نزول سورۀ توبه به پایان برسد گمان داشتیم که کسی از ما باقی نخواهد ماند، مگر آن که در مذمّت او چیزی نازل خواهد شد؛ کار به جایی رسید که این سوره را فاضحه «رسوا کننده» نامیدند (2) .

علاوه بر این، مگر خدای تعالی به مسلمانان هشدار نداده و برای بیداری آنان از تفرقه و اختلاف و نزاع و کشمکش و درگیری با یک دیگر نفرموده است:

﴿ تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ... وَ لَوْ شَاءَ اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمْ الْبَيِّنَاتُ وَ لَكِنْ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ ﴾ (3)

ما بعضی از آن رسولان را بر بعض دیگر برتری دادیم... و اگر خدا می خواست، کسانی که بعد از آن ها آمدند، پس از آن که آن همه نشانه های روشن برای آن ها آمد، با هم جنگ و ستیز نمی کردند ولی امت ها پس از آن ها، با هم اختلاف نمودند، بعضی ایمان آوردند و بعضی دیگر کافر شدند.

آیا این آیه به روشنی نمی رساند که پس از درگذشت پیامبران بین یاران شان اختلاف افتاده و گروهی کافر شده اند؟

هم چنین، مگر خدای تعالی به مسلمانان گوش زد ننموده است که بسیاری از آنان پس از نائل شدن به ایمان بار دیگر به گذشتۀ زشت خود و دوران جاهلیّت باز می گردند چنان که قرآن کریم در این باره در کمال صراحت فرموده است:

﴿ وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِيْن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ ﴾ (4)

محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم فقط فرستادۀ خداست، و پیش از او نیز فرستادگان دیگری بودند؛ آیا اگر او بمیرد یا کشته شود شما به عقب بر می گردید؟!

آیا از این آیه نیز معلوم نمی شود که برخی از یاران پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بعد از رحلت حضرتش راه انحراف پیموده و به پیشینهٔ زشت و تاریک و دوران کفر و جاهلیت باز می گردند؟

ص: 68

حال اگر این دو آیه را با روایات متواتری که شیعه و سنّی در رابطه با نفاق و ارتداد گروهی از اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در کتاب های معتبر حدیثی و تاریخی خود نقل کرده اند، همراه کنیم، نتیجه جز این خواهد شد که جمعی از یاران پیامبر اسلام نیز پس از رحلت آن بزرگوار از دین خارج شده و گمراه می شوند؟

بخاری در کتاب صحیح خود، در «کتاب الایمان» باب ترس مؤمن از نابود شدن أعمالش، می گوید:

«ابراهیم تمیمی گوید: من گفتار خود را بر عملم عرضه نداشتم جز این که ترسیدم دروغ گو باشم. ابن ابی ملیکه گوید: من سی نفر از یاران رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را درک کردم که همگی آنان از نفاق بر خویشتن می هراسیدند، و هیچ یک از آن ها نبود که ادعا کند بر ایمان جبرئیل و میکائیل است...» (1)

اگر ابن ابی ملیکه سی نفر از یاران پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را دیده است که همگی آنان از نفاق بر خویشتن می هراسیدند و واهمه داشتند که جزء منافقین باشند و هیچ یک از آن ها ادّعای ایمان صحیح برای خود نداشته، پس چه شده است که اهل سنّت و جماعت آنان را تا درجةً أنبياء و پیامبران الهی بالا می برند و هیچ انتقادی را درباره شان نمی پذیرند؟

هم چنین، بخاری در یک حدیث دیگر از ابراهیم (نخعی) از اسود بن یزید روایت کرده که گفت:

«ما در مجلس عبد اللّه - ابن عمر در مسجد - نشسته بودیم که حذیفه آمد و بالای سر ما ایستاد و سلام کرد، سپس گفت: کسانی که بهتر از شما بودند نیز گرفتار نفاق بودند! راوی گوید: من گفتم: سبحان اللّه، خدای تعالی فرموده است: ﴿ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ فِي الدَّرْيِ الْأَسْفَلِ مِنْ النَّارِ ﴾ (2) : منافقان در پائین ترین درجه دوزخ قرار دارند»، عبد اللّه خندید و حذیفه رفت در گوشهٔ مسجد نشست. پس عبد اللّه برخاست و یاران او متفرّق شدند. در این هنگام، حذیفه سنگ ریزه به سوی من انداخت و من نزد او حاضر شدم. حذیفه گفت: من از خندیدن او تعجب کردم او مقصود مرا دانست و فهمید که من چه

ص: 69

گفتم.» (1)

و نیز بخاری در کتاب «فتن» از أبی وائل روایت کرده که حذیفه می گفت:

«انّ المنافقين اليوم شرّ منهم على عهد النبى صلی اللّه علیه و آله و سلم كانوا يومئذ يسرّون و اليوم يجهرون» (2)

منافقان امروز از زمان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بد ترند، زیرا در زمان رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم کار های خود را پنهانی انجام می دادند و اینک نفاق خود را آشکار کرده اند».

علاوه بر این روایات، بسیاری از دانشمندان بزرگ اهل سنّت این قسمت از خطبۀ غدیر را با عبارت های گوناگون از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل کرده اند که در حجة الوداع فرمود:

﴿ لَا أُلْفِيَنَّكُمْ تُرْجَعُونَ بَعْدِي كُفَّاراً يَضْرِبُ بَعْضُكُمْ رِقَابَ بَعْضٍ ﴾ (3)

شما را این چنین نیابم که بعد از من از دین روی تافته و گمراه شوید و یک دیگر را به قتل رسانید.

و در همین زمینه «مسلم» نیز در کتاب صحیح خود در حدیثی از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم آورده است که خطاب به أصحاب فرمود:

«پس از فتح فارس و روم چگونه خواهید بود؟ عبد الرحمن بن عوف گفت: آن گونه که خداوند فرمان داده است. پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: یا بر خلاف آن! بر یک دیگر فخر فروشی کرده و حسادت ورزیده و با هم اختلاف و دشمنی نموده و کینه ورزی و عداوت خواهید کرد...» (4) .

ص: 70

حال، با وجود این همه روایات صحیح و معتبر که دانشمندان و بزرگان و محدّثان نامى أهل سنّت آن ها را در کتب صحاح، سنن، مسانید و جوامع حدیثی خود نقل کرده اند، چگونه ما می توانیم به ایمان همهٔ صحابه یقین پیدا کنیم و به عدالت همهٔ آن ها معتقد گردیم؟

و چگونه می توانیم بگوئیم که همهٔ صحابه بدون استثنا افرادی پاک و درست کار و صالح و صادق بودند و همگی در هاله ای از قدس و ورع و تقوا قرار داشتند در حالی که أهل سنّت در کتاب های خود نقل کرده اند که عمر بن خطاب از حذیفه سؤال می کرد «آیا من نیز از منافقانم؟.» (1)

چگونه می توانیم به ایمان و عدالت همهٔ صحابه یقین پیدا کنیم در حالی که برخی از آنان همچون عمر بن خطاب - به نقل خود شان - خود در آن تردید داشتند؟

و چگونه می توانیم به عدالت همه صحابه معتقد گردیم در حالی که می بینیم امیر مؤمنان علیه السلام در «نهج البلاغه» در کمال صراحت فرموده است:

﴿ حَتَّی إِذَا قَبَضَ اللَّهُ رَسُولَهُ صَلِّيَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ رَجَعَ قَوْمٌ عَلَی الْأَعْقَابِ وَ غَالَتْهُمُ السُّبُلُ وَ اتَّکَلُوا عَلَی الْوَلاَئِجِ وَ وَ صَلُوا غَیْرَ الرَّحِمِ وَ هَجَرُوا السَّبَبَ الَّذِی أُمِرُوا بِمَوَدَّتِهِ وَ نَقَلُوا الْبِنَاءَ عَنْ رَصِّ أَسَاسِهِ فَبَنَوْهُ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ... ﴾ (2)

... آن هنگام که خداوند پیامبر خود را قبض روح نمود، گروهی به قهقرا (و عصر جاهلیّت خود) بازگشتند و راه های انحراف و گمراهی را در پیش گرفتند و بر غیر خدا تکیه کردند.

و با غیر خویشاوندان (و اهل بیت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم) پیوند برقرار نمودند و از وسیله ای که فرمان داشتند به آن مودّت ورزند دوری گزیدند و بناء و أساس (خلافت و ولایت) را از محلّ اصلی خویش برداشته در غیر جایگاهش نصب نمودند».

پس این گونه نیست که هر کس روزگاری با پیامبر خدا همراه شد تا ابد راه خیر و صلاح خواهد پیمود و هرگز رفتار زشت و ناپسند از او دیده نخواهد شد و ایمان و تقوای او قطعی و عدالت وی ثابت و مسلّم است و نمی توان به هیچ یک از اصحاب پیغمبر

ص: 71

انتقاد کرد.

داستان عدالت صحابه برای دگرگون ساختن واقعیّت و جلوگیری از درک حقیقت، طراحی شده است

شگفت آور است که علمای اهل سنّت با وجود آن همه آیاتی که درباره رفتار های ناپسند «صحابه» نازل شده و هم چنین روایات صحیح و معتبر و متواتری که مفسران و محدثان و مورخان و بزرگان خود شان در رابطه با اعمال زشت و نابخردانه گروهی از یاران پیامبر در کتاب های خود نقل کرده اند باز هم می گویند همه اصحاب پیغمبر عادل اند، و همه بر حقّ اند و همه اهل بهشت اند!!!

ما از این بزرگواران می پرسیم: اگر در میان اصحاب پیامبر حق و باطل وجود و همه آن ها بدون استثنا بر حق بودند، پس چرا پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم بطور مکرّر و در موارد متعدد فرموده است: حق با علی و علی با حق است؟

شاهد بر این مطلب، روایات فراوانی است که علمای بزرگ اهل سنّت آن ها را با همین تعبیر، یعنی: ﴿ عَلِیٌّ مَعَ الحَقِّ ، وَ الحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ ﴾ و یا مشابه آن مانند ﴿ عَلِیٌّ مَعَ القُرآنِ ، وَ القُرآنُ مَعَ عَلِیٍّ ﴾ ، در منابع حدیثی و تاریخی خود از پیامبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل کرده اند که هم اکنون برای روشن شدن این موضوع به نقل و بررسی برخی از آن ها می پردازیم.

دارند و هم انحراف فکری و بی راهه رفتن کسانی که کور کورانه از «باطل» به عنوان «حق» پیروی می کنند بر همگان واضح و روشن شود.

و اینک این شما خوانندۀ عزیز و این هم بخشی از روایات وارده که در این باره در مصادر و مدارک حدیثی و تاریخی اهل سنّت آمده است:

1 - أبو بكر، احمد بن موسى بن مردویه؛ از بزرگان محدّثان أهل سنّت در کتاب «مناقب» خود از چند طریق و از جمله به سند خود از محمّد بن أبي بكر روایت کرده که گفت: عائشه برای من نقل کرد که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

﴿ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ مَعَ اَلْحَقِّ لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ اَلْحَوْضَ. ﴾ (1)

حق با علی است و علی پیوسته با حق است و این دو از یک دیگر جدا نمی شوند تا زمانی که بر سر حوض کوثر - بر من وارد شوند.

2- علّامه ابن قتیبۀ دَینوری، محدّث و تاریخ نگار نام دار اهل سنّت در کتاب «الامامة و السیاسه» می نویسد:

هنگامی که علی علیه السلام در جنگ جمل پیروز گردید و عایشه شکست خورد، برادر وی محمّد بن أبی بکر که یکی از همراهان علی علیه السلام بود به دیدن او رفت و به وی گفت: آیا از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نشنیدی که فرمود: ﴿ عَلِیٌّ مَعَ اَلْحَقِّ وَ اَلْحَقُّ مَعَ عَلِیِّ، ثُمَّ خَرَجْتُ تقاتلينه بِدَمِ عُثْمَانَ ﴾ . (2)

علی با حق است و حق با علی است، و تو اکنون به عنوان خون خواهی عثمان خروج نموده و با او به پیکار پرداخته ای؟!»

3- ابو جعفر اسکافی، علامه محقق و متکلّم معتزلی از عمّار یاسر روایت کرده که گفت: از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدیم که فرمود:« علی با حق است و حق با علی است. هرگز از هم جدا نمی شوند تا در روز رستخیز در کنار حوض کوثر - بر من وارد شوند. (3)

ص: 73

4- حافظ قندوزی در حدیثی از جابر بن عبد اللّه انصاری روایت کرده که گفت: از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: علی با حقّ است و حق با اوست و هرگز از هم جدا نخواهند شد. (1)

5- علامه محدّث، سید علی همدانی شافعی، از ابن عبّاس روایت کرده که گفت: پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم خطاب به من فرمود: ای پسر عبّاس! همواره همراه علی باش که بدون تردید «حق» بر زبان و قلب او جریان دارد. (2)

6- محدّث شهیر، شیخ الاسلام جوینی شافعی، از ابن عبّاس روایت کرده که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: حق همواره با علی بن أبی طالب است در هر جهتی که او حرکت کند (حق به همراه اوست). (3)

7- محدّث فقیه، ابن مغازلی شافعی از أبو سعید خدری روایت کرده که گفت: با گروهی از صحابۀ مهاجر و انصار در کنار خانه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بودیم که آن حضرت به طرف ما آمد و فرمود: آیا از نیکان تان به شما خبر ندهم؟

گفتند: بلی یا رسول اللّه، فرمود: بهترین افراد شما انسان های وفادار و پاکیزه اند و بدون تردید خداوند افراد سبک بار پرهیزکار را دوست می دارد.

در این هنگام علی بن ابی طالب علیه السلام از آن جا گذشت و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم - با اشارۀ به او - فرمود: ﴿ اَلْحَقُّ مَعَ ذَا، اَلْحَقُّ مَعَ ذَا ﴾ : حق به همراه این است، حق به همراه این است.» (4)

8- حافظ ابو بکر بغدادی در «تاریخ بغداد» از أبی ثابت «غلام آزاد شده أبو ذر» روایت کرده که گفت:

بر امّ سلمه وارد شدم، دیدم گریه می کند و از علی علیه السلام یاد می نماید و شنیدم که می گوید: از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: ﴿ عَلِیٌّ مَعَ اَلْحَقِّ وَ اَلْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ وَ لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ اَلْحَوْضَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ ﴾ : علی با حق است و حق با علی است، و از

ص: 74

یک دیگر جدا نمی شوند تا در روز قیامت بر سر حوض - کوثر - بر من وارد شوند». (1)

9- حاکم نیشابوری در «مستدرک» از أبو سعید تیمی از ابو ثابت، مولای ابو ذر روایت کرده است که گفت: در جنگ جمل در لشکر علی علیه السلام بودم همین که عایشه را در لشکر مقابل دیدم شکّی در دلم افتاد که در هنگام نماز ظهر برطرف گردید و تا آخر به همراه علی علیه السلام در قتال با دشمن شرکت نمودم. هنگامی که جنگ پایان یافت رهسپار مدینه شدم و نزدامّ سلمه رفتم و گفتم من برای آب و نان به این جا نیامده ام، و لكن من مولای ابو ذر هستم.

وقتی مرا شناخت، خوش آمد گفت و افزود هنگامی که دل ها هر کدام به سویی پرواز می کرد، تو کجا بودی؟ گفتم آن جا که خدا به هنگام ظهر آن را برایم آشکار ساخت، گفت: احسنت من از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: ﴿ عَلِیٌّ مَعَ القُرآنِ وَ القُرآنُ مَعَ عَلِیٍّ ، لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ ﴾ : علی با قرآن است و قرآن با علی است و آن دو، تا آن زمان که در کنار حوض - کوثر - بر من وارد شوند از هم جدا نمی شوند» (2) .

10- و در حدیث دیگری از امّ سلمه نقل شده است که به «أبو ثابت» گفت: رستگار شدی. سوگند به خدایی که جانم در قبضۀ قدرت اوست، من از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: ﴿ عَلِیٌّ مَعَ اَلْحَقِّ القُرآنِ وَ اَلْحَقِّ القُرآنُ مَعَ عَلِیٍّ ، لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ ﴾ علی با حق و قرآن است و حق و قرآن نیز با علی است و این دو هرگز از هم جدایی ندارند تا زمانی که بر سر حوض - کوثر - بر من وارد شوند» (3)

این ها بخشی از روایات فراوانی است که محدّثان و مورّخان نامی اهل سنّت آن ها را در رابطه با حقانیت علی در کتاب های وزین و معتبر خود نقل کرده اند و آن چه از همهٔ این روایات فهمیده می شود و هیچ ابهامی در آن وجود ندارد، این که، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم علی را ملازم با حق و قرآن، حق گو، حق بین، میزان و معیار حق شناسی، نشانه تشخیص حق از باطل و شناخت مؤمن از منافق معرفی فرموده است.

ص: 75

شهادت می دادی، اینک از خداوند مسئلت کن که در مورد شهادت من در پیشگاه تو شتاب فرماید.

فرمود: در آن صورت چه کسی باید با «پیمان گسلان» و «تبهکاران» و «بیرون شدگان از دین» جنگ کند؟ همانا که من به تو وعدۀ شهادت داده ام و به زودی شهید خواهی شد، بر سرت ضربه زده می شود و محاسنت از آن، به خون سرت خضاب خواهد شد، اینک بگو: صبر تو در آن هنگام چگونه خواهد بود؟ گفتم: ای رسول خدا آن که جای صبر نیست بلکه جای شکر است.

فرمود: آری درست گفتی. اینک برای ستیز آماده شو که با تو ستیز می شود. گفتم: ای رسول خدا کاش اندکی برای من روشن فرمایی. فرمود: امّت پس از من به زودی گرفتار فتنه و آزمون می شود؛ قرآن را تأویل و به رأی خود عمل خواهند کرد، شراب را به نام نبیذ و رشوه را به نام هدیه و ربا را به نام بیع حلال می شمرند و معانی قرآن را تحریف می کنند و کلمۀ گمراهی غلبه می یابد (آن گاه که چنین شد) نخست در خانه ات بنشین تا زمانی که عهده دار حکومت شوی و چون حکومت را بر عهده بگیری سینه ها بر تو خواهد شورید و کار ها برای تو واژگونه می شود؛ در آن هنگام تو در مورد تأویل قرآن جنگ خواهی کرد همان گونه که دربارۀ تنزیل آن جنگ کردی و این حالت دوّم آنان کم تر از حالت نخست ایشان نیست...» (1)

حافظ نسائی در کتاب «خصائص» خود، از ابو سعید خدری روایت کرده که گفت:

در مسجد نشسته و در انتظار آمدن رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بودیم که آن حضرت بر ما وارد شد. در آن هنگام یکی از دو لنگه کفش رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از هم گسیخته و نیاز به اصلاح داشت. آن را به علی علیه السلام داد تا اصلاحش کند، در همین حال رو به اصحاب نموده و فرمود: در میان شما کسی هست که بعد از من، برای تأویل قرآن با مخالفان می جنگد همان گونه که من برای تنزیل قرآن با آن ها جنگیدم. أبو بکر گفت: آیا آن شخص من هستم؟ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: نه عُمَر گفت: آیا منم؟ فرمود: نه، اما او، همان کسی

ص: 77

است که هم اکنون کفش مرا اصلاح می کند. (1)

حافظ شام ابن عساکر دمشقی در «تاریخ مدینهٔ دمشق» از «أبو سعید خدری» روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به ما فرمان داد تا با ناکثان و قاسطان و مارقان جنگ کنیم. عرضه داشتیم: یا رسول اللّه! شما که می فرمائید با این گرو ها به مبارزه برخیزیم به همراه چه کسی با آن ها پیکار کنیم؟ فرمود: به همراه علی بن أبی طالب، عمار یاسر هم (با حمایتی که از او به عمل می آورد) کشته می شود.

و از زید بن علی بن الحسين بن على از پدرش از جدش و او هم از علی علیه السلام روایت کرده است که فرمود رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به من دستور داده است تا با ناکشان و قاسطان و مارقان جنگ کنم.

و از علی بن ربیعه روایت کرده است که گفت: از علی علیه السلام شنیدم که بر فراز منبر می فرمود: پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم با من عهد و پیمان بسته است که با ناکتان و قاسطان و مارقان جنگ کنم.

و از عمّار یاسر روایت کرده که گفت: از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، شنیدم که به علی علیه السلام فرمود: ﴿ سَتُقاتِلُکَ الفِئَهُ الباغِیَهُ و أَنتَ عَلَی الحَقِّ ، فَمَن لَم یَنصُرکَ یَومَئِذٍ فَلَیسَ مِنّی ﴾ : ای علی! گروه سرکش و ستمکار با تو می جنگد و تو بر حقّی، هر کس در آن روز به یاری تو بر نخیزد از من نیست». و از خلید قصری روایت کرده که گفت: در روز «نهروان» از علی علیه السلام شنیدم که فرمود:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به من دستور داده است تا با ناکشان و قاسطان و مارقان جنگ کنم. و از اصبغ بن نباته روایت کرده که گفت: از علی علیه السلام شنیدم که می فرمود: ﴿ مَا وَجَدْتُ إِلاَّ الْقِتَالُ أَوِ اَلْکُفْرَ بِمَا أَنْزَلَ اَللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَلَّمَ ﴾ ، هیچ راهی نیافتم جز این که جنگ کنم و یا به آن چه بر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل شده است کافر شوم».

و از مارق عابدی نیز روایت کرده است که گفت: علی علیه السلام بن أبی طالب فرمود: ﴿ مَا وَجَدْتُ مِنْ قِتَالِ الْقَوْمِ بَدَا أَوِ الْكُفْرَ بِمَا انْزِلْ عَلَى مُحَمَّدٍ صَلِّيَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ﴾ ، چاره ای جز این ندیدم مگر

ص: 78

این که با این قوم وارد جنگ شوم و یا به آن چه بر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل شده است کافر گردم».

و از علی علیه السلام روایت کرده است که فرمود: من مأمورم با سه گروه از مخالفان، ناکثان و قاسطان و مارقان جنگ کنم. اما قاسطان مردم شام اند، و امّا ناکتان را هم ذکر فرمود - كه أصحاب جمل، طلحه و زبیر و عائشه می باشند - و مارقان هم خوارج نهروان اند - که آن ها را «حروریّه» (1) هم می گویند. (2)

حسام الدین متّقی در «کنز العمّال» تحت عنوان «وقعۀ جمل» از علی بن ربیعه روایت کرده که گفت: در یکی از روز ها که علی علیه السلام بر فراز منبر سخن می گفت؛ مردی وارد شد و گفت:

يا امير المؤمنين! چرا مردم را برای جنگ تحریک می کنی همان گونه که ساربان شترانش را برای حرکت آماده می کند؟ آیا این کار را به خاطر عهد و پیمانی که از جانب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به عهده داری انجام می دهی و یا این که با رأی و نظر خود به چنین عملی اقدام می کنی؟ فرمود: به خدا سوگند! تا حال دروغ نگفته ام و به من هم هرگز دروغ نگفته اند، گمراه نشده ام و کسی هم از ناحیهٔ من گمراه نشده است، آن چه انجام می دهم، پیمانی است از جانب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم که به من واگذار شده است و تهمتی هم به آن حضرت وارد نمی آورم چرا که می دانم کسی که از راه افتراء وارد شود زیان کار است. آری پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم با من پیمان بسته است که با ناکثان و قاسطان و مارقان به مبارزه برخیزم». (3)

ابن أبى الحدید در شرح نهج البلاغه از کتاب صفّین نصر بن مزاحم نقل می کند

ص: 79

که در جنگ صفّین مردی از شامیان از لشکر شام بیرون آمد و میان دو صف ایستاد و فریاد بر آورد: ای ابو الحسن، ای علی، پیش من بیا! علی علیه السلام پیش او رفت و چنان به او نزدیک شد که گردن اسب های شان کنار یک دیگر قرار گرفت؛ آن مرد گفت: ای علی، تو را حقّ قدمت و پیشگامی در مسلمان شدن و هجرت است! آیا حاضری کاری را که پیشنهاد می کنم بپذیری که در آن جلوگیری از ریختن این خون ها و به تأخیر انداختن این جنگ است تا بتوانی با رأی درست تصمیم بگیری و در آن بیندیشی؟ علی پرسید چه پیشنهادی است؟ گفت: تو به عراق خود برگرد و ما تو و عراق را آزاد می گذاریم و ما هم به شام خود بر می گردیم، تو هم ما و شام ما را آزاد بگذار.

على علیه السلام فرمود: آن چه را که گفتی شناختم و دانستم که از روی خیر خواهی و شفقت است؛ این کار مرا به خود مشغول ساخته و شب زنده دار داشته است و همه جوانب آن بررسی کرده ام چاره ای نیافتم جز این که جنگ کنم و یا به آن چه خداوند بر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل فرموده است کافر شوم. خداوند تبارک و تعالی از اولیای خود راضی نخواهد شد که روی زمین معصیت و گناه شود و آنان خاموش بمانند و به آن رضایت دهند و امر به معروف و نهی از منکر نکنند، این است که جنگ را بر خویشتن آسان تر از آن یافتم که در سلسلهٔ زنجیر های دوزخ در افتم (1) .

حافظ طبرانی و حاکم نیشابوری و محب الدین طبری و برخی دیگر از اعلام أهل سنّت در حدیثی از ابن عبّاس روایت کرده اند که گفت: علی علیه السلام در حال حیات رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرمود: خدای تعالی می فرماید: ﴿ أَفَإِيْن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ ﴾ (2) آیا اگر او (پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم ) بمیرد یا کشته شود، شما به عقب بر می گردید؟»،به خدا سوگند! پس از آن که خداوند ما را به وسیلۀ پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم هدایت فرموده است، هرگز به آئین گذشتگان خویش باز نمی گردیم، به خدا سوگند! هر گاه پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بمیرد یا کشته شود و به شهادت برسد راه او را ادامه می دهم و تا جان در بدن دارم در همان راهی که او می جنگید با مخالفان می جنگم تا این که عمرم به سر آید به خدا سوگند من برادر رسول خدا یار و یاور پسر عم و وارث علم پیغمبرم، پس چه کسی نسبت به

ص: 80

پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم شایسته تر از من می باشد. (1)

بشنو و گواه باش ﴿ هُوَ قَاتِلُ اَلنَّاکِثِینَ وَ اَلْقَاسِطِینَ وَ اَلْمَارِقِینَ مِنْ بَعْدِی ﴾ : او بعد از من با ناكثان (أصحاب جمل) و قاسطان (معاویه و پیروانش) و مارقان (خوارج نهروان) می جنگد.

به خدا سوگند، او سنّت مرا زنده نگه می دارد باز هم بشنو و گواه باش، سپس فرمود: اگر بنده ای خدای را هزار سال بعد از هزار سال، در بین رکن و مقام عبادت کند و از آن پس خدا را ملاقات کند و در حالی از دنیا برود که با علی دشمن باشد، خداوند او را به دوزخ افکنده و در ژرفای جهنم جای خواهد داد. (1)

أبو أيوب در جواب گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از ما پیمان گرفته است که در رکاب علی علیه السلام با ناکثین - أصحاب جمل - جنگ کنیم که با آن ها جنگیدیم و از ما پیمان گرفته است که با قاسطان جنگ کنیم و اینان همین گروهی هستند که هم اکنون با آن ها روبرو هستیم - یعنی معاویه و یارانش - و از ما پیمان گرفته است که با مارقان نیز جنگ کنیم که تا کنون با آن ها رویاروی نشده ام (1) .

حافظ طبرانی از «مخنف بن سلیم روایت کرده که به دیدار أبو أيّوب انصاری رفتیم، و این در حالی بود که وی اسبان خود را علف می داد. به او گفتیم: ای ابا ایّوب! همراه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به نبرد با مشرکان پرداختی، اینک چه شده که تغییر رویه داده ای و با مسلمانان می جنگی؟ أبو أيّوب گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به من دستور داده است تا با سه گروه ناکتان و قاسطان و مارقان، جنگ کنم. بنا به فرمان آن حضرت با ناکتان و قاسطان جنگیدم، و اگر خدا بخواهد با مارقان هم که در کنار نخلستان ها و نهر ها به سر می برند خواهم جنگید ولی اکنون نمی دانم که آن ها در کجا هستند. (2)

بیهقی در «محاسن و مساوی» روایت کرده که مردی شامی از ابن عبّاس پرسید: ناکثین کیانند؟ گفت: کسانی هستند که با علی علیه السلام در مدینه بیعت کردند و پس از آن عهد خود را شکستند و در بصره با او جنگیدند قاسطین معاویه و اصحاب او می باشند، و مارقین هم افرادی هستند که در نهروان با وی جنگ نمودند، مرد شامی گفت ای ابن عبّاس دل مرا روشن نمودی و به من حکمت آموختی و عقده دلم را گشودی خداوند دلت را روشن کند، اکنون گواهی می دهم که علی علیه السلام مولای من و مولای همهٔ مؤمنان است. (3)

ابن عبد البر در کتاب «استیعاب» در شرح حال علی علیه السلام می نویسد:

«و در روایت آمده است از علل و ابن مسعود و أبو ایّوب انصاری که علی علیه السلام

ص: 83

مأمور بوده است که با پیمان شکنان (اصحاب جنگ جمل، طلحه و زبیر و عآائشه) و ستمکاران (فئه باغیه معاویه و یارانش) و خوارج نهروان (که پس از جریان «حکمیّت» از دین خارج شدند) جنگ کند، و از خود آن حضرت نیز روایت رسیده که گفته است: راهی نیافتم جز این که جنگ کنم و یا به آن چه خدا نازل کرده است کافر شوم.» (1)

حال، از طرفداران عدالت صحابه می پرسیم اگر پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم که مأمور تبلیغ اوامر و نواهی الهی است به علی علیه السلام دستور داده است به علی علیه السلام دستور داده بود تا با «ناکشان» و «قاسطان» و «مارقان» جنگ کند، و علی علیه السلام نیز فرموده است:« چاره ای ندیدم جز این که پیکار کنم و یا به آن چه خدا نازل فرموده است کافر شوم» چگونه می توان گفت که همۀ اصحاب پیغمبر عادل اند و همه بر حقاند و همه اهل بهشت اند؟!

پس معلوم می شود بر خلاف پندار طرفداران عدالت صحابه، اختلاف علی علیه السلام با دیگران، اختلاف حق با باطل بوده است و کسانی که در جنگ «جمل» و «صفّین» و «نهروان» به روی آن حضرت شمشیر کشیدند در ضلالت و گمراهی بودند و اگر کسی اندکی انصاف و ایمان و آگاهی داشته باشد هرگز نمی تواند به «عدالت» و حقانیت همهٔ آن ها قائل شود.

می کنیم.

از آن جمله مازری - یکی از علمای بزرگ اهل سنّت - در «شرح برهان» می گوید:« در میان افراد صحابه، هم أشخاص عادل و هم غير عادل وجود دارند و ما دربارهٔ

کسانی که ملازم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بودند و از آن حضرت پیروی کردند و گفتار او را مورد عمل قرار دادند «عدالت» را ثابت می دانیم، ولی افرادی که فقط محضر آن جناب را درک کرده باشند، یا برای غرض مخصوصی او را ملاقات کرده اند، عدالت این گونه افراد ثابت نیست بلکه دو احتمال دارد ممکن است عادل باشند و ممکن است واجد صفت عدالت نباشند.» (1)

علّامه حضرمی، محمّد بن عقیل علوی شافعی در کتاب «نصایح الکافیه» گوید:«ما أهل سنّت به «شیعه» اعتراض می کنیم که چرا آن ها برای همۀ ائمّه «اثنا عشر» مقام «عصمت» قائلند و در این باره با شیعیان نزاع و جدال داریم و ادله آن ها را رد می کنیم، آیا پس از اعتراضی که بر شیعه داریم باز هم جایز است که ما یکصد و بیست هزار صحابه پیغمبر را که بعضی عالم و گروهی جاهل و جماعتی شهر نشین و عده ای از أهل بادیه و بیابان بودند معصوم بدانیم و برای همۀ آن ها معتقد به عدالت گردیم و بگوئیم: هر کس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را دیده است از لغزش و خطا مصون و محفوظ و به طور مسلّم عادل است و نباید او را فاسق شمرد، و اخبار و روایاتش را باید بدون تحقیق قبول کرد.

(آیا چگونه رواست که انسان از گروهی به عنوان این که محضر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را درک کرده اند و چند صباحی در خدمت او نشسته اند، احترام کند و از افعال و أقوال آنان تحقیق ننماید) در صورتی که بطور متواتر نقل شده است که بعضی از آن ها مرتکب مفاسد و قبایح و قتل و جنایت و دروغ و بهتان و شرب خمر گردیده که هر یک از این گناهان موجب فسق و خروج از عدالت است؛ من در این موضوع متحیّرم و نمی دانم گره این مشکل را چگونه باید گشود.» (2)

علّامه تفتازانی (متوفای سال 793 هجری) یکی از دانشمندان بزرگ و بلند آوازهٔ

ص: 85

أهل سنّت، در مورد جنگ هائی که در صدر اسلام بین صحابه و تابعین روی «شرح مقاصد» می گوید:

«آن چه در بین صحابه اتفاق افتاد از جنگ ها و اختلافات و کشمکش ها و درگیری هایی که در کتب تاریخ ذکر شده و از زبان افراد موثق نقل گردیده است، ثابت می کند که بعضی از آن ها گمراه و ستمکار و أهل فسق و فجور بودند و حقد و حسادت و کینه توزی و جاه طلبی و ریاست خواهی و میل به لذات و شهوات آن ها را وادار به اعمال زشت نموده و از طریق حق منحرف گردیده بودند.

دلیل بر این امر آن است که هر فرد صحابی معصوم نیست و هر کس که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را دیده است تا ابد راه خیر و صلاح را نخواهد پیمود. ولی از آن جا که دانشمندان حُسن ظنّ به صحابه داشته اند بدی های اعمال آنان را نادیده گرفته و کار های آنان را حمل بر صحت نموده و به گونه ای که مناسب شأن صحابه باشد به تأویل و توجیه آن ها پرداخته و گفتند که صحابه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از فساد و گمراهی مصون و محفوظ اند...» (1)

و بالأخره، محمّد فريد وجدی، در کتاب معروف دائرة المعارف خود، می نویسد:

«پیشگامان در تاریخ و حدیث اسلامی در برابر رخداد هایی که برای نخستین گروه این امّت روی داد سکوت نموده و ادب و احترام ظاهری را حفظ می کنند و از اظهار نظر در این باره خودداری می نمایند؛ آن هم دربارۀ حوادث وحشتناکی که بزرگ ترین دگر گونی را در این امّت بر جای نهاد با این دلیل که در این رویداد ها أسرار و رموز تقدّم و تأخر نهفته است از این روست که تاریخ آن دوران برای ما تاریک و پیچیده و مبهم گردیده است.

بیشتر مسلمانان بر این باورند اگر شخصی نسبت به یکی از اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم انتقادی داشت و یا بر خلاف نظر او سخنی ،گفت مرتکب گناهی شده است.

این گمان آنان را به وسوسه انداخته تا وقایع و حوادث آن دوران را از پَس پرده وارونه ببینند؛ از این رو هر چیزی را نیک پنداشته و هر کاری را درست و متقن تصوّر کرده اند. برخی از آنان در این رابطه آن چنان زیاده روی کرده و تا بدان جا پیش رفته اند که

ص: 86

می گویند: قاتل و مقتول - هر دو - در بهشت جای دارند (!).

حقیقت أمر آن است که آنان هم بشری مانند ما بودند؛ و گر چه از نظر ایمان و تقوا و دوست داشتن حق بر ما برتری داشتند و نور نبوت محمّدی صلی اللّه علیه و آله و سلم را از نزدیک مشاهده کردند، لکن هیچ کس نمی تواند بگوید که همۀ آن ها پاک و درست کار و مصون از لغزش و خطا بودند و تمامی اعمال آنان (هر چند خلاف حق باشد) نیک و پسندیده است.

زیرا برای ما ثابت شده است که آن ها با هم اختلاف و دشمنی نمودند، و به جنگ با یک دیگر برخاستند و به هم دیگر ناسزا گفتند، و بروی یک دیگر شمشیر کشیدند، و برخی از آنان برخی دیگر را به قتل رسانیدند، و روزگاری بر آنان گذشت که کشت و کشتار در میان ایشان بیشتر از دو ملت متخاصم که با یک دیگر خصومت دیرینه داشتند، انجام گرفت.

چه کسی می تواند جنگ خونین «صفّين» که بین علی - بن أبي طالب علیه السلام- و معاية بن ابی سفیان - روی داد و در آن جنگ صد هزار نفر کشته شدند، به دست فراموشی بسپارد؟ و چه کسی می تواند حادثۀ هولناک جنگ جمل که بین علی علیه السلام و طلحه و عائشه رخ داد و به همان مقدار از افراد مسلمان نیز در آن جنگ کشته شدند، از خاطر بزداید؟ و چه کسی است که می تواند واقعهٔ «نهروان» و کسانی که بر ضد علی علیه السلام خروج نمودند از یاد ببرد؟

این ها همه حوادث و وقایع خون باری هستند که مسلمانان رو در روی یک دیگر قرار گرفته و بروی هم دیگر شمشیر کشیدند و سر ها از بدن ها جدا گردید و نیزه ها در قلب ها جای گرفت و شمشیر ها بر چهره ها نواخته شد و سینه ها و شکم ها شکافته گردید.

بنا بر این اگر ما با آزادی کامل به بحث و بررسی این رویداد ها نپردازیم و خیلی ساده و آسان از آن ها چشم پوشی کنیم و بدون این که حقیقت را دریابیم تنها به وقوع چنین حوادث مرگ باری در گذشتۀ تاریخ، بنگریم، و از روی ترس و واهمه راه تحقیق را بر خود ببندیم، مانند کسی خواهیم بود که خود را فریب می دهد و خداوند باطل گرایان را هدایت نخواهد فرمود.» (1)

آری خواننده گرامی! سخن آن دسته از علمای اهل سنّت که می گویند: عدالت همهٔ

ص: 87

صحابه ثابت شده و هر کس از آنان عیب جوئی کند و انتقاد نماید، زندیق و کافر است، سخن ناجوان مردانه ای است که می خواهند راه تحقیق را به روی اهل تحقیق ببندند و بدین وسیله حقیقت خواهان و حقیقت جویان را از شناخت واقعیت های تاریخ - و آن چه در دوران خلافت خلفا و زمام داران اموی بر خاندان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم گذشته است - باز داشته و با تهمت «زندیق و کافر» مردم را برای همیشه در جهل و بی خبری نگه دارند.

به هر حال کسانی که به بررسی این موضوع پرداخته اند می گویند قرآن و روایات پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و هم چنین بررسی زندگی صحابه و شهادت تاریخ، صحابه پیغمبر را به دو گروه مختلف تقسیم می کند گروهی را صالح، و گروه دیگر را طالح و غیر صالح معرّفی می نماید و از آن جا که آیین پیامبر از طریق صحابه به ما رسیده و اصحاب آن جناب هم پس از رحلت آن بزرگوار با یک دیگر به منازعه برخاستند، و متفرق شدند و به هم دیگر ناسزا گفتند و حتی با هم پیکار نموده و به روی یک دیگر شمشیر کشیده و هم دیگر را کشتند، پس نمی توان همهٔ آن ها را عادل و صالح شمرد و احکام خدا را از آنان گرفت، جز این که دربارهٔ یکا یک آنان تحقیق کنیم و اوضاع و احوال و تاریخ زندگی آنان را - چه در زمان حیات رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و چه بعد از رحلت حضرتش - از نظر قرآن و حدیث و تاریخ مورد بررسی قرار دهیم تا افراد امین و درست کار، صالح و پرهیزگار و مؤمن و منافق را از یک دیگر باز شناخته، معالم دین خود را از صالحان و پرهیزگاران بگیریم نه از افراد فاسق و منافق و دور از تقوا.

اینک برای روشن شدن مطلب، ما این موضوع را با واقع بینی و دور از هر گونه تعصّب و احساسات از دیدگاه قرآن و روایات پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و زندگی صحابه مورد بررسی

عل قرار می دهیم و خاطر نشان می سازیم که: بررسی زندگی صحابه و تقسیم آنان به دو گروه صالح و غیر صالح نه برای آن است که شهود و گواهان دین را از حجیت بیندازیم بلکه برای این است که آیین خود را از صالحان و پرهیزگاران بگیریم.

و اکنون به مطالبی که در این باره تحت چند عنوان می آوریم، توجه فرمایید.

ص: 88

ص: 90

از بررسی آیات مربوط به صحابۀ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم یک نتیجۀ قطعی به دست می آید و آن این که: یاران رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، هرگز از نظر عدالت و پارسایی، با یک دیگر مساوی نیستند، بلکه به دو گروه "کاملا مختلف و متباین تقسیم می شوند.

گروه اول: کسانی هستند که به راستی به خدا و رسولش ایمان آورده، رهبری پیامبر خدا را با دل و جان پذیرفته، پیوسته مطیع فرمان حضرتش بوده، گفتار او را بی چون و چرا مورد عمل قرار داده، در راه خدا و رسول ایثار و فداکاری نموده، بر ایمان خود ثابت استوار مانده و هیچ شک و تردیدی به دل راه نداده اند، و لذا رستگارند، و اینان مؤمنانی هستند که خداوند در آیات زیادی از قرآن کریم از آنان ستایش نموده و اقلیتی هستند که قرآن در آیۀ انقلاب (آیهٔ 144 از سوره آل عمران) آن ها را شاکران نامیده است.

و گروه دوم: کسانی هستند که به صورت ظاهر، به خدا و رسول ایمان آورده، ولی دل های شان پر از شک و تردید است و در نفاق و دو رویی فرو رفته و در باطن ایمان ندارند، و تنها به دنبال منافع شخصی و دنیوی خویش هستند و در تمام احکام و اوامر پیامبر، با آن حضرت مخالفت می کنند و وعده های خدا و رسولش را دروغ می پندارند و در برابر حکم خدا و پیامبرش سرپیچی می نمایند، و این ها از زیان کاران اند، که متأسّفانه اکثریت اصحاب پیغمبر را تشکیل می دهند و قرآن کریم هم در عبارتی کوتاه آنان را چنین توصیف نموده است:

﴿ لَقَدْ جِئْنَاكُمْ بِالْحَقِّ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ ﴾ (1) ، (ما حق را برای شما آوردیم، ولی بیشتر شما از حق کراهت دارید).

ص: 91

انسان پژوهشگر به خوبی در می یابد که این اکثریّت که به تعبیر قرآن از «آمدن حق کراهت داشتند»، متأسّفانه کسانی بودند که به صورت ظاهر اسلام آورده و شهادتین بر زبان جاری نموده و مانند دیگر مسلمانان و مؤمنان ﴿ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللّه وَ أَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللّهِ ﴾ می گفتند، و با آن حضرت مصاحبت و معاشرت داشتند و پشت سر حضرتش نماز می خواندند، و در راه خدا به صورت ظاهر - انفاق می نمودند، و برخی از آن ها در جنگ های پیغمبر علیه کفّار به همراه آن حضرت شرکت می جستند و برخی دیگر از وی اجازه معاف شدن از جهاد می خواستند، و به گونه ای عمل می کردند که راز درونی آن ها بر مؤمنان مستور بماند، و حقیقت شان کشف نگردد.

اینک برای روشن شدن مطلب، نخست برخی از آیاتی را که در مدح و ستایش برخی از صحابه نازل شده ذکر می کنیم و دربارهٔ آن ها توضیح می دهیم، تا جلالت و عظمت و بزرگی گروهی از اصحاب و مقام و منزلت آن ها در نزد خداوند، روشن شود، و سپس به نقل آیات دیگری که در نکوهش برخی از اصحاب نازل گردیده است می پردازیم، تا گفتار کسانی که می گویند همۀ اصحاب پیغمبر عادلند، و همه به بهشت می روند و هیچ یک از آن ها به دوزخ نمی رود، بر همگان معلوم گردد.

«پیشگامان نخستین در ایمان و اسلام» یاد نموده، و آن ها را مورد ستایش قرار داده دربارهٔ آنان چنین فرموده است:

﴿ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنْ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنصَارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِي خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ﴾ (1)

پیشگامان نخستین در اسلام و ایمان از مهاجرین و انصار، و کسانی که به نیکی از آنان پیروی نمودند، خداوند از آن ها خوشنود است، و آن ها نیز از او خوشنودند و خداوند باغ هایی را برای آنان در بهشت فراهم ساخته، که از زیر درختانش نهر ها جاری می شود و آنان جاودانه در آن خواهند ماند این است رستگاری بزرگ.

پیش از آن که دربارۀ این آیه شریفه و مدلول آن سخن بگوییم، لازم است این نکته را یاد آور شویم که: طرفداران عدالت صحابه غالباً با این آیه، بر عدالت پیشگامان و کسانی که بعد از آنان به اسلام گرویده اند استدلال می کنند و می گویند: همۀ صحابه عادلند و همهٔ آن ها نکو کار و گنهکار شان - در بهشتند! زیرا خدای تعالی از آن ها اظهار رضایت نموده و به آن ها وعدۀ بهشت و رستگاری داده است.

ولی باید توجّه داشت که، گر چه آیهٔ مذکور، گروهی از اصحاب پیغمبر را تحت عنوان ﴿ وَ السَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ ﴾ (پیشگامان نخستین) می ستاید و به آن ها وعده بهشت و رستگاری می دهد، امّا این ستایش و وعده به دلائل چندی که در این جا می آوریم، شامل حال همۀ اصحاب نمی شود و اینک بیان دلائل.

صالح، و هجرت و نصرت آیین پیامبرست.

و شکّی نیست که همۀ اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم چنین نبودند تا رضایت خداوند شامل حال همۀ آن ها گردیده و مستوجب بهشت و رستگاری گردند، زیرا: در میان آنان کسانی بودند که «مرتد» شدند و از آیین اسلام برگشتند، و کسانی بودند که پیغمبر خدا را آزار می دادند، و با اوامر خدا و پیامبرش مخالفت می ورزیدند و نیز بسیار کسان بودند که روزی در صف مهاجرین و انصار قرار داشتند و سپس از راه خود منحرف شدند و مورد خشم و غضب خدا و پیامبر قرار گرفتند و آیاتی دربارهٔ آنان نازل گردید که نشان می دهد همه آن ها صالح و شایسته و پاک و درست کار نبودند. (1)

و فرموده است:

﴿ وَ بَشِّرْ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُها ﴾ (1)

به کسانی که ایمان آورده، و کار های شایسته انجام داده اند، بشارت ده که باغ هایی از بهشت برای آنان است که نهر ها از زیر درختانش جاری است.

و فرموده است:

﴿ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَونَنَّهُمْ مِنْ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴾ (2)

و کسانی که ایمان آورده و کار های شایسته انجام دادند، ما آن ها را در غرفه هایی از بهشت جای می دهیم که نهر ها در زیر آن جریان دارد، جاودانه در آن خواهند ماند، و چه خوب است پاداش عمل کنندگان.

و فرموده است:

﴿ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ مَا يَشَاءُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الكَبِيرُ، ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ﴾ (3)

و کسانی که ایمان آورده و کار های شایسته انجام داده اند در باغ های بهشتند، و هر چه بخواهند در نزد پروردگار شان برای آن ها آماده و مهیّا است، این است فضل [و بخشش] بزرگ. و این، همان چیزی است که خداوند بندگانش را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند به آن بشارت می دهد.

و فرموده است:

﴿ إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَ لَا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ ﴾ (4)

به طور یقین، کسانی که گفتند پروردگار ما خدای یگانه است، سپس استقامت کردند،

ص: 95

فرشتگان بر آن ها نازل می شوند که: نترسید و غمگین مباشید، و بشارت باد شما را به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است.

بنا بر این، ستایش و رضایت خداوند در صورتی می تواند گواه بر نجات و رستگاری و عدالت همۀ اصحاب باشد که تا لحظه مرگ و پایان زندگی، بر همان حالت پیشین باقی بمانند، و اگر به دلائل روشن، ثابت شد که برخی از آنان از راه راست منحرف شده، مرتد گردیده و از اسلام روی گردانیده، و با خدا و رسولش دشمنی آغاز نموده، و با فرمان خدا و رسول از در مخالفت در آمده، و مرتکب گناه و معصیت و قتل نفس گردیده و راهی غیر از راه خدا و پیامبرش را در پیش گرفته است، در این صورت نمی توان بر عدالت و رستگاری آنان استدلال نمود، چرا که خدای تعالی همۀ گنهکاران و منحرفان را تهدید به عذاب و زیان کاری نموده، و در این باره در آیاتی از قرآن کریم فرموده است:

﴿ وَ مَنْ يُشَاقَ اللّهَ فَإِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴾ (1)

و هر کس با خدا دشمنی کند باید بداند که خداوند مجازات بسیار سختی دارد.

و فرموده است:

﴿ وَ مَنْ يُشَاقِقِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴾ (2)

و هر کس با خدا و پیامبرش دشمنی ورزد، [کیفر سختی در پیش دارد] و کیفر خداوند بسیار سخت است.

و فرموده است:

﴿ وَ مَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيل الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِهِ مَا تَوَلَّى وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ سَاءَتْ مَصِيراً ﴾ (3)

و هر کس بعد از آشکار شدن حق، با رسول خدا مخالفت کند، و از راهی جز راه مؤمنان پیروی نماید، ما او را در همان مسیر به خودش وا می گذاریم، و به دوزخش می فرستیم و آن، بد جایگاهی است.

ص: 96

«چون آیه نازل شد و تعداد ما [اصحاب پیغمبر] در آن روز زیاد بود، از این آیه در شگفت بودیم که این فتنه ای که اختصاص به ستم گران ندارد [و دامن همه را می گیرد] و به ما می رسد چه فتنه ای است؟ تا آن که [پس از وفات پیامبر] آن را به چشم خود دیدیم».

هم چنین حاکم حسکانی به طرق دیگر از «زبیر» روایت کرده که گفت: «ما مدّت مدیدی این آیه را می خواندیم و نمی پنداشتیم که ما خود از اهل این آیه باشیم! ولی ناگهان متوجه شدیم که مقصود از آیه ما هستیم.»

و نیز به طرق دیگر از حسن بصری از زبیر روایت کرده که گفت:« ما از فتنه بر حذر داشته شدیم ولی نمی دانستیم که چه کسی از آن تخلّف می نماید یکی از حاضران گفت: سبحان اللّه! پس چه شد شما را که [در به پا کردن جنگ جمل] متخلّف شدید؟ در جواب گفت: وای بر تو ما فتنه را دیدیم، ولی صبر نکردیم»

و باز، حسکانی از غیلان بن جریر، از مطرف روایت کرده که گفت:« ما به زبیر گفتیم: یا ابا عبد اللّه شما خلیفه (عثمان) را ضایع نمودید و رهایش ساختید تا این که کشته شد و اکنون آمده اید ادّعای خون خواهی او را می کنید؟ او در جواب گفت: ما در روزگار رسول خدا، و زمان ابو بکر و عمر و عثمان آیۀ ﴿ وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً ﴾ را می خواندیم ولی نمی پنداشتیم که ما خود مان هم به این فتنه گرفتار خواهیم شد تا آن که [در اثر جهل خودمان] واقع شد آن چه از ما به وقوع پیوست. (1)

و در حدیث دیگری از عون بن قتاده روایت شده که گفت: زبیر بن عوام برای من نقل کرد که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ما را از فتنه ای بر حذر می داشت که گمان نمی کردیم ما برای آن آفریده شده ایم، سپس آیهٔ ﴿ وَ اتَّقُوْا فتنَةً ... ﴾ را قرائت کرد و گفت ما مدت زمانی این آیه را می خواندیم و ناگهان متوجه شدیم که مقصود از آیه، ما هستیم. راوی گفت: پس اگر حقیقت امر چنین است پس چه شد که شما [در واقعهٔ جنگ جمل] خروج کردید؟! در جواب گفت وای بر تو ما دانستیم ولی صبر نکردیم. (2)

ص: 98

به هر حال خدای تعالی در سوره آل عمران نیز به مناسبت فرار اصحاب از جنگ اُحُد، عموم مسلمانان را مورد عتاب قرار داده و خطاب به آنان فرموده است:

﴿ وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِيْن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ ) (1)

محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم فقط رسول خداست، و پیش از او هم پیامبران دیگری آمدند و درگذشتند، پس اگر او بمیرد یا کشته شود شما به عقب بر می گردید؟! و هر کس به عقب بازگردد، هرگز به خدا ضرری نمی زند، و خدا به زودی شاکران (و استقامت کنندگان) را پاداش خواهد داد.

و در جای دیگر از همان سوره، اصحاب پیغمبر و عموم مسلمانان را از تفرقه و اختلاف برحذر داشته و آنان را تهدید به عذاب نموده و خطاب به آنان فرموده است:

﴿ وَ لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمْ الْبَيِّنَاتُ وَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ، يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وجُوهُهُمْ أَكَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ، وَ أَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِي رَحْمَةِ اللّهِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴾ (2)

و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند (آن هم) پس از آن که نشانه های روشن (پروردگار) به آنان رسید، و آن ها عذاب بزرگی دارند. روزی فرامی رسد که چهره هایی سفید (و نورانی) و چهره هایی سیاه (و تاریک) می گردد: اما آن ها که صورت های شان سیاه گردیده (به آن ها گفته می شود) آیا پس از ایمان آوردن (و از اخوت و برادری در سایۀ آن) کافر شدید؟ پس اکنون بچشید عذاب را، به سبب آن چه کفر می ورزیدید و اما آن ها که صورت های شان سفید و نورانی شده در رحمت خداوند خواهند بود، و جاودانه در آن می مانند.

و در یک آیۀ دیگر به تمام افراد با ایمان هشدار داده است که مواظب اعمال و رفتار خود باشند، و از مخالفت با خدا و رسول پرهیز نمایند و اعمال نیک خود را با سرپیچی

ص: 99

از فرمان خدا و رسول باطل نسازند و در این رابطه خطاب به آنان فرموده است:

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ ﴾ (1)

ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا اطاعت کنید، و از رسول خدا اطاعت نمائید، و اعمال خود را باطل مسازید.

بنا بر این با توجه به مجموعه آیاتی که متذکر شدیم، جای هیچ شک و تردید باقی نمی ماند که رضایت خداوند و وعده به بهشت و رستگاری مشروط به ایمان و و حسن عاقبت است و در غیر این صورت چگونه می توان گفت که خدای تعالی از بهشتی بودن هزاران نفر که با غرائز و تمایلات مرز نشناس بشری همراه و هم گامند، خبر داده و از همۀ آن ها اظهار رضایت و خشنودی نموده است تا برخی از آنان با تمشک و اعتماد به آن وعده، خود را از وجود هر قید و شرطی آزاد بدانند و هر عمل خلافی را مرتکب شوند، و هر چه دل شان بخواهد انجام دهند و اوامر و نواهی خدا را به هیچ انگارند و بگویند که خداوند به ما وعده بهشت و رستگاری داده و ما هر گناهی که انجام دهیم مؤاخذه نخواهیم شد!!!

پس باید گفت که: خداوند از رستگاری گروهی از اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم خبر خبر داده است ولی شرط کرده است که تا لحظه مرگ به همان حالت قبلی باقی بمانند و امّا اگر منحرف شدند رضایت خداوند شامل حال آن ها نخواهد گردید.

و تردیدی نیست که زیان کار و معاقب است، و آیۀ شریفه شامل حال او نمی شود و دلیل آن اینست که طبق صریح آیاتی که گذشت نجات و رستگاری، مشروط به ثبات و استقامت در ایمان، و انجام عمل صالح، و حسن عاقبت است.

و هم چنین است حال نضیر بن حارث عبدری، برادر نضر بن حارث که در جنگ بدر اسیر گردید و پس از واقعۀ بدر، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به علی علیه السلام دستور داد تا او را بکشد.

و در شرح حال «نضیر» آورده اند که: وی از پیشگامان نخستین بود و به حبشه مهاجرت کرد سپس به مکّه بازگشت و مرتد گردید و بعد از آن در سال فتح مکه از نو اسلام آورد و از جملهٔ «مؤلّفة قلوبهم» (1) بود که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در جنگ «حنين» صد شتر به او بخشید تا بدین وسیله دلش را بدست آورد، و سر انجام در جنگ «یرموک» کشته شد. (2)

اصحاب، و شواهد تاریخی امیر مؤمنان علیه نخستین پیشگام در اسلام و ایمان، و نخستین فرد مهاجر است که گوی سبقت را در میدان فضیلت از همگان ربوده و این فضیلت بزرگ و تاریخی را نصیب خود ساخته و هیچ کس بر او پیشی نگرفته است هیچ انسان با ایمان و منصفی هم نمی تواند آن را انکار کند.

زیرا: روایات وارده در این موضوع که از شخص پیغمبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم و بزرگان صحابه، و خود امیر المؤمنین علیه السلام در منابع معتبر شیعه و اهل سنّت آمده است، در حدّ «تواتر» و بلکه فوق تواتر است که جای هیچ گونه شک و ابهام را برای احدی از آحاد مسلمین باقی نگذارده است.

و اینک برای اثبات مطلب، این موضوع را از دیدگاه روایات، و شهادت اصحاب، و شواهد تاریخی، تحت عنوان:« پیشگامان پیشگام» مورد بررسی قرار می دهیم.

﴿ وَ السَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ... ﴾ فرمود: همچنان که پیشگامان نخستین بر کسانی که پس از آنان ایمان آورده اند، برتری داشتند، پدر من بر همۀ پیشگامان در ایمان برتری دارد، زیرا او در اسلام و ایمان بر همۀ آنان پیشی گرفته و سبقت داشته است.

4 - و باز، حسکانی در روایت دیگری از ابن عبّاس نقل کرده است که گفت: آیۀ شريفة ﴿ وَ السَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ ﴾ دربارۀ علی [ابن ابی طالب علیه السلام] نازل گردیده است، زیرا او از همۀ مردم در ایمان به خدا و رسولش سبقت گرفت، و به سوی دو قبله نماز گزارد، و دوبار با پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بیعت نمود، و دو هجرت برای اسلام داشت، و بدین جهت این آیه دربارۀ او نازل گردید. (1)

5 - جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» در مورد آیه کریمه ﴿ وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ ﴾ در سورۀ واقعه، از ابن عبّاس روایت نموده که گفت: این آیۀ شریفه دربارهٔ «حزقیل» مؤمن آل فرعون و «حبیب نجار» که در سوره یس به آن اشاره شده و دربارۀ «علی بن ابی طالب علیه السلام» نازل شده است. و هر یک از آنان در ایمان به خدا بر مردم زمان خود پیشی گرفته اند، و علی علیه السلام در پیشی گرفتن در ایمان به خدا، از آن دو تن برتر و والا تر است. (2)

پیشگام ترین افراد پیروان خود معرفی فرموده است، از این رو برای اثبات این فضیلت بزرگ، و اتمام حجّت با اهل عناد و لجاج برخی از آن روایات را که در منابع مهم و معتبر اهل سنّت آمده است، در این جا به عنوان شاهد می آوريم ﴿ لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيَا مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ ﴾ (1)

و اینک، این شما خواننده گرامی و این هم روایات وارده:

1 - جار اللّه زمخشری در تفسیر کشاف، در ذیل آيه كريمة ﴿ وَ جَاءَ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَى قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ ﴾ (2) ، در سورۀ یس، از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم روایت کرده که آن حضرت فرمود:

پیشگامان امّت ها در ایمان به خدا سه نفرند که حتی یک چشم به هم زدن هم به خدا کافر نشدند، علی بن ابی طالب علیه السلام، و صاحب يس، و مؤمن آل فرعون. (3)

2 - فقیه دانشمند، ابن مغازلی شافعی، و خطیب خوارزمی، و نور الدین هیثمی و برخی دیگر از دانشمندان بزرگ اهل سنّت، از ابن عبّاس و عائشه - همسر پیامبر - روایت کرده اند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: پیشگامان در ایمان به خدای تعالی سه نفرند: يوشع بن نون که در ایمان به موسی علیه السلام سبقت گرفت، و صاحب آل یس که در ایمان به عیسی علیه السلام پیشگامی نمود، و علی بن ابی طالب علیه السلام که پیش از همگان به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ایمان آورد. (4)

3 - ابن عساکر دمشقی در تاریخ معروف خود در حدیثی از «لیلای غفّاریّه» از امّ المؤمنين عائشه - همسر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- روایت کرده که گفته است:

در یکی از روز ها که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در خانه من بود و بر بستر من نشسته قطیفه ای بر دوش داشت و من در کنار او نشسته بودم علی علیه السلام به منزل وارد شد و در بین رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و من نشست، من به او گفتم جائی بهتر و وسیع تر از این جا پیدا نکردی؟ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: ای عائشه برادرم را واگذار (و به او پرخاش مکن) چرا که او نخستین

ص: 104

کسی است که به نبوت من تسلیم گردیده و اسلام آورد، و آخرین کسی است که به هنگام مرگ، با وی تجدید عهد می نمایم، و نخستین کسی است که در روز قیامت با او ملاقات خواهم نمود. (1)

4 - حسام الدین متقی در «کنز العمّال» از ابن عبّاس روایت کرده که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: نخستین کسی که همراه با من نماز گزارد علی ابن ابی طالب علیه السلام بود. (2)

5 - محبّ الدین طبری در ریاض النضره از ابو ذر غفاری روایت کرده که از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که به علی علیه السلام می فرمود: تو نخستین کسی هستی که به من ایمان آوردی و مرا در نبوتم تصدیق نمودی. (3)

6 - حاکم حسکانی در «شواهد التنزیل» و حسام الدین متّقی در «کنز العمّال» از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم روایت کرده اند که آن حضرت فرمود فرشتگان به مدت هفت سال پیش از آن که بشری اسلام بیاورد، بر من و علی علیه السلام درود می فرستادند. (4)

در تاریخ ابن عساکر از ابن عبّاس آمده است که گفتند: چرا یا رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: برای این که مردی جز او با من همراه نبود. (5) و در مناقب خوارزمی با این عبارت آمده است که فرمود: برای این که مرد مسلمانی جز او، کس دیگری با من وجود نداشت که اسلام آورده باشد! (6)

7- امام احمد حنبل در کتاب مسند خود در حدیثی از «معقل بن یسار» (7) روایت کرده که گفت:

ص: 105

در یکی از روز ها که برای وضو گرفتن پیغمبر آب می آوردم، فرمود: آیا موافقی از «فاطمه» دیدار کنیم؟ گفتم: آری، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برخاست و در حالی که به من تکیه داده بود و راه می رفت فرمود: سنگینی بدن مرا کسی غیر از تو - فرشتگان - بر دوش می کشند و پاداش آن برای تو خواهد بود. معقل می گوید به خدا سوگند که گوئی از سنگینی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم چیزی بر من نبود. با این حال به حضور فاطمه علیهما السلام رسیدیم، پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به او فرمود چگونه ای و خود را چگونه می یابی؟ گفت: اندوهم بسیار و بی نوائیم از حد گذشته و دردمندیم زیاد شده است. پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم خطاب به او فرمود آیا خشنود نیستی از این که تو را به همسری کسی در آورده ام که اسلامش از همۀ افراد پیروانم پیشتر، و علم و دانشش از همه بیشتر، و حلم و بردباریش از همگان افزون تر است؟ (1)

8- خطیب خوارزمی در کتاب مناقب خود، ضمن حدیث مفصّلی دربارۀ ازدواج علی و فاطمه علیهما السلام آورده است که: پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم پس از گذشت سه روز از ازدواج، به دیدار دخترش رفت و به او فرمود چگونه ای و شوهرت را چگونه می یابی؟ عرضه داشت: او بهترین همسر است، ولی زنان قریش بر من وارد شدند و گفتند: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم تو را به همسری مرد فقیری در آورد که مالی ندارد!

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در پاسخ او فرمود:... دخترم! من دربارهٔ خیر خواهی نسبت به تو کوتاهی نکرده ام من تو را به کسی تزویج نمودم که در پذیرش اسلام از همه پیشگام تر و علم و دانشش از همه بیشتر و حلم و بردباریش از همگان فزون تر است. (2)

9 - ابن مغازلی شافعی در کتاب مناقب خود از ابو ایّوب انصاری روایت کرده که گفت: پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم سخت بیمار شد و دخترش فاطمه علیها السلام به عیادتش آمد و چون ضعف و ناتوانی او را مشاهده کرد به حدّی گریست که اشک از دیدگانش جاری شد. پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خطاب به او فرمود:

﴿ یَا فَاطِمَهُ أَنَّ لِکَرَامَهِ اَللَّهِ إِیَّاکِ زَوَّجَکِ أَعْظَمَهُمْ حِلْماً وَ أَقْدَمَهُمْ سِلْماً وَ أَعْلَمَهُمْ عِلْماً ﴾

ص: 106

ای فاطمه! از نعمت های بزرگ خداوند نسبت به تو این است که: تو را به همسری مردی در آورد که حلم و برد باریش از همه فزون تر و در پذیرش اسلام از همه پیشگام تر، و در این علم و دانش از همگان دانا تر است. (1)

10- ابن ابی الحدید معتزلی از رسالهٔ ابو جعفر اسکافی، و او از عثمان بن سعید، از حکم بن ظهیر، از (سُدی) نقل کرده که گفته است: ابو بکر و عمر، از فاطمه علیها السلام

خواستگاری کردند، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به هر دو پاسخ منفی داد و فرمود: به این کار فرمان داده نشده ام و چون علی علیه السلام از فاطمه علیها السلام خواستگاری نمود، پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم او را به ازدواج وی در آورد و به دخترش فرمود: من تو را به همسری کسی در آوردم که اسلامش از همه افراد پیروانم پیشتر است، سپس دنباله حدیث را نقل کرده و گفته است: این خبر را جماعتی از صحابه، از جمله اسماء بنت عمیس، و امّ ایمن، و ابن عبّاس و جابر بن عبد اللّه [انصاری] نقل کرده اند. (2)

اینک برای اثبات این موضوع، به برخی از احادیثی که در این زمینه از اشخاص نام برده از طرق اهل سنّت رسیده است اشاره می کنیم:

1 - گروهی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت از عمر بن خطّاب روایت کرده اند که گفت: من و ابو بکر و ابو عبیده و گروهی از اصحاب محضر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شرفیاب

بودیم که آن حضرت با دست خود به شانۀ علی زد و فرمود: یا علی! تو نخستین کسی هستی که اسلام آوردی، و نخستین کسی هستی که ایمان آوردی، و مقام و منزلتت نسبت به من، همان مقام و منزلت هارون نسبت به موسی است.» (1)

2 - ابن عبد البر در کتاب «استیعاب» در شرح حال علی علیه السلام گوید: «از سلمان، و ابی ذر، و مقداد، و خبّاب، و جابر، و ابی سعید خدری، و زید بن ارقم روایت شده است که على بن ابى طالب نخستین کسی است که اسلام اختیار کرده است. و خود آن ها که راوی حدیث اند، علی علیه السلام را بر دیگران برتری داده اند» (2)

3 - نور الدین هیثمی در «مجمع الزوائد» از سلمان فارسی روایت کرده که گفته است: نخستین کسی که از این امت در کنار حوض - کوثر - بر پیامبرش وارد می شود، نخستین کسی است که اسلام آورده است، و او علی بن ابی طالب علیه السلام است. (3)

4 - ابن عساکر دمشقی، و شیخ الاسلام حموینی، و ابن ابی الحدید معتزلی از محمّد بن عبید اللّه بن ابی رافع، از پدرش، از جدّش ابی رافع، از ابو ذر روایت کرده اند که می گفته است از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که به علی بن ابی طالب علیه السلام می فرمود: تو نخستین کسی هستی که به من ایمان آورده ای و نخستین کسی هستی که روز قیامت با من مصافحه خواهی کرد، تو صدیق اکبر و فاروق این امّت هستی که میان حق و باطل جدایی می افکنی، تو سالار مؤمنانی و مال سالار کافران است. (4)

ص: 108

5 - خطیب خوارزمی، و ابن مغازلی شافعی، و حاکم حسکانی، و ابن عساکر دمشقی از انس بن مالک - خادم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم - روایت کرده اند که گفته است: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: فرشتگان بر من و علی علیه السلام به مدت هفت سال در آسمان ها، درود فرستادند، چرا که در این مدت جز صدای من و علی به «لا اله الا اللّه» بلند نگردید و به آسمان ها نمی رسید. (1)

6 - ابن عساکر دمشقی و ابن مغازلی شافعی، و ابن اثیر جزری و برخی دیگر از دانشمندان بزرگ اهل سنّت، از ابو ایّوب انصاری روایت کرده اند که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: فرشتگان بر من و علی علیه السلام به مدت هفت سال [در آسمان ها] درود فرستادند، زیرا ما دو نفر نماز می گزاردیم و کس دیگری نبود که همراه ما نماز گزارد. (2)

7 - ابن جریر طبری، و ابن اثیر جزری، و ابن ابی الحدید معتزلی و برخی دیگر از جابر بن عبد اللّه انصاری روایت کرده اند که گفته است: پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در روز دوشنبه به پیامبری مبعوث گردید و علی علیه السلام در روز سه شنبه نماز گزارد. (3)

8 - حافظ ابو نعیم اصفهانی در کتاب «حلیة الاولیاء» از ابو سعید خدری روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با دست مبارک خود به شانۀ علی علیه السلام زد و به او فرمود: ای علی! تو دارای هفت صفت ویژه می باشی که در روز قیامت هیچ کس نمی تواند - با داشتن آن صفات - با تو احتجاج نماید. تو نخستین کسی هستی که به خدای تعالی ایمان آورده ای، از همۀ مردم به پیمان خدا و فادار تری، فرمان خدا را بهتر از دیگران انجام می دهی، از همه کس نسبت به رعیت مهربان تری، در تقسیم [اموال و غنایم] به طور مساوی از بهترین کسانی، در امر قضاوت از همگان دانا تری و امتیاز تو در روز قیامت در پیشگاه خدا از همه بیشتر است. (4)

ص: 109

9 - هم چنین، ابو نعیم در روایت دیگری از معاذ بن جبل نقل کرده که گفته است: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمود: ای علی! من در امتیاز نبوّت در مقابل تو قرار گرفته ام، و پس از من پیامبری نخواهد بود، و تو با هفت امتیاز در مقابل مردم قرار گرفته ای و احدی از قریش نمی تواند آن ها را انکار کند. تو نخستین کسی هستی که به خدا ایمان آورده ای، تو از همۀ مردم به عهد و پیمان خدا وفادار تری، و تو در امر خدا از همه آنان استوارتری... (1)

10 - حاکم نیشابوری در کتاب «مستدرک» از «بریده اسلمی» روایت کرده که در ضمن حدیثی گفت روز دوشنبه به پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم وحی گردید (و آن حضرت به پیامبری مبعوث شد) و روز سه شنبه علی علیه السلام همراه با آن حضرت نماز گزارد. (2)

11 - ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه، از رساله ابو جعفر اسکافی در پاسخ به کتاب «عثمانیهٔ جاحظ» نقل کرده است که ابو قتادهٔ حرانی از ابو حازم اعرج روایت کرده که حذیفه یمانی می گفته است:در حالی که ما سنگ می پرستیدیم و باده نوشی می کردیم، علی علیه السلام از نوجوانان چهارده ساله بود که شب و روز در خدمت پیامبر ایستاده بود و نماز می گزارد و در آن هنگام، قریش پیامبر را آزار می دادند و نسبت به وی گستاخی می کردند و هیچ کس جز علی علیه السلام از او دفاع نمی نمود. (3)

12 - هم چنین ابن ابی الحدید، از کتاب نقض العثمانيۀ ابو جعفر اسکافی، از شداد بن اوس، نقل کرده که گفته است: از «خبّاب بن ارت» در مورد اسلام علی علیه السلام پرسیدم، گفت: علی علیه السلام در پانزده سالگی اسلام آورد و من خود او را دیدم که پیش از همگان، در حالی که در بلوغ خود استوار بود با پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نماز می گزارد. (4)

13 - حاکم حسکانی، و شیخ الاسلام حموینی، و نور الدین هیثمی از «ابو رافع» روایت کرده اند که وی گفته است: پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نخستین نمازی که به جای آورد نماز صبح روز دوشنبه بود، و خدیجه آخر همان روز نماز گزارد و علی علیه السلام فردای آن روز که روز سه شنبه بود نماز گزارد. و این روش همچنان ادامه داشت و علی علیه السلام به مدت

ص: 110

هفت سال و چند ماه پیش از آن که احدی نماز گزارد به صورت پنهانی نماز می گزارد. (1)

14 - حافظ نسائی، و حاکم نیشابوری، و ابن جریر طبری، و ابن اثیر جزری، و محب الدین طبری و عده ای دیگر از بزرگان اهل سنّت، از «عفیف کندی» روایت کرده اند که در مورد نماز گزاردن پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و خدیجه علیها السلام و علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: عبّاس بن عبد المطّلب - پس از معرفی آنان به من - گفت:

این برادر زاده ام به من اطّلاع داده است که پروردگار او که پروردگار آسمان و زمین است به وی دستور داده است تا دینی را که به آن عمل می کند مردم را به آن دعوت نماید. و به خدا سوگند! در تمام روی زمین به غیر از این سه تن، کس دیگری وجود ندارد که از این آیین پیروی کند. (2)

15 - ابن حجر عسقلانی در «اصابه» و «تهذيب التهذيب» و ابن عبد البر در «استیعاب» در پایان حدیث «عفیف کندی» آورده اند که وی پس از آن که بعد از مدتی اسلام آورد، از روی تأسف می گفت: اگر در آن روز [که نماز گزاردن پیامبر و خدیجه و علی علیه السلام را مشاهده کردم] خداوند نعمت تشرّف به اسلام را نصیب من فرموده بود، دوّمین نفری از مردان به شمار می آمدم که اسلام آورده و به همراه علی علیه السلام از فضیلت سبقت به اسلام بهره مند می شدم. (3)

مؤلف گوید: حدیث عفیف کندی را «احمد حنبل» نیز در کتاب مسند خود آورده و در پایان آن آمده است: «عفیف» که پسر عموی «اشعث بن بن قیس» است، پس از آن که

ص: 111

اسلام آورد و به خوبی از عهدهٔ دستورات آن بر آمد، گفته است: اگر خداوند در آن روز، نعمت اسلام را به من ارزانی فرموده بود، من سوّمین نفری بودم که همراه علی علیه السلام و خدیجه، با پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به نماز می ایستادم. (1)

هم چنین، حاکم نیشابوری نیز در کتاب «المستدرک» حدیث عفیف کندی را نقل نموده و در پایان آن گوید: عفیف کندی که اسلام را اختیار کرد و به آن کمال علاقه مندی را داشت گفته است: چقدر دوست می داشتم که در آن روز اسلام آورده بودم تا چهارمین فرد مسلمان به شمار می آمدم. (2)

و ابن سعد واقدی نیز تمام حدیث مزبور را در کتاب طبقات خود آورده و در پایان آن گوید: عفیف گفته است: آرزو داشتم که ای کاش من چهارمین نفر آن ها در اسلام بودم. (3)

و البته ناگفته پیداست که نتیجهٔ همهٔ این روایات یکی است. زیرا: همان گونه که در روایت خود عفیف آمده است، جز خدیجه و علی علیهما السلام کس دیگری با آن ها نبوده است تا همراه با پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نماز گزارد. و تنها کسانی که در آن موقع از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم متابعت نموده و با آن حضرت نماز می گزاردند ،خدیجه و علی علیهما السلام بوده اند بنا بر این از زنان تنها خدیجه علیها السلام و از مردان تنها علی علیه السلام بوده است که همراه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به نماز ایستاده به عبادت خدا می پرداختند.

بر این اساس، اگر «عفیف کندی» در آن موقع مسلمان می شد و در کنار علی علیه السلام به نماز می ایستاد، دومین نفری از مردان به شمار می رفت که اسلام آورده است، و اگر مسلمان می شد و همراه خدیجه و علی علیهما السلام به جماعت می ایستاد، سوّمین نفر به حساب می آمد، و اگر با پیغمبر و خدیجه و علی علیهما السلام همراه می شد و با آنان به نماز می ایستاد، چهارمین نفر آن ها در اسلام و فرد نماز گزار به شمار می آمد.

بنا بر این، به دلیل التزام، از حدیث عفیف کندی استفاده می شود که بی چون و چرا، علی علیه السلام نخستین کسی است که اسلام اختیار نموده و به خدا و پیامبر خدا ایمان آورده و نخستین کسی است که همراه با پیامبر خدا به نماز گزاردن پرداخته است.

16 - حاکم نیشابوری در کتاب «المستدرک« و نور الدین هیثمی در «مجمع الزوائد»

ص: 112

و ابن عبد البر در «استیعاب» از ابن عبّاس روایت کرده اند که گفته است علی علیه السلام نخستین کسی است که اسلام آورده است. (1)

در همین رابطه، ابن عبد البر در کتاب معروف خود «استیعاب» می گوید: ابو داوود طیالسی، از ابو عوانه از ابی بلج، از عمرو بن میمون، از ابن عبّاس نقل می کند که می گفته است: نخستین کسی که پس از خدیجه با پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نماز گزارد، علی بن ابی طالب علیه السلام است و نیز می گوید: عبد الوارث بن سفیان، از قاسم بن اصبغ، از احمد بن زهیر بن حرب، از حسن بن حمّاد، از ابو عوانه، از ابی بلج، از عمرو بن میمون، از ابن عبّاس نقل می کند که می گفته است: علی [بن ابی طالب علیه السلام] پس از خدیجه نخستین کسی است که ایمان آورده است.

سپس می گوید: در این اسناد برای هیچ کس جای هیچ گونه ایراد و خدشه ای باقی نمی ماند. زیرا حدیث مزبور صحیح و همۀ ناقلان آن موثق و مورد اعتماد می باشند. (2)

17 - ابو عیسای ترمذی، و حافظ نسائی، و حاکم نیشابوری، و برخی دیگر از دانشمندان بزرگ اهل سّنت، از ابو حمزه انصاری روایت کرده اند که گفته است: از زید بن ارقم شنیدم که می گفت: نخستین کسی که پس از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به خدا ایمان آورد على بن ابی طالب علیه السلام است. (3)

و ابن عبد البر نیز پس از نقل حدیث گوید: این حدیث از «زید بن ارقم» به چند طريق نقل شده است، از جمله: نسائی و اسد بن موسی و کسان دیگری غیر از آن دو نفر، آن را از قول عبد الوارث، از قاسم، از احمد بن زهیر، از علی بن جعد، از شعبه، از عمرو بن مره، از ابو حمزۀ انصاری نقل می کنند که زید بن ارقم می گفت: نخستین کسی که با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نماز گزارد علی بن ابی طالب علیه السلام بود. (4)

ص: 113

18 - ابن عبد البر در کتاب «استیعاب» گوید: ابو زید عمر بن شبه، از شریح بن نعمان، از فرات بن سائب، از میمون بن مهران، از ابن عمر روایت کرده که گفته است: علی علیه السلام در سیزده سالگی اسلام را اختیار کرد و در شصت و سه سالگی درگذشت. و این روایت به نظر من [در مورد سنّ علی علیه السلام به هنگامی که اسلام آورده است] صحیح ترین روایتی است که در این مورد گفته شده و خدا دانا تر است. (1)

مؤلف گوید: علّت این که ابن «عبد البر» روایت «ابن عمر» را در مورد سنّ علی علیه السلام از صحیح ترین روایات دانسته این است که: دربارۀ سن آن حضرت در روایات، به اختلاف سخن رفته است. در پاره ای از روایات گفته شده است: سیزده، دوازده، پانزده یا شانزده بوده است، و در بعضی از روایات هم، ده سال و هشت سال و کم تر گفته شده است. و البته این اختلاف در سن هیچ گونه زیان و ضرری به پیشگامی آن حضرت در اسلام و ایمان و تصدیق رسالت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نمی رساند.

19 - ابن عبد البر، به سند خود از «عمرو» آزاده شدهٔ «عفره» نقل می کند که گفته است از محمّد بن کعب قُرَظی پرسیدند: نخستین کسی که اسلام آورد علی علیه السلام است یا ابو بکر؟ گفت: سبحان اللّه! از سؤال شما در شگفتم، علی علیه السلام نخستین کس از آن دو نفر است که اسلام آورده است، ولی از آن جا که علیه اسلام خود را از پدرش ابو طالب پوشیده می داشت این امر بر مردم پوشیده ماند؛ امّا ابو بکر اسلام آورد و اسلام خود را آشکار ساخت، ولی ما هیچ تردیدی نداریم که علیه نخستین کسی است که اسلام آورده است. (2)

20 - ابن حجر عسقلانی در «الاصابه» از طریق ابو احمد و ابن منده و دیگران، از «ابو لیلای غفاری» روایت کرده که گفته است از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: پس از من طولی نمی کشد که فتنه و آشوبی بر پا می شود، در آن هنگام ملازم علیّ بن ابی طالب باشید و از او دست برندارید. زیرا او نخستین کسی است که به من ایمان آورده است و نخستین کسی است که در روز قیامت با من مصافحه می کند، و او صدّیق

ص: 114

اکبر و فاروق این امّت است که میان حق و باطل جدایی می افکند، و او سالار مؤمنان، و مال و ثروت سالار منافقان است. (1)

مانند این حدیث از «ابن عبّاس» و ابو ذر غفاری نیز روایت شده است. (2)

و آن چه تا بدین جا آوردیم، اخبار و روایاتی است که در مهم ترین منابع معتبر اهل سنّت - از تفسیر و حدیث و تاریخ و سیره و رجال - از اصحاب معروف و مشهور پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل شده، و همه کسانی که نام بردیم آشکارا و بدون پرده پوشی گواهی داده اند که: نخستین کسی که از مردان، بعد از خدیجه علیها السلام به پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ایمان آورده، و آن حضرت را در نبوت و رسالتش تصدیق نموده، و به صورت پنهان و آشکار با آن حضرت نماز گزارده، علی بن ابی طالب علیه السلام بوده است... و اما روایاتی که از خود آن حضرت نقل شده، و بزرگان اهل سنّت نیز آن ها را در کتاب های خود آورده اند، روایات فراوانی است که ما برخی از آن ها را در این جا به عنوان شاهد نقل می کنیم.

نماز ها رکوع نمی کردیم و نخستین نمازی که در آن رکوع کردیم نماز عصر بود، من خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عرضه داشتم: ای رسول خدا این چیست؟ فرمود به انجام آن فرمان داده شده ام. (1)

4 - ابن قتیبۀ دَینَورَی و محب الدین طبری، و ابن ابی الحدید معتزلی و برخی دیگر از علمای اهل سنت، از «معاذة عدویّه» روایت کرده اند که گفته است: هنگامی که علی علیه السلام در بصره به منبر رفته بود از آن حضرت شنیدم که می فرمود: من صدّیق اکبرم، پیش از آن که ابو بکر ایمان بیاورد، ایمان آوردم و پیش از آن که او مسلمان شود، من اسلام را اختیار کردم. (2)

5 - حاکم نیشابوری در کتاب مستدرک خود در حدیثی از «حبّة بن جوین عُرَنى» روایت کرده که گفته است: علی علیه السلام در یکی از سخنان خود فرمود: من به همراه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به عبادت خدا پرداخته ام، و مدت هفت سال پیش از آن که احدی از این امت خدا را پرستش کند او را پرستش کرده ام. (3)

6 - ابن عبد البر در حدیثی در کتاب «استیعاب» از آن حضرت روایت کرده که فرموده است: من همراه با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم چنین و چنان (یعنی فلان مقدار) نماز گزاردم، در حالی که جز من و «خدیجه» کس دیگری با آن حضرت نماز نمی گزارد. (4)

7 - حافظ نسائی و حاکم نیشابوری، و ابن ماجۀ قزوینی، و ابن جریر طبری و برخی دیگر از اصحاب حدیث و تاریخ، از «عبّاد بن عبد اللّه اسدی» روایت کرده اند که گفته است: علی علیه السلام در یکی از سخنان خود فرمود: من بندۀ خدا و برادر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم هستم، و من صدّیق اکبرم. این سخن را کسی بعد از من (یا غیر از من) نمی گوید، مگر این که دروغ گو باشد، و من مدت هفت سال پیش از همۀ مردم نماز گزاردم. (5)

ص: 116

روایاتی که در این زمینه در کتب اهل سنت از خود آن حضرت رسیده است فراوان است و ما در این جا به همین مقدار بسنده می کنیم. (1)

شده: ده سال و یا این که یازده ساله بوده است، و آن حضرت پیش از ظهور اسلام در دامن پر مهر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پرورش یافته بود... و پیوسته همراه پیامبر خدا بود تا این که خداوند حضرتش را به پیامبری مبعوث نمود، و علی علیه السلام آن حضرت را در نبوّتش تصدیق نموده و به او ایمان آورد و این شعر از اوست که درباره سبقت خود به اسلام گفته است:

سبقتكُم إلى الاسلام طُراً *** غلاماً ما بلغت أوانَ حُلمى (1)

4 - ابن ابی الحدید معتزلی نیز در شرح نهج البلاغه به نقل از کتاب «سیره و مغازی» از محمّد بن اسحاق یسار، دربارهٔ نخستین کسی که به اسلام گرویده و نبوّت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را تصدیق نموده و با آن حضرت نماز گزارده، چنین آورده است:

«محمّد بن اسحاق که خدایش رحمت کند می گوید: هیچ کس از مردم در ایمان آوردن به خدا و پیامبری محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بر علی علیه السلام پیشی نگرفته است، فقط ممکن است خدیجه همسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در این مورد بر او پیشی گرفته باشد؛ ابن اسحاق می گوید: پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در حالی که فقط «علی» همراه او بود، بطور پنهان و پوشیده از چشم مردم - از شهر - خارج می شدند و نماز ها را در یکی از درّه های مکّه می خواندند و چون روز را به شب می رساندند بر می گشتند. مدت ها همین گونه رفتار می کردند و شخص سومی با آنان نبود...» (2)

5 - مقریزی در «اِمتاع الأسماع» در رابطه با ایمان آوردن علی علیه السلام و نماز گزاردن او با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم چنین اظهار داشته است:

«و اما علی بن ابی طالب [علیه السلام] هرگز شرک به خدا نیاورد و این به خاطر آن بود که خدای تعالی نسبت به او ارادۀ خیر داشت، و لذا وی را تحت کفالت پسر عمّس سیّد المرسلین حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم قرار داد و آن گاه که از جانب خدا به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم وحی رسید و آن حضرت خدیجه را از این امر با خبر ساخت و او حضرتش را در این باره تصدیق نمود، خدیجه و علی بن ابی طالب علیه السلام و زید بن حارثه از کسانی بودند که با آن حضرت نماز می گزاردند و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم هنگام ظهر به سوی کعبه می رفت و در

ص: 118

آن جا نماز می گزارد...

مقریزی به سخن خود ادامه داده تا آن جا که گوید:

«... پس علی - رضی اللّه عنه - هرگز نیازی نداشت تا دعوت شود و مشرک نبود تا موحّد و خدا پرست گردد و بگویند: او اسلام آورد. زیرا وقتی خدای تعالی به پیامبرش وحی فرستاد و هشت سال از عمر او می گذشت، و گفته شده: هفت سال، و برخی هم گفته اند: یازده سال داشته است، او همراه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بود و در خانۀ آن حضرت در میان خانواده اش مانند یکی از فرزندان او بود و در تمام امور زندگی خود از آن حضرت پیروی می نمود.» (1)

2 - ابن عبد البر قرطبی در کتاب معروف خود «استیعاب» می گوید: «اتّفقوا على أنّ خديجة اوّل من آمن باللّه و رسوله و صدّقه فيما جاء به ثم علىُّ بعدها: دانشمندان اتفاق دارند بر این که: نخستین کسی که به خدا و پیامبرش ایمان آورد و آن حضرت را در آن چه از جانب خدا آورده بود تصدیق کرد، حضرت خدیجه بود و سپس بعد از او علی علیه السلام نیز همین کار را انجام داد» (1)

3 - أبو جعفر اسکافی معتزلی می گوید:

«عموم مردم افتخار کردن علی علیه السلام را به پیشی گرفتن از همگان به مسلمان شدن نقل کرده و گفته اند:

پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم روز دوشنبه به پیامبری مبعوث شد و علی علیه السلام روز سه شنبه اسلام آورد، و خود علی علیه السلام همواره می فرمود: من مدّت هفت سال پیش از همۀ مردم نماز گزاردم، و من نخستین کسی هستم که اسلام آورده است. و علی علیه السلام خود به این موضوع افتخار می کرد و دوستان و مادحان و شیعیان علی علیه السلام نیز در زمان خودش و بعد از وفات او این افتخار را پیوسته برای او بر شمرده اند و این موضوع از هر شهرتی مشهور تر است» (2)

4 - ابن حجر هیتمی مکّی در «صواعق المحرقه» می گوید:

«على علیه السلام ده سال داشت که اسلام آورد. و گفته شده 9 سال و یا هشت سال داشته است و کم تر از این هم گفته اند. (3) و ابن عباس، و انس، و زید بن ارقم، و سلمان فارسی و گروهی گفته اند که: او نخستین کسی است که اسلام آورده است، و برخی از دانشمندان بر این موضوع ادّعای «اجماع» کرده اند... و أبو یعلی علیه السلام از خود آن حضرت روایت کرده که فرموده است: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم روز دوشنبه به پیامبری مبعوث گردید و من روز سه شنبه اسلام آوردم و ابو سعید از حسن بن زید روایت کرده که گفته است: علی علیه السلام به خاطر کم سن و سالی هرگز به بت پرستی آلوده نگردید، و به همین دلیل

ص: 120

است که درباره او گفته می شود: «کرم اللّه وجهه» (1)

با توجه به آن چه گذشت روشن می شود که مقصود از پیشگامان، و مهاجران و انصار نخستین، تعدادی معدود از اصحاب پیغمبرند که قبل از همۀ مردم به پیامبری رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ایمان آورده و نبوّت حضرتش را تصدیق نموده بودند که پیشاپیش همهٔ آن ها و نخستین کسی که به آن حضرت ایمان آورده است، علی بن ابی طالب علیه السلام است.

بنا بر این، تردیدی نیست که آیهٔ مزبور، شامل حال همهٔ اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نیست و به پیشگامان و مهاجران و و انصار نخستین اختصاص دارد که فرد أكمل آنان على بن ابی طالب علیه السلام و پیروی از او مایه نجات و رستگاری و رسیدن به بهشت است، چنان که در روایات زیادی که از پیغمبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم رسیده است آن حضرت بدین موضوع تصریح فرموده است. (2)

اوّلاً - طبق گواهی حدیث و تاریخ نه تنها پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم در نخستین روز دعوت از بنی هاشم که عشیره و فامیل خود را به اسلام دعوت نمود و هیچ کس دعوت آن حضرت را نپذیرفت و تنها علی علیه السلام بود که از جا برخاست و اعلام اسلام نمود - اسلام را پذیرفت، بلکه در همان روز به صورت علنی و آشکار او را به عنوان خلیفه جانشین خود معرفی فرمود. (1)

ثانياً - همان گونه که قبلاً اشاره کردیم، کم سن و سال بودن علی علیه السلام در آن روز به هیچ وجه از فضیلت سبقت او به ایمان و اسلام نمی کاهد بلکه بر عکس بر اهمیت این موضوع می افزاید و نشان دهندۀ این واقعیت است که او در همان سنّ و سال که برخی از خفّاش صفتان وی را کودکی بیش نمی دانستند، از استعداد ذاتی خدا دادی و امتیازات فوق العاده ای از درک و فهم و شعور برخوردار بوده است که او را در صف اولیاء و برگزیدگان خدا قرار داه است.

زیرا، خدای تعالی دربارۀ یحیی بن زکریا می فرماید: ﴿ وَ آتَیْنَاهُ الحُکْمَ صَبِیّاً ﴾ (2) : ما فرمان (نبوت و عقل کافی) را در حال کودکی به او دادیم، و آیۀ قرآن دربارۀ حضرت عیسی علیه السلام که در همان نخستین روز های تولدش، به امر خداوند در گهواره لب به سخن گشود می فرماید: ﴿ قالَ اِنّی عَبْدُ اللّهِ اتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنی نَبِیّا ﴾ : [عیسی علیه السلام به کسانی که دربارۀ او گرفتار شک و تردید شده بودند] گفت: من بندۀ خدا هستم، به من کتاب [آسمانی] داده و مرا پیامبر قرار داده است. (3)

و ثالثاً - آن چه از کتب تاریخ و حدیث و سیره و رجال استفاده می شود این است که: ابو بکر نه تنها نخستین فرد پیشگام در اسلام و ایمان نبوده است بلکه او پس از مسلمان شدن عده ای از اصحاب پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم آورده است.

در این رابطه، ابن جریر طبری در تاریخ معروف خود با ذکر سند، از محمّد بن سعد بن ابی وقاص روایت کرده که گفته است: من از پدرم پرسیدم: آیا ابو بکر نخستین کسی است که اسلام آورده است؟ پدرم گفت: نه پیش از او بیش از پنجاه نفر مسلمان شده

ص: 122

بودند، و لکن او از نظر مسلمانی بر ما برتری داشت. (1)

هم چنین، ابو جعفر اسکافی (شیخ معتزله) که خود از اهل سنت است در ردّ یاوه سرائی های ابو عثمان جاحظ می گوید:

اما آن چه را که جاحظ در مورد امامت ابو بکر به آن استناد کرده و گفته است: که او نخستین کسی است که اسلام آورده است، اگر این خبر صحیح و استدلال به آن درست می بود، خود ابو بکر در روز سقیفه به آن استناد می کرد، و حال آن که ما نمی بینیم او چنان کرده باشد، زیرا در آن روز ابو بکر دست عمر و ابو عبیده جرّاح را گرفت و به مردم گفت: من برای شما به خلافت یکی از این دو تن رضایت دارم و شما با هر یک از این دو نفر که مایلید بیعت نمائید. و اگر این احتجاج جاحظ درست می بود هرگز «عمر» نمی گفت: بیعت ابو بکر کاری حساب نشده و بدون فکر و اندیشه بود که خداوند شرّ آن را حفظ فرمود.

و اگر احتجاج جاحظ احتجاج صحیحی می بود، لازم بود که یکی از مردم چه در دورۀ امامت و پیشوائی ابو بکر و چه بعد از آن، همین ادعا را می کرد که او به سبب این که نخستین پیشگام در اسلام است باید پیشوا باشد و ما هیچ کس را نمی شناسیم که دربارۀ ابو بکر چنین ادعائی کرده باشد، علاوه بر این که جمهور محدّثان چیزی جز این ننوشته اند که ابو بکر پس از چند مرد اسلام آورده است که از جملۀ ایشان: علی بن ابی طالب، و برادرش جعفر، و زید بن حارثه، و ابو ذر غفاری، و عمرو بن عنبسۀ سلمی، و خالد بن سعيد بن عاص و خبّاب بن ارت هستند و چون در روایات صحیح و اسانید مورد اعتماد و استوار تأمّل کنیم، همۀ آن ها را چنین می یابیم که گویای این مطلب است که علی علیه السلام نخستین فرد مسلمان است که اسلام آورده است. (2)

به هر حال «ابن ابی الحدید» پس از آن که روایات متعددی را در مورد پیشگام بودن علی علیه السلام در اسلام و ایمان از کتاب «استیعاب» نقل می کند، در پایان آن چنین می گوید:

بدان که امیر المؤمنین علیه السلام خودش هم همواره مدّعی این موضوع بوده و پیوسته بدان افتخار و مباهات می کرده و آن را از جمله دلایل افضل بودن خودش بر دیگران

ص: 123

قرار می داده و به آن تصریح نموده و به طور مکرر در سخنان خود فرموده است: که من صدّیق اکبر و فاروق اوّل هستم. پیش از آن که ابو بکر مسلمان شود من اسلام را اختیار کرده ام و پیش از نماز گزاردن او نماز گزارده ام. و همین سخن او را ابو محمّد ابن قتیبه، بدون هیچ گونه تغییری در کتاب «المعارف» خود آورده است در حالی که او در کار خود متّهم نیست.

سپس در دنبالۀ سخنان خود می گوید:

و از جمله اشعاری که در این معنا [یعنی: در پیشگامی آن حضرت در اسلام و ایمان] نقل و روایت شده است، ابیاتی است که آغاز آن چنین است:

محمّد، پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برادر و پدر همسر من می باشد و حمزه سید الشهداء عموی من است.

و ضمن آن چنین می گوید:

من از همۀ شما زود تر به اسلام گرویدم، در حالی که هنوز نوجوانی نزدیک و در حدّ بلوغ بودم. (1)

الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّهِ وَ اللّه لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴾ (1)

آیا رتبۀ آب دادن به حاجیان، و آباد ساختن مسجد الحرام را، با مقام آن کس که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و در راه خدا جهاد کرده است، یک سان می شمارید؟ هرگز [این دو] در نزد خدا مساوی نیستند و خداوند گروه ستمکاران را (به راه بهشت) هدایت نخواهد کرد.

جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» ذیل این آیۀ شریفه آورده است: ابو نعیم در کتاب «فضائل الصحابه» و ابن عساکر از «انس» روایت کرده اند که در یکی از روزها «عباس» و «شیبه» که امور خانه کعبه را به عهده داشت با یک دیگر گفتگو می کردند و بر خود می بالیدند.

عبّاس به «شیبه» گفت: شرافت من از تو بیشتر است، زیرا من عموی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و وصیّ پدرش هستم، و امور آب رسانی حاجیان را به عهده دارم. شیبه گفت: شرافت و موقعیت من از تو بیشتر است، زیرا من امانت دار خانه خدا و خزینه دار آن هستم، اگر شرافت و موقعیت تو از من بیشتر بود، باید تو را امین خانه خود قرار می داد.

در این حال، علی علیه السلام بر آن ها وارد شد و آن دو از گفتگویی که با خبر ساختند علی علیه السلام گفت: شرافت و موقعیت من از هر دوی شما بیشتر است، به دلیل این که من نخستین کسی هستم که به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ایمان آورده ام، و در هجرت با آن حضرت شرکت داشته ام. - سخن که به این جا رسید مقرر داشتند تا هر سه نفر به حضور رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شرفیاب شده و جریان گفتگو را به اطلاع آن حضرت برسانند -پس هر سه نفر محضر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شرفیاب شدند، و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در آن روز به آن ها پاسخی نداد و آن سه نفر از حضور پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم مرخّص شدند، پس از چند روز بر پیغمبر خدا وحی نازل گردید و آن حضرت آن ها را به حضور طلبیدند، و آیۀ: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ ... ﴾ را تا آخر آیات ده گانه، بر آن ها تلاوت فرمود. (2)

ص: 125

در همین رابطه ابن جریر طبری در تفسیر خود، ذیل آیهٔ مزبور، از محمّد بن کعب قُرَظی روایت کرده که گفته است: طلحة بن شیبه از بنی عبد الدار و عبّاس بن عبد المطلب و علی ابن ابی طالب علیه السلام با یک دیگر به مفاخره پرداختند: طلحه گفت: خانۀ خدا در اختیار من است و کلید آن در دست من است، عبّاس گفت: آب رسانی به حاجیان در دست من است و من به این امر مهم می پردازم، و علی علیه السلام گفت: من نمی دانم شما چه می گوئید ولی من مدت شش ماه پیش از همۀ مردم با پیغمبر خدا نماز گزاردم، و من کسی هستم که با دشمنان خدا جهاد کرده ام، در آن حال خدای تعالی این آیه را نازل فرمود: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْم الآخر... ﴾ (1)

هم چنین، واحدی نیز در کتاب «اسباب النزول» از حسن و شعبی و محمّد بن کعب قُرَظی روایت کرده است: که این آیۀ شریفه درباره علی بن ابی طالب علیه السلام و عبّاس بن عبد المطلب، و طلحة بن شیبه نازل شده است و سبب نزول آیه در این رابطه این است که آنان نسبت به یک دیگر ابراز فخر و مباهات می کردند و بر خود می بالیدند. طلحه گفت: خانۀ خدا در اختیار من و کلید آن در دست من است و پرده داری خانه کعبه به من واگذار شده است. «عباس» گفت: آب رسانی حاجیان در دست من است من عهده دار این امر مهم می باشم. علی علیه السلام فرمود: من نمی دانم شما ها چه می گوئید،

ولی می دانم که مدت شش ماه قبل از همۀ مردم [با پیغمبر اکرم صلى اللّه عليه و آله و سلم] نماز گزاردم، و من کسی هستم که با دشمنان خدا جهاد کرده ام پس خدای تعالی این آیه را فرو فرستاد: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الآخر ... ﴾ (2)

نگارنده گوید: قرطبی نیز در تفسیر خود، ذیل آيه شريفۀ ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَام كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ ... ﴾ از «سُدی» روایت کرده است

ص: 126

که: «عباس» به آب رسانی حاجیان، و «شیبه» به آباد ساختن مسجد الحرام، و علی علیه السلام به اسلام و جهاد با یک دیگر به مفاخره پرداختند، و خدای تعالی با نزول این آیه، علی علیه السلام را در گفتار و ادّعایش مورد تصدیق قرار داد. (1)

پس با توجه به این آیۀ شریفه و روایات فراوانی که مفسّران و محدثان در شأن نزول آن آورده اند، وقتی که خدای تعالی علی علیه السلام را در گفتار و ادّعایش تصدیق کند و اسلام و ایمان و جهاد او را مورد ستایش قرار دهد و فضیلت سبقت به ایمان را برای اواثبات و پیشگامی آن حضرت را در ایمان و جهاد در راه خدا تأیید نماید تردیدی نیست که سخن کسانی که گفته اند: ابو بکر نخستین فرد مسلمان است، دروغ آشکار و کذب محض است.

هم چنین، گفتار کسانی که از روی عناد و دشمنی و کینه توزی با امیر المؤمنین علیه السلام اظهار داشته اند که ایمان علی علیه السلام در حال کودکی بوده و با گول و فریب و نیرنگ، و اغفال افراد بی خبر، و تأویل و توجیه روایات وارده در پیشگامی امیر المؤمنین علی علیه السلام در ایمان به خدا و رسول، خواسته اند از عظمت و اهمیت این موضوع بکاهند، همه آن ها سخنان یاوه و باطلی است که پایه و اساسی ندارد، و متّکی به هیچ دلیل عقلی و نقلی و به علاوه ردّ سخن حق، و انکار حقیقت، و اعتراض به خدا و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در پذیرفتن ایمان علی علیه السلام است.

زیرا: خدا و پیامبرش اسلام و ایمان علی علیه السلام را در هر حال پذیرفته، و به مدح و ستایش او پرداخته، و مقام و موقعیت او را برتر و بالا تر از دیگران قرار داده اند.

و از این جا معلوم می شود که اسلام و ایمان او، برخاسته از امتیازات ذاتی و کمالات معنوی و رشد فکری او بوده است که از روی بصیرت و آگاهی، و معرفت حق و تشخیص حقیقت و راستی صورت گرفته است.

و از این روست که می بینیم خدای تعالی او را در گفتارش تصدیق می نماید، و ایمانش را می ستاید، و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز در سخنان خود نه یک بار، بلکه بار ها و بار ها به پیشگامی آن حضرت در ایمان به خدا افتخار می کند و به دخترش فاطمۀ اطهر علیها السلام

ص: 127

می فرماید:« من تو را به نخستین کسی که اسلام آورده است تزویج نموده ام». (1)

و از همین روست که خود آن حضرت نیز - بدین لحاظ که ایمان حضرتش مورد قبول خدا و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم قرار گرفته - در سخنان بسیاری که از وی نقل شده است، به پیشگامی خود فخر و مباهات می نماید.

آن ها را از بُخل و حِرصِ نفسِ خویش نگه داشته، از رستگارانند.

و کسانی که بعد از مهاجران آمدند و می گویند: پروردگارا! ما و برادران ما را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز، و در دل های مان هیچ حسد و کینه ای نسبت به مؤمنان قرار مده، پروردگارا! تو مهربان و رحیمی».

در این آیات - چنان که خوانندگان گرامی ملاحظه می کنند - خداوند سه گروه مشخص به عنوان «مهاجر» و «انصار» و «تابعان» را مورد ستایش قرار داده و برای هر کدام از آن ها صفات ویژه ای را بر شمرده است که بطور خلاصه به آن ها اشاره می کنیم:

1 - در «مهاجران» اخلاص و جهاد، و راستگوئی را بر می شمارد که می فرماید: «آن ها فضل الهی و رضای او را می طلبند، و خدا و رسولش را یاری می کنند و آنان راستگویانند».

2 - در «انصار» محبّت و دوستی نسبت به مهاجران، و ایثار، و پرهیز از هر گونه بخل و حرص را ذکر می کند که می فرماید: آن ها مهاجرانی را که به سوی شان هجرت کنند، دوست می دارند، و آنان را بر خود مقدّم می دارند، و کسانی که خداوند آن ها را از بخل و حرص نگه داشته است، رستگارند».

3 - در «تابعان» خود سازی و احترام به پیشگامان در ایمان و طلب مغفرت برای آنان، و پرهیز از هر گونه کینه و حسد را بیان می دارد که از زبان آنان باز گو می نماید که می گویند: پروردگارا! ما و برادران ما را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز، و در دل های مان کینه و حسدی نسبت به مؤمنان قرار مده».

ابن ابی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» در رابطه با آیۀ اخیر، در حدیثی از ابن عبّاس نقل کرده که گفته است:

«خداوند متعال استغفار برای علی علیه السلام را در قرآن بر هر فرد مسلمانی واجب نموده، در آن جا که فرموده است پروردگارا! برای ما و برادران ما که در ایمان بر ما پیشی گرفتند، آمرزش خود را عنایت فرمای». (1) بنا بر این، تمام کسانی که پس از علی علیه السلام اسلام آورده اند، باید برای علی علیه السلام طلب استغفار کنند».

ص: 129

حال باید دید آیا همه صحابه تا پایان عمر بر ایمان و صداقت خود باقی ماندند کسانی که پس از علی علیه السلام اسلام آوردند برای علی علیه السلام طلب آمرزش و مغفرت نمودند؟

خدا و ملائکه و همۀ اهل ایمان و پژوهشگران تاریخ می دانند که عدّه ای از صحابۀ پیغمبر نه تنها برای علی علیه السلام طلب آمرزش ننمودند، بلکه در اسلام و ایمان خود نیز راستگو نبودند، و پس از رحلت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فورا منقلب شدند و به دوران جاهلیّت بازگشتند.

و برخی دیگر نیز مانند طلحه و زبیر پس از مدّتی تغییر مسیر دادند و خود را از افتخار بزرگ آیۀ یاد شده محروم ساختند و آتش جنگ «جمل» را در بصره روشن ساختند و در برابر جانشین واقعی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم که به اتفاق مسلمانان واجب الاطاعه بود قیام کردند، و خون های هزاران نفر مسلمان را بی جهت و بدون دلیل به زمین ریختند.

و بعضی دیگر نیز مانند معاویه و پیروانش، نخستین پیشگام در اسلام و ایمان و مهاجر به سوی رسول خدا، و پسر عم و دامادش را سبّ و لعن نمودند و از او بی زاری جستند و با وی دشمنی کردند و به جنگ و نبرد با او پرداختند و غائلۀ «صفین» را به وجود آوردند و به علاوه نیکان صحابه را کشتند و موجبات هتک حرمت و اذیّت و آزار اهل بیت علیهم السلام پیامبر و قتل و کشتار آن ها را فراهم نمودند، و خود را مورد خشم و غضب خدا و مصداق این آیه قرار دادند که می فرماید:

﴿ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنْ اللّهِ إنَّ اللّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴾ (1)

«چه کسی گمراه تر است از آن کس که پیروی هوای نفس خویش کرده و هیچ هدایت الهی را نپذیرفته است، مسلّما خداوند گروه ستمکاران را [که از هوای نفس خویش پیروی کنند هرگز] هدایت نخواهد کرد».

بنا بر این چگونه می توان گفت: که همۀ اصحاب پیغمبر عادلند، و همه رستگارند، و همه به بهشت می روند و هیچ یک از آن ها به دوزخ نمی رود؟!!!

و چگونه می توان کسانی را که در جنگ «جمل» و «صفّین» حضور یافتند و به

ص: 130

روی امام خود شمشیر کشیدند، نه اخوت اسلامی را رعایت کردند، نه سینه های خود را از حسد و کینه و دشمنی پاک ساختند و نه به پیشگامی امیر المؤمنين على علیه السلام احترام گذاشتند، پاک و درست کار دانست و همۀ آن ها را محترم شمرد و هر گونه انتقاد خرده گیری از آنان را گناه به حساب آورد و آیات کتاب خدا و سنت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را پشت سر انداخت و چشم بسته در برابر سخنان پوچ و بی دلیل، و خلاف عقل و وجدان، که از این و آن و مغرضان و متعصبان صادر شده تسلیم گردید؟!!!

چه کسی می تواند «طلحه» و «زبیر» که در آغاز اسلام از یاران خاص پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بودند، و هم چنین «عائشه» همسر پیامبر را از خون هفده هزار مسلمان که خون شان در میدان جنگ به زمین ریخته شد، تبرئه کند و آن ها را مبرای از خطا و گناه بداند؟

چه کسی می تواند معاویۀ عنود و لجوج و دشمن سر سخت خدا و پیامبر و مؤمنان را که از «طُلقا و فرزند طلقا» بود و او و پدرش در «فتح مکّه» از روی ترس و ناچاری مسلمان شدند، و در دوران زمامداری امیر مؤمنان علی علیه السلام با امام منصوص از جانب خدا و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به مخالفت برخاست و مدّعی خلافت گردید، و در دوران چند سالهٔ حکومت ننگینش آن همه ظلم و جنایت و خیانت به بار آورد، و تا آن جا پیش رفت که می خواست نام پیغمبر خدا را دفن کند (1) ، و خیانت او نسبت به اسلام و مسلمین، از شعلهٔ آتش بر فراز مناره هم آشکار تر و مشهور تر است او را اهل نجات و رستگاری بداند و از جمله بهشتیان معرّفی نماید؟ (2)

مگر خداوند عادل حکیم، بهشت را برای خائنان و جباران و جنایت کاران و آدم کشان و سرکشان ستمکار آفریده است؟

مگر ذات اقدس احدیت در کتاب عزیزش نفرموده است:

ص: 131

﴿ تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوّاً فِي الْأَرْضِ وَ لَا فَسَاداً وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ ﴾ (1)

«ما سرای آخرت را (تنها) برای کسانی قرار می دهیم که ارادۀ برتری جویی در زمین و فساد را نداشته باشند و سر انجام نیک از آن پرهیزکاران است».

پس چه شده است که برخی از مفسّران از دانشمندان اهل سنت، بدون توجّه به اوصافی که در آیات سه گانۀ گذشته برای هر یک از «مهاجران» و «انصار» و «تابعان» ذکر گردیده است اصرار دارند که همۀ صحابه را بدون استثناء عادل بدانند، و همه را پاک و منزه شمارند، و کار های خلافی را که احیانا در زمان خود پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم یا بعد از آن حضرت، از آنان سر زده است با دیدۀ اغماص بنگرند، و هر کس که در صف مهاجران و انصار و تابعان قرار گرفته، چشم بسته تقدیس و تعدیل نمایند؟

مگر اصحاب پیغمبر، تافتۀ جدا بافته ای از سایر مردمند؟ مگر خدای تعالی همه آنان را همچون پیامبران پاک و معصوم آفریده است؟ مگر آن ها بشر نبودند و غرایز و تمایلات بشری نداشتند؟ مگر آنان مافوق قانونند و قوانین خدا درباره آن ها نازل نشده است؟

به راستی که چقدر نادان و جاهل، و یا لجوج و معاندند کسانی که تمام مفاسد قبایح برخی از اصحاب را نادیده می گیرند و فقط به حرمت صحابی بودن توجه می کنند و گمان دارند که هر کس از صحابه شمرده شود باید تمام فضایح و زشتی ها و گناهان کبیرۀ او را فراموش کرد و برای این که وی از اصحاب شمرده می شود باید او را تقدیس و تعدیل نمود و اهل نجات و رستگاری دانست!!!!

قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً ﴾ (1)

«خداوند از مؤمنان هنگامی که در زیر آن درخت با تو بیعت کردند، راضی و خشنود شد، و از آن چه در دل های آنان از صداقت و ایمان نهفته بود آگاه گردید، از این رو، آرامش خود را بر آنان فرود آورد و پیروزی نزدیکی به عنوان پاداش نصیب آن ها فرمود».

این آیۀ شریفه دربارۀ «صلح حدیبیّه» و افراد با ایمانی که در «بیعت شجره» و در زیر درخت با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بیعت نمودند، نازل شده و به طور مسلّم شامل حال منافقانی چون: عبد اللّه بن اُبی و اوس بن خولی و جدّ بن قیس و مغيرة بن شعبه و ابو الغاديه قاتل عمّار یاسر که در آن جا حضور داشتند (2) ، و هم چنین شامل حال همۀ اصحاب پیغمبر نمی شود. زیرا:

اولاً - در خود آیه تصریح شده که: خداوند از مؤمنانی که در زیر درخت با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بیعت نمودند، راضی و خشنود گردید و کسانی که نام بردیم مؤمن نبودند تا مورد مدح و ستایش و رضایت خدای تعالی قرار گیرند.

ثانياً - آیه شریفه متضمّن رضایت خداوند تا لحظه مرگ نیست و بر استمرار رضایت خداوند تا پایان عمر دلالت ندارد، بلکه آیه مزبور، علّت رضای خدا را به هنگام بیعت بیان می کند که چون صحابۀ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در آن لحظات حسّاس به درخواست آن حضرت پاسخ مثبت دادند و دعوت حضرتش را پذیرفتند و با وی بیعت نمودند، از این رو خدای تعالی از بیعت کنندگان زیر درخت اظهار رضایت و خشنودی نمود.

ثالثا - محدثان و مورّخان در کتب حدیث و تاریخ آورده اند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با آنان بیعت نمود تا آن جا که جان در بدن دارند با مشرکان قریش جنگ کنند (3) ، و از میدان جنگ نگریزند (4) ، و ظاهر این شرط این است که آن ها باید در تمام جنگ های پیغمبر بر

ص: 133

عهد و پیمان خود ثابت بمانند و از جنگ روی بر نتابند، نه این که تنها در غزوۀ حدیبیّه فرار نکنند، زیرا در غزوه حدیبیه جنگی روی نداد و سورۀ «فتح» هم بعد از صلح حدیبیه نازل شده است.

رابعا - قرآن کریم در یک آیۀ دیگر در همان سوره، به همه بیعت کنندگان هشدار می دهد که اگر به عهد و پیمان خود وفادار بمانند، رستگار خواهند بود و پاداش عظیمی خواهند داشت، امّا اگر پیمان خود را بشکنند زیان و ضررش متوجه خود آن ها خواهد گردید، چنان که می فرماید:

﴿ إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللّهَ يَدُ اللّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنَكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً ﴾ (1)

«کسانی که با تو بیعت می کنند [در حقیقت] با خدا بیعت می نمایند، و دست خدا بالای دست آن هاست، پس هر کس بیعت شکنی کند، به زیان و ضرر خود پیمان شکسته است، و آن کس که نسبت به پیمانی که با خدا بسته است و فادار بماند، به زودی خداوند پاداش بزرگی به او عطا خواهد فرمود».

خامسا - این که اکثر اصحاب در جنگ حنین که بعد از «صلح حدیبیّه» به وقوع پیوست، بیعت خود را شکستند، و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را در میدان جنگ و در میان دشمن تنها گذاردند، و به جز علی بن ابی طالب علیه السلام ، و عبّاس بن عبد المطّلب

و ابو سفیان بن حارث و پسرش، و فضل بن عبّاس و برخی دیگر از خویشاوندان آن حضرت و تنی چند از مهاجر و انصار که در کنار وی باقی ماندند و از حضرتش دفاع می نمودند، بقیۀ اصحاب فرار را بر قرار ترجیح دادند و حتی به قول برخی از تاریخ نگاران، پشت سر خود را هم نگاه نمی کردند و این در حالی بود که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آنان را صدا می زد که ای مردم به کجا می روید؟ منم رسول خدا، منم محمّد بن عبد اللّه، به سوی من آئید؛ و در همین حال به عمویش «عبّاس» که صدای بلندی داشت،

ص: 134

دستور داد که آن ها را صدا بزند: یا اصحاب السَّمُرة يوم الحديبيه، و يا اصحاب سورة البقره، و طبق روایتی، خود آن حضرت از مرکب پیاده شده و صدا می زد: «یا اهل سورة البقره و یا اهل بيعة الشجره انا رسول اللّه و نبيّه». (1)

بنا بر این اکثر اصحاب با فرار از جنگ، بیعت خود را شکستند و رضایت خدای تعالی را از بین بردند. پس چگونه می توان گفت که همۀ اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، رستگارند و همه اهل بهشتند و خدای تعالی همهٔ آنان را ستوده و به آن ها وعده نجات و رستگاری داده است؟!

گزیده بودند. (1)

بیهقی در «شعب الایمان» و ابن مردویه و ابو نعیم در «حلیة الاولیاء» از سلمان روایت کرده اند که گفت:

«عيينة بن بدر، و اقرع بن حابس که از «مؤلفة قلوبهم» (2) بودند، محضر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شرفیاب شدند و عرض کردند: یا رسول اللّه! اگر شما در صدر مجلس نشستید و خود را از این مردم که با لباس های کثیف و چرکین در حضور تو نشسته اند دور می کردید ما هم با تو می نشستیم و از سخنانت بهره می گرفتیم - مقصود آنان از صاحبان لباس های چرکین، سلمان، ابو ذر و فقرای مسلمین بودند - در این هنگام این آیه شریفه نازل شد: ﴿ وَ اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنْ كِتَابِ رَبِّكَ ... إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَاراً أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا ﴾ (3) ، آن چه به تو از کتاب پروردگارت وحی گردیده است، تلاوت کن... ما برای ستم کاران آتشی آماده کرده ایم که سرا پرده اش آن ها را از هر سو احاطه کرده

ص: 136

است»، خداوند در این آیات آن دو نفر را برای این سخن شان تهدید به دوزخ فرمود. (1)

در همین زمینه، ابن جریر طبری و طبرانی و ابن مردویه از عبد الرحمن بن سهل بن حنیف روایت کرده اند که گفت:

آيه شريفة: ﴿ وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِيِّ ﴾ ، در یکی از خانه های رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بر آن حضرت نازل شد، بعد از نزول آیه آن جناب از خانه خارج شد و برای یافتن این افراد به راه افتاد و سر انجام آن ها را در گوشه ای از آخر مسجد یافت که در پیرامون یک دیگر جمع شده و به ذکر خدا مشغولند در میان آن ها کسانی بودند که یک تکه لباس بیشتر نداشتند و رنگ و روی آن ها پریده گرد و غبار سر و صورت شان را فر اگرفته و پوست و استخوان شده اند، پس در میان حلقه ذکر آن ها نشست و فرمود: ستایش می کنم خدای را که در میان امّتم افرادی را مورد توجه قرار داده و به من هم فرمان داده است که با امثال آن ها همراه باشم. (2)

پس این آیۀ شریفه نیز، گروه خاصی از اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را مورد ستایش قرار داده و شامل همۀ اصحاب نمی شود.

محمّد رسول خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید و در میان خود [با یک دیگر] مهربانند، پیوسته آنان را در حال رکوع و سجود می بینی که فضل و رضای خدا را می طلبند، نشانۀ آن ها در چهره های شان از اثر سجده آشکار است، این توصیف آنان در تورات و توصیف آنان در انجیل است... خداوند به کسانی از ایشان که ایمان آورده و کار های شایسته انجام داده اند، آمرزش و پاداش بزرگ را وعده داده است.

این آیۀ شریفه نیز از آیاتی است که پیروان مکتب خلفا بر «عدالت همۀ اصحاب» به آن استدلال نموده و آن را دلیلی بر مدّعای خود دانسته اند! و این در حالی است که نصّ صریح آیه، با صفاتی که برای همراهان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در آن ذکر گردیده است با صدای بلند فریاد می زند که شامل حال همهٔ اصحاب نمی شود. زیرا:

اوّلاً - تعبیر «وَ الَّذِينَ مَعَهُ» (کسانی که با او هستند) که در ابتداء آیه آمده است، از کسانی سخن می گوید که در تمام حالات و خصوصیّات زندگی خود، در فکر و عقیده و اخلاق و عمل، با پیامبر همراه بوده و از آن حضرت پیروی می نمودند، نه این که تنها با آن حضرت هم زمان بوده هر چند خط فکری و راه و روش آنان با پیامبر متفاوت باشد.

ثانیاً - در پایان آیه آمده است:« ﴿ وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً ﴾ : خداوند به کسانی از آن ها که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند و عده آمرزش و پاداش بزرگ داده است». و بدیهی است که: اوصافی که در آغاز آیه آمده است، ایمان و عمل صالح در آن جمع است.

بنا بر این تکرار این دو صفت در آغاز و پایان آیه، اشاره به تداوم آن است، یعنی خداوند این وعده را تنها به آن دسته از یاران پیغمبر داده است که در خط او باقی بمانند و ایمان و عمل صالح را تا پایان عمر تداوم بخشند، و گر نه کسانی که یک روز در صف یاران و همراهان او بودند و روز دیگر از او جدا شدند و راهی را بر خلاف راه آن حضرت در پیش گرفتند، هرگز مشمول چنین وعده ای نخواهند بود.

تعبیر به «مِنْهُم» که در آیه آمده است، دلیل بر این است که یاران پیغمبر به دو گروه تقسیم خواهند شد: گروهی به ایمان و عمل صالح ادامه خواهند داد و مشمول رحمت واسعۀ الهی و اجر عظیم می شوند، و گروهی دیگر از صف یاران با ایمان آن حضرت

ص: 138

جدا گردیده، از این فیض بزرگ محروم خواهند شد.

چه کسی می تواند بگوید که همۀ یاران پیغمبر پاک و معصوم بودند و مرتکب هیچ گونه خلاف و خطایی نگردیدند و حال آن که قرآن پر از ذکر منافقین و خطا های بی شماری است که از برخی از اصحاب پیغمبر در زمان خود آن حضرت صادر شده و کتاب و سنت و تاریخ هم همۀ آن ها را به خوبی ثبت کرده است. و با این حال چگونه می توان گفت که خداوند بدون قید و شرط، به همهٔ آن ها وعدهٔ مغفرت و اجر عظیم داده است، خواه این که راه ایمان و عمل صالح را ادامه دهند و یا از نیمه راه برگردند و منحرف شوند؟

بنا بر این چگونه می توان از آیۀ مزبور، یک حکم کلّی را دربارهٔ همهٔ معاصران و هم نشینان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم استفاده کرد و همۀ آنان را پاک و درست کار و رستگار و اهل بهشت دانست؟

روح های پاکیزۀ والا باد که در زندگی دوست داران خدا بودند و بعد از مرگ زنده اند که خیر خواه بندگان خدا بودند و پیش از آن که بمیرند به آخرت رفتند، و هنوز در دنیا بودند که از آن بیرون شده بودند».

معاویه سخن او را قطع کرد و گفت: بسیار خوب ای ابن عبّاس سخن دیگر بگوی. (1) آن چه در گفتار ابن عبّاس آمده است همان صفات ویژه ای است که در آیۀ مورد بحث برای اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آمده است.

در این گفتار کوتاه «ابن عبّاس» خطاب به معاویه می گوید: اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم دارای صفات ویژه ای بودند که بدان ها شناخته می شدند... سپس بعد از تلاوت آیه - به صورت کنایه - به معاویه گوشزد می نماید که اینک روزگار دگرگون گردیده و برخی از اصحاب از مسیر حق منحرف شده اند، نه رحم و عطوفتی دارند، نه رضای خدا را می طلبند و نه هم آثار ایمان و عمل صالح در آن ها دیده می شود. و از این رو معاویه که می بیند سخنان ابن عبّاس نیش دار و همه اش خطاب به اوست و برایش ناخوشایند است، سخن او را قطع می کند و می گوید بسیار خوب، ای ابن عبّاس سخن دیگر بگوی!!!

حال، با توجه به سخن ابن عبّاس و صفات ویژه ای که در قرآن کریم دربارهٔ صحابه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آمده است، باید دید صحابی واقعی پیامبر کیست، و نشانۀ صدق ایمان آن ها در گفتار و عمل کدام است؟

بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ هُمْ الصَّادِقُونَ ﴾ (1)

مؤمنان حقیقی، تنها کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده اند، سپس هرگز شک و تردیدی به خود راه نداده، و با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد کرده اند، آن ها راستگویانند.

آری، اینان صحابهٔ راستین پیغمبرند، و اینان همان مؤمنانی هستند که خدای تعالی آنان را به عنوان «همراهان پیامبر» ستایش نموده، و از سوئی ایشان را به صفات ویژه ای ممتاز ساخته، و از سوی دیگر، برای این که بتوانند راه پر پیچ و خم تقوی را بدون اشتباه بپیمایند و از راه مستقیم حق منحرف نشوند، به آنان فرمان داده است تا در تمام دوران زندگی، در همه جا و همه وقت و در تمام گفتار و رفتار و کردار خود با «صادقان» باشند و در این رابطه خطاب به آنان فرموده است:

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ ﴾ (2)

ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا بترسید [تقوای الهی پیشه کنید و از مخالفت با فرمان خدا بپرهیزید] و همواره با راستگویان باشید.

پس صحابۀ واقعی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم افراد با ایمانی هستند که به خدا و رسول خدا ایمان آورده، و ایمان به خدا و پیامبر در اعماق دل و جان شان نفوذ کرده، پیوسته در ایمان خود ثابت و استوارند، دچار شکّ و تردید و دو دلی نمی شوند، از راه خدا و صراط مستقیم حق و اطاعت فرمان رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم منحرف نمی گردند و در تمام شئون زندگی و اعمال و رفتار خود، دستورات خدا و رسول را به کار می بندند، و راستگویان را راهبر و راهنمای خود قرار می دهند و به آنان اقتدا می نمایند. و اینانند که در ایمان خود راستگویند و به دلیل اطاعت از حق عادلند و در سرای دیگر رستگارند و خداوند به ایشان وعده مغفرت و پاداش بزرگ داده است.

حال، با توجه به تمام شرایط ایمان و به ویژه دو آیۀ اخیر و شناخت مؤمن واقعی و این که خداوند به افراد با ایمان فرمان داده است تا همواره با «صادقان» همراه و همگام و هم راز بوده و از آنان پیروی نمایند، باید ببینیم این «صادقان» چه کسانی هستند که

ص: 141

خدای تعالی از مؤمنان خواسته است تا از راه و روش آنان پیروی نموده و آنان را «اسوه» و الگو قرار دهند تا در مسیر حق قرار گرفته و راه خطا و اشتباه نپیمایند.

در روایات مکتب اهل بیت علیهم السلام نیز در حدیث مناشده امیر المؤمنین علیه السلام در زمان خلافت عثمان، آمده است که آن حضرت خطاب به جمعیت حاضر فرمود:

«شما را به خدا سوگند می دهم آیا می دانید هنگامی که خداوند آیۀ ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ ﴾ را نازل نمود سلمان گفت: ای رسول خدا! آیا منظور از آن عام است یا خاص؟ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: مأمورین به این دستود همهٔ مؤمنانند، و امّا عنوان «صادقین» مخصوص برادرم «علی علیه السلام» و اوصیاء پس از او تا روز قیامت است. همۀ حاضران گفتند: آری، ما این سخن را از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدیم». (1)

از مجموع این روایات به خوبی روشن می شود که علی علیه السلام و یاران وفادار آن حضرت، سر سلسلۀ راستگویانند و تردیدی هم وجود ندارد که پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مخالفان حضرتش را به عنوان ناکثین قاسطین و مارقین معرّفی فرموده است.

بنا بر این، هیچ شکی نیست که اصحاب جنگ «جمل» یعنی «ناکثان» و معاویه و یارانش یعنی «قاسطان» و خوارج نهروان یعنی «مارقان» که از دین خارج شده و به روی آن حضرت شمشیر کشیدند، در اسلام و ایمان خود راستگو نبودند و در پیکار خود با علی علیه السلام در بصره، و صفین و نهروان با آیه شریفه ﴿ ... وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ ﴾ و فرمان خداوند، مخالفت نمودند و نه تنها فرمان خدا را پشت سر انداختند و به آن عمل نکردند و با «راستگویان» همراه نشدند، بلکه از روی ظلم و ستم و سرکشی با علی علیه السلام و یاران باوفای او جنگیدند و عده ای از یاران راستین رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را کشتند و....

و با این وصف چگونه می توان گفت که همۀ اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عادل اند و همه رستگارند، و همه آن ها به بهشت می روند!!!

و اگر منظور آن است که آن ها مرتکب خلاف شدند و گناه کردند و کار های ناروا و ناشایسته ای انجام دادند ولی با این همه باز هم خداوند از آن ها راضی و خشنود است، مفهومش این است که خداوند - العیاذ باللّه - رضایت به گناه داده است!!!

آیا مخالفت با امیر مؤمنان علی علیه السلام خلیفه و جانشین و وصیّ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم - که اگر بر فرض، آقایان خلافت منصوص او را نپذیرند، حداقل به اجماع امّت برگزیده شده بود - و شمشیر کشیدن به روی او و یارانش، چیزی است که خداوند عالم از آن راضی و خشنود باشد؟

و فرموده است:

﴿ وَ كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ ﴾ (1)

هر کس در گرو اعمال خویشتن است.

و فرموده است:

﴿ الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً ﴾ (2)

او خدائی است که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید.

و فرموده است:

﴿ فَأَمَّا مَنْ طَغَى، وَ آثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا، فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى، وَ أَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنْ الْهَوَى، فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَى ﴾ (3)

اما آن کسی که طغیان کرده و زندگی دنیا را مقدّم داشته، دوزخ جایگاه اوست. و اما آن کس که از مقام پروردگارش خائف بوده و خود را از هوای نفس بازداشته جایگاه او بهشت است.

آیا می توان گفت: این آیات را برای عده خاصی از بندگان خود نازل نموده و صحابهٔ پیغمبر را به دلیل «صحابه بودن» استثناء فرموده است؟!

چگونه می توان گفت: خدای عادل حکیم طاغیان و یاغیان و سرکشانی را که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از آیندۀ آن ها خبر داده و آنان هم پس از رحلت آن بزرگوار، علیه امام زمان خود خروج کردند و هزاران نفر مسلمان را به خاک و خون کشیدند و عدّۀ زیادی از مؤمنان به خدا و رسول را کشتند به لحاظ این که همه از اصحاب پیغمبر بودند عادلند و اهل نجاتند و خدا از آن ها راضی و خشنود است؟

مگر خدای تعالی به آن ها فرمان نداده بود که با راستگویان باشند؟

و مگر نفرموده بود:

﴿ فَلْيَحْذَرُ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ

ص: 145

أَلِيمٌ ﴾ (1)

کسانی که با فرمان خدا مخالفت می کنند، باید بترسند از این که فتنه ای دامن شان را بگیرد، یا عذابی دردناک به آن ها برسد!

پس چرا آن ها با فرمان خدا مخالفت نمودند و به میل و دل خواه خود فتنه بوجود

آوردند و با این که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آنان را از حوادث آینده با خبر ساخته و آنان را به عنوان: ناکثین، قاسطین و مارقین معرفی فرموده بود، در عین حال، به جنگ با امیر مؤمنان علی علیه السلام پرداختند، و مرتکب گناه کبیره شدند و توجّهی به فرمان خدا و اطاعت از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ننمودند؟

مگر خدای تعالی به آن ها نفرموده بود:

﴿ وَ الَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أَوْلَئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ ﴾ (2)

کسانی که پیمان الهی را پس از محکم کردن می شکنند و پیوند هایی را که خدا به برقراری آن فرمان داده، قطع می کنند، و در روی زمین فساد می نمایند، لعنت برای آن هاست و بدی [مجازات] سرای آخرت خواهند داشت.

پس چرا پیمان خود را شکستند و در روی زمین فتنه و فساد به پا کردند و با امام زمان خویش در افتادند و تخم کینه و دشمنی را در دل های مسلمانان کاشتند و خود را مورد خشم و غضب الهی قرار دادند؟

مگر خدای تعالی به آن ها نفرموده بود:

﴿ فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ تُقَطِعُوا أَرْحَامَكُمْ، أَوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمَى أَبْصَارَهُمْ ﴾ (3)

اگر از فرمان خدا روی گردان شوید، آیا جز این انتظار می رود که در زمین فساد کنید و پیوند خویشاوندی را قطع نمایید، آن ها کسانی هستند که خداوند ایشان را مورد لعنت قرار داده [و از رحمت خود دور ساخته]، گوش های شان را کر و چشم های شان را کور نموده است.

ص: 146

پس چرا از فرمان خدا روی بر تافتند و از روی هوا و هوس دست به فساد و خون ریزی زدند و پیوند خویشاوندی را بریدند و خود را گرفتار خشم و غضب الهی نموده و از رحمت خدا دور خدا دور ساختند؟

پس اگر خدای تعالی به همۀ اصحاب فرمان داده بود تا همراه راستگویان باشند و از راستگویان پیروی کنند و آنان را از فتنه و انقلاب و انحراف بر حذر داشته بود تا گرفتار هوا و هوس خود و خشم و غضب خدا نگردند، و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز علی علیه السلام را به عنوان «صدّیق اکبر» معرّفی فرموده، و دوستی و دشمنی با او را نشانه ایمان و نفاق قرار داده، و اطاعت و فرمان برداری از او را چون اطاعت خود و خدا بر همگان واجب دانسته بود، و در عین حال برخی از اصحاب به مخالفت آن جناب برخاستند و از فرمان خدا و رسول سرپیچی کردند و از راه حق منحرف شدند و به سوی و به سوی فتنه و فساد روی آوردند، چگونه کسانی از دانشمندان اهل سنت می گویند: همۀ اصحاب رسول خدا عادلند و همه به بهشت می روند و هیچ یک از آن ها به دوزخ نمی رود؟

آیا کسانی که به گزاف می گویند همۀ اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رستگارند، این آیه را در قرآن نخوانده و ندیده اند که خدای تعالی فرموده است:

﴿ لَا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمْ الْإِيمَانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أَوْلَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللّهُ الْمُفْلِحُونَ ﴾ (1)

هیچ قومی را نمی یابی که به خدا و روز جزا ایمان داشته باشند و در عین حال با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند، هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندان شان باشند؛ آنان کسانی هستند که خدا ایمان را بر صفحهٔ دل های شان نگاشته و با عنایت خاص خویش آنان را تأیید نموده و ایشان را وارد باغ هایی در بهشت می کند که نهر ها از زیر درختانش جاری است و جاودانه در آن می مانند خداوند از آنان راضی و خشنود است و آنان نیز از خدا خشنودند، آنان «حزب اللّه» هستند، آگاه باشید و بدانید که «حزب

ص: 147

خدا پیروز و رستگار است.

آیا کسانی که می گویند: همهٔ صحابه رستگارند و همه در بهشت اند، و هیچ یک از آن ها به دوزخ نمی رود، و به هیچ روی نباید در عدالت هیچ یک از صحابۀ آن عصر شبهه کرد؛ این آیه را در کتاب خدا ندیده اند که فرموده است

﴿ أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لَا يُفْتَنُونَ، وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ ﴾ (1)

آیا مردم چنین گمان کردند همین اندازه که بگویند ایمان آوردیم به حال خود رها می شوند و دیگر آزمایش نخواهند شد؟! ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم [و این ها را نیز امتحان می کنیم] باید علم خدا در مورد کسانی که راست می گویند و کسانی که دروغ می گویند تحقّق یابد. (2)

آیا خود «صحابه» که شاهد نزول وحی بر پیغمبر خدا بوده و پیوسته با آن حضرت مجالست و معاشرت داشتند، این آیه را از دو لب مبارک پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نشنیده و یا خود شان آن را در کتاب خدا ندیده و نخوانده بودند؟

تردیدی نیست که به طور قطع آن را شنیده، و دیده و خوانده بودند ولی بر اثر هوا و هوس و عشق به جاه و مقام و توجه به دنیا آن را پشت سر انداختند و از یاد بردند و فراموش کردند و سر انجام جنگیدند و کشتند و خود را نیز به کشتن دادند و دین و دنیا و آخرت خود را تباه ساختند.

به هر حال، بر اساس آیاتی که پیش از این متذکّر شدیم، تردیدی نیست که رضایت خداوند مشروط به ایمان و عمل صالح و حُسن عاقبت است، و بر این اساس اگر کسی در نیمۀ اوّل عمر خود مؤمن بود و به همان حال باقی ماند، و فسادی بر نیانگیخت و از راه حق و حقیقت منحرف نگردید، ولی در نیمه عمر خود به انحراف گرائید و از جادّۀ حق و حقیقت بیرون رفت و با خدا و پیامبر دشمنی کرد و دستور خدا و پیامبر را پشت

ص: 148

سر انداخت در این صورت مشمول رضایت خداوند نخواهد بود.

زیرا: قرآن کریم دربارۀ «قارون» که خاله پسر حضرت موسی (1) و یا پسر عموی او بود (2) ، می گوید: ﴿ إِنَّ قَارُونَ كَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَيْهِمْ ﴾ (3) :قارون از قوم موسی [و از بنی اسرائیل] بود، ولی بر آنان طغیان کرد و مصاحبت با موسی مایۀ نجات او نگردید و سر انجام او این شد که خداوند در باره اش فرمود: ﴿ فَخَسَفْنَا بِهِ وَ بِدَارِهِ الْأَرْضَ ﴾ (4) : سپس ما، او و خانه اش را به زمین فرو بردیم».

هم چنین قرآن کریم دربارهٔ بلعم باعورا که نخست در مسیر حق بود و مقام والائی داشت و از علمای مشهور بنی اسرائیل به شمار می رفت و مستجاب الدعوه بود و سر انجام بر اثر هوا پرستی از راه حق منحرف گردید، می گوید:

﴿ وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ، وَ لَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَ لَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذَلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَاقْصُصْ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴾ (5)

بر آن ها بخوان، سر گذشت آن کس را که ما آیات خود را به او دادیم، ولی او (سر انجام) خود را از آن تهی ساخت و شیطان در پی او افتاد، و از گمراهان شد. و اگر ما می خواستیم، (مقام) او را با این آیات (و علوم و دانش ها) بالا می بردیم، ولی او به پستی گرائید، و از هوای نفس خود پیروی کرد مَثَل او همچون سگ (هار) است که اگر به او

حمله کنی، دهانش را باز و زبانش را بیرون می آورد، و اگر او را به حال خود واگذاری باز هم همین کار را می کند، (گوئی چنان تشنۀ دنیا پرستی است که هرگز سیراب نمی شود.) این مَثَل گروهی است که آیات ما را تکذیب کردند؛ این داستان ها را (برای آن ها) باز گو کن، شاید بیندیشند (و بیدار شوند).

بنا بر این، با آن همه آیات وعد و وعید، انذار و ارشاد و اخطار و هشدار که در قرآن کریم آمده، و در همه جا میزان ارزش و شخصیت اشخاص را «ایمان و عمل صالح»

ص: 149

قرار داده است، چگونه کسانی از اهل سنت می گویند:« همهٔ صحابه پیغمبر عادلند، همۀ آن ها نکو کار و بد کار شان در بهشتند، آیا خدای سبحان - العیاذ باللّه - با آن ها پیمان دوستی و برادری و همکاری بسته و به آن ها تعهد کتبی داده و دیگران را از رحمت الهی خود محروم ساخته است؟

خدائی که پیامبر خاتمش را با آن مقام رفیع و بلند هشدار می دهد و خطاب به وی می فرماید:

﴿ وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنْ الْخَاسِرِينَ ﴾ (1)

به تو و همه پیامبران پیش از تو وحی گردیده است که اگر مشرک شوی، تمام اعمالت نابود می شود و از زیان کاران خواهی بود.

و می فرماید:

﴿ وَ لَوْلَا أَنْ تَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلاً، إِذا لَأَذَقْنَاكَ ضِعْفَ الْحَيَاةِ وَ ضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَصِيراً ﴾ (2)

اگر ما تو را ثابت قدم نمی ساختیم (و در پرتو مقام عصمت، مصون از انحراف نبودی)، نزدیک بود اندکی به آنان تمایل کنی. اگر چنین می کردی، ما دوبرابر مجازات (مشرکان) در زندگی دنیا، و دو برابر (مجازات آنان) را بعد از مرگ، به تو می چشاندیم، سپس در برابر ما، هیچ یاوری را برای خود نمی یافتی.

و می فرماید:

﴿ وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ، لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ، ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ، فَمَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِينَ ﴾ (3)

اگر او سخنی دروغ بر ما می بست، ما با قدرت او را می گرفتیم، سپس رگ قلبش را قطع می کردیم، و هیچ کس از شما نمی توانست از (مجازات) او مانع شود.

با این وصف، چگونه این تبعیض غیر منطقی را می پسندد؟ خدائی که در سراسر قرآن، ظالمان و فاسقان و پیمان شکنان و تبهکاران را مورد لعن قرار داده و آن ها را

ص: 150

مستوجب عذاب الهی می شمرد، چگونه این مصونیّت غیر عقلانی را - که از ترشحات مغز هوا پرستان و باطل گرایان و مخالفان دین حنیف است - می پذیرد؟ آیا این همه لعن ها و تهدید ها و اخطار ها و انذار ها و هشدار ها که در قرآن آمده است ویژهٔ مستضعفان و بندگان ضعیف است و مستکبران و زور مداران و زورمندان و زور گویان و طاغیان سرکش، از آن رو که روزی جزء صحابه پیغمبر بوده اند از آن خارجند؟

چگونه می توان گفت همۀ اصحاب پیغمبر رستگارند و همه اهل بهشتند و هیچ یک از آن ها به دوزخ نمی رود، هر چند ظالم و فاسق و تبهکار باشند!!! و حال آن که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم در آخرین خطبه ای که در روز های آخر عمرش ایراد نموده اصحاب را مورد خطاب قرار داده و به آن ها فرموده است:

«... ای مردم! بدانید که میان خدا و کسی هیچ گونه پیوند خویشاوندی و نسبی نیست که بدان وسیله خیری را بهرهٔ او قرار دهد و یا شری را از او منصرف گرداند فقط عمل است که می تواند مایۀ نجات آدمی باشد، مبادا کسی بر خلاف این ادعا کند و آرزو داشته باشد. سوگند به کسی که مرا به حق بر انگیخته است هیچ چیز جز عمل همراه با رحمت خداوند رستگاری نمی بخشد و اگر خود من هم نافرمانی کنم، با سر به دوزخ افکنده می شوم». (1)

راستی شگفت آور نیست که خدای بزرگ و منّان، پیامبری را برای ارشاد و هدایت بندگان بفرستد تا آیات خدا را بر آن ها بخواند، و آن ها را از پلیدی کفر و شرک و عقائد خرافی و باطل، و عادات و خوی های زشت، پاک گرداند، و کتاب و حکمت (و علم و دانش) را به آن ها بیاموزد (2) و آنان را از آلودگی های ظلم و ستم، کج روی و گمراهی و و تباهی نجات بخشد، و از خطا و گناه و نافرمانی خدا باز شان دارد، و به سوی توحید و خدا پرستی و «ایمان و عمل صالح» دعوت شان نماید، و پیامبر خود را «رحمةُ للعالمين» (3) معرفی کند، و خود پیامبر هم در آخرین خطبه خویش به اصحاب خود

ص: 151

هشدار دهد و آنان را از گناه و معصیت و نافرمانی خداوند بر حذر دارد و خطاب به آنان بفرماید:« اگر شخص من هم نافرمانی کنم، با سر به دوزخ افکنده می شوم»، ولی با این همه:

پس از رحلت حضرتش کسانی بیایند و به عنوان مفسّر و محدّث و مورّخ، آیات محکمات کتاب خدا را با میل و دل خواه خود، تفسیر و تأویل و توجیه کنند، و بر خلاف تمام موازین علمی و عقلی و وجدانی و ایمانی و اخلاق اسلامی بگویند: همه اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خوب و بد شان، نکو کار و گنه کار شان، همه و همه بدون استثناء عادلند همۀ آن ها در بهشتند، و ظالم و مظلوم، قاتل و مقتول، عادل و فاسق و عالم و جاهل در آن جا به هم دیگر می رسند، و با یک دیگر ملاقات می کنند!!! آیا هیچ دیوانه ای چنین سخنی را می پذیرد؟ ﴿ كَبُرَتْ كَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ إِنْ يَقُولُونَ إِلَّا كَذِباً ﴾ (1)

طرف فسق و فجور و ظلم و خیانت رفتند به کیفر اعمال خود می رسند، و تفاوتی که آنان با دیگران دارند اینست که: چون آن ها نور وحی و نبوت را مشاهده کردند و افتخار مصاحبت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم را داشتند و در میدان مناظره، معجزات آن حضرت را با دیدگان خود دیده و تلاوت آیات خدا را با گوش های خود از زبان مبارک پیامبر خدا شنیده بودند، از این لحاظ مسئولیّت بزرگی را در پیشگاه خدا و پیامبر به عهده داشتند، که از این جهت، لغزش و نافرمانی آنان، مانند لغزش دیگران نیست، همان گونه که پاداش اطاعت و فرمان برداری آنان نیز برتر و بالا تر از دیگران است.

شاهد این گفتار، قول خدای تعالی است که در قرآن کریم دربارۀ همسران پیامبر که بالا ترین مصاحبت با آن حضرت را داشته اند، فرموده است:

﴿ يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْن وَ كَانَ ذَلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيراً، وَ مَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ لِهِ وَ تَعْمَلْ صَالِحاً نُؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَيْنِ وَ أَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقاً كَرِيماً ﴾ (1)

ای همسران پیامبر! هر کدام از شما گناه آشکار و قبیحی را مرتکب شود، عذاب او دو چندان خواهد بود و این برای خدا آسان است و هر کس از شما برای خدا و پیامبرش خضوع کند و عمل صالح انجام دهد، پاداش او را دو چندان خواهیم ساخت، و روزی پر ارزشی را برای او آماده کرده ایم.

با توجه به آیات و روایاتی که ذکر نمودیم، روشن می شود که مدح و ستایشی که در قرآن کریم و احادیث شریف نبوی از اصحاب پیغمبر به عمل آمده، تنها متوجه همان مؤمنان صحابه است و هرگز شامل حال منافقان و منحرفان و خطا کاران نمی شود.

بنا بر این، کسانی که می گویند: همهٔ اصحاب پیغمبر عادل اند، و همه اهل بهشتند و هیچ یک از آن ها به دوزخ نمی رود و به آیات و روایاتی که در ستایش برخی از اصحاب نازل شده استدلال می کنند، چنین پنداشته اند که این آیات و روایات دربارهٔ همهٔ صحابه صدق می کند، و اصحاب هم به طور کلی به پیغمبر ایمان آورده و همه با ایمان صحیح از دنیا رفته اند، در صورتی که چنین نیست، زیرا:

در برابر آیاتی که در ستایش برخی از اصحاب نازل شده، آیات فراوان دیگری وجود

ص: 153

دارد که در آن ها از بعضی از اصحاب پیغمبر مذمّت گردیده است که هم اکنون برخی از آن ها را که بر وجود منافقان و افراد غیر معلوم الحال در میان صحابه دلالت دارد، می آوریم و به شرح و بیان آن ها می پردازیم تا حق و حقیقت همان گونه که هست بر حق جویان حقیقت خواه بطور مستدلّ و برهانی روشن و آشکار گردد.

پیامبر منّت می گذارند، به دورغ سوگند به خدا یاد می کنند، برای ایجاد تفرقه و جدایی در بین مسلمانان مسجد می سازند، برخی از آن ها فاسق برخی ستمکار، و برخی پیامبر را آزار می دهند و برخی دیگر هم، بر خلاف ادب اسلامی صدای شان را از صدای پیامبر بالا تر می برند. (1)

ما به همین مقدار از آیاتی که در نکوهش برخی از اصحاب وارد شده، بسنده می کنیم و از بیان آیات بی شمار دیگر که در این مورد آمده است خودداری می نماییم، و برای این که جای هیچ گونه ابهام و اعتراضی را باقی نگذاریم، عین آیاتی را که در سوره های مختلف قرآن در نکوهش بعضی از اصحاب آمده است، یاد آور می شویم:

1 - در سورهٔ «بقره» در مورد نفاق و دو روئی برخی از اصحاب چنین می فرماید:

﴿ وَ مِنْ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ، يُخَادِعُونَ اللّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ مَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَ مَا يَشْعُرُونَ، فِي قُلُوبهمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمْ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ ﴾ (2)

«برخی از مردمان می گویند: ما به خدا و روز جزا ایمان آورده ایم، در حالی که ایمان نیاورده اند، آن ها می خواهند خدا و کسانی را که ایمان آورده اند فریب دهند در حالی که جز خود شان را فریب نمی دهند ولی نمی فهمند در دل های آنان (یک نوع) بیماری است خداوند بر بیماری آنان افزوده، و به خاطر دروغ هایی که می گفتند عذاب دردناکی خواهند داشت».

2 - در همان سوره در یک آیه دیگر در ترسیم حال منافقان، چنین می فرماید:

﴿ وَ إِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ ﴾ (3)

«هنگامی که افراد با ایمان را ملاقات می کنند، می گویند: ما ایمان آورده ایم و (اما) هنگامی که با شیاطین و رفقای خود خلوت می نمایند، می گویند: ما با شمائیم، ما فقط آن ها را مسخره می کنیم».

ص: 155

3 - در سورۀ «نساء» در مورد فریب کاری و نیرنگ بازی و بی اعتقادی منافقان و دور بودن آن ها از خداوند چنین می فرماید:

﴿ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خَادِعُهُمْ وَ إِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلَاةِ قَامُوا كُسَالَى يُرَاءُونَ النَّاسَ وَ لَا يَذْكُرُونَ اللّهَ إِلَّا قَلِيلاً ﴾ (1)

«منافقان می خواهند با مکر و حیله خدا را فریب دهند در حالی که خداوند آن ها را فریب می دهد و نیرنگ شان را باطل می سازد و هنگامی که به نماز بر می خیزند، از روی کسالت [با سستی و تنبلی] ابر می خیزند و در برابر مردم ریا کاری می کنند و خدا را جز اندکی [آن هم به قصد ریا] یاد نمی نمایند».

4 - در همان سوره در یک آیۀ دیگر، در مورد ایمان دروغین منافقان و عدم رضایت برخی از آنان به داوری پیامبر، و تسلیم بودن در برابر حکم طاغوت چنین می فرماید:

﴿ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ مَا أُنزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَ يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالاً بَعِيداً، وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنزَلَ اللّهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمُنَافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُوداً، فَكَيْفَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ثُمَّ جَاءُوكَ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا إحْسَاناً وَ تَوْفِيقاً ﴾ (2)

«آیا نمی بینی کسانی را که گمان می کنند به آن چه بر تو و پیامبران پیش از تو نازل شده، ایمان آورده اند، ولی باز هم می خواهند برای داوری نزد طاغوت، و حکام باطل بروند؟! با این که به آنان دستور داده شده که به طاغوت کافر شوند. و شیطان می خواهد

آن ها را گمراه کند، و به بیراهه های دور دستی بیفکند و اگر به آن ها گفته شود بیائید و به حکم خدا و رسول تن در دهید، منافقان را می بینی که از [قبول دعوت] تو سخت اعراض می کنند. پس چگونه وقتی به خاطر اعمال شان، گرفتار مصیبتی می شوند، و به نزد تو می آیند، سوگند به خدا یاد می کنند که منظور ما [از داوری نزد دیگران] جز خیر و خوبی و توافق [میان طرفین نزاع] نبوده است».

ص: 156

مفسّران در تفسیر آیات یاد شده آورده اند:

یکی از یهودیان مدینه با یکی از مسلمانان منافق اختلافی داشت، بنا گذاشتند یک نفر را به عنوان «داور» در میان خود انتخاب کنند، مرد یهودی چون به عدالت و بی نظری پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم اطمینان داشت، گفت: من به داوری پیامبر شما راضی هستم ولی مرد منافق یکی از بزرگان یهود بنام «کعب بن اشرف» را انتخاب کرد، زیرا می دانست با دادن رشوه و هدیه می تواند نظر او را به سوی خود جلب کند، و بدین ترتیب با داوری پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم مخالفت کرد، که آیات مزبور نازل گردید و چنین افرادی را به شدّت مورد نکوهش قرار داد. (1)

5 - در سورۀ «آل عمران» در مورد این که عدّه ای از یاران پیغمبر در جنگ «اُحُد» از میدان جنگ فرار نموده، و تا لبه پرتگاه «ارتداد» به پیش تاخته، و درباره خداوند اندیشه های باطل جاهلیّت را به خود راه دادند، چنین می فرماید:

﴿ وَ طَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنْ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنْ الأمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هَاهُنَا ﴾ (2)

«گروهی [در آن میان] تنها به فکر جان خویش بودند، آن ها گمان های نادرستی - همچون گمان های دوران جاهلیّت - دربارهٔ خدا داشتند و می گفتند: آیا از پیروزی چیزی نصیب ما می شود؟ بگو: همۀ کار ها به دست خداست، آن ها در دل خود چیزی را پنهان می دارند که برای تو آشکار نمی کنند، می گویند: اگر ما سهمی از پیروزی داشتیم، در این جا کشته نمی شدیم [و این همه کشته نمی دادیم]».

در این رابطه درّ تفسیر در المنثور آمده است:

احمد حنبل بخاری، مسلم، نسائی، ابن جریر، ابن منذر و بیهقی در دلائل، از «براء بن عازب» روایت کرده اند که گفته است:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عبد اللّه بن جبیر را در جنگ احد بر پیاده نظام - که تعداد شان پنجاه

ص: 157

نفر بود - قرار داد و فرمود: اگر دیدید که پرندگان بر سر ما فرود می آیند (و کشته شده ایم) شما هرگز از جای خود حرکت نکنید تا این که خودم به شما دستور دهم. و به هر حال دشمن مغلوب شد و شکست خورد. راوی گوید: من به خدا سوگند، دیدم که خلخال ها در پای زنان پدید آمده بود. اصحاب عبد اللّه بن جبیر گفتند: غنیمت! ای قوم غنیمت! دیگر منتظر چه هستید؟ عبد اللّه بن جبیر به آنان گفت: مگر فراموش کردید که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به شما چه دستور داد؟ گفتند: به خدا سوگند می رویم و برای خود غنیمت جمع می کنیم. وقتی صحنه را رها کردند شکست خوردند. آن جا بود که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آن ها را صدا می زد و از آخر جمعیت آن ها را فرا می خواند و به جز دوازده نفر کسی با آن حضرت باقی نماند، و سر انجام هفتاد نفر ما را کشتند... (1)

و به همین مطلب اشاره دارد قول خدای تعالی که فرموده است:

﴿ وَ لَقَدْ صَدَقَكُمْ اللّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَ تَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ عَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ ﴾ (2)

«و خداوند وعدۀ خود را به شما (که در جنگ احد شما را بر دشمنان پیروز می گرداند) تحقق بخشید، در آن هنگام (که در آغاز جنگ) دشمنان را به فرمان او به قتل می رساندید، و این پیروزی ادامه داشت تا این که در کار جنگ سستی کردید و به نزاع پرداختید و سنگر ها را رها ساختید و بعد از آن که آن چه را که دوست می داشتید (از غلبه و پیروزی) به شما نشان داد از دستور پیامبر خود) نافرمانی کردید. برخی از شما خواهان دنیا بودند و برخی خواهان آخرت. سپس خداوند شما را از غلبۀ بر آن ها بازداشت (و پیروزی شما به شکست انجامید) تا شما را بیازماید...».

و در همین رابطه از ابن مسعود روایت شده که گفته است: «من فکر نمی کردم که احدی از اصحاب پیامبر خواهان دنیا باشد تا این که در جنگ احد این آیه دربارۀ ما نازل

ص: 158

گردید که: «برخی از شما خواهان دنیا و برخی خواهان آخرت بودند». (1)

6 - در سورهٔ «توبه» در مورد این که برخی از منافقان برای عدم حضور در میدان نبرد

عذر و بهانه می تراشیدند و از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم اجازۀ معافی از جنگ را می خواستند، و بدین وسیله از زیر بار مسئولیت شانه خالی می کردند چنین می فرماید:

﴿ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَ لَا تَفْتِنِّي أَلَا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ ﴾ (2)

«برخی از آن ها می گویند: به ما اجازه بده (تا در جهاد شرکت نکنیم) و ما را به گناه و فتنه گرفتار مساز، آگاه باش که اینان [هم اکنون با مخالفت خود] به فتنه در افتاده اند و جهنّم کافران را احاطه کرده است».

این آیه دربارۀ یکی از صحابه منافق بنام «جدّ بن قيس» نازل شده و او همان مرد منافقی است که در صلح حدیبیه حضور داشت و در بیعت شجره» و یا «بیعت «رضوان با پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم بیعت نکرد.

در «سیرۀ ابن هشام» از جابر بن عبد اللّه و در «سیرۀ حلبی» از سلمة بن اکوع آمده است که: وقتی ما با پیغمبر خدا در زیر آن درخت بیعت کردیم، فقط «جدّ بن قیس» بود که از بیعت کردن امتناع ورزید، گوئی هم اکنون او را می بینم که به شتر خود چسبیده است تا خود را از نظر مردم پنهان کند. (3)

7 - در یک آیۀ دیگر در همان سوره، در مورد گروهی از منافقان که از شرکت در میدان جهاد تخلّف ورزیده و با وسوسه های شیطانی کوشش می نمودند که دیگران را نیز از حضور در میدان جهاد دل سرد نموده و یا آن ها را از این کار بازداشته و منصرف نمایند و در این باره سخنانی به هم دیگر و مؤمنان می گفتند چنین می فرماید:

﴿ فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللّهِ وَ كَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا

ص: 159

بأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ فِي سَبيل اللّهِ وَ قَالُوا لَا تَنفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّاً لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ ﴾ (1)

بازماندگان از جنگ تبوک از مخالفت با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خوشحال شدند و خوش نداشتند که با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد کنند؛ و به یک دیگر و مؤمنان گفتند: در این گرما به سوی میدان حرکت نکنید به آنان بگو آتش دوزخ از این هم گرم تر است، اگر می دانستند». 8 - در آیه دیگری در همان سوره در مورد این که منافقان هیچ گاه آماده همکاری با پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم،نبودند بلکه با آن روح نفاق و بی ایمانی و انحراف اخلاقی که داشتند پیوسته به دنبال فرصتی بودند تا با ایجاد تفرقه و اختلاف میان صفوف مؤمنان وحدت و یک پارچگی آنان را به هم بریزند و در بین مؤمنان نیز افراد سست عقیده و ضعیف الایمانی وجود داشتند که زود تحت تأثیر سخنان آنان قرار می گرفتند و به همین دلیل پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم به برخی از آن ها اجازه داد تا در شهر بمانند چنین می فرماید:

﴿ وَ لَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَ لَكِنْ كَرِهَ اللّهُ انْبِعَاثَهُمْ فَتَبَطَهُمْ وَ قِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِدِينَ، لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ مَا زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالاً وَ لَأوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمْ الْفِتْنَةَ وَ فِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ، لَقَدْ ابْتَغَوْا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ كَارِهُونَ ﴾ (2)

«اگر آن ها [راست می گفتند، و] اراده داشتند که [به سوی میدان جهاد] خارج شوند وسیله ای برای آن فراهم می ساختند؛ ولی خداوند از حرکت آن ها کراهت داشت از این رو توفیقش را از آنان سلب کرد و آن ها را از جهاد باز داشت؛ و به آنان گفته شد: با قاعدین و کودکان و پیران و بیماران بنشینید».

اگر آن ها همراه شما (به سوی میدان جهاد) خارج می شدند، جز اضطراب و تردید چیزی بر شما نمی افزودند، و به سرعت در بین شما به فتنه انگیزی و ایجاد تفرقه و نفاق می پرداختند و در میان شما، افرادی (سست و ضعیف) هستند که به سخنان

ص: 160

آن ها کاملاً گوش می دهند و خداوند ظالمان را می شناسد.

آن ها پیش از این (نیز) فتنه جو بودند و کار ها را بر تو دگرگون ساختند، تا آن که حق فرا رسید و فرمان خدا آشکار شد، و آن ها کراهت داشتند.

9 - در همان سوره در مورد این که منافقان در عدالت پیامبر تردید داشتند و حتی برخی از آنان در تقسیم اموال و یا غنیمت بر آن حضرت ایراد و خرده می گرفتند و به حضرتش اهانت می نمودند، چنین می فرماید:

﴿ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَلْمِرُكَ فِى الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أَعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَ إِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ ﴾ (1)

«و برخی از آنان در (تقسیم) غنایم بر تو خرده می گیرند، اگر از آن (غنایم، سهمی) به آن ها داده شود، راضی می شوند و اگر چیزی به آن ها داده نشود، خشمگین می گردند».

در تفسیر درّ المنثور سیوطی در این باره آمده است که: بخاری، نسائی، ابن جریر، ابن منذر ابن ابی حاتم، ابو الشیخ و ابن مردویه از ابی سعید خدری روایت کرده اند که گفت:

در یکی از روز ها که پیغمبر مشغول تقسیم اموال بود ناگهان «ذو الخویصره» (2) که از طایفه بنی تمیم بود از راه رسید و گفت: یا رسول اللّه! با عدالت تقسیم کن! حضرت فرمود: وای بر تو اگر من عدالت نداشته باشم، پس چه کسی به عدالت رفتار می کند؟

عمر بن خطاب گفت: یا رسول اللّه! اجازه بده تا گردنش را بزنم، حضرت فرمود: رهایش کن او یاورانی دارد که شما ها نماز و روزۀ خود را در برابر نماز و روزۀ آنان ناچیز می شمارید، از دین خارج می شوند همان گونه که تیر از کمان خارج می شود... از ایشان مرد سیاهی است که یکی از دو پستانش مانند پستان زنان، و یا یکی از دو بازوانش مانند یک تکه گوشت آویزان است، وقتی مسلمانان دچار اختلاف می شوند،

ص: 161

اینان سر به شورش بر می دارند و خروج می کنند. راوی گوید: آیۀ ﴿ وَ مِنْهُمْ مَن یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقَاتِ... ﴾ دربارهٔ این شخص و یارانش که همان خوارج باشند نازل شده است.

ابو سعید گوید: من شهادت می دهم که این سخنان را خودم از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم، و شهادت می دهم که در جنگ «نهروان» بعد از آن که علی علیه السلام الخوارج را از دم شمشیر گذراند و به کشتگان سرکشی می کرد و من همراه آن حضرت بودم مردی را به همان صفتی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده بود با چشم خود دیدم. (1)

10 - در همان سوره در مورد این که منافقان برای سر پوش گذاشتن بر اسرار دورنی خود به قسم های دروغ متوسل می شدند تا ایمان دروغین خود را به اثبات رسانده و بدین وسیله افراد با ایمان را فریب دهند، چنین می فرماید:

﴿ وَ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْكُمْ وَ مَا هُمْ مِنْكُمْ وَ لَكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ، لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَأَ أَوْ مَغَارَاتٍ أَوْ مُدَّخَلاً لَوَلَّوْا إِلَيْهِ وَ هُمْ يَجْمَحُونَ ﴾ (2)

آن ها به خدا سوگند می خورند که از شما هستند، در حالی که از شما نیستند، ولی آن ها گروهی هستند که می ترسند (و به خاطر ترس از فاش شدن اسرار شان دروغ می گویند) اگر پناهگاه یا غار ها یا راهی در زیر زمین بیابند، به سوی آن حرکت می کنند، و با سرعت و شتاب فرار می کنند».

11 - در سورهٔ «احزاب» در مورد این که در میان اصحاب پیغمبر، افراد منافقی وجود داشتند که در کار مسلمانان کار شکنی می کردند و مردمان را از جنگ و جهاد باز می داشتند، و جز عده کمی از آن ها - آن هم از روی ریا و اکراه - در جنگ شرکت نمی نمودند و از هر نوع کمک مادی و معنوی دریغ می ورزیدند و پس از پایان جنگ و برطرف شدن ترس و خوف مانند یک طلب کار با زبان های تند و خشن سهم خود را از غنائم جنگی مطالبه می نمودند، چنین می فرماید:

ص: 162

﴿ قَدْ يَعْلَمُ اللّهُ الْمُعَوّقِينَ مِنْكُمْ وَ الْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَ لَا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلاً، أَشِحَّةُ عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنْ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةِ حِدَادٍ أَشِحَّةَ عَلَى الْخَيْرِ أُوْلَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَ كَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً ﴾ (1)

«خداوند آن کسانی از شما که مردم را از جنگ باز می داشتند، و به برادران خویش می گفتند: به سوی ما بیائید (و خود را از معرکه بیرون کشید) به خوبی می شناسد، و آن ها (مردمی ضعیفند و) جز اندکی از ایشان پیکار نمی کنند. آن ها در همه چیز نسبت به شما بخل می روزند؛ و هنگامی که (لحظات) ترس و خطر پیش می آید، می بینی آن چنان وحشت زده به تو نگاه می کنند و چشم های شان در حدقه می چرخد، که گوئی می خواهند قالب تهی کنند! اما وقتی حالت خوف و ترس فرو نشست، با زبانی تند و خشن، در کمال حرص و آز، سهم خود را از غنائم مطالبه می کنند! آن ها (هرگز) ایمان نیاورده اند، از این رو خداوند اعمال شان را نابود می کند، و این کار بر خدا آسان است.

12 - در سورۀ «محمّد» در مورد این که در میان اصحاب پیغمبر، بیمار دلانی بودند که نسبت به اسلام و مسلمانان و پیامبر خدا دشمنی می ورزیدند و کینۀ درونی خود را در دل نگه می داشتند و از تعبیراتی که گاه و بیگاه در سخنان خود به کار می بردند این دشمنی به خوبی آشکار بوده و در عین حال تلاش می کردند که راز شان فاش نگردد، با تعبیری رسا و روشن چنین می فرماید:

﴿ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ يُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغَانَهُمْ، وَ لَوْ نَشَاءُ لَأَرَيْنَاكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيمَاهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللّهُ يَعْلَمُ أَعْمَالَكُمْ ﴾ (2)

«آیا کسانی که در دل های شان مرض دارند، گمان کرده اند که خداوند کینه های درونی شان را آشکار نمی سازد؟! و اگر ما بخواهیم آن ها را به تو (ای پیامبر) نشان می دهیم تا آنان را به وسیلهٔ چهره های شان بشناسی و بی گمان تو آن ها را از طرز سخنان شان می شناسی و

ص: 163

خداوند بر کار های شما آگاه است.»

13 - در سورۀ «حجرات» در مورد این که برخی از اصحاب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ایمان واقعی نداشتند بلکه به خاطر منافع مادی و کمک های مالی تظاهر به اسلام می نمودند، چنین می فرماید:

﴿ قَالَتْ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَ لَمَّا يَدْخُلْ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ إِنْ تُطِيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئاً إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴾ (1)

«عرب های بادیه نشین گفتند: ما ایمان آورده ایم، بگو (ای پیامبر!) شما ایمان نیاورده اید ولی بگوئید: ما اسلام آورده ایم، اما هنوز ایمان در دل های شما وارد نشده است؛ و اگر از خدا و پیامبرش اطاعت کنید، چیزی از پاداش کار های شما را کم نمی کند، خداوند آمرزنده و مهربان است.»

14 - نیز در همان سوره، در مورد این که برخی از اصحاب به خاطر مسلمان شدن خود بر پیامبر منّت می گذاشتند و اسلام خود را به رخ آن حضرت می کشیدند، چنین می فرماید:

﴿ يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لَا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلَامَكُمْ بَلْ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَدَاكُمْ لِلْإِيمَان إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴾ (2)

بر تو (ای پیامبر!) منّت می گذارند که اسلام آورده اند، بگو: اسلام خود را بر من منت نگذارید، بلکه این خداوند است که بر شما منّت دارد که شما را به سوی ایمان هدایت کرد، اگر شما در ادعای ایمان تان راست می گوئید.»

15 - برخلاف تصور برخی از بیمار دلان که عقیده دارند همۀ صحابه پیامبر عادل اند، و چنین می پندارند که صحابه ربطی به منافقین ندارند، و یا این که می گویند: منافقین جزء صحابه نیستند، در قرآن کریم که معجزه جاوید پیامبر اسلام است، یک سوره بنام سورۀ «منافقون» اختصاص یافته، که در این سوره، از گروهی از یاران رسول

ص: 164

خدا که نفاق آنان آشکار بوده به همین عنوان سخن به میان آمده، و خدای تعالی آنان را از دشمنان سر سخت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم معرفی نموده، و در رابطه با ویژگی ها و نشانه های نفاق آنان در آیاتی از قرآن مجید، چنین فرموده است:

﴿ إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللّهِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَ اللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ، ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ، وَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ ﴾ (1)

«هنگامی که منافقان نزد تو آیند می گویند: ما شهادت می دهیم که تو رسول خدایی، خداوند می داند که تو رسول او هستی ولی خداوند شهادت می دهد که منافقان دروغ گو هستند (و به گفتهٔ خود ایمان ندارند). آن ها سوگند های شان را سپر ساخته اند تا مردم را از راه خدا باز دارند و کار های بسیار بدی انجام می دهند. این به خاطر آن است که نخست ایمان آوردند و سپس کافر شدند، از این رو بر دل های آنان مهر نهاده شده، و حقیقت را درک نمی کنند. هنگامی که آن ها را می بینی، جسم و قیافه آنان تو را در شگفتی فرو می برد، و اگر سخن بگویند به سخنان شان گوش فرا می دهی، امّا گویی چوب های خشکی هستند که به دیوار تکیه داده شده اند! هر فریادی از هر جا بلند شود بر ضدّ خود می پندارند، آن ها دشمنان واقعی تو هستند، پس از آنان بر حذر باش! خداوند آن ها را بکشد، چگونه از حق منحرف می شوند؟!»

این ها همه آیاتی روشن از قرآن کریم است که بر وجود تعداد زیادی از افراد منافق در میان یاران رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دلالت دارد و هیچ کس هم نمی تواند آن را رد یا انکار نماید، و همین مقدار از آیات کافی است که پژوهشگران را قانع کند به این که اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به دو گروه متمایز تقسیم می شوند گروهی که واقعاً به رسول خدا ایمان آورده و پیوسته مطیع فرمان آن حضرت بوده و تا پایان زندگی بر ایمان خود ثابت و استوار مانده و رستگارند و گروه دیگری که به صورت ظاهر، ایمان آورده و منافق اند و

ص: 165

تا پایان عمر بر همان نفاق خود باقی مانده و از اسلام و ایمان راستین بهره ای نبرده و در نتیجه بر اثر عدم ایمان و اعتقاد درست، زیانکارند.

به هر حال، ما در این جا به همین مقدار از آیاتی که در نکوهش برخی از اصحاب وارد شده، بسنده می کنیم و به نقل آیات دیگری که ماهیّت برخی از اصحاب را به وضوح روشن ساخته است می پردازیم، تا به خوبی معلوم شود که همۀ اصحاب

پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم - آن گونه که برخی از افراد ساده لوح و یا انسان های مغرض و متعصّب می پندارند - از نظر پاکی و پاک دامنی و درست کاری یک سان نبوده و بلکه در میان آنان کسانی بوده اند که خداوند عالمیان برای شناساندن حقیقت آن ها، آیاتی از قرآن را نازل فرموده است.

و اینک به مبحث بعدی که در همین زمینه آورده ایم، توجّه فرمائید.

يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ ﴾ (1)

«گروهی دیگر از منافقان کسانی هستند که برای زیان رسانیدن، و کفر ورزیدن و جدائی انداختن بین مؤمنان و کمین گاهی برای کسی که از پیش با خدا و پیامبرش جنگیده است مسجدی پدید آوردند و سوگند یاد می کنند که ما جز نیکی هدفی نداشتیم، اما خداوند گواهی می دهد که آنان دروغ گویند.»

بسیاری از مفسّران و محدّثان و مورّخان اسلامی در شأن نزول این آیه آورده اند: هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عازم سفر تبوک بود، گروهی از منافقان به نزد آن حضرت آمده، گفتند:

یا رسول اللّه! ما برای شب های سرد زمستان و اوقات بارانی و کسانی که مبتلا و معذورند و نمی توانند به مسجد شما حاضر شوند، مسجدی بنا کرده ایم و میل داریم که شما بدان مسجد بیائی و نمازی در آن ،بخوانی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: اکنون من در حال حرکت و آماده سفر هستیم و اگر انشاء اللّه از این سفر بازگشتیم بدان جا خواهیم آمد.

موقعی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از سفر «تبوک» باز می گشت و به «ذی أوان» که فاصله اش با مدینه یک ساعت از روز بود رسید، خبر بنای مسجد مزبور و اجتماع منافقین در آن جا به اطلاع آن حضرت رسید.

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مالک بن دخشم و معن بن عدی یا برادرش عاصم بن عدی را خواست و به آن ها فرمود بسوی این مسجدی که اهلش ستمکارند بروید و آن را ویران کرده و بسوزانید آن دو نفر شتابان به دنبال این کار رفته و هم چنان که منافقان در آن بودند آن را آتش زده و ویران کردند و منافقین نیز که چنان دیدند از آن جا متفرق شدند و خدای تعالی نیز آیه مزبور را در این باره نازل فرمود. (2)

بانیان این مسجد - که بعد ها بنام مسجد ضرار معروف گردید - دوازده نفر از

ص: 167

اصحاب پیغمبر به نام های خذام بن خالد، ثعلبة بن حاطب، معتب بن قشير، ابو حبيبة بن از عر، عبّاد بن حنيف جارية بن عامر و دو پسرش: مجمع و زید، و نبتل بن حارث،

و بخرج، و بجاد بن عثمان، و وديعة بن ثابت بودند، که می خواستند در زیر نقاب مسجد، از این پایگاه نفاق، و در یک لباس ظاهر و فریبنده، برنامه های شوم و منافقانۀ خود را عملی سازند، ولی خدای سبحان غیب دان که از اسرار درونی همۀ انسان ها آگاه و خیانت چشم ها و راز دل ها می داند پیامبرش را به وسیلهٔ وحی آسمانی با خبر از روی کار آن ها پرده برداشت، و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز همان گونه که متذکر شدیم، دستور داد تا مسجد مزبور را بسوزانند و آن را ویران کنند و سر انجام محل آن را مرکزی برای ریختن زباله ها قرار دادند. (1)

در میان مسلمانان مقام و منصبی پیدا کردند، در مواردی صحنۀ جنگ را رها کرده و فرار را بر قرار ترجیح داده و از برابر دشمن گریختند و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را در میدان جنگ در برابر دشمن تنها گذاشتند.

از آن جمله: در روز «جنگ احد» بود که ابن قمئه به مصعب بن عمیر (رضوان اللّه علیه) حمله کرد و او را کشت و پنداشت که پیغمبر است، از این رو برگشت نزد قریش و مژده داد که پیغمبر را کشته است. مشرکان نیز به یک دیگر مژده می دادند و می گفتند: محمّد کشته شد، محمّد کشته شد، ابن قمئه او را کشت. (1)

با این خبر دل های مسلمانان از جا کنده شد، و به طور کلّی پراکنده شدند و با بی نظمی پا به فرار گذاردند که خداوند وضعیت اسف بار فرار آنان را در قرآن کریم چنین توصیف می کند:

﴿ إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لَا تَلْوُونَ عَلَى أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي أُخْرَاكُمْ فَأَثَابَكُمْ غَمّاً بِغَمّ ﴾ (2)

«به یاد آورید، هنگامی که از کوه بالا می رفتید و به کسی توجّه نمی کردید، و پیامبر از پشت سر شما را صدا می زد و خداوند [به خاطر بی ثباتی شما] سزای تان را به غمی روی غمی داد».

در آن روز پیغمبر آن ها را صدا می زد و می فرمود: بندگان خدا، بندگان خدا به سوی من آئيد. ولی آن ها طوری فرار می کردند که به کسی توجّه نداشتند.

در سیرۀ حلبیه می گوید: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ثابت و پا بر جا و استوار ایستاده بود و هنگامی که یارانش متفرق شدند آن ها را صدا می زد و می فرمود: ای فلان به سوی من آی، وای فلان به سوی من آی، من رسول خدا هستم و هیچ یک از آن دو هم برنگشتند و تیر ها همچنان به طرف رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم می آمد و خداوند آن ها را از او بر می گرداند. (3)

طبری و ابن اثیر و دیگران می نویسند فرار به وسیلهٔ گروهی از مسلمانان به پایان

ص: 169

رسید که عثمان و دیگران در میان ایشان بودند، آن ها تا جائی به نام «اعوص» رفتند و سه روز در آن جا ماندند، سپس به نزد پیامبر بازگشتند، و وقتی پیامبر آن ها را دید فرمود: شما، عجب گسترده از میدان جنگ گریخته اید! (1)

و نیز طبری و ابن اثیر در تاریخ های خود آورده اند که: انس بن نضر - عموی انس بن مالک - به عمر و طلحه و گروهی از مردان مهاجر برخورد و دید که دست از جنگ کشیده اند، انس پرسید، چرا نمی جنگید؟ در جواب گفتند: رسول خدا که کشته شده (دیگر جنگ فایده ندارد!) انس گفت: اگر رسول خدا کشته شده پس زندگی پس از مرگ او به چه درد می خورد؟ برخیزید و به میدان جنگ بروید و همان گونه که پیغمبر مرد شما هم [بزرگوارانه] بمیرید.

سپس به دنبال این سخن به دشمن حمله کرد و چندان جنگید تا کشته شد. پس از کشته شدنش هفتاد جای زخم در بدن وی یافتند و جز خواهرش کسی او را نشناخت او را به وسیلهٔ انگشتان زیبایش شناخت. (2)

هم چنین طبری در تفسیر خود از «سدّی» روایت کرده که گفته است:

در روز احد هنگامی که در بین مسلمانان شایع شد که: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم کشته شد، یکی از آن عدّه که [در پشت صخرۀ کوه پناه گرفته و عمر و طلحه نیز در میان ایشان بودند] گفت: ای کاش در این جا کسی می داشتیم که او را نزد «عبد اللّه بن ابی» (رئیس منافقین که از این جنگ روی تافته بود) می فرستادیم، و او از ابو سفیان برای ما امان نامه ای می گرفت!! آن گاه فریاد زد: هان ای مردم مهاجر! چرا معطل هستید؟ محمّد کشته شد! به سوی قوم مگی خود برگردید و گرنه می آیند و شما را می کشند.

انس بن نضر که این سخن ناهنجار را شنید فریاد زد: ای مردم! اگر راست باشد که محمّد کشته شده خدای محمّد که کشته نشده، پس برخیزید و در همان راهی که محمّد می جنگید و جهاد می کرد شما هم جنگ کنید و سپس ادامه داد بار خدایا من از آن چه این مردم می گویند از تو پوزش می طلبم و از پیشنهادی که می کنند بی زاری

ص: 170

می جویم. آن گاه شمشیرش را محکم به دست گرفت و حمله کرد تا کشته شد، و خدای تعالى آية: ﴿ وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِيْن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ... ﴾ (1) را در این باره نازل نمود. (2)

آری خوانندۀ گرامی، فرار اصحاب از میدان جنگ را نمی توان انکار کرد و صحابی بودن آن ها و این که برخی از همان فراریان میدان نبرد بعد ها با غصب مقام خلافت در میان مسلمانان منصب و موقعیتی پیدا کردند و نام و آوازه ای به هم رساندند، مانع بیان حقیقت و کشف ماهیّت واقعی آنان نخواهد بود. زیرا خدای تعالی آن ها را مورد عتاب و خطاب قرار داده و در آیاتی از قرآن کریم به نکوهش آنان پرداخته و از جمله دربارهٔ آنان فرموده است:

﴿ إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا ﴾ (3)

«آن کسانی از شما که در روز روبه رو شدن دو جمعیّت (در جنگ احد) فرار کردند، شیطان آن ها را بر اثر بعضی از گناهانی که مرتکب شده بودند، به لغزش انداخت».

در این زمینه، حسام الدین متّقی در «کنز العمال» از عائشه دختر ابی بکر روایت کرده که می گفته است: «هر گاه ابو بکر واقعۀ احد را به یاد می آورد گریه می کرد و می گفت: من نخستین کسی بودم که در آن روز بازگشت نمودم». (4)

و در تفسیر فخر رازی آمده است:« از جمله کسانی که از میدان جنگ فرار کرد عمر بن خطاب بود» (5)

و سیوطی در تفسیر درّ المنثور آورده است که:« عمر در روز جمعه خطبه ای خواند و در آن خطبه سورۀ آل عمران را قرائت کرد و هر گاه عمر خطبه می خواند دوست می داشت که این سوره را بخواند، و چون به این آیه رسيد: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ

ص: 171

الْتَقَى الْجَمْعَانِ... ﴾ گفت: ما در جنگ احد شکست خوردیم، و من پا به فرار گذاردم و تا بالای کوه رفتم و آن چنان به سرعت می گریختم که گوئی بز کوهی بودم و مردم می گفتند: محمّد کشته شد... و چون اجتماع کردیم این آیه نازل شد». (1)

و ابن ابی الحدید گوید:« در زمان حکومت «عمر» زنی آمد و یکی از بُرد هایی (2) را که در نزد عمر بود مطالبه کرد. همراه او یکی از دختران عمر هم آمد و بردی مطالبه کرد، عمر «برد» را به آن زن بخشید و دختر خود را از آن محروم ساخت. چون در این باره از او پرسیدند، گفت: پدر آن زن در روز احد پایداری کرد و پدر این یکی یعنی خود (عمر) در روز جنگ احد گریخت و پایداری نکرد». (3)

و نیز ابن ابی الحدید از کتاب مغازی واقدی روایت کرده که خود عمر می گفته است: همین که شیطان فریاد بر آورد که محمّد کشته شد، با خود گفتم باید به کوه پناه ببرم و از آن بالا روم و گوئی همچون بز کوهی بودم.... و سر انجام به حضور پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم رسیدم و آن حضرت این آیه را تلاوت می نمود: ﴿ وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ ... ﴾ (4) و محمّد نیست جز پیامبری که پیش از او پیامبرانی آمدند و در گذشتند». (5)

هم چنین ابن ابی الحدید گوید:

در سال ششصد و هشت در دروازهٔ دواب بغداد، به خانه و حضور محمّد بن معدّ علوی موسوی، فقیه معروف شیعه، که خدایش رحمت کند، رفتم. کسی پیش او مغازی واقدی را می خواند و چون این عبارت را خواند که «واقدی از قول ابن ابی سبره از خالد بن ریاح... نقل می کرد که از محمّد بن مسلمه شنیدم که می گفت: همین دو گوشم شنید و همین دو چشمم دید که روز جنگ احد مردم به سوی کوه می گریختند و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آنان را فرا می خواند و توجهی نمی نمودند و شنیدم پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرمود: ای فلانی به سوی من آی، و ای فلانی به سوی من آی، من رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم هستم، ولی هیچ یک از آن

ص: 172

دو نفر هم اعتنائی نکردند و گریختند و رفتند»، در این هنگام «ابن معدّ» به من اشاره کرد که گوش بده، گفتم: مگر از این عبارت چه فهمیده می شود؟ گفت: این فلان و بهمان کنایه از ابو بکر و عمر است. گفتم: و ممکن است کنایه از آن دو نفر نباشد بلکه کنایه از دو نفر دیگر غیر از آن ها باشد؟ گفت: در میان صحابه کسی جز آن دو نفر نیست که در مورد فرار و دیگر کار های نکوهیده نام برده نشوند و گوینده ناچار از به کار بردن کنایه باشد، فقط همان دو نفرند که این گونه اند. گفتم: این گمانی بیش نیست، گفت از این ستیز و جدل خود رهایمان کن. ابن معد سپس سوگند یاد کرد که بی تردید منظور واقدی از فلان و فلان ابو بکر و عمر بوده است و اگر منظورش کس دیگری غیر از آن دو نفر بود بطور صریح نام می برد... (1)

در همین رابطه، واقدی در کتاب مغازی خود، از ضمرة بن سعید، از قول مادر بزرگ خود، که برای آب دادن به مجروحان در «احد» شرکت داشته است، نقل می کند که گفته است: خودم شنیدم که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در آن روز می فرمود: مقام نسیبه دختر کعب (2) در امروز بهتر از مقام فلان و فلان است. (3)

ابن ابی الحدید همین روایت را در «شرح نهج البلاغه» از «مغازی واقدی» نقل کرده و سپس می گوید:

ص: 173

«ای کاش راوی این روایت با کنایه سخن نمی گفت و نام آن دو تن را با صراحت بیان می کرد تا گمان ها به این طرف و آن طرف و امور مختلف و متشابه نرود! و از امانت محدّث آن است که حدیث را همان گونه که گفته شده است نقل کند و چیزی از آن را پوشیده ندارد، پس چرا راوی این حدیث نام این دو مرد را پوشیده داشته است»؟ (1)

پاسخ ابن ابی الحدید همان است که خود وی از «ابن معدّ» نقل کرده و ما نیز اندکی پیش از این به آن اشاره نمودیم و دیگر بار آن را تکرار نمی کنیم و فقط یاد آور می شویم که: اگر راوی حدیث در تصریح کردن به نام های آن دو تن آزاد می بود و مصونیّت جانی داشت و مشکلی برای او به وجود نمی آمد، قطعاً اسامی آن دو را به صراحت بیان می کرد و تردیدی نیست که خود ابن ابی الحدید نیز وجداناً از این موضوع آگاه بوده است.

به هر حال، واقدی در کتاب مغازی خود در روایت دیگری نیز از عبد اللّه بن زید بن عاصم (پسر نسیبه) روایت کرده که می گفته است:

در جنگ احد حضور داشتم، همین که مردم از اطراف پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم پراکنده شدند، من به آن حضرت نزدیک شدم، مادرم هم مشغول دفاع از پیامبر بود. رسول خدا به من فرمود: ای پسر ام عماره !گفتم: بله، فرمود: تیر بینداز، من در حضور آن حضرت سنگی به یکی از سواران قریش انداختم که به چشم اسب او خورد، اسب رم کرد و سر انجام خود و سوارش به خاک افتادند.

من چندان سنگ بر او زدم که تلی از سنگ بر جسد او جمع شد، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نگاه

می کرد و لبخند می زد که ناگاه متوجه زخمی سخت بر کتف مادرم شده و فرمود: مادرت

را دریاب و زخم او را ببند، خداوند به خانواده شما خیر و برکت دهد! مقام مادرت بهتر از مقام فلان و بهمان مقام ناپدریت - یعنی شوهر مادرش - بهتر از فلان و بهمان و مقام خودت هم بهتر از مقام فلان و فلان است، خداوند خانواده شما را رحمت کند! مادرم به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم گفت: یا رسول اللّه! از خدا بخواه که ما را در بهشت دوستان تو قرار دهد. آن حضرت گفت: پروردگارا ایشان را در بهشت دوستان من قرار بده. مادرم گفت: از این پس هر چه در دنیا به سرم بیاید برایم مهم نیست. (2)

ص: 174

آن چه تا بدین جا آوردیم، مسالهٔ فرار برخی از اصحاب سرشناس پیامبر از میدان جنگ در روز «احد» بود که بطور فشرده آن را بازگو نمودیم. و اما مساله فرار آن ها در جنگ های دیگر:

از آن جمله در جنگ «حنین» است که مطابق آیۀ 25 سورۀ توبه ﴿ إِذَا أَعْجَبتِكُمْ كَثَرتكُمْ... ﴾ و تفسیر آن، که تعداد لشکر اسلام دوازده هزار نفر بود، با آن همه جمعیّت انبوه در آغاز کار شکست خوردند و پا به فرار گذاردند و در میان کسانی که فرار کردند و پشت به جنگ نمودند به گفتهٔ «بخاری» و «واقدی» عمر بن خطّاب بود.

سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» از ابو الشیخ، از محمّد بن عبد اللّه لیثی نقل کرده که گفت: در آن روز از انصار چهار هزار نفر با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بودند و از «جهینه» هزار نفر، و از مزینه هزار نفر، و از اسلم هزار نفر، و از غفار هزار نفر، و از اشجع هزار نفر، و از مهاجرین و طوایف دیگر هزار، نفر و مجموعاً ده هزار؛ ولی وقتی از مکّه برای جنگ بیرون می آمد دوازده هزار نفر با آن حضرت بودند... (1)

واقدی نیز در کتاب مغازی خود گوید: پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم همراه دوازده هزار نفر از مسلمانان از مکّه بیرون آمدند، ده هزار نفر از اهالی مدینه و دو هزار نفر از اهل مکّه. (2)

انبوه جمعیّت به قدری چشمگیر بود که مردی از اصحاب گفت:« اگر ما با بنی شیبان هم برخورد کنیم مهم نخواهد بود! و دیگر کسی به واسطهٔ کمی نیرو بر ما پیروز نخواهد شد» و ابو بکر نیز مغرورانه گفت: ای رسول خدا! ما امروز به واسطه کمی و اندکی، هرگز شکست نخواهیم خورد. (3) ولی برخلاف تصوّر ابو بکر و مسلمانان دیگری که همچون او فکر می کردند، در همان آغاز شکست خوردند و پا به فرار گذاردند و فراریان آن چنان می گریختند که وقتی از جلو رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عبور می کردند اصلاً به آن جناب توجهی نمی نمودند.

همۀ مفسّران و مورّخان یادآور شده اند که همۀ اصحاب فرار کردند و تنها علی علیه السلام بن ابی طالب و عده قلیلی باقی ماندند که تا آخر پایداری کردند و از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دفاع

ص: 175

نمودند. (1)

ابن قتیبه در کتاب معارف خود گوید:

کسانی که با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در روز «حنين» ثابت قدم ماندند و پس از فرار مردم تا آخر پایداری نمودند عبارت بودند از: علی بن ابی طالب علیه السلام و عبّاس بن عبد المطلب - که زمام استر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را به دست گرفته بود - و ابو سفیان بن حارث بن عبد المطلب و پسرش، و فضل بن عباس بن عبد المطلب، و ایمن (پسر ام ایمن، آزاد شدۀ رسول خدا که در همان روز کشته شد) و ربيعة بن حارث بن عبد المطلّب، و اسامة بن زید که این ها در پیرامون رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم قرار داشتند. و عباس عموی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم این ابیات را دربارۀ آن روز سروده است:

نصرنا رسول اللّه في الحرب سبعة *** و قد فرّ من فرّ منهم فاقشعوا

و ثامننا لاقى الحمام بسيفه *** بما مسّه في اللّه لا يتوجّع

در آن جنگ ما هفت نفر بودیم که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را یاری کردیم، به طوری که دشمنان پا به فرار گذاشتند و متواری شدند. و هشتمی از ما با جان خود به پیشواز مرگ رفت. و چون در راه خدا زخم می دید آخ نمی گفت. (2)

به هر حال، خدای تعالی در قرآن کریم، در کمال روشنی، وضعیت ذلّت بار اصحاب و فرار شان را از میدان جنگ در روز «حنين» این گونه توصیف نموده است:

﴿ وَ يَوْمَ حُنَيْنِ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئاً وَ ضَاقَتْ عَلَيْكُمْ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ ﴾ (3)

«و در روز جنگ حنین که از بسیاری جمعیّت تان مغرور شده بودید، (فزونی جمعیّت) هرگز به درد شما نخورده و زمین با همۀ وسعتش بر شما تنگ گردید، سپس پشت به دشمن کرده و فرار نمودید».

ص: 176

بخاری در کتاب صحیح خود؛ در کتاب «مغازی» و تفسير آيۀ ﴿ وَ يَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ... ﴾ از ابو قتاده روایت کرده که گفت:

«در روز «حنین» به یک نفر مسلمان که با یک مشرک مشغول نبرد بود می نگریستم که دیدم یکی دیگر از مشرکین آهسته از پشت سر مسلمان آمد که او را به قتل رساند، من به سرعت خود را به او رساندم، او دستش را بلند کرد تا مرا بزند، من فوراً دستش را قطع کردم، و او به شدّت مرا در بر گرفت تا جائی که وحشت کردم، آن گاه مرا رها کرد و من هم او را به قتل رساندم. به هر حال، مسلمانان پا به فرار گذاشتند، من هم با آن ها فرار کردم، ناگهان عمر بن خطّاب را در میان مردم دیدم. به او گفتم: این مردم را چه شده است؟ گفت این امر خداست! (1)

«واقدی» نیز در کتاب مغازی خود یاد آور شده که «امّ الحارث»، عمر بن خطّاب را دید که در حال فرار است! به او گفت: این چه حال است؟ گفت: قضا و قدر الهی است. (2)

واقعاً كار عمر بن خطّاب عجیب است که در جنگ احد فرار می کند و به قول خودش به کوه پناه می برد در حالی که طبق دستور خدا وظیفه دارد در برابر دشمن ایستادگی کند، و در جنگ حنین نیز می گریزد و چون از او می پرسند که این چه وضعی است؟ جواب می گوید: قضا و قدر الهی است.

آیا خداوند به عمر بن خطاب فرمان داده بود که از جنگ و جهاد بگریزد و پیامبر خدا را در میان مشرکین و دشمنان اسلام تنها بگذارد و یا این که به او فرمان داده تا پایداری کند و صبر و استقامت داشته باشد؟

مگر خداوند به او و سایر اصحاب پیغمبر نفرموده بود:

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ الَّذِينَ كَفَرُوا زَحْفَاً فَلَا تُوَلُّوهُمْ الْأَدْبَارَ ﴾ (3)

«ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که با انبوه کافران در میدان جنگ روبرو می شوید هرگز به آن ها پشت نکنید (و فرار ننمائید)».

ص: 177

و مگر خداوند از او و سایر اصحاب بر این امر پیمان نگرفته بود و نفرموده بود:

﴿ وَ لَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللّهَ مِنْ قَبْلُ لَا يُوَلُّونَ الأدْبَارَ وَ كَانَ عَهْدُ اللّهِ مَسْئُولاً ﴾ (1)

«آنان پیش از این با خدا پیمان بسته بودند که پشت به جنگ (و دشمن) نکنند، و پیمان الهی مورد سؤال قرار خواهد گرفت (و در برابر آن مسئولند).

پس چگونه «عمر» از جنگ و جهاد می گریزد و به دشمن پشت می کند و ادعا می کند که این امر الهی است؟!

توجیه فرار از میدان نبرد از طریق قضا و قدر بسان گفتار مشرکان است که بت پرستی خود را از این طریق توجیه می کردند. چنان که خدای تعالی در قرآن کریم فرموده است:

﴿ سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شَاءَ اللّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَ لَا آبَاؤُنَا وَ لَا حَرَّمْنَا مِنْ شئ ﴾ (2)

«مشرکان می گویند اگر خدا می خواست، نه ما مشرک می شدیم، و نه پدران ما، و نه چیزی را حرام می شمردیم».

آیا عمر بن خطاب این آیات را در کتاب خدا ندیده و نشنیده بود یا این که او در اندیشۀ دیگری بود...

به هر حال ما هم اکنون نمی خواهیم در این باره سخن بگوئیم و پرده از کار او برداریم ولی: روایت بخاری از ابو قتاده انصاری بسیار جالب است که وی در کمال صراحت اعتراف می کند به این که اصحاب پیغمبر علی رغم عِدّه و عُدّه و کثرت عدد و سلاح جنگی، در جنگ حنین پا به فرار گذاشتند و پشت به دشمن کردند و هیچ اعتنایی به ساحت مقدس پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم ننمودند و آن حضرت را در میان کفار و مشرکان رها ساختند، و عمر بن خطاب نیز از جمله کسانی بود که در آن روز پا به فرار گذارده و از میدان جنگ گریخته و به صفوف فراریان پیوسته بود.

ص: 178

کند تمام حقوق آن را می پردازم، چون پیغمبر خدا ملاحظه نمود که ثعلبه دست بردار نیست و در این باره اصرار دارد برای او دعا کرد و عرضه داشت: خدایا مال و ثروتی را به او عنایت فرما.

چیزی نگذشت که ثعلبه گوسفندی خرید و بر اثر دعای پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به برکت یافت و پیوسته بر تعداد گوسفندانش افزوده می گشت تا بدان جا که نگهداری آن ها در مدینه برایش ممکن نبود و ناچار به آبادی های اطراف مدینه روی آورد. مدتی گذشت، روزی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پرسید: ثعلبه کجاست و کارش به کجا کشید؟ عرضه داشتند: یا رسول اللّه! به قدری گوسفندانش زیاد شده است که به بیابان دور دستی رفته است، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با شنیدن این سخن سه بار فرمود: وای بر ثعلبه!

هنگامی که آیۀ زکات نازل شد و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مأموران جمع آوری زکات را نزد او فرستاد تا زکات اموال او را بگیرند، از پرداخت حق الهی - که قبلاً با خدای خود پیمان بسته بود - خودداری نمود و گفت: این حکم برادر «جزیه» است.

مأموران هم برگشتند و جریان را به عرض پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم رساندند. هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم سخن او را شنید فرمود: وای بر ثعلبه! در این هنگام بود که آیات سه گانه یاد شده دربارهٔ سرپیچی ثعلبه از پرداخت زکات نازل گردید... (1)

تحقیق کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و سپس از کرده خود پشیمان شوید».

ابن جریر طبری و برخی از مفسّران دیگر در تفاسیر خود از «ابن عباس» روایت کرده اند که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ولید بن عقبه را به سوی قبیلهٔ «بنی مصطلق» اعزام داشت تا زکات و صدقات آن ها را بگیرد، هنگامی که اهل قبیله شنیدند که نمایندۀ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به طرف آن ها می آید خوشحال شدند و به استقبال او شتافتند، ولید بن عقبه وقتی از حرکت بنی مصطلق مطلع گردید [بدون این که با ایشان روبرو شود و سخنی بگوید و علت حرکت آن ها را جویا شود] فوراً به طرف مدینه برگشت و به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم گزارش داد که بنی مصطلق از پرداخت زکات خودداری نمودند.

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از این جریان سخت خشمگین گردید و تصمیم گرفت با آن ها پیکار کند. در این هنگام گروهی از طرف بنی مصطلق رسیدند و عرضه داشتند: یا رسول اللّه! به ما اطّلاع دادند که فرستادهٔ شما از نیمۀ راه برگشت و ما خیال کردیم که شما او را برگردانیده و بر ما غضب نموده اید و ما از غضب خدا ما از غضب خدا و رسولش به خدا پناه می بریم. در این هنگام بود که خداوند هم برای صدق گفتار آنان آیۀ مزبور را نازل نمود. (1)

ابن عبد البر در کتاب «استیعاب» در شرح حال ولید بن عقبه گوید: هیچ خلافی در بین اهل علم و مفسران نیست که آیه شریفه ﴿ إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَا...» دربارۀ «وليد» نازل شده است. (2)

ابن ابی الحدید معتزلی نیز در «شرح نهج البلاغة» از قول «شیخ ابو القاسم بلخی» بازگو نموده که گفته است:

سبب نزول این آیه مشهور است که ولید بن عقبه بر «بنی مصطلق» دروغ بست و ادّعا کرد که آنان از پرداخت زکات خودداری نموده و شمشیر کشیده اند و کار به جایی رسید که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمان داد برای رفتن به جنگ آنان لشکر مجهز شود و خدای

ص: 181

تعالی در بیان دروغ گویی ولید و برائت ساحت آن قوم آیه مزبور را نازل فرمود.

ابن ابی الحدید، سپس از قول شیخ ابو القاسم بلخی اضافه می کند که وی گفته است: «ولید» در نظر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نکوهیده و ناپسندیده بود و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم او را سرزنش می کرد و از او روی گردان بود. ولید هم پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را دشمن می داشت و حضرتش را مورد سرزنش قرار می داد. پدرش «عُقبة بن ابی معیط» هم دشمن کبود چشم و کور دل پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در مکّه بود، و رسول خدا و خانواده اش را سخت آزار می داد که اخبار او در این مورد مشهور است، چون پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در روز «بدر» بر او دست یافت، گردن او را زد. (1) و پسرش ولید از این سبب وارث خشم و کینۀ شدید نسبت به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و خاندان او بود و بر همان خشم و کینه باقی بود تا زمانی که درگذشت.

شيخ ابو القاسم بلخی می گوید: و او (یعنی ولید) یکی از همان کودکانی است که چون پدرش «عُقبه» را آوردند گردن بزنند، به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم گفت: ای محمّد! چه کسی عهده دار سرپرستی کودکانم خواهد بود؟ فرمود: «آتش گردنش را بزنید». (2)

نمود: ﴿ أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كَانَ فَاسِقاً لَا يَسْتَوُونَ ﴾ (1) .

این حدیث را جلال الدین سیوطی نیز در تفسیر «درّ المنثور» از کتاب اغانی و واحدی و ابن عدی و ابن مردویه و خطیب و ابن عساکر از ابن عباس، و نیز از ابن اسحاق و ابن جریر از عطاء بن یسار، و از ابن ابی حاتم از سدی از ابن عباس، نقل کرده، و نیز از ابن ابی حاتم از ابن ابی لیلی نظیر آن را روایت کرده است. (2)

در تفاسیر شیعه نیز روایت مزبور، در تفسیر مجمع البیان از اسباب النزول واحدی از ابن عباس، و در تفسیر علی علیه السلام بن ابراهیم قمی، از ابی الجارود، از امام باقر در ذیل آيۀ ﴿ أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِناً... ﴾ آمده است که «مؤمن» علی بن ابی طالب علیه السلام و «فاسق» ولید بن عقبه بن ابی معیط است که به مشاجره پرداختند و خداوند این آیه را نازل نمود. (3)

مؤلف گوید: در تفسیر کشّاف زمخشری آمده است:

ولید بن عقبه، برادر مادری عثمان است، و او همان کسی است که عثمان حکومت «کوفه» را در اختیار او قرار داد و پس از آن که سعد بن ابی وقاص را از حکومت برکنار کرد، او را والی آن سامان گردانید، و او در حال مستی نماز صبح را چهار رکعت به جای آورد و گفت: آیا میل دارید بیشتر بخوانم؟؟ و پس از این جریان، عثمان او را از کار بر کنار کرد. (4)

ابو الفرج اصفهانی نیز در کتاب اغانی خود در این باره می نویسد:

ولید بن عقبه مردی زنا کار و شراب خوار بود، روزی صبح گاهان در حال مستی به مسجد آمد تا با مردم نماز بخواند، او به جای دو رکعت چهار رکعت به جای آورد و در بین نماز چنین خواند:

«دل در گرو زلف رباب افتاده، در حالی که از جوانی هر دو اثری نمانده است».

و چون به نظر خود نمازش را به اتمام رسانید روی به جمعیت نموده و گفت: اگر می خواهید زیاد تر بخوانم؟ او در همین حال آن چه خورده بود بالا آورد و محراب مسجد را آلوده ساخت.

ص: 183

پس گروهی از اهل کوفه رهسپار مدینه شدند و به نزد عثمان رفتند و او را از جریان کار ولید با اطلاع ساختند و شهادت دادند که او می گساری کرده و شراب نوشیده است.

چون ولید در نزد خلیفه حضور یافت، عثمان به یکی از حاضران دستور داد تا برخیزد و حدّ شراب خواری را بر او جاری کند، همین که او به ولید نزدیک شد، ولید به او گفت: تو را به خدا و خویشاوندی من با امیر المومنین (عثمان) سوگند می دهم که دست از من بردار [و حدّ را بر من جاری مساز و امیر المومنین (عثمان) را به خشم میاور] او نیز با شنیدن این سخن از اجرای حدّ خودداری نمود.

علی بن ابی طالب علیه السلام که در آن جا حضور داشت چون دید که با ادامۀ این وضع ممکن است اجرای حدّ تعطیل شود، خود تازیانه را برگرفت تا او را حدّ زند. ولید گفتار خود را از سر گرفت و خطاب به او گفت:« تو را به خدا و حق خویشاوندی سوگند می دهم که دست از من برداری». علی علیه السلام فرمود: ساکت باش ای ابا وهب [ای ولید!] بنی اسرائیل چون اجرای حدود الهی را تعطیل کردند، نابود شدند. سپس حدّ شراب خواری را بر او جاری نمود و فرمود: بگذار قریش بعد از این مرا جلّاد خود بدانند. (1)

علّامه مسعودی در همین زمینه در «مروج الذهب» می نویسد:

علّت این که «عثمان» ولید بن عقبه را از حکومت کوفه عزل و سعید بن عاص را به جای او به حکومت منصوب نمود، این بود که «ولید» با ندیمان و خوانندگان و نوازندگان خود از سر شب تا به صبح به باده گساری می پرداخت.

روزی در آن هنگام که مؤذنان اذان صبح را می گفتند، ولید در حالی که لباس های زیرین خود را به تن داشت، با همان حال به مسجد آمد و در محراب ایستاد تا با مردم نماز گزارد! ولی چون مست بود نماز صبح را چهار رکعت به جای آورد، و سجده خود را طولانی ساخت، و به جای تسبیح، پی در پی می گفت بنوش و بنوشانم!! و چون به خیال خود از نماز فراغت یافت، روی به مردم کرد و گفت: آیا می خواهید بیش از چهار رکعت بخوانم؟!

عتاب بن غيلان ثقفی که در صف نخستین نماز گزاران و پشت سر ولید نشسته بود، بر او بانگ زد:

ص: 184

خدا خیرت ندهد، به خدا سوگند که من از کسی جز خلیفۀ مسلمانان در شگفت نیستم، که چون تو - فاسق رسوائی را - بر ما مسلّط نموده و امیر و حاکم ساخته است.

مسعودی سپس جریان کار ولید را به تفصیل نقل کرده تا بدان جا که گوید:

چون علی علیه السلام دید که حاضران از بیم خشم عثمان - که برادر مادری ولید است - از حدّ زدن بر او امتناع می ورزند، خود تازیانه را در دست گرفت و نزدیک او رفت چون مقابل او رسید «ولید» او را ناسزا گفت... عقیل بن ابی طالب که در آن جا حضور داشت گفت: ای پسر ابی معیط! تو به گونه ای سخن می گویی که گویی نمی دانی چه کسی هستی؟ تو کافر احمقی از اهل صفوریّه (1) بیش نیستی. ولید برخاست که از دست علی علیه السلام بگریزد، ولی علی علیه السلام او را گرفت و به زمین کوبید، و تازیانه را بالا برد و شروع به زدن کرد عثمان که چنین انتظاری نداشت گفت: تو حق نداری با او این گونه رفتار کنی! علی علیه السلام فرمود: وقتی که فسق ورزد و تبهکاری کند و نگذارد که حقّ خدا از او گرفته شود شایسته کیفری بیش از این است. (2)

ابن ابی الحدید معتزلی نیز در «شرح نهج البلاغه» ضمن حدیث مفصّلی از کتاب «مفاخرات زبیر بن بکّار» آورده است که: حسن بن علی علیهما السلام در مجلس معاویه، در احتجاج و مفاخره ای که میان او و چند تن از یاران معاویه صورت گرفت خطاب به «ولید» فرمود:

اما تو ای ولید! به خدا سوگند من تو را دربارۀ کینه و دشمنی ات با «علی» ملامت نمی کنم، زیرا او تو را در مورد باده نوشی هشتاد ضربه تازیانه زده است، و پدرت را در حضور رسول خدا گردن زده است، و تو کسی هستی که خداوند او را «فاسق» نامیده و علی را «مؤمن» نام نهاده است و این هنگامی بود که شما دو تن با یک دیگر مفاخره می کردید و تو گفتی: ای علی ساکت باش که من از تو شجاع تر و سخنور ترم و علی به تو فرمود: ای ولید خاموش باش که من مؤمنم و تو فاسقی، خداوند در موافقت باسخن علی علیه السلام این آیه را نازل نمود که:« آیا کسی که مؤمن است همچون کسی است که فاسق

ص: 185

است این دو هرگز یک سان نیستند» (1) ،و باز در مورد تو و در موافقت با سخن علی علیه السلام این آیه را دربارۀ تو نازل فرموده است:« اگر فاسقی برای شما خبری آورد تحقیق و جستجو کنید». (2)

ای ولید وای بر تو! هر چه را فراموش می کنی این ابیات شاعر را که دربارۀ تو و علی سروده است فراموش مکن که گفته است:

«خداوند و قرآن گران قدر را دربارهٔ علی آیتی است که در آن ولید از فسق، و علی علیه السلام انباشته از ایمان است...

تو را با قریش چه کار و چه نسبت؟ که تو گبرکی از مردم «صفوریّه» هستی... (3)

بازگشت و نزد قریش رفت و به سران رؤسای قریش گفت:

محمّد، مطیع اراده و خواستۀ من بود و هر چه من می گفتم او انجام می داد، مثلاً وقتی می گفت: بنویس «عزیز حکیم» من می گفتم: بنویسم: «علیم حکیم»، او جواب می داد: آری مانعی ندارد، هر دو خوب است.

به هر حال، خدای تعالی آیه ای را که اندکی پیش از این ذکر نمودیم دربارۀ او نازل نمود، و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز در روز فتح مکّه خون او را مباح گردانید و فرمان داد اگر چه خود را به پردۀ کعبه آویخته باشد او را به قتل برسانند.

هنگامی که اطلاع پیدا کرد که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دستور قتلش را صادر کرده است، مخفیانه خود را به «عثمان» رسانید و به او پناهنده شد و عثمان هم او را در پناه خود گرفته و پنهانش نمود تا این که سر انجام او را به خدمت پیامبر آورد و از آن حضرت خواست تا او را عفو کند!! رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مدّت زیادی سکوت کرد و چیزی نفرمود و سر انجام با درخواست عثمان موافقت فرمود.

ولی وقتی که عثمان و عبد اللّه رفتند، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رو به اطرافیان خود کرده و فرمود: من از این جهت خاموش ماندم تا بلکه یکی از شما برخیزد و گردن او را بزند! در پاسخ گفتند: یا رسول اللّه! خوب بود در این زمینه اشاره ای می فرمودی! رسول خدا فرمود: پیغمبران با اشاره کسی را نمی کشند. (1)

به هر حال، عبد اللّه بن سعد، نوادهٔ ابی سرح از قبیلهٔ عامر قرشی است و مادرش عثمان را شیر داده است، بنا بر این عثمان و عبد اللّه برادر رضاعی یک دیگرند، و از این رو وقتی عثمان به خلافت نشست، به حکم برادری چنان شخص معلوم الحالی را به عنوان حاکم مصر برگزید و عمروعاص عامل آن دیار را از کار بر کنار کرد. (2)

ص: 187

﴿ ... وَ إِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعاً فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ مَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّهِ وَ لَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللّهِ عَظِيماً ﴾ (1)

«... و هنگامی که چیزی از همسران پیامبر می پرسید، از پشت پرده از آن ها بپرسید، این کار برای پاکی دل های شما و آن ها بهتر است. و شما حق ندارید که رسول خدا را آزار دهید، و نه پس از مرگش با همسران او ازدواج نمائید، این کار تا ابد ممنوع است، چون در نزد خدا کاری بزرگ است.»

در مورد این که این آیۀ شریفه دربارهٔ همین قصه نازل شده است مفسّران در روایات متعددی از راویان مختلفی نقل کرده اند که: مقصود از آن مرد «طلحه» و مقصود از آن زن «عایشه» است.

در تفسیر درّ المنثور سیوطی ذیل آیۀ ﴿ وَ مَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّهِ... ﴾ آمده است که ابن ابی حاتم از «سدی» روایت کرده که گفت: به ما چنین رسیده، که طلحة بن عبید اللّه گفته است، آیا محمّد دختر عمو های ما را از ما می پوشاند، و پس از ما با زنان ما ازدواج می کند؟ اگر برای او پیشامدی روی داد، ما هم پس از مرگش با زنان او ازدواج می کنیم!

در تفسیر قرطبی در حدیثی از ابن عباس آورده است که به صورت کنایه گفته است: مردی از بزرگان قریش و یکی از افراد «عشرۀ مبشّره» که از یاران نزدیک رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به شمار می رفت، از روی خشم و غضب گفت: «هر گاه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از دنیا برود من با عایشه ازدواج می کنم زیرا او دختر عموی من است» و سپس از «مقاتل» نقل کرده که گفته است: مقصود از او طلحة بن عبید اللّه است. (2)

و در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید در داستان شوری آمده است: چون ابو لؤلؤ «عمر» را زخم زد و عمر دانست که خواهد مُرد. مشورت کرد که چه کسی را بعد از خود

ص: 189

عهده دار حکومت کند... سپس گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رحلت نمود در حالی که از شش نفر از قریش راضی بود و آنان، علی و عثمان و طلحه و زبیر و سعد بن ابی وقاص و عبد الرحمان بن عوف هستند و من مصلحت دیدم که موضوع خلافت را در میان ایشان به شوری گذارم تا خود آن ها یکی را در بین خود انتخاب کنند...

آن گاه گفت: این شش نفر را برای من فرا خوانید، پس آنان را فرا خواندند و پیش او آمدند و او بر بستر خویش افتاده و در حال جان کندن بود.

«عمر» به ایشان نگریست (و پس از این که سخنانی به زبیر گفت) روی به طلحه آورد - و او نسبت به طلحه از آن سخنی که وی در روز مرگ ابو بکر دربارۀ عمر گفته بود خشمگین بود برای اطلاع از این موضوع به شرح ابن أبی الحدید، ج 1 ص 185 مراجعه فرمایید.(1) به همین جهت خطاب به طلحه گفت: آیا سخن بگویم یا سکوت کنم؟ طلحه گفت: بگو، که در هر حال تو چیزی از خیر نمی گویی. عمر گفت: من از آن هنگام که انگشت تو در جنگ (احد) قطع شد و از آن اتفاق سخت خشمگین بودی تو را می شناسم، و همانا رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از دنیا رحلت نمود در حالی که از آن سخنی که به هنگام نزول آیۀ حجاب گفته بودی بر تو خشمگین بود.

سپس ابن ابی الحدید از ابو عثمان جاحظ نقل می کند که وی در این باره گفته است سخن مذکور چنین بود که چون آیۀ حجاب نازل شد، طلحه در حضور کسانی که سخن او را برای پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل کردند گفته بود:« مقصود محمّد از این که زنان خود را در حجاب (و پس پرده) قرار می دهد چیست؟ بر فرض که امروز چنین کند، فردا که بمیرد ما خودمان آن ها را به همسری می گیریم و با آن ها هم بستر می شویم!» (2)

آری خوانندۀ عزیز این است آن صحابی معروف و عادلی که اهل سنّت و جماعت او را از «عشرۀ مبشّره» و ده یار بهشتی می دانند و وی را هم تراز علی علیه السلام می شمارند و از زبان فرزندانش روایت کرده اند که می گفته است: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مرا در جنگ احد به عنوان «طلحة الخیر» و در جنگ تبوک به عنوان «طلحة الفيّاض» و در جنگ حنین به عنوان «طلحة الجواد» نام گذاری نموده است. (3)

ص: 190

این است پسر عموی عایشه و کسی که به ناموس پیامبر طمع داشت و در اندیشه ازدواج با او پس از رحلت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به سر می برد و خداوند با فرو فرستادن آیه حجاب و تعظیم مقام پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم وی را ناامید ساخت و بینی او را به خاک مالید.

این است آن صحابی والا مقامی که «ابن شاهین» برای حفظ مقام و موقعیّت او و این که حیثیت و آبرویش نزد مسلمانان محفوظ بماند، فرد دیگری را به همین نام و عنوان آفریده، و ابن اثیر جزری متعصّب نیز در «اسد الغابه» به دفاع از او برخاسته و گفته است :گویندۀ آن سخن زشت و رکیک «طلحة بن عبید اللّه» دیگری است و ارباب تفاسیر که گویندۀ آن سخن را طلحة بن عبید اللّه تیمی قرشی دانسته اند، به اشتباه افتاده اند.

و این در حالی است که کلیۀ روایات واردۀ در این موضوع به روشنی گواهی می دهند که مقصود از «طلحه» همان صحابی معروف پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم است، و هموست که پدرش پسر عموی ابو بکر است، و هموست که به گفتۀ خود ابن اثیر از «عشرۀ مبشّره» است، و هموست که به روایت قرطبی، ابن عباس با کنایه از او نام برده استف و هموست که عمر بن خطاب وی را مورد خطاب قرار داده و گفت: پیغمبر خدا از دنیا رحلت نمود و به خاطر آن سخنی که به هنگام نزول آیۀ حجاب گفته بودی، بر تو خشمگین بود.

آری، این همان طلحة بن عبید اللّه است که در آغاز از طرف داران عثمان بود و او را برای خلافت برگزید و سپس سر به شورش برداشت و مردم را بر ضدّ او شوراند و به کشتنش فرمان داد و هنگامی که در محاصره بود نمی گذاشت که آب به خانه اش برسد (1) ، و چون کشته شد از دفن او در گورستان مسلمانان جلوگیری نمود و سر انجام جنازه او را در «حش کوکب» که قبرستان یهودیان بود به خاک سپردند. (2)

این همان طلحه است که پس از کشته شدن عثمان، آزادانه و بدون اجبار و اکراه با علی علیه السلام بیعت کرد و سپس بیعت خود را شکست و در مکّه به دختر عمویش (عایشه)

ص: 191

پیوست و مقدمات جنگ جمل را فراهم نمود و همسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را شتابان به همراه خود به بصره کشاند و به بهانهٔ خون خواهی عثمان به جنگ امام زمان خود پرداخت و سر انجام به وسیلهٔ مروان بن حکم که در حزب او بود از پای در آمد و در همان جنگ کشته شد. (1)

آری، این همان طلحه صحابی معروف پیامبر است که ابن ابی الحدید معتزلی در مورد مفاخرۀ یکی از نواده هایش با اسماعیل فرزند امام جعفر صادق علیه السلام می نویسد:

قاسم بن محمّد بن يحيى بن طلحة بن عبید اللّه تیمی که ملقب به ابو بعره بود، از سوی عیسی بن موسی بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن عبّاس (2) ، سرپرست شرطه و پلیس کوفه بود. او با اسماعیل (3) ، پسر امام جعفر صادق گفتگو و بگو مگویی کرد که منجر به فخر فروشی به یک دیگر و بیان کار های نیاکان شد.

قاسم بن محمّد گفت: ای بنی هاشم، فضل و احسان ما همواره بر شما و بر همهٔ افراد بنی عبد مناف ریزش داشته است اسماعیل در جواب او گفت کدام فضل و احسان را نسبت به خاندان عبد مناف مبذول داشته اید؟ پدرت طلحه، جدّ بزرگوارم - رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم- را با این گفتار خود به خشم آورد که گفت: بدون تردید «محمّد» خواهد مرد و ما میان خلخال های زنان او جولان خواهیم داد همان گونه که او نسبت به زنان ما این کار را کرد و خداوند برای این که بینی پدرت را به خاک بمالد این آیه را نازل فرمود: «شما حق ندارید که رسول خدا را آزار دهید و نه آن که هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود در آورید» (4) ، و پسر عمویت [ابو بکر] حقّ مادرم [فاطمه علیها السلام] را از فدک و چیز های دیگر که میراث او از پدرش بود غصب کرد و او را محروم ساخت، و پدرت [طلحه] مردم را بر ضدّ عثمان شوراند و او را محاصره کرد تا این که کشته شد، و سپس

ص: 192

بیعت با علی علیه السلام را شکست و به رویش شمشیر کشید و دل های مسلمانان را بر او تباه ساخت.

اینک فدایت گردم! اگر نسبت به گروهی دیگر از فرزندان عبد مناف فضیلتی ارزانی داشته اید بگو و مرا نسبت به آن آگاه کن. (1)

نافع بن عمر از ابن ابی ملیکه روایت کرده که گفت:

نزدیک بود که دو مرد نیکو کار (ابو بکر و عمر) هلاک شوند، زیرا: این دو نفر در حضور پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم با یک دیگر به نزاع پرداختند و سر و صدا به راه انداختند، و این در موقعی بود که گروهی از «بنی تمیم» بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم وارد شده بودند. یکی از آنان به «اقرع بن حابس» که از قوم بنی مجاشع بود، اشاره کرد و آن دیگری مرد دیگری را - که نافع می گوید نامش را از یاد برده ام - مدّ نظر قرار داد.

ابو بکر به عمر گفت: تو منظوری نداشتی جز این که با من مخالفت کنی! عمر گفت: من چنین منظوری نداشتم. به هر حال سر و صدا زیاد کردند تا جایی که صدای شان بلند گردید و خداوند این آیه را نازل نمود: ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِی ﴾ (1) ، ای کسانی که ایمان آورده اید صدای خود تان را فراتر از صدای پیامبر بلند نکنید». (2)

و نیز بخاری در کتاب صحیح خود «کتاب الاعتصام بالكتاب و السنّة، باب ما يكره من التعمق و التنازع» آورده است:

وکیع ما را خبر داد از نافع بن عمر از ابن ابی ملیکه که گفت:

نزدیک بود دو مرد نیکو کار ابو بکر و عمر به هلاکت برسند و این هنگامی بود که گروهی از بنی تمیم بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم وارد شده بودند، یکی از آن دو، به اقرع بن حابس تمیمی حنظلی از گروه بنی مجاشع اشاره کرد، و دیگری به یک نفر دیگر اشاره نمود که او را بر آن ها امیر گرداند. پس ابو بکر به عمر گفت: تو فقط می خواستی با من مخالفت کنی. عمر گفت: من نمی خواستم با تو مخالفت کنم. در هر صورت سر و صدای شان در حضور پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بالا گرفت، که فوراً خدای تعالی این آیات را نازل نمود:

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَ لَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْض أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَ أَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَّ اللّهُ قُلُوبَهُمْ

ص: 194

لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴾ (1)

ای کسانی که ایمان آورده اید! صدای خود را از صدای پیامبر بلند تر نکنید. [در برابر او بلند سخن نگویید، و داد و فریاد نزنید]، آن گونه که بعضی از شما در برابر بعضی دیگر بلند سخن می گویید، مبادا اعمال [نیک تان] نابود شود، در حالی که شما نمی دانید. آنان که در حضور رسول خدا، صدای خود را پایین می آورند (و آرام و آهسته سخن می گویند) کسانی هستند که خداوند قلوب ایشان را برای تقوا آزموده و [خالص گردانیده] است و برای آنان آمرزش و پاداش بزرگ خواهد بود. (2)

از این آیات و روایات استفاده می شود که: ابو بکر و عمر، خود را به آداب و اخلاق اسلامی نیاراسته بودند، و از این رو، همانند اعراب بدوی و صحرا نشینان، در کمال بی ادبی و خشونت و دور بودن از سجایای اخلاقی و فضایل انسانی، در حضور

پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم سخن می گفتند، و بین پیغمبر خدا و دیگران هیچ فرقی نمی گذاشتند و خود را ملزم به لزوم احترام و بزرگ داشت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نمی دانستند، و با تقوا و پرهیزکاری نیز، که از صفات برجستۀ مؤمنان است فاصلۀ زیادی داشتند. زیرا: چنان که در آیه بعدی آمده است، خدای تعالی فرموده است:

﴿ إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴾ (3)

آنان که در حضور رسول خدا، صدای خود را پایین می آورند (و آرام و آهسته سخن می گویند) کسانی هستند که خداوند قلوب آن ها را برای تقوا آزموده [و خالص گردانیده] است، و برای آنان آمرزش و پاداش بزرگ خواهد بود.

پس این آیه صراحت دارد که ابو بکر و عمر، از کسانی نبوده اند که خداوند دل های آنان را برای پذیرش تقوا آزموده و خالص گردانیده باشد تا بتوان گفت: آمرزش و پاداش بزرگ خداوند شامل حال آن ها خواهد گردید، و گرنه آن ها هم جزء کسانی بودند که صدای خود را در حضور رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پایین می آوردند، نه از کسانی که صدای خود را در

ص: 195

حضور آن حضرت بلند کرده و داد و فریاد زنند. و این یک مطلب روشن و آشکاری است که هر کس با اندک تأمّلی آن را درک می کند.

و از این مهم تر و عجیب تر این که آن ها می خواستند با پیشنهاد خود بر خدا و رسول خدا پیشی بگیرند و نظر خود را بر پیغمبر خدا تحمیل کنند و از این رو، به خود اجازه دادند که بدون اجازۀ آن حضرت و بی آن که از آن ها بخواهد که نظر شان را دربارۀ امارت دادن به یکی از افراد بنی تمیم اعلام کنند اظهار نظر نموده و به این هم اکتفا نکردند،

بلکه در حضور آن پیامبر بزرگ الهی به نزاع و کشمکش پرداخته و بدون اعتنا مقام رفیع و بلند پیامبر و بدون توجّه به اخلاق و آداب اسلامی - که بی گمان همهٔ اصحاب از آن آگاه بودند - سر و صدا به راه انداخته و با داد و فریاد و صدای بلند، با یک دیگر به مشاجره و گفتگو پرداختند.

به هر حال اگر این رویداد در آغاز اسلام روی داده بود، امکان داشت که بهانه ای برای عمل شیخین دست و پا کرد و آنان را معذور دانست، ولی آیات نازله و روایات وارده در این باره ثابت می کنند که حادثه مزبور در اواخر زندگی پیامبر به وقوع پیوسته است، زیرا به گواهی تمام مورّخان و محدّثان اسلامی، گروه بنی تمیم در سال نهم هجری بر پیامبر وارد شدند و قرآن کریم نیز در آخرین سوره های نازله بر پیامبر، از آن خبر داده و فرموده است:

﴿ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللّهِ وَ الْفَتْحُ، وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِى دين اللّهِ أَفْوَاجاً ، فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّاباً ﴾

هنگامی که یاری خدا و پیروزی فرا رسد، و ببینی مردم گروه گروه وارد دین خدا می شوند، پروردگارت را تسبیح و ستایش کن و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبه پذیر است.

در تفسیر این سوره آمده است:

«هنگامی که سورۀ ﴿ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللّهِ وَ الْفَتْحُ ﴾ نازل شد، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آن را بر اصحاب قرائت کرد اصحاب همه خوشحال شده و به یک دیگر بشارت می دادند، ولی وقتی «عبّاس» آن را شنید گریه کرد، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پرسید: ای عمو چرا گریه می کنی؟ عرضه داشت: من گمان می کنم این آیه خبر مرگ تو را به تو می دهد، یا رسول

ص: 196

اللّه، حضرت فرمود: بله همین طور است و این سوره همان را می گوید که تو فهمیدی، و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بعد از نزول این سوره بیش از دو سال زندگی نکرد، و از آن به بعد هم دیگر کسی او را خندان و خوشحال ندید. (1)

بنا بر این چگونه بهانه جویان می خواهند عذری برای ابو بکر و عمر بتراشند و آنان را در مورد سر و صدا کردن در حضور پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم معذور بدانند و تا بدان جا پیش رفته اند که راوی حدیث در آغاز سخنش می گوید: نزدیک بود که آن دو مرد نیکو کار هلاک شوند.

و تازه، اگر این قضیّه به همان روایت ختم می شد شاید چندان مهم نبود ولی ما می بینیم که خدای تعالی ابو بکر و عمر را شدیداً مورد اعتراض قرار داده و تهدید شان کرده است که اگر بار دیگر به چنین کاری دست زنند و مقام والای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را نادیده بگیرند و احترام حضرتش را نگه ندارند، تمام اعمال شان را نابود می کند، و این مطلبی است که نیاز به توضیح ندارد، زیرا خدای تعالی در سورۀ «حجرات» در کمال صراحت خطاب به مؤمنان فرموده است:

﴿ وَ لَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْض أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَ أَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ ﴾ (2)

در برابر پیامبر بلند سخن مگویید، همان گونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند سخن می گویید، مبادا اعمال نیک تان نابود شود در حالی که شما نمی دانید.

و هر چند که راوی حدیث مزبور پیش از آغاز سخنش خواسته است عذری برای «عمر» دست و پا کند و پروندۀ او را سفید و بی اشکال جلوه دهد، ولی مستندات حدیثی و تاریخی عکس آن را ثابت می کند.

زیرا گستاخی عمر به ساحت قدس نبوی، و جلوگیری از نوشتن وصیّت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم، و نزاع و کشمکش اصحاب در حضور آن حضرت که در روز پنجشنبه و اندکی پیش از رحلت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در کنار بستر حضرتش روی داد، یکی از حوادث مسلّم تاریخ

ص: 197

اسلام است که کتاب های صحاح، و منابع معتبر اهل سنّت و سایر مسانید ایشان آن ثبت نموده و مورّخان و سیره نویسان نیز به طور ارسال مسلّم آن را نقل کرده اند.

در این رابطه سبط ابن جوزی در کتاب «تذکرة الخواص» به نقل از کتاب «سرّ العالمین» ابو حامد غزالی آورده است:

«روزی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از دنیا رفت اندکی پیش از آن فرمود: کاغذ و دواتی بیاورید از تا برای شما نامه ای بنویسم که بعد از من دچار اختلاف نشوید [در این هنگام] عمر گفت: این مرد را به حال خود واگذارید که هذیان می گوید!» (1)

و «بخاری» نیز به سند خود از عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة بن مسعود روایت کرده که ابن عبّاس گفت:

«هنگامی که وفات رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرا رسید، در حالی که گروهی از مردان از جمله عمر بن خطاب در خانۀ پیغمبر حضور داشتند، حضرت فرمود: بیایید برای شما نوشته ای بنویسم که هر که هرگز پس از آن گمراه نگردید. عمر گفت: درد بیماری بر پیامبر غلبه کرده است و شما هم که قرآن دارید، پس همین کتاب خدا برای ما کفایت می کند. در این هنگام حاضران در خانه اختلاف کردند و با هم به نزاع و کشمکش پرداختند؛ گروهی می گفتند: خواستۀ پیغمبر را بر آورید تا برای شما نوشته ای بنویسد که پس از وی هرگز گمراه نشوید. و گروهی دیگر سخن عمر را تکرار می کردند. وقتی زیاد سر و صدا کردند و غوغا به راه انداختند و سخنان بیهوده گفتند و در حضور پیامبر اختلاف نمودند، حضرت فرمود: برخیزید! از نزد من بروید!

عبد اللّه بن مسعود گفت: ابن عبّاس پیوسته می گفت: مصیبت! و تمام مصیبت آن روزی بود که در اثر شدّت اختلاف و سر و صدا نگذاشتند رسول خدا آن نوشته را بر ایشان بنویسد». (2)

ص: 198

هر کس دربارۀ این گستاخی بزرگ که کتاب های صحاح و منابع معتبر اهل سنّت آن را نقل کرده اند دقت کند، به خوبی در می یابد که نخستین کسی که در آن روز گفت: «پیغمبر هذیان می گوید» عمر بن خطاب بوده است که پس از آن سخن شوم، افراد حاضر، در حضور پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به مشاجره پرداختند، و چون اختلاف و پریشان گویی و کشمکش ایشان فزونی یافت، پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بر آشفت و با ناراحتی خطاب به آنان فرمود: از نزد من برخیزید و بروید.

و از این جریان معلوم می شود که آنان مقام شامخ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را نادیده گرفتند، و احترام حضرتش را نگه نداشتند، و گستاخی را به حدّی رساندند که آن حضرت را به هذیان گویی متّهم نمودند، و بزرگ ترین اهانت را نسبت به ساحت مقدّس آن حضرت روا داشتند و تمام حدّ و مرز هایی را که خداوند در سورۀ «حجرات» برای آن ها ترسیم نموده بود زیر پا گذاشتند و وضعیتی به وجود آوردند که وجود مقدس نبوی را ناگزیر ساختند تا از نوشتن مکتوبی که برای همیشه مسلمانان را از گمراهی و پراکندگی نجات می بخشید، صرف نظر نماید. (1)

گناهان او را بر دوش بگیرند]!

واحدی در «اسباب النزول» از قول عبد اللّه بن عبّاس، و سدّی، و کلبی، و مسیّب بن شریک روایت کرده که این آیات دربارهٔ «عثمان» نازل شده است.

او اموال فراوانی داشت، صدقه می داد و از اموال خود مخارج کار های خیر را تأمین می نمود، برادر مادری او به نام «عبد اللّه بن ابی سرح» به او گفت: این چه کاری است که می کنی! اگر به این وضع ادامه دهی چیزی برای تو باقی نمی ماند.

عثمان گفت: من گناهان و خطا هایی دارم که می خواهم با انجام این کار ها رضایت و عفو الهی را به دست آورم. «عبد اللّه» گفت: اگر شتر سواریت را با جهازش به من بدهی من تمام گناهان تو را به گردن می گیرم! عثمان پذیرفت و شترش را به او بخشید و بر این قرارداد شاهد گرفت، و بعد از آن از انفاق خودداری نمود، در این هنگام خدای تعالی آیات فوق را نازل نمود. (1)

این روایت را بسیاری از مفسران در تفاسیر خود، ذیل آیات یاد شده آورده اند، و در تفسیر نیشابوری و تفسیر کشّاف زمخشری آمده است که معنای «تولّی» (روی گردانید) در آیات یاد شده این است که او در جنگ «أحد» میدان جنگ را رها کرد.

و در تفسیر سدّی - بنا به نقل طرائف - در تفسیر این سخن خداوند که فرموده است:

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصَارَى أَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴾ (2)

ای کسانی که ایمان آورده اید! یهود و نصاری را ولیّ [و دوست و تکیه گاه خود] قرار ندهید، آن ها خود دوستان یک دیگرند، و کسانی که از شما با آن ها دوستی کنند، از آنان هستند، و خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمی کند.

چنین آمده است که: چون ماجرای «احد» پیش آمد عثمان گفت: من حتما به شام خواهم رفت که در آن سرزمین دوستی یهودی دارم که به او «دهلک» می گویند، از او

ص: 200

امان نامه ای می گیرم که می ترسم یهودیان بر ما چیره شوند».

طلحة بن عبید اللّه نیز گفت: من هم به شام می روم که در آن جا یک دوست مسیحی دارم و از او امان می گیرم، زیرا می ترسم که مسیحیان بر ما غلبه یابند. و بدین ترتیب یکی از آنان به یهودیان گروید و دیگری به مسیحیان... (1)

هم چنین در تفسیر سدّی - به نقل طرائف - آمده است:

هنگامی که ابو سلمه و خنیس بن حذافه از دنیا رفتند و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم با همسران ایشان «امّ سلمه» و «حفصه» ازدواج کرد طلحه و عثمان گفتند:« آیا محمّد زنان ما را پس از مرگمان به ازدواج خود در آورد و ما پس از مرگ او با زنانش ازدواج نکنیم؟! به خدا سوگند پس از مرگ وی زنانش را به قید «قرعه» در اختیار خود در می آوریم» و طلحه خواهان عایشه بود و عثمان «امّ سلمه» را می خواست. پس خدای تعالی این آیه را نازل نمود:

﴿ وَ مَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّهِ وَ لَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللّهِ عَظِيماً ﴾ (2)

شما حق ندارید که رسول خدا را بیازارید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود در آورید، این کار در نزد خدا بسیار بزرگ است.

و نیز این آیه را نازل نمود:

﴿ إِنْ تُبْدُوا شَيْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً ﴾ (3)

اگر چیزی را آشکار کنید یا آن را پنهان بدارید خداوند از همه چیز آگاه است.

و باز این ایه را نازل نمود:

﴿ إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمْ اللّهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَاباً مُهيناً ﴾ (4)

ص: 201

آنان که خدا و پیامبرش را آزار می دهند خداوند ایشان را در دنیا و آخرت لعنت نموده (و از رحمت خود دور شان ساخته) و برای آن ها عذاب خوار کننده ای را آماده کرده است (1)

و نیز در تفسیر سدّی - به نقل طرائف - در تفسیر این سخن خداوند که فرموده است: ﴿ وَ يَقُولُونَ آمَنَّا بِاللّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنَا ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَ مَا أُوْلَئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ ﴾ آن ها می گویند:« ما به خدا و پیامبر ایمان داریم و اطاعت می کنیم ولی بعد از این ادّعا، گروهی از آنان روی گردان می شوند، آن ها (در حقیقت) مؤمن نیستند»، چنین آمده است که سدّی گوید: این آیه دربارۀ «عثمان بن عفّان» نازل شده است.

هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بر بنی نضیر چیره گشت و اموال آنان را به غنیمت گرفت، عثمان به علی گفت: نزد پیامبر برو و فلان زمین و فلان زمین را از او بخواه، اگر به تو بخشید من نیز با تو شریک خواهم بود و گر نه من به نزد او می روم و همین درخواست را می کنم و اگر به من بخشید تو با من شریک خواهی بود. سپس خود عثمان نزد پیامبر رفته و از آن حضرت درخواست نمود و حضرتش موافقت فرمود. علی علیه السلام گفت: اینک مرا شریک خود قرار ده ولی عثمان امتناع ورزید. علی علیه السلام گفت: پیامبر میان من و تو داوری کند ولی عثمان نپذیرفت. از او پرسیدند چرا همراه او به نزد پیامبر نمی روی؟ گفت: پیامبر پسر عموی اوست و می ترسم به سود او رأی دهد! پس خدای تعالی این آیات را نازل نمود:

﴿ وَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ، وَ إِنْ يَكُنَّ لَهُمْ الْحَقُّ يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ، أَفِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمَّ ارْتَابُوا أَمْ يَخَافُونَ أَنْ يَجِيفَ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُوْلَئِكَ هُمْ الظَّالِمُونَ ﴾ (2)

«و هنگامی که از آنان دعوت شود که به سوی خدا و پیامبرش بیایند تا در میان شان داوری کند، ناگهان گروهی از آنان روی گردان می شوند، ولی اگر حق داشته باشند (و به نفع آنان داوری شود) با سرعت و تسلیم به سوی او می آیند، آیا در دل های آنان بیماری

ص: 202

است، یا شک و تردید دارند، یا می ترسند خدا و رسولش بر آنان ستم کنند؟! نه، بلکه آنان خود شان ستم گرند».

چون عثمان شنید که خداوند دربارهٔ او آیاتی را نازل نموده است، ناگزیر نزد پیامبر آمد و به حق علی علیه السلام اعتراف کرد و او را شریک خود گردانید. (1)

آری، این است حقیقت و واقعیت آن کسی که در جنگ «احد» میدان جنگ را رها کرد و تا دور ترین نقطۀ صحنۀ جنگ پا به فرار گذارد و در گفتار ناهنجار خود به ساحت مقدّس پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم جسارت نموده، و در داوری و عدالت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم شک و تردید داشت، و تا زمانی که آیاتی درباره اش نازل نشده بود در برابر حق تسلیم نگردید و آن گاه که خدای تعالی آیاتی را دربارهٔ او فرستاد و رسول خود را در جریان امر قرار داد، از ترس رسوایی ناگزیر سر تسلیم فرود آورد.

این است ماهیت ذاتی آن کسی که اهل سنّت و جماعت، او را «ذو النورین» و یکی از «عشرۀ مبشره» (ده یار بهشتی) و خلیفه و امام و جانشین پیامبر خدا می دانند در حالی که خدای تعالی در قرآن کریم او را مورد سرزنش و نکوهش قرار داده و از حقیقت و واقعیت او پرده برداشته و امّت اسلامی را از نفاق و دورویی وی آگاه و باخبر ساخته است.

این است حقیقت آن «صحابی عادل» که از طایفهٔ بنیامیه و خاندان حکم بن ابی العاص و حزب «شجرۀ ملعونه» (2) بود و با شورای فرمایشی «عمر بن خطّاب» و انتخاب ناعادلانۀ «عبد الرحمان بن عوف» به خلافت برگزیده شد و حدود 12 سال به عنوان

«خلیفه» بر امّت اسلامی حکومت کرد و در تمام دوران حکومتش همه عمّال کار گزاران و والیان از بنیامیه انتخاب شدند و او دست آنان را در همۀ کار های خلاف و ظلم و ستم و سوء استفاده از بیت المال باز گذاشت و نسبت به اعتراض های مکرّر مسلمانان اعتنایی نکرد و ابو ذر غفاری آن صحابی جلیل القدر را تبعید نمود و کسانی

همچون عمار یاسر و ابن مسعود را مورد آزار و اهانت قرار داد و با امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز بد ترین برخورد ها را داشت و سر انجام بر اثر شیوه غلطش در کشور داری و

ص: 203

بدعت هایی که پدید آورد مسلمانان مدینه و بویژه انقلابیون مصری، او را در خانه اش محاصره کرده و به قتل رساندند. (1)

حال با توجّه به مجموع آیات و روایاتی که تا بدین جا متذکّر شدیم، از علما دانشمندان اهل سنّت و جماعت می پرسیم: با وجود این همه آیات و روایات که دربارهٔ برخی از اصحاب وارد شده چگونه می توان گفت که همۀ اصحاب پیغمبر عادل اند و عدالت همهٔ آنان ثابت شده و خدای تعالی همگی ایشان را مورد ستایش قرار داده عادل شمرده است؟

آری خوانندۀ گرامی! طرفداران عدالت صحابه پیوسته کوشیده و می کوشند تا بر خلاف های عظیم و انحراف ها و فتنه انگیزی های برخی از اصحاب، سر پوش بگذارند و اگر هم در مواردی، خلاف و گناه شان ثابت و قطعی گردید، با یک کلمۀ «توبه کردند» آنان را تطهیر کنند و حتی مخالفت با امر ربوبی، و جسارت به ساحت قدس نبوی و جلوگیری از نوشتن وصیت رسول خدا را نادیده بگیرند و چیزی را در مذمّت صحابه نگویند و نشنوند.

و این در حالی است که خدای تعالی با نزول آیاتی از قرآن کریم، حقیقت برخی از اصحاب را برای همگان روشن ساخته و همان گونه که قبلاً اشاره کردیم برخی از آنان را فاسق، منافق، مجرم، تارک، زکات، تارک جهاد، فراری از میدان جنگ و فاقد اخلاق و ادب اسلامی معرّفی فرموده است که با وجود آن همه آیات روشن، «عدالت همۀ اصحاب» كاملاً خدشه دار می گردد و با عادل بودن همۀ آنان منافات دارد و هیچ انسان منصف و با ایمانی نمی تواند دربست عدالت همۀ آنان را پذیرا شود.

تا بدین جا توانستیم مسألۀ «عدالت اصحاب» و حقیقت برخی از آنان را از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار دهیم، تا در پرتو آیات حکیمانه قرآن کریم واقع بین باشیم و خود را از هر نوع افراط و تفریط تعصب خشک و هوا پرستی و ستایش بی جا و گزافه گویی دربارهٔ اصحاب رهایی بخشیم.

و اکنون لازم است این نظریه را بر روایات و احادیث وارده از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم عرضه کنیم تا نظر سنّت حضرتش را در مورد یارانش، به درستی دریابیم.

ص: 204

ص: 206

چنان که قبلاً اشاره کردیم، عدّه ای از دانشمندان اهل سنّت می گویند: همه اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم عادلند، و همه اهل بهشتند و هیچ یک از آن ها به دوزخ نمی روند، و هیچ کس حق ندارد از آن ها عیب جویی کند و هر کس از آن ها بد گویی کند و انتقاد نماید زندیق و کافر است!!! و این در حالی است که نظریّۀ مزبور علاوه بر آن که با صریح آیات قرآنی معارض و مخالف است، با سنّت شریف نبوی نیز در تعارض جدّی است به طوری که راهی برای فرار از آن وجود ندارد.

و اینک برای روشن شدن مطلب، ما این موضوع را از دیدگاه احادیث و سنت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم تحت چند عنوان مورد بررسی قرار می دهیم، تا مسأله «عدالت اصحاب» برای همگان به خوبی روشن شود.

1 - پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و کشف حقیقت برخی از اصحاب

2 - پیشگویی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از ارتداد گروهی از اصحاب

3 - پیشگویی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از فتنهٔ عایشه و هشدار به او

4 - لعن و نفرین پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به برخی از اصحاب

و اینک بیان هر یک از موضوعات یاد شده.

حقیقت و ماهیّت بسیاری از آنان پرده برداشته است که هم اینک به نمونه هایی از احادیث وارده در این موضوع، اشاره می کنیم.

1 - امام احمد حنبل در کتاب «مُسند» خود از ابی مسعود انصاری روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برای ما خطبه ای ایراد نمود و حمد و ثنای خدا را به جای آورد، سپس فرمود در میان شما منافقینی وجود دارند، و هر کسی که نام او را بردم از جا بلند شود، سپس فرمود: فلانی برخیز، فلانی برخیز، فلانی برخیز، و بدین ترتیب تا سی و شش نفر را نام برد. سپس فرمود: اینان در میان شما و یا از شما هستند پس، از خدا بترسید... (1)

2 - مسلم در کتاب «صحیح» خود از حذیفۀ یمانی روایت کرده که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: در میان اصحاب من دوازده نفر منافق وجود دارند که هشت نفر آن ها وارد بهشت نمی شوند، مگر این که شتر در سوراخ سوزن داخل شود [کنایه از این که این هشت نفر هرگز وارد بهشت نخواهند شد]. (2)

3 - نور الدین هیثمی در «مجمع الزوائد» به نقل از «معجم کبیر طبرانی» از ابی فراس، مردی از قبیلهٔ اسلم روایت کرده که گفت:

«روزی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: از هر چه می خواهید از من بپرسید. مردی از آن حضرت پرسید: پدر من کیست؟ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: پدر تو فلانی است که تو را به او نسب می دهند. مرد دیگری پرسید: یا رسول اللّه! آیا من در بهشتم؟ فرمود: تو در بهشتی. مرد دیگری پرسید: آیا من در بهشتم؟ فرمود: جایگاه تو در آتش است. در این هنگام «عمر» برخاست و گفت یا رسول اللّه! راضی شدیم که خدا پروردگارمان باشد». (3)

4 - ابن هشام در کتاب «سیرۀ» خود آورده است که عاصم بن قتاده گوید: در میان قبیلهٔ ما (در مدینه) مردی به نام «قزمان» بود که نسبش کاملاً روشن نبود و هر گاه ذکری از او به میان می آمد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرمود: او اهل دوزخ است، و چون جنگ

ص: 208

«أحد» پیش آمد آن مرد به دفاع از لشکر اسلام شهامت عجیبی از خود نشان داد و به تنهایی هفت یا هشت نفر از مشرکین را به قتل رسانید و بالاخره زخم های سنگینی برداشت و همراهانش او را به خانه های بنی ظفر بردند.

مسلمانان اطراف بستر او را گرفتند و به او می گفتند: ای قزمان! به خدا امروز در راه خدا کوشش و فداکاری زیادی کردی و او را به بهشت مژده می دادند. قزمان گفت: به چه چیز مرا مژده می دهید؟ به خدا این فداکاری من تنها به خاطر دفاع از شرف فامیل و قبیله ام بود و اگر بدان خاطر نبود اصلاً به جنگ حاضر نمی شدم، و هنگامی که دید زخم های وارده او را آزار می دهد تیری از میان جعبه تیردان خود بیرون آورد و به وسیلهٔ آن رگی از بدن خود را قطع کرده و به زندگی خود خاتمه داد. (1)

5 - نیز در سیرۀ ابن هشام آمده است: هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عازم جنگ «تبوک» بود به آن حضرت اطّلاع دادند که گروهی از منافقین در خانۀ سویلم یهودی در جایی به نام «جاسوم» اجتماع کرده و نقشه می کشند تا بدان وسیله مردم را از آمدن با شما بازدارند، این خبر که به گوش رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رسید، طلحة بن عبید اللّه را با چند تن دیگر مأمور کرد تا بدان جا بروند و خانه مزبور را آتش زنند.

ضحّاک بن خلیفه از کسانی بود که در آن خانه اجتماع کرده بود و چون دید که شعلهٔ آتش بلند شد مانند دیگر منافقان از پشت بام خانه فرار کرد و خود را از بالا به زمین انداخت که پایش شکست و در این باره چند شعر هم گفت... (2)

6 - هم چنین در سیرۀ ابن هشام آمده است:

«هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به سوی تبوک می رفت در یکی از منازل بین راه شتر

به آن حضرت گم شد و اصحاب برای یافتن آن به این طرف و آن طرف رفتند، و در میان لشکریان مرد منافقی بود که «زید بن لصیت» نام داشت و در زمرۀ همراهان «عمارة بن حزم» یکی از اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بود.

زید بن لصیت که از جریان گم شدن شتر آن حضرت و جستجوی اصحاب برای پیدا شدن آن مطلع گردید رو به برخی از همراهان خود نموده و گفت: محمّد می پندارد

ص: 209

که پیغمبر است و از آسمان به شما خبر می دهد ولی اکنون نمی داند که شترش در کجاست.

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در همین موقع در حالی که «عماره» نزد آن حضرت بود فرمود: گفته است محمّد به شما می گوید که من پیغمبرم و به گمان خود از آسمان به شما خبر می دهد ولی نمی داند شترش کجاست! امّا به خدا سوگند! من چیزی جز آن چه را که خدا به من یاد دهد، نمی دانم و هم اکنون خدا مرا به جای آن شتر راهنمایی کرد و او در همین وادی در فلان درّه افسارش به درختی گیر کرده است، بروید و آن را از همان جا که می گویم بیاورید.

عمارة بن حزم که این سخن را از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنید به نزد همراهان خود آمده آن که اطّلاعی از سخن زید بن لصیت داشته باشد رو به آن ها کرده گفت: به خدا سخن رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم که هم اکنون گفت شگفت آور است که از گفتۀ مردی خبر داد که دربارۀ او چنین و چنان گفته است! مردی از همراهان او گفت: به خدا سوگند این حرف را پیش از آن که تو بیایی «زید بن لصیت» گفته است... (1)

7 - و نیز در سیرۀ ابن هشام در مورد مراجعت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از «4 تبوک» آمده است:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم حدود ده روز در تبوک ماند (و بدون آن که جنگی واقع شود) به مدینه بازگشت، در سر راه خود که به مدینه باز می گشتند آبی وجود داشت که از میان کوه بیرون می آمد و به اندازه ای بود که دو سه نفر سوار را بیشتر سیراب نمی کرد، و این آب در جایی به نام وادی مشقق قرار داشت. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: هر که پیش از ما به این آب رسید از آن برندارد تا ما برسیم.

چند تن از منافقان (که این سخن را شنیدند) جلو تر از دیگران خود را بدان جا رسانده و هر چه آب در آن بود کشیدند، هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بدان جا رسید مشاهده کرد که آبی در آن جا نیست، فرمود: چه کسی پیش از ما بر سر این آب آمده است؟ گفتند: فلان و فلان، حضرت فرمود: مگر من نگفته بودم، هر کس به این آب رسید دست

ص: 210

بدان نزند تا ما برسیم؟ سپس دربارۀ آن چند نفر نفرین نموده و آن ها را لعنت کرد... (1)

8 - گروهی از علمای اهل سنّت در کتاب های سیره و رجال و تاریخ و تفسیر و حدیث، از عبد اللّه بن ابی حدرد روایت کرده اند که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مرا با گروهی از مسلمانان که از آن جمله: ابو قتاده حارث بن ربعی و مُحلَم بن جثامه بودند به سوی قبیلهٔ «اضم» فرستاد، و ما به دنبال مأموریت خود به راه افتادیم تا به سرزمین آن ها رسیدیم، در آن جا «عامر بن اضبط اشجعی» به ما برخورد کرد که سوار بر شتری بود و مختصر متاعی با ظرفی شیر هم به همراه داشت، چون به ما رسید مطابق دستور اسلام به ما سلام کرد و ما از او گذشتیم لكن مُحلَم بن جثامه روى اختلافی که از پیش با او داشت بر او حمله کرده و او را کشت و شترش را با آن چه همراه داشت گرفت. این جریان گذشت تا این که ما به نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بازگشتیم و چون جریان را برای آن حضرت شرح دادیم خدای تعالی این آیه را درباره ما نازل نمود:

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَ لَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمْ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ ﴾ (2)

«ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که در راه خدا گام می زنید (و برای جهاد به سفری می روید) به تحقیق و جستجو بپردازید و به آن کس که اظهار اسلام می کند، نگویید: تو مؤمن نیستی، برای آن که از متاع ناچیز دنیا بهره ای ببرید، زیرا که غنیمت های بسیار نزد خداوند است».

زید بن ضمیره گوید: پدرم و عمویم که هر دو همراه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در جنگ

«حنين» حضور داشتند برایم بازگو نمودند: هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در حنین بود روزی نماز ظهر را خواند و در زیر درختی آرمید، که در این هنگام اقرع بن حابس و عيينة بن حصين برخاسته و دربارهٔ قتل عامر بن اضبط به نزاع و خصومت پرداختند. عیینه که در آن روز رئیس قبیلهٔ غطفان بود مطالبه خون عامر می کرد، و اقرع بن

ص: 211

حابس از «محلم بن جثامه» که از بنی خندف بود دفاع می نمود.

این خصومت به نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم کشیده شد، عیینه می گفت: ای رسول خدا! به خدا سوگند او را رها نمی کنم مگر این که همان داغی را که او بر دل زنان ما گذارده بر دل زنان شان بگذاریم، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: بلکه خون بهای او را صد شتر بگیرید که پنجاه شتر را در این سفر به شما بدهیم و پنجاه شتر دیگر را در مراجعت از این سفر...

سر انجام خون بها را پذیرفتند و گفتند: این مرد قاتل کجاست تا رسول خدا برای او طلب آمرزش کند؟ مردی گندم گون و بلند قامت که جامه ای در بر داشت و آماده شده بود تا او را در آن جامه به قتل برسانند برخاست و به نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آمد و پیش روی آن حضرت نشست، رسول خدا به او فرمود: نامت چیست؟ پاسخ داد: من محلم بن جثامه هستم، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دست خود را به سوی آسمان بلند کرده سه بار گفت: خدایا محلم بن جثامه را نیامرز...

ابن اسحاق گوید: و از حسن بصری روایت شده که گفت: هنگامی که آن مرد پیش رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نشست حضرت به او فرمود: او را به خدای خویش مطمئن ساختی سپس او را به قتل رساندی! آن گاه آن سخن را دربارۀ او فرمود، و به خدا سوگند پس از آن جریان، محلم بیش از هفت روز زنده نبود، و چون از دنیا رفت او را دفن کردند ولی زمین بدن او را قبول نکرده از قبر بیرون انداخت، و تا سه بار او را دفن کردند و زمین جسدش را بیرون انداخت تا بالاخره خویشان او ناچار شدند او را در میان شکاف کوهی گذاردند و سنگ چیدند تا جسدش را زیر سنگ ها پوشاندند و درندگان او را خوردند.

این خبر که به گوش رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رسید فرمود: به خدا سوگند زمین بدن بد تر از او را می پذیرد ولی خدای تعالی می خواست تا بدین وسیله شما را دربارۀ حرمت یک دیگر موعظه کند و پند و اندرز دهد. (1)

ص: 212

9 - در حدیث ابی واقد لیثی به نقل از حارث بن مالک آمده است: هنگامی که ما به همراه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به سوی «حنین» حرکت کردیم در سر راه خود به درخت سدر بزرگی برخورد نمودیم، و چون کفّار قریش درخت بزرگی مانند آن داشتند که نامش «ذات انواط» بود و هر ساله یک روز به نزد آن درخت می آمدند و اسلحۀ خود را به آن درخت می آویختند و برای آن قربانی می آوردند، ما هم به یاد آن درخت افتادیم و از هر طرف فریاد بر آوردیم: یا رسول اللّه! همان گونه که مشرکین «ذات انواط» دارند، شما برای ما ذات انواطی قرار ده.

حضرت فرمود: ﴿ اللَّهِ أَكْبَرُ ﴾ به آن خدایی که جان محمّد در قبضه قدرت اوست، همان سخنی که قوم موسی (هنگام خروج از مصر) به موسی گفتند شما هم به من گفتید. (آنان به موسی گفتند:) «ای موسی برای ما هم خدایی قرار ده همان گونه که اینان خدایانی دارند، موسی گفت: شما مردمی جهالت پیشه اید» (1) ، و به راستی که این جهالت پیشگی از سنت های گذشتگان است، و شما نیز از سنت های گذشتگان و کسانی که پیش از شما بودند پیروی خواهید کرد. (2)

10 - در مسند احمد و سیره ابن هشام و دیگر منابع حدیثی و تاریخی آمده است:

هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از بازگرداندن زنان و کودکان «هوا زن» فراغت یافت، بر شتر خود سوار شد که از آن جا برود ولی مردم اطراف آن حضرت را گرفتند و فریاد می زدند: یا رسول اللّه، غنائم را تقسیم کن و سهم ما را از شتران و گوسفندان بده و همچنان دور او را احاطه کرده و حضرتش را به این سو و آن سو می کشاندند تا این که

ص: 213

حضرت را به پای درختی کشاندند و ردای او را از دوشش کشیده و بردند.

حضرت رو به آن ها کرده و فرمود: ای مردم ردای مرا بدهید که به خدا سوگند اگر به شمارهٔ درختان تهامه شتر و گوسفند داشته باشم من آن ها را میان شما تقسیم خواهم کرد و شما تا به حال مرا شخص بخیل و ترسو و دروغ گویی ندیده اید. آن گاه به کنار شتری که در آن جا ایستاده بود رفت و اندکی از پشم کوهان آن شتر بر کند و میان دو انگشت خود گرفت و دست خود را بلند کرده و فرمود:

ای مردم! به خدا من از این غنائم و هم از این مختصر پشم جز خمس آن بهره ای ندارم و آن را هم به شما واگذار می کنم... (1)

11 - بخاری در کتاب صحیح خود (کتاب المغازی، باب غزوۀ طائف) از انس بن مالک روایت کرده که گفت:

وقتی خداوند مقداری از اموال قبیلهٔ «هوازن» را به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم غنیمت داد، حضرت آن را میان مردانی از اشراف قریش تقسیم نمود، و به انصار مدینه چیزی نداد، گروهی از انصار گفتند: خدا پیامبرش را بیامرزد به قریش می بخشد و ما را رها می کند در حالی که خون شان از شمشیر های ما می چکد.

چون سخن آنان به گوش رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رسید، به سوی آنان فرستاد و آنان را در جایی گرد هم فراهم نمود و کسی غیر از آنان را در آن جا جمع نکرد، سپس خطاب به آن ها فرمود: سخنی از شما به من رسیده است آن سخن چیست؟ آن ها سخن خود را تکرار کردند. فرمود: من به کسانی بخشش می کنم که تازه از کفر رهایی یافته و مسلمان شده اند تا دل های شان را به دست آورم. آیا شما راضی نیستید که آن ها با اموال شان بروند و شما با رسول خدا همراه باشید؛ به خدا سوگند بازگشت شما برای من بهتر از بازگشت آن هاست. گفتند: آری! ای رسول خدا، راضی شدیم. آن گاه فرمود: شما بعد از من خود خواهی های شدیدی خواهید دید؛ پس صبر کنید تا خدا و رسولش را در کنار حوض [کوثر] ملاقات کنید. انس گفت: ولی آن ها صبر نکردند. (2)

ص: 214

12 - بخاری در صحیح خود، در کتاب التوحید در باب سخن خداوند که فرموده است: ﴿ تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَيْهِ ... ﴾ (1) ، از ابو سعید خدری روایت کرده که گفت:

علی بن ابی طالب [علیه السلام] در یمن بود و قطعه هایی از طلا که با خاک آن آمیخته بود برای پیامبر فرستاد. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آن ها را در میان چند نفر از بزرگان «نجد»، مانند: اقرع بن حابس حنظلی، علقمة بن علاثه عامری، عيينة بن بدر فزاری، زید الخیل طائی و چند تن دیگر از طایفهٔ بنی مشاجع و بنی کلاب و بنی نبهان (که از مؤلفة قلوبهم بودند و به دست آوردن دل های آنان به نفع اسلام بود) تقسیم نمود.

قریش و انصار وقتی دیدند رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم همه طلا ها را به این چند نفر داد خشمگین شدند و گفتند: چطور شد که طلا ها را به شخصیت های نجد می دهد و به ما نمی دهد؟ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: منظور من این است که دل آن ها را به دست آورم در این هنگام مردی از راه رسید... و گفت: ای محمّد! از خدا بترس! پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: اگر من بخواهم خدا را نافرمانی کنم، پس چه کسی خدا را اطاعت می کند؟ آیا این درست است که خداوند مرا امین اهل زمین قرار داده باشد و شما مرا امین و درست کار ندانید؟

ابو سعید گوید: مردی اجازه خواست تا او را بکشد، و گمان می کنم که او خالد بن ولید بود، ولی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم اجازه نداد. وقتی که آن مرد رفت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: از پیروان و هم فکران این مرد گروهی پیدا می شوند که قرآن می خوانند ولی از گلو های شان فرا تر نمی رود از اسلام خارج می شوند چنان که تیر از کمان خارج می شود. مسلمانان را می کشند و بت پرستان را به حال خود رها می کنند، اگر آنان را درک می کردم مانند قوم «عاد» آن ها را به قتل می رساندم. (2)

13- بخاری در کتاب صحیح خود در کتاب تفسیر القرآن و در باب سورۀ منافقین آورده است:

یکی از مهاجرین با یکی از انصار به منازعه برخاست، مرد انصاری فریاد بر آورد که ای گروه انصار، به فریادم برسید و آن مرد مهاجری هم صدا زد که ای مهاجران مرا دریابید. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم که صدای آنان را شنید فرمود: چه خبر است؟ فریاد های

ص: 215

جاهلیت بلند شده است! گفتند: یا رسول اللّه! مردی از أنصار با مردی از مهاجران نزاع کرده است، فرمود از دعوا های جاهلیّت دوری کنید که بوی گندیده ای دارد.

عبد اللّه ابی - رئیس منافقان - آن را شنید؛ فریاد زد: کار خود شان را کردند! به خدا قسم اگر به مدینه بازگشتیم، شریفان و عزیزان باید مردان خوار و ذلیل را از آن جا بیرون کنند! این سخن به گوش رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رسید، عُمَر برخاست و گفت: یا رسول اللّه! اجازه بدهید تا گردن این منافق را بزنم! فرمود: رهایش کن! نمی خواهم مردم بگویند که محمّد اصحابش را می کشد. (1)

14 - بخاری در کتاب صحیح خود در باب «اذا اشار الامام بالصلح» در کتاب صلح آورده است:

زبیر می گفت: با یکی از انصار که در جنگ «بدر» نیز شرکت کرده بود در مورد راه آبی که از سنگلاخ ها به زمین های مزروعی شان می آمد، و هر دو از آن آب استفاده می کردند، به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شکایت کرد، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به زبیر فرمود: ای زبیر، از آب استفاده کن و سپس آب را برای همسایه ات رها کن. آن مرد انصاری خشمگین شد و گفت: یا رسول اللّه! از پسر عمّه ات طرفداری می کنی؟! رنگ چهرۀ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از شدّت خشم تغییر کرد، سپس فرمود: آبیاری کن و آن را نگهدار تا به دیوار ها برسد...

راوی گوید: زبیر می گفت: من فکر می کنم که این آیۀ شریفه در همین مورد نازل شده است که خداوند فرموده است:

﴿ فَلَا وَ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أنفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً ﴾ (2)

«نه به خدا سوگند، آنان مؤمن نخواهند بود، مگر وقتی که در اختلافات خود، تو را به داوری طلبند، و سپس از داوری تو در دل هیچ احساس ناراحتی نکنند، و کاملاً تسلیم باشند». (3)

15 - بخاری در کتاب صحیح خود در باب حدیث افک از کتاب شهادات آورده است:

ص: 216

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پس از انتشار خبر «افک» بر فراز منبر قرار گرفت، و با کنایه از «عبد اللّه بن اُبی» شکایت کرد و فرمود: چه کسی از من حمایت می کند در مورد مردی که شنیده ام خانوادۀ مرا اذیّت کرده است؟ سعد بن معاذ برخاست و گفت: یا رسول اللّه! من از شما حمایت می کنم، اگر او از قبیلهٔ «اوس» است، گردنش را می زنیم و اگر از برادران ما از «خزرج» است هر چه دستور دهی درباره اش انجام می دهیم.

سعد بن عباده که رئیس قبیلهٔ خزرج بود، و در گذشته مرد نیکو کاری بود ولی حمیّت جاهلیّت اینک، او را فراگرفته بود، برخاست و گفت به خدا سوگند دروغ می گویی، تو او را نمی کشی و نمی توانی بکشی! اسید بن حضیر از جا بلند شد و گفت: به خدا قسم تو دروغ می گویی! ما به خدا قسم [هر کس که رسول خدا را آزار دهد] او را خواهیم کشت، ولی تو منافقی و از منافقین دفاع می کنی!

و بدین سان افراد قبیلهٔ «اوس» و «خزرج» به نزاع برخاستند تا جایی که نزدیک بود با هم درگیر شده و یک دیگر را به قتل برسانند و پیامبر در حالی که روی منبر نشسته بود، تلاش می کرد اندک اندک آنان را آرام کند، تا بالاخره ساکت شدند و خود حضرت نیز سکوت کرد. (1)

آری خوانندۀ گرامی، خود اصحاب یک دیگر را به نفاق و دروغ گویی متهم می کنند و به خاطر یک نفر منافق که خانوادۀ پیغمبر را اذیّت کرده است می خواهند با هم بستیزند و پیکار کنند و از او دفاع می نمایند و در حضور پیامبر، صدای شان را بلند می کنند و حرمت حضرتش را هتک می نمایند، ولی دایه های مهربان تر از مادر می گویند: همهٔ اصحاب پیغمبر عادل اند!!!

ضبط کرده و به صحّت و درستی همۀ آن ها اقرار و اعتراف نموده اند.

آن چه از مجموع این روایات استفاده می شود این است که:گروهی از اصحاب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم پس از رحلت آن بزرگوار به دوران جاهلیت باز می گردند، و در بیراهه قدم می گذارند، و بر خلاف راه و روش آن حضرت و آن چه وی در میان امت به عنوان سنت به ودیعت نهاده است، عمل می کنند و بدعت ها در دین می گذارند و آیین اصیل پیغمبر را دگرگون می سازند.

و اینک به نمونه هایی از این احادیث که بر انحراف و ارتداد گروهی از آنان دلالت دارد و در کتاب های صحاح و مسانید و منابع معتبر اهل سنّت آمده است، توجه فرمایید:

1 - بخاری، مسلم و احمد حنبل در حدیثی از ابو سعید خدری روایت کرده اند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خطاب به اصحاب فرمود:

«بی گمان شما از سنّت های امّت های گذشته، وجب به وجب، و ذراع به ذراع پیروی خواهید کرد، حتی اگر آنان در سوراخ سوسماری وارد شده باشند، شما هم از آن ها پیروی می کنید. ابو سعید گفت: ما عرضه داشتیم: ای رسول خدا! مقصود شما از گذشتگان، یهود و نصارا هستند؟ فرمود، پس چه کسی را می گویم؟!» (1)

2 - ابن عبد البر در «استیعاب» و احمد حنبل در «مسند» و نور الدین هیثمی در مجمع از امّ سلمه (زوجۀ پیامبر) روایت کرده اند که رسول خدا فرمود:

«گروهی از اصحاب من پس از درگذشتم هرگز مرا نخواهند دید و من هم آن ها را نخواهم دید». (2)

ص: 218

3- مالک ابن انس در کتاب «الموطّاء» خود در حدیثی از ابی النضر غلام عمر بن عبید اللّه روایت کرده که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم درباره شهدای «اُحد» فرمود:

«من بر درستی ایمان اینان گواهی می دهم، ابو بکر عرضه داشت: یا رسول اللّه ! مگر ما برادران آن ها نیستیم؟ و مانند آن ها اسلام نیاوردیم و در راه خدا جهاد نکردیم؟ فرمود: چرا، ولی نمی دانم که شما بعد از من چه حوادثی به وجود خواهید آورد؟ پس ابو بکر گریه کرد و باز هم گریه کرد و گفت: آیا ما پس از تو زنده خواهیم بود». (1)

4 - مسلم در کتاب صحیح خود در حدیثی از انس بن مالک روایت کرده که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

«در کنار حوض - کوثر - گروهی از مردان را که یار و هم دم من بودند، بر من وارد می نمایند و آن گاه که من یکا یک آن ها را بازشناختم، آنان را از من جدا کرده و دور می نمایند. من می گویم: بار خدایا! اصحابم! اصحابم! به من گفته می شود: تو نمی دانی که این ها بعد از تو چه کار ها کردند». (2)

5 - ابن ماجه در کتاب «سنن» خود از عبد اللّه بن مسعود روایت کرده که گفته است، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در روز عرفه در حالی که بر شتر خود سوار بود، فرمود:

«آیا می دانید که این روز چه روزی است، و این ماه چه ماهی، و این سرزمین چه سرزمینی است؟ گفتند: این سرزمین، زمین حرام، و این ماه، ماه حرام و این روز، روز حرام است. فرمود: آگاه باشید و بدانید که اموال شما و خون های شما، مانند حرمت این روز، و حرمت این ماه، و حرمت این سرزمین بر شما حرام است. آگاه باشید و بدانید که من پیش از شما بر حوض [کوثر] وارد می شوم، و من به فزونی جمعیّت شما بر سایر امّت ها افتخار می کنم، پس مواظب باشید که با انجام گناه و معصیت خداوند، آبروی مرا مریزید (و در نزد امّت ها شرمنده مسازید) و بدانید که من در روز قیامت و در کنار حوض

ص: 219

کوثر مردانی را نجات می دهم و مردانی را نیز از دست من می گیرند. من می گویم: پروردگارا! اصحاب من! خداوند در جواب می فرماید: تو نمی دانی که اینان بعد از تو چه کار هایی کرده اند». (1)

6 - ابن جریر طبری نیز در تفسیر خود ذیل آیه شريفه: ﴿ يَوْمَ تَبْيَضُ وُجُوه ... ﴾ (2) به سند خود از «قتاده» نقل کرده که می گفته است: گروهی پس از ایمان آوردن به خدا کافر شدند چنان که می شنوید و از برای ما از پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز روایت کرده اند که آن حضرت فرموده است:

«به خدایی که جان محمّد در قبضۀ قدرت اوست در [روز قیامت] گروهی از کسانی که یار و مصاحب من بودند بر لب حوض [کوثر] بر من وارد می شوند، و هنگامی که می خواهند خود را به من برسانند آن ها را می گیرند و از جلوی من عبور می دهند، من می گویم خدایا!اصحابم! اصحابم در جواب من می گویند: تو نمی دانی که اینان بعد از تو چه بدعت هایی گذاشتند». (3)

7 - امام احمد حنبل در «مسند» و طبرانی در «معجم کبیر» و ابو نصر سجزی در «إبانه» از ابن عبّاس روایت کرده اند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

«من دامن شما را می گیرم و می گویم از آتش بترسید و از تعدی به حدود الهی دوری کنید، هنگامی که از دنیا رفتم قبل از شما به حوض کوثر وارد می شوم هر کدام از شما که بر حوض وارد شود رستگار خواهد شد. پس گروهی را می آورند و آن ها را از سمت چپ حرکت می دهند و از حوض کوثر دور می نمایند، من می گویم بار خدایا! اینان از امّت منند، خداوند در جواب می فرماید: این ها پس از تو مرتدّ شدند و به قهقرا برگشتند». (4)

8 - ابو داود طیالسی و احمد حنبل و عبد بن حمید و ابو یعلی علیه السلام و حاکم نیشابوری و ابن ابی شیبه از ابو سعید خدری روایت می کنند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

ص: 220

چه شده است که گروهی از مردم خیال می کنند که پیوند خویشاوندی با من سودی

نخواهد رسانید؟ به خدایی که جان من در قبضۀ قدرت اوست که پیوند خویشاوندی من در دنیا و آخرت به هم اتّصال دارد. آگاه باشید که من در روز قیامت قبل از شما در کنار حوض قرار خواهم گرفت، و جماعتی نزد من خواهند آمد، و خود را معرّفی خواهند کرد، و من به آنان خواهم گفت من شما را به خوبی می شناسم، ولی شما بعد از 1 من مرتدّ شدید و به عقب برگشتید». (1)

9 - ابن عساکر و یعقوب بن سفیان از «ابو درداء» روایت کرده اند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

«من پیش از شما بر حوض [کوثر] وارد می شوم و بر کسانی از شما که بخواهند بر من وارد شوند نظارت خواهم کرد، و هر گاه در مورد یکی از شما نزاعی رخ دهد و بخواهند از ورود او جلوگیری کنند، من می گویم: این از من - و از امت من و از اصحاب من است - در جواب می گویند تو نمی دانی که این ها بعد از تو چه بدعت هایی به وجود آوردند، ابو درداء گوید: من عرض کردم: یا رسول اللّه! از خدا بخواهید مرا از آن افراد قرار ندهد، حضرت فرمود: تو از آنان نیستی». (2)

10 - بخاری در کتاب صحیح خود در ضمن حدیثی از ابن عبّاس روایت کرده که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

«... در روز قیامت، گروهی از سرشناسان امّتم را می آورند، و ایشان را به سمت چپ می برند و در کنار دوزخیان جای می دهند، من می گویم: خداوندا! اصحاب من! پاسخ می شنوم: تو نمی دانی که اینان بعد از تو چه کار ها کرده اند! آن گاه من همان سخن آن عبد صالح را می گویم که گفت: من تا در میان ایشان بودم، شاهد و ناظر شان بودم، و چون مرا از میان ایشان بردی، تو خود بر آنان ناظر و گواه بودی ...». (3) ، پس به من گفته

می شود: اینان از همان زمان که تو از ایشان جدا شدی مرتدّ شدند و به دوران گذشتۀ

ص: 221

خود بازگشتند». (1)

11 - بخاری در کتاب صحیح خود در باب «حوض» آخر «کتاب الرقاق» با سلسلهٔ سند از ابو هریره از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل می کند که فرمود:

«روز قیامت، هنگامی که من در (کنار حوض) ایستاده ام، گروهی را می بینم و می شناسم، ناگاه مردی از میان من و آن ها بیرون می آید و می گوید: زود بیایید! من می گویم کجا؟ می گوید: به خدا به سوی آتش، من می گویم: مگر آن ها چه کرده اند؟ می گوید: آن ها بعد از تو به حالت اول خود برگشتند».

پس از آن، گروه دیگری را می آورند و من آن ها را می شناسم. ناگاه مردی از میان من و آن ها بیرون می آید و می گوید: زود بیایید! من می گویم: کجا؟ می گوید: به خدا به سوی آتش، من می پرسم: اینان چه کرده اند؟ می گوید: آن ها بعد از تو به حالت نخستین خود برگشتند. و من جز عدّه قلیلی از آن ها را نمی بینم که از آتش دوزخ نجات پیدا کرده باشند». (2)

12 - هم چنین، بخاری از سهل بن سعد روایت می کند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

«من پیش از شما در کنار حوض - کوثر - قرار خواهم گرفت، پس هر که آمد و بر آن وارد شد از آن می نوشد، و هر کس از آن نوشید هرگز تشنه نمی شود. و گروهی بر من وارد می شوند که من آنان را می شناسم و آنان نیز مرا می شناسند، سپس میان من و آنان جدایی می افتد... من می گویم: آن ها از من هستند، به من گفته می شود: تو نمی دانی که اینان بعد از تو چگونه [در دین] تغییر و تبدیل نمودند. پس من می گویم: دور باد از رحمت خدا کسی که پس از من، آیین مرا دگرگون ساخت». (3)

ص: 222

قسطلانی در کتاب «ارشاد الساری» در شرح این کلمه که در متن حدیث آمده است: «لمن غيّر بعدی: آن را دگرگون ساخت» می گوید: یعنی دین پیغمبر را دگرگون ساخت.

زیرا: این نفرین و درخواست دوری از رحمت پروردگار، با تغییر در دین و آیین مسألۀ ارتداد سازش دارد نه با تغییر در عمل و ارتکاب معصیت. زیرا کسانی که مرتکب گناه و معصیت گردند به وسیلهٔ شفاعت مشمول رحمت و لطف عمیم خداوند خواهند گردید، و این افراد مرتدند که مطرود درگاه پروردگار و دور از رحمت خدا خواهند شد. (1)

در همین رابطه «مسلم» نیز در کتاب صحیح خود از ابو هریره روایت کرده که گفت:

«روزی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به قبرستان آمد و به اهل قبرستان درود فرستاد ﴿ السَّلامُ عَلَیکُم دارَ قَومٍ مُؤمِنینَ ﴾ و فرمود: انشاء اللّه ما نیز به شما ملحق می شویم.

سپس فرمود: چقدر دوست می داشتم که ما برادرانمان را می دیدیم، اصحاب عرضه داشتند: یا رسول اللّه! آیا ما برادران شما نیستیم؟ فرمود: نه. شما اصحاب و یاران من هستید و اما برادران ما هنوز نیامده اند. عرضه داشتند: یا رسول اللّه! شما از امت و پیروانت کسانی را که هنوز نیامده اند چگونه می شناسی؟

فرمود: اگر مردی شتری پیشانی سفید در میان شتر های سیاه داشته باشد، آیا شتر خود را در میان آن شتر ها نمی شناسد؟ عرضه داشتند: چرا یا رسول اللّه می شناسد. فرمود: برادران ما به محشر می آیند در حالی که در اثر وضو صورت های آنان سفید و نورانی است و من بر سر حوض کوثر پیشرو آنان هستم.

آن گاه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم چنین فرمود: آگاه باشید که عده ای از حوض من طرد و منع می شوند و به آنان راه نمی دهند همان گونه که شتر گم شدۀ دیگران را به گلّۀ شتران راه نمی دهند. سپس فرمود: من آنان را صدا می زنم که بیایید؛ پاسخ می شنوم که اینان پس از تو (دینت را) تغییر دادند، در این جاست که من می گویم دور باشند از رحمت خدا، دور باشند از رحمت خدا!» (2)

ص: 223

و باز مسلم از امّ سلمه همسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم روایت کرده که می گفته است:

من از مردم دربارۀ حوض کوثر مطالبی می شنیدم ولی از خود پیامبر در این باره چیزی نشنیده بودم. اتفاقاً یک روز از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود:

ايّها الناس! من پیشرو شما بر سر حوض کوثر هستم ﴿ فَإِیَّایَ لَا یَأْتِیَنَّ أَحَدُكُمْ فَیُذَبَّ عَنِّی كَمَا یُذَبُّ الْبَعِیرُ الضَّالّة ﴾ ، مبادا کسی از شما بیاید و از کنار من دورش کنند همچنان که شتر گم شده را از گله شتران دور می کنند، پس من بگویم: چرا چنین می کنید؟ در پاسخم بگویند: تو نمی دانی که این ها چه بدعت هایی [در دینت] گذاشتند، و آن گاه من بگویم: از رحمت خدا به دور باشند». (1)

13 - بخاری در آخر (کتاب الرقاق) از اسماء دختر ابو بکر روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

«من بر سر حوض کوثر ایستاده ام و نگاه می کنم تا ببینم چه کسانی از شما بر من وارد می شوند، در این هنگام مردمی را می گیرند. من می گویم خداوندا! این جماعت از من و از امّت من هستند [آیا از کنار من و از امّت من می گیری؟] در جواب گفته می شود: آیا

می دانی که این ها بعد از تو چه کار هایی کرده و چه بدعت هایی گذاشتند؟ به خدا سوگند که آن ها - بعد از تو - همچنان به حالت اوّلیّۀ خود برگشتند. ابن ابی ملیکه می گفت: خدایا ما به تو پناه می بریم که به حال نخستین خود بازگردیم یا از دین خود منحرف شده و به دوران جاهلیت عقب گرد نماییم». (2)

14 - نیز بخاری در باب غزوه حدیبیه از علاء بن مسیّب از پدرش روایت کرده که گفت:

«براء بن عازب را ملاقات کردم و گفتم: خوشا به حالت که هم نشین پیامبر بودی و در زیر درخت (در بیعت شجره) با آن حضرت بیعت نمودی! براء گفت: برادر زاده! تو نمی دانی که ما بعد از پیامبر چه کار ها کردیم و چه بدعت ها در دین گذاشتیم». (3)

ص: 224

آری خوانندۀ گرامی! این ها همه روایاتی است که دانشمندان بزرگ اهل سنّت آن ها را در معتبر ترین منابع حدیثی خود دربارۀ گروهی از اصحاب پیغمبر از آن حضرت نقل کرده اند که بر ارتداد و بازگشت عدّۀ زیادی از آنان به دوران جاهلیّت دلالت دارد، ولی با این همه:

جای بسی تعجّب و شگفتی است که برخی از علمای عامّه - از اهل سنّت و جماعت - که دیده اند روایات یاد شده روایات مشهور و متواتری است که مناقشه در متن و سند آن ها غیر ممکن و افراد سرشناسی از اصحاب پیغمبر را شامل می شود، در صدد تأویل و توجیه آن ها بر آمده و روایات مزبور را بر گروهی از اعراب بادیه و صحرا نشینان مانند «مالک بن نویره» و امثال او که از پرداخت زکات به «ابو بکر» خودداری نموده و در نتیجه قربانی صداقت و ایمان خود گردیدند، تطبیق نموده اند. و به جان خودم سوگند که این تأویلی بعید و نا موجّه و غیر منطقی و دور از حقیقت است که به هیچ روی قابل قبول نیست زیرا:

اوّلاً - لفظ «اصحاب» که در متون احادیث مزبور آمده نصّ صریح و آشکاری است که مقصود از اصحاب، گروهی از یاران نزدیک پیامبر مانند ابو بکر، عمر، عثمان، عبد الرحمن بن عوف، سعد بن ابی وقاص، ابی عبیدۀ جراح، و کسان دیگری مانند ایشان می باشند که دائماً شب و روز و در همه جا در سفر و حضر غزوات و جنگ ها و جمعه و جماعت ها پیوسته با آن حضرت همراه و هم صحبت بوده اند، نه کسانی مانند بن نویره و غیر از او که در خارج مدینه سکونت داشته و فرسنگ ها از آن حضرت دور بوده و در طول عمر خود جز یکی دو بار و یا کم تر و بیشتر به دیدار حضرتش نائل نشده بودند.

ثانياً - لفظ «ارتداد» که در بعضی از احادیث مزبور آمده است، نشان گر این واقعیّت است که عدّۀ زیادی از اصحاب پیغمبر بعد از رحلت آن بزرگوار، به دوران جاهلیّت برگشته و راه و روش دیگری غیر از راه و روش پیامبر در پیش گرفتند و به وصایای آن حضرت عمل نکردند و تمام حد و مرز هایی را که خدا و پیامبرش برای آنان ترسیم نموده بودند از میان بردند و در مسأله خلافت و جانشینی پیامبر به نزاع و کشمکش پرداختند و صاحب اصلی مقام خلافت و امامت را که پیامبر خدا وی را برای رهبری

ص: 225

امّت تعیین فرموده بود، بطور کلّی کنار زدند و کلّیّۀ نصوص وارده در این موضوع را پشت سر انداختند و «ابو بکر» را که به هیچ وجه صلاحیت خلافت و احراز مقام جانشینی پیغمبر را نداشت به عنوان خلیفه و جانشین پیامبر برگزیدند و نسبت به اهل بیت پیامبر شان ظلم و ستم روا داشتند و بدین وسیله، با پشت پا زدن به اسلام و قرآن و نصوص وارده، بدون این که شک و تردیدی را برای احدی از اهل ایمان باقی بگذارند، ارتداد خود را بی پرده به اثبات رساندند.

و ثالثاً - جمله «إنّك لا تدرى ما أحدثوا بعدك: تو نمی دانی که اینان بعد از تو چه کار هایی کردند» به خوبی نشان می دهد که مقصود از اصحاب، ابو بکر و عمر و عثمان و نظایر آن ها می باشند. زیرا:

در نخستین حدیثی که از کتاب «الموطا امام مالک» نقل نمودیم چنین آمده است که وقتی پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم دربارۀ شهداء احد فرمود:« من بر درستی ایمان اینان گواهی می دهم و ابو بکر پرسید: مگر ما برادران آن ها نیستیم؟؟... پیغمبر در جواب او فرمود: چرا، ولی نمی دانم بعد از من چه کار هایی خواهید کرد. پس ابو بکر گریست و باز هم گریست و سپس گفت: آیا ما بعد از تو زنده خواهیم بود؟»

پس آن چه از این حدیث استفاده می شود این است که: ابو بکر از کسانی بوده است که بعد از رحلت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم حوادثی به وجود می آورد و آیین پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را دگرگون می سازد و به دوران جاهلیّت باز می گردد و در دین پیغمبر تغییر و تبدیل ایجاد می نماید، و بدین لحاظ است که چون خود او از ما فی الضمیر خود آگاه است است و می داند که او و رفیقش برای اشغال منصب خلافت چه نقشه هایی در سر می پرورند، از این رو گریه می کند و باز هم می گرید و رسول خدا نیز او را از گریستن منع نمی نماید، و اگر پیغمبر خدا می دانست که او حادثه آفرین و بدعت گزار نیست، وی را از گریستن باز می داشت و به او دل داری می داد و همان گونه که به «ابو در دارء» فرمود: «تو از آنان نیستی» (1) به ابو بکر هم می فرمود: آسوده باش که تو از بدعت گزاران محسوب نمی شوی. و این یک امر واضح و روشنی است که نیازی به توضیح ندارد.

به هر حال، کلّیهٔ روایاتی که در مورد ارتداد برخی از اصحاب متذکّر شدیم، شاهد و

ص: 226

گواهی گویا بر انحراف و بازگشت گروهی از آنان به دوران جاهلیّت، و تأکید مؤکّدی بر این سخن خداوند است که فرموده است: ﴿ وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولُ ... أَفَإِيْن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ ﴾ (1) : (محمّد نیست مگر فرستادۀ خدا... پس اگر او بمیرد یا کشته شود شما به دوران گذشتۀ خود باز می گردید).

و روایت علاء بن مسیب نیز که از «صحیح بخاری» از «براء بن عازب» نقل نمودیم، شاهد و گواه دیگری بر این سخن پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم است که فرموده است: «من می گویم، اصحابم! پس در جواب من گفته می شود: آنان، از همان زمان که تو از ایشان جدا شدی، مرتدّ شدند و به دوران گذشتۀ خود باز گشتند». (2)

پس اگر براء بن عازب که خود او یکی از بزرگان اصحاب، و از اصحاب بیعت شجره به شمار می رود و در «بیعت رضوان» در زیر درخت - در حدیبیّه - با پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بیعت نموده، بر خویشتن و اصحاب دیگر گواهی می دهد که پس رحلت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم حوادثی را به وجود آوردند و بدعت ها در دین گذاشتند و توضیح می دهد که مصاحبت و همراهی پیامبر و بیعت با آن حضرت در زیر درخت، مانع از گمراهی صحابی و یا ارتداد او نمی گردد، چگونه برخی از دانشمندان اهل سنّت می گویند که همهٔ صحابه عادل اند و همه اهل بهشتند و هیچ یک از آن ها به دوزخ نمی رود؟

این که در کتابی آشکار (در کتاب علم خدا) ثبت و ضبط است، و فرموده است: ﴿ وَ مَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ ﴾ (1) : (و جز دانایان [علوم الهی] آن را درک نمی کنند).

و تردیدی نیست که بر حسب نصوص وارده، خدای حکیم و مهربان بندگانش را به حال خود رها ننموده که دین و آیین او را بازیچۀ هوا و هوس خود قرار دهند، بلکه آن ها را با ارشاد و راهنمایی پیامبر خاتمش با دو ریسمان کتاب و عترت مرتبط ساخته و با آن دو وزنه سنگین و گران بها آن ها را از گمراهی و انحراف بازداشته، و نوید شان داده است تا وقتی که به آن دو ذخیرهٔ الهی چنگ زنند، در راه راست و صراط مستقیم قدم بر می دارند و هشدار شان داده که اگر دست از کتاب و عترت بردارند، گرفتار ضلالت گمراهی خواهند شد و آگاه شان ساخت که این دو ذخیرهٔ بزرگ الهی هرگز از یک دیگر جدا نمی شوند او زمین از وجود آن ها خالی نمی ماند تا در کنار حوض کوثر بر او وارد شوند و در همین راستا بود که به ویژه در روز «غدیر خم» در آن خطبۀ معروف و مشهور که راویان اخبار و ناقلان آثار نبوی از آن حضرت نقل کرده اند، آشکارا به پا خاست و خطاب به همۀ حاضران و امّت اسلامی فرمود:

«نزدیک است که من از دنیا بروم و دعوت حق را اجابت نمایم، و من در میان شما دو ذخیرۀ گران بها را به یادگار می گذارم: کتاب خدا و عترتم. کتاب خدا، ریسمان استواری است که از آسمان به زمین کشیده شده است و عترت من که اهل بیت من هستند و خدای لطیف و مهربان به من اطّلاع داده است که این دو، هرگز از یک دیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض - کوثر - بر من وارد شوند. پس بنگرید که چگونه با آن ها رفتار می کنید». (2)

و در همین رابطه در روایت دیگری در «سنن ترمذی» به نقل از ابو سعید و اعمش از «حبیب بن ثابت» از «زید بن ارقم» آمده است که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خطاب به مردم فرمود:

«من پس از رحلت خود در میان شما اثری از خویش به جای می گذارم که اگر بدان

ص: 228

چنگ زنید هرگز پس از من گمراه نخواهید شد. یکی کتاب خدای عزّوجل است که بزرگ تر و مهم تر از دیگری است و مانند ریسمانی است که از آسمان به زمین بر کشیده شده، و دیگری عترت و اهل بیت من است، و این دو اثر گران بها هیچ گاه از یک دیگر جدا نخواهند شد تا این که در کنار حوض [کوثر] به ملاقات من برسند. پس بنگرید که بعد از من چگونه با آن ها رفتار خواهید کرد. (1)

و ابن حجر مکی در کتاب معروف خود «صواعق المحرقه» به سند صحیح که به گفته خود او (طبرانی) و دیگران به صحت آن اقرار کرده اند، آورده است که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در روز «غدیر خم» در خطبه ای که در زیر سایبان درخت ها ایراد نمود، خطاب به مردم فرمود:

ای مردم! خدای مهربان و دانا به من اطّلاع داده است که هیچ پیغمبری عمر طبیعی نمی کند مگر این که عمر او با نیمی از عمر پیامبر پیش از او مساوی باشد و من می پندارم که اجلم نزدیک شده است و به زودی دعوت حق را اجابت کنم. و من خود را مسئول می بینم و شما نیز مسئول خواهید بود. اینک شما دربارۀ من چه می گویید؟ همگی در پاسخ آن حضرت گفتند: گواهی می دهیم که شما از هیچ گونه اقدامی دریغ نورزیدید و از هیچ گونه تلاش و کوششی باز نایستادید و از هیچ اندرز و خیر خواهی فرو گذاری نکردید، خداوند به شما پاداش نیک عنایت فرماید.

پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: مگر نه این است که شما به یکتایی خدا گواهی می دهید و به این که محمّد بنده و فرستادۀ اوست اعتراف دارید و این که بهشت و دوزخ و مرگ حق است، و مردم بعد از مرگ بر انگیخته می شوند و رستاخیز بدون هیچ شک شبهه ای فرا می رسد و خداوند مردمان را در گور ها بر می انگیزاند و به همه این ها اقرار می کنید؟ همگی گفتند: چرا یا رسول اللّه! ما به همه آن ها اقرار و اعتراف داریم. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: پروردگارا گواهی آنان را شاهد باش. پس از آن فرمود:

﴿ يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ مولاى وَ أَنَا مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ ، وَ أَنَّا أَوْلَى بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، فَمَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيِّ مَوْلَاهُ ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ

ص: 229

عَادَاهُ ﴾

ای مردم! خدا مولای من است و من مولای مؤمنانم، و من نسبت به مردم از جان آن ها به خود آن ها مقدم تر و شایسته ترم. پس هر کسی که من مولای او باشم، این [علی علیه السلام ] نیز مولای اوست. خداوندا! هر کس که او را دوست بدارد، دوست بدار و هر کس که با او دشمنی کند او را دشمن بدار.

سپس بار دیگر مردم را مورد خطاب قرار داده و فرمود:

«من پیش از شما در کنار حوض (کوثر) قرار می گیرم و شما بر من وارد می شوید... و من از طرز رفتاری که با دو اثر گران بار من (قرآن و عترت) داشته اید سؤال خواهم کرد. پس بنگرید که با آن دو اثر گران مایه که یادگار مناند چگونه رفتار خواهید کرد؟ یکی از آن دو، کتاب خدای عزّوجل است که «ثقل اکبر» است و وسیله ای است که یک طرف آن به دست خدای تعالی است و طرف دیگرش در دست شماست. پس بدان چنگ زنید و از آن دست بر ندارید تا گمراه نشوید و آن را تغییر ندهید.

و دیگری از آن دو یادگار «عترت و اهل بیت» من است، که خدای راز دان مهربان به من اطّلاع داده است که این دو یادگار همواره توأم با یک دیگرند و هرگز از یک دیگر جدا نمی شوند تا زمانی که در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند». (1)

بنا بر این، قرآن و عترت پاک پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم پناهگاه مسلمانان و پس از رحلت آن بزرگوار، مرجع امت اسلام می باشند، و به همین جهت کسانی که به دنبال «قرآن و عترت» بروند و از آن دو، پیروی کنند به پیغمبر می پیوندند و کسانی که از آن دو یا یکی از آن ها روی برتابند، با آن حضرت جدایی دارند زیرا طبق نصوص صریحه، عترت

ص: 230

پیامبر همچون باب «حطهٔ بنی اسرائیل» و مانند کشتی نوح در میان قوم خود، و مایهٔ نجات و امان اهل زمین می باشند (1) و هیچ کس را نمی رسد که راهی جز راه آن ها بپیماید، گر چه دارای مقامی بلند و بزرگ باشد، چرا که خدای تعالی در قرآن کریم فرموده است:

﴿ وَ مَنْ يُشَاقِقُ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِه مَا تَوَلَّى وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ سَاءَتْ مَصِيراً ﴾ (2)

هر کس که بعد از آشکار شدن حق با پیامبر مخالفت کند، و از راهی جز راه مؤمنان پیروی نماید، ما او را به همان راهی که می رود می بریم، و به دوزخ داخل می کنیم و آن سر انجام بدی است.

و هم چنین کسی را نمی رسد که آن چه را که از جانب خدا و پیامبر رسیده است خلاف ظاهر - آن که به اذهان می رسد - معنا کند، و حق ندارد که بدون دلیل روشن، گفتار خدا و پیامبرش را از معانی ظاهرش - که به ذهن خطور می کند - به معنای دیگری بگرداند، تا چه رسد که آیه قرآن یا گفتار پیامبر، در موردی نصۀ صریح باشد.

با این بیان، روشن می شود که اگر دلیل آشکاری وجود داشته باشد که معنی ظاهر را تغییر دهد به مقتضای آن عمل می شود، و در غیر این صورت تغییر دهنده گمراه و بدعت گزار خواهد بود.

با این وصف، جای بسی تعجب است که چگونه برخی از اصحاب، راه خلاف را در پیش گرفتند و نصوص صریحهٔ قرآن و سنّت پیامبر را پشت سر انداختند و در کمال جرأت و جسارت به معارضه با آن ها برخاستند و مسلمانان را با تمام قدرت یا به میل و دل خواه خود و یا با زور و اجبار به معارضه با حق و حقیقت وادار نمودند این مطلبی است که در واقع جز دنیا خواهی و ریاست طلبی علّت دیگری نمی توان برای آن یافت.

زیرا: خدای تعالی در آیات متعددی در قرآن کریم خطاب به مسلمانان فرموده است:

ص: 231

﴿ مَا آتَاكُمْ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴾ (1)

آن چه را که رسول خدا برای شما آورده است بگیرید و از آن چه که شما را از آن نهی کرده است، خودداری نمایید، و از خدا بترسید که عذاب خداوند بسیار سخت است.

و فرموده است:

﴿ وَ مَا كَانَ لِمُؤْمِنِ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالاً مُبيناً ﴾ (2)

هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارند که وقتی خدا و پیامبر فرمانی دادند [و امری را لازم شمردند] از پیش خود اختیاری داشته باشند؛ هر کس از فرمان خدا و پیامبرش سرپیچی کند در گمراهی آشکاری فرو رفته است.

و خطاب به پیامبرش فرموده است:

﴿ فَلَا وَ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أنفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً ﴾ (3)

نه به خدا سوگند که آن ها ایمان نمی آورند (و مؤمن نخواهند بود)، مگر این که تو را در اختلافات خود به داوری طلبند، و سپس در داوری خود از آن چه حکم کرده ای هیچ احساس ناراحتی نکنند، و در برابر آن کاملاً تسلیم باشند.

و فرموده است:

﴿ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ، ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ، مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ، وَ مَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ ﴾ (4)

این قرآن، گفتار فرستاده بزرگواری است [که به وسیلهٔ پیک وحی (جبرئیل امین) نازل شده] و صاحب قدرت است که نزد خداوند مقام والایی دارد، و در آسمان ها مورد اطاعت (فرشتگان) و امین است و هم نشین شما (پیامبر) دیوانه نیست.

و فرموده است:

ص: 232

﴿ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ، وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِيلاً مَا تُؤْمِنُونَ، وَ لَا بِقَوْلِ كَاهِنٍ قَلِيلاً مَا تَذَكَّرُونَ، تَنزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴾ (1)

قرآن گفتار رسول بزرگواری است [که به وسیلهٔ پیکی بزرگ فرود آمده] و گفتار شاعری نیست، اما کم تر ایمان می آورید و نیز گفتار کاهنی نیست، ولی کم تر متذکّر می شوید، این قرآن، [کتابی است که] از جانب خداوند عالمیان نازل شده است.

و فرموده است:

﴿ وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَى، مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَ مَا غَوَى، وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى، إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى ﴾ (2)

سوگند به ستاره، هنگامی که فرود آید این هم نشین شما (پیامبر) هرگز [از راه راست] منحرف نشده و مقصد را گم نکرده است، او هرگز از روی هوا و هوس سخن نمی گوید، سخنان او وحی الهی است که به وی می رسد، این وحی را فرشته ای که سخت نیرومند است به او می آموزد.

و فرموده است:

﴿ وَ إِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ، لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ ﴾ (3)

قرآن کتابی شکست ناپذیر است که هیچ گونه باطلی نه از پیش رو، و نه از پشت سر به سراغ آن نمی آید، زیرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است.

بنا بر این، سخنان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم مانند آیات قرآن کریم است که از آغاز تا پایان هیچ باطلی بدان راه نیافته، و گفتارش از جانب خداوند حکیم است، و از این رو کسی که به آیات قرآن ایمان دارد، و پیغمبر را به مقام بزرگ نبوت تصدیق می نماید، نمی باید، کم تر از سر مویی از نص صریح قرآنی و یا گفتار پیامبر الهی سرپیچی نماید.

و با این حال جای بسی تعجب و تألم است که اصحاب پیغمبر که خود شاهد و ناظر نزول آیات آسمانی قرآن بودند، و هشدار های خداوند را شنیده بودند که خطاب به آنان

فرموده بود:

ص: 233

﴿ وَ اتَّقُوا فِتْنَةٌ لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴾ (1)

و بپرهیزید از فتنه (و آزمایشی) که تنها مخصوص ستمکاران شما نباشد، و بدانید که کیفر خداوند بسیار سخت است.

و شنیده بودند که خداوند خطاب به آنان فرموده است:

﴿ وَ لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أَوْلَئِكَ هُمْ الْفَاسِقُونَ ﴾ (2)

و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کرده اند و خداوند هم آن ها را به خود فراموشی گرفتار کرد و آن ها تبهکارانند.

شنیده بودند که خداوند دربارهٔ مخالفان اوامرش فرموده است:

﴿ فَلْيَحْذَرْ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾ (3)

کسانی که با فرمان خدا مخالفت می کنند، باید بترسند از این که فتنه ای دامن گیر شان شود و یا عذابی دردناک به آن ها برسد!

با این همه، به مخالفت با فرمان خدا و دستور الهی برخاستند و بدون ترس و واهمه از عواقب وخیم پایان کار و عذاب و عقوبت الهی، برای رسیدن به دنیایی که به آن نرسیدند، همۀ آیات الهی را فراموش کردند.

و علاوه بر آن، به تمام توصیه های پیامبر نیز پشت پا زدند و سنّت و گفتار حضرتش را دربارۀ عترتش به هیچ انگاشتند و پس از رحلت حضرتش توطئه و دسیسه چینی کردند و بر ضدّ «وصی» و «ولی» و خلیفه و جانشین وی قیام کردند و راه فتنه و فساد را به روی امت اسلامی گشودند و به روی کسی که خود را جانشین و خلیفهٔ رسول خدا می دانست، شمشیر کشیدند و داغ ننگ ابدی را بر پیشانی خود نهادند که همۀ این ها را مورّخان و مفسّران و محدّثان اسلامی و نویسندگان کتب سیره و رجال و غیر از آن ها برای نسل های بعد از خود به خوبی روشن ساخته اند.

آری خوانندۀ گرامی! پیامبر بزرگ خدا - که درود- خدا بر او و همه خاندان پاکش باد -

ص: 234

با اتکاء به وحی و نزول آیات قرآن که به وسیلهٔ وحی الهی بر قلب مبارکش نازل می شد، از فتنه و آزمایش بزرگی که امتش همچون امّت های گذشته در پیش داشتند کاملاً آگاه بود، و عمق توطئه ای را که در اطراف و جوانب حضرتش می گذشت به خوبی درک می کرد.

و با توجه به این آیۀ شریفه که خدای تعالی در مورد امتحان و آزمایش همهٔ امّت ها و ملّت ها فرموده است: ﴿ أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لَا يُفْتَنُونَ ﴾ (1) : (آيا مردم چنین می پندارند که همین که بگویند ایمان آوردیم، به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد)، به خوبی می دانست که خداوند در این امّت نیز فتنه و آزمایشی قرار داده است تا آنان را بیازماید!

و هم چنین با شناختی که از اصحاب خود و به ویژه همسرش «عایشه» داشت و از اسرار درونی و مزاج عصبی و روح سرکش و دشمنی شدید او نسبت به علی بن ابی طالب علیه السلام با خبر بود و خود شخصاً موارد متعددی از آن کینه توزی ها و دشمنی ها و برخورد ها را مشاهده فرموده بود به خوبی می دانست که «عایشه» پس از رحلت حضرتش آرام نخواهد گرفت و کینه و دشمنی خود را آشکار خواهد ساخت و فتنه ای به وجود خواهد آورد که امت را دچار اختلاف و پراکندگی خواهد نمود.

از این رو، پیوسته به امت هشدار می داد و همسرش عایشه را از قیام و مقابله با امير المؤمنين علی علیه السلام بر حذر می داشت تا این که سر انجام روزی این راز نهفته را بر ملا ساخت و آشکارا بدان موضوع تصریح نمود و بی پرده از فتنۀ عایشه سخن گفت امّت گوش زد نمود که بالاخره روزی فرا خواهد رسید که خانه عایشه مرکز توطئه خواهد بود.

و اینک برای مزید بصیرت، به پاره ای از روایاتی که در این زمینه در منابع معتبر و موثق اهل سنّت آمده است اشاره می کنیم.

1 - بخاری در کتاب صحیح خود، کتاب الخمس در باب خانه های همسران پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از نافع، از عبد اللّه روایت کرده که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به پاخاست و خطبه ای ایراد نمود و به محلّ سکونت عایشه اشاره

ص: 235

کرد و سه بار فرمود: این جا جایگاه فتنه است و از این جا شاخ شیطان بیرون می آید. (1)

2 - مسلم در کتاب صحیح خود، از عکرمة بن عمّار، از سالم، از ابن عمر روایت کرده که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از خانۀ عایشه بیرون آمد و فرمود: سر کفر در این جاست، در این جاست که شاخ شیطان ظاهر می شود. (2)

3 - حاکم در کتاب «مستدرک» به سند خود از «امّ سلمه» (همسر پیامبر) روایت کرده که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دربارۀ خروج بعضی از امّهات مؤمنین (همسران پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم)

یاد آوری می نمود که در همان لحظه عایشه خندید، پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم خطاب به او فرمود: ای حمیرا! مواظب باش که تو آن زن نباشی... (3)

4 - حسام الدین متقی در «کنز العمّال» از «طاووس» روایت کرده که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به همسرانش فرمود: کدام یک از شماست که سگان «حواب» (4) ، بر او پارس خواهند کرد؟ سپس خطاب به عایشه فرمود: ای حمیرا! مواظب باش که تو آن زن نباشی. (5)

5 - امام احمد حنبل در کتاب «مسند» به سند خود از «ابو رافع» روایت کرده که روزی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به علی علیه السلام بن ابی طالب فرمود:

به زودی میان تو و «عایشه» اتفاقی روی می دهد، علی علیه السلام عرضه داشت: یا رسول اللّه! میان من و او؟ پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: آری، میان تو و او! علی علیه السلام عرض کرد: من؟! فرمود: آری، میان تو و او! در این هنگام علی علیه السلام عرضه داشت: یا رسول اللّه! در چنین صورتی من شقی ترین مردم خواهم بود. فرمود: نه ولی در آن هنگام او

ص: 236

را به جایگاهش برگردان. (1)

6 - ابن جریر طبری در کتاب «تاریخ الامم و الملوک» به سند خود از «زهری» روایت کرده که گفت:

هنگامی که طلحه و زبیر به همراه عایشه به «ذی قار» (2) ، که علی علیه السلام در آن جا منزل کرده بود رسیدند، راه بصره را در پیش گرفتند و در «مُنكَدِر» (3) ، که صدای سگ ها به گوش «عایشه» رسید، پرسید: این جا چه آبی است و چه مکانی؟ در پاسخ گفتند: این جا «حوأب» است. عایشه گفت: «انا للّه و انا اليه راجعون» ،آری من همان زنم که

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در حضور همسرانش فرمود: ای کاش می دانستم کدام یک از شماست که سگان جواب بر او پارس می کنند؟!» از این رو «عایشه» تصمیم گرفت که از این سفر منصرف شود، ولی عبد اللّه بن زبیر نزد او آمد و گفت: کسی که گفته است این جا «حواب» است، دروغ گفته است! و همواره از بازگشتن او جلوگیری نمود تا این که به بصره رسیدند. (4)

7 - ابن قتیبۀ دینوری در کتاب «الامامة و السياسة» به مناسبت جنگ جمل و توجه «عایشه» و طلحه و زبیر به سوی بصره می نویسد:

هنگامی که در طیّ مسیر خود به آب «حوأب» رسیدند سگان آن جا بر «عایشه» پارس کردند. وی به «محمّد بن طلحه» گفت» این آب را چه می نامند؟ در پاسخ گفت: این آب حواب است. عایشه گفت: پس چاره ای ندارم جز این که برگردم. پرسید چرا؟ عایشه گفت: برای این که از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که خطاب به همسرانش فرمود: کدام یک از شماست که سگان جواب بر او پارس می کنند، و اضافه کرد ای حمیرا! مبادا که آن زن تو باشی! محمّد بن طلحه گفت: خدا تو را بیامرزد به راه خود ادامه بده و از این

ص: 237

گونه گفتار دست بردار در این هنگام «عبد اللّه بن زبیر» فرا رسید و گفت: به خدا سوگند! از همان اول شب از حواب گذشتیم، و چند تن از عرب ها را آورد و آن ها را وادار کرد که به دروغ گواهی دهند که محل حاضر آب حوأب نیست (1) ، و آنان در این مورد گواهی دادند، و گواهی ایشان نخستین گواهی دروغ در اسلام بود. (2)

8 - ابن عبد البر در کتاب «استیعاب» به سند خود از ابن عباس روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به همسرانش فرمود: کدام یک از شماست که بر شتر پر مویی می نشیند و بر گردا گردش مردم بسیاری کشته می شوند و سر انجام خودش نجات پیدا می کند.

«ابن عبد البر» اظهار می دارد که این حدیث از دلایل نبوت پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم به شمار می رود. (3)

9 - ابن ابی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» همین موضوع را تحت عنوان «جنگ جمل و حرکت عایشه برای جنگ» با تفصیل بیشتر چنین آورده است:

ابو مخنف روایت خود را از اسماعیل بن خالد، از قیس بن ابی حازم، وکلبی روایت خود را از ابو صالح، از ابن عباس، و جریر بن یزید از عامر شعبی، و محمّد بن اسحاق از حبیب بن عمیر و همگی به اتفاق چنین نقل کرده اند که:

چون عایشه و طلحه و زبیر از مکّه به قصد بصره حرکت کردند، از کنار آب حواب - که در منطقۀ سکونت بنی عامر بن صعصعه است - گذشتند سگ ها چنان بر آن ها پارس کردند که شتران قوی بنیۀ آنان را رم دادند یکی از آن میان گفت: نفرین خدا بر «حوأب» که سگانش چه بسیار است و چقدر پارس می کنند.

همین که «عایشه» نام حواب را شنید گفت: آیا این جا محل آب حواب است؟ گفتند: آری. گفت: مرا برگردانید، مرا برگردانید. از او پرسیدند: به چه سبب، مگر چه پیش آمده است؟ گفت: خودم از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: «گویی می بینم که سگ های منطقه ای که نامش حواب است بر یکی از زنان من پارس می کنند»، و سپس

ص: 238

به من فرمود:« ای حمیرا بر حذر باش که تو آن زن نباشی. زبیر گفت: خدایت رحمت کند! آرام بگیر که ما فرسنگ های بسیاری از آب حواب گذشته ایم. عایشه گفت: آیا در این مورد گواهانی داری که شهادت دهند که این سگ های پارس کننده کنار آب حوأب نیستند؟ طلحه و زبیر پنجاه نفر از اعرابی را که برای آنان جایزه ای تعیین کرده بودند فرا خواندند که برای عایشه سوگند خوردند که آن آب، آب حوأب نیست و این گواهی نخستین گواهی دروغ در اسلام بود. و عایشه به حرکت خود ادامه داد.

ابو مخنف گوید: عصام بن قدامه، از عکرمه، از ابن عباس نقل می کند که روزی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به زنانش که در محضر حضرتش حاضر بودند فرمود: «ای کاش می دانستم کدام یک از شما صاحب شتر پرمویی است که سگان حوأب بر آن زن پارس کنند و گروه بسیاری در سمت راست و چپش کشته می شوند و همگی آن ها در آتش خواهند بود و آن زن پس از آن که نزدیک است به هلاکت برسد نجات پیدا می کند».

ابن ابى الحدید سپس بعد از نقل این جریان می گوید:

یاران معتزلی ما، که خدای شان رحمت کناد! این سخن پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را که فرموده است: «و آن زن... نجات پیدا می کند» به نجات از آتش معنا می کنند، ولی امامیه (یعنی شیعیان) آن را به نجات او از کشته شدن معنی می کنند. و معنی ما (دربارۀ نجات آن زن که عایشه باشد) از معنی امامیّه بهتر است... (1)

مؤلف گوید: با توجه به آیات و روایاتی که در وجوب خانه نشینی زنان پیغمبر رسیده است، معنایی که ابن ابی الحدید از یاران معتزلی خود دربارهٔ «نجات عایشه از آتش» نقل کرده است ادعایی محض و بدون دلیل شرعی و نقلی است زیرا:

اوّلاً - خدای تعالی در قرآن کریم، تکلیف زنان پیغمبر را در ضمن آیاتی از سورۀ «احزاب» بیان نموده و خطاب به پیامبرش فرموده است:

﴿ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَ زِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أمَعْكُنَ وَ أُسَر حُكُنَّ سَرَاحاً جَمِيلاً ﴾

﴿ وَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ

ص: 239

مِنْكُنَّ أَجْراً عَظِيماً ﴾

﴿ يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ وَ كَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً ﴾

﴿ وَ مَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صَالِحاً نُؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَيْنِ وَ أَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقاً كَرِيماً ﴾

﴿ يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنْ النِّسَاءِ إِنْ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً ﴾

﴿ وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الأُولَى وَ أَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَ آتِينَ الزَّكَاةَ وَ أَطِعْنَ اللّه وَ رَسُولَهُ... ﴾ (1)

ای پیامبر! به همسرانت بگو اگر شما زندگی دنیا و زرق و برق آن را می خواهید، بیایید تا من مهریّۀ شما را بپردازم و شما را با خیر و خوبی رها ساخته (و طلاق تان بدهم).

و اگر شما خدا و پیامبرش و سرای آخرت را می خواهید، [بدانید که] خداوند برای نیکو کاران از شما در سرای دیگر پاداش بزرگی فراهم ساخته است.

ای زنان پیامبر هر کدام از شما که گناه آشکار (و عمل ناروایی را) مرتکب شود (در جهان دیگر) عذاب او دو چندان خواهد بود و این برای خدا بسی آسان است.

و هر کس از شما که نکو کار و فرمان بردار خدا و پیامبرش باشد و عمل صالح انجام دهد، ما پاداش او را دوبرابر دیگران خواهیم داد و برای او رزق و روزی ارزنده ای آماده کرده ایم.

ای همسران پیامبر! شما همچون زنان [معمولی) دیگر نیستید، اگر از خدا می ترسید، پس به هنگام سخن گفتن، به گونه ای هوس انگیز [با ناز و کرشمه] سخن مگویید تا بیمار دلان در شما به طمع افتند [بلکه] متین و شایسته سخن بگویید.

در خانه های خود بمانید و (و آرام بگیرید) و همچون زنان دوران جاهلیت نخستین (پیش از اسلام در میان مردم) ظاهر نشوید و نماز را بر پا دارید و زکات را بپردازید و

ص: 240

خدا و رسولش را اطاعت کنید...

بنا بر این، بر اساس آیات یاد شده تمام زنان پیغمبر موظّف بودند که در خانه های خود بمانند و همچون زنان زمان جاهلیت نخستین، در میان جمعیت ظاهر نشوند و اندام و وسایل زینت خود را در معرض تماشای دیگران قرار ندهند و بی چون و چرا تسلیم فرمان خدا باشند.

و ثانياً - پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم به تمام همسران خود دستور داده بود که در خانه های خود بنشینند و به هیچ کاری اقدام نکنند که روایات وارده در این موضوع بسیار است و ما برای روشن شدن اذهان، برخی از آن ها را که در منابع معتبر اهل سنّت آمده است برای اثبات مدعای خود در این جا می آوریم.

1 - ابن سعد واقدی در کتاب «طبقات به سند خود از «عطاء بن یسار» روایت کرده

که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خطاب به همسران خود فرمود: هر یک از شما که از خدا بهراسد و آشکارا به عمل ناپسندی مبادرت نکند و ملازم حصیر خانۀ خود باشد در جهان دیگر همسر من خواهد بود. (1)

2 - هم چنین ابن سعد» در روایت دیگری به سند خود از ابو هریره روایت کرده که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم «در حجة الوداع» (آخرین سفری که حج را به جای آورد) خطاب به همسران خود به غیر از دو تن از ایشان «سوده بنت زمعه» و «زینب بنت جحش» که به همراه حضرتش نیامده بودند، فرمود: این بار چون حجة الوداع است با من آمدید، ولی بعد از این باید ملازم حصیر خانهٔ خود باشید و از خانه خارج نشويد ﴿ هَذِهِ الْحِجَّةِ ثُمَّ ظُهُورِ الْحَصْرِ ﴾ . (2)

راوی حدیث گوید: همسران رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پس از رحلت حضرتش، همه ساله به حج بیت اللّه می رفتند و تنها «سوده» دختر زمعه و «زینب بنت جحش» از رفتن به حج خودداری می کردند و می گفتند: پس از نهی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم حاضر نیستیم بر مرکبی سوار شویم و آن را به حرکت در آوریم. (3)

ص: 241

3 - و نیز ابن سعد به سند خود از عبد الرحمن بن سعيد بن یربوع روایت کرده که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در «حجة الوداع» به همسرانش فرمود: این حج، آخرین حجّ است و از این پس بر شما لازم است که خانه نشین باشید و بر روی فرش خانه خود قرار بگیرید همان مدرک سابق.. (1)

4 - خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد» به سند خود از «واقد بن ابی واقد» از پدرش روایت کرده که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در آخرین سفر حج خود، به همسرانش فرمود: این حجّ، آخرین حجّ است و پس از این بر شماست که بر روی حصیر های خانه خود جای بگیرید. (2)

5 - هیثمی در «مجمع الزوائد» از «امّ سلمه» روایت کرده که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در حجة الوداع به ما فرمود: این حج، آخرین حج شماست و از این پس باید بر روی حصیر های خانه های خود بنشینید. (3)

6 - هم چنین هیثمی از عبد اللّه بن عمر روایت کرده که گفت:

«هنگامی که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم در آخرین سفر حج خود به همراه همسرانش به مکّۀ معظّمه تشرّف یافت، خطاب به همسرانش فرمود: تردیدی نیست که این سفر، آخرین سفر شما به مکّه است و از این پس بر شما لازم است روی حصیر های خانۀ خود بنشینید و قدم از خانه بیرون نگذارید.» (4)

با توجه با آن چه گذشت روشن می شود که تمام زنان پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به دستور آن حضرت عمل نموده و جز برای امری ضروری از خانه بیرون نیامدند مگر عایشه دختر ابی بکر که این دستور را زیر پا گذاشت و در مقابل خلیفهٔ رسول خدا قیام کرد و جنگ «جمل» را به راه انداخت و باعث فتنه و فساد گردید و هزاران نفر از مردان صالح و شایسته و با ایمان را به خاک و خون کشید که داستان جنگ و کشتار او بین همۀ مسلمانان ثابت و مسلّم است.

ص: 242

آری خوانندۀ گرامی، فتنۀ بزرگ «جمل» به خوبی نشان داد که عایشه بعد از وفات رسول خدا حرمت آن حضرت را نگه نداشت، و بر خلاف سایر زنان آن حضرت از فرمان خدا و رسولش سرپیچی نمود و با ارتکاب عملی ناروا در انظار عمومی مردم در میدان جنگ ظاهر شد و در برابر خلیفه و وصیّ پیامبر به ستیز و مبارزه برخاست و باعث ریخته شدن خون هزاران نفر مسلمان بی گناه گردید و لکّۀ ننگی بر تاریخ اسلام نهاد که به هیچ چیز پاک نمی شود.

ابن ابی الحدید در «شرح نهج البلاغه» در رابطه با جنگ جمل به روایت از «ابو مخنف» می نویسد:

چون کار طلحه و زبیر استوار شد (و بر بصره مسلّط شدند) در شبی تاریک و بارانی و یاران شان که بر ایشان زره پوشانده بودند و روی آن را لباس و و طوفانی بیرون آمدند جامه بر تن داشتند همراه شان بودند، هنگام نماز صبح به مسجد رسیدند.

عثمان بن حنیف (1) پیش از ایشان به مسجد رسیده بود و صف های نماز بر پا بود. عثمان پیش رفت تا با مردم نماز گزارد، یاران طلحه و زبیر او را کنار کشیدند و زبیر را برای نماز پیش انداختند، در این هنگام «سبابجه» (2) ، که پاسداران و نگهبانان بیت المال بودند آمدند و زبیر را از محراب بیرون کشیدند و خواستند عثمان بن حنیف را مقدّم بدارند، یاران زبیر بر آنان غالب شدند و او را برای اقامۀ نماز مقدّم داشتند و این کار همچنان تا نزدیک طلوع خورشید ادامه داشت و مردمی که در مسجد حاضر بودند بر ایشان بانگ زدند که ای اصحاب محمّد آیا از خدا نمی ترسید که آفتاب بر آمد! سر انجام زبیر غالب شد و با مردم نماز گزارد.

و چون نمازش تمام شد به یاران مسلّح خود فریاد زد که عثمان بن حنیف را بگیرید و دستگیرش سازید و او را پس از مختصر زد و خوردی که بین او و مروان بن حکم

ص: 243

روی داد دستگیر ساختند و چون گرفتار شد او را سخت مورد شکنجه قرار دادند و تا پای مرگ وی را زدند و به این مقدار نیز اکتفا نکردند، بلکه موهای ریش و سبیل و سر و صورت او را به وضع رقّت باری کندند و حتّی مو های ابروان و مژه های او را در آوردند. آن گاه سبابجه را که هفتاد مرد بودند گرفتند و آنان و عثمان بن حنیف را نزد عایشه بردند.

عایشه بلافاصله به «ابان» فرزند عثمان فرمان داد برخیز و گردن «عثمان بن حنیف» را بزن زیرا انصار بودند که پدرت را کشتند و بر آن کار یاری دادند.

عثمان بن حنیف با صدای بلند گفت: ای عایشه و ای طلحه و زبیر! شما می دانید

که برادرم سهل بن حنیف کار گزار و جانشین علی علیه السلام بن ابی طالب بر مدینه است، و به خدا سوگند، که اگر شما مرا بکشید او میان برادران و خویشان و بستگان شما شمشیر می نهد و هیچ یک از آنان را زنده نمی گذارد. ایشان که این سخن او را شنیدند از او دست برداشتند و ترسیدند که مبادا سهل بن حنیف به جان خویشان و خاندان آنان که در مدینه هستند در افتد و همۀ آن ها را از دم شمشیر بگذراند.

آن گاه عایشه برای زبیر پیام فرستاد که سبابجه را که هفتاد نفر از پاسداران و نگهبانان بیت المال بودند به قتل رسانند! و گفت: به من خبر رسیده است که اینان بودند که در مسجد جلوی تو را گرفتند. راوی گوید: به خدا سوگند، زبیر فرمان داد تا همۀ آنان را همان گونه که گوسفند را می کشند سر ببرند و پسرش عبد اللّه این کار را به عهده گرفت.

ابو مخنف گوید: علاوه بر این هفتاد نفر از نگهبانان بیت المال که به یاری عثمان بن حنیف آمده و در مسجد گرفتار شده و به قتل رسیدند، عدّۀ دیگری از آنان برای حفاظت و نگهبانی بیت المال در آن جا مانده و از آن دفاع می نمودند و می گفتند: بیت المال را به شما تسلیم نمی کنیم تا امیر المؤمنین علیه السلام برسد. ولی زبیر شبانه بر هجوم برد و پنجاه نفر آنان را اسیر ساخت و همگی آنان را با زدن گردن اعدام کرد!

ابو مخنف گوید: صقب بن زهیر برای ما نقل کرد که کشته شدگان از «سبابجه» در آن روز چهارصد نفر بودند این مکر و فریب طلحه و زبیر نسبت به عثمان بن حنیف

ص: 244

- پس از قرارداد صلح و صلح نامه (1) - نخستین فریب در تاریخ اسلام است، و سبابجه، نخستین قوم از مسلمانان اند که با زدن گردن اعدام شده اند. او می گفت: عثمان بن حنیف را برای این که در شهر بماند و به علی علیه السلام بپیوندد، آزاد گذاشتند و او پیوستن به علی علیه السلام را برگزید. و به علی علیه السلام پیوست و همین که آن حضرت را دید گریه کرد و عرضه داشت: ای امیر مؤمنان! من از تو جدا شدم در حالی که پیر مردی بودم ولی امروز به چهره جوانی بی ریش به نزد تو برگشتم. علی علیه السلام فرمود: ﴿ إِنَّا للّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ﴾ و این جمله را سه بار تکرار نمود. (2)

ابن عبد ربّه اندلسی در «عقد الفرید» در مورد جنگ جمل در ملامت و سرزنش عایشه داستانی آورده است که جداً شایان ذکر است. او می گوید:

پس از جنگ جمل روزی «امّ اوفای عبدیّه» (3) بر عایشه وارد شد و به او گفت: ای مادر مؤمنان! چه می گویی در مورد مادری که فرزند خرد سال خویش را به قتل برساند؟ عایشه گفت: آتش دوزخ بر او لازم می شود!

سپس پرسید: پس دربارۀ مادری که بیست هزار نفر از فرزندان بزرگ سال خود را خاک و خون بکشد، چه می گویی؟ عایشه [که متوجه گردید منظور آن زن از این سؤال خود اوست که در جنگ جمل باعث کشته شدن هزاران نفر از اخیار و صالحان شده است] از این سخن ناراحت شد و فریاد بر آورد که این دشمن خدا را از من دور سازید. (4)

به هر حال «بخاری» در کتاب صحیح خود، از یحیی بن سعید، از قاسم بن محمّد روایت کرده که گفته است:

ص: 245

روزی از روز ها در دوران بیماری پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم عایشه گفت: ای وای! سرم درد می کند! پس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: اگر آن روز بیاید و من هم زنده باشم (و تو خواستی بمیری) برای تو استغفار می نمودم و برایت دعا می کردم. عایشه گفت: ای وا مصیبت! به خدا قسم که من می دانم تو منتظر مرگ من هستی و مردنم را دوست می داری.... (1)

و در همین زمینه، ابن سعد واقدی از ابن شهاب از خود عایشه روایت کرده که گفته است:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در ابتدای بیماری خود که بر اثر آن از دنیا رحلت نمود، در خانۀ همسرش «میمونه» بود و از آن جا به خانۀ من آمد، پس من گفتم: ای وای سرم درد می کند! رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

چقدر دوست می داشتم آن روز فرا می رسید و تو می مردی و من زنده بودم و بر جنازه ات نماز می خواندم و تو را با دست خودم دفن می نمودم. (2)

حال به توجه با آیات و روایات یاد شده و این که خدای تعالی در قرآن کریم فرموده است: ﴿ وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فِيهَا وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذَاباً عَظِيماً ﴾ (3) ، چگونه می توان ادعا کرد که معنای گفتار رسول خدا دربارهٔ «نجات عایشه» نجات و رهایی او از کشته شدن در میدان جنگ است؟!

مگر خدای تعالی به او و سایر زنان پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمان نداده بود که: ﴿ وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الأُولَى وَ أَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَ آتِينَ الزَّكَاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ﴾ (4) ، (و در خانه های خود بمانید، و همچون دوران جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید، و نماز را بر پا دارید، و زکات را بپردازید، و از خدا و رسولش اطاعت نمایید).

مگر خدای تعالی به عایشه و تمام افراد با ایمان دستور نداده بود که ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ﴾ (5) ، (ای کسانی که ایمان

ص: 246

آورده اید، خدا را اطاعت کنید و از پیامبر خدا و اولی الامر (که اوصیای پیامبرند) نیز اطاعت نمایید).

مگر پیغمبر خدا به عایشه هشدار نداده بود و او را از قیام و خروج و جنگ کردن با على علیه السلام نهی نفرموده بود؟

مگر علی علیه السلام طبق عقیدۀ اهل سنّت امام منتخب و اولی الامر زمان خود نبود؟

مگر عایشه چون سایر زنان پیغمبر و مسلمانان دیگر مکلّف به تکلیف الهی و موظّف به اجرای دستورات رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نبود؟

مگر عایشه از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نشنیده بود که آن حضرت بار ها و بار ها فرموده بود: «علی با حق است و حق با علی است، هرگز از هم جدا نمی شوند تا در روز رستخیز در کنار حوض بر من وارد شوند». (1)

مگر عایشه نمی دانست که علی علیه السلام - طبق نصوص وارده - برادر پیامبر؛ و ولیّ و وصیّ و جانشین و وارث آن حضرت است، و او خدا و پیامبر را دوست می دارد، و خدا و پیامبر نیز او را دوست می دارند؟ مگر نمی دانست که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمود: «یا علی! تو نسبت به من به منزلۀ هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیامبری نیست». (2)

مگر عایشه که در سفر «حجّة الوداع» به همراه پیامبر به سفر رفته بود، ندیده بود که چگونه پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به امت دستور می دهد که دست از دامن عترت و اهل بیت علیهم السلام برندارند؟ و مگر از آن حضرت نشنیده بود که پیامبر خدا چگونه امت را از روی گردانیدن قرآن و عترت بر حذر می دارد؟

مگر در روز تاریخی «غدیر خم» با چشم خود ندیده بود که پیغمبر در میان هزاران نفر از زائران خانۀ خدا، علی علیه السلام را به سمت جانشینی خود تعیین نمود و پس از آن سخنرانی تاریخی و اقرار و اعتراف گرفتن از مردم در رابطه با نبوّت و رسالت ،خود خطاب به آنان فرمود:

ص: 247

﴿ مَوْلَاهُ فَهَذَا [عَلِيٌّ ] مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ ﴾ .

هر کسی که من مولای او بودم، اینک این [علی] مولای اوست، بار خدایا! هرکس که او را دوست بدارد، دوست بدار، و با هر کسی که با او دشمنی کند، دشمن باش. (1)

مگر او پیش از جریان روز «غدیر» هیچ یک از سخنان رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را نشنیده و

به گوش او نرسیده بود که پیغمبر بار ها دربارۀ علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام فرموده بود:

«من با کسی می جنگم که با اینان جنگ کند و با کسی سازش می کنم که با آنان سازش کند». (2)

و نیز، مگر این مطلب به گوش او نرسیده بود که یک بار پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم به علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نگاه کرد و فرمود:

«من با هر کسی که با شما جنگ کند می جنگم، و با هر کسی که با شما صلح و سازش نماید، سازش می نمایم». (3)

و مگر علمای اهل سنّت از خود «عایشه» روایت نکرده اند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

﴿ إِنَّ اللَّهَ [تَعَالَى] قَدْ عَهِدَ إِلَى مَنْ خَرَجَ عَلِيُّ عَلَيَّ ، فَهُوَ كَافِرُ فِي النَّارِ ﴾ .

خدای تعالی با من عهد و پیمان بست که هر کس بر ضدّ علی [علیه السلام] قیام کند، کافر و جایگاهش آتش دوزخ است.

و چون به او ایراد گرفتند که، پس با شنیدن چنین سخنی از پیامبر خدا، چرا بر ضدّ على علیه السلام خروج نمودی، عذر آورد و گفت: من این حدیث را در روز جمل فراموش کرده بودم تا این که در بصره یادم آمد. (4)

ص: 248

پس نتیجه ای که از مجموع احادیث گذشته - و به ویژه حدیث «بخاری» و «ابن سعد واقدی» - به دست می آید این است که:

چون رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم می دانسته است که «عایشه» از طاعت خدا و رسولش خارج می شود، و با فرمان خدای تعالی که به همسران آن حضرت دستور داده است که: ﴿ وَ قَرْنَ فِي بِيُوتِكُنَّ ﴾ ، (در خانه های خود بمانید) مخالفت می ورزد، و از دستور خود آن

حضرت که به همسرانش فرموده بود، «ملازم حصیر خانه های خود باشید» سرپیچی می نماید، و بر ضدّ خلیفه و جانشین و وصیّ حضرتش به جنگ و مبارزه بر می خیزد و ر آن شتر پر موی لعنتی سوار می شود، و در میدان جنگ در انظار عمومی خود نمایی می کند، و در اطراف او گروه زیادی کشته می شوند که همگی آن ها در آتش خواهند بود، و او سبب کشته شدن آن ها می گردد و بلکه سبب باز کردن باب فتنه و کفر در بین مسلمانان می شود، از این رو دوست می داشته است که عایشه در حال حیات حضرتش به مرگ طبیعی بمیرد تا از ارتکاب آن همه جرم و جنایت و فساد و خون ریزی مصون و محفوظ بماند، و بر علیه امام زمان خود قیام نکند و مستوجب عذاب و عقوبت الهی نگردد. ولی چه می توان کرد که آن چه باید بشود واقع شد، و گفتار خدای تعالی که خطاب به پیامبرش فرموده بود: ﴿ أَفَأَنْتَ تُنقِذُ مَنْ فِي النَّارِ ﴾ (1) ، (آیا تو می توانی آن کسی را که جایگاهش آتش دوزخ است رهایی بخشی) تحقق یافت.

و نکتۀ شایان توجه این که: اهل سنّت و جماعت از میان تمام همسران پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم تنها به عایشه اهمیّت می دهند، و مقام او را تا سر حدّ عصمت بالا می برند، و اگر کسی از او انتقاد نماید دنیا را بر سرش خراب می کنند، و به زنان دیگر پیامبر چون: خدیجه، امّ سلمه، سوده، و برخی دیگر از همسران مؤمنه و با وفای آن حضرت اهمیت نمی دهند در صورتی که تمام زنان رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم طبق آيه شريفه: ﴿ النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ ﴾ (2) ، (پیامبر نسبت به افراد با ایمان از خود شان سزاوار تر است، و همسران او مادران آن ها محسوب می شوند)، همۀ آن ها تحت عنوان «امّ المؤمنین» قرار دارند، و حال آن که رفتار و کردار ناپسند عایشه وی را از دیگر زنان پیامبر جدا ساخته و تاریخ زندگی پر ماجرای او را لکّه دار کرده و او را به عنوان یک

ص: 249

زن ماجراجو، عصیان گر و متمرّد که بر خلاف دستور خدا و پیامبرش رفتار نموده، معرفی نموده است.

﴿ فكَذالِكَ فَلتَكُن ﴾ ، همان طور که هستی به همان حال بمان».

بر اثر نفرین آن حضرت، «حکم» دیگر از چنگال این نفرین نجات نیافت، و از همان لحظه تا پایان عمر به همان شکل مسخره باقی ماند. (1)

آری خوانندۀ گرامی! این شخص معلوم الحال، عموى عثمان، و پدر مروان چهارمین خلیفهٔ اموی و جد و نیای تمام خلفای اموی پس از «مروان» است. و اکنون برای این که بهتر او را بشناسید، به روایات جامع و جالبی که دانشمندان بزرگ اهل سنّت دربارهٔ او از پیامبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل کرده اند، توجّه فرمائید:

ابن حجر هیتمی مکّی در کتاب «تطهیر الجنان» از عبد اللّه بن عمر روایت کرده که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: اینک مرد ملعونی نزد شما خواهد آمد، من که این سخن را از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم در انتظار بودم که ببینم این تازه وارد چه کسی خواهد بود؟ ناگهان دیدم که حکم بن ابی العاص وارد شد و در روایت احمد به این موضوع تصریح شده است. (2)

در حدیث دیگری آمده است که حکم بن ابی العاص [عموی خلیفۀ سوّم، عثمان و پدر مروان] به درِ خانۀ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آمده و اجازه خواست تا بر آن حضرت وارد شود پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم صدایش را شناخت و فرمود: مار است که آمده است. به او اجازه دهید که بیاید که لعنت خدا بر او و همۀ فرزندانی که از صلب او خارج می شوند مگر مؤمنین آن ها که البته بسیار کم خواهند بود، اینان در دنیا بزرگ می شوند، امّا در آخرت بهره ای ندارند. (3)

در روایت دیگری آمده است:

روزی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در خانه نشسته بود و با علی علیه السلام با یک دیگر سخن محرمانه گفتند که ناگهان پیامبر متوجّه شد کسی پشت درِ خانه است، حضرت سر خود را بلند

ص: 251

کرد و مانند کسی که از چیزی ترس داشته باشد فرمود: خبیث با شمشیر خود در را می زند، پس به علی علیه السلام فرمود: برو و او را همانند گوسفندی که برای دوشیدن شیرش می برند به این جا بیاور، علی علیه السلام از جا حرکت کرد و در حالی که گوش های حکم بن ابی العاص را گرفته و می کشید او را به نزد پیامبر حاضر ساخت، پس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم سه مرتبه او را لعنت نمود.

آن گاه به علی علیه السلام فرمود: او را در گوشه ای نگهدار هنگامی که گروهی از مهاجرین و انصار به خدمت حضرتش رسیدند، دستور داد او را حاضر کردند پس او را لعن کرد و فرمود: همانا این حکم به زودی با کتاب خدا و سنت پیامبرش مخالفت می کند، و به زودی فتنه هایی از صلب او خارج می شوند که دودش به آسمان خواهد رسید.

در این موقع بعضی از حاضران گفتند او کمتر و پست تر از آن است که چنین آثاری از وی به وجود آید.

فرمود: بلی در آن روز بعضی از شما ها هم پیرو او خواهید بود. (1)

در همین رابطه ابن عساکر دمشقی از زهیر بن اقمر روایت کرده که می گفته است: حکم بن ابی العاص، در مجالس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شرکت می کرد و سخنان آن حضرت را گوش می داد و گفته های حضرتش را (به عنوان سخن چینی) برای قریش نقل می کرد، پس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بر او و کسانی که از صلب او خارج می شوند لعنت می فرستاد. (2)

هم چنین، ابن عساکر از عبد اللّه بن زبیر روایت کرده که: در حالی که بر فراز منبر بود با اشاره به مسجد الحرام گفت: به خدای این بیت الحرام و بلد الحرام، حکم بن ابی العاص و فرزندانش به زبان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم لعنت شده اند. (3)

نیز، ابن عساکر از عبد اللّه بن زبیر روایت کرده که: در حالی که وی مشغول طواف بود گفت: به خدای این کعبه قسم که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم «حکم» و فرزندانش را لعنت نمود. (4)

و بلاذری در انساب الاشراف روایت کرده است یک روز رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در حالی

ص: 252

که در خانۀ یکی از همسرانش به سر می برد، متوجّه شد که «حکم» دزدانه از شکاف در، به درون آن می نگرد. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم او را شناخت و با چوب دستی و یا نیزهٔ کوچکی که در دست داشت از حجره بیرون آمد و فرمود:

چه کسی مرا از دست این چلپاسۀ لعین نجات می دهد؟ (1)

سپس فرمود: او و فرزندانش حق ندارند با من در یک شهر زندگی کنند، و آن ها را بطور دسته جمعی از مدینه طرد و به «طائف» تبعید نمود. (2)

همان کسی است که خدا آيۀ ﴿ وَ الَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفِّ لَكُمَا ﴾ (1) : (و آن کس که به پدر و مادرش گفت: اُف بر شما) دربارۀ او نازل نموده است.

چون این خبر به عایشه رسید گفت: مروان دروغ می گوید، ولی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پدر مروان را لعنت نمود در حالی که مروان در صلب او بود پس مروان جزئی از پدرش می باشد که در لعن با او سهیم و شریک است. (2)

و در روایت دیگری آمده است که عایشه به مروان گفت: خداوند پدرت را لعنت نمود در حالی که تو در پشت او بودی پس تو قسمتی از کسی هستی که خداوند او را لعنت نموده است سپس گفت: ﴿ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ ﴾ و شجرۀ ملعونه در قرآن ذکر شده است». (3)

بطور خلاصه، روایاتی که در منابع مهم و معتبر اهل سنّت در مورد لعن و نکوهش حكم بن ابی العاص، و مروان بن حکم و فرزندانش، وارد شده و این که منظور از «شجره ملعونه» که در قرآن آمده است «بنی امیه» می باشند، فراوان است و ما به همین مقدار بسنده می کنیم و کسانی که مایلند در این باره اطلاعات بیشتری را به دست آورند به کتاب های تفسیر و حدیث و تاریخ ارجاع می دهیم. (4)

سپس عبد اللّه بن عمر گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را دیدم که به دنبال معاویه فرستاد [و او نامه نویس حضرت بود که برای شخصیت ها نامه می نوشت] ولی فرستادۀ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم برگشت و گفت: او مشغول غذا خوردن بود و نیامد حضرت فرمود: ﴿ لاَ أَشْبَعَ اَللَّهُ بَطْنَهُ فَهَلْ تَرَوْنَهُ یَشْبَعُ ﴾ :خدا شکمش را هرگز : سیر نکند و آیا دیده اید که [هر چه می خورد] سیر نمی شود؟! سپس گفت: یک بار پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم از جایی می گذشت، متوجۀه گردید که ابو سفیان سوار است و معاویه و برادرش یکی افسار مرکب را به دست گرفته و دیگری آن را می راند، همین که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آنان را مشاهده نمود فرمود: ﴿ اَللَّهُمَّ اِلْعَنِ اَلْقَائِدَ وَ اَلسَّائِقَ وَ اَلرَّاکِبَ ﴾ :خداوندا، افسار کش و راننده و سوار را لعنت فرمای».

راوی حدیث علی علیه السلام بن اقمر گوید: به عبد اللّه بن عمر گفتم: تو خود شنیدی که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم چنین فرمود؟ گفت: آری، و گرنه هر دو گوش هایم کر باد... (1)

و نیز نصر بن مزاحم، از عبد الغفّار بن قاسم، از عدّی بن ثابت، از صحابی مشهور براء بن عازب روایت کرده که گفت: ابو سفیان در حالی که معاویه همراه او بود به پیش می آمد، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: ﴿ اللّهُمَّ العَنِ التّابِعَ وَ المَتبوعَ ، اللّهُمَّ عَلَیکَ بِالاُقَیعِسِ ﴾ :خداوندا دنباله رو و پیش رو را لعنت فرما، خداوندا بر تو باد به اقیعس». پس فرزند براء به پدرش گفت اقیعس کیست؟ جواب داد: معاویه. (2)

هم چنین، ابن ابی الحدید معتزلی از نصر بن عاصم لیثی، از پدرش روایت کرده که می گفته است: وارد مسجد رسول خدا شدم، دیدم مردم می گویند از غضب خدا و غضب رسول خدا به خدا پناه می بریم، گفتم: چه خبر است؟ گفتند: هم اکنون معاویه برخاست و دست ابو سفیان را گرفت و از مسجد بیرون رفتند و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «خداوند دنباله رو و پیش رو را لعنت کند، چه بسیار روز های سخت که برای امّت من از این معاویۀ كَفَل گنده در پیش خواهد بودم». (3)

و زبیر بن بکّار در کتاب مفاخرات خود آورده است که امام حسن مجتبی علیه السلام در مجلس معاویه که به درخواست عمرو عاص، و ولید بن عقبة بن ابی معیط، و عتبة بن

ص: 255

ابی سفیان و مغيرة بن شعبه ترتیب یافته بود تا آن حضرت را با سخنان ناهنجار خود مورد اذیت و آزار و اهانت قرار دهند ضمن پاسخ گویی به سخنان گستاخانه و ایراد نقاط ضعف حسبی، نسبی و اخلاقی هر یک از آنان که به هیچ وجه قادر به دفاع و تکذیب نبودند، با بیان سوابق سوء معاویه خطاب به وی فرمود:

ای معاویه! تو را به خدا سوگند می دهم آیا آن روز را به یاد می آوری که پدرت (ابو سفیان) سوار بر شتر سرخ مویی آمد، تو شتر را می راندی و همین برادرت (عتبه) آن را می کشید و همین که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شما را دید فرمود: خداوندا، شتر سوار و آن کس که آن را می راند و آن کس که آن را می کشد لعنت فرمای. (1)

و ابو عثمان جاحظ در کتاب «سفیانیه» از جلام بن جندل غفاری روایت کرده که می گفته است:

من خدمتکار معاویه بودم و در دوران خلافت عثمان بر قنسرین و عواصم (2) گماشته شده بودم، روزی نزد معاویه آمدم تا دربارۀ کار های خود از او پرسش کنم، ناگهان شنیدم فریاد گری بر در کاخ معاویه فریاد می کشد و می گوید: این قطار شتران که آتش را حمل می کنند از راه رسید، خدایا کسانی که امر به معروف می کنند و خود آن را انجام نمی دهند و کسانی را که نهی از منکر می کنند و خود آن را انجام می دهند لعنت فرمای! با شنیدن این سخنان مو های بدن معاویه راست و رنگش دگرگون گردید و گفت: ای جلّام آیا این فریاد زننده را می شناسی؟ گفتم: نه. گفت: چه کسی مرا از دست جندب بن جناده (یعنی ابو ذر غفاری) نجات می دهد؟ هر روز بر در کاخ می آید و همین سخنان را که شنیدی با فریاد می گوید.

سپس گفت: ابو ذر را پیش من آورید. ابو ذر را در حالی که گروهی او را می کشیدند نزد معاویه آوردند. و چون در برابر او ایستاد معاویه به او گفت: ای دشمن خدا و رسول خدا، هر روز پیش ما می آیی و چنین می کنی! همانا اگر بدون اجازه امیر المؤمنین علیه السلام عثمان

ص: 256

می توانستم مردی از اصحاب محمّد را بکشم، بدون تردید تو را می کشتم و اینک دربارۀ تو اجازه خواهم گرفت.

جلّام گوید: من دوست داشتم که ابو ذر را ببینم، زیرا او مردی از قوم و قبیلهٔ من بود،

به او نگریستم، مردی گندم گون و لاغر و دارای چهره ای استخوانی و خمیده پشت بود. پس روی به معاویه آورد و خطاب به او گفت: من دشمن خدا و رسولش نیستم، بلکه تو و پدرت دو دشمن خدا و رسول خدا هستید، به صورت ظاهر اسلام آوردید و کفر خود را نهان داشتید و رسول خدا تو را لعنت نموده و چندین بار بر تو نفرین کرده است که هرگز سیر نشوی، و خودم از رسول خدا شنیدم که می فرمود:

هنگامی که آن مرد چشم درشت گلو گشاده که بسیار می خورد و سیر نمی شود زمام امر امت را به دست بگیرد، امّت باید که خود را از او بر حذر بدارد».

معاویه گفت: من، آن مرد نیستم.

ابو ذر گفت: چرا تو خود همان مرد هستی، این را رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به من خبر داده است و گاهی که تو از کنار آن حضرت می گذشتی، شنیدم که فرمود: «بار خدایا او را لعنت فرمای و جز با خاک سیرش مگردان» و هم از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: نشیمن گاه معاویه در دوزخ است». پس معاویه [از روی استهزاء] خندید و فرمان داد تا ابو ذر را زندانی کنند... (1)

و در ضمن نامهٔ مفصلی که محمّد ابن ابی بکر به معاویه نگاشته خطاب به وی چنین آمده است:

«... اینک ای !معاویه چنان می بینم که تو خود را هم ردیف او - يعنى على علیه السلام - قرار داده ای و حال آن که تو، همانی که هستی و او آن کسی است که از همۀ مردم پاک نیّت تر و فرزندانش از همه پاک نهاد تر، و همسرش از همگان با فضیلت تر، و پسر عمویش بهترین مردم است... و تو نفرین شده فرزند نفرین شده ای. خودت و پدرت همواره برای دین غائله به پا می کردید و برای خاموش کردن نور خدا تلاش می نمودید و بر این منظور دیگران را به گرد خود فرا می خواندید و در این راه مال ها می بخشیدید و با دیگر

ص: 257

قبایل هم پیمان می شدید. پدرت بر این حال و اندیشه مُرد و تو هم بر همان راه برای پیروی کفرش بر جای او نشسته ای... (1)

پیشگاه خدا عرضه داشت:« بار الها من با تو پیمانی همیشگی می بندم که تو هرگز آن را نخواهی شکست. من بشری بیش نیستم، اگر مؤمنی را آزار دادم، ناسزا گفتم، لعنت کردم و یا تازیانه زدم، تو آن را برای او وسیلهٔ رحمت و پاکیزگی و نزدیکی به خودت قرار بده تا بدان وسیله در روز قیامت او را به خود نزدیک گردانی». (1)

3 - هم چنین «مسلم» در روایت دیگری از «ابو هریره» روایت کرده که گفت: پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم به پیشگاه خدا عرضه داشت:« بار الها! محمّد هم بشر است، همان گونه که همۀ افراد بشر خشمناک می شوند (به حق یا باطل) او هم خشمگین می شود، و من با تو پیمانی بسته ام که هرگز آن را نخواهی شکست؛ پس هر مؤمنی که من آزارش دهم، یا ناسزایش بگویم یا تازیانه اش بزنم، تو این عمل مرا کفّاره گناهان او قرار بده که بدان سبب در روز قیامت به تو نزدیکی جوید». (2)

4 - و نیز «مسلم» در کتاب صحیح خود از امّ المؤمنین عایشه، روایت کرده که گفته است:

«دو مرد بر پیامبر وارد شدند و با او صحبت هایی کردند. من نفهمیدم که چه گفتند اما پیامبر از صحبت های آنان سخت خشمگین شد و لعنت و ناسزا نثار شان ساخت. بعد از آن که آن دو نفر از محضر شان خارج شدند، من گفتم: یا رسول اللّه! اگر به کسی خیری برسد به این دو تن هرگز خیری نخواهد رسید، فرمود: برای چه؟ مگر چه شده است؟ گفتم: برای این که شما این دو تن را لعنت کردید و دشنام شان دادید. پیامبر فرمود: مگر ندانسته ای که من با خدای خود چه شرطی کرده ام. من شرط کرده و گفته ام: بار الها! من هم بشرم و یکی از آن ها به شمار می روم، پس هر مسلمانی را که لعنت کردم و یا دشنام دادم، تو این لعنت و ناسزای مرا برای او موجب پاکی و پاکیزگی و اجر و پاداش قرار بده». (3)

5 - احمد حنبل در کتاب «مسند» خود در حدیثی از عایشه روایت کرده که گفته است:

ص: 259

«مردمان فراوانی از قبایل مختلف عرب به نزد پیامبر آمده و گرد آن حضرت را گرفته بودند و از وی چیز هایی می خواستند. جمعیت به حدّی زیاد بود که آن حضرت را تحت فشار قرار داده و او را رنجور ساخت. مهاجرین به کمک پیامبر برخاستند و اعراب را از اطراف وی دور کرده و راه را باز نمودند تا این که توانست خود را به در خانه برساند؛ اما ناگزیر عبای خود را در دست ایشان رها ساخت.

بعد از این که به در خانه نزدیک شد بر آن پرید و فرمود: ﴿ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ ﴾ خدایا اینان را لعنت كن».

عایشه گوید:

«من عرضه داشتم: یا رسول اللّه! اینان هلاک شدند [شما لعنت شان کردید، لعنت شما هلاک شان می نماید!] پیامبر فرمود: ای دختر ابو بکر! به خدا سوگند! این ها که من لعنت شان کردم هرگز هلاک نخواهند شد. من با پروردگارم شرط کرده ام، آن هم چنان شرطی که در آن هیچ گونه تخلّفی نیست من به خدای خویش گفته ام من هم بشری هستم و مانند دیگران سینه ام به تنگ می آید، اگر در چنین حالی به مؤمنی سخن ناشایسته و ناروایی گفتم، آن را برای او کفّارۀ گناهان قرار بده». (1)

همانند این روایات که در کتاب های معتبر مکتب خلفا آمده و اکثر آن ها از ابو هریره و امّ المؤمنين عايشه روایت شده، فراوان است و ما به همین مقدار بسنده می کنیم و یاد آور می شویم که مسلم در کتاب صحیح خود برای این روایات فصل مخصوصی را به عنوان «باب من لعنه النبی...» باز کرده است. (2)

از این گونه روایات که در بسیاری از منابع معتبر مكتب خلفا آمده است استفاده می شود که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مانند سایر افراد بشر است و با مردم دیگر فرقی ندارد، و او مانند دیگران از روی خشم و غضب سخن می گوید! گاهی خشمناک می گردد و بدون جهت به مسلمانان اذیّت می کند، و به آنان فحش و ناسزا می گوید و لعنت شان می نماید.

ص: 260

3 - در سوره سبأ، آیۀ 28 می فرماید:

﴿ وَ مَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ ﴾

ما تو را به پیامبری نفرستادیم مگر برای عموم جهانیان.

4 - در سوره قلم، آیۀ 4-1 می فرماید:

﴿ ن وَ الْقَلَم وَ مَا يَسْطُرُونَ مَا أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونِ وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ وَ إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ ﴾

سوگند به قلم و آن چه می نویسد (ای پیامبر! برخلاف گفتۀ مشرکان) تو به لطف پروردگارت، گرفتار جنون نیستی (و در برابر زحمات فراوانت) اجر و پاداشی جاودانه داری، و تو دارای اخلاقی بس بزرگ و برجسته می باشی.

خوانندگان گرامی مشاهده می کنند که چگونه خداوند متعال با تأکید به سوگند و قسم، درباره پیامبرش سخن می گوید و او را توصیف می نماید و به پاداش جاودانه در برابر زحماتش بشارتش می دهد، اما روایات موجود در کتاب های معتبر مکتب خلفا، می کوشند تا اثبات کنند که انگیزۀ اصلی کار های پیامبر و سخنان او (العیاذ باللّه) از روی «هوای «نفس» است و راویان آن روایات دروغین، اصرار دارند که به دیگران تفهیم کنند که بسیاری از سخنان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلمبه خاطر خشم یا خشنودی افراد بوده و دور از حقیقت واقعیت است. (1)

در صورتی که قرآن کریم که کلام الهی است و هیچ باطلی بدان راه ندارد، در توصیف رسول مکرّم اسلام می فرماید: ﴿ ما یَنْطِقُ عَنِ اَلْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی ﴾ (2) او هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید آن چه می گوید چیزی جز وحی نیست که بر او نازل شده است».

5 - در سوره آل عمران، آیهٔ 164 که مقصود از بعثت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم را بازگو نموده، وجود مقدّس حضرتش را از نعمت های بزرگ پروردگار بر «مؤمنان» بر شمرده، و با تشریح برنامه های الهی و آسمانی وی برای ارشاد و هدایت مردمان، از راه تبلیغ، و

ص: 262

رساندن آیات خدا، و تعلیم و تربیت و پاک ساختن آنان از پلیدی های کفر و شرک، و عقاید خرافی، و خو های زشت حیوانی، و آشنا ساختن ایشان با معارف بلند و عالی اسلامی، در یک جملهٔ کوتاه که زیبندهٔ کلام خدای تعالی است، در معرفی شخصیّت، عظمت، قداست، و مقام والای آن برگزیدۀ خدا و رسول انسانیت است، می فرماید:

﴿ لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمْ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبين ﴾

خداوند بر مؤمنان منّت نهاد (و بر آنان نعمت بزرگی بخشید) هنگامی که در میان آن ها پیامبری از جنس خود شان [از نوع بشر] بر انگیخت که آیات او را بر آن ها بخواند و آن ها را پاک گرداند، و به ایشان کتاب و حکمت بیاموزد، گر چه پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.

و بالاخره، در آیۀ 40 از سوره احزاب به تمام گفتار های بی اساس و بیمار گونه و افترا های ناروا و سخنان نفاق افکنانهٔ همهٔ یاوه گویان از صدر اسلام تا پایان روزگار، خط بطلان کشیده و در معرّفی ذات اقدس نبوی و امتیاز او بر تمام انبیاء الهی، با صدای بلند و رسا و در کمال صراحت و قاطعیت فرموده است:

﴿ مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَ لَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خَاتَمَ النَّبِيِّينَ ﴾

محمّد پدر هیچ یک از مردان شما نبوده و نیست، ولی او رسول خدا و خاتم پیامبران است.

بنا بر این، طبق آیات یاد شده پیامبر بزرگ اسلام مانند سایر افراد بشر نیست، بلکه او راهبر و راهنمای ،جهانیان و معلم و آموزگار ،بشریت و خاتم پیامبران الهی است که هیچ کس نمی تواند او را با دیگران مقایسه کند

پس شکّی نیست که روایاتی که می گویند «پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است: من هم بشرم، و مانند آن ها خشمگین و خشنود می شوم، و سخنانی در این حالات می گویم» کوششی برای در هم شکستن شخصیت واقعی پیامبر، و روایاتی جعلی علیه السلام و ساختگی است که جاعلان و سازندگان اصلی این روایات، کوشیده اند که مقام و موقعیت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم را از حد یک انسان عادی و معمولی هم پایین تر بیاورند و شخصیت آسمانی آن حضرت

ص: 263

را در هم بشکنند و سخنان حضرتش را بی ارزش و بی اعتبار سازند تا اوّلاً - سخنان والای او را که شارح اسلام و روشن گر آیات قرآن و بیان گر احکام و اعتقادات اسلام است، از اعتبار بیاندازند، و ثانیاً - راه را برای مدّعیان دروغین خلافت باز کنند و آنان را هم تراز و هم ردیف پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و بلکه بر تر و بالا تر از او قرار دهند و این همان چیزی است که ابو سفیان و معاویه و یزید می گفتند و می خواستند، و بدون تردید همۀ آن روایات آن چنانی در همین راستا جعل و ساخته شده است.

حال که دانستیم وجود مقدّس پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم همچون سایر افراد بشر نیست و با دیگران فرق دارد، برای این که افراد فریب خورده و نا آگاه، بهتر بتوانند موقعیت آن پیامبر بزرگ خدا را درک کنند و به انگیزۀ نقل و نشر آن همه روایات جعلی و ساختگی پی ببرند، این موضوع را از نظر قرآن و روایات از چند جهت مورد تحقیق و بررسی قرار می دهیم.

1 - اخلاق پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم از نظر قرآن

2 - اخلاق پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از نظر روایات

3 - روایات وارده درباره سبّ و لعن

4 - هدف اساسی از نشر احادیث ساختگی

و اینک بیان هر یک از عناوین یاد شده

این آیۀ شریفه علاقه و محبّت فوق العاده و مهربانی شدید رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را نسبت به افراد با ایمان بازگو می کند و تذکر می دهد که در اثر این علاقه و محبت شدید است که ناراحتی و پیش آمد های ناگوار مسلمانان بر آن حضرت گران و سنگین است.

2 - در سوره آل عمران، آیه 159 می فرماید:

﴿ فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنْ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ.... ﴾

به برکت رحمت پروردگار است که تو برای آنان نرم (خوی) و مهربان گشتی و اگر تند خوی و سنگ دل بودی از اطرافت پراکنده می شدند. پس آنان را ببخشای و برای شان طلب آمرزش نمای...

در این آیۀ شریفه نیز از حسن خُلق و خوی نیکو و پسندیدۀ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و خوش رفتاری آن حضرت با مردمان و اخلاق بی نظیر آن پیامبر رحمت و نرمی و ملاطفت وی که نمونه ای از رحمت پروردگار جهانیان است اشاره گردیده است که با توجه به جملۀ ﴿ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ ﴾ خشونت و تند خویی نسبت به آن حضرت، غیر ممکن معرّفی گردیده است.

3 - در سوره احزاب، آیۀ 53 می فرماید:

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامِ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَ لَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِ مِنْكُمْ وَ اللّهُ لَا يَسْتَحْيِ مِنْ الْحَقِّ... ﴾

ای کسانی که ایمان آورده اید به خانه های پیامبر وارد نشوید مگر به شما برای صرف غذا اجازه داده شود، در حالی که (قبل از موعد بیایید) نشستن در خانۀ پیامبر را به انتظار وقت غذا ننشینید؛ اما هنگامی که دعوت شدید داخل شوید، و وقتی که غذا خوردید پراکنده شوید و (بعد از صرف غذا) به بحث و گفتگوی زیاد نپردازید، زیرا این عمل شما موجب ناراحتی پیامبر می گردد، و او از شما شرم و آزرم دارد (که چیزی بگوید و ناراحتی خود را اظهار نماید) ولی خداوند از بیان حق، شرم و ابایی ندارد...

ص: 265

این آیۀ شریفه نیز گوشه ای از اخلاق پیامبر و حالت شرم و حیای او را که از اصحاب خودش داشت بیان می دارد، زیرا: عدّه ای از اصحاب بدون اجازه بر آن حضرت وارد می شدند و دوست داشتند که در خانهٔ آن حضرت پیش از غذا و بعد از غذا بنشینند و به صحبت و گفتگو بپردازند، و گر چه پیامبر خدا از این روش اصحابش متأدی و ناراحت

می گردید ولی بر این اذیّت و ناراحتی صبر و تحمل می نمود و از شکستن دل آنان جریحه دار ساختن عواطف شان خودداری می فرمود، (1) و این اندازه صبر و تحمل که از بزرگ ترین و شریف ترین خصوصیّات اخلاقی محسوب می شود در میان تمام افراد بانفوذ و قدرتمندان جهان به جز در پیامبران و رهبران آسمانی نمی توان یافت.

به هر حال با مراجعه به «قرآن کریم» و دقت و تأمل در آیات متعددی که در توصیف وجود مقدس پیامبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل شده و به ویژه آیۀ کریمۀ ﴿ إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ ﴾ (2) ، این معنا به خوبی روشن می شود که پیامبر هرگز مانند سایر افراد بشر نیست بلکه او رهبر کُل و هادی سُبُل و راهنمای بشریت و کامل ترین فرد جهان انسانیّت است که خدای تعالی او را با امتیازات خاصی آفریده و به تمام صفات عالیه انسانی و سجایای اخلاقی آراسته ساخته و حضرتش را برتر و بالا تر از همهٔ آفریدگان - حتی انبیاء و پیامبران خود - قرار داده و او را برای هدایت و ارشاد بندگان انتخاب نموده و به عنوان «رسول خدا» و «خاتم أنبياء» وی را معرّفی فرموده (3) ، و ذات مقدّس خودش او را با جملۀ ﴿ إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ ﴾ مورد ستایش قرار داده است.

این آیۀ شریفه که طبق نظریه عده زیادی از مفسران در روز های اوّل بعثت بر پیامبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل گردیده است (4) ، گر چه به تنهائی و خودی خود حسن خُلق بی نظیر آن پیامبر بزرگ الهی را می ستاید و آن را بزرگ می شمارد، ولی با توجّه به فصاحت و بلاغت بی چون و چرای قرآن، تردیدی نیست که آیه مزبور به طور کلّی

ص: 266

وضعیت روحی و سجایای اخلاقی و اوصاف نیک و همه جانبه آن حضرت - به ویژه أخلاق اجتماعی حضرتش را که مربوط به معاشرت با مردم است - بیان می دارد بطوری که هیچ بیان و تعبیری وسیع تر و جامع تر از این آیۀ شریفه و هیچ مدح و تعریفی بالا تر از آن چه در مفهوم آن نهفته است نمی توان پیدا کرد. زیرا کلمۀ «خُلق» شامل کلیّه امتیازات معنوی و عادات نیکو و هر صفت بارز شخصی و اجتماعی و اخلاقی و انسانی و انسانی و خانوادگی و مذهبی و ایمانی و از جمله استواری بر حق و صبر و تحمّل در برابر آزار ها و شکنجه ها و اهانت ها و عفو و گذشت و چشم پوشی از خطا کاری های مردم، می شود، که خداوند متعال برای نشان دادن مجد و بزرگواری و بیان اوصاف حمیدۀ آخرین پیامبر برگزیدۀ خود اخلاق بی نظیر حضرتش را با قید عظمت و صفت «عظیم» توصیف فرموده است.

بنا بر این، آن چه راویان دروغ گو و منافقان کور دل و دنیا پرستان درمانده از تابش نور نبوّت محمّدی صلی اللّه علیه و آله و سلم روایت کرده و صاحبان صحاح و كتب أخبار و مسانید نیز آن ها را در کتب روایی خود ثبت و ضبط کرده اند، همه آن ها دور از حقیقت و خلاف شان والای نبیّ گرامی اسلام است که به منظور خاصّی به وجود آمده است.

2 - هم چنین، فخر رازی در تفسیر خود، ذیل آیه ﴿ إِنَّ إِلَى رَبِّكَ الرُّجْعَى ﴾ (1) : (به تحقیق بازگشت [همه] به سوی پروردگار تو است) روایت کرده است که:

یکی از دانایان یهود، در روزگار خلافت «عمر» نزد او آمد و گفت: اخلاق پیامبر تان را برای من بازگو کن. «عمر» گفت: شرح اخلاق او را از «بلال» (مؤذن پیامبر) درخواست کن. زیرا او از من به اخلاق پیغمبر آشنا تر است. یهودی نزد «بلال» آمد. بلال او را به سوی فاطمۀ زهرا علیها السلام هدایت کرد و فاطمه علیها السلام او را نزد علی علیه السلام فرستاد.

یهودی به حضور علی علیه السلام شرفیاب شد و سئوال خود را مطرح کرد. علی علیه السلام در جواب او فرمود: تو «متاع دنیا» [نعمت هایی را که خداوند در این دنیا به بندگانش ارزانی داشته است] برای من توصیف کن، تا من نیز اخلاق آن حضرت را برای تو تعریف کنم. گفت: چنین پیشنهادی که فرمودید برای من امکان پذیر نیست. علی علیه السلام فرمود: تو از توصیف کردن «متاع دنیا» عاجزی، با آن که خدای تعالی فرموده است: ﴿ قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ ﴾ (2) : (بگو [ای پیامبر!] نعمت های دنیا کم و اندک است)، پس من چگونه اوصاف پیغمبر را برای تو ترسیم کنم و حال آن که خدای تعالی آن را بزرگ شمرده و در این باره فرموده است: ﴿ وَ إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ ﴾ . (3) و (4)

3 - بخاری در صحیح خود در کتاب «الوصایا» از «انس» روایت کرده که گفت:

هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم وارد مدینه شد، خدمتکاری نداشت. «ابو طلحه» دست مرا گرفت و به حضور رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برد و به آن حضرت عرضه داشت: انس نوجوان باهوشی است و شایستۀ خدمتکاری شماست. از آن ،پس من در سفر و حضر، خدمتکار آن حضرت بودم، در طول مدتی که در خدمت حضرتش بودم، هیچ گاه اتفاق نیفتاد که کاری را انجام دهم و حضرت بفرماید چرا آن کار را انجام دادی و یا اگر کاری را انجام نداده باشم، حضرت بفرماید چرا آن کار را انجام ندادی. (5)

4 - هم چنین بخاری در صحیح خود، در کتاب «ادب» در باب لبخند و خنده، به سند خود، از انس بن مالک روایت کرده که گفت:

ص: 268

همراه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در یکی از مسیر ها حرکت می کردم، در آن موقع،

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم یک بُرد نجرانی که کنارۀ آن، زبر و خشن بود، پوشیده بود. مرد بادیه نشینی از کنار آن حضرت عبور کرد و عبای حضرت را به شدّت کشید. وقتی متوجه گردن حضرتش گردیدم، دیدم اثر زبری آن عبا در گردن حضرت باقی مانده است. بادیه نشین خطاب به آن حضرت عرض کرد: به اصحابت دستور بده تا پولی را که از مال خدا در دست توست به من بدهند. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به وی توجّه نموده و آن گاه دستور داد به او پولی بدهند (1) .

5 - و نیز «بخاری» در باب صفت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم از ابو سعید خدری روایت کرده است که: شرم و حیای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، از زنان با عفت پرده نشین بیشتر بود. (2)

6 - مسلم در کتاب «صحیح» خود، در کتاب فضائل، در حدیثی از انس آورده که می گفته است:

... به خدا سوگند! من مدت نُه سال خدمتکاری رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را به عهده داشتم، در این مدت، یک مورد هم به خاطر ندارم که کاری را انجام داده باشم که پیامبر بفرماید، چرا این کار را انجام دادی. و یا دستوری را انجام نداده باشم، بفرماید، چرا به فرمان من رفتار نکردی. (3)

7 - ترمذی در کتاب صحیح خود، موسوم به «سنن» در حدیثی از انس روایت کرده که گفت:

هر گاه کسی به ملاقات رسول خدا شرفیاب می شد و با آن حضرت مصافحه می کرد، دست مبارکش را از دست او نمی کشید مگر این که خود او، دست از دست حضرتش کشید، و چهره از چهرۀ کسی که در برابر او بود بر نمی داشت، مگر آن که خود او چهره بر می گرداند و در برابر کسی که برابر او قرار گرفته زانو هایش را بالا نمی گرفت. (4)

8 - ابو داود نیز در کتاب «سنن» به سند خود از انس روایت کرده که گفت:

هیچ گاه ندیدم کسی بخواهد آهسته با پیغمبر سخن بگوید و حضرت برای شنیدن

ص: 269

سخن او سر پایین بیاورد و پس از تمام شدن سخن او، پیش از او، سر بالا کند بلکه همچنان سر پایین می داشت تا او خود سرش را بالا ببرد. و هیچ گاه ندیدم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با کسی مصافحه نماید و پیش از او دست از دستش جدا کند تا این که آن شخص، خود دستش را از دست آن حضرت جدا نماید. (1)

آن چه تا بدین جا آوردیم، نمونه هایی اندک از روایات فراوانی است که در کتاب های معروف و مشهور و معتبر اهل سنّت دربارۀ اخلاق پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم آمده است.

و اینک برای این که موقعیت اخلاقی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را بهتر درک کنیم به بررسی بخشی از روایاتی که در مورد «سبّ و لعن» در منابع مهم و معتبر مکتب خلفا و از اعتماد ایشان، از زبان پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم روایت شده است می پردازیم.

﴿ مَنْ لَعَنَ مُؤْمِنًا فَهُوَ کَقَتْلِهِ، وَ مَنْ قَذَفَ مُؤْمِنًا بِکُفْرٍ فَهُوَ کَقَتْلِهِ ﴾ . (1)

کسی که مؤمنی را لعنت کند، مثل این است که او را کشته باشد، و کسی که به مؤمنی نسبت کفر بدهد. باز هم مثل این است که او را کشته باشد.

3 - ابو داود در کتاب سنن خود، از ابن عباس روایت کرده که گفت:

مردی از صحابۀ پیغمبر گرفتار باد شدیدی گردید، آن چنان که باد، ردای او را از دوشش می گرفت. او باد را لعنت کرد. پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

باد را لعنت مکن، او مأموری از مأموران خداوند است. کسی که چیزی را لعنت کند، و آن چیز سزاوار لعنت نباشد، لعنت به لعنت کننده باز می گردد. (2)

4 - نیز ابو داود، در حدیث دیگری از ابو درداء (صحابی پیامبر) روایت کرده که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

«اگر لعنت برای شخصی که لعنت شده، سزاوار نباشد، به خود لعنت کننده باز می گردد». (3)

5 - از امّ المؤمنین عایشه روایت شده است که گفت: «ابو بکر رفیق خود را لعنت می کرد و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم سخن او را شنید و خطاب به او فرمود: ای ابو بکر! بسیار لعنت کنندگان و صدّیقان؟ نه به پروردگار کعبه سوگند (نه امکان ندارد این دو صفت در کسی جمع شوند)». (4)

6 - امام احمد حنبل در کتاب مسند خود از عایشه روایت کرده که گفت:« با پیامبر همراه بودم و شتری را که در کاروان همراه من بود، لعنت کردم. پیامبر فرمود چیزی که مورد لعنت قرار گرفته نباید همراه ما باشد، او را رها کنید و از کاروان خارجش سازید. (5)

7 - مسلم در کتاب صحیح خود از عمران بن حصین روایت کرده که گفت:« پیامبر به سفری رفته بود و در بین راه شنید که زنی از انصار شتر خود را لعنت کرد. پیامبر

ص: 271

فرمود: جهاز شتر را از او برگیرید و رهایش سازید تا شتر لعنت شده همراه ما نباشد». (1)

8 - مسلم در کتاب صحیح خود از عایشه روایت کرده که گفت: «پیامبر هیچ گاه کسی را به دست خویش مورد ضرب قرار نمی داد و هرگز همسر یا خادم خویش را مضروب نساخت مگر در جنگ و جهاد ها و در راه خدا، و هیچ گاه به خاطر آزاری که به او می دادند از کسی انتقام نمی کشید، مگر این که قوانین الهی مورد تجاوز قرار می گرفت که در این صورت وی را مجازات و تنبیه می نمود». (2)

9 - ترمذی در کتاب «سنن» خود از «ابو عبد اللّه جدلی» روایت کرده که گفت:« دربارهٔ خلق و خوی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از عایشه پرسیدم، در جواب گفت: او هیچ وقت فحش نمی داد، در کوچه و بازار سر و صدا و جار و جنجال به راه نمی انداخت، بدی را با بدی پاداش نمی داد، بلکه در برابر می بخشید، و گذشت داشت و چشم پوشی می کرد». (3)

10 - بخاری در کتاب صحیح خود، از ابن ابی ملیکه روایت کرده که گفت:یک عده از یهودی ها بر پیامبر وارد شدند و گفتند:

السّام عليكم (یهودی ها گاهی به جای السّلام علیکم به مسلمانان می گفتند: «السّام» علیکم یعنی مرگ بر شما). عایشه که - به قول خودش - در آن جا حاضر بود، در پاسخ آنان گفت، علیکم، یعنی مرگ بر خود شما، و این جمله را نیز اضافه کرد: و لعنت و غضب خدا بر شما باد.

رسول خدا به عایشه فرمود: عایشه آرام باش! ملایمت و نرمی را از دست مده! و از فحش و بد گوئی به دور باش!

عایشه گفت: مگر نشنیدی این ها به جای سلام چه گفتند، و چگونه تو را نفرین نمودند؟

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: عایشه! مگر تو نشنیدی که من به تو چه گفتم؟ اگر من دربارهٔ

ص: 272

آنان نفرین کنم، نفرین من مستجاب می شود، ولی گفتار آنان کوچک ترین اثری در من ندارد. (1)

11 - و در حدیث دیگری در صحیح مسلم آمده است که به رسول خدا گفتند: یا رسول اللّه! بر کفّار و مشرکان نفرین نما!

آن حضرت فرمود: من برای رحمت مبعوث شده ام نه برای نفرین و لعنت: ﴿ إِنِّي لَمْ أَبْعَثْ لَعَّانًا وَ إِنَّما بُعِثْتُ رَحمَةً ﴾ . (2)

این ها روایاتی است که در مورد «سبّ و لعن» از شخص پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به جای مانده و راویان مورد قبول اهل سنّت آن ها را نقل نموده و محدّثان بزرگ و نامی آن ها نیز این روایات را در کتاب های معتبر خویش، ثبت و ضبط کرده اند.

آری خوانندۀ گرامی! پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم مانند سایر افراد بشر نیست که با کوچک ترین بهانه غضبناک شود و یا مؤمنین را به باد فحش و لعنت بگیرد. چگونه ممکن است کسی که خود موذی و مردم آزار و فحّاش است و از راه ظلم و ستم دیگران را آزار می دهد، و یا از راه ظلم به کسی تازیانه ای می زند، و یا همچون دیگران به این و آن ناسزا می گوید، جامعه بشری را به صدق و صفا و درستی و عدالت رهبری کند؟!

نمونه ای از اخلاق بارز پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم همان است که عایشه را از پاسخ دادن به یهودیان نهی می کند، و او را از خشونت و بد زبانی باز می دارد و وی را از لعنت بر یهود که دشمنان سر سخت اسلام و بزرگ ترین سدّ پیشرفت آیین پاک او بودند، مانع می شود و از او می خواهد آرام باشد و ملایمت و نرمی را از دست ندهد و از درشتی و بد گویی به دور باشد.

آری، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ، انسان والا و ارجمندی است که مردم را از لعنت کردن و بد و بی راه گفتن، حتّی نسبت به حیوانات و مرکب های سواری شان نیز نهی و منع می کند. (3)

بنا بر این، قابل قبول نیست که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نسبت به مؤمنی اذیت کند و یا بد و بی راه بگوید و یا لعن و نفرین نماید. و از این جا معلوم می شود که اگر شخص پیغمبر

ص: 273

کسی را مورد لعن و نفرین قرار داد، بیهوده و بی جهت نیست، بلکه دلیل و علتی دارد که راز آن را باید در وحی الهی جستجو کرد.

اینک برای روشن شدن مطلب نخست «مسألۀ وحی و چگونگی آن را از دیدگاه قرآن: مورد برسی قرار می دهیم و سپس به موضوع مورد بحث می پردازیم، تا تفاوت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم با دیگران را به خوبی دریابیم.

خداوند بدون واسطهٔ فرشته و بدون این که صدایی ایجاد کند، در عالم بیداری و یا در عالم خواب، مطلبی را به دل پیامبر می اندازد و پیامبر نیز با دریافت آن مطلب، وحی بودن و یا فرمان آن را از جانب خدا درک نموده و طبق همان دستور رفتار می کند که طبق نصّ صریح قرآن، جریان حضرت ابراهیم و داستان ذبح فرزندش «اسماعیل» از این نوع وحی بوده و در عالم خواب و رؤیا به وی الهام گردیده است، چنان که خدای تعالی در قرآن کریم فرموده است:

﴿ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِى الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللّهُ مِنْ الصَّابِرِينَ ﴾ (1)

[ابراهیم] گفت: پسرم! من در خواب دیدم که تو را «ذبح» می کنم، نظر تو در این باره چیست؟ [پسرش] گفت: پدرم هر چه دستور داری اجرا کن، که به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت.

و منظور از روش دوّم (سخن گفتن از پشت پرده) وحی و گفتگو به طریق «ایجاد صوت» است که مانند قسم اوّل بدون واسطهٔ فرشته انجام می گیرد. ولی از آن جا که روی انس و سابقۀ ذهنی که در افراد بشر وجود دارد و این احتمال و توهّم پیش می آید که لازمۀ این نوع مکالمه و گفتگو این است که طرفین مکالمه یک دیگر را مشاهده کنند و در مقام تخاطب هم دیگر را ببینند، از این رو، با پشت پرده بودن، مقیّد گردیده است چرا که در این گفتگو و تخاطب مشاهدۀ خداوند امکان پذیر نیست.

و در میان پیامبران و حیی که به حضرت موسی علیه السلام می شده است، بیشتر از همین راه دوّم و به طریق ایجاد صوت بوده است، چنان که خدای تعالی فرموده است:

﴿ إِذْ قَالَ مُوسَى لِأَهْلِهِ إِنِّي أَنَسْتُ نَاراً ساتِيكُمْ مِنْهَا بِخَبَر أَوْ آتِيكُمْ بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ فَلَمَّا جَاءَهَا نُودِيَ أَنْ بُورِكَ مَنْ فِي النَّارِ وَ مَنْ حَوْلَهَا وَ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ يَا مُوسَى إِنَّهُ أَنَا اللّهُ الْعَزِيزَ الْحَكِيمُ ﴾ (2)

به یاد آر هنگامی که موسی به خانواده اش گفت من آتشی از دور می بینم (شما همین

ص: 275

جا توقف کنید من می روم) به زودی خبری از آن برای شما می آورم، یا این که شعلۀ آتش برای تان می آورم تا گرم شوید، هنگامی که نزد آتش آمد، ندایی برخاست که: مبارک باد آن کس که در آتش است و کسی که در اطراف آن است (از فرشتگان و موسی)، و منزّه است خداوندی که پروردگار جهانیان است. ای موسی! من خداوند قادر و حکیم هستم.

و روش سوم در موضوع وحی، فرستادن فرشته است، و خداوند آن چه را که بخواهد به وسیلهٔ او به پیامبرانش می رساند که بدین طریق، وحی برای پیامبران گاهی به طریق این راه های سه گانه و گاهی هم با بعضی از این طریق ها انجام می گرفته است.

و امّا در مورد پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز «وحی» بدین گونه تقسیم می گردد که آن چه از طرف خدا به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم وحی می شده است. گاهی، هم الفاظ و ترکیبات آن ها از جانب خدا بوده و هم معنا و مفهوم شان، که این نوع وحی را «وحی قرآنی» می نامند و قرآن مجید از این نوع وحی به وجود آمده است، چنان که خدای تعالی خطاب به پیامبرش فرموده است:

﴿ قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادَةٌ قُلْ اللَّهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأنذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ... ﴾ (1)

بگو: [ای پیامبر!] بالا ترین گواهی [بر نبوّت و رسالت من در نزد شما] گواهی کیست؟ [و تو خودت پاسخ بده و] بگو: خداوند گواه میان من و شماست و [بهترین دلیل آن این است که این] قرآن بر من وحی شده تا شما و تمام کسانی را که این (قرآن) به آن ها می رسد، با آن بیم دهم.

و گاهی هم، معنا و مفهوم از ناحیه پروردگار به وسیلهٔ وحی بر پیامبر القا می شده و و عبارات از خود پیامبر و بنا بر انتخاب او بوده است، یعنی اصل مطلب از طرف خدا به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم وحی می گردید و پیامبر هم آن را با الفاظ و بیان خودش به مردم ابلاغ می نمود. چنان که خدای تعالی خطاب به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است:

﴿ وَ أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴾ (2)

ص: 276

ما این کتاب آسمانی (قرآن) را بر تو فرو فرستادیم تا آن چه را برای مردم نازل شده است (از مفاهیم و تعالیم قرآن و وظایف آن ها در برابر خدا) برای آن ها تبیین نمایی تا شاید اندیشه کنند. (1)

به هر حال، این نوع و حی را، وحی غیر قرآنی می نامند، و اصل و ریشه سنّت، و تمام احادیث پیامبر را این نوع وحی ها تشکیل می دهد که هم اینک برای روشن شدن مطلب به بیان و توضیح آن می پردازیم.

می کند. (1)

2 - مورد دیگر، فرمان خارج شدن پیامبر با اصحاب خود، در سال ششم هجرت است که به سوی مکّۀ معظمه به قصد زیارت خانۀ خدا قصد زیارت خانه خدا و انجام مناسک و انجام مناسک «عمره» از مدینه بیرون رفت، که این دستور به صورت الهام و رؤیا به پیامبر صادر گردید، و رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز طبق این فرمان حرکت نمود و چون این حرکت منجر به انعقاد «صلح حدیبیّه» شد و آن حضرت نتوانست اعمال حج را به پایان برساند، سبب ناخشنودی و نارضایتی پاره ای از اصحاب گردید (2) و سر انجام این آیۀ شریفه نازل گردید:

﴿ لَقَدْ صَدَقَ اللّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ ﴾ (3)

خداوند دربارۀ خوابی که پیامبرش آن را به حق [در عالم رؤیا] دیده بود، راست گفت، حتماً همۀ شما به خواست خدا و بدون ترس وارد مسجد الحرام خواهید گردید. (4)

3 - یکی دیگر از موارد تأیید وحی غیر قرآنی، آیه ای است که در سورۀ «اسراء» (بنی اسرائیل) دربارۀ خواب پیامبر دربارهٔ «بنی امیّه» آمده است که خداوند خطاب به

پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرماید:

﴿ وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِى الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيراً ﴾ (5)

ص: 278

ما آن خوابی را که به تو نشان دادیم جز به منظور آزمایش مردم قرار ندادیم، هم چنین «شجرۀ ملعونه» که در قرآن [لعنت شده و ما آن را] ذکر کرده ایم، که هر چه آن ها را بیم می دهیم، جز طغیان و سرکشی بیشتر، چیزی بر آن ها نمی افزاید.

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از آن به بعد در اندوه عمیقی فرو رفت و بدین جهت خدای تعالی این آیه را فرستاد: ﴿ وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ ﴾ (1)

و نیز سیوطی از ابن مردویه از حسین بن علی علیهما السلام روایت کرده که روزی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را اندوهناک دیدند، از آن جناب سبب اندوهش را پرسیدند، فرمود: در عالم خواب به من نمایان گردید که گویا بنی امیّه این منبر مرا دست به دست می گردانند و به گفته شد: یا رسول اللّه غمگین مباش که این دنیای ایشان است که از آن برخوردار می شوند (و در عوض از آخرت بهره ای ندارند) سپس خدای تعالی این آیه را فرستاد: ﴿ وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ ﴾

و باز سیوطی از ابن ابی حاتم و ابن مردویه و بیهقی در کتاب دلائل و ابن عساکر آورده است که همگی اینان از سعید بن مسیّب روایت کرده اند که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در خواب دید که بنی امیّه از منبر ها بالا می روند، پس آن جناب اندوهگین و ناراحت شد، خدای تعالی برای حضرت وحی فرستاد که آن دنیای بنی امیّه است که به آنان داده شده است و در آخرت بهره ای ندارند و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خوشحال شد و چشم حضرتش با نزول این آیه روشن گردید: ﴿ وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ ﴾ یعنی: ما این پیش آمد را مایهٔ امتحان و آزمایش مردم قرار دادیم. (2)

و فخر الدین رازی در تفسیر خود گفته است: این روایت، از قول ابن عباس از عطا نقل شده است، و بعد از آن گفته است که ابن عباس گوید: «شجرۀ ملعونه» در قرآن «بنی امیّه» می باشند، و مقصود از آن حکم بن ابی العاص است. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در خواب دید که فرزندان «مروان» پشت سر یک دیگر از منبر آن جناب بالا می روند. پس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خواب خود را برای ابو بکر و عمر که در خانهٔ آن حضرت بودند بازگو نمود. پس از این که آن دو نفر بیرون رفتند، حضرت متوجه شد که حکم بن ابی العاص از جریان خواب پیغمبر مطّلع شده است، این مطلب برای آن حضرت گران آمد ناراحت شد و «عمر» به افشاء این سرّ متّهم گردید، بعد از آن معلوم شد که «حَكَم» به سخنان آن حضرت گوش می داده است و لذا پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم او را [از مدینه) تبعید کرد. (3)

ص: 280

و حاکم نیشابوری در کتاب «مستدرک» از ابو هریره روایت کرده که گفت: روزی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: در عالم رؤیا دیدم که گویا فرزندان حکم بن ابی العاص بر فراز منبرم همچون میمون ها جست و خیز می کنند و بالا و پایین می روند، از آن روز به بعد، دیگر کسی پیغمبر را خندان ندید تا از دار دنیا رحلت نمود. (1)

حاکم اضافه کرده است که این حدیث بر اساس شرایط حدیث شناسی بخاری و مسلم، صحیح است ولی آن ها، آن را نیاورده اند.

و ذهبی نیز در تلخیص مستدرک عیناً آن را ذکر نموده، و دمیری هم در «حياة الحیوان» به نقل از حاکم آن را روایت کرده است. (2)

و ابن ابی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» در ذیل حدیثی از کتاب امالی محمّد بن حبیب آورده است که «عمر بن خطاب» از کعب الاحبار پرسید:

آیا در اخبار شما (مردم یهود) آمده است که امر خلافت بعد از پیامبر اسلام به چه کسی خواهد رسید؟

كعب الاحبار در جواب گفت: امر خلافت بعد از پیامبر و دو نفر از صحابه، به دشمنانش می رسد که او با آن ها جنگید و آن ها با او جنگیدند.

عمر گفت: ﴿ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ ﴾ ، آن گاه روی سخن به ابن عباس نموده و گفت: آیا می شنوی به خدا سوگند من خودم شبیه این سخن را از پیامبر شنیدم و شنیدم که فرمود:

﴿ لَيصَعدَنَّ بنو اميّة علي مِنبَري، و لقد رَأَيتُهُم في مَنامي يَنزونَ عليهِ نَزوَ القِرَدَةَ ﴾ .

بنی امیّه بر فراز منبرم بالا می روند و من آن ها را در خواب دیدم که همچون میمون ها بر فراز منبرم جست و خیز می کنند و بالا و پایین می روند و آيۀ: ﴿ وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ ... ﴾ دربارۀ ایشان نازل گردید. (3)

و خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد» از سعید بن مسیبّ روایت کرده که گفت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: در خواب به من نشان داده شد که بنی اميّة به صورت میمون ها و

ص: 281

خوک ها بر منبرم بالا می روند و این معنا سخت بر من گران آمد و خدای تعالی در این مناسبت سورۀ ﴿ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ﴾ را نازل کرد. (1)

و در بعضی از روایات آمده است وقتی امام حسن مجتبی علیه السلام از روی اجبار و مصلحت اندیشی برای اسلام و شیعیان با «معاویه» صلح کرد و مورد اعتراض شدید مردی قرار گرفت، خطاب به او فرمود:

بر من ایراد مگیر، زیرا پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در عالم رؤیا دید که بنی امیّه بر فراز منبرش بالا رفته اند و از این جهت سخت دلگیر شد و سوره: ﴿ إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ ﴾ نازل گردید و خطاب شد: ای محمّد! ما نهری در بهشت به تو عطا کردیم و آيات: ﴿ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَ مَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴾ نازل گردید و خداوند خاطر نشان فرمود که «شب قدر» بهتر از هزار ماه از حکومت بنی امیّه است. (2)

پس با توجّه به «مسأله وحی» و روایاتی که خود اهل سنۀت در رابطه با خواب پیامبر و نزول آیۀ مزبور آورده اند، اگر مقصود از «شجرۀ ملعونه» که در قرآن آمده است «بنی امیّه» می باشند، و خدای تعالی هم به پیامبرش دستور داده است تا آیات قرآن را برای مردم تشریح و تبیین نماید، چه مانعی دارد که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به فرمان وحی و دستور خداوند، برخی از افراد بنی امیّه را که مخالف با خدا و رسول و آیین پاک محمّدی صلی اللّه علیه و آله و سلم بودند، مورد لعن و نفرین قرار داده و بدین وسیله آنان را به امت اسلامی معرّفی نماید؟

و اگر خداوند به پیامبرش وحی فرموده است که «حکم بن ابی العاص» از دشمنان سرسخت اسلام و پیامبر است و فرزندانش پس از رحلت پیامبر، یکی پس از دیگری بر فراز منبرش بالا می روند و همچون میمون ها و خوک ها جست و خیز می کنند، چه مانعی دارد که پیامبر خدا با لعن و نفرین بدان ها چهره واقعی این جنایت کاران را برای مسلمانان

ص: 282

نمودار سازد تا به ماهیّت پلید چنین تبهکاران خائنی که به هیچ وجه لیاقت جانشینی آن حضرت را ندارند، واقف شوند؟

پس چگونه می توان پذیرفت که لعن و نفرین رسول خدا، برای اشخاصی که مورد خشم و لعنت خدا و رسول قرار گرفته و در دوران حکومت ننگین خود از هیچ ظلم و ستمی نسبت به اسلام و مسلمانان و اهل بیت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرو گذار نکردند، وسیلهٔ رحمت و پاکی و کفّارۀ گناهان شان گردد.

و چگونه می توان پذیرفت، پیامبری که خود حامل پیام وحی، و مأمور تبلیغ اوامر الهی و رساندن احکام و دستورات خدا به مردم است و خداوند وظیفۀ او را مشخص نموده و در این رابطه در آیاتی از قرآن کریم فرموده است:

﴿ إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلَاغُ ﴾ (1)

به جز تبلیغ بر تو چیزی نیست.

و فرموده است:

﴿ فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ ﴾ (2)

تنها، تبلیغ به عهدۀ تو می باشد.

و فرموده است:

﴿ أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ ﴾ (3)

تنها وظیفۀ پیغمبر ما تبلیغ است.

با این همه، از پیش خود اجتهاد کند و از فرمان وحی سرپیچی نماید و کسانی را مورد لعن قرار دهد و برخی از آن ها را به جای دور دستی از مدینه تبعید نماید و آن گاه به پیشگاه خدا عرضه بدارد:« خداوندا! من هم بشرم، پس اگر مسلمانی را ناسزا گفتم، یا لعنتش نمودم، یا تازیانه اش زدم، تو آن را مایهٔ پاکی و آمرزش او قرار بده!»

نه، نه، هرگز نه به خدا سوگند، پیامبر هرگز بر خلاف فرمان وحی قدمی بر نمی داشت، و کسی را آزرده نمی ساخت و هرگز سخن یاوه و باطلی بر زبان جاری

ص: 283

نمی کرد و بیهوده کسی را لعنت نمی نمود، و جز پیروی از وحی راه و روش دیگری نداشت.

بنا بر این، شکّی نیست که: روایاتی که مسلم در باب «من لعنه النبی...» آورده است، کذب محض و جعلی علیه السلام و ساختگی است که با هیچ یک از کتاب خدا و سنّت رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم سازش ندارد، و همۀ آن ها برای بالا بردن مقام خلفا و به ویژه خلفای بنی امیّه و افراد مورد لعن پیامبر ساخته و پرداخته شده است.

و اینک برای اثبات این حقیقت که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم هیچ گاه از پیش خود سخنی نمی گفت، این مطلب را به عنوان یک سئوال مطرح می کنیم و پاسخ آن را از قرآن می آوریم، تا جعلی بودن «احادیث من لعنه النبی...» بر همگان روشن شود و آن سئوال این است:

دل خواه خود سخن می گفت، یا این که تمام کار ها و رفتار و کردار و گفتار حضرتش بر اساس وحی و فرمان الهی صورت می گرفت؟

تمام سخنان آن حضرت از طریق وحی الهی است و از پیش خود سخنی نمی گوید، در وصف آن پیامبر بزرگ الهی چنین می فرماید:

﴿ وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾ (1)

او هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید، آن چه می گوید چیزی جز وحی نیست که بر او نازل شده است.

این آیه شریفه گفتار پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را مستقیماً به وحی و دستور الهی مستند می داند و هر نوع گفتاری را که از روی هوا و هوس و دل بخواهی و یا اجتهاد باشد، از آن حضرت نفی می کند.

3 - در سورۀ «یونس» در رابطه با وظیفه مقام رسالت و پیشنهاد مشرکان و بت پرستان که معاد و روز قیامت را قبول نداشتند و از آن حضرت می خواستند تا قرآن دیگری بیاورد و یا آن را تغییر دهد، چنین می فرماید:

﴿ وَ إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا اثْتِ بِقُرْآنِ غَيْرِ هَذَا أَوْ بَدِلْهُ قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ ... ﴾ (2)

و هنگامی که آیات روشن ما بر آن ها خوانده می شود، کسانی که ایمان به لقای ما (و روز قیامت) ندارند، می گویند: قرآنی غیر از این بیاور یا (لااقل) آن را تبدیل کن (و آیات نکوهش از بتها را بردار) بگو - ای پیامبر - من حق ندارم که از پیش خود آن را تغییر دهم، من به غیر از آن چه بر من وحی می شود، پیروی نمی کنم.

فخر الدین رازی در تفسیر کبیر خود، در تفسیر این آیۀ شریفه می گوید: جملۀ ﴿ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ ﴾ : (من به غیر از آن چه بر من وحی می شود، پیروی نمی کنم)، این مطلب را می رساند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به جز وحی دستوری نمی داد و ابداً به اجتهاد و رأی و نظر خویش عمل نمی کرد. (3)

4 - در سوره «انعام» دربارهٔ مأموریت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و پاسخ به اعتراضات گوناگون کفّار و

ص: 286

مشرکان که به آن حضرت پیشنهاد معجزات عجیب و غریبی می دادند و هر یک به میل و دل خواه خود از آن حضرت درخواست های جدا گانه ای داشتند چنین می فرماید:

﴿ قُلْ لَا أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَائِنُ اللّهِ وَ لَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَ لَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ ﴾ (1)

بگو [ای پیامبر] : من نمی گویم که خزینه های خدا در دست من است، و من، (جز آن چه خدا به من بیاموزد) از غیب آگاه نیستم و به شما نمی گویم که من فرشته ام، من پیروی نمی کنم مگر از آن چه بر من وحی می شود.

فخر رازی در تفسیر این آیه شریفه نیز می گوید: آن چه از این آیه استفاده می شود این است که این آیه با صراحت کامل می رساند که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم در هیچ یک از احکام و دستورات اجتهاد نمی کرد و هیچ مطلبی از پیش خود نمی گفت بلکه همۀ دستورات وی از وحی سرچشمه می گرفت و این مطلب با آیه دیگری که می فرماید:﴿ وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى ﴾ بیشتر تأیید و تأکید می گردد... (2)

5 - در سورۀ «نساء» در مورد این که هدف از فرستادن کتاب آسمانی قرآن، اجراء احکام الهی و پیاده کردن اصول حق و عدالت در بین مردم است و پیامبر وظیفه دارد تا طبق مأموریت الهی و آن چه خدا به وی آموخته است عمل نماید، چنین می فرماید:

﴿ إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللّهُ ﴾ (3)

ما این کتاب آسمانی (قرآن) را به حق بر تو فرو فرستادیم تا به آن چه خداوند به تو آموخته است، در میان مردم حکومت کنی.

فخر رازی در تفسیر این آیه می گوید: از آن چه ما قبلاً گفتیم ثابت گردید که معنای جملۀ: ﴿ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللّهُ ﴾ ، این است که در میان مردم آن چه را که خدابه تو یاد داده و فهمانده است حکومت کنی، و بدین جهت از این عالم تعبیر به «رؤیت» شده است که علم و دانش یقینی که از هو نوع شک و ریب خالی باشد آن چنان قوی و ظاهر است و آن چنان روشن و آشکار است که مانند این است که انسان با چشم خود

ص: 287

چیزی را مشاهده کند.

و از این جاست که «عمر» می گفت: هیچ کس حق ندارد که بگوید: من آن طوری که خدا نشان داده است حکومت می کنم، زیرا این مرحله ای است که خدا به کسی جز پیامبرش عنایت نفرموده است.

فخر رازی، سپس می گوید چون این حقیقت روشن گردید، اینک می گوییم:دانشمندان و محقّقان می گویند: که این آیه دلیل بر این است که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به غیر از وحی هیچ دستور و فرمانی صادر نمی کرد و در هیچ موردی به جز راهنمایی آسمانی حکمی نمی داد و چون ثابت شد که پیامبر به جز وحی دستوری نمی داد، روشن می شود که اجتهاد نمودن و اظهار رأی شخصی برای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم جایز نبوده است. (1)

همین مطلب را «بخاری» نیز در کتاب صحیح خود مورد تأیید قرار داده و در این باره که گفتار و عمل رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم تنها از راه «وحی» سرچشمه می گرفت باب مخصوصی را بدین عنوان منعقد ساخته است که:

اگر از رسول خدا دربارهٔ آن چه به او وحی نشده بود سئوال می شد آن حضرت جواب نمی داد یا می فرمود: نمی دانم، و یا این که می فرمود: هنوز حکم آن ثابت نشده است تا این که در آن مورد بر وی وحی نازل می گردید و آن حضرت به دلیل آیۀ شریفۀ: ﴿ بِمَا أَرَاكَ اللّهُ ﴾ از راه رأی و قیاس چیزی را نمی گفت». (2)

و در همین رابطه از «جابر بن عبد اللّه انصاری» روایت کرده که گفت:

من بیمار شدم و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به عیادتم آمد و ابو بکر همراه او بود. پس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به طرف من آمد که در همین حال بی هوش شدم، پس رسول خدا وضو گرفت و آب وضوی خود را به صورت من پاشید و من به هوش آمدم، آن گاه خدمت حضرتش عرضه داشتم: یا رسول اللّه! من دربارۀ اموالم چگونه رفتار کنم و چه کار کنم؟ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در این باره چیزی نفرمود و دستوری نداد تا این که در این مورد آیهٔ «ارث نازل گردید. (3)

ص: 288

حال با توجه به مجموع آیات و روایات وارده و درک دروغین بودن دستۀ اول آمده و چرا چنین نسبت های احادیث باید ببینیم که چرا چنین احادیثی به وجود آمده و چرا چنین نسبت های ناروایی به پیامبر خدا داده شده است؟

باب، حدیثی را از ابن عباس دربارهٔ نفرین پیامبر نسبت به معاویه می آورد که او می گوید:

من کوچک بودم و با بچّه ها بازی می کردم، پیامبر از کنار ما رد شد، من در اثر خجلت خودم را در پشت درِ خانه ای مخفی نمودم، رسول خدا به نزد من آمد و از روی محبّت دستش را به پشت من زد آن گاه فرمود: عبد اللّه! برو به معاویه بگو نزد من بیاید، من نزد معاویه رفتم و برگشتم و عرضه داشتم: او غذا می خورد و نیامد. حضرت دوباره فرمود: برو به او بگو نزد من بیاید، من باز نزد معاویه رفتم و برگشتم و عرضه داشتم: مشغول غذا خوردن است. رسول خدا فرمود: خدا شکم او را سیر نکند، ﴿ لاَ أَشْبَعَ اَللَّهُ بَطْنَهُ ﴾ . (1)

خوانندۀ عزیز! شما با خواندن و دیدن این حدیث که مسلم بن حجّاج نیشابوری آن را در کتاب صحیح خود تحت عنوان مذکور و در انتهای احادیث دروغینی آورده است که نه با آیات کریمۀ قرآن حکیم سازش دارد و نه با احادیث صحیح دیگر، چه فکری می کنید؟

آیا این عمل! مقدّمۀ این نبوده است که چون حدیث مذکور در میان همۀ مسلمانان معروف و مشهور و لکه ننگی بر دامن معاویه بوده، خواسته است آن را از مفهوم واقعی آن منحرف کند و به جای نفرین بودن نسبت به معاویه، وسیلهٔ تقرب به خدا و کفّاره گناهان و اجر و مزد جنایات او را فراهم سازد؟

2 - ابن حجر مکی در کتاب «تطهیر الجنان» که به گفتهٔ خودش در مقدمۀ آن کتاب، دربارۀ فضائل «معاویه» نوشته است در مقام تأویل حديث: ﴿ لاَ أَشْبَعَ اَللَّهُ بَطْنَهُ ﴾، جواب های متعددی آورده تا به این جا می رسد که می گوید: این نفرین بدون قصد بر زبان رسول خدا جاری گردیده است. گذشته از این، مسلم در کتاب صحیح خود به این معنا اشاره کرده است که اصلاً معاویه مستحق این نفرین نبوده است، زیرا وی در صحیح خود این حدیث را در این باب وارد کرده است که کسی که پیامبر او را ناسزا گوید و یا نفرینش کند و او مستحق آن نباشد، این ناسزا و نفرین برای او موجب پاکی و اجر و

ص: 290

پاداش و رحمت خواهد بود». (1)

3 - شمس الدین ذهبی در کتاب «تذکرة الحفّاظ» در شرح حال حافظ «نسائی» صاحب صحیح معروف و موسوم به «سنن» نقل می کند که به وی گفتند: چرا فضائل معاویه را نقل نمی کنی؟

او در جواب گفت: دربارهٔ معاویه کدام فضیلت را نقل کنم، آيا حديث: ﴿ لاَ أَشْبَعَ اَللَّهُ بَطْنَهُ ﴾ را بنویسم!؟

ذهبی سپس می گوید: این حدیث را که نسائی در مقام تعریض و نکوهش از معاویه آورده است، به عقيدۀ من نه تنها ذمّ و قدح از معاویه نیست بلکه یکی از فضائل وی محسوب می گردد، زیرا: خود پیامبر غرموده است: خدایا لعنت و نفرین مرا دربارۀ افراد برای آنان وسیلهٔ رحمت و پاکی از گناه قرار بده! (2)

4 - ابن کثیر شامی در کتاب «البدایة و النهایه» روایتی را که در صحیح مسلم، باب «من لعنه النبى او سبّه...» دربارۀ معاویه از ابن عباس آمده است، نقل می کند، و به دنبال این سخن پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم که فرموده است:« برو و به معاویه بگو بیاید» این مطلب را اضافه می کند که: «معاویه از نویسندگان وحی بوده است!» (3) ، و سپس می گوید: پس از مرتبۀ سوّم پیغمبر فرمود: ﴿ لاَ أَشْبَعَ اَللَّهُ بَطْنَهُ ﴾ (خدا شكمش را سیر نکند) و آن گاه به دنبال این جمله می گوید:

معاویه بعد از آن تاریخ روی سیری به خود ندید، و بدون تردید او از این دعا در دنیاو آخرتش بهره مند گردید است، زیرا در دنیا هنگامی که به فرمان روایی شام رسید، هر روز هفت نوبت غذا می خورد و در هر نوبت یک کاسه بزرگ پر از گوشت و پیاز

ص: 291

برایش می آوردند که او همۀ آن ها را یک تنه می خورد. او هفت نوبت غذای گوشت دار می خورد و علاوه بر آن شیرینی و میوۀ بسیار تناول می کرد و می گفت: به خدا قسم که خسته شدم ولی سیر نشدم! و این خود نعمتی است که هر پادشاهی آرزوی داشتن چنین معده ای دارد!

و امّا آخرتش، مسلم در کتاب صحیح خود این حدیث را به دنبال حدیثی دیگر آورده که بخاری و دیگران آن را از راه های مختلف از گروهی از اصحاب روایت کرده اند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

بار الها! من هم بشری هستم پس اگر یکی از بندگانت را دشنام دادم یا تازیانه زدم و یا نفرینش نمودم که سزاوار و مستحق آن نباشد، تو آن را کفّارۀ گناهانش قرار بده تا بدان وسیله در روز قیامت به تو نزدیک تر گردد.

پس مسلم، با ترکیب این دو حدیث، فضیلتی برای معاویه قائل شده و به غیر از این، چیزی درباره معاویه نیامده است. (1)

خوانندگان عزیز ملاحظه می کنند که ابن کثیر نفرین پیغمبر را دربارۀ معاویه، موجب خیر دنیاو آخرت او دانسته و نفرین آن حضرت را به دعا تبدیل کرده و آن را فضیلتی برای معاویه به شمار آورده و دلیل وی نیز روایات ساختگی از کتاب «صحیح مسلم» بوده است.

آن چه از گفتار ابن کثیر استفاده می شود این است که: وی نفرین پیغمبر را دربارهٔ معاویه، موجب خیر دنیا و آخرتش دانسته و آن را بدین صورت تأویل و توجیه نموده است که: خیر دنیا برای معاویه در پرخوری و شکم بارگی اوست که پادشاهان و قدرتمندان آرزوی داشتن چنین معده ای را دارند و خیر آخرتش را هم به حدیثی مستند می سازد که به پیامبر نسبت داده اند که - العیاذ باللّه - آن حضرت مؤمنین را لعن و نفرین می کرده ولی خود او دعا نموده است تا این لعن و نفرین وی موجب پاکی و پاکیزگی آنان شود، و چون «مسلم» حدیث ﴿ لاَ أَشْبَعَ اَللَّهُ بَطْنَهُ ﴾ را دربارهٔ معاویه در آخر باب «لعن و نفرین پیامبر» از ابن عباس آورده است، برای معاویه، بهشت و نزدیکی به خدا در روز قیامت ثابت و مسلّم است.

ص: 292

و بدین سان، ابن کثیر با استدلال به حدیث معروف و مشهور و متواتری که در قدح و ذمّ معاویه وارد شده حقیقت را وارونه جلوه داده و نفرین پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را به دعای خیر برای او تبدیل نموده و بدین گونه به تعریف و ستایش از او پرداخته و طبق میل و دل خواه خود، حدیث را تأویل و معنا کرده است. و این نوع استدلال یکی از عجایب روزگار است که «شب تاریک» را به روز روشن تبدیل نمایند و بدان راضی و خشنود باشند.

5 - ابن حجر مکّی، روایات متعددی را که با اسناد و طرق مختلف در کتب اصلی و مدارک معتبر اهل سنّت، در مورد لعن و نفرین رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دربارۀ «حکم بن ابی العاص» و پسرش «مروان» آمده است در کتاب «صواعق» خود می آورد و آن گاه می گوید: ولی لعنت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نسبت به این دو نفر ضرری نمی رساند.

زیرا خود رسول خدا نفرین و لعنتش را با گفتار دیگرش تدارک و جبران نموده و گفته است که: محمّد بشری است مانند سایر افراد بشر و دربارۀ هر کس لعن و نفرین کند، برای او وسیلهٔ رحمت و پاکی و کفّارۀ گناهان گردد. (1)

مولف گوید: این گفتار ابن حجر، تنزّل دادن مقام شامخ نبوّت و نشان دادن صاحب رسالت مانند یک فرد عادی و معمولی است که وی به لحاظ اعمال تعصّب و برای حمایت و پشتیبانی از دو نفر اموی منحط که از شجرۀ ملعونه اند و مورد لعن و نفرین خدا و پیامبر قرار گرفته اند، مرتکب گردیده است.

زیرا: این مطلب - چنان که پیشتر تذکّر دادیم و در این باره به تفصیل سخن گفتیم - با آیات کریمۀ قرآن مجید سازش ندارد. چه آن که خداوند درباره سخنان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است:

﴿ وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى ﴾ (2)

او هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید، آن چه می گوید چیزی جز وحی نیست که بر او نازل شده است.

آری خوانندۀ گرامی، بر اساس دلائل قطعی و مسلّم و خدشه ناپذیری که در مورد سخنان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از قرآن کریم آوردیم، تردیدی نیست که احاديث «من لعنه النبي...» از ساخته و پرداختهٔ جاعلان و سازندگان حدیث است که کوشیده و تلاش کرده اند تا بدین وسیله «شجرۀ ملعونه» و خلفای بنی امیّه و در رأس آنان «معاوية بن ابی سفیان» بتوانند از بند احادیث لعن که لکّۀ ننگی بر دامن آن ها بوده است رهایی یابند.

و کسانی هم چون ذهبی و ابن کثیر و ابن حجر که بدان ها استدلال نموده اند، برای این بوده است که خواسته اند روایت امّ المؤمنین عایشه را در مورد لعن و نفرین پیامبر به حکم بن ابی العاص، پدر مروان، خلیفه اموی، که پیش از این آوردیم، کتمان نموده آن سر پوش گذارند، و یا روایتی را که به حد تواتر از پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم دربارۀ معاویه رسیده است، به مدح و ثنای وی تأویل و توجیه کنند. زیرا:

چنان که در بحث های گذشته دیدیم، بار ها رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، معاویه و پدر و برادرش را مورد لعن قرار داده و روایت ﴿ اَللَّهُمَّ اِلْعَنِ اَلْقَائِدَ وَ اَلسَّائِقَ وَ اَلرَّاکِبَ ﴾ (خداوندا! افسارکش و راننده و سوار را لعنت فرمای) (1) ، معروف و مشهور است.

و باز در گذشته دیدیم، که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم حکم بن ابی العاص و تمام فرزندانی را که از نسل او به وجود می آیند (به جز مؤمنین آن ها که بسیار کم خواهند بود) لعنت نموده و می دانیم که اکثر خلفای اموی از فرزندان همین حکم هستند: مروان عبد الملک مروان، سلیمان بن عبد الملک هشام بن عبد الملک، ولید بن عبد الملک، یزید بن ولید بن عبد الملک و.... و همۀ این ها در این نفرین پیامبر لعنت شده اند.

بنا بر این آیا می توان گفت که خلفای مزبور و در رأس آنان معاویه، برای علاج این گونه احادیث از پیامبر چاره اندیشی نکنند، چرا، چاره اندیشی کردند و احادیثی را در این رابطه به وسیلهٔ جاعلان حدیث از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل کردند و بدین سان، با جعل و نقل و نشر این روایات کوشیدند تا به مسلمانان وانمود کنند که پیامبر هم مانند یکی از افراد بشر است. و دیگران هم که بعد از آن ها آمدند به طرفداری از خلفای بنی برخاسته و گفتند پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم خودش فرموده است که من هم بشرم...

آری! پیامبر هم بشر است ولی بشری است که بر وی وحی می گردد و خداوند به او

ص: 294

فرموده است: ﴿ قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ ﴾ (1) (ای پیامبر! به مردم بگو: من هم مانند شما بشرم ولی از جانب خدا به من وحی می گردد).

پس اگر در ضمن وحی به او دستور داده شود که کسی را لعنت کند، طبق دستور الهی و آسمانی لعنت خواهد نمود و در این صورت کسی که مورد لعنت و نفرین پیامبر واقع شود، هیچ مدافعی - نه ابن حجر و نه دیگری - نمی تواند سودی به حال چنین شخصی برساند.

آری خوانندۀ گرامی، دلائل قطعی و مسلّمی که از قرآن و سنت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- در رابطه با وحی قرآنی و غیر قرآنی - آوردیم، احادیث «من لعنه النبي... كان له زكاة طهورا» را تکذیب می نماید و جایی برای عنوان کردن چنین احادیثی در سنۀت پیامبر باقی نمی گذارد، و ثابت می کند که همۀ آن ها ساخته و پرداختۀ جاعلان حدیث است.

رابطه با پیش بینی های رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در مورد اسلام و مسلمانان آمده است، به خوبی نشان می دهد که آن حضرت در حال حیاتش حوادث و جریانات گوناگونی را که پس از رحلت آن بزرگوار در میان مسلمانان به وجود آمد، مانند: فتنۀ عایشه، خروج طلحه و زبیر، سلطنت و حکومت ظالمانهٔ بنی امیّه و کشته شدن «عمّار یاسر» به وسیلهٔ «فئه باغیه» (معاویه و طرفدارانش) و پیدایش «خوارج» و کشته شدن آنان به وسیلهٔ امیر مؤمنان علی علیه السلام و تمام بدعت ها و تحریف هایی که در اسلام پدیدار گردید، خبر داده و تأسف و تأثر عمیق خود را از به وجود آمدن این حوادث ابراز فرموده، که همۀ این مطالب در کتاب های معتبر مکتب خلفا به صورت تفصیل یا اجمال نقل گردیده است. (1)

و گر چه بررسی تمام موضوعات یاد شده از عهدۀ این کتاب خارج است و ما هم به نوبۀ خود در بحث های آینده دربارهٔ برخی از این حوادث سخن خواهیم گفت، ولی در عین حال در این جا نیز به تناسب بحث های گذشته به نقل احادیث چندی که بیان گر

معرّفی خاندان «بنی امیّه» و «بنی العاص» و جنایات خلیفگان اموی بر اسلام و قرآن مسلمانان است، می پردازیم تا افراد مورد لعن و کسانی که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم آشکارا آن ها را به امّت اسلامی شناسانده، و برخی از دانشمندان اهل سنّت مانند ذهبی، و ابن کثیر و ابن حجر و برخی دیگر از طرفداران حزب «شجرۀ ملعونه» در برابر خدا و رسول قد علم کرده و با پشت پا زدن به حق و حقیقت و مخالفت با «کتاب و سنّت» به دفاع از آن ها برخاسته اند، به خوبی شناخته شوند.

بد ترین قبایل عرب بنی امیّه و بنی مخزوم و بنی ثقیف هستند. (1)

2 - ابن منده و ابو نعیم از سالم حضرمی روایت کرده اند که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:وای بر بنی امیّه، وای بر بنی امیه، وای بر بنی امیّه. (2)

3 - نعیم بن حمّاد در کتاب «فتن» از ابن مسعود روایت کرده که گفت:

«لكلّ دين آفة و آفة هذا الدين بنو اميّة». (3)

هر دینی آفتی دارد و آفت این دین بنی امیّه می باشند.

4 - نعیم بن حماد از بجاله روایت کرده که گفت:

به عمران بن حصین گفتم: مبغوض ترین مردم در نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم چه کسانی بودند؟ عمران گفت: اگر قول می دهی تا هنگامی که من زنده هستم سخن مرا در جایی نقل نکنی پاسخ تو را خواهم گفت، پس از این که من قول دادم که حرف او را در جایی ذکر نکنم، گفت: مبغوض ترین قبایل عرب در نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بنی امیّه و بنی ثقیف و بنو حنیفه بودند. (4)

5 - حاکم نیشابوری در کتاب «مستدرک» خود از ابو سعید خدری روایت کرده که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

«انّ اهل بيتي سيلقون من بعدى من امّتى قتلاً و تشريداً، و انّ اشدّ قومنا لنا بغضاً بنو اميّة و بنو المغيرة و بنو المخزوم». (5)

بدون تردید اهل بیت علیهم السلام من بعد از من از دست امّتم گرفتار کشتار ها و آوارگی ها خواهند گردید، و به راستی که سر سخت ترین قوم ما در بغض و دشمنی با ما، بنی امیّه و بنی مغیره و بنی مخزوم خواهند بود.

6 - ابن عساکر دمشقی و دیگران از ابو ذر غفاری روایت کرده اند که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم

ص: 297

فرمود:

هر گاه عدد بنی امیه به چهل نفر برسد، بندگان خدا را به بردگی و خدمت خود می گیرند و بیت المال مسلمانان را در انحصار خود در می آورند، و کتاب خدا را هم مایۀ مکر و فریب قرار می دهند. (1)

7 - حافظ طبرانی در «معجم اوسط» و ابن عساکر در «تاریخ دمشق» با ذکر سند از «ثوبان» (غلام آزاد شدۀ رسول خدا) روایت کرده اند که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

﴿ لَا تَزَالُ الْخِلَافَةَ فِى بَنِى أُمَيَّةَ يَتَلَقَّفُونَهَا تَلْقَفُ الْكُرْهِ ، فاذا نُزِعَتْ مِنْهُمْ خَيْرَ فِي عَيْشٍ ﴾ . (2)

پیوسته امر خلافت در میان بنی امیّه مانند گوی بازی خواهد بود که به یک دیگر پاس دهند، تا هنگامی که از دست آن ها گرفته شود، و پس از آن (بر اثر جنایات آن ها و زمینه سازی های فساد بیشتر) خیری در زندگی نخواهد بود.

8 - جلال الدین سیوطی از استوانه های علمی اهل سنّت در تفسیر «درّ المنثور» از خلیفهٔ دوّم (عمر بن خطّاب) روایت کرده که گفته است: مراد از این آیۀ شریفه:

﴿ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا ﴾ (3) آیا ندیدی آن کسانی که نعمت خدا را به کفران تبدیل نمودند»، دو قبیلهٔ بد کار و فاجر قریش، بنی مغیره و بنی امیّه می باشند، امّا از شرّ بنی مغیره در جنگ بدر خلاصی یافتید ولی بنی امیه تا مدّت معیّنی مهلت دارند. (4)

9 - جار اللّه زمخشری در تفسیر کشّاف، ذیل آیه مزبور از عمر بن خطاب روایت کرده که گفت:

بد کار ترین مردم قریش، بنی مغیره و بنی امیّه هستند امّا بنی مغیره در جنگ بدر ریشه کن شدند، ولی بنی امیه تا مدت معینی مهلت دارند و از زندگی دنیا بهره

ص: 298

می گیرند. (1)

10 - زبیر بن بکّار در کتاب «موفقیّات» از مغيرة بن شعبه (که یک چشمش آسیب دیده و از کار افتاده بود) روایت کرده است که گفت:

روزی عمر (بن خطّاب) به من گفت: ای مغیره! آیا از روزی که این چشمت آسیب دیده با آن دیده ای؟ گفتم: نه. گفت: به خدا قسم بنی امیّه دیدگان اسلام را از کار بیندازند، همان گونه که این چشم تو از کار افتاده است، سپس آن را کور و نابینا کنند تا جائی که نداند به کجا می رود و از کجا می آید... (2)

11 - متقی هندی در «کنز العمّال» به سند خود از علی علیه السلام روایت کرده که فرمود: مصداق این آیۀ شریفه که خدای تعالی فرموده است: ﴿ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا ﴾ (3) ، دو قبیلۀ بنی امیّه و بنی مغیره اند که از قبیله های دیگر فاجر ترند، و فرمود: خدای تعالی، بنی مغیره را در جنگ «بدر» ریشه کن ساخت ولی بنی امیّه تا مدت معیّنی باقی خواهند بود. (4)

12 - سیوطی نیز در تفسیر «درّ المنثور» در ذیل آیۀ مذکور در تفسیر سورۀ ابراهیم اظهار داشته است: طبرانی در «الاوسط» و حاکم در «مستدرک» حدیث مزبور را روایت کرده و به صحت آن اعتراف نموده اند. سپس می گوید: ابن مردویه هم به سند خود روایت کرده است که از علی علیه السلام پرسیدند:

مصداق آیه شریفۀ ﴿ الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا ﴾ چه کسانی هستند؟ فرمود: بنی امیّه و بنی مخزوم اند که هم دستان «أبو جهل» به شمار می آیند (5) .

این ها بخشی از روایات فراوانی است که در منابع معتبر مکتب خلفا از تفسیر و حدیث و تاریخ در نکوهش بنی امیّه و حزب شجره ملعونه وارد شده است. و اینک برای این که با حقیقت ذاتی و ظلم فساد بنی امیّه و روش حکومتی آنان بهتر آشنا شویم به برخی از بیانات امیر المؤمنین علیه السلام که در رابطه با معرّفی این خاندان ننگین در ضمن بعضی از خطبه های نهج البلاغه آمده است، اشاره می کنیم.

ص: 299

روش فتنه جویان بی زاری جسته و طبق دستور خداوند عمل می نمائیم) ولی رهبری شما را در آن روزگار به عهده نخواهیم داشت (و نمی توانیم کسی را آشکارا به راه حق دعوت نماییم). (1)

و در خطبهٔ 98 که به ظلم و ستم های بی حدّ و مرز بنی امیّه اشاره نموده است، می فرماید:

به خدا سوگند آن ها همچنان به ظلم و ستم خود ادامه دهند تا آن جا که هیچ حرامی را که خدا حرام کرده است باقی نگذارند و همه را حلال شمارند، و تمام پیمان های الهی را بشکنند، تا بدان جا که حتی خانه و خیمه ای باقی نماند مگر آن که ستم شان در آن راه یابد و فساد و سوء تدبیر شان مردم را از خانه های خویش فراری دهد، تا آن جا که مردم دو دسته شوند و هر دو دسته بگریند؛ گروهی برای دین شان، و گروهی برای دنیای شان. کار به جایی برسد که خدمت گزاری یکی از شما برای یکی از آنان مانند خدمت گزاری بردگان نسبت به ارباب خود شود که به هنگام حضور (از ترس) از او فرمان بَرَد، و چون غایب شود از او بد گویی نماید و تا آن جا که هر کس به خدا امیدوار تر (و پرهیز کار تر) باشد بیش از همه رنج و مصیبت بیند! پس اگر خداوند برای شما عافیت (و سلامت و گشایشی) پیش آورد بپذیرید (و خدا را شکر کنید) و اگر به رنج و ناراحتی گرفتار شدید شکیبا باشید که سر انجام پیروزی با پرهیزکاران است». (2)

هم چنین، نصر بن مزاحم در روایت دیگری از حسن بصری روایت کرده که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود:

﴿ إِذَا رَأَیْتُمْ مُعَاوِیَهَ یَخْطُبُ عَلَی مِنْبَرِی فَاقْتُلُوهُ ﴾

هر گاه دیدید معاویه بر فراز منبر من خطبه می خواند، او را بکشید.

حسن بصری پس از نقل این حدیث می گوید: