ص: 2

میثاق طلبگی

دفتر سوم : آشنایی با نظام تعلیم و تربيت حوزه های علمیه

ویراست جدید

علی اصغر همتیان

ص: 3

سرشناسه : همتیان، علی اصغر، 1350

عنوان : میثاق طلبگی، دفتر سوم، آشنایی با نظام تعلیم و تربیت حوزه های علمیه .

تکرار و نام پدیدآور: مؤلف علی اصغر همتیان به سفارش و نظارت مدیریت اخلاق و تربیت معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

مشخصات نشر : قم؛ مرکز مدیریت حوزه های علمیه، 1399

مشخصات ظاهری : 87 ص .

شابک: 1 - 44 - 7550 - 600 - 978

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

یادداشت : کتابنامه : ص 86-87؛ همچنین به صورت زیرنویس .موضوع : حوزه های علمیه - ایران .

موضوع : حوزه های علمیه - برنامه های درسی

موضوع : تدریس حوزوی

موضوع : راه و رسم زندگی

شناسه افزوده : حوزه علمیه قم - مرکز مدیریت حوزه های علمیه

شناسه افزوده : حوزه علمیه قم - مدیریت اخلاق و تربیت معاونت تهذیب و تربیت

رده بندی کنگره : 1396 9م9ه- / 7 BP

رده بندی دیویی : 297/07

شماره کتاب شناسی ملی: 4376344

میثاق طلبگی

دفتر سوم : آشنایی با نظام تعلیم و تربیت حوزه های علمیه

به سفارش و نظارت :

مدیریت اخلاق و تربیت معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه مؤلف: علی اصغر همتیان

ناشر: مرکز مدیریت حوزه های علمیه

نوبت چاپ: چهارم تابستان 1399

شمارگان : 3000 نسخه

قیمت :

شابک : 1 - 44 - 7550 - 600 - 978

*تمامی حقوق برای معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه محفوظ است *

نشانی : قم، انتهای بلوار پیامبر اعظم (جمکران) مجتمع دار الولایه معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

www.tahzib-howzeh.ir

مراکز پخش :

قم ، خیابان روح الله ، روبه روی مجتمع ناشران ، نمایشگاه کتاب حوزه های علمیه

025-37735547

قم ، مدرسه علمیه دارالشفاء ، فروشگاه انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه

025-37748383

ص: 4

دیر زمانی است که بارانی ام *** آمده ام تا تو برویانی ام

آمده ام خسته و چشم انتظار *** گمشده این شب ظلمانی ام

آمده ام تا تورهایم کنی *** شربت پرواز بنوشانی ام

آمده ام با عطشی آتشین *** چله نشین شب طوفانی ام

آمده ام چشم به راهت نهم *** آمده ام تا که به خود خوانی ام

آمدم ای فجر سپید امید *** در عطش عشق بسوزانی ام

تشنه ام ای دوست صدایم بزن *** عاشق یک جرعه روحانی ام

باز هوای غزلم ابری است *** دیر زمانی است که بارانی ام

ص: 5

من متواضعانه و به عنوان یک پدر پیراز همه فرزندان و عزیزان روحانی

خود می خواهم که در زمانی که خداوند بر علماء و روحانیون منت نهاده است و اداره کشور بزرگ و تبلیغ رسالت انبیاء را به آنان محول فرموده است از زی روحانی خود خارج نشوند و از گرایش به تجملات و زرق و برق دنیا که دون شأن روحانیت و اعتبار نظام جمهوری اسلامی ایران است پرهیز کنند و بر حذر باشند که هیچ آفت و خطری برای روحانیت و برای دنیا و آخرت آنان بالاتر از توجه به رفاه و حرکت

در مسیر دنیا نیست.

امام خمینی قدس سره ، صحیفه نور، ج 2، ص 343

ص: 6

مسأله دکتری افتخاری؛ خوب، البته این یک افتخار است که این دانشگاه این اظهار محبت را به ما بکند؛ لیکن من اهل دکتری نیستم؛ همان طلبگی ما کافی است. اگر بتوانیم به میثاق طلبگی متعهد و پایبند بمانیم - که قولاً وفعلاً این میثاق را از دوران نوجوانی و جوانی با خدای متعال بستیم - اگر خداوند کمک کند و ما بتوانیم این میثاق را حفظ کنیم و در همین عالم طلبگی پیش برویم من این را ترجیح می دهم. شما لطف کردید و این برای ما هم مایه مباهات است، لیکن من پیشنهاد شما را قبول نمی کنم.

مقام معظم رهبری دام ظله در یکی از دیدارها با مسئولان وزارت علوم

در پاسخ به پیشنهاد اعطای دکترای افتخاری به ایشان

ص: 7

ص: 8

پژوهش گرا بودن 60

ارتباط تنگاتنگ علوم در حوزه 60

استمرار تحصيل 61

رابطه اخلاقی و معنوی میان استاد و شاگرد 62

انتخابی بودن استاد 63

تدریس در کنار تحصیل 64

توجه به زبان عربی به عنوان زبان مرجع 64

تعقل گرایی و استدلال محوری 65

متن محوری 65

استفاده از روزهای تعطیل 65

برنامه ریزی روزانه نه هفتگی 67

سطوح علمی حوزه 67

دورنمای برنامه تحصیلی 67

مدارک علمی حوزه 76

مهارت های مورد نیاز در طلبگی 83

اهمیت مهارت ها و انواع آن 83

مهارت آموزی 85

مهارت های طلبگی 89

مهارت علمی در علوم کاربردی 91

سفیران هدایت 92

فهرست منابع 98

ص: 10

ص: 12

و بتواند در انتخاب درست آنها را یاری کند و این تلاش ناچیز در روزی که «لاینفع مال ولا بنون» است، دستگیر ما باشد.

در پایان بر خود لازم میدانم از مدیریت اخلاق و تربیت معاونت تهذیب و تربیت که کتاب حاضر به سفارش و نظارت آن مجموعه تدوین شد و نیز حجج الاسلام و المسلمین آقایان محمد عالم زاده نوری و کاظم علی محمدی که ارزیابی، بازبینی، اصلاح و ویرایش این اثر را بر عهده داشته اند، کمال تشکر را داشته باشم.

علی اصغر همتیان

تابستان 1399

ص: 14

ص: 16

علمیه، شناخت نظام تعلیم و تربیت آن است.

طلاب پیش از تحصیل در حوزه علمیه در یک مرکز علمی (مدارس آموزش و پرورش یا دانشگاه ها) تحصیل می کردند که نظام تعلیم و تربیت خاص خود را داشته است. اکنون باید به این نکته توجه داشت که حوزه علمیه نظام تعلیم و تربیتی دارد که از جهاتی با مراکز علمی دیگر متفاوت است .

اگر داوطلبان به ویژگی های این نظام توجه نکنند، ممکن است پس از تحصیل طولانی در حوزه احساس خسارت و پشیمانی نمایند.

شناخت نظام تعلیم و تربیت حوزه حداقل به دو دلیل ضروری به نظر می رسد:

نخست اینکه ممکن است کسی با شناخت نظام تعلیم و تربیت حوزه به این نتیجه برسد که تحصیل در حوزه علمیه - به هر جهت - با شرایط او سازگار نیست. این البته دلیل نقص نیست؛ ممکن است کسی نتواند با شرایط تحصیل در حوزه تطببيق یابد؛ اما همین فرد در یک مرکز علمی ،دیگر موفق باشد و بتواند به عنوان یک دانش آموخته متعهد به نظام اسلامی خدمت کند.

دوم اینکه شناخت نظام تعلیم و تربیت حوزه میتواند عامل مؤثری در تحصیل و تربیت صحیح و موفق باشد و طلبه با این شناخت میتواند از تمام فرصت های خود استفاده و مسیر پیشرفت را سریع تر و حساب شده ترطی نماید.

متمادی شکل گرفته است و ریشه شکل گیری آن به صدر اسلام و آغاز بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم بازمی گردد.

با آغاز رسالت حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم در مکه، اولین حلقه های رسمی آموزش اسلام تشکیل گردید. بعد از هجرت مسلمین به مدینه و نزول آیه نفر تلاش بیشتری برای آموزش و فراگیری احکام و معارف اسلامی صورت پذیرفت و مسجد به عنوان کانون برگزاری جلسات آموزش دین معرفی شد و بدین گونه «جوشش و جنبش علمی مسلمین» از مدینه آغاز شد.

با رحلت رسول مکرم اسلام صلی الله علیه وآله وسلم این رسالت عظیم توسط حضرت علی علیه السلام و امامان بعد از ایشان به بهترین وجه عملی شد و تشنگان معارف اصیل اسلام با حضور یافتن در محضر این بزرگان و شاگردان آن ها، کام تشنه خود را سیراب می کردند.

در عصر امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام تحولی عظیم در آموزش اسلامی پدید آمد؛ این دو بزرگوار در مسجد نبوی صلی الله علیه وآله وسلم رواقی برای تدریس داشتند و جلسات درس و گفت وگوی علمی در منازلشان نیز بر پا بود که روایان و طالبان علم در آنها حضور می یافتند. سازمان این حوزه های درسی ساده و قابل استفاده و بهره برداری برای همگان و پاسخگوی نیازهای زمان بود.

دانشمندان متعددی در رشته های مختلف علوم اسلامی علوم عقلی و علوم طبیعی در این عصر پرورش یافتند. چندین نسل از فقها تربیت شدند که دارای قدرت اجتهاد بودند. قواعد مهم فقهی و اصولی وضع شد و مدارس فلسفه و کلام تأسیس گردید و کتابهای مختلفی توسط دانشمندان تعلیم یافته در محضر این بزرگواران نگاشته شد.

حوزه علمی و درسی امام صادق علیه السلام ، الگوی تأسیس و اداره حوزه های علمیه در قرون بعد و خصوصا در عصر غیبت شد.

ص: 19

براساس حديث شريف «و أما الحوادث الواقعة فارجعوا فيها الى رواة حديثنا فإنهم حجتى عليكم و أنا حجه الله ...»، در عصر غیبت کبری مسئولیت اداره امور فرهنگی و مرجعیت دینی به فقهای مکتب اهل بیت علیهم السلام واگذار شد و از همین جا سازمان روحانیت شکل گرفت و در حوزه های علمیه ری، بغداد، حلب، حله، شام، نجف، مشهد، اصفهان، قم و برخی دیگر از شهرهای ایران تبلور یافت.

دوره جدید شکوفائی حوزه ها در ایران با هجرت آیت الله العظمی حاج شيخ عبدالکریم حائری رحمه الله از نجف به قم آغاز می شود و سپس با زعامت و مرجعیت عامه آیت الله العظمی بروجردی رحمه الله رونق بیشتری یافت.

با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و تحت فشار قرار گرفتن علما در نجف از سوی رژیم بعث عراق حوزه علمیه قم تبدیل به محور و مرکز حوزه های علمیه در جهان گردید. (1)

ص: 22

ص: 24

هدایت جامعه را به عهده بگیرید خیال نکنید تنها وظیفه شما یاد گرفتن مشتی اصطلاحات می باشد وظیفه های دیگری نیز دارید. شما باید در این حوزه ها خود را چنان بسازید و تربیت کنید که وقتی به یک شهریاده رفتید بتوانید اهالی آنجا را هدایت کنید و مهذب نمایید. (1)

در مجموعه خلقت انسانی بالاتر از پیامبر اسلام علیهم السلام و امامان معصوم عليهم السلام نداریم. افتخار طلاب این است که منسوب به این بزرگان بوده و وارث آنها محسوب می شوند و در ایام تحصیل و حضور در حوزه علمیه باید خود را شبیه ترین فرد به رسول الله علیهم السلام نموده و به گونه ای باشند که نماد عینی آن بزرگان گردند هنگامی که مردم به او می نگرند یاد خدا، رسول خدا و اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت عليهم السلام در دل آنها زنده شود.

برای اینکه دانش پژوه علوم دینی بتواند نماد عینی رسول الله و ائمه معصومين عليهم السلام گردد باید اولین هدفی که در سر می پروراند اصلاح نفس و تهذیب آلودگی های نفسانی باشد، اگر کسی خود را اصلاح نموده و از دنیاطلبی رها گردد در تأثیرگذاری بر دیگران نیز موفق است خداوند در سوره یس می فرماید :

وَجَاءَ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَهِ رَجُلٌ يَسْعَى قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ * اتَّبِعُوا مَنْ لا يَسْأَلُكُمْ أَجْراً وَهُمْ مُهْتَدُونَ. (2)

مردی از دورترین نقطه شهر با شتاب آمد و گفت: ای قوم من! از فرستادگان الهی پیروی کنید از کسانی پیروی کنید که از شما مزدی نمی خواهند و خود هدایت یافته اند.

بر اساس آیه فوق یکی از ویژگیهای پیامبران الهی این است که خود هدایت یافته اند. امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

آنچه مردم را نسبت به تحصیل و طلب علم بی رغبت کرده این است که عالمان

ص: 26

بدون عمل را زیاد دیده اند. (1)

براساس این روایت در صورتی که هدف اصلی از تحصیل علم، خودسازی نباشد علم به تنهایی گاه باعث دورتر شدن مردم از دعوت کنندگان به خدا می شود. طلبه برای انجام رسالت الهی اصلی ترین هدفی که باید در سر پرورانده و به دنبال آن برود و خود را - تحت نظارت رهیافتگان فقیه - به تعب و رنج اندازد اصلاح و تهذیب نفس است. علامه مجلسی رحمه الله می فرماید:

فقیه در روایات غالباً برعالم عامل خبير به عیوب نفس و خبیر به آفات نفس اطلاق می شود؛ همان عالمی که تارک دنیا و زاهد باشد به آنچه نزد خداست راغب باشد از قبیل نعیم جاودانه او و قرب و وصال او. (2)

بنابراین موفقیت در این حوزه علمیه فقط به دانش و علم نیست؛ بلکه در کنار علم و دانش مجموعه ای از بایدها و نبایدها را باید مراعات کرد. البته اگر عزم بر تحقق این مهم باشد خداوند متعال نیز کمک خواهد کرد.

یکی از شاگردان علامه طباطبایی رحمه الله نقل می کرد :

روزی به محضر علامه طباطبایی رسیدم و شروع کردم به گریه کردن (گویا به نظر خودش باید توفیقات بیشتری داشته باشد و گلایه مند بوده است) علامه نگاهی کردند و فرمودند : به وعده های خدا ایمان داری؟ در پاسخ به این پرسش متوقف شدم. با خود گفتم اگر بگویم ایمان دارم درست نیست زیرا آنگونه که شایسته است ایمان .ندارم اگر بگویم ایمان ندارم نیز درست نیست. بدون اینکه پاسخی بگویم دستانم را به گونه ای حرکت دادم که از آن فهمیده شود که هم ایمان دارم

ص: 27

هم ندارم، ایمان دارم چون به هر حال مؤمنم و ایمان ندارم چون آنگونه که شایسته است ایمان ندارم علامه طباطبایی فرمودند: خداوند متعال در قرآن می فرماید: «وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُم سُبُلَنا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ المُحْسِنِينَ». (1)

از آن به بعد این آیه همیشه در ذهن و وجودم بود و همیشه براساس این آیه تلاش می کردم .

شهید ثانی رحمه الله در کتاب «شرح لمعه» در مورد شرایط قاضی به شرط اجتهاد اشاره می کند و پس از اینکه علوم مقدماتی اجتهاد را تشریح می کند، می فرماید:

قوه اجتهاد و استنباط قوه ای است که توفیقش دست خدای متعال است؛ به هرکس بخواهد بر اساس حکمت و اراده اش عنایت میکند و البته تلاش و کوشش در کسب این توفیق مؤثر است». و در ادامه به آیه «وَالَّذِينَ جاهَدُوا فينا لَنَهدِيَنَّهُم سُبُلَنا» اشاره می کند. (2)

ما نیز اگر با تمام وجود برای تحصیل در حوزه علمیه تلاش کنیم خداوند متعال به ما کمک خواهد کرد.

حکومت می کند همین روح است .... تقدم و احترام واقعی يك طلبه نسبت به دیگران جز بر مبنای تحصیلات و قدس و تقوا نمیتواند باشد. ... محیط حوزه های علوم دینی محیط زهد و قناعت ،است از اسراف و عیاشی و مجالس شب نشینی که در سایر طبقات است و احیاناً دانشجویان غیر رشته علوم دینی در آن مجالس شرکت می کنند خبری نیست و حتی اندیشه این گونه امور نیز در دماغ يك محصل ديني پیدا نمی شود و اگر کسی کوچک ترین تمایلی به این امور نشان بدهد سقوطش قطعی است.... روابط استاد و شاگرد در میان طلاب صمیمی و احترام آمیز است. شاگردان احترام استادان خود را در حضور و غیاب با کمال ادب رعایت میکنند و حتی بعد از فوت آنها همواره آنها را به نیکی و دعای خیریاد می کنند. ... در سایر محیط های تحصیلی- چنان که می دانیم این امور کمتر وجود دارد. (1)

برنامه های مناسبتی و مذهبی: یکی از برنامه هایی که در مدارس علمیه وجود دارد برنامه های دعا، نیایش، روضه و... است که این برنامه ها نیز می تواند طلبه را تربیت کند. طلبه ای که در مجالس دعا و توسل شرکت می کند، آرام آرام زمینه ارتباط با پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه معصوم عليهم السلام را پیدا می کند و همین امر باعث میشود آمادگی لازم برای تربیت را در بسیاری از عرصه ها پیدا نماید. طلبه ای که در جلسات دعا و نیایش و در مقام عبد خدای خود را خاشعانه میخواند بهترین زمینه برای ارتباط با خدا را پیدا می کند.

علوم قرآنی، تفسیر قرآن، نهج البلاغه، فقه و اصول از جمله این متون درسی است که طلبه به واسطه ارتباطی که با قرآن و روایات پیدا می کند زمینه تربیت و تهذیب برای او فراهم می شود.

آشنایی با علومی مثل منطق، فلسفه و کلام و اعتقادات، زمینه تعمیق باورهای اعتقادی را در طلبه فراهم میکند و تردید نیست که تصحیح بینش ها و باورها زیربنای اصلاح و تهذیب نفس به شمار می آید.

هفتگی در مدرسه علمیه و برخی در فضای عمومی شهر و به اهتمام معاونت تهذیب حوزه توسط عالمان وارسته برگزار میگردد. دروس اخلاق عمومی اختصاص به سن و سال مشخصی ندارد و همۀ طلاب حتی کسانی که در مراتب بالای علمی هستند از این کلاس ها استفاده می کنند.

دروس نوع اول به هدف انتقال آموزه های علم اخلاق و بررسی عالمانه موضوعات اخلاقی است در حالی که دروس نوع دوم بیشتر از مقوله موعظه و به هدف انبعاث عملی، تأثر روحی و پالایش نفس است و انسان بیش از آن و پیش از آن که به آموختن اخلاق نیازمند باشد محتاج موعظه و تذکر است استاد در دروس نوع اول معلم است و استاد در دروس نوع دوم واعظ و مربی.

کاری که معلم در کلاس درس انجام می دهد، ایجاد گزاره های جدید در ذهن انسان است؛ اما وظیفه ای که واعظ بر فراز منبر بر عهده دارد برانگیختن اراده و حرکت است. مخاطب معلم ذهن آدمی و مخاطب مربی و واعظ «جان» اوست. معلم چیره دست آموزگاری است که معلومات بیشتری را به بیان رسا منتقل سازد و مربی موفق کسی است که چون از سخن فارغ شود مخاطبش تصمیم به عمل گیرد و عزم بر اقدام و حرکت جزم کند. گاهی مربی و واعظ در مجلس موعظه، هیچ دانش جدیدی بیان نمی کند و سخن تازه ای نمی آموزد اما با تکرار دانسته ها و تحریک آگاهی های افسرده و غفلت زدایی زمینه اراده را فراهم می کند.

به همین جهت نباید از تکرار و یادآوری آموخته ها دل آزرده و رنجیده خاطر گردیم، بلکه شایسته است در برنامه زندگی خویش، شرکت در مجالس موعظه و ذکر را نیز قرار دهیم و به این نیاز ضروری و حیاتی توجهی در خور اهمیتش نماییم. در فرمایش ائمه هدى علیهم السلام آمده است :

ص: 32

«عَلَیکَ بِمَجالِسِ الذِكر» (1) و «سامِعُ ذكر الله ذاكر» (2).

خداوند متعال نیز می فرماید :

«وَ ذَكرفَإِنَّ الذِكرى تَنفَعُ المُؤمِنينَ» (3) و «يعِظُكُم لَعَلَّكُم تَذَكرون» (4).

برخی گمان می کنند در درس اخلاق عملی نیز مانند دروس دیگر باید مطالب جدیدی بیاموزند. از این جهت اگر مطلب تازه ای نیاموختند شاکی و معترض می گردند. در حالی که انسان نیازمند شنیدن است و اثری که در شنیدن هست در دانستن نیست .

جانور فربه شود از راه نوش *** آدمی فربه شود از راه گوش

دفتر امورتربیت اخلاقی معاونت تهذیب حوزه های علمیه عهده دار شناسایی، جذب و اعزام اساتید اخلاق به مدارس علمیه سراسر کشور است.

ضروری است بدانیم مشاوره اختصاصی به آدمهای بیمار و مشکل دار ندارد، گرچه مشاور می تواند در حل مشکلات روحی و روانی به ما کمک کند. اما برای دریافت راهنمایی و پیشگیری از بروز مشکلات روحی و اخلاقی احتمالی نیز باید به مشاور مراجعه کرد.

در حوزه یک مجموعه منسجم و کارآمد به نام دفتر امور مشاوره و خانواده وجود دارد که به صورت دوره ای اساتید مشاور خود را به مدارس علمیه سراسر کشور اعزام می کند. همچنین در برخی از مدیریت های استانی مکان مستقلی به عنوان مرکز مشاوره حوزه وجود دارد که مشاوران با تخصصهای گوناگون آماده پاسخگویی به نیازهای مشاوره ای طلاب و خانواده های آنها هستند.

نیز امکان پذیر است ...

از مجموع آنچه گفته شد استفاده نمی شود که در مباحث اخلاقی همیشه استاد خصوصی لازم است به طوری که اگر نباشد برنامه تربیت و پرورش اخلاق و تقوا و ادامه سیر و سلوک مختل گردد، چه بسیارند کسانی که با استفاده از آیات قرآن و روایات اسلامی و کلمات بزرگان در کتب اخلاقی و التزام عملی به آنها، این راه را پیموده و به مقالات والایی رسیده اند هر چند نمیتوان انکار کرد که وجود استاد خصوصی و مدد گرفتن از انفاس قدسیه نیکان و پاکان وسیله خوبی برای نیل کمال و طی طریق در کوتاهترین مدت و حل مشکلات اخلاقی می باشد. در نهج البلاغه نیز آمده است: «یا ایها الناس استصبحوا من شعله مصباح واعظ متعظ؛ ای مردم چراغ دل را از شعله گفتار واعظی با عمل، روشن سازید». (1) ولی متأسفانه در بسیاری از این موارد نتیجه معکوس حاصل شده است، و افرادی به عناوین مختلف خود را به عنوان مربی اخلاق و استاد مقام ارشاد قلمداد کرده، در حالی که از رهزنان این راه بودهاند و افراد پاکدل و حق طلب را به راه تصوّف يا طرق انحرافی دیگر، و یا خدای نکرده به مفاسد اخلاقی ننگین کشانیده اند، به همین دلیل، ما به تمام پویندگان این راه هشدار می دهیم که اگر می خواهند استادی برای مسایل اخلاقی انتخاب کنند بسیار با احتیاط گام بردارند و در این انتخاب سختگیر و دقیق باشند و هرگز به ظواهر عمل نکنند اشخاص، خوب بنگرند و با مشورت با آگاهان دست به چنین انتخابی بزنند تا

و به سوابق به مقصود خود نایل گردند. (2)

ص: 35

ص: 36

ص: 38

عالمان متعهد و مهذبی را در طول تاریخ به جامعه بشری، تحویل داده است. مقام معظم رهبری دام ظله فرموده اند :

از اول که درس می خواندیم به ما یاد دادند که درس خواندن برای مقام یا پول بد و عیب است. در تحصیلات دیگر، در فرهنگ های دیگر، در نظام های آموزشی دیگر، وقتی کسی درس را شروع می کند، اگر بگویند برای چه درس می خوانی می گوید: برای اینکه در آینده بتوانم شغل بگیرم. غیر از این است؟ اگر از اول به ما بگویند: چرا شروع به درس خواندن کردید و چرا طلبه شدید؟ چنانچه بگوییم برای این است که در آینده شغل بگیرم، یک نقطه منفی به حساب می آید. فرهنگ و محیط ما این را یاد داده است.

مجلس درس در حوزه بسیار مقدس است، سعی طلاب علوم دینی و اساتید حوزوی بر ایجاد تقارن میان علم و عمل، التزام به عبادت در کنار تحصیل، قصد قربت الهی در تحصیل و تدریس، حضور با وضو در کلاس درس، ذکر نام و یاد خدا در ابتدا و انتهای درس، درود و صلوات و توسل به پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم و اهل بیت عصمت و طهارت؛ احترام و تواضع در مقابل استاد و سایر طلاب، احترام به کتاب ها و منابع علمی تعظیم علما و دانشمندان در گفتار و نوشتار، همه نمودهایی از آمیخته شدن اخلاق و معنویت در مسیر فراگیری علم است.

همین موضوع باعث شده که در نظام آموزش طلبگی اکثر طلاب با میل و اراده شخصی و علاقه قلبی و در کمال آزادی به تحصیل مشغول اند، در نتیجه انگیزه های گریز و بیزاری از محیط آموزشی وجود ندارد و محیط آموزش بر آنان قیدی از نوع انگیزه های بیرونی نمی نهد. آموزش بدون فشار اداری و مقررات انضباطی صورت می گیرد و با شور و انگیزه درونی دنبال می شود.

ص: 40

است، پس مطالعه نکنید، پیش مطالعه کنید. (1)

طلبه ای که در طول یک سال تحصیلی هر شب بخشی از یک کتاب را قبل از تدریس استاد پیش مطالعه کرده، به مرور با قلم نویسنده آشنا می شود و هر چه جلوتر می رود میزان بهرۀ او از آن علم و آن کتاب افزایش می یابد. ممکن است طلبه در ابتدای سال هنگام پیش مطالعه تنها درصد کمی از مطالب کتاب را متوجه شود اما در ادامه و به تدریج این درصد افزایش پیدا میکند به این ترتیب طلبه قدرت مطالعه، درک مطلب و تفکر بیشتری خواهد یافت.

تذکر چند نکته در مورد پیش مطالعه ضروری به نظر می رسد :

- برای پیش مطالعه در هر درس - به ویژه در دروس سال های اولیه حوزه - بین 10 تا 20 دقیقه پیشنهاد می شود و بیش از این توصیه نمی شود؛ زیرا اولا با توجه به تعداد درس ها در یک روز امکان پیش مطالعه طولانی نسبت به همه درس ها وجود ندارد و ثانيا اختصاص بیش از این مقدار انرژی زیادی از طلبه میگیرد باعث خستگی و

ملالت میگردد و موجب میشود پیش مطالعه استمرار پیدا نکند.

- میزان فهم در پیش مطالعه چندان مهم نیست. اگر طلبه ای در پیش مطالعه تنها درصد کمی مطالب را متوجه شد نگران نباشد، مهم این است که برای حضور در کلاس آمادگی لازم را پیدا کند.

- هر چه زمان پیش مطالعه به زمان حضور در کلاس نزدیک تر باشد مناسب تر است. ممکن است طلبه ای قبل از حضور در کلاس 20 دقیقه فرصت داشته باشد می تواند از این زمان برای پیش مطالعه استفاده کند، حتی اگر فرصت پیش مطالعه از بین رفته باشد می تواند دقایق اول کلاس درس را به مرور سریع مطالب اختصاص دهد و به صورت فعال در کلاس درس حاضر شود.

ص: 42

- تمرکز بر متن کتاب درسی یکی از نکات مهم در پیش مطالعه است. مراجعه به کتاب های شرح در پیش مطالعه مفید نیست.

- طلبه باید از اعتماد کامل به فهم و درک خود در پیش مطالعه بپرهیزد و گرفتار عجب علمی نشود فهم طلبه از درس باید در محضر استاد تست شود و با بیان استاد تکمیل و تصحیح شود. از آسیب های پیش مطالعه این است که طلبه به فهم خود اعتماد کند و در کلاس درس توجه کافی به مطالب استاد نداشته باشد و يا توضیح استاد را نپذیرد.

می زند، نشستن در مکان نامناسب، داشتن اشتغالات فراوان در خارج از کلاس و دل مشغولی های گوناگون و... .

است که افرادی که با این روش مطالعه میکنند پس از گذشت فقط یک روز بیش از 80 درصد آنچه را که خواندهاند فراموش میکنند و پس از گذشت حدود 2 الی 3 روز نیمی از 20 درصد بقیه را نیز از خاطر میبرند به عبارت ساده تر 90 درصد اطلاعات در مدت بسیار کوتاهی از بین میرود تندخوانی به شما کمک می کند با تمرکز بر مطالعه سرعت مطالعه را افزایش دهید و در عین حال از کیفیت یادگیری شما کاسته نشود. تندخوانی مجموعه ای از مهارت های ساده است که هر کس بدون هیچگونه محدودیتی از نظر سن، شغل، حرفه، توارث و یا میزان هوش می تواند در مدت کوتاهی با اندکی سعی و تلاش آنها را فرا بگیرد. (1)

در اهمیت تندخوانی ذکر همین نکته کافی است که بسیاری از بزرگان ما در حوزه به این امر اهتمام داشته و در تندخوانی دارای رکورد هستند. البته مهارت تندخوانی بیشتر با تمرین و تکرار به دست می آید ولی برای شروع، نیاز به آموزش های اولیه و طی دوره های معتبر دارد.

نفر از همکلاسی های خود که در همان درس شرکت داشته درسی را که از استاد فراگرفته مورد بحث و گفت وگو قرار می دهد. در مباحثه یک نفر از طلاب گروه مباحثه - بدون تعیین قبلی - شروع به ارائه میکند و مطالب درس فراگرفته را شبیه استاد توضیح میدهد. ضمن سخنان او، افراد گروه از جزئیات یا کلیات مطالب از او می پرسند، نسبت به گفته های او انتقاد می کنند و دلیل می خواهند، مطالب

او را تکمیل می کنند و هر جا اشتباهی یا ابهامی یافتند متذکر می شوندو در ادامه نیز مطالب گفته شده را بر متن کتاب نیز تطبیق می کنند. اگر در مباحثه سؤالات جدیدی پدید آید و گروه از عهده فهم آن برنیایند، آن را نزد استاد خویش برده و از طریق وی شبهه خویش را حل می کنند. بنابراین مباحثه تکرار مطالب و روخوانی جمعی کتاب نیست، القای یک جانبه و گوش کردن به یک سخنرانی هم نیست، بلکه یک تعمیق و بررسی تحلیلی گروهی و گفت وگوی دو یا چند جانبه است که در آن همه اعضا مشارکت علمی و حضور فعال دارند. شهید مطهری رحمه الله در مورد روش تحصیل در حوزه می نویسد:

امتیاز متد تحصیلی طلاب نسبت به سایر متدها همین است که طلاب، درسی را که از استاد فرا می گیرند دقیقاً مطالعه می کنند و سپس کنند و سپس مباحثه می کنند و می نویسند و در همان حال دروس دیگر را تدریس می کنند. این جهات سبب می شود که طلاب در حدود تحصیلات خود عمیق می گردند. (1)

مقام معظم رهبری دام ظله نیز درباره مباحثه فرموده اند:

سنت مباحثه، جزو بی بدیل ترین سنت هاست. مباحثه، هنوز هم که هنوز است در مجامع فرهنگی جدید جا نیفتاده است. مباحثه یعنی تمرین استادی. استاد آن کسی است که وقتی می خواهد مطلبی را بیان کند، بر آن مسلط است این نیست

ص: 46

که فهمیده باشد، بلکه بر آن مسلط است/ وقتی استاد درس میگوید، آدم کتاب را نگاه می کند، خیال می کند مطلب را فهمیده است، اما وقتی می خواهد به زبان بیاورد، می بیند لنگ لنگ است. مباحثه شما را به لنگی تان آشنا می کند و شجاعت و گستاخی تعلیم دادن می دهد، چون هم مباحثه تان، امروز شاگرد شماست و فردا هم شما شاگرد اویید و قشنگ گوش می دهید تا او برای شما خوب بیان کند. (1)

در انتخاب هم بحث، باید به نظم و وظیفه شناسی، تناسب استعداد، قدرت فهم مطالب، تناسب روحیات اخلاقی و تخلق به اخلاق کار گروهی توجه کرد.

حداقل تعداد افراد گروه مباحثه 2 نفر است. مناسب است این تعداد از 4 نفر تجاوز نکند، زیرا با افزایش تعداد افراد گروه، مباحثه طول می کشد و امکان جمع بندی مطالب از بین می رود. مناسب ترین تعداد برای مباحثه 3 نفر است تا با غیبت یک نفر مباحثه به تعطیلی نکشد.

مباحثه نسبت به سایر مراحل آموزش، برتری دارد. توجیه این برتری در واژه «درگیری» خلاصه می شود. ساده ترین مثال برای درک بهتر مفهوم «درگیری» حالت های دو حریف در حال کشتی گرفتن می باشد. در جریان کشتی هریک از طرفین، در عین حال که باعث حرکات طرف دیگر است از حرکات او نیز تأثیر می گیرد.

فوائد اصلی مباحثه به قرار زیر است :

1 . تنظیم و ترتیب مطالب در ذهن و در نتیجه انسجام فکری (چون قصد ارائه وجود دارد)؛

2 . ترميم مطالب در ذهن و روشن شدن نقاط مبهم (مطالب جا افتاده به كمك طرف مقابل یادآوری و زنده می شود)؛

3 . تصحیح دریافت ها و تلقیات غیر صحیح و کشف نقاط ابهام و ایراد؛

4 . تعمیق فراگیری و تحکیم آموخته ها و دریافت ها و رهایی از سطحی نگری؛

ص: 47

5 . پرورش روحیه نقادی و نقدپذیری و بارور شدن اعتماد به نفس علمی؛

6 . تقویت فعالیت های استدلالی برای دفاع از يك رأی که زمینه پرورش قدرت اجتهاد است؛

7 . کسب توانایی در بیان مقصود (با ورود و خروج موفّق و...) و ارائه راه های مؤثر در جا انداختن مراد؛

8 . الزام به مطالعه و نظم قهری؛

9 . تمرین برای تدریس کسب توانایی در ارائه مطلب و تقویت مهارت های کلاس داری و مناظره؛

10 . مرور آموخته ها تثبیت یادگیری و حفظ معلومات؛

11 ایجاد سؤالات جدید و فراهم شدن زمینه مطالعات و تحقیقات بعدی؛

12 . افزایش دقت در مطالب علمی و قدرت تجزیه و تحلیل.

علاوه بر این، مباحثه به افزایش قدرت بیان و مهارت های گفتاری، ایجاد و تحکیم مناسبات گروهی، تقویت جنبۀ اجتماعی و معاشرتی و کسب ادب مواجهه و تقویت قدرت ارتباط با دیگران نیز می انجامد.

شایسته است یک زمان ثابت برای مباحثه هر درس در نظر گرفته شود به صورتی که فرصت مطالعه کافی و پردازش مطالب وجود داشته باشد و از طرفی خستگی روحی و ذهنی نباشد. ضمناً مباحثه دروس باید پا به پای کلاس پیش رود و دچار عقب ماندگی نشود. نیز در مباحثه باید این امور مراعات شود :

1. آغاز و انجام با یاد و نام خداوند متعال ؛

2. حفظ احترام افراد به صورت متقابل؛

3. تواضع در مباحثه (چگونگی حرف زدن، نگاه کردن و...)؛

4. خوب به حرفهای طرف مقابل گوش کنیم و آنگاه:

- نشان دهیم حرف هایش را فهمیده ایم (سخنانش را چکیده و دسته بندی شده تقریر کنیم)؛

ص: 48

- نشان دهیم کجای حرفش را قبول داریم یا از آن قسمت ها دفاع کنیم و یا حداقل به تأیید صرف بپردازیم و بیان کنیم که کجای حرفش را قبول نداریم؛

5 . بسیاری از مناقشات صرفاً در حیطه الفاظ و قالب هاست؛ برای صرفه جویی در وقت ساکت باشیم، حرف طرف مقابل که تمام شد، آن را نقد کنیم؛

6 . اگر مخاطب ما متوجه شود که ما برای رد سخنانش موضع دفاعی گرفته ایم و تنها منتظر اتمام سخنانش هستیم در بیان و انسجام بخشیدن به سخنان خود توفیق کمتری خواهد داشت ؛

7 . در گوش کردن به دیدگاه های ابتکاری طرف مقابل از خود شوق نشان داده او را برای جولان فکری بیشتر تشویق کنیم (یکی از علامت های عدم تکبّر).

8 . پرهیز از بروز تشنج در مباحثه (افزایش صوت، تحريك عصبي)؛

9 . تمرکز داشتن کامل روی مطالب (به ویژه مطالب دقیق)؛

10 . اتکاء به خود و باور استعدادهای خداوندی.

برخی از آفت های مباحثه به قرار زیر است:

1 . خود بزرگ بینی و فخر فروشی علمی؛

2 . استبداد رأى و استکبار از پذیرش حق؛

3 . پرخاشگری و انفعال سریع؛

4 . اثر پذیری ناخواسته از اخلاقیات مذموم یکدیگر؛

5 . تحقیر و تمسخر (پرهیز از الفاظ تحقیر آمیز مانند این بافتنی ها... توجيه الكي...)؛

6 . خروج از موضوع مباحثه (حاشیه رفتن بیش از اندازه)؛

7 . اتلاف وقت و صرف انرژی بسیار در مسائل غیر مهم؛

8 . بی نزاکتی در مباحثه (دراز کشیدن ، الفاظ بی ادبانه بلند بلند صحبت کردن ...)؛

10. خوشمزگی های بی مورد و جدی نبودن.

برای داشتن یک مباحثه مفید لازم است این امور مراعات شود :

ص: 49

- شخصی که متکفل آغاز بحث است نباید از پیش تعیین شده باشد.

- در ابتدا بایستی ارتباط منطقی بحث جدید با مباحث گذشته روشن شود.

- نگاهی اجمالی به فهرست مطالبی که قرار است بیان شود صورت گیرد تا افق دید گروه افزایش یابد و مطالب منسجم گردد.

- بعد از بیان فهرست ارائه تفصیلی مطالب، القای تدریجی هریک و بالاخره رسیدن به اوج بحث صورت می گیرد.

- بیان مطالب بایستی از حفظ باشد یا دست کم از روی یك یادداشت مختصر در کاغذی کوچک صورت گیرد هم خوانی متن کتاب مباحثه نیست.

- برای ارائه بهتر بحث ، مبادی كمك كننده به فهم آن یا مثال های مناسب ، مطرح گردد.

- در مباحثه بايد عينك استدلالی به چشم زد؛ هیچ حرفی بدون دلیل معتبر نیست.

- يك هم بحث خوب چکشی است برای دیدگاهها و نظرات طرف مقابل تا خوب پخته شود.

- عضو ساکت گروه را با میدان دادن نظرخواهی و تشویق معقول میتوان وادار به درگیری فکری کرد.

- در انتها لازم است مباحث مطروحه جمع بندی و نتیجه گیری شود و بدون اجرای این مرحله، مباحثه ناقص است .

- در لابه لای بحث ها، نکات بسیار ارزشمندی به دست می آید که حتماً بایستی محفوظ بماند راه آن هم این است که با چند کلمه گویا و کوتاه آن را در گوشه ای بنویسیم و پس از مباحثه آن را به طور تفصیلی یادداشت کنیم.

- در انتها لازم است مطالب گفته شده بر متن کتاب تطبیق داده شود. برای این کار خوب است شخص دیگری - بدون تعیین قبلی – انتخاب شود.

- برای تقویت متن خوانی لازم است در این مرحله سخت گیری شود.

- در موارد مهم، بررسی یا ارجاع های لغوی ضروری است.

ص: 50

- در موارد مقتضی، برای حل مطالب حل ناشده و غیر مختومه به کتب تحقیقی معتبر و مبسوط مراجعه شود.

- فعالیت های تکمیلی باید بین اعضای گروه تقسیم شود.

- مناسب است استاد خود را از سیر مباحثه و نتایج مهمی که از آن حاصل می شود؛ مطلع سازیم. (1)

یادداشت می کنند؛ این روش نیز اشکالاتی دارد. از جمله اینکه این یادداشت ها به مرور حجم زیادی پیدا می کند و همین امر باعث می شود که استفاده از آنها سخت و زمان بر باشد. از سوی دیگر توجه زیاد به نوشتن کم کم تمرکز طلبه را نسبت به اصل مطالب استاد کم می کند و تمام انرژی او را صرف یادداشت می نماید. همچنین طلبه کم کم نسبت به فهم همراه با نوشتن شرطی میشود یعنی تا یادداشت نکند نمی تواند مطلبی را یاد بگیرد و تا ننویسند نمیتواند تمرکز پیدا کند و اگر یک جلسه به هر دلیل امکان نوشتن نباشد از درس استفاده ای نمی کند.

روشی که توصیه می شود این است که طلبه در کلاس درس آمادگی یادداشت و ابزار آن را داشته باشد؛ اما گزیده نویسی کند یعنی خلاصه ای از نکات استاد را به صورت فشرده و گویا بنویسد همچنین مطالب یا مثال هایی که استاد فراتر از کتاب مطرح می کند و در تکمیل و تعمیق درس مؤثر است یا ارجاعاتی که استاد نسبت به درس ها و صفحات دیگر کتاب میدهد یا منابع دیگری که معرفی می کند یادداشت شود.

3. مطالب منابع دیگر : مطالبی که در منابع دیگر - طبق معرفی استاد یا مراجعه شخصی - پیدا کرده است و به نظر مفید میآید بخش دیگری از نوشته تفصیلی را تشکیل می دهد. البته در استفاده از منابع دیگر و انتقال به نوشته تفصیلی باید از افراط اجتناب کرد و از نظر اساتید بهره گرفت .

4. آرای شخصی: مطالبی که به ذهن خود طلبه برسد و در هیچ کدام از موارد فوق نباشد بخش دیگری از نوشته تفصیلی را تشکیل میدهد که باید به صورت متمایز معلوم گردد.

در این بخش لازم نیست طلبه به صحت نظرات خود اطمینان کامل داشته باشد بلکه به صورت نظر بدوی ثبت گردد؛ چه بسا همین مطالب در آینده منشا تفکرات جدید و مطالب تازه گردد و برای دیگران نیز قابل استفاده باشد.

آموزشی زیاد و عمده مطالب فرار است و ماندگاری زیادی در ذهن طلبه ندارد. بنابراین با اینکه طلبه هنگام تحصیل، مطالب را به خوبی فرامی گیرد اما بعد از مدت کوتاهی آنها را فراموش میکند و برای به کارگیری آن نیاز به مراجعه دارد. در بیشتر موارد این مراجعات مشکل و طاقت فرساست و به مرور او را دچار یاس و دلسردی می کند. این مشکل برای استعدادهای خوب هم اتفاق می افتد و علاوه بر

پیامدهای علمی، پیامدهای روحی فراوانی نیز دارد.

خلاصه نویسی درس ها بهانه و وسیله ای برای مرور یاد سپاری و انتقال آنها به حافظه دراز مدت است.

بهترین زمان برای خلاصه نویسی درس ها، آخر هفته و پنج شنبه ها و جمعه ها است. در واقع فرد با این روش، هم مباحثی را که در طول هفته یاد گرفته ، مرور میکند و هم آموخته های خود را با خلاصه نویسی سامان می دهد و نیز زمینه را برای مرورهای ماهانه و دوره ای آماده می کند.

مشابه یا مواجهه با گزاره های مشابه قبلی پدید آمده است.

همه ما تجربه کرده ایم که مطالعه دوباره یک کتاب یا مقاله از مطالعه اولیه آن، مفیدتر بوده و ما را با زوایای مطلب بیشتر آشنا می سازد، همانگونه که درک کامل پیام یک سخنرانی یا فیلم نیازمند تکرار و تجدید نظر است .

تکرار و دورۀ مطالب چند اثر مهم دارد:

الف) فهم عميق: تسلط بر محتوا و فهم عمیق مباحث علمی جز در سایه مراجعه مکرر امکان پذیر نیست. برای توصیف یک خیابان باید چند بار در آن قدم بگذاریم و جزئیات و کلیات آن را به دقت مرور کنیم؛ برای اشراف و احاطه بر یک کتاب هم لازم است چند بار آن را مطالعه نماییم. این انتظار که مباحث یک کتاب علمی یکباره به فضای ذهن ما منتقل شود از ابتدا نابجاست و با ساختار ذهنی ما سازگار نیست. به همین جهت است که تا هنگامی که چند بار بحث را دوره نکنیم توانایی «دفاع جدی از آن» یا «ارائه دقیق آن» را نداریم.

با مرور مطالب یک کتاب، آرام آرام از جزئیات، توضیحات افزوده، مثال ها، شواهد و بحث های بی فایده فاصله می گیریم و افق دید ما نسبت به محتوا بالاتر و زاویه نگاه، گسترده تر می گردد و پیام های پراکنده کتاب به وحدت می رسد. هرگاه شهر را از فراز بامی بلند یا درون هواپیما مشاهده کنیم نسبت ها و روابطی را کشف می کنیم که از درون شهر دریافت آنها بسیار دشوار است؛ مثلاً می یابیم خیابان الف برفلان خیابان عمود است و با کوچۀ دیگر موازی ، مسجد شهر در شمال و مدرسه در جنوب قرار دارد وسعت پارک چند مرتبه کمتر از وسعت دانشگاه است، ترافیک در کدام میدان مشکل ساز شده و.... درک این پدیده ها پس از چشم پوشی از جزئیات است و در عین حال آشنایی کامل با شهر وابسته به این آگاهیهاست و وحدت شهراین گونه قابل درک است.

از این رو برای فهم بهتر یک کتاب مناسب است آن را خلاصه نماییم و برای

ص: 56

تلخيص كتاب ناگزیر باید آن را چند بار مرور نمود. اگر خلاصه تهیه شده نیز چند بار مطالعه شود فرایند آموزش بسیار غنا می یابد.

کتب درسی، از آنجا که جزء به جزء و پراکنده تدریس می شوند بیش از کتابهای دیگر محتاج تکرار و مرورند. رشته انسجام مطالبی که در جلسات متعدد ارائه شده تنها با تأمل و نگاه مجدد کشف می شود. شاگرد هر قدر تلاش کند مطلب هر درس را به اندازه استاد نمی فهمد، زیرا استاد روابط این بحث را با بحث های دیگر می بیند ولی شاگرد این درس را بدون پیوند با مطالب دیگر می نگرد. به همین جهت توصیه شده قبل از مطالعه کتاب در آغاز فهرست آن به طور کامل ملاحظه و سپس متن کتاب یک بار به سرعت و بار دیگر به دقت مطالعه شود تا احاطه برکلیت مباحث نیز به دست آید. از باب مثال می توان احاطه بر یک علم را به پیدایش یک بنای چند طبقه تشبیه نمود. برای ایجاد یک ساختمان ابتدا اسکلت فلزی آن را از طبقه اول تا آخر فراهم می نمایند سپس از طبقه اول تا آخر سقف و دیوار میزنند آنگاه از طبقه اول تا آخر به سفیدکاری می پردازند و مراحل بعدی نقاشی، سیم کشی، لوله کشی و.. . انجام می گیرد و این تصور که با ساختن هر دیوار آن را گچکاری و نقاشی نماییم و سپس به ساختن دیوار دیگر مشغول شویم بیشتر به فکاهه شبیه است.

همین مسأله در تحصیل دانشها نیز وجود دارد و به همین سبب، آموزش هر علم در چند حلقه متوالی از اجمال به تفصیل انجام می شود. مثلاً کتاب اول در علم فیزیک به ذکر جزئیات و مطالب دقیق نمیپردازد ولی در کتب بعدی هر بحث، فربه تر و کامل تر عرضه می شود.

ب) یادسپاری مطالب : پس از درک کامل پیام برای به خاطر نگهداشتن آن نیز باید آن را تکرار نمود و بدون تکرار ثبت آموخته ها در ذهن امکان پذیر نیست.

ج) ایجاد باور راسخ و تصدیق : تکرار و مرور یک گزاره ، به تدریج آن را در ذهن، استوار نموده و اعتقاد راسخ به آن تولید می نماید. حتی مطالب غیرواقعی و بدون

ص: 57

برهان را هم با مرور و تکرار میتوان القا نمود و این آفت مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. برای گسترش یک شایعه یا دروغ بزرگ کافی است آن را به بیان های مختلف تکرار نمود تا به صورت خبر متواتر تلقی شود راز تأثیر تبلیغات بر اذهان نیز همین است. به جهت همین ویژگی توصیه می شود که در انتخاب مجاری سالم علمی و مباحث مطمئن نظری از ابتدا دقت کافی به عمل آوریم. هر کتابی را نخوانیم و به هر سخنی گوش نسپاریم.

هر بار مطالعه، به تشکیل یک بنای علمی در صفحه ذهن ما یاری می رساند و هیچگاه اثر آن از بین نمی رود - هر چند به کلی فراموش شود - این مطالعه اگر به چند مشابه خود ضمیمه گردد، یک ساختار کامل علمی را تشکیل می دهد که به زودی فرو نمی ریزد و محو نمی شود لذا نه می توان توقع داشت که با یک بار مطالعه به نتیجه کامل دست یابیم و نه شایسته است به بهانه اینکه مطالعه ما اثری ندارد از آن چشم پوشی کنیم. هر بار مطالعه، فقط به اندازه یک بار مطالعه اثر دارد و نه بیشتر؛ اما اثر آن حتمی و مسلم است.

گونه های تکرار: تکرار گاهی به صورت قهری و بی اختیار صورت می گیرد و گاهی از سر توجه و اراده. اگر یک مطلب، بسیار جذاب و بدیع باشد و در شرایط آماده (و به تعبیر شهید صدر رحمه الله، در ظرف مؤثر) برانسان عرضه شود ذهن انسان به جهت علاقه مندی شدید به آن، چندین مرتبه به سراغ آن می رود و آن را بازخوانی می کند. مثلاً کسی که لطیفه شیرینی را می شنود، یک بار پس از خروج از جلسه آن را به یاد می آورد و از تصور آن لبخندی می زند و یک بار با ورود به منزل، آن را برای اعضای خانواده تعریف می کند. شب هنگام قبل از خوابیدن و بامدادان پس از بیدار شدن چند مرتبه آن را مرور می کند و پس از چندی نیز به مناسبتی دیگر این لطیفه در ذهنش حاضر می شود. این همه تقریباً بدون اراده و انگیزه تفصیلی انجام می گیرد. ولی در اثر این تکرار آن لطیفه ثابت میشود و از آفت فراموشی نجات می یابد.

ص: 58

پیامی که در یک نمایشگاه به زبان گویای هنر در ذهن آدمی نقش می بندد، در موقعیت های دیگر نا خودآگاه به یاد می آید به طور کلی مهم ترین نقشی که هنر ایفا می کند، همین جذابیتی است که موجب تجدید مکرر خاطره و در نتیجه، تثبیت پیام در ذهن می شود. اکنون به خوبی در می یابیم که چرا مطالب مورد علاقه خود را بهتر و سریع تر یاد می گیریم. در واقع مراحل تکرار این مطالب به طور خودکار و بدون توجه انجام می شود.

هرگونه اعمال ذوق، سلیقه و هنر که مطالب علمی را جذاب تریا شگفت تر جلوه دهد به یادگیری کمک می کند هنر معلمان موفق، ایجاد ظرف مؤثری است که یادگیری را بر شاگردان تسهیل می نماید.

برای تکرار ارادی نیز باید برنامه ریزی نمود. سرشت تنوع طلب آدمی تحمل تکرار را برای انسان سخت می سازد و انسان به سبب همین طبیعت زودرنج از دوره و مرور کتاب می گریزد. رغبت و انگیزه ما برای مطالعه کتب جدید به مراتب بیش از دوره و مرور کتب قبلی است ولی لازم است با توجه به ضرورت تکرار، به شیوه های مختلف به این مهم اقدام نماییم. اگر چرخۀ آموزش (پیش مطالعه، کلاس درس، مطالعه پس از درس مباحثه و ...) را کامل کنیم چند نوبت تکرار حاصل شده است. می توان به بهانۀ تلخیص یا تدریس مراحل تکرار را کامل نمود یا با ارائه بحث در نشست های دوستانه به این هدف رسید.

مطالعه کتب دیگری که در موضوع مورد نظر ما نوشته شده، شگرد دیگری است که نیاز ما را به تکرار، فراهم و روح تنوع جوی ما را نیز ارضا می نماید. خلاصه آنکه برای تکرار باید برنامه ریزی و طراحی کرد تا به تدریج «حوصله فراگیری» در وجود ما افزایش یابد و «روح تنوع جو» اندکی مهار شود.

ص: 59

من چهل سال است معنای تعطیلی را نفهمیده ام. (1)

دوران تحصیل در حوزه های علمیه طولانی است. این موضوع باعث می شود که طلبه در فضای تحصیل برای خود آفاق دوری را می نگرد و خود را برای سالیان طولانی آماده می کند با نگرشی متأملانه و متعمقانه با موضوعات درسی برخورد میکند از ساده انگاری و شتاب های مضر دور می ماند ریاضت علمی پیشه می کند و خود را برای راهی دور و دراز آماده می سازد.

زندگی طلاب پاسخ می دهند و مشکلات آنان را برطرف می کنند.

روایی، تفسیری و تاریخی و نیز یادگیری مهارت های زندگی بهره می برند.

انجام امور شخصی (استحمام و نظافت و...)، سرکشی به والدین و بستگان و یا تماس تلفنی با آن ها و انجام فعالیتهای ورزشی و تفریحی نیز از جمله اموری است که بخشی از اوقات آخر هفته را به خود اختصاص می دهد.

یکی از برنامه های روزهای تعطیل در برخی حوزه ها برگزاری جلسات هفتگی تعلیم وعظ و خطابه است؛ زیرا یکی از اهداف مهم آموزش حوزوی ورود طلبه به عرصه وعظ و ارشاد است. در این جلسات، معمولا چند تن از پیشکسوتان امر تبلیغ حضور دارند و طلاب جوان، با ارائه خطابه در جمع، از تجربه این افراد بهره می برند، توانایی های خود را می آزمایند، کاستی های آن را می شناسند و برای رفع آن اقدام می کنند.

به علاوه، نوع موضوعات مناسب برای ایراد خطابه های عمومی، به گونه ای که هم آگاهی عموم را در حوزه معرفت دینی بیفزاید و هم به اقتضائات عصری التفات داشته باشد نیز در همین جلسات به طور طبیعی بررسی می شود.

علاوه بر جمعه ها و بخشی از فصل تابستان، در برخی مناسبت ها نیز دروس رسمی حوزه تعطیل است. از پایۀ هفت یعنی آغاز سطح دو ماه رمضان، نیمه اول محرم و نیمه آخر ماه صفر و ایام فاطمیه نیز دروس تعطیل می شود تا طلاب برای تبلیغ و فعالیت های فرهنگی - اجتماعی به مناطق مختلف سفر کنند. طلاب فاضل می کوشند از ایام تعطیل علاوه بر ارتباطات مردمی و تبلیغ پیام دین برای اشتغالات علمی غیررسمی نیز استفاده کنند.

ص: 66

تخصصی اختیاری است. ورود به مراکز تخصصی نوعاً پس از شش سال تحصیل عمومی - یعنی پایان سطح یک – امکان پذیر است؛ اما برنامه تحصیل عمومی در حين تحصیل تخصصی و به موازات آن ادامه دارد .

نظام آموزشی عمومی حوزه از چهار بخش «مقدمات، سطح یک سطح دو و سه و خارج» تشکیل شده است. در اینجا به اختصار این بخش های چهارگانه معرفی می گردد.

یک گرایش تحصیلی از علوم اسلامی (فقه، اخلاق ،تفسیر، کلام، تبلیغ، حدیث و ...) يا علوم انسانی مربوط (روان شناسی، جامعه شناسی، علوم تربیتی، اقتصاد، علوم سیاسی، مدیریت و....) به یکی از این مراکز وارد شده و در کنار دروس عمومی به صورت تخصصی در آن رشته ادامه تحصیل دهد.

زمینه های دیگری که با اتمام دوره شش ساله مقدمات و سطح یک برای طلبه فراهم می شود امکان تشرف به لباس روحانیت و نیز امکان تبلیغ اندیشه اسلامی می باشد.

و روایات رخ داده و...» می باشد.

طلبه اصول استخراج پیام از کتیبه های دینی را در علم فقه تمرین می کند. ولی همین اصول را در ساحت های دیگر (اخلاق، عقاید، علوم انسانی و... ) می تواند به کار گیرد. او با آموختن روش استنباط، مسلح به ابزار اجتهاد می شود که امکان استخراج سخن دین و نظر وحی را به صورت روشمند در موضوعات مختلف به او می دهد و این مهم ترین توانمندی برای عالم دین است.

قبول کند و پاسخگو باشد. در این نقطه، شاگرد می تواند تخت خواب بسازد، با این که تاکنون ساختن تخت خواب را ندیده است.

اینک آن شاگرد نجار شده یعنی ملکه این حرفه را به دست آورده است. البته تخت خوابی که این شاگرد در ابتدا می سازد با تخت خوابی که استاد او پس از سال ها تجربه می سازد، از نظر ظرافت، استحکام زیبایی و کیفیت ، بسیار فرق دارد؛ اما در هر صورت به آن تخت خواب گفته می شود و حد نصاب شرایط یک تخت خواب را دارا است. طلبه در دوره سطح فعالیت فقهای بزرگ را در بررسی های فقهی مشاهده می کند و با مراحل مختلف استنباط (مراجعه به منابع، بررسی سند، بررسی دلالت، کشف نسبت بین ادله، رفع تعارض ها و...) آشنا می شود. در درس خارج این اطلاعات را به صورت مستقل البته تحت نظر استاد به کار می گیرد و تجربه می کند. اگر این تمرین و تجربه با استقامت و به سلامت طی شود طلبه به نقطه ای میرسد که بدون نیاز به استاد می تواند توان استنباطی خود را در مسائلی که تاکنون حل آنها را ندیده، به کار گیرد و تحقیق نوینی عرضه کند.

اینک طلبه صاحب نظر شده یعنی ملکه «اجتهاد» را به دست آورده است. گرچه نمی توان انتظار داشت قوت استدلال و شیوۀ پژوهش او هم تراز کار اساتید صاحب تجربه باشد.

اجتهاد یا توان کشف پیام خدا از منابع اصلی قدرت صیادی و غواصی است که در دریای مسائل فقهی تمرین میشود و به دست میآید و در دریاهای دیگره قابل استفاده است.

تحصیل تا قبل از درس خارج «متن محور» است. یعنی از سوی مدیریت حوزه برای هر پایه تحصیلی متون آموزشی ویژه ای معین گردیده که استاد، در ضمن تدریس تا حد امکان به آن وفادار باقی میماند و طلبه موظف است در پایان سال همین «متن» را امتحان دهد. با رسیدن به درس خارج شیوۀ تحصیل عوض می شود. در

ص: 71

فضای درس خارج، استاد، موضوع بحث را از منابع مختلف تحقیق می کند و به بررسی و نقد آرای عالمان دیگر در همان موضوع می پردازد. درس استاد در چارچوب عبارت و کتابی منحصر نمی شود و «خارج» از متن آموزشی معین عرضه می گردد. به همین جهت به آن «درس خارج» گفته می شود. طلبه موظف است پس از مراجعه به آثار عالمان گذشته، استنباط خود را در مقایسه با پژوهش دیگران به بوته داوری گذارد. به گفته برخی از اساتید پنج تا ده سال حضور فعال و پر محتوا در درس خارج برای دست یابی به اجتهاد کافی است، مشروط بر آنکه اشتغالات متعدد و مزاحم وقت تحصیلی طلبه را تباه نگرداند.

در انتخاب رشته تحصیلی و مرکز تخصصی نباید عجله کرد بلکه شایسته است طلبه ابتدا تحصیل مقدمات و سطح یک را به خوبی و با قوت به پایان برساند و در زمان مناسب با استفاده از نظر مشاوران و کارشناسان رشته و مرکز تخصصی را انتخاب کنند که با لحاظ علایق شخصی و نیاز جامعه اسلامی در اولویت باشد.

آنچه تا به حال نسبت به تحصیل تخصصی برخی از شاخه های علوم اسلامی مطرح گردید گزارشی بود از اتفاقی که الان در حوزه علمیه در جریان است اما نکته قابل توجه اینکه تحصیل تخصصی شاخه ای از علوم اسلامی حتما وابسته به ورود به یک مرکز تخصصی نیست ممکن است طلبه ای پس از گذراندن سطح عالی حوزه علمیه و چند سالی تحصیل درس خارج و رسیدن به درجه ای از اجتهاد خودش بر شاخه ای از علوم اسلامی متمرکز شود و تخصص لازم را پیدا کند. (1)

سوم : رویکرد طلبه در تحصیل علم باید فهم و تسلط بر دروس باشد و به هیچ عنوان گذراندن درس و کسب نمره را هدف نگیرد.

درباره زمان ارتقایی خواندن نیز باید گفت زمان ارتقایی خواندن و درس هایی که می توان ارتقایی خواند بستگی به ویژگی ها شرایط و توان افراد دارد؛ بنابراین هر فرد باید ضمن بررسی توانمندی های فردی و شرایط و لوازم مربوط با اساتید خود و مشاوران مشورت نموده و مسیر صحیح و مطمئنی را انتخاب نماید.

گاهی برخی از طلاب که شرایط و توانایی لازم برای تحصیل ارتقائی را ندارند، در ایام تابستان به این امر اقدام می کنند. این گروه، گرچه در اصل «بهره برداری از فرصت عمر» و «سخت کوشی» شایسته ستایش اند، اما گاهی از گزند دو آسیب سالم نمی مانند:

اول: خستگی فکری و روحی که موجب عدم آمادگی برای ادامه راه، در سال تحصیلی آینده می شود؛ برنامه آموزشی یک نواخت و پشت سر هم، تحمل انسان های معمولی را در می نوردد و دیر یا زود موجب سردرد، کسالت و افسردگی می شود. طراوت و اشتیاق در تحصیل، نعمتی است به دست آوردنی که برای نگاهداری آن تلاش باید کرد؛ یکی از مهم ترین عوامل حفظ طراوت و نشاط ، تنوع فعالیت ها است. علی علیه السلام می فرمایند :

ان هذِهِ القُلوبَ تمل كما تَمل الابدانُ فابتَغوا لَهَا طَرائِفَ الحِكم؛ (1)

جان ما آدمیان - همچون تن ما - ملول و خسته میشود؛ پس برای آن

حکمت های جدید و تازه بجویید.

تابستان اگر رنگ و آهنگ پاییز، زمستان و بهار را حفظ کند، از دایره حوصله ما فرا خواهد گذشت، آنگاه تلاشی که طی چند سال موجب موفقیت سریع طلبه شده

ص: 74

بود، بر اثر خستگی و فرسودگی یکباره، متوقف خواهد شد.

آسیب دیگر، محروم ماندن از کسب امور لازمی است که در غیر تابستان، فرصت فراگیری آنها نیست؛ طلبه علاوه بر برنامه درسی حوزه به دانش ها و مهارت هایی نیاز دارد که خارج از سیستم رسمی حوزه باید برای پیگیری و کسب آن اقدام کند. اکتفا به روند آموزشی حوزه موجب بقای پاره ای از خلاها در شخصیت طلبه و در نهایت ناکارآمدی صنفی خواهد شد.

نظام آموزشی حوزه برای ایجاد دست های توانمندی های اساسی در شناخت دین، طراحی شده است؛ تسلط بر ادبیات عربی منطق صوری روش استنباط (علم اصول فقه) و... از جمله این توانمندی هاست. ظرف زمانی این آموزش نیز بیش از 15 سال است طلبه در این سال ها، نیازهای فوری دیگری هم دارد که باید با تدبیر هوشمندانه، در پی رفع آن باشد؛ به بیان دیگر علاوه بر آموزش ماهی گیری ، به ماهی هم نیاز دارد. برای مثال آشنایی با قرآن و حدیث ، برای هر طلبه و بلکه

برای هر مسلمان یک ضرورت است طلبه در دوره تحصیل خود مقدمات، ابزار و امکانات آشنایی با قرآن و حدیث را فرا می گیرد همچنین قدرت تجزیه و ترکیب متون توان مراجعه به کتب لغت شناسایی منابع آشنایی اجمالی با علوم قرآنی و علوم حدیث، توان بهره گیری از تفاسیر مختلف تفکر اصولی برای استظهار و استنباط از عبارت روش فهم متون و... ، تجهیزاتی است که طلبه پس از سالها تحصیل در حوزه، آرام آرام آنها را فراهم می کند و با داشتن این تجهیزات، می تواند بهره خوبی از معارف دین به دست آورد. اما نمی توان انکار کرد که هر طلبه - بلکه هر مسلمان - در طول مدت تحصیل برای زندگی خویش، به آشنایی با محتوای قرآن و حدیث - هر چند در مراتب پایین - نیاز دارد اگر فرض کنیم که تابستان و زمستان طلبه به همین دروس متعارف صرف شود چه زمانی برای تأمین این نیاز باقی خواهد ماند و چگونه این کاستی برطرف خواهد شد؟

ص: 75

همچنین، در روزگار ما بر طلبه لازم است که در کنار دروس خود، حداقل یک دوره آثار شهید مطهری رحمه الله را خوانده باشد؛ این آثار علاوه بر این که طلبه را با گزاره های محوری دین آشنا میکند، به پاره ای از مهم ترین پرسش های عصر ما پاسخ می دهد توان مواجهه با نسل جوان را به ما می آموزد و در حقیقت معاشرت با اسلام شناس دردآشنای بصیری چون شهید مطهری رحمه الله است. این معاشرت طولانی به انتقال حساسیت ها، نگرش ها، سلیقه ها، روحیات و دستگاه معرفتی آن بزرگ مرد میانجامد که این مهم برای طلبه بسیار مغتنم و حیاتی است.

براین اساس تحصیل ارتقایی جز برای افراد توانمند و در شرایط خاص پیشنهاد نمی شود.

برای روشن شدن این مطلب توضیحی در مورد اصل ورود مدرک به حوزه علمیه ارایه می شود شاید برخی از مطلب روشن شود.

در اوایل انقلاب برخی از ادارات و نهادهای انقلابی نسبت به جذب برخی از طلاب و روحانیون اقدام نمودند و از وجود آنها در برنامه های فرهنگی و آموزشی بهره مند می شدند. آن مراکز هنگام بستن قرارداد برای تعیین میزان حقوق ، از حوزه علمیه استعلام کردند. در آن زمان بر اساس محاسباتی، میزانی از دروس حوزوی ، معادل مدارک دانشگاهی قرار داده شد.

کم کم این استعلام ها افزایش پیدا کرد و حوزه به ناچار تحصیلات حوزوی را متناسب با مدارک رایج استخدامی معادل سازی کرد و به جای اینکه جواب استعلامات را به صورت نامه اداری ارایه کند مدرکی به صورت معادل به طلاب شاغل ارایه داد. این امر ادامه پیدا کرد تا شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب کرد که مدارک سطح یک و دو و سه و چهار حوزه های علمیه از اعتبار علمی و استخدامی کاردانی کارشناسی کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه ها برخوردار باشد. اکنون طلابی که به این مدارک نیاز دارند برای اخذ آن اقدام میکنند؛ البته طلاب فراوانی هم هستند که نیاز به این مدارک نداشته و اقدام به اخذ آن نکرده اند و از نظر علمی هم موفق هستند.

مدرک در لغت به معنای سند دلیل و نشانه به کار رفته و وسیله ای برای اثبات یک حقیقت است. مدرک تحصیلی وسیله ای است که با آن میزان تحصیل، رشد، توانایی، دانش و مهارت افراد را ثابت میکنند و برخی از ابعاد پنهان شخصیت او را آشکار می سازند. استفاده از مدرک تحصیلی برای اثبات این ویژگی ها یک ضرورت در زندگی اجتماعی است. انسان ها در شبکه پیچیده روابط اجتماعی نیاز به ارتباط و همکاری دارند و باید به صورت یک پیکره واحد عمل کنند. طبعاً برای اینکه از یک دیگر به صورت مناسبی بهره گیرند باید نسبت به هم شناخت کافی داشته و

ص: 78

ظرفیت ها، قوت ها، توانمندی ها و مهارت های همدیگر را از یک سو و نقاط ضعف وکاستی های شخصیتی هم را از سوی دیگر بشناسند تا همکاری های درست و مؤثری را میان خود تعریف کنند و از هرکس انتظار متناسبی داشته باشند. مدرک ها، عنوان ها، نشانها و نمادها این ارتباط اجتماعی تسهیل کرده و موجب میشوند که معرفی افراد به یکدیگر در زمان کوتاه و با هزینه اندک حاصل شود. (1)

مدرک دو گونه است؛ مدرک رسمی و مدرک غیر رسمی؛ مثلاً اعتبار حاصل از سابقه تألیف و تدریس و فعالیت های اجرایی یا فرهنگی نوعی مدرک غیررسمی است. مراجع عظام براثر سابقه تدریس و تألیف مورد اعتماد قرار گرفته و مرجعیت علمی و اجتماعی یافته اند.

امروزه برای اطلاع از توانمندی های افراد از رزومه یعنی شرح فعالیت های آنان بهره گرفته می شود این رزومه شامل مقدار تحصیل افراد نمرات پایانی آنان، سابقه تحقیق، تألیف، تبلیغ، فعالیت های فرهنگی اجرایی و نیز عنوان پایان نامه ها و موضوع کتاب ها است که هر یک گویای بخشی از شخصیت افراد و نوعی مدرک غیر رسمی است طلبه باید اصالتا به دنبال خدمت به دین باشد و تمام هم و غم خود را برای افزایش مهارت و دانش مرتبط با آن به کار گیرد؛ اما پس از به دست آوردن مهارت لازم و توانایی واقعی خدمت لازم است در مقام اثبات نیز موجه شمرده شود؛ زیرا گاهی توانایی واقعی وجود دارد اما مقدمات ضروری دیگری که ارائه خدمت بدان وابسته است مفقود است. مثلا کسی ممکن است هنر رانندگی را آموخته و با تمرین فراوان مهارت کافی در آن به دست آورده باشد؛ اما به جهت نداشتن گواهی نامه اجازه استفاده از این مهارت و میدان بهره گیری از این توانایی را نداشته باشد بدین ترتیب ما گاهی وظیفه داریم خود را به جامعه بشناسانیم و آمادگی خود را برای انجام برخی از خدمات اجتماعی

ص: 79

اعلام داریم. (1) بنابراین اگر به کسی گفته می شود که برای گرفتن گواهینامه اقدام کند به این معنی است که برای کسب مهارت رانندگی اقدام کند نه اینکه تنها مدرک بدون حقیقت و پشتوانه ای فراهم آورد. از آنجا که تلاش برای گرفتن مدرک نوعاً با تلاش برای کسب مهارت ملازمه دارد این توصیه به جا است.

مدرک گرایی - مانند دنیاگرایی - به معنی اصالت قائل شدن برای مدرک و تلاش مستقل برای اخذ آن حتى بدون تحصیل مهارت ها و شرایط لازم است. داشتن مدرک هیچ افتخاری نیست جز کودکان و نوآموزان کسی با داشتن گواهینامه رانندگی، فخر بر دیگران نمی فروشد و احساس بزرگی نمی کند بلکه این گواهینامه را زمینه ای برای استفاده شخصی خود و خدمت به دیگران میداند. اگر طلبه به هدف خدمت به کاروان وحی و نصرت دین خدا جهاد علمی داشته و به توان مندی لازم دست یافته باشد، اخذ نشانی که دلالت بر این توانایی کند نه هیچ اشکالی دارد و نه هیچ افتخاری به شمار می رود.

آیا بدون مدرک، خدمت به دین خدا امکان پذیر نیست؟ هرگز نمی توان چنین ادعایی کرد؛ اما بی واهمه میتوان گفت که داشتن مدرک - اگر بر اساس حقیقتی باشد - گستره و تأثیر خدمت را افزایش می دهد و رنج برخی فعالیت های اثباتی زائد را از دوش ما برمی دارد به بیان دیگر برخی از رسالت های طلبه بدون هیچ گونه مدرک تحصیلی قابل انجام است؛ ولی هرچه طلبه شناخته شده تر باشد و مخاطب بیشتری برای داشته باشد کارآمدی او بیشتر است. زیرا برخی از رسالت های بزرگ را

ص: 80

جز با داشتن اعتبار اجتماعی بالا نمی توان انجام داد . (1)

حداکثر تا 16 نیم سال بلامانع است.

. طول دوره تحصیل به طور متوسط برای ورودی های سیکل 12 نیم سال و برای ورودی های دیپلم و دانشگاهی 10 نیم سال است (نظام جدید).

تبصره: کاهش سنوات تحصیل برای طلاب واجد شرایط براساس ضوابط مربوطه از طریق دوره های تابستانی یا ارتقایی و همچنین افزایش سنوات تحصیل با رعایت حداقل و حداکثر ساعات مجاز برای انتخاب درس برای ورودی های سیکل، حداکثر تا 16 نیم سال و برای ورودی های دیپلم و دانشگاه حداکثر تا 14 نیم سال بلامانع است.

. مدارس علمیه، دوره های تابستان را پس از اخذ مجوز از شورای آموزش استان طبق ضوابط و شرایط ابلاغی معاونت آموزش ستاد برگزاری می کنند.

. تقویم تحصیلی مدارس در هر سال تحصیلی (شامل ایام درسی، ایام امتحانی و دوره تابستانی) پس از تأیید مدیریت حوزه علمیه استان طبق ضوابط ابلاغی معاونت آموزش ستاد لازم الاجرا می باشد.

. طلبه متعهد است در زمان تحصیل در سطح یک به صورت تمام وقت و حضوری در تمامی برنامه های درسی و غیر درسی مدرسه شرکت نماید.

. طلبه تا پیش از تکمیل سطح دو نمیتواند همزمان در مراکز غیر حوزوی تحصیل کند.

تبصره: هرگونه تحصیل همزمان پس از تکمیل سطح 2 و صرفاً براساس ضوابط و آیین نامه مربوطه امکان پذیر می باشد.

ارائه دروس مصوب برنامه آموزشی جدید و رعایت منابع آموزشی آن ها و همچنین برنامه ریزی دروس بر اساس آنها ضروری می باشد . مدت زمان مجاز تحصیل در حوزه های علمیه گذراندن 1500 ساعت درس در حداقل یک سال و حداکثر 3 سال تحصیلی طبق ضوابط بوده و محاسبه رشد تحصیلی

ص: 82

طلاب بر اساس مقدار ساعت مذکور می باشد (نظام قدیم)

. طلاب ورودى مقطع سیکل موظف به گذراندن حداقل 1500 ساعت درس در هر شش نیم سال و طلاب ورودی دیپلم و دانشگاهی موظف به گذراندن حداقل 1240 ساعت درس در هر پنج نیم سال هستند (نظام جدید).

یک بیل در کمتر از یک ساعت می توان به سهولت و با به کارگیری تلاشی محدود، گودالی به مراتب ، بزرگ تر فراهم آورد. هر چه این ابزار کارآتر و پیشرفته تر باشد، صرفه جویی بیشتر در زمان و توان می شود و بازده بالاتری به دست می آید. کسی که یک بلدوزر در اختیار دارد در زمانی کوتاه و با نیروی کم کاری انجام میدهد که دیگران از انجام آن در روزهای متمادی و با به کارگیری تلاشی گسترده عاجزند.

نوشتن یک صفحه مطلب برای کودک مبتدی نیازمند صرف توان جسمی و فکری زیاد و زمانی دراز است. محصول کار او هم ارزش چندانی ندارد؛ اما کسی که مهارت خوش نویسی و خطاطی را فرا گرفته است با صرف زمان محدود، نیروی اندک و توجه کم ، تابلویی ارزشمند و نفیس می آفریند به همین ترتیب نوشتن یک مقاله برای نوجوان تازه کار در مقایسه با نویسنده ای زبردست.

بنابراین کاری که در ابتدا دشوار پرزحمت و یا نشدنی به نظر می رسد همیشه این گونه باقی نخواهد ماند و به مرور زمان سهل و روان و امکان پذیر می گردد. «سرعت»، «سهولت»، «کیفیت» و «وسعت» دست آوردهای پرارزش و مبارک مهارت آموزی است که هر انسان خردمند هدف دار را به تحصیل آن دعوت و تشویق می کند و توجه ما را بیش از آن که به انجام عمل و رسیدن به نتیجه معطوف دارد به کیفیت عمل و کسب توانایی انجام آن سوق می دهد ضرب المثل به جای ماهی دادن، به او ماهیگیری بیاموز اشاره به همین نکته مهم دارد.

البته محدودیت عمرانسان به او اجازه به دست آوردن همه مهارت ها را نمی دهد. از این رو شایسته است اهمیت مهارت ها شناسایی و سرمایه گران قدر عمر به توانمندی های ضروری و مفید اختصاص یابد. (1)

ص: 84

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرمایند:

مَن يعمَل يرْدَد قُوَّةً وَ مَن يَقَصِّرِ فِي العَمَل يَرْدَد فَتَرَةً؛ (1)

هر کس عمل کند نیرویش افزایش می یابد و هرکس در عمل کوتاهی ورزد ، سستی و ناتوانی اش بیشتر می شود .

به طور کلی هر یک از قوای انسان که به کار گرفته شود و به فعالیت درآید تقویت می شود و هریک معطل و بیکار باشد ضعیف و سست، باقی می ماند. ماهیچه های بدن انسان تنها هنگامی که به حرکت و فعالیت گرفته شود ورزیده می گردد تقویت حافظه قوای ذهنی و قدرت اراده نیز در گرو به کار انداختن و استفاده کردن از حافظه ذهن و اراده است. خلاصه آن که مهارت با «انجام عمل» پدید می آید و همچنان راسخ و پایدار می شود تا آنجا که صورتی غیر قابل تغییر به خمیر مایه نفس می بخشد.

4 . گرچه هر عمل به نوعی در پیدایش مهارت نقش دارد اما تأثیر آن معمولاً به چشم نمی آید و احساس نمی شود. اگر برای پیدایش مهارت خوش نویسی نوشتن هزار صفحه لازم باشد هر صفحه تنها یک هزارم مسیر را طی می کند و لذا پس از نوشتن یک صفحه تغییر قابل توجهی مشاهده نمی شود. مسافری که قصد زیارت حرم امام هشتم علیه السلام را دارد اگر تنها یک قدم پیش رود، نزدیک شدن خود به مشهد مقدس را مشاهده نمی کند. اما به هر صورت، واقعاً نزدیک شده است.

5. دوران مهارت آموزی بر انسان سخت میگذرد؛ زیرا کسی که واجد مهارت نیست توان بسیاری به کار می گیرد، توجه و تمرکز فراوانی هزینه می کند، زمان قابل توجهی معطل می شود اما محصول چندانی به چنگ نمی آورد. این مجموعه کافی است تا انسان ضعیف را به ستوه آورد و از زیر بار سنگین عمل و تمرین بیرون کشد.

6. پس از پیدایش یک مهارت، علاوه بر سهولت انجام کار انسان از به کارگیری

ص: 86

توانمندی خود لذت می برد، زیرا محصول ارزشمندی که با تلاش اندک و در زمان کوتاه به دست آمده او و دیگران را به اعجاب می آورد و چون مسیر کوتاهی برای رسیدن به مطلوب در پیش دارد شوق و انگیزه بیشتری برای عمل در خود می یابد از این رو بسیار مشتاق است مهارت خود را تجربه کند و یا با دیگران به مسابقه نشیند.

7. غالباً آغاز حرکت برای کسب یک مهارت با ناکامی و شکست هایی همراه است. اشتباه و تجربه ناموفق در ابتدای مسیر امری کاملاً طبیعی و قابل پیش بینی است کودکی که مهارت راه رفتن را تمرین می کند - تا تسلط کامل بر این توانایی - افت و خیزهایی در پیش دارد شناگر تازه کار هر چه تلاش و دقت کند، جرعه هایی از آب خواهد نوشید.

8. هر چه مراحل مهارت آموزی با توجه و دقت بیشتری انجام پذیرد، سهم بیشتری در پیدایش آن مهارت دارد؛ مثلاً صفحاتی که با نشاط و حوصله نوشته می شود در ایجاد هنر خوش نویسی یا تسلط بر نویسندگی تأثیر افزون تری دارد و قدم بزرگ تری محسوب می شود.

به همین جهت کسانی که در همه اعمال و رفتار خود دقت و تأمل به خرج می دهند، گرچه به ظاهر سرعت عمل کمتری دارند و دیرتر به نتیجه می رسند اما پس از به دست آوردن توانمندی های مختلف به سرعت از همراهان خود پیشی می گیرند.

قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم : إِنَّ اللهَ يُحِبُّ عَبداً إِذا عَمِلَ عَمَلاً أَحكمه وقال: إِذا عَمِلَ أَحَدُكُم عَمَلاً فَليتقِن؛ (1)

خداوند بنده ای را دوست دارد که هرگاه کاری انجام می دهد آنرا استوار و محکم سازد و نیز فرمود: هرگاه کسی از شما کاری میکند باید آنرا شایسته و متقن انجام دهد.

ص: 87

با گسترش توانمندی ها، به مرور «به دست آوردن مهارت های جدید» و انس گرفتن با فضاهای تازه نیز برای انسان آسان می شود.

9. تفکر و برنامه ریزی مهارت آموزی را بهبود می بخشد. آگاهی از فرمول های حاکم بر آن توانمندی استفاده از تجربه دیگران مشاوره و داشتن استاد، مدت زمان تحصیل مهارت را کوتاه می کند و افت و خیزها و اشتباهات را به کمترین مقدار کاهش می دهد.

10. طی تمام مراحل مهارت آموزی - بدون استثنا - برعهده خود انسان است و انسان تنها با اراده و اختیار و تلاش خود به ملکه نزدیک میشود. استاد نیرویی در وجود شاگرد ایجاد نمی کند و باری از دوش او بر نمی دارد. تحمیل و اجبار استاد هم اگر انگیزه بخش نباشد، فایده ای ندارد زیرا عملی که تنها به قصد رفع تکلیف و با حداقل توجه و عنایت انجام می شود تأثیر بسیار کمی در جان دارد. برای درک این نکته به مراحل تکوین ملکۀ خوش نویسی یا نویسندگی دقت کنیم. تا هنگامی که قواعد خوش نویسی یا نویسندگی توسط شخص با رغبت و دقت به کار گرفته نشود، تلاش استاد به نتیجه ای نمی انجامد، استاد فقط راهی را که انسان باید با پای خویش بپیماید به خوبی به او نشان می دهد اما پیمودن آن را نمی تواند بر عهده بگیرد و ضمانت کند و در یک کلام استاد تنها «راهنما» است و نه «راهبر».

طبیعی است هر فرد پس از تجربه عملی و تلاش شخصی، کاستی ها و ناتوانی های خود را با وضوح بیشتری می بیند و زمینه بهره گیری افزون تر از استاد برایش فراهم می گردد. پیوند اکید میان «علم» و «عمل» در مجموعهٔ معارف دینی ناظر به همین واقعیت است. (1)

11. پس از تشکیل مهارت در وجود انسان به کارگیری آن و بهره مندی از آثار و فواید آن

ص: 88

نیز به اختیار انسان است. ممکن است کسی مهارت خوش نویسی داشته باشد ولی از آن استفاده نکند و بدخط بنویسد. خوش نویسی گرچه برای هنرمند خطاط آسان است اما به اندازۀ خود توان و همتی می طلبد. اگر هنرمند خوش نویس از صرف همین توان اندک دریغ ورزد، مهارت خود را معطل و بی فایده واگذاشته است و اگر در نوشتن تابلوها بی دقتی و کم حوصلگی نماید بعید نیست که در گذر زمان و با تکرار عمل، بی دقتی و شتاب زدگی در وجود او به صورت عادت درآید. به کارگیری مداوم توانمندی ها علاوه بر بهره مندی از نتایج کار ملکه پرکاری، سخت کوشی، فعالیت، استقامت و نشاط را در وجود آدمی ایجاد می کند و سستی کاهلی، تنبلی و کسالت را از بین می برد.

12. تا قبل از پیدایش کامل یک مهارت تمرین و تلاش باید استمرار داشته باشد و اگر در نیمه راه قطع شود رشد آن متوقف می گردد. (1)

قالَ الباقِرُ علیه السلام : أَحَبُّ الأَعمالِ إِلى اللهِ تَعالى مادامَ عَلَيْهِ العَبدُ وَإِن قَلَّ؛ (2)

محبوب ترین عمل در نزد خدای متعال، عملی است که بر آن مداومت شود گرچه اندک باشد.

مهارت های تربیتی، مهارت های مدیریتی و اجرایی.

برخی از مهارت های تحصیلی عبارت اند از:

برنامه ریزی تحصیلی، مطالعه موفق و تندخوانی، تمرکز، مباحثه، مهارت های نوشتاری مانند: خوش نویسی، تندنویسی، تایپ، آشنایی با رایانه و برخی از برنامه ها و نرم افزارهای پر کاربرد، روان نویسی، رسا و ساده و شیوانویسی، مختصر نویسی، صورت جلسه نویسی، تسهیل متن (یعنی علامت گذاری درون متن، نمایه زنی، تفسیم بندی مطالب و شماره گذاری، ذکر منابع و مصادر، رنگ آمیزی با ماژیک فسفری، مشخص کردن مطالب مهم و ...) خلاصه نویسی (به روش های متعدد مانند متنی، نمودار درختی و نمودار هسته ای)، ویرایش، تعلیقه نویسی (اظهار نظر نسبت به یک متن)، تقریر نویسی، شرح نگاری، فیش برداری، بایگانی، نویسندگی (مقاله نویسی، داستان نویسی، تألیف و ...).

برخی از مهارت های پژوهشی عبارت اند از:

مهارت انتخاب موضوع، یادداشت برداری، نقد، ایده پردازی، دسته بندی و تدوین، آشنایی با برنامه ها و نرم افزارهای پژوهشی .

برخی از مهارت های تبلیغی نیز عبارت اند از:

خطابه و سخنرانی، تدریس و کلاس داری، مرثیه خوانی و مداحی، قرائت و ترتیل خوانی قرآن، مناظره، پاسخ گویی، مخاطب شناسی، آشنایی با زبان های خارجی، مشاوره و راهنمایی، مهارت های فعالیت در فضای مجازی و... .

از مهارت های عمومی نیز می توان به این موارد اشاره کرد:

برنامه ریزی، تصمیم گیری، آینده نگری و پیش بینی، مدیریت زمان ، تفکر انتقادی، ،تمرکز، ارتباط مؤثر اجتماعی، کار گروهی، فعالیت تشکیلاتی، امداد و کمک های اولیه، فنون ورزشی، دفاعی و نظامی، رانندگی، خلاقیت، امر به معروف و نهی از منکر و آراستگی.

ص: 90

• مدیریت مساجد و امامت جماعت؛

.بیان مسائل شرعی؛

. موعظه و تبلیغ با توجه به نیازهای منطقه ای؛

. اداره جلسات موالید و عزاداری معصومین علیهم السلام؛

• برگزاری جلسات آموزش و قرائت قرآن؛

. اداره کلاس های دینی و عربی مدارس آموزش و پرورش؛

. راهنمایی و هدایت جوانان و نوجوانان در امور دینی؛

. انجام وظایف اجتماعی مربوط به روحانیون.

برخی از ویژگی های آموزشی سفیران هدایت

مجموعه آموزشی «سفیران هدایت» ضمن پاسداری از ارزش های حاکم بر حوزه، دارای ویژگی های می باشد برخی از این ویژگی ها عبارتند از:

جامعیت و کاربردی بودن آموزش ها

در نظام آموزشی «سفیران هدایت» اضافه بر دروس پایه ای که جنبه ابزاری دارد . قسمت عمده ای از آموزش ها حاوی مطالبی است که قابل عرضه به اجتماع می باشد و دانش آموختگان را از جامعیت نسبی در علوم مورد نیاز برخوردار می سازد.

علم محوری

برای هر یک از دروس، سرفصل مباحثی که باید در ساعات تدریس بیان شود مدوّن گردیده، متن آموزشی براساس همان سرفصل ها تعیین می گردد و چنانچه بعدها متن بهتری نگارش یابد، با تصویب گروه علمی مربوطه، متن آموزشی تغییر می کند. از این رو آموزش ها بر اساس دانش و علم استوار است، نه آنکه متن خاصی محور باشد و از جایگزینی متون مناسب تر ممانعت کند.

ص: 94

اهتمام به پژوهش و تحقیق

طلاب پس از فراگیری روش تحقیق در سال اول تحصیل، حداقل یک تحقیق در هر سال پیرامون یکی از موضوعات درسی که استاد آن را تعیین می کند، انجام می دهند. دقت در پژوهش و نوآوری و نظارت بر این امر از دیگر ویژگی های «سفیران هدایت» است.

روش شناسی

در نظام آموزشی سفیران هدایت به شناخت روش ها در زمینه سخنرانی، کلاس داری، تحقیق، تحلیل مسایل سیاسی، مشاوره و راهنمایی و... توجه ویژه ای شده است تا طلاب بتوانند با استفاده از این روش ها نقش بهتری را در جامعه ایفا کنند.

کسب مهارت ها

توانایی شخص در به کارگیری آموزشها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. برای رسیدن به این امر، بعضی از درس ها هم به صورت نظری و هم به صورت عملی ارائه می شود، به گونه ای که توانایی عملی طلاب همانند فراگیری نظری آنها در گذراندن درس نقش دارد. همچنین، جهت دستیابی به مهارت تبلیغی، طلاب در مدت سه سال به صورت روشمند هر هفته در گروه های مهارتی خطابی شرکت کرده

و تمرین های از پیش تعیین شده ای را انجام می دهند.

ص: 95

برخی از قوانین نظام آموزشی سفیران هدایت

. نظام آموزشی در برنامه آموزشی سفیران هدایت در مقطع سطح دو حضوری، نیم سالی و درسی ساعتی است.

. هر سال تحصیلی از دو نیم سال مستقل تشکیل شده و قبولی یا عدم قبولی در هر درس از هر نیم سال به همان درس محدود می شود.

. در هر سال تحصیلی، علاوه بر دو نیم سال تحصیلی، برگزاری دوره تابستانی نیز مجاز می باشد.

تبصره 1 : برگزاری دوره آموزشی تابستانی در برنامه آموزشی سفیران هدایت به شرط فراهم آمدن انجام فعالیت های تبلیغی، بلامانع می باشد .

تبصره 2 : این دوره به صورت حضوری و با رعایت سقف ساعات مصوب درسی اجرا می شود و طلابی که دارای پرونده فعال تحصیلی هستند، مجاز به شرکت در آن می باشند .

. مدارس علمیه میتوانند دوره های تابستانی را پس از اخذ مجوز از شورای آموزش استان و طبق ضوابط و شرایط ابلاغی معاونت آموزش ستاد برگزار کنند .

. طول مدت تحصیل در سطح دو سفیران هدایت به طور معمول 10 نیم سال و حداکثر تا 14 نیم سال تحصیلی است.

تبصره : کاهش سنوات تحصیل برای طلاب واجد شرایط براساس ضوابط مربوطه از طریق دوره های تابستانی یا اخذ درس مازاد یا استفاده حداکثری از تقویم آموزشی و همچنین افزایش سنوات تحصیل با رعایت حداقل و حداکثر ساعات مجاز برای انتخاب درس بلامانع می باشد.

• تقویم تحصیلی مدارس در هر سال تحصیلی (شامل ایام درسی، ایام امتحانی و دوره تابستانی) پس از تصویب در شورای مدرسه و تأیید مدیریت حوزه علمیه استان

ص: 96

طبق ضوابط ابلاغی معاونت آموزش ستاد لازم الاجرا می باشد.

. طلبه متعهد است در زمان تحصیل در سطح دو سفیران هدایت به صورت تمام وقت و حضوری در تمام برنامه های درسی و غیر درسی مدرسه شرکت نموده و در اختیار مدرسه باشد.

. تحصیل همزمان طلاب سطح دو سفیران هدایت تا پیش از تکمیل مقطع مذکور در مراکز غیر حوزوی مجاز نمی باشد.

تبصره : هرگونه تحصیل همزمان پس از تکمیل سطح دو سفیران هدایت صرفاً براساس ضوابط و آیین نامه مربوطه و به شرط عدم تنافی با فعالیت های تبلیغی، امکان پذیر میباشد

• ارائه دروس مصوب برنامه آموزشی سفیران هدایت و رعایت منابع آموزشی آن ها و همچنین برنامه ریزی دروس براساس آنها ضروری می باشد .

ص: 97

18. محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث .

19. مشکینی، علی؛ تحرير المواعظ العددیه؛ قم : الهادی، 1424ق.

20. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار قم : انتشارات صدرا.

.21 مکارم شیرازی، ناصر؛ اخلاق در قرآن، قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام ، 1379.

22. پایگاه اطلاع رسانی مرحوم آیت الله شیخ جواد تبریزی، بخش زی طلبگی، 1388/12/8 http://fa.tabrizi.org .

ص: 99