بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

ص: 2

ستاد اقامه نماز

معاونت فرهنگ ، آموزش و پژوهش

سیمای نماز در قرآن براساس تفسیر نور

ص: 3

ص: 4

نماز ریایی ، نشانه منافق...46

اقامه نماز ، یکی از ویژگی های دانشمندان واقعی...48

طهارت ، شرط درستی نماز...50

نماز ، سر آمد فرامین الهی در ادیان پیشین...54

نماز و ولایت...56

اذان تبلیغ نماز است...60

دشمنی شیطان با نماز...61

جایگاه تربیتی نماز در جامعه...63

رابطه نماز و معاد...65

خدا محوری در زندگی...66

اصلاح واقعی در پرتو قرآن و نماز...67

توکّل و اقامه نماز...69

با گرفتن قالب و محتوای عبادات از شارع ، دچار اشتباه نشویم...72

نماز و زکات ، نشانه توبه واقعی...73

نماز و زکات ، شرط برادری و اخوت دینی...75

شرایط متولیان مسجد...76

نماز بی نشاط ، نشانه منافقان...78

مأموریت دائمی مؤمنان...79

تنبيه منافقان...81

نماز در شریعت موسی ( علیه السلام )...82

نماز و انفاق ، عامل دستگیری در قیامت...84

تحمل دشواری ها برای اقامه نماز...85

برای اقامه نماز از خدا کمک بگیریم...87

نماز ، عامل باز دارنده از فساد اقتصادی...89

نماز ، روشن ترین نمونه کار نیک...90

ص: 6

نماز ، عامل زدودن آلودگی ها...92

جایگاه ویژه نماز صبح...95

رعایت اعتدال در قرائت نماز...96

نماز ، سفارش خداوند به پیامبران الهی...97

نماز و خانواده...99

کیفر تباه کردن نماز...101

یاد خدا ، بهترین فلسفه نماز...103

شکیبایی در دعوت به نماز...104

نماز ، رکن اساسی همۀ ادیان...106

نماز ، نشانه متواضعان ( مُحْبَتين )...107

اقامه نماز ، نخستین وظیفه کارگزاران اسلامی...108

نماز ، شکرانه مسلمانی...110

نماز خاشعانه ، عامل رستگاری و فلاح...112

پاسداری از نماز ، نشانه ایمان...115

نماز ، نشانه معاد باوری...115

نماز آگاهانه موجودات...117

نماز و اطاعت از رهبری الهی...119

تنظیم برنامه زندگی بر اساس اوقات نماز...120

نماز ، زمینه هدایت و بشارت مؤمنان...122

نقش نماز در سازندگی جامعه...125

شکوفایی فطرت در پرتو نماز...129

اقامه نماز ، نشانه نيكو كاران ( محسنين )...130

نماز و رسالت والدین...131

زنان و نماز...138

نماز ، عامل تربیت پذیری جامعه...139

ص: 7

نماز ، تجارتی زوال ناپذیر...141

نماز ، لبیک دعوت خداوند...144

نماز ، جبران کوتاهی ها...149

شتاب برای حضور در نماز جمعه...151

نماز و فعالیت های اقتصادی...156

نماز ، راه نجات از اخلاق ناپسند...159

بهشت ، پاداش نماز گزاران...161

نماز ، توشه آخرت...163

کیفر بی نمازی...168

آثار بی نمازی در لحظه مرگ...171

نماز ، مأموریت همه پیامبران...176

خود سازی در پرتو نماز...177

دشمن نماز را تحمل نمی کنند...178

اخلاص و حضور قلب در نماز...181

نماز ، سپاس گزاری خداوند...186

ص: 8

و تردیدی نیست که قرآن گران سنگ ترین و ماندگارترین مائده و موهبت آسمانی و وحیانی است که از قلب ملکوت هستی بر فرش نشینان زمین فرود آمده و متقن ترین و عزیزترین دین را به ارمغان آورده است.

و نیز بی تردید چنان چه بشر سر گردان امروز ، و به ویژه جوامع اسلامی در محضر وحى الهى به ادب زانو می زدند و به راستی اوامر و نواهی آن را گردن می نهادند و به حقیقت آیه ، آن را باور داشتند (1) و با تمام توان ، قدرت و قاطعیت و با همه وجود و در تمامی عرصه های زندگی به آن عمل می کردند. (2)

طوق ذلت و اسارت آدمیان ضعیفی چون خود را بر گردن نمی نهادند و شاهد ظلم و بی عدالتی ، فقر و فساد ، جهل و تعصب نبود.

امام علی( علیه السلام ) می فرماید : و قطعی است که پس از من روزگاری برای شما روی خواهد آورد که چیزی پوشیده تر از حق و آشکارتر از باطل و فراوان تر از دروغ بستن به خدا و رسولش نخواهد بود. و در نزد اهل آن زمان ، کالایی کسادتر از قرآن وجود نخواهد داشت. اگر حق خواندن آن ادا نشود ، متاعی با رونق تر از کتاب الهی نخواهد بود.

اگر از معانی و حقایق خود منحرف شود در آن روزگار هیچ چیزی ناشناخته تر از معروف و نشناخته تر از زشتی ها وجود نخواهد داشت. (3)

بی شک در چنین روزگاری تنها دژ مستحکم برای دین داران راستین پناه بردن به قرآن و استمداد گرفتن از نماز است که قطعا صلاح و اصلاح فرد و جامعه

ص: 10

بر اثر تمسک به قانون متقن الهی قرآن و اقامه نماز امکان پذیر است. (1) و به یقین پاداش مصلحان را خدای مهربان تباه نمی گرداند.

و اما چند نکته :

1- در این مجموعه تنها آیاتی آورده شده که در آن ها واژه صلاة و مشتقات آن وجود دارد.

2- نگارش آیات بر اساس ترتیب سوره های قرآن تنظیم شده است.

3- با توجه به جامعیت و برخورداری از نکات کاربردی " تفسیر نور " اثر مفسر گران قدر جناب حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتی ، عيناً مباحث آیات از آن کتاب انتخاب گردیده است.

4- برای دریافت و فهم کامل آیه و ارتباط و هماهنگی و هدف مندی موضوعات متفاوت در هر آیه با یک دیگر همه نکته ها و پیام هایی که مؤلف محترم ذیل آیه نوشته بودند ، بدون هر گونه گزینش و دخل و تصرف آورده شده است.

5- عنوان و موضوع کلی در نظر گرفته شده برای هر آیه ، با الهام از متن آیه یا پیام برجسته انتخاب شده است.

6- در برخی از موارد برای دریافت ارتباط کامل مفاهیم و موضوعات آیه قبل یا بعد از آیه مورد نظر نیز ذکر شده است.

7- در انتخاب عناوین و موضوعات کلی تعدادی از آیات از کتاب نماز در قرآن جناب حجت الاسلام و المسلمین سید جواد بهشتی استفاده شده است.

8- لازم می دانم از تلاش همکاران ارجمند جناب آقایان حسین علی جفری ، حسن هاتفی و منصور سرگزی که در ویرایش ، تصحیح و گردآوری این مجموعه با بنده کمال همکاری را داشته اند ، صمیمانه سپاسگزاری نمایم.

سید محمد عبداللهی

دی ماه 1390

ص: 11

﴿ وَ أقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ ﴾ ( بقره ، آیه 43 )

و نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و همراه با رکوع کنندگان ، رکوع نمایید.

در روایتی از پیامبر اسلام ( صلى اللّه علیه و آله ) نقل شده ، که صبر بر سه نوع است : 1. صبر در برابر مصیبت. 2. صبر در برابر معصیت. 3. صبر در برابر عبادت. بنابراین آن چه در روایات آمده که مراد از صبر در این آیه روزه است ، اشاره به یکی از مصادیق صبر دارد.

نماز برای رسول اللّه ( صلی اللّه عليه و آله ) و امثال او نور چشم است ولکن برای بعضی ها که خشوع ندارند ، هم چون باری سنگین است. خشوع ، مربوط به قلب و روح و خضوع ، مربوط به اعضای بدن است.

نماز با توجّه ، انسان را به یاد قدرت بی نهایت خدا می اندازد و غیر او را هر چه باشد کوچک جلوه می دهد. مِهر او را در دل زیاد می کند ، روحیّه ی توکّل را تقویت می کند و انسان را از وابستگی های مادی می رهاند. همه ی این آثار ، انسان را در برابر مشکلات مقاوم می سازد.

صبر و مقاومت ، کلید تمام عبادات است. فرشتگان به اهل بهشت سلام می کنند ، امّا نه به خاطر عبادت و نماز و حج و زکات آنان ، بلکه به خاطر مقاومت و پایداری آن ها ؛ ﴿ سلام عَلَيْكُمْ بما صَبَرْتُمْ ﴾ چون اگر مقاومت نباشد ، نماز و جهاد و حج و زکات نیز وجود نخواهد داشت. حتّی شرط رسیدن به مقام هدایت و رهبری الهی ، صبر است ؛ ﴿ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا ﴾

شما چرا بین دوست و بیگانه تفاوت قائل نمی شوید ؟ شخصی همانند نجاشی نباید شلّاق بخورد ، ما این گونه رفتار را تحمّل نمی کنیم. امام در جواب او این آیه را تلاوت فرمود: ﴿ وَ إِنَّها لَكَبِيرَةٌ إِنَّا عَلَى الْخاشِعِينَ ﴾ طارق نیز به معاویه پیوست.

بنابراین گر چه آیه درباره نماز است ، ولی در موارد مشابه می توان از آیات قرآن استمداد کرد.

4. تبعیض و گرایش به یکی از پدر و مادر ، ممنوع است. ﴿ بِالْوٰالِدَيْنِ إِحْسٰاناً ﴾

5. ابتدا خویشان نیازمند ، سپس دیگران. ﴿ ذِي اَلْقُرْبَى وَ اَلْيَتَامَى وَ ... ﴾ البتّه در بین خویشاوندان نیز اولویّت ها محفوظ است. ﴿ وَ أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلىٰ بِبَعْضٍ ﴾

6. احسان باید همراه با ادب و بدون منّت باشد. در کنار احسان ، جمله ﴿ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ﴾ آمده است.

7. اگر چه به همه ی مردم نمی توان احسان کرد ، ولی با همه می توان خوب سخن گفت. ﴿ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ﴾

8. برخورد خوب و گفتار نیکو ، نه تنها با مسلمانان ، بلکه با همه ی مردم لازم است. ﴿ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ﴾

9. علاوه بر پرداخت زکات ، احسان به مستمندان و ایتام نیز لازم است. در آیه هم زکات آمده و هم احسان به مساكين. ﴿ إِحْساناً... وَ الْمَسَاكِينِ... آتُوا اَلزَّكٰاةَ ﴾

10. نماز و رابطه با خداوند ، از زکات و رابطه با فقرا جدا نيست. ﴿ أَقِيمُوا اَلصَّلاٰةَ وَ آتُوا اَلزَّكٰاةَ ﴾

11. نماز و زکات در ادیان دیگر نیز بوده است ﴿ وَ أَقِيمُوا اَلصَّلاٰةَ وَ آتُوا اَلزَّكٰاةَ ﴾

12. اعتقاد به توحید ، احسان به والدین و ایتام و مساکین ، همراه با دستور پرداخت زکات و برخورد نيکو با مردم ، و به پا داشتن نماز ، نشانه ی جامعیت اسلام است.

13. ادای حقوق ، دارای مراتب و مراحلی است. اوّل حقّ خداوند ، سپس والدین ، سپس خویشاوندان ، سپس یتیمان که کمبود محبّت دارند و آنگاه مساکین که کمبود مادّیات دارند.

14. تمام احکام اعتقادی ، اخلاقی و فقهی ، میثاق و عهد خدا با انسان است. بعد از ﴿ میثاقَ ﴾ سخن از عقیده توحیدی ، احسان به والدین ، نماز و زکات آمده است.

ص: 18

4. ایمان به نظارت الهی و پاداش در قیامت ، قوی ترین انگیزه عمل صالح می باشد. ﴿ ما تُقَدِّمُوا... تَجدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴾

مراد از « عهد » در این آیه دستور الهی است « عهدنا » یعنی دستور دادیم.

خداوند جسم نیست تا نیازمند خانه باشد. کلمه ی « بیتی » در این آیه همانند ﴿ شَهْرِ اَللَّهِ ﴾ درباره ماه رمضان است که به منظور کرامت بخشیدن به مکان یا زمانی خاص ؛ خداوند آن را به خود منسوب می کند. و در عظمت کعبه همین بس که گاهی می فرماید: « بیتی » خانه من. گاهی می فرماید: ﴿ رَبِّ هَذَا اَلْبَيْتِ ﴾ خدای این خانه.

در روایات می خوانیم : هرگاه کار سختی برای حضرت علی ( علیه السلام ) پیش می آمد حضرت دو رکعت نماز می خواند. این سیره را بوعلی سینا نیز عمل می کرد.

صبر ، مادر همه کمالات است.

صبر در جنگ ، مایه شجاعت است.

صبر در برابر گناه ، وسیله تقواست.

صبر از دنیا ، نشانه زهد است.

صبر در شهوت ، سبب عفّت است.

صبر در عبادت ، موجب طاعت ، و صبر در شبهات ، مایه ی وَرع است.

« ضرّاء » ، درد و بیماری است که از درون به انسان فشار می آورد. و ﴿ حِینَ الْبَأْسِ ﴾ زمان جنگ و جهاد است.

بعد از ماجرای تغییر قبله که در آیه ی 144 خواندیم ، سخنِ روز ، پیرامون قبله و تغییر آن بود که این آیه می فرماید : چرا به جای محتوای دین که ایمان به خدا و قیامت و انجام کارهای نیک است ، به سراغ بحث های جدلی رفته اید. این آیه جامع ترین آیه قرآن است. زیرا اصول مهم اعتقادی ، عملی و اخلاقی در آن مطرح گردیده است.

در تفسیر المیزان از رسول خدا ( صلى اللّه عليه و آله ) نقل شده است که فرمودند : هر کس به این آیه عمل کند ، ایمانش کامل است.

این آیه پانزده صفت نیک را در سه بخشِ ایمان ، عمل و اخلاق بیان نموده است. در بخش ایمان ، به مسئله ایمان به خدا ، فرشتگان ، انبیا ، قیامت و کتب آسمانی اشاره شده و در بخش عمل ، به مسائل عبادی مانند نماز و اقتصادی مانند زکات و اجتماعی مانند آزاد نمودن بردگان و نظامی مانند صبر در جبهه و جنگ ، و روحی و روانی مثل صبر در برابر مشکلات ، اشاره شده است. و در بخش اخلاقی به وفای به عهد و دل کندن از مادّیات و ترحّم به فقرا اشاره شده است.

ایمان به خدا ، سبب خضوع انسان در برابر حقّ و عدم تسلیم در برابر طاغوت هاست. ایمان به قیامت ، موجب وسعت دید و بلندی همّت می شود. ایمان به وجود ملائکه ، نشانه ی ایمان به تشکیلات ماورای طبیعت است. ایمان به انبیا ، ایمان به وحی و جریان هدایت در طول تاریخ است و دلیل بر این که انسان در این جهان رها و بی برنامه نبوده است.

ص: 25

انفاق ، بیانگر روح تعاون و نوع دوستی و نماز پیوند مستقیم با خدا ، و زکات برنامه ریزی و اقدام برای حل مشکل ، محرومان ، و وفای به عهد ، موجب تحکیم ، ارتباطات و صبر عامل آبدیده شدن انسان هاست.

جمله ﴿ آتَى الْمالَ عَلَى حُبِّهِ ﴾ را سه نوع معنا نموده اند:

الف : پرداخت مال به دیگران با وجود علاقه ای که به آن هست.

ب : پرداخت مال بر اساس حبّ خداوند.

ج : پرداخت مال بر اساس علاقه ای که به فقیر است.

صبر ، مادر همه کمالات است و قرآن راه رسیدن به بهشت را صبر می داند ؛ ﴿ أُولئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بما صَبَرُوا ﴾ به آنان جایگاه بلند داده می شود ، به پاس بردباری که کردند.

چنان که فرشتگان به بهشتیان می گویند: ﴿ سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُم ﴾ درود بر شما که پایداری کردید.

هم چنین درباره رهبران الهی می فرماید: ﴿ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بأَمْرنا لَمَّا صَبَرُوا ﴾ آنان را به خاطر صبرشان ، پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می نمودند.

مشابه این آیه ، در روایات نیز برای معرفی معارف دینی چنین آمده است :

﴿ لَيْسَ اَلْعَاقِلُ مَنْ يَعْرِفُ اَلْخَيْرَ مِنَ اَلشَّرِّ وَ لَكِنَّ اَلْعَاقِلَ مَنْ يَعْرِفُ خَيْرَ اَلشَّرَّيْنِ ﴾ عاقل آن نیست که خیر را از شرّ بشناسد ، عاقل آن است که میان دو شرّ ، خیرش را برگزیند.

﴿ لَيْسَ الْعِلْمُ بِكَثْرَةِ التَّعَلُّمِ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ يَقْذِفُهُ اَللَّهُ فِي قَلْبِ مَنْ يُرِيدُ ﴾ دانش ، به آموختن بسیار حاصل نمی شود. دانش واقعی ، نوری الهی است که به دل ها می تابد.

ص: 26

﴿ لَيْسَ اَلْبِرُّ فِي حُسْنِ اَلزِّيِّ وَ لَكِنَّ اَلْبِرَّ فِي اَلسَّكِينَةِ وَ اَلْوَقَارِ ﴾ بزرگی ، در ظاهرِ آراسته نیست ، بلکه در آرامش و وقار است.

﴿ لَيْسَ اَلسَّخِيُّ ... اَلَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ فِي غَيْرِ حَقِّهِ وَ لَكِنَّهُ اَلَّذِي يُؤَدِّي إِلَى اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا فَرَضَ عَلَيْهِ ﴾ سخاوتمند کسی نیست که در هر جا و لو بی جا انفاق کند ، بلکه کسی است که در هر جا خشنودی خداست ، انفاق کند.

﴿ لَيْسَتِ اَلْعِبَادَةُ كَثْرَةَ اَلصِّيَامِ وَ اَلصَّلاَةِ وَ إِنَّمَا اَلْعِبَادَةُ كَثْرَةُ اَلتَّفَكُّرِ فِي أَمْرِ اَللَّهِ ﴾ عبادت به نماز و روزه بسیار نیست ، به تفکّر درباره خدا و آثار اوست.

﴿ أَشَدُّ مِنْ يُتْمِ هَذَا اَلْيَتِيمِ يَتِيمٌ اِنْقَطَعَ عَنْ إِمَامِهِ ﴾ آن که از سر پرستی پیشوای حقّ محروم شده ، یتیم تر از کسی است که پدر و مادرش را از دست داده است.

برای رسیدن به کمالِ تقوا ، انفاقِ واجب و غیر واجب ، هر دو لازم است.

بعضی از مردم به مستمندان کمک می کنند ، ولی حقوق واجب خود را نمی پردازند و برخی دیگر به پرداخت خمس و زکات اکتفا می کنند و نسبت به فقرا و محرومان در بخشش های مستحبّی بی تفاوت می شوند. این آیه ، مؤمن واقعی را کسی می داند که هم حقوق واجب را بپردازد و هم انفاق مستحبّ را انجام دهد.

به همین دلیل در روایات می خوانیم : در اموال ثروتمندان ، غیر از زکات نیز حقّی برای محرومان است. و کسی که سیر بخوابد در حالی که همسایه او گرسنه باشد ، ایمان کامل به خدا و قیامت ندارد.

3. ایمان مقدّم بر عمل است. ﴿ مَنْ آمَنَ باللَّهِ... آتَى اَلْمٰالَ ﴾

4. ایمان به خدا و روز قیامت همراه با ایمان به همه ی انبیا و ملائکه لازم است. ﴿ آمَنَ بِاللَّهِ ... وَ اَلْيَوْمِ اَلْآخِرِ وَ اَلْمَلاَئِكَةِ وَ اَلْكِتَابِ وَ اَلنَّبِيِّينَ ﴾

5. ارتباط با خدا در کنار ارتباط با مردم و تعاون اجتماعی در حوادث و گرفتاری ها مطرح است. ﴿ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِر... وَ آتَى الْمَالَ عَلى حُبِّهِ ﴾

6. تمام کارهای نیک ، در سایه ایمان به خدا شکل می گیرد. ﴿ آمَنَ باللّهِ... آتَى اَلْمٰالَ ﴾

7. هدف اسلام از انفاق ، تنها سیر کردن گرسنگان نیست ، بلکه دل کندن صاحب مال از مال نیز هست. ﴿ عَلىٰ حُبِّهِ ﴾

8. نیکوکاران ، مال و دارایی خود را با رغبت و علاقه در راه خدا انفاق می کنند. ﴿ آتَى اَلْمٰالَ عَلىٰ حُبِّهِ ﴾

9. در انفاق ، بستگان نیازمند بر سایر گروه های مستمند اولویت دارند. ﴿ ذَوِي اَلْقُرْبىٰ وَ اَلْيَتٰامىٰ... ﴾

10. سائل را ردّ نکنید ،گر چه فقیر ، مسکین ، در راه مانده و فامیل نباشد. کلمه ی ﴿ السَّائِلِينَ ﴾ به صورت مستقل مطرح شده است. ﴿ وَ اَلْمَسٰاكِينَ ... السَّائِلِينَ ﴾

11. ایمان و نماز و زکات ، بدون شرکت در جهاد کامل نمی شود. ﴿ وَ حِينَ اَلْبَأْسِ ... أُولٰئِكَ اَلَّذِينَ صَدَقُوا ﴾

12. مدّعیان ایمان بسیارند ، ولی مؤمنان واقعی که به تمام محتوای دین عمل کنند ، گروهی اندک هستند. ﴿ أُولٰئِكَ اَلَّذِينَ صَدَقُوا ﴾

13. نشانه ی صداقت ، عمل به وظایف دینی و تعهّدات اجتماعی است. ﴿ أُولٰئِكَ اَلَّذِينَ صَدَقُوا ﴾

14. مّتقی کسی است که عملش ، عقایدش را تأیید كند. ﴿ آتَى اَلْمٰالَ...أُولٰئِكَ اَلَّذِينَ صَدَقُوا وَ أُولٰئِكَ هُمُ اَلْمُتَّقُونَ ﴾

ص: 28

4. هر کجا زمینه ی سهل انگاری یا غفلت احساس می شود ، هشدار بیش تری لازم است. ﴿ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى ﴾

5. اقامه ی نماز ، به توجّه ، نشاط ، معرفت و اخلاص نیاز دارد. ﴿ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِينَ ﴾

6. انسان نباید وصله ی نا همرنگ هستی باشد. قرآن درباره هستی می فرماید: ﴿ كُلٌّ لَهُ قٰانِتُونَ ﴾ پس اگر ما قانعت نباشیم ، وصله نا همرنگ هستی خواهیم بود. ﴿ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِينَ ﴾

7. ارزش نماز به خضوع آن است. ﴿ قٰانِتُونَ ﴾

1. گروهی ایمان آورده و عمل صالح انجام می دهند که اینان « مؤمنانند ».

2. گروهی ، نه ایمان آورده و نه کار شایسته انجام می دهند که اینان « کافرانند ».

3. گروهی ایمان دارند ، ولی عمل صالح ندارند که اینان « فاسقانند ».

4. گروهی ایمان ندارند ، ولی اظهار ایمان می کنند و در ظاهر کار نیک انجام می دهند که اینان « منافقانند ».

اگر ربا خواران از خدا و مردم بریده اند ، امّا در مقابل ، کسانی هستند که اهل ایمان و عمل صالح بوده و از طریق نماز ، با خداوند مرتبط می باشند و با پرداخت زکات با مردم پیوند دارند.

7. امنیّت و آرامش واقعی ، در سایه ی ایمان و عمل صالح و پیوند با خدا و مردم است. ﴿ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ ﴾

8. عوامل آرامش ، ايمان ، عمل صالح ، نماز و زكات است. ﴿ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ... لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ ﴾

7. فرزند از نعمت ها و بشارت های الهی است. ﴿ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيىٰ ﴾

8. انبیا یک دیگر را تصدیق می کنند. ﴿ مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اَللّٰهِ ﴾

9. حضرت عیسی نشان های از قدرت خداست ، نه فرزند خدا. ﴿ بِكَلِمَةٍ مِنَ اَللّٰهِ ﴾

10. خداوند از آینده هر کس خبر دارد. ﴿ سَيِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِيًّا ﴾

11. عفت و کنترل تمایلات جنسی ، مورد ستایش خداوند است. ﴿ حَصُوراً ﴾

3. عبادات نا آگاهانه ، از ارزش بالا برخوردار نیست ، گر چه تکلیف را ساقط می کند. ﴿ حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ ﴾

4. در مسجد ، نباید با حالت جنابت وارد شد. ﴿ و لا جُنُباً ... ﴾

5. در غسل ، شستن تمام بدن لازم است. چون در آیه ، نام عضو خاصّی برده نشده است. ﴿ تَغْتَسِلُوا ﴾

6. احتمال خطر و ضرر ، یا تکلیف را از انسان بر می دارد و یا سبب تخفیف تکلیف می شود. ﴿ وَ إِنْ كُنتُمْ مَرْضى... فَتَيَمَّمُوا ﴾

7. در تعبیرات و گفتار ، باید ادب را رعایت کرد. ﴿ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساء ﴾ ( تعبیر برگشت از گودی ، برای قضای حاجت و لمس زنان ، کنایه از آمیزش جنسی است ).

8. احکام خدا ، ترخیص دارد ، ولی تعطیل ندارد. اگر آب نبود ، باید تیمم کرد. ﴿ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا ﴾

9. شرط ارتباط با خدا از طریق نماز ، طهارت و پاکی است ، وضو یا تيمّم. ﴿ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا ﴾

10. تخفیف احکام ، نمودی از رحمت و مغفرت الهی است. ﴿ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا... عَفُوا غَفُوراً ﴾

ص: 35

اعتراض و بهانه جویی زدند و کفّار مکّه را بزرگ شمرده و از آنان به شدّت می ترسیدند.

﴿ خَشْيَةِ ﴾ به ترسی گفته می شود که برخاسته از عظمت و بزرگ دانستن طرف مقابل باشد.

امام صادق ( علیه السلام ) فرمود: مراد از ﴿ كُفُوا أَيْدِيَكُمْ ﴾ ، ﴿ كُفُّوا أَلْسِنَتَكُمْ ﴾ است ، گویا شعارهای توخالی می دادند که آیه نازل شد ، دست بردارید.

امام باقر ( علیه السلام ) یکی از نمونه ها را صلح امام حسن ( علیه السلام ) معرّفی فرمودند که آن صلح از آن چه خورشید بر آن می تابد ، برای امّت اسلام بهتر بود. آری ، رهبر معصوم گاهی مثل امام حسن ( علیه السلام ) فرمان آتش بس می دهد و گاهی مانند امام حسین ( علیه السلام ) جنگ و شهادت را لازم می داند.

در روایات متعددی می خوانیم که مراد از اجل قریب که مردم تقاضای تأخیر جهاد را تا آن زمان دارند ، قیام حضرت مهدی ( علیه السلام ) است. یعنی افرادی می گویند : تا زمان قیام امام زمان (علیه السلام ) نباید حکم قتال بیاید.

6. از رسول خدا و فرمان خدا جلو نیفتید و در امور دینی ، اظهار سلیقه ی شخصی نکنید. ﴿ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ ﴾

7. با نماز که یاد خداست ، آرامش درونی کسب کنید و با زکات ، خلأهای اقتصادی را پر کنید. ﴿ أُقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ﴾

8. مسائل عبادی اسلام با مسائل اقتصادی آن به هم پیوسته است. ﴿ الصَّلاةَ ، الزَّكَاةَ ﴾

9. در میان عبادات ، نماز و زکات جایگاه ویژه دارد. ﴿ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ﴾

10. نماز بر زکات مقدّم است. ( هر کجا نامی از این دو است ، اوّل نام نماز است )

11. فرمان نماز و زكات قبل از جهاد صادر و تشریع شده است. ﴿ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ... ﴾

12. خود سازی ، مقدّم بر جامعه سازی است ، آن که اهل نماز و زکات نباشد ، اهل اخلاص و ایثار نخواهد بود. ﴿ أقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ﴾

13. آنان که زود داغ می شوند ، زود هم سرد می شوند. آری هر داغی ، سرد می شود ، ولی هیچ پخته ای خام نمی شود. ﴿ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ... فَلَمَّا كُتِبَ... لِمَ كَتَبْتَ ﴾

14. انقلابی بودن مهم نیست ، انقلابی ماندن مهم است. گاهی از شعار تا عمل فاصله ی زیادی است. ﴿ فَلَمَّا كُتِبَ... إذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ ﴾

15. فرمان جهاد ، وسیله ی آزمایش مردم است. ﴿ كُتِبَ... الْقِتَالُ... فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ ﴾

16. سر چشمه اعتراض به فرمان جهاد ، ترس است. ﴿ يَخْشَوْنَ... لِمَ كَتَبْتَ ﴾

17. عامل مهم ترک جبهه و جهاد ، دلبستگی های دنیوی است. ﴿ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى أَجَلٍ ﴾

ص: 38

18. به فرمان های خدا و زمان صدور آن ها اعتراض نکنید. در برابر امر الهی ، محاسبات زمانی و مکانی خود را کنار بگذارید. ﴿ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلَى أَجَلٍ قَرِيب ﴾

19. اعتراض به فرمان خدا ، نشانه ی بی تقوایی است. ﴿ لِمَ كَتَبْت... خَيْرٌ لِمَن اتَّقى ﴾

20. اگر چشم اندازتان را وسیع تر از این جهان مادّی قرار دهید ، به متاع اندک دنیا دلبسته نمی شوید. ﴿ وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ ﴾

21. کامیابان آخرت ، تنها اهل تقوايند. ﴿ خَيْرٌ لِمَن اتَّقى ﴾

نماز قصر ، مخصوص موارد ترس از دشمن نیست. ولی چون معمولاً سفرها ، بیم و نگرانی هست ، یا این که چون قانون نماز قصر ، ابتدا در موارد ترس بوده و بعدها نسبت به هر سفر تعمیم یافته ، قيد ﴿ إنْ خِفْتُم ﴾ آمده است.

در روایات مقدار سفری که در آن نماز کوتاه و شکسته می شود ، مسیر یک روز ( هشت فرسخ ) مشخّص شده است.

تمام نمازهای مسافر جز نماز مغرب دو رکعتی است. و مراد از کوتاه کردن نماز ، دو رکعتی شدن نمازهای چهار رکعتی است.

مواجه شدند که برای جلوگیری از ورود آن حضرت ، سنگر گرفته بودند. پس از اذانِ بلال و برپایی نماز جماعت ، خالد بن ولید فرصت را مناسب دید که هنگام نماز عصر یک باره حمله کند. آیه نازل شد و از توطئه خبر داد. خالد پس از دیدن این معجزه ، مسلمان شد. در این نماز ( نماز خوف ) ، گروه اوّل پس از پایان رکعت اوّل ، برخاسته بقیه نماز را خود تمام می کنند و امام جماعت صبر می کند تا گروه دیگر به رکعت دوّم برسند و با سلاح ، به نماز جماعت بپیوندند.

8. نماز جماعت در جبهه ، نشان عشق به هدف و خدا و رهبر و پایبندی به ارزش هاست. ﴿ إِذٰا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ اَلصَّلاٰةَ ﴾

9. در جبهه باید جابه جایی نیروها در فاصله ی یک رکعت نماز ، امکان پذیر بوده باشد. ﴿ وَ لْتَأْتِ طٰائِفَةٌ أُخْرىٰ لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا ﴾

10. هر چه مدّت نماز در جبهه بیش تر شود ، فرصت دشمن برای حمله افزایش می یابد. پس باید حفاظت بیش تری داشت. در رکعت اوّل ، داشتن اسلحه کافی است ولی در رکعت دوّم ، هم اسلحه و هم ابزار دفاع. ﴿ وَ ليَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ...وَ لْیَأْخُذُوا حِدْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ ﴾

11. خداوند ، پیامبرش را از توطئه ها و نقشه های پنهانی دشمن آگاه می کند. ( با توجّه به شأن نزول که ولید قصد کرد تا هنگام نماز جماعت حمله کند و با این آیه طرح او لغو شد. )

12. حرکت با اخلاص شما ، سبب امدادهای الهی در وقت خود است. ( نزول این آیه و فرمان نماز خوف ، یک امداد الهی در مقابل آن توطئه بود. )

13. در جبهه ، مراسم عبادی نباید طولانی شود و کارهای مانع هوشیاری ، ممنوع است. ﴿ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ ﴾

14. از آرزوهای دشمن ، آگاه باشید. ﴿ وَدَّ الَّذِینَ ﴾

15. عبادت ، وسیله ی غفلت از دشمن نشود. ﴿ تَغْفُلُونَ ﴾

16. احتمال غفلت در مسلمانان واقعی ضعیف است. ( کلمه ﴿ لَوْ ﴾ در جمله ﴿ لَوْ تَعْفُلُونَ ﴾ نشانه ی این معناست. )

17. با هوشیاری ، باید از امکانات نظامی و اقتصادی حفاظت کرد. ﴿ أَسْلِحَتِكُمْ وَ أمْتِعَتِكُمْ ﴾

18. غفلت امّت اسلامی ، شبیخون کفّار را در پی خواهد داشت. ﴿ مَيْلَةً واحِدَةً ﴾

ص: 43

19. هر سخن و برنامه و حرکتی که مسلمانان را غافل کند ، گامی است در جهت اهداف و خواسته های دشمن. ﴿ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ ﴾

20. مرض و ضرر ملاک و مجوّز معافیّت از جبهه و سربازی است. ﴿ بِكُم أذىً... أوْ كُنتُمْ مَرْضى ﴾

21. بارانی مجوّز زمین گذاشتن اسلحه است که با ضرر و آزار همراه باشد. در باران بی ضرر رزمنده سلاح بر زمین نمی گذارد. ﴿ بكُمْ أَذىً مِنْ مَطَر ﴾

22. در هیچ حالی ، رزمنده نباید از وسایل حفاظتی دور باشد. حتّی اگر اسلحه ندارد ، زره بر تن داشته باشد. ﴿ خُذُوا حِدْرَكُمْ ﴾

23. تهديد کفّار و امید و دل گرمی دادن به مؤمنان ، از شیوه های قرآن است. ﴿ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَاباً مُهيناً ﴾

24. در آینده ، ذلّت از آنِ کافران است. ﴿ لِلْكَافِرِينَ عَذَاباً مُهيناً ﴾

ص: 44

2. نماز و یاد خدا در هر حال لازم است ، در جبهه ی جنگ یا بستر بیماری. ﴿ قياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ ﴾

3. نماز خوف ، یک استثناست. پس از بر طرف شدن حالت اضطرار ، نماز باید به صورت عادّی خوانده شود. ﴿ فَإِذَا اطْمَأَنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ ﴾

4. نماز ، از واجبات قطعی الهی در همه ی عصرها و برای همه ی نسل ها است. ﴿ کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً ﴾

5. وجوب هر نماز ، در وقت مخصوص خودش است. ﴿ مَوْقُوتاً ﴾

امام رضا ( علیه السلام ) می فرماید : چون خداوند ، جزای خدعه آنان را می دهد ، به این کیفر الهی ، خدعه گفته می شود.

نماز مطلوب ، عاشقانه ، خالصانه و دائمی است. پیامبر ( صلى اللّه عليه و آله ) فرمودند : آنان که نماز را به آخر وقت می اندازند و فشرده می خوانند ، نماز منافقان را انجام می دهند.

قرآن نسبت به مؤمنان جمله ی ﴿ أَقٰامُوا اَلصَّلاٰةَ ﴾ به کار می برد ولی درباره ی منافقان جمله ی ﴿ قَامُوا إِلَى اَلصَّلاَةِ ﴾ و تفاوت ميان ﴿ أَقٰامُوا ﴾ و ﴿ قامُوا ﴾ تفاوت میان بر پاداشتن و به پا خاستن است.

4. ایمان به همه ی اصول در همه ی ادیان الهی لازم است. ﴿ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ ﴾

5. با آن که نماز و زکات ، در همه ی ادیان بوده است ، ولی به خاطر اهمیّت آن دو جداگانه ذکر شده اند. ﴿ بما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ الْمُقِيمِينَ الصَّلاةَ وَ ... ﴾

6. نماز از زکات جدا نیست و اهل نماز باید اهل انفاق های مالی هم باشند. ﴿ المُقِيمِينَ الصَّلاةَ و المُؤْتُونَ الزَّكَاةَ ﴾

7. نماز جایگاه مخصوص دارد. ( همه ی جملات آیه با واو و نون آمده ﴿ الرأسِخُونَ ، المُؤمِنُونَ ، المُؤتُونَ ﴾ ، ولی درباره نماز به جای ﴿ مقیمون ﴾ کلمه ی ﴿ الْمُقِيمِینَ ﴾ به کار رفته که در زبان عربی ، نشانه ی برجستگی آن است. )

ص: 49

یعنی هرگاه تصمیم به نماز خواندن گرفتید. کلمه ی « جنب » ، به زن و مرد ، مفرد و جمع ، به طور یکسان اطلاق می شود. مراد از فرمان ﴿ فَاطَّهَّرُوا ﴾ انجام غسل است. به قرینه این که در آیه ی 43 سوره ی نساء به جای ﴿ فَاطَّهَّرُوا ﴾ ، ﴿ تَغْتَسِلُوا ﴾ فرموده است.

قيد ﴿ إلَى الْمَرافِقِ ﴾ ، براى بيان محدوده ی شستن است ، نه جهت شستن. از آن جا که کلمه ی « یَد » در زبان عربی ، هم به دست ، از انگشتان تا مچ و هم به دست ، از انگشتان تا آرنج و هم به دست ، از انگشتان تا کتف ، اطلاق می شود این آیه می فرماید : در وضو ، دست تا آرنج را بشویید ، نه کم تر و نه بیش تر.

در تیمّم ، روح بندگی نهفته است ؛ چون دست به خاک زدن و مالیدن آن به پیشانی که بلندترین عضو بدن است همراه با قصد قربت ، نوعی تواضع و خاکساری در برابر خداست.

« صَعيد » از « صعود » به معنای زمین بلند است. امام صادق ( علیه السلام ) در تفسير ﴿ صَعِيداً طَيِّباً ﴾ فرمودند : زمین بلندی که آب از آن سرا زیر شود. آری ، زمین گودی که آب آلوده در آن جمع می شود ، برای تیمّم مناسب نیست ، زیرا شرط تيمّم ، خاک پاک است.

در حدیث می خوانیم : ﴿ لاَ صَلاَةَ إِلاَّ بِطَهُورٍ ﴾ ، نماز جز با طهارت ( وضو یا غسل یا تیمم ) صحیح نیست.

در حدیث می خوانیم : ﴿ اِبْدَأْ بِمَا بَدَأَ اَللَّهُ ﴾ از همان جا آغاز کن که خداوند در قرآن آغاز کرده است. همان گونه که در قرآن ابتدا شستن صورت ، بعد دست ها و بعد مسح سر و بعد مسح پا آمده است ، ترتیب وضو نیز همین گونه است. از امام سؤال شد که چرا در وضو بخشی از سر مسح می شود ؟ فرمودند : ﴿ لِمَكَانِ اَلْبَاءِ ﴾ به خاطر حرف « باء » در کلمه ی ﴿ بِرُءُوسِكُمْ ﴾ زیرا معنای آن قسمتی

ص: 51

از سر است و اگر آیه ﴿ وَ اِمْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ ﴾ بود در آن صورت باید همه ی سر را مسح می کردیم.

امام صادق ( علیه السلام ) فرمود : ﴿ مراد از ﴿ لاٰمَسْتُمُ ﴾ ، آمیزش جنسی است ؛ ولی خدا آن را پوشانده و پوشاندن اموری را دوست دارد ؛ لذا آن گونه که شما نام می برید ، نام نبرده است ﴾.

امام رضا ( علیه السلام ) درباره ی فلسفه ی وضو می فرماید :

﴿ يَكُونَ اَلْعَبْدُ طَاهِراً إِذَا قَامَ بَيْنَ يَدَيِ اَلْجَبَّارِ ﴾ ، زمینه پاکی هنگام ایستادن در برابر خداست.

﴿ مُطِيعاً لَهُ فِيمَا أَمَرَهُ ﴾ ، نشانه ی بندگی و اطاعت است.

﴿ قِيّاً مِنَ اَلْأَدْنَاسِ وَ اَلنَّجَاسَةِ ﴾ ، عامل دوری از آلودگی ها و نجاست است.

﴿ ذَهَابِ اَلْكَسَلِ وَ طَرْدِ اَلنُّعَاسِ ﴾ ، مایه ی دوری از کسالت و خواب آلودگی است.

﴿ وَ تَزْكِيَةِ اَلْفُؤَادِ لِلْقِيَامِ ﴾ ، آماده سازی و رشد روحی برای نماز است.

﴿ لامَسْتُمُ النِّساء ﴾ البتّه در مسائل حقوقی ، برای این که حقّی ضایع نشود ، قانون روشن و بی پرده بیان می شود. مثل آیه ﴿دَخَلْتُمْ بِهِنَّ﴾ که در مورد مهریّه است.

6. شرایط و مقدّمات نماز ، تخفیف بردار هست ، ولی تعطیل بردار نیست. ﴿ فَلَمْ تَجدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا ﴾

7. باید برای پیدا کردن آبِ وضو و غسل تلاش کرد ، اگر پیدا نشد ، آنگاه نوبت به تیمّم می رسد. ( ﴿ فَلَمْ تَجِدُوا ﴾ در جایی است که انسان تلاش کند ولی نیابد. )

8. با آب یا خاک آلوده ، نمی توان با خدای پاک ، ارتباط برقرار کرد. ﴿ صَعِيداً طَيِّباً ﴾

9. هم خوردنی ها باید طیّب باشد که در دو آیه ی قبل به آن اشاره شد ، هم تیمّم باید به خاک طیّب باشد. ﴿ صَعِيداً طَيِّباً ﴾

10. در احکام دین ، حرج و دشواری نیست. ﴿ ما يُريدُ اللَّهُ... مِنْ حَرَج ﴾

11. هدف از وضو و غسل و تیمّم ، طهارت معنوی و آمادگی برای ارتباط با خداوند است. ﴿ لِيُطَهِّرَكُمْ ﴾

12. تكاليف الهی ، برای انسان نعمت است. ﴿ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ ﴾

13. انجام تکلیف ، یکی از مصادیق شکر خداست. ﴿ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴾

ص: 53

اللّه علیه و آله ) که نام این دوازده تن را در بردارد ، در کتب معتبر شیعه و سنّی به چشم می خورد که نخستین آنان علی ( علیه السلام ) و آخرینشان حضرت مهدی ( علیه السلام ) است.

11. بهشت ، جای آلودگان نیست ، ابتدا باید پاک شد ، آنگاه به بهشت رفت. ﴿ لا كَفِّرَن... لادْخِلَنَّكُمْ ﴾

12. راه دستیابی به عفو خدا ، ایمان و عمل صالح است. ﴿ آمَنْتُمْ.. وَ أَقْرَضَتُم.. لا كَفِّرْنَ ﴾

13. بعد از اخذ میثاق و اتمام حجّت و بیان شرایط دریافت الطاف الهی ، راه عذر و بهانه برای کسی نیست. ﴿ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السبيل ﴾

14. هر کس به دستورهای الهی کفر ورزد ، از مسیر اعتدال خارج شده است. ﴿ فَمَنْ كَفَرَ ... فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبیل ﴾ ( آری ، اقامه ی نماز ، پرداخت زکات ، ایمان به انبیا و وفاداری به پیمان ها ، راه میانه ای است که نافرمانان آن را گم کرده اند. )

ماجرای فوق را ده نفر از اصحاب پیامبر مانند : ابن عباس ، عمّار یاسر ، جابر بن عبد اللّه ، ابوذر ، انس بن مالک ، بلال و... نقل کرده اند و شیعه و سنّی در این شأن نزول ، توافق دارند.

عمّار یاسر می گوید : پس از انفاق انگشتر در نماز و نزول آیه بود که رسول خدا ( صلى اللّه عليه و آله ) فرمود :

﴿ مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ ﴾.

پیامبر اکرم ( صلی اللّه علیه و آله ) در غدیر خم ، برای بیان مقام حضرت علی ( علیه السلام ) این آیه را تلاوت فرمود.

و خود علی ( علیه السلام ) نیز برای حقّانیّت خویش ، بارها این آیه را می خواند. « 4 » ابوذر که خود شاهد ماجرا بوده است ، در مسجد الحرام برای مردم داستان فوق را نقل می کرد. « 5 »

کلمه ی « ولی » در این آیه ، به معنای دوست و یاور نیست ، چون دوستی و یاری مربوط به همه مسلمانان است ، نه آنان که در حال رکوع انفاق می کنند.

امام صادق ( علیه السلام ) فرمودند : منظور از ﴿ الَّذِینَ آمَنُوا... ﴾ ، على ( عليه السلام ) و اولاد او ( علیهم السلام ) تا روز قیامت هستند. پس هر کس از اولاد او به جایگاه امامت رسید با این ویژگی مثل اوست ، آنان در حال رکوع صدقه می دهند.

مرحوم فیض کاشانی در کتاب نوادر ، حدیثی را نقل می کند که بر اساس آن سایر امامان معصوم نیز در حال نماز و رکوع به فقرا صدقه داده اند که این عمل با جمع بودن كلمات ﴿ يُقِيمُونَ ، يُؤْتُونَ ، راكِعُونَ ﴾ سازگارتر است.

امام باقر ( علیه السلام ) فرمود : « خداوند پیامبرش را دستور داد که ولایت علی ( علیه السلام ) را مطرح کند و این آیه را نازل کرد ».

ص: 57

بهترین معرّفی آن است که اوصاف و خصوصیّات کسی گفته شود و مخاطبان ، خودشان مصداق آن را پیدا کنند. ( آیه بدون نام بردن از علی ( علیه السلام ) ، اوصاف و افعال او را برشمرده است )

امام صادق ( علیه السلام ) فرمود : « علی ( علیه السلام ) هزاران شاهد در غدیر خم داشت ، ولی نتوانست حقّ خود را بگیرد ، در حالی که اگر یک مسلمان دو شاهد داشته باشد ، حقّ خود را

می گیرد ! »

ولایت فقیه در راستای ولایت امام معصوم است. در مقبوله ی عمر بن حنظله از امام صادق ( علیه السلام ) می خوانیم : « به آن کس که حدیث ما را روایت کند و در حلال و حرام ما نظر کند و احکام ما را بشناسد ، بنگرید. پس به حکومت او راضی باشید که من او را بر شما حاکم قرار حاکم قرار دادم. ﴿ فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِماً ...﴾ »

5. برای توجّه به محرومان ، نماز هم مانع نیست. ﴿ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ ﴾ ( آری ، فقیر نباید از جمع مسلمانان دست خالی برگردد. )

6. ولایت از آنِ کسانی است که نسبت به اقامه ی نماز و پرداخت زکات پایدار باشد. ﴿ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ... ﴾ ( ﴿ يُقِيمُونَ ﴾ و ﴿ يُؤْتُونَ ﴾ نشانه دوام است )

7. هرگونه ولایت ، حکومت و سرپرستی که از طریق خدا و رسول و امام نباشد ، باطل است. ﴿ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ... ﴾ ( كلمه ﴿ إِنَّما ﴾ علامت حصر است )

8. توجّه به خلق برای خدا در حال نماز ، با اقامه نماز منافات ندارد. ﴿ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ ﴾

9. کسی که نسبت به فقرا بی تفاوت باشد ، نباید رهبر و ولیّ شما باشد. ﴿ إِنَّما ولِيُّكُمُ اللّه... وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ ﴾

10. کارهای جزئی ( مثل انفاق انگشتر ) نماز را باطل نمی کند. ﴿ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ ﴾

11. در فرهنگ قرآن ، به صدقه مستحبّی هم ﴿ زکات ﴾ گفته می شود. ﴿ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ ﴾

12. ولایت ها در طول یک دیگرند ، نه در عرض یک دیگر. ولایت بر مسلمانان ، ابتدا از آنِ خداوند است ، سپس پیامبر ، آنگاه امام. ﴿ إنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الذينَ آمَنُوا... ﴾

ص: 59

3. جامعه ای که در آن عداوت باشد ، شیطانی است ﴿ إِنَّما يُريدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ... ﴾

4. از الفت و وحدت پاسداری کنیم و با هر آن چه آن ها را از بین می برد ، مبارزه كنيم. ﴿ إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ ﴾

5. الفت و مهربانی بین اهل ایمان ، مورد عنایت خاص خداوند است. ﴿ إِنَّما يُريدُ الشَّيْطانُ أنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ العَداوَةَ ﴾

6. قمار و شراب ، ابزار کار شیطان برای ایجاد کینه و دشمنی است. ﴿ إِنَّما يُريدُ الشَّيْطانُ... فى الحَمْر وَ المَيْسِر ﴾

7. نماز برترین سمبل یاد خداست. ( با این که نماز ذکر خداست ، نام آن جداگانه آمده است ) ﴿ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ عَن الصَّلاةِ ﴾

8. بیان فلسفه ی احکام ، یکی از عوامل تأثیر کلام در دیگران است. ﴿ الْعَداوَةَ وَ البَغْضاء.. فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ ﴾

9. با تمام عواملی که باعث ایجاد کینه و دشمنی می شود ، باید مبارزه کرد. ﴿ يُريدُ الشَّيْطانُ أنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ العَداوَةَ وَ البَغْضاء... فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ ﴾

10. در صدر اسلام برخی از مسلمانان ، علی رغم تحریم شراب و قمار ، باز بدان مشغول بودند ، مورد توبیخ خداوند قرار گرفتند. ﴿ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ ﴾

ص: 62

کافی ، پیامبر از آن دو سوگند گرفت و تبرئه شان کرد ؛ ولی چون دروغشان از طریق نامه کشف شد ، حضرت بار دیگر آن دو را احضار کرد. وارثان سوگند یاد کردند که اجناس دیگری هم بوده و آن ها را پس گرفتند.

12. تنها موردی که متن « سوگند نامه » از طریق وحی ، دیکته شده است ، « حقّ الناس » است. ﴿ لاٰ نَشْتَرِي... ﴾

13. كتمان حقّ و خیانت در گواهی ، عادل را فاسق می کند و در همه ادیان الهی ، حرام شمرده شده است. ( ﴿ ذَوٰا عَدْلٍ ﴾ ، می شود ﴿ لَمِنَ اَلْآثِمِينَ ﴾ )

3. از غریزه ی منفعت خواهی مردم ، در راه تبلیغ و تربیت آنان استفاده کنیم. ﴿ لا يَنْفَعْنا وَ لا يَضُرنا ﴾

4. شرک ، نوعی عقب گرد و ارتجاع اعتقادی است. ﴿ نتَرُدَّنَا عَلَى أَعْقَابِنَا ﴾

5. شرک ، مایه ی سر گردانی و تحیّر است. ﴿ حَيْران ﴾

6. در برابر انحرافات ، باید موضع گیری صریح و مكرّر داشت. ﴿ قُلْ أَنَدْعُوا... قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ... ﴾

7. تسلیم خدا شدن ، مایه ی رشد خود ماست. ﴿ لِمُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ ﴾

8. نماز ، همراه تقوا کار ساز است. ﴿ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ اتَّقُوهُ ﴾

9. ایمان به معاد و رستا خیز ، عامل پیدایش تقوا در انسان است. ﴿ وَ اتَّقُوهُ وَ هُوَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ﴾

3. انسان های مخلص ، مسیر تکوینی ( مرگ و حیات ) و مسیر تشریعی خود ( نماز و نُسُک ) را فقط برای خداوند عالمیان می دانند. ﴿ إِنَّ صَلَاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيَايَ وَ مَمَاتِي لِلَّهِ ﴾

4. آن گونه که در نماز قصد قربت می کنیم ، در هر نفس کشیدن و زنده بودن و مردن هم می توان قصد قربت کرد. ﴿ مَحْيَايَ وَ مَمَاتِي لِلَّهِ ... ﴾

5. مرگ و حیات مهم نیست ، مهم آن است که آن ها برای خدا و در راه خدا باشد. ﴿ مَحْيَايَ وَ مَمَاتِي لِلَّهِ ﴾

6. آن چه برای خدا باشد ، رشد می کند. ﴿ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴾

7. مرگ و زندگی دست ما نیست ، ولی جهت دادن به آن دست ماست. ﴿ لِلَّهِ ﴾

8. اخلاص در کارها ، فرمان الهی است. ﴿ بِذٰلِكَ أُمِرْتُ ﴾

9. پیشوای جامعه ، باید در پیمودن راه و پیاده کردن فرمان الهی ، پیشگام باشد. ﴿ أَوَّلُ الْمُسْلِينَ ﴾

قرآن ، همواره در کنار اکثریّت مفسد ، اقلیّت صالح را هم مطرح می کند. ( در آیه ی قبل انتقاد و در این آیه ، ستایش است )

﴿ الْكِتَابِ ﴾ ، شامل همه ی کتاب های آسمانی می شود و مفهوم آیه اختصاص به پیروان دین خاص و یا کتاب خاصّی ندارد ، ولی با توجّه به آیات گذشته ، شاید مراد تورات باشد.

در این آیه از گروهی که به کتاب آسمانی تمسّک می کنند تقدیر شده ، امّا جای دیگر کسانی را که کتاب در اختیارشان است ، ولی به آن تمسّک نمی کنند ، به الاغی تشبیه کرده که بار کتاب حمل می کند. ﴿ مَثَلُ الَّذِينَ حُمّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلُ الْحِمار يَحْمِلُ أَسفاراً ﴾ « مصلح » ، هم به کسی که در صدد اصلاح خویش است و هم به کسی که در تلاش برای اصلاح جامعه است ،گفته می شود.

با این که نماز ، جزو محتوای کتاب آسمانی است ، ولی به دلیل اهمیّت آن ، به طور جداگانه ذکر شده است ، زیرا نماز ستون دین است و اقامه ی دین بستگی به آن دارد. چنان که پیامبر ( صلی اللّه علیه و آله ) فرمودند : ﴿ اَلصَّلاَةُ عَمُودُ اَلدِّينِ ﴾ و یا در جای دیگر فرمودند : هر چیزی دارای صورتی است و سیمای دین شما نماز است ، پس نباید سیمای دین خودتان را خراب کنید. ﴿ وَ وَجْهُ دِينِكُمُ اَلصَّلاَةُ فَلاَ يَشِينَنَّ أَحَدُكُمْ وَجْهَ دِينِكُمْ ﴾

﴿ يُمَسِّكُونَ بالْكِتاب... أقامُوا الصَّلاةَ ... الْمُصْلِحِينَ ﴾

4. دین علاوه بر آثار اخروی ، در اصلاح زندگی دنیوی نیز نقش دارد. ﴿ الْمُصْلِحِينَ ﴾

5. اقامه ی نماز ، وسیله اصلاح جامعه است. ﴿ أقامُوا الصَّلاةَ الْمُصْلِحِينَ ﴾ ( اقامه یعنی اهتمام کامل به برپایی نماز در تمام شئون زندگی ، نه صرف خواندن نماز )

6. اصلاح واقعی ، دو شرط دارد : تمسّک کردن به قانون الهی و رابطه ی استوار داشتن با خدا از طریق اقامه ی نماز. ( تمام آیه )

ذِكْر اللَّهِ ﴾ کسانی که از خداوند خشیت دارند و با خواندن یا شنیدن قرآن پوست بدنشان می لرزد ، پس از مدّتی آرام شده ، دل هایشان نرم می شود.

آری ، یاد قهر و عقاب الهى دل مؤمن را می لرزاند و با یاد لطف و مهر الهی ، دلش آرام می گیرد ، هم چون کودکی که از والدین خود ، هم می ترسد و هم به آنان دل گرم است.

﴿ وجل ﴾ ، به حالت اضطراب و خوف و ترس انسان گفته می شود که گاهی به خاطر درک مسئولیّت ها و احتمال عدم انجام وظایف است و گاهی به خاطر درک عظمت مقام و هیبت الهی است. لذا در قرآن می خوانیم : ﴿ إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ ﴾ « 1 » ، تنها بندگان عالم و آگاه از خداوند خشیت دارند.

9. نشانه ی ایمان کامل آن است که دل مؤمن با یاد خدا خشیت پیدا کند ، ﴿ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ ﴾ ، با تلاوت و یادآوری آیات الهی بر ایمانش افزوده شود ،﴿ زادتْهُمْ إيماناً ﴾ و توكل بر خدا کرده ، ﴿ يَتَوَكَّلُونَ ﴾ نماز را به پا دارد ، ﴿ يُقِيمُونَ ﴾ و به دیگران نیز کمک می رساند. ﴿ يُنْفِقُونَ ﴾

10. رفتار هر کس ، برخاسته از انگیزه ها ، دیدگاه ها و اعتقادات اوست.﴿ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ... يُقِيمُونَ... يُنْفِقُونَ ﴾

11. اسلام ، انفاق بخشی از مال و دارایی را لازم دانسته است ، نه تمام آن را. ﴿ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ ﴾ ( یکی از معانی « مِن » ، تبعیض است )

12. نماز و انفاق شخص مؤمن مقطعی نیست ؛ بلکه مستمرّ و دائمی است. ﴿ يُقِيمُونَ... يُنْفِقُونَ ﴾

13. انفاق ، باید از مال حلال و روزی الهی باشد. ﴿ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ ﴾ ( چون رزق را به خدا نسبت داده است و خداوند رزق حرام نمی دهد )

14. مؤمن ، دارایی خود را بخشش الهی می داند ، نه محصول دست رنج خویش و این عقیده ، گذشت و انفاق را بر او آسان می کند. ﴿ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ ﴾

ص: 71

4. مسلمانان باید همواره در کمین توطئه گران باشند. ﴿ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصد ﴾

5. تشکیلات اطلاعاتی مسلمانان باید چنان باشد که حتّی توطئه گران را در خارج از مرزها زیر نظر داشته باشند. ﴿ كُلَّ مَرْصَدِ ﴾

6. برای سرکوبی دشمنان توطئه گر ، مرزها و تمام راه های نفوذ را کنترل کنیم. ﴿ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدِ ﴾

7. توبه را حتّی هنگام جنگ هم بپذیرید. چون اسلام دین سماحت بزرگواری است ، نه عقده گشایی و انتقام. ﴿ فَاقْتُلُوا.... فَإِنْ تَابُوا ﴾

8. توبه باید همراه با عمل باشد. از توبه ی بی عمل ، فریب نخوريم. ﴿ فَإِنْ تَابُوا وَ أقاموا... ﴾

9. توبه از شرک ، ایمان است و نشانه ی توبه ی واقعی ، نماز و زکات است. ﴿ تابُوا وَ أَقَامُوا الصَّلاةَ... ﴾

10. نماز ، در رأس عبادت هاست. به کسی که به شعائر دینی ( نماز و زکات ) احترام می گذارد ، تعرض نکنید. ﴿ أقامُوا الصَّلاةَ... فَخَلُوا سَبِيلَهُم ﴾

ص: 74

7. هدف جنگ های اسلامی بازگرداندن مشرکان به توحيد است. ﴿ فإن تابوا... فَإخوانُكُمْ ﴾

8. آنان که تا دیروز ، واجب القتل بودند ، در سایه توبه و نماز و زکات ، حقوق اجتماعی برابر با مسلمانان می یابند و جنگ با آنان حرام می شود. ﴿ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ ﴾

9. علم و دانش ، زمینه ی اندیشه و تفکّر در آیات الهی است. ﴿ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴾

کاشانی در تفسیر صافی ، تعمیر مسجد شامل مرمّت ، نظافت و فرش کردن ، روشنایی ، تدریس و تبلیغ می شود.

در قرآن 32 بار از زکات یاد شده که 28 بار آن در کنار نماز بیان شده است. رسول خدا ( صلى اللّه عليه و آله ) فرمود : ﴿ اذا رأيتم الرّجُلَ يعتاد المسجد فاشهدوا له بالأيمان ﴾ همین که دیدید کسی به مسجد رفت و آمد می کند ، به ایمان او گواهی دهید.

در احادیث برای کسانی که به مسجد رفت و آمد می کنند ، بهره های فراوان ذکر شده است ، از جمله : پیدا کردن دوست و برادر دینی ، آگاهی های مفید ، ارشاد و دوری از گناه ، برخورداری از نعمت و رحمت الهی.

2. خداوند در قرآن ، بارها منافق را کافر دانسته است. ﴿ أَنَّهُمْ كَفَرُوا ﴾

3. متخلّفان از جنگ تبوک ، به ظاهر مسلمان ، ولی در باطن کافرند. ﴿ أَنَّهُمْ كَفَروا ﴾

4. ارزش دهنده به کارها ، نیّت و نشاط و عشق است. آری انگیزه مهّم است ، نه حرکات فیزیکی !﴿ کسالی ، کارهون ﴾

5. هدف اسلام از انفاق ، رشد انتخابی و معنوی است ، نه تنها سیر کردن شکم. زیرا با کمک منافقین شکم هایی سیر می شود ، امّا رشد معنوی برای کمک کننده حاصل نمی شود. ﴿ كَفَرُوا باللَّهِ... وَ هُمْ كَارِهُونَ ﴾

6. از نشانه های نفاق ، نماز با کسالت ، « کُسالی » و انفاق با کراهت است .﴿ کارهون ﴾

آن است که بر خلاف مؤمنان ، وحدت عمیق و پیوند ولایت در میان منافقان نیست و هنگام بروز منافع شخصی ، وفادار نیستند و وحدتشان ظاهری و صوری است ، به قول قرآن : ﴿ تَحْسَبُهُمْ جَمِيعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّى ﴾ آنان را متّحد می پنداری در حالی که دل هایشان پراکنده است. چون امر به معروف و نهی از منكر ، عامل برپایی واجبات دیگر است ، از این رو در آیه ، قبل از نماز و زکات آمده است.

9. اطاعت از خدا و رسول باید با میل و رغبت باشد. ﴿ يُطِيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ﴾ ( اطاعت در لغت به معنای پیروی با میل است )

10. هم اطاعت از خدا در برنامه های عبادی لازم است و هم اطاعت از رسول در برنامه های حکومتی. ﴿ يُطِيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ﴾

11. اعمال انسان ، زمینه ساز رحمت الهی است. ﴿ يَأْمُرُونَ ، يَنْهَوْنَ ، يُقِيمُونَ ، يُؤْتُونَ ، يُطِيعُونَ ، سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ ﴾

12. زن و مرد در دریافت رحمت الهی یکسان می باشند. ﴿ الْمُؤْمِنُونَ وَ و المُؤْمِنَاتُ... سَيَرْحَمُهُمُ اللّه ﴾

به مؤمنانِ در بند ، بشارت به استجابت دعایشان است که از تحت ستم فرعونیان و فتنه گری هایشان نجات یابند.

5. انفاق باید از رزق خدا یعنی مال حلال باشد ، نه از هر مالی که داشتیم. فرمود : ﴿ رَزَقْناهُمْ ﴾ و نفرمود ﴿ عِنْدَكُمْ ﴾

6. انفاق باید گاهی پنهان و گاهی آشکارا باشد. ﴿ سِرًّا وَ عَلانِيَةً ﴾

7. از فرصت ها استفاده کنید. ﴿ مِنْ قَبْل أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ... ﴾

8. اگر دنبال تجارت هستید در دنیا با خدا معامله کنید ، زیرا که در قیامت هیچ داد و ستدی نیست. ﴿ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ ﴾

9. با پول و پارتی نمی توان از عذاب قیامت فرار کرد. ﴿ يَوْمٌ لاٰ بَيْعٌ فِيهِ وَ لاٰ خِلاٰلٌ ﴾

گرایش دارد ، سپس این آیه را تلاوت فرمودند : ﴿ ربَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ... فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ ﴾

کعبه در منطقه ای بی آب و علف قرار گرفت تا مردم به واسطه ی آن آزمایش شوند. چنان که حضرت علی ( علیه السلام ) در خطبه قاصعه چنین بیان فرمود : اگر کعبه در جای خوش آب و هوایی بود ، مردم برای خدا به زیارت آن نمی رفتند.

دعای انبیا مستجاب است. ﴿ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ ﴾ ، ﴿ حَرَماً آمِناً يُحْيِي إِلَيْهِ ثَمَرَاتٌ كُلِّ شَيْءٍ ﴾ حرمى امن که همه گونه ثمرات در آن فراهم می شود. امام باقر ( علیه السلام ) فرمود : هر میوه ای که در شرق و غرب عالم هست در مکّه یافت می شود.

بعضی گفتند : آیه ی ﴿ إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذَلِک ﴾ یعنی خداوند جز شرک ، گناهان دیگر را می بخشد.

بعض دیگر بر آن بودند که این آیه است ؛ ﴿ وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِيماً ﴾ یعنی هر کس خلاف کار و ظالم باشد ولی استغفار کند ، خداوند را بخشنده و مهربان خواهد یافت.

عدّه ای اظهار داشتند آیه ی ﴿ یا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً ﴾ یعنی ای بندگان من که در حقّ خود اسراف کرده اید ! از رحمت خدا مأیوس نشوید ، زیرا او همه ی گناهان را می بخشد.

تعدادی هم نظر به این آیه داشتند ؛ ﴿ وَ الَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللّه ﴾ یعنی کسانی که کار زشتی انجام دادند و به خودشان ظلم کردند ، اگر یاد خداوند می کنند و برای گناهان خویش استغفار می نمایند ، و کیست جز خداوند که گناهان را ببخشد. بعد از این که حضرت نظرات آنان را شنید ، فرمودند : از حبیبم رسول خدا ( صلی اللّه علیه و آله ) شنیدم که فرمود : امید بخش ترین آیه در قرآن این آیه است: ﴿ أقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَ زَلَفاً مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ﴾ سپس پیامبر ( صلی اللّه علیه و آله ) ادامه دادند : یا علی ! سوگند به خداوندی که مرا بشیر و نذیر به سوی مردم مبعوث کرد ، وقتی که انسان برای نماز وضو بگیرد ، گناهانش ریخته می شود ، و زمانی که رو به قبله کند ، پاک می شود. یا علی ! مثال اقامه کننده ی نمازهای روزانه ، مثل کسی است که هر روز پنج مرتبه در نهر آبی که جلوی منزل اوست خود را شستشو کند.

2. نماز را باید با شرایط و آداب کامل بجای آورد. در کلمه ی « اقامه » ، معنای کمال و تمام نهفته است. ﴿ أَقِمِ اَلصَّلاَةَ ﴾

3. نماز ، قوّت قلب مؤمنان است. چون در آیات گذشته ، فرمان به استقامت و عدم اعتماد به ظالمان مطرح شد و این امور نیاز به روحیّه ی بالا دارد ، لذا در این آیه ، خداوند امر به تقویت روح با اهرم نماز می فرماید. ﴿ فَاسْتَقِمْ... وَ أَقِمِ اَلصَّلاَةَ ﴾

4. نمازها را باید در وقت مقرر انجام داد. ﴿ طَرَفَيِ اَلنَّهٰارِ ﴾

5. نماز ، روشن ترین نمونه ی کار نیک است. ﴿ أَقِمِ... إِنَّ الْحَسَناتِ ﴾

6. اعمال انسان در یک دیگر تأثیر دارند. ﴿ إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ ﴾

7. دستور به نماز ، روشن ترین پند خداست. ﴿ ذٰلِكَ ذِكْرىٰ ﴾ ( نماز ، ذکر الهی است )

8. همه ی افراد از تذکّرات الهی ، بهره مند نمی شوند. ﴿ ذِكْری لِلذَّاكِرينَ ﴾

9. برپایی و اقامه ی نماز ، پشت کار و حوصله می خواهد. ﴿ أَقِمِ الصَّلاةَ ، وَ اصْبِرْ ﴾

مستی در نعمت نیز می شود. ﴿ وَجْهِ رَبِّهم ﴾ به معنای جلب توجّه ، عنایت و رضایت پروردگار است. اقامه نماز یکی از مصادیق پیمان های الهی ﴿ عَهْدَ اللَّهِ ﴾ است که در آیات سابق آمد ، چنان که در روایت نیز آمده است ؛ ﴿ الصَّلَاةُ عَهْدَ اللَّهُ ﴾. صبر و صلاة پیوند با خالق ، انفاق و حسنه ، ارتباط با مردم است.

انفاق دارای درجاتی است :

گام اوّل : بخشش از فضل و داده های الهى. ﴿ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناكُمْ ﴾

گام دوم : بخشش از دست رنج و کسب حلال. ﴿ أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ ما كَسَبْتُمْ ﴾

گام سوم : بخشش از آن چه دوست دارند. ﴿ لَنْ تَنالُوا البرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ ﴾ گام چهارم : ﴿ ایثار وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ ﴾

به فرموده ی المیزان ، ﴿ عُقْبَى الدار ﴾ به معنای عاقبت به خیری در دنیاست ، ولی می توان گفت که شامل هر دو سرا ﴿ دنیا و آخرت ﴾ می شود.

معنای این که بدی را با خوبی برطرف کنیم ، این است که اگر از مومنان کسی کار ناشایستی در رابطه با ما انجام داد اغماض کنیم ، نه این که با افراد ظالم و مفسد چنین رفتاری داشته باشیم ، زیرا در مورد آن ها باید مقابله به مثل نمود. به هر صورت اگر چه اسلام دین اخلاق عاطفه و بخشش است ، ولی در جای خود ﴿ لا تَأْخُذْكُمْ بهما رَأْفَةٌ ﴾ نیز دارد.

اسلام مكتب جامع و اولوالالباب افراد کاملی هستند. وجود جملاتی هم چون : ﴿ يُوفُونَ ﴾ ، ﴿ يَصِلُونَ ﴾ ، ﴿ يَخْشَوْنَ ﴾ ، ﴿ يَخافُونَ ﴾ ، ﴿ صَبَرُوا ﴾ ، ﴿ أقامُوا ﴾ ، ﴿ أَنْفَقُوا ﴾ و ﴿ يَدْرَونَ ﴾ نشانه آن است که انسان های کامل هم متعهد به پیمان های خود هستند ، هم تمام ارتباطات خود را حفظ می کنند ، هم تقوای والایی دارند و هم به جای انزوا ، در همه ی میدان ها حاضر و فعّال اند.

ص: 93

3. اسمای حُسنی و برترین صفات ، مخصوص خداوند است. ﴿ فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنى ﴾

4. چون از سویی خدا و کمالاتش بی نهایت است ، و از سوی دیگر عقل و کلمات انسان محدود ، بهترین راه آن است که خدا را به نام هایی بخوانیم که از خود او و قرآن گرفته ایم ، وگرنه انسان ممکن است به انحراف افتد و اسم های نا مناسب برای خدا بتراشد. ﴿ الْأَسْماءُ الْحُسْنى ﴾

5. در دعا خواندن ، انسان آزاد است که خدا را به هر یک از نام هایش که می خواهد ، بخواند. ﴿ أَيًّا مٰا تَدْعُوا ... ﴾

6. در همه ی نام های خدا ، بهترین معانی و مقدّس ترین مفاهیم به کار رفته است. ﴿ فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنى ﴾

7. اسلام ، دینی میانه و معتدل است ، حتّی قرائت نمازش باید با صدایی میانه باشد. ﴿ وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ سَبِيلًا ﴾

8. اسلام ، غیر از نیّت و عمل ، به شیوه و کیفیّت عمل هم نظر دارد. نماز باید روی آداب خاصّ خوانده شود. ﴿ لا تَجْهَرْ لَا تُخَافِتْ ابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ ﴾

امام زمان ( علیه السلام ) زنده است و هم پیروانش بسیارند و بر کافرانی که در پی قتل آن حضرت بودند ، پیروزند. ﴿ و جاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إلى يَوْم الْقِیامَةِ ﴾ سرچشمه ی خیرات و برکات ، نيّت ها ، اهداف ، حالات و خصلت های درونی است. لذا بعضی انسان ها هر جا که باشند مبارکند. ﴿ جَعَلَنِى مُبارَكاً أَيْنَ ما كُنت ﴾ و بعضی به خاطر مشکلات روحی و دوری از معنویّت ، در هر جا که باشند گرفتار خصلت های ناروای خویش اند و خیرشان به دیگران نمی رسد.

عیسی ( علیه السلام ) با کلمه ﴿ بِوٰالِدَتِي ﴾ به پاک دامنی مادر و نداشتن پدر اشاره کرد. ﴿ وَ بَرًّا بِوٰالِدَتِي ﴾ و نفرمود : ﴿ بِوٰالِدَتِي ﴾.

خداوند هم توبه را می پذیرد و هم کسانی را که بسیار توبه می کنند دوست دارد. ﴿ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ ﴾

توبه ، باید با عمل نیک و جبران گناهان همراه باشد. ﴿ تابَ وَ عَمِلَ صَالِحاً ﴾ ، ﴿ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ ﴾ ، ﴿ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَيَّنُوا ﴾

توبه ، رمز رستگاری است. ﴿ تُوبُوا... لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾

توبه ، وسیله ی تبدیل سیئات به حسنات است. ﴿ إِلَّا مَنْ تابَ وَ عَمِلَ َصالِحاً فَأُولئِكَ يُبَدِّلُ اللهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتِ ﴾

توبه ، سبب نزول باران است. ﴿ تُوبُوا... يُرسل السَّماءَ ﴾

توبه ، سبب رزق نيكو است. ﴿ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتاعاً حَسَناً ﴾

توبه ، در هنگام دیدن آثار مرگ و عذاب پذیرفته نمی شود. ﴿ حَتَّى إذا حَضَرَ أحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الآنَ ﴾

خداوند علاوه بر قبول توبه ، لطف ویژه نیز دارد. ﴿ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيم ﴾

﴿ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴾ ، ﴿ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِيمٌ ﴾ ، ﴿ إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ َصالِحاً فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ﴾ ﴿ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُود ﴾ در این آیات در کنار توبه به مسئله رحمت و رأفت و محبّت الهى اشاره شده است.

قرآن ترک توبه را ظلم و هلاکت دانسته است. ﴿ وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴾ « 10 » ﴿ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابٌ جَهَنَّمَ ﴾

3. نماز ، سدّی است میان انسان و شهوت ها و اگر این سدّ شکسته شود ، پیروی از شهوت ها برای انسان آسان می شود. ﴿ أضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ ﴾

4. کسی که از رابطه با خدا ( نماز ) جدا شد ، به شهوات پیوند می خورد. ﴿ أضاعوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ ﴾

5. رونق یافتن شهوات ، غیّ و گمراهی است. ﴿ و اتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ... يَلْقَوْنَ غَيَّا ﴾

6. کیفر ضایع کردن نماز ، سردرگمی است. ﴿ يَلْقَوْنَ غَيَّا ﴾ ( رشد واقعی در سایه ی معنویّت است )

7. سرنوشت ملت ها به دست خود آن هاست ﴿ اضاعُوا... يَلْقَوْنَ... إِنَّا مَنْ تابَ... ﴾

8. توبه ، یک تحول است نه تظاهر. ﴿ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً ﴾

9. شرط رستگاری و ورود به بهشت ، توبه و ایمان و عمل صالح است. ﴿ تاب وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً ... يَدْخُلُونَ الْجَنَّة ﴾

4. در نظام الهی ، شناخت ، اساس عمل است. ﴿ إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ. فَاعْبُدْنِي ﴾

5. شناخت اصول دین ، بر انجام فروع دین مقدّم است. ﴿ لا إِلَهَ إِنَّا أَنَا فَاعْبُدْتِي ﴾ توحید نظری مقدّم بر توحید عملی است. ﴿ إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ. فَاعْبُدْنِي ﴾

6. عبادت باید خالصانه باشد. ارزش عبادت به میزان خلوص آن است. ﴿ فَاعْبُدَتِی ﴾

7. توحید در رأس همه عقاید و نماز در رأس همه عبادات است. ﴿ لا إله إلا أَنَا فَاعْبُدتِي وَ أَقِمِ الصَّلاةَ ﴾

8. نماز ، اوّلین دستور کار و برنامه ی عملی انبیاست. ﴿ أقِمِ الصَّلاةَ ﴾

9. نماز ، در ادیان دیگر نیز بوده است. ﴿ أقِمِ الصَّلاةَ ﴾

10. هدف از اقامه نماز ، تنها رعایت قالب آن نیست ، بلکه توجّه به قلب آن ، یعنی احساس حضور است. ﴿ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرى ﴾

هرگاه وضع زندگی رسول خدا ( صلى اللّه عليه و آله ) تنگ می شد ، این آیه را تلاوت می فرمود ، آنگاه به افراد خانه دستور می دادند تا نماز بخوانند.

﴿ اصْطَبِرْ عَلَيْها ﴾ یعنی هم در انجام نماز و هم در امر به آن تأکید و پایداری کن.

12. خداوند از عبادت ما سودی نمی برد ، ثمره ی آن به خود ما باز می گردد.﴿ لا نَسْلُك رزقاً ﴾

13. سفارش به نیکی ها باید جدّی و همراه بیان آثار باشد. ﴿ وَ أمُرْ أَهْلَكَ...و الْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوى ﴾

14. نماز ، زمینه ساز پاک دامنی و تقواست. ﴿ و أمر أهْلَكَ بالصَّلاةِ ... وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى ﴾

15. حسن عاقبت در سایه ی تقوای الهی است ، نه مادّيات. ﴿ وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى ﴾

5. توجّه به انجام کارهای خیر ، از الطاف ویژه الهی است. ﴿ أَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ ﴾

6. نماز و زکات در میان کارهای خیر ، جایگاه ویژه ای دارند. ﴿ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَ إِقَامَ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءَ الزَّكَاةِ ﴾

7. نماز و زکات ، دو رکن اساسی در همه ادیان بوده است. ﴿ إِقَامُ اَلصَّلاَةِ وَ إِيتَاءُ اَلزَّكَاةِ ﴾

8. بدون نماز و زکات ، انسان به درجه بندگی خدا نمی رسد. ﴿ إِقٰامَ اَلصَّلاٰةِ وَ إِيتٰاءَ اَلزَّكٰاةِ وَ كٰانُوا لَنٰا عٰابِدِينَ ﴾

9. رهبران الهی ، بندگان مخلص خدا هستند. ﴿ کانُوا لَنا عابدین ﴾

10. نعمت های الهی ، ما را از بندگی خدا غافل نسازد. ﴿ وَهَبْنَا لَهُ...كٰانُوا لَنٰا عٰابِدِينَ ﴾ انبیا با این که به مقام رهبری ﴿ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً ﴾ نائل آمدند ، امّا با این وجود ، باز بنده ی خدا هستند. ﴿ وَ كٰانُوا لَنٰا عٰابِدِينَ ﴾

11. دین از سیاست جدا نیست. ﴿ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا... كٰانُوا لَنٰا عٰابِدِينَ ﴾

12. رهبر باید به آن چه هدایت می کند ، عامل باشد. ﴿ أَئِمَّة يَهْدُونَ...كٰانُوا لَنٰا عٰابِدِينَ ﴾

برای گروهی نعمت و برای گروهی وسیله ی بدبختی است و قرآن از هر دو نمونه یاد کرده است : اگر مؤمنان به قدرت برسند ، به سراغ نماز و زکات و امر به معروف می روند ولی انسان های منحرف و نا اهل ، اگر قدرتمند شوند کارشان طغيان است ، ﴿ إِنَّ اَلْإِنْسٰانَ لَيَطْغىٰ ﴾ و در راه نابودی منابع اقتصادی و نسل بشر گام بر می دارند ، ﴿ وَ إِذٰا تَوَلّٰى سَعىٰ فِي اَلْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهٰا وَ يُهْلِكَ اَلْحَرْثَ وَ اَلنَّسْلَ ﴾ و عاقبت ، مردم را به دوزخ می کشانند. ﴿ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى اَلنّٰارِ ﴾

خداوند در آغاز این سوره از زلزله عظیم قیامت و عذاب شديد الهی یاد کرده و در پایان سوره از جهاد و نماز و زکات سخن می گوید و یادآور می شود که او برای همه بندگانش ، مولا و سرپرست و یاوری نیکوست ، این نکته به ما می آموزد که برای نجات از خطرهای زلزله ی عظیم قیامت و عذاب شدید الهی ، بنده ی او باشیم و به او پناه ببریم که ﴿ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ ﴾.

نفی ﴿ حَرَج ﴾ به معنای سخت نبودن احکام الهی نیست ، زیرا در همین آیه که می فرماید : جهاد کنید آن گونه که حقّ جهاد است. و نا گفته پیداست که جهاد کار بس سختی است. پس مراد از نبودن حرج در دین آن است که اسلام بن بست ندارد. مثلاً در فرمان جهاد افراد بیمار ، لنگ ، نابینا ، سالمند و زنان و کودکان و ناتوانان معافند ، ولی دفاع با همه ی سختی آن وظیفه است.

8. پیامبر اکرم ( صلى اللّه عليه و آله ) بر اعمال ما گواه است. ﴿ لِيَكُونَ الرَّسُولُ شهيداً ﴾

9. نماز و زکات ، تشکّر از خداوند است. ( باید به شکرانه ی برگزیدگی و سابقه و لیاقت و گواه بودن امّت اسلام ، نماز به پا داشت. ﴿ فَأَقِيمُوا اَلصَّلاٰةَ... ﴾

10. تنها به برگزیده بودن و نام اسلام و مسلمانی تکیه نکنیم ، با نماز و زکات تمسّک به خدا ، این افتخارات را پاسداری کنیم. ﴿ فَأَقِيمُوا اَلصَّلاٰةَ وَ آتُوا اَلزَّكٰاةَ ﴾

11. مشروعيّت ولایت ها و حکومت های بشری در گرو منتهی شدن به ولایت الهی است. ﴿ هُوَ مَوْلاكُمْ ﴾

رسیدن به تقواست : ﴿ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴾ و آخرین هدف تقوا نيز فلاح است : ﴿ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ جالب است که مهم ترین و آخرین هدف دین اسلام در اوّلین شعار آن آمده است : ﴿ قُولُوا لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ تُفْلِحُوا ﴾ به یگانگی خداوند ایمان آورید و ﴿ لاٰ اِلٰهَ اِلاّ اللّهُ ﴾ بگویید تا رستگار شوید.

هر شبانه روز ، در اذان و اقامه ی نمازهای یومیّه جمله ی ﴿ حَيَّ عَلَى اَلْفَلاَحِ ﴾ را بیست بار بر زبان می آوریم و هدف نهایی را با فریاد رسا اعلام می کنیم ، تا راه را گم نکنیم.

اسلام می گوید : ﴿ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ﴾ ، ﴿ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّی ﴾ کسانی رستگارند که ایمان و تزکیه ی نفس داشته باشند ، ولی کفر می گوید : ﴿ قَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلى ﴾ فرعون می گفت : امروز هر کس زور و برتری دارد رستگار است.

کلمه ی « فلاح » به معنای رستن است ، شاید دلیل این که به کشاورز ، ﴿ فَلّاحِ ﴾ می گویند آن باشد که وسیله ی رستن دانه را فراهم می کند. دانه که در خاک قرار می گیرد با سه عمل خود را نجات می دهد و به فضای باز می رسد : اوّل آن که ریشه ی خود را به عمق زمین بند می کند.

دوّم این که مواد غذایی زمین را جذب می کند. سوّم آن که خاک های مزاحم را دفع می کند.

آری ، انسان هم برای رهایی خود و رسیدن به فضای باز توحید و نجات از تاریکی های مادّیات و هوس ها و طاغوت ها باید مثل دانه همان سه عمل را انجام دهد : اوّل ریشه ی عقاید خود را از طریق استدلال محکم کند. دوّم از امکانات خدا دادی آن چه را برای تکامل و رشد معنوی اوست جذب کند. سوّم تمام دشمنان و مزاحمان را کنار زند و هر معبودی جز خدا را با کلمه ﴿ لاٰ اِلٰهَ ﴾ دفع کند تا به فضای باز توحیدی برسد.

ص: 113

شخصی در حال نماز با ریش خود بازی می کرد ، پیامبر اکرم ( صلی اللّه علیه و آله ) فرمود : اگر او در دل خشوع داشت ، در عمل این گونه نماز نمی خواند.

امام صادق ( علیه السلام ) فرمود : مراد از خشوع در نماز ، فرو نهادن چشم است. چه کسانی رستگارند؟

1. عابدان. ﴿ وَ اُعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ اِفْعَلُوا اَلْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ پروردگارتان را پرستش کنید ، شاید رستگار شوید.

2. آنان که اعمالشان ارزشمند و سنگین است. ﴿ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوٰازِينُهُ فَأُولٰئِكَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ ﴾

3. دوری کنندگان از بخل. ﴿ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولٰئِكَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ ﴾

4. حزب اللّه. ﴿ أَلاٰ إِنَّ حِزْبَ اَللّٰهِ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ ﴾ حزب خدا رستگارند.

5. اهل ذكر كثير. ﴿ وَ اُذْكُرُوا اَللّٰهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید.

6. تقوا پیشگان. ﴿ فَاتَّقُوا اللّه يا أولى الألباب لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ ای خردمندان ! تقوا پیشه کنید تا رستگار شوید.

7. مجاهدان. ﴿ وَ جاهِدُوا فِى سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ در راه خدا جهاد کنید تا رستگار شوید.

8. توبه کنندگان. ﴿ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ ای اهل ایمان ! همگی توبه کنید تا رستگار شوید.

در حدیث می خوانیم : مراد از کسانی که در این آیه از آن ها یاد شده است ، تجاری هستند که با شنیدن صدای اذان ، تجارت را رها می کنند و به سوی نماز می روند.

تجارت ، تنها عاملی نیست که انسان را سرگرم می کند و از یاد خدا باز می دارد ، عوامل دیگری نیز در قرآن کریم ذکر شده است ، از جمله : تکاثر ، آرزو ، فرزند و دوست بد.

8. نماز و زکات ، در کنار یک دیگرند و کسانی استحقاق ستایش دارند که اهل هر دو باشند. ﴿ إقامِ الصَّلاةَ وَ إيتاء الزكاة ﴾

9. دنیا ، شما را از آخرت غافل نکند. ﴿ يَخافُونَ يَوْماً ﴾

10. صحنه های قیامت ، چشم ها را خاشع و دل ها را منقلب می سازد. ﴿ تَتَقَلَبُ فِيهِ القُلُوبُ و الأَبْصار ﴾

خداوند ، در این آیه چند مرتبه به صورت غیر مستقیم ، به انسان هشدار داده است :

الف : موجودات آسمان و زمین و پرندگان در حال تسبیح هستند. چرا انسان غافل است ؟!

ب : تسبیح موجودات ، آگاهانه است. چرا انسان در نماز حضور قلب ندارد ؟!

ج : پرندگان ، هنگام پرواز در هوا در حال تسبیح و نمازند ، امّا برخی انسان ها هنگام پرواز در آسمان ، در حال غفلت و مستی به سر می برند !

در روایات می خوانیم : امام صادق ( علیه السلام ) هنگامی که صدای گنجشکی را شنید فرمود : این پرنده مشغول دعا و تسبیح است.

( آیه 23 ) پاکان به سراغ ناپاکان نروند ، ( آیه 26 ) سر زده به خانه دیگران نروید و اگر گفتند برگردید بپذیرید و برگردید ، ( آیه 27. 28 ) چشمان خود را از نا محرم پیش کشید و خیره نشوید ، ( آیه (30 . 31 ) زنان زیور خود را نشان ندهند ، برای ازدواج افراد بی همسر قیام کنید و از فقر نترسید ، ( آیه 32 ) و در این آیه می فرماید : ساعاتی با همسرتان خلوت کنید که بدانید فرزندان و خادمان منزل سر زده وارد نمی شوند. آری تمام این دستورات برای جلوگیری از فحشا و بلوغ زود رس و حفظ حریم و حیا و آبرو است.

8. تربیت و آموختن آداب اسلامی را قبل از بلوغ کودکان شروع کنیم. ﴿ اَلَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا اَلْحُلُمَ ﴾

9. لباس کار و لباس بیرون را باید در خانه کنار گذاشت. ﴿ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ ﴾

1. استراحت بعد از ظهر و در میان ساعات کار ، مفید و مناسب است. ﴿ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهيرة ﴾

11. تنظیم وقت ، در زندگی مسلمانان باید بر اساس اوقات نماز صورت گیرد. ﴿ قَبْلِ صَلاٰةِ اَلْفَجْرِ. بَعْدِ صَلاٰةِ اَلْعِشٰاءِ ﴾

12. تمام احكام الهی بر اساس علم و حکمت است. ﴿ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴾

15. حتّى مؤمنان اهل نماز و زکات برای تداوم کار خود به هدایت الهی نیاز دارند. ﴿ هُدىً... لِلْمُؤْمِنِينَ الَّذِینَ... ﴾ در قیامت نیز انسان به مرحله ای از هدایت محتاج است. ﴿ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمٰانِهِمْ ﴾

16. نمازی ارزش دارد که با شرایط صحت و کمال انجام گیرد. ﴿ يُقِيمُونَ ﴾ ( معنای اقامه ی نماز ، انجام دادن آن با شرایط است )

17. رابطه با خداوند بر رابطه با مردم مقدّم است. ﴿ يُقِيمُونَ اَلصَّلاٰةَ وَ يُؤْتُونَ اَلزَّكٰاةَ ) ( نماز ، قبل از زکات آمده است )

18. چون نماز و رابطه با خدا ، زمینه ساز سایر کارهای خیر است ، نام آن در ابتدا آمده است. ﴿ اَلصَّلاٰةَ ﴾

19. تداوم عمل ، به عمل ارزش می دهد. ﴿ يُقِيمُونَ. يُؤْتُونَ ﴾ ( فعل مضارع نشانه ی استمرار و تدوام است )

20. یکی از امتیازات اسلام این است که مسائل الهی و مردمی ، معنوی و مادّی ، این جهانی و آن جهانی را در کنار هم قرار داده است. ﴿ اَلصَّلاٰةَ. اَلزَّكٰاةَ ﴾

21. در تبلیغ ، اوّل کارهایی را مطرح کنید که برای مردم خرج ندارد. ( اوّل نماز ، بعد زكات ) ﴿ اَلصَّلاٰةَ. اَلزَّكٰاةَ ﴾

22. مؤمن در برابر مسائل اجتماعی و نیاز محرومان و گرسنگان ، احساس مسئولیّت می کند. ﴿ يُؤْتُونَ اَلزَّكٰاةَ ﴾

23. هر کجا حسّاسیّت لازم است ، کلام را تکرار کنید. ( نماز و زکات با یک كلمه ﴿ الَّذِینَ ﴾ آمده ، ولی یقین به معاد با دو بار کلمه ی ﴿ هُمْ ﴾ به کار رفته است. )

24. نماز و زکاتی ارزش دارد که با ایمان به معاد همراه باشد. ﴿ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ ﴾

25. اهل یقین ، تنها گروه خاصّی هستند. ﴿ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ ﴾ تكرار کلمه ی ﴿ هُمْ ﴾ نشانه ی این است که این گروه ، گروه خاصّی هستند.

ص: 124

26. مؤمنین برنده هستند ؛ با نماز خود سازی می کنند و با زکات مشکلات جامعه را حل و با یقین به معاد ، آینده ی خود را تأمین می کنند. ﴿ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ... اَلزَّكٰاةَ ... يُوقِنُونَ ﴾

27. علم ، به فراموشی تبدیل می شود ولی یقین ، با توجّه دائمی همراه است. ﴿ يُوقِنُونَ ﴾

28. گمان و دانستن کافی نیست ، باور قلبی و یقین لازم است. ﴿ يُوقِنُونَ ﴾

البتّه علاوه بر این آیه ، نماز و قرآن ، بارها در کنار هم آمده است ؛ از جمله : ﴿ يَتْلُونَ كِتابَ اللَّهِ وَ أقامُوا الصَّلاةَ ﴾ و ﴿ يُمَسَّكُونَ بالْكِتاب وَ أَقَامُوا الصَّلاةَ ﴾

برای جمله ﴿ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ ﴾ چند معنا بیان شده است :

الف : نماز ، بزرگ ترین ذکر الهی است. به دلیل آیه ی ﴿ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِى ﴾ « 6 » که نماز را ذکر خداوند می داند.

ب : یاد خدا ( و حضور قلب ) ، بالاتر از ظاهر نماز است.

ج : یاد خدا برای انسان از همه کارها برتر است.

د : یاد خدا ، برای جلوگیری از فحشا و منکر بالاتر از هر اهرم دیگر است.

ه : یاد خدا از شما ، بزرگ تر از یاد شما از خدا است. ( البتّه این معنا با توجّه به روایات در ذیل آیه ﴿ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُم ﴾ برداشت شده است.

به پیامبر اکرم ( صلی اللّه علیه و آله ) گفته شد : فلانی هم نماز می خواند و هم خلاف می کند ، فرمود : ﴿ إِنَّ صَلاَتَهُ تَنْهَاهُ يَوْماً ﴾ بالاخره نماز او روزی نجاتش خواهد داد.

امام صادق ( علیه السلام ) فرمود : هر کسی دوست دارد قبولی یا ردّ نمازش را بداند ، ببیند نمازش او را از فحشا و منکر باز داشته است یا نه. سپس امام ( علیه السلام ) فرمود : ﴿ فَبِقَدْرِ مَا مَنَعَتْهُ قُبِلَتْ مِنْهُ ﴾ به اندازه ای که نماز ، انسان را از منکرات باز می دارد ، به همان اندازه قبول می شود.

4. در تبلیغ و ارشاد ، حکمت و آثار دستورها دینی را بیان کنیم. ﴿ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَن الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَر ﴾

5. در پیشگاه خداوند ، نماز از عظمت و جایگاه خاصّی برخودار است. ﴿ اقم الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ ﴾ ( تکرار کلمه ی ﴿ صلاة ﴾ )

6. نقش اصلاحی نماز در فرد و جامعه حدسی و پیشنهادی نیست ، بلکه قطعی است. ﴿ إِنَّ الصَّلاةَ ) ( کلمه ی ﴿ ان ﴾ و جمله ی اسمیه )

7. اگر نماز انسان ، او را از فحشا و منکر باز نداشت ، باید در قبولی نماز خود شک کند. ﴿ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى ﴾

8. گسترش کارهای نیک و معروف ، به طور طبیعی مانع رشد منکر است. ﴿ الصَّلاة تنهى ﴾

9. علم خداوند ، ضامن اجرای صحیح دستورهای اوست. ﴿ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ ﴾

10. در نماز ، انواع راز و رمزها ، هنرها و سلیقه ها نهفته است. ﴿ ما تَصْنَعُونَ ﴾

4. نماز ، دارای احکام و دستوراتی است که رعایت هر یک از آن ها انسان را از بسیاری گناهان باز می دارد ، مثلاً :

شرط حلال بودن مکان و لباس نمازگزار ، انسان را از تجاوز به حقوق دیگران باز می دارد.

رعایت شرط پاک بودن آب وضو ، مکان ، لباس و بدن نمازگزار ، انسان را از آلودگی و بی مبالاتی دور می کند.

شرط اخلاص ، انسان را از منکر شرک ، ریا و سُمعه باز می دارد.

شرط قبله ، انسان را از منکر بی هدفی و به هر سو توجّه کردن باز می دارد. رکوع و سجده ، انسان را از منکر تکبّر باز می دارد.

توجّه به پوشش مناسب در نماز ، انسان را از منکر برهنگی و بی حیایی حفظ می کند.

توجّه به عدالت امام جماعت ، سبب دوری افراد از فسق و خلاف می شود.

نماز جماعت ، انسان را از گوشه گیری نابجا نجات می دهد.

احکام و شرایط نماز جماعت ، بسیاری از ارزش ها را زنده می کند از جمله : مردمی بودن ، جلو نیافتادن از رهبر ، عقب نماندن از جامعه ، سکوت در برابر سخن حقّ امام جماعت ، نظم و انضباط ، ارزش گذاری نسبت به انسان های با تقوا ، دوری از تفرقه ، دوری از گرایش های مذموم نژادی ، اقلیمی ، سیاسی و حضور در صحنه که ترک هر یک از آن ها ، منکر است.

لزوم تلاوت سوره حمد در هر نماز ، رابطه ی انسان را با آفریننده ی جهان ، ( رَبِّ الْعالَمِينَ ﴾ ، با تشكّر ، تعبّد و خضوع در برابر او ، ﴿ إِيَّاكَ نَعْبُدُ ﴾ با توكَّل و استمداد از او ، ﴿ إِيَّاكَ نَسْتَعِین ﴾ با توجّه و یادآوری معاد ، ﴿ مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴾ با رهبران معصوم و اولیای الهی ، ﴿ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ ﴾ ، با برائت از رهبران فاسد ، ﴿ غَيْر الْمَغْضُوب ﴾ و رابطه ی انسان را با دیگر مردم جامعه ﴿ نَعْبُدُ و نَسْتَعِينُ ﴾ بیان

می کند که غفلت از هر یک از آن ها منکر ، یا زمینه ساز منکری بزرگ است.

ص: 128

2. پاک سازی درونی را با دوری از شرک و باز سازی روحی را با نماز آغاز کنیم. ﴿ لا تُشْرِك... أَقِمِ الصَّلاةَ ﴾

3. وجوب امر به معروف و نماز ، مخصوص دین اسلام نیست. ( قبل از اسلام نیز ، لقمان سفارش به نماز کرده است ) ﴿ یا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ ْأمُرْ بِالْمَعْرُوفِ ﴾

4. فرزندان خود را از طریق سفارش به نماز ، مؤمن و خدایی ، و از طریق سفارش به امر به معروف و نهی از منکر ، افرادی مسئول و اجتماعی تربیت كنيم. ﴿ يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ ْأمُرْ بِالْمَعْرُوفِ ﴾

5. آگاهی فرزندان خود را به قدری بالا ببریم که معروف ها و منکرها را بشناسند تا بتوانند امر و نهی کنند. ﴿ یا بُنَى وَ أمُرْ وَ انْهَ ﴾

6. بعد از توجّه به مبدأ و معاد ، مهم ترین عمل ، نماز است. ﴿ أَقِمِ الصَّلاةَ ﴾

7. کسی که می خواهد در جامعه امر و نهی کند و قهراً با هوس های مردم درگیر شود ، باید به وسیله ی نماز خود سازی و خود را از ایمان سیراب کند. ﴿ أقِمِ الصَّلاةَ وَ ْأمُرْ بِالْمَعْرُوفِ ﴾

8. فرزندان خود را آمر به معروف و ناهی از منکر بار آوریم. ﴿ و أمر بالمَعْرُوفِ... ﴾

9. امر به معروف ، همیشه قبل از نهی از منکر است. ﴿ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ الْمُنْكَرِ ﴾ رشد معروف ها در جامعه ، مانع بروز بسیاری از منکرات می گردد.

10. در مسیر حقّ بودن کافی نیست ، لازم است دیگران را نیز به مسیر حقّ دعوت كنيم. ﴿ وَ أمُرْ بِالْمَعْرُوفِ ﴾ چنان که در سوره عصر می خوانیم : ﴿ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَوَاصَوْا بِالْحَقِّ ﴾

11. در تبلیغ دین و اجرای فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر ، باید صبر و سعه ی صدر داشته باشیم. ﴿ وَ اصْبرْ عَلى ما أصابَك ﴾ نهی از منکر ، با تلخی ها و نیش زدن های گناهکاران همراه است ، مبادا عقب نشینی کنیم.

ص: 132

12. پدر حکیم ، رسیدن سختی به فرزندش را می پذیرد و فرمان صبر می دهد ، ولی ضربه به مکتبش را که سکوت در برابر فساد باشد ، هرگز. ﴿ وَ اِنْهَ اَلْمُنْكَرِ وَ اِصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ ﴾

13. امر به معروف و نهی از منکر از مسائل مهم است و صبر در برابر آن چه در این راه به انسان می رسد ارزش دارد. ﴿ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُور ﴾

نماز ، کلید قبولی تمام اعمال است و امیر المؤمنین ( علیه السلام ) به استاندارش می فرماید : بهترین وقت خود را برای نماز قرار بده و آگاه باش که تمام کارهای تو در پرتو نمازت قبول می شود.

نماز ، یاد خداست و یاد خدا ، تنها آرام بخش دل هاست.

نماز ، در بیش تر سوره های قرآن ، از بزرگ ترین سوره ( بقره ) تا کوچک ترین آن ( کوثر ) مطرح است.

نماز ، از هنگام تولّد در زایشگاه که در گوش نوزاد اذان و اقامه می گویند تا پس از مرگ که در گورستان بر مرده نماز می خوانند ، جلوه می کند.

هم برای حوادث زمینی مانند زلزله و بادهای ترس آور آمده و هم برای حوادث آسمانی مانند خسوف و کسوف ، نماز آیات واجب شده و حتّی برای طلب باران ، نماز باران آمده است.

نماز ، انسان را از انجام بسیاری منکرات و زشتی ها باز می دارد.

در نماز ، تمام کمالات به چشم می خورد که ما چند نمونه از آن را بیان می کنیم : نظافت و بهداشت را در مسواک زدن ، وضو ، غسل و پاک بودن بدن و لباس می بینیم.

جرأت ، جسارت و فریاد زدن را از اذان می آموزیم.

حضور در صحنه را از اجتماع در مساجد یاد می گیریم.

توجّه به عدالت را در انتخاب امام جماعت عادل می یابیم.

توجّه به ارزش ها و کمالات را از کسانی که در صف اوّل می ایستند ، به دست می آوریم.

جهت گیری مستقل را در قبله احساس می کنیم. آری ، یهودیان به سویی و مسیحیان به سوی دیگر مراسم عبادی خود را انجام می دهند و مسلمانان باید

ص: 134

مستقل باشند و لذا به فرمان قرآن ،کعبه ، قبله ی مستقل مسلمانان می شود ، تا استقلال در جهت گیری آنان حفظ شود.

مراعات حقوق دیگران را در این می بینیم که حتّی یک نخ غصبی ، نباید در لباس نمازگزار باشد.

توجّه به سیاست را آن جا احساس می کنیم که در روایات می خوانیم : نمازی که همراه با پذیرش ولایت امام معصوم نباشد ، قبول نیست.

توجّه به نظم را در صف های منظّم نماز جماعت و توجّه به شهدا را در تربت کربلا و توجّه به بهداشت محیط را در سفارش هایی که برای پاکی و نظافت مسجد و مسجدی ها داده شده است ، می بینیم.

توجّه به خدا را در تمام نماز ، توجّه به معاد را در ﴿ مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴾ ، توجّه به انتخاب راه را در ﴿ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيم ﴾ ، انتخاب همراهان خوب را در ﴿ صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهم ﴾ ، پرهیز از منحرفان و غضب شدگان را در ﴿ غَيْر الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالين ﴾ ، توجّه به نبوّت و اهل بیت پیامبر ( صلی اللّه علیه و آله ) را در تشهّد و توجّه به پاکان و صالحان را در ﴿ اَلسَّلاَمُ عَلَيْنَا وَ عَلَى عِبَادِ اَللَّهِ اَلصَّالِحِينَ ﴾ می بینیم.

توجّه به تغذیه سالم را آن جا می بینیم که در حدیث آمده است : اگر کسی مشروبات الکلی مصرف کند ، تا چهل روز نمازش قبول نیست.

آراستگی ظاهر را آن جا می بینیم که سفارش کرده اند از بهترین لباس ، عطر و زینت در نماز استفاده کنیم و حتّی زن ها وسایل زینتی خود را در نماز همراه داشته باشند.

توجّه به همسر را آن جا می بینیم که در حدیث می خوانیم : اگر میان زن و شوهری کدورت باشد و یا یک دیگر را بیازارند و بد زبانی کنند ، نماز هیچ کدام پذیرفته نیست.

ص: 135

این ها گوشه ای از آثار و توجّهاتی بود که در ضمن نماز به آن متذكّر می شویم. امام خمینی قدس سره فرمود : « نماز ، کارخانه ی انسان سازی است ».

توهین می شود ، جلسه را به عنوان اعتراض ترک کنید تا مسیر بحث عوض شود. انسان باید هم در دل از انجام گناه ناراحت باشد ، هم با زبان ، آن را نهی کند و هم با اعمال قدرت و قانون ، مانع انجام آن شود.

اگر کسی را به کار خوبی دعوت کردیم ، در پاداش کارهای خوب او نیز شریک هستیم ، ولی اگر در برابر فساد ، انحراف و گناه ساکت نشستیم ، به تدريج فساد رشد می کند و افراد فاسد و مفسد بر مردم حاکم خواهند شد.

سکوت و بی تفاوتی در مقابل گناه ، سبب می شود که گناه کردن عادّی شود ، گناه کار جرأت پیدا کند ، ما سنگ دل شویم ، شیطان راضی گردد و خدا بر ما غضب نماید.

امر به معروف و نهی از منکر ، دو وظیفه ی الهی است و توهّماتی از این قبیل که : گناه دیگران کاری به ما ندارد ، آزادی مردم را سلب نکنیم ، من اهل ترس و خجالت هستم ، با یک گل که بهار نمی شود ، عیسی به دین خود موسی به دین خود ، ما را در یک قبر قرار نمی دهند ، دیگران هستند ، من چرا امر به معروف کنم ؟ با نهی از منکر ، دوستان یا مشتریان خود را از دست می دهم ، و امثال آن ، نمی توانند این تکلیف را از دوش ما بردارند. البتّه امر به معروف و نهی از منکر باید آگاهانه ، دلسوزانه ، عاقلانه و حتّی المقدور مخفیانه باشد.

گاهی باید خودمان بگوییم ، ولی آن جا که حرف ما اثر ندارد ، وظیفه ساقط نمی شود ، بلکه باید از دیگران بخواهیم که آنان بگویند.حتّی اگر برای مدّت کوتاهی می توان جلوی فساد را گرفت ، باید گرفت و اگر با تکرار می توان به نتیجه رسید ، باید تکرار کرد.

ص: 137

اغفال و فریب دیگران می گویند : ﴿ اتَّبِعُوا سَبيلَنا وَ لنَحْمِلْ خَطاياكُمْ ﴾ ما گناه شما را به دوش می گیریم ، این آیه جواب آن ها را می دهد.

سؤال : آیا می توان به استناد این آیه که در قیامت بار هر کس به دوش خود اوست و ضربه ای به دیگری نمی زند ، بگوییم پس ما کاری به گناه کاران نداشته باشیم زیرا بار گناهشان به دوش خودشان است و به ما کاری ندارد ؟

پاسخ : این آیه ، توجیه سکوت در برابر منکرات نیست زیرا خود سکوت ، گناهی است بر گردن افراد ساکت. وظیفه ما امر به معروف و نهی از منکر است ولی اگر گوش ندادند گناهشان به دوش ما نیست. گر چه هر کس تنها مسئول کار خویش است ، امّا اگر کسی راه و سنّت غلطی را در جامعه پایه گزاری کرد علاوه بر منحرفان ، این سنّت گزار نیز مسئول است زیرا راهنمای انحراف و گناه ، شریک در انحراف و گناه است.

﴿ يَتْلُونَ ﴾ ولی نماز و انفاق به صورت ماضی آمده که نشانه قطعی بودن انجام آن است. ) ﴿ أَقامُوا. أَنْفَقُوا ﴾

4. نماز ، باید با رسیدگی به محرومان همراه باشد. ﴿ أَقٰامُوا. أَنْفَقُوا ﴾

5. دارائی های انسان ، داده الهی است. ﴿ رَزَقْناهُمْ ﴾

6. اگر توجّه داشته باشیم که دارایی های ما از خداوند است ، در انفاق ، بخل نمی ورزیم. ﴿ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ ﴾

7. بخشی از داده ها انفاق شود ، باقی برای خودتان است. ﴿ مِمَّا رَزَقْناهُم ) ( کلمه « من » به معنای بعضی است )

8. مورد انفاق ، تنها مال نیست بلکه از علم و آبرو و قدرت نیز باید به مردم کمک کرد. ﴿ مِمَّا رَزَقْناهُمْ ﴾

9. انفاق ، هم سری باشد هم آشکارا. ( در انفاق پنهان ، خلوص آدمی رشد می کند و در انفاق آشکار ، مردم تشویق می شوند. ) ﴿ سِرًّا وَ عَلانِيَةً ﴾ البتّه انفاق مخفیانه برتری دارد ، لذا نام آن قبل از انفاق علنی برده شده است. ﴿ سِرًّا وَ علانية ﴾

10. امید به رستگاری ، باید با فکر و عمل و انفاق همراه باشد وگرنه امید بدون کار ، پنداری بیش است. ﴿ يَتْلُونَ ، أَقَامُوا ، أَنْفَقُوا ، يَرْجُونَ ﴾

11. با داشتن علم و خشیت الهی ( که در آیه قبل بود ) و با تلاوت قرآن و اقامه نماز و کمک به محرومان ، باز هم خود را مستحقّ ندانید ، تنها امیدوار باشید. ﴿ يَرْجُونَ ﴾

12. در معامله با خدا ، حتّی یک درصد زیان نیست. ﴿ تِجارَةً لَنْ تَبُور ﴾

13. گمان نکنید با انفاق ، مال شما تمام می شود. ﴿ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ ﴾

ص: 143

14. در فرهنگ اسلام ، دنیا بازار است و انسان فروشنده و نعمت های الهی ، سرمایه و انتخاب مشتری با انسان است. او می تواند با خدا معامله کند و می تواند غیر خدا را انتخاب کند.

﴿ وَ اجْعَلْ مشورتک مِنْ یخاف اللَّهُ ﴾ در مشورت خود کسانی را قرار ده که خدا ترس باشند.

﴿ شَاوِرْ الْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْثِرُونَ الْآخِرَةِ عَلَى الدُّنْيَا ﴾ با اهل تقوی که معاد را بر معاش ترجیح می دهند مشورت نما.

﴿ خَيْرُ مَنْ شَاوَرْتَ ذَوُو اَلنُّهَى وَ اَلْعِلْمِ وَ أُولُوا اَلتَّجَارِبِ وَ اَلْحَزْمِ ﴾ با عقلایی که دارای علم و تجربه هستند مشورت کن.

﴿ لاَ تُدْخِلَنَّ فِي مَشُورَتِكَ بَخِيلاً وَ لاَ جَبَاناً وَ لاَ حَرِيصاً ﴾ با افراد بخیل و ترسو و حريص مشورت مكن.

﴿ رَأْيُ اَلرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ تَجْرِبَتِهِ ﴾ ارزش هر رأی به مقدار تجربه صاحب رأى است.

﴿ أَنْ يَكُونَ حُرّاً مُتَدَيِّناً صَدِيقاً أَنْ تُطْلِعَهُ عَلَى سِرِّكَ ﴾ با افرادی مشورت کن که راستگو باشند و وابستگی نداشته باشند و او را بر راز خود آگاه کن تا بتواند رأى جامع و کامل ارائه دهد.

﴿ مُشَاوَرَةُ اَلْعَاقِلِ اَلنَّاصِحِ رُشْدٌ وَ يُمْنٌ وَ تَوْفِيقٌ مِنَ اَللَّهِ ﴾ در مشورت با عاقل خیر خواه رشد و برکت و توفیق الهی است.

﴿ شَاوِرْ فِي أُمُورِكَ مَنْ فِيهِ خَمْسُ خِصَالٍ ... ﴾ در کارهای خود با کسی مشورت کن که در او پنج خصلت باشد : عقل ، علم ، تجربه ، خیرخواهی و تقوا.

سؤال : چرا در نامه 31 نهج البلاغه از مشورت با زنان نهی شده است ؟

پاسخ : مشورت تابع جنسیّت نیست ، بلکه تابع معیار و ملاک است. امام علی ( علیه السلام ) می فرماید :

﴿ فَإِنَّ رَأْيَهُنَّ إِلَى أَفَنٍ ﴾ چون زن عاطفی و احساساتی است ، معمولاً رأی و نظر او استدلالی نیست. لذا در حدیث دیگری می فرماید : هرگاه تجربه ای از عقل و کمال یک زن داشتید ، با او مشورت کنید. بنابراین دلیل نهی از مشورت با

ص: 145

زنان ، سستی رأی بوده است و هرگاه مردی نیز این گونه باشد نباید مورد مشورت قرار گیرد.

سؤال : با این که قرآن می فرماید : اکثر مردم اهل اندیشه نیستند ، ﴿ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ ﴾ ، ﴿ أكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ ﴾ ، بسیاری از آنان فاسقند ، ﴿ أَكْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ ﴾ و بسیاری در برابر حقّ تسليم نيستند ، ﴿ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كٰارِهُونَ ﴾ پس سفارش به مشورت برای چیست ؟

پاسخ : قرآن اکثریّتِ مردمی را در نظر دارد که گرفتار شرک و فساد و هوس هستند و هرگز مرادش ﴿ اكثر المتقين ﴾ و ﴿ اكثر المؤمنین ﴾ نیست.

- وسیله شناخت دیگران است. تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد با مشورت می توان درجه علمی و فکری و تعهّد و برنامه ریزی افراد را شناخت.

سؤال : آیا مشورت پیامبر با مردم جنبه ظاهری داشت ؟

پاسخ : هرگز زیرا اگر مشورت می فرمود و خلاف آن را انجام می داد نه تنها به امّت احترام نگذاشته بود ، بلکه به نوعی روح آنان را جریحه دار می کرد.

پیامبر اکرم ( صلی اللّه علیه و آله ) در جنگ های بدر ، احد ، خندق ، حديبيه ، جنگ با بنی قریظه و بنی نظیر و فتح مکّه و جنگ تبوک با مسلمانان مشورت فرمود.

مشورت در مسائلی است که مربوط به مردم باشد ، ولی در اموری که مربوط به خداوند است نظیر بعثت ، امامت و عبادت ، جای مشورت نیست. نماز پیمان الهی است ، ﴿ الصَّلَاةُ عَهْدَ اَللَّهِ ﴾ عهد خدا را باید انجام داد و نیازی به مشورت ندارد. امامت و رهبری امّت نیز عهد الهی است ، زیرا همین که حضرت ابراهیم از خداوند درخواست کرد که نسل او رهبر جامعه شود ، خداوند فرمود :رهبری و امامت پیمان و عهد من است و سپردن آن مربوط به گزینش من است نه دعای تو و اگر از شخصی ظلمی سر بزند لایق رهبری نیست ، ﴿ لا يَنالُ عَهْدِى الظَّالِمِینَ ﴾ پس در رهبری امّت ، باید تسلیم او باشیم ، چنان که قرآن می فرماید : ﴿ إِنِّي جٰاعِلُكَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً ﴾ امامت به انتخاب من است. اسلام دین جامع و کامل است و در همه امور پرداخته است :

- در مسائل اعتقادی : ﴿ آمَنُوا وَ يَتَوَكَّلُونَ ﴾

- در مسائل اخلاقی : ﴿ يَجْتَنِبُونَ ، يَغْفِرُونَ ﴾

- در مسائل اجتماعی : ﴿ شُورىٰ بَيْنَهُمْ ﴾

- در مسائل عبادی : ﴿ أَقٰامُوا اَلصَّلاٰةَ ﴾

ص: 147

- در مسائل اقتصادی : ﴿ يُنْفِقُونَ ﴾

- در مسائل سیاسی و نظامی : ﴿ يَنْتَصِرُونَ ﴾

جالب است این صفات در قالب فعل مضارع آمده که نشان استمرار است.

11. انفاق کننده بداند آن چه دارد از خودش نیست ، رزق خداست. ﴿ رَزَقْناهُمْ ﴾

12. نماز ، تكبّر را ؛ مشورت ، استبداد را و انفاق ، بخل را در جامعه محو می کند. ﴿ الصَّلاةَ ، شُورى ، يُنْفِقُونَ ﴾

13. دفاع لازم است گر چه با استمداد از مؤمنان باشد و سکوت و ظلم پذیری ممنوع است. ﴿ يَنتَصِرُونَ ﴾

14. در برابر خودی ها گذشت و بخشش و در برابر ستم كاران ، استمداد دفاع لازم است. ﴿ يَغْفِرُونَ يَنتَصِرُونَ ﴾

باشد گفتگو با رسول اللّه ( صلی اللّه علیه و آله ) را ترک کردند ، مورد عتاب الهی قرار گرفته اند.

پیامبر می فرماید : در روز جمعه خداوند کارهای نیک را چند برابر و کارهای زشت را محو می کند ، به درجات مؤمنان می افزاید ، دعاها را اجابت می کند ، بلاها را دور و حاجات مؤمنان را برآورده می سازد.

هر کس روز جمعه به زیارت قبر پدر و مادر یا یکی از آن ها برود ، گناهانش بخشیده و نام او در زمره نیکان نوشته می شود.

در روز جمعه ، غسل جمعه را ترک نکنید که سنّت پیامبر اسلام است ( صلی اللّه علیه و آله ) و از بوی خوش بهره گیرید و لباس نیکو در بر کنید.

پیامبر اکرم ( صلی اللّه علیه و آله ) فرمودند : آیا به شما خبر دهم چه کسی اهل بهشت است ؟ کسی که گرما و سرمای شدید او را از اعمال روز جمعه باز ندارد. در روز جمعه تا آن جا که توان دارید ، کارهای خیر انجام دهيد. ﴿ وَ لْيَفْعَلِ اَلْخَيْرَ مَا اِسْتَطَاعَ ﴾

برای کسی که در روز جمعه به نظافت پردازد و ناخن و موی سر و صورت خود را کوتاه کند و مسواک زند... و به سوی نماز جمعه برود ، هفتاد هزار فرشته او را بدرقه کنند و برای او استغفار و شفاعت نمایند.

نمازی که با تکیه امام جمعه به اسلحه اقامه می شود.

نمازی که سبک شمردن و استخفاف آن ، نشانه ی نفاق شمرده شده است.

نمازی که در آن امام جمعه باید مردم را به تقوا سفارش کند.

نمازی که در آن مردم از مسائل جهان آگاه می شوند.

نمازی که باید به جماعت برگزار شود و نمی توان آن را فردی خواند.

نمازی که سفارش شده تسهیلات لازم برای حضور زندانیان مالی در آن فراهم شود.

نمازی که سزاوار است سفر به خاطر حضور در آن به تأخیر افتد. حضرت على ( علیه السلام ) در نامه ای به حارث همدانی می فرماید : روز جمعه مسافرت مکن تا در نماز حاضر شوی مگر سفری که در راه خدا باشد و یا کاری که به انجام آن معذوری. نمازی که سفارش شده از روز قبل ، خود را برای حضور در آن آماده کنید. حضرت علی ( علیه السلام ) از این که روز پنج شنبه دارویی مصرف کنند که سبب ضعف ( و عدم شرکت در نماز ) در روز جمعه شود ، مردم را نهی می فرمودند و امام باقر ( علیه السلام ) در وصف یاران پیامبر اکرم ( صلی اللّه علیه و آله ) فرمودند : آنان از روز پنج شنبه خود را برای نماز جمعه آماده می کردند. نمازی که ثواب شرکت در آن برای مسافر ، بیش از ثواب افرادی است که مقیم همان شهرند. نمازی که یک شب مانده به انجام آن ، به تلاوت آیات آن سفارش شده است. در روایات سفارش شده که در نماز مغرب شب جمعه ، سوره جمعه تلاوت شود که به نوعی تذکر و یادآوری و آماده شدن برای نماز جمعه است. پیامبر اکرم ( صلی اللّه عليه و آله ) فرمود : هر قدمی که مؤمن به سوی نماز جمعه بر می دارد ، خداوند هول و هراس روز قیامت را از او کم می کند. نماز جمعه کفّاره گناهانی است که انسان در طول هفته انجام

می دهد ، البته مادامی که گناهان کبیره را رها کند.

ص: 153

کسی که کارگری را اجیر کرده او را از رفتن به نماز جمعه باز ندارد که گناه می کند. هر کس سه جمعه پی در پی بدون عذر موجّه نماز جمعه را ترک نماید ، نام او به عنوان منافق ثبت می شود. ﴿ مَنْ تَرَكَ اَلْجُمُعَةَ ثَلاَثاً مُتَتَابِعَةً لِغَيْرِ عِلَّةٍ كُتِبَ مُنَافِقاً ﴾ و در روایت دیگری می خوانیم هر کس به غیر از بیماری و عذر موجه دیگری سه جمعه در نماز جمعه حضور نیابد ، خداوند بر قلب او مُهر

می زند. هر کس نتوانست در نماز جمعه شرکت کند ، پس مبلغی را صدقه دهد ( تا کفّاره ی عدم حضور او در نماز جمعه باشد ). رسول گرامی اسلام ( صلی اللّه عليه و آله ) فرمود : هر کس در زمان حیات و یا پس از مرگ من ، نماز جمعه را از روی انکار یا استخفاف و سبک شمردن ترک کند ، خداوند کارش را جمع نمی کند ، در امورش برکت قرار نمی دهد و حج و صدقه او قبول نیست ، مگر آن که توبه کند. هنگامی که امام جمعه برای خواندن خطبه می ایستد ، بر مردم لازم است که سکوت کنند و نماز نخوانند و با ادب بنشینند.

4. خطیب ، اسلحه دست گیرد ولی آن را به کار نبرد بلکه به موعظه و ارشاد بپردازد. ( یعنی قدرت داریم ولی در عین حال ، دل سوز و مهربانیم ) چنان که پیامبر به کمان یا عصا تکیه می دادند و خطبه می خواندند. ﴿ يَتَوَكَّأُ عَلَى قَوْسٍ أَوْ عَصًا ﴾

5. هنگامی که امام جمعه از منبر بالا می رود و رو به مردم می ایستد به مردم سلام کند. ﴿ مِنَ اَلسُّنَّةِ إِذَا صَعِدَ اَلْإِمَامُ اَلْمِنْبَرَ أَنْ يُسَلِّمَ إِذَا اِسْتَقْبَلَ اَلنَّاسَ ﴾

6. خواندن سوره جمعه و منافقون در نماز جمعه. پیامبر اکرم ( صلی اللّه علیه و آله ) در نماز جمعه سوره جمعه و سوره منافقون را قرائت می فرمودند ؛ سوره جمعه را برای بشارت دادن به مؤمنان و برحذر داشتن آنان از دنیا و سوره منافقون را برای مأیوس کردن و توبیخ منافقان.

7. آگاه نمودن مردم را به مسائل روز. امام رضا ( علیه السلام ) فرمود : نماز جمعه یک گردهمایی عمومی است تا امام جمعه مردم را به عبادت و اطاعت ترغیب کند و از گناه و معصیت پرهیز دهد و آنان را از آن چه در اطراف آن ها روی می دهد و از آن چه بر ایشان مفید و یا مضّر است ، آگاه کند.

﴿ وَ يُخْبِرُهُمْ بِمَا وَرَدَ عَلَيْهِمْ مِنَ اَلْآفَاقِ مِنَ اَلْأَهْوَالِ اَلَّتِي لَهُمْ فِيهَا اَلْمَضَرَّةُ وَ اَلْمَنْفَعَةُ ﴾

8. امام جمعه ، مردم را از آن چه خداوند به آن امر کرده و آن چه از آن نهی فرموده و آن چه مایه ی صلاح و فساد آنان است ، آگاه سازد و آنان را تعلیم دهد. ﴿ أَنْ يُعَلِّمَهُمْ مِنْ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ مَا فِيهِ اَلصَّلاَحُ وَ اَلْفَسَادُ ﴾

3. حضور در نماز جمعه ، نشانه ایمان است. ﴿ يا أَيُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ ... ﴾

4. نماز ، مایه ی ذکر خدا است. ﴿ إذا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ... فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ﴾

5. برای حضور در نماز جمعه ، شتاب کنید. ﴿ لِلصَّلاةَ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا ﴾

6. برای حضور در نماز جمعه ، باید موانع موجود را برطرف کرد. ﴿ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ﴾ ( رها کردن کسب و کار و تجارت از باب نمونه است وگرنه همه کارها را باید در هنگام نماز ، رها کرد و در نماز جمعه حضور یافت. )

7. خداوند که فرمان ترک تجارت می دهد ، آن را با وعده های حق جبران می کند. ﴿ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴾

8. نشانه علم واقعی ، انتخاب بهترین ها در هر زمان است. ﴿ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ )

9. در تربیت دینی ، هم تشويق لازم است. ﴿ يا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ﴾ ، هم فرمان لازم است ، ﴿ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْر اللَّهِ ﴾

هم نهی لازم است ، ﴿ ذَرُوا الْبَيْعَ ﴾ ، هم استدلال لازم است. ﴿ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ ﴾

تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ ﴾ اگر کسی خیری باقی گذارده ، وصیت کند که در این جا مراد از خیر ، مال دنیاست.

پیامبر اکرم ( صلی اللّه علیه و آله ) فرمود : هر کس در بازار و محل کسب و کار با اخلاص خدا را یاد کند ، در حالی که مردم از خدا غافلند و به کارهای خود مشغولند ، خداوند برای او هزار حسنه ثبت می کند و روز قیامت او را مورد مغفرت ویژه خویش قرار می دهد.

نشاط انسان برای عبادت باید بیش از نشاط او برای کسب درآمد باشد. درباره عبادت فرمود : ﴿ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اللَّهِ ﴾ و در این آیه درباره تجارت می فرماید : ﴿ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ﴾ هر دو كلمه ﴿ فَاسْعَوْا ﴾ و ﴿ ابْتَغُوا ﴾ به معنای تلاش و حرکت است ، لیکن در آیه اول واژه « سعی » و حرف « فاء » وجود دارد که عشق و نشاط و سرعت در آن نهفته است. فضل الهی گاهی مادّی و گاهی معنوی است. در آیه چهارم همین سوره درباره بعثت پیامبر ( صلی اللّه علیه و آله ) فرمود : ﴿ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ ﴾ و در این آیه درباره کسب و کار و تجارت می فرماید : ﴿ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ﴾.

4. در انجام عبادت سرعت بگیرید ، ﴿ فَاسْعَوْا ﴾ ولی در کار مادی به سراغ آن روید و نیازی به عجله نیست ، زیرا رزق نزد خداوند مقدر است. ﴿ وَ ابْتَغُوا ﴾

5. لطف و فضل خداوند بسیار است ولی انسان باید برای به دست آوردن آن تلاش کند. ﴿ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْل اللَّهِ ﴾

6. در اسلام ، تن پروری ممنوع است. ﴿ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْل اللَّهِ ﴾

7. دنیا ، گوشه ای از فضل الهی است. ﴿ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ﴾

8. رستگاری ، در سایه انجام فرمان های الهی است. ﴿ فَاسْعَوْا... ذَرُوا... وَ ابْتَغُوا... وَ اذْكُرُوا... لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾

9. تلاش برای رسیدن به امور معنوی و مادی ، هر دو فرمان خداست. در آیه قبل فرمود : ﴿ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اللَّهِ ﴾ و در این آیه می فرماید : ﴿ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ﴾

10. اگر داد ستد با اراده انسان باشد معامله ای بیش نیست ، ﴿ وَ ذَرُوا اَلْبَيْعَ ﴾ ، امّا اگر بعد از انجام عبادت به سراغ داد و ستد رفتیم ، به فضل الهی تبدیل می شود. ﴿ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ﴾

11. تلاش برای دنیا نباید همراه با غفلت از یاد خدا باشد. ﴿ وَ اِبْتَغُوا فَضْلَ اَللَّهِ وَ اُذْكُرُوا اَللَّهَ كَثِيراً ﴾

12. اسلام هم خواهان کیفیّت در عبادت است ، ﴿ فِی صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ ﴾ و هم به دنبال کمّيّت. ﴿ وَ اُذْكُرُوا اَللَّهَ كَثِيراً ﴾

13. آن جا که زمینه غفلت و لغزش بیش تر است مثل بازار ، یاد خدا ضروری تر است. ﴿ وَ اِبْتَغُوا فَضْلَ اَللَّهِ وَ اُذْكُرُوا اَللَّهَ كَثِيراً ﴾

14. یاد خدا در همه حال لازم است ، چه در حال عبادت ، ﴿ فَاسْعَوْا إلى ذِكْر اللّه ﴾ و چه در حال تجارت. ﴿ وَ اِبْتَغُوا فَضْلَ اَللَّهِ وَ اُذْكُرُوا اَللَّهَ ﴾

15. انسان با عملکرد و انتخاب خوب خود می تواند زمینه رستگاری را فراهم آورد. ﴿ فَاسْعَوْا... وَ ابْتَغُوا... وَ اذْكُرُوا... لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾

ص: 158

16. یاد خدا ، زمانی عامل رستگاری می شود که مداوم و مستمر باشد. ﴿ وَ اُذْكُرُوا اَللّٰهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾

براساس روایات ، بهترین عمل آن است که تداوم داشته باشد. ﴿ اَلَّذِينَ هُمْ عَلىٰ صَلاٰتِهِمْ دٰائِمُونَ ﴾

روایات زیادی در مورد حرص وارد شده که به برخی از آن ها اشاره می کنیم :

﴿ اَلْحِرْصُ لاَ يَزِيدُ فِي اَلرِّزْقِ ﴾ حرص ، رزق را زیاد نمی کند.

﴿ مَنْ كَثُرَ حِرْصُهُ ذَلَّ قَدْرُهُ ﴾ کسی که حرصش بیش تر باشد ، خوار و ذلیل می شود.

﴿ رُبَّ حَرِيصٍ قَتَلَهُ حِرْصُهُ ﴾ چه بسا انسان حریص که حرصش او را بکشد.

﴿ ليس الْحَرِيصِ غَنَاءَ ﴾ حریص ، هرگز بی نیاز نمی شود.

﴿ الْحِرْصُ يرزى بِالْمَرْوَةِ ﴾ حريص ، مروّت و جوان مردی خود را از دست می دهد.

﴿ اَلْحِرْصُ مَطِيَّةُ اَلتَّعَبِ ﴾ حرص ، بستر رنج هاست.

﴿ لَا حَيَاءَ الْحَرِيصِ ﴾ حریص ، به خاطر رسیدن به مال ، عفّت و حیا را کنار بگذارد.

﴿ اَلْحَرِيصُ أَسِيرُ ﴾ حریص ، اسیر است.

﴿ اَلْحِرْصُ عَلاَمَةُ اَلْفَقْرِ ﴾ حرص ، نشانه فقر است.

﴿ اَلْحِرْصُ يُفْسِدُ اَلْإِيقَانَ ﴾ حرص ، یقین به مقدّرات الهی را فاسد می کند.

﴿ اَلْحِرْصُ مُوقِعٌ فِي كَثِيرِ اَلْعُيُوبِ ﴾ حرص ، انسان را در عیوب بسیاری قرار می دهد.

﴿ لاَ يَلْقَى اَلْحَرِيصُ مُسْتَرِيحاً ﴾ انسان حریص ، آسایش و راحتی ندارد.

5. طبع مادّی انسان به سوی حرص و بخل میل دارد و نماز و یاد خدا آن را مهار می کند. ﴿ إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً ... إِلاَّ اَلْمُصَلِّينَ ﴾

6. انسان بدون نماز مضطرب است. ﴿ جَزُوعاً .. مَنُوعاً .. إِلاَّ اَلْمُصَلِّينَ ﴾

7. آثار نماز در گرو مداومت بر آن است. ﴿ اَلَّذِينَ هُمْ عَلىٰ صَلاٰتِهِمْ دٰائِمُونَ ﴾

نسبت به حقوق مردم قیام می کنند و اگر برای شهادت و گواهی دعوت شوند ردّ نمی کنند.

در ارضای غریزه جنسی ، به دنبال راه حلال و تشکیل خانواده و نسلِ پاک هستند.

امانت شامل امانت معنوی نیز می شود ، هم چون مسئولیّت ها ، اسرار مردم و آبروی آنان.

هر عهد و پیمانی لازم الاجرا می باشد : با مردم ، با خدا ، با رهبران دینی ، با همسر و ...

شاید مراد از عبارت ﴿ عَلىٰ صَلاٰتِهِمْ دٰائِمُونَ ﴾ ترک نکردن و مراد از ﴿ عَلَىٰ صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ ﴾ جدّی گرفتن نماز باشد. هم چون انتظار نماز ، وضو گرفتن قبل از رسیدن وقت ، با جماعت و در مسجد خواندن نماز و مراعات شرایط صحّت و قبولی و کمال نماز.

در روایتی از پیامبر اکرم ( صلى اللّه علیه و آله ) ، خیانت در امانت ، عدم وفای به عهد و دروغ گویی ، از نشانه های نفاق شمرده شده است.

هر حالتی که می تواند بخواند ، تکلیف کرده ، روزه را از او برداشته و به جای آن کفّاره قرار داده است. اکنون به برخی آیات که این ویژگی دستورات الهی را بیان می دارد ، اشاره می کنیم :

﴿ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَيْكُمْ ﴾ خداوند دانست که شما توان احصا ندارید ، پس بر شما آن را بخشید.

﴿ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآن ﴾ به مقدار میسر قرآن بخوانید.

﴿ الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ ﴾ اکنون به شما تخفیف داد.

﴿ أُعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ ﴾ به مقداری که استطاعت دارید ، عِدّه و عُدّه جمع کنید.

﴿ الِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاع ﴾ هر کس که توان و استطاعت دارد ، باید حجّ بگذارد.

﴿ لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها ﴾ خداوند هیچ کسی را جز به اندازه توانش ، تکلیف نمی کند.

﴿ لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا ما آتاها ﴾ خداوند هیچ کسی را جز به مقداری که به او عطا کرده ، تکلیف نمی کند.

﴿ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أيَّام أَخَرَ ﴾ آن که بیمار است یا در سفر است ، در رمضان روزه نگیرد و به زمانی دیگر موکول کند.

﴿ و فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا ﴾ اگر آب نیافتید ، تیمم کنید.

﴿ يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ ﴾ خداوند برای شما آسانی خواسته است.

﴿ لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجوَ لا عَلَى الْمَريض ﴾ بر فرد نابینا و بیمار ، تكليف حضور در میدان جهاد نیست.

2. یکی از برکات عبادت شبانه آن است که تنها خداوند از آن آگاه است و از هرگونه ریا و تظاهر به دور است. ﴿ إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ ﴾

3. پیامبر طبق دستور خداوند عمل می کند. در آيات قبل فرمود : ﴿ قُمِ اللَّيْلَ... نِصْفَهُ أو انْقُص... أو زد... ﴾ در این آیه می فرماید : ﴿ تَقُومُ أدنى مِنْ ثُلُثَى اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ ﴾

4. خداوند در مقدار عبادت شبانه انسان را آزاد گذاشته است تا افراد بیش تری توفیق آن را بیابند و هر کس به مقدار توانایی اش از فیض آن بهره مند شود. ﴿ ثُلُثَى اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ ﴾

5. سحر خیزی ، سیره گروهی از اصحاب پیامبر بوده است. ﴿ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ ﴾

6. اقامه نماز و تلاوت قرآن از بهترین آداب شب زنده داری است. ﴿ تَقُومُ فَاقْرَوا... ﴾

7. تکالیف الهی آسان است و انسان را به مشقّت نمی اندازد. ﴿ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ ﴾

8. ارتباط با قرآن و تلاوت آن در هر حال لازم است ، حتی در بستر بیماری یا سفر و جهاد. ﴿ مَرْضى يَضْرِبُونَ فِى الْأَرْضِ، يُقاتِلُونَ... فَاقْرَؤُا ﴾ ( اگر در فراز و نشیب ها تلاوت قرآن لازم است ، در شرایط عادی به طریق اولی لازم خواهد بود. )

9. کسب مال حلال ، فضل الهی است. ﴿ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ﴾

10. امکانات زندگی ، لطف و فضل الهی است ، هر چند که با تلاش انسان به دست آید. ﴿ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ ﴾

11. ذکر سفرهای تجاری و اقتصادی در کنار سفرهای جهادی و جنگ ، نشانه اهمیّت تجارت از دیدگاه اسلام است. ﴿ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِى الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ يُقاتِلُونَ فِي سَبيل اللَّهِ ﴾

12. شیوه قرض دادن باید نیکو باشد. ( با سرعت و خلوص و بی منّت پرداخت شود. ) ﴿ قَرْضاً حَسَناً ﴾

ص: 166

13. شب زنده داری ، تلاوت قرآن ، اقامه نماز ، پرداخت زکات و قرض دادن به دیگران نمونه ای از کارهای خیر است. ﴿ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرِ... ﴾

14. پیش از مرگ ، کارهای خیر را برای خودتان ذخیره کنید یا به دست خود و یا از طريق وصيّت. ﴿ تُقَدِّمُوا ﴾

15. کارهای خیر ذخیره قیامت است. ﴿ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عنداللّه ﴾

16. کارهای خیر نزد خدا محفوظ است و هرگز از بین نمی رود. ﴿ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ ﴾

17. پاداش های خداوند از هر نظر چند برابر است. ﴿ هُوَ خَيْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً ﴾

18. هیچ کس نباید خود را از قصور و تقصیر به دور بداند ، زیرا با انجام همه تكاليف ، باز هم به استغفار نیاز داریم. ﴿ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّه ﴾

19. خداوند ، آمرزش اهل استغفار را تضمین کرده است. ﴿ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّه... غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴾

20. گذشت خداوند همراه با مهربانی است. ﴿ غَفُورٌ رَحِیم ﴾

ص: 167

مراد از اطعام مسکین ، یا زکات واجب است که ترک آن مستوجب دوزخ است و یا آن است که حتّی اگر زکات پرداخت شد ولی در جامعه گرسنه ای وجود داشت ، سیر کردن او واجب است و بی تفاوتی نسبت به او ، سبب دوزخی شدن می گردد.

شاید مراد از اطعام مسکین ، تمام نیازهای او باشد نظیر پوشاک ، مسکن ، نه فقط خوراک و غذا.

هم تکذیب قیامت ، مقدمه گناه است : ﴿ أ رَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ فَذلِكَ الَّذِي يَدْعُ الْيَتِيم ﴾ و هم گناه ، انسان را به سوی کفر و تکذیب می کشاند : ﴿ ثُمَّ كانَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أساؤا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا ﴾. بنابراین آیه ﴿ وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بيَوْم الدين ﴾ هم می تواند علت کارهای مجرمین در آیات قبل باشد و هم می تواند معلول گناهان آنان باشد.

مراد از « یقین » در این آیه ، مرگ است ، یا به خاطر آن که یقینی ترین امر در نزد همه است و احدی در آن شک ندارد و یا به خاطر آن که در لحظه مرگ تمام حقایق برای انسان کشف می شود و همه به درجه یقین و باور می رسند.﴿ حَتَّى أتانَا الْيَقِينُ ﴾

نمازی که گاه و بیگاه خوانده شود ، انسان را در زمره نمازگزاران قرار نمی دهد. ﴿ لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ ﴾ یعنی نماز ما استمرار نداشت. در سوره ماعون نیز آمده است : ﴿ فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ ﴾ و این - چنین نمازی انسان را مشمول شفاعت شافعان قرار نمی دهد ، ﴿ لَمْ نَكُ مِنْ المُصَلِّينَ... فَما تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ ﴾ و این همان حدیث معروف امام صادق ( علیه السلام ) است که در آستانه شهادت فرمودند که بستگانم را حاضر کنید و خطاب به آنان فرمودند : ﴿ لاَ يَنَالُ شَفَاعَتَنَا مَنِ اِسْتَخَفَّ بِالصَّلاَةِ ﴾

ص: 169

مردم یا فائزند یا خائض ؛ یعنی یا به فوز و فلاح و رستگاری می رسند که فائز هستند و یا در یاوه و باطل خوض می کنند و فرو می روند که خائض هستند. قرطبی از مفسرین معروف اهل سنّت از امام باقر ( علیه السلام ) نقل کرده که فرمود : ما و شیعیان ما اصحاب یمین هستیم و هر کس کینه و بغض ما اهل بیت را داشته باشد ، در گرو است. ﴿ نَحْنُ وَ شِيعَتُنَا أَصْحَابُ اَلْيَمِينِ وَ كُلُّ مَنْ أَبْغَضَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَهُمْ المرتهنون ﴾

9. مرگ ، فنا نیست ، بلکه آزاد شدن از اسارت دنیای مادی و دیدن حقایق ماورایی است. ﴿ كُنَّا نُكَذِّبُ بيَوْمِ الدِّين حَتَّى أتانَا الْيَقِين ﴾

کلمه « ظن » گاهی به معنای علم می آید ، همان گونه که در این آیه آمده است : انسان در حال احتضار به جدا شدن و فراق یقین پیدا می کند.

در روایت آمده است که در لحظه مرگ ، مال و اولاد و اعمال در نظر انسان می آیند. مال می گوید : من از دسترس تو خارج هستم ، فرزند می گوید : من تا قبر با تو هستم ولی اعمال می گویند : من تا ابد با تو هستم.

﴿ إلى ربِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَساق ﴾ سوق داده شدن ، گاهی توسط فرشتگان رحمت و به سوی بهشت است و گاهی توسط فرشتگان عذاب و به سوی دوزخ است.

در حدیث می خوانیم : ﴿ مِنْ ترک الصَّلَاةِ مُعْتَمِداً فَقَدْ كَفَرَ ﴾ ، هر کس با توجّه و از روی عمد نماز را ترک کند ، کافر است. قرآن نیز ترک نماز را ثمره کفر می داند. ﴿ فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى ﴾

بعضی مفسّران شأن زول آیات 31 به بعد این سوره را اشاره به تکّبر و غرور ابو جهل دانسته اند ، ولی بر فرض صحّت آن ، ضرری به کلّیت موضوع نمی زند.

كلمه ﴿ يَتَمَطَّی ﴾ یا از ﴿ مط ﴾ به معنای دراز کردن پا و یا از مطاء به معنای پشت کردن است که هر دو کنایه از تکّبر و تبختر است.

این آیات ، ترسیم صحنه جان دادن منحرفان است و گرنه به فرموده امام صادق ( علیه السلام ) ، جان دادن مؤمن مانند بوییدن بهترین بوییدنی هاست.

در حدیث می خوانیم : یاد مرگ شهوات را می میراند ، غفلت را ریشه کن می کند ، دل را به وعده های الهی تقویت می کند ، طبیعت انسان را لطیف و قساوت زدایی می کند ، آتش حرص را خاموش می کند ، دنیا را نزد انسان پایین می آورد و این معنای سخن و کلام پیامبر ( صلى اللّه عليه و آله ) است که فرمود : ﴿ فِكْرُ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ ﴾.

ص: 172

حضرت علی ( علیه السلام ) ، آخرین لحظات عمر انسان و هنگام مرگ را این گونه ترسیم کرده است :

در لحظه مرگ صحنه ای پیش می آید که برگشت و رجوعی در آن نیست ، آن چه در تمام عمر از آن بی خبر بودند ، چگونه در آن لحظه بر آنان وارد می شود ، جدایی از دنیایی را که نسبت به آن مطمئن بودند به سراغشان آمده ، به آخرتی که پیوسته به خطرات آن تهدید می شدند ، رو می نمایند و آن چه بر آنان فرود آید وصف ناشدنی است.

سختی جان دادن و حسرت از دست دادن دنیا ( و آن چه در آن است ) ، به آنان هجوم می آورد ، بدن ها سست و رنگ ها دگرگون می شود ، مرگ آرام آرام همه اندامشان را فرا می گیرد ، پس زبانش از کار می افتد ، در میان خانواده اش افتاده ، چشم و گوش و عقل او کار می کند ، در ،کند در آن لحظه در فکر آن است که عمر خود را در چه چیزی از دست داده و زندگی را در کجا مصرف نموده است.

به یاد اموالی می افتد که در عمرش جمع آوری کرده ، همان اموالی که در به دست آوردن آن ها چشم خود را بسته و دقّت نکرده که از حلال و حرام و شبهه ناک گرد آوری کرده است ، اکنون گناه جمع آوری آن ها بر دوش اوست و باید از آن اموال جدا شود و آن ها را برای وارثان بگذارد تا بهره مند شوند ، راحتی و خوشی اموال برای دیگران و دردسر آن برای اوست و خودش را در گرو آن ها قرار داده است ، پس او از پشیمانی و غصه دست خود را به دندان می گزد ، ...

كم كم روح کم کم از گوش و سپس چشم او نیز گرفته می شود و روح از بدنش خارج می شود و هم چون مرداری در میان بستگان بر زمین می ماند ، که وحشت زده از او دور می شوند. نه سوگواران را یاری می کند و نه پاسخی به ناله های آنان می دهد.

ص: 173

سپس او را به سوی قبر و منزلگاهش حمل کرده و دفن می کنند و به دست عملش می سپارند و می روند.

گاهی انسان چیزی را نمی پذیرد ولی ردّ هم نمی کند ، زیرا شک دارد. چنان که به حضرت صالح می گفتند : نسبت به آن چه ما را به آن می خوانی در شک هستیم. ﴿ وَ إِنَّنا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونا إِلَيْهِ مُريب ﴾ امّا گاهی نه تنها نمی پذیرد ، بلکه در مقام انکار و تکذیب بر می آید که نشان دهنده عناد و لجاجت است. مانند این آیات : ﴿ فَلا صَدَّقَ... وَ لَكِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى ﴾ ﴿ أَوْلَى لَكَ ﴾ نظیر ﴿ وَيْلٌ لَكَ ﴾ برای تحقیر و مذمّت است. امام رضا ( علیه السلام ) آيه ﴿ أَوْلَى لَكَ فَأَوْلى ﴾ را چنین تفسیر فرمود : خیر دنیا برای تو باد و خیر آخرت از تو دور باد.

﴿ سُدی ﴾ به معنای مهمل است ، به شتر رها شده ، « سُدی » می گویند.

مصداق آن چه سزاوار متکبّران است بیان نشده تا شامل هرگونه بدبختی و نكبت بشود. ﴿ أَوْلَى لَكَ فَأُوْلى ﴾

6. لحظه مرگ ، هنگام فراق و جدایی است. فراق از فرزندان ، اموال ، مقام ، امكانات و... ﴿ وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ ﴾

7. پس از مرگ روح باقی می ماند. ( کلمه فراق به معنای جدایی است نه نابودی ) ﴿ وَ ظَنَّ أَنَّهُ الفراق ﴾

8. لحظه مرگ ، لحظه ای بسیار سخت و ناگوار است. ﴿ وَ اِلْتَفَّتِ اَلسّٰاقُ بِالسّٰاقِ ﴾

9. جز حرکت به سوی خداوند و بازگشت به او ، راه دیگری وجود ندارد. ﴿ إلى رَبَّكَ يَوْمَئِذٍ المَساق ﴾

10. عقاید مقدّمه اعمال است. کسی که حق را تصدیق نکند ، قهراً نماز هم نمی خواند. ﴿ فَلاٰ صَدَّقَ وَ لاٰ صَلّٰى ﴾

11. تصدیق همه حقایق دین لازم است و اگر کسی یکی از ضروریات دین را تصدیق نکند ، گویا کل دین را تصدیق نکرده است. ﴿ فَلاٰ صَدَّقَ وَ لاٰ صَلّٰى ﴾

12. نماز ، اولین نشانه ایمان و تصدیق دین است. ﴿ فَلاٰ صَدَّقَ وَ لاٰ صَلّٰى ﴾

13. دوری از دین و تکالیف دینی ، عامل غرور و سر مستی می شود. ﴿ ذَهَبَ أَهْلِهِ يَتَمَطَّی ﴾ در جای دیگر هم می خوانیم : مجرمان وقتی به نزد اهل خود می روند ، خنده های مستانه دارند. ﴿ وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلى أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَكِهِينَ ﴾

14. در برابر انکارهای پی در پی ﴿ فَلاٰ صَدَّقَ وَ لاٰ صَلّٰى وَ لٰكِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلّٰى ﴾ ، تهدیدهای پی در پی لازم است. ( چهار مرتبه کلمه ﴿ أولى ﴾ نشانه آن است که در برابر تکبّرهای مستانه باید تحقیرهای پی در پی باشد. ) ﴿ أَوْلىٰ لَكَ فَأَوْلىٰ ﴾

15. متکبّران باید تحقیر شوند. ﴿ يَتَمَطّٰى. أَوْلىٰ لَكَ فَأَوْلىٰ ﴾

ص: 175

5. پیامبران ، مردم را به سوی خدا دعوت می کردند نه خود. ﴿ وَ مَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ ﴾

6. خالص و بی پیرایه بودن ، رمز بقاء است. ﴿ مُخْلِصِينَ... ذلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ ﴾

7. فرمان توحید و نماز و زکات در تمام ادیان آسمانی بوده است. ﴿ وَ مَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ... ﴾

شخص نهی نموده است و او را به سجده و قرب دعوت می کند. از آن جا که این آیات ، اولین آیاتی است که بر پیامبر نازل شده ، پس آن حضرت قبل از رسیدن به مقام رسالت ، نماز می خوانده است. در احادیث می خوانیم : ابو جهل از اطرافیان خود پرسید : آیا پیامبر در میان شما نیز برای سجده صورت به خاک می گذارد ؟ گفتند : آری. گفت : سوگند به آن چه سوگند می خوریم ، اگر او را در چنین حالی ببینم ، با پای خود گردن او را له می کنم. زمانی که متوجه شد پیامبر در حال نماز است ، تصمیم گرفت با لگد بر سر مبارک آن حضرت در سجده بکوبد ، همین که نزدیک شد ، با حالتی عجیب عقب نشینی کرد و به مشرکان گفت : وقتی به او نزدیک شدم ، در مقابل خود خندقی از آتش دیدم.

با این که مراد از ﴿ عَبْداً ﴾ شخص پیامبر است ولی نکره آوردن آن ، به خاطر تعظیم و بزرگداشت است. ﴿ عَبْدًا إِذَا صَلَّى ﴾

7. غنی بودن کمال است ، ولی خود را غنی دیدن زمینه لغزش هاست. ﴿ رَآهُ اسْتَغْنی ﴾

8. ایمان به معاد مانع طغیان است. ﴿ إِنَّ إِلَىٰ رَبِّكَ الرُّجْعَىٰ ﴾

9. هر چه داریم می گذاریم و می رویم خود را بی نیاز نپنداریم. ﴿ إِنَّ إِلَىٰ رَبِّكَ الرُّجْعَىٰ ﴾

10. انسان و هستی هدف دار و به سوی خداست. ﴿ إِنَّ إِلَىٰ رَبِّكَ الرُّجْعَىٰ ﴾

11. طاغوتیان مخالف نمازند. ﴿ لَيَطْغَى يَنْهى عَبْدًا إِذَا صَلَّى ﴾ ( رفتار ناروا زمانی مورد سر زنش قرار می گیرد که دوام داشته باشد. )

12. نشانه بندگی خدا نماز است. ﴿ عَبْداً إِذا صَلَّى ﴾

13. طاغوت ها از بندگی خدا ناراحتند. ( نه از افراد بی تفاوت و یا بنده هوس - های خود یا دیگران ) ﴿ يَنْهى عَبْدًا إِذَا صَلَّى ﴾

14. نام و نشان مهم نیست ، عملکردها مهم است. ( نام نهی کننده و نمازگزار نیامده است. ) ﴿ يَنْهى صَلَّى ﴾

15. سزاوار است کسی که امر به تقوا می کند خودش از راه یافتگان باشد. ﴿ كانَ عَلَى الْهُدى أَوْ أَمَرَ بالتَّقْوى ﴾

16. ریشه طغیان دو چیز است : یکی آن که خود را بی نیاز می بیند. ﴿ رَآهُ اِسْتَغْنىٰ ﴾ دیگر آن که خدا را نمی بیند و گمان می کند خدا هم او را نمی بیند. ﴿ أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرَىٰ ﴾

ص: 180

« ماعون » از « معن » به معنای ابزار و وسایلی است که معمولاً همسایگان به یک دیگر عاریه می دهند تا آن که نیازشان برطرف شود. مثل ظروف غذاخوری در مهمانی ها.

دین یک مجموعه به هم پیوسته است. نمازش از اطعام مسکین و رسیدگی به محرومین جدا نیست.

در روایات ، ﴿ ساهُونَ ﴾ به معنای سستی ، ترک و ضایع کردن نماز آمده است.

حساب حضور در نماز جماعت ، به خاطر حفظ شعائر الهی ، از حساب ریا و خود نمائی به خاطر اهداف نفسانی جداست.

در حدیث می خوانیم : کسی که از دادن لوازم منزل خود به همسایگان دریغ ورزد ، خدا روز قیامت لطف خود را نسبت به او دریغ خواهد کرد. البته در حدیث دیگری می خوانیم که پرسیدند : ما همسایگانی داریم که هرگاه وسایلی به آنان عاریه می دهیم ، می شکنند یا خراب می کنند ، آیا گناه است که به آن ندهیم ؟ حضرت فرمود : در این صورت مانعی ندارد.

در حدیث می خوانیم : هر کس به اوقات نماز بی اعتنایی کند و نماز را در اول وقت نخواند ، ویل دارد.

امام صادق ( علیه السلام ) فرمودند : ماعون ، شامل قرض الحسنه و هر کار نیک درباره دیگران و در اختیار قرار دادن وسایل خانه و از جمله زکات است.

سنگ دلی انسان به جایی می رسد که :

نسبت به سخت ترین نوع فقر که مسکین است.

نسبت به ضروری ترین نیاز که خوراک است.

آن هم به مقدار مصرف نه ذخيره.

نه خود اقدامی می کند و نه دیگران را تشویق می کند.

ص: 182

ولی اگر انسان از آغاز هدفی جز خداوند نداشت ، و مردم از کار او آگاه شدند ، مانعی ندارد. امام باقر ( علیه السلام ) فرمود : هیچ کس نیست مگر آن که دوست دارد خوبی هایش در مردم ظاهر شود ، به شرط آن که از ابتدا نیّت او مردم نباشد. ﴿ إِذَا لَمْ يَكُنْ صَنَعَ ذَلِكَ لِذَلِكَ ﴾

5. نیازهای عاطفی ، مقدم بر نیازهای جسمی است. ( اول محبت به یتیم ، سپس سیر کردن مسكين ) ﴿ يَدْعُ الْيَتِيمَ... طَعَامِ الْمِسْكِينِ ﴾

6. هر نمازی ارزش ندارد و هر نمازگزاری بهشتی نیست. ﴿ فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّینَ ﴾

7. سهو اگر برخاسته از تقصیر و بی اعتنائی باشد ، سرزنش دارد. ﴿ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ ﴾

8. سهو در نماز قابل جبران و بخشش است ولی سهو از نماز ، به معنای رها کردن آن ، قابل بخشش نیست. ﴿ عَنْ صَلَاتِهِمْ ﴾ ( نه ﴿ فِي صَلَاتِهِمْ ﴾ )

9. خطر آن جاست که کار زشت سیره دائمی انسان شود. ﴿ يُكَذِّبُ... يَدْعُ... لا يَحُضُ ﴾ ( قالب فعل مضارع بیانگر استمرار کار است )

10. اخلاص ، شرط قبولی نماز و عبادت است. ﴿ فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ... يُراؤُنَ ﴾

11. اطعام فقرا مخصوص توانگران نیست ، همه وظیفه دارند ، گر چه از طریق تحریک و تشویق دیگران باشد. ﴿ لا يَحْضُ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ ﴾

12. کسی که گاهی از نماز غافل می شود ، مشمول ویل است ، پس وضع تاركان دائم نماز چیست ! ﴿ فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ... عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ ﴾

13. بی تفاوتی نسبت به نیازهای ضروری مردم کیفر دارد. ﴿ فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ... يَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ ﴾

14. خدمت به مردم در کنار نماز است. ﴿ فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ... يَمْنَعُونَ الْماعُونَ ﴾

15. غفلت از نماز ، بستر غفلت از مردم است. ﴿ عَنْ صَلاتِهِمْ سَاهُونَ... يَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ ﴾

16. بی اعتنائی به گرسنگان ، نشانه بی اعتقادی به قیامت است. ﴿ يُكَذِّبُ بالدين... وَ لا يَحُضُ عَلى طَعام المِسْكِين ﴾

17. سهو از اصل و حقیقت نماز مهم است ، نه از تعداد رکعات که گاهی عارض می شود و قابل جبران است. ﴿ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ ﴾

ص: 185

18. افرادی که از خدا جدا شوند ، به دنبال کسب جایگاهی در نزد دیگران با ریا کاری هستند. ﴿ يُكَذِّبُ... يُراؤُنَ ﴾

19. بخل ، ویژگی منکران معاد است ، که حتی از عاریه دادن چیزهای کوچک و ناچیز بخل می ورزند. ﴿ يُكَذِّبُ... يَمْنَعُونَ اَلْمٰاعُونَ ﴾

نماز جامع ترین و کامل ترین نوع عبادت است که در آن هم قلب باید حضور داشته باشد با قصد قربت و هم زبان با تلاوت حمد و سوره و هم بدن با رکوع و سجود. مسح سر و پا نیز شاید اشاره به آن باشد که انسان از سر تا پا بنده اوست. در نماز بلندترین نقطه بدن که پیشانی است ، روزی سی و چهار بار بر زمین ساییده می شود تا در انسان تکبّری باقی نماند. حضرت زهرا ( عليها السلام ) در خطبه معروف خود فرمود : فلسفه و دلیل نماز پاک شدن روح از تکبر است. ﴿ تَنْزِيهاً لَكُمْ مِنَ اَلْكِبْرِ ﴾

9. دستورات دینی ، مطابق عقل و فطرت است. عقل تشکّر از نعمت را لازم می داند ، دین هم به همان فرمان می دهد. ﴿ فَصَلِّ لِرَبِّكَ ﴾

10. چون عطا از اوست : ﴿ إِنَّا أَعْطَيْنَا ﴾ تشکّر هم باید برای او باشد. ﴿ فَصَلِّ لِرَبِّكَ ﴾

11. قربانی کردن ، یکی از راه های تشکّر از نعمت های الهی است. ( زیرا محرومان به نوایی می رسند. ) ﴿ وَ انْحَرْ ﴾

12. هر که بامش بیش برفش بیش تر. کسی که کوثر دارد ، ذبح گوسفند کافی نیست باید شتر نحر کند و بزرگ ترین حیوان اهلی را فدا کند. ﴿ وَ انْحَرْ ﴾

13. رابطه با خداوند بر رابطه با خلق مقدّم است. ﴿ فَصَلِّ ... وَ انْحَرْ ﴾

14. انفاقی ارزش دارد که در کنار ایمان و عبادت باشد. ﴿ فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ ﴾

15. شکرِ عطا گرفتن از خدا ، عطا کردن به مردم است. ﴿ اعطیناک الکوثر... وَ انْحَرْ﴾

16. نمازی ارزش دارد که خالصانه باشد ، ﴿ لربّک ﴾ و انفاقی ارزش دارد که سخاوت مندانه باشد. ﴿ وَ انْحَرْ ﴾

17. دشمنان پیامبر و مکتب او ناکام هستند. ( کلمه شانِئ اسم فاعل است و شامل هر دشمنی در گذشته و حال و آینده می شود. اگر می گفت : ﴿ مَنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ ﴾ تنها کسانی را که در گذشته دشمنی کرده اند شامل می شد و اگر

ص: 187

می گفت : ﴿ مِنْ یشونک هُوَ الْأَبْتَرُ ﴾ تنها دشمنان آینده را در بر می گرفت. ﴿ إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ ﴾. )

18. توهین به مقدّسات ، توبیخ و تهدید سخت دارد. ﴿ إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ ﴾

19. از متلک ها و توهین ها نهراسیم که خداوند طرفداران خود را حفظ می کند. ﴿ إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ ﴾

20. زود قضاوت نکنیم و تنها به آمار و محاسبات تکیه نکنیم که همه چیز به اراده خداوند است. ( مخالفان ، با مرگ پسر پیامبر و داشتن پسران متعدّد برای خود ، قضاوت کردند که پیامبر ابتر است ، ولی همه چیز برعکس شد. ) ﴿ إِنّٰا أَعْطَيْنٰاكَ اَلْكَوْثَرَ... إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ ﴾

و السلام

ص: 188