پدید آورنده: هاشمی ،شهیدی اسدالله 1321 -
عنوان: امامت و خلافت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام و مکتب خلفا
تکرار نام پدیدآور : تالیف سید اسدالله هاشمی شهیدی
مشخصات نشر: قم اکرام 1391
مشخصات ظاهری: : 2 جلد جلد (1) 736 ص.
بها: : 400000 ریال ISBN (*): 978-600-6266-28-2
ISBN (1): 978-600-6266-26-8
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
یادداشت: کتابنامه
یادداشت: نمایه
موضوع: امامت
موضوع: خلافت
موضوع: علی علیه السلام بن ابی طالب ، امام ،اول 23 قبل از هجرت 4ق- اثبات خلافت
موضوع: امامت - احادیث
رده ی کنگره: 1391 91 الف 2 ه/ 5 / 223 BP
رده دیویی: 297/452
شماره ی مدرک: 2427686
ص: 1
ص: 2
امامت و خلافت
از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام و مكتب خلفاء
جلد اول
تأليف:
سيّد اسدالله هاشمی شهیدی
ص: 3
پدید آورنده: هاشمی ،شهیدی اسدالله 1321 -
عنوان: امامت و خلافت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام و مکتب خلفا جلد اول
تکرار نام پدیدآور : تالیف سید اسدالله هاشمی شهیدی
مشخصات نشر: قم اکرام 1391
مشخصات ظاهری: : 2 جلد جلد (1) 736 ص.
بها: : 400000 ریال ISBN (*): 978-600-6266-28-2
ISBN (1): 978-600-6266-26-8
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
یادداشت: کتابنامه
یادداشت: نمایه
موضوع: امامت
موضوع: خلافت
موضوع: علی علیه السلام بن ابی طالب ، امام ،اول 23 قبل از هجرت 4ق- اثبات خلافت
موضوع: امامت - احادیث
رده ی کنگره: 1391 91 الف 2 ه/ 5 / 223 BP
رده دیویی: 297/452
شماره ی مدرک: 2427686
نام کتاب : امامت و خلافت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام و مکتب خلفا (جلد 1)
نویسنده: اسدالله هاشمی شهیدی
نشر: انتشارات اکرام
نوبت چاپ: اول زمستان 91
شمارگان: 3000 نسخه
لیتوگرافی و چاپ: کوثر - نگین
قیمت: 40,000 تومان
شابک دوره : 978-600-6266-28 - 2
شابک جلد 1: -8-26-6266-600-978
مرکز پخش 1 : دفتر مرکزی: قم خیابان معلم معلم ،10 فرعی اول (دست راست) پلاک 21
تلفن: 7737102 - 7737792 - 0251 :همراه 09121519929
مرکز پخش :2 ،فروشگاه ،قم خیابان صفاییه کوی 24 (ممتاز) پلاک 65
تلفن: 7731263 - 77329693 - 251 صندوق پستی: 37135-1149
خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان
ویراستار کتاب: خانم شهناز محققیان
ص: 4
بِسْمِ اللّه الرَّحْمنِ الرَّحیمِ
قال الله العظيم في كتابه:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَالْيَوْم الآخر﴾ نساء / 59
(ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و اولی الامر (اوصیای پیامبر صلی الله علیه و اله) نیز که از خود شما هستند اطاعت نمایید و هرگاه دربارهٔ چیزی نزاع کردید آن را به خدا و پیامبر صلی الله علیه و اله بازگردانید اگر به خدا و روز جزا ایمان دارید...)
و قال رسول الله صلى الله علیه و آله:
﴿ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِما لَن تَضِلّوا وأَنَّهُما لَن یَفترِقا حتّی یردا عَلیَّ الحوضَ...﴾
(من در میان شما دو ذخیره گران بها را به یادگار می گذارم کتاب خدا و عترت و اهل بیت علیهم السلام را، که اگر شما به آن ها چنگ زنید هرگز گمراه نخواهید شد و این دو ذخیره نفیس از هم جدا نمی شوند تا زمانی که در روز رستخیز در کنار حوض- کوثر - بر من وارد شوند....) (1)
و قال صلی الله علیه و آله:
﴿نَحنُ أهلُ بَیتِ شَجَرَهِ النُّبُوَّهِ، و مَعدِنُ الرِّسالَهِ،لَیسَ أحَدٌ مِنَ الخَلائِقِ یَفضُلُ أهلَ بَیتی غَیری﴾.
(ما اهل بیت علیهم السلام همگی از شجره طیّبه نبوت و کانون پیام الهی هستیم، هیچ یک از مردمان به غیر از خودم بر اهل بیت علیهم السلام برتری ندارند). (2)
ص: 5
به پیشگاه قدس أشرف کائنات پیامبر صلی الله علیه و اله رحمت حضرت ختمی مرتبت محمّد بن عبدالله صلی الله علیه و اله و اهل بیت پاک و پاکیزه او علیهم السلام، که پیشوایان امّت و راهنمایان بشریّت اند
تقدیم به آنان که آیات محکمات ،خدا پیشوایان دین جانشینان واقعی سیّدالمرسلین واسطه های فیض رب العالمین، و چراغ های نور در تاریکی و پرچم های برافراشته حقّ اند
و تقدیم به آن پاکیزگان که برگزیدگان خدا، شایسته ترین انسان ها، و بلندترین قلّه های سر به فلک کشیدهٔ عظمت و افتخارند که در میان همه انسان ها تنها خداوند ایشان را از هر نوع پلیدی و آلودگی پاک و پاکیزه ساخته و فقط آنان را مطهر و معصوم قرار داده است.
ص: 6
پیشگفتار...19
بخش اول: بحث های مقدّماتی درباره امامت
نظام امامت و رهبری در اسلام...23
شرح و تفسیر کلمهٔ «امام»، «امّت» و «امامت»...25
امامت در لغت...26
امامت در قرآن...27
امامت در روایات...29
امامت و پیشوایی از نظر شیعه...33
مفهوم امامت در نزد شیعه...34
وجوب نصب امام...35
نصب ،امام لطف واجب الهی است...35
ویژگی ها و صفات امام...38
تعداد ائمّه از نظر شیعه امامیّه...42
معنای شیعه و حقیقت آن در لغت...42
پیدایش «تشیّع» از نظر دانشمندان...44
سرآغاز دعوت به تشیّع...52
سابقه تاریخی عنوان «شیعه» برای پیروان اهل بیت علیهم السلام...54
تعریف امامت در گفتار بزرگان شیعه...62
امامت در سخنان پیشوایان معصوم علیهم...67
ص: 7
بخش دوم: معرّفی امامان معصوم و اثبات امامت دوازده امام از اهل بیت علیهم السلام
ویژگی های امام معصوم علیه السلام...77
دلائل برتری بنی هاشم بر دیگر طوایف و قبائل عرب...80
امامان معصوم علیهم السلام از اهل بیت پیامبر علیهم السلام و عترت او هستند...85
سخنی درباره فرزندان پیامبر صلی الله علیه و اله از نسل فاطمه علیها السلام...94
پیامبر صلی الله علیه و اله فرزندان ،فاطمه علیها السلام ، حسنین علیهما السلام را فرزندان خود خوانده است...99
مشخصات دوازده،امام در سخنان امامان اهل بیت علیهم السلام...104
بخش سوم: شرایط امامت در مکتب اهل بیت علیهم السلام
شرایط امامت در مکتب اهل بیت علیهم السلام...125
1- امام باید معصوم باشد...126
سخنی دربارۀ عصمت...126
سخن فخر رازی دربارهٔ دلالت قرآن بر عصمت امام...129
روایات اهل بیت علیهم السلام درباره عصمت امام...129
2- امام باید عادل باشد...142
روایات اهل بیت علیهم السلام درباره عدالت امام...147
3- امام باید اعلم افراد امّت باشد...162
روایات اهل بیت علیهم السلام درباره علم و دانش امام...165
بخش چهارم: دیدگاه های مکتب خلفاء و مکتب اهل بیت علیهم السلام درباره صحابه و عدالت اصحاب
تعریف صحابی از دیدگاه مکتب خلفاء و مكتب اهل بيت علیهم السلام...193
1- تعریف صحابی از دیدگاه مکتب خلفاء...193
صحابی از دیدگاه لغت عرب و قرآن و سنّت...194
امّا لغت عرب...194
امّا قرآن کریم...195
ص: 8
و امّا سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله...197
2- تعریف صحابی از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام...198
روش شناخت صحابی از دیدگاه مکتب خلفاء...199
بررسی ضابطهٔ شناخت صحابی در مکتب خلفاء...200
عدالت اصحاب از دیدگاه مکتب خلفاء و مکتب اهل بیت علیهم السلام...204
1- عدالت اصحاب از دیدگاه مکتب خلفاء...204
دلیل پیروان مکتب خلفاء بر عدالت اصحاب...205
2- عدالت اصحاب از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام...208
قاعدهٔ شناخت مؤمن از منافق در سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله...219
بخش پنجم: بررسی رویداد تاریخی صدر اسلام و چگونگی روی کار آمدن خلفاء سه گانه
رویداد تاریخی صدر اسلام و چگونگی روی کار آمدن خلفاء سه گانه...227
آغاز توطئه های منافقان برای ترور پیامبر صلی الله علیه و اله...230
اعتراف به حقیقت و تناقض گوئی ابن حزم اندلسی...234
اکنون باید دید «حذیفه» کیست؟...235
حذيفة بن يمان عبسى...235
پیمان شوم یا نخستین صحیفه ملعونه...238
نقشه ترور پیامبر صلی الله علیه و اله بعد از حجّة الوداع...244
تنظیم صحیفهٔ ملعونه دوّم در خانهٔ أبوبكر...246
أسامى أصحاب عقبه...247
امضا کنندگان صحیفهٔ دوّم در خانه أبوبکر...247
متن معاهده نامۀ دوم اصحاب صحیفه...249
برخورد پیامبر صلی الله علیه و اله با امضا کنندگان صحیفهٔ دوم...251
فرستادن منافقین با لشکر اسامه...252
درخواست عایشه از دیگر زنان پیامبر صلی الله علیه و اله برای پرستاری از آن حضرت...254
بازگشت أبوبكر و عمر از لشكر أسامه...255
خُنثی شدن نقشۀ نماز أبوبکر به جای پیامبر صلی الله علیه و اله...257
جلوگیری از وصیّت پیامبر صلی الله علیه و اله...262
ص: 9
اهانت به ساحت مقدّس پیامبر أكرم صلی الله علیه و اله...267
علّت انصراف پیامبر صلی الله علیه و اله از نوشتن وصیّت نامه...269
اعتراف عُمَر به جلوگیری از وصیّت پیامبر صلی الله علیه و اله...270
وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله...271
چرا «عُمَر» وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله را انکار می کرد؟...273
ماجرای سقیفه و بیعت ابوبکر...274
سقیفه به روایت عمر...274
بیعت همگانی...283
رویدادهای بعد از بیعت همگانی...284
به خاکسپاری پیکر رسول خدا صلی الله علیه و اله و حاضران در آن مراسم...285
پس از دفن رسول خدا صلی الله علیه و اله...286
تحصن در خانه فاطمه علیها السلام...290
حمله به خانه فاطمه علیها السلام...292
کسانی که با ابوبکر بیعت نکردند...300
1. فَرْوَة بن عَمْرو...300
2. خالد بن سعید اموی...301
3. سعد بن عبادة...302
راویان بیعت نکردن سعد...306
ابوبکر، عمر را به جانشینی خود معرفی می کند...306
شورا و بیعت عثمان...307
امام می دانست که خلافت را به او نمی دهند...313
کشته شدن عثمان...319
بیعت با امیرالمؤمنین علی علیه السلام...323
درخواست شرکت در حکومت...325
ابن أبی الحدید هم در این باره می گوید...326
شکستن بیعت و ملحق شدن به عایشه...327
سرانجام شوم...332
ص: 10
بخش ششم: امامت و خلافت از دیدگاه مکتب خلفاء و نظریّات پیروان این مکتب درباره امامت
امامت و خلافت از دیدگاه مکتب خلفاء...337
امامت و خلافت در نظر ابوبکر...338
امامت و خلافت در نظر عمر...338
امامت و خلافت در نظر عثمان...338
امامت و خلافت از دیدگاه پیروان مکتب خلفاء...339
تعریف خلافت و امامت در بیان پیروان مکتب خلفاء...340
عقائد و آراء پیروان مکتب خلفاء درباره امامت...342
سخنانی از دانشمندان مکتب خلفا دربارۀ امامت...344
وجوب اطاعت از پیشوای ستمگر در مکتب خلفاء...350
بخش هفتم: در بیان این که مقام امامت انتصابی است نه انتخابی و به دست خداوند است نه به دست مردم
مقام امامت انتصابی است نه انتخابی...357
1. مسأله گزینش و انتخاب در قرآن...358
،گزینش حقّ ویژهٔ خداوند است...359
2. برنامه نصب و تعیین امام...363
اول: خلیفه و خلافت...344
خلیفه در اصطلاح اسلامی...367
خليفة خدا در روی زمین...370
جانشینان ،خدا پیشوایان مردمند...373
خلیفه و جانشین پیغمبر صلی الله علیه و آله...375
:دوّم امام و امامت...379
امامت حضرت ابراهیم علیه السلام...380
،امامت عهد و پیمان الهی است...385
امام و پیشوای مسلمانان بعد از پیامبر صلی الله علیه و اله...386
ص: 11
بخش هشتم: شایستگی امیر مؤمنان برای احراز مقام امامت و خلافت...393
شایستگی امیرمؤمنان علیه السلام برای احراز مقام امامت و خلافت...393
1- اصالت خانوادگی و شرافت نَسَب آن حضرت...395
و اما نَسَب شریف آن حضرت...397
2- خلقت نورانی علی علیه السلام و شرکت آن حضرت با رسول خدا صلی الله علیه و اله
3- ولادت با سعادت آن حضرت در خانه کعبه...403
مشروح داستان ولادت در خانه خدا...403
شهرت روایت ولادت و تواتر آن...407
الف: گفتار دانشمندان اهل سنت در تواتر حدیث ولادت...408
ب: گفتار دانشمندان بزرگ شیعه در تواتر حدیث ولادت...411
1. زیارت مخصوص 17 ربیع...413
2. زیارت مطلقه امیرمؤمنان علیه السلام...414
دوران کودکی، شیر خوارگی و تربیت اولیّه...414
همراهی علی علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه و اله از آغاز تا پایان...419
1. علی علیه السلام در خانه رسول خدا صلی الله علیه و اله...419
2. علی علیه السلام در غار حرا در کنار رسول خدا صلی الله علیه و اله...421
3. على علیه السلام نخستین مردی که به رسول خدا صلی الله علیه و اله ایمان آورد...424
پیشقدم بودن علی علیه السلام در گواهی به رسالت رسول خدا صلی الله علیه و اله...425
سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام در پیشقدمی خود در اسلام...427
روایت عفیف کندی دربارۀ نماز گزاردن علی علیه السلام...428
4. علی علیه السلام پرچمدار رسول الله صلی الله علیه و آله...429
5. على علیه السلام محرم اسرار رسول خدا صلی الله علیه و اله...431
6. على علیه السلام حامل علوم رسول خدا صلی الله علیه و اله...434
مقام علمی علی علیه السلام و برتری او بر خلفاء...437
عظمت مقام علی علیه السلام در پیشگاه رسول خدا صلی الله علیه و اله...441
7. علی علیه السلام در آخرین لحظات عمر رسول خدا صلی الله علیه و اله...447
فضیلت و برتری در سنّت الهی و روایات اسلامی...452
ص: 12
سخن فخر رازی در مورد افضلیّت...453
الف) احادیث اشباه و نظایر...455
ب) أحاديث أفضليّت...458
ج) حدیث برادری...460
د) حدیث طیر مشوی (پرنده بریان)...461
سخن علامه مسعودی در افضلیت امیرالمؤمنین علیه السلام...466
گفتار نابخردانه ابن ابی الحدید در تقدیم مفضول بر افضل...468
سخنان امیرمؤمنان علیه السلام در شایستگی و سزاواری خود به خلافت...471
اعتراف خلفا به أفضلیّت و سزاواری امیرالمؤمنین علیه السلام برای خلافت...483
الف) اعترافات أبوبكر...484
سخنی دربارۀ درخواست استعفا و اقاله خواهی أبوبكر...490
خلاصه ای از نتایج گفته های ابوبکر دربارۀ خلافت...494
ب) اعترافات عمر بن خطّاب...497
ج) اعتراف عثمان...503
د) اعترافات معاوية بن أبي سفيان...504
ه) اعتراف عمر بن عبدالعزیز...509
ثبوت أفضليت علیه السلام بر خلفا...517
تصریح «صحابه» به أفضلیّت و اولویّت امیرالمؤمنین...518
نخست - مردان صحابه...519
1- أبوذر غفارى...519
2- أبو أيّوب أنصارى...522
3- أنس بن مالک...524
4- جابر بن عبدالله أنصارى...528
5- حذیفه یمانی...532
6- عبدالله بن عباس...537
7- عبدالله بن مسعود...544
8- عبدالله بن عيّاش بن أبي ربيعه...546
9- عمّار بن ياسر...546
10- وليد بن جابر بن ظالم طائى...547
ص: 13
دوّم - علی علیه السلام در گفتار زنان صحابه...550
1- امّ المؤمنين عائشه دختر أبوبكر...550
2- امّ المؤمنين امّ سلمه...555
3- معاذه غفاريّه...557
4- امّ سنان بنت خيثمه...558
5- اروی دختر حارث بن عبدالمطّلب...559
6- حرّه دختر حلیمه سعدیه...561
7- دارمیّه حجونیه...566
8- غانمه بنت غانم...568
گفتار برخی از دانشمندان و محدّثان در برتری امیرمؤمنان علی علیه السلام...572
1- امام أحمد بن حنبل (متوفای سال 241 هجری)...572
2- أبو عثمان عمرو بن بحر جاحظ (متوفای سال 255 هجری)...574
3- ابن مغازلی شافعی...578
4- امام أبو جعفر اسکافی (متوفای سال 240 هجری)...579
5- حافظ ابونعیم اصفهانی (متوفای سال 430 هجری)...580
6- جارالله زمخشری (متوفای سال 538 هجری)...581
7- أخطب خوارزمی...582
8- شيخ الاسلام جوینی حموینی...583
9- امام فخرالدّین رازی (متوفای سال 606 هجری)...584
10- علّامه سبط ابن جوزی...584
11- حجّة الاسلام أبو حامد غزالی (متوفای سال 505 هجری)...589
12- حافظ محمد بن یوسف گنجی شافعی (مقتول و متوفای سال 658 هجری)...590
13- علامه ابن صبّاغ مالکی (متوفای سال 855 هجری)...590
14- عامر بن شراحیل شعبی...591
15- علّامه ابن أبى الحدید معتزلی (متوفای سال 656 هجری)...592
16- علّامه عبدالرؤف مناوی (متوفای سال 1209 هجری)...594
17- دکتر محمّد حسین ذهبی...594
18- محمّد فريد وجدی (نویسندۀ دائرة المعارف قرن بیستم)...595
ص: 14
19- عبّاس محمود عقّاد...596
20- عبد الفتّاح عبدالمقصود...596
21- جورج جرداق...597
22- میخائیل نعیمه...599
23- جبران خلیل جبران...599
24- توماس کارلایل...600
25- شبلي شميّل...601
أفضليّت امير المؤمنين علیه السلام در قصاید و مدایح...601
1- محمّد حمیری...602
2- عبدالباقی عمری افندی بغدادی...603
3- مأمون خليفه عباسى...605
4- خطیب خوارزمی...606
5- وامق مسیحی...609
6 - بولس سلامه...610
7- جلال الدین مولوی...611
8- سعدی شیرازی (م 695ه)...614
9- اقبال لاهوری...614
بخش نهم: بررسی آراء پیروان مکتب خلفا و استدلال های آن ها دربارۀ خلافت
بررسی آراء پیروان مکتب خلفا واستدلال های آن ها درباره خلافت...619
1- بررسی استدلال به بيعت أبوبكر...619
الف: واژهٔ بیعت در لغت عرب...619
ماهیّت بیعت...620
ب- واژهٔ بیعت در فرهنگ اسلام...620
بیعت در سنّت رسول خدا صلی الله علیه و اله...621
1- نخستین بیعت...622
2- بیعت بزرگ دوّم در عقبه...622
3- بیعت رضوان یا بیعت شجره...623
ص: 15
شرایط بیعت و اطاعت از امام در سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله...627
نگاهی گذرا به ماجرای سقیفه و بیعت أبی بکر...629
یورش به خانه فاطمه علیها السلام...632
ارتداد یا نپذیرفتن بیعت ابی بکر و سرنوشت مالك بن نُويره نماینده رسول خدا صلی الله علیه و اله...638
قتل و غارت قبیلهٔ کنده به عنوان ارتداد...639
2- بررسی استدلال به شورا...644
استدلال به شورا در کتاب خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله...644
استدلال به نظرخواهی پیغمبر از یارانش...646
الف. در جنگ بدر...646
ب. در جنگ اُحد...650
ج. در جنگ خندق...653
اعتراض برخی از صحابه به نتیجه شورا...659
منظور اصلی از تشکیل شورا...663
آثار شوم شورا...664
داوری معاویه دربارۀ شورا...665
3- بررسی استدلال به عمل صحابه...556
4- بررسی استدلال به سخن امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه...666
تصریحات امیرالمؤمنین علیه السلام این در مورد خلافت...670
شکایت ها و گلایه های امیرالمؤمنین علیه السلام در مسأله خلافت...687
پیام امیرالمؤمنین علیه السلام به یاران و شیعیان خود...690
موضع خواصّ خاندان امیرالمؤمنین علیه السلام دربارۀ خلافت...698
موضع صدّیقه کبری فاطمه زهرا علیها السلام در مورد خلافت...698
موضع محمّد بن الحنفیّه در مورد خلافت...702
موضع عبّاس بن عبدالمطلّب در مورد خلافت...703
موضع فضل بن عبّاس در مورد خلافت...704
موضع عبدالله بن عبّاس در مورد خلافت...705
تأملی در این دو گفتگو...707
درنگی در خطبه یاد شده...712
ص: 16
عبدالله بن عبّاس و بخشی از سخنان او با عبدالله زبیر...714
تصریحات صادره از امامان اهل بیت علیهم السلام و موضع آنان دربارۀ خلافت...716
موضع امام حسن مجتبی علیه السلام در مورد خلافت...716
موضع امام حسین علیه السلام درباره خلافت...719
موضع امام زین العابدین علیه السلام درباره خلافت...720
موضع امام باقر علیه السلام دربارۀ خلافت...723
موضع امام صادق علیه السلام در مورد خلافت...725
موضع امام کاظم علیه السلام در مورد خلافت...726
موضع امام رضا و بقیّه امامان علیهم السلام در مورد خلافت...727
5. بررسی استدلال به خلافت با زور و غلبه...735
ص: 17
ص: 18
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعّالَمِينَ، والصّلاة والسّلام على سيدنا و نبيّنا محمّد صلی الله علیه و اله و آله الطيّبين الطاهرين.
امّا بعد: بر ارباب علم و دانش و صاحبان معرفت و ،بینش پوشیده و مخفی نیست که مسألۀ «امامت و خلافت» یکی از مهم ترین مسائل اعتقادی اسلامی است که ریشهٔ قرآنی دارد و از آغاز اسلام تاکنون در نزد مسلمانان از اهمیّت ویژه ای برخوردار بوده و در شمار یکی از عمیق ترین و دقیق ترین و گسترده ترین مباحث علمی و دینی قرار داشته است تا بدانجا که در این باره کتاب های فراوانی از سوی علمای شیعه و سنّی به رشته تحریر درآمده و هر یک در این زمینه نظریاتی ابراز داشته و برای اثبات عقیدهٔ خود دلائلی را ارائه نموده اند.
أهل سنّت و جماعت و پیروان مکتب خُلفا بر این باورند که امامت و خلافت یک مقام عُرفی و اجتماعی است که امام و خلیفه به وسیلهٔ بیعتی که با او به عمل می آید به این سمت برگزیده می شود و لزوم وجود او به خاطر اجراء أحكام و نظام جزائی اسلام است و از این رو هرگاه مردم با کسی بیعت کردند و پیرو او گردیدند، بر همگان واجب شرعی است که از او پیروی کنند.
امّا شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام می گویند: بر اساس آیات قرآن و روایات ،اسلامی مسأله «امامت و خلافت» یک مقام و منصب الهی است که خود پیامبر صلی الله علیه و اله باید از سوی خداوند کسی را که اهلیت و شایستگی آن مقام را داشته باشد به مردم بشناساند و رسول خدا صلی الله علیه و اله نیز امامان و خلفای پس از خود را به صورت مکرّر، بطور علنی و آشکار در موارد عدیده به مسلمانان شناسانده و یکایک ایشان را با نام و نشان
ص: 19
و ویژگی هایشان معیّن و مشخّص فرموده است.
با توجّه به این دو دیدگاه مختلف - و این که مسأله امامت و خلافت در قرآن کریم به صراحت مطرح شده و بی انصافی هایی نیز در این زمینه از جانب برخی از دانشمندان أهل سنّت صورت گرفته است - نگارنده در صدد برآمد تا در این باره به کاوش و تحقیق علمی پرداخته و در حد امکان این موضوع را از نظر آیات و روایات و گفتار برخی از دانشمندان بزرگ شیعه و اهل سنّت مورد بررسی قرار دهد تا کسانی که مایلند درک صحیحی از مسأله «امامت و خلافت» داشته باشند، با مراجعه به آن که در واقع فهرستی مختصر از آیات و روایات و نظریّات دانشمندان مكتب خلفا و مكتب أهل بيت علیهم السلام است حقیقت و واقعیت مطلب را دریافته و اطلّاعات لازم را به دست آورند. ﴿لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ﴾ و امیدوارم که این اثر ناچیز مورد رضای خدا و توجّه معصومین علیهم السلام قرار گرفته و روزنه ای را به روی حقیقت خواهان حق جو بگشاید
و ما توفيقي إلا بالله، عليه توكَلتُ و إليه أنيب
سیّد اسد الله هاشمی شهیدی
مؤرّخۀ 1391/11/1 هجری شمسی
برابر با 27 ربیع الثانی 1433 هجری قمری
ص: 20
شامل:
نظام امامت و رهبری در اسلام
امامت در لغت
امامت در قرآن
امامت و پیشوائی از نظر شیعه
مفهوم امامت در نزد شیعه
وجوب نصب امام
نصب ،امام لطف واجب الهی است
ویژگی ها و صفات امام
تعداد امامان از نظر شیعه
معنای شیعه و حقیقت آن در لغت
پیدایش تشیّع از نظر دانشمندان
سر آغاز دعوت به تشیّع
سابقه تاریخی عنوان «شیعه» برای پیروان اهل بیت علیهم السلام
تعریف امامت در گفتار بزرگان شیعه
امامت در سخنان پیشوایان معصوم علیه السلام
ص: 21
ص: 22
امامت یا خلافت به معنای رهبری و پیشوائی است و اصطلاحاً، پس از رحلت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و اله بر پیشوائی و رهبریت مسلمانان اطلاق ،شده و هیچ کس منکر این معنا ،نیست زیرا نیاز جامعه به رهبری یک امر بدیهی و مسلّم است که مورد اتّفاق شیعه سنّی است و اختلاف اساسی در مسأله نصب و انتخاب یا تعیین خلیفه و امام است. (1)
امامت و رهبری در مکتب شیعه از مسائل بسیار مهمی است که جزء اصول دین و نظام مسلمین و امتداد رسالت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به شمار می رود و از نظر اعتقادی در ردیف توحید و نبوّت و معاد قرار دارد و علاوه بر آن که خود اصلی از اصول دین به حساب میآید و با سایر عقاید اسلامی ارتباط مستقیم دارد، دارای ابعاد متعدّد و گوناگونی است که یک بعد آن مربوط به حکومت و فرمانروایی از جانب خداوند است.
بحث دربارهٔ ،امامت بحث در ماهیّت و چگونگی حکومت اسلام و شیوه زمامداری و شرایط رهبری و بلندی مقام و منصب امام است که بدون وجود ،او جاودانگی اسلام و ابدیت و خاتمیت این دین درک نمی شود
،شیعه مقام امامت را یک مقام و منصب الهی می داند و معتقد است که امام باید از گناه و خطا «معصوم» بوده و از جانب خدا نصب و تعیین گردد زیرا امام رهبر فکری و سیاسی و اجتماعی و خلیفهٔ خدا و حاکم و ولی امر و جانشین پیامبر صلی الله علیه و اله است که پس از وی بر جان و مال و نفوس مردم اولویت دارد.
ص: 23
از نظر ،شیعه مقام امامت که مقام جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است به وسیله نصّ و تصریح پیامبر صلی الله علیه و اله اثبات می شود و منحصر در امامان دوازده گانه از اهل بیت علیهم السلام آن حضرت می باشد که برای شناخت احکام اسلام پس از درگذشت آن بزرگوار به آن ها باید رجوع کرد و از آن ها پیروی نمود و به سخن آنان گوش داد و به آن عمل کرد زیرا طبق نصوص متواتره اسلامی:
امامان آیات محکمات خدا و پیشوایان دین و ستون های اسلام و پناهگاه های قرآن و چراغ های هدایت و راهنمایی اند
،آنان برگزیدگان خدا نشانه های ،تقویٰ امانتداران ،الهی نگهبانان ،دین مرزداران ،احکام زمامداران واقعی ،اسلام راز داران پیامبر صلی الله علیه و اله و حافظان کتاب و استوانه های آئین او و خزینه های دانش و مرجع حکمت های آن حضرت اند.
،آنان خاندان نبوّت و کانون رحمت و مرکز نزول وحی الهی و داعيان الى الله و چراغ های نور در تاریکی و مشعل های هدایت و پرچم های برافراشته حق اند.
به وسیلهٔ آن ها حق از باطل باز شناخته می شود و برجای خود استوار می ماند و باطل و نادرستی ریشه کن می گردد و از بین می رود.
آنان بهترین بازماندگان رسول خدا صلی الله علیه و اله شایسته ترین ،انسان ها و بلندترین قلّه های سر به فلک کشیده عظمت و افتخارند که هیچ کس در شرافت و فضیلت و پاکی و پاکدامنی به پایه آن ها نمی رسد.
آن ها، راهنمایان ،دین جانشینان واقعی ،سیّدالمرسلین، نور چشمان حضرت خاتم النبييّن صلی الله علیه و آله واسطه های فیض ربّ العالمین و تجسّم عینی اسلام اند که خداوند آنان را از هر نوع پلیدی و آلودگی پاک و پاکیزه ساخته و تنها آن ها را مطهّر و معصوم قرار داده است.
به وسیلهٔ آن ها بندگان ره گمگشته هدایت و راهنمایی می شوند و مردگان ضلالت و گمراهی احیا می گردند. (1)
،بنابراین با توجه به این که «امامت» یکی از اصول اجتناب ناپذیر اسلام و «امام»
ص: 24
حافظ اصول و فروع اسلام و نگهبان ،دین و عقیده به «نظام امامت» عقیده به نظام ، مستمرّ الهی است که بازندگی امّت اسلامی ارتباط پیدا می کند از این رو برای روشن شدن «مبحث امامت» و آشنایی هر چه بیشتر با مفهوم «امام»، «امتّ» و «امامت» نخست به شرح و تفسیر این چند کلمه ،پرداخته سپس به برخی از آیاتی که در این زمینه در قرآن کریم وارده شده اشاره می کنیم و آن گاه دربارهٔ امامت و حقیقت آن به تفصیل سخن می گوییم.
یکی از اصطلاحات معروف و مشهور اسلامی که در رابطه با موضوع رهبری در اسلام مطرح شده و در قرآن کریم و روایات اسلامی و کتاب های بی شماری که در علوم مختلف اسلامی نوشته شده بسیار دیده می شود کلمهٔ «امام» و «امّت» و «امامت» ،است و شیعیان اثنا عشری (دوازده امامی) را بدان لحاظ (امامیّه» می گویند که به وجود «امام» و پیشوایی معصوم در هر عصر و زمانی معتقد می باشند.
کلمه امام و امامت از مادّه (امّ) و به معنای هر چیزی است که چیزهای دیگر به آن ضمیمه شده و یا نسبت داده شود.
کلمه «امام» و «امّت» و «امامت» از نظر معنا به هم نزدیک و وابسته اند و هر کجا که «امت» باشد «امامت» نیز هست و امّت بدون امام معنا ندارد
اطلاق کلمهٔ «امّت» بر مردمی که «پیشوا» و ،امام و رهبر واحدی داشته باشند و از نظر ایمان و عقیده و پیروی از او در یک جهت واحد حرکت کنند، بطور حقیقت است و در غیر این صورت اطلاق کلمهٔ «امّت» مجاز می باشد
بنابراین کلمهٔ «امّت» به گروهی اطلاق می شود که بواسطهٔ پیروی از امام واحد همه با هم در یک ردیف بوده و به امام خود انتساب داشته و از او پیروی کنند و امام کسی است که این گروه به او مُنتَسَب بوده و او رهبر ،راهنما امام پیشوا و مقتدای آن ها باشد، و لذا اطلاق کلمهٔ «امام» بر پیغمبر و امام و اطلاق کلمهٔ «امّت» بر پیروان پیغمبر و امام جنبۀ حقیقت ،دارد چنان که «پیروان اسلام» را امّت پیامبر صلی الله علیه و اله و پیروان موسی و عیسی علیهما السلام را امّت موسی و عیسی می نامیم
ص: 25
امامت در لغت عرب به معنای پیشوایی و رهبری است و کسی که پیشوا و رهبر جمعیتی باشد و نظرها بسوی او متوجه گردد و از اعمال و افکارش پیروی نمایند در زبان عربی «امام» نامیده می شود
امام جماعت را از آن جهت «امام» می نامند که مأمومین به او اقتدا می کنند و از اعمال و گفتار و حرکاتش پیروی می نمایند و او را در این معراج روحانی مقتدا و پیشوای خود قرار می دهند.
راغب اصفهانی در کتاب «مفردات» در تعریف امام چنین می گوید:
﴿ اَلاِمام: المُؤتَمُّ بِهِ اِنْساناً کانَ یقْتَدِی بِقَوْلِهِ اَوْ فِعْلِهِ، اَوْ کِتابَاً اَوْ غَیر ذلِکْ، مُحِقّاً کانَ اَوْ مُبْطِلاً، وَ جَمْعُهُ اَئِمَّة﴾.
امام: عبارت از چیزی است که از او پیروی می شود خواه انسان باشد که از لحاظ گفتار و یا کردار مورد پیروی قرار می گیرد و یا این که کتاب ،باشد و یا چیزی دیگر و فرق نمی کند که آن چه مورد پیروی است حق باشد و یا باطل و جمع آن ائمه است (1)
در کتاب «قاموس المحیط» نیز دربارۀ کلمهٔ امام چنین می نویسد:
امام به معنای طریق - راه - و شخصی است که نگهدارنده امور مردم و اصلاح کننده باشد. به همین جهت قرآن را امام ،گویند پیامبر را نیز امام گویند، جانشینان آن حضرت را نیز امام .گویند و نیز رئیس لشکر و دلیل راه را هم امام گفته اند». (2)
صاحب كتاب «مجمع البحرین» نیز پیرامون کلمهٔ امام چنین می نویسد:
﴿ الإمامُ بالكسر عَلى فِعال للّذى يُؤتَمُّ به﴾.
کلمهٔ امام به کسر ،همزه بر وزن فعال به کسی یا چیزی گفته می شود که به او اقتدا کنند...
و نیز طریق را امام .گویند بدان سبب که مردم آن را قصد کنند و از آن پیروی نمایند». (3)
بنابراین کلمه «امام» به معنای «پیشوا» در زبان فارسی درست ترجمه تحت اللفظی کلمۀ امام است در ،عربی و پیشوا کسی است که پیشتاز و پیشرو بوده و عدّه ای از او پیروی کنند اعمّ از آن که آن پیشوا عادل و راه یافته و درست کردار باشد و یا
ص: 26
باطل و گمراه
قبل از هر چیز باید توجه داشت که گر چه در قرآن کریم آیات چندی دربارهٔ مسأله «امامت» وارد شده و مورد استدلال دانشمندان اسلامی در باب «امامت عامّه» قرار گرفته و جای هیچ گونه شک و تردید در رابطه با اصل مسألهٔ امامت برای احدی باقی نگذاشته ،است اما در عین حال باید دانست که در قرآن کریم کلمه «امامت» وجود ندارد ولی کلمهٔ «امام» بصورت مفرد و جمع آن «ائمّه» در دوازده مورد آمده است که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
1- در سورهٔ «بقره» درباره امامت حضرت ابراهیم علیه السلام چنین می فرماید:
﴿وَ إِذْ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنّی جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾. (1)
هنگامی که خداوند ابراهیم علیه السلام را به وسائل گوناگونی آزمود و او آن ها را به انجام رسانید، خداوند به او فرمود من تو را امام (و رهبر) مردم قرار دادم ابراهیم گفت: از دودمان من (نیز) امامانی قرار ده خداوند فرمود: پیمان من (مقام امامت) به ستمکاران نمی رسد».
2- در سورهٔ «انبیاء» در مورد پیشوایی حضرت ابراهیم و اسحاق و یعقوب علیهم السلام چنین می فرماید:
﴿وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَ إِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَ كَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾.
ما آن ها را پیشوایانی قرار دادیم که (مردمان را) به فرمان ما هدایت می کردند، و انجام کارهای نیک و به پاداشتن نماز و ادای زکاة را به آن ها وحی نمودیم و آنان فقط مرا عبادت می کردند» (2)
3 - 3- در سورهٔ «سجده» دربارهٔ پیشوایان به حق و عادل چنین می فرماید:
﴿وَ جَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَ كَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾.
ما از ایشان (هدایت یافتگان) امامانی قرار دادیم که چون صبر کردند و به آیات ما یقین
ص: 27
داشتند به فرمان ما مردمان را هدایت می کردند» (1)
4- در سورهٔ «فرقان» ضمن بیان ویژگی های «عباد الرّحمن» و بندگان شایسته خدا چنین می فرماید:
﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَاماً﴾
آن ها کسانی هستند که (در مقام نیایش) می گویند: خدایا! از همسران و فرزندانمان به ما چشم روشنی عطا فرما، و ما را امام (و پیشوای) اهل تقوی قرار ده» (2)
5- در سورۀ «قصص» در مورد وعده خداوند به مستضعفان که سرانجام در آینده تاریخ در زمان حضرت مهدی علیه السلام به حکومت خواهند رسید و بر سر تا سر جهان حکمفرمائی خواهند نمود چنین می فرماید:
﴿وَ تُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمْ الْوَارِثِينَ﴾.
«و ما اراده کرده ایم بر آن ها که در روی زمین به ضعف کشیده شدهاند منّت ،نهاده آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم» (3)
در این جا ذکر این نکته را ضروری می دانیم که گر چه کلمهٔ «امام» در آیات یاد شده در مورد پیشوایی «پیشوایان به حق» به کار رفته است ولی در عین حال در آیات دیگری بر ،دین ،شریعت و کتاب های آسمانی و پیشوایان ،گمراه نیز اطلاق گردیده است
مانند:
﴿وَ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ﴾
ما همه چیز (از آثار گذشته و اعمال انسان ها) را در کتاب (و نامه اعمال) ثبت کرده ایم. (4)
﴿وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَاماً وَ رَحْمَةً﴾
و پیش از آن (قرآن) کتاب موسی «تورات» پیشوا و رحمت بود. (5)
﴿يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُنَاسِ بِإمَامِهمْ﴾
ص: 28
روزی هر دسته از مردمان را بوسیلهٔ امامشان فرا می خوانیم (1)
﴿وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ﴾
ما آن سمتگران را (به اقتضای سیرتشان) پیشوایانی قرار دادیم که امت خود را به سوی دوزخ (و اعمال دوزخی) فرا می خوانند. (2)
﴿فَقَاتِلُوا أَبْمَّةَ الْكُفْرة﴾
با سردمداران کفر (و پیشوایان ضلالت) کار زار کنید. (3)
البته ناگفته نماند که نفس کلمهٔ «امام» به خودی خود مفهوم مقدّسی ندارد زیرا چنان که گفتیم کلمهٔ «امام» به معنای «پیشوایی و رهبری» است و «پیشوا»، کسی است که پیشتاز و پیشرو بوده و عدّه ای تابع و پیرو او باشند - خواه عادل باشد و خواه باطل- و همان گونه که اشاره کردیم قرآن کریم هم کلمهٔ «امام» را در هر دو مورد به معنای «پیشوا» بکار برده است چنان که در یک جا در مورد پیشوایان به حق می فرماید:
﴿وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾.
ما آن ها را پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می کردند. (4)
و در جای دیگر در مورد پیشوایان باطل می فرماید:
﴿وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ﴾.
ما آن ها را پیشوایانی قرار دادیم که امت خود را بسوی آتش فرا می خواندند (5)
و در آیه دیگر دربارهٔ ،فرعون کلمه ای نظیر کلمه امام بکار برده و می فرماید:
﴿يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَة﴾.
او در روز قیامت پیشاپیش قومش حرکت می کند و آن ها را وارد آتش می نماید. (6)
جالب توجّه این که: کلمه امام در بسیاری از روایات اسلامی نیز وارده شده و به معنای پیشوا آمده است که پیشوایان معصوم علیهم السلام به توضیح و تفسیر آن پرداخته و با
ص: 29
بیان این مطلب که «امامان» در منطق قرآن بر دو گونه اند پیشوایان به حق را از پیشوایان باطل جدا ساخته اند.
در این زمینه روایات بسیاری از ائمّه اهل بیت علیهم السلام رسیده است که به عنوان نمونه برخی از آن ها را در این جا می آوریم
1- در ضمن سخنان امیرمؤمنان علیه السلام در «نهج البلاغه» درباره عملکرد گروهی از منافقان بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله چنین آمده است:
﴿ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ، فَتَقَرَّبُوا إِلَى أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ، وَالدُّعَاةِ إِلَى النَّارِ بِالنُّورِ وَالْبُهْتَانِ، فَوَلَّوْهُمُ الْأَعْمَالَ ، وَ جَعَلُوهُمْ حُكّاماً عَلَى رِقَابِ النَّاسِ، فَأَكَلُوا بِهِمُ الدُّنْيَا﴾.
سپس آن ها - منافقان - بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله باقی ماندند و به پیشوایان گمراه و کسانی که بوسیلهٔ دروغ و بهتان مردمان را به سوی آتش دعوت می نمودند نزدیک شدند و پیشوایان گمراه هم به آن ها پست و مقام دادند و فرمانروا گردانیدند و آن ها را برگردن مردم سوار کردند و به وسیله آن ها دنیا را خوردند. (1)
2- در حدیثی که در همین رابطه از حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام نقل شده چنین آمده است:
مردی بنام بشر بن غالب از محضر اقدس امام حسین علیه السلام پرسید: «ای پسر پیامبر! مرا از قول خدای تعالی که می فرماید: ﴿يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أَنَاسِ بِإِمَامِهِمْ﴾. (2) آگاه کن؟ فرمود:
﴿إمَامٌ دَعَا إِلَى هُدىً فَأَجَابُوهُ إِلَيْهِ، و إمامٌ دَعَا إِلى ضَلالَةٍ فَأَجَابُوهُ إِلَيْهَا، هُؤلاء فِي الجَنَّةِ و هؤلاء في النار، و هُوَ قَولُهُ عَزَّوَجَلَّ : فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ﴾.
امامی دعوت به هدایت می کند و گروهی دعوت او را اجابت می کنند و امامی دعوت به گمراهی می کند و گروهی دعوت او را می پذیرند آن ها در بهشتند و این ها در دوزخ، و این است معنای سخن خداوند که می فرماید: گروهی در بهشتند و گروهی در آتش. (3)
3– در حدیثی که مرحوم کلینی در کتاب «اصول کافی» از امام صادق علیه السلام روایت نموده چنین آمده است:
ص: 30
«إِنَّ الْأَئِمَّةَ فِي كِتَابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ أَمَامَانِ، قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: ﴿وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾ لَا بِأَمْرِ النَّاسَ يُقدِّمُونَ أَمْرَ اللهِ قَبْلَ أَمْرِهم، و حُكْمَ اللهِ قَبْلَ حُكْمِهِمْ. قَالَ: ﴿ وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ﴾ يُقَدَّمُونَ أَمَرَهُمْ قَبْلَ أَمْرِ اللهِ، و حُكمَهُم قَبْلَ حُكْم الله، و يَأْخُذُونَ بِأَهْوائِهِمْ خِلافَ مَا فِي كِتَابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ».
امامان در کتاب خدا - قرآن - بر دو گونه اند چنان که خداوند خود فرموده است: «ما آن ها را امامانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می کنند» (1) نه به امر مردم یعنی امر خدا را بر امر خود مقدّم می دارند و حکم خدا را بر حکم خود مقدّم می دانند و فرموده است: «و ما آنان را امامانی قرار دادیم که به سوی آتش دعوت می کنند» (2) اینان امر خود را بر امر خدا و حکم خود را بر حکم خدا مقدم می دارند و بر خلاف آن چه در کتاب خدای تعالی آمده است به پیروی هوای نفس خود می پردازند. (3)
با توجّه به آن چه گذشت به خوبی روشن می شود که کلمه «امام» به معنای «پیشوا» ،است خواه پیشوای عادل باشد و خواه پیشوای باطل.
و البته ما فعلاً به پیشوای باطل کاری ،نداریم و هدف ما در این جا شناساندن مفهوم پیشوا است.
دو نکته مهم: صرف نظر از معنای لغوی ،امامت و این که کلمهٔ «امام» در قرآن کریم به مطلق «پیشوا» اطلاق شده است در این جا باید به دو نکته اشاره کنیم:
نکته اوّل: ،این که باید توجه داشت که اختلاف در معنای اصطلاحی امامت از نظر شیعه و سنّی (4) ارتباطی به معنای لغوی آن ندارد زیرا معنای لغوی آن بالاتفاق رهبری و پیشوایی است و در لغت و قرآن مجید نیز در این معنی زیاد به کار رفته است.
و نکته دوم: این که باید دانست بحث و گفتار ما در مسأله امامت امامتی است که جنبه نمایندگی از جانب پیغمبر داشته ،باشد و به رنگ خلافت و جانشینی از پیامبر صلی الله علیه و اله در ،آید ولی امامتی که در آن جنبهٔ جانشینی از پیامبر صلی الله علیه و اله نداشته باشد هر چند یکی از
ص: 31
حقایق قرآنی است و بسیاری از پیامبران الهی پس از طی مرحله نبوّت به آن مقام نائل می شوند فعلاً مورد بحث و گفتگو نیست گرچه ممکن است در ضمن بحث های آینده به چنین امامتی نیز اشاره ای داشته باشیم.
به هر حال از مجموع آیاتی که متذکر شدیم دو نکته اساسی استفاده می شود که شایان توجه است:
نخست این که «امامت» به معنای مطلق «رهبری و پیشوایی» است و دیگر این که: مقام امامت یک مقام و منصب الهی است و امام شخصیت ممتازی است که امامت پیشوایی او از جانب ،خداوند و انتخاب و نصب و تعیین او مخصوص ذات حضرت احدیّت ،است و کسی غیر از خداوند حق انتخاب و انتصاب و تعیین امام را ندارد
،بنابراین طبق آیات یاد شده از نظر قرآن یگانه نظامی که مشروعیّت دارد و به هیچ زمان و مکانی اختصاص ندارد نظام امامت ،است و غیر از نظام امامت هیچ یک از نظا م های دیگر مشروعیّت ندارند و همه آن ها ،باطل و تمام کسانی که به زور و قلدری استبداد و ،دیکتاتوری و قهر و غلبه خود را بر مردم تحمیل می کنند و زمام امور جامعه را به دست می گیرند و خود را زمامدار و پیشوا و رئیس و رهبر جامعه معرفی می کنند همه و همه طاغوت و حکومت آن ها حکومت ظلم و جور و نظام آن ها طاغوتی .است (1)
بطور خلاصه: با توجه به این معنا که مسأله امامت در ،قرآن هم در رابطه با رشد و تکامل ،انسان و هم در رابطه با انحطاط و سقوط او مطرح گردیده و حقیقت امامت عبارت از «پیشوائی و زمامداری و ریاست عامه الهی بر کلیه امور دین و دنیای مردم از طرف خداوند است» و این خود یک مقام و منصب الهی و تبلور عقیدهٔ توحید است و رهبری و زمامداری «امام»، از جانب خدا و به اذن خدا و نصب و انتخاب خداوند است و امام مجری احکام خدا و مامور هدایت خلق خدا و حافظ دین و شریعت الهی است
از این رو جای هیچ گونه تردید نیست که غیر از «نظام امامت» تمام نظام های دیگر باطل و همهٔ آن ها نظام های شرک و کفر و بت پرستی و استعباد و استعمار و استکبار
ص: 32
،است و رهبران و پیشوایان و زمامداران آن ها هم سردمداران کفر و پیشوایان ضلالت و گمراهی می باشند
آن چه تا این جا در رابطه با مسألهٔ امامت و رهبری گفته شد مربوط به امامت عامّه و زمامداری رهبران دینی و مذهبی و پیشوایی پیشوایان به حق است که در قرآن کریم در نهایت وضوح و روشنی بیان شده است.
و امّا در موردِ «امامت خاصّه» و ولایت و خلافت و امامت امیرمؤمن علیه السلام و فرزندان معصوم آن حضرت از امامان اهل بیت علیهم السلام که در واقع پایه و اساس بحث ما را در رابطه با «نظام امامت و رهبری در اسلام» تشکیل می دهد آیات و روایات بسیاری رسیده است که چون نیازمند بحث و بررسی بیشتری است در بخش های آینده در این باره به تفصیل سخن خواهیم گفت.
امامت و پیشوایی در نظر ،شیعه از «اصول دین» است و از نظر اعتقادی در ردیف توحید و نبوت و معاد قرار دارد و منصب «امامت» در واقع امتداد رسالت پیامبر صلی الله علیه و اله می،باشد و امام علیه السلام به تمام وظایفی که بر عهده پیامبر بوده است قیام می کند و همه را انجام می دهد.
به اعتقاد شیعه «امام» جانشین واقعی پیامبر صلی الله علیه و اله و پاسدار ،وحی و نگهبان شریعت و مبیّن ،احکام و مجری قوانین ،الهی و حافظ منافع ،مسلمین و تأمین کننده عدالت ،امنیّت و آشنای کامل به رموز قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و اله ،است و بدون وجود امام پیاده شدن قوانین نجات بخش و سعادت آفرین اسلام و اجراء حدود و احکام و پاسداری از مرزها و اطراف کشور اسلامی امکان پذیر نیست.
اعتقاد شیعه آن است که گر چه با در گذشت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله باب نبوت و نزول وحی بسته می شود و بعد از پیامبر گرامی اسلام پیامبری نخواهد ،آمد و بر احدی وحی نازل نخواهد شد ولی این بدان معنا نیست که جامعه اسلامی از بیان اصول عقائد و تشریح فروع و احکام ،اسلام و نشر و گسترش آئین ،راستین و حکومت و فرمانروایی الهی بی نیاز می باشد و دیگر احتیاجی به امام و رهبر و راهنمایی ندارد.
به اعتقاد شیعه نیاز امت اسلامی به انسان ممتازی که پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و اله
ص: 33
به عنوان «امام» وظایف مقام رسالت را به عهده ،بگیرد و جامعه را رهبری و کند اصول و فروع احکام اسلام را تشریح ،نماید و امّت اسلامی را از هر نوع انحراف و کجروی باز دارد پیوسته باقی ،است و انجام همهٔ این امور به عهده امام است.
به عقیدهٔ شیعه «امامت» یکی از اصول اجتناب ناپذیر اسلام و از اساسی ترین پایه های اجتماعی آن .است زیرا تمام عقاید و اعمالی که به عنوان برنامه تکامل انسان در اسلام مطرح شده به امامت بستگی دارد و امام تنها کسی است که پس از مقام رسالت محور حق و عدل و کانون ،رهبری و نشانه روشنی میان خدای عزّوجلّ ،مردم و مرجع اخذ ،احکام و پناهگاه ،امت و ملجأ مشکلات فکری و عقیدتی جامعهٔ اسلامی است.
مسأله امامت و رهبری در میان شیعه اهمیّت فوق العاده ای دارد و در میان سایر فِرَقِ اسلامی آن قدر برای این مسأله اهمیّت قایل نیستند سر این مطلب آن است که مفهوم «امامت» در نزد شیعه با مفهوم در نزد شیعه با مفهوم امامت در نزد سایر فرقه های اسلامی متفاوت است.
در مورد مسأله امامت آن چه در نظر شیعه در درجه اول اهمیّت قرار دارد مسأله جانشینی از پیامبر صلی الله علیه و اله در تبیین و تشریح ،احکام و پیاده کردن قوانین ،قرآن و تأمین و تحکیم ،امنیت و گسترش اسلام است ولی اساس مسأله در باب «امامت» جنبه معنوی آن است که امام یک شخصیت ممتاز و استثنائی است که از طریقی معنوی اسلام را به خوبی می شناسد و جزئیات احکام را می داند و آگاه ترین مردم نسبت به امور دینی و دنیوی و سیاستمداری و کشورداری است و مانند پیغمبر ،معصوم و از هر نوع خطا و لغزش مصون و محفوظ است
به عبارت دیگر: «امام» هدایت کننده ای است که با امری ملکوتی که در اختیار دارد هدایت می کند و جامعه را رهبری می نماید پس امامت از نظر باطن یک نحوه ولایتی است که «امام در اعمال مردم دارد و هدایتش مانند هدایت انبیاء و رسولان و مؤمنان تنها از راه راهنمایی از طریق نصیحت و موعظه حسنه و بالآخره صرف آدرس دادن نیست بلکه هدایت امام دست خلق گرفتن و به راه رساندن است.
ص: 34
و به عبارت روشن تر: این مقام «یعنی: مقام امامت» همان رهبری همه جانبه مادّی و معنوی جسمانی و روحانی و ظاهری و باطنی ،است و امام رئیس حکومت و پیشوای اجتماع و رهبر ،مذهبی و مربی اخلاقی و روانی و رهبر باطنی و درونی است.
امام با نیروی نهانی معنوی خود افراد شایسته را در مسیر تکامل باطنی رهبری می،کند و با قدرت علمی خود افراد نادان را تعلیم می دهد و با نیروی حکومت الهی خویش اصول عدالت را اجرا می سازد و مردم را در مسیر حق و حقیقت هدایت می،نماید و از هر نظر رهبر و هادی و زمامدار و عهده دار تربیت جامعه بشر است.
شیعه، مقام امامت را یک منصب الهی می داند و از آن جا که «امامت» یکی از اصول بنیادی و زیر بنایی این مکتب به شمار می رود و همهٔ مسئولیت ها و رهبری ها پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و اله بر عهده امام گذاشته شده و امام مرجع فکری و علمی و دینی و سیاسی و اجتماعی محسوب می شود از این رو معتقد است که «امام» باید از جانب خدا، نصب و تعیین گردد و مقام امامت و رهبری را خدای تعالی به او ارزانی ،کند همان گونه که حضرت ابراهیم علیه السلام را امام و پیشوای مردم قرار داد و او را به مقام امامت و رهبری جامعه منصوب منصوب ساخت.
به عقیده شیعه فلسفهٔ بعثت پیامبر صلی الله علیه و اله با فلسفه نصب و تعیین امام از طرف خدا یکی ،است و همان علل و انگیزه ای که ایجاب می کند خداوند پیامبر صلی الله علیه و الهی را برای هدایت و ارشاد مردم برانگیزد همان علل و انگیزه ایجاب می نماید که امامی که پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و اله الله عهده دار وظایف مقام رسالت ،شود از طرف خدا منصوب گردد.
به عقیده شیعه امامیه امامت امری الهی است و به همان دلیل که بر خداوند عقلا لازم است که برای هدایت بندگان خود پیغمبری برایشان بفرستد باید پس از درگذشت پیغمبرش نیز امامی برایشان نصب کند که احکام دین او را به طریقی صحیح اجرا نماید و از افتادن مردم در ضلالت و گمراهی جلوگیری .کند وجود امام «لطف الهی» بر مردم است و خداوند که «اَرْحَمَ الرَّاحِمین» است باید چنین لطفی را در مورد ایشان مبذول دارد
ص: 35
زیرا خودش «رحمت» را بر خود واجب دانسته و در قرآن کریم فرموده است ﴿و كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَه﴾ (1)
همچنین در نظر شیعه ،امامیه امامت ریاست عامه مسلمانان در امور دین و ،دنیاست و آن نیابت از پیغمبر است و عقلاً واجب است که پیغمبر برای خود جانشینی تعیین نماید زیرا امامت «لطف خداوند» بر بشر است و اگر برای مردم رئیس و پیشوایی باشد که از او اطاعت کنند تا حقّ مظلوم را از ظالم بستاند و ستمگران را از بیداد و ستم ،بازدارد البتّه به سوی خیر و صلاح نزدیک تر و از فساد و تباهی دورتر و وجود امام در بین آنان موجب سعادت دنیا و آخرت ایشان خواهد بود. (2)
به عقیدهٔ شیعه امامیّه مستحقّ «امامت» یا «ریاست عامّه» باید شخص معلوم و معینی ،بوده و از جانب خدای تعالی استحقاق آن را ،یافته و «خدا» و «رسول» او را به مقام امامت نصب فرموده باشند.
امّا لطف بودن نصب ،امام به جهت این است که او مردم را به اطاعت از خداوند نزدیک و از معصیت او دور می سازد و در نزد شیعه امامیه هر دلیلی که دلالت بر «نصب نبی» دارد بر وجوب «نصب امام» نیز دلالت دارد زیرا امامت خلافت و جانشینی از پیغمبر است و فرقی که هست این است که به پیغمبر «وحی الهی» می رسد بدون واسطه ،بشر امّا «امام» علم و دانش و احکام الهی و جمیع معلومات خود را از طریق پیامبر صلی الله علیه و اله و یا امام قبلی که از ناحیه پیامبر صلی الله علیه و اله به امامت او تصریح شده دریافت .می کند و هر مطلبی که برای او پیش آید و بخواهد آن را بداند از راه الهام دانسته و به سبب «قوّه قدسیّه» و نیروی معنوی خاصی که خداوند به او عنایت کرده است حقایق را درک می کند.
بنابراین اگر امام به مسئله ای توجه پیدا کرد و خواست آن را آن طور که هست بداند، می داند و این دانستن دستخوش خطا و اشتباه نمی گردد و نیازی به دلایل عقلی و تلقین و راهنمائی استاد و معلّم ،ندارد گرچه علم امام قابلیّت آن را دارد که هر آن و هر لحظه بیش تر و زیادتر گردد. (3)
ص: 36
به عقیدهٔ شیعه امامیّه امامت لطف واجب الهی ،است زیرا خداوند نسبت به بندگان خود رئوف و مهربان و از خود آن ها نسبت به خودشان رئوف تر و مهربان تر است و شایسته نیست و دور از رأفت و رحمت است که خداوند بندگان خود را به حال خود رها کند و رهبری برایشان تعیین ننماید که پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و اله اداره امور اجتماع را به دست بگیرد و عدالت را در میان ایشان برقرار سازد و ظلم و تجاوز را از بین مردم بردارد.
،بنابراین همان گونه که برانگیختن پیامبر بر خدای تعالی واجب است، «نصب امام» هم به مقتضای رحمت و رأفت خداوندی واجب ،است و حکمت و عدالت اقتضای چنین لطفی را می نماید.
و اگر نصب امام مانند انتخاب خلفاء و سلاطین به خود مردم واگذار گردد در میان ایشان اختلاف واقع شود و هر گروهی میل به امامت کسی ،کند و این اختلاف باعث فتنه و فساد و هرج و مرج و از بین رفتن شریعت گردد.
از این رو خداوند در هر عصر و زمانی امامی را بر مردم می گمارد تا هادی و رهبر ایشان ،بوده و آنان را از خطا و گمراهی نگاه دارد و انسان ها را به سوی سعادت دنیا آخرت هدایت و رهبری ،کند و این ،امام دارای همان ولایت عامی است که پیغمبر صلی الله علیه و آله نسبت به مردم داشته است.
به عقیده شیعه امامیّه امامت امتداد مقام نبوّت است و نصب و تعیین ،امام باید از ناحیه خداوند به زبان پیامبر صلی الله علیه و اله و یا به زبان امام قبلی صورت بگیرد و آن با آزادی اختیار و انتخاب مردم نیست و مردم چنین حقی را ندارند که هر که را بخواهند انتخاب کنند و به امامت نصب نمایند و هر که را که نخواهند او را کنار زده و طرد نمایند و در نتیجه بدون امام به سر برند زیرا پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرموده است ﴿مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِف إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَةَ الْجاهِليَّه﴾ هر کس که بمیرد و امام زمان خود را نشناسد به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است». (1)
ص: 37
،بنابراین جایز نیست در هیچ ،زمانی زمین از امامی که اطاعت او بر مردم واجب است و از طرف خدا منصوب می باشد خالی ،بماند خواه انسان ها او را به امامت بپذیرند و خواه نپذیرند خواه او را کمک و یاری کنند و خواه نکنند خواه از او اطاعت و پیروی نمایند و خواه ،ننمایند خواه از انظار مردم ظاهر و آشکار باشد و یا پنهان و نهان زیرا همان گونه که غایب شدن پیامبر صلی الله علیه و اله همانند غایب شدن او در «غار ثور» و در «شعب ابوطالب» صحیح است غیبت امام نیز مانعی ندارد و طولانی شدن یا کوتاه بودن مدت غیبت ،امام از نظر عقل فرقی ندارد.
خداوند در قرآن کریم در سورۀ «رعد» آیه 8 می فرماید: ﴿وَ لِكُلِّ قُومٍ ،هاد﴾ «برای هر گروهی راهنما و رهبری هست».
و در سورۀ «فاطر» آیه 22 می فرماید: ﴿وَ إِنْ مِنْ أُمَّةِ إِلا خلا فيها نَذير﴾، هيچ امّتی نیست مگر آن که در میان آن ها بیم دهنده ای [از نتایج گناه و عذاب الهی] بوده است.
از آن جا که در نظر شیعه «امامت» خلافت از خدا و رسول و مهم ترین اصل اعتقادی مذهب تشیّع به شمار می رود و بدون اعتقاد به آن ایمان مسلمان کامل نمی شود، از این رو شیعیان برای این مسئله مهم اعتقادی شرایط بسیاری قائلند که مهم ترین آن ها از این قرار است
اوّل -این که «امام» باید «معصوم» باشد و مقصود از «عصمت» این است که از جمیع گناهان و آلودگی های ظاهری و باطنی عمدی و سهوی از دوران کودکی تا هنگام ،مرگ پاک و پاکیزه بوده و با وجود قدرت بر انجام ،فعل هرگز گرد گناه نگردد و مرتکب معصیت نشود و از سهو و خطا و فراموشی در امان باشد (1)
علامّه حلّی (رضوان الله تعالى علیه) در «باب حادی عشر» گوید:
واجب است که امام «معصوم» باشد و گر نه «تسلسل» لازم ،آید زیرا مقصود از
ص: 38
«نصب امام» بازداشتن ستمگر از ستم و بیداد و گرفتن داد مظلوم از ظالم است اگر امام معصوم نباشد خود وی به ستم گراید و مردم به امام دیگری محتاج باشند که او را از ظلم و جور باز دارد اگر آن امام نیز ستم ،کند مردم به امام عادل دیگری نیازمند خواهند بود در این صورت «تسلسل» لازم آید و تسلسل باطل است پس واجب است امامی که از جانب خداوند یا امام دیگر تعیین می شود «معصوم» باشد.
دلیل دیگر بر عصمت امام آن است که اگر گناهی از او صادر شود واجب است که او را از آن گناه نهی کنند در این صورت بر اثر گناهی که مرتکب شده است دیگر احترامی پیش مردم ندارد و دل های رعیت از او رمیده ،گردد و کسی از وی فرمان نبرد و فایدهٔ نصب او منتفی گردد و دیگر نتواند که امر به معروف و نهی از منکر ،نماید و این محال است زیرا او حافظ شرع است پس ناچار امام باید «معصوم» باشد، تا شریعت از زیاده و نقصان در امان باشد. (1)
«فاضل مقداد» دربارهٔ وجوب عصمت امام :گوید
غیر معصوم - به هر حال - ظالم و ستمکار است و به هیچ وجه اهلیّت و صلاحیت امامت را ندارد زیرا ظالم به کسی گفته می شود که از جادّه حق تجاوز کند و سبب مخالفت با احکام الهی گردیده بر نفس خود یا بر دیگری ستم نماید و کسی که معصوم نیست به سبب امکان صدور خطا و گناه و ظلم از او شایسته امامت نیست زیرا خداوند فرموده است که: «﴿لا يَنَالَ عَهْدِى الظَّالِمين﴾ عهد و پیمان من به ستمکاران نمی رسد». مراد از «عهد» در این آیه امامت است به دلیل صدر ،آیه که خدای تعالی خطاب به ابراهیم فرموده است ﴿إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً ﴾، من تو را برای مردم امام قرار دادم» و این کرامت پس از آن بود که خداوند وی را نخست پیغمبر و خلیل خود قرار داده بود سپس ابراهیم از خداوند درخواست نمود که کسانی از فرزندان او را نیز امام قرار دهد و چون مرتبهٔ امام مقام والائی ،بود خداوند امتناع کرده و فرمود: ﴿لا يَنَالُ عَهْدِى الظَّالِمِین﴾ پیمان من به ستمکاران نمی رسد». (2)
دوّم- این که امام باید «منصوص علیه» بوده و آشکارا به امامت وی تصریح شده
ص: 39
،باشد زیرا «عصمت» که شرط امامت است از امور پنهانی و باطنی است که به جز ذات باری تعالی احدی از آن اطلاع ،ندارد از این رو ناچار کسی باید امام را معرفی و منصوص نماید که خود «معصوم» و از عصمت امام آگاه بوده باشد مانند پیغمبر و یا امام پیشین و یا این که خداوند به دست او معجزه ای ظاهر سازد که بر صحّت امامت او دلالت نماید. (1)
سوّم- این که «امام» باید بر همهٔ آحاد رعیت خود افضل و اعلم باشد همچنان که پیغمبر از همه افراد زمان برتر بود
فاضل مقداد :گوید واجب است که امام «افضل» مردم زمان خود باشد زیرا که او پیشوای کلّ مردم عالم است پس اگر در میان مردم کسی باشد که برتر از او باشد تقدّم «مفضول» بر «فاضل» لازم آید و آن عقلا قبیح است (2)
توضیح :این که ،امامت خلافت و جانشینی ،پیغمبر و ادامهٔ وظیفه مقام رسالت است. و امام رهبر جامعه اسلامی و راهنمای ،امت و حافظ و نگهبان دین و حجت بالغه ،خداوند و پناهگاه مردم در ،مشکلات و امین خدا در ،زمین و محور حق و عدل و مایهٔ عزّت مؤمنان و نابودی ،کافران و بازدارنده از زشتی ها و منکرات و مفسر قرآن و مبین احکام و سایر صفات مربوط به مقام رفیع امامت است.
و اگر امام همانند پیامبر صلی الله علیه و اله در تمام صفات و کمالات نفسانی مانند علم و حلم و سخاوت و شجاعت و راستگوئی و حسن تدبیر و خردمندی و خوش خلقی و تقوی و پاکی و عفت و پاکدامنی و عدالت و دادگری و سیاست و مردم داری و زهد و عبادت و سایر صفات دیگری که از خصوصیات اخلاقی خاتم پیغمبران است افضل و برتر از همۀ مردم زمان خود ،نباشد پس به چه امتیازی می تواند بر دیگری مقدّم شود و از او سبقت جوید و مدعی مقام امامت و جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله گردد و اطاعت خود را بر همهٔ مردم واجب بداند و نافرمانی آن ها را حرام و گناه ،شمارد و چگونه با رهبری او دین خدا و حقوق مردم محفوظ می ماند و حق مظلوم از ظالم گرفته می شود و چگونه بر مردم واجب است که از او اطاعت و پیروی ،نمایند و چگونه می تواند به عنوان «پیشوا» بر مردم حکومت کند و مایه آرامش دل ها و راحتی آن ها ،باشد و چگونه به وسیلهٔ چنین
ص: 40
کسی سعادت دنیا و آخرت مردم تأمین می گردد در حالی که دیگری از او برتر و داناتر و عادل تر و در اداره امور قوی تر و در هدایت و ارشاد مردم از وی تواناتر است؟ و اگر لازم نبود که «امام» افضل و برتر از همهٔ مردم زمان خود ،باشد جایز بود که خداوند پیامبر صلی الله علیه و اله را مبعوث کند و او را به نبوّت برگزیند و برای هدایت و ارشاد مردم بفرستد در حالی که در بین مردم کسی که از او شایسته تر و لایق تر و بر اداء رسالت قویتر و قدرتمندتر است وجود داشته باشد و حال آن که چنین نیست و خداوند تمام پیامبران را «افضل» و برتر از همه مردم زمان خود قرار داده است.
،بنابراین آیا می توان گفت تقدیم «مفضول» بر «فاضل» در «امامت» جایز است و در نبوّت جایز نیست با این که وظیفهٔ پیغمبر و امام - هر دو- ارشاد و هدایت و راهنمایی مردم است.
پس شکّی نیست که تقدیم «مفضول» بر «فاضل» از نظر عقل قبیح است و امام باید بر همه افراد رعیت خود افضل باشد همچنان که پیغمبر از همه مردمان زمان خود افضل و برتر بود و این حکم بدیهی عقل است که هیچ تردیدی در آن وجود ندارد و هیچ انسان عاقلی نمی تواند آن را انکار کند مگر این که در وادی ضلالت و گمراهی گرفتار آمده باشد. (1)
به هر حال از دیدگاه شیعه امامیّه امامت و رهبری یک مقام و منصب الهی است و «امام» الگو اسوه و یک انسان ،نمونه و واسطه بین خدا و مردم و مردم است و از این رو «امامت» بستگی به شخصیت قومی و ارتباطات نسبی ندارد و طبق دلخواه کسی ،نیست و مولود آراء و نظرات توده مردم برای تعیین سرنوشت کشور و رهبری جهان اسلام ،نمی،باشد و رأی افراد ملت نمی تواند زعامت بر مردم را از نظر اسلام تعیین کند، بلکه امامت در عرض نبوّت ،است و شخص امام باید از جانب خدا برگزیده و ،انتخاب و بوسیلهٔ پیامبر صلی الله علیه و اله به مردم معرّفی و به امامت منصوب گردد و از این جهت است که شیعیان عقیده دارند که «امام» باید واجد جميع شرایط امامت بوده و «معصوم» و «منصوص عليه» و «افضل» از همهٔ مردم زمان خود باشد
ص: 41
عقیده شیعه امامیّه اثنی عشریّه بر این استوار است که امامان به حق که مرجع اخذ احکام شرعی می باشند و به امامت آنان تصریح شده و رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله یکایک ایشان را با نام و عنوان معرفی نموده دوازده نفرند که نخستین فرد ایشان علی بن ابی طالب علیه السلام و آخرین فرد ایشان محمّد بن الحسن العسگری مهدی موعود و قائم آل محمّد صلی الله علیه و آله است که از انظار ،غایب و پس از بروز علائم و نشانه هایی به لطف خدا و قدرت حق تعالی ظهور خواهد کرد و دنیا را چنان که پر از ظلم و جور شده باشد، پر از عدل و داد خواهد نمود. (1)
آن چه تا بدینجا ،آوردیم در رابطه با عقیدهٔ شیعه در مسئلهٔ امامت بود که بطور اختصار آن را بیان نمودیم.
و اینک برای این که «شیعه» را بشناسیم و با حقیقت مکتب و مذهب شیعه آشنا ،شویم به بررسی مفهوم و مدلول لفظ «شیعه» و سابقه ،تاریخی و عنوان اختصاصی آن به پیروان اهل بیت علیهم السلام می پردازیم و در ضمن نظریات برخی از دانشمندان و نویسندگان اهل سنّت را نیز در رابطه با «پیدایش تشیّع» بازگو می کنیم تا معلوم شود که شیعه کیست و معنای واقعی آن چیست و دعوت به تشیّع از چه زمانی آغاز شده نخستین کسی که واژهٔ «شیعه» را در سخنان خود بکار برده و آن را عنوان خاصی برای گروندگان به امامت قرار داده چه کسی بوده است.
«شیعه» در لغت به معنای پیرو و یاور .است و در اصطلاح به کسانی گفته می شود که ولایت و دوستی علیّ بن ابی طالب علیه السلام و فرزندان آن حضرت را پذیرفته و به امامتشان معتقد بوده و از آنان پیروی نمایند و این نام برای پیروان اهل بیت علیهم السلام در نزد عموم به اندازه ای معروف و مشهور شده تا جایی که وقتی نام «شیعه» به زبان می آید
ص: 42
هر شنونده ای بی درنگ می فهمد که منظور از آن پیروان علی بن ابی طالب و فرزندانش علیهم السلام می باشند.
ابن منظور در «لسان العرب» در مادّهٔ «شیع» در این باره می نویسد:
﴿... أَصْلُ الشّيعَة الْفِرْقَةُ مِنَ النَّاسِ، و يَقَعُ عَلَى الْوَاحِد وَالاِثْنَيْن والجَمْعِ الْمُذَكَّرِ وَ الْمَؤَنَّثِ بِلَفْظ واحد و مَعْنى وَاحِد، وقَدْ غَلَبَ هَذَا الاِسْمِ عَلَى مَن يَتَوَالَىٰ عَلَيَّا وَأَهْلِ بَيْتِهِ، رِضْوَانُ اللَّه عَلَيْهِم أَجْمَعين، حَتَّى صَارَ لَهُم إِسْماً خاصاً، فَإِذَا قِيلَ: فُلان مِنَ الشَّيعة عُرِفَ أَنَّهُ مِنهم، و في مَذهَبِ الشَّيعة كذا، أى عِندَهُم أَصلُ ذالك مِن المُشَايِعَة، وهي المُتابِعَة والمُطاوعة...﴾
«... شیعه نام فرقه و گروهی از مردم است و در مفرد و تثنیه و جمع و مذکّر و مؤنّث بطور یکسان با یک لفظ و یک معنا بکار می رود و این نام به قدری شهرت پیدا کرده است تا بدانجا که اسم خاص پیروان علی و اهل بیتش - رضوان الله تعالى عليهم اجمعين - گردیده است. بنابراین اگر گفته شود که فلانی از «شیعه» است معلوم می شود که او از پیروان علی علیه السلام و خاندان وی - علیهم السلام می باشد و در مذهب شیعه چنین است یعنی در نزد ایشان به کسی که دوستدار و پیرو عالی علیه السلام و خاندان آن حضرت باشد شیعه می گویند و اصل آن از «مشایعت» است که به معنای پیروی و فرمانبرداری است». (1)
این معنای لغوی «شیعه» می باشد که با معنای اصطلاحی آن (که لفظ مزبور بدان اختصاص یافته) مطابقت کامل دارد و معروف ترین دانشمندان لغت شناس هم مانند: فیروزآبادی در «قاموس المحیط» و ابن اثیر در «نهایة اللغه» و طریحی در «مجمع البحرین» و همچنین سایر فرهنگ های لغت عرب به آن تصریح کرده اند (2)
و البته فرهنگ های لغت عرب در این باره تنها نیستند، بلکه فقها و متکلّمان مورّخان و صاحبان ملل و نحل و غیر از آن ها نیز لفظ «شیعه» را نام خاصّ پیروان علی و فرزندان آن حضرت علیهم السلام می دانند و حتّی «ابن خلدون» در کتاب معروف خود بنام «مقدّمه» می گوید:
ص: 43
بدان که لفظ «شیعه» در لغت به معنای یاران و پیروان است و در اصطلاح فقهاء و متکلّمان امروز و گذشته جهان بر پیروان علی و فرزندانش (رضی الله عنهم) اطلاق می شود». (1)
در همین رابطه شهرستانی نیز در کتاب «ملل و نحل» ،خود، در معرفی «شیعه» می نویسد:
«شیعه کسانی را گویند که از طریق «نصّ» و وصیّت پیغمبر صلی الله علیه و اله قائل به امامت علیّ بن ابی طالب علیه السلام بوده و عقیده دارند که امامت از بین فرزندان او بیرون نمی رود و می گویند پیشوایی مسلمین امری نیست که مربوط به اجماع امت باشد، و نیز امری نیست که پیامبر گرامی اسلام آن را مهمل گذارده و درباره اش وصیتی نکرده و به شخص مورد اعتماد خود واگذار ننموده باشد و آنان ثبوت عصمت امامان را از گناهان کبیره و صغیره واجب می دانند» (2)
گروهی از مورّخان و نویسندگان اهل سنّت - از متقدّمین و متأخّرین - عقیده دارند و در کتاب های خود نوشته اند که شیعه گری پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله و در اواخر خلافت «عثمان» به وجود آمده و از بدعت های «عبدالله بن سبأ» معروف به «ابن أمة السوداء» (فرزند کنیز سیاه) است
این عدّه گفته اند: تا زمان عثمان در بین مسلمانان تحزّب و دسته بندی وجود نداشت و همه با هم همکاری داشتند در اواخر حکومت عثمان به واسطه تبعیضات قومی و حیف و میل در بیت المال مسلمانان گروهی ناراضی پیدا شدند و برای کوبیدن و اسقاط حکومت عثمان به جانب علی علیه السلام متمایل ،گردیدند و یک سلسله تبلیغات وسیع و دامنه داری را در شهرهای اسلامی به راه انداخته از دستگاه حکومت عثمان و فرمانداران وقت مذمت نموده و مردم را به سوی علی علیه السلام دعوت نمودند.
از این زمان بود که گروهی از مسلمانان از سایرین جدا شده و به طور رسمی و علنی
ص: 44
از علی علیه السلام حمایت کردند و از همین زمان بود که «تشیّع» بنیانگذاری شده و جمعی به نام «شیعه» و طرفدار امامت علیّ بن ابیطالب علیه السلام با عقاید و آراء مخصوص به وجود آمده، و سر دستهٔ آنان فردی به نام «عبدالله بن سبأ» بود که در آغاز یهودی و سپس اسلام آورد و به مصر رفت و در انقلابی که علیه عثمان روی داد شرکت نمود و از سران مخالفان او به شمار می رفت و پس از قتل عثمان به علی علیه السلام پیوست و از جمله یاران او گردید.
با توجّه به گفته ها و نظریاتی که این گروه اظهار داشته اند اگر ما بخواهیم این موضوع را از نظر تاریخی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم باید بگوییم اساس این عقیده به فردی به نام «سیف بن عمر تمیمی» در قرن دوم هجری مرتبط می گردد که پس از او برخی از مورّخان مانند طبری و دیگران از اهل سنّت و همچنین شماری از خاورشناسان به ترویج آن ،پرداخته و بعدها نیز پاره ای از نویسندگان مخالف شیعه در این باره قلم فرسایی کرده و قاطعانه نظر داده اند که به روایت سیف بن عمر، تشیّع در زمان رسول خدا و خلافت شیخین (ابوبکر و عمر) وجود نداشته و نخستین کسی که اصول تشیّع را از خود ساخت و بنیاد رافضی گری و شیعه گری را بنا نهاد فردی بنام عبدالله بن سبا یهودی بود که در زمان خلیفهٔ سوّم (عثمان) اسلام آورد و مسلمانان را به بیعت با علیّ بن ابی طالب علیه السلام دعوت کرد و عدّه ای از مسلمانان نیز از او پیروی کردند و بنام شیعه علی نامیده شدند. (1)
حال برای اثبات این مدعا به شواهدی که در این مورد می آوریم توجه فرمایید.
محمّد بن جریر طبری موسوم به امام ،المورّخین در تاریخ معروف خود «تاریخ الامم و الملوک» که همۀ مورّخان و نویسندگان اهل سنّت و همچنین برخی از خاورشناسان داستان «عبدالله بن سبأ» را از کتاب او نقل کرده اند و نخستین کسی است که در دام «سیف بن عمر» گرفتار آمده و قصهٔ «ابن سبأ» (2) را مطرح ساخته است
ص: 45
دربارهٔ او چنین می نویسد:
«عبدالله بن «سبأ» مردی یهودی از اهل صنعاء «یمن» بود در زمان عثمان - به صورت ظاهر - اسلام آورد سپس در شهرهای اسلامی به گردش پرداخت تا مسلمانان را گمراه کرده آنان را به راه خطا ،اندازد کار خود را از حجاز آغاز نمود، سپس به بصره و کوفه درآمد و به شام سفر کرد و اهل آن او را بیرون کردند و سرانجام به مصر رفت در مجامع مسلمین حاضر می شد و مردم را دعوت می کرد که به «رجعت» اعتقاد داشته .باشند او می گفت حقیقتا جای تعجب است که کسی به بازگشت حضرت عیسی به این دنیا معتقد باشد ولی به رجعت حضرت محمد که قرآن صریحا آن را بیان کرده ،است ایمان نداشته باشد؛ گذشته از این هزار پیغمبر آمده که هر کدام «وصیّ» و جانشینی داشته اند داشته اند وصیّ محمّد نیز «علی» است و چون محمّد خاتم پیامبران است «علی» نیز خاتم اوصیاء می باشد (1) ستم کارتر از آن که به وصیّت رسول خدا صلی الله علیه و اله عمل نکند و در جای رسول خدا صلی الله علیه و اله بنشیند و زمام امر امّت را به دست بگیرد چه کسی است؟ عثمان حق این وصی را به ناحق غصب کرده و دربارهٔ وی ستم نموده است پس
ص: 46
برخیزید و قیام کنید و حق را به اهلش بازگردانید [و برای اسقاط حکومت عثمان] ابتدا از فرمانداران خود انتقاد و عیب جویی ،کنید و علنا امر به معروف و نهی از منکر نمایید تا دل های مردم را به سوی خدا جلب کنید و آنان را به این امر دعوت نمایید
سپس مبلّغین و دعوت گران خود را به این سو و آن سو فرستاده، دستورشان داد تا به بهانه امر به معروف و نهی از منکر فرمانداران وقت را ،بکوبند و سبائیان هر جا که بودند به منظور پیشرفت برنامه رهبرشان (عبدالله بن سبأ) مردم را علیه فرمانداران می شورانیدند و نامه هایی در انتقاد از حکومت وقت می نوشتند و به این شهر و آن شهر می،فرستادند و نتیجه این تبلیغات آن شد که عده ای از مسلمانان به پاخاستند و رهسپار مدینه گردیدند عثمان را در خانه اش محاصره ،نموده تا کار به کشته شدنش انجامید. (1)
این قضیهٔ تاریخی که طبری آن را از «سیف بن عمر تمیمی» نقل نموده، مدرک تمام کسانی است که عقیده دارند شیعه گری در اواخر خلافت عثمان به وجود آمده و از بدعت های عبدالله بن سبأ یهودی است.
و بر اثر همین واقعهٔ تاریخی است که برخی از متأخّران از نویسندگان مغرض و مخالف ،شیعه از اهل سنّت که به اصطلاح خواسته اند حوادث تاریخی را به روش تجزیه و تحلیل بنویسند و به ریشهٔ هر حادثه ای برسند - عمداً و یا سهواً - و یا از روی بی اطلاعی و عدم آگاهی از آیات و اخبار اسلامی و دور بودن از مکتب اهل بیت علیهم السلام و یا در واقع از روی بغض و عداوت و دشمنی با شیعه - افسانهٔ ابن سبأ را دستاویز خود قرار داده و نسنجیده و بدون فکر و اندیشه و تعمّق در تاریخ، بی آن که به خود زحمتی دهند و دربارهٔ شیعه تحقیق کنند قلم را به دست گرفته و یکه تاز عرصهٔ می دان ،شده و عنان قلم را رها ساخته و بی مهابا به پیش تاخته و به قول معروف تنها به قاضی رفته و راضی ،برگشته و بر خلاف تمام موازین عقلی و ایمانی و اخلاقی و تقوای ،علمی حق را فدای هوا و هوس خود ،نموده و از هیچ گونه تهمت و دروغ افترائی نسبت به شیعه و تشیّع فروگذار نکرده اند.
و این در صورتی است که خود علما و دانشمندان بزرگ و شخصیّت های سرشناس
ص: 47
اهل سنّت از مورّخان و مفسّران و محدّثان روایات زیادی را در رابطه با عنوان اختصاصی «شیعه» برای پیروان اهل بیت علیهم السلام در منابع مهمّ و معتبر خویش- از تاریخ و تفسیر و حدیث و غیر از این ها - از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل کرده اند که ما برخی از آن ها را در خلال صفحات آینده به عنوان شاهد ذکر خواهیم نمود
به هر حال مطالبی که هم اکنون از نظر خوانندگان گرامی می گذرد نموداری از نظریات برخی از نویسندگان اهل سنّت در رابطه با پیدایش «اهل مذهب تشيّع» می باشد که خواننده را با عقاید ایشان دربارهٔ «شیعة» آشنا می سازد.
شیخ ،ابوزهره در کتاب «المذاهب الاسلامیّه» دربارهٔ شیعه می نویسد: «شیعه قدیمی ترین مسلک سیاسی اسلامی است؛ و این عقیدهٔ سیاسی در عصر عثمان به وجود آمد و در دوران خلافت علی علیه السلام تکمیل گردید (1)
سیّد رشید رضا متوفّی سال 1356 ،هجری در کتاب «الشّیعه و السنّه» می نویسد: «شیعه گری بنام خلیفهٔ چهارم علیّ بن ابی طالب (رضی الله عنه)، آغاز ایجاد تفرقه دینی و سیاسی امّت محمّدی ،گردیده و نخستین کسی که اصول تشیّع را از خود ساخت یک نفر یهودی بنام عبدالله بن سبأ بود که از راه خدعه و نیرنگ اظهار اسلام .نمود وی مردم را به «غلوّ» دربارۀ علی- علیه السلام- كرّم الله وجهه - دعوت می کرد تا میان این امّت تفرقه ایجاد نموده دین و دنیای آن ها را تباه گرداند» (2)
احمد ،امین در کتاب خود «فجر الاسلام» می نویسد «اواخر خلافت عثمان گروه هایی مخفیانه در همه جا پراکنده ،شده مردم را به خلع عثمان و تولیت دیگری دعوت می نمودند از این گروه ها برخی به نفع «علی» تبلیغات می نمودند که مشهورترین سرکردگان آن ها « عبدالله بن سبأ» یکی از یهودیان «یمن» بود که به ظاهر اسلام آورده بود و در بصره و کوفه و شام و مصر به گردش می پرداخت و می گفت هر پیغمبر وصّیی داشته و علی وصیّ محمّد است... «ابن سبأ» از برجسته ترین کسانی بود که مردم را علیه عثمان شورانید تا کشته شد...». (3) احمد امین این نغمه را با صدای رساتری در فصل ،شیعه ساز کرده و چنین می نگارد: عقیدهٔ به «رجعت» را ابن سبأ از
ص: 48
کیش یهودی آورده است زیرا یهودیان عقیده دارند که الیاس پیغمبر به آسمان عروج نموده و باز خواهد گشت... این ،عقیده شیعیان را به پنهان شدن ائمه و عقیده به ظهور مهدی منتظر کشانید». (1)
سپس در عین بی خبری و ناآگاهی از عقاید شیعه از افسانه عبدالله بن سبأ - که اصل وجود او از نظر تاریخ ،مشکوک و بر فرض وجود کم ترین نقشی در تاریخ تشیع و عقیده شیعه ندارد - الهام گرفته و نسبت های ناروایی به شیعیان داده و چنین گوید: «به راستی تشیّع پناهگاهی بوده که هر کس خواهان ویران کردن اسلام بوده است به سبب دشمنی و حقدی که داشته به آن پناه می برده است هر دسته ای که خواسته اند تبلیغات دینی نیاکان خود را از یهودی و مسیحی و زردشتی و.... در دین اسلام وارد کنند دوستی اهل بیت پیغمبر را پرده ای قرار داده در پشت ،آن هر چه خواسته اند انجام داده اند و شیعیان عقیده به رجعت را از یهود آموخته اند...». (2)
خلاصه سخن احمد امین این است که شیعیان عقیده به رجعت و امامت را از «عبدالله بن سبا» آموخته اند و عقیدهٔ ایشان به عصمت ائمه و غیبت مهدی موعود نیز از این جا تراوش نموده است
،آری در همۀ این پندارها تهمت ها و نسبت های ،ناروا دست آویز احمد امین افسانه عبدالله بن سبأ، و مدرکش هم تاریخ طبری بوده است و چنین می نماید که کینه توزی و دشمنی با شیعه وی را به نوشتن این پندارهای بی اساس و دور از حقیقت واداشته است.
یکی دیگر از کسانی که در وجه تسمیه شیعه و آغاز پیدایش تشیّع سخن گفته است محمد بن اسحاق معروف به «ابن ندیم» است.
وی عقیده دارد که اصطلاح شیعه به صورت شهرت و علمیت در زمان خلافت علی علیه السلام و در جنگ «جمل» به وجود آمد
نامبرده در کتاب معروف خود بنام «الفهرست» آن جا که از اخبار متکلمان شیعه امامیّه و سبب نامیده شدن «شیعه» به این ،نام سخن می گوید چنین اظهار می دارد:
هنگامی که طلحه و زبیر به مخالفت با علی علیه السلام- رضی الله عنه - برخاستند و به جز خونخواهی از عثمان به چیز دیگری تن ندادند و علی علیه السلام تصمیم گرفت با آن ها وارد
ص: 49
جنگ شود کسانی که در این امر پیرو او ،شدند خود را شیعه نامیدند و آن حضرت هم آن ها را به عنوان «شیعیان من» می خواند (1)
در برابر همه این اظهار نظرها و عقائدی که متذکّر ،شدیم برخی دیگر عقیده دارند که «تشیّع» در زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله و به اشاره آن حضرت به وجود آمد.
سعد بن عبدالله اشعری و حسن بن موسای نوبختی - از قدمای شیعه - می نویسند:
نخستین فرقه ای که در اسلام پیدا شد فرقه علی بن ابی طالب علیه السلام بود که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله و پس از او بنام «شیعه علی» نامیده می شدند و همواره معروف بودند که متمایل به علی علیه السلام و معتقد به امامت او هستند مقداد بن اسود و سلمان فارسی و ابوذر غفّاری و عمّار یاسر از جملهٔ شیعیان بودند این ها نخستین کسانی بودند که بنام «شیعه» نامیده شدند زیرا نام شیعه تازگی ندارد در قدیم ،هم شیعهٔ نوح و شیعه ابراهیم و شیعه موسی و شیعه عیسی استعمال می شده است. (2)
از دانشمندان محقّق اهل سنت محمّد کرد علی نیز در کتاب «خطط الشّام» در این باره می نویسد:
«گروهی از بزرگان صحابه در زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله به ولایت و دوستی نسبت به علی علیه السلام معروف بوده اند مانند:
سلمان فارسی که می گفت: ما با رسول خدا صلی الله علیه و اله بیعت نمودیم بر این که خیرخواه مسلمین ،بوده از نصیحت و ارشاد آنان دریغ نورزیم و از علیّ بن ابی طالب پیروی کنیم و دوستدار او باشیم
و مانند: ابوسعید خدری که می گفت مردم به پنج امر موظف ،گشتند امّا به چهار امر عمل کردند و یک امر دیگر را ترک گفتند وقتی از او راجع به چهار امر سؤال کردند پاسخ داد ،نماز ،زکات روزۀ ماه رمضان و حجّ [که مردم عملاً بدانها پای بند بودند] :پرسیدند آن امری که مردم نسبت به آن بی اعتنایی کردند چیست؟ گفت ولایت (و رهبری) علیّ بن ابی طالب گفتند آیا ولایت علی علیه السلام مانند آن چهار امر و در کنار آن ها فرض و واجب است؟ پاسخ داد ،آری همراه آن چهار امر این امر مانند آن ها
ص: 50
فرض و واجب است!
و مانند ابی ذر ،غفّاری و عمّار ،یاسر و حذیفه بن الیمان و ذى الشّهادتين خزيمه بن ثابت و ابوایّوب انصاری و خالد بن سعید بن عاص و قیس بن سعد بن عباده که همگی به ولایت و رهبری علی علیه السلام اعتقاد داشته و به تشیّع و پیروی از او نامور و معروف بوده اند».
آن گاه محمّد کرد علی می گوید:
«اما نظریّه پاره ای از نویسندگان - مبنی بر این که پدید آمدن گروهی به عنوان «اهل مذهب تشیّع» از بدعت ها و نوآوری های عبدالله بن سبأ، معروف به «ابن السّوداء» می باشد- نظریّه ای نادرست و از قلّت معرفت این نویسندگان نسبت به حقیقت مکتب «شیعه» ریشه می گیرد، اگر کسی راجع به این مرد از دیدگاه شیعه اطلاعی کسب کند و از مراتب تنفر و بیزاری شیعه نسبت به او و گفتار و کردارش آگاه گردد و سخن دانشمندان شیعه را- که بدون هیچ گونه اختلافی وی را مورد طعن قرار داده اند - مورد مطالعه قرار دهد به این نکته پی می برد که تا چه اندازه نظریه این نویسندگان به حقیقت و درستی نزدیک است؟ [یعنی متوجّه خواهد شد که نظریهٔ آنان فاقد هر نوع صحّت و واقعیّت است]. بدون تردید شیعه نخستین بار در حجاز که باید آن را سرزمین تشیّع بر شمرد -پدید آمد».
محمّد کرد علی سپس یادآور می شود که پیدایش شیعه در دمشق نیز به قرن اوّل هجری می پیوندد». (1)
محمّد کرد ،علی شیعه و یا از مدافعان و طرفداران شیعه ،نیست لکن امانت و تقوای علمی موجب گشته است تا وی بدون غرض ورزی و این که تحت تأثیر تعصبات مذهبی قرار گیرد حقیقت را آشکار سازد.
طه ،حسین ادیب و متفكّر عرب از اهل سنّت ،نیز پس از تحلیل داستان عبدالله بن سبأ، او را فردی خیالی و داستان وی را ساخته و پرداخته دشمنان شیعه دانسته و گوید: آن چه راجع به او گفته اند به این دلایل قابل قبول نیست زیرا اوّلاً - همه مورّخان معتبر اسلامی داستان او را نقل نکرده اند؛ ثانیاً - اساس این داستان از سیف بن عمر
ص: 51
است که در دروغ پردازی و حدیث سازی او جای شکّ و تردید نیست؛ ثالثاً - کارهایی که به او نسبت داده اند از قبیل ،معجزات که از یک فرد عادی ساخته نیست مگر آن که مسلمانان را در نهایت بلاهت و ساده لوحی فرض کنیم؛ رابعاً - با قبول چنین داستانی سکوت عثمان و کارگزاران وی در مقابل آن قابل توجیه نیست در حالی که عثمان با کسانی چون: محمّد بن حذیفه محمّد بن ابی بکر، عمار یاسر ابوذر غفّاری و دیگران با شدّت برخورد کرده است؛ خامساً - از فردی بنام عبدالله بن سبأ، در جنگ «جمل» و «صفّین» اثر و نشانی یافت نمی شود (1)
و بالاخره علّامه امینی در نقل داستان ابن سبأ گوید:
لازم است در این باره راه احتیاط را برگزینیم و مقام مسلمانان صدر اسلام را بالاتر از این بدانیم که مردی یهودی از صنعاء یمن بیاید و به دروغ اظهار اسلام ،کند و آنان را فریب دهد به گونه ای که مردم و سردمداران و متصدیان امر حکومت همگی تسلیم مکر و نیرنگ او شوند و او به گونه ای که خود می پسندد عقاید مسلمانان را به بازی ،بگیرد این ها نه مورد قبول عقل است و نه ارزش تاریخی دارد (2)
آن چه تا بدینجا بیان داشتیم اقوال و عقایدی بود که برخی از دانشمندان دربارهٔ «پیدایش تشیّع» و افسانهٔ «عبدالله بن سبأ» اظهار داشته و ما نیز بطور اختصار بدانها اشاره کردیم
حال باید ببینیم دعوت به تشیّع از چه زمانی آغاز شده و نخستین کسی که واژه «شیعه» را در مورد پیروان علی و فرزندانش از ائمه اهل بیت علیهم السلام به کار برده چه کسی بوده است؟
بر اساس حدیث صحیح و متواتری که گروه زیادی از حافظان حدیث و راویان آثار نبوی در معتبرترین منابع حدیثی و تاریخی و تفسیری خود آورده و به صحت آن گواهی داده اند گزاف نیست اگر بگوییم دعوت به تشیّع از آن روزی که پیغمبر گرامی
ص: 52
اسلام صلی الله علیه و آله مأموریّت یافت تا دعوت خویش را آشکار نموده بستگان نزدیک خود را به پذیرش اسلام دعوت کند و به آن ها هشدار دهد و دل آنان را از عذاب خدا بیمناک سازد از همان روز آغاز گردید.
زیرا وقتى آية: ﴿وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبين﴾ (1) نازل شد و پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله خویشان نزدیک خود را از بنی هاشم که تعداد آن ها در آن روز از چهل نفر یکی کم تر و یا بیش تر بود، دعوت نمود ضمن سخنانی خطاب به آنان فرمود: ﴿أَيُّكُم يوازِرُني عَلى هَذَا اَلْأَمْرِ عَلَی أَنْ یَکُونَ أَخِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِیکُمْ؟﴾: کدام یک از شما مرا بر این کار یاری می دهد، تا برادر و وصیّ و جانشین من در میان شما باشد؟) هیچ یک از حاضران به درخواست آن حضرت - به جز علیّ مرتضی علیه السلام -پاسخ مثبت نداد، رسول خدا صلی الله علیه و اله به آن ها فرمود: ﴿اِنَّ هَذَا اَخِی وَ وَصِیی وَ خَلِیفَتِی فِیکُم فَاسمَعُوا لَهُ وَ اَطِیعُوا﴾: این علی برادر و وصیّ و جانشین من در میان شما خواهد بود به امر او گوش فرا دهید و از او فرمان برید (2)
بنابراین دعوت به تشیّع و پیروی از صاحب ،ولایت ،یعنی ولی بزرگ خدا علی مرتضی علیه السلام از جانب خاتم انبیاء محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله همگام و همزمان با دعوت به توحید و نبوّت حضرتش از سوی آن جناب صورت گرفته است و به همین جهت ابوذر غفاری که چهارمین یا پنجمین نفری است که به اسلام گرویده است (3) شیعه علی علیه السلام بوده است.
ص: 53
ممکن است برخی از افراد ناآگاه تصوّر کنند که عنوان «شیعه» برای پیروان اهل بیت علیهم السلام پس از مدّتی بعد از ظهور اسلام به آنان اختصاص یافته و آن گاه که دوستداران این خاندان رو به فزونی نهاده و در سرزمین های مختلف پراکنده شدند به این نام و عنوان نامیده شدند تا از سایرین ممتاز و مشخص شوند، ولی باید توجه داشت که این تصوّر درست نیست و با روایاتی که در این زمینه از صاحب رسالت رسیده است سازش ندارد
:زیرا اگر ما احادیث نبوی را مورد بررسی قرار دهیم خواهیم دید که عنوان «شیعه»، همراه و همگام با ظهور و طلوع اسلام دارای سابقه می باشد و نخستین کسی که واژهٔ «شیعه» را در سخنان خود به کار برده و آن را عنوان خاصی برای دوستان و پیروان اهل بیت علیهم السلام قرار داده ،است شخص رسول خدا صلی الله علیه و اله و صاحب شریعت اسلام است و شاهد ما روایات فراوانی است که خود دانشمندان اهل سنّت - در کتب فضائل و تفسیر و حدیث - در باب فضائل امیرالمؤمنین علی علیه السلام از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل کرده اند که ما برخی از آن ها را در این جا به عنوان شاهد می آوریم و اینک به نمونه هایی از این روایات توجه فرمایید:
1- خطیب خوارزمی حنفی - که اهل سنّت او را صدر الائمّه خوانده اند - در کتاب «مناقب» در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود:
﴿يا عَلى! إِذا كانَ يومَ القيامَةِ أَخَذتُ بِحِجْزَة الله ، و أَخَذْتَ أنتَ بِحِجْزَتي، و أَخَذَ وُلْدِكَ بِحِجْزَتِک و أَخَذَتْ شِيعَةُ وُلدِى بِحِجْزَتِهِم، فَتَرَى أَيْنَ يَؤْمَرُ بِنَا؟﴾ (1)
ای علی! وقتی روز قیامت به هم رسد من دامن خدا را می گیرم و تو دامن و بند کمر مرا می گیری و فرزندان تو دامن تو را و شیعۀ فرزندان تو دامن آن ها را در چنین حالتی فکر می کنی که دستور دهند ما را به کجا برند؟
حجزه جایگاه بند لنگ و جامه است سپس این کلمه را از باب مجاورت و نزدیکی به خود لنگ و تن پوش پایین اطلاق کرده اند و گرفتن دامن و بند کمر یکدیگر، کنایه
ص: 54
از شدّت نگهداری یکدیگر و مبالغه در پیروی از همدیگر است.
2- ابن حجر هیتمی در کتاب معروف خود بنام «الصواعق المحرقه» از طبرانی از علی علیه السلام روایت می کند که فرمود:
«دوست من رسول خدا صلی الله علیه و اله : فرمود ای علی! علی! تو [در روز قیامت] بر خدا وارد می شوی در حالی که شیعه تو از خدا راضی و خدا نیز از آن ها راضی و خشنود است و دشمنانت و او وارد می شوند در حالی که خشمگین و ناخشنود و دست هایشان به گردنشان بسته و سرهای خود را به علّت تنگی غل بالا گرفته و چشم ها را به پایین انداخته اند. آن گاه دست های خود را به دور گردنش فراهم آورد تا این حالت را نشان دهد که چگونه به غل و زنجیر کشیده می شوند». (1)
3- همچنین ابن حجر در کتاب صواعق خود گفته است: آیه یازدهم از آیاتی که در فضائل اهل بیت علیهم السلام نازل ،شده این آیه شریفه است:
﴿إِنَّ الَّذينَ آمَنوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحات اولئِكَ هُم خَيْرُ الْبَريَّة﴾ (2)
بطور مسلّم کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دادند، بهترین آفریدگانند.
سپس گفته است: حافظ جمال الدین زرندی از ابن عبّاس نقل کرده که گفته است وقتی این آیه شریفه نازل شد رسول خدا به علی علیه السلام فرمود: منظور این آیه [خَيْرُ الْبَريَّة، بهترین آفریدگان] تو و شیعه توست تو با شیعه خود در روز قیامت به پیشگاه خدا می آیید در حالی که از خدا راضی و خشنود هستید و خدا نیز از شما خشنود است و دشمنت به پیشگاه خدا می آید در حالی که خشمگین بوده و سرها را به خاطر تنگی غل و زنجیر به بالا گرفته اند علی عرض :کرد دشمن من کیست؟ فرمود کسی که از تو تبری جوید و به لعن و سبّ تو بپردازد. (3)
4 - و نیز ابن حجر در کتاب «صواعق» پس از دهمین آیه - از آیاتی که دربارهٔ فضیلت اهل بیت ذکر کرده است- یعنی آیه:
ص: 55
﴿وَ لَسَوفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى﴾ (1)
پروردگارت آن چنان تو را مشمول عطایای خود خواهد ساخت که خشنود گردی
می گوید: احمد در کتاب «مناقب» آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله به علی علیه السلام فرمود:
﴿أَمَا تَرْضى إِنَّكَ مَعِي فِي الْجَنَّةِ والحَسَنِ والْحُسَيْنِ ... و شيعَتُنا عَن أَيْمَانِنَا وَ عَن شِمائِلِنا﴾:
آیا دوست نمی داری که تو و حسن و حسین با من در بهشت باشید... و شیعه و پیروان ما مقامی در دو سوی راست و چپ ما داشته باشند؟ (2)
5- و همو در صواعقش گفته :است طبرانی در حدیثی چنین آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله به علی علیه السلام فرمود:
﴿اِنَّ أَوَّلَ أَرْبَعَةِ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةِ أَنا وَ أَنتَ وَالْحَسَن وَالْحُسَيْن... وَ شِيعَتِنا عَن أَيْمَانِنَا وَ شَمائِلِنا﴾، بدون تردید نخستین گروه چهار نفری که وارد بهشت می گردند من و تو و حسن و حسین هستیم... و شیعیان ما از اطراف راست و چپ ما بر آن وارد می شوند (3)
6- و باز در همان کتاب در حدیثی از «دیلمی» نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله به علی علیه السلام فرمود:
﴿يا عَلَى! إِنَّ الله قَد غَفَرَ لَكَ وَ لِذُريَّتِكَ وَلِوُلْدِكَ وَلِاَهْلِكَ وَ لِشيعَتِكَ...﴾.
ای علی! خدای تعالی برای تو و نوادگانت و فرزندانت و خانواده ات و شیعیانت آمرزش و مغفرت را منظور داشته است. (4)
7- ابن اثیر جزری نیز در کتاب ﴿النَّهايَةُ فى غَريبِ الْحَدِيثِ والاثر﴾ در مادّۀ «قمح» چنین یاد کرده است که در حدیث علی علیه السلام آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله به او فرمود:
﴿سَتَقَدَّمُ عَلَى الله أَنتَ و شيعَتُكَ رَاضِينَ مَرْضِيّينَ ، و يُقَدِّمُ عَلَيْهِ عَدُوَّكَ غضابى مُقْمِحين، ثُمَّ جَمَعَ يَدَهُ إِلَى عُنُقِهِ يُرِيهِم كَيْفَ الأَقْماح﴾:
ص: 56
تو و شیعه تو [در روز قیامت] بر خدا وارد می شوید در حالی که خشنود و مورد رضای خدا هستید و دشمنان تو در آن روز بر خدا وارد می شوند در حالی که دست هایشان بر گردنشان بسته است آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و اله دست ها را روی گردن گذاشت و سر و گردن را در میان آن ها در آورد تا کیفیت «اقماح» را به آن ها نشان دهد که چگونه و به چه حالتی با دست و گردن به غل کشیده می شوند (1)
8- جلال الدّین سیوطی در تفسیر «در المنثور» ذيل آيه ﴿ إِنَّ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ اَلْبَرِیَّهِ﴾ (2) آورده است که ابن عساکر از جابر بن عبدالله [انصاری] روایت کرده که گفت:
«ما نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله بودیم که علی علیه السلام به جانب ما ،آمد همین که رسول خدا صلی الله علیه و اله علی علیه السلام را ،دید فرمود: سوگند به خدایی که جان من در قبضه قدرت اوست، این شخص [یعنی علی علیه السلام] و «شیعه» او در روز قیامت رستگارند در این هنگام آیه مذکور نازل ،شد و از آن پس هرگاه اصحاب پیامبر مشاهده می کردند که علی علیه السلام به سویشان می،آید می گفتند «خیر البریّه» (بهترین آفریدگان) آمد (3)
9- همچنین سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» آورده است که ابن مردویه از علی علیه السلام حدیثی را نقل کرده که می گفته است: رسول خدا صلی الله علیه و اله به من فرمود:
[ای علی!] آیا این سخن خداوند را نشنیده ای که فرموده است: ﴿ إِنَّ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیرُ الْبَريَّة﴾: آن کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند آن ها بهترین آفریدگانند؟» اینان عبارت از تو و شیعه تو هستند، وعده گاه من و وعده گاه شما کنار حوض [کوثر] است وقتی که امت ها برای حساب و بازپرسی می ،آیند شما را در فردای قیامت با عنوان «غرّ ،محجّلین آبرومندان و روسفیدان» یاد می کنند (4)
10- و در همین رابطه خطیب خوارزمی از سلمان فارسی از پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم روایت کرده است که آن حضرت فرمود:
ص: 57
ای علی! علیه السلام انگشتری را در دست راست خود قرار ده که از رهگذر آن از جمله مقربین محسوب شوی، عرض :کرد یا رسول الله مقرّبین چه کسانی هستند؟ فرمود جبرئیل و .میکائیل عرض :کرد با چه انگشتری دستم را بیارایم :فرمود با انگشتر عقیق سرخ؛ زیرا عقیق کوهی است که برای خداوند به یکتایی و وحدانیت اقرار نموده و برای من به ،نبوّت و برای تو به وصیت و ،خلافت و برای فرزندان تو به امامت و برای دوستداران تو به بهشت و برای شیعیان تو به فردوس و رودباری در بهشت که در آن از هر گیاهی روئیده شود. (1)
این احادیث نمی از یم و اندکی از بسیار است که شخص رسول خدا صلی الله علیه و اله در آن ها دوستان علی علیه السلام و فرزندانش از امامان اهل بیت علیهم السلام و پیروان ایشان را بنام «شیعه» نامیده است.
پس با توجه به آن چه که گذشت روشن می شود که «شیعه» نه یک حزب سیاسی است؛ و نه در اواخر خلافت عثمان به وجود ،آمده و نه هم بنیانگذار مکتب شیعه عبدالله بن سأ یهودی است بلکه واضع لغت «شیعه» شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است که این نام و عنوان را دربارۀ کسانی که دوستدار و پیرو علی بن ابی طالب و عترت و خاندان آن حضرت بوده اند استعمال نموده و آن را به صورت مکرّر در بین اصحاب به کار برده است تا بدانجا که اسم خاص پیروان علی علیه السلام و فرزندانش علیهم السلام گردیده است.
و از این روست که ابوحاتم رازی در کتاب «الزینه» که در تفسیر الفاظ متداوله میان ارباب علوم نگاشته می نویسد: «نخستین نامی که در اسلام در زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله به وجود آمد نام «شیعه» بوده است که چهار تن از صحابه پیغمبر در زمان خود آن حضرت به این نام مشهور بودند 1- ابوذر غفّاری 2- سلمان فارسی 3- مقداد اسود کندی 4- عمّار بن یاسر»(2)
اینک با توجه به گفتهٔ ابو حاتم رازی و روایاتی که اندکی پیش از این یادآور شدیم از مخالفان و دشمنان شیعه می پرسیم براستی اگر چنین است و نخستین نامی که در اسلام در زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله به وجود آمد نام «شیعه» بوده است چگونه ممکن است
ص: 58
که چهار تن از اصحاب خاص رسول خدا صلی الله علیه و اله در زمان حیات آن حضرت به عنوان «شیعه» در بین صحابه مشهور ،باشند و پیغمبر خدا بداند که شیعه گری در اسلام بدعت است و آن ها را از این کار باز ندارد؟
پس معلوم می شود که این چهار تن از اصحاب خاص رسول خدا صلی الله علیه و اله از خود آن حضرت شنیده بودند که فرموده است: «شیعیان علی علیه السلام بهترین آفریدگانند» و شنیده بودند که «شیعیان علی علیه السلام اهل نجات و در روز قیامت رستگارند» و از این رو افتخار می کردند که «شیعه» هستند تا بدانجا که در بین اصحاب بدین عنوان مشهور و معروف شده بودند.
،بنابراین اصطلاح «شیعه» حتّی به صورت شهرت و ،علمیّت از همان روزگار صدر اسلام و در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه و اله درباره کسانی که دوستدار علی و فرزندان او علیهم السلام بوده و دل هایشان ولای علی علیه السلام و فرزندانش علیهم السلام را پذیرا ،گشته به کار می رفته است.
و از این جا این معنا به خوبی روشن می شود که نخستین کسی که دعوت به «تشیّع» را آغاز نموده و برای «اهل بیت» دوستانی و پیروانی قرار داده و از آنان خواسته است تا از عترت و اهل بیت علیهم السلام پیروی نمایند شخص رسول اکرم صلی الله علیه و آله بوده است نه کس دیگر.
و از همین جا معلوم می شود که عترت و اهل بیت علیهم السلام از همان روزگار دوستان و پیروانی داشته اند که از آن جمله شخصیّت های سرشناسی مانند: ابوذر و سلمان و مقداد و عمّار در بین صحابه بنام «شیعه» معروف بوده اند.
و هیچ جای شگفت نیست و شکّ و تردیدی هم وجود ندارد که «اسلام» براساس ولایت و رهبری اهل بیت علیهم السلام بنا نهاده شده و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله آنان را در حدیث معروف و مشهور «ثقلین» که مورد اتّفاق شیعه و سنّی ،است همردیف قرآن قرار داده و امّت اسلامی را موظّف ساخته است تا به آن ها تمسّک .جویند و از آنان پیروی نمایند با یک عبارت جامع با مبنا و معنای بلند فرموده است:
﴿يا أَيُّهَا النَّاسِ إِنِّي قَدْ تَرَكْتُ فِيكُم مَا إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا: كِتابَ اللَّهِ وعَتَرَتي أَهْلَ بَيْتِي﴾. (1)
ص: 59
هان ای مردم! من در میان شما دو اثر ارزنده را به یادگار می گذارم که اگر بدانها متمسّک شوید هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و ،عترتم اهل بیتم
و علاوه بر این آیاتی از قرآن کریم نیز بر ثبوت امامت اهل بیت علیهم السلام دلالت دارد که مفسّران اسلامی روایات زیادی را در شأن نزول آن ها دربارهٔ اهل بیت از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله و صحابه آن حضرت نقل کرده اند که ما در این جا به بعضی از آن ها بطور خلاصه اشاره می کنیم:
1- آیه تطهیر» که خداوند در این آیه «اهل بیت» را پاک و معصوم قرار داده و درباره آنان می فرماید:
﴿إِنَّما يُريدُ اللهِ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (1)
همانا خداوند اراده فرموده است که گناه و پلیدی را از شما «اهل بیت» دور سازد و کاملاً شما را پاک و پاکیزه گرداند
2- آیه «ولایت» که خداوند در این ،آیه مقام عظمای ولایت و سرپرستی امّت اسلامی را به ،خود و پیامبر صلی الله علیه و اله ، و صدقه دهندگان در حال رکوع -که علیّ بن ابی طالب علیه السلام باشد (2) - اختصاص داده و می فرماید:
﴿إِنَّما وَلِيُّكُم الله و رَسولِهِ والَّذِينَ آمَنوا الَّذينَ یُقیمُونَ الصَّلاه وَ یُؤْتُونَ الزَّکوه وَ هُمْ راکِعُونَ﴾. (3)
همانا ولیّ شما خداوند است و پیغمبر او و کسانی که ایمان آوردند و نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند.
3- آیه «مباهله» که خداوند در این ،آیه علی علیه السلام را به منزلهٔ شخص پیغمبر معرّفی نموده می فرماید:
﴿... فَقُلْ تَعالوا نَدْعُ أَبْناتَنا و أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا و أَنْفُسَكُم ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾. (4)
ای پیامبر! بگو بیایید: تا ما و شما پسرانمان ،زنانمان و خودهایمان را فراخوانیم
ص: 60
سپس زاری کنیم و نفرین خدای را بر دروغگویان قرار دهیم
مفسّران اجماع کرده اند بر این که «انفسنا» در این آیه اشاره به علیّ بن ابی طالب علیه السلام است. (1)
4- آیه «مودّت» که خداوند در این ،آیه مودّت و دوستی خویشاوندان نزدیک پیامبر صلی الله علیه و اله را بر امت اسلامی فرض و واجب شمرده و مزد رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله را دوستداری اهل بیت آن حضرت قرار داده و می فرماید:
﴿ قُلْ لا أَسْئلُكُم عَلَيْهِ أَجْرَاً إِلا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى﴾ (2)
بگو ای پیامبر! من در برابر رسالتم هیچ پاداشی از شما درخواست نمی کنم جز این که نزدیکانم را دوست بدارید.
5- آیهٔ تبلیغ که طبق روایات وارده خداوند در این آیه با صراحت و تأکید به پیامبر صلی الله علیه و اله فرمان داده است تا به صورت آشکار امامت و خلافت علی علیه السلام را بدون هیچ گونه ابهام و واهمه صریحاً به مردم اعلام ،کند و خطاب به وی می فرماید:
﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلْغَ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَل فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتِهِ، وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاس...﴾ (3)
ای پیامبر! آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است (به مردم) برسان و اگر چنین نکنی رسالت او را انجام نداده ای و خداوند تو را از (شرّ) مردم نگه می دارد.
6- آیه «اکمال» که خداوند در این آیه پس از آن که پیامبر صلی الله علیه و اله امیرمؤمنان علی علیه السلام را در روز «غدیر خم» به طور رسمی به امامت و خلافت و جانشینی خود منصوب نمود امّت اسلامی را به «اکمال دین» و «اتمام نعمت» مژده داده و می فرماید:
﴿... اَليوم اَكْمَلْتُ لَكُم دينَكُم و أَتْمَمْتُ عَلَيْكُم نِعْمَتى و رَضيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دینا...﴾ (4)
ص: 61
امروز دینتان را برای شما کامل ،نمودم و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را به عنوان آیین شما پذیرفتم
7- آیه «اولی الامر» که خداوند در این ،آیه اولی الامر (یعنی زمامداران دین) را در ردیف خدا و پیامبر صلی الله علیه و اله قرار داده و اطاعتشان را چون اطاعت خدا و رسول بر همه افراد با ایمان واجب دانسته و خطاب به مؤمنان می فرماید:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ (1)
ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا اطاعت ،کنید و از رسول خدا صلی الله علیه و اله و «اولی الامر» که از شماست اطاعت کنید
این آیات- و آیات دیگری از این قبیل که نویسندگان کتب فضائل و تفسیر و حدیث دربارهٔ اهل بیت پیغمبر علیهم السلام نقل کرده اند - همگی بر ثبوت امامت اهل بیت علیهم السلام دلالت دارند که با توجه به روایات فراوانی که در شأن نزول و تفسیر آن ها در منابع معتبر شیعه و سنّی از بزرگان صحابه پیغمبر صلی الله علیه و آله نقل شده است جای هیچ گونه شک و تردید برای هیچ انسان با ایمان و با انصاف که معتقد به خدا و روز جزا ،باشد باقی نمی گذارند و ما به خواست خدا برخی از این آیات را در بخش های آینده همراه با نقل بعضی از روایات وارده - در حد امکان - به تفصیل ذکر خواهیم .نمود
آن چه تا بدینجا ،آوردیم خلاصه ای از عقاید «شیعه امامیّه» در مسأله امامت بود که به طور اختصار به آن اشاره کردیم
اینک برای این که معلوم شود که منطق شیعه در بحث امامت چیست؟ نخست فشرده ای از گفتار دانشمندان علم کلام- از علمای امامیّه - را در رابطه با تعریف امامت می آوریم و سپس قسمتی از روایاتی را که در مورد مسألهٔ امامت در بیان شناخت توصیف امام از پیشوایان معصوم علیهم السلام رسیده است بازگو می نماییم تا حقیقت و واقعیت مسأله امامت و مفهوم اصطلاحی ،آن برهمگان روشن شود.
تعریف هایی که در مورد شناخت و مفهوم اصطلاحی امامت در کتاب های کلامی ،آمده
ص: 62
و بیانگر نظریهٔ برخی از دانشمندان و صاحب نظران و محقّقان و بزرگان شیعه در رابطه با شناساندن مقام شامخ امامت می باشد از این قرار است:
1- مرحوم علّامه حلّی(رحمه الله علیه) در باب حادی عشر، در (بحث امامت) در معرفی مقام امامت چنین می فرماید:
﴿اَلْإِمَامَةُ رِئَاسَةٌ عَامَّةٌ فِی اُمُورِ الدِّینِ وَالدُّنْیَا لِشَخْصٍ مِنَ الْأَشْخَاصِ نِیَابَةً عَنِ النَّبِیِّ﴾. (1)
امامت عبارت است از ریاست عامه در امور دین و دنیای مردم برای فردی از افراد، به نیابت از پیامبر صلی الله علیه و اله
2- فاضل مقداد (رضوان الله علیه) در کتاب «اللوامع الالهية» در بحث امامت در تعریف مفهوم اصطلاحی امامت چنین می فرماید:
﴿اَلْإِمَامَةُ - رِئَاسَةٌ عَامَةٌ فِی الدِّینِ وَالدُّنْیَا لِشَخْصٍ إِنْسَانِیٍ خِلَافَةً عَنِ النَّبِیِّ﴾. (2)
امامت عبارت است از ریاست عامه در امور دین و دنیای مردم برای یکی از افراد انسان به عنوان جانشینی از پیامبر صلی الله علیه و اله
این دو تعریف که از بیان دانشمندان علم کلام دربارۀ شناخت مفهوم اصطلاحی امامت آمده ،است گرچه شامل تمام ابعاد امامت نمی شود و از شناساندن سایر ابعاد متعالی امامت - غیر از ریاست عامه بر امور دین و دنیای جامعه - قاصر است و از هر جهت گویای تمام شئون امامان معصوم علیهم السلام و ولایت و امامت آنان که در آیات و اخبار و احادیث اسلامی آمده است نمی باشد ولی در عین حال:
از آن جا که رهبری زمامداران ،غاصب و زعامت سیاستمداران غیر دینی را نفی می،نماید لذا شیعیان که مقام امامت را یک منصب ،الهی و به نصّ پیامبر صلی الله علیه و اله و به عنوان نیابت و جانشینی از رسول خدا صلی الله علیه و اله می دانند آن را می پذیرند
زیرا دو تعریف ،مزبور نظر و عقیدهٔ آنان را در یکی از ابعاد مهم و عمدۀ امامت که عبارت از ریاست و زعامت عامه بر امور دین و دنیای مردم است و همین معنا متبادر از آیات و اخبار «ولایت» می باشد روشن می سازد البته این دو ،تعریف، خصوصاً تعریف دوّم ممکن است بر طبق مکتب اهل سنّت نیز
ص: 63
قابل توجیه ،باشد بدین معنا که بگویند: در ،خلافت شرط نیست که کسی که خلیفه شده است از جانب کسی که خلیفهٔ او شده برگزیده شده ،باشد بلکه «خلافت» به معنی جانشینی ،است و همین قدر که شخصی به جای دیگری بنشیند - خواه به تعیین او و خواه به تعیین دیگران باشد - خلیفه و جانشین او خواهد بود!
،بنابراین در مورد خلافت و جانشینی از پیامبر صلی الله علیه و اله الله نیز ممکن است بگویند: لازم نیست که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله خود ،شخصاً کسی را جانشین خود قرار دهد بلکه اگر دیگران هم کسی را به عنوان جانشین او انتخاب نموده و به جای او منصوب نمودند یا شخصی با قهر و غلبه به جای او ،نشست خلیفه و جانشین او خواهد بود!
جواب این مطلب آن است که: این معنا خلاف صریح لفظ نیابت و خلافت است و چنین برداشتی از مفهوم نیابت و خلافت معمول و متعارف نیست و به فرض این که (خلیفه و نائب) بر کسی که به جای دیگری بنشیند - و به زور و قلدری و بدون رضایت او کارهایش را انجام دهد- اطلاق ،شود این معنای خلافت و نیابت نیست و چنین کسی نایب و خلیفهٔ واقعی نخواهد بود و بدون هیچ گونه تردید غاصب و ستمگر است.
،بنابراین از آن جایی که امامت در مکتب شیعه منصبی الهی است و صاحب آن باید از جانب خدا برگزیده شود و بوسیله پیامبر صلی الله علیه و اله به امامت منصوب گردد، لذا ع دو کلمهٔ نیابت و خلافت که در دو تعریف مذکور آمده است با واقعیت و حقیقت امر امامت مطابق است.
ولی با این :همه در تطبیق دو تعریف مذکور بر مکتب شیعه بهتر است پس از لفظ «رئاسة»، کلمهٔ «الهيّه» نیز اضافه گردد تا روشن شود که حکومت و ریاست «امام» از جانب خداوند است از همین جهت مرحوم سیّد اسماعیل طبرسی (رحمه الله علیه) مؤلف کتاب «كفاية الموحّدين» کلمهٔ «الهیّه» را در تعریف خود اضافه نموده و چنین می گوید:
﴿الامامة، هى الرئاسة العامة الإلهيّة خلافة عن رسول الله صلی الله علیه و آله في أمور الدين الدنيا﴾. (1)
امامت عبارت از پیشوایی و زمامداری و ریاست گسترده ای است از جانب خدای تعالی نسبت به کلیّه امور دینی و دنیوی به عنوان خلافت و جانشینی از رسول خدا صلی الله علیه و اله.
ص: 64
به نظر ما این تعریف تعریف جامع و کاملی است و از دو تعریف دیگر بهتر و کامل تر است و هر چند که در دو تعریف قبلی هم همین حقیقت و واقعیتی که در این تعریف آمده است مراد است ولی میان این تعریف با آن دو تعریف دیگر فرق روشنی وجود دارد و آن این که
در دو تعریف پیشین تنها سخن از «نیابت و خلافت» به میان آمده است در حالی که هر دو تعریف با مکتب اهل سنّت نیز قابل توجیه ،است زیرا آنان نیز «امام» را خلیفه و جانشین پیامبر می دانند - ولی در این تعریف «امام» به عنوان رئیس عمومی و سرپرست کلیه امور دینی و دنیای مردم از جانب خدا به عنوان نائب و جانشین پیامبر صلی الله علیه و اله شناسانده شده است.
و چنین امامتی که از طرف خدای ،تعالی و به نصّ و نصب پیامبر صلی الله علیه و اله الله و مرجع عمومی مسلمانان در همه امور دینی و دنیوی مردم ،باشد جز در سایه علم و عصمت و طهارت و ولایت مطلقه ،الهی که از شرایط اساسی امامت در مکتب «تشیّع» است عملی و امکان پذیر نیست
بنابر آن چه تا این جا دربارۀ شناخت و مفهوم امامت گفته شد این نتیجه به دست می آید که در تحقق مصداق واقعی و حقیقی امامت پیشوایی عملی لازم است و کلمهٔ «امام» و «پیشوا» را به هر رهبر و رئیسی نمی توان اطلاق ،نمود، بلکه در صورتی اطلاق این الفاظ بر ،کسی به عنوان جانشینی از پیامبر صلی الله علیه و اله صحیح است که تنها به دستور دادن و راهنمایی کردن اکتفا نکند بلکه خودش در عمل کردن به کارهای نیک و شایسته و اجراء احکام الهی پیش بیفتد و قولاً و عملاً جامعه را رهبری کند.
،بنابراین اگر بطور اطلاق کلمهٔ «امام» در مورد شخصی بکار برود باید در تمام امور مادی و معنوی دنیوی و اخروی دینی و سیاسی فردی و اجتماعی، امامت و پیشوایی داشته باشد و امور دینی و دنیوی و اجتماعی و سیاسی ملت و مملکت را بر طبق قوانین آسمانی و معیارهای اسلامی اداره ،کند و کلیه برنامه ها و دستورات دین را اجرا نماید و فرامین اخلاقی و عبادی اسلام را به کار بندد و بطور خلاصه نمونه کامل دین و نمایندهٔ وجود مقدّس پیامبر صلی الله علیه و اله باشد.
پس در تعریف امامت واقعی باید چنین گفت:
«امامت پیشوایی و زمامداری و ریاست گسترده ای است نسبت به کلیه امور دینی
ص: 65
و دنیوی بعنوان جانشینی از پیغمبر از طرف خداوند».
زیرا: چنان که گفتیم، «امامت» از نظر معنای اصطلاحی آن عبارت است از: مرجعیت ،دینی و رهبریّت ،سیاسی و ریاست عامه الهی بر کلیه امور دین و دنیای مردم که انتخاب و انتصاب «امام» از جانب خداوند است و امامت و پیشوایی او از طرف خدا بوسیلهٔ پیامبر صلی الله علیه و اله به ،مردم ابلاغ و اعلام می شود
و از این جا روشن می شود: تعریف هایی که علمای اهل سنّت و برخی از دانشمندان امامیّه برای امامت کرده اند و در کتاب های علم کلام دیده می شود ناتمام است توضیح آن این که:
«در قاموس بزرگ اسلامی دو کلمهٔ حائز اهمیّت وجود دارد که یکی ولایت است و دیگری امامت ولایت، اشاره به معنای عامّ دقیقی دارد که امامت و ولایت باطنی هر دو را شامل می شود و ولایت باطنی همان ولایت الهی عامّ کلّی است که از جانب خدای متعال به «ولیّ» تفویض شده است و آن اداره کردن جهان هستی و مشرف بودن بر آن است به اذن خدا...
امّا ،امامت عبارت از ،رهبری و فرمان ،روایی و ریاست عامّه در دنیا و دین است که مخصوص پیامبر صلی الله علیه و اله و امامان پس از او است» (1)
پس امامت وقتی بطور اطلاق و بدون قید گفته شود مقصود از آن پیشوایی و ،رهبری و زمامداری و سرپرستی جامعه اسلامی است و به عبارت روشنتر امامت در وقتی که بدون قرینهای ذکر ،شود در لسان ،قرآن و نهج البلاغه و روایات ،اسلامی منصب و مقامی است که خدای تعالی به افرادی خاص از خواص بندگان شایسته خود
که انسان های ممتازند عطا می کند و دارندگان آن منصب کارگزاران دین خدا نگهبانان امر خدا و حافظان شرع ،خدا و گواهان بر خلق خدا و دست پروردگان تربیت خداوند می باشند.
بنابراین «امام» رهبر دینی و فکری و ،سیاسی و ،اخلاقی و اجتماعی جامعه و خلیفهٔ خدا و حاکم ،اسلامی و «ولیّ امر مسلمین» است او از جانب خدا ولیّ امر و حاکم و خلیفه است و بر جان و مال و نفوس مردم اولویت دارد و بر اداره امور و احقاق
ص: 66
حقوق و حفظ نظم و تأمین امنیت و برقرار کردن ،عدالت برهمگان ولایت دارد و امر ،او امر خدا و فرمان او فرمان خداست
به هر حال آن چه در بیانات دانشمندان بزرگ شیعه در رابطه با تعریف امامت آمده این است که ،امامت یک مقام و منصب الهی است و ،امام خلیفه و جانشین پیغمبر است که پس از در گذشت پیامبر خدا صلی الله علیه و اله رهبری و فرمان روایی و ریاست عامه در امور دین و دنیا مخصوص به اوست که این حکومت و ریاست از جانب خداوند به او واگذار می،شود و امامت و خلافتش نیز به وسیلهٔ پیامبر صلی الله علیه و اله به مسلمانان ابلاغ و اعلام می گردد.
و به همین دلیل است که در «دائرة المعارف شیعه» در تبیین و توضیح مقام شامخ امامت و شناساندن مفهوم اصطلاحی ،آن در یک عبارت جامع و کوتاه، چنین آمده است:
«امامت: یک مقام و منصب الهی و ریاست گسترده ای در امور دنیا و دین است که خداوند تبارک و تعالی آن را در اختیار فرد کاملی از افراد بشر قرار می دهد و به پیامبر صلی الله علیه و اله دستور می دهد تا امّت را به سوی او رهنمون شود و او - یعنی امام - جانشین پیامبر صلی الله علیه و اله در ارشاد و هدایت مردم و حجّت خدا در میان بندگانش می باشد». (1)
آن چه تا بدینجا آوردیم سخنان برخی از دانشمندان بزرگ شیعه در تعریف امامت بود که برای شناساندن مفهوم اصطلاحی امامت در کتب خود آورده اند.
و اینک برای این که مسأله امامت و مفهوم اصطلاحی آن بهتر روشن شود این موضوع را از دیدگاه پیشوایان معصوم علیهم السلام و روایاتی که از آن بزرگواران در رابطه با مسأله امامت در کتب حدیث آمده است مورد بررسی قرار می دهیم
از دیدگاه پیشوایان معصوم علیهم السلام ،امامت کلید ،اسلام و نظام ،امت و یگانه راه وصول به حق و پیاده کردن قوانین نجات بخش اسلام و ریشه و اساس آئین توحید و خدا پرستی است که است که بدون آن شجره طیبه توحید در جامعه رشد نمی یابد و دین خدا استقرار پیدا نمی کند
ص: 67
در این رابطه سخنان بسیار دقیق و جالبی از ائمه معصومین علیهم السلام رسیده است که اسلام برای اثبات مدعای خود قسمتی از آن ها را در این جا می آوریم
پیامبر صلی الله علیه و اله اکرم می فرماید:
﴿اِسْمَعُوا و أطِيعُوا لِمَنْ وَلاهُ الأمْرَ ، فَإِنَّه نِظام الإسلام﴾. (1)
بشنوید و فرمان برید از کسی که خداوند زمام امر حکومت را بدست او سپرده است، زیرا او نظام اسلام است.
أمير مؤمنان علیه السلام می فرماید:
﴿ألإمامَةُ نِظامُ الأُمِّةِ﴾ (2)
امامت، نظام امّت است.
در همین رابطه در «نهج البلاغه» جمله ای از آن حضرت نقل شده که دقیقاً معنای «نظام» را روشن می کند و در آن ،جمله امام علیه السلام دربارۀ نظام امامت و موقعیت زمامدار دینی چنین می فرماید:
﴿وَ مَكَانُ الْقَيِّمِ بِالْأَمْرِ مَكَانُ النِّظَامِ مِنَ الْخَرَزِ يَجْمَعُهُ وَ يَضُمُّهُ: فَإِنِ أَنْقَطَعَ النِّظَامُ تَفَرَّقَ الْخَرَزُ وَ ذَهَبَ، ثُمَّ لَمْ يَجْتَمِعْ بِحَذَا فِيرِهِ أَبَداً﴾ (3)
موقعیت زمامدار ،دین بسان رشتهٔ مهره است که دانه های پراکنده را یک جا گرد می آورد و آن ها را به هم پیوند می دهد، پس اگر این رشته پاره شود مهره ها از هم جدا شده و پراکنده می شوند و پس از آن هیچ گاه بصورت اول باز نمی گردند».
در این گفتار امیرمؤمنان «امام» را به «نظام» (رشته و نخ تسبیح) و امّت و جامعه را به «خَرز» (دانه های تسبیح و یا گردن بند) تشبیه فرموده است.
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح این سخن امام علیه السلام می گوید: نظام گردن بند عبارت از آن نخی است که آن را جمع می کند (و نظم خاصی به آن می دهد) (4)
و امّا «خرز» به معنای ،مُهره و دانه های سوراخ داری است که برای درست کردن تسبیح و یا گردن بند مورد استفاده قرار می گیرد
ص: 68
،بنابراین معنای سخن امیرمؤمنان علیه السلام چنین می شود که:
زمامدار ،دین و حکمران مملکت و رهبر جامعه اسلامی مانند رشته ای است که دانه های پراکنده را تحت نظام ویژه ای در می آورد و آن ها را بهم پیوند می دهد، و اگر این نخ بگسلد و پاره شود، دانه ها پراکنده می شوند و هر یک به سوئی می روند، و پس از آن دیگر به صورت اول فراهم نمی گردند».
بنابراین ،«نظام»، عبارت از واسطه ای است که پراکندگی ها را منسجم می کند و افراد را یک جا گرد می آورد و آن ها را متحد و یکپارچه می سازد و همه را در یک مسیر برای یک هدف قرار می دهد
حضرت فاطمه علیها السلام می فرماید:
﴿فَفَرَضَ الإِيمَانَ تَطْهِيراً مِنَ الشِّركِ ... والطَّاعَةَ نِظاماً لِلْمِلّة، والإمامَةَ لِمّاً مِنَ الفُرقَةِ﴾ (1)
... خداوند ایمان را برای پاک کردن مردمان از شرک واجب کرد و فرمانبرداری را برای نظام ملّت و امامت را برای جلوگیری از پراکندگی مقرر فرمود.
امام حسین علیه السلام می فرماید:
حضرت حسین بن علی علیهما السلام در مورد طبیعت نظام اسلامی و هدف های اساسی آن در بخشی از سخنان خود چنین می فرماید
﴿اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ إِنَّهُ لَمْ یَکُنْ مَا کَانَ مِنَّا تَنافُساً فِی سُلْطانٍ، ولا التماساً مِنْ فُضُولِ الحُطام، و لكن لِتُرىَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِينِكَ و تُظهِرَ الإصلاحَ في بِلادِكَ و يَأْمَنَ الْمظلومُونَ مِنْ عِبادِکَ، وَ یُعْمَلُ بِفَرَائِضِکَ وَ سُنَّتِکَ وَ أَحْکامِکَ﴾ (2)
پروردگارا! تو می دانی که مبارزه من با این جمعیت به خاطر علاقه به حکومت و دست یابی به مقام و قدرت و یا به خاطر بهره گیری از مال و ثروت دنیا نبوده، بلکه برای این است که نشانه های آئین تو را در همه جا نشان دهیم تا بندگان ستم دیده تو از بند ستم رهایی یابند و در امن و امان بسر برند و به دستورهای تو از واجبات و محرّمات عمل نمایند.
امام سجاد علیه السلام می فرماید:
﴿اللَّهُمَّ إِنَّک أَیّدْتَ دِینَک فِی کلِّ أَوَانٍ بِإِمَامٍ أَقَمْتَهُ عَلَماً لِعِبَادِک، وَ مَنَاراً فِی بِلَادِک ... فهوَ عِصْمَةُ اللائذينَ ، و كَهفُ المُؤمِنينَ، و عُروَةُ المُتَمَسّكِينَ و بَهاءُ العَالَمِينَ ﴾ (3)
ص: 69
خداوندا تو دین خودت را در هر زمان بوسیلهٔ «امامی» تأیید نمودی و او را بسان پرچمی برای هدایت بندگانت بر افراشتی و چون شاخصی نورافکن او را در سرزمین های پهناور خود به پاداشتی... پس او - امام علیه السلام پناهگاه پناهندگان و ملجاً مؤمنان و دستگیره متمسّکان و فروغ جهانیان است.
امام باقر علیه السلام می فرماید:
﴿ بني الإسلامُ عَلَى خَمْسَة أشياء: عَلَى الصَّلاةِ والزَّكَاةِ والحَجّ والصوم الولاية، قالَ زُرارَهُ: فَقُلْتُ وَأیُّ شَیءٍ مِنْ ذلِکَ أَفْضَلُ؟ فقالَ: الولايَةُ أَفضَل، لأَنَّهَا مِفْتَاحُهُنَّ وَ الْوالِی هُوَ الدَّلِیلُ عَلَیْهِنَ﴾ (1)
اسلام روی 5 پایه استوار شده است ،نماز ،زکات حج روزه، و «ولایت». زرارره می گوید: عرض کردم کدام یک از این ها برتر است؟ فرمود: ولایت برتر است. زیرا ولایت کلید بقیه است و والی (یعنی: امام و حاکم اسلامی) مردم را به سوی آن ها رهبری می کند.
در این جا باید توضیح دهیم که مقصود از «ولایت» در این حدیث و احادیث دیگری مشابه ،آن همان «امامت» است و به عبارت دقیق تر «ولایت»: عبارت از رهبری و سرپرستی جامعه می باشد که یکی از شئون امام در رابطه با زمامداری اوست
امام صادق علیه السلام می فرماید:
﴿يَحْقَنُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِهِ الدِّمَاء، و يَصْلَحُ بِه ذَاتَ البَين، و يَلُمّ بِهِ الشَّعث، يَشْعَبُ بِهِ الصّدع، و يَكْسُو بِهِ الغاري، و يَشْبَعُ بِهِ الجائع، و يُؤْمِنُ بِهِ الخَائِف﴾ (2)
... خدای عزّوجلّ به وسیلهٔ «امام» از ریختن خون ها جلوگیری می کند، و اختلافات را از میان می برد و پریشانی را اصلاح می کند و پراکندگی را به هماهنگی مبدل می سازد و برهنه را به وسیلهٔ او می پوشاند و گرسنه را سیر می کند و آن که بیمناک است در سایه حکومت او به ایمنی می رسد.
امام کاظم علیه السلام می فرماید:
﴿جَميعُ ما حَرَّمَ اللهُ فِى القُرآنِ هُوَ الظَّاهِرُ ، والبَاطِنُ مِنْ ذالِكَ أئمّة الْجَورِ ، جَمِیعُ مَا أَحَلَّ اَللَّهُ تَعَالَی فِی اَلْکِتَابِ هُوَ الظَّاهِرُ والبَاطِنُ مِنْ ذالِكَ أئمّةُ الحَقَّ ﴾ (3)
ص: 70
تمام آن چه را که خداوند در قرآن حرام کرده است پلیدی آن محرّمات سطحی و ظاهری است و باطن آن پلیدی ها پیشوایان ظلم و جور است و تمام آن چه را که خدای تعالی در این کتاب حلال ،دانسته حلّیت آن سطحی و ظاهری است و باطن آن امامان حق است.
مقصود این حدیث این است که رهبری و مدیریّت نقش زنده ای در تکامل جامعه ها و تربیت افراد و صلاح و فساد انسان ها دارد به این معنا که ریشهٔ همهٔ زشتی ها تباهیا و بیماری های اجتماعی و فساد و جنایاتی که در یک ملت پیدا می شود باطن و آن ها امامت امام باطل و پیشوای جائر ،است و ریشۀ همۀ فضائل و نیکویی ها و شایستگی ها و خیرات و برکات امامت امام به حق و پیشوای عادل است.
و به همین لحاظ است که امیرمؤمنان علیه السلام به هنگام اردوکشی به شام برای نبرد با «معاوية بن ابی سفیان» خطاب به پیروان خود می فرماید:
«از خدا بترسید و از امام خود فرمان برید که رعیت صالح و شایسته به وسیلۀ امام عادل نجات پیدا می کند و رعیّت بدکار و فاجر به سبب امام فاجر به هلاکت می رسد». (1)
و امام صادق علیه السلام نیز در ضمن حدیثی در مورد ولایت والی جائر می فرماید:
در ولایت والی جائر هر چه حقّ است پایمال می شود و از یاد می رود و هر چه باطل است زنده می شود و ستم و تباهی و جور ظهور پیدا می کند و کتاب های آسمانی کنار گذارده می شود و پیامبران و مؤمنان به قتل می رسند و مساجد ویران می شود و سنّت خدا و شرایع او دگرگون می گردد. (2)
پس امام به حقّ منشأ و منبع هر خیر و برکت برای همهٔ مردم و پیشوای باطل و ستمگر ریشه هر فساد و شرّ و فساد و شر و جنایت است و بر مبنای همین اصل اساسی و استوار است که روایات فراوانی از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام وارد شده است که:
«هر کس بدون امام از دنیا ،برود به مرگ جاهلیّت - یعنی بی نصیب از اسلام - مرده
ص: 71
است». (1)
امام رضا علیه السلام می فرماید:
﴿إِنَّ الإمامَةَ زِمَامُ الدِّينِ ، و نظامُ المُسلمينَ، و صالِحُ الدُّنيا، و عِزُّ المُؤْمِنِينَ، إِنَّ الإِمَامَةَ أُسُّ الإسلام النامِي، و فَرعُهُ الشامي بالإمامِ تَمامُ الصّلاةِ، والزَّكَاةِ ، الصّيامِ، والحَجّ ، و الْجِهَادِ وَ تَوْفِیرُ الْفَیءِ وَ الصَّدَقَاتِ وَ إِمْضَاءُ الْحُدُودِ وَ الْأَحْکامِ، و مَنِعُ الثّغُورِ والأطرافِ.
الإِمَامُ يُحِلُّ حَلالَ اللَّهِ ، و يُحَرِّمُ حَرامَ اللهِ، و يُقيمُ حُدودَ اللَّهِ، و يَذُبُّ عَن دِينِ اللَّهِ، وَ يَدْعُو إلى سَبيلِ رَبِّهِ بالحِكمَةِ والمَوْعِظَةِ الحَسَنَةِ، والحُجَّةِ البالِغَةِ...﴾ (2)
امامت زمام ،دین و نظام مسلمانان و اصلاح کننده دنیا و مایۀ عزّت مؤمنان است. امامت ریشه و اساس اسلام بالنده و شاخهٔ سربلند آن است. نماز و زکات و روزه و حج و جهاد و فراوانی غنایم و صدقات و اجراء حدود و احکام و پاسداری از مرزها و اطراف کشور بوسیلهٔ امام صورت اتمام پیدا می کند
امام حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام می کند و حدود خدا را به پا می دارد، و از دین خدا دفاع می نماید و با حکمت و پند نیکو و برهان رسا مردمان را به راه خدا می خواند.
هشتمین پیشوای معصوم شیعیان در ادامه سخنان خود در بیان شناخت و اوصاف امام و معرّفی او چنین می فرماید:
﴿الإمامُ كَالشَّمس الطَّالِعَةِ المُجَلَّلَةِ بِنُورِهَا لِلْعَالَمِ و هيَ فِي الْأُفُقِ بِحَيْثُ لَا تَنَالَهَا الأيدى والأبصارُ. الإمامُ البَدْرُ المنير، والسّراجُ الزَّاهِرُ والنُّور السّاطع، والنّجْمُ الهادى في غياهِبِ الدُّجى، و أجواز البُلدانِ والقِفَّارِ و لُجَحِ البخار. الإِمَامِ المَاءُ العَذِّبُ عَلَى الظُّمَاءِ، وَالدَّالُّ عَلَى الْهُدَى، وَالْمُنْجِي مِنَ الرَّدَى، الإِمَامُ النَّارُ عَلَى الْيَفَاعِ الْحَارُّ لِمَنِ اصْطَلَى بِهِ، وَالدَّلِيلُ فِي الْمَهَالِكِ، مَنْ فَارَقَهُ فَهَالِكٌ..
الإمام أمينُ اللهِ فى خَلْقِهِ ، و حُجَّتُهُ عَلَ عِباده، و خَليفتُهُ في بلادِهِ، والدّاعِيُّ إِلى اللهِ، والذَّاتُ عَنْ حُرُم الله.
الإمامُ المُطَهِّر مِنَ الذُّنُوبِ ، والمُبَرِّءُ عَنِ العُيُوبِ، ألمخصُوص بالعِلْمِ المُوسُومُ بالحِلْم،
ص: 72
نِظامُ الدِّين، وَ عِزُّ الْمُسْلِمِينَ، وَ غَيْظُ الْمُنَافِقِينَ، وَ بَوَارُ الْكَافِرِينَ ...﴾ (1)
امام همچون خورشید تابانی است که با نور خود جهان را از کران تا به کران روشن می سازد و خود در اوج قله افق است و دست اهریمنان از آن کوتاه و چشم بدخواهان از دیدن آن ناتوان است. امام ماه تابان و خورشید فروزان و نور درخشنده، و ستاره راهنمایی است که در شدّت تاریکی ها پرده ظلمت را می درد و اشعه تابناک نور هدایت را در همه جا می گسترد، در دل شهرها در بیابان های بی آب و علف و در میان امواج کوه پیکر دریا نور افشانی می کند
امام آب حیاتبخش و گوارایی است که تشنگان دانش و شیفتگان پاکی را از سرچشمه معارف حقه سیراب می کند امام مشعل فروزانی است که گمگشتگان وادی ضلالت و گمراهی را به شاهراه حق و حقیقت رهنمون می شود و چون خورشید فروزان با تابش نور و حرارت خود خطرات تاریکی و سرما را نابود می سازد و هر کس از او دوری گزیند به هلاکت می رسد.
امام امین خدا در میان آفریدگان او حجّت خدا بر بندگان او، جانشین خدا در سرزمین های او دعوت کننده مردم به سوی خداوند و دفاع کننده از حریم (اوامر و نواهی) الهی است.
امام از همۀ گناهان ،پاک و از تمام عیب ها برکنار است علم و دانش مخصوص به او، و حلم و بردباری از ویژگی های اوست. امام نظام دین و مایه عزّت مسلمانان و خشم منافقان و هلاک کافران است....
اکنون که معنا و مفهوم اصطلاحی امامت از دیدگاه مکتب شیعه روشن گردید به اصل مطلب می پردازیم و از ذات اقدس احدیت استمداد می طلبیم و از حضرتش استعانت می جوییم که ما را در انجام و اتمام این ،مختصر، موفق و یاری فرماید.
ص: 73
ص: 74
شامل:
ویژگی های امام معصوم علیه السلام
دلائل برتری بنی هاشم بر دیگر طوایف و قبایل عرب
امامان معصوم علیهم السلام از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و عترت او هستند
سخنی درباره فرزندان پیامبر صلی الله علیه و اله از نسل فاطمه علیها السلام
پیامبر صلی الله علیه و اله فرزندان فاطمه علیها السلام، حسنین علیهما السلام را فرزندان خود خوانده است
مشخصات دوازده امام در سخنان امامان اهل بیت علیهم السلام
ص: 75
ص: 76
آن چه از مجموع روایات شیعه و سنّی در معرّفی امامان راستین استفاده می شود این است :که امامان معصوم علیهم السلام از نژاد ،عرب از طایفه ،قریش از تیره بنی هاشم و از اهل بیت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می باشند که تعداد آن ها 12 ،نفر و همگی دارای نَسَب عالی و شرافت خانوادگی و معصوم از خطا و برگزیده از جانب خدا و از هر عیب و نقصی منزّه و مبرّا بوده و وجود مقدّس رسول خدا صلی الله علیه و اله در دوران رسالت 23 ساله خود مکرّر در مکرّر در موارد متعدد به عناوین مختلف آن ها را به مردم معرفی فرموده است.
در این زمینه روایات بسیار زیادی از پیامبر گرامی اسلام و صحابه و تابعین و پیشوایان معصوم رسیده است که (به مناسبت بحثی که در پیش روی داریم) و برای این که با ویژگی های امام معصوم بیشتر آشنا شویم و ضمناً معلوم شود که تصریح به امامت «ائمّه اثنا عشر» و ویژگی های خلفاء و جانشینان واقعی رسول خدا صلی الله علیه و اله در روایات اهل سنّت نیز آمده است قسمتی از آن ها را در این جا می آوریم:
1 - ابن حجر هیتمی مکّی از عبدالله بن عمرو روایت کرده است که گفت: از پیامبر اکرم شنیدم که می فرمود:
﴿ يَكُونُ خَلْفِى إثنا عَشَرَ خَلِيفَةً﴾ (1)
بعد از من 12 خلیفه خواهد بود.
2- مسلم بن حجّاج نیشابوری در کتاب صحیح خود از «جابر بن سمره» روایت کرده است که :گفت من با پدرم محضر رسول خدا صلی الله علیه و اله شرفیاب شدیم و از آن حضرت
ص: 77
شنیدم که می فرمود:
﴿ لا يزالُ هَذَا الدِّينُ عَزِيزاً منيعاً إلى إثْنَى عَشَرَ خَلِيفَةٌ كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ﴾. (1)
پیوسته این دین به شکوه و عزّت خود باقی خواهد بود تا روزی که دوازده خلیفه (در رأس آن) باشد که همگی آن ها از قریش هستند.
3- شیخ سلیمان قندوزی حنفی در کتاب «ینابیع المودّه» از عبدالملك بن عمیر از «جابر بن سمره» روایت کرده است که :گفت از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم شنیدم که فرمود:
﴿بَعدِى إِثْنَا عَشَرَ خَليفَةً كُلُّهُمْ مِن بَني هَاشِم﴾ (2)
بعد از من 12 خلیفه خواهد بود که همگی آن ها از بنی هاشم هستند.
4- پیشوای معروف اهل سنّت «احمد بن حنبل» درکتاب مسند خود از «مسروق» نقل کرده است که گفت: از عبدالله بن مسعود پرسیدم چند نفر بر این امّت حکومت خواهند کرد؟ ابن مسعود در پاسخ :گفت ما در همین باره از رسول خدا صلی الله علیه و اله سؤال کردیم و او در جواب فرمود:
﴿إِثْنَا عَشَرَ خَليفَةً كَعِدّةٍ نُقَبَاءِ بَني إِسرائيل﴾ (3)
دوازده نفر به تعداد نقباء بنی اسرائیل
5- در تاریخ ابن عساکر از ابن مسعود چنین نقل شده است که :گفت ما از رسول خدا صلی الله علیه و اله پرسیدیم چند خلیفه بر این امّت حکومت خواهند کرد؟ در جواب فرمود:
﴿إِنَّ عِدَّةَ الخُلفَاءِ بَعْدِى عِدَّةٌ نُقَبَاء مُوسى﴾. (4)
تعداد خلفای بعد از من به تعداد نقبای حضرت موسی علیه السلام است.
نگارنده گوید: آن چه از منابع مهم حدیث و تاریخ استفاده می شود این است که نقبای بنی اسرائیل هر یک به نوبۀ خود رئیس و رهبر جمعیتی بوده اند که سمتِ رهبری و سرپرستی طایفهٔ خود را به عهده داشته اند.
ص: 78
در تفسیر روح المعانی از ابن عباس چنین نقل شده است که: ﴿إنّهُمْ كَانُوا وزراء و ضارُو أنبياء بَعْد ذلك﴾: «نقباى بنی اسرائیل وزرای حضرت موسی علیه السلام بودند که بعداً به مقام نبوّت رسیدند». (1)
و در حالات پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله نیز آمده است: که در شب عَقَبه که مردم مدینه برای دعوت آن حضرت به محلّ عقبه آمده بودند دستور داد که دوازده نفر «نقیب» به تعداد نقبای بنی اسرائیل از میان خودشان انتخاب کنند که وظیفهٔ آن ها نیز مسأله رهبری و سرپرستی اقوام و بستگان خود بوده است. (2)
و جالب توجه این که در روایات متعددی که از طرق اهل سنت درباره جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و اله وارد شده به تعداد 12 نفر از خلفای دوازده گانهٔ رسول خدا اشاره شده و تعداد آنان به تعداد نقبای بنی اسرائیل معرفی گردیده است.
،بنابراین با توجه به تصریح پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله دربارهٔ دوازده خلیفه و تشبیهی که آن حضرت در مورد خلفای پس از خود به تعداد «نقبای بنی اسرائیل» فرموده است همچنین با توجّه به آیه شریفه ﴿وَ لَقَدْ أَخَذَ اللهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ بَعَثْنَا مِنْهُمْ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيباً﴾، (3) که بیانگر تعیین و اعزام دوازده نفر از نقبای بنی اسرائیل از طرف خداوند می،باشد و باز با توجه به شرحی که آلوسی مصری در تفسیر روح المعانی آورده است که این عده از نقبای بنی اسرائیل وزرای حضرت موسی علیه السلام بودند که بعدها به مقام شامخ نبوّت ،رسیدند شکّی نیست که خلفاء و جانشینان رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله هم باید برگزیده خدا و از طرف حضرت حقّ تعیین و انتخاب شده و موضوع خلافت و زعامت و رهبری آن ها به وسیلهٔ رسول خدا صلی الله علیه و اله به مردم ،ابلاغ ،گردد و پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم آنان را با تمام صفات و خصوصیات و ویژگی هایی که در خور یک رهبر الهی و جانشین آخرین پیامبر خداست بدون پرده پوشی به مردم و امّت اسلامی معرفی نماید.
:زیرا شریعت مقدّسه نبوی شریعتی ابدی و جاودانی است که تا پایان عمر جهان و
ص: 79
انقراض بشریّت بر همه انسان ها حکومت خواهد کرد و در ازای دین او و مدت زمامداری خلفای اثنا عشر به درازای عمر دنیا و پایان جهان و قیام قیامت خواهد بود که هرگز با شریعت حضرت موسی علیه السلام قابل مقایسه ،نیست و به طور مسلّم باید در جهت تعیین خلفاء و جانشینان رسول اکرم صلی الله علیه و آله دقّت و عنایت بیشتری مبذول گردد و حداقل همان طوری که خداوند عالم خود نقبای بنی اسرائیل و وزرای حضرت موسی علیه السلام را تعیین و انتخاب فرموده است رهبران جامعه اسلامی و امامان و جانشینان پیامبر صلی الله علیه و اله اسلام را نیز خود تعیین و انتخاب و معرفی فرماید
همان گونه که اشاره کردیم امام باید از جانب خدا تعیین ،شود و از آن جا که او خلیفة الله و جانشین خداست و مقام رهبری و راهنمایی به حق را داراست و جانشین بهترین آفریدگان خدا و قائم مقام آخرین الهی پیامبر صلی الله علیه و اله است باید همانند خود پیامبر صلی الله علیه و اله اکرمصلى الله عليه وسلم از اصالت و کرامت و شرافت خانوادگی برخوردار بوده و برتر و بالاتر و افضل همهٔ ،مردمان و معصوم از خطا و از هر عیب و نقص منزّه و مبرا باشد تا بتواند نقش رهبری امت را به عهده بگیرد.
و تردیدی نیست که طبق روایات وارده «بنی هاشم» افضل و برتر از همه قبایل قریش بوده که با وجود آن ها هرگز نوبت به دیگران نمی رسد.
و اینک برای روشن شدن این موضوع به قسمتی از روایاتی که در این زمینه می آوریم توجه فرمایید.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله می فرماید:
﴿إنّ الله اختارَ مِنْ بنى آدم العَرَب، واختار مِنَ العَرَبِ مُضَرُ ، و مِنَ المُضَرِ قُريشاً ، و مِنْ قُرَيْشٍ بَني هاشم واختارَني مِن بَنِي هاشم﴾ (1)
خداوند تبارک و تعالی از فرزندان حضرت آدم علیه السلام نژاد عرب را اختیار فرمود، و از نژاد عرب - طایفهٔ - «مُضَر» را اختیار فرمود و از طایفهٔ مضر قبیلهٔ قریش را اختیار فرمود و از قبیله قریش بنی هاشم را اختیار فرمود و مرا از بنی هاشم اختیار نمود.
ص: 80
و در حدیث دیگری آمده است که فرمود:
﴿ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى كِنَانَةَ مِن وُلدِ إسماعيل، واصْطَفى قُريشاً مِن كِنَانَةَ، واصطفى مِنْ قُريش بَنِي هاشم، واصطَفَانِي مِن بَنِي هاشم﴾. (1)
خداوند - بنی- کنانه را از فرزندان حضرت اسماعیل علیه السلام برگزید، و قریش را از بنی کنانه برگزید و بنی هاشم را از قریش انتخاب نمود و مرا از بنی هاشم اختیار فرمود.
در همین رابطه «واثلة بن اسقع» نیز از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله روایت کرده است که فرمود:
﴿ إِنَّ اللهَ اصْطَفى مِن وُلدِ إبراهيم إسماعيل ، واصْطَفى مِن وُلد إسماعيل بني كنانة، واصْطَفَى مِن بَنِي كِنَانَةَ قُرَيشاً ، واصْطَفى مِن قُريشٍ بَنِي هاشم، وَ اصْطَفَانِي مِن بَني هاشم﴾ (2)
خداوند سبحان از فرزندان حضرت ابراهیم علیه السلام اسماعیل را برگزید و از فرزندان اسماعیل بنی کنانه را برگزید و از بنی کنانه قریش را برگزید و از قریش بنی هاشم را برگزید و مرا از بنی هاشم اختیار فرمود
و در همین زمینه از «مطّلب بن وداعه» در حدیثی روایت شده است که گفت:
«عبّاس - عموی رسول خدا صلی الله علیه و اله- نزد پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم آمد و مثل این که چیزی - در بی احترامی به آن حضرت - شنیده بود. پس رسول خدا صلی الله علیه و اله برخاست و به منبر رفت و بر فراز منبر ایستاد و فرمود من چه کسی هستم؟ حاضرین :گفتند شما رسول خدا هستید. :فرمود من محمّد بن عبدالله بن عبدالمطّلب .هستم خدای تعالی آفریدگان را آفرید و مرا در بهترین آن ها قرار داد، سپس آن ها را به دو گروه تقسیم نمود و مرا در بهترین گروه آن ها قرار داد، سپس آن ها را قبیله قبیله کرد و مرا در بهترین قبیله ها قرار داد آن گاه آن ها را خانواده گردانید و مرا در بهترین خانواده ها و از بهترین مردمان قرار داد». (3)
و در حدیثی که حاکم نیشابوری در کتاب «مستدرک» به سند خود از «عبدالله بن عمر» نقل کرده، آمده است که گفت:
ص: 81
هنگامی که در کنار خانه رسول اکرم صلی الله علیه و آله نشسته بودیم زنی از آن جا عبور کرد در این هنگام یکی از حاضران گفت این ،زن دختر محمّد !است «ابوسفیان» که در جمع حاضران ،بود اظهار داشت مثل محمد در میان بنی هاشم مثل گل خوشبویی است که در میان کاه روییده باشد.
آن ،زن سخن ناشایست وی را شنید و بدون آن که سخنی بگوید، به راه خود ادامه داد و بحضور مبارک رسول خدا صلی الله علیه و اله شرفیاب شد و جریان را بطوری که شنیده بود به عرض آن حضرت رسانید.
رسول خدا صلی الله علیه و اله از شنیدن آن سخن خشمناک شد از خانه بیرون آمد و در حالی که آثار خشمناکی از چهرهٔ مبارکش نمایان بود خطاب به حاضران فرمود: چه پیش آمده است که سخنان ناهنجاری از برخی از مردمان به گوشم می رسد و در ادامه آن فرمود به ،راستی خدای تبارک و تعالی آسمان ها را بیافرید و بالاترین آسمان ها را اختیار کرد و آفریدگانی را که خود می خواست در آن جا جای داد سپس به آفرینش موجودات دیگر پرداخته و از میان آن ها فرزندان آدم علیه السلام را برگزید و از همگی آن ها عرب را برگزید و از میان عرب قبیلهٔ «مُضَر» را انتخاب کرد و از این قبیله گروه قریش را برگزید و از میان ،قریش بنی هاشم را اختیار کرد و مرا از میان بنی هاشم انتخاب .فرمود
،پس من از بنی هاشمم که برگزیدهٔ برگزیدگانند ،اینک کسی که مرا دوست می دارد به خاطر علاقه مندی به من عرب را هم دوست می دارد و کسی که مرا دوست نمی دارد بر اثر کینه ورزی با من به مردم عرب اظهار علاقه مندی نمی کند و کینه آنان را در دل می گیرد. (1)
و در تفسیر «درّ المنثور» ذیل آیه تطهیر در سوره احزاب و به نقل از حکیم «ترمذی» و «طبرانی» و «ابن مردویه» و «ابونعیم» در کتاب «الدلائل» از «ابن عبّاس» آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
خدای تعالی آفریدگان خود را به دو گروه تقسیم کرد و مرا در گروه شایسته ای از آن دو گروه قرار داد، چنان که خود در قرآن به این دو گروه اشاره کرده است ﴿أصْحَابُ الْيَمِين وَ أَصْحَابُ الشِّمَال﴾. (2)
ص: 82
و در این رابطه من از اصحاب یمین و از بهترین آنان هستم پس از آن آن دو گروه را به سه بخش تقسیم کرد و مرا در بخش بهترین آن ها قرار داد چنان که فرموده است: ﴿فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ، وَ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ، وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أَوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾ (1)
و من در جرگه سابقانم و از بهترین ،آن ها به شمار می آیم
بعد از آن بخش های سه گانه را به لباس عشیره ها آراست و مرا در بهترین قبیله ها قرار داد، چنان که خود فرموده است: ﴿وَ جَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقَاكُمْ﴾ (2) ما شما را به شعبه ها و قبیله های مختلف درآوردیم تا از این راه، یکدیگر را بشناسید و گرامی ترین شما در پیشگاه خدا پرهیزگارترین شماست.
با توجه به این آیه شریفه من که پیغمبرم در پیشگاه خدای تعالی پرهیزگارترین و گرامی ترین شمایم و به این که از چنین موقعیتی ،برخوردارم مباهات نمی کنم و به خود مغرور نمی گردم
،آن گاه قبیله ها را به خانواده هایی تقسیم کرد و مرا در بهترین خانواده ها قرار داد چنان که فرموده است:
﴿إِنَّمَا يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾ (3) آراده خدا چنان است که شما خاندان را از هرگونه ،پلیدی پاکیزه سازد و شما را از هرگونه آلودگی دور گرداند در این رابطه من و بستگانم از هر گناهی پاک و پاکیزه ایم (4)
و در یک حدیث دیگر که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله از رسالت خود و امامت امامان معصوم علیهم السلام سخن گفته چنین آمده است که فرمود:
﴿إنّ الله عَزَّوَجَلَّ اخْتَارَ مِنَ الأيَّامِ يَومَ الجُمُعَةِ، و مِنَ اللّيالي لَيْلَةَ الْقَدْرِ، وَ مِنَ الشَّهُورِ شَهِرَ رمضانِ، واخْتَارَنِي مِنَ الرُّسُلَ واخْتَارَ مِنّي عَليّاً، واخْتَارَ مِنْ عَلَى الحَسَنَ وَالحُسَيْنَ، واخْتارَ مِنْهُمْ تِسْعةً تاسِعُهُمْ قَائمُهُمْ، وهُوَ ظَاهِرُ هُمْ هُوَ باطِنُهُمْ﴾. (5)
ص: 83
خدای تبارک و تعالی از روزها روز جمعه را اختیار ،فرمود و از شب ها شب قدر و از ماه ها ماه مبارک رمضان و مرا از پیامبران برگزید و علی علیه السلام را از من اختیار نمود و از علی حسن و حسین علیهما السلام را اختیار کرد و از آن ها 9 نفر دیگر اختیار فرمود که نهمین آن ها «قائم» ایشان است و اوست که پس از ظاهر شدن بر دشمنان غالب می شود و اوست که مدتی طولانی از نظرها غایب می گردد.
امیرمؤمنان علیه السلام نیز در «نهج البلاغه» دربارۀ اصالت و شرافت و نجابت و کرامت و بزرگواری رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و عترت و اهل بیت علیهم السلام آن بزرگوار، چنین می فرماید:
﴿حَتَّى أَفْضَتْ كَرَامَةُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى إِلَى مُحَمَّدٍ، صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ؛ فَأَخْرَجَهُ مِنْ أَفْضَلِ الْمَعَادِنٍ مَنبِتَاً، وَأَعَزّ الْأَرُومَاتِ مَغْرِساً مِنَ الشَّجَرَةِ الَّتِي صَدَعَ مِنْهَا أَنْبِيَاءَهُ، وَأَنْتَجَبَ مِنْهَا أُمَنَاءَهُ عِتْرَتُهُ خَيْرُ الْعِتَر ، وَ أُسْرَتُهُ خَيْرُ الْأُسَرِ، وَ شَجَرَتُهُ خَيْرُ الشَّجَرِ؛ نَبَتَتْ فِي حَرَمٍ؛ وَ بَسَقَتْ فِي كَرَمٍ؛ لَهَا فُرُوعٌ طِوَالٌ، وَ ثَمَرٌ لَا يُنَالُ.﴾
تا این که منصب و مقام بزرگ نبوّت و پیغمبری از جانب خدای سبحان به حضرت محمد صلی الله علیه و آله رسید و خداوند نهاد اصلی وی را از بهترین معادن- از صلب پدرانی بزرگوار از پیامبران پیشین - استخراج نمود و نهال وجود او را در اصیل ترین و عزیزترین سرزمین ها - در رحم پاک مادرانی پاکدامن - غرس نمود و شاخه هستی او را از همان درختی که پیامبران را از آن ،آفریده و امینان درگاه خود را از آن برگزیده بود به وجود آورد. عترت او بهترین ،عترت ها، خاندانش بهترین خاندان ها و درخت وجودش از بهترین درختان و شجره هاست. در حرم امن خدا - در سرزمین مکّه - روئید و در آغوش گرم خانواده ای کریم بزرگ شد و دارای شاخه های بلندی است که دست فرومایگان به میوه های آن نخواهد رسید. (1)
این ها چند نمونه از روایاتی است که دلیل افضلیت بنی هاشم است و برتری آن ها را بر دیگر طوایف و قبایل عرب به اثبات می رساند و جای هیچ گونه شک و تردید در مورد لیاقت ذاتی و شرافت خانوادگی و اصالت و نجابت بنی هاشم برای احدی باقی نمی گذارد. (2)
ص: 84
اکنون که رشته سخن پیرامون افضلیّت بنی هاشم به این جا رسید شایسته است روایاتی که در رابطه با ویژگی های امام معصوم علیه السلام از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده و قاطعانه امامت را در عترت و اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله محدود می کند و مشتمل بر واژه های ،امام ،امامان ،ائمّه ،خلفا خلیفه و امثال آن هاست نقل کنیم تا از این راه ویژگی های امام معصوم علیه السلام مشخّص گردیده و از هرگونه توجیه و تأویل در امان باشیم
والبته باید توجه داشته باشیم که روایاتی که از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله درباره امامت و پیشوایی و شرایط رهبری و بیان ویژگی های امام معصوم علیه السلام رسیده و در کتب معتبره شیعه و سنّی ثبت و ضبط گردیده و بیان گر آنند که امامان معصوم علیهم السلام از طایفه قریش از تیرهٔ بنی هاشم از عترت و اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و از نسل مطهّر على بن ابى طالب علیه السلام و ذرّیه پاک فاطمه اطهر علیها السلام می باشند افزون از شما راست که ما تنها قسمتی از آن ها را در این جا می آوریم.
و اینک روایات وارده:
1- عدّه زیادی از محدّثین عالی مقام شیعه - و حتّی برخی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت - در کتب روائی خود نقل کرده اند که: «هنگامی که خدیجه کبری به فاطمه زهرا علیها السلام باردار ،شد آن حضرت از درون رَحِم با مادرش سخن می گفت (1) و از او دلجویی می نمود روزی رسول خدا صلی الله علیه و اله بر او وارد شد و شنید که حضرت خدیجه علیها السلام با کسی سخن می گوید: فرمود: ای خدیجه با چه کسی سخن می گویی؟ خدیجه پاسخ داد: فرزندی که در شکم دارم با من سخن می گوید و مونس تنهایی من است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود:
﴿يا خديجَةُ! هذا جِبْرَئِيل و يُخبرُني أنّها أُنثى، و أنَّهَا النَّسَلَةُ الطَّاهِرَةُ المَيْمُونَةٌ، وَ أنّ الله تَعَالَى سَيَجْعَلُ نَسْلَى مِنْهَا، وَ سَيَجْعَلُ مِنْ نَسْلِها أَئِمَّةً و يَجْعَلُهُمْ خُلَفَاءَهُ فِي أَرْضِهِ بَعْدَ انقضاءِ وَحيه﴾ (2)
ص: 85
ای خدیجه! هم اینک جبرئیل امین به من خبر می دهد که این فرزند دختر است و او نسلی پاکیزه و بابرکت ،است و خدای تعالی نسل مرا از او قرار خواهد داد و از نسل او امامان و پیشوایان دین به وجود خواهد آورد و آن ها را بعد از انقضاء وحی خلیفه های خود در زمین خواهد گرداند.
و در یک نقل دیگر است که فرمود:
﴿أبشري يا خَديجَةُ! هَذهِ بِنْتُ جَعَلَهَا الله أُمَّ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ خُلَفَائِي، يَخْرُجُونَ بَعْدِي وَ بَعْدَ أَبِيْهِمْ.﴾
بشارت باد ای خدیجه که این فرزند تو دختر است که خداوند او را مادر یازده نفر از جانشينان من قرار داده که پس از من و بعد از پدرشان - امیر المؤمنين علیه السلام - به مقام امامت می رسند (1)
2- علّامة قندوزی «شیخ سلیمان حنفی بلخی» و عدّه دیگری از دانشمندان و حفّاظ حدیث از جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده اند که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿إِنَّ الله عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ ذُرِّيَّةَ كُلَّ نَبِيٌّ في صُلبِهِ و جَعَلَ ذُرِّيَّتِي فِي صُلْبِ عَليّ بن أبي طالب﴾
خداوند تبارک و تعالی ذرّیّه هر پیغمبری را در صلب خودش قرار داد و ذریّه مرا در صلب علی بن ابی طالب قرار داد. (2)
3- علّامه حافظ «محب الدّین طبری» در حدیثی از ابن عبّاس نقل کرده است که :گفت
«من و عبّاس در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و اله نشسته بودیم که علی علیه السلام وارد شد و سلام کرد رسول خدا صلی الله علیه و اله جوابش را داد سپس برخاست و او را در آغوش گرفت و میان دو چشمش را بوسید و او را در طرف راست خودش نشانید عباس عرض کرد یا رسول الله! علی را دوست داری؟ فرمود عمو جان خدا بیشتر از من دوستش دارد خداوند نسل
ص: 86
هر پیغمبری را در صلب خودش قرار داد ولی نسل مرا در صلب على مقرّر فرموده است» (1)
4- علّامه محدّث شهاب الدین سید علی علیه السلام همدانی در کتاب «مودّه «القربی» از زید بن حارثه - غلام آزاده شده و پسر خوانده رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله- نقل کرده است که: «در آن شبی که رسول خدا صلی الله علیه و اله برای نخستین بار از انصار بیعت گرفت، خطاب به آن ها فرمود:
﴿أخذت عليكم بما أخذ الله على النّبيين من قبل أن تحفظوني بما تحفظوا أنفسكم و تمنعوني فيما تمنعوا أنفسكم و تحفظوا عليّ بن أبي طالب بما تحفظوا أنفسكم فَإِنّه الصديق الأكبر، يزيد اللهُ بِهِ دِينَكُمْ، وإِنَّ اللهَ تَعَالَى أعْطى مُوسَى الْعَضا، وأَعْطى إبراهيمَ النَّارَ الْمُطفِيَّة، و عِيسَى الكَلِمَاتِ التي كان يحيى بها الموتى، وأعطانى هذا يعنى عليّاً ولِكُلِّ نَبِيّ آيَةٌ وهذا آيَةُ ربّى، والائمّةُ الطَّاهرون من ولده آيات ربّي لن تخلوا الأرض من أَهْلِ الْإِيْمَانِ مَا بَقِيَ أَحَدٌ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ، و عَلَيْهِمْ تَقُومُ الْقِيَامَةِ﴾.
از شما عهد و پیمان می گیرم به آن چه خداوند از پیامبران پیش از من پیمان گرفته است :که از من محافظت کنید همان گونه که از خودتان محافظت می کنید و از من حمایت نمایید همان گونه که از خودتان حمایت به عمل می آورید و از علی بن ابی طالب دفاع کنید همان گونه که از جان خودتان دفاع می کنید که او صدیق اکبر است و خدای تعالی به وسیلهٔ او بر ایمانتان می افزاید خداوند سبحان به حضرت موسی علیه السلام عصای - معجزه آسا - را بخشید و به حضرت ابراهیم علیه السلام خاموشی و سرد شدن آتش را، و به حضرت عیسی علیه السلام کلماتی که با آن مرده ها را زنده می کرد و به منهم این- علی علیه السلام را- عطا فرموده است. برای هر پیغمبری آیت و نشانه ای است و این آیت پروردگار من است و امامان پاک سرشت از فرزندان او آیات پروردگار من.اند تا زمانی که یکی از فرزندان او باقی باشد زمین از اهل ایمان خالی نمی ماند و با پایان یافتن دوران حیات آن ها قیامت برپا می شود (2)
5- علّامه فقیه «ابن مغازلی شافعی» و دیگران با ذکر سند از «اعمش» روایت کرده اند که در مجلس منصور دوانیقی :گفت «حدیث نمود مرا صادق - آل محمّد صلی الله علیه و آله- از
ص: 87
پدران بزرگوارش... از امیرمؤمنان علیه السلام از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم که فرمود:
﴿أتاني جبرئيل علیه السلام فَقَالَ: تَخَتَمُوا بِالعَقِيق فَإنّهُ أوّلُ حَجَرِ شَهِدَ اللهِ بِالوَحْدَانِيَّةِ، وَلِيَ بِالنّبوة، وَ لِعَليٍّ بِالوَصيّة، ولِولدِهِ بِالإِمَامَةِ، وَ لِشِيعَتِهِ بِالجَنَّةِ﴾.
هم اینک جبرئیل علیه السلام به نزد من آمد و گفت: انگشتر عقیق در دست کنید که آن نخستین سنگی است که به یکتائی خداوند و پیامبری من و به وصایت علی علیه السلام و امامت فرزندانش-علیهم السلام- و بهشتی بودن شیعیانش گواهی داده است. (1)
6- علّامه محدّث سیّد علی علیه السلام همدانی از علی علیه السلام روایت کرده است که :فرمود
روزی من خوابیده بودم که رسول خدا صلی الله علیه و اله وارد گردید و به من نگاهی کرد و با پای خود مرا حرکت داد و :فرمود
﴿قُمْ يَفْدِى بِكَ أبى وأُمّي، فَإِنَّ جِبْرَئِيلَ علیه السلام أَتَانِي فَقَالَ لي: بَشِّرْ هَذَا بِأَنَّ الله تَعَالَى جَعَلَ الأئِمّةَ مِنْ صُلْبِهِ وأ نَّ اللهَ تَعَالَى لَيَغْفِرُ لَهُ و لِذُرِّيَّتِهِ و لِشيْعَتِهِ لِمُحِبّيهِ، وَ أَنَّ مَنْ طَعَنَ عَلَيْهِ و بَخَسَ حَقَّهُ فُهُوَ فِي النَّارِ﴾.
برخیز پدر و مادرم به فدایت هم اکنون جبرئیل علیه السلام به نزد من آمد و به من گفت: این - علی علیه السلام را بشارت ده که خدای تعالی امامان را از صلب او قرار داده و خدای تعالی او و ذریّه اش و شیعیانش و دوست دارانش همه را می آمرزد و کسی که درباره او عیب جویی کند و سرکشی نماید و حقّش را از او باز دارد در آتش خواهد بود. (2)
7- خطیب خوارزمی با ذکر سند در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت کرده است که فرمود:
﴿مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَحْيا حَيَاتِى و يَمُوتَ مَمَاتِي و يَدْخُلَ الجَنَّةَ الَّتِي وَعَدَنِي رَبِّي فَلْيَتَوَلَّ عَلِيّ ابْنَ أَبِي طَالِب و ذُرِّيَّتَهُ الطَّاهِرِينِ ، أَئِمَّةَ الهُدى ومصابيحَ الدُّجى مِنْ بَعْدِهِ، فَإِنَّهُمْ لَنْ يَخرُجُوكُم مِنْ بَابِ الهُدى إلى بابِ الصّلالَةِ﴾.
هر کسی که دوست دارد همچون من زندگی کند و همچون من بمیرد و به بهشتی وارد شود که خداوند آن را به من وعده داده است پس باید که علی بن ابی طالب و فرزندان
ص: 88
پاک سرشت او را دوست بدارد که آنان امامان هدایت گر و چراغ های ظلمت و تاریکی پس از او می باشند و شما را از دَر هدایت به دَرِ گمراهی بیرون نمی برند. (1)
8- علامّه محدّث سیّد علی همدانی در روایتی از امیرمؤمنان علیه السلام نقل کرده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود:
﴿ مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَرْكَبَ سَفِينَةِ النَّجَاةِ و يَستَمْسِكَ بِالعُرْوَةِ الْوُثْقَى و يَعْتَصِمَ بِحَبْلِ اللَّهِ الْمَتَين فَلْيُوالِ عَليّاً بَعْدِي وَ لِيُعَادِ عَدُوّه وَلِيَأتمّ بالائمّةِ الْهُداة مِنْ وُلْدِهِ فَإِنَّهُمْ خُلَفَائِي و أَوصِيَائي و حُجَجُ الله عَلَى خَلْقِهِ بَعْدِي و سَادَاتُ أُمّتي﴾.
هر کس که دوست دارد برکشتی نجات سوار شود و به دستگیره محکم و مطمئن تمسک جوید و به ریسمان ناگسستنی الهی چنگ ،زند باید که علی بن ابی طالب را پس از من دوست بدارد و با دشمنش دشمن باشد و به امامان راهنما از فرزندانش اقتدا نماید که آن ها بعد از من خلفای من و اوصیاء من و حجّت های خدا بر بندگان خدا و بزرگان امتم و راهنمای پرهیزکاران به سوی بهشت هستند. (2)
9- حافظ طبرانی و دیگر حفّاظ حدیث و اعلام اهل سنّت در حدیثی از ابن عبّاس نقل کرده اند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود:
﴿مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَحْيَا حَيَاتِي وَ يَمُوتَ مَمَاتِي وَ يَسْكُنَ جَنَّةَ عَدْنٍ الَّتِي غَرَسَهَا رَبِّي، فَلْيُوال عَليّاً مِنْ بَعْدِى وَلْيُوال وَليّه، وَلْيَقْتَدِ بِالائمّة مِنْ بَعْدِى، فَإِنَّهُمْ عِتْرَتِي خُلِقُوا مِنْ طِينَتِي و رُزِقُوا فَهُما و عِلْماً و وَيْلٌ لِلمُكَذِّبِينَ بِفَضلِهِمْ مِنْ ، ألقَاطِعِينَ فِيْهِمْ صِلَتِي لا أنا لَهُمُ اللهُ شَفَاعَتِي﴾
هر کس از آن شادمان می شود که همچون من زندگی کند و همچون من بمیرد و در بهشت جاودانی که خداوند آن را آماده و مهیا ساخته سکنا گزیند پس باید که بعد از من علی و دوستانش را دوست بدارد و به امامان پس از من اقتدا نماید که آنان عترت منند. و از خاک و گل من آفریده شده اند و از فیض علم و فهم - من - برخوردار گردیده اند. وای به حال کسانی از امّتم که فضائلشان را تکذیب نمایند و رشته پیوند مرا در حق آن ها قطع
ص: 89
کنند که خداوند آن ها را از شفاعت من محروم خواهد ساخت. (1)
10- شيخ الاسلام حافظ ابراهیم جوینی حموینی در کتاب «فرائد السمطین» با ذکر سند از رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت کرده است که فرمود:
﴿مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَتَمَسَّكَ بِدِينِي، و يَرْكَبَ سَفِينَةَ النَّجَاةِ بَعْدِي، فَليَقْتَدِ بِعَليِّ بْنِ أَبِي طَالبٍ، وليُعَادِ عَدُوَّهُ، و ليُوَال وَليَّهُ، فَإِنَّهُ وَصِيِّي و خَليفَتِي عَلى أُمَّتِي فِي حَيَاتِي و بَعْدَ وَفَاتِي، و هُوَ إِمَامُ كُل مُسْلمٍ وأَمِيرُ كُل مُؤْمِنٍ بَعْدِي، قَوْلهُ قَوْلي، و أَمْرُهُ أَمْرِي، و نَهْيُهُ نَهْيِي، و تَابِعُهُ تَابِعِي، و نَاصِرُهُ نَاصِرِي، و خَاذِلهُ خَاذِلي.
ثُمّ قَالَ: مَنْ فَارَقَ عَليّاً بَعْدِي لمْ يَرَنِي و لمْ أَرَهُ يَوْمَ القِيَامَةِ، و مَنْ خَالفَ عَليّاً حَرَّمَ اللهُ عَليْهِ الجَنَّةَ، و جَعَل مَأْوَاهُ النَّارَ و بِئْسَ المَصِيرُ، و مَنْ خَذَل عَليّاً خَذَلهُ اللهُ يَوْمَ يُعْرَضُ عَليْهِ، و مَنْ نَصَرَ عَليّاً نَصَرَهُ اللهُ يَوْمَ يَلقَاهُ و لقَّنَهُ حُجَّتَهُ عِنْدَ المُسَاءَلةِ
ثُمّ قَالَ علیه السلام: وَالحَسَنُ والحُسَينُ إمَامًا أُمِّتِى بَعْدَ أبيْهما و سَيّدا شباب أَهْلِ الجَنَّةِ، و أُمُّهُما سَيِّدَةُ نِسَاء العَالَمِيْنَ ، و أَبُوهُمَا سَيِّدُ الْوَصِينَ، وَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَينِ تِسْعَةُ أَتَمَّةٍ تَاسِعُهُمُ القَائِمُ مِنْ وُلْدِى، طَاعَتُهُمْ طَاعَتِى و مَعْصِيَتُهُمْ مَعْصِيَتِي، إِلَى اللَّهِ أَشْكُوا الْمُنْكِرِينَ لِفَضْلِهِمْ، وَالْمُضيَّعينَ لِحُرْمَتِهِمْ بَعْدِى، وَ كَفَى بِاللهِ وَلِيّاً وَ نَاصِراً لِعَثْرَتِي وأئِمَّةِ أُمتي، مُنتَقِماً مِنَ الْجاحِدِينَ حَقَّهُمْ، ﴿وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ﴾ ﴾
هر کس دوست دارد که به دین من تمسّک جوید و پس از من برکشتی نجات سوار شود باید که به علی بن ابی طالب اقتدا کند و با دشمنش دشمنی ورزد و دوستش را دوست بدارد که او وصی من و جانشین من در حال حیات من و بعد از وفات من در میان امت من است و او بعد از من امام و پیشوای مسلمانان و امیرمؤمنان است گفتار او گفتار من و فرمان او فرمان من و نهی او نهی من و پیرو او پیرو من و یاور او یاور من و هر کس که دست از یاری او بردارد از یاری دادن به من دست برداشته است.
سپس فرمود: هر کس بعد از من از علی علیه السلام مفارقت جوید در روز قیامت نه مرا می بیند و نه
ص: 90
من او را خواهم دید و هر کس با علی مخالفت کند خداوند بهشت را بر او حرام خواهد کرد و جایگاهش را آتش دوزخ قرار خواهد داد و هر کس علی را یاری ندهد روزی که در پیشگاه خدا حاضر شود خداوند او را یاری نخواهد فرمود، و هر کس که علی را یاری کند روزی که به ملاقات خدا خواهد شتافت خداوند او را یاری خواهد رساند و در بازپرسی از او، آن چه مایه نجات و رستگاری اوست به او تلقین خواهد نمود.
سپس فرمود: حسن و حسین بعد از پدرشان دو امام- و پیشوای - امّت منند که هر دو سید و سرور جوانان اهل بهشت اند و مادرشان بانوی بانوان عالم و پدرشان سید اوصیاء است، و از اولاد حسین 9 امام به وجود خواهد آمد که نُهمی آن ها قائم ایشان از فرزندان من است که اطاعت آن ها اطاعت من و مخالفت با آن ها مخالفت با من خواهد بود. من به خدا شکایت می برم از کسانی که فضائلشان را انکار می کنند و بعد از من حرمت آن ها را از بین می برند و همین بس که خداوند یار و یاور عترت و امامان امتم باشد و از منکران حقشان انتقام بگیرد ﴿وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَب يَنقَلِبُونَ﴾ (1) و آنان که ستم روا داشتند به زودی خواهند دانست که بازگشتشان به کجا و چه سرنوشتی خواهند داشت. (2)
11- حافظ ابومنصور شهردار دیلمی در حدیثی با ذکر سند از ابوسعید خدری روایت کرده است که گفت:
﴿صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله صلوةَ الأولى ، ثُمَّ أَقبَلَ بوجهِهِ الكَريم عَلَيْنَا فَقَالَ: يَا مَعَاشَرَ أَصْحَابِي إِنَّ مَثَلَ أَهْلِ بَيتى فِيكُمْ مَثَلُ سَفِينَةٍ نُوحٍ و بَابُ حِطَّةِ بَنِي إِسْرائيل، فَتَمَسَّكُوا بِأَهْلِ بَيْتِي الأَئِمَّةِ الرَاشِدِينَ مِنْ ذُرِّيَّتِي فَإِنَّكُمْ لَنَّ تَضِلُّوا أَبَداً. فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ كَمِ الأئِمَّةُ بَعْدَكَ؟ قَالَ: إِثْنَا عَشَرَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي، أو قَالَ: مِنْ عِتْرَتِي﴾.
پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم نماز اوّلی - صبح یا ظهر- را با ما به جای آورد، سپس روی مبارکش را به جانب ما کرد و فرمود: ای گروه اصحابم بدون شک مَثَلِ اهل بیت من در میان شما بسان کشتی نوح و باب حطهٔ (3) بنی اسرائیل است، پس بعد از من به اهل بیتم متمسّك شويد كه
ص: 91
آن ها امامان راهنما از ذریه منند و شما هرگز گمراه نخواهید شد. عرض شد یا رسول الله! امامان بعد از شما چند نفرند؟ فرمود: 12 نفر از اهل بیتم - یا فرمود از عترت من هستند. (1)
12- شيخ الاسلام حموینی شافعی در کتاب فرائد السمطین و حافظ سلیمان قندوزی حنفی در کتاب ینابیع «المودّه از مجاهد از ابن عباس نقل کرده اند که گفت یک نفر یهودی به نام «نعثل» محضر رسول خدا صلی الله علیه و اله - صلّى الله عليه [وآله] و سلّم - آمد و :گفت یا محمد! من از تو چیزهایی می پرسم که مدتی است ذهن مرا به خود مشغول کرده است اگر جواب قانع کننده ای دادی به دست تو مسلمان خواهم شد، حضرت فرمود: بپرس ای ابا عماره... یهودی گفت به من خبر ده که وصی تو کیست؟ چون هیچ پیامبر صلی الله علیه و الهی نیست مگر آن که وصيّي دارد و پیامبر صلی الله علیه و اله ما موسی بن عمران به یوشع بن نون وصیّت کرد:
﴿فَقَالَ: نَعَم إِنَّ وَصيّي والخليفة من بَعْدِى عَلى بن أبى طالِب وَ بَعْدَهُ سِبْطَايَ الحَسَنُ ثُمَّ الحُسَينُ يَتْلُوه تِسعَةٌ مِنْ صُلْبِ الحُسَينُ ائمّة أبرار . قَالَ : يا مُحَمَّد فستهم لى. قَالَ: نَعم فإذا مَضَى الحسين فَإِبنُهُ على، فإذا مَضَى عَلى فَإِبنُهُ مُحَمَّد، فَإِذَا مَضَى مُحَمَّدٍ فَإِبنُهُ جعفر، فإِذا مَضَى جعفر فَإِبتُهُ موسى ، فإِذا مَضَى موسى فَإِبنُهُ عَلَى، فَإِذَا مَضَى عَلَى فَإِبنُهُ مُحَمَّد ، ثُمَّ إِبْنُهُ عَلى ، ثُمَّ إِبنَّهُ الحَسَن، ثُمَّ الحجة بن الحَسَن، فهذه إِثْنَا عَشَرَ ائمّةً عَدَدُ نُقَبَاءِ بني إسرائيل﴾.
:فرمود ،آری وصیّ من و خلیفه بعد از من علی بن ابی طالب است و بعد از او دو نوه من «حسن» بعد از او «حسین» است و نه نفر امامان پاک سرشت از صلب حسین خواهند .بود گفت یا محمد! راست گفتی آن نه نفر را برایم نام ببر فرمود: آری چون حسین از دنیا ،رفت فرزندش «علی بن الحسین» امام ،است و چون علی از دنیا رود پسرش «محمّد» امام خواهد بود و چون محمد [باقر] از دنیا رفت پسرش جعفر [صادق] امام خواهد بود، و چون جعفر از دنیا برود پسرش «موسی» امام خواهد بود و چون موسی وفات کرد پسرش علی [رضا] امام خواهد بود و چون علی رحلت نمود پسرش
ص: 92
«محمّد» امام خواهد بود و چون محمد از دنیا رفت پسرش «علی» و بعد از او پسرش «حسن» و بعد از او «حجّة بن الحسن»، این ها دوازده نفر امام اند به تعداد نقباء بنی اسرائیل
نعثل :گفت جای آن ها در بهشت کجاست؟ فرمود با من در درجه من نعثل گفت: ﴿أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وأنک رَسُولَ اللَّهِ ، وَ أَشْهَدُ أَنَّهُمْ الْأَوْصِيَاءِ مِنْ بعدک﴾، من در کتاب های گذشته این طور یافته ام که فرمودی و در عهد موسی بن عمران آمده است که چون آخر الزمان شود پیامبری به نام «احمد» مبعوث می شود که خاتم الانبیاء است بعد از او پیامبری نخواهد آمد و از صلب او امامان ابرار به عدد اسباط به وجود می آید. (1)
حضرت فرمود: ای ابا عماره آیا اسباط را می شناسی؟ گفت آری یا رسول الله آن ها دوازده نفر بودند که اولشان لاوی بن برخیا بود که مدتی طولانی از بنی اسرائیل غایب شد و بعد ظاهر گردید و خداوند به وسیلهٔ او شریعت را پس از کهنه شدن پیروز گردانید و او با «قرشطیای پادشاه جنگید و او را کشت.
حضرت فرمود: آن چه در بنی اسرائیل اتفاق افتاد در امت من نیز مطابق با آن به وجود خواهد آمد و دوازدهمین نفر از نسل من غایب خواهد شد تا جایی که دیده نشود و برای امّت من زمانی خواهد آمد که از اسلام جز نامی و از قرآن جز اسمی باقی نماند. در آن وقت است که خداوند به او اجازه خروج می دهد و او اسلام را آشکار و دین را تجدید می نماید. سپس فرمود: خوشا به حال کسی که آنان را دوست بدارد و وای به حال کسی که آنان را دشمن بدارد و خوشا به حال کسی که به آنان تمسّك جوید.
نعثل پس از شنیدن این سخنان به پا خاست و در محضر آن حضرت اشعاری چند- در مدح پیامبر و ائمه علیهم السلام سرود. (2)
13- خطیب خوارزمی در «مقتل الحسین» و حافظ ابراهیم حموینی در «فرائد السمطين» و محدّث قندوزی در «ینابیع المودّه» و برخی دیگر از دانشمندان اهل سنّت
ص: 93
در بخش فضائل حضرت فاطمه علیها السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نقل کرده اند که فرمود:
﴿فاطِمَهُ بَهْجَهُ قَلْبی ، وَ ابْناها ثَمَرَهُ فُؤادی ، وَ بَعْلُها نُورُ بَصَری ، وَالاْءَئِمَّهُ مِنْ وُلْدِها اُمَناءُ رَبّی ، وَ حَبْلُهُ الْمَمْدُودُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ ، مَنِ اعْتَصَمَ بِهِمْ نَجا ، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ هَوی﴾
فاطمه سُرور سینه من و دو پسرش میوه دل من و شوهرش نور دیدگان من و امامان از فرزندان او امینان پروردگار من و واسطه بین خدا و خلق خدا هستند هر کس به آن ها تمسّک جوید نجات خواهد یافت و هر کس از آن ها تخلّف نماید تباه خواهد شد». (1)
14- ابن حجر هیتمی مکّی در حدیثی از خلیفهٔ دوّم (عمر بن الخطّاب) نقل کرده است که :گفت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله شنیدم که فرمود:
﴿ كُلُّ سَبَبٍ و نَسَبٍ يَنْقَطِعُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَا خَلا سَبَبِي وَ نَسَبِي وَ كُلُّ بَنِي أُنْثَى عَصَبَتُهُمْ لأَبِيهِمْ مَا خَلا وُلْدِ فَاطِمَةَ فإِنِّى أنا أَبُوهُمْ عَصَبْتُهُمْ﴾
هر حَسَب و نسبی در روز قیامت قطع می شود مگر حسب و نسب من و هر اولاد دختری «عَصَبه» و انتساب آن ها از جانب پدر است مگر اولادهای فاطمه که نسبشان به من می رسد و من پدر آن ها هستم. (2)
با توجه به روایاتی که از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله در معرفی امامان معصوم علیهم السلام از منابع معتبر اهل سنّت نقل نمودیم این معنا به خوبی ظاهر می شود که امامان اهل بیت علیهم السلام از عترت و خاندان رسول خدا صلی الله علیه و اله از نسل مطهّر علی و فاطمه علیمها السلام و از ذریّه و فرزندان پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می،باشند که پیوستگی و ارتباط فاطمه و علی و فرزندانشان حسن و حسین علیهم السلام با رسول خدا صلی الله علیه و اله از روی نقل متواتر برای همه واضح و روشن است
ولی با این همه: گاهی برخی از کسانی که علاقه ای به خاندان عصمت و طهارت
ص: 94
ندارند کوشش می کنند که این موضوع را انکار کنند و از این که آنان را فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و اله بدانند خودداری نمایند و با القاء شبهه ای که در زمانهای بسیار دور، در دوران جاهلیت مطرح بوده است اذهان بعضی از افراد را مشوب ،سازند و از این رو می گویند:
چگونه شما می گویید امامان از نسل و ذریّه پیامبرند و حال آن که پیامبر از خود نسلی بر جای نگذاشته و اولاد پسر ،نداشت و نسل هر کس از اولاد پسر است نه از اولاد ،دختر و ،امامان فرزند دختر پیامبر هستند در حالی که دختر نسل ندارد و خود او نقشی در نسل و نسب فرزند خود ندارد و انتساب از جانب پدر است نه از جانب مادر حضرت رسول صلی الله علیه و آله جدّ مادری آن هاست و نباید آنان را منسوب به ایشان دانست؟
و باز در همین باره به شعر شاعری از شعراء دورهٔ جاهلیّت استناد می کنند که گفته است:
بَنُونَا بَنوُ أَبْنائنا و بناتنا *** بَنُو هُنَّ أبناءُ الرّجال الأباعِدِ
فرزندان ،ما فرزندان پسرانمان ،هستند و فرزندان دخترانمان ، فرزندان مردان بیگانه اند.
البته پاسخ این سئوال با روایاتی که متذکر شدیم - همچنین با مراجعه به قرآن کریم و آیات متعددی که در شأن اهل بیت علیهم السلام نازل شده (1) و مقام و موقعیت آن ها را مشخص ساخته است - بسیار واضح و روشن است و نیازی به بحث و استدلال ندارد ولی با این همه برای این که این مسأله بهتر روشن شود به طور اجمال یاد آور می شویم که خداوند متعال در قرآن کریم در مورد معرفی فرزندان حضرت ابراهیم علیه السلام چنین می فرماید:
﴿وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُدَ وَ سُلَيْمَانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسَى وَ هَارُونَ وَ كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ - وَ زَكَرِيَّا وَ يَحْيَى وَ عِيسَى وَ إِلْيَاسَ كُلٌّ مِنْ الصَّالِحِينَ﴾.
و از فرزندان او - ابراهیم علیه السلام- است؛ داوود سلیمان ،ایّوب یوسف، موسی و هارون، و ما این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم و - همچنین- زکریّا و يحيى و عيسى و إلياس
ص: 95
که همه از مردمان شایسته اند. (1)
در این آیات - چنان که ملاحظه می شود - خداوند حضرت عیسی علیه السلام را از ذریّه ابراهیم علیه السلام شمرده و او را از فرزندان آن حضرت دانسته است با این که می دانیم حضرت عیسی علیه السلام تنها از طرف مادرش حضرت مریم علیها السلام به آن حضرت مربوط می شود و این دلیل بر آن است که سلسله نَسَب از طرف پدر و مادر به طور یکسان پیش می رود و به همین دلیل نوه های پسری و دختری هر دو «ذرّیّه» و فرزند زاده محسوب می شوند.
روی همین جهت امامان اهل بیت علیهم السلام که نسبشان به سالار شهیدان حضرت حسین بن علی علیه السلام منتهی می شود و همه از طرف مادرشان صدیقه کبری فاطمه زهرا علیها السلام به پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله می رسند ابناء رسول الله (فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و اله) خوانده می شوند اگر چه در دوران جاهلیّت که برای زن هیچ گونه ارزشی قائل نبودند تنها نَسَب را از طرف پدر می دانستند
نکته قابل توجه این که: این مسأله - :یعنی انکار انتساب امامان اهل بیت به رسول خدا صلی الله علیه و اله - در زمان خود ائمّه علیهم السلام مطرح بوده است که آن بزرگواران و طرفدارانشان با همین آیات 84 و 85 سوره انعام که دلیل قاطع و دندان شکنی محسوب می شود به مخالفان و منکران انتساب پاسخ می گفتند در این زمینه روایات جالبی در تفسیر آیه 84 سوره انعام وارد شده که برای نمونه به برخی از آن ها اشاره می کنیم
1- در تفسیر عیاشی و تفسیر برهان از امام صادق علیه السلام روایت شده است که :فرمود «به خدا سوگند! خداوند متعال در قرآن مجید نسب حضرت عیسی علیه السلام را که از طرف مادر به حضرت ابراهیم علیه السلام منتهی می شود به عنوان ذرّیّه - فرزند زاده - بیان نموده است، آن گاه آیه شریفه: ﴿وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُدَ وَ سُلَيْمَانَ﴾ را تا آخر و آیه بعد را هم «عیسی» تلاوت کرد» (2)
2- در تفسیر «درّ المنثور» از ابو الأسود روایت کرده است که :گفت «روزی حجّاج کسی را به نزد یحیی بن معمر - قاضی خراسان که از علاقمندان خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله بود-فرستاد که من شنیده ام تو حسن و حسین را فرزندان رسول خدا می دانی - و در این
ص: 96
باره به آیات قرآن استدلال می کنی در حالی که من قرآن را از اول تا به آخر خوانده ام و به چنین آیه ای برخورد نکرده ام یحیی بن معمر در پاسخ او گفت: آیا در سوره انعام به این آیه برخورد کرده ای که می گوید ﴿وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُدَ وَ سُلَيْمَانَ... وَ يَحْيَى وَ عِیسَی ؟﴾ گفت: آری خوانده ام گفت مگر نه این است که در این آیات «عیسی» ذرّيّه ابراهیم شمرده شده با این که عیسی پدر نداشت - و از طرف پدر به ابراهیم نمی رسد؟ گفت: راست می گویی». (1)
3- خطیب خوارزمی در کتاب «مقتل الحسین» از عامر شعبی روایت کرده است که :گفت «شبی حجّاج بن یوسف «ثقفی» کسی را نزد من فرستاد و مرا به نزد خود طلبید.
من ترسیدم و به همین جهت برخاسته وضو گرفتم و (از ترس آن که به خانه باز نگردم) وصیّت خود را .نمودم چون بر او وارد شدم دیدم چرم مخصوصی را که برای سر بریدن محکومین به اعدام پهن می کردند گسترده و در کنار آن شمشیر برهنه ای نیز گذارده اند. من به حجاج سلام ،کردم و او پاسخ مرا داد و گفت: ﴿ لَا تَخَفْ فَقَدْ آمَنْتُکَ اللَّیْلَهَ وَ غَداً إِلَی الظُّهْرِ﴾: نترس من امشب تا فردا ظهر به تو امان دادم و تو در این مدت در امان هستی».
آن گاه به من دستور داد بنشینم و سپس اشاره کرد در این وقت مردی را که دست پایش را به کُند و زنجیر بسته بودند پیش روی حجّاج آوردند. حجاج به من گفت: ﴿إِنَّ هذا الشَّيخ يَقُولُ: إِنَّ الْحَسَنَ وَالْحُسَيْنَ كَانَا إِبْنَى رَسُولِ الله فَلْيَأْتِنِي بِحُجَّةٍ مِنَ القُرآنِ أو لأضربَنَّ عُنُقَه﴾: این پیرمرد عقیده دارد که حسن و حسین پسران رسول خدا هستند اکنون باید برای اثبات این عقیده و گفتار خود از قرآن دلیل و برهانی بیاورد وگرنه گردن او را خواهم زد».
من :گفتم لازم است این کُند و زنجیر از او برداشته شود، زیرا اگر او چنین برهان و دلیلی از قرآن بیاورد که طبعاً او را آزاد خواهی کرد و اگر دلیل و برهانی نیاورد که شمشیر این آهن (و زنجیر) را نمی برد مأموران - به دستور حجّاج- کند و زنجیر را از دست و پای او باز کردند در این وقت در چهرۀ آن مرد نگریستم دیدم او «سعید بن جبیر» است.
ص: 97
با مشاهدهٔ او محزون شدم و با خود گفتم او چگونه می تواند در این باره دلیلی از قرآن ارائه دهد؟ حجاج به او گفت برای اثبات ادعای خود حجت و دلیل روشنی از قرآن بیاور وگرنه گردنت را خواهم زد سعید گفت مهلت بده حجاج مقداری سکوت کرد و دوباره همان سخن را تکرار نمود و سعید از او مهلت خواست و برای بار سوم سعید لب گشوده گفت:
﴿أَعُوذِ بِاللَّهِ مِنَ الشَّطيانِ الرَّجِيمِ، بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾
سپس این آیات را تلاوت کرد:
﴿وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ كُلَّا هَدَيْنَا وَ نُوحاً هَدَيْنَا مِنْ قَبْلُ وَمِنْ ذُريَّته دَاوُدَ وَ سُلَيْمَانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسَى وَ هَارُونَ وَ كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾
و ما اسحاق و یعقوب را به ابراهیم بخشیدیم و هر کدام را هدایت کردیم و نوح را- نیز - از پیش هدایت ،نمودیم و از فرزندان اوست داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون، و ما این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم (1)
در این جا سعید ساکت شد و به حجّاج گفت: دنباله آیه را بخوان!
حجّاج شروع به خواندن کرده گفت:
﴿ وَ زَكَرِيَّا وَ يَحْيَى وَ عِيسَى وَ إِلْيَاسَ...﴾
سعید سربلند کرد و گفت:
چرا «عیسی» در این جا آمده؟
حجّاج :گفت عیسی از ذریّه ابراهیم است
سعید گفت:
﴿إن كانَ عيسى مِنْ ذُرِّيَّة إبراهيم، و لَم يكُن لَهُ أبٌ بَل كَانَ ابنُ بنتٍ فَنُسِبَ إِلَيهِ عَلى بُعدِه فَالحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ أَوْلَی أَنْ یُنْسَبَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ قُرْبِهِمَا مِنْهُ﴾.
در صورتی که حضرت عیسی علیه السلام با این که پدر ،ندارد بلکه پسر دختر ابراهیم است با فاصلهٔ دوری که از حضرت ابراهیم علیه السلام دارد ذرّيّه او محسوب شود، پس حسن و حسین علیهم السلام با فاصله نزدیکی که با رسول خدا دارند سزاوارترند که به رسول خدا صلی الله علیه و اله
ص: 98
منسوب گردند.
حجّاج دستور داد ده هزار دینار به سعید بدهند و دستور داد آن مبلغ را به همراه سعید به خانه اش ببرند - و شعبی را نیز آزاد کرد - .
شعبی :گوید چون صبح شد با خود گفتم بر من لازم شد به نزد این پیرمرد بروم و علوم و معانی قرآن را از او یاد بگیرم زیرا من فکر می کردم آن ها را می دانم ولی اکنون فهمیدم که من چیزی نمی دانم
پس به سراغ سعید رفتم و او را در مسجد یافتم که آن دینارها را (که حجّاج به او داده بود) در برابر خود گذارده و ده دینار ده دینار جدا کرده و به فقراء صدقه می دهد و می گوید: ﴿هذا كُلَّهُ ببَرَكَةِ الحَسَن والحُسَين علیهما السلام لَئن كُنَّا أَغْمَمْنا واحِداً فَقَدْ أَفرَحْنَا أَلفاً أَرْضَينا الله تَعَالَى وَ رَسُولَهُ﴾ همهٔ این ها به برکت حسن و حسین علیهما السلام است که اگر ما یکی را غمگین ،ساختیم هزار نفر دیگر را خوشحال نمودیم و خدای تعالی و رسول او را راضی کردیم (1)
تردیدی نیست که فرزند زاده ها از طرف دختر و پسر فرزند انسان محسوب می شوند و هیچ گونه تفاوتی در این زمینه وجود ندارد (2) و این موضوع نیز از مختصات پیغمبر اسلام نمی باشد و مخالفت با این مسأله سرچشمه ای جز تعصب و افکار جاهلی ندارد و جالب توجه این که بعضی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت نیز در ذیل آیه 84 سوره انعام تصریح کرده اند که حسن و حسین علیهما السلام فرزندان پیامبراند، از جمله:
امام فخر رازی در تفسیر کبیر خود می گوید: «این آیه دلالت دارد بر این که حسن و حسین از ذریّه پیامبر می باشند زیرا خداوند «عیسی» را از ذرّیّه ابراهیم علیه السلام شمرده است با این که حضرت عیسی علیه السلام تنها از طرف مادر به او ملحق می شود» (3)
نویسنده تفسیر «المنار» نیز بعد از نقل کلام فخر رازی می گوید: در این باب حدیثی از «ابوبکر» در «صحیح بخاری» از پیامبر صلی الله علیه و اله نقل شده است که به امام حسن علیه السلام اشاره
ص: 99
کرده و گفت: «إنّ ابني هذا سَیّد این پسر من آقا و بزرگ است» (1) (یعنی: کلمه پسرم را بر امام حسن اطلاق کرد) در حالی که در نزد عرب (جاهلی) لفظ (ابن) بر دختر زاده اطلاق نمی شد... - سپس اضافه می کند - به همین جهت مردم اولاد فاطمه علیها السلام را اولاد رسول و عترت و اهل بیت علیهم السلام او می دانستند (2)
نگارنده :گوید روایاتی که دربارهٔ امام حسن و امام حسین علیهما السلام از زبان مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله وارد شده و در آن ها کلمهٔ «ابن» به کار رفته و در منابع معتبر اهل سنّت نیز ثبت و ضبط گردیده است منحصر به یکی دو تا ،نیست بلکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در موارد متعدّدی کلمهٔ این را درباره فرزندان خود حسن و حسین علیهما السلام به کار برده است که ذیلاً به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
1- امام احمد حنبل در کتاب مسند خود از ابوبکر روایت کرده که گوید:
«رسول خدا صلی الله علیه و اله چنان بود که هرگاه نماز می گذارد حسن علیه السلام می آمد و بر پشت یا گردن آن حضرت بالا می رفت و رسول خدا صلی الله علیه و اله له او را به آرامی بلند می کرد که نیفتد، و این کار بارها اتفاق افتاد و چون نماز آن حضرت تمام می شد عرض می کردند یا رسول الله! ما ندیدیم این رفتاری که با حسن کردی با هیچ کس دیگری انجام دهی؟! فرمود: ﴿إِنَّهُ رَيحَانَتِى مِنَ الدُّنيا و إِنَّ ابْنِي هذا سَيّد﴾: به راستی که او گل خوشبوی من است در دنیا و به راستی که این پسر من سیّد و آقاست». (3)
2- نورالدین هیثمی در کتاب «مجمع الزوائد» از عائشه همسر رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت کرده است که گوید:
«رسول خدا صلی الله علیه و اله حسن را می گرفت و به سینه می چسبانید و می فرمود: ﴿اللّهمَّ إِنَّ هذا إبنى وأنا أُحِبُّهُ فَأحِبَّهُ وأحِبَّ مَنْ يُحبُّهُ﴾: بار خدایا! این پسر من است که من او را دوست دارم و تو نیز او را دوست بدار و دوست بدار هر کس که او را دوست می دارد» (4)
3- حاکم نیشابوری در «مستدرک» و احمد حنبل در کتاب «مسند» به سند خود از مردی به نام «شدّاد بن هاد» روایت کرده اند که گوید:
«رسول خدا صلی الله علیه و اله در هنگام یکی از دو نماز ظهر و یا عصر به نزد ما آمد و یکی از دو
ص: 100
فرزندش حسن یا حسین علیهما السلام را به همراه خود داشت، پس آن حضرت در جلوی صفوف نماز ایستاد و آن کودک را نزد پای راست خود گذارد سپس به سجده رفت و سجده را طولانی کرد.
راوی گوید: پدرم گفت من از میان مردم سرم را از سجده بلند کردم و دیدم که رسول خدا صلی الله علیه و اله در سجده است و آن کودک بر پشت آن حضرت سوار شده، من به حال سجده برگشتم و چون نماز آن حضرت تمام شد مردم عرضه داشتند: یا رسول الله! در این نمازی که امروز خواندی سجده ای طولانی داشتی که در نمازی دیگر نداشتی آیا در این باره به شما دستوری رسیده بود یا این که بر شما وحی نازل گردید؟ فرمود هیچ یک از این ها نبود، ﴿وَلكِن ابنى إرتَحَلَنِى فَكِرَهتُ أنْ أُعْجِلَهُ حَتَّى يَقْضِي حَاجَتَهُ﴾: ولكن پسرم بر پشتم سوار شده بود و من نخواستم او را ناراحت کنم تا او خودش به آرامی پایین بیاید». (1)
4- خطیب خوارزمی در کتاب «مقتل الحسین» از ابوبکر روایت کرده است که گوید:
«حسن و حسین علیهما السلام را دیدم در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و اله نماز می خواند بر پشت آن حضرت می پریدند و او مشغول نماز بود، رسول خدا صلی الله علیه و اله آن دو را با دست خود نگه می داشت تا زمانی که برخیزد و پشت آن حضرت راست شده و آن دو کودک به راحتی روی زمین بایستند و چون نمازش به پایان رسید آن دو را در دامان خود نشانید و دست بر سرشان کشید، سپس فرمود: ﴿إِنَّ ابنَيَّ هَذَيْنِ رَيْحَانَتَايَ مِنَ الدُّنیا﴾: این دو پسر من دو گل خوشبوی من از دنیا هستند». (2)
5- علّامه حافظ شیخ سلیمان قندوزی حنفی در کتاب «ینابیع المودّه» از ترمذی و طبرانی از اسامة بن زید روایت کرده است که پیامبر صلی الله علیه و اله درباره فرزندانش حسن و حسین علیهما السلام فرمود:
﴿هذانِ إبْنَايَ وإِبْنَا إِبنَتِي، أَللَّهُمَّ إنِّي أحِبُّهُما وأُحِبُّ مَنْ يُحِبُّهُما﴾
این دو - حسن و حسین علیهما السلام- پسران من و پسران دخترم هستند بار خدایا من این دو را دوست دارم و هر کس که آن ها را دوست بدارد دوست می دارم. (3)
این ها نمونه ای از روایات فراوانی است که در فضائل و مناقب حسنین علیهما السلام وارده شده
ص: 101
و رسول خدا صلی الله علیه و اله در این روایات در مورد فرزندان فاطمه علیها السلام کلمهٔ «ابن» را به کار برده و آنان را به عنوان پسران و فرزندان خود یاد نموده و جای هیچ گونه شکّ و تردید برای احدی باقی نگذارده است که حسن و حسین علیهما السلام واقعاً و حقیقتاً فرزندان پیامبرند (1) و امامان اهل بیت علیهم السلام هم به همین ،مناسبت ذرّيّه آن حضرت محسوب می شوند.
در همین ،رابطه مرحوم شریف رضی (علیه الرحمه) در «نهج البلاغه» از امیرمؤمنان علیه السلام آورده است: هنگامی که امام علیه السلام در یکی از روزهای جنگ «صفین» مشاهده کرد که فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام شتابان به سوی جنگ در حرکت است خطاب به اصحاب و یاران خود فرمود:
﴿اِمْلِکُوا عَنِّی هَذَا اَلْغُلاَمَ لاَ یَهُدَّنِی فَإِنَّنِی أَنْفَسُ بِهَذَیْنِ – عْنِی اَلْحَسَنَ وَ اَلْحُسَیْنَ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ عَلَی اَلْمَوْتِ. لِئَلاَّ یَنْقَطِعَ بِهِمَا نَسْلُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ﴾ (2)
از جابت من این جوان را به شدت بگیرید و نگاهش دارید تا [مرگ او] مرا در هم نکوبد. براستی که من نسبت به این دو - یعنی حسن و حسین علیهما السلام- در مورد مرگ بخل می ورزم تا نسل رسول خدا صلی الله علیه و اله به منقطع و بریده نشود.
ابن ابی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» درباره این سخن امام علیه السلام چنین می نویسد:
اگر بپرسی و بگوئی: آیا جایز است که به حسن و حسین و فرزندان ایشان پسران رسول خدا گفته شود! می گویم: آری.
زیرا: خداوند متعال در قرآن ایشان را «پسران پیامبر» نام نهاده و در آیه مباهله فرموده است: «فراخوانیم پسرانمان و پسرانتان را» (3) و جز این نیست که در این آیه معنی «پسرانمان»، حسن و حسین است. وانگهی اگر در مورد فرزندان کسی وصیت به پرداخت مالی ،بشود فرزندان دختر نیز مشمول این حکم هستند. خداوند متعال عیسی علیه السلام را ذریّه ابراهیم دانسته و در قرآن چنین فرموده است: «از ذریّه ابراهیم است داود و سلیمان و یحیی و عیسی» (4) اهل لغت در این باره اختلاف ندارند که فرزندان
ص: 102
دختر ،هم از نسل مرد بشمار میآیند و اگر بگوئی نسبت به این آیه که خداوند می فرماید: «محمد پدر هیچ یک از مردان شما نیست» (1) چه می گوئی؟ می گویم من از تو می پرسم که آیا پیامبر صلی الله علیه و اله پدر ابراهیم فرزند خود از ماریه بوده است یا نه! هر پاسخی که در این مورد دهی همان پاسخ من در مورد حسن و حسین علیهما السلام است. و پاسخ شامل در این آیه آن است که مراد از این آیه زید بن حارثه است زیرا اعراب بنابر عادت خود که بردگان را پسر خوانده خویش می خواندند به زید بن حارثه «زید بن محمد» می گفتند و خداوند با این آیه حکم دورهٔ جاهلی را باطل و از آن نهی فرموده است و گفته است محمد صلی الله علیه و آله پدر هیچ یک از مردان بالغ معروف میان شما نیست که کسی را پسر خوانده آن حضرت ندانند نه این که آن حضرت پدر کودکان خودش همچون ابراهیم و حسن و حسین علیهما السلام نیست.
اگر بپرسی که آیا پسر دختر آدمی بر طبق اصل حقیقی پسر شمرده می شود یا طبق مجاز؟ می گویم هر دو ممکن است کسی می تواند بگوید آری، اصل و حقیقت همین است و گاهی لفظ مشترک میان دو مفهوم است ولی در یکی از آن دو مشهورتر است و این مانعی نیست که در مفهوم دیگری هم منطبق بر حقیقت باشد کسی هم می تواند بگوید که حقیقت عرفی است و در این مورد استعمال آن بیش تر است و مجازی است که در عرف حقیقت شده است مانند استعمال کلمه آسمان برای باران و کلمۀ راویه برای مشک و انبان. برخی هم می توانند بگویند مجازی است که شارع آن را بکار برده است و اطلاق آن در هر صورت جایز و استعمال آن همچون مجازهایی است که بکار می رود
دیگر از چیرهایی که دلالت بر آن دارد که فرزندان فاطمه علیها السلام از میان همه بنی هاشم به پیامبر صلی الله علیه و اله اختصاص دارند این است که بدون تردید برای پیامبر صلی الله علیه و اله جایز و حلال نیست که با دختران حسن و حسین علیهما السلام و دختران ذریّه ،ایشان هر چند فاصله میان آنان دور باشد ازدواج کند و حال آن که برای آن حضرت ازدواج با دختران افراد دیگر بنی هاشم و فرزندان ابوطالب حلال است و این هم دلالت بر افزونی قرابت آنان دارد و ایشان فرزندان او شمرده می شوند و این خود دلیل قرب آنان است. وانگهی آنان فرزندان برادر یا خواهر آن حضرت نیستند و آن چه که مقتضی حرام بودن ازدواج رسول خدا صلی الله علیه و اله با دختران ایشان است همان است که آن حضرت پدر ایشان است و ایشان فرزندان اویند اگر بگوئی این سخن شاعر چه می شود که گفته است:
ص: 103
«پسران ،ما نوه های پسری ما هستند و حال آن که پسران دختران ما پسران مردان دیگرند».
همچنین حکیم ،عرب، اکثم بن صیفی (1)، ضمن نکوهش دختران گفته است: «آنان دشمنان را می زایند و از افراد دور ارث می برند» چیست؟
می گویم: آن چه را که شاعر گفته است طبق مفهوم مشهور تر گفته است. در گفتار اکثم بن صیفی هم چیزی نیست که دلالت بر نفی فرزندی ایشان کند بلکه می گوید آنان دشمنان را می ،زایند و گاه فرزند صلبی و پسر آدمی دشمن اوست که خداوند متعال در این مورد
فرموده است: «همانا از همسران و فرزندان شما برخی دشمن شمایند» (2) و خداوند متعال با وجود دشمنی، فرزند بودن آنان را نفی نفرموده است. (3)
ما در آغاز بحث - در همین بخش- که دربارهٔ جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و اله سخن گفتیم روایات چندی از کتب اهل سنّت نقل نمودیم که پیامبراکرم صلی الله علیه و اله فرموده است: تعداد جانشینان من دوازده نفر است که همگی آن ها از قریش اند.
همچنین در آن جا که از امامت امامان معصوم علیه السلام سخن به میان آوردیم در احادیث چندی که مشتمل بر واژه های ،امام امامان ائمه خلفا و خلیفه بود، از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله چنین نقل نمودیم که آن حضرت همگی امامان معصوم علیهم السلام را از عترت و اهل بیت خود معرفی نموده و حتی تعداد و اسامی یکایک آنان را نیز به طور صریح و روشن معیّن و مشخّص فرموده است. (4)
اینک وقت آن رسیده است که مشخصّات این دوازده امام معصوم را از زبان خود آن ها بازگو کنیم و پاره ای از روایات فراوانی که از خود آن بزرگواران در مورد معرفی امامان از دودمان اهل بیت علیهم السلام رسیده است ،بیاوریم تا اهمیّت موضوع جانشینی
ص: 104
رسول خدا صلی الله علیه و اله و این که امامان و جانشینان حقیقی آن حضرت از اهل بیت علیهم السلام خود حضرتش می باشند بیش از پیش واضح و روشن شود.
و اینک این شما خواننده گرامی و این هم بیانات ائمه هدی و استدلال های منطقی آنان در رابطه با امامت امامان اهل بیت علیهم السلام
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:
﴿إِنَّ الأَئِمَّةَ مِنْ قُرَيْشٍ غُرِسُوا فِي هَذَا الْبَطْنِ مِنْ هَاشِمٍ: لَا تَصْلُحُ عَلَىٰ سِوَاهُمْ، وَلَا تَصْلُحُ الْوِلَاةُ مِنْ غَيْرِهِمْ﴾
امامان و پیشوایان - به حق - همگی از قریش هستند که درخت وجودشان در سرزمین وجود این تیره از «هاشم» - جدّ اعلای پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم - به وجود آمده است. مقام امامت به هیچ وجه در خور صلاحیت دیگران نیست و کسانی غیر از «بنی هاشم» شایستگی مقام امامت- و زمامداری مسلمین- را ندارند.(1)
ابن ابى الحديد معتزلی در شرح این فقره از بیان امیرمؤمنان علیه السلام می نویسد: «اگر :بگویی تو این کتاب - شرح نهج البلاغه - را بر اساس اصول و قواعد معتزله شرح کرده ای و نظرت درباره این سخن امام علیه السلام چیست که تصریح می نماید به این که امامت در میان قریش نمی تواند تحقق پیدا کند و فقط بنی هاشمند که شایستگی مقام امامت دارند با این که این مطلب با اصول مذهب «معتزله» اعمّ از متقدّمین و یا متأخرین آن ها هیچ کدام سازگار نیست؟ پاسخ می دهم که این موضوع مشکلی است و من خود شخصاً در آن تأمّل دارم و اگر چنین سخنی از علی علیه السلام درست باشد که چنین فرموده ،است من نیز همان را می گویم که علی علیه السلام فرموده است زیرا در نزد من ثابت است که پیامبر صلی الله علیه و اله درباره علی علیه السلام فرموده است: ﴿إِنَّهُ مَعَ الحَق، وإِنَّ الحَقَّ يَدُورُ مَعَهُ حَيْثُمَا دَار﴾ : على با حق است و به هر سو که او بگردد حق به همراه او می گردد». (2)
امیرمؤمنان علیه السلام در حدیث دیگری در مقام بیان اصالت و کرامت و شخصیّت خانوادگی امام معصوم علیه السلام چنین می فرماید:
﴿لا يَعلو عَلَيه حَسَبٌ ولا يُدانِيه نَسَبٌ فَهُوَ فِي الذَّرْوَةِ مِنْ قُرَيش والشَّرُفُ مِنْ هَاشِم والبَقيةُ مِنْ إِبْراهِيمَ والشَّمخُ مِنَ النَبِعِ الكريم والنَّفْسُ مِنَ الرَّسُولِ الفَرْعُ مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ﴾
ص: 105
امام معصوم علیه السلام برتر و بالاتر از همه انسان هاست و در نَسَب او - پیوند خویشاوندیش با رسول خدا صلی الله علیه و اله - جای هیچ ابهام و ایراد نیست او والاترین ،قریش گرامی ترین بنی ،هاشم باز مانده ابراهیم خلیل علیه السلام اوج قله شرف ،عرب، از برترین چشمه زلال پاکی و نجابت - و خاندان اصالت و کرامت - نسل بشر جان و روان رسول خدا صلی الله علیه و اله و از شاخه های بلند و سر به فلک کشیده از دودمان «عبد مناف» است که شریفی از اشراف خاندان بزرگ نبوّت است. (1)
و آن گاه در بیان توضیح اوصاف و دیگر ویژگی های امام معصوم علیه السلام چنین می فرماید:
﴿وَ الإمامُ ... بَشَرٌ مَلَكى وجَسَدٌ سَمَاوِيٌّ ، و أَمرُ الهيٌّ و رُوحٌ قُدسيٌّ، و مَقَامٌ عَلِيٌّ، و تُورٌ جَلى، و سرُّ خَفيُّ فهوَ مَلَكُ الذَّاتِ إلهى الصّفاتِ، زائدُ الحَسَنَاتِ عَالم بالمغيباتِ، خصّاً مِنْ رَبِّ العالَمينَ ونصّاً مِنَ الصَّادق الأمين﴾.
امام... بشری فرشته صفت و جسدی ،آسمانی و امر خدایی، و روح قدسی، و مقامی ،بلند و نوری تابان و راز پنهان خداوند ،است که ذاتش ،ملکوتی و صفاتش ،الهی و حسناتش فراوان و آگاه به امور پنهان است که از طرف خدای تعالی تعیین شده و امامتش به وسیلهٔ رسول خدا صلی الله علیه و اله به مردم ابلاغ گردیده است. (2)
امیرمؤمنان علیه السلام در قسمت دیگری از سخنان خود در رابطه با ویژگی های امام معصوم چنین می فرماید:
﴿وَ هَذَا كُلُّهُ لِآلِ مُحَمَّدٍ صلي الله عليه و آله لَا يُشَارِكُهُمْ فِيهِ مُشَارِكٌ لِأَنَّهُمْ مَعْدِنُ التَّنْزِيلِ وَ مَعْنَى التَّأْوِيلِ وَ خَاصَّةُ الرَّبِّ الْجَلِيلِ وَ مَهْبِطُ الْأَمِينِ جَبْرَئِيلَ ... خَلَقَهُمُ اللَّهُ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ وَ وَلَّاهُمْ أَمْرَ مَمْلَكَتِهِ فَهُمْ سِرُّ اللَّهِ الْمَخْزُونُ وَ أَوْلِيَاؤُهُ الْمُقَرَّبُونَ... إِلَى اللَّهِ يَدْعُونَ، وَ عَنْهُ يَقُولُونَ، وَ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ... عِلْمُ الْأَنْبِيَاءِ فِي عِلْمِهِمْ، وَ سِرُّ الْأَوْصِيَاءِ فِي سِرِّهِمْ، وَ عِزُّ الْأَوْلِيَاءِ فِي عِزِّهِمْ، كَالْقَطْرَةِ فِي الْبَحْرِ، وَ الذَّرَّةِ فِي الْقَفْرِ... فَلَا يُقَاسُ بِهِمْ مِنَ الْخَلْقِ أَحَدٌ...﴾
همه این ویژگی ها مخصوص آل محمّد صلی الله علیه و آله است و هرگز کسی در این امتیازات با آن ها شریک نیست زیرا آن ها معدن تنزیل و معنای تأویل و برگزیده خدای تبارک و تعالی می باشند که خانه شان محل فرود جبرئیل امین ،است خداوند عالم آن ها را از نور عظمت خود آفریده و سرپرستی امور مملکت خود را به آن ها تفویض فرموده است. آن ها سرّ مخزون خدا و اولیاء مقرّب خدا و امر خداوند هستند که به سوی خدا دعوت
ص: 106
می کنند و از طرف خدا سخن می گویند و به فرمان خدا عمل می نمایند دانش انبیاء در برابر دانش آن ها و سرّ اوصیاء در برابر سرّ آن ها و عزّت اولیاء در برابر عزّت آن ها، مانند قطره ای در دریا و همچون ذرّه ای در دل صحرا است... آن ها سرّ خدای یگانه اند که احدی را نمی توان با ایشان قیاس نمود.
و در پایان سخن خود در این باره که امامان از نسل مطهّر علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام می باشند به «طارق بن شهاب» چنین می فرماید:
«امامان ستارگان درخشان بلند مرتبه ای هستند که از نور وجود «علوی» و تابش خورشید عصمت «فاطمی» در آسمان عظمت «محمّدی» جلوه گر شده، و شاخه های درخت تنومند نبوّتند که در باغستان سر سبز «احمدی» روئیده و اسرار مکنون الهی هستند که در هیاکل بشری به ودیعت گذارده شده و ذرّیّه ،پاک و عترت ،هاشمی و راهنمایان هدایتگر و هدایت شده ای هستند که از بهترین آفریدگان خدا می باشند.
آنان، ائمّه طاهرین و عترت معصومین و ذریه ،اکرمین و خلفاء راشدین و بزرگان صدّيقين و اوصیاء برگزیده و راهنمایان هدایت شده و سفینه های پرخیر و برکت از آل طه و یس - از اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و اله- و حجت های خدا بر اولین و آخرین هستند که نام هایشان بر تمامی سنگ ها و صخره ها و برگ های درختان و پرهای پرندگان، و درهای بهشت و جهنم و عرش و افلاک و بال های فرشتگان و بر حجاب جلال و سراپرده های عزّ و جمال نوشته شده است. (1)
امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید:
بسیاری از روایت کنندگان آثار اهل بیت علیهم السلام از شیعه و سنّی در کتب روایی خود آورده اند که وقتی امیرمؤمنان علی علیه السلام به شهادت رسید حسن بن علی علیه السلام در میان مردم خطبه ای ایراد نمود که در ضمن آن خطاب به حاضران چنین فرمود:
﴿أَيُّهَا النَّاسُ ... مَنْ عَرَفَنِى فَقَدْ عَرَفَنِي و مَنْ لَمْ يَعْرِفْنِي فَأَنا الحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ النَّبِي صلی الله علیه و آله ثُمَّ تلى هذه الآية ﴿ وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِي إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْحَاقَ و يَعْقُوبَ﴾ أَنَا ابْنُ الْبَشِیرِ وَ أَنَا ابْنُ النَّذِیرِ وَ أَنَا ابْنُ الدَّاعِی إِلَی اللَّهِ وَ أَنَا ابْنُ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ وَ أَنَا ابْنُ الَّذِی أُرْسِلَ رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ وَ أَنَا مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً وَ أَنَا مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ الَّذِینَ کَانَ جَبْرَئِیلُ یَنْزِلُ عَلَیْهِمْ وَ مِنْهُمْ کَانَ یَعْرِجُ وَ أَنَا مِنْ
ص: 107
أهل البيت الذين افْتَرَضَ اللَّهُ مَوَدَّتَهُم و وِلا يَتَهُمْ، فَقَالَ: فِيمَا أُنْزِلَ عَلَى مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله: وَ ﴿قُلْ لا أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى﴾﴾
هان ای مردم! هر که مرا می شناسد که می شناسد و هر که مرا نمی شناسد - بداند که - من «حسن» فرزند پیامبر خدا صلی الله علیه و اله حضرت محمد صلی الله علیه و آله می باشم سپس این آیه شریفه را تلاوت فرمود: «و من از آیین پدرانم ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی نمودم». (1) آن گاه فرمود: منم فرزند بشارت دهنده منم فرزند بیم دهنده منم فرزند کسی که مردم را به سوی خدا دعوت می نمود منم فرزند چراغ فروزان منم فرزند کسی که خداوند او را برای رحمت جهانیان به پیامبری مبعوث نمود. من از آن اهل بیتی هستم که خداوند آن ها را از هر پلیدی دور ساخته و آنان را پاک و پاکیزه قرار داده است. من از آن خاندانی هستم که جبرئیل علیه السلام در خانه آن ها نازل می شد و از آن جا به آسمان می رفت من از آن اهل بیتی هستم که خداوند مودّت و ولایت آن ها- را بر مردمان - واجب نموده است. آن گاه فرمود: خداوند این آیه را در حق ما خاندان محمّد صلی الله علیه و آله نازل نموده و به پیامبرش فرموده است: «بگو ای پیامبر من مزد رسالتم را از شما نمی طلبم جز این که دوستدار خویشاوندانم باشید». (2)
و در روایت دیگر است که :فرمود
﴿أَنَا مِن أَهْلِ الْبَيْتِ الَّذِينَ افْتَرَضَ اللَّهُ مَوَدَّتَهُمْ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ فَقَالَ تَبَارِكَ تَعَالَى لِنَبيِّهِ صلی الله علیه و آله: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبَى وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةٌ نَزِدْ لَهُ فيهَا حُسْناً﴾ فَاقتِرافُ الْحَسَنَةِ مَوَدَّتُنَا أَهْلُ البَيْتِ﴾.
من از آن اهل بیتی هستم که خداوند مودّت و دوستی آن ها را بر هر مسلمانی واجب نموده و به پیامبرش فرموده است: «بگو ای پیامبر! من در برابر رسالتم هیچ پاداشی از شما نمی خواهم جز این که دوستدار خویشاوندانم ،باشید و آن کس که حسنه ای کسب کند (و عمل نیکی انجام دهد) ما بر نیکی عملش می افزائیم (3)» منظور خداوند از «اکتساب حسنه» مودّت ما اهل بیت است. (4)
و در یک حدیث دیگر که علامه قندوزی در کتاب «ینابیع المودّه» از امام صادق علیه السلام
ص: 108
از پدر بزرگوارش امام باقر علیه السلام و از جدّش علی بن الحسین علیهما السلام روایت نموده چنین است که امام حسن مجتبی علیه السلام در خطبه ای که ایراد نمود چنین فرمود:
﴿ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِجَدِّى صلى الله عليه و سلم حِينَ جَحَدَهُ كَفَرَةٌ أَهَلِ نَجْرَانِ وَ حَاجُّوه: ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾، فَأَخْرَجَ جدّي صلی الله علیه و آله مَعَهُ مِنَ الْأَنفُسِ أَبِي وَ مِنَ البنين أنا و أخِيَ الحُسينَ، وَ مِنَ النّساء فاطِمَةَ أُمّي، فَنَحنُ أهلُهُ ولَحْمُهُ و دَمُه و نَفْسُهُ، و نَحْنُ مِنْهُ و هُوَ مِنا﴾.
خدای تعالی در آن وقت که کافران نجران گفتار جدّم را منکر شده و با وی محاجّه کردند به او فرمود: «ای پیامبر! بگو بیایید ما و شما پسرانمان و زنانمان و خودمان را دعوت نماییم سپس مباهله کنیم و آن گاه لعنت و نفرین خدا را بر دروغگویان قرار دهیم (1) »، در این وقت جدّم رسول خدا صلی الله علیه و اله پدرم را از «أنفس» (یعنی: خودمان)، و من و برادرم حسین را از «بنین» (یعنی: پسرانمان) و فاطمه مادرم را از «نساء» (یعنی: زنانمان) انتخاب کرده و به همراه خود به میعادگاه برد پس ماییم اهل بیت علیهم السلام او و گوشت و خون و جان او، و ما از او هستیم و او از ما است (2)
امام حسین علیه السلام می فرماید:
حضرت حسین بن علی علیه السلام در نامه ای که از مکه معظمه به سران قبایل شهر بصره برای دعوت از آن ها به همکاری با حضرتش نگاشته و توسط یکی از دوستانش بنام «سلیمان» برای آن ها ارسال داشته اند چنین می فرماید:
﴿أَمَّا بَعْدُ: فَإِنّ اللهَ اصْطَفَى مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مِنْ خَلْقِهِ و أَكْرَمَهُ بِنُبُوَّتِهِ، وَاخْتَارَهُ لِرِسَالَتِهِ، ثُمَّ عَ قَبَضَهُ إِلَيْه و قَدْ نَصَحَ لِعِبَادِه و بَلَغَ مَا أُرْسِلَ بِه صلی الله علیه و اله وكُنَّا أَهْلَهُ أَوْلِيَائهُ وَأَوْصِيَائهُ و وَرَثَتَهُ و أَحَقَّ النَّاسِ بِمَقَامِهِ فِى النَّاسِ فَاسْتأْثَرَ عَلَيْنَا قَومُنَا بِذالِكَ فَرَضِينَا و كَرِهْنَا الْفُرْقَةَ و أَحْبينَا الْعَافِيَةَ، وَ نَحْنُ نَعْلَمُ أَنَا أَحَقُّ بِذالِكِ الحَقِّ الْمُسْتَحِقٌ عَلَيْنَا مِمَّن تَوَلَّاه، و قَدْ بَعَثْتُ رَسُولِى إِلَيكُمْ بِهذَا الْكِتَاب و أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلى كِتَابِ اللهِ و سُنَّةِ نَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنِ السُّنَّةَ قَدْ أُمِيتَتْ والِبدْعَةَ قَدْ أُحْيِيَتْ، فَإِنْ تَسْمَعُوا قَوْلِى أَهْدِكُمْ إِلَى سَبيل الرشاد، وَالسَّلامُ عَلَيْكُمْ و رَحْمَةُ اللهِ و بَرَكاتُه»
ص: 109
اما بعد: خداوند حضرت محمّد صلی الله علیه و اله را از میان همۀ مردم به پیامبری برگزید و او را به وسیله نبوّت گرامی داشت و برای رسالت خود انتخابش فرمود، سپس در حالی که او وظیفۀ پیامبری را به خوبی انجام داده و مردمان را هدایت و راهنمایی نمود به سوی خویش فرا خواند، و ما خاندان پیامبر، اولیاء و اوصیاء و وارثان ،او و شایسته ترین افراد امت نسبت به مقام او از میان همۀ مردم بودیم ولی گروهی از ما پیشی گرفته و حق ما را ربودند و ما نیز- به خاطر جلوگیری از فتنه و اختلاف میان مسلمانان به آن چه پیش آمده بود - رضایت دادیم و از اختلاف و افتراق پرهیز نمودیم و آرامش و آسایش - مسلمانان - را بر حقّ مسلّم خویش مقدّم داشتیم و این در حالی است که به خوبی می دانیم ما اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله نسبت به این مقام که حقّ مسلّم ما است از کسانی که زمام امور مسلمانان را به دست گرفتند شایسته تریم و اما اینک پیک خود را به سوی شما می فرستم و شما را به کتاب خدا (قرآن) و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله دعوت می کنم، زیرا - امروز در شرایطی قرار گرفته ایم که دیگر سنت پیامبر صلی الله علیه و اله یکسره از میان رفته و بدعت ها زنده شده است اگر شما سخن مرا گوش کنید من شما را به راه سعادت و خوشبختی هدایت خواهم نمود درود و رحمت و برکت خدا بر شما باد. (1)
در این نامه - چنان که خوانندگان گرامی ملاحظه می کنند - امام حسین علیه السلام ضمن دعوت از مردم بصره به همکاری با ،خود به مقام و موقعیت اهل بیت علیهم السلام پرداخته و توضیح می دهد که ما خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله از هر کس دیگر به مقام امامت و رهبری شایسته تریم زیرا ما ،اولیاء و اوصیاء و وارثان حقیقی رسول خدا صلی الله علیه و اله هستیم و اگر چند صباحی دم فرو بستیم و ساکت شدیم و دَرِ خانه را به روی خود بستیم برای این بود که جلو فتنه و آشوب را بگیریم و وحدت و یکپارچگی مسلمانان و آسایش و آرامش آنان را حفظ کنیم وگرنه امامت و رهبری حق مسلم ماست که از دودمان خاندان وحی و رسالتیم و هیچ کس حق منازعه و ستیز با این خاندان را ندارد
امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:
﴿نحن ائمَّةُ الْمُسلِمِينَ وحُجَجُ اللَّهِ عَلَى العَالَمِيْنَ و سَادَةُ الْمُؤْمِنِينَ وقَادَةُ الغُرّ المُحَجِّلين و مَوالى المُسلِمِيْن، و نَحْنُ أَمَانُ لأهْلِ الأرْضِ كَمَا أنَّ النُّجُومَ أَمَانٌ لأَهْلِ السَّمَاءِ وَ نَحْنُ اللّذينَ بِنَا تُمْسِكُ السَّمَاءُ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلاّ بِاذْنِ اللهِ وَ بِنَا يَنزِلُ الغَيْثِ و تَنشُر
ص: 110
الرَّحْمَه و تَخْرُجُ بَرَكَاتُ الأَرْضِ﴾
ما امامان مسلمانان و حجّت های خداوند بر جهانیان و بزرگان مؤمنان و پیشروان پیشانی سفیدان فروغ یافته و سرپرست مسلمانانیم ماییم که وسیله امان برای اهل زمین هستیم چنان که ستارگان وسیله امان برای اهل آسمان ها هستند. ماییم کسانی که به واسطه ما آسمان ها نگه داشته می شوند از این که به زمین افتند مگر به اذن خدا، ماییم که به واسطهٔ وجود ما باران و رحمت خدا نازل می شود و برکت های زمین بیرون می آید. (1)
و در مقام معرّفی امامان معصوم علیه السلام از خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله چنین می فرماید:
«پروردگارا! بر پاکان خاندان محمّد صلی الله علیه و آله درود فرست همان هایی که آنان را برای امر خود برگزیدی و ایشان را خزینه های علمت و پاسداران دینت و جانشینان خودت در زمین و حجت هایی بر بندگانت قرار دادی، و آنان را از پلیدی و ناپاکی به اراده خود پاکیزه ساختی، و وسیلهٔ رسیدن به خودت و در آمدن به بهشت گردانیدی». (2)
و هنگامی که آن حضرت را به اسارت به شام آوردند و بر در دروازه دمشق نگه داشتند، و مردی از اهل شام گفت: ﴿الحَمدُ للهِ الَّذِي قَتَلَكُمْ و اسْتَأصَلَكُمْ!﴾ شکر خدا را که شما را کشت و ریشه کن ساخت» حضرتش خطاب به او فرمود:
﴿آیا قرآن را خوانده ای؟ گفت آری فرمود: آیا آل حامیم - سوره های حامیم - را خوانده ای؟ گفت: نه، فرمود آیا این آیه را نخوانده ای که می فرماید ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ (بگوای پیامبر! من در برابر رسالتم هیچ پاداشی از شما درخواست نمی کنم جز این که خویشانم را دوست بدارید (3). مرد شامی گفت: آیا شما همان ها هستید؟ فرمود: آری ما همان ها هستیم (4).
امام باقر علیه السلام می فرماید:
پیشوای پنجم شیعیان در تفسیر آیه شریفه: ﴿فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالنُّورِ الَّذِي أَنزَلْنَا﴾ (به خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله و نوری که آن را فرو فرستادیم ایمان بیاورید) (5) به ابوخالد کابلی می گوید:
ص: 111
«به خدا سوگند مقصود از نور امامان معصوم علیهم السلام از آل محمّد صلى الله عليه و سلم می باشند تا روز .قیامت به خدا سوگند آن ها هستند آن نوری که خداوند آن را فرستاده است؛ به خدا سوگند آن ها هستند نور خدا در آسمان ها و زمین به خدا سوگند ای ابا خالد! که نور امام ها در دل های مؤمنان از نور خورشید فروزان در روز تابنده تر است به خدا سوگند که امامان دل های مؤمنان را منوّر می سازند و خدای تعالی از هر کسی که بخواهد نور آن ها را پنهان می دارد تا دل هایشان تاریک گردد به خدا سوگند ای ابا !خالد هیچ بنده ای ما را دوست نمی دارد و ولایت ما را نمی پذیرد مگر این که خداوند قلب او را پاکیزه گرداند و خدا قلب هیچ بنده ای را پاکیزه نمی گرداند جز این که تسلیم امر ما باشد، و چون تسلیم امر ما گردد خداوند او را از حساب سخت روز قیامت محافظت خواهد فرمود و او را از بیم و هراس آن روز بزرگ در امان خواهد داشت». (1)
امام صادق علیه السلام می فرماید:
پیشوای ششم ،شیعیان امام جعفر صادق علیه السلام ضمن خطبه مفصلی که در بیان حالات و اوصاف امامان معصوم علیهم السلام ایراد ،نموده در مورد ویژگی ها و خصوصیات امام معصوم علیه السلام چنین می فرماید:
﴿إِنَّ اللهَ تَعالى أوضَحَ بِأئِمَّةِ الْهُدَى مِنْ أَهْلِ بَيْتِ نَبّيَا صلی الله علیه و آله عَنْ دِينِهِ وَ أَبْلَجَ بِهِمْ عَنْ سَبِيل مِنْهاجِه و فَتَحَ بِهِمْ عَنْ باطِن یَنَابِیعِ عِلْمِهِ؛ فَمَنْ عَرَفَ مِنْ أُمَّهِ مُحَمَّدٍ صلی اللَّه علیه و آله وَاجِبَ حَقِّ إِمَامِهِ، وَجَدَ طَعْمَ حَلَاوَهِ إِیمَانِهِ، وَ عَلِمَ فَضْلَ طُلَاوَهِ إِسْلَامِهِ؛ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالی نَصَبَ الْإِمَامَ عَلَماً لِخَلْقِهِ، وَ جَعَلَهُ حُجَّهً عَلی أَهْلِ مَوَادِّهِ عالَمِهُ الْبَسَهُ اللهُ تَاجَ الْوَقَارِ و غَشَّاهُ مِنْ نُور الْجَبَّارِ﴾.
خداوند تبارک و تعالی به وسیلهٔ امامان راهنما از خاندان رسالت دین خود را روشن ،نمود و راه راست خود را به وسیلهٔ آن ها آشکار ساخت و به دست ایشان راه رسیدن به سرچشمه های دانش خود را گشود، پس هر کس از امّت محمّد صلی الله علیه و آله، حقّ امام خود را چنان که واجب است ،بشناسد مزهٔ شیرین ایمان را خواهد چشید و از برتری لطف و زیبایی اسلام آگاه خواهد شد زیرا خدای تعالی امام (معصوم) را همچون نشانه و پرچمی برای آفریدگان خود برافراشته و او را حجتی برای روزی خواران جهان قرار ،داده و افسر وقار بر سر او نهاده و به نور جبروت الهی او را پوشانیده است. (2)
امام کاظم علیه السلام می فرماید:
ص: 112
در اخبار و آثار وارده در یک خبر طولانی وارد شده که هارون الرشيد - خليفه عباسی - امام موسی بن جعفر علیهما السلام را در مجلس خود احضار نموده و گفت: من در نظر دارم که از شما راجع به علی علیه السلام و عبّاس - عموی پیامبر صلی الله علیه و اله - پرسش هایی به عمل آورم که تا به حال از کسی در این باره پرسش ننموده ام.
و این در وقتی بود که هارون قصد گرفتن آن حضرت را داشت و طومار درازی بیرون آورد و به حضرت ارائه داد که در آن طومار عقائد زشت و نادرست و گزارش های دروغ علیه آن حضرت و شیعیانش نوشته شده بود و هارون بدینوسیله می خواست امام علیه السلام را مورد اهانت قرار داده و با تهمت و افتراء حضرتش را دستگیر نماید.
پس از قرائت ،نامه در حالی که سراسر وجود هارون را خشم و کینه فرا گرفته بود امام علیه السلام لب به سخن گشود و مانند پدران بزرگوارش در کمال متانت و وقار با ذکر حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و اله هارون را آرام نمود و آن گاه در ضمن گفتگویی مفصل به یکایک پرسش های هارون پاسخ کافی و وافی ،داد و با استدلال به آیات نازله در شأن اهل بیت علیهم السلام مقام و منزلت والای آن ها را بیان داشت و مجد و عظمت خاندان عصمت و طهارت را از دودمان رسول خدا صلی الله علیه و اله یادآوری ،نمود و علت انتساب فرزندان علی و فاطمه علیها السلام به پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله را برای وی روشن و مبرهن ،ساخت تا جایی که هارون در برابر منطق ،گیرا بیان شیوا و استدلال محکم امام خشم خود را فرو برد و زبان به تحسین گشود و گفت ای موسی نیازهایت را از ما بخواه!!
اینک تفصیل این جریان را از زبان گهربار خود امام .بشنوید محمّد بن محمود در حدیثی طولانی- که ما تنها قسمتی از آن را در این جا می آوریم - از امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که فرمود:
«وقتی بر هارون وارد شدم سلام کردم جوابم را داده سپس گفت: ای موسی بن جعفر آیا این مملکت دو خلیفه دارد که برای هر کدام جداگانه مالیات جمع آوری می شود؟ :گفتم یا امیرالمؤمنین شما را به خدا مبادا گناه مرا نیز به دوش بکشی و سخنان باطل را که علیه ما گفته می شود از دشمنان ما بپذیری تو خود خوب می دانی که از زمان رحلت پیامبر صلی الله علیه و اله تاکنون بر ما دروغ بسته اند و به ما افتراء زده اند، حال اگر - به احترام رسول خدا صلی الله علیه و اله و نسبت قوم و خویشی که با هم داریم - اجازه دهی حدیثی را که پدرم از پدرانش و آنان نیز از رسول خدا صلی الله علیه و اله نقل کرده اند برایت بگویم. هارون گفت: اجازه
ص: 113
می دهم.
:گفتم پدرم از پدرش از پدرانش این چنین نقل کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: «هرگاه دو نفر از یک فامیل دست به یکدیگر بدهند حس خویشاوندی به هیجان می آید و بیدار می شود». حال اگر صلاح بدانی تو هم دستت را به دست من بده، هارون گفت نزدیک تر بیا من به او نزدیک شدم دستم را گرفت و با من معانقه کرد و مدتی مرا در آغوش خود نگه داشت و سپس رهایم کرد و گفت ای موسی بنشین راحت باش بر تو باکی نیست.
من به او نگاه کردم، دیدم چشمانش پر از اشک شده است.... سپس متوجه من گردید و گفت تو راست :گفتی وجدت هم راست گفته است خون و رگ هایم آن چنان به هیجان آمد که دل رحمی و نرم خویی سراسر وجودم را فرا گرفت به طوری که چشم هایم پر از اشک گردید. |آن گاه لختی خاموش شد و سپس گفت:
مدّت مدیدی است که مسائلی در درون وجودم مرا به خود مشغول داشته و می خواهم درباره آن ها از تو سئوال کنم و تا به حال از کسی دربارهٔ آن ها سئوال نکرده ام. اگر جواب دادی، رهایت می کنم و حرف هیچ کس را درباره تو قبول نخواهم کرد. چون به من خبر داده اند که تا به حال دروغ نگفته ای ،حال در مورد این مطالبی که در دل دارم و سئوال می کنم به من راست بگو .گفتم آن چه را که بدانم و تو هم به من امان بدهی، جواب خواهم داد گفت در امان هستی ولی با این شرط که راست بگویی و تقیّه ای که شما اولاد فاطمه علیها السلام به آن شناخته شده اید ترک کنی گفتم ای امیر ... آن چه می خواهی بپرسی بپرس
هارون گفت: ما و شما همگی شاخ و برگ یک درخت و از نسل عبدالمطلب هستیم، ما فرزندان عبّاس و شما فرزندان ابوطالب هستید و این هر دو عموی پیامبر صلی الله علیه و اله بوده اند و قوم و خویشی آن ها با پیامبر صلی الله علیه و اله یکسان است پس چرا و چگونه شما بر ما برتری دارید؟ :گفتم زیرا ما به پیامبر صلی الله علیه و اله نزدیک تریم گفت چطور؟ گفتم: چون عبد الله و ابو طالب از یک پدر و مادر بودند ولی جدّ شما «عباس» نه از مادر عبدالله بود و نه از مادر ابو طالب... هارون گفت چرا شما اجازه می دهید که مردم (چه سنّی و چه شیعی) شما را به رسول خدا صلی الله علیه و اله نسبت دهند و به شما بگویند: «ای فرزندان رسول خدا» در حالی که شما (فرزندان حضرت رسول صلی الله علیه و آله، نیستید ،بلکه) فرزند علی هستید و اشخاص را باید به پدرشان نسبت داد (شما از فاطمه نسل و نَسَب نمی برید ،زیرا فاطمه زن است و زن
ص: 114
برای نطفه مرد مثل ظرف است و خود نقشی در نسل و نسب فرزند خود ندارد) و رسول خدا صلی الله علیه و اله جدّ مادری شما است (و نباید شما را منسوب به ایشان دانست؟)
:گفتم ای امیر... اگر پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله زنده شود و دختر شما را از شما خواستگاری کند آیا شما به ایشان جواب مثبت می دهید؟ هارون گفت سبحان الله! چگونه ممکن است جواب مثبت ندهم؟! بلکه من با اقدام به این کار بر عرب و عجم و قریش افتخار می کنم به او گفتم ولی آن حضرت نه از من دختر خواستگاری می کند و نه من دخترم را به ازدواج آن حضرت در می آورم گفت چرا؟ گفتم زیرا رسول خدا صلی الله علیه و اله پدر من است و پدر شما نیست گفت احسنت! ای موسی
سپس گفت: چگونه شما می گویید ما نسل و ذرّیّه پیامبر هستیم؟ و حال آن که پیامبر صلی الله علیه و اله از خود نسلی بر جای نگذاشت. (و اولاد پسر نداشت) و نسل هر کس از اولاد پسر است نه از اولاد دختر و شما فرزندان دختر (او) هستید در حالی که دختر نسل ندارد؟
:گفتم از شما خواهش می کنم به حقّ خویشاوندی که با هم داریم.... مرا از پاسخ این سؤال معذور دارید گفت هرگز حتماً شما فرزندان علی علیه السلام،باید دلیل خود را ارائه دهید. و تو ای موسی! طبق گزارشی که به من رسیده است رئیس و امام آن ها در این زمان هستی و به هیچ وجه در سؤالاتم تو را معاف نمی دارم و باید در جوابم از قرآن دلیل بیاوری، شما فرزندان علی، ادعا می کنید که هیچ کلمه و حرفی از قرآن، بر شما پوشیده نیست و تأویل آن را می دانید و به این آیه استناد می کنید که: ﴿مَا فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِنْ شیء﴾؛ «ما در این کتاب از هیچ چیز فروگذار نکرده ایم» (1) و خود را از علماء و قیاس (2) بی نیاز می دانید
ص: 115
گفتم: اجازه می دهی جواب بدهم؟ گفت: جوابت را ارائه بده.
گفتم: ﴿أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّحِيمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴿وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُدَ وَ سُلَيْمَانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسَى وَ هَارُونَ وَ كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ - وَ زَكَرِيَّا وَ يَحْيَى وَ عِیسَی﴾ «و از ذریه و نسل او - ابراهیم - است: داوود، سلیمان، ايوب، يوسف موسی و هارون و ما این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم و - نیز - زکریّا و یحیی و عیسی....» (1) ای امیر ... پدر عیسی کیست؟ گفت: عیسی پدر ندارد، گفتم پس ما او را از طریق مریم علیها السلام به فرزندان انبیاء ملحق ،نمودیم، و به همین طریق، ما نیز از طرف مادرمان فاطمه علیها السلام به نسل رسول الله صلی الله علیه و اله ملحق می شویم.
سپس گفتم: آیا باز هم دلیل بیاورم؟ گفت: اگر دلیل دیگری هم داری بیاور. گفتم این آیه شریفه که خداوند متعال می فرماید: ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنْ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾: «هرگاه بعد از علم و دانشی که - درباره عیسی از طرف خدا برایت - آمد (باز) کسانی با تو به بحث و جدل پرداختند بگو: بیایید ما و شما فرزندانمان، زنانمان و خودمان را دعوت می نماییم آن گاه به مباهله می پردازیم و سپس لعنت خدا را بر دروغگویان قرار می دهیم» (2) هیچ کس ادعا نکرده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در هنگام مباهله بانصاری کسی را به جز علی بن ابی طالب و فاطمه علیها السلام و حسن و حسین به همراه خود به میعادگاه برده و در زیر عباء قرار داده باشد. پس مراد از ﴿ أبْنَاءَنَا﴾ در این آیه (یعنی: فرزندانمان، همان حسن و حسین علیهما السلام می باشند و مراد از ﴿نِساءَ نا﴾ (یعنی زنانمان) فاطمه علیها السلام ، و مراد از ﴿أنفُسَنَا﴾: (یعنی خودمان) علی بن ابی طالب علیه السلام است...
هارون :گفت ،احسنت ای موسی اکنون نیازهای خود را از ما بخواه گفتم اوّلین حاجتم این است که اجازه دهی پسر عمویت به حرم جدّش و نزد خانواده اش برگردد. هارون گفت تا ببينيم، إن شاء الله (3)
آری خواننده گرامی! آیه مباهله یک سند زنده و جاوید برای عظمت اهل بیت است و مفسّران و محدّثان و مورّخان شیعه و اهل سنّت عموماً تصریح کرده اند که این آیه در
ص: 116
حق اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله نازل شده و رسول خدا صلی الله علیه و اله تنها کسانی را که به همراه خود برای مباهله با نصارای نجران به میعادگاه برده است فرزندانش حسن و حسین علیهما السلام و دخترش فاطمه علیها السلام و علی علیه السلام بودند.
مرحوم شهید قاضی نورالله شوشتری در کتاب شریف «احقاق الحق» می فرماید:
﴿أجمع المُفسّرون عَلى أَنْ ﴿أَبْنَاءَنَا﴾ اشارةٌ إِلى الحَسَن والحُسَين، ﴿نِسَاءَنَا﴾ إشارة إلى فاطمة علیها السلام، ﴿و أَنْفُسَنَا﴾ اشارة إلى عَلَى علیه السلام﴾
مفسّران اجماع کرده اند بر این که ﴿ابناءنا﴾ اشاره به حسن و حسین علیهما السلام، و ﴿نساء نا﴾ اشاره به فاطمه علیها السلام ، و ﴿أنفسنا﴾ اشاره به علی علیه السلام است. (1)
و از این گفتار ایشان معلوم می شود که آن چه در بالا گفته شد مورد اجماع همهٔ مفسّران شیعه و اهل سنّت ،است زیرا اکثر آن ها جریان مباهله با نصارای نجران را به طور اجمال یا تفصیل از راویان مختلف نقل کرده.اند
اینک برای روشن شدن این حقیقت برخی از روایاتی را که بعضی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت در این باره نقل کرده اند ذیلاً از نظر شما می گذرانیم:
1- فخر رازی در تفسیر معروف خود در پایان حدیث مفصلی که در رابطه با جریان مباهله با نصارای نجران را نقل می کند چنین می گوید:
و روایت شده که چون رسول خدا صلی الله علیه و اله با جامه پشمین سیاه بیرون آمد به دنبال آن حسن رضی الله عنه آمد و رسول خدا صلی الله علیه و اله او را زیر آن پارچه پشمین برد، سپس حسین رضی الله عنه آمد و رسول خدا صلی الله علیه و اله او را نیز در زیر آن پارچه برد و سپس فاطمه علیها السلام و سپس علی رضى الله عنهما آمدند، آن گاه فرمود: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (2): همانا خداوند اراده فرموده است تا پلیدی و آلودگی را از شما اهل بیت دور سازد و پاک و پاکیزه تان گرداند».
فخر رازی به دنبال این حدیث می گوید بدان که صحّت این روایت در میان اهل تفسیر و حدیث مورد اتّفاق است. (3)
2- واحدی نیشابوری در کتاب «اسباب النزول» پس از آن که از جابر بن عبدالله انصاری نظیر حدیث فخر رازی را نقل کرده به دنبال آن از «شعبی» روایت کرده که
ص: 117
گفته است:
﴿أبْنَاءَنَا الحَسَن والحُسَين، و نِساءَنَا: فاطمة، و أنفُسَنَا عَلَى بْنُ أَبي طالبِ رَضِيَ اللهُ عنهم﴾
منظور از «ابناءنا» حسن و حسین، و از «نساء نا» فاطمه و از «أنفسنا» علی بن ابی طالب رضی الله عنهم است. (1)
3- خطیب خوارزمی در کتاب مناقب خود از ابن عباس و حسن و شعبی و سُدی روایت کرده که گفته اند:
«رسول خدا صلی الله علیه و اله در حالی که علی علیه السلام در پیش روی او و حسن در طرف راست آن حضرت و دستش در دست رسول خدا صلی الله علیه و اله بود و حسین در طرف چپ و فاطمه علیها السلام پشت سر آن حضرت بودند بیرون آمد، سپس فرمود بیایید که اینان اند پسران ما، یعنی حسن و ،حسین و اینان اند نفوس ما یعنی علی علیه السلام و خود آن حضرت و اینان اند زنان ما یعنی .فاطمه علیها السلام گویند این گفتار را که شنیدند خود را پشت ستون ها و برخی پشت سر یکدیگر مخفی کردند از ترس آن که مبادا آن ها را به مباهله دعوت کند سپس پیش آمده و در برابر آن حضرت زانو زده و گفتند: یا ابا القاسم از ما در گذر رسول خدا صلی الله علیه و اله نیز از آن ها درگذشت و با پرداخت سالی دو هزار حُلّه با آن ها مصالحه کرد» (2)
4- نویسندهٔ تفسیر کشّاف «زمخشری» نیز که از بزرگان اهل سنّت است پس از آن که جریان مباهله را به تفصیل نقل می کند در ذیل آیه می گوید:
«این آیه قوی ترین دلیلی است که فضیلت اهل کساء را ثابت می کند» (3)
در این جا می گوییم که عمل رسول خدا صلی الله علیه و اله در داستان مباهله به خوبی نشان می دهد که منظور از «أبناءنا» (پسرانمان) حسن و حسین علیهما السلام هستند چنان که منظور از «نساءنا» فاطمه علیها السلام و منظور از «أنفسنا» تنها علی علیه السلام بوده است و در این باره روایات بسیار ، زیادی از شیعه و سنّی نقل شده که مجال نقل همه آن ها نیست
امام رضا علیه السلام می فرماید:
هشتمین پیشوای معصوم شیعیان حضرت علی بن موسی الرضا علیهما السلام در ضمن یک حدیث طولانی دربارهٔ ویژگی های امام معصوم و این که امامان علیهم السلام از نسل مطهّر علی و
ص: 118
فاطمه علیها السلام می باشند چنین می فرماید:
﴿وَ الإِمَامُ عَالِمٌ لا يَجْهَلُ ورَاعٍ لَا يَنْكُلُ مَعْدِنُ الْقُدْسِ والطَّهَارَةِ وَالنُّسُكِ الزَّهَادَةِ وَالْعِلْمِ والْعِبَادَةِ، مَخْصُوصُ بِدَعْوَةِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله ونَسْلِ الْمُطَهَّرَةِ الْبَتُولِ، لَا مَغْمَزَ فِيهِ فِي نَسَبٍ، ولا يُدَانِيهِ ذُو حَسَبٍ فِي الْبَيْتِ مِنْ قُرَيْشٍ، وَالذَّرْوَةِ مِنْ هَاشِمٍ، وَالْعِتْرَةِ مِنَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله والرِّضَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ، شَرَفُ الْأَشْرَافِ، وَالْفَرْعُ مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ، نَامِي الْعِلْمِ كَامِلُ الْحِلْمِ مُضْطَلِعُ بِالإِمَامَةِ عَالِمُ بِالسِّيَاسَةِ ، مَفْرُوضُ الطَّاعَةِ قَائِمٌ بِأَمْرِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ نَاصِحٌ لِعِبَادِ اللَّهِ حَافِظُ لِدِينِ اللهِ﴾.
امام دانشمندی است که جهالت و نادانی در وجود او راه ندارد راهنمایی است که در نگهبانی امت و مرزداری احکام شریعت دچار ضعف نمی شود، معدن پاکی و پاکیزگی و کانون تقوی و پرهیزکاری و اسوه علم و عبادت است- از طرف خدای عزّوجلّ تعیین می شود - و امامتش به وسیله رسول خدا صلی الله علیه و اله اعلام می گردد. امام از نسل پاک حضرت فاطمه علیها السلام است که در نَسَب او جای هیچ گونه ایراد و ابهامی وجود ندارد و هیچ کس در شرافت و فضیلت به پایهٔ او نمی رسد امام از خاندان قریش از گرامی ترین دودمان بنی هاشم از عترت پاک پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است که مورد رضای خدای عزّوجلّ و از شریف ترین نژاد عرب از تبار عبد مناف است که شاخه ای از شجره طیّبه دودمان رسالت و شریفی از اشراف خاندان نبوّت است. امام پیوسته علمش در جوشش و فزونی و بردباری اش در اوج کمال انسانی است. او بارگران امامت را بر دوش دارد، از سیاست آگاه است فرمانبرداری از او واجب است بر پا دارنده فرمان خدای عزّوجلّ و خیر خواه بندگان خدا و پاسدار دین و آیین خداوند است. (1)
حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می فرماید:
حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در توقیع شریفی که توسّط سفیر اوّلش «ابو عمرو عثمان بن سعید عمروی اسدی» از ناحیه مقدّسه صادر فرموده است چنین می فرماید:
﴿.... وَلْيَعْلَمُوا أَنَّ الْحَقَّ مَعَنَا وفِينا لا يقُول ذلكَ سِوانَا إِلا كَذَّابٌ مُفْتَرٍ، وَلا يَدَّعِيهِ غَيْرُنَا إِلَّا ضَالُّ غَوِيٌّ.
وَ إِنَّ المَاضِي علیه السلام مَضى سَعِيداً فَقِيداً على منهاج آبائه علیهم السلام حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ، وَفِينَا وصيّتُهُ و عِلْمُهُ، و مَنْ هُوَ خَلَفُهُ، ومَنْ يَسُدُّ مَسَدَّه، ولا يُنازِعُنَا مَوضِعَه إلا ظالم آثِمٌ، ولا
ص: 119
يَدَّعِيهِ دُونَنَا إِلا جَاحِدٌ كَافِرُ﴾
شیعیان ما باید بدانند که حق با ماست و حق در میان ما است: به جز ما هر کس این ادّعا را بکند دروغگو است و جز ما هر کس این دعوی را بنماید گمراه و تبهکار است.
پدرم بر شیوۀ پدران بزرگوارش گام برداشت و سرانجام سعادتمند از این جهان دیده بر ،تافت، اما وصیّت او بر ما است و دانش او پیش ما است و جانشینی او، و کسی که باید پس از درگذشت او جای او را پر کند با ماست هرگز کسی در این منصب با ما به نزاع بر نمی خیز جز این که ستمگر و تبهکار باشد و جز ما کسی چنین ادعایی نمی کند مگر این که کافر و ملحد باشد (1)
،آری امامان معصوم علیه السلام ، جملگی از عترت و اهل بیت علیهم السلام پاک پیامبر اند و جز آنان کسی را شایستگی امامت و رهبری نیست آنانند که خداوند آن ها را از هر پلیدی و آلودگی مبرا ساخته و پاک و پاکیزه شان گردانیده است.
آنانند که خدا ایشان را به مقام امامت و رهبری خلق برگزیده و به علم و دانش خدادادی مجهز شان ،فرموده و چراغ هدایت و کشتی نجات قرارشان داده و آنان را واسطه های فیض بین خود و بندگانش گردانیده است.
آنانند که در فضیلت و نجابت و پاکی و پاکدامنی علم و حلم و شجاعت و فصاحت و بلاغت و سخاوت زهد و تقوی و فداکاری و ،صداقت بردباری و شکیبایی و خویشتنداری و استقامت و ایثار و از خود گذشتگی و امانتداری و قناعت، سرآمد همه بنی نوع بشر، و تجسّم عینی دعوت به قرآن و اخلاق رسول اسلام و نمونه کامل انسانیت بودند
آنانند که دوست و دشمن حتی جبّاران و گردن کشان و ستمگران و طاغوت های زمان و دشمنان خون آشامشان به فضایل و مناقب و کمالات نفسانی آن ها اقرار و اعتراف داشته و دارند
،آری آن ها الگو اسوه و نمونه بودند که باید به آن ها روی آورد و از آن ها آموخت و از راه و روششان و گفتار و کردار و رفتارشان پیروی نمود و جز آن ها هر کس دعوی امامت نماید و در این منصب الهی با آن ها به نزاع برخیزد - هر که باشد - گمراه و تبهکار
ص: 120
است.
و اینک ما در این جا سخن خود را با گفتار یکی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت بنام «شبراوی شافعی» شیخ اسبق الازهر مصر که جان سخن را از یکی از اهل علم در رابطه با فضایل و مناقب بی شمار اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت نقل کرده است پایان می دهیم
شبراوی شافعی می گوید:
﴿ إِنَّ آلَ البيتِ حازوا الفضائل كُلّها عِلماً و حلماً و فضاحةً و ذَكاءً و بديهةً جوداً وَ شَجَاعَةً، فَعُلُومهُمْ لا تَتَوَقَّفُ عَلَى تِكرارِ دَرْسٍ، ولا يَزيدُ يَومُهُمْ فِيهَا عَلَى مَا كَانَ بِالأَمسِ، بَلْ هِى مَواهِبٌ مِنَ مَولاهُمْ مَنْ أَنكَرَها و اراد سَتْرَها كَانَ كَمَنْ أرادَ سَتْرَ وَجْه الشّمْس فَما سَأَلَهُمْ فِى العُلُوم مُسْتَفِيدٌ و وقفوا، و لا جَرى مَعَهُمْ فِى مِصْمَارِ الْفَضلِ قَومُ إِلاّ عَجَزوا و تَخَلَّفُوا، و كَمْ عَايَنُوا فِي الجلادِ الجدَالِ أُمُوراً فتلقوها بالصَّبرِ الجَميلِ و مَا اسْتَكَانُوا و ما ضَعُفُوا، تَقرُّ الشَّقائِقُ إِذا هَدَرت شَفَائقُهُمْ و تُصِغى الأسْمَاعُ إِذا قَالَ قائلهم و نَطقَ نَاطِقُهُمْ، سَجَايَا خَصَّهُمْ بِهَا خَالِقُهُمْ﴾.
به راستی که اهل بیت علیهم السلام همه فضایل را از علم و حلم و فصاحت و ذکاوت و حاضر جوابی و سخاوت و شجاعت دارا شدند علوم و دانش آن ها درسی و تحصیلی نیست و امروزشان بر علوم دیروزشان نمی افزاید بلکه علوم و دانش آن ها موهبتی است که از نمی افزاید جانب خدایشان به آن ها عطا شده است. هر کس که آن را انکار کند مانند کسی است که بخواهد آفتاب را بپوشاند. هرگز کسی که در مقام استفادهٔ علمی بود از آن ها پرسشی نکرد که آنان در جواب بمانند و عاجز ،شوند هیچ قوم و گروهی با آن ها در میدان مسابقه فضیلت شرکت نکرد جز آن که ناتوان گردید و از آن ها عقب ماند، چه بسیار دلیری ها و چابکی ها و گستاخی ها و خصومت ها و دشمنی ها و جنگ و ستیزها که دیدند و با صبر و شکیبایی به نیکوترین وجه ممکن با آن برخورد نمودند و هرگز بیچاره و ضعیف نگشتند. هر زمان که جوش و خروش آن ها بلند شود و فریاد بر آورند همۀ جوش و خروش ها و فریادها آرام گیرد و هرگاه گوینده ای از ایشان لب به سخن گشاید و در افشانی کند همۀ گوش ها به اصغا در آیند و همگان برای شنیدن سخنانشان گوش فرا دارند این ها همه فضایل و ویژگی هایی است که آفریدگارشان آن ها را بدان ممتاز گردانیده است. (1)
ص: 121
و در جای دیگر می گوید:
﴿وَ قَد أشرف نُور هذهِ السِلسِلة الهاشمية والبيضَةِ الطاهرة النبوية والعصابة العلويه و هم إثنا عَشَر اماماً مناقبهم عليه، و صفاتهم سنيّة، و نفوسهم شريفة أبية و أرومتهم كريمة مُحَمَّديّة، و هُمْ مُحَمَّد الحُجَّة ابن الحَسَن الخَالِصِ بن عَلَى الهَادِي بن محمَّد الجواد بنِ عَلى الرّضا بنِ مُوسى الكاظم بنِ جَعفَر الصَّادِق بنِ مُحَمَّد الباقر بنِ عَلَى زَينُ العابدين ابن الإمام الحُسَين أخى الإمام الحَسَن ولدی اللیث الغالب علی ابن ابی طالب رضی الله تعالی عنهم اجمعین﴾.
نور این سلسله هاشمی و خاندان پاک نبوی و جماعت علوی جهانی را روشن ساخته است، و آن ها دوازده امام اند که فضایل و مناقبشان والا صفاتشان عالی و ارجمند و خودشان شریف و بلند مرتبه و اصل و نسبشان بزرگوار و محمدی است و آن ها عبارتند از: محمّد الحجّة بن الحسن... صلوات الله و سلامه عليهم اجميعن (1)
ص: 122
شامل:
امام باید معصوم باشد
امام باید عادل باشد
امام باید افضل و اعلم افراد امت باشد
ص: 123
ص: 124
از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام امامت و پیشوایی پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و اله اداره وظایف مقام رسالت است و «امام» تمام وظایفی را که رسول گرامی اسلام به عهده بر عهده داشته است بر عهده می گیرد و تنها تفاوتی که «رسول» و «امام» دارند این است که پیامبر صلی الله علیه و اله پایه گذار دین و طرف وحی الهی و دارای کتاب ،است و امام منهای مقام نبوت نسخهٔ دوم ،پیامبر صلی الله علیه و اله و جانشین ،رسول و نمایندهٔ واقعی او و مبین اصول و فروع و حافظ و نگهبان ،دین و مرجع کلیه امور دینی و دنیوی و ادامه دهنده راه او و تعقیب کنندهٔ تمام وظایف مقام نبوّت به عنوان جانشینی از پیامبر صلی الله علیه و اله است.
در این دید و ،نظر که ،امامت ادامهٔ وظایف ،رسالت و «امام» نسخه دوم پیامبر صلی الله علیه و اله منهای نزول وحی آسمانی است شک نیست که امام که رهبر کلّ و حجت بر تمام مردم است باید افضل و اعلم از همه و مورد وثوق و اعتماد جامعه و مصون از جمیع سوابق سوء و منزّه از تمام معایب و نواقص خَلقی و خُلقی و لایق و شایستهٔ مقام ،رهبری و قادر بر انجام وظایف مقام رسالت باشد
:زیرا تردیدی نیست که در عهده داری هر پست و مقام و سپردن هر کار به دیگری صلاحیت و قابلیّت لازم است و در امری مهم و حساس مانند «امامت» که رهبری در تمام اموردین و دنیای مردم است این صلاحیّت و قابلیّت باید بیشتر و جدّی تر مراعات شود
اینک برای روشن شدن ،مطلب مهم ترین شرایط امامت را از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام مورد بررسی قرار می دهیم:
1- امام باید معصوم باشد 2- امام باید عادل باشد 3- امام باید اعلم افراد امّت باشد.
ص: 125
یکی از مسائل مهمی که در مکتب اهل بیت علیهم السلام در مورد در مورد امامت مطرح است مسأله معصوم بودن «امام» و جانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشد که شیعیان امامیّه «عصمت» را یکی از شرایط اساسی امامت می دانند و معتقدند که امام باید «معصوم» باشد تا بتواند به عنوان جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله زمام امور جامعه اسلامی را به دست بگیرد زیرا امام حافظ و نگهبان ،شریعت و مجری احکام و راهنمای بشریت است و از این رو باید از آغاز کودکی تا هنگام وفات از تمام بدی ها و زشتیها و آلودگی ها و گناهان پاک و پاکیزه بوده و از هر نوع خطا و لغزش و اشتباه در امان باشد
عصمت در لغت عرب به معنی پاکی و پاکدامنی و ناآلودگی به گناه، و نگهداری ،نفس و خودداری و خویشتن داری و بازداشتن خویش از آلودگی است و «عاصم»، به معنی ،حافظ و ،مانع و باز ،دارنده و نگاه دارنده و «معصوم» به معنی مصون و محفوظ و باز داشته شده از گناه است. (1)
راغب اصفهانی در کتاب مفردات در مورد «عصمت» چنین می گوید:
«کلمه «عصم» که لفظ عصمت از آن گرفته شده هم به فتح صاد و هم به سکون آن، به معنی امساک و خودداری است و اعتصام (یعنی: چنگ زدن) به معنی حالتی است از انسان که در طلب حافظی است که او را حفظ و نگهداری کند
راغب در ادامه سخنان خود دربارهٔ عصمت چنین می گوید:
«عصام - به کسر عین - چیزی است که به وسیلهٔ آن چیزی بسته و حفظ می شود و عصمتی که در انبیاء است در درجه اول به معنای صفای جوهر و پاکی گوهری است که خدای تعالی آنان را به آن کرامت اختصاص داده است از این معنا که بگذریم به معنی نعمت فضایل جسمانی و نفسانی است که حضرت باری تعالی به آن ها ارزانی داشته |آن گاه معنی نصرت و تثبیت قدم های آن ها و سپس معنای سکینه و آرامش و اطمینان
ص: 126
خاطر و نگهداری دل ها و توفیقات ایشان است...» (1)
این بود فشرده آن چه راغب در کتاب مفردات در معنای عصمت بیان داشته است.
و اما آن چه در مورد معنای عصمت از قرآن کریم: استفاده می شود آیات فراوانی است که برای روشن شدن اذهان برخی از آن ها را در این جا می آوریم.
1- در داستان حضرت نوح و پسرش آمده است که نوح علیه السلام به فرزند خود گفت:
﴿وَلَا عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ﴾
امروز هیچ بازدارنده و مانعی از خشم خدا وجود ندارد. (2)
2- در داستان پرماجرای یوسف پیامبر صلی الله علیه و اله و عصمت آن پیامبر بزرگ الهی از قول همسر عزیز مصر آمده است که (خطاب به زنان ملامت کننده مصری (3) ) گفت:
﴿وَ لَقَدْ رَاوَدتُّهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ﴾.
آری - من او را دعوت به خود نمودم ولی او امتناع ورزید- و خویشتن را از آلودگی نگه .داشت (4)
3- در آیه ،تبلیغ در رابطه با جریان مقدّس روز «غدیر خم» خطاب به پیامبر گرامی اسلام آمده است:
﴿وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسِ﴾.
خداوند تو را از- شرّ - مردم نگه می دارد (5)
4- در یک آیه دیگر که خداوند لطف و عنایت خود را نسبت به پیامبر خاتم صلی الله علیه و اله بازگو نموده آمده است که:
﴿وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَ مَا يُضِلُّونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَ مَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ وَ أَنزَلَ اللهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةُ وَ عَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَ كَانَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ عَظِيماً﴾.
و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال تو نمی بود گروهی از آنان - یعنی دشمنان - همّت می گماشتند که تو را از راه حق و صواب دور سازند (ولی به لطف خدا) آن ها خودشان را
ص: 127
از راه حقّ دور ساخته و نمی توانند هیچ گونه زیانی به تو برسانند، و خداوند این کتاب آسمانی (قرآن) و مقام حکمت و نبوّت را به تو ارزانی داشته و آن چه را که نمی دانستی به تو آموخته و لطف و عنایت خدا نسبت به تو بسیار بزرگ است (1)
5- در آیه تطهیر که به اتّفاق مفسّران و محدّثان شیعه و سنّی در شأن اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و اله الله نازل شده راجع به عصمت اهل بیت علیهم السلام آمده است:
﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾.
همانا خداوند اراده فرموده است تا پلیدی و آلودگی را از شما اهل بیت دور ساخته و کاملاً پاک و پاکیزه تان گرداند (2)
با توجه به آن چه گذشت به این نتیجه می رسیم که:
عصمت ملکه ای است نفسانی که انسان را از ارتکاب جرائم و فسق و فجور و گناه و فحشاء و منکرات باز می دارد و شخص معصوم نه عمداً و نه سهواً، نه از روی خطا و اشتباه و نه از روی غفلت و ،فراموشی در هیچ حالت مرتکب گناه و معصیت نمی شود
و بر این اساس «عصمت» فیض الهی است که نصیب بندگان خاصّ خدا می گردد و به سبب آن از سوی خداوند تأیید می شوند و کارهای خوب و شایسته انجام می دهند و از همه بدی ها و زشتی ها دوری می نمایند و هیچ گونه خطا و لغزشی ندارند
،پس معصوم کسی است که از تمام خطاها و لغزش ها و ،گناهان مصون و محفوظ بوده و بالطف و عنایت خاص خداوند از تمام محرّمات الهی دور و برکنار است
:بنابراین فرشتگان و پیامبران و رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و امامان اهل بیت و حضرت فاطمه علیها السلام همگی ،معصوم و از خطا و گناه و لغزش و و گناه و لغزش و اشتباه مصون و محفوظ می باشند.
به هر حال پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام عقیده دارند که امام باید پاک و «معصوم» ،بوده و از تمام بدی ها و زشتی ها پیراسته باشد تا بتواند عهده دار مقام خليفة اللهى و جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله گردد.
اینک برای اثبات شرط بودن مقام عصمت در امام ،مسلمین، نخست گفتار یکی از
ص: 128
دانشمندان بزرگ اهل سنت را در این زمینه می آوریم و سپس به نقل پاره ای از روایات که از طُرُق اهل بیت علیهم السلام رسیده است، می پردازیم.
فخر رازی از دانشمندان معروف اهل سنت در تفسیر کبیر خود، در ذیل آیه شریفه: ﴿و يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ...﴾: (ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا اطاعت ،کنید و از پیامبر صلی الله علیه و اله خدا و صاحبان فرمان نیز اطاعت نمایید) (1)، چنین می نویسد:
« کسی که خداوند اطاعت او را به طور قطع و بدون چون و چرا لازم بشمرد حتماً باید «معصوم» باشد، زیرا اگر معصوم از خطا نباشد به هنگامی که مرتکب اشتباهی می شود خداوند اطاعت او را لازم شمرده و پیروی از او را در انجام خطا لازم دانسته و این خود یک نوع تضاد در حکم الهی ایجاد می کند زیرا از یک طرف انجام آن عمل ممنوع است، و از طرف دیگر پیروی از اولوالأمر لازم است و این موجب اجتماع «أمر» و «نهی» می شود.
بنابراین، از یک طرف می بینیم که خداوند اطاعت فرمان أولو الأمر را بدون هیچ قید و شرط لازم دانسته و از طرف دیگر اگر اولوالأمر معصوم از خطا نباشند، چنین فرمانی صحیح نیست، از این مقدمه چنین استفاده می کنیم که: اولوالامر که در آیه فوق به آن ها اشاره شده حتماً باید معصوم باشند». (2)
روایاتی که در مورد شرط بودن مقام عصمت در ،امام از طرق اهل بیت علیهم السلام رسیده و
ص: 129
بر لزوم صفت «عصمت» دلالت دارد بسیار زیاد و فراوان است که ما به مناسبت بحثی که در پیش رو داریم قسمتی از آن ها را یادآور می شویم.
اینک این شما خواننده گرامی و این هم روایات وارده:
پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم می فرماید:
﴿بَعْدِى إِثْنَا عَشَرَ إِمَاماً تِسعَةٌ مِنْ صُلْبِ الحُسَين، أمَنَاءٌ مَعْصُومُون، و منا مَهدَى هَذِهِ الأمّةِ، أَلا إِنَّهُمْ أَهْلِ بَيْتِى وَ عِتَرَتِى مِنْ لَحْمِى و دَمِي. مَا بَالُ أَقوامٍ يُؤْذُونَنِيَ فِيهم؟ لا أَنَا لَهُمُ اللهُ شَفَاعَتِي﴾.
بعد از من دوازده امام هست که نه تن آن ها از صلب حسین است که همگی آن ها امین و معصوم هستند و مهدی این امت نیز از ماست آگاه باشید که آن ها اهل بیت علیهم السلام من و عترت من و از گوشت و خون من هستند از من چه می خواهند کسانی که مرا در حق عترتم آزار می دهند؟!! خدا آن ها را از شفاعت من محروم سازد. (1)
و در حدیثی از ابن عبّاس آمده است که فرمود:
﴿أنا و عَلِيّ والحَسَنُ والحُسَيْنُ و تِسْعَةٌ مِنْ وُلدِ الحُسَيْن مُطَهَّرُونَ مَعصُومُونَ﴾.
من و علی علیه السلام و حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین پاک و پاکیزه و معصوم (از گناه) .هستیم (2)
و یک بار در حضور ابوذر و مقداد خطاب به امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:
﴿يَا عَلِيّ ! أَنْتَ خَلِيفَتِى مِنْ بَعْدِى و أمِيرُ الْمُؤمِنِينَ وإمَامُ المُتَّقين و حُجَّةُ اللهِ عَلى خَلْقِهِ، وِ يَكُونُ بَعْدُكَ أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً مِنْ أولادك و ذُرِّيَتِكَ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، هُمُ الَّذِينَ قَرَنَ اللهُ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِهِ و بِطَاعَتِي، كَمَا قَالَ: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أَوْلِي الأمْرِ مِنْكُمْ.﴾ ﴾
ای علی! تو بعد از من جانشین من و امیرمؤمنان و پیشوای پرهیزگاران و حجّت خدا بر مردمان ،هستی و بعد از تو یازده نفر از اولاد و فرزندان تو یکی پس از دیگری تا روز قیامت امام خواهند بود و آنان همان هایی هستند که خداوند اطاعت آن ها را به اطاعت خود و اطاعت من مقرون ساخته است چنان که می فرماید: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا
ص: 130
الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ﴾ (1): از خدا اطاعت کنید و از رسول خدا صلى الله عليه و سلم اطاعت کنید و از اولیاء امر خود - اطاعت نمایید. (2)
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:
﴿نَحْنُ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ، وَ مَحَطُّ الرِّسَالَةِ، وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِكَةِ، وَ مَعَادِنُ الْعِلْمِ، وَ يَنَابِيعُ الْحُكْمِ ، نَاصِرُنَا وَ مُحِبُّنَا يَنْتَظِرُ الرَّحْمَةَ، وَعَدُونَا وَ مُبْغِضُنَا يَنْتَظِرُ السَّطْوَةَ﴾.
ما شجره طیّبه نبوّت هستیم ماییم خاندانی که خانه مان مرکز نزول وحی و پیغام الهی، و محلّ رفت و آمد فرشتگان و کانون های علم و دانش و سرچشمه های حکمت است. ماییم که یاوران و دوستانمان منتظر رحمت الهی و دشمنان و کینه توزانمان منتظر خشم و غضب الهی هستند. (3)
سپس در مورد شرایط امامت که امام حتماً باید «معصوم» باشد، در حدیث دیگری چنین می فرماید:
﴿إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى طَهَّرَنَا و عَصَمَنَا و جَعَلَنَا شُهَدَاء عَلى خَلْقِهِ، وَ حُجَّتَهُ فِي أَرْضِهِ، و جَعَلْنَا مَعَ القُرآنَ و جَعَلَ القُرآنَ مَعَنَا لا نُفَارِقُهُ وَلا يُفَارِقُنَا﴾.
خداوند تبارک و تعالی ما را پاک و پاکیزه و معصوم و گواه بر بندگان و حجّت خود در زمین قرار داده است ما را قرین قرآن و قرآن را قرین ما گردانیده است، ما هرگز از قرآن جدا نمی شویم و قرآن هم هرگز از ما جدا نمی شود (4)
آن گاه دربارۀ وجوب اطاعت از «اولی الامر» که همان امامان معصوم علیهم السلام از دودمان پاک پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم هستند، چنین می فرماید:
﴿إِنَّمَا الطَّاعَةُ لله عَزَّوَجَلَّ و لِرَسُولِهِ وَ لِوُلاةِ الْأَمْرِ ، و إِنَّمَا أُمِرَ بِطاعَةِ أولى الأمْرِ لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُون مُطَهِّرُون لا يأْمُرُون بِمَعْصِيَتِهِ﴾.
اطاعت و فرمانبرداری از هیچ کس جز از خداوند تعالی و رسول خدا صلی الله علیه و اله و اولی الامر واجب نیست و اطاعت از «اولی الامر» بدان جهت واجب شده است که آن ها پاک و پاکیزه و معصوم اند - هرگز گناه نمی کنند- و بر خلاف فرمان خدا دستور نمی دهند. (5)
ص: 131
در همین رابطه امیرمؤمنان علیه السلام در ضمن خطبه ای پس از آن که یاران و پیروان خود را برای نبرد با معاویه پند و اندرز می دهد و از آن ها می خواهد که از وی پیروی کنند در بیان موقعیت خویش و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله چنین می فرماید:
﴿وَ إِنِّي لَعَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي، وَ مِنْهَاجٍ مِنْ نَبِيِّي، وَ إِنِّي لَعَلَى الطَّرِيقِ الْوَاضِحِ أَلْقُطْهُ لَقْطاً. أَنْظُرُوا أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ فَالْزَمُوا سَمَّتَهُمْ، وَاتَّبِعُوا أَثَرَهُمْ، فَلَنْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ هُدًى، وَلَنْ يُعِيدُوكُمْ فِي رَدَّى، فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا، وَ إِنْ نَهَضُوا فَانْهَضُوا وَلَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا، وَلَا تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِكُوا﴾. (1)
من از طرف پروردگارم دلیل و حجت دارم در مسیر سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله حرکت می کنم در راه روشن گام می سپارم و حق را به آسانی به دست می آورم. به اهل بیت علیهم السلام پیامبر صلی الله علیه و اله خود توجه کنید و جانب آن ها را بگیرید و از آنان پیروی کنید که هرگز شما را از راه هدایت بیرون نمی برند و شما را به ضلالت و گمراهی بر نمی گردانند، اگر آن ها توقف کردند توقف کنید و اگر نهضت کردند نهضت .کنید بر آن ها پیشتی نگیرید که گمراه می شوید و از آن ها عقب نیفتید که به هلاکت می رسید.
سپس در یک خطبه دیگر منحرفان و ره گمگشتگان را که از خاندان نبوّت دور افتاده و در وادی ضلالت و گمراهی سرگردان شده اند مورد سرزنش قرار داده خطاب به آن ها چنین می فرماید:
﴿فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ؟ وَ أَنَّى تُؤْفَكُونَ وَالْأَعْلَامُ قَائِمَةٌ، وَالْآيَاتُ وَاضِحَةٌ، وَالْمَنَارُ مَنْصُوبَةٌ، فَأَيْنَ يُتَاهُ بِكُمْ وَ كَيْفَ تَعْمَهُونَ وَ بَيْنَكُمْ عِتْرَةُ نَبِيُّكُمْ وَ هُمْ أَزِمَّةُ الْحَقِّ، وَ أَعْلَامُ الدِّين، وَأَلْسِنَةُ الصِّدْقِ فَأَنْزِلُوهُمْ بِأَحْسَنِ مَنَازِلِ الْقُرْآنِ، وَرِدُوهُمْ وُرُودَ الْهِيمِ الْعِطَاشِ﴾.
هان ای مردم به کجا می روید؟ چگونه از راه حق منحرف می شوید؟ در صورتی که پرچم های حق برپا، و نشانه های حق ،روشن و مشعل های هدایت نصب شده است. پس شما را به کجا می برند؟! چرا در پیدا کردن راه حق سرگردانید؟ در حالی که عترت پیامبر شما در میان شما است و آن ها پیشوایان حق و پرچم های دین و زبان های راستی می باشند؟! عترت پیامبر صلی الله علیه و اله را به منزلهٔ قرآن بدانید و همچون تشنگان بی تاب با گام های بلند و استوار بسویشان بشتابید. (2)
ص: 132
ابن ابی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» می نویسد:
«در این سخن امیرالمؤمنین علیه السلام که می فرماید: ﴿فَأَنْزِلُوهُمْ بِأَحْسَنِ مَنَازِلِ الْقُرْآنِ﴾ (عترت را به منزلهٔ قرآن بدانید) راز بزرگی نهفته است زیرا به مردم می فرماید: عترت پیامبر صلی الله علیه و اله را در ردیف قرآن قرار دهید و همانگونه که احکام قرآن را بدون چون و چرا به کار می بندید، از احکام و دستورات عترت هم باید بدون استثناء پیروی کنید و مقام آن ها را بزرگ شمارید و مطیع فرمانشان باشید و از این گفتار چنین استفاده می شود که عترت پیامبر صلی الله علیه و اله از خطا و گناه «معصوم» می باشند». (1)
امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید:
در منابع معتبر شیعه و سنّی آمده است که امام حسن مجتبی علیه السلام دوّمین پیشوای معصوم جهان تشیع در خطبه ای که بعد از شهادت پدر بزرگوارش در کوفه برای مردم ایراد نمود، روی به آن ها کرده و فرمود:
﴿ نَحْنُ حِزْبُ اللهِ الغَالِبُون، و نَحْنُ عِتْرَةً رَسُولِهِ الأَقْرَبُونِ، و نَحْنُ أَهْلُ بَيْتِهِ الطَّيَّبون، و نَحْنُ أحَدُ التّقْلَين الذين خَلَّفَهُمَا جَدّى صلى الله عليه و سلم فِي أُمَّتِهِ ، و نَحْنُ ثَانِيُّ كِتَابِ اللَّهِ فِيْهِ تَفْصِيْلُ كُلِّ شَيْءٍ لا يَأْتِيهِ البَاطِلُ مِنْ بَيْن يَدَيْهِ ولا مِنْ خَلْفِهِ، فَالمُعَوَّل عَلَينا تَفْسِيرُه ولا نَتَظنِّى تَأْوِيلُهُ بَل تَيْقَنَا حَقَائِقُهُ، فأطِيعُونَا فَإنّ طَاعَتَنَا مَفْرُوضَةٌ إذ كانت بِطَاعَةِ الله عَزَّوَجَلَّ و طاعَة رَسُولِهِ مَقْرُونَةٌ، قَالَ جَلّ شَآنُهُ: ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ: ﴿فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ﴾ و ﴿وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أَوْلِي الأمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾ وَاحْذَرُوا الإصْغَاءَ لِهتَافِ الشَّيْطَانُ فَإِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾.
ماییم حزب الله که ،غالبیم ماییم عترت رسول خدا صلی الله علیه و اله که از همه کس به آن حضرت نزدیک تریم ماییم اهل بیت علیهم السلام رسالت که از همۀ گناهان و بدی ها معصوم و مطهّریم، ماییم یکی از دو ذخیره نفیسی که جدّم رسول خدا صلی الله علیه و اله آن ها را در میان امّت بر جای گذاشت - و فرمود: ﴿إنّى تَارِك فِيكُمْ التَّقْلَين كِتَابَ اللهِ و عِترتى﴾. ماییم همتای کتاب خدا که خداوند بیان هر چیزی را در آن آورده است و هیچ گونه باطلی نه از پیش رو و نه از پشت سر به آن راه ندارد، ماییم که خدا علم تنزیل و تأویل را به ما داده و دربارهٔ حقایق قرآن به یقین سخن می گوییم و آیاتش را به ظن و گمان تأویل نمی کنیم، پس از ما اطاعت کنید که اطاعت ما از جانب خدا بر شما واجب شده است و خداوند اطاعت ما را به اطاعت
ص: 133
خود و اطاعت رسول خود مقرون گردانیده و فرموده است: «ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا اطاعت کنید، و از پیامبر خدا و صاحبان امر نیز اطاعت نمایید» (1) و باز فرموده است: «هرگاه دربارهٔ چیزی نزاع کردید آن را به خدا و پیامبر صلی الله علیه و اله ارجاع دهید» (2) و فرموده است: «اگر مردم کار را به پیامبر و اولی الامر - صاحبان فرمان - واگذار می کردند آن ها- که حجّت خدا بر مردم اند و قدرت تشخیص کافی دارند - تدبیر کار را از کتاب خدا می دانستند و حقایق را روشن می ساختند». (3) پس بترسید از این که گوش به فرمان شیطان دهید که او برای شما دشمنی آشکار است. (4)
امام حسن مجتبی علیه السلام این سخنان را در حضور مردم برای سرگرم کردن آن ها نفرموده است بلکه برای این فرموده است که بدین وسیله با مردم اتمام حجت شود و آن ها موقعیت اهل بیت علیهم السلام را درک ،کنند و مقام و منزلت امام مجتبی علیه السلام را بشناسند و اطاعت از او را چون اطاعت از خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله واجب ،شمارند و بدانند که او یکی از امامان معصوم است و جز «معصوم» احدی شایستهٔ امامت و رهبری نیست.
امام حسین علیه السلام می فرماید:
سومین پیشوای جهان تشیّع سالار شهیدان و سرور آزاد مردان جهان حضرت حسین بن علی علیهما السلام در خطابه ای که در روز عاشورا در برابر لشکریان عمر سعد، جهت اتمام حجت و شناساندن خود ایراد نموده خطاب به آن ها چنین می فرماید
﴿أَيُّهَا النَّاسُ! أَنْسِبُونِى مَنْ أَنَا ثُمَّ ارْجِعُوا إِلَى أَنْفُسِكُمْ و عاتِبوُها، وانْظُرُوا هَلْ يَحِلُّ لَكُمْ قَتِلى وانْتِهاكُ حُرْمَتِي؟ أَلَسْتُ ابْنَ بَنْتِ نَبِيِّكُمْ وابْنَ وَصِيّه وابْنَ عَمِّهِ وأَوّلَ الْمُؤْمِنِينَ بِاللَّهِ والْمُصدِّقَ لِرَسُولِهِ بِمَا جَاء مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ ؟ أَوَ لَيْسَ حَمْزَةٌ سَيّدُ الشُّهَدَاءِ عَمَّ أَبِي ؟ أَوَ لَيْسَ جَعْفَرُ الطَّيَّارِ عَمّى؟ أَوَ لَمْ يَبْلُعْكُمْ قَولُ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و سلم لى و لأخِي: هَذَانِ سَيّدا شَبَاب أَهْلِ الْجَنَّةِ ؟ ... فَإِنْ كُنْتُمْ فِي شَكٍّ مِنْ هَذا القَولِ، أَفَتَشُكُونَ أَنِّي إِبْنُ بِنتِ نَبِيِّكُمْ ؟ فَوَاللَّهِ مَا بَيْنَ الْمَشِرْقِ وَالْمَغِرْبِ إِبْنُ بِنْتِ نَبِيٌّ غَيْرِي فِيكُمْ وَلا فِي غَيْرِكُمْ».
«هان ای مردم! مرا بشناسید که من کیستم سپس به خود آیید و خویشتن را ملامت کنید و ببینید که آیا کشتن من و در هم شکستن حرمت من برای شما جایز است؟ آیا من فرزند
ص: 134
دختر پیامبر شما نیستم؟ آیا من فرزند وصیّ پیامبر و - فرزند - پسر عموی پیامبر صلی الله علیه و اله شما نیستم؟ آیا من فرزند کسی نیستم که پیش از همه مسلمانان به خدا ایمان آورد و پیش از همه رسالت رسول خدا صلی الله علیه و اله را تصدیق نمود؟ آیا حمزه سیّدالشهداء عموی پدر من نیست؟ آیا جعفر طیّار عموی خود من نیست؟ آیا شما سخن رسول خدا صلی الله علیه و اله را در حقّ من و برادرم نشنیده اید که فرمود: «این دو - حسن و حسین - سیّد و سرور جوانان اهل بهشت اند؟» اگر شما در این گفتار پیامبر صلی الله علیه و اله درباره من و برادرم تردید دارید آیا در این واقعیت نیز تردید دارید که من پسر دختر پیامبر صلی الله علیه و اله شما هستم؟ به خدا سوگند که در شرق و غرب همۀ عالم - در روی کره زمین - نه در میان شما و نه در بین دیگران پسر دختر پیامبری جز من وجود ندارد. (1)
منظور امام حسین علیه السلام از این سخنان این است که مردم فریب خورده کوفه که تحت تأثیر تبلیغات سوء معاویه و معاویه و دست اندرکاران بنی امیه قرار گرفته بودند او را بشناسند و بدانند که او حجّت خدا و امام معصوم و مفترض الطاعه و از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله است پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله اهل بیت علیهم السلام را همتا و هم ردیف قرآن قرار داده و آن ها را به عنوان مرجع دینی و رهبر مسلمانان معرفی نموده و به مسلمانان توصیه فرموده است که به قرآن اهل بیت علیهم السلام تمسّك جویند و از آن ها پیروی نمایند.
و بنابراین نه تنها جنگ با او و در هم شکستن حرمت او برای هیچ یک از مسلمانان روا نیست بلکه بر فرد فرد مسلمانان واجب است سخن او را بشنوند و از او اطاعت نمایند و برای فرا گرفتن احکام دین و شریعت به این خانواده رجوع نمایند که آن ها «أولى الأمر» و صاحبان فرمان و جانشینان واقعی پیامبر اند.
و اما این که آن ،حضرت پدرش امیرالمؤمنین علیه السلام را به عنوان وصیّ» توصیف نموده از آن جهت است که این صفت برای امیرمؤمنان علیه السلام همچون نبوّت جدّش و یا شهرت حمزه به «سيّد الشهداء»، و جعفر به طیّار - با دو بال بهشتی» نزد همه مردم آن زمان معروف بوده است و از این رو امام علیه السلام نسب خود را با ذکر صفت «وصی» (2) برای پدرش یادآوری نموده و کسی هم از سپاهیان یزید منکر آن نشده است.
ص: 135
امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:
﴿أَلإِمَامُ مِنا لا يَكُونُ إِلاّ مَعْصُوماً، و لَيسَتِ الْعِصْمَةُ فِى ظَاهِرِ الْخِلْقَةِ فَيُعَرِف بِهَا، فَلِذَالِكَ لا يَكُونُ إِلا مَنْصُوصاً﴾.
امام از ما - اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله - حتماً معصوم است و چون عصمت یک نشان ظاهری نیست که همگان آن را تشخیص دهند به همین جهت باید امام از طرف خدا تعیین و اعلام شود. (1)
در این سخن کوتاه - چنان که ملاحظه می شود - امام زین العابدین علیه السلام «امام» و حجّت خدا را «معصوم» معرّفی نموده و امامت او را از جانب خدا اعلام می نماید و بدین وسیله هشدار می دهد که مسأله امامت یک امر عادی ،نیست و آن گاه در پاسخ سؤال کسی که از آن حضرت سؤال می کند: یابن رسول الله! معنای عصمت چیست؟ چنین می فرماید:
،معصوم کسی است که به «حبل الله» و ریسمان الهی تمسّک جوید و ریسمان الهی قرآن است. امام و قرآن تا قیامت از هم جدا نمی شوند امام مردم را به سوی قرآن هدایت می کند و قرآن نیز مردم را به سوی امام هدایت می نماید شاهد مطلب قول خداوند متعال است که در قرآن کریم می فرماید: ﴿إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ ﴾ (2) این قرآن مردم را به مستقیم ترین راه راست هدایت می کند (3)
امام باقر علیه السلام می فرماید:
﴿قال النبي صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اَلنُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ اَلسَّمَاءِ وَ أَهْلُ بَیْتِی أَمَانٌ لِأَهْلِ اَلْأَرْضِ،فَإِذَا ذَهَبَتِ اَلنُّجُومُ أَتَی أَهْلَ اَلسَّمَاءِ مَا یَکْرَهُونَ، وَ إِذَا ذَهَبَ أَهْلُ بَیْتِی أَتَی أَهْلَ اَلْأَرْضِ مَا یَکْرَهُونَ، یَعْنِی بِأَهْلِ بَیْتِهِ اَلْأَئِمَّهَ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ اَلَّذِینَ قَرَنَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِهِ فَقَالَ: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأَوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ وَ هُمُ الْمَعْصُومُونَ الْمُطَهَّرُونَ الَّذِينَ لا يُذْنِبُونَ وَلا يَعْصُونَ وَ هُمُ الْمُؤَيَّدُونَ الْمُوَفَّقُونَ الْمُسَدَّدُونَ بِهِمْ يَرْزُقُ اللَّهُ عِبَادَهُ وَ بِهِمْ يَعْمَرُ بِلادَهُ وَ بِهِمْ يُنْزِلُ الْقَطْرَ مِنَ السَّمَاءِ وَ بِهِمْ تُخْرَجُ بَرَكَاتُ الْأَرْضِ وَ بِهِمْ يُمْهِلُ أَهْلَ الْمَعَاصِي وَلا يُعَجِّلُ عَلَيْهِمْ بِالْعُقُوبَةِ وَالْعَذَابِ لا يُفَارِقُهُمْ رُوحُ الْقُدُسِ وَلا يُفَارِقُونَهُ وَلا يُفَارِقُونَ الْقُرْآنَ وَلا يُفَارِقُهُمْ﴾
ص: 136
رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: ستارگان برای اهل آسمان وسیلهٔ امان اند و اهل بیت علیهم السلام من نیز برای اهل زمین وسیلهٔ امان می باشند وقتی ستارگان نابود شوند برای اهل آسمان پیش آمد ناگواری رخ می دهد و اگر اهل بیت علیهم السلام من در میان مردم نباشند پیش آمد بدی برای اهل زمین فرا می رسد. مقصود رسول خدا صلی الله علیه و اله از اهل بیت امامانی هستند که خدا اطاعتشان را در ردیف اطاعت خود قرار داده و فرموده است «ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا اطاعت کنید و از پیامبر و (اولیاء امر) نیز اطاعت نمایید. » (1)
اهل بیت پیامبر که «اولی الامر» هستند «معصوم» و پاک و پاکیزه می باشند، هرگز مرتکب گناه و معصیت نمی شوند پیوسته از جانب خدا تأیید می شوند، در کارهای نیک همیشه موفق و در راه راست قرار دارند، خداوند به برکت وجود آن ها به بندگانش روزی می دهد و به واسطهٔ آن ها شهرها را آباد می کند به برکت وجود آن ها از آسمان باران نازل می شود، و برکات زمین خارج می گردد و بر گناه کاران عذاب نازل نمی شود. روح القدس از آنان مفارقت نمی کند آن ها از قرآن جدا نمی شوند و قرآن هم از آن ها جدا نمی گردد. (2)
امام صادق علیه السلام می فرماید:
﴿ألأنبياء وأوصِيَاؤ هُمْ لا ذنوبَ لَهُمْ لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُون﴾.
پیامبران و جانشینان آن ها گناه ندارند زیرا که آنان پاک و پاکیزه و «معصوم» می باشند (3)
و در حدیث دیگری در همین باره می فرماید:
﴿نَحْنُ خُزَانُ عِلْمِ اللَّهِ، نَحْنُ تَرَاجِمَةُ أَمْرِ اللهِ، نَحْنُ قَوْمٌ مَعْصُومُونَ، أَمَرَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِطَاعَتِنَا و نَهَى عَنْ مَعْصِيَتِنَا، نَحْنُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَى مَنْ دُونَ السَّمَاءِ وفَوْقَ الْأَرْضِ﴾.
ما نگهبانان علم خدا هستیم ما بیان کننده دستورات الهی هستیم. ماییم که خداوند ما را معصوم قرار داده است. ماییم که خداوند به فرمانبرداری از ما امر نموده و از مخالفت با ما نهی فرموده است. ما حجّت بالغه - خدا - بر اهل آسمان و زمین هستیم. (4)
در همین رابطه «حسین اشقر» می گوید:
به هشام بن حکم :گفتم این که شما می گویید امام باید معصوم باشد معنایش
ص: 137
چیست؟ در جواب :گفت من همین مطلب را از امام صادق علیه السلام پرسیدم :فرمود
﴿الْمَعصُومُ هُوَ الْمُمْتَنِعُ بِاللهِ مِنَ جَميع مَحَارِمِ اللهِ، و قَدْ قَالَ الله [تَعَالَى]: ﴿وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِى إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾﴾
معصوم کسی است که به وسیلهٔ توفیق و تأیید الهی از همۀ گناهان خودداری می کند و خدای تعالی در قرآن فرموده است هر كس به خدا تمسّك جوید به راه راست هدایت شده است (1)
و در ضمن حدیث مفصلی که «مفضّل» از آن حضرت نقل نموده چنین آمده است که در تفسیر آیه شريفة ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾: (عهد و پیمان من به ستمکاران نمی رسد) (2) فرمود:
مقصود خداوند این است که هر کس بتی را پرستیده باشد یا معبود باطلی را عبادت کرده باشد و یا حتی یک چشم به هم زدن شرک به خدا ورزیده باشد شایسته امامت نیست اگر چه بعد از آن مسلمان شود زیرا ظلم آن است که چیزی را در غیر جای خودش قرار دهي و بزرگ ترین ظلم شرک به خداوند است که خدای متعال فرموده است: ﴿إِنَّ الشّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ﴾. (3) همچنین کسی که مرتکب حرامی شود کوچک باشد یا ،بزرگ شایستگی امامت را ندارد اگر چه بعد از آن هم توبه کند و همچنین کسی که خودش حد شرعی به گردن دارد نمی تواند بر دیگران حدّ الهی جاری کند. بنابراین امام باید «معصوم» باشد و عصمت او جز از طریق نص خدای تعالی و تعیین او از زبان پیامبر خدا صلی الله علیه و اله معلوم نمی شود زیرا «عصمت» صفتی نیست که مانند سیاهی و سفیدی و رنگ های دیگر در ظاهر بدن دیده شود بلکه از صفات پنهانی و باطنی است که جز با معرّفی خدای دانای به اسرار غیب شناخته نمی شود (4)
و در ضمن خطبهٔ مفصلی که در بیان شناخت اوصاف و حالات امام علیه السلام ایراد نموده چنین می فرماید:
«.... امام برگزیده ای است که از طرف خداوند انتخاب گردیده و خداوند از او راضی و خشنود است هدایت گری است که برای هدایت و راهنمایی مردم و راز داری و اسرار الهی برگزیده شده و رهبر امید بخشی است که همه آرزوها به او منتهی می شود. خداوند
ص: 138
او را به مقام امامت برگزیده و با عنایات خاص خود او را در جهان آفرینش - عالم ذرّ - تحت نظر خود پروریده است...
امام - پیوسته منظور نظر الهی است که خداوند او را به وسیله فرشتگان حفاظت می نماید و او - در هر حال- از دام های مکر و فریب شیطان و لشکریانش محفوظ و از شر نفوس خبیثه و نقشه های پلید بد اندیشان و افسون جادوگران در امان و از ارتکاب کارهای بد به دور، و از تمام عیوب و نقائص - خَلقی و خُلقی - پیراسته، و از انواع آفت ها و بیماری ها برکنار و از هر گونه تهمت و افتراء ناروا مبرا و از همه خطاها و لغزش ها معصوم، و از تمام زشتی ها و پلیدی ها مصونیّت دارد.
امام، از آغاز رشد و بلوغ - در جوانی به حلم و بردباری، خویشتن داری و نیکوکاری و تمام صفات برجستۀ انسانی معروف و در وقت پیری در دانش و فضیلت سرآمد روزگار، و در پاکی و پاکدامنی در اوج قلّه پاکی است....» (1)
امام رضا علیه السلام می فرماید:
﴿إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا اخْتَارَهُ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ لِأُمُورِ عِبَادِهِ شَرَحَ صَدْرَهُ لِذَالِكَ، وَأَوْدَعَ قَلْبَهُ يَنَابِيعَ الْحِكْمَةِ، وأَلْهَمَهُ الْعِلْمَ إِلْهَاماً ، فَلَمْ يَعْيَ بَعْدَهُ بِجَوَابِ، وَلَا يُحَيَّرُ فِيهِ عَنِ الصَّوَابِ، فَهُوَ مَعْصُومٌ مُؤَيَّدٌ، مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ ، قَدْ أَمِنَ مِنَ الْخَطَايَا والزَّلَلِ الْعِثَارِ، يَخُصُّهُ اللهُ بِذَلِكَ لِيَكُونَ حُجَّتَهُ عَلَى عِبَادِهِ، و شَاهِدَهُ عَلَى خَلْقِهِ: وَ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾.
خداوند تبارک و تعالی هر گاه بنده ای را برای اداره امور بندگانش برگزیند سینه اش را برای آن مقام وسیع می گرداند و قلب او را منبع حکمت قرار می دهد، و علوم خودش را به او الهام می نماید و او بعد از آن از جواب هیچ مشکلی فرو نمی ماند و در پیدا کردن راه حق سرگردان نمی شود. پس او از گناه «معصوم» است، با کمک های الهی تأیید می شود در پیمودن راه راست همیشه موفق است و از هرگونه خطا و لغزش و انحراف مصونیّت دارد این امتیاز از طرف خداوند به او داده شده تا حجّت خدا در روی زمین و گواه او بر بندگانش باشد و این فضیلت و امتیازی است از جانب خداوند که به هر کس بخواهد عطا می فرماید و خداوند دارای فضل و موهبت بزرگی است (2)
و در نامه ای که خلاصه ای از احکام اسلام ناب را برای مأمون - خليفه - عبّاسی
ص: 139
نگاشته درباره شرایط امامت چنین می فرماید:
﴿وَلِلَّهِ أَنْ يَعْفُو و يَتَفَضَّلَ و لا يَجُورَ و لا يَظْلِمَ، لأنّهُ تَعَالَى مُنَزَّهُ عَنْ ذَلِكَ ، لا يُفرِضُ الله عَزَّوَجَلَّ طَاعَةَ مَنْ يَعْلَمُ أَنَّهَ يُضِلُّهُمْ و يُغْويهِمْ ، ولا يَخْتَارُ لِرسَالَتِهِ وَلَا يَصْطَفِيْ مِنْ عِبَادِهِ مَنْ يَعْلَمُ أَنَّهُ يَكْفُرُ به و بعِبادَتِهِ و يَعْبَدُ الشَّيَطَانَ دُونَهُ﴾.
و بر خداوند است که ببخشد و عفو کند و به فضل و کرمش رفتار نماید و ظلم و ستم ،ننماید زیرا خدای تعالی منزّه و مبرای از آن است و خداوند هرگز اطاعت و فرمانبرداری کسی را که می داند مردم را گمراه می کند و آن ها را از صراط حق دور می نماید واجب نمی سازد و برای انجام رسالتش چنین کسی را بر نمی گزیند و از بندگانش آن کسی را که می داند که به خدا و به عبادتش کفر می ورزد و از شیطان پیروی می کند انتخاب نمی نماید (1)
و در مجلس بحث و مناظره ای که مأمون در دربار خود تشکیل داده و عده ای از علمای عراق و خراسان حضور داشتند خطاب به حاضران فرمود:
خداوند پاکان بندگان خود را در آیه مباهله مشخّص ساخته و به پیامبرش دستور داده است که به وسیلهٔ آن ها (و همراه با آنان با نصاری نجران) به مباهله اقدام نماید و فرموده است ای محمد! ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنْ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِینَ﴾ (2): (هرگاه بعد از علم و دانشی که (درباره حضرت عیسی علیه السلام) به تو رسیده (باز) کسانی با تو به محاجه و ستیز برخیزند به آن ها بگو بیایید ما پسران خودمان را دعوت می کنیم شما هم پسران خودتان را ما زنان خودمان را دعوت می نماییم شما هم زنان خودتان را ما از نفوس خودمان دعوت می کنیم شما هم از نفوس خودتان، آن گاه مباهله می کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار می دهیم).
بعد از این دستور الهی پیامبر «علی» و «فاطمه» و «حسن» و «حسین» - علیهم السلام - را بیرون آورده آن ها را به همراه خود به مباهله برد و این خود ویژگی و مزیتی است که هیچ کس در آن بر ایشان پیشی نگرفته و فضیلتی است که هیچ انسانی به آن نرسیده، و شرفی است که قبل از آن هیچ کس و احدی از مردم از آن برخوردار نبوده است. (3)
حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می فرماید:
ص: 140
﴿... بَعَثَ اللهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَحْمَةً لِلعَالَمِيْنَ ، و تَمَّمَ بِهِ نِعْمَتَهُ، وَخَتَمَ بِهِ أَنبياءه، أَرْسَلَهُ إِلَى النَّاسِ كَافَّةً، و أظْهَرَ مِنْ صِدْقِهِ مَا أَظْهَرَ ، وبَيَّنَ مِنْ آيَاتِهِ عَلامَاتِهِ مَا بَيَّنَ. ثُمَّ قَبَضَهُ حَميداً فَقِيْداً سعيداً، و جَعَلَ الأمْرَ مِنْ بَعْدِهِ إِلَى أَخِيهِ وابْنِ عَمِّهِ وَ وَصيّه و وَارِثِهِ عَلي بْنِ أَبِي طالب ثُمَّ إِلَى الأوصياء مِنْ وُلْدِهِ واحِداً واحداً: أحْيَا بِهِمْ دِينَهُ و أَتَمَّ بِهِمْ نُورَهُ و جَعَلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ إِخْوَانِهِمْ وَ بَنِي عَمِّهِمُ الْأَدْنَينَ مِنْ ذَوِي أَرْحَامِهِمْ فَرْقاً بَيِّناً يُعْرَفُ بِهِ الْحُجَّةُ مِنَ الْمَحْجُوج والإمامُ مِنَ الْمَأْمُوم ، بأَنْ عَصَمَهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ و بَرَّأهُمْ مِنَ الْعُيُوبِ وَ طَهَّرهُمْ مِنَ الدَّنَس و نَزَّهَهُمْ مِنَ اللَّبْسِ و جَعَلَهُمْ خُزّانَ عِلْمِهِ و مُسْتَودَعَ حِكْمَتِهِ و مَوضِعَ سِرّهِ و أَيَّدَهُمْ بِالدّلائلِ ولَولا ذلكَ لَكَانَ النَّاسُ عَلَى سَواءٍ لادَّعَى أَمْرَ اللَّهِ عَزَّوَ جَلَّ كُلُّ أحِدٍ ولَمَا عُرِفَ الْحَقُّ مِنَ البَاطِلِ ولاَ العَالمُ مِنَ الجَاهِلِ حَفِظَ اللَّهُ الْحَقَّ عَلَى أَهْلِهِ و أَقَرَّهُ فِي مُسْتَقَرٌّه﴾.
خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را رحمة للعالمین برانگیخت و نعمتش را به وسیله او کامل گردانید، و پیامبرانش را با او ختم نمود، او را برای همه مردم به پیامبری مبعوث نمود. و معجزات فراوان و آیات روشن و آشکار به دست او ظاهر گردانید. آن گاه او را پاک و پاکیزه ستوده و پسندیده از این جهان بیرون برد و امر امت را به دست برادر و پسر عمویش «علی بن ابی طالب» علیه السلام و فرزندان او یکی پس از دیگری سپرد به وسیله آن ها دین خود را زنده کرد و نور خود را به اتمام رسانید آن گاه میان آن ها (امامان) و برادران و پسر عموها و دیگر خویشاوندان فرق واضح و تفاوت آشکار قرار داد تا همواره حجت خدا ممتاز باشد و با غیر حجّت مشتبه نشود و امام و مأموم باز شناخته شوند و با یکدیگر اشتباه نشوند برای این منظور آن ها را از خطا و لغزش «معصوم» قرار داد و از هر عیبی مبرا ،ساخت آنان را پاک و پاکیزه قرار داد و از هر پلیدی پیراسته گردانید آن ها را خزینه های علوم خود قرار داد حکمت خود را به آن ها آموخت و اسرار خود را در نزد آن ها به ودیعت نهاد و آن ها را با دلائل و معجزات تأیید نمود اگر این دلائل و معجزات آشکار نبود همگی در آن برابر می شدند و هر کس دعای امامت و رهبری امّت را می کرد دیگر حق و باطل شناخته نمی شد و عالم و جاهل از یکدیگر تشخیص داده نمی شدند. خداوند با این دلائل و معجزات حق را در اهل حق محفوظ ساخت و آن را در محل خود استقرار بخشید. (1)
ص: 141
این نامه که از ناحیه مقدّسه از جانب حضرت ولی عصر (عجل الله تعالى فرجه الشريف) شرف صدور ،یافته برای کسی که ذره ای شعور و ایمان داشته باشد برای شناخت امام از غیر امام معصوم از غیر معصوم و حجّت از غیر حجت کفایت می.کند
یکی دیگر از مهم ترین شرایط امامت و رهبری صفت عدالت و پاکی و میانه روی در کارها و بکار بستن دستورات خدا بر اساس معیارها و موازین اسلامی و پیراستگی از هر نوع گناه و انحراف و کجروی از راه حق و حقیقت و دست درازی به حقوق دیگران است.
:زیرا علت نیاز به وجود امام و هدف از انتخاب و انتصاب او به امامت، استقرار عدالت در جامعه و بازداشتن مردم از ظلم و ستم و وادار نمودن آنان به کارهای نیک و شایسته و جلوگیری از زشتی ها و بدی ها و طاعت و بندگی ،خداوند و شکستن شوکت جبّاران و ستمگران و دادخواهی مظلومان و ستمدیدگان است
،بنابراین تردیدی نیست که امام که رهبر عموم مسلمانان در کارهای دینی و دنیوی ،آن هاست و خلیفه و جانشین پیامبر صلی الله علیه و اله محسوب می شود باید عادل و دادگر باشد تا بتواند بر دل ها حکم راند و با به کار گرفتن روشی دادگرانه مردم را به جان فرمانبردار خود سازد و اگر طریق عدالت را از دست بدهد و گناهکاری پیشه کند پایگاه معنوی او در بین مردم متزلزل می شود و کسی سر بر خط فرمان او نمی نهد و در نتیجه هدفی که از انتخاب و انتصاب او در نظر بوده ،است تحقق پذیر نخواهد بود.
به طور خلاصه براساس آیات هدایتگر قرآن و صریح روایات اسلامی امام جانشین خدا و نماینده پیامبر صلی الله علیه و اله و نایب خاص آن حضرت است و بدیهی است که باید میان نایب و منُوب عنه شباهت اساسی و جوهری وجود داشته باشد و این شباهت به وسیلهٔ ملکات راسخ باطنی و فضایل نفسانی همچون پاکی و طهارت نفس و عدالت و دیگر صفات کمال تحقق پیدا می کند و از این رو امام باید آئینه تمام نمای پیامبر صلی الله علیه و اله و همچون خود او دارای تمام صفات کمال و فضایل نفسانی باشد تا از سایر پیروان حضرتش ممتاز بوده و وظیفه ها و مسئولیت های خطیر و سنگینی که پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و اله به عهده او نهاده شده است به انجام رساند.
ص: 142
پس با توجه به آن چه گذشت روشن می شود که یکی از مهم ترین شرایط امامت این است که امام باید «عادل» باشد زیرا عدالت در کنار عصمت یک حالت نفسانی است که آدمی را از ارتکاب گناه باز می دارد و از اکتساب معاصی از جمله دروغ خیانت مکر و تزویر ظلم و ستم تعدّی و تجاوز متابعت هوا و هوس و بدخواهی منع می نماید (1) و او را وادار می کند که هر چیزی را در جای خود قرار دهد و با هر یک از افراد جامعه آن گونه که از نظر عقل و یا شرع و یا عرف مستحق آن است با او رفتار نماید نیکو کار را به خاطر نیکی و احسانش محترم شمارد و بدکار را به خاطر بدیش عقاب نماید و حق مظلوم را از ظالم بستاند و در اجرای قانون و فرمان خدا برای هیچ کس تبعیض قائل نشود.
اینک برای این که معلوم شود یکی از مهم ترین اصولی که پیامبران الهی مردم را به آن فرا خوانده و برای پی ریزی بنیادها و پایه های آن کوشش ها نموده و تلاش های فراوان نموده اند بر پایی قسط و عدالت و دادگری در میان آنان بوده است به برخی از آیاتی که در قرآن کریم در مورد برانگیخته شدن انبیاء وارد شده و به طور صریح و روشن بر همان اصل اساسی و هدف نهائی از بعثت پیامبران و فرود آمدن کتاب های آسمانی و میزان الهی دلالت می کند اشاره می کنیم:
1- در سوره «حدید» آیه 57 در مورد هدف از بعثت و استقرار همه جانبه قسط و عدل در بین مردم به وسیلهٔ انبیاء، چنین می فرماید:
﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾.
هر آینه ما پیامبرانمان را با نشانه های روشن و آشکار برانگیختیم، و با آنان کتاب و میزان - عدل - فرو فرستادیم تا مردمان قسط و عدل را به پا دارند.
ص: 143
2- در سورۀ «ص» آیه 26 در مورد حکومت حضرت داوود علیه السلام و حقّ داوری او در میان مردم به خاطر خلافت و جانشینی خداوند در زمین چنین می فرماید:
﴿يَا دَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لَا تَتَّبِع الْهَوَى فَيُضِلُّكَ عَنْ سَبيل الله﴾
ای داوود! ما تو را در روی زمین خلیفه قرار دادیم پس در میان مردم به حق داوری کن و از هوا و هوس پیروی منما که تو را از راه خدا باز می دارد
3- در سوره «نساء» آیه 58 در مورد وجوب بازگرداندن امانت های مردم به صاحبان ،آن ها چنین می فرماید:
﴿إنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَ إِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ﴾
خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبان آن برسانید و هنگامی که در میان مردم داوری می کنید به عدالت رفتار نمایید.
4- در سورۀ «مائده» آیه 8 در مورد اهمیّت مسأله «عدالت» و این که این اصل اساسی یک رکن مهم اسلام و زیر بنای فکری مسلمانان و از اصول مذهب به شمار می رود و بر آنان واجب است تا برای احیای دین خدا در به پا داشتن آن قیام کنند و روشی داد گرانه در پیش گیرند و در تمام زمینه ها آن را به کار بندند و دربارۀ دوست و دشمن بطور یکسان عمل ،نمایند خطاب به افراد با ایمان چنین می فرماید:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَانُ قَوْمٍ عَلَى أَلا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى....﴾
ای کسانی که ایمان آورده اید همواره برای- احیای دین - خدا قیام کنید و از روی عدالت گواهی دهید دشمنی با گروهی شما را به ترک عدالت وادار نکند عدالت را پیشه کنید که آن به تقوی و پرهیزکاری نزدیک تر است....
5- در سوره «شوری» آیهٔ 15 در مورد رسالت پیامبر صلی الله علیه و اله گرامی برای دعوت مردم به آخرین دین الهی و حکومت حقه قرآنی و برپایی نظام جاوید اسلامی که خداوند وجود مقدّس حضرتش را به تأسیس آن مأمور ،نموده خطاب به وی چنین می فرماید:
﴿.... فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بمَا أَنْزَلَ اللهُ مِنْ كِتَابِ وَأُمِرْتُ لِاَعْدِلَ بَيْنَكُمْ....﴾
ص: 144
... تو نیز - همچون پیامبر صلی الله علیه و الهان گذشته مردمان را به دین حق دعوت کن و چنان که دستورت داده اند استوار باش و از هواهای ایشان پیروی منما، و بگو من به هر کتابی که خدا فرو فرستاده ایمان دارم و مرا فرمان داده اند تا در میان همه شما به عدالت رفتار کنم....
این آیات همچنان که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند در رابطه با بعثت انبیاء و حکومت دینی و وظیفهٔ جانشینان خدا در بر قراری قسط و عدل در میان مردم نازل شده است.
،بنابراین اجرای عدالت در جامعه روحی است که دین خدا به آن زنده است و صراط مستقیم حق به آن پیموده می شود و تا هنگامی که عدل در کار نباشد دینی در کار نخواهد بود و تا زمانی که عدالت در جامعه تحقق نیابد رسالت دینی و تکلیف شرعی تحقق نخواهد یافت و بر این اساس طبق آیات یاد شده شکی نیست که آن کس که به عنوان خلیفه و جانشین خدا در بین مردم حکومت می کند باید متصف به صفت عدالت بوده و در بین مردم با عدل و دادگری حکومت نماید چرا که او جانشین خداست و خداوند عادل است و به بندگانش ظلم روا ندارد
به هر حال از دلائل بسیار واضح و روشن بر لزوم صفت «عدالت» در امام و رهبر ،مسلمین آیات بسیاری است که مردم را به ملاحظه این صفت در زمامدار فرا خوانده و امامت و رهبری را عهد و پیمان الهی دانسته و از اطاعت ظالم و فاسد و تابع هوا و هوس شدیداً نهی فرموده و فرمانبرداری از ظالم و ستمگر را موجب ضلالت و گمراهی و دور افتادن از حق و دخول در آتش جهنم دانسته است.
در این زمینه آیات فراوانی در قرآن کریم وارد شده که برای نمونه به برخی از آن ها اشاره می کنیم
1- در سورهٔ «بقره» آیهٔ 124 در مورد تقاضای حضرت ابراهیم علیه السلام که از خداوند درخواست نمود تا امامت را در ذریّه او نیز قرار دهد می فرماید:
﴿ قال و مِنْ ذُرِّيَّتِي، قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾.
ابراهیم علیه السلام - گفت: و از فرزندان من نیز - امامانی قرار بده - خداوند فرمود: عهد و پیمان من (امامت) نصيب ستمکاران نخواهد شد.
2- در سورهٔ «هود» آیه 113 در مورد تمایل و دوستی و اطاعت از اشخاص ظالم و
ص: 145
ستمکار می فرماید:
﴿ وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ﴾
و شما مؤمنان هرگز به کسانی که ستم کردند متمایل نشوید که آتش دامنگیرتان می شود.
3- در سوره «کهف» آیه 28 در مورد پیروی کردن از اشخاص غافل و فاسد و تابع هوا و هوس می فرماید:
﴿وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَ كَانَ أَمْرُهُ فُرُطا﴾.
هرگز از آن کس که ما قلب او را از یاد خود غافل کرده ایم و از هوا و هوس خود پیروی کرده و کارش تباه می باشد اطاعت منما
4- در سورهٔ «شعراء» آیه 150 - 151 در مورد پیروی از رفتار حکمرانان ظالم و ستمگر می فرماید:
﴿وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ- الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِى الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ﴾.
و از رفتار زمامداران اسرافکار و ستمگر که در روی زمین فساد می کنند و به اصلاح حال خلق نمی پردازند پیروی نکنید.
5- در سورهٔ «هَل أتی» آیهٔ 24 در مورد اطاعت از حکم خدا خطاب به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:
﴿فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً﴾.
ای پیامبر!- بر اطاعت حکم پروردگار صابر و شکیبا باش و از مردم کفر پیشه و گنهکار پیروی منما
این ها قسمتی از آیات فراوانی است که در قرآن کریم وارد شده و مردم را به ملاحظه صفت عدالت در زمامدار فرا خوانده و به روشنی گواهی می دهند که یکی از مهم ترین شرایط «امامت» وجود صفت عدالت در «امام» است.
،بنابراین طبق آیات یاد شده اطاعت و فرمانبرداری از افراد ظالم و ستمکار و فاسد مفسد و تابع هوا و هوس ،حرام و مخالفت با آن ها بر هر انسان مسلمان با ایمان واجب و لازم است
و بر این ،اساس جای هیچ گونه شک و تردید و ابهام برای هیچ انسان با ایمان و
ص: 146
منصفی باقی نمی ماند که امام و رهبر جامعه اسلامی باید دارای صفت «عدالت» بوده و از هر نوع ظلم و ستم و گناه و نافرمانی خدا پیراسته باشد تا مؤمنان بتوانند از او پیروی نمایند.
روایاتی که درباره عدالت ،امام از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سایر پیشوایان معصوم علیهم السلام رسیده و بیانگر لزوم صفت «عدالت» در امام است بسیار زیاد و فراوان است که چون گاهی بالفظ ،امامت و گاهی با لفظ ،ولایت و حتی گاهی با لفظ امارت، از آن بزرگواران نقل شده است به دلیل اهمیت موضوع برخی از آن ها را (از منابع شیعه و سنّی) در این جا نقل می کنیم
پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله می فرماید:
﴿لا تَصْلُحُ الإِمَامَةُ إِلَّا لِرَجُلٍ فِيهِ ثَلاثُ خِصَالٍ: وَرَحٌ يَحْجِزُهُ عَنْ مَعَاصِي اللَّهُ ، حِلْمٌ يَمْلِكُ بِهِ غَضَبَهُ ، و حُسْنُ الْوِلايَةِ عَلَى مَنْ يَلِى حَتَّى يَكُونَ لَهُمْ كَالْوالِدِ الرَّحِيمِ.﴾
امامت -و رهبری - شایسته نیست جز برای کسی که دارای سه خصلت باشد. 1- تقوایی که او را از نافرمانی خدا باز دارد. 2- حلمی که به وسیلهٔ آن خشم خود را نگهدارد. 3- مدیریت خوب در قلمرو حکومت و سرپرستی خویش تا جایی که برای مردم همچون پدری مهربان باشد. (1)
و در حدیثی از ابن مسعود روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«پس از من مردانی زمام امور حکومت شما را به دست خواهند گرفت که سنّت مرا نادیده می گیرند و به بدعت عمل می کنند و نماز را در موقع خود نمی خوانند. پرسیدم ای رسول خدا! اگر من همزمان با ایشان باشم- در این صورت - تکلیف من چیست؟ :فرمود: ای پسر امّ عبد! از من می پرسی چه باید بکنی؟ از فرمانروایی که معصیت خدا ،کند نباید اطاعت کرد» (2)
و نیز از آن حضرت روایت شده است که به «کعب بن عجزه» فرمود:
«ای !کعب خداوند تو را از شرّ امارت سفهاء حفظ کند! کعب عرضه داشت: یا رسول
ص: 147
الله! امارت سفهاء چیست؟ فرمود: بعد از من فرمان روایانی بر سر کار می آیند که رهرو راه من نباشند و به سنّت من عمل نمی کنند هر کس که آن ها را در ادعاء و دروغشان تصدیق کند و بر ستم بارگی آنان کمک نماید از من نخواهد بود و من هم از آنان ،بیزارم و اینان بر سر حوض- کوثر - بر من وارد نخواهند شد، و هر کس که آن ها را در دروغ هائی که می گویند تصدیق نکند و بر ستم هایی که بر مردم روا می دارند یاری ندهد از من است و من هم از آن ها خواهم بود و در کنار حوض بر من وارد خواهند شد». (1)
و در همین رابطه در حدیثی از آن حضرت روایت شده است که فرمود:
﴿سَتَحْرِصُونَ عَلَى الإِمَارِةِ و سَتَكُونُ نِدامَةً يَومَ القِيَامَةِ﴾.
بر سر زمامداری حرص خواهید ورزید ولی در روز قیامت پشیمانی به بار خواهد آورد. (2)
و در یک حدیث دیگر به تمام حکمرانان و فرمانروایان و زمامداران شدیداً هشدار داده و چنین می فرماید:
﴿أَيَّمَا وَالٍ وَلِيَ الأمْرِ مِنْ بَعْدِى أُقِيمَ عَلَى حَدٌ الصِّراطِ و نَشَرَتِ المَلائِكَةُ صَحِيفَتَهُ، فَإِنْ كَانَ عَادِلاً أَنجَاهُ اللهُ بِعَدْلِهِ، و إن كان جائراً انتَقَضَ بِهِ الصِّراط حَتَّى تَتزايَلُ مَفَاصِلَهُ ثُمَّ يَهْوِى إِلَى النَّارِ﴾.
هر زمامداری که پس از من زمام امور را به دست بگیرد، روز قیامت او را در کنار «صراط» نگه می دارند و فرشتگان نامۀ عمل او را می گشایند، اگر عادل بوده است که خدا او را به برکت عدالتش نجات می دهد و اگر ظالم بوده است صراط آن چنان فشاری بر او وارد می سازد که تمام مفاصلش از هم جدا می شود سپس در آتش دوزخ سرنگون می گردد. (3)
و نیز در یک روایت دیگر می فرماید:
ص: 148
﴿مَا مِنْ وَالٍ يَلى رَعِيَّةً مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَيمُوتُ و هُوَ غَاشٌّ لَهُمْ إِلَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ﴾.
هیچ حاکمی بر گروهی از مسلمانان حکمرانی نمی کند مگر این که اگر بمیرد و به آنان خیانت کرده باشد خداوند بهشت را بر او حرام خواهد گردانید. (1)
و در حدیث دیگری از آن حضرت نقل شده است که فرمود:
«محبوب ترین و مقرّب ترین مردم روز قیامت در پیشگاه خداوند پیشوای عادل است همچنان که مبغوض ترین و دورترین مردم در نزد خداوند امام ظالم است». (2)
و در حدیثی که «سدیر صیرفی» از امام صادق علیه السلام در مورد سفارش پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به حکام و زمامداران نقل کرده چنین آمده است که امام صادق علیه السلام فرمود:
«هنگامی که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله خبر وفاتش داده شد در حالی که سالم و تندرست بود و دردی نداشت- و این خبر را جبرئیل امین برایش آورد - پیامبر صلی الله علیه و اله به مردم اعلام نمود که برای نماز جماعت حاضر شوند و به مهاجر و انصار دستور داد تا مسلّح گردند، و چون مردم گرد آمدند پیامبر صلی الله علیه و اله بر فراز منبر رفت و خبر وفات خود را به آن ها اعلام نمود و سپس فرمود:
من خدا را به والی و فرمانروای پس از خود یادآور می شوم از این که مبادا بر جماعت مسلمین رحم نیاورد - بلکه - باید بزرگشان را احترام کند و به ضعیفشان مهربانی نماید و عالمشان را بزرگ شمارد و به آن ها زیان نرساند تا خوار و ذلیلشان گرداند و نیازمندشان نسازد تا از دینشان به در برد و در خانه خود را به روی آن ها نبندد تا از حال آن ها بی خبر بماند و توانای آن ها ناتوانشان را بخورد و در لشکر کشی و جنگ ها به آن ها گرسنگی ندهد و بر آن ها سختی روا ندارد تا نسل امتم را قطع کند سپس فرمود: شاهد باشید که من ابلاغ کردم و خیرخواهی نمودم.» (3)
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:
﴿لا يَصْلُحُ الْحُكْمُ ولا الحُدُود ولا الْجُمُعَةُ إِلَّا بِامَامٍ عَدْلٍ﴾.
حکومت و اجرای حدود و اقامه نماز جمعه جز با امامی ،عادل درست نمی شود. (4)
ص: 149
و در فرمان خود به مالک اشتر که به عنوان «عهدنامه» به افتخار او صادر ،نموده خطاب به وی می فرماید:
﴿.... وَلْيَكُنْ أحَبُّ الأمور إلَيْكَ أَوْسَطَها فِى الحَقِّ و أعَمَّها فِى الْعَدْلِ و أَجْمَعَها لِرِضى الرعيّة﴾.
... باید که محبوب ترین چیزها در نظر تو آن باشد که در معیار حق حالتی میانه داشته باشد، و از نظر عدالت همگان را شامل شود و خشنودی رعیت را بیشتر فراهم آورد. (1)
و به هنگام اردوکشی به سرزمین شام برای نبرد با «معاوية بن ابن سفيان» خطاب به یاران و پیروان خود می فرماید:
﴿ ... إِتَّقُوا اللهَ عَبادِ اللهِ و أطِيعُوهُ، و أطِيعُو إِمَامَكُمْ فَإِنَّ الرَّعِيَّة الصَّالِحَةَ تَنجُو بِالإِمَامِ الْعَادِلِ، ألا و إنَّ الرَّعِيَّة الفَاجِرةَ تَهْلِكُ بالإمام الفاجِر﴾.
«ای بندگان خدا از خدا بترسید و از او اطاعت کنید و از امام خود پیروی نمایید که رعیت صالح و شایسته به وسیلهٔ امام عادل نجات پیدا می کند و آگاه باشید که رعیت بدکار و فاجر به سبب پیشوای بدکار و فاجر به هلاکت می رسد». (2)
و هنگامی که فساد و تبهکاری عثمان و کارگزاران او در مدینه و سایر شهرها از حدّ ،گذشت و گروهی از مردم مصر و بصره و کوفه به دعوت جمعی از اهل مدینه و صحابه رسول خدا صلی الله علیه و اله به مدینه ،آمدند و از کارهای زشت و ناپسند عثمان به آن حضرت شکایت برده و از او درخواست نمودند تا از جانب آن ها با عثمان گفتگو نماید و از او بخواهد تا رضایت آن ها را فراهم آورد حضرتش به نزد عثمان رفته و او را نصیحت می کند و به خاطر کارهای زشتش وی را سرزنش می نماید و در ضمن سخنان خود خطاب به او چنین می فرماید
﴿فَاعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ عِبَادِ اللَّهِ عِنْدَ اللهِ إِمَامٌ عَادِلٌ ، هُدِيَ وَ هَدَى، فَأَقَامَ سُنَّةً مَعْلُومَةً، وَ أَمَاتَ بدْعَةً مَجْهُولَةٌ. وَ إِنَّ السُّنَنَ لَنَيَّرَةٌ، لَهَا أَعْلَامٌ ، وَ إِنَّ الْبِدَعَ لَظَاهِرَةٌ ، لَهَا أَعْلَامٌ. وَ إِنَّ شَرَّ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ إِمَامٌ جَائِرٌ ضَلَّ وَضُلَّ بِهِ، فَأَمَاتَ سُنَّةً مَأْخُوذَةً ، وَأَحْيَا بِدْعَةً مَتْرُوكَةً. وَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و سلم يَقُولُ: يُؤْتَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِالْإِمَامِ الْجَائِرِ وَلَيْسَ مَعَهُ نَصِيرٌ وَلَا عَاذِرُ، فَيُلْقَىٰ فِي نَارِ جَهَنَّمَ، فَيَدُورُ فِيهَا كَمَا تَدُورُ الرَّحَى، ثُمَّ يَرْتَبِطُ فِي قَعْرِهَا﴾.
ص: 150
بدان که بهترین بندگان خدا در نزد خداوند امام و پیشوای عادل و درستکاری است که خود - به راه حق - هدایت یافته و دیگران را هدایت کند و سنّت معلومی - از سنّت های ، رسول خدا صلی الله علیه و اله را به یاد داشته و بدعت مجهولی را بمیراند سنّت ها روشن و نورانی اند و نشانه های مشخص دارند بدعت ها نیز آشکارند و علامت هایی دارند و بدترین مردمان در نزد خداوند امام و پیشوای ستمکاری است که خود گمراه شده و دیگران هم به وسیلهٔ او گمراه شوند و سنتی را که- از رسول خدا صلی الله علیه و اله - گرفته شده بمیراند و بدعتی را که از بین رفته است زنده گرداند و من خود از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که می فرمود: چون روز قیامت شود پیشوای ستمکار را می آورند در حالی که نه یار و یاوری دارد - تا او را از آتش دوزخ برهاند - و نه عذرخواهی دارد - تا او را از شکنجه و عذاب قیامت نجات دهد - پس در آتش سوزان جهنّم انداخته می شود و در آن می گردد، همچنان که آسیا گردش می نماید، و سپس در گودی ته دوزخ بازداشت و زندانی می شود. (1)
در همین رابطه در خطبه شقشقیه یکی از علل پذیرش بیعت خود را پس از 25 سال فترت اجراء عدالت و از بین بردن زمینه های ظلم و ستم و دستگیری بیچارگان و مستمندان و یاری مظلومان و ستمدیدگان و حفظ حقوق مادی و معنوی ضعیفان و محرومان دانسته و در کمال صراحت می فرماید
﴿أَمَا وَالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ، وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ، لَوْلَا حُضُورُ الْحَاضِرِ ، وَ قِيَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ، وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أَلَّا يُقَارُ وا عَلَى كِظَّةِ ظَالِمٍ، وَلَا سَغَبٍ مَظْلُومِ، لَأَلْقَيْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا، وَ لَسَقَيْتُ آخِرَهَا بِكَأْسِ أَوَّلِهَا، وَلَأَلْفَيْتُمْ ذَنْيَاكُمْ هَذِهِ أَزْهَدَ عِنْدِي مِنْ عَفْطَةِ عَنْزا﴾
قسم به پروردگاری که دانه را شکافت و انسان را آفرید اگر نبود انبوه آن جمعیت بسیار که حاضر شدند - تا با من بیعت کنند- و با وجود یار و یاور حجت تمام شود و نبود آن پیمانی که خداوند از دانایان امت گرفته است که در برابر پرخوری ستمگر و گرسنگی ستمکش صبر و شکیب از خود نشان ندهند هر آینه زمام و مهار شتر خلافت را برکوهان آن می انداختم و آخر آن را با جام اولش آب می دادم و می دیدید که زرق و برق این دنیا در پیش من از عطسه بز ماده پست تر و بی ارزشتر است.
و هنگامی که کسانی چون عبدالله بن عمر سعد بن ابی وقّاص، محمّد بن مسلمه
ص: 151
حسّان بن ثابت و اسامة بن زید از بیعت آن حضرت سرباز زدند در میان اصحاب خود به ،پاخاسته و خطاب به همه کسانی که با حضرتش بیعت نموده بودند و برخی از آن ها طمعی در به دست آوردن عطا و منزلت و مقام از حکومت حضرتش داشتند، چنین می فرماید:
﴿لَمْ تَكُنْ بَيْعَتُكُمْ إِيَّايَ فَلْتَةً، وَ لَيْسَ أَمْرِي وَ أَمْرُكُمْ وَاحِداً. إِنِّي أُرِيدُكُمْ لِلَّهِ وَ أَنْتُمْ تُرِيدُونَنِي لِأَنْفُسِكُمْ.
أَيُّهَا النَّاسُ، أَعِينُونِي عَلَى أَنْفُسِكُمْ، وَ أَيْمُ اللَّهِ لَأُنْصِفَنَّ الْمَظْلُومَ مِنْ ظَالِمِهِ، وَ لَأَقُودَنَّ الظَّالِمَ بِخِزَامَتِهِ، حَتَّى أُورِدَهُ مَنْهَلَ الْحَقِّ وَ إِنْ كَانَ كَارِها﴾.
بیعت کردن شما با من کاری حساب نشده - به طور تصادفی - و بدون فکر و اندیشه نبود (1) و اکنون کار من و شما یکسان نیست من شما را برای خدا می خواهم و شما مرا به خاطر خودتان می خواهید
ای !مردم مرا در برابر خواسته های خودتان یاری کنید به خدا سوگند که من داد ستمدیده را از ستمگر خواهم گرفت و مهار ستمگر را آن چنان خواهم کشید تا این که او را به سرچشمۀ حق برسانم هر چند که او دوست نداشته باشد. (2)
و در یکی از خطبه های نهج البلاغه که بر فراز منبر کوفه ایراد نموده و در آن علت پذیرش زمامداری خویش و اصرار بر حکومت بر مردم و صفات یک پیشوای عادل را برای یاران خود بیان فرموده است خطاب به آن ها می:فرماید
ای مردمان گوناگون و ای دل های پراکنده شما که بدن هایتان حاضر و عقل هایتان پنهان است من شما را با عطوفت و مهربانی به سوی حق می کشانم ولی شما همچون گوسفندانی که از غرش شیر فرار می کنند می گریزید هیهات که من با کمک شما بتوانم تاریکی را از چهرۀ عدالت ،بزدایم و یا کجی حق را راست نمایم.
﴿اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنِ الَّذِي كَانَ مِنَّا مُنَافَسَةً فِي سُلْطَانٍ، وَلَا الْتَمَاسَ شَيْءٍ مِنْ فُضُولِ الْحُطَامِ، وَلَكِنْ لِنَرِدَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِينِكَ، وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِي بِلَادِكَ، فَيَأْمَنَ
ص: 152
الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِكَ، وَ تُقَامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِكَ.﴾
خداوندا! تو خود می دانی که هدف ما (از خلافت و آن چه انجام دادیم)، رقابت برای به دست گرفتن قدرت و نیز دستیابی به فزونی مال دنیا نبود بلکه می خواستیم نشانه های دین تو را باز گردانیم و در سرزمین های تو آشکارا دست به اصلاح ،زنیم تا بندگان ستمدیده ات در امن و آسایش زندگی کنند و حدود و احکام تعطیل شده دین تو که به دست فراموشی سپرده شده، بار دیگر عملی گردد. (1)
آن گاه به دنبال آن در توصیف امام به حق و این که والی مسلمین باید چه شرایطی را دارا باشد چنین می فرماید:
﴿وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّهُ لَا يَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ الْوَالِي عَلَى الْفُرُوجِ وَالدِّمَاءِ وَالْمَغَائِمِ وَالْأَحْكَامِ وَ إِمَامَةِ الْمُسْلِمِينَ الْبَخِيلُ، فَتَكُونَ فِي أَمْوَالِهِمْ نَهْمَتُهُ.
وَلَا الْجَاهِلُ فَيُضِلَّهُمْ بِجَهْلِهِ، وَلَا أَلْجَافِي فَيَقْطَعَهُمْ بِجَفَائِهِ، وَلَا أَلْحَائِفُ لِلدُّوَلِ فَيَتَّخِذَ قَوْماً دُونَ قَوْمِ، وَلَا الْمُرْتَشِي فِي الْحُكْمِ فَيَذْهَبَ بِالْحُقُوقِ، وَ يَقِفَ بِهَا دُونَ الْمَقَاطِعِ ، وَلَا الْمُعَطِّلُ لِلسُّنَّةَ فَيُهْلِكَ الْأُمَّةَ.﴾
و شما دانستید که سزاوار نیست آن کس که بر ناموس و خون و غنائم و احکام و زمامداری مسلمانان ولایت دارد بخیل باشد زیرا اگر چنین کسی بخیل باشد اموالشان را حیف و میل می.کند و نباید نادان باشد تا به واسطهٔ جهل و نادانی خود مردمان را گمراه کند و نباید ستمگر باشد تا به وسیلهٔ ظلم و ستم رابطهٔ خود را با مردمان قطع کند و نباید در تقسیم اموال بی عدالتی کند و دسته ای را با دست های دیگر فرق گذارد و نباید رشوه خوار باشد تا به سبب آن حقوق مردمان را پایمال نموده و بر خلاف حکم شرع قضاوت نماید و از اجرای حدود خدا ،بازماند و نباید احکام و سنن الهی را تعطیل کند که تعطیل سنّت موجب هلاکت و تباهی امت است. (2)
،آری امیرمؤمنان علیه السلام که خود در طول مدت 25 سال مورد ظلم و ستم غاصبان خلافت قرار گرفته و تلخی دوران حکومت های پیشین را چشیده است در آن جا که از زشتی ظلم و ستم سخن می گوید و از آن بیزاری می جوید در مورد این صفت نکوهیده چنین می فرماید
ص: 153
﴿وَ اللَّهِ لَأَنْ أَبِيتَ عَلَى حَسَكِ السَّعْدَانِ مُسَهَّداً، أَوْ أَجَرَّ فِي الْأَغْلَالِ مُصَفّداً، أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَلْقَى اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ، وَ غَاصِباً لِشَيْءٍ مِنَ الْحُطَامِ، وَكَيْفَ أَظْلِمُ أَحَداً لِنَفْسٍ يُسْرِعُ إِلَى الْبِلَى قُفُولُهَا، وَيَطُولُ فِي الثَّرَىٰ حُلُولُهَا؟!﴾.
به خدا سوگند! اگر همه شب را - تا به صبح بر روی خارهای سعدان (1) ، بیدار به سر برم! و یا این که در میان غل و زنجیرها بسته و کشیده شوم نزد من محبوب تر است از این که خدا و رسولش را در روز قیامت ملاقات کنم در حالی که به بعضی از بندگان ستم نموده و چیزی از اموال دنیا را (از کسی) غصب کرده باشم چگونه به کسی ستم روا دارم برای آن جسمی که تار و پودش به سرعت به سوی کهنگی و از هم پاشیدگی به پیش می رود و مدّت های طولانی در میان خاک ها می ماند. (2)
و آن گاه پس از آن که داستان «حدیده محماة» (آهن گداخته) را با برادرش «عقیل» و جریان حلوایی که به عنوان «هدیّه» برای حضرتش آورده بودند به تفصیل نقل می کند به دنبال آن چنین می فرماید:
﴿ وَاللَّهِ لَوْ أُعْطِيتُ الْأَقَالِيمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاكِهَا، عَلَىٰ أَنْ أَعْصِيَ اللَّهَ فِي نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ، وَ إِنَّ دُنْيَاكُمْ عِنْدِي لَأَهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِي فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا...﴾
به خدا سوگند! اگر همۀ اقلیم های هفتگانه را با هر چه در زیر آسمان هاست به من بدهند تا خدا را نافرمانی کنم و - و به ناحق - پوست جوی را از دهان مورچه ای بگیرم چنین کاری نخواهم کرد و این دنیای شما در نزد من از برگ جویده ای که در دهان ملخی باشد بسی خوارتر و بی ارزش تر است... (3)
امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید:
هنگامی که امام حسن مجتبی علیه السلام با معاویه صلح کرد و معاویه به کوفه آمد و از آن حضرت درخواست نمود تا دربارۀ فضائل بنی امیه سخنی بگوید، آن حضرت به پا خواست و پس از حمد و ستایش خداوند و درود بر پیامبر خدا محمّد مصطفى صلی الله علیه و اله سخنانی به این شرح ایراد نمود:
«هر که مرا می شناسد که می شناسد و هر که مرا نمی شناسد بداند که من حسن فرزند
ص: 154
رسول خدا صلی الله علیه و اله هستم، من فرزند بشارت دهنده- به بهشت - و بیم دهنده- از آتش جهنّم هستم- من فرزند برگزیده به رسالتم من فرزند کسی هستم که فرشتگان بر او درود فرستند من فرزند کسی هستم که امت به وجود او شرافت یافتند، من فرزند کسی هستم که جبرئیل از طرف خدای تعالی در نزد او سفیر بود من فرزند کسی هستم که برای جهانیان به رحمت مبعوث گردید».
معاویه که نتوانست دشمنی و حسادت خود را نسبت به آن حضرت پنهان کند گفت: ای !حسن اکنون رطب را برای ما توصیف ،کن :فرمود: آریای معاویه ﴿الرّيحُ تَلقَحُهُ، والشَّمْسُ تَنْفَخُهُ والْقَمُرُ يُلَوِّنُهُ، والْحَرُّ يَنْضَجُهُ، واللَّيْلُ يُبرِدُهُ﴾؛ باد آن را گرد افشانی کند و خورشید در آن ،بدمد و ماهش رنگ آمیزی ،کند و گرما آن را بپزد و شب آن را خنک و گوارا سازد
و سپس سخنان قبلی خود را ادامه داده و فرمود:
«من پسر کسی هستم که مستجاب الدعوه بود من پسر کسی هستم که نسبت به پروردگارش همچون نزدیکی دو سر کمان و یا نزدیک تر بود من پسر کسی هستم که شفاعت کند و شفاعتش پذیرفته شود من پسر مکه و منی هستم من پسر کسی هستم که قریش بازور تسلیم او گردید من پسر کسی هستم که هر که پیرو او باشد سعادتمند است و هر که او را خوار شمارد تیره روز و بدبخت است من پسر کسی هستم که زمین برایش مسجد و پاک کننده شده من پسر کسی هستم که اخبار آسمان ها برای او پیایی می آمد منم فرزند آن هایی که خداوند پلیدی و آلودگی را از آن ها دور ساخته و کاملاً پاک و پاکیزه شان ساخته است». (1)
سخنان امام مجتبی علیه السلام که به این جا رسید معاویه که دیگر تاب شنیدن فضایل اهل بیت علیهم السلام را ،نداشت روی به آن حضرت نموده :گفت ای حسن گمان می کنم هنوز فکر خلافت در سر می پروری؟ امام مجتبی علیه السلام در پاسخ او فرمود:
﴿وَيْلَكَ يَا مُعَاوِيَةَ، إِنَّمَا الخَلِيفَةُ مَنْ سارَ بِسِيرَةِ رَسُول الله وَ عَمِلَ بِطَاعِةِ اللهِ ، لَعَمْرِي إِنَّا لأعْلامُ الْهُدى و مِنَارُ التَّقى، وَ لَكِنَّكَ يَا مُعَاوِيَةَ مِمَّنْ أبادَ السُّنَنِ، وَ أَحْيَا الْبِدَعْ، وَاتَّخَذَ عِبادَ اللهِ خِوَلاً، و دِينَ اللَّهِ لَعِباً﴾.
ص: 155
وای بر تو ای ،معاویه همانا خلیفه کسی است که به راه و روش رسول خدا صلی الله علیه و اله گام بردارد و به فرمانبرداری خدا عمل کند و به جان خودم سوگند! که تنها ما نشانه های هدایت و مشعل های فروزان تقواییم ولکن تو ای معاویه از کسانی هستی که سنّت ها - ی اسلامی- را از میان برده و بدعت ها را زنده کرده ای و بندگان خدا را به صورت (برده) در آورده و دین خدا را بازیچه خود قرار داده ای (1)
امام حسین علیه السلام می فرماید:
حضرت حسین بن علی علیه السلام در ضمن نامه ای که هنگام اعزام حضرت مسلم بن عقیل علیه السلام در پاسخ نامه های مردم کوفه نوشته است در مقام معرفی امام به حق چنین می فرماید:
﴿فَلَعَمْرِي مَا الإِمَامُ إِلَّا الْحَاكِمُ بِالْكِتَابِ القَائِمُ بِالْقِسْطِ الدَائِنِ بِدِينِ الْحَقِّ، الحَابِسُ نَفْسَهَ عَلى ذاتِ اللهِ﴾.
به جان خودم ،سوگند که امام - و پیشوا - نیست جز کسی که طبق کتاب خدا (قرآن) حکم کند و در میان مردم به عدالت و دادگری بپا خیزد و به دین حق معتقد باشد، و در برابر هوس های نفسانی خویش به خاطر خدا خویشتن داری کند (2)
این سخن امام حسین علیه السلام اشاره به شرایط رهبری اصیل اسلامی و آرمان های مردمی و اجتماعی دین است که هر مسلمانی باید از آن تبعیت ،نماید یعنی شناخت صحیح دین و پیروی از امام و یک رهبر الهی و معصوم که برنامه کار او عمل به کتاب ،خدا و منظور و هدف او اجرای حق و عدالت ،است راهگشای یک زندگی سالم و برخوردار از رفاه و امنیت اجتماعی است که در آن نه ظلم و ستمی است ونه ،محرومیتی نه مسلمان مورد ستم قرار می گیرد و حقش پایمال می شود و نه غیر مسلمان از حق خود محروم می گردد
و این همان مقصد اعلا و آرمان رسالت ،انبیاء و امامت اوصیاء و حکومت حقه قرآنی و نظام اسلامی است که خداوند وجود مقدّس خاتم انبیاء صلی الله علیه و آله را به تأسیس آن مأمور نموده و در قرآن خود فرموده است:
﴿ فَلِذَالِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزَلَ
ص: 156
اللهُ مِنْ كِتَابٍ وَ أُمِرْتُ لِاَعْدِلَ بَيْنَكُمْ...﴾
پس - مردمان را - به دین حق دعوت کن و چنان که فرمانت داده اند استوار باش، و از هواهای ایشان پیروی منما، و بگو به هر کتابی که خدا فرو فرستاده است ایمان دارم و مرا فرمان داده اند تا در میان شما به عدالت رفتار کنم. (1)
،آری امام حجّت خدا نگهبان ،دین عامل به کتاب خدا و متصدّی نشر احکام الهی است که برای به پا داشتن امر قرآن قیام می کند و برنامه های آن را عملی می سازد و در نشر و گسترش و زنده نگهداشتن آن می کوشد.
و به همین دلیل است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به فرمان خدای تعالی امیر مؤمنان علیه السلام و امامان معصوم از فرزندان آن حضرت را در حدیث معروف «ثقلین»، یکی از دو یادگار گران بهای خود معرفی می نماید.
و به همین دلیل است که رسول خدا صلی الله علیه و اله در معرّفی دو نوهٔ گرامی خود امام حسن مجتبی و حضرت سیدالشهداء علیهما السلام می فرماید:
﴿الحَسَنُ والْحُسَيْنُ سِبْطَانِ مِنَ الْأَسْبَاطِ﴾.
حسن و حسین هر دوی آن ها از اسباط هستند. (2)
و در معرّفی سالار شهیدان و رهبر آزاد مردان جهان حضرت حسین بن علی علیه السلام می فرماید:
﴿حُسَيْنُ مِنِّى و أَنَا مِنْ حُسَيْن، أحَبّ الله مَنْ أَحَبَّ حُسَيْناً، حُسَيْنٌ سِبْطُ مِنَ الأَسْبَاطِ﴾.
حسین از من است و من از حسینم خداوند دوستدار کسی است که او را دوست بدارد، حسین سبطی از اسباط است. (3)
منظور رسول خدا صلی الله علیه و اله از بکار بردن لفظ «منّی» (از من است) در این حدیث و احادیث ،دیگر این است که به مردم بفهماند حضرت حسین بن علی علیه السلام امام و
ص: 157
پیشوای معصوم است و وظیفه امام تبلیغ احکام است و امام حسین علیه السلام در مقام تبلیغ احکام الهی از جانب خدا به منزلهٔ شخص پیغمبر است.
امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:
امام زین العابدین علیه السلام در فرازی از دعای روز عرفه که هدف های حکومت دینی و الهی را به طور شایسته ای تشریح نموده در مورد امامت و ولایت و حاکمیت و وظیفه ای که امام معصوم علیه السلام به عهده دارد چنین می فرماید:
﴿اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَيَّدْتَ دِيَنكَ فِي كُلِّ أَوَانٍ بإمَامِ أَقَمْتَهُ عَلَماً لِعِبَادِكَ وَ مَنَاراً فِي بِلادِكَ، بَعْدَ أَنْ وَصَلْتَ حَبْلَهُ بِحَبْلِكَ، و جَعَلْتَهُ الذَريعَةَ إِلى رِضوانك افتَرَضْتَ طَاعَتَهُ، وحَذَرتَ مَعصِيَتَهُ، وأمَرْتَ بِامتثال أوامِرِه ، والإنتِهاءِ عِنْدَ نَهْيِه، وألا يَتَقَدَّمَهُ مُتَقَدِّمُ، ولا يَتَأَخَّرُ عَنْهُ مُتَأَخِّرُ، فَهُوَ عِصْمَةُ اللاّئِذين، و كَهْفُ الْمُؤمِنينَ، وَ عُرْوَةُ المُتَمَسّكينَ، و بهاء الْعَالَمِينَ.
اَللَّهُمَّ فَأَوْزِع لِوَلِيّكَ شُكْرَ مَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَيْهِ ... وأَقِم بِهِ كِتَابَكَ وحُدُودَكَ شَرائِعَكَ وسُنَنَ رَسُولك ، - صَلَواتُكَ اللَّهُمَّ عَلَيْهِ و آلِهِ - و أحْيِ بِهِ مَا أَمَاتَهُ الظَّالِمُونَ مِنْ مَعَالِمِ دِينِكَ، واجْلُ بِهِ صَداءَ الْجَورِ عَنْ طَريقَتِكَ، و أبن بِهِ الضَّراءَ مِنْ سَبِيلِكَ، وَأَزِلَ بِهِ النَّاكِبِينَ عَنْ صِراطِك، وامْحَقِّ بِهِ بُغَاةَ قَصْدِكِ عِوَجاً، وألِنْ جانِبَهُ لأَوْلِيَائِكَ، وابْسُطُ يَدَهُ عَلَى أَعْدائك، وَهَبْ لَنَا رَأفَتَهُ رَحْمَتَهُ وَ تَعَطُّفَهُ و تَحَثُنَهُ...﴾
خداوندا! تو دین خودت را در هر زمان به وسیلهٔ امامی تأیید نمودی که او را علمی (و نشانه ای) برای بندگانت و چراغی در شهرهایت قرار دادی و این پس از آن بود که رشتهٔ او را به رشته عنایات خویش ،پیوستی و او را وسیله دست یافتن به رضوان خود ،ساختی و فرمانبرداری از او را واجب و نافرمانیش را ممنوع شمردی و فرمان دادی که به اوامرش گردن نهند و از آن چه نهی کند دست بازدارند و هیچ کس بر او پیشی نجوید و از او دور نیفتد، پس او پناهگاه پناهندگان و ملجأ مؤمنان و دستگیره متمسکان و فروغ جهانیان است.
خداوندا! پس شکرگزاری نعمتی را که به ولی خود ارزانی داشته ای به او الهام کن... و کتاب و حدود و احکام و سنّت های رسولت را- که درودهای تو بر او و آل او باد - به دست او برپای دار و نشانه های دینت را که ستمکاران از میان برده اند به وسیله او زنده کن، و زنگ انحراف را از راه خودت به وسیلهٔ او ،بزدای و راه را از چاه به مدد او آشکار ساز و منحرفان از طریق خود را به دست او نابود کن و کسانی را که می خواهند مقصود تو را
ص: 158
دگرگون سازند به وسیلهٔ او از میان بردار و از لطف او دوستانت را بهره مند فرما، و دست او را بر دشمنانت بگشا و رأفت و محبّت و مهربانی و لطف او را نصیب ما گردان.... (1)
مقصود از این کلمات نورانی این است که «امام معصوم» محور حقّ و عدل و فرمانبرداری از او ،واجب و مخالفت با او مخالفت با اوامر الهی و خواست های حضرت حق است.
زیرا: کتاب خدا تنها به وسیلهٔ امام تبیین می شود و احکام و شرایع دین به وسیله امام زنده می ماند و حدود الهی به وسیلهٔ امام به جریان می افتد و مردم به وسیله امام هدایت می یابند و عدالت اجتماعی به وسیلهٔ امام برقرار می گردد و در این صورت است که دین خدا دین می شود و بشریت از چنگال ظلم و ستم جبّاران و گردنگشان و قدرتمندان و طاغوت های زمان نجات پیدا می کند
و به همین جهت است که آن حضرت در نامه معروف خود که به «محمّد بن مسلم زهری» از فقهای ،مدینه نگاشته - و ما فرازهایی از آن را در این جا می آوریم - او را موعظه و نصیحت می نماید و خطاب به وی چنین می فرماید:
«... خداوند ما و تو را از فتنه ها نگه دارد و به تو از آتش دوزخ ترحّم نماید، تو امروز به وضعی افتاده ای که سزاوار است هر که تو را بدان حال ببیند برایت طلب رحمت کند بار نعمت خدا بر دوش تو سنگین شده که به تو بدنی سالم و عمری در از عنایت فرموده و حجت خداوند بر تو تمام شده است که قرآن را نیک می دانی و تو را در شناخت احکام دینش «فقیه» گردانیده و سنّت پیامبرش را هم به تو شناسانده است...
پس بنگر که فردا که در پیشگاه خدا می ایستی چگونه مردی خواهی بود... گمان مبر که خدا عذر تو را بپذیرد و از تقصیرت در گذرد هیهات هیهات که چنین نخواهد بود. خدا در قرآن از علما پیمان گرفته است که «دین خدا را آشکار کنند و پنهان مدارند» (2)
این را بدان که کم ترین چیزی که تو آن را پنهان کرده ای و سبک ترین چیزی که بار آن را به دوش گرفته ای این است که تو وحشت و نگرانی ستمگر را به آسودگی بدل کرده ای و راه گمراهی را بر او آسان ساخته ای؛ و این کار با نزدیک شدن تو به او و پذیرفتن دعوت او صورت گرفته است.
از آن می ترسم که فردای قیامت با این گناه در میان خیانتکاران جای داشته باشی و از تو
ص: 159
بپرسند از آن چه گرفتی و به ستمکاری ستمکاران کمک کردی؟ و بپرسند که چرا چیزی که حقّ تو نبود از کسی که به تو بخشید گرفتی؟ و چرا به کسی نزدیک شدی که حق هیچ کس را به او نمی داد؟ و چرا در آن هنگام که تو را به خود نزدیک کرد از باطلی جلوگیری نکردی؟ و چرا با دشمن خدا دوست شدی؟
آیا در آن هنگام که ستمگران تو را برای همکاری فرا خواندند، تو را همچون میله آهنی قرار ندادند که آسیاب ستمکاری خویش را بر گرد آن به گردش درآورند؟ و همچون پلی نشدی که از آن عبور کنند و به بلاها (و جنایت هایی که بر مردم روا می دارند) دسترسی پیدا کنند؟ و همچون نردبانی برای گمراهی های ایشان نبودی؟ آیا تو فریبکاری های ایشان را توجیه نکردی و گام به گام ایشان نرفتی؟ آنان به وسیله تو مردمان را دربارهٔ علماء - از آل محمّد صلی الله علیه و آله - به تردید انداختند و دل های نادانان را به سوی خود جلب نمودند...
آری، آن چه به تو بخشیدند از آن چه از تو گرفتند بسیار کم تر است، و آن چه برای تو آباد کردند در برابر آن چه خراب کردند بسیار ناچیز است. اینک به حال خود بنگر که هیچ کس به حال تو نخواهد گریست و حساب خود را همچون حساب کسی که مورد سؤال قرار گرفته رسیدگی کن
گمان مدار که می خواهم تو را توبیخ و ملامت و سرزنش نمایم بلکه مقصودم این است که خداوند اندیشه نارسای تو را بالا برد و آن چه را که از دینت از دست داده ای به تو باز گرداند... از این پس از همه کارهای ناروا روی گردان تا به نیکوکاران ملحق شوی...» (1)
امام باقر علیه السلام می فرماید:
﴿إِنَّ أَئِمَّةَ الْجَوْرِ و أَتْبَاعَهُمْ لَمَعْزُولُونَ عَنْ دِينِ اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ أَضَلُّوا.﴾
«پیشوایان ستمکار و پیروان آن ها از دین خدا برکنار اند خود آن ها گمراه و مردمان را نیز گمراه می کنند» (2)
و در همین رابطه در یک حدیث دیگر می فرماید:
﴿قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَأُعَذِّبَنَّ كُلَّ رَعِيَّةٍ فِي الْإِسْلَامِ دَانَتْ بِوِلَايَةِ كُلِّ إِمَامٍ جَائِرٍ لَيْسَ مِنَ اللهِ، و إِن كَانَتِ الرَّعِيَّةُ فِي أَعْمَالِهَا بَرَّةٌ تَقِيَّةُ، و لأعْفُونَ عَنْ كُلِّ رَعِيَّةٍ فِي الإِسْلَام دَانَتْ بِوَلايَةِ كُلَّ إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللَّهِ وَ إِنْ كَانَتِ الرَّعِيَّةُ فِي أَنْفُسِهَا ظَالِمَةٌ مُسِيئَةٌ﴾.
ص: 160
خدای تبارک و تعالی- در حدیث قدسی - فرموده است: هر آینه هر دسته ای از مسلمین را که در اسلام از امام- و پیشوای - ستمکاری که از جانب خدا نیست پیروی کرده است عذاب خواهم کرد هر چند که در اعمالش نکوکار و پرهیزگار باشد، و هر دسته از مسلمین را که از امام عادلی که برگزیده از جانب خداست پیروی کرده است، خواهم بخشید، هر چند که آن دسته نسبت به خود ستمکار و گناهکار باشد. (1)
امام صادق علیه السلام می فرماید:
﴿لَا دِينَ لِمَنْ دَانَ اللَّهَ بِوِلَايَةِ إِمَامٍ جَائِرٍ لَيْسَ مِنَ اللهِ ولأعَتْبَ عَلَى مَنْ دَانَ بِوِلايَةِ إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللهِ، قُلْتُ: لا دِينَ لِأُولَئِكَ وَلا عَتبَ عَلَى هَؤُلاءِ؟ قَالَ: نَعَمْ لا دِينَ لِأُولَئِكَ عَتبَ عَلَى هَؤُلاءِ، ثُمَّ قَالَ: أَلَا تَسْمَعُ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: ﴿اللهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾، يَعْنِي مِنْ ظُلُمَاتِ الذُّنُوبِ إِلَى نُورِ التَّوْبَةِ والْمَغْفِرَةِ لِوَلَا يَتِهِمْ كُلَّ إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللهِ. وَ قَالَ: ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ﴾ إِنَّمَا عَلَى بِهَذَا أَنَّهُمْ كَانُوا عَلَى الإِسْلَامِ فَلَمَّا أَنْ تَوَلَّوْا كُلَّ إِمَامٍ جَائِرٍ لَيْسَ مِنَ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ خَرَجُوا بِوَلَايَتِهِمْ إِيَّاهُ مِنْ نُورِ الْإِسْلَامَ إِلَى ظُلُمَاتِ الْكُفْرِ ، فَأَوْجَبَ اللهُ لَهُمُ النَّارَ مَعَ الْكُفَّارِ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾.
هر کس که خدا را با پیروی کردن از امام- و پیشوای - ستمکاری که از جانب خدا نیست دینداری کند دین ندارد و بر کسی که با پیروی کردن از امام عادلی که از جانب خداست خدا را دینداری کند سرزنشی نیست راوی عرض کرد:- یابن رسول الله - آن ها دین ندارند و بر این ها سرزنشی نیست؟!! فرمود آری آن ها دین ندارند و بر این ها سرزنشی نیست، سپس فرمود آیا قول خدای تعالی را نشنیده ای که می فرماید خداوند: [خداوند یار و سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند و او آن ها را از تاریکی ها به سوی نور بیرون می برد]، (2) یعنی آن ها را از تاریکی های گناهان به واسطهٔ پیروی کردن از امام عادلی که از جانب خداست به سوی نور توبه و مغفرت و آمرزش می برد -آن گاه فرمود: - و خداوند فرموده است: [و کسانی که کافر شدند سرپرست آن ها طغیانگران سرکشند که آن ها را از نور به سوی تاریکی ها می برند]، (3) مقصود از این آیه شریفه این است که آن ها نور اسلام داشتند، ولی چون از هر امام سمتگری که از جانب خدا نبود پیروی کردند، به واسطهٔ
ص: 161
پیروی کردن از او از نور اسلام بیرون رفته و به تاریکی کفر روی آوردند و خداوند هم برای ایشان همراه با کفّار، آتش دوزخ را واجب ساخت، پس آن ها اهل آتش اند، و برای همیشه در آن - جاودان - خواهند بود. (1)
از مجموع این روایات به خوبی استفاده می شود که افراد ظالم و ستمکار به هیچ وجه شایستگی مقام امامت و رهبری را ندارند و حکومت این گونه افراد باعث گمراهی امت و تعطیل ،سنت و احیاء ،بدعت و ذلّت و خواری رعیت خواهد بود و پذیرفتن ولایت و رهبری چنین کسی از طرف ملّت موجب خروج از تحت ولایت خدا و قرار گرفتن تحت ولایت ،شیطان و بیرون رفتن از نور اسلام و ورود در ظلمت ،کفر و در نتیجه دخول در آتش سوزان جهنّم است.
تردیدی نیست که «امام معصوم» که رهبر کلّ و حجّت خدا و خلیفة الله و نمایندهٔ او در بین مردم و پیشوای خلق ،است باید برتر و بالاتر و دانشمندتر و اعلم و افضل از همه مردمان باشد و این حکم بدیهی عقل است که معلم از متعلّم و استاد از شاگرد و راهنما از ،راهجو و مقتدی از ،مقتدی اعلم و افضل و اکمل باشد و گرنه بین امام و مأموم تفاوتی وجود نخواهد داشت.
قرآن کریم در این باره می فرماید:
﴿قُلْ هَلْ يَسْتَوى الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾.
بگو - ای پیامبر! آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند با هم برابرند؟ (2)
و در یک آیه دیگر می فرماید:
﴿وَ أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾.
آیا کسی که- مردم را - به راه حق رهبری می کند برای پیروی کردن شایسته تر است یا کسی که خود هدایت نمی شود مگر آن که او را هدایت کنند پس شما را چه شده است؟
ص: 162
چگونه قضاوت می کنید؟! (1)
و در جای دیگر می فرماید:
﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً وَ مَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُوْلُوا الْأَلْبَابِ﴾.
خداوند به هر که بخواهد علم و حکمت عطا می فرماید و به هر کس که علم و حکمت داده شود خیر فراوانی رسیده است ولی جز خردمندان کسی اندرز نمی گیرد. (2)
از آن جا که مقام شامخ ،امامت مقام خليفة ،اللهی و ولایت مطلقه خداوندی و جانشینی رسول اکرم صلی الله علیه و آله، است و امام معصوم حافظ و نگهبان دین و حامل رسالت پیامبر خدا به نسل های آینده است خداوند امام علیه السلام را انسانی ممتاز و برتر از سایر مردمان آفریده و اسرار و رموز قرآن و معانی باطنی آن را به وی آموخته و او را به علم دانشی اختصاص داده است که هرگز در مقام مقایسه با دیگران با هیچ یک از انسان های روی زمین برابر نیست.
خداوند در قرآن کریم دربارهٔ این بندگان برگزیده و ممتاز می فرماید:
﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾.
سپس ما کسانی از بندگان برگزیدهٔ خود را وارث این کتاب - آسمانی قرآن - گردانیدیم. (3) و در آیه دیگر در مقام معرفی آنان می فرماید:
﴿فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ إِنَّهُ لَقُرْآنُ كَرِيمٌ فِي كِتَابِ مَكْنُونِ لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾.
سوگند به جایگاه ستارگان و این سوگند اگر بدانید سوگند بزرگی است که این قرآن کتابی بزرگ و گرامی و در لوح محفوظ (سرّ حقّ) است که جز دست پاکان و پاکیزگان بدان نخواهد رسید. (4)
و در یک آیه دیگر در مورد دانایان علوم قرآن و کسانی که با حقایق و اسرار آن آشنایی دارند و معانی باطنی آن را درک می کنند خطاب به پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:
ص: 163
﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا به كلُّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَ مَا يَذْكُرُ إِلَّا أَوْلُوا الْأَلْبَابِ﴾.
اوست خداوندی که قرآن را بر تو فرو فرستاد که برخی از آن آیات محکمی است که آن ها اساس و مرجع سایر آیات کتاب خداست (و احتمال و اشتباه در آن راه نیابد) و برخی دیگر، آیات متشابهی است (که معانی آن ها به سهولت و آسانی درک نشود) و اما کسانی که در دل هایشان میل به باطل و انحراف است به دنبال آیات متشابه می روند تا با تأویل کردن آن شبهه و فتنه پدید آورند در حالی که تأویل قرآن را جز خدا و کسانی که علم و دانش فراوان دارند نمی داند و اینان اند که می گویند ما به همۀ کتاب ایمان داریم که همه اش از جانب پروردگارمان ،است ولی این حقیقت را جز خردمندان، متذکر نمی شوند. (1)
از این آیات به خوبی استفاده می شود که خداوند متعال برخی از بندگان شایسته خود را از میان همۀ مردم برگزیده و آنان را وارث علم کتاب خود - قرآن کریم - نموده و برای این کتاب آسمانی اسرار و رموز درونی و باطنی قرار داده است که جز خودش و پاکان و پاکیزگان که راسخ در علم الهی اند از فهم حقایق آن آگاهی ندارند.
بر این ،اساس تردیدی نیست که مقصود از پاکان و پاکیزگان و کسانی که راسخ در علم ،اند کسی جز اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت و امامان معصوم علیهم السلام از عترت و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله نخواهد بود زیرا به حکم آیه تطهیر آن ها هستند که خداوند ایشان را پاک و پاکیزه قرار داده و از پلیدی و آلودگی مبرایشان ساخته و از هر گونه خطا و لغزش و گناه و اشتباه مصون و محفوظشان داشته است.
و به همین جهت است که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به فرمان خدای متعال، علی علیه السلام و امامان معصوم علیهم السلام از فرزندان او را (در حدیث شریف نبوی ، «ثقلین» که مشهور و متواتر است و در کتاب های علمای مذاهب اسلامی با اسناد و مدارک-آمده است) یکی از دو یادگار گران بهای خویش معرفی نموده و فرموده است:
﴿ فَلا تَتَقَدَّ مُوهُما فَتَهْلِكُوا ولا تَقصُرُوا عَنْهُمَا فَتَهْلِكُوا، ولا تُعَلِّمُوهُم فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْكُمْ﴾.
ص: 164
از کتاب خدا و اهل بیت علیهم السلام پیشی نگیرید که هلاک می شوید و در حق آن ها کوتاهی نکنید که هلاک می شوید و به آنان یاد ندهید که آن ها از شما داناترند. (1)
آن چه از مجموع روایات وارده در رابطه با علم و دانش امام استفاده می شود این است :که امام یک فرد استثنائی ،است علم و دانش او خدادادی است سینه اش گنجینه علوم نبوّت ،است تمام مسائل حلال و حرام را می داند آسمان و زمین در برابر او همچون کف دست اوست آشنا به همهٔ زبان هاست از گذشته و آیندۀ جهان آگاه است از اعمالی که مردم انجام می دهند اطلاع دارد دوست و دشمن را می شناسد از اخبار دوستان و شیعیانش چیزی بر او پوشیده نمی ماند هرگز علوم خود را فراموش نمی کند و دانش او به اندازه ای است که خیلی ها تاب و تحمل آن را ندارند
و اینک برای آشنایی با علم و دانش امام که خلیفة الله و نماینده خدا و حجّت بالغه خداوند است و راسخ در علم و گنجینهٔ علوم خدایی ،است به احادیثی که در این زمین می آوریم توجه فرمائید:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله می فرماید:
﴿إِثْنَا عَشَرَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي، أَعْطَاهُمُ اللهُ فَهْمِى و عِلْمِي و حِكمَتِي و خَلَقَهُمْ مِنْ طينَتِي. فَوَيْلٌ لِلمُتِكَبّرين عَلَيْهِم بَعدى ألقَاطعِينَ فِيْهِم صِلَتِى مَا لَهُمْ؟! لا أَنَالَهُمُ اللهُ شَفَاعتَنِى﴾.
دوازده تن از اهل بیت ،من خداوند علم و فهم و حکمت مرا به آن ها عطا فرموده است و آن ها را از خاک و گل من آفریده است. وای به حال کسانی که بعد از من بر آن ها فخر فروشند و در برابرشان تکبر نمایند وصلۀ رحم مرا در حق آن ها قطع نمایند. آن ها را چه شده است؟ خداوند آن ها را از شفاعت من محروم سازد. (2)
امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید:
حضرت علی علیه السلام در نخستین خطبه ای که در مدینه پس از تصدّی مقام خلافت
ص: 165
ایراد نموده دربارهٔ عظمت و شرافت امامان اهل بیت علیهم السلام و مقام رفیع و والای آن بزرگواران و برگزیدگان حق چنین می فرماید:
﴿ألا إِنَّ أَبْرَارَ عِتْرَتِي، و أطايب أرُومَتى، أحْكَمُ الناس صغاراً، و أعْلَمُ النَّاس كباراً، ألا و إنا أَهْلُ بَيْتٍ مِنْ عِلْمِ اللهِ عِلْمُنا، و حُكْم الله حُكْمُنَا، و مِنْ قَولِ صادِقِ سَمِعْنَا. فَإِن تَتَّبِعُوا آثَارَنَا تَهْتَدُوا بِبَصَائِر نَا، و إِنْ لَمْ تَفْعَلُوا يُهْلِكُكُمُ اللهُ بأيدينا. مَعَنَا رَايَةُ الحَقِّ، مَنْ تَبِعَها لَحِقَ ، و مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهَا غَرقَ. ألا و بِنَايُدْرَكُ تِرَةُ كُلّ مُؤمِن، و بِنَا تُخْلَعُ رِبْقَةَ الذُّلِّ مِنْ أَغْنَاقِكُمْ، و بِنَا فُتِح لابِكُمْ، وَ مِنَّا يُخْتَمُ لا بِكُمْ﴾.
نيكان عترت من و پاکان بستگان من در کودکی حکیم ترین مردمان و در بزرگی داناترین آن ها هستند. آگاه باشید که ما خاندانی هستیم که از علوم خداوند به ما تعلیم شده، و از حکمت خداوند به ما عطا گردیده و ما آن را از صادق مصدق فرا گرفتیم. اگر از آثار ما پیروی کنید با بصیرت های ما هدایت می شوید و اگر از ما پیروی نکنید به دست ما به هلاکت می رسید پرچم حق با ماست کسی که با آن همراهی کند به حق می رسد و کسی که از آن عقب بماند غرق می شود انتقام هر مؤمنی به دست ما گرفته می شود، و طوق ذلّت و زبونی به دست ما از گردن شما برداشته می.شود. دین به وسیلهٔ ما آغاز گردید و انجامش نیز به دست ماست نه دیگری (1)
و در یک خطبهٔ دیگر که در ضمن سخنان خود خاندان نبوّت را معرفی می نماید چنین می فرماید:
«خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله رازداران پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله ، پناهگاه فرمان او، مخزن دانش ها و حكمت ها حافظان کتاب و سنت و استوانه های آئین او می باشند هیچ کس از افراد امت را نمی توان به آنان قیاس کرد آنان پایه های دین و ستون های ایمان و یقین هستند.
دور افتادگان از راه حق به آن ها رجوع می کنند و واماندگان به آن ها می پیوندند. خصائص امامت (علوم و معارف دین و ویژگی های امامت) نزد آن هاست و وصیّت پیامبر در حقّ آن هاست و آنان وارثان (حقیقی) پیامبراند» (2)
و در یک مناسبت دیگر در ضمن یک خطبهٔ شیوا که از سرچشمه زلال وحی الهام گرفته دربارۀ فضائل ائمه اهل بیت علیهم السلام چنین می فرماید:
ص: 166
«خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله مایۀ زندگی علم و دانش و نابودی جهالت و نادانی هستند، آنانند که حلم و بردباری ایشان از دانش و علمشان خبر می دهد و ظاهرشان از باطنشان و سکوتشان از استحکام ،منطقشان با حق مخالفت نمی کنند و درباره آن با یکدیگر اختلاف ندارند آنان استوانه های اسلام و پناهگاه حوادث اند به وسیله آن ها حق در جای خود استوار می گردد و باطل ریشه کن می شود و زبان باطل از کامش بیرون می آید آنان دین را از روی تعقل و دانایی شناخته اند نه از راه شنیدن و نقل دیگران، زیرا ناقلان علم فراوان و رعایت کنندگان آن بسیار اندک و ناچیزند». (1)
و در ضمن خطبه ای که در پند و اندرز دادن به مردم ایراد نموده در ستایش امامان معصوم از خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله چنین می فرماید:
﴿مائیم شعار - اسلام که از جهت پیوند با رسول خدا صلی الله علیه و اله همچون پیراهن تن او هستیم- مائیم اصحاب و یاران رسول خدا صلی الله علیه و اله، مائیم خزانه داران درب ها-ی علوم پیامبر- که جز از راه در نمی توان وارد خانه گردید و هر کس راه دیگری در پیش گیرد و از غیر در وارد خانه شود دزد نامیده می شود... آیات کریمه قرآن دربارهٔ این خاندان نازل شده و آنان گنجینه های علوم الهی اند اگر لب به سخن گشایند راست می گویند و اگر سکوت اختیار کنند کسی نمی تواند بر آنان پیشی گیرد» (2)
و در حدیثی آمده است که دربارهٔ ویژگی های اهل بیت علیهم السلام و رهبری رهبران معصوم علیهم السلام فرمود:
«مائیم برگزیدگان (خدا) و رهبری ما رهبری انبیاء است و حزب ما حزب خدای تعالی و گروه ستمکاران حزب شیطان ،است هر کس که ما و دشمنان ما را مساوی بداند از شیعیان ما نیست» (3)
و در حدیث دیگری آمده است که در همین زمینه فرمود:
«ما نور آسمان ها و زمین و کشتی های نجاتیم علوم پنهانی خداوند در نزد ما است و بازگشت امور به سوی ما می باشد» (4)
آری خوانندگان گرامی! امیرمؤمنان علیه السلام در یکی از خطبه های خود در «نهج البلاغه»
ص: 167
که در مورد حکومت و فرمانروایی و شرایط زمامداری ایراد ،نموده، علم و قدرت را یکی از شرایط رهبری در حکومت الهی به شمار آورده و امارت و خلافت بر مسلمانان را از آن کسی دانسته است که تواناترین افراد بر اداره امور مملکت بوده و داناترین آن ها نسبت به اوامر و دستورات الهی باشد چنان که می فرماید
ای مردم! شایسته ترین افراد برای این کار (امامت و حکومت)؛ کسی است که بر آن تواناتر و از حکم خدا دربارهٔ آن آگاه تر باشد؛ پس اگر آشوبگری فتنه بر پاکند، از او می خواهند تا به حق گردن نهد و اگر امتناع ورزد به دفع او بر می خیزند». (1)
و در خطبه دیگری که پس از کشته شدن طلحه و ،زبیر در موعظه و نصیحت مردم و ارشاد و راهنمایی آنان ایراد نموده چنین می فرماید
«ای مردم شما هنگامی که در تاریکی جهالت و گمراهی بودید به وسیلهٔ ما هدایت شدید و به راه راست قدم نهادید و به اوج قله کمال رسیدید و به وسیلهٔ ما تیرگی شب های دَیجُور را شکافتید و به روشنائی رسیدید کر باد گوشی که از فریادهای رهنمای دلسوز بیدار نشود و پند و اندرز نگیرد». (2)
و در ضمن یک خطبۀ دیگر پس از ستایش رسول اکرم صلی الله علیه و آله و اشاره به انقراض بنی امیّه که مردم را اندرز می دهد خطاب به آنان چنین می فرماید:
«ای مردم! چراغ (راه سعادت و خوشبختی خود) را از روشنایی مشعل فروزان پند دهنده پند پذیرفته- که به گفتار خود عمل می کند- روشن کنید و از چشمه زلال علمی که از تیرگی ها و آلودگی ها پیراسته است بهره برداری نمائید». (3)
و باز در خطبه دیگری پس از آن که از بعثت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و گرفتاری مسلمین در آیندهٔ تاریخ سخن می گوید و مردم را به اطاعت و فرمانبرداری از امام خویش تحریص و ترغیب می نماید به ارشاد و راهنمایی مردم پرداخته خطاب به آنان چنین می فرماید:
«.... این را بدانید که شما هرگز راه راست را نخواهید شناخت مگر آن که کسی که آن را ترک کرده است بشناسید و به پیمان کتاب (خدا) هرگز عمل نخواهید کرد مگر آن که
ص: 168
کسی را که پیمان شکسته است بشناسید و هرگز به کتاب خدا (قرآن) چنگ نمی زنید مگر این که کسانی که قرآن را کنار گذاشته اند بشناسید. این مطلب را از نزد اهل آن - امامان اهل بیت علیهم السلام - جویا شوید که خود مایۀ زندگی علم و دانش و مرگ جهل و نادانی اند آنان کسانی هستند که داوریشان از دانششان به شما خبر می دهد و سکوتشان از سخنگوئیشان و ظاهرشان از باطنشان با دین مخالفت نمی کنند و در آن اختلافی ندارند، پس دین (و قرآن) در میان ایشان گواهی راستگو و خاموشی گویا است». (1)
و زمانی که تصمیم می گیرد برای سرکوبی معاویه به سوی شام عزیمت نماید در میان اصحاب و یاران خود بپا می خیزد و در ضمن یک خطبهٔ مفصل و طولانی خطاب به آنان چنین می فرماید
«... هان ای مسلمانان از خدا بترسید و برای جهاد با معاویه ستمکار و پیمان شکن و یاران ستمکار و پیمان شکن او بپاخیزید و در این راه همدیگر را تشویق نمائید. آیاتی را که از کتاب خدای عزّوجلّ برای - پند و اندرز - شما تلاوت می کنم و خداوند آن را بر پیامبر خود فرو فرستاده بشنوید تا بدان وسیله پند و اندرز گیرید که به خدا سوگند آن برای شما بهترین پند و موعظه است. پس از موعظه خداوند سود جوئید و از نافرمانی خدا برکنار بمانید که خدای تعالی شما را به- کسانی دیگر - غیر از خود شما پند و اندرز داده و به پیامبرش فرموده است:
﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِي لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكاً نُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمْ الْقِتَالُ ألا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَ مَا لَنَا الأَنْقَاتِلَ فِي سَبيل الله وقَدْ أَخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا و أَبْنَائِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلا قَلِيلاً مِنْهُمْ وَاللهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ - وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكاً قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنا و نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ و زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ واللهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ واللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ .
«آیا از [حال ] آن گروه بنی اسرائیل خبر نیافتی که پس از وفات موسی به پیامبر زمان خود گفتند پادشاهی برای ما انتخاب کن تا در راه خدا پیکار کنیم [آن پیامبر] گفت: اگر جنگیدن بر شما مقرّر گردد چه بسا که پیکار نکنید گفتند: چرا در راه خدا نجنگیم با
ص: 169
آن که ما از دیارمان و از [نزد] فرزندانمان بیرون رانده شده ایم. پس چون حکم جنگ بر آنان مقرّر شد جز شماری اندک از آنان [همگی] روی از جهاد گردانیدند، و خداوند به [کردار] ستمگران آگاه است.
و پیامبرشان به آنان گفت همانا خداوند طالوت را به پادشاهی شما برگماشته است :گفتند چگونه او [می تواند] بر ما پادشاهی داشته ،باشد با این که ما به پادشاهی از او شایسته تریم و به او ثروت زیادی داده نشده است؟ پیامبرشان :گفت خداوند او را بر شما برگزیده و او را در علم و دانش و نیروی بدنی بر شما برتری بخشیده است و خدا پادشاهی خود را به هر که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست». (1)
ای مردم! در این آیات برای شما درس عبرتی است تا بدانید که خداوند خلافت و امارت را بعد از پیغمبران در فرزندانشان قرار داده است خداوند طالوت را بر دیگران فضیلت و برتری داد چون او را برگزیده بود و از جهت علم و نیروی بدنی بر آنان ترجیح داشت. بنابراین آیا شما چنین می پندارید که خداوند بنی امیه را بر بنی هاشم برگزیده و معاویه از جهت علم و دانش و نیروی بدنی بر من برتری دارد؟» (2)
مفهوم این سخن امیرمؤمنان علیه السلام این است که ،امام ،الگو اسوه ،نمونه حجّت خدا در ،زمین برگزیدۀ الهی و حاکم بر سر نوشت مردم است و دارای امتیازات خاصّی است که از آن جمله: مقام علم و دانش خدادادی است که خداوند آن را به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله عطا نموده و بدین وسیله آنان را بر دیگران مزیت و برتری بخشیده و آنان کانون علم دانش الهی و مخزن اسرار علوم نبوی و وارثان حقیقی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می باشند.
و از همین جهت است که می بینیم هنگامی که خوارج نهروان حکمیت عمرو عاص و ابوموسی اشعری را انکار می نمایند اصحاب خود را مورد سرزنش قرار داده و خطاب به آن ها چنین می فرماید:
«ما مردان را «حَکَم» قرار ندادیم بلکه قرآن را حاکم گردانیدیم و این قرآن خطّی است نوشته که میان دوپارۀ جلد آن است که به زبان سخن نمی گوید و ناگزیر تفسیر کننده و مترجمی می خواهد و مردان از آن سخن می گویند... پس اگر صادقانه درباره کتاب خدا حکم شود ما - اهل بیت - شایسته ترین مردمان به ،قرآنیم و اگر به سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله
ص: 170
داوری شود ما از همه کس به قرآن سزاوارتریم». (1)
،آری، امیرمؤمنان علیه السلام در خطبه ای که در فضائل و مناقب امامان اهل بیت علیهم السلام ایراد نموده در رابطه با مقام علم و دانش خدادادی و لیاقت ذاتی و شایستگی خاندان عصمت و طهارت برای امامت و رهبری چنین می :
«کجایند کسانی که می پندارند در علم مهارت دارند به جز ما اهل بیت؟ آن ها دروغ می گویند و به ما ستم می نمایند، زیرا خداوند به ما - اهل بیت - برتری بخشیده و دیگران را پست و زبون ساخته است. خداوند این مقام و منزلت را به ما عطا فرموده و دیگران را محروم ساخته است. خدا ما را در این نعمت ها داخل نموده و دیگران را بیرون رانده است به وسیلهٔ ما مردم هدایت می شوند و کوری گمراهی بر طرف می گردد. امامان همگی از قریش» هستند که درخت وجودشان در سرزمین وجود این تیره از «هاشم» است و مقام امامت به هیچ وجه در خور صلاحیت دیگران نیست». (2)
سپس در یک حدیث دیگر در بیان الطاف بی کران خداوند در حقّ اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و دانش نامحدودی که خداوند به این خاندان عنایت فرموده است چنین می فرماید:
﴿ إنَّا أَعْطَيْنَا عِلْمَ المنايا والبلايا، والتَّأويل والتَّنْزِيْلَ، و فَصْلَ الْخِطابِ، و عِلْمَ النَّوازِلِ والْوَقَايِعِ، ولا يعزُبُ عَنَّا شَيْءٌ﴾.
علم مرگ و میرها به ما داده شده، علم تأویل و تنزیل و فصل الخطاب به ما عطا گردیده، علم حوادث و وقایع به ما داده شده و هرگز چیزی از ما پوشیده نمی ماند. (3)
امیرمؤمنان علیه السلام در ضمن سخنان مشروح دیگری که دربارهٔ مقام والای امام و قرب و منزلت او در نزد خداوند جهت استحضار طارق بن شهاب در مسأله امامت بیان داشته است نیروی درک و تشخیص امامان علیهم السلام را چنین تفسیر می کند:
﴿السَّمَاواتُ والأَرْضُ عِنْدَ الإِمَامِ، كَيَدِهِ مِنْ راحَتِهِ، يَعْرِفُ ظَاهِرَهَا مِنْ بَاطِنِهَا، وَ يَعْلَمُ بِرَّهَا مِنْ فَاجِرِها﴾.
آسمان ها و زمین در نزد امام علیه السلام همچون کف دست اوست ظاهر و باطن آن ها را می فهمد،
ص: 171
و نیک و بد آن ها را می شناسد (1)
و همچنین در همین رابطه در توصیف «امام» می فرماید:
﴿وَ يُنصَبُ لَهُ عَمُودٌ مِنْ نُورِ، مِنَ الأرْضِ إِلَى السَّمَاء يَرى فِيْهِ أَعْمَالَ الْعِبَادِ، وَ يُلبَسُ الْهَيْبَةُ و عِلمُ الضَّمير، و يَطَّلِعُ عَلَى الغَيْبِ و يَرى ما بَيْنَ الْمُشْرِقَ وَالْمَغْرِبَ، فَلَا يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْءٌ مِنْ عَالَمِ الْمُلْكَ والْمَلَكُوتِ﴾.
برای امام عمودی از نور از زمین تا آسمان نصب می شود که اعمال بندگان را در آن می بیند. با نور هیبت و جلال خداوندی پوشانده می.شود باطن انسان ها و رازهای نهفته در دل ها را می داند بر پنهانی ها اطلاع پیدا می کند میان مشرق و مغرب عالم را می بیند و چیزی از عالم ملک و ملکوت بر او پنهان نمی ماند (2)
،آری عنایات بیکران خداوند در حق ائمّه هدی علیهم السلام به اندازه ای بود که بسیاری از اشخاص قدرت تحمّل آن را نداشتند و در نتیجه گاهی دربارهٔ آن ها به اشتباه افتاده به آن بزرگواران نسبت الوهیت می دادند.
به همین مناسبت یکبار که امیرمؤمنان علیه السلام در یک خطبهٔ مفصّل و طولانی از علائم ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و فتنه و آشوب های آخر الزمان و قدرت امامت سخن می گفت «علی بن قدامه» عرضه داشت:
یا امیرالمؤمنین! تو خود این مطلب را روشن ساختی که فرمان شما بر همهٔ موجودات به اذن و اجازه پروردگار نافذ است و اگر تو خود این مطلب را بیان نمی کردی ما می گفتیم: «جز تو خدایی نیست»! امیرمؤمنان علیه السلام در پاسخش :فرمود
«تعجّب نکن که هلاک می شوی ما بنده ایم چون شما ازدواج می کنیم در رحم مادر و صلب پدر قرار می گیریم با این تفاوت که آن چه در آسمان ها و زمین انجام یافته و یا به وقوع خواهد پیوست خدا به ما یاد داده است این دانش ها مخصوص ماست؛ من ،حسن ،حسین مادرشان زهرا و امامان ،بعدی یکی پس از دیگری تا ،مهدی همه از یک سرچشمه آب خورده ایم و علوم همۀ ما به یک نقطه بر می گردد. چه از من بپرسید یا از امامان بعدی بپرسید (علوم همۀ ما یکی است) هرگز هیچ عصری تا قیام قائم از ما خالی نخواهد بود این اعتراف را از من بشنوید و گواه باشید که روزی شما را گواه
ص: 172
خواهم گرفت: علیّ بن ابی طالب نوری مخلوق و بنده ای مرزوق است، هر کس جز این را بگوید لعنت خدا بر او باد» (1)
و یک بار دیگر نیز هنگامی که آن حضرت از بعضی حوادث آینده و امور غیبی خبر می،داد یکی از یارانش به پا خاست و عرضه داشت:
یا امیرالمؤمنین! از غیب سخن می گویی؟ و به علم غیب آشنایی؟ امام علیه السلام خندید و به آن مرد که از طایفهٔ «بنی کلب» بود، فرمود:
«ای برادر کلبی! این علم غیب نیست بلکه آموخته ای است که آن را از صاحب علم و دانش - یعنی: از رسول خدا صلی الله علیه و اله - فرا گرفته ام علم غیب تنها علم قیامت است، و آن چه خداوند سبحان در این آیه بر شمرده است که در گفتار خود می فرماید: ﴿إِنَّ اللهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ ...﴾ (2) پس خداوند سبحان از آن چه در رحم مادر هاست آگاه است پسر است یا دختر زشت است یا زیبا، سخاوتمند است یا بخیل سعادتمند است یا شقی چه کسی هیزم دوزخ است و چه کسی در بهشت همنشین پیامبران این ها علوم غیبیه ای است که غیر از خدا کسی نمی داند و اما غیر از این ها- چیزهای دیگر -را خداوند به پیامبرش تعلیم داده و او هم به من آموخته است، و برایم دعا نمود که خداوند آن را در سینه ام جای دهد و اعضای پیکرم را از آن مالامال سازد». (3)
امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید:
﴿إِنَّ الْعِلْمَ فِينَا و نَحْنُ أَهْلُهُ وَ هُوَ عِنْدَنَا مَجْمُوعٌ كُلَّهُ بِحَذافيره، و إِنَّهُ لَا يَحْدِثُ شَيْءٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ حَتَّى أَرْشِ الْخَدْشِ إلا و هُوَ عِنْدنَا مَكْتُوبٌ بإمْلاءِ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و بخطّ عَلِيٌّ علیه السلام بيَدِه﴾
علم و دانش در نزد ما اهل بیت است و ما اهل دانش هستیم تمام علوم نزد ما جمع است و چیزی تا روز رستخیز رخ نمی دهد حتی دیه یک خراش مگر این که علمش پیش ماست که به املاء رسول خدا صلی الله علیه و اله و دستخط علی بن ابی طالب نوشته شده است» (4)
امام حسین علیه السلام می فرماید:
﴿لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ: ﴿وَ كُلَّ شَيْءٍ أحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِيْنٍ﴾، قَالُوا: يَا رَسُول الله!
ص: 173
هُوَ التوراة أو الانْجِيْلُ أو الْقُرْآنُ؟ قَالَ : لا ، فَأَقْبَلَ إِلَيه أبي فَقَالَ: هُوَ هذا الإمام الذي أحْصَى الله فِيْهِ عِلْمَ كُلِّ شيءٍ ﴾.
موقعی که این آیه شریفه نازل شد «ما هر چیزی را در امام مبین جمع کرده ایم» (1)
اصحاب گفتند: یا رسول !الله مراد از امام مبین تورات است یا انجیل و یا قرآن؟ فرمود: .هیچ کدام آن گاه چون پدرم - علی علیه السلام-آمد، فرمود: این است آن امامی که خدای تعالی همۀ علوم را در او جمع کرده است. (2)
و هنگامی که عازم سفر کربلا بود و در بین راه - در منزل ثعلبیّه - با یک مرد کوفی ملاقات ،نمود، ضمن سئوال و گفتگو خطاب به او :فرمود
﴿أَمَا وَاللَّهِ لَوْ لَقِيتُكَ بِالْمَدِينَةِ لَأَرَيْتُكَ أَثَرَ جَبْرَئِيلَ علیه السلام مِنْ دَارِنَا وَ نُزُولِهِ بِالْوَحْيِ عَلَى جَدِّي، يَا أَخَا أَهْلِ الْكُوفَةِ أَفَمُسْتَقَى النَّاسِ الْعِلْمَ مِنْ عِنْدِنَا فَعَلِمُوا وَ جَهِلْنَا؟ هَذَا مِمَّا لَا يَكُونُ﴾.
آگاه باش به خدا سوگند که اگر تو را در مدینه ملاقات می نمودم جای پای جبرئیل علیه السلام را در خانه مان و محلّ فرود آمدن او را در جایی که برای جدّم -رسول خدا صلی الله علیه و اله - وحی می آورد به تو نشان می دادم ای برادر کوفی!- این را بدان که: سرچشمه علم و دانش نزد ما - اهل بیت- است آیا آن ها عالم و دانا هستند و ما نادان و جاهل؟! چنین چیزی نشدنی است. (3)
این حدیث در مقام بیان علم و دانش امام و وارثان حقیقی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله، است و از آن روشن می شود که امام حسین در مقام پاسخگویی به آن مرد کوفی بوده است و هر چند که اصل سئوال در تاریخ ،نیامده اما از طرز بیان امام علیه السلام معلوم می شود که طرف خطاب مردی نا آگاه و ظاهر بین و کوته فکر بوده است که حرکت امام علیه السلام را مانند سایر هواداران بنی امیّه مورد اعتراض قرار ،داده و پسر پیغمبر ضمن بر شمردن فجایع بنی امیه برای اثبات حقانیت خود و روشن ساختن آن مرد کوفی چنین سخنی را فرموده است و با بیان این مطلب که «أهل البيت أدرى بما فيه» او را به اشتباه خود واقف ساخته است.
امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:
ص: 174
«در بین خدا و حجّت خدا حجاب و پرده ای نیست و بدون حجّت خدا برای خداوند سری وجود نخواهد داشت. مائیم درهای- رحمت - خدا، مائیم درهای صراط مستقیم، مائیم راز داران علم خدا و مترجم وحی خدا و مائیم پایه و اساس توحید و گنجینه اسرار خداوند» (1)
امام باقر علیه السلام می فرماید:
امام باقر علیه السلام در حدیثی در بیان ویژگی های امام معصوم علیه السلام چنین می فرماید:
﴿ لِلْإِمَامِ عَشْرُ عَلَامَاتٍ يُولَدُ مُطَهَّراً مَخْتُوناً ، و إِذَا وَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ وَقَعَ عَلَى رَاحَتِهِ رَافِعاً صَوْتَهُ بِالشَّهَادَتَيْنِ.. و تَنَامُ عَيْنَاهُ ولا يَنَامُ قَلْبُهُ ولا يَتَتَاءَبُ وَلَا يَتَمَطَّى و يَرَى مِنْ خَلْفِهِ كَمَا يَرَى مِنْ أَمَامِهِ... و هُوَ مُحَدَّثٌ (2) إِلَى أَنْ تَنْقَضِيَ أَيَّامُهُ﴾.
امام چند نشانه بارز دارد پاک و پاکیزه متولد می شود چون به دنیا بیاید دو کف دست خود را به زمین ،نهاده با صدای بلند «شهادتین» بر زبان جاری می کند (و به یگانگی خدا و رسالت پیامبر صلی الله علیه و اله گواهی می دهد) دیدگانش در خواب فرو می رود ولی دلش همیشه بیدار است. دهن دره و بغل باز کردن ندارد از پشت سر همچون پیش رو می بیند و او «محدَّث» است (یعنی: فرشتگان پیوسته با او سخن می گویند) تا زمانی که روزگار او به سر آید. (3)
و در پاسخ سئوال «سدیر» که از آن حضرت پرسید: «شما امامان - در نزد خدا- چه مقامی دارید؟» فرمود:
﴿نَحْنُ خُزَّانُ عِلْمِ اللهِ و نَحْنُ تَرَاجِمَةُ وَحْيِ اللهِ و نَحْنُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَى مَنْ دُونَ السَّمَاءِ و مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ﴾.
ما خزانه دار علم خدائیم ما مترجم وحی خدائیم ما حجّت رسای الهی بر تمام موجودات آسمان و مخلوقات روی زمین هستیم (4)
ص: 175
و به سورة بن کلیب فرمود:
﴿وَاللَّهِ إِنَّا لَخُزَانُ اللهِ فِي سَمَائِهِ وأَرْضِهِ لا عَلَى ذَهَبٍ وَلَا عَلَى فِضَّةٍ إِلَّا عَلَى عِلْمِهِ﴾.
به خدا سوگند که ما خزانه دار علوم الهی هستیم در آسمان و زمین، نه بر طلا و نقره، بلکه خزانه دار علم خدائیم. (1)
و در مورد این که خدای تعالی به امامان اهل بیت علیهم السلام نیرویی عطا فرموده که هر کس را ببینند تشخیص می دهند که آیا اهل ایمان است یا اهل نفاق؟ به جابر :فرمود
﴿إِنَّا لَنَعْرِفُ الرَّجُلَ إِذَا رَأَيْنَاهُ بِحَقِيقَةِ الإِيمَانِ و حَقِيقَةِ النِّفَاقِ﴾.
هنگامی که ما شخصی را ببینیم مؤمن بودن یا منافق بودن او را باز می شناسیم. (2)
در همین رابطه «ضریس کناسی» می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که به اصحابش می فرمود
«در شگفتم از کسانی که ولایت ما را قبول دارند و ما را امام و پیشوای خود می دانند و اطاعت از ما را مانند اطاعت رسول خدا صلی الله علیه و اله واجب می شمارند ولی به واسطه ضعفی که دارند دلیل خودشان را نقض می کنند و با خودشان دشمنی می نمایند و حق ما را ناقص می شمارند و بر کسانی که حق ما را شناخته و تسلیم امر ما (امامت) شده اند خرده می گیرند!!! آیا شما گمان می کنید که خدای تعالی اطاعت اولیاء خودش را بر بندگانش واجب می کند ولی اخبار آسمان و زمین را از آن ها پوشیده می دارد و مواد دانش خود را در مورد مسائلی که مردم بدان نیاز دارند از آن ها قطع می نماید؟!» (3)
پنجمین پیشوای معصوم شیعیان در حدیث دیگری در رابطه با «علم امام» می فرماید:
«دربارۀ علم پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله از امیرمؤمنان پرسیدند، فرمود: پیغمبر اکرم صل الله عليه و اله علم همه پیامبران را می دانست و از حوادث گذشته و آینده تا روز قیامت با اطلاع بود سپس فرمود: به خدایی که جانم در قبضه قدرت اوست من همۀ علوم پیامبر را می دانم و از گذشته و آینده تا قیام قیامت اطلاع دارم» (4)
و به عمر بن ابان :فرمود
﴿إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِي نَزَلَ مَعَ آدَمَ علیه السلام لَمْ يُرْفَعْ والْعِلْمُ يُتَوَارَثُ وَ كَانَ عَلِيٌّ علیه السلام عَالِمَ هَذِهِ الْأُمَّةِ
ص: 176
﴿و إِنَّهُ لَمْ يَهْلِكْ مِنَّا عَالِمٌ قَطُّ إِلّا خَلَفَهُ مِنْ أَهْلِهِ مَنْ عَلِمَ مِثْلَ عِلْمِهِ أَوْ مَا شَاءَ اللهُ﴾.
علمی که با حضرت آدم علیه السلام نازل گردید از بین نرفت بلکه به وسیلهٔ توارث باقی ماند. علی علیه السلام عالم این امّت بود و هرگز هیچ عالمی از ما از دنیا نمی رود مگر این که کسی از اهلش را به جای خود می گذارد که علوم او را دارا باشد یا این که هر چه را خدا خواست بداند. (1)
و در یک حدیث دیگر که «ابوحمزه ثمالی» از آن حضرت روایت نموده آمده است که فرمود:
﴿إنَّ الأرْضَ لا تبقى إلا وَ مِنَّا فِيها مَنْ يَعْرِفُ الْحَقِّ، فإذا زَادَ النَّاسُ قَالَ: قَدْ زَادُو، و إذا نَقَصُوا مِنهُ قَالَ : قَدْ نَقَصُوا ، ولَو لا أنَّ ذلِكَ كِذلكَ لَمْ يُعَرفِ الْحَقُّ مِنَ البَاطِلِ﴾.
زمین هرگز باقی نمی ماند جز این که کسی از ما در آن باشد که حق را بشناسد تا اگر مردم زیاده روی کنند، او بگوید که زیاده رفتید و اگر کوتاهی کردند، او بگوید کوتاهی کردید. اگر چنین شخص عالمی وجود نداشته باشد که انحراف مردم را تذکر دهد، حق از باطل باز شناخته نمی شود. (2)
امام صادق علیه السلام می فرماید:
«خدای عزّوجلّ به وسیلهٔ امامان راهنما از خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله ، دین خود را روشن نمود و راه راست خود را به وسیله ایشان آشکار ساخت و به دست آنان راه رسیدن به سرچشمه های دانش خود را گشود؛ پس هر کس از امت محمّد صلی الله علیه و آله حق امام خود را چنان که واجب است ،بشناسد مزه شیرین ایمان را خواهد ،چشید و از برتری لطف و زیبایی اسلام آگاه خواهد شد.
زیرا که خدای تبارک و تعالی امام را همچون نشانه و پرچمی برای آفریدگان خود ،برافراشته و او را حجتی برای روزی خواران جهان قرار داده و افسر وقار بر سر او نهاده و به نور جبروت الهی او را پوشانیده است.
امام - از طریقی معنوی - با آسمان ارتباط دارد و فیوضات آسمانی لحظه ای از وی قطع نمی شود؛ و جز به واسطهٔ امام به آن چه نزد خداست دسترسی نیست و خدا اعمال بندگان را جز با شناخت و معرفت امام نمی پذیرد؛ این است که امام از مسائل نامعلوم و
ص: 177
سنّت های پیچیده و فتنه های شبهه آفرین، عالم و آگاه است...
امام تا هنگامی که پدرش زنده است سخنی نمی گوید و چون ایام امامت پدرش سپری گردد و مقدرات خدا نسبت به او پایان پذیرد و اراده خدا او را به سوی محبت خود رساند و او در گذرد امر خدا به وی می رسد و خدا مسئولیت نگهبانی دینش را به عهدهٔ او می گذارد و او را بر بندگانش حجّت قرار می دهد و بر سر زمین هایش سر پرست می نماید.
خداوند امام را- با روح خود (روح القدس) تأیید می کند، و دانش بیکران خود را به او ارزانی می دارد و از بیان علم و فضلی که جدا کننده حق و باطل باشد به او عطا می،فرماید و اسرارش را در نزد او به ودیعت می گذارد و او را برای امر بزرگش (رهبری تمام مخلوق) فرا می خواند و او را برای- هدایت - بندگانش به عنوان نشانه و علامتی منصوب می سازد و بر جهانیان حجت قرار می دهد و برای مؤمنان مشعل هدایت و روشنایی و بر بندگان قیّم و سرپرست و ولیّ امر...
خداوند او را به پیشوایی امت برگزیده و از امامت او راضی و خشنود است راز خود را به او سپرده و او را حافظ علم خود و نگهبان حکمت خویش و راهنمای دینش قرار داده تا راه های روشن دین و احکام شریعت و حدود آئین از واجبات و محرمات را زنده نگهدارد.
هنگامی که مردم نادان ،سرگردان و اهل جدل در گمراهی به سر می برند، او با انوار درخشان و تعالیم حیاتبخش به عدالت قیام می کند و با حقی آشکار و بیانی روشن به راه مستقیمی که پدران درستکارش رفته اند مردم را رهنمون می شود
پس حقّ چنین دانشمند فرزانه ای را جز شقاوتمند خیره سر نادیده نمی گیرد و سخن او را جز گمراه تیره رأی تکذیب نمی کند و پیروی او را جز نگون بختی که بر خدا جرأت نموده ترک نمی نماید» (1)
و در همین زمینه دربارۀ امامان اهل بیت از خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله و این که آنانند که کانون علم و دانش الهی اند می فرماید
﴿نَحْنُ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ و بَيْتُ الرَّحْمَةِ و مَفَاتِيحُ الْحِكْمَةِ و مَعْدِنُ الْعِلْمِ و مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ و مُخْتَلَفُ الْمَلَائِكَةِ و مَوْضِعُ سِرِّ اللهِ و نَحْنُ وَدِيعَةُ اللهِ فِي عِبَادِهِ﴾.
ص: 178
ما شجره طیّبه نبوّت و خانۀ رحمت و کلیدهای حکمت و کانون دانش و خاندان رسالت هستیم مائیم که خانه هایمان جایگاه آمد و رفت فرشتگان است. مائیم که محلّ اسرار الهی هستیم و مائیم که امانت الهی در میان بندگان او می باشیم. (1)
و در حدیث مختصر دیگری که ابن مسکان از آن حضرت روایت نموده آمده است که در تفسیر آیه شریفه: ﴿وَ كَذَلِكَ تُرى إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾: «ما این چنین ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا اهل یقین گردد» (2)، فرمود:
«خداوند حجاب آسمان های هفتگانه را برداشت تا حضرت ابراهیم علیه السلام نظر کند، و از زمین نیز حجاب را برداشت تا آن چه در آن بود رؤیت ،نماید و همین برنامه را برای محمّد صلی الله علیه و اله انجام داد و نسبت به صاحب شما (یعنی خود آن حضرت) و امامان بعد از او نیز همین کار را انجام داد» (3)
و در حدیثی به محمد بن مروان در توصیف امام فرمود:
﴿إِنَّ الإِمَامَ لَيَسْمَعُ فِي بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وُلِدَ خُطَّ بَيْنَ كَتِفَيْهِ: ﴿وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً و عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ و هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾، فَإِذَا صَارَ الأَمْرُ إِلَيْهِ جَعَلَ اللهُ لَهُ عَمُوداً مِنْ نُورٍ يُبْصِرُ بِهِ مَا يَعْمَلُ أَهْلُ كُلِّ بَلْدَةٍ﴾.
امام هنگامی که در شکم مادر است می شنود چون دیده به جهان گشاید، در میان شانه هایش نوشته می شود [ سخن پروردگارت به راستی و عدالت به پایان رسید کسی قدرت تغییر کلمات او را ندارد که او شنوا و داناست] ، (4) چون امامت به او برسد، خداوند برای او عمودی از نور عطا می کند که به وسیله آن اعمال مردم هر شهری را می بیند (5)
و در حدیث دیگری در رابطه با علم امام می فرماید:
﴿إِنَّ الدُّنْيا لَتَمَثَلُ للإمام فِى مثل فَلَقَةِ الْجَوْزِ، فَلا يَعْزُبُ عَنْهُ مِنْهَا شَيْءٌ. و إِنَّهُ لَيَتَتَنَاوَلُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا كَمَا يَتَنَاوَلُ أَحَدُكُمْ مِنْ فَوْقِ مَائِدَتِهِ مَا يَشَاءُ﴾.
همه دنیا همانند یک حبه گرد و در برابر امام علیه السلام نمایان می شود و چیزی از آن برای او
ص: 179
پوشیده نمی ماند از هر طرف بخواهد در آن تصرف می کند آن چنان که یکی از شما در سفره ای که در برابرتان گسترده است از هر طرف ،بخواهد دست می برد و از آن بهره می گیرد (1)
و در یک حدیث دیگر در همین زمینه می فرماید:
﴿ الإمامُ يَسْمَعَ الصَّوتَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ ... فإذا ترعرعَ نُصِبَتْ لَهُ عَمُوداً مِنْ نُورٍ مِنَ السَّمَاءِ إِلى الأَرْضِ يَرى بِهِ اعْمَالَ الْعِبادِ﴾.
امام هنگامی که در شکم مادر است می شنود... و زمانی که امامت به او برسد برای او عمودی از نور از آسمان تا زمین نصب می شود که اعمال بندگان را در آن می بیند. (2)
و در تفسیر آیه شریفه: ﴿وَ قُلْ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ﴾: «بگو عمل کنید که خدا و پیامبر و مؤمنان اعمال شما را می بینند»، (3) فرمود:
﴿هُمُ الأَئِمَّةُ، تُعْرَضُ عَلَيْهِمْ أَعْمَالُ الْعِبَادِ كُلُّ يَوْمٍ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾.
مقصود از مؤمنان امامان هستند که اعمال بندگان هر روز تا روز قیامت بر آن ها عرضه می شود. (4)
و در تفسیر آیه شریفه: ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْمُتَوَسّمِینَ): «به راستی که در آن، نشانه هایی است برای هوشمندان» (5) به عبدالله بن سلیمان فرمود:
منظور از «هوشمندان» امامان هستند... سپس فرمود امام هرگاه کسی را ببیند، او را می شناسد و از رنگ چهره اش- به ایمان یا نفاق او- پی می برد و اگر سخن او را از پشت دیوار هم بشنود او را می شناسد و می داند که او چگونه انسانی است. خدای تعالی می فرماید: ﴿وَ مِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَ﴾: «و از جمله آیات خدا، آفرینش آسمان ها و زمین و اختلاف زبان ها و رنگ های شماست به راستی که در این اختلاف برای دانشمندان نشانه هایی است» (6) و منظور از دانشمندان امامان هستند. پس امام هر امری را که بشنود و به زبان ،آید می فهمد چه آن که گوینده اهل نجات باشد یا اهل
ص: 180
هلاكت... (1)
و هنگامی که «ابوبصیر» از آن حضرت پرسید جانم فدای تو باد، آیا امیرمؤمنان علیه السلام اسامی اصحاب حضرت قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را می دانست آن چنان که تعدادشان را می دانست؟ فرمود:
﴿إى واللهِ لَقَد كَانَ يَعْرِفُ بأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاء آبَائِهِمْ﴾.
آری به خدا سوگند! آن ها را با نامشان و نام پدرانشان می شناخت. (2)
سپس افزود:
«آن چه امیرمؤمنان علیه السلام می دانست حسن علیه السلام نیز می دانست آن چه حسن علیه السلام می دانست حسین علیه السلام نیز می دانست آن چه حسین علیه السلام می دانست علی بن الحسين علیهما السلام نيز می دانست آن چه علی بن الحسین علیهما السلام می دانست محمّد بن علی علیهما السلام نیز می دانست و آن چه محمّد بن علی علیهما السلام می دانست صاحب شما نیز می داند (یعنی خود آن بزرگوار) ابو بصیر پرسید: آیا در کتابی نوشته شده؟ فرمود:
آری در کتابی نوشته شده که در اعماق دل محفوظ است آن چنان در دل نقش بسته که هرگز فراموش نمی شود» (3)
و در یک مناسبت دیگر که در مورد علم و آگاهی امام معصوم علیه السلام سخن می گفت، در مقام معرّفی علم امام علیه السلام چنین فرمود:
﴿وَاللهِ لَقَدْ أَعْطِينَا عِلمَ الأَوَّلِينَ والآخِرين﴾.
به خدا سوگند! علم اوّلین و آخرین به ما عطا شده است.
و چون یکی از اصحاب آن حضرت از محضر اقدسش پرسید فدایت شوم آیا شما علم غیب دارید؟ فرمود:
«وای بر تو من از نطفه هایی که در صلب پدران و رَحِم مادران است خبر دارم وای بر شما سینه های خودتان را توسعه دهید تا چشم های شما بینا شود و قلب شما درک کند ما حجّت خداییم در بین مردم ولی جز مؤمنی که نیروی ایمانش مانند کوه تهامه باشد تاب تحمل این مطلب را ندارد. به خدا سوگند اگر بخواهم از سنگ ریزه ها به شما خبر
ص: 181
دهم می توانم در صورتی که هیچ روز و شبی نیست جز این که بر تعداد سنگ ریزه ها افزوده می شود...» (1)
و هنگامی که «مفضّل» از آن حضرت پرسید: فدایت شوم آیا ممکن است خداوند اطاعت کسی را واجب کند ولی اخبار آسمان را از او پوشیده بدارد؟ فرمود
«نه - هرگز - زیرا خداوند گرامی تر و مهربان تر از آن است که اطاعت کسی را بر بندگانش واجب نماید ولی اخبار آسمان را در هر صبح و شام در اختیارش قرار ندهد» (2)
به همین مناسبت روزی خود آن حضرت آغاز سخن نموده و به برخی از اصحاب خود فرمود:
﴿وَ اللهِ إِنِّى لأعْلَمُ مَا فِي السَّمَاواتِ و ما فِي الأرْض، و ما في الْجَنَّةَ وَمَا فِي النَّارِ، وَ مَا كَانَ و مَا يَكُونُ إِلى أَن تَقُومَ السَّاعَةُ أَعْلَمُهُ مِنْ كِتَابِ اللهِ ، أَنْظُرُ إِلَيْهِ هَكَذا: ثُمَّ بَسَطَ كَفَّيْهِ ثُمَّ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ: ﴿وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَاناً لِكُلِّ شَيْءٍ﴾. ﴾
به خدا سوگند آن چه در آسمان ها و زمین روی می دهد من از آن آگاهم آن چه در بهشت و جهنّم می گذرد آن چه واقع شده و آن چه در آینده واقع خواهد شد تا روز قیامت همه را می دانم همۀ آن ها را از کتاب خدا می دانم |آن گاه دست خود را باز کرد و فرمود: این چنین به آن نگاه می کنم، سپس فرمود: خداوند -در قرآن کریم - می فرماید: ﴿وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَاناً لِكُلِّ شَيْء﴾ (3) : «ما قرآن را به سوی تو فرو فرستادیم که بیانگر هر چیزی است». (4)
و بار دیگر به گروهی از اصحاب خود فرمود:
«من به آن چه در آسمان و زمین و بهشت و دوزخ است آگهی دارم و حوادث گذشته و آینده را می دانم آن گاه کمی توقف نمود و چون دید این مطلب بر شنوندگان گران آمد :فرمود من تمامی این ها را از کتاب خدا می دانم زیرا خدای تعالی می فرماید ما قرآن را به سوی تو فرو فرستادیم که بیانگر هر چیزی است» (5)
و در حدیث دیگری که «عبدالاعلی مولی آل سام» از آن حضرت روایت نموده آمده
ص: 182
است که :فرمود
«به خدا سوگند! من کتاب خدا را از اوّل تا آخرش می دانم، به طوری که گوئی همۀ قرآن در کف دست من است. خبرهای مربوط به آسمان و زمین در آن است آن چه در گذشته واقع شده و آن چه در آینده واقع خواهد شد در آن است چنان که خدای تعالی می فرماید: ﴿وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَاناً لِكُلّ شَيْءٍ ﴾. (1)
،آری ،خاندان ،پیامبر رازداران ،پیامبر صلی الله علیه و اله مخزن دانش ها و حکمت ها و وارثان حقیقی علوم و دانش بی کران پیامبر اند که علم کتاب را از جدّشان رسول خدا صلی الله علیه و اله به ارث برده اند و چیزی را جز از رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت نمی کنند همه گفتارشان از پیامبر صلی الله علیه و اله و او هم از جبرئیل ،امین و او هم از خدای جمیل است.
در این رابطه امام صادق علیه السلام می فرماید:
«حدیث من حدیث پدرم و حدیث پدرم حدیث جدّم، و حديث جدّم حديث حسین علیه السلام و حدیث حسين علیه السلام حديث حسن علیه السلام، و حدیث حسن علیه السلام حديث امیر المؤمنين علیه السلام و حدیث امیر المؤمنين علیه السلام حديث رسول خدا صلی الله علیه و اله و حدیث رسول خدا صلی الله علیه و اله گفته خدای تعالی است». (2)
و در همین رابطه «ضریس کناسی» گوید که امام صادق علیه السلام فرمود:
«حضرت داوود علیه السلام علوم پیامبران را به ارث برد و حضرت سلیمان علیه السلام علم داوود علیه السلام را به ارث برد و محمّد علیه السلام از سلیمان علیه السلام و ارث برد و ما - امامان اهل بیت علوم و دانش را- از محمّد صلی الله علیه و اله به ارث بردیم صحُفِ حضرت ابراهیم علیه السلام و الواح حضرت موسی علیه السلام نزد ما است». (3)
و نیز عبد الأعلى بن اعین روایت می کند که از امام جعفر صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «من فرزند رسول خدا صلی الله علیه و اله هستم من- از همه کس- به کتاب خدا - قرآن - دانا ترم، در قرآن خبر آغاز آفرینش است و آن چه خواهد بود تا روز قیامت در آن است خبر آسمان و زمین و خبر بهشت و دوزخ و خبر آن چه بوده است و خبر آن چه خواهد بود و من آن ها را می دانم به طوری که گویی به کف دست خود نگاه می کنم. در کتاب خدا بیان هر
ص: 183
چیزی آمده است و خداوند متعال می فرماید: ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾ (1): (سپس ما این کتاب را به کسانی از بندگانمان که آن ها را برگزیدیم به ارث دادیم) و مائیم آن هایی که خدای تعالی آنان را برگزیده است، و مائیم آن کسانی که این کتاب را که بیانگر همه چیز است به ارث برده ایم». (2)
در همین زمینه: يحيى بن عبدالله بن الحسن می گوید از امام صادق شنیدم که هنگام دیدار گروهی از مردم کوفه به ایشان فرمود
﴿عَجَباً للنَّاسِ يَقُوْلُوْنَ: أَخَذُوا عِلْمَهُمْ كُلَّهُ عَنْ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و سلم فَعَمِلُوا بِهِ اهْتَدَوا، وَ يَرَوَنَ أَنا أَهْلُ الْبَيْتِ لَمْ نَأْخُذْ عِلْمَهُ و لَمْ نَهْتَدبِهِ، و نَحْنُ أَهْلُهُ و ذُرِّيَّتُهُ، فِي مَنَازِلنَا أُنْزِلَ الْوَحْى، و مِنْ عِنْدِنَا خَرَجَ إِلَى النَّاسِ العِلم. أَفَتَراهُمْ عَلِمُوا اهْتَدَوا وَجَهِلْنَا وَ ضَلَلْنَا؟ إِنَّ هَذا مَحَالٌ﴾.
از مردمان در شگفتم! می گویند که همۀ علم خود را از رسول خدا صلی الله علیه و اله صلى الله عليه و سلم گرفته و بدان عمل کرده و به هدایت رسیده اند و چنان تصور می کنند که ما اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله ، علم او را نگرفته و به آن راه نیافته ایم در صورتی که ما از بستگان او و فرزندان او هستیم که وحی در خانه های ما نازل شده و علم و دانش از جانب ما به سایر مردم رسیده است. آیا می شود که آن ها دانسته و راه یافته باشند و ما نادان و گمراه باشیم؟ این امری محال است. (3)
امام کاظم علیه السلام می فرماید:
﴿مَبْلَغُ عِلْمِنَا عَلَى ثَلَاثَةِ وُجُوهِ: مَاضٍ، و غَابِرٍ ، و حَادِثٍ، فَأَمَّا الْمَاضِي فَمُفَسَّرُ ، أَمَّا الْغَابِرُ فَمَزْبُورٌ، وَ أَمَّا الْحَادِثُ، فَقَذْفُ فِي الْقُلُوبِ و نَقْرٌ فِي الْأَسْمَاعِ وَ هُوَ أَفْضَلُ عِلْمِنَا ولا نَبِيَّ بَعْدَ نَبِيِّنَا﴾.
علم و دانش ما - امامان - بر سه گونه است: گذشته آینده و حادث (و تازه) امّا علوم گذشته - به وسیلهٔ پیامبر صلی الله علیه و اله - برای ما تفسیر شده و اما علوم آینده - در جامعه و مصحفی که نزد ماست (4) - برای ما نوشته شده و امّا علوم حادث و تازه، از راه الهام به
ص: 184
دل و تأثیر در گوش حاصل می شود و آن بهترین دانش ماست - ولی با این همه ما پیغمبر نیستیم- و پیغمبری بعد از پیغمبر ما نیست (1)
و در پاسخ سئوال «ابو بصیر» که از آن حضرت پرسید «فدایت شوم امام به چه وسیله شناخته می شود؟» فرمود:
«امام به وسیلهٔ چند خصلت شناخته می شود: نخست این که چیزی از طرف پدرش که به امامت او اشاره داشته باشد دربارۀ او ثابت شود (2) تا برای مردم حجّت باشد و از هر چه بپرسند فوراً جواب گوید، و اگر در محضرش سکوت کنند خود آغاز سخن کند، و از فردای نیامده خبر بدهد و به هر لغت و زبانی سخن بگوید. سپس فرمود: ای ابا محمد! پیش از آن که از این مجلس برخیزی نشانه ای را به تو می نمایانم.
ابو بصیر :گوید طولی نکشید که مردی از اهل خراسان وارد شد و به لغت عربی با آن حضرت سخن گفت و امام علیه السلام به زبان «فارسی» جوابش داد، مرد خراسانی گفت: فدایت شوم! به خدا سوگند من از سخن گفتن با شما به لغت خراسانی مانعی نداشتم جز این که گمان می کردم شما آن لغت را خوب نمی دانید امام علیه السلام در جواب او فرمود: «سبحان الله! اگر من نتوانم خوب جواب تو را بگویم بر تو چه فضیلتی دارم؟ سپس به من فرمود:
«ای ابا محمّد! همانا امام کسی است که سخن هیچ یک از مردمان، و نه سخن پرندگان و نه سخن چارپایان و نه سخن هیچ جانداری بر او پوشیده نمی ماند، پس هر کسی که این صفات را نداشته باشد، امام نیست». (3)
امام رضا علیه السلام می فرماید:
﴿إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ والْأَئِمَّةَ [ صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِمْ ] يُوَفِّقُهُمُ اللهُ و يُؤْتِيهِمْ مِنْ مَخْرُونِ عِلْمِهِ و حِكَمِهِ مَا لَا يُؤْتِيهِ غَيْرَهُمْ ....﴾
ص: 185
به راستی که خدای تعالی پیامبران و امامان را- که درود خدا بر آنان باد - تأیید نموده و از خزانه علم و حکمت خود به آن ها عطا فرموده و دیگران را از آن محروم ساخته است. (1)
هشتمین پیشوای معصوم شیعیان در ادامه سخنان خود در رابطه با علم و فضل و کمال و رتبه امام علیه السلام چنین می فرماید:
«علم آنان برتر از علم . هر زمان است، زیرا خداوند متعال می فرماید: ﴿أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾: (آیا کسی که به سوی حق هدایت می کند برای پیروی شایسته تر است یا آن کس که هدایت نمی شود مگر این که هدایتش کنند؟ شما را چه شده است چگونه قضاوت می کنید) (2) ، و می فرماید: ﴿و َمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً﴾: (به کسی که حکمت - علم و دانش - داده شده خیر بسیاری داده شده است) (3) و باز می فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَالله يُؤْتِي مُلْكَةَ مَنْ يَشَاءُ وَاللهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾: (خداوند او (طالوت) را بر شما برگزیده و بر نیروی علمی و قدرت جسمی او وسعت بخشیده است و خداوند ملک خویش را به هر که خواهد می بخشد و احسان خداوند ،وسیع و آگاه (از لیاقت افراد برای منصب ها) است) (4) ، و به پیامبرش- که درود و رحمت خداوند بر او باد- می فرماید: ﴿وَ أَنزَلَ اللهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللهِ عَلَكَ عَظِيماً ﴾: (خداوند بر توکتاب و حکمت فرو فرستاد، و آن چه را که نمی دانستی به تو آموخت و فضل و کرم خداوند نسبت به تو بسیار بزرگ است) (5) و در حقّ امامان - معصوم- از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله و عترت و ذریّه اش- که درود خداوند بر همۀ آنان باد - می فرماید: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكَاً عَظِيماً - فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيراً﴾: (آیا به مردم – یعنی: پیامبر و خاندانش - حسد می ورزند که خداوند از فضل و کرم خود به آن ها بخشیده است؟! به راستی که ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و ملک و سلطنت عظیمی به آن ها ،بخشیدیم ولی برخی از آنان ایمان آوردند و برخی دیگر از آن روی گردان شدند و
ص: 186
شعله فروزان آتش دوزخ برای آن ها کافی است) (1) (2)
حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در ضمن یک حدیث طولانی دیگر در بیان اوصاف حمیده و ویژگی های امام معصوم چنین می فرماید:
﴿لِلإِمَامِ عَلامَاتٌ : يَكُونُ أَعْلَمَ النَّاسِ، وأحَكَمَ النَّاسِ، و أتْقَى النَّاسِ، وأحْلَمَ النَّاسِ، وأَشْجَعَ النَّاسِ، و أسْخَيَ النَّاسِ و أَعْبَدَ النَّاسِ... و يرى مَنْ خَلْفَهُ كَمَا يَرِى مَنْ بَيْنَ يَدَيْهِ، و لا يَكُونُ لَهُ ظِلُّ... و تَنامُ عَيْنُهُ ولا يَنَامُ قَلْبُهُ، و يَكونُ مُحَدَّثاً .. و وَ تَكُونُ رَائِحَتُهُ أَطْيَبُ مِنْ رائِحَةِ الْمِسْكِ.
وَ يَكُونُ أَوْلى بِالنَّاسِ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ، وَ أَشْفَقُ عَلَيْهِمْ مِنْ آبَائِهِمْ و أُمَّهَاتِهِمْ، يَكُونُ أَشَدَّ النَّاسِ تَواضُعا لله عَزَّوَجَلَّ، و يَكُون أَخَذَ النَّاسِ بِمَا يَأْمُرُ بِهِ ، و أكفّ النَّاسِ عَمَّا يَنْهَى عَنْهُ، و يَكُونُ دُعَاوَّهَ مُسْتَجَاباً حَتَّى أَنَّهُ لَوْدَعَا عَلَى صَخْرَةٍ لَانْشَقَّتْ بِنِصْفَيْنِ.
وَ دَلالتُهُ (في خِصْلَتَيْنِ): فِى الْعِلْمِ وَاسْتِجَابَةِ الدَّعَوَةِ، وَ كُلُّ مَا أَخْبَرَ بِهِ مِنَ الحَوادِثِ الَّتِي تَحْدُثُ قَبْلَ كَوْنِهَا، فَذَلِكَ بِعَهْدِ مَعْهُوْدٍ إِلَيْهِ مِنْ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله تَوَارَثَهُ عَنْ آبَائِهِ عَنْهُ علیهم السلام ﴾.
امام دارای نشانه هایی است: او داناترین مردمان حکیم ترین آنان پرهیزکارترین انسان بردبارترین مردمان شجاع ترین آنان و سخی ترین و عابدترین همگان است. او از پشت سر چون پیش رو می بیند و سایه ندارد
دیدگانش در خواب فرو می رود ولی دلش همیشه بیدار است. فرشتگان با او سخن می گویند عطر وجودش از هر مشکی معطّرتر است
او برای مردم نسبت به خودشان از خودشان شایسته تر و از پدر و مادرشان مهربان تر و در برابر خدا از همه متواضع تر است. آن چه به مردم فرمان دهد خود بیش از دیگران به آن عمل می کند و آن چه مردم را از آن نهی کند خود بیش از دیگران از آن پرهیز می نماید. دعایش همواره به اجابت می رسد حتی اگر در مورد سنگی دعا کند آن سنگ از وسط به دو نیم می شود.
امام دو نشانه بارز دارد که به آن ها شناخته می شود: 1- دانش بی کران 2- استجابت دعا، آن چه از رویدادها پیش از وقوع آن ها سخن بگوید به صورت پیمانی است که توسط پدران خود از رسول خدا صلی الله علیه و اله به ارث برده است. (3)
ص: 187
و در نامه ای که برای «عبدالله بن جندب» نگاشته و در آن نامه از علم و دانش امامان سخن گفته و توضیح داده است که «امامان» علم و دانش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و علوم همه پیامبران و اوصیاء پیشین را به ارث برده اند چنین می فرماید:
«همانا محمّد صلی الله علیه و آله امین خدا در میان بندگان خدا بود و چون از دنیا رحلت نمود ما اهل بیت علیهم السلام وارث او شدیم پس ما امنای پروردگار در زمین هستیم علم مرگ و میرها و علم حوادث - از گذشته و آینده - و علم انساب عرب و کسانی که مسلمان متولد می شوند نزد ما است ماییم که هر گاه کسی را ببینیم او را می شناسیم که در حقیقت مؤمن است یا منافق و نام شیعیان ما و نام پدرانشان نزد ما ثبت است خداوند از ما و آن ها پیمان گرفته است که بر سر هر آبی که وارد شویم آن ها هم وارد شوند و به هر جا که قدم گذاریم آن ها نیز قدم گذارند هیچ کس جز ما و آن ها بر حقیقت دین اسلام نیست.
ماییم برگزیدگان رهایی بخش ماییم بازماندگان ،پیامبران ماییم فرزندان اوصیاء ماییم که در کتاب خدا صاحب امتیازیم ماییم که به کتاب خدا - از دیگران - شایسته تر و سزاوارتریم ماییم که- از همه کس - به رسول خدا صلی الله علیه و اله نزدیک تریم ماییم آن کسانی که خداوند دین خود را برای ما تشریع نموده و در کتاب خود فرموده است ﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ (يَا مُحَمَّدُ) وَ مَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسَى وَ عِيسَى (فَقَدْ عَلَّمَنَا و بَلْغَنَا عِلْمَ ما عَلَّمَنا و اسْتَودَ عَنا عِلْمَهُمْ، نَحْنُ وَرَتْهُ أُولِي الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ) أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ، (1) (يَا آل مُحَمَّدٍ وَلَا تَتَفَرَّقُوا (وَ كُونُوا عَلَى جَمَاعَةٍ) ....﴾ يعنى: خداوند - مقرّر فرمود برای شما (ای آل محمّد) از دین آن چه را که به نوح سفارش کرده بود (پس به ما سفارش نمود آن چه را که به نوح (پیغمبر) سفارش نموده بود و آن چه را که به تو وحی فرستادیم (ای محمّد) و آن چه را که به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم (پس به ما آموخت و رسانید آن چه را که باید بدانیم و علوم این پیامبران را - به ودیعت - به ما سپرد [و] ما وارث پیامبران اولوالعزم ،هستیم که به ما سفارش نمود دین را به پا دارید (ای آل محمّد) و در آن تفرقه نیندازید و با هم متحد باشید.....» (2)
امام حسن عسکری علیه السلام می فرماید:
ابوحمزه ،نصیر خادم امام حسن عسکری علیه السلام نقل می کند که آن حضرت خادم های زیادی از ترک و رومی و صقلابی (اسلاوها) داشت و به طور مکرر به گوش خود شنیدم
ص: 188
که حضرتش با آن ها به زبان خودشان سخن می گوید من در این باره دچار شگفت شده و با خود می گفتم که امام حسن عسکری علیه السلام در مدینه متولّد شده، و تا رحلت پدر بزرگوارش امام هادی علیه السلام با کسی ملاقات ننموده - و با غیر عرب نشست و برخاست نداشته -، پس چگونه این زبان های مختلف را یاد گرفته است؟
همچنان با خود می اندیشیدم که ناگاه امام حسن عسکری علیه السلام به سوی من رو کرد و فرمود:
﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَبَانَ حُجَّتَهُ مِنْ سَائِرِ خَلْقِهِ. وَ أَعْطَاهُ مَعْرِفَةَ كُلِّ شَيْءٍ. فَهُوَ يَعْرِفُ اللُّغَاتِ وَالأَنْسَابَ وَالْحَوَادِثَ وَ لَوْلا ذَلِكَ لَمْ يَكُنْ بَيْنَ الْحَجَّةِ وَالْمَحْجُوج فَرْق﴾.
خدای تبارک و تعالی حجّت خود را از دیگر مخلوقات خود ممتاز آفریده و شناخت هر چیزی را به او عطا فرموده است. پس او همۀ ،زبان ها نسب ها و رویدادها را می داند و اگر چنین نبود میان حجّت خدا و دیگران فرقی وجود نداشت. (1)
آن چه تا بدینجا ،آوردیم مهم ترین شرایط امامت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام بود که همه آن ها را از زبان و بیان ائمه معصومین علیهم السلام نقل نمودیم.
و اکنون برای این که با ویژگی ها و دیدگاه های مکتب خلفا و مکتب اهل بیت علیهم السلام در مورد مسأله امامت و خلافت آگاه شویم عقاید و آراء پیروان دو مکتب را در بحث ،آینده دربارهٔ صحابه و عدالت اصحاب مورد تحقیق و بررسی قرار می دهیم
ص: 189
ص: 190
شامل:
تعریف صحابی از دیدگاه مکتب خلفاء
تعریف صحابی از دیدگاه مكتب اهل بيت علیهم السلام
روش شناخت صحابی از دیدگاه مکتب خلفاء
بررسی ضابطه شناخت صحابی در مکتب خلفاء
عدالت اصحاب از دیدگاه مکتب خلفاء
عدالت اصحاب از دیدگاه مكتب اهل بيت علیهم السلام
ص: 191
ص: 192
پیروان مکتب خلفاء کسی را «صحابی» می شناسند که رسول خدا صلی الله علیه و اله را دیده و به او ایمان آورده باشد؛ اگرچه این دیدار بسیار کوتاه و حتّی ساعتی در روز باشد.
ابن حجر عسقلانی در مقدّمه فصل اوّل کتاب خود «الاصابه» در تعریف صحابی چنین می نویسد:
«صحابی کسی است که پیامبر صلی الله علیه و اله ،را در حالی که به او ایمان آورده دیدار نموده و مسلمان از دنیا رفته باشد
چنین کسی صحابی است؛ خواه با پیغمبر زمانی در از نشست و برخاست کرده باشد یا مدتی کوتاه خواه از آن حضرت سخنی شنیده و روایت کرده باشد یا نه؛ خواه با پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله به جنگ مشرکین رفته باشد یا خیر حتّی یک بار دیدن آن حضرت هم کفایت می کند، اگرچه با او ننشسته و مجلس او را درک نکرده باشد و یا این که به خدمت آن حضرت رسیده، ولی بنا به علتی مانند کوری یا عارضه ای دیگر، او را به چشم سر ندیده باشد» (1)
،آری، مطابق تعریفی که ابن حجر در کتاب اصابه برای معرفی اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله آورده است همه کسانی که پیامبر صلی الله علیه و اله را دیده اند اگرچه برای یک بار هم آن حضرت را دیدار کرده و حتی روایتی از او نقل نکرده باشند، صحابی شناخته می.شوند و این چیزی است که تمام پیروان مکتب خلفاء آن را پذیرفته و باور دارند.
ص: 193
در این باره «نووی» در مقدمه شرحی که بر صحیح مسلم نگاشته چنین می گوید:
«هر مسلمانی که پیامبر صلی الله علیه و اله را هر چند برای یک لحظه دیده باشد صحابی شناخته می شود و این در جای خود صحیح است و بر همین عقیده است احمد بن حنبل، و بخاری در کتاب صحیح خود و تمام حدیث نگاران» (1)
اگر به کتاب خدا - قرآن - و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله و کتاب هایی که در فرهنگ لغت عرب نوشته شده مراجعه ،شود نتیجه این سهل انگاری که در تعریف و شناخت صحابی و زیان و ضرری که از این رهگذر بر تاریخ اسلام و مسلمانان و احادیث رسول خدا صلی الله علیه و اله رفته است به خوبی درک می شود
زیرا: کلمۀ صحابی چنان چه در لغت عرب ،آمده به معنی همدم و رفیق و معاشر است و به کسی اطلاق می شود که مدّت درازی با کسی همصحبت و همراه بوده باشد، و از این رو، ،لفظ مزبور به مسلمانانی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله را دیده و یا حتّی جزء یاران علا آن حضرت بوده اند اختصاص ندارد بلکه همه کسانی را که با حضرتش معاشر بوده و نشست و برخاست داشته اند - خواه مسلمان و خواه غیر مسلمان - همه را شامل می شود و این مطلبی است که در فرهنگ های لغت عرب بدان تصریح شده و شواهدی نیز از کتاب خدا (قرآن) و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله علاوه بر آن گواهی می دهند
در کتاب «قاموس المحیط» در معنای کلمهٔ «صحبت» می نویسد: ﴿صَحِبَهُ صِحَابَةً وَ صُحْبَةً عَاشَرَه﴾: «با او مصاحبت کرد و همصحبت شد یعنی با او معاشرت کرد». همچنین در کتاب «لسان العرب» در معنای کلمهٔ «صاحب» و «صحبت» می نویسد: ﴿صَحِبَهُ يَصْحَبُهُ صُحْبَةً ... وَ صَاحَبَهُ: عَاشَرَه و الصّاحب المُعَاشِرُ﴾: «با او مصاحبت کرد و همصحبت گردید یعنی با او رفاقت و معاشرت کرد و «صاحب» به معنای معاشر است». (2)
ص: 194
،بنابراین لفظ صاحب و صحبت و صحابه چنان که در فرهنگ لغت عرب آمده، به معنای رفیق و معاشر است و «صحابی» کسی است که با پیغمبر خدا محشور بوده و با حضرتش معاشرت و نشست و برخاست نموده ،باشد خواه چنین کسی مسلمان باشد یا کافر نکوکار باشد یا بدکار فاسق و فاجر باشد یا متّقی و پرهیزگار.
خدای تعالی در سورۀ «نجم» در مورد نبوّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله خطاب به مشرکین می فرماید:
﴿مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَ مَا غَوَى﴾
«هرگز همنشین شما (محمّد) از صراط مستقیم منحرف نشده و مقصد را گم نکرده است.﴾ (1)
در سورۀ «سبأ» که خداوند به پیامبر صلی الله علیه و اله دستور می دهد تا مردمان را به آیین حق دعوت کند و افکار خفته آنان را بیدار نماید تا از انکار حق و اتهام های ناروا نسبت به پیغمبر خدا دست بردارند و دربارهٔ وظیفه خطیر پیامبر صلی الله علیه و اله و سابقه وی در میان خودشان و عاقبت کار خود بیندیشند خطاب به پیامبر صلی الله علیه و اله می فرماید:
﴿قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُم بِوَاحِدَةٍ، اَنْ تَقُوموا لله مَثْنى وَ فُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّروا ما بِصَاحِبِكُم مِنْ جِنَّة...﴾
«ای پیامبر!- بگو: من تنها شما را به یک چیز اندرز می دهم و آن این که دونفر دونفر، یا یک نفر یک نفر برای خدا قیام کنید سپس فکر خود را به کار گیرید [و بیندیشید]، این دوست و همنشین شما (محمّد) هیچ گونه جنون ندارد» (2)
در سورهٔ «اعراف» درباره کسانی که آیات خدا را تکذیب می نمودند می فرماید:
﴿وَ أملى لَهُمْ إِنَّ كَيْدي متين، أوَلَمْ يَتَفَكَّروا ما بِصَاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ ...﴾
«به آن ها مهلت می دهم زیرا نقشه من بسیار قوی و حساب شده است. آیا فکر نکردند که همنشین ایشان [=پیامبر] هیچ گونه (اثری از) جنون ندارد؟!..» (3)
ص: 195
در سوره «انعام» که خداوند به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله دستور می دهد تا در برابر مشرکان که اصرار داشتند مسلمانان را به کفر و بت پرستی بازگردانند با یک دلیل روشن و دندان شکن به آن ها پاسخ می دهد می فرماید:
﴿قُلْ أَنَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنفَعُنَا وَلَا يَضُرُّنَا وَ نُرَدُّ عَلَى أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاطِينُ فِي الْأَرْضِ حَيْرَانَ لَهُ أَصْحَابُ يَدْعُونَهُ إلَى الْهُدَى انْتِنَا...﴾
«ای پیامبر!- بگو آیا غیر از خدا چیزی را بخوانیم (و عبادت کنیم) که نه سودی به حال ما دارد نه زیانی و (به این ترتیب) به عقب برگردیم بعد از آن که خداوند ما را هدایت کرده است؟! همانند کسی که بر اثر وسوسه های شیاطین در روی زمین راه را گم کرده و سرگردان مانده است؛ در حالی که یارانی هم دارد که او را به هدایت دعوت می کنند (و می گویند) به سوی ما بیا!» (1)
در سوره «کهف» دربارهٔ آن دو نفری که با هم دوست بودند و یکی از آن ها مؤمن و دیگری کافر بود و در مورد اعتقاد به خدا با هم گفتگویی داشتند می فرماید
﴿فَقَالَ لِصَاحِبِهِ وَ هُوَ يُحَاوِرُهُ أَنَا أَكْثَرُ مِنْكَ مَالاً وَ أَعَزُّ نَفَراً﴾
«آن که کافر بود - به رفیقش در حالی که با او گفتگو می کرد گفت: من از نظر ثروت از تو برتر و از نظر نفرات [از تو] نیرومندترم». (2)
و در آیه دیگر در مورد پاسخ آن فرد مؤمن به رفیق ،کافرش می فرماید:
﴿ قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَ هُوَ يُحَاوِرُهُ أَكَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاكَ رَجُلاً﴾
«رفیق (با ایمان) وی در حالی که با او گفتگو می کرد گفت: آیا به خدایی که تو را از خاک سپس از نطفه ،آفرید و پس از آن تو را مرد کاملی قرار داد کافر شدی؟!» (3)
و در سورۀ «لقمان» در مورد حدود فرمانبرداری از پدر و مادر و لزوم خوشرفتاری و نیکی به آنان می فرماید:
﴿وَ إِنْ جَاهَدَاكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَ صَاحِبُهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفاً﴾.
ص: 196
هرگاه آن دو [پدر و مادر] تلاش کنند تا این که تو چیزی را همتای من قرار دهی، که به آن آگاهی نداری [بلکه می دانی باطل است] از ایشان اطاعت مکن ولی با آن دو در دنیا به طور شایسته ای معاشرت کن» (1)
در این آیات چنان که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند، کلمه «صاحب» و «اصحاب» به معنای ،همنشین ،دوست ،رفیق یار و همدم و معاشر و همصحبت آمده است و همان گونه که ملاحظه گردید کلمهٔ «صاحب» هم به پیغمبر بزرگ اسلام اطلاق شده و هم در مورد شخص مؤمن و کافری که با یکدیگر رفاقت و مصاحبت و معاشرت داشته اند استعمال گردیده است
در ضمن حدیثی که دربارهٔ عبدالله بن ابی سر دسته منافقان وارد شده آمده است: هنگامی که از رسول خدا صلی الله علیه و اله درخواست نمودند تا فرمان قتل او را صادر کند فرمود:
«نمی خواهم که مردم بگویند: محمّد! اصحابش را می کشد» (2)
و همچنین در یک حدیث دیگر از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است که :گفت
هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله غنایم جنگ حنین را در «جعرانه» (3) تقسیم می نمود مردی :گفت یا رسول الله! به عدالت رفتار کن! رسول خدا صلی الله علیه و اله با ناراحتی فرمود: وای بر تو، اگر من به عدالت رفتار نکنم پس چه کسی به عدالت رفتار خواهد کرد؟! عمر گفت: ای رسول ،خدا بگذار من این مرد منافق را بکشم! رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: «پناه می برم به خدا از این که مردم بگویند: من اصحابم را می کشم». (4)
پس طبق آیات و روایات یاد شده و همچنین از نظرگاه لغت عرب لفظ صاحب و اصحاب و مشتقّات آن ها به معنی همصحبت همنشین و یار و معاشر است و معاشرت با رسول خدا صلی الله علیه و اله اختصاص به مسلمان و کافر ندارد بلکه همه کسانی که با آن حضرت نشست و برخاست داشته اند از مؤمن و منافق و کافر و فاسق و عادل و نکوکار و بدکار را
ص: 197
نیز شامل می شود.
و امّا این که پیروان مکتب خلفاء لفظ «صحابی» را به مسلمانانی که با رسول خدا صلی الله علیه و اله معاشرت داشته اند اختصاص داده و آن را در معنایی که خود برای آن ساخته اند استعمال نموده و آنان را بنام صحابی نامگذاری کرده اند مطلبی است که در مباحث آینده دربارهٔ آن سخن خواهیم گفت.
پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام در تعریف صحابی همان مطلبی را می گویند که در فرهنگ های لغت عربی آمده است.
آنان می گویند: کلمهٔ «صاحب» که جمع آن «صحب»، «اصحاب»، «صحاب» و «صحابه» می باشد در لغت عرب به معنی ،همدم ،همراه ،رفیق یار و معاشر است و زمانی آن را به کار می برند که دونفر زمان نسبتاً درازی را باهم و در کنار هم و به معاشرت با یکدیگر گذرانیده باشند و اصولاً مصاحبت با طول زمان معاشرت ملازمه دارد. (1)
و چون مصاحبت و معاشرت بین دو تن صورت می گیرد از این رو کلمهٔ «صاحب» که جمع آن «اصحاب» و «صحابه» است همیشه در کلام عرب به کلمه بعد از خود به صورت اضافه به کار برده می شود چنان که در قرآن کریم در داستان حضرت یوسف علیه السلام آمده است که وی به رفقای زندانی خود گفت ﴿یا صاحِبَیِ السِّجْنِ﴾ (ای یاران زندانی من) و مانند «اصحاب موسی» (یاران حضرت موسی) که کلمه «صاحب» و «اصحاب»، بر کلمهٔ «السِّجن» و «موسی» اضافه شده است.
پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام می گویند همین قاعده در زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله رعایت له می شد و به کسانی که با آن حضرت نشست و برخاست و معاشرت داشتند «صاحب رسول الله» (همصحبت رسول خدا) و «اصحاب رسول خدا» (یاران رسول خدا) می گفتند و کلمهٔ «صاحب» و «اصحاب» را بر کلمهٔ «رسول خدا» اضافه می کردند.
همچنان که در مورد مؤمنانی که با رسول خدا صلی الله علیه و اله در «بیعت رضوان» یا «بیعت
ص: 198
شجره» در زیر درختی بیعت نمودند (اصحاب بیعت شجره) و به تهیدستانی که بود پیامبر صلی الله علیه و اله آنان را به لحاظ نداشتن مسکن به طور موقت در مسجد جای داده «اصحاب صُفّه» (همنشینان صفّه) می گفتند و کلمهٔ «اصحاب» را به «بیعت شجره» و «صفّه» اضافه می نمودند
،بنابراین لفظ «صاحب» و «اصحاب» و «صحابه» نام خاصّی برای یاران رسول خدا صلی الله علیه و اله نبوده است بلکه بعدها به صورت اسم خاصّی درآمده و مسلمانان پیرو مکتب خلفاء یاران پیامبر صلی الله علیه و اله را به عنوان «صحابی و اصحاب» نامگذاری نموده و این کلمه را بدون مضاف الیه به کار برده و از آن یاران رسول خدا صلی الله علیه و اله را اراده می کردند. پس کلمهٔ «صحابی» و «صحابه» اصطلاح شرعی نیست بلکه از نامگذاری های مسلمانان و مانند یکی از واژه های لغت عربی است.
نویسندگان شرح حال صحابه پیامبر صلی الله علیه و اله برای معرّفی اصحاب و شناخت صحابه قاعده و روش خاصی وضع کرده اند که از آن طریق می توان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله را از دیگران بازشناخت. از آن جمله ابن حجر در کتاب «اصابه» تحت عنوان «قاعده ای که در پرتو ،آن عدّه زیادی صحابی شناخته می شوند» چنین می نویسد:
«در فتوحات و جنگ ها پیشینیان را چنین رسم بوده است که به جز شخص صحابی، کسی دیگر را به فرماندهی سپاه بر نمی گزیدند... در سال دهم هجرت حتی یک نفر هم در مکه و طائف یافت نمی شد که اسلام نیاورده و همراه با رسول خدا صلی الله علیه و اله در حجّة الوداع شرکت نکرده باشد در اواخر زندگانی رسول خدا صلی الله علیه و اله در شهر مدینه، و از افراد قبائل اوس و خزرج کسی پیدا نمی شد که مسلمان نشده باشد. تا زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و اله در حال حیات بود هیچ یک از کسانی که نام بردیم آشکارا اظهار کفر نکرده و کافر نشده بودند» (1)
ابن حجر در جای دیگر از همان کتاب می نویسد:
«از جمله سخنان سربسته پیشوایان درباره نشانه و علامتی که بوسیله آن شخص صحابی شناخته می شود روایتی است که ابن أبی شیبه در کتاب مُصَنَّف خود از
ص: 199
طریقی که بر آن باکی نیست آورده است که پیشینیان را رسم بر این بوده است که در جنگ ها به جز شخص صحابی را به فرماندهی سپاه نمی گماشتند» (1)
این ،روایت که به گفتۀ ابن حجر از طریقی رسیده که بر آن باکی نیست روایتی است که طبری و ابن عساکر به اسناد خود از سیف بن عمر از ابوعثمان از خالد و عباده آورده اند که در آن می گوید
«فرماندهان از صحابه انتخاب می شدند مگر آن موقعی که یک فرد صحابی را که بتواند از عهده چنین کار مهمی برآید نمی یافتند: (2)
طبری در یک روایت دیگر در همین باره از قول سیف می نویسد:
«اگر عمر در میان اصحاب کسی را می یافت که از عهده ادارهٔ جنگ برآید از انتخابش به فرماندهی سپاه فروگذاری نمی کرد اما اگر به چنین کسی در میان اصحاب دست نمی یافت یکی از تابعین خوشنام را با همان ویژگی ها بر می گزید. ولی کسانی که در جنگ های ارتداد با مسلمانان شرکت کرده بودند چنین امیدی را نداشتند» (3)
در مورد دو روایت یاد شده که ابن حجر آن را «ضابطهٔ شناخت صحابی» قرار داده است باید دانست: علاوه بر آن که راوی دو روایت ،مزبور سیف بن عمر تمیمی است که به دروغ سازی و زندقه متّهم است (4)، با حقایق مسلّم تاریخی نیز که در منابع پیروان مكتب خلفاء و حتّی اصابه خود ابن حجر آمده است تناقض آشکار دارد که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود
ابوالفرج اصفهانی در کتاب اغانی می نویسد:
امرؤ القیس به دست عمر اسلام آورد و خلیفه نیز او را در همان مجلس و پیش از آن که حتّى رکعتی نماز گزارده ،باشد ولایت و حکومت داد (5)
اصفهانی تفصیل این داستان را از زبان عوف بن خارجهٔ مُرّی چنین آورده است:
ص: 200
روزی در زمان خلافت عمر بن خطاب نزد او نشسته بودم در آن حال مردی از در درآمد که موی اندکی در دو طرف سرش به چشم می خورد آن مرد پاهای کجی داشت؛ به طوری که انگشت های هر دو پای او روبروی هم و پاشنه هایش تقریباً در امتداد شانه هایش قرار داشت. او در حالی که مردم نشسته در مجلس را پس و پیش می کرد و از روی سر آن ها قدم بر می داشت خود را به جلو کشید تا این که روبروی عمر قرار گرفت و او را به رسم خلافت درود گفت عمر از او پرسید: کیستی؟ آن مرد جواب داد: من مردی مسیحی هستم و نامم امرؤ القیس بن عدی کلبی است. عمر او را شناخت پس پرسید بسیار خوب چه می خواهی؟ امرؤالقیس پاسخ داد که می خواهم مسلمان شوم. عمر اسلام را بر او عرضه کرد و او هم پذیرفت. سپس عمر فرمان داد تا نیزه ای برایش حاضر کردند. پس پرچمی بر آن بست و به دستش داد و او را بر مسلمانان قضاعه (1) شام حکومت داد.
امرؤ القیس در حالی که پرچم را در دست خود می فشرد و باد آن را بالای سرش به اهتزاز درآورده بود بازگشت و به سوی محل مأموریتش روان گردید. (2)
داستان حکومت یافتن علقمة بن علاثة کلبی بر حوران (3) توسط عمر پس از قضیّه ارتدادش نیز با چنان ادّعایی آشکارا متناقض است. در اغانی اصفهانی ضمن شرح حال علقمه، آمده است:
«علقمه در زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله اسلام آورد و از مصاحبت حضرتش برخوردار شد اما در زمان خلافت ابوبکر از اسلام روی برگردانید و مرتد شد ابوبکر، خالد بن ولید را به دستگیری او مأمور کرد ولی علقمه از چنگش گریخت می گویند بعدها علقمه عذرخواهانه بازگشت و از نو اسلام آورد. (4)
و در اصابه ابن حجر آمده است:
ص: 201
علقمه در زمان خلافت عمر شراب خورد و عمر نیز او را حد زد علقمه پس از خوردن این حد مرتد شد و رو به دیار روم نهاد امپراتور روم او را به گرمی پذیرفت، از او پرسید تو پسر عموی عامر بن طفیل نیستی؟! علقمه به شخصیتش برخورد و در پاسخ امپراتور :گفت مثل این که تو جز به وجود عامر مرا نمی شناسی؟
پس سرخورده و ناراحت از روم به مدینه بازگشت و از نو اسلام آورد. (1)
اما داستان حکومت یافتن او را اصفهانی و ابن حجر هر دو آورده اند اصفهانی می نویسد:
علقمه- که از دوستان خالد بن ولید بود - پس از ارتدادش به مدینه بازگشت و شبانگاه دور از چشم دیگران خود را به مسجد رساند و در گوشه ای پنهان شد. ساعتی بعد عمر بن خطاب به مسجد قدم نهاد و علقمه را سلام گفت خلیفه که با خالد بن ولید شباهتی تمام داشت در تاریکی شب علقمه را به اشتباه انداخت و علقمه چنین پنداشت که این تازه وارد خالد بن ولید است. پس سر صحبت را با او باز کرد و در ضمن آن از وی پرسید: بالاخره تو را از کار برکنار کرد؟ عمر که متوجه اشتباه علقمه شده بود برای این که چیزی دستگیرش بشود زیرکانه به جای خالد جواب داد آری همین طور است علقمه با لحنی متأثر :گفت معلوم است این به سبب رقابت و حسادتی است که با تو داشته اند عمر موقع را مناسب دانست و موذیانه از علقمه پرسید از تو چه کمکی بر می آید تا انتقام بگیرم؟! علقمه شتابزده پاسخ داد پناه می برم به خدا عمر بر ما حق فرمانبرداری دارد و ما مجاز نیستیم که علیه او کاری انجام دهیم و به مخالفتش برخیزیم پس از این گفتگو عمر (یا به گمان ،علقمه خالد) از جای برخاست و از مسجد بیرون رفت.
روز بعد، عمر آماده پذیرایی از مردم گردید. خالد بن ولید نیز به همراه علقمه وارد شد و در کنجی آرام گرفتند. ساعتی گذشت و در فرصتی مناسب، عمر رو به علقمه کرد و پرسید: خوب علقمه آن حرف ها را تو با خالد در میان گذاشتی؟! علقمه نگران و ناراحت به یاد حرف های دیشبش با خالد افتاد پس شتابزده از خالد پرسید: ابو سلیمان! تو چیزی
ص: 202
به او گفته ای؟ خالد پاسخ داد: وای بر تو قسم به خدا پیش از آن که تو او را ببینی، من او را دیدار نکرده ام و پس از اندکی مکث به سخن خود چنین ادامه داد نکند تو پیش از من او را دیده و به جای من گرفته باشی؟! علقمه - که کاملا" موضوع را دریافته بود گفت: آری، به خدا همین طور است آن وقت به طرف عمر برگشت و از خلیفه پرسید ای امیرالمؤمنین! تو که چیزی به جز خیر و خوبی از من نشنیده ای، این طور نیست؟ عمر گفت: آری همین طور است. بگو ببینم دوست داری تا حکومت «حوران» را به تو بدهم؟ علقمه گفت: آری. آن وقت خلیفه حکومت و فرمانروایی حوران را به علقمه واگذار کرد و او تا پایان عمر بر آن جا فرمان راند و در آن جا هم درگذشت. (1)
ابن حجر در پایان این داستان می نویسد که عمر :گفت اگر من هوادارانی واقعی مثل تو به دنبال داشتم که همه رأی تو را داشتند از هر چیز دنیا نزد من محبوب تر بود. (2)
،حال از پیروان مکتب خلفاء می پرسیم آیا «امرؤالقیس» که در زمان عُمَر و به دست وی اسلام آورد و خلیفه در همان مجلس و حتی پیش از آن که رکعتی نماز گزارده باشد به او حکومت و فرمانروایی ،داد از صحابه پیامبر صلی الله علیه و اله بوده است؟
آیا «علقمه» که در زمان ابوبکر مرتد شد و از اسلام روی گردانید و در زمان عمر شراب خورد و خلیفه هم حدّ شراب خواری را بر او جاری ،نمود از افراد خوش نام بوده است که خلیفه فرمان حکومت «حوران» را به نام وی صادر نمود؟
ما قضاوت را به عهده خواننده می گذاریم تا خود به داوری بنشیند و منصفانه قضاوت کند.
به هر حال آن چه تا بدینجا ،آوردیم عین وقایع تاریخی بود که با ضابطه شناخت صحابی تناقض آشکار دارد ولی با وجود ،این دانشمندان پیرو مکتب خلفاء به آن چه «سيف بن عمر تمیمی» روایت کرده است استناد ،جسته و از آن ،روایات ضابطه ای برای شناخت اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله کشف نموده و به دنبال آن بسیاری از افراد ساخته و پرداختهٔ «سیف بن عمر» متّهم به زندقه را که اصلاً وجود خارجی نداشته اند در صف یاران واقعی رسول خدا صلی الله علیه و اله جای داده و آن ها را در شمار صحابه به حساب آورده و از آن ها روایت کرده اند.
ص: 203
پیروان مکتب خلفاء همۀ اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله را عادل می دانند و در اخذ احکام و معارف اسلامی به ایشان مراجعه می کنند و احادیثی را که از رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت می کنند صحیح می شمارند و بر صحت روایات آن ها سر تسلیم فرود می آورند و خود را متعهد می دانند که به هر چه اصحاب روایت کرده اند عمل ،نمایند و اجازه نمی دهند که هیچ یک از آن ها مورد ایراد و انتقاد قرار گیرد و اگر کسی یک نفر آن ها را مورد خرده گیری قرار دهد کافر و زندیق شمرده می شود
حافظ حدیث ابن حجر عسقلانی در فصل سوّم از مقدمه کتاب خود «الاصابه في تمییز الصحابه» در مورد عدالت اصحاب چنین می نویسد
«اهل سنّت بر این امر اتّفاق دارند که اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله همگی عادل اند و کسی با آن ها مخالفتی ندارد مگر افراد بی اهمیّت از اهل بدعت...» (1)
ابن اثیر نیز در مقدمه کتاب خود «اسد الغابه» چنین می نویسد:
«سنن، که محور شرح و تفصیل احکام و آشنایی با حلال و حرام و دیگر امور مربوط به دین و آیین ما می باشد هنگامی قابل قبول است که رجال اسانید و راویان آن ها قبلاً شناسایی شده باشند که پیشاپیش و مقدم بر آن ها شناخت اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله قرار ،دارد و اگر کسی اصحاب پیامبر خدا صلی الله علیه و اله را نشناسد دیگران برای او مجهول تر و ناشناخته تر باقی خواهند ماند پس شایسته است اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله از لحاظ نَسَب و شرح حالشان شناخته شوند...
اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله با دیگر راویان حدیث و سنّت در همه موارد یکسان برابرند مگر در جرح و تعدیل و خرده گیری و ایراد زیرا همه آن ها عادلاند و راهی برای عیبجویی و خرده گیری از ایشان وجود ندارد» (2)
از امام اهل ،حدیث أبو ذرعه، نیز نقل شده است:
«اگر دیدی کسی در مقام عیبجویی و خرده گیری بر یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله
ص: 204
است، بدان که او زندیق است (1)، زیرا می دانیم که رسول خدا صلی الله علیه و اله و قرآن و آن چه در قرآن آمده، همه حقّ و درست می باشند و تمامی آن ها را هم همان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله به ما رسانیده اند.
بنابراین کسانی که به عیبجویی اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله می پردازند، در صدد این هستند که گواهان ما را بر همۀ این مدارک و مطالب از اعتبار و اهمیت بیندازند تا در پی آن به راحتی بتوانند قرآن و سنّت را باطل و بی اعتبار اعلام کنند. در صورتی که زندیقان از هر کسی دیگر سزاوارترند تا پرده شان دریده شود و مورد انتقاد و خرده گیری قرار بگیرند» (2)
امام جرح و تعدیل حافظ ابوحاتم رازی (3) از دانشمندان گران قدر علم درایه و حدیث در مکتب خلفاء در مقدمه کتابش در مورد عدالت اصحاب پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله چنین می نویسد:
اصحاب پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله کسانی هستند که شاهد نزول وحی و قرآن بوده چگونگی تفسیر و تأویل آن را آموخته اند خداوند ایشان را به همدمی پیامبر صلی الله علیه و الهش و یاری دادن به او و برپاداشتن دین و نمودن آئینش برگزیده و آنان را برای مصاحبت با پیامبرش پسندیده و رهبران ما قرار داده است.
آن چه را که پیامبر صلی الله علیه و اله اسلام از جانب خداوند تعالی به آنان ابلاغ کرده است (از سنّت هایی که نهاده و مقرراتی که وضع فرموده و احکامی که صادر کرده و داوری هایی که نموده، آن چه را که روا شمرده و به آن فرمان داده یا مانع شده و از آن نهی فرموده است) همه و همه را با تمام وجود فرا گرفته و به خاطر سپرده و در دین فقیه و دانشمند شده اند.
آنان به امر و نهی خدا و مراد و مقصود از آن در پرتو دیداری که با رسول خدا صلی الله علیه و اله و نظارتی که بر نحوه تفسیر قرآن و تأویل آن به وسیلهٔ حضرتش داشته اند آگاهی یافته و
ص: 205
طرز استفاده و چگونگی برداشت از قرآن را به خوبی و روشنی دریافته اند.
خدای تعالی از این که آنان را بزرگ شمرده و امتیاز پیشوایی امّت را به ایشان ارزانی داشته است بر آنان منّت گذارده شک و تردید و دروغ و اشتباه و خودپسندی و عیبجویی را از ایشان برداشته و عدول امتشان نامیده و درباره ایشان فرموده است:
﴿وَ کذالک جَعَلْنَاكُم أُمَّةً وَسطاً لِتَكُونُوا شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ﴾ «و بدين سان شما را امّتی میانه قرار دادیم تا گواهانی بر مردم باشید» (1)
و رسول خدا صلی الله علیه و اله نیز از سوی خداوند، «وسطاً» را «عدلاً» تفسیر فرموده است.
،بنابراین، اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله عادلان این ،امت و پیشوایان ما به راه راست و حجّت های خدا در امر ،دین و حاملان قرآن و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله می باشند خدای تعالی فرمان داده است تا به ایشان تمسّک جسته راه و روش آنان در پیش گرفته شود و مقرر فرموده است تا ما ایشان را الگوی خویش قرار دهیم و در راه آن ها قدم برداریم . (2) و در این رابطه فرموده است:
﴿وَ مَن يُشَاقِقِ الرَّسول... وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبيلِ الْمُؤْمِنينَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّى﴾. «هر کس که با رسول خدا صلی الله علیه و اله مخالفت کند... و از راهی جز راه مؤمنان پیروی نماید ما او را در این مسیر به خودش وا می گذاریم». (3)
و در احادیث متعددی می بینیم که رسول خدا صلی الله علیه و اله مردم را بر آن می دارد که در تبلیغ سخنانش بکوشند و اصحاب خود را مخاطب ساخته ضمن دعا درباره ایشان می فرماید: ﴿نَضَّر الله امْرَءً سَمِعَ مَقَالَتِي فَحَفَظها و وعاها، حَتَّى يُبَلِّغها غَيرَه﴾: «خداوند
ص: 206
خرّم و شاداب بدارد کسی که سخنان مرا بشنود و آن را به خاطر بسپارد تا آن را به دیگران برساند».
و نیز طی سخنانی خطاب به اصحابش فرموده است: ﴿فَلیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ مِنکُمُ الغائِبَ﴾: «کسانی که حاضرند این سخنان مرا به دیگران که غایباند برسانند. و نیز به آنان فرموده است: ﴿بَلِّغُوا عَنِّى وَ لُو آيَةً، وَ حَدَّثوا عَنِّى وَ لا حَرَجَ﴾: «از قول من، حتی یک آیه هم که شده، به دیگران برسانید و هیچ پروایی نداشته باشید».
پس اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله- که خداوند از آنان خشنود باد – در همه شهرها و مرزها پراکنده شده در جنگ ها و نبردها و پیروزی ها شرکت جسته مقامات حکومتی و قضاوت و داوری در دعاوی را به عهده گرفتند و در شهرهای خویش و یا هر جا فرود می آمدند و یا اقامت می گزیدند آن چه را که از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرا گرفته بودند و به خاطر داشتند، به دیگران رساندند و منتشر ساختند. (1)
و آن چه را که مردم از ایشان می پرسیدند، با توجه به پاسخی که رسول خدا صلی الله علیه و اله در حضور ایشان به آن و یا نظائر آن داده و در خاطرشان مانده بود پاسخ می دادند و نظریه و فتوای خود را بیان می کردند و با نیتی پاک و قصد تقرّب به خدای بزرگ خود را آماده ساخته بودند تا واجبات و احکام و سنّت های رسول خدا صلی الله علیه و اله را از حلال و حرام به مردم بیاموزند. اینان چنین بودند تا آن گاه که خدای عزّوجلّ ایشان را به سوی خود فراخواند که خشنودی خدا و بخشایش و رحمت او بر همه آنان باد. (2)
ابن عبد البر قرطبی نیز در مقدمه کتاب «استیعاب» می نویسد:
عدالت همۀ اصحاب ثابت شده است.
آیات و احادیثی را که بخصوص دربارهٔ مؤمنین صحابه وارد شده، همانند سپس آن چه را که از ابوحاتم رازی نقل ،کردیم در مورد عدالت اصحاب آورده است (3)
ص: 207
خطیب بغدادی نیز در کتاب «الکفایه» در مورد عدالت صحابه می گوید:
عدالت همۀ اصحاب ثابت و واضح است زیرا خدای تعالی آنان را به صفت «عدالت» توصیف نموده و از پاکی و درستی آنان خبر داده و ایشان را برای مصاحبت با پیغمبر صلی الله علیه و آله اختیار فرموده است.
آن گاه این دانشمند نیز مانند دو دانشمند دیگر از هم مسلکان خود به آیاتی از قرآن که دربارهٔ مؤمنین صحابه وارد ،شده استدلال نموده و آن ها را برای اثبات عدالت همهٔ ،اصحاب به عنوان شاهد ذکر می نماید (1)
آن چه تا بدینجا ،آوردیم نظر پیروان مکتب خلفاء درباره عدالت اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله بود اینک ببینیم نظر مکتب اهل بیت علیهم السلام و پیروان آن ها درباره عدالت اصحاب از چه قرار است.
پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام به پیروی از قرآن کریم عقیده دارند که در میان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله مؤمنان پاک نیتی وجود داشتند که خداوند در قرآن کریم به ستایش ایشان پرداخته و از آن ها به نیکی یاد کرده است چنان چه در مورد بیعت شجره می فرماید:
﴿ لَقَدْ رَضِيَ اللهُ عَنْ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِيبا﴾
«بی گمان خداوند از مؤمنانی که پای درخت با تو بیعت کردند راضی و خشنود گردید و از راز درونشان آگاه گردید و بر آن ها آرامش فرود آورد و پیروزی نزدیکی به ایشان مرحمت فرمود». (2)
در این آیه خداوند ستایش خود را ویژهٔ افراد مؤمنی از صحابه قرار داده که در بیعت شجره شرکت کردند (3) و هرگز شامل حال منافقان ایشان مانند عبدالله ابن أبى و اوس بن خولی و جدّ بن قیس و مغيرة بن شعبه که آنان نیز در آن جا حضور داشته اند نمی شود
ص: 208
پس این آیه هرگز شامل همه افرادی که در بیعت شجره شرکت نکردند و با پیامبر صلی الله علیه و اله خدا بیعت ننمودند نمی شود و بر نیک فرجامی تمام مؤمنانی که با آن حضرت بیعت نمودند نیز دلالت ندارد زیرا آیه بیش از این دلالت نمی کند که خدای تعالی از ایشان راضی و خشنود گردیده و بیعتشان را پذیرفت و بر آن پاداششان خواهد داد ولی هیچ گاه رضایت خداوند از این بیعت کنندگان مستلزم این نیست که تا به ابد و برای همیشه از آنان راضی باشد دلیل این گفتار این است که خداوند در همان سوره می فرماید:
﴿ إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنَّكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً﴾
«مؤمنانی که (در حدیبیه) با تو بیعت کردند در حقیقت با خدا پیمان بسته اند و دست خدا روی دست آن هاست، پس از این، هر کس که آن را بشکند، خودش را شکسته است و هر کس به پیمانی که با خدا بسته است و فادار بماند به زودی خداوند به او پاداش بزرگ عطا خواهد فرمود». (1)
پس اگر رضایت خداوند برای همیشه شامل حال آن ها می شد و در میان بیعت کنندگان به حقیقت کسی پیدا نمی شد که پیمان خداوند را بشکند، این قسمت از آیه که می فرماید:
﴿فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ﴾ (هر کس که آن پیمان را بشکند، خودش را شکسته است) معنایی نداشت. (2)
،آری پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام بر این باورند که در میان همان اصحاب منافقانی وجود داشته اند که خدای تعالی در آیات متعددی از آنان بدگویی نموده و به مذمتشان پرداخته و از جمله درباره آنان فرموده است:
﴿وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنْ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُّوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيم﴾
«و از بادیه نشینان دوروبرتان منافقانی وجود دارند و از اهالی مدینه نیز کسانی کارکشته و بس ماهر در دورویی و نفاق می باشند که شما ایشان را نمی شناسید و فقط ما آن ها را
ص: 209
می شناسیم. ما - به زودی و در آینده - آنان را دوبار عذاب خواهیم کرد، سپس آن ها را به عذابی دردناک مبتلا خواهیم ساخت» (1).
،بنابراین طبق این آیه شریفه کسانی در میان آن ها بوده اند که خداوند از وجود آن ها و نفاقشان خبر داده است.
و نیز در میان آن ها کسانی بوده اند که خداوند فرموده است:
﴿وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انفَضُّوا إِلَيْهَا وَ تَرَكُوكَ قَائِماً﴾. (2)
«و چون داد و ستدی و یا سرگرمی را به ببینند به سوی آن روی آورند و تو را ایستاده - در حال اداء نماز جمعه - رها سازند».
این واقعه زمانی اتفاق افتاد که رسول خدا صلی الله علیه و اله در مسجد ایستاده و به خواندن خطبه نماز جمعه مشغول بود.
جابر بن عبدالله انصاری در این باره گوید:
«قافله ای در روز جمعه وارد مدینه شد ما با پیامبر خدا بودیم همه مردم متفرق و پراکنده شدند جز دوازده نفر که باقی ماندند پس خداوند این آیه را نازل فرمود». (3)
و در روایت دیگری آمده است:
«همان گونه که ما مشغول نماز خواندن با پیامبر صلی الله علیه و اله بودیم، کاروانی که حامل مواد خوراکی بود وارد شد پس مردم به طرف کاروان روی آوردند تا جایی که فقط دوازده مرد با پیامبر صلی الله علیه و اله باقی ماندند. سپس این آیه نازل شد: ﴿وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً... ﴾ (4)
و نیز در میان آن ها کسانی بوده اند که خداوند از تهمت زدنشان به حرم پیامبر صلی الله علیه و اله پرده برداشته آن گاه که حرم شریف رسول خدا صلی الله علیه و اله را به انحراف اخلاقی متّهم کرده بودند- که از چنین سخن ناروایی به خدا پناه می بریم (5)
همچنین در میان آن ها کسانی بوده اند که در گردنه «هرشی» و هنگام بازگشت
ص: 210
رسول خدا صلی الله علیه و اله از غزوۂ تبوک (1)، یا بنا به قولی از حجّة الوداع (2)، قصد جان شریفش را کرده بودند و می خواستند آن حضرت را ترور نمایند که داستانش از این قرار است:
«هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله از غزوۂ تبوک باز می گشت چون به عقبه هرشی رسید که بر سر راه شام و مکّه و مدینه قرار دارد و در دامنۀ آن دره ای است که مسیر کاروانیان است دستور داد تا سپاه از میان دره عبور کند و خود شبانه از طریق گردنه هرشی روانه مدینه شد. برخی از منافقان فرصت را غنیمت شمرده قرار گذاشتند تا همان شب شتر پیامبر صلی الله علیه و اله را بر فراز گردنه رم دهند و او را به دره پرتاب نموده از میان بردارند که توطئه آن ها بوسیلهٔ عمّار یاسر و حذیفه و دو تن از اصحاب آن حضرت که در رکاب پیامبر صلی الله علیه و اله بودند، خنثی گردید».
تازه از همۀ این ها ،گذشته پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام می گویند تشرف به همصحتبی با رسول خدا صلی الله علیه و اله در مقام مقایسه از همسری با آن حضرت که بالاتر نیست زیرا همسری با حضرتش در بالاترین سطح از مصاحبت و صحابی بودن قرار دارد ولی با این همه خداوند خطاب به همسرانش می فرماید
﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْن﴾. « ای زنان پیامبر! هر کدام از شما اگر کار ناشایسته ای را عمداً مرتکب شود، دوبرابر عذاب و تنبیه می شود» (3)
و خطاب به دو تن از ایشان می فرماید:
﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَ إِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهير﴾ (4)
«اگر شما دو زن به درگاه خداوند توبه کنید رواست زیرا دل های شما [بر خلاف رضای پیامبر] میل کرده است و چنان چه بر آزار او همداستان شوید همانا خداوند خود، یارو نگهبان اوست و جبرئیل و صالح مؤمنان [علی علیه السلام] و فرشتگان، همگی یاور و پشتیبان
ص: 211
او خواهند بود».
تا آن جا که می فرماید:
﴿و ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَةَ نُوحٍ وَامْرَأَةَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنْ اللَّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلَاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ، وَضَرَبَ اللهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ ... ﴾
«خداوند برای کسانی که کفر ورزیده اند زن نوح و زن لوط را مثل آورده است که آن دو زن در خانه دو تن از پیامبران و بندگان نیکوکار و صالح ما بودند که به ایشان خیانت کردند [و همسر پیغمبر بودن ] آن دو را از عذاب الهی مانع نگردید و [در روز قیامت ] به آن دو گفته می شود که همراه با دیگر دوزخیان به جهنم در آیید. و خداوند برای مؤمنان، همسر فرعون را مثل آورده است که گفت: پروردگارا! نزد خودت در بهشت خانه ای برای من بنا كن...». (1)
پس همراهی و مجالست و مصاحبت با پیغمبر صلى الله عليه و سلم دلیل بر بالا بودن مقام و درجهٔ ایمان همراهان و همصحبتان نمی شود زیرا: خداوند از راز درونی دو تن از زنان پیغمبر صلی الله علیه و آله پرده برداشته و فرموده است: «اگر شما دو زن پیامبر صلی الله علیه و اله به درگاه خدا توبه ،کنید شایسته است. چه آن که دل های شما بر خلاف رضای پیامبر میل کرده است»، و سرانجام خداوند آن ها را به عذاب الهی تهدید نموده و زن نوح و لوط را به عنوان مثال آورده است که با این که آن دو همسر دو پیامبر صلی الله علیه و اله الهی بودند چون به آن ها خیانت کردند، در روز قیامت به آن ها گفته می شود که همراه با سایر دوزخیان وارد جهنّم شوند و هرگز همسر پیغمبر بودن آن دو را از عذاب الهی مانع نمی شود.
و از این جا معلوم می شود که آن دو زن از زنان پیامبر صلی الله علیه و اله با این که افتخار همسری پیامبر صلی الله علیه و اله و مقام همصحبتی با آن حضرت را داشته اند با این همه پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله را اذیت و آزار می داده اند و موجبات نارضایتی آن حضرت را فراهم می نموده تا جایی که خداوند آن ها را به عذاب الهی تهدید نموده است.
در این رابطه بخاری در کتاب صحیح خود در حدیثی از ابن عبّاس آورده است:
«یک سال گذشت و من دنبال فرصتی بودم که از عمر درباره آن دو زنی که علیه پیامبر صلی الله علیه و اله
ص: 212
همداستان شدند و نقشه کشیدند، سئوال کنم ولی از او وحشت داشتم تا این که روزی وارد منزلی شد و زیر درخت بزرگی رفت و هنگامی که از آن جا خارج شد، از او پرسیدم پاسخ داد: آن دو زن عایشه و حفصه بودند. سپس گفت: ما در زمان جاهلیت ارزشی برای زنان قائل نبودیم ولی وقتی اسلام آمد و خداوند از آنان سخن به میان آورد، دیدیم که آنان بر ما حقوقی دارند بی آن که در کارهایمان از آن ها استفاده کنیم. به هر حال، روزی بین من و همسرم گفتگویی رخ داد و او با من به درشتی سخن گفت، من به او گفتم تو اصل و نسب خوبی نداری گفت تو این سخن را به من می گویی در حالی که دخترت رسول خدا صلی الله علیه و اله را آزار می دهد پس من به سوی حفصه آمدم و به او گفتم: هشدارت می دهم مبادا که خدا و رسولش را نافرمانی کنی...» (1)
همچنین «بخاری» در حدیث دیگری از خود «عایشه» روایت کرده است که گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه و اله در نزد زینب دختر جحش - دختر عمّه پیغمبر و یکی از همسران حضرت - عسل می نوشید و مدتی در نزد او می ماند من و حفصه (دختر عمر) با هم توطئه کردیم که هر کدام از ما زودتر بر او وارد شدیم به پیغمبر بگوییم: تو «مغافیر» (2) خورده ای و من بوی مغافیر از دهانت استشمام می کنم
حضرت فرمود: نه چنین نیست ولی من عسل می نوشیدم...» (3)
و نیز حافظان اخبار با سلسلهٔ سند از «حمزة بن أبی اسید عامری» نقل کرده اند که وی از پدرش که در جنگ «بدر» شرکت داشت روایت نموده که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و اله اسماء دختر نعمان جونیته را به همسری خود درآورد مرا فرستاد که او را بیاورم حفصه به عایشه گفت تو برای او حنا ببند!! من او را آرایش می کنم!! و همین کار را هم کردند. سپس یکی از آن ها به وی گفت: پیغمبر خوشحال می شود که وقتی زن بر او وارد گردد، بگوید از تو به خدا پناه می برم!! موقعی که اسماء بر پیغمبر وارد گردید و در اطاق بسته شد و حضرت پرده کشید و دست به طرف او برد، أسماء گفت: «اعوذ بالله منک» از تو به خدا پناه می برم پیغمبر هم آستین خود را جلو صورت گرفت و آنرا
ص: 213
پوشاند و سه بار فرمود: به خدا پناه بردم! سپس از اطاق بیرون آمد و به ابو اسید فرمود: اى أبو اسید او را به کسانش برگردان و دو پیراهن کرباسی به او تسلیم کن و طلاقش بده أسماء بعد از این ماجرا پیوسته می گفت این زن سنگدل مرا فریب داد عبدالله بن عمر گوید: هشام بن محمد می گفت: زهیر بن معاویه جعفی روایت کرد که سرانجام اسماء از غصه مُرد! (1)
پس وقتی که همسران پیامبر صلی الله علیه و اله که مدّتی طولانی با آن حضرت همراه و همدم و همصحبت بوده اند این گونه با پیامبر صلی الله علیه و اله خدا رفتار کنند و حضرتش را بیازارند و علیه او با یکدیگر همدست و همداستان ،شوند و راه خطا و انحراف را در پیش گیرند و بر خلاف رضای خدا و پیامبر صلی الله علیه و اله عمل نمایند تا بدانجا که خداوند دربارهٔ عایشه و حفصه تصریح نماید که گنه کارند و بر آن ها لازم است که به سوی خدا توبه نمایند چون دل های آن ها از حق منحرف شده است آیا می توان گفت که همۀ اصحاب پیغمبر عادلند و هیچ گونه خطا و گناه و لغزشی ندارند و همه در اوج قله پاکی و پاکیزگی قرار دارند؟!!!
سبحان الله چگونه می توان همهٔ اصحاب پیغمبر را عادل شمرد و حال آن که در میان آن ها افراد منافقی بودند که وعده های خدا و پیامبر صلی الله علیه و اله را دروغ و فریب می پنداشتند، چنان که خدای متعال فرموده است:
﴿وَ إِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً ﴾ (2)
«منافقان و کسانی که در دل هایشان بیماری است می گویند: خدا و پیامبر صلی الله علیه و الهش به ما جز وعده فریب ندادند».
چگونه می توان گفت که همۀ اصحاب پیغمبر ،عادلند و حال آن که خدای تعالی فرموده است:
﴿... وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُّوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ...﴾ (3)
«بعضی از اهل مدینه نیز در نفاق فرو رفته اند تو آن ها را نمی شناسی ما آن ها را می شناسیم»
ص: 214
و فرموده است:
﴿لَقَدْ ابْتَغَوْا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ كَارِهُونَ﴾ (1)
«آن ها پیش از این هم فتنه جو بودند کارها را بر تو دگرگون می ساختند، تا این که حق آمد و فرمان خدا آشکار شد و آن ها کراهت داشتند».
و فرموده است:
﴿وَ هَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا وَ مَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ الله وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِه﴾ (2)
«آن ها چیزی را قصد کردند که به آن نرسیدند و گله ای نداشتند جز این که خدا و پیامبرش از لطف و کرم خود آن ها را بی نیاز کرده است».
چگونه می توان گفت همۀ اصحاب پیغمبر ،عادلند و حال آن که در میان آن ها کسانی بودند که رسول خدا صلی الله علیه و اله را آزار می دادند و خداوند در قرآن کریم آنان را چنین توصیف نموده است:
﴿وَ مِنْهُمْ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ (3)
«و برخی از آن ها کسانی هستند که پیامبر صلی الله علیه و اله را آزار می دهند و می گویند او گوش (آدم خوش باوری) است، بگو خوش باوری او به نفع شماست [ولی بدانید] او به خدا ایمان دارد و [تنها] مؤمنان را تصدیق می کند و رحمت است برای کسانی از شما که ایمان آورده اند و آن ها که رسول خدا را آزار می دهند عذاب دردناکی دارند».
و در همین زمینه در یک آیه دیگر فرموده است:
﴿ إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمْ اللهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَاباً مُهيناً﴾ (4)
«آن کسانی که خدا و پیامبرش را آزار می دهند خداوند آن ها را از رحمت خود در دنیا و آخرت دور ساخته و برای آن ها عذاب خوارکننده ای آماده کرده است».
ص: 215
اگر همۀ اصحاب پیغمبر عادل و مبرّای از خطا و گناه ،بودند و از خدا و پیامبرش اطاعت می کردند و رسول خدا صلی الله علیه و اله را آزار نمی دادند که خداوند از رفتار ناهنجار آنان خبر نمی داد و آزار دهندگان را مورد لعن و نفرین قرار نمی داد و آن ها را به عذاب دردناک و خوارکننده تهدید نمی فرمود پس اگر رفتار برخی از صحابه در حال حیات پیامبر صلی الله علیه و اله با آن حضرت چنین بوده است چگونه می توان گفت که همه اصحاب پیغمبر عادل اند؟
ای کاش می دانستیم منافقانی که در آیات شریفه قرآنی از آن ها سخن رفته است بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله کجا رفتند؟ آن ها که در تمام مدّت حیات پیامبر حضرتش را اذیّت و آزار داده و اندوهگین ساخته بودند کجا رفتند؟ آن ها که در شب «عقبه» در گردنه «هرشی» غلتک هایی رها ساختند تا شتر پیغمبر را رم دهند و حضرتش را به درون دره پرتاب کنند و پیامبر خدا صلی الله علیه و اله اسامی آنان را به حذیفه آموخت و نقشه آنان نقش بر آب شد کجا رفتند؟
چگونه بعد از انقطاع نزول وحی با آن همه نفاق و دورویی یک باره متحول شدند و دگرگونی عمیقی در آن ها به وجود آمد که همگی به صفات تقوا و پرهیزگاری ورع و پاکدامنی و عدالت و دادگری آراسته گردیدند؟
آیا حیات پیامبر باعث نفاق منافقین بود؟ یا مرگ آن حضرت موجب ایمان و عدالت آن ها گردید و ایشان را بعد از انبیاء بهترین بندگان خدا نمود؟ چگونه تلاوت آیات الهی در حال حیات پیامبر صلی الله علیه و اله در آن ها تأثیری نبخشید ولی واقعیت آن ها با وفات پیغمبر دگرگون شد و بعد از آن همه نفاق و اذیت و آزار ،پیامبر صلی الله علیه و اله چنان طهارت و قدسیتی پیدا کردند که همگی جامه عدالت و تقوا پوشیدند؟ چه چیز اقتضا دارد که ما به این معتقدات خلاف عقل و وجدان ملتزم باشیم و همهٔ صحابه را به اعتبار صحابی بودن عادل بدانیم؟
خلاصه مطلب آن که پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام می گویند: طبق گواهی قرآن و حدیث و ،تاریخ جای هیچ تردیدی نیست که در میان اصحاب پیغمبر منافقان زیادی وجود داشتند که تا آخرین لحظه حیات پیامبر صلی الله علیه و اله بر نفاق خود باقی ماندند.
امّا قرآن کریم: در یکی از آیات محکمات سوره آل عمران این مطلب را با بهترین و رساترین و محکم ترین عبارت بیان داشته و بطور کلّی عموم صحابه را مورد خطاب قرار داده و فرموده است
ص: 216
﴿وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِيْن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ، وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئاً، وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾ (1)
«محمّد صلى الله عليه و سلم نیست مگر پیامبری که قبل از او هم پیامبران دیگری آمدند و درگذشتند، پس اگر او بمیرد و یا کشته شود شما به عقب بر می گردید؟ هر کس به عقب بازگردد هرگز به خدا ضرری نمی زند و خدا به زودی شاکران را پاداش خواهد داد
این آیه در کمال صراحت اعلام می دارد که عدّه زیادی از اصحاب پیغمبر با مرگ آن حضرت تغییر می کنند و مرتد می شوند و به دوران جاهلیت باز می گردند و در این ،میان تنها اقلیتی که با حضرتش عهد و پیمان بسته بودند در ایمان خود ثابت قدم می مانند که خداوند در آیه مزبور آنان را «شاکران» نامیده است.
و امّا احادیث معتبر :صحیح که دربارهٔ ارتداد عده ای از صحابه در مهم ترین منابع حدیثی اهل سنت وارد شده فراوان است (2) و قسمت اعظم این روایات را «ابن اثیر جزری» در کتاب «جامع الاصول» از صحیح بخاری و مسلم (که از صحاح ششگانه اهل سنّت و مقدم بر چهار کتاب صحیح دیگر است) گردآوری نموده و از جمله در حدیثی از دو کتاب مذکور از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم نقل کرده است که فرمود:
«در روز قیامت گروهی از یاران من بر من وارد می شوند ولی از بهره گیری حوض- کوثر – منع می شوند، من می گویم پروردگارا! اینان اصحاب من هستند، خطاب می رسد تو نمی دانی آنان بعد از تو چه بدعت هایی گذاردند آنان مرتد شدند و به دوران جاهلیّت بازگشتند» (3)
و در همین ،رابطه بیهقی به سند خود از عبدالله اشعری از ابودرداء نقل کرده است که گفت خدمت رسول خدا صلی الله علیه و اله عرضه داشتم:
«يا رسول الله! به من رسیده است که شما فرموده اید: گروهی بعد از ایمان آوردن مرتد می شوند؟ فرمود: آری ولی [بدان که ] تو از آن ها نیستی». (4)
ص: 217
و امّا تاریخ: عموم مورّخان در کتاب های تاریخی خود نوشته اند که پیغمبر با هزار نفر از اصحاب به «اُحُد» رفت ولی پیش از رسیدن به اُحُد سیصد نفر از منافقان - به تصریح همه سیره نویسان - .برگشتند و تنی چند از منافقان از ترس این که مبادا شناخته و مشهور شوند باقی ماندند.
،بنابراین اگر در بین هزار نفر از صحابه ،پیامبر صلی الله علیه و اله جز همین سیصد نفر منافق بیشتر ،نبود برای پی بردن به این حقیقت کافی بود که بدانیم در میان صحابه عده زیادی از افراد منافق و غیر معلوم الحال وجود داشته است.
علاوه بر این اگر کسی کتاب های تاریخی و حدیثی اهل سنّت را مورد مطالعه قرار دهد به شگفتی هایی خواهد رسید که چگونه گفتار خدای تعالی درباره انقلاب برخی از اصحاب تحقق یافت و چگونه پرده هایشان بالا ،رفت و حقیقتشان آشکار گردید و همزمان با رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله فوراً منقلب شدند و تغییر کردند و به دوران جاهلیّت باز ،گشتند و جسد مبارکش را در بین خاندانش رها ساختند و در سقیفه بنی ساعده جمع شدند و بر سر خلافت و جانشینی حضرتش به نزاع و کشمکش پرداختند و صاحب شرعی و قانونی و واقعی آن را کنار زدند و به اهل بیت علیهم السلام پیغمبرشان ظلم و ستم روا ،داشتند و مرتکب گناهان کبیره ،شدند و بدعت های تازه در دین گذاردند و حوادثی به وجود آوردند که قلم از نوشتن آن شرم دارد. (1)
آری خواننده گرامی پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام می گویند: گرچه مصاحبت با رسول خدا صلی الله علیه و اله برای افراد مسلمان شرف و افتخار بزرگی است که هیچ مقام بلندی به آن نمی رسد ولی صرف مصاحبت با آن حضرت عدالت ساز نمی باشد، بلکه باید با ثبات و استقامت در دین و ایمان و انجام عمل صالح ، و مخالفت هوای نفس و دوری از گناه و فرمانبرداری از خدا و ،رسول و متّصف شدن به صفات نیک و اخلاق ،الهی عدالت را کسب نمود و مراتب و درجات عدالت هم بستگی به اعمال و کردار انسان دارد
،بنابراین صحابهٔ پیامبر صلی الله علیه و اله از لحاظ مصون بودن از خطا و گناه مانند سایر مردمند که
ص: 218
افراد موثّق و عادل مؤمن و متّقی و منزّه از معصیت خداوند در میان آن ها زیاد است و هم گنهکار و نافرمان و افراد مجهول الحال و منافق در بین آن ها به فراوانی یافت می شوند
به همین دلیل و از آن جا که در میان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله - طبق گواهی قرآن و حدیث و تاریخ - افراد منافقی وجود داشتند که به جز خداوند کس دیگری آن ها را نمی شناخته ،است از این رو پیغمبر خدا محک شناسایی مؤمن و منافق را دوستی و دشمنی با علیّ بن ابی طالب علیه السلام قرار داده و آن را به همگان خاطر نشان ساخته است.
و اینک به روایاتی که در این زمینه تحت عنوان: «قاعدهٔ شناخت مؤمن از منافق در سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله» می آوریم توجه فرمایید.
بر اساس روایت مشهور و متواتری که عده زیادی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت در منابع حدیثی و تاریخی ،خود از افرادی سرشناس از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله :چون امیرالمؤمنین علی علیه السلام و امّ سلمه (همسر پیامبر) و عبدالله ابن عبّاس و ابوذر غفّاری و ابوسعید خدری و جابر بن عبدالله ،انصاری و انس بن مالک و عمران بن حصین و عده ای دیگر نقل کرده اند آن حضرت قاعدهٔ شناخت مؤمن از منافق را دوستی علیّ بن ابی طالب علیه السلام اعلام ،نموده و فرموده است: «علی را جز مؤمن دوست نمی دارد و کسی جز منافق او را دشمن نمی شمارد.» (1)
این حدیث در زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله در میان مسلمانان ،شایع و زبان زد همه مردم و ضابطه ای در دست افراد برای شناختن مؤمن از منافق بوده است که بدین وسیله آن ها را از یکدیگر باز می شناختند
ص: 219
در این زمینه ابوذر غفّاری می گوید
﴿ما كُنَّا نَعْرِفُ الْمُنَافِقِينَ إِلَّا بِتَکْذِیبِهِم اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ التَّخَلَّفَ عَنِ الصَّلَوَاتِ وَالْبُغْضِ لِعَلِيٌّ بن أَبِی طَالِبٍ﴾
«ما منافقان را جز از راه تکذیبشان به خدا و پیامبر صلی الله علیه و اله و روی گرداندنشان از نماز و دشمنیشان با علی بن ابی طالب علیه السلام را نمی شناختیم» (1)
ابوسعید خدری نیز می گوید:
«ما گروه انصار منافقان را از راه دشمنی آن ها با علیّ بن ابی طالب علیه السلام هم می شناختیم» (2) جابر بن عبدالله انصاری نیز می گوید:
«ما گروه انصار منافقانمان را جز از راه دشمنی آن ها با علیّ بن ابی طالب علیه السلام نمی شناختیم». (3)
در مستدرک حاکم در روایتی آمده است:
«مردی به سلمان فارسی :گفت تو چه قدر علی علیه السلام را دوست می داری؟ سلمان :گفت از پیغمبر خدا شنیدم که فرمود
هر کس علی علیه السلام را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هر کس علی علیه السلام را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است. (4)
از عمّار یاسر نیز روایت شده است که گفت:
شنیدم پیغمبر به علی علیه السلام می فرمود: یا علی! خوشا به حال کسی که تو را دوست بدارد و راستگو بداند و بدا به حال کسی که تو را دشمن بدارد و دروغگویت شمارد (5)
عمرو بن شاس اسلمی هم که در «حدیبیّه» با پیغمبر بوده است می گوید:
من با علی علیه السلام به یمن رفتیم. در آن جا علی علیه السلام بر من سخت گرفت، من هم ناراحت شدم. وقتی به مدینه آمدم در مسجد پیغمبر از او به همه کس شکایت نمودم تا این که خبر به پیغمبر رسید. روزی وارد مسجد شدم و رسول خدا صلی الله علیه و اله در میان اصحابش نشسته بود.
ص: 220
همین که مرا دید نگاهش را به من دوخت تا این که آمدم و نشستم. آن گاه رو به من نمود و فرمود: ای عمرو! به خدا قسم مرا آزردی عرض کردم یا رسول الله! به خدا پناه می برم از این که شما را بیازارم ،فرمود ،بلی هر کس علی را بیازارد مرا آزرده است. (1)
در همین ،رابطه ابن عبدالبر در کتاب «استیعاب» در شرح حال علی علیه السلام آورده است که پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرمود:
هر کس علی را دوست بدارد مرا دوست داشته و هر کس علی را دشمن بدارد مرا دشمن داشته و هر کس علی را بیازارد مرا آزرده و هر کس مرا بیازارد خدا را آزرده است. (2)
در روایت دیگری از «ابوسعید خدری» آمده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
به خدایی که جان من در قبضهٔ قدرت اوست هیچ کس ما اهل بیت علیهم السلام را دشمن نمی دارد مگر این که خداوند او را در آتش دوزخ درآورد. (3)
محبّ الدین طبری نیز در «ریاض النضره» در حدیثی از «ابوبکر» آورده است که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و اله را دیدم که خیمه ای برافراشته و خود بر کمان عربی تکیه داده بود و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام در آن خیمه قرار داشتند و آن حضرت فرمود
ای گروه مسلمانان! من در صلح و سازشم با هر کس که با اهل این خیمه در صلح و سازش باشد و در جنگ و نبردم با هر کس که با اینان در جنگ و نبرد باشد. و دوست می دارم هر کس که آنان را دوست بدارد اینان را دوست نمی دارد مگر کسی که خوشبخت و سعادتمند بوده و بستر ولادتش پاک باشد [یعنی از زنا متولد نشده باشد ] و دشمن نمی دارد ایشان را مگر کسی که بدبخت و شقی بوده و ثمره بستری ناپاک و آلوده باشد (4)
از عبدالله بن عبّاس هم روایت شده که گفته است:
ص: 221
«رسول خدا صلی الله علیه و اله نظری به علی علیه السلام افکند و فرمود: تو را دوست نمی دارد مگر مؤمن و دشمن نمی شمارد مگر منافق هر کس که تو را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هر که تو را دشمن بدارد مرا دشمن شمرده است. دوست من دوست خدا و دشمن من دشمن خداست وای به حال کسی که بعد از من با تو دشمنی کند». (1)
مسلم نیز در کتاب صحیح خود از عدی بن ثابت از «زر» از علی علیه السلام روایت کرده است که فرمود:
«سوگند به پروردگاری که دانه را شکافت و انسان را ،آفرید، این پیمانی است که پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله با من بسته است که به جز مؤمن مرا دوست ندارد و به جز منافق مرا دشمن نشمارد». (2)
مرحوم شریف رضی رحمه الله نیز در نهج البلاغه از علی علیه السلام آورده که فرموده است:
«اگر من با این شمشیرم بر بینی مؤمن بزنم که مرا دشمن بدارد، دشمن نخواهد داشت و اگر همه دنیا را به کام منافق بریزم که مرا دوست بدارد دوست نخواهد داشت! و این به خاطر آنست که- این نشانه - مقدّر شده و بر زبان پیامبر امّی - درس نخوانده- گذشته است که فرمود:
ای علی! هیچ مؤمنی تو را دشمن نمی دارد و هیچ منافقی تو را دوست نخواهد داشت» (3)
نگارنده گوید: روایاتی که در مورد دوستی و دشمنی با علیّ بن ابی طالب علیه السلام در منابع معتبر اهل سنّت وارد شده فراوان است و ما به همین مقدار بسنده می کنیم و خوانندگان عزیز را به کتاب های مربوطه ارجاع می دهیم. (4)
اینک با توجه به روایاتی که متذکّر شدیم و این که رسول خدا صلی الله علیه و اله درباره امیرمؤمنان علی علیه السلام فرموده است: ﴿ الّلهُمْ وَالِ مَن وَالاهُ وَ عَادِ مَن عَادَاهُ﴾: «خدايا دوست بدار آن کس که او را دوست بدارد و دشمن بدار آن کس که او را دشمن بدارد» (5) پیروان مکتب
ص: 222
اهل بیت علیهم السلام سخت احتیاط می کنند که مبادا احکام و مقررات دین را از صحابه ای بگیرند که دوستدار علی علیه السلام نبوده و بلکه دشمن او بوده است و به عبارت دیگر نکند آن صحابی از منافقانی بوده باشد که به جز خداوند کسی دیگر آن ها را نمی شناسد.
به همین دلیل بر خود لازم می دانند که: اوضاع و احوال راوی حدیث را مورد بررسی قرار دهند تا ایمان و عدالت او ثابت شود اگر طبق ادلّه شرعی عدالت وی ثابت گردید روایتش را می پذیرند و اگر از کسانی بود که با امیرمؤمنان و یا یکی از امامان اهل بیت علیهم السلام جنگیده و با وی دشمنی کرده است حدیث او را نمی پذیرند و می گویند بر اساس ادلّه قطعی از کتاب و سنّت حدیث کسانی که از دشمنان اهل بیت علیهم السلام باشند در امور دینی از درجه اعتبار ساقط است.
حال که دیدگاه های مکتب خلفاء و مكتب أهل بيت علیهم السلام درباره «صحابه» و «عدالت أصحاب» روشن گردید به رویداد مهم و تاریخی صدر اسلام که به وسیلهٔ برخی از أصحاب برای به دست گرفتن زمام امور مسلمانان به هنگام رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله صورت گرفت می پردازیم و مسأله خلافت خلفا و چگونگی روی کار آمدن أبوبکر و عمر و عثمان و بیعت با امیرالمؤمنین علی علیه السلام را به طور خلاصه مورد بررسی قرار می دهیم
ص: 223
ص: 224
شامل:
طرح به حکومت رسیدن خلفا
آغاز توطئه های منافقان برای ترور پیامبر صلی الله علیه و اله
پیمان شوم یا نخستین صحیفه ملعونه
نقشه ترور پیامبر صلی الله علیه و اله در حجّة الوداع
تنظیم صحیفه ملعونه دوم در خانه ابوبکر
أسامى أصحاب عقبه و امضا کنندگان صحیفه دوّم
متن معاهده نامه دوم أصحاب صحيفه
برخورد پیامبر صلی الله علیه و اله با امضا کنندگان صحیفه دوّم
فرستادن منافقین با لشكر أسامه
بازگشت ابوبکر و عمر از لشکر اسامه
خنثی شدن نقشه نماز ابوبکر به جای پیامبر صلی الله علیه و اله
جلوگیری از وصیّت پیامبر صلی الله علیه و اله
رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله و میدان داری عُمر
ماجرای سقیفه و بیعت ابوبکر
خلافت عمر بن خطّاب
شورا و بیعت عثمان
کشته شدن عثمان
بیعت با امیر المؤمنين على علیه السلام
ص: 225
ص: 226
بر أساس روایات تاریخی و حدیثی که در منابع معتبر شیعه و اهل سنّت آمده است جای هیچ گونه شک و تردید برای احدی باقی نمی ماند که رویداد تاریخی صدر اسلام و ماجرای سقیفه که بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله به وجود آمد - و أبوبكر و عمرو أبو عبیده جرّاح که در آن روز برای قبضه کردن خلافت اسلامی و به دست گرفتن زمام امور مسلمانان و بیعت گرفتن از مهاجر و انصار به یکدیگر تعارف می کردند و سرانجام «أبوبکر» را به خلافت برداشتند - گردانندگان ،آن از خیلی پیشتر از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله برنامه آن را تنظیم نموده و وظیفه و نقش هر کدام از آن ها در بین خودشان برای هر یک از آنان روشن و مشخص بوده است.
و این مطلبی است که بسیاری از روایات مکتب اهل بیت علیهم السلام در کمال صراحت و برخی از روایات مکتب خلفا نیز گاهی به طور سربسته و گاهی هم به صراحت بدان گواهی می دهد و حقیقت آن را بر ملا می سازد و جای هیچ سخنی برای کسی باقی نمی گذارد که ماجرای سقیفه از سوی برخی از اصحاب برای انحراف خلافت از مسیر اصلی خود و جلوگیری از خلافت و رهبری علی علیه السلام صورت گرفته است.
،حال برای اثبات این مطلب به شواهد و قرائنی که در این زمینه در منابع مهمّ تاریخ و حدیث آمده است اشاره می کنیم
الف) ابن أبى الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» به نقل از یکی از مصنفات أبو أحمد عسکری آورده است:
ص: 227
«عمر» به صورت اجیر و مزدور همراه ولید بن مغیرهٔ (مخزومی) برای بازرگانی که سرمایه اش از ولید بود به شام .رفت در آن هنگام عمر هیجده ساله بود او شتر ولید را به چرا می برد و بارهای او را بر می داشت و از کالاهای او نگهداری می کرد چون به جائی بنام «بلقاء» رسیدند یکی از علمای روم «عمر» را دید و شروع به نگریستن به او کرد و مدّتی طولانی به او نگاه کرد و سپس :گفت ای ،پسر گمان می کنم که نام تو «عامر» یا «عمران» یا چیزی نظیر این دو نام باشد؟ گفت نام من «عمر» است. گفت هر دو رانت را برهنه کن او چنان کرد بر یکی از آن ها خال سیاهی همچون کف دستی .بود آن مرد از عمر خواست سر خود را هم برهنه کند؛ او چنان کرد و معلوم شد جلو سرش بدون موست سپس آن عالم از عمر خواست که با دست خود کاری انجام دهد و متوجه شد که او چپ دست است.
آن گاه به عمر گفت تو پادشاه عرب خواهی بود و سوگند به حق مریم عذراء که چنین است. عمر در حالی که او را استهزاء می کرد .خندید آن مرد :گفت می خندی؟ سوگند به حق مریم عذراء که تو پادشاه عرب و پادشاه روم و پادشاه ایران خواهی بود عمر در حالی که سخن او را بی ارزش می شمرد او را رها کرد عمر پس از آن می گفت آن مرد رومی در حالی که سوار بر خری بود از پی من می آمد تا آن که ولید کالاهای خود را فروخت و با بهای آن عطر و لباس خرید و آهنگ حجاز کرد و آن مرد همچنان از پی من می آمد... چون از مرزهای شام گذشتیم و وارد حجاز شدیم و آهنگ رفتن به مکّه کردیم او با من وداع کرد و برگشت.... (1)
ب) در روایت دیگری در همین زمینه در تاریخ آمده است:
عمر در زمان جاهلیت در سفری به شام به دیر راهبی پناهنده شد راهب بر مبنای مدارک و اطلاعاتی که داشت به او گفت تو به حکومت می رسی و از او خواست که وقتی حاکم شد آن دیر و حوالی آن را خراب نکند و به همان حالت باقی گذارد. (2)
ص: 228
ج) مؤیّد دیگر قضیّه واقعه ای است که در قرآن کریم در سوره تحریم به آن اشاره شده و خدای تعالی دربارهٔ دو تن از همسران پیامبر صلی الله علیه و اله فرموده است
﴿وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْض أَزْوَاجِهِ حَدِيثاً فَلَمَّا نَبَّأَتْ به وَ أَظْهَرَهُ اللهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِي الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ * إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَ إِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾ (1)
«آن گاه که پیامبر صلی الله علیه و اله رازی را با بعضی از زنان خویش در میان گذاشت (وی آن را به دیگری خبر داد) ولی هنگامی که وی آن راز را افشا کرد خداوند پیامبر صلی الله علیه و اله را از این جریان آگاه ،ساخت پیامبر صلی الله علیه و اله نیز قسمتی از آن را برای او بازگو کرد و از قسمت دیگر خودداری نمود. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و اله همسرش را از آن خبردار کرد گفت چه کسی تو را از این راز آگاه ساخت؟! پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: خداوند عالم و آگاه مرا با خبر ساخت. اگر شما (همسران پیامبر) از کار خود توبه کنید (کار شایسته ای کرده اید) که دل هایتان از حق منحرف گشته است و اگر بر ضدّ پیامبر دست به دست هم بدهید (کاری از پیش) نخواهید برد زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل و مؤمنان شایسته و فرشتگان بعد از آنان پشتیبان او هستند.»
همان گونه که ملاحظه می شود آیه در مقام تهدید است زیرا تظاهر به معنای پشت به پشت هم دادن و همیاری کردن و دست به دست هم دادن و توطئه کردن است حال موضوع از چه قرار بوده است که خداوند آن دو زن را این گونه تهدید می کند؟ این ماجرا نمی تواند یک امر ساده و عادی باشد.
آن چه از روایات وارده در تفسیر آیه استفاده می شود این است که پیامبر صلی الله علیه و اله سرّی از اسرار خود را نزد یکی از همسران خود - یعنی حفصه دختر عمر – افشا نموده و به او سفارش فرمود که این مطلب را به کسی نگوید و آن این بود که به او فرموده بود پدر تو با پدر عایشه (أبوبكر) بعد از من به حکومت می رسند این سخن را پیامبر صلی الله علیه و اله به عنوان رازی بیان داشته بود این راز را حفصه با عایشه در میان گذارد و این دو تن به یکدیگر علاقه مند بوده و با هم می جوشیدند عایشه هم آن را به پدرش ابوبکر گفت: پدرش هم آن را با عمر در میان گذاشت و چون حفصه راز رسول خدا صلی الله علیه و اله را بر خلاف
ص: 229
دستور آن جناب فاش ،نمود حضرتش وی را مورد بازخواست قرار داده و فرمود مگر من به تو نگفتم که این راز را پوشیده نگه داری و به کسی نگوئی؟
در جواب :گفت به خدایی که تو را به حق به پیامبر صلی الله علیه و الهی مبعوث فرموده است از شدّت خوشحالی نتوانستم آن را کتمان کنم... (1) بدین ترتیب از آن جا که آن دو زن راز پیامبر صلی الله علیه و اله را فاش کرده بودند حضرتش مقداری از آن جریان را بیان نموده و نسبت به آن اعتراض کرد و از بعضی دیگر اعراض نمود
،بنابراین رازی که آن دو زن آن را افشا کرده بودند جز آمادگی پدران آن ها برای گرفتن حکومت پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و اله له چه می توانست باشد؟
در این رابطه در تفسیر درّ المنثور در روایتی که ابن ابی حاتم از مجاهد و ابن مردویه از ابن عباس نقل کرده اند آمده است که آن قسمتی را که رسول خدا صلی الله علیه و اله پیگیری نموده و بیان فرمود مسأله ماریه بود (2) و آن چه را که از پیگیری آن صرف نظر نمود مسأله زمامداری أبوبكر و عمر بعد از رحلت خود بود زیرا ترسید این موضوع در بین مردم شایع شود (3)
به نظر می رسد از همان موقعی که راز پیامبر صلی الله علیه و اله توسط یکی از همسرانش افشا گردید، ابوبکر و عمر برای رسیدن به مقصود و دستیابی به حکومت اسلامی نقشه کشیدند و این موضوع را با همفکران خود در میان گذاشتند و آن ها را با خود همراه و هماهنگ ساخته و ایشان را برای اجرای برنامۀ غصب خلافت آماده و مهیا نمودند.
شاهد گویای این مطلب روایات فراوانی است که بزرگان اهل سنّت آن ها را در رابطه با جنگ تبوک در کتب روایتی خود نقل کرده اند که گروهی از منافقان توطئه کردند و تصمیم گرفتند تا در مراجعت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله از غزوۂ تبوک حضرتش را به قتل برسانند.
ص: 230
باید توجّه داشت: روایاتی که در مورد عملکرد منافقان در غزوۂ «تبوک» وارد شده مؤكّداً این موضوع را تأیید می نماید که آنان با نقشه های شوم و شیطانی خود می خواستند شب هنگام پس از مراجعت رسول خدا صلی الله علیه و اله از تبوک بر فراز گردنه «هر شی» شتر آن حضرت را رم دهند و حضرتش را به درون دره پرتاب کنند و بدین وسیله آن جناب را ترور نموده و به قتل رسانند.
«زمخشری» - که نزد مخالفان شیعه به تشیّع و یا دروغ گوئی متّهم نیست - در کتاب «کشّاف» در تفسیر این سخن خداوند که فرموده است:
﴿ لَقَدْ ابْتَغَوْا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ﴾ (1)، (به راستی که پیش از این نیز در صدد فتنه جویی برآمدند و کارها را بر تو وارونه ساختند).
به نقل از «ابن جزیح» آورده است «12 تن پیش از غزوۂ تبوک» در گردنه به کمین نشستند تا رسول خدا صلی الله علیه و اله را ترور کنند «و قلّبوا لك الاُمور» یعنی نقشه کشیدند و مکرها کردند و برای از بین بردن امر تو رایزنی کردند برخی از قرّاء واژهٔ «قلّبوا» را بدون تشدید یعنی به صورت «قَلَبُوا» قرائت کرده اند ﴿حَتّی جاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللّهِ﴾، (تا این که حق آمد و امر خدا آشکار گردید) (2)
هم چنین زمخشری در کتاب «کشّاف» در تفسیر این سخن خداوند که فرموده است: ﴿وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَ هَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا﴾ (3): (و پس از اسلام آوردنشان کفر ورزیدند و بر کاری که نتوانستند انجام دهند همّت گماشتند). آورده است مقصود ترور رسول خدا صلی الله علیه و اله به هنگام بازگشت از «تبوک» است که 15 نفر هم پیمان شدند که شب هنگام وقتی که آن حضرت به سر گردنه ،رسید او را از شتری که بر آن سوار بود به دره بیندازند ولی «عمّار بن یاسر» - رضی الله عنه - پیش افتاد و افسار شتر آن حضرت را گرفت و کشید و حذیفه از پشت سر مشغول راندن شتر آن حضرت شد. در این هنگام «حذیفه» صدای پای شتر و اسلحه (کشیده شدن شمشیر از غلاف) را شنید و چند نفر را که نقاب بر چهره کشیده بودند دید و صدا زد: دشمنان خدا را بگیرید و آنان
ص: 231
گریختند» (1)
بیهقی نیز جریان مزبور را در کتاب «دلائل النبوه» با تفصیل زیادتری این گونه آورده است:
هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله از «تبوک» به «مدینه» باز می گشت گروهی از یاران و همراهان وی نقشه کشیدند که حضرتش را بر فراز گردن های که در بین راه وجود داشت به درون درّه بیندازند همین که به گردنه رسیدند و می خواستند به همراه آن حضرت راه گردنه را در پیش بگیرند رسول خدا صلی الله علیه و اله دستور داد تا اعلان کنند هر که می خواهد از وسط بیابان عبور کند چون بیابان وسیع ،است ولی خود آن حضرت مسیرش را از بالای گردنه قرار داد لشکریان راه بیابان را در پیش گرفتند جز همان چند نفری که توطئه کرده بودند فرصت را غنیمت شمرده خود را آماده کرده و صورت های خود را پوشانده و جلوتر خود را به اطراف گردنه رسانده و تصمیم گرفتند رسول خدا صلی الله علیه و اله را به قتل برسانند.
رسول خدا صلی الله علیه و اله به حذیفه و عمّار دستور داد تا همراه آن جناب پیاده به راه بیفتند، به عمار یاسر دستور داد تا مهار شتر را از جلو بکشد و به حذیفه نیز دستور داد تا از پشت ،سر شتر حضرتش را .براند در این میان که در حال حرکت بودند ناگهان چند نفر از پشت سر خود را به شتر پیامبر صلی الله علیه و اله رسانیدند رسول خدا صلی الله علیه و اله خشمناک گردید و به حذیفه دستور داد با عصای سر کج خود که از آهن بود به روی شتران آن ها بزند.
حذیفه پیش رفت و با عصای خود به روی شتران ایشان زد و دید که آن ها چهره های خود را پوشانده اند و چون حذیفه را دیدند دچار ترس و وحشت شدند و دانستند که نقشهٔ آنان بر حذیفه معلوم ،شد پس درنگ را جایز ندانسته به سرعت خود را به پائین کوه رسانده و خود را در میان لشکریان گم کردند و چون حذیفه بازگشت و خود را به رسول خدا صلی الله علیه و اله رسانید حضرتش فرمود حذیفه مرکب را به سرعت ،بران و ای عمار زود حرکت کن پس به سرعت خود را به بالای گردنه رسانده و از گردنه خارج شده و منتظر رسیدن مردم شدند
در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و اله از حذیفه پرسید: آیا از آن گروه یا مرکب هایشان و یا کسی از آن ها را شناختی؟ عرض کرد شترانشان را شناختم که یکی از آن ها شتر فلانی و
ص: 232
یکی دیگر شتر فلانکس بود ولی خود آن ها را نشناختم سرو و صورتشان بسته بود و در تاریکی شب گریختند
:فرمود می دانید چه کاری داشتند و منظورشان چه بود؟ گفتند نه یا رسول الله.
:فرمود این ها نقشه کشیده بودند تا به دنبال من به بالای گردنه بیایند و شتر مرا رم دهند و مرا به دره بیفکنند.
عرض کردند: ای رسول خدا آیا دستور نمی دهی هنگامی که مردم به شما پیوستند گردن آن ها را بزنند؟ فرمود خوش ندارم که مردم بگویند محمد در میان اصحاب خود شمشیر نهاده است!
سپس نام یکایک آن ها را برای حذیفه و عمّار ذکر نمود و به آن دو دستور داد آن را مکتوم بدارند و به دیگران نگویند (1)
ناگفته نماند: روایاتی که در مورد توطئه منافقان دربارهٔ ترور پیامبر صلی الله علیه و اله در «غزوه تبوک» و گردنه هر شی وارد شده روایات زیادی است که بسیاری از دانشمندان بزرگ أهل سنّت آن ها را در کتاب های معروف خود نقل کرده اند. (2)
در برخی از این روایات تنها به تعداد مهاجمان که 12 نفر و یا 14 و یا 15 نفر بوده اند اشاره شده و در برخی دیگر از اسامی بعضی از آنان سخن رفته است و در بعضی از آن ها هم از توطئه گران به عنوان «صحابه» یاد شده است که نام های غاصبان خلافت نیز در میان آن ها دیده می شود
ص: 233
جالب توجّه این که: ابن حزم اندلسی - از دانشمندان بنام اهل سنّت - حادثه تبوک را در کتاب خود «المحلّی» ذکر نموده و چون دیده است در برخی از اخبار مانند خبر «حذیفه»، نام های غاصبان خلافت در جمع منافقان به صراحت آمده است در صدد ردّ و انکار حضور آن سه نفر در حادثه مزبور برآمده و بدین ترتیب به طور ضمنی و ناخودآگاه به دست داشتن ایشان در نقشه ترور پیامبر صلی الله علیه و اله اعتراف نموده است زیرا وی در سخن خود در این باره گفته است:
«امّا حديث حذیفه از درجه اعتبار ساقط است زیرا از طریق «ولید بن جُمیع» روایت شده و او نمی دانسته است که حدیث مزبور جعلی و ساختگی است! و از جعلی بودن آن بی اطلاع بوده است چه آن که او اخباری را روایت کرده که در آن ها آمده است:
«أبوبكر» و «عمر» و «عثمان» و «طلحه» و «سعد بن أبي وقّاص» می خواستند رسول خدا صلی الله علیه و اله را به قتل برسانند و حضرتش را در حادثه تبوک از بالای گردنه به درون درّه پرتاب ،نمایند و اگر این قضیّه - همان گونه که بیان کردیم - صحّت داشته باشد البته بی تردید نفاق آن ها محرز بوده است ولی آن ها از این کار توبه کرده اند و هیچ کس نه حذیفه و نه دیگری از باطن آن ها خبردار نبوده است و از این رو حذیفه از نماز گذاردن بر جنازه آنان خودداری کرده است. (1)
حال باید دید «ولید بن جُمیع» کیست؟
با مراجعه به کتب رجال معلوم می شود که مقصود از او ولید بن عبدالله بن جميع است.
ذهبی در کتاب «میزان الاعتدال» (2) گوید: ولید بن ،جمیع ابن معین و عجلی او را توثیق نموده اند و احمد و أبو زرعه گفته اند بر او باکی ،نیست، و أبو حاتم گفته است حدیث او نیکو و صالح .است
و در کتاب جرح و تعدیل رازی، (3) آمده است اسحاق بن منصور به نقل از یحیی بن معین گفته است
ص: 234
ولید بن جميع مورد وثوق .است و ابن حجر عسقلانی در «اصابه» او را در جملهٔ راویان خود ذکر کرده است (1) و ابن کثیر شامی وی را از جملهٔ راویان موثّق خود قرار داده است. (2)
و مسلم نیز در کتاب «صحیح خود او را در جملهٔ راویان خود ذکر نموده است. (3)
بنابراین طبق نظر مسلم و ذهبی و ابن معین و عجلی، و أبي زرعه و أبي حاتم رازی و ابن ،حجر سند حدیث صحیح است و اینان حذيفة بن یمان و ولید بن جمیع را موثق دانسته و ابن حزم اندلسی نیز طبق گفتار خودش قطع پیدا کرده است که حذیفه بر جنازه ابوبکر و عمر و عثمان نماز نگذارده است زیرا گفته است: هیچ کس نه حذیفه و نه دیگری از باطن آن ها آگاه نبوده و از این رو از نماز گذاردن بر جنازه آنان خودداری کرده است.
حذیفه فرزند «حُسَیل» معروف به یمان و یکی از بزرگان یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است. او کسی است که منافقان را می شناخت زیرا پیامبر صلی الله علیه و اله به هنگام بازگشت از «تبوک» عدّه ای از آنان را به وی معرفی فرمود.
ابن أثیر در شرح حال حذیفه می نویسد: او صاحب سرّ رسول خدا صلی الله علیه و اله بود و منافقان را می شناخت یک وقت «عمر» از او پرسید آیا در میان عمّال و فرمانداران من کسی از منافقان هست؟ گفت آری یک نفر هست عمر :گفت او را به من معرفی کن حذیفه :گفت او را معرفی نمی کنم (حذیفه گوید) بعدها عمر آن شخص را معزول کرد مثل این که دریافته بود که او کیست!
بر أساس همین منافق شناسی حذیفه بود که هرگاه یکی از یاران پیامبر از دنیا می رفت «عمر» دربارۀ او از حذیفه می پرسید اگر حذیفه برای نماز بر او حاضر می شد
ص: 235
عمر هم می رفت و اگر حذیفه نمی رفت عمر هم خودداری می نمود (1)
در همین رابطه در تاریخ ابن عساکر به نقل از حذیفه آمده است:
عمر بن خطّاب از کنار من گذشت و من در مسجد نشسته بودم به من :گفت حذیفه! فلانی (یعنی ابوبکر) (2) ، از دنیا رفته است بر جنازه او حاضر شو.
این را گفت و راه خود را در پیش گرفت تا این که نزدیک بود از مسجد خارج شود متوجه من گردید و دید که همچنان بر جای خود نشسته ام پس به طرف من برگشت و گفت: حذیفه تو را به خدا سوگند آیا من هم از آن ها (یعنی از منافقان) هستم؟
حذیفه گوید :گفتم نه! ولی بعد از تو کسی دیگر را استثنا نمی کنم
ناگهان دیدم که اشک های عمر جاری شد. (3)
از این حدیث ظاهر می شود که «عمر» فهمید که حذیفه رغبتی به نماز خواندن بر جنازة أبوبكر .ندارد به همین دلیل بود- که گریه کرد و اشک هایش جاری گردید.
و نیز ابن عبدالبر وعدهٔ دیگری از دانشمندان اهل سنّت در حدیثی آورده اند که: عبدالرحمن بن عوف بر امّ سلمه وارد شد... ام سلمه به او گفت: من از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که فرمود: «گروهی از أصحاب من پس از آن که از آن ها جدا شدم هرگز مرا نخواهند دید»، عبدالرحمن از آن جا بیرون آمد و عمر را ملاقات کرد و آن چه از ام سلمه شنیده بود برای او بازگو نمود عمر شتابان به سراغ امّ سلمه رفت و از او پرسید تو را به خدا سوگند آیا من هم از آن ها هستم؟ امّ سلمه :گفت نه ولی بعد از تو این سخن را به کس دیگری نخواهم .گفت (4)
از این حدیث نیز ظاهر می شود که عمر جداً از این موضوع خائف و هراسان بوده است بطوری که حذیفه و امّ سلمه را در تنگنا قرار داده و آن ها ناگزیر متوسل به تقیّه
ص: 236
شده اند که سخنی بگویند که بر خلاف میل باطنی آن ها بوده است و این موضوع کاملاً از طرز سخن آن ها آشکار است
با توجه به آن چه گذشت چگونه می توان گفت که حدیث حذیفه از درجه اعتبار ساقط است در حالی که دانشمندان بزرگ رجال ،شناس حذیفه را رازدار منافق شناس و صاحب سرّ رسول خدا صلی الله علیه و اله معرفی ،نموده و او هم در برخی از موارد با کنایه و اشاره بعضی از منافقان را به دیگران شناسانیده است.
از باب مثال: ابن عبدالبر در شرح حال أبو موساى أشعری می نویسد: از «حذیفه» درباره او روایتی نقل شده که در آن مطلبی است که من خوش نمی دارم آن را بازگو کنم و به هر حال خدا او را بیامرزد (1)
ابن أبی الحدید گوید: سخنی که ابن عبدالبر به آن اشاره کرده و آن را نگفته است این است که در حضور حذیفه سخن از تدین ابوموسی به میان آمد حذیفه گفت شما دربارهٔ او چنین می گوئید ولی من گواهی می دهم که او دشمن خدا که او دشمن خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله و در این جهان و به روز رستاخیز در حال ستیز با آنان است روزی که معذرت خواهی و بهانه تراشی ستمگران را سودی نمی بخشد و برای آنان لعنت و بدفرجامی است. و حذیفه کسی است که منافقان را می شناخته و صاحب سر رسول خدا صلی الله علیه و اله بوده که پیامبر خدا صلی الله علیه و اله کار آنان و نام هایشان را به وی آموخته است.
ابن أبی الحدید در ادامه گوید: و روایت شده است که از عمّار (یاسر) دربارهٔ أبو موسی سؤال ،شد :گفت من از حذیفه دربارهٔ او سخنی بزرگ و شگفت انگیز شنیدم. شنیدم که می گفت: صاحب آن شب کلاه سیاه و سپس عمّار روی ترش کرد و لب های خویش را ،گزید آن چنان که از آن کار او دانستم که ابو موسی نیز از جمله افرادی بوده است که در آن شب روی گردنه بوده اند (و آهنگ رم دادن شتر پیامبر و قصد جان آن حضرت را داشته اند).
و در حدیث أبوالطفیل آمده است که بین حذیفه و مردی از منافقان - از أصحاب عقبه - سخنان تند و ناخوشایندی ردّ و بدل شد حذیفه به او گفت تو را به خدا سوگند می دهم که بگویی أصحاب عقبه چند نفر بودند؟ حاضران گفتند: اینک که از تو پرسید
ص: 237
جوابش را بده ابوموسای أشعری :گفت آن گونه که به ما رسیده است آن ها 14 نفر بودند حذیفه :گفت و اگر تو در میان آن ها بودی آنان 15 نفر بودند و من گواهی می دهم که 12 نفر آن ها دشمن خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله و در این جهان و به روز رستاخیز با آنان در حال ستیزند ولی سه نفر آن ها معذور بودند و گفتند ما صدای منادی رسول خدا صلی الله علیه و اله را نشنیدیم و ندانستیم که آن گروه نیز چه هدف و مقصدی دارند. (1)
پس این سخن حذیفه که گفته است: «و اگر تو در میان آن ها بودی آنان 15 نفر بودند»، معنایش این است که آن ها در واقع 14 نفر نبودند بلکه تو نیز از جمله ایشان بودی که البته سه نفر آن ها معذور بوده اند زیرا گفته اند ما صدای منادی رسول خدا صلی الله علیه و اله را نشنیدیم و از توطئه آن گروه نیز اطّلاعی نداشتیم پس اگر تو از جمله معذورین نبوده ای ناگزیر جزء همان 12 نفری خواهی بود که دشمن خدا و رسول بوده اند.
از آن چه تا بدینجا درباره ترور پیامبر صلی الله علیه و اله در حادثه تبوک آوردیم به این نتیجه می رسیم که سخنان بیمار گونهٔ «ابن حزم در بی اعتبار جلوه دادن حدیث «حذیفه» جز تعصّب و طرفداری از شیخین چیز دیگری نیست وگرنه جریان توطئه آن ها طبق روایاتی که متذکر شدیم همچون آفتاب نیمروز بر افراد تیزبین و عاقل ثابت و مسلّم است و ردّ و انکار آن چون آب در غربال بیختن و مشت بر سندان کوفتن است.
آن چه از مجموع روایات حدیثی تاریخی استفاده می شود این است که ابوبکر و عمر پس از افشا شدن سرّ پیامبر صلی الله علیه و اله توسط حفصه و عایشه و شکست توطئه منافقان در حادثه ،تبوک تصمیم گرفتند بعد از واقعه «غدیر خم» و نصب امیرالمؤمنین علیه السلام به مقام ،ولایت بار دیگر وارد عمل گردیده به پندار ،خود یا این که پیامبر صلی الله علیه و اله خدا را از میان بردارند و خواسته خود را عملی سازند و یا این که به هر نحو ممکن نگذارند امر خلافت و رهبری به اهل بیت علیهم السلام آن حضرت برسد!
از این رو در صدد برآمدند با یک برنامه دقیق و حساب شده برای تحقق بخشیدن
ص: 238
به اهداف خود با چند تن دیگر از همفکران خویش در بین خودشان عهدنامه ای بنویسند و به آن رسمیّت دهند تا در مقام عمل به آن ملتزم بوده و در مراحل بعدی یکدیگر را تنها نگذارند
و اینک برای روشن شدن ،مطلب برخی از روایاتی را که در این زمینه در منابع معتبر شیعه و اهل سنّت آمده است در این جا نقل می کنیم
1. در کتاب «اقبال الأعمال» به نقل از کتاب «النّشر و الطیّ» آمده است:
پس از سخنان رسول خدا صلی الله علیه و اله در «حجّة» «الوداع» در «منی» و تکرار آن در «مسجد خیف» دربارۀ قرآن و اهل بیت عدّه ای گردهم آمدند و گفتند: محمّد می خواهد امامت و رهبری را در خاندان خود قرار دهد از این رو 4 تن آنان از میان جمعیت خارج شده و به مکّه رفته و وارد خانه کعبه شدند و (به صورت سرّی میان خود قرار دادی نوشتند (1) مبنی بر این که هرگاه خداوند محمد را می راند یا کشته شد نگذارند امر امامت به دست أهل بيت او بیفتد. (2)
2. در کتاب بحارالأنوار از تقریب أبى الصلاح از تاریخ ثقفی نقل کرده است که: مردی نزد ابی بن کعب (3) آمد و گفت ای با منذر آیا به من نمی گوئی که نظرت دربارهٔ عثمان چیست؟ وی از پاسخ به آن مرد خودداری نمود آن مرد گفت خداوند به شما أصحاب محمد پاداش خیر ندهد شما وحی را مشاهده کردید و آن را به چشم خود دیدید و اینک که ما در فهم دین از شما می پرسیم چیزی از آن را به ما یاد نمی دهید در این هنگام «أبی» گفت: هلك أصحاب العقدة و ربّ الكعبه به پروردگار کعبه سوگند که هم پیمانان به هلاکت رسیدند (و آخرتشان تباه گردید) ولی من دلم به حال آن ها نمی سوزد بلکه اندوه من برای مردمی است که به وسیلهٔ آن ها گمراه می.شوند سپس
ص: 239
گفت: به خدا سوگند اگر خداوند تا روز جمعه مرا زنده نگهداشت پرده ها را کنار زده و حقایق را بیان خواهم کرد خواه مرا بکشند و خواه زنده بمانم!»
ولی افسوس که عمر او وفا نکرد و روز پنج شنبه همان هفته از دنیا رفت. (1)
3. أبونعیم اصفهانی در کتاب «حلية الاولياء» با سلسلهٔ سند از «قیس بن عباد» روایت کرده که گفته است به مدینه رفتم تا اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله را ملاقات کنم؛ مخصوصاً خیلی علاقه داشتم که «اُبیّ بن کعب» را دیدار نمایم؛ در صف اوّل - جماعت در مسجد پیامبر صلی الله علیه و اله - به نماز ایستادم، ناگهان دیدم «اُبی» آمد و چون نماز خود را به پایان رسانید شروع به حدیث گفتن ،نمود گردن ها به سوی او کشیده شد تا بیانات او را بشنوند او سه بار :گفت هلك أهل العُقده و رب الكعبه به پروردگار کعبه سوگند که همپیمانان (سران این امّت) گمراه شدند و آخرتشان تباه گردید هم خودشان گمراه شدند و به هلاکت رسیدند و هم دیگران را به هلاکت رساندند ولی من دلم به حال آن ها نمی سوزد بلکه اندوه من برای مسلمانانی است که به وسیله آن ها گمراه می شوند. (2)
4. در کتاب کافی از حارث بن حصیره اسدی از حضرت أبي جعفر (امام محمّد باقر علیه السلام) روایت کرده که فرمود همراه پدرم (علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام) وارد خانه کعبه ،شدم پدرم بر روی سنگ سرخ در بین دو ستون کعبه نماز خواند و سپس فرمود این جا بود که آن ها با یکدیگر هم پیمان شدند که اگر رسول خدا صلی الله علیه و اله بمیرد یا کشته شود نگذارند که این امر (ولایت) به خاندان او باز گردد :گفتم آن ها چه کسانی بودند؟ :فرمود: اوّلی و دوّمی (أبوبكر و عمر) و أبو عبيدة جرّاح و سالم بن حبيبه. (3)
5. در کتاب «روضهٔ کافی از حضرت ابی عبدالله (امام جعفر صادق علیه السلام) روایت کرده که آن حضرت در تفسیر آیه شریفه:
ص: 240
﴿... مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوَى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَا أَدْنَى مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴾ (1)
(هیچ گاه سه نفر با هم نجوا نمی کنند مگر این که خداوند چهارمین آن هاست، و هیچ گاه پنج نفر با هم نجوا نمی کنند مگر این که خداوند ششمین آن هاست و نه تعدادی کم تر و نه بیشتر از آن مگر این که او همراه آن هاست هر جا که باشند سپس روز قیامت آن ها را از اعمالشان آگاه می سازد چراکه خداوند به هر چیزی دانا است.)
:فرمود این آیه درباره فلان و فلان (أبوبكر و عمر) و أبوعبيده جرّاح و عبدالرحمن بن عوف و سالم مولای أبی حذیفه و مغيرة بن شعبه نازل گردید آن گاه که میان خود نامه ای نوشتند و هم عهد شدند و با یکدیگر توافق کردند که اگر محمّد از دنیا رفت هرگز نگذارند که خلافت در بنی هاشم قرار گیرد (2)
6. در مسند احمد حنبل در حدیثی از نافع از فرزند عمر آمده است:
«زمانی که عمر بن خطاب از دنیا رفت او را در بین قبر و منبر رسول خدا صلی الله علیه و اله گذاشتند که ناگهان علی- رضی الله عنه - آمد و در برابر صفوف جمعیّت ایستاد و گفت: او همین است؟! - و تا سه بار این جمله را تکرار نمود - و سپس گفت: رحمت خدا بر تو باد (3) «هیچ یک از بندگان خدای تعالی در نزد من محبوب تر از این شخص نیست که او و نوشته اش را بعد از نوشتهٔ رسول خدا صلی الله علیه و اله دیدار کنم (4)
این حدیث به طور سربسته و اجمال به موضوع همان نوشته اشاره دارد و توضیح و تفسیر آن در حدیث بعدی خواهد آمد.
7. در کتاب سليم بن قيس هلالی و احتجاج طبرسی در مورد منا شده امیر مؤمنان علیه السلام و سخنان آن حضرت در اجتماع مهاجر و انصار در زمان خلافت عثمان در مسجد پیامبر صلی الله علیه و اله چنین آمده است
ص: 241
علی علیه السلام خطاب به حاضران در مجلس :فرمود
«شما را به خدا سوگند می دهم آیا می دانید که پیامبر صلی الله علیه و اله خطابه ای ایراد کرد - که بعد از آن خطاب های ایراد نکرد- و فرمود: «ای مردم من در میان شما دو چیز گران بها باقی می گذارم: کتاب خدا و عترتم یعنی اهل بیتم به این دو تمسّک جوئید که هرگز گمراه نمی شوید خداوند لطیف خبیر به من خبر داده و به من وعده داده است که این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند».
عمر بن خطاب در حال شبه غضب برخاست و گفت: یا رسول الله آیا همهٔ أهل بیتت چنین اند؟ فرمود نه فقط اوصیاء من از اهل بیتم که اوّل آنان برادرم و وزیرم و وارثم و خلیفهٔ من در امتم و صاحب اختیار هر مؤمنی بعد از من علی علیه السلام است. سپس پسرم حسن سپس پسرم حسین سپس نه نفر از فرزندان حسین یکی پس از دیگری تا بر سر حوض کوثر نزد من .آیند آنان شاهدان خدا در زمین و حجّتهای او بر خلقش و خزانه داران علم او و معادن حکمت اویند هر کس آنان را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده و هر کس از آنان سرپیچی کند از فرمان خدا سرپیچی کرده است»؟ همه گفتند: شهادت می دهیم که پیامبر صلی الله علیه و اله این مطلب را فرمود
«... طلحة بن عبیدالله – که «زیرک قریش خوانده می شد- گفت: چه کنیم با ادّعای أبوبكر و عمر و اصحابش که او را تصدیق کردند و بر گفتار او شهادت دادند در آن روزی که تو را به اجبار می آوردند و در گردنت طنابی بود! به تو گفتند: «بیعت کن» و تو در مقابل آنان با فضائل و سوابق خود استدلال کردی و همه تو را تصدیق کردند ولی بعد از آن ابوبکر ادّعا کرد از پیامبر صلی الله علیه و اله شنیده که گفته است: «خداوند نخواسته است نبوّت و خلافت برای ما أهل بيت جمع شود» و عمر و أبوعبيده جرّاح و سالم - مولای أبي حُذيفه - و معاذ بن جبل هم او را تصدیق کردند؟!
سپس طلحه رو به علی علیه السلام کرد و گفت همۀ آن چه گفتی و ادعا کردی حق است آن چه از سابقه و فضیلت که با آن ها استدلال کردی ما هم اقرار می کنیم و قبول داریم ولی دربارۀ ،خلافت این پنج نفر به آن چه شنیدی شهادت دادند در این جا علی علیه السلام بپا خاست و از سخن طلحه به غضب آمد و چیزی که کتمان می کرد و نهان می داشت فاش نمود و مطلبی را که در روز مرگ عمر فرموده بود و مبهم بود و مردم مقصود آن حضرت را نفهمیده بودند روشن نمود و رو به طلحه کرد و در حالی که مردم همه
ص: 242
می شنیدند فرمود: ای طلحه! «به خدا سوگند هیچ نوشته ای که روز قیامت با آن خدا را ملاقات کنم در نزد من محبوب تر از نوشتهٔ این پنج نفر نیست که در حجّة الوداع در خانه کعبه بر سر وفای به آن هم پیمان شدند که: «اگر خداوند محمّد را بکشد یا بمیرد یکدیگر را بر ضدّ من کمک کنند و از همدیگر پشتیبانی نمایند تا خلافت به من نرسد». (1)
و در دنباله حدیث آمده است که علی علیه السلام به عبدالله فرزند عمر که در آن جا حاضر بود فرمود:
«تو را به خدا سوگند می دهم که بگوئی وقتی ما - اصحاب شوری از نزد پدرت - خارج شدیم (2)، پدرت به تو چه گفت؟ عبدالله بن عمر گفت: حال که مرا قسم دادی، راستش این است که او گفت: «اگر مردم با أصلع (3) بنی هاشم بیعت کنند آنان را به وسط جادّهٔ روشن خواهد کشانید و طبق کتاب پروردگارشان و سنت پیامبر شان بپا خواهد داشت»!.
سپس علی علیه السلام فرمود: ای پسر عمر در آن جا تو چه گفتی؟ پسر عمر گفت: من به او :گفتم ای ،پدر چه مانعی داری که او را خلیفه قرار دهی؟ علی علیه السلام فرمود: عمر چه جوابی به تو داد؟ پسر عمر :گفت او مطلبی گفت که آن را کتمان می کنم! فرمود: پیامبر صلی الله علیه و اله آن چه او به تو او به تو گفته و تو به او گفته ای به من خبر داده است پسر عمر :پرسید چه موقع خبر داده است؟ فرمود در زمان حیاتش به من خبر داد و سپس در آن شبی که پدرت از دنیا رفت در خواب به من خبر داد و هر کس پیامبر صلی الله علیه و اله را در خواب ببیند گویا در بیداری دیده است.
پسر عمر :گفت چه چیزی به تو خبر داده است؟ فرمود ای پسر ،عمر تو را به خدا سوگند که اگر برایت نقل کردم گفتارم را تصدیق کنی؟ پسر عمر :گفت اگر هم خواستم ساکت می مانم علی علیه السلام فرمود: وقتی به او گفتی:
«چه مانعی داری که او را خلیفه قرار دهی»؟ گفت: مانع من صحیفه و نوشته ای
ص: 243
است که در بین خود نوشته ایم و معاهده ای که در کعبه در حجّة الوداع بر سر آن پیمان شده ایم! پسر عمر در این جا ساکت شد و گفت تو را بحقّ پیامبر صلی الله علیه و اله قسم می دهم که از من دست برداری...»! (1)
آن چه تا بدینجا آوردیم دلائلی بود که نشان می داد ابوبکر و عمر با چند تن دیگر از همفکران خود هم پیمان شده و در بین خود صحیفه ای نوشته و با یکدیگر توافق نمودند برای رسیدن به حکومت ،اسلامی پیامبر خدا صلی الله علیه و اله را نابود ساخته و نگذارند آمر رهبری به خاندان آن حضرت برسد.
حال برای اثبات این مطلب و این که به روشنی معلوم شود که آن دو نفر – یعنی أبوبكر و عمر - و سه هم پیمان اصلی آنان و دیگر ،منافقان پس از اجرای برنامهٔ «غدیر خم» و سخنان پیامبر صلی الله علیه و اله که بی پرده علی علیه السلام را به مقام امامت و ولایت و جانشینی خود معرفی ،فرمود تصمیم جدّی گرفتند که اگر بتوانند رسول خدا صلی الله علیه و اله را به قتل برسانند و اگر نتوانند به نقشهٔ بعدی خود جامه عمل بپوشانند به نقل توطئه قتل پیامبر صلی الله علیه و اله و برنامه های بعدی آنان می پردازیم تا حقیقت ماجرای سقیفه و روی کار آمدن خلفای سه گانه بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله بر همگان روشن شود.
در کتاب اقبال الأعمال سيّد ابن طاووس رحمة الله علیه به نقل از کتاب «النّشر و الطىّ» - یکی از منابع کهن اسلامی از یکی از دانشمندان اهل سنّت – درباره «غدیر خم» چنین آمده است:
«در حدیث است که خداوند متعال در روز مباهله (2)، علی علیه السلام را بر دشمنان عرضه کرد و آنان از دشمنی خود دست کشیدند و در روز «غدیر» بر دوستان عرضه نمود ولی آنان دشمن او گردیدند ببین که بین این دو چه قدر فاصله است!».
هم او به نقل از «ابو سعید سمّان» می گوید «ابلیس در صورت پیرمردی خوش
ص: 244
چهره به نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله آمد و عرض کرد: ای ،محمد چه قدر اندک اند بیعت کنندگان با تو در مورد سخنی که دربارهٔ پسر عمویت علی علیه السلام!گفتی این جا بود که خداوند این آیه را نازل فرمود:
﴿ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنْ الْمُؤْمِنِينَ﴾: (1) (و به راستی که ابلیس گمان خود را در مورد آنان راست یافت و جز گروهی از مؤمنان همه از او پیروی کردند).
نویسنده کتاب مذکور در ادامه آورده است:
گروهی از منافقانی که پیمان شکنی کرده بودند گرد هم آمدند و :گفتند محمد دیروز در مسجد «خیف» سخنی گفت و امروز در این جا بر آن تأکید کرد و قطعاً وقتی به «مدینه» باز گردد برای آن بیعت خواهد گرفت .بنابراین نظر ما این است که پیش از ورود محمد به «مدینه» او را بکشیم!
در آن شب، 14 تن در گردن های بین «جحفه» (2) و «أبواء»، (3) به کمین نشستند تا آن حضرت را به قتل برسانند؛ 7 تن در سمت راست گردنه و 7 تن دیگر در سمت چپ آن به کمین نشستند تا کاری کنند که شتر آن حضرت رم .کند وقتی شب فرا رسید رسول خدا صلی الله علیه و اله نماز گزارد و در حالی که بر شتر خود که آن را «ناجیه» می نامید سوار ،بود حرکت کرد و آن دسته از اصحاب که قصد کمین داشتند پیشاروی حضرتش حرکت کردند. وقتی آن حضرت به گردنه یاد شده ،رسید جبرئیل ندا در داد ای ،محمد فلانی و فلانی - و همۀ آن 14 نفر را به نام ذکر کرد نام این افراد در کتاب «النشر و الطیّ» ذکر شده است - در گردنه ای به کمین نشسته اند تا شما را ترور .کنند. رسول خدا صلی الله علیه و اله نظری به پشت سر خود انداخت و :پرسید چه کسی پشت سر من است؟ «حذيفة بن يمان» عرض کرد من :فرمود آیا آن چه را که ما شنیدیم شنیدی؟ عرض کرد .بله فرمود: کتمان کن.
سپس به نزدیک آن افراد رفت و آن ها را با نام خود و پدرانشان صدا کرد وقتی صدای رسول خدا صلی الله علیه و اله را ،شنیدند از گردنه عبور کردند و در میان افراد دیگر وارد شدند و
ص: 245
دست شتران خود را که در گردنه بسته ،بودند آن ها را رها ،کردند و رسول خدا صلی الله علیه و اله به سوی شتران آن ها روانه شد و آن ها را شناخت و سپس مردم به رسول خدا صلی الله علیه و اله پیوستند و وقتی در منزلگاه فرود آمد فرمود چه شده است عده ای را که در کعبه با هم سوگند یاد می کنند اگر خدا محمد را می راند یا کشته شد نمی گذاریم این امر (ولایت و رهبری) به خاندان و اهل بیت او باز گردد و بعد از آن تصمیم به کاری را که نباید بگیرند، می گیرند. این جا بود که آن چند نفر نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله آمدند و سوگند یاد کردند که هیچ قصدی نداشتند و خداوند - تبارک و تعالی - این آیه را نازل فرمود:
﴿يَحْلِفُونَ بِاللهِ مَا قَالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَ هَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا...﴾، (1) به خدا سوگند می خورند که (سخن ناروا) نگفته اند، در حالی که قطعاً سخن کفر گفتند و پس از اسلام آوردنشان کفر ورزیدند و به کاری که نتوانستند ،بکنند همت گماشتند... (2)
آن چه از روایات وارده در مورد توطئه منافقان استفاده می شود این است که اصحاب ،صحیفه پس از پایان یافتن برنامه «غدیر» و بازگشت به مدینه، برای عملی ساختن نقشه های خود پس از روز رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله سخت به تکاپو افتاده بودند.
از این رو، - مطابق اسناد و مدارک موجود در منابع معتبر حدیث - بعد از جریان «غدیر خم»، (3) چهارده تن از اصحاب «عقبه» (4) به اضافهٔ بیست تن دیگر با یکدیگر هم پیمان شدند و پس از مراجعت به مدینه در خانه ابوبکر اجتماع کردند و بر آن پیمانی که در خانه کعبه بسته بودند در میان خودشان صحیفه ای را در مورد منع خلافت علی علیه السلام نوشته و بدان گواهی داده و آن را امضا نمودند.
ص: 246
طبق روایت مفصلی که از «حذيفة بن یمان» دربارهٔ حادثهٔ «تبوک» نقل شده أسامى آن چهارده تن از «اصحاب عقبه» از این قرار است:
أبوبكر ،عمر ،عثمان ،طلحه عبدالرحمن بن عوف سعد بن أبي وقّاص، أبو عبيدة جرّاح، معاوية بن أبي سفيان عمرو بن عاص أبو موسى ،أشعری مغيرة بن شعبهٔ ثقفی اوس بن حدثان ،بصرى أبوهريره و أبوطلحه أنصارى . (1)
اینان أصحاب عقبه بودند که می خواستند شتر پیامبر صلی الله علیه و اله را بر فراز «عقبه» رم دهند و حضرتش را به درون درّه پرتاب نمایند و بدین وسیله او را به قتل برسانند.
و امّا آن گروه دیگری که در وقت نوشتن صحیفه حاضر شدند و بدان گواهی دادند و آن را امضا نمودند و علی علیه السلام را از خلافت منع کردند، عبارتند از:
،أبوسفيان، عكرمة بن أبى جهل، صفوان بن أميّة بن خَلَف، سعید بن عاص، خالد بن ولید عيّاش بن ،ربیعه بشیر بن سعد، سهیل بن عمرو حکیم بن حزام صهيب بن سنان أبوالأعور سلمى و مطیع بن أسود مدرى. (2)
آری خواننده گرامی! آنان که در صدد قبضه کردن خلافت اسلامی پس از رحلت رسول گرامی اسلام بودند و فکر حکومت بعد از حضرتش را با همه دوری از آن جناب در سر می پروراندند از آن جا که نومیدانه به خواسته دلخواه خود نرسیدند نقشه دیگری برای رسیدن به هدف خود کشیدند و آن این که در صدد برآمدند پس از رسیدن به ،مدینه افراد دیگری از مجموعه منافقان را با خود همراه کنند و خود را برای اجرای نقشه های گسترده تری آماده و مهیّا نمایند.
بدین منظور در یکی از شب های ماه محرّم سال یازدهم هجری یک گروه چند نفری در خانة أبوبكر أبوبكر جمع شدند تا آخرین نتایج افکار و عملکرد خود را بازنگری کنند و برنامهٔ دقیقی را برای آینده نزدیک خود تدارک ببینند.
ص: 247
این افراد در یک محاسبه و جمع بندی کلّی در مورد افکار عمومی مردم و آمادگی شرایط برای اجرای نقشه های سقیفه به نتایجی رسیدند که همۀ آن ها را به نحو دلخواه خود در نوشته و پیمان نامۀ خویش منعکس کردند.
این عدّه که برای رسیدن به حکومت بعد از پیامبر هم پیمان شده بودند در واقع اساسنامه «سقیفه» را به عنوان یک قانون اساسی دائمی بر ضدّ «غدیر» و امامان برگزیدۀ الهی تنظیم کردند
به همین جهت برای فریب مردم آن روز و نسل های آینده آن را با مکر و حیله تمام تدوین نوده و در آن به آیات قرآن استشهاد کردند (!) و از پایه های اساسی و مسلّم اسلام به عنوان ابزاری بر ضدّ دستورات الهی استفاده کرده و آن چه در روزهای غصب ولایت در برابر ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام مطرح نمودند از قبل و پیش از آن در آن پیمان نامه گنجاندند.
سپس به عنوان بنیانگذاران مکتب خلفا تصویب کردند که اگر قدرت را به دست ،گرفتند خلافت از همان پنج نفر امضا کنندگان صحیفهٔ اوّل - يعنى أبوبكر و عمر و أبوعبيده جرّاح و معاذ بن جبل و سالم (مولای أبی حذیفه) خارج نباشد و تا آنان زنده هستند نوبت خلافت به دیگری نرسد
آنان در همان شبی که به طور دسته جمعی در خانه ابوبکر گرد آمده بودند، قانون أساسى سقیفه را تدوین و به تصویب رسانیده و به سعید بن عاص دستور دادند تا آن را برایشان ،بنویسد و به امضای 34 نفر حاضر در جلسه رسانیدند و در آخر آن صحیفه نوشتند: سعید بن عاص این صحیفه را با توافق کسانی که اسم و شهادتشان در آخر این ورقه است در محرّم سال یازدهم هجری نوشته است.
سپس صحیفه را به أبو عبیدهٔ جرّاح سپردند و او را امین خویش قرار دادند و او نیز آن را به مکه آورد و در خانه کعبه در زیر خاک پنهان کرد و همیشه در آن جا بود تا زمان خلافت عمر بن خطاب که وی آن را از آن جا خارج ساخت (1)
ص: 248
متن صحیفهٔ دوم که در خانه ابوبکر به امضای 34 نفر رسید چنین بود:
بسم الله الرحمن الرحيم
این نوشته ای است که عده ای از اصحاب محمد رسول الله از مهاجرین و انصار بر آن متفق شدند همانان که خداوند آنان را در کتاب خویش به لسان پیامبر صلی الله علیه و الهش مدح کرده است آنان پس از این که فکر و مشورت کردند متفق القول ،شدند، این صحیفه را با توجه به ایام گذشته و روزگارهای باقیمانده نوشتند تا مسلمانانی که بعد از آنان میآیند به این عده اقتدا کنند (!)
اما بعد، خداوند با منت و کَرَم خود محمد را بر همه مردم مبعوث نمود برای دینی که برای بندگانش انتخاب کرده بود او وظیفهٔ خود را ادا نمود و آن چه خدا به وی امر کرده بود تبلیغ نمود و بر ما واجب کرد که تمام آن ها را بپا داریم تا زمانی که دین را کامل و واجبات را واجب نمود و سنتها را پایه گذاری کرد |آن گاه پروردگار پیشگاه خود را برای وی انتخاب کرد و او را با احترام و رضایت خاطر قبض روح نمود بدون این که کسی را برای بعد از خود به خلافت برساند
پیامبر اختیار خلافت را بر عهدهٔ مسلمین گذاشت تا هر کس که به فکر او و دلسوز بودنش اطمینان دارند برای خود انتخاب کنند مسلمانان باید به خوبی از پیامبر صلی الله علیه و اله پیروی کنند همان طور که خداوند فرموده است:
﴿ لَقَدْ كانَ لَكُم فِي رَسُول الله أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو الله وَالْيَوْمَ الآخِرِ﴾
«برای شما نسبت به پیامبر صلی الله علیه و اله پیروی نیکو لازم است برای کسانی که به خدا و روز قیامت امیدوارند».
پیامبر کسی را به خلافت نرساند بدلیل این که این امر در یک خاندان مانند ارث ادامه پیدا نکند بدون این که بقیهٔ مسلمین در آن سهیم ،باشند و باعث دولتمندی اغنیا نشود تا کسی که به خلافت رسید نگوید این امر در این خاندان از پدر به فرزند تا روز قیامت به ارث می رسد
بر مسلمین واجب است که پس از رحلت هر خلیفه ای صاحب نظران جمع شوند و مشورت کنند و هر کس را که مستحق خلافت دیدند امیر خود نمایند و او را صاحب اختیار مسلمین قرار دهند؛ چرا که بر اهل هر زمانی کسی که صلاحیت خلافت را دارد
ص: 249
مخفی نمی ماند.(!)
اگر کسی از مردم ادعا کند که رسول الله شخصی را به عنوان خلیفه منصوب کرده و اسم و نسب او را معین نموده سخن باطلی گفته و حرفی زده که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله خلاف آن را معتقدند و با جماعت مسلمین مخالفت کرده است.
اگر کسی ادعا کند که خلافت پیامبر صلی الله علیه و اله ارثی است و او این امر را برای کسی به ارث می گذارد حرف محالی زده است؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و اله فرموده است: «ما پیامبران ارث نمی گذاریم و هر چه از ما بر جای می ماند صدقه است» (!)
اگر کسی ادعا کند که خلافت جز برای یک نفر از بین مردم صلاحیت ندارد و منحصر در اوست و سزاوار دیگری نیست برای این که این مقام مانند نبوت است؛ چنین کسی دروغ گفته است زیرا پیامبر صلی الله علیه و اله فرموده: «اصحاب من مانند ستارگانند که به هر کدام اقتدا کنید هدایت خواهید شد».
اگر کسی ادعا کند که او مستحق خلافت و امامت بدلیل خویشاوندی با پیامبر صلی الله علیه و اله است و خلافت منحصر در او و فرزندانش می باشد یعنی فرزند از پدر خلافت را ارث می برد و این در هر زمانی ادامه دارد و هیچ کس جز اینان صلاحیت ندارد و تا روز قیامت سزاوار آن هاست؛ چنین کسی هم دروغ گفته است هر چند که نسب خویشاوندی نزدیکی با پیامبر داشته باشد (!) زیرا خداوند فرموده است - و کلام خدا بر همه حاکم است - ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ الله اتقاكُمْ﴾، «با ارزش ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست».
همچنین پیامبر صلی الله علیه و اله فرموده است «حقوق مسلمین مساوی است و پایین ترین افراد هم می توانند دربارۀ حقوق خود اقدام .کنند همه مسلمین يَدِ واحد در برابر دشمنانشان هستند» پس هر کس به کتاب خدا ایمان آورد و به سنت پیامبر اقرار کند راهش مستقیم است و به سوی خدا پیش می رود و مسیر صحیح را می پیماید.
هر کس روش خلیفه را قبول نکند مخالف حق و کتاب خداست و از جماعت مسلمین جدا شده است؛ او را بکشید که قتل او به صلاح امت است.
همچنین پیامبر صلی الله علیه و اله فرموده است: «هر کس در بین امت من - در حالی که متحد بودند - آمد و قصد داشت تفرقه بیندازد او را به قتل برسانید هر که می خواهد باشد؛ چرا که اتحاد رحمت و اختلاف عذاب است امت من هیچ گاه بر گمراهی متفق نخواهند شد و
ص: 250
مسلمانان يَدِ واحدی در برابر دشمنانشان هستند». بین مسلمین کسی اختلاف نمی اندازد مگر این که تکروی می کند و دشمن آن هاست و به دشمنان مسلمانان کمک می.کند خدا و رسولش خون او را مباح و قتل او را حلال کرده اند. (1)
همان شب که صحیفهٔ ملعونهٔ دوم توسط آن گروه امضا شد پیامبر صلی الله علیه و اله پس از نماز صبح رو به ابو عبیده جراح کرده فرمود: «خوشا به حال تو که امین این امت شده ای»! سپس آیه 79 سوره بقره را تلاوت فرمود:
﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ ﴾
وای بر کسانی که نوشته ای را به دست خویش می نویسند و سپس می گویند: این از سوی خداست، تا با آن مبلغ کمی به دست آورند. وای بر آنان از آن چه دست هایشان می نویسد و وای بر آنان از آن چه کسب می کنند
آن گاه با ذکر آیه 108 سورۀ نساء فرمود: کسانی که در این امت چنین صحیفه ای را نوشته اند شباهت دارند به آنان که خدا می فرماید:
﴿يَسْتَخْفُونَ مِنْ النَّاسِ وَلَا يَسْتَخْفُونَ مِنْ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ مَا لَا يَرْضَى مِنْ الْقَوْلِ وَ كَانَ اللهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطاً﴾
«از مردم مخفی می کنند اما از خدا مخفی نمی کنند و خدا ناظر آنان است هنگامی که شب را سحر می کنند در سخنی که خدا راضی نیست و خدا به آن چه انجام می دهند احاطه دارد».
سپس فرمود: امروز گروهی در امت من تشکیل یافته اند که در صحیفه نوشتنشان مانند سردمداران زمان جاهلیت شده اند که صحیفه ای بر علیه ما نوشتند و در کعبه آویزان نمودند خداوند به آن عده امکانات می دهد تا آن ها و کسانی را که بعد از آنان میآیند امتحان کند و انسان های خبیث و پاک را از هم جدا سازد. اگر نبود که خداوند به
ص: 251
من دستور داده از آن ها اعراض نمایم برای مقدّری که می خواهد به انجام رساند، هم اکنون آنان را پیش آورده گردنشان را می زدم!
هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و اله این سخنان را می فرمود لرزه بر اندام امضا کنندگان صحیفه افتاد و اختیار از کف داده ،بودند به طوری که بر حاضران در مجلس مخفی نماند که حضرت با سخن خویش آن عده را قصد کرده و این آیه های قرآنی را درباره آنان می خواند. (1)
بر أساس روایات ،تاریخی رسول خدا صلی الله علیه و اله در آخرین روزهای عمر خود سپاهی را به فرماندهی اُسامة بن زید و با هدف جنگ با رومیان آماده ساخت و مقرر داشت تا همهٔ سران مهاجر و انصار همچون ابوبكر ، عمر ، أبو عبيدة جرّاح، سعد بن أبي وقّاص، سعيد بن زید و دیگران تحت فرماندهی او در این جنگ شرکت کنند.
در اجرای فرمان رسول خدا صلی الله علیه و اله اُسامه در یک فرسخی شهر ،مدینه در ناحیه ای به نام «جُرف» اردو زد و در همین احوال پیامبر خدا صلى الله عليه و سلم بیمار و بستری گردید.
ابن سعد واقدی در کتاب «طبقات» خود می نویسد:
انتخاب اُسامه به سمت فرماندهی سپاه که در آن موقع وی بیش از هفده سال ،نداشت بر گروهی از نامداران صحابه گران آمد و نسبت به فرماندهی او طعنه زدند و اعتراض کنان گفتند آیا جوانی نوخاسته را بر پیشگامان اسلام از مهاجر و انصار فرماندهی می دهند؟
رسول خدا صلی الله علیه و اله از شنیدن این سخن خشمگین گردید و در حالتی که دستمالی بر سر بسته و قطیفه ای بر دوش افکنده بود بیرون آمد و بر فراز منبر رفت و فرمود:
این چه سخنی است که از بعضی از شما دربارهٔ فرماندهی اسامه شنیده ام؟ شما پیش از این نیز دربارهٔ فرماندهی پدرش به طعنه پرداخته بودید و حال آن که به خدا سوگند هم زید شایستگی فرماندهی را داشت و هم ،پسرش اسامه این شایستگی را دارد.
ص: 252
،پس از منبر به زیر آمد و به خانه رفت. در همین هنگام همه افرادی که مقرّر شده بود تا در سپاه اسامه شرکت کنند برای وداع به خدمت پیامبر صلی الله علیه و اله رسیدند و از آن جا به اردوگاه رفتند پس از رفتن ایشان دیری نپائید که بیماری رسول خدا صلی الله علیه و اله شدّت یافت و در همان حال پیاپی می فرمود: سپاه اسامه را روانه کنید...(1)
بخاری نیز در کتاب صحیح خود از ابن عمر روایت کرده که :گفت
«پیامبر صلی الله علیه و اله اسامه را بر قومی امارت داد پس آنان فرماندهی وی را نپذیرفتند و در این مورد زبان به طعنه ،گشودند پس رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: اگر در مورد فرماندهی او زبان به طعنه ،گشائید قبل از او فرماندهی پدرش را نیز ،نپذیرفتید و به خدا سوگند که او سزاوار امارت و فرماندهی ،بود و از دوست داشتنی ترین مردم نزد من بود و این هم (پسرش اُسامه) یکی از محبوب ترین مردم نزد من بعد از او می باشد.» (2)
ابن أبى الحدید معتزلی هم در «شرح نهج البلاغه» به نقل از ابوبکر جوهری می نویسد: أحمد بن اسحاق بن صالح از احمد بن سیّار... از عبدالله بن عبدالرحمن نقل می کند که:
پیامبر صلی الله علیه و اله در بیماری مرگ ،خود اسامة بن زید را به فرماندهی لشکری گماشت که عموم بزرگان مهاجران و انصار در آن شرکت داشتند و أبوبكر و عمر و أبوعبيدة بن جراح و عبدالرحمن بن عوف و طلحه و زبیر هم در زمرۀ آنان بودند. پیامبر صلی الله علیه و اله به اسامه فرمان داد به «موته، یعنی همان جایی که پدر اسامه کشته شده بود حرکت کند و در وادى فلسطین جنگ و جهاد کند.
اسامه در این کار مسامحه و سستی ورزید و لشکر هم بدان سبب اهمال و سنگینی کرد. پیامبر صلی الله علیه و اله در بیماری خودگاه سنگین و گاهی هم بهتر می شد و همواره در گسیل داشتن لشکر اسامه تأکید می نمود تا آن جا که اسامه به پیامبر صلی الله علیه و اله :گفت پدر و مادرم فدای تو باد آیا اجازه می دهی چند روزی درنگ کنم تا خداوند متعال شفایت دهد؟ فرمود: نه حرکت کن و در پناه برکت خداوند برو :گفت ای رسول خدا صلی الله علیه و اله اگر بروم و تو بر این حال باشی در دل من شوری از اضطراب و نگرانی دربارۀ تو خواهد بود فرمود در پناه
ص: 253
نصرت و عافیت حرکت کن و برو :گفت ای رسول خدا صلی الله علیه و اله من خوش نمی دارم که از همه مسافران و کاروان ها مرتب دربارهٔ حال تو بپرسم فرمود: آن چه را به تو فرمان می دهم انجام بده.
سپس ضعف بر رسول خدا صلی الله علیه و اله چیره شد. اسامه هم برخاست و آماده حرکت شد و چون پیامبر صلی الله علیه و اله از آن حال ضعف بیرون آمد دربارهٔ اسامه و آن لشکر پرسید گفتند: مجهز می شوند و در حال حرکتند سپس آن حضرت پشت سر هم فرمود: لشکر اسامه را روانه کنید خدا لعنت کند کسی را که از آن تخلّف نماید. ﴿انْفُذُوا بَعْثَ أُسَامَةَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ﴾.
و این جمله را به صورت مکرر می فرمود اسامه در حالی که پرچم بر دوش داشت و صحابه هم همراهش بودند بیرون رفت و در «جُرف»، (1) - حدود یک فرسخی مدینه - فرود آمد در حالی که ابوبکر و عمر و بیشتر مهاجران و از أنصار هم اسید بن حُضیر و بشير بن سعد و سران دیگر أنصار نیز همراهش بودند... (2)
رسول خدا صلی الله علیه و اله در منزل امّ سلمه «رضی الله عنه» بود که عایشه به منزل وی آمد و از او تقاضا کرد تا پیامبر صلی الله علیه و اله را برای پرستاری حضرتش به منزل خویش انتقال دهد. دیگر زنان پیامبر صلی الله علیه و اله نیز همین درخواست را از ام سلمه کردند (که اجازه دهد آن حضرت را به خانه عایشه ببرند) امّ سلمه اجازه داد. (3) پیامبر صلی الله علیه و اله که از شدت درد توانایی راه رفتن را ،نداشت به کمک علی علیه السلام و فضل بن عباس به منزل عایشه انتقال یافت. (4)
به راستی چه عاملی باعث آن گردید که عایشه پیامبر صلی الله علیه و اله را از منزل امّ سلمه به خانه خودش انتقال دهد؟
آیا امّ سلمه که «آیه تطهیر» در خانه او نازل شد و پیامبر صلی الله علیه و اله درباره او فرمود: «تو از
ص: 254
نیکان و خوبان هستی» (1) توانایی مراقبت و پرستاری از آن حضرت را نداشت؟!! آیا دلسوزی و محبّت امّ سلمه نسبت به پیامبر صلی الله علیه و اله کم تر از عایشه بود؟!! یا این که در واقع می خواست در روزهای پایانی عمر پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله از نزدیک اوضاع ایشان را تحت کنترل خود داشته باشد؟ و یا این که نقشه به قدرت رساندن پدرش را در سر می پروراند؟ (2)
همان گونه که اشاره کردیم پیامبر صلی الله علیه و اله پرچم جنگ را به دست خود برای اُسامه بست و به او دستور داد به آن سرزمینی که پدرت در آن جا کشته شد حرکت کن (3) و به نام خدا و در راه خدا با آنان .بجنگ
پیامبر خدا صلی الله علیه و اله در حضور یافتن مهاجرین و انصار در این سپاه تأکید فراونی داشت (4) و حتی کسانی را که از سپاه اُسامه سرپیچی کنند لعنت کنند لعنت نمود. (5)
مورّخین در کتب تاریخی خود تصریح کرده اند که در میان این جمع افرادی همچون: أبوبكر ، عمر، عثمان أبو عبيدة جرّاح، سعد بن أبي وقاص سعيد بن زيد و قتادة بن نعمان... حضور داشتند... (6)
بر أساس روایت مفصّلی که از حذیفه یمانی نقل شده رسول خدا صلی الله علیه و اله آن چند نفر و
ص: 255
کسانی که آنان را برای مخالفت با علی علیه السلام دوست می داشتند گرد هم آورد و نیز آنان که از «طلقا» و آزادشدگان منافقان بودند و آمارشان در حدود چهار هزار نفر می رسید، همه را تحت فرماندهی اسامه قرار داد و او را امیر آن ها گردانید و فرمان داد که – هر چه زودتر - به سوی شام حرکت کنند
آن ها گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و اله ما تازه از سفری آمده ایم که در این سفر با شما همراه ،بوده،ایم از شما درخواست داریم که اجازه دهید اندکی بمانیم و کارهایمان را اصلاح کنیم. حضرت دستور داد که بمانند و نیازمندی هایشان را اصلاح کنند ولی به اسامه :فرمود در چند میلی مدینه منتظر بماند که آن ها نیز پس از اصلاح کارهایشان به او بپیوندند.
منظور رسول خدا صلی الله علیه و اله این بود که مدینه را از ایشان خالی کند زیرا آنان سرگرم نقشه ای بودند که می خواستند آن را پیاده کنند از این رو رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمان داد که از مدینه خارج شوند - و احدی از آن ها در مدینه باقی نماند و آنان که مطلب را دریافته بودند کندی کردند و از مدینه خارج نشدند
رسول خدا صلی الله علیه و اله نیز که سهل انگاری آن ها را مشاهده ،فرمود، به قیس بن سعد بن عباده و حباب بن منذر فرمان داد تا آن ها را به سوی لشکر اسامه کوچ دهند. قیس بن سعد و حبّاب بن منذر نیز آن ها را از مدینه بیرون کرده و به لشکرگاه اسامه ملحق نمودند و به او گفتند که رسول خدا صلی الله علیه و اله به تو اجازه تخلّف نداده و هم اکنون حرکت کن تا رسول خدا صلی الله علیه و اله کوچ کردن تو را بداند.
أسامه کوچ کرد و قیس بن سعد و حبّاب بن منذر به طرف مدینه برگشتند و رسول خدا صلی الله علیه و اله را از حرکت اسامه آگاه کردند. حضرت فرمود: این گروه نمی روند و از جای خود حرکت نمی کنند.
راوی گوید: پس ابوبکر، عمر، أبو عبيده با أسامة بن زيد خلوت کردند و گفتند: که ما در چنین شرایطی به کجا می رویم؟ چرا مدینه را خالی بگذاریم در حالی که حضور ما در مدینه از هر زمان دیگری لازم تر است
اسامه :پرسید چرا و برای چه؟ گفتند رسول خدا صلی الله علیه و اله در آستانه مرگ است و به خدا سوگند اگر از دنیا برود اتفاقاتی رخ می دهد که اصلاح آن ممکن نخواهد بود پس بهتر است ببینیم کار پیامبر صلی الله علیه و اله به کجا می انجامد و سپس حرکت می کنیم
ص: 256
آنان با این سخنان «اُسامه» را راضی کردند که به جای اول خود در لشکرگاه مدینه باز گردند. آن گاه پس از بازگشت خویش از فرصت استفاده کرده کسی را نزد عایشه فرستادند تا از حال رسول خدا صلی الله علیه و اله برایشان خبری بیاورد
،پس فرستادهٔ آنان نزد عایشه آمد و پنهانی از حال رسول خدا صلی الله علیه و اله جویا شد. عایشه به او گفت برو به أبی بکر و عمر و همراهانشان بگو که پیامبر صلی الله علیه و اله مشرف به مرگ است هیچ یک از شما از جای خود حرکت نکند و من ساعت به ساعت اخبار را به شما گزارش می دهم
مرض رسول خدا صلی الله علیه و اله شدّت یافت و عایشه «صهیب» را فرستاد و به او گفت برو به سوى ابوبکر و او را آگاه کن که امیدی به بهبودی پیامبر صلی الله علیه و اله نیست، تو و عمر و أبو عبیده و هر کس را که صلاح بدانید در اسرع وقت خود را به مدینه برسانید ولی شبانه بطور پنهانی وارد شوید...
پس ،أبوبكر ،عمر ،أبو عبيده شبانه وارد مدینه شدند و حال مرض رسول خدا صلی الله علیه و اله سنگین بود حذیفه گوید پیامبر صلی الله علیه و اله لحظاتی به خود آمد و فرمود در این شب شرّ بزرگی وارد مدینه شد عرض کردند چه شرّی ای رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: آنان که در لشکر اسامه بودند چند نفرشان برگشتند و با فرمان من مخالفت نمودند. (1)
در ارشاد مفید و اعلام الورای طبرسی روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله در خانه عایشه بود که بیماری آن حضرت ادامه پیدا کرد و سنگین شد پس روز (دوشنبه) بلال - اذان گوی آن حضرت - هنگام نماز صبح آمد و در حالی که بیماری حضرت را در خود فرو برده بود گفت هنگام نماز ،است خدا شما را رحمت کند. آواز بلال را به گوش آن حضرت ،رسانیدند فرمود کسی را بگوئید تا با مردم نماز بخواند.» (2)
در کتاب «خصائص الائمه» روایت شده است: هنگامی که بیماری پیامبر سنگین ،شد علی علیه السلام را فرا خواند و سر خود را در دامن او قرار داد و از حال رفت تا زمانی که به
ص: 257
وقت نماز آگاه گردید... (1)
بر این اساس علّت این که پیامبر صلی الله علیه و اله کسی را برای امامت نماز معیّن نفرمود به دو جهت بود جهت اوّل این که سر مبارک آن حضرت بر روی زانوی علی علیه السلام بود و علی علیه السلام در آن حالت نمی توانست در مسجد برای امامت حاضر شود و جهت دوم این که گروه مهاجرین و انصار همگی می بایست در سپاه اسامه حضور داشته باشند از این ،رو حضرت کسی را برای امامت نماز معیّن نکرد و فقط فرمود: «کسی را بگوئید تا با مردم نماز بخواند».
أمّا این سخن پیامبر صلی الله علیه و اله از منزل عایشه بدین صورت خارج شد که پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: أبوبکر را بگوئید تا با مردم نماز بگذارد!!» حفصه :گفت عمر را بگوئید تا با مردم نماز بگذارد».
شیخ مفید :گوید
وقتی پیامبر صلی الله علیه و اله کلام عایشه و حفصه را شنید و علاقه شدید هر کدام از این دو را در به امامت رساندن پدرانشان و فریفتگی آنان را در این کار دید که چگونه در این باره تلاش می کنند در حالی که هنوز پیامبر صلی الله علیه و اله در حال حیات ،است، خطاب به آن دو زن فرمود: ﴿اکْفُفْنَ فَإِنَّکُنَّ صُوَیْحِبَاتُ یُوسُفَ﴾: دست بردارید شما همانند زنان اطراف یوسف هستید (که باعث به زندان افتادن حضرت شدند)».
سپس شتابان برخاست از این که مبادا یکی از آن دو نفر در امامت بر مردم سبقت بگیرند و حال آن که حضرت هر دو را امر کرده بود که با اسامه از شهر خارج شوند و نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله شکی نبود که آن دو تخلف کرده اند.
هنگامی که حضرت صدای عایشه و حفصه را شنید دانست که این دو نفر (أبوبکر و عمر) در مدینه هستند و از فرمان رسول خدا صلی الله علیه و اله سرپیچی کرده اند به همین جهت پیامبر صلی الله علیه و اله برای دفع فتنه و از بین بردن شبهه تصمیم گرفت خود شخصاً به مسجد ،برود و لذا در حالی که از شدّت ضعف توانائی راه رفتن نداشت و دست های مبارکش را على بن أبى طالب علیه السلام و فضل بن عباس گرفته و بر آن دو تکیه داده و پاهای حضرتش از ضعف و ناتوانی بر زمین کشیده می شد با این حال به مسجد آمد، هنگامی که آن
ص: 258
حضرت از منزل خارج و روانهٔ مسجد شد ابوبکر را دید که در محراب ایستاده است پس حضرت با دست مبارک خود به او اشاره فرمود که از محراب کنار برود، أبوبکر به کناری رفت و رسول خدا صلی الله علیه و اله در جای أبوبكر نشسته و تكبيرة الاحرام نماز را گفت و نمازی را که ابوبکر شروع کرده بود - به هیچ انگاشت - و نماز را از نو آغاز کرد و دنبال نماز ابوبکر را نگرفت و بنا را بر أفعالی که در نماز أبوبکر گذشته بود نگذاشت. (1)
در همین رابطه در ادامه حدیثی از حذیفه آمده است:
... بلال مؤذن رسول خدا بود و در هنگام نمازها اذان می گفت و رسول خدا صلی الله علیه و اله را آگاه می ساخت اگر پیامبر صلی الله علیه و اله قدرت بیرون رفتن داشت خودش می رفت و با مردم نماز می خواند و اگر توانائی نماز خواندن نداشت به علی بن أبی طالب دستور می داد تا برود و با مردم نماز بخواند علی بن أبي طالب علیه السلام و فضل بن عبّاس در مدّت بیماری پیامبر صلی الله علیه و اله پیوسته ملازم با آن حضرت بودند
و چون رسول خدا صلی الله علیه و اله آن شب را به صبح آورد - یعنی همان شبی که آن چند نفر که تحت فرماندهی اُسامه بودند با فرمان رسول خدا مخالفت کرده و برگشته بودند – بلال اذان ،گفت سپس طبق عادت همیشگی خود خدمت پیامبر آمد تا آن حضرت را آگاه کند ولی پیامبر صلی الله علیه و اله را سنگین و ممنوع الملاقات دید (و نتوانست به حضور حضرتش راه یابد).
عایشه (که از نزدیک شاهد شدّت بیماری پیامبر صلی الله علیه و اله بود؛ و می دید که هرگاه پیامبر صلی الله علیه و اله نمی تواند برای نماز به مسجد برود علی علیه السلام را به جای خود می فرستد، فرصت را غنیمت شمرد و) به «صُهَیب» (2) دستور داد تا سراغ پدرش ابوبکر برود و او را آگاه کند که حال رسول خدا صلی الله علیه و اله سنگین است و قدرت بر حرکت ندارد که به مسجد برود و علی بن أبي طالب علیه السلام هم که ملازم خدمت پیامبر است و نمی تواند برود و با مردم نماز بخواند پس تو به مسجد برو و با مردم نماز بخوان که اکنون وقت آماده است و این نماز برای آینده تو حجّت است (!).
:گوید مردم از آن چه در خانهٔ پیامبر می گذشت بی اطلّاع بودند و در مسجد انتظار
ص: 259
رسول خدا صلی الله علیه و اله و یا علی علیه السلام را داشتند که ناگاه دیدند أبوبکر وارد مسجد شد و به سوی محراب رفت و گفت بیماری رسول خدا صلی الله علیه و اله سنگین شده و ادعا کرد که آن حضرت به من دستور داده است تا با مردم نماز بخوانم (!)
مردی از یاران رسول خدا صلی الله علیه و اله به او گفت: تو را چه به این کار تو که در لشکر اسامه ،بودی نه به خدا سوگند ما کسی را سراغ نداریم که به سوی تو فرستاده باشد و نه هم به تو دستور نماز داده باشد.
مردم بلال را صدا زدند بلال :گفت صبر کنید تا در این باره از رسول خدا صلی الله علیه و اله اجازه .بگیرم پس بلال با عجله به دَرِ خانه پیامبر صلی الله علیه و اله آمد و در را به شدّت کوبید پیامبر صلی الله علیه و اله صدای کوبه در را شنید و فرمود این چه در زدنی است؟ به ببینید چه خبر است؟ فضل بن عبّاس آمد و در را باز کرد ناگاه بلال را ،دید :گفت بلال چه خبر است؟ بلال :گفت أبوبكر به مسجد آمده و در جای رسول خدا صلی الله علیه و اله ایستاده و می خواهد با مردم نماز بخواند و گمان می کند که رسول خدا صلی الله علیه و اله به او فرمان داده است تا با مردم نماز بخواند (!)
فضل :گفت مگر ابوبکر در لشکر اُسامه نبود؟ به خدا سوگند شرّ بزرگی که پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود همین پس فضل به همراه بلال وارد منزل پیامبر شدند پیامبر بلافاصله :فرمود مرا بلند کنید و به مسجد ببرید سوگند به آن خدایی که جانم در قبضه قدرت اوست فتنه بزرگی بر اسلام وارد شده است.
سپس رسول خدا صلی الله علیه و اله بیرون آمد در حالی که دستمالی به سر بسته و بر علی علیه السلام و فضل بن عبّاس تکیه کرده و پاهای مبارکش به زمین کشیده می شد تا این که وارد مسجد شد و أبوبکر در محراب ایستاده بود و اطرافش را ،عمر ، أبو عبيده، سالم (غلام أبي حذيفه) صهیب و چند تن دیگر از منافقان گرفته بودند ولی بیشتر مردم در انتظار بلال بودند که خبری از خانه رسول خدا بیاورد.
چون مردم رسول خدا صلی الله علیه و اله را دیدند که با آن حال ضعف و ناتوانی وارد مسجد شد مطلب را بزرگ شمردند. رسول خدا صلی الله علیه و اله آمد و از پشت سر عبای ابوبکر را گرفت و او را از محراب بیرون کشید و أبوبکر و کسانی که دور او را گرفته بودند پشت سر رسول خدا صلی الله علیه و اله خود را پنهان نمودند (1)
ص: 260
سپس مردم جلو آمدند و با رسول خدا صلی الله علیه و اله نماز خواندند ولی پیامبر نشسته نماز خواند و بلال هم صدای تکبیر را به مردم می رسانید تا آن که نماز به پایان رسید بعد از نماز پیامبر صلی الله علیه و اله نگاهی کرد و أبی بکر را ندید خطاب به حاضران فرمود: ای مردم از پسر أبوقحافه و اصحابش تعجب نمی کنید که من آن ها را تحت فرمان اسامه قرار دادم ولی با فرمان من مخالفت کرده و برای ایجاد فتنه و آشوب به مدینه باز گشتند؟!
سپس فرمود: مرا بر فراز منبر .ببرید حضرت در حالی که دستمالی به سر بسته بود بر پایین ترین پلهٔ منبر نشست و پس از حمد و ثنای الهی :فرمود
ای ،مردم از امر پروردگارم آن چه همه به سوی آن می روند (یعنی مرگ) بر من نازل شده است. من شما را با حجت واضحی که شب آن مانند روز است ترک می گویم. بعد از من اختلاف نکنید آن گونه که بنی اسرائیل قبل از شما اختلاف کردند ای مردم بر شما حلال نمی کنم جز آن چه قرآن حلال کرده و حرام نمی کنم جز آن چه قرآن حرام کرده است. من در میان شما دو چیز گران بها باقی می گذارم که اگر به آن دو تمسک کنید گمراه نمی شوید و لغزش نمی یابید کتاب خدا و عترت من اهل بیتم این دو جانشینان من در میان شما هستند و از یکدیگر جدا نمی شوند تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند و من از شما سؤال کنم با آنان چگونه رفتار کردید آن روز عده ای از حوض من کنار زده می شوند همان گونه که شتران غریبه کنار زده می شوند آنان می گویند من فلانی هستم و من پاسخ می دهم نامتان را می دانم ولی شما بعد از من از دین
ص: 261
بازگشتید خوار ،باشید خوار باشید.
پس از آن پیامبر صلی الله علیه و اله از منبر پائین آمد و به منزل رفت. (1)
یکی از حوادث مسلّم تاریخ اسلام که منابع صحاح و معتبر أهل سنّت و سایر مسانید ایشان آن را ثبت نموده و مورّخان و سیره نویسان نیز آن را در کتاب های خود نقل کرده اند، موضوع گستاخی و اهانت به ساحت قدس نبوی و جلوگیری از وصیت آن پیامبر صلی الله علیه و اله بزرگ خداست که اندکی پیش از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله به وسیله عمر بن خطّاب، روی داد.
گر چه نقل این موضوع برای هر انسان مسلمان با ایمانی سخت و ناگوار و دردآور است اما در عین حال برای این که معلوم شود همان کسانی که بر خلاف خواسته پیامبر صلی الله علیه و اله از مدینه بیرون نرفتند و مراقب اوضاع بودند تا در اولین فرصت مناسب نقشه توطئه خود را به مرحله اجرا در آورند - و سرانجام در واپسین لحظات عمر پیامبر صلی الله علیه و اله از نوشتن منشور أبدى آن حضرت جلوگیری نموده و نگذاشتند پیامبر خدا صلی الله علیه و اله برای همیشه مسلمانان را از گمراهی و پراکندگی نجات بخشیده و آخرین برنامه تربیتی خود را به عنوان یک سند کتبی در دست مسلمانان قرار دهد- ؛ بخشی از روایات مربوط به جلوگیری از وصیت را که در منابع حدیثی و تاریخی اهل سنّت آمده است یادآور می شویم و اینک برخی از آن روایات:
عمر بن ،خطّاب خود می گوید ما نزد پیامبر صلی الله علیه و اله بودیم و زن ها پشت پرده نشسته بودند که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: مرا با هفت مشک آب شستشو دهید و صفحه ای (= کاغذی) و دواتی را برای من بیاورید تا نوشته ای برای شما بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید زن ها :گفتند آن چه رسول خدا صلی الله علیه و اله می خواهد برایش حاضر کنید. (2)
مقریزی :گوید زینب دختر جحش همسر پیامبر صلی الله علیه و اله و زنانی که با او بودند این سخن را گفتند (3)
ص: 262
عمر می گوید: من گفتم: خاموش باشید شما همان زنانی هستید که چون رسول خدا صلی الله علیه و اله مریض می شود چشم هایتان را می فشارید و گریه می کنید و هنگامی که سلامتی خود را بازیافت گریبانش را می گیرید (و خرجی می خواهید). (1)
رسول خدا صلی الله علیه و اله : فرمود اینان بهتر از شما هستند. (2)
ابن سعد در کتاب طبقات خود از جابر بن عبدالله انصاری روایت می کند که گفت:
پیامبر صلی الله علیه و اله به هنگام ،مرگ کاغذی طلبید تا برای امّت خود نوشته ای بنویسد که نه امّت گمراه شوند و نه دیگری بتواند آن ها را گمراه نماید حضّار مجلس چنان جنجالی به راه انداختند که پیامبر صلی الله علیه و اله دست از تصمیم خود برداشت (3)
و در مُسند احمد از ابن عبّاس روایت کرده که: چون مرگ پیامبر صلی الله علیه و اله نزدیک شد، :فرمود «شانه گوسفندی برای من بیاورید که برای شما نوشته ای بنویسم تا پس از من حتّى دو نفر از شما با هم اختلاف نورزند.»
ابن عبّاس گوید: جماعت حاضر شروع به داد و فریاد کردند یکی از زنان گفت: «وای بر شما پیامبر می خواهد وصیّت کند.» (4) (ولی کسی به سخن او توجّهی ننمود).
در روایت دیگر ابن عبّاس می گوید پیامبر صلی الله علیه و اله در آن بیماری که بر اثر آن از دنیا ،رفت فرمود: «برای من دواتی و صحیفه ای بیاورید تا برای شما نامه ای بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید.»
عمر گفت: پس برای گشودن فلان ،شهر و فلان ،شهر از شهرهای روم چه کسی خواهد بود؟!! رسول خدا صلی الله علیه و اله نخواهد مُرد تا این شهرها را بگشائیم و اگر بمیرد ما منتظر او می مانیم همچنان که بنی اسرائیل منتظر موسی علیه السلام ماندند زینب همسر رسول خدا صلی الله علیه و اله گفت: مگر نمی شنوید که پیامبر صلی الله علیه و اله می خواهد به شما وصیّت کند!»
پس جنجالی به راه انداختند که پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: برخیزید و چون برخاستند هماندم رسول خدا صلی الله علیه و اله و رحلت نمود. (5)
ص: 263
بخاری نیز به سند خود از عبیدالله بن عبدالله بن عتبة بن مسعود روایت کرده که ابن عبّاس گفت:
«هنگامی که وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله فرا رسید در حالی که گروهی از مردان از جمله «عمر بن خطاب» در خانه پیامبر صلی الله علیه و اله به حضور داشتند حضرت فرمود بیائید برای شما نوشته ای بنویسم که هرگز پس از آن گمراه نشوید عُمر :گفت درد بیماری بر پیامبر صلی الله علیه و اله غلبه کرده است شما هم که قرآن ،دارید پس همین کتاب خدا برای ما کفایت می کند.
در این هنگام حاضران در خانه اختلاف کردند و با هم به نزاع و کشمکش پرداختند؛ گروهی :گفتند خواسته پیغمبر را برآورید تا برای شما نوشته ای بنویسد که پس از وی هرگز گمراه نشوید و گروهی دیگر سخن عُمَر» را تکرار می کردند وقتی زیاد سر و صدا کردند و غوغا به راه انداختند و سخنان بیهوده گفتند و در حضور پیامبر صلی الله علیه و اله اختلاف نمودند حضرت فرمود برخیزید از نزد من بروید
عبدالله بن مسعود :گفت ابن عبّاس پیوسته می :گفت مصیبت و تمام مصیبت آن روزی بود که در اثر شدت اختلاف و سروصدا نگذاشتند رسول خدا صلی الله علیه و اله آن نوشته را برایشان بنویسد. (1)
این روایت را «مسلم» نیز در کتاب صحیح خود در آخر باب وصایا نقل کرده است. أحمد حنبل هم آن را در جزء اول مسند خود از عبدالله عباس آورده است. سایر أصحاب سنن و أخبار نیز این حدیث را نقل کرده و در آن تصرّف نموده و نقل به معنا کرده اند، زیرا لفظ مسلمی که در اکثر کتب تاریخ و حدیث نقل شده این است که «عمر» :گفت پیامبر صلی الله علیه و اله هذیان می گوید! «ان النّبی یهجر».
ولی برخی از محدثین مانند «بخاری» گفته اند که «عمر» :گفت درد بر پیامبر صلی الله علیه و اله فشار آورده است ﴿إن النّبي قَد غَلَبَ عَليه الوجع﴾، تا گفتار «عمر» را اصلاح کنند و جلو رسوائی آن را بگیرند.
دلیل بر این مطلب روایتی است که ابوبکر احمد بن عبدالعزیز جوهری در کتاب «سقیفه» به اسناد خود از ابن عباس آورده است:
ص: 264
«هنگامی که وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله فرا رسید در حالی که گروهی از مردان از جمله عمر خطاب در خانه پیامبر صلی الله علیه و اله بودند حضرت فرمود دوات و صحیفه ای برای من بیاورید تا نوشته ای برای شما بنویسم که بعد از من هرگز گمراه نشوید «عمر سخنی گفت که معنی آن این بود که درد بر پیغمبر صلی الله علیه و اله غلبه یافته است». سپس عمر سپس عمر :گفت قرآن در نزد ،ماست کتاب خدا برای ما کافی است.
کسانی که در خانه بودند به گفتگو و مشاجره پرداختند یکی می گفت سخن همان است که رسول خدا صلی الله علیه و اله ،فرمود و دیگری می گفت سخن همان است که عمر .گفت چون اختلاف و پریشان گوئی و مشاجره ایشان فزونی یافت پیامبر صلی الله علیه و اله خشمگین گردید و :فرمود: «برخیزید! برای هیچ پیامبری شایسته نیست که در حضورش این چنین ستیز و اختلاف شود...» (1)
ملاحظه می کنید که محدّثین و مورّخین اعتراض «عمر» را نقل به معنا نموده و عین گفته او را همان گونه که بوده است نقل نکرده اند.
و دلیل دیگر این که: محدّثان أهل سنّت چون در آن أيّام نمی توانستند نام «عمر» را به صراحت ذکر کنند و یا در واقع نمی خواستند که گوینده را آشکارا معرّفی نمایند از این رو، تنها سخن معترض را - بدون این که از کسی نامی به میان بیاورند - عیناً و به همان الفاظ نقل کرده اند.
از جمله: بخاری در باب (جوائز الوفد) از کتاب «الجهاد و السیر» به سند خود از سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده که گفت:
«روز پنج شنبه و چه روز پنجشنبه ای»!
سپس چندان گریست که سنگریزه ها از قطرات اشکش تر شد آن گاه :گفت آری در روز پنجشنبه درد بیماری بر پیامبر صلی الله علیه و اله فشار آورد حضرت فرمود: وسیله نوشتنی برای من بیاورید تا چیزی را برایتان بنویسم که بعد از آن هرگز گمراه نشوید. اصحاب به نزاع و کشمکش پرداختند با این که مناسب نبود در نزد پیغمبر به نزاع برخیزند. آن ها گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و اله هذیان می گوید
ص: 265
پیامبر فرمود: مرا به حال خود رها کنید حالی که دارم از آن چه به من نسبت می دهید بهتر است.
پیامبر صلی الله علیه و اله هنگام وفات به سه چیز وصیّت :نمود «مشرکان را از جزیرة العرب بیرون ،برانید نمایندگانی را که می آیند به همان گونه که من جایزه می دادم پاداش دهید. ابن عبّاس :گفت سوّمی را فراموش کردم». (1)
بدون تردید موضوع سوّم نیز که ابن عبّاس گفته است آن را فراموش کرده ام چیزی جز این نبوده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله خواسته بود نوشته ای برایشان بنویسد تا از گمراهی مصون بمانند ولی ،سیاست محدّثین را ناگزیر ساخته بود که خود را به فراموشی بزنند!
به هر حال، حدیث مزبور را علاوه بر «بخاری» سایر محدّثین و مورّخین هم آن را از سعید بن جبیر از حدیث ابن عبّاس نقل و روایت نموده اند.
از آن جمله: أبوجعفر طبری در تاریخ خود آورده است سعید بن جبیر روایت کرده است که ابن عبّاس که خدایش رحمت کند! می گفت:
«روز پنجشنبه و چه روز پنجشنبه ای! سپس چندان گریست که اشک چشمش سنگریزه ها راتر ،کرد به او :گفتیم جریان روز پنجشنبه چه بود؟ گفت روزی بود که بیماری رسول خدا صلی الله علیه و اله شدّت ،یافت فرمود: «برای من لوحه و دواتی - یا این که فرمود: شانه گوسفند و دواتی - بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که بعد از من گمراه نشوید». حاضرین به نزاع و کشمکش پرداختند فرمود:
برخیزید و از نزد من بیرون بروید برای هیچ پیامبری شایسته نیست که در حضور او به نزاع و کشمکش .برخیزند «فقالوا: ما شأنه؟! أهَجَرَ؟ آنان گفتند او را چه می شود آیا هذیان می گوید؟ بپرسید چه می گوید آنان خواستند سخن خود را تکرار کنند :فرمود مرا به حال ،خود واگذارید حالی که دارم بهتر از چیزی است که مرا به آن فرا می خوانید.
و سپس در سه مورد وصیّت کرد و فرمود: «مشرکان را از جزيرة العرب بیرون برانید
ص: 266
و به نمایندگان همان گونه که من جایزه می دادم جایزه دهید» و در مورد وصیّت سوّم عمداً سکوت کرد و یا این که چیزی در این باره فرمود و من آن را فراموش کرده ام» (1)
هم ،چنین مسلم در کتاب وصیّت از سعید بن جبیر به طریق دیگری از ابن عباس روایت کرده که گفت:
«روز پنجشنبه چه روز پنجشنبه ای»
سپس چندان گریست که قطرات اشک هایش همچون دانه های مروارید بر رخسارش جاری شد آن گاه :گفت پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود شانه گوسفند و دواتی - یا لوح و دواتی – برای من ،بیاورید تا فرمانی برایتان بنویسم که بعد از آن هرگز گمراه نشوید أصحاب گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و اله هذیان می گوید! (2)
با کمی دقّت در روایت های گذشته مطمئن می شویم تنها کسی که رسول خدا صلی الله علیه و اله را به هذیان گوئی توصیف نمود عمر بن خطاب بود زیرا به جز از «عمر» از کس دیگری نامی به میان نیامده است که در آن محضر سخنی گفته باشد و نگذارد که رسول خدا صلی الله علیه و اله وصیت نامه اش را بنویسد!
این «عمر» بود که در جواب زنان پیامبر صلی الله علیه و اله که :گفتند «آن چه رسول خدا می خواهد برایش بیاورید» گفت: شما همان زنانی هستید که چون رسول خدا صلی الله علیه و اله مریض شود چشم هایتان را می فشارید و گریه می کنید و هنگامی که سلامتی خود را باز یافت گریبانش را می گیرید و نفقه می خواهید و با این مَثَل رایج آنان را سرزنش کرد و با آن لحن توهین آمیز با همسران پیامبر صلی الله علیه و اله سخن گفت.
این عمر بود که چون دید اکثریت مجلس با خواسته رسول خدا صلی الله علیه و اله موافقند و نزدیک است مسلمانان سند تاریخی و کتبی را به دست آورند و همه نقشه های عمر و اطرافیانش نقش بر آب شود - طبق روایت بخاری- گفت: «فشار مرض بر پیامبر غلبه
ص: 267
یافته است شما هم که قرآن دارید و همان کتاب خدا برای ما کفایت می کند!»
و این عمر بود که به گفتهٔ ابن ،عباس یکی از کسانی که در محضر رسول خدا صلی الله علیه و اله بودند گفت: «إنّ النّبي... لَيَهجُر»: پیامبر صلی الله علیه و اله هذیان می گوید!!!»
و به همین دلیل بود که وقتی به آن حضرت عرضه داشتند: «آن چه خواستید برای شما ،نیاوریم؟» فرمود: بعد از آن سخن دیگر چه بیاورید؟!» (1)
در این جا لازم است این نکته را یادآور شویم که لفظ ثابت و مسلمی که در اکثر کتب حدیث و تاریخ آمده است همان هذیان گفتن است و گرچه برخی از محدّثین و مورّخین کوشیده اند تا گفتار عمر را با جملهٔ «درد بیماری بر پیامبر صلی الله علیه و اله غلبه یافته است» تعدیل نموده و آن را عادی و بی اشکال جلوه دهند ولی مستندات حدیثی و تاریخی عکس آن را ثابت می کند و برخی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت هم به این موضوع تصریح کرده اند.
در این ،رابطه سبط ابن جوزی در کتاب «تذکرة الخواص» به نقل از کتاب «سرّ العالمين» أبو حامد غزالی می نویسد:
«روزی که رسول خدا صلی الله علیه و اله از دنیا ،رفت اندکی پیش از آن فرمود کاغذ و دواتی بیاورید تا برای شما نامه ای بنویسم که بعد از من دچار اختلاف نشوید (در این هنگام) عمر :گفت این مرد را به حال خود واگذارید که هذیان می گوید!». (2)
حقیقت این است که هر کس دربارۀ این گستاخی بزرگ که کتاب های صحاح و منابع معتبر حدیثی و تاریخی اهل سنّت آن را نقل کرده اند دقّت کند به خوبی در می یابد که نخستین کسی که در آن روز گفت: «پیغمبر هذیان می گوید!» عمر بن خطاب بوده است که پس از آن سخن شوم و نامربوط افراد حاضر در حضور پیامبر صلی الله علیه و اله به مشاجره پرداختند و چون اختلاف و پریشان گوئی و کشمکش ایشان فزونی یافت پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله برآشفت و با ناراحتی خطاب به آنان فرمود از نزد من برخیزید و بیرون بروید.
و از این جریان معلوم می شود که عمر ،خطاب به مقام رفیع و شامخ رسول خدا صلی الله علیه و اله هیچ اعتنائی ،نکرد و احترام حضرتش را مراعات ننمود و در کمال وقاحت بدان حضرت
ص: 268
اهانت نمود و گستاخی را به جائی رساند که حضرتش را به هذیان گوئی متهم ساخت و بزرگ ترین اهانت را به ساحت مقدّس آن حضرت روا داشت، و وضعیّتی به وجود آورد که وجود مقدّس نبوی را ناگزیر ساختند تا از نوشتن مکتوبی که برای همیشه مسلمانان را از گمراهی و پراکندگی نجات می بخشید صرف نظر نماید.
اگر شما خواننده گرامی در این جمله از سخن پیامبر صلی الله علیه و اله که فرمود: «بیائید تا نامه ای برایتان بنویسم که بعد از آن هرگز گمراه نشوید» و در حدیث ثقلین (1) که فرمود: «من دو ذخیره گران بها را در میان شما به جای می گذارم که اگر به آن ها چنگ زنید هرگز گمراه نمی شوید و آن دو کتاب خدا - قرآن - و عترت من – أهل بيت – من است»، دقّت ،کنید خواهید دانست که منظور از دو حدیث یک چیز بوده است و وجود مقدّس پیامبر صلی الله علیه و اله خواسته است در بیماری خود در واپسین دم حیات آن چه را که در حدیث ثقلین برایشان واجب نموده طیّ فرمانی تفصیل دهد.
علّت صرف نظر کردن پیامبر صلی الله علیه و اله از این منظور همان سخنی بود که گستاخانه به آن حضرت ،گفتند و آن وجود مقدّس را ناگزیر ساختند تا از نوشتن آن مکتوب منصرف ،گردد زیرا: اگر آن را عملی می ساخت بعد از وی جز فتنه و اختلاف بر سر این که آیا پیامبر صلی الله علیه و اله در نوشتهٔ خود (العیاذ بالله) هذیان ،گفت یا هذیان نگفت، چیزی نمی ماند. چنان که همان لحظه و در برابر دیدگان پیامبر صلی الله علیه و اله بگو مگو در گرفت و کار به کشمکش انجامید و آن همه سخنان بیهوده و نامربوط گفتند و پیامبر صلی الله علیه و اله هم در آن لحظه بیش از این نمی توانست بگوید که به ایشان فرمود: «برخیزید»
اگر پیامبر صلی الله علیه و اله اصرار می ورزید و فرمان یا وصیّت نامه را می نوشت آن ها هم ناگزیر می شدند که در این سخن خود «پیغمبر هذیان گفت» پا فشاری نمایند، و دار و دسته خود را برای اثبات این هذیان (نعوذ بالله) بسیج نمایند تا نغمه های ناهنجار ساز کنند افسانه ها بپردازند و طومارهای خود را در رد فرمان مزبور و کسانی که به آن استناد
ص: 269
می،جستند پر نمایند
از این رو حکمت بالغه الهی اقتضا نمود که پیامبر صلی الله علیه و اله از نوشتن چنین فرمانی صرف نظر کند مبادا آن عدّه و طرفدارانشان برای نکوهش از مقام والای نبوت (نعوذ بالله) فتح بابی کنند. (1)
احمد بن أبی طاهر بغدادی در تاریخ بغداد از ابن عبّاس نقل کرده است که گفت:
در نخستین روزهای خلافت ،عمر نزد او رفتم در حالی که یک صاع خرما در ظرف آن و در پیش روی او بود و می خورد؛ او به من تعارف ،کرد فقط یک دانه خرما میل ،نمودم اما او آن یک صاع را تا به آخر خورد و از کوزه آبی که نزد او بود آب نوشید سپس بر بالشی که داشت تکیه زد و به من رو نمود و گفت از کجا می آیی؟ گفتم از : مسجد :گفت پسر عمویت را چگونه رها کردی؟ فکر کردم از عبدالله بن جعفر می پرسد :گفتم با نوه اش سرگرم بود گفت نه از او نمی پرسم مقصودم بزرگ شما اهل بیت (علی بن أبی طالب) است! گفتم: به آبیاری درختان خود مشغول است و قرآن را تلاوت می نماید! گفت: ای عبدالله! خون شترهای قربانی بر گردن تو باشد. (2)
اگر این پرسشم را کتمان کنی گفتم بگو :گفت آیا هنوز هم از موضوع خلافت چیزی در ذهن او باقی مانده است؟ گفتم :آری !گفت آیا گمان می کند رسول خدا خلافت را برای او قرار داده است؟ گفتم آری و اضافه می کنم که من راجع به ادعای علی از پدرم پرسیدم و او :گفت علی راست می گوید عمر :گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و اله گاهی سخنان والایی و بزرگی بر زبان می راند که هیچ حجت و برهانی آن را ثابت نمی کند عذری را از میان بر نمی دارد!
آری گاهی این مسأله را گوشزد می نمود و می خواست در بستر مرگ صریحاً نام او را عنوان نماید ولی من از آن جایی که بر اسلام بیمناک بودم و به آن شفقت داشتم که نکند در این مسیر خطری آن را تهدید نماید از تصریح به اسم او ممانعت نمودم!
ص: 270
سوگند به خدای این خانه (کعبه معظمة) قریش بر این امر (خلافت علی علیه السلام) هرگز اجتماع نمی کردند و اتفاق آراء در بین آن ها صورت نمی گرفت و اگر او متصدی این امر می،شد عرب ها از اطراف مدینه کوس مخالفت می زدند و بیعت او را می شکستند و چون رسول خدا صلی الله علیه و اله متوجه شد که من از قصد او آگاهم دست نگه داشت و در این مورد چیزی نگفت و خدا ، و خدا هم قضای حتمی اش را جاری نمود (و آن چه را که صلاح اسلام و مسلمین در آن بود به اجرا گذارد!! (1)
(مؤلف گوید) این گفته ،عمر اشاره به مسأله ،دوات قلم و کاغذ است که پیامبر دستور داد ،بیاورند اما عمر مانع شد و گفت این مرد بر اثر شدت ،درد هذیان می گوید « إِنَّ اَلرَّجُلَ لَیَهْجُرُ » و (كتاب خدا ما را کافی است).
ظهر روز دوشنبه بود که رسول خدا صلی الله علیه و اله برای همیشه دیده بر هم نهاد در آن هنگام ابوبکر بیرون از مدینه و در سُنح (2) بود و بر بالین پیغمبر حضور نداشت. اما عمر در مدینه بود و اجازه خواست تا بر بالین پیغمبر حاضر شود ،پس همراه با مغيرة بن شعبة پا به درون اتاق نهاد و پارچه ای را که بر چهرهٔ مبارک رسول خدا صلی الله علیه و اله انداخته بودند به کنار زد و خیره در صورت آن حضرت شد پس از لحظاتی ،چند، سر برداشت و سکوت را در هم شکست و گفت رسول خدا چه سخت بیهوش افتاده است مغیرة :گفت به خدا قسم که پیغمبر از دنیا رفته است عمر بر سرش فریاد کشید که دروغ می گویی رسول خدا صلی الله علیه و اله نمرده است تو مردی فتنه گر و آشوب طلبی پیغمبر خدا هرگز نمی میرد مگر وقتی که ریشهٔ منافقان را از بیخ و بن براندازد. (3)
آن گاه عمر از اتاق بیرون آمد و در میان حاضران پشت سر هم گفت:
ص: 271
برخی منافقین شایع کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و اله مرده .است رسول خدا ،نمرده بلکه پیش خدا رفته است؛ همان طور که موسی در میان قومش از نظرها غائب شد و چهل روز دیده نشد به خدا قسم که رسول خدا صلی الله علیه و اله بر می گردد و دست و پای کسانی را که شایع کرده اند او مرده است می برد! (1) هر کس بگوید «پیغمبر مرده است»، من با شمشیرم گردنش را می زنم! پیغمبر ،نمرده بلکه به آسمان رفته است ! (2)
در همان هنگام تلاوت آیه ای از قرآن به وسیلهٔ ابن ام مکتوم به گوش رسید که می خواند:
﴿وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُم عَلَى أَعْقَابکم﴾ محمد نیست مگر پیغمبری که پیش از او پیامبری درگذشته اند، آیا اگر او بمیرد یا کشته شود شما به عقب بر می گردید؟ (3)
همچنین عباس بن عبدالمطلب عموی پیغمبر گفت:
بی گمان پیغمبر خدا از دنیا رفته است و من نشانه ای را که هنگام مرگ بر چهرهٔ فرزندان عبدالمطلب ظاهر می شود و از آن اطلاع کامل ،دارم در سیمایش مشاهده کرده ام. آن گاه رو به مردم کرد و گفت: آیا در میان شما کسی هست که مطلبی از پیغمبر درباره مرگش شنیده باشد؟ اگر ،هست برخیزد و به ما هم .بگوید حاضران گفتند نه پس بار دیگر عباس مردم را مخاطب ساخت و گفت مردم شما گواه باشید که حتی یک نفر هم نیست که بگوید رسول خدا صلی الله علیه و اله درباره مرگش چیزی به او گفته و یا خبری داده باشد. (4)
با این ،همه نه سخنان ،عباس عموی ،پیغمبر و نه تأیید مردم در مورد مرگ رسول خدا صلی الله علیه و اله و نه صراحت و روشنی آیه قرآن که با صدای بلند به وسیله ابن ام مکتوم خوانده می شد هیچ کدام عمر را از میدان به در نبرد و او را از معرکه گیری باز نداشت. او
ص: 272
همچنان می گفت و تهدید می کرد تا این که کف بر لب هایش نشست ! (1)
میدان داری عمر آن قدر دوام یافت تا ابوبکر از راه رسید و به جمع آن ها پیوست (2) در تأیید مرگ پیغمبر همان آیه ای را خواند که ابن ام مکتوم خوانده بود. در این جا بود که عمر رو به ابوبکر کرد و پرسید این آیه در قرآن است؟ ابوبکر گفت: آری! آن وقت عمر خاموش شد و دیگر شعار نداد! (3)
با توجّه به آن چه گذشت اینک این سؤال مطرح می شود که چرا «عمر» وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله را انکار می کرد و با این که «ابن امّ مکتوم» آیه ای را که متضمن مرگ پیامبر صلی الله علیه و اله است یادآور می شود او به کار و گفتار خود ادامه می دهد و به سخنان عبّاس نیز اعتنائی نمی کند؟
آیا آن چه بعضی از مورّخین نوشته اند که «عمر در آن روز دیوانه شده بود» صحّت دارد؟ (4)
آیا به راستی عمر از شدت علاقه و محبّت به رسول خدا صلی الله علیه و اله و از فشار غصّه و اندوهی که با از دست دادن رسول خدا صلی الله علیه و اله در خود می دید ،شمشیر کشیده و کسانی را که می گفتند رسول خدا صلی الله علیه و اله از دنیا رفته است تهدید می نمود؟
ولی نه. ما می دانیم که این گونه نیست و حقیقت مطلب غیر از این هاست.
به نظر ما ابن أبى الحدید به حقیقت مطلب پی برده ،است آن جا که گوید: «همین که «عمر» فهمید رسول خدا صلی الله علیه و اله از دنیا رفته است ترسید مبادا بر سر امامت و پیشوایی
ص: 273
شورش و انقلابی پیش آید و انصار یا دیگران زمام امور حکومت را به دست گیرند، از این رو مصلحت دید که مردم را به هر نحوی که ممکن است ساکت و آرام نگهدارد.
بدین جهت آن چه را که گفت و مردم را به شک و تردید وا داشت برای محافظت حریم دین و دولت بود و برای همین منظور از کار خود باز نایستاد تا آن گاه که أبوبکر رسید و به جمع حاضران پیوست (1)
پس از درگذشت پیغمبر صلی الله علیه و آله انصار در سقیفه بنی ساعده گرد آمدند و گروهی از مهاجران نیز به آن ها پیوستند بدین سان بجز خویشاوندان پیغمبر صلى الله عليه و سلم کسی دیگر پیرامون پیکر آن حضرت باقی نماند. آنان عبارت بودند از:
علی بن ابی طالب (پسر عموی ،پیغمبر)، عباس بن عبدالمطلب (عموی پیغمبر) فضل بن عباس (پسر عموی ،پیغمبر) ، قثم بن عباس (پسر عموی پیغمبر)، اسامة زید (آزاد کرده پیغمبر)، صالح (آزاد کرد پیغمبر) و اوس بن خولی (از انصار) (2). و تنها همین اشخاص بودند که غسل و تدفین رسول خدا صلی الله علیه و اله را به عهده گرفتند زیرا همان گونه که گفته شد انصار و گروهی از مهاجران در سقیفه بنی ساعده گرد آمده بودند که اکنون به شرح آن خواهیم پرداخت
عمر داستان سقیفه را این چنین تعریف کرده است:
وقتی که پیغمبر از دنیا ،رفت از خبرهایی که به ما رسید یکی این بود که انصار در سقیفه بنی ساعده اجتماع کرده اند من به ابوبکر پیشنهاد کردم که بیا تا ما هم به برادران انصار خود بپیوندیم ابوبکر موافقت کرد و ما همراه یکدیگر خود را به سقیفه
ص: 274
رساندیم علی علیه السلام و زبیر و همراهان ایشان با ما .نبودند هنگامی که به سقیفه رسیدیم متوجه شدیم که طایفهٔ انصار مردی را که در گلیمی پیچیده بودند و می گفتند سعد بن عباده است و تب ،دارد با خود به آن جا آورده بودند.
ما در کنار ایشان نشستیم و دیری نپایید که دیدیم سخنران آن ها برخاست و پس از حمد و سپاس خداوند گفت:
ما یاران خداییم و نیروی رزمنده و به هم فشرده .اسلام اما شما گروه مهاجران مردمی به شماره اندک هستید و...
من خواستم که در پاسخ او چیزی بگویم که ابوبکر آستینم را کشید و گفت خونسرد .باش پس خودش از جای برخاست و به سخن پرداخت به خدا قسم که او در سخن خویش هیچ نکته ای را که من می خواستم بر زبان ،بیاورم از دست ننهاد یا همان را گفت و یا بهتر از آن را به زبان آورد. او گفت
ای گروه انصار! آن چه را از خوبی و امتیازات خود بر شمردید بی گمان اهل و برازنده انید اما خلافت و فرمانروایی تنها در خور قبیلهٔ قریش است؛ زیرا که آن ها از لحاظ شرافت حسب و نسب وزنه ای و در میان قبایل عرب ممتاز می باشند.
این است که من به عنوان خیرخواهی شما یکی از این دو تن را پیشنهاد می کنم تا هر کدام را که ،بخواهید به خلافت انتخاب و با او بیعت کنید این را گفت و دست من و ابو عبیده را گرفت و به آنان معرفی نمود تنها این سخن آخر او بود که از آن خوشم نیامد
در این هنگام یکی از انصار برخاست و گفت ﴿أَنا جُذَيلُهَا المُحَكّك، و عُذيقُها المُرَجّب﴾، یعنی ما گروه انصار به منزلهٔ آن چوبی هستیم که شتران پشت خود را با آن می خارانند و درختی که به زیر سایه اش پناه می برند حال که چنین ،است شما مهاجران برای خود فرمانروایی برگزینید و ما هم برای خود زمامداری انتخاب می کنیم
در پی این ،سخن بگو مگو و سر و صدا از هر طرف برخاست و چند دستگی و اختلاف بشدت ظاهر گردید من از این موقعیت استفاده کردم و به ابوبکر گفتم دستت را دراز کن تا با تو بیعت .کنم او هم دستش را پیش آورد و من با او بیعت کردم مهاجران نیز با او بیعت نمودند و به دنبال ،ایشان انصار هم با او بیعت کردند.
پس از این که از کار بیعت ابوبکر فراغت یافتیم بسوی سعد بن عباده هجوم بردیم
ص: 275
بعد از همه این حرف ها اگر کسی بعد از این و بدون کسب نظر و مشورت با مسلمانان با مردی به خلافت بیعت ،کند نه از او پیروی کنید و نه از بیعت گیرنده، که هر دو مستحق مرگند. (1)
طبری در داستان سقیفه و بیعت ابوبکر می نویسد: (2)
طایفهٔ انصار پیکر رسول خدا صلی الله علیه و اله را در میان خانواده اش رها کردند تا آنان به تدفینش بپردازند و خود در خود در سقیفه بنی ساعده گرد آمدند و گفتند ما پس از محمد سعد بن عباده را به حکومت برخود بر می گزینیم آنان سعد بن عباده را که مریض ،بود با خود به آن جا آورده بودند...
سعد بن عباده خدای را ستایش کرد و سابقه انصار را در دین و فضیلت و برتریشان را در اسلام برشمرد و از احترامی که آنان برای پیغمبر خدا و اصحابش قائل هستند و جنگ هایی که با دشمنان کردند یاد کرد و تأکید کرد که پیغمبر خدا در حالی از دنیا رفته که از ایشان راضی و خشنود بود سرانجام :گفت
اینک شما گروه انصار زمام حکومت را تنها خود به دست بگیرید و آن را به دیگری وا مگذارید
در پاسخ سعد همۀ انصار بانگ بر آورند که رأی و اندیشه ات کاملاً درست و سخنانت راست و متین است و ما هرگز خلاف تو کاری انجام نخواهیم داد و تو را هم به حکومت و زمامداری انتخاب می کنیم.
پس از این موافقت ،قطعی مطالبی دیگر به میان آمد و سخنانی بینشان رد و بدل شد و سرانجام :گفتند اگر مهاجران قریش زیر بار این تصمیم ما نرفتند و آن را نپذیرفتند و گفتند که ما ،مهاجران و نخستین یاران ،پیغمبر و از خویشاوندان او هستیم و شما حق ندارید تا در حکومت و زمامداری پیغمبر با ما از در خلاف درآیید، چه جواب بدهیم؟ این جا بود که گروهی از آن ها گفتند ما هم می گوییم ما برای خودمان امیری انتخاب می کنیم شما هم برای خودتان زمامداری انتخاب کنید! سعد بن عباده که تا آن زمان خاموش نشسته بود گفت و این خود اولین قدم شکست و عقب نشینی ما خواهد
ص: 276
بود. (1)
همۀ این مطالب به گوش ابوبکر و عمر رسید؛ پس شتابان به همراه ابو عبیده جراح رو به سقیفه بنی ساعده .نهادند اسید بن حضیر (2) و عویم بن ساعده و عاصم بن عدی (3) از بنی عجلان، (4) نیز به ایشان پیوستند و همگی در آن جا به صف نشستند. ابوبکر پس از این که از سخن گفتن عمر در آن جمع جلوگیری نمود خودش برخاست و حمد و سپاس خدا را به جای آورد و سپس از سابقهٔ مهاجران و این که ایشان در میان همۀ مردم عرب در تصدیق به رسالت پیغمبر پیشگام بوده اند یاد کرد و گفت:
مهاجران نخستین کسانی بودند که در روی زمین به عبادت خدا پرداختند و به پیامبرش ایمان آوردند آنان دوستان نزدیک و از بستگان پیغمبرند و به همین دلیل در به دست گرفتن زمام حکومت بعد از حضرتش از دیگران سزاوارترند و در این امر بجز ستمکاران کسی با فرمانروایی ایشان به مخالفت و ستیزه بر نمی خیزد
ابوبکر پس از این ،سخنان از فضیلت انصار سخن به میان آورد و چنین ادامه داد:
البته پس از مهاجران و سبقت گیرندگان در اسلام کسی مقام و منزلت شما انصار را نزد ما نخواهد داشت فرمان و حکومت از آن ،ما و مقام و منزلت وزارت از آن شما باشد آن گاه حباب بن منذر (5) از جای برخاست و خطاب به انصار گفت:
ص: 277
ای گروه انصار! زمام امور حکومت را خود به دست بگیرید که این مهاجران جیره خوار شما و زیر سایه شما زندگی می کنند و هیچ گردنکشی را زهره آن نیست که را سر از فرمان شما بتابد پس از دودستگی و اختلاف بپرهیزید که اختلاف کارتان را به تباهی و فساد خواهد کشید و شکست خورده ریاست و حکومت از چنگتان به در خواهد شد. اگر اینان زیر بار نرفتند و بجز آن چه را که از ایشان ،شنیدید چیزی دیگر ،نگفتند در آن صورت ما از میان خود فرمانروایی بر می گزینیم و آن ها هم برای خودشان امیری انتخاب کنند
در این عمر جا از جای برخاست و گفت:
هرگز چنین چیزی امکان ندارد و دو شمشیر در یک غلاف نگنجد به خدا سوگند که عرب به حکومت و فرمانروایی شما سر فرود نخواهد آورد در حالی که پیامبر صلی الله علیه و الهش از غیر شماست اما عرب با حکومت و زمامداری کسی که از خاندان نبوت و پیامبر صلی الله علیه و الهی باشد مخالفت نخواهد کرد ما علیه کسی که به مخالفت ما برخیزد دلیل و برهانی قاطع داریم و آن این که چه کسی حکومت و فرمانروایی محمد را از چنگ ما بیرون بر سر آن به ستیزه و مخالفت بر می خیزد در صورتی که ما از بستگان و می کند و با ما بر سر خاندان او هستیم؟ مگر آن کس که به گمراهی ،افتاده به گناه آلوده شده و به ورطهٔ هلاکت افتاده باشد؟ (1)
حباب بار دیگر برخاست و گفت:
ای گروه انصار! دست هایتان را به یکدیگر بدهید و گوش به سخنان این مرد و یارانش ندهید که حق خود را از حکومت و زمامداری از دست خواهید داد اگر اینان زیر بار خواسته شما نرفتند ایشان را از سرزمین خود بیرون کنید و حرف خودتان را به کرسی بنشانید و زمام امور را به دست بگیرید که به خدا قسم شما از آنان به فرمانروایی
ص: 278
سزاوارتر می باشید چه کافران به ضرب شمشیر شما سر فرود آوردند و به این آیین گرویدند.
ما به منزلهٔ همان چوبی هستیم که شتران پشت خود را با آن می خارانند و جان پناهی برای ضعفا و .ناتوانان و این است که می گویم تنها ارادهٔ شما کافی است تا جنگ و خونریزی را از سر بگیریم عمر :گفت با چنین اندیشه ای خدا تو را بکشد و حباب پاسخ داد خدا تو را بکشد
ابو عبیده چون چنان ،دید خطاب به طایفهٔ انصار :گفت ای گروه انصار شما نخستین کسانی بودید که به یاری رسول خدا صلی الله علیه و اله و دفاع از آیین مقدسش برخاستید. اینک در تبدیل و تغییر دین و اساس وحدت مسلمانان نخستین کس نباشید!
پس از سخنان زیرکانه ابوعبیده ،جراح بشیر بن سعد خزرجی از جای برخاست و :گفت
ای گروه انصار! به خدا قسم که ما در جهاد با مشرکان و پیشگامی در پذیرش اسلام دارای موقعیت و مقامی والا گردیده .ایم و در این راه بجز رضا و خشنودی ،خدایمان و
فرمانبرداری از پیامبران و ریاضت و خودسازی نفسمان را نخواسته ایم پس شایسته نیست که ما با داشتن آن همه فضایل بر مردم گردنکشی کنیم و بر آنان منت بگذاریم و آن را وسیلهٔ کسب مال و منال دنیای خود سازیم خداوند ولی نعمت ،ماست او در این مورد بر ما منت نهاده است.
ای مردم! این را بدانید که محمد صلی الله علیه و اله از قریش است و افراد قبیله اش به او نزدیک تر و در به دست گرفتن ریاست و حکومتش از دیگران سزاوارترند و من از خدا می خواهم که هرگز مرا نبیند که من در امر حکومت با آن ها به ستیزه و نزاع برخاسته باشم پس شما از خدا بترسید و با آن ها مخالفت ،نکنید و در امر حکومت با ایشان به نزاع و ستیزه برنخیزید و دشمنی نکنید
چون بشیر سخن به پایان برد ابوبکر برخاست و گفت: این ،عمر و این هم ابو عبیده هر کدام را که می خواهید انتخاب و با او بیعت کنید. ولی عمر و ابوعبیده یک صدا :گفتند با وجود ،تو به خدا قسم که ما چنین مقامی را
ص: 279
عهده دار نمی شویم... (1)
عبدالرحمن بن عوف هم از جا برخاست و ضمن سخنانی گفت:
ای گروه انصار! اگر چه شما را مقامی والا و شامخ ،است اما در میان شما کسانی مانند ابوبکر و عمر و علی علیه السلام یافت نمی شود منذر بن ارقم نیز برخاست و روی به عبدالرحمن کرد و گفت
ما برتری کسانی را که نام بردی منکر نیستیم؛ بویژه این که در میان ایشان مردی وجود دارد که اگر برای به دست گرفتن زمام امور حکومت پیشقدم می شد، کسی با او به مخالفت بر نمی خاست (منظور منذر علی بن ابی طالب بود. (2))
آن گاه همه انصار و یا برخی از ایشان بانگ برداشتند که ما فقط با علی بیعت می کنیم . (3) عمر خود می گوید:
سروصدا و همهمه حاضران از هر طرف برخاست و سخنان نامفهوم از هر گوشه شنیده می شد تا آن جا که ترسیدم اختلاف موجب از هم گسیختگی شیرازه کار ما بشود. این بود که به ابوبکر :گفتم دستت را دراز کن تا با تو بیعت کنم (4)
اما پیش از آن که دست عمر در دست ابوبکر قرار بگیرد بشیر بن سعد پیشدستی کرد و دست به دست ابوبکر زد و با او بیعت نمود!
حباب بن منذر که شاهد ماجرا ،بود بر سر بشیر فریاد کشید که ای !بشیر ای نفرین شده خانواده قطع رحم کردی و از این که پسر عمویت به حکومت برسد حسادت نمودی (5) ؟ بشیر :گفت نه به خدا ،قسم ولی نمی خواستم دست به حق کسانی دراز کرده باشم که خداوند آن را به ایشان روا داشته است.
ص: 280
چون قبیلهٔ اوس دیدند که بشیر بن سعد چه کرد و قریش هم چه ادعایی دارد و از طرفی قبیلهٔ خزرج هم از به حکومت رسانیدن سعد بن عباده چه منظوری در سر دارد این بود که بعضی از ایشان کسانی دیگر از افراد قبیلهٔ خود را که اسید بن حضیر (یکی از نقبا) نیز در میانشان بود مورد خطاب قرار دادند و گفتند:
به خدا قسم اگر قبیلهٔ خزرج برای یک بار هم که شده خلافت را به دست بگیرد برای همیشه افتخار نصیب آن ها خواهد شد و بر شما فخر و مباهات خواهند فروخت و هرگز شما را در حکومت خودشان شریک نخواهند کرد پس برخیزید و با ابوبکر بیعت کنید! (1)
آن گاه همگی برخاستند و با ابوبکر بیعت کردند و با این کار خود فعالیت سعد بن عباده و افراد قبیلهٔ خزرج را در به دست گرفتن زمام امور حکومت نقش بر آب نمودند. مردم از هر سو برای بیعت با ابوبکر هجوم آوردند و چیزی نمانده بود که در این گیر و دار، سعد بن عباده ،بیمار زیر دست و پای آن ها لگدمال شود که یکی از بستگان سعد فریاد زد مردم مواظب باشید که سعد را لگدمال .نکنید عمر در پاسخ او بانگ زد: بکشیدش که خدایش بکشد آن وقت مردم را پس و پیش کرد و خود را بالای سر سعد رسانید و گفت می خواستم چنان لگد مالت کنم که عضوی از اندامت سالم !نماند قیس بن سعد که بالای سر پدرش ایستاده ،بود برخاست و ریش عمر را گرفت و گفت به خدا قسم اگر تار مویی از سر او کم کنی با یک دندان سالم بر نمی گردی و ابوبکر نیز به عمر :گفت آرام باش عمر در چنین موقعیتی مدارا و نرمی به کار می آید نه خشونت و تندی (2)!
عمر با شنیدن سخن ،ابوبکر پشت به قیس کرد و از او دور شد. اما سعد بن عباده خطاب به عمر :گفت به خدا سوگند اگر بیمار نبودم و آن قدر توانایی می داشتم که از
ص: 281
جای ،برخیزم در گذرگاه ها و کوچه های مدینه چنان غرشی از من می شنیدی که از وحشت و ترس خود و یارانت در بیغوله ها پنهان می شدید در آن حال به خدا سوگند تو را نزد کسانی می فرستادم که تا همین دیروز زیر دست و فرمانبردارشان بودی نه آقا و بالا سر آن ها!
آن گاه خطاب به یاران خود :گفت مرا از این جا .ببرید پس سعد را به خانه اش رسانیدند.
ابوبکر جوهری در کتاب سقیفه خود آورده است:
عمر در روز سقیفه بنی ساعده همان روزی که با ابوبکر بیعت به عمل آمد، کمر خود را بسته و در پیشاپیش ابوبکر می دوید و فریاد می زد توجه توجه مردم با ابوبکر بیعت کردند ! (1)
و به این ترتیب مردم با ابوبکر بیعت کردند و او را به مسجد بردند تا دیگران نیز با او بیعت کنند.
در همین هنگام بود که علی علیه السلام و ،عباس که هنوز از مراسم غسل پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله فارغ نشده بودند در مسجد بانگ تکبیر .شنیدند علی علیه السلام از عمویش عباس :پرسید
چه خبر شده است؟ عباس :گفت چنین چیزی هرگز سابقه نداشته است و سپس گفت نگفتمت ؟! (2)
در همان احوال براء بن عازب در کوی بنی هاشم به راه افتاد و با صدای بلند به طایفه بنی هاشم گفت چه نشسته اید که با ابوبکر بیعت کردند
با شنیدن این اخطار برخی از افراد قبیلهٔ بنی هاشم :گفتند مسلمانان را حق نبود تا کاری را به این بزرگی بدون حضور ما انجام دهند؛ در صورتی که ما در به دست گرفتن زمام حکومت محمد سزاوارتریم
ص: 282
عباس در پاسخ آن ها :گفت اما به خدای کعبه که چنین کردند!
و این در حالی بود که همۀ مهاجران و اکثریت انصار کم ترین تردیدی نداشتند که علی علیه السلام پس از پیامبر صلی الله علیه و اله جانشین آن حضرت بوده و زمام حکومت را به دست خواهد گرفت. (1) و بنا به روایتی مهاجران و انصار در فرمانروایی علی علیه السلام پس از پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله تردیدی .نداشتند
طبری می نویسد:
همۀ افراد قبیلهٔ اسلم در روز سقیفهٔ بنی ساعده به مدینه آمده بودند ازدحام ایشان در شهر مدینه به حدی بود که عبور و مرور در کوچه های آن بسختی صورت می گرفت. افراد این قبیله با ابوبکر به خلافت بیعت کردند و عمر در این مورد چنین گفت همین که قبیله اسلم را دیدم به پیروزی یقین کردم! (2)
پس از بیعت با ابوبکر در سقیفه کسانی که با او بیعت کرده بودند وی را چون عروسی که به حجله می برند شادی کنان به مسجد پیغمبر بردند.
ابوبکر بر فراز منبر پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله نشست و تا شب هنگام مردم تا شب هنگام مردم می آمدند و با او بیعت می کردند همین امر ایشان را تا سه شنبه شب از مسأله دفن پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله به خود مشغول داشته بود (3)!
فردای روزی که در سقيفه بنی ساعده با ابوبکر بیعت به عمل آمد ابوبکر بر فراز منبر رسول خدا صلی الله علیه و اله بنشست و ،عمر پیش از آن که او سخنی بگوید برخاست و پس از حمد و سپاس خداوند گفت که سخن دیروزش نه بر اساس کتاب خدا بوده و نه دستوری از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله بلکه او خود چنان می پنداشته که پیغمبر شخصاً به تدبیر کارها
ص: 283
خواهد پرداخت و او آخرین کسی خواهد بود که از جهان می رود و در پایان سخن گفت:
خداوند کتاب خود را که دستمایه هدایت و راهنمایی پیامبرش نیز بوده در میان شما نهاده که اگر به آن چنگ بزنید خداوند هم شما را به همان راه که پیامبرش را هدایت می فرمود راهنمایی خواهد کرد. اکنون خداوند شما را در زمامداری بهترینتان که یار و همدم غار رسول خدا صلی الله علیه و اله بوده همرای و هماهنگ کرده است. پس برخیزید و با او بیعت .کنید بدین ترتیب مردم نیز پس از بیعت در سقیفه بار دیگر با ابوبکر بیعت به عمل آوردند در صحیح بخاری آمده است پیش از آن گروهی در سقیفه بنی ساعده با ابوبکر بیعت کرده ،بودند اما بیعت عمومی با او بر فراز منبر به عمل آمد.
انس بن مالک می گوید من در آن روز به گوش خود شنیدم که عمر پشت سر هم به ابوبکر تکلیف می کرد که از منبر بالا ،رود تا این که سرانجام ابوبکر بر فراز منبر نشست و همه مردم با او بیعت کردند. |آن گاه ابوبکر لب به سخن گشود و حمد و سپاس خدا را به جا آورد و گفت
ای مردم! با این که من از شما بهتر نبودم زمام حکومت بر شما را به دست گرفتم پس اگر رفتارم را خوب و کارم را شایسته یافتید مرا یاری دهید و اگر بدی کردم و دچار لغزش و خطا شدم مرا به راه ..آورید مادام که فرمانبردار خدا و رسولش باشم مرا فرمانبردار باشید؛ و چون خدا و پیامبر صلی الله علیه و الهش را نافرمانی ،کردم مرا حقی بر فرمانبرداری شما نخواهد بود اینک برخیزید و نمازتان را بخوانید که خدا شما را رحمت کند. (1)
روز دوشنبه رسول خدا صلی الله علیه و اله دیده از جهان فروبست و به سرای باقی شتافت. اما مسأله حکومت بر جای مانده از آن ،حضرت مردم را از پرداختن به تجهیز پیکر مقدس
ص: 284
او به خود مشغول داشت ! (1)
آن ها از بقیه روز دوشنبه تا شامگاه روز سه شنبه از پیغمبر خود بیخبر بودند و در این مدت نخست به سخنرانی های در سقیفه بنی ساعده و بعد به نخستین بیعت با ابوبكر، و سپس به بیعت عمومی با او در مسجد و آن گاه سخنرانی او و سخنرانی عمر بن خطاب سرگرم و مشغول بودند تا آن گاه که ابوبکر با ایشان به نماز برخاست!
گفته اند که چون کار بیعت ابوبکر به پایان رسید مردم در روز سه شنبه به یاد جنازهٔ پیغمبرشان افتادند (2) آن وقت بود که به خانه رسول خدا صلی الله علیه و اله رو آوردند و بر جنازه آن حضرت نماز گزاردند. (3) آن ها در گروه های چند نفری می آمدند و بدون این که کسی بر آن ها امامت کند بر پیکر پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله نماز می خواندند (4)
همان کسانی که پیکر پاک و مقدس رسول خدا صلی الله علیه و اله را غسل دادند در مراسم به خاکسپاری نیز شرکت داشتند آنان عبارت بودند از: عباس علی علیه السلام بن ابیطالب، فضل بن عباس و صالح آزاد کرده .پیغمبر اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله جنازه آن حضرت را در میان افراد خانواده او رها کرده و همین چند نفر عهده دار تجهیز پیکر رسول خدا شده بودند. (5)
بنا به روایتی ،دیگر علی علیه السلام همراه با فضل و قثم فرزندان عباس و شقران، آزاد کرده ،پیغمبر و بنا به قولی اسامة بن ،زید تمام مراسم تجهیز پیکر رسول خدا صلی الله علیه و اله را به عهده داشتند (6) و ابوبکر و عمر در این مراسم حضور نداشتند! (7) عایشه ام المؤمنین می گوید:
ص: 285
﴿ مَا عَلِمْنَا بِدَفْنِ الرَّسُولِ، حَتَّى سَمِعْنَا صَوْتَ المَسَاحِي مِن جَوْفِ اللَّيْلِ، لَيْلَةَ الأربعاء﴾.
یعنی ما از به خاک سپردن پیغمبر خبر نداشتیم تا آن گاه که در دل شب چهارشنبه صدای بیل ها به گوشمان رسید (1)!
و در روایتی آمده است که:
بجز نزدیکان رسول خدا صلی الله علیه و اله کسی دیگر در به خاک سپردن پیکر آن حضرت شرکت نداشت و هنگامی طایفهٔ بنی غنم صدای بیل ها را شنیدند که در خانه های خود آرمیده بودند. (2)
همچنین بزرگان انصار از طایفهٔ بنی غنم می گفتند که ما صدای بیل ها را در اواخر شب شنیدیم ! (3)
نتیجه ای که از ماجرای سقیفه بنی ساعده به دست آمد این بود که ابوبکر و حزب او پیروز شناخته شدند و سعد بن عباده و طرفدارانش بکلی از صحنه سیاست و حکومت کنار گذاشته شدند اما علی علیه السلام و یارانش که نه در سقیفه حاضر بودند و نه در آن نقشی داشتند اقلیتی ثابت قدم و مخالفینی جدی و مصمم به حساب آمدند.
این جا بود که ابوبکر و حزب برنده او از یک سو و علی علیه السلام و یارانش از سوی دیگر برای جلب حمایت انصار سخت به تکاپو افتادند زبیر بن بکار در کتاب الموفقيات خود می نویسد
چون کار بیعت ابوبکر به سامان رسید و خلیفه بودنش مسلم گشت گروه بسیاری از انصار به یاد علی علیه السلام افتادند و از کرده خود و بیعتشان با ابوبکر پشیمان شدند و به نام علی علیه السلام
ص: 286
شعار دادند. (1)
یعقوبی در تاریخ خود می نویسد: (2)
عده ای از مهاجران و انصار از بیعت با ابوبکر سرباز زدند و جانب علی بن ابی طالب را گرفتند که در میانشان چهره های سرشناسی چون عباس بن عبدالمطلب و پسرش فضل زبیر ابن ،عوام خالد بن سعید مقداد بن عمرو (3) سلمان فارسی ابوذر غفاری عمار بن ياسر براء بن عازب (4) و اُبی بن کعب (5) دیده می شدند. ابوبکر چون اوضاع را چنان دید کسی را به دنبال عمر بن خطاب و ابو عبیدهٔ جراح و مغيرة بن شعبة فرستاد. و چون آنان ،آمدند ماجرا را گفت و از ایشان پرسید چاره چیست؟ آنان پاسخ دادند: (6) صواب آن است که خودت عباس را ببینی و از این حکومت سهمی برای او و فرزندانش به وی پیشنهاد کنی تا از یاری علی علیه السلام بریده و به تو بپیوندد. آن وقت همین کارش دلیلی قاطع علیه علی علیه السلام به دست شما خواهد داد! (7)
ص: 287
این پیشنهاد را پسندیدند و در شبانگاه هر چهار نفر (ابوبکر و عمر و ابو عبیده و مغیره) به خانه عباس رفتند (1) ابوبکر آغاز به سخن کرد و پس از حمد و سپاس خداوند چنین گفت
خداوند محمد را به پیامبری برانگیخت و او را سرپرست و ولی مؤمنان قرار داد و بر مؤمنان نیز منت نهاد که چنین پیغمبری در میان ایشان .باشد تا آن گاه که وی را به سوی خود فرا خواند و آن چه را نزد خود برایش برگزیده بود، به وی ارزانی داشت.
پیغمبر در هنگام ،وفات کار مردم را به خودشان واگذاشت (2) تا آن چه به صلاح خود می دانند برگزینند. (3) آنان نیز مرا برگزیدند و بر خود فرمانروا ساختند . و بر کارهایشان نگهبان و سرپرست قرار دادند و من هم آن را پذیرفتم من به خواست خدا و یاری پروردگار و به پشتوانه او در این مهم که به عهده گرفته ام نه از آن می ترسم که در کارها سستی و فتوری پیش ،آید و نه موردی مرا بیمناک و هراسان می سازد و این که تا چه پایه در این راه توفیق یابم به دست خداست؛ بر او توکل می کنم و به او روی می آورم
اما به من گزارش می دهند که بر خلاف هماهنگی عمومی ای که وجود دارد مغرضی زبان به انتقاد و خرده گیری ،گشوده شما و موقعیت اجتماعیتان را جانپناه و سپر بلای خود قرار داده و سرباز زدن شما از همکاری با ما را وسیله انحراف افکار عمومی ساخته است ،شما یا با دیگران خود را در مسیری که در پیش گرفته اند هماهنگ کنید و یا این فرصت طلبان را از راهی که در پیش دارند باز دارید.
اینک ما نزد تو آمدیم و می خواهیم تا سهمی از این حکومت را به تو واگذاریم تا از آن بهره مند شوی و پس از تو نیز برای فرزندانت باقی بماند چه تو عموی پیغمبر خدایی اما مردم با همۀ علم و اطلاعی که از مقام و منزلت تو و رفیقت علی علیه السلام داشته اند
ص: 288
(ریاست و حکومت خودشان را در اختیار شما نگذاشته اند). (1) بنابراین ای طایفهٔ بنی،هاشم تند نروید که رسول خدا صلی الله علیه و اله هم از ماست و هم از شما!
در این جا عمر به میان سخن ابوبکر دوید و گفت:
البته این را هم بدانید که ما از ناچاری به این جا نیامده ایم و نیازی هم به شما نداریم؛ ولی نمی خواستیم در مسأله ای که همه مسلمانان بر آن اتفاق نظر دارند آهنگ خلاف از ناحیه شما شنیده شود و شما مورد زخم زبان قرار گیرید که زیانش هم به شما خواهد رسید و هم به .ایشان پس هوای خودتان را داشته باشید!
آن گاه عباس لب به سخن گشود و حمد و سپاس خدای را به جای آورد و رو به ابوبکر کرد و گفت:
،خداوند محمد را همچنان که تو گفتی به پیامبری برانگیخت و او را بر مؤمنان ولی و سرپرست قرار داد و به وجودش بر امت اسلامی منت نهاد تا آن گاه که او را به حضور خود فرا خواند و از نعمت های ویژه ای برخوردارش ساخت. او رفت و امور مسلمانان را به خودشان واگذاشت تا آن چه را حق است برای خود برگزینند، نه این که به پیروی از هوای نفس برخیزند و منحرف شوند
اینک تو اگر به نام رسول خدا صلی الله علیه و اله این حکومت را به دست گرفته ای پر واضح است که به حق ما تجاوز نموده و آن را غصب کرده ای و اگر به نام مؤمنان این امت زمام امور را به چنگ آورده،ای ما نیز از مؤمنانیم که به هیچ روی قدمی به سود تو برنداشته دخالتی نکرده ایم و اعلام رضا و خرسندی نکرده بلکه ناراحت و خشمگین هم شده ایم.
اما اگر این زمامداری از سوی مؤمنان بر تو واجب ،شده چون ما موافق نیستیم پذیرش چنین مقامی بر تو واجب نخواهد بود بنگر که سخنانت تا چه پایه خلاف یکدیگرند از طرفی می گویی مورد خرده گیری و انتقاد مردم قرار گرفته ای و از سوی دیگر ادعا می کنی که مردم به تو علاقمند بوده تنها به تو روی آورده و شخص تو را برای حکومت بر خود پذیرفته اند
شگفت آورتر این که تو خود را جانشین رسول خدا صلی الله علیه و اله می خوانی و حال آن که می گویی که آن حضرت کار مردم را به خودشان وانهاده تا زمامداری را برای خود
ص: 289
برگزینند و حضرتش جانشینی برای خود انتخاب نکرده است و مردم تو را برگزیده اند! اما این که گفتی مرا در این ریاست سهمی خواهی داد اگر این ریاست حق مسلّم مؤمنان است تو حق دخل و تصرف در آن را نداری (1) و اگر از آن ماست ما به گرفتن پاره ای از آن رضا نخواهیم داد اکنون این من هستم که به تو می گویم آرام باش و تند نرو که رسول خدا صلی الله علیه و اله از درختی است که ما شاخه های آن ،هستیم و شما در حکم سایه نشین و همسایه آن.
سران حزب چون از دیدار خود با عباس هم طرفی ،نبستند برخاستند و بیرون آمدند.
عمر بن خطاب می گوید:
پس از این که خداوند پیامبرش را به سوی خود فرا ،خواند از گزارش هایی که به ما رسید یکی این بود که علی و زبیر و همراهانشان از ما بریده و در مقام مخالفت با ما در خانه فاطمه علیها السلام به گرد آمده اند. (2)
مورخان در شمار کسانی که از بیعت ابوبکر سرباز زده و همراه با علی علیه السلام و زبیر در خانه حضرت فاطمه علیها السلام اجتماع کرده بودند اشخاص زیر را نام برده اند:
عباس بن عبدالمطلب عتبة بن ابي لهب سلمان ،فارسی ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، مقداد بن اسود براء بن عازب ابی بن کعب سعد بن ابی وقاص (3) ، طلحة بن
ص: 290
عبیدالله و گروهی از بنی هاشم و مهاجران و انصار (1)
موضوع خودداری علی علیه السلام و همراهانش از بیعت با ابوبکر و تحصن آنان در خانه فاطمه علیها السلام در کتاب های ،سیره ،تاریخ صحاح و ،مسانید ،ادب کلام و شرح حال رجال و معاریف به حد تواتر نقل شده است و تردیدی در صحت آن نیست ولی چون نویسندگان کتاب های مزبور خوش نداشتند تا از همه اتفاقاتی که بین متحصنین و حزب پیروز رخ داده است پرده بردارند بجز آن مقدار که ناخودآگاه از قلمشان تراوش کرده است چیزی به دست نداده.اند نمونه ای از همین مقدار اندک را که سخن بلاذری دربارهٔ این رویداد مهم تاریخی است می آوریم
هنگامی که علی علیه السلام زیر بار بیعت ابوبکر ،نرفت ،ابوبکر عمر بن خطاب را فرمان داد تا او او را گر چه با اعمال زور و خشونت هم که شده در محضر وی حاضر کند عمر فرمان برد و در نتیجه بین او و علی علیه السلام سخنانی رد و بدل شد تا این که علی علیه السلام به او گفت:
شیری را بدوش که نیم آن سهم تو خواهد بود به خدا سوگند جوش و خروشی را که امروز برای حکومتش به خرج می دهی برای آن است که فردا تو را بر دیگران مقدم دارد و خلافت را به تو بسپارد. (2)
ابوبکر در بستر مرگ می گفت:
أما إنّي لا أسى على شيء من الدنيا إلا على ثلاث فعلتهن، وَدَدْتُ أنى تركتهن... فأمّا الثلاث التي فعلتها فَوَدَدْتُ أنّى لم أكشف بيت فاطمة عن شيء، و إن كانوا قد أغلقوه على الحرب... يعنى: من بر هیچ چیز دنیا متأثر و اندوهناک نیستم مگر بر سه کاری که کرده ام و ای کاش که آن ها را انجام نداده بودم... اما آن سه کاری که کاش انجام نداده
ص: 291
بودم: ای کاش در خانه فاطمه را نگشوده بودم اگر چه برای جنگ و ستیز با من آن را بسته بودند...
یعقوبی سخن ابوبکر را در این مورد در تاریخ خود چنین آورده است:
ای کاش که من خانه ،فاطمه علیها السلام دختر پیغمبر را بازرسی ،نکرده مردان را به خانه او نریخته بودم اگر چه در آن خانه به منظور تدارک جنگِ با من بسته شده بود. (1)
وقش (1) ، سلمة بن اسلم (2). و اسيد بن حضير (3)
دانشمندان چگونگی حمله و ورود این اشخاص را به خانه فاطمه علیها السلام زهرا و علیها السلام برخورد ایشان را با متحصنین در آن جا چنین آورده اند
گروهی از مهاجران از جمله علی بن ابی طالب و زبیر که از بیعت با ابوبکر سرباز زده بودند مسلح و خشمگین به خانه فاطمه علیها السلام وارد شدند (4)
به ابوبکر و عمر گزارش دادند که جمعی از مهاجران و انصار در خانه ،فاطمه علیها السلام دختر پیامبر صلی الله علیه و اله خدا پیرامون علی بن ابی طالب گرد آمده اند (5)
به ایشان اطلاع دادند کسانی که در خانه دختر پیغمبر جمع شده اند، قصد دارند که به خلافت با علی بن ابی طالب بیعت کنند (6)
پس ابوبکر به عمر بن خطاب دستور رود و آن ها را از آن جا پس ابوبکر به عمر بن داد تا به به خانه فاطمه علیها السلام بیرون آورد و اجتماعشان را پراکنده سازد و اگر مقاومت کردند با آن ها بجنگد.
عمر در اجرای فرمان ابوبکر رو به خانه فاطمه علیها السلام نهاد؛ در حالی که چوبی شعله ور در دست گرفته بود و تصمیم داشت تا با ،آن خانه را بر سرشان به آتش بکشد چون
ص: 293
فاطمه علیها السلام جلوی ایشان ،آمد روی به عمر کرد و گفت:
يَابْنَ الْخَطّابِ أَجِئْتَ لَتُحْرِقَ دارَنا؟ قالَ: نَعَمْ أَوْ تَدْخُلُوا فِيما دَخَلَتْ فِيهِ الاُْمَّةُ. ای پسر !خطاب آمده ای خانه ما را آتش بزنی؟ عمر پاسخ داد ،آری مگر این که با مردم همراه شوید. (1) (با ابوبکر بیعت کنید.)
بلاذری همین موضوع را چنین آورده است:
يابن الخطّاب، أتراك محرقاً علىّ بابی؟ قال: نعم... یعنی ای پسر خطاب آمده ای تا خانه را بر من آتش بزنی؟ عمر پاسخ داد: آری...! (2)
سال ها از این ماجرا گذشت تا این که عبدالله بن زبیر در مکه بر طایفه بنی هاشم سخت گرفت تا به حکومت و فرمانروایی او گردن نهند اما چون آن ها زیر بار نرفتند، دستور داد تا ایشان را در شکاف کوهی جمع کنند و هیزم فراوانی فراهم نمایند و همه آنان را به آتش بکشند!
عروة بن زبیر برادر عبدالله بن زبیر در توجیه کار برادرش به همان مأموریت عمر در به آتش کشیدن خانهٔ فاطمه علیها السلام در داستان بیعت ابوبکر استناد کرد و گفت:
کار برادرم جنبه تهدید داشته است؛ همچنان که در گذشته نیز بنی هاشم را که از بیعت سرپیچی کرده بودند با فراهم آوردن هیزم به قصد آتش زدنشان ترسانیدند! (3)
منظور عروة از «گذشته» همان داستان هیزم و آتشی است که به علت خودداری بنی هاشم از بیعت با ابوبکر بر در خانه فاطمه علیها السلام فراهم کرده بودند.
حافظ ،ابراهیم شاعر ،مصری با توجه به همان رویداد چنین سروده است:
وَ قَولَةُ لِعَلِيٌّ قَالَها عُمَرُ *** أَكْرِمْ بِسَامِعِها أَعْظِمْ بِمُلقِيها
حَرَقْتُ دَارَكَ لَا أُبْقِي عَلَيْكَ بها *** إِنْ لَمْ تُبَايِعُ وَ بِنْت المُصطَفَى فِيْها
مَا كَانَ غَيْرَ أَبي حَفْصٍ يَفُوهُ بها *** أَمَامَ فَارِسِ عَدْنَانَ وَ حَامِيها (4)
ص: 294
یعقوبی در تاریخ خود آورده است:
آن ها به همراه گروهی به خانه علی علیه السلام حمله بردند... در این گیر و دار شمشیر علی علیه السلام شکست و مهاجمان جرأت و جسارت ورود به خانه علی علیه السلام را پیدا کردند و وارد آن جا شدند (1)
طبری نیز در تاریخ خود می نویسد:
عمر به خانه ،علی علیه السلام که طلحه و زبیر و گروهی از مهاجران در آن جا متحصن بودند، رو .آورد زبیر با شمشیر کشیده به مقابلهٔ او ،شتافت ولی در این اثنا پایش لغزید و شمشیر از دستش بر زمین افتاد پس مهاجمان حمله بردند و او را دستگیر کردند....(2)
همچنین ابوبکر جوهری نقل کرده است که علی علیه السلام گفت: أنا عبدالله و أخو رسول الله. یعنی من بنده خدا و برادر پیغمبرم سرانجام او را نزد ابوبکر بردند و به او پیشنهاد کردند که با ابوبکر بیعت .کند او در پاسخشان گفت:
من به حکومت و فرمانروایی از شما سزاوارترم من با شما بیعت نمی کنم این شمایید که باید با من بیعت کنید شما این حکومت را به دلیل نزدیکی و خویشاوندیتان با پیغمبر از انصار ،گرفتید آن ها هم زمام حکومت را به موجب همان دلیل در اختیار شما نهادند. من هم همانند دلیل شما را علیه انصار علیه خودتان می آورم. پس اگر از هوای نفستان پیروی نمی کنید و از خدا می ترسید دربارهٔ ما به انصاف داوری کنید و حق ما را در حکومت و ،زمامداری همان طور که انصار به شما حق دادند، به رسمیت بشناسید وگرنه و بال این ستم که دانسته بر ما روا داشته اید گریبان گیرتان خواهد شد.
عمر گفت: آزاد نمی شوی مگر این که بیعت کنی؟ علی علیه السلام پاسخ داد عمر شیری را می دوشی که نیمی از آن سهم تو خواهد بود اساس حکومتش را امروز محکم گردان
ص: 295
تا فردا آن را به تو بسپارد به خدا قسم نه سخن تو را می پذیرم و نه از او پیروی می کنم ابوبکر نیز گفت: اگر با من بیعت ،نکنی تو را به آن مجبور نمی کنم. ابو عبیده جراح نیز چنین ادامه داد: ای ابوالحسن تو جوانی و اینان پیرمردانی از خویشاوند قرشی تو تو نه تجربه ایشان را داری و نه آشنایی و تسلط آن ها را بر امور
من ابوبکر را برای به عهده گرفتن چنین مهمی از تو تواناتر و بردبارتر و واردتر می بینم پس تو هم با او موافقت کن و کار حکومت را به او واگذار که اگر زنده بمانی و عمری دراز یابی برای احراز چنین مقامی هم از نظر ،فضل و هم از لحاظ نزدیکیت با رسول خدا صلی الله علیه و اله و هم از جهت پیشقدمیت در اسلام و کوشش هایت در راه استواری دین از همگان شایسته تر خواهی بود
علی گفت: ای گروه مهاجران! خدای را فرا چشمتان می دارم که حکومت و فرمانروایی را از خانه محمّد صلی الله علیه و آله به خانه ها و محله ها و قبیله های خود نبرید و خانواده اش را از مقام و منزلتی که در میان مردم دارند نیندازید و حقش را پایمال .نکنید به خدا سوگند ای ،مهاجران ما اهل بیت پیغمبر برای به دست گرفتن زمام امور این امت از شما سزاوارتریم؛ مادام که در میان ما خواننده قرآن و دانا به امور دین و آشنا به سنّت پیغمبر و آگاه به امور رعیت وجود داشته باشد به خدا سوگند که همه این نشانه ها در ما جمع است. پس از هوای نفستان پیروی نکنید که قدم به قدم از مسیر حق دورتر خواهید شد.
بشیر بن سعد با شنیدن سخنان ،امام رو به او کرد و گفت اگر انصار پیش از آن که با ابوبکر بیعت کنند این سخنان را از تو شنیده بودند در پذیرش حکومت و فرمانروایی تو حتی دو نفر هم با یکدیگر اختلاف نمی کردند؛ اما چه می توان کرد که آنان با ابوبکر بیعت کرده اند و کار از کار گذشته است
باری علی علیه السلام در آن مجلس بیعت نکرد و به خانه خود بازگشت. (1)
همچنین ابوبکر جوهری گفته است:
چون فاطمه علیها السلام دید که با علی علیه السلام و زبیر چه کردند پس بر در حجره خود ایستاد و رو به ابوبکر کرد و گفت: ای ابوبکر! چه زود در مقام نیرنگ با خانوادۀ پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله
ص: 296
برآمدید به خدا قسم که تا جان در بدن دارم با عمر سخن نخواهم گفت (1)
و در روایتی دیگر آمده است:
فاطمه علیها السلام در حالی که بشدت می گریست از خانه بیرون آمد و مردم را پس می زد و از خانه دورشان می ساخت... (2)
یعقوبی نیز در تاریخ خود می نویسد:
فاطمه علیها السلام از خانه اش بیرون آمد و خطاب به مهاجمینی که خانه اش را اشغال کرده ،بودند گفت: از خانه ام بیرون می روید یا این که به خدا قسم سرم را برهنه کرده به خدا شکایت می.برم با شنیدن این تهدید مهاجمین و هر کس دیگری که در خانه بودند، بیرون آمدند و آن جا را ترک کردند. (3)
مسعودی نیز در تاریخ خود می نویسد:
چون کار بیعت با ابوبکر در سقیفه به پایان رسید و روز سه شنبه در مسجد با وی تجدید بیعت به عمل آمد علی علیه السلام از خانه بیرون شد و رو به ابوبکر کرد و گفت: کارهای ما مسلمانان را تباه کردی و هیچ مشورتی نکردی و حق ما را نادیده گرفتی.
(أفسدت علينا أمورنا و لم تستشر و لم ترع لنا حقاً) ابوبکر پاسخ داد: درست است، اما من از بروز فتنه و آشوب می ترسیدم. (4)
(بلي)، ولكنّي خشيت الفتنه)
همچنین یعقوبی می گوید:
گروهی دور علی علیه السلام را گرفتند و از او می خواستند تا با او بیعت کنند. علی علیه السلام به آن ها :فرمود فردا صبح با سرهای تراشیده همین جا حاضر شوید. اما چون صبح شد، از آن عده بجز سه نفر کسی دیگر حاضر نشد! (5)
از آن ،پس علی علیه السلام شب هنگام فاطمه علیها السلام را بر دراز گوشی می نشانید و به خانه های انصار می برد و از آنان می خواست تا وی را در باز پس گرفتن حقش یاری دهند.
ص: 297
فاطمه علیها السلام نیز آنان را به یاری علی علیه السلام فرا می خواند اما انصار در پاسخ ایشان می گفتند:
ای دختر پیغمبر! ما با این مرد بیعت کردیم و کار از کار گذشته است. اگر پسر عمویت برای به دست گرفتن زمام خلافت بر ابوبکر پیشی گرفته بود البته که ما جز او را نمی پذیرفتیم.
علی در پاسخ آن ها :گفت
﴿ أَ کُنْتُ أَتْرُکُ رَسُولَ اَللَّهِ صلی الله علیه و اله مَیِّتاً فِی بَیْتِهِ لاَ أُجْهِزُهُ، وَ أَخْرُجُ إِلَی اَلنَّاسِ أُنَازِعُهُمْ فِی سُلْطَانِهِ؟﴾ یعنی من جنازه پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله را بدون غسل و کفن در خانه اش رها می کردم و برای به دست آوردن حکومت او با مردم درگیر می شدم؟
فاطمه نیز اضافه کرد که:
ابوالحسن آن چه را که شایسته او بوده انجام داده است آن ها کاری کرده اند که خدا به حسابشان خواهد رسید و باید جوابگوی آن باشند. (1)
معاویه در نامه ای که برای علی علیه السلام ارسال داشته بود به همین موضوع و آن چه ما از یعقوبی نقل ،کردیم اشاره دارد که می نویسد:
دیروز را به خاطرت می آورم که پرده نشین خانه ات (فاطمه زهرا علیها السلام) را شبانه بر دراز گوشی می نشاندی و دست حسن و حسین را در دست می گرفتی و در زمان بیعت ابوبکر صدیق هیچ کدام از اهل بدر و پیشگامان به اسلام را از دست ننهادی مگر این که به یاری خود فرا خواندی با همسرت بر در خانه شان رفتی و دو فرزندت را سند برهان ارائه دادی و ایشان را علیه همدم پیغمبر به یاری خود خواندی ولی در آخر بجز چهار یا پنج ،نفر کسی دیگر دعوتت را اجابت نکرد زیرا به جان خودم اگر حق با تو بود بی شک به تو روی می آوردند و دعوتت را اجابت می کردند اما تو ادعایی داشتی بی جا و باطل و سخنی می گفتی که کسی باور نداشت و قصد انجام کاری داشتی که ناشدنی بود.
هر چند فراموشکار باشم سخنت را به ،ابوسفیان که تو را تحریک به قیام می کرد فراموش نکرده ام که گفتی اگر چهل مرد با اراده و ثابت قدم می یافتم علیه آن ها قیام
ص: 298
می کردم. (1)
معمر از زهری حدیثی را از ،عایشه ام المؤمنین نقل می کند که در آن از ماجرای بین فاطمه علیها السلام و ابوبکر دربارۀ میراث رسول خدا صلی الله علیه و اله سخن رفته است و عایشه در پایان آن می گوید:
فاطمه علیها السلام از ابوبکر روی بگردانید و تا زنده بود با او سخن نگفت. او شش ماه پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله زنده بود و چون از دنیا ،رفت همسرش عالی بر او نماز خواند و به خاکش سپرد و ابوبکر را خبر نکرد فاطمه علیها السلام مایه افتخار و احترام علی علیه السلام بود تا فاطمه علیها السلام زنده ،بود علی علیه السلام در میان مردم احترام ،داشت و چون از دنیا رفت مردم از او رویگردان .شدند فاطمه علیها السلام تنها شش ماه بعد از پیغمبر در قید حیات بود.
معمر گفت در این جا کسی از زهری پرسید علی علیه السلام در این شش ماه با ابوبکر بیعت نکرد؟ زهری :گفت
نه او و نه هیچ یک از افراد بنی هاشم (2). مگر هنگامی که علی علیه السلام با ابوبکر بیعت کرد. علی علیه السلام چون دید که مردم با او بی مهر شده اند ناچار با ابوبکر از در سازش درآمد...(3)
بلاذری می نویسد هنگامی که مسأله ارتداد عرب پیش آمد، عثمان به نزد علی علیه السلام رفت و گفت:
ص: 299
*خالد بن سعید اموی (1)
خالد بن سعید از سوی رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمانداری صنعای یمن را به عهده داشت. زمانی که پیغمبر خدا از دنیا ،رفت خالد همراه با دو ،برادرش آبان و عمر محل خدمت خود را ترک کردند و به مدینه بازگشتند ابوبکر از ایشان پرسید:
برای چه محل مأموریت خودتان را ترک کردید؟ هیچ کس برای فرمانداری شایسته تر از منتخبین رسول خدا صلی الله علیه و اله نمی باشد بر سر کارتان برگردید آنان پاسخ دادند:
ما پسران ،احیحه پس از رسول خدا صلی الله علیه و اله برای هیچ کس دیگر کار نمی کنیم خالد و برادرش آبان مدت زمانی با ابوبکر بیعت نکردند.
او ضمن سخنانی به بنی هاشم گفته بود (شما اهل بیت پیغمبر) درخت تناور و با میوه های نیکو ،هستید ما پیرو شما .هستیم (2)
خالد تا دو ماه دست بیعت به دست ابوبکر ننهاد او می گفت رسول خدا صلی الله علیه و اله مرا به فرمانداری برگزیده و تا زنده بود از آن سمت برکنارم نساخته است.
او ضمن دیداری با علی بن ابی طالب و عثمان بن عفان به ایشان گفته بود ای فرزندان عبد مناف از حکومت و ریاست دل برکندید تا دیگران به آن دست یابند؟
این سخن خالد را به گوش ابوبکر ،رسانیدند ابوبکر به آن اعتنایی ننمود ولی عمر کینه خالد را به دل گرفت (3)
در همان ایام روزی خالد به خدمت امام رسید و گفت اجازه بده تا با تو بیعت کنم که
ص: 300
به خدا قسم در میان همۀ این مردم کسی سزاوارتر از تو به جانشینی پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله وجود ندارد (1)
سرانجام وقتی که بنی هاشم با ابوبکر بیعت کردند خالد نیز با ابوبکر بیعت کرد و آن گاه که خلیفه به شام لشکر ،کشید نخستین کسی را که برگزید و فرماندهی یک چهارم سپاه را به عهده او گذاشت خالد بن سعید بود ولی عمر این انتخاب را نپذیرفت و زبان به اعتراض گشود و گفت تو او را فرماندهی سپاه می دهی در حالی که چنین و چنان کرده و آن حرفه ا را زده است؟! (2) و آن قدر در گوش ابوبکر خواند تا این که رأیش را نسبت به خالد بگردانید و در ،نتیجه ابوبکر وی را از فرماندهی سپاه برکنار ساخت و یزید بن ابوسفیان را به جایش برگزید! (3)
*سعد بن عبادة (4)
سعد بن عباده را پس از ماجرای سقیفه چند روزی به حال خودش گذاشتند و سپس به دنبالش فرستادند که بیا و بیعت کن که همۀ مردم و بستگانت با ابوبکر بیعت کرده اند. سعد پاسخ داد:
به خدا قسم تا تمام تیرهای ترکشم را به سوی شما پرتاب نکنم و سنان نیزه ام را با خون شما رنگین ،نسازم با شما بیعت نخواهم کرد چه تصور کرده اید؟ تا زمانی که دستم قبضه شمشیر را در اختیار خود دارد آن را بر فرق شما می کوبم و به یاری خانواده و هوادارانم تا آن جا که در قدرت و توان داشته باشم با شما می جنگم و دست
ص: 301
بیعت در دست شما نمی گذارم به خدا قسم اگر همۀ جن و انس با هم در حکومت و زمامداری شما همداستان ،شوند من سر فرود نمی آورم و شما را به رسمیت نمی شناسم و بیعت نمی کنم تا هنگامی که در دادگاه عدل الهی به حسابم رسیدگی شود.(1)
چون سخنان سعد به گوش ابوبکر ،رسید عمر گفت او را رها مکن تا با تو بیعت کند اما بشیر بن سعد :گفت
او لج کرده و ممکن نیست که با شما بیعت کند؛ اگر چه جانش را بر سر این کار .بگذارد کشتن او هم به همین سادگی ها نیست چه او وقتی کشته می شود که تمامی فرزندان و خانواده و گروهی از افراد فامیل و بستگانش با او کشته شوند او را به حال خودش بگذارید که رها کردنش شما را زیانی نمی رساند؛ زیرا که او فعلاً یک تن است.
راهنمایی بشیر را پذیرفتند و دست از سعد برداشته او را به حال خود گذاشتند (2) سعد هم در هیچ یک از اجتماعاتشان شرکت نمی کرد و در نماز جمعه و جماعت ایشان حاضر نمی گردید و در ادای مناسک حج به همراهی آن ها و در کنارشان دیده نمی شد این حال همچنان ادامه داشت تا این که زمان ابوبکر به سر آمد و نوبت خلافت به عمر رسید.
پس از این که عمر به خلافت رسید روزی سعد بن عباده را در یکی از کوچه های مدینه دید رو به او کرد و گفت
آهای سعد! سعد هم بلافاصله پاسخ داد آهای عمر خلیفه پرسید: تو نبودی که چنین و چنان می گفتی؟ سعد :گفت آری من گفته ام حالا این حکومت را به تو سپرده اند؟ به خدا قسم که رفیقت را بیش تر از تو دوست می داشتیم به خدا که از همسایگی تو بیزارم عمر :گفت هر کس که از همسایه اش خوشش نیاید، جا عوض می!کند سعد گفت از این مسأله غافل ،نیستم به همسایگی کسی می روم که از تو بهتر باشد.
ص: 302
دیری نگذشت که سعد در همان اوایل خلافت عمر راهی دیار شام شد و.... (1) بلاذری در کتاب انساب الاشراف خود می نویسد:
سعد بن عباده با ابوبکر بیعت نکرد و به شام .رفت عمر مردی را در پی سعد به شام فرستاد و به او گفت سعد را وادار به بیعت کن و هر ترفند و حیله ای که می توانی به کار گیر؛ اما اگر آن ها کارگر نیفتاد و زیر بار بیعت ،نرفت با یاری خدا او را بکش!
آن مرد رو به شام نهاد و سعد را در حوارین دیدار کرد و بی درنگ مسألهٔ بیعت را مطرح کرد و از او خواست تا موافقت .کند سعد در پاسخ فرستاده عمر :گفت
با مردی از قریش بیعت نمی کنم فرستاده او را به مرگ تهدید کرد و گفت اگر بیعت نکنی تو را می کشم سعد جواب :داد حتی اگر قصد جانم را بکنی فرستاده چون پافشاری او را ،دید ،گفت مگر تو از هماهنگی با این امت خارجی؟! سعد گفت در مورد ،بیعت ،آری من حسابم با دیگران جداست در نتیجه فرستاده با شنیدن پاسخ قطعی ،او تیری به جانبش پرتاب کرد که رگ حیاتش را از هم بگسیخت (2)
در کتاب تبصرة العوام آمده است:
آن ها محمد بن مسلمهٔ انصاری را به این مهم مأمور کرده بودند.
محمد نیز به شام رفت و سعد بن عباده را با تیری از پای درآورد و کشت.
و نیز گفته اند که خالد بن ولید در همان هنگام در شام بود و او محمد بن مسلمه را در کشتن سعد بن عباده یاری داد (3)
مسعودی در مروج الذهب می گوید:
سعد بن عباده بیعت نکرد از مدینه بیرون شد و رو به شام نهاد و در آن جا در سال پانزدهم هجرت کشته شد. (4)
همچنین ابن عبد ربه می گوید:
سعد بن عباده را با تیری که در قلبش نشسته و از دنیا رفته بود یافتند جنیان بر او گریستند و با خواندن این شعر مسؤولیت کشتن سعد را به عهده گرفتند ما سعد بن
ص: 303
،عباده آقا و سرور قبیلهٔ خزرج را کشتیم و با دو تیر که در قلبش نشاندیم، او را از پای درآوردیم. (1)
ابن سعد نیز در طبقات می نویسد:
سعد بن عباده در چاله ای نشسته بود و ادرار می کرد که ترور شد و در دم جان داد. جنازه سعد را در حالتی یافتند که بدنش (بر اثر تیر زهرآلود) به سبزی گراییده بود. (2)
و نیز در اسدالغابه آمده است:
سعد بن عباده نه با ابوبکر بیعت کرد و نه با عمر او به شام رفت و در حوارین شام منزل گزید و سرانجام در سال پانزدهم هجرت در همان جا درگذشت. در این اختلافی نیست که سعد را در کنار آبریزی که به طهارت نشسته بود کشته یافتند و بدنش به سبزی گراییده بود. بستگان سعد از مرگ او بی خبر بودند تا این که از میان چاه آبی خبر مرگش را (به شعر) شنیدند و چون در آن چاه نگریستند کسی را در آن ندیدند ! (3)
به این ترتیب دفتر زندگانی سعد بن عباده بسته شد ولی از آن جا که کشته شدن چنین شخصیت یک دنده و مخالف بی باکی از سوی حکومت زمامداران ،وقت سؤال برانگیز و از حوادثی بود که مورخان نوشتن و بازگویی ماجرای آن را خوش نداشته اند از این رو جمعی از آنان از کنار این حادثه بزرگ با بی اعتنایی گذشته و آن را نادیده گرفته اند و گروهی نیز چگونگی کشته شدن او را با مسائلی خرافی درهم آمیخته و آن را به جنیان نسبت داده اند. (4) اما این قبیل دانشمندان با طرح چنین مسأله ای خرافی نگفته اند که علت کینه شدید و دشمنی جنیان با سعد چه بوده و چرا در میان آن همه ،اصحاب از مهاجر و انصار تیرهای جانکاه آنان سینه و قلب سعد را نشانه گرفته است.
اگر این دانشمندان در تکمیل افسانهٔ خود در کتاب های معتبر خویش - مثلاً - می نوشتند چون خودداری سعد بن عباده از بیعت با ابوبکر و عمر پاکمردان و سردمداران جنیان را ناخوش آمد و از این رو به نابودیش کمر بستند و تیرهای مرگبار زهر آلودشان را تا پر در قلب او نشاندند و به دیار دیگرش ،فرستاند نکته مبهمی در این
ص: 304
افسانه باقی نمی ماند.
دانشمندان زیر داستان سرپیچی سعد را از بیعت با ابوبکر و عمر به طور مشروح یا سربسته و فشرده در کتاب های خود آورده اند:
محمد بن جریر طبری در تاریخ؛ ابن سعد در طبقات؛ بلاذری در جلد اول کتاب انساب ابن عبدالبر در استیعاب ابن عبد ربه در العقد الفرید؛ ابن قتیبه در الإمامة و السياسة، ج 1، ص 9؛ مسعودی در مروج الذهب؛ ابن حجر عسقلانی در الاصابة، ج 2، ص 28 محب الدین طبری در الریاض النضرة، ج 1، ص 168؛ ابن اثیر در اسد الغابة، ج 3 ص 222؛ دیار بکری در تاریخ الخمیس؛ علی بن برهان الدین در سیرة الحلبية، ج 3، ص 396 - 397 و ابوبکر جوهری در سقیفه بنا به روایت ابن ابی الحدید.
آن چه تا به این جا آوردیم فشرده رویدادهای مهم در به خلافت رسیدن ابوبکر و انجام بیعت با او بود و اینک به نقل چگونگی به خلافت رسیدن عمر می پردازیم.
ابوبکر در بستر ،مرگ عثمان را تنها بخواند و به وی فرمان داد که بنویس و عثمان شروع به نوشتن کرد ابوبکر :گفت
بسم الله الرحمن الرحيم
این وصیت ابوبکر بن ابی قحافه است به مسلمانان اما بعد (در این جا ابوبکر از هوش رفت و ،عثمان شتابان بقیهٔ وصیت ابوبکر را چنین تمام کرد:)
من عمر بن خطاب را به جانشینی خود و خلافت بر شما برگزیده ام و در این راه از خیرخواهی شما فروگذاری نکرده ام در این موقع ابوبکر چشم گشود و به عثمان گفت: ،بخوان ببینم چه نوشته!ای عثمان نیز آن چه را نوشته بود برای ابوبکر بخواند ابوبکر با شنیدن مطالب نوشته ،عثمان تکبیر گفت و اضافه کرد:
از آن ترسیدی که در حالت بیهوشی از دنیا بروم و در میان مردم بر سر جانشینی من اختلاف بیفتد؟ عثمان جواب داد .آری
ابوبکر :گفت با آن چه نوشته ای موافقم. خدایت از اسلام و مسلمانان پاداش خیر
ص: 305
.دهد آن گاه همان نوشته را امضا کرد
طبری پیش از این ماجرا می نویسد:
عمر در حالی که شاخه ای از درخت خرما در دست داشت در میان مردم در مسجد پیغمبر نشسته بود ،شدید آزاد کرده ،ابوبکر که فرمان ولایت عهدی عمر را در دست ،داشت در آن جمع حاضر بود عمر رو به مردم کرد و گفت:
ای مردم! به سخنان و سفارش خلیفهٔ رسول خدا صلی الله علیه و اله گوش دهید و از فرمانش اطاعت کنید. او می گوید من در خیرخواهی شما کوتاهی نکرده ام (1).
راستی را چه مایه فرق است بین سخنان مزبور عمر با جبهه گیری و سخنان دیروزش به هنگام نوشتن وصیت نامه پیغمبر خدا!
ابن عبدربه در عقد الفرید می نویسد:
آن هنگام که عمر را زخم زدند به او پیشنهاد شد که کسی را به جانشینی خود برگزیند. او گفت اگر ابو عبیدهٔ جراح زنده بود او را حتماً جانشین خود می کردم و اگر خدا علت آن را از من می پرسید در جواب می گفتم که پیامبرت می گفت که او امین امت !است و اگر ،سالم آزاد کرده ابو حذیفه زنده بود بیشک او را به جای خود بر می گزیدم و اگر خدا مرا مورد بازخواست قرار می داد می گفتم که از پیامبرت شنیدم که می گفت سالم آن قدر خدا را دوست دارد که اگر از خدا هم نمی ترسید، او را نافرمانی نمی کرد. (2)
به او گفتند ای امیرالمؤمنین در هر صورت یکی را به جانشینی خود تعیین کن جواب داد:
بعد از همه این حرف ها تصمیم داشتم که مردی را به حکومت و فرمانرواییتان برگزینم که بی گمان شما را به سوی حق و عدالت راهبر می بود (و در این جا اشاره به علی علیه السلام کرد) اما دیدم که زنده و مردهٔ من چنین چیزی را تحمل نمی کند و زیر بار آن نمی رود!
ص: 306
بلاذری در انساب الاشراف می گوید عمر :گفت علی علیه السلام و عثمان و طلحه و زبیر و عبدالرحمان بن عوف و سعد بن ابی وقاص را حاضر .کنید و چون حاضر شدند جز با علی علیه السلام و عثمان با دیگری سخنی نگفت به علی علیه السلام گفت:
ای !علی علیه السلام شاید این مردم حق خوشاوندیت را با پیغمبر و این که داماد او بوده ای و میزان دانش و فقهی که خداوند به تو ارزانی داشته است در نظر بگیرند و تو را به حکومت خویش انتخاب کنند؛ در چنان صورتی خدا را فراموش مکن!
آن گاه رو به عثمان کرد و گفت:
ای عثمان! شاید این مردم داماد پیغمبر بودن و سالمندیت را رعایت کنند پس اگر به حکومت رسیدی از خدا بترس و آل ابو معیط را برگردن مردم سوار مکن.
پس دستور داد تا صُهَيْب را حاضر کنند و چون ،آمد به او گفت: تو مدت سه روز با مردم نماز می گزاری و اینان نیز در خانه ای جمع شوند تا خود به مشورت بنشینند پس اگر به خلافت یک نفر از بین خودشان همرأی ،شدند هر کس را که مخالفت کند گردن بزن!
و چون آن گروه از مجلس عمر بیرون شدند عمر :گفت اگر مردم این «اجلح» (1) را به خلافت انتخاب کنند آنان را به راه راست هدایت خواهد کرد (2)
در ریاض النضرة آمده است که عمر :گفت
لله درّهم إن ولوها الأصيلع كيف يحملهم على الحق و إن كان السيف على عنقه. يعنى خوشا به حال آن ها اگر آن مرد پیشانی بلند را به حکومت خود برگزینند. در هر حال آنان را به سوی حق خواهد کشید؛ اگر چه در اجرای چنین برنامه ای ناگزیر باشد که همواره شمشیر بر گردن داشته باشد.
محمد بن کعب می گوید در این جا من از عمر :پرسیدم این را می دانی و با وجود این او را به حکومت نمی گماری؟ عمر :گفت
ص: 307
این که من مردم را به حال خودشان می گذارم از آن جهت است که آن کس که بهتر از من بود مردم را به حال خودشان رها کرد! (1)
بَلاذُری در انساب الاشراف از قول واقدی می نویسد:
عمر دربارهٔ جانشین خود از اطرافیان نظر می خواست که چه کسی را انتخاب کند به او گفتند: نظرت دربارۀ عثمان چیست؟ گفت: اگر او را انتخاب کنم آل ابو معیط را بر گردن مردم سوار می کند گفتند زبیر چطور است گفت او در حالت رضا و خشنودی مؤمن است و در هنگام خشم و غضب کافر دل گفتند طلحه گفت او مردی است متکبر و خود پسند که بینیش رو به بالاست و نشیمنگاهش در آب گفتند: سعد بن ابی وقاص چطور؟ :گفت فرماندهیش بر سوارکاران جنگی حرف ندارد، اما اداره یک آبادی برایش زیاد و سنگین است پرسیدند دربارۀ عبدالرحمان بن عوف چه می گویی؟ جواب داد ،او همین اندازه که بتواند به خانواده اش برسد کافی است ! (2)
بلاذُری در جای دیگر کتابش می نویسد:
عمر بن خطاب چون زخم ،برداشت ،صهیب آزاد کرده عبدالله جدعان را فرمان داد تا سران مهاجر و انصار را در مجلس او حاضر .کنند چون آنان بر وی وارد شدند گفت من کار خلافت و حکومت شما را در میان شش نفر از مهاجران ،نخستین که تا هنگام وفات پیغمبر صلی الله علیه و آله مورد رضایت و خشنودی آن حضرت بوده اند، به شورا نهاده ام تا یک تن را از میان خودشان به امامت و پیشوایی شما و امت .برگزینند. آن گاه یکایک اعضای شورا را نام برد و سپس رو به ابوطلحه و زید بن سهل خزرجی کرد و :گفت
پنجاه نفر از انصار را انتخاب کن تا تو را همراه ،باشند و چون من ،درگذشتم این چند نفر را وادار کن تا ظرف سه روز و نه بیشتر یک نفر را از بین خودشان به امامت و پیشوایی خود و امت انتخاب کنند و صهیب را فرمان داد تا |آن گاه که امام و پیشوایی انتخاب نکرده اند با مردم نماز بگزارد
در آن هنگام طلحه بن عبیدالله حضور نداشت و در ملکش در سرات بود.
عمر :گفت
اگر ظرف این سه روز طلحه حاضر شد که هیچ و الاّ بازگشت او را انتظار نکشید و
ص: 308
بجدّ در انتخاب خلیفه برآیید و با آن کس که اتفاق نظر حاصل کردید بیعت کنید و اگر کسی هم با رأی شما مخالفت کرد گردنش را بزنید! راوی می گوید
پیکی را به دنبال طلحه فرستادند و او را تشویق کردند که ظرف آن مدت به مدینه شتاب .کند اما با این حال طلحه وقتی به مدینه رسید که عمر درگذشته و با عثمان به خلافت بیعت شده بود از این جهت طلحه در خانه نشست و گفت: آیا من کسی هستم که بی اجازه او کاری را به نامش انجام دهند؟
عثمان چون به دیدنش آمد طلحه به او گفت:
!راستی اگر موافقت نکنم تو هم استعفا می دهی؟ عثمان جواب داد .آری طلحه :گفت در این صورت من هم خلافت تو را تأیید می کنم پس با عثمان بیعت کرد. (1)
همچنین بلاذری می نویسد که عبدالله بن سعد ابی سرح گفت:
من همچنان بیمناک بودم که نکند بیعت عثمان - به سبب مخالفت طلحه - دچار تزلزل و شکست ،شود تا این که طلحه آمد و با رفتارش نسبت به ،عثمان این اضطراب و تشویش را از میان برداشت و خویشاوندی خود را با عثمان رعایت کرد عثمان نیز محبت طلحه را بی پاسخ نگذاشت و همیشه جانب احترامش را رعایت می کرد و او را گرامی می داشت تا وقتی که به محاصره درآمد که در آن هنگام سرسخت ترین دشمن عثمان، همین طلحه به حساب می آمد. (2)
بلاذری در جای دیگر و به سند ابن سعد می نویسد که عمر :گفت
انتخاب خلیفه باید بر اساس پیروی اقلیت از اکثریت باشد و مخالف را گردن بزنید. (3)
و نیز به نقل از ابو مخنف می نویسد:
عمر اعضای شورا را فرمان داد تا مدت سه روز برای انتخاب خلیفه به مشورت بنشینند اگر دو نفر با انتخاب مردی و دو نفر دیگر با خلافت مردی دیگر موافقت کردند بار دیگر به رایزنی بپردازند و مشورت از سر گیرند. اما اگر چهار نفر با یکی موافقت کرد و یک تن مخالف بود تابع رأی چهار نفری باشید. و چنان چه آراء سه به سه درآمد، رأی آن دسته را بپذیرید که عبدالرحمان بن عوف در آن است زیرا دین و صلاح
ص: 309
عبدالرحمان قابل اطمینان و رأیش برای مسلمانان مورد قبول و اعتماد .است ! (1)
همچنین از قول هشام بن ،سعد از زَيْدِ بن أَسْلَمْ از پدرش آورده است که عمر :گفت اگر آراء سه به سه ،شد رأی آن دسته را بپذیرید و اجرا کنید که عبدالرحمان بن عوف در میان آن هاست. (2)
و نیز آورده اند که عمر :گفت
برخی از مردم می گویند که بیعت با ابوبکر کاری شتابزده و حساب نشده بود که خداوند شرش را از این امت دور کرده است و بیعت با عمر نیز بدون کسب نظر و مشورت با مردم صورت گرفته است اما اکنون حکومت پس از من بر عهده شوراست؛ پس اگر چهار نفر با هم اتفاق داشتند دو نفر دیگر باید از آن چهار نفر پیروی کنند اما اگر آراء سه به سه درآمد رأی و نظر دسته عبدالرحمان بن عوف را بپذیرید و تسلیم نظر او شوید حتی اگر عبدالرحمان یک دستش را به عنوان بیعت به دست دیگرش .بزند (3) (یعنی خودش را نامزد خلافت کند)
متقی هندی نیز در کنز العمال از قول مُحمَّد بن جُبیر از پدرش روایت کرده است که عمر گفت: اگر عبدالرحمان بن عوف یک دستش را به عنوان بیعت به دست دیگرش ،بزند فرمانش را اطاعت کنید و با او بیعت نمایید
و نیز از قول أشلم آورده است که عمر بن خطاب :گفت
با هر کس که عبدالرحمان بن عوف بیعت کرد شما هم بیعت کنید و کسی را هم که زیر بار نرفت گردن بزنید. (4)
از همه این مطالب چنین بر می آید که عمر صدور فرمان حکم خلافت را بنا به سیاستی به دست عبدالرحمان بن عوف نهاد و او را از امتیازی خاص برخوردار کرد تا از آن در موقع مقتضی بهره گیرد زیرا او قبلاً با عبدالرحمن بن عوف قرار گذاشته بود که تبعیت از سیره و رفتار شیخین را در شرایط قبول خلافت بگنجاند و از پیش می دانستند که امام علی علیه السلام از این که عمل به رفتار شیخین در ردیف عمل به کتاب خدا
ص: 310
و سنت پیغمبر قرار گیرد خودداری خواهد کرد؛ ولی عثمان آن را می پذیرد و در نتیجه به خلافت می رسد و تنها امام با چنین انتخابی مخالفت می کند بنابراین از پیش حکم اعدام مخالف یعنی علی علیه السلام را صادر کرده بود!
دلیل این ،سخن علاوه بر آن چه در پیش ،آوردیم مطلبی است که ابن سعد در طبقاتش از قول سعید بن العاص آورده است که فشرده آن چنین است:
سعید بن عاص خدمت عمر می رسد و از او می خواهد که مقداری بر مساحت زمینش بیفزاید تا خانه اش را وسعت بدهد خلیفه به او نوید می دهد که پس از ادای نماز صبح خواسته اش را برآورده خواهد ساخت عمر به وعده وفا کرد و صبحگاهان به خانه سعید رفت .... سعید، خود می گوید
خلیفه با پاهایش خط کشید و بر وسعت خانه ام افزود، اما من گفتم:
ای امیرالمؤمنین! بیشتر بده که مرا اهل بیت علیهم السلام از کوچک و بزرگ، زیادتر شده است. عمر :گفت
فعلاً همین اندازه تو را کافی است و این راز را نگه دار که پس از من کسی به خلافت می رسد که جانب خویشاوندیت را رعایت خواهد کرد و نیازت را برآورده خواهد ساخت! سعید می گوید:
مدت ها از این موضوع گذشت دوران خلافت عمر به سر آمد و عثمان از شورای عمر مقام خلافت را به دست آورد. او از همان ابتدای کار رضایت خاطر مرا جلب کرد و خواسته ام را بشایستگی برآورده ساخت و مرا در حکومتش شریک خود گردانید... (1)
،بنابراین عمر پیشاپیش به سعید بن عاص خبر داده بود که پس از او ،عثمان که از بستگان سعيد ،است به حکومت خواهد رسد و از وی خواسته بود که این راز را پیش خودش نگه دارد.
از این گفتگو چنین بر می آید که منشور خلافت عثمان در دوران حیات عمر و به دست او به امضا رسیده و قطعیت یافته بود و تعیین شورای شش نفری تنها پوششی بود که در زیر آن بی طرفی دستگاه خلافت در انتخاب خلیفهٔ بعدی به نحوی جامعه پسند و مقبول جلوه گر شود
ص: 311
اما نقشهٔ ترور و از میان برداشتن ،امام گذشته از این مسأله، مطلبی است که باز ابن سعد در طبقاتش از قول همین سعید بن عاص آورده است. او می نویسد:
روزی عمر بن خطاب به سعید بن عاص :گفت چرا تو از من فاصله می گیری و روگردان هستی؟ مثل این که گمان می کنی من پدرت را کشته ام من پدر تو را نکشته ام پدرت را علی بن ابی طالب کشته است ! (1)
آیا با این سخن عمر سعی نمی کرد تا سعید را به گرفتن انتقام از کشنده پدرش یعنی علی بن ابی طالب تحریک کند؟
امام بخوبی می دانست که خلافت را به او نمی دهند اما با این حال همراه ایشان در شورا شرکت کرد تا نگویند ،او خود خلافت را نمی خواست
دلیل ما در این مورد و این که امام پیشاپیش از خوابی که برایش دیده بودند با خبر بود سخنی است که بلاذری در انساب الاشراف آورده است. او می نویسد:
علی علیه السلام در برابر این سخن عمر که گفته بود در صورت رأی سه به سه گروهی برنده است که عبدالرحمان بن عوف در آن باشد به عمویش عباس شکایت برد و :گفت به خدا قسم که خلافت به ما نمی رسد عباس :پرسید برادرزاده عزیزم این را از کجا می گویی؟ امام پاسخ داد:
از آن جا که سعد بن ابی وقّاص با پسر عمویش عبدالرحمان بن عوف مخالفت نمی کند عبدالرحمان نیز داماد و هوادار عثمان است و سرانجام هر سه با هم می باشند. حالا اگر طلحه و زبیر هم با من ،باشند رأی ایشان برای من هیچ فایده ای ندارد؛ زیرا عبدالرحمان بن عوف در دسته سه تایی دیگر است
ابن کَلبی می نویسد عبدالرحمان بن عوف در دسته سه تایی دیگر است!
ابن کَلبی می نویسد عبدالرحمان بن عوف، شوهر أُمّ كُلْثُوم، دختر عُقْبَةِ بن أبي ،مُعَيط مادرش ،اروی ، دختر ،کُریز مادر عثمان است و از این جهت عبدالرحمان را داماد
ص: 312
عثمان می گفتند.
بلاذری از قول ابو مخنف می نویسد:
در روز به خاک سپردن عمر اعضای شوراکاری انجام ندادند ابو طلحه به دستور عمر بر ایشان امامت کرد و نماز گزارد و هیچ اتفاقی نیفتاد صبح روز دیگر ابو طلحه آنان را در محل بيت المال گرد آورد تا به رایزنی بپردازند مراسم به خاک سپردن عمر در روز یکشنبه و در چهارمین روز از ترورش صورت گرفت و صُهَيْب بن سنان بر جنازه اش نماز خواند و...
چون عبدالرحمان در گوشی و نجوای اعضای شورا و گفت و شنود ایشان را مشاهده کرد و این که هر یک از آن ها می کوشید تا رقیب را از میدان بیرون کند و خود را به مقام خلافت نزدیک تر سازد، به ایشان گفت:
ببینید! من و سعد خود را کنار می کشیم؛ به این شرط که انتخاب یکی از شما چهار نفر با من باشد زیرا نجوایتان به درازا کشیده و مردم منتظرند تا خلیفه و امام خود را بشناسند و از اهالی شهرستان ها نیز کسانی که برای کسب اطلاع از این موضوع تاکنون در مدینه مانده اند توقفشان به درازا کشیده و می خواهند هر چه زودتر به شهر و دیار خود باز گردند.
همه با پیشنهاد عبدالرحمان بن عوف موافقت کردند؛ مگر علی علیه السلام که گفت: تا ببینم! در همین هنگام ابو طلحه وارد شد و عبدالرحمان نیز آن چه را گذشته بود از پیشنهاد خود و موافقت همگان بجز علی علیه السلام به اطلاع او رسانید. پس ابوطلحه رو به علی علیه السلام کرد و گفت: ای ابو الحسن عبد الرحمان مورد اعتماد تو و همۀ مسلمانان است؛ چرا با او مخالفت می کنی او خودش را از میان شما کنار کشیده و به خاطر دیگری هم زیر بار گناه نمی رود! در این جا علی علیه السلام عبد الرحمان بن عوف را سوگند داد تا به خواسته دل اعتنایی نکند حق را مقدم دارد و به صلاح و خیر امت بکوشد و مسألۀ خویشاوندی، او را از راه حق منحرف نسازد عبدالرحمان همه را پذیرفت و سوگند خورد. پس علی علیه السلام رو به او کرد :و :گفت حالا با اطمینان خاطر انتخاب کن
این رویدادها همگی در محل بیت المال صورت گرفت و یا بنا به گفته ای در خانه مِسْوَرِبْن مَخْرَمَة.
پس عبدالرحمان یکایک اعضای شورا را سوگندهای غلاظ و شداد داد و از ایشان عهد و پیمان گرفت که اگر او با یکی از آن ها بیعت کند نه تنها با انتخابش مخالفت نکنند بلکه
ص: 313
اگر کسی هم با او و انتخابش مخالفت کرد وی را تنها نگذارند و از او پشتیبانی نمایند. آنان نیز بر همان قرار سوگند خوردند. پس عبدالرحمان پیش آمد و دست علی علیه السلام را در دست گرفت و به او گفت:
با خدا عهد و پیمان بند که اگر من با تو بیعت کردم بنی عبدالمطلب را بر گردن مردم سوار نخواهی کرد و روش و رفتارت همان سیره و روش رسول خدا صلی الله علیه و اله خواهد بود و به کم و زیاد از آن تجاوز نخواهی نمود! علی علیه السلام در پاسخ او گفت:
من زیر بار عهد و پیمان خداوند در مواردی که نه خود درک کرده و نه هیچ کس دیگر آن را درک کرده است نخواهم رفت و چه کسی را توانایی آن باشد که قدم جای پای پیغمبر و سیره او بگذارد؟ اما من با آن جا که بتوانم و امکانات برایم فراهم شود و نیز به اندازه دانش و آگاهیم به سیره و روش رسول خدا صلی الله علیه و اله با شما رفتار خواهم نمود.
پس عبدالرحمان دست علی علیه السلام را رها کرد و عثمان را سوگند داد و از او عهد و پیمان گرفت که بنی امیه را بر گردن مردم سوار نکند و سیره و روش رسول خدا صلی الله علیه و اله صلى الله عليه وسلم و ابوبکر و عمر را در پیش بگیرد و به کم و زیاد از آن ها تجاوز نکند عثمان همه را پذیرفت و در انجامش سوگند خورد. پس علی علیه السلام رو به عبدالرحمان کرد و گفت: عثمان خواسته ات را برآورده ساخت معطل چه هستی با او بیعت کن!
عبدالرحمان بار دیگر رو به علی علیه السلام کرد و دستش را در دست گرفت و از او خواست تا بار دیگر همان سوگند را بخورد که از سیره رسول خدا صلی الله علیه و اله و ابوبکر و عمر سرپیچی ننماید
علی علیه السلام گفت: من سعی و کوشش می کنم؛ اما عثمان می گفت: آری، عهد و پیمان خدا، و سخت تر از آن چه از پیامبرانش گرفته است بر من باد که از سیره و روش رسول خدا صلی الله علیه و اله و ابوبکر و عمر در هیچ موردی سرپیچی نکنم.
پس عبدالرحمان با عثمان بیعت کرد و به دنبال او دیگر اعضای شورا با عثمان بیعت کردند. در این هنگام علی علیه السلام که ایستاده و ناظر ماجرا بود بنشست. پس عبدالرحمان رو به او کرد و گفت:
بیعت کن و گرنه گردنت زده می شود عبدالرحمان این تهدید را کرد، ولی هیچ کدام شمشیری با خود نداشتند.
و نیز گفته اند که:
على علیه السلام خشمگین از محل شورا بیرون آمد ولی اعضای شورا خود را به او رسانیده و
ص: 314
:گفتند: موافقت کن، وگرنه با تو می جنگیم! در نتیجه، علی علیه السلام با آن ها بازگشت و با عثمان بیعت کرد. (1)
در این خبر ابتدای سخن و پیشنهاد عبدالرحمان بن عوف به امام که در آن «سیره ابوبکر و عمر» مطرح شده بود حذف شده و ابتدای سخن و پاسخ امام نیز با تصرفاتی چند در آن ،آمده و آخر کلام آن حضرت هم انداخته شده است؛ ولی تمام خبر را در روایت زیر می بینیم
یعقوبی در تاریخ خود می نویسد:
عبدالرحمان بن عوف با علی علیه السلام بن ابی طالب خلوت کرد و به او گفت خدا به سود ما بر تو گواه باد که اگر زمام حکومت را به دست ،گرفتی به موجب کتاب خدا و سنت پیغمبرش و روش ابوبکر و عمر بر ما حکومت کنی علی علیه السلام پاسخ داد:
رفتارم با شما تا آن جا که در توان داشته باشم بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبرش خواهد بود. (أسير فيكم بكتاب الله و سنّة نبيّه ما استطعت) پس عبدالرحمان با عثمان به کناری رفت و به او گفت:
خدا به سود ما بر تو گواه باد که اگر زمام حکومت را به دست گرفتی با ما بر اساس کتاب خدا و سنت پیغمبرش و روش ابوبکر و عمر رفتار کنی عثمان پاسخ داد:
من با شما رفتاری بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و اله و روش ابوبکر و عمر خواهم .داشت بار دیگر عبدالرحمان علی علیه السلام را به کناری کشید و سخن نخستین خود را با او در میان نهاد و علی علیه السلام نیز چون بار اول به وی پاسخ داد سپس عثمان را به کنار کشید و گفتهٔ نخستین خود را از سر گرفت و از وی همان جواب مساعد اول را شنید. بار سوم با علی علیه السلام خلوت کرد و پیشنهاد اول خود را تکرار کرد در این نوبت امام به او گفت:
کتاب خدا و سنت پیغمبرش احتیاجی به سیره و روش دیگری ندارد تو می کوشی به هر صورت که شده خلافت را از من دور كنى ﴿ إنَّ کِتابَ اللّهِ و سُنَّهَ نَبِیِّهِ لا یُحتاجُ مَعَهُما إلی إجِّیری أحَدٍ ! أنتَ مُجتَهِدٌ أن تَزوِیَ هذَا الأَمرَ عَنّی﴾ عبدالرحمان به اعتراض امام توجهی نکرد و رو به عثمان کرد و سخن نخستین خود را برای سومین بار تکرار کرد و از عثمان همان جواب نخستین را .شنید پس بیدرنگ دست به دست عثمان زد و با او
ص: 315
بیعت کرد. (1)
همچنین طبری و ابن اثیر در ضمن حوادث و رویدادهای سال 23 هجری می:نویسند
چون عبدالرحمان در سومین روز با عثمان بیعت ،کرد علی علیه السلام به عبدالرحمان :گفت دنیا را به کامش کردی این نخستین روزی نیست که شما علیه ما به پشتگرمی یکدیگر برخاسته اید! فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَ الله المُسْتَعانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ به خدا قسم تو عثمان را به خلافت نرساندی، مگر این که امید آن داری که او پس از خودش تو را به خلافت بردارد اما خدای را هر روز تقدیری دیگر است.(2)
بخاری نیز بخشی از این جریان را در صحیح خود از مسور بن مخرمه بدین صورت نقل کرده که :گفت
پاسی از شب گذشته بود که عبدالرحمن در خانه ام را کوبید تا از خواب برخاستم. :گفت تو را خواب آلود می بینم به خدا قسم سه سه روز است که خواب درستی به چشمانم نرفته است به سرعت برو زبیر و سعد بن أبی وقّاص - را برایم بیاور؛ آن دو را آوردم با آنان مشورت کرد و سپس مرا خواست و گفت علی - بن أبي طالب - را طلب کن. او را نیز ،آوردم تا آخرین ساعات شب با او گفتگو کرد پس علی علیه السلام برخاست و رفت در حالی که طمع داشت (که او خلیفه شود).
پس گفت: عثمان را برایم بطلب عثمان آمد با او نیز تا اذان صبح سخت گفت. وقتی نماز صبح را با مردم به جماعت خواند و آن چند نفر کنار منبر، گرد آمدند، در پی مهاجرین و انصاری که در شهر بودند و نیز به دنبال فرماندهان سپاه ها فرستاد که همه آمدند. هنگامی که جمع ،شدند عبدالرحمن شهادت داد (و شهادتین را بر زبان جاری کرد) سپس گفت: امّا بعد! ای علی! من در امر این مردم نگریستم؛ و آنان را چنان دیدم که از عثمان منحرف نشوند پس تو خود را آمادۀ خلافت نکن پس عثمان برخاست و :گفت من با تو بیعت می کنم بر سنّت خدا و رسول و دو خلیفه.اش
آن گاه عبدالرحمن با او بیعت کرد و مردم نیز بیعت کردند». (3)
ص: 316
و ابن أبی الحدید معتزلی در شرح «نهج البلاغه» به نقل از «عوانه» می گوید: یزید بن جریر از شَعبی از شقیق بن مسلمه نقل کرده است که گفت:
علىّ بن أبی طالب علیه السلام چون به خانه خویش ،برگشت به بازماندگان پدر خویش گفت: ای فرزندان ،عبدالمطلّب این قوم شما پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله با شما دشمنی و ستیز کردند همان گونه که در زمان زندگی رسول خدا صلی الله علیه و اله با او دشمنی می کردند و اگر قوم شما فرمانروا ،باشند شما هرگز به امارت نخواهید رسید و به خدا سوگند؛ گویا چیزی جز شمشیر این قوم را به حق بر نمی گرداند.
:گوید عبدالله بن عمر بن خطاب میان ایشان بود و تمام سخن را شنیده بود پیش آمد و گفت: ای ابوالحسن آیا می خواهی برخی از این مردم را به وسیلهٔ برخی دیگر در هم بکوبی؟
:فرمود وای بر تو خاموش باش که به خدا سوگند اگر پدرت و رفتار او نسبت به من در گذشته و حال ،نبود هرگز پسر عفان و پسر عوف به دشمنی با من بر نمی خاستند و با من ستیزه نمی کردند پس عبدالله برخاست و از آن جا بیرون رفت». (1)
همچنین ابن أبی الحدید از «شعبی» نقل می کند که اعضای شورا با یکدیگر اتفاق کرده بودند تا در قبال کسی که بیعت ،نکند متحد باشند و یک سخن بگویند بدین سبب همگی برخاستند و به علی علیه السلام:گفتند برخیز و با عثمان بیعت کن گفت اگر این کار را نکنم چه می شود؟ گفتند با تو جهاد می کنیم گوید او پیش عثمان رفت تا بیعت کند و می فرمود خدا و رسولش راست ،فرموده اند و چون بیعت کرد عبدالرحمن بن عوف پیش او آمد و از علی علیه السلام پوزش خواست و گفت: عثمان دست و سوگند خود را در اختیار ما نهاد و تو چنان کاری نکردی و چون من دوست داشتم کار مسلمانان را استوار و با عهد و پیمان همراه نمایم خلافت را در او قرار دادم علی علیه السلام فرمود: خاموش باش و سخنی دیگر گوی که او را بر آن کار برگزیدی تا خود پس از او به خلافت برسی. ﴿دَقَّ اَللَّهُ بَیْنَکُمَا عِطْرَ مَنْشِمَ﴾؛ خداوند در بین شما همچون عطر َمنشم یکدیگر جنگ ،کنند عطر او را به کار می بردند و چون چنین کاری می کردند کشته ها در بین آنان فراوان می گردید. از این رو این عطر در شومی و نامیمونی ضرب المثل گردیده و می گفتند: شومتر از عطر منشم (صحاح جوهری، ج 2، ص 1503 واژۀ نشم). (2) برافشاند».
ص: 317
ابن أبی الحدید :گوید دعای امام علیه السلام مستجاب شد و چیزی نگذشت که میان آن دو تفرقه و جدایی افتاد و عبدالرحمن در حالی که از عثمان دل پُری داشت درگذشت » (1)
بر أساس مدارک ،تاریخی هنگامی که عثمان - یعنی همان محصول شورای !خلافتی - زمامدار امّت گردید و قدرت حکومت اسلامی را در دست گرفت وضع حکومت و اجتماع مسلمین را - بیش از پیش – دگرگون ،ساخت حکومت اسلامی که وظیفه داشت در حفظ حقوق طبقات مردم کوشا باشد و بر اجرای کامل قانون نظارت ،نماید در آن عصر یک باره این وظیفه را از یاد برد و در دوران خلافت این خلیفه اموی قانون شکنی به وسیلهٔ شخص خلیفه و همکاران وی شروع گردید .
در حکومت ،عثمان تأمین رضای خلیفه بر همه چیز مقدم بود و کسانی که طبق دلخواه و هوس وی عمل می کردند در دستگاه حکومت مقرّب و محترم بودند عثمان نسبت به فامیل و خویشاوندان خود سخت پای بند بود و در رعایت حال ایشان فوق العاده می کوشید و ایشان را بر دیگران مقدم می داشت
او در راه میدان دادن به فامیل خود «اولاد عاص» و بذل و بخشش بیت المال به خویشان خود در اندیشه ملامت مردم و شورش انقلابیّون نبود.
و با این که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرموده بود «وقتی فرزندان عاص به سی نفر مرد ،رسیدند مال خدا را دست به دست می گردانند و بندگان خدا را به بردگی می گیرند و دین خدا را به نیرنگ می کشند.» (2) هیچ اعتنائی به سخنان آن حضرت ننمود.
روایات صحیح و معتبری که در متون منابع حدیث و تفسیر دربارۀ «اولاد عاص» وارد شده بسیار مشهور و متواتر .است رسول خدا صلی الله علیه و اله از وضع این سرکشان منافق خبر داده و آن ها را مورد لعن و نفرین قرار داده است و ما بخشی از آن روایات را در کتاب
ص: 318
«صحابه، از دیدگاه کتاب و سنّت و تاریخ» آورده ایم.
ابن أبی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» تحت عنوان: «پاره ای از أخبار عثمان بن عفّان» می نویسد:
«سوّمین نفر از خلفاء عثمان بن عفان بن أبي العاص بن امیّه... است که مردم پس از سپری شدن مدّت شورا و استقرار خلافت برای او با او بیعت کردند و فراست و تیزبینی عمر (و پیشگوئی زیرکانه او) که به وی گفته بود: «چنان می بینم که چون به خلافت برسی، بنی امیّه و بنی محیط را بر گردن مردم سوار کنی» (1) دربارۀ او درست از کار درآمد زیرا عثمان بنی امیه را بر گردن مردم مسلط کرد و حکومت بلاد و شهرها را به آن ها واگذار کرد و زمین ها را به آن ها ،بخشید و ،افریقیّه که در زمان او فتح شد، تمام خمس غنائم آن را گرفت و همه را یک جا به مروان حکم (پسر عمویش) بخشید.
ابن أبی الحدید می گوید عبدالله بن خالد بن اسید از عثمان بخششی خواست و عثمان چهارصد هزار درهم به وی داد و حکم بن أبي العاص که پیامبر صلی الله علیه و اله وی را از مدینه تبعید کرده و أبوبکر و عمر هم حاضر نشدند او را برگردانند، به مدینه باز گردانید و صد هزار درهم به وی عطا کرد.
پیامبر صلی الله علیه و اله نقطه ای را در بازار مدینه بنام: «مهزور» وقف مسلمانان کرده بود ولی عثمان آن را به حارث بن ،حکم برادر مروان .بخشید همچنین فدك (2) را که فاطمه زهرا علیها السلام پس از رحلت پدرش - رسول خدا صلی الله علیه و اله - گاهی به عنوان میراث و زمانی به عنوان بخشش مطالبه کرده بود و به او نداده بودند از اموال خالصه مروان قرار داد.
ص: 319
چراگاه های اطراف مدینه را از دسترس مسلمانان خارج ساخت و در اختیار بنی امیه گذاشت که تنها در انحصار آنان باشد تمام غنائم فتح آفریقا از طرابلس غرب تا طنجه را یک جا به عبدالله بن سعد أبي سرح (1) ، بخشید و حتی یک نفر از مسلمانان را در آن سهیم نساخت
در همان روزی که صد هزار درهم بیت المال را به مروان ،داد دویست هزار درهم نیز به ابوسفیان بخشید ام ابان دخترش را هم به مروان تزویج کرد زيد بن أرقم (2) خزانه دار بیت المال کلیدها را آورد پیش وی و گریست عثمان گفت: اگر من به خویشاوندان خود مالی ببخشم تو باید گریه کنی؟ گفت نه ولی من برای این گریه می کنم که گمان کردم تو این اموال را در عوض آن چه در زمان پیامبر صلی الله علیه و اله در راه خدا مصرف کرده ای گرفته ای اگر صد درهم هم به مروان می دادی زیاد بود عثمان :گفت پسر ارقم کلیدها را بینداز که دیگری را به این سمت می گماریم!!
ابن أبى الحدید می گوید: ابوموسی اشعری با اموال فراوانی از عراق آمد، عثمان همهٔ آن ها را در میان بنی امیه تقسیم کرد دختر دیگرش عایشه را هم به حارث بن حکم تزویج ،نمود و صد هزار درهم دیگر بعد از عزل پسر أرقم از بیت المال به وی بخشید. (3)
ص: 320
ای پسر عمو! تا وقتی تو بیعت ،نکنی کسی به جنگ این دشمنان بیرون نخواهد شد و... آن قدر از این مطالب در گوش او زمزمه کرد تا او را به نزد ابوبکر برد و علی علیه السلام با او بیعت کرد پس از بیعت علی علیه السلام با ،ابوبکر مسلمانان خوشحال شدند و کمر به جنگ با مرتدین بستند و از هر سو سپاه به حرکت درآمد. (1)
،آری علی علیه السلام پس از وفات فاطمه علیها السلام و بی مهری مردم با او ناگزیر از سازش با ابوبکر .شد ولی از آن چه بعد از وفات پیغمبر بر او رفته بود گله و شکایت می کرد و حتی در دوران خلافتش نیز از آن رنج جانکاه سخن می گفت این گلایه در خطبه معروف شقشقیه او آشکار است.
کسانی که با ابوبکر بیعت نکردند
زبیر بن بکار در کتاب الموفقیات خود می نویسد:
فروة بن عمرو از اصحابی بود که زیر بار بیعت ابوبکر نرفت.
فروه در رکاب رسول خدا صلی الله علیه و اله جنگید و در جنگ ها علاوه بر اسبی که خود بر آن می نشست، اسبی دیگر را به همراه می آورد تا در راه رضای خدا در اختیار رزمنده ای دیگر قرار دهد.
،فروه، آقای قوم خویش و مردی ثروتمند و متعهد بود و هر سال از نخلستان های خود هزار وسق (2) خرما به رسم زکات می پرداخت او از یاران امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود و در جنگ جمل در رکاب آن حضرت جنگید (3)
زبیر بن بکار پس از ذکر این مطالب از پرخاش فروه نسبت به برخی از انصار که ابوبکر را در بیعتش یاری داده بودند سخن گفته است.
ص: 321
کارهای دیگری هم انجام داد که مورد اعتراض مسلمانان واقع گردید مانند تبعید ابوذر غفاری به «ربذه» و مضروب ساختن عبدالله بن مسعود که دنده هایش درهم
دنده هایش شکست و کوتاهی هایی که بر خلاف روش عمر در اجرای حدود و احکام نمود، و جلوگیری از ردّ مظالم و کوتاه ساختن دست متجاوزان و افرادی که برای تنبیه رعیت گماشت و این امور منتهی به این مسأله گردید که نامه ای از او خطاب به معاویه به دست آوردند که در آن نامه به معاویه دستور داده بود که گروهی از مسلمانان را به قتل برساند.
این ها همه موجب شد که بسیاری از مردم مدینه به همراه گروهی که از مصر آمده بودند تا بدعت های او را به اطلاعش برسانند؛ جمع شدند و او را به جرم اعمالش به قتل رساندند.
سپس ابن أبی الحدید می گوید :امیرالمؤمنین علیه السلام نسبت به خون عثمان از همه کس پیراسته تر بود خود آن حضرت در بسیاری از سخنانش به این معنی تصریح نموده است از جمله می فرماید:
«به خدا سوگند من عثمان را نکشته ام و مایل به کشته شدن او هم نبودم.» آن حضرت صلوات الله علیه در این گفتهٔ خود صادق و راستگو بود. (1)
به هر حال بدعت های عثمان همگی یا بیشتر آن ها را محدثان و مورخان اسلامی به طرق متعدد و به طور متواتر روایت کرده و امر مسلّمی دانسته اند.
برای پی بردن به اعمال و رفتار ناستودهٔ عثمان که منجر به کشته شدن وی گردید، کافی است آن چه را که امیرمؤمنان علی علیه السلام در خطبه «شقشقیّه» در معرّفی او بیان فرموده است به دقّت مورد مطالعه قرار گیرد.
امیرمؤمنان علیه السلام در مورد خلافکاری های عثمان و رفتار وی که در دوران خلافتش مرتکب گردید می فرماید: «تا این که سوّمین نفر آن ها به خلافت رسید و باد کرده بر مسند خلافت تکیه داد هنرش خوردن و دفع کردن بود. عمو زادگانش با وی روی کار آمدند و مانند شتر گرسنه که در فصل بهار علف صحرا را می بلعد آن ها نیز اموال خدا را .بلعیدند تا این که شیرازهٔ زندگیش از هم گسیخت و کردار ناشایستش کارش را تباه
ص: 322
ساخت و سرانجام شکم خوارگی و ثروت اندوزی برای ابد نابودش ساخت». (1)
پس از کشته شدن ،عثمان امر مردم به خودشان بازگشت و گردنشان از قید هر گونه ،بیعتی که پیش از آن بسته و ملزم به رعایت آن بودند آزاد گردید. آن گاه مردم گرد علی بن ابی طالب را گرفتند و از او خواستند تا با وی بیعت کنند. طبری می نویسد:
اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله به خدمت امام آمدند و گفتند: این مرد (یعنی عثمان) کشته شده و مردم ناگزیرند که امام و پیشوایی داشته باشند و شایسته تر از تو به لحاظ پیشگام بودنت در اسلام و خویشاوندیت با پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله برای احراز مقام خلافت کسی را سراغ نداریم امام :فرمود
این کار را نکنید؛ اگر من یار و یاور شما باشم بهتر از آن است که بر شما حکومت .کنم گفتند نه به خدا ،قسم از تو دست بر نمی داریم تا با تو بیعت .کنیم امام ناگزیر :فرمود پس در مسجد جمع ،شوید که بیعت با من نباید پنهانی و دور از چشم دیگران صورت گیرد و باید همۀ مسلمانان خواستار آن باشند... (2)
و نیز با سندی دیگر می نویسد:
مهاجران و انصار که طلحه و زبیر نیز در میانشان ،بودند اجتماع کردند و به خدمت على علیه السلام رسیدند و گفتند: ای ابوالحسن! آمده ایم تا با تو بیعت کنیم. امام گفت:
من نیازی به حکومت شما ،ندارم من هم کنار شما هستم هر کس را به خلافت ،بردارید موافقم؛ پس کسی دیگر را در نظر بگیرید.
گفتند: به خدا قسم جز تو کسی دیگر را برای خلافت انتخاب نمی کنیم.
راوی می گوید پس از کشته شدن عثمان بارها در همین مورد به امام مراجعه کردند تا این که سرانجام به او گفتند:
ص: 323
جز به وجود فرمانروا اوضاع مسلمانان سامان نمی پذیرد و زمانی بس دراز گذشته که این نابسامانی در جامعه ما حکم فرماست. امام پاسخ داد:
شما بارها نزد من آمده و رفته و باز گردیده و به اصرار خواهان حکومت من می باشید من هم سخنی دارم اگر آن را بپذیرید حکومت شما را می پذیرم وگرنه مرا به آن نیازی .نیست .گفتند به خواست خدا هر چه بگویی، می پذیریم.
علی علیه السلام برخاست و به مسجد آمد و بر فراز منبر نشست و مردم پیرامونش جمع شدند. آن گاه فرمود:
من حکومت و فرمانروایی بر شما را خوش ،نداشتم ولی شما زیر بار نرفته، جز به حکومت و خلافت من رضا .ندادید اکنون این را بدانید که اگر من حکومت شما را به دست بگیرم:
1. شما باید مرا در امر فرمانروایی یار و مددکار باشید که من بی حضور و بودن شما کاری از پیش نخواهم برد
2. کلیدهای بیت المال و خزانهٔ عمومی شما نزد من ،است ولی در همی بدون رضایت شما از آن برداشت نمی شود آن گاه امام از آنان پرسید: موافقید؟ مردم جواب :دادند .آری امام رو به آسمان کرد و گفت بار !خدایا بر آنان گواه باش آن گاه بر همان ،قرار مردم با او بیعت کردند.
بلاذری در این زمینه می نویسد:
علی علیه السلام به خانه خود برگشت همهٔ مردم از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله و دیگران، با شتاب و در حالی که فریاد می زدند و شعار می دادند «امیرالمؤمنین علی است»، به خانه او ریختند و گفتند:
دستت را دراز کن تا با تو بیعت کنیم که مردم را ناگزیر از فرمانروا و حاکمی است. علی علیه السلام:گفت انتخاب خلیفه در حد شما ،نیست این وظیفه اصحاب بدر است؛ هر کس را که آن ها انتخاب کردند خلیفه خواهد بود.
در پاسخ ،امام تمامی اصحاب بدر که در قید حیات ،بودند به خدمت امام رسیدند و گفتند:
ما هیچ کس را شایسته تر از تو برای احراز مقام خلافت نمی شناسیم...
على علیه السلام چون چنان ،دید بر منبر .رفت نخستین کسی که از منبر بالا رفت و دست
ص: 324
بیعت به دست علی زد طلحه بود؛ با انگشت های فلج و از کار افتاده،اش که امام آن را چنین تعبیر کرد: این دست هر پیمانی را که ببندد می شکند و زیر پا می گذارد! (1)
طبری نیز در تاریخ خود آورده است هنگامی که طلحه با علی علیه السلام بیعت می نمود «حبیب بن ذؤيب» نگاهی بر وی ،افکند و گفت: این بیعت سامان نمی پذیرد زیرا نخستین دستی که برای بیعت بلند شده است دستی معیوب و ناقص است است. (2)
از مطالعهٔ جریانات تاریخی و حوادثی که پس از بیعت با امیرالمؤمنین علی علیه السلام به وسیلهٔ طلحه و زبیر پیش ،آمد روشن می شود که این دو نفر از دیر زمانی آرزوی خلافت و رسیدن به مقام حکومت اسلامی را در سر می پروراندند ولی بعد از کشته شدن عثمان از آن جا که افکار عمومی مردم با علی علیه السلام بود و تنها او را شایسته مقام خلافت می دانستند از این رو آن ،دو از فکر خلافت منصرف شده و به بیعت کردن با علی علیه السلام مبادرت ورزیدند و در بیعت با آن حضرت به صورت ظاهر از همه سبقت گرفته و پیشدستی ،کردند و بدین ترتیب می خواستند با سبقت گرفتن به بیعت، توجه دستگاه خلافت را به خود جلب کنند؛ و از این راه بتوانند پست حسّاسی را به دست بیاورند و به سهم بیشتری نائل گردند
در این زمینه یعقوبی در تاریخ خود می نویسد:
طلحه و زبیر نزد علی علیه السلام آمدند و گفتند یا علی علیه السلام ما بعد از رسول خدا صلی الله علیه و اله از هر پست و مقام محروم گشته و هر یک در گوشه انزوا قرار گرفتیم اینک که خلافت به دست تو افتاده است انتظار داریم که ما را در امر خلافت شریک و سهیم خود سازی و یکی از پست های حسّاس حکومت را در اختیار ما بگذاری!
علی علیه السلام در جوابشان فرمود که از این پیشنهاد صرف نظر کنید زیرا چه مقامی بالاتر
ص: 325
از این می خواهید که شما نیرو و قدرت من بوده و در شداید و سختی ها یاور و پشتیبان من باشید. (1)
طبری نیز در تاریخ خود آورده است طلحه و زبیر از علی علیه السلام خواستند امارت کوفه و بصره را به آنان تفویض کند ولی علی علیه السلام در جوابشان فرمود: اگر شما در نزد من باشيد و به دستگاه خلافت رونق و سر و سامان بخشید بهتر از این است که به نقاط دورتر بروید و از من جدا شوید زیرا من از فراق و دوری شما احساس تنهایی می کنم (2)
طلحه و زبیر چند روز پس از بیعت با علی علیه السلام به حضورش آمدند و گفتند ای أمیر مؤمنان تو خودت به خوبی دیده ای که در تمام مدت حکومت عثمان نسبت به ما چه جفا و ستمی معمول شد و رأی عثمان هم همه اش متوجّه بنی امیه بود و خداوند خلافت را پس از او به تو ارزانی فرمود؛ ما را به حکومت برخی از سرزمین ها و یا به کاری از کارهای خود بگمار
علی علیه السلام به آن دو :فرمود اینک به آن چه خداوند برای شما قسمت فرموده است راضی باشید تا من در این باره بیندیشم و بدانید که من هیچ یک از یاران خود را در امانت خویش شریک و سهیم نمی سازم مگر این که به دین و آمانتش راضی و خشنود باشم و اعتقاد او را بدانم آن ،دو در حالی که ناامید شده بودند از پیش علی علیه السلام برگشتند... (3)
همچنین ابن أبی الحدید از ابوجعفر اسکافی نقل کرده که گفته است روایت شده که زبیر در حضور مردم گفته است این پاداش ما از سوی علی علیه السلام است برای او در کار عثمان قیام کردیم تا کشته شد و چون با یاری ما به آن چه می خواست ،رسید کسانی را که ما از آنان برتر بودیم بر ما برتری داد.
طلحة بن عبیدالله هم گفت: سرزنش جز بر خود ما نیست ما سه تن از أهل شورا باقی مانده بودیم یکی از ما - یعني سعد بن أبي وقاص - علی علیه السلام را خوش نداشت ما دو
ص: 326
تن با او بیعت کردیم آن چه در دست ما بود به او دادیم ولی او آن چه را در دست داشت از ما باز داشت امروز چنانیم که در مورد امیدی که دیروز داشتیم اشتباه کرده ایم و در مورد فردا همین را هم که امروز به اشتباه خود پی برده ایم امید نداریم (1)
طبری ،نیز در این باره می گوید طلحه چون از هر نوع امتیاز مأیوس گردید این مثل معروف را بر زبان راند که: «بهرهٔ ما از این کار به اندازۀ بهره ای است که سگ از لیسیدن دماغش می برد». (2) آری ما از خلافت علی؛ شکمی سیر نکردیم، و به مقامی نرسیدیم
طلحه و زبیر پس از بیعت با علی علیه السلام به انتظار رسیدن به مقام و مزایا چهارماه در مدینه توقف ،نمودند و در این مدت؛ مراقب رفتار علی علیه السلام و در انتظار تغییر روش او ،بودند ولی هیچ گونه نرمش و انعطافی در وی احساس نکردند؛ و هیچ تغییری در روش او ندیدند و بدین گونه از رسیدن به هر مقام و امتیازی ناامید؛ و بکلی مأیوس ،گردیدند و از طرف دیگر اطلاع یافتند :که عایشه پرچم مخالفت با علی علیه السلام را در مکه برافراشته است تصمیم گرفتند برای استمداد از عایشه به سوی مکه حرکت کنند و با همین تصمیم پیش امیرالمؤمنین آمده و به عنوان زیارت خانه خدا از وی اجازه مسافرت خواستند
ابن أبی الحدید در این باره می نویسد:
طلحه و زبیر به حضور علی علیه السلام آمدند و از او اجازه خواستند که به عمره بروند. :فرمود شما قصد عمره ندارید آنان برای او سوگند خوردند که قصدی جز عمره گزاردن ندارند. باز به ایشان فرمود آهنگ عمره ندارید بلکه قصد خدعه و شکستن بیعت .دارید آن دو به خدا سوگند خوردند که قصدشان مخالفت با علی علیه السلام و شکستن بیعت نیست و هدفی جز عمره گزاردن ندارند علی علیه السلام فرمود دوباره با من تجدید بیعت کنید و آنان با سوگندهای استوار و میثاق های مؤکد تجدید بیعت کردند و امام به آن دو اجازه
ص: 327
،فرمود و همین که آن دو از حضورش بیرون رفتند به کسانی که حاضر بودند گفت به خدا سوگند آن دو را نخواهید دید مگر در فتنه و جنگی که هر دو در آن کشته خواهند .شد :گفتند ای امیر المؤمنین دستور فرمای آن دو را پیش تو برگردانند گفت: «تا خداوند قضای حتمی را که مقدر فرموده اجراء کند». (1)
و چون زبیر و طلحه از مدینه به مکه رفتند هیچ کس را نمی دیدند مگر آن که :گفتند بیعتی از علی علیه السلام بر گردن ما نیست و ما با زور و اجبار با او بیعت کردیم؛ و چون این سخن آنان به اطلاع علی علیه السلام، رسید فرمود: خداوند آنان و خانه هایشان را از رحمت خود دور بدارد و همانا به خدا سوگند به خوبی می دانم که خود را به بدترین وضع به کشتن می دهند و بر هر کسی هم که وارد شوند بدترین روز را برایش به ارمغان می برند و به خدا سوگند که آهنگ عمره ندارند آنان با دو چهرهٔ تبهکار پیش من آمدند و با دو چهره که از آن مکر و شکستن بیعت آشکار بود برگشتند و به خدا سوگند از این پس آن دو با من برخورد و دیدار نمی کنند مگر در لشکری انبوه و خشن و در آن خود را به کشتن می دهند؛ از رحمت خدا بدور باشند. (2)
ابو مخنف در کتاب الجمل خویش می گوید چون زبیر و طلحه همراه عایشه از مکه به قصد بصره بیرون ،آمدند امیرالمؤمنین علی علیه السلام خطبه یی ایراد فرمود و ضمن آن چنین گفت همانا عایشه به بصره حرکت کرد و طلحه و زبیر هم همراه اویند هر یک از آن دو چنین می پندارد که حکومت فقط از آن اوست نه از دوستش. اما طلحه پس عموی عایشه است (3) و زبیر شوهر خواهر اوست به خدا سوگند بر فرض که به خواسته خود برسند که هرگز نخواهند رسید پس از نزاع و ستیز بسیار سخت که با یکدیگر خواهند کرد یکی از ایشان گردن دیگری را خواهد زد به خدا سوگند این زن که بر شتر سرخ موی سوار است هیچ گردنه یی را نمی پیماید و گرهی را نمی گشاید مگر در معصیت و خشم ،خداوند تا آن که خویشتن و همراهانش را به آبشخورهای نابودی درآورد ،آری به خدا سوگند یک سوم از لشکر آنان کشته خواهد شد و یک سوم ایشان خواهند گریخت و یک سوم ایشان توبه خواهند کرد و او همان زنی است که سگهای
ص: 328
منطقه حوأب بر او پارس می کنند و همانا که طلحه و زبیر هر دو می دانند که خطا کارند و اشتباه می کنند و چه بسا عالمی که جهل او وی را می کشد و دانش او همراه اوست و او را سودی نمی بخشد ما را خدای بسنده و بهترین کارگزار است و همانا فتنه یی برپا خاسته است که گروه ستمگر در آنند باز دارندگان از گناه کجایند؟ مؤمنان و گروندگان کجایند؟ این چه گرفتاری است که با قریش دارم؟ همانا به خدا سوگند در آن حال که کافر بودند با آنان جنگ کردم و اینک هم در حالی که به فتنه در افتاده اند باید با آنان جنگ کنم؛ و ما نسبت به عایشه گناهی نکرده،ایم جز این که او را در پناه و امان خویش قرار داده ایم؛ و به خدا سوگند چنان باطل را خواهم درید که حق از تهیگاهش آشکار شود و به قریش بگو ناله کننده اش ناله بر آرد و از منبر به زیر آمد (1)
و در همین رابطه در یکی از خطبه های «نهج البلاغه» آمده است که درباره طلحه و زبیر فرمود:
به خدا سوگند آن ها هیچ ایراد منطقی بر من نداشتند؛ انصاف را بین من و خود مراعات ننمودند (و کسی را به داوری نطلبیدند) آن ها حقّی را مطالبه می کنند که خود آن را ترک کرده اند و انتقام خونی را می خواهند که خود آن را ریخته اند؛ اگر من در ریختن این خون شریکشان بودم آن ها نیز از آن سهمی دارند و اگر خودشان تنها این خون را ریخته اند این انتقام را باید از خودشان بگیرند.
نخستین مرحلهٔ عدالت برای آنان آن است که خود را محکوم کنند من بینایی خویش را به همراه دارم؛ چیزی را بر کسی مشتبه نکرده ام و چیزی بر من نیز مشتبه نشده است.
آن ها گروهی سرکش و ستمگرند که بعضی از بستگان پیامبر صلی الله علیه و اله و همسر او را با خود همراه کردند و کار را بر مردم مشتبه ساختند با این که حقیقت امر روشن است و باطل ریشه کنده شده و زبانش از حرکت بر ضدّ حق افتاده است به خدا سوگند حوضی برایشان از آب پر سازم که تنها خود بتوانم آبش را بکشم از آن سیراب بر نگردند و پس از آن دیگر آب ننوشند.
ص: 329
(مگر این شما نبودید که) همچون شتران و گوسفندان که به فرزندان خود رو می،آورند به سوی من روی آوردید می گفتید: بیعت! بیعت! من دستم را می بستم و شما آن را می گشودید من آن را از شما بر می گرفتم و شما به سوی خود می کشیدید.
بار !خدایا آن دو (طلحه و زبیر) از من بریدند و به من ستم نمودند، بیعتم را شکستند و مردم را بر ضدّ من ،شوراندند !خداوندا بیعتی را که از مردم می گیرند بی فرجام کن و کارهایی را که ترتیب داده اند استحکام نبخش و آن ها را به آرزوهایی که برای آن دست و پا می کنند ،مرسان من پیش از جنگ از آن ها خواستم که باز گردند و انتظار بازگشتشان را می کشیدم ولی آن ها پشت پا به نعمت زدند و دست رد بر سینه عافیت گذاردند (1)
و در یکی دیگر از خطبه های نهج البلاغه نیز آمده است که آن حضرت در مورد کسانی که همراه عایشه به سوی بصره روانه شدند و جنگ جمل را به راه انداختند و طلحه و زبیر در میان آن ها بودند، فرمود:»
(طلحه و زبیر و پیروانشان از مکّه) به سوی بصره حرکت کردند و همسر رسول خدا صلی الله علیه و اله را همچون کنیزی که برای فروش می برند به دنبال خود !کشاندند در حالی که همسران خود را در خانه پشت پرده نگه داشتند (تا از نظر بیگانگان دور باشند) پرده نشین حرم پیامبر صلی الله علیه و اله را در برابر دیدگان خود و دیگران قرار دادند و کسانی را به نبرد با من فرا خواندند که همه آن ها در برابر من به اطاعت گردن نهاده بودند و بدون اکراه و با رضایت کامل با من بیعت کرده بودند (آن ها پس از ورود به بصره) به فرماندار من در آن جا و خزانه داران بیت المال مسلمانان و به مردم بصره حمله بردند، گروهی از آنان را با شکنجه و گروهی را با حیله .کشتند
به خدا سوگند! اگر جز به یک نفر دست نمی یافتند و او را عمداً و بدون گناه می کشتند قتل همۀ آن ها برای من حلال بود زیرا آن ها حضور داشته اند و انکار نکردند و از او نه با زبان و نه با دست دفاع ننمودند تا چه رسد به این که آن ها گروهی از مسلمانان را به اندازهٔ عدهٔ خود که با آن وارد بصره شدند به قتل رسانیدند. (2)
ص: 330
ابن أبى الحدید می گوید «قاضی القضاة» در کتاب مغنی از «وهب بن جریر» نقل کرده که: شخصی از اهل بصره به طلحه و زبیر گفت: شما از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله و دارای فضل و بزرگواری هستید علت حرکت شما به سوی بصره و جنگ چیست؟ آیا پیامبر صلی الله علیه و اله به شما دستور داده یا نظریه شخصی شما است؟ طلحه ساکت بود و با زمین بازی می کرد اما زبیر در پاسخش گفت:
﴿ وَیْحَکَ! حُدِّثْنَا أَنَّ هَاهُنَا دَرَاهِمَ کَثِیرَةً فَجِئْنَا لِنَأْخُذَ مِنْهَا﴾
«وای بر تو شنیده ایم در این جا دراهم فراوانی است آمده ایم که از آن ها برگیریم!!» (1)
هم چنین «محمد بن سیرین» از «أبو خلیل» نقل می کند که: طلحه و زبیر را قسم دادم که چه چیز باعث شده که به بصره بیایید؟ جواب ندادند تکرار کردم؛ پاسخ دادند: به ما خبر رسیده که در این جا اموال دنیا فراوان ،است آمده ایم تا آن را به دست آوریم. ابن سیرین همین معنا را از «احنف بن قیس» که با طلحه و زبیر ملاقات کرده و از آنان انگیزه آمدن به بصره را پرسیده نقل کرده است که به او گفته اند: ﴿إِنَّمَا جِئْنَا لِطَلَبِ الدُّنْیَ﴾ ما به خاطر دنیا آمده ایم» (2)
و در نامه ای که همراه «عمران بن حصین خزاعی» برای طلحه و زبیر فرستاده و «أبو جعفر اسکافی» آن را در کتاب «مقامات» در بخش فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام آورده خطاب به آن دو، چنین آمده است:
شما دو نفر به خوبی می دانید – اگر چه کتمان می کنید - که من به دنبال مردم نرفتم آن ها به سراغ من .آمدند من دست بیعت را به سوی آنان نگشودم، آن ها با اصرار زیاد با من بیعت کردند و شما دو نفر هم از کسانی بودید که مرا خواستید و با من بیعت کردید (حقیقت این است و شما نیز به خوبی آگاهید که) عموم مردم با من به خاطر زور و یا متاع دنیا بیعت ننمودند.
حال شما دو نفر اگر از روی میل با من بیعت نمودید باید برگردید و فوراً در پیشگاه خدا توبه کنید و اگر از روی اکراه و نارضایتی بوده یعنی در قلب خود به این امر راضی ،نبوده اید شما با دست خود این راه را برای من گشوده و بیعت مرا به گردن خود ثابت کرده اید؛ زیرا اطاعت خویش را آشکار و نارضایتی خویش را پنهان داشته اید، (و در
ص: 331
کاری که هیچ اجباری نباشد ادّعای این که در دل از بیعت خود راضی نبوده اید پذیرفته نیست)
به جان خودم سوگند شما از سایر مهاجران سزاوارتر به تقیّه و کتمان عقیده نیستید (زیرا هیچ کس در آن روز مجبور به اطاعت از من نبود) هرگاه از آغاز کناره گیری کرده بودید کار شما آسانتر بود تا این که نخست بیعت کنید و بعد به بهانه ای از آن سر باز زنید
شما پنداشته اید که من قاتل «عثمان» هستم بیائید تا میان من و شما کسانی حکم کنند که هم اکنون در مدینه اند؛ نه به طرفداری من برخاسته اند و نه به طرفدری از شما. سپس هر کس به اندازۀ جرمی که در این حادثه داشته است باید مسئولیت آن بپذیرد. پس ای دو پیرمرد کهنسال و ای کسانی که زمام امور عده ای را به دست ،گرفته،اید از رأی و نظریهٔ خود باز گردید چرا که الآن بازگشت شما از این راه خلاف موجب ننگ و عار ،است ولی ادامه این ،راه هم ننگ و هم آتش دوزخ را برای شما فراهم می سازد و السّلام (1)
،آری طلحه و زبیر همان گونه که امیرمؤمنان علی علیه السلام فرموده بود، بیعت خود را شکستند و با این که عامل اصلی و اساسی قتل «عثمان» خود آن ها و عایشه بودند امام علیه السلام را متّهم به قتل عثمان نمودند و به همراه عایشه به بصره آمدند و جنگ «جمل» را به راه انداختند و دست به قتل و خونریزی و جنایت زدند و سرانجام هم به آرزوی خود نرسیدند و در جنگی که خود آن را بپا کرده بودند به سرنوشتی شوم و نکبت بار گرفتار آمده و هر دو در اثناء جنگ غریبانه جان باختند.
امّا زبیر: پس از کناره گیری از جنگ به وسیلهٔ «ابن جُرموز» کشته شده و امّا طلحه یز در گرماگرم جنگ به وسیلهٔ رفیق خود «مروان حکم» از پای درآمد و سخن امیر مؤمنان علی علیه السلام که فرموده بود: «به خدا سوگند آن دو را نخواهید دید مگر در فتنه و
ص: 332
جنگی که هر دو در آن کشته خواهند شد درباره آن دو، تحقّق یافت. (1)
اینک پس از بررسی رویدادهای مهم و تاریخی صدر اسلام در تشکیل حکومت اسلامی و چگونگی روی کار آمدن خلفاء سه گانه و بیعت با امیرالمؤمنین علی علیه السلام، آراء و نظریّات «مكتب خلفا و مكتب أهل بيت – عليهم السلام- » را در مورد خلافت و امامت مورد بحث و تحقیق قرار می دهیم و نظر مکتب خلفا را مقدّم می داریم.
ص: 333
ص: 334
شامل:
امامت و خلافت در نظر ابوبکر
امامت و خلافت در نظر عمر
امامت و خلافت در نظر عثمان
امامت و خلافت از دیدگاه پیروان مکتب خلفاء
تعریف امامت و خلافت در بیان پیروان مکتب خلفاء
عقائد و آراء پیروان مکتب خلفاء درباره امامت
سخنانی از دانشمندان مکتب خلفا درباره امامت
وجوب اطاعت از پیشوای ستمگر در مکتب خلفاء
ص: 335
ص: 336
پیش از آن که موضوع امامت و خلافت را از دیدگاه مکتب خلفاء مورد بررسی قرار دهیم ناگزیریم توجّه خوانندگان گرامی را به این نکته جلب کنیم که در اجتماعی که بعد از وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله در «سقیفه بنی ساعده» برپا گردید و گفتگوها و بحث ها و کشمکش هائی که در آن روز بر سر مسأله جانشینی پیامبر صلی الله علیه و اله به عمل آمد، لفظ «امام» به کار برده نشده و کسی درباره امامت و پیشوائی بر ،امت سخنی نگفته است بلکه همهٔ گفتگوها دربارهٔ «خلیفه» و تعیین جانشینی پیامبر صلی الله علیه و اله بوده است.
در آن ،روز انصار نمی گفتند ملّت نیاز به امام دارد و امام باید از ما انتخاب ،شود و مهاجران نیز نمی گفتند وجود امام برای مسلمانان لازم است و ما به مقام امامت سزاوارتریم.
،ولی از آن جا که کلمه «أمر» به معنای (حکومت و فرمانروائی)، و «اولوالأمر» به معنای (فرمانروا و حاکم) است و در آن روز این دو کلمه بخصوص لفظ «امر» زیاد به کار رفته و مقصود از آن در لغت عرب و عرف مسلمانان و نصوص اسلامی (چه سنّت و چه قرآن کریم) همه و همه امامت و حکومت بر مسلمانان، و مقصود از «اولوالأمر»، امام و پیشوای پس از پیغمبر اسلام است (1) و بحث امامت و خلافت نیز ،بخصوص بر محور همین دو کلمه دور می زند از این رو ما برای روشن شدن مسأله امامت و خلافت هر دو اصطلاح را به کار برده ایم تا نظر هر دو مكتب (مكتب خلافت و مكتب اهل بیت علیهم السلام) برای همگان روشن شود.
ص: 337
و اینک نظر مکتب خلفاء درباره امامت و پیشوائی:
ابوبکر ضمن سخنرانی خود در سقیفه بنی ساعده نظر خود را درباره امامت و خلافت چنین بیان داشته است:
«حکومت و خلافت بر این ،امت حقّ خاندان قریش است، زیرا آن ها از نظر حسب و نسب و شرافت خانوادگی در میان قبائل عرب از دیگران ممتاز می باشند. از این جهت من حکومت و فرمانروائی یکی از این دو نفر ،قرشی عمر یا ابوعبیده، را به صلاح شما می دانم پس با هر کدام که مایل هستید بیعت کنید!» (1)
عمر بن خطّاب نیز نظر خود را دربارۀ امامت و خلافت چنین بیان داشته است.
«سخن آن کس که می گوید بیعت با ابوبکر بدون فکر و اندیشه و شتابزده انجام گرفته است شما را گمراه نکند اگر چه این یک حقیقت است و خداوند شرش را دور گردانیده است اما در میان شما هم کسی مانند ابوبکر نبود که گردن ها به سوی او کشیده و چشم ها به سوی وی متوجّه باشد.
در هر حال اگر بعد از این بدون مشورت و نظر خواهی از مسلمانان کسی با مردی بیعت کند شما از آن دو نفر پیروی نکنید که هر دوی آن ها مستحقّ شمشیرند و باید اعدام شوند» (2)
یعقوبی در مورد زمامداری بعد از ،عثمان در تاریخ خود می نویسد:
«عثمان به بیماری سختی مبتلا شده بود پس حمران بن ابان را احضار کرد و دستور داد تا فرمانی برای فرمانروای بعد از خودش بنویسد و جای اسم را خالی بگذارد. |آن گاه
ص: 338
عثمان به دست خود در جای خالی فرمان، نام عبدالرحمان بن عوف را نوشت (1) و آن را بست و به وسیلهٔ حمران برای ام حبیبه، دختر ابوسفیان، فرستاد.
حمران در میان راه فرمان را باز کرد و از محتوای آن آگاهی یافت. پس به نزد عبدالرحمان بن عوف رفت و او را از ماجرا با خبر ساخت عبدالرحمان بسیار خشمناک شد و گفت من عثمان را آشکارا به خلافت رساندم، اما او مرا پنهانی ولیعهد خود می کند؟
این خبر به گوش اهالی مدینه رسید و بنی امیه را به خشم آورد تا آن جا که عثمان، حمران را احضار کرد و صد ضربه تازیانه به او زد و به بصره تبعید نمود همین امر موجب بروز دشمنی بین عثمان و عبدالرحمان بن عوف شد از جمله عبدالرحمان، پسرش را به نزد عثمان فرستاد و به او پیغام داد من در گذشته در حالی با تو بیعت کرده ام که در سه خصلت بر تو برتری داشتم و....» (2)
از این ماجرا معلوم می شود که قرار بوده بعد از ،عثمان عبدالرحمن بن عوف زمامدار شود. الا این که عبدالرحمن به سال 31 یا 32 و بعد از این که بشدت بین او و عثمان تیره شده بود درگذشت.
از دیدگاه پیروان مکتب خلفاء مقام امامت یک مقام عرفی و اجتماعی است و دست جامعه اسلامی در گزینش امام و در واقع انتخاب خلیفه برای جانشینی از پیامبر صلی الله علیه و اله را به گونه ای باز است.
در نظر پیروان مکتب خلفاء امامت از فروع دین ،است و لزوم انتخاب امام که مقصود ،از ،آن خلیفه و جانشین پیغمبر است تنها به خاطر اجراء احکام الهی است زیرا در نظر آن ها اجراء ،احکام و جهاد در راه خدا بدون وجود امام امکان پذیر نیست و به همین لحاظ امّت اسلامی باید فردی را برای امامت - به عنوان خلیفه و جانشین پیامبر صلی الله علیه و اله- برگزنید تا او احکام خدا را اجرا کند و با دشمنان جهاد نماید.
ص: 339
در این نظریّه که امامت یک مقام عرفی و اجتماعی و مسئول اجراء احکام الهی به شمار می رود برای انتخاب امام قانون صحیح و جامعی وجود ندارد بلکه آنان شیوهٔ روی کار آمدن خلفاء پیشین را ملاک و معیار انتخاب خلیفه قرار داده اند.
مثلاً: چون خلیفهٔ اوّل با بیعت یک گروه پنج نفری که در «سقیفه» حضور داشتند (1) روی کار آمد یکی از راه های گزینش امام (و در واقع انتخاب خلیفه) را بیعت گروهی می،دانند و از آن جا که خلیفهٔ دوّم به وسیلهٔ خلیفهٔ پیشین تعیین گردید و زمام امور مسلمانان را به دست گرفت تعیین امام قبلی را یکی از راه های انعقاد امامت می،شمرند و چون خلیفهٔ سوم از طریق شورای شش نفری که عمر، امر به تشکیل آن بود جامه خلافت بر اندام ،کرد انتخاب خلیفه را از طریق «شورا» سوّمین راه انعقاد امامت معرّفی می کنند و از آن جا که خلفاء بعدی از «امویان» و «مروانیان» و «عبّاسیان» و دیگران با قهر و غلبه و زور و استبداد مقام خلافت را به دست آوردند، از این ،جهت یکی از راه های انعقاد امامت را قهر و غلبه و زور تصور می نمایند و همهٔ آن ها را امام و خلیفهٔ پیامبر صلی الله علیه و اله می دانند و اطاعتشان را لازم و واجب می شمرند!!!
اینان چنین تصور می نمایند که «امامت» یک بعد بیشتر ندارد و آن هم تعیین زمامدار وقت پس از درگذشت پیامبر گرامی اسلام .است در صورتی که چنین نیست و امامت دارای ابعاد گوناگونی است که یک بعد آن مسأله زمامداری و جانشینی پیغمبر است و ابعاد دیگرش مانند معنوّیت ،امام شرایط رهبری و شیوه حکومت در اسلام نیز باید در نظر گرفته شود.
،حال برای این که این موضوع بخوبی روشن شود مسالهٔ خلافت و امامت را از دیدگاه دانشمندان پیرو مکتب خلفاء مورد بررسی مورد بررسی قرار می دهیم
خلافت به معنای جانشینی از پیغمبر است و خلیفهٔ پیغمبر به کسی گفته می شود که بعد از پیغمبر یا در غیاب او وظائف و کارهای او را انجام دهد.
ص: 340
اکثر دانشمندان اهل سنّت «خلافت و امامت» را مترادف یکدیگر شمرده و گفته اند: «خلافت و امامت یک معنا دارند» در هر جا یکی از آن ها صادق باشد دیگری نیز صادق خواهد بود.
معرّفی هائی که در کتاب های کلامی اهل سنت از مقام امامت بعمل آمده و بیان گر نظریه دانشمندان اهل تسنّن است بخوبی نشان می دهد که آنان مقام خلافت را با مقام امامت یکی دانسته و خلافت و امامت را بصورت دو لفظ مترادف بکار برده اند.
مثلاً ابن خلدون که یکی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت می باشد در تعریف مقام خلافت چنین نوشته :اشت
«الخلافة: نيابة عن صاحب الشريعة فى حفظ الدين و سياسة الدنيا به تسمى خلافة و امامة والقائم به خليفة واماما».
«خلافت، یکنوع نیابت و جانشینی از صاحب شریعت است در حفظ دین و سیاست دنیا، و به همین اعتبار خلافت و امامت گفته می شود و متصدی آن مقام را خلیفه و امام می گویند» (1)
فضل بن روزبهان ،خُنجی نیز که از مدافعین سرسخت مکتب اشاعره است مقام امامت را چنین توصیف می کند:
«الامامة: خلافة عن الرسول في اقامة الدين و حفظ حوزة الملّة بحيث يجب اتّباعه على كافة الأمّة»
«امامت جانشینی و نیابت از پیامبر است در به پا داشتن دین و نگاهداری جامعه اسلامی بطوری که پیروی همۀ افراد از امام لازم است» (2)
این دو تعریف و تعریف های دیگری که مشابه آنست همگی نمائی روشن از مکتب اهل تسنّن است که مسئولیّت «امام» را در اقامه ،دین و اجراء حدود و امر به معروف و بازداری مردم از گناه و حفظ و حراست جامعه اسلامی از هر نوع فساد و تباهی خلاصه می کند و خلیفه و امام را به یک معنا به حساب می آورد.
ولی باید دانست که این دو واژه - یعنی خلافت و امامت و یا خلیفه و امام - دو لفظ
ص: 341
مترادف نیستند و هر چند که در بعضی از موارد بصورت دو لفظ مترادف به کار می روند ولی هم از نظر لغت و هم از نظر اصطلاح میان این دو لفظ فرق روشنی وجود دارد و آن این که:
لفظ «امام» - همان گونه که سابقاً گفتیم - در لغت به معنای قائد و پیشواست که گفتار و رفتار او مورد پیروی دگران ،باشد و مسئولیت رهبری جامعه را به عهده بگیرد خواه رهبری او به عنوان جانشینی از جانب پیامبر صلی الله علیه و اله ،باشد و یا اصالتاً دارای این مقام گردد.
و علاوه بر این همان طور که قبلاً گفته شد کلمه امام در «قرآن کریم» یک معنای وسیع و گسترده ای دارد که بسیاری از پیامبران و رسولان الهی زیر پوشش آن قرار گرفته اند و به گفته ابن منظور در «لسان العرب» شخص پیامبر اکرم «امام الأئمه» است (1) زیرا: او عالی ترین مقام و موقعیت رهبری را دارا می باشد، و رهبری او از اصالت خاص برخوردار است و عنوان جانشینی از کسی را ندارد.
در حالی که در مسأله «خلافت» موضوع رهبری این گونه نیست و شکل و قیافهٔ دیگری پیدا می کند و رهبری شخص به عنوان «جانشینی از پیامبر» صورت می گیرد.
،بنابراین جای شک نیست که «خلافت و امامت» دو لفظ مترادف نیستند زیرا: چنان که گفتیم در تحقّق معنای «امامت» زعامت و پیشوائی شرط است و امام باید به آن چه می گوید عمل کند و از نظر گفتار و رفتار مردم را رهبری کند، اما در تحقّق معنای لغوی ،خلافت ،همین مقدار کافی است که شخص خلیفه برای جانشینی از پیامبر صلی الله علیه و اله تعیین شده و در غیاب او کارهایش را انجام دهد
در نظر پیروان مکتب ،خلافت مقام امامت یک مقام عرفی و اجتماعی است که در میان تمام ملل جهان وجود دارد.
از نظر پیروان مکتب خلفاء (چنان که از کتاب های کلامی آنان استفاده می شود)، همان گونه که مقام ریاست جمهوری و نخست وزیری یک موقعیّت خاصّ اجتماعی است و در هر اجتماعی مردم به شکل خاصّی رئیس جمهور و نخست وزیر کشور را
ص: 342
انتخاب می کنند همچنین مقام امامت نیز پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و اله یک منصب عادی و غیر الهی است که توده مردم بخصوص مهاجر و انصار و یا کسانی که اداره امور مردم در دست آن هاست و به اصطلاح «اهل حلّ و عقد» هستند مدیر و مسئول این مقام را انتخاب می کنند و در نتیجه مردم «منتخِب» و انتخابگر و امام «منتخَب» و برگزیده مردم خواهد بود.
زیرا در نظر ،آنان شرط مهم در خلیفه و امام صلاحیّت و لیاقت و کاردانی و عرضه اداره کردن امور مملکت است و بس. و لذا اکثر آن ها عقیده دارند که در خلیفه و امام نه عدالت و عصمت و پیراستگی از گناه شرط است و نه آگاهی از کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و اله لازم است و نه هم نیازی به آشنائی با اصول و فروع دارد!!!
به عبارت :دیگر پیروان مکتب خلفاء می گویند که امّت نه می خواهد اصول و فروع را از امام بیاموزد تا او از مطلع ترین و آگاه ترین مردم نسبت به معارف و احکام اسلام ،باشد و نه می خواهد او را وسیلهٔ خود در پیشگاه خدا قرار دهد تا او فردی پیراسته از خطا و گناه باشد و لذا می گویند آن چه امت از امام می خواهد این است که قوانین الهی را در میان مردم اجرا کند دست سارق را ببرد زانی را تازیانه ،بزند قاتل را قصاص کند مرزهای کشور را صیانت نماید و کارهائی از این قبیل انجام دهد و در چنین فردی جز شایستگی برای اجراء حدود و اداره امور کشور چیز دیگری شرط نیست.
طبق این نظریه وظیفهٔ شاغل مقام خلافت و امامت در این چند امر خلاصه می شود
1- تأمين عدالت اجتماعی با اجراء قوانین اسلام در جامعه اسلامی
2- ایجاد امنیت عمومی که مردم بتوانند با خاطری آسوده و آرام زندگی کنند.
3- گسترش اسلام در سراسر جهان از طریق جهاد در راه خدا
این ها و شبیه این ها در مکتب اهل سنّت رؤس کارهای خلیفه و امام پس از پیامبر صلی الله علیه و اله است که در انجام این نوع کارها جز لیاقت و کاردانی و آگاهی از اوضاع جهان چیز دیگری لازم نیست
بنابراین بر اساس آن چه گذشت طبق عقیده اهل سنّت هر گاه مردم کسی را برای اداره مقام امامت برگزیدند هر چند فاسق و فاجر و ظالم و آلوده بگناه بوده و جاهل به حدود و احکام اسلام ،باشد باید از او اطاعت ،کنند و گرچه در مورد خلاف و گناه
ص: 343
می گویند پیروی از او لازم نیست ولی در عین حال عقیده دارند که: بر اثر آلودگی به گناه و ستم از مقام امامت برکنار نمی شود زیرا در نظر آنان امام فردی برخاسته از متن جامعه است و علم و آگاهی و عدالت و عصمت او در سطح خود امت است و یک فرد معصوم و برخاسته از جانب خدا نیست و فرد غیر معصوم در طول عمر گناه می کند اموال را غصب می نماید حقوق را پایمال می کند و خواه ناخواه مرتکب خلاف می شود
و روی همین اساس است که پیروان این ،مکتب افرادی مانند ،معاویه و یزید و جنایتکاران بنی ،امیه و سلاطین بنی عباس و هر طاغوت و جنایت پیشه ای که زمام امور مردم را به دست بگیرد خلیفهٔ پیامبر صلی الله علیه و اله می دانند و آن ها را «امیرالمؤمنین» می خوانند و حکم و رأیشان را نافذ و لازم الاجرا می دانند
چنان که پیش از این اشاره کردیم پیروان مکتب خلفا عقیده دارند که مقام امامت انتخابی است و تعیین امام و پیشوا به دست مردم است و این مردمند که بعد از پیامبر صلی الله علیه و اله زمامدار را برای خود انتخاب می نمایند اینک برای روشن شدن مطلب فرازهای چندی از سخنان دانشمندان این مکتب را که در کتاب های کلامی و نوشته های علمای مشهور و معتبر ایشان آمده ،است در این جا نقل می کنیم
1- قاضی القضات «ماوردی»، متوفای سال 450 هجری قمری و نیز علّامه زمان قاضی ابویعلی علیه السلام،حنبلی متوفای سال 458 ،قمری هر یک در کتاب «احكام السلطانية» خود چنین نوشته اند:
«امامت بر امت به دو صورت حاصل می شود یکی از راه گزینش صاحبنظران و معتمدان ،امت و دیگر از راه انتصاب به وسیلهٔ امام پیشین
در گزینش امام به وسیلهٔ ارباب حل و عقد و صاحبنظران و معتمدان دانشمندان در تعداد آن ها برای انتخاب امام اتفاق نظر ندارند گروهی را عقیده بر این است که امامت جز با حضور و موافقت همۀ ارباب حل و عقد از هر شهر و دیاری، صورت نمی گیرد تا رضایت بر فرمانروایی ،امام عمومی شود و امامتش را همگان گردن نهند چنین عقیده ای بیعت ابوبکر را باطل اعلام می کند زیرا در گزینش او به خلافت، تنها کسانی
ص: 344
که در سقیفه حضور داشتند شرکت کردند و در بیعت با او منتظر نشدند تا دیگران هم بیایند و نظر خودشان را اعلام دارند
گروهی دیگر می گویند کم ترین تعدادی که می توانند در گزینش امام دخالت داشته ،باشند پنج نفر از معتمدان و صاحبنظران خواهد بود که با رضایت و موافقت آن ها یک نفر به امامت امت انتخاب می شود و یا این که چهار نفر از ایشان به اتفاق آراء یک نفر از بین خودشان را به عنوان امام گزینش می کنند این گروه دو دلیل بر صحت رأی خود ارائه می دهند اول این که بیعت ابوبکر به وسیلهٔ پنج نفر از معتمدان امت که عبارت بودند از عمر بن خطاب، ابوعبیده ،جراح اسید بن حضیر، بشیر بن سعد، سالم (آزاد کرده ابو حذیفه) صورت گرفته و سپس بقیه مردم از ایشان پیروی کردند.
دوم این که عمر گزینش امام بعد از خود را بر عهده شورای شش نفری گذاشت و مقرر داشت تا با رضایت و موافقت پنج نفر یکی را از بین خود به امامت برگزینند. و این، رأی بیشتر فقها و متکلمین بصره است.
گروهی دیگر از دانشمندان کوفه بر این عقیده هستند که گزینش امام به وسیلهٔ سه نفر هم صورت می گیرد به این ترتیب که یکی از آن ها بر اساس موافقت دو نفر دیگر به امامت می رسد. در آن حال یکی حاکم و دو نفر دیگر شاهد و گواه خواهند بود؛ همچنان که عقد ازدواج به وجود ولی و دو گواه صحت می یابد گروهی نیز می گویند: امامت با گزینش یک نفر هم حاصل می شود. به دلیل این که عباس - عموی پیامبر - به على - رضوان الله علیهما - گفت دستت را دراز کن تا با تو بیعت کنم تا مردم بگویند که عموی ،پیغمبر با پسر عموی او بیعت کرد و کسی با تو به مخالفت برنخیزد.
این نوع گزینش امام از آن رو درست است که انتخاب امام مانند حکمی است که حاکم صادر می کند و حکم حاکم نیز نافذ و لازم الاجراست. (1)
انتصاب و معرفی امام بر اساس وصیت و تعیین امام پیشین نیز مطلبی است که بر صحت آن اجماع و اتفاق نظر حاصل است. زیرا دو رویداد تاریخی هست که مورد تأیید و پذیرش مسلمانان قرار گرفته به آن عمل کرده و اعتراضی هم ننموده اند: یکی این که ابوبكر - رضی الله عنه - عمر - رضی الله عنه - را به جانشینی خود برگزید و مسلمانان نیز امامت او را با همان سفارش و معرفی ابوبکر پذیرفتند و با چنین انتصابی موافقت کردند. و دیگری اقدام عمر - رضی الله عنه - در صدور منشور خلافت به نام شش نفر از اعضای شورای انتصابی
ص: 345
اوست که...
بیعت عمر - رضی الله عنه - موکول به کسب موافقت و رضایت دیگر اصحاب پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله نبود زیرا ،امام یعنی ،ابوبکر در تعیین جانشین خود بر دیگران مقدم تر می باشد (1)
ماوردی سپس به اختلاف نظر دانشمندان درباره لزوم شناخت امام پرداخته و می نویسد:
برخی از دانشمندان عقیده دارند که شناخت امام و آشنایی با نام او بر همه واجب است؛ همچنان که شناخت خدا و رسولش بر همه واجب است. اما چیزی که عموم مردم برآنند این است که شناخت امام به صورت اجمالی واجب است نه به تفصیل» (2)
2- قاضی القضات ابویعلی علیه السلام نیز در کتاب الاحکام السطانية نظر گروهی از دانشمندان را دربارۀ انتخاب امام چنین آورده است:
«امامت با اعمال زور و قدرت نیز حاصل می شود و نیازی به گزینش و عقد ندارد بنابراین هر کس که به زورِ شمشیر پیروزی به دست آورد و بر مسند حکومت و خلافت نشست و «امیر المؤمنین» خوانده شد آن کس را که به خدا و روز قیامت ایمان دارد نمی رسد که شبی را به روز آورد و چنین مردی را پیشوا و امام خود نداند خواه چنین کسی صالح باشد و نیکوکار یا فاسق باشد و تباهکار زیرا او «امیرالمؤمنین» است و فرمانش بر همگان نافذ» (3)
سپس ابویعلی علیه السلام درباره پیشوایی که دیگری برای به دست گرفتن قدرت و بیرون آوردن زمام حکومت از دست وی با او می جنگد و هر کدامشان سپاه و یاوری دارند، می نویسد نماز جمعه و خطبۀ آن به نام فرد پیروز خوانده می شود. آن گاه چنین دلیل می آورد:
«عبدالله بن عمر هنگام جنگ «حرّه» با مردم مدینه نماز جمعه می گذاشت و می گفت: نحن مع من غلب. يعنى ما با کسی هستیم که پیروز شود!» (4)
- امام الحرمین جوینی (م 478ق) در کتاب ،الارشاد مقررات گزینش امام را چنین آورده است:
ص: 346
«در عقد ،امامت اتفاق آراء شرط نیست بلکه بدون آن نیز امامت شکل می گیرد. به این دلیل که ابوبکر به امامت رسید آن هم پیش از این که خبر به امامت رسیدنش به گوش دیگر صحابه و اطراف کشور اسلامی برسد پس او به رتق و فتق امور کشور پرداخت و احکام و فرامین خود را صادر کرد و هیچ کس هم به او اعتراضی ننمود و کسی هم از او نخواست که تا مدتی درنگ کند. بنابراین در تشکیل ،امامت، هماهنگی و اجماع امت شرط نیست. و چون اجماع امت شرط صحت امامت نمی باشد، در تعداد نفرات ارباب حل و عقد و صاحبنظران در گزینش ،امام حدی معین و تعدادی مشخص به صورت ثابت شده در دست نیست بنابراین امامت با موافقت و صلاحدید حتی یکی از ارباب حل و عقد صورت می گیرد» (1)
4- ابوبکر بن عربی (م 543 ق) نیز می گوید:
«در گزینش امام و آغاز بیعت با او لازم نیست که همۀ سران و صاحبنظران امت حضور داشته باشند؛ بلکه برای تشکیل ،امامت موافقت یکی دو نفر از صاحبنظران کافی است.» (2)
5- شیخ فقیه و علامه محدث قرطبی (م 671 ق) در مسأله هشتم در تفسیر آیه ﴿إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً﴾ (3) می نویسد:
«برخلاف نظر پاره ای از مردم که می گویند امامت جز به وجود گروهی از خردمندان و ارباب حل و عقد صورت نمی گیرد اگر یک نفر از صاحبنظران و معتمدان مردم هم امام را تعیین و معرفی کند، کافی است و تمکین به انتخاب او بر دیگران واجب است. دلیل ما این است که عمر - رضی الله علیه و آله - در سقیفه بنی ساعده یک تنه عقد بیعت با ابوبکر بست و هیچ یک از اصحاب هم با او مخالفت نکرد بنابراین لازم است که این مسأله چون دیگر عقود برای تحقق نیازی به تعداد معینی از افراد با صلاحیت نداشته باشد.»
همچنین امام ابوالمعالی می گوید:
«هرگاه امامت و پیشوایی کسی به وسیلهٔ یک نفر از ارباب حل و عقد صورت بگیرد مسأله خاتمه یافته است و چنین عقدی درست و لازم الاجراست و روا نیست که چنین امامی را بی جهت و بدون این که امری را تغییر داده باشد خلع و از مقام امامت برکنار
ص: 347
نمود بر این مسأله همگان اتفاق نظر دارند.»
ابوالمعالی قرطبی در مسأله پانزدهم در تفسیر آیه مزبور نیز می نویسد:
«هرگاه امامت به اتفاق آراء خردمندان امت و معتمدان قوم و یا همچنان که گذشت، به وسیلهٔ یک نفر از ایشان تشکیل و تحقق یافت بر همۀ مردم واجب است که آن را بپذیرند و با چنان امام بیعت کنند.» (1)
6- قاضی القضات عضدالدین ایجی (م 756 ق) در کتاب المواقف زیر عنوان «اموری که امامت به وسیلهٔ آن ثابت می شود» شرحی مفصل آورده که فشرده آن از این قرار است:
«امامت به وسیلهٔ نص از جانب رسول خدا صلی الله علیه و اله یا بنا به اجماع بر اساس انتصاب امام ،پیشین یا برخلاف عقیده شیعه با بیعت ارباب حل و عقد و صاحبنظران امّت تحقق می یابد. دلیل ما در این مورد اثبات امامت ابوبکر است به وسیلهٔ بیعت... هرگاه امامت امامی از راه گزینش و بیعت ثابت گردید مادام که دلیلی عقلی یا نقلی علیه آن اقامه نشود نیازی به اجماع ندارد؛ بلکه موافقت یکی دو نفر از ارباب حل و عقد و معتمدان امت برای آن کافی است زیرا می دانیم که اصحاب با همهٔ تعهد و سختگیری که در دین ،داشتند به همین مقدار بسنده کردند همچون امامتی که عمر به ابوبکر داد و یا عبدالرحمان بن عوف به عثمان تقدیم نمود که اجتماع و اعلام موافقت مردم حتى شهر مدینه را شرط نکردند؛ تا چه رسد به اجماع امت با وجود این، کسی هم بر آن ها خرده نگرفت و اعتراضی نکرد و تا زمان ما قرن هاست که در به همین پاشنه چرخیده است». (2)
شارحين كتاب المواقف همچون سید شریف ،جرجانی (م 816 ق) نظریات قاضی ایجی را تأیید و تصدیق کرده اند.
7- فضل الله بن روزبهان خنجی (متوفای سال 927 هجری) فقیه معتبر مكتب خلفا و دانشمند متعصب مشهور (3) در کتاب «سلوک الملوک» در مورد امامت به زور و ،غلبه چنین می نویسد:
ص: 348
«طریق چهارم از اسباب پادشاهی و امامت شوکت و استیلا است. علما گفته اند که چون امام وفات کند و شخصی متصدّی امامت گردد بی بیعتی و بی آن که کسی او را خلیفه ساخته باشد و مردمان را قهر کند به شوکت و لشکر امامت او منعقد گردد بی بیعتی، خواه قریشی باشد و خواه نه و خواه عرب باشد یا عجم یا ترک و خواه مستجمع شرایط باشد و خواه فاسق و جاهل... و امام و خلیفه بر او اطلاق توان کرد». (1)
8- سعدالدین تفتازانی (م: 971 یا 973 هجری) در کتاب «شرح مقاصد» در مورد شرایط رهبری در مکتب خلفا چنین می نویسد:
ولا يشترط ان يكون الامام هاشمياً، ولا معصوماً، ولا افضل من يولّى عليهم»
«در مسأله امامت شرط نیست که امام «هاشمی» باشد و همچنین شرط نیست که امام «معصوم» بوده و افضل از دیگران باشد» (2)
نامبرده در جای دیگر از همان کتاب در مورد انعقاد امامت و لزوم اطاعت از امام و این که هر کس با زور شمشیر و پیروزی نظامی مقام خلافت را به دست آورد خلیفهٔ برحق و خلافت او رسمی و اسلامی خواهد بود چنین می نویسد
«اذا مات الامام و تصدّى للامامة من يستجمع شروط ها بغير بيعة استخلاف، و قهر الناس بشوكة انقعدت له الخلافة، وكذا اذا كان فاسقاً أو جاهلاً على الأظهر، الا انه يعصى فيما فعل، ويجب طاعة الامام مالم يخالف حكم الشرع سواء كان عادلاً أو جائرا»
«هرگاه امامی بمیرد و امام دیگری که واجد شرایط امامت است [از نظر اهل سنّت ] بدون بیعت و تعیین امام قبلی مقام خلافت را از طریق قهر و غلبه بدست آورد، او خلیفهٔ مسلمین خواهد بود. و همچنین است اگر فاسق باشد یا به احکام اسلام جاهل باشد چیزی که هست اگر به کار نامشروعی فرمان داد اطاعت او لازم نیست و در صورتی که فرمان او مخالف شرع نباشد اطاعت او واجب است خواه عادل باشد و خواه ظالم». (3)
9- قاضی ابوبکر باقلانی (م: 403 هجری) در کتاب «التّمهید» در مورد ویژگی های امام و شرایط رهبری در مکتب خلفا چنین می نویسد:
«يجب ان يكون الامام على اوصاف منها ان يكون قرشيّاً من الصيمم، منها أن يكون
ص: 349
من العلم بمنزلة من يصلح ان يكون قاضياً من قضاة المسلمين، و منها ان يكون ذا بصيرة بأمر الحرب و تدبير الجيوش والسرايا، و سد الثغور، و حماية البيضه، وحفظ الامّة والانتقام من ظالمها والأخذ لمظلومها... وليس من صفاته ان يكون معصوماً، ولا ان يكون عالماً بالغيب ولا افرس الامّة و اشجعهم...»
«واجب است امام دارای اوصاف و شرایطی باشد که از آن جمله است:
1- این که «قرشی» باشد؛ 2- این که به اندازه یک قاضی مسلمان آگاهی داشته باشد؛ 3- نسبت به تاکتیک های جنگی و ادارۀ سپاه و حفظ مرزها و صیانت کشور و نگهداری امت و انتقام از ستمگر و گرفتن حق مظلوم آگاهی کامل داشته باشد... و لازم نیست که معصوم و نه عالم به غیب و نه زیرک ترین ،امّت و نه شجاع ترین مردم باشد». (1)
دانشمندان مکتب خلفا بر اساس آراء و عقایدی که در مسأله امامت و خلافت ابراز داشته اند عقیده دارند که: اگر کسی به یکی از راه های گفته شده - چون: زور و ،غلبه یا بیعت پنج تن یا سه تن یا یک تن و یا انتخاب خلیفهٔ قبلی - به خلافت رسید بر عموم مسلمانان واجب است که او را به رسمیت بشناسند و اوامرش را گردن نهند و از او فرمانبرداری نمایند زیرا او امام و خلیفه و «امیرالمؤمنین» است و فرمانش بر همگان .نافذ و اگر هم تباهکاری پیشه کرد و حقوق مردم را زیر پا گذاشت و فاسق و فاجر بود نمی توان او را از کار برکنار نمود و یا علیه او قیام کرد!!!
این دانشمندان به یک دسته از روایات که متأسفانه - بر اثر غفلت گذشتگان - به هنگام تدوین حدیث به کتب روائی راه یافته استدلال نموده و می گویند در این زمینه روایات فراوانی از رسول خدا صلی الله علیه و اله و اصحاب آن حضرت رسیده است که بر وجوب فرمانبرداری از فرمانروایان و پیشوایان دلالت می کند و مسلمانان را از هر گونه قیام و مخالفت با آن ها باز می دارد اینک به نمونه هائی از این روایات که در معتبرترین منابع حدیثی این گروه آمده است توجه فرمائید:
مسلم در کتاب صحیح خود از قول حذيفة بن یمان آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله
ص: 350
فرمود:
«پس از من پیشوایانی بر سرکار خواهند آمد که نه در راه من قدم برمی دارند و نه روش مرا در پیش خواهند گرفت. در میان ایشان کسانی خواهند برخاست که دل هائی همچون دل شیاطین دارند گرچه به صورت ظاهر انسانند من پرسیدم ای رسول خدا صلی الله علیه و اله اگر من با چنین پیشوایانی همزمان ،بودم تکلیف چیست؟ فرمود مطیع و فرمانبردار پیشوا باش اگرچه پشتت را با تازیانه بیازارد و مالت را به یغما ببرد!». (1)
و در روایت دیگری از ابن عبّاس نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«اگر کسی از پیشوا و زمامدار خویش چیز ناخوش آیندی ببیند، باید که صبر کند و بردبار باشد؛ زیرا اگر کسی به اندازه یک وجب از جماعت مردم کناره بگیرد و در آن حالت بمیرد، مرده اش مانند مرده دوره جاهلیّت است» (2)
و در یک روایت دیگر از ابن عبّاس آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«... هیچ کس را نرسد که از زیر نفوذ حکومت حاکم به اندازه یک وجب بیرون رود زیرا اگر چنین کند و در آن حالت بمیرد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است». (3)
و از عبدالله بن عمر نقل کرده است که به هنگام جنگ «حرّه» که در زمان یزید بن معاویه اتّفاق افتاد به عبدالله بن مطیع گفت از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که فرمود:
«هر کس دست از فرمانبرداری حاکم وقت بردارد، روز قیامت در پیشگاه خدا هیچ عذری نخواهد داشت و هر کس که بمیرد و بیعت پیشوائی را به گردن نداشته باشد مرده اش مانند مرده دوره جاهلیّت است». (4)
و از عوف بن مالک اشجعی روایت کرده است که گفت از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که می فرمود:
«بهترین امامان شما کسانی هستند که دوستشان دارید و دوستتان دارند و برآن ها درود می فرستید و آنان نیز بر شما درود می فرستند و بدترین امامان شما کسانی هستند که دشمنشان می دارید و دشمنتان می دارند و نفرینشان می کنید و نفرینتان می کنند. گفتند:
ص: 351
ای رسول خدا صلی الله علیه و اله آیا به وسیلهٔ شمشیر آن ها را از خود نرانیم؟ فرمود: نه، مادامی که در میان شما نماز را برپای می دارند...» (1)
آری، دانشمندان پیرو مکتب خلفا با دست آویز قرار دادن چنین روایاتی می گویند: اگر امام و خلیفه تبهکاری نماید برکنار نمی شود نووی (م: 676 هجری) یکی از دانشمندان مشهور مکتب ،خلفا در شرحی که بر کتاب صحیح مسلم ،نگاشته در باب «لزوم طاعة الامراء...» چنین می نویسد:
«عموم فقها و محدّثین و متکلّمین اهل سنّت بر این مطلب متّفقند که امام و پیشوا بر اثر ارتکاب فسق و ستم و عدم اجرای حدود و حقوق الهی خلع و برکنار نمی شود و این ،موارد قیام علیه او را توجیه نمی کند بلکه به موجب روایات باید او را پند و اندرز داد و به راه آورد».
نووی در جای دیگر و پیش از این نوشته است:
«به اجماع همۀ مسلمانان قیام علیه پیشوایان و جنگ با آنان حرام است؛ اگرچه از فاسقان و ستمکاران باشند. احادیثی که در این موضوع و در تأیید یکدیگر آمده، فراوان است. همۀ اهل سنت بر این امر اتفاق دارند که فرمانروا را بر اثر ارتکاب گناه و تبهکاری نمی توان عزل و برکنار کرد» (2)
قاضی ابوبکر باقلانی (م: 403 هجری) یکی دیگر از دانشمندان معروف پیرو مکتب خلفا، در کتاب «التّمهید» دربارهٔ آن چه موجب خلع امام و عدم فرمانبرداری از او می شود به طور خلاصه چنین می گوید:
«عموم متکلّمان و صاحب نظران و نویسندگان کتاب های حدیث [از اهل سنّت] در این امر اتّفاق نظر دارند که:
امام و فرمانروا را به علّت فسق و تبهکاری و ستمگری و غصب اموال مردم و اذیّت و آزار آن ها و دست درازی به جان و مال و تضییع حقوق فردی و اجتماعیشان و عدم رعایت حقوق و مقررات ،الهی نمی توان خلع و برکنار نمود. قیام علیه او حرام است بلکه باید او را پند و اندرز داد و ترسانید و به راه آورد و فرمانش را در مواردی که آدمی را به نافرمانی از خداوند و ارتکاب به گناه می خواند انجام نداد. آنان در این مورد به اخبار
ص: 352
فراوانی استدلال می کنند که از رسول خدا صلی الله علیه و اله و اصحاب او درباره وجوب فرمانبرداری از فرمانروایان و پیشوایان آمده است؛ حتی اگر آن ها ستمگر باشند و اموال مردم را به خود اختصاص دهند. مثلاً مانند این حدیث که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرموده است: شنوا و فرمانبردار باشید؛ اگرچه فرمانروایتان برده ای بینی بریده یا غلامی حبشی !باشد و پشت سر هر نکوکار و تبهکار نماز گزارید و یا مانند این حدیث که از آن حضرت روایت شده است که فرمود فرمانبردار پیشوایانت باش اگرچه مالت را بخورند و پشتت را با تازیانه بیازارند!» (1)
آن چه تا به این جا آوردیم عقیدهٔ پیروان مکتب خلفا در چگونگی شکل گیری امامت و خلافت و حکومت اسلامی و دلایلی بود که آنان برای توجیه نظریات خود آورده اند.
امّا پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام می گویند که: امامت منصبی الهی است و به همان دلیل که بر خداوند عقلاً لازم است که برای هدایت و راهنمائی بندگان خود پیغمبری برایشان ،بفرستد باید پس از درگذشت پیامبرش نیز امامی برای ایشان نصب کند که احکام دین او را به مردم برساند و آن چه به طور سربسته بر پیامبر صلی الله علیه و اله نازل شده شرح و تفسیر نماید و مطالبی را که پیغمبر در طول دوران رسالتش نتوانسته است به عللی آن ها را به گوش مردم برساند برایشان بازگو کند و دستورات دین خدا را به طور صحیح در بین مردم اجرا نماید
و از آن جا که وی مجری دستورات خدا و خلیفه و جانشین پیغمبر خداست باید معصوم از گناه و مصون از خطا و لغزش و افضل و اعلم و اعدل و اصلح و اشجع از همه مردمان زمان خود باشد تا بتواند گره ها را بگشاید و مشکلات را برطرف سازد و دین خدای تعالی را بر پای دارد و باطل را از میان بردارد و میان مردم به عدالت رفتار کند و به کسی ظلم و ستم روا ندارد و همان گونه که پیامبر صلی الله علیه و اله با دشمنان خدا به پیکار برخاست تا سخن خداوند را با چهره ای که فرود آمده نشان دهد، او نیز با مخالفان دین خدا کارزار کند تا حقیقت و واقعیت دین خدا را آشکار سازد.
و علاوه بر همه ،این ها باید از طرف پیغمبر خدا به این سمت منصوب شده باشد :زیرا امامت پایه و ستون دین است و بر پیامبر صلی الله علیه و اله روا نیست که نه آن را نادیده بگیرد و نه به خود امّت واگذار نماید بلکه باید امام را تعیین کند و او را به مردم معرّفی نماید.
ص: 353
آری خواننده گرامی! دانشمندان پیرو مکتب خلفا همۀ این ویژگی ها و امتیازاتی را که برای خلیفه و امام برشمردیم در خلیفه و امام شرط نمی دانند زیرا به پندار ایشان امامت و خلافت به وسیلهٔ ،بیعت یا از طریق شورا و اجماع اصحاب و یا از راه زور و قدرت حاصل می شود و هر کس به زور شمشیر و قهر و غلبه پیروزی به دست آورد و مسند حکومت و خلافت نشست امیرالمؤمنین خوانده می شود و از این رو عقیده دارند که هر کس که بر مردم چیرگی یافت امام و خلیفه و جانشین پیغمبر است! زیرا آن چه امت از امام می خواهد این است که قوانین الهی را در بین مردم اجرا کند، دست دزد را ببرد قاتل و آدمکش را به کیفر برساند مرزهای کشور را حفاظت نماید از ظلم ظالم جلوگیری به عمل آورد حق مظلوم را بازستاند و کارهائی از این قبیل انجام دهد. و اگر هم تبهکاری پیشه کرد نمی توان او را برکنار ،ساخت چنان که برای رفتار زشتی هم که آشکارا انجام دهد نباید بر او خرده ای گرفت و علیه او قیام کرد بلکه باید او را پند و اندرز داد و به راه آورد نادانی او را کژی و کاستی نشاید شمرد لغزش هایش هم سزاوار کیفر نیست و نیازی به وجود هیچ یک از ویژگی ها و منش های بزرگوارانه :همچون علم و عصمت و کیاست و شجاعت ،ندارد در همه جا باید به او خشنود بود و هیچ سرزنش نباید کرد اگر چه مالت را به یغما ببرد و پشتت را به تازیانه بیازارد!
آری این است امامت و خلافتی که دانشمندان پیرو مکتب خلفاء بدان عقیده دارند و از گزینش و انتخاب آن سخن می گویند
امّا پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام براساس کتاب خدا - قرآن - و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله و مقتضای عقل و خرد عقیده دارند که امامت و خلافت منصبی است الهی و گزینش و انتخاب امام با خداوند است و مردم در این باره هیچ دخالتی ندارند.
و اکنون برای این که معلوم شود مسألۀ امامت و خلافت یکی از پایه های اصولی اسلام و گزینش و انتخاب امام حق ویژه خداوند است و مردم در این باره هیچ گونه اختیاری ،ندارند این موضوع را در بحث آینده از دیدگاه قرآن و روایات اسلامی مورد بررسی قرار می دهیم
ص: 354
شامل:
مسأله گزینش و انتخاب در قرآن
برنامه نصب و تعیین امام
خلیفه در اصطلاح اسلامی
خلیفه خدا در روی زمین
خلیفه و جانشین پیغمبر صلی الله علیه و اله
امام و امامت
امامت حضرت ابراهیم علیه السلام
امام و پیشوای مسلمانان بعد از پیامبر صلی الله علیه و اله
ص: 355
ص: 356
در مکتب اهل بیت علیهم السلام مقام امامت همچون مقام نبوّت است که تعیین امام همانند تعیین پیامبر صلی الله علیه و اله در اختیار خداوند است و تنها اوست که می تواند برای بندگانش امام و ،رهبر و برای خود خلیفه و جانشین در زمین تعیین کند.
و به عبارت دیگر مسأله امامت و رهبری از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام ، تنها از طريق نصب تحقّق پیدا می کند و جانشین پیامبر صلی الله علیه و اله حتماً باید از طرف خدا تعیین گردد و هرگز مصلحت نیست که مسأله رهبری از طریق ،شوری یا انتخاب و گزینش امام از طرف مردم و یا به وسیلهٔ اهل حلّ و عقد و مانند آن ها به خود امت واگذار گردد.
آن چه در این باره به طور کلّی از آیات و روایات اسلامی استفاده می شود این است که همۀ آن ها بیانگر انتصابی بودن مقام امامت از جانب خداوند است زیرا از مجموع شواهدی که در این زمینه خواهیم آورد اثری از انتخاب امام یا خلیفه از طریق انتخاب مردم دیده نمی شود
اکنون برای روشن شدن مطلب این موضوع را از دیدگاه آیات و اخبار و اصطلاحات ،اسلامی و این که خلیفه و ،امام جانشین خداوند است و «خلفاء الله» پیشوایان مردمند تحت چند عنوان مورد بررسی قرار می دهیم:
1. مسأله گزینش و انتخاب در قرآن
2. برنامه نصب و تعیین امام
3. خلیفه در اصطلاح اسلامی
4. خلیفهٔ خدا در روی زمین
5. خلیفه و جانشین پیغمبر صلی الله علیه و آله
ص: 357
6. امام و امامت
7. امامت حضرت ابراهیم علیه السلام
8. امام و پیشوای مسلمانان بعد از پیامبر صلی الله علیه و اله
و اینک بیان هر یک از موضوعات یاد شده:
آیاتی که در قرآن کریم پیرامون مسألۀ امامت و رهبری وارد شده آیات فراوانی است که به دو دسته تقسیم می شوند
دسته اول آیاتی است که بطور کلی در رابطه با مسأله امامت و خلافت و یا به تعبیر دیگر درباره «امامت عامّه» وارد شده و دسته دوم آیاتی است که در رابطه با «امامت خاصّه» و جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است. (1)
از مجموع این آیات - چه آیاتی که درباره امامت عامّه وارد شده و چه آیاتی که مربوط به امامت خاصّه است- این معنا به خوبی استفاده می شود که مقام امامت همانند مقام نبوّت در اختیار خداست و گزینش امام در اختیار مردم نیست و هرگز عقائد و آراء آن ها نمی تواند ملاک و معیار برای گزینش امام باشد.
زیرا: امامت مقامی است تعیین شده از سوی خداوند که شکوه و عظمت خاصی دارد و برای رسیدن به آن صلاحیت ذاتی لازم است و کسی که می خواهد به مقام امامت نائل شود باید واجد کمالات نفسانی و شرایط خاصی باشد و تا زمانی که به مرتبه کمال نفس و یقین نرسد و با حقایق این عالم و جهان غیب ارتباط پیدا نکند و با چشم دل ملکوت عالم و باطن جهان هستی را مشاهده نکند به مقام امامت نمی رسد و از جانب خداوند به پیشوایی مردم برگزیده نمی شود
مقام امامت مقام جانشینی خداوند است و خدای تعالی فقط کسی را به این مقام بر می گزیند که او را شایسته این مقام آفریده باشد مقام ،امامت، مقام انبیاء و اولیاء خداست و جز آن ها کسی شایستگی تصدّی این مقام را .ندارد خدای تعالی آن ها را برتر و
ص: 358
بالاتر و والاتر از دیگران آفریده است و هیچ کس دیگر را در ویژگی های جسمی و روحی و فکری هم سنگ آن ها نیافریده است.
مقام امامت مقام جانشینی خدا و جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و اله است که هیچ کس را در این باره حق انتخاب و یا عزل و نصب نیست؛ بلکه ،فقط این خداوند است که می تواند برای خود حجّت انتخاب کند نه ،دیگری و این خداوند است که امام را به مقام امامت منصوب می کند نه دیگران و این خداوند است که مقام امامت را در اختیار بندگان شایسته اش قرار می دهد و آنان را از پرورش ویژه ای برخوردار می سازد.
،حال برای اثبات این مطلب که مقام امامت همانند مقام نبوّت در اختیار خداست و گزینش امام در اختیار مردم ،نیست نخست به برخی از آیاتی که در رابطه با اصل مسألهٔ گزینش در قرآن کریم وارد شده اشاره می کنیم و سپس با اندکی تفصیل به بحث و بررسی برخی از آیات دیگر که دربارهٔ انتخاب و انتصاب امام از جانب خدا سخن گفته است می پردازیم.
آیاتی که در قرآن کریم در رابطه با اصل «مسألهٔ گزینش» وارد شده و به وضوح برگزینش خداوند در مورد انبیاء و اولیاء و بعضی از اشخاص و خاندان ها و قبایل دلالت دارند بسیار است که ما برای روشن شدن اذهان برخی از آن ها را در این جا می آوریم
1. در مورد «اصطفاء» و گزینش حضرت آدم و نوح و خاندان حضرت ابراهیم آل ،عمران که همان برگزیدگی از نظر نبوّت و رسالت و یا امامت و رهبری می:فرماید
﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾
خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برگزید. (1)
2. در مورد انتخاب حضرت ابراهیم علیه السلام می فرماید
﴿وَ لَقَدْ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنْ الصَّالِحِينَ﴾
ما او را در این جهان برگزیدیم و بدون تردید او در جهان دیگر از صالحان است. (2)
ص: 359
3. در مورد پیامبری حضرت موسی می فرماید:
﴿يَا مُوسَى إِنِّي اصْطَفَيْتُكَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالَاتِي وَ بِكَلَامِي﴾
ای موسی! من تو را با رسالت های خود و سخن گفتنم - با تو - بر مردمان دیگر، برگزیدم. (1)
4. در مورد انتخاب «طالوت» برای رهبری بنی اسرائیل می فرماید:
﴿و إِنَّ اللهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْم﴾
خداوند او را بر شما برگزیده و علم و قدرت جسمی او را وسعت بخشده است. (2)
این آیه در مقام جواب اعتراض بنی اسرائیل نسبت به رهبری «طالوت» است و داستان انتخاب و تعیین وی به سمت فرمانروایی بنی اسرائیل آن گونه که قرآن بیان می کند از این قرار است
بنی اسرائیل پس از درگذشت حضرت موسی علیه السلام - که دچار پراکندگی و اختلاف شدند و پس از سال ها عزّت و افتخار در برابر دشمنان ضعیف و زبون گشتند - از پیامبر صلی الله علیه و اله زمان خود در خواست کردند که برای آن ها رهبری تعیین کند تا در سایه وجود او با دشمنان خود به مبارزه برخیزند و در راه خدا جهاد کنند پیامبرشان به آن ها اعلام کرد که خداوند شخصی به نام طالوت به عنوان پادشاه برای شما برگزیده است.
﴿وَ قَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكاً قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنْ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْم وَاللهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾
پیامبر صلی الله علیه و اله آن ها به آن ها گفت خداوند طالوت را برای زمامداری شما مبعوث (و انتخاب) کرده است، گفتند چگونه او بر ما حکومت داشته باشد با این که ما از او شایسته تریم و او ثروت زیادی ندارد، گفت: خدا او را بر شما برگزیده و علم و قدرت بدنی به او بخشیده است خداوند سلطنتش را به هر کس که بخواهد می بخشد و احسان خداوند وسیع است و (از لیاقت افراد برای منصب ها) آگاه است. (3)
این آیه به روشنی ثابت می کند که مسألۀ انتخاب رهبر در حکومت الهی مربوط به
ص: 360
خداوند است و او هر کس که بخواهد انتخاب می کند و به هنگام نصب و انتخاب با احدی مشورت نمی نماید و هر چند که «طالوت» پیامبر صلی الله علیه و اله نبود ولی به طور مسلّم یک فرد عادی هم نبوده است بلکه از کسانی بوده است. که با تربیت الهی پرورش یافته و برای ادارهٔ حکومت لیاقت و شایستگی داشته و واجد شرایط رهبری بوده است.
زیرا طبق صریح آیه مزبور که از قول پیامبر زمان بنی اسرائیل بازگو شده اولاً: طالوت برگزیده خدا بوده ثانیاً: یک فرد عالم و آگاه و آشنا به امر حکومت و سیاست و اداره امور اجتماع بوده و ثالثاً قدرت و توانایی بر اداره امور و کشورداری داشته است و لذا قرآن کریم پس از اشاره به مقام گزینش طالوت از جانب خداوند، جوابی را که پیامبر صلی الله علیه و اله آن زمان به گمراهان بنی اسرائیل داد چنین بازگو می کند:
این که می بینید خداوند «طالوت» را بر شما برگزیده و او را زمامدار شما قرار داده به خاطر این است که او از نظر هوش و فرزانگی و علم و دانش خدادادی پر مایه و از نظر نیروی جسمانی قوی و پر قدرت ،است یعنی شما سخت در اشتباهید و شرایط اساسی رهبری را که از جمله علم و قدرت است فراموش کرده اید.
5. در مورد گزینش برخی از فرشتگان و انسان ها برای اداء رسالت الهی می فرماید:
﴿اللهُ يَصْطَفِي مِنْ الْمَلَائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنْ النَّاسِ﴾
این خداوند است که فرستادگانی از فرشتگان و آدمیان - برای اداء رسالت - بر می گزیند. (1)
6. در مورد اسحاق و یعقوب دو پیامبر صلی الله علیه و اله شایسته از نسل حضرت ابراهیم علیه السلام می فرماید:
﴿وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ جَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَ آتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنْ الصَّالِحِينَ﴾
ما به ابراهیم اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و در نسل و دودمان او نبوّت و کتاب آسمانی قرار دادیم و پاداش او را در این دنیا دادیم و او در آخرت از صالحان است. (2)
7. در مورد لیاقت و شایستگی برخی از فرزندان نوح و ابراهیم علیهما السلام برای نبوّت و رهبری، می فرماید:
ص: 361
﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحاً وَ إِبْرَاهِيمَ وَ جَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ﴾
ما نوح و ابراهیم را به پیامبری فرستادیم و نبوّت و کتاب را در نسل آن دو - پیامبر- قرار دادیم (1)
8. در مورد درخواست حضرت موسی علیه السلام که از خدا خواست تا فردی از خاندانش را در امر رهبری شریک وی ساخته و یار و یاور او قرار دهد، می فرماید
﴿وَاجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي * هَارُونَ أَخِي﴾
برای من وزیری از خاندانم قرار بده، هارون برادرم را. (2)
9. در مورد گروهی از انبیاء الهی که از دودمان حضرت ابراهیم علیه السلام به مقام نبوّت رسیدند می فرماید:
﴿وَ مِنْ آبَائِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ إِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ﴾
و از پدرانشان و فرزندانشان و برادرانشان، افرادی را برگزیدیم و آن ها را به راه راست هدایت نمودیم. (3)
10. در مورد انتخاب و گزینش حضرت مریم علیها السلام می فرماید:
﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفَاكِ وَ طَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ﴾ (4)
خداوند تو را برگزیده و پاکیزه ساخته و تو را بر تمام زنان جهان برتری داده است. (5)
11. در مورد آن بندگان برگزیده ای که حاملان واقعی کتاب خدا، و وارثان حقیقی میراث انبیاء و پاسداران وحی الهی اند می فرماید:
.5 اص: 362
﴿ثُمَّ أَوْرَقْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾
سپس ما این کتاب - آسمانی - را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم. (1)
12. و در مورد اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت از خاندان و عترت پیامبر گرامی اسلام له می فرماید:
﴿إِنَّمَا يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾
خداوند اراده فرموده است که گناه و پلیدی را فقط از شما اهل بیت علیهم السلام دور سازد و شما را کاملاً پاک و پاکیزه گرداند. (2)
این ها آیاتی است که در مورد اصل اصطفاء (مسأله گزینش) و تفضیل الهی دربارهٔ بعضی اشخاص و خاندان ها و ،پیامبران وارد شده و موقعیت امامت و رهبری را نیز از نظر «اصطفاء» و «انتخاب» و «گزینش الهی» روشن می کند و نشان می دهد که گزینش ،پیامبر و امام حق خداوند است و در این امر مجالی برای دخالت دیگران نیست.
شکی نیست که یکی از شئون ،پیامبران و یکی از شاخه های ولایت تشریعی و برنامه های الهی آنان برای هدایت و راهنمایی ،مردمان حکومت و فرمانروایی است، حکومتی که اصالتاً مربوط به خداوند و نیابتاً مربوط به پیامبران و اولیاء الهی است حکومتی که پایه های اساسی آن را دستورهای واقعی خداوند و اوامر و نواهی او و عدل و دادگری در میان بندگان خدا تشکیل می دهد
،بنابراین از آن جا که بحث امامت و خلافت (بخصوص) در قرآن کریم بر محور این دو اصطلاح اسلامی دور می زند ناگزیریم نخست هر یک از این دو اصطلاح را توضیح
ص: 363
داده و تعریف کنیم و آن گاه به بررسی برنامه نصب و تعیین امام بپردازیم.
خلافت در لغت عرب به معنای نیابت از دیگری است (1)، و خلیفه به کسی گفته می شود که جانشین دیگری شده و قائم مقام او گردیده و در جای او نشسته است. (2) و به همین معنا در قرآن کریم نیز آمده است چنان که در سورهٔ «اعراف» می فرماید:
﴿وَاذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمٍ نُوحٍ﴾
به یاد آورید هنگامی که شما را جانشینان قوم نوح قرار دادیم. (3)
و در یک آیه دیگر در همین سوره می فرماید:
﴿وَاذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ عَادٍ﴾
به یاد آورید آن گاه که شما را جانشینان قوم عاد قرار دادیم. (4)
و در جای دیگر از همین سوره می فرماید:
﴿فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرثُوا الكتاب﴾
آن گاه جانشینانی بعد از ایشان جای آن ها را گرفتند که وارث کتاب (آسمانی تورات) شدند. (5)
و در سورۀ «مریم» می فرماید:
﴿فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ﴾
جانشینانی بعد از ایشان جای آنان را گرفتند که نماز را سبک داشتند. (6)
و در سوره «انعام» می فرماید:
﴿إنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَسْتَخْلِفُ مِنْ بَعْدِكُمْ مَا يَشَاءُ﴾
- خدا - اگر بخواهد شما را می برد و بعد از شما هر که را بخواهد جانشین شما می گرداند (7)
ص: 364
این واژه به همان معنای لغوی اش در احادیث فراوانی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نیز آمده است چنان که فرموده است:
﴿يَكونُ خَلِفْي إِثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً﴾
بعد از من 12 نفر جانشین خواهد بود. (1)
و فرموده است:
﴿يَكونُ لِهَذِهِ الأُمَّةِ إِثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً﴾
برای این امت 12 نفر خلیفه خواهد بود. (2)
و فرموده است:
﴿اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِي، اللهُمَّ ارْحم خُلَفَائِي ، اللهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِي. قِيلَ لَهُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ خُلفاؤك ؟ قَالَ: الّذِينَ يَأْتُونَ مِنْ بَعْدِى يَروونَ حَدِيثى و سُنَّتِي﴾
بار خدایا! جانشینان مرا ببخشای بار خدایا! جانشینان مرا ببخشای بار خدایا! جانشینان مرا ببخشای پرسیدند: ای رسول خدا! جانشینان تو چه کسانی هستند؟ :فرمود: آن هایی که پس از من می آیند و حدیث و سنّت مرا روایت می کنند. (3)
همچنین این واژه در زمان صحابه به همان معنای لغوی اش استعمال شده است.
الف. در زمان خلیفه اول
ابن اثیر در کتاب نهایه خود آورده است:
«یک نفر اعرابی نزد ابوبکر آمد و پرسید تو جانشین رسول خدا صلی الله علیه و اله هستی؟ ابوبکر :گفت نه! پرسید: پس تو کیستی؟ :گفت «أنا الخالِفة» من بازمانده پس از او و چیزی بی مصرف هستم» (4)
آن گاه ابن اثیر پس از معنا کردن کلمهٔ «خالفه» می گوید: ابوبکر این سخن را از جهت تواضع و فروتنی بر زبان آورده است
ب. در زمان خلیفه دوم:
جلال الدین سیوطی (متوفای سال 911 هجری قمری) در کتاب «تاریخ الخلفاء» در
ص: 365
شرح حال «عمر بن خطاب» می نویسد: عسکری در کتاب «الاوائل» و طبرانی در «الکبیر» و حاکم در «المستدرک» آورده اند:
«روزی عمر بن عبدالعزیز از ابوبکر بن سلیمان بن ابی حثمه پرسید: چرا در زمان ابوبکر نامه ها را با عنوان «من خليفة رسول الله». (از سوی خلیفهٔ رسول خدا) می نوشتند و در ابتدای کار ،عمر با عنوان «مِن خليفة ابى بكر» (از سوی جانشین ،ابوبکر) می نوشتند و اولین بار چه کسی نوشت: «من امیرالمؤمنین» (از امیرمؤمنان؟) ابوبکر بن سليمان پاسخ داد:
شفاء، که از بانوان مهاجر است به من گفت: ابوبکر نامه ها را با عنوان «من خليفة رسول الله» و عمر با عنوان «من خليفة خليفة رسول الله» امضا می کردند. تا این که خلیفه دوم به عامل خود در عراق نوشت که دو نفر از مردم زیرک و پر حوصله آن سامان را به نزد من روانه کن تا از اوضاع آن جا و مردمش از ایشان کسب اطلاع کنم. او نیز لبید بن ربیعه و عدی بن حاتم را به خدمتش اعزام داشت.
این دو نفر به مدینه وارد شدند و در مسجد به عمرو بن عاص برخورد نموده و به او گفتند از امیرالمؤمنین برای ما اجازه بگیر عمرو عاص با شنیدن این نام گفت: چه اسم مناسبی پس بر «عمر» وارد شد و گفت: السلام علیک یا امیرالمؤمنین عمر :پرسید این اسم را از کجا آوردی و منظورت چیست؟
عمرو گفت اولاً ماجرا از این قرار است که دو نفر از عراق آمده و می خواهند خدمت برسند، ثانیاً تو امیر ما هستی و ما مؤمنانیم و از همان روز نامه ها با این عنوان صادر شد.
و نووی نیز در کتاب «تهذیب» گفته است:
عمر به مردم گفت: شما مؤمنانید و من امیر شما هستم؛ این بود که او را «امیرالمؤمنین» نامیدند. در صورتی که پیش از آن به او می گفتند: خلیفة خليفة رسول الله و از آن هنگام به بعد از آن نام بلند و طولانی صرف نظر کردند.» (1)
به هر حال آن چه از متون منابع مهم حدیثی و تاریخی در رابطه با استعمال لفظ خلیفه استفاده می شود این است که مسلمانان صدر اسلام ابوبکر را خلیفهٔ پیغمبر و عمر را خلیفهٔ خلیفهٔ پیغمبر می نامیدند و بعدها عمر را امیرالمؤمنین .گفتند اما در
ص: 366
دوره های اموی و عباسی علاوه بر عنوان امیرالمؤمنین به هر زمامداری که پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله عهده دار حکومت اسلامی می شد لقب «خليفة الله» نیز اضافه گردید و از این رو حجاج بن یوسف ثقفی در خطبه نماز جمعه خطاب به مردم :گفت
«حرف شنو و فرمانبردار خلیفة الله و برگزیده ،او عبدالملک مروان باشید!» (1)
و هنگامی که در زمان حکومت مهدی عباسی در مجلس او گفته شد که «ولید» خلیفه ،اموی مردی زندیق بوده ،است مهدی عباسی اعتراض کنان گفت خلافت الهی در نزد خداوند بالاتر از آن است که آن را در اختیار زندیقی قرار دهد! (2)
از دوران امویان و عباسیان که بگذریم در دوران حکومت ترکان عثمانی نیز نام «خلیفه» بدون پسوند «الله» و «رسول الله» عنوانی بوده است که در مورد فرمانروای بزرگ مسلمانان به کار می رفته است. (3)
،حال با توجّه به تمام استعمالات و تغییراتی که در دوره های مختلف تاریخ ،اسلامی از زمان خلافت ابوبکر تا دوران خلفای عثمانی در لفظ خلیفه روی داده، اصطلاحاتی که پیروان مکتب خلفا در مورد زمامداری ،ابوبکر ،عمر ،عثمان خلفای اموی و عباسی و ترکان عثمانی به کار برده و بر آن ها نام خلیفه نهاده اند، باید دید که از نظر قرآن و روایات اسلامی معنا و مفهوم خلیفه چیست؟ و در اصطلاح شرع اسلامی خلیفه و جانشین پیغمبر خدا کیست؟
چنان که از موارد کار برد لفظ «خلیفه» در برخی از آیات قرآن کریم و روایات اسلامی استفاده می شود «خلیفه» در اصطلاح اسلامی کسی است که خدای تعالی او را برگزیده و جانشین خود در زمین ساخته است خواه چنین شخصی پیامبر باشد یا وصیّ پیامبر.
بنابراین لفظ خلیفه در اصطلاح شرع اسلامی به معنی - حاکم و زمامدار مسلمین - نیامده است یعنی این لفظ در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله برای این معنا قرار داده نشده و آن
ص: 367
حضرت نام خلیفه را در مورد جانشین خودش در امر رهبری و حکومت بر امّت اصطلاح نکرده است همچنین خلیفه ای که در قرآن کریم آمده است «خلیفهٔ رسول خدا» نیست بلکه مقصود از آن «خلیفة الله» است. این که در قرآن کریم می خوانیم که خداوند در مورد خلافت آدم علیه السلام به فرشتگان فرمود: ﴿إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً﴾: من در روی زمین خلیفه قرار می دهم» (1) و یا این که خطاب به داود پیغمبر فرموده است ﴿ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِى الْأَرْضِ﴾ ما تو را در روی زمین خلیفه قرار دادیم» (2) در هر دو آیه لفظ خلیفه در معنای خلیفة اللهی به کار رفته است تردیدی نیست که حضرت داود - طبق صریح آیه مذکور - خلیفهٔ پیغمبری نیست، بلکه خود او مستقلاً پیامبر صلی الله علیه و اله می باشد و یا این که حضرت آدم علیه السلام خلیفه پیامبر صلی الله علیه و اله قبلی نیست زیرا اصولاً قبل از او پیامبری نبوده است. پس در هر جا که در احادیث رسول خدا صلی الله علیه و اله لفظ خلیفه دیده شود به همان معنای لغوی که در زبان عرب داشته به کار رفته است نه به معنای دیگر
،بنابراین حدیثی که می گوید ﴿اَللَّهُمَّ اِرْحَمْ خُلَفَائِی﴾ از جانشینان واقعی رسول خدا صلی الله علیه و اله با معنای خاصّ خلافت که همان مقام «خليفة اللهی» باشد سخن می گوید نه از زمامداران پس از او و این جانشینان و ،خلفا همان کسانی هستند که سنّت آن حضرت را به خوبی می شناسند و به تمام رموز قرآن آشنایی دارند و آن را برای مردم بازگو می کنند و در این خصوص است که بعد از حضرتش نیاز به خلیفه می باشد زیرا خلیفهٔ پیغمبر باید کسی باشد که مانند او عمل ،کند و همان گونه که وظیفهٔ شخص پیغمبر رسالت و تبلیغ شرایع الهی است او نیز باید احکام دین و حقایق آیین الهی را به مردم برساند و نکته شایان توجه این که خلیفه به این معنا در روایات زیادی از ائمّه اهل بیت علیهم السلام و همچنین در روایات مکتب خلفا آمده است که برای نمونه برخی از آن ها را در این جا می آوریم:
1. در کنز الفوائد کراجکی در حدیثی از امام محمّد باقر علیه السلام روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«علی بن ابی طالب [علیه السلام] خليفة الله و خليفه من و حجّت خدا و حجّت من و دروازه - علم
ص: 368
- خدا و درب دانش من و برگزیده خدا و برگزیدهٔ من و حبیب خدا و حبیب من و خليل خدا و خلیل من و شمشیر خدا و شمشیر من است و او برادر و یار و یاور و وزیر و وصی من... و سید اوصیاء و بهترین فرد امت من است.» (1)
2. شیخ الاسلام حموینی شافعی در «فرائد السمطین» از سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله الا الله فرمود:
«خلفا و اوصیای من و حجّت های خداوند بر مردمان بعد از من دوازده نفراند...» (2)
3. علامه قندوزی در «ینابیع المودّه» از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«من سید پیامبرانم و علی سید اوصیا است و اوصیای من بعد از من دوازده نفراند...» (3)
پس خلافت یعنی مقام خليفة اللهی داشتن از وصی پیغمبر جدا شدنی نیست خواه حکومت ظاهری داشته باشد یا نداشته باشد.
از آن چه تا بدینجا گفته شد روشن می شود که گر چه لفظ «خلیفه» در قرآن کریم و احادیث رسول خدا صلی الله علیه و اله آمده است ولی بدین معنا که لقب رئیس امّت اسلامی و عنوانی از برای جانشینی پیامبر اسلام ،باشد استعمال نشده است. زیرا:
چنان که ،گفتیم خلیفه در لغت به معنای کسی است که جانشین دیگری شده و قائم مقام او گردیده و در غیاب او کارهایش را به عهده بگیرد و در قرآن کریم - چنان که در آیه مربوط به خلافت داود پیغمبر آمده است - به معنای کسی است که خداوند او را برگزیده و خلیفه و جانشین خود در زمین قرار داده و از سوی خدای تعالی به سمت حکومت و فرمانروایی بر مردم منصوب شده باشد و در احادیث رسول خدا صلی الله علیه و اله نیز - چنان که در حدیث ﴿ اَللَّهُمَّ اِرْحَمْ خُلَفَائِی﴾ دیدیم به معنای کسی که به تبلیغ حدیث و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله بپردازد، آمده است.
پس استعمال لفظ خلیفه در مورد کسانی که پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله روی کار آمده و زمام امور مسلمانان را به دست گرفته و خود را خلیفه و جانشین پیغمبر معرّفی نمودند از اصطلاحات مسلمانان است که از پیروان مکتب خلفا سرچشمه گرفته است
ص: 369
زیرا چنان که ،دیدیم آنان در ابتدای کار که ابوبکر را برای زمامداری انتخاب نمودند وی را «خلیفهٔ رسول الله» نامیدند و بعد او عمر را «خلیفهٔ خلیفه رسول الله» می گفتند که بعدها به وی لقب «امیرالمؤمنین» دادند و پس از آن نیز خلفای اموی و عباسی را به عنوان «خليفة» «الله» می شناختند و سرانجام به علت استعمال ،زیاد اصطلاح مزبور را مختصر نموده و در زمان حکومت ترکان عثمانی شخص حاکم و سلطان وقت را به عنوان خلیفه قلمداد می نمودند.
به هر حال، لفظ «خلیفه» که یک اصطلاح بسیار معروف و مشهور در مباحث امامت و خلافت ،است با همان معنای مشهور آن - یعنی حاکم و زمامدار مسلمین- یک اصطلاح شرعی و اسلامی نیست بلکه از اصطلاحات مسلمانان است که نخست به وسیلهٔ مردم به ویژه توسط پیروان مکتب خلفاء این نامگذاری انجام شده و سپس بعدها از سوی فقها و متکلّمین - از شیعه و سنی - به صورت یک اصطلاح علمی درآمده است.
اینک با توجّه به تمام مطالبی که در مورد استعمال و کار برد لفظ خلیفه و معنای لغوی آن آوردیم باید ببینیم «خلیفة الله» از دیدگاه قرآن و روایات اسلامی به چه کسی اطلاق می شود؟
در اصطلاح اسلامی «خلیفة الله في الارض» (جانشین خدا در روی زمین)، به کسی گفته می شود که خداوند او را از میان بشر برگزیده و او را امام و پیشوای مردم و جانشین خود در زمین قرار داده و هدایت و راهنمایی بندگان را به او واگذار کرده است.
این اصطلاح به همین معنا در قرآن کریم آمده است، چنان که می فرماید:
﴿وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾
به یاد آور - هنگامی که خدای تو به فرشتگان :فرمود من در زمین جانشینی قرار می دهم. (1)
این آیه صراحت دارد که خدای تعالی حضرت آدم علیه السلام را خلیفه روی زمین قرار داده و
ص: 370
او را به عنوان نمایندۀ خود برگزیده و مقام والاى «خليفة اللهى را به او ارزانی داشته است.
،همچنین خدای تعالی در آیه مربوط به خلافت حضرت داود علیه السلام از او به عنوان «خليفة في الارض» یاد نموده و خطاب به وی می فرماید:
﴿يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِع الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللهِ﴾
ای داوود ما تو را در روی زمین خلیفه قرار دادیم پس در بین مردم به حق داوری کن، و از هوی و هوس پیروی منما که تو را از راه خدا باز می دارد. (1)
این ،آیه علاوه بر این که حکومت داود علیه السلام را از جانب خدا معرفی می کند به سه شرط از مهم ترین شرایط رهبری در حکومت الهی نیز اشاره می نماید که مختصراً به آن ها اشاره می کنیم
1. نصب و تعیین خلیفه از جانب خداوند چنان که می فرماید:
«ای داود! ما تو را در روی زمین خلیفه قرار دادیم.»
2. وجود صفت «عدالت» در «زمامدار»، چنان که می فرماید:
پس در بین مردم به حق داوری کن.»
3. وجوب مقام «عصمت» در پیشوا چنان که می فرماید:
«و از هوی و هوس پیروی منما که تو را از راه حق گمراه و منحرف می سازد.»
پس حکومت حضرت داود علیه السلام و حقّ داوری او در میان مردم به خاطر جانشینی خداوند در زمین ،است و یا به جهت این است که خداوند او را در زمین جانشین خود ساخته و حق داوری در بین مردم را به او عطا کرده است.
بر این ،اساس واگذاری حقّ داوری به ،داود فرع بر تعیین او به عنوان جانشین خداوند در روی زمین است به این معنا که اول خداوند او را برای جانشینی خود برگزیده و سپس حق داوری را به او واگذار کرده است.
،بنابراین اگر آیه ای را یافتیم که بر واگذاری حقّ داوری بین مردم به یکی از برگزیدگان خدا دلالت ،دارد از آن آیه می فهمیم که آن ولی و برگزیده خدا جانشین
ص: 371
خداوند در روی زمین است؛ همچنان که این آیه شریفه گواه بر این مطلب است که می فرماید:
﴿و إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدى وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ﴾
ما تورات را که در آن هدایت و نور است فرستادیم تا پیامبران به وسیله آن حکومت و داوری کنند (1)
همچنین خداوند وجود مقدّس خاتم انبیاء حضرت محمّد را مخاطب ساخته و به او می فرماید:
﴿و إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ﴾
ما این قرآن را به حق بر تو فرو فرستادیم تا در بین مردم حکم کنی. (2)
و نیز خداوند می فرماید:
﴿وَ إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ ... فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بمَا أَنزَلَ الله ﴾
ما این قرآن را به حق بر تو فرو فرستادیم... پس در بین مردم به آن چه خدا فرو فرستاده است داوری کن (3)
از مجموع این آیات - چه آیه مربوط به حکومت داود علیه السلام و چه آیات سه گانه بعدی - این معنا به خوبی روشن می شود که حکومت داشتن ،انبیاء فرع بر انزال کتاب خدا بر آنان بوده است.
و از این جا معلوم می شود که خداوند حاملان کتابش را جانشینان خود در روی زمین قرار داده است خواه آن چه را که از کتاب و برنامه های دین به مردم می رسانند، مستقیماً به وسیلهٔ وحی از خدای تعالی دریافت کرده باشند (مانند: آدم، نوح، موسی، عیسی و حضرت محمّد صلوات الله عليهم اجمعین) و خواه مانند: اوصیای همه پیامبران از آدم علیه السلام گرفته تا وجود مقدس حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و اله که همگی وظیفهٔ تبلیغ و حفظ و حراست آیین الهی را به عهده داشتند - از راه الهام و توارث کتاب های آسمانی از صاحب شریعت دریافت کرده باشند.
ص: 372
خداوند جانشینان خود را در روی ،زمین پیشوایان مردم قرار داده و به آنان کتاب و نبوت عطا فرموده و در کتاب آسمانی خود (قرآن کریم) از آنان به عنوان «امام» یاد نموده و دربارهٔ آنان چنین فرموده است:
﴿... وَ كُلاً جَعَلْنَا صَالِحِينَ * وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ أَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَ إِقَامَ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَ كَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾
... ما همۀ (آن ها را) صالح و شایسته گردانیدیم و آن ها را پیشوایان مردم قرار دادیم تا مردمان را به فرمان ما هدایت کنند و انجام هر کار نیکو و به پا داشتن نماز و ادای زکات را به آنان وحی نمودیم و آن ها هم به عبادت ما پرداختند. (1)
همچنین فرموده است:
﴿ وَ تِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ ... وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ كُلَّا هَدَيْنَا وَ نُوحاً هَدَيْنَا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَ سُلَيْمَانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسَى وَ هَارُونَ ... وَ زَكَرِيَّا وَ يَحْيَى وَ عِيسَى وَ إِلْيَاسَ ... وَ إِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَ يُونُسَ وَ لُوطاً وَ كُلّاً فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ ... وَأَجْتَبَيْنَاهُمْ وَ هَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيم... أَوْلَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمْ الْكِتَابَ والحكم والنُّبُوَّةَ... ﴾
این است حجّتی که ما ابراهیم را بر قومش دادیم... و به او اسحاق و یعقوب را عطا کردیم و همه را به راه راست هدایت نمودیم و نوح را نیز پیش از ابراهیم، و از فرزندان او (ابراهیم) داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را هدایت نمودیم... و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس که همه از نیکوکارانند و اسماعيل و يسع - يوشع - و یونس ولوط و همۀ آنان را بر جهانیان برتری دادیم... و آن ها را بر دیگران برگزیدیم و به راه راست هدایت نمودیم... آن ها کسانی بودند که ما به آن ها کتاب و حکومت و نبوت عطا کردیم...» (2)
پس طبق آیات یاد شده کسی که خداوند او را جانشین خود در روی زمین قرار داده است حاکم و فرمانروای مردم است و در بین مردم به حکومت و داوری می پردازد.
همچنین ،خداوند جانشینان خود را پیشوایان مردم قرار داده است تا آنان را به
ص: 373
کتابش راهنمایی کنند و دین و شریعتش را به مردم ابلاغ نمایند
،بنابراین مهم ترین وظیفهٔ جانشینان خدا تبلیغ است چنان که خدای تعالی خود در کتاب مقدّسش به این نکته تصریح نموده و فرموده است:
﴿فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾
آیا بر پیامبران جز تبلیغ آشکار چیز دیگری است. (1)
و فرموده است:
﴿وَ مَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾
بر پیامبر به جز تبلیغ آشکار چیزی نیست. (2)
و فرموده است:
﴿ إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا البَلاغُ﴾
به جز تبلیغ بر تو چیزی نیست. (3)
و فرموده است:
﴿ فَإنَّمَا عَلَیْکَ البَلاغُ﴾
تنها، تبلیغ به عهده تو می باشد. (4)
و فرموده است:
﴿ أَنَّمَا عَلَی رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ﴾
تنها وظیفۀ پیغمبر ما تبلیغ است. (5)
همچنین کار تبلیغ جز به وسیلهٔ پیامبری که به او وحی ،شده یا وصی ،او که از جانب خداوند تعیین شده ،باشد صورت نمی گیرد که نمونهٔ چنین تبلیغی را در مورد ده آیه نخست از سوره برائت در دست داریم که به عنوان شاهد یکی از روایات وارده در این موضوع را در این جا می آوریم
در تفسیر درّ المنثور سیوطی از قول ابو رافع آمده است که گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه و اله ابوبکر را با آیات برائت به مکه فرستاد آن گاه جبرئیل علیه السلام نازل شد و
ص: 374
گفت: کار تبلیغ جز به وسیلهٔ خودت یا مردی از خودت، نباید انجام گیرد. پس پیامبر صلی الله علیه و اله علی را به دنبال ابوبکر فرستاد تا بین مکه و مدینه به او رسید و آیات مزبور را از ابوبکر گرفت و خودش به مکه برد و در موسم حج بر مردم خواند.» (1)
در این روایت چنان که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند رسول خدا صلی الله علیه و اله صحابی خود ابوبکر را به همراه ده آیۀ نخست سوره برائت - در سال نهم هجرت و به هنگام موسم حج - به سوی مکه اعزام می دارد تا آن ها را بر مشرکان ابلاغ نماید که ،جبرئیل امین وحی الهی به خدمتش می رسد و به او می گوید تبلیغ جز به وسیله ،خودت یا مردی از ،خودت نباید صورت بگیرد به عبارت دیگر تبلیغ آیات ده گانه سوره برائت به مخاطبین ،آن ها وظیفهٔ شخص پیغمبر است و این وظیفهٔ مهم جز توسط شخص پیامبر صلی الله علیه و اله ، یا مردی از ،او که علی بن ابیطالب علیه السلام وصیّ او بر دین و شریعتش باشد انجام پذیر نخواهد بود.
از این جا معلوم می شود که تبلیغ مستقیم از جانب خداوند جزء وظایف شخص پیغمبر و مقام ولایت و وصایت آن حضرت است (2) و جز خود او یا شخصی که در واقع خلیفه و جانشین اوست نباید از طرف خدا تبلیغ کند و همچنین دانسته می شود این که رسول خدا صلی الله علیه و اله نخست آیات را به ابوبکر می دهد تا آن را بر مشرکان ابلاغ نماید و سپس او را از این کار عزل و بر کنار می نماید برای این است که مسلمانان بدانند خلیفه و جانشین پیغمبر و کسی که باید بعد از او زمام امور مسلمانان را به دست بگیرد و اوامر خدا را ابلاغ نماید و آوای پیغمبر را به گوش مردمان برساند و مفسّر کتاب خدا و مبین احکام و شریعت خدا و نمایندهٔ پیغمبر خدا ،باشد علی بن ابی طالب علیه السلام است.
حال باید دید آیا پیغمبر خدا در این باره سخنی با مردم گفته و او را به عنوان خلیفه و جانشین خود معرفی کرده است یا خیر؟
آن چه مسلّم است این است که پیغمبر خدا در فرصت های مناسب و موارد متعدّد با
ص: 375
الفاظ و عبارات مختلف علی علیه السلام را به عنوان خلیفه و جانشین خود معرّفی نموده و این موضوع را عدّه زیادی از اهل حدیث و تاریخ در کتاب های خود آورده اند که برای نمونه برخی از آن ها را در این جا می آوریم
1. ابن هشام در کتاب سیرهٔ خود در مورد جنگ «تبوک» درباره جانشینی علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و اله چنین آورده است:
هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله خواست از مدینه کوچ کند علی بن ابی طالب را برای سرپرستی خانواده و عیالات خود در مدینه گذارد و به او دستور داد تا نزد آن ها بماند.
منافقین در این باره یاوه سرایی کرده گفتند این که پیغمبر علی علیه السلام را همراه خود نبرده به خاطر این بوده است که بودن علی را بر خود سنگین می دانسته و خواسته است خود را از او آسوده ،کند علی بن ابی طالب که این سخن را شنید اسلحه خود را برداشته و به دنبال آن حضرت حرکت کرد تا در جایی بنام «جُرف» خود را به رسول خدا صلی الله علیه و اله رسانید و به آن جناب :گفت ای رسول خدا منافقین چنین پندارند که چون بودن من در این سفر بر شماگران بوده است مرا در مدینه گذارده ای؟!
رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: آن ها دروغ گفته اند و من تو را برای رسیدگی به کارهای خود و آن چه به جای نهادم در مدینه گذارده ام پس به سوی شهر برگرد و در خانواده من و خانواده خود جانشین من باش (و سرپرستی ایشان را در غیبت من به عهده بگیر) و سپس فرمود:
﴿أَفَلا تَرضَی یَا عَلِی اَن تَکُونَ مِنِّی بِمَنزِلَهِ هَارُونَ مِن مُوسی، اِلاّ اَنَّهُ لا نَبِیَ بَعدِی﴾: «ای علی علیه السلام آیا خشنود نیستی که مقام و منزلت تو نسبت به من همانند مقام هارون نسبت به موسی باشد جز این که بعد از من پیامبری نیست؟»
علی بن ابی طالب که این سخنان را از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنید به مدینه بازگشت و پیامبر خدا صلی الله علیه و اله نیز به راه خود ادامه داد. (1)
2. ابن سعد در کتاب طبقات خود از قول براء بن عازب و زید بن ارقم آورده است که این دو صحابی گفته اند:
چون جنگ «تبوک» پیش آمد رسول خدا صلی الله علیه و اله به علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: یا باید من در مدینه بمانم و یا تو و چون علی علیه السلام را به جانشینی خود برگزید، خود به منظور پیکار با
ص: 376
مشرکان بیرون شد.
پس از عزیمت پیامبر صلی الله علیه و اله ، کسی گفت رسول خدا صلی الله علیه و اله علی علیه السلام را به سبب کاری ناخوشایند که از او سر زده بر جای گذاشته است چون این سخن به گوش علی علیه السلام رسید، خود را به رسول خدا صلی الله علیه و اله رسانید همین که چشم پیغمبر به علی علیه السلام افتاد پرسید: اتفاقی افتاده است؟! علی علیه السلام گفت: نه، ای رسول خدا صلی الله علیه و اله! اما شنیده ام کسی شایع کرده که شما به سبب خطایی که از من سرزده است آزرده خاطر شده و مرا در مدینه بر جای گذاشته ای
رسول خدا صلی الله علیه و اله تبسّمی کرد و فرمود:
«يا على! ، أما تَرضی أن تَکونَ مِنّی کَهارونَ مِن موسی غَیرَ أنَّکَ لَستَ بِنَبِیٍّ: ای علی! آیا دوست نداری که تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی باشی با این تفاوت که تو پیغمبر نیستی؟»، علی علیه السلام پاسخ داد دوست دارم ای رسول خدا و پیغمبر فرمود: مقام و منزلت تو آن چنان است. (1)
3. امام احمد حنبل در کتاب «مُسند» خود از قول سعد بن ابی وقّاص می نویسد که وی گفت:
هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله برای غزوۂ تبوک از مدینه بیرون می شد علی بن ابی طالب - رضی الله عنه - را در مدینه به جانشینی خود برگزید علی به حضرتش گفت: ای رسول خدا! من دوست دارم که در همه جا در کنار شما باشم. پیغمبر فرمود نمی خواهی که برای من به منزله هارون برای موسی ،باشی با این تفاوت که دیگر بعد از من پیامبری نخواهد بود؟ (2)
4. ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه از قول ام سلمه آورده است که در آغاز جنگ «جمل» به عایشه گفت:
من به یادت می آورم که: من و تو در سفری همراه رسول خدا صلی الله علیه و اله بودیم و علی علیه السلام در آن سفر نعلین رسول خدا صلی الله علیه و اله را می دوخت و جامه هایش را می شست، نعلین رسول خدا صلی الله علیه و اله پاره شده بود و علی علیه السلام در زیر سایه درخت سمره ای نشسته و آن را می دوخت که پدرت - ابو بکر - به همراه عمر آمدند و اجازه ورود خواستند ما برخاستیم و به حجاب پناه بردیم و آن ها وارد شدند و با پیغمبر به گفتگو پرداختند و
ص: 377
گفتند: ای رسول خدا! ما نمی دانیم شما تاکی در میان ما خواهی بود؟ ای کاش ما را آگاه می ساختی که پس از تو چه کسی خلیفه و زمامدار خواهد بود تا پناهگاه و مرجع ما باشد؟
رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: من جای او را می دانم (و او را می شناسم) اگر این کار کنم و او را معرفی نمایم شما از گردش پراکنده می شوید همان گونه که بنی اسرائیل از گرد هارون پسر عمران پراکنده شدند و او را تنها گذاشتند
پس آن دو نفر خاموش شدند و از خدمت پیغمبر مرخص شدند و بعد از آن من و تو به خدمت رسول خدا صلی الله علیه و اله باز آمدیم و تو که در محضر رسول خدا صلی الله علیه و اله از همه ما گستاخ تر بودی پرسیدی ای رسول خدا صلی الله علیه و اله چه کسی را بعد از خود خلیفه قرار داده ای؟ فرمود: پاره دوز کفش (خاصف النعل) ما بیرون آمدیم و کسی جز علی علیه السلام را ندیدیم. تو گفتی ای رسول خدا صلی الله علیه و اله! ما به جز علی علیه السلام کس دیگری را نمی بینیم. فرمود: خلیفه همان است. (هو ذاك).
عایشه گفت: درست است داستان را به یاد دارم ام سلّمه گفت: پس بعد از این آگاهی چرا بر او خروج می کنی؟ عایشه گفت من از این جهت بیرون می روم که در میان مردم اصلاح کنم و اگر خدا بخواهد اجر و پاداش ببرم؛ امّ سلمه گفت: این تو و این رأی تو هر چه می خواهی انجام بده. (1)
5. ابن حجر هیتمی مکّی در کتاب «صواعق المحرقه» در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله روایت کرده است که:
در مرضی که آن حضرت با آن از دنیا رحلت ،نمود خطاب به اصحابی که در اطاق او در کنار بسترش جمع شده بودند فرمود:
ای مردم! نزدیک است که به سرعت جانم گرفته شود و از میان شما بروم. به شما چیزی می گویم که عذر من نزد شما باشد آگاه باشید که من در میان شما کتاب پروردگارم و عترتم یعنی اهل بیتم را از خود باقی می گذارم سپس دست علی علیه السلام را گرفت و آن را بلند کرد و فرمود این علی علیه السلام با قرآن است و قرآن با علی علیه السلام است، دو جانشین بصیر من، تا زمانی که بر سر حوض - در روز رستخیز - بر من وارد شوند از یکدیگر جدا نخواهند شد، و من از آن ها خواهم پرسید که بعد از من چگونه با آن ها رفتار کرده اید. (2)
ص: 378
این ،روایات بیانگر این واقعیت است که رسول خدا صلی الله علیه و اله در موارد مختلف و فرصت های ،مناسب خلیفه و جانشین خود را تعیین نموده و علی علیه السلام را به عنوان خلیفه و جانشین پس از خود به اصحاب معرفی ،فرموده و مسأله خلافت و جانشینی را به هیچ وجه مهمل و مسکوت نگذارده است.
امام در لغت عرب به معنای انسانی است که دیگران از او پیروی و متابعت کنند و گفتار و رفتارش را سرمشق و الگوی خود قرار دهند خواه چنین امامی بر حق باشد یا بر ،باطل (1) همچنان که خداوند در مورد امام بر حق می فرماید:
﴿يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ فَمَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُوْلَئِكَ يَقْرَءُونَ كِتَابَهُمْ وَ لَا يُظْلَمُونَ فَتِيلاً * وَ مَنْ كَانَ فِي هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمَى وَ أَضَلُّ سَبِيلاً﴾
روزی [فرا می رسد] که ما هر گروهی از مردمان را با پیشوایشان می خوانیم. پس هر کس که نامه عملش را به دست راستش دهند آن ها نامۀ عمل خود را می خوانند و کم ترین ستمی به آن ها نخواهد شد. و هر کس که در این دنیا کور باشد، در آخرت نیز کور و گمراه تر خواهد بود. (2)
و در مورد امام باطل می فرماید:
﴿فَقَاتِلُوا أَئمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُونَ﴾
با پیشوایان کفر و باطل پیکار کنید که آن ها را عهد و پیمان استوار نیست، باشد که کوتاه آیند. (3)
امام در اصطلاح اسلام کسی است که به فرمان خدا رهبر و راهنمای مردم بوده و آنان را به راه حق و دین خدا دعوت کند خواه چنین امامی انسان باشد و یا کتاب خدا چنان که در مورد امام بودن ،انسان خداوند دربارۀ حضرت ابراهیم علیه السلام می فرماید:
﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً﴾
ص: 379
من تو را پیشوای مردم قرار دادم (1)
و نیز می فرماید:
﴿وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بأَمْرِنَا﴾
ما آن ها را پیشوایان مردم قرار دادیم تا به فرمان ما مردمان را راهنمایی کنند. (2)
همچنین دربارۀ امام بودن کتاب می فرماید:
﴿وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَاماً وَ رَحْمَةً﴾
و پیش از آن کتاب موسی (تورات) پیشوا و رحمت بود (3)
از همین دو آیه اخیر به خوبی معلوم می شود که شرط امام در اسلام این است که اگر امام «کتاب» باشد باید از جانب خدا و به وسیلهٔ پیامبر صلی الله علیه و الهش برای هدایت مردم نازل شده ،باشد همچون کتاب خدا قرآن کریم که به وسیلهٔ رسول خدا صلی الله علیه و اله برای راهنمایی مردم نازل شده و پیش از آن هم کتاب موسی و دیگر کتاب های آسمانی بوده است.
اما اگر «امام» از آدمیان ،باشد آن هم به طور قطع باید از جانب خدا تعیین و معرفی شده باشد، همچنان که خداوند به حضرت ابراهیم علیه السلام فرموده است:
﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً ﴾: من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم.
با توجّه به آن چه گذشت به این نتیجه می رسیم که:
الف: امام در اصطلاح اسلامی یا کتابی مُنزَل است که خداوند آن را برای هدایت و راهنمایی بندگان بر پیامبران نازل کرده است
ب: یا شخص معلوم و شناخته شده ای است که از جانب خدای تعالی برای هدایت و رهبری مردم تعیین و معرّفی ،شده و شرط امامت هم معصوم بودن یعنی پاک بودن از آلودگی به هر گناه و پلیدی است.
حال برای این که این مطلب کاملاً روشن شود امامت حضرت ابراهیم علیه السلام را از دیدگاه قرآن و اخبار اهل بیت علیهم السلام مورد بررسی قرار می دهیم.
قرآن کریم در مورد امامت حضرت ابراهیم علیه السلام چنین می فرماید:
ص: 380
﴿وَ إِذْ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾
و هنگامی که خداوند ابراهیم را به وسائل گوناگون آزمود و او به خوبی از عهده آزمایش بر آمد، خداوند به او فرمود: من تو را امام مردم قرار دادم ابراهیم گفت: از دودمان من نیز - امامانی قرار بده - خداوند فرمود پیمان من به ستمکاران نمی رسد (1)
این آیه از مهم ترین فرازهای زندگی حضرت ابراهیم و آزمایش های بزرگ الهی و پیروزی حضرت ابراهیم علیه السلام در صحنهٔ آزمایش ها سخن می گوید آزمایش هایی که عظمت مقام و شخصیّت حضرت ابراهیم علیه السلام را مشخص می کند و ارزش وجود او را به خوبی آشکار می سازد
از این آیه شریفه که در مورد اعطاء مقام امامت و رهبری به حضرت ابراهیم علیه السلام وارد شده چند مطلب در رابطه با مسأله امامت استفاده می شود که مختصراً به آن ها اشاره می.کنیم
الف: در احراز مقام امامت لیاقت ذاتی و نورانیت باطنی و صفا و صمیمیت قلبی و صلاحیت و شایستگی لازم است و هر کس نمی تواند به آن مقام شامخ نائل گردد و به همین جهت حضرت ابراهیم علیه السلام پس از آن که با چشم باطن ملکوت آسمان و زمین را مشاهده کرد و به مرتبه یقین رسید. (2) و آن گاه به واسطهٔ ابتلاء به آتش نمرود و ذبح حضرت اسماعیل علیه السلام و یک سلسله وظائف سنگین دیگر که مورد آزمایش و امتحان الهی قرار گرفت و به خوبی از عهدهٔ آن ها بر آمد و قابلیت او به اثبات رسید خداوند به او :فرمود من تو را امام و رهبر مردم قرار دادم.
این حقیقت در حدیث پر معنا و جالبی از امام صادق علیه السلام بدینگونه بیان شده است:
«خداوند ابراهیم علیه السلام را بنده خاص خود قرار داد پیش از آن که پیامبر صلی الله علیه و اله قرارش دهد، و خداوند او را به عنوان نبی انتخاب فرمود پیش از آن که او را رسول خود سازد و او را رسول خود انتخاب نمود پیش از آن که او را به عنوان خلیل خود برگزیند و او را خلیل خود قرار داد پیش از آن که او را امام قرار دهد و هنگامی که همه این مقامات را در او جمع کرد فرمود: من تو را امام مردم قرار دادم این مقام در نظر ابراهیم علیه السلام به قدری
ص: 381
بزرگ جلوه کرد که عرض نمود خداوندا از دودمان من نیز امامانی قرار بده، خداوند :فرمود پیمان من به ستمکاران آن ها نمی رسد... یعنی شخص سفیه امام افراد با تقوا نخواهد شد. (1)
ب: از آیه مورد بحث به خوبی استفاده می شود که امام که رهبر همه جانبه مادّی و معنوی جسمانی و ،روحانی و ظاهری و باطنی است و رئیس حکومت و پیشوای اجتماع و مربی اخلاق و راهنمای دینی و مذهبی و معلم و آموزگار بشریت و مجری احکام الهی است - قطعاً باید از طرف خدا تعیین گردد.
زیرا: امامت یک نوع عهد و پیمان خدایی است که با جعل و انتخاب خدا اثبات می شود و گزینش امام در اختیار مردم نیست و به هیچ وجه عقائد و آراء آن ها نمی تواند در گزینش امام ملاک و معیار باشد چرا که مقام امامت مقام خليفة اللهی است و از این رو بدیهی است که چنین کسی را باید خداوند تعیین کند که او طرف پیمان است چنان که در همین آیه به این موضوع تصریح شده و می فرماید: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً﴾: من تو را پیشوای مردم قرار دادم:
و در یک آیه دیگر می فرماید:
﴿وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَ يَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ سُبْحَانَ اللهِ وَ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾
پروردگار تو آن چه بخواهد می آفریند و بر می گزیند آنان حق گزینش ندارند، خدای تعالی از آن چه که آنان شرک می ورزند پاک و منزّه است. (2)
و در حدیث انس بن مالک نیز آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله در تفسیر این آیه شریفه فرمود:
﴿إِنَّ اَللَّهَ اِخْتَارَنِی وَ أَهْلَ بَیْتِی عَلَی جَمِیعِ اَلْخَلْقِ فَانْتَجَبَنَا فَجَعَلَنِیَ اَلرَّسُولَ وَ جَعَلَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ اَلْوَصِیَّ ثُمَّ قَالَ ما کانَ لَهُمُ اَلْخِیَرَهُ یَعْنِی مَا جَعَلْتُ لِلْعِبَادِ أَنْ یَخْتَارُوا وَ لَکِنِّی أَخْتَارُ مَنْ أَشَاءُ فَأَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِی صَفْوَتُهُ وَ خِیَرَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ.﴾
خداوند تبارک و تعالی من و اهل بیتم را از میان همۀ بندگان برگزید و ما را بر همگان برتری بخشید و مرا رسول و فرستاده و علی علیه السلام را وصی گردانید. سپس فرمود: ﴿مَا كَانَ
ص: 382
لَهُمُ الْخِيَرَةُ﴾، «آن ها از خود اختیاری ندارند» یعنی: من به بندگانم اختیار ندادم که کسی را برای خود انتخاب کنند بلکه این منم که هر کس را که بخواهم انتخاب می کنم. پس من و اهل بیتم برگزیده خدا و انتخاب شدۀ الهی از میان بندگان خدا هستیم. (1)
ج: از آیهٔ مذکور استفاده می شود که امام باید «معصوم» و عاری از گناه و خطا باشد زیرا طبق نص صریح آیه شریفه کسانی که رنگ گناه و ستم به خود گرفته اند و در زندگی آن ها نقطهٔ تاریکی از ظلم و ستم دیده می شود - خواه ظلم به خویشتن و خواه ظلم به دیگران - حتی اگر برای یک لحظه هم بت پرستی کرده باشند قابلیت امامت را ندارند. چنان که در وصیت لقمان به پسرش آمده است: ﴿يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾: پسرم! چیزی را شریک خدا قرار مده که شرک ظلم بزرگی است. (2)
در حدیثی از عبدالله بن مسعود نیز نقل شده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ﴿أَنَا دَعْوَهُ أَبِی إِبْرَاهِیمَ﴾: من مورد اجابت دعای پدرم ابراهیم هستم. ما عرضه داشتیم: یا رسول !الله چگونه شما مورد اجابت دعای پدرتان ابراهیم هستید؟ فرمود:
خداوند متعال به سوی حضرت ابراهیم علیه السلام وحی فرستاد که: «من تو را برای مردم امام و پیشوا قرار دادم و چون ابراهیم علیه السلام از این مقام شادمان گردید عرضه داشت پروردگارا! و از فرزندانم نیز امامانی مثل من قرار بده خدای عزّوجلّ به او فرمود: ای ابراهیم من پیمانی را که به آن عمل نخواهم کرد به تو نمی بخشم عرضه داشت: پروردگارا! آن پیمانی که تو به آن وفا نخواهی کرد چیست؟ فرمود: من پیمان امامت را به ستمکاران از دودمان تو نمی بخشم، ابراهیم عرضه داشت پروردگارا! ستمکارانی که این پیمان به آن ها نمی رسد کیانند؟ خداوند فرمود کسی که غیر مرا پرستش نموده و برای بتی سجده کرده باشد هرگز او را امام قرار نمی دهم و شایسته نیست که - چنین کسی - امام باشد...
سپس - پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم - فرمود: پس اجابت دعاء (ابراهیم) به من و برادرم علی علیه السلام منتهی گردید که هیچ یک از ما دو نفر هرگز برای بتی سجده نکرده ایم، پس خداوند مرا «نبی» و علی علیه السلام را «وصیّ» گردانید. (3)
و در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است که فرمود:
ابراهیم علیه السلام پیامبر صلی الله علیه و اله بود پیش از آن که امام ،باشد تا این که خداوند فرمود: «من تو را امام و
ص: 383
پیشوا قرار دادم او عرضه داشت: و از دودمان من نیز امامانی قرار بده خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی رسد آنان که بتی را پرستش کرده اند امام نخواهند بود. (1)
و در ضمن یک حدیث مفصل و طولانی که هشتمین پیشوای معصوم شیعه حضرت علی بن موسی الرضا علیهما السلام دربارهٔ مقام شامخ امامت با عبدالعزیز بن مسلم سخن گفته چنین آمده است که فرمود:
امامت مقام بسیار والایی است که خداوند حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام را پس از مقام پیامبری و دوستی خود به آن اختصاص داد و آن سومین فضیلتی بود که خدا او را بدان مشرف ساخت و نامش را در جهان جاودانه نمود و خود فرمود: «من تو را برای مردمان امام و پیشوا قرار می دهم» و چون ابراهیم خلیل علیه السلام که با این مقام غرق شادی شده بود عرضه داشت: «وَ من ذریّتی؟ و از فرزندانم نیز - امامانی - قرار بده؟ خدای متعال: «فرمود پیمان من (امامت) نصيب ستمکاران نخواهد شد پس این ،آیه امامت هر ستمگری را تا روز قیامت باطل کرده است و این منصب مخصوص برگزیدگان است. (2)
پس امامت و رهبری در ابعاد متعدّد و گوناگون که دارد- که از آن جمله خلافت در زمین رهبری و پیشوایی بر قراری عدالت و ،امنیت و اداره امور مردم است - دارای شرایط خاصی است که از آن جمله نصب و تعیین امام از جانب خداوند و عدالت زمامدار و وجود مقام عصمت در امام است که بدون شرایط مزبور تحقق حکومت حقّه الهی امکان پذیر نیست
،بنابراین، الطاف بی پایان خدایی اقتضا دارد که افراد ممتاز ولایقی را از بین بشر انتخاب کند و آن ها را برای امامت و رهبری برگزیند و برنامه های جامع و کاملی در اختیارشان قرار دهد تا انسان ها را به سوی سعادت و کمال رهبری کنند و راه سعادت و شقاوت را به آن ها نشان دهند و طریق وصول به سعادت و کمال را برایشان هموار سازند.
این افراد برگزیده و ممتاز قطعاً باید «معصوم» و از خطا و اشتباه و لغزش و گناه در امان باشند تا مفید واقع ،شوند ،و الگو و اسوه و نمونه ،باشند تا مردم از آن ها پیروی
ص: 384
،نمایند و اعمال و گفتارشان را با اعمال و گفتار آنان تطبیق دهند و از رفتارشان سرمشق بگیرند.
همچنین باید «عادل» باشند تا در بین مردم به حق و عدالت رفتار ،کنند و احکام الهی را به اجرا در آورند و به کسی ظلم و ستم روا ،ندارند و حق کسی را پایمال نکنند.
به هر حال از بررسی آیاتی که در قرآن کریم پیرامون مسأله «امامت و رهبری» وارد شده این معنا به خوبی استفاده می شود که مقام امامت مقام خلیفة اللهی است و امام و خلیفه قطعاً باید از جانب خدا تعیین شود.
بر اساس آیه شریفه ای که در مورد امامت حضرت ابراهیم علیه السلام وارد شده ،امامت عهد و پیمان الهی است و ،امام خلیفه و جانشین خداوند است و از این رو خدای تعالی چنین مقامی را به بندگان شایستهٔ خود عطا فرموده و به عنوان «عهدی» (پیمان من) آن یاد نموده و مقرر فرموده است که امام باید معصوم و از جانب خدای تعالی به این سمت منصوب و معرفی شده باشد
،بنابراین از آن جا که مقام ،امامت عهد و پیمان الهی است و امام خلیفه و جانشین خداوند در زمین است جای هیچ تردید نیست که همانگونه که خداوند مقررات آیین خود را به پیامبرش وحی و ابلاغ می کند تا آن را به مردمان برساند همچنین او را بدین امر آگاه می سازد که عهد و پیمان خود را بر عهده چه کسی نهاده است.
پس با توجه به این که امامت عهد و پیمان الهی است و عهد امامت خداوند به کسی که ستمگر باشد نمی رسد شکی نیست که گزینش و انتخاب امام با خداوند است و طبق آیاتی که در مورد وظایف مهم پیامبر صلی الله علیه و اله وارد شده، (1) شخص پیغمبر هم تنها ابلاغ کننده و رساننده چنین انتصابی است و عصمت هم لازمه آن است که این دو شرط اساسی در ائمه اهل بیت علیهم السلام جمع است و ما به خواست خدا در بحث های آینده در این باره به تفصیل سخن خواهیم گفت ولی در عین حال: در این جا نیز برای روشن
ص: 385
شدن مطلب به برخی از احادیثی که در منابع معتبر اهل سنت در مورد امامت و پیشوایی وارد شده اشاره می کنیم
تردیدی نیست که مسأله امامت و پیشوایی بعد از رسول خدا صلی الله علیه و اله یکی از مسائل بسیار مهم و حساسی بوده است که اهمیت و حساسیت آن نه از شخص رسول خدا صلی الله علیه و اله و نه از نظر اطرافیان آن حضرت - از نظر هیچ کدام - پنهان نبوده است بلکه از همان ابتدای کار و اوایل بعثت همگی در فکر آن بوده اند (1) و از این رو است که می بینیم پیامبر صلی الله علیه و اله خدا در نخستین روزی که از پیروان خود برای تشکیل جامعه اسلامی بیعت می گرفت (2) و همچنین در گردهمایی کوچکی که از فرزندان عبدالمطلب به هنگام اخطار به نزدیکان و دعوت از آنان به پذیرش اسلام به عمل آورد، (3) و حتی پس از آن در طول دوران ،بعثت امام و پیشوای مسلمانان را به عناوین مختلف به آنان معرّفی فرموده است.
و اینک برای روشن شدن مطلب به احادیث چندی که در این زمینه از طرق اهل سنّت می آوریم توجه فرمائید:
1. ابن مغازلی شافعی در کتاب «مناقب» از انس بن مالک روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
هفتاد هزار از امّت من بدون حساب وارد بهشت می شوند سپس روی به علی علیه السلام نموده و فرمود: آنان از شیعیان تو هستند و تو امام آنان هستی. (4)
2. ابونعیم اصفهانی در کتاب «حلیة الاولیاء» و ابن عساکر در «تاریخ دمشق» و ابن ابى الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه از انس روایت کرده اند که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و اله وضو گرفت و دو رکعت نماز گزارد و آن گاه به من فرمود:
ای انس! نخستین کسی که از این وارد ،شود ،امیرمؤمنان و سیّد و آقای مسلمانان و
ص: 386
فرمانروای نورانیان و خاتم اوصیا (ی پیامبران) خواهد بود. انس گوید: من [در دل خود] گفتم: خدایا او را مردی از انصار قرار بده که ناگاه علی علیه السلام [علیه السلام] وارد شد. رسول خدا صلی الله علیه و اله پرسید: انس چه کسی وارد شد؟ پاسخ دادم علی. پس رسول خدا صلی الله علیه و اله از جای برخاست و شادمانه او را در آغوش گرفت... و فرمود: تویی که از جانب من تبلیغ می کنی و آوای مرا به گوششان می رسانی و آن چه پس از من درباره آن اختلاف کنند برایشان روشن می نمایی. (1)
3. شيخ الاسلام حموینی در کتاب «فرائد السمطین» از قول ابن عباس روایت کرده است که :گفت رسول خدا صلی الله علیه و اله (در حدیثی) به امّ سلمه :فرمود
این علی بن ابی طالب گوشت و خون او گوشت و خون من است و او نسبت به من به منزلهٔ هارون نسبت به موسی است جز این که بعد از من پیامبری نیست. ای امّ سلمه! این علی علیه السلام امیرمؤمنان، و سرور مسلمانان و وصیّ من و مخزن علم من و دروازه دانش من است که مردمان از آن در باید وارد شوند... (2)
4. ابن عساکر در «تاریخ دمشق» از «بریدۀ اسلمی» روایت کرده است که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و اله به ما فرمان داد تا به علی [علیه السلام] به عنوان «امیرالمؤمنین» سلام کنیم و ما هفت نفر بودیم که من در آن روز از همۀ آنان کوچک تر بودم. (3)
5. ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه از کتاب حلية الأولياء ابونعیم اصفهانی نقل کرده است که روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به کسانی که در اطراف آن حضرت بودند فرمود:
سید عرب را برایم بخوانید - یعنی علی بن ابی طالب علیه السلام را - عایشه گفت مگر تو سید عرب نیستی؟ فرمود: من سید فرزندان آدمم و علی علیه السلام سید عرب است. پس چون علی [علیه السلام] آمد به سراغ انصار فرستاد و چون آن ها آمدند خطاب به آنان فرمود آیا شما را به چیزی راهنمایی نکنم که اگر به آن متمسک شوید هرگز بعد از آن گمراه نگردید؟ :گفتند چرا یا رسول الله! فرمود: این علی -ابن ابی طالب - است. پس او را به سبب دوستی من دوست بدارید و به گرامی داشت من گرامی بدارید و [ بدانید ] آن چه برایتان
ص: 387
گفتم جبرئیل [امین] از طرف خدای تعالی مرا به آن فرمان داده است. (1)
6. حافظ، ابوعبدالله محمد بن یوسف گنجی شافعی در کتاب «كفاية الطالب» از ابی برزۀ اسلمی روایت کرده است که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: خدای تعالی در مورد علی [بن ابی طالب ] با من عهد و پیمانی مؤکّد در انجام مأموریتم گرفت عرضه داشتم پروردگارا آن را برای من بیان فرمای فرمود بشنو عرض کردم آماده ام فرمود علی علیه السلام پرچمدار هدایت، امام دوستان من و روشنایی فرمانبرداران من می باشد و او نشانه ای است که پرهیزگاران را به آن ملزم نموده و همراه ساخته ام هر کس او را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هر کس با او دشمنی کند با من دشمنی کرده است ای پیامبر صلی الله علیه و اله تو او را به این عنایت خاص مژده ده و آگاهش کن...(2)
7. ابواسحاق ثعلبی در تفسیر خود در روایتی از ابن عبّاس آورده است که گفت:
چون پس از بازگشت پیامبر صلی الله علیه و اله از جنگ حنین [سوره نصر] ﴿إذَا جَاءَ نَصرُ الله وَالفَتُحُ﴾ ناز شد پیامبر صلی الله علیه و اله فراوان ﴿سُبْحَانَ اَللَّهِ أَسْتَغْفِرُ اَللَّهِ﴾ می گفت و سپس فرمود: ای علی، همانا آن چیزی که به آن وعده شده بودم فرا رسید، پیروزی آمد و مردم گروه گروه وارد دین خدا شدند و هیچ کس از تو برای مقام من سزاوارتر نیست که تو در اسلام از همگان پیشگام تری و به من نزدیکی و داماد منی و سرور زنان جهانیان در خانه تو است و وانگهی به پاس تحمل رنج های فراوان ابو طالب در مورد من به هنگام نزول قرآن بسیار دوست می دارم که حق این نعمت را در مورد فرزندان ابو طالب رعایت کنم. (3)
این روایات همگی به روشنی گواهی می دهند که امام و پیشوای مسلمانان بعد از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله علی بن ابی طالب علیه السلام و امامت منحصر به آن حضرت است و هر کس مدّعی امامت شود و خود را امام بنامد و یا خویشتن را جانشین پیامبر بداند ضالّ و مضلّ و گمراه کننده است چرا که وجود اقدس پیامبر صلی الله علیه و اله ، علی علیه السلام را به عنوان امام و رهبر مسلمین معرفی فرموده است.
حال که مسأله امامت و خلافت از دیدگاه قرآن و روایات اسلامی روشن گردید
ص: 388
بحث آینده را به «شایستگی امیر مؤمنان علیه السلام برای احراز مقام امامت و رهبری» اختصاص می دهیم و نمونه های چندی از فضایل برجسته و امتیازات ویژه آن ،حضرت را که در منابع معتبر شیعه و سنّی آمده ،است میآوریم تا معلوم شود تنها کسی که شایستهٔ مقام امامت و جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و اله بوده است جز علی بن ابی طالب علیه السلام کس دیگری نمی تواند باشد.
ص: 389
ص: 390
شامل:
اصالت خانوادگی و شرافت نسب آن حضرت
خلقت نورانی علی علیه السلام و شرکت وی در نور رسول خدا صلی الله علیه و اله
ولادت با سعادت آن حضرت در خانه کعبه
همراهی علی علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه و اله از آغاز تا پایان
سخنان امیرمؤمنان علیه السلام در سزاواری خویش برای خلافت
اعتراف خلفا به افضلیت و سزاواری امیرالمؤمنین علیه السلام برای خلافت
تصریح مردان و زنان صحابه به افضلیت و اولویت امیرالمؤمنين علیه السلام
سخنان برخی از علما و محدّثان و نویسندگان و سخن سرایان و اندیشمندان درباره عظمت و رفعت مقام امير المؤمنين علیه السلام
ص: 391
ص: 392
چنان که پیش از این اشاره کردیم از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام مقام امامت همچون مقام نبوّت است و همان شرایطی که در مورد رسالت و نبوت معتبر است در امام و جانشین پیامبر صلی الله علیه و اله نیز معتبر است
زیرا: رهبری همه جانبه امّت پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و اله بستگی به فرد یا افراد برجسته ای دارد که از نظر پاکی و پاکدامنی علم و آگاهی اخلاق و ایمان صفات حمیده و خصال پسندیده یگانه روزگار و آئینه تمام نمای پیامبر صلی الله علیه و اله بوده، در تمام دوران عمر گرد گناه و آلودگی نگردد و در بیان احکام دین و پاسخ پرسش های مذهبی مردم دچار خطا و اشتباه نشود و داناترین فرد امت نسبت به مقررات شریعت بوده و هیچ نکته ای از نکات مشکلهٔ مذهبی بر او مخفی و پوشیده نباشد و رهبری او نیز از جانب خدا و به وسیله پیامبر صلی الله علیه و اله تعیین شود.
پس امام در قسمتی از شئون رهبری و شرایط آن- که علم و عصمت و عدالت برتری باشد - با پیامبر صلی الله علیه و اله شریک و یکسان است و همان شرایطی که برای پیامبر صلی الله علیه و اله لازم است برای امامت نیز لازم است و تنها تفاوتی که پیامبر صلی الله علیه و اله و امام دارند این است که پیامبر صلی الله علیه و اله مؤسس مکتب و حامل پیام وحی و مبلغ احکام شریعت و امام جانشین پیامبر صلی الله علیه و اله، نگهبان ،دین مبین ،احکام مجری قوانین ،الهی حافظ منافع ،مسلمین آشنای به رموز قرآن و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله و ادامه دهنده راه رسالت است.
و بر این اساس از آن جا که آیین اسلام آیین جهانی و دین خاتم است خاتم است و پس از پیامبر اسلام پیامبری نخواهد آمد و واگذاری امر رهبری به خود امّت نمی تواند نظر صاحب رسالت را تأمین کند از این رو لازم است پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و اله مقام
ص: 393
جانشینی او به شایسته ترین فرد امت که واجد شرایط امامت و رهبری باشد واگذار ،گردد تا او براساس کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و اله و تبلیغات پیگیر با در دست داشتن زمام قدرت و حکومت جامعه را از هر نوع انحراف و کجروی و گرایش نامطلوب نگهداری نماید
،بنابراین برای تداوم یک مکتب راه صحیح آن است که از طرف خدا فرد شایسته ای که از نظر ایمان و اعتقاد علم و آگاهی پاکی و پاکدامنی و سایر صفات و خصوصیات رهبری همچون پیامبر صلی الله علیه و اله و به منزلهٔ شخص آن حضرت ،باشد برای رهبری امت برگزیده شده و به وسیلهٔ پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به مردم معرفی گردد تا در پرتو ایمان نیرومند و علم وسیع و مصونیّت از خطا رهبری مکتب را به عهده گرفته پایداری آن را تضمین کند چنین شخصیت ممتاز و با فضیلتی که واجد همه صفات کمال و مظهر اوصاف اخلاقی و معنوی پیامبر صلی الله علیه و اله باشد در میان همهٔ مهاجر و انصار کسی جز علیّ بن ابی طالب علیه السلام را نمی توان پیدا کرد.
و این حقیقتی است که همۀ شواهد و قرائن تاریخی و روایات اسلامی بدان گواهی می دهند و صحّت و درستی این نظریه را تأیید مین مایند. زیرا:
اولاً: طبق روایات فراوانی که از طرق شیعه و سنّی درباره امیرالمؤمنین علی علیه السلام وارد ،شده فضایل بی شماری در کتب حدیث و تفسیر و ،تاریخ برای آن حضرت نقل شده که برای احدی از امت غیر از او نقل نشده است.
ثانیا: در میان فضایل بی شمار آن حضرت که در منابع معتبر شیعه و سنی آمده است، یک سلسله فضایل اختصاصی وجود دارد که در میان خلق اولین و آخرین تنها به وجود مقدس آن حضرت اختصاص داشته و حتی احدی از انبیاء و اولیاء و اوصیاء با آن حضرت شریک نمی باشد
و ثالثاً: علی علیه السلام تنها کسی است که در دامان پر مهر رسول خدا صلی الله علیه و اله پرورش یافته، از دوران کودکی تا هنگام وفات رسول گرامی شب و روز ملازم آن حضرت بوده از دریای فیض دانش آن جناب بهره ها گرفته و در رسیدن به عالی ترین مدارج ،کمال گوی سبقت را از همگان ربوده است به گونه ای که احدی از افراد امت را نمی توان با او مقایسه کرد.
،حال برای این که حقیقت و واقعیت این مطلب روشن ،شود نخست به برخی از
ص: 394
ویژگی ها و امتیازات آن حضرت که وی را از دیگران متمایز می سازد، اشاره می کنیم و سپس در بحث دیگری که به دنبال خواهد آمد قسمت دیگری از فضایل و کمالات آن حضرت را که در منابع موثق حدیث آمده و به موجب آن ها وجوب امامت حضرتش اثبات می گردد می آوریم و در پایان برخی از سخنان خود آن حضرت و اعترافات خلفا تصریح عده ای از مردان و زنان ،صحابه و گفتار برخی از علما و محدّثان و نویسندگان و شعراء مشهور جهان را که دربارهٔ شایستگی و سزاواری وی به خلافت در موارد مختلف بیان داشته اند، یاد آور می شویم
و اینک برخی از امتیازات یاد شده:
بدون تردید انتساب و نزدیکی به رسول خدا صلی الله علیه و اله مزیّتی است بر دیگران و فضیلتی است که همتا ندارد از این رو خداوند در قرآن کریم شرافت منسوبین به رسول اکرم صلی الله علیه و اله را از سهمیّه «ذوی القربی» به شمار آورده و خطاب به پیامبرش فرموده است: ﴿وَ أَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ (1): نخستین بار به انذار خویشاوندان نزدیکت بپرداز. و در جای دیگر فرموده است ﴿وَ إِنَّهُ لَذِكرُ لَكَ و لِقَومك﴾ (2): این قرآن یاد آوری برای تو و خویشاوندانت می باشد به همین علت خدای متعال صدقات را به خاطر شرافت و عظمت مقامشان بر آنان تحریم نموده است. اگر خاندان رسالت همانند دیگر مردمان ،بودند هرگز خداوند آنان را به امتیازات یاد شده اختصاص نمی داد و صدقات را بر آنان تحریم نمی نمود پس هر کس که به رسول خدا صلی الله علیه و اله نزدیک تر ،باشد مقامش از دیگران ارجمندتر و بلند پایه تر است
و به همین دلیل است که امیرمؤمنان علیه السلام در مقام معرفی اهل بیت و فضیلت و برتری آنان بر دیگران می فرماید
﴿نَحْنُ أهلُ بَیْتٍ لایُقاسُ بِنا أحَدٌ﴾
ما خاندانی هستیم که هیچ کس با ما مقایسه نمی شود. (3)
ص: 395
و در یک روایت دیگر می فرماید:
﴿نحن أهل بيت لا يوازينا أحدٌ﴾
ما خاندانی هستیم که هیچ کس همتای ما نخواهد بود. (1)
و در دومین خطبه نهج البلاغه - که بعد از رسیدن به مقام خلافت ظاهری خود در توصیف اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله و ویژگی آنان و شرایط رهبری ایراد نموده - می فرماید:
﴿ لا يُقَاسُ بآلِ مُحَمَّدٍ صلي الله عليه و آله مِنْ هَذِهِ الأُمَّةِ أَحَدٌ﴾
هرگز کسی از افراد این امت را با آل محمّد صلی الله علیه و آله نمی توان مقایسه کرد. (2)
در این رابطه ابو عثمان جاحظ که یکی از دشمنان سرسخت علی علیه السلام است، گوید:
على [علیه السلام] در گفتار و همۀ گفتارش صادق و راستگوست! چگونه می توان کسی را با این خاندان همتا دانست با این که رسول خدا صلی الله علیه و اله و دو عنصر ،پاک علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام و دو ،فرزندش حسن و حسین علیها السلام و دو شهید اسلام حمزه و جعفر که با دو بال بهشت پرواز می کند و بزرگ سرزمین حجاز عبدالمطلب و سقای حاجیان عباس و حکیم خردمند بطحاء و نجد ابوطالب از این خاندان هستند و آن را تشکیل می دهند و همه خوبی ها در این خاندان جمع شده است. انصار از یاران آن ها و مهاجرین، کسانی هستند که به سوی آن ها هجرت کرده اند و با آنان هستند صدیق آن کسی است که آن ها را تصدیق نموده و فاروق بین حق و باطل در این جمع حضور دارد حواری راستین حواری آنان بوده و اگر ذوالشهادتین به این لقب افتخار یافت به خاطر شهادتی بود که درباره آن ها داد.
کوتاه سخن آن که خیرات و برکات جهان هستی در مصادیق گسترده اش در بین این خاندان برای آن ها از آن ها و با آنان نشأت گرفته است.
در بلندی رتبه و برتری مقام ،آنان همین بس که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: «من دو چیز گران بها و پر قدر، در بین شما باقی می گذارم که یکی از دیگری بزرگ تر است: کتاب خدا، ریسمان محکم الهی که از آسمان به زمین کشیده شده و دیگری اهل بیت علیهم السلام و عترتم. خدای لطیف و خبیر به من خبر داد که این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند».
و همچنین فرمود: هر سبب و نسبی در قیامت منقطع و گسیخته می گردد، مگر انتساب به
ص: 396
من که هرگز قطع و بریده نخواهد شد. این ها مناقب همهٔ خاندان رسالت بود که گفتم.
اما علی علیه السلام دارای امتیازات ویژه ای است که اگر بخواهیم برای روزهای پر برکت و پر فضیلت عمر شریف وی و مقامات ارزشمند و مناقب بی نظیر وی به تنهایی نگارش کنیم باید کتاب های پر حجم و قطور به رشته تحریر در آوریم او دارای ریشه ای اصیل خواستگاهی ،کریم مقامی والا درخت عملی پر بار و تنومند، دانشی فراوان، بیانی شگفت انگیز زبانی سخنور و سینه ای باز است بر این اساس، اخلاقش نمونه ای از پاکی اصالت و شخصیت اوست شخصیت بارز و نوین علی علیه السلام خود گواهی بر افتخارات گذشته خاندان وی می باشد. (1)
این اعتراف یک دشمن سرسخت درباره علی بن ابی طالب است تا چه رسد به دیگران که محبت آن ،حضرت در رگ و پوست و خون آن ها در جریان بوده و می باشد.
مادر مکرمه اش فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف است. بانویی که تربیت رسول اکرم در دوران کودکی را به عهده داشت و در دامان خویش او را نوازش می نمود نخستین زنی از بنی هاشم بود که در ایمان آوردن به خدا و رسولش از همگان سبقت گرفت و با رسول خدا صلی الله علیه و اله به مدینه هجرت کرد. (2)
روزی که این بانو، دیده از جهان فرو بست رسول خدا صلی الله علیه و اله شخصاً تجهیز او را به عهده گرفت و در پیراهن خویش او را کفن ،نمود و آن هنگام که کندن قبر از حد زانو گذشت و یا به اندازه لحد ،رسید رسول خدا صلی الله علیه و اله با دست مبارک خود خاک را از قبر ،برداشت سپس لحظاتی در قبر خوابید و :گفت ای پروردگاری که همیشه زنده ای و زندگان را می میرانی و مردگان را زنده می کنی به حق محمّد پیامبرت و پیامبران پیش از ،من مادرم فاطمه علیها السلام بنت اسد را بیامرز و حجّتش را بر وی تلقین نما و قبرش را بر او
ص: 397
وسعت ،ببخش زیرا تو ای خدای من بخشنده ترین آمرزندگانی در آن حال او را به عقاید حقه تلقین نموده و مرتباً می فرمود فرزندت! فرزندت نه جعفر و نه عقیل! حاضران عرض کردند: یا رسول الله دربارهٔ فاطمه مادر علی علیه السلام عملی را انجام دادی که دربارهٔ دیگران انجام نداده بودی او را در پیراهنت کفن نمودی و پیش از دفن در آرامگاه او خوابیدی و در حین تلقین به او می گفتی ،فرزندت، فرزندت، نه جعفر و نه ،عقیل، علت این عمل چه بود؟
فرمود: روزی از روزها دربارهٔ ورود مردم به قیامت که همگی عریان و پا برهنه می روند صحبت می کردم فاطمه بنت اسد از شنیدن این سخن، متأثر گردید و گفت: وای بر سرافکندگی آن روز! من به او وعده دادم که در پیراهن خودم تو را کفن خواهم ،کرد تا برهنه به قیامت وارد نشوی و در قبر او خوابیدم تا از فشار قبر در امان باشد و علت این که به او می گفتم فرزندت فرزندت این بود که فرشتگان [نکیر و منکر] بر او وارد شدند و از او پرسیدند خدایت کیست؟ :گفت خدای متعال پروردگار من پرسیدند پیامبرت کیست؟ گفت: محمّد صلی الله علیه و آله پرسیدند امامت کیست؟ در جواب ماند و من به او گفتم فرزندت ،فرزندت یعنی امام و پیشوای تو فرزند علی علیه السلام است نه عقیل و نه جعفر است. (1)
على علیه السلام نخستین هاشمی بود که از دو هاشمی نشأت گرفته بود و اولین کسی است که از هاشم دو مرتبه تولد یافت؛ [یعنی از طرف پدر و مادر هاشمی بود]. (2)
پدر بزرگوارش ابوطالب عبدمناف بن عبدالمطلب ملقب به شيبة الحمد بود نسب علی علیه السلام و پیامبر صلی الله علیه و اله در عبدالمطلب با هم جمع می گردد زیرا پدر پیامبر صلی الله علیه و اله ، عبدالله فرزند عبدالمطلب و پدر علی علیه السلام ابوطالب فرزند عبدالمطلب ،است و عبدالمطلب فرزند هاشم بن عبدمناف فرزند قصی بن کلاب بن مرة بن كعب بن لوی بن غالب بن فهر بن مالک بن نضر بن كنانة بن خزيمة بن مدركة بن الياس بن مضر بن نزار بن معد بن
ص: 398
عدنان بن مبدع بن منيع بن اَدر بن كعب بن شجب بن يعرب بن هيمع بن قيذر بن اسماعیل بن ابراهیم خلیل علیه السلام می باشد (1)
و به همین مناسبت در حدیث بسیار معروف و مشهوری که محدّثان و مورّخان آن را از پیامبر گرامی اسلام نقل کرده اند آمده است که آن حضرت فرمود:
﴿أنا و على من شَجَرَةٍ واحدةٍ و سائرُ النَّاسِ مِنْ شَجَرٍ شَتَّى﴾
من و علی علیه السلام از درخت واحدی نشأت گرفته ایم و سایر مردم - به حسب تفاوتی که دارند - از درختان مختلف آفریده شده اند. (2)
آری، علی علیه السلام پسر عموی تنی رسول خدا صلی الله علیه و اله از سوی پدر و مادر؛ دو عموهای او عباس وحمزة بن عبدالمطلب و برادرانش عقیل و ،جعفر و فرزندانش حسن و حسین علیهما السلام و همسرش فاطمه علیها السلام بزرگ بانوی زنان جهان است او واسطه در فضیلت و کمال مخصوص به این ،خاندان از سوی خداوند متعال و کرامت وی به شمار می رود که انعام و افضال الهی و تمام مکارم برای آل رسول خدا صلی الله علیه و اله به او گره خورده و آن حضرت سالار و بزرگ اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله است و این یک حقیقتی است که برای هیچ کس قابل انکار نیست و حتّی مخالفان ،هم در گذشته این معنا را تصدیق کرده اند.
در این باره علّامه محدّث، میر سیّد علی علیه السلام همدانی در کتاب «مودة القربی» از ابی وائل از عبدالله بن عمر روایت کرده که گفت
«ما در وقت شمارش اصحاب پیغمبر می گفتیم: ابوبکر و عمر و عثمان. مردی گفت: ای ابوعبدالرحمان! پس علی چه کاره است؟ عبدالله :گفت علیٌ من اهل البيت لايقاس به احد، هوَ مَعَ رسول الله صلی الله علیه و آله في درجته علی از اهل بیت پیغمبر است که احدی را با او نمی توان مقایسه کرد او با رسول خدا صلی الله علیه و اله و در درجۀ آن حضرت است.» (3)
نامبرده در حدیث دیگری از احمد بن محمّد کرزی بغدادی روایت کرده که گفت: از
ص: 399
عبدالله بن احمد حنبل (امام حنبلی ها) شنیدم که می گفت:
عثمان و سپس
از پدرم [احمد حنبل] از تفضیل صحابه و برتری آن ها پرسیدم: او گفت: ابوبکر و عمر و ساکت شد. من گفتم پدر! پس علیّ بن ابی طالب کجاست؟ در جواب گفت: هُوَ من اهل البيت لايقاس به هؤلاء علی [علیه السلام] از اهل بیت پیغمبر است و ابوبکر و عمر و عثمان را نمی توان با او مقایسه کرد» (1)
همچنین ابراهیم بیهقی در کتاب «المحاسن و المساوی» از کسی که در مجلس قاسم بن مجمّع والی ،اهواز حضور داشته روایت کرده که گفت:
مردی از بنی هاشم به مجلس قاسم درآمد و گفت: خداوند حال امیر را به صلاح گرداند، آیا تو را به فضیلتی از فضایل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب [علیه السلام] خبر ندهم؟! او گفت: چرا در صورتی که بخواهی و مایل باشی خبر ده. آن مرد گفت: پدرم به من خبر داد و گفت در مجلس ابن عایشه در بصره حاضر بودم که ناگاه مردی از میان جمعیت برخاست و گفت ای ابوعبدالرحمن برترین اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله چه کسانی هستند؟ ابن عایشه (2) گفت: ابوبکر، عمر، عثمان ،طلحه ،زبیر... [و نامی از علی علیه السلام به میان نیاورد] آن مرد :گفت پس علی علیه السلام بن ابی طالب کجاست؟ ابن عایشه گفت این چه سخنی است که می گویی؟ تو از من درباره اصحاب پیغمبر سؤال می کنی یا دربارۀ خود پیغمبر؟ او گفت: من از اصحاب پیغمبر سؤال می کنم ابن عایشه گفت: خداوند تبارک و تعالی - در قرآن کریم - می فرماید: ﴿... قُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَكُمْ..﴾: بگو بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را، ما زنان خود را دعوت نماییم شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت کنیم شما هم از نفوس خودتان...» (3) [طبق این آیه علی علیه السلام نفس پیغمبر است] پس چگونه می توان گفت اصحاب پیغمبر مانند خود پیغمبر خواهند بود؟! (4) [یعنی چگونه می توان اصحاب پیغمبر را با علی علیه السلام که نفس پیغمبر و به منزله شخص پیغمبر است مقایسه کرد. ] (5)
ص: 400
نگارنده گوید: روایاتی که در این زمینه از طرق اهل سنّت وارد شده فراوان است و ما به خواست خدا بخش عمده ای از آن ها را در بحث های آینده به ویژه در «بخش یازدهم» ذکر خواهیم نمود
یکی دیگر از فضایل برجسته امیرالمؤمنین علیه السلام که وی را از دیگران متمایز می سازد و برتری او را بدون چون و چرا به اثبات می رساند خلقت نورانی آن حضرت پیش از ،آفرینش و شرکت وی با نور رسول خدا صلی الله علیه و اله در عالم انوار است که وجود این دو عنصر پاک از نور واحدی نشأت گرفته است. در این زمینه روایات زیادی در منابع مهم حدیث وارد شده که برای روشن شدن اذهان برخی از آن ها را در این جا می آوریم.
1. خطیب خوارزمی در کتاب مناقب خود از «سلمان» روایت کرده است که گفت:
«حبیبم محمّد مصطفی صلى الله عليه و سلم فرمود: من و علی علیه السلام در پیشگاه پروردگار، نوری بودیم که بر جهان آفرینش پرتو افکنده بودیم. این نور چهارده هزار سال پیش از خلقت آدم، خدای را تسبیح و تقدیس می نمود، و در آن هنگام که خدای تعالی آدم را آفرید، این نور به صلب او انتقال یافت و در فاصلهٔ طولانی بین ما و آدم در اصلاب طاهره با هم بودیم تا در صلب عبدالمطلب به دو جزء یکی من و دیگری ،علی از یکدیگر جدا شدیم.» (1) .
2. همچنین خوارزمی در حدیث دیگری از محمّد بن علی بن الحسین علیهما السلام آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«من و علی علیه السلام نور واحدی در پیشگاه الهی بودیم چهارده هزار سال، پیش از آفرینش آدم، پس آن هنگام که خداوند آدم را آفرید این نور را در صلب او قرار داد، پس از آن خدای تعالی پیوس سته آن را از صلبی به صلب دیگر منتقل می ساخت تا این که آن را در صلب عبد المطلب قرار داد سپس از صلب وی دو قسمت گردید، قسمتی از آن به صلب عبدالله و قسمت دیگر به صلب ابوطالب منتقل گردید پس علی علیه السلام از من و من از علی علیه السلام
ص: 401
هستم، گوشت او گوشت من و خون او خون من است از این رو هر کس علی علیه السلام را دوست می دارد به محبت من او را دوست داشته و هر کس با او دشمنی ،ورزد، علتش آن خصومتی است که با من در دل دارد.» (1)
3. علّامه محدّث، میر سیّد علی همدانی در کتاب «مودّة القربی» در حدیثی از «عثمان بن عفّان» آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«من و علی از نور واحدی آفریده شدیم چهارده هزار سال پیش از آن که خدا آدم را بیافریند، پس هنگامی که خداوند آدم را آفرید آن نور را در صُلب او قرار داد و ما پیوسته با هم بودیم تا آن که در صلب عبدالمطلب از هم جدا شدیم و نبوّت را در من و وصایت را در علی علیه السلام قرار داد.» (2)
4. همچنین محدّث همدانی در روایت دیگری از علی علیه السلام نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و اله به من فرمود:
«ای علی! خداوند من و تو را از نور [ ربوبی] خود آفرید، و هنگامی که آدم را خلق نمود آن نور را در صلب او به ودیعت نهاد و ما پیوسته نور واحدی بودیم تا آن که در صلب عبدالمطلب از یکدیگر جدا شدیم پس خداوند نبوّت و رسالت را در من و وصایت و امامت را در تو قرار داد.» (3)
5. ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه، ضمن اخباری که در فضایل علی علیه السلام آورده است تحت عنوان: خبر ،چهاردهم از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نقل کرده است که آن حضرت فرمود:
«من و علی علیه السلام چهارده هزار سال پیش از آن که آدم آفریده شود، نوری در پیشگاه الهی بودیم و چون آدم آفریده شد این نور در او به دو بخش تقسیم گردید: بخشی از آن منم و بخش دیگر علی است».
سپس ابن ابی الحدید می گوید: این روایت را احمد حنبل در کتاب «مسند» و هم در كتاب فضایل علی علیه السلام آورده ،است و مؤلف کتاب فردوس - یعنی: حافظ دیلمی - هم آن را آورده و در آن چنین افزوده است:
ص: 402
«سپس به - صلب - عبد المطلب منتقل شدیم و پیامبری از آن من و وصایت از آنِ علی گردید.» (1)
از جملهٔ فضایل و مناقب امیرمؤمنان علی علیه السلام که در میان فضایل بی شمار آن حضرت چون ستاره درخشانی بر تارک تاریخ بشریت می درخشد و نمایان گر لیاقت ذاتی شایستگی و سزاواری او برای احراز مقام امامت و رهبری امت بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است ولادت با سعادت آن حضرت در درون خانه خداست که این خود یک امتیاز و فضیلت ویژه ای است که در میان همه انبیاء و اولیاء و اوصیاء تنها اختصاص به آن جناب دارد زیرا هرگز کسی غیر از او نه پیش از او و نه بعد از او در درون خانه کعبه متولّد نشده است.
علامه ،بزرگوار ،ابوالحسن علی بن عیسای اربلی (متوفای 693 هجری) در کتاب «کشف الغمه» از کتاب «بشارة المصطفی» از طریق «یزید بن قعنب» مشروح داستان ولادت امیرالمؤمنین علیه السلام را در خانه خدا چنین نقل می کند که وی گفت:
من و عباس بن عبدالمطلب و گروهی از بنی عبدالعزّی در برابر خانه کعبه نشسته بودیم که ناگاه فاطمه بنت اسد مادر امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و در حالی که درد زایمان او را فرا گرفته بود راه مسجد الحرام را در پیش گرفت و خود را به دیوار کعبه نزدیک ساخت و چنین گفت
«خداوندا! من به تو و پیامبران و کتاب هایی که از طرف تو نازل شده اند و نیز به سخن جدّم ابراهیم خلیل علیه السلام سازنده این خانه ایمان راسخ .دارم پروردگارا، به پاس احترام کسی که این خانه را ساخت و به حق کودکی که در رحم من است، تولد او را بر من آسان فرما.»
یزید بن قعنب :گوید پس دیدیم دیوار کعبه شکافته شد و فاطمه به درون خانه کعبه رفت و از دیدگان ما ناپدید شد و دیوار به حال اول ،برگشت جماعتی که در آن جا بودیم
ص: 403
برخاستیم تا قفل در را باز کنیم اما قفل باز نشد از آن جا فهمیدیم که این شکافتن دیوار به امر پروردگار بوده است سه روز از این ماجرا گذشت و در روز چهارم فاطمه علیها السلام در حالی که مولود کعبه را به روی دست داشت از خانه خدا بیرون آمد و چنین گفت:
«بی گمان من از زنان با ایمان دوران گذشته برتری یافتم زیرا آسیه دختر مزاحم [همسر فرعون] خدای را در جایی به شکل پنهانی پرستش کرد که خداوند دوست نداشت جز در حال اضطرار در آن جا پرستش شود و مریم دختر عمران [ که به هنگام ولادت مسیح، به فرمان خداوند، از بیت المقدس و عبادتگاهش خارج گردیده و مسیح را تولّد نمود] با دست خود درخت خرمای خشکیده ای را تکان داد تا از آن خرمای تازه خورد، اما من به فرمان خداوند به خانه کعبه داخل شدم و از میوه های بهشتی، تغذیه نمودم و پس از پایان حمل که خواستم از آن جا خارج شوم، هاتف غیبی مرا ندا کرد ای فاطمه علیها السلام این مولود مسعود را «علی» نام گذار، چرا که خداوند علیّ اعلی می فرماید: من نام او را از نام خویش برگرفتم و او را به ادب خاص خود تربیت نمودم و بر دانش عمیق خویش او را واقف ساختم اوست که در آینده نه چندان دور خانه ام را از وجود بت ها پاک ساخته و آن ها را خواهد شکست و برپشت بام خانه ام پس از شکستن بت ها، حکومت توحید را اعلام خواهد کرد و مرا تقدیس و تمجید خواهد نمود، خوشحال و شادمان باد، آن کس که او را دوست داشته و فرمانش را اطاعت نماید و تیره روز باد آن کس که با او دشمنی ورزد و از فرمانش سرپیچی نماید.» (1)
در همین رابطه حافظ گنجی شافعی از «جابر بن عبدالله أنصاری» روایت کرده که :گفت از رسول خدا صلی الله علیه و اله دربارهٔ میلاد علی بن ابی طالب علیه السلام پرسیدم فرمود: مرا از بهترین مولودی پرسیدی که شبیه حضرت مسیح علیه السلام زاده شده است.
همانا خدای - تبارک و تعالی - علی را از نور من آفرید و مرا از نور او و هر دو از یک نوریم آن گاه خداوند ما را از صلب آدم علیه السلام به اصلاب پاک و ارحام پاکیزه منتقل ساخت و به هیچ صُلبی در نیامدم جز آن که علی علیه السلام با من بود و پیوسته چنین بودیم تا خداوند مرا به بهترین رَحِم یعنی آمنه و علی علیه السلام را به بهترین رَحِم یعنی فاطمه بنت أسد سپرد.
ص: 404
در زمان ما مرد زاهد و عابدی بود به نام «مبرم» که دویست و هفتاد سال به پرستش خدا سرگرم بود و در طول این مدت یک حاجت هم از خدا نخواسته بود؛ خداوند أبوطالب را به نزد او فرستاد همین که چشم مبرم به وی افتاد برخاست، سر او را بوسه داد و او را نزد خود نشانید و گفت تو کیستی؟ :گفت مردی از تهامه ام مبرم :گفت از کدام تیرهٔ تهامه؟ گفت از بنی هاشم مرد عابد دوباره برجست و بار دوم سر او را بوسید و گفت ای ،فلانی خداوند علیّ أعلى به من الهامی کرده است، ابوطالب گفت: چه الهامی؟ گفت فرزندی از تو متولد می شود که ولیّ خدای بزرگ است.
چون شب میلاد علی علیه السلام فرا رسید زمین روشن شد و أبوطالب بیرون آمد در حالی که می گفت ای ،مردم ولیّ خدا در کعبه به دنیا آمد.
فردا صبح وارد کعبه شد و می گفت:
يا ربّ هذا الفسق الدجىّ *** و القمر المنبلج المضيّ
بيّن لنا من أمرك الخفيّ *** ماذا ترى في اسم ذا الصبيّ
بناگاه صدای هاتفی را شنید که می گوید:
يا أهل بيت المصطفى النبيّ *** خصّصتم بالولد الزكيّ
انّ اسمه من شامخ العليّ *** علىُّ اشتقّ من العلىّ
ای خاندان پیامبر برگزیده شما به این نوزاد پاک و پاکیزه اختصاص داده ،شدید اسم او از جانب خدای بزرگ علی گذارده شد و علی برگرفته از علیّ أعلی است. (1)
فقیه ،شافعی میر سید علی همدانی در کتاب «مودّة القربی» از «عباس بن عبدالمطلّب» روایت کرده است که گفت:
چون علی علیه السلام از مادرش «فاطمه» متولد گردید فاطمه نام پدرش «أسد» را بر او نهاد و جناب «أبوطالب» از آن اسم راضی نبود فرمود ای فاطمه بیا تا شبانگاه بالای كوه «أبوقبیس» برویم و از خدا بخواهیم شاید ما را از اسم این نوزاد خبر بدهد. پس هر دو به کوه أبوقبیس (یا مسجد الحرام) رفتند و به دعا مشغول شدند. جناب «أبوطالب» دعای خود را به صورت شعری بیان داشت و چنین گفت:
يا ربّ هذا الفسق الدجىّ *** و الفلق المنبلج المُضىّ
ص: 405
بيّن لنا عن امرك المقضىّ *** بما نُسمّى ذلك الصبىّ
پروردگارا ای صاحب شب ظلمانی و ماه نورانی از امر پوشیده و حکم مقدّر شده خود برای ما آشکار کن که نام این کودک را چه بگذاریم؟»
در آن حال صدایی از آسمان به گوش رسید و ابوطالب سرش را بلند نمود و به جانب صدا چشم دوخت و لوحی مانند «زبرجد» سبز دید که بر آن چهار سطر نوشته شده بود. لوح را بر گرفت و به سینهٔ خود چسبانید و دید این اشعار در آن ثبت شده است:
خصّصتما بالولد الزكيّ *** و الطاهر المنتجب الرضىّ
و اسمه من قاهر العليّ *** علىّ اشتقّ من العلىّ
شما دو نفر «أبوطالب و فاطمه» اختصاص یافتید به فرزندی پاک و پاکیزه و برگزیده و ،پسندیده و نام او از جانب خدای بزرگ «علی» نهاده شده و علی علیه السلام از نام خداوند علی اعلی گرفته شده است
پس ابوطالب بسیار خوشحال شد و از شدت خوشحالی و سرور در پیشگاه باری تعالی به سجده افتاد و به شکرانه این نعمت بزرگ ده شتر عقیقه کرد و این لوح پیوسته به خانه کعبه آویخته بود و بنی هاشم بدان افتخار می کردند تا زمانی که حجاج بن یوسف ثقفی بر عبدالله بن زبیر غلبه یافت (و خانه کعبه را به آتش کشید). (1)
،آری، علی علیه السلام در خانه کعبه تولد یافت و خود نیز به منزله کعبه است.
در این ،زمینه علامه مناوی در «کنوز الحقایق» آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله خطاب به علی علیه السلام فرمود یا علی! تو به منزله خانه کعبه ای (2)
و ابن اثیر جزری در «اسد الغابه» به سند خود از «صنابجی» از علی علیه السلام روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله خطاب به آن حضرت فرمود: ﴿أَنْتَ بِمَنْزِلَهِ اَلْکَعْبَهِ تُؤْتَی وَ لاَ تَأْتِی...﴾ تو در مقام و منزلت همچون خانه کعبه ای که مردم باید به سوی تو آیند و تو نیازی به
ص: 406
آن ها نداری...» (1)
تردیدی نیست که داستان ولادت امیرمؤمنان علیه السلام در درون خانه کعبه یکی از حقایق مسلّم تاریخ است که همۀ محدّثان و مفسران و مورّخان شیعه و دانشمندان علم انساب و حتی گروهی زیادی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت آن را در کتاب های خود آورده و به این حقیقت تصریح ،نموده و آن را یک فضیلت بی نظیر خوانده و روایت ولادت را «متواتر» دانسته اند.
،بنابراین با توجه به این مطلب که خبر ولادت امیرالمؤمنین علیه السلام در درون خانه کعبه مشهور و روایت آن در نزد بزرگان شیعه و اهل سنّت ،متواتر و از دوران گذشته تا عصر ،حاضر پیوسته در کتاب های هر دو گروه آمده است جای هیچ گونه تردید برای احدی باقی نمی ماند که مسأله ولادت امیرالمؤمنین در خانه خدا یکی از ویژگی ها و امتیازات و فضایل خاص آن حضرت است که هیچ یک از مردمان نه از صحابه پیغمبر و نه هیچ یک از انبیاء و اولیاء و اوصیاء در این فضیلت با او شریک نیست.
و به همین دلیل است که اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت و علمای بزرگ شیعه در طول قرون و اعصار در برابر مخالفان به این فضیلت بزرگ تاریخی استناد جسته و پیوسته آن را دلیل قاطعی بر شایستگی امیر مؤمنان دانسته و در مقام اثبات امامت و حقانیت آن حضرت به آن استدلال می نموده اند.
به هر حال مسأله ولادت با سعادت امیرالمؤمنین علیه السلام در خانه کعبه از مناقب قطعیه و مسلّمه و از فضایل خاصّ آن حضرت است که مورد اتفاق شیعه و سنّی و در میان همۀ طوایف اسلامی ،مشهور و در بسیاری از منابع حدیثی و تاریخی اهل سنت نیز آمده است.
و جالب توجه آن که: آن عده از دانشمندان اهل سنّت ،هم، که مسأله ولادت را در کتاب های خود آورده اند تنها به نقل این فضیلت تاریخی اکتفا ننموده اند، بلکه گروهی از ،آنان با این که در نقل و پذیرش روایات مربوط به «اهل بیت» سخت احتیاط می کرده اند
ص: 407
با این همه: به قطعیت این فضیلت ،بزرگ اقرار و اعتراف نموده و با قاطعیّت تمام به متواتر بودن حدیث ولادت، تصریح کرده اند.
اینک برای این که در این باره سخنی به گزاف نگفته ،باشیم گفتار تنی چند از مشاهیر دانشمندان از بزرگان شیعه و اهل سنّت را در این جا می آوریم و گفتار دانشمندان اهل سنّت را مقدّم می داریم
1. حافظ ابوعبدالله محمّد بن عبدالله معروف به حاکم نیشابوری، متوفای سال 405 ،هجری در کتاب بسیار معروف خود «مستدرک صحیحین» در مورد ولادت امیرالمؤمنین علیه السلام در خانه کعبه چنین می گوید:
«... روایات متواتر است که فاطمه بنت اسد امیرمؤمنان علی بن ابی طالب- کرم الله وجهه - را در خانه کعبه به دنیا آورده است.» (1)
2. نورالدین علی بن محمّد معروف به ابن صبّاغ مالکی متوفای 855 هجری در کتاب پر ارج «فصول المهمه» چنین می نویسد:
«علی علیه السلام در مکّه معظّمه در میان بیت الحرام در روز جمعه 13 رجب، 30 سال گذشته از عام الفیل و 23 سال پیش از هجرت چشم به جهان گشود... پیش از آن حضرت هرگز احدی در بیت الحرام متولّد نشد و این برتری ویژه آن حضرت است که خداوند برای ظاهر ساختن مرتبه و مقام و شکوه حضرتش به ایشان عطا فرموده است.» (2)
3. عبدالرحمن ،صفوری دانشمند معروف در کتاب «نزهة المجالس» پیرامون ولادت امیرمؤمنان علیه السلام در درون کعبه چنین می نویسد:
«در مکّه معظّمه در کتاب «الفصول المهمه فى معرفة الائمّه» تألیف ابوالحسن مالکی خواندم که علی علیه السلام را مادرش در میان کعبه معظّمه به دنیا آورد و این فضیلتی است که خداوند متعال به او اختصاص داد داستان از این قرار بود که فاطمه بنت اسد را درد زایمان ،گرفت ابو طالب او را وارد کعبه نمود و همان جا فراغت یافت و او را روز 13 رجب سال 30 بعد از عام الفیل سه سال بعد از ازدواج رسول خدا صلی الله علیه و اله با حضرت
ص: 408
خدیجه، در درون کعبه به دنیا آورد...» (1)
4. علی بن حسین مسعودی ،هذلی متوفای سال 333 یا 345 هجری که بیش از هزار سال است مورد پذیرش همهٔ محققان شیعه و سنّی است در کتاب ارزشمند «اثبات الوصیة» در مورد ولادت امیرمؤمنان علیه السلام در درون کعبه چنین می نویسد:
روایت شده که فاطمه بنت اسد «بیت» را طواف می کرد که ناگهان در حال طواف درد زایمان گرفت، و چون درد او شدت یافت وارد کعبه شد و او را در درون کعبه به دنیا آورد. این زایمان، همانند زایمان آمنه مادر رسول اکرم صلى الله عليه و سلم شد (2) پیش از او یا بعد از او هرگز احدی در درون کعبه به دنیا نیامده است.» (3)
5. شاه ولیّ الله احمد بن عبدالرحیم ،دهلوی متوفای 1176 هجری، محدّث معروف، پدر «عبدالعزیز دهلوی» که کتاب «تحفهٔ اثنا عشریّه» (4) را در رد تشیّع نگاشته در کتاب «ازالة الخفاء» در مورد ولادت امیرالمؤمنین علیه السلام چنین می نویسد:
«بی گمان روایات متواتر است در این که فاطمه بنت اسد، امیر المؤمنين علی بن ابی طالب علیه السلام را در درون کعبه به دنیا آورد بدون تردید او در روز جمعه، 13 رجب، سی سال بعد از عام الفیل در خانه کعبه به دنیا آمده است. و هرگز پیش از او یا بعد از او کسی در خانه کعبه زاده نشده است.» (5)
ص: 409
6. شهاب الدین ابوالثنا سید محمود آلوسی ،بغدادی صاحب تفسیر معروف «روح المعانی» متوفای 1270 هجری که شرح مفصّلی بر قصیدهٔ عينيّه عبدالباقی آفندی عمری نوشته هنگامی که به این بیت می رسد که می گوید:
أنتَ العَليُّ الَّذِي فَوقَ العُلى رُفِعَا *** ببَطْن مَكَّةَ عِنْدَ الْبَيْتِ إِذْ وُضِعا
تو آن «علی» هستی که مقام والایت از «عُلو» هم بالاتر رفت هنگامی که در مکه و در [درون] خانه خدا زاده شدی
در شرح این بیت چنین می نویسد:
«ولادت امیرمؤمنان- کرم الله وجهه - در درون ،کعبه در میان ملل جهان مشهور است و در کتاب های فریقین (شیعه و سنی) روایت شده است و هرگز در مورد غیر ایشان چنین فضیلتی ثابت نشده است آری چقدر شایسته و مناسب است که پیشوای پیشوایان در جایی متولّد شود که آن جا قبلهٔ مؤمنان است. سپاس و ستایش از آن خداوندی است که هر چیزی را در جای شایستهٔ خود قرار می دهد و او فرزانه فرزانگان است.» (1)
از تعبیر آلوسی استفاده می شود که شهرت جهانی این فضیلت و انعکاس آن در کتاب های شیعه و سنی در همۀ قرون و اعصار بوده است و آن بیش از حد تواتر است و اگر در این حد نبود هرگز شایسته نبود که وی بدان افتخار و مباهات نماید و خدا را بر آن سپاس و ستایش بگوید از تعبیر او به خوبی استفاده می شود که شهرت این واقعه در هر دورانی بیش از حد تواتر بوده .است.
7. علّامه سید مؤمن ،شبلنجی متوفای بعد از سال 1308 هجری در کتاب ارزشمند «نور الابصار» نیز دربارهٔ مسأله ولادت مولا امیر مؤمنان علیه السلام در خانه خدا چنین می نویسد:
«على علیه السلام در مکه در درون کعبه به دنیا آمد این واقعه بنا به قولی در روز 13 رجب، سی سال بعد از عام الفیل 13 سال و به قولی 12 سال و به قولی دیگر 10 سال پیش از بعثت بود و قبل از آن حضرت و یا بعد از او احدی در جوف کعبه متولد نشده است.» (2)
این ها گفتار تنی چند از دانشمندان بزرگ اهل سنّت بود که ما آن ها را برای اثبات تواتر حدیث ،ولادت از منابع مهم و موثق ایشان نقل .نمودیم و اینک به گفتار تنی چند از
ص: 410
علمای بزرگ شیعه می پردازیم.
1. مرحوم سیّد ،رضی متوفای سال 406 هجری گرد آورنده کتاب جاوید «نهج البلاغه» که از مفاخر خاندان پاک پیامبر صلی الله علیه و اله و پیشوای علم و حدیث و ادب و چهرۀ علمی او بر همه آشکار است در کتاب «خصائص امیرالمؤمنین علیه السلام» می فرماید:
«امیرمؤمنان علیه السلام در 13 رجب، سی سال بعد از عام الفیل در بیت الله الحرام ديده به جهان گشود. مادرش فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف است. او اوّل هاشمی است که از پدر و مادر هاشمی متولد شده است [ یعنی نَسَب او از طرف پدر و مادر به هاشم جدّ پیامبر صلی الله علیه و اله می رسد] و ما جز او کسی را نمی شناسیم که در درون کعبه دیده به جهان گشوده باشد.» (1)
2. دانشمند جلیل القدر سیّد مرتضی عَلَم الهُدی برادر بزرگوار سیّد رضی متوفای سال 436 هجری در شرح قصیدهٔ مذهّبهٔ سید حمیری می فرماید:
«روایت شده است که فاطمه بنت اسد آن حضرت را در درون کعبه به دنیا آورد و او را در این فضیلت همانندی نیست.» (2)
3. استاد دانشمندان تشیّع و رئیس امّت ،اسلامی ،ابو عبدالله محمّد بن محمّد بن ،نعمان معروف و ملقّب به «شیخ مفید» متوفای سال 413 هجری در کتاب گران قدر «ارشاد» می فرماید:
«امیرمؤمنان علیه السلام در روز جمعه 13 رجب سال 30 بعد از عام الفیل در درون بیت الله الحرام متولد شد. هرگز پیش از او و یا بعد از او مولودی در درون کعبه متولد نشده است و این کرامتی بزرگ است که از سوی پروردگار متعال به آن حضرت عطا شده است.» (3)
4. مقدّم علمای شیعه و پیشرو طائفه ،امامیّه ابو جعفر محمّد بن حسن، معروف به شیخ طوسی متوفای سال 460 هجری در کتاب پر ارج «تهذیب» که سومین کتاب از كتب اربعه (4) و مورد اعتماد همهٔ شیعیان است می فرماید:
ص: 411
«امیرمؤمنان علیه السلام در مکّهء معظّمه در درون ،کعبه در شب جمعه، 13 رجب، سی سال گذشته از عام الفیل، دیده به جهان گشود.» (1)
5. دانشمند محقّق و ،متتبّع رشیدالدین محمد بن علی علیه السلام معروف و مشهور به «ابن شهر آشوب» و سروی ،مازندرانی متوفای 588 ،هجری در کتاب پر ارج «مناقب» پس از نقل روایاتی در پیرامون ولادت مولای متّقیان امیرمؤمنان علی علیه السلام چنین می نویسد:
«مولود پاک از تبار پاکان در پاک ترین مکان ها دیده به جهان گشود کجا برای غیر او چنین شرافت و کرامتی یافت می شود. شریف ترین نقاط دنیا حرم مطهر در مکّه معظّمه است و شریف ترین نقطهٔ حرم مسجد الحرام است و شریف ترین مسجد الحرام است و شریف ترین نقطهٔ مسجد کعبه است و هرگز مولود دیگری در خانه خدا متولّد نشده است.
کسی که در چنین مکان مقدّسی دیده به جهان گشوده برترین شرافت ها و کرامت ها را دارد، به خصوص که در روز جمعه متولّد شده که سید الایّام است، و در ماه رجب که ماه حرام است. هرگز مولودی جز امیرمؤمنان علیه السلام در بیت الحرام و ماه حرام و سید الایّام متولّد نشده که در این شرافت و کرامت شریک مولای متّقیان باشد.» (2)
6. مرجع والای جهان تشیّع آیت ،حق ابومنصور حسن بن يوسف بن على بن مطهّر ،حلّی مشهور به «علّامه حلّی» و متوفای 726 هجری در کتاب پر ارج «المستجاد» می نویسد:
«ابو الحسن امیرمؤمنان علیه السلام در مکّه در درون کعبه معظّمه به روز جمعه، 13 رجب، سال 30 عام الفیل دیده به جهان گشود این کرامت ویژه آن حضرت برای تجلیل از مقام او بود، که هرگز احدی پیش از او یا بعد از او در آن جا متولّد نشده است.» (3)
وی در کتاب های نهج الحقّ و کشف الصدق، و كشف اليقين نیز تصریح کرده است که ولادت فرخنده امیرمؤمنان علیه السلام در درون کعبه و در روز 13 رجب سال 30 بعد از عام
ص: 412
الفيل واقع شده و هرگز پیش از او کسی در آن جا متولّد نشده و بعد از او نیز چنین سعادتی نصیب کسی نشده و به هنگام ولادت امیرمؤمنان علیه السلام رسول خدا صلی الله علیه و اله سی ساله بوده است (1)
7. علّامه بزرگوار سید هاشم ،بحرانی متوفای سال 1107 هجری در کتاب گران قدر «غاية المرام» می فرماید:
«ولادت امیر مؤمنان علیه السلام در داخل کعبه به حدّ تواتر رسیده و در کتاب های شیعه و سنی به صراحت و قاطعیت بیان شده است.» (2)
در این جا بحث خود را دربارۀ «شهرت روایت ولادت و تواتر آن» به پایان می بریم و اضافه می کنیم که:
در برخی از زیارت های مأثور که از امامان معصوم علیهم السلام نقل شده است نیز، به ولادت امیرمؤمنان علیه السلام در درون کعبه تصریح شده است که برای مزید بصیرت به دو نمونه آن اشاره می کنیم:
پیشوای ششم شیعیان امام صادق علیه السلام برای یار با وفایش محمد بن مسلم زیارتی تعلیم فرموده که امیرمؤمنان علیه السلام را در روز 17 ربیع الاول با آن زیارت کند این زیارت را شیخ مفید و شیخ شهید در «مزار» و سیدابن طاووس در «مصباح الزائر» نقل کرده اند. در فرازی از این زیارت چنین آمده است:
﴿السَّلامُ عَلَيْكَ يَا مَنْ وُلِدَ فِى الْكَعْبَةِ﴾ (3)
درود بر تو ای کسی که در کعبه دیده به جهان گشودی
در این زیارت فضائل امیرمؤمنان علیه السلام یکایک بر شمرده می شود و در پایان یک بار دیگر به ولادت آن حضرت در درون کعبه اشاره می شود:
﴿الْمَولُودُ فِي الْبَيْتِ ذِي الأَستَارِ﴾ (4)
ص: 413
آن مولودی که در درون کعبه و در سراپردۀ الهی دیده به جهان گشود.
در زیارت دیگری که سیدابن طاووس به عنوان زیارت مطلقه امیرمؤمنان علیه السلام در مصباح الزائر نقل کرده است چنین آمده است:
﴿السَّلامُ عَلَى الْمَوْلُودِ فِي الْكَعْبِةِ الْمُزَوَّج فِي السَّمَاءِ﴾. (1)
درود بر آن مولودی که در خانه خدا دیده به جهان گشوده و در آسمان ها عقد نکاحش بسته شد.
در این جا لازم است به این مطلب اشاره کنیم که بر اساس روایات حدیثی و تاریخی که در منابع معتبر شیعه و اهل سنت آمده است یکی دیگر از فضائل اختصاصی علی علیه السلام که او را از دیگران متمایز می سازد این است که وی از همان لحظه ولادت در آغوش پیامبر صلی الله علیه و اله قرار گرفت و پیوسته در کنار رسول خدا صلی الله علیه و اله به سر میبرد و پیامبر صلی الله علیه و اله نسبت به او علاقه فراوان داشت و شخصاً تربیت او را به عهده گرفت
در این رابطه برهان الدین حلبی در کتاب «انسان العيون» معروف به سیره حلبيه گوید: در «خصائص العشره» زمخشری آمده است که پیامبر أکرم صلی الله علیه و اله نام او را علی گذاشت و روزهایی چند او را از آب دهان مبارک خود غذا داد و زبان خود را برای مکیدن در دهان او می نهاد فاطمه بنت اسد مادر على - رضى الله تعالی عنها - گوید: چون او را به دنیا آوردم پیامبر صلی الله علیه و اله او را علی علیه السلام نامید و آب دهان خود را در دهان او ریخت و زبان خویش را در دهان او گذاشت و علی علیه السلام پیوسته زبان حضرتش را می مکید تا به خواب رفت؛ فردای آن شب دایه ای برای او طلب کردیم ولی علی علیه السلام پستان هیچ زنی را نگرفت ما حضرت محمّد صل الله علیه و آله را فرا خواندیم حضرتش زبان خود را در دهان علی نهاد تا خوابش برد و چندگاهی - به اندازه ای که خدا می خواست - به همین
ص: 414
صورت گذشت. (1)
علامه حلّى - رحمه الله - گوید: آن حضرت در روز جمعه سیزدهم ماه رجب سی سال پس از عام الفیل در کعبه به دنیا آمد و جز آن حضرت هیچ کس نه قبل و نه بعد از حضرتش در کعبه زاده نشده است.
روزی که علی علیه السلام دیده به جهان گشود از عمر پربرکت رسول خدا صلی الله علیه و اله سال سی گذشته ،بود (هنگامی که ،فاطمه نوزاد را به خدمت پیامبر آورد با علاقه شدید آن حضرت نسبت به وی رو به رو شد) پیامبر صلی الله علیه و اله او را بسیار دوست داشت و به مادرش دستور داد تا گهواره او را نزدیک بسترش قرار دهد.
رسول خدا صلی الله علیه و اله شخصاً تربیت او را به عهده گرفته و با دست مبارکش بدن او را می شست و به او شیر می داد و به هنگام خواب گهواره اش را حرکت می داد و در وقت بیداری در کمال ملاطفت و مهربانی با او سخن می گفت و گاهی هم او را به سینه می فشرد و می فرمود:
«این [مولود عزیز] برادر ولی ،امور ،پشتیبان ،ذخیره پناهگاه، برگزیده، داماد وصیّ همسر ،دخترم امین بر وصیت ها و خلیفه و جانشین من است.»
به سبب علاقه ای که به علی داشت هیچ گاه از او جدا نمی شد و هر موقع [برای عبادت] از شهر خارج می شد او را به شانه می گرفت و به همراه خود می برد و فراز و نشیب های شهر مکه و کوه های آن را می پیمود [و به دور از چشم بت پرستان قریش به عبادت مشغول می شد]. (2)
ابن أبى الحدید در «شرح نهج البلاغه» گوید: از امام صادق علیه السلام روایت است که :فرمود علی علیه السلام پیش از رسالت رسول خدا صلی الله علیه و اله نور (وحی) را می دید و صدا را می شنید و پیامبر صلی الله علیه و اله به او فرمود اگر من خاتم پیامبران نبودم تو شریک در نبوّت من بودی حال که پیامبر صلی الله علیه و اله نیستی وصی پیامبر صلی الله علیه و اله و وارث او هستی بلکه تو سرور اوصیاء و پیشوای
ص: 415
پرهیزکارانی.» (1)
علّامه مجلسی - رحمه الله - گوید: أبوالقاسم در أخبار أبو رافع از سه طریق روایت کرده که پیامبر صلی الله علیه و اله هنگام ازدواج با خدیجه به عموی خود أبوطالب گفت: من دوست دارم که یکی از فرزندان خود را به من بسپاری تا یاور من باشد و امور مرا کفایت کند و من این لطف شما را .سپاسگزارم ابوطالب :گفت هر کدام را خواهی انتخاب کن پیامبر صلی الله علیه و اله علی علیه السلام را برگزید.
پس کسی که ریشه هایش از چشمهٔ نبوت سیراب ،شده درخت وجودش پستان نبوت ،مکیده شاخه هایش از آبشخوار امامت بارور شده در وحی رشد یافته در خانهء نزول قرآن تربیت گردیده و در دوران زندگی پیامبر صلی الله علیه و اله با او بوده و تا دم مرگ آن حضرت از او جدا نگشته است هرگز با سایر مردم قابل مقایسه نیست چرا که او از گرامی ترین و پاکیزه ترین ریشه خانوادگی برخوردار بوده و معلوم است که رگ و ریشهٔ شایسته بالنده است و شهاب درخشان نفوذ کننده و آموزش پیامبر صلی الله علیه و اله کارساز.
و پیامبر صلی الله علیه و اله تربیت او را به عهده نگرفت و ضامن پرورش و تربیت نیکوی او نشد مگر به دو دلیل: یا آن که از روی حدس قوی آینده درخشان او را می نگریست و یا از طریق وحی الهی می دانست اگر از روی حدس قوی بوده معلوم است که تیر حدسش به خطا نرفته و پندارش نابجا نبوده است و اگر به وحی الهی بوده، دیگر منزلتی برتر و حالی دلالت کننده تر از آن بر فضیلت و امامت حضرتش وجود ندارد. (2)
آن چه تا بدینجا ،آوردیم برخی از ویژگی ها و امتیازات و فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام بود که ما برای اثبات برتری آن حضرت بر دیگران تنها به نمونه های یاد شده در این جا بسنده کردیم و گرنه فضایل و مناقب آن حضرت بسیار و افزون از شمار است که حتی کتاب هایی که به عنوان خصائص و فضایل و مناقب آن حضرت به رشته تحریر در آمده هرگز نتوانسته اند همۀ مناقب ویژهٔ حضرتش را بازگو کنند بلکه آن چه در این کتاب ها آمده قطره ای از ،بحار و کلمه ای از ،هزار و اندکی از بسیار و مشتی از خروار است که در این کتاب ها گرد آوری و منعکس شده است.
ص: 416
آری خواننده گرامی! فضایل علی بن ابی طالب علیه السلام از حدّ شماره بیرون است و چگونه می توان فضایل کسی را بر شمرد که نام مبارکش از نام خدا بر گرفته شده و بواسطهٔ مقام رفیعش از رفعت و بلندی از «عُلُو» هم بالاتر رفته و بر بلندای عرش خدا نوشته شده است
«... خدایی جز خدای یکتا و بی همتا وجود ندارد محمد رسول او و پیامبر صلی الله علیه و اله رحمت و على حجّت خدا بر مردم است...» (1)
چگونه می توان فضایل کسی را بر شمرد که رسول خدا صلی الله علیه و اله درباره اش فرموده است:
«... فرشته ای نزدم آمد و پیامی از سوی خداوند آورد که فرمود: ای محمّد! از پیامبرانی که قبل از تو مبعوث شدند، سؤال کن که برای چه مبعوث شدند؟ گفتم: شما بگویید برای چه مبعوث شدند؟ در جوابم گفت: اساس مأموریت و بعثت آن ها، بر ولایت تو و علی بن ابی طالب استوار بوده است.» (2)
چگونه می توان فضایل کسی را بر شمرد که رسول خدا صلی الله علیه و اله در توصیف مقام والایش فرموده است:
اگر درختان سر به فلک کشیده قلم ،شوند دریاها با آن همه وسعت مرکب، گردند، جنّیان حسابگر و آدمیان نویسنده باشند بی تردید نمی توانند فضایل علی بن ابی طالب را بر شمارند.» (3)
آری خواننده گرامی! ویژگی های آن یگانه ،روزگار بسیار و فضایلش بی شمار است که از حیطهٔ شمارش بیرون و از توان بشر خارج است.
پس اگر در مواردی تعدادی از فضایل حضرتش به عنوان نمونه بیان شود به معنای انحصار فضایل در آن تعداد نمی باشد بلکه مقصود توضیح و تبین آن مقدار ،است چنان که خود امیرالمؤمنین علیه السلام در یکی از خطبه های خود هفتاد فضیلت از فضایل ویژهٔ خود را بر می شمارد و در آغاز آن می فرماید اصحاب و یاران پیغمبر صلى الله عليه و سلم که
ص: 417
حافظان قرآن و نگهداران دین او هستند به خوبی می دانند که در میان آن ها کسی نیست که فضیلتی داشته باشد جز آن که من با او شریکم و بر او برتری دارم ولی من هفتاد فضیلت دارم که هیچ یک از آن ها در این فضیلت ها با من شریک نمی باشند...»
آن گاه یکایک هفتاد فضیلت از فضایل ویژه خود را می شمارد. (1)
به هر حال، بر شمردن فضایل شخصیّت بی نظیری که نام مبارکش بر عرش خدا (2) و بال های فرشتگان (3)، و بر درب بهشت (4) نوشته شده و رسول خدا صلی الله علیه و اله نیز آن گونه - که پیش از این اشاره کردیم - او را توصیف نموده برای هیچ یک از آفریدگان خدا، از جنّ و انس مقدور نیست و اگر آن شاعر شیرین سخن فارسی زبان خطاب به مولا می گوید:
كتاب فضل ترا آب بحر کافی نیست *** که تر کنم سرانگشت و صفحه بشمارم
هرگز سخنی به گزاف نگفته و از راه حق و صواب منحرف نشده است.
اما با این همه باید بگوییم:
آب دریا را اگر نتوان کشید *** هم بقدر تشنگی باید چشید
،بنابراین برای اثبات امامت و حقّانیت و شایستگی آن حضرت برای احراز مقام امامت و خلافت راهی جز نقل فضایل حضرتش وجود ندارد، و از این رو ما نیز به پیروی از خود آن بزرگوار که به هنگام احتجاج با مخالفان به پاره ای از فضایل و مناقب خود استدلال می نمود در بحثی که در پیش روی داریم به برخی از فضایل برجسته آن حضرت اشاره خواهیم کرد.
و اینک برای این که مقام والای «امامت» به نحو روشنی ارزیابی شود و به خوبی دریابیم که امامت و رسالت جدای از یکدیگر نیستند و پیوسته ،امامت مکمّل و متمم رسالت است و برای احراز مقام ،امامت لیاقت ،ذاتی و اهلیّت و شایستگی و علم و آگاهی و تخلّق به اخلاق الهی و بسیاری از صفات شایسته دیگر لازم است حساس ترین دوران زندگی آن حضرت را بطور خلاصه از هنگام رشد و تمیز تا زمان
ص: 418
رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله مورد بررسی قرار می دهیم
آن چه روشن و مسلّم است و تردیدی در آن وجود ندارد این است که: علی علیه السلام نخستین کسی است که رسالت رسول خدا صلی الله علیه و اله را تصدیق نمود و به حق و حقیقت گروید و تا پایان عمر مبارک پیامبر صلی الله علیه و اله بلکه تا آخرین لحظه حیات آن ،جناب با ثبات قدم استقامت، از خود گذشتگی و فداکاری در خدمت حضرتش بود و هرگز از آن حضرت جدا نگردید.
و از آن جا که وی از همان نخستین لحظه ولادت با عنایت شدید رسول خدا صلی الله علیه و اله رو برو گردید و تحت تربیت حضرتش قرار گرفت و پیوسته چه در دوران پیش از بعثت و چه بعد از آن در محضر رسول خدا صلی الله علیه و اله ،بود افتخارات بزرگی نصیب وی گردید که در طول تاریخ نصیب کسی جز آن حضرت نگردیده و احدی از مسلمانان بر آن دست نیافته است.
صفای باطن و ظهارت نفسانی علی علیه السلام و پرورش پیگیر پیامبر صلی الله علیه و اله خدا از آن حضرت سبب گردید که حضرتش به عالی ترین مدارج کمال ،برسد و در همان ایام کودکی با قلب حساس و دیدهٔ نافذ و گوش شنوای خود چیزهایی را ببیند و اصواتی را بشنود که برای مردم عادی دیدن و شنیدن آن ها ممکن نیست.
،بنابراین با توجه به این که: حساس ترین دوران زندگی آن حضرت را همان شکل گیری شخصیت وی به وسیلهٔ پیامبر خدا صلی الله علیه و اله تشکیل می دهد، از این رو برای آشنایی هر چه بیشتر مقام والای امام و اثبات شایستگی و برتری وی بر سایر صحابه از این جا به بعد برخی از امتیازات و فضایل نفسانی و معنوی آن حضرت را که در منابع معتبر شیعه و اهل سنّت آمده است تحت چند عنوان بیان می داریم
از آن جا که اراده و مشیت خدا بر این قرار گرفته بود که ولی بزرگ خدا در خانه پیامبر صلی الله علیه و اله بزرگ شود و تحت تربیت رسول خدا صلی الله علیه و اله قرار گیرد توجه پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله را به این امر معطوف داشت و از این رو هنگامی که علی علیه السلام به سن تمیز رسید رسول خدا صلی الله علیه و اله او را به
ص: 419
خانه خود برد و جزء عیالات خودش قرار داد و در تعلیم و تربیت او کوشش می نمود و به اخلاق و آداب نیکو و فضایل انسانی هدایتش می کرد
حاکم نیشابوری در کتاب مستدرک خود می نویسد
از نعمت هایی که خداوند به علی بن ابی طالب - رضي الله عنه - ارزانی داشته و اراده خیری که نسبت به او به انجام رسانیده یکی این رویداد است که
«قریش را به سبب خشکسالی و قحطی عجیبی که واقع شد، تنگی و سختی شدیدی به هم رسید و ابو طالب را که مردی عیالمند و افراد تحت تکفلش بسیار بودند از این رهگذر رنج فراوان نصیب گشت. تا این که رسول خدا صلی الله علیه و اله که در آن تاریخ هنوز به پیامبری مبعوث نشده بود به عمويش عبّاس - بن عبدالمطلب که در میان بنی هاشم از ثروت و مکنت مالی و رفاه بیشتری برخوردار بود، گفت: برادرت ابو طالب مردی عیالمند است و همچنان که می بینی مردم از این قحطی و خشکسالی در رنج و عذابند، بیا تا با هم پیش او برویم و هر یک از ما پسری از او را پذیرفته و بدین وسیله از نانخورهای او بکاهیم.
عباس این پیشنهاد را پذیرفت و هر دو به نزد ابو طالب رفتند و گفتند: ما بر آن شده ایم که تا زمان رفع این گرفتاری و تنگدستی از مردم از بار عیال تو بکاهیم. ابو طالب گفت: فقط عقیل را برای من بگذارید و دیگر هر چه می خواهید انجام دهید.
پس رسول خدا صلی الله علیه و اله علی را برگرفت و با خود برد و به نزد خود نگهداشت و عباس هم جعفر را با خود برد از آن تاریخ علی [علیه السلام همچنان در کنار رسول خدا صلی الله علیه و اله بود تا این که خداوند او را به پیامبری مبعوث نمود و علی علیه السلام] او را در نبوتش تصدیق نمود و پیروی از او را به جان و دل پذیرا شد
جعفر هم در کنار عمویش عباس به سر می برد تا آن گاه که اسلام آورد و از او بی نیاز گردید.» (1)
و در حدیث دیگری از زید بن علی علیه السلام نوادۀ امام حسن مجتبی علیه السلام از پدرش از جدش روایت شده است که گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه و اله در حالی که عموهایش عباس و حمزه در کنارش بودند از اتاق به بیرون نگاه کردند و دیدند که علی علیه السلام و جعفر و عقیل در بیرون از خانه به صورتی سرگرمند؛
ص: 420
پس روی به عموهای خود کرد و گفت از این کودکان هر کدام که می خواهید انتخاب کرده سرپرستی نمائید. یکی از ایشان گفت من جعفر را انتخاب می کنم. دیگری هم :گفت من هم عقیل را بر می گزینم آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و اله به آن ها فرمود: شما را آزاد گذاشتم تا برای خودتان انتخاب کردید. اما خداوند علی را برای من برگزیده است.» (1)
آن چه از مجموع شواهد و قرائن و کتب تاریخی استفاده می شود این است که علی علیه السلام در دامن پیامبر صلی الله علیه و اله بزرگ شد و در میان خانواده اش مانند یکی از فرزندان او بود و رسول خدا صلی الله علیه و اله خود شخصاً تربیت او را به عهده گرفت و او نیز پیوسته چه قبل از بعثت و چه بعد از بعثت پیامبر صلی الله علیه و اله مانند سایه ای به دنبال پیغمبر بود و در تمام حالات از آن حضرت پیروی می کرد و جز خواست پیامبر صلی الله علیه و اله چیزی نمی خواست و انگیزه ای جز انگیزه حضرتش در وجود وی راه نداشت و آن چنان با رسول خدا صلی الله علیه و اله همراه بود که هر گاه آن حضرت از شهر خارج می شد و به کوه و بیابان می رفت علی علیه السلام را نیز همراه خود می برد
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه در این باره می نویسد:
«پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم پیش از آن که مبعوث به رسالت شود همه ساله یک ماه تمام را در غار حرا به عبادت می پرداخت... و در پایان ماه از کوه سرازیر می شد و یکسره به مسجد الحرام می رفت و هفت بار... خانه خدا را طواف می کرد و سپس به منزل خود باز می گشت
این برنامه همچنان ادامه داشت تا این که سال بعثت فرا رسید و خداوند حضرتش را به رسالت برگزید و او طبق معمول همه ساله در ماه مبارک رمضان در غار حرا مشغول عبادت و نیایش بود و هنگامی که جبرئیل امین برای نخستین بار بر حضرتش نازل شد و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت... علی علیه السلام نیز در کنار حضرتش بود- و آن روز از روزهای همان سال بود که پیامبر صلی الله علیه و اله برای عبادت به کوه حرا رفته بود...» (2)
و بدین ترتیب علی علیه السلام هرگز از پیغمبر خدا جدا نشد و رسول خدا صلی الله علیه و اله نیز با عنایت شدیدی که نسبت به او داشت هیچ گاه او را ترک نگفت.
ص: 421
آری امیرمؤمنان علیه السلام خود دربارهٔ موقعیت و مقام والای خویش در نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله و مراقبت های ویژه ای که در دوران کودکی از طرف پیامبر صلی الله علیه و اله نسبت به او به عمل می آمد و پیغمبر خدا هر روز او را با یکی از اصول انسانی و ارزش های اخلاقی و راه و رسم زندگی و معارف عالیه اسلامی آشنا می ساخت در خطبهٔ معروف «قاصعه» چنین می فرماید:
«... شما ای یاران پیامبر صلی الله علیه و اله، مقام و موقعیّت مرا در نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله از نظر خویشاوندی و قرابت نزدیک و منزلت ویژه ای که در نزد آن حضرت داشتم به خوبی می دانید او مرا در دامن پر مهر خویش پرورش داد هنگامی که کودکی بیش نبودم مرا در آغوش می گرفت و به سینه خود می چسبانید و در کنار رختخواب خود جای می داد و بدنش با بدن من تماس داشت و بوی خوش و پاکیزه خود را به من می بویانید. [چنان کوچک بودم که ] غذا را نخست خود در دهان خویش نرم می کرد و سپس در دهان من می گذاشت. هرگز دروغی در گفتارم نیافت و اشتباهی در کردارم مشاهده ننمود.
خداوند از همان هنگام که رسول خدا صلی الله علیه و اله را از شیر باز گرفتند حضرتش را با فرشته ای از بزرگترین فرشتگانش همراه فرمود تا وی شب و روز او را به راه های بزرگواری و درستی و اخلاق نیک جهانی راهبر باشد و من هم چون شتر بچه ای که به دنبال مادرش می رود حضرتش را پیروی می کردم او هر روز از اخلاق نیکویش نشانه ای برای من آشکار می ساخت و مرا به پیروی از آن فرمان می داد.
او در هر سال [مدتی] در غار «حرا» می گذرانید و من تنها کسی بودم که در آن ایام او را مشاهده می کردم و به جز من کسی دیگری او را نمی دید در آن روزگار در هیچ خانه ای جز خانه ای که رسول خدا صلی الله علیه و اله و خدیجه در آن بودند اسلام وارد نشده بود که سومین نفر ایشان هم من بودم من نور وحی و رسالت را می دیدم و نسیم روح بخش نبوّت و پیامبری را استشمام می نمودم
من به هنگام نزول وحی بر پیامبر خدا صلی الله علیه و اله صدای ناله شیطان را شنیدم و از رسول خدا صلی الله علیه و اله پرسیدم: این صدای ناله چیست؟ فرمود این شیطان است که از پرستش خویش مأیوس و نا امید گردیده است. تو آن چه را که من می شنوم؛ می شنوی و آن چه را که من می بینم می بینی جز این که تو پیامبر صلی الله علیه و اله نیستی بلکه وزیر و یاور من در امر رسالت و بر مسیر خیر و صلاح هستی.
من همراه رسول خدا صلی الله علیه و اله بودم هنگامی که گروهی از سران قریش نزد وی آمدند و گفتند: «ای محمّد! تو ادّعای بزرگی کرده ای ادعایی که هیچ کدام از پدرانت و خاندانت چنین
ص: 422
ادعایی نکرده اند، ما از تو درخواستی داریم (و معجزه ای می خواهیم) که اگر آن را بپذیری و انجام دهی می دانیم که تو پیامبر صلی الله علیه و اله و فرستاده خدایی و اگر انجام ندهی می فهمیم که تو مردی جادوگر و دروغگو هستی.
رسول خدا صلی الله علیه و اله پرسید: خواسته شما چیست؟ گفتند: «این درخت را برایمان صدا بزنی تا از بیخ و بن و با همه ریشه هایش از زمین کنده شود پیش تو آید و در برابرت بایستد!» رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: خداوند بر همه چیز تواناست. اگر خداوند این عمل را انجام دهد آیا ایمان می آورید؟ و به حق گواهی می دهید؟ گفتند: آری.
فرمود: به زودی آن چه را که می خواهید به شما نشان می دهم، ولی می دانم که شما به راه خیر و نیکی گرایش ندارید و در میان شما کسی هست که به درون چاه (بدر) افکنده می شود، و نیز- در میان شما- کسی هست که دست به جمع آوری سپاه احزاب می زند! (1) آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و اله روی به درخت کرد و فرمود ای درخت! اگر تو به خدا و روز جزا ایمان داری و می دانی که من پیامبر صلی الله علیه و اله خدا هستم با همه ریشه هایت از زمین کنده شو و به فرمان خدا روبه من آور و پیش روی من بایست.
قسم به خدایی که حضرتش را به راستی برانگیخته است آن درخت با تمام ریشه هایش از زمین کنده شد و با بانگی عظیم چون صدای به هم خوردن بال های پرندگان پیش آمد تا این که رو بر روی پیغمبر خدا قرار گرفت و سر بلندترین شاخه هایش را بر سر رسول خدا صلی الله علیه و اله فرود آورد و بعضی از شاخه هایش را نیز بر دوش من که در سمت راست پیغمبر بودم افکند.
اما آن گروه هنگامی که این وضع را مشاهده کردند از روی برتری جویی و گردنکشی :گفتند: «اکنون به درخت فرمان ده تا نصفش پیش تو آید و نصف دیگرش در جای خود باقی بماند» پس رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمان داد تا چنان شود پس نیمی از آن درخت با سر و صدایی بس شگفت انگیزتر پیش آمد تا آن جا که نزدیک بود رسول خدا صلی الله علیه و اله را در بر بگیرد.
پس قریشیان از روی کفر و ناسپاسی گفتند: اکنون دستور ده این نیمه درخت به جای خود بازگردد و به نیمۀ دیگرش بپیوندد و همچنان که بود به صورت نخست درآید!
ص: 423
پیامبر صلی الله علیه و اله فرمان داد و آن نیمه درخت نیز بازگشت من که شاهد این جریان بودم گفتم لا اله الّا الله. اى رسول خدا! صلی الله علیه و اله! من نخستین کسی هستم که به تو ایمان دارم، و نخستین کسی هستم که اقرار و اعتراف می کند درخت به امر و فرمان خدای تعالی و به خاطر تصدیق نبوّت و رسالت تو و نیز به پاس فرمانها و بزرگداشت برنامه دعوتت آن چه را که خواستی انجام داد.
اما آن گروه همه !یک صدا! گفتند: «نه! او ساحری است دروغگو که سحری شگفت آور دارد و در سحر خویش سخت با مهارت است [آن گاه با اشاره به من به سخن خود چنین ادامه دادند:] آیا به جز این کسی پیدا می شود که تو را در امر رسالتت تصدیق کند؟!...» (1)
آری خواننده گرامی! رسول خدا صلی الله علیه و اله این چنین در ایّام ،کودکی امام علیه السلام را در هر روز با می یکی از دلائل نبوّت و رسالت آشنا می ساخت و او را به پیروی از آن فرمان می داد تا این که سرانجام اقیانوسی از علوم و دانش الهی در کام جانش فرو ریخت و به روزگار بزرگسالیش وی را ندیم خاص و محرم اسرار خویش گردانید
ابن هشام سیره نویس بزرگ اسلام در کتاب معروف خود چنین می نویسد:
«پس از خدیجه [علیها السلام] نخستین کسی که از مردان به رسول خدا صلی الله علیه و اله ایمان آورد و با او نمازگزارد و نبوت او را تصدیق نمود علی بن ابی طالب بن عبد المطلب بن هاشم رضوان الله و سلامه علیه بود و آن جناب در آن روز ده ساله بود.
و از نعمت های بزرگی که خداوند به علی بن ابی طالب - رضی الله عنه - داد یکی این بود که صلى الله او پیش از اسلام در دامن تربیت رسول خدا صلی الله علیه و اله پرورش یافت.
ابن اسحاق... از مجاهد حدیث کرده که گفت: از جملهٔ نعمت های خداوند و کرامت های او نسبت به علی بن ابی طالب [علیه السلام] این بود که: قریش دچار قحطی و خشکسالی شدیدی ،شدند و ابو طالب مردی عیالمند بود که نان خور زیادی داشت پس رسول خدا صلی الله علیه و اله به عباس بن عبدالمطلب عموی خود که دارایی و ثروتش بیش از سایر بنی هاشم بود :فرمود ای عباس نانخوران برادرت ابوطالب ،زیادند و چنان که می بینی مردم به این
ص: 424
قحطی سخت دچار گشته اند، بیا تا با هم به نزد او بردیم و به وسیله ای نانخوران او راکم کنیم من یکی از پسران او را به نزد خود می برم و تو هم یکی از آنان را با خودت ببر.
عباس بن عبدالمطلب این پیشنهاد را پذیرفت و هر دو به نزد ابوطالب آمده و منظور خویش را اظهار کردند. ابو طالب :گفت عقیل را برای من بگذارید - و برخی گویند: گفت: عقیل و طالب را برای من بگذارید و مابقی را هر کدام خواهید ببرید. پس رسول خدا صلی الله علیه و اله علی علیه السلام را برداشت و عباس نیز جعفر را برداشته و به خانه بردند.
و بدین ترتیب علی علیه السلام در تمام موارد با رسول خدا صلی الله علیه و اله بود تا هنگامی که آن بزرگوار به رسالت مبعوث شد پس علی علیه السلام به حضرتش ایمان آورد و نبوتش را تصدیق کرد و پیروی از او را بر خود لازم شمرد
جعفر نیز در خانه عباس بود تا هنگامی که اسلام آورد و از خانه عبّاس بیرون رفت.
ابن هشام به نقل از ابن اسحاق می افزاید:
چون هنگام نماز می شد، رسول خدا صلی الله علیه و اله به سوی درّهای شهر مکه می رفت و علی بن ابی طالب نیز در خفا و پنهانی از پدرش ابوطالب و سایر عموها و قریش به همراه رسول خدا صلی الله علیه و اله می رفت و نمازهای خود را در آن جا می خواندند و چون شام می شد به خانه باز می گشتند...» (1)
بسیاری از محدّثان و تاریخ نویسان در کتاب های خود آورده اند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله روز دوشنبه به رسالت مبعوث شد و علی علیه السلام فردای آن روز ایمان آورد (2)
نخستین کسی که پیش از همه دربارهٔ سبقت اسلام علی علیه السلام سخن گفته و در روایات زیادی به این مطلب تصریح نموده شخص رسول اکرم صلی الله علیه و آله است که از باب نمونه به برخی از روایات وارده در این موضوع اشاره می کنیم
1. حاکم نیشابوری در «مستدرک» از سلمان روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
ص: 425
«نخستین کسی که در روز رستاخیز با من بر سر حوض (کوثر) ملاقات می کند پیشقدم ترین شما در اسلام علی بن ابی طالب است.» (1)
2. نورالدین هیثمی در مجمع الزوائد و متقی هندی در کنز العمال از سلمان و ابوذر روایت کرده اند که این دو صحابی گفته اند: پیامبر صلی الله علیه و اله دست علی را در دست گرفته و فرمود:
«این نخستین کسی است که به من ایمان آورده و نخستین کسی است که در روز رستاخیز با من مصافحه خواهد کرد، و او صدّیق اکبر و فاروق این امت است که بین حق و باطل جدایی می،افکند و او فرمانروای مؤمنان است...» (2)
3. ابونعیم اصفهانی در کتاب «حلیة الاولیاء» از معاذ بن جبل روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«یا علی! من در امتیاز نبوّت در مقابل تو قرار گرفته ام و پس از من پیغمبری نخواهد بود، و تو با هفت امتیاز در مقابل مردم قرار گرفته ای و احدی از قریش را نمی رسد که آن ها را انکار کند. تو نخستین کسی بوده ای که به خدا ایمان آورده ای تو وفادارترین مؤمنی هستی که به پیمان خدا وفاداری کرده ای و تو در امر خدا از همۀ آنان استوارتری...» (3)
4. ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه از ابی بکر هذلی و داود بن ابی هند از شعبی روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله به علی علیه السلام فرمود:
«این (علی) نخستین کسی است که به من ایمان آورده و مرا تصدیق نموده و با من نماز گزارده است.» (4)
5. و در حدیثی که خطیب آن را در «متفق» روایت نموده آمده است که رسول خدا به دخترش فاطمه زهرا علیها السلام فرمود:
من تو را به ازدواج کسی در آوردم که بهترین فرد امت من است علمش از همه بیشتر حلمش از همه برتر و پیشگام تر از همه در پذیرش اسلام است. (5)
ص: 426
روایاتی که در این زمینه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و امیرمؤمنان علیه السلام و امامان اهل بیت علیهم السلام وارد شده و همچنین مطالبی که در سخنان بسیاری از محدّثان و مورخان دربارهٔ پیشقدم بودن علی علیه السلام در ایمان به پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله آمده است بسیار زیاد است که نقل همۀ آن ها در این مختصر امکان پذیر نیست از این رو ما برای اثبات مدّعای خود تنها به برخی از سخنان خود ،امام و نقل یک داستان تاریخی در این باره بسنده می کنیم.
1. خطيب بغدادی در تاریخ بغداد در حدیثی از آن حضرت آورده است که :فرمود
﴿أَنَا أَوّل مَنْ أَسْلَمَ مَع النبي صلّى الله عَليهِ [وَ آله] و سَلَّم﴾ (1)
من نخستین کسی هستم که به همراه پیامبر صلی الله علیه و اله اسلام را اختیار کردم.
2. نورالدین هیثمی در «مجمع الزوائد» و گروهی دیگر از اصحاب حدیث از آن حضرت روایت کرده اند که فرمود:
﴿أنا أوّل مَنْ صَلَّى مَع رَسُول الله صلّى الله عليه [وَ آله] و سَلّم﴾ (2)
من نخستین کسی هستم که با رسول خدا صلی الله علیه و اله نماز گزارد.
3. در خصایص نسائی در حدیثی از آن حضرت آمده است که فرمود:
«من کسی از این امت را که غیر از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله به عبادت خدا پرداخته باشد جز خودم نمی شناسم. من مدت هفت سال پیش از آن که احدی خدا را بپرستد او را پرستش کرده ام» (3)
4. گروه زیادی از دانشمندان ،بزرگ اهل سنّت در منابع خود از آن حضرت روایت کرده اند که در یکی از سخنان خود فرمود:
﴿أنا عبدالله و أَخُو رَسُولِ اللهِ و أَنَا الصّديقُ الأَكبَرُ، لا يَقُولُهَا بَعْدِي إِلَّا كَاذِبٌ مُفْتَرِي، وَ لَقَد
ص: 427
صَلَّيْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ قَبْلَ النَّاسِ بِسَبْبِعِ سِنِينَ وَأَنَا أَوَّل مَن صَلَّىٰ مَعَهُ﴾. (1)
من بنده خدا و برادر رسول خدا صلی الله علیه و اله و صدّیق بزرگم؛ این سخن را پس از من جز دروغگوئی افترا پرداز نمی گوید من با رسول خدا صلی الله علیه و اله هفت سال پیش از همه مردم نمازگزارده ام و من اولین کسی هستم که با او نماز گزارد
5. و در نهج البلاغه در ضمن خطبه ای که ایراد ،نموده سبقت خود را به اسلام چنین بیان داشته است:
﴿اللهمَّ إِنِّى أوّلُ مَنْ أَتَاب وَ سَمِعَ وَ أَجَابَ لَمْ يَسْبِقْنِي إِلا رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و سلم بالصّلاةِ﴾. (2)
خدايا من نخستین کسی هستم که به سوی تو بازگشت و پیام تو را شنید و به دعوت پیامبر صلی الله علیه و اله تو پاسخ گفت و پیش از من جز رسول خدا صلی الله علیه و اله کسی نماز نگزارد.
طبق روایتی که در کتب حدیث و تاریخ دربارۀ نمازگزاردن علی علیه السلام در آغاز بعثت رسول خدا صلی الله علیه و اله از «عفیف کِندی» نقل شده چنین آمده است که وی :گفت
«من مرد تاجری بودم و در زمان جاهلیت برای خرید لباس و عطر وارد مکّه شدم و در مسجد الحرام درکنار عبّاس بن عبدالمطلب که مرد بازرگانی بود نشستم و به کعبه می نگریستم وقتی که خورشید به اوج بلندی رسید ناگهان دیدم مردی آمد و نگاهی به آسمان کرد و سپس رو به کعبه ایستاد چیزی نگذشت که نوجوانی آمد و به وی ملحق شد و در سمت راست او ایستاد سپس زنی وارد مسجد شد و در پشت سر آن دو نفر قرار گرفت. آن گاه هر سه با هم مشغول عبادت و نماز شدند- من از دیدن این منظره که در میان بت پرستان مکه سه نفر حساب خود را از جامعه جدا کرده و خدایی جز خدای مردم مکه را می پرستند، در شگفت ماندم- رو به عباس کرده و گفتم: «أمرٌ عظیم!» او نیز همین جمله را تکرار کرد و گفت «أمر عظیم» و سپس افزود: آیا این سه نفر را می شناسی؟ گفتم نه گفت: نخستین کسی که وارد شد و جلوتر از آن دو نفر دیگر ایستاد برادر زاده من محمّد بن عبدالله است و دومین نفر برادر زادهٔ دیگر من علی بن ابی طالب
ص: 428
است و سومین شخص همسر (محمّد خدیجه دختر خویلد) است. و این برادر زاده من - محمّد صلی اله علیه و آله به من خبر داده است که آئین وی از جانب خداوند بر او نازل شده است و اکنون در زیر آسمان خدا کسی جز این سه نفر از این دین پیروی نمی کند» (1)
در بین مسلمانان خلافی وجود ندارد که پایه های دین و تقویت ارکان اسلام به وسیلهٔ شمشیر علی بن ابی طالب علیه السلام استوار گردید هرگز در این امر، کسی بر او پیشی نگرفته و پس از او نیز کسی به مرتبه او نرسیده است. او فردی شجاع ،نیرومند با اراده ثابت قدم و پرچمدار رسول خدا صلی الله علیه و اله در ،جنگ ها و شمشیر خدا و زداینده حزن و اندوه در میدان های جنگ از چهرۀ رسول الله صلی الله علیه و آله بود که آن حضرت در تمامی جنگ های خود پرچم اسلام را به دست او می سپرد
در این زمینه روایات فراوانی در منابع معتبر حدیث آمده است که برای نمونه و اثبات شایستگی و برتری آن حضرت بر دیگران برخی از آن ها را در این جا می آوریم.
1. حاکم نیشابوری در کتاب مستدرک خود از مالک بن دینار روایت کرده است که :گفت
«از سعید بن جبیر پرسیدم پرچمدار رسول خدا صلی الله علیه و اله در جنگ ها چه کسی بود؟ نگاهی به من کرد و گفت معلوم می شود تو آدم آسوده خاطری هستی من خشمگین شدم و از سخن او به قاریان قرآن از برادران دینی اش شکایت بردم و گفتم آیا شما از سعید بن جبير تعجّب نمی کنید که من از پرچمدار رسول خدا صلی الله علیه و اله از او می پرسم و او در جوابم می گوید: تو شخصی آسوده خاطری؟ گفتند: تو در وقتی این مطلب را از او پرسیده ای که وی از شرّ «حجّاج» در امان نبوده و می ترسیده است اگر جواب تو را بدهد به چنگال او گرفتار شود. هرگاه به خانه اش رفت برو و از او سؤال کن پس رفتم و از او سؤال کردم که پرچمدار رسول خدا صلی الله علیه و اله چه کسی بود؟ گفت علی علیه السلام پرچمدار رسول خدا صلی الله علیه و اله بود و من این مطلب را از ابن عباس شنیده ام.» (2)
ص: 429
2. امام احمد حنبل در کتاب مسند خود از «هبیره» و «عمرو بن حبشی» روایت کرده است که: حسن بن علی علیه السلام بعد از شهادت پدر بزرگوارش در اجتماع مردم به سخنرانی برخاست و خطاب به آنان فرمود:
«ای مردم! روز گذشته مردی از شما مفارقت کرد و به سرای دیگر شتافت که در میان امت های گذشته کسی در علم و دانش از وی سبقت نگرفته و آیندگان نیز (عظمتِ) او را درک نخواهند کرد. رسول خدا صلی الله علیه و اله پیوسته در جنگ ها پرچم پر افتخار اسلام را به او می سپرد، جبرئیل از سمت راست و میکائیل از سمت چپ او را از گزند دشمن نگه می داشتند. او همچنان به جنگ ادامه می داد و از میدان جنگ بر نمی گشت، تا پیروزی را به دست می آورد.» (1)
3. محب الدين طبری در «ذخایر العقبی» از انس بن مالک روایت کرده است که :گفت
یک بار پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله بر فراز منبر رفت و پس از ایراد سخنانی :فرمود علی بن ابی طالب کجاست؟ علی علیه السلام از جا برخاست و عرضه داشت یا رسول الله! این جا .حاضرم پیامبر صلی الله علیه و اله او را در بغل گرفت و پیشانیش را بوسید و با صدای بلند فرمود:
﴿مَعَاشِرَ الْمُسلمينَ هذا أخى و ابْنُ عَمّى وَ خَتنِى هَذا لَحْمِي و دَمِي وَ شَعري، هذا أبو السّبطَيْن، الحَسَنِ والْحُسينِ سَيْدي شَبابِ أهْلِ الجَنَّةِ، هذا مُفرّجُ الكُروبِ عَنّى، هذا أَسَدُ اللَّهِ و سَيْفُهُ فِي أَرْضِهِ عَلَى أعدائه عَلَى مُبْغِضِهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَلَعْنَةُ اللاعِنِين، وَاللَّهُ مِنْهُ بَرِىء وأَنَا مِنْهُ بَرِى فَمَنَ أَحَبَّ أَن يَبْرَأَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنِّى فَلْيَبْرُ أَ مِنْ عَلِى و ليُبلِّغَ الشَّاهِدُ الغَائِبَ ثُمَّ قَالَ: اجْلِسْ يَا عَلِيُّ قَدْ عَرِفَ الله لَكَ ذلِكَ.﴾ (2)
ای گروه مسلمانان! این برادر من و پسر عم من و داماد من است، این گوشت من، خون من و موی من است این پدر سبطین - دو نبیره ام - حسن و حسین است که دو آقا و سرور جوانان اهل بهشت .اند این عقده گشای من در جنگ هاست، این شیر خدا و شمشیر او در
ص: 430
زمین در برابر دشمنان خداست بر دشمنان کینه توزش لعنت خدا باد و لعنت همه لعنت کنندگان و خداوند از چنین کسی بیزار است و من هم از او بیزارم هر کس که دوست دارد از خدا و من بیزاری جوید از علی علیه السلام بیزاری بجوید حاضران این مطلب را به غائبان برسانند. آن گاه فرمود: یا علی علیه السلام بنشین که خداوند تو را به آن چه گفتم شناخته است.»
و در آخر روایت «ینابیع المودّه» چنین آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله در پایان سخنان خود به علی علیه السلام فرمود:
﴿جلسِ يَا عَلِيُّ ! قَدْ أَمَرَنِي اللهُ بِتَبِلِيغَ ذَلِكَ لَكَ فَبَلَّغْتُهُ.﴾ (1)
ای علی بنشین که خدای تبارک و تعالی مرا به تبلیغ این مطلب برای تو فرمان داده بود و من آن را ابلاغ نمودم.
جای گفتگو نیست که علی علیه السلام در ایّام کودکی در دامان پیغمبر اکرم علیه السلام رشد و نمو کرد و زیر نظر آن حضرت پرورش یافت و رسول خدا صلی الله علیه و اله هر روز از اخلاق کریمه و رفتار پسندیده را به وی می آموخت و او را به پیروی از آن فرمان می داد و به روزگار بزرگسالیش اقیانوسی از دانش و علوم الهی را در کام جانش فرو می ریخت و او را ندیم خاص و محرم اسرار خویش قرار داد و در طول دوران رسالت بیست و سه ساله خود گاهی به صورت کنایه و گاهی هم به طور آشکار به لیاقت ذاتی و شایستگی علی علیه السلام برای پیشوایی و زمامداری بر مردم تصریح می نمود و در مواقع مختلف در حضور اصحاب با او راز بسیار می گفت تا جایی که گاهی از اوقات مورد اعتراض بعضی از اصحاب قرار می گرفت و حضرتش در کمال متانت و مهربانی بدانها پاسخ می داد و آنان را وادار به سکوت می نمود.
در این باره روایات بسیاری در کتب صحاح و مسانید و تاریخ آمده است که برای نمونه به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:
در سنن ابن ماجه «باب الاستئذان» در حدیثی از علی علیه السلام نقل شده است که فرمود:
«مرا با رسول خدا صلی الله علیه و اله دو دیدار خصوصی بود: یکی در شب و دیگری در روز. هر نوبت
ص: 431
که به خدمتش می رسیدم اگر در حال نماز بود به آرامی سرفه می کرد...» (1)
در روایت دیگری در مسند احمد حنبل چنین آمده است که فرمود:
«مرا در نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله مقام و منزلت ویژه ای بود که هیچ یک از مردمان را چنین منزلتی نبوده است من سحرگاهان هر روز به خدمتش می رسیدم و او را سلام می دادم مگر این که سرفه می کرد...» (2)
و در تاریخ ابن عساکر از قول جابر بن عبدالله آمده است:
«در جنگ طائف، رسول خدا صلی الله علیه و اله با علی علیه السلام به نجوا و راز گفتن پرداخت و راز گفتنش به درازا کشید تا این که یکی از اصحاب آن حضرت :گفت نجوایش با پسر عمویش چه اندازه طولانی شد این سخن به گوش پیغمبر ،رسید پس آن حضرت فرمود: من او را به نجوا نخوانده بودم بلکه دستور خدا بود تا با وی نجوا کنم.» (3)
همین روایت بالفظ و عبارتی دیگر چنین آمده است:
«.... زمان درازی با او به نجوا پرداخت ابوبکر و عمر و دیگران نظاره گر این نجوا بودند. و چون رسول خدا صلی الله علیه و اله به نزد ما بازگشت یکی از ما گفت ای رسول خدا! امروز نجوایت با او به درازا کشید پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود من او را برای نجوا انتخاب نکرده بودم، بلکه خداوند او را برای نجوا برگزیده بود.» (4)
در سنن ترمذی و دیگر منابع معتبر نیز چنین آمده است:
«در جنگ طائف، رسول خدا صلی الله علیه و اله على [علیه السلام] را پیش خواند و باوی به نجوا پرداخت تا آن جا که مردم گفتند: زیر گوشی سخن گفتنش با پسر عمویش چه به درازا کشید؟! رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: من از پیش خود با او به نجوا ننشسته بودم، بلکه خداوند وی را به نجوا فرا خوانده بود.» (5)
همین داستان در روایتی دیگر چنین آمده است:
«چون جنگ طائف پیش آمد، رسول خدا صلی الله علیه و اله علی را بخواند و مدّت زمان درازی با او به آهستگی و زیر گوشی به سخن پرداخت. در این هنگام یکی از اصحاب گفت: نجوایش با پسر عمویش چه به درازا کشید؟ رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: من از پیش خود با او به نجوا
ص: 432
نپرداخته بودم بلکه خداوند به من فرمان داده بود تا با او نجوا کنم.» (1)
و در روایت جندب بن ناجيه و يا ناجية بن جندب آمده است:
«در جنگ طائف، رسول خدا صلی الله علیه و اله برخاست و با علی علیه السلام به قدم زدن و نجوا پرداخت. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و اله باز آمد ابوبکر به او گفت: زیرگوشی سخن گفتنت با علی خیلی طولانی شد؟! پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: من سر خود با او راز پنهان نمی گفتم بلکه فرمان خداوند بود که مطالبی را در گوش او نجوا کنم.» (2)
،آری امیرالمؤمنین علیه السلام محرم اسرار پیامبر صلی الله علیه و اله بود و هرگز از آن حضرت جدا نگردید و هنگامی هم که این آیه شریفه نازل شد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمْ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً﴾ (3) «ای کسانی که ایمان آورده اید هر گاه که خواستید با رسول خدا صلی الله علیه و اله زیر گوشی سخن بگویید پیش از نجوا صدقه بدهید.»
علی علیه السلام تنها کسی بود که با پرداخت صدقه همچنان به نجوای خود با رسول خدا صلی الله علیه و اله ادامه می داد.
محمّد بن جریر طبری در تفسیر خود در این مورد می نویسد:
«مؤمنان از نجوای با رسول خدا صلی الله علیه و اله ممنوع شدند مگر این که پیشاپیش نجوا صدقه ای بپردازند در این میان تنها علی بن ابی طالب [علیه السلام] بود که با پرداخت صدقه همچنان به نجوای خود با رسول خدا صلی الله علیه و اله ادامه می داد.» (4)
در همین ،رابطه واحدی در کتاب اسباب النزول ،خود و دیگران از قول علی بن ابن طالب علیه السلام آورده اند که گفت:
«... من یک دینار داشتم آن را به در هم تبدیل کردم و هر بار که با رسول خدا صلی الله علیه و اله به نجوا می پرداختم یک در هم آن را صدقه می دادم تا تمام شد...» (5)
جارالله زمخشری نیز در تفسیر آیه فوق می نویسد: «علی [علیه السلام] پولش را در ده مسأله که از رسول خدا صلی الله علیه و اله پرسید به صدقه داد.» (6)
ص: 433
«فخر رازی» نیز این حدیث را که تنها کسی که به آیه فوق عمل کرد علی علیه السلام بود از جمعی از محدّثان از ابن عباس نقل کرده است. (1)
و در تفسیر «روح البیان» در حدیثی از عبدالله فرزند عمر بن خطاب نقل می کند که می گفت:
«على [علیه السلام[ سه فضیلت داشت که اگر یکی از آن ها برای من حاصل می شد از شتران سرخ موی- که گران بهاترین اموال در نزد عرب به شمار می رود - در نزد من محبوب تر بود: نخست تزویج پیامبر صلی الله علیه و اله فاطمه- علیها السلام - را به او و دیگر دادن پرچم به دستش در روز خیبر، و سومی آیه نجوا بود.» (2)
نگارنده گوید: ثبوت این فضیلت بزرگ برای امیرمؤمنان علیه السلام در غالب کتب تفسیر و حدیث و تاریخ به تفصیل و اجمال آمده است و نیازی به بازگو کردن ندارد ولی با این همه ما این فصل را با ذکر روایتی از خود آن حضرت پایان می دهیم.
امیرمؤمنان علیه السلام خود در مورد عمل به آیه «نجوا» می فرماید:
«در کتاب خدا آیه ای هست که به جز شخص من هیچ کس دیگر چه قبل و چه بعد به آن عمل نکرده است و آن آیه نجوا می باشد که می فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمْ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً﴾ که من یک دینار داشتم و آن را به ده در هم تبدیل کردم و هر زمان که می خواستم با رسول خدا صلی الله علیه و اله نجوا کنم در همی را صدقه می دادم تا این که بالاخره آیه نسخ شده و به جز من کسی دیگر به آن عمل نکرد و به جای آن، این آیه آمد: ﴿أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتِ﴾ آیا از تنگدستی ترسیدید که پیش از انجام نجوا صدقه ای در راه خدا بدهید... (3)
حاکم نیشابوری در کتاب مستدرک خود از مجاهد از ابن عباس روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و اله در حدیثی :فرمود
ص: 434
﴿أنا مَدينَةِ العِلْمِ و عَلِيٌّ بَابُها فَمن أرادَ المَدِينَة فَلْيَأتِ الباب﴾. (1)
من شهر علمم و علی دروازه آن است هر کس که بخواهد به این شهر وارد شود باید که از دروازه آن بگذرد.
و در پایان این حدیث در تاریخ بغداد چنین آمده است:
«... و هر کس که خواهان دانش است باید که از طریق در وارد شود.» (2)
همین موضوع در روایت جابر بن عبدالله چنین آمده است:
«در جنگ حُدیبیه بود که دیدم رسول خدا صلی الله علیه و اله دست علی را در دست گرفته و فرمود: این مرد سرور نکوکاران و کشنده تبهکاران است هر کس که او را یاری دهد یاری شود و هر که او را تنها گذارد تنها خواهد ماند. در این جا رسول خدا صلی الله علیه و اله صدایش را بلند کرد و به سخنانش چنین ادامه داد من شهر دانشم و علی علیه السلام دروازه آن است، هر کس که بخواهد به این شهر درآید باید که از دروازه آن وارد شود.» (3)
و در «حلیة الاولیاء» در حدیثی از عمر بن علی علیه السلام آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله به علی علیه السلام فرمود:
«یا علی! خداوند به من فرمان داده است تا تو را به خودم نزدیک کنم و علوم خود را به تو بیاموزم تا آن ها را نگهداری نمایی. پس این آیه شریفه نازل شد: ﴿ وَ تَعيَها أَذَنُ واعِيَّة﴾ (4) (و گوش های شنوا آن را نگهداری می کنند). آن گاه به علی علیه السلام فرمود: تو گوش نگهدارنده علم من هستی.» (5)
و در همین رابطه خطیب خوارزمی از ابن عباس روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«من از خدا درخواست نمودم که علی علیه السلام را مصداق ﴿اُذُنٌ واعِیَهٌ﴾ قرار دهد. و بدين جهت بود که علی علیه السلام می فرمود: آن چه را که از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم حفظ نمودم و هرگز آن را فراموش نخواهم نمود.» (6)
ص: 435
و علامه قندوزی نیز در ینابیع المودّه از ابن عباس آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«هنگامی که برای مناجات پروردگار حاضر شدم با من سخن گفت و مناجات نمود و من نیز آن چه را که از خدا یاد گرفتم به علی علیه السلام آموختم. پس علی دروازه - شهر - علم من است.» (1)
على متقى هندی در کنز العمّال و گروهی دیگر از دانشمندان بزرگ اهل سنت از على علیه السلام نقل کرده اند که فرمود:
هنگامی که گروهی از اهل یمن به حضور رسول خدا صلی الله علیه و اله ، رسیدند گفتند: مردی را به سوی ما اعزام فرما که دین را به ما یاد دهد و سنّت های اسلام را به ما بیاموزد و در میان ما با کتاب خدا داوری ،کند رسول اکرم صلی الله عله و آله رو به من کرد و فرمود:
﴿يَا عَلِيُّ انطَلَقْ إِلَى أَهْلِ الْيَمَنْ فَفَقَهْهُمْ في الدين و عَلَّمْهُمُ السُّنَنَ واحكُمْ فِيهِمْ بِكِتَابِ الله... ثُمَّ قَالَ: اِذهَبْ إِنَّ اللهَ سَيَهدى قَلبَكَ و يُثَبِّتُ لِسَانَكَ.﴾ (2)
ای علی! علیه السلام به سوی یمن حرکت کن و دین خدا را به آنان بیاموز و آنان را با سنّت های اسلام آشنا ساز و با کتاب خدا در میانشان داوری کن. (سپس با دست خود به سینه من زد و فرمود:) برو که خداوند قلب تو را به سوی حق رهبری می کند و زبان تو را از خطا و اشتباه حفظ می نماید و من بعد از آن - پس از دعای پیامبر صلی الله علیه و اله - تاکنون در هیچ مشکلی دچار شک و تردید نشده ام.
و در همین زمینه گنجی شافعی در کتاب «کفایة الطالب» در حدیثی از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم روایت کرده است که فرمود:
﴿أَعْلَمُ أُمَّتى بالسُّنَّهِ والقَضَاءِ عَلِيُّ بن أبي طالب.﴾ (3)
داناترین امّت من به سنّت های اسلامی و قوانین قضائی علی بن ابی طالب است
و در روایتی از ابوذر غفاری آمده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره علی علیه السلام فرمود:
ص: 436
﴿عَلِيٌّ بَابُ علمِى، و مُبيِّنُ لأُمَّتى ما أُرْسِلْتُ بِهِ بَعدي ﴾ (1)
علی [علیه السلام] دروازۀ دانش من است و پس از من آن چه را که بدان فرستاده و مأمور شده ام، برای امتم بیان خواهد نمود.
و در روایت انس بن مالک آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله به علی علیه السلام فرمود:
﴿أَنْتَ تُبَيِّنُ لأُمَّتِي مَا اخْتَلَفُوا فِيهِ بَعْدِي.﴾ (2)
تو پس از من موارد اختلاف امتم را برایشان روشن می نمایی
و در روایتی دیگر آمده است که پیامبر صلی الله علیه و اله اکرم به علی علیه السلام فرمود:
﴿أَنْتَ تؤدّى عَنِّي، و تُسْمِعُهُمْ صَوْتي، و تُبِيِّنَ لَهُمْ مَا اختَلَفُوا فِيهِ بَعْدِي.﴾ (3)
این تویی که رسالتم را ادامه خواهی داد و صدایم را به گوش امتم خواهی رساند، و آن چه پس از من درباره آن اختلاف ،کنند برایشان روشن خواهی نمود.
امیر مؤمنان علیه السلام به واسطه استعداد ذاتی و تأییدات خداوندی و مراقبت های پیگیر رسول خدا صلی الله علیه و اله و علوم نبوّت را فرا گرفت و وارث گنجینه های علم و دانش رسول خدا صلی الله علیه و اله و حافظ و نگهبان کتاب ها و نگهدارنده رازهای نهانی پیامبر صلی الله علیه و اله گردید و در دوران رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و بعد از آن حضرت نیز یگانه مرجع فکری و قضایی مسلمانان به شمار می رفت و در فراگیری علم و دانش به مرتبه ای رسید که رسول خدا صلی الله علیه و اله مقام علمی او را ستود و بدان گواهی داده و فرمود: «علم و دانش گوارایت باد ای ابوالحسن که علم و دانش را همچون تشنه ای از سرچشمه ای زلال نوشیدی.» (4)
آری خداوند از همان هنگام که زندگی پیامبرش و علی علیه السلام را در زیر سقف یک
ص: 437
خانه فراهم آورد به پیامبر صلی الله علیه و اله خاتمش این امکان را داد که به کام پسر عمویش شهد علم و دانش بریزد و او را از مواهب علوم الهی و دانش های بیکران و نهانی خود بر خوردار سازد و اسرار نبوتش را در نزد وی به ودیعت گذارد و افضلیت و اعلمیت او را به اثبات برساند و بدین وسیله بر دیگران اتمام حجّت شود تا کسی در مورد امامت و خلافت جانشینی حضرتش در مقام ستیزه و مخالفت با وی برنیاید.
و از این رو بود که امیرمؤمنان علیه السلام برای اثبات حقّانیت خویش در موارد مختلف بر فراز منبر و جاهای دیگر می:فرمود
«رسول خدا صلی الله علیه و اله هزار در از علم و دانش را به روی من گشود، که از هر دری هزار باب دیگر گشوده گشت. پس هزار هزار درب علم به روی من گشوده شد به طوری که از گذشته و آینده خبر دارم از مرگ و میرها و پیش آمدها و طریق قضاوت (و حلّ و فصل خصومت ها) خبر دارم.» (1)
و می فرمود:
«در قرآن آیه ای نیست جز این که من می دانم دربارهٔ چه کسی و در کجا نازل شده است. در سینه ام علوم فراوانی است پیش از آن که مرا از دست بدهید از من سؤال کنید. و می فرمود: اگر هنگام نزول آیه ای در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و اله نبودم آن را برایم نگهداری می کرد تا وقتی که به خدمتش می رسیدم آن را برایم قرائت می نمود و می فرمود: یا علی علیه السلام در غیاب تو فلان آیه و فلان آیه نازل شده و تأویل و تنزیل آن ها را برایم تشریح می نمود.» (2)
و می فرمود:
«در سینه ام علوم و دانشی - از اسرار الهی - پنهان است که اگر آن را برای شما آشکار سازم، همچون طنابی که در چاه عمیق حرکت می کند به اضطراب خواهید افتاد.» (3)
و می فرمود:
«در سینه ام علوم فراوانی جمع است که رسول خدا صلی الله علیه و اله آن را به من آموخته است. اگر حفظ کنندگانی را پیدا می کردم که حق آن ها را ادا می کردند و به همان گونه که می شنیدند روایت می نمودند بعضی از آن علوم را نزد ایشان به ودیعت می گذاردم و دری از
ص: 438
درهای علوم را به روی ایشان می گشودم که از هر دری هزار در دیگر گشوده می گشت.» (1)
و از ابوطفیل روایت شده است که گفت:
«من در یکی از سخنرانی های علی علیه السلام حضور داشتم که می گفت: هر چه می خواهید از من بپرسید که به خدا سوگند اگر از آن چه تا به روز قیامت اتفاق خواهد افتاد از من بپرسید به آن پاسخ خواهم داد و شما را از آن با خبر خواهم ساخت. و از قرآن از من بپرسید که به خدا سوگند آیه ای نیست مگر این که می دانم در شب نازل شده است یا در روز در بیابان بر پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله فرود آمده است یا در کوه....» (2)
و ابن مغازلی شافعی در کتاب مناقب خود از منهال بن عمرو از عبّاد بن عبدالله روایت کرده است که :گفت من شنیدم که علی علیه السلام (در یکی از سخنانش) می فرمود:
«هیچ آیه ای در کتاب خدای عزّوجلّ نازل نشده است جز این که من می دانم در چه وقت نازل شده و دربارهٔ چه موضوعی نازل شده و هیچ مردی از قریش نیست مگر این که آیه ای دربارهٔ او نازل شده که او را به سوی بهشت سوق می دهد و یا به طرف آتش می کشاند
وقتی سخن امام به این جا رسید مردی برخاست و عرضه داشت یا امیرالمؤمنین! پس دربارهٔ خودت چه آیه ای نازل شده؟ فرمود: اگر نه این بود که تو در پیش روی مردم از من سؤال کردی جواب تو را نمی گفتم آیا این آیه را نخوانده ای که می فرماید: ﴿أَفَمَن کان عَلى بَيْنِة مِنَ رَبِّهِ و يَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ﴾، (3) «آیا آن کس که دلیل آشکاری از پروردگار خویش دارد و به دنبال آن شاهدی از خود او می باشد [که بر آن گواهی می دهد، همچون کسی است که چنین نباشد؟!]» پس رسول خدا صلی الله علیه و اله کسی است که دارای بینه و دلیل روشنی (چون قرآن) از ناحیه پروردگارش بود و من شاهدی از خود اویم که دنباله رو او بوده و از وی پیروی می نمایم.
به خدا سوگند! اگر شما آن ویژگی هائی را که خداوند به ما اهل بیت علیهم السلام عطا فرموده می دانستید، در نزد من از آن چه بر روی کره زمین از طلای سرخ و نقره سفید وجود دارد، محبوب تر بود.» (4)
ص: 439
و در «بصائر الدرجات» در حدیثی از «ابو اراکه» (1) روایت شده است که گفت:
«مادر «مسکن» (2) ، به همراه علی علیه السلام بودیم پس با یکدیگر سخن می گفتیم که علی علیه السلام شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و اله را به ارث برده است و بعضی می گفتند: استر رسول خدا صلی الله علیه و اله به ارث برده است و برخی دیگر می گفتند که نوشته و صحیفه ای که در تسمه و نوار شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و اله و یا در غلاف آن بوده به ارث برده است. در این میان که ما دربارهٔ او سخن می گفتیم ناگهان علی علیه السلام بر ما وارد شد و فرمود: به خدا سوگند! اگر آزاد بودم و مانعی در کار نبود و اجازه سخن گفتن می یافتم برای شما مطالبی می گفتم تا این که یک سال کامل به طول می انجامید بدون این که یک حرف آن را تکرار کنم سپس فرمود: به خدا سوگند در نزد من صحائف و نوشته های زیادی از مواریث رسول خدا صلی الله علیه و اله و اهل بیت علیهم السلام آن حضرت وجود دارد که در میان آن ها صحیفه و نوشته ای است که به آن «عبیطه» (کشتارها یافتنه و آشوب ها) گفته می شود که قوم عرب به چیزی سهمگین تر و سخت تر از آن دچار نخواهد شد و در آن نام شصت قبیله از قبائل بی مقدار عرب است که از دین خدا هیچ بهره ای ندارند.» (3)
و در یکی از خطبه های «نهج البلاغه» آمده است که آن حضرت، ضمن پند و اندرز دادن به مردم در مورد قرب و نزدیکی خود به رسول خدا صلی الله علیه و اله خطاب به آنان فرمود:
«... به خدا سوگند! اگر بخواهم هر کدام از شما را از آغاز و پایان کارش و تمام شئون زندگیش آگاه سازم، می توانم ولی از آن می ترسم که درباره من دچار غلو گردید و مرا از رسول خدا صلی الله علیه و اله برتر بدانید و در نتیجه کافر شوید
آگاه باشید که من این اسرار را به کسانی از خاصّان خود که مورد اطمینان هستند می سپارم به خدایی که محمّد صلی الله علیه و آله را به حق برانگیخت و او را از میان مردم به پیامبری برگزید، من جز سخن راست بر زبان نمی آورم پیامبر صلی الله علیه و اله خدا همه این امور را به من تعلیم داده و از محل هلاکت آن کس که هلاک می شود و جای نجات کسی که نجات می یابد، و پایان کار حکومت و خلافت، همه را به من خبر داده و از آن آگاهم ساخته است و هیچ
ص: 440
حادثه ای بر من نمی گذرد جز این که پیامبر صلی الله علیه و اله خبرش را در گوش من خواند، و مرا از آن مطّلع ساخت.» (1)
ابن ابی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» در توضیح و بیان این خطبه می نویسد:
علی علیه السلام فرموده است اگر بخواهد می تواند به هر یک از ایشان خبر دهد که از کجا آمده و چگونه از منزل خود بیرون آمده است و کجا و چگونه خواهد رفت و از همه کارها و خوراک و آشامیدنی او و تصمیمی که در کارها گرفته است و آن چه در خانه خود اندوخته ،است آگاهش سازد او سوگند می خورد و که می تواند این کار را انجام دهد و این هممچون گفتار مسیح علیه السلام است که در آیه 49 سورۀ عمران آمده است: «و می توانم شما را از آن چه می خورید و آن چه در خانه هایتان می گذارید خبر دهم».
آن گاه می فرماید: همانا بیم دارم که در آن صورت با مبالغه و غلو درباره من به رسول خدا صلی الله علیه و اله کافر شوید و مرا بر آن حضرت برتری دهید و بیم دارم که در آن صورت در مورد من مدعی الوهیت شوید همان گونه که مسیحیان در مورد مسیح پس از آن که آنان را از اموری پوشیده آگاه ساخت مدعی شدند.
سپس می فرماید: همانا برخی از این امور را به خواص یاران و اشخاص مورد اعتمادم که در مورد آنان از غلو در امانم و می دانم به پیامبر صلی الله علیه و اله کافر نخواهند شد خواهم گفت و آن ها می دانند که این هم از نشانه های عظمت و معجزات رسول خدا صلی الله علیه و اله است که من، که یکی از پیروان و یاران اویم به این منزلت بزرگ رسیده ام آن گاه دوباره سوگند می خورد که جز به راستی سخن نخواهد گفت و پیامبر صلی الله علیه و اله همۀ این امور را به او فرموده است و او را به درمانده و تباه شدن گروهی از صحابه و دیگر مردم و رستگاری کسانی که رستگار می شوند و به سرانجام این امر یعنی اسلام و این که حکومت و خلافت در آینده چه خواهد شد خبر داده است و پیامبر صلی الله علیه و اله هیچ چیز از آن چه را که بر سر علی علیه السلام خواهد آمد رها نکرده و او را از آن آگاه فرموده و رازش را با او در میان نهاده است. (2)
على متقى هندی در «کنز العمال» و محبّ الدین طبری در «ریاض النّضره» از
ص: 441
عبدالله بن حارث روایت کرده اند که گفت:
«خدمت علی بن ابی طالب [علیه السلام ] عرضه داشتم: مرا از بهترین موقعیت و منزلت خود در نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله آگاه کن آن حضرت تقاضای مرا پذیرفت و فرمود: در یکی از شب ها که پیغمبر مشغول نماز شده بود من خوابیده بودم پس از فراغت از نماز، خطاب به من فرمود یا علی علیه السلام من هیچ خیری را برای خودم از خدا درخواست نکردم مگر آن که مانند آن را از خدای تعالی برای تو درخواست نمودم و از هیچ شری به خدا پناه نبردم مگر آن که مانند آن را از خدای تعالی برای تو درخواست نمودم تا از گزند آن در امان باشی.» (1)
در همین زمینه، فخر رازی در تفسیر کبیر خود، ذیل آیه شریفه: ﴿وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّتْ ﴾ (2) (نعمت پروردگارت را بازگو کن) حدیثی را نقل کرده که در آخر آن چنین آمده است:
«گروهی از اصحاب به علی علیه السلام گفتند: یا علی! از خودت برای ما صحبت کن فرمود آرام باشید که خدای تعالی مردم را از خودستایی نهی فرموده است. در جواب گفتند: مگر خدای تعالی - در قرآن - نمی فرماید: ﴿وَ أَما بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّتْ﴾: (نعمت پروردگارت را بازگو کن؟) فرمود: هم اکنون نعمت الهی را که بر من ارزانی داشته است، برای شما بیان می دارم هرگاه که من از رسول خدا صلی الله علیه و اله سؤالی می کردم به پاسخ سئوالم می رسیدم و هرگاه که ساکت می ماندم و سئوالی نمی کردم، آغاز به سخن می شدم و از آن حضرت سخن می شنیدم اینک تمام وجودم را علم و دانشی بی نهایت فرا گرفته است پس هر چه می خواهید از من بپرسید.» (3)
در طبقات ابن سعد و انساب الاشراف بلاذری و سنن ترمذی آمده است:
«به علی علیه السلام گفتند: چرا شما از همۀ اصحاب بیشتر حدیث داری؟ فرمود: زیرا من هر وقت از رسول خدا صلی الله علیه و اله سؤال می کردم جوابم را می داد و هر وقت ساکت می شدم خود آن حضرت آغاز به سخن می کرد.» (4)
ص: 442
در کتاب اصول کافی و خصال شیخ صدوق و احقاق الحق و بسیاری از منابع معتبر دیگر در ضمن حدیث مفصلی از سلیم بن قیس هلالی از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است که فرمود:
« ... چنین نبود که همۀ اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله که از آن حضرت سؤال می کردند جواب را می فهمیدند بلکه در میان آنان کسانی بودند که سؤال می کردند ولی در مورد جواب سؤال توضیح و بیانی از حضرت نمی خواستند و یا از درک جواب عاجز بودند - حتی دوست داشتند که یک نفر اعرابی - بادیه نشین - و یا تازه واردی از راه برسد و از پیامبر صلی الله علیه و اله چیزی بپرسد تا آنان جوابش را بشنوند.
اما من در هر روز یک بار و در هر شب یک بار به خدمت پیامبر صلی الله علیه و اله می رسیدم و با من خلوت می نمود و هر جا که می رفت من هم به دنبالش می رفتم اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله هم می دانستند که این کار را با غیر من نسبت به احدی انجام نمی دهد.
این برنامه بیشتر در منزل من بود که پیامبر صلی الله علیه و اله نزد من می آمد! و هرگاه من در یکی از منازلش به خدمت او می رسیدم با من تنها می شد و به همسرانش دستور می داد تا برخیزند (و از خانه بیرون روند) و جز من و او کسی نمی ماند ولی وقتی او برای خلوت به خانه من می آمد فاطمه علیها السلام و هیچ یک از دو پسرم (حسن و حسین) از پیش ما بر نمی خاستند
برنامه چنین بود که تا من سؤال داشتم جوابم را می فرمود، و وقتی ساکت می شدم یا سؤال هایم تمام می شد خود آن حضرت شروع به سخن گفتن می نمود. هیچ آیه ای از قرآن بر آن حضرت نازل نشد مگر آن که آن را برایم خواند و من برایش خواندم و آن را بر من املا کرد و من همه را به خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر آن ها و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام آن را به من آموخت و از خدا خواست که آن را به م---ن بفهماند و در حفظ من قرار دهد.
از آن زمان که حضرتش آن دعا را درباره من فرمود هیچ آیه ای از کتاب خدا از روزی که آن را حفظ کرده ام و پیامبر صلی الله علیه و اله تأویل آن را به من آموخت و بر من املا کرد و من نوشتم هرگز فراموش نکرده ام.
آن حضرت آن چه را که خدا به وی یاد داده بود از حلال و حرام یا امر و نهی یا آن چه را که تا روز قیامت انفاق خواهد افتاد یا هر کتابی که بر پیامبران گذشته نازل شده بود، همه را به من یاد داد و من آن را حفظ کردم و حتی یک حرف آن را فراموش ننموده ام سپس
ص: 443
دستش را برسینهٔ من گذاشت و از خدا خواست که قلب مرا از علم و فهم و حکمت و نور لبریز کند.» (1)
ابن ابی الحدید معتزلی در این باره در «شرح نهج البلاغه» چنین می نویسد:
بدان که امیرالمؤمنین علیه السلام از میان همۀ اصحاب که رضوان خداوند بر ایشان باد مخصوص به جلسات خصوصی و خلوت هایی با رسول خدا صلی الله علیه و اله است که هیچ کس بر آن چه میان آن دو گفتگو می شده آگاه نبوده است علی علیه السلام در مورد معانی قرآن و معانی گفتار رسول خدا صلی الله علیه و اله فراوان از ایشان سؤال می کرده است و هرگاه هم که او سؤال نمی کرده است پیامبر صلی الله علیه و اله خود آغاز به تعلیم و آموزش دادن او می فرموده و هیچ یک از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله آن چنان نبوده است بلکه اقسام مختلف بودند برخی از صحابه به واسطهٔ هیبت ایشان از آن حضرت نمی پرسیدند و آنان همان کسانی هستند که دوست می داشتند عربی یا پرسنده ای بیاید و از پیامبر صلی الله علیه و اله سؤالی کند و آنان پرسش و پاسخ را بشنوند. برخی از اصحاب در مورد بحث و نظر کند ذهن و کم همت بودند. برخی هم به تحصیل علم و فهم معانی قرآن و حدیث سرگرم بودند یا به عبادت یا به کارهای دنیایی. برخی نیز مقلد بودند و چنان اعتقاد داشتند که آن چه بر ایشان واجب است سکوت و ترک سؤال است. برخی هم چنان کینه جو و خرده گیر بودند که دین در نظرشان چنان ارزشی نداشت که وقت خود را صرف پرسیدن از دقایق و مشکلات دینی کنند. وانگهی در مورد علی علیه السلام علاوه بر این موضوع خاص که گفته شد باید هوش سرشار و زیرکی و پاک سرشتی و روشن ضمیری و درخشش ویژه او را نیز در نظر گرفت و چون زمینه آماده و پسندیده از یک سو و فاعل مؤثّر از سوی دیگر دست به دست دهد و موانع هم مرتفع شود نتیجه به بهترین صورت ممکن حاصل می گردد به همین سبب است که علی علیه السلام همان گونه که حسن بصری گفته است «ربّانی» و «صاحب فضل» این امت است. به همین مناسبت فلاسفه او را «امام همۀ امامان» و «حکیم عرب» نامیده اند. (2)
در همین رابطه در ضمن یکی از خطبه های «نهج البلاغه» که امیرالمؤمنین علیه السلام آن را دربارۀ گروهی از ،گمراهان و موقعیت خاصّ خویش و فضایل اهل بیت علیهم السلام ایراد
ص: 444
نموده چنین آمده است:
﴿نَحْنُ الشَّعَارُ وَالْأَصْحَابُ، وَالْخَزَنَةُ وَالْأَبْوَابُ: وَلَا تُؤْتَى الْبُيُوتُ إِلَّا مِنْ أَبْوَابِهَا، فَمَنْ أَتَاهَا مِنْ غَيْرِ أَبْوَابِهَا سُمِّيَ سَارِقاً.﴾ (1)
مائیم لباس چسبیده به بدن و یاران راستین و گنجینه ها و دروازه های علوم پیامبر صلی الله علیه و اله، و به خانه ها جز از طریق درها وارد نمی شوند و هر که از غیر درها وارد شود دزد نامیده می شود
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه در شرح این جمله که حضرت فرموده است: ﴿نَحْنُ الشِّعَارُ وَالْأَصْحَابُ...﴾ چنین می نویسد:
«علی علیه السلام با عبارت ﴿نَحْنُ الشِّعَارُ وَالْأَصْحَابُ﴾» (ماییم یاران و لباس چسبیده به بدن) به خودش اشاره می کند و معمولاً علی علیه السلام همواره در این گونه موارد لفظ جمع می آورد و مراد او مفرد است. از کلمه «شعار» که به معنی جامه به بدن چسبیده و نزدیک تر از جامه های دیگر به بدن است مقصودش این است که وی از خواص [یاران] رسول خدا صلی الله علیه و اله علی علیه السلام بوده است.
کلمات «خزنه» و «ابواب» را ممکن است به معنی گنجوران و دروازه های دانش دانست چراکه رسول خدا صلی الله علیه و اله در مورد علی علیه السلام فرموده است من شهر دانشم و علی علیه السلام درب آن است، هر کس خواهان دانش و حکمت است از در درآید و پیامبر صلی الله علیه و اله در مورد علی علیه السلام گنجور علم من و گاه «گنجینه علم من» تعبیر فرموده است و نیز ممکن است مراد گنجوران بهشت و درها و دروازه های بهشت باشد یعنی کسی جز آن کس که به ولایت ما وفادار باشد وارد بهشت نمی شود و در خبری شایع و مستفیض درباره علی علیه السلام آمده است که او تقسیم کننده بهشت و دوزخ است.
ابو عبید هروی در کتاب الجمع بین الغریبین می گوید گروهی از پیشوایان ادب و عربیت آن را تفسیر کرده و گفته اند از این جهت که دوستدار علی علیه السلام از اهل بهشت و دشمن او از اهل دوزخ است به این اعتبار علی علیه السلام تقسیم کننده بهشت و دوزخ است. ابوعبید می گوید: گروهی دیگر گفته اند علی علیه السلام شخصاً تقسیم کننده آتش و بهشت است، قومی را به بهشت در می آورد و قومی را به دوزخ می افکند. این موضوع دوم که ابو عبید گفته است چیزی است که با اخبار وارده در این مورد مطابق است و علی علیه السلام خطاب به آتش می گوید: این
ص: 445
شخص از من است آزادش بگذار این از توست او را فراگیر
سپس علی علیه السلام می گوید در خانه ها جز از طریق درش نباید وارد شد و خداوند متعال هم فرموده است: ﴿وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا﴾: «کار نیک آن نیست که از پشت خانه ها وارد شوید، بلکه نیکی آن است که پرهیزگار باشید و به خانه ها- از (راه) درهای آن در آیید.» (1)
ابن ابی الحدید، سپس در ادامه گفتار خود دربارۀ اخبار و احادیثی که در مورد فضایل علی علیه السلا م وارد شده چنین می گوید:
«بدان که اگر امیرالمؤمنین علیه السلام برخویشتن ببالد و در بر شمردن فضایل و مناقب خویش آن هم با همۀ فصاحتی که خداوند به او ارزانی داشته و وی را به آن اختصاص داده است مبالغه کند، و همۀ فصیحان و زبان آوران عرب او را در این باره مساعدت کنند هرگز نمی توانند یک دهم فضایلی را که رسول صادق خداوند (صلوات الله علیه) در مورد او گفته است بیان دارند...»
و آن گاه پس از آن که بیست و چهار حدیث از احادیث وارده از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را در فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام می آورد و همۀ آن ها را به تعبیر خودش از علمای حدیث از اهل سنت که متّهم به گرایش علی علیه السلام،نیستند نقل می کند به دنبال آن چنین می گوید:
ما این اخبار را از این جهت این جا آوردیم که بسیاری از کسانی که از علی علیه السلام منحرف اند چون به این گونه سخنان او در نهج البلاغه یا دیگر کلمات او می رسند که در آن از نعمت خداوند نسبت به خود و اختصاص خویش به پیامبر صلی الله علیه و اله سخن گفته است و بدین گونه خود را از دیگران مشخص می سازد او را به تکبر و فخر فروشی و به خود بالیدن متهم کنند و پیش از ایشان هم گروهی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله همین سخنان را می گفتند؛ آن چنان که به عمر :گفتند علی را به سرپرستی جنگ و فرماندهی لشگر بگمار گفت: او به خود بالنده تر از این است زید بن ثابت هم می گفته است خود پسندتر از علی و اسامة بن زيد نديده ام.
ما خواستیم با آوردن این احادیث در شرح گفتارش که فرموده است «ما جامه چسبیده به بدن و اصحاب پیامبر و گنجوران و دروازه های آنیم» به بزرگی و عظمت مقام او در
ص: 446
نظر حضرت ختمی مرتبت اشاره کنیم و هر کس درباره او این گونه احادیث (1) گفته شده باشد اگر به آسمان عروج کند و در هوا پرواز کند و بر فرشتگان و پیامبران به سبب این تعظیم و گرامی داشتی که از او شده است فخر بفروشد نمی توان او را سرزنش کرد که شایسته و سزاوار آن است در حالی که علی علیه السلام هیچ گاه راه کبر و غرور و خود پسندی را در گفتار و کردار خود نپیموده است و نرم خوترین گرامی ترین افتاده ترین شکیباترین گشاده روترین افراد بشر بوده است تا آن جا که
گروهی او را به بذله گویی و شوخ طبعی نسبت داده اند و این دو از خوی هایی است که با تکبر و قدرت طلبی مغایرت دارد.
همچنین باید در نظر داشت که اگر علی علیه السلام گاهی از این گونه سخنان بر زبان می آورد همچون آه دردمند و گله اندوهگینی است که برای آن که لحظه ای نفسی بکشد بیان می دارد و قصد او شکر نعمت است و این که اشخاص غافل را آگاه سازد که خداوند چه فضیلتی به علی علیه السلام ارزانی فرموده است و این از باب امر به معروف و تحریک و برانگیخن مردم به اعتقاد داشتن به حق و حقیقت درباره خودش و همچنین از باب نهی از منکر و بازداشتن مردم از این که دیگری را بر علی علیه السلام فضیلت و برتری دهند بوده است، و خداوند سبحان هم در قرآن کریم از این که مردم چنین کنند - و کسی را که فضیلتی ندارد بر کسی که دارای فضیلتی است ترجیح دهند- نهی کرده و فرموده است: ﴿أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهْدِي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾ (2): آيا کسی که به سوی حق هدایت می کند برای پیروی شایسته تر است، یا آن کس که خود هدایت نمی شود مگر این که او را هدایت کنند؟! شما را چه شده است چگونه قضاوت می کنید؟!» (3)
از جملهٔ فضائل امیرمؤمنان علیه السلام که دلیل برشایستگی و برتری آن حضرت بر دیگران است این است که: علی علیه السلام علاوه بر مقام و موقعیت خاصّی که در پیشگاه
ص: 447
رسول خدا صلی الله علیه و اله داشت و شب و روز ملازم آن حضرت بود و هیچ گاه از وی جدا نگردید در آخرین لحظات عمر پیامبر خدا نیز در کنار وی بود و رسول خدا صلی الله علیه و اله بر روی دست و سینه او جان سپرد و روح پاکش به عالم بالا ،پرکشید که این خود گویای کمال قرب و نزدیکی وی به رسول خدا صلی الله علیه و اله و نشانه وحدت و یگانگی او با پیامبر صلی الله علیه و اله می باشد.
در کتاب «کشف الیقین» از کتاب یواقیت ابی عمر ،زاهد از لیلی غفاریه نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«علیّ بن ابی طالب نخستین کسی است که ایمان آورده است، نخستین کسی است که در روز قیامت، او را دیدار می کنم و آخرین فردی است که به هنگام مرگ با او وداع نموده و عهد و پیمانم را به او می سپارم.» (1)
براساس این روایت که از زبان درر بار رسول صادق مصدق خداوند بازگو شده و همچنین روایات متواتری که در همین زمینه از زبان همسران پیامبر صلی الله علیه و اله و برخی از صحابه و خود امیرالمؤمنین علیه السلام خواهیم ،آورد جای هیچ شک و شبهه نیست که علی علیه السلام تنها کسی بوده است که تا آخرین لحظه حیات رسول خدا صلی الله علیه و اله در کنار حضرتش قرار داشته و روح پاک آن پیامبر رحمت بر روی دست و سینه علی علیه السلام از تن شریفش مفارقت کرده است و این فضیلتی است که هرگز احدی جز علی علیه السلام به آن دست نیافته است.
و اینک برای اثبات این فضیلت بزرگ و معنوی که گواه روشنی بر مقام والای آن حضرت است برخی از روایاتی را که در این زمینه در منابع معتبر اهل سنّت و راویان مورد قبول آن ها آمده است در این جا میآوریم
در تاریخ ابن عساکر و مقتل خوارزمی و ذخایر العقبی و برخی منابع دیگر در حدیثی از امّ المؤمنین «عائشه» همسر پیامبر آمده است:
«هنگامی که وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله فرا رسید فرمود: ﴿اُدْعُوا لِی حَبِیبِی﴾: دوست عزیزم را برایم بخوانید. ابوبکر را نزد او حاضر کردند، آن حضرت سر خود را بلند کرد و چون او را دید سر بر بالش نهاد و دوباره فرمود: ﴿اُدْعُوا لِی حَبِیبِی﴾. در این نوبت عمر را بر بالینش فرا خواندند پیغمبر چون عمر را ،دید سر بر بالش نهاد و فرمود: ﴿اُدْعُوا لِی حَبِیبِی﴾.
ص: 448
سرانجام علی علیه السلام را فرا خواندند و چون چشم رسول خدا صلی الله علیه و اله به علی افتاد، رو اندازی را که بر رویش افکنده بودند بر روی علی کشید و او را به سینهٔ خود فشرد و دست در گردنش انداخت و همچنان بود تا این که رحلت نمود.» (1)
در حدیث دیگری آمده است که دو نفر از بانوان از عایشه پرسیدند:
«ای امّ المؤمنین! از علی علیه السلام برایمان بگو عایشه گفت چه می پرسید؟ از مردی که دست هایش رسول خدا صلی الله علیه و اله را در آغوش گرفته بود که جان شریفش به عالم بالا پرکشید و او آن دست را به عنوان تبرک به صورت خود کشید و در محل به خاک سپردنش اختلاف کردند و او گفت بهترین مکان در نزد خدا همان جاست که پیامبر صلی الله علیه و الهش از دنیا رفته است. آن دو بانو پرسیدند: اگر چنین است پس چرا علیه او به جنگ برخاستی؟ پاسخ داد: کاری بود که انجام گرفت و گذشت و بسیار دوست می داشتم برای جبران آن بتوانم آن چه در زمین است به تاوانش بپردازم.» (2)
و در یک حدیث دیگر از ابن عباس نقل شده که گفت:
«بیماری رسول خدا صلی الله علیه و اله شدّت یافت و در آن حال عایشه و حفصه نزد او حضور داشتند که علی [علیه السلام] از در وارد شد. چون چشم پیامبر صلی الله علیه و اله به علی افتاد، سر بلند کرد و خطاب به او فرمود: نزدیک بیا نزدیک بیا. آن گاه او را سخت در آغوش گرفت و همچنان بود تا از دنیا رحلت نمود.» (3)
ابن سعد نیز در کتاب «طبقات» خود در باب کسانی که گفته اند رسول خدا صلی الله علیه و اله در آغوش علی بن ابی طالب [علیه السلام] وفات کرد» روایات چندی از افراد مختلفی نقل کرده
ص: 449
است که چون بیانگر تواتر روایات مبنی بر رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله در آغوش اميرالمؤمنین علیه السلام است همه آن ها را در این جا می آوریم:
1. از علی بن ابی طالب روایت کرده که گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه و اله در بیماریش فرمود برادرم را برایم بخوانید. مرا بر بالینش فرا خواندند. آن حضرت فرمود نزدیک من بیا به کنارش ،رفتم حضرتش به من تکیه داد و در همان حال با من سخن می گفت به طوری که گاه آب دهان مبارکش به صورتم می خورد تا هنگامی که مرگ سراسر اندام او را فرا گرفت و بدن شریفش در آغوشم سنگین شد...»
2. از علی بن الحسین علیه السلام آورده است که گفت:
«قبض رسول الله صلی الله علیه و آله و رأسه فى حجر على. یعنی رسول خدا صلی الله علیه و اله سرش بر دامان علی علیه السلام بود که از دنیا رفت.
3. از شعبی آورده است:
«رسول خدا صلی الله علیه و اله سرش بر دامان علی علیه السلام بود که از دنیا رفت و همو بود که حضرتش را غسل داد...»
4. از ابوغطفان روایت کرده که گفته است از ابن عباس پرسیدم:
«آیا تو به چشم خود دیدی که سر پیغمبر در هنگام مرگ بر دامان کسی باشد؟ ابن عباس جواب داد: رسول خدا صلی الله علیه و اله بر سینه علی علیه السلام تکیه داده بود که از دنیا رفت. گفتم: عروه از عایشه برایم نقل کرده که او گفته است رسول خدا صلی الله علیه و اله سر مبارکش در هنگام مرگ ما بین سینه و گردن من قرار داشت و به من تکیه داده بود که از دنیا رفت ابن عباس در پاسخ من :گفت تو هم باور کردی؟! به خدا سوگند رسول خدا صلی الله علیه و اله بر سینه علی علیه السلام تکیه داده بود که از دنیا رفت و نیز شخص علی علیه السلام بود که او را غسل داد...»
5. و از جابر بن عبدالله انصاری آورده است که گفت:
«روزى كعب الاحبار در زمان خلافت عمر و هنگامی که همه ما در خدمت خلیفه نشسته بودیم از جای برخاست و از او پرسید آخرین سخنی که از دو لب پیغمبر بیرون آمده چه بود؟ عمر :گفت از علی علیه السلام بپرس کعب :گفت علی علیه السلام کجاست؟ عمر جواب داد: آن جاست، از او بپرس و کعب سخن از سر گرفت و علی علیه السلام در پاسخ گفت:
حضرتش را بر سینه خود تکیه داده بودم و او هم سرش را بر شانه ام نهاده بود و فرمود: نماز، نماز ﴿أسنَدتُهُ إلی صَدری،فَوَضَعَ رَأسَهُ عَلی مَنکِبی فَقالَ: الصَّلاهَ،الصَّلاهَ﴾
ص: 450
کعب گفت: درست است آخرین سخن پیامبران همین است. به همین مأمور شده و بر همین حالت هم برانگیخته می شوند.
آن گاه روی به عمر کرد و پرسید چه کسی آن حضرت را غسل داد؟ عمر پاسخ داد: از علی علیه السلام بپرس و کعب از امام پرسید و او پاسخ داد من او را غسل دادم و ابن عباس هم نشسته بود و اسامه و شقران هم پشت سر هم آب می آوردند. (1)
با این حساب، اگر رسول خدا صلی الله علیه و اله بنا به گفته عایشه روی سینه و گلوی او سنگین شد و درگذشت، حتماً عمر به کعب الاحبار می گفت که از ام المؤمنین عایشه بپرس که آخرین سخن پیغمبر چه بود و او را به امام ارجاع نمی داد.
محکم تر و قاطع تر از همه آن روایت ها روایت یکی از بانوان پیغمبر و امهات المؤمنین ام سلمه است که خود شاهد ماجرا بوده است. او می گوید:
«به خدا سوگند علی علیه السلام تا آخرین لحظه حیات پیغمبر صلی الله علیه و اله در کنار آن حضرت و در عهد و پیمان نزدیک ترین مردم به رسول خدا صلی الله علیه و اله بود. صبح روزی که ما به عیادت او رفتیم. مرتب می:گفت علی علیه السلام آمد؟ علی علیه السلام آمد؟ تا این که فاطمه علیها السلام گفت خودت او را پی کاری فرستادی.
بالاخره علی علیه السلام آمد و من گمان بردم که پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله با او کاری خصوصی دارد. این بود که همه ما برخاستیم و از اتاق بیرون آمدیم و بیرون اتاق نزدیک در نشستیم. من از
صلى الله دیگران به در نزدیک تر بودم و دیدم که رسول خدا صلی الله علیه و اله علی علیه السلام را در آغوش گرفت و زیر علی علیه السلام گوشی با او به سخن گفتن پرداخت و همین حالت ادامه داشت تا این که همان روز پیغمبر از دنیا رفت و علی علیه السلام تا آخرین لحظه در کنار او و با او بود و از همه کس در عهد و پیمان به آن حضرت نزدیک تر بود.» (2)
و در روایت عبدالله بن عمر آمده است:
ص: 451
رسول خدا صلی الله علیه و اله در بیماریش :فرمود علی علیه السلام را بر بالینش فرا خواندند [و هنگامی که آمد ] آن حضرت روی انداز خود را بر روی او افکند و وی را در آغوش گرفت...» (1)
و از جمله سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام درباره چگونگی وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله یکی این است:
«... من با دست خود سرت را بر لحد آرامگاهت نهادم و هنگام رحلتت، جان گرامیت بین گردن و سینه ام از تن شریفت مفارقت جست. پس همه ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم.» (2)
این روایات چنان که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند - همگی دلیل بر فضیلت و شایستگی امیرمؤمنان علیه السلام و کمال قرب و نزدیکی وی به رسول خدا صلی الله علیه و اله و بیانگر این واقعیت است که علی علیه السلام در پیشگاه رسول خدا صلی الله علیه و اله از منزلت والایی برخوردار بوده که هیچ یک از اصحاب پیامبر از چنین موقعیتی بهره مند نبودند.
،بنابراین براساس روایات یاد شده تردیدی نیست که علی علیه السلام بعد از رسول خدا صلی الله علیه و اله از همه انسان ها ،برتر و از همه کس به پیامبر صلی الله علیه و اله خدا ،نزدیک تر و از همه اصحاب به مقام جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و اله شایسته تر و دارای امتیازات ویژه ای بوده است که دیگران از آن محروم بودند و از این رو بود که آن حضرت در مقام معرفی خود می فرمود: «ما اهل بیتی هستیم که هیچ کس با ما مقایسه نمی شود» (3)
اینک برای این که ارزش و اهمیت «برتری» در مسأله رهبری در حکومت الهی روشن شود این موضوع را بطور اختصار از دیدگاه آیات و اخبار اسلامی مورد بررسی قرار می دهیم
شکّی نیست که «فضیلت و برتری» در سنّت ،الهی امتیازی است که خداوند حکیم همه انبیاء و اوصیاء را بدان ممتاز ،ساخته و بنا به مقتضای حکمت و مصلحت خویش
ص: 452
از زمان خلقت آدم تا دوران بعثت پیامبر خاتم صلی الله علیه و اله ، برخی از آنان را بر برخی دیگر فضیلت و برتری بخشیده و بدین ،وسیله راهی برای شناخت انسان های والا و درجه اعتبار و مقام و منزلت ایشان قرار داده است.
شاهد گویای این مطلب قرآن کریم و روایات متواتر و غیر قابل انکاری است که در متون منابع اصیل اسلامی وارد شده و ما در خلال همین بحث جهت اتمام حجت با اهل عناد و لجاج به برخی از آن ها اشاره خواهیم کرد
فخر رازی در تفسیر آیه شریفه ﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ﴾ (1): «ما أَن پیامبران را برخی بر برخی دیگر برتری داده ایم» گوید: امّت اسلامی اجماع دارند بر آن که برخی از پیامبران از برخی دیگر برترند و محمّد صلى الله عليه و سلم برتر از همه است و بر این مطلب به چند دلیل استدلال می،گردد از جمله به این آیه شریفه که خداوند فرموده است: ﴿وَ مَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ﴾ (2) و ما تو را جز رحمت برای عالمیان نفرستاده ایم زیرا هنگامی که آن حضرت رحمت همه عالمیان باشد لازم می آید که او برترین پیامبران نیز باشد. (3)
باید دانست که: همین دلیل بدون چون و چرا بر أفضلیّت علی علیه السلام نیز دلالت دارد. زیرا چنان که در گذشته گفتیم و در بخش دهم کتاب نیز این مطلب را با نقل روایات وارده به تفصیل ذکر خواهیم نمود آن حضرت همتا و نفس رسول خدا صلی الله علیه و اله است و چون امامت آن حضرت مانند رسالت پیامبر صلی الله علیه و اله است نفس او هم چون نفس پیامبر صلی الله علیه و اله و در فضیلت با حضرتش یکسان است و بر اساس روایات وارده در میان آفریدگان خدا جز شخص امیر مؤمنان علیه السلام کسی یافت نمی شود که نفس او مانند نفس رسول خدا صلی الله علیه و اله باشد چنان که در آیه «مباهله» به آن اشاره شده ،است ،پس از آن جا که پیامبر صلی الله علیه و اله از همه پیامبران افضل ،است نفس پیامبر صلی الله علیه و اله هم که علی علیه السلام باشد از همه أفضل است و برتری حضرتش بر دیگران اثبات می گردد
ص: 453
و باز فخر رازی :گوید دین محمّد صلی الله علیه و آله برترین ادیان است؛ لازم می آید که پس محمّد صلی الله علیه و آله افضل پیامبران .باشد اما برتری اسلام از آن روست که خداوند اسلام را ناسخ ادیان گذشته قرار داده و ناسخ لازم است که برتر باشد زیرا پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: «هر که سنّت نیکی را پایه گذاری کند در پاداش آن و پاداش کسانی که تا روز قیامت بدان عمل می کنند شریک است». و چون این دین برتر و دارای پاداش بیشتر است واضع آن نیز از واضعان سایر ادیان دارای پاداش بیشتری خواهد بود بنابراین محمّد از سایر انبیا افضل است. (1)
اگر معیار افضلیّت افزونی ثواب است – و حق هم همین - و حق هم همین است - علی علیه السلام از همه پیامبران حتی پیامبران اولوالعزم افضل است زیرا ثوابش از همه افزون تر و منزلتش در نزد خداوند از همه بیشتر است؛ شاهد این مطلب اخبار بسیاری است که از طریق عامه و خاصّه نقل شده و ما در گذشته به پاره ای از آن ها اشاره ،کردیم از آن جمله این حدیث است که رسول خدا صلی الله علیه و اله به علی علیه السلام فرمود: «ای ،ابوالحسن اگر ایمان و اعمال همه ، آفریدگان در یک کفّه ترازو و عمل تو در روز اُحُد در کفّهٔ دیگری نهاده شود عمل تو بر همه اعمال آن ها رجحان می یابد و خداوند در روز اُحد به تو بر فرشتگان مقرب خویش افتخار کرد و حجاب ها را از آسمان های هفتگانه ،برداشت و بهشت و مافی ها به سوی تو سر کشیدند و پروردگار جهانیان از کار تو شادمان گشت؛ و خداوند به عوض آن روز پاداشی به تو عطا کند که هر پیامبر صلی الله علیه و اله و رسول و صدّیق و شهیدی به آن غبطه خورد». (2)
هم چنین فخر رازی در تفسیر آیه ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمْ اقْتَدِهِ﴾ (3)
«این پیامبران کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده است پس تو نیز (ای پیامبر) به هدایت آنان اقتدا کن» گوید:
دانشمندان به این آیه استدلال کرده اند که پیامبر ما صلی الله علیه و اله از همه پیامبران علیهم السلام افضل بوده است؛ زیرا ما بیان داشتیم که خصال کمال و صفات شرف در میان همه آنان به صورت پراکنده موجود بوده است؛ داوود و سلیمان أهل شکر بر نعمت بوده اند؛ ایوب اهل صبر بر بلا یوسف دارای این دو صفت موسی صاحب آیین استوار و نیرومند و
ص: 454
معجزات ،آشکار زکریا و یحیی و عیسی و الیاس اهل زهد ،اسماعیل صاحب صدق و ،راستی یونس اهل تضرّع و زاری.
پس معلوم شد که خداوند متعال هر یک از این پیامبران را به صفت غالبی از صفات مدح و شرف که در او بوده است یاد کرده است؛ آن گاه حضرت محمد را فرمان داده که به همۀ آنان اقتدا کند و راه آنان را پیگیرد گویی خدای متعال آن حضرت را امر کرده که همه صفات بندگی و فرمانبری را که به طور پراکنده در پیامبران گذشته وجود داشته است در خود گرد آورد و ممکن نیست که پیامبر صلی الله علیه و اله در این امر کوتاهی کرده و آن ها را تحصیل ننموده باشد و بیتردید آن صفات را در خود تحقق بخشیده است بنابراین روشن است که آن حضرت جامع جمیع صفات نیکی است که در آنان موجود است و از همین رو لزوماً می توان گفت که آن حضرت افضل از همه آنان بوده بوده است. (1)
ما نیز می گوئیم: بر اساس همین استدلال با توجّه به روایات فراوانی که از طریق شیعه و سنّی رسیده است علی علیه السلام از همه آنان افضل است.
اینک پاره ای از آن اخبار فراوان را می آوریم تا مطلب کاملاً روشن شود
1. قندوزی حنفی از جابر (بن عبدالله أنصاری) از رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت کرده که :فرمود هر که می خواهد به هیبت اسرافیل رتبه ،میکائیل جلالت جبرائیل علم آدم بیم و ترس الهی ،نوح دوستی و محبوبیت ،ابراهیم اندوه یعقوب، جمال یوسف مناجات ،موسی صبر ،ایوب زهد ،یحیی عبادت ،عیسی پرهیزکاری یونس و افتخارات خانوادگی و خوی محمّد بنگرد باید به علی علیه السلام نگاه کند که نود خصلت از خصال پیامبران را خداوند در او جمع آورده و در کسی غیر او جمع نیاورده است. (2)
2. جوینی خراسانی از ابی الحمرا از رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت کرده که فرمود: هر که می خواهد به علم ،آدم فهم ،نوح حلم ابراهیم زهد یحیی بن زکریا و نیروی موسی
ص: 455
بنگرد باید به علی بن ابی طالب نگاه کند. (1)
3. حافظ حسکانی از ابی الحمرا آورده است که :گفت نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله بودیم که علی از راه ،رسید رسول خدا صلی الله علیه و اله: فرمود هر که شادمان از این است که به علم ،آدم فهم نوح، دوستی و محبوبیت ابراهیم بنگرد به علی بن ابی طالب نگاه کند. (2)
4. خطیب خوارزمی از حارث اعور پرچمدار علی بن ابی طالب روایت کرده که گفت: به ما خبر رسیده که پیامبر صلی الله علیه و اله در جمع یاران نشسته بود و فرمود: من علم آدم، فهم ،نوح و حکمیت ابراهیم را به شما نشان خواهم .داد چیزی نگذشت که علی علیه السلام از ، دور نمایان شد. ابوبکر :گفت ای رسول خدا صلی الله علیه و اله مردی را با سه تن از پیامبران قیاس کردی! بَه بَه به این مرد او کیست ای رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: ای ابوبکر، مگر او نمی شناسی؟ گفت خدا و رسولش داناترند فرمود او ابوالحسن على بن ابى طالب .است ابوبکر :گفت به به تو ای ابا الحسن مثل تو کجا یافت می شود ای اباالحسن؟! (3)
5. علامه مجلسی «رحمه الله علیه» از امام سجاد علیه السلام از پدرش روایت کرده که فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و اله در میان جمعی از یاران خود به علی علیه السلام که از راه رسیده بود نگاه کرد و که دوست دارد که به جمال یوسف سخای ،ابراهیم بهجت و طراوت :فرمود هر سلیمان و حکمت داوود بنگرد باید به این مرد نگاه کند (4)
6. و از سلمة بن قیس از رسول خدا صلی الله علیه و اله آمده است که :فرمود: خداوند بخشی از فضیلت را به علی علیه السلام بخشیده که اگر بر همهٔ اهل زمین تقسیم شود همه را فرا خواهد .گرفت و خداوند او را اندازه ای از فهم بخشیده که اگر بر همهٔ اهل زمین تقسیم شود همه را فرا می.گیرد نرمی و ملایمت او به نرمی و ملایمت ،لوط خوی او به خوی یحیی زهد او به زهد ایوب سخای او به سخای ،ابراهیم بهجت او به بهجت سلیمان و نیروی او به نیروی داود مشابهت دارد و اگر بنا بود پس از من به کسی وحی شود به او وحی می شد خداوند محافل را به او آراسته لشگریان را به او گرامی داشته سرزمین ها را به او سر سبز ،نموده و سپاهیان را به او عزت و چیرگی بخشیده است. داستان او داستان خانه محترم ،خدا کعبه است که به زیارتش روند و او به زیارت کسی
ص: 456
نمی رود، و مانند ماه است که چون بتابد تاریکی را برطرف سازد و مانند خورشید است که چون بدرخشید دنیا را روشن نماید... (1)
از این احادیث که به اشباه و نظایر نامیده می شوند زیرا در آن ها میان علی علیه السلام و پیامبران شباهت برقرار شده است استفاده می شود که علی علیه السلام بر همه فرشتگان و انسان ها تقدم دارد و از همه آن ها برتر است زیرا نگاه به او به تنهایی جایگزین نگاه به همۀ ،آن هاست چرا که رسول خدا صلی الله علیه و اله در این احادیث هیبت اسرافیل رتبه میکائیل جلالت ،جبرائیل علم ،آدم خشیت ،نوح ،دوستی و محبوبیت ابراهیم اندوه ،یعقوب جمال ،یوسف مناجات موسی صبر ایوب و زهد عیسی را برای علی علیه السلام اثبات نموده است و این صفات در آن حضرت به طور کامل و اعلی درجه وجود داشته است.
حافظ علامه گنجی شافعی :گوید تشبیه آن حضرت به آدم در علم از آن روست که خداوند همه چیز را به آدم آموخت چنان که فرموده: ﴿وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا﴾ (2) «خداوند همۀ اسماء را به آدم آموخت». پس هیچ چیزی و حادثه ای و واقعه ای نیست مگر آن که علی علیه السلام بدان عالم و در استنباط معنای آن فهیم است و او را به نوح در مورد حکمت - یا صحیح تر در «حکمش» چنان که در روایتی دیگر آمده است - تشبیه کرد زیرا علی علیه السلام بر کافران سرسخت و سختگیر و بر مؤمنان رئوف و مهربان بود همان گونه که خداوند او را در قرآن وصف نموده ﴿وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ﴾ (3)
«و آنان که همراه اویند بر کافران سرسخت و در میان خود مهربانند» و دربارهٔ سرسختی نوح بر کافران فرموده است: ﴿رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنْ الْكَافِرِينَ دياراً﴾ (4)
«پروردگارا، هیچ یک از کافران را بر روی زمین باقی مگذار».
و او را در حلم به ابراهیم خلیل الرحمن علیه السلام تشبیه نمود چنان که خداوند در قرآن او را بدین صفت وصف نموده است: ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ﴾ (5) «همانا ابراهیم بسی بردبار و آه کشنده بود». بنابراین حضرتش دارای جمیع اخلاق انبیاء و متصف به صفات اصفیاء و برگزیدگان خداوند بوده است. (6)
ص: 457
گر چه روایاتی که پیش از این تحت عناوین مختلفی در مورد امتیازات ویژه امیرالمؤمنین علیه السلام از منابع موثّق أهل سنّت نقل نمودیم همگی بر افضلیّت و برتری آن حضرت بر همه صحابه پیامبر صلی الله علیه و اله دلالت دارد و برای هیچ انسان با ایمان و منصفی جای هیچ شکّ و تردید باقی نمی گذارد اما در عین حال در این جا نیز برای این که مسأله أفضليّت حضرتش بهتر روشن شود به برخی از روایاتی که در آن ها به این موضوع تصریح گردیده است اشاره می کنیم
و اینک برخی از آن روایات:
1. علامه قندوزی در «ینابیع المودّه» از جابر بن «عبدالله انصاری» از «رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت کرده که :فرمود ای ،علی اگر بنده ای خدا را آن گونه که بایسته است عبادت کند ولی دربارهٔ تو و خاندانت شک داشته باشد که برترین مردمید در آتش دوزخ خواهد بود. (1)
2. گنجی شافعی از جابر بن عبدالله روایت کرده که :گفت ما نزد پیامبر صلی الله علیه و اله بودیم که علی بن ابی طالب علیه السلام از راه ،رسید پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: برادرم نزد شما آمد آن گاه رو به کعبه نمود و دست به آن زد و فرمود: سوگند به آن که جانم به دست اوست این و شیعیان اویند که در روز قیامت رستگارند؛ او نخستین ایمان آورندۀ شما و وفادارترین شما به عهد خدا و قیام کننده ترین شما به امر خدا و عادل ترین شما در میان رعیت و مساوی تقسیم کننده ترین ،شما و ارجمندترین شما در نزد خداست. آن گاه این آیه نازل :شد ﴿ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ...﴾ و یاران پیامبر صلی الله علیه و اله هرگاه علی از راه می رسید می گفتند: بهترین آفریدگان آمد.
این روایت را محدث شام در کتاب خود از طریق های گوناگون همین گونه آورده است و محدث و مورخ عراق از زرّ از ،عبدالله از علی روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: «هر که نگوید علی علیه السلام بهترین آفریدگان است تحقیقاً کافر شده است». و در روایت حذیفه آمده است که از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که می فرمود: «علی بهترین بشر است هر
ص: 458
که نپذیرد بی شک کافر است». و در روایت عطا آمده که گفت: از عایشه درباره علی علیه السلام پرسیدم :گفت «او بهترین بشر است کسی در او شک نمی کند مگر کافر» حافظ (شام) در شرح حال علی علیه السلام در جلد پنجاهم تاریخ خود همین گونه آورده است و کتاب او دویست جلد .است (1)
3- حافظ گنجی از ابی عقال روایت کرده است که از رسول خدا صلی الله علیه و اله پرسید: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله سرور مسلمانان کیست؟ فرمود به نظر تو کیست؟ گفت آدم فرمود در این جا کسی است که از آدم افضل .است گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و اله مگر نه این است که آدم را خداوند با دست خود آفرید و از روح خود در او دمید و کنیزش حوا را به همسری او درآورد و او را در بهشت خویش جای داد؟ پس چه کسی می تواند از او افضل باشد؟ :فرمود کسی هست که خداوند او را برتری داده است گفت شیث است؟ فرمود برتر از شیث... (و یکایک پیامبران را نام برد تا رسید به عیسی علیه السلام) ابو عقال :گفت ای رسول خدا من نمی دانم که او ،کیست آیا فرشته مقربی است. پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: همین کسی است که اکنون با تو سخن می گوید - یعنی خود پیامبر صلی الله علیه و اله.
ابو عقال :گفت ای رسول خدا صلی الله علیه و اله به خدا سوگند مرا شاد نمودی فرمود: آیا بیشتر بگویم؟ گفت آری فرمود بدان که پیامبران و رسولان الهی سیصد و سیزده نفرند اگر همگی را در یک کفه ترازو نهند و صاحب تو را در کفه ،دیگر، کفه صاحب تو بر آنان می.چربد ابو عقال :گوید :گفتم مرا پر از شادی نمودی ای رسول خدا صلی الله علیه و اله اما برترین مردم پس از شما کیست؟ حضرت تنی چند از قریش را نام برد (و درباره هر کدام چیزی گفت) سپس فرمود: علی بن ابی طالب گفتم ای رسول خدا صلی الله علیه و اله کدامین آن ها نزد تو محبوب ترند فرمود علی بن ابی طالب :گفتم چرا؟ فرمود من و علی علیه السلام از یک نور آفریده شده ایم.... ای ابو عقال برتری علی علیه السلام بر سایر مردم مثل برتری جبرئیل بر سایر فرشتگان است». گنجی گوید این حدیثی حسن و با سند عالی است. (2)
هیچ خردمندی شک نمی ورزد که کسی با چنین اوصافی برترین و شریف ترین و بهترین آفریدگان است.
ص: 459
ابن مغازلی از حذيفة بن یمان روایت کرده که :گفت رسول خدا صلی الله علیه و اله میان یاران انصار و مهاجر خود برادری ،افکند آن گونه که میان هر کسی با نظیر و همتای او برادری می.ساخت آن گاه دست علی بن ابی طالب را گرفت و فرمود:
«این برادر من است» حذیفه گوید: رسول خدا صلی الله علیه و اله که سرور مسلمانان و پیشوای پرهیزکاران و فرستاده پروردگار عالمیان است و مثل و مانندی ندارد با علی بن ابی طالب دو برادرند. (1)
- علّامه سید هاشم بحرانی «رحمه الله علیه» از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و اله به من فرمود ای ،جابر کدامین برادران افضل اند؟ گفتم پسرانی که از یک پدر و مادرند فرمود ما گروه پیامبران با هم برادریم و من برترین ،آن هایم و همانا محبوب ترین برادران نزد من علی بن ابیطالب است و او نزد من افضل از پیامبران است پس هر که پندارد پیامبران از او افضل اند همانا مرا از آنان کم تر دانسته است هر که مرا از آنان کم تر بداند کافر گردیده است زیرا من علی علیه السلام را برادر خود نساختم مگر به جهت این که از فضل او آگاهی .داشتم (2)
از امام کاظم علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت شده که به علی علیه السلام فرمود: من فرستاده پیامگزار از سوی خدا هستم و تو وجه مورد پیروی خدا هستی که از آن که از آن پیروی کنند؛ پس نه من نظیری جز تو دارم و نه تو مثلی جز من داری (3)
- حافظ گنجی از ابن عمر روایت کرده که :گفت رسول خدا صلی الله علیه و اله میان یاران خود برادری برقرار ساخت پس علی علیه السلام با چشم اشک آلود از راه رسید و گفت: ای رسول خدا میان یارانت برادری برقرار ساختی و مرا با کسی برادر نساختی؟!
فرمود: «تو برادر منی در دنیا و آخرت» سپس :گوید این حدیثی حسن و عالی و صحيح است. (4)
حدیث برادری را منابع بسیاری از طرق گوناگون نقل کرده،اند، در این زمینه رجوع کنید به الغدیر 3/ 112 - 124 که از پنجاه طریق تخریج کرده است و نیز فضائل
ص: 460
الخمسة / 318 - 332 و بحارالانوار 38 / 330 - 347.
شکی نیست که این برادری در میان اصحاب بر اساس همگونی و همانندی آنان در کمالات نفسانی و درجات روحی بوده است برای روشن شدن بیشتر به گفتار حافظ گنجی شافعی دقت شود که گفته است: «اگر می خواهی به قرب منزلت او به رسول خدا صلی الله علیه و اله پی بری به عمل پیامبر صلی الله علیه و اله در برقراری برادری میان یارانش خوب بیندیش که چگونه هر کسی را به همگون و همانند خود پیوند داد؛ تا آن جا که میان ابوبکر و عمر برادری کرد و علی علیه السلام را برای خود ذخیره نمود و او را ویژه برادری خود .ساخت و این برترین فضیلت و شرافتی است که باید بدان توجه کرد. در این مطلب یاد کردی است برای کسانی که از قلبی آگاه برخوردارند و گوش دل به حقایق می سپارند (1)
ابن مغازلی شافعی به سند خود از انس بن مالک روایت کرده که گفت: پرنده ای بریان به رسول خدا صلی الله علیه و اله اهدا شد که زنی از انصار آن را هدیه کرده بود. پیامبر صلی الله علیه و اله داخل منزل شد و من آن را در برابر او ،نهادم حضرت دعا کرد: «خداوندا! محبوب ترین آفریدگانت را در نظر خودت از گذشتگان و آیندگان بر من داخل ساز تا با من از این پرنده بخورد». من پیش خود :گفتم خداوند او را مردی از قوم من از گروه انصار قرار ده علی علیه السلام آمد و در را کوبید من او را باز گرداندم و گفتم رسول خدا صلی الله علیه و اله مشغول است. پیامبر صلی الله علیه و اله از این کار با خبر نشد و دوباره همان دعا را تکرار ،نمود، من نیز همان دعا را تکرار کردم باز علی علیه السلام آمد و من او را باز گرداندم چون بار سوم آمد رسول خدا صلی الله علیه و اله به من :فرمود برخیز و در را به روی علی علیه السلام.بگشا من برخاستم و در را گشودم و علی علیه السلام با آن حضرت از آن پرنده خورد و این دعا در حق او مستجاب گردید. (2)
حاکم نیشابوری به سند خود از انس بن مالک روایت کرده که گفت: «من خدمت رسول خدا صلی الله علیه و اله می کردم جوجه ای بریان برای حضرتش آوردند گفت: «خداوندا! محبوب ترین آفریدگانت را در نظر خودت نزد من برسان که با من از این پرنده بخورد» من :گفتم خداوندا! او را مردی از انصار قرار ده علی علیه السلام،آمد گفتم رسول خدا صلی الله علیه و اله سرگرم کاری
ص: 461
است. بار دوم آمد باز گفتم رسول خدا صلی الله علیه و اله سرگرم کاری است بار سوم آمد رسول خدا صلی الله علیه و اله :فرمود در را بگشا علی علیه السلام داخل شد پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود چه چیز تو را از آمدن نزد من باز داشت؟ گفت: این سومین بار است که آمدم انس مرا باز می گرداند به پندار آن که شما سرگرم کاری هستید
پیامبر صلی الله علیه و اله به من :گفت چرا چنین کردی؟ گفتم ای رسول ،خدا ،دعای شما را شنیدم دوست داشتم که آن کس یکی از مردان قوم من .باشد فرمود: (تقصیر با تو نیست زیرا) مرد قوم خود را دوست می دارد». این حدیث بنا بر شرط بخاری و مسلم حدیث صحیحی است ولی آن ها نیاورده اند. (1)
حدیث طير حدیث معتبر و متواتری است و از طرق گوناگون از صحابه و تابعین روایت شده و عالمان و حافظان حدیث در کتاب های معتبر خود به صورت های گوناگون و در معنا نزدیک به هم آورده اند.
در این جا بی مناسبت نیست به این نکته اشاره کنیم که شیخ مفید «رحمه الله علیه» در پاسخ کسانی که گفته اند حدیث طیر یکی از خبرهای واحدی است که تنها أنس بن مالک آن را روایت کرده است گوید همۀ امت اسلامی آن را پذیرفته اند و ندیده اند که کسی بر انس اعتراض کند و هنگام روایت آن صحت آن را زیر سؤال برد. پس اجماع بر آن حجت بر درستی آن .است علاوه آن که در حدیث متواتر وارد است که امیرمؤمنان علیه السلام در روز شورا آن را از مناقب خود شمرده و بر اهل شورا بدان احتجاج نموده و فرموده است: «شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما کسی هست که رسول خدا صلی الله علیه و اله گفته :باشد «خداوندا! محبوب ترین آفریدگانت در نظر خودت را نزد من آور تا با من از این مرغ بریان بخورد» و کسی غیر من آمده باشد؟ همه گفتند ،نه !خدایا فرمود !خداوندا شاهد .باش» پس همگی به درستی آن اعتراف .نمودند و چنین نیست که امیرمؤمنان علیه السلام احتجاج به مطلب نادرستی کند به ویژه در مقام نزاع و اختلاف (2)
و اینک این بحث را با سخنی از علامه مجلسی «رحمه الله علیه» به پایان می بریم:
وی پس از نقل اخبار طیر :گوید بدان که این اخبار با تواتری که دارند و هر دو گروه عامّه و خاصّه بر صحت آن اتفاق نظر دارند دلالت می کند بر آن که آن حضرت علیه السلام
ص: 462
برترین آفریدگان و شایسته ترین فرد به جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و اله است. اما دلالت آن بر افضلیت آن حضرت از آن جهت است که دوستی خدای متعال چیزی جز پاداش بسیار و توفیق و هدایتی که نتیجه طاعات بسیار و متصف شدن به صفات حسنه باشد نیست چنان که در جای خود مبرهن است که خداوند از انفعالات و تغیرات منزه است و اتصاف او به حالاتی چون دوستی و دشمنی و امثال آن به اعتبار نتایج حاصله از این حالات است نه خود حالات پس روشن شد که دوستی خداوند نتیجه پیروی از رسول خدا صلی الله علیه و اله است و در نتیجه ثابت شد که آن حضرت افضل از همه آفریدگان است.
اما رسول خدا صلی الله علیه و اله به اجماع امت از این قانون مستثنی است زیرا خود حضرت گوینده این جمله است پس نمی تواند خود او را هم شامل شود پس ظاهر آن است که مراد حضرتش محبوب ترین سایر آفریدگان در نزد خدا می باشد.
اما این که علی علیه السلام شایسته ترین فرد به جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و اله است، از آن روست که کسی که از همهٔ صحابه بلکه از سایر انبیا و اوصیا افضل است عقل روا نمی دارد که دیگری بر او مقدم شود. (1)
،حال با توجّه به روایات فراوانی که در مباحث گذشته تحت عناوین مختلفی در مورد «همراهی علی علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه و اله از آغاز تا پایان آوردیم، از دانشمندان و پیروان مكتب خلفا می پرسیم: مگر خداوند تبارک و تعالی در سنّت جاوید ،خود ملاک و معیار امتیاز ،انسان ها و برخی از اشخاص و خاندان ها و حتّی انبیاء و اولیاء را «فضیلت و برتری» قرار نداده است؟
مگر نه این کتاب خداوند است که در مورد برتری برخی از انبیاء بر برخی دیگر، می:فرماید
﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ ....﴾ (2)
«ما بعضی از آن رسولان را بر بعضی دیگر برتری دادیم».
و در یک آیه دیگر می فرماید:
﴿وَ لَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلَى بَعْضِ وَ آتَيْنَا دَاوُودَ زَبُوراً﴾. (3)
ص: 463
«به طور مسلّم، ما بعضی از پیامبران را بر بعضی دیگر برتری دادیم و به داوود، زبور بخشیدیم»
مگر نه این کتاب خداوند است که در مقام یادآوری نعمت های الهی به قوم «بنی اسرائیل از قول خدای تعالی خطاب به ایشان می فرماید:
﴿... وَ أَنِّى فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ (1)
«... و من شما را بر جهانیان برتری بخشیدم».
مگرنه این کتاب خداوند است که در فضیلت پیش قدمان در اسلام و ایمان می فرماید:
﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أَوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾. (2)
«پیش قدمان پیشگام در ایمان آن ها در نزد خدا مقّربند».
مگرنه این کتاب خداوند است که دربارۀ پیشگامان ،نخستین از مهاجر و انصار می فرماید:
﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ....﴾ (3)
«پیشگامان ،نخستین از مهاجرین و انصار و کسانی که از آن ها به نیکی پیروی کردند خداوند از ایشان خشنود گشت و آنان (نیز) از او خشنود شدند».
مگر نه این کتاب خداوند است که دربارهٔ مجاهدان فی سبیل الله می فرماید:
﴿فَضَّلَ اللهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً...﴾ (4)
«خداوند مجاهدانی را که با مال و جان خود جهاد نمودند، بر باز نشستگان از جهاد برتری مهمی بخشیده است».
مگر نه این کتاب خداوند است که در رابطه با پیوند خویشاوندی و اولویت و حقّ ،تقدّم و سزاوارتر بودن خویشاوندان نسبت به یکدیگر می فرماید
ص: 464
﴿وَ أُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله﴾ (1)
«و خویشاوندان، بعضی از آنان بر بعضی دیگر در کتاب خدا مقدّم اند».
مگرنه این کتاب خداوند است که در مقام استفهام انکاری و مقایسه بین عالم و جاهل و نابرابری آگاه و ناآگاه می فرماید:
﴿قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ (2)
بگو ای پیامبر! صلی الله علیه و اله آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند با هم برابرند؟!
مگرنه این کتاب خداوند است که در مورد کسانی که از آنان باید پیروی نمود، می فرماید:
﴿أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهْدِي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾ (3)
آیا کسی که به سوی حق هدایت می کند برای پیروی شایسته تر است، یا آن کس که خود هدایت نمی شود مگر این که او را هدایت کنند؟ چه شده است شما را، چگونه قضاوت می کنید؟
علاوه بر همۀ این ها مگر پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله نفرموده است:
«أَنَا مَدِينَةُ العِلْمِ وَ عَلِيٌّ بابها ، فَمَنْ أَرَادَ المَدِينَةَ فَلْيَأْتِ البَابَ ﴾ (4)
من شهر علمم و علی علیه السلام راه ورود به آن است پس هر کس که خواهان علم است باید که از راه ورودی به آن راه یابد.
مگر این علی علیه السلام نبود که می فرمود:
«رسول خدا صلی الله علیه و اله هزار باب از علم را به من تعلیم فرمود که از هر باب آن هزار باب دیگر استنباط کردم» (5)
و مگر این علی علیه السلام نبود که بارها و بارها می فرمود:
«ای مردم! از من بپرسید پیش از آن که مرا از دست بدهید چراکه من راه های آسمان را،
ص: 465
بهتر از راه های زمین می شناسم.» (1)
و مگر این علی علیه السلام نبود که می فرمود:
«از من بپرسید پیش از آن که مرا ،نیابید چراکه من از چیزی پرسیده نمی شوم که پایین تر از عرش باشد، مگر این که به آن خبر خواهم داد. » (2)
،بنابراین برای احراز مقام امامت و خلافت و جانشینی پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله چه کسی را بهتر و شایسته تر و سزاوارتر از علی علیه السلام می توان پیدا کرد؟ وانگهی چگونه می توان دیگری را بر او مقدّم داشت و حال آن که او از نظر علم و ایمان و جهاد و سابقه و پیوند خویشاوندی با رسول خدا صلی الله علیه و اله و سایر صفات عالی ،انسانی بر همه اصحاب برتری داشت و به علاوه خدای تعالی در آیه «مباهله» (3) او را به عنوان نفس پیغمبر به حساب آورده و شخص رسول خدا صلی الله علیه و اله نیز در موارد متعددی وی را به منزله شخص خود معرّفی فرموده بود. (4)
پس چگونه می توان کسی را که به منزله نفس پیغمبر است از مقام جانشینی پیغمبر خدا بر کنار کرد و دیگری را برای رهبری امّت به جای او برگماشت؟
علی بن حسین مسعودی در تاریخ معروف خود «مروج الذهب» در مورد افضلیّت امیرالمؤمنین علیه السلام چنین می نویسد:
ص: 466
«چیزهایی که موجب فضیلت اصحاب پیغمبر خدا صلى الله عليه و سلم گردیده و آنان را در خور تعظیم و تکریم می نماید عبارتند از پیشی گرفتن به ایمان مهاجرت، یاری کردن رسول خدا صلی الله علیه و اله خویشاوندی با پیغمبر ،قناعت فداکاری در راه او فهمیدن قرآن و احکام آن جهاد در راه خدا پرهیزگاری ،زهد ،بردباری فقه و علم (و سایر مکارم و محاسن) که امیرالمؤمنین علی علیه السلام در همۀ این فضایل و مناقب، از همه اصحاب و یاران رسول خدا صلی الله علیه و اله سهم بیشتر و بهره کامل تر را داشته است.
علاوه بر این که او در پاره ای از فضایل منفرد است و دیگران باوی شرکت ندارند از :جمله هنگامی که پیغمبر خدا بین اصحاب خود عقد اخوت برقرار کرد و هر کدام را با دیگری برادر ساخت به علی علیه السلام فرمود: «تو هم برادر منی» و مسلّم است که پیغمبر در میان امّت نظیری ندارد و کسی نمی تواند خود را در مقام و مرتبه او قرار دهد، و همچنین در مورد دیگری به علی علیه السلام فرمود: «تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیامبری نیست» و نیز دربارهٔ او فرمود: ﴿ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ علیه السلام مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ﴾؛ «هر که من مولای او بودم این علی نیز مولای اوست خداوندا هر که او را دوست بدارد دوست بدار و هر که او را دشمن بدارد دشمن بدار» و نیز هنگامی که پرنده بریانی به عنوان هدیّه خدمت حضرتش آوردند آن جناب دست به دعا بلند کرد و عرضه داشت: «خداوندا محبوب ترین آفریدگان خود را که از همگان نزد تو محبوب تر است نزد من حاضر کن تا از این پرنده بریان با من هم غذا شود پس از مدّتی علی بن ابی طالب علیه السلام وارد شد و با پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله از آن پرندهء بریان هم غذا گردید».
از این گونه فضایل که مختصّ به علی علیه السلام است و دیگران با وی شرکت ندارند زیاد است و اگر صحابه دیگر هم فضیلتی داشته باشند باز بهرهٔ کامل تر آن فضیلت را علی علیه السلام دار است و با آنان در آن منقبت شریک است». (1)
پس با توجّه به آن چه گذشت برای هیچ انسان با انصاف و با ایمان که در اخبار و آثار و زندگی اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله دقت ،کند جای هیچ گونه شک و تردید باقی نمی ماند که علی علیه السلام در میان همه ،اصحاب از همه مردمان زمانش افضل و اعلم و از همگان به خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله نزدیک تر و از همه کس به مقام امامت و خلافت شایسته تر می باشد
ص: 467
شگفت آور است که ابن ابی الحدید معتزلی با این که خود در «شرح نهج البلاغه» روایات زیادی را دربارهٔ فضایل و مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام از منابع معتبر اهل سنّت نقل نموده و در مقدّمه آن بطور شایسته ای از ویژگی ها و برتری های آن حضرت سخن ،گفته و برخی از خصائص روحی و فضایل بدنی و امتیازات ویژه حضرتش را یادآور شده است با این همه:
در اوّل مقدّمه کتابش که سخن خود را با حمد و ستایش خدا آغاز نموده می گوید ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی... قَدَّمَ الْمَفْضُولِ عَلَى الْأفْضَلِ﴾ ستایش خدای را ... که مفضول :یعنی ابوبکر را بر افضل :یعنی بر علی علیه السلام مقدم داشت». (1)
ما از این دانشمند و همفکران وی و سایر پیروان مکتب خلفا می پرسیم:
اوّلاً - کی و کجا و چه وقت خداوند «مفضول» را بر «افضل» مقدّم داشته است؟ (2)
ثانياً- چه کسی ابوبکر را بر علی علیه السلام مقدم داشته است؟ آیا خداوند ابوبکر را بر علی علیه السلام مقدّم داشت یا عمر؟ آیا خداوند او را خلیفه ساخت یا عمر آیا خداوند او را بر جان و مال و ناموس مسلمانان مسلّط ساخت یا عمر؟(3)
و ثالثاً - آیا این تعبیر که می گوید: ﴿ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی... قَدَّمَ الْمَفْضُولِ عَلَى الْأفْضَلِ!﴾، نسبت دادن عمل خلاف عقل و حکمت به ذات اقدس ربوبی نیست؟
آيا خدا - العياذ بالله- کاری که عقلا آن را مذموم و ناپسند می شمارند انجام می دهد؟
آیا خدای قادر حکیم که تمام کارهایش بر وفق حکمت و مصلحت و از هر کس نسبت به بندگانش مهربان تر و در آیات متعدّدی از قرآن ،کریم حکیم بودن خود را پیوسته به مردم اعلام داشته (4) و در هیچ عصر و زمان و هیچ گاه زمین را از حجّت خود
ص: 468
خالی نگذارده (1) و همواره از زمان خلقت آدم ابوالبشر تا هنگام بعثت خاتم انبیاء محمّد مصطفى صلی الله علیه و آله، بهترین آفریدگان خود را از میان بشر انتخاب نموده و آنان را برای ابلاغ رسالت خویش به پیامبری ،فرستاده و برخی از ایشان را بر برخی دیگر فضیلت و برتری بخشیده و نبوّت را به وجود مقدّس حضرت خاتم الأنبياء صلی الله علیه و آله ختم فرموده، و او را اشرف انبیاء خود قرار داده و دین خود را به وسیلهٔ وجود اقدس حضرتش به اکمال و اتمام رسانیده و آن را دین ابدی و جاودانی و آئین جهانی معرفی فرموده، و خطاب به پیامبرش فرموده است: ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْم هَادٍ﴾ (2) همانا ای پیامبر! تو تنها بیم دهنده ای و برای هر قومی هدایت کننده ای است»، (3) چه حکمت و مصلحتی اقتضا داشته است که در تمام ،دوران ها ،بهترین ،پاک ترین آگاه ترین و پرفضیلت ترین بندگان شایستهٔ خود را برای هدایت و راهنمائی مردم ارسال دارد و زمام امور جامعه را بدست ایشان بسپارد و اوصیاء و جانشینان آنان را نیز از مردمان صالح و شایسته و نیکوکار و خردمند و انسان های برتر و افضل و اعلم برگزیند ولی برخلاف سنّت جاریه خود - در همه قرون و اعصار -برای رهبری امّت اسلامی و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و اله خاتمش ابوبکر مفضول و مغلوب در فضیلت را بر امیر مؤمنان و سید اوصیاء و کسی که به منزلهٔ شخص پیغمبر ،است مقدّم بدارد و او را خلیفه و جانشین پیامبر خاتم صلی الله علیه و اله قرار دهد؟!!!
پس اگر طبق آیات و روایات وارده - چنان که پیش از این بیان داشتیم - خداوند در
ص: 469
تمام دوران ها تا زمان بعثت خاتم انبیاء صلی الله علیه و آله همه انبیاء و اوصیاء را از میان بهترین خاندان ها برگزیده و ملاک و معیار امتیاز آنان را بر ،دیگران فضیلت و برتری قرار داده ،است چگونه می توان مقدّم داشتن «مفضول» بر «أفضل» را به خدای حکیم على الاطلاق نسبت داد؟
آری خواننده گرامی! این است معنای تعصب کور و کر که این چنین آدمی را گرفتار اشتباه و فراموشی می کند و عالمی را با آن همه علم و دانش و درک و بینش دچار لغزش می سازد.
به ،هر حال تردیدی نیست که از نظر قرآن و روایات اسلامی «فضیلت و برتری» در سنّت الهی از عمده ترین امتیازهای رهبران دینی و پیشوایان مذهبی است که خداوند حکیم آنان را بدین وسیله از دیگران ممتاز ساخته و راهی را برای شناخت راهنمایان به حق و انسان های برتر قرار داده است.
،بنابراین با توجه به افضلیت و اعلمیت و شایستگی امیرالمؤمنین علیه السلام و فضایل و کمالات بی شمار دیگری که برتری او را بر دیگران به اثبات می رساند حق تقدّم با آن حضرت است و هیچ کسی نمی تواند بر حضرتش پیشی بگیرد و تعبیری هم که ابن ابی الحدید در مورد تقدّم ابوبکر برآن حضرت بکار برده است سخن بی جا و نامربوطی است که با هیچ عقل و منطقی سازش ندارد.
زیرا: هیچ انسان عاقل و خردمندی که اندک بهره ای از درک و فهم داشته باشد کاری را که برخلاف حکمت و مصلحت است انجام نمی دهد تا چه رسد به خدای علیم حکیم که تمام کارهایش روی حکمت و مصلحت است
نکته شایان توجه این که ابن ابی الحدید - صاحب تعبیر آن چنانی - با همان تعبیر ناصحیح و نامعقولی که در مورد تقدّم ابوبکر بر علی علیه السلام بکار برده است، بطور ضمنی به افضلیت امیرالمؤمنین علیه السلام اقرار و اعتراف نموده و به علاوه در دنباله سخنان خود در مورد «افضلیت» پس از آن که اقوال عده ای از دانشمندان اهل سنّت را در این باره نقل می کند در کمال صراحت می گوید و اما ما در مورد «افضلیت» همان اعتقادی را داریم که مشایخ بغدادی ما داشته اند و علی علیه السلام را بر دیگران تفضیل و برتری می دهیم. ما در کتاب های کلامی خود معنای افضل را نوشته ایم... و روشن ساخته ایم که علی علیه السلام از هر
ص: 470
جهت افضل و برتر است». (1)
آن چه تا بدینجا آوردیم اثبات «فضیلت و برتری» برای راهنمایان دینی در سنّت ،الهی و عقیدهٔ دو تن از دانشمندان بزرگ اهل سنّت در مورد افضلیّت امیرمؤمنان علیه السلام بود که مختصراً به آن ها اشاره کردیم.
و اینک برای این که مسأله افضلیت و اعلمیت و شایستگی امیرالمؤمنین علیه السلام برای احراز مقام امامت و خلافت بهتر روشن ،شود به بررسی بخشی از سخنان خود آن حضرت که در موارد مختلف دربارهٔ اولویت و شایستگی خویش ابراز داشته است می پردازیم.
ابن قتیبه در کتاب «الامامة و السیاسه» می نویسد:
هنگامی که علی علیه السلام را نزد ابوبکر حاضر نمودند و از او خواستند تا با ابوبکر بیعت کند، فرمود:
«الله الله. من خدا را به یاد شما می آورم خدا را فراموش نکنید».
ای گروه مهاجر حکومتی را که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله پایه گذاری کرد از دودمان او خارج نسازید و آن را وارد خانه های خود نکنید. بخدا سوگند، ما اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله به این کار سزاوارتریم در میان ما کسانی هستند که بر مفاهیم قرآن احاطه دارند از فروع و اصول دین بخوبی آگاهند و به سنن رسول خدا صلی الله علیه و اله کاملاً آشنا می باشند و جامعه اسلامی را بخوبی می توانند اداره کنند و جلو مفاسد را بگیرند و غنائم را عادلانه میان آن ها قسمت کنند چنین شخصی جز در خاندان نبوت در جای دیگر نیست. زنهار از هوا و هوس پیروی نکنید که از راه خدا گمراه می شوید و از حق و حقیقت دور می گردید.» (2)
در روایات مکتب اهل بیت علیهم السلام نیز آمده است: موقعی که آن حضرت را با گروهی از بنی هاشم نزد ابوبکر حاضر نموده و گفتند باید بیعت کنی حضرتش با آن ها به محاجه برخاست و شایستگی خود را برای خلافت بسان بیان ،پیشین از طریق علم بکتاب و سبقت بر اسلام و پایداری در راه جهاد و فصاحت در بیان و شهامت و شجاعت روحی
ص: 471
توجیه نموده و چنین :فرمود
﴿أَنَا أَوْلَی بِرَسُولِ اللَّهِ حَیّاً وَ مَیِّتاً وَ أَنَا وَصِیُّهُ وَ وَزِیرُهُ وَ مُسْتَوْدَعُ سِرِّهِ وَ عِلْمِهِ وَ أَنَا الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَ أَحْسَنُکُمْ بَلَاءً فِی جِهَادِ الْمُشْرِکِینَ وَ أَعْرَفُکُمْ بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّهِ وَ أَفْقَهُکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَعْلَمُکُمْ بِعَوَاقِبِ الْأُمُورِ وَ أَذْرَبُکُمْ لِسَاناً وَ أَثْبَتُکُمْ جِنَاناً فَعَلَامَ تُنَازِعُونَّا هَذَا الْأَمْرَ ﴾
من در حال حیات پیامبر صلی الله علیه و اله و هم پس از مرگ وی به مقام و منصب او سزاوارترم من وصىّ و وزیر و گنجینه اسرار و مخزن علوم او هستم من صدیق اکبر و فاروق اعظم می باشم من نخستین فردی هستم که به او ایمان آورده و او را در این راه تصدیق نموده ام. من استوارترین شما در جهاد با مشرکان و اعلم شما بکتاب و سنت پیامبر صلی الله علیه و اله، مطلع ترین شما بر فروع و اصول دین و فصیح ترین شما در سخن گفتن و قویترین شما در برابر ناملایمات هستم پس چرا در این باره با من به نزاع برخاسته اید؟ (1)
در همین رابطه در حدیث معروف و مشهور «مناشده» (2) که خطیب خوارزمی و دیگران به صورت مبسوطی آن را از «عامر بن واثله» نقل کرده اند، آمده است که: آن حضرت در روز شورای انتخاب ،خلیفه جهت اتمام حجت و اثبات برتری و شایستگی خود برای احراز مقام ،خلافت خطاب به اصحاب شورا فرمود:
«من برای شما چنان حجّت و برهان روشن اقامه کنم که هیچ یک از شما چه عرب و چه ،عجم نتواند آن را انکار نماید و یا مسیر سخن را تغییر دهد سپس :فرمود ای مردم شما را به خدا سوگند می دهم آیا در بین شما کسی پیش از من به وحدانیت خدا اعتراف نموده؟ همگی گفتند به خدا سوگند نه بعد فرمود:
آیا در بین شما جمع حاضر کسی وجود دارد که برادری مانند برادرم جعفر که در بهشت با فرشتگان پرواز می نماید داشته باشد؟ گفتند: به خدا سوگند نه!
فرمود: آیا در بین شما فردی که عمویش حمزه اسدالله و اسد رسوله و آقای شهیدان ،است جز من وجود دارد؟ گفتند به خدا سوگند نه!
فرمود آیا در بین شما ،مردم فردی جز من وجود دارد که همسری مانند فاطمه
ص: 472
دخت گرامی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سیّدهء زنان اهل بهشت داشته باشد؟ گفتند: به خدا سوگند نه!
فرمود: آیا در بین شما کسی جز من وجود دارد که فرزندانی مانند فرزندان من و دو سبط رسول خدا صلی الله علیه و اله حسن و حسین داشته باشد که دو سرور جوانان بهشت باشند؟ همگی :گفتند به خدا سوگند نه!
فرمود: آیا در میان شما کسی هست که پیش از من ده بار با رسول خدا صلی الله علیه و اله نجوا کرده باشد و در هر نوبت طبق فرمان صریح قرآن صدقه داده باشد؟ گفتند: به خدا سوگند نه!
فرمود: آیا در بین شما غیر از من کسی هست که رسول خدا صلی الله علیه و اله درباره او فرموده باشد: ﴿مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ...﴾ هر کس من مولای اویم پس علی مولای اوست خدایا یاری کننده او را یاری کن و دشمن او را دشمن بدار و سپس فرمود: شما حاضران به غایبان ابلاغ نمایید؟ گفتند: به خدا قسم نه!
فرمود: آیا در بین جمعیت شما کسی که رسول خدا صلی الله علیه و اله درباره او از خدا خواسته باشد که پروردگارا! محبوب ترین بندگان نزد تو و من و آن که محبتش به تو و من از همه خلق برتر و افزون تر است به سویم هدایت کن تا بر سفرهٔ طعام حاضر شود و از غذای پرنده ای که به رسم ،هدیه برایم آورده اند با من تناول ،نماید، غیر از من وجود دارد؟
:گفتند به خدا سوگند نه!
:فرمود آیا در بین شما مردم فردی که رسول خدا صلی الله علیه و اله دربارهٔ او فرموده باشد: بامداد فردا پرچم پیروزمند اسلام را به دست مردی می دهم که خدا و رسولش را دوست می دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست می دارند و آن چنان در صحنه نبرد مقاوم و پا برجا می ماند تا فتح و پیروزی را در آغوش کشد با این که کسانی پیش از او این پرچم را به دست گرفتند اما با سرافکندگی فرار ،نمودند جز من وجود دارد؟ گفتند به خدا سوگند !نه فرمود شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما کسی هست که پیامبر صلی الله علیه و اله او را برای سرکوبی قبیلهٔ بنی ولیعه اعزام نموده باشد و به آن ها فرموده باشد ای گروه بنی ،ولیعه از تمرد و طغیان دست بردارید و گرنه آن کس که جان او جان من و اطاعت از او اطاعت از من و نافرمانی نسبت به او نافرمانی با من است به سوی شما مأمور می کنم تا با شمشیر جان شما را برگیرد جز من کس دیگری را سراغ دارید؟ گفتند بخدا قسم نه
ص: 473
فرمود: آیا در بین شما مردم کسی غیر از من وجود دارد که رسول خدا صلی الله علیه و اله درباره او فرموده باشد: دروغ می گوید آن کس که ادعا می کند مرا دوست می دارد ولی با این مرد دشمن باشد؟ گفتند به خدا سوگند نه
:فرمود آیا در میان شما آن کس که در یک ساعت سه هزار فرشته که در بین آن ها جبرئیل، میکائیل و اسرافیل بودند بر او سلام ،نمودند در آن زمان که از چاه ،بدر برای رسول خدا صلی الله علیه و اله و همراهان وی آب ،آورد جز من فرد دیگری وجود دارد؟ گفتند: به خدا قسم نه!
فرمود: آیا در بین شما مهاجر و انصار فردی که منادی آسمانی درباره او اعلام کند جز علی علیه السلام جوانمردی وجود ندارد و شمشیر برنده ای غیر از ذوالفقار وی نیست غیر از من وجود دارد؟ گفتند به خدا سوگند نه!
:فرمود آیا بین شما ،مردم در مورد «لیلة المبيت» كه جبرئیل فداکاری او را تحسین کرده باشد و رسول خدا صلی الله علیه و اله بفرماید چرا چنین نباشد او از من و من از اویم و جبرئیل هم مشتاقانه بگوید: من نیز از شمایم جز من کسی وجود دارد؟ گفتند به خدا سوگند نه.
:فرمود شما را به خدا سوگند می دهم! آیا در بین شما مردم کسی که پیامبر صلی الله علیه و اله به او فرموده باشد تو پس از من با ناکثین (اصحاب جمل) قاسطین (معاویه و یارانش) و مارقین (نهروانیان) جنگ خواهی نمود جز من سراغ دارید؟ گفتند بار خدایا نه.
:فرمود آیا در بین شما کسی که پیامبر صلی الله علیه و اله به او فرموده باشد: من با کافران برای نزول قرآن جنگیدم و تو پس از من برای تأویل قرآن با گمراهان می جنگی! جز من وجود دارد؟ گفتند: بار خدایا نه!
:فرمود آیا در بین شما کسی جز من که آفتاب به هنگام غروب برای وی ،برگشت تا نماز عصر را در وقتش انجام دهد وجود دارد؟ گفتند: بارالها نه!
:فرمود آیا در بین شما کسی که از سوی رسول خدا صلی الله علیه و اله مأمور شده باشد تا آیات برائت را از ابوبکر بستاند و او به رسول خدا صلی الله علیه و الهم عرض :کند آیا درباره من آیه ای نازل شده و پیامبر صلی الله علیه و اله فرموده باشد: نه اما این کار را جز علی کسی نمی تواند انجام دهد، غیر از من وجود دارد؟ گفتند: بارالها نه!
:فرمود: آیا در میان شما فردی که رسول خدا صلی الله علیه و اله به او فرموده باشد: جز مؤمن کسی تو را دوست نمی دارد و غیر از کافر کسی با تو دشمن نیست غیر از من به یاد دارید؟
ص: 474
:گفتند: بارالها نه!
فرمود: شما را به خدا قسم می دهم آیا می دانید که پیامبر صلی الله علیه و اله دستور داد، درهای ورودی منازل شما به مسجد مسدود گردد و تنها راه ورودی منزل من به مسجد همچنان باز ماند و شما در این مورد با رسول خدا صلی الله علیه و اله گفتگو نمودید و آن حضرت :فرمود نه من درب منازل شما را بسته ام و نه من درب منزل او را گشوده ام بلکه این دستور از خداوند صادر شده است گفتند به خدا سوگند این را می دانیم!
فرمود: شما را سوگند داده و می پرسم آیا می دانید در روز طائف، رسول خدا صلی الله علیه و اله با من به تنهایی و دور از چشم همگان صحبت کرد و این صحبت تا مدتی طول کشید و شما در این ،باب با رسول خدا صلی الله علیه و اله گفتگو کردید که چرا به تنهایی با علی علیه السلام نجوا نمودید؟ و پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: این نجوا به دستور پروردگار بود و نه به خواست من! آیا غیر از من کسی در این نجوا بود؟ گفتند: بارالها می دانیم که این منقبت به تو اختصاص داشت!
فرمود: از شما می پرسم و خدا را بر گفته ام گواه می گیرم آیا می دانید رسول خدا صلی الله علیه و اله درباره من :فرمود حق با علی و علی با حق است و همیشه مدار حق با علی علیه السلام دور می زند؟ گفتند: بارالها می دانیم!
فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم! آیا می دانید رسول اکرم صلى الله عليه و سلم فرمود: در بین شما دو شیء نفیس و گران قدر که یکی کتاب خدا و دیگری عترت (و اهل بیتم) است می گذارم و مادامی که شما به این دو تمسک جویید هرگز گمراه نمی شوید و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند؟ گفتند: بارالها می دانیم!
فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم آیا در بین شما جز من کسی وجود دارد که جان خویش را فدای رسول خدا صلی الله علیه و اله کرده باشد و در بستر او ،بخوابد تا او از شر مشرکان در امان بماند و به سوی مدینه برود؟ گفتند به خدا سوگند نه!
فرمود: آیا در بین شما کسی جز من وجود دارد که با عمروبن عبدود عامری در آن زمان که شما را به مبارزه می طلبید مبارزه کرده باشد؟ گفتند: به خدا سوگند نه!
فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم آیا در بین شما کسی وجود دارد که آیه تطهیر در شأن او نازل شده باشد غیر از من؟ گفتند: نه به خدا قسم!
فرمود: آیا در بین شما کسی جز من وجود دارد که رسول خدا صلی الله علیه و اله به او فرموده باشد: «انت سيّد العرب» تو آقای عرب هستی؟ گفتند: به خدا سوگند نه!
ص: 475
فرمود ای گروه مهاجر و انصار آیا در بین جمعیت شما فردی جز من وجود دارد که رسول خدا صلی الله علیه و اله به او فرموده باشد: هیچ چیزی برای خود از خدا ،نخواستم مگر آن که همانند آن را برای تو تقاضا نموده ام؟ گفتند به خدا قسم نه! (1)
در کتاب امالی شیخ مفید - علیه الرحمه - نیز در مورد صبر و شکیبائی آن حضرت در برابر غاصبان ،خلافت در حدیثی از زید بن علیّ بن الحسین علیه السلام آمده است که امام حسین علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام برای مردم سخنرانی کرد و در ضمن خطبه اش خطاب به آنان :فرمود
«به خدا سوگند مردم با ابوبکر بیعت کردند در حالی که شایستگی من نسبت به آنان از شایستگی ام به این لباسم بیش تر بود؛ با این حال خشم خود را فرو برده و منتظر امر پروردگارم ماندم و سینه ام را بر زمین نهادم. (2)
سپس ابوبکر به هلاکت رسید و عمر را جانشین خود قرار داد و حال آن که او به خوبی می دانست که من نسبت به مردم از شایستگی ام به این لباسم شایسته ترم باز هم خشم خود را فرو برده و منتظر امر پروردگار ماندم و عمر نیز به هلاکت رسید و امر حکومت را شورایی قرار داد و مرا یک تن از شش نفر مانند سهم جدّه (که به نظر ابی بکر سهمی که ندارد) قرار داد و گفت مخالفی را که در اقلیت قرار دارد بکشید و منظور او من بودم باز هم خشم خود را فرو برده و منتظر امر پروردگارم ماندم و سینه بر زمین نهادم، سپس امر این قوم (اصحاب جمل) پس از بیعتشان با من چنان شد که ملاحظه کردید در این جا دیگر چاره ای ندیدم مگر این که با آنان ،بجنگم و یا با ترک جهاد به خدا کافر گردم». (3)
در یکی از خطبه های «نهج البلاغه» نیز آمده است که: امیرالمؤمنین علیه السلام در یک سخنرانی که دربارهٔ موقعیّت خویش و یگانگی با پیامبر صلی الله علیه و اله و شایستگی و سزاواری خود به خلافت ایراد نمود خطاب به حاضران فرمود:
«اصحاب و یاران محمّد صلی الله علیه و آله که حافظان دین و سنّت و نگهداران اسرار آن حضرت اند
ص: 476
بخوبی می دانند که من حتّی لحظه ای از فرمان خدا و رسول او روی نگردانیدم و بلکه با در کف گرفتن جان خود در میدان های نبردی که شجاعان فرار می کردند و قدم ها به عقب بر می گشت حضرتش را یاری دادم و این بر اثر شجاعتی بود که خداوند آن را به من کرامت فرموده بود.
رسول خدا صلی الله علیه و اله قبض روح شد در حالی که سر مبارکش بر سینه من قرار داشت و بر روی دست من بود که روح پاکش از بدن شریفش جدا گردید و من آن را [به عنوان تبرّک ] به صورت خود کشیدم.
من غسل دادن حضرتش را به عهده گرفتم در حالی که فرشتگان مرا یاری می دادند و در آن حال خانه و در و دیوار آن به ناله در آمده بود. گروهی از فرشتگان به زمین می آمدند و بر آن حضرت نماز می گزاردند و گروهی به آسمان می رفتند و همهمه نماز گزاردن آن ها همچنان در گوش من طنین افکن بود تا آن گاه که او را در آرامگاهش به خاک سپردیم. پس چه کسی از من در حال حیات و مرگ پیامبر صلی الله علیه و اله به جانشینی او شایسته تر است؟» (1)
همچنین در یکی دیگر از سخنان آن حضرت در «نهج البلاغه» آمده است که: هنگامی که در جنگ «صفّین» یکی از یاران آن حضرت از قبیله بنی اسد از او پرسید: چرا و چگونه قوم شما ،قریش شما را از این مقام باز داشتند و حال آن که شما به آن سزاوارترید؟ فرمود:
«ای برادر اسدی! تو مردی نگران و دستپاچه ای بی موقع پرسش می کنی و نفس خود را در راهی نادرست می فرستی، اما در عین حال به احترام پیوند خویشاوندی که با پیامبر صلی الله علیه و اله داری و به خاطر این که حق سئوال و پرسش محترم است اکنون که می خواهی بدانی، بدان.
اما استبداد [خلفا] در برابر ما نسبت به مقام خلافت با این که ما از نظر نسب والاتر و پیوند خویشاوندی ما با پیامبر صلی الله علیه و اله استوارتر بود با این همه چون خلافت مقام ممتازی بود گروهی بر آن بخل ورزیدند [و با نداشتن شایستگی آن را تصاحب کردند] و گروهی دیگر [که شایستهٔ آن مقام بودند] سخاوتمندانه از آن چشم پوشیدند و داور خداوند است و روز قیامت بازگشت همه به سوی اوست...» (2)
ص: 477
ابن ابی الحدید در شرح این سخن امیرالمؤمنین علیه السلام می نویسد:
«منظور امیرالمؤمنین علیه السلام از نفوسی که سخاوتمندانه از آن مقام چشم پوشی کردند خود آن حضرت است و منظور از نفوسی که بخل ورزیدند [و بدون استحقاق آن را تصاحب کردند و نگذاشتند که به صاحب اصلیش برسد] به عقیده ما، نفوس کسانی از اهل شورا پس از کشته شدن عمر است که با خلافت علی علیه السلام مخالفت کردند و به عقیده شیعیان و امامیّه نفوس اهل سقیفه بنی ساعده است و در متن و خبر قرینه ای وجود ندارد که این سخن را به «أهل سقیفه» برگرداند و بهتر این است که این سخن را به عبدالرحمن بن عوف برگردانیم که علی علیه السلام از گرایش او به عثمان گلایه داشت» (1)
نگارنده گوید: ظاهراً ابن ابی الحدید خواسته است با این طرز بیان ابوبکر و عمر را از دست اندازی به حقّ امیرالمؤمنین علیه السلام و اغتصاب حقّ مسلّم وی که خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله برای او قرار داده ،بودند تبرئه کند و خلافت آن دو نفر را قانونی و شرعی جلوه دهد، زیرا به گفته خود او - چنان که بعد از این خواهد آمد - دلش به او اجازه نداده است که اصحاب پیغمبر را چنین تصوّر کند که آشکارا با پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله مخالفت کنند و مسأله نصّ و تصریح پیامبر صلی الله علیه و اله را بر خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام نادیده بگیرند و صریحاً آن را رد ،کنند و لذا نفوس کسانی را که نسبت به مقام خلافت بخل ورزیدند به اهل «شورا» نسبت داده است.
ولی حقیقت مطلب آن است که منظور امیرالؤمنین علیه السلام از «کسانی که نسبت به مقام خلافت بخل ورزیدند» همان اهل سقیفه می باشد و برخلاف گفتار ابن ابی الحدید که گفته است: «و در خبر قرینه ای وجود ندارد که این سخن امام علیه السلام را به اهل سقیفه برگرداند»، قرائن زیادی در اخبار دیده می شود که نامبرده به دلیل اعتقادی که نسبت به خلافت خلفا ،داشته از همه آن ها و حتّی آن چه در این زمینه در «نهج البلاغه» آمده است چشم پوشی کرده است که ما برای اثبات این مدّعا در این جا تنها به یک مورد آن بسنده می کنیم.
در بخش نامه های امیرالمؤمنین علیه السلام در «نهج البلاغه» ضمن نامه مفصلّی که آن حضرت به فرماندار خود «عثمان بن حنیف» (2) نوشته چنین آمده است:
ص: 478
﴿ بَلَی کَانَتْ فِی أَیْدِینَا فَدَکٌ مِنْ کُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ اَلسَّمَاءُ فَشَحَّتْ عَلَیْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرِینَ ، وَ نِعْمَ اَلْحَکَمُ اَللَّهُ...﴾
«آری، از میان همۀ آن چه آسمان بر آن سایه افکنده تنها «فدک» در دست ما بود، که آن هم گروهی بر آن بخل ورزیدند و گروه دیگری سخاوتمندانه از آن دست برداشتند، و بهترین داور خداست» (1)
ملاحظه می کنید که این عبارت عین همان عبارتی است که امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد خلافت به آن مرد اسدی فرموده است بنابراین تردیدی نیست که منظور: از آن گروهی که بخل ورزیدند همان «اهل سقیفه» می باشد زیرا مسلّم است که «فدک» را ابوبکر با یک روایت ساختگی غصب کرد و عمر هم در این باره سهم مؤثری داشت و تلاش دختر پیغمبر برای احقاق حق خود به نتیجه نرسید و سرانجام در حالی که بر ابوبکر و عمر خشمگین بود از دنیا رحلت نمود (2)
به هر حال ابن ابی الحدید در ادامه سخنان خود در شرح سخن امیرالمؤمنین علیه السلام به آن مرد ،اسدی چنین می نویسد:
«من از ابوجعفر يحيى بن محمّد علوی نقیب ،بصره هنگامی که این خطبه را پیش او می خواندم پرسیدم: منظور علی علیه السلام از این سخن که می گوید: «خلافت مقام ممتازی بود که نفوس گروهی بر آن بخل ورزید و نفوس گروهی دیگر از آن چشم پوشید» چیست؟ و آن قومی که آن مرد اسدی گفته است «شما را از خلافت کنار زدند و حال آن که شما به آن سزاوارترید» چه کسانی هستند؟ آیا منظور روز سقیفه است یا روز
ص: 479
شورا! ابوجعفر که خدایش رحمت کند! با آن که شیعه و علوی بود مردی با انصاف و سخت خردمند ،بود او گفت: مقصود روز سقیفه .است :گفتم دل من به من اجازه نمی دهد که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله را چنین تصور کنم که با پیامبر صلی الله علیه و اله مخالفت ورزند و نص را رد کنند و آن را نادیده بگیرند گفت: من هم روا نمی دارم که به پیامبر صلی الله علیه و اله نسبت دهم امر امامت را مهمل داشته باشد و مردم را سرگشته و بیهوده رها فرماید و حال آن که هیچ گاه از مدینه بیرون نمی رفت مگر آن که امیری بر آن می گماشت و این کار در حالی صورت می گرفت که پیامبر صلی الله علیه و اله زنده بود و از مدینه هم چندان دور نبود چگونه ممکن است برای پس از مرگ خود که قادر به جبران آن چه پیش بیاید نیست کسی را امیر نکند؟
سپس گفت: هیچ کس از مردم در این که پیامبر صلی الله علیه و اله خردمند و کامل العقل بوده است تردید ندارد؛ عقیده مسلمانان که درباره او معلوم است؛ یهودیان و مسیحیان و فلاسفه هم چنین گمان دارند که او حکیمی در حکمت تمام است و دارای اندیشه یی استوار ملتی را برپا ساخته است و دین و آیینی فراهم آورده است و با عقل و تدبیر خویش پادشاهی بزرگی را بنا نهاده است و این مرد خردمند ،کامل خوی و غریزه اعراب را نیکو می شناخته و خونخواهی و کینه توزی آنان را هر چند پس از سال های دراز باشد می دانسته است که هرگاه ،کسی مردی از قبیله ای را بکشد اهل و خویشاوندان و نزدیکان مقتول در جستجوی قاتل بر می آیند تا او را بکشند و انتقام خون خویش را بگیرند و اگر به خود قاتل دست نیابند برخی از نزدیکان و افراد خانواده قاتل را می کشند واگر به هیچ یک از آنان دست نیابند فرد یا گروهی از قبیلهٔ قاتل را می کشند هر چند از نزدیکان قاتل نباشند و اسلام این سرشت و خوی آنان را که در طبیعت ایشان استوار بود چندان تغییر نداده بود و غرائز آنان همچنان به حال خود باقی بود. پس چگونه ممکن است شخص عاقل تصور کند که پیامبر صلی الله علیه و اله ، یعنی آن شخص عاقل کامل که اعراب و به ویژه قریش را سوگوار کرده است کسی که او را در ریختن آن خون ها و کشتن آنان و برانگیختن کینه ها یاری داده و نزدیک ترین پسر عمو و داماد اوست و پیامبر صلی الله علیه و اله به خوبی می دانسته است که او هم بزودی مانند دیگر مردم خواهد مرد پسر عموی خود را به حال خود رها کند در حالی که دخترش در خانه اوست و از او دو پسر دارد، که پیامبر صلی الله علیه و اله از شدت محبت و دلبستگی آن دو را همچون پسران خویش می دانسته
ص: 480
است.
آیا درست است که او را پس از خود حاکم قرار ندهد و او را به جانشینی خود نگمارد و بر خلافت او تصریح .نکند مگر آن خردمند کامل نمی دانسته است که اگر علی علیه السلام و همسر و پسران او را به حال خود و به صورت رعیت و مردم عادی رها کند خون های ایشان را پس از خود در معرض ریختن قرار داده است؟ بلکه در آن صورت خودش موجب کشته شدن و هدر رفتن خون ایشان خواهد بود زیرا آنان پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و اله محفوظ نخواهند بود و لقمه یی برای خورندگان و صیدی برای درندگان اند که مردم آنان را خواهند ربود و به اهداف انتقام جویانه خود در مورد ایشان خواهند رسید. حال آن که اگر حکومت را در ایشان و کار را به دست آنان قرار دهد، با آن ،ریاست خون و جان ایشان را محفوظ داشته است و بدان وسیله مردم را از تعرض به آنان باز داشته ،است و این کار با تجربه و دقت نظر در موارد دیگر هم معلوم می شود
به عنوان مثال نمی بینی اگر پادشاه بغداد یا جای دیگری مردم را کشته و سوگوار کرده باشد و در دل های آنان کینه های بزرگ نسبت به خود برانگیخته باشد و برای پس از خود کار فرزندان و ذریه خویش را مهمل بدارد و به مردم اجازه دهد که پادشاهی از میان خود برگزینند و یکی از خود را بر آن منصب بگمارند و فرزندان خود را همچون افراد دیگر رعیت رها کند بدیهی است بقای فرزندانش پس از او اندک خواهد بود و به سرعت هلاک می شوند و مردم کینه توز و خونخواه از هر سو بر آنان هجوم می برند و ایشان را می کشند و تار و مار می کنند و حال آن که اگر آن پادشاه یکی از پسران خویش را برای پادشاهی معین کند و ویژگان و خدمتکاران و بردگان او به حفظ کار فرزندش قیام کنند خون آنان و خویشاوندانشان محفوظ می ماند و به سبب اهمیت سلطنت هیچ یک از مردم به آنان دستیازی نمی کند و ابهت پادشاهی و نیروی سالاری و پاسداری امارت مانع از آن خواهد بود.
آیا گمان می کنی و چنین می بینی که این موضوع از نظر رسول خدا صلی الله علیه و اله پوشیده مانده و از خاطرش رفته است یا دوست می داشته است که ذریه و افراد خاندانش پس از او ریشه کن و درمانده !شوند در آن صورت شفقت آن حضرت نسبت به فاطمه علیها السلام که در نظرش بسیار عزیز و محبوب دلش بوده است کجا می رود؟ آیا معتقدی که پیامبر صلی الله علیه و اله دوست می داشته است فاطمه علیها السلام را همچون یکی از بینوایان مدینه قرار دهد که پیش
ص: 481
مردم دست نیاز بر آورد و این که علی علیه السلام را که در نظرش بسیار گرامی و بزرگ بوده و حال او در نظر پیامبر صلی الله علیه و اله معلوم است همچون ابو هریره دوسی و انس بن مالک انصاری قرار دهد که امیران در مورد خون و آبرو و جان او و فرزندانش هر گونه می خواهند فرمان دهند و او نتواند از خود دفاع کند و بر سرش صدهزار شمشیر کشیده باشند تا سوز جگر خود را نسبت به او فرو ،نشانند به ویژه که آنان دوست می داشتند خون علی علیه السلام را با دهان های خود بیاشامند و گوشت او را با دندان های خود پاره پاره کنند و بخورند؛ چرا که فرزندان و برادران و پدران و عموهای ایشان را کشته بود و چندان روزگاری از آن نگذشته بود و هنوز زخم ها بهبود نیافته و بر آن پوست تازه برنیامده بود.
به نقیب ابوجعفر :گفتم همانا در آن چه گفتی نیکو از عهده برآمدی جز این که گفتار علی علیه السلام دلالت بر آن دارد که نصّی در مورد او در کار نبوده است. مگر نمی بینی که می گوید «ما از لحاظ نسب والاتریم و وابستگی ما به رسول خدا صلی الله علیه و اله استوارتر است»؟ وحجت و برهان را در نسب و شدت قرب قرار داده است و حال آن که اگر نصّی بر او شده بود به جای این سخن می فرمود «و من کسی هستم که بر من تصریح شده و نام من برده شده است». خدایش رحمت کند! چنین پاسخ داد: علی علیه السلام پاسخ آن مرد را از همان جهتی که معتقد بوده و می دانسته است داده است نه از آن جهتی که آن را نمی دانسته به آن معتقد نبوده مگر نمی بینی که مرد اسدی از او پرسیده است: چگونه قوم شما شما را از این مقام راندند و حال آن که شما به آن مقام سزاوارترید؟ و منظورش سزاوارتر بودن آنان از جهت عزت و خویشاوندی و این که در واقع پاره تن پیامبر صلی الله علیه و اله بوده اند بوده است و آن مرد اسدی به هیچ روی تصور وجود نص را نمی کرده و به آن معتقد نبوده است و به خاطرش خطور نمی کرده و اگر این موضوع در اندیشه و خاطرش می بود به علی علیه السلام می گفت: چرا مردم تو را از این مقام کنار زدند و حال آن که رسول خدا صلی الله علیه و اله در مورد تو تصریح فرموده است. او چنین سخنی نگفته بلکه سخنی گفته است که در مورد همه افراد بنی هاشم است و پرسیده است چگونه قوم ،شما شما را از این کار کنار زدند و حال آن که شما به اعتبار این که هاشمی و نزدیکان رسول خدایید به آن سزاوارتر بودید و علی علیه السلام پاسخی به او داده است که مورد نظر مرد اسدی بوده است و گفته است: آری با آن که ما از دیگران به رسول خدا صلی الله علیه و اله نزدیک تریم این کار را کردند و از پیش خود دیگری را بر ما برگزیدند.
ص: 482
اگر علی علیه السلام به او پاسخ می داد «آری با آن که به من و نام من در زندگی رسول خدا صلی الله علیه و اله تصریح شده است» پاسخ او را نداده بود چرا که آن مرد اسدی نپرسیده بود «آیا در این مورد بر تو نصی شده است!» همچنین نپرسیده بود «آیا رسول خدا در مورد خلافت کسی تصریح فرموده است یا نه!» بلکه پرسیده بود «چرا قوم شما (قریش)، شما را از حکومت کنار زدند و حال آن که شما به معدن و چشمهٔ دین از آنان نزدیک تر بودید» و امیرالمؤمنین به او پاسخی که منطبق سوال اوست داده و او را نرم ساخته است و اگر برای او تصریح به نص می کرد و باطن امر را با تفصیل برای او نقل می کرد او از علی علیه السلام روی گردان می شد و او را متهم می کرد و سخنش را نمی پذیرفت و به تصدیق گفتارش کشیده نمی شد و در تدبیر کار مردم و رهبری سزاوارتر است به گونه یی پاسخ داده شود که موجب رویگردانی و طعنه نگردد (1)
بر اساس روایات زیادی که در منابع مهمّ أهل سنّت آمده است یکایک خلفا در دوران زمامداری خود به افضلیت و اعلمیت امیرالمؤمنین علیه السلام و شایسته تر بودن آن حضرت برای تصدی مقام امامت و خلافت اقرار و اعتراف کرده اند که چون دلیل روشنی بر اثبات حقانیّت آن حضرت است لذا بخشی از آن اعترافات را در این جا می آوریم تا پیروان مکتب خلفا بدانند که حتّی صدّیقشان (ابوبکر) و فاروقشان (عمر) و ذو النورينشان (عثمان) که آن ها احترام زیادی برای آنان ،قائلند، به حقانیت و برتری امیرالمؤمنین علیه السلام عقیده مند بوده اند و گرچه بر اثر عشق و علاقه به حکومت و ریاست خواهی از برگردانیدن حق به حقدار امتناع ورزیده و علی علیه السلام را از آن چه پیغمبر خدا برای او قرار داده بود محروم ساخته بودند امّا در عین حال حقّانیت و برتری علی علیه السلام برای آن ها محرز و مسلّم بوده است.
و اینک برای روشن شدن ،مطلب نمونه هایی از اعترافات یکایک آن ها را که در منابع حديثى أهل سنّت آمده است یادآور می شویم
ص: 483
1- حافظ شام ابن عساکر دمشقی و حسام الدین متّقی و خطیب خوارزمی و برخی دیگر از بزرگان أهل سنّت از «شَعبی» روایت کرده اند که گفت:
روزی أبوبکر علی علیه السلام را دید و گفت هر کس که دوست دارد و خوشحال می شود به مردی بنگرد که نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله از منزلت والائی برخوردار است و از نظر قرابت و خویشاوندی به آن جناب از همگان نزدیک تر است و سهم او در رفع حوائج پیامبر صلی الله علیه و اله و بهره مندی از مقام نبوت حضرتش از همه کس بیش تر ،است به این مرد نگاه کند. (1)
2- علّامه محب الدین طبری و دیگران از ابن عبّاس روایت کرده اند که گفت: أبوبكر و علی علیه السلام شش روز پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله به زیارت آن جناب آمدند، علی علیه السلام از ابوبکر خواست تا پیشتر وارد شود ابوبکر :گفت من هرگز از مردی که از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم درباره اش می فرمود: ﴿ علیّ منی بمنزلتي من ربّي﴾: «مقام على نسبت به من به منزله مقام من نسبت به پروردگار من است» پیشی نمی گیرم. (2)
3- علّامه محدّث خطیب خوارزمی با ذکر سند از حارث أعور همدانی روایت کرده که گفت: به ما رسیده است پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله در حالی که در میان جمعی از صحابه بود - و أبوبكر نيز حضور داشت - فرمود می خواهید کسی را به شما بنمایانم که در مقام علمی اش همچون آدم و در فهم و آگاهیاش همچون نوح و در حکمت و دانشش همچون ابراهیم باشد؟
در همین هنگام علی علیه السلام وارد شد ابوبکر :گفت یا رسول الله مردی را با سه نفر از پیامبران بزرگ الهی همانند ،فرمودی به به آفرین بر این ،مرد او کیست یا رسول الله؟ رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود او را نمی شناسی؟ ابوبکر :گفت خدا و رسولش بدان آگاه ترند. رسول خدا صلی الله علیه و اله : فرمود این شخص أبوالحسن علی بن أبی طالب است.
پس أبوبکر گفت: «بخّ بخّ لك يا أبا الحسن، و أين مثلك يا أبا الحسن؟»، به به، آفرین بر
ص: 484
تو باد اى أبوالحسن و کجا پیدا می شود مانند تو ای ابوالحسن؟! (1)
4- علّامه خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد» از حبشی بن جناده روایت کرده که :گفت نزد أبوبکر نشسته بودم که ناگاه رو به حاضران نموده و گفت: کیست که از ناحیهٔ پیامبر صلی الله علیه و اله به او وعده ای داده شده است؟ مردی برخاست و گفت: ای خلیفه رسول خدا پیامبر صلی الله علیه و اله به من وعده داده بود که سه مشت خرما به من بدهد.
أبوبکر گفت: بفرستید سراغ علی علیه السلام بیاید چون علی علیه السلام حاضر شد گفت: يا أبا الحسن این مرد چنین پندارد که رسول خدا صلی الله علیه و اله به او وعده سه مشت خرما را داده است پس آن را به او بده و آن گاه علی علیه السلام سه مشت خرما به او داد أبوبکر گفت: هر یک از این سه مشت خرما را بشمارید و چون شمردند هر یک مشت بدون کم و زیاد شصت دانه بود.
پس أبوبکر گفت: «صدق الله و رسوله، قال لى رسول الله صلی الله علیه و آله ليلة الهجره و نحن خارجون من الغار نريد المدينه: يا أبابكر كفّى و كفّ علىّ فى العدل سواء: راست گفته است خدا و ،رسولش رسول خدا صلی الله علیه و اله در شب هجرت که از غار بیرون آمده و به سمت مدینه می رفتیم به من فرمود: ای أبوبكر ، كفّ من و كفّ على در عدل یکسان است.» (2)
5- علّامه مناوی در «فیض القدیر» - «شرح جامع الصغير سیوطی» ذیل حدیث ﴿مَنْ کُنْتُ وَلِیَّهُ فَعَلِیٌّ وَلِیُّهُ﴾: «هر کس که من ولیّ او بودم پس این علی سرپرست اوست» می نویسد:
دیلمی این حدیث را با لفظ ﴿مَنْ کُنْتُ نَبِیَّهُ فَعَلَیٌّ وَلِیُّهُ﴾: «هر کس که من پیامبر صلی الله علیه و اله او بودم پس این علی علیه السلام سرپرست اوست» روایت کرده است.
و به همین دلیل - بر مبنای نقل دار قطنی - أبوبکر می گفته است: علی علیه السلام از عترت رسول الله صلی الله علیه و آله است یعنی علی علیه السلام از آن کسانی است که رسول خدا صلی الله علیه و اله امّت را وادار به پیروی و تمسّک بدانها نموده است. (3)
6- علامه محب الدین طبری در حدیثی از عبدالله بن عمر نقل کرده است که
ص: 485
گفت: در یکی از روزها گروهی از یهودیان نزد ابوبکر آمده و به او گفتند: صاحبت- رسول خدا صلی الله علیه و اله - را برای ما توصیف کن
أبوبکر در پاسخ گفت: ای گروه یهود، گر چه من در غار - ثور - به همراه او مانند این دو انگشتم به یکدیگر پیوسته بودم و با او به کوه حرا بالا رفتم در حالی که انگشت کوچک من در دست او بود ولی راستش این است که سخن گفتن از او و چگونگی حالات وی برای من کار دشواری است شما در این باره به على بن أبي طالب مراجعه کنید...
در این حدیث همانگونه که خوانندگان عزیز ملاحظه نمودند، یهودیان از ابوبکر درخواست کردند تا پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را به آنان معرّفی نماید و حالات حضرتش را برای آن ها توضیح دهد ولی او بجای آن که رسول خدا صلی الله علیه و اله را توصیف نماید در پاسخ آن ها از فضائل خود سخن گفته است که چگونه با رسول خدا صلی الله علیه و اله را در غار «ثور» همراه بوده و همراه آن حضرت از کوه حرا بالا رفته است و چنان که پیداست این پاسخ هیچ گونه تناسبی با پرسش آنان ندارد و از پاسخ وی به یهودیان به این نتیجه می رسیم که ابوبکر در برابر سؤال یهودیان هیچ پاسخ منطقی جز آن چه بر زبان آورده حاضر نداشته است و به همین جهت آنان را به علی علیه السلام ارجاع داده است.
و راستی جای بسی تعجب و شگفتی است که کسی خود را خلیفه و جانشین پیامبر صلی الله علیه و اله بداند و در طول بیست و سه سال با پیامبر خدا صلی الله علیه و اله سر و کار و معاشرت داشته ،باشد امّا در عین حال از توصیف شکل و شمایل پیامبر صلی الله علیه و اله و بیان خلق و خوی آن حضرت اظهار عجز و ناتوانی کند و از راه ناچاری پاسخ سؤال یهود را به علی علیه السلام محوّل نماید.
7- علّامه ،أدیب ابن دُرید در کتاب «المجتنی» از أنس بن مالک - خادم رسول خدا صلی الله علیه و اله - روایت کرده که گفت:
بعد از وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله یک مرد یهودی آمد - و سراغ وصیّ پیامبر صلی الله علیه و اله را گرفت - پس مردم با اشاره به أبوبکر وی را معرفی کردند مرد یهودی نزد او رفت و در برابر او ایستاد و :گفت می خواهم مسائلی را از تو پرسش نمایم که هیچ کس جز پیامبر صلی الله علیه و اله و یا وصیّ پیامبر صلی الله علیه و اله پاسخ آن ها را نمی دانند.
أبوبکر :گفت هر چه می خواهی سؤال کن یهودی :گفت مرا از آن چه برای خدا نیست و از آن چه در نزد خدا یافت نمی شود و از آن چه که خداوند آن را نمی داند آگاه
ص: 486
کن؟
أبوبكر :گفت ای یهودی این ها سؤال های زنادقه و منکران خدا و دین است. پس أبوبكر و مسلمانان بر آن شدند که آسیبی به او برسانند ابن عبّاس که در مجلس حاضر بود :گفت شما نسبت به این مرد یهودی با انصاف عمل نکردید. أبوبکر گفت: مگر نشنیدی که چه می گوید؟
ابن عبّاس :گفت اگر جوابی برای او دارید پاسخش را بدهید وگرنه او را به نزد علی علیه السلام ببرید تا سؤال های او را پاسخ دهد زیرا من از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که درباره علی علیه السلام پسر أبوطالب می فرمود: ﴿اَللَّهُمَّ اِهْدِ قَلْبَهُ وَ ثَبِّتْ لِسَانَهُ﴾: خدایا دلش را (بدانچه حق است رهنمود فرما و زبانش را از خطا و لغزش بازدار».
پس أبوبکر و کسانی که در آن جا بودند برخاسته به اتّفاق مرد یهودی به سراغ علی علیه السلام رفتند و اجازه گرفته بر حضرتش وارد شدند آن گاه أبوبکر :گفت ای ابوالحسن این مرد یهودی از من سؤال های زندیقان را می کند.
امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: ای یهودی چه می گوئی؟ یهودی :گفت من در زمینه هائی از تو پرسش می نمایم که جز پیامبر صلی الله علیه و اله و یا وصیّ پیامبر صلی الله علیه و اله پاسخ آن ها را نمی داند
علی علیه السلام فرمود سؤال هایت را بگو یهودی همان سؤال ها را مطرح نمود.
على علیه السلام فرمود: امّا آن چه را که خدا نمی داند مضمون گفتار شما مردم یهود است که می گوئید «عُزَیر» پسر خداست (1) و خدا فرزندی برای خود نمی شناسد و امّا آن چه را که می گوئی نزد خدا یافت نمی شود آن ظلم به بندگان است (که ساحت خداوند منزّه از آن است).
و امّا آن چه برای خدا ،نیست شریک است (که خدا همتا و أنباز و شریکی ندارد).
پس آن مرد یهودی با شنیدن این جواب ها :گفت ﴿أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ وَ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله﴾: گواهی می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و محمّد صلى الله عليه و سلم فرستاده ،خداست و گواهی می دهم که تو به راستی وصیّ رسول خدا صلی الله علیه و اله هستی
پس أبوبکر و مسلمانان حاضر در مجلس به علی علیه السلام گفتند: یا مفرّج الكروب: ای
ص: 487
زداینده رنج ها و غم و غصّه ها» (1)
همین حدیث در یک نقل دیگر با تفصیل بیشتر چنین آمده است:
در زمان خلافت ابوبکر مردی یهودی به مدینه آمد و گفت: جانشین رسول خدا صلی الله علیه و اله را می خواهم او را نزد أبوبکر آوردند یهودی از او پرسید تو جانشین رسول خدا صلی الله علیه و اله هستى؟ أبوبکر گفت ،آری مگر مرا در جایگاه و محراب او نمی بینی؟ یهودی :گفت اگر آن گونه که می گوئی تو جانشین رسول خدا صلی الله علیه و اله هستی من از تو پرسش هائی دارم پرسش های مرا پاسخ ده
أبوبکر :گفت از هر چه می خواهی سؤال کن. یهودی گفت: به من خبر ده: از آن چه خداوند ندارد و آن چه در نزد خدا یافت نمی شود و از آن چه که خداوند نمی داند در این هنگام ابوبکر :گفت این ها پرسش های زنادقه و منکرین خداست پس مسلمانان خواستند آن مرد را به قتل برسانند ابن عبّاس که در جمع مسلمانان حضور داشت فریاد برآورد و گفت ای بابکر دربارۀ این مرد انصاف ندادید ابوبکر :گفت تو سخن او را شنیدی که چه گفت: ابن عبّاس گفت: اگر برای سؤالات او پاسخی هست که جوابش را بدهید وگرنه او را آزاد بگذارید تا هر جا که می خواهد برود.
پس او را از نزد أبوبکر بیرون راندند و او زیر لب می گفت: خداوند لعنت کند کسانی را که به غیر از جایگاه خویش تکیه زدند و می خواهند شخصی را بدون دلیل به قتل رسانند پس به راه افتاد و صدا می زد ای مردم اسلام از میان رفت اینان نمی توانند پرسشی را پاسخ دهند کجاست رسول خدا صلی الله علیه و اله؟ کجاست جانشین رسول خدا صلی الله علیه و اله؟ ابن عبّاس به دنبال او رفت و گفت ای مرد برو به سراغ گنجینهٔ علم ،نبوّت برو به خانه علی بن أبي طالب .
در این هنگام أبوبکر به همراه گروهی از مسلمانان به راه افتادند و خود را به مرد یهودی رساندند و او را به خانه امیرالمؤمنین علیه السلام آوردند و پس از کسب اجازه بر آن حضرت وارد شدند مردم گرد حضرتش را گرفته و به یکدیگر فشار می آوردند. جمعی خنده بر لب داشتند و گروهی می گریستند ابوبکر :گفت یا أبا الحسن این مرد یهودی پرسش های زنادقه و منکرین خدا را از من سؤال می کند!
ص: 488
علی علیه السلام رو به مرد یهودی کرده و فرمود چه می گویی؟ یهودی در جواب :گفت بگویم تا شما هم مانند این جمعیت عمل کنید و آن چه را که این مردم می خواستند به سرم ،آورند همان را تکرار کنید؟
حضرتش :فرمود این را واگذار و از آن چه می خواهی سؤال کن
یهودی :گفت من سؤال هایی دارم که جز پیامبر صلی الله علیه و اله یا وصی پیامبر صلی الله علیه و اله کس دیگری آن ها را نمی داند
:فرمود: از هر چه می خواهی سؤال کن یهودی عرض کرد: خبر ده مرا از آن چه در نزد خدا ،نیست و از آن چه که خداوند دارا نیست و آن چه را که خدا نمی داند؟ حضرت فرمود: ای برادر یهود من پاسخ تو را می گویم به شرط آن که - چون جوابم را صحیح یافتی - با من در گفتن «لا إله إلا الله محمّد صلی الله علیه و آله رسول الله» که بر پایهٔ عدل و اخلاص استوار است همگفتار شوی (و به یکتائی خدا و رسالت پیامبر اسلام گواهی دهی) یهودی پذیرفت و علی علیه السلام فرمود: ای برادر ،یهود امّا آن چه در نزد خدا نیست ظلم است و در نزد خدا ظلم وجود ندارد امّا آن چه خدا ندارد همسر و فرزند و شریک است. یهودی :گفت صحيح است ای مولای من راست گفتی.
سپس حضرت فرمود: و امّا آن چه را که خداوند نمی داند این است که خداوند همسر و فرزند و شریک و یا وزیری برای خود نمی داند و او بر انجام هر کاری که بخواهد و اراده کند قادر و توانا .است
مرد یهودی چون این جواب ها را شنید گفت: ﴿أشهد أن لا إله إلا الله و أنّ محمّد صلی الله علیه و آله عبده و رسوله، وَ أَنَّکَ خَلِیفَتُهُ حَقّاً، وَ وَصِیُّهُ، وَ وَارِثُ عِلْمِهِ﴾: گواهی می دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست و محمّد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست و به راستی که تو جانشین بر حق و وصیّ و وارث علم او هستی» خداوند از طرف اسلام به تو جزای خیر عنایت فرماید.
راوی :گوید پس مردم فریاد شادی برآوردند و همهمه کردند و أبوبکر :گفت ﴿یا کاشِفُ الْکُرُباتِ، أَنْتَ یا عَلِی فارِجُ الْهَمِّ﴾: ای زداینده ،سختی ها ای علی! تو بر طرف کننده اندوه ها و غم و غصّه ها هستی»
راوی :گوید پس ابوبکر از آن جا بیرون آمد و به سوی مسجد رفت و بر فراز منبر قرار گرفت و گفت
﴿أقِیلونی فَلَستُ بِخَیرِکُمْ وَ عَلی فِیکُمْ﴾: ای مردم! دست از من بدارید و بیعت خود را پس
ص: 489
بگیرید زیرا تا علی علیه السلام در میان شماست من بهترین شما نیستم - که مقام خلافت را اشغال کنم-» و چون «عُمَر» این مطلب را شنید برخاست و گفت: ای أبوبکر این چه سخنی است که گفتی؟ ما تو را برای خود برگزیدیم و به آن رضایت داریم و آن گاه او را از منبر به زیر آورد. (1)
در این جا لازم است این نکته را خاطر نشان سازیم که: گرچه برخی از دانشمندان پیرو مکتب خلفا کوشیده اند با ردّ و انکار جملهٔ «أَقِیلُونِی لَسْتُ بِخَیْرِكُمْ وَ عَلِیٌّ فِیكُمْ»، مسأله افضلیّت امیرمؤمنان علی علیه السلام را خدشه دار ساخته و موضوع اقاله خواهی أبوبکر و نفی برتری خود با وجود علی علیه السلام را مورد انکار قرار داده و بدین وسیله افضلیّت «أبوبکر» را بر امیرمؤمنان علیه السلام مطرح نمایند ولی:
حقیقت مطلب این است که: با مراجعه به کتب حدیث و تاریخ و دقّت و تأمّل در سخنرانی های مختلفی که «أبوبکر» پس از جریان بیعت ایراد نموده و محدّثان و مورّخان اسلامی آن ها را به دقّت ثبت و ضبط کرده اند این موضوع به خوبی روشن می شود که «أبوبکر» در کمال صراحت و بدون هیچ گونه پرده پوشی، عدم لیاقت و شایستگی خود را برای تصدی مقام خلافت به مردم اعلام نموده و بارها از آنان خواسته است که عذر او را بپذیرند و فرد شایسته تری را برای احراز مقام خلافت برگزینند.
اینک برای اثبات این موضوع به متون برخی از سخنان اعتراف آمیز وی که در منابع مهم و معتبر حدیثی و تاریخی اهل سنّت آمده است اشاره می کنیم
1- محمّد بن جریر طبری در تاریخ خود آورده است که «أبوبکر» یک روز پس از جریان بیعت به سخنرانی برخاست و خطاب به مردم گفت:
﴿أَیُّهَا النَّاسُ، فَإِنِّیْ قَدْ وُلِّیْتُ عَلَیْکُمْ وَ لَسْتُ بِخَیْرِکُمْ، فَإِنْ أَحْسَنْتُ فَأَعِیْنُوْنِیْ وَ إِنْ أَسَأتُ فَقُوْمُوْنِیْ...﴾ (2)
ص: 490
«ای مردم! من فرمانروا و عهده دار حکومت شما گردیدم ولی بهترین شما نیستم، پس اگر دیدید به نکویی رفتار کردم مرا یاری دهید و اگر بد عمل نمودم مرا به راه راست وادار نمائید».
2- ابن أبی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» به روایت از أحمد بن عبدالعزیز جوهری آورده است که أبوبکر بعد از هجوم به خانه فاطمه علیها السلام زهرا به پا خاست و برای مردم خطبه خواند و عذر و بهانه آورد و گفت:
﴿إِنَّ بَیْعَتِی کَانَتْ فَلْتَةً وَقَی اللَّهُ شَرَّهَا وَ خَشِیتُ الْفِتْنَةَ وَ أَیْمُ اللَّهِ مَا حَرَصْتُ عَلَیْهَا یَوْماً قَطُّ وَ لَقَدْ قُلِّدْتُ أَمْراً عَظِیماً مَا لِی بِهِ طَاقَةٌ وَ لاَ یَدَانِ وَ لَوَدِدْتُ أَنَّ أَقْوَی النَّاسِ عَلَیْهِ مَکَانِی وَ جَعَلَ یَعْتَذِرُ إِلَیْهِمْ...» (1)
بیعت با من کاری شتابزده و ناگهانی (و بدون فکر و اندیشه) صورت گرفت و خداوند شرّ آن را کفایت ،فرمود وانگهی من از بروز فتنه ترسیدم و به خدا سوگند که من بر آن حریص نبودم و هیچ گاه بر آن طمع نبسته بودم و اینک کار بزرگی را به گردن من نهاده اند که مرا یارا و توان آن نیست و دوست می دارم که ای کاش قوی ترین افراد به جای من عهده دار آن می بود و شروع به عذرخواهی از مردم کرد...
هم چنین ابن أبی الحدید در روایت دیگری آورده است که ابوبکر گفت:
﴿وَلِیتُکُمْ وَ لَسْتُ بِخَیْرِکُمْ، فَإِنِ اسْتَقَمْتُ فَاتَّبِعُونِی، وَ إِنِ اعْوَجَجْتُ فَقَوِّمُونِی، فَإِنَّ لِی شَیْطَاناً یَعْتَرِینِی عِنْدَ غَضَبِی فَإِذَا رَأَیْتُمُونِی مُغْضَباً فَاجْتَنِبُونِی لاَ أُؤْثِرُ فِی أَشْعَارِکُمْ وَ أَبْشَارِکُمْ..﴾ (2)
«من عهده دار کار شما شدم در حالی که بهترین شما نیستم، اگر دیدید به راه راست می روم و درست عمل می کنم از من پیروی کنید و اگر دیدید منحرف شدم و به کج روی گرائیدم مرا به راه راست آورید و بدانید که من شیطانی دارم که به هنگام خشم بر من چیره می شود، هرگاه دیدید که خشمگین هستم از من دوری کنید تا در ظاهر و باطن شما تأثیری نگذارم».
3- امام احمد حنبل در کتاب مسند خود روایت کرده است که «أبوبکر» در نخستین
ص: 491
خطبه ای که یک ماه پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و اله ایراد ،نمود خطاب به مردم :گفت
﴿أیُّهَا النّاس وَلَوَدِدْتُ أنَّ هَذَا کَفَانِیهِ غَیْرِی وَلَئِنْ أخَذْ تُمُونِی بِسنّه نَبِیِّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ مَا أطِیقُهَا إِنْ کَانَ لَمَعْصُوماً مِنَ الشَّیْطَانِ وَإِنْ کَانَ لَیَنْزِلُ عَلَیْهِ الْوَحْیُ مِنَ السَّمَاءِ.﴾ (1)
«هان ای مردم! من دوست می داشتم که این مقام را کس دیگری به جای من به عهده می گرفت و اگر شما از من بخواهید که به سنّت پیامبرتان رفتار کنم من توان آن را ندارم زیرا پیامبر صلی الله علیه و اله معصوم و مصون از شیطان بود و بر او از آسمان وحی نازل می گردید».
4- ابن سعد در کتاب طبقات خود از وهب بن جریر روایت کرده که پدرم برایم نقل کرد، چون با أبوبکر بیعت کردند به پا خاست و خطبه ای بدین صورت ایراد نمود:
﴿... أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی وُلِّیتُ هَذَا الأمر و أناله كاره و والله لوددتُ أن بعضكم كفانيه، ألا و انّكُم إن كلفتمونى أن أعمل فيكم بمثل عمل رسول الله صلى الله عليه و سلم لم أقم به كان رسول الله عبداً أكرمه الله بالوحى و عصمه به ألا و إنما أنا بشر و لَسْتُ بِخَیْرٍ مِنْ أَحَدِکُمْ ،فَرَاعُونِی، فَإِذَا رَأَیْتُمُونِی اِسْتَقَمْتُ فَاتَّبِعُونِی، وَ إِذَا رَأَیْتُمُونِی زُغْتُ فَقَوِّمُونِی، وَ اِعْلَمُوا أَنَّ لِی شَیْطَاناً یَعْتَرِینِی، فَإِذَا رَأَیْتُمُونِی غَضِبْتُ فَاجْتَنِبُونِی لاَ أُوثَرُ فِی أَشْعَارِکُمْ وَ أَبْشَارِکُمْ﴾. (2)
«... همانا من این کار را به عهده گرفتم در حالی که آن را خوش نمی دارم و به خدا سوگند که دوست می داشتم که یکی از شما این کار را به عهده بگیرد و مرا معاف دارد. اکنون هم اگر شما انتظار دارید که من مانند رسول خدا صلی الله علیه و اله عمل نمایم هرگز عهده دار آن نمی شوم زیرا رسول خدا صلى الله عليه و سلم بنده ای بود که خداوند او را به وحی و عصمت گرامی داشته بود و حال آن که من بشری معمولی هستم و از هیچ یک از شما بهتر نیستم. پس مواظب من باشید هرگاه دیدید به راه راست می روم و درست عمل می کنم از من پیروی کنید و فرمانبرداری نمائید و اگر دیدید منحرف شدم مرا به راه راست آورید و بدانید که من شیطانی دارم که گاه بر من چیره می شود و هرگاه دیدید که خشمگین هستم از من دوری کنید تا در ظاهر و باطن شما تأثیری نگذارم».
هم ،چنین ابن سعد در روایت دیگری از عبیدالله بن موسی از هشام بن عروه و
ص: 492
احتمالاً از پدرش نقل کرده است که گفت چون ابوبکر فرمانروا شد برای مردم خطبه ،خواند نخست حمد و ثنای خدا را بجای آورد و سپس چنین اظهار داشت
«ای مردم من عهده دار کار شما شدم در حالی که بهترین شما نیستم ولی قرآن نازل شده است و رسول خدا صلی الله علیه و اله هم سنّتی را به ما آموخته و ما هم آن را فرا گرفته ایم. همانا من از احکام پیروی می کنم و از خود بدعتی به وجود نخواهم آورد، اگر خوب و نیکو رفتار کردم مرا یاری دهید و اگر از راه راست منحرف شدم مرا به راه راست بیاورید.» (1)
5- حسام الدّین متّقی در «کنز العمّال» از کتاب فضائل الصحابه أبو نعيم نقل كرده است که أبوبکر در خطابه خود گفت:
﴿يا أيها النّاس إن كنتم ظننتم أنّى أخذتُ خلافتكم رغبة فيها او ارادة استيثار عليكم و على المسلمين فلا، و الذي نفسي بيده ما أخذتها رغبة فيها و استيثاراً عليكم و لا على أحد من المسلمين، ولا حرصت عليها ليلةً ولا يوماً قط ، ولا سألت الله سراً و لا علانيةً، و لقد تقلّدتُ أمراً عظيماً لا طاقة لى به إلا أن يعين الله تعالى، ولوَدِدتُ أنّها إلى أيّ صلى أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله على أن يعول فيها، فهى إليكم ردّ ، و لا بيعة لكم عندى، فادفعوا لمن أحبَبْتُم فانّما أنا رجل منكم.﴾ (2)
«هان ای مردم! اگر شما می پندارید که من از روی میل و رغبت و دل بخواهی و یا به انگیزه کودتا علیه شما و دیگر مسلمانان تن به پذیرش خلافت دادم این گونه نیست. قسم به کسی که جانم در قبضهٔ قدرت اوست، نه رغبتی به خلافت داشتم و نه قصد کودتا و هیچ شب و روزی هم بر این کار حرص نورزیده ام و هرگز نه پنهانی و نه آشکارا و علنی آن را از خدا درخواست ننموده ام و بدون شک مسئولیّت أمر بزرگی را به گردن گرفته ام که مرا تاب و توان آن نیست مگر آن که خدا یاری کند و دوست می دارم هر کس از أصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله که آمادگی دارد آن را به عهده بگیرد، پس مقام خلافت را به شما بر می گردانم و آن را به هر کس که دوست می دارید تحویل دهید و من هم یکی از شما خواهم بود».
ص: 493
با اندکی دقّت و تأمّل در متن گفته های ابوبکر که در بسیاری از منابع موثّق حدیثی و تاریخی پیروان مکتب خلفا آمده است نتایج مثبت و مهمّی به دست می آید که برای روشن شدن حقیقت به طور خلاصه به آن ها اشاره می کنیم.
1- اعتراف به عدم افضلیّت و نفی برتری خود بر دیگران به دلیل ﴿وَليّتُكُم وَ لَستُ بخَيركُم﴾
2- اعتراف به داشتن زمینهٔ بدرفتاری به دلیل کلمهٔ «أَسَأْتُ».
3- اعتراف به دارا بودن زمینه انحراف و کج گرائی به دلیل كلمه «إعوَجَجت».
4- اعتراف به اغتصاب حکومت اسلامی و نادرستی ،بیعت به دليل ﴿إِنَّ بَیْعَتِی کَانَتْ فَلْتَةً وَقَی اللَّهُ شَرَّهَا﴾.
5- اعتراف به وجود شیطانی به همراه او که بر وی چیره می شود و او را به گمراهی می کشاند به دلیل ﴿إِنَّ لِی شَیْطَاناً یَعْتَرِینِی﴾.
6- اعتراف به عدم توانایی از عمل کردن به سنت پیامبر صلی الله علیه و اله به دلیل جمله ﴿و لئن أخَذْتُمُونِی بِسنّه نَبِیِّکُمْ مَا أطِیقُهَا﴾.
7- اعتراف به پذیرفتن مسئولیت و گردن گرفتن أمر بزرگی که در توان و طاقت وی نبوده به دلیل ﴿لَقَدْ قُلِّدْتُ أَمْراً عَظِیماً ...﴾.
8- اعتراف: به عجز و ناتوانی در اداره امور مسلمانان به دلیل ﴿لَوَدِدتُ إنّ هذا كفانيه غیری﴾
9- اعتراف به دوست داشتن واگذاری امر خلافت به یکی از اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله به دليل ﴿و لا بيعة لكم عندى فادفعوا لمن أحببتم﴾.
10- اعتراف به مقام عصمت و مصونیت پیامبر صلی الله علیه و اله از لغزش و خطا و کارهای ،شیطانی به دلیل ﴿إنّ رسول الله له كان يعصم بالوحى...﴾
و اعتراف ضمنی به شرط بودن مقام «عصمت» در خلیفه و امام که بدون تردید خلیفه و جانشین پیامبر صلی الله علیه و اله باید – از نظر عقل و شرع و عُرف - همانند خود او «معصوم» و مصون از لغزش و خطا باشد تا بتواند برنامه های الهی او را طبق روش و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله ادامه دهد چه آن که پیامبر صلى الله عليه و سلم آورنده دین و آئین و شریعت است و جانشینش حافظ و نگهبان اسلام و ادامه دهنده راه اوست در صورتی که أبوبکر - به
ص: 494
قول خودش - یک بشر معمولی بیش نبوده است.
11- اعتراف به عدم شایستگی خود و درخواست استعفا از مقام خلافت به دلیل ﴿أقَلتُكم رأيكم إنّى لَستُ بخيركم فبايعوا خیرکم﴾ من از رأی شما گذشتم، زیرا من بهترین شما ،نیستم پس با بهترین خودتان بیعت کنید.» (1)
12- و بالأخره اعتراف به أفضلیت و برتری و شایستگی همه جانبه امیرمؤمنان علیه السلام به دلیل ﴿أَقِیلُونِی لَسْتُ بِخَیْرِكُمْ وَ عَلِیٌّ فِیكُمْ﴾
آری خواننده گرامی همۀ این اعترافات که برگرفته از گفته ها و نقل سخنان ابوبکر از منابع حدیثی و تاریخی اهل سنّت است نشان دهندۀ این واقعیّت است که «أبوبکر» علی رغم همه تلاش هایی که پیروان مکتب خلفا برای اثبات أفضليّت و جلوه دادن حقّانیّت خلافت او به عمل آورده اند خود او به عدم شایستگی خویش برای تصدّی مقام خلافت و جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله اعتراف نموده و از مردم می خواسته است که وی را معذور دارند و رأی و بیعت خود را پس بگیرند و شاهد صادق بر این موضوع - علاوه بر سخنان اعتراف آمیز خود او که در منابع اهل سنّت آمده است - سخن بی شائبه امیرمؤمنان در خطبهٔ «شقشقیّه» است که در کمال صراحت فرموده است:
﴿فَيا عجبا!! بَیْنَا هُوَ یَسْتَقِیلُهَا فِی حَیَاتِهِ إِذْ عَقَدَهَا لِآخَرَ بَعْدَ وَفَاتِهِ...﴾ (2)
«ای شگفتا!! او که در حال ،حیاتش از مردم می خواست که عذرش را بپذیرند (و استعفایش را قبول کنند و وی را از خلافت معذور بدارند) خود - به هنگام مرگ - عروس خلافت را برای بعد از مرگش به نام دیگری کابین بست».
جالب توجّه این که: «شیخ محمّد عبده» از دانشمندان بنام أهل سنّت در شرح این سخن امام علیه السلام می گوید: «روایت کرده اند که أبوبکر پس از جریان بیعت، خطاب به مردم گفت: «أقیلونی فَلَستُ بِخَیرِکم: مرا از خلافت معذور دارید که من بهترین شما نیستم»، ولى أهل سنّت این روایت را نپذیرفته و می گویند: أبوبکر چنین گفته است: «وَليَّتُكُم وَ لَستُ بخيركم: من أمير شما شدم و از شما بهتر نیستم» (3)
و شگفت انگیز این که ابن أبی الحدید در شرح خطبهٔ «شقشقیّه» در مقام دفاع از
ص: 495
أبوبكر برآمده و از زبان دیگران بازگو کرده است که این سخن ابوبکر که گفته است «اقیلونی فلست بخیرکم» به صورت جدی نبوده و بلکه می خواسته است تا بدین وسیله مردم را امتحان کند... (1)
ما در پاسخ این دانشمند و همفکران وی می گوئیم: این سخن أبوبکر از دو حال خارج ،نیست یا این که وی در این گفتار خود صادق و راستگو بوده است و یا این که در واقع به مردم دروغ می گفته است اگر او در گفتار خود راستگو بوده است که در حقیقت به عجز و ناتوانی خود - در اداره امور مردم و اشغال مقام خلافت - اعتراف کرده است و چنین کسی شایستگی و لیاقت خلافت و جانشینی پیغمبر را نداشته است.
و اگر در واقع در سخنان خود به مردم دروغ می گفته است که باز هم شایستگی جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله را نداشته ،است زیرا: جانشین پیامبر صلی الله علیه و اله نباید به مردم دروغ .بگوید
در این ،رابطه سبط ابن جوزی در کتاب «تذکرة الخواص» به نقل از کتاب «سرّ العالمین» ابو حامد غزالی می نویسد:
روزی أبوبکر بر فراز منبر گفت: «أَقِیلُونِی لَسْتُ بِخَیْرِكُمْ وَ عَلِیٌّ فِیكُمْ»... اگر این سخن أبوبکر از روی لغو و بیهوده گوئی بوده است که خلفا منزّه از بیهوده گوئی می باشند.
و اگر به صورت جدّی و از روی حقیقت بوده است که نقص مقام خلافت و تخطئه أبوبکر از خلافت خود می باشد.
و اگر از روی امتحان و پی بردن به آراء و نظریّات صحابه در مجلس بوده است که صحابه سزاوار این گونه امتحان ،نباشند زیرا خدای تعالی فرموده است: ﴿وَ نَزَعْنا ما فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ﴾ (2) : ما سینه های آن ها را از - هر گونه حسد و کینه - تهی ساخته ایم». (3)
به هر حال با توجه به آن چه گذشت این معنا به خوبی روشن می شود که أبوبکر در سخنرانی های خود آشکارا به عدم لیاقت و شایستگی خویش برای خلافت و جانشینی پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم - بدون هیچ گونه ابهام - اقرار و اعتراف کرده است و این اقرار و اعتراف از سوی کسی که زیر پوشش «بیعت» به عنوان خلیفه و جانشین پیامبر معرّفی
ص: 496
گردیده، مشت محکمی بر دهان همه کسانی است که می خواهند با هزار و یک دلیل و سخنان بی محتوا و تحریف تاریخ و كتمان واقعیت افضلیت او را بر امیرمؤمنان علی علیه السلام به اثبات برسانند و تمام شواهد و قرائن قرآنی و حدیثی و تاریخی را در مورد أفضليّت و اولویّت و حق تقدّم امام علیه السلام در أمر خلافت از ارزش و اعتبار ساقط کنند و به ادّعاهای سست و واهی خود جامه عمل بپوشانند در حالی که کلیه دلائل عقلی و نقلی و آیات قرآنی و شواهد تاریخی و حتی نقلیات حدیثی و اعترافات صریح خود أبوبكر خلاف گفتارهای بی اساس آن ها را به اثبات می رساند و جای هیچ گونه شک و تردید در مورد أفضليت امير المؤمنين - عليه أفضل الصَّلاة والسَّلام - برای احدی از افراد امت باقی نمی گذارد.
1- خطیب خوارزمی و عدّه ای دیگر از محدّثان و مورّخان در حدیثی از عمر بن خطاب نقل کرده اند که گفت:
«من گواهی می دهم که از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که فرمود: اگر تمامی آسمان های هفتگانه در یک کفّه ترازو و ایمان علی علیه السلام در یک کفّه دیگر آن قرار گیرد ایمان علی علیه السلام بر همه آن ها سنگینی می کند». (1)
2- خطیب خوارزمی و شیخ الاسلام حموینی از قول جابر (بن عبدالله أنصارى) روایت کرده اند که عمر :گفت «برای جمع یاران رسول خدا صلی الله علیه و اله هیجده سابقه درخشان وجود داشت که در این میان تنها علی علیه السلام به سیزده بخش آن ها امتیاز و اختصاص یافته و در پنج بخش دیگر ،نیز با ما شریک و سهیم بود». (2)
3- محبّ الدين طبری در کتاب «ذخائر العقبى» و «رياض النضره» در حدیثی از «عمر بن خطّاب» آورده است که:
«دو نفر عرب بیابانی برای حل خصومت نزد «عمر» آمدند عمر به علی علیه السلام گفت یا أبا
ص: 497
الحسن میان این دو تن قضاوت کن علی علیه السلام در میان آن دو نفر قضاوت کرد یکی از آنان به عنوان اعتراض گفت این میان ما قضاوت کند؟ «عمر» گریبان او را گرفت و گفت وای بر تو آیا می دانی که این چه کسی است؟ این مولای من و مولای هر فرد مؤمن است و هر کس که این مولای او نباشد ایمان ندارد». (1)
،همچنین در روایت دیگری در «ریاض النضره» آورده است که:
«در رابطه با مسأله ای که مردی با «عمر بن خطّاب» به نزاع برخاسته بود، عمر به او گفت: میان من و تو، این مردی که در این جا نشسته است حکم باشد، آن مرد گفت: این مرد شکم گنده داوری کند؟! عمر از جای خود بلند شد و گریبان او را گرفت و چنان کشید که از زمین کنده شد سپس گفت هیچ می دانی که چه کسی را کوچک شمردی؟ این مولای من و مولای همه مسلمانان است». (2)
و نیز در روایت دیگری از «عروة بن زبید» نقل کرده است که :گفت
«در یکی از اوقات مردی در حضور «عمر» از علیّ بن أبی طالب بدگوئی کرد. عمر به وی چنین هشدار داد که صاحب این قبر را می شناسی؟ این محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب است که هرگز علی علیه السلام را به بدی یاد نکرد، اگر از وی بدگوئی کنی صاحب این قبر را اذیّت کرده ای» (3)
4- أبوبکر انباری در کتاب «امالی» خود حدیثی را در خصوص فضیلت علی علیه السلام از «عمر بن خطّاب» نقل کرده است که در آن چنین آمده است:
علی علیه السلام آمد و در مسجد در کنار «عمر» نشست و این در حالی بود که عده ای از مردم در نزد او حضور داشتند. همین که علی علیه السلام برخاست و رفت یکی از حاضران بطور کنایه از او یاد کرد و گفت: مردی خودخواه و خود پسند است! عمر در پاسخ او گفت: برای کسی مانند او شایسته است و حق دارد که چنین باشد به خدا سوگند اگر شمشیر او نبود خیمه اسلام بر پا نمی شد، و علاوه بر این او در امور قضاوت از همه مردم آگاهتر و سابقه اش در اسلام ،بیشتر و شریف ترین افراد امّت است؛ آن مرد گفت: ای امیرمؤمنان!
ص: 498
اگر چنین است پس چرا شما او را کنار زدید و به خلافت انتخابش نکردید؟! عمر در پاسخ :گفت ما از این جهت این کار را خوش نداشتیم که هنوز جوان بود و خاندان عبدالمطلب را بسیار دوست می داشت» (1)
5- أبوبكر جوهری از أبوزيد عمر بن شبه از محمد بن حاتم از ابن عبّاس نقل کرده است که گفت:
«عُمر از کنار علی علیه السلام که بر دَرِ خانه خود نشسته بود و من هم پیش او بودم، عبور کرد و به علی علیه السلام سلام داد. علی علیه السلام به او گفت: کجا می روی؟ گفت: به بقیع می روم. علی علیه السلام گفت: مگر با این دوست خود (ابن عبّاس) همراه نمی شوی که با تو بیاید؟ گفت: چرا علی علیه السلام به من فرمود: برخیز همراه او برو. من برخاستم و در کنار عمر حرکت کردم. او انگشت هایش را میان انگشتان من قرار داد و چون اندکی رفتیم و بقیع را پشت سر نهادیم به من گفت: ای ابن عباس! به خدا سوگند که این دوست تو (علی) پس از رسول خدا صلی الله علیه و اله سزاوارترین مردم برای حکومت بود جز این که ما در دو مورد بر او ترسیدیم. ابن عبّاس :گوید: عمر سخنی گفت که من چاره ای جز پرسیدن از او نداشتم از این رو گفتم ای امیر المؤمنین آن دو مورد چیست؟ گفت: یکی سن او (جوانی) و دیگری محبّت او نسبت به خاندان عبدالمطلّب». (2)
6- زبیر بن بکّار در کتاب «موفّقیات» خود از ابن عباس نقل کرده است که گفت:
«من با عمر بن الخطاب در یکی از کوچه های مدینه در حالی که دستم در دست او بود و راه می رفتم به من گفت ای ابن عباس گمان نکنم از صاحب تو (علی علیه السلام) مظلوم تری وجود داشته باشد!! با خود گفتم؟ به خدا سوگند پیش از هر چیز جواب او را خواهم گفت و بی درنگ او را پاسخ دادم که ای امیر المؤمنین! آن چه را که با ظلم از او گرفتی به او بازگردان وی از این جواب ناراحت شد و به عنوان اعتراض دستش را از دستم کشید و ساعتی همهمه کنان قدم زد سپس توقف کرد باز به من گفت علت این مظلومیت را جز کوچک شمردن وی چیز دیگری نمی دانم در دل :گفتم به خدا قسم این سخن از اوّلی بدتر است و فوراً در جوابش گفتم به خدا قسم خداوند در آن روزی که فرمان داد سوره برائت را از رفیق تو (ابوبکر) بگیرد و به مشرکان ابلاغ نماید، او را کوچک نشمرد! (یعنی این کوچک شماری قوم جز نافرمانی و تمرّد از امر پروردگار مفهوم دیگری
ص: 499
ندارد چراکه خدا او را بزرگ دانسته و دیگران او را کوچک شمردند) ابن عباس گفت با شنیدن جواب دوم از من رو برگرداند و سخنی نگفت و از من جدا شد و راهش را ادامه .داد من هم برگشتم. (1)
7- ابن أبی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» در حدیثی از ابن عبّاس روایت کرده که گفت:
«پیش عمر بودم چنان آهی کشید که پنداشتم دنده هایش از یکدیگر باز شد. گفتم: ای امير المؤمنین این آه را اندوهی سترگ از سینه ات برآورد گفت: ای ابن عبّاس به خدا سوگند که همین گونه است؛ با خود می اندیشم و نمی فهمم که این خلافت را بعد از خود در چه کسی قرار دهم!
سپس به من گفت: شاید تو دوست و سالار خود (علیّ بن أبی طالب) را شایسته آن می دانی؟ گفتم: چه چیزی مانع اوست.
آن هم با در نظر گرفتن پیشگامی و جهاد و قرابت با رسول خدا صلی الله علیه و اله و دانش او گفت: راست گفتی ولی او مردی شوخ طبع است گفتم طلحه چطور؟ گفت: مردی که به انگشت، بریده شده اش شیفته و مغرور است. گفتم عبدالرحمان چگونه است؟ گفت مردی ضعیف که اگر حکومت به او برسد مهر خلافت را در دست زنش خواهد نهاد. (2) گفتم زبیر چگونه است؟ گفت: مردی تند خود و خسیس که کنار بقیع - یا کنار چاه های آب - برای یک صاع گندم چانه می زند گفتم درباره سعد بن ابی وقاص چه می گویی؟ گفت فقط مرد اسب و سلاح است. گفتم عثمان چگونه است؟ سه بار گفت: افسوس! که به خدا سوگند اگر به حکومت رسد فرزندان ابی معیط را بر گردن مردم سوار می کند و سرانجام هم عرب بر او می شورد
عمر سپس :گفت ای ابن عباس برای خلافت شایسته نیست جز مردی استوار عزم که کم شیفته و مغرور شود و در راه خدا سرزنش هیچ سرزنش کننده ای او را فرو نگیرد.
ص: 500
وانگهی بدون زورگویی محکم و استوار و در عین حال بدون سستی و ناتوانی، نرم و بدون ،اسراف بخشنده و بدون آن که در حد عیب برسد ممسک باشد.
- ابن عبّاس می گوید: به خدا سوگند که این صفات خود عمر بود. او سپس ادامه می دهد:
- عمر پس از اندکی سکوت روی به من کرد و گفت: به خدا سوگند پر جرأت ترین این گروه که بتواند مردم را به احکام کتاب خدایشان و سنت پیامبرشان راه ببرد سالار توست. همانا اگر او عهده دار حکومت ایشان شود آنان را به راه راست و شاهراه روشن می برد. (1)
8- ابن أبی الحدید در «شرح نهج البلاغه» و علی متّقی در «کنز العمّال» و برخی دیگر در روایتی از «ابن عبّاس» نقل کرده اند که گفت:
«گرفتاری سختی برای عمر پیش آمد که مرتب از جا بر می خاست و می نشست و رنگ عوض می کرد. برای حل این مشکل اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله را فرا خواند و مشکل خود را با آنان در میان گذارده :گفت از شما می خواهم که در این باره چاره ای بیندیشید و نظر بدهید که تکلیف چیست؟ همه گفتند یا امیر المؤمنین (=عمر) پناهگاه ما تویی و حلّ مشکل به دست تو می باشد عمر از سخن (چاپلوسانه) آنان خشمناک شد و گفت: (ای مؤمنان، از خدا بترسید و سخن استوار بگوئید تا خدا کارهای شما را اصلاح کند») (2) :گفتند یا امیر المؤمنين (= عمر) برای سؤال تو در نزد ما پاسخی نیست و ما حرفی برای گفتن نداریم.
عمر :گفت ولی به خدا سوگند من کسی را می شناسم که می تواند از عهده چنین مشکلی برآید و می داند که مشکل چیست و راه حل آن چگونه است و او استاد کل و پناهگاه و دلیل و راهنمای همه است!
أصحاب گفتند: گویا مقصود تو پسر ابوطالب است؟ عمر گفت آری به خدا مقصود همان است که مادر روزگار مانند او را نزائیده و نخواهد زائید
اینک برخیزید تا به نزد او برویم. اصحاب گفتند: ای امیرالمؤمنین! صبر نمی کنی تا خودش بیاید؟ گفت هیهات که ما او را به حضور خود بخوانیم او بلند پایه ترین
ص: 501
خاندان هاشم پاره ای از تن رسول خدا صلی الله علیه و اله و کانون علم و دانش است که باید به سراغ او رفت نه این که او را به حضور طلبید.
پس همگی از جای برخاسته به قصد دیدن وی به راه افتادند و آن حضرت را در بوستانی یافتند که بیلی در دست دارد و زمین را زیر و رو می کند و این آیه را تلاوت مي نمايد ﴿أيحْسَبُ الإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدىً﴾: (1) «آیا انسان چنین می پندارد که ما او را به حال خود رها کرده ایم؟» این آیه را مکرر می خواند و سیلاب اشک از دیده هایش بر گونه هایش جریان داشت پس اصحاب که این منظره را دیدند از گریه او به گریه درآمدند تا آن که او آرام گرفت و أصحاب هم آرام شدند. آن گاه عمر سؤال خود را مطرح نمود و علی علیه السلام هم به شایستگی او را جواب داد سپس عمر گفت: «به خدا سوگند خدای تعالی تو را برای خلافت) اراده کرده بود ولی قوم تو از آن امتناع ورزیدند! علی علیه السلام فرمود: ای ابا حفص (= عمر ) آرام باش و از این جا و آن جا سخنی مگوی که: ﴿إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كَانَ مِيقَاتاً﴾: (2) «روز جدایی، میعادگاه همگان است». (یعنی: روز اوّل خلافت را از من منع کردی و امروز به فضیلت من اقرار می نمایی راوی :گوید پس عمر یکی از دست های خود را به دیگری زد و سر به زیر افکند و از آن جا مراجعت کرد در حالی که از شدّت حزن و اندوه گوئی دنیا در نظرش تیره و تار گردیده بود» (3)
9- حسام الدین متّقی در «کنز العمّال» در حدیثی از «أبی «مجلز» روایت کرده که :گفت
«در یکی از اوقات «عمر» از همدستانش پرسید پس از من چه کسی را به خلافت بر می گزینید؟ مردی از آن ها گفت: «زبیر بن عوّام» را برای خلافت بر می گزینیم! عمر گفت: در این صورت مردی بخیل و بد اخلاق را به خلافت برگزیده اید دیگری گفت: «طلحة بن عبیدالله» را به خلافت بر می گزینیم گفت کسی را به خلافت انتخاب می کنید که نخستین زمینی را که رسول خدا صلی الله علیه و اله به او بخشید آن را در گرو یهودی درآورد.
مردی از حاضران :گفت علی علیه السلام را برای خلافت انتخاب می کنیم عمر :گفت به جان خودم سوگند که شما هرگز چنین کاری نخواهید کرد و قسم به خدایی که جان من در
ص: 502
قبضه قدرت اوست اگر چنین کاری را انجام دهید او شما را به راه حق و حقیقت استوار می دارد گر چه از این امر خشنود نباشید». (1)
10- بخاری در کتاب «الأدب المفرد» به سند خود از «محمد بن عبدالله بن عبدالرحمن بن عبدالقاری» از پدرش روایت کرده که گفت:
در یکی از روزها «عمر بن خطّاب» با مردی از انصار نشسته بودند، من آمدم و در کنار آن ها نشستم. «عمر» گفت: ما دوست نداریم که کسی با ما همنشین باشد و سخن ما را به این و آن برساند و آن ها را از اسرار ما با خبر گرداند! گفتم من با این مردم آمیزش ندارم. «عمر» :گفت این رفتار زیبنده نیست بلکه با این و آن نشست و برخاست کن ولی گفتار ما را با آن ها در میان مگذار! سپس به آن مرد أنصاری گفت:
مردم بعد از مرگ من چه کسی را به خلافت بر می گزینند؟ مرد انصاری گروهی از مردان مهاجر را نام برد و از علی علیه السلام نامی به میان نیاورد عمر :گفت: چرا مردم از خلافت على علیه السلام اظهار بی میلی می کنند؟ و حال آن که او برای خلافت از همه شایسته تر است و اگر زمام کار را به دست بگیرد آنان را به راه حق هدایت می نماید». (2)
ابن أبی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» از کتاب «الموفّقیّات زبیر بن بكّار از ابن عبّاس نقل کرده است که گفت:
«... شبی در خانه پدرم مشغول شام خوردن بودیم که گفته شد... عثمان بر در خانه .است پدرم :گفت اجازه ورودش دهید چون وارد شد پدرم روی فرشی که نشسته بود برای او جا باز کرد و عثمان اندکی از شام او را خورد و چون سفره برچیده شد هر کس آن جا بود برخاست و رفت و فقط من ماندم
عثمان نخست حمد و ثنای خدا را به جای آورد و سپس به پدرم گفت ای دائی جان (3)، من به حضورت آمده ام تا در مورد برادر زاده ات علی علیه السلامدر نزد تو شکایت کنم و از
ص: 503
کاری که ممکن است پیش آید معذرت بخواهم...
ای فرزندان عبدالمطلّب! من از شما به خدا پناه می برم اگر شما را حقّی است که تصوّر می کنید در آن مورد مغلوب شده اید شما خودتان آن حق را در دست کسانی که آن ستم را به شما روا داشتند رها کردید و حال آن که من به لحاظ پیوند خویشاوندی، از را آنان به شما نزدیک ترم...» (1)
همچنین ابن أبی الحدید در یک خبر طولانی دیگر از قول ابن عباس آورده است که عثمان در ضمن گفتگوئی با وی در مورد خلافت :گفت «... ای ابن عبّاس! تو را به حقّ اسلام و خویشاوندی سوگند می دهم که دقت کنی همانا به خدا سوگند که من گرفتار و مغلوب شما شده ام به خدا سوگند دوست داشتم که این حکومت به جای آن که در دست من باشد در دست شما می بود و شما بار آن را از دوش من بر می داشتید و در آن حال من برای حکومت یکی از یاران شما می بودم و به خدا سوگند در آن حال مرا برای خودتان بهتر از آن می دیدید که من اینک از شما می بینم البته این را هم می دانم که این حکومت و زمامداری از آن شما (بنی هاشم) است ولی قوم شما (قریش) مانع آن شدند و شما را کنار زدند و آن را از چنگ شما در ربودند و به خدا سوگند نمی دانم این شما بودید که حکومت را از خود راندید و دفع کردید یا آنان بودند که شما را از حکومت کنار زدند...» (2)
1- ابن مغازلی شافعی در کتاب «مناقب» خود در حدیثی از «قیس بن ابی حازم» روایت کرده که گفت:
«مردی نزد معاویه آمد و از او مسأله ای .پرسید معاویه گفت: دربارهٔ این مسأله از علی بپرس که او أعلم (و داناتر) است آن مرد گفت ای امیرالمؤمنین! من جواب تو را بیشتر از جواب علی علیه السلام دوست می دارم معاویه گفت چه سخن بسیار بدی گفتی و مردی را ناخوش داشتی که رسول خدا صلی الله علیه و اله او را از علم و دانش سرشار نموده و دربارۀ او فرموده است: «تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من
ص: 504
پیامبری نخواهد بود» و عُمر هرگاه برایش مشکلی پیش می آمد برای حلّ مشکل از او کمک می گرفت». (1)
2- عبدالرؤف مناوی در «فیض القدیر» در شرح حدیث: ﴿ أَنَا مَدِینَهُ اَلْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا﴾، از «کلابازی» روایت کرده که گفت:
«مردی از معاویه مسأله ای ،پرسید معاویه :گفت از علی علیه السلام بپرس که او أعلم از من است آن مرد گفت من جواب تو را می خواهم معاویه :گفت وای بر تو از مراجعه به مردی که رسول خدا صلی الله علیه و اله او را به وسیلهٔ علمش عزّت و برتری بخشیده است اکراه داری؟ (آیا ندانسته ای که) علی علیه السلام مرد دانشمندی است که بزرگان صحابه به أعلمیت او اعتراف داشتند و عمر وقتی برایش مسأله ای پیش می آمد به او مراجعه می کرد و یک وقت مردی پیش او آمد و از او چیزی پرسید گفت علی این جاست از او بپرس آن مرد گفت: می خواهم از تو بشنومای امیر المؤمنین عمر :گفت برخیز خدا پاهایت را خشک کند و دستور داد نامش را از دیوان عطایا محو کردند» (2)
3- ابن عبدالبر در کتاب «استیعاب» آورده است:
«معاویه وقتی که برایش مسائلی پیش می آمد می نوشت تا در آن باره برایش از علی علیه السلام بپرسند و هنگامی که شنید آن حضرت را کشته اند .گفت فقه و علم با مرگ أبوطالب از میان رفت. برادرش عتبه به او گفت أهل شام این حرف را از تو !نشنوند معاویه گفت رهایم کن» (3)
4- زبير بن بكّار از رجال حدیث خود نقل کرده است که محقن بن أبي محقن ضبّى بر معاویه وارد شد و خطاب به او گفت:
ای امیرمؤمنان! هم اکنون که درک حضور شما نموده ام از نزد کسی می آیم که فرومایه ،ترین بخیل ،ترین ناتوان ترین سخنگو و ترسوترین عرب است معاویه گفت او
ص: 505
کیست؟ گفت علی بن ابیطالب! معاویه که این سخن را به نفع خود می دید به مردم شام اعلام نموده و گفت بشنوید این برادر عراقی شما چه می گوید
بنگرید که چگونه او را احترام و تکریم نمایید و مهمانی ،کنید، سپس از او خواست تا بار دیگر حرف هایش را تکرار کند و او بار دیگر به تکرار گفته هایش پرداخت!
معاویه :گفت وای بر تو ای نادان چگونه علی علیه السلام را از نظر نسب فرومایه م ی دانی با این که پدرش ،ابوطالب جدش ،عبدالمطلب و همسرش فاطمه علیها السلام دختر رسول خدا صلی الله علیه و اله است و چگونه می توان او را بخیل ترین عرب دانست؟ با این که به خدا سوگند اگر خانه ای پر از و منزلی پر از کاه در اختیار او ،باشد طلاها را پیش از کاه انفاق می نماید و آیا می توان او را به ترس نسبت داد؟ با این که به خدا سوگند اگر دو گروه متخاصم رویاروی یکدیگر قرار گیرند تنها آن شجاع دلاوری که بی باکانه به دشمن حمله و شبیخون می زند جز علی علیه السلام کسی دیگر نیست و چگونه می توان او را در سخن گفتن ناتوان دانست؟ با این که به خدا سوگند جز او کسی فنّ بلاغت را در میان قریش بنیان نکرد.
سپس :گفت آن که مادر محقن او را بزاد از نظر نسب ،پست تر بخیل تر، ترسوتر و در سخن گفتن ناتوان تر است به خدا سوگند اگر آن چه را که می دانی در میان نبود هر آینه سر از تنت بر می گرفتم مواظب ،باش بار دیگر این سخن را تکرار نکنی خدا تو را لعنت کند
محقن :گفت به خدا قسم تو از من نسبت به او بیشتر جفا و ستم کرده ای! زیرا تو میدانی او چه قدر منزلت دارد و با این حال با او جنگیدی معاویه گفت: دشمنی من با او به خاطر ریاست و قدرت است و نه چیز دیگر محقن :گفت: آیا در مقابل خشم خداوند و عذاب دردناک همین مقام و ریاست که غصب کرده ای کافی است؟
معاویه :گفت چنین نیست که تو می پنداری من از خداوند چیزی را می شناسم که تو به آن جاهلی، آن جا که می فرماید: ﴿وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ﴾ (1) و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است» (2)
نگارنده :گوید معاویه بر اثر عشق و علاقه به دنیا و ریاست خواهی توجه نداشت که
ص: 506
این آیه بهره ای برای او ندارد زیرا خداوند در دنباله همان آیه می فرماید:
﴿فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ﴾ (1): «رحمتم را برای تقویٰ پیشگان مقرر نمودم»، و تردیدی نیست که معاویه و معاویه صفتان از این کالا بهره ای ندارند.
5- ابن أبی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» أبونعیم اصفهانی در «حلیة الاولياء»، ابن عبدالبر در «استیعاب» و گروهی دیگر از دانشمندان بزرگ شیعه و اهل ،سنّت در حدیثی از «ضرار بن ضمره ضبابی» نقل کرده اند که گفت:
«بعد از شهادت امیرمؤمنان علیه السلام راهی شام گشته و بر معاویه وارد شدم (او که می دانست من یکی از دلباختگان امیرالمؤمنین علیه السلام هستم) :گفت علی را برایم توصیف کن گفتم اگر ممکن است مرا از این کار معذور بدار معاویه گفت: معذور نیستی، حتماً باید او را برایم تعریف کنی :گفتم اکنون که عذرم پذیرفته ،نیست پس بشنو تا برایت :بگویم
علی علیه السلام در راه رضای حق ،تیزبین دوراندیش نیرومند و پر قدرت بود سخنانش فاصل بين حق و باطل و آن دو را از هم جدا می نمود داوری هایش عادلانه بود و علم از چشمه پر فیض وجودش فوران داشت و از تمام جوانبش می جوشید و حکمت از هر ناحیه شخصیت و ابعاد وجودیش به سخن آمده و سیلاب عرفان از مبدأ فياض هستیش جاری و دل های حکمت پذیر را سیراب می نمود از دنیای پر زرق و برق و فریبنده وحشت داشت به تاریکی شب و وحشتش در جهت نیایش و تضرّع به خدا الفت گرفته و با دقت جوانب امور را می نگریست تفکّر و اندیشه اش درباره آینده پر را آشوب و نامعلوم طولانی و دانه های پیاپی اشکش از دیده بر محاسن مبارکش می،ریخت لباس خشن و زبر برایش اعجاب انگیز و خوش آیند بود و غذای بی خورش را دوست می داشت
او در بین ما یاران به مثابه یکی از خود ما بود (یعنی سطوت حاکمان برای خود نمی پسندید و دایره وار در کنار او می نشستیم) اگر پرسش داشتیم بی محابا مطرح نموده و به پاسخ نائل می شدیم و اگر او را می خواندیم ما را اجابت می نمود و اگر در کاری از او مدد می خواستیم به یاری ما می شتافت و ما را امداد می نمود اما به خدا
ص: 507
سوگند با آن همه انس و الفت و زندگی دسته جمعی و بی آلایش آن چنان در چشم ما هیبت داشت که مجالی برای صحبت کردن و سخن گفتن با او نداشتیم و از کثرت وقار و شخصیّتی که داشت هیچ گاه دیده را به روی او باز نمی کردیم. اهل دین را تعظیم و احترام می نمود و بینوایان و مساکین را با نزدیک کردن به خودش خرسند می ساخت و نوازش می داد هیچ گاه صاحب قدرتی در محضر او از قدرتش سوء استفاده نمی کرد تا در باطلش مورد تأیید قرار گیرد و نیز فرد فاقد اقتداری از عدل و داد او مأیوس نمی گردید و تصور نمی کرد که چون فاقد قدرت است از عدالت او بهره مند نخواهد شد.
سپس گفت خدای را گواه می گیرم که در بعضی مواقفش و در دل شب ها در حالی که شب پردۀ تاریک خود را فرو آویخته و ستارگان به نشیب غروب نزدیک می شدند و از پایان شب خبر می دادند او را می دیدم که محاسن مبارک را به دست گرفته و مانند مارگزیده به خود می پیچید و مانند محزونی که از سوز دل بگرید می گریست و دنیا را مخاطب نموده می فرمود دیگری را به دام فریبت بینداز و او را به خود مغرور کن چرا که من خریدار کالای تو نبوده و نیستم با این حال اگر خود را به من عرضه نموده ای و یا به من رغبت و اشتیاق نشان می دهی سخت در اشتباهی هر چه سریع تر سیرت خود را عوض کن زیرا من تو را از خود دور ساخته و تو را سه طلاقه کرده ام که در آن ،نیست ای دنیا بدان که عمرت کوتاه و ارزشت اندک و خوشی و لذتت ناچیز است آن گاه آهی از دل برکشید و فرمود: آه از توشه ،کم سفر طولانی و راه پر وحشت.
معاویه با شنیدن سخنان ضرار که هاله ای از اندوه بر دل های جمع حاضر کشیده بود شديداً متأثر گردید و گریست و حاضران نیز بغض گلویشان را به شدت گرفته و فریادشان بلند ،شد معاویه :گفت خدا رحمت کند ابوالحسن علی بن ابی طالب را او همان است که تو گفتی؛ امّا ،ضرار اندوه تو در فقدان علی در چه حد است؟ گفت: اندوه آن زنی که فرزندش در دامنش سر بریده شود نه دیده اش از گریه خشک گردد و نه حزنش به پایان خواهد رسید» (1)
ص: 508
«ابوالفرج اصفهانی» به سند خود از «عیسی بن عبدالله بن محمد بن عمر بن علی» از «یزید بن عیسی مورق» روایت کرده که گفت:
«در زمان خلافت «عمر بن عبدالعزیز» در «شام» بودم در آن هنگام «عمر» در «خناصره» اقامت داشت. پیش او رفتم دیدم در حالی که عبائی از پشم بر دوش و لنگی بر پا دارد بر مسندی تکیه زده است از من پرسید است از من پرسید تو از کجائی؟ گفتم از اهل حجاز ،هستم پرسید از کجای حجاز گفتم از اهل ،مدینه پرسید از کدام قبیله مدینه هستی؟ گفتم از ،قریش ،گفت از کدام شاخهٔ قریش؟ گفتم از «بنی هاشم»، گفت از کدام خانواده بنی هاشم؟ گفتم دوستدار علی علیه السلام هستم گفت علی علیه السلام کیست؟ سکوت اختیار کردم. دوباره پرسید علی علیه السلام کیست؟ گفتم پسر ابوطالب
در این هنگام عبا را کنار گذاشت و نشست سپس دست بر سینه اش گذاشت و :گفت: ﴿انا والله مولى على ثم قال: اشهد على عدد ممن ادرك النبي صلی الله علیه و آله يقول : قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ﴾
«به خدا قسم من هم دوستدار علی علیه السلام هستم و افزود خدا را گواه می گیرم که از جماعتی از صحابه شنیدم می گفتند رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: هر که را من مولای اویم علی علیه السلام نیز مولای اوست».
سپس صدا زد: «مزاحم» مأمور پرداخت کجاست؟
(وقتی که آمد) از او پرسید: به امثال ایشان چند درهم می دهی؟ گفت دویست .در هم گفت به این مرد به خاطر ولایت و دوستی علی بن أبي طالب علیه السلام 50 دینار بده. سپس از من پرسید آیا مقرّری داری؟ گفتم نه دستور داد نام مرا در دفتر حقوق ثبت کند. آن گاه به من :گفت به وطن خود برگرد انشاء الله به زودی آن چه به دیگران در شهرت داده می شود به تو نیز خواهد رسید» (1)
از این جریان معلوم می شود که «عمر بن عبدالعزیز» از کسانی بوده است که به
ص: 509
أفضليّت و برتری امیرمؤمنان علی علیه السلام اعتقاد داشته است و از این روست که دست به سینه می گذارد و به دوستی علی بن ابی طالب افتخار می کند و حدیث ﴿مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ...﴾ را یادآور می شود و سوگند می خورد که من هم از ارادتمندان علی بن أبي طالب هستم و دستور می دهد تا به شخص نامبرده هدیه قابل توجهی داده شود و اگر او به برتری امیر مؤمنان علیه السلام عقیده ،نداشت این گونه رفتار نمی کرد.
در این رابطه ابن أبی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» تحت عنوان «آن چه دربارهٔ تفضیل میان صحابه گفته شده است»، می نویسد:
اعتقاد به تفضیل اعتقادی کهن است که بسیاری از اصحاب و تابعان بر آن بوده اند از میان اصحاب عمار و مقداد و ابوذر و سلمان و جابر بن عبدالله و أبي بن كعب حذيفة و بريدة و ابوایوب و سهل بن حنیف و عثمان بن حنیف و ابوالهيثم بن التيّهان و خزيمة بن ثابت و ابوالطفيل عامر بن واثلة و عباس بن عبدالمطلب و پسرانش و تمام بنی هاشم و بنی مطلب بر این اعتقاد بوده اند.
زبیر بن عوام هم در آغاز کار از معتقدان به این عقیده بوده و سپس برگشته است. تنی چند از بنی امیه هم همین عقیده را داشته اند که از جمله ایشان خالد بن سعید بن عاص و عمر بن عبدالعزیز بوده اند.
سپس برای اثبات مدعای خود خبر مشهوری را که از عمر بن عبدالعزیز روایت شده است از ابن کلبی (1) ، چنین بازگو می کند:
ابن کلبی می گوید: روزی عمر بن عبدالعزیز که در جلسه عمومی خود نشسته بود پرده دارش وارد شد و زنی بلند قامت و گندمگون و زیبا و خوش اندام را که دو مرد همراهش بودند وارد مجلس کرد که همراه ایشان نامه ای از میمون بن مهران (2) برای عمر بن عبدالعزیز بود نامه را به عمر بن عبدالعزیز دادند که آن را گشود و در آن چنین
ص: 510
نوشته بود:
بسم الله الرحمن الرحيم به امیر المؤمنین عمر بن عبدالعزیز از میمون بن مهران سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد و سپس کاری برای ما پیش آمده است که سینه ها از آن تنگی گرفته و بیرون از تاب و توان است و ما چنان مصلحت دیدیم که آن را به عالمی که آن را نیکو بداند موکول کنیم که خدای عزوجل فرموده است: «اگر آن را به رسول و اولیای امر بر می گرداندند کسانی از ایشان که آن را استنباط می کنند آن را بدون تردید می دانستند.» (1) این زن و دو مردی که همراه اویند یکی شوهر او و دیگری پدر اوستای امیرالمؤمنین پدر این زن چنین می پندارد که چون شوهرش سوگند خورده است که اگر علی بن ابی طالب علیه السلام برترین این امّت و سزاوارترین افراد به رسول خدا صلی الله علیه و اله نباشد همسرش مطلقه ،است بنابراین دختر او مطلقه است و در دین و آئین او جایز نیست که آن مرد را داماد خویش بداند و مدعی است که دخترش بر آن مرد حرام گردیده و این زن برای او مانند مادر اوست همسر این زن هم به پدر همسرش می گوید تو دروغ می گوئی و گناه می ورزی زیرا سوگند من صحیح و گفتارم راست و درست است و علی رغم خشم و کینه توزی تو این زن همسر من .است. اینان در این قضیه برای داوری نزد من آمده اند من از آن مرد درباره سوگندش پرسیدم :گفت آری چنین سوگندی خورده ام ولی همسرم مطلقه نشده است زیرا علی علیه السلام بهترین افراد این امّت و سزاوارترین آن ها به رسول خدا صلی الله علیه و اله است، هر که باید او را بشناسد که شناخته است و هر که می خواهد او را انکار کند و هر که می خواهد از این سخن به خشم آید و هر که می خواهد به آن خشنود گردد.
مردم هم که این سخن او را شنیدند گرد ،آمدند و هر چند زبان ها هماهنگ است ولی دل ها پراکنده است. وانگهی تو خود ای امیرمؤمنان اختلاف هوس های مردم و شتاب آنان را در آن چه مایهٔ فتنه است می دانی بدین سبب ما از حکم کردن در این مورد خودداری کردیم تا تو بدان چه خدایت ارائه می فرماید حکم کنی اینک این دو مرد از این زن دست بر نمی دارند پدرش سوگند خورده است که او را همراه شوهرش را نگذارد و شوهرش هم سوگند خورده است که اگر گردنش را هم بزنند از همسرش جدا نخواهد
ص: 511
شد مگر آن که در این باره حاکمی حکم کند که امکان مخالفت و سرپیچی از حکم او .نباشد اینک این گروه را پیش تو روانه کردم خدای توفیق تو را پسندیده و تو را هدایت فرماید.
میمون بن مهران پایین نامه این اشعار را نوشته بود:
اذا ما المشكِلاتُ وَرَدنَ يوماً *** فحارَت فى تأملها العيونُ
و ضاق القوم ذرعا عن نباها *** فأنت لها أبا حفص أمينُ
لأنّك قد حويت العلم طُرّا *** و أحكمك التجارب والشُّئونُ
و خَلّفك الاله على الرعايا *** فحظّك فيهم الحظ الثّمين
«اگر روزی مشکلات وارد شوند و بزرگان در فهم آن حیران و سرگردان بمانند، و مردم از روشن کردن حکم آن ناتوان ،گردند تو ای باحفص در آن باره آمین و حلال آن مشکلات خواهی بود زیرا تو بر همه جوانب علم دست یافته ای و تجربه ها و کارها تو را در گره گشایی استوار ساخته ،است و خداوند تو را بر آفریدگان، خلیفه قرار داده است بنابراین بهرهٔ تو در میان آنان بهرهٔ گران بها و ارزشمندی است».
گوید: عمر بن عبدالعزیز بنی هاشم و بنیامیه و دیگر افراد شاخه های قبیله قریش را جمع کرد و به پدر آن زن :گفت ای پیر چه می گویی؟ او گفت: ای امیر المؤمنین من دختر خویش را به همسری این مرد درآوردم و او را با بهترین جهاز پیش او گسیل داشتم و آرزومند خیر و امیدوار به صلاح او بودم تا آن که سوگند به چیز دروغی در مورد طلاق او خورد و اینک هم می خواهد با او زندگی کند عمر بن عبدالعزیز گفت: ای ،پیرمرد شاید همسرش مطلقه نباشد بگو چه سوگندی خورده است؟ پیرمرد :گفت سبحان الله! سوگندی که او خورده است دروغ و گناهش چنان روشن است که با این سن و سال و دانشی که دارم هیچ گونه شکی در سینه ام خلجان نمی کند زیرا او چنین پنداشته است که اگر علی علیه السلام بهترین این امّت نباشد همسرش سه طلاقه باشد. عمر بن عبدالعزیز به همسر آن زن :گفت چه می گویی؟ آیا تو چنین سوگندی خورده ای؟ گفت: آرى.
همین که گفت ،آری نزدیک بود مجلس به لرزه درآید و بنی امیه خشمگین به او می نگریستند ولی سخن نمی گفتند و همگان به چهرۀ عمر بن عبدالعزیز می نگریستند
عمر بن عبدالعزیز مدتی خاموش ماند و با دست خود آهسته بر زمین می زد و آن
ص: 512
قوم همچنان خاموش و منتظر بودند که او چه خواهد گفت عمر سر برداشت و این دو بیت را خواند:
إذا وَلى الحكومة بين قوم *** أصاب الحقّ و التمس السّدادا
و ما خير الامام إذا تعدّى *** خلاف الحقّ و اجتنب الرَّشادا
«هرگاه کسی حکومت قومی را به دست بگیرد باید به حق عمل کند و در جستجوی راستی و درستی ،باشد و پیشوائی که از حق تجاوز کند و از راه رشد و صلاح اجتناب ورزد پیشوای خوبی نیست».
سپس به بنی امیّه :گفت نظر شما دربارهٔ سوگند این مرد چیست؟ همه ساکت ماندند. گفت سبحان الله! سخن بگوئید مردی از بنی امیه گفت: این حکم ناموسی است و ما در این باره گستاخی نمی کنیم و تو بدین گفتار دانا و آگاهی و در حکم به سود و زیان آنان آمین .هستی عمر گفت هر چه به نظرت می رسد عقیده خود را بگو زیرا هر سخن و عقیده ای تا زمانی که باطلی را حق و حقی را باطل نسازد گفتنش در این مجلس جایز و ،رواست :گفت من در این باره چیزی نمی گویم
«عمر» رو کرد به مردی از بنی هاشم از فرزندان عقیل بن ابی طالب و گفت: ای ،عقیلی نظر تو دربارهٔ سوگندی که این مرد یاد کرده چیست؟ وی فرصت را غنیمت شمرده و گفت:
اگر امیرالمؤمنین سخن مرا ،حکم و حکم مرا جایز قرار می دهد سخن می گویم وگرنه خاموشی برای من بهتر و برای بقای دوستی هم ارزنده تر است عمر بن عبدالعزیز :گفت سخن بگو که گفته تو ،حکم و حکم تو نافذ خواهد بود.
بنی امیه همین که این سخن را شنیدند گفتند ای امیر المؤمنين نسبت به ما انصاف ندادی و حکم کردن در این باره را به غیر ما واگذاشتی و حال آن که ما همچون خون و گوشت تو و سزاوارترین خویشاوندان توایم عمر بن عبدالعزیز گفت: ای فرومایگان ناتوان خاموش باشید که هم اکنون آن را به شما عرضه داشتم و آماده پذیرش آن ،نشدید گفتند بدین سبب بود که این امتیازی را که به این مرد عقیلی دادی به ما ندادی و بدان گونه که او را داور ساختی ما را داور نکردی عمر گفت: اگر شما خطا کردید و او درست اندیشید و اگر شما ناتوانی کردید و او دوراندیشی کرد و اگر شما کور شدید و او بینا بود گناه عمر بن عبدالعزیز چیست؟ ای بی پدران می دانید مثل
ص: 513
شما مثل چیست؟ گفتند نمی دانیم: گفت ولی این مرد عقیلی می داند و از او پرسید ای مرد تو در این مورد چه می گویی؟ آن مرد گفت آری ای امیر المؤمنین! داستان آنان همان است که شاعر پیشین گفته است.
دعيتم إلى أمرٍ فلمّا عجزتُمُ *** تناوله من لا يداخله عجزُ
فلمّا رأيتم ذاك أبدت نفوسُكُم *** نداماً و هل يُغنى عن الحذر الخرزُ
«شما را به کاری فرا خواندند و چون از آن ناتوان ماندید کسی آن را به دست گرفت که عجزی به او راه ندارد و چون این را مشاهده کردید پشیمان شدید ولی آیا مهره می تواند از بیم و پرهیز جلوگیری نماید؟»
عمر بن عبدالعزیز :گفت آفرین بر تو باد که درست ،گفتی اینک پاسخ حکمی را که از تو پرسیدم .بگو :گفت ای امیر ،المؤمنین سوگند او درست است و از عهده آن بر آمده است و همسرش هم مطلقه .نیست عمر بن عبدالعزیز :گفت این موضوع را از کجا دانستی؟ گفت ای امیرالمؤمنین تو را به خدا سوگند می دهم آیا این موضوع را نمی دانی که پیامبر صلی الله علیه و اله برای عیادت فاطمه علیها السلام به خانه او رفت و :فرمود: دخترم بیماری تو چیست؟ گفت پدر جان تب ،دارم در آن هنگام علی علیه السلام برای انجام دادن یکی از کارهای پیامبر صلی الله علیه و اله از خانه بیرون رفته بود پیامبر صلی الله علیه و اله به فاطمه فرمود: آیا اشتهای به چیزی داری؟ گفت آری انگور می خواهم و می دانم چون هنگام آن نیست کمیاب و گران است. پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: خداوند قادر است که برای ما انگور بیاورد و سپس عرضه داشت بار خدایا همراه برترین امت من در پیشگاه خودت برای ما انگور بیاور در این هنگام علی علیه السلام در زد و درون خانه آمد و سبدی کوچک همراه داشت که جانب ردای خویش را بر آن کشیده ،بود پیامبر صلی الله علیه و اله به او فرمود ای علی علیه السلام این چیست؟ گفت انگور است که برای فاطمه علیها السلام فراهم آورده ام پیامبر صلی الله علیه و اله دوبار تکبیر گفت و سپس عرضه داشت: پروردگارا همان گونه که با اختصاص دادن علی علیه السلام به دعای من مرا شاد ،فرمودی اینک بهبودی دختر مرا در این انگور قرار بده آن گاه به فاطمه علیها السلام فرمود: دخترم به نام خدا بخور و فاطمه علیها السلام از آن انگور خورد و هنوز پیامبر صلی الله علیه و اله بیرون نرفته بود که شفا یافت.
عمر بن عبدالعزیز :گفت راست گفتی و دلیل نیکو ،آوردی گواهی می دهم که این موضوع را شنیده و درست به گوش گرفته بودم و به آن مرد گفت ای مرد دست همسرت را بگیر و برو و اگر پدرش متعرض تو شد بینی او را در هم شکن. |آن گاه به بنی
ص: 514
عبد مناف گفت: به خدا سوگند چنان نیست که ما چیزهایی را که دیگران می دانند ندانیم و ما را در دین خود کوری نیست اما چنانیم که آن شاعر پیشین گفته است:
دوستی و ثروت و توانگری چنان کور و کرشان ساخته است که جز زیان و گناه به چیزی دیگری نمی رسند
:گوید چنان شد که گویی سنگ بر دهان بنی امیه زده شد و آن مرد همسرش را با خود برد و عمر بن عبدالعزیز برای میمون بن مهران چنین نوشت:
سلام بر تو همراه تو پروردگاری را که خدایی جز او نیست می ستایم و سپس من مضمون نامه ات را ،فهمیدم آن دو مرد همراه آن زن پیش من آمدند. خداوند سوگند همسر آن زن را راست قرار داده است و سوگندش برآورده است و نکاح او پا بر جای .است این موضوع را یقین بدان و به آن عمل کن و سلام و رحمت و برکت های خداوند بر تو باد. (1)
چنان که خوانندگان گرامی ملاحظه ،نمودند ،ابوبکر، عمر و عثمان و معاویه و عمر بن عبدالعزیز از بنی امیّه همگی به افضلیّت و اعلمیّت و اولویّت امیرمؤمنان علی علیه السلام اعتراف نموده و در جاهای مختلف و موارد متعدد برخی از فضایل و مناقب آن حضرت را بدون پرده پوشی یادآور شده اند ولی با این همه:
جای بسی تعجّب و تأسف است که برخی از پیروان مکتب خلفا، (2) با اقرار و اعتراف خلفایشان به افضلیّت و اولویّت امیرمؤمنان علیه السلام برای خلافت ابوبکر و عمر و عثمان را بر آن حضرت تفضیل داده و می گویند علی علیه السلام بعد از «خلفاء ثلاثه» از همه اصحاب أفضل و برتر است و به جان خودم سوگند که این ،سخن سخن عجیبی است زیرا کسی که خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله و اکثر صحابه او را أفضل و برتر از همه مردم زمانش دانسته و حتّى صدّيقشان (ابوبکر) و فاروقشان (عمر) و ذو النورینشان (عثمان) و کاتب و
ص: 515
حيشان (معاویه) به أفضلیت و أعلمیّت او اعتراف نموده و در دوران زمامداری خود حلّ مسائل مشکل را از او می خواستند و به او مراجعه می نمودند (1)، اینان کوشیده و می کوشند تا با استدلال های واهی و أخبار جعلی علیه السلام و ساختگی و فریب دادن افراد ساده لوح و بی ،اطلاع به هر وسیلهٔ ممکن مقام والای آن ولی بزرگ خدا، و سید اوصیاء، و جانشین واقعی رسول خدا صلی الله علیه و اله را پائین آورده و او را بعد از خلفای مورد نظر خودشان - خلفای سه گانه - أفضل اصحاب معرّفی کنند!!!
در صورتی که حقیقت فضل و شرف آن است که انسان در نزد خدا فضیلت و شرافت داشته باشد و آن هم در مورد اشخاص باید از طریق وحی ثابت گردد که طبق آیات و روایات وارده أفضليت على بر همه اصحاب قطعی و مسلّم است و متون کتاب ها و اوراق تاریخ را پر کرده و دانشمندان بزرگ اسلام نیز از شیعه و سنّی - در این باره کتاب های بسیاری نوشته و روایات بی شماری را از زبان رسول صادق مصدّق؛ از راویان موثّق و مورد اعتماد نقل کرده اند که در دسترس همگان قرار دارد (2) و به علاوه این سخن «عمر» نیز که بارها می گفته است «لولا عليُّ لَهَلَكَ عُمَر: اگر علی علیه السلام نبود عمر به هلاکت می رسید» (3)، و یا آن سخن دیگرش که گفته است: «لا بَقِيتُ لِمُعضَلَة ليس لها :أبو الحسن امیدوارم برای هیچ مسأله دشواری که ابوالحسن علی علیه السلام برای حلّ آن نباشد، باقی نمانم» (4) در نزد همگان معروف و مشهور و زبانزد خاص و عام است.
ص: 516
بر اساس روایات وارده در تفسیر و حدیث و تاریخ مسأله افضلیت امیرمؤمنان علیه السلام بر خلفا از مسائل اعتقادی کهن است که گروه زیادی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله مانند: ابوذر غفاری، سلمان ،فارسی، مقداد بن أسود، زيد بن أرقم خباب بن ارت، جابر بن عبدالله أنصارى أبو سعيد خدرى و همه اهل بیت علیهم السلام و همهٔ بنی هاشم و بنی عبدالمطلب به اهل بیت أفضليت آن جناب معتقد بوده اند که تاریخ سخنان آنان را ثبت کرده است و نیز گروه دیگری غیر از این ها مانند ابی بن کعب حذیفه ،یمانی خالد بن سعيد بن عاص أموى، أبو أيوب أنصارى سهل بن حنیف عثمان بن ،حنیف بریدۀ اسلمی عمّار بن یاسر أبو الهيثم بن تيهان خزيمة بن ثابت ذو الشهادتين أبو الطفيل عامر بن واثله، عبّاس بن عبدالمطلب و فرزندان ،او همگی به افضلیت آن حضرت اعتقاد داشته اند که سخنان آنان در بسیاری از منابع مکتب خلفا آمده است.
و از گروه تابعین نیز جماعتی مانند: اویس قرنی زید بن صوحان، برادرش صعصعة بن صوحان جندب الخير ، عطيّة بن سعد عوفی عبیده سلمانی و جماعت دیگری غیر این ها همه به افضلیت حضرتش معتقد بوده اند (1) که البتّه برای تفضیل آن حضرت بر خلفا، روایات زیادی دارند که به آن ها استدلال کرده اند (2)
از این ها که بگذریم عدّه زیادی از علما و دانشمندان و بزرگان مکتب خلفا از مفسّران و محدّثان و مورّخان - و نیز بسیاری از نویسندگان و ادیبان و شاعران مشهور جهان از عرب و غیر عرب و مسلمان و غیر مسلمان - در آثار گران بهائی که از خود به یادگار گذارده اند به افضلیت آن حضرت تصریح کرده اند که جای هیچ گونه شکّ و تردید برای
ص: 517
أحدی باقی نگذارده اند.
و اینک برای اثبات مطلب، نخست برخی از روایاتی را که دانشمندان بزرگ أهل سنّت در کتاب های معتبر خود از تفسیر و حدیث و تاریخ در رابطه با فضایل و مناقب بی شمار آن حضرت از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله نقل کرده اند تحت عنوان:
«تصريح صحابه به افضلیّت و اولویّت امیرالمؤمنین علیه السلام» می آوریم و سپس به نقل گفتار برخی از علما و محدثان و نویسندگان و أشعار بعضی از شعراء، از عرب و عجم و مسلمان و غیر مسلمان که در طول تاریخ اسلام تا به امروز در مدح و منقبت امیرمؤمنان علیه السلام در رابطه با ایمان و ایثار و فداکاری و جانبازی و سایر صفات حمیده آن حضرت سروده اند و بر اولویّت و افضلیّت و اعلمیّت و بلندی مقام والای آن امام به حق دلالت دارد می پردازیم تا بدین وسیله گستاخی آن دسته از کسانی که گفته اند. علی علیه السلام بعد از فلان و فلان و فلان أفضل ،است بر همگان روشن شود.
در مورد «أفضلیّت» و برتری های همه جانبه امیرالمؤمنین علیه السلام در منابع مشهور و معتبر مکتب ،خلفا ،روایات زیادی از صحابه معروف و سرشناس رسول خدا صلی الله علیه و اله نقل گردیده است که چون بیانگر مقام رفیع امیرمؤمنان علیه السلام و عظمت و شرافت و مکانت معنوی و برتری حقیقی و منزلت والای آن ولی بزرگ خداوند از زبان و بیان کسانی است که خود شخصاً رسول خدا صلی الله علیه و اله را از نزدیک دیده و فضایل بی شمار آن حضرت را زبان مبارک پیامبر خدا شنیده و پس از رحلت آن بزرگوار در موارد متعدّد و جاهای مختلف آن ها را برای دیگران بازگو نموده و در کمال صراحت به حقانیّت و اولویّت آن جناب گواهی داده اند گفتار تنی چند از ایشان را می آوریم تا بدین وسیله مسأله «أفضليّت» که یکی از مهم ترین شرایط امامت و خلافت در امر رهبری و جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و اله در مکتب اهل بیت علیهم السلام است بر همه انسان های غافل - به ویژه آن کسانی که تا به امروز بدون هیچ گونه دلیل عقلی و نقلی مدعی أفضلیّت تقدّم یافتگان بر آن حضرت اند - کاملاً روشن شود و اینک به مواردی از سخنان برخی از مردان و زنان سرشناس صحابه که در رابطه با فضایل بی کران آن امام به حق و پیشوای راستین و حجّت خداوند در کتب اهل سنّت آمده است اشاره می کنیم
ص: 518
ابوذر یکی از افراد قبیلهٔ «غفار» و نامش «جندب بن جناده» و یکی از یاران بزرگ پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است که به راستگوئی و صراحت لهجه معروف و مشهور است. او ،چهارمین یا پنجمین نفری است که در همان روزهای اول ظهور اسلام به اسلام گرویده (1) و از سابقین در اسلام به شمار می رود.
دربارهٔ صراحت لهجه و صدق گفتار او در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود: ﴿ما اَضَلَّتِ الخَضراءِ و لا اَقَلَّتِ الغَبراءِ عَلی ذِی لَهجَهٍ اَصدَقُ مِن اَبیِ ذَرٍّ، آسمان آبی سایه نیفکنده و زمین خاکی کسی را در بر نگرفته است که راستگوتر و صریح اللهجه تر از ابوذر باشد». (2)
شخصیّت اسلامی و مقام و مرتبهٔ این صحابی جلیل القدر بر همگان روشن است و نیازی به توصیف ،ندارد زیرا هر کس که با تاریخ اسلام سروکار داشته باشد به خوبی می داند که زندگی پر فراز و نشیب او با مبارزه آغاز گردید و با مبارزه پایان یافت و او قهرمان بزرگ مبارزه با فساد و کجروی و دشمن سرسخت سازشکاری و نفاق بود و با صراحت لهجه ای که داشت هرگز حقیقت را کتمان نمی کرد و در بیان ،حق محافظه کاری نمی نمود و در مواقع لازم و فرصت های مناسب به دفاع از خاندان پیغمبر بر می خاست و تا آخرین لحظه ،حیات پیشوائی جز علی علیه السلام برای خود نمی شناخت و به غیر از او کسی را خلیفه و جانشین پیغمبر نمی دانست.
اینک برای اثبات عقیده او در مورد «خلافت» و حقّانیّت امیرمؤمنان علی علیه السلام و أفضلیّت آن حضرت بر دیگران برخی از روایاتی را که دانشمندان بزرگ أهل سنّت-
ص: 519
در منابع حدیثی و تاریخی خود - از او نقل کرده اند در این جا می آوریم.
1- دیلمی در کتاب فردوس الأخبار، از ابوذر نقل کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«علی باب ورود به علم و دانش من است و آن چه را که من از جانب پروردگار به ابلاغ آن مأمور ،شدم پس از من برای امتم بیان خواهد نمود، دوستی او ایمان و دشمنی با او نفاق و دورویی است و نگاه به چهره وی مهربانی و مودت او عبادت است». (1)
2- حاکم نیشابوری در «مستدرک» از ابوذر روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: «هر که مرا اطاعت کند خدای (تعالی) را اطاعت کرده است و هر که مرا نافرمانی کند خدای را نافرمانی کرده و هر که علی علیه السلام را اطاعت کند مرا اطاعت نموده و هر که علی علیه السلام را نافرمانی کند مرا نافرمانی کرده است». (2)
3- ابن مغازلی شافعی و حاکم نیشابوری و ابن عساکر و برخی دیگر از اصحاب رجال و حدیث و ،تاریخ از ابوذر روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
ای علی! علیه السلام هر کس با من فاصله بگیرد (و راه مرا ترک کند) از درگاه خداوند دور افتاده و هر کس از تو مفارقت کند بی تردید از من مفارقت کرده است». (3)
4- ابن أبی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» از ابوبکر جوهری از سعید بن ،کثیر، از ابن لهيعه نقل کرده است که :گفت «چون رسول خدا صلی الله علیه و اله رحلت نمود أبوذر در مدینه نبود و هنگامی که برگشت و ابوبکر حاکم شده بود گفت آری شما به پوسته درخت دست یافتید و بهره و میوۀ آن را رها کردید و حال آن که اگر این کار را در خاندان
ص: 520
پیامبرتان قرار می دادید حتی دو تن هم با شما اختلاف نمی کردند». (1)
5- ابن عساکر در تاریخ معروف خود به نقل از «أبی سخیله» روایت کرده که گفت: «من به همراه سلمان به حج رفتم بر ابوذر وارد شدیم و مدتی نزد او بودیم و چون هنگام بازگشتمان فرا رسید به او گفتم ای اباذر من اموری را مشاهده می کنم که به وجود آمده و با این حال می ترسم که در میان مردم اختلافی پدید آید اگر چنین وضعی پیش بیاید چه دستوری می دهی؟ ابوذر :گفت (در چنین هنگامه ای) ملازم کتاب خدا - قرآن - و با علیّ بن أبی طالب همراه باش. زیرا من از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که می فرمود: علی علیه السلام نخستین کسی است که به من ایمان آورد و نخستین کسی است که در روز قیامت با من مصافحه می کند و او صدیق اکبر و فاروق این امت است که بین حقّ و باطل جدائی می افکند». (2)
6- حافظ ابن مردویه در کتاب «مناقب على بن أبى طالب علیه السلام به سند خود، از داوود بن أبى ،عوف از معاوية بن ثعلبه لیثی نقل کرده است که گفت: آیا حدیثی برای تو بازگو نکنم که آمیخته به دروغ نباشد؟ گفتم چرا گفت ابوذر بیمار شد و علی علیه السلام را وصیّ خود قرار داد یکی از کسانی که به عیادت او آمده بود گفت اگر امیرالمؤمنین «عمر» را وصیّ خود قرار می دادی بهتر از این بود که علی علیه السلام را وصیّ خود گردانی ابوذر گفت به خدا سوگند که من امیرالمؤمنین حقیقی را که به حق امیرمؤمنان است وصی خود گردانیدم به خدا سوگند که او تنها پناهگاهی است که دل ها به وسیله او آرامش می یابد و اگر او از شما فاصله بگیرد مردم و زمین را زشت خواهید شمرد. (3)
راوی گوید: من گفتم ای اباذر ما می دانیم آن کس که در نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله محبوب تر از همه مردم است در نزد تو نیز از همه محبوب تر است. گفت آری چنین است.
گفتیم پس کدام یک از مردمان در نزد تو محبوب تر از همه است؟
ص: 521
:گفت آن پیرمرد مظلوم و ستمدیده ای که حقّش را غصب کرده اند، یعنی علیّ بن أبي طالب علیه السلام. (1)
7- یعقوبی در تاریخ معروف خود ضمن روایتی مفصل از ابوذر نقل کرده است که وی در دوران حکومت عثمان بر در مسجد پیغمبر صلى الله عليه و سلم می نشست و خطاب به مردم می گفت «.... ای امّتی که بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و اله خود دچار حیرت و سرگردانی شده اید بدانید که اگر شما کسی که خدا او را مقدّم ،داشته مقدّم می داشتید و کسی که خدا او را واپس نهاده به عقب می انداختید و ولایت و وراثت را در خاندان پیغمبر خود قرار می دادید بی گمان از بالای سرتان (آسمان) و از زیر قدم هایتان (از نعمت های زمین) بهره مند می شدید... و دو نفر هم در حکم خدا اختلاف نمی کردند...» (2)
أبوأیّوب یکی از شخصیّت های سرشناس اسلام و از اصحاب معروف رسول خدا صلی الله علیه و اله ، و نامش «خالد بن زید بن کُلَیب» است. وی از طایفهٔ «خزرج» و از سابقین در اسلام به شمار می رود و به همان کنیه اش «أبوأيّوب» شناخته می شود.
یکی از افتخارات و فضائل او این است که:
به هنگام ورود رسول خدا صلی الله علیه و اله به مدینه شتر آن حضرت بر در خانه او زانو زد و به خانه او فرود آمد و تا ساخته شدن مسجد مدینه و زمین نشست و پیامبر صلی الله علیه و اله در خانه های اطراف آن در آن جا اقامت گزید.
او در بیعت عقبه و جنگ «بدر» و «اُحُد» و همۀ غزوات پیامبر صلی الله علیه و اله حضور داشت و پس از رحلت آن حضرت ،نیز از جمله صحابه ای بود که به دفاع از امامت علی علیه السلام پرداخته و پس از کشته شدن عثمان با علی علیه السلام بیعت کرد و در هر سه جنگ «جمل» و
ص: 522
«صفّین» و «نهروان» در کنار او با مخالفان جنگید. (1)
خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد» از علقمه و اسود روایت کرده که این دو تن گفته اند: بعد از آن که «أبو أيّوب» از جنگ صفّین بازگشت به دیدنش رفتیم و به او گفتیم: اى أبا أیّوب! خداوند تو را گرامی داشت به این که رسول خدا صلی الله علیه و اله وارد خانه تو شد، و به شترش وحی نمود که دَرِ خانه تو بیاید و به زمین نشیند و این همه به سبب موقعیّت ویژه تو بود که خداوند به تو ارزانی داشت و میزبانی رسول خدا صلی الله علیه و اله در جمع منتظران آن ،حضرت به تو اختصاص یافت اکنون چه شده که شمشیر خود را بر دوش گذارده و با أهل «لا إله إلا الله» به جنگ و ستیز برخاسته ای؟
أبوأیّوب :گفت این چه سخنی است که می گوئید! (این را بدانید که) هیچ گاه راهنما به رهروان خود دروغ نمی گوید رسول خدا صلی الله علیه و اله به ما دستور داد تا با سه طایفه از مردم که با علی علیه السلام می جنگند به مبارزه برخیزیم و با آن ها جنگ کنیم: با «ناکثان» و «قاسطان» و «مارقان».
امّا با ناکثان که اصحاب «جمل» و پیروان طلحه و زبیر بودند (و آتش جنگ جمل را دامن زدند) جنگیدیم امّا «قاسطان» همین هائی هستند که هم اکنون از مبارزه با آن ها باز می گردیم (یعنی معاویه و عمرو عاص) و امّا «مارقان» بیرون شوندگان از دین کسانی هستند که در راه ها و نخلستان ها و کنار نهرها در انتظار ما به سر می برند و به خدا سوگند که در حال حاضر نمی دانم آن ها در کجا هستند ولی به یاری خداوند با آن ها هم مبارزه خواهیم کرد
آن گاه :گفت من از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که به عمار یاسر فرمود:
﴿تَقْتُلُکَ اَلْفِئَهُ اَلْبَاغِیَهُ وَ أَنْتَ إِذْ ذَاکَ مَعَ اَلْحَقِّ وَ اَلْحَقُّ مَعَکَ یَا عَمَّارُ إِنْ رَأَیْتَ عَلِیّاً سَلَکَ وَادِیاً وَ سَلَکَ اَلنَّاسُ کُلُّهُمْ وَادِیاً فَاسْلُکْ مَعَ عَلِیٍّ فَإِنَّهُ لَنْ یُدْلِیَکَ فِی رَدًی وَ لَنْ یُخْرِجَکَ مِنْ هُدًی...»
«ای عمّار، گروه یاغی و ستمکار تو را می کشند با این که تو در آن روز بر حقّی و حق با تو است. ای عمّار! هرگاه دیدی علی علیه السلام به راهی می رود و تمام مردم به راهی دیگر می روند، تو راه علی علیه السلام را بگیر که او تو را به راه خلاف نمی کشاند و از راه هدایت
ص: 523
بیرون نمی برد.»
ای عمّار! هر کس که شمشیری را بر دوش کشد تا با آن به یاری علی علیه السلام برخیزد و بر فرق دشمنان وی فرود بیاورد خداوند در روز قیامت (به نشانه خشنودی از او) دو شمشیر از «درّ» به او کرامت فرماید و هر کس که شمشیری را به دوش بکشد تا با آن دشمنان علی علیه السلام را یاری ،کند خداوند متعال - به علامت خشم و غضب - دو شمشیر از آتش را بر شانه او خواهد آویخت. (1)
أنس بن ،مالک، خادم رسول خدا صلی الله علیه و اله از قبیلهٔ «خزرج» و از گروه «أنصار» به شمار می رود که به همین نام و عنوان معروف شده و خود او نیز به آن افتخار می کرد. (2)
ابن اثیر در «اسد الغابه» در شرح حال «أنس» می نویسد که می گفته است: من ده ساله بودم که رسول خدا صلی الله علیه و اله به مدینه آمد... مادرم دست مرا گرفته و خدمت آن حضرت آورد و عرضه داشت یا رسول الله این پسر من و خدمتگذار شماست (او را برای خدمت بپذیرید). من 9 سال در خدمت آن جناب بودم و در این مدّت حتّی یک بار هم در کارهایی که انجام می دادم نفرمود نیک انجام دادی یا بد.
به هر حال أنس بن مالک که مدت ده سال و یا کمتر سِمَتِ خدمتگذاری پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله را داشته و از نزدیک شاهد گفتار و رفتار رسول خدا صلی الله علیه و اله بوده و سخنانی را از آن حضرت شنیده است روایات زیادی را در فضائل و مناقب علىّ بن أبى طالب علیه السلام از پیامبر گرامی اسلام نقل کرده است که دانشمندان بزرگ اهل سنت آن ها را در منابع مهم و معتبر خود آورده و ما نیز برای اثبات افضلیت علیّ علیه السلام بر دیگران و اتمام حجّت بر أهل عناد و لجاج برخی از آن ها را در این جا می آوریم.
1- ابن حجر عسقلانی در کتاب «الاصابه في تمييز الصحابه» در شرح حال «ثابت
ص: 524
بن معاذ» می نویسد:
خطیب در کتاب «المؤتلف»، از طریق «قاسم بن خلیفه» از أبویحیای تیمی از اسماعیل بن ابراهیم از مطین بن خالد از «أنس بن مالک» روایت کرده است که: معمول ما آن بود که هرگاه می خواستیم از رسول خدا صلی الله علیه و اله چیزی بپرسیم از علی علیه السلام یا ،سلمان یا ثابت بن ،معاذ تقاضا می نمودیم که پرسش ما را به عرض رسول خدا صلی الله علیه و اله برسانند و این بدان جهت بود که جرأت ایشان از ما بیشتر و موقعیتشان در نزد پیامبر صلی الله علیه و اله خدا از ما زیادتر بود.
این روش همچنان ادامه داشت تا این که آیه شریفهٔ «اذا جاء نصر الله و الفتح» نازل شد. پس از آن حدیث مفصّلی را ایراد کرده است که در آن آمده است: رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: علی علیه السلام برادر من و وزیر من و خلیفهٔ من در خاندانم می باشد و بهترین کسی است که پس از خود او را (در میان امّت) به یادگار می گذارم. (1)
2- خطیب در «تاریخ بغداد» به سند خود از أنس بن مالک روایت کرده که گفت: محضر رسول خدا صلی الله علیه و اله شرفیاب بودم که آن حضرت مشاهده کرد علی علیه السلام به سوی حضرتش می آید پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: من و این (علی) در روز قیامت حجّت بر امّتم خواهیم بود. (2)
3- محبّ الدین طبری در «ریاض النضره» از أنس بن مالک روایت کرده که گفت: حضور رسول خدا صلی الله علیه و اله شرفیاب ،بودم در این هنگام علی علیه السلام به سوی ما می آمد، پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم که او را مشاهده کرد فرمود ای انس گفتم لبیک یا رسول الله حضرت :فرمود این بزرگوار که به طرف ما می آید در روز قیامت حجّت من بر امّتم خواهد بود. (3)
4- ابن مغازلی شافعی و عدّه ای از دانشمندان سرشناس أهل سنّت از أنس بن مالک روایت کرده اند که گفت:
در عهد پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله ستاره ای از جمع ستارگان جدا گردیده و در حال فرود آمدن ،بود در آن حال رسول خدا صلی الله علیه و اله ( به کسانی که در محضر آن جناب بودند) فرمود: به این ستاره نگاه کنید که به خانه هر کس که فرود آمد او بعد از من خليفه و جانشین من
ص: 525
است آنان به آن ستاره نگاه کردند تا ببینند به خانه چه کسی فرود می آید، با چشم خود دیدند که آن ستاره به خانه علی علیه السلام فرود آمد - برخی از آنان گفتند: پیامبر صلی الله علیه و اله در دوست داشتن علی علیه السلام گمراه شده است - خداوند این آیات را نازل نمود:
﴿وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَي - مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَ مَا غَوَى - وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى - إِنْ هُوَ إلَّا وَحْيٌ يُوحَى - عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾ (1)
سوگند به ستاره هنگامی که فرود آید این همنشین شما هرگز گمراه نشده، و (از راه راست) منحرف نگردیده است او از روی هوا و هوس سخن نمی گوید سخنان او وحی الهی است که به وی می رسد این وحی را فرشته ای که سخت نیرومند است به او می آموزد. (2)
5- حافظ گنجی شافعی در «کفاية الطالب» از أنس بن مالک روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
در آن شبی که به سیر آسمان ها می رفتم ناگهان فرشته ای را دیدم که بر منبری از نور نشسته و فرشتگان دیگر گرد او جمع شده بودند به جبرئیل :گفتم این فرشته کیست؟ :گفت او را از نزدیک ببین و بر او سلام ،کن به او نزدیک شدم و بر او درود فرستادم دیدم او برادر و پسر عمویم علی ابن ابی طالب است با شگفتی از جبرئیل پرسیدم مگر علی علیه السلام پیش از من به آسمان چهارم رفته است؟ گفت نه ولی چون فرشتگان اشتیاق فراوان به دیدن روی علی علیه السلام،داشتند ،خداوند فرشته ای از نور را به صورت علی علیه السلام آفریده و ملائکه در هر شب و روز جمعه هفتاد هزار بار در حالی که خداوند را تسبیح و تقدیس می کنند به زیارت او می روند و ثواب این عمل را به دوستان على بن أبى طالب علیه السلام اهدا می نمایند (3)
6- و از جمله روایاتی که در فضائل علی بن أبي طالب علیه السلام از أنس بن مالک نقل شده و به حدّ «تواتر» رسیده است حدیث «طیر مشوی» (پرنده بریان) است که در بین
ص: 526
خاصّه و عامّه - شیعه و سنّی - شهرت به سزایی دارد.
حاکم نیشابوری در کتاب مستدرک خود با دو سند از «ثابت بنانی» روایت کرده که گفت: «انس بن مالک» بیمار شد «محمد بن حجّاج» با گروهی از همدستانش به عیادت او آمدند از هر طرف سخن گفتند تا این که سخن به یاد علی علیه السلام منتهی شد. «محمد بن حجّاج» از حضرت علی علیه السلام نکوهش کرد «انس» که سخنان ناهنجار و پلید او را ،شنید پرسید این کیست؟ اینک مرا بنشانید آن گاه خطاب به پسر «حجّاج» گفت: ای محمد بن حجاج می بینم که از علی علیه السلام بدگوئی می کنی؟ به خدائی که محمد را به راستی ،برگزید من خادم رسول خدا صلی الله علیه و اله بودم و هر روز در برابر حضرتش آماده به خدمت می.ایستادم در یکی از روزها که نوبت خدمت من بود ولی آن روز جوانی از انصار خدمتکاری آن حضرت را به عهده گرفته بود، «اُمّ اَیمن» – آزاد شدهٔ رسول خدا صلی الله علیه و اله - وارد شد و پرنده بریان شده ای را در برابر حضرت رسول صلى الله عليه وسلم قرار داد. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله سؤال فرمود: ای اُمّ ایمن! این پرنده چیست؟ پاسخ داد: پرنده ای است که به دستم رسیده آن را بریان کرده حضور شما آوردم پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرمود: پروردگارا! بهترین آفریده نزد خودت و مرا بسوی من بفرست تا با من در تناول این پرنده شرکت .نماید طولی نکشید صدای کوبه در نواخته شد رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: ای انس! ببین .کیست با خود گفتم پروردگارا! امید آن دارم که پشت در یکی از انصار باشد آمدم در را گشودم ولی دیدم علی علیه السلام پشت در ایستاده است از آن جا که آمدن علی علیه السلام بر خلاف میلم ،بود به او اجازه ورود نداده و گفتم که در حال ،حاضر ،پیغمبر صلى الله عليه و سلم سرگرم کاری است. بلافاصله بازگشتم و در محل خود آرام گرفتم مدتی ،نگذشت باز کوبه در را نواختند. رسول خدا صلی الله علیه و اله : فرمود ای ،انس در را باز کن و اضافه کرد تو تنها مردی نیستی که قوم خودت را دوست می داری؛ همانا این شخص از مردم انصار خواهد بود ناچار به طرف در ،رفتم در را گشودم و به او اجازه ورود دادم. رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: ای انس! مرغ بریان را نزدیک ایشان .بگذار بنا به فرمودهٔ آن ،حضرت مرغ بریان را حضور پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله گذاشتم و هر دوی آن ها تمام مرغ را تناول کردند.
«محمد بن حجّاج» خطاب به «انس» :گفت مرغ بریان شده را که علی علیه السلام با پیغمبر صلی الله عله و آله همغذا شدند ،کردند در حضور تو اتفاق افتاده است؟ در پاسخ گفتم آری تمام آن چه ابراز داشتم در حضور من پیش آمده بود «ابن حجّاج» گفت: اینک تصمیم
ص: 527
گرفتم که هرگز از او نکوهش نکنم و هرگاه کسی از وی نکوهش نماید او را به جزایش برسانم و صورتش را با سیلی سرخ گون نمایم (1)
جابر بن عبدالله أنصاری از طایفهٔ «خزرج» و یکی از بزرگان صحابه و یاران پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله و از شخصیت های معروف و سرشناس و دوستداران خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام است. مادرش «نسیبه» دختر عقبة بن عدی است و کنیه اش ابو عبدالله یا أبوعبدالرحمان بوده است.
پدر جابر، عبدالله پسر عمرو خزرجی سلمی، رئیس قبیله «بنی سلمه» و از افرادی است که در «عقبه دوّم» با پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله بیعت کرد و جابر نیز به همراه پدرش در حالی که نوجوانی بود در آن بیعت شرکت .نمود عبدالله بن عمرو (پدر جابر) یکی از دوازده نفری بود که رسول خدا صلی الله علیه و اله آنان را از میان هفتاد نفر به عنوان نماینده جمعیت برگزید. (2)
عبدالله در جنگ بدر و احد در رکاب پیامبر صلی الله علیه و اله ،جنگید و در جنگ «اُحد» به شهادت رسید و پس از آن جابر نیز در دیگر جنگ های رسول خدا آن حضرت را ترک نگفت همواره با آن جناب همراه بود.
ابن اثیر جزری در «اسد الغابه» می نویسد:
جابر در 18 جنگ از جنگ های اسلامی در رکاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله شرکت داشت و از خودِ جابر نقل شده است که: «غیر از جنگ بدر و احد، در همهٔ جنگ ها در رکاب پیامبر صلی الله علیه و اله
ص: 528
شرکت داشتم». (1)
ابن عبدالبر در «استیعاب» می گوید: أبوالزبیر از «جابر» روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و اله شخصاً در 21 غزوه و جنگ حضور داشت که من در 19 غزوهٔ آن شرکت .داشتم. او یکی از کسانی است که روایات فراوانی را از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم نقل کرده است. (2)
بر اساس روایات تاریخی جابر به اندازه ای در نقل آثار و أحادیث پیامبر اكرم صلی الله علیه و اله شهرت و اعتبار داشت که طبق نقل «محمّد بن سعد» در کتاب «طبقات» یکی از افراد معدودی بود که بعد از کشته شدن عثمان در محیط مدینه در مسائل اسلامی نقل حدیث نموده و فتوا می دادند مخصوصاً پنج نفر از آنان مرجع فتوا بودند که یکی از آنان «جابر بن عبدالله» بود. (3)
جابر پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله پیوسته در کنار خاندان رسالت بود و در جریان مبارزه امیرمؤمنان علیه السلام با سرکشی های ،معاویه در کنار آن حضرت قرار داشت و در جنگ صفّين جزء یاران علی علیه السلام بود.
البتّه گرایش او به امیرمؤمنان علیه السلام بدین علّت بود که وی فقط خاندان نبوّت را جانشینان واقعی پیامبر صلی الله علیه و اله می دانست زیرا خود او یکی از راویان حدیث معروف «غدیر» و حدیث مشهور «منزلت» است که در کتاب های مختلف شیعه و سنّی از طرق گوناگون نقل شده است. (4)
به طور خلاصه جابر از نخستین کسانی است که پس از رحلت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام، پیوست و در پیمان خود با آن حضرت وفادار ماند و به علاوه، حامل سلام رسول خدا صلی الله علیه و اله برای امام محمّد باقر علیه السلام پیشوای پنجم شیعیان بود که سال ها پس از رحلت آن بزرگوار این سلام را به امام باقر علیه السلام ابلاغ نمود. و نیز، نخستین کسی است که حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام را در روز «أربعین» زیارت نمود و از جملهٔ افتخارات او نقل «حدیث لوح آسمانی» است که شامل اسامی مبارک دوازده امام معصوم از اهل بیت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله است که در آن از جانب خدای تعالی به
ص: 529
خلافت این دوازده تن تصریح گردیده و نقل این حدیث منحصر به جابر بن عبدالله انصاری است که سند أخبار لوح به او منتهی می گردد. (1)
در میان یاران پیامبر صلی الله علیه و اله جابر جزء گروه معدودی است که به ویژه در میان شیعه شهرت و محبوبیت خاصّی دارند و در افکار عمومی نیز چهرهٔ شناخته شده ای به شمار می،رود علت این امر ارتباط و پیوند معنوی و فوق العاه او با خاندان رسالت است، زیرا او هماره در کنار خاندان نبوّت بوده و در شرایط حساس و دشوار علاقه عمیق خود را نسبت به این خاندان به ثبوت رسانیده است.
جابر علاوه بر روایات فراوانی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نقل کرده است به حکم ارتباط و پیوستگی ویژه ای که با خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله داشته ،است احادیث فراوانی نیز از امامان شیعه روایت کرده است که در کتب مربوطه آمده است.
این شخصیت برجسته و سرشناس از اصحاب پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم که در نزد شیعه و اهل سنّت شهرت به سزایی دارد آخرین بازمانده گروه شرکت کننده در پیمان «عقبه» است. وی در آخر عمر نابینا گردید و پس از عمری مجاهدت و کوشش در راه خدا در سال 78 هجری در سن 94 سالگی دیده از جهان فروبست و برای همیشه در خاک مدینه آرمید (2)
به هر حال جابر از کسانی است که در نقل و انتشار فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام کوشا و جدّی بوده و آن چه را که در این باره از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیده و یا خود شخصاً آن ها را دیده ،بود بدون ترس و واهمه برای مردم بازگو می.نمود در این رابطه روایات زیادی در منابع شیعه و اهل سنّت از او نقل شده است که برای اثبات فضیلت و برتری امیر مؤمنان علیه السلام بر دیگران برخی از آن ها را در این جا می آوریم.
1- امام احمد حنبل در کتاب «فضائل الصحابه» از عطيّة بن سعد عوفى روايت کرده که گفت:
به دیدن جابر بن عبدالله ،رفتیم در حالی که ابروهایش روی چشمانش افتاده ،بود از
ص: 530
چگونگی حال علی علیه السلام از او جویا شدیم او موهای ابروان خود را بالا کشید و گفت ،علی علیه السلام از بهترین افراد بشر در روی زمین است. (1)
2- حافظ شام ابن عساکر دمشقی از «أبو الزبیر مکّی» روایت کرده که گفت: از جابر پرسیدم: علی علیه السلام در میان شما چگونه شخصی بود؟ گفت «ذاك من خير البشر، ما كنا نعرف المنافقين إلا ببغضهم عَليّاً؛ او از بهترین انسان ها ،است ما (در زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله منافقان را جز از راه دشمنی با علی علیه السلام نمی شناختیم». (2)
3- خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد» از جابر روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: ﴿عَلِیٌّ خَیرُ البَشَرِ ، فَمَنِ امتَری فَقَد کَفَرَ﴾: علی علیه السلام بهترین فرد بشر ،است هر که در این باره به خود تردید راه دهد کافر است» (3)
4- خطيب ،خوارزمی ،أبوالمؤید موفّق بن احمد در کتاب مناقب خود از «جابر» روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: جبرئیل از جانب خداوند بر من نازل شد در حالی که لوحی سبز رنگ در دست داشت و در آن لوح به خطّ سفیدی از جانب خداوند چنین نوشته شده بود که: «من محبّت على بن أبى طالب را بر همه مخلوقات فرض و واجب ،نمودم پس تو ای ،پیامبر صلی الله علیه و اله این نقش تقدیر را به همهٔ مردم ابلاغ کن و آنان را در جریان امر قرار بده» (4)
5- همچنین در حدیثی از جابر بن عبدالله نقل شده است که گفت: من و جماعتی از أصحاب نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله ، بودیم در آن حال یاران پیامبر صلی الله علیه و اله درباره بهشت سخن به میان ،آوردند رسول خدا صلی الله علیه و اله : فرمود حقّاً نخستین کسی که در بهشت گام می نهد علیّ بن أبي طالب است أبو دجّانه أنصاری عرض کرد:
يا رسول الله! شما فرمودید بهشت بر پیامبران پیش از ورود شما و همچنین بر امت های پیامبران پیش از ورود امّت شما حرام است فرمود آرى اى أبو دجانه حق
ص: 531
مطلب همین ،است اما آیا ندانسته ای که خدای تعالی دارای پرچمی از نور است که عمود آن از یاقوت است و بر آن نور نوشته شده: ﴿ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ آلُ مُحَمَّدٍ خَیْرُ اَلْبَرِّیَّهِ﴾ و حامل آن پرچم پیش از همه مردم وارد صحرای قیامت می شود و پیشاپیش من به بهشت می رود و آن پرچمدار جز علی بن أبی طالب علیه السلام کس دیگری نیست و با دست مبارک به او اشاره نمود.
أبو دجّانه گوید: رسول خدا صلی الله علیه و اله با این مژده علی علیه السلام را شادمان نمود، سپس علی علیه السلام عرضه داشت سپاس و ثنای فراوان خدای را که ما را به وسیله تو کرامت و شرافت بخشید
آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود یا علی علیه السلام بر تو بشارت ،باد که هیچ بنده ای از بندگان خداوند نیست که مودّت تو را پذیرفته ،باشد مگر این که خداوند در روز قیامت او را با ما محشور خواهد نمود سپس این آیه کریمه را تلاوت نمود ﴿ فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ﴾: (1) «در قرارگاه صدق نزد پادشاهی توانایند». (2)
«حذیفه» فرزند «حسیل» و معروف به «یمان» (3) یکی از اصحاب بزرگ رسول خدا صلی الله علیه و اله است که در بین «صحابه» به رازدار منافق شناس و «صاحب سرّ رسول الله صلی الله علیه و آله» معروف است.
او یگانه کسی است که منافقین را می شناخت و اسامی آنان را می دانست. زیرا
ص: 532
رسول خدا صلی الله علیه و اله به هنگام بازگشت از جنگ تبوک که عدّه ای از منافقین می خواستند حضرتش را ترور ،نمایند آنان را به «حذیفه» معرفی کرده بود. (1)
حذیفه از کسانی است که نه تنها به أفضلیّت و اولویّت امیر المؤمنین علی علیه السلام برای خلافت اعتقاد داشت بلکه وی خلافت را حقّ مسلّم آن حضرت می دانست و او را تنها رهبر شایستهٔ جامعه اسلامی و خلیفه و امام واقعی می شناخت و از این رو هرگز در بیان فضائل آن حضرت پرده پوشی نمی کرد و آن چه را که از پیغمبر خدا شنیده بود نقل می نمود و مردم را به یاری دادن و پشتیبانی حضرتش فرا می خواند.
در این رابطه روایات زیادی در منابع شیعه و اهل سنّت از او نقل شده است که برخی از آن ها را در این جا می آوریم.
1- حافظ شام ابن عساکر دمشقی در ترجمه امیرالمؤمنین علیه السلام از تاریخ دمشق در حدیثی از «حذیفه» آورده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: «علی علیه السلام از بهترین انسان ها است و هر کس این مطلب را انکار کند کافر شده است». (2)
2- در منابع حدیثی و تاریخی شیعه و اهل سنت از طریق قیس بن ربیع از أبوهارون عبدی از «ربيعة بن مالک سعدی» روایت شده که می گفته است:
نزد حذيفة بن يمان رفتم و :گفتم هرگاه ما حدیثی را مبنی بر فضیلت علی علیه السلام یاد می کنیم مردم بصره ما را تکذیب نموده و می گویند شما دربارهٔ علی علیه السلام به افراط رفته و به زیاده روی گام نهاده اید آیا حدیثی درباره او به یاد داری که اگر بازگو کنم، دشمنان نتوانند دربارهٔ آن خدشه کنند؟ حذیفه گفت ربیعه کدام فضیلت او را برای تو بازگو کنم؟ به خدایی که جانم در قبضه قدرت ،اوست اگر أعمال همه یاران محمّد صلی الله علیه و آله از روزی که آن حضرت به نبوّت مبعوث شده تا روز قیامت در یک کفه ترازو و عمل علی علیه السلام را در کفّه دیگری جای دهند بی تردید عمل على علیه السلام بر تمام أعمال آن ها برتری خواهد داشت.
ربیعه :گفت این حدیثی است که نمی توان برای آن ایستاد و نشست (یعنی این حدیث خیلی سنگین است قبول آن مشکل و بازگوی آن مشکل تر است) حذیفه در
ص: 533
جواب وی :گفت ای ناتوان بی ،عقل چگونه می توان گفت که این حدیث بارگران و غیر قابل تحمّل است با این که فرموده رسول خدا صلی الله علیه و اله در روز خندق عین همین روایت است. (1) سپس گفت: أبوبکر، عمر، :گفت ،أبوبكر ،عمر حذیفه و همۀ یاران پیامبر صلی الله علیه و اله کجا بودند در آن روزی که «عمرو بن عبدود» با آواز بلند نعره هل من مبارز می زد؟ (و کسی یارای پاسخ گوئی و مقابله با او را نداشت و) تمام جمعیّت آن روز از خوف و ترس باز ایستاده و در گوشه ای خزیده بودند و تنها علی علیه السلام بود که به وی پاسخ داد و به جنگ او رفت و او را به قتل رساند؟ سوگند به آن کسی که جان من در دست قدرت اوست، بی تردید پاداش عمل علی علیه السلام در آن روز از پاداش عمل همه یاران محمّد صلی الله علیه و آله تا روز قیامت برتر و افزون تر خواهد بود. (2)
3- نورالدین هیثمی در «مجمع الزوائد» در خصوص پیدایش فتنه و فساد بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله و تکلیف مردم در آن ،میان حدیثی را از «زید بن وهب» از «حذیفه» روایت کرده که در آن چنین آمده است: «هنگامی که در اطراف حذیفه گردآمده بودیم ناگهان :گفت چگونه خواهید بود هرگاه بستگان پیامبرتان قیام کنند و (مسلمانان) به دو دسته تقسیم شوند و به روی یکدیگر شمشیر بکشند؟ گفتیم ای آبا عبدالله آیا چنان اتفاقی واقع می شود؟ و برخی از اصحاب که حضور داشتند، گفتند: ای أبا عبدالله! هرگاه با چنین پیشامدی روبرو شویم چه کنیم؟ «حذیفه» گفت: متوجّه گروهی باشید که مردم را به پذیرش فرمان علی علیه السلام دعوت می کنند و از او پشتیبانی می،نمایند زیرا راه این گروه راه هدایت است». (3)
4- علّامه مسعودی در «مروج الذهب» می نویسد: «حذیفه در سال 36 (هجری) در
ص: 534
كوفه (1)، بیمار و بستری بود که خبر کشته شدن عثمان و بیعت مردم با علی علیه السلام به او مردم رسید. گفت مرا بیرون ببرید و مردم را به نماز جماعت دعوت کنید پس از آن که اجتماع کردند او را روی منبر .گذاشتند حمد و ثنای خدا را به جای آورد و بر پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و خاندان او صلوات فرستاد و آن گاه گفت: هان ای مردم! مسلمانان با علی علیه السلام بیعت کرده اند، اینک از خدا بترسید و علی علیه السلام را یاری کنید و از او پشتیبانی نمائید که به خدا سوگند از اوّل تا به آخر حق با او بوده است و او بعد از پیامبر صلی الله علیه و اله شما از همه کسانی که رفته اند و پس از این خواهند ،آمد تا روز رستاخیز بهترین مردم است.
آن گاه دست راست خود را بر دست چپ زد و گفت: خدایا شاهد باش که من با علی علیه السلام بیعت کردم پس از آن :گفت خدا را شکر که مرا تا چنین روزی زنده نگه داشت. سپس به دو پسر خود «صفوان» و «سعد» :گفت مرا به خانه ببرید و شما با علی علیه السلام باشید و از او پیروی ،کنید برای علی علیه السلام جنگ هایی پیش خواهد آمد که در اثنای آن ها مردم بسیاری کشته خواهند شد شما بکوشید تا در رکاب وی به شهادت برسید که به خدا سوگند او بر حق و هر کس با او مخالفت کند بر باطل است...» (2)
نگارنده گوید: بر اساس همین وصیّت حذیفه بود که فرزندانش «صفوان» و «سعد» و یا سعید، با علی علیه السلام بیعت کردند و در جنگ صفّین» در رکاب امیر المؤمنین علیه السلام به شهادت رسیدند است. (3)
5- دیلمی در کتاب «فردوس الأخبار» از حذیفه روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«اگر مردم می دانستند که از چه زمانی علی بن أبی طالب علیه السلام، امیر المؤمنین خوانده شده است هرگز برتری او را انکار نمی کردند او در حالی بدین لقب خوانده شده است که حضرت آدم علیه السلام بین آب و گل قرار داشت، هنگامی که در عالم ذرّ ﴿أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ
ص: 535
قَالُوا بَلَى﴾ (1) تحقق یافت ندائی از سوی پروردگار حکیم رسید که ﴿أَنَا رَبُّکُمْ وَ مُحَمَّدٌ نَبِیُّکُمْ وَ عَلِیٌّ أَمِیرُکُمْ﴾ (2) «من پروردگار شما و محمد پیامبر صلی الله علیه و اله ،شما و علی فرمانروای شماست».
6- هیثمی در «مجمع الزوائد» در حدیثی از «سیّار أبی الحکم» روایت کرده که :گفت افراد قبیلهٔ حذیفه «بنو عبس» پس از کشته شدن عثمان از وی پرسیدند اکنون که عثمان کشته شده به ما چه دستوری می دهی؟ حذیفه :گفت به شما توصیه می کنم که ملازم «عمّار یاسر» باشید (و از او پیروی ،کنید با هر کس که او بیعت کرد شما نیز بیعت ،کنید) گفتند: عمّار از علی جدا نمی شود گفت ،آری حَسَد انسان را نابود می کند دوستی و علاقهٔ عمّار به علی علیه السلام شما را وادار می کند که از وی فرار کنید ولی به خدا سوگند که علی علیه السلام برتر از «عمّار» است و فرق میان این دو از زمین تا آسمان است عمّار از دوستان است (راوی گوید:) حذیفه به این جهت چنین توصیه می کرد که می دانست اگر آنان از «عمّار» پیروی کنند در صف یاران علی علیه السلام قرار خواهند گرفت و ملازم فرمان او خواهند بود». (3)
7- بلاذری در «أنساب الأشراف» از «أبی شریح» روایت کرده که گفت: «ما در مدائن در نزد «حذیفه» بودیم که به او خبر دادند حسن (بن علی علیه السلام) و عمّار (یاسر) به کوفه آمده اند و از مردم می خواهند که بسیج شوند و (برای مقابله با اصحاب جمل و لشكر عایشه و طلحه و زبیر) (4) به یاری علی علیه السلام بشتابند حذیفه گفت ای مردم حسن و عمار به کوفه آمده اند و از شما می خواهند که ایشان را یاری دهید، پس هر کس که می خواهد امیرالمؤمنین راستین را که به حق امیرالمؤمنین است دیدار کند، به سوی
ص: 536
على بن أبى طالب علیه السلام بشتابد». (1)
8- ابن أبی الحدید در «شرح نهج البلاغه» از «أبو مخنف» روایت کرده که گوید:
«چون به حذيفة بن اليمان خبر رسید که علی علیه السلام به «ذوقاء رسیده و از مردم خواسته است به یاری او بشتابند یاران خویش را فرا خواند و آنان را موعظه کرد و خدا را یادشان آورد و آنان را به زهد در دنیا و رغبت به آخرت تشویق نمود و گفت به امیرالمؤمنین و وصی سیدالمرسلین ملحق شوید که لازمه حق این است که او را یاری دهید؛ و اینک پسرش حسن و عمّار به کوفه آمده اند و از مردم می خواهند که حرکت کنند شما هم کنید گوید یاران حذیفه به امیرالمؤمنین علیه السلام پیوستند و حذیفه پس از آن پانزده شب زنده بود و سپس درگذشت؛ خدایش رحمت کند» (2)
«عبدالله» فرزند عبّاس بن عبدالمطلب - عموی پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم و پسر عموی علی بن أبى طالب علیه السلام - مکنّی به «أبوالعبّاس» معروف به «ابن عبّاس» و ملقّب به حبر الامّه و بحر - العلوم - و ترجمان القرآن از اکابر صحابه و دارای فضایل بسیار است.
عبدالله سه سال قبل از هجرت در أیّامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و بنی هاشم در شعب أبوطالب محاصره بودند در «شعب» متولد گردید او را خدمت پیامبر صلی الله علیه و اله آوردند و حضرت با آب دهان مبارک خود کامش برداشت. (3)
ابن سعد در کتاب طبقات خود آورده است:
یک بار هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله در خانه «میمونه» (خاله ابن عبّاس) بود و ابن عبّاس از اوّل شب آب وضوی آن حضرت را آماده کرده بود پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله درباره او این گونه دعا کرد: ﴿اَللَّهُمَّ فَقِّهْهُ فِی اَلدِّینِ وَ عَلِّمْهُ اَلتَّأْوِیلَ﴾: خدایا او را در احکام دین عالم
ص: 537
گردان و تأویل قرآن را به او بیاموز» (1)
هم چنین ابن سعد در یک روایت دیگر آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله درباره او دعا نموده و گفت: «اللَّهُمَّ أعطِ ابن عبّاس الحكمة و عَلّمه التأويل: «خدایا به ابن عبّاس حکمت و دانش عطا فرما و تأویل قرآن را به او بیاموز» (2)
ابن عبّاس در پیرامون شخصیت و عظمت و مقام والای امیرمؤمنان علی علیه السلام سخنان بسیاری گفته و بزرگان أهل سنّت نیز در این رابطه روایات فراوانی از او نقل کرده اند که برخی از آن ها از این قرار است:
1. حاكم حسكانی و ابن عساکر دمشقی و جلال الدین سیوطی از ابن عبّاس روایت کرده اند که گفت:
«ما نزل فى أحد من كتاب الله تعالی ما نزل فی علیّ: آن چه از قرآن درباره علی علیه السلام نازل شده درباره هیچ کس نازل نشده است». (3)
2- حافظ طبرانى و ابن أبي حاتم و برخی دیگر از حفّاظ حدیث با اسناد به ابن عبّاس نقل کرده اند که گفت:
﴿ما أنزل الله ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ إلّا و علىٌّ أميرها و شريفها، و لقد عاقب الله أصحاب محمّد في غير مكان و ما ذكر عليّاً إلا بخير﴾ (4)
هیچ آیه ای در قرآن نیست که با ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ شروع شده باشد مگر این که علی علیه السلام در صدر آن گروه قرار گرفته و امیر و شریف آن هاست خداوند أصحاب محمّد صلی الله علیه و آله را در موقعیت های مختلف مورد عتاب و سرزنش قرار داده ولی علی علیه السلام را در همه جا جز به خیر و نیکی یاد نکرده است.
ص: 538
3- حاکم حسکانی در «شواهد التنزیل» از طارق بن شهاب» روایت کرده که گفت: در نزد عبدالله بن عباس بودم که گروهی از (فرزندان) مهاجرین آمدند و به او گفتند: ای ابن عبّاس! علی بن أبی طالب چگونه شخصی بود؟ گفت:
﴿مُلِيَ جَوفُه حكماً و علماً و بأساً و نجدةً و قرابة من رسول الله﴾ (1)
درونش سرشار از حکمت و علم و شجاعت و مردانگی بود و - به علاوه - با رسول خدا صلی الله علیه و اله قرابت داشت.
4- متّقی هندی در «کنز العمّال» از ابن عبّاس روایت کرده که :گفت
«قُسّمت الحكمة عشرة أجزاء فاعُطى علىٌّ تسعة أجزاء و النّاس جزء واحداً و علىّ أعلم بالجزء الواحد منهم» (2)
حکمت به ده قسمت تقسیم شده که نه قسمت آن به علی علیه السلام اختصاص یافته و یک قسمت آن به سایر مردم واگذار شده است و علی علیه السلام در آن قسمت نیز داناتر از همگان است.
5- علامه قندوزی در «ینابیع المودّه» به نقل از ابن کلبی روایت کرده که ابن عبّاس گفت:
«علم النبى صلی لله علیه و اله من علم الله و علم علىّ علیه السلام من علم النبى و علمى من علم على علیه السلام و ما علمى و علم الصحابة في علم علىّ علیه السلام إلّا كقطرة فى سبعة أبحر » (3)
علم پیامبر صلی الله علیه و اله از علم خدا و علم علی علیه السلام از علم پیامبر صلی الله علیه و اله و علم من از علم على علیه السلام است و علم من و علم تمام صحابه در برابر علم علی علیه السلام مانند یک قطره در برابر هفت دریاست.
6- امام احمد حنبل در «فضائل الصحابه» از سعید بن جبیر روایت کرده که گفت:
ابن عباس در پاسخ مردمی که در نزد او درباره علی علیه السلام گفتگو می کردند، گفت: ﴿نَّکُمْ لَتَذْکُرُونَ رَجُلاً کَانَ یَسْمَعُ وَطْأَ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَوْقَ بَیْتِهِ﴾: شما درباره مردی سخن می گوئید که
ص: 539
صدای پای جبرئیل علیه السلام را از بام خانه اش می شنید». (1)
7- حاکم نیشابوری و حاکم حسکانی و خطیب خوارزمی و برخی دیگر از حفّاظ حديث و أعلام أهل سنّت از «ابن عباس» روایت کرده اند که :گفت
﴿لِعَلِیٍّ علیه السلام أَرْبَعُ خِصَالٍ لَیْسَتْ لِأَحَدٍ غَیْرِهِ وَ هُوَ أَوَّلُ عَرَبِیٍّ وَ عَجَمِیٍّ صَلَّی مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ اَلَّذِی کَانَ مَعَهُ لِوَاؤُهُ فِی کُلِّ زَحْفٍ وَ هُوَ اَلَّذِی صَبَرَ مَعَهُ یَوْمَ فَرَّ عَنْهُ غَیْرُهُ وَ هُوَ اَلَّذِی غَسَّلَهُ وَ أَدْخَلَهُ قَبْرَه﴾ (2)
برای علی علیه السلام چهار امتیاز است که احدی را در آن بهره ای نیست.
1. او نخستین کسی از عرب و عجم است که با رسول خدا صلی الله علیه و اله نماز گذارد.
2. او تنها کسی است که در همۀ جنگ ها پرچم رسول خدا صلی الله علیه و اله را در دست داشت.
3. او تنها کسی است که در جنگ «اُحد» که روز بسیار سختی بود، استقامت ورزید.
4. او تنها کسی است که رسول خدا صلی الله علیه و اله را غسل داد - و کفن کرد - و در آرامگاه خود قرار داد.
8- حاکم نیشابوری در کتاب «مستدرک» خود در حدیثی از ابوبکر بن عبیدالله بن أبی ملیکه آورده است که:
«مردی از اهل شام آمد و در نزد ابن عبّاس به علی علیه السلام ناسزا گفت. ابن عباس به سوی او سنگ ریزه انداخت و گفت ای دشمن خدا، رسول خدا صلی الله علیه و اله را آزردی. آن گاه این آیه را خواند: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِيناً﴾: آنان که خدا و پیامبر صلی الله علیه و الهش را آزار می دهند، خداوند آن ها را در دنیا و آخرت لعنت نموده و از رحمت خود دورشان ساخته و برای آنان عذاب خوار کننده ای را آماده کرده است» (3) سپس گفت: اگر رسول خدا صلی الله علیه و اله زنده بود از این عمل تو سخت آزرده می شد». (4)
ص: 540
9- محب الدین طبری در حدیثی از «أبو عبدالله مُلاّ» بازگو نموده که:
«ابن عبّاس» پس از آن که نابینا شده بود روزی گذرش از کنار مجلسی از مجالس قریش افتاد که به علی علیه السلام ناسزا می گفتند و حضرتش را سبّ می کردند ابن عبّاس به همراه خود که عصا کش او بود گفت نشنیدی که این ها چه می گفتند؟ گفت: داشتند به علی علیه السلام ناسزا می،گفتند ابن عبّاس :گفت مرا برگردان چون او را برگردانید با صدای بلند گفت کدام یک از شما به خدا ناسزا می گفت؟ همه شگفت زده گفتند: سبحان الله ! کسی که به خدا ناسزا گوید مشرک است گفت کدام یک از شما به رسول خدا صلی الله علیه و اله ناسزا می گفت؟ باز گفتند: سبحان الله کسی که به رسول خدا صلی الله علیه و اله ناسزا بگوید کافر است. گفت: پس کدام یک از شما بود که به علی علیه السلام ناسزا می گفت؟ گفتند: اما این یکی را ما گفتیم. ابن عباس گفت: پس بشنوید، من خدا را شاهد می گیرم که از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که می فرمود: ﴿مَنْ سَبَّ عَلِیّاً فَقَدْ سَبَّنِی وَ مَنْ سَبَّنِی فَقَدْ سَبَّ اَللَّهَ وَ مَنْ سَبَّ اَللَّهَ عز و جل أَکَبَّهُ اَللَّهُ عَلَی مَنْخِرَیْه﴾.
هر کس که علی را ناسزا گوید مرا ناسزا گفته و هر کس که مرا ناسزاگوید خدای تعالی را ناسزا گفته و هر کس که خدا را ناسزاگوید خداوند او را به آتش دوزخ خواهد افکند.
ابن عبّاس این را گفت و از آن ها دور شد. آن گاه به همراهش گفت: مردم بعد از شنیدن حرف های من چه می گفتند؟ گفت چیزی نگفتند پرسید: رنگ رویشان را چگونه یافتی؟ او در جواب گفت:
نظروا إليك بأعين محمّرة *** نظر التيوس إلى شفار الجازر
هنگامی که آن سخنان را به آن ها گفتی با چشم های سرخ شده به تو می نگریستند همان گونه که بزها به کارد قصاب می نگرند.
ابن عبّاس :گفت پدرم به فدایت، بیشتر بگو گفت:
جزر الحواجب ناكسو اذ قانهم *** نظر الذّليل إلى العزيز القاهر
أبروهای خود را بالا و پائین می بردند و چانه هایشان به زیر افتاده بود؛ طوری به تو نگاه می کردند که انسان بی چاره به عزیز با شوکتی می نگرد.
ابن عبّاس گفت: پدرم به فدایت، باز هم بیشتر بگو.
گفت: به غیر از این دو بیت چیز دیگری حاضر ندارم ولکن این شعر را در برابر تقاضای تو می گویم
ص: 541
أحياؤهم حُزنى على أمواتِهم *** و الميّتون مسبّة للغابر
زندگان آن ها برای مردگانشان محزونند و مردگان آن ها مورد نکوهش هر رهگذری خواهند بود (1)
10- نورالدین هیثمی در «مجمع الزوائد» از «ربعی بن حراش» نقل کرده است که :گفت
عبدالله بن عبّاس از «معاویه» اجازه ورود خواست تا با وی ملاقات کند، در آن هنگام گروهی از بزرگان قریش در آن جا حضور داشتند و «سعید بن عاص» هم در طرف راست او نشسته بود همین که چشمش به ابن عبّاس افتاد که می آید رو به سعید بن عاص کرد و :گفت: به خدا سوگند مسائلی پیش پای ابن عباس خواهم گذاشت که از جوابش عاجز خواهد ماند. سعید در جواب او گفت کسی مانند «ابن عبّاس» هرگز از جواب باز نمی ماند. هنگامی که ابن عبّاس در جای خود قرار گرفت... معاویه از او پرسید: دربارهٔ علی علیه السلام چه می گوئی؟ ابن عبّاس :گفت
«خدا ابوالحسن (علی علیه السلام) را بیامرزد. به خدا سوگند که او پرچم برافراشته هدایت و پناهگاه تقوا و پرهیزگاری و گنجینه عقل و خردمندی و کوه سر به فلک کشیده دانشوری و چراغ نورانی راه شبروان در تاریکی شبانگاهان بود مردم را به شاهراه عظیم هدایت فرا می خواند و به اسرار و معارف صحیفه های نخستین (کتاب های آسمانی گذشته) آگاه بود. در تحقّق بخشی تأویل قرآن و یادآوری آیات و اسرار آموزنده آن کوشا و جدی و در این رابطه به دستاویز محکم الهی چنگ زده بود از ستم و آزار دیگران سخت دوری می جست و از راه ها و روش های پستی و نابودی کناره می گرفت. بهترین کسی بود که ایمان آورد و تقوا را پیشه ساخت و سید و سالار همۀ مؤمنان و پرهیزکاران و بهترین کسی بود که حج بیت الله را به جای آورد و به سعی (بین «صفا» و «مروه») پرداخت برترین انسان نمونه و بزرگمرد آزاده ای بود که در دادگری خلق خدا را با چشم عزّت نگریسته و در بین آنان بطور یکسان به عدالت رفتار می نمود. در سخنوری یگانه ،روزگار و به جز پیامبران و پیامبر صلی الله علیه و اله برگزیده خدا (محمّد مصطفى صلی الله علیه و آله) هیچ
ص: 542
سخن پردازی به پایهٔ سخن سرایی های او نمی رسد. او به دو قبله نماز گزارد و با این حال آیا هیچ خداشناسی می تواند با او برابری کند؟ آری، او همسر بهترین زنان عالم و پدر دو سبط پیامبر صلی الله علیه و اله (حسن و حسین علیهما السلام) بود که دیدگانم مثل او را ندیده و تا روز قیامت هم مانند او را نخواهد دید هر که او را لعنت کند لعنت خدا و بندگان خدا بر او باد تا روز قیامت...» (1)
11. امام احمد حنبل در «فضائل الصحابه» از أبی مقدم صالح روایت کرده که :گفت
هنگامی که ابن عباس در آستانه مرگ قرار گرفت، گفت: « اَللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِوَلاَیَهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ: خداوندا! من به واسطه ولایت علی بن أبی طالب به درگاه تو تقرّب می جویم» (2)
12. مرحوم محدّث بحرانی در «غاية المرام» در حدیثی از «عطا» روایت کرده که :گفت
ما حدود سی نفر از بزرگان «طائف» در طائف بر ابن عبّاس وارد شدیم در حالی که او در بستر بیماری افتاده و بسیار ضعیف شده بود بر او سلام کردیم و نشستیم. ابن عباس به من :گفت ای ،عطا اینان که با تو آمده اند چه کسانی هستند؟ گفتم: سرورم! بزرگان این شهرند و عبدالله بن سلمة بن حضر طائفي، عمارة بن أبی الاجلح و ثابت بن مالک در میان آنان هستند؛ و نام یکا یک آن ها را بردم. آن گاه آنان نزد او رفته و گفتند: ای پسر عموی رسول خدا تو رسول خدا صلی الله علیه و اله را دیده و از او چیزها شنیده ای ما را از اختلاف این امت آگاه ساز چراکه گروهی علی علیه السلام را بر دیگران مقدّم می دارند و گروهی او را بعد از سه تن (أبوبكر و عمر و عثمان) خلیفه قرار داده اند.
ابن عبّاس نفس عمیقی کشید و گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که می فرمود: «علی با حق است و حق با علی علیه السلام است و او امام و خلیفهٔ بعد از من می باشد، هر که به دامن او چنگ زند رستگاری و نجات یابد و هر که از او باز ماند گمراه و سرگردان خواهد ماند؛ اوکار غسل وكفن مرا به عهده دارد و قرض مرا می پردازد و پدر دو نوه من حسن و حسین علیهما السلام است، و از صُلب حسین امامان نه گانه بیرون آیند و مهدی این امُت از ماست».
ص: 543
در این هنگام عبد الله بن سلمۀ حضر می گفت ای پسر عموی رسول خدا، چرا پیش از این ما را بدین معارف آگاه نساختی؟ ابن عبّاس گفت: به خدا سوگند! من آن چه را که از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیده بودم ابلاغ نمودم و شما را نصیحت کردم ولی چه کنم که شما نصیحت کنندگان را دوست ندارید
سپس گفت ای بندگان خدا تقوا را پیشه سازید... و به دستاویز محکم عترت پیامبرتان چنگ زنید که من از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که می فرمود: هر که پس از من به دامن عترت من چنگ زند رستگار خواهد بود.
آن گاه سخت گریست، آن گروه گفتند: آیا با این مقام و موقعیّتی که نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله داری باز هم گریه می کنی؟ خطاب به من گفت ای ،عطا برای دو چیز می گریم، یکی از هراس سرنگونی در قبر و دیگری جدایی از دوستان.
سپس آن گروه متفرق شدند، ابن عباس به من گفت ای عطا، دستم را بگیر و مرا به حیاط خانه ببر. من و سعيد - بن جبیر - دستش را گرفتیم و او را به حیاط خانه آوردیم. چون وارد حیاط شد دست خود را به سوی آسمان برداشت و گفت: ﴿اللَّهُمَّ إِنِّي أَتَقَرَّبُ إِلَيك بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ إِنِّي أَتَقَرَّبُ إِلَيك بِوَلَايةِ الشَّيخِ عَلِي بْنِ أَبِي طَالِبٍ﴾ خداوندا! من به وسیلهٔ محمد و آل محمّد به تو تقرب می جویم خداوندا! من به واسطه ولایت شيخ على بن أبى طالب به تو تقرب می جویم» پیوسته این جملات را می گفت تا آن که نقش بر زمین شد؛ لختی صبر کردیم و سپس او را برداشتیم دیدیم از دنیا رفته است- رحمت خدا بر او باد. (1)
عبدالله بن مسعود یکی از اصحاب معروف رسول خدا صلی الله علیه و اله و از جمله نویسندگان وحی است. دانشمندان بزرگ اهل سنّت روایاتی را در مورد افضلیّت امیرالمؤمنین علیه السلام از او نقل کرده اند که ما برای نمونه به ذکر سه حدیث از احادیث وارده از وی بسنده می کنیم.
1. خطیب خوارزمی در کتاب «مناقب» به سند خود از عبدالله بن مسعود روایت کرده که گفت:
ص: 544
﴿ قَرَأْتُ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَبْعِینَ سُورَهً وَ خَتَمْتُ اَلْقُرْآنَ عَلَی خَیْرِ اَلنَّاسِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ﴾ (1)
هفتاد سوره از قرآن را نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله خواندم و بقیّه را نزد بهترین مردم علی بن أبی طالب علیه السلام به پایان بردم.
2. حافظ ابونعیم اصفهانی در «حلیة الاولیاء» از عبدالله بن مسعود روایت کرده که گفت:
﴿إِنَّ اَلْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَی سَبْعَهِ أَحْرُفٍ مَا مِنْهَا حرف إِلاَّ وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ وَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عنده منه اَلظَّاهِرَ وَ اَلْبَاطِن﴾ (2)
قرآن بر هفت حرف نازل شده و برای هر حرفی ظاهر و باطنی است و علم تمام ظاهر و باطن آن ها نزد علی بن أبی طالب علیه السلام است.
3. حافظ أبى محمّد بن أبى الفوارس در کتاب اربعین خود از «عبدالله بن مسعود» روایت کرده که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: چون خداوند حضرت آدم علیه السلام را آفرید و از روح خود در او دمید، آدم علیه السلام عطسه ای کرد و گفت: «الحمد لله». خداوند به او وحی کرد: ای آدم، مرا ستایش کردی ای بنده من؛ به عزت و جلالم سوگند اگر نبودند آن دو بنده ای که من آهنگ آفرینش آن ها را دارم تو را در دنیا نمی آفریدم. آدم گفت خداوندا! آنان از صلب من خواهند بود؟ فرمود: آری. ای آدم سربردار و بنگر آدم سربرداشت دید که بر عرش نوشته است: معبودی جز «الله» نیست محمد رسول خدا صلی الله علیه و اله پیامبر صلی الله علیه و اله رحمت است علی علیه السلام ولی خدا بر پا دارنده حجت خدا بر بندگان اوست هر که حق او را شناخت پاک و پاکیزه است و هر که به حق او انکار ورزید کافر و زیانکار است؛ به عزّت خودم سوگند که نافرمان او را به دوزخ برم گر چه فرمانبردار من باشد و سلام و رحمت و برکات خدا بر شما باد». (3)
ص: 545
محب الدین طبری در «ریاض النضره» از سعید بن عمرو بن سعيد أبي العاص روایت کرده که گفت:
به عبدالله بن عيّاش بن أبی ربیعه گفتم ممکن است به من بگویی که چرا «ابوبکر» با همهٔ سوابقش نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و اله مورد توجه مردم نیست ولی - بر عکس - مردم نسبت به علی علیه السلام از خود تمایل شدیدی نشان می دهند؟ در جواب گفت ای برادر زاده به خدا ،سوگند علی علیه السلام کسی بود که به هنگام سخن گفتن پاسخ های دندان شکنی می داد؛ از نسبی عظیم برخوردار بود از خویشاوندان رسول خدا صلی الله علیه و اله و داماد او بود، در پذیرش اسلام از همه با سابقه تر و پیشگام و از قرآن و فقه و سنت الهی کمال اطلاع را داشت، و شمشیر آخته ای در جنگ ها بود و - به علاوه - با همۀ این ویژگی ها از هیچ گونه کمکی نسبت به فقراء و رنج دیدگان دریغ نمی ورزید. آری به خدا سوگند او همۀ حجّت ها را - در حدّ أعلایش - به خود اختصاص داده بود. (1)
علی متّقی در «کنز العمّال» از یحیی بن عبدالله بن حسن از پدرش روایت کرده که :گفت روزی در حالی که علی علیه السلام مشغول سخنرانی ،بود مردی برخاست و گفت:
ای امیرمؤمنان مرا از اهل جماعت و أهل ،فرقت، و أهل سنّت، و أهل بدعت خبر ده که چه کسانی هستند؟ امام علیه السلام در جواب او فرمود:
وای بر تو! اکنون که چنین سؤالی کردی گوش فراده و آن چه را می گویم بفهم و بر تو باکی نیست و زیانی نکرده ای اگر بعد از من چنین سؤالی را از دیگری نکرده باشی.
امّا أهل ،جماعت پس من هستم و کسانی که از من پیروی نمایند هر چند کم و اندک باشند، و همانا که این موضوع حق است و ناشی از امر خدا و دستور پیامبرش صلی الله علیه و آله می باشد و أمّا اهل فرقت مخالفان من و مخالفان پیروانم هستند هر چند که زیاد باشند.
ص: 546
امّا أهل سنّت، کسانی هستند که متمسّک به چیزی شوند که خدا و رسولش آن را برای آنان سنّت قرار داده اند هر چند از نظر تعداد کم باشند.
وأمّا أهل بدعت کسانی هستند که نسبت به امر خدا و کتاب خدا و پیامبرش مخالفت ورزند و به رأی و نظر خود و از روی هوای نفس عمل کنند، هر چند فراوان باشند.
بدون شک گروه نخستین آن ها در گذشته و رفته اند و گروه های دیگری از آن ها باقی مانده اند که بر خداوند است آنان را از صفحه زمین بر اندازد و ریشه کن و نابودشان سازد...
«پس عمّار یاسر برخاست و گفت: ای مردم! به خدا اگر از او اطاعت کنید شما را از راهی که رسول خدا صلی الله علیه و اله رفته است به اندازه سر موئی منحرف نمی کند و چگونه ممکن است شما را منحرف سازد در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و اله علم منايا و وصايا و فصل الخطاب را نزد او به ودیعت سپرده همان گونه که حضرت موسی آن را به برادرش هارون سپرد. مگر نه این است که رسول خدا صلی الله علیه و اله خطاب به او فرمود: ﴿أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدِی: تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیامبری نخواهد آمد» و این فضیلتی است که خدای تعالی به وی اختصاص داده است». (1)
ابن أبی الحدید در «شرح نهج البلاغه» ضمن شرح این جمله که علی علیه السلام در وصیّت نامه خود به امام حسن مجتبی علیه السلام فرموده است: «عشیره خود را گرامی بدار که آنان بال و پر تو هستند...» دربارهٔ ورود «ولید بن جابر بر معاویه» در داستان مفصّلی آورده است:
ابوعبیدالله محمد بن موسی بن عمران مرزبانی روایت کرده است که ولید بن جابر بن ظالم طایی (2) از کسانی بود که به حضور پیامبر صلی الله علیه و اله آمد و مسلمان شد و سپس در زمرهٔ ياران علی علیه السلام در آمد و در جنگ صفین شرکت کرد و از مردان نام آور در آن جنگ بود او پس از استقرار حکومت برای معاویه پیش او آمد معاویه او را نمی شناخت ولید
ص: 547
همراه دیگر مردم پیش معاویه آمده بود و چون نوبت او شد معاویه از او خواست نسب خویش را بگوید چون نسب خود را گفت و خویش را معرفی کرد، معاویه گفت: تو همان مرد شب هریر هستی؟ گفت: آری، معاویه گفت به خدا سوگند هنوز آوای رجزی که تو در آن شب می خواندی در گوش من است آن شب صدای تو از همه صداهای مردم بلندتر بود و چنین می خواندی «پدر و مادرم فدایتان باد سخت حمله کنید که حکومت فردا از آن کسی است که پیروز شود این پسر عموی مصطفی و شخص برگزیده ای است که همه سران عرب در بلندی رتبه او سرگشته اند و چون نسب او بیان شود، هیچ عیب و ننگی ندارد نخستین کسی است که نمازگزارده و روزه گرفته است و خود را به خداوند نزدیک ساخته است.
ولید گفت: آری من این رجز را خواندم معاویه گفت به چه سبب گفتی؟ گفت: بدین سبب که ما در خدمت مردی بودیم که هیچ خصلتی که موجب خلافت و هیچ فضیلتی که موجب تقدم باشد نبود مگر این که همه اش در او جمع بود. او نخستین کسی بود که مسلمان شد و دانش او از همگان بیشتر و بردباریش بر همه افزون بود از همه سواران گزیده پیشی می گرفت و به گرد او نمی رسیدند بر آرمان خود می رسید و بیم لغزش او نمی رفت راه هدایت را روشن ساخت و پرتوش کاستی نپذیرفت و راه میانه و راست را پیمود و آثارش کهنه نشد و چون خداوند ما را با از دست دادن او آزمود و حکومت را به هر یک از بندگان خویش که خواست محوّل فرمود ما هم چون دیگر مسلمانان در آن حکومت درآمدیم و دست از حلقه طاعت بیرون نکشیدیم و گوهر رخشان اتحاد و جماعت را تیره نکردیم با آن چه که از ما برای تو ظاهر شد باید بدانی که دل های ما به دست خداوند است و خدا بیش از تو مالک دل های ماست اینک صفای ما را بپذیر و از کدورت ها درگذر و کینه های پوشیده را بر می نگیز که آتش با آتش زنه افروخته می شود معاویه گفت ای مرد طایی گویا مرا با اوباش عراق که اهل نفاق و معدن ستیز هستند تهدید می کنی ولید :گفت ای معاویه به هر حال همان عراقی ها بودند که موجب شدند آب دهانت از بیم به گلویت بگیرد و تو را چنان در تنگنا افکندند و از شاهراه بیرون راندند که به ناچار از دست آنان به قرآن ها پناه بردی و در حالی که کسی را به قرآن فرا می خواندی که او به قرآن تصدیق داشت و تو آن را تکذیب می کردی و او به قرآن ایمان داشت و تو به آن کافر بودی و از تأویل قرآن چیزهایی را می شناخت که تو منکرش بودی معاویه خشمگین شد و به اطرافیان خود نگریست و دید که بیشتر بلکه عموم ایشان از افراد قبیله مُضَرْ هستند و تنی چند از یمانیان حضور دارند. معاویه به ولید
ص: 548
:گفت: ای خائن بدبخت چنین می پندارم که این آخرین سخنی بود که بر زبان آوردی، در این هنگام عُفَيْر بن سيف بن ذی یزن که بر درگاه معاویه بود و از مقصود و مراد معاویه و ایستادگی ولید آگاه شد ترسید که معاویه او را بکشد این بود که وارد شد و روی به یمانیان کرد و گفت: روی هایتان سیاه باد با این زبونی و اندکی، بینی هایتان بریده و چهره هایتان افسرده و غمین باد و خداوند این بینی را از بن بریده دارد. سپس به معاویه نگریست و گفت ای معاویه به خدا سوگند من این سخن را به سبب محبت به عراقیان یا گرایش به ایشان نمی گویم ولی به هر حال حمیت خشم را از میان می برد من در گذشته - دیروز - تو را دیدم که با آن مرد ربیعی - یعنی صعصعة بن صوحان - سخن می گفتی و حال آن که او در نظر تو دارای جرمی بیش تر از این بود و دل تو را بیش تر ریش کرده بود و در بر شمردن صفات ناپسند تو و دشمنی با تو و شرکت بیش تر در جنگ با تو کوشاتر بود او را زنده نگه داشتی و آزاد کردی و اینک به پندار خودت برای بی ارزش کردن جماعت ما تصمیم به کشتن این مرد گرفته ای و ما این چنین تلخ و شیرین را تحمل نمی کنیم. وانگهی به جان خودم سوگند که اگر قحطانیان تو را به قوم خودت را می گذاشتند - یاری نمی دادند - بدون تردید زبون و گمنام می شدی و تیزی شمشیرت کند و تخت تو واژگون می شد. اینک بر جای باش و ما را با همه بی ادبی که در ماست تحمل کن تا سرکشی افراد ما برای تو آسان شود و افراد رمنده ما برای تو آرام گیرند، که ما در برابر زبونی دوستی نمی کنیم و یارای نوشیدن جام خواری را نداریم و سخن چینی و فتنه انگیزی را تحمل نمی کنیم و از خشم در نمی گذریم. معاویه گفت: آری که خشم، شیطان است آسوده باش که ما نسبت به دوست تو ناخوشایندی انجام نخواهیم داد و خشمی درباره او به کار نمی بندیم و حرمتی از او نمی شکنیم او را با خود ببر و چنین نخواهد بود که بردباری ما دیگران را فراگیرد و شامل حال او نشود. عُفَيْر دست ولید را گرفت و او را به خانه خویش برد و گفت به خدا سوگند تو باید با اموال بیشتری از معدی که از معاویه دریافت کرده است به دیار خویش برگردی
عفیر همۀ یمانیانی را که در دمشق بودند جمع کرد و مقرّر داشت که هر مردی دو دینار بر مقرریش افزوده شود و آن مبلغ به چهل هزار دینار رسید. عفیر آن مبلغ را به سرعت از بیت المال گرفت و به ولید بن جابر داد و او را به عراق گسیل داشت. (1)
ص: 549
در منابع مشهور و معتبر مکتب خلفا - از حدیث و تاریخ و سیره و رجال - روایات فراوانی از امّ المؤمنین عائشه در فضایل و مناقب امیر المؤمنين علی علیه السلام به طور متواتر نقل شده است که برای اثبات حقّانیّت و أفضليّت آن جناب بر همۀ یاران پیامبر صلی الله علیه و اله و برخی از آن ها را در این جا می آوریم.
1- حافظ شام ابن عساکر دمشقی در حدیثی از عایشه روایت کرده است که گفت: ﴿ما خَلَقَ اللهُ خلقا کان أحَبَّ إِلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ عَلِیٍّ﴾: «خداوند هیچ آفریده ای را که محبوب تر از علی علیه السلام در نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله باشد نیافریده است». (1)
2- علامه قندوزی در «ینابیع المودّه» در حدیثی از «عطاء» نقل کرده است که گفت: ﴿سَأَلْتُ عَائِشَهَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَتْ ذَاکَ خَیْرُ اَلْبَشَرِ وَ لاَ یَشُکُّ فِیهِ إِلاَّ کَافِرٌ ﴾: درباره علی علیه السلام از عائشه سؤال کردم؟ در جواب :گفت علی علیه السلام از بهترین افراد بشر است در این باره هیچ کس تردید نمی نماید مگر این که کافر باشد». (2)
3- حافظ نسائی در کتاب «خصائص» خود از «جمیع بن عمیر» روایت کرده که :گفت به اتّفاق پدرم به دیدار عایشه ،رفتیم عایشه در پس پرده بود پدرم درباره شخصیّت علی علیه السلام از او پرسید عایشه در جواب :گفت تو درباره مردی از من سؤال می کنی که هیچ کس در نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله محبوب تر از او نبود و هیچ زنی را محبوب تر از همسرش فاطمه علیها السلام در نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله سراغ ندارم. (3)
4- حاکم نیشابوری در «مستدرک» به سند خود از «جمیع بن عمیر» روایت کرده که :گفت همراه مادرم به دیدار عائشه رفتیم او در پشت پرده قرار داشت و مادرم درباره علی علیه السلام از او پرسید من از پشت پرده شنیدم که در جواب مادرم :گفت از بزرگ مردی پرسش نمودی که به خدا سوگند، هیچ
ص: 550
مردی را سراغ ندارم که محبوب تر از او در پیشگاه رسول خدا صلی الله علیه و اله بوده و هیچ زنی را هم نمی شناسم که در روی زمین مانند همسرش (یعنی فاطمه علیها السلام) محبوب تر باشد. (1)
5- ابوعیسی محمّد بن عیسای ترمذی در کتاب «سنن» خود، از جمیع بن ،عمیر روایت کرده که :گفت با عمّه ام به دیدار عایشه رفتیم عمه ام از وی :پرسید کدام یک از مردم در پیشگاه رسول خدا صلی الله علیه محبوب تر از همه افراد بود؟ در جواب گفت؟ محبوب ترین افراد در پیشگاه رسول خدا صلی الله علیه و اله فاطمه علیها السلام علی علیه السلام، بود سؤال شد از مردان چه کسی محبوب تر از همه بود؟ گفت شوهر فاطمه علیها السلام - علی علیه السلام- در نزد آن حضرت محبوب تر از دیگران به شمار می آمد و تا آن جا که می دانم او پیوسته روزها روزه دار بود و شب ها به عبادت می پرداخت. (2)
6- خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد» در یک حدیث طولانی از «نُبیط بن شريط أشجعى» روایت کرده که گفت پس از آن که جنگ «خوارج» پایان يافت «أبوقتادة أنصارى» با شصت یا هفتاد نفر از لشکر جدا شده و از بیراهه برگشتند و نخست به سراغ عایشه رفتند. أبو قتاده گوید همین که عایشه مرا دید :پرسید چه خبر آورده ای؟ گفتم هنگامی که میانجی ها از حضور علی علیه السلام مرخص شدند به نبرد با خوارج پرداختیم تا هنگامی که جنگ به پایان رسید
عایشه پرسید: آیا کسانی هم با تو همراهند؟ در پاسخ گفتم آری شصت - و یا هفتاد - تن از أنصار با من همراهند عایشه گفت همه همراهان تو همان سخنی را که تو گفتی می گویند؟ گفتم آری عایشه گفت: اکنون آن چه را که اتفاق افتاده است برایم بازگو کن
:گفتم ای مادر مؤمنان نهروانی ها در حدود دوازده هزار نفر بودند و همگی آن ها فریاد می زدند: «حاکمی جز خدا نیست»! علی علیه السلام فرمود: سخنی که آنان می گویند حق ،است ولی آن ها از این جمله ارادهٔ باطل دارند ما آن ها را به خدا و کتاب خدا سوگند دادیم تا دست از مخالفت ،بردارند ولی آن ها بر خلاف انتظار در مخالفت خود پافشاری نشان می دادند و می گفتند ،عثمان ،علی
ص: 551
عایشه و معاویه کافرند! ناچار به جنگ با آن ها پرداختیم و آن ها هم در حالی که قرآن تلاوت می کردند با ما به مقابله برخاستند و همواره جنگ ادامه داشت تا زمانی که گروه خوارج از پای در آمدند و برخی از آن ها هم پا به فرار گذاشتند علی علیه السلام: فرمود فراریان را تعقیب نکنید.
آن گاه اطراف کشته ها به جستجو پرداختیم تا هنگامی که استر رسول خدا صلی الله علیه و اله که علی علیه السلام بر آن سوار بود از حرکت ایستاد علی علیه السلام گفت: کشته ها را زیر و رو کنید سرانجام از میان کشته ها مرد سیاه چهره ای که بر شانه اش یک برآمدگی مانند پستان زن بود، بیرون آوردیم.
علی علیه السلام با دیدن ،او تکبیر گفت و اضافه کرد به خدا سوگند تا به حال دروغ نگفته ام و کسی هم مرا به دروغ نسبت نداده .است هنگامی که حضور رسول خدا صلی الله علیه و اله شرفیاب بودم و آن حضرت مشغول تقسیم غنایم بود همین شخص آمد و خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و اله فریاد زدای محمد در تقسیم غنایم به عدالت رفتار کن به خدا سوگند از آغاز امروز تاکنون به عدالت رفتار نکرده!ای رسول خدا صلی الله علیه و اله با ناراحتی فرمود:
مادرت به عزایت ،بنشیند اگر من به عدالت رفتار نکنم پس چه کسی با تو به عدالت رفتار خواهد کرد؟ عمر خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و اله گفت: آیا اجازه له می دهید او را بکشم؟ فرمود ،نه او را به حال خود رها کن برای این که کسی هست که سرانجام او را از پای درآورد سپس علی علیه السلام فرمود: خدا و رسولش راست گفته اند.
راوی :گوید سخن که به این جا رسید «عائشه» گفت: هر چند که من با علی علیه السلام میانهٔ خوبی ندارم ولی این امر باعث آن نمی شود که از ابراز حق خودداری کنم من از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که می فرمود:
امّت من (پس از درگذشتم) به دو فرقه تقسیم می شود:
فرقه ای سرها را می تراشند و شارب ها را بلند می کنند و دامن هایشان تا نیمهٔ ساقشان می رسد قرآن می خوانند ولی از گلوهایشان فراتر نمی رود و محبوب ترین خلق خدا نزد من و نزد خدا آنان را می کشد
أبو قتاده :گوید من (از فرصت استفاده کرده و) :گفتم یا امّ المؤمنین! تو که از چنین واقعیّت هائی با خبری و علی علیه السلام را این گونه می شناسی پس چرا به
ص: 552
رویش شمشیر کشیدی؟ گفت: ای أبو قتاده! کاری که باید بشود می شود و مقدرات الهی هر کدام برای خود اسبابی دارند». (1)
7- بیهقی در «دلائل النبوّة» از «عامر شعبی» از مسروق بن أجدع - که از أهل کوفه بود - روایت کرده که گفت: عایشه از من پرسید: هیچ خبر داری از این که علی «ذو الثّدیه» را با أهل حروراء (نهروان) کشته باشد؟ گفتم نه. عایشه :گفت پس شهادت کسانی را که دیده اند ذوالثدّیه در حروراء کشته شده بنویس و برای من بفرست.
مسروق :گفت به کوفه بازگشتم و در آن زمان هفت قبیله در کوفه بودند. از هر قبیله ده نفر که جریان را دیده بودند شاهد گرفتم (آن ها در گواهی نامه :نوشتند ما دیدیم که علی علیه السلام ذو الثّدیه را همراه دیگر خوارج در (نهروان) حروراء به قتل رسانید و ذیل آن را امضا کردند).
من این گواهینامه را که شهادت هفتاد نفر در آن ثبت شده بود، نزد عایشه بردم و بر او خواندم :گفت همۀ این ها با چشم خود دیده اند که ذو الثّديه - رئیس خوارج - توسط علی کشته شده است؟
گفتم: من از آن ها سؤال کردم و به من خبر دادند که همگی او را به چشم خود دیده اند.
عایشه گفت: لعنت خدا بر فلانی - یعنی عمرو عاص (2)- که به من نوشت او با خوارج در کنار رود نیل جنگیده و آن ها را کشته است.
آن گاه اشکش جاری شد و گریه کرد و سپس گفت: «رحم الله عليّاً لقد كان على الحق و ما كان بينى و بينه إلا كما يكون بين المرأة و أحمائها»: خدا علی علیه السلام را رحمت کند. او بر حق بود من با علی علیه السلام همچنان که زن با قوم و خویشان شوهرش بد
ص: 553
می شود با او بد شدم» (1)
ابن ابی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» ضمن بر شمردن مخالفان امیر المؤمنین علیه السلام و کسانی که از راه و روش آن حضرت منحرف بودند می:گوید از جمله این گروه «أسود بن یزید» و «مسروق بن أجدع» بوده اند. آن گاه می نویسد: سلمة بن کهیل روایت کرده است که این دو تن به دیدار یکی از زنان پیامبر صلی الله علیه و اله می رفتند (2) و به گفتگو می پرداختند و به علی علیه السلام ناسزا می گفتند! امّا أسود بن یزید بر همان حال مرد و امّا مسروق از دنیا نرفت تا وقتی که بعد از هر نماز بر علی بن أبی طالب درود می فرستاد و این به سبب حدیثی بود که از عائشه در فضیلت علی علیه السلام شنیده بود
وی سپس از سلمة بن کهیل نقل می کند که گفته است من پس از مرگ مسروق به اتفاق زبید یمانی به دیدار همسرش ،رفتم ضمن گفتگو برای ما گفت که مسروق و أسود بن یزید در سبّ و دشنام دادن به علی علیه السلام زیاده روی می کردند امّا اُسود بر همان حال ،مرد ولی مسروق از دنیا نرفت تا آن که خودم از او شنیدم که بر علی علیه السلام درود می فرستد پرسیدیم این تغییر عقیده برای چه بود؟ جواب داد به خاطر روایتی بود که عایشه در فضیلت سرکوب کنندۀ «خوارج» از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم برایش نقل کرده بود. (3)
8- مؤلف كتاب «نورالابصار» سید مؤمن شبلنجی در فصل مربوط به امام محمّد باقر علیه السلام آورده است که آن حضرت از ما جرائی که بین عایشه و علی علیه السلام اتفاق افتاد از «جابر بن عبدالله انصاری» پرسش نمود «جابر» به عرض رسانید: روزی به دیدار عایشه رفتم و از او پرسیدم که نظرت دربارهٔ علی بن أبی طالب علیه السلام چیست؟ سر به زیر افکند و قدری به فکر فرو رفت و آن گاه سر بر آورده و گفت:
اذا ما التّبر حکّ على محکٍ *** تبيّن غشّه من غير شكٍّ
ص: 554
و فينا الغشّ و الذهب المصفّى *** علىُّ بيننا شبه المحك
هنگامی که طلا به «محک» (1) کشیده شود بدون تردید درجه خالص بودن آن مشخّص می شود.
در میان اجتماع ما مردم از خوب و بد در هم آمیخته اند و علی علیه السلام در این میان نقش «محک» دارد (که انسان ها به وسیلهٔ او آزمایش می شوند) (2)
9- خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد» به سند خود از عائشه روایت کرده که :گفت من از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که خطاب به علی علیه السلام فرمود: برای تو (در عظمت مقام و منزلتت در نزد خداوند) همین بس که دوستدار تو در دم ،مرگ اندوه و حسرتی ندارد و در قبر هم احساس وحشت و تنهایی نمی کند و در روز قیامت هم از هول و هراس ،آن ترس و بیتابی نخواهد داشت (3)
در منابع مهمّ و معتبر حديثى أهل سنّت روایات زیادی در فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام از امّ سلمه - همسر پیامبر گرامی صلی الله علیه و اله - نقل شده که برخی از آن ها را در این جا می آوریم.
1- حافظ طبرانی و علامه محدّث نورالدین هیثمی و برخی دیگر از بزرگان و محدّثان أهل سنّت از «امّ سلمه» روایت کرده اند که همواره می گفت:
«كان علىّ علیه السلام علی الحق من اتبعه اتبع الحق و من تركه ترك الحق عهد معهود قبل يومه هذا» (4)
ص: 555
علی علیه السلام همیشه بر حق بوده است هر که از او پیروی کند از حق پیروی کرده است و هر که او را رها ،کند حق را رها کرده است این عهد و پیمانی است ثابت و تغییر ناپذیر که پیش از این مقدّر شده است.
2- حاکم نیشابوری در کتاب «مستدرک» خود در حدیثی آورده است:
«علی علیه السلام در آستانه حرکت به بصره به عنوان وداع نزد امّ سلمه- همسر رسول خدا صلی الله علیه و اله - آمد.
امّ سلمه گفت: در حفظ خدا و در أمان او حرکت کن به خدا سوگند تو بر حقّی و حق با تو است و اگر مسأله نافرمانی خدا و رسولش در میان نبود - که به ما فرمان داده است تا در خانه هایمان بنشینیم - همراه تو به بصره می،آمدم ولی کسی را با تو می فرستم که برای من از جانم عزیزتر است و او فرزندم عمر - ابن أبی سلمه - است». (1)
3- گروهی از دانشمندان أهل سنّت از «أبو عبدالله جدلی» روایت کرده اند که :گفت «در دوران جوانی سفری به حج رفتم هنگام مراجعت گذرم به مدینه افتاد جماعتی از مردم را دیدم که در صف واحدی حرکت می کنند من نیز به همراه ایشان رفتم تا وارد خانه ام سلمه .شدند از آن بانو شنیدم که صدا زد: ای شبث بن ربعی (2) از میان آن ،جمع مردی فرومایه (که آثار بی خردی و
ص: 556
سبک مغزی از چهره اش نمایان بود) جواب داد: بله ای مادر!
امّ سلمه :گفت آیا شما در مجالستان به رسول خدا صلی الله علیه و اله ناسزا می گوئید؟ پاسخ :داد چنین جسارتی دربارهٔ رسول خدا صلی الله علیه و اله چگونه ممکن است گفت: علی بن ابی طالب را چطور؟ شبث بن ربعی گفت چرا درباره او چیزهایی می گوئیم تا امر دنیایمان .بگذرد ام سلمه :گفت من از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که می فرمود: هر کس علی علیه السلام را سبّ کند مرا ست کرده و هر کس مرا سبّ ،کند خدای تعالی را ست کرده است». (1)
ابن حجر عسقلانی و ابن اثیر جزری و محب الدین طبری از معاذه غفاریّه روایت کرده اند که می گفته است:
من به رسول خدا صلی الله علیه و اله اُنس و علاقه زیادی داشتم (و به خانه آن حضرت رفت و آمد می کردم) در سفرها معمولاً به همراه حضرتش می رفتم تا زخمیان را مداوا و بیماران را پرستاری نمایم در یکی از روزها حضور آن جناب که در خانه عایشه بود شرفیاب شدم دیدم علی علیه السلام بیرون می آید و شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و اله در غیاب او به عایشه می گوید: ای عائشه! این شخص - یعنی علی علیه السلام- از محبوب ترین و گرامی ترین افراد نزد من می باشد حقّ او را بشناس و احترامش را نگهدار
این جریان ،گذشت تا روزی که میان علی علیه السلام و عایشه جنگ جمل پیش آمد و پس از خاتمه جنگ عائشه به مدینه بازگشت من به منزلش رفتم و به او :گفتم ای مادر مؤمنان با توجه به فرمایشاتی که رسول خدا صلی الله علیه و اله در آن روز درباره علی علیه السلام به تو فرمود؟ امروز دلت نسبت به علی چگونه است؟ گفت:
ص: 557
ای معاذه! دلم چگونه می تواند باشد نسبت به مردی که هر وقت به خانه ما می آمد و پدرم - ابوبکر - در منزل ما بود از نگاه کردن به او خسته نمی شد می پرسیدم پدر چرا این قدر به روی علی علیه السلام نگاه می کنی؟ می گفت دخترم من از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدم که می فرمود: نگاه کردن به چهره علی علیه السلام عبادت است». (1)
ابن عبد ربّه در داستان «وفود امّ سنان بنت خيثمة بن خرشه مذحجيه بر معاویه» أشعاری را از این بانو نقل کرده که وی این اشعار را در مدح علی علیه السلام سروده است. أشعار در حضور معاویه خوانده شد و معاویه پس از احضار «امّ سنان» آن ها را به رخ او کشید و آن بانوی شجاع این اشعار را که او سراینده آن هاست نه تنها انکار نکرد بلکه :گفت لسان نطق و قول صدق: ،آری این ها بر زبان جاری شده و گفتار صادقی است
یا آل مذحج لا مقام فشمّروا *** إنّ العدوّ لآل أحمد يقصِدُ
هذا على كالهلال تَحْفُهُ *** وسط السماء من الكواكب أسعد
خيرُ الخلائق و ابن عم محمد *** اِنْ يَهْدِكُم بالنور منه تهتدوا
ما زال مذ شهد الحروب مُظفّروا *** و النصر فوق لوائه ما يفقد
خطاب به قبیلهٔ خود آل مذحج می گوید:
«ننشینید و آستین ها را برای پیکاری سخت بالا بزنید زیرا دشمن آل محمد علیه السلام را قصد کرده ،است و این علی است که مانند ماه نو در وسط آسمان که ستارگان او را احاطه کرده اند او پیوسته در جنگ های رسول خدا صلی الله علیه و اله پیروزی با خود به ارمغان می آورد و هرگز پیروزی از بالای پرچمش زدوده نمی شد».
معاویه از او پرسید آیا این اشعار را تو درباره علی علیه السلام گفته ای گفت: آری امیدوارم بعد از علی تو نیز راه او را دنبال کنی
ص: 558
یکی از همنشینان ،معاویه اشعار دیگری را که این بانوی شجاع در مدح علی علیه السلام گفته بود به یاد معاویه انداخت و گفت یا امیر المؤمنین این اشعار را نیز این زن گفته است:
أم هلكت ابا الحُسَين فلم تَزَل *** بالحق تُعْرَف هادياً مَهْدِيّاً
فاذهب عليك صلاة ربك ما دعت *** فوق الغُصُون حَمامة قمرياً
قد كنتَ بعد محمد خلقاً كما *** اوصی الیک بنا فكنت وفياً
فاليوم لا خلف يؤمَّل بعده *** هیهات نأمل بعده انسياً
«یعنی: تو ای ابوالحسین تا زنده بودی حقیقتاً هادی و راهنمای ملت اسلام شناخته شده بودی ای علی علیه السلام درود و رحمت های پروردگار بر تو باد، مادامی که روی شاخه های ،درخت قمری به نغمه سرائی می پردازد. بعد از پیامبر صلی الله علیه و اله جانشین او برای ما تو ،بودی تو را وصی خود قرار داد تو به خوبی و با وفا و صداقت بار این امانت سنگین را به مقصد رساندی. امروز جانشینی که پس از پیامبر صلی الله علیه و اله بتوان امید بر او بست وجود ندارد هیهات که پس از رسول خدا صلی الله علیه و اله به جز علی علیه السلام دل به کسی ببندیم».
باز معاویه :گفت این اشعار را نیز تو گفته ای؟ ام سنان باز با شهامت قابل تحسین اعتراف کرد و گفت ای معاویه تو می دانی که این عقیدهٔ ماست «کان و الله علیٌّ أحبّ إلینا منك و أنت أحبُّ إلينا من غيرك» به خدا قسم علی علیه السلام برای ما محبوب تر از تو است و چنان که تو برای ما محبوب تر از دیگران هستی منظورش از دیگران: «مروان بن حکم» و «سعید بن العاص» بودند. که از دست آن ها به شکایت پیش معاویه آمده بود. (1)
«ابن عبد ربه» در «العقد الفرید» دربارهٔ ورود «اروی» دختر حارث بن عبدالمطلب بر معاویه نوشته است:
«ان أروى بنت الحارث بن عبدالمطلب دخلت على معاويه و هي عجوزة كبيرة، فلما رآها معاویه :قال مرحباً بك و أهلاً يا عمّة ( = خاله) فكيف كنت بعدنا؟
ص: 559
فقالت يابن اخي لقد كَفَرْتَ بد النعمة و أسأتَ لابن عمّك الصحبة، و تسميت بغير اسمک و أخذت غیر حقک من غیر بلاء کان منک و لا من آبائک و لا سابقة في الإسلام بعد ان كفرتم برسول الله فَأَتْعَسَ الله منكم الجدود و اضرع منكم الخدود و ردّ الحق الى أهله و لو كره المشركون و كانت كلمتنا هى العليا و نبينا صلی الله علیه و آله هو المنصور، فؤليّتم علينا من بعده تحتجون بقرابتكم من رسول الله صلى الله عليه و سلم و نحن اقرب اليه منكم و اولى بهذا الأمر فکُنَّا فِیکُمْ بِمَنْزِلَةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی آلِ فِرْعَوْنَ وَ کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ بَعْدَ نَبِیِّنَا صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی فَغَایَتُنَا اَلْجَنَّةُ، وَ غَایَتُکُمْ اَلنَّارُ».
«أروى دختر حارث بن عبدالمطلب در حالی که بسیار پیر شده بود بر معاویه وارد شد چون معاویه او را دید گفت خوش آمدید ای عمه پس از ما چگونه گذراندی؟ گفت برادر زاده کفران نعمت کردی و در مصاحبت با پسر عمویت بد کردی خود را به اسمی نامیدی که شایسته تو نبود و غیر حق خود را گرفتی بدون این که تو و پدرانت در این راه زحمتی کشیده باشید و بدون این که در اسلام سابقه ای داشته باشید بعد از آن که به رسول خدا صلی الله علیه و اله کافر شدید پس خداوند شما را از ریشه کند و به حالت مذلت انداخت و حق را به صاحبش برگرداند، گرچه مشرکان را چنین عاقبتی خوش آیند نباشد، و حرف ما به کرسی نشسته و پیامبر ما پیروز از آب درآمده بود بعد از او خود را بر ما والی ساختید و دلیلی که برای مردم ارائه دادید این بود که با رسول خدا صلی الله علیه و اله قرابت نزدیکی دارید و حال آن که ما از شما به پیامبر صلی الله علیه و اله نزدیک تریم و از شما به پیامبر صلی الله علیه و اله اولی تریم مثل ما در میان شما همانند بنی اسرائیل در میان آل فرعون شد و علی علیه السلام بعد از پیامبر صلی الله علیه و اله ما به منزله هارون نسبت به موسی بود پس پایان امر ما بهشت و نهایت امر شما دوزخ است.»
همین که سخن اروی به این جا رسید «عمروبن عاص»- که حضور داشت - گفت: ای پیرزن گمراه بس کن عقلت را از دست داده ای و شهادت تو به تنهائی کافی نیست. اروی خطاب به او گفت:
«و أنت يابن النابغة تَتَكلَّم و امك كانت أشهر امرأة تغنّى بمكة و آخذهنَّ لاجرة، ادعاک خمسة نفر من قريش فسئلت امك عنهم، فقالت كلهم اتانی فانظروا اشبههم به فالحقوه به فغلب علیک شبه «العاص بن وائل» فلحقت به»
«تو ای پسر نابغه زبان به سخن گشوده ای که مادرت از مشهورترین زنان ترانه خوان و اجرت بگیر در مقابل پستی های خود بود تو را پنج نفر به فرزندی خود ادعا کردند و از مادرت در این رابطه سؤال شد و او گفت با هر پنج نفر آنان نزدیکی کرده است ببینند به
ص: 560
کدام بیشتر رفته ای آن را پدر تو بدانند و در این میان تو شبیه تر از همه آن ها به عاص بن وائل بودی». (1)
شیخ فقيه وثقه جليل القدر أبوالفضل، سدیدالدین شاذان بن جبرئیل قمی از اعلام قرن ششم هجری در کتاب «فضائل» خود به نقل از گروهی از افراد موثّق روایت کرده است:
هنگامی که «حرّه» دختر حلیمه سعدیه - خواهر رضاعی پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم - بر حجّاج بن یوسف ثقفی وارد شد و در برابر او ایستاد حجّاج :گفت حرّه دختر حلیمه سعدیه تو هستی؟ حرّه :گفت فراسة من غير مؤمن - کنایه از این که فراست ویژه افراد مؤمن است و با این همه هوشمندی از فرد غیر مؤمن جای تعجب است - حجّاج :گفت خدا تو را نزد من فرستاد زیرا شنیده ام که تو علی علیه السلام را بر ابوبکر و عمر و عثمان تفضیل می دهی.
حُرّه :گفت آن کسی که این خبر را برای تو آورده که من علی علیه السلام را تنها از این چند نفر برتر می دانم به تو دروغ گفته است حجّاج :گفت مگر او را بر کسان دیگری غیر از اینان هم برتر می دانی؟
حرّه :گفت من امیر المؤمنین علی علیه السلام را بر آدم و نوح و لوط و ابراهیم و داوود و سلیمان و موسی و عیسی بن مریم علیهم السلام تفضیل می دهم.
حجّاج :گفت وای بر تو تو علی علیه السلام را که بر صحابه برتری می دهی کافی نیست که هشت تن از انبیاء بزرگ الهی را نیز بر آن می افزایی؟ اگر برای آن چه گفتی دلیل درستی نداشته باشی گردن تو را خواهم زد
حرّه :گفت این من نیستم که او را بر این پیامبران برتری می دهم بلکه خدای تعالی علی علیه السلام را در قرآن کریم بر آنان تفضیل داده .است زیرا درباره حضرت آدم علیه السلام می فرماید: ﴿وَ عَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَی﴾: آدم پروردگار خود را نافرمانی کرد (ترک أولی
ص: 561
نمود) و گمراه گردید» (1) ولی درباره علی علیه السلام- و افراد خانواده او - می فرماید: ﴿وَ كَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورةاً﴾: «سعی و تلاش شما مورد قدردانی است». (2)
حجّاج :گفت أحسنت یا حرّه اکنون بگو ببینم دلیل تو بر تفضیل علی علیه السلام بر نوح و لوط چیست؟
حرّه :گفت خدای تعالی حضرتش را بر آن دو برتری داده، آن جا که فرموده است:
﴿ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَةَ نُوحٍ وَامْرَأَةَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنْ اللَّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ﴾؛ «خداوند برای کسانی که کافر شده اند به زن نوح و زن لوط مثل زده که آن ،دو تحت سرپرستی دو بنده از بندگان صالح ما ،بودند، ولی به آن دو خیانت کردند و ارتباط با این دو (پیامبر) سودی به حالشان (در برابر عذاب الهی) نداشت و به آن ها گفته شد همراه دوزخیان به آتش در آیید» (3)
امّا على بن ابی طالب علیه السلام کسی است که خدای تعالی عقد ازدواج او را در زیر سدرة المنتهى - در آسمان ها - منعقد ساخت (4)، و همسر او فاطمه زهرا علیها السلام دختر رسول الله صلی الله علیه و آله است که رضا و خشنودی خداوند در رضایت و خشنودی او و خشم و غضب خداوند در خشم و غضب اوست. (5)
حجّاج :گفت أحسنت ای حرّه، اینک بگو به چه دلیل او را بر ابوالانبیاء ابراهيم خليل الرحمان برتری می دهی؟
گفت: خداوند او را بر ابراهیم علیه السلام برتری داده آن جا که فرموده است: ﴿وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي﴾: به یاد ،آر آن هنگام که ابراهیم :گفت خدایا به من بنمایان که چگونه مردگان را زنده می کنی :گفت مگر ایمان نیاورده ای؟ گفت چرا ولی می خواهم دلم آرامش یابد». (6)
ص: 562
امّا مولاى من امیرالمؤمنین علی علیه السلام در مراتب یقین و کمال ایمان به خدا - سخنی گفته است که هیچ یک از مسلمانان دربارۀ آن اختلاف ندارند، فرموده است: ﴿لَوْ کُشِفَ اَلْغِطَاءُ مَا اِزْدَدْتُ یَقِیناً﴾: اگر همۀ پرده ها از مقابل چشمانم کنار زده شود بر یقین من به خدا چیزی افزوده نخواهد شد» و این سخنی است که هیچ کس پیش از او نگفته و بعد از او نیز کسی چنین سخنی را بر زبان خود جاری ننموده است. (1)
حجّاج :گفت احسنت - آفرین بر تو - ای حرّه.
اکنون بگو به چه دلیل علی علیه السلام را بر موسای کلیم برتری می دهی گفت خداوند دربارۀ موسی علیه السلام می فرماید: ﴿فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفاً يَتَرَقَبُ﴾: موسی علیه السلام از آن شهر خارج شد در حالی که می ترسید و هر لحظه در انتظار حادثه ای بود (که به او برسند و به قتلش رسانند)». (2)
امّا على بن أبى طالب علیه السلام در «لیلة المبيت» در بستر رسول خدا صلی الله علیه و اله خوابید و هرگز بیم و هراسی به خود راه نداد تا جایی که خدای تعالی این آیه را درباره او نازل نمود: ﴿وَ مِنْ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللهِ﴾: و از میان مردم کسی هست که (همچون على بن ابی طالب به هنگام خفتن در جایگاه پیامبر صلی الله علیه و اله) جان خود را به خاطر خشنودی خداوند می فروشد». (3)
ص: 563
حجّاج :گفت أحسنت - آفرین بر تو- ای حرّه حال بگو: به چه دلیل او را بر داوود و سلیمان برتری می دهی؟ :گفت خداوند او را بر آن دو برتری داده آن جا که فرموده است:
﴿يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلُّكَ عَنْ سَبيل الله﴾: «اى داود! ما تو را خلیفه (و نمایندهٔ خود) در زمین قرار دادیم پس در میان مردم به حق داوری کن و از هوای نفس پیروی منما که تو را از راه خدا منحرف می سازد» (1)
حجّاج :گفت داوری او در مورد چه چیزی بود؟ حرّه :گفت در میان دو مرد که یکی صاحب درخت انگور و دیگری صاحب گوسفند بود که گوسفندان وی به تاکستان رفته و درختان انگور را خوردند آن گاه هر دو برای داوری نزد داوود علیه السلام آمدند داود گفت باید گوسفندان فروخته شوند و بهای آن را خرج درختان انگور کنند تا درختان به حال اوّل باز گردد پسرش (سلیمان) :گفت نه پدر ،جان بلکه باید از شیر و پشم آن ها گرفت. خداوند در این باره می فرماید: ﴿فَفَهَّمْنَاهَا سُلَيْمَانَ﴾: «ما حكم واقعی را به سلیمان فهماندیم» (2)
أمّا مولاى ما امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: ﴿سَلُونِي عَمَّا فَوْقَ الْعَرْشِ سَلُونِي عَمَّا تَحْتَ الْعَرْشِ سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي﴾: از آن چه بر فراز عرش است از من بپرسید، از آن چه که در زیر عرش است از من بپرسید از من بپرسید پیش از آن که مرا از دست بدهید» (3) و هنگامی که در جنگ خیبر بر رسول خدا صلی الله علیه و اله وارد شد، پیامبر صلی الله علیه و اله و خطاب به حاضران
ص: 564
فرمود: ﴿أَفْضَلُكمْ وَ أَعْلَمُكمْ وَ أَقْضَاكمْ عَلِي﴾ برترین داناترین و داورترین شما على علیه السلام است».
حجّاج :گفت أحسنت - آفرین بر تو- ای حرّه اکنون بگو: به چه دلیل او را بر سلیمان برتری می دهی؟ حرّه :گفت خدا او را بر سلیمان برتری داده آن جا که فرموده است سلیمان گفت: ﴿رَبِّ اغْفِرْ لِي وَهَبْ لِي مُلْكاً لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي﴾: «پروردگارا! سلطنتی به من عطا فرما که بعد از من سزاوار هیچ کس نباشد» (1)
امّا مولای ما امیرمؤمنان علی علیه السلام دربارۀ دنیا می فرماید: ﴿یا دنیا ... طَلَّقْتُكِ ثَلَاثاً لَا حَاجَةَ لِي فِيك﴾: «اى دنيا من تو را سه طلاقه ،کردم مرا به تو نیازی نیست» (2)، و خداوند درباره او این آیه را فرستاد ﴿تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوّاً فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَاداً﴾: ما این سرای آخرت را (تنها) برای کسانی قرار می دهیم که در زمین اراده برتری جوئی و فساد نداشته باشند». (3)
حجّاج :گفت أحسنت - آفرین بر تو - ای حرّه.
اینک بگو: به چه دلیل «علی» را بر عیسی بن مریم علیه السلام برتری می دهی؟ گفت: خدای تعالی او را برتری داده آن جا که فرموده است:
﴿وَ إِذْ قَالَ اللهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَأَنتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلَهَيْنِ مِنْ دُونِ اللهِ قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ لِى أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِى بِحَقِّ إِنْ كُنتَ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِى وَلَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنْتَ عَلَامُ الْغُيُوبِ * مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ﴾ (4)
آن گاه که خداوند (در روز قیامت) به عیسی بن مریم می گوید: آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را به عنوان دو معبود انتخاب کنید؟ عیسی :گوید منزّهی تو؛ من حق ندارم آن چه را که شایسته من ،نیست بگویم اگر چنین سخنی گفته باشم تو آن را می دانی تو از آن چه در روح و جان من است ،آگاهی و من از آن چه در ذات پاک تو است آگاه .نیستم به یقین تو از تمام اسرار و پنهانی ها .باخبری ،من جز آن چه مرا به آن فرمان
ص: 565
،دادی چیزی به آن ها نگفتم»
بنابراین حضرت عیسی علیه السلام داوری را تا روز قیامت به تأخیر انداخت اما علی بن أبي طالب علیه السلام وقتی که فرقۀ نُصیریّه (1) درباره او مدّعی عقیدهٔ باطلی گردیدند آن ها را مجازات کرد و داوری دربارۀ آن ها را به تأخیر نینداخت این بود فضایل آن حضرت که هرگز با فضایل دیگران سنجیده نمی شود
حجاج :گفت أحسنت - آفرین بر تو - ای حرّه: از عهده پاسخ برآمدی و اگر پاسخ درست نمی دادی همان که گفتم می شد «گردنت را می زدم» آن گاه به او جایزه و صله ای در خور توجه داد و به نحو شایسته ای او را مرخّص نمود خداوند حرّه را بیامرزد. (2)
ابن عبد ربّه اندلسی در «عقد الفرید» از أبوسهیل تمیمی روایت کرده که گفت:
سالی معاویه به حج رفت در جستجوی زنی از قبیلهٔ بنی کنانه برآمد که «دارمیّهٔ حجونیّه» خوانده می شد و سیاه چهره و فربه بود به او گفتند: زنده و سالم است دستور داد تا او را بیاورند وقتی که آمد معاویه به او گفت چرا آمدی ای دختر حام؟ دارمیه
ص: 566
:گفت اگر قصدت عیب جوئی و بدگفتن ،است من از اولاد «حام» نیستم بلکه زنی از بنی کنانه ام.
معاویه :گفت راست می گوئی می دانی چرا تو را احضار کردم؟ :گفت غیب را جز خدا نمی داند معاویه گفت: «بعثت الیک لا سألک علام احببت علیاً و ابغضتنی، و والیته و عادیتنی؟ قالت: او تعفینی؟ قال؟ لا اعفیک قالت اما اذابيت فانى احببت علياً على عدله في الرعية و قسمه بالسوية و ابغضتک علی قتالک من هو اولی منک بالأمر و طلبتک ما لیس لک بحق و والیت علیاً على ما عقد له رسول الله من الولاء و حبّه المساكين و اعظامه لأهل الدين و عادیتک علی سَفْكِ الدّماء و جورک فی القضاء و حُکمِک بالهوى... (1)
تو را احضار کرده ام تا از تو بپرسم که چرا علی علیه السلام را دوست می داری؟ و مرا دشمن و از وی پیروی و از من دوری می گزینی؟
دارمیه :گفت آیا مرا از پاسخ به این سؤال معاف می داری؟ گفت: هرگز گفت: حالا که از پذیرش عذر من امتناع داری بدان من علی علیه السلام را دوست می دارم چون در میان رعیت به عدالت رفتار می کرد و سهم هر کس را از بیت المال به طور یکسان و مساوی می داد و تو را دشمن می دارم به این جهت که با کسی که به امر خلافت از تو سزاوارتر ،بود نبرد کردی و چیزی را به دست آوردی که از آن تو نبود و از علی علیه السلام پیروی نمودم برای این که رسول خدا صلی الله علیه و اله در غدیر خم رشتهٔ ولایت او را منعقد کرد و برای این که على مسكينان را دوست می داشت و أهل دین را بزرگ می شمرد و با تو دشمنم به این علت که باعث خونریزی و اختلاف کلمه شدی و در قضاوت ستم نمودی و به دلخواه خود داوری کردی».
معاویه (که در حقیقت از سخنان او ناراحت شده بود) گفت: به همین جهت شکمت باد کرده و پستان هایت بزرگ شده و کمرت پهن گشته است.
دارمیّه :گفت ای مرد به خدا در این صفاتی که نام «بردی هند» (2) ضرب المثل بود. معاویه :گفت ای زن! آرام باش و حرفت را بفهم من حرف بدی به تو نزدم شکم زن وقتی باد کند معلوم می شود بچّه اش بزرگ و کامل ،گشته و چون پستان هایش بزرگ
ص: 567
شود بچّه شیرخوارش از شیر سیر می شود و چون کمرش پهن گردد به هنگام نشستن با وقار و متانت خواهد بود آن زن آرام شد.
آن گاه معاویه از او پرسید آیا تو علی علیه السلام را دیده ای؟ پاسخ :داد آری به خدا سوگند معاویه :گفت او را چگونه :دیدی؟ :گفت به خدا سوگند او را دیدم در حالی که حکومت دنیا آن چنان که تو را فریفته وی را نفریفته بود و نعمتی که تو را به خود سرگرم نموده هرگز او را اسیر خود نساخته بود معاویه پرسید آیا سخن او را شنیده ای؟ گفت آری به ،خدا گفتارش نابینائی را از دل ها می زدود همان گونه که روغن زنگ طشت را می زداید و تیرگی و کدری آن را از بین می برد...(1)
ابراهيم بن محمد بیهقی که یکی از دانشمندان بزرگ قرن سوم هجری است در کتاب «محاسن و مساوی» خود در یک روایت طولانی آورده است:
هنگامی که به غانمه بنت غانم خبر رسید که معاویه و عمرو بن عاص بنی هاشم را دشنام می گویند در مکّه به پا خاست و خطاب به أهل مکّه گفت:
ای مردم! این را بدانید که ولادت قبیله قریش با سهام قرعه برای استلحاق صورت نگرفته و قیافه شناس پدر را برای آن ها تعیین ننموده و این داغ عار و نشانه پستی بر پیشانی آن ها زده نشده است بلکه پیوسته سرور و سالار و جواد و بخشنده و از خاندان اصیل و نجیب بوده.اند آن گاه که مردم مالک ملک شدند قریش بر آن ها ریاست و سلطنت داشته اند و آن گاه که مردم مدعی فضیلتی بودند قریش بر آن ها فضیلت و برتری داشته و برگزیدهٔ برگزیدگان بودند هیچ گاه آلودگی و تیره گی و عیب و عاری در آن ها وجود نداشته و در اصالت و نجابت آن ها ضعف و ریب و طغیانی پدیدار نگشته و از راه حق منحرف نشده و جامۀ ندامت بر خود نیاراسته و مغضوب و گمراه نگردیده اند.
بنی هاشم پیوسته از بزرگان و پاکیزه ترین پاکان در حلم و بردباری بوده اند و در جود و سخاوت و بخشش کسی بر آن ها پیشی نگرفته است از ماست عبد منافی که شاعر
ص: 568
درباره او گفته است:
كانت قريش بيضة فتفلقت *** فالمخّ خالصها لعبد مناف
و از ماست فرزند دلبندش هاشم که در سال های قحطی برای قوم خود نان را در کاسه خُرد می کرد و به آن ها ترید می داد و شاعر در حق او گفته است:
هشم الثريد لقومه و اجارهم *** و رجال مكة مسنتون عجاف
و از ماست عبدالمطلب که به برکت وجود او سیراب شدیم و شاعر در حق او گفته است:
و نحن سنى المحل قام شفيعنا *** بمكة يدعو و المياه تغور
و از ماست فرزند عزیزش ابوطالب سید بنی هاشم و زعیم اولاد عبدالمطلب که شاعر در حق او گفته است:
آتيتُهُ مَلِكاً فقام بحاجتى *** و ترى العليج خائبا مذموما
و از ماست عباس بن عبدالمطلب که رسول خدا صلی الله علیه و اله او را در ردیف خود قرار داد و در نزد آن حضرت جایگاه ویژه ای داشت (مقام و منزلتش را بزرگ می شمرد و از وی ستایش می نمود) و شاعر در حق او گفته است:
ردیف رسول الله لم اَرَ مثلَهُ *** و لا مِثْلُهُ حَتَّى القيامة يوجد
و از ماست حمزة بن عبدالمطلب كه سید شهدا است و شاعر در حق او گفته است:
ابایعلی لک الاركان هدَّت *** وَانتَ المَاجِدُّ البَرُّ الوَصُول
و از ماست جعفر بن ابی طالب: ذوالجناحين احسن الناس حسنا واكملهم كمالا ليس بغدار ولا ختّار که خداوند متعال بجای دو دست دو بال باو عنایت فرموده که در بهشت با آن پرواز می کند و کمال و حسن و جمال او از همه مردم افزون است و غدر و مکر در کار او نیست و شاعر در حق او گفته است:
هاتوا كجعفرنا الطّيار أو كعلينا *** أليسا اعز الناس عند الخلائق
و از ماست امیرالمؤمنین ابوالحسن علی بن ابی طالب علیه السلام افرس بنی هاشم و اکرم من احتفى و تنعل بعد رسول الله صلى الله عليه و سلم و من فضائله ما قصر عنكم انباؤها: که همانند او هرگز دیده نشده و او یکّه تاز میدان لافتی و کریم ترین مردم از کفش پوش و برهنه پا بعد از رسول خدا صلی الله علیه و اله است و از فضائل او همین کافی است که هر چند بخواهند از شمارهٔ آن فضائل خبر دهند قادر نخواهند بود و شاعر در حق او گفته است:
ص: 569
و هذا علىُّ سيد الناس فاتقوا *** عليّاً با سلام تقدّم من قبل
و از ماست حسن بن على احد السبطين و سید شباب اهل الجنه که شاعر در حق او گفته است:
و من یک جده حقا نبیا *** فان له الفضيلة في الانام
و از ماست حسین بن علی علیه السلام که جبرئیل او را بر دوش خود سوار می کرد و همین فخر او را کافی است و شاعر در حق او گفته
نفى عنه عيب الادميين ربه *** و من مجده مجد الحسين المطهر
ثم قالت يا معشر قريش و الله ما معاوية بامير المؤمنين ولا هو كما يزعم هو والله شانيء رسول الله انى آتية معاوية و قائلة له بما يعرق منه جبينه و يكثر منه عويله).
چون غانمه از فضائل بنی هاشم به پرداخت مردم قریش را مخاطب ساخت و گفت بخدا قسم هرگز معاویه امیرالمؤمنین نیست و او گمان نکند که این منصب از برای او است بخدا قسم نیست معاویه مگر عیب کننده رسول خدا صلی الله علیه و اله هر آینه بسوی معاویه سفر خواهم کرد و چندان از معایب او بر شمارم که عرق خجلت در پیشانی او متراکم شود و بانک عویلش بالا گیرد این سخنان بگوش عامل مکه رسید نامه ای به معاویه نوشت و صورت حال را مکشوف داشت که غانمه اینک بجانب مدینه سفر خواهد کرد.
چون نامه به معاویه رسید فرمان داد که دار الضیافه ای برای او تهیه کردند و آن را پاکیزه نمودند و فرش های قیمتی در او گستردند چون به شهر نزدیک شد معاویه پسرش را با جماعت خدم و حشم و ممالیک به استقبال غانمه فرستاد تا این که او را بدار الضيافه وارد بنماید ولی غانمه اعتنایی نکرد یزید گفت پدرم درخواست کرده که شما وارد مهمان خانه شوید.
و غانمه یزید را نشناخت فلذا او را نهیب زد و گفت تو کیستی خدایت ضعیف کند گفت یزید بن معاویه غانمه گفت ای ناقص خدایت رعایت نکند من زیادی نیستم من در مدینه برادر دارم سپس رفت به خانه برادرش عمرو بن غانم یزید از کلام غانمه در خشم شد و صورت درهم کشید و رنگش بر افروخته شد رفت و معاویه را خبر کرد ماجرا را برای او نقل کرد معاویه گفت ای فرزند این زن از بزرگ ترین قریش است بحسب ،سن یزید گفت در مقدار عمر او چقدر فرض می کنی معاویه گفت در عهد رسول خدا صلی الله علیه و اله از عمر او چنان معلوم می شد که صد سال گذشته است و او از بقیه گرام است.
ص: 570
چون روز دیگر شد غانمه بمنزل معاویه آمد بمحض این که وارد شد بر او معاویه ابتداء به سلام ،کرد غانمه گفت: السلام على المؤمنين والهوان على الکافرین سپس فرمود: کدام یک از شما عمرو بن (1) العاص است؟ عمرو بن عاص گفت اینک من حاضرم.
غانمه گفت تو بنی هاشم را سبّ می کنی با این که تو سزاوار دشنامی و سبّ در وجود تو است و به سوی تو عود می کند؟ ای عمرو بخدا قسم من یکایک عیب های تو و مادرت را می دانم مادر تو کنیز سیاه دیوانه احمقی بوده که ایستاده بول می کرد و برای زنا دادن همیشه مهیا بود و هر زنا کاری با او رابطه داشت. در یک روز چهل مرد با مادر تو زنا کردند و قیمت او از هر زن زانیه ارزان تر بودای عمرو تو یک گمراهی هستی که هیچ گاه راه هدایت را نه پیمودی و مفسدی هستی که هیچ گاه به راه صلاح نرفتی و چندان بیغیرت هستی که اجنبی را بر فراش زوجهات دیدی و متعرّض او نشدی و آن را زشت ندانستی
غانمه چون از کار عمروبن العاص به پرداخت بجانب معاویه توجه کرد و فرمود اما تو ای معاویه هیچ گاه از اهل خیر نبودی و در دامن شرافت پرورش پیدا نکردی و تربیت نشدی وای بر تو ترا با بنی هاشم چه کار است آیا می توانی زنان بنی امیه را به زنان بنی هاشم قیاس کنی یا جود و سخای جد خود امیه را با هاشم و اولاد هاشم در جاهلیت و اسلام برابر بدانی برای بنی هاشم بس است در مقام فخر و مباهات که رسول خدا صلی الله علیه و اله از ایشان است معاویه گفت ای غانمه خاطر جمع دار که دیگر من نسبت به بنی هاشم جسارتی نکنم گفت من می نویسم بر تو عهدی را که دانسته باشی همانا رسول خدا صلی الله علیه و اله از خدای متعال درخواست کرده است که پنج دعا را از من مستجاب بنماید و اگر تو ترک سب ننمائی هر پنج دعا را در حق تو قرار می دهم یعنی نفرین می کنم تو را معاوية بترسید و قسم یاد کرد که دیگر بنی هاشم را سب نکند. (2)
ص: 571
آن چه تا بدین جا آوردیم بخشی از روایات فراوانی است که - علاوه بر روایات وارده از طُرُق شیعه - دانشمندان بزرگ اهل سنّت نیز آن ها را در مورد افضلیّت و أعلمیّت و اولویّت امیرمؤمنان علی علیه السلام در معتبرترین منابع حدیثی و تاریخی خود از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله نقل کرده اند بنابراین - با توجّه به آن چه گذشت - چگونه می توان گفت که «ابوبکر» و «عمر» و «عثمان» از امیرمؤمنان علیه السلام و کسی که در طهارت و ولایت و اداء ،رسالت نظیر و شبیه و مماثل آن حضرت است أفضل و برترند؟!
اکنون برای این که بدانیم مسأله افضلیّت امیرمؤمنان علیه السلام در طول تاریخ اسلام پیوسته بین دانشمندان بزرگ اسلام و متفکّران و اندیشمندان و نویسندگان آزاده جهان مطرح بوده است این موضوع را از دیدگاه برخی از علما و محدّثان و نویسندگان و شعرای مشهور جهان مورد بررسی قرار می دهیم.
امام أحمد بن حنبل مكنّا به ابوعبدالله از مشاهیر دانشمندان و محدّثان عامّه مؤسس چهارمین مذهب أهل سنّت است که بنا به گفتهٔ ابن خلکان در بغداد چشم به جهان گشود و در همان شهر هم درگذشت. (1)
مورّخان و محدّثان اسلامی مطالب فراوانی را در مورد أفضلیت امیرمؤمنان علی علیه السلام از او نقل کرده اند که ما به مواردی از آن ها اشاره می کنیم.
1. حاکم نیشابوری در «مستدرک» به سند خود از محمّد بن منصور طوسی روایت کرده که می گفت: از أحمد بن حنبل شنیدم که می گفت: «مَا جَاءَ لِأَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم مِنَ الْفَضَائِل مَا جَاءَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام. (2)
ص: 572
فضائلی که درباره علیّ بن أبی طالب علیه السلام وارد شده درباره هیچ یک از یاران رسول خدا صلی الله علیه و اله نرسیده است.
2- علّامه محمّد بن یوسف گنجی شافعی از محمّد بن منصور طوسی روایت کرده که گفت:
«ما در نزد أحمد بن حنبل بودیم که مردی از او پرسید: ای ابا عبدالله! درباره این حدیث که از علی علیه السلام روایت شده که فرموده است «أنَا قَسیمُ النّارِ: من قسمت کننده آتش (دوزخ) هستم» چه می گویی؟ أحمد :گفت چرا آن را انکار می کنید؟ آیا این روایت به ما نرسیده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به على فرمود: ﴿لاَ یُحِبُّکَ إِلاَّ مُؤْمِنٌ وَ لاَ یُبْغِضُکَ إِلاَّ مُنَافِقٌ﴾: «تو را دوست نمی شمارد مگر کسی که مؤمن باشد و تو را دشمن نمی دارد مگر کسی که منافق باشد؟» گفتیم آری احمد گفت پس جای مؤمن در کجاست؟ گفتیم در بهشت. گفت جای منافق در کجاست؟ گفتیم در آتش جهنّم احمد گفت: پس علی علیه السلام تقسیم کنندۀ آتش دوزخ است. (1)
3- خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد» به سند خود از «عبدالله» پسر أحمد بن حنبل نقل کرده است که گفت: در یکی از روزها در مجلس پدرم نشسته بودم که گروهی از کرخی های بغداد نزدش آمده و دربارهٔ خلافت أبوبكر و عمر و عثمان و علی علیه السلام مطالب بسیاری به زبان آوردند و دربارهٔ خلافت علی علیه السلام نیز مطالب فراوانی متذکر شدند و سخن به درازا کشید و صحبت های طولانی به میان آوردند در پایان پدرم سر برداشته خطاب به آنان گفت شما دربارهٔ «خلافت» و خلافت علی علیه السلام زیاد حرف زدید ولی آن چه مسلّم است آن است که خلافت چیزی بر اعتبار و شخصیت علی علیه السلام نیفزود و لباس خلافت به اندام او زینت نبخشید بلکه این علی علیه السلام بود که با خلیفه شدنش به خلافت آبرو داد و مایهٔ زیور و آرایش خلافت گردید.
«خطیب» بعد از نقل این جریان می گوید: سیّاری گفت: هنگامی که این سخن احمد را به یکی از شیعیان ،گفتم در جواب :گفت نیمی از کینه ای که نسبت به احمد حنبل در دل ،داشتم به سبب این سخن دلنشین از دل خود زدودم!! (2)
ص: 573
ابن أبی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» پس از نقل سخن «أحمد» دربارهٔ خلافت علی علیه السلام می گوید از فحوا و مفهوم این سخن چنین استنباط می شود که دیگران چون به خلافت می رسیدند با احراز پُست خلافت آبروئی برای خود کسب کرده و نقایص آنان پایان می پذیرفت و امّا علی علیه السلام هیچ نقصی در او وجود نداشت که نیاز داشته باشد تا به وسیلهٔ خلافت آن را مرتفع سازد بلکه خلافت در ذات خود نقص داشته و چون او بر آن دست یافته نقص و کاستی خلافت با ولایت و رهبری او از میان رفته و به کمال خود رسیده است. (1)
ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ بصری از علمای مشهور معتزلی اهل سنّت و رئیس فرقهٔ جاحظیّه از فرقه های معتزله و از مشاهیر ادبا و فصحا و بلغا و از شاگردان ابراهیم بن سیّار معروف به «نظّام» و دارای تألیفات زیادی است. (2)
وی با این که در پاره ای از موارد از شیخین (أبوبکر و عمر) طرفداری نموده و به علاوه عثمانی بوده و یکی از دشمنان سرسخت امیرمؤمنان علیه السلام به شمار می رود در عین حال؛ در فضایل خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله و برتری امیر المؤمنین علیه السلام بر همه مردمان سخنان ارزندهای ابراز داشته که در بخشی از سخنان او چنین آمده است:
نزاع و جدال های دشمنانه در برتری اهل بیت علیهم السلام بر ،دیگران عقل های سالم را ناقص و اخلاق نیکو را فاسد می نماید پس آن چه بر ما واجب است این است که: در پی حق جویی باشیم و از حق پیروی کنیم و در جستجوی مقصود خدا در قرآن ،برآئیم و
ص: 574
تعصّب و هوای نفس را کنار گذاریم و تقلید از گذشتگان و استادان و پدران را به دور افکنیم
اگر خدا می خواست «بنی هاشم» را با مردمان دیگر یکسان قرار دهد، آنان را به سهم ذوي القربى (1)، اختصاص نمی داد و نمی فرمود:
﴿ وَ أَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ (2) «نخستین بار به انذار خویشاوندان نزدیک ترت بپرداز» و نمی فرمود:
﴿وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ﴾ (3): این قرآن یادآوری برای تو و خویشاوندانت می باشد.
بنابراین برای خویشاوندان نزدیک رسول خدا صلی الله علیه و اله امتیازاتی است که برای دیگران .نیست پس هر کس به رسول خدا صلی الله علیه و اله بیش تر نزدیک تر است اجرش بیش تر و مقام و منزلتش بالاتر است و اگر خداوند آنان را با دیگر مردمان یکسان قرار داده بود «زکات» را بر آنان حرام نمی کرد و این حرام کردن علتی ندارد جز آن که آنان در نزد خدا از شرافت و بزرگواری والایی برخوردارند و از هر پلیدی و ،بدی پاک و منزّه می باشند (4) و به همین جهت على- كرّم الله وجهه - بر فراز منبر می فرمود: ﴿نَحْنُ أَهْلُ بَیْتٍ لاَ یُقَاسُ بِنَا أَحَدٌ﴾: «ما خاندانی هستیم که با هیچ کس مقایسه نمی شویم».
و علی علیه السلام راست گفته است و چگونه می توان کسی را با گروهی مقایسه کرد که رسول خدا صلی الله علیه و اله از آنان و دو عنصر پاک و پاکیزه علی و فاطمه و دو فرزند دلبند پیغمبر، حسن و حسین علیهم السلام... در میان ایشان است. (5)
و در بخش دیگری از سخنان وی که در رسالهٔ جداگانه ای در اثبات افضلیت امیرالمؤمنین علیه السلام نگاشته و علی بن عیسای اربلی «رحمه الله علیه» آن را در کتاب خود «کشف الغمّه» از او نقل نموده و ما آن را بطور خلاصه می،نگاریم چنین آمده است که می گوید:
ص: 575
....ما چنین دیدیم که دو فرقۀ اسلام (سنّی و شیعه) با هم اختلاف دارند یکی از آن ها می گوید چون پیغمبر صلى الله عليه و سلم رحلت فرمود جانشینی برای خود تعیین نکرد و امّت را اختیار داد که هر که را خواستند برای جانشینی انتخاب کنند و مردم هم ابوبکر را انتخاب کردند و گروه دیگر معتقدند که رسول اکرم صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را به جانشینی خود تعیین کرد و او را برای پس از خود پیشوای مسلمین قرار داد و هر یک از این دو گروه ادّعای حقانیت خود را می کنند و چون ما چنین دیدیم هر دو فرقه را نگهداشتیم تا با آن ها بحث کنیم و حق را از باطل باز یابیم و از همۀ آن ها پرسیدیم آیا مردم از داشتن یک والی برای اداره کردن امورشان و جمع آوری زکوة اموال و تقسیم آن میان مستحقّین و همچنین برای قضاوت میان آن ها و استرداد حق مظلوم از ظالم و اقامه حدود و بطور کلی برای حفظ دین ناچارند یا خیر؟ همه گفتند بلی ناچارند.
باز از آن ها پرسیدیم که آیا مردم مجازند که بدون نظر و توجه به کتاب خدا و سنّت پیغمبرشان کسی را برای خود والی کنند؟ گفتند خیر مجاز نیستند.
آن گاه از همۀ آن ها پرسیدیم آن اسلامی که خدای تعالی به قبول آن دستور داده است کدام است؟
گفتند اسلام ادای شهادتین است و اقرار بدان چه از جانب خدا به پیغمبر آمده و نماز و روزه و حج بشرط استطاعت و عمل به قرآن و حرام دانستن حرام آن و حلال دانستن حلال آن
باز از آن ها پرسیدیم آیا خدا را بندگان نیکی در میان مخلوقاتش هست که آن ها را برگزیند و اختیار کند؟
گفتند بلی. پرسیدیم به چه دلیل؟ گفتند خداوند در قرآن فرماید: ﴿وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَ يَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ﴾، سپس از آن ها پرسیدیم نیکان چه کسانی اند؟ گفتند پرهیزکارانند .گفتیم به چه دلیل؟ گفتند فرمایش خداوند است که ﴿ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقَاكُمْ﴾
گفتیم آیا خدا را می رسد که از میان پرهیزکاران هم بهترین آن ها را برگزیند؟ گفتند بلی مجاهدین را که با مال و جانشان جهاد می کنند به دلیل قول خداوند تعالی که فرماید: ﴿فَضَّلَ اللهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً﴾.
سپس گفتیم آیا خدا را نیکانی از مجاهدین هم هست؟ همه گفتند بلی کسانی از
ص: 576
مجاهدین که به جهاد سبقت گیرند از بقیه برترند به دلیل آیه: ﴿لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْل الْفَتْح وَ قَاتَلَ﴾.
ما این سخنان را از آن ها قبول کردیم زیرا هر دو گروه در آن ها وحدت نظر داشتند و تا این جا دانستیم که بهترین مردم سبقت کنندگان در جهادند.
باز از آن ها پرسیدیم که آیا خدا را فرقه ای هم هست که بهتر از آن ها باشد؟
گفتند بلی آن هائی که در جهاد رنج و تعب زیاد تحمّل کردند و طعن و ضرب و قتلشان در راه خدا بیش تر از دیگران بود به دلیل آیه ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ﴾
ما هم این سخن را از آن ها قبول کردیم و دانستیم و شناختیم که بهترین نیکان کسانی اند که رنج و تعب آن ها در جهاد فزون تر و جانفشانیشان در راه خدا بیش تر و از دشمنان زیاد کشنده باشند (این مطلب که معلوم شد) از آن ها درباره این دو مرد یعنی علی ابن ابی طالب و ابوبکر پرسیدیم که کدام یک از آن دو تن رنج و تعبش در جنگ بیش تر و بلاء و گرفتاریش در راه خدا فزون تر بود؟ هر دو فرقه اجماع کردند که علی بن ابیطالب طعن و ضربش بیشتر و جنگش شدیدتر بود و او همیشه از دین خدا و از پیغمبر دفاع می کرد بنابراین از آن چه گفتیم ثابت شد که به اجماع هر دو گروه و به دلالت کتاب و سنّت علی علیه السلام افضل است.
باز از آن ها سؤال کردیم که از متّقین کدام بهتراند؟ گفتند آن ها که از پروردگارشان سند چنان که خداوند فرماید: ﴿أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ﴾ سپس از آن ها پرسیدیم چه کسانی از خدا می ترسند؟
می ترسند؟
گفتند علماء به دلیل آیه: ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ﴾. باز از آن ها پرسیدیم که داناترین مردم کیانند؟ گفتند آن که داناتر باشد به ،عدل و هدایت کننده تر باشد بسوی حق و سزاوارتر باشد به این که متبوع باشد نه تابع به دلیل فرمایش خدای تعالی ﴿يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ﴾ که حکومت را به صاحبان عدل قرار داده است. ما این سخن را از آن ها قبول کردیم و سپس پرسیدم چه کسی از مردم به عدل بیش تر دلالت می کند گفتند آن که بیش تر به حق هدایت می کند و شایسته تر باشد که متبوع گردد نه تابع به دلیل قول خداى تعالى: ﴿أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهْدِي إِلَّا أَنْ يُهْدَى﴾.
(آیا آن که بسوی حق هدایت می کند برای متابعت سزاوارتر است یا آن که خود راه و
ص: 577
نمی داند مگر این که هدایت شود).
بنابراین کتاب خدا و سنّت پیغمبر و اجماع هر دو فرقه دلالت می کنند بر این که افضل امّت پس از پیغمبر صلی الله علیه و آله علی بن ابیطالب است زیرا که جهادش از همه بیش تر است و در نتیجه از همه اتقی است و چون اتقی است پس اخشی است و چون اخشی است لذا از همه اعلم است و چون اعلم است ،پس از همه بیش تر به عدل دلالت می کند و چون اعدل است پس بیش تر از همه امّت را به سوی حق دعوت می نماید و در نتیجه سزاوارتر است که متبوع و حاکم باشد نه تابع و محکوم (1)
محدّث فقيه ابن مغازلی شافعی (متوفای سال 483 هجری) در مقدّمه کتاب «مناقب» خود در فضائل اهل بیت و عظمت امیرمؤمنان علی علیه السلام چنین می نویسد:
«درود خداوند بر سیّد و آقای ما محمّد مصطفى صلی الله علیه و آله راستگویی ،امین خاتم پیامبران و سیّد رسولان و برگزیده پروردگار جهانیان از میان همه آفریدگان و سلام بر او و همۀ فرستادگان با عزم و ،ثبات از پیامبران صدّیقان و شهیدان و صالحان.
و درود بر «علی» امیرمؤمنان و سرور مسلمانان و پیشوای سفید جبینان و پدر نیکان برگزیده و فرخنده آن چراغ های تابنده و شاخه های سربلند و رخشنده و درود بر بزرگ بانوی بانوان ،عالم فاطمه زهرای بتول آن ریسمان پیوسته حق و نور سرشته خدا و فرزند ،رسول و درود بر دو سید و آقا و دو امام و پیشوا دو نوباوه رسول خدا صلی الله علیه و اله و دو سرور جوانان اهل بهشت حسن و حسین علیهما السلام و درود بر پیشوایان بینای راه - هدایت یافتگان راهنما - چراغ های روشنی بخش تاریکی ها پرچم های هدایت و بهترین أسماء حسناى الهی برترین نمایندگان ،خدا پایه های اساسی توحید حضرت یکتا مشکات نور اقدس الهی، گنجوران و خزانه داران علم ،خدا امنای حضرت پروردگار و گماشتگان بر خلقش همانان که ایشان را از پرتو نور خویش آفرید و خلعت قدوسی نورانیت خویش را بر اندامشان پوشانید و آنان را به جمال کمال خویش آراست و به حق داوری کردند و به حق عدالت را - در میان خلق – گستردند...» (2)
ص: 578
أبو جعفر اسکافی یکی از علمای بزرگ معتزله و مؤلف کتاب «نقض العثمانیه» است که آن را در ردّ رسالهٔ «العثمانية» ابو عثمان جاحظ نوشته و در مورد افضلیّت امیرالمؤمنین علی علیه السلام بر «أبوبکر» به تفصیل سخن گفته است. (1)
این دانشمند فرزانه در کتاب مزبور با صراحت و شجاعت تمام و دلایل محکم ثابت نموده که خوابیدن علی علیه السلام در «لیلة المبیت» در بستر پیامبر به أمر آن حضرت به مراتب أفضل از مصاحبت چند روزۀ «أبوبکر» با رسول خدا صلی الله علیه و اله در «غار» بوده است.
وی در بیان افضلیّت علی علیه السلام بر أبوبکر می گوید: قال علماء المسلمين أنّ فضيلة علىّ علیه السلام تلك الليلة لا نعلم أحداً من البشر قال مثلها إلا ما كان من اسحاق و ابراهيم عند استسلامه للذبح»
علمای مسلمین گفته اند: ما کسی را سراغ نداریم که به فضیلت خوابیدن علی علیه السلام در بستر پیامبر صلی الله علیه و اله در شب هجرت رسیده باشد جز اسحاق و ابراهیم که فرمان خدا را در رابطه با قربانی دادن اسحاق در راه خدا گردن نهادند. (2)
ابن أبی الحدید معتزلی که بخش عمده ای از سخنان أبوجعفر اسکافی را در شرح نهج البلاغه در جواب «أبو عثمان جاحظ» آورده است از قول او نقل کرده که گوید:
ما پیش از این برتری فضیلت خوابیدن علی علیه السلام در بستر پیامبر صلی الله علیه و اله در شب هجرت را بر مصاحبت ابوبکر در غار به گونه ای که بر اهل انصاف پوشیده نماند، به روشنی
ص: 579
بیان ،کردیم و اینک به منظور تأکید بر آن چه در مباحث گذشته نگفته ایم از دو جهت دیگر مطلب را دنبال می کنیم.
اوّل این که: علی علیه السلام اُنس و الفت زیادی به پیامبر داشت به طوری که نمی توانست دوری پیامبر صلی الله علیه و اله را تحمّل نماید از این رو هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله هجرت را آغاز فرمود، علی علیه السلام از موانست مزبور محروم شد و به عکس ابوبکر آن را به دست آورد و این خود باعث اشتیاق او به مصاحبت با آن حضرت بوده پس خوابیدن علی علیه السلام در بستر پیامبر صلی الله علیه و اله که باعث دوری از آن حضرت گردید سبب ایجاد وحشت و رنج شدیدی برای او بود پس این دوری که سبب زجر آن حضرت و موجب ثواب بسیار بوده بر مصاحبت ابوبکر افضل است برای آن که ثواب عمل به موازات مشقت در عمل مشخص می شود.
و دوّم این که: چون ابوبکر پیوسته دلش می خواست از مکه خارج شود چنان که گاهی هم به تنهائی خارج می شد بنابراین از ماندن در مکه کراهت داشت و لذا زمانی که با رسول خدا صلی الله علیه و اله از مکه خارج ،شد به آرزوی قلبی خود رسید، پس برای او فضیلتی نبود که برابر باشد با فضیلت علی علیه السلام که در آن شب مشقّت بزرگی را تحمّل کرد و جان خود را در معرض شمشیرها و سر خود را در مقابل سنگباران دشمنان قرار داد. بدیهی است تحمل آن شدائد به مراتب بالاتر از مسافرت ابوبکر با رسول خدا صلی الله علیه و اله بود. (1)
حافظ ابونعیم اصفهانی یکی از دانشمندان بزرگ و برجسته اهل سنّت و صاحب تأليفات ارزنده فراوانی است.
وی دربارهٔ فضایل و عظمت امیرالمؤمنین علیه السلام در کتاب مشهور «حلية الأولياء» چنین می نویسد:
على ابن ابی طالب علیه السلام بزرگ ،قوم دوستدار ذات مشهود محبوب حضرت معبود باب شهر دانش و دانش ها سر سلسلهٔ مخاطبان به آیات ،ایمان، استنباط کننده اشارات آیات ،فرقان پرچم رهروان ،هدایت نوربخش مطیعان صاحب رسالت، مولای متّقیان پیشوای عدالت پیشگان پیشگام تر از همه در اجابت و ایمان و استوارتر از همه در
ص: 580
داوری و ایقان است که در حلم و بردباری از همه برتر و در علم و دانش از همه سرشارتر است. او مقتدا و پیشوای پرهیزکاران زیور ،عارفان خبر دهنده از حقایق ،توحید نمایان گر درخشندگی های علم یکتا پرستی دارنده دل سرشار از خیر و دانایی گوش شنوا و فراگیر ،حق وفا کننده به عهد و پیمان و کور کنندهٔ چشمه های فتنه و فساد است که در همه امتحانات الهی به سلامت رست و (سرافراز و سربلند) ناکثان و پیمان گسلان را دفع نمود و بیرون شدگان از دین و قاسطان و ستم پیشگان را خوار و ذلیل ساخت و مارقان را سرکوب نمود و کسی است که در دین خدا بسیار سخت گیر (و دقیق) و در ذات الهی فانی است (1)
جارالله زمخشری - محمود بن عمر بن أحمد - چنان که در شرح حالش آورده اند؛ از فحول علمای اهل سنّت و جماعت است که در فقه و حدیث و تفسیر و نحو و لغت و همچنین در علوم بیان و بلاغت و ادبیات عرب استاد کل و مرجع أفاضل بوده و او را فخر خوارزم می.گفتند او تألیفات زیادی دارد که هر یک از آن ها در اثبات تبحّر علمی او برهان قاطعی می باشد و أشهر از همه تفسیر «الکشّاف عن حقائق التنزیل» است که از شهرت جهانی برخوردار و مرجع استفاده فحول علماء می باشد». (2)
وی در تفسیر کشاف، ذیل آیه مباهله ﴿قُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ﴾، (3) پس از نقل حدیثی از عایشه و این که رسول خدا صلی الله علیه و اله در آن روز حسن و حسین و فاطمه علیها السلام و علی علیه السلام را برای مباهله با نصارای نجران به همراه خود به قرارگاه مباهله بیرون آورد می گوید: «در این آیه (و حادثه تاریخی) دلیلی محکم بر فضیلت أصحاب کساء علیهم السلام است که هیچ دلیلی قوی تر از آن وجود ندارد.» (4)
و نیز می گوید: در حدیث قدسی وارد است که خدای تعالی فرماید: ﴿لَأَدْخِلُ الجَنَّةَ مَنْ
ص: 581
أَطاعَ عَلِيّاً و إِنْ عَصاني، وأُدْخِلُ النَّارَ مَنْ عَصَاهُ وإِنْ أَطَاعَني﴾
(داخل بهشت می کنم آن کس را که اطاعت علی علیه السلام را نماید اگر چه مرا نافرمانی کند و داخل دوزخ می کنم کسی را که علی را نافرمانی کند و اگر چه مرا اطاعت کرده باشد).
آن گاه می گوید: این رمزی نیکو است زیرا دوستی و حُبّ علی علیه السلام ایمان کامل است و با وجود ایمان کامل اعمال سیّئه به ایمان زیان نمی رساند و این که خداوند می فرماید اگر چه به من عصیان نماید او را می آمرزم برای اکرام مقام علی علیه السلام است. و این که فرمود به آتش درافکنم آن کس را که با علی علیه السلام عصیان ورزد اگر چه مرا اطاعت کند برای آنست که هر کس دوستدار علی علیه السلام نباشد او را ایمانی نیست و طاعات دیگرش از راه مجاز است نه حقیقت زیرا که سایر اعمال وقتی حقیقی خواهند بود که به دوستی علی علیه السلام مُضاف .گردد پس هر کس دوست بدارد علی را البتّه اطاعت کرده است خدا را و هر کس مطیع خدا باشد رستگار گردد بنابراین حُبّ علی اصل ایمان و بغض علی علیه السلام اصل کفر بوده و در روز قیامت جز حبّ و بغض نیست یعنی حال مردم از این دو بیرون نیست که یا دوستدار علی علیه السلام هستند و یا دشمن ،او دوستدار آن حضرت را سیّئه و حسابی نیست و هر کس را حسابی نباشد بهشت منزل و سرای او است و دشمن او را ایمانی نیست و هر کس را ایمان نباشد خداوندش به نظر رحمت ننگرد و طاعتش عین معصیت باشد جایش در جهنّم .است پس دشمن علی علیه السلام را هرگز از گزند عذاب رهائی نیست و دوست او را در عرصهٔ محشر توقّف و درماندگی .نباشد ﴿فَطوبى لِأَوْلِيائِهِ وَ سُحْقاً لِأَعْدائِهِ﴾.
خوشا به حال دوستانش و بدا برای دشمنانش (1)
أبوالمؤيد موفّق بن أحمد مصری حنفی (متوفای سال 568 هجری) که از علمای بزرگ اهل سنّت به شمار می رود در آغاز کتاب مناقب خود که از مشهورترین تألیفات اوست مطالب فراوانی در ستایش از امیرالمؤمنین علی علیه السلام آورده است که در قسمتی از بیانات جامع او در این باره چنین آمده است:
«من در ألقاب آن جناب می گویم که اوست ،امیرالمؤمنین فرمانروای دین عزّت
ص: 582
مهاجرین برگزیده،هاشمیّن قاتل کافرین و ناکثین و مارقین و حمله کنندۀ غیر فرّار. قطب دایره ،مردانگی وارث میراث علم نبوّت بیناتر از همهٔ صحابه در قضاوت قلعهٔ ،استوار خليفه ،مین داناتر از هر کسی که روی این صفحه خاکی و زیر این آسمان نیلگون هویداست
برادر رسول خدا صلی الله علیه و اله و پسر عمّش و برطرف کننده غم و اندوهش فرزندش فرزند ،پیامبر خونش خون ،پیامبر صلی الله علیه و اله گوشتش ،گوشت ،پیامبر صلی الله علیه و اله استخوانش استخوان پیامبر صلی الله علیه و اله دانشش دانش پیامبر صلی الله علیه و اله که صلح با او صلح با پیامبر صلی الله علیه و اله و جنگ با او جنگ با پیامبر صلی الله علیه و اله است.
جویباران فضایل در دنیا از دریاهای فضایل اوست و گلزارهای توحید و عدل در باغستان های سخنان و نوشته های اوست اوست قطب دایرهٔ هدایت چراغ تاریکی های ضلالت حقیقت خردها ثمره های پیروزی از پرچم بر افراشته او چیده شده و گوهرهای دانش از قلم او گرفته شده... سر تا قدمش را سروش غيبي (جبرئيل أمين) ستوده و گواه فضایلش بوده است است. (1)
محدّث کبیر شیخ الاسلام جوینی حموینی (متوفای سال 730 هجری) در بخشی از مقدّمه کتاب «فرائد» خود، می گوید:
«سپاس مخصوص خداوندی است که نبوّت و رسالت را به محمّد مصطفى صلی الله علیه و آله پیامبر امّی صاحب مقام امن و امانت پایان داد و «ولایت» و رهبری را از برادرش و شاخه همرسته پدرش آغاز نمود آن بزرگ مردی که حضرتش او را به منزلهٔ «هارون» نسبت به موسی علیه السلام قرار داده و تنها فضیلت نبوّت را استثنا نمود (یعنی) وصیّ پسندیده و برگزیده اش علی علیه السلام آن باب مدینهٔ علم و دروازه شهر دانش نهان، مشعل فروزان بخشش و احسان مرکز پخش حکمت و عرفان واقف بر دقایق اسرار قرآن، آگاه بر لطایف و معناهای دقیق و رموز ،فرقان که از مشکلات علوم نهانی و حکمت های پنهانی آگاه و آن چه از آن ها ناپیداست برای او پیدا و هویدا بود... (2)
ص: 583
امام فخر رازی صاحب تفسير كبير مفاتیح الغیب، در جلد اوّل تفسیر خود در تفسیر سوره حمد (فاتحة الكتاب) در جهر و اخفات «بسم الله الرحمن الرحیم» که آیا در قرائت های فرائض یومیّه باید به جهر خوانده شود یا اخفات؟ جهر را اختیار کرده و بر صحّت مدّعای خود دلائل چندی اقامه نموده و |آن گاه در ذیل دلیل پنجم می گوید:
به تواتر ثابت شده است که علی بن أبي طالب علیه السلام «بسم الله» را بلند می خواند و هر که در دین خود به علی بن أبی طالب اقتدا کند بی تردید هدایت یافته است به دلیل آن که پیامبر صلی الله علیه و اله: فرمود: ﴿اللّهُمَّ أَدَرِ الحَقَّ مَعَ علىّ حيثُ دارُ ﴾: «خداوند! حق را بر همان محوری بگردان که علی علیه السلام می گردد». (1)
و در ذیل دلیل هفتم :گوید: ﴿إنّ الدلائل العقليه موافقة لنا، و عمل على بن أبي طالب علیه السلام معنا، و مَنِ اتَّخِذْ عَلِیّاً اِماماً لِدینهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقی فِی دینِه وَ نَفسِه؛﴾: دلائل عقلی موافق با ما و عمل علىّ بن أبى طالب مؤیّد نظر ،ماست و هر کس که علی علیه السلام را پیشوای دینی خود قرار دهد جان دین و ایمان خود را به پناهگاهی محکم رسانیده است. (2)
و در تفسیر سورۀ «بقره» ذیل آية ﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ﴾: «ما بعضی از آن پیامبران را بر بعضی دیگر برتری دادیم» (3) می گوید:
روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله پس از کشته شدن «عمرو بن عبدود» از علی علیه السلام:پرسید در هنگام مبارزه با «عمرو» چه حالتی در خود احساس می نمودی؟ عرض کرد: در آن لحظه چنان قدرتی در خود احساس می نمودم که اگر تمام اهل مدینه در برابرم جبهه بگیرند می توانم یک تنه از عهدۀ همۀ آن ها برآیم و این حدیث مشهور است (4) و هم او، در تفسیر سوره «كهف» ذيل آية ﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً﴾: «آیا گمان کردی که اصحاب کهف و رقیم از آیات عجیب ما
ص: 584
بودند» (1) می گوید:
امّا درباره علی-کرم الله وجهه - روایت شده است که یکی از دوستدارانش که مرد سیاه چهره ای بود دزدی کرده بود وقتی او را به حضور حضرتش آوردند پرسید آیا دزدی کرده ای؟ گفت آری حضرتش دست او را قطع کرد آن مرد برگشت و در بین راه به سلمان فارسی و ابن کواء خارجی آشوبگر برخورد نمود ابن کواء پرسید چه کسی دستت را برید؟ :گفت امیر المؤمنین و پیشوای مسلمین داماد رسول خدا صلی الله علیه و اله و همسر فاطمه زهرا علیها السلام ، ابن کواء :گفت وای بر تو دستت را بریده است و تو این چنین از او مدح و ستایش می کنی؟ گفت چرا مدحش را نگویم که او دست مرا به حق بریده و از آتش دوزخ نجاتم داده است.
سلمان این جریان را به علی علیه السلام گزارش داد حضرت دستور داد آن مرد سیاه را ،آوردند دست خود را بر ساعد او گذاشت و با دستمالی دست و ساعد او را بست و دعائی ،خواند پس صدایی از آسمان شنیدیم دستمال را از روی دست او بردارید دستمال را برداشتیم دیدیم دستش به اذن خدا بهبودی یافته است. (2)
همچنین، فخر رازی در تفسیر سوره «کهف» ذیل آیه ﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ ﴾ ضمن بر شمردن دلایل امکان وقوع کرامات گوید:
هر کس که از احوال عالم غیب آگاه تر است دلش قوی تر و ناتوانیش کم تر است و از همين رو على بن أبي طالب كرم الله وجهه - فرمود: «به خدا سوگند که من درِ قلعه خیبر را نه با نیروی جسمانی بلکه با نیروی الهی از جای در آوردم» و این بدان جهت است که علی ع-کرّم الله وجهه - در آن هنگام نظرش به طور کلّی از عالم اجساد بریده بود و فرشتگان نور عالم کبریا را بر دلش تابانده ،بودند از این رو روحش تقویت یافت و همرنگ جواهر ارواح ملائکه شد و پرتوهای قدس و عظمت در او تابید و به همین دلیل قدرتی برای او حاصل گشت که بدان سبب بر کارهایی قدرت یافت که دیگران بر انجام آن قادر نبودند... (3)
ص: 585
علّامه ،شمس الدين أبو المظفّر سبط ابن جوزی متوفای سال 654 هجری در كتاب «تذكرة الخواص» ضمن بر شمردن القاب امیرالمؤمنین علیه السلام می گوید:
آن حضرت را (یعسوب الدین و) یعسوب المؤمنین ،نامیده اند، زیرا یعسوب ملکه زنبوران عسل است که از همه قوی تر و هوشیارتر ،است بر دَر کندو می ایستد و هر زنبوری که عبور کند دهانش را می،بوید اگر بوی بدی از او بیاید می فهمد که از گیاه بدی استفاده کرده پس او را به دو نیم می کند و بر در کند و می افکند تا زنبورهای دیگر عبرت بگیرند علی علیه السلام نیز بر دَرِ بهشت می ایستد و دهان مردم را می بوید هر کسی را که بوی دشمنی خود از او بشنود در آتش دوزخ می افکند.
وی در ادامه می گوید: مؤمنان به زنبور عسل می مانند زیرا زنبور عسل چیز پاکیزه می خورد و چیز پاکیزه می نهد و علی علیه السلام امیرمؤمنان است. (1)
نامبرده در کتاب تذکرة الخواص :گوید ابراهیم بن حسن بن حسین، از فاطمه علیها السلام بنت حسین علیه السلام از اسماء بنت عمیس روایت کرده که :گفت «سر مبارک رسول خدا صلی الله علیه و اله در دامان علی علیه السلام بود در حالی که وحی بر او نازل می شد و علی علیه السلام نتوانست نماز عصر را بخواند تا خورشید غروب کرد؛ پیامبر صلی الله علیه و اله عرض کرد خداوندا، او در طاعت تو و طاعت پیامبرت به سر می برد پس خورشید را بر او بازگردان پس خداوند خورشید را بر او باز گرداند».
اگر گویند: جدّ تو در کتاب موضوعات (احادیث جعلی) گفته است: «این حدیث بدون شک جعلی و ساختگی است و روایت آن اضطراب دارد زیرا در سند آن احمد بن داود است و او را قدری ،نیست و نیز فضل بن مرزوق در سند آن است و که ضعیف است جماعت دیگری از جمله عبدالرحمن بن شریک که ابوحاتم وی را ضعیف دانسته است» و نیز جدّ تو گفته: «من در این باره جز ابن عقده را متهم نمی دانم زیرا وی رافضی است صرف نظر از همه این ها باید گفت نماز عصر با غروب خورشید قضا شده بود و بازگشت خورشید بیفایده بوده است زیرا نماز قضا دیگر نماز ادا نمی گردد و نیز گفته اند: در حدیث صحیح آمده که خورشید برای کسی جز یوشع بن نون باز داشته
ص: 586
نشده است».
پاسخ گویم: این که جدم «رحمه الله علیه» گفته: «این حدیث بدون شک جعلی است» دعوی بیدلیل ،است زیرا پاسخ طعنه ایی که بر راویان آن زده روشن است زیرا ما آن را از راویان عادل مورد وثوق که جای هیچ خرده ای بر آن ها نیست نقل کردیم و در سند آن احدی از کسانی که وی ضعیف دانسته وجود ندارد و ابو هریره نیز آن را - به روایت ابن مردویه از وی - روایت کرده و احتمالاً کسانی که وی اشاره کرده در طریق روایت ابو هریره باشند نه در اسناد دیگر
و این که گفته: «من در این باره جز ابن عقده را متهم نمی دانم» از باب ظنّ و شک است نه از باب قطع و یقین؛ و نیز ابن عقده به عدالت مشهور ،است وی به نقل فضایل اهل بیت علیهم السلام اکتفا می کرده و سخن از ستایش یا نکوهش صحابه «رحمه الله علیهم» به میان نمی آورده، از این رو او را به رافضی بودن منسوب داشته اند.
و این که :گفته نماز عصر قضا شده بود گوییم: صاحبان عقل سلیم و فطرت صحیح معتقد نیستند که خورشید غروب کرد سپس ،بازگشت بلکه از حرکت عادی باز ایستاد و در نظر بینندگان چنین آمد که غروب کرده است و چنین نبود بلکه آهسته حرکت می کرد دلیلش آن که اگر غروب کرده و سپس بازگشته بود حرکت افلاک مختل می شد و نظام عالم به هم می ریخت؛ و اگر هم حقیقتاً بازگشته باشد عجبی نیست زیرا معجزه ای برای رسول خدا صلی الله علیه و اله و کرامتی برای علی علیه السلام بوده است چنان که به اجماع همه برای یوشع علیه السلام بازداشته شد و آن از دو حال خارج :نیست یا معجزه موسی بود و یا کرامت یوشع اگر معجزهٔ موسی بود پیامبر صلی الله علیه و اله ما از موسی افضل است و اگر کرامت یوشع بود علی علیه السلام از یوشع افضل است. پیامبر صلی الله علیه و اله فرموده است: «علمای امت من مانند انبیای بنی «اسرائیل اند» و این سخن دربارهٔ هر یک از علماست چه رسد به علی علیه السلام! و نیز دلیل بر این افضلیت حدیثی است که احمد در کتاب فضائل از محمّد بن یونس از حسن بن عبدالرحمن ،انصاری از عمر بن ،جمیع از ابن ابی لیلی از برادرش ،عیسی از پدرش نقل کرده که :گفت رسول خدا صلی الله علیه فرمود: «صدّیق ها سه نفرند: حزقیل مؤمن آل فرعون، حبیب نجّار مؤمن آل یاسین، و علی بن ابی طالب علیه السلام که برترین آن هاست». و چون حزقیل مانند یوشع یکی از انبیای بنی اسرائیل بود پس این حدیث دلالت دارد که علی علیه السلام از همه انبیای بنی اسرائیل برتر است.
ص: 587
درباره ایستادن خورشید صاحب بن عباد ملقب به کافی الکفاة گوید:
مَن كَمولايَ عَليّ *** وَ الْوَغَى تَحْمِي لظاها
مَن يصيدُ الصيد فيها *** بالظُّبى حينَ انْتَضاها
مَن له في كلِّ يومٍ *** وَقَعات لاتضاها
کم و کَم حربٍ ضَروسٍ *** سَدَّ بِالْمُرْهَفِ فاها
اذكُروا أفعال بدرٍ *** لَستُ أبغي ما سواها
اذكروا غزوةً اُخدٍ *** إنّه شمسُ ضُحاها
اذكروا حربَ حُنَيْنٍ *** إِنّه لَيْثُ شِراها
اذكروا الأحزاب قدماً *** إِنّه لَيْثُ شِراها
اذكروا مُهْجَةَ عَمْروٍ *** كيف أفناها شَجاها
اذكروا أمرَ بَرائة *** وَاصْدِقوني مَن تَلاها
اذكروا مَن زَوجه الز *** هراءُ قد طابَتْ ثَراها
حالهُ حالهُ هارونَ *** لموسى فافهماها
أعَلى حبّ عليّ لا *** منى القوم سفاها
أوَّلُ الناس صلاةً *** جعل التَّقْوى حَلاها
رُدَّتِ الشمسُ عليه *** بعد ما غاب سَناها
«کیست مانند مولای من علی در آن وقتی که آتش جنگ بر افروخته می گردد»؟
«کیست که در هر روز چندین حادثه مهم بی مانند از او سر زده باشد»؟
«چه بسیار بسیار جنگ های سختی که چنگ و دندان نشان دادند و او با تیغ تیز خود دهان آن ها را بست».
«تنها کارهای او را در روز بدر یاد آورید و از کارهای دیگر صرف نظر می کنم».
«از جنگ احد یاد کنید که او خورشید درخشان آن بود».
«از جنگ حُنَین یاد کنید که او ماه تابان آن بود».
«از جنگ احزاب گذشته یاد کنید که او شیر بیشه آن بود».
«از خون دل عمرو بن عبدود یاد کنید که چگونه آن را بر زمین ریخت و اندوه به دل او نهاد».
«از تبلیغ سوره برائت یاد کنید و به من راست گویید که چه کسی آن را بر مشرکان تلاوت کرد»؟
«از همسر او زهرا یاد کنید که چه پاکیزه نژادی بود».
«حال على حال هارون برای موسی ،است پس این را بفهمید».
ص: 588
«آیا بر دوستی علی این قوم بی خرد مرا سرزنش می کنند»؟
«با آن که او نخستین کسی بود که نماز گزارد و به زینت تقوا آراسته بود».
«و خورشید بر او باز گردانیده شد پس از آن که نورش غروب کرده بود».
و در این باب حکایت شگفتی است که جماعتی از مشایخ ما در عراق برایم روایت کرده اند گفتند ما در حضور ابومنصور مظفر بن اردشیر عبادی واعظ بودیم در مجلسی در تاجیه مدرسه ای در باب ابرز بغداد بود هنگام عصر بود که وی از حدیث ردّ شمس برای علی علیه السلام یاد کرد و آن را با عبارات زیبا و دل پذیر بیان داشت و سپس به ذکر فضائل اهل بیت علیهم السلام ،پرداخت در این حال ابری پیدا شد و روی خورشید را چنان پوشانید که مردم پنداشتند خورشید غروب کرد ابو منصور بر روی منبر ایستاد و به خورشید اشاره کرد و این شعر را خواند:
لا تغربى يا شمس حتّى ينتهي *** مدحي لآل المصطفى و لِنَجْلِه
وَ اثْني عنانكِ إِن أردتِ ثنائهم *** أنَسيتِ أن كان الوقوف لأجْلِهِ
إن كان للمولى و قوفُكِ فَلْيَكُن *** هذا الوقوف لِخَيْلِهِ و لِرَجْلِهِ
«ای خورشید غروب مکن تا مدح من نسبت به آل مصطفی و فرزندانش تمام شود».
«و عنان خود بر تاب اگر خواهان ثنای او هستی؛ آیا فراموش کردی که به خاطر او باز ایستادی»؟
«اگر روزی برای حضرت مولی باز ایستادی اینک برای خیل سواران و پیادگان او (یاران و فرزندان او) باز ایست».
در این حال ابر از روی خورشید برطرف شد و خورشید نور پاشید.
(در حاشیه همین کتاب گوید:) من گویم: پس از قبول ردّ شمس برای یوشع که در اخبار مسلّم آمده گزیری از قبول ردّ شمس برای امیرمؤمنان علیه السلام نیست به گواهی پاره ای از أخبار که از پیامبر صلی الله علیه و اله روایت شده که فرمود: هر چه در میان بنی اسرائیل اتفاق افتاده نعل به نعل و مو به مو در این امّت نیز اتّفاق خواهد افتاد. (1)
علّامه مناوی در «فیض القدیر» از أبوحامد غزالی نقل کرده که گفته است:
ص: 589
«قد علم الاوّلون والآخرون إنّ فهم كتاب الله منحصر إلى علم على، و من جهل ذالك فقد ضلّ عن الباب الذى من ورائه يرفع الله عن القلوب الحجاب، حتّى يتحقق اليقين الذي لا يتغير بكشف الغطاء». (1)
متقدّمین و متأخرین - پیشینیان و پسینیان - همه می دانند که فهم کتاب خدا (قرآن) منحصر به علم علی علیه السلام،است و اگر کسی این حقیقت را نفهمیده باشد از آن دری که خداوند پرده ها را از روی دل ها بر می دارد بسی دور افتاده است...
حافظ، محمّد بن یوسف گنجی شافعی از بزرگان دانشمندان اهل سنّت در کتاب مشهور «كفاية الطالب» در مورد أفضلیت و برتری امیرمؤمنان علیه السلام بر همه صحابه- پس از نقل و توضيح حديث ﴿أَنَا مَدِینَهُ اَلْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَ﴾ می گوید:
«علماء از صحابه و تابعین و أهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله به برتری و زیادی علم علی علیه السلام و حدّت فهم و فراوانی حکمت و نکوئی قضاوت ها و صحّت فتوای او اعتراف کرده اند و أبوبكر و عمر و عثمان و سایر علمای صحابه با آن حضرت در احکام دین مشورت می نمودند و در نقض و ابرام گفتار او را می پذیرفتند زیرا که آن ها به فزونی علم و کثرت فضل و عقل و صحّت حکم آن حضرت اقرار و اعتراف داشتند. و البتّه این حدیث -يعنى حديث أنا مدينة العلم... - درباره آن حضرت تجاوز از حد محسوب نمی شود چرا که رتبه و مقام او در نزد خدا و پیامبر و مؤمنان از بندگان خدا از این هم بزرگ تر و بالاتر است». (2)
علی بن محمد بن صبّاغ مکّی مالکی» ملقّب به «نور الدین» معروف به «ابن الصبّاغ» از بزرگان علمای مالکی در کتاب معروف «فصول المهمه» در فضایل و مناقب علی علیه السلام گوید:
حکمت از گفتارش چیده می،شد دانش های آشکار و نهان به قلبش بسته بود
ص: 590
همیشه از سینه اش دریاهای ،علوم ،جوشان و امواجشان خروشان بود تا بدانجا که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: ﴿أَنَا مَدِینَهُ اَلْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا﴾: «من شهر علمم و علی علیه السلام دروازه آن است».
و در جای دیگر در همان کتاب گوید:
از جملهٔ علومی که به علی علیه السلام اختصاص داشته علم فقه است که محل رجوع همهٔ مردم و منبع حلال و حرام است پس علی علیه السلام بر مشکلات احكام و حقايق أشياء مطلع و آگاه بود و هر حکمی را در محل و مقام خود به روشنی می دانست، به همین جهت رسول خدا صلی الله علیه و اله در میان همۀ امت علی علیه السلام را به علم قضاوت اختصاص داده بود چنان که امام أبو محمد حسين بن مسعود بغوی در کتاب «المصابیح» از أنس - بن مالك - روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و اله الله در موقعی که هر یک از صحابه را به کاری که شایسته آن بود تعیین فرموده بود قضاوت را به علی علیه السلام اختصاص داده و فرمود: علی علیه السلام از همه شما (صحابه و امت) به قضاوت آگاه تر است.» (1)
ابو عمرو، عامر بن شراحیل شعبی که علمای عامه او را به فقاهت و وثاقت ستوده و ذهبی در «تذکرة الحفّاظ» به عنوان علامه تابعین از او یاد کرده است(2) ، در توصیف مقام علمی امیرمؤمنان علیه السلام می گوید: امیرمؤمنان علیه السلام بدون مقدّمه نُه جمله فرموده است که چشم بلاغت را در آورده و حکمت های جوهر نشان را به یتیمی نشانده و دیگران را از آوردن مانند یکی از آن ها عاجز ساخته است سه جمله در مناجات، سه جمله در حکمت و سه جمله در آداب سه جمله مناجات: ﴿ إِلَهِی کَفَی بِی عِزّاً أَنْ أَکُونَ لَکَ عَبْداً وَ کَفَی بِی فَخْراً أَنْ تَکُونَ لِی رَبّاً أَنْتَ کَمَا أُحِبُّ فَاجْعَلْنِی کَمَا تُحِبُّ ﴾ «خدایا همین عزّت مرا بس که بنده توام و همین افتخار مرا بس که تو پروردگار منی تو چنانی که دوستت دارم پس مرا چنان
ص: 591
دار که دوستم بداری».
سه جملهٔ حکمت ﴿قِیمَهُ کُلِّ اِمْرِءٍ مَا یُحْسِنُهُ﴾ «ارزش هر کسی به فن و حرفه اوست». ﴿ما هَلَكَ امرءٌ عَرَفَ قَدرَهُ﴾ «هر کس قدر خود را شناخت هلاک نخواهد شد». ﴿الْمَرْءَ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ﴾ «شخصیت آدمی در زیر زبانش پنهان است».
سه جمله در آداب: ﴿ امْنُنْ عَلَی مَنْ شِئتَ تَکُن أمِیرَهُ﴾ «به هر که خواهی بخشش کن تا امیر او باشی» ﴿اِسْتَغْنِ عَمَّنْ شِئْتَ تَکُنْ نَظِیرَهُ﴾؛ «از هر که خواهی بی نیاز باش تا نظیر او باشی» ﴿و اِحْتَجْ إِلَی مَنْ شِئْتَ تَکُنْ أَسِیرَهُ﴾ «به سوی هر که خواهی دست نیاز بر که اسیر او خواهی شد». (1)
«أبو حامد هبة الله بن محمد بن أبی الحدید مدائنی» از بزرگان علمای اهل سنّت است به طوری که معروف است وی در اصول مذهب اعتزال را برگزیده و در فروع شافعی مذهب بوده است و شرح نهج البلاغه او حاکی از موالات وی نسبت به مولای متّقیان علی علیه السلام خاندان رسالت می باشد و گرچه در مواردی به شدّت از ابوبکر و عمر دفاع نموده امّا در عین حال در بسیاری از موارد نیز در کمال صراحت به أفضليّت و برتری امیرمؤمنان علی علیه السلام اعتراف نموده و در این باره سخنان پر ارجی را ابراز داشته است که به چند جمله از سخنان وی که در مدح و ستایش امیرمؤمنان علیه السلام بیان داشته است اشاره می کنیم
وی در مقدّمة «شرح نهج البلاغه» ضمن بر شمردن برخی از فضایل امیر المؤمنین علیه السلام می گوید: من چه بگویم درباره مردی که اهل ذمّه با آن که اسلام را نپذیرفته اند به او مهر می،ورزند ،فیلسوفان با آن که میانه ای با اهل دین ندارند بزرگش می،شمارند شاهان روم و فرنگ شمایل او را در کنیسه ها و پرستش گاه های خود نقش می کنند و شاهان ترک و دیلم عکس او را بر شمشیرهای خود حک می نمایند (2)
و هم او گوید: و چه گویم دربارهٔ مردی که دشمنان و ستیزندگانش نیز سر به آستان
ص: 592
فضائلش فرود آوردند و انکار مناقب و کتمان فضائل او را بر نتابیدند زیرا که دانستی بنی امیه بر حکومت اسلامی در شرق و غرب زمین چیره شدند و به هر نیرنگی در خاموش ساختن نور او ،کوشیدند و حقایق را علیه او تحریف نمودند عیب هایی برای او ،تراشیدند او را بر سر منبرها لعن کردند مداحان او را تهدید بلکه حبس کردند و کشتند از نقل روایتی که حاوی فضل او و مایهٔ بلند آوازگی او می شد جلوگیری نمودند تا آن جا که اجازه ندادند نام او را بر کسی ،نهند اما این ترفندها جز بر والایی و سربلندی او نیفزود همچون مشک که هر چه بر آن سرپوش نهند بویش بپیچد و به سان خورشید که با کف دست نتوان چهرۀ آن را پوشاند و چون روز روشن که اگر چشم از آن فروبندی دیدگان بسیاری آن را می بیند.
و چه گویم درباره مردی که همۀ فضیلت ها بدو انتساب ،بَرَد و هر فرقه ای بدو منتهی می شود و هر گروهی او را به خود منتسب می دارند؛ پس او رئیس و سرچشمه و سالار همه فضیلت هاست. (1)
و نیز گوید: من همیشه در شگفتم از دلاور مردی که در میدان جنگ چنان سخنرانی می کند که گویی دل شیر ،دارد و همو در همان جا به هنگام پند و اندرز چنان سخن می گوید که راهب صفتانی را ماند که لب به گوشت نزده اند و خونی نریخته اند. گاه در صورت بسطام بن قیس (دلیر مرد عرب) و گاه در چهرهٔ سقراط و مسیح پسر مریم آن مرد الهی نمودار می شود سوگند به مقدسات همهٔ عالم من از پنجاه سال پیش تا به حال بیش از هزار مرتبه این خطبه (2) را خوانده ام و هر بار که خواندم بیم و ترس و پندی در من ایجاد کرد که دلم را به لرزه ،آورد و هرگاه در آن اندیشه کردم نقش مردگان خود از خانواده و خویشان و دوستان در خاطرم نشست و به خاطرم می رسید که من همان کسی هستم که امام علیه السلام در صدد بیان حال اوست. (3)
و نیز گوید: و اما فضائل حضرتش از بزرگی و جلالت و انتشار و اشتهار به حدّی است که یاد کردن و تفصیل دادن آن زشت و خنک می نماید و همان گونه است که ابو
ص: 593
العيناء به عبیدالله بن خاقان وزیر متوکل و معتمد اظهار داشت: من هرگاه که می خواهم فضل شما را بر شمرم خود را چون کسی می بینم که از روشنی روز و تابندگی ماه که بر هیچ بیننده ای پوشیده نیست گزارش می دهد و باورم شد که سخن گفتن در مدح تو به هر پایه ای که برسد باز هم نشانه عجز و ناتوانی من است که آن را به پایان نتوانم ،برد ،پس از مدح و ثنای تو منصرف شدم و به دعای تو ،پرداختم و گزارش از تو را به آگاهی مردم از تو واگذاردم (1)
علّامه عبدالرؤف مناوی قاهری شافعی که از متأخرین علمای اهل سنّت در اوائل قرن یازدهم هجری است در شرح حدیث ﴿أَنَا مَدِینَهُ اَلْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا﴾ می گوید:
«حضرت مصطفی صلی الله علیه و آله شهری است جامع معانی همه دیانت ها و شهر را دروازه ضرور است حضرتش خبر داد که دروازهٔ آن شهر على - كرّم الله وجهه- است، پس هر که راه او را در پیش گرفت به مدینه وارد شود و هر که بر خلاف او قدم برداشت راه هدایت را خطا کند و بدان ،نرسد ثابت شده است که مخالف و مؤالف و دوست و دشمن به برتری علمی و اعلمیّت او گواهی داده اند» (2)
وی در شرح حديث ﴿أَنَا دَارُ اَلْحِکْمَهِ... وَ عَلِیٌّ بَابُهَا﴾ نیز گوید:
«علیّ بن ابی طالب همان دروازه ای است که از آن به [شهر] حکمت وارد شوند. شگفتا از این مرتبه که چه !بالاست وه از این منقبت که چه والاست هر که چنین پندارد که «علیُّ بابها» به معنای ارتفاع است یعنی دَرِ آن «بلند» است، بی شک برای هدف فاسد خود دست به یک چاره جوئی زده است که به کار او نمی آید و برای او هیچ سودی در بر ندارد» (3)
«دکتر ذهبی» استاد دانشگاه «الأزهر» در معرفی شخصیّت والا و مقام علمی
ص: 594
امیرمؤمنان علی علیه السلام در کتاب «التفسیر و المفسّرون» گوید:
«علی علیه السلام دریای بی کران علم و دانش و استدلالش قوی و استنباطش درست بود از فصاحت و خطابه و شعر بهرهٔ فراوان داشت عقل قضائیش کامل و بصیرت نافذ به بواطن امور داشت در موارد زیادی صحابه برای حلّ مشکل خود به او مراجعه می کردند و هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله قضاوت «یمن» را به او محوّل کرد در حق او فرمود: ﴿ اللّهمَّ ثَبِّتْ لِسانَه وَ اهْدِ قَلبَه﴾: «خداوندا زبانش را ثابت نگه دار و قلبش را هدایت کن» و او بطور کلّی موفّق و مرجع مردم در حلّ مشکلات بود تا بدانجا که ضرب المثل شده بود و البتّه تعجّبی هم ندارد زیرا او در بیت نبوّت تربیت شده و از شیر معارف آن تغذیه نموده و مشکات أنوارش او را احاطه کرده بود علقمه از ابن مسعود روایت کرده که گفت ما می گفتیم که اقضا و داورترین أهل مدينه على بن ابی طالب است و به «عطاء» گفته شد: آیا در میان أصحاب محمّد صلی الل علیه و آله کسی را أعلم و داناتر از علی سراغ داری؟ گفت نه به خدا قسم من کسی را که اعلم از علی علیه السلام باشد، سراغ ندارم و سعید بن جبیر از ابن عبّاس روایت کرده که گفت: هرگاه چیزی از علی علیه السلام برای ما ثابت شود هرگز از او به دیگری عدول نمی کنیم» (1)
محمّد فريد و جدی از دانشمندان معروف مصر و نویسنده کتاب مشهور دائرة المعارف قرن بیستم در بیان عظمت امیرالمؤمنین علیه السلام و فضایل و شخصیت ممتاز آن جناب می نویسد:
در وجود علی علیه السلام– ابن أبي طالب علیه السلام- صفاتی گرد آمده بود که در خلفاء دیگر وجود .نداشت دانشی فراوان شجاعتی عالی و فصاحتی درخشنده که این ویژگی ها با نکوئی های اخلاقی و شرافت های ذاتی در هم آمیخته بود که جز در افراد کامل چنین اوصافی یافت نمی گردد. (2)
ص: 595
عبّاس محمود عقّاد - از دانشمندان و نویسندگان برجسته اهل سنّت – در فضایل بی همتای علی علیه السلام می نویسد:
«وُلد على داخل الكعبة، و كرّم الله وجهه عن السجود لأصنامها، فكأنما كان ميلاده ثَمّة ايذاناً بعهد جديد للكعبة و للعبادة فيها».
و كاد على أن يولد مسلما. بل قد ولد مسلماً على التحقيق اذا نظرنا إلى ميلاد العقيدة و الروح. لأنّه فتح عينيه على الاسلام و لم يعرف قطّ عبادة الأصنام. فهو قد تربّى في البيت الذي خرجت منه الدعوة الاسلاميه...» (1)
علی علیه السلام در درون کعبه متولد شد و خداوند روی او را گرامی داشته بود از این که برای بت ها سجده ،کند گوئی میلاد او در آن جا اعلام عهد جدیدی برای کعبه و عبادت در آن ،بود علی علیه السلام نزدیک بود که مسلمان به دنیا آید بلکه تحقیقاً مسلمان دیده به جهان گشود اگر ما به میلاد عقیده و روح ،بنگریم زیرا او دیدگانش را به اسلام گشود و هرگز با پرستش بت ها آشنایی ،نداشت و او در خانه ای پرورش یافت که دعوت اسلامی از آن آغاز گردید.
استاد «عبدالفتّاح عبدالمقصود مصری» نویسنده کتاب پر ارج «الامام علی علیه السلام» که تاریخ نیم قرن اول اسلام را محققانه مورد بررسی قرار داده درباره شخصیت و عظمت و بی همتایی امیرالمؤمنین علیه السلام می گوید:
«من هماره اخلاق و موهبت های الهی و آن چه را که تشکیل دهنده شخصیت است مقیاس شناختن عظمت انسانی قرار می دهم از این رو بعد از محمّد صلى الله عليه و سلم کسی را ندیده ام که شایسته باشد پس از او قرار گیرد یا بتواند در ردیف حضرتش بیاید جز پدر فرزندان پاک و برگزیدهٔ پیامبر صلی الله علیه و اله (یعنی على بن أبى طالب علیه السلام)، من در این سخن به طرفداری از مذهبی یا مذهب تشیّع وادار نشده ام که هیجان و حماسه ای بیافرینم بلکه این رأیی است که حقایق تاریخ گویای آن است.
ص: 596
بدون تردید امام علی علیه السلام برترین مردی است که مادر روزگار تا پایان عمر خود چون او ،نزاید و اوست که هرگاه هدایت طلبان به جستجوی اخبار و گفتارش برآیند از هر خبری برای آنان شعاعی می درخشد آری او مجسّمه ای از کمال است که در قالب بشریّت ریخته شده است». (1)
و هم او در مورد فضائل و کمالات و برتری های امیرالمؤمنین علیه السلام در کتاب ،خود تحت عنوان «نوزاد کعبه و شهید محراب» می نویسد:
«علی علیه السلام سراسر عمرش را در پیروی از نمونه عالی کمال و فضیلت گذراند در طفولیّت خویشی فداکار و در جوانی صدیقی ،وفادار و همواره پیرو پیمبر بزرگوار و دلباخته رفتار و گفتار وی بود در خلال این دوره و پس از آن در مراحل گوناگون ،زندگیش پیوسته ملازم آخرین حد کمال در اخلاق و افعال بود. چون قسمتی از طومار عمرش پیچیده شد و رهنمایش از دنیا درگذشت و از برابر چشمش دور شد علی علیه السلام یگانه پیروی بود که پس از درگذشت صاحب ،پی به درستی از وی راه و روش آموخته بود و به خوبی رساند و بر شاهراه مستقیم پیش رفت و اندکی هم از آن منحرف نگردید». (2)
جورج جرداق نویسنده مسیحی عرب گوید:
علی علیه السلام در کعبه ای به دنیا آمد که بعدها قبلهٔ مسلمانان جهان گردید و این درست به هنگامی بود دعوت اسلامی در وجود محمّد شکل یافته بود؛ اگر چه وضعیّت ،موجود اجازه آشکار ساختن آن را نمی داد و در آن هنگام ملجأ و پناهگاه محمّد خانهٔ پدر علی - ابوطالب - بود.
علی نخستین کسی بود که نماز پیامبر و همسر او خدیجه را دید او نخستین فرد مسلمانی است که به هنگام پذیرفتن ،اسلام هنوز به مرحله جوانی نرسیده بود... (3)
ص: 597
و نیز گوید علی ابن ابی طالب در عقل و اندیشه یگانه و بی همتاست و به همین جهت او «قُطب «اسلام» و سرچشمهٔ معارف و علوم عربی ،است، به طوری که در میان عرب هیچ دانشی نیست مگر آن که علی علیه السلام آن را پایه گذاری کرده و یا در پیدایش آن شریک و سهیم بوده و سهیم بوده است...
على بن ابی طالب به سرپرستی پسر عمویش ،پیامبر پرورش یافت و سپس شاگرد وی شد و أخلاق و روش او را دربارهٔ زندگی و خلق فرا گرفت و به ارث برد و این میراث در قلب و عقل او بطور یکسان نفوذ یافت... (1)
و هم او گوید: اگر شما صفحات تاریخ را ورق بزنید این حقیقت مسلّم را در می یابید که در میان شخصیت های ،بزرگ کم تر کسی را می توان یافت که همانند علیّ بن أبي طالب علیه السلام مورد علاقه و محبّت و تعظیم و تجلیل و حمایت انسان ها قرار گرفته باشد، و حوادث و وقایع زندگی ،او این چنین مورد توجّه قرار بگیرد. موج این محبت ها وجدان آدمی را از انحراف حفظ می کند و در عرصهٔ تابش ،آن باطل و تبهکاری خوار می.گردد چنین محبّتی انسان را در پناه حق قرار می دهد و وجدان او را نگهبانی و پاسداری می کند این محبت همچون ناخدایی چیره دست کشتی توفان زده بشریت را که از هر سو دچار حادثه گشته است در آستانه غرق شدن نجات می دهد.
آری علی علیه السلام در گذرگاه تاریخ به عنوان امام حقّ و ،نیکی همانند کوهی استوار قرار ،گرفته به گونه ای که حوادث کوبنده و بادهای سخت آن را متزلزل نمی کند.
آنان که با علی بن أبی طالب دشمنی کردند خود گمراه شدند و از آن ها نام و نشانی جز لعن و نفرین انسان های خشمگین باقی نماند وجدان پاک انسان ها دربارۀ آن ها این طور قضاوت کرد که از بین رفتند و ذلیل شدند اگر گناه و زشتی و تبهکاری در پیشگاه وجدان انسان ارزشی داشته باشد، آن ها هم ارزشی دارند.
پسر أبوطالب شعله ای فروزان در دل ها و حرارتی نیروبخش در جان ها و منطقی شفابخش در عقل هاست، او را گفتاری است حکیمانه و اخلاقی است بزرگوارانه، خداوند هرگز آسمان را ،زمین و زمین را آسمان نمی کند ،تاریخ گواه صحّت این مدّعاست. (2)
ص: 598
میخائیل نُعیمه - نویسنده نامی و سرشناس مسیحی لبنان - می گوید:
دلاوری ها و قهرمانی های امام هیچ گاه در میدان های جنگ خلاصه نمی شود که او در صفای ،بینش پاکی ،وجدان سحر ،بیان کمال ،انسانیت حرارت ،ایمان بلندی فکر و ،همت یاری محرومان و ستمدیدگان در برابر خودکامگان و ستم پیشگان و فروتنی در مقابل ،حق هر جا که حقی برای او خودنمایی ،کند قهرمان بود و این قهرمانی ها به هر اندازه که از زمان آن ،بگذرد همیشه پناهگاه پر مایه ای است که امروز و هر روز دیگری که شوق ما برای پیریزی و بنیاد جامعه و زندگی سعادتمندانه و فاضله ای تشدید شود به سوی آن رو میآوریم.
راستی بر هر مورّخ و نویسنده ای هر چه هوشمند و نابغه باشد محال است که بتواند تصویر کاملی از شخصیت عظیمی مانند علی علیه السلام به دست تو دهد گر چه در هزار صفحه باشد... زیرا آن چه این قهرمان بزرگ ،عرب تفکر و تأمل ،نموده گفته و بدان عمل کرده و در بین خود و پروردگارش بوده است از اموری است که نه هیچ گوشی آن را شنیده و نه هیچ چشمی آن را دیده است و البته آن خیلی بیشتر از آن است که به دستش نمودار یا به زبان و قلمش آن را آشکار ساخته است بنابراین هر صورتی که ما از او ترسیم ،کنیم ناچار صورت ناقصی از آن اصل کامل خواهد بود ولی چیزی که ما از آن می خواهیم و به آن ،امیدواریم جنبش و حرکتی است که به زندگی ما می بخشد. (1)
جبران خلیل جبران - یکی از نویسندگان پرشور و اندیشمند مسیحی عرب- می گوید:
در نظر من فرزند ابوطالب نخستین مرد عرب بود که با روح کلّی یار و دمساز و همراز شب بود او نخستین عربی بود که لبانش نغمهٔ روح کلّی را در گوش مردمی طنین انداخت که پیش از آن نشنیده بودند از این رو در میان راه های پر فروغ بلاغت
ص: 599
او و تاریکی های گذشته خود حیران ماندند پس هر کس که شیفته و دلداده او گشت در حقیقت شیفتگی و دلدادگیش به رشته های فطرت پیوسته بود و کسانی که با او به دشمنی برخاستند فرزندان جاهلیّت بودند
علی از دنیا درگذشت در حالی که شهید عظمت خود شد!
از دنیا چشم فرو بست در حالی که نماز میان دو لبش بود!
درگذشت در حالی که دلش از شوق خدایش موج می زد عرب هرگز قدر و مقام راستین وی را نشناخت تا آن که از همسایگان پارسی آنان مردمی برخاستند که میان گوهر و سنگریزه فرق می نهادند
او از این جهان رخت بربست در حالی که هنوز رسالت خود را به طور تمام و کمال به جهانیان نرسانیده بود.
او مانند همهٔ پیامبران روشن بین دنیا را وداع گفت پیامبرانی که به شهری نه شهر خود در آمدند و به سراغ قومی نه قوم خود رفتند و در زمانی نه زمان خود زیستند ولی پروردگار تو را در این کار حکمتی است که خود داناتر است.» (1)
توماس کارلایل – فیلسوف بزرگ انگلیسی - دربارهٔ عظمت امیرالمؤمنین علیه السلام می گوید:
امّا علی؛ ما را نمی رسد جز آن که او را دوست بداریم و به او عشق بورزیم زیرا او جوانمردی بس عالی قدر و بزرگ نفس بود که از سرچشمه وجدانش خیر و نیکی می،جوشید از دلش شعله های شور و حماسه زبانه می کشید شجاع تر از شیر ژیان بود ولی شجاعتی که با لطف و رحمت و مهربانی آمیخته بود...
در کوفه غافل گیر و کشته شد شدّت عدلش موجب این جنایت گردید! چنان که هر کس را مانند خودش عادل می دید پیش از مرگش دربارهٔ قاتل خود گفت؛ «اگر زنده ماندم خود می دانم و اگر در گذشتم کار به دست شماست اگر خواستید قصاص نمائید
ص: 600
در برابر یک ،ضربت تنها یک ضربت ،بزنید و اگر درگذرید به تقوا نزدیک تر است». (1)
شبلی شمیّل - از پیشتازان مکتب مادّیگری - می گوید: امام علی بن أبي طالب بزرگ بزرگان ،است تنها نسخه ای است که شرق و غرب در گذشته و حال رونوشتی مطابق أصل برای آن ندیده است
و هم :گوید در پیشگاه حقیقت و تاریخ یکسان است که او را بشناسی یا نشناسی.
زیرا تاریخ و حقیقت گواهی می دهند که او وجدان ،بیدار شهید ،نامی پدر شهیدان صدای عدالت انسانی و شخصیّت جاوید شرق است!
ای دنیا مگر چه می شد که همۀ نیرویت را به کار می گرفتی و در هر زمانی یک علی با همان ،عقل همان ،قلب همان زبان و ذوالفقارش به جهانیان عرضه می داشتی؟!» (2)
خواننده گرامی پس از آن که افضلیّت امیرمؤمنان علی علیه السلام از دیدگاه های مختلف- به ویژه از دیدگاه خلفاء مردان و زنان صحابه علما و محدّثان دانشمندان و مورّخان اندیشمندان و پژوهشگران اسلامی و غیر اسلامی - به اثبات رسید، بسیار بجاست که به أفضليت آن جناب که در قصاید و مدایح و أشعار شعرا و سخن سرایان آمده است، نیز اشاره ای داشته باشیم.
البتّه أشعاری که در طول تاریخ اسلام در مدح و منقبت آن حضرت در تمام زمینه های خلقی و خُلقی و فضایل بی شمار معنوی وی سروده شده، بسیار زیاد و فراوان و به حدی است که حتی نقل یک هزارم آن نیز برای ما امکان پذیر نیست ولی از آن جا که هدف ما توجه دادن به نظریّات و دیدگاه های شعرا و اثبات أفضليت آن حضرت از دیگران است از این رو به نقل اشعار تنی چند از شعراء معروف و برخی از افراد
ص: 601
سرشناسی که بدین موضوع پرداخته و به افضلیّت حضرتش تصریح کرده اند بسنده می کنیم.
و اینک نمونه هایی از آن قصاید و مدایح:
بِحَقِّ مُحَمَّدٍ قُولُوا بِحَقٍّ *** فَاِنَّ الافِكِ مِنْ شِيَمِ اللِّئامِ
أَبْعَدُ مُحَمَّدٌ بِأَبِی وَ أُمِّي *** رَسُولَ اَللَّهِ ذِي اَلشَّرَفِ اَلْهُمَامِ
أَلْيَسَ عَلِيٌ أَفْضَلُ خَلْقِ رَبِّی *** وَ أَشْرَفُ عِنْدَ تَحْصِيلِ اَلْأَنَامِ
وَلاَيَتُهُ هِيَ الاِيمَانِ حَقّاً *** فَذَرْنِي مِنْ أَبَاطِيلِ اَلْكَلاَمِ
وَ طَاعَةُ رَبِّنَا فِيهِ وَ فیها *** شُفَآءٌ لِلْقُلُوبِ مِنَ اَلسِّقَامِ
عَلِيٌّ إِمَاُنا بِأَبِی وَ أُمِّي *** أَبُوَالْحَسَنِ اَلْمُطَهَّرُ مِنْ حَرَامٍ
إِمامُ هَدْیً أَتَاهُ اَللَّهُ عِلْماً *** بِهِ عُرِفَ اَلْحَلاَلُ مِنَ اَلْحَرَامِ
وَ لَوْ أَنِّي قَتَلْتُ اَلنَّفْسَ حُبّاً *** لَهُ مَا كَانَ فِيهَا مِنْ أَثامِ
يَحِلُّ اَلنَّارَ قَوْمٌ يُبْغِضُوهُ *** وَ اَنْ صَامُوا وَ صَلَّوْا أَلْفَ عامِ
وَ لاَ وَاللَّهِ مَا تَرَكُوا صَلواةً *** بِغَيْرِ وَلاَيَةِ الْعَدْلِ الْإِمامِ
امِيرَالْمُؤْمِنِينَ بِكَ اِعْتِمَادِي *** وَ بِالْغُرَرِ الْمَیامینَ اعْتِصامي
بَرئْتُ مِنْ الَّذي عاداً عَلِیّاً *** وَ حَارَبَهُ مِنْ أَوْلَادِ الْحَرامِ
تَنَاسَوْا نَصْبَهُ في یَوْمِ خُمِّ *** مِنَ الْباري وَ مِنْ خَیرِ الْأَنَامِ
بِرَغْمِ الْأَنْفِ مَنْ یَشْنا کَلامي *** عَلِيٌّ فَضْلُهُ کَالْبَحْرِ طامِی
وَ أَ بْرَءُ مِنَ أُنَاسُ أخَّروُهُ *** وَ کانَ هُوَ الْمُقَدَّمُ بِالْمَقامِ (1)
«به حقّ محمد صلی الله علیه و آله سخن به حق گویید که دروغ و نارواگویی خوی ناکسان است».
«آیا پس از محمّد رسول الله صلی الله لیه و آله آن شرافتمند مکّی که پدرم و مادرم فدای او باد»،
«آیا علی علیه السلام برترین خلق خدا و شریف ترین همه مردم موجود نیست»؟
«ولایت او همان ایمان حقیقی است و دیگر مرا از سخنان باطل راحت گذار»
ص: 602
«و اطاعت پروردگارمان در ولایت اوست و در ولایت او شفای همه دردهاست».
«علی امام ،ماست پدر و مادرم فدای او باد. همان ابوالحسن که دامن او از هر حرامی پاکیزه است».
«او امام هدایت است و خدا به او دانشی داده که به واسطهٔ آن حرام از حلال شناخته می شود».
«و اگر من خود را در راه عشق او به دست مرگ سپارم هیچ گناهی نکرده ام».
«گروهی که او را دشمن داشتند به آتش دوزخ در آیند گر چه هزار سال نماز خوانده و روزه گرفته باشند».
«و به خدا سوگند که هیچ نمازی ستوده و مقبول نباشد بدون ولایت امام عادل».
«ای امیرمؤمنان اعتماد من به توست و به دامان آن بزرگواران میمون (از اولاد تو) چنگ می زنم».
«پس این سخن دین من است؛ و پروردگارا تا روز دیدار تو این سخن من خواهد بود»
«من از کسی که با علی علیه السلام دشمنی کرد و از آن ناکس زادگان که به جنگ او آمدند بیزارم».
«آنان نصب او را به امامت در روز عید غدیر خم که از سوی خداوند و بهترین آفریدگان اعلام شد به فراموشی سپردند».
«علی رغم کسی که این سخن مرا خوش نمی دارد می گویم که فضیلت علی همچون دریای خروشان است».
«و من از کسانی که او را عقب زدند بیزاری می جویم چرا که مقام او بر همه آن ها مقدّم بود». (1)
و أَنتَ الْعَلِيُّ الَّذِي فَوْقَ العَلِيِّ رُفْعاً *** بِبَطْنِ مَكَّةَ وَسَطَ اَلْبَيْتِ قد وضعا
و أَنْتَ حَيْدَرَةُ الْغَابِ الَّذِي أَسَدَّ اَل *** بُرْجِ اَلسَّمَاوِيِّ عَنْهُ خَاسِئاً رَجعا.
ص: 603
و أنتَ صَنو نَبي غَيرُ شَرَعَتَهُ *** لِلأنبياءِ إِلَهُ اَلْعَرْشِ مَا شَرِعاً
وَ أَنْتَ أَنْتَ رکن الَّذِي حُطَّتْ لَهُ قَدِمَ *** فِي مَوْضِعِ يَدِهِ اَلرَّحْمَنُ قَدْ وُضِعَا
و أنتَ رُكنٌ يُجيرُ المُستَجيرَ بِهِ *** و أنتَ حِصنٌ لِمَن مِن دَهرِهِ فَزَعا
وَ أَنْتَ أَنْتَ الَّذِي لِلْقِبْلَتَيْنِ مَعَ النَّ *** بي أَوَّلُ مَن صَلَّى وَ مَن رَکَعا
وَ أنْتَ أنتَ الَّذي في نَفسِ مَضْجَعَهُ *** فِي لَيْلِ هِجْرَتِهِ قَدْبَاتَ مُضْطَجِعاً
ما فرق الله شیئا! فی خلیقته *** من الفضائل الّا عندک اجتمعا
وَ بَابَ خَيْبَرَ لَوْ كَانَتْ مُسَامَرَةَ *** كُلِّ اَلثَّوَابِ حَتَّى اَلْقُطْبُ لا نقَلَعا
فاقبل فدتک نفوس العالمین ثنا *** بمثله العالم العلویُّ ما سمعا (1)
«تو همان علی هستی که از برتری فراتر رفتی آن گاه که در سرزمین مکه نزد خانه خدا از مادر زاده شدی و بر زمین قرار گرفتی».
«و تو همان نقطه با وجودی که با همۀ یگانگی اش همه آن چه در کتاب تکوین است توسط آن گرد آمده است».
«تو برادر و همریشهٔ آن پیامبری هستی که خدای عرش جز شریعت او را برای پیامبران دیگر تشریع ننموده است (و همه مبلغ او و دین او بوده اند)».
«و تو همان رکنی هستی که گام در جایی نهادی که خدای رحمن دست خود را نهاده بود (یعنی دوش مبارک پیامبر صلی الله علیه و اله)».
«و تو همان رکنی هستی که پناهندگان را پناه دهد و تو دژ محکم هر کسی هستی که از دست روزگار خود هراسان است»
«و تو همان کسی هستی که با پیامبر صلی الله علیه و اله نخستین کسی بودی که به دو قبله نماز گزاردی».
«و تو همان کسی هستی که در شب هجرت در بستر آن حضرت آرمیدی».
«خداوند هیچ فضیلتی را به طور پراکنده در آفریدگانش قرار نداد جز آن که همه آن ها یک جا در تو جمع است».
«و در خیبر اگر همه ثوابت تا مرکز خود میخ آن بودند باز هم از جا کنده می شد».
«همهٔ جان های عالمیان ،فدایت ثنایی را از من بپذیر که ساکنان عالم بالا تا حال
ص: 604
مانند آن را نشنیده اند».
و نیز گوید:
يا أبا الأوصياء أنت لطه *** صِهرُه و ابنُ عَمّه و أخوه
إِنَّ لِلّه فى معانيك سِرّاً *** أكثرُ العالمينَ ما عَلِموه
أنت ثاني الآباء في منتهى الدَّو *** روآباؤُهُ تُعَدُّ بَنوهُ
خَلقَ الله آدماً من ترابٍ *** فَهْوَ ابْنُ لَه و أنت أبوه (1)
«ای پدر ،اوصیا تو داماد و پسر عمو و برادر حضرت طاهایی»
«خدا را در وجود تو رازی نهفته است که بیش تر عالمیان از آن بی خبرند».
«تو در انتهای دایره خلقت (قوس صعود) دومین پدری هستی که پدرانت فرزندانت به شمار می آیند».
«خداوند آدم را از خاک آفرید؛ پس او فرزند خاک است و تو پدر خاک (زیرا ابوتراب هستی).
«مأمون» در پیرامون فضائل امیرالمؤمنین علی علیه السلام اشعار زیادی سروده است از آن جمله اشعار زیر است که «صولی» در کتاب «الأوراق» خود آورده است:
أُلامُ عَلَى شُكرِ الوَصِي أَبَا الحَسَنِ *** و ذلِكَ عِندي مِن عَجائبِ ذا الزَّمَن
خليفةُ خَيرِ النّاسِ و الأولِ الَّذِي *** أعانَ رَسولَ اللهِ في السِّرِ و العَلَنِ
وَ لَولاهُ ما عُدَّت لِهاشِم إمرةٌ *** و كانت عَلَى الأيامِ تُقضَى و تُمتَهَن
فَوَلّي بَنِي العَبّاس ما اختَص غَيرَهُم *** و مَن مِنهُ أولَى بِالكَرامَةِ و المِنَنِ
فاوضح عبدالله بالبصرة، الهدى *** و فاض عبيد الله جودا على اليمن
و قَسَّمَ أعمالَ الخلافَةَ بَينَهُم *** فَلا زِلتُ مَربوطا بِذا الشُّكرِ مُرتَهنٌ (2)
«به علت تشکر از وصی رسول خدا صلی الله علیه و اله ابوالحسن علی علیه السلام مورد سرزنش قرار گرفته ام و این نزد من از عجائب این زمان است.
علی همان شخصیتی که خلیفهٔ بلافصل پیامبر و بهترین مردمان بود و اول کسی
ص: 605
که در نهان و آشکار به یاری پیامبر عظیم الشأن اقدام نمود.
اگر علی علیه السلام نبود برای آل هاشم حکومت آماده نمی شد و تا پایان روزگار خار و سرافکنده بودند.
اولاد عباس را به حاکمیت ایالات اسلامی برگماشت پس چه کسی سزاوارتر از او به احترام و سپاسگزاری است؟
عبدالله بن عباس در بصره راه هدایت را آشکار کرد و عبیدالله خود را بر اهل یمن نشان داد.
علی علیه السلام کارهای خلافت را در میان فرزندان عباس تقسیم کرد به همین سبب پیوسته خودم را برای سپاسگزاری از وی مدیون می دانم
ألاهل من فتى كأبي تراب *** و أنّى مثله فوق التراب تراب
إذا ما مقلتي رمدت فكحلي *** تراب من نعل أبي تراب
محمد النبي صلی الله علیه و آله كمصر علم *** امیر المؤمنين له كباب
هو البكاء في المحراب لكن *** هو الضحّاك في يوم الحراب
و عن حمراء بیت المال امسی *** و عن صفرائه صفر الوطاب
شياطين الوغى، دُحِروا دحوراً *** به إذ سل سيفاً كالشهاب
على بالهداية قد تحلّى *** و لمّا يدرع برد الشياب
على كاسر الأصنام لمّا *** علا كتف النبى صلی الله علیه و اله بلا احتجاب
على فى النساء (1) له وصىُّ *** امين لم يمانع بالحجاب
علىُّ قاتل عمروبن وُدًّ *** بضرب عامر البلد الخراب
علىُّ براءة و غدير خمّ *** و راية خيبر فصل الخطاب
هما مثلاً کهارون و موسیٰ *** بتمثيل النبيّ بلا ارتیاب
بنا في المسجد المخصوص باباً *** لَهُ إذ سَدَّ أبوابَ الصِّحاب
ص: 606
کَأَنَّ النّاسَ کُلَّهُمُ قُشور *** و مَولانا عَلِیٌّ کَاللُّباب
وِلایَتُهُ بِلا رَیبٍ کَطوق *** عَلی رَغمِ المَعاطِسِ فِی الرِّقاب
هُش دارید که آیا جوانمردی مانند ابوتراب و امام پاکیزه ای چون او بر سطح کره خاکی وجود دارد؟
هرگاه چشم من درد گیرد سُرمهٔ آن غباری است که روی کفش ابوتراب نشسته باشد.
محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر بزرگوار ،اسلام شهر ،علم و علی علیه السلام دروازه آن است.
او - یعنی علی علیه السلام- کسی است که در محراب عبادت بسیار می گریست و در روز کار و زار شاد و خندان به میدان می شتافت
از زر و زیور دنیا چشم پوشید و درهم و دیناری نیندوخت
در پهنهٔ رزمگاه سپاه شیطان تارو مار کرد آن گاه که شمشیر آتش بارش همچون صاعقه درخشیدن گرفت.
علی است که با زیور هدایت آزین گرفت در حالی که هنوز جامه جوانی در بر نکرده بود.
علی علیه السلام است که بت های قریش را در هم شکست آن گاه که بر شانه رسول خدا صلی الله علیه و اله بالا رفت.
علی علیه السلام است که در سرپرستی زنان پیامبر صلی الله علیه و اله و وصیّ او بود امینی که میان او و پیامبر صلی الله علیه و اله هیچ گونه حجابی در کار نبود.
علی است که «عمرو بن عبدود» را با ضرب شمشیر فرو انداخت ضربتی که با آن اسلام را آباد کرد.
داستان (ابلاغ سوره) برائت و حدیث «غدیر خم» و «پرچم روز خیبر» را به یاد آر که نزاع را فیصله بخشد.
این دو تن - محمّد و علی علیه السلام- همچون هارون و موسی باشند این تمثیل از پیامبر صلی الله علیه و اله بزرگوار است که هیچ تردیدی در آن وجود ندارد.
در مسجد ،خویش درهای خانه های دیگران را مسدود کرد و تنها درب خانه علی علیه السلام را باز گذارد گویی همه مردمان پوسته اند و مولای ما علی علیه السلام مغز آن است.
ص: 607
بی شک ولایت او – علی رغم گروهی - مانند گردن بند طوق گردن همه است. (1)
تذكّر: همان گونه که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند در بیت نُهم از قصیدهٔ پر محتوای خوارزمی آمده است که: «علی علیه السلام وصیّ پیامبر صلی الله علیه و اله بر زنان آن حضرت است» ولی ظاهراً كلمه «فى النساء» در بیت مزبور در اصل «فی السّماء» بوده و سپس به هنگام چاپ کتاب به وسیلهٔ برخی از افراد ناآگاه و یا اشخاص مغرض، تحریف گردیده است زیرا:
اوّلاً - این بیت با ابیات دیگری که در همان قصیده آمده است هیچ گونه سازشی ندارد زیرا در ابیات بعدی چنین آمده است که داستان «برائت» و «حدیث غدیر خم» و «پرچم روز خیبر» را به یاد آر که نزاع را فیصله خواهد داد و نیز گوید: «این دو تن یعنی محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام همانند هارون و موسی باشند و این تمثیل از پیامبر بزرگوار است».
ثانياً - طبق حدیث 296 و 299 که خوارزمی آن را در کتاب مناقب خود نقل نموده چنین آمده است که خدای تعالی در شب معراج خطاب به پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرمود: «من علی را برای تو برگزیدم و تو نیز او را «خلیفه» و وصیّ خود قرار ده».
و ثالثاً - طبق روایات فراوانی که در منابع معتبر شیعه و سنی آمده است، هیچ تردیدی در مورد وصی بودن علی علیه السلام وجود ندارد. (2)
بنابراین چگونه می توان پذیرفت که خوارزمی با آن فضل و کمال در أبیاتی که در مدح و ستایش امیرالمؤمنین علیه السلام سروده گفته است که: «علی علیه السلام وصیّ پیامبر صلی الله علیه و اله بر زنان آن حضرت است».
پس شکّی نیست که مقصود وی از «وصیّ» همان خلافت و جانشینی است و لفظ «فى النّساء» تحریف شده از «فی السماء» است و از آن جا که مسأله «وصیّت» در مکتب خلفاء برای بسیاری از پیروان این مکتب سؤال برانگیز بوده است از این رو، لفظ «فی
ص: 608
السّماء» به وسیلهٔ دست های پنهان به «فی النّساء» تبدیل گردیده است تا بدین وسیله وصیّت خدشه دار گردد غافل از آن که خوارزمی در نفس همین قصیده و أبيات دیگری که در مدح و ستایش مولا امیر مؤمنان علیه السلام سروده است بسیاری از فضایل آن حضرت را بی پرده بازگو نموده و به ویژه بر روی کلمهٔ «وصی» تأکید ورزیده و به صورت مکرّر از آن حضرت به عنوان وصی یاد نموده و به گفته خودش از ملامت هیچ ملامت کننده ای نهراسیده است برای آگاهی از همه مطالبی که بیان داشتیم به قصائد سه گانه وی که در پایان کتاب مناقبش آمده است مراجعه فرمائید.
بقراط بن اشوط وامق أرمنی مسیحی که یکی از پیشوایان بزرگ و کاردان و رهبر و فرمانده مسیحیان در قرن سوم هجری است در أبیاتی که در مدح و منقبت امیرمؤمنان علی علیه السلام سروده بدین گونه از وی یاد کرده است:
اَلَیْسَ بُخُمٍّ قَدْ اَقامَ محمّد *** علیاً بِاحضارِ المَلَأْ فی المَواسِمَ
فَقالَ لَهُمْ: مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ مِنْکُمُ *** فمولاکم بَعْدی «علیُّ بنُ فاطِمِ
فقالَ اِلهی کُنْ وَلِیَّ وَلِیَّهِ *** وَ عادِ اَعادیهِ عَلی رَغْمِ راغمِ
أمارة عمراً يوم صلح بباتر *** كأنّ على جنبيه لطخ العنادم
و عاديتَ فى الله القبائل كلّها *** و لم تخش فى الرحمن لومة لائم
و كُنتَ أحق الناس بعد محمّد *** و ليس جهول القوم فضلاً كعالم
«آیا نه چنان است که در روز «غدیر خُم» محمّد علی علیه السلام را در موسم حج در حضور مردم به پا داشت
و به آن ها گفت: از میان شما کسی که من مولای ،اویم بعد از من مولای او علی فرزند فاطمه (بنت أسد) است.
و پس از آن گفت: خدای من دوستدار او را دوست بدار و دشمنانش را دشمن بدار.
آیا این علی علیه السلام نبود که عمرو (بن عبدود) را در جنگ احزاب چنان با شمشیر زد که غرقا به خون گردید.
[آری] تو ای علی علیه السلام برای خدا در مقابل همۀ قبائل عرب ایستادی و در راه حق از ملامت أحدى نهراسيدى.
ص: 609
و بعد از ،محمد تو از همه کس شایسته تر ،بودی زیرا - مسلّم است که - جاهل با عالم یکسان نیست. (1)
جلجل الحقُّ في المسيحى حتّى *** عُدُّ مِن فرط حبَّه علويّا
أنا مَن يَعشِقُ البُطولة و الإلها *** مَ والعدل و الخلاق الرضيّا
فإذا لم يكن على نبيّاً *** فلقد كان خُلقُه نبويّا
أنتَ ربُّ العالمين إلهي *** فَأنِلْهُم حَنانَك الأبويّا
و أنلنى ثواب ما سَطَّرَتْ كفّي *** فهاجَ الدموعُ في مُقليّا
سفر خير الأنام من بعدِ طه *** ما رأى الكونُ مثله آدميّا
يا سماءُ اشْهَدي و يا أرضُ قَرّي *** و اخْشَعي، إنّني ذكرتُ عليّا
«آوای حق در گوش جان این مرد مسیحی طنین افکند تا آن جا که از فرط عشق به علی او را هوادار علی قلمداد کردند».
«من کسی هستم که عاشق دلاوری و الهام باطنی و عدل و خوی نیکم و علی مجسمه این حقایق است)».
«اگر چه علی پیامبر نیست اما خلق و خوی پیامبر دارد».
«تو ای پروردگار ،جهانیان ای خدای من مهر پدرگونهٔ خود را شامل حال خاندان پیامبر ساز».
«و مرا پاداش آن چه دستم رقم زده و سرشک از دیدگانم جهیده است برسان».
«او پس از حضرت طه بهترین آفریدگان است و عالم گون بشری را مانند او به خود ندیده است.
«ای آسمان گواه ،باش و ای زمین آرام گیر و سر فرود آر که من از علی یاد کرده ام (در برابر نام علی کرنش کن)».
و نیز گوید:
ص: 610
هو فخرُ التاريخ لا فخرُ شَعبٍ *** يَدَّعيه و يَصْطَفيه وليّا
لا تَقُل شيعة هواة عليّ *** إنّ في كلّ منصف شيعيّا
إنّما الشمسُ لِلنَّواظر عيد *** كلُّ طَرْفِ يَرَى الشعاعَ السَّنيّا
«علی فخر تاریخ است نه فخر یک ملت که مدعی (ولایت) اوست و او را سرپرستی خویش برگزیده است».
«نگو تنها شیعیان هوادار علی علیه السلام هستند چرا که هر منصفی شیعه علی است».
«بی شک خورشید برای همۀ چشم هایی که نور فروزان آن را می بینند عید است».
این شاعر گران قدر در مقدمهٔ دیوان خود گوید: ای اباالحسن من درباره تو چه می توانم گفت... شعر من در ساحل دریای تو - ای امیر کلام - ریگی بیش نیست اما ریگی که به خون پر بهای حسین رنگین است؛ پس این سروده حماسی را بپذیر و از کوشک های بهشت برین گوشه چشمی هم به این عاجزی که قلم خود را به یاد تو شرف بخشیده افکن». (1)
محمّد بن بهاءالدین ،محمد ملقّب به «جلال الدین» معروف به «مولوی معنوی» و «مُلایّ رومی» از بزرگان عرفا و پیشوایان طریقت و کتاب مثنوی او حاوی مراحل عرفان و تصوّف و أخلاق و شهره آفاق است که بارها در ایران و دیگر کشورها چاپ شده است.
وی در دفتر اول مثنوی در اشعار دل انگیزی که در مدح و فضایل امیرمؤمنان علیه السلام و توصیف از مراتب اخلاص و نیروی ایمان آن حضرت سروده است، می گوید:
از علی علیه السلام آموز اخلاص عمل *** شیر حق را دان منزّه از دَغَل
در غزا بر پهلوانی دست یافت *** زود شمشیری برآورد و شتافت
او خدو انداخت بر روی علی *** افتخار هر نبیّ و هر ولیّ
او خدو انداخت بر رویی که ماه *** سجده آرد پیش او در سجده گاه
در زمان انداخت شمشیر آن علی *** کرد او اندر غزایش کاهلی
ص: 611
گشت حیران آن مبارز زين عمل *** از نمودن عفو و رحمت بی محل
گفت بر من تیغ تیز افراشتی *** از چه افکندی مرا بگذاشتی
آن چه دیدی که چنین خشمت نشست *** تا چنین برقی نمود و باز جست
در شجاعت شیر ربا نیستی *** در مروّت خود که داند کیستی
ای علی که جمله عقل و دیده ای *** شمّه ای واگو از آن چه دیده ای
تیغ حلمت جان ما را چاک کرد *** آب علمت خاک ما را پاک کرد
راز بگشا ای علی مرتضی *** ای پس از سوء القضا حسن القضا
چون تو بابی آن مدینه علم را *** چون شعاعی آفتاب حلم را
باز باش ای باب رحمت تا ابد *** بارگاه ما له کفواً احد
گفت من تیغ از پی حق می زنم *** بنده حقم نه مأمور تنم
شیر حقم نیستم شیر هوا *** فعل من بر دین من باشد گواه (1)
مولانا در دیوان شمس نیز در طلیعه غزلی زبان سوسن را به شمشیر آبدار علی مانند کرده و یکی از غزل های پرشور خود را در توصیف بهار با نام علی علیه السلام آغاز کرده است:
آمد بهار خرّم و رحمت نثار شد *** سوسن چو ذوالفقار علی آبدار شد
باز مولوی در منقبت حضرت علی علیه السلام سروده:
آن شاه که با دانش و دین بود علی بود *** مسجود ملک ساجد معبود علی بود
خورشید ضیاء گستر و جمشید دو کشور *** ماه فلک موهبت وجود علی بود
آن شاه فلک مرتبه کز عزّ و جلالت *** بر سایر مخلوق بیفزود علی بود
آن نکته تحقيق حقائق به حقیقت *** کز روی یقین مظهر حق بود علی بود
آن نقطه توحید احد كز دم واحد *** جز او نفس وحدت نشنود علی بود
ص: 612
آن فاتحه دولت و مفتاح سعادت *** کاز قفل در مصطبه بگشود علی بود
آن ساعد دین حق و ينبوع معانی *** کز یمن وی آدم شده مسجود، على بود
آن فارس میدان ریاضت که به مردی *** گوی سبق از عالم بربود علی بود
آن شه که به شمشیر وی از آینه دین *** زنگ ستم و بدعت بزدود، علی بود
آن نور مجرد که بد او در همه حالت *** با موسی و با عیسی و با هود علی بود
آن روح مصفّا که خداوند به قرآن *** بنواخت به چند آیت و بستود علی بود
هم صابر و هم صادق و هم قانت و منفق *** هم هادی و هم شاهد و مشهود علی بود
هم اول و هم آخر و هم ظاهر و باطن *** هم موعد و هم وعده و موعود علی بود
وجهی که بفرمود خداوند به قرآن *** آن وجه مکرّم که بفرمود علی بود
جبرئیل امین را زیر حضرت عزّت *** مقصد به مثل احمد و مقصود علی بود
گوید ملک ساجد و مسجود بد آدم *** از من بشنو ساجد و مسجود علی بود (1)
،همچنین مولوی در دفتر ششم ،مثنوی وصیّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله را که - بر أساس روایات متواترهٔ بین فریقین - در روز «عید غدیر خم» فرمود: ﴿مَنْ کنت مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ﴾ (2) بدین گونه به نظم کشیده است:
ص: 613
زین سبب پیغمبر با اجتهاد *** نام خود و آن علی مولا نهاد
گفت هر کس را منم مولا و دوست *** ابن عمّ من علی مولای اوست
کیست مولا آن که آزادت کند *** بند رقیّت ز پایت بر کند
چون به آزادی نبوّت هادی است *** مؤمنان را ز انبیا آزادی است
ای گروه مؤمنان شادی کنید *** همچو سرو و سوسن آزادی کنید (1)
«سعدی» نویسنده و شاعر بزرگ قرن هفتم هجری که به سنّی شافعی شهرت دارد در مدح مولای متقیان می گوید:
کس را چه زور و زهره که وصف علی کند *** جبّار در مناقب او گفت: هل أتى
زور آزمای قلعهٔ خیبر که بند او *** در یکدیگر شکست به بازوی لا فتی
مردی که در مصاف زره پیش بسته بود *** تا پیش دشمنان نکند پشت بر غزا
شیر خدا و صفدر میدان و بحر جود *** جان بخش در نماز و جهان سوز در دعا
دیباچهٔ مروّت و دیوان معرفت *** لشگر کش فتوّت و سردار اتقيا
فردا که هر کسی به شفیعی زنند دست *** مائیم و دست و دامن معصوم مرتضیٰ
پیغمبر آفتاب منیر است در جهان *** وینان ستارگان بزرگند و مقتدی
یا رب به نسل طاهر اولاد فاطمه *** یا رب به خون پاک شهیدان کربلا
یا رب به صدق سینه شیران راستگوی *** یا رب به آب دیده مردان آشنا (2)
اقبال لاهوری در بیان فضایل امیرمؤمنان علیه السلام سروده های فراوانی دارد که در این جا به چند بیت از ابیاتی که وی در شرح اسرار أسماى على مرتضی علیه السلام سروده است، بسنده می گردد
مُسلِم اوّل شه مردان على *** عشق را سرمایه ایمان علی
ص: 614
از ولای دودمانش زنده ام *** در جهان مثل گهر تابنده ام
نرگسم وا رفته نظّاره ام *** در خیابانش چو بُو آواره ام
زمزم ارجو شد ز خاک من ازوست *** مَی اگر ریزد ز تاک من ازوست
از رخ او فال پیغمبر گرفت *** ملّت حق از شکوهش فر گرفت
مرسل حق کرد نامش بوتراب *** حق يدالّه خواند در امّ الکتاب
هر که دانای رموز زندگیست *** سرّ اسمای علی داند که چیست
خاک تاریکی که نام او تن است *** عقل از بیداد او در شیون است
از هوس تیغ دو رو دارد بدست *** رهروان را دل برین رهزن شکست
شیر حق این خاک را تسخیر کرد *** این گل تاریک را اکسیر کرد
مرتضی کز تیغ او حق روشن است *** بو تراب از فتح اقلیم تن است
هر که در آفاق گردد بو تراب *** بازگرداند ز مغرب آفتاب
زیر پاش این جا شکوه خیبر است *** دست او آن جا قسیم کوثر است
از خودآگاهی یداللّهی کند *** از یداللهی شهنشاهی کند
ذات او دروازهٔ شهر علوم *** زیر فرمانش حجاز و چین و روم (1)
آری خواننده گرامی افضلیّت امیرمؤمنان علیه السلام در طول تاریخ اسلام تا به امروز برای همه افراد حق جو حق بین و ژرف نگر از دانشمندان و اندیشمندان و پژوهشگران و محقّقان و مورّخان آزاداندیش جهان ثابت و مسلم بوده و أشخاص بينا و بصیر صبح روشن را مشاهده می کنند و کوته فکران بداندیشی که با اظهار دشمنی با خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله می خواهند با استدلال های واهی و پندارهای غلط و سخنان عوام فریبانه حقیقت را بپوشانند و از تابش نور خورشید ولایت علوی جلوگیری کنند و فضایل و مناقبی را که خداوند برای ولی خود قرار داده به دیگران نسبت دهند تا أذهان مردم ساده لوح را مشوب و مضطرب ،سازند هرگز نخواهند توانست حقیقت را از بین ببرند و از درخشندگی نور پر فروغ خورشید امامت جلوگیری کنند چه آن که فضایل و مناقب آن ولی بزرگ خداوند همچون نور آفتاب گوش تا گوش و کران تا به کران عالم را پر کرده است، و از این رو افراد مبفص و مغرض و معاند راهی جز شکست و ذلّت و چاره ای
ص: 615
جز اقرار و اعتراف به افضلیّت آن حضرت را ندارند.
حال که مسأله افضلیّت و برتری امیرمؤمنان علی علیه السلام بر دیگران و نیز اهلیّت و شایستگی آن حضرت و حق تقدّم وی برای تصدّی مقام امامت و خلافت و جانشینی پیامبراکرم صلی الله علیه و اله از دیدگاه قرآن روایات غاصبان ،خلافت مردان و زنان صحابه، علماء و محدثان و مورّخان و نویسندگان و سخن سرایان به طور مستدلّ و برهانی روشن گردید در بحث آینده آراء پیروان مکتب خلفا و استدلال های آنان را درباره «بیعت» و «شورا» و «عمل أصحاب» و دیگر موضوعات مربوطه مورد بررسی قرار می دهیم.
ص: 616
شامل:
بررسی استدلال به بيعت أبوبكر
بررسی استدلال به شورا
بررسی استدلال به عمل صحابه
بررسی استدلال به سخن امیر المؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه
بررسی استدلال به خلافت با زور و غلبه
ص: 617
ص: 618
پیروان مکتب خلفاء برای صحت عقیدهٔ خود و اثبات امامت و خلافت خلفاء و شکل گیری حکومت اسلامی به بیعت ابوبکر استدلال می کنند و می گویند: (امامت، با بيعت أرباب حلّ و عقد و صاحب نظران امّت تحقق می یابد و دلیل ما در این مورد اثبات امامت ابوبکر است به وسیلهٔ بیعت...» (1)
اینک برای روشن شدن مطلب مسألۀ «بیعت» را از دیدگاه لغت عرب و کتاب خدا (قرآن) و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله مورد بررسی قرار می دهیم تا ،بدینوسیله بی پایه بودن این استدلال بر همگان روشن شود.
بیعت در لغت عرب به معنای قبولی معامله .است (2)
هنگامی که خریدار و فروشنده در معامله به توافق برسند خریدار، دستش را به عنوان قبول معامله به دست فروشنده می زند و این عمل را در واژه عرب «بیعت» می گویند
جملهٔ «صفق يده بالبيعة و البيع و علی یده صفقاً» به این معناست که دستش را به عنوان قبولی معامله به دست او زد و یا وقتی که می گویند: «تصافقوا» (3) یعنی: معامله و
ص: 619
خرید و فروش کردند.
این معنای واژه «بیعت» در فرهنگ و لغت عرب است.
ابن خلدون در مقدّمۀ تاریخ خود دربارهٔ «بیعت» می نویسد:
«بیعت عبارت از پیمان بستن به فرمانبرداری و طاعت است. بیعت کننده با امیر خویش پیمان می بست که در امور مربوط به خود و مسلمانان تسلیم نظر وی باشد و در هیچ چیز از امور مزبور با او به ستیز برنخیزد و تکالیفی را که بر عهده وی می گذارد و او را به انجام دادن آن مکلف می سازد اطاعت ،کند خواه آن تکالیف به دلخواه او بوده و خواه مخالف با میلش باشد.
و چنین مرسوم بود که هرگاه با امیر بیعت می کردند و بر آن پیمان می بستند دست خود را به منظور استواری و تأکید پیمان در دست امیر می گذاشتند، و چون این شیوه به عمل فروشنده و خریدار شبیه بوده است آن را «بیعت» نامیده اند که این لفظ مصدر «باع» می باشد و مصافحه کردن با دست ها بیعت شده است و مفهوم آن در عُرف لغت و اصطلاح شرع همین .است و در حدیث بیعت پیامبر صلی الله علیه و اله در شب عقبه و بیعت زیر درخت (1)، و هر جا که این لفظ به کار رود مراد و مقصود از آن همین معنا است» (2)
چنان که گفتیم «بیعت» در لغت عرب به معنای قبول معامله و انجام آن است که وقتی خریدار و فروشنده به توافق رسیدند خریدار دستش را به عنوان قبول کردن معامله به دست فروشنده می زند
امّا در اسلام «بیعت» نشانهٔ پیمانی است که بیعت کننده متعهد می شود تا مقررات ویژه ای را نسبت به بیعت گیرنده رعایت کند و از او فرمانبرداری داشته باشد.
ص: 620
مثلاً وقتی گفته می شود ﴿بايَعَهُ عَلَیهِ مُبايِعَةً﴾ یعنی بر این قرار، با او پیمان بست.
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
﴿و إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللهَ يَدُ اللهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُث عَلَى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً﴾ (1)
«کسانی که با تو بیعت می کنند (در حقیقت) با خدا بیعت می نمایند و دست خدا بالای دست آن هاست پس هر کس که بیعت را بشکند تنها به زیان خود آن را شکسته است و هر کس بر آن چه با خدا پیمان بسته ،وفا کند به زودی خداوند به او پاداش بزرگ خواهد داد».
آن چه از این آیه شریفه استفاده می شود این است که «بیعت» از نظر اسلام یک نوع پیمان بستن برای فرمانبرداری و اطاعت از بیعت شونده است که بیعت کننده خود را مطیع و فرمانبردار او می سازد و اوامرش را گردن می نهد.
در این رابطه در یکی از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه آمده است که آن حضرت در پایان سخنان خود خطاب به مردم فرمود:
«ای مردم! شما بر من حقّی دارید و من (نیز) بر شما حقّی دارم امّا حقّ شما بر من این است که خیرخواه و دلسوز شما باشم و بیت المال شما را در راه شما مصرف کنم و شما را تعلیم دهم تا از جهل و نادانی نجات ،یابید و تأدیب کنم، تا آگاه شوید.
و امّا حقّ من بر شما این است که در بیعت خویش با من وفادار باشید و در آشکار و نهان خیرخواهی را از دست ندهید هر وقت شما را بخوانم اجابت نمائید و هر گاه فرمان دهم اطاعت کنید» (2)
در این جا برای روشن شدن مطلب از سنّت رسول خدا صلی الله علیه و اله سه نمونه از مواردی را که آن حضرت از مسلمانان بیعت گرفته است می آوریم
ص: 621
نخستین بیعتی که در اسلام صورت گرفت بیعت عقبه اولی بود داستان آن از این قرار بود که دوازده نفر از مردان شهر مدینه که مسلمان شده بودند، در آن جا با حضرتش بیعت کردند عبادة بن صامت که خود یکی از آن مردان بوده است این واقعه را چنین تعریف کرده است
«ما با پیغمبر خدا در محل عقبه بیعتی نظیر بیعت زنان انجام دادیم (1)، این مراسم خیلی پیش تر از آن که جنگ با مشرکان بر ما واجب ،شود، صورت گرفت. ما با رسول خدا صلی الله علیه و اله بیعت کردیم که:
چیزی را با خدا شریک و انباز .ندانیم دزدی .نکنیم مرتکب زنا نشویم فرزندان خود را .نکشیم به میان دست و پای خود دروغ و افترا نبندیم (کنایه از آن که فرزند زنی را که از مردی آبستن شده است به دروغ به مردی دیگر نسبت ندهیم) و در انجام کارها از فرمان حضرتش سرپیچی .نکنیم سپس آن حضرت به دنبال این پیمان فرمود:
اگر به موادّ این پیمان وفا ،نمودید پاداشتان بهشت .است و اگر وفا نکنید سر و کارتان با خداست چنان چه بخواهد کیفر کند و عذاب دهد و چنان چه بخواهد بیامرزد. (2)
این ،بیعت بیعت عقبه اولی نامیده شده است».
كعب بن مالک که خود شخصاً در بیعت بزرگ دوّم در عَقَبه حضور داشته و با رسول خدا صلی الله علیه و اله در آن جا بیعت کرده است جریان این بیعت را چنین بازگو کرده است:
ما به قصد انجام حج از مدینه بیرون آمدیم قبلاً با رسول خدا صلی الله علیه و اله قرار گذاشته بودیم که آن حضرت را در اواسط ایّام تشریق (3) در عقبه زیارت کنیم.
پاره ای از شب گذشته بود که ما یکی یکی و پشت سر هم در حالی که خود را از هر کس به دقت پنهان می کردیم در درّهٔ نزدیک عقبه گرد آمدیم تعداد ما هفتاد و سه مرد
ص: 622
و دو زن بود آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و اله همراه با عمویش عبّاس وارد شد حضرتش مقداری صحبت کرد و قرآن تلاوت نمود و ما را به خدا و پذیرش اسلام دعوت کرد و فرمود:
«من با شما بر این اساس بیعت می کنم که از من دفاع کنید؛ همان گونه که از زن و فرزندانتان دفاع می نمائید با این سخن پیغمبر براء بن معرور برخاست و دست پیغمبر را در دست گرفت و گفت:
آری سوگند به آن کس که تو را به راستی برانگیخت تو را مانند زن و فرزندانمان در پناه خود خواهیم گرفت پس ای رسول خدا صلی الله علیه و اله با ما بیعت کن که - به خدا سوگند - ما مرد جنگ و کار زاریم و...
أبوالهَيْثَم بن تَيَّهان نیز گفت: ای رسول خدا! ما با یهود هم پیمانیم، و چون به آئین تو در آئیم و پیمان خود را با آن ها بگسلیم آیا چنین نخواهد بود که اگر خدایت پیروزی داد تو به نزد خانواده ات باز خواهی گشت و ما را رها خواهی نمود؟! پیامبر صلی الله علیه و اله تبسّمی کرد و فرمود: پیوند ما آن چنان است که خون ما ،یکی و مرگ و زندگیمان نیز یکی خواهد بود اینک دوازده نفر از اشخاص مورد اعتماد و صاحب نفوذ خود را به من معرّفی کنید تا در میان شما نمایندگی مرا بر عهده داشته باشند.
در اجرای دستور پیغمبر دوازده نفر (نُه نفر از قبیلهٔ خزرج و سه نفر از قبیلهٔ اوس) را به حضرتش معرّفی کردند رسول خدا صلی الله علیه و اله رو به آنان کرد و فرمود: شما بر اقوام و بستگان خود سرپرستی خواهید داشت؛ همان گونه که شاگردان مسیح عیسی بن مریم این سِمَت را از جانب او به عهده داشتند من نیز کفالت و سرپرستی قومم یعنی همهٔ مسلمانان را به عهده خواهم داشت و نُقبا همگی این سمت را پذیرفتند...» (1)
داستان بیعت رضوان یا بیعت شجره در تاریخ طبری مغازی واقدی، امتاع الاسماع ،مقریزی کامل ابن اثیر و سیره ابن هشام به تفصیل آمده است که ما فشرده آن را در این جا میآوریم
ص: 623
«در سال ششم هجرت ماه ذی القعده پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به دنبال خوابی که دیده بود (1) أصحابش را برای انجام عمره بسیج کرد و همه مسلمانان را به شرکت در این سفر تشویق نمود و از قبایل اطراف نیز دعوت کرد که با حضرتش به مکه روند بسیاری از آن ها خودداری کردند ولی عده زیادی از مهاجران و انصار و گروهی از اعراب بادیه نشین که دعوت آن حضرت را پذیرفته بودند به همراه حضرتش رو به مکّه نهادند این جمعیّت که در حدود هزار و سیصد و یا هزار و ششصد نفر بودند هیچ سلاح جنگی به جز شمشیر که اسلحه مسافران محسوب می شد با خود همراه نداشتند.
رسول خدا صلی الله علیه و اله قبلاً فرموده بود: من برای انجام عمره می روم و سلاح و جنگ افزاری با خود بر نمی دارم و برای این که قریش و سایر مردم بدانند که آن حضرت قصد جنگ ندارد و تنها به خاطر زیارت خانه خدا حرکت کرده هفتاد شتر برای قربانی همراه خود برداشت و در «ذوالحلیفه» (2) لباس احرام پوشید.
افراد کاروان نیز به دنبال محرم شدن رسول خدا صلی الله علیه و اله لباس احرام پوشیدند و از آن جا به سوی مکّه عزیمت نمودند رسول خدا صلی الله علیه و اله همچنان پیش رفت تا به «عسفان» (3)
رسید در آن جا با خبر شد که قریش تصمیم گرفته اند از ورود او به مکّه جلوگیری نمایند و به همین منظور از شهر خارج شده و زن و بچّه های خود را به همراه آورده و دویست سوارکار رزمنده را به سرپرستی خالد بن ولید و یا عكرمة بن أبي جهل پیشاپیش ،خود برای جلوگیری از پیشرفت مسلمانان به سوی مکّه گسیل داشته و آن ها نیز تا «کراع الغمیم» به پیش آمده اند (4)
رسول خدا صلی الله علیه و اله چون چنان دید :فرمود کیست که ما را از راهی ببرد که لشکریان قریش در آن راه نباشند؟ مردی از قبیلهٔ اسلم :گفت من می توانم شما را از چنین راهی ببرم سپس جلو افتاد و آنان را از میان درّه ها و سنگلاخ ها و راه های دشوار عبور داد تا
ص: 624
این که به جائی بنام «ثنية المُراد» که منزلگاه «حدیبیّه» (1) بود رسیدند.
در آن جا شتر رسول خدا صلی الله علیه و اله از رفتن بازماند و دیگر پیش نرفت حضرتش به همراهان خود فرمود: همینجا پیاده شوید و منزل کنید.
در این جا فرستادگانی میان قریش و پیامبر صلی الله علیه و اله رفت و آمد کردند تا مشکل به نحوی حل شود. سرانجام «عثمان» از طرف پیامبر صلی الله علیه و اله مأموریّت یافت که این پیام را به أهل مکّه برساند که آن حضرت به قصد جنگ ،نیامده و تنها هدفش زیارت خانه خداست عثمان رهسپار مکه شد و پیام رسول خدا صلی الله علیه و اله را به اطّلاع قریش رسانید، ولی مشرکان عثمان را موقّتاً توقیف کردند و نگذاردند که به نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله باز گردد، همین امر باعث شد که در میان مسلمانان شایع شود که عثمان به دست قریش کشته شده است.
هنگامی که خبر کشته شدن عثمان به رسول خدا صلی الله علیه و اله، رسید فرمود از این جا حرکت نمی کنیم مگر این که با قریش .بجنگیم سپس در میان مسلمانان برخاست و فرمود خداوند به من فرمان داد تا از شما بیعت بگیرم مردم پیش آمدند و با آن حضرت که در زیر درخت بزرگ و سرسبزی نشسته بود بیعت کردند که از جنگ فرار نکنند و بعضی گفته اند که بیعت کردند تا پای جان ایستادگی کنند.
قریش گروهی را برای مذاکره به خدمت پیامبر صلی الله علیه و اله فرستاده بود، این گروه چون ماجرای بیعت را به چشم خود دیدند و مشاهده کردند که چگونه مسلمانان دسته دسته می آمدند و با رسول خدا صلی الله علیه و اله بیعت می نمودند منظرهٔ بیعت با رسول خدا صلی الله علیه و اله و آمادگی کامل مسلمانان برای جنگ رعب و وحشتی در دل آن ها افکند، و از این رو سخت ترسیدند و با پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله از در سازش درآمدند و به آن حضرت پیشنهاد صلح دادند...» (2)
این بیعت را از این جهت «بیعت رضوان» و «بیعت شجره» نامیده اند که در آیه 18 سورۀ «فتح» آمده است: ﴿ لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنْ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ﴾
خداوند از مؤمنان «راضی» شد هنگامی که در زیر «آن درخت» با تو بیعت
ص: 625
می کردند».
باری رسول خدا صلی الله علیه و اله و در مدّت حیاتش سه نوع بیعت با اصحابش انجام داد:
1. بیعت برای پذیرش اسلام
2. بیعت برای تشکیل حکومت اسلامی
3. بیعت برای جنگ
البته سوّمین بیعت آن حضرت نیز در حقیقت تجدید بیعت دوّم بود؛ زیرا حضرتش یاران خود را برای انجام عمره از مدینه بیرون آورده بود که حرکت عمره به یک حرکت جنگی مبدّل ،شد و این خلاف هدفی بود که آن حضرت اصحابش را به خاطر آن حرکت داده و از مدینه خارج ساخته بود و از این جهت لازم بود که برای این کار جدید و جنگ ،ناخواسته بیعتی از نو گرفته شود که رسول خدا صلی الله علیه و اله با اتکاء به وحی و فرمان الهی چنین کاری را انجام داد و همین عمل نتیجه بسیار مطلوبی به بار آورد که ترس شدید مشرکان قریش و اهالی مکّه و صلح حدیبیّه از نتایج جالب و مطلوب آن بود.
بنا بر آن چه تا این جا گفته شد روشن می شود که «بیعت در اسلام» علامت پیمانی است بین بیعت کننده از یک سو و بیعت گیرنده از سوی دیگر و محتوای آن اطاعت پیروی و حمایت و دفاع از بیعت گیرنده است که بر اساس ،آن بیعت کننده متعهد می شود که در انجام قراری که بینشان گذاشته ،شده مطیع و فرمانبردار باشد. چنان که خدای تعالی خطاب به پیامبرش فرموده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللهَ يَدُ اللهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ...﴾ کسانی که با تو بیعت می کنند (در حقیقت) با خدا بیعت ،کنند و دست خدا بالای دست ایشان است». (1)
بنابراین بیعت باید برای خدا باشد و قصد قربت در آن لازم است و بیعت کننده حقّ فسخ ندارد و شکستن آن حرام و از گناهان کبیره است چنان که خدای تعالی فرموده است: ﴿فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً﴾ پس هر کس که بیعت را بشکند تنها به زیان و ضرر خود آن را شکسته و هر کس بر آن چه با خدا پیمان بسته و فاکند به زودی خداوند به او پاداش بزرگ است و هر عطا خواهد فرمود. (2)
ص: 626
در این جا جهت تکمیل ،بحث قسمتی از روایاتی را که در منابع مهم و معتبر پیروان مکتب خلفا در مورد شرایط بیعت و اطاعت از امام در سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله آمده است می آوریم و دربارهٔ آن ها توضیح کوتاهی می دهیم و سپس به بحث و بررسی «بیعت أبی بکر» در مسأله خلافت و جانشینی پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم می پردازیم.
و اینک شرایط بیعت و اطاعت از امام در مکتب خلفا:
1- از عبدالله بن عمر روایت شده است که :گفت ما هرگاه با رسول خدا صلی الله علیه و اله بیعت می کردیم که شنوا و فرمانبردار حضرتش باشیم پیامبر خدا صلی الله علیه و اله می فرمود: ﴿ فِیمَا اِسْتَطَعْتَ﴾ (1) یعنی تا آن جا که بتوانی.
2- در روایت دیگری از قول جریر بن عبدالله آمده است که گفت: من با رسول خدا صلی الله علیه و اله بیعت کردم که شنوا و فرمانبردار حضرتش باشم که آن حضرت فرمود: ﴿فِیمَا اِسْتَطَعْتَ﴾ (2) یعنی بگو در حدّ توانائیم.
3- از هرماس بن زیاد روایت شده است که :گفت من دست پیش بردم که با رسول خدا صلی الله علیه و اله بیعت ،کنم اما چون نوجوانی کم سنّ و سال ،بودم رسول خدا صلی الله علیه و اله نپذیرفت و با من بیعت نکرد. (3)
4- در حدیثی از فرزند عمر روایت شده است که :گفت رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: بر هر فرد ،مسلمانی خواه ناخواه شنودن و فرمان بردن آن چه دوست دارد و ناخوش دارد واجب ،است مگر این که به انجام معصیتی مأمور ،شود که در آن صورت مجاز به شنودن و فرمان بردن نخواهد بود. (4)
5- در پایان یک حدیث طولانی از عبادة بن صامت آمده است که به عثمان گفت:
ص: 627
از رسول خدا صلی الله علیه و اله ابوالقاسم محمّد صلی الله علیه و اله شنیدم که فرمود بعد از من کسانی زمام امور شما را به دست خواهند گرفت که معروف را ،منکر ، و مُنکر را در نظر شما معروف جلوه می دهند ﴿ فَلا طَاعَةَ لِمَنْ عَصى الله تبارَكَ وَ تَعالَی فَلا تَعتلوا بِرَبِّكُم﴾: پس فرمانبرداری از کسی که خدای تبارک و تعالی را نافرمانی کند روا نیست پس با خدای خود در نیفتید. (1)
با بررسی کلمهٔ «بیعت» در سنت پیامبر صلی الله علیه و اله در می یابیم که بیعت بر سه پایه اصلی استوار است:
1- بیعت کننده
2- بیعت گیرنده
3- فرمانبرداری از انجام موادّ و مقرّرات بیعت
پس به این ،ترتیب با توجه به روایاتی که دربارۀ بیعت و اطاعت از امام متذکر شدیم بیعت در اسلام هنگامی تحقق می پذیرد که شرایط سه گانه زیر در آن مراعات شده باشد:
1- بیعت کننده شایستگی بیعت کردن و شرایط آن را دارا بوده و در انجام بیعت کاملاً آزاد باشد.
2- بیعت گیرنده شایستگی و لیاقت آن را داشته باشد که با او بیعت شود.
3- بیعت برای موضوعی باشد که اقدام به آن در نظر شرع اسلام درست و روا باشد.
،بنابراین بر اساس مقررات شرعی و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله که برای بیعت شرایط خاصّی در نظر گرفته شده به این نتیجه می رسیم که:
1- بیعت نابالغ و دیوانه درست نیست
2- بیعت به اجبار و زور با کسی که آشکارا مرتکب خلاف و گناه می شود صحیح نیست.
3- بیعت برای انجام گناه و معصیت باطل است.
،حال باید دید که بیعت با ابوبکر چگونه و تحت چه شرایطی انجام گرفت؟
ص: 628
برای این که این موضوع کاملاً روشن شود به رویداد تاریخی صدر اسلام و رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله باز می گردیم و ماجرای سقیفه و بیعت با ابوبکر را به طور فشرده مورد بررسی قرار می دهیم تا معلوم شود که بیعت آن چنانی که در سقیفه انجام گرفت از نظر اسلام تا چه حد قابل قبول است
همان گونه که پیش تر - در بخش پنجم کتاب - گفتیم ظهر روز دوشنبه بود که رسول خدا صلی الله علیه و اله برای همیشه دیده از جهان فرو بست در آن هنگام أبوبکر در مدینه نبود و در منزل شخصی خود در «سنح» به سر میبرد، امّا «عُمَر» در مدینه بود و اجازه خواست تا بر بالین پیامبر صلی الله علیه و اله حاضر شود.
عائشه :گوید عمرو مغيرة بن شعبه پس از آن که اجازه گرفتند به حجره رسول خدا وارد شدند و پارچه ای را که بر صورت رسول خدا صلی الله علیه و اله کشیده بودند به کنار زدند عمر با دیدن صورت پیامبر صلی الله علیه و اله بانگ برداشت «آه» رسول خدا صلی الله علیه و اله چه سخت بیهوش افتاده .است» مغیره :گفت ای عمر! به خدا قسم رسول خدا صلی الله علیه و اله از دنیا رفته است عُمَر گفت تو دروغ می گوئی رسول خدا صلی الله علیه و اله هرگز نمرده است...
آن گاه «عُمَر» از اطاق بیرون آمد و در میان حاضران پشت سر هم می گفت رسول خدا نمرده بلکه پیش خدا رفته است...
در این هنگام تلاوت آیه ای از «ابن ام مکتوم» به گوش رسید که می خواند:
﴿وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِيْن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ﴾: (1) محمّد نیست مگر پیغمبری که پیش از او پیامبرانی آمده و در گذشته اند آیا اگر او بمیرد یا کشته شود شما به عقب بر می گردید؟
،همچنین عبّاس بن عبدالمطلب :گفت بیگمان پیامبر خدا از دنیا رفته است....
امّا با این همه «عُمَر» از کار خود باز نایستاد و همچنان می غرّید و تهدید می کرد تا این که کف بر لب هایش نشست.
پس از این سالم بن عبید - یا فرد دیگری – به سُنح رفت و خبر فوت رسول خدا را
ص: 629
به اطلاع أبوبکر رسانید.
میدان داری عُمَر همچنان ادامه یافت تا این که ابوبکر از راه رسید و به جمع حاضران پیوست و در تأیید مرگ پیامبر صلی الله علیه و اله همان آیه ای را که ابن ام مکتوم خوانده بود بر عمر خواند و در این هنگام بود که وی آرام گرفت.
آن گاه این دو نفر همراه با أبو عبیدهٔ جرّاح با شتاب هر چه تمام تر روانه «سقیفه» شدند و عُویم بن ساعده و معن بن عدی و عبدالرحمن بن عوف نیز به آن ها پیوستند. (1)
أحمد بن عبدالعزیز جوهری به نقل از أبوزيد عمر بن شبّه می گوید: ابوبکر دست عُمَر و مرد دیگری از مهاجران را که می گویند ابو عبیده (جرّاح) بوده است گرفت تا پیش انصار که أنصار که در سقیفه بنی ساعده و نزد سعد بن عباده جمع شده بودند برود.
عمر می گوید: من به أبوبکر گفتم بگذار من سخن بگویم... أبوبکر گفت نه خودم سخن می گویم و به خدا سوگند چون پیش انصار رسیدیم هر آن چه من در دل داشتم و می خواستم بگویم ابوبکر همان را گفت.
گوید: ابوبکر خطاب به انصار چنین گفت: ای گروه أنصار! هیچ مسلمانی حق شما را منکر ،نیست به خدا سوگند ما هرگز به خیری نرسیده ایم مگر این که شما با ما در آن شریک بوده.اید شما پناه و یاری دادید و همکاری و مواسات کردید ولی خودتان به خوبی می دانید که عرب از هیچ کس جز امیری که از قریش باشد اطاعت نمی نماید و بر حکومت دیگری سر تسلیم فرود نمی آورد قریش از اقوام و خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و اله از لحاظ قرابت و خویشی از همهٔ اعراب به او نزدیک تر و خانه و سرزمین آنان از همه بهتر و از لحاظ زبان از همه فصیح تر و از نظر زیبایی از همه زیباروی ترند شما پیشگامی و آزمون های پسر خطاب را در اسلام دیده و شناخته اید، بیائید با او بیعت کنیم.
عمر گفت: ما فقط با تو بیعت می.کنیم خود عمر می گوید: من نخستین کسی بودم که دست دراز کردم تا با ابوبکر بیعت کنم در این هنگام مردی از انصار دست خود را میان دست من و دست ابوبکر درآورد و پیش از من با او بیعت کرد مردم برای بیعت با أبوبكر ، بستر سعد بن عباده را لگدکوب کردند گفته شد مواظب باشید که سعد را
1 .ص: 630
کشتید! عمر گفت خداوند سعد را بکشد مردی از انصار برجست و گفت:
﴿أَنَا جُذَیْلُهَا اَلْمُحَکَّکُ وَ عُذَیْقُهَا اَلْمُرَجَّبُ﴾: (کنایه از این که من خردمندی هستم که باید از رأی او بهره برد و مردی کار دیده و آزموده ام). (1)
او را گرفتند و لگدی بر شکمش زدند و دهانش را پر از خاک کردند. (2)
در روایت یعقوبی آمده است: مردم برای بیعت با ابوبکر از روی سعد و فرشی که برای او گسترده شده بود می پریدند و نزدیک بود که سعد پایمال شود. جمعی که اطراف سعد را گرفته بودند فریاد زدند: مواظب باشید که سعد را لگدمال نکنید عُمر پاسخ داد: او را بکشید. که خدا وی را بکشد. (3)
طبری گوید مردم از هر طرف برای بیعت با أبوبكر هجوم آوردند و نزدیک بود بن عباده را لگدمال ،کنند گروهی از یاران سعد :گفتند مواظب سعد باشید او لگدمال نکنید عمر :گفت او را بکشید که خدا وی را بکشد. سپس خود را بالای سر رسانید و گفت می خواهم چنان تو را پایمال کنم که اعضایت درهم .شکند در این هنگام (قیس بن) سعد، ریش عُمر را گرفت و گفت به خدا سوگند اگر یک تار مو از سر او کم کنی با یک دندان سالم باز نخواهی گشت.
أبوبکر بانگ زدای عمر آرام باش که در این موقع حسّاس بیش تر به آرامش نیاز داریم پس عُمر برگشت و سعد را به حال خود گذاشت.
در این هنگام سعد رو به عمر کرده :گفت به خدا سوگند اگر می توانستم بپاخیزم چنان غرّشی از من در اطراف و کوچه های مدینه می شنیدی که خود و یارانت را از وحشت در سوراخ پنهان می نمودی به خدا قسم نزد گروهی می فرستادمت که فرمانبردار آنان بودی نه .فرمانروا پس روی به یاران خود نمود و گفت مرا از این جا بیرون برید یارانش وی را به دوش گرفته به منزلش بردند. (4)
ص: 631
در صحیح بخاری - که مهم ترین کتاب روایتی اهل سنّت است - اشاره ای از عایشه نیز به این مطلب آمده است او پس از نقل حکایت سقیفه می گوید:
«عمر مردم را تهدید کرد و ترسانید و بدون تردید در میان آنان نفاقی وجود داشت که بدین ترتیب خداوند آن را باز گردانید». (1)
طبری :گوید در آن روز قبیلهٔ أسلم به مدینه آمده ،بودند جمعیّت آنان به حدی بود که کوچه های مدینه بر آنان تنگ شد آن ها با ابوبکر بیعت ،کردند، و عُمر بارها می گفت: همین که قبیله اسلم را دیدم یقین کردم که پیروزی با ماست. (2)
امّا علّت آمدن طایفهٔ أسلم به مدینه را شیخ مفید در کتاب الجمل خویش بدین صورت آورده است:
آن ها برای خرید کالا و خواربار به مدینه آمده بودند به آنان گفته شد: بیائید با ما کمک کنید تا برای خلیفهٔ رسول خدا صلی الله علیه و اله بیعت بگیریم پس از آن ما به شما خواربار می دهیم این بود که عشیره أسلم تطمیع شده به یاری ابوبکر برخاستند. (3)
زبیر بن بکّار گوید: چون کار بیعت ابوبکر در سقیفه صورت گرفت کسانی که با وی بیعت کرده بودند او را با هلهله و شادی به مسجد رسول خدا صلی الله علیه و اله بردند (4)
مورّخان و دانشمندان اسلامی چگونگی حمله به خانه فاطمه زهرا علیها السلام و جسارت به ساخت دختر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله و برخورد با کسانی که در آن جا گرد آمده بودند، در منابع تاریخی خود چنین آورده اند:
گروهی از مهاجران از جمله علی بن ابی طالب و زبیر که از بیعت با ابوبکر سرپیچی کرده بودند مسلّح و خشمگین به خانه فاطمه علیها السلام وارد شدند. (5)
ص: 632
به أبوبکر و عمر گزارش دادند که جمعی از مهاجران و انصار در خانه فاطمه دختر پیامبر صلی الله علیه و اله خدا پیرامون علی بن أبی طالب گرد آمده اند و قصد دارند که به خلافت با علی بن ابی طالب بیعت کنند. (1)
پس أبوبكر به عمر بن خطّاب دستور داد تا به خانه فاطمه رود و آن ها را از آن جا بیرون آورد و به وی گفت: اگر مقاومت کردند و از بیرون شدن خودداری نمودند با آن ها .بجنگ
عمر در اجرای فرمان أبوبکر با شعله آتشی که به همراه داشت و به قصد آتش زدن خانه برداشته بود رو به خانه فاطمه نهاد. چون فاطمه چنان ،دید، فرمود ﴿ یابن الخطّاب أجئت لتحرق دارنا؟ قال: نعم، أو تدخلوا فى ما دخلت فيه الأمّة﴾: ای پسر خطّاب! آماده ای تا خانه ما را آتش بزنی؟ عمر پاسخ داد ،آری مگر آن که با مردم هماهنگ شوید (2) (و با أبوبكر بیعت کنید).
علی متّقی در کنز العمّال آورده است که عمر به فاطمه گفت: با این که می دانم رسول خدا هیچ کس را به اندازۀ تو دوست نمی داشت ولی این حقیقت هرگز مرا از تصمیم خود باز نمی دارد و آن این که اگر این چند نفر در خانه تو اجتماع دستور کنند، خواهم داد که در خانه را به روی تو آتش بزنند. (3)
و در أنساب الأشراف بلاذری آمده است:
أبوبکر برای بیعت گرفتن از علی دنبال وی فرستاد ولی او بیعت نکرد، آن گاه عمر با شعله آتش به سوی خانه وی رهسپار گشت.
فاطمه علیها السلام - بر در خانه با وی روبرو گردید و به او گفت: آیا توئی که می خواهی دَرِ خانه ام را آتش زنی؟
عُمَر گفت: آری!! این کار آن چه را که پدرت آورده است محکم تر می سازد. (4)
أبوبكر جوهری از قول أبو زيد عمر بن شبه نقل می کند که می گفته است: عمر همراه مردانی از انصار و شماری از مهاجران کنار خانه فاطمه علیها السلام آمد و بانگ برداشت:
ص: 633
سوگند به کسی که جان من در قبضهٔ اوست یا برای بیعت بیرون می آئید و یا این که این خانه را بر شما آتش می زنم... (1)
در روایت ابن قتیبه آمده است هنگامی که متخلّفان از بیعت با ابوبکر در خانه علی علیه السلام گرد آمده بودند عمر آمد و آنان را برای بیعت با ابوبکر فرا خواند ولی آن ها اعتنائی نکرده و از خانه بیرون نیامدند پس عمر هیزم خواست و گفت به خدایی که جان عمر در دست اوست سوگند یاد می کنم که باید بیرون بیائید وگرنه خانه را با همهٔ کسانی که در آنند آتش می زنم!
به عمر گفته شد ای با حفص! فاطمه علیها السلام در این خانه است. پاسخ داد: باشد!! (2)
أبوبكر جوهری می گوید: ابوبکر گفت ای عمر! خالد بن ولید کجاست؟ گفت: همین جاست :گفت شما دو تن بروید و علی و زبیر را پیش من بیاورید. آن دو تن رفتند عمر وارد خانه شد و خالد بیرون در خانه ایستاد عمر به زبیر :گفت: این شمشیر چیست؟ :گفت آن را آماده کرده ام تا با علی بیعت کنم.
در خانه گروه بسیاری بودند که از جمله ایشان مقداد أسود و عموم هاشمیان بن ،بودند «عُمَر» شمشیر را از دست زبیر بیرون کشید و بر سنگی که در خانه بود زد و شکست و سپس دست زبیر را گرفت و کشید و از خانه بیرون آورد و گفت: اي خالد! مواظب این .باش خالد او را گرفت بیرون خانه هم همراه خالد جمع بسیاری از مردم بودند که ابوبکر آنان را برای پشتیبانی آن دو گسیل داشته بود.
عمر، بار دیگر وارد خانه شد و به علی گفت: برخیز و بیعت کن علی خودداری کرد عمر دست او را گرفت و گفت برخیز او بر ،نخاست عمر او را کشید و همان گونه که با زبیر رفتار کرده بود رفتار کرد و خالد او را گرفت و عمر و همراهانش آن دو را با تندی و خشونت می بردند مردم هم جمع شده بودند و می نگریستند و کوچه های مدینه انباشته از مردان شده بود و چون فاطمه علیها السلام دید که عمر با آن دو نفر چگونه رفتار کرد، فریاد برآورد و شیون زد و گروه بسیاری از زنان بنی هاشم و دیگران با او جمع و همراه شدند و بر در حُجرۀ خویش آمد و با صدای بلند :گفت ای ابوبکر! چه زود بر خاندان
ص: 634
رسول خدا صلی الله علیه و اله حمله آور ،دید به خدا سوگند که دیگر تا هنگام مرگ با «عمر» سخن نخواهم گفت. (1)
هم ،چنین ابوبکر جوهری گوید: عُمَر - همراه گروهی که اسید بن حضیر و سلمة بن أسلم نیز در زمره آنان بودند به خانه فاطمه علیها السلام آمد و به کسانی که آن جا بودند گفت: بروید و بیعت کنید آنان نپذیرفتند و زبیر در حالی که شمشیر در دست داشت بیرون آمد عمر به همراهان خود گفت:
مواظب این سگ ،باشید سلمة بن أسلم برجست و شمشیر را از دست زبیر بیرون کشید و آن را به دیوار زد و سپس او و علی علیه السلام را در حالی که بنی هاشم همراهشان بودند حرکت دادند و با خود بردند و علی علیه السلام می گفت: من بنده خدا و برادر رسول خدایم
آنان او را پیش ابوبکر آوردند و به او گفته شد بیعت کن گفت: من به این حکومت از شما سزاوارترم من با شما بیعت نمی کنم و این شمائید که باید با من بیعت کنید شما این حکومت را از دست انصار بیرون کشیدید و برهان و استدلالتان این بود که شما از خویشاوندان پیامبرید و آنان هم حکومت را به شما واگذار کردند و اینک من نیز به همان برهان و دلیل که شما با انصار احتجاج کردید بر شما حجّت می.آورم اگر از خدا می،ترسید از خویشتن نسبت به ما انصاف دهید و همان حقی را که انصار برای شما شناختند شما هم آن را برای ما بشناسید و رعایت کنید و در غیر این صورت بدانید که ستم می کنید
عُمَر :گفت دست از تو برداشته نمی شود تا بیعت کنی علی علیه السلام در جواب او گفت ای عمر شیری را بدوش که نیمی از آن برای خودت .باشد امروز اساس کار را به نفع او استوار کن تا فردا آن را به تو باز گرداند به خدا قسم هرگز نه سخن تو را می پذیرم و نه با او بیعت می کنم... (2)
،همچنین ابن قتیبه در تاریخ الخلفای خود «الامامة و السّیاسه» آورده است که: عُمر نزد ابوبکر آمد و گفت آیا از این متخلف بیعت نمی گیری؟ ابوبکر به غلامش قُنفذ
ص: 635
:گفت برو و علی علیه السلام را نزد من فرا خوان او به سوی علی علیه السلام رفت و علی علیه السلام پرسید چه می خواهی؟ گفت خلیفهٔ رسول خدا صلی الله علیه و اله تو را خواسته است علی علیه السلام در جواب او گفت چه زود بر رسول خدا صلی الله علیه و اله دروغ .بستید قنفذ برگشت و سخن علی علیه السلام را به أبوبکر باز گفت... عمر برای بار دوّم به ابوبکر :گفت به این متخلف مهلت مده.
أبوبکر به قُنفذ گفت: برگرد و به او بگو که امیرالمؤمنین (= أبوبکر) از تو می خواهد که با وی بیعت کنی! قنفذ آمد و پیغام ابوبکر را به علی علیه السلام رسانید، علی علیه السلام صدای خود را بلند کرد و فرمود: سبحان الله؛ چیزی را ادّعا می کند که مربوط به او نیست پس بازگشت و پیام امام علیه السلام را به ابوبکر رسانید.
چون ابوبکر این پیام امام را ،شنید مدّتی طولانی گریست عمر از جای برخاست و به همراه گروهی از هواداران ابوبکر به راه افتاد تا این که به دَرِ خانه فاطمه علیها السلام آمدند و در خانه را به شدّت .کوبیدند چون فاطمه علیها السلام صدای آن ها را شنید با صدای بلند فریاد برآورد:
﴿ يا أَبَتِ يا رسول الله ماذا لَقِينَا بَعْدِكَ مِنْ إبن الْخَطَّابِ وَ ابْنِ أَبِي قُحَافَةَ﴾
ای پدر! ای رسول خدا! بعد از تو چه بلاها از پسر خطاب و پسر ابو قحافه کشیدیم.
برخی از مردم که صدای فاطمه علیها السلام و گریه او را شنیدند در حالی که می گریستند از آن جا برگشتند؛ لیکن عمر با گروهی ایستادند و علی علیه السلام را با زور و اجبار از خانه بیرون کشیدند و او را با خود به نزد ابوبکر بردند و به او گفتند بیعت کن گفت: اگر بیعت نکنم چه می شود؟ گفتند به خدا سوگند که گردنت را می زنیم فرمود ،بنابراین بنده خدا و برادر رسول خدا را خواهید ،کشت عمر :گفت أمّا بنده خدا ،آری ولی برادر رسول خدا صلی الله علیه و اله نه(!) و أبوبکر در این میان ساکت بود و هیچ سخنی نمی گفت. عمر :گفت آیا دربارهٔ او دستوری نمی دهی؟ ابوبکر گفت: مادامی که فاطمه علیها السلام در کنار اوست او را به چیزی مجبور ،نمی کنم در این هنگام علی علیه السلام خود را به قبر رسول خدا صلی الله علیه و اله رسانید و در حالی که می گریست رسول خدا صلی الله علیه و اله را مخاطب قرار داده و گفت:
یا ﴿يا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَ كَادُوا يَقْتُلُونَنِي﴾، (1) ای فرزندِ مادرم! این گروه
ص: 636
مرا خوار و ضعیف شمردند و نزدیک بود مرا بکشند.» (1)
نظّام (2) ، نیز گوید: عُمَر در روز بیعت آن چنان به شکم و پهلوی فاطمه زد که «محسن» فرزندی را که در شکم داشت سقط کرد و او همچنان فریاد می کشید: خانه را با اهلش آتش زنید در حالی که در خانه جز علی و حسن و حسین کسی دیگر نبود (3)
ابن أبى الحدید در ضمن پاره ای از اخبار «عُمَر» می نویسد: این عمر بود که بیعت ابوبکر را استوار کرد و مخالفان را فرو کوبید و شمشیر زبیر را که از غلاف بیرون کشیده بود در هم شکست و بر سینه مقداد کوفت و در سقیفه بنی ساعده سعد بن عباده را لگدکوب کرد و گفت او را بکشید که خدایش بکشد و هموست که بینی حباب بن منذر را در هم کوفت... و این عمر بود که کسانی از بنی هاشم را که به خانه فاطمه علیها السلام پناه برده بودند بیم داد و از آن جا بیرون کشید و اگر «عُمَر» نبود برای أبوبكر خلافتی صورت نمی گرفت و پایدار نمی ماند.» (4)
آری، بیعتی که در مدینه برای خلافت ابوبکر به عمل آمد، نخست با مشت و لگد و شعارهای قبیله گرائی در سقیفه بنی ساعده و سپس با رشوه و وعده مواد خوراکی به قبیلهٔ صحرانشین ،اسلم و در خاتمه با تهدید و ارعاب و شعله آتش بردن به در خانه فاطمه زهرا علیها السلام و مضروب ساختن وی و سقط فرزندش «محسن» تکمیل گردید.
آن چه را که گفتیم چگونگی بیعت گرفتن برای خلافت ابی بکر در شهر مدینه بود، اما همین موضوع در خارج از مدینه و آن چه در آن جا روی داده بود به کلّی فرق می کرد. :زیرا هر کس که از بیعت با ابوبکر و پرداخت زکات و مالیات به او و کارگزارانش خودداری می نمود بدون هیچ ملاحظه ای خودش به تیغ جلاد سپرده می شد زن و فرزندش به اسارت می رفت و اموالش مصادره می گردید!!!
ص: 637
بلائی که بر سر مالک بن نویره (1)، صحابی و نمایندهٔ پیامبر خدا در قبیله تمیم و خانواده اش و دیگر قبایل عرب به عنوان ارتداد آمد (2)، از همین قبیل است که هم اینک برای روشن شدن اذهان به بررسی این موضوع می پردازیم.
ابن حجر عسقلانی «در اصابه» در شرح حال مالک بن نُویره می گوید:
مالك بن نویره از قبیلهٔ یربوع تمیمی کنیه اش أبو حنظله و لقبش جغول (غیرتمند) است.
مرزبانی :گوید وی شاعری عالی مقام بود و در میان مردان جنگی قبیله یربوع سواری نامدار به شمار می رفت و خود یکی از اشراف آن قبیله در عصر جاهلیّت بود، پس از آن که اسلام آورد پیامبر صلی الله علیه و اله وی را متصدّی زکات سالیانه قبیله خود قرار داد، و چون پیامبر صلی الله علیه و اله رحلت نمود از پرداخت زکاتی که جمع کرده بود به دولت وقت (یعنی ابوبکر) خودداری کرد و آن را در میان خویشاوندان خود تقسیم نمود... (3)
مالک و خانواده اش در خانه خود آرمیده بودند که ناگاه به محاصره لشکریان خالد بن ولید .در آمدند مالک و همراهانش برای دفاع از خود مسلح ،شدند لشکریان خالد بانگ برداشتند که ما مسلمانیم آن ها نیز فریاد زدند که ما هم مسلمانیم لشکریان خالد :گفتند اگر راست می گوئید اسلحهٔ خود را بر زمین بگذارید آن ها اسلحه خود را بر زمین گذاشتند و سپس با ایشان به نماز برخاستند ، ولی پس از آن سپاهیان خالد برخاسته (4) و همگی آن ها را دستگیر نموده و به نزد خالد بردند.
ص: 638
زن ،مالک که از زیبارویان زمان خود بود نگران و پریشان از سرنوشت شوهرش در پشت سر مالک ایستاده بود همین که چشم خالد بر آن زن افتاد، فرمان داد تا گردن مالک را بزنند مالک که مطلب را با فراست دریافته بود به خالد گفت: این زن مرا به کشتن داد خالد :گفت بلکه خداوند تو را به جرم خروج از اسلام به کشتن داده است مالک :گفت ما افرادی مسلمان و متعهد به اسلام می باشیم
امّا چه فایده که فرمان خالد کار خود را کرد و با اشارهٔ او «ضرار بن أزور» صدا را در گلوی مالک درهم شکست و تن بی سرش را به روی زمین در خاک و خون غلطانید. آن گاه ناجوانمردانه دستور داد تا مالک و دیگر یاران او را که بیجرم و گناه کشته سر بودند پایۀ دیگ قرار دهند و در همان شب در حالی که هنوز بدن مالک به خاک سپرده نشده بود با بیوۀ جوان او در آویخت و همبستر گردید و این در حالی بود که نسیمی ملایم تن بی سر مالک را در پشت حجله دامادی خالد نوازش می داد. (1)
زیاد بن لبید بیاضی کارگزار ابوبکر در قبایل ،کنده ماده شتری را که سخت مورد علاقه جوانی از قبیلهٔ مزبور بود به عنوان زکات .گرفت آن جوان بسیار خواهش کرد که شاید زیاد دست از آن شتر بردارد و به جای آن شتری دیگر از او بگیرد، اما زیاد به بهانه این که بر آن شتر داغ زکات نهاده است زیر بار نرفت. (2)
جوان ناامید و سر خورده از نزد زیاد بیرون آمد و شکایت خود را به یکی از سران قبیله به نام حارثة بن سراقة برد و به او گفت که زیاد بن لبید ناقه ای را که سخت مورد علاقه او می،باشد جزء شترهای صدقه گرفته و بر آن داغ دولتی نهاده است تو بیا و با او صحبت کن شاید که سخن تو را بشنود و آن را با شتری دیگر از من معاوضه کند.
حارثه پذیرفت و با آن جوان به نزد زیاد رفت و به او گفت چه می شود که که بر این
ص: 639
جوان منت بگذاری و ناقه او را با گرفتن شتری دیگر عوض نمایی؟ زیاد گفت: بر آن ناقه داغ زکات گذاشته شده و چنین چیزی غیر ممکن است!
بعد از این ،گفتگو بین زیاد و حارثه سخنانی رد و بدل شد که باعث گردید تا حارثه به خشم آید این بود که حارثه خود به میان شتران صدقه رفت و ناقه مورد جوان را بیرون کشید و به دست او داد و گفت شترت را بگیر و ببر و اگر کسی مزاحم تو شد، سر و کارش با شمشیر من خواهد بود آن گاه روی به زیاد کرد و گفت مادام که رسول خدا صلی الله علیه و اله و در قید حیات بود ما فرمانبردارش ،بودیم تازه اگر بعد از او یکی از افراد خانوادۀ او زمام امور را به دست می گرفت همچنان فرمانبردار باقی می ماندیم اما این که فرمانبردار پسر ابو قحافه ،باشیم .خیر ابوبکر نه بر گردن ما حق اطاعت دارد و نه قید بیعتی آن گاه حارثه اشعاری سرود که در ضمن آن آمده بود:
اطعنا رسول الله اذ كان بيننا *** فيا عجباً ممن يطيع ابابكر
پیامبر تا در میان ما بود فرمانبردارش بودیم شگفت از کسانی است که فرمانبردار ابوبکر باشند.
حارث بن معاویه نیز که یکی دیگر از سران و سردمداران قبیله کنده بود به زیاد :گفت تو ما را به فرمانبرداری از کسی می خوانی که نه به ما درباره او سفارشی شده و نه به شما زیاد :گفت حرف تو درست است ،اما ما ابوبکر را برای حکومت انتخاب کرده ایم حارثه :گفت بگو ،ببینم چطور شد که شما خانواده اش را که شایسته تر از دیگران در به دست گرفتن حکومت پیغمبر بودند کنار گذاشتید در صورتی که خداوند در قرآن می فرماید: ﴿وَ أُولُوا الأَرحَامِ بَعْضُهُم أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله﴾. (در کتاب خدا، خویشاوندان بر دیگران مقدم ترند) زیاد پاسخ داد: مهاجران و انصار صلاح کار خود را بهتر از تو می دانند حارث :گفت نه به خدا ،قسم بلکه حسادتتان مانع شد تا بگذارید خانوادهٔ پیغمبر به حکومت برسند من دلم گواهی نمی دهد که پیغمبر از دنیا برود و کسی را برای رهبری امت خویش به جانشینی خود تعیین نکرده باشد سپس با تندی و خشم به زیاد :گفت ای مرد از این جا برو که بر خلاف ما سخن می گویی و آهن سرد می کوبی سپس چنین سرود:
كان الرسول هو المطاع فقد مضى *** صلى عليه الله لم يستخلف
زیاد که اوضاع را مساعد خود نیافت شترهای صدقه را پیشاپیش به مدینه فرستاد
ص: 640
و سپس خود به راه افتاد و در مدینه بر ابوبکر وارد شد و ماجرا را گزارش کرد.
آن گاه ابوبکر چهار هزار رزمنده در اختیار او نهاد و وی را مأمور جنگ با قبایل کنده نمود.
زیاد به حضرموت رفت و در مسیر خود بر هر یک از قبایل کنده که می گذشت ناگهان بر آن ها هجوم می برد و از دم تیغشان می گذرانید و زنان و کودکانشان را به اسارت می.برد او ناگهان بر قبیلهٔ بنوهند حمله برد و گروه بسیاری از مردان ایشان را کشت و زنان و فرزندانشان را به اسارت برد همچنین بر قبیله بنی العاقل، که بنی العاقل، که بی خبر از همه جا در خانه های خود خوابیده بودند یورش برد که ناگاه فریاد زنانشان هجوم بی امان زیاد و همراهان او را به مردان خبر داد در نتیجه این هجوم برق آسا مردان قبیله به زحمت توانستند ساعتی در برابر نیروی زیاد بن لبید مقاومت کنند ولی ناگزیر روی به هزیمت نهادند پس زیاد زنان و کودکان ایشان را به اسارت برد و دار و ندارشان را چپاول کرد.
همچنین او در نیمه شب بر قبیلهٔ بنو حجر حمله کرد و دویست تن از افراد آن ها را از دم تیغ گذرانید و پنجاه نفر را به زنجیر کشید و زنان و فرزندان آن ها را به اسارت برد و بقیه نیز فرار کردند.
در چنین هنگامه هایی بود که اشعث بن قیس یکی دیگر از سران و فرمانروایان قبایل ،کنده به مقابله زیاد شتافت و سرانجام او را در شهر تیم به محاصره خود درآورد و همه اموالی را که او چپاول کرده بود پس گرفت و به صاحبانشان باز گردانید و زنان و کودکان را هم آزاد کرد تا به خانه های خود باز گردند.
چون این اخبار به گوش ابوبکر ،رسید نامهای به عنوان اشعث نوشت و او را بنواخت و به الطاف خویش امیدوارش کرد.
اشعث چون نامه را دریافت نمود رو به فرستاده ابوبکر کرد و گفت رفیق تو ما را به گناه مخالفتمان با او به کفر متهم کرده اما رفیقش را با این همه خونی که از خانواده و بستگان بیگناه من ،ریخته کافر نخوانده است؟ فرستاده ابوبکر گفت آری درست است تو کافر شده ای؛ زیرا خداوند تو را به جرم مخالفت با همبستگی مسلمانان کافر خوانده است.
با شنیدن این سخن نوجوانی از عمو زادگان اشعث برجست و سر فرستاده ابوبکر را
ص: 641
با یک ضربه شمشیر بینداخت و اشعث هم او را آفرین گفت و بر کارش مهر تأیید نهاد! اما هواداران اشعث را این کار وی ناخوش آمد پس از او روی بگردانیدند و بجز دو هزار ،سپاهی وی را در آن موقعیت تنها گذاشتند.
زیاد بن لبید نیز ماجرای محاصره خود و کشته شدن فرستاده خلیفه را به دست یکی از بستگان اشعث و دیگر مسائل را به ابوبکر گزارش کرد. خلیفه هم با مسلمانان به مشورت نشست و راه چاره را در مقابله با اشعث از ایشان جویا شد
ابو ایوب انصاری :گفت کندیان از نظر تعداد بسیارند و اگر هماهنگ شوند انبوهی عظیم ،گردند اگر تو امسال سپاهیان خود را از مزاحمت ایشان فراخوانی در آن صورت امید می رود که آن ها نیز با تو از در سازش درآیند و سال دیگر زکات مال خود را با میل و رغبت به تو بپردازند ابوبکر :گفت به خدا سوگند اگر آن ها از آن مقدار که پیامبر صلی الله علیه و اله خدا برای آنان تعیین کرده حتی یک پای بند شتر به من کمتر بدهند با ایشان می جنگم تا تسلیم شوند!
آن گاه به عكرمة بن جهل نوشت با یاری مکیانی که دعوتش را اجابت می کنند به یاری زیاد بشتابد و افراد قبایل میان راه را هم به جنگ با اشعث و یاری خود بخواند.
عکرمه در اجرای فرمان خلیفه با دو هزار رزمنده قریش و هواداران و همپیمانان ایشان به سوی مارب پیش راند این خبر مردم دبا را سخت ناراحت کرد آنان گفتند ما همبستگان و خویشاوندان کندی خود را به دست دشمن رها کرده این جا آرام نشسته ایم؟ پس با یک حرکت سریع مرکز حکومت را اشغال و کارگزار ابوبکر را از آن جا بیرون کردند و تصمیم گرفتند تا با مشغول کردن عکرمه او را از جنگ با خویشان خود باز دارند این خبر ابوبکر را سخت به خشم آورد پس طی نامه ای به عکرمه فرمان داد تا در مسیر خود به دبا حمله کند و مردم آن جا را سخت گوشمالی دهد و اسیرانشان را هم به مدینه گسیل دارد در پی این ،فرمان عکرمه به دبا حمله برد و با مردم آن جا بسختی جنگید تا این که آن ها را به محاصره خود درآورد مردم دبا در ازای پرداخت زکات خواستار صلح ،شدند ولی عکرمه جز به تسلیم شدنشان رضا نداد آن ها هم ناگزیر تسلیم شدند و عکرمه پیروزمندانه پای به درون قلعه ایشان گذاشت و سران و اشراف ایشان را در بند کشید و گردن زد و زنان و کودکان آن ها را به اسارت برد و داراییشان را مصادره کرد و بقیه را هم به مدینه روانه کرد ابوبکر تصمیم به اعدام مردان اسیر و
ص: 642
قسمت کردن زنان و فرزندان ایشان داشت ولی عمر :گفت ای جانشین رسول خدا! اینان همه مسلمانند و بجدّ سوگند می خورند که از اسلام بر نگشته اند پس ابوبکر آن ها را به زندان انداخت که تا پایان عمر ابوبکر در زندان بودند و عمر که به خلافت نشست ایشان را آزاد ساخت
عکرمه پس از پایان کار مردم دبا به یاری زیاد شتافت اشعث هم چون از این رویداد با خبر شد به علت کمی یاران به قلعهٔ نجیر پناه برد و زنان خود و یارانش را در آن جا گرد آورد خبر اشعث به گوش کسانی رسید که با کشته شدن فرستاده ابوبکر از گرد وی پراکنده شده بودند لذا از این که عمو زاده های خود را در محاصره دشمن رها کرده بودند خود را ملامت نمودند و بار دیگر عازم جنگ شدند خبر حرکت ،کندیان زیاد را سخت ناراحت کرد ولی عکرمه به او گفت نظر من این است که تو همچنان اشعث و یارانش را در محاصرهٔ خود داشته باشی و من به جنگ کندیان بروم زیاد :گفت فکر خوبی است اما اگر بر ایشان دست یافتی یک تن از آن ها را زنده مگذار عکرمه گفت: من از کوشش های لازم در این راه فروگذاری نخواهم کرد.
عکرمه به راه افتاد تا آن گاه که با کندیان روبرو گردید و جنگ سختی بین ایشان .در گرفت در طول ،جنگ پیروزی بین دو گروه دست به دست می گردید و معلوم نبود که سرانجام کدامیک شاهد پیروزی را در آغوش خواهند کشید.
از این سوی اشعث همچنان در محاصرهٔ زیاد بسر می برد و از ماجرای اخیر کندیان خبر نداشت طول ،محاصره او و یارانش را از گرسنگی و تشنگی به ستوه آورده بود. پس ناگزیر از در تسلیم درآمد و از زیاد برای خود و خانواده و ده تن از یارانش که از مقام و منزلتی برخوردار بودند امان خواست و شرایط تسلیم بین او و زیاد بر روی کاغذ آمد!
پس از این ،جریان ،زیاد نامه اشعث را برای عکرمه .فرستاد. عکرمه نیز آن را به کندیان نشان داد و آنان را از تسلیم شدن اشعث با خبر گردانید. کندیان نیز پس از شنیدن چنین خبری از جنگ با عکرمه کوتاه آمدند و از او روی برتافتند و راه خود را در پیش گرفتند و رفتند
اما زیاد پس از تسلیم شدن از تسلیم شدن اشعث پای به درون قلعه نهاد و با توجه به شرایط تسلیم مبارزان قلعه را یکایک پیش کشید و دست بسته به زیر تیغ جلاد نشانید تا
ص: 643
این که نامه ابوبکر به دست او رسید که فرمان داده بود تا عموم تسلیم شدگان را به مدینه اعزام دارد پس زیاد بقیه آنان را به زنجیر کشید و به مدینه خدمت ابوبکر گسیل داشت. (1)
آری خواننده گرامی بیعت ابوبکر این چنین به سامان رسید بیعتی که عمر آن را «فلتة» (كاری حساب نشده و بدون فکر و اندیشه) توصیف کرده بود و بر همان بیعت پایه های خلافت عمر و عثمان استوار گردید و به آن استدلال شد.
همه کسانی که با تاریخ اسلامی سر و کار دارند به خوبی می دانند نخستین کسی که نام «شورا» را به میان آورد و برای انتخاب ،خلیفه فرمان به تشکیل آن ،داد خلیفه دوّم «عمر بن خطّاب» بود. البته او دلیل و مدرکی را از کتاب و سنّت ارائه نکرده است که زمامداری در اسلام باید بر اساس «شورا» صورت بگیرد بلکه متأخرین پیروان مكتب خلفا صحّت تشکیل شورا را برای انتخاب خلیفه و امام به دو آیه از کتاب خدا مستند کرده و گفته اند که رسول خدا صلی الله علیه و اله با اصحابش در پاره ای از امور و پیشامدهای مهم به مشورت پرداخته است.
ما برای دریافت حقیقت و روشن شدن مطلب نخست به دلایل ارائه شده در این مورد می پردازیم و سپس چگونگی شورایی را که «عمر» أمر به تشکیل آن داده بود مورد بررسی قرار می دهیم
استدلال پیروان مکتب خلفا به آیه کریمه قرآن دربارۀ ،شورا یکی این است که درباره مؤمنان می فرماید: ﴿وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ﴾ (2)
و دیگری آیه ای است که شخص پیامبر را مورد خطاب قرار داده و فرموده است:
ص: 644
﴿ وَ شَاوِرْهُمْ فِي الأمْر﴾ (1)
در مورد سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله و این که حضرتش در کارهای مهم با یارانش به مشورت می پرداخته است.
اما در استدلال به آيه شريفه ﴿وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ﴾ (کارشان بر اساس مشورت و نظرخواهی از یکدیگر گذاشته می شود) قابل ذکر است که خداوند به دنبالش فرموده است: ﴿ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ﴾ (و از آن چه روزیشان داده ایم بخشش می کنند). این دو جمله بیانگر برتری کارهایی است که نام برده شده و خوبی انفاق و مشورت را می رساند نه این که مشورت و انفاق واجب شرعی است.
از سوی ،دیگر مشورت و نظرخواهی در اموری صحیح است که در آن ها دستوری از سوی خدا و پیامبرش صادر نشده باشد.
زیرا خداوند در قرآن کریم می فرماید: ﴿وَ مَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى الله وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالاً مُبِيناً﴾، هیچ مرد و زن مؤمنی را نمی رسد در فرمانی که خدا و پیامبرش صادر کرده اند اظهار نظر کند و در آن اختیاری برای خود داشته باشد و هر کس که به خدا و پیامبرش عصیان ورزد آشکارا به گمراهی افتاده است. (2)
ما به زودی - در بخش های آینده - آن چه را که از جانب خدا و پیامبرش در مورد «امامت» گفته شده است و با وجود آن ها موردی برای انجام مشورت در انتخاب خلیفه و امام باقی نمی ماند خواهیم آورد.
امّا در استدلال به آیه کریمه ﴿وَ شَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ﴾: «در کارها با آن ها مشورت کن»، قابل ذکر است که آیه مزبور یک صد و پنجاه و نهمین آیه از سوره آل عمران است که در ضمن یک سلسله از آیات شریفه (از 139 - تا 166 -) از سوره مزبور نازل شده و همهٔ آن ها در مورد جنگ های رسول خدا صلی الله علیه و اله است و این که خداوند چگونه مؤمنان را در آن نبردها یاری کرده است.
در برخی از آن آیات روی سخن با مؤمنان بویژه جنگجویان ،ایشان و پند و اندرز به آن ها می باشد و در پاره ای دیگر پیامبر صلی الله علیه و اله را مورد خطاب قرار می دهد و از جمله
ص: 645
می فرماید:
﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾ (1)
از لطف خداست که تو با آن ها نرم و مهربان هستی و اگر خشن و سنگدل بودی از گردت پراکنده می شدند پس آنان را ببخشای و برای آنان طلب آمرزش کن و در کار با ایشان مشورت کن اما چون خودت تصمیم به انجام آن گرفتی، بر خدای توکل کن، که خدا توکل کنندگان را دوست دارد.
منظور از انجام مشورت با مؤمنان در این آیه نرمش با ایشان و اظهار لطف و محبت است نه این که حضرتش را فرمان داده به رأی و نظر ایشان عمل نماید؛ بلکه آشکارا به پیامبرش دستور می دهد زمانی که خودت تصمیم گرفتی به خدا توکل کن و به تشخیص خودت عمل کن و از مجموع این ها چنین بر می آید که مساله کسب نظر و مشورت تنها در غزوات و جنگ های آن حضرت بوده است نه در امور دیگر (2). و أمّا آن چه را که از مشورت رسول خدا صلی الله علیه و اله با اصحابش آورده اند همگی در غزوات آن حضرت صورت گرفته است که هم اینک به آن ها اشاره می کنیم
جلسات رایزنی رسول خدا صلی الله علیه و اله با یارانش منحصر به غزوات بوده و مهم ترین آن ها در غزوۂ بدر صورت گرفته که داستان آن به شرح زیر است:
رسول خدا صلی الله علیه و اله یارانش را برای سر راه گرفتن و مصادره کاروان بزرگ تجارتی ،قریش که به سرپرستی ابوسفیان از شام باز می گذشت بسیج و تشویق فرمود در نتیجه 313 نفر از آن ها که در این قبیل امور وارد بودند و استعداد داشتند با حضرتش از مدینه به قصد تصرف ،کاروان و نه جنگ با ،ایشان بیرون شدند و روی به راه نهادند.
چون این خبر به ابوسفیان رئیس کاروان رسید مسیر کاروان را تغییر داد و آن را از
ص: 646
بیراهه به سوی مقصد برد و ماجرا را به قریشیان مکه خبر داد و از ایشان یاری خواست.
در پاسخ ابوسفیان هزار مرد جنگنده با ساز و برگ کامل جنگی برای رویارویی با مسلمانان حرکت کردند حرکت سریع ابوسفیان که موفق شده بود تا خود و کاروان تجارتی را از دستبرد حتمی مسلمانان نجات ،بدهد رسول خدا صلی الله علیه و اله را در مقابل دو راه قرار داد یا راه سلامت را در پیش گیرد و به مدینه باز گردد و یا با سپاهی سراپا مسلح و آماده پیکار که از لحاظ تعداد و ساز و برگ جنگی با نفرات اندک و فاقد سلاح او قابل مقایسه نمی،بودند درافتد و بجنگد
ابن هشام در کتاب سیرۀ خود این ماجرا را چنین شرح می دهد:
از سپاه قریش و مسیر آنان که برای حمایت از کاروان تجارتیشان به طور مجهز بیرون آمده بودند، به پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله گزارش داده شد. پس آن حضرت با یاران خود به مشورت پرداخت و داستان قریش را برای ایشان باز گفت
نخستین کسی که برخاست و سخن گفت ابوبکر صدیق بود. او سخن گفت و چه خوب گفت!
آن گاه عمر برخاست و سخن گفت و آن چه گفت نیکو بود!
پس از عمر مقداد از جای برخاست و گفت... (1)
ابن هشام سخنان مقداد و به دنبالش اظهار نظر انصار را آورده و چیزی فروگذار نکرده اما ننوشته است که ابوبکر و عمر چه گفته اند
مسلم نیز در صحیح خود به همین مقدار بسنده کرده که بگوید:
ابوبکر سخن گفت ولی پیغمبر از او روی بگردانید آن گاه عمر برخاست و مطالبی را اظهار داشت رسول خدا صلی الله علیه و اله از او هم روی بگردانید. سپس مقداد برخاست و گفت... (2)
پس مسلم هم نگفته است که ابوبکر و عمر چه گفته اند که رسول خدا صلی الله علیه و اله از ایشان روی گردانیده است! به این ترتیب، ابن هشام و مسلم از بازگویی سخنان آن دو صحابی طفره رفته تمام خبر را نیاورده اند
ص: 647
اما منابعی دیگر یافت می شوند که ناگفته ایشان را ،گفته و تا حدی تمام ماجرا را آورده.اند ما در این جا به مغازی واقدی و امتاع الاسماع مقریزی مراجعه کردیم و داستان را از آن دو منبع نقل می کنیم واقدی می نویسد:
عمر برخاست و گفت ای رسول خدا صلی الله علیه و اله به خدا قسم که قریش با همه عزت و بزرگیش به تو رو آورده است و به خدا قسم از آن روز که آن ها عزت و شرف یافته اند، روی سرافکندگی و خواری به خود ندیده اند و از آن زمان که به خیره سری راه طغیان و کفر پیش گرفته اند ایمان نیاورده و تسلیم حق نشده.اند قسم به خدا که بزرگان قریش هرگز به تو سر فرود نمی آورند و از مرکب عزت و غرور پایین نخواهند آمد و با تو به سختی می جنگند.
پس پیشاپیش برای چنان پیکاری خود را آماده کن و سپاهی در خور نبرد با ایشان بسیج نما.
آن گاه مقداد بن عمرو برخاست و گفت:
ای رسول !خدا به فرمان خدا پیش برو که ما هم با تو هستیم
به خدا سوگند که ما سخن قوم بنی اسرائیل را به تو نخواهیم گفت که به پیامبرشان گفتند: ﴿فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقَاتِلاَ إِنَّا هَهُنَا قَاعِدُونَ﴾ (1). (تو با خدایت برو و با آن ها بجنگ که ما همین جا در انتظار می نشینیم). بلکه بر عکس می گوییم تو با خدایت برو و با آن ها بجنگ که ما هم تو را همراهی می کنیم و با ایشان می جنگیم سوگند به خدایی که تو را براستی به پیامبری برانگیخته است اگر ما را به «برك الغماد» هم بکشانی با تو خواهیم آمد رسول خدا صلی الله علیه و اله به مقداد آفرین گفت و او را دعای خیر فرمود سپس رو به حاضران کرد و گفت ای مردم نظرتان را به من بگویید معلوم بود که در این جا روی سخن پیغمبر با انصار .است چه حضرتش گمان می کرد که انصار در چنین ،موقعیتی و بجز در شهر ،مدینه او را یاری نخواهند داد زیرا ایشان با وی عهد کرده بودند همچنان که از خود و فرزندانشان حمایت می کنند در مدینه از وی حمایت نمایند
این بود که رسول خدا فرمود: ﴿أَشير وا عَلَيَّ﴾. (نظرتان را به من بگویید). آن گاه سعد بن
ص: 648
معاذ برخاست و گفت: من از طرف انصار پاسخ می دهم گویا شما از ما پاسخ می.خواهی پیغمبر فرمود: آری سعد :گفت
ای رسول !خدا گویا در ،اصل وحی در موردی خاص بر تو نازل شده و تو نه به عنوان آن بلکه در مسیر ،آن از مدینه بیرون شده ای در صورتی که ما براستی به تو ایمان آورده تو را تصدیق کرده و گواهی داده ایم که آن چه را آورده ای حق و درست است و با تو پیمان وفاداری نیز بسته ایم پس ای پیغمبر خدا به پیش رو که به خدایی قسم که تو را به راستی برانگیخته است اگر به دریا بزنی و در آن فرو روی ما به دنبالت به دریا می زنیم و یک نفر هم از ما سرپیچی نخواهد نمود پس با هر کس که خواهی همراه شو و هر که را که خواهی واگذار و از اموال ما هر چه خواهی بردار که ما به آن چه تو برداشته ای بیش تر شادمان و مسرور خواهیم بود تا آن را که برایمان بر جای بگذاری سوگند به خدایی که جانم در دست اوست هرگز چنین راهی را نپیموده ام و از آن هم اطلاعی .ندارم با این ،همه ما از دیدار با دشمنانمان بیمناک و بیزار نیستیم که ما در جنگ مردانی از جان گذشته و شکیبا و شیر مردانی با گذشت و جوانمرد می باشیم و دور نیست که خداوند از ما چنان رزمی به تو بنمایاند که چشمانت روشن گردد.
واقدی از محمد بن صالح از عاصم بن عمر بن قتاده از محمود بن لبید آورده است که سعد در دنباله سخنانش گفت:
ای رسول خدا! ما در پشت خود مردانی را به جای گذاشته ایم که در دوست داشتنت دست کمی از ما ندارند و در فرمانبرداریت کم ترین تردیدی به خود راه نمی دهند. آن ها آرزو دارند که در جهاد در راه خدا شرکت کنند و اگر آن ها می دانستند که تو با دشمن روبرو خواهی شد هرگز در مدینه نمی ماندند و با تو بیرون می آمدند. ولی آن ها چنان پنداشته اند که غرض از این حرکت تصرف اموال تجارتی است و نه جنگ با دشمن.
اکنون ما در محلی مرتفع سایبانی برایت آماده می کنیم تا در آن جا آرام بگیری اسب سواریت را نیز مهیا می نماییم و سپس با دشمن روبرو می شویم اگر خداوند ما را برکشید و به پیروزی بر دشمن افتخارمان ،بخشید که به آرزو و خواسته خویش رسیده ایم؛ وگرنه تو بر مرکبت می نشینی و به یاران دیگرت در مدینه می پیوندی آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و اله او را دعا کرد و فرمود و یا خداوند بهتر از این را مقرر فرماید ای سعد!
ص: 649
و نیز گفته اند پس از اظهار نظر ،سعد رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: به لطف خدا حرکت کنید که خداوند مرا به یکی از دو پیروزی نوید داده .است به خدا سوگند مانند این است که جای کشته شدن و به خاک افتادن یکایک دشمنانمان را می بینم
راوی می گوید پیامبر خدا صلی الله علیه و اله در آن روز محل به خاک افتادن ایشان را به ما نشان داد که در این جا فلانی می افتد این جا محل کشته شدن فلانی است و هیچ کدام را از دست ننهاد مگر این که جای به خاک هلاک افتادن هر یک از مردان ایشان را به ما بنمود.
اصحاب دریافتند که جنگی در پیش روی دارند و اموال تجارتی نیز از دستشان خارج شده است. پس به سخن پیغمبر دل قوی داشتند و به پیروزی بر دشمن امیدوار شدند. (1)
باری مشورت پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله در جنگ بدر با یارانش از این قرار بود که حضرتش از یاران خود خواست تا در آن چه باید انجام دهند نظر خود را بگویند زیرا خداوند سبحان وی را پیشاپیش آگاه ساخته بود که آن ها با دشمن خود می جنگند و پیروز هم می شوند و وی را از جای به خاک افتادن یکایک سران دشمن آگاه کرده بود و آن حضرت نیز پس از اعلام موافقت یارانش در جنگیدن با دشمن همین اطلاع را در اختیار اصحابش ،گذاشته محل به خاک افتادن هر یک از ایشان را به آن ها نشان داده بود.
پس با توجه به همۀ این ها اگر پیغمبر با اصحابش به مشورت می پرداخت، نه از آن جهت بود که می خواست از رأی و اندیشه ایشان بهره گیرد بلکه محبت و نرمی به آنان بود و با خبر کردنشان به از دست رفتن اموال کاروان ،قریش و تغییر فرمان از دستیابی به اموال ،تجارتی به جنگ تا آن ها که به سودای دیگری از مدینه بیرون شده ،بودند برای جنگ با دشمن آماده شوند.
آن چه گذشت رایزنی پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله در جنگ «بدر» بود و آن چه در زیر از نظر می،گذرد داستان مشاوره پیامبر صلی الله علیه و اله است با یارانش در جنگ احد که بنا به گفتهٔ واقدی در
ص: 650
کتاب مغازی و مقریزی در امتاع الاسماع پیامبر خدا صلی الله علیه و اله در این نبرد بنا به نظریهٔ اصحابش عمل کرده است این دو دانشمند می:نویسند
رسول خدا بر منبر برآمد حمد و سپاس خدای را به جای آورد و فرمود:
ای مردم! من شب گذشته خوابی :دیدم در خواب دیدم که زرهی محکم در بر کرده ام، اما شمشیر ذوالفقارم از لبه تیز و برندهٔ آن شکسته است. گاوی سربریده افتاده گویی که من قوچی را بر ترک خود نشانیده ام
مردم پرسیدند که ای رسول خدا معنای این خواب چیست؟ پیامبر خدا صلی الله علیه و اله پاسخ :داد اما زرهٔ محکم همان شهر مدینه است؛ پس در این حصار بمانید. اما این که شمشیرم از دهانه آن شکسته است اندوهی است که به من روی خواهد آورد. و این که گاوی سر بریده افتاده ،بود به این معناست که کشتاری در میان اصحابم صورت خواهد .گرفت و اما این که من قوچی را بر ترک خود سوار کرده ،بودم معنای آن این است که شکستی در قوای دشمن می اندازیم و آن ها را از بین خواهیم برد. و در روایت دیگر آمده است که پیغمبر فرمود:
اما شمشیر شکسته ام نشانه کشته شدن یکی از خویشان من است. آن گاه فرمود: نظر خود را به من بگویید اما رأی شخص رسول خدا صلی الله علیه و اله له این بود که از مدینه بیرون نروند با این نظر عبدالله بن ابی و سران صحابه آن حضرت از مهاجر و انصار موافق بودند. پس پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمود: زنان و کودکان را در بلندی ها و خانه های محکم جای دهید و اگر دشمن بر ما وارد شد و قدم به شهر ،گذاشت در کوچه پس کوچه های مدینه که برای ما آشنا و برای دشمن و مهاجمین بیگانه است با آن ها به سختی می جنگیم و زنان و کودکان نیز از پشت بام ها بر آن ها سنگ و آجر پرتاب خواهند کرد.
مدینه در آن روزگار به قسمت هایی چند تقسیم شده بود و از هر طرف دیواری بلند داشت که خود حصاری محکم به حساب می آمد.
اما در برابر پیشنهاد پیغمبر که مورد موافقت سران و دنیا دیدگان قوم نیز قرار گرفته ،بود برخی از جوانان مسلمان که جنگ بدر را ندیده بودند و تنها تعریف حماسه های آن را شنیده بودند خواهان رویارویی با دشمن در بیرون شهر ،مدینه و شهادت در راه خدا .شدند این بود که بانگ برداشتند ما را برای جنگ با دشمنان از شهر بیرون ببر!
حمزه عموی پیغمبر و سعد بن عبادة و نعمان بن مالک و گروهی دیگر از طایفهٔ
ص: 651
انصار نیز گفتند:
ای رسول خدا! ما از آن می ترسیم که دشمن گمان کند که ما از ترس آن ها نخواسته ایم که پای از مدینه بیرون بگذاریم؛ و این خود باعث گستاخی آن ها شود تو در جنگ بدر با سیصد و چند نفر بر آن ها تاختی و خداوند هم تو را بر آن ها پیروز گردانید. اما حالا که تعداد ما بسیار است و چنین روزی را آرزو داشتیم تا خداوند نصیب ما گرداند و دیدار با دشمن را برایمان میسّر فرماید و خداوند هم خواسته ما را برآورده ساخته و دشمن را با پای خود به میدان گاه رزم ما کشانده است چرا بیرون نرویم؟
حمزه نیز گفت: سوگند به خدایی که قرآن را بر تو نازل کرده، امروز چیزی نخواهم خورد مگر آن گاه که ضربات پیاپی شمشیرم را در بیرون از شهر مدینه بر فرق آن ها فرود آورده باشم حمزه عادت داشت تا در روزهای جمعه و شنبه روزه بگیرد، آن روز هم جمعه بود و حمزه بر حسب عادت روزه بود
مالک بن سنان پدر ابوسعید خدری و نعمان بن مالک ثعلبة و اياس بن اوس بن عتیک نیز در همین زمینه و بیرون رفتن از شهر مدینه برای جنگ با دشمن سخن گفتند.
رسول خدا چون اصرار آن ها را در خروج از ،مدینه و بی میلیشان را در ماندن در شهر مشاهده کرد با آن ها موافقت کرد و نماز جمعه را با ایشان به جای آورد و پند و اندرزشان داد و به کوشش و تلاش و پیکار با دشمن تشویقشان ،فرمود و آن ها را آگاه ساخت که مادام که پایداری ،کنند پیروزی با ایشان خواهد بود.
مردم از این که بالاخره برای رویارویی با دشمن بیرون می روند بسیار خوشحال شدند؛ ولی عده زیادی هم بودند که چنین تصمیمی را خوش نداشتند.
رسول خدا صلی الله علیه و اله نماز عصر را نیز با ایشان به جای آورد.
آن گاه مردم از هر سو گرد آمدند و ساکنان «عوالی» نیز خود را به مدینه رسانیدند. زنان و کودکان را در خانه های محکم و ارتفاعات جای دادند و پیغمبر نیز به همراهی ابوبکر و عمر به خانه رفت و به کمک ایشان عمامه بر سر بست و زره جنگی بر تن کرد.
آن گاه مردم از در خانه آن حضرت تا پای منبر او به دو صف به انتظار تشریف فرمایی پیغمبر ایستادند. در همین هنگام، اسید بن حضیر و سعد بن معاذ به به جمع مردم
ص: 652
پیوستند و به آن ها گفتند:
شما آن چه خواستید به رسول خدا صلی الله علیه و اله گفتید و او را به بیرون شدن از مدینه مجبور کردید؛ در حالی که می دانید او از آسمان برایش دستور می رسد و راهنمایی می شود. زمام کار را به دست او بسپارید و آن چه را فرمان می دهد به کار بندید و به میل و خواسته او عمل نمایید اینان در این گفتگو بودند که رسول خدا صلی الله علیه و اله پای از خانه بیرون نهاد و به جمع ایشان پیوست؛ در حالی که لباس رزم پوشیده و زره بر تن کرده بود و میان را با حمایل چرمین شمشیر محکم بسته و شمشیری بر آن آویخته و عمامه ای بر سر نهاده بود.
پس از حضور رسول خدا صلی الله علیه و اله و رزمندگانی که در بیرون شدن از مدینه پافشاری می کردند قدم پیش گذاشتند و گفتند ای رسول !خدا ما را نمی رسد که با تو مخالفت کنیم، پس همان رأی نخستین خودت را به عمل درآور که ما مطیع فرمان تو هستیم. پیغمبر فرمود
من همین را قبلاً به شما گفته شما گفته بودم اما زیر بار نرفتید اکنون پیامبر را شایسته نیست که چون ساز و برگ جنگ بر تن پوشیده آن را از تن باز گیرد؛ مگر آن گاه که خداوند بین او و دشمنانش داوری نماید حالا آن چه را که به شما فرمان می دهم به جای آورید و به نام خدا حرکت کنید و بدانید تا هنگامی که شکیبا باشید، پیروزی از آنِ شما خواهد بود.
و چه می دانیم شاید حکمت این که رسول خدا صلی الله علیه و اله اصرار یارانش را در جنگ با مشرکان در خارج از مدینه ،پذیرفت این بود که اگر پیامبر صلی الله علیه و اله خواسته آنان را نمی پذیرفت اثری بد و ناخوشایند در روحیه آنان می گذاشت که دیگر قابل جبران نبود و به جای شجاعت در جنگ موجب ضعف و سستی آن ها می گردید
اما این که رسول خدا صلی الله علیه و اله خواهش یارانش را پس از تسلیم ایشان به رأی و نظر خود رد کرد حکمتش همان بود که خودِ آن حضرت بر زبان آورد.
واقدی و مقریزی دربارهٔ جنگ خندق نوشته:اند رسول خدا با اصحابش به مشورت .پرداخت آن حضرت را عادت چنان بود که در مسائل جنگی با آنان بسیار به مشورت
ص: 653
می پرداخت در این جنگ بنا به پیشنهاد سلمان فارسی گرداکرد مدینه خندقی حفر شد....
این دو دانشمند ضمن بیان رویدادهای این ،جنگ از مشورت دیگر رسول خدا صلی الله علیه و اله این مطالب را آورده اند:
رسول خدا صلی الله علیه و اله و یارانش بیش از ده شب را در محاصره دشمن گذرانیدند تا بر اثر طول زمان ،محاصره کارشان به سختی گرایید رسول خدا صلی الله علیه و اله دست به دعا برداشت و :گفت بار !خدایا یاری و وفای به عهدت را خواهانم؛ مگر این که خواسته باشی همه مسلمانان نابود شوند.
پس آن حضرت به منظور ایجاد شکاف در سپاه دشمن برای عُيَيْنَه بن حصن و حارث بن عوف دو تن از سران قبیلهٔ غطفان پیام فرستاد که یک سوم محصول خرمای مدینه را بگیرند و خود و افراد قبیلهٔ خویش را از این جنگ کنار بکشند.
اما عُيَيْنَة و حارث پیشنهاد نصف محصول را دادند که پیامبر صلی الله علیه و اله با پیشنهادشان موافقت .نفرمود پس ناچار به دریافت همان ثلث تن دادند و برای عقد قرارداد همراه با ده نفر از افراد قبیلهٔ خود دور از چشم دیگران از خندق گذشتند و وارد سپاه اسلام شدند و به محضر رسول خدا صلی الله علیه و اله الا حضور یافتند کاغذ و مرکب حاضر شد تا عثمان بن عفان پیمان نامه را بنویسد
عبّاد بن بشر غرق در آهن و پولاد و با جنگ افزاری ،کامل، پشت سر رسول خدا صلی الله علیه و اله ایستاد و عیینه نیز سرمست از بادهٔ پیروزی در برابر رسول خدا صلی الله علیه و اله نشست و پاهای خود را دراز !کرد در این هنگام اسید بن حضیر وارد شد و چون بی ادبی عیینه را مشاهده کرد بر سرش فریاد کشید و گفت:
آهای بوزینه! پاهایت را جمع کن تو روبروی پیامبر خدا صلی الله علیه و اله پایت را دراز کرده ای؟! به خدا قسم اگر پیغمبر این جا نبود پهلوهایت را با نیزه به هم می دوختم آن گاه رو به رسول خدا صلی الله علیه و اله کرد و گفت:
اى رسول خدا! اگر آن چه را که در صدد آن هستی دستوری آسمانی است آن را است، انجام ده؛ و اگر غیر از آن است به خدا قسم که ما به این ها بجز طعم شمشیر را نخواهیم .چشانید سپس بار دیگر روی به عیینه کرد و گفت:
از کی تا به حال دندان طمع به اموال ما تیز کرده اید؟ با اظهارات اسید رسول خدا صلی الله علیه و اله به
ص: 654
احضار سعد بن معاذ و سعد بن عباده فرمان داد و با ایشان خلوت کرد و به مشورت پرداخت آن دو گفتند:
اگر این کار دستوری است ،خدایی آن را به پایان ببر و چنان چه خودت چنین ،خواسته ای باز ما مطیع و فرمانبرداریم؛ اما اگر نظر و رأی ما را بخواهی و صلاح اندیشی ،است اینان را از ما بجز ضربهٔ شمشیر بهره ای نخواهد بود. رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
من دیدم که عرب به پشت گرمی یکدیگر به جنگ شما برخاسته است گفتم طوری ایشان را راضی کنم و از جنگیدن با شما بازشان دارم آن دو گفتند:
ای رسول خدا صلی الله علیه و اله قسم به خدا که اگر اینان در دوران جاهلیت از شدت فقر و تنگدستی و از راه ناچاری موش های بیابان را می خوردند جرأت آن را نداشتند که در مال ما چشم طمع بدوزند تا دانه خرمایی به چنگ آورند؛ مگر آن که بهای آن را بپردازند یا از راه لطف و کرم به ایشان صدقه داده شود. اکنون که خدای تبارک و تعالی تو را به ما ارزانی ،داشته و ما را به وجود چون تو پیامبری مُفتَخَر و گرامی فرموده و به وسیلهٔ تو هدایتمان کرده است به این مردم پست و نالایق چیزی بدهیم؟! ما هرگز بجز ضربهٔ ،شمشیر چیزی به آن ها نخواهیم داد چون سخن به این جا رسید، پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
کاغذ را پاره کنید پس سعد بر جست و کاغذ را پاره کرد عیینه و حارث نیز از جای برخاستند و رسول خدا صلی الله علیه و اله با صدایی ،بلند که بخوبی در خارج از خندق نیز شنیده می شد، به ایشان فرمود: بروید که بین ما و شما فقط شمشیر حکومت خواهد کرد.
داستان مشورت و رایزنی پیغمبر خدا با یارانش در این جنگ همین بود. از گفتگوی آن حضرت با اصحابش بخوبی پیداست که حضرتش قصد داشته تا بدان وسیله بین قبایل مختلف سپاه دشمن اختلاف بیندازد؛ بویژه این که در پایان بحث و گفتگو حضرتش با صدای بلند فرمود برگردید که بین ما و شما فقط شمشیر حکومت خواهد کرد که همین خبر پخش شد و به گوش قریش رسید و بین قریش و غطفیان اختلاف افتاد.
واقدی و مقریزی به دنبال این مطلب می:افزایند رسول خدا صلی الله علیه و اله، نعیم بن – مسعود را اجازه داد تا بین قبایل قریش و بنی قریظه ایجاد اختلاف کند و او بین دو قبیلهٔ مزبور
ص: 655
اختلاف افکند و سرانجام همان نیز موجب شکستشان شد. (1)
آن چه تا این جا از موارد مشورت های پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله، آوردیم کاملاً روشن شد که هدف نهایی از مشورت ها این نبوده که حضرتش فکر درست را از اصحابش فرا گیرد و آن را به کار بندد؛ بلکه هدف اصلی در پاره ای از موارد این بوده که حضرتش روش رایزنی درست را همچنان که در گذشته به اصحابش آموخته بود، عملاً به آن ها بیاموزد.
مشورت آن حضرت با اصحابش در جنگ بدر نیز بر همین اساس بوده است زیرا خداوند پیشاپیش رسول خود را از نتیجه جنگ و شکست دشمن آگاه کرده و به وی خبر داده بود که آنان با قریش درگیر شده پیروزی نیز از آن ایشان خواهد بود.
کما این که همین مطلب را پیغمبر در پایان جلسه مشورت به اطلاع اصحابش رسانید و محل به خاک افتادن یکایک سران قریش را هم به آن ها نشان داد بنابراین هدف اصلی از مشورت آن حضرت در آن ،جنگ راهنمایی مسلمانان به روش درست مشورت بود؛ به طوری که شایسته تعقیب و عمل به آن باشد؛ بر عکس روش پادشاهان خودکامه و ستمگر که فرمان خود را با عبارت «فرمان ملوکانه ما» و «ارادهٔ همایونی ما» و از این قبیل به رعایای خود ابلاغ می نمایند.
صدر آیه شریفه مزبور نیز گویای همین مطلب است که می فرماید:
این از لطف و رحمت خداست که تو با ایشان نرم و ،مهربانی که اگر تندخو و سندل بودی از گردت پراکنده می شدند پس آن ها را ببخشای و برای آنان (از خدا) آمرزش بخواه و (برای دلجوییشان در جنگ) با ایشان مشورت .کن سپس آن چه را که خودت تصمیم ،گرفتی با توکل به خدا به انجام برسان که خداوند توکل کنندگان را دوست دارد. (آل عمران / 159)
ص: 656
پس مشورت در این جا از مصادیق بارز نرمی و دلجویی ،است، و وجود چنین حالتی خود نشانهٔ عنایت و رحمت خداست که این مطلب در صدر آیه شریفه آمده است.
بنابراین هدف اصلی از انجام مشورت ،پیغمبر گاهی اظهار لطف و نرمی و دلجویی ،بود همچنان که در مشورت جنگ بدر گذشت گذشت، و گاهی تربیت روحی مسلمانان بوده است همان گونه که در مشورت جنگ احد ناظر آن بودیم چه آن که در آن جنگ پیامبر خدا صلی الله علیه و اله مطابق رأی و خواسته ایشان عمل کرد و لباس رزم پوشید تا به جانب احد برای جنگ با دشمن بیرون رود که در آن هنگام مسلمانانی که اصرار به بیرون شدن از مدینه و جنگ با دشمن در خارج آن را داشتند از کرده خود پشیمان شدند و گفتند: ای رسول !خدا آن چه را که خود صلاح دانستی عمل کن که ما را نمی رسد تا با تو مخالفت کنیم ولی پیغمبر در پاسخ ایشان فرمود من قبلاً به شما گفتم ولی نپذیرفتید اما حال شایسته نیست که چون پیغمبر لباس رزم با دشمن ،پوشیده، آن را از تن بیرون آورد؛ مگر هنگامی که خداوند بین او و دشمنش حکم فرماید.
از گفتگوهای پیامبر خدا صلی الله علیه و اله با اصحابش در این پیشامد چنین بر می آید که اگر پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله پیشنهاد اول آن ها را نمی پذیرفت و طبق خواسته ،ایشان که از شور و حرارت و شجاعت و جانبازی ایشان در راه خدا حکایت می کرد و خواستار رویارویی با دشمن در بیرون شهر مدینه بودند عمل نمی نمود بازتاب شدیدی در روحیه آنان ایجاد می شد که دلسردی و دودلی ایشان را در انجام وظایفشان در پی داشت و دیگر دست و دلشان در جنگ با دشمن به کار نمی رفت این بود که پیغمبر با همۀ علم و اطلاعی که از نادرست بودن رأی ایشان داشت با نظر آنان موافقت فرمود و عازم خروج از مدینه گردید.
امّا در جنگ خندق هدف از مشورت پیامبر صلی الله علیه و اله با اصحاب ،خود نیرنگ به مشرکان بود که تیر حضرتش به هدف نشست و سخت هم کارگر افتاد. (1)
،حال باید ببینیم که شورای شش نفرهٔ «عمر» چگونه شورائی بوده است؟
گر چه ما در گذشته - در بخش پنجم کتاب - داستان «شورا» را از مطمئن ترین و معتبرترین منابع تاریخى أهل سنّت نقل نمودیم ولی در عین حال در این جا نیز برای
ص: 657
این که معلوم شود شورایی که «عمر» به تشکیل آن فرمان داده بود چگونه شورایی بوده ،است آن را از بیان یکی از دانشمندان بنام اهل سنّت بازگو می نمائیم.
شیخ محمّد عبده از دانشمندان بزرگ اهل سنّت در شرح بر سخن امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد «شورا» و ترکیب اعضاء آن می نویسد:
سعد بن ابی وقاص از پسر عموهای عبدالرحمان بن عوف و هر دو از بنی زهرة .بودند سعد کینه علی علیه السلام را از دائی هایش به ارث برده بود زیرا مادرش حمنه دختر ابوسفیان بود و علی علیه السلام هم که دستش به خون سران قریش و خانواده ابو سفیان آغشته .بود اما عبدالرحمان داماد عثمان بود زیرا ام كلثوم دختر عقبة بن ابي معيط خواهر مادری ،عثمان همسر او بود طلحه نیز میانه اش با عثمان سخت گرم بود و گذشته از آن دلیل انحرافش از علی علیه السلام همین بس که او از قبیلهٔ تیم بود و بین بنی هاشم و بنی تیم از همان روز سقیفه در خلافت ابوبکر برخوردهایی صورت گرفته بود و این بود که جانب عثمان را می گرفت.
وقتی که عمر درگذشت اینان گرد هم آمدند و به مشورت پرداختند و چند دسته شدند طلحه در رأی گیری طرف عثمان را گرفت زبیر طرفدار علی علیه السلام و سعد بن ابی وقاص پشت سر عبدالرحمان بن عوف عمر گفته بود که شورا بیش تر از سه روز نباید طول بکشد و در صورت بروز ،اختلاف همراه دسته عبدالرحمان بن عوف .باشید پس عبدالرحمان به علی علیه السلام گفت بر تو باد عهد و پیمان خدا که به تکاب خدا و سنت پیغمبر و روش دو خلیفهٔ پیشین عمل نمایی علی علیه السلام گفت امید است که چنین کنم و به اندازه دانش و .تواناییم پس عبدالرحمان رویی به عثمان کرد و همان ها را هم به وی گفت و عثمان همه را پذیرفت.
آن گاه عبدالرحمان سر به جانب سقف مسجد بلند کرد و گفت خدایا بشنو و گواه .باش خداوندا من آن چه را بر عهده داشتم به گردن عثمان انداختم و دست به دست عثمان زد و گفت السلام علیک یا امیرالمؤمنین و با او بیعت کرد ،علی علیه السلام نگران و افسرده از آن جا خارج شد و مقداد بن اسود به عبدالرحمان :گفت تو علی را که جانب حق را نگه می داشت و مردی دادگستر بود رها کردی؟ عبدالرحمن :گفت ای ،مقداد من نهایت سعی و کوشش خود را برای مسلمانان به کار بردم مقداد پاسخ داد: من از قریش در شگفتم که مردی را رها کردند که داوری کننده ای بهتر از او به حق نه معرّفی شده و
ص: 658
نه سراغ دارند عبدالرحمن :گفت ای مقداد من بر تو از فتنه انگیزی می ترسم؛ پس برای خدا بس کن پس آن گاه که آن اتفاقات در زمان عثمان پیش آمد که عامل اصلی آن ها از بستگان او بود و زمام حکومت شهرهای مختلف را به دست داشت، در نتیجه سران صحابه از وی رویگردان شدند و مقداد به عبدالرحمان :گفت این همان محصول دست توست عبدالرحمان گفت من این را گمان ،نداشتم ولی خدا را گواه می گیرم که با او حرف نخواهم زد و عبدالرحمان ،مُرد در حالی که از عثمان رویگردان بود تا آن جا که گفته اند عثمان در بیماریش به عیادت او رفت و عبدالرحمان از او روی بگردانید و رو به طرف دیوار کرد و خدا داناتر است و داوری از آن اوست. (1)
ابن أبى الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه دربارهٔ حوادث بعد از بیعت عثمان می نویسد:
شعبی می گوید: فردای آن روز مقداد بیرون ،آمد عبدالرحمان بن عوف را دید دستش را گرفت و گفت اگر در این کار که کردی رضایت خدا را در نظر داشتی که خداوندت پاداش این جهانی و آن جهانی دهد و اگر قصد دنیا داشتی خداوند اموالت را بیش تر .فرماید عبدالرحمان :گفت گوش بده خدایت رحمت ،کند گوش بده. گفت به خدا سوگند گوش نمی دهم و دست خود را از دست عبدالرحمان بیرون کشید و رفت و خود را به حضور علی علیه السلام رساند و گفت برخیز و جنگ کن تا ما همراه تو جنگ کنیم علی علیه السلام :فرمود خدایت رحمت کند به یاری چه کسانی جنگ کنم در این هنگام عمار بن یاسر هم رسید و با صدای بلند این بیت را می خواند:
«ای خبر دهنده ،مرگ برخیز و خبر مرگ اسلام را بگو که معروف مُرد و مُنکر آشکار شد».
(و سپس گفت:) به خدا سوگند اگر برای من یارانی می بود با آنان جنگ می کردم به خدا قسم اگر یک تن با ایشان جنگ کند من نفر دوم آنان خواهم بود.
على علیه السلام فرمود: ای ابا یقظان به خدا سوگند من برای جنگ با آنان یارانی نمی یابم
ص: 659
و دوست نمی دارم شما را به کاری که توان آن را ندارید و ادار کنم و در خانه خود باقی ماند و تنی چند از افراد خانواده اش پیش او بودند و هیچ کس از بیم عثمان پیش او نمی رفت
،همچنین ابن أبی الحدید :گوید
عوانه می گوید: اسماعیل از قول شعبی نقل می کند که گفته است:
عبدالرحمان بن جندب از قول پدر خویش جندب بن عبدالله ازدی (1) نقل می کند که می گفته است روزی که با عثمان بیعت شد من در مدینه بودم رفتم کنار مقداد بن عمرو ،نشستم شنیدم می گفت به خدا سوگند هرگز چیزی که بر سر این خاندان آمده است ،ندیده ام عبدالرحمان بن عوف که نشسته بود گفت ای ،مقداد تو را با این موضوع چه کار است؟ مقداد :گفت به خدا سوگند که من آنان را به سبب محبت به رسول خدا صلی الله علیه و اله دوست دارم و من از قریش و دستیازی ایشان بر مردم به بهانه این که رسول خدا صلی الله علیه و اله از ماست در شگفتم و آن گاه چگونه حکومت را از دست خاندانش بیرون می کشند عبدالرحمان :گفت به خدا سوگند که من خود را برای شما سخت به زحمت افکندم و کوشیدم مقداد :گفت همانا به خدا سوگند مردی از آن گروه را که به حق فرمان می دهد و به آن گرایش دارد رها ،کردی به خدا سوگند اگر برای من یارانی وجود می داشت با آنان همان گونه که در جنگ های بدر و احد جنگ کردم می جنگیدم.
عبدالرحمان گفت: مادرت بر سوگت بگرید این سخن تو را مردم نشنوند که بیم آن فتنه دارم موجب و پراکندگی شوی
مقداد :گفت کسی که به حق و اهل حق و کسانی که به راستی والیان امر هستند دعوت می کند نمی تواند فتنه انگیز باشد ولی آن کس که مردم را در باطل می افکند و هوای دل را بر حق بر می گزیند فتنه انگیز و پراکنده کننده است. :گوید چهره عبدالرحمان بر هم آمد و به مقداد گفت اگر بدانم که مقصودت من هستم برای من و تو کاری خواهد بود مقداد :گفت ای پسر مادر عبدالرحمان!
مرا تهدید می کنی؟ سپس برخاست و رفت.
ص: 660
جندب بن عبدالله می گوید: من از پی مقداد رفتم و به او گفتم: ای بنده خدا من از یاران تو خواهم بود گفت خدایت رحمت کند! این کار کاری است که برای آن دو سه مرد بسنده نیست
جندب :گوید هماندم به خانه علی علیه السلام رفتم و چون کنارش نشستم گفتم ای !اباحسن به خدا سوگند قوم تو کار صحیح نکردند که خلافت را از تو برگرداندند فرمود صبری پسندیده باید و از خداوند باید یاری جست
من گفتم: به خدا سوگند که تو صبور و شکیبایی فرمود: اگر صبر کنم؟ گفتم من هم اکنون کنار مقداد و عبدالرحمان بن عوف نشسته بودم و چنین و چنان گفتند و مقداد برخاست من او را تعقیب کردم و به او چنان گفتم و او آن پاسخ را داد. علی علیه السلام فرمود: مقداد راست می گوید من چه کنم؟ گفتم میان مردم برخیز و آنان را به حکومت خود فرا بخوان و به آنان بگو که تو به پیامبر صلی الله علیه و اله سزاوارتری و از مردم بخواه که تو را بر این گروهی که به ستم بر تو پیروز شده اند یاری دهند و اگر ده تن از صد تن سخن تو را ،پذیرفتند با آنان بر دیگران سخت بگیر اگر تسلیم نظرت شدند چه بهتر وگرنه با آنان جنگ خواهی کرد و چه کشته شوی و چه زنده بمانی عذر تو موجه و در پیشگاه خداوند حجت تو روشن خواهد بود.
:فرمود ای ،جندب آیا گمان می کنی از هر ده تن یک تن با من بیعت خواهد کرد؟ :گفتم ،آری این امید را .دارم ،فرمود ،نه به خدا سوگند من امیدوار نیستم که از هر صد تن یک تن با من بیعت کند و بزودی خبرت می دهم که مردم به قریش می نگرند و می :گویند آنان قوم و قبیله محمد صلی الله علیه و آله هستند قریش هم میان خود می گویند خاندان محمد صلی الله علیه و آله برای خود از این جهت که محمد صلی الله علیه و آله از ایشان است فضیلتی می بینند و چنین گمان دارند که آنان برای خلافت از قریش سزاوارترند و از دیگر مردم شایسته ترند و اگر آنان حکومت را به دست گیرند هرگز به دست کس دیگری غیر از ایشان نخواهد رسید و حال آن که اگر حکومت در اختیار کس دیگری غیر از ایشان باشد قریش آن را دست به دست خواهد داد نه به خدا سوگند که مردم با میل و رغبت این حکومت را هرگز به ما واگذار نمی کنند
:گفتم ای پسر عموی ،پیامبر صلی الله علیه و اله فدایت گردم که با این سخن خود دلم را ،شکستی آیا اجازه می دهی به شهر برگردم و این سخن را برای مردم بگویم و آنان را به حکومت تو
ص: 661
فرا خوانم؟ فرمود ای ،جندب اینک زمان این کار نیست
(گوید:) من به عراق برگشتم و همواره فضل و برتری علی علیه السلام را برای مردم بیان می کردم ولی هیچ کس را نیافتم که با من در این باره موافق باشد بهترین سخنی که می شنیدم سخن کسی بود که می گفت این را رها کن و به چیزی که برای تو سودبخش است بپرداز و چون می گفتم همین سخن چیزی است که برای من و تو سودبخش است از کنار من بر می خاست و رهایم می کرد.
ابوبکر احمد بن عبدالعزیز جوهری در پی این سخن از قول جندب چنین آورده :است این سخنان مرا هنگامی که ولید بن عقبه در کوفه بر ما ولایت داشت به او گزارش دادند وی مرا احضار کرد و به زندان انداخت؛ تا درباره من شفاعت کردند سپس آزادم ساخت.
جوهری روایت می کند و می گوید عمار بن یاسر در آن روز با صدای بلند می گفت: ای گروه مسلمانان! روزگاری ما چنان اندک و زبون بودیم که یارای سخن گفتن ،نداشتیم خداوند با دین خود ما را عزت بخشید و با رسول خود گرامی داشت و سپاس خداوند پروردگار جهانیان را. ای گروه قریش! تا چه هنگام این حکومت را از اهل بیت پیامبر خود باز می دارید؟ یک بار به جایی و باری به جای ،دیگر من در امان نیستم که خداوند این حکومت را از دست شما بیرون نکشد و به غیر از شما ندهد همان گونه که شما آن را از دست اهل آن بیرون کشیدید و به دست نااهل سپردید.
هاشم بن ولید بن مغیره به او گفت: ای پسر ،سمیه منزلت خویش را نشناختی و پای از گلیم خود فراتر نهادی تو را به آن چه که قریش برای خود مصلحت می بیند چه کار؟ تو را نشاید که در کار قریش و امیری ایشان سخن گویی؛ خود را از این کار کنار بکش قریش هم همگان سخن گفتند و بر عمار فریاد کشیدند و او را به سختی راندند. عمار :گفت سپاس خداوند پروردگار جهانیان را که همواره یاران حق خوار و زبوناند سپس برخاست و رفت (1)
ص: 662
از مجموع مطالبی که تا بدینجا آوردیم روشن می شود که دستور «عمر» برای تشکیل شورا نه بر اساس کتاب خدا و نه بر طبق سنّت رسول خدا صلی الله علیه و اله بوده بوده است، بلکه فقط اجتهادی از طرف خود او بوده است که شخصاً بدان جامه عمل پوشیده و هدفش از این دستور آن ر آن بوده است که علی علیه السلام به خلافت نرسد و در نتیجه زمامداری از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله خارج گردد و به همین دلیل ترکیب اعضاء شورای شش نفره را به گونه ای ترتیب داد که در هر حال «عثمان» رأی ،بیاورد و هر کس با افراد اعضای شورا مخالفت کند کشته شود.
دلیل این گفتار این است که:
اوّلاً: طبق روایات حدیثی و تاریخی - چنان که پیش تر به آن اشاره کردیم - عثمان کاندید بوده است.
ثانیاً - این که عمر می خواست خلافت در قریش ،باشد، اما به بنی هاشم نرسد، چنان که علّامه مسعودی در این زمینه در حدیثی از عبدالله بن عبّاس نقل کرده است که :گفت ،عمر مرا به حضور خود طلبید و اظهار داشت ای فرزند عباس والی ایالت «حمص» که فرد خیرخواهی بود از دنیا رفته و تو می دانی که خیرخواهان اندک اند و امیدوارم تو از زمره خیرخواهان باشی با این حال دلم از تو کاملاً صاف نیست و همین مرا نگران کرده است ولی از این ها گذشته بگو بدانم راجع به کارگزاری آن ولایت نظرت چیست؟ ابن عباس گفت: البته نمی پذیرم تا این که از راز دلت باخبر شوم عمر :گفت چه اصراری داری؟ ابن عباس گفت می خواهم بدانم تا هرگاه مایه نگرانی تو چیزی باشد که من از آن بر خویش بیمناکم به تو حق بدهم و چنان که از آن مبرایم تو نیز آن را بدانی و آن گاه کارگزاری تو را بپذیرم زیرا می دانم تو وقتی چیزی را بخواهی در انجام آن شتاب می کنی
عمر گفت: ای ابن عباس من بیم آن دارم که مرگ من فرا رسد و تو همچنان کارگزار ایالت حمص باشی و با استفاده از فرصت مردم را به خود (بنی هاشم) بخوانی و جز خودتان کسی به شما نگرود همانا من به یاد دارم که رسول خدا صلی الله علیه و اله در امر حکومت از دیگران یاری می گرفت و شما (بنی هاشم) را به حال خود وا می گذاشت. ابن عباس :پرسید تو را به خدا راست می گوئی؟ عمر پاسخ داد به خدا سوگند نمی دانم آیا
ص: 663
او از گماشتن شما به مسئولیت که اهلیت آن را هم ،داشتید بخل می ورزید یا این که می ترسید با توجه به موقعیتی که دارا ،بودید به جای او برای خود بیعت !بگیرید و ناگزیر کار به خشونت و درگیری منجر شود به هر حال از این مسئله صرف نظر کردم نظرت را راجع به ایالت حمص اظهار کن؟ ابن عباس :گفت بهتر است آن را قبول .نکنم عمر پرسید چرا؟ ابن عباس گفت هرگاه ،من ولایت حمص را بپذیرم و تو از جانب من نگران باشی همواره خاری در چشم تو خواهم بود عمر گفت کسی را به من معرفی نما ابن عباس :گفت مصلحت در آن است که فرد مورد اعتمادی را بر ایالت حمص بگماری که او نیز به تو اعتماد نماید. (1)
و ثالثاً - این که عمر اعضاء شورا را تهدید کرد که اگر با همدیگر همکاری نکنند معاوية بن ابی سفیان بر آن ها چیره خواهد شد چنان که در «شرح نهج البلاغه» به گفتهٔ جاحظ از عبدالله بن عبّاس آمده است که :گفت شنیدم عمر بن خطاب به اصحاب شوری می گفت اگر شما با یکدیگر معاونت و همکاری و خیرخواهی کنید میوۀ خلافت را خود و فرزندانتان خواهید خورد و چنان چه نسبت به همدیگر رشک برید و از فعالیت باز ایستید و به یکدیگر پشت کنید و به جان هم بیفتید معاوية بن أبي سفيان بر شما چیره خواهد شد.
و معاویه در آن هنگام از جانب عمر حکمران شام بود. (2)
به هر حال شکّی نیست که شورای شش نفرهٔ «عمر» آثار سوئی به دنبال داشت که حتّى بذر اختلاف و نفاق را در بین اعضاء شورا پاشید و موجب تفرقه مسلمانان گردید و وحدت و اجتماع آنان را از هم گسیخت
:زیرا هر یک از اعضاء ،آن خود را شایسته خلافت می دید و دیگری را برای خلافت مناسب نمی دانست در حالی که پیش از آن هیچ یک از آنان چنین فکر و اندیشه ای .نداشتند
ص: 664
ابن عبد ربّه اندلسی در کتاب «عقد الفرید» خود آورده است که «ابن حصین»، به همراه «زیاد» بر معاویه وارد شد و چند روزی نزد او بود سپس معاویه شبی او را خواست و با وی خلوت کرد و به او گفت به من رسیده است که تو فردی با هوش و عاقل .هستی می خواهم از تو چیزی بپرسم :گفت از هر چه می خواهی بپرس.
معاویه گفت: «به نظر تو چه چیزی اجتماع و وحدت مسلمانان را بر هم زد و میان آن ها اختلاف افکند؟»
پاسخ داد: کشته شدن عثمان. معاویه گفت: سخن نو و مفیدی نیاوردی. ابن حصین گفت: پس جنگیدن علی علیه السلام با تو معاویه سخن خود را تکرار کرد و پاسخ او را نپسندید ابن حصین گفت من جز این ها چیز دیگری نمی دانم معاویه گفت: من تو را از این امر آگاه می سازم. جز شورای شش نفری «عمر» هیچ چیز دیگری باعث اختلاف مسلمانان .نگردید (سپس معاویه سخن خود را این گونه تفسیر کرد) هر یک از آن شش نفر خلافت را برای خود می خواست و قوم او خلافت را برای او می خواستند و امیدوار بودند خلافت به وی برسد و بدینگونه هر کدام از آنان شیفته خلافت گردید. اگر عمر نیز مانند أبوبكر جانشین تعیین کرده بود اختلافی پدید نمی آمد.» (1)
استدلال به عمل صحابه در مورد انتخاب ،خلیفه هنگامی درست و صحیح است که سیره و روش آنان یکی از مصادر تشریعی اسلامی و همردیف کتاب خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله به حساب آید و خدای تعالی آن را مورد تأیید قرار داده و درباره عمل ایشان همان مطلبی را که دربارهٔ رسول خدا صلی الله علیه و اله فرموده است گفته باشد، چنان که در قرآن کریم فرموده است: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾ (2)
ص: 665
رسول خدا صلی الله علیه و اله برای شما الگوئی نیکوست»
و یا این آیه که فرموده است است: ﴿وَ مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾ (1) آن چه را که پیامبر صلی الله علیه و اله شما را به انجام آن فرمان داده است انجام دهید و از آن چه مانع شده کوتاه آیید؛ و إلاّ بدون چنین پشتوانه ای، سیره و روش اصحاب بر ما حجّت نخواهد بود.
گذشته از این ما نمی دانیم به کدامی ک از اصحاب باید اقتدا نمود زیرا رفتار و گفتار برخی از آنان بشدت با بعضی دیگر مخالف است از این جهت است که دانشمندان در امر خلافت و کیفیت شکل گیری آن با هم اختلاف نظر دارند که آیا خلافت با بیعت یک نفر تحقق می یابد (که ،عباس عموی پیغمبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام گفت: دستت را دراز کن تا با تو بیعت کنم) تا این که مردم هم با تو بیعت ،نمایند یا سخن عمر درست است که :گفت بیعت ابوبکر یک حرکت نسنجیده و شتابزده .بود و یا فتوای معاویه را باید بپذیریم که شمشیر بر روی علی علیه السلام خلیفهٔ مشروع و بر حق کشید؟ (2)
با توجه به آن چه در این زمینه گفته،ایم ارزیابی بیش تری را در این باره مورد نیاز نمی بینیم اما این که برخی از پیروان مکتب خلفا به سخن امیر المؤمنین علیه السلام در «نهج البلاغه» استدلال می کنند (3) مسأله ای است که هم اکنون آن را مورد بحث قرار می دهیم.
برخی از علمای مکتب خلفا صحت عمل به «شورا» و «بیعت» و پیروی از «عمل اصحاب» را به روایتی استدلال می کنند که شریف رضی آن را در بخش نامه های علی علیه السلام در کتاب نهج البلاغه آورده است. نامه مزبور در نهج البلاغه، که از نامه های آن حضرت است به معاویه چنین است:
کسانی که با ابوبکر و عمر و عثمان بیعت کرده بودند بر همان قرار هم با من بیعت
ص: 666
کرده اند. پس آن کس که در مدینه حاضر بوده حق انتخاب نداشته و غایب را هم حق عدم پذیرش نیست.
شورا و رایزنی در صلاحیت مهاجران و انصار است که چون به خلافت مردی متفق شدند و او را امام و پیشوا ،نامیدند چنان انتخابی موجب خشنودی خداوند خواهد بود. بنابراین اگر کسی به بهانه عیب جویی و بدعت گذاری سر از فرمانشان بتابد، او را به راه باز ،آرند و اگر سرسختی کند و نپذیرد به عنوان این که راهی بجز راه مؤمنان را در پیش گرفته است، با وی بجنگند و خداوند نیز او را به خیره سریش به خود واگذارد. (1)
اینان ادعا می کنند که چون امام در این نامه به «بیعت» و «شورا» و «اجماع مهاجران و انصار» استدلال ،کرده بنابراین وی صحت اقامه امامت را از این راه ها قبول داشته است. (2)
در پاسخ می گوییم که شریف رضی گاه تنها آن قسمت از خطبه و یا نامه امام را انتخاب می کرد که آن را در اعلا مرتبهٔ فصاحت و بلاغت می یافت و بقیه آن را رها می.نمود وی در ثبت این نامه امام به معاویه نیز همین شیوه را به کار برده و تمام نامه را نیاورده است اما نصر بن مزاحم تمام آن را در کتاب صفین خود نقل کرده است که ما آن را عیناً در این جا می آوریم
بسم الله الرحمن الرحيم
اما بعد، بیعتی که با من در مدینه به عمل آمد تو را نیز با این که در شام بوده ای ملزم به تبعیت می.کند زیرا کسانی که با ابوبکر و عمر و عثمان بیعت کرده بودند با من هم بر همان قرار بیعت .نمودند ،بنابراین برای کسی که در آن حاضر بوده است حق انتخاب دیگری نیست و آن کس که غایب بوده است نمی تواند آن را رد کند و از آن سرپیچی نماید
شورا و رایزنی در صلاحیت مهاجران و انصار است که چون به خلافت مردی متفق شدند و او را امام و پیشوا نامیدند چنان انتخابی موجب خشنودی خداوند خواهد بود. پس اگر کسی به بهانه عیب جویی و یا خواهش نفس از فرمان آنان سر بتابد او را به راه
ص: 667
باز آرند و اگر سرسختی کند و زیر بار نرود به خاطر این که راهی بجز راه مؤمنان در پیش گرفته ،است با او بجنگند و خداوند نیز او را به خواسته خویش واگذارد و به جهنمش - که بد منزلگاهی است - بیفکند.
این مسلّم است که طلحه و زبیر با من بیعت کردند و سپس بیعت را شکستند؛ بیعت شکنی آن ها به منزله سرپیچیشان ،بود و روی این اصل من با ایشان جنگیدم تا علی رغم خواسته آنان حق بر جایش قرار گرفت و خواسته خداوند آشکار گردید.
پس تو نیز در این مسیر به دیگر مسلمانان ،بپیوند که من چیزی را که درباره تو بیش تر دوست می دارم این است که تو از بلا برکنار ،باشی مگر این که تو خود تن به بلا ،بدهی که اگر چنان ،کنی با تو می جنگم و از خداوند بر تو یاری می جویم
دربارۀ کشندگان عثمان نیز سخن به درازا کشانیده ای! پس تو هم در مسیر مسلمانان قدم بردار و حکم ایشان را به من واگذار کن تا بر اساس کتاب خدا در میان تو و ایشان به داوری بنشینم
اما آن چه را که تو در هوای آن ،هستی نیرنگی است در باز گرفتن کودک از شیر؛ زیرا به جان خودم سوگند اگر به دیدهٔ عقل و بدون دخالت هوای نفس در آن می نگریستی مرا بی گناه ترین فرد قریشی در خون عثمان می یافتی
این را هم بدان که تو از طلقایی (1) و از کسانی می باشی که شایستگی خلافت و حضور در مجلس مشورت را .ندارند اینک من جریر بن عبدالله را که مردی اهل ایمان و از مهاجران ،است به نزد تو و دیگر فرماندارانی که بر سر راه تو هستند فرستادم پس تو نیز بیعت کن و لا قوة الا بالله. (2)
از این نامه آشکارا معلوم می شود که امام علیه السلام برای معاویه و همفکرانش دلیلی می آورد که ایشان خود را به قبول آن ملزم می دانند زیرا به معاویه می گوید بیعتی که با من در مدینه به عمل آمد تو را که در شام بودی مجبور به پذیرش آن می کند همان طور که ناگزیر بودی تا زیر بار بیعت عثمان بروی که در مدینه صورت گرفت و تو در شام .بودی و بر این اساس بیعت با من نیز کسانی چون تو را که خارج از مدینه بوده اند
ص: 668
مجبور به تبعیت می کند؛ همان گونه که افرادی را مجبور به بیعت با عمر کرد که در مدینه انجام شده بود و آن ها حضور نداشتند.
بدین سان ،امام علیه السلام معاویه و همفکران او را از مکتب ،خلفا با دلایلی که در آن روز ایشان خود را به قبول آن ملزم می دانستند مجاب کرد و این امری است که همه دانایان و دانشمندان جهان بر آن اتفاق نظر دارند که خصم را باید از راهی که مورد تأیید و تصدیق خود اوست مجاب نمود.
از طرفی در نامه آن حضرت آمده است پس هر گاه به خلافت مردی متفق شدند و او را امام و پیشوا نامیدند ﴿ کانَ ذلِكَ لله رضَيَّ﴾، (1) یعنی موجب خشنودی خداست در پاره ای از نسخ ﴿ كانَ ذلِكَ رضَيَّ﴾ آمده و به معنای خشنودی انتخاب کنندگان است در این صورت بیعت باید بر اساس اختیار و آزادی یکایک رأی دهندگان صورت گرفته ،باشد نه با اعمال زور و فشار و تهدید با شمشیر! اما اگر ﴿ کانَ ذلِكَ لله رضَيَّ﴾ باشد مسلم است که اگر همۀ مهاجران و انصار که امام و دو فرزندش حسن و حسین نیز در میان ایشان باشند در امری متفق ،شوند بی گمان رضا و خشنودی خدا هم در آن خواهد بود.
گذشته از همه این ها این سؤال باقی می ماند که چرا پیروان مکتب خلفا تنها به این سخن امام در نهج البلاغه استناد می کنند و دیگر سخنان آن حضرت را که شریف رضی نیز در همان کتاب آورده فراموش کرده اند و یا خود را به فراموشی زده اند؟!
مثلاً در باب حکم نهج البلاغه آمده است هنگامی که اخبار سقیفه بنی ساعده به آن حضرت رسید، علی علیه السلام پرسید:
انصار چه گفتند؟ پاسخ دادند گفتند که از ما فرمانروایی و از شما هم فرمانروایی انتخاب شود امام فرمود پس چرا برای ایشان این دلیل را نیاوردید که رسول خدا صلی الله علیه و اله دربارهٔ آن ها سفارش کرده که به نیکانشان نیکی کنید و از بدانشان درگذرید؟
پرسیدند: این چه دلیلی علیه انصار خواهد بود؟ فرمود: اگر انصار حق رسیدن به حکومت را داشتند موردی نداشت تا پیغمبر دربارۀ آن ها سفارش کند |آن گاه امام به سخن خود ادامه داد و پرسید قریش چه گفتند؟ جواب دادند قریش دلیل آورد که او از
ص: 669
شجره پیامبر خداست و حکومت حق اوست امام فرمود ﴿اِحْتَجُّوا بِالشَّجَرَهِ وَ أَضَاعُوا اَلثَّمَرَهَ﴾ (1) یعنی آن ها به درخت نبوت استدلال ،کردند اما میوه همان درخت را نادیده گرفتند. (2)
و یا سخن دیگر آن حضرت که در همان بخش آمده است که می فرماید:
﴿وَا عَجَباً، أتَكُونُ الخِلافَةُ بِالصَّحَابَةِ وَ القَرَابَةِ ؟﴾ (3)
شگفت است مگر جانشینی پیغمبر خدا به همدمی با آن حضرت و یا خویشاوندی با او بستگی دارد؟
به دنبال ،آن شریف رضی می نویسد که امام را در همین زمینه شعری است که می فرماید:
فَإِنْ کُنْتَ بِالشُّوری مَلَکْتَ أُمُورَهُمْ *** فَکَیْفَ بِهذا وَ الْمُشیرُونَ غُیَّبٌ
وَ إنْ کُنْتَ بِالْقُرْبی حَجَجْتَ خَصیمَهُمْ *** وَ غَیْرُکَ أوْلی بِالنَّبِیِ وَ أَقْرَبٌ
اگر تو با شورا زمام امورشان را به دست گرفته ای این چگونه شورایی بوده که در آن رایزنان و صاحبنظران حضور نداشته اند؟ و اگر به دلیل خویشاوندی با پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله بر دیگر رقیبان ایشان استدلال کرده ای به غیر از تو کس دیگری هست که از تو به پیامبر صلی الله علیه و اله اولی و نزدیک تر است. (4)
علاوه بر این امیرالمؤمنین علیه السلام در موارد متعدّدی صریحاً و آشکارا به مسأله خلافت پرداخته و آن را حقّ مسلّم خود دانسته و بی پرده از اغتصاب آن سخن گفته است که به هیچ وجه توجیه پذیر نیست و اینک ما برخی از آن موارد را که در منابع حدیثی و تاریخی پیروان مکتب خلفا آمده است در این جا نقل می کنیم
1. در خطبهٔ «شقشقیّه» که سوّمین خطبه از خطبه های «نهج البلاغه» به شمار می،رود امیرالمؤمنین علیه السلام از ظلم و ستمی که بر وی رفته است و غارتگران میراثی را که
ص: 670
حقّ مسلّم وی بوده است از حضرتش باز داشته اند از همه کسانی که بر او پیشی گرفته و زمام امور حکومت را در دست گرفتند بدون پرده پوشی و در کمال صراحت زبان به شکایت گشوده و چنین می فرماید:
آگاه باشید! به خدا سوگند که ابوبکر (پسر ابی قحافه) جامه خلافت را به تن کرد، در حالی که خوب می دانست جایگاه من نسبت به خلافت همچون محور (و (میلهٔ وسط) سنگ آسیاب است (که بدون آن آسیا به گردش در نمی آید او می دانست) که سیلاب خروشان (علوم و دانش پیغمبری) از کوهسار وجود من جاری است و مرغان دور پرواز اندیشه ها در فضای علم و ،دانش به قلّهٔ منزلتم راه نتوانند یافت!.
(با این همه) ردای خلافت را رها کرده، دامن خود را جمع نموده (از آن روی برتافته و چشم پوشیده و کناره گیری کردم) و در این اندیشه بودم که آیا با دست تنها بپا خیزم (و حقّ خود و مردم را بگیرم) و یا در این محیط پر خفقان و ظلمتی که به وجود آورده اند صبر کنم؟ محیطی که پیران در آن فرسوده جوانان ،پیر و مردان با ایمان را تا به هنگام دیدار با پروردگارشان به رنج و سختی گرفتار می سازد.
عاقبت دیدم صبر و بردباری خردمندانه تر است لذا شکیبائی ورزیدم ولی به کسی می ماندم که گویا خار در چشمش خلیده و استخوان در گلویش گیر کرده است. با دیدگان خود می دیدم که میراثم را به غارت می برند
تا این که سرانجام اوّلی (ابوبکر) راه خود را در پیش گرفت و دیده از جهان فرو ،بست امّا پیش از مرگ خلافت را در آغوش پسر خطّاب افکند (آن گاه امام به قول أعشى شاعر تمثل جُست و فرمود:)
شَتَّانَ مَا يَوْمِي عَلَى كُورِهَا *** وَ يَوْمُ حَيَّانَ أَخِي جَابِر
چه بس فرق است تا دیروزم امروز *** که من مغموم و وی شادان و پیروز
!شگفتا او که در حال حیات ،خود از مردم می خواست که عذرش را بپذیرند (و با وجود من) وی را از مقام خلافت معذور دارند (1) خود، هنگام مرگ عروس خلافت را برای دیگری کابین !بست
ص: 671
به راستی که این دو غارتگر هر کدام به نوبت خود چه سخت از مقام خلافت بهره گرفتند و سرانجام ،اولی خلافت را در مسیری انداخت سخت ناهموار و توان فرسا و در اختیار کسی قرار داد که مجموعه ای از خشونت ،سختگیری ،اشتباه و پوزش طلبی بود.
بودن با حکومت ،او چنان می مانست که کسی بر پشت شتری سخت ناآرام و چموش سوار است اگر مهارش را محکم بکشد پرده های بینیاش پاره شود و اگر آزادش گذارد در پرتگاه هلاکت سقوط کند.
به خدا سوگند! مردم در زمان او به اشتباه و بیراهه ،روی رنج و ناراحتی دو روئی و سرکشی گرفتار آمده بودند و من در این مدت ،طولانی با محنت و ،عذاب چاره ای جز شکیبائی نداشتم تا این که او هم به راه خود رفت و خلافت را در میان گروهی به شورا گذاشت که به گمان ،خودش مرا نیز یکی از آن ها محسوب داشت.
پناه بر خدا از این شورا! من کی و چه وقت در مقام مقایسه با نخستین فرد ایشان (أبوبکر) در برتری و شایستگی مورد شک و تردید بودم که امروزه همپایه چنین کسانی شمرده شوم. (1) امّا با این همه در فراز و نشیب شورا با آنان هماهنگ شدم (و به خاطر مصالح مسلمین) در شورایشان حضور یافتم ولی در آن میان یکی از آنان به سبب کینه ای که از من داشت از من روی بگردانید (2) و دیگری جانب دامادی خود را گرفت (3)، (و خویشاوندی را بر حقیقت مقدّم داشت) و دو نفر دیگر که چه زشت است نام ایشان بردن. (4)
تا این که سرانجام سومین نفر آن ها برخاست در حالی که دو پهلوی او باد کرده همی جز انباشتن شکم و دفع کردن نداشت و دودمان پدریش از (بنی امیّه) به
ص: 672
همکاریش ،برخاستند و همچون شتران گرسنه ای که بهاران به علفزار بیفتند با حرص و ولع به غارت بیت المال دست زدند تا آن گاه که عاقبت بافته هایش (برای استحکام خلافت) پنبه ،شد و کردار ناشایستش کارش را تباه کرد و سرانجام شکمبارگی برای ابد نابودش ساخت.
چیزی مرا به قبول خلافت وا ،نداشت جز این که دیدم مردم همانند یال گفتار پیرامونم را گرفته و از هر سو فشار می آورند به طوری که «حَسَنان» (1) را به رنج انداخته (کوبیده شدند) و ردایم از دو جانب پاره شد و مردم چون گلّه گوسفند محاصره ام کردند.
اما چون بپا خواستم و زمام خلافت را به دست ،گرفتم جمعی پیمان خود را شکستند (2) و گروهی از اطاعتم سر برتافتند و از دین بیرون رفتند (3) و دسته ای دیگر هم (برای ریاست و مقام) از اطاعت حق سر پیچیدند (4) ، (و جنگ صفّین را به راه انداختند) گویا کلام خدا را نشنیده بودند که می فرماید:
ص: 673
﴿تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوّاً فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَاداً وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾؛ (1) ما سراى آخرت را برای کسانی قرار داده ایم که خواهان فساد در زمین و سرکشی ،نباشند و سرانجام نیک از آن پرهیزکاران است. چرا به خدا سوگند خوب شنیده بودند و خوب آن را به خاطر داشتند ولی زرق و برق دنیا در نظرشان جلوه کرد و زیبائی هایش آنان را فریفت!
آگاه باشید! سوگند به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، اگر نه این بود که جمعیت بسیاری گرداگردم را گرفته تا با من بیعت ،کنند و آمادگی یاوران حجت را بر من تمام نمی نمود و عهد و پیمانی وجود نداشت که خداوند از علما گرفته تا در برابر شکمبارگی ستمگران و گرسنگی ستمدیدگان سکوت نکنند بیگمان مهار شتر خلافت را بر گردنش می افکندم و آخرین دور خلافت را با جام نخستین آن سیراب می نمودم (و چون گذشته خود را به کناری می کشیدم) و آن گاه بود که می دیدید این دنیای شما در نزد من از عطسه و آب بینی بُزی هم بی ارزش تر است.
آورده اند که چون سخن امیرالمؤمنین علیه السلام به این جا رسید مردی از اهالی عراق برخاست و نامه ای به دستش داد و حضرتش همچنان نامه را نگاه می کرد (پس از فراغت ،نامه) ابن عبّاس :گفت ای امیر مؤمنان! چه خوب ،بود سخنت را از همان جایی که رها کردی ادامه م یدادی؟
امام علیه السلام در پاسخش :فرمود هیهات ای پسر عباس «شعله ای از آتش دل بود که زبانه کشید و فرو نشست»!
ابن عبّاس می گوید: به خدا سوگند! من هیچ گاه بر سخنی همچون این گفتار تأسف نخوردم که امام علیه السلام نتوانست تا آن جا که میخواست سخن خود را ادامه دهد. (2)
2. در ضمن یکی دیگر از خطبه های «نهج البلاغه» که آن حضرت در آن از حوادث آینده و توصیف گروهی از گمراهان سخن گفته است می فرماید:
«تا آن که خداوند پیامبرش را به سوی خویش فرا ،خواند گروهی به قهقرا برگشتند و اختلاف و پراکندگی آن ها را به هلاکت ،افند و تکیه بر غیر خدا کردند و با غیر
ص: 674
خويشاوندان (اهل بیت پیامبر) پیوند برقرار نمودند و از وسیله ای که فرمان داشتند به آن مودّت ورزند، (1) کناره گرفتند و بناء و أساس (ولایت و) رهبری جامعه اسلامی را از محلّ اصلی خویش ،برداشته آن را در غیر جای خود نصب کردند (اینان) معادن تمام خطاهایند و درهای همۀ گمراهان و عقیده مندان باطلند؛ آن ها در حیرت و سرگردانی غوطه ور شدند و در مستی و نادانی دیوانه وار بر روش «آل فرعون» فرو رفتند. گروهی تنها به دنیا پرداختند و به آن تکیه کردند و یا آشکارا از دین یا آشکارا از دین خدا جدا گشته به مخالفت با آن برخاستند.» (2)
3. از جمله سخنانی که آن حضرت در روز «شورا» در مورد حقّ مسلّم خود بیان داشته چنین آمده است
«گوینده ای از ایشان گفت: ای پسر ابوطالب! تو بر آمر حکومت سخت حریص می!باشی
به او گفتم: بلکه به خدا سوگند که شما از من حریص ترید و (از نظر لیاقت برای زمامداری) بسی دورتر؛ در حالی که من به آن سزاوارتر و نزدیک ترم من حقّی را که مخصوص من است خواستارم و شما بین من و آن مانع ایجاد می کنید و مرا از دستیابی به آن باز می دارید پس چون با دلیل و برهان او را کوبیدم به خود آمد و متنبه شد و چنان حیران و سرگردان ماند که نمی دانست جواب مرا چه بدهد!
خداوندا! من از قریش و آن ها که ایشان را یاری می دهند از تو کمک می خواهم آن ها خویشاوندی مرا نادیده گرفته آن را بریدند و منزلت والای مرا کوچک شمردند و بر سر فرمانروایی که حق ویژهٔ من است دست به هم داده به جنگم برخاستند. آن روز :گفتند حق آن است که حکومت را تو به دست بگیری و امروز می گویند حق آن است که آن را رها کنی! (3)
ص: 675
ابن أبی الحدید :گوید این خطبه را امام علیه السلام در روز «شورا» بعد از کشته شدن «عُمَر» ایراد نموده و گویندۀ این سخن که گفته است: «ای فرزند ابوطالب تو نسبت به این امر (یعنی خلافت) حریص می باشی» سعد بن أبي وقّاص بوده است و با این که خودِ او روایت کرده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به على فرمود: ﴿أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی﴾ «چنین سخنی از کسی که این روایت را نقل کرده؛ تعجب آور است.» (1)
سپس ابن ابی الحدید در توضیح این جمله که امام علیه السلام فرموده است: «و آن ها گفتند: حق آنست که باید آن را بگیری و حق آن است که باید آن را رها کنی» می گوید: علی علیه السلام فرموده است: «آنان نه تنها بر گرفتن حقّ من قناعت نکردند بلکه حقّ مرا گرفتند و مدّعی شدند که حق از ایشان است و بر من واجب است که نزاع در آن مورد را باید رها کنم ای ،کاش با اعتراف به این که «خلافت و حکومت» حقّ من است آن را می گرفتند (و دیگر ادّعائی نداشتند) که در این صورت مصیبت سبک تر و آسان تر می بود.» (2)
4. و در یک خطبهٔ دیگر در مورد شایستگی و سزاواری خویش برای خلافت و ظلم و ستمی که از سوی قریش بر آن حضرت رفته است می فرماید:
خداوندا! در پیروزی بر قریش و یاوران ایشان از تو یاری می طلبم که آن ها پیوند مرا بریدند و مقام و ارزشم را درهم شکستند و نسبت به حقی که من از هر کس دیگر به آن ،سزاوارترم دست به یکدیگر داده به دشمنیم .برخاستند روزی :گفتند حق آن است که حکومت را تو به دستگیری و امروز می گویند حق آن است که آن را رها کنی پس یا با غم بساز و یا در اندوه !بمیر
و چون دیدم که کسی به یاریم نمی آید و به کمکم بر نمی خیزد مگر اهل خانه ام که مرگ را برای آن ها روا ،نداشتم پس چشمم را بر خاشاکی که در آن خلیده بود بر هم ،نهادم و آب دهان را در گلویی که استخوان در آن گیر کرده بود فرو بردم و برای فرو
ص: 676
خوردن خشم خود به دارویی تلختر از حنظل (1)، و قلب را به چیزی درد آورتر از لبه تیز خنجر پناه برده شکیبایی نمودم. (2)
5. محدّثین و مورّخین در کتب حدیثی و تاریخی خود آورده اند که: امیرالمؤمنین علیه السلام در نخستین خطبه ای که پس از خلافت خود در مدینه ایراد نمود خطاب به مردم فرمود:
«... در خانه های خود پنهان شوید (و در دسته بندی های منافقان و تفرقه اندازان شرکت نجوئید) دل های پراکنده را به هم نزدیک کنید و با هم آشتی دهید و به دنبال لغزش ها و گناهان توبه کنید آن کس که با حق بستیزد نابود می شود.
شما در گذشته (به هنگام بیعت با ابی بکر) از من روی گرداندید و انحرافی پیدا کردید که در آن کارتان نزد من پسندیده رأی .نبودید و اگر من بخواهم وضع گذشته را تشریح کنم) می توانم بگویم خداوند از گذشته ها .بگذرد آن دو نفر در خلافت بر من پیشی گرفتند و سومین نفر ایشان همچون کلاغی که همواره در فکر شکم خویش است به این کار برخاست وای بر او که اگر دو بالش چیده شده بود و سرش از تنش جدا گشته بود (و به منصب خلافت نمی رسید) برایش بهتر بود». (3)
ابن أبی الحدید :گوید این خطبه از خطبه های شکوهمند و مشهور علی علیه السلام است و همه آن را روایت کرده اند و در روایات دیگران در آن افزونی هایی است که سید رضی آن را حذف کرده است بدین معنا که یا خواسته است آن را مختصر کند و یا این که نخواسته است شنوندگان و خوانندگان را افسرده و اندوهگین سازد.
سپس ابن ابی الحدید می گوید: این خطبه را شیخ ما أبو عثمان جاحظ در کتاب «البيان و التبیین» به صورت کامل آورده و آن را از أبو عبيدة بن معمر بن مثنّى نقل کرده و گفته است: (4) نخستین خطبه ای که امیرالمؤمنین علی علیه السلام پس از تصدّی مقام
ص: 677
خلافت در مدینه ایراد نموده چنین است.
پس از آن ابن أبی الحدید می گوید شیخ ما أبو عثمان (جاحظ) که خدایش رحمت کند، گفته است
أبو عبیده گفته که در روایت جعفر بن محمّد از قول نیاکانش این عبارات هم در این خطبه آمده است (و سپس مطالبی را که آن حضرت در مورد نیکان و برگزیدگان عترت از امیرالمؤمنین علیه السام نقل نموده آورده است که در پایان آن آمده است: (1)
دولت حق به ما ختم می شود نه به شما و این اشاره به مهدی علیه السلام از فرزندان آن حضرت است که در آخرالزمان ظهور خواهد کرد و بیشتر محدّثان معتقدند که او از نسل فاطمه علیها السلام .است یاران معتزلی ما هم منکر او نیستند و در کتاب های خود به نامش تصریح کرده اند و شیوخ معتزله نیز به وجود او ،معترفند با این تفاوت که به اعتقاد ما او هنوز آفریده و متولد نشده است و در آیندهٔ تاریخ آفریده می شود. (2)
أصحاب حديث (أهل سنّت) هم در این مورد همین عقیده را دارند. (3)
6. أبوالحسن علی بن محمّد مدائنی از عبدالله بن جناده روایت کرده که می گفته است: از حجاز به قصد رفتن به عراق حرکت کردم و این در آغاز خلافت علی علیه السلام بود. نخست به مکّه رفتم و حجّ «عُمره» به جای آوردم و سپس به مدینه آمدم و چون وارد مسجد پیامبر صلی الله علیه و اله ، شدم منادی مردم را برای نماز جماعت به مسجد فرا خواند و مردم جمع شدند.
علی علیه السلام در حالی که شمشیر خود را بر دوش داشت آمد و همه دیده ها به سوی او خیره شد. او نخست حمد و ثنای خدا را بر زبان آورد و بر پیامبر خدا درود فرستاد و سپس چنین فرمود:
ص: 678
امّا ،بعد هنگامی که خداوند پیامبر صلی الله علیه و اله خویش را- که درودش بر او و خاندانش باد - به سوی خود باز گرفت ما با خود گفتیم که ما افراد خاندان و عترت و وارثان او هستیم و از میان همه مردم ما اولیای اوییم و هیچ کس با ما در مورد حکومت ستیز و منازعه نخواهد کرد و هیچ آزمندی به حق ما طمع نخواهد بست؛ ولی ناگهان قوم ما در قبال ما سر بر آوردند و حکومت پیامبر صلی الله علیه و اله ما را از دست ما ربودند و غصب کردند و امارت برای کسی غیر از ما فراهم شد ما رعیت شدیم آن چنان که هر ناتوانی در ما طمع بست و هر فرومایه و زبونی بر ما عزّت و تکبر فروخت چشم های ما از این پیشامد گریست و سینه ها به بیم افتاد و جان ها بی تابی ،کرد و به خدا سوگند که اگر بیم جدایی و پراکندگی مسلمانان در میان ،نبود و این که بار دیگر کفر به قدرت خود باز گردد و دین یکسره نابود شود وضع ما غیر از این بود که مشاهده می نمائید...» (1)
7. از کلبی روایت شده است هنگامی که علی علیه السلام برای سرکوبی پیمان شکنان - طلحه و زبیر - عازم بصره ،بود برخاست و برای مردم خطبه خواند و پس از حمد و ثنای خداوند و درود بر رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«هنگامی که خداوند متعال پیامبر صلی الله علیه و اله خود را قبض روح ،کرد قریش با خودکامگی در مورد حکومت بر ضدّ ما بپا خاست و ما را از حقی که از همه مردم نسبت به آن سزاوارتر بودیم محروم ساخت و من چنان دیدم که شکیبائی بر آن کار بهتر از پراکنده ساختن مسلمانان و ریختن خون ایشان است زیرا مردم تازه مسلمان بودند و دین همچون مشکی آکنده از شیر بود که اندک غفلتی آن را تباه می کرد و کوچک ترین تخلّفی آن را واژگون می ساخت گروهی حکومت را به دست گرفتند که در کار خود چندان کوششی نکردند و به سرای دیگر که سرای جزاء است منتقل شدند و خداوند ولیّ ایشان است تا کارهای بد ایشان را پاکیزه ،فرماید و از لغزش های ایشان درگذرد.
ولی طلحه و زبیر را چه می شود؟ آن ها که بر این حکومت راهی .ندارند یک سال و حتی یک ماه بر حکومت من شکیبائی نکردند و از دایره فرمان من بیرون شدند و در کاری با من به ستیز پرداختند که خداوند برای آن دو راهی قرار نداده است آن پس از این که با آزادی کامل و بدون آن که کسی آن ها را مجبور کرده باشد، با من بیعت
ص: 679
کردند، آنان می خواهند از پستان مادری که شیرش باز گرفته شده است شیر بخورند و بدعتی را که مرده است می خواهند زنده کنند.» (1)
ملاحظه می کنید که امام علیه السلام در بیانات خود به طور اجمال از بازگشت مردم به دوران جاهلیت سخن می گوید و علت شکیبائی خود را در گرفتن حق خویش وجود جامعه نوبنیاد اسلامی می داند ولی در این که حق مسلم حضرتش غصب گردیده و دیگران بر او تقدّم یافته و زمام امور حکومت را به دست گرفتند اصرار می ورزد
8. در نامه ای که برای برادرش «عقیل» نوشته است خطاب به او می فرماید:
«قریش» را با تاخت و تازش در گمراهی و تُرک تازیش در خلاف و دو دستگی و رگشتگیش در خودبینی و سرگردانی رها کن که آن ها در جنگ با من هماهنگ و همسو شده اند و پیش از من در جنگ با رسول خدا صلی الله علیه و اله هماهنگ شده بودند. پس پاداش این ستمشان را با من ببینند که پیوند خویشاوندی مرا بریدند و حکومت فرزند مادرم (پیامبر (2) را از من سلب نمودند.» (3)
9. در نامه مفصلی که در مورد امامت و خلافت و مظلومیت خویش در پاسخ یکی از نامه های معاویه نوشته - و ما تنها بخشی از آن را که مورد نیاز است در این جا نقل می کنیم - خطاب به او می فرماید:
«دوران اسلام ما به گوش همه رسیده و کارهای ما در دوران جاهلیّت نیز بر کسی مخفی نیست؛ و قرآن کریم آن چه را که بر نشمردیم در یک آیه جمع کرده و نشان داده است ،و ،آن گفته خداوند است که فرموده است:
ص: 680
﴿وَأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله﴾ (1)؛ «خویشاوندان در کتاب خدا برخی از ایشان نسبت به یکدیگر سزاوارترند».
و نیز فرموده است: ﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾ (2) ، «شایسته ترین (و سزاوارترین) مردم به ابراهیم کسانی هستند که از او تبعیت کردند و همچنین این پیامبر و کسانی که ایمان آورده اند و خداوند ولیّ و سرپرست مؤمنان است».
پس ما (از دو جهت به خلافت سزاوارتریم) از یک طرف به وسیلهٔ قرابت و خویشاوندی با پیامبر صلی الله علیه و اله و از طرف دیگر در اثر اطاعت و پیروی از رسول اکرم صلی الله علیه و اله
آن روز که مهاجرین در «سقیفه بنی ساعده» با انصار گفتگو کردند با ذکر قرابت و خویشاوندی با پیامبر صلی الله علیه و اله توانستند بر آن ها پیروز شوند؛ اگر این دلیل برتری آن هاست پس حق با ماست نه با شما و اگر دلیل دیگری دارد پس ادّعای أنصار به جای خود باقی است.
گمان برده ای که من بر تمام خلفا حسد ورزیده ام و بر همهٔ آن ها طغیان کرده ام، اگر چنین باشد بر تو جنایتی نرفته است که از تو عذرخواهی کنم!
و گفته ای که مرا همچون شتر (سرکش) افسار زدند و کشیدند که بیعت کنم! به خدا ،سوگند خواسته ای که مرا مذمت کنی ولی ناخودآگاه مرا مدح و ستایش نموده ای و خواسته ای مرا رسوا کنی ولی خود رسوا شده ای این برای یک فرد مسلمان ننگ و عار نیست که مظلوم واقع شود مادام که در دین خود تردید نداشته باشد و در یقین خود شک .ننماید این خلاصهٔ حجّت و دلیل من است حتی در برابر غیر تو؛ من به ذکر همین خلاصه اکتفا کردم که جای شرح آن نیست...» (3)
10. و در نامه ای دیگر که در پاسخ نامه ای از نامه های معاویه برای او نوشته
ص: 681
خطاب به وی می فرماید:
«... در نامه ات از رشک بردن من نسبت به خلفا و خودداری من از بیعت با ایشان و ستیزه و ستم من بر آن ها یاد کرده بودی امّا دربارۀ ستیز و ستم پناه بر خدا اگر چنان بوده باشد و امّا در مورد خودداری از بیعت با آنان و ناخوش داشتن فرمانروائی و حکومت ،ایشان عذری از مردم نمی طلبم...
پدرت (أبوسفیان) هنگامی که ابوبکر بر مردم ولایت و حکومت یافت نزد من آمد و گفت سزاوارتر به مقام محمّد صلی الله علیه و آله و شایسته تر از همه مردم به این حکومت تو هستی و من برای تو متعهد می شوم که در برابر هر کس که مخالفت کند ایستادگی کنم دستت را بگشا تا با تو بیعت کنم ولی من امتناع ورزیدم... تو خودت خوب می دانی که پدرت آن سخن را گفت و همان گونه می خواست و این من بودم که به سبب نزدیکی روزگار مردم به زمان کفر و بیم بروز تفرقه میان مسلمانان از پذیرش آن خودداری کردم پدرت بیش از تو حقّ مرا می شناخت اگر تو هم همان اندازه که پدرت حق مرا می شناخت آن را بشناسی به هدایت خواهی رسید و اگر چنان نکنی خداوند به زودی مرا از تو بی نیاز فرماید و السّلام» (1)
11. و در نامهٔ دیگری که در جواب یکی دیگر از نامه های معاویه نگاشته خطاب به او می فرماید:
«امّا - ای !معاویه - در آن مورد که به من اعتراض کرده ای که من در نامه ام از ،پدرانم ابراهیم و اسماعیل و پیامبران دیگر بسیار سخن گفته،ام معلوم است که هر کس پدران خود را دوست بدارد فراوان از آن ها یاد می کند زیرا یاد کردن از آن ها نشانه دوست داشتن خدا و رسول است.
ولی من از تو عیب می گیرم (و تو را سرزنش می نمایم) که چرا آن ها را دشمن می،داری زیرا دشمن داشتن آن ها دشمن داشتن خدا و رسول است و نیز تو را سرزنش می نمایم که چرا پدران خود را دوست می داری و از آن ها زیاد نام می بری زیرا دوست داشتن آن ها دوست داشتن کُفر است.
ص: 682
امّا این که منکر آن هستی که من نَسَب به ابراهیم و اسماعیل می رسانم و خویشاوندی مرا با محمّد صلی الله علیه و آله انکار می کنی و فضیلت و حقّ مرا و فرمانروایی و امامت مرا منکر ،هستی تو پیوسته چنین بوده ای و هرگز دلت ایمان نیاورده است اما بدان که ما «أهل بیت» چنان هستیم که کافر ما را دوست ندارد و مؤمن کینه ما را به دل نگیرد.
تو منکر شده ای که آیه شریفه ﴿فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ ملكاً عَظِيماً ﴾، (1) دربارۀ ما (أهل بیت) تفسیر شده باشد در حالی که خدای تعالی فرموده است: ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُو الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله﴾؛ (2) پیامبر صلی الله علیه و اله نسبت به مؤمنان از خود آن ها سزاوارتر است (و اولویّت دارد) و همسران او مادران آن ها (= مؤمنان) محسوب می شوند و خویشاوندان برخی از آن ها نسبت به یکدیگر در کتاب خدا (و آن چه که او مقرّر داشته) أولی هستند»، پس ما به پیامبر خدا صلی الله علیه و اله از همگان نزدیک تریم
تو در نامه خود امامت محمّد صلی الله علیه و آله را منکر شده،ای و پنداشته ای که او فقط رسول خدا صلی الله علیه و اله بوده و پیام او را رسانیده است و امام و رهبر نبوده است انکار این امر سبب می شود که امامت همۀ پیامبران را انکار ،کنی ولی ما شهادت می دهیم که آن حضرت هم رسول و هم امام می باشد. زبان تو حکایت از قلب و دلت دارد و نشان می دهد که در دل چه بیماری داری
خدای تعالی می فرماید: ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ يُخْرِجَ اللهُ أَضْغَانَهُمْ * وَلَوْ نَشَاءُ لَأَرَيْنَا كَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيمَاهُمْ وَ لَتَعْرِ فَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَاللهُ يَعْلَمُ أَعْمَالَكُمْ﴾ (3)
آیا کسانی که در دل هایشان بیماری است می پندارند که خدا کینه هایشان را آشکار نمی کند؟ و اگر ما بخواهیم آن ها را به تو نشان می دهیم تا آنان را با قیافه هایشان ،بشناسی هر چند می توانی آن ها را از طرز سخنانشان ،بشناسی و خداوند اعمال شما را می داند.»
آگاه باش که ما پیش از این تو را شناخته ایم و نسبت به دشمنی و حسد تو آگاه
ص: 683
بوده ایم و می دانیم که در دل چه بیماری داری که خداوند آن را نمایان ساخته است.
امّا در باب این که خویشاوندی مرا بار سول خدا و حق مرا انکار کرده ای باید بدانی که حقّ و سهم ما در کتاب خدا ذکر شده و خداوند آن را بین ما و پیامبر صلی الله علیه و اله تقسیم نموده و فرموده است: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبَى﴾ (1) «آگاه باشید! هرگاه چیزی را به غنیمت گرفتید خمس آن از آن خدا و پیامبر صلی الله علیه و اله و خویشاوندان است» و در آیه دیگری می فرماید: ﴿وَ آتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾ (2)، «به خویشاوند نزدیکت حقش را بده» آیا نمی بینی که ما با سهم خدا سهم خدا و پیامبرش آمده است و سهم تو با بیگانگان و اگر از اسلام جدا شوی هیچ سهمی نخواهی داشت؟ خداوند سهم ما را به سبب خویشاوندی نزدیک به پیامبر صلی الله علیه و اله مقرر مقرر داشته و سهم تو را به سبب دوریت از انتساب به آن حضرت حذف کرده است.
تو امامت و خلافت مرا انکار کرده ای آیا سخن خدای تعالی را در قرآن دیده ای که دربارهٔ خاندان ابراهیم می فرماید ﴿واصْطَفَاهُمْ عَلَى العالَمِينَ﴾، (3) خداوند «آل ابراهیم» را بر جهانیان فضیلت و برتری بخشیده است آیا تو می پنداری که خودت یکی از مردم جهان نیستی؟ یا می پنداری که ما از خاندان ابراهیم نیستیم؟ اگر این را انکار کنی محمّد صلی الله علیه و آله را انکار کرده ای که او از ما و ما از او هستیم.
اگر می توانی میان ما و ابراهیم علیه السلام و اسماعیل و محمّد و آل محمّد در کتاب خدا جدایی ،افکنی پس چنان کن (4) (و هر چه می خواهی انجام بده) (5)
12 و در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید در یک روایت طولانی آمده است:
شخصی به حضور علی علیه السلام عرضه داشت: یا أمیرالمؤمنین! اگر رسول خدا صلی الله علیه و اله پسری از خود به یادگار می گذاشت و به حدّ رشد و کمال می رسید و در میان امّت می،بود آیا عرب ها تسلیم او می شدند؟ و او را به مقام حاکمیت و فرمانروایی خویش می پذیرفتند؟
ص: 684
در پاسخ فرمود نه؛ بلکه اگر آن گونه که من عمل کردم عمل نمی کرد، او را می کشتند (1)، زیرا عرب ها با اکراه (نه با رضایت و خشنودی) تسلیم رسول خدا صلی الله علیه و اله گردیدند و حاکمیّت حضرتش را پذیرفتند و بر فضل و مقامی که خداوند به آن حضرت عنایت فرموده بود رشک و حسد بردند و ایّام عمر پر برکت حضرتش در نظر و دیدگاهشان به طول انجامید تا بدانجا که به حرم شریف رسول خدا صلی الله علیه و اله تهمت زدند (2) و به قصد کشتن آن حضرت شترش را رم دادند (3) با این که آن همه احسان های بزرگ از حضرتش دیدند و نعمت های فراوان از برکت وجودش به دست آوردند.
سپس در حال حیاتش - پیش از مرگ و واپسین روزهای زندگیش- گرد هم آمدند و همدست و همداستان شدند تا زمامداری و حاکمیت را پس از رحلت حضرتش از خاندانش بیرون آورند. (4)
و اگر این جهت نبود که قریش نام آن حضرت را وسیله ای برای رسیدن به ریاست قرار داده و نردبانی برای بالا رفتن خویش بر عرش عزّت و حاکمیت ساخته بود هرگز پس از مرگ پیامبر گرامی صلی الله علیه و اله حتی یک روز هم بر دین و آئین او باقی نمی ماندند و خداوند متعال را پرستش نمی نمودند بلکه مُرتد می شدند و به همان روزگار پیشین خویش - که همانا دورهٔ جاهلیت و شرک و بت پرستی بود - باز می گشتند ﴿و عادقارِحُها جَدْعاً، و بازلُها بَكرا﴾ (5) و بهیمه یا شتر علف خوارشان به زمان شیرخوارگی خود بر می گشت».
پس خداوند سرزمین هائی را برای آنان گشود و فتوحات بسیاری نصیبشان گردانید -
ص: 685
و غنائم فراوانی به دست آوردند - و پس از فقر و نیازمندی به ثروت نائل آمدند، و پس از بی نوایی و گرسنگی به اموال بی شمار ،رسیدند و آن چه از اسلام در نظرشان زشت و قبیح می آمد خوب و زیبا جلوه کرد و آن چه از دین در دل هایشان متزلزل و ناپایدار بود ثابت و استوار ،گردید و :گفتند اگر اسلام حق نبود این چنین پیروز و قدرتمند نمی شدیم
سپس آن فتوحات اسلامی را به اندیشه و آراء درست والیان و حاکمانشان نسبت ،دادند و گفتند از حُسن تدبیر و کاردانی آن ها آن همه فتوحات صورت گرفت پس نزد عامّهء مردم مؤکد شد که دست اندرکاران و اولیای امورشان هشیار و پر کارند و معزولان بر کنار و گم نامند.
و ما - خاندان پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله - را جزء گروه دوّم قرار دادند و پنداشتند که ما - اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله - آتشمان به خاموشی گرائیده و آواز و آوازه مان پایان یافته و دیگر دوران و زمان ما به اتمام رسیده است.
پس سال های بسیار و زمان های دراز با تمام آن چه در بر داشت ،گذشت و مرگ دامان بسیاری از سرشناسان امت که حقایق را می دانستند ،گرفت و بسیاری از کسانی که از حقیقت اطلاعی نداشتند به وجود آمدند.
،بنابراین اگر فرزندی برای پیامبر صلی الله علیه و اله بعد از رحلت حضرتش در میان امّت وجود داشت چه کاری می توانست انجام دهد و به درستی که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله مرا به آن قرب و منزلتی که می دانید به جهت نَسَب و خویشاوندی با خود، مقرب درگاه خویش ،نساخت بلکه (همان گونه که همه می دانند) به جهت جهاد و خیر خواهیم نسبت به اسلام بود
آیا اگر پیغمبر خدا فرزندی می داشت آن چه را که من در راه خدا انجام دادم انجام می داد؟ پس بیش از من به پیامبر خدا صلی الله علیه و اله نزدیک و مقرّب نمی بود - و او نیز همانند من - در نزد قریش و عرب منزلت والا و مقام بالائی ،نداشت بلکه نسبتش به حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله سبب محرومیتش و جفای به او می گردید.
سپس فرمود:
پروردگارا! تو خود آگاهی که من حکومت و امارت را نمی خواستم و طالب مُلک و ریاست - دنیوی - ،نبودم و هدفم این بود که به اجراء حدود تو قیام ،نمایم و شریعت
ص: 686
تو را بر پا دارم
و امور را در جای خود قرار دهم و حقوق هر کس را به طور کمال و تمام به او ،برسانم و راه و روش پیامبرت را ،بپیمایم و افراد گمراه را به نور هدایت تو ارشاد نمایم.» (1)
ابن أبى الحديد معتزلی در «شرح نهج البلاغه» (شرح خطبه 173) که امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است ... ﴿اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَعْدِیکَ عَلَی قُرَیْشٍ وَ مَنْ أَعَانَهُمْ فَإِنَّهُمْ قَدْ قَطَعُوا رَحِمِی وَ أَکْفَئُوا إِنَائِی وَ أَجْمَعُوا عَلَی مُنَازَعَتِی أَمْراً هُوَ لِی...﴾ خداوندا من در برابر قریش و کسانی که به کمک آن ها برخاسته اند از تو یاری می طلبم (و به تو شکایت می آورم) که آن ها پیوند خویشاوندی مرا بریدند و مقام و منزلت مرا کوچک شمردند و دربارهٔ امری که حق مسلّم من است در مبارزه با من هماهنگ شدند»، می نویسد:
بدان که کلماتی مانند جملات فوق از علی علیه السلام– مبنی بر شکایت از دیگران و این که حقّ مسلّم او از روی ظلم و ستم از وی گرفته شده - به حدّ تواتر نقل شده است،
مانند این سخن او که گفته است «من همواره از هنگامی که خداوند رسول خویش را قبض روح کرد تا هنگامی که مردم این شخص را به امامت برگزیدند مظلوم بوده ام»
و مانند این گفتارش که فرموده است «بار خدایا قریش را زبون ،فرمای که حق مرا از من باز داشتند و حکومت مرا غصب کردند»
و این گفتار آن حضرت که «پروردگار من قریش را از سوی من کیفر دهد که آنان در حق من ستم کردند و حکومت پسر مادرم (برادرم) را از من به زور باز گرفتند».
و این گفتار او هنگامی که شنید کسی بانگ برداشته است من مظلومم. فرمود بیا با یکدیگر فریاد برآوریم که من هم همواره مظلوم بوده ام».
و این گفتارش که «و همانا که او (ابوبکر) به خوبی می دانست که منزلت و محل من در مورد خلافت همچون محور آسیا سنگ است».
و این گفتارش که «میراث خود را تاراج شده می بینم»
ص: 687
و این گفتارش که «آن دو مرد ظرف ما را واژگون ساختند و مردم را بر دوش های ما سوار کردند».
و این سخن او «همانا ما را حقی است که اگر به ما داده شود می گیریم و اگر از آن باز داشته شویم تحمّل سخنی می کنیم اگر چه به درازا کشد».(1)
و این گفتار آن حضرت که «همواره دیگری را بر من برگزیدند و من از آن چه سزاوار و شایسته آن هستم باز داشته شده ام.»
و یاران (معتزلی) ما همه این سخنان را بر آن حمل می کنند که علی علیه السلام با توجه و استناد به برتری و شایستگی در مورد حکومت ادعا می فرموده است و همین توجیه درست و حق است زیرا معنی کردن این کلمات بر این که او با نص و تصریح استحقاق آن را داشته است موجب تکفیر یا فاسق شمردن سرشناسان مهاجران و انصار است. ولی امامیه و زیدیه این سخنان را بر ظاهر آن حمل می کنند و بر کاری دشوار دست می،یازند و البته به جان خودم سوگند که این سخنان بسیار و هم انگیز است و چنین به گمان می آورد که سخن درست همان است که شیعیان می گویند؛ ولی بررسی اوضاع و احوال این گمان را باطل می کند و این و هم را زایل می سازد و واجب است که این سخنان را همچون آیات متشابه قرآنی دانست که گاهی چیزهایی را که برای خداوند متعال روا نیست به گمان می آورد و معمولاً این آیات را به ظاهرش معنی نمی کنیم و آن ها را مورد عمل قرار نمی دهیم زیرا با بررسی دلایل عقلی چنین اقتضاء می شود که از ظاهر آن آیات عدول کنیم و با تأویلاتی که در کتاب های مورد نظر آمده است تأویل کنیم
شگفت انگیز است که: ابن أبی الحدید پس از نقل برخی از شکایت ها و گلایه های امیرالمؤمنین علیه السلام و ابراز عقیده به این که ظاهراً سخن درست همان است که شیعیان می،گویند اظهار می دارد که بررسی اوضاع و احوال این گمان را باطل می سازد! و ما ندانستیم که چگونه بررسی اوضاع و احوال حقایق را باطل می سازد و وارونه جلوه می دهد و حال آن که همۀ شکایت ها و گلایه ها بر حقانیت و مظلومیّت امیرالمؤمنین علیه السلام
ص: 688
گواهی می دهند و دلایل شیعه را بر امامت و خلافت آن حضرت مستحکم تر و قوی تر می سازند و بر اثبات عقیدهٔ آنان در مسأله امامت تأکید می نهند زیرا مسلّم است تا وقتی که انسان ناراحتی نداشته باشد زبان به شکایت نمی گشاید و درد دل خویش را برای کسی بازگو نمی کند
و از این جا دانسته می شود که اگر امیرالمؤمنین علیه السلام در موارد متعدّد و فرصت های مناسب زبان به شکایت گشوده است دلیل بر این است که آن حضرت از پیشینیان و کسانی که بر وی سبقت گرفته اند ناخشنود بوده است و از این روست که و از این روست که پیوسته عدم رضایت خود را در هر فرصتی به دیگران اعلام می نموده است تا مردم بدانند که پیشی گیرندگان بر حضرتش به حق مسلم وی دست اندازی کرده و او را از آن چه خدا و پیامبرش برای وی قرار داده بودند محروم ساخته اند.
به هر حال جالب توجّه این که: ابن ابی الحدید پس از نقل شکایت ها و گلایه ها داستانی را به همین مناسبت نقل می کند که مؤیّد گفته های ماست و آن این که می گوید:
یحیی بن سعید بن علی حنبلی که معروف به ابن عالیه (1) و از ساکنان ناحیه قطفتا (2) در بخش غربی بغداد بود و یکی از شاهدان عادل آن منطقه به شمار می رفت برای من نقل کرد و گفت حضور فخر اسماعیل بن علی حنبلی فقیه معروف به غلام ابن المنی بودم – این فخر اسماعیل بن علی علیه السلام داناترین حنبلیان بغداد در فقه و مسائل مورد خلاف بود و تدریس مختصری هم در منطق داشت و دارای بیانی شیرین بود من او را دیده بودم و حضورش رفته و سخنش را هم شنیده بودم به سال شش صد و ده درگذشت ابن عالیه می گفت - در همان حال که ما پیش او بودیم و سخن می گفتیم مردی از حنبلیان وارد شد اوطلبی از یکی از مردم کوفه داشته و برای وصول طلب خود به کوفه رفته بود و چنان اتفاق افتاده بود که رفتن او به کوفه مقارن با زیارت روز غدیر بود و در آن حال او در کوفه بوده است - زیارت غدیر یعنی روز هجدهم ذی حجه که در آن روز در مزار امیرالمؤمنین علیه السلام آن چنان جمعیتی جمع می شوند که بیرون از حد شمار است.
ص: 689
ابن عالیه می گفت: شیخ فخر اسماعیل شروع به پرسیدن از آن مرد کرد که چه کردی و چه دیدی؟ آیا تمام طلب خود را گرفتی یا چیزی از آن بر عهده وامدار باقی !ماند و آن مرد پاسخ می داد تا آن که به فخر اسماعیل :گفت ای سرور ،من اگر روز زیارتی غدیر حضور می داشتی می دیدی کنار آرامگاه علی بن ابیطالب چه رسوایی به بار آوردند و چه سخنان زشت و دشنام ها که به صحابه دادند آن هم آشکارا و با بانگ بلند و بدون هیچ گونه مراقبت و بیم و هراسی فخر اسماعیل :گفت آنان چه گناهی دارند؟ به خدا سوگند کسی آنان را بر این کار گستاخ نکرد و برای آنان این در را نگشود مگر صاحب همان گور آن مرد :پرسید صاحب آن گور کیست؟ فخر اسماعیل گفت: علی بن ابی طالب است آن مرد :گفت ای سرور ،من یعنی علی علیه السلام این سنت را برای آنان معمول داشته و ایشان را به آن راه برده و به آنان تعلیم داده است؟ فخر :گفت آری به خدا سوگند آن مرد :گفت ای سرور ،من اگر علی علیه السلام در این کار محق بوده است چه لزومی دارد که فلان و فلان (ابوبکر و عمر) را دوست بداریم و اگر علی علیه السلام بر باطل بوده است چه لزومی دارد و بر عهده ما نیست که او را دوست بداریم به هر حال سزاوار است که یا از او یا اآن دو تبرّی بجوییم!
ابن عالیه :گفت اسماعیل شتابان برخاست و کفش هایش را پوشید و گفت خداوند اسماعیل را لعنت کند اگر پاسخ این مسأله را بداند و به اندرونی خود رفت. ما هم برخاستیم و برگشتیم (1)
ابراهيم بن محمّد... ثقفی در کتاب غارات ،خود از عبدالرحمن بن جندب از پدرش نقل کرده است که: تنی چند از یاران علی علیه السلام پس از سقوط مصر و کشته شدن محمّد بن أبى بكر نزد آن حضرت آمدند و از او پرسیدند: نظرت درباره ابوبکر و عُمَر چیست؟ حضرت در جواب آن ها فرمود: آیا از همه کارها فارغ شده اید و فقط همین سؤال باقی مانده است؟ مصر از دست رفت و شیعیان من در آن جا کشتار شدند.
امّا با این همه پیرامون سؤال شما برایتان نامه ای می نویسم و همه مسائل را در آن
ص: 690
روشن خواهم نمود و از شما می خواهم که هر چه از حق مرا تباه کرده اید جبران کنید و آن نامه را برای شیعیان من بخوانید و همواره یاران حقیقت باشید و متن آن نامه چنین !است (1)
امّا بعد، همانا که خداوند محمد صلی الله علیه و آله را بیم دهنده برای همه جهانیان و امین بر قرآن و گواه بر این امت برانگیخته است و شما گروه های عرب در آن هنگام در بدترین دین و بدترین خانه و سرزمین بودید روی سنگ های زبر که زیر آن مارهای کر و خاربن پراکنده بود همچون شتران به زانو درآمده بودید آب ناپاک می آشامیدید و خوراک ناپاک می.خوردید خون های خود را می ریختید و فرزندان (دختران) خود را می کشتید و پیوند خویشاوندی خویش را می بریدید و اموال یکدیگر را به حرام و بیهوده می خوردید راه های شما بیمناک و بت ها میان شما بر پا بود چنان که خدای تعالی فرموده است: و بیش تر آنان به خدا ایمان نمی آورند بلکه مشرکند». (2)
خدای عزوجل بر شما به وجود محمد صلی الله علیه و آله منت نهاد و او را که از خود شما بود به رسالت سوی شما برانگیخت. او به شما کتاب و حکمت و فرائض و سنن را آموخت و به شما به رعایت پیوند خویشاوندی و حفظ خون هایتان و اصلاح میان یکدیگر فرمان داد و مقرر فرمود «که امانت ها را به صاحبش برگردانید» (3) و به عهد و پیمان وفا کنید «و سوگندها را پس از مؤكّد ساختن آن نشکنید» (4) و این که به یکدیگر مهربانی و نیکی کنید و بخشش و رحم و شما را از غارت و ستم و حسد و ظلم و دشنام دادن به یکدیگر و
ص: 691
باده نوشی و کم فروشی و کاستن ترازو نهی فرمود و ضمن آن چه از آیات که بر شما خوانده شد به شما فرمان داد که زنا مکنید و ربا مخورید و اموال یتیمان را با ستم مخورید و امانت ها را به صاحبانش برگردانید و در زمین تباهی مکنید و از حد خود در نگذرید که خداوند متجاوزان را دوست نمی.دارد پیامبر صلی الله علیه و اله به هر کار خیری که به بهشت نزدیک می کند و از دوزخ دور می سازد شما را فرمان داده و از هر بدی که به دوزخ نزدیک و از بهشت دور می سازد شما را باز داشته است.
و چون روزگارش به سر آمد خداوندش او را سعادتمند و پسندیده قبض روح فرمود وای از این سوگ که نه تنها ویژه خویشاوندان و نزدیکان او بود که برای عموم مسلمانان بود مصیبتی چون آن مصیبت پیش از آن ندیده اند و پس از آن هم مصیبتی به آن بزرگی و نظیرش نخواهند دید و چون پیامبر صلی الله علیه و اله رحلت فرمود مسلمانان پس از او بر سر فرمانروایی نزاع کردند و به خدا سوگند هرگز در اندیشه من نمی گذشت و گمانش را نداشتم که عرب پس از محمد صلی الله علیه و اله حکومت را از خاندان او بر گردانند و مرا از آن برکنار دارند و چیزی مرا نگران نساخت مگر این که دیدم مردم بر ابوبکر جمع شدند و از هر سو به جانب او می دوند تا با او بیعت .کنند من از بیعت دست بداشتم که می دیدم خودم به مقام محمد صلی الله علیه و اله سزاوارتر از کسی هستم که پس از او حکومت را بر عهده گرفته است.
مدتی همچنان درنگ کردم تا آن که دیدم گروهی از مردم از اسلام برگشته اند و افراد دیگر را برای نابودی دین خدا و ملت محمدی فرا می خوانند. (1) در این هنگام بود که ترسیدم اگر اسلام و مسلمانان را یاری ندهم در آن رخنه ای ببینم که مصیبت آن به مراتب بزرگ تر از این است که فرماندهی بر شما را از دست بدهم که آن زمامداری بهرهٔ چند روزی است و سپس همچون آب نما از میان می رود و همچون ابر پراکنده و از هم پاشیده می شود در این وقت بود که پیش ابوبکر رفتم و با او بیعت کردم و در آن حوادث برپا خاستم تا باطل از میان رفت و فرمان و گفتار خداوند برافراشته است هر چند کافران را ناخوش آید
ص: 692
ابوبکر امور را بر عهده گرفت هم نرمی داشت و هم ،استواری و میانه روی کرد و من در حالی که خیر خواه (اسلام و مسلمانان) بودم با او مصاحبت کردم و در آن چه که از خداوند اطاعت می کرد از او با کوشش اطاعت کردم (1) و طمع و امید قطعی نبستم که اگر برای او حادثه ای پیش آید و من زنده باشم حکومتی که در آغاز با آن ستیز داشتم به من برگردانده شود و از آن چنان ناامید هم نشدم که هیچ امیدی به آن نداشته باشم و اگر ویژگی و پیمان خصوصی میان ابوبکر و عمر نبود گمان می کردم ابوبکر حکومت را از من دریغ نمی کند ولی همین که در بستر مرگ افتاد به عمر پیام فرستاد و او را به حکومت گماشت ما هم شنیدیم و اطاعت و خیرخواهی کردیم.
عمر حکومت را به دست گرفت پسندیده سیرت و فرخنده طینت بود. (2) او چون به بستر مرگ افتاد با خویشتن گفتم هرگز حکومت را از من بر نمی گرداند او مرا نفر ششم از آن شش تن قرار داد و آنان از ولایت هیچ کس به اندازه ولایت من بر خودشان کراهت .نداشتند آنان پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و اله شنیده بودند که چون ابوبکر پافشاری و ستیز کرد من می گفتم ای گروه قریش ما اهل بیت علیهم السلام بر این حکومت از شما سزاوارتریم و مخصوصاً تا هنگامی که میان ما کسانی باشند که قرآن بدانند و سنت بشناسند و بر دین حق باشند آن قوم ترسیدند که اگر من بر ایشان حکومت کنم تا هنگامی که زنده باشند نصیب و بهره ای نخواهند داشت؛ این بود که همگی هماهنگ شدند و حکومت را به عثمان دادند و مرا از آن بیرون نهادند به آن امید که خود به آن برسند.
و چون ناامید شدند که از جانب من چیزی به آنان برسد به من :گفتند بشتاب و بیعت کن وگرنه با تو جنگ خواهیم کرد به ناچار با کراهت بیعت و برای رضای خداوند شکیبایی کردم سخنگوی آنان :گفت ای پسر ابیطالب همانا که تو بر حکومت سخت .آزمندی گفتم شما از من آزمندترید در حالی که از آن دورترید. کدامیک از ما آزمندتریم؟ من که میراث و حق خود را که خدا و پیامبرش برای آن کار سزاوارتر
ص: 693
دانسته اند یا شما که بر چهره من می زنید و میان من و آن حایل می شوید؟ مبهوت ماندند و خداوند مردم ستمکار را هدایت نمی فرماید.
بار خدایا من از تو بر قریش یاری می جویم که آنان پیوند خویشاوندی مرا بریدند و مرا تباه ساختند (1) و در حقی که از ایشان بر آن سزاوارتر بودم بر مخالفت و ستیز با من اجماع کردند و آن را از من در ربودند و سپس گفتند حق آن است که بتوانی بگیری و آن را ،نگهداری اینک یا اندوهگین شکیبا باش یا با عقده در گلو بمیر
و چون نگریستم دیدم همراه و مدافع و یاری کننده و کمک دهنده ای جز اهل بیت علیهم السلام خود ندارم و دریغ داشتم که مرگ آنان را فرو ،گیرد و دیده بر خار و خاشاک فرو بستم و آب دهانم را بر استخوان در گلو گیر کرده فرو بردم و بر فرو خوردن خشمی که تلخ تر از «حنظل» (2) و بر دل دردانگیزتر از تیزی تیغ بود شکیبایی ورزیدم تا آن گاه که خود بر عثمان خشم گرفتید و او را کشتید و سپس پیش من آمدید که با من بیعت کنید من خودداری کردم و از پذیرفتن پیشنهاد شما دست بداشتم با من ستیز کردید و دستم را گشودید؛ من باز دست خود را بستم دوباره کشیدید و من آن را بستم و چنان بر من ازدحام کردید که پنداشتم برخی از شما برخی دیگر یا مرا خواهید ،کشت و گفتید با ما بیعت کن که کسی جز تو نمی یابیم و به کسی جز تو راضی نیستیم؛ بیعت ما را بپذیر تا پراکنده نشویم و اختلاف کلمه پیدا نکنیم ناچار با شما بیعت کردم و مردم را به بیعت خویش فرا خواندم هر کس با رغبت بیعت کرد پذیرفتم و هر کس خودداری کرد رهایش کردم و او را مجبور نساختم
از جمله کسانی که با من بیعت کردند طلحه و زبیر بودند و اگر آن دو هم خودداری می کردند مجبورشان نمی،ساختم همان گونه که دیگران غیر از آن دو را مجبور نکردم آن دو اندکی توقف کردند و چیزی نگذشت که به من خبر رسید از مکه همراه لشکری آهنگ بصره کرده اند و میان آن لشکر هیچ کس نبود مگر این که با من بیعت کرده و اطاعت مرا پذیرفته بود. طلحه و زبیر بر کارگزار و خزانه داران بیت المال و مردم شهری از شهرهای من که همگان بر بیعت و اطاعت از من بودند وارد شدند و میان آنان تفرقه
ص: 694
انداختند و جماعت ایشان را تباه کردند و سپس بر مسلمانانی که شیعیان من بودند حمله بردند گروهی را با خدعه و مکر کشتند و گروهی را دست بسته گردن زدند. دسته ای هم برای خاطر خدا و به پاس من خشم گرفتند و شمشیرهای خود را کشیدند و ضربه زدند تا راستگو و وفادار خدا را دیدار کردند به خدا سوگند اگر آنان فقط یکی از مردم بصره را کشته بودند در قبال آن برای من کشتن تمام آن لشکر حلال و روا بود بگذریم از این که آنان از مسلمانان بیش از آن چه در بصره بر آن ها وارد شده بودند ،کشتند و خداوند شکست را بهره ایشان قرار داد «و دور باشند (از رحمت خدا) مردم ستمکار» (1)
از آن پس در کار مردم شام نگریستم که دسته ها و گروه هایی از اعراب بیابانی و آزمند و جفا پیشه و سفله بودند و از هر سو جمع شده بودند. آنان کسانی بودند که می باید ادب شوند و کسی بر ایشان گماشته و دست ایشان گرفته شود نه از مهاجران بودند و نه از انصار و نه از پیروان نیکوکار .ایشان به سوی ایشان رفتم و آنان را به اطاعت و حفظ جماعت فرا خواندم چیزی جز جدایی و نفاق نخواستند و سرانجام رویاروی مسلمانان ایستادند و آنان را با تیر و نیزه زخمی کردند و در این هنگام بود که من با مسلمانان به آن گروه حمله بردم و چون شمشیر ایشان را فرو گرفت و درد و رنج زخم را احساس کردند قرآن ها را افراشتند و شما را به آن چه در آن است دعوت کردند؛ به شما خبر دادم و گفتم که ایشان اهل دین و قرآن نیستند و قرآن را برای مکر و خدعه و از سستی و زبونی برافراشته اند در پی جنگ و گرفتن حق خود باشید. از من نپذیرفتید و به من :گفتید از ایشان بپذیر که اگر حکم قرآن را بپذیرند با ما بر آن چه هستیم هماهنگ خواهند شد و اگر نپذیرند برهان و حجت ما بر آنان بزرگ تر و روشن تر می شود
چون شما سست شدید و پیشنهاد مرا نپذیرفتید من هم دست از ایشان برداشتم و قرار صلح میان شما و ایشان بر مبنای حکم دو مرد بود که آن چه را که قرآن زنده کرده است زنده بدارند و آن چه را که قرآن نابود ساخته است نابود کنند. آن دو اختلاف رای پیدا کردند و حکمشان با یکدیگر تفاوت داشت آنان آن چه را که در قرآن بود پشت سر افکندند و با آن چه در آن بود مخالفت کردند در نتیجه خداوند از هدایت و استواری
ص: 695
دورشان کرد و به گمراهی درافکند (1)
در نتیجه گروهی از ما منحرف شدند و ما هم آنان را تا هنگامی که به ما کاری نداشتند آزاد گذاشتیم تا آن که در زمین تباهی بار آوردند و شروع به کشتار و فساد کردند به سوی ایشان رفتیم و گفتیم قاتلان برادران ما را به ما بسپارید پس از آن کتاب خدا میان ما و شما حَكَم .باشد. گفتند ما همگی آنان را کشته ایم و همگان ریختن خون آنان را حلال و روا دانسته ایم وانگهی سواران و پیادگانشان بر ما حمله آوردند و خداوند همه را چون ستمگران به خاک هلاک .افکند چون کار ایشان سپری شد به شما فرمان دادم بیدرنگ به سوی دشمن خود بتازید .گفتید شمشیرهایمان کند تیرهایمان تمام شده و بیش تر سر نیزه هایمان از کار افتاده و شکسته است ما را به شهر خودمان برگردان تا با بهترین ساز و برگ آماده حرکت شویم و بتوانی به شمار کسانی که از ما کشته شده و پراکنده گردیده اند بر شمار جنگجویان ما بیفزایی و این کار موجب نیروی بیش تر ما بر دشمن می شود
شما را به کوفه آوردم و چون نزدیک کوفه رسیدید به شما فرمان دادم در نخیله فرود آیید و در لشکرگاه خود بمانید و به راه دور مروید و دل بر جهاد بندید و فراوان به دیدار زنان و فرزندان خود مروید که مردم جنگ باید پایدار و شکیبا باشند و کسانی که برای جنگ دامن به کمر زدهاند کسانی هستند که از بیداری شب ها و تشنگی روزها و گرسنگی شکم ها و خستگی بدن ها گله یی ندارند گروهی از شما همراه من برای بدست ندادن بهانه فرود آمدند و گروهی دیگر از شما در حال عصیان و سرپیچی وارد شهر شدند نه آنان که ماندند پایداری و شکیبایی کردند و نه آنان که به شهر رفته بودند. .برگشتند و وقتی به لشکرگاه خود نگریستیم پنجاه مرد در آن نبود. چون رفتار شما را دیدم پیش شما آمدم و تا امروز نتوانسته ام شما را با خود بیرون ببرم. منتظر چه هستید؟ نمی بینید که اطراف شما کاسته می شود و مصر گشوده شد و شیعیان من در آن کشته شدند؟ به پادگان ها و مرزهای خود که خالی شده است و به شهرهای خود که مورد هجوم واقع می شود نمی نگرید؟ و حال آن که شمارتان بسیار است و دارای دلیری و شوکتی آشکارید شما را چه می شود؟ شما را به خدا از کجا ضربت و آسیب
ص: 696
می خورید؟ چرا دروغ می گویید و تا چه اندازه جادو می شوید؟
اگر شما عزم خود را استوار کنید و همداستان باشید هرگز هدف قرار نمی گیرید و آگاه باشید که آن قوم باز گشتند و به یکدیگر پیوستند و خیرخواهی کردند، حال آن که شما سستی کردید و نسبت به یکدیگر بدی کردید و پراکنده شدید و بر فرض که با این حالات پیش من هم فراهم شوید باز سعادتمند و کامیاب نخواهید بود همگان جمع و هماهنگ گردید و برای جنگ با دشمن خود یکدل شوید که خامه از شیر آشکار شده و سپیده دم برای آن که دو چشم دارد پدیدار گشته است همانا که شما با بردگان آزاد شده پسران بردگان آزاد شده جنگ می کنید آنانی که ستم پیشه اند و با اجبار مسلمان شده اند و در آغاز اسلام همگان با پیامبر صلی الله علیه و اله دشمن و در حال جنگ بودند دشمنان خدا و سنت و قرآن و بدعت گذار و فتنه گرند آنان از اسلام منحرفند و باید از نابکاری های آنان پرهیز کرد؛ رشوه خواران و بندگان دنیایند به من خبر داده شده است که پسر نابغه (عمروعاص) با معاویه بیعت نکرده است تا با او شرط کرده است که عطایی به او دهد که از آن چه در دست خود معاویه است بیش تر باشد دست این کسی که دین خود را به دنیا فروخته است تهی باد و رسوا و زبون باد امانت این مشتری که یاور نابکاری است که نسبت به اموال مسلمانان خیانت کرده است و میان ایشان کسی است که باده نوشی کرد و او را تازیانه زدند و معروف به فساد در دین و کردار ناپسند و میان ایشان کسانی هستند که مسلمان نشدند تا برای آنان اندک عطایی مقرر شد.
اینان که بر شمردم پیشوایان آن قومند و آن گروه از رهبرانشان که از گفتن بدی های ایشان خودداری کردم همانند آنانی هستند که گفتم بلکه از آنان بدترند و این گروهی که گفتم دوست می دارند بر شما والی شوند و میان شما کفر و تباهی و گناهان و چیرگی با زور را آشکار کنند در پی هوس باشند و به ناحق حکم کنند و شما با آن که دارای سستی و زبونی هستید و از یاری دادن خودداری می کنید باز هم از آنان بهتر و راهتان به هدایت نزدیک تر ،است که میان شما عالمان و فقیهان و افراد نجیب و حکیم و حافظان قرآن و شب زنده داران در سحرها و آباد کنندگان مساجد به تلاوت قرآن وجود دارد آیا به خشم نمی آیید و اهتمامی نمی ورزید تا آن جا که سفلگان و بدان و
ص: 697
فرومایگان شما درباره ولایت بر شما با شما ستیز کنند! (1)
آری خواننده گرامی ،پیروان مکتب خلفا آن همه گفتارها و سخنان امام علیه السلام و تصریحات آن حضرت را در مورد «امامت و خلافت» که در موارد متعدد و فرصت های مختلف ابراز داشته ،است همه را فراموش کرده و از یاد برده و یا خود را به فراموشی زده اند و تنها احتجاج امام علیه السلام را که در نامه ای برای معاویه نوشته است، دستاویز خود قرار داده و گفته:اند معلوم می شود که «علی» صحّت امامت و خلافت را از راه بیعت و شورا و ،اجماع قبول داشته است!
و این سخنان دور از واقعیت را در حالی اظهار داشته اند که علاوه بر خود آن ،حضرت در سخنرانی ها و نامه ها و گفتارهای خود که خلافت را حق مسلّم خود می دانسته است خواص خاندان و همۀ امامان اهل بیت علیهم السلام و افراد بنی هاشم نیز عموماً بر امامت و خلافت حضرتش تأکید نموده و در این باره آشکارا و در کمال صراحت از امامت و خلافت حضرتش سخن گفته اند که هم اینک به سخنان و مواضع برخی از ایشان در مورد خلافت اشاره می.کنیم
بسیاری از محدّثان و مورّخان از مخالف و مؤالف در آثار حدیثی و تاریخی خود آورده اند:
هنگامی که ابوبکر بر اغتصاب « فدك»، ملک خاص و خالص فاطمه زهرا علیها السلام که رسول خدا صلی الله علیه و اله آن را به او بخشیده بود اصرار ورزید و آن را از دست دختر پیامبر صلی الله علیه و اله خارج ساخت آن حضرت چادر خود را پوشید و با گروهی از بانوان وارد مسجد پیغمبر گردید در حالی که ابوبکر و جمعی از مهاجرین و انصار در آن جا حضور داشتند به احترام آن بزرگ بانوی اسلام پردۀ سفیدی آویختند که دختر پیامبر صلی الله علیه و اله سخنرانی را در پشت پرده
ص: 698
آغاز ،کند چون وارد مسجد شد قبل از آغاز ،سخن نالهٔ جانسوزی کشید که بسیاری از حاضران به گریه درآمدند و پس از آن که مردم آرام گرفتند بعد از حمد و ستایش خداوند خطبهای مفصل و طولانی در مورد غصب فدك و خلافت ایراد نمود و از جمله دربارهٔ خلافت :فرمود
«... همین که خدای تعالی همسایگی پیامبران را برای رسول خویش برگزید دوروئی - در میان شما - آشکار شد و خیمهٔ دین فرسوده گشت، هر گمراهی دعوی دار و هر گمنامی سالار و هر یاوه گوئی صوت و آواز برداشت و به عرصه کفر شتافت. شیطان از کمینگاه خود سر برآورد و شما را به خود دعوت کرد و چه زود سخنش را شنیدید و به دنبال او دویدید و در دام فریبش خزیدید
شما بر غیر شتر خویش داغ نهادید و آن را به غیر از آبشخور خود وارد نمودید (1) و این در حالی است که از عهد و پیمان چیزی نگذشته و جای شکاف زخم دل ما از عزای پیامبر صلی الله علیه و اله هنوز درمان نگرفته و زخم آن بهبودی نیافته و جسد پیامبر صلی الله علیه و اله، هنوز دفن نشده بود که آن چه نبایست انجام دهید آن را عملی ساختید و برای عمل خود بهانه آوردید که از فتنه می ترسیم.
به گمان خود خواستید فتنه بر نخیزد ولی به آتش فتنه در افتادید.
﴿ أَلَا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِینَ﴾؛ «آگاه باشید که هم اکنون به فتنه افتاده و دوزخ جایگاه کافران است.» (2)
چه دور است از شما (آن چه را که مدّعی گردیدید) شما کجا؟ و فتنه خواباندن کجا؟ (دروغ می گوئید! و راهی جز راه حق می پوئید و گرنه) این کتاب خدا در میان شماست که نشانه هایش بی کم و کاست هویدا و اوامرش روشن و آشکار است. آیا از کتاب خدا روی گردان شده و به جز آن داوری می گیرید یا ستمکارانه به غیر از آن داوری می کنید و گفته شیطان را می پذیرید؟
﴿بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلاً﴾؛ چه بد جایگزینی است برای ستمکاران.» (3)
﴿ وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنْ الْخَاسِرِينَ﴾؛ و
ص: 699
کسی که جز اسلام دینی ،پذیرد هرگز از او پذیرفته نمی شود و در جهان دیگر از زیانکاران است.» (1)
سپس دربارهٔ غصب « فدك» به تفصیل سخن گفت تا خطبه خود را به پایان رسانید. (2)
و در همین رابطه ابن ابی طیفور بغدادی در کتاب بلاغات النساء آورده است:
در روزهای سخت بیماری فاطمه علیها السلام زنان مهاجرین و انصار به عیادت آن بانو رفته و عرض کردند ای دختر رسول خدا صلی الله علیه و اله چگونه شب را به صبح آوردی؟ در پاسخ آن ها :فرمود «شب را به صبح رساندم در حالی که به خدا سوگند دنیای شما را خوش نمی دارم و از مردان شما سخت خشمناک و بیزارم پس از آن که درون و برونشان را آزمودم نامشان را از دهان خویش به دور افکندم و بعد از آن که آنان را تجربه نمودم از آن چه کردند ناخشنودم.
چه زشت است کُندی ،شمشیرها و بازیچه قرار گرفتن مردانتان پس از (آن همه تلاش ها و کوشش ها و) جدیّت ها و چه زشت است سر بر سنگ خارا زدن و شکسته شدن نیزه ها و فساد اندیشه ها و انحراف انگیزه ها!
«چه بد ذخیره هایی برای خود تدارک دیده و از پیش فرستادند که خداوند بر آنان خشم گرفته و در عذاب (الهی) جاودانه خواهند بود» (3) (زیرا بدون تردید مسئولیت سنگین عهد و پیمان الهی بر گردنشان همواره سنگینی خواهد نمود از این رو) ناچار کار را به خود آن ها واگذار و ننگ عدالت کشی را برای همیشه برایشان بار ،نمودم پس خواری و زبونی و نابودی و دوری از رحمت الهی نصیب ستمکاران خواهد بود.
وای بر آنان! که خلافت را از قله های بلند ،رسالت و پایه های استوار ،نبوت و محلّ فرود جبرئیل امین دور ساختند (و به جای دیگری منتقل نمودند) آن را از کسی برگرفتند که خبیر و آگاه به امور دین و دنیا ،بود آگاه باشید که این دگرگونی جز زیان آشکار چیز دیگری نمی تواند باشد.
ص: 700
آن ها چه عیبی از ابوالحسن می توانستند بگیرند؟ و چرا از او ناراحت بودند؟ به خدا !سوگند از شمشیر برنده اش از کم اعتنائیاش نسبت به مرگ از مقاومت و پایداری اش از سرسختی اش در میدان های نبرد و خشم و ستیزش در راه (رضای) خدا که پلنگ آسا در اجرای فرمان های خداوند از هیچ چیز نمی هراسید
به خدا سوگند اگر همگی پای در میان می نهادند و زمام (شتر) خلافت را که پیغمبر خدا به دست او سپرده بود در اختیارش باقی می گذاشتند امّت را به گونه ای هدایت می کرد که کوچک ترین صدمه ای متوجه آنان ،نشود و سوار بر این مرکب دچار کم ترین اذیت و آزاری نگردد و آنان را به آسانی در کمال آرامش به سر منزل مقصود و سرچشمهٔ آب صاف و زلال و گوارای (حیات و رستگاری) می رساند (و ایشان را به سوی حق و سعادت رهبری می نمود و تشنگان عدالت را از سرچشمه زلال حقیقت سیراب می کرد) چشمه ساری که آبی پاک و فراوان از دو سوی آن موج می زد و اطراف و جوانب آن پاکیزه بود و هیچ گونه تیرگی در کناره های آن به وجود نمی آمد و هرگز رنگ کدورت نمی پذیرفت و همواره آنان را سیراب و شاداب نگه می داشت.
( اگر او به خلافت می رسید) از اموال بیت المال برای خود ذخیره نمی نمود و از ثروت دنیا جز به اندازه نیاز برداشت نمی کرد و جز به اندازۀ آب اندکی که تشنگی را فرو نشاند و غذای مختصری که رفع گرسنگی نماید استفاده نمی نمود و آن زمان بود که درهای برکات از آسمان و زمین به روی مردم گشوده می شد ولی (آن ها در ایمان خود دروغ گفتند و) دیری نخواهد پائید که خداوند آنان را به کیفر دست آورده ای ناپسندشان خواهد رساند.
اکنون بیا و بشنو! که آن چه زندگی کنی روزگار به تو شگفتی هائی نشان خواهد داد و اگر در شگفت مانی حادثه جدید شگفتی بیش تری برایت به همراه خواهد آورد. (ای کاش می دانستم) این ها به چه پناهگاهی پناهنده شدند؟ و به چه دستگیره ای متمسک گردیدند! و ستمگران چه بد معامله ای انجام دادند.
اینان به خدا سوگند! دنباله روهای حقیر را به جای پیشروان ،نشاندند و پیشتازان را رها ساخته واپس ماندگان را گرفتند ننگ و خواری بر قوم و ملّتی که «می پندارند کار خوبی انجام می دهند» آگاه باشید که اینان همان مفسدانند امّا نمی فهمند.
وای بر آن ها ﴿أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا
ص: 701
لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾ (1)، آیا کسی که مردم را به سوی حق هدایت می کند برای پیروی شایسته تر است یا آن کس که هدایت نشده باید هدایتش کنند؟ شما را چه می شود چگونه قضاوت می کنید؟» (2)
اینک از شما خواننده گرامی می پرسیم: آیا سخنی واضح تر صریح تر دردمندانه تر و : با حقیققت تر از آن چه صدیقه کبری فاطمه زهرا علیها السلام در مورد خلافت بیان داشته است وجود دارد و آیا در صحّت گفتار دخت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله مبنی بر سپردن زمام خلافت به علی علیه السلام توسط پیامبر خدا صلی الله علیه و اله می توان تردید کرد؟ قضاوت با شما خواننده عزیز است.
ابن أبى الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» می نویسد: عبدالله بن زبیر، علی علیه السلام را دشمن می،داشت به او دشنام می داد و ناسزا می گفت و هتک حرمت می نمود و سپس به دنبال این مطلب می گوید:
عمر بن شبه از سعید بن جبیر روایت کرده است که گفت:
عبدالله زبیر خطبه خواند و در آن به بدگوئی و شماتت از علی علیه السلام پرداخت. سخنان فرزند زبیر به گوش محمّد بن الحنفیّه رسید محمد آمد و عبدالله زبیر همچنان مشغول سخنرانی بود.
صندلی یا کرسیچه ای برای محمد گذاشتند و او در میان خطبه عبدالله زبیر دوید و سخن او را قطع کرده خطاب به حاضران گفت:
«ای مردم عرب روی هایتان سیاه باد پیش روی شما به علی علیه السلام ناسزا می گویند؟ علی علیه السلام
ص: 702
دست خدا علیه دشمنان خدا و آذرخشی از امر او بر کافران و منکران حقّش بود که آن ها را به خاطر کفرشان از میان برداشت و آن ها هم کینه و دشمنی او را به دل گرفتند، و مادام که پسر عمویش - رسول خدا صلی الله علیه و اله - زنده بود شمشیر حسادت و دشمنی خود را بر او پنهان داشتند و چون خداوند او را به جوار رحمت خود برد و وی را به مقام قرب خداوندی ،برگزید مردانی کینه های دیرینه خود را علیه او آشکار ساختند و تمامی خشم و غضب خود را بر سر او ریختند برخی به حق ویژهٔ او دست انداختند و وی را از آن بی بهره نمودند و جمعی برای کشتن او توطئه کردند و گروهی هم به دشنام دادن و تهمت زدن بی اساس به او پرداختند.
اگر فرزندان و همفکران او را امروز قدرت و نیروئی ،بود استخوان های ایشان را در هم می کوبید و گورهایشان را از هم می گشود که امروز بدن هایشان پوسیده است.
البتّه پس از این که زنده هایشان را می کشتند و گردن هایشان را به خواری می کشیدند در آن صورت خدای بزرگ آنان را به دست ما عذاب داده و خوار و ذلیلشان کرده و ما را بر آنان پیروز گردانیده و دل هایمان را شفا داده بود.
به خدا سوگند علی علیه السلام را دشنام نمی دهد مگر فرد کافری که در پوشش این دشنام شخص رسول خدا صلی الله علیه و اله را دشنام می دهد و از آن می ترسد که رازش آشکار شود این است که علی علیه السلام را دشنام می دهد و منظورش پیامبر خداست.
از میان شما آن کس که عمر درازی یافته باشد این سخن رسول خدا صلی الله علیه و اله را درباره او شنیده که فرموده است:
﴿لا يُحبُّكَ إِلاّ مُؤمِن وَلا يُبْغِضُكَ إِلا مُنافِق﴾: ای علی! تو را دوست نمی دارد مگر کسی که مؤمن باشد، و تو را دشمن نمی شمارد مگر کسی که منافق باشد. ﴿وَ سَيَعْلَمُ الَّذين ظَلَمُوا أَى مُنْقَلَب يَنْقَلِبُون﴾ (1)
پیش از این - در بخش پنجم کتاب - اشاره کردیم هنگامی که ابوبکر به عبّاس بن عبدالمطّلب پیشنهاد کرد تا سهمی را برای او و فرزندانش در خلافت قرار دهد تا
ص: 703
بدین وسیله وی را تطمیع نموده و دست از یاری علی علیه السلام بردارد عبّاس پیشنهاد وی را رد کرد و از جمله سخنانی که در برابر او اظهار داشت این بود که گفت:
... اگر تو به نام رسول خدا صلى الله عليه و سلم این حکومت را به دست گرفته ای، پر واضح است که به حقّ ما تجاوز نموده و آن را غصب نموده ای و اگر به نام مؤمنان این امت زمام امور مردم را به چنگ آورده ای ما نیز از جمله مؤمنانیم
و اگر تصوّر می کنی که خلافت برای تو به خواسته گروهی از مؤمنین واجب شده است در صورتی که ما با آن موافق نباشیم و (آن را ناخوش داشته باشیم) دیگر برای تو وجوبی نخواهد بود و از سوی دیگر بنگر که سخنانت تا چه اندازه فاصله دارد از طرفی می گوئی مورد خرده گیری و انتقاد مردم قرار گرفته ای و از سوی دیگر ادعا می کنی که مردم به تو اظهار تمایل کرده اند اما آن چه می خواهی به ما بدهی اگر حق خود تو می باشد و می خواهی آن را به ما عطا کنی برای خودت نگه دار و اگر حق مؤمنان است تو را نشاید که در آن حکم و تصرف کنی و اگر حق خود ماست که ما به این راضی نخواهیم بود که بخشی از آن را بگیریم و بخشی را به تو واگذار کنیم... اما این که می گوئی رسول خدا صلی الله علیه و اله از ما و شماست فراموش نکن که رسول خدا صلی الله علیه و اله از همان درختی است که ما شاخه های آن هستیم و حال آن که شما همسایگان آن درختید (1)
زبیر بن بکّار در کتاب «موفقیّات» خود آورده است که: فضل بن عباس در احتجاج خود در مورد خلافت خطاب به قریش :گفت
ای گروه قریش و به ویژه ای بنی تیم شما خلافت را به وسیلهٔ استدلال به نبوت گرفتید و حال آن که ما سزاوار خلافت هستیم و شما را در آن سهمی نیست هر چند اگر ما می خواستیم در جستجوی این حکومتی که خود شایستهٔ آن هستیم برآییم کراهت مردم از ما به سبب کینه و حسد ایشان نسبت به ما از کراهت آنان به دیگران بیشتر ،بود و ما خوب آگاهیم که با سالار ما (علی علیه السلام) عهد و پیمانی بسته شده است که او (علی)
ص: 704
پایبند آن است (1)
در منابع معتبر ،تاریخی روایات زیادی از «ابن عبّاس» در مورد خلافت - به ویژه در گفتگو با عمر بن خطّاب - نقل شده که گر چه ما برخی از آن ها را پیش از این در ضمن «اعترافات عُمَر» آورده ایم ولی در عین حال در این جا نیز بخشی از آن روایات را که بر موضع ابن عبّاس در مورد خلافت دلالت دارد یادآور می شویم
طبری در تاریخ خود دو گفتگو را که بین «عُمَر» و ابن عبّاس صورت گرفته به ثبت رسانده که ما به نقل هر دو می پردازیم.
در گفتگوی ،اوّل عمر از ابن عباس می پرسد
ای ابن عبّاس! راستی چرا قریش از رسیدن شما به حکومت و خلافت جلوگیری کرد؟
- نمی دانم.
- اما من می دانم زیرا نمی خواست که شما بر آن ها حکومت کنید.
- چرا؟! ما که برای آن ها منشأ خیر و خوبی بودیم!
عمر :گفت قریش نمی خواست که هم مقام نبوت در میان شما باشد و هم و هم خلافت و ،حکومت که آن وقت شادمانه تکبر بفروشید و دور نیست که بگویید: ابوبکر این کار را کرد. اما نه به ،خدا ،ابوبکر عاقلانه ترین کاری را که از دستش بر می آمد انجام داده است.
در گفتگوی دوم عمر از ابن عباس می پرسد:
آیا هیچ می دانی که چرا قریش بعد از محمد شما را از به دست گرفتن زمام خلافت مانع شد؟ ابن عباس می گوید نخواستم خود را با خبر نشان دهم این بود که گفتم:
- اگر هم ندانم امیرالمؤمنین (= عمر) مرا آگاه خواهد ساخت. عمر گفت:
- نمی خواستند که نبوت و حکومت در میان شما ،باشد که آن وقت شادمانه بر قوم خود فخر فروشی .کنید این بود که قریش دست به انتخاب زد و موفق و پیروز هم
ص: 705
گردید. ابن عبّاس گفت:
- اگر امیرالمؤمنین به من اجازهٔ پاسخ بدهد و خشمش را بر سرم خالی نکند پاسخ می دهم عُمر گفت:
- بگو ابن عباس!
ابن عبّاس گفت: ای امیرالمؤمنین! این که گفتی «قریش دست به انتخاب زد و موفق و پیروز هم گردید» اگر قریش آن را که خدای عزوجل برایش صلاح دیده بود انتخاب می کرد کار درستی کرده بود نه نابجا و بیمورد و اما این که گفتی قریش نمی خواست که نبوت و خلافت در میان ما ،باشد خدای عزوجل این گونه کسان را چنین توصیف کرده است ﴿ذَلِكَ بأَنْهُم كَرِهُوا مَا أَنزَلَ الله فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُم﴾؛ (1) بدان سبب که آن ها از آن چه خداوند نازل کرد کراهت داشتند خداوند نیز اعمال ایشان را نابود فرمود.
عمر :گفت هیهات به خدا قسمای فرزند عباس از تو به من چیزهایی گزارش داده اند که نمی خواستم آن ها را باور کنم تا از چشمم بیفتی! گفتم:
- آن ها چیستند ای امیر المؤمنین! اگر مطالبی درست و حق هستند که روا نیست من از چشم تو بیفتم و اگر نادرست و بر خلاف می باشند فردی چون من باید که باطل و ناروا را از خود دور گرداند عمر :گفت
به من گزارش داده اند که تو گفته ای: قریش بر ما ستم کردند و حسادت نمودند و خلافت را از ما دریغ داشتند گفتم:
- ای امیرالمؤمنین! این که به ما ستم شده است این مطلبی است که عاقل و نادان هم آن را می داند و اما این که گفتی حسادت ابلیس هم به آدم حسادت ورزید و ما هم فرزندان محسود او .هستیم عمر در پاسخ گفت:
هیهات ای پسر عباس که شما بنی هاشم تا بوده دل هایتان از حسادت مالامال و از نیرنگ و دورویی در تب و تاب بوده است در جواب گفتم:
- آرام ای امیرالمؤمنین! قلوب مردمی را که خداوند پلیدی و ناپاکی را از آنان زدوده و پاک و پاکیزه شان ،فرموده به حسادت و دو رویی توصیف مکن که قلب رسول خدا صلی الله علیه و اله
ص: 706
نیز از قلوب بنی هاشم است.
- کافی است ای فرزند عباس! دور شو!
- اطاعت می کنم اما همین که برخاستم تا ،بروم از من خجالت کشید و گفت:
- بنشین پسر عباس! به خدا سوگند جانبت را رعایت کردم و مایلم که تو را شادمان ببینم. گفتم:
- ای امیرالمؤمنین! من بر تو و دیگر مسلمانان حقی دارم و هر کس که این حق را رعایت کند بهره اش را برده و راه درستی ،رفته و اگر حق مرا رعایت نکرد و آن را نادیده گرفت به راه خطا رفته و بال آن را خواهد دید. (1)
عمر در هر دو گفتگو تصریح کرده است که قریش مایل نبود تا نبوت و خلافت در قبیله بنی هاشم جمع شود تا مبادا بنی هاشم شادمانه بر قریش تکبر و فخر فروشی .کند و در گفتگوی دوم عمر ادعا کرده که قریش برای خودش دست به انتخاب زد و پیروز و موفق هم شد بنابراین قریش در مورد حکومت و فرمانروایی به فکر خودش بوده و مصلحت خویش را در نظر داشته نه صلاح مسلمانان را و از این لحاظ برای مسلمانان چه فرقی داشت که کدام قبیلهٔ قریش زمام حکومت را بعد از پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله در دست بگیرد.
و در توجیه و تأیید کار ،قریش عمر جز این استدلال را نیاورده است که قریش برای خودش دست به انتخاب زده است و به دلیلی دیگر از کتاب خدا و سنت پیغمبر اشاره ای نکرده است.
از پاسخ ابن عباس نیز که گفته است اگر قریش برای خودش آن را انتخاب می کرد که خدای عزوجل برایش برگزیده بود کاری بجا و درست انجام داده بود دو نکته به دست می آید:
اول این که انتخاب قریش بر خلاف انتخاب خدا بوده و منظور ابن عباس از انتخاب
ص: 707
خدا علی بن ابی طالب علیه السلام بوده است که در جای خود اخبار و احادیث مربوط به آن را خواهیم آورد.
دوم این که قریش حق نداشته است که در مقابل انتخاب خداوند، خودش دست به انتخاب بزند و این مطلب اشاره به این آیه دارد که می فرماید:
﴿وَ مَا كَانَ لِمُؤْمِنِ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالاً مُبِيناً﴾؛ (1) هیچ مرد و زن مؤمنی را در کاری که خدا و رسولش حکم کنند حق اراده و اختیار نیست و هر کس که خدا و رسولش را نافرمانی کند به گمراهی آشکاری افتاده است و گذشته از آن عدم موافقت قریش را در جمع بین نبوت و خلافت در بنی هاشم بشدت رد کرده و گفته است:
خداوند این گونه مردم را در قرآن چنین وصف کرده: ﴿ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنزَلَ الله فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ ﴾. (2)
اما عمر به این ادعای ابن عباس که قریش بر خلاف انتخاب خدا، دست به انتخاب خود سرانه زد و فرمان خدا را نادیده گرفت پاسخی ،نداد بلکه در مقابل آن ادعا این مطلب را طرح کرد که شنیده ام گفته ای «قریش به ما ستم کرده و از راه حسادت حکومت را از ما دریغ داشته است» که ابن عباس با تأیید این مطلب چنین دلیل آورد که مسأله ستم بر ما را عاقل و نادان هم می داند در حقیقت ابن عباس می خواهد :بگوید مسألهٔ درک ستمی که بر بنی هاشم از راه محروم ساختن علی علیه السلام از حکومت و خلافت رفته است اختصاص به ،من که ابن عباس ،هستم ندارد بلکه آن را همهٔ مسلمانان از عاقل گرفته تا نادان همه می دانند.
اما در مورد حسادت ابن عباس به خلیفه گفته که ابلیس به آدم حسد برد ما هم فرزندان او هستیم که محسود قرار گرفته ایم گویی ابن عباس در این سخنش اشاره به این آیه دارد که خداوند می فرماید: ﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحاً وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ * ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴾؛ (3) خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید فرزندانی که برخی از نسل برخی دیگر
ص: 708
هستند و خدا شنوا و داناست.
یعنی بنی هاشم فرزندان همان کسی هستند که ابلیس به او حسد برد، زیرا که برگزیده خدا بود و فرزندان باید که الگوی پدران خود باشند.
دست آخر چون سینهٔ خلیفه از خشم مالامال بود و دیگر توانایی زخم زبان های ابن عباس را نداشت :گفت هیهات ای پسر ،عباس خداوند در دل های شما قوم بنی هاشم جز حسادت و دورویی و نیرنگ ننهاده است و ابن عباس نیز پاسخ داد: آرام ای امیرالمؤمنین! دل های مردمی را که خداوند ناپاکی و پلیدی را از ایشان دور ساخته و پاک و پاکیزه شان فرموده است به حسد و دورویی توصیف مکن که دل پیامبر خدا صلی الله علیه و اله نیز از قلوب بنی هاشم است.
ما از باز کردن سخنان ،عمر که بوی خشم و نفرت می دهد چشم پوشی می کنیم.
اما سخن ابن عباس اشاره صریح دارد به این آیه که می فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾؛ (1) خداوند چنین می خواهد که هر آلایشی را از شما خانواده نبوت ببرد و شما را از هر عیب پاک و منزه گرداند. و چون خلیفه از پاسخ به ابن عباس در می ماند او را از خود می راند و می گوید ای فرزند !عباس برخیز و برو و چون ابن عباس بر می خیزد که برود خلیفه که گوئی ملاحظه او را می کند به او می گوید بمان و ابن عباس نیز می پذیرد زیرا عمر بر او خلیفه است و گفتگو بینشان حسن ختام داشته است.
،آری خلافت ،قرشی چون دیگر افراد قبیله ،قریش از این که قوم بنی هاشم زمام امور را در دست داشته باشند کراهت .داشت و این مطلب از گفتگوی دیگری که پس از مرگ والی ایالت حمص بين عمر و ابن عباس گذشته است معلوم می گردد.
در این گفتگو - چنان که قبلاً هم به آن اشاره کردیم - عمر به ابن عباس می گوید:
- فرزند عباس! فرماندار ،حمص که مردی نیک و اهل خیر بوده مرده و نیکان ،اندکند، که امیدوارم تو یکی از ایشان باشی ولی از تو چیزی در دلم می گذرد که مرا آزار می دهد اما حالا به من بگو نظرت دربارهٔ فرمانداری چیست؟ ابن عباس پاسخ داد:
- پیشنهادت را نمی پذیرم مگر این که بگویی از من چه چیزی را در دل داری
ص: 709
- منظورت چیست؟!
- می خواهم بدانم که اگر آن موردی است که ترسیدن ،دارد همان طور که تو ترسیده،ای من هم از آن بترسم و چنان چه از آن دامنی پاک داشته باشم بدانم که .بی گناهم آن وقت پیشنهادت را می پذیرم و من کم دیده ام که تو به کاری تصمیم گرفته باشی مگر این که به انجام آن دست یافته ای
ابن عباس! من از آن بیم دارم که تو فرماندار باشی و مرگ من فرا رسد، آن وقت بگویی حالا نوبت ماست به گرد ما درآیید و به نزد ما بیایید و نباید که چنین وضعی پیش آید! (1)
چنین به نظر می رسد که این گفتگو در اواخر زندگانی ،عمر، یا آخرین ماهی که او در قید حیات بوده صورت گرفته .باشد زیرا بخاری با سند خود از قول ابن عباس می نویسد:
من به عده ای از مردان ،مهاجر از جمله عبدالرحمان بن عوف قرآن یاد می دادم روزی که در خانه او در منی ،بودم او از نزد ،عمر که برای آخرین بار به حج آمده به خانه آمد و :گفت ای ابن ،عباس کاش می دیدی مردی را که امروز به خدمت امیرالمؤمنین عمر رسید و گفت ای امیرالمؤمنین خبر داری که فلانی می گفت اگر عمر بمیرد با فلان کس بیعت خواهم کرد به خدا سوگند بیعت با ابوبکر کاری شتابزده و حساب نشده و از دست رفته بود
عمر از این سخن به خشم آمد و :گفت من به خواست خدا فردا در میان مردم سخنرانی می کنم و آن ها را از اینان که در مقام غصب حکومتشان هستند بر حذر خواهم داشت.
عبدالرحمان گفت من به عمر :گفتم ای امیرالمؤمنین این کار را مکن که موسم حج است و مردم از هر طرف گرد می آیند و چون تو آغاز سخن کنی در پیرامونت جمع می شوند و خاصانت را از تو دور می کنند و من از آن می ترسم که آن چه را تو در دل داری بر زبان ،آوری و مردم آن ها را درک نکنند و حقیقت آن را به جای نیاورند و مقصود تو را به چیز دیگری تعبیر .نمایند صبر کن تا به ،مدینه خانه هجرت پیغمبر و
ص: 710
مهد سنّت او باز گردیم و آن وقت تو با فقها و سرشناسان قوم گرد هم آیی و آن چه را خواهی گفت با کمال قدرت و قوت بگویی و دانشمندان مطالبت را درک کنند و مقصدت را بفهمند عمر :گفت
درست ،گفتی به خواست خدا اولین جلسهٔ ورود به مدینه را به این کار اختصاص خواهم .داد ابن عباس می گوید ما در پایان ذی حجه به مدینه باز گشتیم چون روز جمعه ،برآمد به هنگام ظهر شادمان و شتابان به مسجد رفتیم سعید بن زید بن عمرو بن نفیل را دیدم که در کنار منبر نشسته است نزدیک او ،نشستم به طوری که زانوهایم با زانوهایش تماس داشت دیری نگذشت که عمر بن خطاب وارد شد چون چشمم به عمر افتاد به سعید بن زید گفتم امروز خلیفه سخنی خواهد گفت که در طول خلافتش بر زبان نیاورده است سعید اعتراض کنان گفت این را از کجا می گویی؟ عمر بر منبر نشست و چون مؤذن ها خاموش ،شدند برخاست و سپاس و ستایش خدای را به شایستگی به جای آورد و گفت
سخنی می خوام بگویم که گفتن آن لازم آمده است و چه می دانم شاید مرگم نزدیک باشد پس هر کس که سخنانم را ،فهمید هر جا که مورد داشته باشد آن را بازگو کند؛ اما اگر کسی می ترسد که منظورم را نفهمیده ،باشد حق ندارد که بر من دروغ ببندد.
به من گزارش داده شده که یکی از شما گفته است به خدا قسم اگر عمر بمیرد من با فلانی بیعت می کنم شما را سخن آن مرد نفریبد که می گوید بیعت با ابوبکر کاری شتابزده و حساب نشده و از دست رفته بود این مطلب درست است و بیعت ابوبکر همان طور هم ،بوده اما خداوند شرّ این شتابزدگی را برطرف ساخته است گذشته از آن در میان شما هم کسی نبوده که چون ابوبکر چشم ها متوجه او باشد. اکنون اگر مردی بدون مشورت مسلمانان دست به کار بیعت ،بزند نه او حق چنین کاری دارد و نه بیعت گیرنده ،او که هر دو مستوجب مرگ .هستند عمر در پایان خطبه اش باز روی این مطلب تأکید کرد و گفت هر کس با مردی بدون مشورت با مسلمانان بیعت کند، کار بی جایی کرده است؛ نه او حق چنین کاری دارد و نه بیعت گیرنده او و هر دو مستحق
ص: 711
مرگ هستند. (1)
!شگفتا با چه کسی می خواست بیعت به عمل آید و چه کسی با سخنش خشم خلیفه را موجب شد که خلیفه گفت آن چه را که گفت ابن ابی الحدید شافعی پرده از روی هر دو نام برداشته و گفته است:
آن مرد که گفته است اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت می کنم عمار بن یاسر بوده که گفته است لَو قَدْماتَ عُمَر لَبايَعْتُ عَلِيّاً. و این همان سخنی بوده که عمر را هیجان زده کرده و موجب آن سخنان در خطبه اش گردید (2)
از سخنان خلیفه معلوم می شود که او از آن می ترسید ناگهان زمام امور بعد از مرگش از دست قریش خارج شود و دیگر ،مسلمانان از صحابه و تابعین با کسی دست بیعت بدهند که «عُمَر » خواهان حکومت او نیست و آن شخص امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. این بود که ابتکار عمل را به دست گرفت و جلو چنین حرکتی را سد کرد.
و جالب توجه این که: «عُمَر» در گفتگوی دیگری که - در سفر شام - با ابن عبّاس داشته است دانسته یا ندانسته به غصب خلافت اعتراف نموده و در کمال صراحت به این موضوع تصریح کرده است زیرا: ابوبکر جوهری در کتاب سقیفه خود از ابن عبّاس روایت کرده که گفت
مردم در شب جابیه (3)، از اطراف «عُمَر» پراکنده شدند و هر کس با دوست خود حرکت می کرد من در همان شب ضمن راه به عمر برخورد کردم و با او به گفتگو ،پرداختم و او پیش من گله گزاری کرد که چرا «علی» از همراهی با او خودداری نموده است من :گفتم مگر او علت آن را برای تو نگفت و معذرت نخواست؟ گفت چرا گفتم عذر او موجّه .است عمر :گفت ای ابن عباس نخستین کسی که شما را از حکومت باز داشت ابوبکر بود و قوم شما (قریش) خوش نمی داشتند که برای شما خلافت و نبوت
ص: 712
جمع شود :گفتم ای ،امیرالمؤمنین سبب آن چیست؟ مگر خیر به آنان نمی رسید؟ گفت ،چرا ولی اگر آنان شما را به خلافت بر می گزیدند بر فخر و شرف شما نسبت به آنان افزوده می شد. (1)
و در روایت دیگری آمده است که ابن عبّاس گفت:
من در یکی از سفرهای «عمر» به شام به همراه او بیرون رفتم روزی بر شتر خود تنها حرکت می کرد و من هم از پی او بودم به من گفت ای ابن عبّاس از پسر عمویت پیش تو شکایت می کنم از او خواستم که همراه من به سفر بیاید نپذیرفت و همواره می بینم که دل گیر ،است تو خیال می کنی علت دل گیری او در چیست؟ گفتم ای ،امیرالمؤمنین تو خود می دانی :گفت گمان می کنم از این که خلافت را از دست داده است اندوهگین است گفتم آری سبب اصلی آن همان است، او چنین می پندارد که پیامبر صلی الله علیه و اله حکومت را برای او می خواسته است عمر :گفت ای ابن عبّاس درست است که پیامبر صلی الله علیه و اله حکومت را برای او می خواسته ولی وقتی خداوند آن را اراده نفرموده و نخواسته است چه می توان کرد (!)، پیامبر صلی الله علیه و اله چیزی می خواست و خداوند غیر آن را، مراد خداوند برآورده شد و مراد رسول خدا صلی الله علیه و اله برآورده نشد مگر هر چه را که رسول خدا صلی الله علیه و اله بخواهد انجام می شود
ابن أبی الحدید گوید معنای این خبر با لفظ دیگری هم از عمر نقل شده است و آن این که وی گفته است رسول خدا صلی الله علیه و اله در بیماری خود اراده فرمود که نام علی علیه السلام را برای حکومت ،ببرد من او را از بیم فتنه و پراکنده شدن امر باز داشتم و پیامبر صلی الله علیه و اله آن چه را که در دل من بود دانست و از آن خودداری کرد و خداوند هم آن چه را که محتوم شده بود مقدر فرمود.(2)
همچنین در روایت دیگری از ابن عباس آمده است که :گفت من شبی به همراه عمر بن خطاب می.رفتم عمر بر استری سوار بود و من بر اسبی نشسته بودم که ناگاه «عُمر» آیه ای را که در آن ذکر (فضائل) علی علیه السلام بود ،خواند و سپس گفت: به خدا ،سوگند ای فرزندان ،عبدالمطلب علی در میان ،شما به فرمانروایی هم از من و هم از
ص: 713
ابوبکر شایسته تر است. (1)
و در همین رابطه در یک روایت دیگر از ابن عباس نقل شده که گفته است:
به هنگام مسافرت به ،شام مردی از شامیان در «جابیه» پدرم (عباس) را ملاقات کرد و خطاب به او گفت السّلام عليك يا امیرالمؤمنین! پدرم :گفت من امیر مؤمنان نیستم - سپس اشاره به عمر کرد و او نزدیک عباس بود - و به مرد شامی گفت: او امير المؤمنین است و به خدا سوگند که من از او شایسته ترم عمر سخن پدرم را شنید و در جواب او گفت شایسته تر از من و تو آن کسی است که او را در مدینه گذاشتیم یعنی على علیه السلام (2)
ابن أبى الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» و شمس الدین ذهبی در «سیر أعلام النبلاء» از ابن عبّاس روایت کرده اند:
هنگامی که حسین علیه السلام از مکّه به سوی عراق بیرون رفت عبدالله بن عباس با دست خود به سینهٔ ابن زبیر زد و آبیاتی را خواند که مضمون آن چنین است:
ای پرستوی خانه ،آباد محیط برای تو خلوت ،شد تخم بگذار و چه چه بزن و اگر می خواهی همین جا آرام بگیری آرام بگیر این حسین است که می رود، مژده بر تو باد. ای فرزند زبیر به خدا سوگند جوّ - حجاز - برای تو خلوت شد و حسین به عراق رفت، ابن زبیر :گفت ای ابن عبّاس به خدا سوگند پیوسته شما چنین می اندیشید که این حکومت فقط برای شماست و چنین تصور می کنید که شما از همهٔ مردم به آن سزاوار ترید ابن عباس :گفت تصور و گمان برای کسی است که در شک و تردید باشد ولی ما در این باره یقین داریم... (3)
همچنین ابن أبی الحدید در شرح «نهج البلاغه» در حدیثی آورده است که:
عثمان بن طلحه عبدری می گوید: از ابن عباس که خدایش رحمت کند مجلسی
ص: 714
دیدم و سخنانی شنیدم که از هیچ مرد قرشی نشنیده بودم و داستان آن از این قرار بود که کنار تخت مروان بن حکم به روزگاری که امیر مدینه بود تختی کوچک تر می نهادند و هرگاه ابن عباس می آمد بر آن تخت می نشست و برای دیگران تشکچه می نهادند روزی مروان اجازه ورود برای مردم داد و تخت دیگری هم کنار تخت مروان نهاده بودند، ابن عباس آمد و بر تخت - کرسیچه - خود نشست عبدالله بن زبیر هم آمد و بر آن کرسیچه دیگر که در آن روز نهاده بودند نشست مروان و مردم ساکت بودند در این هنگام ابن زبیر حرکتی کرد که معلوم شد می خواهد سخن بگوید و شروع کرد و چنین :گفت
گروهی از مردم می پندارند بیعت ابوبکر کاری نادرست و شتاب زده و با زور بوده است، در حالی که شأن ابوبکر بزرگ تر از این است که درباره اش چنین گفته شود، آنان گمان یاوه می برند که اگر بیعت با ابوبکر اتفاق نمی افتاد حکومت از آنان و میان ایشان می،بود در صورتی که به خدا سوگند میان اصحاب محمد صلی الله علیه و آله هیچ کس با سابقه تر و دارای ایمانی استوارتر از ابوبکر نبود و هر کس جز این بگوید لعنت خدا بر او باد. وانگهی آنان کجا بودند هنگامی که ابوبکر عقد خلافت را برای عمر بست و همان شد که او گفت سپس عمر بهره و بخت ایشان را میان بهره ها و بخت های دیگر افکند -شوری را تعیین کرد - و چون آن بخت ها تقسیم شد خداوند بهرهٔ آنان را به تأخیر انداخت و بخت ایشان را نگون سار فرمود و کسی که به حکومت از ایشان سزاوارتر بود - عثمان - بر آنان حکومت یافت و ایشان بر او خروج کردند چون حمله دزدان بر بازرگانی که بیرون از شهر مانده باشد و او را غافلگیر کردند و کشتند و سپس خداوند ایشان را از دم کشت و زیر شکم ستارگان مطرود گردیدند.
ابن عباس گفت: ای کسی که دربارۀ ابوبکر و عمر و خلافت سخن می گویی آرام و بر جای خود باش که به خدا سوگند آن دو به هر چه رسیده باشند هیچ یک از آن دو به چیزی نرسیده است مگر آن که سالار ما - علی علیه السلام- به بهتر از آن رسیده است. وانگهی ما تقدّم کسانی را که تقدّم یافته اند به سبب عیبی که بر آنان بگیریم انکار نمی کنیم ولی اگر سالار ما تقدّم می گرفت همانا شایسته و برتر از شایسته بود و اگر نه این است که تو دربارهٔ حظ و شرف کس دیگری جز خودت سخن می گویی پاسخت را می دادم تو را با چیزی که در آن بهره نداری چه کار بر بهرۀ خود بسنده کن و خاندان های تیم و عدی را
ص: 715
برای خودشان رها کن و خاندان امیّه را به خودشان واگذار که اگر کسی از خاندان های تیم و عدی و امیّه با من سخن بگوید با او سخن می گویم و پاسخ شخص آماده ای را که حضور داشته است می دهم نه پاسخ گفتن شخص غایب از غایب را ولی تو را چه کار با چیزی که بر عهده تو نیست البته اگر در خاندان اسد بن عبدالعزی چیزی باشد از آن توست و به خدا سوگند که عهد ما به تو نزدیک تر و دست ما بر تو رخشان تر و نعمت ما بر تو بیش تر از آن کسی است که می پنداری در پناه نامش می توانی به ما حمله کنی و حال آن که هنوز جامهٔ صفیه کهنه نشده است «و خداست یاری دهنده بر آن چه وصف می کنید» (1) (2)
از مجموع آثار گذشتگان و آن چه محدّثان و مورّخان اسلامی در کتب حدیثی و تاریخی خود آورده اند استفاده می شود که امام حسن مجتبی علیه السلام در همان دوران طفولیت خود از پایمال شدن حق مسلّم اهل بیت علیهم السلام غفلت نورزیده و این موضوع را از همان روزهای شکوفایی دوران کودکی به نخستین خلیفهٔ انتخابی مسلمین گوشزد نموده است.
از جمله مطالبی که از آن حضرت نقل کرده اند یکی این است که وی در حالی که أبوبكر بر فراز منبر بود خطاب به او فرمود: «انزل عن منبر أبی از منبر پدرم پائین بیا.» (3)
و در نامه ای که در زمان امامتش برای معاویه نوشته است خطاب به وی چنین آمده است:
ص: 716
این نامه ای است از بنده خدا حسن بن علی علیه السلام بسوی معاویه پسر ابی سفیان سلام بر تو خداوند را سپاس که معبودی جز او نیست و بعد همانا خدای تعالی محمّد صلی الله علیه و آله را برای عالمیان رحمتی قرار داده و بر مؤمنین منّتی ،نهاده و او را بسوی همگی مردم فرستاد: ﴿لِيُنْذِرَ مَنْ كَانَ حَيّاً وَيَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكَافِرِینَ﴾؛ (1) تا بترساند آن کس را که زنده است و فرو گیرد سختی و عذاب مر کافران را او نیز رسالت های خداوند را ابلاغ فرمود و به امر پروردگار قیام نموده تا گاهی که خداوند جانش را برگرفت در حالی که هیچ گونه تقصیر و سستی در انجام کار و مأموریت الهی نکرده بود و تا این که خداوند بوسیلهٔ او حق را آشکار کرد و شرک و بت پرستی را از میان برد و مؤمنان را بوسیلهٔ او یاری فرمود و عرب را به سبب آن حضرت عزیز ،کرد و بویژه قریش را شرافتی مخصوص بخشید که فرمود: ﴿وَ إِنَّهُ لَذِكْرُ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ﴾ (2) این قرآن یادآوری برای تو و خویشاوندانت می باشد
و چون آن جناب از دنیا رفت عرب درباره زمامداری اختلاف کردند قریش :گفتند ما
فامیل و خانواده و دوستان اوئیم و دیگران را جایز نیست که دربارهٔ سلطنت و زمامداری و حقی که حضرت محمد در میان مردم داشت با ما به نزاع و ستیزه برخیزند عرب که این سخن را از قریش شنیدند دیدند که سخن قریش صحیح است و در مقابل سایرین که با آنان به نزاع برخاسته اند حق بجانب ایشانست و از همین رو به فرمان آنان گوش داده و در برابرشان تسلیم شدند پس از این که کار بدین صورت خاتمه یافت ما نیز همان سخن را به قریش گفتیم که قریش به سایر اعراب گفته بودند یعنی به همان دلیل که قریش خود را سزاوارتر به جانشینی و زمامداری پس از رسول خدا صلی الله علیه و اله می دانستند ما نیز به همان دلیل خود را از سایر قریش بدین منصب سزاوارتر می دانستیم زیرا ما از همه کس به آن حضرت نزدیک تر بودیم ولی قریش چنان که مردم با آن ها از روی انصاف رفتار کرده بودند اینان با ما به انصاف رفتار نکردند با این که قریش بوسیلهٔ همین انصاف مردم بود که به حیازت این مقام نائل آمدند ولی هنگامی که ما خاندان رسول خدا صلی الله علیه و اله و نزدیکانش با آنان احتجاج کردیم و از ایشان خواستیم انصاف دهند ما را از نزد خویش رانده و بطور دسته جمعی برای ظلم و سرکوبی ما اقدام نموده
ص: 717
و دشمنی خود را با ما اظهار ،کردند بازگشت همه بسوی خدا است و در پیشگاه باعظمتش دادخواهی خواهیم نمود و او بزرگوار و نیکو یادآوری خواهد بود.
و ما براستی در شگفتیم از کسانی که در ربودن حقّ ما بر ما یورش بردند و خلافت پیامبر صلی الله علیه و اله را که بی تردید حق مسلّم ما است از چنگ ما ربودند و اگر چه در اسلام دارای فضیلت و سابقه نیز می باشند و ما بخاطر این که دیدیم اگر در گرفتن حق خویش به منازعه با ایشان اقدام کنیم ممکن است منافقان و سایر احزاب مخالف دین وسیله ای برای خرابکاری و رخنه در دین بدست آوردند و نیت های فاسد خویش را عملی سازند دم فرو بسته سکوت اختیار ،کردیم ولی امروز ای معاویه براستی جای شگفت است که تو به کاری دست زده ای که به هیچ وجه شایستگی آن را ،نداری ،زیرا نه به فضیلتی در دین معروفی و نه در اسلام دارای اثری پسندیده می باشی تو فرزند دسته ای از احزاب هستی که در جنگ احزاب به جنگ رسول خدا صلی الله علیه و اله آمدند و پسر دشمن ترین قریش نسبت به پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله می باشی... (1)
و ابن اثیر جَزَری در تاریخ کامل خود آورده است:
هنگامی که امام حسن مجتبی علیه السلام تصمیم گرفت کار حکومت را به معاویه واگذار ،کند برای مردم خطابه ای ایراد نمود و خطاب به آن ها فرمود: «هان ای مردم! ما فرمانروایان و میهمانان شما هستیم و ما خاندان و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله شمائیم که خداوند پلیدی را از ایشان زدوده و آنان را پاک و پاکیزه ساخته است. (2)
و این سخنان را چندین بار تکرار نمود که هر که در آن انجمن بود به شدّت گریست و آواز نالهٔ همگان به گریه بلند گردید. (3)
خوانندگان گرامی در این گفتار کوتاه ملاحظه می کنند که چگونه امام علیه السلام بر حکومت و فرمانروایی بر مردم که در واقع حقّ مسلم اهل بیت علیهم السلام است تأکید می نماید و به گونه ای با مردم سخن می گوید که همگان از ظلم و ستمی که بر آن خاندان رفته است متنبه می شوند و فریاد و نالهٔ آن ها بلند می شود.
ص: 718
هر کس به کتب رجال و تاریخ و حدیث مراجعه کند به خوبی در می یابد که امام أبی عبدالله الحسین علیه السلام نیز طبق روش خاندان خود در موارد بسیاری دربارۀ حقوق از دست رفته اهل بیت علیهم السلام سخن گفته و آن را به مردم و غاصبان خلافت یادآوری نموده است.
در این رابطه «ذهبی» در شرح حال امام حسین علیه السلام در کتاب معروف خود «سیر أعلام النبلاء» می نویسد: روزی عمر بر فراز منبر بود که حسین بن علی علیه السلام (که در آن موقع هنوز در سنّ طفولیت بود) به وی اعتراض کرد و گفت: «أنزل عن منبر أبى، و اذهب الی منبر أبیک از منبر پدرم پائین بیا و بر منبر پدر خودت بالا برو و عمر به او گفت که پدر من منبر نداشته است». (1)
و در حدیث دیگری از عبدالله بن کعب آمده است:
«در یک روز جمعه که عُمَر بر فراز منبر رسول خدا صلی الله علیه و اله مشغول سخن گفتن بود حسین بن علی علیه السلام در مقابل او ایستاد و گفت: از منبر جدّم پائین بیا عمر :گفت برادرزاده! به کناری برو ولی حسین علیه السلام عبای او را گرفته و می کشید و پیوسته می گفت:
از منبر جدّم پائین بیا و به قدری این جمله را تکرار کرد که ناچار «عمر» خطبه اش را قطع کرد و از منبر پائین آمد و به اقامه نماز پرداخت... و حسین علیه السلام در آن روز به سنّ بلوغ نرسیده بود.» (2)
و سلیم بن قیس هلالی نیز در کتاب خود آورده است:
دو سال قبل از مرگ معاویه (3) حسین بن علی علیه السلام به همراه عبدالله بن عبّاس و عبدالله بن جعفر به حج بیت الله عزیمت فرمود امام علیه السلام مردان و زنان و یاران بنی هاشم و آن عده از انصار را که او و خاندانش را می شناختند جمع کرد. سپس چند نفر را به اطراف فرستاد و فرمود همه کسانی را که امسال از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله معروف به صلاح و عبادت اند و به حجّ آمده اند نزد من گرد آورید در پی این دعوت بیش از
ص: 719
هفت صد نفر که بیش تر آنان از تابعین و حدود دویست نفر از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله بودند- در منی در خیمهٔ آن حضرت گرد آمدند امام علیه السلام در میان آنان برای ایراد خطبه بپا خاست و پس از حمد و ثنای الهی :فرمود
امّا بعد: همانا این ستمکار یاغی طغیانگر (معاویه) دربارهٔ ما و شيعيان ما أعمالى روا داشت که دیدید و فهمیدید و شاهد بودید من می خواهم مطلبی را از شما بپرسم اگر راست گفتم مرا تصدیق کنید و اگر دروغ گفتم مرا تکذیب نمائید
سخن مرا بشنوید و گفتار مرا ،بنویسید سپس به شهر و دیار خود مراجعه کنید و کسانی را که از آن ها ایمن هستید و به آنان اعتماد دارید دعوت کنید و آن چه را که دربارهٔ ما و حق ما می دانید و بدان معتقد هستید به آنان ابلاغ نمائید زیرا که ما می ترسیم از این که حق کهنه و متروک شود و از بین برود و مغلوب گردد در حالی که خداوند (طبق وعده صریحی که در قرآن فرموده است) نور خود را به اتمام می رساند اگر چه کافران را خوش نیاید
در این هنگام امام علیه السلام هیچ آیه قرآنی را که خداوند در شأن آنان نازل کرده بود فرو نگذاشت مگر آن که آن را خواند و تفسیر نمود و نیز هر آن چه رسول خدا صلی الله علیه و اله درباره پدر و برادر و مادرش و خودش و خاندانش فرموده بود نقل کرد و در همه آن ها أصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله می گفتند: آری به خدا ما این سخنان را از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیدیم و بدان گواهی می دهیم و تابعین می گفتند آری به خدا سوگند این سخنان را کسانی از صحابه که آن ها را به راستگوئی و امانت می شناسیم، برای ما نقل کرده اند...
تا آن جا که فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم آیا می دانید که رسول خدا صلی الله علیه و اله در روز غدیر خم علی علیه السلام را به ولایت نصب کرد و فرمود این مطلب را باید حاضران به غایبان برسانند؟»
همه گفتند: آری. (ما به این جریان آگاهیم و اطلّاع داریم). (1)
ابن سعد واقدی در کتاب طبقات خود از منهال بن عمرو روایت کرده است که گفت
ص: 720
بر حضرت علی بن الحسین علیهما السلام وارد شدم و عرض کردم چگونه روزگار را می گذرانید؟ در پاسخ فرمود: گمان نمی کردم پیرمردی مانند تو از مردم این شهر نداند که ما چگونه ایم و چه حالی داریم اینک اگر نمی فهمی یا نمی دانی تو را آگاه می سازم که ما در میان قوم خود همچون بنی اسرائیل میان آل فرعون به سر می بریم که فرعونیان پسرانشان را می کشتند و زنانشان را زنده نگه می داشتند.
مردم با دشنام دادن به بزرگ و سيّد ما - امیرالمؤمنین علی علیه السلام- به دشمنان ما تقرب می جویند اگر قریش با داشتن محمّد صلی الله علیه و آله بر سایر اعراب فخر می کند و اگر عرب ها به دلیل داشتن محمّد صلی الله علیه و آله بر عجم فخر می کند و آن ها نیز چنین فضیلتی را برای عرب ها و قریش پذیرفته اند ما اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله می باید بر قریش برتری داشته و فخر کنیم؛ زیرا محمد صلی الله علیه و آله از ما اهل بیت است امّا آنان حق ما را گرفته و هیچ حقّی برای ما نمی شناسند. اگر نمی دانی که روزگار ما چگونه می گذرد - بدان که- این گونه می گذرد منهال گوید امام به گونه ای سخن می گفت که گمان کردم می خواهد این سخن را به گوش همه کسانی که در خانه اند خانه اند برساند. (1)
،آری امام زین العابدین علیه السلام که در زمان خود در شرایط بسیار سختی زندگی می کرد و جز تقیه راه دیگری ،نداشت با راز و نیاز با خدا و بهره گیری از دعا حقیقت را به گوش مردم می رساند.
یکی از مضامین مهمّ سیاسی دینی که در برخی از دعاهای «صحیفه سجّادیه» مطرح شده و امام علیه السلام نسبت به آن توجّه خاصّی مبذول داشته و همچون پدران بزرگوار خود بر حقوق مسلّم اهل بیت علیهم السلام تأکید نموده مسأله امامت و خلافت است که علاوه بر شایستگی و سزاوار بودن ایشان برای مقام خلافت و رهبری جنبه های الهی ،عصمت و دیگر شرایط زمامداری را نیز در حد والا نشان می دهد که در این جا به چند نمونه از بیانات آن حضرت در این باره اشاره می کنیم.
از ،جمله در دعای چهل و هفتم می فرماید:
﴿رَبِّ صَلِّ عَلَی أَطَآئِبِ أَهْلِ بَیْتِهِ الَّذِینَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِکَ وَ جَعَلْتَهُمْ خَزَنَهَ عِلْمِکَ وَ حَفَظَهَ دِینِکَ وَ خُلَفَآءَکَ فِی أَرْضِکَ وَحُجَجَکَ عَلَی عِبَادِکَ وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَالدَّنَسِ تَطْهِیراً بِإِرَادَتِکَ وَ
ص: 721
وَ جَعَلْتَهُمُ الْوَسِیلَهَ إِلَیْکَ وَالْمَسْلَکَ إِلَی جَنَّتِکَ (1)
پروردگارا! بر پاکان اهل بیت محمّد صلی الله علیه و آله درود بفرست همان کسانی که آنان را برای حکومت خود برگزیدی و گنجینه های علوم خود و حافظان دینت گردانیدی و خلفای خود در روی زمین و حجّت خود بر بندگانت قرار دادی و آنان را با اراده خود از هر پلیدی و آلودگی پاک و مبرّا ساختی و وسیله ای برای رسیدن به خود و بهشت جاودانت اختیار نمودی
و به دنبال آن در جملات دیگری می:فرماید
﴿اللهُمَّ أَنَّكَ أَيَّدْتَ دِينَكَ فى كُلِّ أوانٍ بِإمامِ أقَمْتَهُ عَلَماً لِعِبادِكَ وَ مَناراً فِي بِلادِكَ بَعْدَ أَنْ وَصَلْتَ حَبْلَهُ بِحَبْلِكَ وَ جَعَلْتَهُ الذَّريعَةَ إِلى رِضْوانِكَ وَ افْتَرَضْتَ طَاعَتَهُ و حدِّرْتَ مَعْصِيتَهُ وَ أَمَرْتَ بِإِمْتِثَالِ أوامره والانْتِهاءِ إِلى نَهْيِهِ وَ أنْ لا يَتَقَدَّمَهُ مُتَقَدِّم وَ لا يَتَأَخَّرُ عَنْهُ مُتَأخّر فَهُوَ عِصْمَة لِلانْذِينَ وَ كَهْفُ المُؤْمِنِينَ وَ عُرْوَةُ الْمُتمسِّكينَ و بَهاءُ العالَمينَ... وَ أَقِمْ بِهِ كتابَكَ وَ حدُودَكَ وَ شرائِعُكَ وَ سُنَنَ رَسُولِكَ صَلَواتُكَ الله عَلَيْهِ وَ الِهِ وَ أَحْيِ بِهِ ما أَماتَهُ الظَّالِمُون مِنْ مَعَالِمِ دينِكَ وَ أَجْلِ بِهِ صِ-داءَ الجَوْر عَنْ طَريقَتِكَ و أبِنِ بِهِ الضَّراءِ مِنْ سَبيلِكَ وأَزِلْ بِهِ النّاكِبينَ عَنْ صِراطِكَ وَ أَمْحِقْ بِهِ بُغاة قَصْدِكَ عِوَجاً ... وَ اجْعَلْنا لَهُ سَامِعِينَ مُطيعينَ.﴾ (2)
پروردگارا! تو در هر زمان امامی را پرچمی برای بندگانت و چراغی راهنما در روی زمینت قرار دادی پس از آن که رابطهٔ مستقیم میان خودت و او بر قرار فرموده و او وسیلهٔ رسیدن به رضای خود نمودی و فرمانبرداری از او را واجب و از نافرمانی او بر حذر داشته و بر امتثال اوامر او دستور داده و از ارتکاب به نهی او منع کردی و دینت را تأیید .فرمودی امامی که به هیچ یک از بندگانت حق تقدّم بر او و جدا شدن از وی را ندادی، امامی که تو محل امنی برای آنان که روی به سوی تو میآورند و ایمان محکمی برای آنان که چنگ به ذیل عنایت و هدایت تو می زنند و افتخار جهانیان و پناهگاه مؤمنین اش قرار دادی... پروردگارا کتاب و قوانین و شریعت خود و سنّت پیامبرت را به وسیلهٔ او بر پای دار و هر آن چه از معارف و اصول دین تو را ستمکاران به ورطه نابودی کشیده اند به وسیلهٔ او زنده فرما و آلودگی ها و انحرافاتی که به وسیلهٔ ستمکاران در راهت بوجود آمده به وسیلهٔ او از دامن دینت بزدای و خطرات راهت را به
ص: 722
وسیلهٔ او از میان بردار ما را برای او مطیع گردانده و در راه جلب رضایت او کوشا ساز.
و در دعای چهل و هشتم در مورد «خلافت» و کسانی که آن را از خاندان نبوت خارج نمودند می فرماید:
﴿أللَّهُمَّ إنَّ هَذَا الْمَقَامَ لِخُلَفَائِكَ وَ أَصْفِيَآئِكَ وَ مَوَاضِعَ أُمَنائِكَ فِي الدَّرَجَةِ الرَّفِيعَةِ الَّتِي اخْتَصَصْتَهُمْ بِهَا، قَدِ ابْتَزُّوهَا... حَتَّى عَادَ صَفْوَتُكَ وَ خُلَفَاؤُكَ مَغْلُوبِينَ مَقْهُورِينَ مُبْتَزِّيْنَ... أللَّهُمَّ الْعَنْ أَعْدآءَهُمْ مِنَ الأَوَّلِينَ وَالآخِرِينَ، وَ مَنْ رَضِيَ بِفِعَالِهِمْ، وَ أَشْيَاعَهُمْ، وَ أَتْبَاعَهُمْ ﴾ (1)
خداوندا! مقام خلافت ویژهٔ خلفای توست برگزیدگان از خلقت و جایگاه امانت های تو در درجات عالیه که تو آن مقام را به آن ها اختصاص دادی ولی دیگران از آنان گرفتند... تا جایی که برگزیدگان و خلفای تو در مقابل ستم ستمکاران مغلوب و مقهور شده و حقّشان بر باد رفت پروردگارا بر دشمنان آن ها از اولین و آخرینشان به کسانی که ب تجاوز دشمنانشان رضایت دادند و بر پیروان و تابعین آن ها لعنت فرست.
همان گونه که خوانندگان گرامی ملاحظه می کنند امام علیه السلام در جملات مزبور بر مظلومیّت اهل بیت علیهم السلام و اغتصاب زمامداری از ایشان تأکید نموده و احدی را از غاصبان و زمامداران دروغین و خلفای جور استثنا ننموده است.
ابن أبى الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» روایت مفصّلی را از امام محمد باقر علیه السلام دربارهٔ تحلیل اوضاع سیاسی شیعه و فشار خلفا از آغاز تا زمان آن حضرت نقل کرده است که به منظور روشن شدن موضع امام در مورد خلافت به نقل آن می پردازیم.
نامبرده در مورد سختگیری های خلفای اموی نسبت به شیعیان و شکنجه و آزار ایشان می نویسد:
روایت شده است که حضرت ابی جعفر؛ محمّد بن علی - امام باقر علیه السلام- به یکی از أصحاب خود فرمود:
«ای فلان! ما اهل بیت علیهم السلام از قریش و صف بندی آنان در مقابلمان چه ستم ها کشیدیم
ص: 723
و شیعیان و دوستان ما از مردم چه ها کشیدند رسول خدا صلی الله علیه و اله از دنیا رحلت نمود در حالی که به مردم خبر داده و اعلان فرموده بود که ما سزاوارترین مردم برای حکومت بر آنان هستیم ولی قریش بر ضد ما آن چنان به کمک یکدیگر برخاستند تا آن که حکومت را از محور آن خارج ،کردند و با آن که برای رسیدن به حکومت با حق و حجت ما (خویشاوندی با پیامبر) در برابر أنصار دلیل و برهان آوردند. حقّ ما را تصاحب نمودند و حکومت در میان قریش دست به دست گردید و یکی پس از دیگری زمام امور را به دست گرفت تا این که سرانجام دوباره حکومت به ما اهل بیت باز گردید. ولی مردم بیعت ما را شکستند و بر ضدّ ما جنگ بپا کردند بطوری که صاحب أصلى حکومت (امیرالمؤمنین علیه السلام) همواره در فراز و نشیب سختی های حوادث قرار گرفته بود تا این که به درجه رفیعهٔ شهادت رسید.
سپس با فرزندش امام حسن بیعت کرده و با او پیمان استوار ،بستند اما نسبت به او نیز خیانت ورزیدند تا این که ناچار تسلیم گردید عراقیان بر او شورش کردند تا آن جا که به تهی گاهش خنجر زدند و لشکرگاهش تاراج گردید و خلخال های کنیزکانش را در ربودند و او ناگزیر با معاویه صلح کرد و بدین وسیله خون خود و اهل بیت خویش را که به راستی شمارشان نیز اندک بود نگاه داشت.
سپس بیست هزار تن از عراقیان با حسین علیه السلام بیعت کردند و آن گاه نسبت به او مکر ورزیده و بر او قیام نمودند و در حالی که بیعت او بر گردن آنان بود او را کشتند.
و پس از آن ما اهل بیت بطور مداوم مورد تحقیر و خشم و ستم قرار گرفتیم و از شهر و خانه مان رانده و از حقوقمان محروم شدیم و مورد قتل و تهدید قرار گرفتیم به طوری که امنیت جانی از خود و پیروان ما بطور کلی سلب شد و دروغگویان و منکران حق به خاطر دروغ و انکارشان زمینه را مساعد و در سراسر کشور اسلامی به وسیلهٔ دروغ و انکارشان به سردمداران جور و ستم و قضات و کاردانان آن ها تقرب جسته و شروع به روایت احادیث دروغ و انتشار آن .نمودند آن ها از زبان ما چیزهایی روایت کردند که نه از زبان ما جاری شده بود و نه به محتوای آن ها عمل نموده بودیم با این کار می خواستند ما را میان مردم منفور کرده و تخم عداوت و کینه ما را در دل آنان .بکارند این سیاستی بود که پس از وفات امام حسن علیه السلام در زمان معاویه با شدت هر چه بیش تر دنبال می شد
ص: 724
به دنبال این تبلیغات مسموم بود که همه جا به کشتار شیعیان پرداخته و با کوچک ترین سوءظنی دست ها و پاهای آن ها را می بریدند کسانی که به دوستی و پیروی از ما معروف بودند راهی زندان ها ،شدند اموالشان به غارت رفت و خانه هاشان ویران شد. این رویه تا روزگار «عبیدالله بن زیاد» روز به روز به شدت خود می افزود تا آن که حجاج بن يوسف در کوفه روی کار آمد او با انواع شکنجه ها به کشتار شیعیان پرداخت و آنان را با هر سوءظن و هر اتهامی دستگیر می کرد عرصه بر پیروان ما چنان تنگ شد و کار به جایی رسید که اگر کسی را با صفت «زندیق» یا «کافر» وصف می کردند برایش بهتر از آن بود که او را «شیعهٔ» امیرالمؤمنین علیه السلام بخوانند، تا جایی که کسانی که به خیر و صلاح معروف بودند و شاید هم واقعاً اشخاص پرهیزگار و راستگویی بودند، احادیث شگفت انگیزی در زمینهٔ برتری برخی از حکام گذشته روایت کردند، چیزهایی که نه خدا چیزی از آن ها آفریده بود و نه چیزی از آن ها به وقوع پیوسته بود. راویان بعدی حقانیت این مطالب را باور داشتند زیرا این نوع مطالب به کسانی نسبت داده شده بود که به کذب و کم تقوایی معروف نبودند. (1)
مؤلف كتاب «أغانى» ابوالفرج اصفهانی در شرح حال «کمیت بن زید اُسدی» از مدّاحان خاندان رسالت از «محمّد بن سهل» دوست و رفیق کمیت نقل کرده است که :گفت
به همراه کمیت خدمت أبی عبدالله جعفر بن محمد صادق علیه السلام رسیدیم. کمیت عرضه :داشت جانم به فدایت برای شما شعری بخوانم؟ فرمود این روزها روزهای بزرگ و شریفی است عرض کرد:
أشعار دربارۀ شما (أهل بیت) است فرمود: بخوان! سپس حضرت کسی را نزد برخی از افراد خاندانش فرستاد و آن ها را نزدیک خود ،نشاند و کمیت به انشاء اشعار خود پرداخت و گریهٔ زیادی در گرفت و چون به این بیت رسید:
يُصيب به الرّامُون عن قوس غيرِهِم *** فيا آخراً سدّى لَه الغىُّ اوّل
ص: 725
«تیراندازان با کمان دیگری (یزید) به سوی او (امام حسین علیه السلام) تیر می اندازند وای بر آن آخری که زمینه تبهکاری را اوّلی برای او فراهم آورد».
امام علیه السلام دست ها را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: خداوندا!
گناهان گذشته و آینده و پنهان و آشکار کمیت را بیامرز و آن قدر به وی ارزانی بدار تا خشنود شود ﴿اَلّلهُمَ اْغفِرْ لِلْکُمَیتِ وَ ما قَدَّمَ وَ ما اَخَّرَ وَ ما اَسَرَّ وَ ما اَعْلَنَ وَ اَعْطِهِ حَتّی یرْضی﴾. (1)
ناگفته پیداست که بیت مزبور از قصیدهٔ «لامیّه» شاعر و اشعاری که سراینده اش آن را در حضور امام صادق علیه السلام خوانده است اشاره و کنایه به اوّلی و دوّمی (یعنی ابوبکر و عمر) است که بر حقّ مسلّم اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام تعدّی نموده و آن را از میان خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله بیرون برده و به غیر از جایگاه خود انتقال دادند و بدین ،وسیله پایه و اساس ظلم و ستم به ایشان را بنیان نهاده و کسانی را که بعد از آن ها بر سر کار آمدند بر اهل بیت علیهم السلام رسول مکرّم اسلام صلی الله علیه و آله مسلّط ساختند.
و از آن جا که امام علیه السلام به استماع آن اشعار گوش فرا داده و برای گوینده و سرایندهٔ أشعار آن گونه دعا فرموده است این حقیقت به اثبات می رسد که سروده های شاعر مورد تأیید امام بوده و موضع حضرتش را در مورد خلافت مبین و مشخّص می سازد.
موضع امام موسی بن جعفر علیه السلام در مسأله خلافت از آن چه از آن حضرت دربارهٔ حدود جغرافیائی «فدك» روایت شده است به خوبی روشن می شود.
زمخشری در کتاب «ربیع الأبرار» آورده است که هارون الرشید به امام موسی کاظم علیه السلام می گفت: ای ابا الحسن! حدود «فدك» را بیان فرما تا من آن را به تو برگردانم! ولی موسی بن جعفر علیه السلام از این کار امتناع می ورزید تا این که هارون در این باره زیاد اصرار کرد حضرت در جواب او فرمود من آن را تحویل نمی گیرم مگر با همان حدودی که بوده است. هارون گفت: حدود فدک تا کجاست؟
امام کاظم علیه السلام فرمود: ای امیر... اگر من حدود فدک را مشخص کنم آن را باز نمی گردانی
ص: 726
هارون :گفت به حق جدّت (رسول خدا صلى الله عليه و سلم) که حدود آن را مشخص گردان فرمود نخستین حدّ آن «عدن» است پس چهره هارون تغییر کرد و گفت آری امام فرمود حد دوّم آن «سمرقند» است رنگ چهره هارون دگرگون شد. امام علیه السلام فرمود: حدّ سوّمش «آفریقا» است صورت هارون سیاه شد و گفت بیشتر بگو امام علیه السلام فرمود:
حدّ چهارمش دریای خزر - و یا جزایر - و ارمنیّه می باشد.
هارون الرشید که چنان دید خطاب به امام علیه السلام گفت ،بنابراین چیزی برای ما باقی نماند! پس از مجلس ما بیرون برو امام کاظم علیه السلام فرمود من قبلاً به تو اعلام نمودم که اگر حدود «فدك را مشخص گردانم آن را باز نمی گردانی پس از این ماجرا هارون تصمیم گرفت موسی بن جعفر علیه السلام را به قتل برساند و در این باره کار او را به یحیی بن خالد واگذار کرد...» (1)
آن چه از این جریان فهمیده می شود این است که مرتبط ساختن حدود جغرافیائی «فدك» به سرزمین عدن و سمرقند و آفریقا و دریای خزر - و یا جزایر - و ارمنیه اشاره به مسألهٔ خلافت و دست اندازی متقدّمین به موضوع رهبری و تجاوز به حقوق مسلّم أهل بيت علیهم السلام دارد که آن را از خاندان پیغمبر بیرون آورده و در جای دیگری قرار .دادند
و بدین ترتیب امام علیه السلام با لطافت و ظرافت خاصّی موضع خود را در مسأله خلافت روشن ساخته است و به همین دلیل است که هارون نیز حقیقت مطلب را دریافته و در پاسخ امام اظهار داشته است که: بنابراین چیزی برای ما باقی نماند و لذا تصمیم می گیرد که پسر پیغمبر را به قتل برساند
امّا موضع امام أبو الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام از ملاقات «دعبل بن علی خزاعی» با آن حضرت و قصیده ای که در محضر آن جناب سروده و برای وی خوانده است روشن می شود
ص: 727
شیخ الاسلام جُوینی حموینی در کتاب «فرائد السمطین» از دعبل بن علی خُزاعی روایت کرده است که گفت:
قصیدهٔ معروف خود را که اوّل آن «مدارس آیات خلت من تلاوة..» می باشد برای مولایم امام رضا علیه السلام خواندم؛ هنگامی که به این دو بیت رسیدم:
خروج امام لا محالة واقعُ *** يقوم على اسم الله والبركات
يميّز فيناكلّ حقّ و باطل *** و يجزى على النعماء و النقمات
آن حضرت گریه شدیدی کرد سپس رو به من نموده :فرمود
«ای دعبل! روح القُدس این دو بیت را بر زبان تو جاری کرده است. آیا این امام را که خروج می کند می شناسی؟»
عرض :کردم نه مولای من همین قدر شنیده ام که امامی از شما اهل بیت علیهم السلام قیام خواهد کرد تا زمین را از ظلم و فساد پاک کند و از عدل و داد پر گرداند فرمود:
«ای دعبل! امام بعد از من پسرم محمّد و بعد از محمّد پسرش علی و بعد از علی پسرش حسن (عسکری) است و بعد از او پسرش حجّت قائم است که در دوران ،غیبتش چشم به راهش باشند و در زمان ،ظهورش اطاعتش نمایند اگر از عمر دنیا به جز یک روز باقی نماند خداوند آن روز را به حدّی طولانی می کند تا او ظاهر شود و زمین را از عدل و داد پر نماید چنان که از ظلم و جور پر شده باشد....» (1)
مؤلف :گوید ابوالفرج اصفهانی در کتاب اغانی خود گفته است قصیدهٔ «مدارس آیات...» از بهترین نوع شعر و شکوهمندترین نمونهٔ مدائحی است که درباره اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله سروده اند و «دعبل» آن را برای علی بن موسی الرضا علیه السلام در خراسان سروده است. (2)
و مرحوم شیخ صدوق «رضوان الله تعالی علیه» از عبدالسّلام هِرَوی روایت کرده که :گفت دعبل بن علی خزاعی در «مرو» خدمت علیّ بن موسی الرضا علیه السلام شرفیاب گردید و عرضه داشت ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و اله من قصیده ای در ستایش شما سروده ام و سوگند یاد کرده ام که برای احدی قبل از شما نخوانم حضرت فرمود: آن را بخوان دعبل شروع
ص: 728
به خواندن کرد تا بدینجا رسید:
أرى فينهُم فى غيرِهُمُ مُتَقسّماً *** و أيديهِمُ مِن فيئهم صفرات
غنائم و بیت المال مسلمانان را می بینم که در میان دیگران تقسیم می شود، و می نگرم که دست های ایشان (آل محمّد صلی الله علیه و آله) از آن خالی است.
با شنیدن این بیت حضرت ،گریست و فرمود راست گفتی ای خزاعی همین طور است.
و چون دعبل به این بیت رسید:
اذا وُتروا مَدّوا الى واتريهِمُ *** أكفّاً عن الأوتار مُنقبضات
هرگاه هدف تیر جنایت و بلا و ظلم دشمن واقع می شوند دست های تهی از حربه و بسته را به سوی دشمن می گشایند.
امام علیه السلام کف دو دست خود را می چرخانید و زیر و رو می کرد و می فرمود: آری این چنین است دست ها بسته است و چون به این بیت رسید:
لقد خِفْتُ في الدنيا و أيام سعيها *** و إِنِّي لأرجوا الأمن بَعَد وَفاتي
من - چون دارای محبّت شما خاندانم - در این دنیا همۀ عمر در ترس و وحشت و نگرانی به سر می برم اما امید من همه این است که بعد از مرگم دیگر از عذاب در امان باشم.
امام علیه السلام فرمود: خداوند تو را از فزع أکبر (که روز قیامت است) از عذاب آن روز در امان .دارد و چون به این بیت از قصیده رسید
و قبر ببغداد لنفس زكيّةٍ *** تضمّنها الرّحمن في الغُرُفات
و قبری در بغداد از آنِ پاک سرشتی است که خداوند در غرفه ای از غرفه های بهشت او را مأوا داده است
- که منظور از او موسی بن جعفر علیه السلام است - امام رضا علیه السلام به او فرمود: آیا در همین جا دو بیت بر قصیده ات نیفزایم تا کامل شود؟ دعبل عرض کرد چرا یابن رسول الله بفرمائید.
امام علیه السلام فرمود:
وَ قَبْرٌ بِطُوسٍ یا لَها مِنْ مُصِیبَةٍ *** تُوَقِّدُ فِی الاْءَحْشاءِ بِالْحَرَقاتِ
إِلَی الْحَشْرِ حَتّی یَبْعَثَ اللّهُ قائِمًا *** یُفَرِّجُ عَنَّا الْهَمَّ وَ الْکُرُبات
و قبری در شهر طوس است که وا مصیبتا از غم و اندوهش که آتش مصیبت فاجعه مرگش در
ص: 729
أعضاء و رگ و ریشۀ آدمی شعله می زند.
تا روز حشر و روزی که خداوند قائمی را برانگیزد (و بر ستم و ستمکاران پیروز شود) و درد و رنج ما را آرام بخشد.
دعبل :گفت ای پسر پیغمبر خدا این قبری که در طوس است از آن کیست حضرت :فرمود این قبر من است که روزگاری نمی گذرد مگر این که «طوس» محلّ آمد و رفت شیعیان و زوّار قبر من می شود آگاه باش که هر کس که مرا در غربتم در طوس زیارت کند در درجه من با من همدم خواهد بود در حالی که خداوند او را از گناهان پاک نموده و آمرزیده باشد.
سپس حضرت پس از این که قصیدهٔ دعبل به پایان رسید از جای برخاست و به دعبل فرمود از جای خود حرکت ،مکن و به درون خانه رفت و پس از لحظاتی خادم آن حضرت با کیسه ای از «زر» که دارای یک صد دینار بود بیرون آمد و آن را به دعبل داد... (1)
و شبراوی شافعی به نقل از طبری از ابی صلت هِرَوی آورده است که گفت: دعبل خزاعی در «مرو» محضر علی بن موسی الرضا علیه السلام شرفیاب گردید و گفت ای فرزند پیغمبر خدا درباره شما خاندان ،پیغمبر چکامه ای سروده ام و سوگند یاد کرده ام که پیش از خواندن بر شما برای دیگری نخوانم و دوست دارم که شما آن را بشنوید. امام رضا علیه السلام فرمود بخوان و او شروع به خواندن کرد....
آن گاه شبراوی شافعی :گوید و آن قصیده ای طولانی است که شمارهٔ ابیات آن به 120 بیت می رسد سپس شبراوی می گوید: چون دعبل قصیده را به پایان رسانید أبو الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام خود برخاست و به دعبل فرمود: همین جا باش. آن گاه کیسه ای که در آن 100 دینار بود برای او فرستاد و از او پوزش خواست
دعبل آن را برگرداند و گفت: من برای گرفتن جایزه شرفیاب نشده ،بودم آمده بودم تا خدمت امام سلامی کرده و به نگاهی از روی مبارک حضرتش تبرّک جویم و نیازی هم به این پول .ندارم اگر امام عنایت کند و مرا به جام های از ،خود برای تبرک سزاوار ،فرماید بیشتر دوست دارم
ص: 730
امام رضا علیه السلام جبّه خزی که همان کیسهٔ دینار روی آن بود به وی مرحمت کرد و به غلام خود :فرمود بگو این را بگیر و پس مفرست که بزودی با نیازمندی خرجش خواهی کرد و او آن کیسه و جبّه را گرفت... (1)
با توجّه به آن چه گذشت موضع هشتمین پیشوای جهان تشیع در مورد خلافت به خوبی آشکار است و بیش از این هم نیازی به توضیح و تبیین ندارد.
از مجموع مطالبی که تا بدینجا در مورد ،خلافت از منابع پیروان مکتب خلفا نقل ،نمودیم موضع هر یک از امامان معصوم علیهم السلام از امام حسن مجتبی علیه السلام گرفته تا هشتمین پیشوای معصوم شیعه حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام برای همگان معلوم و روشن می شود
و امّا موضع سایر امامان از امام جواد و امام هادی و امام حسن عسکری و حجّة بن الحسن - صلوات الله عليهم أجمعين - با مراجعه به شرح حال ایشان در کتب تاریخ و دعاها و صلوات ها و زیارت هایی که در کتب ادعیه از آنان نقل شده و به علاوه هر یک از ایشان به امامت امام بعد از خود تصریح و تنصیص نموده اند، واضح و آشکار می گردد که البته ما به جهت اختصار از نقل آثار وارده در این باره خودداری می نیم و خوانندگان گرامی را به کتب مربوطه ارجاع می دهیم . (2)
و برای این که افراد ناآگاه بدانند که مسالهٔ «خلافت» پیوسته در طول تاریخ اسلام مورد توجه امامان معصوم علیهم السلام قرار داشته و حتی به شیعیان و پیروانشان آموخته اند که به هنگام زیارتشان در کنار قبورشان از انحراف امّت و غصب خلافت و ظلم و ستمی که مخالفان ولایت بر خاندان پیامبر صلی الله علیه و اله روا داشته و حق مسلّمشان را از چنگشان ربودند آشکارا سخن بگویند و موضع خود را در قبال رفتار ناهنجار غاصبان خلافت و خیانت به امّت مشخص سازند و از جنایات وارده بر «اهل بیت» پرده بردارند تنها به بخشی از مطالبی که در این زمینه در یکی از زیاراتشان آمده است اشاره می کنیم.
در فرازهایی از زیارت جامعۀ ائمهٔ مؤمنین که بیانگر دیدگاه امامان معصوم علیهم السلام نسبت به مقام خلافت است حقیقت ماهیّت خلافت انتخابی پس از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و اله،
ص: 731
این گونه تشریح گردیده است:
﴿يا سَادَتِي يَا آلَ رَسُولِ اللهِ إِنِّي بِكُمْ أَتَقَرَّبُ إِلَى اللهِ جَلَّ وَ عَلَا بِالْخِلَافِ عَلَى الَّذِينَ غَدَرُوا بِكُمْ وَ نَكَثُوا بَيْعَتَكُمْ وَ جَحَدُوا وَلَا يَتَكُمْ وَاَنْكَرُوا مَنْزِلَتَكُمْ وَ خلَعُوا رِبْقَةَ طَاعَتِكُمْ وَ هَجَرُوا أَسْبَابَ مَوَدَّتِكُمْ وَ تَقَرَّبُوا إِلَى فَرَاعِنَتِهِمْ بِالْبَرَاءَةِ مِنْكُمْ، وَالْإِعْرَاضِ عَنْكُمْ، وَ مَنْعُوكُمْ مِنْ إِقَامَةِ الْحُدُودِ وَ إِسْتِيصَالِ الْجُحُودِ وَ شَعْبِ الصَّدْعِ وَ لَمَّ الشَّعَثِ وَسَدِّ الْخَلَلِ وَ تَثْقِيفِ الْاَوَدِ وَامْضَاءِ الْأَحْكامِ وَ تَهْذيبِ الْإِسْلامِ وَ قَمْعِ الْآثَامِ، وَ أَرْهَجُوا عَلَيْكُمْ نَقْعَ الْحُرُوبِ وَالْفِتَنِ، وَانْحَوْا عَلَيْكُمْ سُيُوفَ الْأَحْقَادِ، وَهَتَكُوا مِنْكُمُ السُّتُورَ وَ ابْتَاعُوا بِخُمْسِكُمُ الْخُمُورَ، وَ صَرَفُوا صَدَقَاتِ الْمَسَاكِينَ إِلَى الْمُضْحِكَينَ وَالسَّاخِرِينَ، وَ ذَلِكَ بِمَا طَرَّقَتْ لَهُمُ الْفَسَقَةُ الْغُواةُ وَالْحَسَدَةُ الْبُغَاةُ اَهْلَ النَّكْثِ وَالْغَدْرِ وَالْخِلافِ وَالْمَكْرِ، وَالْقُلُوبِ الْمُنْتِنَةِ مِنْ قَذَرِ الشِّرْكِ وَالْأَجْسَادِ الْمُشْحَنَةِ مِنْ دَرَنِ الْكُفْرِ، الَّذِينَ أَضَبُّوا عَلَى النّفَاقِ وَأَكَبُوا عَلَى عَلائِقِ الشّقَاقِ﴾
ای سروران من! ای خاندان رسول خدا! من تقرّب می جویم به خدای تبارک و تعالی، به مخالفت با کسانی که به شما خیانت کردند و بیعت شما را شکستند و ولایت شما را منکر شدند، و مقام و منزلت شما را نشناختند و رشته اطاعت شما را از هم گسستند، و اسباب مودت و دوستی شما را به دور انداختند و با بیزاری و رویگردانی از شما به فراعنه خود تقرب جستند و شما را از اقامه حدود و ریشه کن ساختن منکر و رفوی شکست و التیام بخشیدن به جدایی و سد رخنه و اصلاح ناروا و اجرای احکام و تهذیب اسلام و برانداختن گناهان بازداشتند و بر ضد شما غبار نبردها و آشوب ها برانگیختند، و به سوی شما تیغ های کینه ها را حواله کردند و پرده های احترام شما را دریدند، و با حق خمس شما شراب خریدند و سهم زکات مساکین صرف دلقک ها و مسخره چی ها کردند و این بدان جهت بود که فاسقان راه آن ها را صاف کردند، و حسودان ستمگر و پیمان گسل و دغلباز و اهل خلاف و نیرنگ و دل های گندیده از پلیدی شرک و تنهای آکنده از چرک کفر آن ها که دل بر نفاق نهادند، به وسایل شقاق و دشمنی روی آوردند.
﴿فَلَمَّا مَضَى الْمُصْطَفَى صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِ وَآلِهِ اخْتَطَفُوا الْغِرَّةَ وَ انْتَهَرُوا الْفُرْصَةَ وَانْتَهَكُوا الْحُرْمَةَ، وَ غَادَرُوهُ عَلَى فِرَاشِ الْوَفَاةِ، وَ اَسْرَعُوا لِنَقْضِ الْبَيْعَةِ وَ مُخَالَفَةِ الْمَوَاتَيقِ الْمُؤَكَّدَةِ، وَ خِيانَةِ الْاَمَانَةِ الْمَعْرُوضَةِ عَلَى الْجِبَالِ الرَّاسِيَةِ وَ اَبَتْ أَنْ تَحْمِلَها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسَانُ الظُّلُومُ الْجَهُولُ ذُو الشَّقَاقِ وَالْعِزَّةِ بِالْآثَامِ الْمُوْلِمَةِ وَالْأَنْفَةِ عَنِ الْاِنْقِيَادِ لِحَمِيدِ الْعَاقِبَةِ، فَحُشِرَ سَفِلَةُ الْأَعْرَابِ وَ بَقَايَا الْأَحْزَابِ إِلى دَارِ النُّبُوَّةِ وَالرِّسَالَةِ وَ مَهْبَطِ الْوَحْيِ وَالْمَلائِكَةِ وَ مُسْتَقَرٌّ سُلْطانِ الْوِلايَةِ وَ مَعْدِنِ الْوَصِيَّةِ وَالْخِلَافَةِ وَالْإِمَامَةِ حَتَّى نَقَضُوا عَهْدَ
ص: 732
الْمُصْطَفَى فِي أَحْيِهِ عَلَمِ الْهُدَى وَالْمُبَيِّنِ طَريقَ النَّجَاةِ مِنْ طُرُقِ الرَّدى، وَ جَرَحُوا كَبِدَ خَيْرَ الْوَرى في ظُلْمِ ابْنَتِهِ وَ اضْطِهَادِ حَبِيبَتِهِ وَاهْتِضَامِ عَزيزَتِهِ بَضْعَةِ لَحْمِهِ وَفِلْدَةِ كَبِدِهِ، وَ خَذَلُوا بَعْلَها وَ صَغَرُوا قَدْرَهُ، وَاسْتَحَلُّوا مَخارِمَهُ وَ قَطَعُوا رَحِمَهُ، وَاَنْكَرُوا أُخُوَّتَهُ وَ هَجَرُوا مَوَدَّتَهُ، وَ نَقَضُوا طَاعَتَهُ وَجَحَدُوا وَلايَتَهُ، وَ اَطْمَعُوا الْعَبيدَ فِي خِلَافَتِهِ وَ قَادُوهُ إِلى بَيْعَتِهِمْ مُصْلِتَةً سُيُوفَها مُقْذِعَةً أَسِنَتَها، وَ هُوَ سَاخِطُ الْقَلْبِ هَائِجُ الْغَضَبِ، شَديدُ الصَّبْرِ كَاظِمُ الْغَيْظِ، يَدْعُونَهُ إِلَى بَيْعَتِهِمُ الَّتِي عَمَّ شُوْمُهَا الْإِسْلَامَ وَ زَرَعَتْ فِي قُلُوبِ أَهْلِهَا الآثامَ، وَ عَقَّتْ سَلْمَانَها وَطَرَدَتْ مِقْدَادَها وَن َفَتْ جُنْدُبَها وَ فَتَقَتْ بَطْنَ عَمَّارِهَا، وَ حَرَّفَتِ الْقُرْآنَ وَ بَدَّلَتِ الْأَحْكامَ، وَ غَيَّرَتِ الْمَقَامَ وَ آبَاحَتِ الْخُمْسَ لِلطَّلَقَاءِ، وَسَلَّطَتْ أَوْلادَ اللُّعَناءِ عَلَى الْفُرُوجِ وَالدِّمَاءِ وَ خَلَطَتِ الْحَلالَ بِالْحَرَامِ وَاسْتَخَفَّتْ بِالأيْمَانِ وَالْإِسْلَامِ، وَهَدَمَتِ الْكَعْبَةَ وَ أَغْاَرَتْ عَلى دَارِ الْهِجْرَةِ يَوْمَ الْحَرَّةِ، وَ أَبْرَزَتْ بَنَاتِ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ لِلنَّكَالِ وَالسُّورَةِ وَالْبَسْتَهُنَّ ثَوْبَ الْعَارِ وَالْفَضيحَةِ، وَرَخَّصَتْ لِأَهْلِ الشُّبْهَةِ فِي قَتْلِ أَهْلِ بَيْتِ الصَّفْوَةِ وَإِبَادَةِ نَسْلِهِ وَاسْتيصالِ شَأفَتِهِ، وَسَبْيِ حَرَمِهِ وَقَتْلِ أَنْصَارِهِ، وَ كَسْرِ مِنْبَرِهِ وَ قَلْبٍ مَفْخَرِهِ، وَ اِخْفَاءِ دينِهِ وَ قَطْعِ ذِكْرِه.﴾
و چون برگزیده خدا محمد مصطفی صلی الله علیه و آله در گذشت، توطئه کردند و فرصت را غنیمت شمردند و بر بستر مرگ او پیمان را شکستند و به نقض بیعت شتافتند و به مخالفت پیمان های مؤکّد و خیانت در امانت - که به کوه های لنگرمنش عرضه شد و نتوانستند آن را حمل کنند و این بار سنگین را انسان ستمکار نادان تفرقه انگیز و فریبا به دوش گرفت - با گناهان دردآور و گردن فرازی از انقیاد برای سرانجام ستوده سر برتافتند، و عرب های بیابانی فرومایه و بازماندگان احزاب به سوی بیت نبوت و رسالت و فرودگاه وحی و فرشتگان و مرکز حکومت اسلام و معدن وصیّت و خلافت و امامت به راه افتادند، تا این که پیمان مصطفی صلى الله عليه و سلم را درباره برادرش، پرچم هدایت و بیان کننده راه نجات از راه های هلاکت بی واهمه شکستند و جگر خیرالوری را در ستم کردن به دخترش و فشار بر جگرگوشه اش و کوبیدن عزیزه اش و پاره تنش و تکه جگرش مجروح ساختند، و شوهرش را بی یاور گذاشتند و مقامش را کوچک شمردند و هتک حرمتش را حلال دانستند و پیوند خویشاوندیش را بریدند و برادری او را با پیغمبر خدا منکر شدند، و مودت و دوستی او را ترک کردند و طاعتش را نقض نمودند، و ولایتش را مورد انکار قرار دادند، و بردگان را در خلافت او به طمع انداختند و کشان کشان او را به زور برای بیعت با خود کشیدند در حالی که شمشیر برهنه بالای سرش و نیزه ها کشیده بودند و او با دلی خشمگین و خشمی فروزان سخت شکیبا بود و خشم خود را فرو خورد، و آن ها او
ص: 733
را به بیعت خود دعوت می نمودند بیعتی که سرانجامش برای اسلام شوم و بدفرجام ،بود و در دل های اهلش بذر هر گناهی پاشید و سبب رنجش «سلمان» و طرد «مقداد» و تبعید «ابوذر» گردید و در نتیجه شکم «عمار یاسر» درید و قرآن را تحریف کرد و احکام را دگرگون ساخت و «مقام» را تغییر داد و خمس را برای «طلقاء» مباح ساخت و فرزندان لعنت شدگان را بر نوامیس و خون مسلمانان مسلّط ،نمود و حلال را با حرام به هم ،آمیخت و ایمان و اسلام را سبک شمرد و خانه کعبه را ویران کرد و بر مدینه طیبه در «جنگ حرّه» یورش برد و دختران مهاجر و انصار را از پشت پرده بیرون کشید و به شکنجه و عذابشان ،پرداخت و جامه ننگ و رسوایی را بر آن ها پوشانید و به ناپاکان اجازه داد تا اهل بیت علیهم السلام نبی مختار را به قتل برسانند و نسلش را- از زمین - براندازند و آن را از بیخ و بن برکنند و حرمش را به اسیری بگیرند و یارانش را از پای درآورند و منبرش را بشکنند و مفاخرش را وارونه جلوه دهند و دینش را از میان ببرند و یادش را از خاطره ها محو و نابود سازند
﴿يَا مَوَالِيَّ فَلَوْ عَايَنَكُمْ الْمُصْطَفَى وَ سِهامُ الأُمَّةِ مُغْرَقَةٌ فِي أَكْبَادِكُمْ وَ رِمَاحُهُمْ مُشْرَعَةٌ فِي نُحُورِكُمْ وَ سُيُوفُها مُولَغَةٌ فِي دِمَائِكُمْ، يَشْفِي أَبْنَاءُ الْعَوَاهِرِ غَلِيلَ الْفِسْقِ مِنْ وَرَعِكُمْ وَ غَيْظَ الْكُفْرِ مِنْ إِيمَانِكُمْ، وَ أَنْتُمْ بَيْنَ صَرِيعٍ فِي الْمِحْرَابِ قَدْ فَلَقَ السَّيْفُ هَامَتَهُ وَ شَهِيدٍ فَوْقَ الْجَنَازَةِ قَدْ شُكَّتْ أَكْفَانُهُ بِالسِّهامِ، وَقَتَبِل بِالْعَرَاءِ قَدْ رُفِعَ فَوْقَ الْقَنَاةِ رَأْسُهُ، وَ مُكَبَّلِ فِي السِّجْنِ قَدْ رُضَّتْ بِالْحَديدِ أَعْضَاؤُهُ وَ مَسْمُومِ قَدْ قُطِّعَتْ بِجُرَعِ السَّمِّ أَمْعَاؤُهُ وَ شَمْلُكُمْ عَبادِيدُ تُفْنيهِمُ الْعَبيدُ وَأَبْنَاءُ الْعَبِيدِ، فَهَلِ الْمَحَنُ يَا سَادَتى إِلَّا الَّتى لَزِمَتْكُمْ وَالْمَصَائِبُ إِلَّا الَّتي عَمَّتْكُمْ وَالْفَجَائِعُ إِلَّا الَّتي خَصَّتْكُمْ وَالْقَوَارِعُ إِلَّا الَّتِي طَرَقَتْكُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَعَلَى أَرْوَاحِكُمْ وَ أَجْسَادِكُمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ﴾
ای آقایان من! اگر مصطفی - برگزیده خدا - شما را می دید که تیرهای امت در جگرهایتان نشسته و نیزه هایشان در گلوهایتان قرار گرفته و شمشیرهایشان به ریختن خونتان حریص است و زنازادگانش تشنگی فسق خود را از خون شما سیراب می کنند که واجد صفت تقوا و پاکی بودید و خشم کفرآلود خود را از ایمان و پارسایی شما با ریختن خونتان فرو می نشانند و شما یا در محراب عبادت با فرق شکافته ،افتاده اید و یا شهید روی تابوتید و کفنتان از تیر دشمن پرگرفته و یا در ریگزار بیابان کشته افتاده اید و سرهایتان بالای نیزه است و یا در زیر گند و زنجیر آهنین اعضایش نرم شده و مسموم گردید است و یا درونش با شربت زهر آلود تکه تکه شده جمع خاندانتان گسیخته و بندگان فرومایه و زاده های آن ها نابودشان کرده اند [چه حالی پیدا می کرد؟] آیا بلا جز آن
ص: 734
است ای سروران من که بر شما باریده و مصائب جز آن است که همه شما را فرا گرفته و حوادث دردناک غیر از آن است که به شما اختصاص یافته و ناگواری ها غیر از آن است که بر شما وارد شده است...؟ (1)
هر کس که با تاریخ اسلام سر و کار داشته باشد و آن را ورق بزند این معنا را به خوبی در می یابد که حکومت و فرمانروایی خُلفا تا زمان حکومت ترکان عثمانی غالباً بر پایه زور و قهر و غلبه صورت گرفته و عکس ،آن همچون بیعت با امیرالمؤمنین علی علیه السلام و حکومت آن حضرت بسیار نادر بوده است.
این مسأله ای است که در آن جای هیچ ایراد و اعتراض برای دوست و دشمن وجود ندارد و هیچ کس هم منکر آن نیست.
امّا این که پیروان مکتب خلفا می گویند هر کس که با زور شمشیر و قهر و غلبه بر امّت اسلامی تسلّط یافت و بر مسند خلافت نشست و امیرالمؤمنین خوانده شد، بر هیچ کس که ایمان به خدا و روز جزا داشته باشد روا نیست که شبی را به روز آورد و چنین فرمانروایی را امام و پیشوای خود نداند - خواه متّقی و پرهیزکار بوده و یا فاسق و فاجر باشد- ما که ندانستیم این دانشمندان بزرگوار و سرشناسان نامی از چه سخن می گویند: آیا از دین و آئین خدا و شریعت پاک محمّدی صل الله علیه و آله و مقررات او در اقامه حکومت الهی در جامعه اسلامی سخن می گویند و یا این که از قانون و مقررات جنگل برای حیوانات وحشی و درنده سخن می رانند؟ (2)
آن چه تا به این جا آوردیم بررسی استدلال های پیروان مکتب خلفا درباره بیعت و شوری و عمل اصحاب و خلافت به زور و استناد به نهج البلاغه بود که آن ها را از دیدگاه کتاب خدا (قرآن) و سنّت پیامبر صلی الله علیه و اله و تاریخ ،اسلامی مورد ارزیابی قرار داده و به وضوح روشن ساختیم که همۀ آن استدلال ها نادرست و بر خلاف نصّ صریح قرآن و روش
ص: 735
رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سخنان امیرمؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه و موضع امامان اهل بیت علیهم السلام در مورد خلافت است.
و اینک برای این که درست روشن شود که مسأله امامت در اسلام یک امر ساده ،نیست بلکه انتخاب و انتصاب و تعیین امام در اختیار خداوند است و مردم در این باره هیچ گونه اختیاری ندارند به مسأله انتصابی بودن امامت باز می گردیم و این موضوع را از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام و تواتر روایات مبنی بر انتصابی بودن مقام امامت مورد بررسی قرار می دهیم تا أساس بودن استدلال های پیروان مکتب خلفاء دربارهٔ انتخاب خلیفه و ،امام بیش از پیش روشن شود
ص: 736
پدید آورنده: هاشمی شهیدی اسدالله 1321 -
عنوان: امامت و خلافت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام و مكتب خلفا جلد دوم
تکرار نام پدیدآور : تالیف سید اسدالله هاشمی شهیدی
مشخصات نشر: قم ،اکرام 1391
مشخصات ظاهری: 2 جلد جلد (2) 760 ص.
بها 400000 ریال
ISBN (*): 978-600-6266-28-2
ISBN (2): 978-600-6266-27-5
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
یادداشت: کتابنامه.
یادداشت: نمایه
موضوع: امامت
موضوع: خلافت
موضوع: علی بن ابی طالب علیهما السلام، امام اول 23 قبل از هجرت-40ق.- اثبات خلافت
موضوع: امامت - احادیث
رده ی کنگره: 1391، 92 الف 2 ه- / 223/5 BP
رده دیویی: 297/452
شماره ی مدرک: 2427686
خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان
ویراستار کتاب: خانم شهناز محققیان
ص: 1
7
ص: 2
امامت و خلافت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام و مكتب خلفاء
جلد دوّم
تأليف:
سیّد اسدالله هاشمی شهیدی
ص: 3
پدید آورنده: هاشمی شهیدی اسدالله 1321 -
عنوان: امامت و خلافت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام و مكتب خلفا جلد دوم
تکرار نام پدیدآور : تالیف سید اسدالله هاشمی شهیدی
مشخصات نشر: قم ،اکرام 1391
مشخصات ظاهری: 2 جلد جلد (2) 760 ص.
بها 400000 ریال
ISBN (*): 978-600-6266-28-2
ISBN (2): 978-600-6266-27-5
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
یادداشت: کتابنامه.
یادداشت: نمایه
موضوع: امامت
موضوع: خلافت
موضوع: علی بن ابی طالب علیهما السلام، امام اول 23 قبل از هجرت-40ق.- اثبات خلافت
موضوع: امامت - احادیث
رده ی کنگره: 1391، 92 الف 2 ه- / 223/5 BP
رده دیویی: 297/452
شماره ی مدرک: 2427686
نام کتاب : امامت و خلافت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام و مکتب خلفا (جلد 2)
نویسنده: اسدالله هاشمی شهیدی
نشر : انتشارات اکرام
نوبت چاپ : اول زمستان 91
شمارگان : 3000 نسخه
لیتوگرافی و چاپ: کوثر- نگین
قیمت: 40,000 تومان
شابک دوره : 2 - 28-6266-600-978
شابک جلد 2: 5 - 28-6266-600-978
مرکز پخش 1: دفتر مرکزی : قم خیابان ،معلم معلم ،10 فرعی اول (دست راست) پلاک 21
تلفن: 7737102 - 7737792 - 0251 همراه: 09121519929
مرکز پخش 2: فروشگاه: قم خیابان صفاییه کوی 24 (ممتاز)، پلاک 65
تلفن: 7731263 - 77329693 - 0251 صندوق پستی: 37135-1149
خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان
ویراستار کتاب: خانم شهناز محققیان
ص: 4
بخش دهم: امامت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام و تواتر روایات مبنی بر انتصابی بودن مقام امامت
امامت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام...19
تواتر روایات مبنی بر انتصابی بودن مقام امامت...19
دلالت حدیث ثقلین بر خلافت و امامت امیرمؤمنان علی علیه السلام و امامان دوازده گانه از ائمهٔ اهل بيت علیهم السلام...25
توضیح بیشتر در دلالت حدیث غدیر بر ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام...30
معنای کلمۀ «ولیّ» و «مولی» در لغت...30
تعبیر به اولویّت...31
معنای أولی به تصرّف...32
اعتراف برخی از علمای اهل سنّت بر دلالت حدیث غدیر بر ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام...33
1- سبط ابن جوزی...34
2- حافظ گنجی شافعی...35
3- تقى الدين مقريزى...35
4- كمال الدين محمّد بن طلحهٔ شافعی...36
5- سعد الدین تفتازانی...37
دلالت حدیث غدیر بر امامت امامان دوازده گانه از عترت و أهل بيت علیهم اللام...39
عترت پیامبر صلی الله علیه و آله کیانند؟...42
اهل بیت علیهم السلام چه کسانی هستند؟...44
مقام و منزلت والاى أهل بیت علیهم السلام در قرآن و روایات...45
ص: 5
1. آیهٔ «تطهير» و فضیلت خاندان نبوی...46
1. نظريّة مفسّران در تفسیر آیه...47
2. سخن لغت شناسان در معنای رجس...48
3. روایات وارده در شأن نزول آیه...49
4. گفتارهای بی اساس برخی از مفسران عامّه در تفسیر آیه...58
پاسخ ما به آن ها...59
مقام «عصمت» ویژه پیامبر و اهل بیت علیهم السلام است...64
همسران پیامبر صلی الله علیه و آله از «مقام عصمت» بهره ای ندارند...68
آیه تطهیر دلیلی روشن بر عصمت و امامت اهل بیت علیهم السلام است...71
2 - آیه «مباهله» و فضیلت مباهله کنندگان...72
تصریح دانشمندان بزرگ اهل سنّت به صحّت روایات مباهله و تواتر آن...78
دلالت آیه بر امامت امیرمؤمنان علی علیه السلام...79
تحریف روایات مباهله و ردّ و انکار آن از سوی برخی از مغرضان و متعصّبان...83
1- حذف تمام خبر مباهله از سیره پیامبر صلی الله علیه و آله...84
2- نقل جریان مباهله و عدم اشاره به اصل مطلب...84
3- کتمان و خودداری از ذکر نام امام علیه السلام...84
4- تبدیل نام علی علیه السلام به لفظ دیگر...85
5- افزودن عایشه و حفصه به حدیث مباهله
6- حذف فاطمه زهرا علیها السلام از حدیث مباهله...86
موج تعصّب و کینه توزی با اهل بیت علیهم السلام رسوائی یک مفسّر عالی مقام از أهل سنّت...87
پاسخ به اظهارات بی اساس نویسنده مزبور...88
نقل روایات مباهله منحصر به شیعه نیست...88
کسانی که روایات مباهله را نقل کرده اند...88
ناقلان روایات مباهله همگی مفسّر و محدّث و مورّخ بوده اند...90
نویسنده «المنار» میان «مفهوم» و «مصداق» فرقی ننهاده است!...90
اطلاق «صیغهٔ جمع» بر «مفرد» در «قرآن کریم» در آیات زیادی آمده است...91
لفظ جمع در آیه مباهله دلیل عظمت اهل بیت علیهم السلام است...96
3- آیهٔ «مودّت» و پاداش مقام رسالت...103
ص: 6
شأن نزول آیه...103
روایات وارده در تفسیر آیه...106
دوستی و دشمنی با اهل بیت علیهم السلام در روایات...110
1. پایه و اساس اسلام حبّ أهل بيت علیهم السلام است...111
2. دوست داشتن اهل بیت علیهم السلام دوست داشتن رسول خدا صلی الله علیه و آله است...111
3. محبّت و دوستی اهل بیت علیهم السلام نشانه ایمان است...112
4. روز قیامت از دوستی اهل بیت علیهم السلام می پرسند...114
5. مودّت اهل بیت علیهم السلام پاداش مقام رسالت است...115
6. دشمن اهل بیت علیهم السلام در روز قیامت یهودی محشور می شود...115
7. هر کس با اهل بیت علیهم السلام دشمنی کند جایگاهش دوزخ است...115
8. حبّ و ولایت اهل بیت علیهم السلام موجب نجات و رستگاری است...116
دلالت آیه «مودّت» بر امامت اهل بیت علیهم السلام...121
1. وجوب مودّت مستلزم وجوب اطاعت است...121
2. وجوب محبّت مطلق، مستلزم أفضليّت است...126
بخشی از روایات وارده در فضایل اهل بیت علیهم السلام...128
3. محبّت مطلق، ملازم با عصمت است...130
ایراد و اعتراض بعضی از مخالفان و پاسخ آن...131
آیات مربوط به پیامبران...132
آیات مربوط به رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله...134
ایراد دیگر و پاسخ آن...137
یک ایراد و اعتراض دیگر و پاسخ آن...139
أبياتی از «شافعی» و دیگران دربارۀ دوستی و محبّت أهل بيت علیهم السلام...144
سخنان برخی از دانشمندان بزرگ اهل سنت در رابطه با محبّت أهل بيت علیهم السلام...150
1. فخر رازی...150
2. علامه آلوسی...152
3. أبوالحسن واحدی نیشابوری...153
4. آیه «صلوات» و درود خداوند و فرشتگان بر پیامبر صلی الله علیه و آله و أهل بيت علیهم السلام...154
استدلال ابن حجر مکّی بر وجوب صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام در تشهد...157
مقصود از «آل» چه کسانی است؟...160
ص: 7
سخنی دربارۀ صلوات ناقص بر رسول خدا صلی الله علیه و آله...161
یک نکته مهم دربارهٔ «آل» و اهل بیت علیهم السلام پیامبر صلی الله علیه و آله...163
پیشوایان دوازده گانه در منابع حديثى أهل سنّت...167
مفهوم حقیقی این روایات...169
برابرى «أهل بیت» با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله...180
عترت و اهل بیت علیهم السلام فقط ویژگان خاندان پیامبرند...184
وجوب تمسّک به اهل بیت علیهم السلام...192
همردیف بودن اهل بیت علیهم السلام با قرآن...194
ثبوت مرجعیّت دینی اهل بیت علیهم السلام...194
اوّل: حدیث سفينة نوح...195
علّت تشبيه اهل بیت علیهم السلام به کشتی نوح...197
دوّم: حديث «أمان»...200
ألفاظ حدیث از منابع اهل سنّت...200
الف: مقصود از اهل بیت علیهم السلام...203
ب: محور اتّحاد و وحدت...203
ج: ادامۀ امامت أهل بیت علیهم السلام تا پایان جهان...204
أحادیث دیگر درباره مرجعیّت اهل بیت علیهم السلام...205
1. على علیه السلام «حبل الله» است...205
2. على علیه السلام راهنمای امّت است...206
3. على علیه السلام ساقی حوض کوثر است...206
4. عبور از «صراط» بستگی به اجازه علیه علیه السلام دارد...209
5. شرط پذیرش «توبه» ولایت اهل بیت علیهم السلام است...210
6. مقصود از تمسّک به «حبل الله» تمسّک به آل محمّد صلی الله علیه و آله است...211
7. منظور از «نور خدا» در قرآن امامان اهل بیت اند...212
8. مراد از «أهل الذکر» در قرآن، ائمه علیهم السلام هستند...213
تصریح پیامبر صلی الله علیه و آله به امامت ائمّه اثنی عشر از اهل بیت علیهم السلام...217
ص: 8
بخش یازدهم: در بیان انحصار امامت در دوازده امام معصوم از ائمّه اهل بیت علیهم السلام
امامت منحصر به دوازده امام معصوم از ائمّه اهل بیت علیهم السلام است...251
1- گفتار شیخ صدوق (رحمه الله) در مسأله اعتقادات...256
2- گفتار علّامه مسعودی در کتاب «مروج الذهب»...257
آیه اوّل:
عصمت اهل بیت علیهم السلام...260
شأن نزول آیه...260
عکس العمل رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از نزول آیه تطهیر...262
استشهاد ائمّه اهل بیت علیهم السلام به آیه تطهیر...263
1- استشهاد امیرالمؤمنین علیه السلام به آیه تطهیر...264
2- استشهاد امام حسن مجتبی علیه السلام به آیه تطهیر...266
3- استشهاد امام حسین علیه السلام به آیه تطهیر...267
4- استشهاد امام سّجاد علیه السلام به آیه تطهیر...269
5- استشهاد امام صادق علیه السلام به آیه تطهیر...269
6- استشهاد امام رضا علیه السلام به آیه تطهیر...269
آیه دوّم: در اخطار به نزدیکان و معرّفی علی علیه السلام بعنوان وصیّ ،وزیر ولیّ امر و خلیفه و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله...272
سخن ابو جعفر اسکافی دربارهٔ شایستگی علی علیه السلام برای خلافت...276
مناظرة مأمون با اسحاق بن ابراهیم...277
وصیّ و وصیّت در لغت عرب قرآن و سنّت...280
وصیّت در میان امّت های پیشین...283
1- شيث، وصیّ حضرت آدم علیه السلام...284
2- یوشع بن نون وصیّ حضرت موسی علیه السلام...285
الف) يوشع بن نون در تورات...285
ب) يوشع بن نون در قرآن کریم...286
ص: 9
ج) یوشع بن نون در منابع اسلامی...287
3- شمعون، وصیّ حضرت عیسی علیه السلام...287
الف) شمعون در انجیل...287
ب) شمعون در منابع اسلامی...288
وصیّ در احادیث رسول خدا صلی الله علیه و آله...289
وصیّت در کتاب های امّتهای پیشین...294
خبری دیگر در تأیید وصیّت از اخبار گذشتگان...295
بازگشت به وصیّت و استدلال به آن بر امامت و خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام...297
وصیّت در سخنان صحابه و تابعین...299
1- وصیّت در سخنان ابوذر غفاری...299
2- وصیّت در سخنان مالک اشتر...300
3- وصیّت در سخنان عمرو بن حمق خزاعی...301
4- وصیّت در نامه محمّد بن ابی بکر به معاویه...301
5- وصیّت در نامه عمرو بن العاص به معاویه...305
6- وصیّت در نامه ابن عبّاس به معاویه...305
7- وصیّت در نامه احتجاج امیرالمؤمنین علیه السلام به معاویه...306
8- وصیّت در عهدنامه امیرالمؤمنین علیه السلام به محمّد بن ابی بکر...306
9- وصیّت در احتجاج امیرالمؤمنین علیه السلام با خوارج نهروان...306
10- وصیّت در خطبههای امیرالمؤمنین علیه السلام...307
11- وصیّت در خطبهٔ امام حسن مجتبی علیه السلام...308
12- وصیّت در نامۀ تسلیت شیعیان به امام حسین علیه السلام...308
13- وصیّت در خطبۀ امام حسین علیه السلام در روز عاشورا...309
14- وصیّت در استدلال عبدالله بن علی عموی سفّاح خلیفۀ عبّاسی...310
15- وصیّت در احتجاج نوه امام حسن علیه السلام بر خلیفۀ عبّاسی منصور...311
16- وصیّت در سخنان هارون الرشید خلیفۀ عبّاسی...311
وصیّ رسول خدا صلی الله علیه و آله در کتب لغت و اشعار صحابه و تابعین...314
1 - در صدر اسلام...314
2- وصیّت در سروده های جنگ جَمَل...317
3- وصیّت در سروده های جنگ صفیّن...322
ص: 10
4- وصیّت در شعر مأمون خلیفۀ عباسی
شهرت لقب «وصی» برای امام امیرالمؤمنین علی در طول قرنها کوشش پیگیر مکتب خلفا در انکار و کتمان نصوص وصیّت
نخست انکار وصیّت
احادیث عایشه دلیلی روشن بر ثبوت وصایت علی است
وصیّت را نمی توان انکار کرد
(الف) علی بدن رسول خدا صلی الله علیه و آلهع الله را غسل داد و کفن و دفن کرد.............. 345 ب علی قرضهای پیغمبر اکرم له را. ادا کرد ج) على طبق وصیّت پیامبر صلی الله علیه و آله الله بجای آن حضرت قربانی می کرد ........ 356
صَلَّى
علت انکار وصیّت از سوی عایشه عایشه از کشته شدن یال ها اظهار خوشحالی می کند
سخنی از ابن ابی الحدید در کینه توزی عایشه با امیرالمؤمنین ...
همکاری عایشه با بنی امیه و معاویه
هدایای معاویه به ام المؤمنین عایشه
دو گواه روشن بر ارتباط عایشه با حکومت امویان
حدیثی از عایشه درباره عثمان
اختلاف نظر عایشه با معاویه
1 - قتل حجر بن عدی
2 کشته شدن محمّد بن ابی بکر 3 - مرگ ناگهانی عبدالرحمن بن ابی بکر دوّم کتمان اخبار وصیّت» و تأویل و توجیه آن
1 - حذف بخشی از حدیث وصیّت و تحریف آن 2 - حذف تمام روایت «وصیّت بدون اشاره به حذف آن 3 - حذف بخشی از سخنان صحابه بدون اشاره به حذف آن
4 - حذف تمام خبر از سیرهٔ صحابه با اشاره به حذف آن
5 - حذف بخشی از خبر سیرهٔ صحابه و تحریف آن 6 - تأویل و توجیه معنای وصیّت
بررسی حدیث سلمان و تأملی در تأویل طبرانی
واما حکمت در پاسخ پیامبر صلی الله علیه و آله خدام الله به سلمان از این قرار است............
ص: 11
سرگردانی عالمی دیگر در معنای وصیّت...411
7- تضعیف روایات و راویان سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله...415
سرزنش کسانی که «وصیّت» را یاد آور شوند...416
نخست- از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله...417
دوّم- از گروه تابعین...418
سوّم- از حاکمان مکتب خلفا و امامان مذاهب ایشان...419
چهارم- از مؤلفان که احادیث وصیّت را روایت کرده اند...419
آیه سوم: ولایت و فرمانروایی علی علیه السلام در قرآن کریم...421
شأن نزول آيه...422
اشکالی که بر دلالت آیه کرده اند...426
معنای «ولیّ» در لغت عرب...427
معنای «ولیّ» در احادیث رسول خدا صلی الله علیه و آله...431
اشکال دیگری بر دلالت آیه و پاسخ آن...432
ولایت و فرمانروائی علی علیه السلام در نصوص اسلامی...436
اول - حدیث منزلت و مسأله خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام...437
مقام و موقعیت علی علیه السلام در حدیث منزلت...438
اشکالی که بر دلالت حدیث منزلت کردهاند و پاسخ آن...441
حدیث منزلت در موارد دیگر غیر از جنگ تبوک...443
گفتار محمّد بن طلحه شافعی درباره حدیث منزلت...445
استدلال مأمون (خليفه عباسی) به حدیث منزلت...447
سخن ابن ابی الحدید در دلالت حدیث منزلت...447
دوم - حدیث شکایت و تصریح پیامبر صلی الله علیه و آله به ولایت علی علیه السلام...448
بطلان خلافت خلفای سه گانه پیشین...452
سوم - ماجرای تبلیغ سوره برائت و عزل ابوبکر و نصب علی علیه السلام...457
آیه مباهله و اتحاد نفسانی علی علیه السلام با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله...464
احادیث رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره یگانگی علی علیه السلام با آن حضرت...468
چگونه علی علیه السلام نفس پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم و یا مانند آن حضرت است؟...472
ص: 12
آیه چهارم: در نزول آیه تبلیغ و نصب امیر المؤمنين على اعلیه السلام به مقام ولایت عهدی و جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و آله...476
داستان غدیر خم...480
نزول آية «إكمال» در روز غدیر خم...483
تاجگذاری امیرالمؤمنین لیه السلام در روز غدیر...484
افسانهٔ خرافی «علی در ابر است» و اتّهام به شیعه...486
سحاب در منابع أهل سنّت...486
سحاب در منابع شیعه...488
تبریک و تهنیت شیخین به امیرالمؤمنین علیه السلام در روز غدیر...489
نزول عذاب بر حارث بن نعمان فهری...490
آیه پنجم: امامت امامان اهل بیت علیهم السلام در قرآن...492
منظور از لفظ امر و اولوا الامر...493
الف. اولوالامر در واژه عرب...493
ب. اولوالامر در عرف مسلمانان...495
ج. اولوالامر در نصوص اسلامی...496
اولی الامر چه کسانی هستند؟...499
گواهی احادیث بر مصداق اولی الامر...500
منظور از «اولی الامر» دوازده امام معصوم از اهل بیت علیهم السلام است...503
توضیح ابن حجر مکی درباره قرآن و عترت...513
معرفی ،امامان با لفظ «منّی» در احادیث پیغمبر صلی الله علیه و اله...516
بخش دوازدهم: وجوب شناخت و معرفت امام معصوم علیه السلام
وجوب شناخت و معرفت امام معصوم علیه السلام...525
نتیجه شناخت و پیروی از امام...561
ص: 13
بخش سیزدهم: لزوم وجود امام و نیاز جامعه به رهبری
لزوم وجود امام و نیاز جامعه به رهبری...565
خالی نبودن زمین از حجّت...566
امّا کتاب خدا (قرآن)...567
الف: روایات اهل سنّت...569
ب: روایات شیعه...570
و امّا سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله...571
و امّا دلیل عقل...573
الف) روایات مربوط به خلفاء و تعداد ائمّه...578
ب) روایات مربوط به اهل بیت علیهم السلام...580
تصریح به امامت ائمّه اهل بیت علیهم السلام و تعداد ایشان در تورات...585
نظریّه شگفت انگیز ابن کثیر درباره بشارت تورات...585
نتایج احادیث گذشته...586
نظریّه ابن حجر دربارۀ خالی نبودن زمین از حجّت...587
مناظره هشام بن حکم با عمرو بن عبید درباره لزوم امام...609
گفتگوی منصور بن حازم با امام صادق علیه السلام...612
مناظره مرد شامی با اصحاب امام صادق علیه السلام...613
سخنان هشام بن حَكَم در مجلس یحیای برمکی...619
تکلیف شیعیان در زمان غیبت امام...644
بخش چهاردهم: خلفای اثناعشر یا پیشوایان دوازده گانه در احادیث اسلامی
خلفای اثناعشر یا پیشوایان دوازده گانه در احادیث اسلامی...649
روایات بخش اوّل...659
روایات بخش دوم...655
اسامی مبارک دوازده امام در منابع اهل سنّت...657
نظریّه برخی از دانشمندان اهل سنّت دربارهٔ 12 خلیفه...663
گفتار علامه قندوزی دربارۀ دوازده خلیفه...674
ص: 14
مقصود و منظور روایات از 12 خلیفه...676
نتیجه بررسی های مباحث گذشته بطور خلاصه...678
فهرست ها
فهرست های جلد اول
فهرست آیات کریمه...683
فهرست انبیاء و معصومین علیهم السلام...693
فهرست اسامی و القاب...697
فهرست اماکن...712
فهرست های جلد دوم
فهرست آیات کریمه...717
فهرست انبیاء و معصومین علیهم السلام...725
فهرست اسامی و القاب...730
فهرست اماکن...745
فهرست منابع...747
ص: 15
ص: 16
شامل:
حدیث ثقلین از منابع شیعه و اهل سنّت
توضیحی درباره عترت و اهل بیت علیهم السلام
وجوب تمسّک به اهل بيت علیهم السلام
تصریح پیامبر صلی الله علیه و آله به امامت ائمّه اثنا عشر علیهم السلام
روایاتی از امامان معصوم علیهم السلام در مسأله امامت
ص: 17
ص: 18
در بحث های گذشته مسأله امامت و خلافت را از دیدگاه قرآن و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله مورد بررسی قرار داده و توضیح دادیم که امامت عهد و پیمان خدایی است و انتخاب و انتصاب امام به دست خداوند است و مردم در این باره هیچ گونه اختیاری ندارند.
همچنین عقاید و آراء پیروان مکتب خلفا را از دیدگاه کتاب خدا (قرآن) و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله و تاریخ اسلامی ارزیابی نموده و به روشنی ثابت نمودیم که همه آن استدلال ها بر خلاف نصّ صریح قرآن و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سخنان امیرمؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه است.
اینک در بحثی که در پیش رو داریم پیش از آن که دربارهٔ امامت امامان معصوم علیهم السلام و انحصار امامت در وجود مقدّس دوازده امام از اهل بیت علیهم السلام پیامبر صلی الله علیه و آله سخن بگوییم مسأله امامت را از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام تحت عنوان: «تواتر روایات مبنی بر انتصابی بودن مقام امامت» مورد بررسی قرار می دهیم و قسمتی از روایاتی را که در این باره از شخص پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم و پیشوایان معصوم علیم السلام رسیده است بازگو می نماییم تا اهمیّت مسأله امامت و انتصابی بودن آن از جانب خدا بر همگان روشن شود.
روایاتی که دربارهٔ انتصابی بودن مقام امامت از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و دیگر پیشوایان معصوم علیهم السلام وارده شده و بیانگر آن است که امام باید از طرف خدا تعیین شده و به وسیلهٔ وجود مقدّس پیامبر صلی الله علیه و آله به مردم معرّفی گردد بسیار زیاد است و گرچه ما در فصول پیشین این کتاب قسمتی از آن ها را آورده ایم ولی در عین حال: در این جا نیز
ص: 19
برای روشن شدن اذهان بخش دیگری از آن ها را نقل می کنیم تا مطلب روشن تر شود.
و اینک به قسمتی از این روایات که در منابع معتبر شیعه و سنی آمده است توجّه فرمایید
1 - مسلم در کتاب صحیح خود در حدیثی از زید بن ارقم روایت کرده که گفت:
یک روز پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله کنار برکه آبی که بین مكّه و مدینه است و آن را «خُم» می،گویند بپا خاست و خطبه خواند؛ حمد و ثنای خدای را به جا آورد و موعظه کرد آن گاه فرمود:
﴿ ... أيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ يُوشِكُ أَنْ يَأْتِيَ رَسُولُ رَبّى فَأُجِيبُ. وَ أَنَا تَارِكٌ فِيكُمْ ثَقَلَيْن: أَوَّلُهُمَا كِتَابُ اللهِ فِيهِ الْهُدى والنُّور. فَخُذُوا بِكتاب الله و اسْتَمْسِكُوا بِهِ... و أَهْلُ بَيْتِي أَذَكِرُكُمُ اللهَ فِي أَهْلَ بَيْتِي. أُذَكِرُ كُمُ اللهُ فِي أَهْلِ بَيْتِي، أُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ فِي أَهْلِ بَيْتِي﴾.
«... هان ای مردم! من هم بشری مانند شما هستم نزدیک است که قاصد پروردگارم (ملک الموت) بیاید و من او را اجابت کنم من در میان شما دو ذخیره گران بها را به جای می گذارم که یکی از آن ها کتاب خدا - قرآن - است که در آن هدایت و نور است. پس کتاب خدا را بگیرید و به آن چنگ زنید... و دیگری اهل بیت علیهم السلام من است. من خدا را به یاد شما می آورم دربارهٔ اهل بیتم....(1)
2- ابوعیسای ترمذی در کتاب صحیح خود موسوم به «سنن» از «ابوسعید» و «اعمش» از طریق «حبیب ابن ابی ثابت» از «زید بن ارقم» روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنَ اَلْآخَرِ وَ هُوَ کِتَابُ اَللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ اَلْأَرْضِ إِلَی اَلسَّمَاءِ وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ اَلْحَوْضَ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا﴾. (2)
من در میان شما چیزی را به یادگار می گذارم که اگر بدان چنگ زنید، هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد. یکی از آن دو که مهم تر از دیگری است کتاب خدا - قرآن - است که رشته ای بر کشیده از آسمان به زمین است و دیگری عترت و اهل بیت علیهم السلام من است و این
ص: 20
دو، هرگز از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض [کوثر] بر من وارد شوند. پس بنگرید بعد از من چگونه با آن ها رفتار خواهید کرد.
3 - حاکم نیشابوری در «مستدرک صحیحین» به سند خود از «ابو طفیل» از «زید بن ارقم» روایت کرده که گفت:
«هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از حجة الوداع باز می گشت در محل غدیر خم فرود آمد و دستور داد تا زیر درختان را از خار و خاشاک پاک کنند و آن گاه به ایراد خطبه پرداخت و فرمود:
گویا چنان می بینم که مرا - به سرای دیگر - فرا خوانده اند و من نیز اجابت کرده ام. من دو ذخیره نفیس و گران بها که یکی از آن ها از دیگری بزرگ تر است، در میان شما به یادگار می گذارم آن دو، کتاب خدای تعالی و عترت من است. پس بنگرید که بعد از من چگونه با آن ها رفتار خواهید نمود. زیرا این دو - ذخیره - هیچ گاه از یکدیگر جدا نمی شوند تا این که در کنار حوض [کوثر] بر من وارد شوند. سپس فرمود: خدای عزوجل مولای من است، و من مولای مؤمنانم آن گاه دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: ﴿مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهذَا وَليّهُ اللّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ﴾: هر کس که من مولای او ،بودم این [علی علیه السلام] ولیّ (و سرپرست) اوست پروردگارا! دوستدار او را دوست بدار و دشمن او را دشمن بدار» (1)
حافظ نسائی نیز این حدیث را در کتاب «خصائص» خود نقل نموده و در پایان آن آمده است که ابوطفیل :گفت من به «زید» گفتم: آیا تو خودت این جملات را از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدی؟ در جواب :گفت همۀ آن ها که در آن روز در سایه آن درختان ،بودند هم آن حضرت را مشاهده کردند و هم سخنان آن جناب را به گوش خود شنیدند. (2)
4 - علی متقی در «کنز العمال» از طریق ابوطفیل از «زید بن ارقم» روایت نموده که رسول خدا صلی الله علیه و آله در سخنان خود فرمود:
«من برای هیچ پیغمبری از عمر جز نیمی از عمر پیامبری که پیش از او بوده است سراغ ندارم و من نزدیک است که به سرای دیگر دعوت شوم و اجابت نمایم. اینک از شما می خواهم که بگویید درباره من چه می اندیشید؟ همگان گفتند: خیر خواهی نمودی (و
ص: 21
اندرز دادی و از هیچ اقدامی فروگذار نکردی) فرمود آیا نه چنین است که شما به یکتایی خدا گواهی می دهید و محمد را بنده و فرستاده خدا می دانید و به بهشت و دوزخ و این که زنده شدن بعد از مرگ حق است اعتراف دارید؟ همگان گفتند آری فرمود و من هم همراه شما به همۀ آن ها شهادت می دهم.
سپس فرمود: آیا می شنوید؟ بدانید که من پیش از شما در کنار حوض [کوثر] قرار می گیرم و شما (در صحرای رستخیز) کنار حوض بر من وارد می شوید و عرض آن از فاصله بین «صنعاء» و «بُصری» بیش تر است و در کنار آن ظرف های سیمین به عدد ستارگان گذاشته شده است. اینک بنگرید که بعد از من با دو ذخیره نفیس (ثقلین) چه خواهید کرد؟ پرسیدند: یا رسول الله! دو ذخیره نفیس و گران بهای شما چیست؟ فرمود: یکی کتاب خداست که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگر آن در دست شماست، پس از آن دست بر ندارید و موجبات گمراهی خویش را فراهم نکنید؛ و دیگری عترت من است و خدای مهربان و دانا به من اطلاع داده است که این دو ذخیره از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند و من این مقام را برای آن ها از خدا درخواست کرده ام. پس بر این دو ذخیره پیشی نگیرید که هلاک می شوید و از آن ها عقب نمانید (و دربارهٔ آن ها کوتاهی نکیند) که به هلاکت می رسید و علم و دانشی به آن ها نیاموزید که آنان از شما داناترند. [آن گاه فرمود:] ﴿مَنْ کنت اولی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِيُّ وَلِيُّهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ﴾ هر کس که من (به تصرّف در امور) نسبت به او، از خود او سزاوارتر بودم بعد از من «علی» ولیّ او خواهد بود. خدایا آن کس که او را دوست بدارد دوست بدار و آن کس که او را دشمن بدراد دشمن بدار» (1)
5- حافظ ابونعیم اصفهانی در «حلیة الاولیاء» و متقی هندی در «کنز العمال» و هیثمی در «مجمع الزوائد» و برخی دیگر از اعلام اهل سنت از «حذيفة بن اسید غفاری» روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به مردم فرمود:
«... ای مردم! من پیش از شما از دنیا می روم و شما (در صحرای رستخیز)، کنار حوض بر من وارد می شوید هنگامی که نزد من می آیید از شما دربارهٔ دو ذخیره نفیس (ثقلین) پرسش خواهم نمود. پس بنگرید که بعد از من چگونه با آن ها رفتار خواهید کرد. ذخیرهٔ بزرگ تر یعنی کتاب خدای عزوجل وسیله ای است که یک طرف آن به دست خدا و
ص: 22
طرف دیگر آن به دست شماست، پس آن را محکم نگاه دارید تا گمراه نشوید و آن را تغییر ندهید؛ و ذخیرهٔ دیگر [که کوچک تر است ] عترت و اهل بیت من است. و خدای مهربان دانا به من خبر داده است که این دو ،ذخیره هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا این که در کنار حوض [کوثر] بر من وارد شوند». (1)
6- در روایات مکتب اهل بیت علیهم السلام آمده است که امیرالمؤمنین علیه السلام در ضمن وصایای خود به «کمیل بن زیاد نخعی» فرمود:
«ذخیره کوچک تر ما [اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله] هستیم و ذخیرهٔ بزرگ تر [کتاب خدا] قرآن است و این مطلب را رسول خدا صلی الله علیه و آله در فلان روز و فلان روز به آن ها (اصحاب خود) گوشزد نمود و آنان را گرد هم فراهم آورد و ندای نماز جماعت داد و همه حاضر شدند.
پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به منبر رفت و حمد و ثنای خدا را به جای آورد و فرمود: ای مردم! من از طرف پروردگارم - خدای تعالی - ادای رسالت می کنم و از جانب خود سخن نمی گویم پس هر کس که مرا تصدیق کند خداوند را تصدیق کرده است، و هر کس که خدا را تصدیق کند جایگاهش بهشت است و هر کس که مرا تکذیب کند خدای تعالی را تکذیب کرده است و هر کس که خدای تعالی را تکذیب کند سرانجامش آتش دوزخ .است
سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا به نزد خود فرا خواند و من از منبر بالا رفتم و رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا پایین تر از خود قرار داد به گونه ای که سرم برابر سینه حضرتش بود و حسن و حسین علیهما السلام نیز در طرف راست و چپ آن حضرت بودند. سپس فرمود:
هان ای مردم! جبرئیل از طرف خدای عزوجل که پروردگار من و شماست به من فرمان داده است تا به شما اعلام کنم که قرآن «ذخیره بزرگ تر» است و این وصیّ من [علی علیه السلام] و دو فرزندم [حسن و حسین علیهما السلام] و اوصیای دیگری که از صلب اینان به وجود خواهند آمد، «ذخیره کوچک تر» است و هر کدام از آن ها دیگری را تأیید و تصدیق می نماید و پیوسته ملازم و مصاحب یکدیگرند و از همدیگر جدا نمی شوند تا این که (در روز رستخیز) به ملاقات خدای تعالی برسند و خداوند بین آن دو و بندگانش حکم
ص: 23
فرماید». (1)
7 - و در یک حدیث دیگر که شیخ سلیمان قندوزی حنفی آن را در کتاب «ینابیع المودّه» از امام حسن مجتبی علیه السلام روایت ،نموده چنین آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثقلين كتاب الله و عترتي أهْلَ بَيْتِي، إِنْ تَمَسْكُتُمْ بِهِمَا لَن تَضِلُّوا وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدا عَلَيَّ الحَوضِ، فَتَعَلَّمُوا مِنْهُمْ وَلا تُعَلَّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْكُمْ ولا تَخلُوا الأرضَ مِنْهُمْ، وَلَوْ خَلَت لَأَنْسَاخَتْ بِأهْلِهَا ثُمَّ قَالَ:
اللَّهُمَّ إِنَّكَ لا تُخْلِي الأرْضَ مِنْ حُجَّةٍ عَلَى خَلْقِكَ لئَلاّ تبطُلَ حُجَّتَكَ وَلا تَضِلَّ أَوْلِياءَكَ بَعْدَ إذ هَدَيْتَهُم، أولئِكَ الأَقَلُّونَ عَدَداً والأَعْظَمُونَ قَدْراً عِنْد اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ، وَ لقد دعوت الله تبارك و تعالى أن يجعل الْعِلْمَ والحكمة فِى عَقِبى و عَقَبَ عَقِبي، وفِي زَرْعى وَزَرْعٍ زَرْعِى إِلَى يَومِ القِيَامَةِ فَاسْتُجِيبَ لِى﴾
من در میان شما دو ذخیره نفیس و گران بها را به جای می گذارم کتاب خدا و عترت و اهل بیتم که اگر شما به آن ها تمسک جوئید هرگز گمراه نخواهید شد، این دو ذخیره نفیس از هم جدا نمی شوند تا زمانی که - در روز رستخیز - در کنار حوض -کوثر - بر من وارد ،شوند پس از آن ها بیاموزید و به آن ها - چیزی -یاد ندهید که آن ها از شما داناترند و زمین هرگز از وجود آن ها خالی نخواهد ماند و اگر زمین از آنان خالی بماند ساکنانش را در کام خود فرو خواهد برد.
سپس فرمود: بارالها! تو هرگز زمین را از وجود یک حجّت برای مردم خالی نمی گذاری تا به وسیلهٔ او حجت تو باطل نشود و اولیاء تو پس از آن که آنان را هدایت نمودی گمراه نگردند. آن ها از نظر تعداد اندک اند ولی در پیشگاه خدا مقام و منزلت والایی دارند و من از خدا خواسته ام که علم و حکمت را در نسل و ذریّه من قرار دهد و خداوند اجابت فرموده است. (2)
مؤلف :گوید حدیث «ثقلین» از احادیث بسیار مشهور و متواتر اسلامی است که علما و دانشمندان بزرگ اسلامی از شیعه و سنّی صورت های مختلف آن را به طور گسترده ای در منابع حدیثی خود از پیامبر صلی الله علیه و آله گرامی اسلام له له نقل کرده اند و با اینکه به صورت های
ص: 24
مختلفی در کتب حدیث نقل شده و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از دو یادگار نفیس و گران بهای خود گاهی «بالفظ «ثقلین» و گاهی با لفظ «خلیفتین» و گاهی با لفظ «امرین» یاد فرموده است با وجود ،این همگی آن ها هدف واحدی را تعقیب می کنند و آن پیوند ناگسستنی قرآن و عترت است که تا روز قیامت از هم جدا نمی شوند. (1)
اینک برای این که به روشنی دریابیم که مقصود از عترت و اهل بیت علیهم السلام در حدیث «ثقلین» همان امامان دوازده گانه شیعه از خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و از نسل مطهّر علی و فاطمه علیها السلام می باشند نخست دربارهٔ دلالت این حدیث «مستفیض» و «متواتر» که دلیل قاطع و محکمی بر خلافت و امامت آن برگزیدگان خداست سخن می گوییم و سپس توضیحات جامع و کاملی را که «ابن طلحهٔ شافعی» در کتاب «مطالب السئول» دربارهٔ «عترت و اهل بیت» آورده است متذکر می شویم و آن گاه به بحث و بررسی حدیث مزبور و منزلت والای آن مقربان درگاه خدا می پردازیم و بخشی از آیات و روایاتی را که در مورد شرافت و عظمت و مقام بلند آنان رسیده است یادآور می شویم، تا مسألۀ انتصابی بودن مقام امامت بطور مستدل و برهانی روشن شده و جای هیچ گونه ابهام و ایراد و اعتراض برای کسی باقی نماند
حدیث معروف و مشهور «ثقلین» که بسیاری از دانشمندان بزرگ اهل سنت آن را از طرق فراوانی از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله روایت کرده اند و ما نیز برخی از آن ها را از مهم ترین منابع حدیثی ایشان نقل نمودیم از جملهٔ ادلّهء محکم و حجت های استواری است که بدون هیچ شک و شبهه بر خلافت و امامت امیرمؤمنان علی علیه السلام و امامان دوازده گانه از ائمه اهل بیت علیهم السلام دلالت دارد، زیرا
ص: 25
اوّلاً - سند این حدیث در کمال صحت و قوّت است و از احادیث صحیح، مستفیض و متواتر است که گروهی از بزرگان و مشاهیر صحابه آن را از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم نقل کرده اند و علّامه «مناوی» در «فیض القدیر» گوید: که «سمهودی» گفته است: حدیث ثقلین را عده ای بیش از بیست نفر از صحابه پیغمبر نقل کرده اند (1) و ابن حجر مکی نیز در کتاب «صواعق» خود گفته است که: حدیث ثقلین به طرق زیادی از بیست و اندی صحابی نقل شده است. (2)
و ثانياً - دلالت آنهم مانند سندش در کمال قوّت و نهایت درجه وضوح و روشنی است و با توجه به شواهد و قرائن و تعبیراتی که در مقدمه حدیث مزبور آمده است مانند این که، پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرموده است: «من هم بشرم و نزدیک است قاصد پروردگارم بیاید و من او را اجابت نمایم» و یا این که فرموده است: «ای مردم! من پیش از شما از دنیا می روم» و یا این که فرموده است: «من در میان شما دو ذخیرهٔ نفیس و گران بها را بجای می گذارم» و یا این که فرموده است: «من در میان شما دو اثر گران بها را باقی می گذارم» و یا این که فرموده است: «من در میان شما «دو جانشین» از خود به یادگار می گذارم که یکی کتاب خدا [قرآن] است و دیگری عترتم که اهل بیت من است» و یا این که فرموده است: «ذخیرهٔ بزرگ تر کتاب خدا و ذخیره کوچک تر عترت و اهل بیت من است» و یا این که فرموده است: «بنگرید پس از من چگونه با آن ها رفتار خواهید کرد» و یا اینکه فرموده است: «بر آنان پیشی نگیرید که هلاک می شوید» و یا این که فرموده است: «دانشی به آنان یاد ندهید که آنان از شما داناترند» همه این ها نشان دهندۀ این واقعیت است که عمر مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله بسر آمده و رحلت آن جناب نزدیک شده و در حالی بوده است که می بایست خلیفه و جانشین خود را تعیین کند.
به همین منظور رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله درنگ را روا ندانسته و پس از بازگشت از «حجّة الوداع» در کنار «غدیر خم» در میان اصحاب خود به پا خاسته و به ایراد سخن پرداخته و پس از حمد و ثنای خداوند و اندرزهای لازم آن چه را که موجب دوام و بقاء دین مبین اسلام بوده در شکل «ثقلین» یا «امرین» و یا «خلیفتین» برای حاضران بیان داشته و کتاب خدا و اهل بیتش را به جانشینی خود معرّفی فرموده و عترت طاهره
ص: 26
خویش را قرین قرآن و قرآن را قرین اهل بیت علیهم السلام قرار داده و به مردم فهمانیده است که اینان داناتر از همه مردمانند و کسی حق تقدّم بر آنان را ندارد و به هیچ وجه کسی نمی تواند بر آنان پیشی بگیرد و هیچ کس هم نمی تواند از فرمان آن ها سرپیچی نماید.
پس وقتی که از مجموع شواهد و قرائن به دست آمد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله کتاب خدا و عترت و اهل بیتش را خلیفه و جانشین خود قرار داده و این دو ذخیره گران قدر را در میان امت اسلامی به یادگار گذاشته و در رابطه با «ذخیرهٔ بزرگ تر و کوچک تر» و تمسّک به آن دو یادگار گران بار را به امت توصیه و سفارش اکید فرموده است، شکی نیست که با آن همه سفارش و تأکید هم خلافت و امامت امیرمؤمنان از میان خاندانش – به خصوص برای او – ثابت می شود و هم خلافت و امامت «ائمهٔ اثنی عشر» از عترت و اهل بیت علیهم السلام ، محرز و مسلّم می گردد.
امّا خلافت و امامت امیرمؤمنان علی علیه السلام به دلیل موقعیت خاصی است که آن حضرت در میان اهل بیت علیهم السلام نبوی داشته و افضل و اعلم از دیگر خاندان پیغمبر و داناترین فرد عترت طاهره به شمار می رفته است و تا زمانی که علی علیه السلام در حال حیات بوده هیچ یک از خاندان ،نبوت ادعای منصب خلافت و امامت را نکرده است و علاوه بر این از میان اهل بیت علیهم السلام که رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را به جانشینی خود برگزیده و ایشان را همتای قرآن و در کنار کتاب الهی قرار داده است تنها کسی که معین و مشخّص بوده و ویژگی خاصی با «حدیث ثقلین» داشته و روز «غدیر خم» منحصر به اعلام ولایت و رهبری او بوده است علیّ بن ابی طالب علیه السلام است که رسول خدا صلی الله علیه و آله آشکارا به طوری که همه او را مشاهده کنند و وی را بشناسند به همگان معرفی نموده و با این جملهٔ تاریخی که دربارهٔ او فرموده است: ﴿مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ﴾، خلافت و ولایت و امامت حضرتش را به عموم حاضران اعلام فرموده و جای هیچ گونه شک و تردید و دودلی را در مورد امامت آن ولیّ بزرگ خدا برای احدی از آحاد امت باقی نگذاشته است.
و شگفت آور است که: برهان الدین حلبی در کتاب «انسان العيون» معروف به «سیره حلبیّه» می نویسد:
از «نووی» پرسیدند: آیا از این گفتار پیغمبر صلی الله علیه و آله که فرموده است: ﴿مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ﴾ این معنا استفاده می شود که علی- کرم الله وجهه - در مورد امامت، بر ابوبکر و
ص: 27
عمر، اولویت دارد؟ پاسخ داد که این جمله دلالت بر این مطلب ندارد! بلکه معنای این جمله در نزد علمایی که اهل فن و حدیث می باشند و در تحقیق این مطلب مورد اعتمادند این است که هر کس که من یاور و دوست و محبّ او بودم، علی [علیه السلام] نیز چنین است» (1)
تردیدی نیست که این پاسخ سر به هوا جز تحكّم و زورگویی و تعصب کور و کر جاهلی و انکار حق و حقیقت و پایین آوردن مقام شامخ نبوّت و محبّت فوق العاده به شیخین (ابوبکر و عمر) و ردّ گفتار خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله چیز دیگری نیست.
زیرا: در بسیاری از متون «حدیث ثقلین» که عده زیادی از مشاهیر اعلام و دانشمندان بزرگ و محدّثان معروف اهل سنت آن را در کتب روایی خود آورده اند چنین آمده است که پیامبر گرامی اسلام در ضمن خطابهٔ تاریخی خود در روز غدیر خم خطاب به حاضران :فرمود
﴿ألَسْتُ أولی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أنْفُسِهِمْ قَالُوا: بَلَی، قَالَ: ألَسْتُ أولی بِکلّ مُؤْمِنٍ مِنْ نَفْسِهِ؟ قَالُوا بَلَى قَالَ فَهَذَا وَلِيُّ مَنْ أَنَا مَوْلَاهُ اللهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ اللَّهُمَّ عَادِ مَنْ عَادَاهُ﴾. (2)
آیا من نسبت به [امور] مؤمنان از خود ایشان سزاوارتر نیستم؟ گفتند: چرا. فرمود: آیا من نسبت به هر فرد با ایمانی سزاوارتر از خود او نیستم؟ گفتند: آری. [پس به علی علیه السلام اشاره نموده و] فرمود: ﴿ فَهَذَا وَلِیُّ من أنا مَوْلاهُ﴾ این شخص ولی (و سرپرست) کسی است که من مولای او هستم. خدایا! آن کس که او را دوست دارد دوست بدار و آن کس که او را دشمن بدارد دشمن بدار
و در بعضی از طرق حدیث مزبور آمده است که فرمود:
﴿يا أيّها الناس! أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَوْلَايَ وَ أَنَا مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَنَا أَوْلَى بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فمَنْ كُنْتُ فهَذَا مَوْلَاهُ-یعنی علیا! علیه السلام- اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ﴾ (3)
هان ای مردم! خدای تعالی مولای من است و من مولای مؤمنانم، و من به (تصرّف در امور مؤمنان) از خود ایشان سزاوارترم پس هر کس که من مولای او بودم این شخص -
ص: 28
یعنی علی علیه السلام مولای اوست خدایا آن کس که او را دوست بدارد دوست بدار و آن کس که او را دشمن بدارد، دشمن بدار.
و در یک روایت دیگر آمده است که فرمود:
﴿ أیُّها النّاسُ! ألَستُم تَشهَدونَ أنَّ اللهَ رَبُّکُم؟ قالوا: بلى قال : ألَستُم تَشهَدونَ أنَّ اللهَ و رَسولَهُ أولی بِکُم مِن أنفُسِکُم و أنَّ اللهَ و رَسولَهُ مَولاکُم؟ قالوا: بلى قال فَمَن کُنتُ مَولاهُ فَإِنَّ هذا مَولاهُ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ مَا إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی کِتَابَ اَللَّهِ بایدیکم و أَهْلَ بَیْتِی﴾. (1)
ای مردم! آیا شما گواهی نمی دهید که خدای تعالی پروردگار شماست؟ گفتند: چرا. :فرمود آیا گواهی نمی دهید که خدا و پیامبرش نسبت به شما از جانتان به خودتان سزاوارترند و خدا و رسولش مولی و سرپرست شمایند؟ گفتند: آری. فرمود: بنابراین هر کس که من مولای او بودم اکنون این علی مولای اوست و من در میان شما اثری را به یادگار گذاردم که اگر بدان متمسّک شوید هرگز پس از من گرفتار گمراهی نخواهید شد، یکی کتاب خداست که در اختیار شماست و دیگری اهل بیت من است (2)
از این روایات به خوبی استفاده می شود که لفظ «مولا» در بیان شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرموده است: ﴿مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ ﴾ منحصر به معنای اولویت به نفس است
زیرا: خدای تعالی در رابطه با مقام اولویت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در قرآن کریم فرموده است
﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾ (3)
پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.
پس معنای سخن پیامبر صلی الله علیه و آله در جملهٔ «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ...» این است که همان گونه که شخص پیغمبر نسبت به (امور) افراد) با ایمان اولویت دارد علی علیه السلام نیز - از همه مردم- نسبت به آن ها اولویت دارد و این معنا به تعبیر دیگر همان «امامت» و «امارت» و
ص: 29
«ولایت» است و معنای «اولویت» درباره علی علیه السلام به گواهی قرینه هایی که در احادیث مزبور آمده است قطعی و مسلّم است و در غیر این صورت، جملات ﴿ألَسْتُ أوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ من أنْفُسِهِمْ﴾ یا ﴿أَلَسْتُ أَوْلَى بِكُلِّ مُؤْمِنٍ من نَفْسِهِ﴾ و يا ﴿انا اولى بهم مِنْ اَنفُسِهِمْ﴾، سخنان لغو و بیهوده ای خواهد بود که مخالف با ارادهٔ حکیمانه پیامبر و معارض با کلام الهی در رابطه با مقام اولویت آن حضرت است.
گر چه با توضیحات یاد شده جایی برای ردّ و انکار و یا گفتگو در دلالت حدیث «غدیر» بر ولایت و امامت و سرپرستی امیر المؤمنین علیه السلام باقی نمی ماند ولی در عین :حال برای این که معنای «ولی» و «مولی» و تعبیر به اولویّت که در سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است بهتر روشن شود به سخن برخی از لغت شناسان و گفتار تنی چند از بزرگان اهل سنّت که به مفاد حدیث غدیر و دلالت آن بر ولایت و خلافت و سرپرستی اعتراف کرده اند اشاره می کنیم تا معلوم شود سخن کسانی که می گویند کلمۀ «مولی» دلالت بر «اولویّت» ندارد تا چه حدّ بی پایه و اساس و دور از انصاف حقیقت و عاری از هر گونه دلیل علمی و منطقی است
ریشه و اصل واژهٔ «ولی» از ولایت گرفته شده است اصل این مادّه چنان که در کتاب های لغت آمده است بر قرب و نزدیکی دلالت می کند یعنی: میان دو چیز قرب و نزدیکی و پیوند به هم به گونه ای برقرار است که چیز دیگری میان آن ها فاصله نیست.
ابن فارس می گوید: «واو، لام و یاء یعنی کلمهٔ «ولی» بر قرب و نزدیکی دلالت دارد و لفظ «ولی» به معنای قرب و نزدیکی است و کلمهٔ «مولی» نیز از همین باب است.» (1)
راغب اصفهانی در کتاب «مفردات» می گوید:
«ولا و توالی» آن است که دو یا چند معنا از آن حاصل شود تا جائی که در میان آن ها چیزی که غیر آن هاست در میان نباشد و این معنا برای قرب و نزدیکی است که
ص: 30
برای نزدیکی ،مکانی نَسَبی ،دینی دوستی یاری کردن و اعتقاد و ایمان بطور استعاره آورده می شود.
واژهٔ ولایت - به کسر و او بر وزن هدایت - به معنای نصرت و واژهٔ ولایت - به فتح و او بر وزن شهادت - به معنای سرپرستی .است و گفته شده که هر دو واژه یک معنا دارد و حقیقت آن همان سرپرستی است که کسی کاری را به عهده بگیرد.» (1)
سایر لغت شناسان نیز در فرهنگ های لغت ،عرب همین معنا را برای کلمهٔ «ولی» و «مولی» ذکر کرده اند. (2)
همان گونه که قبلاً اشاره کردیم پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در صدر حدیث غدیر از باب مقدّمه خطاب به حاضران فرموده است ﴿أَلَسْتُ أولى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ﴾ (3)
آیا من نسبت به شما سزاوارتر از خود شما نیستم؟ و آن گاه پس از آن که همگی جواب مثبت دادند خطاب به آنان فرموده است ﴿فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ﴾، «پس هر کس که من مولای او بودم این علی مولای اوست.»
،بنابراین با توجه به سؤال حکیمانهٔ پیامبر صلی الله علیه و آله و این که پس از آن فرموده است است: ﴿فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ﴾ برای هر انسان خبیر و آگاه که اندکی آشنائی با علم عربیّت و قواعد ادبیات عرب داشته باشد این معنا به خوبی روشن می شود که لفظ «فاء» در «فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ ...»، تفریع بر جملهٔ سابق سؤال ،است و در حقیقت جمله ،سابق مفسّر معنای حدیث غدیر است؛ به این معنا که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سخنان خود فرموده است: همان مقام و موقعیّتی که خدای تعالی برای شخص من قرار داده و مرا اولی به تصرّف
ص: 31
در امور مؤمنان و سرپرست آن ها معرّفی فرموده است همان مقام و موقعیّت را بعد از من برای علی علیه السلام قرار داده و این مقام و موقعیّت نیز برای او ثابت و مسلّم است.
از آن چه گفتیم روشن می شود که معنای واقعی «مولی» همان اولی به تصرّف و اولویّت در ولایت و امامت و سرپرستی است و این معنا از آیه قرآن نیز استفاده می شود آن جا که در مورد اولویّت پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرموده است: ﴿النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾. (1)
حال با توجه به این آیه شریفه که خدای تعالی چنین مقامی را برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرار داده است باید ببینیم که معنای اولویت و مراد و مقصود از آن چیست؟
قرآن کریم در این ،آیه اولویّت پیامبر صلی الله علیه و آله را نسبت به مسلمانان بطور مطلق و بدون هیچ شرط و قیدی ذکر نموده است و مفهوم آن این است که در تمام اختیاراتی که «انسان» نسبت به خویشتن دارد پیامبر صلی الله علیه و آله از خود او هم اولی و سزاوارتر است.
و این اولویّت تنها به مسأله ،قضاوت یا اطاعت و یا حکومت منحصر نمی شود، بلکه آن حضرت در کلیّهء مسائل فردی و اجتماعی و ،خصوصی و هم در مسائل مربوط به دعوت و قضاوت و حکومت و در تمام شئون زندگی مؤمنان از هر انسانی نسبت به خود او اولویّت دارد و اراده و خواست او مقدّم بر اراده و خواست هر انسان با ایمان .است زیرا: پیامبر صلی الله علیه و آله معصوم و نماینده خداست و جز خیر و صلاح جامعه و فرد را در نظر نمی گیرد و هرگز تابع هوا و هوس نیست و هیچ گاه منافع شخصی خود را بر دیگران مقدّم نمی شمرد
در این رابطه «قسطلانی» در تفسیر آیه مزبور می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله در تمام امور نسبت به مردم از خودشان اولی و سزاوارتر است از بعض به بعض دیگر در نفوذ حکمش و وجوب طاعتش
ابن عبّاس و عطا می گویند: «اذا دعاهم النبى صلی الله علیه و آله و دعتهم أنفسهم إلى شيء، كانت طاعة النبي صلی الله علیه و آله أولى من طاعة أنفسهم، و إنّما كان ذلك لأنّه لا يأمرهم و لا يرضى إلا بما فيه صلاحهم و نجاحهم، بخلاف النفس؛ هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله آن ها را به کاری دعوت کرد و نفوس آن ها از
ص: 32
جانب خودشان به کار دیگری دعوت شد اطاعت پیامبر صلی الله علیه و آله بر آنان از اطاعت خودشان سزاوارتر است؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله دستوری نمی دهد و راضی نمی شود مگر به چیزی که موجب صلاح و رستگاری آنان است بر خلاف نفس انسان....». (1)
بیضاوی می گوید: «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فی الأمور کلّها، فإنّه لا يأمرهم و لا يرضى منهم إلّا بما فيه صلاحهم، بخلاف النفس، پیامبر صلى الله عليه و سلم نسبت به امور افراد با ایمان در تمام شئون زندگی از شخص خودشان سزاوارتر ،است زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان دستور نمی دهد و از آن ها راضی نمی شود مگر به چیزی که در آن مصلحت مردم باشد، به خلاف نفس انسان». (2)
زمخشری می گوید: النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ في كلّ شيء من امور الدين والدنيا من أنفسهم، و لذالك اطلق و لم يقيد فيجب عليهم أن يكون أحبّ إليهم من أنفسهم، و حكمه أنفذ عليهم من حكمها و حقه آثر لديهم من حقوقها...» پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به افراد با ایمان در هر چیز از امور دین و ،دنیا از آن ها به خودشان سزاوارتر است و از این روست که: «اولویت» در آیه مزبور به صورت مطلق آمده و مقیّد - به قید و شرطی - نشده است و به همین جهت بر مؤمنين واجب است که پیامبر صلی الله علیه و آله در نزد آن ها محبوب ترین افراد ،باشد و حکم او از حکم خودشان نافذتر باشد و نیز حق او بر حقوق خودشان مقدّم باشد.» (3)
برخی از علمای اهل سنّت که حدیث «غدیر خُم» را در کتاب های خود نقل کرده اند، با توجه به معنای واقعی کلمهٔ «ولی» و «مولی» و مفادّ حدیث غدیر و اهمیت استثنائی آن با ذکر دلایل روشنی در توضیح حدیث مزبور اظهار داشته اند که لفظ «مولی» در این حدیث به معنای «اولویّت» است و بر ولایت و خلافت و سرپرستی دلالت دارد و اینک برای اتمام حجت به سخنان برخی از ایشان اشاره می کنیم
ص: 33
،علّامه شمس الدين أبو المظفّر سبط ابن جوزی حنفی (متوفای سال 654 هجری) در کتاب «تذکرة خواص الامّه» گوید:
علمای تاریخ اتّفاق دارند که داستان «غدیر خم» پس از مراجعت پیامبر صلی الله علیه و آله از حجّة الوداع در هیجدهم ذی حجّه بوده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله صحابه را یک جا گردآوری نمود و آنان یکصد و بیست هزار نفر بودند و گفت: ﴿مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ...﴾
«پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در این حدیث - بدون هیچ گونه ابهام - بر ولایت علی علیه السلام تصریح نموده نه این که با اشاره و کنایه این موضوع را به مردم فهمانده باشد...
وی پس از آن که جریان حارث بن نعمان فهری را از تفسير أبو اسحاق ثعلبي نقل می کند چنین می گوید: امّا در مورد این گفتار پیغمبر صلى الله عليه و سلم که فرموده که فرموده است: «من کنت مولاه...» علمای عربیّت گفته اند که لفظ «مولی» به معانی متعددی آمده است. سپس از معانی «مولی» نُه معنا را ذکر نموده و آن گاه می گوید: دهمین معنایی که برای «لفظ مولی» ذکر کرده اند این است که «مولی» به معنای «اولویّت» است خدای تعالی - در قرآن کریم - فرموده است ﴿فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ وَ لا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا، مَأْواكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ﴾ (1) «پس امروز نه از شما فدیه ای پذیرفته می شود و نه از کافران، جایگاهتان آتش است و همان سرپرست شماست.»
سپس به ابطال یکایک معانی مذکوره پرداخته و به دنبال آن می گوید:
و مراد از لفظ «مولی» در حدیث مزبور اطاعت محض و فرمانبرداری ویژه است. پس معنای دهم قطعی و متیقن است و آن همان معنای «اولویّت» است.
و معنای سخن پیامبر صلی الله علیه و آله چنین می شود: هر کس که من نسبت به او سزاوارتر از خود او هستم علی علیه السلام نیز نسبت به او «أولی» و سزاوارتر از خود اوست.
و حافظ أبو الفرج، يحيى بن سعيد ثقفی اصفهانی در کتاب خود به نام «مرج البحرین» به این معنا تصریح نموده است زیرا: وی این حدیث را به سند خود از اساتید خویش نقل نموده و در آن گفته است که رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی علیه السلام را گرفته - و خطاب به مردم - فرمود: ﴿مَنْ کُنْتُ وَلِیُّهُ وَ اَوْلی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ ، فَعَلِیٌّ وَلِیُّهُ ﴾: هر کس که من ولی
ص: 34
(و سرپرست) او و نسبت به او سزاوارتر از خودِ او ،بودم اکنون این ،علی ولیّ (و سرپرست) او خواهد بود.
پس دانسته شد که تمام معانی «مولی» به همان معنای دهم که «اولویّت» باشد بازگشت می نماید و این سخن پیغمبر صلی الله علیه و آله که فرموده است ﴿ألَسْتُ أوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ من أنْفُسِهِمْ؟﴾ «آیا من نسبت به (امور) مؤمنان سزاوارتر از خود ایشان نیستم؟» به همین دلالت دارد و این نصّ صریحی در اثبات امامت و پذیرش طاعت علی علیه السلام است...» (1)
صدر الحفّاظ، فقيد الحرمین، أبو عبدالله گنجی شافعی متوفای سال 658 هجری در كتاب «كفاية الطالب» بعد از نقل سخن پیغمبر به علی علیه السلام که اگر کسی را بجای خود تعیین می نمودم هیچ کس -برای جانشینی من - شایسته تر از تو نبود، چه آن که تو در اسلام از همگان پیشگامتری و با رسول خدا صلی الله علیه و آله خویشاوندی و سِمَت دامادی داری و همسر فاطمه سیّده زنان عالمیان هستی - چنین گوید:
و این حدیث گر چه بر عدم تعیین خلیفه دلالت دارد ولی حدیث غدیر خم دلیل بر تولیت (و سرپرستی) است که همان تعیین خلیفه (و جانشین) است و این حدیث (یعنی حدیث غدیر خم) به علّت این که در پایان زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله شرف صدور یافته، عملاً ناسخ سخن پیشین آن حضرت است. (2)
مقریزی در کتاب «خطط» خود از ابن ،زولاق حسن بن ابراهيم أبومحمّد مصرى متوفای سال 387 در تاریخ مصر چنین نقل می کند:
«و في يوم ثمانية عشر من ذى الحجة سنة 362 - و هو يوم الغدير - يجتمع خلق من أهل مصر و المغاربة و من تبعهم للدّعاء، لأنه يوم عيد، لأنّ رسول الله صلی الله علیه و آله عهد إلى امير المؤمنين علىّ بن أبى طالب فيه و استخلفه (3)
ص: 35
در روز هیجدهم ذی حجّه سال 362 هجری قمری (که روز عید غدیر است) گروهی از اهالی مصر و مغرب زمین و به اتّفاق آن ها عدّه ای دیگر برای دعا دور هم گرد ،آمدند زیرا آن روز، روز عید بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن روز امير المؤمنين علىّ بن أبى طالب علیه السلام را برگزید و او را خلیفه و جانشین خود قرار داد.
کمال الدین محمد بن طلحه ،شافعی متوفای سال 654 هجری در کتاب «مطالب السئول» پس از ذکر حدیث «غدیر خم» و نزول آیه مبارکهٔ تبلیغ دربارۀ ،آن چنین می گوید:
و باید دانست که این حدیث - یعنی حدیث غدیر خم - از اسرار قول خدای تعالی آیه مباهله است که خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: ﴿فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ﴾ (1) «بگو: بیائید ما فرزندان خود را دعوت کنیم شما هم فرزندان خود را ما زنان خویش را دعوت نمائیم شما هم زنان خود را ما از نفوس خود دعوت کنیم شما هم از نفوس خود...» (2)
و مراد از «أنفسنا» بنا بر دلائلی که گذشت شخص علی علیه السلام است زیرا خدای تعالی چون شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله را با شخص علی علیه السلام قرین هم قرار داده و هر دو را با ضمیری که مضاف به رسول خدا صلی الله علیه و آله است جمع فرموده ،است از این رو، رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به موجب این حدیث (غدیر) آن چه را که برای خودش بر تمام اهل ایمان ثابت بوده است برای علی علیه السلام ثابت نموده ،است، زیرا پیامبر صلى الله عليه وسلم اولی و سزاوارتر به مؤمنین است ناصر مؤمنین است سیّد (آقا و سرور) مؤمنین است و هر معنایی که به موجب کلمهٔ «مولی» اثباتش برای رسول خدا صلی الله علیه و آله امکان داشته و لفظ مولی بر آن دلالت کند که درباره پیامبر صلی الله علیه و آله اطلاق ،شود همان معنا را برای علی قرار داده است و این مرتبه ای است بس ارجمند و درجه ای است بس والا و جایگاهی است بس رفیع و بلند که رسول خدا صلی الله علیه و آله تنها به علی علیه السلام اختصاص داده و به احدی غیر از او چنین مرتبه ای را
ص: 36
نداده است و به همین جهت است که روز غدیر خم برای دوستان آن جناب موسم سرور و شادمانی است.... (1)
سعد الدین تفتازانی (متوفای سال 793 هجری) از دانشمندان بنام و مشهور أهل سنّت - گرچه طبق روش دیرینه مکتب خلفا به تأویل و توجیه روایات وارده در مورد خلافت امیرمؤمنان علی علیه السلام پرداخته و به تحكّم و زورگویی و دلایل سست و واهی و سخنان غیر منطقی متوسل شده است ولی در عین حال بر دلالت حدیث غدیر بر ولایت و سرپرستی و تدبیر امور اعتراف کرده است که برای مزید بصیرت بخشی از سخنان او را در این جا نقل می کنیم.
نامبرده در دلالت حدیث مزبور بر «ولایت و سرپرستی» و این که لفظ «مولی» به معنای مالکیّت و تدبیر در امور مردم و أولی به تصرّف است، چنین می گوید:
لفظ «مولی» گاهی به معنای آزاد کننده برده و گاهی به معنای بردۀ آزاد شده و همپیمان و همسایه و پسر عمو و یار و یاور و اولی به تصرّف (یعنی: سرپرست) استعمال می شود.
خداوند متعال می فرماید: ﴿مأواكُمُ النّارُ هى مولاكُم﴾ یعنی أولی بکم این معنا را أبوعبیده نقل کرده است و پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است:
﴿أيما امرأة أنكحت نفسها بغير اذن مولاها - فنكاحها ،باطل﴾ هر زنی که خودش را بدون اجازه مولایش به نکاح در ،آورد، نکاح او باطل است.» (2)
مولی در این حدیث به معنای أولی و سرپرست است و مانند این معنا برای کلمهٔ «مولی» در اشعار زیاد آمده است و به طور کلّی استعمال کلمهٔ «مولی» به معنای متولّی و مالک أمر و اولی به تصرف در کلام عرب شایع است و نیز از بسیاری از بزرگان اهل لغت نقل شده است و مقصود آن است که کلمۀ «مولی» اسم برای این معناست نه این که صفت بوده و به منزلهٔ اولی به تصرّف باشد تا اعتراض گردد که این کلمه صیغهٔ اسم
ص: 37
تفضیل نیست و به این معنا استعمال نمی شود.
و سزاوار است که در حدیث غدیر از کلمهٔ «مولی» همین معنا (یعنی اولی به تصرّف) اراده شود تا با صدر حدیث مطابقت پیدا کند به جهت این که با پنج معنای اوّل مناسبت ،ندارد و این امری است .ظاهر و نیز با معنای ششم؛ یعنی: «ناصر» سازگاگری ندارد؛ زیرا معنا ندارد که پیامبر صلی الله علیه و آله مردم را در آن گرمای طاقت فرسا و چنان مکانی برای این معنا جمع کرده ،باشد و این مطلب نیز واضح است.
وی در پایان سخنان خود می گوید:
«و لا خفاء فى أنّ الولاية بالنّاس و التولّى و المالكية لتدبير ،امرهم، و التصرّف فيهم بمنزلة النّبي صلی الله علیه و آله هو معنى الامامة؛ و مخفی نماند که ولایت بر ،مردم و سرپرستی و مالکیّت تدبیر امور مردم و تصرّف در شئون زندگی آنان همانند منزلت پیامبر صلی الله علیه و آله با معنای امامت سازگاری دارد» (1)
پس شکی نیست که کلمۀ «مولی» در سخن پیامبر صلی الله علیه و آله به دلیل بر این است که آن حضرت در آن روز ،تاریخی علی علیه السلام را به سِمَت ولایت و امامت و سرپرستی امت نصب فرموده است زیرا به اتفاق اهل لغت کلمۀ «ولی» و «مولی» هر دو به یک معناست. (2)
و این که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بعد از اعتراف گرفتن از مردم به اولویت خود خطاب به حاضران فرموده است: ﴿مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ﴾ و یا این که فرموده است: ﴿مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهذَا وَليّهُ ﴾ معنایش این است که من علی علیه السلام را به امامت و جانشینی خود و سرپرستی امّت منصوب نمودم و جز ،این معنای دیگری ندارد و شأن رسول خدا صلی الله علیه و آله برتر و والاتر از این است که مردمی را گرد آورد و برایشان سخنرانی کند و سخنانی ایراد کند که دور از مقام و موقعیت یک پیغمبر الهی است
ص: 38
بر این ،اساس هر کس که معنای دیگری برای کلمه «ولی و مولی» بتراشد نبوّت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و مقام اولویت حضرتش را مورد تردید و انکار قرار داده و به خود و مسلمانان ظلم و ستم روا داشته است
بنابراین پاسخ «نووی» و استدلال او به عدم دلالت لفظ «مولی» بر ولایت و امامت امیرمؤمنان علی علیه السلام در برابر گفتار خدا و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و معنایی که لغت شناسان در فرهنگ های لغت عرب برای کلمهٔ «مولی» ذکر کرده اند همچنین در برابر اظهارات دانشمندانی که به دلالت حدیث غدیر بر «امامت و خلافت» اعتراف کرده اند، هیچ ارزش و اعتباری ندارد
آن چه تا بدین جا آوردیم در مورد دلالت «حدیث ثقلین» بر خلافت و امامت امیرمؤمنان علی علیه السلام بود که به طور خلاصه به آن اشاره کردیم.
و امّا، دلالت حدیث مزبور بر خلافت و امامت امامان دوازده گانه از «عترت و اهل بیت علیهم السلام» بدین لحاظ است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله آنان را قرین قرآن قرار داده و وجوب تمسّک به ایشان را همچون وجوب تمسّک به قرآن معرفی نموده و در سخنان جاوید خود فرموده است:
﴿أَنِّي تَارِكُ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ ... وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَ إِنَّ اللَّطِيفَ أَخْبَرَنِي أَنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ اَلْحَوْضَ﴾. (1)
من در میان شما دو ذخیره نفیس و گران بها را به یادگار می گذارم کتاب خدا... و عترتم که اهل بیت من اند و خدای مهربان به من اطلاع داده است که این دو هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض [کوثر] به ملاقات من برسند...
و فرموده است:
﴿... أیُّهَا النّاسُ،إنّی تارِکٌ فیکُم أمرَینِ لَن تَضِلُّوا إنِ اتَّبَعتُموهُما، وهُما: کِتابُ اللّهِ، و أهلُ بَیتی عِترَتی...﴾ (2) ...ای مردم! من در میان شما دو امر (دو اثر ارزنده) را از خود به
ص: 39
یادگار می گذارم که اگر شما از آن دو پیروی نمایید هرگز گمراه نخواهید شد و آن دو :یادگار کتاب خدا (قرآن) و اهل بیت من از عترت من می باشند.
و فرموده است:
﴿إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ خَلِیفَتَیْنِ: کِتَابَ اَللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مَا بَیْنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ... وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی أَلاَ وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ اَلْحَوْضَ...﴾. (1)
من در میان شما بعد از خودم «دو جانشین» را بر جای می گذارم که یکی کتاب خدا - قرآن - است که ریسمانی برکشیده میان آسمان و زمین است و دیگری عترتم که اهل بیت من است و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا این که در کنار حوض [کوثر] بر من وارد شوند.
و فرموده است:
﴿... ايها الناس! انّى فرطكم و انّكم واردون علیّ الحوض، فأنّی سائِلُکم حین تَرِدُون عَلَیّ عن الثَّقَلَیْن فَاَنْظُروا کیف تَخْلِفُونی فیهما...﴾. (2)
... ای مردم! من پیش از شما از دنیا می روم و شما (در صحرای رستخیز) کنار حوض بر من وارد می شوید هنگامی که نزد من می آیید از شما دربارهٔ دو ذخیره نفیس (ثقلين) پرسش خواهم نمود. مواظب باشید که بعد از من با آن ها چگونه رفتار خواهید کرد...
و فرموده است:
﴿يا مَعْشَرَ الْمُؤْمِنِينَ انَّ اللَّهِ عزوجل أَوْحَى الَىَّ أَنِّي مَقْبُوضُ أَقُولُ لَكُمْ قَوْلًا انَّ عَمِلْتُمْ بِهِ نَجَوْتُمْ وَ انَّ تَرَكْتُمُوهُ هَلَكْتُمْ أَنَّ أَهْلِ بَيْتِي و عترتی هُمْ خَاصَّتِي وَ حامتی وَ أَنَّكُمْ مَسْئُولُونَ عَنِ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عترتی انَّ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا فَانْظُرْ واكيف تَخْلُفُونِّي فِيهِمَا﴾. (3)
ای گروه مؤمنان! خدای عزوجل به من وحی فرموده است که به زودی از دنیا می روم و من سخنی به شما می گویم که اگر به آن عمل کنید نجات خواهید یافت و اگر آن را واگذارید و رهایش سازید به هلاکت خواهید رسید بدانید که اهل بیت علیهم السلام و عترت من از بستگان نزدیک و حامیان دین من اند و از شما درباره دو ذخیره نفیس و گران بها که کتاب
ص: 40
خدا و عترت من باشند، پرسش خواهند نمود. اگر به این دو ذخیره تمسّک جویید، هرگز گمراه نخواهید شد. پس بنگرید که بعد از من با آن ها چه خواهید کرد.
در این روایات که ما همگی آن ها را از منابع معتبر اهل سنت نقل نمودیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اهل بیت علیهم السلام خویش را در کنار قرآن قرار داده و هدایت و رهبری را به وسیلهٔ ایشان و قرآن معرّفی فرموده و چنگ زدن به دامان ایشان را موجب نجات از گمراهی و ضلالت بیان داشته و فرموده است که هوشیار باشید و دقت کنید که بعد از من چگونه با این دو میراث گران قدر رفتار خواهید .نمود و بدانید که این دو ذخیره نفیس هیچ گاه از هم جدایی ندارند تا زمانی که بر سر حوض کوثر (محل ورود نجات یافتگان در روز رستاخیز) بر من وارد شوند.
،بنابراین با توجه به این که مسأله امامت و پیشوایی کتب آسمانی یک مسأله مسلّم قرآنی است و خداوند در قرآن کریم فرموده است: ﴿وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَاماً وَ رَحْمَةً﴾ (1) «پیش از آن کتاب موسی (تورات) امام و رحمت بود» تردیدی نیست که قرار گرفتن اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله در کنار کتاب خدا در سخنان آن حضرت امامت پیشوایی ایشان را نیز اثبات می نماید
و با تکیه به همان جملهٔ اخیر از گفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که شیعیان دوازده امامی عقیده دارند یکی از امامان اهل بیت علیهم السلام - که تعداد آنان در روایات معتبر دیگر مشخص گردیده است - باید عمری دراز و طولانی داشته باشد که تا پایان جهان زنده ،بماند و برای ،همیشه همدوش و قرین کتاب خدا در جامعه بشری موجود باشد تا فرموده پیامبر خدا در مورد عدم جدایی قرآن و عترت راست و درست آید.
و به عبارت دیگر: سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله دلیل بر این است که قرآن و اهل بیت علیهم السلام از یک ارزش و اهمیت برخوردارند و هر دو معدن اسرار و علوم الهی به شمار می روند و از این رو حضرتش به مردم دستور داده است تا به آنان تمسّک جویند و از ایشان پیروی نمایند و از آن دو دست بر ندارند تا رستگار شوند.
و این که فرموده است: قرآن و عترت یا قرآن و اهل بیت علیهم السلام از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض [کوثر] بر من وارد ،شوند دلیل بر این است که در هر عصر و زمانی
ص: 41
شخصیت ممتاز و عالمی از دودمان اهل بیت علیهم السلام در میان امت وجود خواهد داشت و زمین از وجود رهبر معصومی که بعد از رحلت آن بزرگوار شایسته مقام رهبری و حجت خدا در بین مردم ،باشد خالی نخواهد ماند.
و این خود دلیل دیگری است بر امامت «ائمه اثنا عشر» که جز آنان هیچ کس دیگری شایستگی چنین مقامی را نداشته و تا روز بازپسین نخواهد داشت. (1)
حال که دلالت «حدیث ثقلین» بر انتصابی بودن مقام امامت روشن گردید به نقل توضیحاتی که «ابن طلحهٔ شافعی» در رابطه با عترت و اهل بیت علیهم السلام در کتاب خود آورده است می پردازیم تا ببینیم آن عترت و اهل بیتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ایشان آن همه توصیه و تأکید نموده و به امت دستور داده است که از آنان پیروی نمایند تا گمراه نشوند چه کسانی می باشند؟
در کتاب«مطالب السئول» دربارهٔ معنای «عترت» چنین می گوید:
«گفته شده است که معنای کلمۀ عترت عشیره - یعنی: طایفه و فامیل - است. قول دیگر آن است که عترت به معنای ذریّه - یعنی: نسل و فرزند- است و این هر دو معنا درباره آل پیغمبر صلی الله علیه و آله صدق می کنند زیرا که آنان هم طایفه و فامیل و هم نسل و فرزند آن حضرت .هستند امّا عشیره: اهل و عیال نزدیک هستند که آنان چنین بودند و امّا ذریّه - یعنی: نسل و فرزند - : اولاد دختر انسان را گویند و قول خدای تعالی در رابطه با ذریّه حضرت ابراهیم علیه السلام بر این معنا دلالت می کند چنان که می فرماید:
﴿وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَ سُلَيْمَانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسَى وَ هَارُونَ وَ كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ - وَ زَكَرِيَّا وَ يَحْيَى وَ عِيسَى وَ إِلْيَاسَ كُلٌّ مِنْ الصَّالِحِينَ﴾.
و از فرزندان او - ابراهیم علیه السلام- است ، داوود سلیمان ،ایّوب یوسف، موسی و هارون، و ما این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم و - همچنین – زکریّا و یحیی و عیسی و الیاس که همه از مردمان شایسته اند). (2)
ص: 42
در این آیات خداوند متعال پیغمبرانی را که نام برده است از ذرّیّه حضرت ابراهیم علیه السلام قرار داده و از جمله پیامبرانی که در این آیات نام او را ذکر نموده حضرت عیسی است که از طرف مادرش حضرت مریم علیها السلام به حضرت ابراهیم علیه السلام می رسد.
و در همین رابطه نقل شده است که (شعبی) به امام حسن و امام حسین علیهما السلام مایل بود و هیچ گاه از آنان یاد نمی کرد جز این که می گفت: ایشان فرزندان و ذرّيّه رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند.
این موضوع را به صورت مکرّر از قول شعبی در نزد حجّاج بن يوسف - ثقفى - نقل کردند و حجّاج از این کردار او به خشم آمد و در یکی از روزها وی را به مجلس خود احضار کرد در آن مجلس اعیان و بزرگان و علما و قاریان قرآن از بصره و کوفه حضور .داشتند
هنگامی که شعبی بر حجّاج وارد شد سلام کرد ولی حجّاج به او روی خوشی نشان نداد، حقّ او را ادا نکرد و جواب سلامش را نگفت وقتی که شعبی نشست. حجّاج گفت: از تو به من سخنی رسیده است که به جهالت و نادانی تو شهادت می دهد، شعبی گفت: چه سخنی؟ حجّاج :گفت آیا نمی دانی پسران ،مرد، آن کسانی هستند که به او نسبت داده می شوند و حَسَب و نَسَب به جز از طرف پدران نخواهد بود؟ تو را چه شده است که می گویی پسران ،علی فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و ذرّیّه آن حضرت هستند؟ آیا آن ها به جز از طرف مادرشان فاطمه به رسول خدا صلی الله علیه و آله وابستگی دارند؟ در صورتی که حَسَب و نَسَب از طرف مادران نیست بلکه از طرف پدران است؟
شعبی مدّتی سر به زیر افکند تا اینکه حجاج در عیب گویی از او از حدّ گذشت و حاضرین از سخنان او خسته شدند و در تمام این مدّت شعبی ساکت بود و سکوت او حجّاج را به طمع انداخت و از اینرو زبان به ملامت بیش تر گشود.
ناگهان شعبی صدای خود را بلند کرده گفت: ای امیر! چرا مانند کسی تکلّم می کنی که به کتاب خدا و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله جاهل است و مثل کسی هستی که از کتاب خدا و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله روی گردانیده است؟ خشم و غضب حجّاج زیادتر شد و گفت: وای بر تو آیا به کسی مثل من چنین می گویی؟ شعبی :گفت: آری. - سپس گفت: این گروه- که در این مجلس حضور دارند - قاریان کتاب خدا هستند و هر یک از آنان می دانند که من چه می گویم آیا نه چنین است که خداوند در موقع خطاب به جميع بندگان خود می فرماید: ﴿یا بَنی آدَمَ ﴾ و می فرماید: ﴿ یا بَنِی إِسْرائِیلَ﴾، و دربارهٔ
ص: 43
حضرت ابراهیم علیه السلام می فرماید: ﴿وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ﴾، تا آن جا که می فرماید: ﴿وَ يَحْيى و عیسی﴾ ای حجّاج آیا خداوند که حضرت عیسی علیه السلام را به حضرت آدم و اسرائیل و ابراهیم خلیل الله نسبت داده است او را به کدام یک از پدران و اجداد پدری آن حضرت منسوب ساخته است؟ آیا نسبت دادن حضرت عیسی به پیامبران مزبور جز از طرف مادر است؟ در صورتی که روایت صحیح از رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شده که به امام حسن علیه السام فرمود: ﴿إنّ ابْنِى هَذا سَيِّدُ﴾: (این پسر من آقا و بزرگ است.)
وقتی که حجّاج این سخنان را از شعبی شنید خاموش شد و خجالت کشید و به شعبی اظهار لطف کرد و از حضار مجلس شرمنده گردید.
اکنون که این معنا واضح گردید پس معلوم شد که عترت رسول الله ذرّیّه و فرزندان آن حضرت و عشیره او هستند و کلیّۀ معانی مذکوره دربارهٔ آنان صدق می کند» (1)
در کتاب «مطالب السئول» دربارهٔ معنای «اهل بیت» چنین می نویسد:
گفته شده: اهل بیت پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله افرادی هستند که نَسَب آنان به جدّ آن حضرت منتهی می.شود
قول دیگر آن است که اهل بیت علیهم السلام آن بزرگوار اشخاصی هستند که از یک «رَحِم» باشند. قول دیگر آن است که اهل بیت آن حضرت آن هایی هستند که به واسطهٔ نَسَب یا سَبَب به رسول خدا صلی الله علیه و آله متّصل شوند.
کلیّه این معانی دربارهٔ اهل بیت علیهم السلام آن بزرگوار صدق می کند؛ زیرا نَسَب آنان به جدّ پیغمبر خدا که عبدالمطلّب باشد منتهی می گردد و اهل بیت پیغمبر با خود آن حضرت از یک رَحِم ،هستند و به وسیلهٔ نَسَب و سَبَب هم به پیغمبر خدا متصل می شوند پس ایشان حقیقتاً اهل بیت پیغمبر اکرم می باشند و معنای «آل» و «اهل بیت» هم یکی است... پس معنای حقیقی کلمۀ آل و اهل برای اهل بیت رسول خدا ثابت است.
مسلم در کتاب صحیح خود از یزید بن حیان روایت کرده که گفت:
«من و حصین بن سبره و عمر بن مسلم نزد زید بن ارقم رفتیم وقتی که پیش او ،نشستیم حصین گفت ای !زید تو خیر زیادی ،دیدی تو رسول خدا صلی الله علیه و آله را ،دیدی حدیث آن
ص: 44
حضرت را ،شنیدی با آن بزرگوار در راه خدا جهاد کردی پشت سر آن حضرت نماز خواندی، حقّا که تو خیر زیادی دیدی بگو ببینیم که از پیغمبر خدا خدا چه شنیدی؟
زید بن ارقم :گفت ای برادر زاده! من پیر شده ام و بعید ،العهد بعضی از چیزهایی را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله یاد گرفتم فراموش کرده ام آن چه را که برای شما می گویم قبول و آن چه را که نمی گویم مرا به گفتن آن مجبور ننمایید. سپس سپس :گفت
یک روز پیغمبر اکرم کنار برکه آبی که بین مکّه و مدینه است و آن را «خُم» می گویند بپا خاست و خطبه ،خواند حمد و ثنای خدا را به جای آورد و موعظه کرد آن گاه فرمود: ای مردم من هم بشری - مثل شما - هستم که نزدیک است قاصد پروردگارم (ملک الموت) بیاید و من او را اجابت .نمایم من در میان شما دو چیز گران بها را به جای می گذارم یکی کتاب خدای تعالی که مشتمل بر هدایت و نور است پس کتاب خدا را بگیرید و به آن چنگ زنید... و دیگری اهل بیت علیهم السلام من اهل بیت است؛ من خدا را دربارهٔ اهل بیتم به شما یادآور می شوم خدا را در نظر آورید در رفتار با اهل بیتم...
حصين - بن سبره - به زید بن ارقم :گفت ای !زید اهل بیت علیهم السلام پیغمبر خدا کیانند؟ مگر زنان آن حضرت از اهل بیتش نبودند؟ زید گفت نه اهل بیت پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم کسانی هستند که گرفتن صدقه بر آنان حرام است». (1)
همچنین مسلم در کتاب «صحیح» خود در حدیث دیگری از زید بن ارقم آورده است که راویان حدیث مزبور :گفتند:
«.... پس ما با همدیگر گفتیم اهل بیت پیغمبر چه کسانی می باشند؟ زنانش؟!
زید گفت نه به خدا قسم ازن مدّتی از زمان را با شوهرش می باشد، سپس ممکن است طلاقش دهد و به سوی پدر و قومش باز گردد؛ ولی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله کسانی هستند که گرفتن صدقه بر آنان حرام است». (2)
برای پی بردن به عظمت و شرافت و بزرگواری و مقام و منزلت والای اهل بیت علیهم السلام
ص: 45
کافی است بدانیم که خدای تعالی آیات متعدّدی از «قرآن کریم» را در فضایل ایشان نازل نموده و مودّت و دوستی آنان را پاداش رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز صلوات و درود بر آن بزرگواران را هماهنگ با صلوات بر خود بر عموم مسلمانان و مؤمنان فرض و واجب ،شمرده و بدین وسیله امّت اسلامی را از علق مرتبه و مقام بلند ایشان واقف و آگاه ساخته ،است که برای اثبات این حقیقت به چند آیه از آیات حکیمانه قرآن کریم و روایاتی که در تفسیر آن ها وارد شده است اشاره می کنیم.
خدای تعالی در سوره «أحزاب» در بیان فضیلت و ویژگی های خاندان نبوی فرموده است:
﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً ﴾ (1)
«خداوند اراده فرموده است که هرگونه گناه و پلیدی را از شما أهل بيت دور سازد و کاملاً شما را پاک و پاکیزه گرداند».
این آیه شریفه پاکی و طهارت اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و عصمت این خاندان را از هر نوع گناه و پلیدی تضمین نموده و آنان را از آلوده شدن به هر نوع گناه و معصیت کوچک و بزرگ- که در اصطلاح قرآن «رجس» نامیده شده است - منزّه و مبرّا معرفی می نماید.
در مورد نزول آیه مزبور و این که دربارۀ پنج تن «أصحاب کساء» نازل شده، روایات زیادی از طرق شیعه و اهل سنّت رسیده است که جای هیچ گونه شک و تردید را برای احدی از آحاد مسلمین باقی نگذاشته است.
ولی از آن جا که برخی از مفسّران - از علمای اهل سنّت - در این باره نظریّاتی ابراز داشته اند که آیه تطهیر همۀ خویشان و فرزندان و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله را نیز شامل می شود از این رو، شایسته است برای روشن شدن ،حقیقت این موضوع را تحت چند عنوان مورد بررسی قرار دهیم تا به خوبی معلوم شود که آیهٔ مزبور تنها اختصاص به
ص: 46
پیامبر صلی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسنین علیهما السلام دارد و دلیل روشنی بر عصمت «أهل بيت» و بر هیچ کس دیگر - حتی اگر از خویشان نزدیک پیامبر صلی الله علیه و آله باشند - اطلاق نمی شود و اینک به مطالبی که در این مورد می آوریم توجّه فرمائید.
ابن جریر طبری و جلال الدین سیوطی در ذیل آیه تطهیر آورده اند که «قتاده» می گوید:
منظور از ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطهيرا﴾ (1) این است که: آنان اهل بیتی هستند که خداوند ایشان را از همه بدی ها پاک و پاکیزه گردانیده و آنان را ویژهٔ رحمت خود قرار داده است: «هم أهل بيت طهرهم الله من السوء و اختصهم برحمته (برحمة منه)» (2)
طبری گوید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ﴾: يقول: اِنَّما يُريدُ اللّه لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ السوء و الفحشاء يا أهل بيت محمّد، و يطهّركم من الدنس الذي يكون في أهل معاصی الله.» (3)
زمخشری :گوید: «واستعار للذنوب الرجس و للتقوى الطّهر ، لأنّ عرض المقترف للمقبّحات يتلوث بها و يتدنّس كما يتلوث بدنه من الأرجاس». (4)
فخر رازی گوید فقوله تعالی ﴿ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ﴾: أى يزيل عنكم الذنوب و يطهركم» ای يلبسكم خلع الكرامة». (5)
بیضاوی گوید: ﴿إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ﴾ لذنب المدنّس لعرضكم... «و يطهركم» من المعاصى «تطهيرا». واستعارة الرجس للمعصيه و الترشيع بالتطهير للتنفير عنها. (6)
مراغی گوید: «إنّما يريد الله ليذهب عنكم السوء و الفحشاء يا أهل بيت الرسول، و يطهركم من دنس الفسق والفجور الذى يعلق بأرباب الذنوب والمعاصى» (7)
ص: 47
لغت شناسان در معنای کلمهٔ «رجس» سخنانی دارند که تطهیر از آن به «عصمت» منتهی می گردد.
در لغت عرب هر چیز کثیف و پلید و آلوده را رجس می گویند. چه آلودگی ظاهری داشته باشد که در اصطلاح «نجس» نامیده می شود و چه آلودگی باطنی داشته باشد که در اصطلاح ذنب و گناه نامیده می شود.
در اقرب الموارد می نویسد: رجس یعنی کثیف و آلوده و به معنای گناهی که باعث عذاب می شود نیز آمده است.
در کتاب «المنجد» در معنای رجس می نویسد:
رجس، یعنی کثیف و نجس به معنای کار زشت و ناپسند و قبیح نیز آمده است.
راغب در کتاب «مفردات» می گوید:
«رجس چیز پلید .است گفته می شود: «رجل رجس» (مردی پلید) و «رجال أرجاس» (مردانی .پلید) خداوند می فرماید: «رجسٌ من عمل الشیطان» (پلیدیی است از عمل شیطان) پلیدی به چهار صورت ممکن است وجود داشته باشد یا از نظر ،طبع یا از جهت ،عقل یا از نظر شرع و یا از همهٔ این ،جهات مانند مردار زیرا مردار هم از نظر شرعی پلید ،است هم از نظر عقل و هم از نظر طبیعت انسانی پلید از نظر شرع چیزهایی است مانند قمار و شراب پاره ای گفته اند که این ها از نظر قضاوت عقل هم پلید محسوب می شوند...» (1)
ابن أثير ، لُغَوی مشهور در کتاب معروف «النّهایه» می نویسد:
«الرجس: القذر ، و قد يعبّر به عن الحرام والفعل القبيح»
«رجس چیز پلید است و گاهی نیز از آن به کار حرام و عمل و کردار زشت تعبیر شده است.» (2)
علّامه ابن منظور در «لسان العرب» گفته است:
«الرّجس: القَذَر ، و قد يعبّر به عن الحرام والفعل القبيح و العذاب و اللعنة و الكفر». رجس
ص: 48
پلیدی است و گاهی هم از حرام و کار ناپسند و عذاب و لعنت ،و ،کفر به رجس تعبیر می شود. (1)
فیروزآبادی در «قاموس المحیط» می گوید:
«الرّجس: القذر، و كلّ ما استقذر من العمل و العمل المؤدّى إلى العذاب و الشكّ و العقاب و الغضب»:
:رجس عبارت از پلیدی است و هر عمل بد و آلوده و هر کاری که به عذاب و شکّ و کیفر و خشم منتهی شود رجس می باشد. (2)
جوهری در کتاب «الصحاح» نوشته است:
«الرجس: القذر ، و قال الفرّاء فى قوله تعالى ﴿وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ﴾: انّه العقاب و الغضب» (3)
فیّومی در «مصباح المنیر» گوید:
الرّجس: النّتن، و الرجس القذر، قال الفارابي و كلّ شيءٍ يستقذر فهو رجس. و قال النقاش: «الرّجس: النّجس. وقال في البارع و ربّما قالوا: الرّجاسة و النّجاسة، اى جعلوهما بمعنی» (4)
حبیش تفلیسی :گوید
«بدان که «رجس» در قرآن بر سه وجه .باشد وجه نخستین: رجس به معنای سبکی و قمار و بت و تیر مقامری بود و وجه دوّم: رجس به معنای کفر و نفاق بود و وجه سیّم رجس به معنای کردار بد بُوَد.» (5)
آن چه تا بدینجا بیان داشتیم معنای کلمهٔ «رجس» از دیدگاه لغت شناسان بود که از سخنان همه آن ها - بدون استثنا - فهمیده می شود که معنای «رجس» پلیدی و آلودگی است و تطهیر از آن سرانجام به «عصمت» منتهی می گردد.
روایاتی که در شأن نزول آیه شریفه تطهیر و تفسیر آن در منابع حدیثی و تفسیری
ص: 49
شيعه و أهل سنّت وارد شده و به طور صریح و روشن بر عصمت خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله دلالت دارد بسیار زیاد و فراوان است که ما به جهت ،اختصار تنها به ذکر اندکی از آن ها بسنده می کنیم:
1. طبری در تفسیر «جامع البیان» به سند خود از أبوسعید خدری روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
آية: ﴿إِنَّمَا يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾ (1) دربارة ، پنج نفر نازل گردیده است: نزلت هذه الآيه في و في علی و حسن و حسین و فاطمه این آیه دربارۀ ،من ،علی ،فاطمه حسن و حسین نازل شده است» (2)
2. جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» به نقل از حکیم ،ترمذی ،طبرانی ابن مردويه ابونعیم و بیهقی در کتاب «الدلائل» از ابن عبّاس آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«خدای تعالی آفریدگان خود را به دو گروه تقسیم نمود و مرا در بهترین آن دو گروه قرار داد (تا آن جا که فرمود) سپس قبیله ها را به خانواده هایی تقسیم نمود و مرا بهترین خاندان ها قرار داد چنان که خود فرموده است ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (3) پس من و اهل بیتم از هر گناهی پاک و پاکیزه ایم» (4)
3. مسلم در کتاب صحیح ،خود که پس از «صحیح بخاری» از معتبرترین کتب روایتی اهل سنّت به شمار می رود از «عایشه» روایت کرده است که گفت:
«یک روز ،صبح رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که عبای نشانه داری پشمینه که از موی سیاه بافته شده و کاروانی از شتر در حال حرکت برآن نقش شده بود بر دوش داشت از خانه خارج شد که حسن بن علی ،آمد پس او را در زیر عبای خود برد، سپس حسین ،آمد او را هم در زیر عبا جای داد آن گاه فاطمه ،آمد او را هم داخل عبا جای داد پس از آن علی ،آمد او را هم در زیر عبا جای داد و سپس این آیه را تلاوت نمود: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ
ص: 50
اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (1) خداوند اراده فرموده است که هرگونه گناه و پلیدی را از شما أهل بيت برطرف سازد و کاملاً شما را پاک و پاکیزه گرداند.» (2)
4. حاکم حسکانی در «شواهد التنزیل» از پسر عموی عوام بن حوشب بنام «مجمع» روایت کرده است که گفت:
«همراه مادرم بر عایشه وارد شدم مادرم دربارهٔ جنگ جمل از او پرسید گفت این یک تقدیر الهی بود و هنگامی که دربارۀ علی علیه السلام از او سؤال کرد چنین گفت: آیا از من دربارۀ کسی سؤال می کنی که محبوب ترین مردم نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و همسر محبوب ترین مردم در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بود من با چشم خود دیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله علی و فاطمه و حسن و حسین را نزد خود فرا خواند و جام های را بر روی آن ها افکند و فرمود: خداوندا اینان خاندان من و بستگان خاص من،اند رجس و پلیدی را از آن ها برطرف ساز و از آلودگی ها پاکشان بفرما من عرضه داشتم یا رسول الله من هم از اهل بیت تو هستم؟ :فرمود از این جا دور شو تو هم خوب هستی (امّا جزء این جمع نمی باشی) (3)
5. حاکم نیشابوری در کتاب «مستدرک» به سند خود از امّ سلمه روایت کرده است که :گفت
«آیه تطهیر در خانهٔ من نازل شد پس رسول خدا صلی الله علیه و آله علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را به حضور طلبید و سپس گفت: پروردگارا این ها أهل بيت من اند. امّ سلمه :گفت یا رسول الله! من از اهل بیت نیستم؟ فرمود تو سرانجام خوبی خواهی داشت ولی اینان اهل بیت علیهم السلام من.اند سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله اضافه کرد: پروردگارا! أهل بيت من شایسته ترند (که مصداق آیه (باشند) (4)
6. جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» آورده است که ابن مردویه و خطیب
ص: 51
از أبوسعید خدری روایت کرده اند که گفت:
«روزی که نوبت امّ سلمه ،بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه او قرار داشت جبرئیل بر آن جناب نازل شد و آیۀ ﴿ إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تطهیراً﴾ (1) را ،آورد ،أبو سعید می گوید پس رسول خدا صلی الله علیه و آله حسن و حسین و علی و فاطمه علیها السلام را خواست بعد از آن که حاضر شدند ایشان را به خود ،چسبانید و جامه ای بر روی آن ها ،افکند و این در حالی بود که امّ سلمه در پشت پرده قرار داشت، آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله به پیشگاه خدا عرضه داشت بار الها اینان اهل بیت من اند پروردگارا پلیدی را از ایشان ببر و آن طور که خودت می دانی پاکشان گردان امّ سلمه :گفت یا رسول الله آیا من هم با ایشان هستم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تو جای خود داری و عاقبتت به خیر است. (2)
7. أبوعيسی محمّد بن عیسای سوره ترمذی در کتاب صحیح خود موسوم به «سنن ترمذی» از عمرو بن أبی سلمه روایت کرده که گفت:
آيه تطهير: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ ...﴾ (3) در خانه امّ سلمه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل ،شد پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فاطمه و حسن و حسین و علی علیهم السلام را طلبید و عبائی بر روی ایشان انداخت و سپس گفت بارخدایا! اینان أهل بيت من اند پلیدی را از ایشان ببر و آنان را پاک و پاکیزه گردان امّ سلمه عرضه داشت: یا رسول !الله آیا من هم با ایشان هستم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تو جای خود داری و عاقبتت به خیر است» (4)
8. همچنین ترمذی در کتاب صحیح خود از شهر بن حوشب و او نیز از «امّ سلمه» روایت کرده که گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه و آله حسن و حسین و فاطمه و علی علیهم السلام را در زیر عبائی قرار داد و سپس :گفت بارخدایا اینان اهل بیت من و از بستگان خاص من اند پلیدی را از آنان دور کن و ایشان را آن گونه که شایسته است پاک و پاکیزه گردان امّ سلمه گفت یا رسول الله آیا
ص: 52
من هم از ایشانم؟ فرمود: سرانجام تو به خیر است.» (1)
ترمذی :گوید این حدیث از بهترین احادیثی است که در باب فضیلت أهل بيت وارد شده است. وی پس از این اظهار داشته است روایت مزبور که ویژه باب فضیلت است از عمروبن أبي سلمه أنس بن مالک ،أبو الحمراء معقل بن یسار و عایشه نیز نقل گردیده است.
9. امام احمد حنبل در کتاب «مسند» به سند خود از ام سلمه روایت کرده که گفت: «رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه من بود که فاطمه علیها السلام با ظرفی از غذای حریره (2)، وارد شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هم اکنون همسرت و دو پسرانت را دعوت کن تا بیایند فاطمه علیها السلام برگشت و علی و حسن و حسین علیهم السلام را به همراه خود آورد و هر چهار تن به حضور پیغمبر صلى الله عليه و سلم شرفیاب شدند و همگی نشستند و به خوردن آن غذا مشغول شدند و این در حالی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله در ایوانی که خوابگاه آن حضرت بود نشسته و عبای خیبری خود را زیرانداز خود قرار داده بود و من در پستوی اطاق نماز می.خواندم
در همان بین که آنان به صرف غذا پرداخته بودند خدای تعالی این آیه را نازل نمود:
﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرا﴾ (3) پس رسول خدا صلی الله علیه و آله زیادی عبای خویش را گرفته و ایشان را پوشانید و سپس دست خود را از زیر عبا بیرون آورد و به آسمان اشاره کرد و عرضه داشت بارالها اینان أهل بيت من و بستگان خاصّ من اند، پلیدی را از ایشان ،ببر و آن ها را کاملاً پاکیزه گردان
امّ سلمه :گوید پس من سرم را به درون اطاق ،بردم عرضه داشتم یا رسول الله من هم با شمایم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله دوبار فرمود: تو عاقبت به خیری» (4)
10. و نیز احمد حنبل در یک حدیث دیگر از امّ سلمه روایت کرده که :گفت
ص: 53
«در یکی از روزها رسول خدا صلی الله علیه و آله به فاطمه فرمود: همسرت و دو پسرانت را نزد من حاضر كن ،فاطمه ایشان را به خانه ما آورد پس رسول خدا صلی الله علیه و آله عبائی بافت فدک بر روی ایشان افکند و دست خود را روی سر همگی آنان گذاشت و گفت پروردگارا اینانند آل محمّد فاجعل صلواتك و بركاتك على محمّد و على آل محمّد انّک حمید مجید: پس درود و برکات خود را بر محمّد و آل محمّد قرار ده که تو مورد ستایش و با عظمتی امّ سلمه :گوید: پس من عبا را بلند کردم که من نیز جزو آنان باشم، رسول خدا صلی الله علیه و آله عبا را از دست من کشید و فروانداخت و فرمود سرانجام تو به خیر است.» (1)
11. همچنین احمد حنبل در حدیث دیگری از امّ سلمه روایت کرده که گفت:
«در یکی از روزها که رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه من ،بود ناگهان خدمتکار آمد و عرضه داشت: علی و فاطمه در پشت در خانه هستند و اجازه می خواهند تا وارد شوند. رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به من فرمود: برخیز و از اهل بیت من فاصله بگیر. من برخاستم و در گوشهٔ خانه نشستم در این هنگام علی و فاطمه و حسن و حسین که دو کودک خردسال بودند وارد شدند رسول خدا صلی الله علیه و آله حسنین را روی زانوی خود نشانید و رخسارشان را بوسید پس از آن دستی به گردن علی علیه السلام و دستی به گردن فاطمه علیها السلام گذاشت و رخسار علی و فاطمه را بوسید آن گاه پارچه سیاه رنگی پشمینه را بر روی آنان افکند و گفت پروردگارا! من و اهل بیتم به سوی تو رو می آوریم نه به سوی آتش...» (2)
این حدیث را محب الدین طبری هم در «ذخائر العقبی» نقل کرده و گفته است که: این حدیث را «احمد حنبل» روایت نموده و «دولابی» هم آن را بطور مختصر آورده و بخشی از لغات آن را شرح کرده است. سپس می گوید «و ظاهراً رسول خدا صلی الله علیه و آله أهل بيت علیهم السلام را به صورت مکرر در خانه ام سلمه در زیر کساء و یا پارچه ای قرار داده و برایشان دعا فرموده است». (3)
12. و نیز در همین رابطه امام احمد حنبل در حدیثی از «شدّاد بن أبي عمّار» روایت کرده که گفت:
ص: 54
«در یکی از اوقات بر واثلة بن أسقع وارد شدم همزمان عده ای هم در نزد او حضور داشتند و از علی علیه السلام به بدی یاد می کردند پس از آن که آن ها رفتند «واثله» گفت: آیا می خواهی آن چه را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله دیده ام برایت تعریف کنم؟ گفتم آری
:گفت روزی به منزل فاطمه علیها السلام رفتم سراغ علی علیه السلام را ،گرفتم فرمود به اتّفاق حسن و حسین خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله مشرف شده است. من همان جا به انتظار .نشستم تا این که رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و در حالی که دست حسن و حسین را گرفته بود به اتفاق علی به خانه فاطمه وارد شدند.
در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله علی و فاطمه را در برابر خود نشانید و حسنین را روی دو زانوی خود قرار داد آن گاه جامه یا عبای خود را بر آن ها پیچید و این آیه را تلاوت نمود ﴿ إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (1) سپس :فرمود بارخدایا اینان أهل بيت من اند و أهل بيت من سزاوارترند (که مصداق این آیه باشند). (2)
13. ابن جریر طبری در تفسیر جامع البیان در حدیثی از امّ سلمه روایت کرده که :گفت
اين آيه شريفه: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تطهيراً﴾، (3) در خانه من نازل شد و من در کنار درگاه خانه نشسته بودم، عرضه داشتم: یا رسول الله! آیا من از اهل بیت علیهم السلام نیستم؟ حضرت فرمود: سرانجام تو به خیر است، تو از زنان پیغمبری امّ سلمه :گوید در آن ،موقع فقط رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام در آن خانه بودند» (4)
14. همچنین طبری از اعمش از حکیم بن سعد روایت کرده که گفت:
«در نزد امّ سلمه از علی بن أبی طالب - رضى الله عنه - سخن به میان آوردیم امّ سلمه :گفت آیه تطهیر در خانه من نازل شد یک روز رسول خدا صلی الله علیه و آله به خانه من آمد و
ص: 55
فرمود: ام سلمه به هیچ کس اجازه ورود نده امّا فاطمه آمد و من قدرت برگرداندن او را نداشتم، سپس حسن ،آمد و بعد از او حسین و به همین منوال علی پشت سر آنان وارد گردید و همگی دور پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله گرد آمدند.
پس رسول خدا صلی الله علیه و آله عبائی را که بر دوش داشت بر روی ایشان افکند و گفت: پروردگارا، اینان أهل بيت من اند رجس و پلیدی را از ایشان ببر، و آنان را (همان گونه که خودت می دانی) پاکیزه گردان. در این هنگام که آنان در خانه من دور هم گرد آمده بودند این آیه نازل شد ﴿إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (1) امّ سلمه :گوید من عرضه داشتم یا رسول الله پس من چطور؟ گوید: به خدا سوگند بر من منّت نگذاشت و سؤالم را پاسخ نداد و فقط :فرمود انّک إلی خیر سرانجام توبه خیر است.» (2)
علاوه بر این ،روایات روایات دیگری نیز از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله در دست داریم که نشان می دهد پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم پس از نزول آیه تطهیر برای معرّفی اهل بیت و منحصر ساختن آیهٔ مزبور در «أصحاب کساء» تا مدّت چندین ماه هر روز صبح که برای نماز به مسجد می رفت به دَرِ خانهٔ علی و فاطمه علیها السلام می آمد و می فرمود: هنگام نماز است ای اهل بیت، و آن گاه این آیه را با صدای بلند تلاوت می نمود ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾ (3)
و این برنامه طبق روایت أنس بن مالک به مدّت شش ماه. (4)
و طبق روايت أبو سعيد و أبو الحمراء مدّت هشت ماه (5)
ص: 56
و طبق روايت ابن عباس مدّت نُه ماه. (1)
و به روایت ، أبوبرزه، مدت هفده ماه به طور مستمر ادامه داشت. (2)
به طور خلاصه روایاتی که در شأن نزول آیه تطهیر در کتاب های روایتی و تفسیری أهل سنّت وارد شده بسیار زیاد است و ما به همان روایات یاد شده بسنده می کنیم و طالبان توضیح بیشتر را به منابع مربوطه ارجاع می دهیم (3)
از مجموع روایاتی که متذکر شدیم این معنا به خوبی استفاده می شود که رسول خدا صلی الله علیه و آله به طور مکرّر و در جاهای مختلف برای معرّفی اهل بیت علیهم السلام آنان را در زیر «کساء» و یا پارچه بافت ،فدک قرار داده و برای آن ها دعا نموده و آنان را به طور واضح و ،روشن معین و مشخص فرموده و به علاوه برای این که همسران پیغمبر صلی الله علیه و آله و یا کسان دیگری ادعا نکنند که آن ها هم جزو اهل بیت علیهم السلام پیامبرند، تا مدّت چندین ماه آشکارا و در انظار أصحاب به معرفی «أهل بیت» پرداخته است.
ولی دشمنان اهل بیت علیهم السلام و کسانی که با این خانواده علاقه و محبتی نداشته و ندارند، پیوسته در طول تاریخ کوشیده و می کوشند تا نزول آیه تطهیر را درباره خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله خدشه دار ساخته و آن را به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله اختصاص دهند و یا این که آن ها را هم در كنار أهل بيت قرار داده و جزو اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار آورند و بدین وسیله نزول آیه تطهیر را -که یکی از مهم ترین و برجسته ترین فضائل خاندان پیامبر به شمار می رود- کم رنگ و بی اهمیّت جلوه دهند و یا به طور کلّی این فضیلت بزرگ قرآنی را دربارهٔ «أهل بيت» محو و نابود سازند.
و متأسفانه کسانی هم دانسته و یا ندانسته از این کوردلان گمراه و رسوا پیروی نموده و همان گفته های اغواگرانه و سخنان نامربوط آنان را در تفاسیر خود- به عنوان
ص: 57
یک رأی و نظر در برابر گفتار خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله - تکرار کرده اند که هم اینک برای روشن شدن حقیقت به نقد و بررسی این موضوع می پردازیم
از آن جا که آیه تطهیر در بین آیات مربوط به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفته، برخی از مفسران أهل سنّت بدون توجّه به روایاتی که در شأن نزول آیه وارد شده مطالب نادرستی را اظهار داشته اند که چون مخالف با حقّ و حقیقت و معارض با کتاب خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله است نخست به سخنان برخی از آن ها اشاره می کنیم و سپس به پاسخ گفتارهای بی اساس آنان می پردازیم.
از آن جمله: فخر رازی در تفسیر کبیر خود می گوید:
«دربارهٔ «أهل بیت» در میان دانشمندان به اختلاف سخن رفته است و بهتر آنست که گفته شود: اهل بیت علیهم السلام فرزندان و همسران ،پیامبر صلی الله علیه و آله و حسن و حسین علیهما السلام می باشند و علی علیه السلام نیز از جمله ایشان !است زیرا که او بدین جهت که شوهر دختر پیامبر صلی الله علیه و آله است پیوسته همراه و ملازم با پیغمبر بوده است از اهل بیت او محسوب می شود!!!» (1)
قرطبی نیز در تفسیر ،خود ذیل آیه تطهیر می نویسد:
«آن چه از این آیه فهمیده می شود این است که: آیه مفهوم عامّی دارد و جميع أهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله از همسران و دیگر افراد خانواده را شامل می شود و این که خداوند فرموده است: «و یطهّرکم» و ضمیر را با جمع مذکر ذکر فرموده است برای این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله الا و علی و حسن و حسین علیهم السلام در میان آن ها بوده اند و چون مردان و زنان در یک جا گرد آمده بودند از این رو از باب تغلیب ضمیر به صورت جمع مذکر آمده است!». (2)
مفتی ،بغداد علّامه آلوسی نیز در تفسیر «روح المعانی» می گوید:
«آن چه در این باره به نظر من می رسد این است که مراد از «أهل بیت» کسانی هستند که وابستگی بیش تری به پیغمبر صلی الله علیه و آله داشته و از نسبت قرابت و خویشاوندی
ص: 58
نزدیک تری برخوردار باشند به طوری که اجتماع و سکونت آن ها در یک خانه از نظر عرف مانعی نداشته باشد ،بنابراین همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و آن چهار نفر دیگر از «أصحاب کساء» از جملهٔ اهل بیت و در این جمع داخل می شوند و علی- کرّم الله تعالى وجهه- نیز با توجه به این که از خویشاوندان نزدیک پیامبر اکرم صلى الله عليه وسلم است و در خانه و دامن پیامبر صلی الله علیه و آله بزرگ شده و از آن حضرت جدائی نداشته و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله هم مانند یکی از فرزندان خود با او رفتار می نموده و داماد او بوده و در بزرگی با او پیمان برادری بسته است از این رو از اهل بیت علیهم السلام محسوب می شود». (1)
اوّلاً - كلمه «انّما» که در ابتداء آیه آمده است - چنان که ارباب أهل أدب گفته اند - مفید حصر است و دلیل بر این است که مقام عصمت ویژهٔ پیامبر صلی الله علیه و آله و چهار تن دیگر از خاندان ،او ،یعنی: علی و فاطمه و حسنین علیهم السلام است و ،آیه اختصاص به همان پنج تن دارد و هیچ یک از اقربا و همسران آن جناب را شامل نمی شود.
ثانياً- جمله «یرید الله» اشاره به اراده تکوینی خداوند است و اراده هایی که در قرآن کریم به خدای تعالی نسبت داده شده بر دو نوع است.
نوع اوّل اراده تکوینی
نوع دوّم اراده تشریعی
اما ارادۀ تکوینی: مربوط به خدا و فعل خداوند است که ذات اقدس أحدیّت اراده واقعی بر انجام عملی داشته و «مراد» و مقصود ذات اقدس حق در خارج تحقق پیدا کند. مثل این که خداوند اراده ،فرماید عالم را خلق ،کند و یا زلزله را پدید آورد و یا این که به انسان افاضه وجود بخشد که در اراده ازلی خداوندی تخلّف مقصود و «مراد» از اراده خداوند امکان پذیر نیست و هرچه خدا بخواهد تحقق پیدا می کند مانند این آیه: ﴿و إِذَا أَرَادَ اللهُ بِقَوْمٍ سُوءاً فَلَا مَرَدَّ لَهُ﴾ (2)
هنگامی که خداوند نسبت به قومی (به خاطر اعمالشان) بدی را اراده کند هیچ
ص: 59
﴿كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَر أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنْ الْغَائِطِ أَوْ لَا مَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّبَاً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ (1)
«ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که به نماز می ایستید، صورت و دست هایتان را تا آرنج بشوئید و سر و پاهایتان را تا برآمدگی پشت پا مسح کنید و اگر جنب باشید خود را بشوئید (و غسل کنید) و اگر بیمار یا مسافر باشید یا یکی از شما از محلّ پستی آمده (و قضای حاجت کرده) یا با زنان تماس گرفته (و آمیزش جنسی داشته) و آب (برای غسل یا وضو) پیدا نکردید با خاک پاکی تیمّم ،کنید و از آن بر صورت (پیشانی) و دست هایتان بکشید خداوند نمی خواهد مشکلی را برای شما ایجاد کند بلکه می خواهد شما را پاک سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید شاید شکر او را به جا آورید».
در این آیه شریفه که لفظ «اراده» در جملهٔ «یرید لیطهرکم» آمده است تردیدی نیست که مقصود از آن ارادهٔ تشریعی است یعنی: مقصود خداوند، از جعل این احکام پاکیزه کردن مردم است پس اراده در این جا تشریع احکام وضو و غسل و تیمم تیمم است و هدف از آن پاک شدن ،مردم از آلودگی ها و کثافات أحداث ،است و معلوم و مسلّم است که برخی از مردم به این دستورات عمل می کنند و برخی دیگر نسبت به آن بی اعتنا خواهند بود و اگر مقصود از «اراده» در این آیه ارادۀ تکوینی بود امکان نداشت که کسی ،بتواند از پاک نمودن خود تخلف نماید.
علاوه بر ،این همان گونه که در معنای ارادهٔ تشریعی اشاره کردیم اراده تشریعی خداوند مربوط به احکام و مقررات الهی است که متعلق به أفعال بندگان و أعمال مکلّفین است و در این آیه نیز ارادۀ پروردگار به افعال مردم اضافه گردیده است و مقصود ،از ،آن این است که افراد با ایمان با اختیار ،خویش وضو و غسل و تیمم را انجام دهند پس تردیدی نیست که «اراده» در جملهٔ «یرید لیطهرکم» اراده تشریعی :یعنی جعل حکم و قانون است و نه اراده تکوینی
مثال دوم: که باز می توانیم در همین مورد به آن اشاره کنیم جمله ای است که در سورهٔ «بقره» به دنبال آیهٔ - 185 - آمده است که خداوند در رابطه با تشریع احکام و
ص: 60
قانون روزه فرموده است:
﴿فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُريدُ اللهُ بكُمْ الْيُسْرَ وَلَا يُريدُ بكُمُ الْعُسْرَ﴾. (1)
هر کس از شما که در ماه رمضان حاضر (و در خانه خود) باشد باید روزه بگیرد و هر کس که بیمار و یا در سفر است باید روزهای دیگری را به جای آن روزه بگیرد خداوند راحتی شما را می خواهد نه زحمت شما را».
در این آیه شریفه نیز همان گونه که خوانندگان عزیز ملاحظه می کنند، کلمهٔ «یرید» در ارادهٔ تشریعی به کار ،رفته و به دنبال تشریع قانون ،روزه و در نظر گرفتن حالات مختلفه انسان ها مانند سفر و ،بیماری هدف از این حکم و قانون مشخص گردیده است.
حال باید دید که مقصود از «اراده» در آیه تطهیر کدام یک از این دو اراده است؟
ناگفته پیداست که مقصود از اراده در آیه مزبور ارادهٔ تکوینی است زیرا «مرید» خداوند متعال و «مراد»، اذهاب رجس و تطهیر و اذهاب و تطهیر، هر دو، فعل خداوند ،است زیرا ضمیر در کلمهٔ «لیذهب» و «یطهرکم» برگشت به خدا دارد و ذات اقدس اوست که این دو فعل را انجام می دهد.
،بنابراین چون اراده در «آیه تطهیر» وابسته به عمل خداوند است تردیدی نیست که مقصود از آن ارادۀ تکوینی است و خداوند اراده فرموده است تا به اهل بیت پیغمبر خلعت کرامت و بزرگواری بپوشاند و آنان را ممتاز از دیگران قرار دهد و بر همه مردم فضیلت و برتری ،بخشد تا الگو و اسوه و نمونه ،باشند و اهلیّت و شایستگی همدوشی با ،قرآن و احراز مقام جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را داشته و تا قیام قیامت زمین از وجود آن ها خالی نماند.
و به همین دلیل است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیث معروف و مشهور «ثقلین» که مورد اتفاق شیعه و اهل سنّت است در سخنان جاوید ،خود، خطاب به مسلمانان می فرماید: ﴿إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی...﴾
آری خواننده گرامی این یک حقیقتی است که حتّی «علّامه آلوسی» وقتی به این حدیث می رسد عاجزانه اعتراف می کند که به مقتضای این حدیث همسران پیامبر
ص: 61
جزو أهل بيت و داخل در آن ها .نیستند (1)
ثالثاً- تغییر ناگهانی لحن سخن بعد از بیست ضمیر مؤنث به جمع مذکّر با تعبیر: «ليذهب عنکم» و «یطهرکم»، نشان دهندۀ این واقعیت است که مخاطبین در این آیه غیر از همسران پیامبرند و گرچه آیهٔ مزبور در سیاق آیات مربوط به هسمران پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفته امّا هیچ ارتباطی به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله ندارد
زیرا آیات قبل و بعد از ،آن وظیفهٔ سنگین و مسئولیت خطیر همسران پیامبر صلی الله علیه و آله را بیان می کند و به آن ها دستور می دهد به عنوان این که افتخار همسری پیامبر صلی الله علیه و آله را دارند برای دیگر زنان مؤمنه الگو و اسوه باشند و به وظایف خانه داری و واجبات دینی خود عمل نمایند و پا را از گلیم خود فراتر ،نگذارند و وظیفهٔ آن ها این است که در خانه های خود بنشینند و همچون زنان دوران جاهلیت نخستین در میان مردم ظاهر نشوند و از خدا و رسولش اطاعت نمایند. (2)
پس آیات مربوط به پردگیان حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچ گونه فضیلتی را برای همسران پیامبر صلی الله علیه و آله اثبات نمی کند بلکه آن ها را به فضیلت خواهی تشویق می نماید و ایشان را به وظیفهٔ یک بانوی نمونه اسلامی که می تواند شایستگی همسری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را داشته باشد آشنا می سازد و همۀ این ها در حالی است که در «آیه تطهیر» می بینیم سخن از مشیّت خداوند و اراده حق تعالی بر فضیلت بخشیدن به أهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است و در یک جمله کوتاه با عوض شدن ضمیر جمع مؤنث به جمع مذکر با آية ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ از طهارت و ،پاکی و مقام عصمت و مصونیت خاندان پیامبر از گناه و معصیت سخن می گوید.
پس اگر آن گونه که برخی از مفسّران اهل سنّت می گویند «آیه تطهیر» اختصاص به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله داشت و یا شامل آن ها می گردید در این آیه نیز خدای تعالی باید به صورت جمع مؤنث خطاب به آن ها می فرمود: «ليذهب عنکن» و یطهّرکن» و حال آن که می بینیم در آیه تطهیر ضمیر خطاب به صورت جمع مذکّر آمده است.
و همین نکته ادبی در کلام الهی که در اوج فصاحت و بلاغت است برای بطلان
ص: 62
نظریّه کسانی که گفتهاند آیه تطهیر اختصاص به همسران پیامبر دارد و یا این که آن ها هم داخل در آیهاند، کفایت می کند
رابعاً - كلمهٔ «أهل البیت» که در آیه مزبور آمده است در اصطلاح ادبیّت «عَلَم» است و عنوان خاصّی برای بستگان نزدیک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و الف و لامی که بر سر کلمه «البیت» در آمده است الف و لام «عهد» است و مقصود از آن «بیت»، بیت امّ سلمه است که آیه تطهیر در آن بیت نازل شده است بنابراین کلمهٔ «أهل البيت» اشاره به خانه معهود و اهل همان خانه است و شاهد بر این مدّعا همان روایات وارده در شأن نزول آیه است که از طرق أهل سنّت به طور فراوان و «متواتر» نقل گردیده است.
و خامساً- این که جمله «و يطهّركم تطهیراً» که در آخر آیه آمده است، تأکیدی بر قضای قطعی و اراده حتمی پروردگار بر پیدایش خاندانی پاک و مطهّر در سطح عالی انسانی است که به تمام معنا از همهٔ کجی ها و کج روی ها و آلودگیها و امراض قلبی و أعمال شیطانی و رذایل اخلاقی منزه و مبرّا بوده و هرگز گرد گناه و معصیت نگردند.
و پر واضح است که اراده ،ازلی بر پیدایش چنین خاندانی در بیت نبوّت یک آمر ساده و عادی نیست بلکه برای آماده شدن آن ها برای یک امر مهم و خطیر اسلامی و ارشاد و راهنمایی و جانشینی آخرین پیامبری است که چیزی جز رهبری و زمامداری و امامت بر مسلمانان نمی تواند باشد.
بر أساس روایات بی شماری که در شأن نزول آیه تطهیر وارد شده و ما بخشی از آن ها را پیش از این متذکر شدیم جای هیچ شک و تردیدی نیست که آیه مزبور اختصاص به پنج تن «أصحاب کساء» دارد و هیچ کس دیگر- نه از خویشاوندان نزدیک پیامبر صلی الله علیه و آله از بنی هاشم و نه از همسران آن حضرت- را شامل نمی،شود و آن چه را که برخی از مفسران اهل سنّت اظهار داشته اند همۀ آن ها سخنانی باطل و دور از واقعیّت است که با هیچ یک از کتاب خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله سازش ندارد. زیرا:
اوّلاً - طبق روایت ابوسعید خدری پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم تصریح فرموده است که آیه تطهیر: درباره من ،علی فاطمه حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است.
ثانیاً - در پایان حدیث مفصلی از ابن عباس آمده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله در رابطه
ص: 63
با معرفی خود و اهل بیت علیهم السلام آیه تطهیر را تلاوت نمود و پس از آن فرمود: پس من و اهل بیتم از هر گناهی پاک و پاکیزه ایم. (1)
ثالثاً- در حديث امّ المؤمنین عایشه آمده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را فراخواند و جامه ای بر روی آن ها افکند و فرمود: ﴿اَللَّهُمَّ هَؤُلاَءِ أَهْلُ بَیْتِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ اَلرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً﴾: «پروردگارا، اینان أهل بيت من اند، رجس پلیدی را از آن ها ببر و از آلودگی ها پاکشان بفرما» پس من به آن ها نزدیک شدم و گفتم: يا رسول الله من هم از اهل بیت تو هستم؟ فرمود: از این جا دور شو تو هم خوب هستی. (2)
رابعاً- در همه روایاتی که در منابع حدیثی و تفسیری اهل سنت از «امّ سلمه» نقل گریدده است تصریح شده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله «أهل بیت» را به صورت واضح و آشکار معرّفی فرموده و حتی ام سلمه را نیز که آیه تطهیر در خانه او نازل شده از آن جمع، خارج نموده و جائی برای بحث و گفتگو برای کسی باقی نگذاشته است.
بنابراین با توجه به این که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اهل بیت را به طور صریح و روشن معرفی نموده و خود آن حضرت نیز یکی از افراد «اهل بیت» بوده است، چگونه می توان گفت که «آیه تطهیر» اختصاص به همسران پیامبر دارد و یا این که آن ها هم داخل در آیه اند؟
آیا پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله که بطور مکرّر ، علی و فاطمه و حسنین علیهم السلام را در برابر دیدگان عایشه و امّ سلمه و برخی از اصحاب یکجا گردآوری نموده و آنان را در زیر عبا یا پارچه خیبری جای داده و آیه تطهیر را تلاوت نموده - العیاذ بالله- کار لغو و بیهوده ای انجام داده است؟
آیا می توان گفت پیامبر صلی الله علیه و آله خدا که دست خود را از زیر عبا بیرون آورد و برای «أصحاب کساء» دعا کرد و به پیشگاه خدا عرضه داشت: پروردگارا، این ها أهل بيت من اند العياذ بالله- هذیان می گفته است؟
آیا می توان گفت پیغمبر خدا که عبا را از دست امّ سلمه کشید و فرو انداخت و به او
ص: 64
چیزی مانع آن نخواهد شد.
و مانند این آیه:
﴿إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ (1)
فرمان او چنین است که هرگاه چیزی را اراده ،کند تنها به او می گوید ،باش و آن نیز بی درنگ موجود می شود
و مانند این آیه:
﴿ إنَّ اللهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ إِنَّ الله يَفْعَلُ مَا يُريدُ﴾ (2)
خداوند کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام دادهاند در باغ هایی از بهشت وارد می کند که نهرها از زیر درختانش جریان دارد خداوند هرچه را اراده کند انجام می دهد.
این ها نمونه هایی از آیات بی شماری است که هم «اراده» در آن ها از نوع اراده تکوینی است و هم مطلوب و مراد و مقصود ،حق از ارادهٔ حضرت أحديت تخلّف ندارد.
و امّا ارادۀ تشریعی: مربوط به احکام و مقررات و جعل قانون و اوامر و نواهی الهی است که به افعال بندگان تعلّق دارد به این معنا که خداوند آن چه را که می خواسته است مردم انجام دهند بر طبق آن ها حکم و قانون جعل نموده است.
در مورد این اراده که مقصود از آن نظام تشریع و قانون گذاری است و بستگی به أعمال و افعال بندگان دارد - بر خلاف اراده تکوینی - تخلف از «مراد» و مقصود ،خداوند کاملاً شدنی و امکان پذیر است.
به عنوان مثال به دو آیه از ایات حکیمانه قرآن کریم که در این مورد آمده است اشاره می کنیم.
مثال اوّل: خداوند در تشریع أحکام وضو و غسل و تیمّم فرموده است:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَ إِنْ كُنتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ
ص: 65
فرمود تو عاقبت به خیری تو از زنان پیغمبری- العیاذ بالله- در این سخنان خود گزافه گوئی کرده است؟
پس چه شده است که برخی از مفسّران اهل سنّت با این که خود همسران پیامبر صلی الله علیه و آله مانند عایشه و امّ سلمه اعتراف کرده اند که آن ها مشمول آیه تطهیر نمی باشند باز هم اصرار دارند که آیه مزبور مفهوم عامّی دارد و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله را نیز شامل می شود؟
ما از این مفسّران عالی مقام می پرسیم:
اگر آیه تطهیر مفهوم عامی دارد و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله را نیز شامل می شود، پس چرا -طبق روایاتی که خودتان در کتاب هایتان آورده اید - رسول خدا صلی الله علیه و آله به عایشه فرمود: از این جا دور شو؟ و چرا به ام سلمه فرمود از اهل بیت من فاصله بگیر؟ و چرا عبا را از دستام سلمه کشید؟ و چرا به او فرمود تو جای خود داری و یا این که فرمود تو عاقبت به .خیری
و چرا به مدّت شش یا هفت یا هشت یا نه ماه و به قولی هفده ماه - به اختلاف روایات- هر روز صبح که برای ادای نماز به مسجد می رفت بر در خانه علی و فاطمه علیها السلام می آمد و با صدای بلند می فرمود: هنگام نماز است و سپس آیه تطهیر را تلاوت می نمود؟
آیا پیامبری که خدا او را برای ابلاغ رسالتش انتخاب نموده و حضرتش را امین وحی خود قرار داده و در قرآن ناطقش در ستایش از او فرموده است:
﴿ مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَ مَا غَوَى - وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى - إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى - عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾ (1) این دوست شما (پیامبر) هرگز (از راه راست) منحرف نشده، و مقصد را گم نکرده است او هرگز از روی هوا و هوس سخن نمی گوید آن چه می گوید چیزی جز وحی ،نیست که فرشته ای سخت نیرومند (جبرئیل أمین) به وی آموخته است» با این ،حال می توان گفت که او خودسرانه و از پیش ،خود، هر روز صبح به در خانه علی و فاطمه علیهما السلام می رفت؟ و- العیاذ بالله- از روی هوا و هوس و دلخواه خود سخن می گفت و با صدای بلند اهل خانه را صدا می زد و می فرمود: هنگام نماز است اى أهل بيت ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطهيراً﴾ (2)
ص: 66
آیا همه این کارها جز برای این بود که می خواست به همسران و نزدیکان و أصحاب خود بفهماند که «آیه تطهیر» تنهای تنها منحصر به «خمسه طیّبه» و أصحاب کساء می باشد و دیگران از این موهبت الهی بهره ای ندارند؟
آری خواننده گرامی طبق روایات بی شماری که خود دانشمندان بزرگ اهل سنّت در کتاب های حدیثی و تفسیری خود آورده اند آیه تطهیر در خانه ام سلمه نازل گردید و در موقع نزول آیه تنها پنج نفر در آن خانه در زیر «کساء» قرار گرفتند و امّ سلمه نیز با آن که آیه در خانه او نازل شده بود از این اجتماع پنج نفره بیگانه بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله برای اینکه مصداق آیه را تعیین کند و افراد اهل بیت علیهم السلام را مشخص سازد دست به دعا برداشت و به پیشگاه خدا عرضه داشت: «بارالها، اینان اهل بیت علیهم السلام و بستگان خاصّ من اند».
و سپس، بعد از آن در موارد مختلف از آن جمله در حضور عایشه و امّ سلمه و خانهٔ فاطمه علیها السلام این جریان را تکرار نمود و همان چهار نفر مزبور را در زیر عبا یا پارچه خیبری قرار داد و همان گونه برایشان دعا کرد.
و به این اندازه هم اکتفا نکرد بلکه تا مدت ها هر روز صبح به در خانه علی و فاطمه علیها السلام می آمد و آیه تطهیر را با صدای بلند تلاوت می نمود و بدین ترتیب به صورت علنی و آشکار اهل بیت علیهم السلام را معرّفی می فرمود:
تا مسلمانان این عنوان الهی و آسمانی را که معرّف وجود خاندان پاک و مطهر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و زینت بخش تاریخ پر افتخار اسلام است، به دست فراموشی نسپارند.
تا همسران و پردگیان ناآراسته به سجایای انسانی و فضایل ،معنوی نتوانند از این عنوان ملکوتی به نفع خود بهره برداری نمایند.
تا دنیا بداند که آیه تطهیر دربارهٔ چه کسانی نازل شده و خداوند عالمیان چه انسان های والائی را پاک و معصوم قرار داده است.
تا همه جهانیان ،بدانند زمامداران واقعی اسلام در چه سطح عالی از شرافت و فضیلت و معنویت و طهارت و پاکی و پاکدامنی قرار دارند.
تا برخی از مفسران گرفتار و آلوده به مرض مزمن تعصب بدانند که افکار بیمارگونه و تعصب آمیز آنان هرگز بر کتاب خدا قابل تحمیل نیست.
ص: 67
و بالأخره تا افراد حق بین و حقیقت جو راهی برای نشان دادن مسیر حقیقت در دست داشته ،باشند و سنّت پاک پیامبر خدا را به عنوان بهترین ارزنده ترین و مقبول ترین شاهد و گواه صادق و عادل به حقیقت خواهان عالم ارائه دهند.
بنابراین اگر پیغمبر خدا- که درود و سلام خدا بر او و أهل بیت پاک و مطهّرش باد-بدین گونه «اهل بیت علیهم السلام را معرفی فرموده و آیه تطهیر را منحصر به خود و اهل بیتش گردانیده است چگونه می توان گفت که همسران پیامبر صلی الله علیه و آله الله نیز داخل در آیه اند و یا این که آیه تطهیر اختصاص به زنان آن حضرت دارد؟
بر اساس آیات و روایات وارده تردیدی نیست که آیه تطهیر اختصاص به أهل بيت دارد و «مقام عصمت» ویژهٔ پیامبر صلی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسنین علیهم السلام است و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله از این موهبت الهی بهره ای ندارند و این مطلب مورد اجماع و اتفاق اکثر علما و دانشمندان بزرگ اسلامی است. (1)
و چگونه می توان گفت که همسران پیامبر صلی الله علیه و آله معصوم از گناه و خطا و لغزش و اشتباه می باشند در حالی که برخی از همسران پیامبر - مانند عایشه - در طول زندگی ،خود دست به کارهایی زدند که به هیچ وجه با مقام عصمت سازگار نیست؟
چگونه می توان گفت که همسران پیامبر صلی الله علیه و آله داخل در آیه اند در حالی که خدای تعالی در سوره تحریم خطاب به عایشه و حفصه - دو تن از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله - فرموده است:
﴿و إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا﴾ (2)
«اگر شما (دو همسر پیامبر) از کار خود به سوی خدا توبه کنید (شایسته است) زیرا که دل هایتان از حق منحرف شده است».
و نیز دربارهٔ همین دو زن فرموده است:
﴿وَ إِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ ...﴾ (3)
«و اگر شما دو نفر بر ضدّ او دست به دست هم بدهید خداوند و جبرئیل و صالح
ص: 68
مؤمنان (على علیه السلام)... یاور او خواهند بود».
و چگونه می توان گفت که زنان پیامبر صلی الله علیه و آله داخل در آیه اند در صورتی که در «صحیح بخاری» از ابن عباس آمده است که گفت: «.... از عمر بن خطاب پرسیدم: آن دو زنی که جزو زنان پیغمبر بودند و بر ضد آن حضرت همدستی ،کردند چه کسانی بودند؟ گفت: عایشه و حفصه بودند.» (1)
و نیز در «صحیح بخاری» در باب خانه های همسران پیامبر صلی الله علیه و آله از نافع از ابن عمر آمده است که گفت: «رسول خدا صلی الله علیه و آله برخاست و خطبه ای ایراد نمود و به محلّ سکونت عایشه اشاره کرد و سه بار فرمود: این جا جایگاه فتنه است و از این جا شاخ شیطان بیرون می آید». (2)
و در کتاب «مودّة القربی» از عایشه روایت کرده که گفت: «رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند با من پیمان بسته است که هر کس بر ضد علی قیام کند کافر خواهد بود...» (3)
و در حدیث متواتری از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم رسیده است که روزی به همسران خود :فرمود «کدام یک از شماست که بر شتر پر مویی سوار می شود و قیام می کند و سگان «حواب» بر او پارس می کنند؟ سپس فرمود:
ای حمیراء! موظب باش که تو آن زن نباشی». (4)
و چگونه می توان گفت که زنان پیامبر صلی الله علیه و آله جزو اهل بیت به شمار می روند در حالی که عایشه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله پس از رحلت آن حضرت بر ضدّ امام زمان خود قیام کرد و جنگ «جمل» را به وجود آورد و هزاران نفر را به کشتن داد و به همهٔ فرمان های خدا و رسول بی اعتنائی کرد و سرانجام اظهار ندامت و پشیمانی نمود و در حال احتضار می گفت «جنگ جمل مانند استخوانی در گلویم مانده است ای کاش قبل از آن مرده بودم یا
ص: 69
این که اصلاً پا به جهان ننهاده بودم». (1)
آیا این اظهار ندامت و پشیمانی دلیل بر اقرار به گناه و اعتراف به مخالفت با امر خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله نیست؟
مگر خدای تعالی خطاب به زنان پیغمبر صلی الله علیه و آله نفرموده بود:
﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنْ النِّسَاءِ إِنْ اتَّقَيْتُنَّ ...﴾ (2)
ای همسران پیامبر! شما همچون زنان دیگر (معمولی) نیستید، اگر تقوا پیشه کنید...»
مگر خدای تعالی به آن ها دستور نداده بود که ﴿وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الأُولَى وَ أَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَ آتِينَ الزَّكَاةَ وَ أَطِعْنَ الله وَ رَسُولَهُ...﴾ (3)
در خانه های خود بمانید و همچون زنان دوران جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید... و از فرمان خدا و رسولش اطاعت نمائید.
مگر خدای تعالی به آن ها هشدار نداده بود که:
﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ ...﴾ (4)
«ای همسران پیامبر! هر کدام از شما گناه آشکاری را مرتکب شود عذاب او دو چندان خواهد بود....»
مگر پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله به ویژه به عایشه نفرموده بود: «یا حمیراء ! کانّی بک تنبحک کلاب ،الحوأب تقاتلين عليّاً و أنت له ظالمه: ای ،عایشه گوئی به چشم خود می بینم که سگان «حوأب» بر تو پارس می کنند و تو با علی می جنگی در حالی که نسبت به او ستمکار خواهی بود» (5)
پس چرا عایشه با همه این فرمان ها و هشدارها مخالفت ورزید و به جنگ امیرمؤمنان علیه السلام رفت و عدّه زیادی از مسلمانان را به کشتن داد؟
آیا با آن همه توصیه و تأکید خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله در وجوب اطاعت و فرمانبرداری از خدا
2. سورة أحزاب، آیه 32 4 سورة أحزاب، آیه 30
ص: 70
رسول، باز هم می توان گفت که زنان پیغمبر صلی الله علیه و آله جزؤ اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله محسوب می شوند و خداوند رجس و پلیدی را از همۀ ایشان زدوده و آن ها را پاک و پاکیزه و مطهّر گردانیده است؟!
از همۀ این ها گذشته چگونه میتوان گفت که همسران پیامبر صلی الله علیه و آله از اهل بیت آن حضرت به شمار می روند در حالی که طبق حدیث مستفیض و متواتری که شیعه و سنّی از آن حضرت نقل کرده اند پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم اهل بیت خود را همتراز قرآن و یکی از دو یادگار گران بهای خود قرار داده و تمسّک به ایشان را همچون تمسّک به قرآن فرض و واجب شمرده و فرموده است: قرآن و اهل بیت علیهم السلام تا روز قیامت و زمانی که در کنار حوض کوثر بر من وارد ،شوند از یکدیگر جدا نمی شوند؟
از آن چه تا بدین جا در رابطه با «آیه تطهیر» بیان ،نمودیم برای هر انسان هوشمند منصف و با ،ایمان بسان آفتاب نیمروز واضح و آشکار می شود که آیه مزبور تنها اختصاص به «اهل بیت» و افراد خاصّی از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله دارد ، و كلمه «أهل البيت» هم از ألقاب خاص همان مجتمعين در زیر «کساء» است و این کلمه با پنج تن «آل عبا» و یا «أصحاب کساء» هیچ فرقی ندارد.
پس تردیدی نیست که: آیات بیانیّه - یعنی: آیات مربوط به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله برای توجّه دادن زنان پیامبر صلی الله علیه و آله به وظایف خانه داری و عدم مداخله در امور سیاسی و کشورداری و موقعیت خطیر آن هاست که وظیفهٔ خود را تشخیص دهند و احترام پیامبر خدا را نگه دارند و از اوامر خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله اطاعت کنند و خود را در معرض خطا و گناه قرار ،ندهند و بدانند که مصون از لغزش و اشتباه نیستند و اگر خلاف و گناهی را مرتکب شوند به دلیل وابستگی به پیامبر صلی الله علیه و آله عذاب آن ها دو چندان خواهد بود.
و امّا آیه تطهیر برای معرفی انسان هایی والا و ارجمند و برگزیده و اثبات مقام عصمت و بیان زعامت و رهبری اهل بیت است. و لذا می بینیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله در «حجّة الوداع» در مراسم تاریخی روز «غدیر خم» در آن گرمای طاقت فرسا بپا می خیزد و در برابر انبوه جمعیت و بیش از صد هزار نفر از حاجیان خانه خدا به ایراد خطبه می پردازد و خطاب به حاضران می فرماید: ﴿إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ
ص: 71
وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی....﴾ (1)
با توجّه به آن چه گذشت جای هیچ شکّ و تردید برای هیچ انسان عاقل و خردمند باقی نمی ماند که «آیه تطهیر» دلیل روشنی بر «عصمت اهل بیت» است و آن چه را که برخی از علمای اهل سنت در رابطه با تفسیر آیه مزبور اظهار داشته اند، جز تفسیر به رأى و اجتهاد در برابر ،نصّ و تحکّم و زورگوئی و فرار از حقیقت چیز دیگری نیست.
از جمله آیاتی که در فضائل خاندان پاک و مطهّر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شده و امتیاز آنان را بر سایر مردمان به اثبات می رساند آیه مبارکه «مباهله» (2) است که خدای تعالی خطاب به رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:
﴿ فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنْ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ (3)
«هرگاه بعد از آن علم و یقینی که (درباره عیسی بن مریم علیه السلام) به تو رسید، هر کس با تو احتجاج ،کند بگو: بیائید ما فرزندان خود را دعوت کنیم شما هم فرزندان خود را ما زنان خویش را دعوت می کنیم شما هم زنان خود را ما از نفوس و خودهایمان دعوت می کنیم شما هم از نفوس و خودهایتان آن گاه به درگاه خدا تضرّع و زاری کنیم (و به یکدیگر نفرین نمائیم) و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم».
داستان مباهله یکی از پربارترین فضایل خاندان پاک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که بر منقبت ،نوینی از ورع و تقوای بی شائبه و بی نظیر امیر المؤمنین علیه السلام و فرزندانش حسن و حسین علیهما السلام و همسرش فاطمه أطهر علیها السلام حکایت می کند زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد اجابت دعای خود از آنان کمک گرفت که وقتی حضرتش دعا می کند آن ها آمین بگویند
ص: 72
تا دعاء آن حضرت به هدف اجابت مقرون گردد.
مفسران و محدّثان شیعه و اهل سنّت عموماً تصریح کرده اند که آیه مباهله در شأن اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تنها کسانی را که به همراه خود به میعادگاه برده است فرزندانش حسن و حسین علیهما السلام و دخترش فاطمه زهرا علیها السلام و علی بن أبي طالب علیه السلام بوده است ،بنابراین منظور از «أبناءنا» در آیه شریفه منحصر به دو فرزندش حسن و حسین علیهما السلام است همان گونه که منظور از «نساءنا» فاطمه علیها السلام، و منظور از «أنفسنا» تنها علی علیه السلام بوده است.
در این زمینه روایات بسیار زیادی در منابع حدیثی و تفسیری شیعه و اهل سنّت وارد شده که ما برای اثبات این فضیلت بزرگ قرآنی که از امتیازات خاص أهل بيت علیهم السلام است، تنها به ذکر چند حدیث که در منابع مهم و معتبر اهل سنّت آمده است بسنده می کنیم.
1- مسلم در کتاب «صحیح» خود از عامر بن سعد بن ابی وقّاص روایت کرده که گفت: «معاویه به «سعد» دستور داد و گفت تو چرا نسبت به ابو تراب ناسزا نمی گوئی؛ :گفت مادامی که به یاد می آورم سه فضیلتی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره او فرموده است دشنامش نمی دهم سه فضیلتی که اگر یکی از آن ها را دربارهٔ من فرموده بود از شتران سرخ مو در نظر من بیشتر ارزش داشت.
اوّل این که: از آن حضرت ،شنیدم هنگامی که در یکی از جنگ ها علی علیه السلام را به جانشینی خود برگزیده و علیه السلام عرضه داشت: یا رسول الله! آیا مرا در میان زنان و کودکان جانشین خود قرار می دهی؟ در پاسخ او فرمود: آیا خشنود نیستی از این که منزلت تو نسبت به من همانند منزلت هارون نسبت به موسی باشد با این تفاوت که بعد از من پیغمبری نخواهد آمد.
دوّم این که: در جنگ خیبر از آن حضرت شنیدم که فرمود: فردا پرچم را به دست مردی می دهم که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش هم او را دوست می!دارند از شنیدن این سخن همهٔ ما گردن کشیدیم و در انتظار آن بودیم که شاید آن مرد ما ،باشیم ولی ناگهان رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: علی علیه السلام را نزدم حاضر کنید پس علی علیه السلام را به حضور آن جناب آوردند در حالی که چشم درد داشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله آب دهان مبارك خود را در چشم او انداخت و پرچم را به دست او داد و خداوند قلعهٔ خیبر را
ص: 73
به دست او گشود.
و سوّم این که: وقتی آیه مباهله ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ...﴾ (1) نازل گردید رسول خدا صلی الله علیه و آله علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را به حضور طلبید و فرمود: بار پروردگارا! اینان أهل بيت من اند». (2)
این روایت را علاوه بر ،مسلم عدّه زیادی از دانشمندان بزرگ اهل سنت مانند ،ترمذى امام احمد حنبل، محب الدين ،طبری، ابن جریر طبری ،ثعلبی فخر رازی، ابن مغازلی ،شافعی حاکم نیشابوری جلال الدین سیوطی و برخی دیگر از اعلام اهل سنت - به صورت مختصر یا مفصّل - در کتاب های خود آورده اند و سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» در ذیل آیه مباهله در سوره آل ،عمران اظهار داشته است که این حدیث را ابن منذر و حاکم نیشابوری و بیهقی در کتاب «سنن» از سعد بن أبي وقاص، نقل کرده اند. (3)
2- ابن جریر طبری در تفسیر «جامع البیان» در ذیل آیه شریفه ﴿نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ﴾ به سند خود از «زید بن علی» روایت کرده که :گفت مصداق این آیه مبارکه پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله، علی ،فاطمه حسن و حسین علیهم السلام است. (4)
3- همچنین ،طبری به سند ،خود از «ابن زید» روایت کرده است که: محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله عرضه داشتند: یا رسول الله! هرگاه مقرّر شود که با نصارا مباهله فرمائید همراه چه کسانی به مباهله اقدام خواهید نمود و منظور شما از «أبناءنا و أبناءكم» چه کسانی می باشند؟ فرمود: حسن و حسین (5)
4- و نیز طبری در یک حدیث دیگر به سند خود از «سدّی» روایت کرده که گفت:
ص: 74
هنگامی که آیه ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنْ الْعِلْم...﴾، (1) نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله دست حسنین و فاطمه علیهم السلام را گرفت و به علی علیه السلام فرمود: تو هم به متابعت از ما حرکت کن و به این ترتیب به مباهله اقدام نمود بر خلاف انتظار نصارا به مباهله اقدام نکردند و گفتند: بیم آن داریم که این شخص پیغمبر باشد و شکّی نیست که نفرین ،پیغمبر غیر از نفرین مردم عادی می باشد و برای همین بود که از اقدام به مباهله خودداری نمودند رسول خدا صلی الله علیه و آله که به امتناع آنان از مباهله آگاه گردید، فرمود: چه خوب شد که برای مباهله حاضر نشدند و اگر به مباهله بر می خاستند همگان طعمه آتش الهی قرار می گرفتند. (2)
5- «زمخشری» در کتاب «الکشّاف فی تفسیر القرآن» در تفسیر آیه مباهله می گوید:
«هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله نصاری را به مباهله فرا ،خواند گفتند: اجازه بده تا برگردیم و در این باره بیندیشیم چون بین آن ها اختلاف نظر پیش آمد، به «عاقب» که صاحب نظر آنان بود گفتند ای بندهٔ مسیح نظر تو در این باره چیست؟ گفت: ای گروه نصاری به خدا سوگند که محمّد پیامبر و رسول خداست و سخن فیصله دهنده در رابطه با پیامبر صلی الله علیه و آله شما آورده است به خدا سوگند هر قومی با پیامبری مباهله نمود بزرگ سالان آن قوم زنده نماندند و خردسالانشان رشد نکردند. شما هم اگر مباهله ،کنید، قطعاً نابود خواهید شد اگر می خواهید بر دین خود باقی بمانید با این مرد خداحافظی کنید و برگردید
از این رو، نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و دیدند که آن حضرت «حسین» را در آغوش دارد و دست «حسن» را گرفته است و «فاطمه» از پشت سر او می آید و «علی» از پشت سر آن دو حرکت می کند و رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن ها می گوید: هرگاه من دعا کردم شما آمین بگویید.
در این حال اسقف «نجران» به نصارا :گفت ای گروه نصارا من چهره هایی را می بینم که اگر خدا بخواهد کوهی را از جای بر کند به وسیلهٔ آن ها کوه را از جای خود بر می کند پس مباهله نکنید که نابود می شوید و تا روز ،قیامت هیچ نصرانی بر روی
ص: 75
زمین باقی نمی ماند.
از این رو نصارا خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و آله الا گفتند: ای ،ابا القاسم نظر ما این است که نه با تو مباهله کنیم و نه بر دین تو اقرار نماییم بلکه بر دین خود باقی می مانیم حضرت فرمود اکنون که از مباهله امتناع ،دارید اسلام ،بیاورید که هر چه به سود و زیان مسلمانان است برای شما خواهد بود ولی نصارا نپذیرفتند.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در این ،صورت من با شما می جنگم نصارا گفتند: ما توانایی جنگ با عرب را ،نداریم ولی با تو به این صورت مصالحه می کنیم که شما بر ما حمله نکنید و ما را نترسانید و از دین خودمان بر نگردانید و در برابر آن ما در هر سال 2000 لباس کامل به شما بدهیم 1000 لباس کامل در 1 لباس کامل در ماه «صفر» و 1000 لباس کامل در ماه «رجب» و نیز 30 دست زره آهنین جنگی به شما تحویل دهیم.
حضرت بر این قرارداد با آنان مصالحه نمود و فرمود: سوگند به خدایی که جانم در قبضه قدرت اوست نابودی بر أهل «نجران» سایه افکنده بود؛ زیرا اگر حاضر به مباهله و ملاعنه می،شدند مسخ گردیده و به صورت میمون و خوک در می آمدند و وادی «نجران» از آتش شعله ور می شد و آنان را می سوزاند و خداوند «نجران» و همهٔ ساکنان آن حتی پرندگان بالای درختان را نابود می ساخت و یک سال نمی گذشت مگر این که همهٔ نصارا از بین می رفتند.
«عایشه» می گوید: «رسول خدا» صلی الله علیه و آله از منزل بیرون آمد در حالی که عبایی منقوش که از موی سیاه بافته شده بود بر دوش افکنده بود سپس حسن آمد رسول خدا او را در زیر عبا برد سپس حسین آمد و حضرت او را نیز در زیر عبا برد سپس فاطمه و بعد علی آمدند، آن گاه پیامبر فرمود: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (1) ( همانا خداوند اراده فرموده است که پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و چنان که شایسته است شما را پاکیزه گرداند).
،زمخشری در ادامه گفتار خود بعد از حدیث عایشه می گوید:
«اگر گفته شود که فراخواندن نصارا توسط آن حضرت برای مباهله به این منظور بوده است که روشن شود او دروغ می گوید یا ،دشمنش و این امر تنها به او و کسی که او
ص: 76
را دروغگو می پندارد ربط و اختصاص دارد و بنابراین منظور از آوردن فرزندان و زنان چه بوده است؟
می گوییم: اتّفاقاً آوردن فرزندان و زنان بیشتر بر اعتماد آن حضرت به خویشتن و یقین به راستگویی خود دلالت دارد زیرا بیانگر آن است که آن حضرت جرأت کرده و عزیزان و جگر گوشگان و محبوب ترین مردم در نزد خود را برای مباهله حاضر ساخته و تنها بر حضور خود و اعتمادش بر دروغگویی دشمنش بسنده نکرده بلکه خواسته است در صورت ،مباهله خداوند او را همراه با دوستان و عزیزانش به کلّی ریشه کن سازد.
علّت ذکر خصوص فرزندان و زنان در آیه شریفه آن است که اینان عزیزترین و محبوب ترین افراد خانواده .هستند از این رو انسان پیشاروی و برای دفاع از آن ها به جنگ اقدام می کند و در دفاع از آن ها جان خود را فدا می نماید و به همین دلیل «عرب» زنان و فرزندان خود را در جنگ ها پیشاروی خود روانه می کردند تا به واسطه وجود آن ها از جنگ نگریزند و کسانی را که در حمایت از آنان روح خود را فدا می کردند «حامیان حق» می گفتند
دلیل این که فرزندان و زنان در آیه شریفه پیش از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ذکر شده، آن است که جایگاه لطیف و قرب و منزلت آنان را گوشزد نموده و اعلام کند که آنان بر جان ها مقدّم اند و این نکته بیانگر فضیلت اصحاب کساء علیهم السلام است به گونه ای که هیچ دلیلی قوی تر از آن - بر فضیلت و بلند پایگی آنان - نمی توان یافت و نیز این آیه دلیل روشن و برهان آشکار بر صحّت نبوّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است؛ زیرا هیچ کس - خواه از موافقان دین اسلام یا مخالفان آن - نقل نکرده اند که نصارا در صدد پاسخ بر آمده باشند». (1)
آن چه تا بدین جا آوردیم داستان مباهله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با نصارای نجران بود که بطور خلاصه آن را از منابع مهم و معتبر حدیثی و تفسیری اهل سنّت نقل نمودیم و از هیچ یک از منابع و مدارک شیعه و روایاتی که از طرق ایشان رسیده است سخنی به
ص: 77
میان نیاوردیم تا حجّت بر أهل عناد و مخالفان تمام شود و گواهی روایات مخالفان بر اثبات فضایل اختصاصی اهل بیت علیهم السلام بر طالبان حق و حقیقت رساتر و آشکارتر باشد. (1)
أحاديث «مباهله» از احادیث بسیار مشهور و متواتری است که عدّه زیادی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت آن ها را در کتاب های خود نقل نموده و گروهی از آنان نیز به صحّت روایات مزبور گواهی داده اند که برای اثبات این موضوع به سخنان برخی از ایشان اشاره می کنیم از آن جمله:
أبوعيسى، محمّد بن عیسای ،ترمذی در کتاب صحیح ،خود موسوم به «سنن»، حدیث مباهله را از «عامر بن سعد» نقل نموده و آن گاه در پایان آن به صحّت حدیث مزبور گواهی داده و اظهار داشته است که این ،حدیث از أحاديث «حَسَن» و صحيح است. (2)
و حاکم نیشابوری در این باره می گوید:
اخبار متواتر در تفاسیر از ابن عباس و دیگران روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز مباهله دست علی و حسن و حسین علیهم السلام را گرفته و فاطمه علیها السلام را پشت سر خود قرار .داد آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این ها فرزندان ما و نفس های ما و زنان ما هستند شما نیز نفس ها و فرزندان و زنان خود را بیاورید تا آن گاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.» (3)
و أبوبكر جصاص در كتاب «أحکام القرآن» می گوید:
.1. برای اطلاع کامل از جریان مباهله و روایاتی که در این رابطه در کتب شیعه و اهل سنت آمده است، به منابع حدیثی و تفسیری هر دو گروه مانند:
ص: 78
«راویان تاریخ و ناقلان آثار هیچ اختلافی ندارند بر این که پیامبر صلی الله علیه و آله دست حسن و حسین و علی و فاطمه «رضی الله عنهم» را گرفت و نصارایی را که با آن حضرت به محاجه برخاسته ،بودند به مباهله دعوت نمود.» (1)
و ابن طلحه شافعی در کتاب «مطالب السئول» گوید:
«راویان اخبار و ناقلان آثار که موثق و مورد اعتمادند روایت کرده اند: هنگامی که آیه مباهله نازل گردید رسول خدا صلی الله علیه و آله نجرانیان را به مباهله دعوت نمود... و چون خواست با آنان مباهله ،نماید فردا صبح در حالی که حسین را در آغوش گرفته و دست حسن در دست داشت و فاطمه پشت سر آن حضرت و علی از پشت سر آن دو حرکت می کرد و حضرتش می فرمود: اینان اهل (بیت) من،اند به سوی محل مباهله خارج گردید... (2)
و ابن أثیر جزری نیز حدیث مزبور را در تاریخ کامل خود به طور ارسال مسلّم نقل نموده و در کتاب «جامع الاصول» نیز آن را از مسلّمات حدیثی به شمار آورده و بدون کم ترین اعتراضی حدیث را به نقل از مسلم و ترمذی از سعد بن أبي وقاص، روایت کرده است. (3)
همان گونه که اشاره کردیم مفسّران اجماع کرده اند که مقصود از «أبناءنا» در آیهٔ مباهله حسن و حسین علیهما السلام و مقصود از «أنفسنا» علی علیه السلام و منظور از «نساءنا» فاطمه زهرا علیها السلام است.
خدای تعالی در این ،آیه علی علیه السلام را به عنوان نفس رسول خدا صلی الله علیه و آله معرفی فرموده است و تردیدی نیست که مقصود ،از ،آن مساوات در فضایل و کمالات معنوی است و این آیه بهترین دلیل بر علو شأن و رفعت مقام امیر المؤمنین علیه السلام است زیرا از طرفی به مساوات و برابری آن حضرت در فضایل و کمالات نفسانی با رسول خدا صلی الله علیه و آله حکم
ص: 79
گردیده است و از طرف دیگر مقام و منزلت والای حضرتش به حدی رسیده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و به هنگام مباهله با نصارای نجران از دعای او کمک گرفته و او را در اجابت دعای خود شریک و سهیم دانسته است.
در این رابطه در روایات مکتب اهل بیت علیهم السلام آمده است:
«روزی «مأمون» (خلیفه عباسی) خدمت علی بن موسی الرضا علیه السلام عرضه داشت: مرا از بزرگ ترین فضیلت امیر المؤمنین علیه السلام که قرآن کریم بر آن دلالت دارد خبر ده :فرمود فضیلت آن حضرت در آیه مباهله است که خدای تعالی فرموده است ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنْ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ (1) زمانی که این آیه شریفه نازل گردید رسول خدا صلی الله علیه و آله امام حسن و امام حسین علیهما السلام را که دو فرزند او به حساب می آمدند دعوت ،نمود و نیز فاطمه علیها السلام را که در این رابطه در موضع «نساء» قرار داشت دعوت ،نمود و همچنین امیر المؤمنین علیه السلام را که به حکم خداوند به منزله نفس و جان او به حساب می آمد دعوت نمود و معلوم و مسلّم است که احدی از خلق خدا أفضل و گرامی تر از وجود رسول خدا صلی الله علیه و آله نیست ،پس از آن جا که علی علیه اللام (در کلام خدا) نفس رسول خدا صلی الله علیه و آله معرفی گردیده است لازمه اش آن است که - به حکم خدای تعالی - کسی أفضل و برتر از کسی که نفس رسول خدا صلی الله علیه و آله است (یعنی برتر از امیر المؤمنین علیه السلام) نباشد
مأمون گفت: مگر نه این است که خدای تعالی کلمهٔ «أبناء» یعنی «پسران» را به لفظ جمع ذکر فرموده است و حال آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله تنها دو پسر خود را دعوت نموده است؟ و مگر نه این است که خداوند کلمهٔ «نساء» را به لفظ جمع یعنی «زن ها» ذکر نموده و حال آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله تنها دختر خود را دعوت نموده است، پس چرا جایز نباشد که مقصود از «نفس پیغمبر» در واقع خودِ آن حضرت باشد نه دیگری غیر از او؟ بنابراین برای امیر المؤمنین علیه السلام فضیلتی که ذکر نمودی وجود ندارد!
امام رضا علیه السلام در جواب او فرمود: ای امیر مؤمنان آن چه را که تو گفتی درست نیست به دلیل این که - طبق معمول و متعارف - دعوت ،کننده دیگری را دعوت می کند
ص: 80
همان گونه که فرمان دهنده به شخص دیگری فرمان می دهد و هرگز صحیح نیست که کسی در حقیقت خود را دعوت نماید همچنان که صحیح نیست در حقیقت به شخص خودش فرمان دهد.
پس وقتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله کس دیگری را برای مباهله دعوت ننموده است، ثابت می شود که او نفس پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم است که مورد اراده خدای تعالی بوده و خداوند در قرآن کریم به این موضوع -که وی همان نفس رسول خدا صلی الله علیه و آله است - حکم فرموده است. مأمون گفت: هرگاه جواب چنین باشد سؤالی که من کردم باطل است.» (1)
در همین رابطه «فخرالدین رازی» نیز در تفسیر کبیر خود در ذیل آیه مباهله می گوید:
«در شهر ری شخصی بود بنام «محمود بن حسن حمصی» (2) که معلّم شیعه دوازده امامی بود و گمانش بر این بود که علی علیه السلام از همه انبیاء الهی به جز حضرت محمّد صلی الله علیه و آله أفضل و برتر است.
او می گفت: دلیل بر این مدعا قول خدای تعالی است که در آیه مباهله فرموده است «و أنفسنا و أنفسكم» زیرا: مراد از «أنفسنا» خود پیامبر صلى الله عليه و سلم ،نیست، به جهت آن که انسان خودش را دعوت به آمری نمی کند بلکه مراد از «أنفسنا» شخص دیگری غیر از رسول خداست و علما اجماع کرده اند که آن ،غیر کسی جز علیّ بن أبی طالب علیه السلام نبوده است. پس آیه شریفه دلالت دارد بر این که نفس علی علیه السلام همان نفس پیغمبر صلی الله علیه و آله است. نه این که نفس ،علی حقیقتاً عین نفس پیامبر صلی الله علیه و آله است بلکه مراد از آیه آن است که نفس علی علیه السلام مثل نفس پیامبر صلی الله علیه و آله است و این معنا اقتضا دارد که علی علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه و آله در تمام فضایل و کمالات مساوی باشد از این عموم مساوات تنها نبوت استثنا می شود... بنابراین با توجه به این که پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم - به دلیل اجماع و روایات – أفضل از همهٔ أنبیاء الهی بوده است، پس لازمه مساوات علی علیه السلام با پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم این است که آن
ص: 81
حضرت نیز افضل و برتر از سایر انبیاء باشد» (1)
قاضی عضدالدین ایجی نیز در «شرح مواقف» می گوید:
«... مراد از «أنفسنا» در آیه شریفه خود پیامبر نیست زیرا انسان خودش را دعوت نمی کند بلکه مراد از آن علی علیه السلام است و أخبار صحیح و روایات ثابته در نزد أهل نقل دلالت دارد بر این که پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را برای این مقام دعوت نمود و به طور مسلّم نفس على حقیقتاً همان نفس پیامبر صلی الله علیه و آله ، نیست بلکه مراد و مقصود، مساوات در فضل و کمال ،است و در این میان تنها فضیلت نبوت استثنا می شود و «أنفسنا» در بقيّة كمالات حجّت است پس علی علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه و آله در هر فضیلتی به جز مسأله نبوت مساوی و برابر است.
نتیجه این که علی علیه السلام از همهٔ امّت أفضل و برتر است. (2)
و علّامه حلّى «رحمة الله علیه» از دانشمندان مکتب اهل بیت علیهم السلام نیز در «شرح و تجرید» می فرماید:
«کلمهٔ «أنفس» در آیه شریفه اشاره به علی علیه السلام است و ممکن نیست که گفته شود: نفس پیامبر و علی علیهما السلام هر دوی آن ها یک نفس است پس تنها یک احتمال باقی می ماند و آن این که: مراد از آیه مساوات پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام در فضایل و کمالات است، و شکی نیست که رسول خدا صلی الله علیه و آله أفضل و برتر از همهٔ مردم بود، پس علی علیه السلام نیز چنین است». (3)
بنابراین آیه مباهله و روایاتی که در ذیل آن آمده است فضیلت بسیار بزرگی برای أهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به شمار می رود که در رأس آن امیر المؤمنین علیه السلام قرار گرفته و بدون هیچ شکّ و شبهه بر افضلیّت آن حضرت بر همۀ انبیاء گذشته و تمام صحابه دلالت دارد و مساوات و برابری آن حضرت را با رسول خدا در تمام فضایل و کمالات - به جز مسأله نبوت - به اثبات می رساند زیرا: به اجماع امّت و روایات وارده، شکی نیست که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر همه انبیاء الهی برتری داشته و مطابق برخی از روایات که
ص: 82
در صحیح بخاری و مسلم آمده است حضرتش فرموده است:
«أنا سيّد النّاس» (1) و فرموده است «أنا سیّد وُلد آدم» (2)
بر این اساس از آن جا که علی علیه السلام در آیه شریفه مباهله به منزله نفس رسول خدا صلی الله علیه و آله معرّفی گردیده است تردیدی نیست که آن حضرت نیز همچون خود پیامبر صلی الله علیه و آله از همه أنبياء الهى أفضل و برتر است و از این رو، دلالت آیه بر امامت و خلافت امير المؤمنین علیه السلام بسیار واضح و روشن است و با توجه به این که «امام» باید «أفضل» و برتر از همه امّت ،باشد شکّی نیست که هیچ کس بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله به مقام جانشینی ،او شایسته تر و سزاوارتر از کسی که به منزله جان او بوده است نخواهد بود.
با آن که بسیاری از مفسران و محدثان بزرگ اهل سنّت روایات مباهله را در جوامع حدیثی و تفسیری خود از راویان موّثق و مورد اعتماد خویش نقل کرده اند و عدّه ای از شخصیّت های سرشناس و بزرگان ایشان هم به صحّت و تواتر احادیث مزبور گواهی داده اند با این همه برخی از متعصبان و مغرضان ایشان - به ویژه برخی از متأخرین - که میانهٔ خوبی با اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نداشته و یا از شناخت مقام والای آن برگزیدگان خدا عاجز و ناتوان بوده اند از آن جا که دیده اند روایات مزبور از حقایق مسلّم تاریخ اسلام و فضایل برجسته اهل بیت علیهم السلام به شمار می رود و بر افضلیّت و برتری امير المؤمنین علیه السلام بر همه ،صحابه و مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام به طور واضح و روشن دلالت دارد از این رو در صدد بر آمده اند تا با تحریف روایات مباهله و ایجاد شک و ،تردید و سخنان لغو و بیهوده چهرهٔ این روایات را خراب نموده و یا به طور کلی آن ها را مورد رد و انکار قرار دهند و بدین وسیله از گسترش فزایندهٔ این فضیلت بزرگ قرآنی جلوگیری نمایند.
اینک به نمونه هایی از این تحریفات که در مصادر مکتب خلفا و کتب مشهور آن ها
ص: 83
آمده است اشاره می کنیم.
گر چه داستان مباهله و چگونگی ،آن دلیل روشنی بر صحّت نبوّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و حقانیّت اسلام و غلبه آن بر سایر ادیان محسوب می شود و زمخشری نیز در تفسیر خود در ذیل آیه مباهله به این نکته اشاره کرده است ولی افرادی همچون «ابن هشام» در کتاب سیرۀ خود و ذهبی در تاریخ ،خویش حتی اصل این جریان را هم نقل نکرده اند.
برخی از دانشمندان اهل سنّت به جریان مباهله و أصل محاجّه رسول خدا صلی الله علیه و آله با نصارای نجران اشاره کرده اند ولی هیچ سخنی از خروج آن حضرت با اهل بیتش برای مباهله به میان نیاورده اند. از آن جمله:
بخاری در کتاب مغازی تحت عنوان «قصّهٔ أهل نجران» از حذیفه نقل کرده که :گفت «عاقب و سیّد» دو نفر از أهل نجران خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شدند تا با آن حضرت ملاعنه ،کنند یکی از آن دو به دیگری :گفت این کار را نکن به خدا سوگند! اگر او پیغمبر باشد و ما با او ملاعنه کنیم نه ما رستگار می شویم و نه نسل ما بعد از ما باقی می مانند از این رو به پیامبر صلی الله علیه و آله گفتند: آن چه را که از ما خواستی به تو عطا می کنیم...(1)
ملاحظه می کنید که چگونه بخاری با زیرکی خاصی به اصل داستان اشاره کرده ولی هیچ گونه سخنی از آوردن «اهل بیت» برای مباهله به میان نیاورده است.
برخی دیگر از علمای اهل سنت داستان مباهله را با تفصیل نقل کرده اند ولی ذکری از نام علی علیه السلام به میان نیاورده اند از جمله:
ص: 84
بلاذری می گوید: «...رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه را بر آن دو نفر قرائت نمود، آن گاه آنان را دعوت به مباهله کرد و دست فاطمه و حسن و حسین را گرفت یکی از آن دو نفر به دیگری :گفت از کوه بالا برو و با او مباهله نکن...» (1)
ابن قیّم جوزیّه نیز در کتاب «زاد المعاد» تحت عنوان «قدوم وفد نجران» قصّه را این گونه نقل می کند: «فردا صبح که شد بعد از اعلان ،خبر رسول خدا صلی الله علیه و آله حسن و حسین - رضی الله عنهما - را در بغل گرفته و فاطمه - رضی الله عنها- نیز در پشت سر رسول خدا صلی الله علیه و آله در حرکت بود و همگی برای مباهله بیرون آمدند.» (2)
ابن کثیر شامی نیز در کتاب تاریخ و تفسیر ،خود داستان مباهله را به همین گونه ناقص و بدون ذکر نام علی علیه السلام نقل کرده است! (3)
برخی دیگر داستان مباهله را به تفصیل نقل کرده اند ولی نام علی علیه السلام را حذف کرده و به جای آن «ناس من أصحابه» را آورده اند.
ابن شبّه از شعبی نقل کرده است که هیئت نصارای نجران خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شده عرض کردند: ما را از عیسی خبر ده... آن گاه می گوید: فردا صبح که شد رسول خدا صلی الله علیه و آله حسن و حسین و فاطمه و برخی از اصحابش را برای مباهله همراه خود آورد...» (4)
برخی دیگر از علمای اهل سنّت با توجّه به صحّت و شهرت حدیث مباهله در صدد تحریف حديث مزبور بر آمده و برای بی اعتبار ساختن آن عایشه و حفصه را بر آن افزوده اند، از جمله:
حلبی در کتاب «سیره حلبیّه» با آن که خود حدیث مزبور را مطابق قول مشهور نقل می کند که «پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فردا صبح که شد برای مباهله بیرون آمد و حسن و حسین و
ص: 85
فاطمه و على - رضى الله عنهم - همراه حضرتش بودند و آن حضرت می فرمود: پروردگارا! اینان اهل بیت من اند» با این همه: بلا فاصله بعد از نقل این حدیث می گوید:
و از «عمر» روایت شده که گفته :است به خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کردم: اگر بخواهید با نصارا ملاعنه کنید دست چه کسانی را خواهید گرفت؟ فرمود: دست علی و فاطمه و حسن و حسین و عایشه و حفصه را خواهم گرفت....» (1)
شگفت انگیزتر از همه آن ها که گفتیم این که: برخی دیگر از علمای اهل سنّت نام فاطمه زهرا علیها السلام را از حدیث مباهله حذف کرده و به جای آن نام ابی بکر و عمر و عثمان و فرزندانشان را ذکر کرده اند!!!
در این رابطه علامه ،آلوسی در تفسیر آیه مباهله از ابن عساکر نقل کرده است: هنگامی که آیه مباهله نازل گردید رسول خدا صلی الله علیه و آله أبوبکر و عمر و عثمان و علی و فرزندانشان را برای مباهله آورد.
ولی علامه آلوسی - که گویا شهرت و تواتر روایات مباهله و اعتراف دانشمندان بزرگ اهل سنت را در این باره ملاحظه نموده و دیده است که در این روایات هیچ راهی برای ورود دیگران وجود ،ندارد از این رو جانب احتیاط را رعایت کرده - پس از نقل حدیث یاد شده از ابن عساکر می گوید: «این حدیث خلاف چیزی است که جمهور أهل سنّت آن را روایت کرده اند» (2)
این ها نهایت سعی و تلاش برخی از دانشمندان متعصب أهل سنّت در تحریف حقیقت و کتمان فضیلت بی شائبه اهل بیت علیهم السلام است که هیچ دلیلی جز بی منطقی و دشمنی با «أهل بیت» را ندارد و پر واضح است که همۀ این کارها از تلاش های بیهوده طرفداران بنی امیّه و برخی از افراد متعصّب و خوارج و نواصب است که به قصد کتمان فضایل اختصاصی اهل بیت علیهم السلام انجام داده اند.
ص: 86
و اینک بنگرید که مفسّری از اهل سنّت چگونه در این باره دُرافشانی می کند، و همه معتقدات شیعه و سنّی را به باد انتقاد و مسخره می گیرد و به تمام روایات وارده که از طرق فریقین روایت شده ،است پشت پا می زند و در این رابطه از هیچ گونه تهمت و افترائی نسبت به شیعه دریغ نمی ورزد و حتّی نسبت به شخصیت های بزرگ اسلامی از محدّثان و مفسّران و علمای برجستهٔ خودشان - البته بدون این که از کسی نام ببرد - اهانت می کند و بر خلاف تمام موازین عقلی و علمی و ،ایمانی طبق هوای نفس و دلخواه ،خود قلم فرسائی می نماید و هیچ باکی هم ندارد که چه می گوید و چه می نویسد.
نویسندهٔ تفسیر «المنار» در ذیل آیه «مباهله» می نویسد:
«روایات همه اتّفاق دارند بر این که رسول خدا صلی الله علیه و آله برای مباهله علی و فاطمه و دو فرزند فاطمه را انتخاب کرده و کلمهٔ «نساء نا» را حمل بر فاطمه علیها السلام به تنهایی و کلمه «أنفسنا» را بر علی علیه السلام به تنهایی حمل نموده است.
مصادر این روایات همه و همه علمای شیعه می باشند و همه ما می دانیم که منظور «شیعه» از این عمل چه بوده است آن ها بعد از جعل آن روایات تا آن جا که توانستند کوشیدند تا آن را در بین مسلمانان ترویج کنند و به حدّی در این کار موفق شدند که حتّی توانستند آن را در بین اهل سنّت رواجش دهند.
ولى جعل کنندگان این احادیث خوب نتوانستند قصّه جعلی خود را که همان مضمون روایات جعلی و ساختگی است با آیه مباهله تطبیق دهند برای این که در آیه شریفه کلمهٔ «نساءنا» آمده و این کلمه «جمع» است و هیچ عربی این کلمه را در مورد یک زن اطلاق نمی کند آن هم زنی که دختر خود گوینده ،باشد، آن هم گوینده ای که خود زنان متعدد دارد عرب از سخن چنین گویندهای وقتی که بگوید «زنان ما» دختر آن گوینده به ذهنش نمی رسد و از این بعیدتر این که رسول خدا صلی الله علیه و آله از کلمه «أنفسنا» که آن هم لفظ جمع است علی علیه السلام را منظور داشته باشد.» (1)
ص: 87
در این سخنان ناهنجار که دور از شأن یک مفسّر قرآن و اندیشمند اسلامی و عالم دینی ،است امواج خروشان تعصّب و خودخواهی و خودبینی از دل پر جوش و سینه پر از کینه نویسندهٔ «المنار» کاملاً مشهود و آشکار است.
این جملات دور از عقل و خرد کالنّار على المنار» نمودار روح عصیانگر و آمیخته به تعصّب نویسنده ای است که به تفسیر آیات کتاب خدا پرداخته در حالی که سخت از آن بیگانه است.
آن چه در پاسخ گفته های نامربوط این مفسّر عالی مقام! به طور خلاصه می توان گفت این است که:
روایاتی که دربارهٔ شأن نزول آیه مباهله وارد شده و در آن ها آمده است که: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تنها کسانی را که به میعادگاه برده است: علی و فاطمه و حسنین علیهم السلام بوده اند منحصر به شیعه نیست که مفسّر مزبور همۀ آن ها را از طرق شیعه دانسته است.
زیرا: بر خلاف تصوّر این دانشمند بسیاری از دانشمندان بزرگ اهل سنّت از محدّث و مفسّر و مورّخ و غیر از آن ها جریان مباهله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را با نصارای نجران در جوامع حدیثی و کتب تفسیری و تاریخی خود به نحو اجمال یا تفصیل از راویان مورد وثوق و اعتماد خود نقل کرده اند که برای روشن شدن حقیقت به اسامی برخی از نامبردگان و کتاب هایشان اشاره می کنیم.
شخصیّت های معروف و مشهور و سرشناسی که در کتاب های خود از نزول آیه مباهله دربارهٔ أهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و جریان مباهلهٔ آن حضرت با نصارای نجران سخن گفته اند از این :قرارند
1- مسلم بن حجاج نیشابوری در کتاب معروف صحیح خود کتاب فضائل الصحابه، باب فضائل على بن أبى طالب، ج 2، ص 448 چاپ بیروت، دار الفکر.
2- امام احمد حنبل در کتاب ،مسند جلد ،1، ص 185، چاپ مصر.
ص: 88
3- ابن جریر طبری در تفسیر معروف جامع البیان ذیل آیه مباهله ج 3، ص 192 چاپ میمنیّه مصر.
4- حاکم نیشابوری در کتاب مستدرک، ج 3، ص 150، چاپ حیدرآباد دکن
5- حافظ ابونعیم اصفهانی در کتاب «دلائل النبوّه» صفحهٔ 292 چاپ حیدر آباد.
6- واحدی نیشابوری در کتاب «اسباب النزول» صفحهٔ 74 چاپ الهنديه مصر.
7- فخرالدین رازی در تفسیر کبیر خود ، ج 8، ص 85 چاپ البهيّة مصر.
8- جلال الدین سیوطی در تفسیر «الدّر المنثور»، ج 4، ص 38 چاپ مصر .
9- قاضی بیضاوی در تفسیر ،خود ج 2 ص ،22، چاپ مصطفی محمد -مصر
10- طنطاوی مفسّر معروف در تفسیر «الجواهر» ، ج 2، ص 120 چاپ مصطفی -البابي الحلبي - مصر.
11- جار الله زمخشری در تفسیر «کشاف» ذیل آیه مباهله، ج 1، ص 193 ط مصطفى محمّد.
12- علّامه قرطبی در تفسیر «الجامع لأحكام القرآن» ج 4، ص 104، چاپ مصر.
13- علّامه آلوسی در تفسیر روح المعانی، ج 3، ص 167 چاپ منیریّه مصر.
14- علّامه ،ادیب مشهور به أبوحیان اندلسی مغربی در تفسیر بحر المحیط، ج 2، ص479، ط مطبعة السعاده- مصر.
15- عمادالدين أبوالفداء اسماعیل بن کثیر شامی در تفسیر خود، ذیل آیه مباهله ج 1، ص 370 ط مصطفی محمد مصر ، و «البدایة و النهاية»، ج 5، ص 52 ط مصر.
16- علامه مجد الدين أبو السعادات مبارک بن ،محمد معروف به ابن اثیر جزری در «جامع الاصول»، ج 9، ص 470 چاپ مصر.
17- حافظ ابن حجر عسقلانی در کتاب «الاصابه»، ج 2، ص 503 چاپ مصر.
18- علامه عزّالدين أبوالحسن علی بن محمّد بن عبدالکریم جزری در کتاب «اسد الغابه» ج 4، ص 25 چاپ مصر.
19- سبط ابن جوزی در تذکرة الخواص، ص 17، چاپ نجف.
20- ابن صبّاغ مالکی در فصول ،المهمه ص 108 چاپ نجف.
آری خواننده گرامی این ها که نام آن ها و کتاب هایشان را ذکر ،نمودیم همه از شخصیت های معروف و سرشناس و علمای بنام اهل سنّت هستند که جریان مباهله را
ص: 89
در کتاب های خود نقل کردهاند و ما نیز از میان همۀ دانشمندان بزرگ اهل سنت تنها برای نمونه به اسامی نامبردگان و کتاب هایشان اشاره نمودیم. (1)
بنابراین نقل روایات وارده در شأن نزول آیه مباهله منحصر به شیعه نیست و آن چه نویسنده تفسیر «المنار» در تفسیر خود گفته است که همهٔ روایات مباهله از طُرُق شیعه می باشد دروغ محض است که شایسته مقام یک دانشمند دینی و اسلامی نیست
این که مفسّر مزبور گفته است: «مصادر» این روایات همه و همه علمای شیعه هستند و همه می دانیم که منظور شیعه از این عمل چه بوده است و بعد از جعل آن روایات کوشیدند تا آن را در بین مسلمانان ترویج کنند و به حدّی در این کار موفق شدند که حتی توانستند آن را در بین اهل سنّت رواج دهند»، سخن بسیار عجیبی است که گمان نمی رود حتّی یک شخص عوام ساده هم باور کند که این سخن سخن مردی فهمیده و دانشمند باشد زیرا:
تمام دانشمندان اهل سنت که روایات مربوط به مباهله را نقل کرده اند خودِ آن ها یا محدّث و مفسّر و یا هم محدّث و مفسّر و مورّخ بودهاند مانند طبری و ابن کثیر و جلال الدین سیوطی و ابن اثیر جزری و افراد دیگری غیر از اینان که همگی آن ها بدون این که نسبت به روایات ،وارده کوچک ترین اعتراضی داشته و یا در صحت سند آن ها تردیدی نموده باشند آن روایات را در کتب خود آورده و بر صحّت آن ها اجماع نموده اند و اگر آن ها می دانستند که همۀ این روایات - به قول مفسّر مزبور - جعلی و ساختگی ،است در کتب خود وارد نمی نمودند
نویسندۀ «المنار» میان «مفهوم» و «مصداق» فرقی ننهاده است
نکته بسیار مهم و حسّاسی که بر مفسّر مزبور مخفی مانده و به آن توجه ننموده و یا این که در واقع تعمّد داشته است که از آن چشم پوشی ،کند این است که: متأسفانه وی فرقی بین «مفهوم» و «مصداق» ننهاده است زیرا بعد از آن که اعتراف می کند که
ص: 90
همه روایات اتّفاق دارند بر این که آیه مباهله در شأن علی و فاطمه و دو فرزندشان حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است می گوید کلمهٔ «نساءنا» که در آیه شریفه آمده است «جمع» است و هیچ عربی این کلمه را در مورد یک زن اطلاق نمی کند.... و از این بعیدتر این که رسول خدا صلی الله علیه و آله از کلمهٔ «أنفسنا» که آن هم جمع ،است علی علیه السلام را منظور داشته باشد....
پاسخ این سخنان بیپایهٔ مفسّر «المنار» که از اساس ویران است این است که:
اطلاق «صیغهٔ جمع» بر «مفرد» در «قرآن کریم» که کلام الهی است و در اوج فصاحت و بلاغت است و هیچ باطلی به آن راه ندارد در موارد متعدّد و آیات فراوانی آمده است که به عنوان مثال به نمونه هایی از آن موارد اشاره می کنیم.
1- خدای تعالی در سورهٔ «بقره» آیهٔ 118 می فرماید:
﴿قَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ ...﴾
«کسانی که آگاهی ندارند گفتند چرا خداوند با ما سخن نمی گوید؟! و یا چرا معجزه و نشانه ای برای خود ما نمی آید؟!».
مفسّران می گویند که این آیه دربارهٔ مردی بنام «رافع بن حریمله» نازل شده است. محمّد بن اسحاق از ابن عبّاس روایت کرده که گفت رافع بن حریمله به رسول خدا صلی الله علیه و آله :گفت اگر تو فرستاده خدا هستی به خداوند بگو با ما تکلّم نماید تا سخن او را بشنویم پس خدای تعالی در مقابل آن ،گفتار این آیه را نازل نمود. (1)
در این آیه چنان که ملاحظه می شود گوینده یک نفر ،است ولی از او با لفظ «جمع» با کلمهٔ «الذین» و «لا يعلمون» سخن رفته است.
2- در سوره «آل عمران» آیه 154 می فرماید:
﴿يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنْ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنْ الأمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هَاهُنَا﴾ می گویند:
ص: 91
آیا از پیروزی چیزی نصیب ما می شود؟! بگو همه کارها (و پیروزی ها) از آن خداوند است، آن ها در دل خود چیزی را پنهان می دارند که برای تو آشکار نمی کنند می گویند: اگر ما سهمی از پیروزی داشتیم در این جاکشته نمی شدیم.
گویندۀ این سخن چنان که در تفاسیر آمده است «عبدالله بن أبی سلول» سردسته منافقان است و این آیه دربارهٔ او نازل شده است و در روایت ابن أبی حاتم از طریق «زبیر» آمده است که این آیه دربارهٔ یکی از منافقین بنام «معتب بن قشیر» نازل شده است. (1)
3- باز در سوره «آل عمران» آیهٔ 173 می فرماید:
﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمْ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَاناً وَ قَالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ﴾
«این ها کسانی بودند که مردم به آنان :گفتند همانا مردم (لشکر دشمن) برای شما اجتماع کرده اند، از آن ها بترسید اما این سخن بر ایمانشان افزود و گفتند: خدا ما را کفایت می کند و او بهترین حامی ما است».
مفسّران در تفاسیر خود آورده اند که این آیه دربارهٔ شخصی بنام «نعیم بن مسعود أشجعی» نازل شده است. (2)
نسفی در تفسیرش می گوید: کلمهٔ «النّاس» در اوّل ،آیه کلمهٔ «جمع» است که مراد ر آن یک نفر است. (3)
و خازن گوید: کلمهٔ «الناس» - در اوّل آیه - لفظ عامّی است که از آن فرد خاصّی اراده شده است. (4)
زمخشری در تفسیر «کشّاف» گوید: ابوسفیان نعیم بن مسعود اشجعی را در بین راه ملاقات کردو به او وعده داد که ده شتر به وی بدهد تا از جانب مشرکان به میان مسلمانان برود و آن ها را از کفّار بترساند ولی مسلمانان از این تهدید نهراسیدند و خود
ص: 92
را برای مقابله با ابوسفیان و کفار قریش آماده ساختند... (1)
در تفسیر ابن کثیر به روایت «ابن مردویه» از ابی رافع آمده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را با عدّه ای به طلب ابوسفیان ،فرستاد در بین راه مردی از اعراب خزاعه آنان را دید و گفت: ابوسفیان با جمعیت و سپاه خود آماده کار ،زارند گفتند: خدا ما را کفایت می کند و او بهترین حامی ماست سپس این آیه درباره آن ها نازل گردید. (2)
4- نیز در همین سوره «آل عمران» آیه 181 می فرماید:
﴿لَقَدْ سَمِعَ اللهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِيرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِيَاءُ﴾
«خداوند سخن آن کسانی را که گفتند خدا فقیر است و ما بی نیازیم شنید»
حسن بصری :گوید گوینده این سخن حي بن أخطب ،است و عکرمه و سدّی و مقاتل و محمّد بن اسحاق :گویند او فنحاس بن عازورا بوده است (3)
خازن :گوید این سخن را هر چند یک نفر یهودی گفته است، ولی چون همه آن ها به این سخن راضی بودند به همه آن ها نسبت داده شده است. (4)
5- در سورۀ «مائده» آیه 11 می فرماید:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ﴾
«ای کسانی که ایمان آورده اید به یاد آورید نعمتی را که خدا به شما بخشید آن زمان که جمعی (از دشمنان) قصد داشتند تا بر شما دست یابند امّا خدا دست آن ها را از شما باز داشت...
مطابق آن چه در تفاسیر آمده است کسی که اراده سوء قصد داشت و می خواست پیامبر خدا را به قتل برساند مردی از قبیلهٔ بنی ،محارب به نام غورث بن حارث بود که
ص: 93
آمد و بالای سر رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستاد و شمشیر خود را کشید تا بر پیامبر خدا فرود آورد که خداوند مانع از آن گردید. (1)
در این مورد نیز با این که عامل سوء قصد یک تن بیش نبوده است در عین حال: خداوند به جهت تعظیم و بزرگداشت نعمت خود در حفظ جان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مفرد به «جمع» تعبیر فرموده است.
6- در سورهٔ «توبه» آیه 61 می فرماید:
﴿وَ مِنْهُمْ الَّذِينَ يُؤْ مَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ﴾
برخی از آن ها (از منافقان) کسانی هستند که پیامبر صلی الله علیه و آله را آزار می دهند و می گویند: او گوش محض (و آدم خوش باوری) است.
مفسّران در تفسیرهای خود روایاتی نقل کرده اند که این آیه درباره یکی از منافقان نازل شده است که ،او یا جلاس بن ،سوید یا نبتل بن حرث و یا عتاب بن قشیر بوده .است (2)
7- در همین سوره «توبه» آیه 62 می فرماید:
﴿يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ﴾
«آن ها برای شما (به دروغ) سوگند یاد می کنند تا شما را راضی سازند».
در تفسیر طبری و تفسیر ابن کثیر و تفسیر در المنثور سیوطی دربارهٔ نزول این آیه آمده است:
مردی از منافقان :گفت به خدا سوگند! اینان از نیکان و اشراف ما هستند و اگر آن چه محمّد می گوید حقیقت داشته باشد باید اینان از الاغ ها بدتر باشند، یکی از مسلمانان این جمله را شنید و گفت به خدا سوگند آن چه محمّد می گوید حق است و تو بدتر از الاغی سپس مرد مسلمان شکایت را به نزد پیامبر برد و پیغمبر صلی الله علیه و آله گوینده آن سخن را احضار کرد و فرمود: برای چه این سخن را بر زبان راندی؟ او شروع به لعن و نفرین کرد و به خدا سوگند خورد که چنین چیزی نگفته ام مرد مسلمان :گفت خدایا راستگو را
ص: 94
تصدیق و دروغگو را تکذیب کن پس خدای تعالی این آیه را نازل نمود. (1)
8- در سوره «نور» آیه 33 می فرماید:
﴿وَالَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً ﴾
«از بردگانتان آن ها که خواستار قرارداد مکاتبه اند با ایشان قرارداد ببندید، اگر خیری (از رشد و صلاح) در آنان احساس می کنید».
چنان که در کتب تفسیر و روایات آمده است این آیه درباره صبیح برده حویطب بن عبد العزّى نازل شده است وی :گوید من غلام حویطب ،بودم از او خواستم با من قرارداد مکاتبه (2) ببندد و این آیه: «آن ها که خواستار قرارداد مکاتبه اند» درباره من نازل گردید.
این روایت را عدّه ای از مفسّران مانند: قرطبی ،سیوطی زمخشری و برخی از نویسندگان کتب رجال و ،تراجم در کتاب های خود از صبیح (غلام حويطب) نقل کرده اند. (3)
9- در سوره «ممتحنه» آیه 8 می فرماید:
﴿وَلَا يَنْهَاكُمْ اللهُ عَنْ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ...﴾
خداوند شما را (از نیکی کردن) به کسانی که در امر دین با شما نجنگیدند و شما را از خانه و دیارتان بیرون نکردند نهی نمی کند.
مفسّران و محدّثان می گویند: این آیه دربارهٔ أسماء دختر ابی بکر نازل شده است. مادرش فتیله بنت عبدالعزّی در حالی که مشرک بود به مدینه آمد و هدایائی برای او آورد أسماء :گفت من هدیه ای از تو نمی پذیرم و تو هم نباید به خانه من وارد شوی تا در این باره از رسول خدا صلی الله علیه و آله اجازه ،بگیرم وقتی از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال ،کرد خدای تعالی این آیه را نازل .نمود پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به او دستور داد تا مادرش را به منزل راه دهد
ص: 95
و هدایای او را بپذیرد و از احترام و نیکی نسبت به او دریغ نورزد.
این حدیث را ،بخاری ،مسلم احمد حنبل ابن جریر ابن أبی حاتم چنان که در تفسیر قرطبی و تفاسیر دیگر آمده است نقل کرده اند. (1)
به هر حال نظایر آیات یاد شده که «صیغهٔ جمع» بر «مفرد» اطلاق شده، در «قرآن کریم» که در اوج فصاحت و بلاغت است در آیات زیادی آمده است و البته بر افراد خبیر و آگاه پوشیده نیست که استعمال و به کار بردن لفظ «جمع» در هر موردی، به خاطر نکته دقیقی است که با مراجعه به شأن نزول آیات روشن می شود
،بنابراین اگر در آیه مباهله کلمهٔ «أبناءنا» و «نساءنا» و «أنفسنا» به صورت لفظ جمع آمده و مفسّران و محدّثان عموماً تصریح کرده اند که این آیه دربارهٔ اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله نازل شده و مصداق واقعی آن علی و فاطمه و دو فرزندشان حسن و حسین علیهم السلام می باشند به خاطر این است که - طبق روایات وارده- رسول خدا صلی الله علیه و آله کسی غیر از آنان نه از خویشان و بستگان نزدیک خود از بنی هاشم و نه از دیگران، دعوت به مباهله ننموده است و هیچ یک از همسران و اصحاب خود را به همراه خود به مباهله نبرده است بلکه تنها دست علی و فاطمه و علیهم السلام را گرفته و آنان را همراه خود به میعادگاه برده و از آنان خواسته است که وقتی حضرتش دعا می کند «آمین» بگویند.
و این معنا نشان دهندۀ این واقعیت است که آنان از شأن و منزلت والائی برخوردار بودند که هیچ یک از افراد این امّت با ایشان قابل مقایسه نبودند و از این رو وقتی أسقف نجران آنان را مشاهده ،کرد خطاب به همراهان خود گفت:
«ای گروه نصاری من چهره هایی را می بینم که اگر خدا بخواهد کوهی را از جای برکند، به واسطهٔ دعای آنان کوه را از جای خود بر می کند پس مباهله نکنید که نابود می شوید و
ص: 96
تا روز قیامت هیچ نصرانی بر روی زمین باقی نمی ماند.» (1)
پس اطلاق لفظ جمع در آیه مباهله دلیل بر فضیلت و عظمت و قداست اهل بیت و عنایت بزرگ خداوند نسبت به محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله و أصحاب کساء علیهم السلام است.
و نزول آیه مباهله و فرمان خداوند به مباهله با نصاری و انتخاب اصحاب کساء از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله هر یک جداگانه به نوبۀ خود فضیلت دیگری برای مباهله کنندگان است که امتیاز آنان را بر همه اصحاب و همۀ خویشاوندان رسول خدا صلی الله علیه و آله به اثبات می رساند و نیز اطلاق لفظ جمع در آیهٔ مزبور بر علی و فاطمه و دو فرزندشان حسن و حسین علیهم السلام به لحاظ تعظیم و تکریم و بزرگداشت مقام ارجمند پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم و معرفی أهل بيت بزرگوار آن حضرت ،است تا مسلمانان و افراد ناآگاه به مقام و موقعیّت خاصّ ایشان در نزد خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله واقف و آگاه ،شوند و بدانند که آنان برگزیده ،خدا پیشوایان دین و کامل ترین افراد انسان اند که از نظر ایمان و تقوا و پرهیزکاری و سایر صفات برجسته ایمانی و اخلاقی و انسانی بر همگان برتری دارند.
و این برتری از عنایات خاص پروردگار نسبت به این خاندان است که آنان را ممتاز از دیگران قرار داده و از پلیدی و آلودگی و ارتکاب به گناه پاک و مبرّایشان ساخته و الگو و اسوه و نمونه قرارشان داده است تا مسلمانان آنان را پیشوا و مقتدای خود قرار دهند، و احکام دین خود را از آن ها فرا بگیرند و در اعمال و رفتار خود از ایشان پیروی نمایند و به سعادت و نیک بختی دنیا و آخرت نائل گردند.
،آری این است مقام و موقعیت خاصّ اهل بیت عصمت و طهارت و فضیلت مباهله کنندگان که هرگز و هیچ ،گاه هیچ کس - هر چند از بهترین افراد صحابه و از خویشاوندان نزدیک رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد - به پایهٔ مقام و مرتبه ایشان نمی رسد.
و این است آن نکته دقیقی که دانشمندان و سخن شناسان سخن سنج فنّ بلاغت و کسانی که به رموز و مفاهیم قرآن آشنائی دارند آن را از بکار بردن لفظ جمع در آیه مباهله درک می کنند زیرا:
طبق آیات و روایات وارده هیچ تردیدی وجود ندارد که خدای تعالی اهل بیت
ص: 97
پیامبر صلی الله علیه و آله را به زیور «عصمت» ،آراسته و رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز «مباهله» ایشان را به مباهله با نصاری دعوت ،نموده و در حدیث مستفیض و متواتر «ثقلین» نیز آنان را همتا و همردیف کتاب خدا قرار داده و پیروی از ایشان را مایه نجات و رستگاری امت دانسته است که با وجود این همه ویژگی ها هرگز کسی از افراد این امّت را نمی توان با آن ها مقایسه کرد و به همین دلیل است که «زمخشری» در تفسیر آیه مباهله می گوید مباهله و چگونگی ،آن بیانگر فضیلت أصحاب کساء علیهم السلام است به گونه ای که هیچ دلیلی قوی تر از آن بر بلندپایگی آنان نمی توان یافت و نیز دلیل روشنی بر صحّت نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است» (1)
و به همین دلیل است که هشتمین پیشوای معصوم شیعه حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در مجلس مناظره مأمون - خلیفۀ عباسی - با ذکر آیه «مباهله» و توجّه دادن حاضران به این که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بعد از نزول ،آیه علی و فاطمه و حسنین علیهم السلام را دعوت نموده و تنها آن ها را برای مباهله به همراه خود برده است بر امتیاز ویژه عترت و أهل بيت علیهم السلام استدلال نموده و خطاب به حاضران می فرماید:
.«... و این امتیازی است که هیچ کس در این امتیاز برایشان مقدّم ،نیست و فضیلتی است که هیچ بشری در آن فضیلت به آنان نمی رسد و شرافتی است که هیچ یک از مردمان در آن ،شرف نمی تواند از آنان سبقت بگیرد».(2)
پس اطلاق لفظ جمع در آیه مباهله بر علی و فاطمه و دو فرزندشان حسن و حسین علیهم السلام به نکته دقیقی اشاره دارد که آن نکته بر نویسندهٔ تفسیر «المنار» پوشیده و مخفی مانده است و اگر وی در این باره اندکی دقت می نمود و به روایات وارده در فضایل و مناقب اهل بیت علیهم السلام که در کتاب های خود اهل سنّت آمده است مراجعه می کرد، این نکته بر وی آشکار می گردید و می دانست که دعوت از این چند تن برای مباهله به حکم دعوت همۀ امّت و حضور آنان در مباهله به منزلهٔ حضور همه امّت می باشد.
آری خواننده گرامی اطلاق «صیغهٔ جمع» بر «مفرد» در آیه مباهله دلیل بر فضیلت و عظمت و بزرگواری اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است و با مراجعه به
ص: 98
روایات وارده در شأن نزول آیه و سخنان دانشمندان بزرگ عامّه در تصریح به صحت روایات ،مباهله و همچنین روایات فراوانی که در مورد اتحاد نفسانی امیر المؤمنين علی علیه السلام با پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم در کتب بسیاری از دانشمندان اهل سنت آمده است - و ما نیز برخی از آن ها را در بخش آینده ذکر خواهیم نمود (1) - این معنا به خوبی ظاهر می شود که آن چه نویسندۀ تفسیر «المنار» در مورد «آیه مباهله» از زبان استاد خود بازگو کرده ،است تا چه حد بیپایه و اساس است
و نیز روشن می شود که تمام گفته های او در این مورد سخنان یاوه و باطلی است که به هیچ وجه قابل قبول و شایستهٔ گوش دادن ،نیست و منشأ و اساسی جز تعصّب بی جا ندارد و همۀ آن ها معارض با کتاب خدا و سنّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.
به هر حال آن چه ثابت و مسلّم است و تردیدی در آن وجود ندارد این که آیه «مباهله» درباره اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و أصحاب کساء علیهم السلام نازل شده و گفتار و رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله در این رابطه خود به تنهایی برای همگان ،حجّت و قاطع هرگونه نزاع و جار و جنجال است زیرا طبق روایات وارده همان گونه که قبلاً اشاره کردیم رسول خدا صلی الله علیه و آله به هنگام نزول آیه مباهله علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام و حسنین علیهما السلام را به حضور طلبید و فرمود: بار الها! اینان اهل بیت من اند و هنگامی که به قصد مباهله خارج شد به غیر از این چهار تن کس دیگری را به همراه خود نیاورد و این خود قرینه آشکاری برای تفسیر آیه است که هیچ نیازی به بحث و گفتگو ندارد.
بنابراین تردیدی نیست که علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام مصداق واقعی آیهء مباهله اند و منظور از «أبناءنا» و «نساءنا» و «أنفسنا» همان أهل بيت رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشند همچنان که مفسّران در این باره اتّفاق نظر دارند که آیه مزبور دربارهٔ أهل بیت علیهم السلام نازل شده است. (2)
ص: 99
و با توجه به آن چه گذشت روشن می شود که سخنان مفسّر مزبور جز سفسطه و تشکیک و ایراد بر کلام خدا و روایات ،مباهله و عمل ،پیغمبر صلی الله علیه و آله چیز دیگری نیست و از پایه ای بیبنیاد برخوردار است و مشکل هم از خود اوست که نتوانسته است - یا نخواسته است - بین «مفهوم» و «مصداق» فرقی قائل شود و از این رو، همه روایات مربوط به مباهله را مردود شمرده و به تمام کسانی که آن روایات را نقل کرده و یا پذیرفته اند بد و بیراه گفته و جمع کثیری از علماء و دانشمندان اسلامی - اعمّ از شیعه و سنّی - را به باد تهمت و نافهمی گرفته است.
از سخنان نویسندهٔ «المنار» بوی «نصب» به مشام می رسد
آن چه از مجموع سخنان نویسندهٔ «المنار» استفاده می شود این است که از گفته های ناهنجار و غیر منطقی وی بوی «نصب» و دشمنی با اهل بیت علیهم السلام به مشام می رسد و همین موضوع سبب گردیده است تا وی سخنان نامربوطی را بر نیش قلم بیزبان جاری کند و به همۀ علماء و دانشمندان و اساتید فن بد و بیراه بگوید و همه را به جهالت و نادانی متهم سازد و آن چه را که در دل داشته است به مرحله ظهور برساند.
و از همین جهت است که کوشیده است با طعن زدن به روایات وارده در شأن آیه مباهله - بدین بهانه که همۀ آن ها از طرق شیعه رسیده است - به خوانندگان احتمالی کتاب ،تفسیرش از افراد بیخبر و بی،اطلاع به باوراند که ،بنابراین اگر حدیثی را هم در کتاب های حدیثی و تفسیری و تاریخی اهل سنّت مشاهده کنند بدانند که راویان آن همگی «شیعه» هستند و بدین طریق راه آگاهی از فضایل خاندان پیغمبر صلی الله علیه و اله را به روی آن ها ببندد تا به حقیقت ماجرای مباهله واقف و آگاه نشوند و در جهل و بی خبری باقی بمانند.
و این است معنای تعصّب کور و کر که تا این حد آدمی را به کجروی و کج اندیشی و گمراهی وادار می کند و او را به بیراهه می کشاند و به پرتگاه سقوط و هلاکت می اندازد.
و چقدر شایسته بود که نویسندهٔ «المنار» مطلبی را که آن همه محدّث و مفسّر و مورّخ نقل کرده اند و حقیقت و واقعیّت آن نیز برای همه ثابت و آشکار بوده است مورد انکار و تشکیک قرار نمی.داد و اگر منظور او کنکاش و تحقیق دربارهٔ آیه بود چه قدر خوب و مناسب بود که به گفته های دیگران نیز توجه می نمود و لااقل به کتاب های حدیث و تفسیر و تاریخ از علمای خودشان مراجعه می کرد
ص: 100
ای کاش در این مورد به تفسیر کشّاف زمخشری مراجعه می کرد تا این که می دید او که در نزد اهل سنّت متّهم به رفض و دروغگویی ،نیست در تفسیر خود در ذیل آیه مباهله گفته است:
«داستان مباهله و چگونگی آن بیانگر فضیلت أصحاب کساء علیهم السلام است به گونه ای که هیچ دلیلی قوی تر از آن نمی توان یافت و نیز آیه مباهله برهان آشکار بر صحت نبوّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است؛ زیرا هیچ کس - خواه از موافقان اسلام یا مخالفان آن - نقل نکرده اند که نصاری در صدد پاسخ برآمده باشند.» (1)
و ای کاش به کتاب تفسیر و تاریخ ابن کثیر که اهل سنّت او را به عماد الدین ملقّب ساخته و او را امام و پیشوای خود دانسته اند مراجعه می کرد و می دید که چگونه وی حدیث مباهله را با همهٔ طول و تفصیل از کتاب دلائل النبوه بیهقی نقل کرده است. (2)
وای و ای کاش به تاریخ کامل ابن اثیر مراجعه می کرد تا می دیدید که وی در جلد دوّم کتابش می گوید:
«نصارای نجران «عاقب» و «سید» و چند نفر دیگر را برای مباهله نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستادند پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به قصد مباهله خارج شد و همراهان ،حضرتش علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام بودند عاقب و سید که نگاهشان به آن چند نفر افتاد گفتند این ها که ما می بینیم چهره هائی هستند که اگر از خدا بخواهند کوه ها را از جای برکند خداوند کوه ها را از جای خود بر می کند پس از مباهله منصرف شدند...» (3)
و ای ،کاش این مرد دانشمند اندکی در این باره می اندیشید و رشته سخن را به دست هوا و هوس و عواطف و احساسات نمی داد تا در دام رسوائی و سر افکندگی گرفتار نمی آمد. ولی چه می توان کرد که تعصب ،ورزی کار یک دانشمند را به جایی می رساند که فهم و دانش او را ساقط می کند و نظریه اش را سطحی و عوامانه می سازد و تا بدانجا پیش می رود که خیر و شر را نمی شناسد و عدل و انصاف و حقیقت را از
ص: 101
دست می نهد
خلاصه مطلب آن که: گر چه نویسندهٔ «المنار» به صورت ظاهر قضیّهء مباهله را یک امر ساده و عادی تلقی نموده و خیلی زود و سریع عامیانه از آن گذشته است امّا به نظر می رسد چون وی دیده است که داستان مباهله تنها به همان روز و همان جریان ،مباهله ختم نمی شود بلکه پی آمدهای ،آن رفعت شأن و مقام والا و منزلت عظیم أصحاب كساء عند الله است و این موقعیت بسیار بزرگی است که عصمت و فضیلت و مصونيّت اهل بیت را از گناه و امامت و رهبریّتِ عترت و ذریّه پاک پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را به اثبات می رساند و این یک مطلبی است که با افکار باژگونه و تمایلات نفسانی و عقیده و اعتقاد وی و هم مسلکانش سازگار نیست از این رو گرفتار اضطراب روحی شده و به دست و پا افتاده و به تلاشی مذبوحانه دست یازیده و در صدد تأویل و توجیه تفسیر آیه برآمده و به ناچار کوشیده است تا آیه را طوری معنا کند که:
شامل داماد و دختر و فرزندان پیغمبر - صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين- نشود و بر فضیلت اصحاب کساء دلالتی نداشته باشد.
غافل از آن که «قرآن» کلام خدا و کتاب الهی و معجزه جاوید پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است و تا زمانی که این کتاب آسمانی در افق آسمان جهان اسلام نورافشانی می کند آيات فضائل أهل بیت علیهم السلام نیز بسان آفتاب نیمروز درخشندگی خود را حفظ خواهد نمود و برای همیشه تا قیام قیامت پاینده و تابنده خواهد بود و افکار پلید و آلوده بدخواهان و بد ،اندیشان و دشمنی دشمنان شکست خورده اهل بیت علیهم السلام نخواهد توانست نور پر فروغ آیات الهی را که در فضایل خاندان پاک و مطهر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده خاموش سازد.
آری خواننده گرامی ،آیه «مباهله» یکی از پربارترین فضایل خاندان پاک و مطهّر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که خدای تعالی در شأن و عظمت ایشان نازل نموده و روایات وارده در شأن نزول آیه نیز - علی رغم انکار مخالفان و معاندان - بیانگر مقام والای أهل بيت عصمت و طهارت و فضیلت أصحاب کساء علیهم السلام است که هیچ راهی را برای تأویل و توجیه و یا ردّ و انکار ،آن برای هیچ کس باقی نگذارده است.
ص: 102
یکی دیگر از آیاتی که در منزلت والای نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله که همان اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت باشند - نازل شده آیه مودّت می باشد که خدای تعالی مودّت و دوستی ایشان را پاداش مقام رسالت قرار داده و در مورد تکریم و بزرگداشت آنان خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:
﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ (1)
«بگو: ای پیامبر!) من در برابر رسالتم هیچ پاداشی را از شما نمی طلبم جز این که نزدیکانم را دوست بدارید».
در مورد شأن نزول این آیه شریفه أخبار زیادی از طرق فریقین (شیعه و سنّی) در تفاسير و كتب أخبار وارد شده که ما بخشی از آن ها را در این جا نقل می کنیم.
1- ابن جریر طبری در تفسیر «جامع البیان» در ذیل آیه مودّت ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً﴾ به سند خود از سعید بن جبیر روایت کرده که گفت مراد از «قربی» نزدیکان رسول خدا صلی الله علیه و آله است». (2)
2- همچنین «طبری» به سند خود از ابو اسحاق نقل کرده است که از «عمرة بن شعیب» پرسیدم: مراد از «قربی» در آیه مودّت چیست؟ در جواب :گفت مراد از ،آن نزدیکان پیغمبرند. (3)
3- جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» در ذیل آیه مودّت در سورهٔ «شوری» آورده است: عبد بن حمید و ابن منذر از «مجاهد» نقل کرده اند که در تفسیر آية ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ اظهار داشته است: منظور این است که از من پیروی ،کنید و پیغمبری مرا تصدیق نمائید و نسبت به خویشاوندان من جانب مرا رعایت کنید.
همچنین سیوطی گفته :است ابونعیم و دیلمی از مجاهد از ابن عباس روایت
ص: 103
کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در معنای آیه شریفهٔ مودّت فرمود: اجری نمی خواهم مگر این که موقعیّت مرا در گرامی داشت اهل بیتم حفظ کنید و آنان را به سبب من دوست بدارید.
و نیز گفته است که: سعید بن منصور از «سعید بن جبیر» روایت کرده که منظور از «قربی» در آیهٔ مودّت نزدیکان پیغمبرند. (1)
4- مرحوم طبرسی در تفسیر «مجمع البیان» از تفسیر «أبوحمزه ثمالی» از سعید بن جبیر و ابن عباس نقل کرده است:
«هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد و پایه های اسلام محکم گردید أنصار گفتند ما خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله می رسیم و به او عرض می کنیم اگر مشکلات مالی پیدا شد این اموال ما بدون هیچ قید و شرط در اختیار تو قرار دارد هنگامی که این سخن را خدمت حضرتش عرض کردند، این آیه نازل شد: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ الْقُرْبَى﴾ (2) بگو من مزدی را از شما در برار رسالتم جز محبّت نزدیکانم نمی طلبم»، پیامبر صلی الله علیه و آله پس از نزول آیه آن را برای آن ها تلاوت کرد سپس فرمود: نزدیکان مرا بعد از من دوست بدارید آن ها با خوشحالی و رضا و تسلیم از محضرش بیرون آمدند.
اما منافقان گفتند: این سخنی است که او بر خدا افترا بسته و می خواهد ما را بعد از خود در برابر خویشاوندانش خوار و ذلیل کند آیهٔ بعد نازل شد: ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللهِ كَذِباً﴾ (3) آیا می گویند: او بر خدا دروغ بسته است؟!».
پیامبر صلی الله علیه و آله به سراغ آنان فرستاد و آیه را بر آن ها تلاوت کرد وقتی آیه را شنیدند پشیمان شدند و به گریه افتادند و سخت ناراحت گشتند.
سپس آیه سوم نازل گردید ﴿وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ ﴾ (4) او کسی است که توبه بندگانش را می پذیرد».
پیامبر صلی الله علیه و آله به سراغ آن ها فرستاد و به آن ها بشارت داد که توبه خالصانه آن ها مقبول درگاه خداست». (5)
این حدیث را ابن حجر هیتمی نیز در کتاب «صواعق» خود از تفسیر ثعلبی و بغوی
ص: 104
از ابن عبّاس نقل کرده است. (1)
5- أبوالحسن واحدی نیشابوری در کتاب «اسباب النزول» سبب نزول آیه مودّت را از ابن عباس چنین نقل کرده است:
هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه ،آمد گاهی برای آن حضرت مشکلات و حقوق مالی پیش می آمد و آن حضرت مالی در دست ،نداشت أنصار به یکدیگر گفتند:
این مرد خواهر زادهٔ شماست و خداوند شما را به وسیلهٔ او هدایت فرموده است گاهی برای او مشکلات مالی پیش می آید و مال آن چنانی در اختیار ندارد که به آن قیام ،کند خوب است از اموال خودتان برای او مالی جمع کنید و آن را به حضور حضرتش ببرید تا مشکلات مالی خود را برطرف سازد پس اموالی را گردآوری نموده و خدمت آن حضرت آوردند و عرضه داشتند یا رسول الله!... ما چنان دیدیم که از میان خودمان أموالی را برای شما جمع آوری کنیم و به حضور شما بیاوریم تا در مشکلات و نیازمندی های خود از آن کمک بگیرید و این است آن اموالی که گردآوری نموده.ایم پس این آیه شریفه نازل گردید:
﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ (2) (3)
6- حافظ ابونعیم اصفهانی در کتاب «حلیة الاولیاء» از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده که گفت: «مردی بیابانی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله شرفیاب شد و عرضه داشت: ای ،محمد اسلام را بر من عرضه کن فرمود: گواهی بده که خدا یکتا و بی همتاست و شریکی ندارد و محمّد بنده و فرستاده اوست بیابانی :گفت آیا در برابر این که اسلام را بر من عرضه داشتی پاداشی هم می طلبی؟ فرمود ،نه جز مودّت خویشاوندان گفت خویشاوندان خودم را دوست بدارم یا خویشاوندان تو را؟ فرمود: خویشاوندان من بیابانی :گفت دستت را بده تا با تو بیعت کنم سپس :گفت هر کس تو و خاندانت را دوست ندارد لعنت خدا بر او باد و پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود «آمین» (4)
آن چه تا بدین جا آوردیم پاره ای از اخبار و احادیثی است که دلالت دارد آیه
ص: 105
«مودّت» در شأن نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است و اما این که مقصود از نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله چه کسانی هستند اخبار و روایات فراوان دیگری رسیده است که مفسر و مبین اخبار گذشته است و به طور واضح و روشن معیّن و مشخص می سازند که مقصود از «قربی» در آیه مزبور أهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله یعنی علی و فاطمه و دو فرزندشان حسنین علیهم السلام می باشند که هم اینک این موضوع را با ذکر روایات وارده در تفسیر آیه مورد بررسی قرار می دهیم.
در مورد این که مقصود از نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله در آیه مودّت چه کسانی می باشند روایات بسیاری از طرق شیعه و اهل سنّت رسیده است که نشان می دهد منظور از «قربى» أهل بيت و خویشاوندان نزدیک و خواصّ خاندان پیامبرند.
و اینک به نمونه هایی از آن احادیث که در منابع معتبر شیعه و اهل سنّت آمده است و شاهد گویایی برای تفسیر آیه مزبور به شمار می رود، اشاره می نمائیم.
1- جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» در ذیل آیه مودّت آورده است:
«ابن منذر و ابن أبي حاتم و طبرانی و ابن مردویه از طریق سعید بن جبیر از ابن عبّاس روایت کرده اند: هنگامی که آیۀ ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ (1) نازل ،شد أصحاب :گفتند یا رسول الله! نزدیکان شما که محبّت آن ها بر ما واجب است چه کسانی هستند؟ فرمود: علی و فاطمه و دو پسران او می باشند» (2)
این روایت را عدّه زیادی از مفسّرین و محدّثین از علمای اهل سنت در منابع حدیثی و تفسیری خود از «ابن عبّاس» نقل کرده اند از جمله:
زمخشری در تفسیر «کشّاف» در ذیل آیه مودّت در سورهٔ «شوری» گفته است: در روایت ،آمده هنگامی که آیه مودت نازل شد أصحاب عرضه داشتند: یا رسول الله! نزدیکان شما که مودّت آنان بر ما واجب است چه کسانی هستند؟ فرمود: علی و فاطمه و دو پسر ایشان می باشند (3)
ص: 106
محبّ الدین طبری نیز در کتاب «ذخائر العقبی» همین حدیث را از ابن عباس نقل نموده و در پایان آن گفته است «احمد حنبل» هم این روایت را در کتاب مناقب آورده است. (1)
ابن حجر هیتمی مکّی نیز در کتاب «صواعق» به نقل آن پرداخته و اضافه کرده است که احمد حنبل ،طبرانی، ابن أبي حاتم و حاکم هم روایت مزبور را از ابن عبّاس نقل کرده اند (2)
2- حاکم حسکانی در «شواهد التنزیل» و حافظ گنجی در «كفاية الطالب» و ابن عساکر در تاریخ دمشق از أبی أمامه باهلی روایت کرده اند که :گفت رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«خداوند متعال انبیاء را از درختان مختلفی ،آفرید ولی من و علی را از درخت واحدى خلق نمود، پس من أصل و ریشهٔ آن ،درختم و علی شاخهٔ آن و فاطمه موجب باروری آن است و حسن و حسین میوه های ،آن و شیعیان ما برگ های آنند هر کس به یکی از شاخه های آن تمسک جوید نجات می یابد و هر کس از آن منحرف گردد سقوط خواهد کرد.
و اگر بنده ای خدا را در میان صفا و مروه هزار سال و سپس هزار سال و از آن پس هزار سال ،دیگر عبادت ،کند تا همچون مشکی خشکیده و کهنه ،شود امّا محبّت ما را نداشته باشد خداوند او را در آتش سرنگون می سازد سپس این آیه را تلاوت :نمود ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ (3) (4)
3- ابن حجر هیتمی مکّی در کتاب «صواعق» خود آورده است: أبو الشیخ و کسان
ص: 107
دیگری غیر از او از علی علیه السلام روایت کرده اند که فرمود:
«درباره ما آل «حم» آیه ای نازل شده است که مودّت ما (أهل بیت) را جز کسی که ایمان به خدا داشته باشد فرد دیگری موقعیّت آن را دربارهٔ ما حفظ نمی.کند سپس این آیه شریفه را تلاوت نمود:
﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ (1) (2)
4- حاکم نیشابوری در کتاب «مستدرک» از امام علی بن الحسین علیهما السلام روایت کرده که بعد از شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام حسن بن علی علیه السلام برای مردم خطبه ای ایراد نمود و در ضمن آن فرمود:
﴿.... اَنَا مِن اَهلِ البَیتِ الَّذین اِفتَرضَ اللّهُ مَوَدَّتَهُم عَلی کُلِّ مُسلمٍ فَقالَ تَبارَکَ وَ تَعالی لِنبیّهِ صلی الله علیه و آله ﴿قُلْ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةٌ نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْناً﴾ (3) فَاقْتِرَافُ اَلْحَسَنَهِ مَوَدَّتُنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ ﴾ (4)
«... من از آن خاندانی هستم که خدای تعالی مودتشان را بر هر مسلمانی واجب نموده و به پیامبرش فرموده است: «به مردم» بگو من در برابر انجام رسالتم هیچ پاداشی از شما جز دوست داشتن نزدیکانم را نمی،طلبم و هر کس حسنه ای را کسب کند ما بر حُسن آن حسنه می افزائیم» منظور خداوند از «اکتساب حسنه» مودّت ما اهل بیت علیهم السلام است».
5- ابن اعثم کوفی در کتاب «فتوح» خود آورده است:
«هنگامی که اسیران اهل بیت علیهم السلام را به شام آوردند و آن ها را وارد دمشق نموده و بر در مسجد جامع نگه داشتند ناگهان پیرمردی جلو آمد و خودش را به آن ها نزدیک نمود و :گفت سپاس خداوندی را که شما را کشت و ریشه کن ساخت و مردمان را از دست
ص: 108
مردان شما راحت نمود و امیرالمؤمنین !یزید را بر شما غالب گردانید علیّ بن الحسین علیه السلام به او فرمود: ای پیرمرد! آیا قرآن را خوانده ای؟ گفت آری خوانده ام. فرمود: آیا این آیه را خوانده ای ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾؟ (1) گفت: آرى خوانده ام. فرمود: ما همان «قربی» هستیم سپس فرمود: آیا این آیه را در سورهٔ بنی اسرائیل خوانده ای که می فرماید: ﴿وَ آتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾ (2) پیرمرد گفت: چرا خوانده ام على بن الحسین علیهما السلام فرمود: ما همان قربی هستیم ای شیخ؛ باز فرمود: آیا این آیه را در قرآن خوانده ای که می فرماید: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمْسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبَی﴾ ؟ (3) پیرمرد :گفت آری این را هم خوانده ام علی بن الحسین علیهما السلام فرمود: ای پیرمرد ما همان «قربی» هستیم.
آن گاه فرمود: آیا این آیه را هم خوانده ای که می فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً﴾ (4) پیرمرد گفت: چرا این آیه را هم خوانده ام، على بن الحسيني علیهما السلام فرمود: پس بدان ما همان اهل بیت علیهم السلامی هستیم که به این آیه اختصاص یافته ایم.... (و آیه تطهیر درباره ما اهل بیت علیهم السلام پیغمبر صلی الله علیه و آله نازل شده است). (5)
این ها پاره ای از اخبار و روایاتی است که در تفسیر آیه مودت وارد شده و از همه آن ها فهمیده می شود که مقصود از «قربی» در آیه مزبور «أهل بیت» و خویشاوندان نزدیک پیامبر صلی الله علیه و آله و عترت پاک و ذریّه مطهّر آن حضرت می باشند که مطابق نصّ صریح آیه دوستی و مودّتِ ایشان بر همه مسلمانان واجب و لازم است و بلکه از ضروریات اسلام به شمار می رود که برای هیچ کس قابل انکار نیست.
حال، باید ببینیم معنا و مفهوم اصلی آیه مودت چیست و سرانجام مودّتی که اجر و پاداش مقام رسالت قرار گرفته به کجا منتهی می شود؟
با اندکی دقّت و تأمل در محتوای ،آیه و مراجعه به اخبار فراوان و متواتری که از طرق فریقین - شیعه و سنّی - در مورد دوستی و مودّت اهل بیت علیهم السلام رسیده است، این
ص: 109
معنا به خوبی ظاهر می شود که آیهٔ مزبور دلیلی روشن بر امامت اهل بیت عصمت و طهارت است و دلالت آن بر امامت آن بزرگواران واضح و آشکار ،است زیرا:
دوستی و مودّت ذوی القربای پیغمبر صلی الله عله و آله چنان که مشروحاً بیان خواهیم نمود در حقیقت به مسأله ولایت و امامت و پذیرش رهبری امامان معصوم علیهم السلام از عترت و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت می نماید که در واقع تداوم خط رهبری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ادامهٔ مسأله ولایت مطلقه الهیّه است که مودّت پایه اصلی و اساسی این ارتباط معرّفی گردیده است. اینک برای این که به حقیقت محتوای آیه بهتر آشنا شویم و علّت وجوب دوستی و مودّت «ذوی القربی» را به خوبی درک کنیم نخست به برخی از روایاتی که دربارهٔ دوستی و دشمنی با اهل بیت علیهم السلام رسیده است اشاره می کنیم و در پایان به بررسی دلالت آیه بر دلالت آیه بر امامت آن خاندان پاک و مطهّر و سخنان برخی از پیروان مکتب خلفا و نقد گفتارهای بیمارگونه آنان می پردازیم.
روایاتی که در مورد دوستی و دشمنی با اهل بیت علیهم السلام از طرق شیعه و اهل سنّت وارد شده و در منابع مهم و معتبر حدیث و تفسیر و تاریخ و دیگر کتاب ها ثبت و ضبط گردیده، بسیار زیاد و فراوان است
در تمامی این روایات که به طور متواتر از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و یا پیشوایان معصوم علیهم السلام نقل گردیده است بر دوستی و محبت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام تأکید فراوان شده و در مقابل ،آن از دشمنی و کینه توزی و مخالفت با آنان سخت مذمّت و نکوهش به عمل آمده و به دشمنان و مخالفان ایشان وعده عذاب و سرنگونی در آتش داده شده است.
آن چه از مجموع این روایات فهمیده می شود این است که: آن همه تأکید و تشویق و ترغیب بر دوستی و محبّت اهل بیت و بیم دادن از دشمنی و کینه توزی و مخالفت با ،آنان نه بدین لحاظ است که چون آنان از خاندان و بستگان و خویشاوندان نزدیک ،پیامبرند امّت اسلامی باید دوستدار و محبّ ایشان ،باشند بلکه برای این است که این ،خاندان برگزیدگان خدا و جانشینان واقعى خاتم أنبيا و مظهر صفات جمال و جلال الهی اند که دوستداران آن ها دوستان خدا و دشمنان آن ها دشمنان خدا و دوستی با ایشان
ص: 110
مایه نجات و رستگاری و دشمنی با ایشان باعث خسران و زیان در سرای آخرت است.
حال برای اثبات این حقیقت به برخی از روایاتی که در این زمینه رسیده است اشاره می کنیم:
حسام الدین متّقی در «کنز العمال» در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آورده است که خطاب به علی علیه السلام فرمود: «یا علی! اسلام برهنه است و لباس آن تقوا و وسیله آراستن آن ،هدایت و زیب و زیورش حیا و نگه دارنده اش پرهیزگاری و خمیر مایه اش نیکوکاری و عمل صالح ،است و پایهٔ اساسی و زیر بنای آن محبّت من و محبّت أهل بيت من است». (1)
ابو عیسای ترمذی در کتاب «سنن» خود از ابن عبّاس روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
خدای تعالی را به جهت آن که از نعمت هایش به شما ارزانی داشته است دوست ،بدارید و مرا به خاطر محبتی که خدا نسبت به من دارد دوست بدارید و اهل بیت مرا به جهت آن که من آن ها را دوست دارم دوست بدارید» (2)
و در همین ،رابطه امام احمد حنبل در کتاب «مسند» خود از نصر بن علی... از امیر المؤمنين على علیه السلام روایت کرده که :فرمود: « رسول خدا صلی الله علیه و آله دست حسن و حسین را در دست گرفته و فرمود هر کس مرا و این دو فرزندم را و پدر و مادرشان را دوست بدارد روز قیامت در بهشت در کنار من خواهد بود. (3)
و در تاریخ ابن عساکر نیز از زید بن ارقم روایت کرده که گفت: در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم که دیدم فاطمه زهرا علیها السلام در حالی که دو فرزندش حسن و حسین به همراه او بودند وارد حجره پیامبر صلی الله علیه و آله شد و پشت سر آنان علی علیه السلام نیز وارد گردید.
ص: 111
پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان نظری افکند و فرمود: ﴿مَنْ أَحَبَّ هؤُلاءِ فَقَدْ أَحَبَّنی وَ مَنْ أَبْغَضَهُمْ فَقَدْ أَبْغَضَنی﴾؛ هر کس که اینان را دوست بدارد مرا دوست داشته و هر کس که اینان را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است. (1)
و حاکم نیشابوری در کتاب «مستدرک» به سند خود از «سلمان» روایت کرده که :گفت
«از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می:فرمود حسن و حسین دو فرزند من اند کسی که آن ها را دوست بدارد مرا دوست داشته است و کسی که مرا دوست بدارد خدای تعالی او را دوست می دارد و کسی که خدا او را دوست بدارد وی را به بهشت می برد و کسی که با این دو فرزندم دشمنی ورزد با من دشمنی کرده است و کسی که با من دشمنی کند خدا او را به دوزخ می برد» (2)
همچنین «حاکم» در روایت دیگری از أبوهریره روایت کرده است که گفت:
«در یکی از ،روزها رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که حسن و حسین را روی دوش خود نهاده و به جانب ما می آید و هر بار یکی از آن ها را می بوسد، همین که به جمع ما ،رسید یکی از اصحاب پرسید یا رسول الله! آیا شما این دو فرزندت را دوست می داری؟ فرمود آری کسی که این دو فرزند مرا دوست بدارد مرا دوست داشته است و کسی که با آن ها کینه توزی ،نماید با من کینه توزی کرده است». (3)
على متّقی در کنز العمال از عبدالرحمن بن ابی لیلی و او از پدرش روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿لا یُؤمنُ أحدُکُم حتّی أکونَ أحَبَّ إلَیهِ مِن نَفْسِهِ ، و أهْلی أحَبَّ إلَیهِ مِن أهْلِهِ، وَ عِترَتِی أَحَبَّ إِلَیهِ مِن عِترَتِهِ وَ ذُرِّیَّتِی أَحَبَّ إِلَیهِ مِن ذُرِّیَّتِهِ﴾
هیچ کس از نعمت ایمان بهره ای ،ندارد مگر این که مرا از خودش بیش تر دوست داشته باشد و اهل بیت مرا از اهل بیت خودش بیشتر دوست بدارد و عترت و ذریّه مرا
ص: 112
از عترت و ذریه خودش محبوب تر بداند» (1)
در همین زمینه ابن مغازلی شافعی در کتاب «مناقب» خود از أنس بن مالک روایت کرده که گفت:
«من و جماعتی در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم و گفتیم: به خدا سوگند ای رسول خدا ما تو را از جانمان و فرزندانمان بیش تر دوست داریم همزمان با اظهار این سخن علی علیه السلام وارد شد، رسول اکرم صلى الله عليه و سلم نگاهی به وی افکند و فرمود: دروغ می گوید آن کس که کینه تو را در دل دارد امّا با من اظهار محبت می نماید» (2)
همچنین خطیب خوارزمی در کتاب «مناقب خود، از عبدالله بن مسعود روایت کرده که گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود هر کس بر این باور باشد که به من و آن چه از جانب خدا به آن مأمورم ایمان آورده است امّا با علی دشمنی کند او در این گمان خویش دروغگوست و بهره ای از ایمان نخواهد داشت. (3)
حسام الدین متّقی نیز در کنز العمّال از «أنس بن مالک» روایت کرده که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز جمعه ای خطاب های ایراد نمود و در ضمن آن خطاب به مردم :فرمود ای مردم قریش را بر خود مقدّم بدارید و بر آن ها پیشی نگیرید، از آنان دانش بیاموزید و چیزی به ایشان یاد ندهید نیروی یک مرد قرشی دو برابر نیروی مردی دیگر از سایر مردم است و امانت پذیری یک مرد قرشی برابر با امانت پذیری دو تن از مردم دیگر است ای مردم من شما را به دوست داشتن نزدیک ترین افراد قریش نسبت به خودم که از جمله آن ها برادر و پسر عمویم علی بن ابیطالب است سفارش می کنم، زیرا به جز مؤمن او را دوست نمی دارد و غیر از منافق کس دیگری با او دشمنی نمی.نماید هر کس او را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هر کس او را دشمن بدارد و با او کینه توزی نماید با من دشمنی کرده و کینه توزی ورزیده است و هر کس نسبت به من بغض و کینه داشته باشد خدای تعالی او را به عذاب خود گرفتار
ص: 113
می سازد.» (1)
و خطیب خوارزمی نیز در کتاب «مناقب» خود، از عبدالله بن عمر روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«هر کس محبّ علی ،باشد خدالی تعالی نماز و روزه و اعمال خیر او را پذیرفته و دعایش را به اجابت مقرون می نماید و هر کس محبّ علی باشد به شمارهٔ هر رگی که در بدن دارد خداوند شهری در بهشت به او عطا می فرماید و هر کس محبّت آل محمد صلی الله علیه و آله در دل داشته باشد از سختی ،حساب میزان و صراط در روز قیامت در آمان خواهد بود و هر کس با محبّت آل محمد صلی الله علیه و آله از دنیا ،برود به شفاعت من با گروه پیامبران در بهشت قدم خواهد ،نهاد سپس فرمود: آگاه باشید هر کس با آل محمد صلی الله علیه و اله دشمنی کند در روز قیامت بر پیشانی او نوشته می شود این فرد از رحمت الهی مأیوس و ناامید خواهد بود.» (2)
خطیب خوارزمی در کتاب «مناقب» خود، از أبي برزه روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در یکی از روزها در حالی که در محضرش بودیم فرمود به خدایی که جانم در قبضه قدرت اوست سوگند یاد می کنم که در روز قیامت هیچ بنده ای گام از گام بر نمی،ندارد مگر این که خدای تعالی در مورد چهار چیز از او پرسش می کند از عمرش که در چه چیز سپری کرده است و از بدنش که در چه کاری فرسوده نموده است و از مال و ثروتش که از کجا به دست آورده و در چه راهی مصرف نموده است و از محبّت ما أهل بیت در این هنگام عمر :پرسید علامت و نشانهٔ محبّت شما در چیست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که دست مبارکش را بر سر علی می نهاد و او در کنارش جای داشت فرمود: دوستی با من بعد از وفاتم محبّت به این بزرگ مرد است. (3)
ص: 114
حافظ أبوعبدالله ملاّ در کتاب سیره اش آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای تعالی پاداش رسالت مرا در مودّت و دوستی اهل بیتم قرار داده است و من فردای قیامت در این باره از شما سؤال خواهم کرد (که با اهل بیت من چگونه رفتار کردید).
این حدیث را محب الدین طبری در «ذخائر العقبی» و ابن حجر در «صواعق» و علامه سمهودی در «جواهرالعقدین» روایت کرده اند. (1)
نورالدین هیثمی در «مجمع الزوائد» از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده که :گفت رسول خدا صلی الله علیه و آله برای ما خطبه ای ایراد نمود و در آن هنگام از حضرتش شنیدم که :فرمود ای مردم هر کس که کینه ما أهل بیت را در دل داشته باشد، خدای تعالی در روز قیامت او را یهودی محشور می نماید من عرضه داشتم یا رسول الله هر چند روزه بگیرد و نماز بخواند؟ فرمود آری هر چند هم روزه بگیرد و نماز بگذارد و بر این باور باشد که مسلمان ،است او با کینه توزی و حسد ورزی درونی خود نماز و روزه را وسیله ای قرار داده تا مسلمان به شمار آید و خونش ریخته نشود و با خواری و ذلت «جزیه» ندهد. (سپس فرمود) امّتم در عالم خلقت برای من نمایان گردید و صاحبان پرچم ها از برابر من گذشتند و من برای علی و شیعه او استغفار .نمودم (2)
محبّ الدین طبری و ابن حجر هیتمی و برخی دیگر از اعلام اهل سنّت در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که فرمود:
﴿استوصوا بأهل بيتى خيراً، فانّى أخاصمكم عنهم غداً، و من أكن خصمه أخصمه، و من أخصمه دخل النار﴾. (3)
ص: 115
«من به شما توصیه می کنم که هر چه بیشتر و بهتر با اهل بیت علیهم السلامم به نکوئی رفتار کنید که (اگر بر خلاف سفارش من با آن ها رفتار کردید) فردای قیامت من به جانبداری از آن ها به دشمنی با شما خواهم ،برخاست و کسی که من به دشمنی او ،برخیزم از او دادخواهی خواهم نمود و کسی که من از او دادخواهی ،نمایم جایگاهش دوزخ است».
شیخ الاسلام حموینی در «فرائد السمطین» و قاضی عیاض مغربی در کتاب «الشفا» و علامه صفوری در «نزهة المجالس» و برخی دیگر از اعلام أهل سنّت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که فرمود:
معرفت و شناخت آل محمد صلی الله علیه و آله برات آزادی از آتش دوزخ است و حبّ آل محمّد صلی الله علیه و آله پروانه عبور از صراط و ولایت آل محمّد صلی الله علیه و آله موجب امنیت از عذاب است» (1)
آن چه از این حدیث شریف استفاده می شود این است که «شناخت» و «محبّت» و «پذیرش رهبری اهل بیت علیهم السلام» همه با هم موجب نجات و رستگاری است زیرا مراد از «شناخت» تنها شناختن اشخاص و یا دانستن نام و نسب آن ها نیست بلکه مراد از شناخت شناخت مقام والای امامت و اعتراف به مقام اولو الأمرى ایشان بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اقتدا کردن به آنان و قبول حجيّت أقوال و أعمال آنان است.
و مراد از محبّت به ،آنان محبّتی است که به مسأله امامت ائمه معصومین از أهل بيت و آل محمّد صلی الله علیه و آله و ادامه ولایت مطلقه الهیّه بازگشت نماید.
و پر واضح است که قبول این ولایت و رهبری همانند نبوّت و ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله سبب سعادت و خوشبختی خود انسان هاست و نتیجه اش به خود آن ها باز می گردد.
پس محبّت آن ها وسیله ای برای قبول امامت و رهبری امامان معصوم از اهل بیت
ص: 116
پیامبر صلی الله علیه و آله و پشتوانه ای برای تداوم راه و رسالت آن حضرت است.
،بنابراین منظور از حبّ و ولایت آل محمّد صلی الله علیه و اله حبّ و ولایتی است که «أهل حق» آن را برای ائمهٔ راستین اسلام می دانند و اگر غیر از این بود که آن ها دارای منصبی خاص از جانب خدا ،هستند محبتشان تا بدین مرحله نبود که به عنوان پروانه عبور از صراط و رهائی از عذاب الهی معرفی .گردد و این مطلبی است که از کلیه احادیث گذشته و احادیث بسیار و فراوانی که در رابطه با مسألهٔ امامت و خلافت و جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده است، به خوبی استفاده می شود.
پس پیامبر صلی الله علیه و آله که مأمور تبلیغ احکام و أوامر و نواهی الهی بود می خواست به وسیلهٔ این ،حقایق مردم را به اهمیّت مسأله امامت و وجوب معرفت امام (1) و پیروی از پیشوایان دین و جانشینان واقعی خود که خلفای خدا در زمین و نمایندگان حقیقی آئین و شریعت او بودند آشنا سازد تا در پرتو راهنمائی های آن راهنمایان به حق راه حق را بشناسند و از آن پیروی کنند و موجبات نجات و رستگاری و خلاصی از عذاب الهی را در سرای ،آخرت برای خود فراهم نمایند.
و اینک برای این که حقیقت این ،گفتار و مقام و موقعیت آل محمد صلی الله علیه و آله و أهميّت حب آن بزرگواران به خوبی روشن شود به حدیث پر محتوایی که جار الله زمخشری آن را به صورت ارسال مسلّم در این رابطه از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل کرده است توجه فرمائید.
جار الله زمخشری در تفسیر کشّاف» در تفسیر سوره «شوری» ذیل آیه «مودّت» از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل می کند که آن حضرت فرمود:
﴿مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِیداً﴾.
﴿ألا وَ مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ مَغْفُوراً لَهُ
ألا وَ مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ تَائِباً
أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ مُؤْمِناً مُسْتَکْمِلَ الْإِیمَانِ.
ألاَ وَ مَنْ مَاتَ عَلى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ بَشَّرَهُ مَلکُ الْمَوتِ بِالْجَنَّةِ ثمّ مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ.
ص: 117
الا وَ مَن ماتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمَّد یَزِفُ الَی الجَنّهِ کَما تَزِفُ العَروُس الی بَیتِ زَوجِها
أَلاَ وَ مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ فُتِحَ لَهُ فِی قَبْرِهِ بَابَانِ إِلَی اَلْجَنَّهِ
أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ جَعَلَ اللَّهُ قَبْرَهُ مَزَارَ مَلَائِکَةِ الرَّحْمَةِ.
لا وَ مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ عَلَی السُّنَّةِ وَ الْجَمَاعَةِ.
أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَی بُغْضِ آلِ مُحَمَّدٍ جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَکْتُوباً بَیْنَ عَیْنَیْهِ آیِسٌ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ.
أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَی بُغْضِ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ کَافِراً
أَلَا وَ مَنْ مَاتَ عَلَى بُغْضِ آلِ مُحَمَّدٍ لَمْ يَشَمَّ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ﴾. (1)
(آگاه باشید) کسی که بر دوستی آل محمّد بمیرد شهید از دنیا رفته است.
آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمد ،بمیرد آمرزیده از دنیا رفته است.
آگاه باشید! کسی که با محبّت آل محمّد ،بمیرد مرگ او را دریافته در حالی که توبه نموده است.
آگاه باشید کسی که با محبّت آل محمّد از دنیا ،برود مؤمنی است که با ایمان کامل از دنیا رفته است.
آگاه باشید! کسی که با محبّت آل محمّد بمیرد نخست ملک الموت (عزرائیل)، و پس از آن نکیر و منکر (دو فرشته مأمور سؤال قبر) او را به بهشت بشارت دهند.
آگاه باشید! کسی که با محبّت آل محمّد بمیرد او را با شکوه و جلال به سوی بهشت هدایت می کنند همان گونه که عروس را به خانه شوهر می فرستند.
آگاه باشید! کسی که با محبّت آل محمّد ،بمیرد در ،قبرش دو در از بهشت به روی او گشوده می .
آگاه باشید! کسی که با محبّت آل محمّد بمیرد خداوند قبر او را زیارتگاه فرشتگان رحمت قرار می دهد.
آگاه باشید کسی که با محبّت آل محمّد بمیرد به سیره و روش پیغمبر و جماعت حقه از دنیا رفته است.
آگاه باشید کسی که با بغض و دشمنی آل محمد بمیرد در روز قیامت به صحرای
ص: 118
رستاخیز بیاید در حالی که بر پیشانی اش نوشته شده این فرد از رحمت الهی مأیوس و نا امید است.
آگاه باشید! کسی که با بغض و دشمنی آل محمّد بمیرد کافر از دنیا رفته است.
آگاه باشید کسی که با بغض و دشمنی آل محمد بمیرد، بوی بهشت به مشام او نخواهد رسید.
این حدیث را «أبو اسحاق ثعلبی» که از پیشوایان مفسّران و بزرگان اهل سنّت است در تفسیر معروف «الکشف و البیان» از جریر بن عبدالله بجلی روایت نموده و عدّه زیادی از مفسّران و محدّثان و مؤرّخان و ارباب رجال و نویسندگان کتب فضایل و مناقب نیز گاهی با حذف سند و گاهی هم با نقل برخی از جملات حدیث مزبور آن را در کتاب های خود نقل کرده اند (1)
در این حدیث و کلیّه احادیث گذشته که تحت عنوان «دوستی و دشمنی با أهل بيت علیه السلام «یادآور شدیم همان گونه که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مقام و موقعیت والای اهل بیت علیهم السلام را برای همگان مشخّص نموده و نتیجه مودّت و دوستی آن برگزیدگان خدا را در کمال وضوح و روشنی بیان فرموده و به همۀ امّت اسلامی خاطر نشان ساخته است که تنها راه سعادت و خوشبختی و نجات و ،رستگاری در مودت و دوستی خاندان عصمت و طهارت و قبول امامت و رهبری آنان و پیروی بی قید و شرط از گفتار و رفتار ایشان در کلیه مسائل دینی و شئون زندگی است و جز این راه دیگری وجود ندارد و هر کس از آن ها فاصله بگیرد و با آنان مخالفت و دشمنی نماید به سرانجام بدی گرفتار خواهد گردید که نتیجه آن جز خسران و زیان و عذاب دردناک الهی چیز دیگری نخواهد بود
ص: 119
آری خواننده گرامی این است مقام و منزلت والای اهل بیت علیهم السلام که شیعیان به دامان آنان چنگ زده اند و آن ها را امام و رهبر خویش و راهنمای دین و دنیای خود دانسته و الگو و اسوه خود قرار داده و تداوم خط نبوّت و بقاء دین و دنیا را به ادامه امامت ایشان می دانند
اگر آن ها حجّت های بالغۀ الهی نبودند این منزلت و مقام برای آن ها ثابت ،نبود و اگر آن ها سرچشمه گوارای آئین حق ،نبودند پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن همه دربارهٔ دوستی و مودت ایشان توصیه و تأکید نمی نمود و اگر آن ها قائم مقام پیامبر صلی الله علیه و آله در امر رهبری و اوامر و نواهی الهی و تجسّم عینی اسلام و مظاهر ارشاد و هدایت حق ،نبودند این چنین مقام و منزلت والائی در پیشگاه خدا نداشتند به همین دلیل است که پیامبر خدا فرموده است:
«جز مؤمن پرهیزکار ما (أهل بیت) را دوست نمی دارد و غیر از منافق شقاوتمند کسی با ما دشمنی نمی کند» (1)
و به همین دلیل است که آن حضرت فرموده است:
«من فردای قیامت از شما دربارهٔ اهل بیت علیهم السلام سؤال خواهم نمود.» (2)
و به همین دلیل است که فرموده است
«من به شما توصیه می کنم که نسبت به اهل بیت علیهم السلامم به نکوئی رفتار نمائید که (اگر بر خلاف سفارش من با آن ها رفتار کردید) فردای به دشمنی با شما خواهم برخاست... و کسی که من با او دشمن باشم جایگاهش دوزخ است» (3)
و به همین دلیل است که «فرزدق شاعر» در قصیدهٔ معروف «میمیّه» خود، که در برابر «هشام بن عبدالملک» در ستایش از امام زین العابدین علیه السلام سروده است می گوید:
من معشر حبّهم دين و بغضهم *** كُفر و قربهم منجی و معتصم
إن عُدَّ أهل التقى كانوا أئمتهم *** أو قيل «من خير الأرض؟» قيل هُم (4)
ص: 120
این بزرگوار از خاندانی است که محبّت و دوستی ایشان «دین» و دشمنی با آن ها،
«کفر» و نزدیک شدن به آنان مایه نجات و رستگاری و مصونیت (از عذاب) است.
اگر اهل تقوا را بتوان به شماره در آورد اینان امامان و پیشوایانشان هستند،
و اگر بپرسند بهترین مردم روی زمین کیانند؟ در پاسخ گفته می شود که این خاندان هستند.
،بنابراین کسی که اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را به سبب امامت و ولایتشان دوست بدارد دوستدار خدا و رسول و کسی که با آن ها دشمنی کند و کینهٔ آن ها را به دل بگیرد، دشمن خدا و رسول است
آیه مودّت از جهات متعددی بر امامت اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت علیهم السلام دلالت دارد که برای اثبات مطلب به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
چنان که سابقاً اشاره کردیم مودّت اهل بیت علیهم السلام پاداش مقام رسالت است و این مودّت یک امر ساده و دوستی تنها نیست بلکه مقصود از آن مودّتی است که به مسأله امامت ائمه معصومین از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و پیروی از آنان بازگشت نماید.
از آن جا که آیه مورد بحث أجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفته شکّی نیست که دوستی و مودّت خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله که همان ذوی القربای حضرت ،باشند بر همه امت واجب و
ص: 121
لازم است و تردیدی وجود ندارد که «وجوب مودّت» مستلزم وجوب اطاعت است زیرا:
اوّلاً - آن چه از نظر فنّ بلاغت از لفظ «مودّت» استفاده می شود این است که این ،لفظ اقتضای محبّت خالص و شدّت محبّت دارد و با توجه به این مطلب معلوم می شود که مقصود از آن در کلام الهی محبّتی است که همراه با اطاعت باشد زیرا خدای تعالی در رابطه با ایمان مؤمنان فرموده است ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبّاً لِلَّهِ﴾؛ و آن کسانی که ایمان آوردهاند نسبت به خداوند محبّت شدیدی دارند». (1)
و به طوری که می دانیم «محبّت» وسیله ای است برای این که هر طالب و مطلوب و مرید و مراد را به مقصود و مرادش برساند و نقص محب را به وسیلهٔ محبوب برطرف سازد تا آن چه را که ندارد دارا شود و کمبودش را کامل ،کند و از این رو ناگزیر دوست داشتن و محبّت محب نسبت به محبوب باعث می شود که در برابر او تسلیم و مطیع ،باشد و از مخالفت با او خودداری نماید. (2)
ثانياً - خدای تعالی در قرآن کریم خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُ﴾: «بگو (ای پیامبر!) اگر شما خدا را دوست می دارید، از من متابعت ،کنید تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد» (3)
و تردیدی نیست که مقصود از ،متابعت همان اطاعت و فرمانبرداری و پیروی کردن ،است زیرا خدای عزّوجلّ در آیهٔ دیگری از زبان «هارون» برادر حضرت موسی علیه السلام بازگو می کند که خطاب به بنی اسرائیل گفت: ﴿إِنَّ رَبَّكُمْ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي﴾ : «همانا پروردگار شما (خداوند) رحمان ،است ،پس از من متابعت کنید و امر مرا اطاعت نمائید» (4) و در این آیه چنان که ملاحظه می شود لفظ «اطاعت» عطف تفسیری برای «متابعت» است.
ثالثاً - در روایات فراوان و متواتری که - شیعه و سنّی - در منابع حدیثی و تفسیری و تاریخی از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم نقل کرده اند - و ما بخشی از آن ها را اندکی پیش از
ص: 122
این ذکر نمودیم - آن حضرت بر دوستی و مودّت اهل بیت علیهم السلام تأکید نموده تا بدانجا که دشمنان و مخالفان ایشان را به آتش دوزخ تهدید نموده است و معلوم است که مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله از آن همه توصیه و تأکید وجوب محبّت اهل بیت علیهم السلام و پیروی از ایشان است و شکی نیست که گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله برای اشخاص با ایمان حجت و متابعت از آن حضرت بر همگان لازم و واجب است
زیرا: مطابق آیات حکیمانه قرآن کریم پیامبر صلی الله علیه و آله «واجب الطاعه» و اطاعت خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله یکی است و جدای از یکدیگر نیستند. اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله اطاعت از خدای ،عزّوجل و اطاعت از خداوند اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله است و از این رو، خدای تعالی برای این که مردم به اهمیت مسألۀ نبوّت و عظمت موقعیت پیامبر گرامی اسلام و دعوت و ارشاد و اوامر و نواهی آن حضرت واقف و آگاه شوند در آیات زیادی از قرآن کریم بر اطاعت و پیروی از حضرتش و پیمودن راهش و شریعتی که از جانب خدا آورده است تأکید نموده و در این باره فرموده است:
﴿قُلْ أَطِيعُوا اللهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾ (1)
«بگو (ای پیامبر! از خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله اطاعت ،کنید و اگر سرپیچی کنید خدا کافران را دوست نمی دارد» و فرموده است:
﴿وَ أَطِيعُوا اللهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ ﴾ (2)
«از خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله اطاعت ،کنید تا مشمول رحمت الهی) شوید.
و فرموده است:
﴿مَنْ يُطِعْ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾ (3)
«هر کس از پیامبر صلی الله علیه و آله اطاعت کند خدا را اطاعت کرده است»
و فرموده است:
﴿قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ يُحْيِ وَ يُمِيتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ كَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ (4)
ص: 123
«بگو: ای مردم! من فرستاده خدا به سوی همۀ شما هستم همان خدایی که حکومت آسمان ها و ،زمین از آن اوست معبودی جز او نیست زنده می کند و می،میراند پس ایمان بیاورید به خدا و فرستاده اش آن پیامبر درس نخوانده ای که به خدا کلماتش ایمان دارد و از او پیروی کنید تا هدایت یابید».
و فرموده است:
﴿وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾ (1)
«ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای این که به فرمان پروردگار از وی اطاعت شود».
علاوه بر ،این خداوند متعال در مواردی که به مردم وعده نجات و رستگاری و داخل شدن در بهشت را داده است این وعده را مشروط به اطاعت خدا و رسول دانسته و در آیاتی از قرآن کریم فرموده است:
﴿وَ مَنْ يُطِعْ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِيماً﴾ (2)
و هر کس از خدا و پیامبرش اطاعت ،کند به رستگاری (و پیروزی) بزرگی دست یافته است.
و فرموده است:
﴿وَ مَنْ يُطِعْ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَ مَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذَاباً أَلِيماً﴾ (3)
و هر کس از خدا و رسولش اطاعت کند (خداوند) او را در باغ های (بهشت) وارد می کند که نهرها از زیر (درختان) آن جاری است و آن کس که سرپیچی کند، او را به عذاب دردناکی گرفتار می سازد.
و فرموده است:
﴿وَ مَنْ يُطِعْ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أَوْلَئِكَ رَفِيقا﴾ (4)
«و کسانی که از خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله اطاعت کنند آن ها (در روز قیامت) همنشین کسانی خواهند
ص: 124
بود که خدا نعمت خود را بر آنان تمام کرده از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان و آن ها رفقای خوبی هستند».
پس طبق آیات یاد شده امّت اسلامی و همۀ مسلمانان وظیفه دارند که از گفتار و رفتار پیامبرشان اطاعت و پیروی نمایند. زیرا:
اولاً - خداى تعالى فرموده است: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾ (1) برای شما در زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله سرمشق نیکوئی است».
و ثانیاً - طبق روایاتی که پیش از این متذکر شدیم شکّی نیست که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله أهل بيت علیهم السلام را دوست می داشته و دربارۀ آن ها توصیه ها نموده است و بر اساس آیات و روایات وارده نجات و رستگاری نیز وقتی حاصل می شود که آدمی به وظیفه شرعی و دینی و ایمانی خود مبادرت ورزیده و بر طبق فرمان خدا و رسول عمل نماید و در غیر این صورت در وادی ضلالت و گمراهی گرفتار آمده و در سرازیری سقوط و تباهی قرار گرفته و طبق وعده خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله در آتش سوزان جهنم سرنگون خواهد شد.
و ثالثاً - علاوه بر روایات مستفیض و متواتری که در مورد تحریص و تشویق مردم به دوستی و محبّت اهل بیت علیهم السلام وارد شده اخبار و روایات بسیار دیگری نیز مانند حدیث «ثقلین» و حدیث «سفینه» و حدیث «أمان» از طرق فریقین (شیعه و سنی) روایت شده که آن هم مشهور و متواتر است و رسول خدا صلی الله علیه و آله مسلمانان را در فهم کتاب خدا و معارف اسلام از اصول و فروع دین و بیان حقایق آن به اهل بیت علیهم السلام ارجاع داده است که آشکارا بر وجوب اطاعت از آنان دلالت دارد. (2)
بنابراین از آن جا که خدای تعالی دوستی و مودّت ذوی القربای پیغمبر صلى الله عليه و سلم را بر همه امّت واجب نموده و اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله را همچون اطاعت خود مایه نجات و رستگاری و دستیابی به بهشت و نعمت های جاوید اخروی معرفی فرموده و پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله نیز محبّت و دوستی اهل بیت علیهم السلام را شرط قبولی اعمال و ایمان افراد قرار داده است ، به این نتیجه می رسیم که وجوب مودت و محبّت أهل بيت مستلزم وجوب اطاعت و پیروی از آنان است.
2 ص: 125
از آیه مورد بحث استفاده می شود که اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله کسانی هستند که محبتشان به طور مطلق واجب است و بدیهی است کسانی که تا است کسانی که تا بدین حد مورد عنایت خاص خداوندی قرار گرفته که خدای تعالی مودّت آنان را بر همۀ امّت فرض و واجب نماید از محبوب ترین افراد با ایمان در نزد خدا و رسول به شمار می روند؛ و در نتیجه افضلیت آن ها ثابت و مسلّم است و هیچ کس از افراد این امت را نمی توان با آن ها مقایسه کرد و این یک حقیقت آشکاری است که برای هیچ کس قابل انکار نیست زیرا:
آیات متعددی از قبیل آیه تطهیر و آیه مباهله و آیه صلوات و آیاتی از سوره «هل اتی» و همچنین آیه مودّت و آیات بسیار دیگری که دربارهٔ منزلت والای آنان نازل شده و روایاتی که در شأن نزول آیات یاد شده در کتاب های تفسیر و حدیث آمده است، همگی شاهد صادقی بر افضلیت آنان بر همه مردم است.
،بنابراین با توجه به ثبوت افضلیّت اهل بیت علیهم السلام و این که خداوند منّان مودّت و دوستی آن ها را از جملهٔ فرائض دینی قرار داده و پیامبر بزرگ اسلام نیز در فرصت های مناسب و در طول دوران رسالت خود بر وادار نمودن مردم به دوستی و محبت داشتن به آنان تأکید و اصرار داشته است روشن می شود که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می خواسته است با بیان این گونه مطالب أفضليّت اهل بیت علیهم السلام را به اثبات برساند و نیز در صدد بوده است تا بدین وسیله راه روشنی را برای هدایت مردم به سوی خدا هموار سازد و مسأله امامت و رهبرى أهل بیت علیهم السلام را تثبیت نماید تا مردم به وسیلهٔ راهنمائی های مدبرانه و عالمانه آنان به راه راست و صراط مستقیم حق هدایت شده و به سعادت ابدی و نعمت جاودانی و بهشتی که خداوند به افراد با ایمان وعده داده است نائل آیند.
اگر آن ها افضل و برتر از همه مردم نبودند که خدای تعالی مودت و دوستی آنان را بر مردم واجب نمی نمود و آن را اجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار نمی داد و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز که مأمور تبلیغ اوامر و نواهی الهی بود آنهمه دربارۀ آن ها توصیه و سفارش نمی کرد و علاوه بر آن آن ها را همتراز و همردیف قرآن قرار نمی داد و مردم را به تمسّک و پیروی از ایشان دعوت نمی نمود.
پس خدایی که خود شارع شریعت مقدّس اسلام ،است مودّت و دوستی أهل بيت علیهم السلام را برای این واجب نموده و آن را اجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده که ذات
ص: 126
مقدّس خودش آنان را بر دیگران برتری بخشیده و پاک و پاکیزه و معصوم قرارشان داده و برای رهبری امّت برگزیده است تا مردم پس از رحلت رسول گرامی اسلام ملجأ و پناهی داشته باشند و همچون گلّهٔ بیشبان در انجام وظایف دینی و تکالیف شرعی خود حیران و سرگردان نمانند و فردای قیامت در برابر محکمه عدل الهى عذر و بهانه ای نداشته باشند.
و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز که پیوسته فضایل و مناقب بیشمار آنان را به مسلمانان گوشزد نموده و پیروان اسلام را به مودت و دوستی ایشان فرا خوانده و آن ها را از مخالفت با اهل بیت علیهم السلام بر حذر داشته و مخالفانشان را به آتش دوزخ تهدید نموده، برای این بوده است که افضلیت آنان را ثابت کند و به مردم بفهماند که آن ها رهبران دینی و پیشوایان امت و راهنمایان راستین مردم به سوی خداوندند و بر مردم واجب است که برای فهم حقایق دینی به آن ها مراجعه کنند و مسائل دینی خود را از آنان بیاموزند و از این طریق راه راست و صراط مستقیم حق را با بینائی و بصیرت طی کنند و اهل بیت علیهم السلام را مرجع دینی و علمی خود بدانند.
و مسلّم است پیامبر صلی الله علیه و آلهی که خدا در وصف او فرموده است ﴿وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى - إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾ (1)
او هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید آن چه می گوید چیزی جز وحی نیست که بر او نازل شده است.
هیچ گاه سخنی به گزاف نمی گوید و بدون اجازه پروردگار لب به سخن نمی گشاید چرا که او فرستاده خدا و امین پروردگار است و به همین دلیل نه بدون دلیل از کسی جانب داری می کند و مقام او را بالا می برد و نه بی جهت کسی را به وحشت می اندازد و شخصیت او را پائین می آورد و این یک حقیقتی است که خدای تعالی در قرآن کریم بدان تصریح نموده و خود رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به این مطلب اشاره فرموده است.
در این رابطه خطیب خوارزمی در کتاب «مناقب» خود در حدیثی آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«خدای تعالی به شما پیروانم بر سایر امّتها و پیروان پیامبران مباهات می نماید، همهٔ
ص: 127
شما را مورد آمرزش قرار می دهد به ویژه «علی» را مورد عنایت خاصّ خویش قرار داده است. مسلّماً من رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی همۀ شما هستم نه بی دلیل مردم را در مورد قبیله ام به وحشت می اندازم و نه به جانبداری از آن ها بر می خیزم. آن چه می گویم از جانب پروردگار است که به ابلاغ آن مأمورم این جبرئیل پیام آور پروردگار است که به من می گوید سعادتمند به مفهوم گسترده اش آن کسی است که علی را چه در دوران حیات و چه بعد از وفات دوست داشته و محبّت وی را در دل قرار داده ،باشد و نیز شقاوتمند تیره بخت به تمام مفهوم کلمه کسی است که با علی چه در زمان حیات و چه بعد از ممات دشمنی نموده و بغض او را در دل جای داده باشد.» (1)
به هر حال أفضليت أهل بيت عصمت و طهارت و امتیاز آنان بر سایر مردمان بر کسی پوشیده و مخفی نیست و هر کس که مختصری آشنایی با کتب تفسیر و حدیث و تاریخ و غیر از این ها داشته باشد و به کتاب های بیشماری که در فضایل و مناقب أهل بيت نوشته شده مراجعه ،کند حقیقت آن چه را که گفتیم به خوبی درک می کند، و اگر اندکی دین و انصاف داشته باشد سخنان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که در مورد فضایل و مناقب بی شمار آنان در منابع معتبر فریقین - از شیعه و سنی - آمده است برای او کفایت می کند.
اینک برای اینکه منزلت والای اهل بیت علیهم السلام و همچنین عنایت خاصّ رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به آن خاندان پاک و مطهّر برای همگان روشن شود، برخی از احادیثی را که دانشمندان بزرگ اهل سنّت در رابطه با فضایل آن برگزیدگان خدا در كتب روایی خود از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل کرده اند در این جا می آوریم.
1- جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّ المنثور»، ذیل آیه تطهّیر از ضحّاک بن مزاحم» روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿نَحْنُ أَهْلُ بَيْتٍ طَهَّرَهُمْ اللهُ مِنْ شَجَرَةِ النُّبوُّةِ ، و مَوضِع الرّسالَةِ، و مُخْتَلَفِ المَلائِكَةِ
ص: 128
و بَيْتِ الرَّحْمَةِ و مَعْدِنِ الْعِلْمِ﴾.
ما اهل بیت علیهم السلامی هستیم که خداوند ایشان را از هر گونه پلیدی و آلودگی پاک و پاکیزه فرموده است و همگی از شجره طیبه ،نبوت و مرکز پیام الهی و محلّ رفت و آمد فرشتگان، و خاندان رحمت و کانون دانشیم. (1)
2- همچنین، سیوطی در «لالی المصنوعه» از براء بن عازب و دیگران از ابن عدی روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿إِنَّ آلَ مُحمَّد صلی الله علیه و آله شَجَرَةُ النُّبوة و آلُ بَيْتِ الرَّحْمَةِ و مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ﴾.
بدون تردید آل محمّد صلی الله علیه و آله ، شجره طیّبه نبوّت و اهل بیت علیهم السلام ،رحمت و کانون پیام الهی اند. (2)
3 - ابن حجر هیتمی در کتاب «صواعق المحرقه» از ابن عبّاس روایت کرده است که در حدیثی در رابطه با مقام اهل بیت گفت:
﴿نَحْنُ أَهْلُ البَيْت، شَجَرَةُ النُّبيُّة، و مُخْتَلَفُ المَلائِكَةِ، و أهْلُ بَيْتِ الرِّسالة، و أَهْلُ بَيْتِ الرَّحْمَةِ، و مَعْدِنُ الْعِلْمِ﴾.
ما اهل بیت علیهم السلام، از شجره پر برکت نبوّت و محل رفت و آمد فرشتگان، و اهل بیت رسالت و خاندان رحمت و کانون دانشیم. (3)
4- ابن مغازلی شافعی در کتاب «مناقب» خود با ذکر سند از علی علیه السلام روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿نَحْنُ أَهْلُ بَيْتِ شَجَرَةِ النُّبوُّةِ، و مَعْدِنِ الرِّسَالَةِ ، لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ الخَلائِقِ يَفْضِلُ أَهْلَ بَيْتِي غَيرى﴾.
ما اهل بیت شجره طیّبه نبوّت و کانون پیام الهی هستیم هیچ یک از مردمان جز خودم بر اهل بیتم برتری ندارند. (4)
5- محبّ الدین طبری در کتاب «ذخائر العقبی» به نقل از کتاب «شرف النّبوّه» از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم روایت کرده است که آن حضرت فرمود:
ص: 129
﴿أنا و أهْلُ بَيْتِى شَجَرَةٌ فِى الْجَنَّةِ وأغضانُها فِى الدُّنيا فَمَنْ تَمَسَّكَ بِنَا إِتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلاً﴾.
من و اهل بیتم شجره ای در بهشت و شاخ و برگ های آن در دنیا هستیم که هر کس به ما تمسّک جوید راه خدا را در پیش گرفته است (1)
در آیه مودّت به صورت مطلق أمر به محبّت ذوی القربای پیغمبر صلى الله عليه و سلم گردیده است و محبّت مطلق مستلزم اطاعت و پیروی از آنان است پس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به اطاعت و فرمانبرداری مطلق از اهل بیت علیهم السلام خود امر فرموده است و از آن جا که اطاعت مطلق تنها به معصوم اختصاص دارد شکی نیست که مقصود از «ذوی القربی» در آیهٔ مزبور، أهل بیت عصمت و طهارتند و اگر آن ها معصوم از خطا و گناهند، بدون تردید پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان رهبران دینی و پیشوایان مذهبی و راهنمایان امت اسلامی خواهند بود زیرا خدای تعالی در مورد اطاعت و فرمانبرداری از خود و پیامبرش و کسانی که می باید زمامدار امور مسلمانان باشند فرموده است:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الأمْرِ مِنْكُمْ﴾ (2)
«ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا اطاعت کنید و از پیامبر صلی الله علیه و آله و اولی الامر نیز اطاعت نمائید».
با توجّه به این آیه شریفه و روایات متواتری که در مورد وجوب تمسّک به اهل بیت علیهم السلام از طرق شیعه و سنّی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده است شکّی نیست که متابعت و فرمانبرداری تام و تمام و اطاعت مطلق پس از ذات اقدس احدیّت مخصوص پیامبر صلی الله علیه و آله و امام معصومی است که ولایت و امامتش از جانب خدا ثابت و مسلّم شده ،باشد زیرا چنان که پیش از این در بخش های پیشین این کتاب به اثبات رساندیم مقام امامت انتصابی است و تعیین امام در اختیار خداوند است و از این رو اطاعت از امام اطاعت از خدا و پیغمبر است.
ص: 130
بنابراین مقصود از «اولوالأمر» (1)، در آیه شریفه امامان معصوم از اهل بیت پیامبرند که خداوند اطاعتشان را بطور مطلق بر مؤمنان واجب ،نموده و همان گونه که اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله را به دلیل مقام عصمت به طور مطلق واجب و لازم دانسته است اطاعت از «اولی الأمر» را نیز که جانشینان واقعی پیامبرند – به دلیل معصوم بودنشان از خطا و گناه- همهٔ مؤمنان واجب نموده است و به همین دلیل است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خطاب به أصحاب خود فرموده است: «از امامانتان اطاعت ،کنید، حتّی اگر نشسته نماز بخوانند شما نیز همگی نشسته نماز بخوانید».
در این ،رابطه جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» آورده است که ابن منذر و خطیب از ابن عمر روایت کرده اند که گفت:
(روزی) با چند نفر از اصحاب نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم که فرمود: ای آقایان! آیا می دانید که من فرستاده خدا به سوی شما هستم؟ همه گفتند: آری، فرمود: آیا می دانید که خدای تعالی در کتاب خود (قرآن کریم) نازل نموده که هر کس مرا اطاعت کند، خدای - متعال - را اطاعت کرده است؟ گفتند ،بله همۀ ما شهادت می دهیم که هر کس تو را اطاعت کند خدای را اطاعت کرده و این که اطاعت او اطاعت تو می باشد؛ :فرمود پس یکی از مصادیق طاعت خدا این است که از من اطاعت کنید و نشانه اطاعت کردنتان از من این است که از امامان خود اطاعت کنید، حتّی اگر آن ها نشسته نماز بخوانند شما نیز همگی نشسته نماز بخوانید. (2)
مؤلف :گوید این که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «حتّی اگر نشسته نماز بخوانند...» کنایه از اطاعت بدون چون و چرا و کمال پیروی از امامان معصوم علیهم السلام است و نیازی به توضیح ندارد.
شگفت آور است که: با این که معنا و مفهوم آیه «مودّت» از نظر ظاهر واضح و
ص: 131
آشکار و دلالت آن نیز بر وجوب دوستی و مودت اهل بیت علیهم السلام همچون آفتاب نیم روز روشن است و به علاوه، گروهی از مفسران و محدثان و دانشمندان بزرگ اهل سنت هم روایات معتبری را در شأن نزول ،آیه و همچنین روایات بی شماری را در مورد لزوم دوستی و محبت اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده اند، با این همه برخی از مخالفان و معاندان و منحرفان از مکتب اهل بیت علیهم السلام از آن جمله «ابن تیمیّه» گفته است:
«پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز درخواست اجری نمی کند زیرا تنها اجر و مزد او بر خداوند است. البته بر مسلمانان لازم است که به سبب ادله دیگر او را دوست بدارند، ولی موالات و دوستی ما نسبت به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله هیچ گاه اجر و مزد پیامبر صلی الله علیه و آله به حساب نمی آید.» (1)
پاسخ این سخنان دور از واقعیت که آشکارا مخالف نص صریح آیه «مودّت» و سنّت ثابته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشد این است که: در مورد اجر و مزد رسالت پیامبر صلی الله علیه آله و چهار نوع آیه وجود دارد که با مراجعه به آیات دیگری که در همین رابطه در مورد پیامبران الهی در قرآن کریم آمده ،است حقیقت محتوای آیه به خوبی روشن می شود.
اینک برای آگاهی از این مطلب نخست برخی از آیاتی را که مربوط به دیگر پیامبران الهی است ذکر می کنیم و سپس به بعضی از آیاتی که به خصوص مربوط به شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در امر رسالت آن حضرت است اشاره می نمائیم تا حقیقت محتوای آیه به شایستگی معلوم شود.
در قرآن کریم آیات چندی دربارهٔ رسالت پیامبران و مسأله اجر و مزد آنان آمده است که به مردم می گفتند ما در برابر دعوت و انجام رسالت خود مردی از شما نمی طلبیم و پاداش ما تنها بر خداوند عالمیان است برخی از آن آیات که این مطلب را بصورت مکرّر از زبان چند تن از پیامبران معروف و مشهور بازگو نموده از این قرار است:
1.خدای تعالی در سورۀ «شعراء» از قول حضرت نوح علیه السلام و بازگو می کند که به مردم می گفت:
ص: 132
﴿إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينُ - فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِي - وَ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إن أجرِي إِلَّا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ (1)
به طور مسلّم من برای شما پیامبری امین ،هستم تقوای الهی را پیشه کنید و از من اطاعت ،نمائید من برای این (دعوت) هیچ مزدی از شما نمی طلبم پاداش من تنها بر پروردگار عالمیان است.
2. خداوند متعال در سورهٔ «هود» از زبان آن حضرت بازگو می کند که خطاب به مردم می گفت:
﴿يَا قَوْمِ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِي إِلَّا عَلَى الَّذِي فَطَرَنِي أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ (2)
ای قوم من من از شما برای این (رسالت) پاداشی نمی طلبم، پاداش من تنها بر کسی است که مرا آفریده است، آیا نمی فهمید؟
این دو آیه و آیات دیگری که در همین زمینه با تعبیر ﴿وَ ما أَسأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْر إِنْ أَجْرِیَ إِلاّعَلی رَبِّ العالَمِینَ﴾ به صورت مکرّر در قرآن کریم آمده و خداوند آن را از زبان حضرت نوح، صالح، لوط و شعیب پیغمبر علیهم السلام بازگو نموده است (3) این حقیقت را به ما گوشزد می نماید که پیامبران الهی به مردم می گفتند: ما در برابر انجام رسالت خود اجر و مزدی از شما نمی طلبیم
امّا آیات مربوط به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله این گونه نیست بلکه در آن ها تعبیرات مختلفی به کار رفته است که نشان می دهد پیامبر خاتم صلیی الله علیه و آله به منظور بقاء دین و شریعت جاودانه اش که تا قیام قیامت پا برجاست در برابر انجام دعوت و رسالت ،خود أجر و مزدی را از مردم خواسته است که تا روز قیامت پشتوانه نبوت و رسالت آن حضرت بوده و در هدایت و تکامل امت اسلامی مفید و مؤثر باشد.
حال برای دریافت این حقیقت به سراغ آیاتی که در قرآن کریم در مورد اجر و مزد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آمده است می رویم و به نقل و توضیح آن ها می پردازیم تا معلوم شود بر خلاف تصور آن کسانی که پنداشته اند «دوستی و مودّت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله أجر و مزد رسالت آن حضرت محسوب نمی شود» خدای تعالی پاداش مقام رسالت حضرتش را
ص: 133
مودّت أهل بيتش قرار داده و آنرا وسیله ای برای انتخاب راه به سوی خود معرّفی فرموده است.
آیاتی که در قرآن کریم در مورد اجر و مزد پیامبر بزرگ اسلام آمده است از این قرار است:
1. خداوند متعال در سورهٔ «ص» آیه 86 خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:
﴿قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنْ الْمُتَكَلِّفِينَ﴾
«بگو (ای پیامبر!) من برای این «دعوت نبوت» هیچ پاداشی از شما نمی طلبم و چیزی را بر شما تحمیل نمی کنم».
2. در سورهٔ «فرقان» آیه 57 خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:
﴿قُلْ ما أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْر إِلَّا مَنْ شَاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلاً﴾
«بگو (ای پیامبر!) من در برابر ابلاغ این (رسالت) هیچ پاداشی از شما نمی طلبم، مگر کسی که بخواهد راهی به سوی پروردگارش برگزیند.
3. در سورۀ «شوری» آیهٔ 23 خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:
﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾
بگو (ای پیامبر!) من بر ابلاغ رسالتم هیچ پاداشی را از شما جز مودّت نزدیکان درخواست نمی کنم.
4. در سورۀ «سبأ» آیه 47 خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:
﴿و قُلْ مَا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْر فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِي إِلَّا عَلَى اللهِ﴾
بگو (ای پیامبر !) پاداشی را که من از شما خواستم به سود خود شماست، پاداش من فقط بر خداوند است.
،حال اگر این آیات چهارگانه را مورد مطالعه قرار دهیم و کمی در آن ها دقت کنیم نتیجه گیری از آن سهل و آسان و مقصود از اجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله در آیه «مودّت» بسیار واضح و روشن است زیرا:
در آیه نخستین بطور کلی اجر و مزد رسالت را نفی می نماید و می فرماید: «من از شما هیچ پاداشی را نمی طلبم و چیزی را بر شما تحمیل نمی کنم» و ناگفته پیداست که
ص: 134
مقصود از این ،أجر ، أجر و پاداش مادّی و یا جاه و مقام دنیوی است.
در آیهٔ دوّم می فرماید: «من در برابر تبلیغ رسالتم هیچ پاداشی را از شما نمی طلبم مگر کسی که بخواهد راهی را به سوی پروردگارش اتّخاذ کند» و این تعبیر که در این آیه به کار رفته است، به منتهی درجهٔ بی نیازی آن حضرت از اجر و مزد مالی و یا جاه و مقام دنیوی اشاره شده و نشان می دهد که پیغمبر صلی الله علیه و اله از مردم غیر از پذیرفتن دعوتش و پیروی از ،حق چیز دیگری نمی خواهد نه مال و ثروت دنیا و نه جاه و مقام و نه هیچ پاداش ،دیگر و بلکه تنها هدفش این است که دعوتش را بپذیرند و برای خود راهی را به سوی خدا باز کنند.
در آیهٔ سوّم (یعنی در آیه مودّت) می فرماید:
«من از شما پاداشی را نمی طلبم جز این که خویشاوندان نزدیک مرا دوست بدارید» و این تعبیر که در آیه مزبور ،آمده و اجر و مزد رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله شمرده شده در واقع همان چیزی است که در آیه دوم به آن اشاره شده و به آن بازگشت می نماید، زیرا: وظیفه پیامبر صلی الله علیه و آله تبلیغ رسالت و ارشاد و هدایت مردم است و منظور از درخواست مودّت أهل بيت علیهم السلام همان تبلیغ رسالت است که مردم دعوت حضرتش را بپذیرند و راهی را برای تداوم خطّ رهبری آن حضرت به سوی خدا بگشایند.
و بالاخره در آیه چهارم می فرماید: «پاداشی را که من از شما خواسته ام به سود خود شماست» و این تعبیر نشان می دهد که درخواست مودّت اقربای پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی نیست که منفعت مادّی و دنیوی داشته باشد و نفع آن عاید پیامبر صلی الله علیه و آله گردد.
پس مودّت خویشاوندان نزدیک پیامبر صلی الله علیه و آله به سود خود مردم است و محبت به این خاندان وسیله ای برای هدایت یافتن آن ها به سوی خداوند است.
بنابراین معنای آیه چنین :است مودّت در «قربی» پاداش رسالت من است و پاداشی که من از شما خواسته ام چیزی نیست که نفع آن عاید من گردد بلکه صد در صد به سود خود شماست و چیزی است که راه شما را به سوی خدا هموار می سازد.
پس مودّتی که اجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفته چیزی جدا از خود رسالت نیست و نفع آن هم به خودِ مردم باز می گردد زیرا:
خویشاوندان نزدیک پیامبر صلی الله علیه و آله - چنان که در بخش های پیشین کتاب و به ویژه در رابطه با آیه تطهیر و آیه مباهله و نیز در بحث آیهٔ «مودّت» درباره آن ها به تفصیل
ص: 135
سخن گفتیم و در مباحث آینده نیز دربارهٔ ثبوت مرجعیّت دینی آنان با ذکر دلایل روشن سخن خواهیم گفت - حجّت های بالغه الهی و رهبران دینی و پیشوایان مذهبی و امامان هدایتگر و جانشینان واقعی آن حضرت اند که همتا و همردیف قرآن کریم اند که اگر مسلمانان طبق وصیّت پیامبر صلی الله علیه و آله از آنان پیروی ،کنند هرگز دچار ضلالت و گمراهی نمی شوند و از عذاب دردناک روز قیامت رهایی می یابند
و این است معنا و مفهوم اجر و مزد مقام رسالت در آیهٔ مودت که اگر صاحب دلی به روایات وارده در فضایل اهل بیت علیهم السلام به ویژه حدیث «ثقلین» و حدیث سفینه و أمان و أحاديث مودّت و غیر از این ها مراجعه کند و در آن ها دقت کافی به عمل آورد، جای هیچ شک و تردید برایش باقی نمی ماند که منظور از «وجوب مودّت» و أجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله، تنها این بوده است که آن حضرت مودّت أهل بيت علیهم السلام را وسیله ای برای مراجعه مردم به آن ها قرار دهد تا این که آن ها ملجأ و پناه دینی و مرجع علمی مردم قرار .گیرند
و علاوه بر این نکته قابل توجه این است که: در پایان آیه مودت آمده است:
﴿وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾
«آن کس که عمل نیکی انجام دهد ما بر نیکی عملش می،افزائیم چرا که خداوند آمرزنده و سپاسگزار است». (1)
و در بعضی از تفاسیر از ابن عباس و یکی دیگر از مفسران بنام «سدّی» روایت شده که منظور از اقتراف حسنه در آیه شریفه مودّت آل محمّد صلی الله علیه و آله است. (2)
و در حدیثی که قبلاً از امام حسن مجتبی علیه السلام نقل نمودیم، نیز آمده است که آن حضرت فرمود: ﴿ اِقْتِرَافُ اَلْحَسَنَهِ مَوَدَّتُنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ﴾: «به دست آوردن حسنه مودّت و دوستی ما اهل بیت علیهم السلام است».
چه حسنه ای از این بالاتر که انسان برای سعادت و خوشبختی و نجات و رستگاری ،خود همیشه خویشتن را در زیر پرچم رهبران الهی قرار دهد و حبّ آن ها را در دل ،بگیرد و خط و راه آن ها را ادامه دهد و در فهم کلام الهی آن جا که مسائل دینی برای او
ص: 136
مشکل و پیچیده به نظر می رسند از آن ها توضیح ،بخواهد و عمل آن ها را میزان و معیار قرار دهد و آنان را الگو و اسوۀ خود سازد و بدین وسیله راه سعادت و خوشبختی و رهایی از عذاب الهی را برای خویشتن فراهم نماید.
بنابراین با توجه به آیات یاد شده و توضیحاتی که در رابطه با آیه مودّت و اکتساب حسنه آوردیم چه چیزی جز مسأله امامت اهل بیت علیهم السلام می تواند اجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گیرد؟
ایراد دیگری که «ابن تیمیّه» در کتاب «منهاج السنّه» بر تفسیر آیه «مودّت» بر خویشاوندان نزدیک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد ساخته این است که گفته است: اگر مقصود ،خداوند مودت خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله ،بود باید می فرمود المودّة لذوی القربی و یا این که می گفت: «الْمَوَدَّةَ للقربی» و نمی فرمود: « إِلاَّ اَلْمَوَدَّهَ فِی اَلْقُرْبی» (1)
پاسخ این ایراد جاهلانه- که حاکی از جهل و نادانی نویسنده و عدم اطلاع وی از قواعد ادبیات عرب است - این است که:
اوّلاً - این ایراد کودکانه که دور از شأن یک انسان عالم و دانشمند است ایراد بر کلام خدای تعالی است و کسی را نشاید که بر کلام خدا که در اوج فصاحت و بلاغت است اعتراض نماید.
و ثانياً - از نظر ادبی اضافه کلمۀ «مودت» به لفظ «قُربی» و یا لام جر برای اختصاص معنایی را که کلمهٔ «فی» در بر دارد افاده نمی کند چنان که این معنا بر هیچ یک از ارباب علم و ادب و کسانی که با فرهنگ علوم اسلامی و زبان و لغت عرب آشنایی دارند پوشیده و مخفی نیست و پیشوایان علم بلاغت نیز بدین مطلب گواهی داده اند از جمله:
زمخشری در تفسیر «کشّاف» از آن که لفظ «قربی» را به اهل بیت و خویشاوندان نزدیک پیامبر صلی الله علیه و آله تفسیر نموده چنین می گوید:
«حال اگر بگوئی: چرا گفته نشده است: إلا مودّة ،القربی و یا گفته نشده است: إلّا
ص: 137
المودّة للقربى؟ و این که خدای تعالی فرموده است ﴿إِلاَّ اَلْمَوَدَّهَ فِی اَلْقُرْبی﴾ معناى آن چیست؟ در جواب می گوییم: در این آیه اهل بیت محل و مکان مودّت قرار گرفته اند (برای این که عرب برای مودّت ظرفی قائلند) به عنوان مثال می گویند: «لی فی آل فلان مودّة؛ برای من در آل فلان مودّتی هست» و نیز می گویند «ولى فيهم هوى و حبّ شدید» من درباره آنان عشق و محبتی شدید و فوق العاده دارم» و منظورشان این است که من بیش از حد آنان را دوست دارم و افراد فلان قبیله محلّ و مکان محبّت من می باشند.
آن گاه می گوید: کلمهٔ «فی» متعلق به مودّت ،نیست به خلاف این که گفته شود: «إِلاَّ اَلْمَوَدَّهَ للقُرْبی» که در این صورت کلمهٔ «للقربی» متعلق به خود مودت می شود ولی در آیه مورد بحث کلمهٔ «فی القربی» متعلق به چیزی می شود که حذف گردیده است مثل این که می گوئیم: «مال در کیسه است» و تقدیر آن چنین است: «الا المودة ثابتة في القربى و متمكنة فيها» ،یعنی مگر مودّتی که در مورد اقربای پیغمبر صلی الله علیه و آله ثابت و لازم است». (1)
همین تفسیر در تفاسیر دیگر مفسّران معروف و مشهور نیز مانند فخرالدین رازی و ابوحیان اندلسی و نظام الدین نیشابوری و تفسير أبو السعود، آمده است. (2)
و علّامه «نبهانی» نیز در کتاب «الشرف «المؤبد در مقصد سوم که در مورد آیه «مودّت» و لزوم محبّت أهل بيت و آثار آن سخن گفته است می گوید «کلمهٔ «قربی» ،مصدر و به معنای قرابت و خویشاوندی است و بنا بر تقدیر مضاف است که مضاف آن حذف گردیده و مضاف الیه در جای باقی مانده - یعنی در أصل: ذوی القربی بوده است که به معنای اقارب و خویشاوندان است و به لفظ «فی» تعبیر شده و با «لام» تعبیر نشده ،است زیرا کلمهٔ «فی» که برای ظرفیّت است در رساندن مقصود بلیغتر و در مورد محبّت و مودّت تأکید بیش تری دارد». (3)
بنابراین با توجّه به آن چه گذشت روشن می شود که جملهٔ « إِلاَّ اَلْمَوَدَّهَ فِی اَلْقُرْبی» دليل
ص: 138
قاطعی بر فصاحت و بلاغت بی بدیل قرآن کریم است که با یک جمله کوتاه بر لزوم محبّت و مودّت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله تأکید نموده و در این مورد با لحنی آمرانه به همهٔ مسلمانان هشدار داده است و این نکته دقیق و لطیفی است که جناب «معترض» از آن غفلت نموده و یا در واقع خود را به جهالت و نادانی زده است تا حقد و کینه ای را که نسبت به اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت علیهم السلام در دل داشته است به مرحلهٔ ظهور و بروز برساند.
یکی دیگر از ایرادهای سست و واهی که «ابن تیمیّه» در اوراق سیاه کتاب «منهاج» ،خود متوجّه آیه «مودّت» و أجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله ،ساخته این است که گفته است:
«... این آیه - یعنی آیه مودّت - در سوره شوری است و سوره شوری بدون هیچ گونه تردید مکّی است و قبل از ازدواج علی با فاطمه و قبل از تولّد حسن و حسین نازل شده است.... گروهی از مصنّفان اهل سنّت و جماعت و شیعیان و طرفداران أحمد - حنبل - و دیگران حدیثی از پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم نقل کرده اند که وقتی این آیه نازل شد أصحاب :گفتند یا رسول الله اینان کیانند؟ فرمود علی و فاطمه و دو فرزندشان و این حدیث به اتّفاق حدیث شناسان دروغ است دلیلش این که آیه به اتفاق أهل علم در مکه نازل شده زیرا سوره شوری همه اش مکّی است...» (1)
پاسخ این سخنان ،یاوه و گفتارهای بی دلیل که نمایانگر عمق خشم و کینه نویسندهٔ آن نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است - و جز بی منطقی و یاوه سرائی و پرخاشگری و دهن کجی و دروغ بستن به علما و محدّثان و مؤلفان و تحریف حقایق چیز دیگری نیست - این است که:
اوّلاً - برای تشخیص این مطلب که آیه ای مکّی است یا مدنی از دو راه می توان آن را مورد بررسی قرار داد
الف) از راه ملاحظه مضمون ،آیه به این که :بگوئیم هر آیه ای که درباره توحید و معارف عقلی و انتقاد از بت پرستی و دعوت به ایمان به خدا و روز رستاخیز و جریان های
ص: 139
امّت های پیشین و مشابه این امور است در غالب موارد در مکّه نازل شده و به عنوان مکّی از آن یاد شده است زیرا در آن روزگار در مکّه تنها مسائلی که نیاز به تذکر و یادآوری ،داشت همین گونه مسائل بود ولی آیاتی که مربوط به شئون نظام اسلامی و جهاد و مناظرات با یهود و نصاری و احکام شرعی و نظام اجتماعی مسلمانان بوده غالباً مدنی به حساب می آمده است و از این رو در مورد آیه «مودّت» با مراجعه به مضمون آن پی خواهیم برد که آیهٔ مزبور با نزول در مدینه تناسب دارد
ب) از راه مراجعه به آراء دانشمندان و نظریات مفسّران و روایات وارده از طریق محدّثان که به کتاب های تفسیر و روایاتی که در شأن نزول آیات برای آیات هر سوره نقل شده است مراجعه کنیم تا به مکی بودن و یا مدنی بودن آن واقف و آگاه شویم.
در مورد سوره شوری وقتی به کتب تفاسیر مراجعه می کنیم می بینیم که مفسّران می گویند: سوره شوری مکّی است به جز چهار آیه آن که اوّل آن ها آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ است.
در این رابطه شیخ فقیه و علامه محدّث «قرطبی» می گوید: سوره شوری بنا بر قول حسن و عکرمه و عطاء و ،جابر مکّی است و ابن عبّاس و قتاده گفته اند: به جز چهار آیه آن که در مدینه نازل شده است که یکی از آن ها آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً...﴾ می باشد. (1)
أبوحيّان اندلسی نیز از ابن عباس نقل می کند که سوره شوری مکّی است به جز چهار آیۀ آن از ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً ....﴾ تا آخر چهارآیه که درمدینه نازل شده است. (2)
شوکانی و علامه آلوسی و برخی از مفسران دیگر نیز همین مطلب را به همین صورت نقل کرده اند. (3)
،بنابراین آن چه از گفتار مفسّران در رابطه با سوره شوری استفاده می شود این است که گر چه سوره شوری مکّی است ولی آیهٔ مودت و سه آیهٔ بعد از آن در مدینه نازل شده است و آن چه را که «ابن تیمیّه» گفته است که این آیه به اتّفاق أهل علم در مکّه نازل شده زیرا سوره شوری همه اش مکّی است» سخنی باطل و دور از واقعیّت است
ص: 140
و اگر در همه کتاب او جز همین یک دروغ آشکار بیش تر نبود برای رسوائی و دروغگوئی و خیانت ورزی و ننگ و عار ابدی او کافی بود زیرا: همان گونه که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند هیچ یک از مفسرانی که نام بردیم به مکّی بودن آیه مودّت تصریح ننموده اند تا چه رسد به اتفاق دروغینی که وی مدّعی آن گردیده است.
و نکته شایان توجه این که تمام روایاتی که پیش از این در رابطه با شأن نزول آیه مزبور نقل نمودیم همگی به روشنی و بدون هیچ گونه ابهام گواهی می دهند که آیه مودّت در مدینه نازل شده و سبب نزول آن نیز «أنصار» بوده اند. (1)
ثانياً - نکته بسیار مهم دیگری که در رابطه با شناخت آیات مکّی و مدنی باید بدان توجّه نمود و ابن تیمیّه به دلیل جهل و تعصّب عمداً از آن روی گردان شده و دیدگان خود را بر هم نهاده این است که:
قرآن کریم به اتّفاق همهٔ دانشمندان بر حسب ترتیب نزول جمع آوری نشده است و لذا اغلب سوره های مکّی از آیات مدنی خالی نبوده و أکثر سوره های مدنی نیز از آیات مکّی خالی نیست و اگر سوره ای را مکّی یا مدنی می نامند تابع این است که اغلب آن سوره دارای چه نوع آیه ای بوده و در کجا نازل شده است.
برای روشن شدن موضوع به نمونه هایی از نظریّات برخی از مفسران که در این باره اظهار داشته اند اشاره می کنیم.
الف) طبری می گوید: سوره عنکبوت مکّی است مگر ده آیه از اولش که مدنی است. (2)
ب) قرطبی می گوید: سوره کهف مکّی است مگر هفت آیه از اوّلش که مدنی است. (3)
ج) جلال الدین سیوطی گوید سورة مريم مكّى است إلا آيه سجده و آيه ﴿وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وارِدُها﴾ (4)
،بنابراین با توجه به نمونه های یاد شده از نظریّات ،دانشمندان روشن می شود که وجود آیه مودّت در سوره شوری که در مکه نازل شده است دلیلی بر مکّی بودن آن آیه
ص: 141
.نیست و این یک حقیقت انکار ناپذیری است که اکثر دانشمندان و مفسّران بزرگ شیعه و اهل سنت بدان گواهی داده اند. (1)
ثالثاً - به فرض این که آیه «مودّت» در مکّه نازل شده باشد، هیچ منافاتی با وجوب مودّت اهل بیت و پاداش مقام رسالت و تقدّم یا تأخّر ازدواج علی علیه السلام با فاطمه علیها السلام و تولّد حسنین علیهما السلام ندارد زیرا هیچ تردیدی نیست که علی و فاطمه علیها السلام به نسبت عمو زادگی و فرزندی از نزدیک ترین نزدیکان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده اند و شکی نیست که طبق روایات ،وارده پیوند ازدواجشان از جانب خدای تعالی در آسمان ها منعقد بوده است (2) و تردیدی نیست که فرزندانشان حسنین علیهما السلام هم در تقدیر علم ازلی الهی چنین بوده است که باید از آن ها آفریده شوند. (3)
از این ،گذشته امکان دارد که آیه مزبور در «حجّة الوداع» نازل شده باشد و در این صورت نزول آیه مودّت نیز در وقتی بوده است که علی علیه السلام با فاطمه علیها السلام ازدواج نموده و دو فرزندشان حسنین علیهما السلام هم موجود بوده اند.
و علاوه بر این بر فرض که آیهٔ «موّدت» مکّی ،باشد مستلزم آن نیست که «مودّت» منحصر به خویشاوندان موجود باشد بلکه حتی کسانی را نیز که بعد از نزول آیه متولد شوند و دارای شرایط موجود ین ،باشند شامل می،شود و دلیلش این که
ص: 142
همان گونه که در روایت طبری و تاریخ فتوح ابن اعثم کوفی و منابع دیگر آمده است امام زین العابدین علیه السلام به آن مرد شامی فرمود: «آیا قرآن خوانده ای؟ گفت آری فرمود: آیا این آیه را خوانده ای ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ (1)
گفت: آری ،فرمود: ما همان «قربی» هستیم. (2)
پس بنابراین آیه «مودّت» نظیر آیه «وصایت» است که خدای تعالی فرموده است: ﴿يُوصِيكُمْ اللهُ فِي أَوْلَادِكُمْ﴾ (3) و شکی نیست که این آیه شریفه، هم اولاد موجود در زمان نزول ،آیه و هم اولادی که بعداً متولد می شوند هر دو را شامل می شود.
آیا مسلمانان می توانند بگویند که «وصیّت» تنها به اولاد موجود در زمان نزول آیه اختصاص دارد و کسانی را که بعداً متولد می شوند شامل نمی شود؟ هرگز هیچ فرد مسلمانی چنین سخنی را نگفته و نخواهد .گفت
،پس آن چه را که ابن تیمیّه خارجی در مورد آیه مودّت و اجر و پاداش مقام رسالت در کتاب سراپا دروغ خود مطرح کرده ،است بافته هایی جز از جنس تقلب و تزویر و نسبت های ناروا به ساحت مقدّس پیامبر خدا و تهمت و افترا به پیشوایان حدیث و بزرگان دین و اهانت به علما و دانشمندان اسلام - از شیعه و سنّی - و دشمنی آشکار با اهل بیت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و منحرف ساختن امّت اسلامی از مسیر حق و حقیقت چیز دیگری نیست.
به هر حال بر اساس آیات و روایات ،وارده تردیدی نیست که دوستی و محبّت أهل بيت عصمت و طهارت علیهم السلام وسیله ای برای پذیرفتن و قبول امامت و رهبری ایشان از جانب خدای تعالی ،است زیرا طبق دلائل قطعی و مسلّم از کتاب و سنّت آنان پیشوایان ،دین و جانشینان واقعی سید المرسلین و اوصیاء مورد رضای حضرت خاتم النبيّن و حجّت های بالغهٔ ربّ ،العالمین و نعمت های گستردۀ الهی در ،زمین و مایهٔ امنیت امّت و باب حِطّه و کشتی ،نجات و همتا و هم تراز قرآن کریم اند که پیروی از ایشان موجب سعادت و خوشبختی در حال حیات و دور بودن از عذاب الهی در سرای آخرت است.
ص: 143
پس دوستی و محبت ایشان بر همۀ امّت و پویندگان راه حق واجب و لازم است و منافع آن هم به خود آن ها باز می گردد زیرا: اگر همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آن ها توصیه و سفارش نموده است مسلمانان به کتاب خدا و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله تمسّک جویند و به راستی از آن دو پیروی کنند هدایت می شوند و هرگز دچار گمراهی و ضلالت نمی گردند و سرانجام در روز قیامت از عذاب الهی رهایی می یابند و از نتیجه مودت و دوستی اهل بیت علیهم السلام که خداوند آن را اجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده است بهره مند می گردند.
و بطور خلاصه ما دربارۀ هر چه تردید داشته باشیم در این باره هیچ تردید نداریم که «قرآن و اهل بیت» دو یادگار نفیس و گران بهای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشند که هر کس به آن دو یادگار پیامبر صلی الله علیه و آله متمسّک شود گمراه نمی شود و تردیدی نداریم که هر یک از کتاب و عترت مؤید و مصدّق یکدیگرند و این دو هرگز از همدیگر جدا نمی شوند تا زمانی که بر سر حوض کوثر بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وارد .شوند و تردیدی نداریم که روایات وارده در تفسیر «ذوی القربی» به عترت و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله از طرق شیعه و سنّی متواتر است و از روایات صحیحی هیچ شک شک و تردید در آن وجود ندارد.
و برای ما همین بس که تفسیر «قربی» به علی و فاطمه و دو فرزندشان امام حسن و امام حسین علیهم السلام مطلبی است که سرشناسان اهل سنّت به آن اعتراف نموده و دانشمندان و بزرگان ایشان به این موضوع تصریح کرده اند و اینک به شواهدی که در این مورد می آوریم توجّه فرمایید.
*ابیاتی از «شافعی» (1) و دیگران دربارۀ دوستی و محبت اهل بیت علیهم السلام
أبونعیم اصفهانی در «حلیة الاولیاء» از عبدالله بن محمد از «أبوبكر «سبأی» روایت
ص: 144
کرده که گفت: از یکی از مشایخ شنیدم که «شافعی» تمایل شدیدی به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله داشت تا آن جا که به خاطر این علاقه گروهی از او عیبجوئی می کردند و او «رافضی» (شیعه) می گفتند! شافعی در رابطه با اظهار آن ها این اشعار را سرود:
(يا راكباً) قف بالمحصب من منى... *** و اهتف بقاعد خيفها والناهض
إن كان رفضاً حب آل محمّد *** فليشهد النّقَلان أنّى رافضي
ای سواره! در «محصب» (1) از سرزمین منی توقّف کن.
و به آن ها که در محل «خیف» جای گرفته و یا از محل خود برخاسته و آماده حرکت هستند بگو: اگر دوستی آل محمد صلى الله عليه و سلم دلیل بر «رفض» و شیعه گری است
پس جنّ و انس (و جهانیان) همگی گواهی دهند که من رافضی هستم!! (2)
همین ابیات را ابن حجر هیتمی مکّی در کتاب «صواعق» و سیّد مؤمن شبلنجی در «نور الأبصار» و ابن صبّاغ مالکی در فصول «المهمه» بدین صورت آورده اند:
يا راكباً قِف بالمحصّب من مِنى *** و اهتف بساكن خيفها و النّاهِض
سَحَراً اذا فاض الحجيج إلى منى *** فيضاً كملتطم الفرات الفائض
ان كان رفضاً حُبُّ آل محمّد *** فَليَشهد الثَّقَلان إنّي رافضي
ای سواره! در «محصّب» از سرزمین منی توقّف کن
و فریاد بزن بر ساکنان «خیف» و کسانی که از آن جا عازم مقصد خود می باشند
به هنگام سحرگاه که حاجیان به سوی منی سرازیر می شوند
و همچون سیلی خروشان همانند نهر فرات به حرکت در می آیند.
فریاد بزن و بگو اگر حبّ آل محمّد صلی الله علیه و اله دلیل بر رافضی بودن (و شیعه گری) است
پس جنّ و انس گواهی دهند که من رافضی (3) هستم. (4)
ص: 145
«ابن حجر» پس از آن که ابیات مذکور را نقل کرده است می گوید: بیهقی اظهار داشته است که «شافعی این ابیات را هنگامی سرود که «خوارج» بر اثر حسادت و عداوتی که با وی داشتند او را به «رفض» و شیعه گری نسبت می دادند.
«شافعی» دربارهٔ ولایت اهل بیت علیهم السلام و پنج تن آل عبا علیهم السلام که آیه «تطهیر» و آیهٔ «مودّت» و آیه «صلوات» در فضیلت ایشان نازل ،شده أشعار بسیار و مدائح فراوانی دارد که دانشمندان بنام و بزرگ اهل سنت أشعار او را در کتاب های خود آورده اند. از آن جمله:
سيّد مؤمن شبلنجی در کتاب «نور الأبصار» می گوید :أبوبکر بیهقی در کتابی که دربارهٔ مناقب شافعی تألیف کرده است می نویسد: به شافعی گفتند که مردم تاب و تحمل شنیدن منقبت یا فضیلت أهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله را ندارند! اگر کسی هم بخشی از مناقب و فضائل اهل بیت علیهم السلام را ذکر ،نماید به دیگران توصیه می کنند که از این شخص رافضی کناره گیری کنید! شافعی وقتی این مطلب را شنید ابیات زیر را سرود:
اذا فى مجلس نذكر عليّاً *** و سِبطَيه و فاطِمَةَ الزَّكيّة
يقال: تجاوزوا يا قوم هذا *** فهذا من حديث الرّافضيّة
برئتُ إلى المهيمن من أناس *** يرون الرّفضَ حبّ الفاطمية
هنگامی که از علی علیه السلام و دو نوادهٔ پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم (حسن و حسین علیهما السلام) و فاطمه زهرا علیها السلام سخن به میان می آوریم برخی (از مردم جاهل) می گویند که از این گونه سخنان دست بردارید که از احادیث رافضیان است من در پیشگاه خداوند از مردمی که دوستی آل فاطمه علیها السلام را رفض و جدایی از حق می شمارند، بیزاری می جویم
و در فرائد السمطین حافظ جوینی و «جواهر العقدين» و «ينابيع المودّه» به دنبال أبيات مذکور آمده است:
ص: 146
على آل الرَّسُول صلاة ربِّى *** و لعنته لتلك الجاهليّة
«درود پروردگارم بر آل رسول صلى الله عليه و سلم و لعنت او بر مردمان جاهلیّت پیشه». (1)
حافظ جوینی در «فرائد السمطین» و علّامه سمهودی در «جواهر العقدین» و ابن حجر مکّی در «صواعق المحرقه» و حافظ قندوزی در ینابیع المودّه و جمال الدين زرندی در «نظم درر السمطین» آورده اند که این ابیات نیز از شافعی است:
قالوا ترفضت؟ قُلت كلاً *** ما الرّفض دینی و لا اعتقادی
لكن تولّیت غیر شكٍّ *** خیر امام و خیر هادی
ان كان حبّ الولى رفضاً *** فإنّي أرفض العبادي
«به من گفتند: رافضی شده ای (و به بی دینی روی آورده ای؟) گفتم هرگز! نه بی دینم و نه به بی دینی اعتقاد دارم. ولی من بدون شک دوستدار بهترین امام و هدایتگرم. اگر عشق و علاقه به ولی الله «رفض» و خروج از دین محسوب می شود، پس همه بدانند که من رافضی ترین انسان ها هستم» (2)
ابن حجر مکّی و سیّد مؤمن شبلنجی دو بیت زیر را نیز از شافعی نقل کرده اند که در مدح أهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله گفته است:
يا أهل بيت رسول الله حبّكُمُ *** فرض من الله في القرآن أنزله
كفاكُمُ من عظيم القدر أنَّكُمُ *** من لم يصل عليكم لا صلاة لَهُ
ای خاندان رسول خدا! خداوند محبّت شما - اهل بیت- علیهم السلام - را در قرآنی که فرو فرستاده واجب گردانیده است. در بزرگواری و ارجمندی شما همین بس که هر کس بر شما درود نفرستد نمازش
ص: 147
درست نخواهد بود. (1)
در این دو بیت «شافعی» به دو فضیلت از فضایل برجستهٔ خاندان پیغمبر صلى الله عليه و سلم که سرآمد همه فضایل اهل بیت علیهم السلام به شمار می رود اشاره کرده است. یکی آیه «مودّت» که خدای تعالی محبت و دوستی ایشان را بر همۀ امّت واجب نموده و خطاب به پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرموده است:
﴿و قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ (2)
و دیگری آیه «صلوات» (3)، که خدای تعالی صلوات و درود بر ایشان را جزء نمازهای واجب قرار داده که نماز هیچ کس بدون صلوات بر آنان درست نیست و این مقام بسیار بلند و مرتبه والائی است که هیچ آفریدهای بدان دست نیافته و همه عالم باید در برابرش خاضع و تسلیم شوند.
همچنین «ابن حجر مکّی» و «سیّد مؤمن شبلنجی» اشعار ذیل را با انتساب به شافعی آورده اند که وی این اشعار را در مدح اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله سروده و درباره ایشان گفته است:
آل النّبي ذريعتي *** و هم إليه و سيلتي
أرجُو بهم أعطى غداً *** بيدى اليمين صحيفتي
«آل پیغمبر صلی الله علیه و آله در روز قیامت وسیلهٔ نجات ،منند آنان در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله از من یاد می کنند؛ امیدوارم که فردای قیامت به برکت محبت آل پیغمبر صلى الله عليه و سلم نامه عمل مرا به دست راستم بدهند». (4)
و نيز أبوبكر بن شهاب الدین در کتاب «رشفة الصادی» آورده که شافعی گفته است:
و لمّا رأيت الناس قد ذهبت بهم *** مذاهبهم في أبحر الغيّ و الجهل
ركبت على اسم الله في سفن النجا *** و هم أهل بيت المصطفى خاتم الرسل
و امسکت حبل الله و هو ولائهم *** كما قد أمرنا بالتمسك بالحبل
ص: 148
«زمانی که دیدم مذاهب گوناگون مردمان را به دریای گمراهی و جهالت افکنده است من با نام خدا در کشتی نجات جای گرفتم که آنان خاندان خاتم پیغمبران، فرستاده برگزیدهٔ خداوندند و به «حبل الله» که ولایت و دوستی این خاندان است چنگ زدم همان گونه که به ما أمر گردیده است تا به ریسمان محکم خداوند چنگ زنیم و به آنان تمسّک جوئیم.» (1)
در این جا به نقل سروده های «شافعی» دربارهٔ «أهل بیت» پایان می دهیم و به نقل ابیاتی از دو تن دیگر از شخصیت های معروف و سرشناس که علمای اهل سنّت از آن ها به بزرگی یاد کرده اند می پردازیم.
شبلنجی در کتاب «نورالابصار» می گوید: «شیخ شعرانی» اظهار داشته است که «شیخ اکبر محی الدین عربی» در کتاب «فتوحات» این دو بیت را در مدح اهل بیت آورده و چه نیکو سروده است:
فلا تعدل بأهل البيت خلقاً *** فأهل البيت هم أهل السيّاده
فبغضهم من الانسان خُسِرُ *** حقیقیّ و حبّهم عباده
«هیچ آفریده ای را با اهل بیت پیغمبر صلى الله عليه و سلم برابر مدان (و هیچ کس را بر آنان برتری مده) زیرا خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله بزرگوارانی هستند که از مقام سیادت و سروری برخوردارند. پس انسانی که دشمنی آن ها را به دل بگیرد به زیان حقیقی رسیده است و کسی که محبت آن ها را در دل داشته باشد، از عبادت پروردگار بهره مند شده است». (2)
ابن حجر مکّی نیز در کتاب «صواعق» آورده است که شیخ جلیل «شمس الدین ابن عربی» این دو بیت را در مدح «أهل بیت» سروده است:
رأيتُ ولائی آل طه فريضةً *** على رغم أهلِ البعد يُورثنى القُربى
فما طَلَبَ المَبعوث أجراً على الهدى *** بتبليغِهِ إلا المودَّةَ في القُربى
«چنان دیدم که علاقه به خاندان پیغمبر صلی الله علیه و اله بر خلاف انتظار کسانی که از حقیقت دورند، بر ما واجب است و موجبات نزدیک شدن مرا به پیامبر صلی الله علیه و آله فراهم می.آورد پس برای همین است که فرستاده خدا در برابر زحمات خویش مزدی از ما نمی طلبد و پاداش رسالت او تنها دوستی
ص: 149
خاندان اوست». (1)
فخرالدین رازی در تفسیر کبیر خود، ذیل آیهٔ مودت در سوره شوری پس از آن که حديث شريف ﴿مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ ...﴾ را از «کشّاف زمخشری» نقل می کند چنین می گوید:
«این حدیثی است که صاحب «کشّاف» آن را روایت نموده و من می گویم: آل محمّد صلی الله علیه و اله کسانی هستند که نسبشان به پیغمبر صلی الله علیه و آله باز می گردد پس هر کس که رشته ارتباط و خویشاوندی او به پیغمبر بیش تر و محکم تر و کامل تر باشد مسلّماً او «آل پیغمبر» خواهد بود و هیچ شکی نیست که ارتباط و پیوستگی فاطمه و علی و حسن و حسین به رسول خدا صلی الله علیه و آله از همه کس بیش تر است و این مطلب از مسلّمات و مانند چیزهایی است که به سبب روایات متواتر دانسته ،شده ،بنابراین ثابت و مسلّم است که اینان آل پیغمبرند.
سپس فخر رازی می گوید:
گروهی از مردم در معنای «آل» اختلاف نموده اند بعضی گفته اند: مراد از آل اقارب و خویشاوندان نزدیک ،پیامبرند و برخی دیگر گفته:اند مراد از آل امّت پیغمبر است. پس اگر بگوئیم: مقصود از ،آل خویشاوندان نزدیک پیامبر صلی الله علیه و آله است پس فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السلام آل ،پیغمبرند و اگر بگوئیم مقصود ،از ،آل امتی هستند که دعوت پیغمبر را پذیرفته،اند باز هم ایشان آل ،پیغمبرند پس ثابت شد که لفظ «آل» به هر معنا باشد، مسلّماً آنان آل ،پیغمبرند و اما غیر از آنان از این امت آیا مشمول لفظ «آل» هستند یا نه مورد اختلاف ،است فخر رازی سپس به دنبال این سخنان می گوید:
و صاحب کشّاف روایت کرده است که وقتی آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نازل شد از آن حضرت پرسیدند: ای رسول خدا! خویشاوندان تو که مودتشان بر ما واجب شده است چه کسانی هستند، فرمود: «علی و
ص: 150
فاطمه و دو فرزندشان»
بنابراین ثابت می شود که این چهار تن از اقارب و خویشاوندان نزدیک و ذوی القربای ،پیغمبرند و زمانی که این معنا ثابت گردید واجب و لازم است که از تعظیم و احترام خاص و ویژه ای برخوردار باشند.
سپس فخر رازی در ادامه گفتار خود می گوید و دلیل بر این مطلب وجوه چندی است (که ذیلاً به آن ها اشاره می کنیم).
وجه اوّل: این که خدای تعالی فرموده است: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ (1) و طریق استدلال به آن گذشت.
وجه دوّم این که هیچ شکّی نیست که پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله فاطمه علیها السلام را دوست می داشت به حدّی که درباره او فرمود: ﴿فَاطِمَهُ بَضْعَهٌ مِنِّی یُؤْذِینِی مَا یُؤْذِیهَا﴾: «فاطمه پاره تن من است آن چه او را آزار دهد مرا آزار داده است» و به نقل متواتر ثابت شده است که رسول گرامی علی و حسن و حسین علیهم السلام را دوست می داشته است و هنگامی که علاقه رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام ثابت باشد، مودّت و دوستی آنان بر تمام امت واجب است که همچون رسول خدا صلی الله علیه و آله آن ها را دوست بدارند، چون خدای تعالی فرموده است: ﴿وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ از پیغمبر پیروی کنید تا (به راه راست) هدایت شوید» (2) و فرموده است: ﴿فَلْيَحْذَرْ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْر﴾: «کسانی که با فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله مخالفت می کنند باید که (از عذاب الهی) بترسند» (3) و فرموده است: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُ﴾: «بگو اگر شما خدا را دوست می دارید از من پیروی کنید تا خدا نیز شما را دوست بدارد» (4) و فرموده است: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أَسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾: «برای شما در زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله سرمشق نیکوئی است». (5)
وجه سوّم: این که دعا کردن برای آل پیغمبر صلی الله علیه و آله افتخار و منصب و مقام بزرگی است و به همین جهت این دعا در آخر تشهّد قرار داده شده که بر خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله درود بفرستند و بگویند: ﴿اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اِرْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ﴾ و این
ص: 151
گونه تعظیم و احترام نسبت به کسی غیر از آل محمد علیهم السلام دیده نشده است، بنابراین همه این دلائل نشان می دهد که محبّت و دوستی آل محمّد صلی الله علیه و آله بر تمام امت واجب و لازم است و شافعی در این باره گفته است:
يا راكباً قِف بالمحصّب من منى *** و اهتف بساكن خيفها و النّاهض
سحراً اذا فاض الحجيج إلى منى *** فيضاً كما نظم الفرات الفائض
إن كان رفضاً حُبّ آل محمّد *** فليشهد الثقلان إنّى رافضي (1)
علامه ،آلوسی، مفتی بغداد و مفسّر معروف تفسیر «روح المعانی» با این که به نظر خودش اشکالی را در تفسیر آیه «مودّت» در رابطه با محبت اهل بیت علیهم السلام مطرح نموده و به دنبال آن حق و باطل را در هم آمیخته است در عین حال: دربارۀ مودّت أهل بيت می گوید:
حق این است که محبّت خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر قرابتشان با پیامبر صلی الله علیه و آله واجب است و هر قدر قرابت قوی تر باشد محبّت وجوب بیش تری دارد و سرانجام می گوید:
آثار این مودّت تعظیم و احترام و قیام به اداء حقوق اقربای پیغمبر است، در حالی که بسیاری از مردم در این امر سستی کرده اند تا آن جا که محبت اقربای پیامبر صلی الله علیه و آله را یک نوع رافضی گری به شمار آورده اند ولی من چنین نمی گویم بلکه همان را می گویم که «شافعی در آن کلام جالب و گویای خود گفته است».
سپس اشعاری را که پیش از این از شافعی نقل کردیم ذکر می کند و می افزاید با این حال من معتقد به خروج از اعتقادات بزرگان اهل سنّت در مورد صحابه نیستم و محبّت آن ها را نیز از واجبات می شمرم (2)
ص: 152
ابن حجر مکّی در کتاب «صواعق المحرقه» در تفسیر آیه چهارم در فضایل اهل بیت علیهم السلام که خدای تعالی فرموده است: ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ﴾ (1) «آن ها را نگهدارید که باید بازپرسی شوند»، می گوید:
دیلمی از ابوسعید خدری روایت کرده است که پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم در تفسیر این آیه فرمود: یعنی از ولایت علی بازپرسی می شوند (2) و گویا مقصود «واحدی» همین حدیث بوده که گفته است: در تفسیر آیه ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ﴾ روایت کرده اند که مقصود ولايت على و اهل بیت علیهم السلام ،است زیرا خدای تعالی به پیامبرش فرمان داد که به مردم آگاهی دهد که در برابر تبلیغ رسالت خود پاداشی از مردم نمی طلبد، مگر آن که خویشاوندان نزدیک او را دوست بدارند و معنای آیه چنین است که در روز قیامت از آن ها می پرسند آیا خاندان پیغمبر را به شایستگی همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آن ها توصیه و سفارش فرموده بود دوست داشته اند یا آن که مودت و محبّت آنان را چنان ضایع و مهمل گذاشته و در حقشان کوتاهی کرده اند که باید سرزنش و نکوهش شوند و منتظر پی آمدهای تضییع حقوق آن ها باشند؟ (3)
حال با توجّه به تمام مطالبی که تا بدین جا آوردیم از افراد عاقل و خردمند و آشنا به حقایق اسلام می پرسیم: کسانی که بر خلاف آیات حکیمانه قرآن کریم و سنّت شریف و پابرجای نبوی صلی الله علیه و اله از اهل بیت علیهم السلام هدایت گر آن حضرت روی گردان شده از و به جاهای دیگری روی آورده و در صدد رد و انکار امامت آن امامان به حق برآمده اند و پیوسته در طول تاریخ اسلام کوشیده و می کوشند تا حق را کتمان کنند و مسلمانان را از خاندان عصمت و طهارت دور نگهدارند فردای قیامت در پیشگاه خدا و محکمهٔ عدل ،الهی چه عذر و بهانه ای می توانند داشته باشند؟ و با مخالفتشان با فرمان خدا و زیر پا
ص: 153
گذاشتن سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و انکار امامت امامان معصوم علیهم السلام از نسل و ذریّه و اهل بیت علیهم السلام آن حضرت چگونه می توانند خود را از عذاب دردناک الهی در روز قیامت نجات دهند؟ چگونه می توانند منتظر رحمت و مغفرت خداوندی باشند؟
یکی دیگر از آیاتی که بر فضیلت «اهل بیت» علیهم السلام و بزرگواری خاندان عصمت و طهارت و برتری ایشان بر همه مردمان دلالت دارد و برابری آنان را با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به اثبات می رساند و مقام و موقعیت عظیم ایشان را در نزد خداوند برای همگان معیّن و مشخّص می سازد آیه مبارکه «صلوات» است.
بر أساس روایات بسیار و بیشماری که در رابطه با آیه کریمه ﴿إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ ...﴾ (1) و چگونگی صلوات فرستادن بر پیغمبر اکرم صلى الله عليه وسلم در کتب تفسیر و حدیث آمده است تردیدی نیست که صلوات بر «محمّد و آل محمد صلی الله علیه و آله» در خاتمه تشهّد هر نماز بر افراد با ایمان و نمازگزار فرض و واجب است.
از مراجعه به این اخبار و احادیث که در منابع معتبر شیعه و اهل سنت آمده است این حقیقت به خوبی آشکار می گردد که «آل محمّد صلی الله علیه و آله» مانند خود آن حضرت از مقام و موقعیّت ویژه ای برخوردار بوده و با آن حضرت برابری ،دارند و از این رو، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آنان را قائم مقام خویش و به منزله نفس خود قرار داده و به مؤمنان دستور داده است تا همراه صلوات بر حضرتش بر اهل بیت علیهم السلام آن حضرت نیز صلوات بفرستند.
و قابل توجّه این که: جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» در ذیل آیه مزبور أخبار فراوان و متواتری را از کتب معروف و مشهور أهل سنّت از صاحبان ،سنن و جوامع حدیث از عدّه ای از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن جمله ابن عباس طلحة بن ،عبیدالله أبو سعيد خدرى ،أبوهريره أبو مسعود كعب بن عجره و امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل کرده است که همگی آن ها دلالت دارند بر این که باید «آل» را نیز در صلوات بر
ص: 154
پیغمبر صلی الله علیه و له اضافه نمود. (1)
و اینک به نمونه هایی از این اخبار و احادیث که در مورد «صلوات بر محمّد و آل محمد صلی الله علیه آله» در منابع مهم و معتبر اهل سنّت آمده است اشاره می کنیم.
1.بخاری در کتاب «صحیح» خود در کتاب ،التفسیر در باب قول خدای تعالی که فرموده است: ﴿إِنَّ اللهَ وَ مَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ﴾ به سند خود از «أبو سعید خدری» روایت کرده که گفت:
حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و عرضه داشتیم: یا رسول الله ما کیفیّت سلام کردن بر شما را ،دانستیم بفرمائید چگونه باید بر شما صلوات بفرستیم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بگوئید:
﴿ اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ، کَمَا صَلَّیْتَ عَلَی آلِ إِبْرَاهِیمَ ، وَ بَارِکْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، کَمَا بَارَکْتَ عَلَی آلِ إِبْرَاهِیمَ﴾ (2)
2. مسلم در کتاب «صحیح» خود در «کتاب الصلاة» در باب صلوات فرستادن بر پیغمبر صلى الله عليه و سلم پس از تشهّد نماز از «أبو مسعود انصاری» روایت کرده که گفت:
«در حالی که ما در مجلس سعد بن عباده بودیم رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد ما آمد. بشیر بن سعد به آن حضرت عرض کرد:
خداوند به ما دستور داده است که بر شما شما صلوات بفرستیم چگونه باید بر صلوات فرستاد؟
رسول خدا صلی الله علیه و آله به قدری سکوت نمود که ما آرزو کردیم ای کاش چنین سؤالی از آن حضرت نمی نمود
پس از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بگوئید: ﴿اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ بَارِکْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا بَارَکْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ فِی اَلْعَالَمِینَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ﴾.
و در مورد سلام نیز همان گونه که آموختید بگویید». (3)
ص: 155
است و ما به همین مقدار از احادیث مزبور بسنده می کنیم و طالبان تفصیل بیش تر را به مدارک و منابع مربوطه ارجاع می دهیم. (1)
در این جا برای آگاهی بیش تر در بیان منزلت والای اهل بیت علیهم السلام برخی از احادیثی را که ابن حجر مکی در کتاب «صواعق المحرقه» در رابطه با صلوات بر محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله از پیامبر گرامی اسلام نقل نموده و آن حضرت دستور داده است که صلوات بر حضرتش هماهنگ و همراه با صلوات بر اهل بیتش ،باشد و آنان را به این امتیاز اختصاص داده ،است نقل می کنیم تا مقام و موقعیّت اهل بیت علیهم السلام بیش از پیش روشن گردد.
نامبرده در کتاب معروف خود در ذیل آیه دوم از آیات وارده در شأن اهل بیت علیهم السلام از كعب بن عجره نقل می کند که گفت:
«هنگامی که این آیه شریفه نازل شد: ﴿إِنَّ اللهَ وَ مَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِى يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً﴾: (خدا و فرشتگانش بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود می فرستند، ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود فرستید و سلام گویید و تسلیم فرمانش باشید) (2) به آن حضرت عرض کردیم یا رسول الله! ما دانستیم چگونه بر شما سلام کنیم ولی نفهمیدیم چگونه بر شما درود بفرستیم؟ فرمود: بگویید: ﴿اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى
ص: 156
مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ ...﴾.
سپس در بارۀ آن چنین توضیح می دهد:
«از آن جا که بعد از نزول این آیه درباره چگونگی درود و سلام بر پیغمبر از آن حضرت پرسیده اند و حضرتش نیز در پاسخ آن ها درود بر «آل» را قرین صلوات بر خود قرار داده و فرموده است:
بگوييد: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ .... این خود دلیل آشکاری است بر این که مراد از این آیه امر به صلوات بر اهل بیت و بقیه آل پیغمبر نیز بوده است، زیرا اگر نبود پس از نزول آیه از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله دربارۀ صلوات بر اهل بیت علیهم السلام و آل پیغمبر صلی الله علیه و آله سئوال نمی کردند و پاسخ یاد شده را نمی شنیدند پس جوابی که پیغمبر به آن ها داده است دلالت دارد بر آن که درود بر «آل» نیز مطلبی است که در آیه به آن امر شده و خاندان پیغمبر در این امر قائم مقام ،پیغمبرند چه آن که مقصود از صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله مزید تعظیم آن حضرت و بزرگداشت خاندانش نیز مزید تعظیم حضرتش خواهد بود، و به همین دلیل است که آن چنان که قبلاً گفتیم وقتی ایشان در زیر «کساء» گرد آمدند، پیامبر گفت: «بار خدایا اینان از منند و من از ایشانم پس درود و رحمت و آمرزش و خشنودی خود را بر من و آنان قرار بده» و این دعا مستجاب شد و خداوند بر آنان همراه با درود بر پیامبر صلی الله علیه و آله صلوات فرستاد و در این هنگام از مؤمنین نیز خواست تا همراه بر صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و اله بر خاندان او نیز درود فرستند».
و نیز در همین رابطه می گوید: و روایت کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿لا تُصَلُّو عَلَى الصَّلاةَ الْبَتْرَاء فَقَالُوا و مَا الصَّلاةُ الْبَتْراء؟
قَالَ تَقُولُون: اللَّهُمَّ صَلَّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَ تُمْسِكُون بَلْ قُولُوا: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ و عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ﴾
هرگز بر من صلوات ناقص ،نفرستید عرضه داشتند: صلوات ناقص چگونه صلواتی است؟ فرمود: اینکه فقط بگوئید ﴿اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ﴾ و دیگر ادامه ندهید، بلکه بگویید: ﴿اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ و عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ﴾.
سپس ابن حجر در پایان بحث خود به نقل این دو بیت شعر از شافعی پرداخته که گفته است:
يَا أَهْلَ بَيْتِ رَسُولِ اللهِ حُبُّكُمُ *** فَرضُ مِنَ اللهِ فِى القرآن أنْزَلَهُ
كفاكُمُ مِنْ عظيم القَدْر أَنَّكُمُ *** مَنْ لَمْ يُصَلِّ عَلَيْكُمْ لا صَلاةَ لَهُ
ص: 157
ای خاندان رسول خدا! خداوند محبّت شما - اهل بیت- را در قرآنی که فرو فرستاده واجب گردانیده است. در ارجمندی شما همین بس که هر که بر شما درود نفرستد نمازش درست نخواهد بود.
آن گاه ابن حجر به دنبال آن می گوید: «احتمال می رود که جمله آخر شعر (لاصلاة له) به این معنی باشد که نماز او درست نیست تا با گفتهٔ قبلی او که قول به وجوب درود بر آل پیغمبر است سازگار ،آید و احتمال هم دارد که به این معنا باشد که نمازش کامل نیست تا با ظاهر هر دو گفته او موافق باشد». (1)
،همچنین ابن حجر در کتاب صواعق خود در باب مشروعیت صلوات بر اهل بیت علیهم السلام به دنبال صلوات بر پیغمبر صلی الله علیه و آله گفته است که: دار قطنی و بیهقی حدیث ﴿مَنْ صَلَّى صَلوةَ و لَمْ يُصَلِّ فِيهَا عَلَيَّ و عَلى أَهْلِ بَيْتِى لَمْ تُقبَل مِنْهُ﴾ : «هر کس نمازی بخواند و در آن نماز بر من و اهل بیتم درود نفرستد نمازش پذیرفته نیست» را روایت کرده اند. و گویی همین حدیث مستند سخن شافعی بوده که گفته است: «درود بر آل پیغمبر مثل صلوات بر خود پیغمبر از واجبات نماز است» امّا این قول ضعیف است و مستند شافعی همان امر به صلوات در حدیث مورد اتفاق است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود ﴿قُولُو اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّد﴾: بگویید: بارخدایا! بر محمّد و آل محمّد درود فرست» و امر، بنا بر قول صحیح دلالت بر وجوب دارد. (2)
این جا لازم است این نکته را ناگفته نگذاریم که: روایاتی که دربارۀ صلوات بر محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله از طرق اهل سنّت وارد شده فراوان است و در همگی آن ها تصریح شده که به هنگام ذکر صلوات «آل محمّد صلى الله عليه و سلم» را نیز باید ذکر نمود. (3)
ضمناً باید توجّه داشت که در بسیاری از روایات شیعه و حتّی در برخی از روایات اهل سنت نیز کلمهٔ «علی» که در کیفیت ذکر صلوات وارد شده و میان «محمّد» و
ص: 158
«آل محمد» جدایی می،افکند وجود ندارد بلکه کیفیّت صلوات به این صورت است:
﴿اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ﴾.
در کتاب «مطالب السئول» پیرامون کلمهٔ «آل» چنین می نویسد:
من اقوال علما را دربارۀ کلمهٔ «آل» بررسی نمودم گروهی می گویند: آل شخص اهل بیت او می باشد. گروه دیگری می گویند: آل پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله آن هایی هستند که زکات بر آن ها حرام است و در عوض آن «خُمس» برای آن ها معین شده است. عدّه دیگری می گویند: آل شخص کسی است که به دین او متدّین گشته و تابع او باشد. این سه قول مذکور مشهورترین اقوالی است که در این باره گفته شده است.
کسانی که به قول اوّل قائل شده اند استدلال کرده اند به آن روایتی که قاضی «حسین بن مسعود بغوی» در کتاب شرح سنة الرسول نقل کرده و آن روایتی است که به صحت آن اتفاق دارند و آن روایت را «بغوی» از عبدالرحمن بن ابی لیلی نقل کرده است که گفت:
«کعب بن عجره با من ملاقات نموده و گفت آیا هدیه ای را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده ام برای تو نقل نکنم؟ گفتم: چرا گفت: ما از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسش نمودیم: کیفیّت صلوات بر شما «اهل بیت» چگونه است؟ فرمود بگویید: ﴿اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ و عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إبراهيمَ وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ و بَارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ و عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ كَما بارَكْتَ عَلَى إِبْرَاهِيْمَ و آلِ إِبْرَاهِيْمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾ (1)
بنابر این پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله کلمۀ «اهل» و کلمهٔ «آل» را به یک معنا تفسیر نموده و لفظ اهل را به لفظ آل مبدّل ساخته و معنای هر دو لفظ یکی است به این معنا که آل پیغمبر اهل بیت علیهم السلام پیغمبر و اهل بیت پیغمبر همان آل پیغمبر است.
و اما کسانی که به قول دوّم قائل شده اند استدلال کرده اند به آن روایتی که تمام علمای اهل سنّت به صحّت آن اتفاق دارند و آن روایت را «مسلم» و «ابوداود» و «نسائی» در کتاب های صحیح خود از «عبد المطلّب بن ربيعة بن الحارث» نقل کرده اند که گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: این صدقه ها - نظیر - چرک ها هستند و برای محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله حلال نیستند.
ص: 159
و نیز استدلال کرده اند به آن روایتی که «مالک بن انس» در کتاب «مُوَطَّأ» خود از رسول خدا صلى الله عليه و سلم روایت نموده که فرمود: «صدقه برای آل محمّد صلى الله عليه و سلم حلال نیست، زیرا که صدقه چرک مال مردم است» پس پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله حرمت صدقه را از خصوصیّات آل خود قرار داده و آن اشخاصی که صدقه بر آنان حرام است «بنی هاشم» و «بنی عبدالمطلّب» هستند، و به زید بن ارقم گفته شد آل محمّد صلى الله عليه و سلم کیانند که صدقه بر آنان حرام است؟ گفت: آل علی آل جعفر آل عبّاس و آل عقيل. و این استدلال شبیه استدلال اوّل است.
و اما کسانی که به قول سوم قائل شدهاند استدلال کرده اند به قول خدای تعالی که می فرماید: ﴿إِلَّا آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُوهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ (1)، زیرا مفسّران اتّفاق دارند در این که آل لوط علیه السلام آن کسانی بودند که به آن حضرت ایمان آورده و تابع دین آن بزرگوار گردیدند. اکنون که تفسیر آل معلوم شد پس کلیه معانی مذکوره درباره آل محمّد صلی الله علیه و آله صدق می کنند، پس آل محمّد صلی الله علیه و آله اهل بیت علیهم السلام آن بزرگوار هستند و زکات بر آنان حرام است و آنان متدین به دین آن حضرت و تابع راه و روش حضرتش می باشند و استعمال کلمهٔ «آل» دربارهٔ آنان به اتفاق علماء استعمال حقیقی است. (2)
همان گونه که خوانندگان عزیز ملاحظه ،نمودند طبق روایات فراوانی که در منابع حدیثی و تفسیری اهل سنّت آمده است پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به مسلمانان دستور داده است که به هنگام صلوات فرستادن بر ،حضرتش خاندان و فرزندان آن حضرت را نیز که «آل محمد صلی الله علیه و آله» باشند همراه و همردیف با نام خود آن حضرت ذکر نمایند و در مقام تکریم و تعظیم از مقام شامخ نبوّت از خاندان مطهّر پیامبر صلی الله علیه و آله نیز تجلیل و تکریم کنند و در میان او و اهل بیتش فاصله و جدائی ،نیندازند و این مطلب چنان که دربارهٔ چگونگی صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله به آن اشاره کردیم در ده ها حدیث و کتب روائی اهل سنّت از صحاح و مسانید و تفسیر وارد شده است که در همه آن ها تصریح گردیده است که به هنگام صلوات بر پیغمبر صلی الله علیه و آله اهل بیت علیهم السلام آن حضرت نیز باید با نام پیامبر صلی الله علیه و آله ذکر شود.
ص: 160
3. حاکم نیشابوری در «مستدرک صحیحین» به سند خود از «ابن مسعود» روایت نموده که رسول خدا صلی الله علیه و آله :فرمود
«هرگاه یکی از شما به تشهد نماز می پردازد بر او لازم است که پس از آن بگوید:
﴿اللّهم صَلِّ على محمّدٍ و عَلی آل مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ و ارحَمْ مُحمَّداً و آلَ مُحَمَّدٍ، کما صَلَّیتَ و بَارَكْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾ (1)
4. ابن حجر مکّی در کتاب «صواعق المحرقه» در حدیثی از «دیلمی» روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«دعای دعا کننده به هدف اجابت نمی رسد مگر این که پیش از آن بر محمّد و آل محمد صلی الله علیه و اله درود بفرستد و بگوید: ﴿اللّهُمّ صَلّ عَلَی مُحَمّدٍ وَ آلِهِ﴾. (2)
5. محب الدین طبری در «ذخائر العقبی» از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده که گفته است:
«هرگاه من نمازی بگزارم که در آن نماز بر «محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و اله» درود نفرستم گمان ندارم که آن نماز مقبول درگاه الهی قرار بگیرد.» (3)
6.بیهقی در کتاب «سنن» به سند خود از ابو مسعود روایت کرده که گفته است:
«هرگاه نمازی گزارم و در آن ،نماز بر محمّد و آل محمد صلی الله علیه و اله درود نفرستم، یقین دارم که نماز کاملی به جا نیاورده ام». (4)
7.دار قطنی به سند خود از أبو مسعود انصاری روایت کرده است که گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که نماز بگذارد و در آن نماز بر من و اهل بیتم درود ،نفرستد نمازش مقبول نخواهد بود.» (5)
نگارنده گوید: روایاتی که دربارهٔ صلوات بر محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله در منابع مهم و معبتر مکتب خلفا و از راویان متعدد و مورد اعتماد نقل گردیده فراوان و افزون از شمار
ص: 161
ولی شگفت آور است که علماء و محدّثان و مؤلفان و مصنّفان أهل سنّت و جماعت با این که خود اخباری را در این باره نقل کرده اند که پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرموده است: «دعا بدون صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و اله به اجابت نمی رسد» و یا این که فرموده است: «نماز بدون صلوات بر محمّد و آل محمد صلی الله علیه و آله پذیرفته نمی شود» و یا این که فرموده است: «بر من صلوات ناقص نفرستید» با این که حضرتش از صلوات ناقص نهی فرموده است و از ظاهر نهی که در روایت آمده ،است استفاده می شود که صلوات تنها بر رسول خدا صلی الله علیه و آله بدون ذكر أهل بيت علیهم السلام مورد نهی قرار گرفته و نهی از هر چیز دلیل بر حرمت آن چیز است در عین حال: اصرار و پافشاری دارند که در هنگام صلوات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله «آل پیغمبر» را استثنا کنند و بر اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله درود نفرستند!!! به این معنا که هرگاه تصمیم دارند بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درود ،بفرستند می گویند «صلی الله علیه و سلّم» و آل پیغمبر را به طور کلّی نادیده می گیرند!
و این واقعیتی است که به هیچ وجه قابل انکار نیست و هر گاه نسبت به آن چه اظهار داشتیم شک و تردید دارید به کتاب هایی که در تفسیر و حدیث و تاریخ و مناقب و سیره و رجال و غیر از این ها تألیف کرده اند مراجعه کنید تا صدق سخنان ما در آن چه گفتیم برایتان روشن شود.
و شگفت انگیزتر از همه آن چه یادآوری نمودیم این که روش آن ها این است که حتّی در نقل أخبار مربوط به «صلوات» که در کتب صحاح و مسانید و سنن و امثال این ها آورده اند و روایاتی را که در مورد صلوات فرستادن بر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده اند که آن حضرت فرموده است: «هرگاه تصمیم دارید بر من صلوات بفرستید بگوئید: «اللهم صلِّ على محمّد و آل محمّد» در عین حال: گاهی که نام پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم را ذکر می نمایند می گویند: «صلى الله عليه و سلّم».
و بطور کلّی در همه کتاب هایشان به هنگام ذکر نام مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله که به صورت اختصار بر آن حضرت درود می فرستند می نویسند «صلعم» (یعنی: صلی الله علیه و سلم) و آل پیغمبر صلى الله عليه وسلم را در کنار نام آن حضرت ذکر نمی نمایند و از درود و صلوات بر آن پاکان و برگزیدگان خدا خودداری می ورزند و با این که خدای تعالی در
ص: 162
قرآن کریم فرموده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ﴾ (1): «اى کسانی که ایمان آورده اید از خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله اطاعت کنید» با این همه، آشکارا در نوشته ها و گفتارهای خود با دستور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مخالفت می نمایند و به جان خودم سوگند! که این روش ناپسند چیزی جز تعصب کور جاهلیّت و مخالفت با پیغمبر صلی الله علیه و آله- که هیچ گاه سخنی از روی هوا و هوس نگفته است - موضوع دیگری نمی تواند باشد.
این جا لازم است این نکته را یادآور شویم که طبق نصوص متواتره و آن چه از مجموع أخبار و احادیث گذشته به دست می آید این است که: اهل بیت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله با الفاظی چون: اهل بیت ،آل عترت ذرّية و ذو القربى، توصیف و معرّفی شده اند و همگی این ،الفاظ تنها از امتیازات خاص خاندان پاک و مطهّر رسول خدا صلی الله علیه و آله است که هیچ کس و حتی دیگر اقربا و بستگان نزدیک آن حضرت نیز در این امتیاز با آنان مشارکت ندارند.
ولی متأسفانه در دنباله حدیث «زید بن ارقم» که در «صحیح مسلم» آمده است، «أهل بيت» به آل عقیل و آل جعفر و آل عباس تفسیر شده و همان گونه که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند ابن طلحهٔ شافعی نیز در شناساندن آل پیغمبر صلی الله علیه و آله در توضیح کلمهٔ «آل» به آن اشاره نموده است در صورتی که تفسیر اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله به نامبردگان بیمورد و سخنی ،نامعقول و تأویلی نادرست و منحرف ساختن مفهوم واقعی «أهل بیت» از معنای حقیقی آن است، زیرا:
اوّلاً: كلمة «أهل البیت» که در آیه تطهیر به کار رفته است از اصطلاحات شرعی است که به وسیلهٔ قرآن کریم وضع گردیده و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز با قاطعیت تمام همهٔ افراد این گروه را بطور واضح و روشن تعیین نموده و محلی برای اظهار نظر زید بن أرقم و دیگران باقی نگذاشته است.
ثانياً: حدیث ثقلین قسمتی از حدیث مشهور و متواتر حدیث «غدیر خم» است که در رابطه با مسأله امامت و خلافت و جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و اختصاص به
ص: 163
اعلان امامت و ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام دارد و از راویان متعدد نقل شده و «مسلم» قسمت آخر حدیث را نیاورده ،است در صورتی که از جملهٔ صدها راویان حدیث غدیر خم یکی هم همین زید بن ارقم است که می گوید:
«هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از «حجة الوداع» باز می گشت در محلّ غدیر خم فرود آمد... و به ایراد خطبه پرداخت.... سپس فرمود: خدای عزّوجلّ مولای من است و من مولای همۀ مؤمنانم آن گاه دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: ﴿مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ﴾: «هر کس که من مولای او بودم اکنون این علی مولا و سرپرست اوست». (1)
گذشته از این موضوع «غدیر خم» و «حدیث ثقلین» از وقایع مهم و فراموش نشدنی تاریخ اسلام است که در أكثر كتاب ها و منابع اصلی اهل سنّت به طور مشروح و مفصل آمده است (2) و در صدها کتاب حدیث و تفسیر و تاریخ که به وسیلهٔ علما و دانشمندان طراز اوّل مکتب خلفا تدوین گردیده با سندهای متعدد نقل گردیده است و یکی از اساسی ترین فضایل اختصاصی امیر المؤمنین علیه السلام به شمار می رود که برای هیچ کس قابل انکار نیست.
و به همین دلیل است که «أبو حامد غزالی» که یکی از اعیان و بزرگان اهل سنّت است به این حقیقت اعتراف نموده و بدون پرده پوشی آشکارا و در کمال صراحت در كتاب «سرّ العالمین» می گوید:
«حجاب از چهرۀ حقیقت برداشته شده (و همه کس واقع و حقیقت را در کمال وضوح و روشنی دریافته است و هر گونه شک و تردید نسبت به خلافت مرتفع گردیده و به طور قطع و یقین علی علیه السلام به عنوان خلیفه و جانشین واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله شناخته شده است و عموم علما و دانشمندان اسلامی - از شیعه و سنی - بر این مطلب اتّفاق دارند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطبه ای که در روز «غدیر خم» ایراد ،نمود در ضمن خطابه اش فرمود: ﴿مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ﴾ و نیز آورده اند که «عمر» پس از پایان خطبه به علی علیه السلام گفت: ﴿بَخْ بَخْ لَکَ یَا أَبَا اَلْحَسَنِ! أصْبَحْتَ مَوْلَايَ و مولا كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَهٍ!!﴾ و معنای این گفتار تسلیم در برابر سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و رضایت به خلافت و حکومت علی علیه السلام است ولی بعدها هوای نفس بر آن ها غالب و چیره ،گشت و حبّ ریاست و علاقه به حمل
ص: 164
پرچم خلافت پیروز گردید و لشکرکشی و فتوحات و توسعه کشور کاسهٔ هوا و هوس را به دستشان داد و بدینگونه به دوران قبل از اسلام برگشتند و عهد و پیمان را شکستند و گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله را به دست فراموشی سپردند و دین را به بهای کمی فروختند فبئس ما يشترون و چه معامله زشت و باطلی انجام دادند.» (1)
ثالثاً - پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم در حدیث ثقلین اهل بیت علیهم السلام خود را همتا و همردیف قرآن قرار داده و به مسلمانان توصیه و سفارش نموده که اگر می خواهند گرفتار ضلالت و گمراهی ،نگردند باید به کتاب خدا و عترت و اهل بیت علیهم السلام تمسک جویند و این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله دلیل بر آنست که آن حضرت امامت و رهبری امت را در اهل بیت علیهم السلام خود منحصر نموده و ایشان را تنها وسیلهٔ هدایت و راهنمائی مردم معرفی فرموده است و تردیدی نیست که علی علیه السلام یکی از افراد اهل بیت علیهم السلام و أفضل ایشان است که مسلمانان باید به او مراجعه کنند و معالم دین خود را از او بیاموزند و از وی پیروی نمایند و ابن حجر مکّی در کتاب صواعق خود گوید:
«از میان خاندان پیغمبر صلى الله عليه و سلم کسی که از همه شایسته تر است تا مردم دست به دامان او بشوند و به او تمسّک جویند امام و عالم ایشان علی بن أبي طالب - كرم الله وجهه- می باشد این هم به خاطر دانش سرشار و استنباط های دقیق اوست که در هر مسأله ای از خود به ظهور رسانیده است و برای همین «أبوبکر» می گفت: «علی عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله است»، یعنی: علی علیه السلام از کسانی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در ضمن توصیه دربارة أهل بیت ،خویش به مردم دستور داده است که همواره دست به دامان علی ،باشند و این اختصاص به خاطر مطالبی است که پیش از این بیان داشتیم و همچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم مطالبی را که ویژه علی علیه السلام بود بیان فرموده است.» (2)
،همچنین علّامه مناوی در «فیض القدیر» گوید:
«رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرموده است: و عترتي أهل بیتی: و عترت من أهل بيت من می باشند و ،آنان همان کسانی هستند که خدای تعالی پلیدی و ناپاکی را از ایشان زدوده و آنان را پاک و پاکیزه گردانیده است. (3)
ص: 165
و ،نیز حافظ گنجی در «کفایة الطالب» گوید:
«و به صحّت پیوسته است که: علی ،فاطمه و دو فرزندشان حسن و حسین علیهم السلام از أهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله می باشند چنان که مسلم به سند خود از «عایشه» روایت کرده است.» (1)
رابعاً - پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرموده است: «من در میان شما دو ذخیره گران بها را به یادگار می گذارم: کتاب خدا و عترت و اهل بیتم.... و این دو هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا آن گاه که بر سر حوض (کوثر) بر من وارد شوند» و این گفتهٔ رسول خدا صلی الله علیه و آله دلیل بر این است که پیوسته و تا روز قیامت زمین از وجود امام معصومی از دودمان اهل بیت علیهم السلام خالی نخواهد بود.
و ابن حجر مکّی نیز در کتاب «صواعق» خود - گوید:
«در احادیثی که مانند: ﴿إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی﴾- بر تمسّک به أهل بيت تحریص و تأکید شده است اشاره به استمرار وجود افرادی با صلاحیّت از أهل بیت است که تا روز قیامت زمین از وجود آن ها خالی نخواهد بود» (2)
و خامساً - علاوه بر همه آن چه گفتیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایات بسیار دیگری که شیعه و سنّی از آن حضرت نقل کرده اند تعداد خلفا و جانشینان خود را دوازده تن اعلام نموده و فرموده است که همگی آنان از .قریشند
و تردیدی نیست که طبق روایات وارده آخرین خلیفه و جانشین حضرتش «مهدی موعود عجل الله تعالى فرجه الشریف» از ،قریش از تیره بنی هاشم از فرزندان علی و فاطمه و از دودمان اهل بیت علیهم السلام است که در پایان روزگار ظهور خواهد نمود و روایات وارده از طُرُق شیعه و اهل سنّت دربارۀ آن حضرت به قدری زیاد است که مسأله ظهور حضرتش برای هیچ کس قابل انکار نیست.
و به همین دلیل برخی از علمای سرشناس اهل سنّت کتاب های مستقلی را دربارهٔ حضرت مهدی علیه السلام نوشته اند و گروهی هم فصلی را در کتاب های خود به روایات حضرت مهدی اختصاص داده اند و عدّه زیادی از آنان نیز به تناسب های مختلف روایات
ص: 166
مربوط به ان حضرت را در کتابهای خود آورده اند. (1)
به هر حال از آن جا که برخی از دانشمندان اهل سنّت برای فرار از حقیقت نظریات گوناگونی در معنای «آل» و «أهل بیت» ابراز داشته و حتّی همسران پیامبر صلی الله علیه و آله را جزو اهل بیت علیهم السلام به حساب آورده اند ناگزیریم برای روشن شدن این حقیقت که مراد و مقصود از «آل» و أهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله ، تنها ،علی و فاطمه زهرا و دو فرزندشان امام حسن مجتبی و حضرت ابی عبدالله الحسین (صلوات الله و سلامه عليهم أجمعين) و امامان معصوم از نسل مطهّر علی و فاطمه علیهما السلام می،باشند این موضوع را از دیدگاه سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله مورد ارزیابی قرار دهیم تا به خوبی معلوم شود کسانی که چنین پنداشته و می پندارند که لفظ «أهل بیت» همۀ خویشان نزدیک پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم را شامل می شود، به ،اشتباه راه خطا پیموده اند و یا این که در واقع برای منحرف ساختن دیگران چنین سخنان یاوه و باطلی را مطرح ساخته اند تا بدین وسیله مسلمانان را از فضائل خاص أهل بیت علیهم السلام دور نگهداشته و نظر آنان را از رهبری اهل بیت علیهم السلام به سوی دیگر بگردانند تا غاصبان حقشان به راحتی و آسودگی بتوانند حکومت و خلافت را در قبضه و اختیار خود داشته باشند.
اینک برای روشن شدن ،مطلب دو دسته از روایاتی را که در مورد دوازده امام و خلیفهٔ پیامبر صلی الله علیه و آله در منابع حدیثی اهل سنّت وارد شده و امامت و خلافت 12 تن از ائمه أهل بيت علیهم السلام و همچنین ظهور آخرین خلیفهٔ حضرتش «مهدی موعود «عجل الله تعالی فرجه الشریف» را در پایان روزگار به اثبات می رساند تحت عنوان: «پیشوایان دوازده گانه» مورد بررسی قرار می دهیم.
در کتاب ها و منابع حدیثی اهل سنّت روایات زیادی درباره خلفای دوازده گانه و به ویژه دربارهٔ حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و اوصاف و خصوصیات آن بزرگوار رسیده است که هم اکنون نمونه هایی از این روایات را که در معتبرترین کتب روایتی اهل سنّت و حتّى
ص: 167
در برخی از «صحاح ششگانه» آمده است در این جا نقل می کنیم:
1. محمّد بن اسماعیل بخاری (1) نامی ترین محدّث أهل سنّت در کتاب «صحیح» خود از «جابر بن سمره» روایت می کند که گفت:
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: دوازده تن أمیر (و خلیفه) خواهند گردید سپس پیامبر صلی الله علیه و آله جمله دیگری فرمود که من درست نشنیدم پدرم گفت: جمله ای که تو نشنیدی این بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همگی آن دوازده تن از قریش می باشند» (2)
2. مسلم بن حجّاج نیشابوری (3)، در کتاب «صحیح» خود، از «جابر بن سمره» روایت می کند که گفت:
«من با پدرم محضر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شرفیاب شدم و از آن حضرت شنیدم که فرمود: پیوسته این دین به عزّت خود باقی خواهد بود تا وقتی که دوازده تن بر امّت خلیفه باشند. آن گاه جملهٔ دیگری فرمود که من متوجه نشدم به پدرم گفتم جمله آخر گفتار پیامبر چه بود؟ پدرم گفت رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همۀ این دوازده خلیفه از خاندان قریش خواهد بود». (4)
3. همچنین مسلم در حدیث دیگری از «عبدالله» آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «امر خلافت مادامی که در جهان حتّی دو تن باقی مانده باشند در قریش خواهد بود». (5)
ص: 168
مفهوم حقیقی این روایات که در معتبرترین مصادر حدیثی اهل سنّت آمده - و در کتاب ها و مدارک دیگر ایشان نیز به طور فراوان و با مضمون های مختلف نقل گردیده است - این است که:
اوّلاً - تعداد خلفای پیامبر صلی الله علیه و آله و پیشوایان اسلام دوازده نفرند و از دوازده تن نه تجاوز می کند و نه کم تر می شود و همگی آنان از قریش اند.
و ثانیاً – این خلفا و پیشوایان به طور پیوسته تا روز قیامت و تا زمانی که دین اسلام ،پابرجاست در میان امّت خواهند بود.
حال برای اثبات این مطلب به روایات دیگری که در همین زمینه در «صحیح مسلم» و «صحیح بخاری» و دیگر منابع و مدارک معتبر ایشان آمده است مراجعه می کنیم و آن ها را از دیدگاه دانشمندان بزرگ اهل سنّت مورد بررسی قرار می دهیم تا صدق سخنان ما بر طالبان حق و حقیقت روشن شود.
1. مسلم در کتاب «صحیح» خود از جابر بن عبدالله انصاری نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿یَکُونُ فِی آخِرِ أُمَّتِی خَلِیفَهٌ یَحْثِی اَلْمَالَ حَثْیاً لاَ یَعُدُّهُ عَدَداً ﴾ (1)
«در پایان روزگار امّت من خلیفه ای می آید که مال را با مشت بخشش می کند و آن را نمی شمارد».
2. همچنین مسلم در حدیث دیگری از أبو سعید خدری و جابر بن عبدالله انصاری روایت می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمانِ خَليفَةٌ يَقْسَمُ المالَ وَ لا يَعُدُّهُ﴾ (2)
«در آخر الزمان خلیفه ای می آید که مال را - به طور مساوی - تقسیم می کند و آن را نمی شمارد»
3. و نیز مسلم در یک حدیث دیگر از ابوسعید خدری روایت می کند که رسول
ص: 169
گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿مِنْ خُلَفَائِکُمْ خَلِیفَهٌ یَحْثُو اَلْمَالَ حَثْیاً لاَ یَعُدُّهُ عَدَداً ﴾ (1)
«از جملهٔ خلفای شما خلیفه ای خواهد بود که مال را با مشت تقسیم می نماید و آن را نمی شمارد»
«نُووی» شارح صحیح مسلم در شرح این حدیث می گوید:
این گونه تقسیم کردن در اثر کثرت فتوحات و به دست آمدن غنائم و فراوانی ثروت و سخاوت و طبع بلند آن خلیفه خواهد بود. (2)
مؤلّف گوید: در «سنن» ترمذی و ابی داود نام این خلیفه در ضمن حدیثی آمده است که از او به عنوان «مهدی» سخن رفته است. (3)
«ترمذی» در کتاب سنن خود باب «ما جاء فی المهدی» از عبدالله - بن عمر - نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿لاَ تَذْهَبُ اَلدُّنْیَا حَتَّی یَمْلِکَ اَلْعَرَبَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یُوَاطِئُ اِسْمُهُ اِسْمِی﴾ (4)
«دنیا به آخر نمی رسد و قیامت بر پا نمی شود تا این که مردی از اهل بیت من زمام امور عرب را به دست گیرد او همنام من است»
و اضافه می کند که این حدیث از احادیث صحیح است.
و در «سنن أبو داود» در آخر این حدیث این جمله نیز آمده است که: ﴿یَمْلَأُ اَلْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراًً﴾ (5) او زمین را پر از عدل و داد می کند همچنان که پر از ظلم و ستم شده باشد.
4. ابن حجر هیتمی مکّی در کتاب «الصّواعق المحرقه» از دو تن از دانشمندان بزرگ اهل سنّت (احمد و ماوردی) روایت کرده است که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله دربارهٔ بشارت ظهور حضرت مهدی علیه السلام فرمود:
بشارت باد شما را به مهدی او مردی از قریش و از عترت من است که پس از اختلاف زیاد و عدم امنیّت ظهور خواهد نمود زمین را از عدل و داد پر خواهد کرد همان گونه که
ص: 170
از ظلم و ستم پر شده باشد. ساکنان زمین و آسمان از او راضی و خشنود می گردند و اموال را به طور مساوی در بین مردم تقسیم می کند. (1)
5. أبو داود در کتاب «سنن» خود از أبو ،الطفیل از علی علیه السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿ لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ اَلدَّهْرِ إِلاَّ یَوْمٌ لَبَعَثَ اَللَّهُ رَجُلاً مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَمْلَأُهَا عَدْلاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً﴾ (2)
«اگر از عمر دنیا به جز یک روز باقی نمانده باشد خداوند مردی از اهل بیت علیهم السلام مرا بر انگیزد که دنیا را پر از عدل نماید چنان که پر از ستم شده باشد».
6. در کتاب «عقد الدرر» از أبو سعید خدری روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿لا تَقومُ السّاعَهُ حَتّی تَملَأَ الأَرضُ ظُلماً و عُدواناً، ثُمَّ یَخرُجُ رَجُلٌ مِن عِترَتی - او مِنْ أَهْلِ بَيْتِي- مَنْ يَمْلَأُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا، كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَعُدْوَاناً﴾ (3)
«رستاخیز به پا نمی شود تا این که زمین پر از ظلم و دشمنی گردد، در آن هنگام مردی از عترت - یا از اهل بیت علیهم السلام - من قیام می کند و آن را پر از عدل و داد می نماید همان گونه که پر از ظلم و دشمنی شده است».
7. در همین رابطه مقدّسی شافعی در کتاب «عقد الدرر» و سبط ابن جوزی در «تذکرة الخواص» از عبدالله بن عمر روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿يَخْرُجُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ رَجُلُ مِنْ وَلَدَيَّ ، اسْمُهُ كاسمي وَ كُنْيَتِهِ ككنيتي، یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً فَذَلِکَ هُوَ الْمَهْدِیُّ﴾ (4)
«در آخر الزّمان مردی از فرزندان من خروج می نماید نام او همانند نام من و کنیه او همانند کنیه من می باشد. او زمین را پر از عدل می نماید همان گونه که پر از ستم شده باشد و او همان «مهدی» است.»
8. در کتاب «ینابیع المودّه» و «نور الأبصار» و بسیاری از منابع دیگر از علیّ بن
ص: 171
أبي طالب علیه السلام روایت کرده اند که فرمود:
«محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله عرضه داشتم: یا رسول الله آیا «مهدی» از ما آل محمّد» است یا از غیر ما است؟ فرمود: بلکه از ما - آل محمّد - .است خداوند به وسیلهٔ او دین را به اتمام می رساند همچنان که به وسیلهٔ ما آن را آغاز نمود و به وسیلهٔ ما مردمان از شرّ فتنه ها رهایی می یابند همچنان که به واسطهٔ ما از آلودگی شرک نجات یافتند و خداوند به وسیلهٔ ما دل ها را بعد از عداوت و دشمنی به هم پیوند می دهد...» (1)
9. علامه ،قندوزی در کتاب «ینابیع المودّة» از ابن عبّاس روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود:
«به راستی که «علی» وصیّ من است و از فرزندان اوست قائم منتظر حضرت مهدی علیه السلام که زمین را پر از عدل و داد می کند همان گونه که پر از ظلم و جور شده باشد قسم به پروردگاری که به حق مرا بشارت دهنده و بیم دهنده مبعوث نمود! کسانی که در زمان غیبت او بر امامت او ثابت قدم بمانند از کبریت احمر ،کیمیا ترند...» (2)
10. أبو داود، در کتاب «سنن» خود از امّ سلمه روایت کرده که گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود:
﴿اَلْمَهْدِیُّ مِنْ عِتْرَتِی مِنْ وُلْدِ فَاطِمَهَ﴾ (3)
مهدی از خاندان من و از فرزندان فاطمه علیها السلام است.
ابن أبی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه» ذیل خطبه 16 می نویسد:
«أكثر محدثان عقیده دارند که مهدی موعود عله السلام از نسل فاطمه علیها السلام است. (4)
و در ذیل خطبه 92 می نویسد:
«اماميّه عقیده دارند که او - یعنی حضرت مهدی «عجل الله تعالی فرجه الشریف»- امام دوازدهم آن هاست و فرزند کنیزی به نام «نرجس» است. ولی ما معتزله عقیده داریم که او از فرزندان فاطمه علیها السلام است که در آیندهٔ تاریخ (آخر الزّمان) از کنیزی متولد خواهد شد و اکنون
ص: 172
موجود نیست». (1)
نگارنده گوید: بر خلاف گفتار ابن أبى الحديد أحاديث منقوله در کتب اهل سنّت عقیدهٔ شیعه را تأیید و تثبیت می نماید؛ زیرا در این احادیث آمده است که حضرت مهدی «عجل الله تعالی فرجه الشریف» دوازدهمین ،امام نهمین فرزند امام حسین علیه السلام چهارمین فرزند امام رضا علیه السلام و فرزند بلا فصل امام حسن عسکری علیه السلام است.
علاوه بر این در بسیاری از منابع تاریخی اهل سنّت نیز آمده است که حضرت مهدی «عجل الله تعالی فرجه الشریف» فرزند امام حسن عسکری علیه السلام است و در سال 255 هجری در نیمه ،شعبان در شهر «سامرّا» از مادری به نام «نرجس» به دنیا آمده است. (2)
بنابراین جای هیچ تردید نیست که حضرت مهدی علیه السلام متولّد گردیده و هم اکنون موجود و زنده و از نظرها غایب است تا روزی که به اذن خدا ظاهر شود و جهان را از عدل و داد پر نماید.
11. در کتاب «ینابیع المودّه» و مناقب ابن مغازلی شافعی از قول أبوأيّوب أنصاری آمده است:
هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بیمار ،شد فاطمه علیها السلام به دیدار او آمد و چون رسول خدا صلی الله علیه و آله را بدان حال دید گریه ،کرد رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به وی فرمود:
«... دو سبط این امّت که سرور جوانان اهل بهشت هستند حسن و حسین علیهما السلام از ما هستند و آن دو پسران تو می باشند و سوگند به خدایی که جانم در قبضه قدرت اوست که مهدی این امّت از ماست و او از نسل تو می باشد.» (3)
در کتاب «ذخائر العقبی» در دنبالهٔ حدیث مزبور از قول ابوایوب آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿یُولَدُ مِنْهُمَا (الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ عليهما السلام) مَهْدِیُّ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ﴾ (4)
ص: 173
جهت این که حضرت مهدی علیه السلام از فرزندان حسنین علیهما السلام به شمار آمده است این است که «فاطمه» مادر امام باقر علیه السلام - همسر امام زین العابدین علیه السلام - دختر امام حسن مجتبی علیه السلام است از این رو امام محمّد باقر علیه السلام و امامان بعدی حسنی و حسینی هستند و حضرت مهدی علیه السلام نیز نوه دختری امام حسن مجتبی علیه السلام و نوه پسری امام حسین علیه السلام است.
با توجّه به این ،توضیح حسنی بودن حضرت مهدی علیه السلام محرز و مسلّم است و جای هیچ بحث و گفتگو ندارد و هیچ مشکلی را هم ایجاد نمی نماید
ولی جای بسی تعجب و شگفتی است که: با این که همۀ روایات صراحت دارند که حضرت مهدی علیه السلام از فرزندان فاطمه علیها السلام و از اولاد امام حسین علیها السلام و نهمین فرزند آن حضرت ،است و بسیاری از دانشمندان بزرگ اهل سنت نیز به هنگام بر شمردن نام اجداد و نَسب شریف آن بزرگوار بدین معنا تصریح کرده اند، با این همه:
برخی از دانشمندان متعصب أهل سنّت - مانند: ابن حجر مکّی و همفکران وی که پیوسته راه مخالفت با شیعه را پیموده اند - اصرار دارند که حضرت مهدی علیه السلام را از اولاد امام حسن مجتبی علیه السلام معرّفی نمایند! و دلیل علیل ،ایشان روایت تحریف شده أبو داود است که در کتاب «سنن» خود در روایتی که از امیر المؤمنین علیه السلام نقل کرده است به جای لفظ «حسین علیه السلام حسن علیه السلام را آورده است! و همین یک حدیث در برابر صدها حدیث دیگر که در منابع معتبر شیعه و سنّی آمده است منشأ بروز اختلاف میان عقیدهٔ شیعه و اهل سنّت در رابطه با حسنی بودن و حسینی بودن گردیده و بهانه ای به دست مخالفان «تشیّع» داده است تا بگویند: حضرت مهدی علیه السلام از اولاد امجاد امام حسن مجتبی علیه السلام است!
و این در حالی است که حدیث مزبور در کتاب «ینابیع المودّه» که علامه قندوزی نیز آنرا از همان کتاب أبو داود نقل کرده است بدین گونه آمده است:
«علی علیه السلام به فرزند خود حسین علیه السلام نظری افکند و فرمود این فرزند من همان گونه که رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرموده است سیّد و آقاست از صلب او فرزندی به وجود خواهد آمد که نام او نام پیغمبر شما خواهد بود در آفرینش شبیه پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله است ولی در اخلاق
ص: 174
و رفتار نظیر پیغمبر خدا نخواهد بود او زمین را از عدل و داد پر خواهد نمود». (1)
12. در کتاب «عقد الدرر»، از حذيفة بن یمان روایت کرده است که گفت: «روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله برای ما خطبه خواند و آن چه تا روز قیامت اتفاق خواهد افتاد برای ما بیان ،نمود بعد از آن :فرمود
«اگر از عمر دنیا بیش تر از یک روز باقی نماند خداوند آن روز را طولانی می کند تا مردی از فرزندان مرا بر انگیزاند که نام او نام من است.
سلمان «رضی الله عنه» برخاست و گفت: یا رسول الله! از کدام فرزند تو به دنیا خواهد آمد؟
فرمود: از این فرزندم و دست خود را به حسین علیه السلام زد». (2)
محب الدین طبری در کتاب «ذخائر العقبی» پس از آن که حدیث مزبور را از «حذیفه» نقل می کند می گوید:
بنا بر این ،حدیث تمام روایاتی که به طور مطلق درباره حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) وارد شده، بر همین روایت مقید حمل می گردد (یعنی: او از فرزندان امام حسین علیه السلام است). (3)
13. در کتاب «ینابیع المودّه» از امام حسین علیه السلام روایت کرده است که فرمود:
«بر جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شدم آن حضرت مرا روی زانوی خود نشانید و فرمود: ای حسین! خداوند از صلب تو نه امام را اختیار نموده که نهمی آن ها قائم ایشان است و منزلت ،همه در نزد خدا یکسان است». (4)
14. در کتاب «فرائد السمطین» از دعبل بن علی خزاعی - شاعر اهل بیت - روایت شده است که :گفت
قصیده معروف خود را که اول آن «مَدارش آیاتٍ خلت من تلاوة...» است برای مولایم امام رضا علیه السلام خواندم؛ هنگامی که به این دو بیت رسیدم:
خروج امام لا محالة واقع *** يقوم على اسم الله و البركات
يميّز فيناكل حق و باطل *** و يجزى على النعماء و النقمات
ص: 175
آن حضرت گریه شدیدی کرد سپس رو به من کرده فرمود:
«ای دعبل! روح القدس این دو بیت را به زبان تو جاری کرده است آیا این امام را که خروج می کند می شناسی؟»
:گفتم نه مولای من؛ همین قدر شنیده ام که امامی از شما اهل بیت علیهم السلام قیام خواهد کرد تا زمین را از ظلم و فساد پاک کند و از عدل و داد پر گرداند فرمود:
«ای دعبل! امام بعد از من پسرم محمّد و بعد از محمّد پسرش علی و بعد از علی پسرش حسن (عسکری) است و بعد از حسن پسرش حجّت قائم است که در دوران غیبتش، چشم به راهش باشند و در زمان ظهورش اطاعتش نمایند اگر از عمر دنیا به جز یک روز باقی نماند خداوند آن روز را به حدّی طولانی می سازد تا او ظاهر شود و زمین را از عدل و داد پر نماید چنان که از ظلم و ستم پر شده باشد...» (1)
همچنین در کتاب «فرائد السمطین» در حدیثی آمده است که از امام رضا علیه السلام سؤال شد که کدام یک از شما اهل بیت «قائم» است؟ آن حضرت فرمود:
«قائم»» چهارمین فرزند من است. او پسر بانوی کنیزان است و خداوند به دست او زمین را از هر گونه ظلم و ستم پاک و پاکیزه می گرداند...» (2)
15. در حدیثی از ابوسعید خدری روایت شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿مِنَّا الَّذِي يُصَلِّي عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ خَلْفَهُ﴾ (3)
«آن کسی که عیسی بن مریم علیه السلام در پشت سر در پشت سر او نماز می خواند از ماست»
علامه مناوی در «فیض القدیر» در شرح این حدیث می نویسد: «حضرت عیسی علیه السلام به هنگام نماز صبح بر منارهٔ سفید رنگی در شرق دمشق فرود می آید در حالی که مردم برای نماز صف کشیده باشند پس امام (حضرت مهدی علیه السلام) به احترام او عقب می رود تا عیسی جلو برود و امامت ،کند ولی عیسی علیه السلام او را جلو می اندازد و خود به او اقتدا می کند».
سپس می گوید:
«نمازگزاردن حضرت عیسی علیه السلام در پشت سر حضرت مهدی علیه السلام شرافت و فضیلت بزرگی برای این امّت است (که پیغمبر بزرگوار و اولوالعزمی مانند حضرت عیسی علیه السلام به
ص: 176
امام این امت اقتدا کند)» (1)
16. در صحیح بخاری «باب نزول عیسی بن مریم» در حدیثی از ابوهریره نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿كيفَ أنتُم إِذا نزل إبن مَريَمَ فِيكُم، و إمامُكُم مِنكُم﴾ (2)
«چگونه خواهید بود هنگامی که عیسی بن مریم در میان شما نازل شود و امام شما از خود شما باشد؟!»
ابن حجر عسقلانی در کتاب «فتح الباری» (شرح صحیح بخاری) در شرح این حدیث می گوید:
«أبوالحسن خسعی آبری در مناقب شافعی گفته است: اخبار به تواتر رسیده است که مهدی علیه السلام از این امّت ،است و عیسی بن مریم علیه السلام از آسمان فرود می آید و پشت سر او نماز می خواند». (3)
علّامه بدرالدین عینی ،نیز در کتاب «عمدة القاری» در شرح صحیح بخاری پس از یک بحث مفصل و طولانی که در شرح حدیث مزبور آورده است، چنین می گوید:
«نماز خواندن حضرت عیسی در پشت سر مردی از این امّت با توجّه به این که وی در آخر الزمان و نزدیک قیام قیامت ظهور خواهد نمود، دلیل است بر صحّت عقیده کسانی که می گویند: هیچ گاه روی زمین از حجّت و قائم به حق خالی نخواهد بود». (4)
فاضل نُووی نیز در کتاب «تهذيب الأسماء» در ذیل کلمه «عیسی» می گوید:
«آمدن حضرت عیسی علیه السلام- در آخر الزمان - برای این است که وی شریعت محمّدی را تأیید و تثبیت ،نماید نه این که او فرستاده خدا به سوی این امّت است. خداوند متعال می خواهد با نماز خواندن حضرت عیسی علیه السلام در پشت سر امام این امت به پاس احترام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله امّت وی را مفتخر و سربلند گرداند». (5)
17. در سنن ابن ماجه از ابی امامه باهلی روایت کرده است:
ص: 177
رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد فتنه دجّال و خرابی های آن سخن می گفت از آن حضرت پرسیدند: یا رسول الله! پس عرب ها در آن روز کجا هستند؟ فرمود:
«آن ها در آن روز بسیار اندک اند و بیشتر آن ها در بیت المقدّس می باشند و امامشان «مهدی» آن مرد صالح است که ناگهان به هنگامی که امامشان آماده نماز صبح گردیده حضرت عیسی علیه السلام نازل می شود حضرت مهدی علیه السلام به احترام او عقب می رود. حضرت عیسی دست خود را بر شانه او می گذارد و می گوید: برو جلو و نماز را بخوان که این نماز برای تو تشکیل یافته است پس حضرت مهدی علیه السلام جلو می رود و امامت می کند». (1)
18. در حدیث دیگری آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«حضرت عیسی علیه السلام نازل می،شود امیر مسلمانان حضرت مهدی علیه السلام می فرماید: بفرما برای ما نماز بخوان
عیسی علیه السلام می فرماید: «برخی از شما بر برخی دیگر امیر هستید و این لطف و کرامت خداوند بر این امّت است». (2)
19. در احادیث دیگری از طریق اهل سنّت آمده است:
«حضرت مهدی و حضرت عیسی علیه السلام اجتماع می کنند چون وقت نماز فرا می رسد حضرت مهدی علیه السلام خطاب به حضرت عیسی علیه السلام می فرماید:
بفرمائید جلو - برای اقامه نماز -
حضرت عیسی علیه السلام می فرماید: شما برای نماز شایسته تر هستید آن گاه حضرت عیسی اقتدا می کند و نماز را پشت سر او می خواند». (3)
20. و در یک حدیث دیگر آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
«حضرت مهدی علیه السلام یک مرتبه متوجه می شود که حضرت عیسی علیه السلام نازل شده
ص: 178
گوئی قطرات آب از موهایش می چکد حضرت مهدی علیه السلام می فرماید:
بفرمائید و برای ما نماز بخوانید.
حضرت عیسی علیه السلام می فرماید: نماز برای شما بر پا شده است.
آن گاه حضرت عیسی علیه السلام پشت سر فرزندم نماز می خواند». (1)
21. و در همین رابطه رسول اکرم صلى الله عليه و سلم می فرماید:
«خلفا و اوصیای من که حجّت های پروردگار بر مردمانند دوازده تن می باشند، اوّل آن ها على - ابن أبي طالب - و آخر آن ها پسرم مهدی علیه السلام است که عیسی بن مریم علیه السلام نازل می شود و پشت سر او نماز می خواند در زمان او زمین با نور پروردگارش روشن می شود و سلطنت او شرق و غرب جهان را فرا می گیرد». (2)
به طور خلاصه روایات وارده از رسول گرامی اسلام و امامان معصوم علیهم السلام در مورد نزول حضرت عیسی علیه السلام و نماز خواندن آن حضرت در پشت سر حضرت ولیّ عصر علیه السلام بسیار فراوان است و ما به همان احادیث یاد شده که از منابع حديثي أهل سنّت نقل نمودیم اکتفا می کنیم و فقط این مطلب را یادآور می شویم که طبق روایات وارده هیچ تردیدی وجود ندارد که هیچ گاه روی زمین از وجود امامی معصوم از دودمان أهل بيت علیهم السلام خالی نخواهد بود زیرا:
پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم بر پایی دین مبین اسلام را به مسلمانان نوید داده و همدوش آن، خلافت دوازده تن از خاندان قریش را اعلام فرموده و تصریح فرموده است که دین من تا قیام قیامت باقی می ماند و در حدیث ثقلین هم فرموده است: «من در میان شما دو اثر نفیس و ارزنده به یادگار می گذارم که یکی از آن دو کتاب خدا (قرآن) و دیگری عترت و أهل بيت من است و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا زمانی که در کنار حوض - كوثر - بر من وارد شوند».
پس فاصله بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله تا فرا رسیدن روز ،قیامت مدّت خلافت دوازده تن از خلفای آن حضرت است که ،ناگزیر باید عمر یکی از این خلفا آن چنان دراز و طولانی باشد که عصر خلافت ،او امکان همدوشی با این زمان طولانی را داشته باشد.
بر این اساس کلیّه روایاتی که از کتب اهل سنّت نقل نمودیم، عقیده شیعه را در
ص: 179
مورد «دوازده امام» تأیید و تثبیت می نماید زیرا در این روایات آمده است: آن کسی که حضرت عیسی علیه السلام در پشت سر او نماز می خواند حضرت مهدی علیه السلام است و او مردی از ،قریش، از عترت و اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله از ذریّه طیبه علی و زهرا علیها السلام از نسل امام حسن و امام حسین علیهما السلام و نهمین فرزند امام حسین علیه السلام و چهارمین فرزند امام رضا علیه السلام و فرزند بلا فصل امام حسن عسکری علیه السلام و فرزند بانوی کنیزان است که خداوند به دست ،او زمین را از هر گونه ظلم و ستم پاک و پاکیزه می گرداند.
بنابراین، نتیجه ای که از مجموع روایات گذشته به دست می آید این است که: در حال حاضر تنها امام معصومی که از دودمان «أهل بیت» باقی مانده و حیّ و حاضر و از دیده ها پنهان است حضرت حجّة بن الحسن العسکری علیه السلام همان «مهدی موعود منتظر علیه السلام» است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ظهور او را در آخر الزمان خبر داده و بشارات ظهور او نیز در کتب صحاح أهل سنّت آمده است.
با توجّه به آن چه گذشت این معنا به خوبی روشن می شود که بدون هیچ شک و تردید «آل محمّد صلی الله علیه و اله» تنها أهل بيت ،پیامبرند و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله طبق نصوص متواتره اسلامی که در منابع مهم و معتبر شیعه و اهل سنّت از تفسیر و حدیث و تاریخ و غیر از این ها آمده است ،علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام و عترت طاهره آن جناب یعنی امامان معصوم از نسل مطهّر علی و فاطمه علیها السلام می باشند که خدای تعالی آیه «تطهیر» و آیه «مباهله» و آیهٔ «مودّت» و برخی از آیات دیگر را در شأن ایشان نازل .نموده (1) و پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز در حدیث معروف و مشهور «ثقلین» که شیعه و سنّی آن را روایت کرده اند آنان را همتا و همردیف قرآن قرار داده و در رابطه با پیروی و تمسّک به آن برگزیدگان خدا فرموده است:
﴿أَنِّي تَارِكُ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ... وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَ إِنَّ اللَّطِيفَ أَخْبَرَنِي أَنَّهُمَا لَنْ
ص: 180
يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ اَلْحَوْضَ﴾. (1)
،بنابراین نه آیه تطهیر و نه آیه مباهله و نه آیه مودّت و نه صلوات بر محمّد و آل محمد صلی الله علیه و اله و نه حدیث «ثقلین» هیچ کدام از آن ها هیچ یک از اقربا و خویشاوندان نزدیک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جز اهل بیت عصمت و طهارت و ذریّه طیبه و عترت طاهره آن جناب را که در آیات یاد شده و «حدیث ثقلین» از ایشان سخن رفته است شامل نمی شود.
زیرا: آن چه از مجموع أخبار و احادیث و همچنین سخنان دانشمندان اهل سنّت استفاده می شود این است که: اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله کسانی هستند که در طهارت و پاکی و فضایل ،نفسانی و امتیازات ،معنوی با پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله برابری داشته و هیچ یک از افراد امّت را نمی توان با ایشان مقایسه کرد
به همین دلیل است که فخرالدین رازی در مورد صلوات بر آل پیغمبر صلى الله عليه و سلم می گوید: «دعا کردن برای اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله منصب و افتخار بزرگی است و در اوج اهمیّت است و به همین مناسبت است که دستور صادر شده است تا در خاتمه تشهّد نماز بر خاندان پیغمبر صلى الله عليه و سلم درود و صلوات بفرستند و بگویند: ﴿اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ عَلی آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ مُحَمَّدا وَ آلَ مُحَمَّدِ﴾.
«و این گونه تعظیم و احترام شایسته هیچ فردی از افراد، به غیر از آل پیغمبر صلی الله علیه و اله نمی باشد » (2)
و به همین دلیل است که نامبرده در رابطه با فضایل برجسته خاندان نبوی می گوید:
«اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله در پنج خصلت با پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله برابری دارند:
1. در «سلام» که گوید: «السّلام عليك أيها النبی» و خدای تعالی (در قرآن کریم) فرموده است: سلامٌ علی آل یاسین» (3) (و منظور از «آل یاسین» آل محمّد صلی الله علیه و آله است). (4)
ص: 181
2. در صلوات فرستادن بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و ایشان که باید در تشهّد نماز بر پیامبر و أهل بيتش درود و صلوات بفرستند.
3. در طهارت و پاکی که خدای تعالی درباره پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرموده است «طه» :یعنی ای ،طاهر و دربارهٔ اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: ﴿وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ «خداوند اراده فرموده است تا شما را پاک و پاکیزه گرداند». (1)
4. در تحریم ،صدقه که صدقه بر پیامبر و «اهل بیت» حرام است.
5. در ،محبّت که خدای تعالی در رابطه با متابعت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:
﴿فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْكُمُ اللَّه﴾ (2) «از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد»
و در رابطه با محبّت و دوستی خاندان پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرموده است: ﴿قُل لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ (3)
بگو: (ای پیامبر) من در برابر رسالتم هیچ پاداشی از شما درخواست نمی کنم جز این که نزدیکان (و اهل بیت) مرا دوست داشته باشید» (4)
و به همین دلیل است که ابن حجر مکّی در کتاب صواعق» خود می گوید:
«برکت دعای رسول خدا صلی الله علیه و آله در وقت ازدواج علی و فاطمه علیهما السلام در نسل آن دو بزرگوار ظاهر شد و از نسل علی و فاطمه علیهما السلام عدّه ای آمدند که از این دنیا رفتند و عدّه ای هم خواهند آمد که اگر در میان آیندگان از نسل علی و فاطمه علیها السلام، کسی غیر از حضرت مهدی علیه السلام ،نباشد برای ظهور برکت دعای پیامبر صلی الله علیه و آله کفایت می کند» (5)
پس وقتی که اهل بیت علیهم السلام در ،سلام صلوات طهارت حرمت صدقه و محبّت با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برابری داشته باشند و «عترت و اهل بیت» علی و فاطمه و دو فرزند
ص: 182
ایشان حسن و حسین علیهم السلام بوده و قائم آل محمّد صلی الله علیه و آله که آخرین خلیفه و جانشین پیامبر و خلاصه و نتیجه این خاندان پاک و مطهر ،باشد تردیدی نیست که «أهل «بیت» و «آل محمّد صلى الله عليه و سلم ، گروهی خاص از خویشاوندان نزدیک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشند که در شرافت و فضیلت و بزرگواری هیچ کس به پایهٔ مقام و منزلت والای ایشان نمی رسد و همتایی برای آنان - جز مقام نبوت - متصوّر نمی شود.
پس با این ،وصف چگونه می توان گفت که «آل «عقیل» و «آل عباس» و «آل جعفر» از اهل بیت علیهم السلام پیامبرند و آنان را جزو آل محمّد صلى الله عليه و سلم به شمار آورد؟!!!
آیا پس از آن همه آیه و روایت که دربارهٔ اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در منابع حدیثی أهل سنّت وارد شده و شخص پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در موارد متعدّد به معرفی ایشان اقدام نموده و آنان را به طور واضح و روشن به مسلمانان شناسانیده است این تحكّم و زورگوئی نیست که کسانی بیایند و بگویند: اهل بیت و آل محمّد صلی الله علیه و آله فلان و فلان و فلان و همسران و همۀ خویشان نزدیک آن حضرت اند؟
مگر خود اهل سنّت از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله روایت نکرده اند که خطاب به «عوف بن مالک» فرمود:
«ای عوف! چگونه خواهی بود هنگامی که این امّت به 73 فرقه تقسیم شوند؟ که تنها یک فرقه از آن ها (بر حق و) أهل بهشت و بقیّه - هفتاد و دو فرقۀ دیگر - بر باطل و أهل آتش باشند؟ (تا آن جا که فرمود):
«سپس فتنه ای ظاهر می شود که همه جا را تیره و تار می سازد پس از آن آتش فتنه ها یکی پس از دیگری زبانه می کشد تا این که مردی از اهل بیت علیهم السلام و خاندان من به نام «مهدی» ظهور کند. پس اگر زمان او را درک نمودی از وی پیروی کن تا از جمله هدایت یافتگان باشی» (1)
آری خواننده گرامی!
جنگ هفتاد و دو ملّت همه را عذر بنه *** چون ندیدند ،حقیقت ره افسانه زدند
به هر حال آن چه به طور خلاصه می توان گفت این است که آل محمّد صلی الله علیه و آله تنها
ص: 183
کسانی هستند که خدای تعالی آیه «تطهیر» و آیه «مباهله» و آیه «مودّت» و آیاتی از سورۀ «هَل أتی» (1) را دربارۀ ایشان نازل ،نموده و محبت و دوستی ایشان را بر مسلمانان فرض و واجب نموده و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز آنان را پیشوایان امّت معرفی فرموده و تمسّک به آنان را به مسلمانان توصیه و سفارش نموده است و آنانند که با پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم برابری دارند و خدای تعالی محبّت و دوستی ایشان را اجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به مسلمانان دستور داده است تا به هنگام صلوات بر ،حضرتش بر اهل بیت علیهم السلام آن حضرت که از خود او هستند درود و صلوات بفرستند.
از مجموع مطالبی که تا بدین جا در مقام و منزلت والای اهل بیت علیهم السلام و امامت امامان دوازده گانه از عترت و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله بیان ،نمودیم این معنا به خوبی ظاهر می شود که «عترت و اهل بیت» عمومیّت ندارد و آن گونه که برخی از علمای اهل سنّت گمان کرده اند به معنای مطلق ،خویشاوندان یا عشیره و فامیل یا همسران و يا أهل و عیال پیامبر صلی الله علیه و آله ، نیست بلکه مقصود از «عترت و اهل بیت» خویشاوندان نزدیک ،پیامبر صلی الله علیه و آله و خواصّ خانواده از خاندان پاک و مطهّر آن حضرت است که تنها علی و فاطمه و حسنین و امامان معصوم علیهم السلام از دودمان اهل بیت علیهم السلام را شامل می شود.
و شاهد بر این مطلب - علاوه بر روایات فراوانی که در ذیل آیه تطهیر و آیهٔ ،مباهله و آیه مودّت و آیات دیگری که در شأن اهل بیت علیهم السلام نازل شده است - سخن لغت شناسان و اظهار نظر محدّثان و برداشت عدّه زیادی از دانشمندان بزرگ أهل سنّت از مفهوم «حدیث ثقلین» است که هم اینک برای اثبات این حقیقت به سخنان برخی از ایشان اشاره می کنیم:
1. همان گونه که اشاره کردیم «عترت» در لغت به معنای مطلق خویشاوندان نیست بلکه تنها شامل خویشاوندان نزدیک و خواصّ خانواده از نسل و فرزند می شود.
ص: 184
جوهری در کتاب «صحاح» می گوید:
«عترت شخص نسل و اقوام نزدیک اوست.» (1)
2. ابن اثیر در کتاب «النّهایه» می گوید:
«عترت شخص، أخصّ خویشاوندان (و ویژگان خاندان) او را گویند.» (2)
3. فیّومی در «مصباح المنیر» گوید:
«عترت: عبارت از نسل انسان است و از هری گفته است ثعلب از ابن اعرابی روایت کرده که «عترت» عبارت است از: فرزند و ذریّه و فرزندان صلبی انسان و «عرب» غیر ،از ،این معنای دیگری برای عترت نمی شناسد و گفته شده است که عترت قوم و قبیلهٔ نزدیک انسان است و نیز گفته اند که عترت خویشاوندان نزدیک انسان است و از این قبیل است سخن ابوبکر که (در روز سقیفه) گفته است: مائیم عترت رسول الله که از قوم و قبیلهٔ او هستیم و گفته شده است که عترت و قوم و قبیله به یک معناست.» (3)
4. ابن أبی الحدید معتزلی در«شرح نهج البلاغه» گوید:
«عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیکان خاندان و فرزندان آن حضرت می باشند و سخن کسی که گفته است عترت پیامبر صلی الله علیه و آله قوم و قبیلهٔ آن حضرت اند اگر چه خویشاوندی دوری داشته باشند درست نیست و این سخن أبوبکر که در روز سقیفه یا بعد از آن گفته است که ما عترت رسول خدائیم که از قوم و قبیلهٔ او هستیم، بطور مجاز استعمال گردیده است زیرا آن ها بطور نسبی از عترت محسوب می شوند نه این که در حقیقت از عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله به شمار می روند...
سپس ابن ابی الحدید در دنبالهٔ سخنان خود می گوید:
رسول خدا صلی الله علیه و آله در بیانات ،خود عترت خویش را مشخص ساخته است که آن ها چه در کسانی هستند آن جا که فرموده است: ﴿إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ اَلثَّقَلَیْنِ﴾ و فرموده است: و عترتی أهل بيتي: عترت من أهل بيت من اند» و در جای دیگر هنگام نزول آیه «تطهیر» که عبائی را به روی ایشان افکنده و فرمود: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (4) و فرمود: ﴿اللَّهُمَّ هَؤُلاَءِ أَهْلُ بَیْتِی فَأَذْهِبِ الرِّجْسَ عَنْهُمْ ﴾: «خداوندا،
ص: 185
اینان أهل ببيت من اند پس رجس و پلیدی را از ایشان برطرف فرمای.»(1)
5. علامه ابن منظور در کتاب «لسان العرب» می گوید:
﴿و عترة الرجل: أقرباؤه من ولد و غيره... و العَامّةُ تَظُنّ أَنَّهَا وَلَدُ الرَّجُلِ خاصَّةً ،و أَن عِتْرَةَ رَسُولِ اللّه صلی اللّه علیه و سلّم وَلَدُ فاطِمَةَ - رضى الله عنها - و قال الأزهرى و في حدیث زید بن ثابت قال: قال رسول الله صلى الله عليه و سلم : إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ اَلثَّقَلَیْنِ خلفي كِتابَ اللّهِ ، وَ عِترَتى فإنّهُما لَن يَتَفَرَّقا حَتّى يَرِدا عَلَىَّ الحَوضَ، و قال: قال محمد بن اسحاق و هذا حديث صحیح و رفعه نحوه زيد بن أرقم و أبوسعيد الخدري، و في بعضها: إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی، فجعل العترة أهل البيت...﴾ (2)
«عترت شخص نزدیکان او از فرزندان و غیر فرزندان است... و بیش تر مردم عقیده دارند که «عترت» فقط فرزندان انسان را شامل می شود و می گویند: عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرزندان فاطمه (رضی الله عنها) می باشند و ازهری :گوید در حدیث زید بن ثابت آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«من بعد از خودم در میان شما دو اثر گران بها را به یادگار می گذارم که یکی از آن ها کتاب خدا و دیگری عترت من ،است و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا این که بر سر حوض - كوثر - بر من وارد شوند» و گوید: محمّد بن اسحاق گفته است: این حديث صحيح ،است و مانند این حدیث از زيد بن أرقم و أبو سعيد خدرى نيز روایت شده است و در بعضی از این احادیث آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «من در میان شما دو ذخیرهٔ نفیس و سنگین را به جای می گذارم: یکی کتاب خدا و دیگری عترت و اهل بیتم» پس رسول خدا صلی الله علیه و آله عترت را از «أهل بیت» قرار داده است».
6. شیخ عبدالحق دهلوی می گوید:
﴿و العتره، رهط الرجل و اقرباؤه و عشيرته الأدنون و فسّره صلی الله علیه و آله: بقوله: و أهلى للاشارة إلى أن مراده هنا من العتره أخص عشيرته وأقاربه...﴾ (3)
«مقصود از «عترت» اقوام و خویشاوندان و طایفه و فامیل نزدیک انسان است و از این رو، رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را به لفظ «أهل» - يعنى أهل بيت - تفسیر نموده تا به این نکته
ص: 186
اشاره کند که مقصود حضرتش از «عترت» ویژگان خاندان از فامیل و نزدیکان آن حضرت است».
7. علّامه مناوی در «فیض القدیر» گوید:
«و عترتي أهل بيتي، تفصيل بعد اجمال، بدلاً أو بياناً، و هم أصحاب الكساء الذين أذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيراً». (1)
جمله «و عترتي أهل بيتي» تفصيل بعد از اجمال به عنوان بدل یا عطف بیان است و مقصود ،از ،آن أصحاب کساء علیهم السلام است که خداوند رجس و پلیدی را از ایشان زدوده و آنان را پاک و پاکیزه نموده است.
8. سعدالدین تفتازانی بعد از نقل حدیث ثقلین می گوید:
از این حدیث به خوبی استفاده می شود که «اهل بیت» بر تمام مردم – از عالم و غیر عالم - برتری دارند سپس دلیل برتری آنان را این گونه بیان می کند:
«ألا ترى إنه علیه السلام قرنهم بكتاب الله تعالى في كون التمسك بهما منقذاً عن الضلاله، ولا معنا للتمسّك بالكتاب إلا الأخذ بما فيه من العلم و الهدايه، فكذا العتره».
«آیا نمی بینی که پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله چگونه اهل بیت خود را به کتاب خدا مقرون ساخته (و آنان را همردیف قرآن قرار داده) است. در این که تمسّک به هر دو - از کتاب و عترت - موجب نجات از ضلالت و گمراهی است؟ و پیداست که تمسّک به کتاب معنا ندارد مگر این که انسان علم و هدایتی را که در آن است بگیرد و به آن عمل نماید. پس عترت پیامبر صلی الله علیه و آله نیز چنین است (بدین معنا که سخن آن ها را بشنود و به آن ها اقتدا کند و در تمامی حالات از آنان پیروی نماید) (2)
9. امام زرقانی مالکی به نقل از علّامه سمهودی دربارهٔ حدیث ثقلین می گوید:
«این خبر به ما می فهماند که در هر دوره و زمانی تا قیام قیامت کسی که شایستگی تمسّک به او وجود دارد در میان اهل بیت خواهد بود تا این که ترغیب مذکور در خبر «ثقلین» بر تمسّک به او تحقق پیدا کند همان گونه که کتاب خدا چنین است. از همین جهت است که آنان وسیلهٔ امن و امان اهل زمین اند که وقتی از میان ،بروند أهل زمین نیز از بین می روند» (3)
ص: 187
10. ابن حجر مکّی در کتاب «صواعق» خود، می گوید:
در تعداد زیادی از احادیث آمده است که با صراحت (بطور علنی و آشکار) درباره «أهل بيت» وصیّت و سفارش شده است که از جمله آن ها حديث ﴿إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ اَلثَّقَلَیْنِ...﴾ است.
سپس ابن ،حجر این مطلب را این گونه توضیح می دهد:
«رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآن و عترتش را که همان اهل و نسل و خویشاوندان نزدیکش باشند به نام «ثقلین» نامیده است و این نامگذاری بدان جهت است که «ثَقَل» (با دو فتحه) هر چیز نفیس و گران بهائی است که از هر گونه دستبردی مصون و محفوظ باشد و شکّی نیست که این دو (یعنی قرآن و اهل بیت) از هر گونه خطا و اشتباه مصون و ،محفوظند زیرا هر دوی آن ها معدن علوم لدنّی و اسرار و حِكَم عالى و داراى أحكام شرعیّه می.باشند و به همین جهت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به اقتدا کردن و پیروی نمودن و تمسّک جستن به آن ها و فراگیری علم و دانش از ایشان تشویق نموده و فرموده است: «سپاس خدای را که ما اهل بیت را سرچشمهٔ حکمت و دانش خود قرار داده است». (1)
11. امام ،سِندی از بزرگان محدّثان اهل سنت در شرح حدیث مُسلم می گوید:
«در این ،حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله از قرآن و اهل بیت علیهم السلام به «ثقلین» تعبیر می کند. «ثَقَل» (با دو فتحه) چیز نفیس و گران بهائی است که باید حفظ شود پر واضح است که أهل بيت افراد نفیس و ارزشمندی هستند که باید حفظ شوند؛ همان گونه که کتاب خدا این چنین است؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله بین آن دو جمع کرده است و ما می دانیم که عمده این اوصاف برای قرآن به افاده علوم الهی و احکام شرعی باز می گردد همین اوصاف در مورد اهل بیت علیهم السلام به دلیل مرجعیتشان در علوم الهی و احکام شرعی موجود است. و مؤیّد آن این است که پیامبر صلی الله علیه و آله در ابتداء ،سخنش مردم را از رسیدن مرگش آگاه می کند و پس از آن می فرماید: «من در میان شما دو چیز گران بها را به یادگار می گذارم».
ص: 188
از این جا استفاده می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله بر کتاب و عترت به عنوان خلیفه و جانشین خود در معارف الهی و احکام شرعی وصیّت کرده است - سپس می گوید:
این آن معنائی است که از ظاهر حدیث استفاده می شود ولی با مراجعه به روایات دیگر به این واقعیت پی می بریم که آن روایات نیز همین معنا را تأیید می کنند؛ زیرا در همهٔ آن ها به طور صریح امر به تمسّک به کتاب و عترت گردیده است، خصوصاً در حدیثی که احمد حنبل نقل کرده عین عبارات مسلم آمده است که با اضافه ذیلی در ،آن أمر به تمسّک به عترت گردیده است...». (1)
12. استاد توفيق أبو علم، نویسنده مصری می گوید:
«إنّ النبى صلی الله علیه و آله قرنهم بكتاب الله العزيز ﴿اَلَّذِی لا یَأْتِیهِ اَلْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ﴾ فلا يفترق أحدهما عن الآخر، و من الطبيعى أنّ صدور اية مخالفة لأحكام الدين تعد افتراقاً عن الكتاب العزيز، و قد صرّح النبى صلی الله علیه و آله بعدم افتراقهما حتّى يردا على الحوض، فدلالته على العصمة ظاهرة جليّه . وقد كرّر النبى الله هذا الحديث في مواقف كثيرة، لأنّه يهدف إلى صيانة الأمة و المحافظة على استقامتها و عدم انحرافها في المجالات العقائدية و غيرها ...»
«پیامبر صلی الله علیه و آله اهل بیت خود را به کتاب عزیز خداوند مقرون ساخته است. کتابی که هرگز باطل - نه از پیش رو و نه از پشت سر - به آن راه نخواهد یافت و هرگز هیچ یک از آن ها از یکدیگر جدا نخواهند شد و مسلّم و طبیعی است که هر گونه مخالفتی با احکام دین افتراق و جدائی از قرآن محسوب می شود و این در حالی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عدم جدائی قرآن و اهل بیت علیهم السلام از یکدیگر تصریح نموده و فرموده است: «تا زمانی که در کنار حوض- کوثر - بر من وارد شوند از یکدیگر جدائی ندارند». پس دلالت حدیث مزبور بر عصمت «أهل بيت» ظاهر و آشکار است و پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم که این حدیث را در جاهای مختلف به صورت مکرّر بیان فرموده در پی این هدف بوده است که امت خود را از ضلالت و گمراهی نجات ،بخشد و آنان را به استقامت و پایداری در تمسک به أهل بیت وادار نماید تا در مسائل دینی و اعتقادی و دیگر امور زندگی، گرفتار انحراف و کج روی نگردند». (2)
ص: 189
13. حافظ، گنجی شافعی بعد از نقل حدیث زيد بن أرقم از صحیح مسلم می گوید:
«تفسیر زید بن ارقم در مورد اهل بیت علیهم السلام - به کسانی که صدقه بر آنان حرام است-پسندیده نیست بلکه صحیح آن است که مقصود از اهل بیت علیهم السلام علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام است همان گونه که «مسلم» به سند خود از عایشه» روایت کرده که گفته است:
یک روز صبح رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که عبائی منقوش و پشمینه که از موی سیاه بافته شده بود بر دوش داشت از خانه خارج شد که حسن بن علی ،آمد پس او را در زیر عبای خود برد، سپس حسین بن علی فاطمه و علی آمدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله یکایک آنان را در زیر عبا جای داد و سپس این آیه را تلاوت نمود: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾ (1)
و این روایت دلیل بر این است که «اهل بیت» همان کسانی هستند که خدای تعالی در آیه تطهیر آنان را به عنوان «أهل البيت» مورد خطاب قرار داده و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز آن ها را در داخل عبای خود جای داده است.
و همچنین «مسلم» به سند خود روایت کرده است که وقتی آیه «مباهله» نازل شد رسول خدا صلی الله علیه و آله علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را طلبید و عرضه داشت: بار خدایا! اينان أهل بيت من اند». (2)
14. أحادیث وارده دربارهٔ «دوازده خلیفه» به وضوح ثابت می کند که آن ها مصداق حقیقی عترت و اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشند زیرا در همه روایات آمده است که همگی آن ها از قریش،اند و در روایت «قندوزی» آمده است که همه آن ها از بنی هاشم اند و در صحیح مسلم در چند روایت آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «در پایان روزگار امت من خلیفه ای می آید که مال را بطور مساوی در بین مردم تقسیم می کند و آن را نمی شمارد» و تردیدی نیست که مقصود از او همان حضرت مهدی علیه السلام موعود همه مسلمانان و دوازدهمین امام معصوم شیعیان است که وعده ظهورش در آخر الزمان داده شده است.
علاوه بر این در ذیل برخی از احادیث «ثقلین» نیز آمده است:
ص: 190
هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله بپا خاسته و خطبه ای ایراد نمود که بعد از آن چنین خطبه ای ایراد ،نفرمود عمر بن خطاب با حالتی شبیه شخص غضبناک از جا بلند شد و گفت: ای رسول خدا! صلی الله علیه و آله آیا باید به تمام اهل بیت تو تمسّک جوئیم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
«لاَ وَ لَکِنْ أَوْصِیَائِی مِنْهُمْ أَوَّلُهُمْ أَخِی عَلِیٌّ وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی هُوَ أَوَّلُهُمْ ثُمَّ اِبْنِیَ اَلْحَسَنُ ثُمَّ اِبْنِیَ اَلْحُسَیْنُ ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ اَلْحُسَیْنِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّییَرِدُوا عَلَیَّ اَلْحَوْضَ شُهَدَاءُ اَللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَجُهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ خُزَّانُ عِلْمِهِ وَ مَعَادِنُ حِکْمَتِهِ مَنْ أَطَاعَهُمْ أَطٰاعَ اَللّٰهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ عَصَی اَللَّهَ﴾
«نَه، ولكن اوصیای من از آن ها هستند که نخستین فرد ایشان برادرم و وزیرم و وارثم و خلیفهٔ من در میان امّتم و سرپرست هر مؤمنی بعد از من (على بن أبي طالب) است، او اوّل آنان است. سپس فرزندم ،حسن بعد از او فرزندم حسین و بعد از او نه نفر دیگر از اولاد ،حسین یکی پس از دیگری تا در کنار حوض (کوثر) بر من وارد شوند. آنان گواهان خدا در زمین و حجّت های خدا بر مردمان و خزینه داران علم خدا و معدن های حکمت .خدایند هر کس از آنان اطاعت کند از خدا اطاعت کرده و هر کس از آنان نافرمانی کند خدا را نافرمانی کرده است». (1)
با توجّه به آن چه گذشت روشن می شود که عترت و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله ، تنها کسانی هستند که خدای تعالی آنان را برای رهبری امّت برگزیده و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز در موارد متعدد و فرصت های مناسب به ویژه در حدیث ثقلین - آنان را به طور واضح و آشکار به اصحاب خود معرّفی نموده و تمسک به ایشان را مایه نجات و فاصله گرفتن و دوری گزیدن از آنان را موجب هلاکت و خسران و زیان و ضرر اخروی اعلام نموده است که بسیاری از بزرگان اهل سنت نیز در کتاب های خود به این مطلب تصریح کرده اند که نمونه هائی از گفتار برخی از ایشان را اندکی پیش از این از نظر خوانندگان گذراندیم.
،بنابراین آن چه در دنباله حدیث «زيد بن أرقم» در صحیح مسلم آمده است (2)، از سه
ص: 191
حال خارج نیست.
یا این که تفسیر «أهل بیت» به آل عقیل و آل جعفر، و آل عبّاس، اجتهادی از طرف خودِ او بوده است.
و یا این که وی را ناچار و مجبور ساخته اند تا چنین سخنی بر زبان جاری کند چنان که در همان صحیح مسلم آمده است که زید :گفت «من پیر شده ام و بعید العهدم بعضی از چیزهایی را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده ام فراموش کرده ام آن چه را که برای شما می گویم قبول ،کنید و آن چه را که نمی گویم مرا به گفتن آن آن مجبور ننمائید.» (1)
و یا این که دنباله ،حدیث ساخته و پرداخته جاعلان و سازندگان حدیث است که بدین وسیله خواسته اند از مقام و موقعیت والای اهل بیت علیهم السلام بکاهند و نظر مسلمانان را به جاهای دیگری بگردانند و امتیاز ایشان را در رابطه با نزول آیات یاد شده از بین ببرند تا غاصبان حقشان به راحتی بتوانند حکومت اسلامی را در قبضه و اختیار خود داشته باشند
به هر حال بر اساس آیات و روایات وارده و دلائلی که از کتاب و سنّت متذکر شدیم هیچ تردیدی وجود ندارد که مقصود از «أهل بیت» و «عترت» و آل محمّد صلی الله علیه و اله جز پاکان و شایستگان و برگزیدگان که اهل آیه «تطهیر» و «مباهله» و آیه «صلوات» و ذوی القربی و عترت و ذریّه طیّبه رسول خدا صلی الله علیه و آله - که امامان معصوم از نسل مطهّر علی و فاطمه علیهما السلام باشند - هیچ کس دیگر نخواهد بود.
حال که معنای «عترت» و «اهل بیت» و «آل» روشن گردید و معلوم شد که معنای آل و اهل بیت علیهم السلام یکی است و معنای حقیقی کلمهٔ «آل» و «اهل» برای اهل بیت علیهم السلام
ص: 192
رسول خدا صلی الله علیه و آله ثابت است می گوییم: که طبق روایات یاد شده و احادیث «ثقلین» و گواهی دانشمندان بزرگ اهل سنّت تمسّک به اهل بیت علیهم السلام همانند تمسّک به کتاب خدا - قرآن - واجب است.
زیرا: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شرط عدم گمراهی را تمسّک به کتاب و عترت دانسته و تلازم این دو حجّت الهی را در موارد متعدد در روز عرفه در مسجد خیف در خطبه غدیر و حتی در بستر بیماری در مدینه یادآوری نموده و عدّه زیادی از دانشمندان بزرگ برجسته از اهل سنّت نیز آن را پذیرفته و در کتب خود نقل کرده اند. از جمله:
در صحیح ترمذی به سند خود از جابر بن عبدالله روایت کرده که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و آله را در روز عرفه در مراسم حجی که به جای آورد دیدم که بر شتری نشسته و خطبه می خواند پس شنیدم که می فرمود:
«ای مردم! من در میان شما دو چیز [گران بها] را به جای می گذارم که اگر بدان تمسّک جویید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترتم اهل بیتم». (1)
و ابن حجر مکّی نیز پس از نقل حدیث مزبور از طرق مختلف و اعتراف به صحّت آن، می گوید:
«حدیث تمسّک به اهل بیت علیهم السلام طُرُق فراوانی دارد که به بیست و یک نفر صحابی می رسد، در بعضی از آن ها آمده است که پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم این حدیث را در روز عرفه در حجّة الوداع بیان فرموده است در بعضی اخبار دیگر است که در مدینه در بستر بیماری و در حالی که اطاق آن حضرت مملو از اصحاب بود این روایت را فرموده است و در بعضی از اخبار دیگر «غدیر خم» ذکر شده است و در برخی از اخبار دیگر است که به هنگام بازگشت از «طائف» برای ایراد خطبه به پا خاست و حدیث را بیان فرمود - سپس می گوید:- این اختلاف مکان- با صحّت حدیث - منافات ندارد، زیرا هیچ مانعی ندارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله به دلیل توجّه خاصّی که در مورد کتاب عزیز (قرآن کریم) و عترت طاهره داشته است این مطلب را در موارد مختلفی به صورت مکرر برای اصحاب بیان فرموده باشد». (2)
ص: 193
برای عظمت «اهل بیت» کافی است که در نظر خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله همانند کتاب خدا (قرآن) باشند که هیچ گونه باطلی به آن راه ندارد و همین همردیفی با قرآن کافی است که دلیل بر عصمت و طهارت و امامت و پیشوایی آن ها از جانب خدا و برتری آنان بر دیگران بوده و مسلمانان از آن ها پیروی کنند.
و جالب توجه این که: ابن حجر هیتمی مکّی در کتاب «صواعق المحرقه» پس از آن که حدیث مشهور «ثقلین» را از کتاب ها و راویان مختلفی نقل می کند در ذیل آن می:نویسد و در روایتی آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به در دنباله حدیث «ثقلین» فرمود:
﴿فَلا تَتَقدَّ مُوهُما فَتَهْلِكُوا، ولا تَقصُرُوا عَنْهُما فَتَهْلِكُوا، ولا تُعَلِّمُوهُمْ، فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنكُمْ﴾
بر کتاب خدا و اهل بیت علیهم السلام پیشی نگیرید که هلاک می شوید از آن ها عقب نمانید که به هلاکت می رسید و به آنان تعلیم ندهید که آنان از شما داناترند.
سپس در توضیح آن چنین می نویسد:
«این فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آن ها پیشی نگیرید که هلاک می شوید و عقب نمایند که هلاک می شوید و به آنان چیزی نیاموزید که آنان از شما عالم ترند»، دلیل است بر این که هر کس از این خانواده -از اهل بیت- به مراتب عالی رسید و به وظایف دینی خود عمل کرد بر دیگران مقدّم است». (1)
بر أساس روایات بی شماری که در منابع حدیثی شیعه و اهل سنّت آمده است مسأله امامت و رهبری و مرجعیّت دینی اهل بیت علیهم السلام ثابت و مسلّم است زیرا: طبق روایات ،وارده پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله بارها و بارها این حقیقت را در موارد متعدّد در سخنان خود بازگو نموده که از آن جمله - علاوه بر حدیث ثقلین -دو حدیث معروف و مشهور «سفینه» و «أمان» است که هم اینک به نقل این دو حدیث «مستفیض» که بطور گسترده در منابع حدیثی اهل سنّت آمده است می پردازیم و سخنان برخی از
ص: 194
دانشمندان بنام ایشان را که دربارهٔ این دو حدیث ابراز داشته اند متذکر می شویم تا حجت بر أهل عناد و لجاج تمام شود.
از جملهٔ أحادیث صحیح و معتبری که بدون هیچ گونه تردید بر امامت و پیشوایی و مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام دلالت دارد حدیث معروف به «سفینه» است.
حدیث سفینه را عدّه زیادی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت در کتاب های خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده اند که به دلیل اهمیت و نصوصیّتی که دارد عین ألفاظ و عبارات آن را از چند کتاب معتبر اهل سنّت نقل می کنیم
1. حاکم نیشابوری در کتاب «مستدرک» به سند خود از «حنش کنانی» روایت کرده که گفت: از «أبوذر غفاری» در حالی که دَرِ خانه کعبه را به دست گرفته بود، شنیدم خطاب به مردم می گفت: ای مردم! هر کس که مرا می شناسد، من همانم که او را می شناسید و هر کس که مرا نمی شناسد، بداند که ،شناسد بداند که من .أبوذرم از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود:
﴿مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی مَثَلُ سَفِینَهِ نُوحٍ، مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ﴾. (1)
مَثَل أهل بيت من همانند کشتی نوح است که هر کس به آن پیوست و در آن جای ،گرفت (از هلاکت) نجات یافت و هر کس از آن فاصله گرفت و تخلّف ورزید، در آب غرق گردید.»
2. حافظ، أبونعیم اصفهانی در کتاب «حلیة الاولیاء» به سند خود از سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی مَثَلُ سَفِینَهِ نُوحٍ، مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ﴾ (2)
3. خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد» به سند خود از أنس بن مالک روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿إِنَّما مَثَلى و مَثَل أَهْلِ بَیْتِی كسَفِینَهِ نُوحٍ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ﴾ (3)
ص: 195
«همانا مَثَل من و مَثَل اهل بیت من مانند کشتی نوح ،است کسی که در آن نشست از غرق شدن در آب نجات یافت و کسی که از آن کناره گیری کرد غرق گردید».
4. محب الدین طبری در «ذخائر العقبی» از علی علیه السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي كَمَثَلِ سَفينَةِ نوُحٍ، مَنْ رَكِبَهَا نَجَا، وَ مَنْ تعلّق بها فاز و من تتَخَلَّفَ عَنْهَا زُجَّ فِی اَلنَّارِ﴾ (1)
مثل أهل بيت من همانند کشتی نوح است کسی که به آن پیوست، نجات یافت و کسی که به آن راه یافت به رستگاری ،رسید و کسی که از آن تخلّف ورزید به دوزخ افتاد
5. ابن اثیر جزری در کتاب «النهایه» در مادۀ «زخّ» حدیث مزبور را این گونه نقل کرده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿مَثَلُ أهلِ بَيتي مثل سَفينةِ نوحٍ، من تَخَلَّفَ عَنها زُجَّ به فِي النّارِ﴾ (2)
«مَثَلِ أهل بيت من همانند کشتی نوح است هر کس از آن تخلف کند به آتش افکنده خواهد شد».
6. نورالدین هیثمی در «مجمع الزوائد» از أبو سعید خدری روایت کرده که گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:
﴿إنّما مثل أَهْلِ بَیْتِی فيكم كسَفِینَهِ نُوحٍ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ، و اِنّما مَثَلُ أهلِ بَیتی فیکُم مِثلُ بابِ حِطَّه فى بنى اسرائيل مَنْ دَخَلَهُ غُفِرَ لَهُ﴾. (3)
به راستی که مثل اهل بیت من در میان شما بسان کشتی نوح است هر کس که در آن ،نشست نجات یافت و هر کس از آن تخلّف ،ورزید غرق گردید و به راستی که مَثَل أهل بيت من در میان شما همچون باب حطّه در بنی اسرائیل است که هر کس به داخل آن باب راه یافت مورد آمرزش قرار گرفت
7. متّقی هندی در کنز العمال و ابن حجر مکّی در «صواعق المحرقه» و علّامه مناوی در «فیض القدیر» به نقل دار قطنی در «الافراد» از ابن عبّاس آورده اند که
ص: 196
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ بَابُ حِطَّهٍ مَنْ دَخَلَ مِنْهُ کَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ خَرَجَ مِنْهُ کَانَ کَافِراً.﴾ (1)
علىّ بن أبى طالب باب حطّه ،است کسی که از آن در وارد شود مؤمن است و کسی که از ورود به آن خودداری کند کافر است.
علّت این که پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم اهل بیت علیهم السلام را به «کشتی نوح» تشبیه نموده این است که: در مورد کشتی نوح هر کس به آن پیوست و در آن نشست از هلاکت و غرق شدن در آب - در روز طوفان نوح - نجات یافت و هر کس از ورود به آن خودداری نمود غرق گردید و به هلاکت دنیا و آخرت رسید.
همچنین است در مورد اهل بیت علیهم السلام که هر کس در امور دینی به آن ها اقتدا کند اصول و فروع دینش را از آن ها فرا بگیرد و از آنان متابعت و پیروی نماید از ضلالت گمراهی و عذاب سوزان جهنّم نجات یافته و هر کس از آن ها دوری کند و از متابعت دستوراتشان امتناع ورزد و در کشتی هدایتشان پناه نگیرد در دریای متلاطم هواهای نفسانی و گمراهی های هلاکت بار غرق گردیده و به قعر جهنم سقوط خواهد کرد
و علّت تشبیه اهل بیت علیهم السلام به «باب حِطَّه» این است که: همان گونه که خداوند آن درب را یکی از مظاهر تواضع جلال خود و سر فرود آوردن در برابر حکمش قرار داده بود که موجب مغفرت و آمرزش (بنی اسرائیل) می گردید در این امت نیز اطاعت و پیروی کردن از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و متابعت از ائمه عترت علیهم السلام را مظهری از مظاهر عبد تواضع و تسلیم شدن در برابر حکم خود قرار داده و آن را سبب مغفرت و آمرزش ملّت اسلام ساخته است.
در این رابطه «شیخ الاسلام حموینی» در کتاب «فرائد السمطین» از «واحدی» نقل می کند که گفته :است (2)
ص: 197
«با تأمّل و دقّت در این گفتار پیامبر صلی الله علیه و آله نظر کن و ببین که چگونه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خلق را با ضرب المثل و تشبیه کردن اهل بیت علیهم السلام به «کشتی نوح» به چنگ زدن به ولای ایشان دعوت نموده .است
در این مثال: پیامبر صلی الله علیه و آله خطرهای آخرت و ترس و هراس از آتش جهنّم را به دریای موّاج و متلاطم تشبیه نموده که چنگال های خود را برای فرو بردن افراد در کام خود آماده نموده ،است و اهل بیت خود را وسیلهٔ خلاصی از خطرها و نجات از گرفتار شدن در گرداب آن امواج متلاطم قرار داده است
پس همان گونه که آدمی نمی تواند از امواج خروشان و پر تلاطم دریا بگذرد ،همچنین کسی از آتش سوزان جهنّم نیز در امان نخواهد بود و جز با اقتدا کردن و پیروی نمودن از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام به بهشت نخواهد رفت مگر این که مودّت و محبّت ایشان را گردن نهد و از خیرخواهی ها و راهنمایی های دل سوزانه آن ها بهره گیرد و در ایمان و عقیدهٔ خود نسبت به دوستی و پیروی کردن از ایشان تأکید اصرار داشته باشد زیرا کسانی که از «کشتی نوح» تخلّف ورزیدند و از ورود به آن خودداری نمودند به بدترن کیفرها رسیدند و سرانجام به عذاب و عقوبت آخرت و غل و زنجیر آتش جهنّم گرفتار آمدند.
و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همان گونه که آنان را به کشتی نوح تشبیه فرموده است همچنین آنان را نسخهٔ دوّم کتاب خدا و همردیف قرآن و همتراز آیات الهی قرار داده است». (1)
ابن حجر هیتمی مکّی نیز در کتاب «صواعق» خود پس از نقل روایات «سفینه نوح» می گوید:
«وجه تشبیه «أهل بیت» به «کشتی نوح» آنست که: هر کس که آن ها را دوست بدارد و تعظیم نماید به شکرانه نعمتی که خداوند این مقام را به آن ها ارزانی داشته و او از هدایت علمای آن ها برخوردار گردیده از ظلمت و تاریکی مخالفت ها (و اختلافات مذهبی) نجات می یابد و کسی که تخلّف کند و از آن ها دوری گزیند در دریای کفران نعمت غرق خواهد شد و در پستی و بلندی طغیانگری به هلاکت خواهد رسید».
ص: 198
و در همان جا این مطلب را اضافه کرده است که:
«و وجه تشبیه اهل بیت به «باب حِطّه» بدین لحاظ است که خدای تعالی آن باب را - چه باب أريحا باشد و چه باب بیت المقدس - با سر فرود آوردن و طلب استغفار (برای بنی اسرائیل) سبب مغفرت و آمرزش قرار داده بود و در این امّت نیز مودّت و دوستى أهل بیت علیهم السلام را سبب مغفرت و آمرزش قرار داده است». (1)
علّامه «مناوی» نیز در کتاب «فیض القدیر» در مورد تشبیه اهل بیت به کشتی نوح، می گوید:
«وجه تشبیه اهل بیت علیهم السلام به کشتی نوح برای این است که نجات برای اهل کشتی از قوم نوح حاصل ،گردید بدین ،لحاظ پیامبر برگزیدهٔ خدا حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله نیز نجات امّت خود را در پیروی و تمسّک به اهل بیت خود قرار داده است» (2)
نامبرده در شرح حديث «عليّ بن أبي طالب باب حطّه» نیز می نویسد:
«یعنی: همان گونه که خدای تعالی ورود بنی اسرائیل را از «باب حِطّه» با خضوع و ،خشوع وسیلهٔ آمرزش آنان قرار داده بود مودت و دوستی علی علیه السلام و پذیرش هدایت او و پیمودن راه و روش او و به گردن نهادن ولایت و رهبری او را نیز وسیلهٔ آمرزش و دخول در بهشت و نجات از آتش قرار داده است و مراد از «خروج از او» در حدیث مزبور خروج بر اوست». (3)
نگارنده گوید: بنابراین به مقتضای حدیث مزبور و توضیحی که علامه مناوی داده ،است کسی که بر ضدّ علی علیه السلام قیام کند - هرکس که باشد - به حال کفر از دنیا رفته است
ص: 199
از جملهٔ احادیث مشهور و معتبری که بر عصمت و طهارت و مرجعیّت دینی أهل بیت علیهم السلام دلالت دارد حدیث معروف به «أمان» است.
این حدیث شریف را عدّه ای از بزرگان اهل سنّت از جماعتی از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله :مانند امیر المؤمنين علىّ بن ابى طالب علیه السلام أنس بن مالك أبو سعيد خدرى، جابر بن عبدالله انصاری ابوموسی اشعری عبدالله بن عبّاس و سلمة بن اکوع در کتاب های خود نقل کرده اند که چون بیانگر عظمت و بزرگواری اهل بیت و مقام و منزلت والای عترت طیبه رسول گرامی اسلام و اثبات امامت آن برگزیدگان ،خداست ،نخست عین ألفاظ آن را از چند کتاب معتبر و مصادر حدیثی ایشان نقل می کنیم و سپس درباره آن اندکی توضیح می دهیم.
1.حاکم نیشابوری در کتاب «مستدرک» به سند صحیح از ابن عبّاس روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿النُّجومُ أمانٌ لأهل الأرضِ مِنَ الغَرقِ، وَ َأهلُ بيتى أمان لأمتى من الاختلاف فَإِذا خالفتها قبيلةُ مِنَ العَرَب اختلفوا فصاروا حِزبَ ابليس﴾ (1)
«ستارگان وسیلهٔ امان اند برای اهل زمین از غرق شدن ، و أهل بيت من وسيله أمان اند برای امّتم از اختلاف پس اگر قبیله ای از عرب با اهل بیتم مخالفت کنند، تفرقه در میان آن ها پدید خواهد آمد و از حزب ابلیس خواهند شد».
2. همچنین «حاکم» در روایت دیگری از «محمد بن منکدر» از پدرش روایت کرده که گفت:
در یکی از ،شب ها رسول خدا صلی الله علیه و آله به جهتی نماز عشاء را به تأخیر انداخت تا این که مقداری از وقت گذشت و یا این که ساعتی از موقع نماز گذشته بود و مردم همچنان در
ص: 200
مسجد در انتظار آمدن آن حضرت بودند هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مسجد شد خطاب به مردم :فرمود در انتظار چه چیزی به سر می برید؟ :گفتند در انتظار برپایی نماز .هستیم فرمود شما همواره در حال ،نمازید مادامی که انتظار برپایی آن را می کشید! سپس :فرمود متوجه باشید! این گونه نماز را هیچ یک از امّت های پیش از شما به جای نیاورده اند سپس سر به طرف آسمان بالا برد و فرمود:
﴿النُّجومُ أمان لأهل السَّماء، فإن طَمَستِ النُّجوم أتى السَّماء ما يُوعَدُون... و أهلُ بيتى أمان لأمَّتى، فَإِذا ذَهَبَ أهلُ بَيتى أتى أُمّتى ما يُو عَدون﴾ (1)
«ستارگان وسیله ایمنی اهل آسمان اند اگر ستارگان نابود شوند، به اهل آسمان ها آن چه را که وعده داده شده اند خواهد رسید و اهل بیت من هم وسیله ایمنی امّتم هستند و هرگاه اهل بیت علیهم السلام من از میان بروند به امّتم آن چه را که به آن وعده داده شده اند خواهد رسید».
3. محب الدّين طبری و حافظ جوینی حموینی در حدیثی از علی علیه السلام روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿النُّجوم أمانُ لأهل السَّماء، فاذا ذَهَبت النُّجوم ذَهَبَ أهلُ السَّماء، وَ أَهلُ بيتى أمانٌ لأهل الأرض، فإذا ذَهَبَ أهلُ بيتى ذَهبَ أهل الأرض﴾ (2)
«ستارگان وسیلهٔ ایمنی اهل آسمان،اند چون ستارگان از میان بروند ساکنان آسمان نیز نابود شوند و اهل بیت علیهم السلام من وسیله ایمنی برای اهل ،زمین،اند پس چون اهل بیت من از میان بروند اهل زمین نیز نابود خواهند شد».
آن چه از این احادیث استفاده می شود و هیچ گونه ابهامی در آن وجود ندارد این است که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و در ادامه وظیفهٔ تبلیغی ،خود اهل بیت خویش را سبب بقاء دنیا و وسیلهٔ اتّحاد و یکپارچگی امّت و ایمنی از اختلاف معرفی فرموده است.
و گر چه دانشمندان اهل سنّت به دلیل دور بودن از مکتب اهل بیت علیهم السلام در مورد شناخت اهل بیت واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله و شرح و توضیح حدیث مزبور، نظریات مختلف و گوناگونی ابراز داشته اند، (3) ولی انصاف این است که محتوای حدیث بسیار روشن و
ص: 201
حاوی نکات بسیار مهم و ارزنده ای در شناساندن اهل بیت علیهم السلام است که هر کس در صدد تحقیق و تتبّع باشد و اندکی در آن تأمل نماید و آن را با حدیث «سفینه» و «ثقلین» در کنار هم قرار دهد حقیقت همچون آفتاب نیمروز برایش روشن می شود.
زیرا: هیچ انسان عاقلی نمی تواند باور کند که وجود مقدّس خاتم أنبیاء در طول دوران بیست و سه ساله رسالت خود مردم را به کلمه توحید یعنی گفتن «لا اله إلا الله» و التزام به آن و توحید کلمه یعنی وحدت و اتحاد در دین دعوت کند ولی محور وحدت را برای بعد از رحلت خودش برای مردم بیان ننموده باشد.
این مطلب به هیچ وجه امکان پذیر نیست زیرا خدائی که در قرآن کریم خطاب به افراد با ایمان فرموده است: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَلَا تَفَرَّقُوا﴾: «همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید». (1)
و فرموده است: ﴿وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ ﴾ و نزاع (و کشمکش) نکنید که سست ،شوید و قدرت شما از میان برود» (2)
و فرموده است: ﴿وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللهِ فَقَدْ هُدِى إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيم﴾: «و هر کس به خدا تمسّک قطعاً جوید به راه راست هدایت شده است». (3)
و فرموده است: ﴿مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾؛ آن چه را که رسول خدا صلی الله علیه و آله برای شما آورده بگیرید و از آن چه نهی کرده است خودداری نمایید» (4)
چگونه می توان گفت که پیامبرش در اداء تبلیغ رسالتش در مشخص ساختن کانون ،وحدت اهمال و غفلت نموده است؟!
به هر حال با مراجعه و بررسی کوتاهی در روایات وارده درباره اهل بیت علیهم السلام به این نکته پی می بریم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله علاوه بر حدیث «ثقلین» و حدیث «سفینه» و أحادیث فراوان دیگری که در موارد مختلف در مورد شناساندن اهل بیت علیهم السلام بیان داشته است در حدیث «أمان» نیز محور وحدت و وسیلهٔ نجات امّت را بدون هیچ گونه ابهام برای امّت اسلامی بیان فرموده است
و اینک برای پی بردن به این حقیقت به نکات مثبتی که در حدیث «أمان» در
ص: 202
شناساندن أهل بيت آمده است - بطور خلاصه - اشاره می نمائیم.
نکته اوّل: این که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این ،حدیث ،مانند حدیث «ثقلین» و حدیث «سفینه» اهل بیت خود را وسیله نجات امّت معرفی فرموده است و - همان گونه که از کلیّه احادیث گذشته معلوم گردید - مقصود از «أهل بیت» جز امامان دوازده گانه معصوم از عترت و ذریّه پاک و مطهّر آن حضرت کس دیگری نیست.
نکته دوّم: این که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیث مزبور محور اتحاد و وحدت را اهل بیت خویش معرفی نموده است که نشان می دهد اگر امّت اسلامی بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله بر محور اهل بیت علیهم السلام قرار گیرند و آنان را رهبر و راهنمای خود قرار دهند و از ایشان پیروی ،نمایند قطعاً به هدایت خواهند رسید و از اختلافات دینی در آمان خواهند بود زیرا:
از آن جا که آن ها معصوم اند - و به دلیل مقام عصمت از هر گونه خطا و لغزشی مصون و محفوظند - هیچ گونه اختلافی در بین آنان وجود ندارد و از این رو امّت را بر محور یک هدف و یک مقصد آنهم به سوی خدای تعالی و صراط مستقیم حق هدایت نموده و از ضلالت و گمراهی نجات خواهند داد.
و به همین دلیل است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آنان را وسیلهٔ ایمنی از اختلاف معرفی فرموده است و تردیدی نیست که مقصود از اختلاف به قرینهٔ «فصاروا حزب ابلیس»، اختلاف در دین است و به همین جهت اگر قبیله ای به مخالفت با آن ها برخاست و معالم دین خود را از کسانی غیر از آن ها فرا گرفت و تمسّک به ایشان را رها کرد در بین آن ها اختلاف به وجود خواهد آمد و به سبب مخالفت با «أهل بيت» جزء حزب ابلیس قرار خواهند گرفت. زیرا:
طبق آیات و روایات وارده شکّی نیست که «حق» با اهل بیت است و آن ها پیوسته با قرآن و قرآن با آن هاست و هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا زمانی که بر سر حوض کوثر بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شوند.
ص: 203
پس مخالفت با اهل بیت علیهم السلام مخالفت با حق و قرآن و مخالفت با خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله است که پس نتیجهٔ آن جز اختلاف و تفرقه و خسران و زیان چیز دیگری نخواهد بود.
ج: ادامۀ امامت اهل بیت علیهم السلام تا پایان جهان
و نکته سوّم: این که دوام دنیا و بقاء ،آن بستگی به وجود شخصی از دودمان أهل بیت علیهم السلام خواهد داشت که پیوسته، تا قیام قیامت در میان امت باشد تا زمین از وجود حجّت خدا از دودمان اهل بیت خالی نماند.
و به همین دلیل است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: «ستارگان وسیلهٔ ایمنی أهل ،آسمان،اند و چون ستارگان از میان بروند ساکنان آسمان نابود می شوند و اهل بیت من نیز وسیلهٔ ایمنی اهل ،زمین،اند و چون اهل بیت من ،بروند، اهل زمین نیز نابود خواهند شد».
در این زمینه علامه سمهودی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت پس از نقل حدیث «أمان» می گوید:
«يحتمل انّ المراد بأهل البيت الذين هم أمان للأمّة علماؤهم الذين يُهتدى بهم، كما يهتدى بنجوم السماء وهم الذين اذا خلت الأرض منهم جاء أهل الارض من الآيات ما كانوا يوعدون و ذهب أهل الأرض، و ذلك عند موت المهدى الذى اخبر به النبي عل الهلال، لأنّ نزول عيسى بن مريم علیه السلام لقتل الدّجال يكون في زمانه ، و يصلّى خلف المهدى، كما جاءت به الأحاديث...»
احتمال می رود که مراد از اهل بیت علیهم السلامی که وسیله ایمنی امّت اند» علمای از اهل بیت علیهم السلام باشند آن کسانی که به واسطهٔ آن ها امت به هدایت می رسند همان گونه که به وسیلهٔ ستارگان آسمان هدایت می یابند و آنانند که اگر زمین از وجودشان خالی شود، اهل زمین را نشانه هایی که به آن ها وعده داده شده است خواهد رسید و نابود خواهند شد و این پیش آمد به هنگام درگذشت حضرت مهدی «عجل الله تعالی فرجه الشریف» خواهد بود که پیامبر صلی الله علیه و آله خبر ظهور او را داده است زیرا: نزول حضرت عیسی علیه السلام از آسمان برای کشتن «دجّال» در زمان او به وقوع خواهد پیوست و او پشت سر حضرت مهدی علیه السلام نماز خواهد گزارد چنان که در این باره اخبار فراوانی رسیده است». (1)
ص: 204
،بنابراین همان گونه که «شیعه» معتقد است هیچ گاه زمین از وجود حجتی از دودمان اهل بیت علیهم السلام خالی نخواهد بود و مقصود از «أهل بیت» نیز همان دوازده خلیفهٔ پیغمبر صلی الله علیه و آله است که دوازدهمین فرد ،ایشان دوازدهمین امام معصوم شیعه و آخرین وصىّ أن جناب حضرت حجة بن الحسن العسكرى (صلوات الله و سلامه عليه و على آبائه الطاهرین) یعنی مهدی موعود علیه السلام است.
پس حدیث «أمان» نیز مانند حدیث «ثقلین» و حدیث «سفینه»، از ادلّه متقن و محکمی است که امامت ائمه اهل بیت علیهم السلام را بدون چون و چرا ثابت می کند و امامتشان بطور مستمر تا پایان جهان ادامه خواهد داشت و زمین هرگز از وجود حجّت خدا از دودمان أهل بيت علیهم السلام خالی نخواهد بود (1).
علاوه بر روایاتی که در بحث گذشته دربارهٔ ثبوت مرجعیّت دینی اهل بیت علیهم السلام متذکر شدیم روایات فراوان دیگری نیز در منابع حدیثی اهل سنّت از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و خودِ امامان معصوم علیهم السلام نقل گردیده است که برای نمونه و این که جای هیچ گونه شک و تردید در مورد امامت آن امامان به حق از دودمان اهل بیت علیهم السلام برای کسی باقی نماند برخی از آن ها را در این جا می آوریم.
حافظ قندوزی در «ینابیع المودّه» به سند خود از «ابن عباس» روایت کرده که گفت:
«ما نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بودیم که یک مرد اعرابی وارد شد و عرض کرد یا رسول از شما شنیدم که می فرموديد و اعتصموا بحبل الله»، منظور از «حبل الله» که ما باید به آن چنگ زنیم و به آن تمسّک جوئیم چیست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله در این هنگام دست خود را به دست علی علیه السلام زد و فرمود به این مرد تمسّک جوئید که او ریسمان محکم خداوند است».(2)
ص: 205
محدّث فقیه ابن مغازلی شافعی با اسناد به زید بن ارقم نقل کرده است که گفت:
«من و جماعتی در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله مشرّف بودیم که آن حضرت فرمود: آیا مایلید شما را به کسی راهنمایی کنم که اگر در کارهایتان از او هدایت بخواهید و با او مشورت کنید هرگز گمراه نمی شوید و به هلاکت نمی رسید؟ گفتیم ،آری فرمود راهنما و مرشد شما این شخص است و به علی علیه السلام اشاره نمود سپس فرمود رستگاری شما در این است که با او برادر باشید و در گفتار تصدیقش کنید و در رفتار از او پیروی نمایید و مردم را در پیروی از او اندرز دهید و در پیش آمدهای مشکل و ناهموار با او همکاری نمایید و وزیر و مشاور او باشید زیرا این مطلب را جبرئیل به من خبر داده است». (1)
در مورد این که علی علیه السلام ساقی حوض کوثر و اختیاردار آن است و کفّار و منافقان را از حوض رسول خدا صلی الله علیه و آله دور می نماید روایات فراوانی رسیده است که به برخی از آن ها اشاره می کنیم.
1. خطیب خوارزمی و شیخ الاسلام حموینی و حسام الدّین متّقی از امیرمؤمنان علی علیه السلام روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«ای علی! من از پروردگار خود دربارهٔ تو پنج خصلت درخواست نمودم که به من ارزانی داشت».
أمّا اوّل: از پروردگارم خواستم هنگامی که سر از خاک بر می دارم و گرد و غبار از سر و رویم می زدایم؛ تو با من باشی و این خواسته ام را اجابت .فرمود
امّا دوّم: از او خواستم که در کنار کفّه میزان مرا به پا دارد و تو با من باشی این خواسته ام را برآورده ساخت.
امّا سوّم: از خدای تعالی خواستم که تو را پرچمدار من قرار دهد و آن پرچم «الله اکبر» است که رستگاران و نیک بختان و بهشتیان در زیر آنند این درخواست مرا هم
ص: 206
به اجابت رسانید.
امّا :چهارم از پروردگارم خواستم که تو ساقی امتم از حوض من باشی و خدای - عزّوجلّ - این را هم پذیرفت
و امّا :پنجم از پروردگارم خواستم که تو را پیشرو امّتم در رفتن به بهشت قرار دهد که این را هم به من عطا فرمود پس خدای را سپاس که با عطایای خود بر من منّت نهاد». (1)
2. خطیب خوارزمی در حدیثی از «أبوهریره» و «جابر» نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله : فرمود علیّ بن ابی طالب در روز قیامت اختیاردار حوض من است، در کنار آن ظرف هایی به تعداد ستارگان آسمان گذاشته شده و بزرگی آن به اندازه فاصلهٔ میان «جابیه» تا «صنعاء یمن» است».(2)
3. طبرانی از ابوسعید خدری روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام فرمود: ای ،علی در روز قیامت یکی از عصاهای بهشتی در اختیار تو قرار می گیرد که به وسیلهٔ آن منافقان را از حوض کوثر - دور می گردانی (3)
4. نور الدین هیثمی در «مجمع» از عبدالله بن اجارة بن قیس روایت کرده است که :گفت از امیرمؤمنان علیّ بن أبی طالب علیه السلام شنیدم که بر فراز منبر می فرمود: من با همین دو دست کوتاه خود کفّار و منافقان را از حوض رسول خدا صلی الله علیه و آله دور می کنم همان گونه که ساربانان شتر بیگانه را از حوض خودشان دور می سازند» (4)
5. هیثمی، در حدیثی از امام حسن مجتبی علیه السلام آورده است که به «معاوية بن حُدَيج»
ص: 207
:فرمود ای ،معاویه از کینه توزی با ما - خاندان پیغمبر - خودداری کن :زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: هیچ کس کینهٔ ما را به دل نمی گیرد و نسبت به ما حسادت نمی ورزد مگر این که در روز قیامت با تازیانه های آتشین از کنار حوض کوثر رانده می شود. (1)
همچنین هیثمی در روایت دیگری از «أبو کثیر» نقل کرده است که گفت:
«در یکی از روزها محضر امام حسن مجتبی علیه السلام شرفیاب بودم که مردی وارد شد و عرض کرد: نزد «معاویه» بودم که مردی به نام «معاوية بن حُدَيج» - که او را نمی شناخت - از علی علیه السلام به بدی یاد می کرد و نسبت به وی سخنان بسیار ناپسندی بر زبان می آورد؛ امام مجتبی علیه السلام فرمود: اگر او را دیدی به این جا بیاورش گوید: طولی نکشید که آن مرد او را در کنار خانهٔ «عمرو بن حریث» دید و به حضور امام مجتبی علیه السلام آورد امام از او پرسید: تو معاوية بن خدیج هستی؟ او ساکت ماند و پاسخی نداد امام سه مرتبه سؤال خود را تکرار کرد ولی پاسخی نشنید.
آن گاه فرمود: تو بودی که در برابر «معاویه» پسر «آكلة الأكباد»، (2) از علی بدگوئی نمودی و به وی ناسزا گفتی؟ به خدا سوگند در روز قیامت هرگاه کنار حوض کوثر بر او وارد شوی - و نمی پندارم که به دیدار او برسی - علی را در حالی خواهی دید که آماده و مصمم آستین ها را بالا زده و کفّار و منافقان را از حوض رسول خدا صلی الله علیه و آله دور می کند. این سخنی است که صادق مصدّق محمّد (مصطفی صلى الله عليه و سلم) فرموده است». (3)
و حاکم نیشابوری نیز در کتاب «مستدرک» به سند خود از «علیّ بن طلحه» روایت کرده که :گفت
«ما به حج رفتیم (پس از انجام مناسک حج) به اتفاق «معاوية بن حُدَيج» (4) رهسپار .
ص: 208
مدینه شدیم در مدینه از کنار حسن بن علی علیه السلام گذشتیم به اطّلاع امام حسن علیه السلام رساندند که این شخص، «معاوية بن حُدَیج» است که پیوسته علی علیه السلام را لعن می کند! حضرت فرمود: بیاوریدش. چون او را آوردند امام حسن علیه السلام به او فرمود: این توئی که به علی علیه السلام ناسزا می گویی؟ گفت: نه، فرمود:
به خدا سوگند اگر در روز قیامت او را ملاقات کنی و گمان ندارم که به ملاقات او برسی - علی علیه السلام را در حالی مشاهده خواهی کرد که در کنار حوض رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستاده و عصائی از «عوسج» (1) در دست دارد که به وسیله آن منافقان را از حوض- کوثر - دور می کند این حدیثی است که از صادق مصدّق (پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله) شنیده ام و افترا زننده زیانکار است. (2)
ابن حجر مکّی و محبّ الدین طبری و ابن صبّان در حدیثی از قیس بن حازم روایت کرده اند که گفت: أبوبکر صدّیق و علی علیه السلام در راه به یکدیگر رسیدند و أبوبکر به روی علی علیه السلام تبسّم ،نمود علی علیه السلام پرسید چرا تبسّم کردی؟ گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: احدی از صراط نمی گذرد مگر آن که علی برایش جواز عبور نوشته باشد. (3)
در همین رابطه خطیب خوارزمی در کتاب مناقب خود از مجاهد از ابن عبّاس نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون روز قیامت فرا ،رسد خدای عزّوجلّ جبرئیل و محمّد را بر صراط می ایستاند و هیچ کس از آن نمی گذرد مگر آن که سندی از
ص: 209
علی علیه السلام در دست داشته باشد. (1)
ابن مغازلی شافعی نیز از مجاهد از ابن عباس نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله :فرمود علی در روز قیامت بر حوض- کوثر - اشراف دارد و هیچ کس به بهشت وارد نمی شود مگر آن که جواز دخول از علی در دست داشته باشد. (2)
و از عبدالله بن أنس نقل شده است که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که قیامت پدید ،آید و پل صراط بر روی جهنّم نصب گردد کسی نمی تواند بر آن بگذرد مگر آن کس که گذرنامه ولايت علىّ بن أبي طالب علیه السلام به همراه داشته باشد. (3)
- ابن حجر مکّی در کتاب «صواعق المحرقه» در تفسیر این آیه شریفه که خدای تعالی فرموده است:
﴿وَ إِنِّي لَغَفَّارُ لِمَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى﴾: «من کسانی را که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند و سپس هدایت شوند می آمرزم» (4)، می گوید: ثابت بنانی گفته است: منظور از «اهتدی» این است که به ولایت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله هدایت یافته باشد سپس ابن حجر می گوید: همین معنا از حضرت ابی جعفر (امام محمّد باقر علیه السلام) نیز روایت شده است. (5)
ابن حجر در این گفتار خود اشاره به سخن امام باقر علیه السلام دارد که به حارث بن یحیی فرموده است: «ای حارث! مگر نمی بینی که چگونه خداوند شرط پذیرش توبه را هدایت شدن به ولایت ما أهل بیت قرار داده است که بدون ،آن هیچ یک از توبه و ایمان و عمل صالح به کسی سود نخواهد بخشید مگر آن که ولایت و رهبری ما را پذیرفته
ص: 210
باشد؟». (1)
و نیز اشاره دارد به روایت دیگری که حافظ قندوزی و دیگران از آن حضرت نقل کرده اند که فرمود: «به خدا سوگند! اگر شخصی توبه کند ایمان آورد و عمل شایسته انجام دهد ولی ولایت و رهبری و مودّت و دوستی و حقانیّت و فضیلت ما را نپذیرفته ،باشد هیچ کدام از آن ها سودی به حال او نخواهد داشت». (2)
و نکته شایان توجه این که: مرحوم طبرسی در تفسیر «مجمع البیان» در همین رابطه در ذیل آیه مزبور از آن حضرت روایت کرده است که فرمود: «منظور از جملهٔ «ثمّ اهتدى» هدایت به ولایت ما أهل بيت است و به خدا سوگند! اگر کسی تمام عمر خود را در میان رکن و مقام (نزدیک خانه کعبه) عبادت کند و سپس از دنیا برود در حالی که ولایت (و امامت) ما را نپذیرفته باشد خداوند او را در آتش جهنّم خواهد افکند» (3)
«عیّاشی» در تفسیر خود با اسناد به «جابر» از حضرت ابی جعفر، امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده که آن حضرت فرمود:
«آل محمّد صلی الله علیه و اله هُم حَبلُ اللّهِ الَّذی أمَرَنا بِالاِعتِصامِ بِهِ فقال: ﴿وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا﴾: آل محمد صلی الله علیه و اله همان ریسمان خداوند هستند که به ما دستور داده است تا بدان چنگ زنیم (و به آنان تمسّک ،جوئیم) و در این باره فرموده است: ﴿وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً...﴾ (4)
و در همین رابطه ابن حجر مکّی نیز در کتاب «صواعق المحرقه» در ذیل آیه پنجم: ﴿وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا﴾ که دربارۀ آیات نازله در فضایل اهل بیت علیهم السلام آورده است می گوید: ابو اسحاق ثعلبی در تفسیر این آیه از (امام) جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که آن حضرت فرمود: «نَحْنُ حَبْلُ اَللَّهِ اَلَّذِی قال الله تعالى فيه: ﴿وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ
ص: 211
اَللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ﴾ مائيم «حبل الله» و آن ریسمانی که خداوند دربارهٔ آن فرموده :است «همگی به ریسمان خدایی چنگ زنید و پراکنده نشوید». (1)
محدّث ،فقیه ابن مغازلی شافعی از محمد بن سهل ،بغدادی از طریق موسی بن ،قاسم از علیّ بن جعفر (2) نقل کرده است که گفت:
از قول خدای تعالی که فرموده است: ﴿كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ﴾ (3) از حضرت ابوالحسن (موسی بن جعفر علیهما السلام) سؤال کردم که مقصود از «مشکاة» در این آیه چیست؟ :فرمود مشكاة ،فاطمه و مصباح حسن و حسین می باشند.
﴿و الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ﴾، شیشه ای که در روشنایی مانند ستاره درخشان است، فرمود: فاطمه، آن ستاره درخشان در بین زنان اهل عالم است ﴿يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونِةٍ﴾: که از شجره مبارکه زیتون روشنی می گیرند، آن شجره ابراهیم علیه السلام است ﴿لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ﴾: که نه شرقی است و نه غربی، مقصود این است که نه یهودی است و نه نصرانی (4)، ﴿يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِیءُ﴾ نزدیک است که روغنش روشنی بخشد، یعنی: نزدیک است علم و دانش از آن بجوشد ﴿وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورِ﴾ هر چند آتشی به آن نرسیده باشد، روشنی بر روشنی است، فرمود: یعنی امامی بعد از امامی می آید ﴿يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾ خداوند هر که را که بخواهد به نور خود هدایت می کند فرمود: یعنی خداوند هر کس را که بخواهد به ولایت و امامت ما راهنمایی می نماید. (5)
ص: 212
و مانند این روایت از امام صادق علیه السلام نیز در تفسیر آیه مزبور نقل گردیده است. (1)
ابن جریر طبری در تفسیر «جامع البیان» ذیل آية ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ اگر نمی دانید از اهل ذکر سؤال کنید» (2) به سند خود از «جابر جُعفی» روایت کرده است هنگامی که این آیه شریفه نازل گردید علی علیه السلام فرمود: ما (خاندان پیغمبر) «أهل ذکر» هستیم. (3)
همچنین «طبری» در روایت دیگری از حضرت ابی جعفر (امام محمّد باقر علیه السلام) روایت کرده است که آن حضرت در رابطه با آیه مزبور فرمود: ما (خاندان پیغمبر) أهل ذکر هستیم. (4)
و در سخنان هشتمین پیشوای معصوم شیعه حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام آمده است که - در مجلس مناظره مأمون (خلیفه عباسی) که عدّه ای از علمای عراق و خراسان حضور داشتند - خطاب به حاضران فرمود:
«ما أهل ذکر هستیم که خدای تعالی در قرآن کریم فرموده است: ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾: «اگر نمی دانید از أهل ذکر سؤال کنید»، (5) پس از ما سؤال کنید اگر نمی دانید که ما أهل ،ذکریم علمای مجلس گفتند: مقصود خداوند از «أهل ذکر» یهود و نصارا هستند! امام رضا علیه السلام فرمود: سبحان الله! آیا چنین احتمالی جایز است؟ در این صورت آنان ما را به دین خود دعوت خواهند نمود و خواهند گفت: دین آن ها از دین اسلام بهتر است.
مأمون گفت: آیا شما در این باره توضیحی دارید که بر خلاف آن چه علما می گویند دلالت داشته باشد؟ فرمود: آری، «ذکر» رسول الله است و ما أهل (و خاندان) او ،هستیم و این مطلب در کتاب خدا واضح و آشکار ،است آن جا که در سورۀ «طلاق» می فرماید: ﴿فَاتَّقُوا اللهَ يَا أُوْلِي الْأَلْبَابِ الَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً رَسُولاً
ص: 213
يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللهِ مُبَيِّنَاتٍ﴾: پس از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید ای خردمندانی که ایمان آورده اید (زیرا) خداوند چیزی را که مایه تذکر است بر شما نازل نموده رسولی را به سوی شما فرستاده که آیات روشن خدا را بر شما تلاوت می کند» (1) پس «ذکر» رسول خدا صلی الله علیه و آله است و ما هم أهل (و خاندان) او هستیم» (2)
آن چه تا بدینجا آوردیم همه روایاتی هستند که به طور واضح و روشن مسأله مرجعيّت أهل بیت علیهم السلام را بدون هیچ گونه ابهام به اثبات می رسانند و جایی را برای بحث و گفتگو دربارۀ امامت و پیشوایی ایشان برای احدی باقی نمی گذارند
آری خواننده گرامی! روایات وارده در شأن «أهل بیت» نمایانگر عصمت و فضیلت و رهبریّت و ممتاز بودن آن برگزیدگان خداست که بدون هیچ گونه شک و تردید بر موقعیّت خاصّ آنان در پیشگاه خدا دلالت دارد و مرجعیت دینی آنان را به اثبات می رساند و مسلمانان را از مقام و منزلت والای ایشان که جز شایسته حجّت های الهی نیست آگاه می سازد و به رهروان راه حق و حقیقت هشدار می دهد که تنها راه نجات و ،رستگاری تمسک به اهل بیت علیهم السلام و پیروی از رفتار و گفتار و راه و روش ایشان است که در حقیقت متابعت از حق و اطاعت از فرمان خدای تعالی است که هر کس راه و روش آنان را در پیش گیرد و در امور دینی خود به آن ها مراجعه ،کند راه خدا را در پیش گرفته و از فرمان خدا اطاعت ،نموده و هر کس با آنان مخالفت ورزد و از آن ها فاصله بگیرد، در دام هلاکت گرفتار آمده و سرانجامش آتش سوزان جهنّم خواهد بود.
،اینک از آن دسته از علماء و نویسندگان اهل سنّت که نسنجیده و بدون فکر و تأمّل - از روی جهل و تعصّب - می گویند: اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله همسران آن حضرت، یا همهٔ بنی هاشم و یا آل عقیل و آل جعفر و آل عبّاس می باشند می پرسیم:
اگر پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم اهل بیت علیهم السلام را همتا و همردیف «قرآن» قرار داده و مصاحبت ابدی آنان را تا روز قیامت به مسلمانان اعلام ،نموده و تمسّک به ایشان را به امّت توصیه و سفارش فرموده و پیروی از آنان را موجب نجات و رستگاری امّت دانسته و حضرت مهدی علیه السلام را دوازدهمین خلیفه و جانشین خود از عترت و اهل بیت علیهم السلام معرّفی فرموده است چگونه می توان گفت که اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله زنان آن حضرت اند؟ و چگونه
ص: 214
می توان پذیرفت که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در خطبه تاریخی خود زنان خویش را همتای قرآن قرار داده و تمسّک به آن ها را موجب نجات و رستگاری امّت دانسته است؟
آیا این گونه افراد در کتاب های حدیثی خود نخوانده و یا نشنیده اند که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از فرا رسیدن أجلش در روز غدیر خم خطبه ای ایراد نمود و در آن خطبهٔ تاریخی خطاب به زائران خانه خدا و مسلمانانی که در سفر «حجّة الوداع» حضور داشتند فرمود:
﴿إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی؛ أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ﴾
اگر آن ها این حدیث معروف و مشهور را در کتاب های خود دیده و یا لااقل از این و آن شنیده اند پس این همه جار و جنجال و بیهوده گوئی و منفی بافی و تفسیر اهل بیت علیهم السلام به زنان و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و یا همهٔ بنی هاشم و یا آل فلان و فلان برای چیست؟
آیا غیر از این است که آن ها خواسته اند با سخنان خلاف واقع و ایجاد شک و تردید در صدور روایات وارده دربارهٔ «اهل بیت» مسلمانان را از اطراف آنان پراکنده ساخته و امامت و خلافت و خلافت و رهبری امّت را به جای دیگری سوق دهند؟
و اگر نه چنین است پس چرا با وجود آن همه آیه و روایت و نصوص صحیح و صریحی که محدّثان و مفسّران بزرگ اسلامی به صحت و درستی همه آن ها اعتراف کرده و مهر تأیید زده اند، در صدد تأویل و توجیه آیات و روایات بر آمده و گاهی معنای کلمۀ «ولی» و «مولی» را تغییر می دهند گاهی اهل بیت پیغمبر را همسران پیامبر صلی الله علیه و آله معرّفی می نمایند گاهی می گویند اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله همۀ خویشاوندان پیامبرند و گاهی هم می گویند اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله کسانی هستند که صدقه بر آنان حرام است؟
آیا آن همه آیه و روایت که در قرآن و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله در حق اهل بیت علیهم السلام وارد شده، نمی تواند شاهدی صادق بر درستی عقیدهٔ «شیعه» نسبت به امامت و خلافت آن برگزیدگان خدا باشد؟
آیا وقت آن نرسیده است که زورگویان بی،منطق دست از زورگوئی و مخالفت با حق بردارند و در برابر فرمان خدا و سخنان بی شائبه پیامبر صلی الله علیه و آله رحمت و راهنمائی های آن پیامبر بزرگ الهی سر تسلیم فرود آورند و به حقّانیت شیعه و امامت امامان أهل بیت علیهم السلام اعتراف نمایند؟
ص: 215
به هر حال آن چه از احادیث صحیحهٔ گذشته و به ویژه از احادیث «ثقلین» استفاده می شود این است که خداوند «عترت و اهل بیت» را به عصمت و طهارت اختصاص داده و آنان را حامل رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و حافظ و نگهبان ،شریعت و پیشوایان واقعی امت و منبعی ناب و اصیل برای ابلاغ حجّت الهی و رساندن احکام شرع به نسل های آینده قرار داده است.
و از این که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله عترت و اهل بیت علیهم السلام را در ردیف قرآن قرار داده و امّت اسلامی را موظّف ساخته است تا به آن ها تمسّک جویند و از آنان پیروی نمایند معلوم می شود که مقصود از «عترت و اهل بیت» علیهم السلام همهٔ خویشان و بستگان رسول خدا صلی الله علیه و آله نیستند زیرا:
اوّلاً - همۀ بستگان رسول خدا صلی الله علیه و آله معصوم نبودند تا بتوانند در ردیف قرآن قرار گرفته و تا روز قیامت مورد تمسّک امّت اسلامی واقع شوند.
ثانیاً - پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم در احادیث دیگر «اهل بیت» را به «دوازده خلیفه» تفسیر نموده و از وسعت مفهوم این لفظ کاسته است.
و ثالثاً-در طول دوران رسالت ،خود در موارد مختلف و فرصت های مناسب یکایک امامان معصوم و جانشینان واقعی خود را با اسم و وصف و مشخّصات کامل به امّت اسلامی معرّفی نموده و معترفان به حقّ آن ها را ،مؤمن و منکران حقّ آن ها را کافر و یا منافق دانسته است و گواه بر این مطلب احادیث بسیار زیادی است که به طور فراوان در منابع معتبر حدیثی شیعه و اهل سنّت وارد شده و محدّثان اسلامی بر صحّت و استواری آن ها گواهی داده اند.
خلاصه مطلب آن که دقّت در مفاد حدیث «ثقلین» و حدیث «سفینه» و «أمان» و سایر احادیث ،گذشته به روشنی می رساند که: عترت و اهل بیت علیهم السلام - یعنی همان هایی که در ردیف قرآن قرار گرفته اند - باید بسان قرآن از هر عیب و نقصی مبرّا بوده و چون پیروی از آنان واجب است ناچار باید از خطا و گناه و لغزش «معصوم» باشند، و به همین دلیل است که شیعیان اثنا عشری - دوازده امامی - عقیده دارند که امام باید از طرف خداوند تعیین شده و امامت و رهبری او توسّط رسول خدا صلی الله علیه و آله به مردم ابلاغ .گردد و اینک برای اثبات این مدعا به روایات چندی که در مورد معرّفی امامان معصوم علیهم السلام از پیامبر گرامی اسلام رسیده است توجّه فرمایید:
ص: 216
نصوصی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله دربارهٔ امامت ائمّه اثنی عشر از خاندان عصمت و طهارت وارد شده بسیار است و گرچه ما در بخش های گذشته قسمت عمده ای از آن ها را آورده ایم و در آینده نیز به تناسب بحث هایی که خواهیم داشت برخی از آن ها را خواهیم ،آورد امّا در عین حال: در این جا نیز برای اثبات تواتر روایات مبنی بر انتصابی بودن مقام ،امامت مهم ترین آن ها را می آوریم و اینک بخشی از آن روایات:
در حدیثی از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
«من در در میان شما دو ذخیره نفیس و گران بها را به جای می گذارم: کتاب خدا، و عترت و اهل بیتم این دو ذخیره تا قیامت از هم جدا نخواهند شد- مانند این دو انگشت - جابر بن عبدالله انصاری بپاخاست و عرضه داشت: یا رسول الله! عترتت کیانند؟ فرمود: علی و حسن و حسین و امامانی که از نسل حسین تا قیامت به وجود می آیند». (1)
و در حدیث دیگری وارد شده است که فرمود:
﴿الْأَئِمَّةُ بَعْدِي إِثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِيُّ بن أبي طالب و آخِرُهُمْ القَائِم، هُمْ خُلَفَائِي و أوْصِيَائي و أوليائي و حُجَجُ اللَّهِ عَلَى أُمَّتِي بَعْدِي الْمُقِرُّبِهِمْ مُؤمِن وَالْمُنْكِرُ لَهُمْ كَافِرٌ﴾
امامان بعد از من 12 نفر اند که اوّل آن ها علی بن ابی طالب و آخر آن ها قائم است. آن ها خلفا و اوصیاء و اولیاء من و حجّت های خدا بر امّتم پس از من هستند، معترفان به حق آن ها (دوازده امام) مؤمن، و منکران حقّ آن ها کافراند. (2)
و در یک حدیث دیگر آمده است که :فرمود
﴿الأئمَّةُ بَعْدِى بِعَدَدِ نُقَبَاءِ بَنِي إِسْرَائِيل و حَوارِيٌّ عِيسَى، مَنْ أَحَبَّهُمْ فَهُوَ مُؤْمِنٌ، وَ مَنْ أَبَغَضَهُمْ فُهُو مُنَافِقٌ﴾.
امامان بعد از من به تعداد نقبای بنی اسرائیل و حواریّون حضرت عیسی - دوازده نفر - است، هر کس که آن ها را دوست بدارد مؤمن و هر کس که آن ها را دشمن بدارد منافق است». (3)
ص: 217
و در همین رابطه در حدیثی آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:
﴿إِثْنَا عَشَرَ مِنْ أَهْل بَيْتِي، أَعْطاهُمُ اللهُ فَهمى و علمى و حِكْمَتِي، و خَلَقَهُمْ مِنْ طِينَتِي. فَوَيْلٌ لِلْمُتَكَبْرِينَ عَلَيْهِمْ بَعِدَّى الْقَاطِعين فِيهِمْ صِلَتِى مَا لَهُمْ؟! لا أَنَالَهُمُ اللهُ شَفَاعَتِي﴾
دوازده نفر از اهل بیت علیهم السلام ،من خداوند علم و فهم و حکمت مرا به آن ها عطا فرموده است، و آن ها را از خاک و گل من آفریده است وای به حال کسانی که بعد از من بر آن ها فخر فروشند و در برابرشان تکبر نمایند و صله رحم- و پیوند خویشاوندی مرا - در حق آن ها قطع.نمایند آن ها را چه رسد؟ خداوند آن ها را از شفاعت من محروم سازد. (1)
آری پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در طول دوران بیست و سه ساله رسالت خود در موارد متعدّد و فرصت های مناسب به امر خدا و فرمان ،وحی امامان بعد از خود را به امّت اسلامی معرّفی نموده و اطاعت و فرمانبرداری از آنان را بر مسلمانان فرض و واجب شمرده و مخالفت با آنان را مخالفت با خدا و سرپیچی از اوامر و نواهی الهی دانسته و دشمنانشان را به سرنگون شدن در آتش دوزخ مورد تهدید قرار داده و به امامت 12 تن امام معصوم از عترت و اهل بیت خود تصریح فرموده است
آری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یک روز در حالی که با امیرمؤمنان علیه السلام درباره امامت سخن می گفت و روی سخنش با آن حضرت ،بود خطاب به وی فرمود:
﴿يَا عَلِيُّ أَنْتَ وَصِيّي، حَرْبُكَ حَرْبِي، و سِلْمُكَ سِلْمِي، و أنْتَ الإمام أبو الأئمَّةُ الاحدى عَشَرَ الَّذين هُمُ المُطَهَّرونَ الْمَعْصُومُون، و مِنْهُمْ الْمَهْدى الَّذي يَمْلاً الأرْضَ قِسْطاً و عَدْلاً، فَوَيْلٌ لِمُبْغِضيْهِم﴾
یا علی تو وصیّ منی، جنگ با تو جنگ با منست و سازش با تو سازش با منست، تو امام و پدر امامان یازده گانه ای هستی که همۀ آن ها پاک و پاکیزه و معصوم اند و از ایشان است آن «مهدی» که زمین را پر از عدل و داد می کند پس وای بر دشمنان آن ها (2)
و یکبار دیگر در همین زمینه به امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:
﴿الأئمَّةُ مِنْ وُلْدِى، فَمَنْ أطاعَهُمْ فَقَدْ أَطاعَ الله ، و مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَى الله، هُمُ العُرْوَةُ الوُثقى والوَسِيلَةُ إِلى اللهِ جَلَّ وعَلا﴾.
ص: 218
امامان از فرزندان منند هر کس از آنان اطاعت کند خدا را اطاعت کرده است و هر کس با آن ها مخالفت کند با خدا مخالفت کرده است آن ها دستگیره مطمئن الهی و وسیلهٔ - هدایت - به سوی خدای تبارک و تعالی هستند. (1)
و هنگامی که آیه شريفة: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ «خداوند اراده فرموده است که فقط شما اهل بیت علیهم السلام را از گناه و پلیدی کاملاً پاک سازد» (2) نازل ،شد به امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «این آیه دربارهٔ تو و دو فرزندم - حسن و حسین علیهما السلام - و امامانی که از نسل تو به وجود می آیند نازل شده است». (3)
و چون امیرمؤمنان علیهالسلام از آن حضرت پرسید: یا رسول الله بعد از شما چند نفر به امامت می رسند؟ فرمود:
«بعد از من تو به امامت می رسی، سپس دو فرزندت حسن و حسین بعد از حسین فرزندش علی- بن الحسين - بعد از علی فرزندش محمّد بعد از محمّد فرزندش ،جعفر بعد از جعفر فرزندش ،موسی بعد از موسی فرزندش علی بعد از علی فرزندش محمّد بعد از محمّد فرزندش ،علی بعد از علی فرزندش حسن و بعد از حسن فرزندش -حُجّة بن الحسن - به امامت خواهد رسید نامهای ایشان به همین ترتیب بر ساق عرش نوشته بود و من از خداوند تبارک و تعالی پرسیدم: این ها کیانند؟ فرمود: یا محمّد! این ها امامان بعد از تو می باشند که پاک و پاکیزه و معصوماند و دشمنانشان ملعون هستند». (4)
و یک روز در حالی که دو نوه اش حسن و حسین علیهما السلام که دو کودک خرد سال بیش نبودند و حسن علیه السلام را روی زانوی چپ و حسین علیه السلام را روی زانوی راست خود نشانده و آن ها را می،بوسید، خطاب به آن ها فرمود:
«پدرم فدای شما دو امام شایسته .باد خداوند شما دو نفر را از من و از پدرتان و از مادرتان - به امامت - برگزید و از صلب تو ای حسین! 9 امام را برگزید که نهمی آن ها قائم
ص: 219
ایشان است و همگی آن ها در فضیلت و منزلت در پیشگاه خدا یکسانند» (1)
و یک بار دیگر در حالی که نوه کوچکش حسین بن علی علیه السلام را که کودک خردسالی بود و او را روی زانوی خود نشانده بود خطاب به او فرمود:
﴿إِنَّ اللهَ اختار مِنْ صُلبِكَ يا حُسَيْنُ تِسْعَةُ أَئِمَّةٍ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ، وَ كُلُّهُمْ فِي الفَضْلِ والْمَنْزِلَةِ عِنْدَ اللهِ سِواءٌ﴾
ای حسین! خداوند از نسل تو 9 امام را برگزید که نهمی آن ها قائم ایشان است و همه آن ها در فضیلت و منزلت در پیشگاه خدا یکسانند. (2)
و در تفسیر آیه شریفه: ﴿وَ جَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِي عَقبه﴾ (3) که ابو هریره از آن حضرت :پرسید معنای این آیه چیست؟ فرمود
﴿جَعَلَ الإمام في عقب الحُسَين، وَ يَخرجُ مِنْ صُلبِهِ تِسْعَةٌ مِن الائمّة وَ مِنهُم مَهدى هذهِ الأمّة. ثُمَّ قَالَ: لَو أَنَّ رَجُلاً صَفَقَ بَينَ الرُّكن وَالْمَقَامِ ثُمَّ لَقَى اللَّهُ مُبَعْضاً لأَهْلِ بَيتِى دَخَلَ النّار ﴾
خداوند امامت را در نسل حسین علیه السلام قرار داده و از صلب او نُه امام را به وجود خواهد آورد که مهدی این امت نیز از آن ها است. سپس فرمود اگر مردی با خدا پیمان بندد که همه عمرش در بین رکن و مقام خدا را عبادت کند سپس - مرگش فرا رسد - و خدا را ملاقات نماید در حالی که اهل بیت علیهم السلام مرا دشمن داشته است وارد آتش می شود. (4)
و در خبر پر خیر و برکتی که علّامه قندوزی آن را در کتاب «ینابیع المودّه» از ابی الزّبیر مکّی و او از جابر بن عبدالله انصاری روایت نموده آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«خداوند تبارک و تعالی مرا برگزید و از میان همۀ مردم مرا انتخاب فرموده و پیغمبر گردانید و بهترین کتاب ها [قرآن ] را بر من نازل نمود. پس من عرض کردم: الهی و سیّدی! تو موسی را به سوی فرعون فرستادی و او از تو درخواست نمود تا این که برادرش هارون
ص: 220
را وزیر او قرار دهی و به وسیلهٔ او بازویش را محکم نمایی تا بواسطه وجود او دعوتش را تصدیق نمایند و اینک خداوندا! من از تو درخواست می کنم که از اهل من وزیری برایم قرار دهی که بواسطه وجود او بازویم را محکم گردانی پس علی را وزیر و برادرم قرار ده و شجاعت را در قلب او قرار بده و هیبتی در مقابل دشمنانش به او مرحمت فرما که او نخستین کسی است که به من ایمان آورد و نخستین کسی است که مرا تصدیق نمود، و نخستین کسی است که همراه با من خدا را به یکتایی یاد نمود.
آن گاه فرمود: من این درخواست را که از پروردگارم طلب نمودم به من عطا فرمود [و علی علیه السلام را وزیر و برادرم قرار داد.] پس علی سرور اوصیاء می باشد، ملحق شدن به او سعادت و مرگ در راه اطاعت او شهادت است. نام او در تورات همردیف نام من است و همسرش صدیقه کبری دختر من است و دو پسرش [حسن و حسین علیهما السلام] دو سیّد جوانان اهل بهشت فرزندان مناند و علی و حسن و حسین و امامان بعد از ایشان بعد از ،پیامبران حجّت های خدا بر مردمند و آنان در میان امّت درهای علم و دانش اند هر کس از ایشان پیروی کند از آتش نجات یابد و هرکس به ایشان اقتدا کند به راه راست و صراط مستقیم حق هدایت شود، خداوند محبت آنان را به هیچ بنده ای از بندگان خود عطا ننموده است مگر آن که او را وارد بهشت خواهد نمود». (1)
و هنگامی که از آن حضرت پرسیدند: «پس همۀ امامان بعد از شما از اهل بیت خواهند بود؟ فرمود:
﴿نَعَمْ، بَعْدِى إِثْنَا عَشَرَ إِمَاماً. تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَيْنِ أُمَنَاءٌ مَعْصُومُونَ. وَ مِنَّا مَهْدِيُّ هَذِهِ الأُمَّةِ. أَلا إِنَّهُمْ أَهْلَ بَيْتِى وَ عِتْرَتِي مِنْ لِحْمِي وَ دَمِي. مَا بَالُ أَقْوامٍ يُؤْذُونَنِي فِيهِمْ؟ لَا أَنَا لَهُمُ اللهُ شَفَاعَتِي﴾.
«آری، بعد از من دوازده امام هست که نُه تن آن ها از صلب حسین است که همگی امین و معصوم هستند و مهدی این امّت نیز از ماست آگاه باشید که آن ها از اهل بیت علیهم السلام و عترت منند که از گوشت و خون من هستند. از من چه می خواهند کسانی که مرا در حقّ عترتم آزار می دهند؟ خدا آن ها را از شفاعت من محروم بسازد. (2)
و در آخرین روزهای زندگی اش هنگامی که سخت بیمار شد و دخترش فاطمه علیها السلام به عیادتش آمد و ضعف و ناتوانی آن حضرت را مشاهده کرد و به حدّی گریست که
ص: 221
قطرات اشک بر صورتش جاری گردید، خطاب به او فرمود:
«فاطمه جان! برای چه گریه می کنی؟... مگر ندانسته ای که خداوند به اهل زمین نظری افکند و از میان آن ها پدرت را انتخاب نمود و او را به مقام پیغمبری برگزید؟ و بار دیگر به اهل زمین نظری افکند و شوهرت را از میان آن ها انتخاب کرد و به من فرمان داد تا تو را به او تزویج کنم و او را «وصیّ» و جانشین خود قرار دهم...
فاطمه جان! ما اهل بیتی هستیم که خداوند به ما هفت فضیلت عطا فرموده است که به هیچ یک از گذشتگان و آیندگان نداده است و آن این که: پیغمبر ما بهترین پیامبران است و او پدر تو است و وصی ما بهترین اوصیاء است و او شوهر تو است و شهید ما بهترین شهیدان است و او حمزه - سید الشهداء - عموی پدر تو است و دوسبط این امّت از ما است که - حسن و حسین علیهما السلام- دو فرزند تو می باشند و مهدی این امّت نیز از ما است که حضرت عیسی علیه السلام پشت سر او نماز می خواند آن گاه با دست مبارک خود به شانه حسین علیه السلام زد و فرمود: ﴿مِنْ هذا مَهْدِيُّ هَذِهِ الأُمُّةِ﴾ مهدی این امّت از نسل این است. (1)
در این جا این فصل را با ذکر روایت پر فیضی از رسول خدا صلی الله علیه و آله که درباره امامت اهل بیت علیهم السلام و برخی از فضایل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام نخستین پیشوای ،معصوم و اشاره به ظهور آخرین حجّت خدا حضرت مهدی در منابع حدیثی اهل سنّت آمده است پایان می دهیم
اخطب خطبای ،خوارزم ،ابوالمؤیّد موفق بن احمد خوارزمی حنفی- که اهل سنّت او را صدر الائمه خوانده اند - در کتاب مناقب خود در حدیثی از عبدالرحمن بن ابی لیلی روایت کرده که نامبرده به نقل از پدرش گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز خیبر پرچم اسلام را به علی بن ابی طالب علیه السلام سپرد و خداوند به دست او فتح و پیروزی را نصیب مسلمانان نمود و در روز «غدیر خم» علی علیه السلام را به مردم شناسانید، و درباره او فرمود:
این علی بن ابی طالب مولای هر مرد و زن مؤمن [و اولی به تصرّف در امور است ] و به علی علیه السلام فرمود: تو از منی و من از تو هستم تو بر تأویل (قرآن) جنگ می کنی همچنان که من بر تنزیل (قرآن) جنگیدم و تو نسبت به من به منزلهٔ هارون نسبت به موسی هستی، و
ص: 222
من در صلح و سازشم با کسی که با تو در صلح و سازش باشد و در جنگ و ستیزم با کسی که با تو در جنگ و ستیز باشد. و به او فرمود: توئی عروة الوثقی و ریسمان محکم الهی، و توئی بیان کننده هر چیزی که بر مردم مشتبه می شود بعد از من و توئی امام و ولیّ هر مرد مؤمن و زن مؤمنه بعد از من (1)
و به او فرمود: توئی آن کس که خداوند این آیه را درباره ات نازل نموده و فرموده است: ﴿وَ أَذَانُ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجّ الأكْبَرِ﴾ (2) اعلامی است از جانب خدا و رسولش به عموم مردم در روز حجّ بزرگ [عید قربان] . (3) و توئی که به سنّت من عمل می کنی و بدعت ها را از امّتم بر طرف می نمایی
و به او فرمود: من نخستین کسی هستم که زمین برای او شکافته می شود و تو با منی، و من در کنار حوض- کوثر- هستم و تو در کنار منی و من اولین کسی هستم که وارد بهشت می شوم و من و تو و حسن و حسین و فاطمه همگی باهم وارد بهشت می شویم.
و به او فرمود: خدای تعالی به من وحی فرمود تا بپاخیزم و فضیلت تو را یادآور شوم، [و من در روز غدیر خم] در میان مردم بپاخاستم و آن چه را که خداوند مرا به تبلیغ آن امر فرموده بود به آن ها رسانیدم، و آن فرمان قول خدای تعالی است که می فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا
ص: 223
الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ...﴾ (1) ای پیامبر! آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده به مردم برسان».
آن گاه فرمود: ای علی! بپرهیز از کینه هایی که در سینه های برخی از مردمان پنهان است که ظاهر نمی کنند آن را مگر بعد از مرگ من آن ها کسانی هستند که خداوند آنان را لعنت می کند و همۀ لعنت کنندگان نیز آن ها را لعنت می نمایند سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله گریه کرد به آن حضرت عرض کردند: یا رسول الله! چرا گریه می کنید؟ فرمود جبرئیل به من خبر داد که آن ها به علی ستم می کنند و حقّش را از او باز می دارند و با او می جنگند و فرزندانش را می کشند و بعد از او در حق آن ها ظلم و ستم روا می دارند و جبرئیل از طرف خدای تعالی به من خبر داد که این ظلم و ستم همچنان باقی می ماند تا وقتی که قائم آل محمد صلی الله لیه و آله قیام کند و سخن ایشان اوج گیرد و دعوتشان عمومی گردد و امّت من بر دوستی ایشان اجتماع کنند و دشمنانشان کم و اندک گردند و کسانی که نسبت به آن ها علاقه ای ندارند خوار و ذلیل باشند و ستایشگران و مدح کنندگان ایشان فراوان شوند، و آن در وقتی خواهد بود که شهرها تغییر پیدا کند و بندگان مؤمن خدا ضعیف گردند و از فرج ظهور مأیوس و نومید شوند. پس در آن وقت است که حضرت قائم - مهدی موعود علیه السلام در میان مردم ظاهر شود... و نام او نام من است... و او از فرزندان دخترم فاطمه است خداوند به وسیلهٔ آل محمّد صلی الله علیه و آله حق را آشکار می کند و با شمشیرهای ایشان باطل را ریشه کن می سازد و مردم چه با کمال میل و رغبت و چه از روی ترس و خوف، همگی از آنان پیروی می نمایند. سپس فرمود: ای مردم شما را بشارت باد به گشایش و فرج که وعده خداوند حق و تخلّف ناپذیر و قضای او حتمی است و او دانای حکیم است و فتح خداوند نزدیک است آن گاه دست به دعا برداشت و فرمود خداوندا! آنان اهل بیت من اند پس ناپاکی و پلیدی را از ایشان دورگردان و پاك و پاكيزه قرارشان بده....» (2)
ص: 224
با توجه به آن چه گذشت به این نتیجه می رسیم که مقام امامت - همان گونه که شیعه معتقد است - عهد و پیمان خدایی است و مسأله امامت و رهبری و تعیین امام در اختیار خداوند است و تنها از طریق نصب تحقق پیدا می کند و از اینرو پیامبر گرامی اسلام هم در طول دوران رسالت خود و حتی در آخرین لحظات زندگی امامان معصوم علیهم السلام را به امّت اسلامی معرّفی نموده و جای هیچ گونه شک و تردید و ابهام برای احدی از آحاد ملّت باقی نگذارده است.
،بنابراین پس از تعیین و انتخاب امام از طرف خداوند و ابلاغ و معرّفی او توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله جایی برای انتخاب امام از طرف مردم باقی نمی ماند که بخواهند کسی را به عنوان امام و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله برگزینند.
آری مقام امامت عهد و پیمان خدایی است و امام باید از طرف خدا تعیین و برگزیده شود و به وسیلهٔ پیامبر صلی الله علیه و آله به مردم معرفی گردد و در گزینش و انتخاب امام هیچ مجالی برای دخالت دیگران نیست
و اینک برای این که این موضوع روشن تر شود به روایاتی که از دیگر پیشوایان معصوم علیهم السلام در این باره می آوریم توجه فرمایید:
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:
﴿ألإمامُ كَلمِةُ اللهِ، و حُجَّةُ اللهِ، و وَجْهُ اللهِ، وَ نُورُ اللهِ، و حجابُ الله و آيَةُ اللهِ. يَخْتَارُهُ اللهُ و يَجْعَلُ فِيْهِ مَا يَشَاءُ، و يُوجِبُ لَهُ بِذَلكَ الطَّاعَةُ والولايَةُ عَلَى جَمِيعِ خَلْقِهِ، فَهُوَ وَلِيُّهُ فِي سَمَاوَاتِهِ وأَرضِهِ، أَخَذَ لَهُ بِذَلِكَ العَهْدُ عَلَى جَميعِ عِبَادِهِ، فَمَنْ تَقَدَم عَلَيْهِ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ، فَهُوَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ، و إِذَا شَاءَ الله شَاءَ﴾.
امام مظهر قدرت خدا و حجّت خدا و نور خدا و واسطه بین خدا و خلق خدا، و نشانه خداوند است که پروردگار عالمیان او را انتخاب می نماید و آن چه شایسته مقام امامت است به او عطا می فرماید و به همین جهت اطاعت او را بر بندگان واجب می نماید و او را «والی» و سرپرست خلایق قرار می دهد پس او ولیّ خدا در آسمان و زمین است که خداوند از تمام بندگان بدین امر - امامت - پیمان گرفته و هر کس بر او مقدّم شود - و خود را بالاتر از امام بداند - به خدای یکتا کافر شده است امام هر چه بخواهد می تواند انجام دهد و چیزی را نمی خواهد مگر آن که خدا بخواهد. (1)
ص: 225
نخستین پیشوای معصوم شیعه در ادامه سخنان خود در رابطه با انتخاب و نصب امام از سوی خدای تعالی چنین می فرماید:
﴿ يَخْتَارُهُ اللهُ لِوَحْيِهِ ويَرتَضيهِ لِغَيْبِهِ ، ويُؤيّدُهُ بِكَلَمِتِهِ ، ويُلَقِّنُهُ حِكْمَتَهُ، ويَجْعَلُ قَلْبَهُ مَكَانَ مَشِيّتِهِ، وَ يُنَادِى لَهُ بِالسَّلْطَنَة ويُدْعِنُ لَهُ بِالإمْرة، و يَحْكُمْ لَهُ بِالطَّاعَةِ، و ذلك لأنّ الإمامةَ مِيْراتُ الأَنْبياء، و مَنْزِلِةُ الأصْفِياءِ، و خِلافَةُ الله و خِلافَةُ رُسُل الله، فَهِيَ عِصْمَةٌ و وِلايَةٌ و سَلْطَنَةٌ، و هِدايَةٌ و إنَّه تَمَامُ الدِّينِ و رَجْحُ الْمَوَازِين﴾.
خداوند تبارک و تعالی امام را برای وحی خود انتخاب می نماید و او را برای اسرار غیبی و امور پنهانی خود می پسندد و با عنایت خاص و قدرت خود تأییدش می نماید، و علم و حکمت خود را به او می آموزد و دلش را مرکز مشیّت و خواست خود قرار می دهد و مردمان را به حکومت و سلطنت او فرا می خواند که به امامت و فرمانروایی او گردن نهند و از فرمانش اطاعت ،نمایند و این بدان سبب است که «امامت» میراث ،پیامبران و منزلت برگزیدگان و جانشینی خدا و رسول است امامت مصون بودن از خطا و گناه و سرپرستی اداره امور جامعه و سلطنت خدایی و هدایت کردن مردمان است که به وسیلهٔ امام دین تکمیل می شود و میزان اعمال برتری می یابد. (1)
امیرمؤمنان علیه السلام در بخش دیگری از سخنان خود در بیان توصیف امام معصوم و انتخاب و نصب او از جانب خداوند چنین می فرماید:
﴿الإمامُ دَلِيلٌ لِلْقَاصِدِينِ، ومَنَارٌ لِلْمُهْتَدين، و سَبِيْلُ الشالكين، و شَمْسُ مُشْرِقَةٌ فِي قُلوبِ الْعَارِفين، وِلايَتُهُ سَبَبٌ لِلْنَّجاةِ و طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةٌ فِى الْحَيَاةِ وعُدّةٌ بَعْدَ الْممَاتِ، و عِزُّ الْمُؤْمِنِينَ و شَفَاعَةُ المُذنبيين و نَجَاةُ الْمُحبّينِ وفَوزُ التَّابِعِين، لأنَّها رأسُ الإِسْلام و كَمَالُ الإِيْمَانِ وَ مَعْرِفَةُ الْحُدُودِ والأَحَكام و تبيينُ الْحَلالِ مِنَ الْحَرَامِ، فَهِيَ مَرْتَبَةٌ لَا يَنَالُهَا إِلَّا مَنِ اخْتَارَهُ الله و قَدَّمَهُ و وَلَاهُ و حَكْمَهُ﴾.
امام راهنمای خداجویان و مشعلی فروزان برای هدایت خواهان و راه رهروان و حقیقت طلبان و خورشید تابنده در دل های عارفان است که ولایت او سبب نجات و فرمانبرداری از او فریضه در حال حیات و ذخیره بعد از ممات است.
امام وسیلهٔ عزّت مؤمنان و شفاعت گنهکاران و نجات دوستان و رستگاری پیروان است زیرا: امامت رأس اسلام و کمال ،ایمان و معرفت حدود و احکام و تبیین حلال
ص: 226
و حرام است و به این مقام نایل نمی شود مگر کسی که خدای تبارک و تعالی او را انتخاب کند، و بر همه اش مقدّم بدارد- و به امامت منصوبش نماید - و او را «والی» و «حاکم» قرار دهد. (1)
در همین رابطه ابی اسحاق ثقفی در کتاب «غارات» نام های را از امیرالمؤمنین علیه السلام به معاویه نقل کرده است که چون حاوی نکات ارزنده و اثبات انتصابی بودن مقام امامت و اتمام حجت با آن جرثومهٔ فساد و تباهی است متن کامل آن را در این جا می آوریم. و اینک متن نامه:
«از بنده خدا علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین به معاویه.
خداوند تبارک و تعالی که صاحب عظمت و بزرگواری است خلق را آفرید و بهترین و گزیده ترین بندگان خویش را اختیار کرد [ پروردگار تو هر چه را که بخواهد می آفریند و بر می گزیند ولی ایشان را توان اختیار نیست منزّه است خداوند و از هر چه برایش شریک می سازند برتر است]. (2) فرمان صادر نمود و دین را بنیاد نهاد و بر مبنای آن قسمت هر کس را معیّن کرد
اوست خالق و آفریننده اش اوست آفریدگار و اوست برگزیننده اوست بنیانگذار دین و اوست تقسیم کننده و اوست که هر چه را که بخواهد انجام می دهد. آفرینش از آن اوست و فرمان فرمان او اختیار ویژهٔ اوست و خواست و مشیّت و اراده و قدرت و ملک و سلطنت همه از آنِ اوست.
پیامبر خود را- که اختیار کرده و برگزیده اوست- برای هدایت و ترویج دین حق فرستاد و كتاب خود - قرآن را بر او نازل کرد. کتابی که شرح و بیان هر چیز از قوانین دینش در آن است و آن را برای قومی که می دانند بیان داشت و احکامی را که انجام آن ها واجب است معیّن ،فرمود و مراتب حلال و حرام را برای هر کس آشکار ساخت.
ای ،معاویه، اگر تو از حجّت آگاهی داری آن ها را بیان نمای خداوند مثل ها زده است که جز عالمان آن ها را در نیابند و من پاره ای از آن ها را - اگر بدانی- از تو می پرسم: به چهار چیز حجّت بر مردم روی زمین تمام می شود ای معاویه! بگو که آن ها چیستند و برای چه کسانی هستند؟
و بدان [ای معاویه! ] که آن ها حجّت ما اهل بیت علیهم السلام هستند بر کسی که با ما مخالفت ورزد و
ص: 227
خداوند آدم را به دست قدرت خود آفرید و از روح خود در او دمید و ملائکه را به سجده او وا داشت و همۀ نام ها را به او آموخت و او را بر همۀ جهانیان برتری داد. شیطان بر او حسد ورزید و در زمره گمراهان درآمد.
قوم نوح هم بر او حسد بردند، آن گاه که گفتند:
«این مرد انسانی است همانند شما می خواهد بر شما برتری جوید» (1) این گفتار به خاطر آن بود که بر نوح حسد بردند که در عین آن که او انسانی است همانند ایشان به برتری وی اقرار کنند
پس از نوح بر «هود» هم حسد بردند، زیرا که قومش گفتند: «این مرد انسانی است همانند ،شما از آن چه می خورید می خورد و از آن چه می آشامید و اگر از انسانی همانند خودتان اطاعت کنید زیان کرده اید» (2) این سخن را از روی حسد می گفتند و حال آن که خدا هر کس را که بخواهد برتری می دهد و هر کس را که بخواهد مورد رحمت خویش قرار می دهد
پیش از این ها فرزند آدم قابیل برادر خود هابیل را از روی حسد کشت و در زمرهٔ زیانکاران درآمد
طایفه ای از بنی اسرائیل هم بودند که به پیامبر خود گفتند: «برای ما پادشاهی قرار ده تا [در زیر فرمان او] در راه خدا پیکار کنیم» (3) چون خداوند طالوت را به پادشاهی فرستاد، بر او حسد بردند و گفتند: «چگونه او بر ما فرمانروایی کند» (4) و پنداشتند که خود سزاوارتر از او به پادشاهی هستند. همۀ این ها چیزهایی است که پیش از این اتّفاق افتاده و ما آن ها را برای تو حکایت می کنیم و تفسیر و تأویل آن ها نزد ماست «و هرکس که (بر خدا) دروغ بندد نومید شود» (5) و نمونه های آن را در شما می یابیم «و این آیات و هشدارها به حال کسانی که [به خاطر لجاجت] ایمان نمی آورند، سود نخواهد بخشید» (6)
پیامبر ما - حضرت محمّد صلى الله عليه و سلم - هم وقتی که آمد به او کافر شدند، و بر او حسد بردند، و حال آن که نبوّت چیزی است که خدای تعالی به هر کس از بندگان خود که بخواهد ارزانی می.دارد (7) آری از این که خداوند ما را بر بعضی دیگر فضیلت و برتری داده است
ص: 228
قومی بر ما حسد می برند.
بدان و آگاه باش که ما اهل بیت علیهم السلام همان خاندان ابراهیم علیه السلام هستیم که بر آنان رشک بردند. ما مورد حسد واقع شدیم همچنان که پدرانمان پیش از این مورد حسد واقع شده بودند. خدای تعالی - در قرآن کریم- می فرماید: آل ابراهیم آل لوط، آل عمران، آل يعقوب، آل موسی و آل هارون و آل داود. ما نیز آل محمّد صلی الله علیه و آله از خاندان پیامبر خود هستیم.
ای !معاویه آیا ندانسته ای که: «سزاوارترین (و نزدیک ترین) مردم به ابراهیم همانا پیروان او و این پیامبر و مؤمنان هستند» (1) و ما هستیم «اولوالارحام» [خویشاوندان نزدیک ] که در این آیه آمده است: «پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و زنانش مادر مؤمنان هستند و در کتاب خدا خویشاوندان نسبی به یکدیگر سزاوارترند؟...» (2)
ما اهل بیت هستیم خداوند ما را اختیار کرده و برگزیده و نبوّت را در خاندان ما قرار داده و کتاب و حکمت و علم و ایمان از ماست- و خانه خدا و مسکن اسماعیل و مقام ابراهیم از آنِ ماست - پس حکومت و فرمانروایی مخصوص ماست
وای بر تو ای معاویه ما به ابراهیم سزاوارتریم ما آل او هستیم و آل عمران به عمران سزاوارترند و آل لوط و ما سزاوارتر به لوط هستیم و آل یعقوب و ما سزاوارتر به یعقوبیم و آل موسی و آل هارون و آل داود نسبت به ایشان سزاوارترند و آل محمّد صلی الله علیه و آله سزاوارتر به او هستند ما اهل بیت هستیم که خدای تعالی «ناپاکی و پلیدی را از ایشان زدوده و آنان را پاک و پاکیزه ساخته است» (3)
این را بدان که برای هر پیامبری دعوتی است ویژه خود او و فرزندانش و خاندانش، و هر پیامبری را در حق خاندانش وصیّتی است آیا نمی دانی که ابراهیم به پسرش یعقوب وصیّت کرد و یعقوب چون مرگش فرا رسید به پسرانش وصیّت کرد و محمّد صلی الله علیه و اله به خاندانش وصیّت کرد؟ این سنّت ابراهیم و دیگر پیامبران بود و محمّد صلی الله علیه و آله نیز به فرمان خدا به آن پیامبران اقتدا کرد ولی برای تو از هیچ یک از پیامبران، نه از پیامبر اسلام و نه از آن ذریّه ای که بعضی از آن ها از بعض دیگرند هیچ وصیّت و سفارشی- که درباره تو باشد - نرسیده است.
ص: 229
خدای تعالی می فرماید: هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه خدا را بالا می بردند، گفتند: «پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده و از فرزندان ما نیز امتی که تسلیم فرمان تو باشند به وجود آور» (1)، و ما همان امّت مسلمه هستیم. و نیز گفتند: «پروردگارا! در میان ایشان پیامبری از خودشان مبعوث گردان تا آیات تو را بر آنان بخواند، و به آن ها کتاب و حکمت بیاموزد» (2) و ماییم اهل این دعوت و رسول خدا صلى الله عليه و سلم از ماست و ما از او هستیم که بعضی از ما از بعض دیگر و بعضی از ما در ولایت و میراث اولی به بعض دیگریم «فرزندانی که بعضی از آن ها از بعض دیگرند و خدا شنوا و داناست» (3) کتاب خدا بر ما نازل شده و رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان ما مبعوث شده و آیات خدا بر ما خوانده شده. ماییم وابستگان به کتاب ماییم گواهان بر آن و دعوت کنندگان به سوی آن و بر پای دارندگان آن. ﴿فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ﴾ (4)
ای معاویه، آیا تو جز «الله» خدای دیگر را می طلبی؟ یا جز کتاب خدا، کتاب دیگری می جویی؟ یا جز کعبه، خانه خدا و مسکن اسماعیل و جایگاه پدرمان ابراهیم، قبلهٔ دیگری می خواهی؟ یا جز آیین ابراهیم در پی آیینی دیگر هستی؟ یا غیر از خدا، فرمانروای دیگری را طلب می کنی؟ خداوند این ملک و فرمانروایی را در میان ما قرار داده است. تو دشمنیات را نسبت به ما آشکار گردانیدی و حسد و کینه ات را بی پرده ظاهر نمودی و نشان دادی که پیمان خدا را می شکنی و آیات او را تحریف می کنی.
تو این سخن خدا را دگرگون کردی که به ابراهیم گفت: «خداوند این دین [پاک] را برای شما برگزیده است». (5) آیا از آیین ابراهیم روی می گردانی و حال آن که خدای تعالی او را در دنیا برگزیده و در آخرت از صالحان است؟ آیا جز حکم خدا حکم دیگری می جویی؟ یا امامی بیرون از خاندان ما می طلبی؟ امامت از آنِ ابراهیم و ذریّه اوست، و مؤمنان پیرو آنانند و از آیین او روی نمی گردانند که خود ابراهیم گفت: «هر کس که از من پیروی کند از من است» (6)
ای معاویه، من تو را به سوی خدا و پیامبرش و ولّی امر حکیم او از خاندان ابراهیم علیه السلام فرا می خوانم آن کس که در برابر خدا به او اقرار کرده ای که به پیمانی که با خدا می بندی به آن و فاکنی (... پیمانی که او با تأکید از شما گرفت آن زمان که گفتید: شنیدیم و اطاعت
ص: 230
کردیم. و مانند آنان که پس از آگاهی- از روی ظلم و ستم و طغیان و سرکشی - اختلاف کردند و پراک اکنده شدند مباشید [و یا ] مانند آن زن که چون پنبۀ خود رِشت آن رشته ها را از نو پنبه کرد مباشید تا سوگندهای خود را وسیلهٔ فریب یکدیگر سازید بدین بهانه که گروهی جمعیّتشان از گروه دیگر بیش تر است) (1) ماییم همان گروهی که بیش تر است. پس «مانند کسانی که گفتند: شنیدیم و در حقیقت نشنیدند مباشید» (2)
ما متابعت کردیم و اقتدا نمودیم و در میان همۀ مردم جهان این ویژگی از آن ما (آل ابراهیم) است دل های مؤمنان و مسلمانان هوای ما دارند چنین است دعوت مرد مسلمان. آیا ما جز این که به خدا و کتابی که بر ما نازل شده ایمان آورده ایم و به آیین ابراهیم اقتدا کرده ایم و از آن متابعت نموده ایم کاری دیگر کرده ایم که کینه ما را به دل گرفته ای؟ درود خدا باد بر ابراهیم و محمّد صلی الله علیه و آله و خاندانش. (3)
در این نامه که به عنوان اتمام حجّت برای معاویه نوشته شده از وعظ و ارشاد و روشنگری و اثبات انتصابی بودن مقام امامت به مقدار کافی سخن رفته است و برای کسی که جویای حقیقت باشد شفابخش و بر اهل عناد و انکار حجّت را تمام کرده است و اگر هوشمند اهل دلی در آن تأمل کند و استدلال های دقیق و منطقی آن را مورد بررسی قرار دهد و آن ها را بر کتاب خدا که هیچ باطلی در آن راه ندارد عرضه بدارد هیچ گونه نیازی به توضیح و تفسیر ندارد.
زیرا مجموع دلایلی که در متن نامه آمده است آن چنان محکم و استوار و با آیات مربوط به امامت و فضایل اهل بیت علیهم السلام در هم ،آمیخته که هیچ یک از آن ها برای احدی از افراد منصف و هدایت یافته و آشنای به قرآن قابل انکار نیست.
امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید:
امام حسن مجتبی علیه السلام هنگامی که تصمیم گرفت با معاویه صلح کند پس از موافقت در صلح برای اداء خطبه به پا خاست و پس از حمد و ثنای خداوند و نام بردن از جدّش محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله به رسالت و نبوت چنین فرمود:
﴿إِنَّا أَهْلُ بَيْتٍ أَكْرَمَنَا اللهُ بِالإسْلامِ وَاخْتَارَنَا و اصْطَفَانَا وَأَذْهَبَ عَنا الرِّجْسَ و طَهَّرَنا
ص: 231
تطهيراً﴾
ما اهل بیتی هستیم که خدای تعالی ما را به وسیلهٔ اسلام گرامی داشت و ما را برگزید و از هر نوع گناه و پلیدی ما را پاک و پاکیزه ساخت.
سپس در ادامه خطبه :فرمود
«از زمان حضرت آدم علیه السلام تا زمان جدّم حضرت محمّد صلی الله علیه و اله مردم به دو گروه و فرقه تقسیم نشدند جز آن که خداوند ما را در بهترین آن دو فرقه قرار داد و هنگامی که حضرت محمد صلی الله علیه و آله را به نبوت مبعوث و به رسالت برگزید و کتاب خود (قرآن) را بر او فرو فرستاد و به او فرمان داد تا مردم را به سوی خدای عزّوجلّ دعوت کند پدرم [علی علیه السلام] نخستین کسی بود که خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله را اجابت نمود و نخستین کسی بود که ایمان آورد و خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله را تصدیق نمود و خداوند در کتاب خود که بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاده خود نازل نموده می فرماید:
﴿ أَفَمَنَ كَانَ عَلَى بَيِّنِةٍ مِنْ رَبِّه و يَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنه﴾: «آیا کسی که دلیل روشنی از پروردگارش در اختیار دارد و به دنبال آن شاهدی از سوی خداوند او را پیروی می کند و بر آن گواهی می دهد - همچون کسی است که چنین نباشد؟!»، پس جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله چنان کسی است که از طرف پروردگارش با بیّنه و دلیل روشن - قرآن مجید - به پیامبری مبعوث گشته و پدرم آن چنان کسی است که از او پیروی می کند و او شاهد و گواهی است از سوی خداوند... . تا آن جا که فرمود:
این امّت از جدّم شنیده اند که فرمود: هیچ قوم و امتی زمام امور خود را به دست کسی نداد در حالی که داناتر از او در میان آنان باشد مگر آن که کار آن ها به پستی می گراید تا آنجا که به سوی آن چه آن را وا گذاشته اند بازگشت نمایند و از جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدند که به پدرم می فرمود: ﴿أنتَ مِنّى بِمَنزَلَةِ هَارُونَ مِن مُوسَى إِلا أَنَّهُ لا نَبِيَّ بَعْدِي﴾: «تو نسبت به من به منزلهٔ هارون نسبت به موسی هستی جز آن که بعد از من پیامبری نیست» و او را دیدند و از او شنیدند که: «در روز «غدیر خم» هنگامی که دست پدرم را گرفت خطاب به آن ها فرمود: ﴿مَنْ كُنْتُ مَولاهُ فَعَلى مَولاهُ، اللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ، وَ عَادِ مَنْ عاداهُ﴾: «هر كه من مولای اویم پس علی مولای اوست بارالها! دوست بدار هر که دوستش بدارد، و دشمن بدار هر که او را دشمن بدارد» و سپس به آن ها فرمان داد که حاضران این مطلب را به غائبان ابلاغ نمایند». (1)
ص: 232
پس از جریان «صلح» هنگامی که ابو سعید عقیصا به نزد آن حضرت رفت و به وی :گفت یا بن رسول الله! با این که می دانستی حق با شماست و معاویه بر باطل است چرا با معاویه گمراه و ستمگر صلح کردی؟ در پاسخ او فرمود
﴿يا أبا سعيد! أَلَسْتُ حُجَّةَ الله تعالى ذِكرُهُ عَلى خَلْقِهِ و إمَاماً عَلَيْهِمْ بَعْد أبى علیه السلام؟... السْتُ الَّذِي قَالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و اله لي و لأخِي الحَسَنُ والحُسَينُ إمامان قاما أو قَعَدا؟... فأنا إِذَن إِمَامٌ لَوْ قُمتُ وأَنَا إِمَامٌ إِذا قَعَدْتُ ... يا باسعيد إذا كُنْتُ [أنا] إِمَاماً مِنْ قِبَلِ اللهِ تَعَالَى ذِكرُهُ لَمْ يَجِبْ أَن يُسَفَّهَ رَأيي فيما أتَيتُهُ مِنْ مُهَادَنَةٍ أو مُحارَبَةٍ، وإن كان وَجْهُ الحِكَمَةِ فِيمَا أتَيْتُهُ مُلتَبَساً﴾.
ای ابا سعید آیا من حجّت خدا بر مردمان و امام و رهبر آن ها پس از پدرم (علی علیه السلام) نیستم؟!... آیا من کسی نیستم که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره من و برادرم حسین علیه السلام فرمود: «حسن و حسین هر دو امام اند چه قیام کنند و چه آرام بگیرند؟!... پس من هم اکنون امام و رهبرم چه قیام کنم و چه آرام بنشینم... ای ،ابا سعید وقتی من از طرف خدای تعالی امام هستم نمی توان مرا در مورد کاری که انجام داده ام - چه صلح و چه جنگ - سرزنش نمود اگر چه راز کاری که کرده ام بر دیگران روشن و آشکار نباشد. (1)
و هنگامی که گروهی از مردم - سست عقیده - نزد او رفتند و برخی از آن ها حضرتش را سرزنش نمودند که با معاویه بیعت کرده است، خطاب به آن ها فرمود:
﴿وَيْحَكُمْ مَا تَدْرُونَ مَا عَمِلْتُ واللهِ الَّذِي عَمِلْتُ خَيْرٌ لِشِيْعَتِي مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ أوْ غَرَبَتْ أَلا تَعْلَمُونَ أَنِّي إِمَامُكُمْ و مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ عَلَيْكُمْ وَأَحَدُ سَيّدِي شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ بِنَضٌ مِنْ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و سلم عَلَيَّ ؟... أمَا عَلِمْتُمْ أَنْهُ ما مِنّا أَحَدٌ إِلَّا و يَقَعُ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةً لطاغية زَمَانِهِ إِلَّا القَائِمُ الَّذِي يُصْلِي خَلْفَهُ رُوحُ اللَّهُ عِيسَى بنِ مَرْيَمَ علیه السلام ؟﴾.
وای بر شما، شما نمی دانید که من چه عملی انجام دادم به خدا سوگند! این کاری که من انجام دادم برای شیعیان من از آن چه آفتاب بر آن بتابد و غروب کند بهتر است آیا شما نمی دانید که من امام شما هستم و اطاعت من بر شما واجب است و من به نصّ رسول خدا صلی الله علیه و آله (و تعیین او) یکی از دو تن سید جوانان اهل بهشتم؟... آیا ندانسته اید که هیچ یک از ما امامان معصوم نیست جز این که (مطابق حکمت خدا) بیعت سرکش طاغوت زمانش به گردن او هست؟ مگر آن امام قائمی که حضرت روح الله جنابع جناب عیسی
ص: 233
بن مریم علیه السلام پشت سر او نماز می خواند؟ (1)
و در حدیث جنادة بن ابی امیه آمده است:
هنگامی که امام حسن مجتبی علیه السلام بیمار شد و به دنبال آن از دنیا رحلت نمود به خدمت آن جناب ،رفتم دیدم در پیش روی آن حضرت طشتی گذاشته بودند که پاره های جگر آن حضرت در اثر زهری که معاویه به وی داده بود در آن طشت می ریخت. من د آن حضرت را به آن حال مشاهده کردم عرض کردم: ای مولای من چرا خود را معالجه نمی کنید؟ فرمود: ای بنده خدا مرگ را به چه چیز معالجه کنم؟ من که این سخن را شنیدم گفتم: ﴿إِنَّا للهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ﴾ در این وقت رو به جانب من کرد و فرمود:
﴿وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَعَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَيْنَا رَسُول اللهِ صلى الله عليه و سلم أَنَّ هَذَا الأمر يَمْلِكُهُ إِثْنَا عَشَرَ إِمَامًا مِنْ وُلْدِ عَلَى و فاطمة علیها السلام ما مِنَّا إِلَّا مَسْمُومٌ أو مَقَتُولٌ﴾.
به خدا سوگند! این عهد و پیمانی است که رسول خدا صلى الله عليه وسلم با ما بسته است که دوازده امام مالک این امر - زعامت مسلمین - خواهند شد که - یازده نفر آن ها - از فرزندان علی و فاطمه علیهماالسلام خواهند بود و هیچ یک از ما نیست جز آن که مسموم گردد یا کشته شود. (2)
امام حسین علیه السلام می فرماید:
حضرت امام حسین علیه السلام هنگامی که عازم سفر کربلا بود و در بین راه عراق در منزل «شراف» با حرّ بن یزید ریاحی و سپاهیان او به هم رسیدند پس از اداء نماز عصر که هر دو سپاه نماز را به امامت امام علیه السلام انجام دادند خطاب به سپاهیان «حرّ بن یزید ریاحی» چنین فرمود:
﴿أَيُّهَا النَّاسِ! إِنَّكُمْ إِنْ تَتَّقُوا الله و تَعْرِفُوا الحَقِّ لأهْلِهِ يَكْنُ أَرْضى اللهِ عَنْكُمْ و نحنُ أَهْلُ بَيْتِ مُحمّد صلى الله عليه و سلم أَوْلى بولايَةِ هذا الأمْر عَلَيْكُمْ مِنْ هؤلاء المُدَّعِين ما لَيْسَ لَهُمْ، والسائرينَ فِيْكُمْ بِالجَور والعدوان﴾.
هان ای مردم! اگر شما از خدا بترسید و حق را برای اهل حق بشناسید- که در دست اهل حق باشد - موجب خوشنودی خداوند خواهد بود ما اهل بیت محمّد صلی الله علیه و آله به ولایت
ص: 234
این امر (زعامت مسلمین) شایسته تر و سزاوارتر از این ها - بنی امیه - هستیم که به دروغ و ناحق مدّعی این مقام گردیده اند و پیوسته در میان مردمان با ظلم و ستم و تعدی و طغیان رفتار می کنند. (1)
امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:
امام زین العابدین و سید الساجدین حضرت علی بن الحسین علیهما السلام در بیان مقام و منزلت والای امامان معصوم علیهم السلام از عترت و اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چنین می فرماید:
﴿إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً و عَلِيّاً وأَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِهِ مِنْ نُورٍ عَظَمَتِهِ، فَأَقَامَهُمْ أَشْبَاحاً فِي ضِيَاءِ نُورِهِ، يَعْبُدُونَهُ قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ، يُسَبِّحُونَه و يُقَدِّسُونَهُ، و هُمُ الأَئِمَّةُ مِنْ وُلدِ رَسُول الله صلی الله علیه و آله﴾
خداوند تبارک و تعالی محمّد صلی الله علیه و اله و علی علیه السلام و یازده فرزند او را از نور عظمت خود آفرید، سپس آن ها را به صورت اشباحی- که از دور نمایان است- در پرتو نور خود به پا ،داشت آنان خدا را عبادت می کردند و پیش از آن که خدواند مخلوقی را بیافریند خدا را تسبیح و تقدیس می نمودند و آن ها امامان و پیشوایان از فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشند. (2)
و در حالات آن حضرت آمده است که: «هنگامی که این آیه شریفه را تلاوت می نمود: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ﴾: «ای کسانی که ایمان ،آورده اید تقوی را پیشه کنید و همراه با راستگویان باشید» (3)، در دعایی طولانی می:فرمود
﴿... و قَدِ انتحَلَتْ طَوَائِفٌ مِنْ هَذِهِ الأمّة بَعَدْ مُفَارِقِتِها ائِمَّةَ الدِّين، والشَّجَرَة النبوية اخْلاصَ الدِّيانَةِ، وأخَذُوا أَنْفُسَهُمْ في مخائِلِ الرَّهْبانِيّة و تَغالُوا فِي الْعُلُومِ، وَوَصفُوا الإِسْلامَ بأَحَسَن صفاتِهِ، و تَحَلُّوا بَأَحْسَن السُنَّةِ، حَتَّى إذا طال عَلَيْهِمُ الأمَدُ، و بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشّقَّةُ و امْتُحِنُوا بِمِحَنِ الصَّادِقِينَ، رَجَعُوا عَلَى أَعْقَابِهِم نَاكِصِينَ عَنْ سَبيل الهُدَى و عَلم النّجاة، يَتَسَفّحُونَ تَحْتَ أَعْبَاءِ الدّيانَةِ تَفَسُّحَ حَاشِيَةَ الابلِ تَحْتَ أَوْراقِ الْبَزَّلِ...
وَ ذَهَب آخَرُونَ إِلَى التَقصير في أَمْرِنَا، وأحَتجُوا بِمُتشابه القُرآنِ، فَتَأوَّلُوهُ بآرائِهِمْ،
ص: 235
واتهَمَوُا مَأثور الخَبَرَ ...
فَإِلَى مَنْ يَفزِعُ خَلَفُ هَذِهِ الأُمَّةِ، وقَدْ دَرَسَتْ أعْلامُ المِلَّةِ، ودَانَتِ الأُمَّةُ بِالفُرقَة والاختلافِ ؟! يُكَفِّرُ بَعضُهُمْ بَعْضاً وَالله تعالى يقول: ﴿وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ﴾
فَمَنِ المَوْتُوقُ بِهِ عَلى ابلاغ الحُجَّةِ، و تأوِيلِ الحِكْمَةِ إلا أهْلُ الكتاب، و أبناء أئمة الهُدى، و مَصابيح الدُّجى، الذين احْتَجَّ الله بِهِمْ عَلَى عِبَادِهِ، وَلَمْ يَدَعِ الْخَلْقَ سُدَى مِنْ غَير حُجَّة ؟!
هَلْ تَعْرِفُونَهُمْ أَوْ تَجدُونَهُمْ إِلَّا مِنْ فُرُوعِ الشَّجَرَةِ الْمُبَارَكَةِ، وَ بَقَايَا الصَّفْوَةِ الَّذِينَ أَذْهَبَ اللهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ و طَهَّرَهُمْ تَطْهِيراً، و بَرَّأَهُمْ مِنَ الآفاتِ و افْتَرَضَ مَوَدَّتَهُمْ فِي الكِتَابِ؟﴾
... گروهی از این امّت پس از آن که از امامان دین و شجره نبوّت جدا شدند، مدّعی اخلاص در دیانت گردیده خود را به زی رهبانیت آراسته دانشمند شمردند و به گمان خود با بهترین صفات خویش اسلام را توصیف نموده و خویشتن را به نیکوترین سنّت ها ،آراستند، اما چون زمان درازی برایشان گذشت و صداقت آنان مورد آزمایش قرار گرفت، بسان بچّه شترانی که در زیر بارگران تاب نمی آورند از زیر سنگینی بار دیانت [و تکلیف] شانه خالی کرده، راه هدایتی را که به نجات می انجامید رها کرده به گذشته خویش بازگشتند...
و گروهی دیگر در امر [امامت و پیشوایی] ما کوتاهی ورزیده، به آیات متشابهات قرآن استدلال نموده آن ها را به آراء و مقاصد خویش تأویل برده و به روایات وارده [دربارهٔ امامت ] اتّهام های ناروا بستند...
پس بازماندگان این امّت به سوی چه کسی پناه برند در حالی که آثار و نشانه های دین نا پدید گردیده امّت اسلامی به تفرقه و اختلاف گرائیده و گروهی گروه دیگر را تکفیر می نماید و حال آن که خدای تعالی می فرماید: «و نباشید مانند آن کسانی که دچار تفرقه و اختلاف گردیدند بعد از آن که نشانه های روشن (هدایت) به ایشان رسید». (1)
پس چه کسی بر ابلاغ حجّت و برهان الهی و بیان حقیقت احکام به جز همنشینان قرآن و پیشوایان هدایت و مشعل های نور در تاریکی مورد اعتماد است؟
آنانند که خداوند [در روز بازپسین] بواسطهٔ ایشان بر بندگانش احتجاج می کند و از آنان
ص: 236
بازخواست می نماید چه آن که خداوند آفریدگان را بی آن که امامی برایشان بگمارد سرخود رها نساخته است
آیا شما این حجّت های خدا را می شناسید؟ یا آن که غیر از شاخه های شجره پر برکت [نبوّت ] و بازماندگان آن برگزیدگان که خداوند پلیدی را از ایشان دور ساخته و پاک و پاکیزه شان قرار داده و از آفات مصونشان داشته و مودّت و دوستیشان را در کتاب خود واجب شمرده است کسان دیگری غیر از ایشان را می یابید؟... (1)
امام باقر علیه السلام می فرماید:
هنگامی که این آیه شریفه نازل شد: ﴿يَومَ نَدعُوا کُلَّ أُنَاسِ بِامامِهِم﴾ (2): «روزی که هر گروه را با امامشان فرا می خوانیم» مسلمانان گفتند: ای پیامبر خدا! آیا تو امام همهٔ مردمان نیستی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «من فرستاده خدا به سوی همه مردمانم، ولی پس از من امامانی از جانب خدا برای همهٔ مردمان از خاندان ،من خواهند آمد که در میان مردم خواهند بود ولی کسانی آنان را تکذیب می نمایند و پیشوایان کفر و گمراهی و پیروانشان بر آنان ستم روا می دارند پس هر که آنان را دوست بدارد و از ایشان پیروی کند و تصدیقشان نماید از من و با من است و مرا ملاقات خواهد نمود. آگاه باشید که هر کس بر آنان ستم روا دارد و تکذیبشان کند از من و با من نیست و من از او بیزارم.» (3)
و در حدیثی که شیخ الاسلام جوینی شافعی در کتاب «فرائد السمطين» و علّامه قندوزی در «ینابیع المودّة» در بیان توصیف امامان اهل بیت علیهم السلام از آن حضرت نقل کرده اند، آمده است که فرمود:
«ما مقرّبان درگاه خدا و برگزیدهٔ خدا و بهترین آفریدگان خدا هستیم. ما گنجینه های مواریث انبیاء و امنای حضرت پروردگار و حجّت های خدا و ارکان ایمان و ستون های اسلامیم. ماییم که واسطۀ رحمت الهی بر بندگان خداییم خداوند به وسیلهٔ ما دین را آغاز نمود و به وسیلهٔ ما آن را به اتمام می رساند.
ما امامان راهنما و داعیان الی الله و چراغ های تاریکی و مشعل های هدایت و پرچم های برافراشته حقّیم که به وسیلهٔ ما حق- از باطل - شناخته می شود و آن کس که به ما تمسّک
ص: 237
منازعه کند، و از ما جدا شود و بر ما ستم روا دارد. فریادرس خداست بر او توکّل کردم. و توکّل کنندگان بر او توکّل کنند. همۀ تبلیغ او [= پیامبر] تبلیغ رسالت پروردگارش بود در آن چه به آن فرمان داده و در احکامی که مقرر داشته و در آن چه انجام آن را بر مردم واجب ساخته است
خدای تعالی می فرماید: [از خدای اطاعت کنید و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و اولوالامر خویش فرمان برید] (1)
این آیه درباره ما اهل بیت است نه درباره شما.
سپس خداوند از نزاع و تفرقه نهی فرمود و به تسلیم و اتّحاد فرمان داد، و شما همان قومی هستید که به خدا و رسولش اقرار کردید و خداوند به شما خبر داد که محمّد صلی الله علیه و اله [پدر هیچ یک از مردان شما نبوده ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله و خاتم پیامبران است] (2) و نیز فرمود: [اگر بمیرد یا کشته شود شما به عقب باز خواهید گشت] (3) و تو ای معاویه و یارانت به عقب باز گشتید و مُرتد شدید و عهدی که با خدا بسته بودید ،شکستید و بیعت را ،گسستید و این ها به خدا زیانی نمی رساند.
ای معاویه! آیا نمی دانی که امامان همه از ما - اهل بیت علیهم السلام - هستند و از شما نیستند؟ خداوند به شما خبر داد که «اولوالامر» باید استنباط کنندگان علم ،باشند، و نیز خبر داد که در همهٔ اموری که مورد اختلاف شما واقع می شود به خدا و رسول و اولوالامر که حاملان علم ،هستند رجوع کنید پس هر کس که به عهد خود با خدا ،وفا کند خدا را و فاکننده به عهد خود خواهد یافت خدای تعالی می فرماید: [به عهد من وفا کنید تا به عهد شما و فاکنم و تنها از من بترسید] (4) و نیز می فرماید: «یا این که نسبت به مردم [=پیامبر و خاندانش ] به خاطر نعمتی که خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده است، حسد می ورزند؟! در حالی که ما به آل ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و فرمانروایی بزرگ ارزانی داشتیم» (5) و برای مردمی که بعد از ایشان بودند فرمود: «بعضی از ایشان به آن ایمان آوردند و بعضی از آن جلوگیری کردند و دوزخ آن آتش افروخته برای ایشان کافی است» (6)
ما آل ابراهیم هستیم که مورد حسد واقع شده ایم و این تو هستی که نسبت به ما حسد می ورزی
ص: 238
جوید و از ما پیروی نماید نجات یافته و آن کس که از ما جدا شود و دوری گزیند غرق گردیده است.
ماییم پیشوای پیشانی سفیدان و راه روشن و صراط مستقیم حق ماییم که از نعمت های بزرگ خدا بر بندگان خداییم ما کانون نبوّت و مرکز نزول وحی آسمانی هستیم که خانه ما محل رفت و آمد فرشتگان الهی است ماییم راه آشکار و چراغ روشنی بخش هدایت برای کسی که بخواهد از نور ما استفاده کند. ماییم صراط مستقیم خدا برای کسی که بخواهد از ما پیروی کند
ما امامان راهنما به سوی بهشتیم ما تجسّم عینی اسلام و دستگیره مطمئن الهی هستیم. ماییم آن جسر و پل هایی که هر کس از آن عبور کند رستگار شده و هر کس از آن تخلف نماید نابود گردیده است.
ماییم بلندترین قلّه های سر به فلک کشیده که در اوج عظمت و بزرگواری و افتخار قرار داریم خداوند به واسطهٔ ما بر بندگان رحمت نازل می کند و آن ها به واسطه وجود ما از باران رحمت سیراب می شوند و به واسطهٔ ما عذاب از مردمان برداشته می شود. پس هر کس که ما را بشناسد و ما را یاری دهد و حق ما را رعایت کند و راه ما را در پیش گیرد از ما است و به سوی ماگام سپرده است.» (1)
امام صادق علیه السلام می فرماید:
«... خداوند امام را نشانه ای برای مردمان نصب نموده و او را بر بندگانش حجّت قرار داده و تاج وقار و عظمت بر سرش نهاده و او را به نور جبروت الهی خود پوشانده است...
خداوند همواره امامان را از بین فرزندان حسین علیه السلام انتخاب می کند و آنان را یکی پس از دیگری بر می گزیند که هر یکی بعد از دیگری زمام امور امت را به عهده بگیرد و مردمان را هدایت نماید خداوند آنان را برای راهنمایی مردم برگزیده و انتخاب نموده و به وجودشان راضی شده و آنان را برای (جانشینی) خود پسندیده است.
هرگاه یکی از آنان دیده از این جهان فرو بندد امام دیگری را به جای او منصوب می نماید تا نشانه ای ،آشکار و راهنمایی نور ،بخش و پیشوایی ،پایدار و حجّتی
ص: 239
دانشمند و نگهبان و نگهدار دینش باشد. آنان از طرف خدا پیشوایند که مردم را به طرف حق هدایت کنند و به حق داوری نمایند. آنان حجّت های خدا و دعوت کنندگان به سوی خدا و راهنمایان الهی در بین مردمند که از طرف خدا مردم را رهبری می کنند. مردم به راهنمایی آنان متدین می گردند و شهرها با نور ایشان روشن و آباد می شود و ثروت ها به برکت وجود ایشان فزونی می یابد خداوند امامان را مایه حیات انسان ها و مشعل های هدایت در تاریکی های زندگی و کلیدهای سخن و ستون های اسلام قرار داده و این چنین قلم تقدیر الهی درباره آنان جاری شده است.
امام برگزیده ای است که از طرف خداوند انتخاب گردیده و خدا از او راضی و خشنود است هدایتگری است که برای راهنمایی مردم و راز داری اسرار الهی برگزیده شده و رهبر امید بخشی است که همه آرزوها به او منتهی می شود
خداوند او را برای تصدّی مقام امامت برگزیده و در عالم «ذرّ» او را با عنایات خاصّ خود پروریده و در جهان آفرینش او را در میان مردم آفریده و با الطاف غیبی خودش او را تربیت نموده و پیش از آن که در این جهان گام نهد و جانداری به وجود آید، او را به مانند سایه ای در طرف راست عرش خود قرار داده و او را با علم غیب خداوندی خود به علم و حکمت آراسته ساخته است به واسطهٔ علمش او را به مقام امامت برگزیده و به واسطهٔ پاکی طینت و معصوم بودنش، انتخابش نموده است.
امام وارث خلافت حضرت آدم علیه السلام از تبار بهترین ذراری حضرت نوح علیها السلام انتخاب شده از خاندان ابراهیم خلیل علیه السلام از سلاله حضرت اسماعیل علیه السلام و برگزیده از عترت پاک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که همواره مورد توجّه خاصّ خداوندی بوده و در حفظ و حراست وجود اقدس حضرت احدیّت قرار دارد که به وسیله فرشتگان خود او را محافظت می نماید...» (1)
امام کاظم علیه السلام می فرماید:
«خداوند تبارک و تعالی محمّد صل الله علیه و اله را از نوری که خود به وجود آورد از نور عظمت و جلال خویش آفرید... و هنگامی که اراده فرمود وجود او را از آن نور خلق کند آن را به دو قسمت تقسیم نمود: از قسمت نخست محمّد صلی الله علیه و اله، و از قسمت دیگرش علیّ بن ابی طالب علیه السلام را آفرید و از آن نور هیچ کس دیگر غیر از آن دو تن را نیافرید.
ص: 240
آن دو را با دست قدرت خود آفرید و ذات اقدس ربوبی خود در کالبد ایشان دمید و آنان را برای خواسته خویش برگزید و همان گونه که خواست خودش بود ایشان را به صورت های خودشان درآورد و آنان را امنای خویش گردانید، و گواه بر بندگانش و جانشینان خود بر مخلوقینش و ناظر بر اعمال آن ها و زبان گویای خود قرار داد و علم خویش را در نزد ایشان به ودیعت گذاشت و به آنان بیان [هر چیز] را آموخت، و بر اسرار غیبی خویش آگاهشان ساخت... و بواسطه وجود آن دو نور پاک آفرینش خلق را آغاز نمود و به وسیلهٔ ایشان ملک و مقدّرات را به انجام خواهد رساند.
آن گاه فاطمه علیها السلام را از شعله ای از نور محمّد صلی الله علیه و اله بیافرید همچنان که نور علی علیه السلام را از نور حضرتش به وجود آورد، سپس از نور فاطمه و علی علیهما السلام حسن و حسین را آفرید و این ذوات مقدّسه همگی از نور آفریده شدند و انواری بودند که همواره پشت به پشت از صلبی به صلب ،دیگر و از رحمی به رَحِم دیگر در بهترین خاندان ها بدون هیچ گونه آلودگی پا به عرصه وجود گذاشته و بعضی به بعض دیگر منتقل گردیدند...
آنان نورهایی بودند که پیوسته از صلب مردانی پاک و طاهر به ارحام زن هایی پاکیزه و پاک دامن منتقل شدند. آنان برگزیده برگزیدگانند که خداوند ایشان را برای خود برگزیده و خزینه های علمش و مبلغان از جانب خودش و قائم مقام ذات اقدسش قرار داده است چه آن که خدای تعالی با چشم سر دیده نشود و به وسیله حواس درک نگردد و کسی به گنه وجودش پی نبرد.
پس این برگزیدگانند که از طرف خدا سخن می گویند، و از جانب او [احکام و دستورات دین را به مردم ] ابلاغ می نمایند و در امر و نهی او تصرّف می کنند. پس به واسطه وجود ایشان قدرت حق ظاهر می شود و به وسیلهٔ وجود ایشان آیات و معجزات خدا آشکار می گردد و به سبب راهنمایی ایشان خدا شناخته می شود و از او فرمانبرداری می نمایند و اگر آنان نبودند خدا شناخته نمی شد و مردم نمی دانستند که چگونه باید خدا را عبادت کنند پس خداوند امر خود را هر گونه که بخواهد و به هر کس که بخواهد واگذار می کند که او از کاری که می کند پرسیده نمی شود و دیگران از آن چه انجام می دهند بازخواست می شوند. (1)
امام رضا علیه السلام می فرماید:
ص: 241
«... امر امامت متممّ دین است و خداوند پیامبرخود- حضرت محمّد صلی الله علیه و اله ... را از این دنیا بیرون نبرد مگر آن گاه که نشانه های دین را برای امّت آشکار ساخت و راه درست را به آن ها نشان داد و آنان را به راه راست رهنمون گردید و معارف عالیه اسلام را برای امّت بیان فرمود و علی علیه السلام را به عنوان امام و پیشوا برای مردم معرفی نمود و هیچ مطلبی را که امّت به آن نیازمند بودند ناگفته نگذاشت و همه را برای مردم بازگو نمود. پس هر کس گمان برد که خداوند دین خود را به کمال نرسانده است کتاب خدا را رد کرده و هرکس کتاب خدا را رد کند به آن کافر شده است.
آیا مردم قادرند که مقام و منزلت امام و جایگاه او را نسبت به امّت بشناسند تا در صدد گزینش امام برآیند؟!
مقام شامخ امامت بلند قدر تر و گران مایه تر و رفیع جایگاه تر و استوارتر و برتر و بالاتر از آن است که مردمان با افکار و عقول [ ناقص ] خود بتوانند به آن برسند، یا با اندیشه های [نارسای] خود از آن آگاه شوند یا امامی را به گزینش خویش برای خود برگزینند.
امامت مقام بسیار والایی است که خداوند حضرت ابراهیم علیه السلام را پس از پیامبری و مقام خلّت - دوست خدا بودن- به آن ارتقاء داد و آن سومین فضیلتی است که خداوند آن را به حضرت ابراهیم علیه السلام عطا فرمود و او را بدان مشرف ساخت و نامش را در جهان جاودانه نمود و خودش فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً﴾ (1): (من تو را برای مردم امام و پیشوا قرار دادم) و چون حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام که با این مقام غرق شادی شده بود پرسید: ﴿وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي﴾: (2) و از فرزندانم نیز - امامانی قرار بده»، (خدای متعال فرمود: ﴿ولَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ (3): (عهد من - امامت - نصیب ستمکاران نخواهد شد).
پس این ،آیه امامت هر ستمگری را تا روز قیامت باطل کرده است و این منصب مخصوص برگزیدگان است.
سپس خدای متعال اکرام را بر ابراهیم علیه السلام تمام کرد و در فرزندان او کسانی را اهل پاکی و پاکیزگی قرار داد تا شایسته مقام امامت باشند این بود که فرمود: ﴿وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَ كُلَّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ﴾ (4) ﴿وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ أَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَ إِقَامَ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَ كَانُوا لَنَا
ص: 242
عَابِدِينَ﴾ (1) ما به او (ابراهیم)، اسحاق و یعقوب (فرزند اسحاق) را بخشیدیم، و همه را از صالحان قرار دادیم» و آنان را امامانی قرار دادیم که به فرمان ما راهنمایی کنند، و نیکوکاری و بر پا داشتن نماز و دادن زکات را به ایشان وحی نمودیم؛ و آنان خود پرستندگان ما بودند».
بدین گونه امامت در ذریه او بود و از بعضی به بعض دیگر در قرن های متوالی انتقال پیدا می کرد، تا آن گاه که خدای متعال آن را میراث پیامبر ما صلی الله علیه و آله قرار داد و فرمود: ﴿إِنَّ أَوْلَى الاها النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾ (2) «نزدیک ترین مردمان به ابراهیم آنان بودند که از او پیروی کردند، و این ،پیامبر صلی الله علیه و آله و کسانی که ایمان آوردند؛ و خداوند ولیّ مومنان است».
بدین گونه امامت به رسول خدا صلی الله علیه و آله اختصاص یافت و او به فرمان خدا آن را بر دوش علی نهاد. و بنابر آن چه خدا واجب کرده بود در برگزیدگان ذرّيّه او قرار گرفت یعنی: کسانی که خدا علم و ایمان را به آنان ارزانی داشته و فرموده است:
﴿وَ قَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِيمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتَابِ اللهِ إِلَى يَوْمِ الْبَعْثِ﴾ (3) : «کسانی که علم و ایمان به ایشان داده شده گفتند: شما قطعاً در (گورهای ،خویش چنان که در) کتاب (تقدیر) خدا ثبت است تا روز رستاخیز درنگ خواهید کرد»؛ پس امامت مخصوص فرزندان علی علیه السلام است تا روز قیامت بدان جهت که پس از محمّد صلى الله عليه و سلم دیگر پیامبری نخواهد آمد.
پس آن نادانان از کجا می توانند امامی را برای خود برگزینند؟!
امامت مقام و منزلت پیامبران و میراث اوصیاء است امامت جانشینی خدا و جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و آله و مقام امیر مؤمنان علیه السلام و میراث حسن علیه السلام و حسین علیه السلام است. امامت سررشته امور دین و نظام مسلمین و اصلاح کننده دنیا و عزّت مؤمنان است...
امام یگانه دوران است که هیچ کس قدرت برابری با او را ندارد و هیچ دانشمندی به پایه او نمی رسد بَدَل و جایگزینی برایش پیدا نمی شود نظیر و مانند ندارد، تمام فضائل در او جمع شده گنجینهٔ علوم اولین و آخرین است نه بدان سبب که خود به دنبال آن رفته و آن را به دست آورده است بلکه امتیازی است از جانب خداوند که او را بدان فضائل آراسته و ممتاز گردانیده است...
ص: 243
پس چه کسی می تواند امام را آن چنان که هست بشناسد و او را انتخاب کند؟ هیهات! هیهات! عقل ها درباره اش ،حیران افکار در شناختش نارسا خردها در تصویرش سرگردان دیده ها از درکش ،ناتوان بزرگان در برابرش کوچک، دانشمندان از شناسایی اش ،متحیّر ،اندیشمندان کوته نظر سخنوران گنگ شاعران (و سخن سرایان) وا مانده ،ادیبان درمانده و زبان آوران عاجزند که بتوانند چیزی از صفات امام را توصیف نمایند و یا فضیلتی از فضایل او را بیان کنند هرگز نمی توانند و همگی به عجز و ناتوانی خود اعتراف می نمایند.
چگونه می توان همۀ اوصاف امام را برشمرد و بر اسرارش دست یافت و کسی را به جانشینی او برگماشت؟! چه کسی می تواند به جای او بنشیند و پرسش ها را پاسخ گوید و نیازها را بر آورد؟ نه هرگز چگونه ممکن است برای امامی که چون ستاره تابان در اوج آسمان جای دارد و خردها از شناختنش ناتوانند بَدَل و جانشینی پیدا کرد؟! او کجا و اندیشه ها کجا؟! پس از کجا مردم می توانند برای خود امام برگزینند؟ و با اندیشه های نارسای خود او را درک کنند و کجا مثل امام پیدا می شود؟
آیا آن ها گمان می برند که این ویژگی ها و شئون امامت در غیر آل محمّد صلی الله علیه و آله یافت می شود؟ به خدا سوگند هر کس چنین تصوّر کند به خودش دروغ گفته و بیهوده اندیشیده است و آرزوهای باطل او را به پرتگاهی بس بلند و لغزشگاهی بس خطرناک کشیده است که هر لحظه خطر سقوط او را تهدید می.کند اینان تصوّر کرده اند که می توانند با عقل های ناقص و اندیشه های نادرست و آراء گمراه کننده خود امام را نصب کنند! هر چه بیش تر دست و پا می زنند بیش تر گمراه می شوند خدا آن ها را بکشد که دروغی بس بزرگ ساخته اند و فاصله بسیاری از راه راست گرفته اند و در وادی تحیّر و سرگردانی گرفتار آمده اند که دانسته و از روی عمد - امام را رها کردند و شیطان کار زشت آن ها را در نظرشان زیبا جلوه داده و آنان را از صراط مستقیم حق به دور انداخته است و حال آن که بینا و آگاه بودند.
آنان از انتخاب خدا و انتخاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیتش روی گردان شده و به انتخاب خود گرائیده اند، در صورتی که قرآن فریادشان می زند که: ﴿وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ سُبْحَانَ اللهِ وَ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ (1): (پروردگار تو آن چه بخواهد می آفریند و بر می گزیند آنان حق انتخاب ندارند، خدای تعالی از آن چه
ص: 244
که آنان شرک می ورزند پاک و منزّه است). و خدای عزّوجل می فرماید: ﴿وَ مَا كَانَ لمُؤْمِن وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمَّ ...﴾ (1): (هیچ مرد و زن با ایمانی را نرسد که چون خدا و پیامبرش در کاری دستور ،دهند برای آنان در کارشان اختیاری باشد...)
.. پس آنان چگونه می توانند که امام را برای خود انتخاب کنند؟ در صورتی که امام دانشمندی است که جهالت و نادانی در وجود او راه ندارد، راهنمایی است که - در نگهبانی امت و مرزداری احکام شریعت - دچار ضعف و سستی نمی شود، معدن پاکی و پاکیزگی و کانون تقوی و پرهیزکاری و اسوه علم و عبادت است.
امامتش به وسیلهٔ رسول خدا صلی الله علیه و آله اعلام می گردد و از نسل پاک - فاطمه - بتول است که در نسب او جای هیچ گونه ابهامی وجود ندارد و هیچ کس در شرافت و فضیلت به پایه او نمی رسد. از نظر خانوادگی از خاندان ،قریش از گرامی ترین دودمان بنی هاشم، از عترت پاک پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم است که مورد رضای خداوند، و از شریف ترین نژاد عرب و از تبار عبد مناف است که شاخه ای از شجرۀ دودمان رسالت و شریفی از اشراف خاندان نبوّت است...» (2)
حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می فرماید:
سعد بن عبدالله اشعری قمی که در دوران حیات امام حسن عسکری علیه السلام به محضر آن جناب مشرّف شده و سعادت دیدار حضرت بقیة الله (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را در زمان طفولیت حضرتش پیدا کرده و معجزاتی را از آن حضرت مشاهده نموده و با وی گفتگویی داشته و در مورد انتخاب و انتصاب امام از آن حضرت پرسش نموده است، در ضمن یک حدیث طولانی نقل می کند که:
«محضر آن جناب عرضه داشتم: مولای من چه مانعی دارد که مردم خودشان امام (و پیشوایی) را برای خود انتخاب کنند؟ فرمود: پیشوای مصلح یا پیشوای مفسد؟ عرض :کردم البته پیشوای مصلح فرمود آیا امکان دارد که مردم به نظر خود پیشوای مصلحی را انتخاب نمایند ولی در واقع مفسد باشد؟ گفتم آری فرمود: به همین علت است که مردم نمی توانند امام انتخاب کنند. هم اکنون این مطلب را با بیان دلیلی که عقلت آن را
ص: 245
بپذیرد، برای تو شرح می دهم:
به من بگو آیا پیغمبرانی که خداوند آنان را از میان خلق برگزیده و کتاب های آسمانی بر آنان نازل نموده و به وسیلهٔ وحی و عصمت تأییدشان فرموده است مانند موسی و عیسی علیهما السلام که سر آمد مردم عصر خود بودند و به حُسن انتخاب از آنان داناترند با وفور عقل و کمال دانشی که داشتند امکان دارد که شخص منافقی را به گمان این که مؤمن است انتخاب کنند؟ عرض کردم نه ممکن نیست
فرمود: این موسی کلیم خداست که با همۀ وفور عقل و کمال علم و نزول وحی بر او، هفتاد نفر را از میان اعیان قوم و بزرگان امتش انتخاب کرد تا آنان را به میقات پروردگارش ببرد با اینکه در ایمان و اخلاص آنان شک و تردیدی نداشت، با این همه آنان منافق از کار درآمدند.
خدای عزوجل - در این باره می فرماید: ﴿وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقَاتِنَا...﴾ (1) (موسی از میان قوم خود هفتاد مرد را برای میقات ما انتخاب کرد)، پس وقتی که ما می بینیم کسی که خداوند او را برای پیغمبری برگزیده اشخاص مفسد را انتخاب کرد، در حالی که گمان می کرده است که افراد صالح را انتخاب نموده است یقین پیدا می کنیم که انتخاب ،امام حق ذات اقدس الهی است که از آن چه در سینه ها نهفته و در دل ها جای گرفته است اطلاع دارد وقتی پیغمبرِ برگزیده خدا در مقام انتخاب افراد فاسد را انتخاب کند، بطور حتم مهاجرین و انصار هم از این خطر برکنار نبودند...» (2)
آری خواننده گرامی! امامت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام منصبی الهی و عهد و پیمان خدایی است و ،امام خلیفه و جانشین خدا و ولیّ امر و وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله و راهنمای خلق و نگهبان دین و حافظ احکام و شریعت الهی است و از این رو انتخاب و انتصاب او به دست خداوند ،است زیرا که او بندگان خود را می شناسد و افراد «مصلح» را از «مفسد» تشخیص می دهد چنان که خود در کتاب عزیزش فرموده است: ﴿وَاللهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنْ الْمُصْلِح﴾: خداوند افراد مفسد را از افراد مصلح - باز - می شناسد. (3)
و خطاب به پیامبرش فرموده است: ﴿وَ رَبُّكَ يَعْلَمُ مَا تُكِن صُدُورُهُمْ وَ مَا يُعْلِنُونَ﴾:
ص: 246
پروردگار تو آن چه را که مردم در سینه ها پنهان دارند و یا آن را آشکار سازند - همه آن ها را- می داند. (1)
و در یک آیه دیگر می فرماید: ﴿اللهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ﴾: خداوند داناتر و آگاه تر است که رسالت خویش را در کجا قرار دهد. (2)
پس مقام امامت و خلافت که مقام جانشینی خدا و ولایتعهدی رسول خدا صلی الله علیه و آله است اختصاص به ذات اقدس احدیّت دارد و همان گونه که رسالت و نبوّت خاتم انبیاء صلی الله علیه و آله از جانب خدای تعالی است تعیین امام و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله هم در اختیار خداوند است و امامت از طریق نص و نصب تحقق پیدا می کند و هرگز شایسته نیست که تعیین خلیفهٔ خدا از طریق ،انتخاب یا از راه ،شوری و یا به وسیلهٔ ارباب حلّ و عقد به خود مردم واگذار گردد.
،بنابراین با توجه به روایاتی که گذشت و این که امامت عهد و پیمان الهی و انتخاب و انتصاب امام با خداوند و وظیفهٔ مقام رسالت نیز تبلیغ دین و احکام شریعت و مقررات آیین الهی است شکی نیست که همان گونه که خداوند مقررات آیین خود را به پیامبر صلی الله علیه و آلهش وحی و ابلاغ می کند تا آن را به مردمان برساند همچنین او را به امر امامت و خلافت آگاه میسازد که عهد و پیمان خود را بر عهده چه کسی نهاده است.
بر این اساس، حتی شخص پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در امر امامت مداخله اساسی ندارد و تنها ابلاغ کننده و رساننده چنان انتصابی به امت اسلامی است که امامت امام به وسیلهٔ او به مردم اعلام می گردد و این مطلبی است که ما در بحث آینده به خواست خدا دربارهٔ آن به تفصیل سخن خواهیم ،گفت و به روشنی ثابت خواهیم نمود که بر خلاف نظریهٔ دانشمندان پیرو مکتب خلفاء رسول خدا صلی الله علیه و آله با اتکاء به وحی و فرمان الهی امامان و جانشینان پس از خود را تعیین نموده و یکایک آنان را با نام و نسبشان به امت اسلامی معرفی فرموده و امامت را در دوازده امام معصوم از اهل بیت علیهم السلام منحصر ساخته و بیش از همه درباره امامت امام اول علی بن ابی طالب علیه السلام سخن گفته و هرگز امّت را بدون امام و سرپرست رها ننموده و آن ها را به حال خود وا نگذاشته است.
و اینک برای این که این مطلب به خوبی روشن شود، بحث آینده را به انحصار
ص: 247
امامت در دوازده امام معصوم از ائمه اهل بیت علیهم السلام اختصاص می دهیم و در پیرامون برخی از آیاتی که بر امامت آن بزرگواران دلالت دارد سخن می گوییم و قسمتی از روایاتی را که در منابع معتبر شیعه و سنی آمده است متذکر می گردیم و قضاوت را به خواننده واگذار می نماییم.
ص: 248
شامل:
آیات چندی که بر امامت آن بزرگواران دلالت دارند
مانند
1 - آیه «تطهير»
2 - آیه «انذار»
3- آیه «ولایت»
4- آیه «تبلیغ»
5- آيه «أولى الأمر»
ص: 249
ص: 250
پس از بحث و بررسی پیرامون «امامت و خلافت» و این که امامت عهد و پیمان خدائی است و امام باید یک انسان پاک و معصوم بوده و از جانب خدا تعیین گردد نوبت به امامت امامان معصوم از ائمّه اهل بیت علیهم السلام می رسد.
بحث دربارهٔ امامت امامان دوازده گانه از ائمّه اهل بیت علیهم السلام در این است که آیا پیامبر گرامی اسلام صلى الله عليه و سلم کسی را برای اداره امور اجتماع و جامعه اسلامی پس از درگذشت خود معین کرده است یا خیر؟
اهل سنّت عقیده دارند که انتخاب خلیفه و امام به خود ملّت واگذار شده و آن ها می توانند در این کار دخالت کنند و برای خود خلیفه و امام تعیین نمایند.اما شیعیان امامیه عقیده دارند که انتخاب امام و خلیفهٔ به ،حق از عهدهٔ مردم ساخته نیست و آن ها نمی توانند در چنین امر مهمی مداخله نمایند
شیعیان می گویند: بر خداوند حکیم علی الاطلاق که خواهان گرایش بندگان به توحید و دین مبین اسلام است لازم است که پس از درگذشت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در میان امّت فردی پاک و شایسته با علمی وسیع و گسترده جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله خود سازد و اسلام و مسلمانان را از تحیر و سرگردانی باز دارد.
به همین دلیل می گویند که: امام باید معصوم باشد و از هر نوع خطا و گناه و اشتباه و لغزش مصونیت داشته باشد و چون حافظ اصول و فروع اسلام و نگهبان دین است باید به تمام معارف و احکام اسلام عارف و آگاه باشد و تعیین چنین کسی جز برای خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله مقدور نیست زیرا تنها کسی که از نیروی باطنی عصمت و مقام ممتاز دانش امام اطلاع دارد ذات اقدس احدیت است و او بهتر از هر کس دیگر می داند که چه
ص: 251
کسی می تواند احکام و شرایع دین را به اجرا گذارد و از حدود و مقررات الهی پاسداری کند.
شیعیان طبق عقیدهٔ مخصوصی که دارند می گویند نصب امام و تعیین رهبر معصوم از جانب خداوند برای اداره امور ملت یک مسأله ضروری است و خدا تنها کسی است که می تواند به وسیله پیامبر صلی الله علیه و آله امام را تعیین نموده و به مردم معرفی نماید مردم چگونه می توانند در چنین موضوع مهمی دخالت کنند و از کجا می توانند تشخیص دهند که چه کسی از نیروی ملکوتی عصمت و مقام شامخ علمی برخوردار است تا او را انتخاب کنند
شیعیان می گویند: چگونه ممکن است پیامبری که آن همه عنایت به تربیت بندگان خدا داشت و در راه نشر احکام و گسترش دین آن همه رنج و زحمت متحمل گردید، و کم ترین مسامحه و قصوری از خود نشان نداد و به علاوه رحمة للعالمین بود و دین او ابدی و جاودانی است و آن چه را که بشر تا روز قیامت نیاز دارد در اختیار او قرار داده دین خدا را کامل نموده و بشریت را از هر نوع قانونگزاری بی نیاز ساخته است در مورد مسأله رهبری که در تمام شئون امتش دخالت دارد برنامه و دستور جامعی نداده باشد و در عین حال بفرماید:
﴿يا أيها الناس! وَالله مَا مِنْ شَيْ يُقَرِّبُكُمْ مِنَ الجَنَّةِ و يُباعِدُكُمْ مِنَ النَّارِ إِلَّا وَ قَدْ أَمَرْتُكُمْ بِهِ، وَ مَا مِنْ شَيْ يُقَرِّبُكُمْ مِنَ النَّارِ و يُباعِدُكُمْ مِنَ الجَنَّةِ إلا وقد نَهَيتُكُمْ عَنْه﴾
ای مردم! به خدا سوگند هیچ چیزی نیست که شما را به بهشت نزدیک کند و از آتش دوزخ دور سازد، جز این که من شما را به انجام آن فرمان دادم و هیچ چیزی نیست که شما را به آتش دوزخ نزدیک کند و از بهشت دور نماید مگر این که من شما را از آن باز داشته ام! (1)
شیعیان می گویند: چگونه ممکن است پیامبری که خود در بین مسلمانان حکومت و زمام امور سیاسی و اجتماعی کشور اسلامی را به دست گرفته بود و علاوه بر دریافت احکام الهی به وسیله وحی آسمانی به ارشاد و راهنمائی مردم و تبلیغ دین و قوانین شریعت می پرداخت و قوانین سیاسی و اجتماعی اسلام را در بین مردم پیاده می،کرد مسأله امامت و رهبری را به دست فراموشی سپارد و نسبت به رهبری سیاسی
ص: 252
و مدیریّت جامعه اسلامی بی تفاوت بماند و این مسأله مهم و حیاتی را مهمل و مسکوت گذارد و با این وصف بفرماید:
﴿قَدْ تَرَكْتُكُمْ عَلَى أَلْبَيْضَاءِ لَيْلُهَا كَنَهَارِهَا لَا يَزِيغُ بَعْدِى عَنْهَا إِلَّا هَالِكُ﴾
شما را ترک گفتم در راهی روشن و آشکار که شبش مانند روز است و کسی از آن منحرف نمی شود جز این که هلاک خواهد شد. (1)
شیعیان می گویند: چگونه ممکن است پیامبری که برای بقای دین و حفظ نظم و امنیت مسلمین کمال عنایت را به خرج می داد و هر شهری که به دست مسلمانان فتح می شد فوراًبرای آن جا حاکمی تعیین می نمود و هر سپاهی را که به جنگ می فرستاد برایش فرمانده و گاهی فرماندهان علی البدل معین می کرد و موقعی که به سفر می رفت برای اداره امور مدینه حاکمی تعیین می نمود و حتی در آخرین لحظات زندگی به کسانی که دور بسترش بودند فرمود: «قلم و دواتی بیاورید تا وصیّتی برای شما بنویسم که هرگز بعد از آن گمراه نشوید» (2) با این همه از مسأله خلافت و ولایت و وصایت و جانشینی خود غفلت ورزد و در تعیین خلیفه و امام اهمال نماید و ملّت را بدون رهبر و سرپرست گذارد و امّت را در وادی ضلالت و گمراهی رها کند؟!!!
شیعیان می گویند: چگونه می توان پذیرفت که ابوبکر به هنگام مرگ وصیّت کند و عمر را خلیفه و جانشین خود سازد امّا پیغمبر خدا که خاتم پیغمبران و افضل انبیا الهی است وصیّت نکند و کسی را به عنوان خلیفه و جانشین خود به امّت اسلامی معرفی ننماید؟
شیعیان می گویند: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله که حامل پیام ،وحی و مؤسس شریعت و معلم ،بشریت و مبلّغ احکام الهی و مجری دستورات خدا و فرد اکمل انسان ها و مایه رحمت برای همه جهانیان بود - العیاذ بالله - به اندازه عبدالله ،عمر و عایشه دختر ابوبکر و معاوية بن ابی سفیان به مصالح اسلام و مسلمین توجه نداشت که برای جانشینی پس از خود اقدام نماید و مسئولیت رهبری را به عهده او گذارد و مسلمانان را از اختلاف و
ص: 253
پراکندگی و دودستگی رهائی بخشد؟
شیعیان می گویند: مگرنه این است که تاریخ به ما می گوید: هنگامی که عمر بن خطّاب ضربت خورده بود عبدالله فرزند عمر به پدرش گفت:
«مردم می گویند: تو برای خود جانشینی بر نمی گزینی با این که اگر تو چوپان یا شتربانی داشته باشی که بیاید و آن چه را که در اختیار داشته رها کند می گوئی کوتاهی کرده و کار را به تباهی کشانده با این که سرپرستی برای مردم دشوارتر از سرپرستی گوسفند و شتر است، اگر خدای بزرگ و گرامی را به گونه ای دیدار کنی که در میان بندگانش جانشینی برای خود نگذاشته باشی به او چه خواهی گفت»! (1)
و هم عایشه به پسر عمر :گفت
«پسرم! درود مرا به عمر برسان و به او بگو پیروان محمّد را بی سرپرست مگذار برای خود در میان ایشان جانشینی برگزین و آنان را بسان شتران افسار گسیخته سر خود رها مکن که من می ترسم فتنه و آشوبی روی دهد» (2)
و نیز عبدالله بن عمر به پدرش گفت:
«چه شود اگر کسی را به جانشینی خود برگزینی گفت: چه کسی را؟ گفت تلاش و کوشش کن و نیک بیندیش تا بدانی زیرا تو خدای آنان ،نیستی آیا اگر کسی را به دنبال سرپرست زمینت بفرستی دوست نداری که کسی را به جای خود بنشاند تا هنگامی که بر سرزمین باز گردد؟ گفت آری گفت: آیا اگر کسی را به دنبال چوپانت بفرستی دوست نداری مردی را به جای خود بگذارد تا برگردد؟» (3)
و همچنین معاوية بن ابی سفیان هنگامی که می خواست برای جانشینی یزید از مردم بیعت بگیرد همین حکم عقلی را دست آویز خود قرار داده گفت من می ترسم امّت محمد صلی الله علیه و آله را برای پس از خود همچون ،رمه ای از میش های بی شبان رها کنم» (4)
پس چگونه می توان باور کرد که پیغمبر خدا که عقل ،کل و راهنمای ،جهانیان و از
ص: 254
بزرگ ترین پیامبران الهی است امّت را به حال خود رها کند و برای خود خلیفه و جانشینی تعیین ننماید و آن ها را چون گلّه بی ،شبان گذارد؟
،آری ملاحظه این امور باتوجه به تصریح قرآن به «تکمیل دین»، (1) ایجاب می کند که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بطور قطع و ،یقین فرد یا افرادی را برای حفظ مصالح اسلام و مسلمین و تحقق پذیری هدف بعثت به امر خدا برای جانشینی خود تعیین نموده باشد که مسلمانان پس از درگذشت وی به آن ها مراجعه کنند و با پیروی از آن ها تمام نیازهای دینی و مذهبی خود را مرتفع سازند.
در این جا می گوئیم: فرقهٔ مُحقّه ،ناجیه و شیعیان اثنا عشریّه عقیده دارند که در این امّت مرحومه بعد از وجود مقدس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حضرت محمد بن عبدالله صلی اللله علیه و آله دوازده نفر به ،ترتیب از امیرمؤمنان علیه السلام تا امام دوازدهم حضرت ولی عصر حجة بن الحسن العسكرى (عليهم الصلاه والسّلام) امام و پیشوا و ولیّ وقت و خلیفه و جانشین و وصیّ رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشند.
:زیرا دلائل و براهین روشن برامامت آن بزرگواران بسیار است و با توجّه به اینکه امامت منصبی الهی است و ولایت از جانب خدا مقام خليفة اللّهی است و امامت، به وسیله نصب و تعیین خدا و نصّ و تصریح پیامبر صلی الله علیه و آله صورت پذیر است به اتّفاق همهٔ ،مسلمین هیچ گونه نصّ و تعیینی نه از طرف خدا و نه از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله بر غیر از این دوازده نفر امام معصوم نرسیده است.
به هر حال دلائل آینده از کتاب و سنّت و تاریخ به روشنی ثابت می کند که خداوند 12 نفر از عترت و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را به مقام امامت ،برگزیده و آن ها را پاک و پاکیزه و معصوم از خطا قرار داده و به وسیلهٔ پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آن دوازده نفر را برای ادارهٔ مقام رهبری پس از درگذشت رسول گرامی اسلام معرّفی فرموده که تا انقراض جهان امامت تنها در وجود مقدّس آن برگزیدگان خدا انحصار و امتداد خواهد داشت.
و اکنون برای روشن شدن مطلب نخست گفتار دوتن از دانشمندان بزرگ شیعه و اهل سنت را که در رابطه با عقیدهٔ شیعه در مسأله امامت ابراز داشته اند، می آوریم و
ص: 255
سپس به نقل آیات و رویات وارده و شرح و توضیح آن ها می پردازیم.
مرحوم صدوق (رضوان الله تعالی علیه) در کتاب «اعتقادات» که بیانگر اعتقادات شیعه می باشد دربارهٔ عقیدهٔ شیعه در مسألهٔ «امامت» چنین می گوید:
«اعتقاد ما بر این است که حجتّ های خداوند بر مخلوقینش پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله عبارتند ار دوازده تن که یکی پس از دیگری سمت ولایت و سروری بر خلق خدا دارند و نام های مقدّسشان به ترتیب از این قرار است:
1- امیرالمؤمنین علّی بن ابی طالب 2- حسن بن علی 3- حسین بن علی 4- علی بن الحسين 5- محمد بن علی 6- جعفر بن محمد 7- موسى بن جعفر 8-علی بن موسی 9- محمّد بن على 10- علی بن محمّد 11- حسن بن علی 12- محمّد بن الحسن که حجّت قائم به امرالله امام زمان حاضر و خلیفهٔ خدا در زمین می باشد، و در همه جا حضور دارد ولی از دیده ها پنهان است درود خداوند بر همۀ آنان باد.
ما (شیعیان) معتقدیم که این بزرگواران همان «أولو الأمر» (1) (فرمانروایان) می باشند که خداوند امر فرموده است تا از آنان اطاعت شود و همین ها هستند که از سوی خداوند گواه و ناظر بر مردم اند و اینانند درهای ورود بر خدا و راه های قاصدان به لقاء الله، و راهنمایان به معرفت ،پروردگار بیانگران وحی و ارکان توحید حضرت حق اند که از هر لغزش و خطا پاک و از هر گناه و آلودگی معصوم اند و همین هایند که خداوند، از هر پلیدی پاکشان داشته و از هر آلایشی منزّهشان ساخته است چنان که فرموده است ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (2) و همین ها هستند که دارای معجزه و برهانند و سبب ایمنی اهل زمین اند چنان که ستارگان مایه امان اهل آسمان،اند، به کشتی نوح می مانند که تنها پیروان آن ها اهل نجاتند، و به منزله باب حطهٔ بنی اسرائیل اند که تنها راه نجات پیروی از ایشان است، بندگان گرامی خداوندند که: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾: (3) هرگز در سخن بر او پیشی نمی گیرند و (پیوسته) به فرمان او عمل می کنند»
همچنین درباره آن ها معتقدیم که دوستیشان ایمان و دشمنیشان کفر، امرشان امر خدا،
ص: 256
نهیشان نهی خدا اطاعت از ایشان اطاعت از خدا و سرپیچی از فرمانشان سرپیچی از فرمان حضرت پروردگار است دوست آن ها دوست خدا و دشمنشان دشمن خداوند است و براین باوریم که زمین هرگز از حجت خدا خالی نگردد (تا خداوند پیوسته در مقام بازخواست از بندگان دارای دلیل و برهان بوده و بندگان محکوم حضرتش باشند) هر چند آن حجّت خدا بر اثر ناشایستگی بندگان از انظار عموم پنهان باشد.
و نیز اعتقاد ما بر این است که حجّت خداوند بر روی زمین و خلیفه خدا بر بندگانش در عصر حاضر، همان قائم ،منتظر، محمد بن الحسن بن علی علیهم السلام می باشد که پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم صلی الله علیه و اله نام و نسبش را از جانب خداوند برای مردم بیان داشته (و شرح قیام و ظهورش را طّی روایات متواتر پیشگوئی نموده) و او همان کسی است که زمین آکنده به ظلم و ستم را پر از عدل و داد کند و خداوند دین خود را به دست او و به وسیله او ظاهر و آشکار سازد و او را در اجرای قوانین دین نیرومند و مسلّط گرداند هر چند برکافران گران و ناخوشایند باشد.
و او همان کسی است که (به موجب روایات متواتره از شیعه و سنّی) خداوند شرق و غرب جهان را به دست او فتح کند تا این که در روی زمین جائی نماند جز این که ندای اذان در آن جا شنیده شود و دین حق همهٔ کره زمین را بپوشاند و او همان مهدی موعود است که حضرت خاتم الأنبیاء صلی الله علیه و اله به آمدنش خبر داده و چون حضرت عیسی علیه السلام از آسمان فرود آید در نماز به وی اقتدا کند، (1)
و ثواب نماز پشت سر او به اندازهٔ ثواب نماز پشت سر پیغمبر باشد که وی خلیفه به حقّ آن حضرت است...» (2)
علی بن حسین مسعودی که اهل سنّت بطور قطع او را از دانشمندان بنام خود می دانند در کتاب معروف «مروج الذهب» در رابطه با عقیده شیعه در مسأله امامت چنین می گوید:
«امامیّه معتقدند که «امامت» جز با تعیین نام و عنوان امام به وسیله خدا و پیغمبر روا
ص: 257
نیست و در سایر دوران ها نیز حجّت خدا در میان مردم هست که یا ظاهر و آشکار است و یا به سبب ترس و تقیّه مخفی و پنهان»
درباره ضرورت وجود امام و وجوب تعیین و لزوم عصمت در امام دلائل عقلی و نقلی فراوان دارند از جمله گفتار خدای عزّوجل است که به ابراهیم علیه السلام خبر داد ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً﴾: «من تو را امام مردم قرار خواهم داد» و سئوال حضرت ابراهیم علیه السلام از او که عرض کرد: ﴿وَ مِنْ ذرِیتی﴾: «و از فرزندان من نیز امامانی قرارده»، و جواب خدا به او که فرمود: ﴿قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾: «پیمان من به ستمکاران نمی رسد»، گویند: این آیه دلیل است که «امامت» به تعیین خداوند است و اگر تعیین امام به عهده مردم بود سئوال حضرت ابراهیم علیه السلام از خدا بی مورد بود، و خداوند بد و خبر نمی داد که انتخابش کرده است این گفتار خدای تعالی که در جواب سئوال ابراهیم فرمود: «پیمان من به ستمکاران نمی رسد» صریح است که پیمان خدا به کسی می رسد که ستمگر نباشد.
اینان دربارهٔ اوصاف «امام» گفته اند که: امام باید از گناه «معصوم» باشد، زیرا اگر معصوم نباشد بیم آن می رود که او نیز چون دیگران مرتکب گناه شود و محتاج شوند که او را «حدّ» زنند همچنان که خود او دیگران را حد می زند پس امام نیز محتاج امام دیگری خواهد بود و این احتیاج امام به امام دیگر تا بی نهایت ادامه خواهد داشت و به علاوه بیم آن می رود که امام در باطن فاسق و فاجر و کافر باشد.
و نیز گفته اند که: امام باید از همۀ مردم داناتر ،باشد زیرا اگر عالم و دانا نباشد بیم آن می رود که شرایع و احکام خدا را وارونه کند و دست و پای کسی را که «حدّ» بر او واجب است ببرد و کسی را که در واقع باید دست و پا برید حد زند و احکام دین را بر خلاف ترتیبی که خدا مقرر داشته اجرا نماید و نیز گفته اند که: امام باید از همه مردم شجاع تر باشد، زیرا جنگجویان و جهادگران در هنگام جنگ و جهاد به او مراجعه می کنند و با وی سروکار دارند و اگر او بترسد و بگریزد مستوجب خشم و غضب خدا گردد.
و نیز گفته اند که: امام باید از همهٔ مردم بخشنده تر باشد زیرا که او خزانه دار و امین مال مسلمانان است و اگر بخشنده نباشد دلش به اموال آن ها راغب شود و بدانچه در دست مسلمانان است چشم دوزد و در این کار خطر جهنّمی شدن هست.
و صفات بسیار دیگر گفته اند: که امام به وسیلهٔ آن ها به بالاترین مراتب فضیلت می رسد و هیچ کس هم سنگ و هم تراز او نمی شود و گویند: که همه این اوصاف در
ص: 258
علی بن ابی طالب و فرزندانش رضی الله عنهم ،بود از تقدّم ایمان و هجرت و قرابت و حکم به عدالت و جهاد در راه خدا و زهد و تقوا و این که خدا از باطنشان خبر داده که با ظاهرشان موافق است و هم از ایشان توصیف نموده که مسکین و یتیم و اسیر را غذا داده اند و این کار برای رضای خدا بوده است و هم از حسن عاقبت ایشان در آخرت و صحرای محشر خبر داده و همچنین خدای عزّوجل دربارهٔ ایشان فرموده است که پلیدی و ناپاکی را از ایشان دور ساخته و آنان را پاک و پاکیزه گردانیده است و جز این ها که به عنوان دلیل گفتار خویش آورده اند و گویند که علی علیه السلام فرزند خود حسن علیه السلام و پس از او حسین علیه السلام را به امامت تعیین کرد و حسین علیه السلام نیز علی بن الحسین علیهما السلام را تعیین کرد و همچنین امامان بعدی تا حضرت صاحب الزمان [علیه السلام] که امام دوازدهم است...» (1)
آری شیعیان عقیده دارند که «امامت» از اصول دین است و انتخاب و انتصاب «امام» به دست خداوند است و امامت جز با تعیین نام و عنوان امام به وسیلهٔ خدا و پیغمبر امکان پذیر نیست و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به امر ،خدا امامان پس از خود را تعیین نموده و آنان را منحصر در 12 نفر از اهل بیت علیهم السلام خود ساخته و در فرصت های مناسب یکایک ایشان را با نام و نسب و ویژگی هایشان به امّت اسلامی معرّفی فرموده است.
اکنون برای اثبات ،مطلب به برخی از آیاتی که در این زمینه وارد شده و بر امامت آن بزرگواران دلالت دارد اشاره می کنیم و قسمتی از انبوه روایاتی را که در منابع معتبر شیعه و اهل سنّت آمده است متذکر می گردیم تا صحّت و استواری عقیده شیعه در مسأله امامت بر همگان روشن شود و اینک آیات وارده:
ص: 259
از جمله آیاتی که بدون هیچ گونه تردید بر امامت اهل بیت علیهم السلام دلالت دارد آیه مبارکه تطهیر است که دربارهٔ رسول خدا صلی الله علیه و آله و خاندان پاک او نازل شده است زیرا:
خدای تعالی در قرآن کریم خبر داده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام معصوم از گناه هستند چنان که در این باره فرموده است:
﴿إِنَّمَا يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾
«همانا خداوند اراده فرموده است که گناه و پلیدی را از شما اهل بیت علیهم السلام دور سازد و کاملا شما را پاک و پاکیزه گرداند». (1)
در این جهت تردیدی وجود ندارد که آیه تطهیر در بارۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است زیرا احادیث بسیار زیادی بر این مطلب دلالت دارد که از طرق شیعه و سنی روایت شده و در منابع معتبر فریقین ثبت و ضبط گردیده است که از باب نمونه به برخی از آن ها اشاره می شود:
1- عبدالله بن جعفر طّیار (2) از نواده های حضرت ابو طالب علیه السلام درباره نزول این آیه
ص: 260
شریفه چنین می گوید:
«هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله مشاهده فرمود که رحمت الهی در حال فرود آمدن است :فرمود صدایشان کنید که بیایند صدایشان کنید که بیایند».
صفیّه (1) پرسید: چه کسی را صدا کنیم ای رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اهل بیتم را علی و فاطمه و حسن و حسین را
آن ها را حاضر کردند پس آن حضرت عبای خود را بر روی آن ها افکند و سپس دست هایش را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود بار خدایا! اینان اهل بیت علیهم السلام و آل من هستند. پس درود فرست بر محمد و آل محمد. در این هنگام بود که این آیه نازل شد: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾». (2)
2- امّ المؤمنین عایشه همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید:
«بامدادی رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که عبای نشانه داری پشمینه و از موی سیاه که کاروانی از شتر در حال حرکت بر آن نقش شده بود بر دوش داشت از خانه خارج شد که حسن بن علی آمد، پس او را در زیر عبای خود جای داد، سپس حسین آمد او را هم در زیر عبا جای داد آن گاه فاطمه آمد او را هم داخل عبا جای داد پس از آن علی آمد و او را نیز در زیر عبا جای داد و سپس آیه تطهیر را قرائت نمود» (3)
ص: 261
3- امّ المؤمنين امّ سلمه که از زنان بسیار موثّق رسول خدا صلی الله علیه و آله است در شأن نزول آیه تطهیر چنین می گوید
«آیه تطهیر در خانه من بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد. در آن موقع در اتاق هفت نفر حضور :داشتند جبرئیل و میکائیل و علی و فاطمه و حسن و حسین و پیغمبر خدا من هم بر درگاه اتاق نشسته بودم و به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! من از اهل بیت نیستم؟ آن حضرت فرمود: تو بانوئی نیکو سرانجامی تو از زنان پیغمبری» (1)
رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از نزول آیه تطهیر برای این که اهمیت موضوع را به مسلمانان بفهماند و آن را در بین اصحاب اشاعه دهد تا چند ماه هنگام بامداد که برای نماز صبح به مسجد می رفت بر در خانه علی و فاطمه علیها السلام می آمد و به عنوان اهل بیت علیهم السلام بر آنان سلام می کرد و آیه مزبور را با صدای بلند می خواند
از ابن عباس روایت شده که :گفت
«من خود شاهد بودم که پیغمبر خدا به مدّت نُه ماه هر روز پنج نوبت به هنگام ادای نماز بر در خانه علی بن ابی طالب می ایستاد و می گفت: السَلامُ عَلَيكُم وَ رحمة الله و بركاته أهل البيت ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾. الصّلاة رَحِمَكُم الله. درود و رحمت و برکات خداوند بر شما اهل بیت علیهم السلام باد همانا خداوند اراده کرده است که پلیدی و آلودگی را از شما اهل بیت علیهم السلام بزداید و پاک و پاکیزه تان گرداند. خدایتان رحمت کند، هنگام نماز است» (2)
از ابوالحمراء نیز روایت کرده اند که گفت:
«من خود مراقب بودم و حساب کردم که رسول خدا صلی الله علیه و آله مدّت هشت ماه در شهر مدینه، یک بار نشد که برای نماز صبح بیرون شود مگر این که ابتدا بر در خانه علی می ایستاد و دست ها را برد و طرف درگاه خانه می نهاد و با صدای بلند اهل آن خانه را مخاطب می ساخت و می گفت هنگام نماز است و آن وقت آیه تطهیر را قرائت می نمود» (3)
ص: 262
از ابو برزۀ اسلمی نیز روایت شده که گفته است:
«من مدّت هفده ماه با رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز گزاردم و او در این مدّت هر وقت که از خانه اش به قصد نماز بیرون می شد بر در خانه فاطمه علیها السلام می ایستاد و آیه تطهیر را قرائت می کرد». (1)
از انس بن مالک هم روایت شده که گفته است:
رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از نزول آیه تطهیر تا مدّت شش ماه به در خانه فاطمه علیها السلام می رفت و می فرمود: وقت نماز است ای اهل بیت علیهم السلام ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (2)
و همچنین از علی علیه السلام روایت شده که فرمود:
رسول خدا صلی الله علیه و آله هر روز صبح به در خانه ما می آمد و می فرمود: خدا شما را رحمت کند برای نماز برخيزيد ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطهيراً﴾ (3)
پس از نزول آیه تطهیر و رویداد مهمّی که در منزل ام سلمه اتّفاق افتاد و عکس العملی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در رابطه با این آیه شریفه در طول چندین ماه از خودنشان داد «اهل بیت» به صورت یک لقب شریف و پر افتخار در آمد که خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن افتخار میکردند و گاه و بیگاه از این فضیلت بزرگ سخن می گفتند و خاطره آن را زنده نگه می داشتند و خودشان را با همین عنوان به مردم معرفی می نمودند.
این عنوان به قدری در میان مسلمانان شهرت یافته بود که امامان معصوم علیهم السلام برای اثبات فضیلت و حقّانیت خود در مواقع لزوم در موارد مختلف و فرصت های مناسب در حضور مردم به آیه تطهیر استدلال می نمودند و هیچ گاه کسی نمی توانست در صدد مخالفت با آن برآید بلکه مورد تصدیق همگان قرار می گرفتند.
اینک برای اثبات این مطلب به بعضی از مواردی که امامان معصوم علیهم السلام به این آیه
ص: 263
تمسّک جسته و استدلال کرده اند اشاره می کنیم.
مرحوم محدّث بحرانی در کتاب غاية المرام و عده ای دیگر از محدّثان عالی مقام شیعه و حتی برخی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت از عامر بن واثله روایت کردهاند که گفته است:
«من در روز شوری، (1) در آن مجلس حاضر بودم و شنیدم که علی علیه السلام خطاب به اصحاب شوری می فرمود: مردم ابوبکر را خلیفه کردند با اینکه من به خدا سوگند به امر خلافت شایسته تر و سزاوارتر از او بودم و ابوبکر بعد از خودش عمر را به خلافت منصوب کرد با اینکه من به خلافت سزاوارتر بودم و اکنون عمر مرا در ردیف پنج نفر دیگر در شوری قرار داده و ششمی آن ها نام برده و امتیازی برایم قائل نشده است، با این که اگر بخواهم می توانم با آن ها (اهل شوری) احتجاج کنم و ادلّه ای بر آن ها اقامه کنم که نتوانند آن را انکار کرده و دگرگون نمایند...
سپس فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما کسی هست که آیه تطهیر ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (2)
درباره اش نازل شده باشد و رسول خدا صلی الله علیه و آله غیر از من و فاطمه و حسن و حسین را در زیر عبای خیبری خود جای داده و فرموده باشد پروردگارا! اینان اهل بیت من اند پلیدی و آلودگی را از ایشان دور کن و آن ها را کاملا پاک و پاکیزه گردان؟ همۀ حاضران در پاسخ آن حضرت :گفتند نه به خدا سوگند!» (3)
ص: 264
همچنین شیخ الاسلام حموینی در کتاب «فرائد السمطین» در ضمن یک حدیث مفصّل از سلیم بن قیس هلالی نقل کرده است که گفت:
امیرالمؤمنین علیه السلام در اجتماع مهاجر و انصار که در زمان حکومت عثمان در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله گرد آمده بودند و هر کدام فضایل و سوابق خود را بر می شمردند و از آن حضرت نیز خواستند تا او هم در این باره سخنی بگوید در ضمن مناشده خود (1) خطاب به مهاجر و انصار فرمود.
«ای مردم! آیا می دانید هنگامی که خداوند در کتابش این آیه را نازل نمود: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾» (2) «خداوند اراده فرموده است که رجس و پیلدی را از شما اهل بیت علیهم السلام دور سازد و شما را پاک و پاکیزه گرداند» پیامبر خدا من و فاطمه و دو پسرم حسن و حسین را جمع کرد و رواندازی فدکی بر روی ما افکند و فرمود: خدایا اینان اهل بیت من و فامیل و نزدیکان منند آنان را ناراحت می کند آن چه مرا ناراحت می کند و مرا آزار می دهد آن چه آنان را آزار می دهد و مرا دل تنگ می سازد آن چه آنان را دلتنگ می سازد پس رجس و پلیدی را از ایشان دور کن و آنان را پاک و پاکیزه گردان»
امّ سلمه عرض کرد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، من هم با شما هستم؟ فرمود: تو عاقبت به خیری ولی این آیه فقط درباره من و برادرم [علی] و دخترم فاطمه و دو پسرم [حسن و حسین ] و نه نفر دیگر از فرزندان پسرم حسین بطور خاص نازل شده و احدی غیر از آنان در این آیه با ما همراه و شریک نیست»
همۀ حاضران :گفتند ما شهادت می دهیم که امّ سلمه این مطلب را برای ما نقل کرد و ما همین مطلب را از پیامبر صلی الله علیه و آله ،پرسیدیم و آن حضرت برای ما مثل حدیث امّ سلمه را نقل فرمود. (3)
ص: 265
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از قول مداینی روایت کرده است که گفت:
«هنگامی که علی علیه السلام از دنیا رفت عبدالله بن عبّاس به نزد مردم کوفه آمده به آن ها گفت: ،مردم امیرمؤمنان علی علیه السلام از دنیا رفت ولی جانشینی برای خود به جای گذارده که اگر بخواهید نزد شما بیاید و اگر نخواستید بر کسی باکی نیست. در این هنگام صدای مردم به گریه بلند شد و گفتند: ما آماده ایم تا او به نزد ما بیاید پس امام حسن علیه السلام آمد و برای مردم سخرانی کرد و خطاب به آنان فرمود:
﴿أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُو اللَّهَ فَإِنَّا اُمراؤكم و أَوْلِيَاؤُكُمْ، وإنا أهلُ البَيتِ الَّذِينَ قَالَ اللهُ تَعَالَى فِينَا: و إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطهيراً﴾
«ای مردم! از خدا بترسید (تقوا را پیشه خود سازید) که ما زمامداران شما و سرپرستان شما هستیم و مائیم آن اهل بیتی که خدای تعالی دربارهٔ مان فرموده است: «همانا خداوند اراده فرموده است تا پلیدی و آلودگی را از شما اهل بیت علیهم السلام دور ساخته و کاملاً پاک و پاکیزه تان گرداند» (1)
همچنین ابن ابی الحدید در روایت دیگری از مداینی نقل کرده که گفته است:
«عمرو بن عاص امام حسن علیه السلام را در طواف ،دید گفت ای حسن می پنداشتی که دین جز به تو و به پدرت پایدار نمی ماند اینک می بینی که خداوند او را با معاویه پایدار کرد و آن را پس از کژی استوار و پس از پوشیدگی آشکار فرمود پنداشتی که خداوند به کشتن عثمان راضی خواهد بود و آیا درست است که تو در حالی که جامه ای نازک و لطیف تر از پوسته درونی تخم مرغ بر تن داری و قاتل عثمان هستی همچون شتری که بر گرد سنگ آسیاب می گردد برگرد کعبه طواف کنی؟ به خدا سوگند بهترین راه برای اصلاح تفرقه و هموار کردن کار این است که معاویه ترا از میان بردارد و به پدرت ملحق سازد.
امام حسن علیه السلام به عمرو عاص فرمود: همانا دوزخیان را نشانه هایی است که با آن ها شناخته می شوند که از جمله ستیز و دشمنی با دوستان خدا و دوستی با دشمنان خداوند است. به خدا سوگند که تو خود به خوبی می دانی که علی هرگز یک لحظه هم
ص: 266
در مورد خدا و دین شک و تردیدی نکرد و ای پسر مادر عمرو، به خدا سوگند اگر بس نکنی تهیگاه تو را با نیزه هایی استوارتر از نیزه های قعضبی (1) هدف قرار می دهم و سوراخ می کنم و از هجوم و یاوه سرایی نسبت به من بر حذر باش که من چنانم که خود می دانی ناتوان و سست نیستم و گوشتم برای خوردن گوارا نیست، و من گوهر گران بهای گردنبند قریش هستم و نسبم شناخته شده است و به کسی جز پدر خویش نسبت داده نمی شوم و تو خود چنانی که می دانی و مردم هم می دانند تنی چند از مردان قریش مدعی پدری تو شدند و سرانجام فرومایه ترین و بی حسب ترین و قصاب ایشان بر تو غلبه پیدا کرد. بنابراین از من دور باش که تو پلیدی و ما اهل بیت علیهم السلام طهارتیم و خداوند پلیدی را از ما زدوده است و ما را پاک فرموده است پاک کردنی عمرو خاموش شد و اندوهگین بازگشت» (2)
خطیب خوارزمی در کتاب «مقتل الحسین» در شرح حال حسین بن علی علیهما السلام آورده است:
هنگامی که ولید بن عتبه فرماندار مدینه از حسین بن علی علیهما السلام درخواست نمود تا با یزید بن معاویه بیعت کند. فرمود: ای امیر ما اهل بیت علیهم السلام نبوت و کانون وحی و رسالتیم و خانه ما محل رفت و آمد فرشتگان .است خداوند دین را به وسیلهٔ ما آغاز نمود و هم به وسیلهٔ ما آنرا به اتمام می رساند ولی یزید مردی شرابخوار است که مردم بی گناه را می کشد و آشکارا فسق و فجور انجام می دهد و کسی مثل من با فردی مانند یزید بیعت نخواهد کرد با اینحال تأمل کنید تا فردا برسد آن گاه ببینیم که کدامیک از ما دوتن به خلافت و بیعت شایسته تر و سزاوار تریم
فردا صبح که از خانه که از خانه بیرون آمد تا اخبار تازه ای به دست آورد در بین راه با مروان بن حکم برخورد ،نمود مروان با چهرۀ خیرخواهی و مصلحت اندیشی به آنحضرت :گفت یا ابا عبدالله من خیرخواه تو هستم و تو را نصیحت می کنم سخنان مرا بپذیر تا به خیر و سعادت برسی!!!
ص: 267
امام فرمود: نصیحت تو چیست؟ بگو تا بشنوم مروان :گفت من تو را به بیعت با یزید راهنمائی می کنم زیرا این کار به نفع دین و دنیای شما است!!
امام فرمود: ﴿إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ﴾ بنابراین باید با اسلام خداحافظی کرد که امّت اسلامی به فرمانروائی همچون یزید گرفتار آمده است».
سپس رو به مروان نموده و فرمود: «وای بر تو! آیا به من فرمان می دهی که با یزید که مردی فاسق است بیعت کنم؟ زیاده روی کردی و سخن بیهوده گفتی من در برابر این گفتار تو سرزنشت نمی کنم زیرا تو آن نفرین شده ای هستی که مورد لعن رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار گرفتی با اینکه هنوز در صلب پدرت حکم بن ابی العاص ،بودی برای کسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله نفرینش کرده باشد چیزی جز این که به بیعت یزید فراخواند ممکن نیست»
سپس فرمود: «از من دور شو ای دشمن خدا که ما خاندان رسول خداییم و حق در میان ماست و زبان ما به حق گویا .است من از جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود خلافت بر دودمان ابوسفیان و طلقا و فرزندان طلقا (آزاد شدگان) حرام است اگر معاویه را بر فراز منبر من دیدید شکمش را بشکافید» به خدا سوگند اهل مدینه او را بر فراز منبر جدّم دیدند و به فرمانش عمل نکردند و خداوند آنان را به فرزندش یزید گرفتار کرد مروان از سخنان امام ناراحت و خشمگین شد و گفت:
به خدا سوگند رهایت نمی کنم مگر آن که با خواری با یزید بیعت ،کنی زیرا شما خاندان ابوتراب حسود و دل هایتان نسبت به آل ابوسفیان پر از کینه و عداوت ،است و آنان حق دارند که با شما کینه توزی .کنند امام در پاسخ او :فرمود
«از من دور شو که تو ناپاک و پلیدی و من از اهل بیت علیهم السلام طهارتم که خدای تعالی این آیه را درباره ما نازل کرده است: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً﴾ (1)، «همانا خداوند اراده فرموده است که آلودگی و پلیدی را از شما اهل بیت علیهم السلام دور سازد و کاملاً شما را پاک و پاکیزه گرداند»
مروان چون سخنان امام راشنید سر به زیر افکند و دیگر سخنی نگفت... (2)
ص: 268
محمّد بن جریر طبری در تفسیر خود از سدی از ابی الدیلم روایت کرده است:
حضرت امام زین العابدین به مردی از اهل شام :فرمود آیا این آیه را در سوره احزاب نخوانده ای که می فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً﴾ آن مرد گفت: پس شما همان ها هستید؟ فرمود: آری ما همان ها هستیم (1)
در حدیثی از عبدالرحمن بن کثیر روایت شده است که :گفت محضر امام صادق علیه السلام عرض کردم: مقصود خدای تعالی از این آیه چیست که می فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراًً﴾؟ فرمود:
«این آیه درباره پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین و حسن و حسین و فاطمه علیهم السلام نازل گردید. چون خدای تعالی پیامبرش را قبض روح نمود امیرالمؤمنین علیه السلام به امامت رسید. بعد از او حسن علیه السلام و بعد از حسن علیه السلام حسین امام بود آن گاه نوبت به این آیه رسید. ﴿وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله﴾: (2) «و خويشاوندان نسبی بعضی از آنان بر بعضی دیگر در کتاب خدا مقدّم اند».
بعد از حسین علیه السلام فرزندش علی بن الحسین علیهما السلام به امامت رسید و سپس امامت در سایر امامان (معصوم) از فرزندان اوصیاء جریان یافت. پس طاعت آن ها طاعت خدا و مخالفت با آن ها مخالفت با خدای تعالی است» (3)
مرحوم صدوق در کتاب «عیون اخبار الرّضا» از ریّان بن صلت روایت کرده است که :گفت
ص: 269
در مجلس مناظره ای که مأمون خلیفۀ عباسی با حضور حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در «مرو» تشکیل داده بود و در آن مجلس عدّه ای از علمای عراق و خراسان حضور داشتند هنگامی که مأمون از آن حضرت :پرسید عترت طاهره کیانند؟ فرمود:
أَلَّذِينَ وَصَفَهُمُ اللهُ فِي كِتَابِهِ، فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ :
﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمْ الرجس أهلَ البَيتِ وَ يُطَهِّركُم تطهيرا ﴾ و هُمُ الَّذِينَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و سلم : ﴿إِنِّى مخَلَّفٌ فِيكُمُ الثَّقَلِين: كِتابَ اللهِ و عِتَرَتِى أَهلَ بَيْتِي، ألا و إِنَّهُما لَن يَفترقا حَتَّى يَرِدا عَلَى الحَوض فَانظُرُوا كَيفَ تَحْلُفُونِي فِيهِمَا، أَيُّهَا النَّاسُ لا تُعَلِّمُوهُم فَإِنَّهُم أَعلَمُ مِنكُم﴾.
آن ها همان کسانی هستند که خداوند آنان را در کتاب خود توصیف نموده و فرموده است: «همانا خداوند اراده فرموده است که پلیدی و آلودگی را از شما اهل بیت دور سازد و پاک و پاکیزه تان گرداند» (1) و آن ها همان کسانی هستند که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ایشان فرموده است: «من دو یادگار گران بها در میان شما باقی می.گزارم کتاب خدا و عترت و اهل بیتم را، آگاه باشید که آن دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض (کوثر) بر من وارد شوند، پس بنگرید که بعد از من دربارۀ دو یادگار من چگونه خواهید بود؟ ای مردم! به آنان چیزی یاد ندهید که آن ها از شما دانشمندترند. (2)
با توجّه به آن چه گذشت به این نتیجه می رسیم که خدای تعالی در آیه تطهیر از وجود معصومین مخصوصاً در زمان پیغمبرش خبر داده و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز با افکندن عبای خود بر سر آن ها و قرائت آیه در طول چندین ماه در برابر دیدگان اصحاب و یارانش بر در خانه ،آن ها عملاً به معرفی ایشان پرداخته و آنان را به همگان شناسانده است.
پس این ،آیه و آن چه از رسول خدا صلی الله علیه و آله در عمل و گفتار در شرح و تفسیر آن روایت ،شده همچنین مواردی که ائمه اهل بیت علیهم السلام در برابر مخالفان خود به آن استشهاد کرده اند و در برخی از مواقع برای اثبات فضیلت و حقانیت خود به آن استدلال نموده اند خود بهترین و رساترین دلیل بر عصمت اهل بیت علیهم السلام است.
ص: 270
زیرا هرگز نه کسی آن را انکار کرده و نه در صدد ردّ استدلال اهل بیت علیهم السلام بر آمده و نه هم در تاریخ مطلبی که منافی عصمت ائمّه اهل بیت علیهم السلام باشد ثبت شده است. و این در صورتی است که می دانیم تاریخ اسلام به وسیلهٔ دانشمندان مکتب خلفا تدوین شده و غالباً مطالبی را در تاریخ اسلام آورده اند که موجب رضایت خاطر خلفا در تمامی قرون و اعصار بوده است.
چرا که خلفا از بیم آن که مبادا مسلمانان به جانب اهل بیت علیهم السلام گرایش پیدا کنند و به نام خلافت با ایشان بیعت ،نمایند در تمام دوران زندگیشان با تمام قدرت در خاموش کردن نور اهل بیت علیهم السلام ،کوشیدند و به همین دلیل برخی از امامان را کشتند و برخی را به زندان افکندند و عده ای را هم آواره و در به در نمودند به ویژه خلفای بنی امیه که در دوران حکومت جابرانه خود فرمان داده بودند تا امیرمؤمنان علی علیه السلام، نخستین امام و پیشوای مکتب اهل بیت و جانشین واقعی رسول خدا صلی الله علیه و آله را برفراز منابر مسلمانان و در خطبه های نماز جمعه لعن و ناسزا بگویند
ص: 271
از آیاتی که دلالت آن ها بر تعیین امامت علی بن ابی طالب علیه السلام برای رهبری واضح و آشکار است آیه «انذار» است که می فرماید:
﴿وَ أَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ * وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنْ اتَّبَعَكَ مِنْ الْمُؤْمِنِينَ * فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ﴾.
«ای پیامبر! بستگان نزدیک خودت را از عذاب الهی بیم ده و پروبال پر مهرت را برای افراد با ایمان که از تو پیروی می کنند بگشا و اگر با تو مخالفت کردند بگو من از کارهای ناشایست شما بیزارم» (1)
بر اساس آن چه در کتب تفسیر و حدیث و تاریخ از منابع مهم و معتبر شیعه و سنی در مورد این آیه شریفه ،آمده است کیفیت این انذار و ابلاغ چنین است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پس از گذشت سه سال از بعثت ،خود در یک گردهمائی کوچکی از فرزندان عبدالمطلب به هنگام اخطار به ،نزدیکان و در نخستین روزی که آشکارا آنان را به پذیرش اسلام دعوت نمود ولى أمر و فرمانروا و وصی و خلیفه و جانشین و امام و پیشوای بعد از خودش را ،مشخص و او را به بستگان و خویشاوندانش معرفی فرموده است.
محمّد بن جریر طبری که از مورّخان بزرگ اسلام است در تاریخ خود این رویداد بزرگ تاریخی را از قول امیرالمؤمنین علیه السلام چنین آورده است:
ص: 272
هنگامی که آیه ﴿وَ أَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ بر پیغمبر خدا نازل گردید، آن حضرت مرا طلبید و فرمود ای علی خداوند مرا به ترساندن خویشاوندان نزدیک خود فرمان داده است و من از این کار نگران ،بودم زیرا می دانستم که هر گاه در این مورد با آن ها سخنی بگویم ناراحتی می بینم پس خاموش ماندم تا اینکه جبرئیل آمد و گفت ای !محمد اگر فرمان ،نبری پروردگارت تو را عذاب خواهد کرد پس اکنون خوراکی به اندازهٔ یک صاع تهیه کن و پای گوسفندی در آن بنه و قدحی از دوغ برای ما لبریز کن و فرزندان عبدالمطلب را گرد آور تا با ایشان سخن بگویم و فرمان خدا را به آنان ابلاغ نمایم
من فرمان بردم و امر رسول خدا صلی الله علیه و آله را انجام دادم و آن ها را دعوت نمودم و در آن روز چهل تن یکی بیش تر یا کم تر فراهم آمدند که در میانشان عموهای پیغمبر ابوطالب و حمزه و عبّاس و ابولهب نیز بودند.
هنگامی که همۀ آنان حاضر شدند پیغمبر فرمود تا خوراکی که آماده کرده بودم بیاورم، چون آوردم و برزمین نهادم رسول خدا صلی الله علیه و آله تکه ای گوشت برداشت و آن را با دندان خود به چند پاره قسمت کرد و در اطراف ظرف غذا انداخت و سپس :فرمود
مشغول شوید بسم .الله همه آنان از آن غذا چنان خوردند که دیگر نیازی به خوراکی نداشتند و من جز جای دست آنان را نمی دیدم و سوگند به خدائی که جان علی در دست قدرت ،اوست تمامی آن چه را که پیش روی همۀ آن ها گذاشته بودم تنها اشتهای یک نفر آن ها را کفایت می کرد
چون غذایشان را خوردند رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود آن ها را نوشیدنی بده قدح دوغ را آوردم و همگی از آن نوشیدند تا سیر شدند و به خدا سوگند که دوغ آن قدح به اندازه ای بود که تنها آتش تشنگی یکی از آن ها را فرو می.نشاند پس چون رسول خدا صلی الله علیه و آله خواست با آن ها گفتگو ،کند ،ابولهب پیشدستی کرد و گفت رفیقتان به جادو کردنتان پیشی گرفت به سبب گفته او همۀ حاضران پراکنده شدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله با آن ها سخنی نگفت
فردای آن روز پیامبر صلی الله علیه و آله خدا به من فرمود ای علی این مرد (ابولهب) به گفتاری که شنیدی بر من پیشی گرفت و آن گروه پیش از آن که من سخنی گفته باشم پراکنده شدند بار دیگر برای ما خوراکی مانند غذای قبلی فراهم آور و آن ها را به نهار دعوت كن...
ص: 273
من فرمان بردم و آن ها را دعوت نمودم پس پیغمبر از من خواست تا غذا بیاورم من آن را به نزد آن ها بردم و پیغمبر آن چه را که دیروز انجام داده بود تکرار کرد آن ها همگی از آن غذا خوردند تا سیر شدند سپس فرمود سیرابشان کن، من آن قدح دوغ را آوردم و همه نوشیدند تا سیراب شدند. سپس پیغمبر خدا آغاز به سخن کرد و فرمود:
ای فرزندان عبدالمطلب به خدا سوگند من در میان عرب جوانی را سراغ ندارم که برای خاندان خویش بهتر از آن چه من برای شما آورده ام آورده باشد. من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده ام و خدای تعالی به من فرمان داده است که شما را به سوی او دعوت کنم ﴿فَأَيُّكُم يُوازِرُنِى عَلى هذا الأمرُ عَلى أَن يَكُونَ أَخِي وَ وَصيّى و خَلِيفَتِي فِیكُم؟﴾: «اینک کدام یک از شما مرا بر این کار یاری می دهد تا برادر و وصی و خلیفهٔ (و جانشین) من در میان شما باشد؟»
همه حاضران سر به زیر افکندند و از قبول سخن پیغمبر خودداری نمودند و من با آن که از همه آن ها کم سال تر و کوچک تر بودم.... گفتم ای پیغمبر خدا! من تو را در این کار یاری می دهم.
آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله پس گردنم را گرفت و فرمود: ﴿إِنَّ هذا أخِي وَوَصِيّى خَلِيفَتِي فِيكُم فَاسْمَعُوالَهُ وأطِيعُوا﴾: «این، برادر من و وصی من و جانشین من در میان شماست، سخنش را بشنوید و از او اطاعت کنید»
حاضران در حالی که می خندیدند، از جای برخاستند و -به هنگام بیرون رفتن از خانه - به ابوطالب می گفتند: به تو دستور می دهد که سخن فرزندت را بشنوی و از او اطاعت کنی». (1)
این حدیث را بسیاری از دانشمندان بزرگ اهل سنّت از قبیل ابوجعفر ،اسکافی ابن اثیر جزری ،ابوالفداء عمادالدین ،دمشقی، جلال الدین سیوطی ابن ابی الحدید معتزلی و گروهی دیگر به صورت اجمال و تفصیل در کتاب های خود آورده اند (2) و با این که به
ص: 274
صورت های مختلفی نقل شده در عین حال همگی آن ها بر امامت و ولایت و وصایت و پیشوائی امیرمؤمنان علی علیه السلام و خلافت بلافصل آن حضرت دلالت دارند (1) و جای هیچ گونه شک و تردید و دودلی برای احدی باقی نمی گذارند که مقصود از لفظ «وصیّی» و «خلیفتی» در سخنان ،پیغمبر همان امامت و خلافت و جانشینی پس از پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم است
،بنابراین با توجه به اینکه این فضیلت بزرگ تاریخی را گروه بسیار زیادی از مفسّران و محدّثان و مورّخان اسلامی از شیعه و سنّی بدون کوچک ترین انتقاد از متن و سند آن در کتاب های خود آورده و آنرا از فضائل و افتخارات امیرمؤمنان علیه السلام به شمار آورده اند و پیامبر بزرگ اسلام نیز در یک روز به طور همزمان نبوت خود و مسأله، وصایت و خلافت علی علیه السلام را اعلام نموده و به بستگان خود به طور صریح و روشن فرموده است من پیامبر صلی الله علیه و آله خدا و علی وصیّ و جانشین من ،است مقام و موقعیّت امامت امیرالمؤمنین علیه السلام به خوبی روشن می شود
ولی از آن جا که برخی از دانشمندان پیرو مکتب خلفا برای بالا بردن مقام خلفای مورد نظر خود و پائین آوردن مقام والای مولای متّقیان علی علیه السلام درباره این فضیلت بزرگ تاریخی و فراموش ناشدنی سخنان بی پایه ای ابراز داشته اند که با نص حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله و تصریح آن حضرت به وصایت و خلافت امیرمؤمنان علیه السلام تناقض آشکار دارد، از اینرو برای روشن شدن مطلب نخست سخن ابوجعفر اسکافی (شیخ معتزله) و مناظره مأمون (خلیفهٔ عبّاسی) را با اسحاق بن ابراهیم (رئیس متکلّمین و یکی از دانشمندان معروف زمان مأمون) در مورد اولویت و برتری امیرالمؤمنین از دیگران در امر خلافت، می آوریم:
و سپس با تفصیل بیشتر و گسترده تری دربارهٔ «وصیّ» و «وصیّت» در لغت عرب و قرآن و سنّت و همچنین اقداماتی که پیامبران گذشته در تعیین وصیّ و جانشین پس از ،خود برای امّت هایشان انجام دادهاند سخن می گوئیم تا معلوم شود که خاتم همهٔ ،پیامبران پیامبری تک رو و برخلاف سایر پیامبران الهی نبوده و هرگز امّت بزرگ
ص: 275
اسلامی را بعد از خود آنهم برای ،همیشه بدون تعیین وصی و جانشین رها نکرده ،است بلکه برعکس از همان نخستین روز دعوت نخستین وصی و جانشین خود را به همه حاضران معرفی و پس از آن هم در مواقع دیگر و فرصتهای مناسب سایر اوصیاء و جانشینان خود را به پیروان خویش معرفی فرموده است و اینک سخن ابوجعفر اسکافی.
ابوجعفر اسکافی شیخ معتزله در کتاب معروف خود «نقض العثمانیّه» در پیرامون «حدیث سرآغاز دعوت» که رسول خدا صلی الله علیه و آله در یک گردهمائی کوچکی فرزندان عبدالمطلب را فراهم آورد و به طور آشکار و علنی آنان را به پذیرش اسلام دعوت نمود و علی علیه السلام هم در آن روز در محضر پدر و عموها و شخصیّت های برجستهٔ بنی هاشم با پیامبر صلی الله علیه و آله پیمان فداکاری بست و آن حضرت نیز او را برادر و وصیّ و جانشین خود معرّفی نمود چنین می نویسد:
«کسانی که می گویند ایمان علی علیه السلام در دوران کودکی بوده است -دورانی که کودک در آن خوب و بد را به درستی تشخیص نمی دهد - درباره این سند تاریخی چه می گویند؟
آیا معقول و ممکن است که رنج پختن غذای جمعیت زیادی را بردوش کودکی بگذارند؟ و یا به کودک خردسالی فرمان دهند که آنان را برای ضیافت دعوت کند؟ آیا کودک نا بالغی پنج یا هفت ساله را رازدار نبوّت می دانند و او را در نگاهداری اسرار نبوت امین می شمارند؟ آیا در میان پیرمردان و بزرگان ،قوم، جز فرد شایسته و دانا و شخص عاقل و خردمند را دعوت می نمایند؟ و آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله به کودک خردسال و نا بالغی دست بیعت می دهد و دست در دست او می گذارد و او را به عنوان برادر و وصی و جانشین خود در میان مردم معرفی می کند و با او چنان پیمان هائی می بندد؟
مسلّماً خير بلکه باید گفت علی در آن روز از لحاظ قدرت جسمی و رشد فکری به حدی رسیده بود که می توانست بار ولایت الهی را به دوش بکشد و کینه توزی های دشمنان را تحمل کند اگر او کودک بود چرا هیچ گاه با کودکان دیگر انس نگرفت و در جرگۀ آنان وارد نشد و به بازی با آنان نپرداخت و حال آن که او در میان همسالان خود مانند یکی از آنان بود؟ چرا این کودک ساعتی از ساعات عمر خود را با کودکان سپری
ص: 276
نکرد تا بگویند هوا و هوسی داشت و مهری از دنیا بر دلش نشسته بود و شرایط کودکی و نورستگی او را به سوی همتایانش کشاند و به بازی نشستن با آنان وادارش ساخت؟
به جای همۀ این ها ما از علی جز این ندیده ایم که: از لحظه ای که دست پیمان خدمت و فداکاری به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله دراز کرد در اسلامش رهسپر و در تصمیم خود راسخ بود و پیوسته گفتار خود را با کردار توأم می ساخت و اسلام خود را با پاکدامنی و وارستگی اثبات مینمود و از میان همۀ آنانی که در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله گرد آمده بودند تنها او بود که به رسول خدا صلی الله علیه و آله پیوست و امین و انیس دنیا و آخرت پیغمبر گردید و بر خواسته های نفسانی خود غالب آمد و به امید کامیابی به پاداش نیک اخروی بر تمام دلبستگی های دنیوی مسلّط گردید. خود او در یکی از سخنرانیها و خطبه هایش که در شرح حال خویش و آغاز اسلام آوردنش ایراد نموده، چنین یاد آور شده است:
«هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن درخت را صدا زد و به سوی خود فراخواند درخت با تمام ریشه هایش از زمین کنده شد و روی به پیامبر صلی الله علیه و آله آورد قریشیان همگی گفتند: عجب ساحر چیره دستی است اما علی :گفت ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، من نخستین کسی هستم که به تو ایمان می آورد، من به خدا و پیامبرش ایمان آوردم و تو را در معجزه ای که کردی تصدیق می نمایم و گواهی می دهم که درخت به فرمان خدا و به خاطر تصدیق نبوت و رسالت تو و دلیل بر راستی و صحّت دعوتت آن چه خواستی انجام داد! (1)
پس آیا هرگز ایمانی درست تر و پیمانی محکم تر و استوارتر و پایدارتر از این خواهد بود؟» (2)
در تاریخ آمده است که مأمون (خلیفهٔ عبّاسی) در دوران خلافت خود بنابه مصالح سیاسی و یا شاید هم از روی عقیده به تشیع خود و برتری علی علیه السلام تظاهر می نمود. روزی در یک جلسهٔ علمی که چهل تن از دانشمندان عصر خود و از آن جمله اسحاق بن ابراهیم رئیس متکلمان را گرد آورده بود، رو به او کرد و گفت:
ص: 277
«... روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله خدا مبعوث به رسالت شد بهترین عمل چه بود؟
اسحاق در پاسخ گفت: ایمان به خدا و رسالت پیامبرش مأمون پرسید آیا سبقت به اسلام در شمار بهترین عمل نبود؟ اسحاق گفت: چرا، در قرآن می خوانیم: ﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أَوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾ (1) و مقصود از سبقت در آیه همان پیشقدمی در اسلام است.
مأمون پرسید: آیا کسی در پذیرش اسلام بر علی سبقت گرفته است یا این که علی نخستین کسی از مردان است که به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان آورده است؟
اسحاق :گفت علی نخستین فردی است که به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان آورد، امّا روزی که او ایمان آورد کودکی بیش نبود و نمی توان برای چنین اسلامی ارزش قائل شد اما ابوبکر، روزی که اسلام آورد فرد کاملی بود و لذا ایمان و اعتقاد او در آن سن و سال ارزش دیگری داشت
مأمون پرسید: کدام یک از این دو نفر پیشتر اسلام آورد؟ اسحاق گفت: طبق این سئوال علی پیش از ابوبکر اسلام آورد.
مأمون پرسید: علی چگونه ایمان آورد؟ آیا پیامبر صلی الله علیه و آله او را به اسلام دعوت کرد یا اینکه از طرف خدا به او الهام شد که آئین توحید و روش اسلام را بپذیرد؟ هرگز نمی توان گفت که اسلام علی از طریق الهام از جانب خدا بوده است زیرا لازمه این فرض این است که ایمان وی بر ایمان پیامبر صلی الله علیه و آله برتری داشته باشد به دلیل اینکه گرویدن پیامبر صلی الله علیه و آله به اسلام به توسط جبرئیل و راهنمائی او بوده است.
حال چنان چه ایمان علی در پرتو دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله بوده آیا پیامبر صلی الله علیه و آله از پیش خود این کار را انجام داده یا به دستور خدا بوده است؟ هرگز نمی توان گفت که پیامبر صلی الله علیه و آله اکرم علی را بدون امر و اذن خدا به اسلام دعوت کرده است و قطعاً باید گفت که دعوت علی به اسلام از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله به فرمان خدا بوده است. آیا خدای حکیم دستور می دهد که پیامبر صلی الله علیه و آلهش کودک غیر مستعدی که ایمان و عدم ایمان او یکسان است به اسلام دعوت کند؟ پس باید گفت که ایمان علی در دوران کودکی امتیاز و فضیلتی است که او را از دیگران جدا ساخته و وی را بر بزرگسالان برتری بخشیده است. (2)
ص: 278
در این جا لازم است این نکته را یادآور شویم که: جاداشت مأمون (خلیفهٔ عباسی) در مورد فضیلت و برتری علی علیه السلام بر دیگران پاسخ دیگری نیز بگوید و آن این که:
هرگز نباید به اولیای خدا و برگزیدگان الهی چون یک فرد عادی نگریست و دوران کودکی آنان را همانند دوران کودکی دیگران دانست و از نظر درک و فهم و شعور و سایر خصوصیات یکسان .پنداشت زیرا در میان پیامبران الهی نیز کسانی بودند که به عالی ترین درجه فهم و کمال رسیده و در همان ایام طفولیت و کودکی شایستگی داشتند که خداوند تبارک و تعالی سخنان حکیمانه و معارف بلند الهی را به آنان بیاموزد در قرآن کریم درباره حضرت یحیی علیه السلام که یکی از پیامبر صلی الله علیه و آلهان بزرگ الهی است چنین آمده است
﴿يَا يَحْيَى خُذْ الْكِتَابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً﴾
«ای یحیی! کتاب خدا را با کمال قدرت ،بگیر و ما فرمان نبوت (و عقل کافی) را در حال کودکی به او دادیم». (1)
درباره حضرت عیسی علیه السلام نیز آمده است که در همان نخستین روزهای تولّد خود، به امر خدا لب به سخن گشود و گفت:
﴿إِنِّي عَبْدُ اللهِ أَتَانِي الْكِتَابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيّاً﴾
«من بنده خدا هستم به من کتاب (آسمانی) داده و مرا پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده است». (2)
پس طبق آیات یاد شده انبیاء و اولیای الهی با یک رشته استعدادهای خاص و قابلیت های فوق العاده و ویژگی های جسمی و روحی و فکری و کمالات ظاهری و باطنی آفریده می شوند و حساب دوران کودکی آنان با کودکان دیگر جدا است و هرگز نمی توان ایشان را با سایر کودکان عادی قیاس کرد.
بنابراین با توجّه به آن چه گذشت این معنا به خوبی روشن می شود که اگر
رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را در حضور عموها و بزرگان بنی هاشم به عنوان برادر خود بر می گزیند و او را وصی و جانشین خود قرار می دهد به خاطر این است که او از امتیازات خاصی برخوردار بود که دیگران از آن بی بهره بودند زیرا او نخستین کسی بود که اسلام آورد و نخستین کسی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله خدا را تصدیق ،کرد و نخستین کسی بود
ص: 279
که مدّت هفت سال پیش از دیگران با پیامبر صلی الله علیه و آله نماز گزارد و همیشه و همه جا با پیغمبر خدا همراه بود و آنی از او جدا نمی شد و انگیزه ای جز انگیزه او و راه و روشی جز راه و روش پیامبر صلی الله علیه و آله در پیش نداشت. (1)
و آن روز هم که در برابر اقوام و بستگان خود دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله را لبیک گفت و ایمان خود را آشکار کرد و با پیامبر صلی الله علیه و آله پیمان همکاری و فداکاری ،بست از لحاظ قدرت جسمی و رشد فکری و کمالات ظاهری به حدی رسیده بود که برای احراز مقام امامت و خلافت لیاقت و شایستگی داشت.
و از این رو بود که پیغمبر خدا آشکارا به خویشاوندان و بستگان خود فرمود: «این علی برادر من و وصیّ من و خلیفه و جانشین من در میان شماست سخنش را بشنوید و از او اطاعت کنید».
حال که مقام و موقعیت امیرمؤمنان و فضیلت و برتری او بر دیگران ثابت گردید به مسأله وصیّ و وصیّت می پردازیم و این موضوع را از دیدگاه لغت عرب و قرآن و سنّت مورد بررسی قرار می دهیم
لفظ وصیّ و وصیّت از اصطلاحات اسلامی است و این هر دو لفظ و مشتقّات آن در لغت عرب و قرآن و سنّت در معانی زیر آمده است.
«مُوصی» (یعنی وصیّت کننده) به کسی گفته می شود که به دیگری سفارش کند تا پس از مرگش کاری را که تعیین کرده برای او انجام دهد.
سفارش گیرنده را «وصیّ» و امر مورد سفارش را «وصیّت» می گویند چنین سفارشی گاه با لفظ «وصیّت» و گاه با مشتقات آن به کار برده می.شود مثلاً «وصیّت کننده» به وصیّ خود می گوید: تو را وصیّ خودم قرار می دهم که پس از مرگم چیزی از مال و دارائیم را به فلان کس ،بدهی یا تو را وصی خودم قرار می دهم تا پس از من اداره امور زندگی و سرپرستی خانواده ام را به عهده بگیری و چنین و چنان کنی و به
ص: 280
هر صورت لفظی را به کار می برد که معنای وصیّت را برساند.
گاه اتّفاق می افتد که وصیّت کننده دیگران را از وصیّت خود آگاه می سازد و مثلاً می گوید: فلانی وصیّ من است یا به فلانی وصیّت کرده ام و گاهی هم ممکن است لفظ دیگر که همین معنا را برساند وصیّت خود را اعلام ،کند مثلاً بگوید به فلانی سفارش کرده ام که بعد از من فلان کار را برایم انجام دهد یا انجام فلان کار را بر عهده فلانی گذارده ام و مانند این ها که همگی این الفاظ یک معنا را می رساند.
این فشرده معنای اصطاحی «وصیّ» و «وصیّت» و مشتقات آن در لغت عرب است که به همین معنا در قرآن کریم و سنّت شریف نبوی آمده .است خداوند متعال در قرآن کریم در این باره می فرماید:
﴿ كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمْ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ... فَمَنْ خَافَ مِنْ مُّوصٍ جَنَفَاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ﴾
«بر شما مسلمانان نوشته شده است که وقتی مرگ یکی از شما نزدیک می شود اگر مالی را از خود به جای گذارده برای پدر و مادر خود وصیّت کند... پس اگر وصی بترسد که وصیّت کننده از راه حق منحرف گشته و یا مرتکب گناهی شده در مسأله وصیّت میان آنان به اصلاح بپردازد». (1)
همچنین می فرماید:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمْ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ﴾
«ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که مرگ یکی از شما فرارسد، به هنگام وصیّت باید دو نفر عادل را از میان خودتان به شهادت بطلبد». (2)
و از سنّت شریف ،نبوی از جمله حدیثی است که بخاری و مسلم از نافع از عبدالله بن عمر نقل کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله :فرمود
﴿ما حَقُّ امرَي مُسلم، لَهُ شَى يُوصِيَ فِيهِ، يَبيتُ لَيلَتَينِ، إِلَّا وَ وَصِيَّتُهُ مَكتُوبَةٌ عِندَهُ﴾
«هیچ فرد مسلمانی حق ندارد که چیز قابل توجهی داشته باشد و دو شب را پشت سرهم
ص: 281
،بخوابد مگر این که وصیّتش را نوشته و آماده زیر سر او باشد» (1)
و در حدیث دیگری از آن حضرت روایت شده است که فرمود:
﴿مَا يَنبَغِى لأمري مُسلِم أن يبيتَ لَيلَةً إِلاّ ووَصِيّتُهُ تَحتَ رَأْسِهِ﴾
«شایسته نیست مرد مسلمانی شب بخوابد مگر اینکه وصیّت نامه اش زیر سرش باشد» (2)
و در یک حدیث دیگر آمده است که فرمود:
﴿مَن مَاتَ بغَير وَصيِّهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيّةً﴾
«کسی که بدون وصیّت بمیرد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است» (3)
پس با توجه به آن چه گفته شد لفظ وصی و وصیّت از اصطلاحات اسلامی است گرچه وصیّت ذاتاً از مستحبّات مؤکد است اما گاهی شکل وجوب پیدا می کند مثل این که اگر انسان در پرداخت حقوق واجب الهی و یا ردّ امانات مردم کوتاهی کرده باشد در این صورت واجب است که وصیّت کند.
و از آن مهم تر: این که گاهی ممکن است موقعیّت کسی در جامعه به گونه ای باشد که اگر وصیّت نکند و شخص معیّنی را به عنوان وصیّ خود به مردم معرفی ننماید، ضربه جبران ناپذیری به پیکر نظام سالم اجتماعی و یا دین و آئین الهی وارد شود و به هر ،حال مجموع این امور موجب شده است که در اسلام قانون وصیّت تشریع گردد.
امّا وصیّت پیامبر ان ،الهی به طوری که در مباحث بعدی نمونه هائی از آن را که در تورات و انجیل آمده است خواهیم دید عهد و پیمانی است که آنان با اوصیای خود می بندند و وصایای خود را با آنان در میان می گذارند تا پس از درگذشت ایشان شریعتشان را به مردم برسانند و سرپرستی امّتشان را به عهده بگیرند و از دین و آئینشان پاسداری کنند.
به همین دلیل پیامبر صلی الله علیه و آله گرامی اسلام نیز چون دیگر پیامبران پیش از خود عمل نموده و علی علیه السلام را برای تبلیغ شریعت و سرپرستی امّتش وصی خود قرار داد و توسط او نیز به یازده امام بعد از وی از فرزندان حضرتش همین وصیّت را فرمود و مسلمانان را بر
ص: 282
این ،امر گاهی با به کاربردن لفظ «وصیّ» و مشتقّات ،آن و زمانی هم با الفاظ دیگری که همین معنا را می رساند آگاه ساخت
بدین ترتیب علی علیه السلام لقب «وصیّ» یافت و در میان مسلمانان شهرت پیدا کرد و این نام برای او عَلَم گردید به طوری که پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام در طول تاریخ اسلام در سخنرانی ها و نامه ها و اشعارشان از وصیّ و وصیّت سخن می گفتند و آن را به عنوان دلیل و مدرکی بر اثبات حقانیت امیرمؤمنان و امامت و خلافت آن حضرت می آوردند که ما به خواست خدا در مباحث آینده نمونه هائی از آن ها را خواهیم آورد.
و همچنین با ذکر نصوص وارده از پیامبر صلی الله علیه و آله به روشنی ثابت خواهیم نمود که بر خلاف تصور کسانی که معتقدند پیغمبر گرامی اسلام توجهی به امر مسلمانان نداشته آنان را به حال خود رها نموده و به کسی هم وصیّت نکرده است حضرتش از همان ابتدا امر و در طول دوران 23 سالهٔ رسالتش به مسأله وصیّ و وصیّت و زمامدار بعد از ،خودش توجه خاصّی داشته و با تعیین وصیّ و جانشین خود راه را بر همه منکران مقام ولا يتعهدى على علیه السلام بسته است و جای هیچ گونه عذر و بهانه ای برای کسی باقی نگذاشته است که بگوید پیغمبر از دنیا رفت و امر مردم را به خود مردم واگذارد تا آن ها به وسیلهٔ بیعت با ارباب حل و عقد و یا شورا برای خود خلیفه و امام تعیین کنند.
و اینک برای روشن شدن مطلب به مسألۀ «وصیّت» و آن چه پیامبران خدا در تعیین وصیّ و جانشین خود برای امّت هایشان انجام داده اند، می پردازیم.
آن چه از بررسی مجموع کتب آسمانی و تاریخ پیامبران الهی استفاده می شود این است که: مسأله رهبری در امّت های گذشته به صورت ،وراثت و یا به تعبیر صحیح تر به طور وصایت بوده و تمام زعامت ها و رهبری ها به فرمان خدا و تصریح پیامبر صلی الله علیه و آله وقت به تعیین وصیّ و جانشین ،خود صورت می گرفته است.
مسعودی در کتاب «اثبات الوصیّه» نام اولیاء و اوصیاء پیامبران را از حضرت آدم تا وجود مقدّس خاتم الأنبياء حضرت محمّد بن عبد الله صلی الله علیه و آله پشت سر هم آورده و در مورد اوصیاء ایشان چنین می نویسد:
وصیّ حضرت آدم هبة الله نام داشت که او را به زبان عبری شیث می گویند
ص: 283
وصیّ حضرت ابراهیم حضرت اسماعیل بوده است.
وصیّ حضرت یعقوب حضرت یوسف بوده است.
وصیّ حضرت موسی یوشع بن نون از نواده های حضرت یوسف بود که صفورا همسر حضرت موسی به جنگ با او برخاست و علیه او قیام کرد.
وصیّ حضرت عیسی شمعون (صفا) نام داشت.
وصیّ خاتم پیغمبران صلی الله علیه و اله، علی بن ابی طالب علیه السلام، و پس از او یازده نفر از فرزندانش علیهم السلام بودند. (1)
اکنون برای روشن شدن مطلب به ذکر سه تن از اوصیائی که نام بردیم بسنده می کنیم.
یعقوبی دربارهٔ وصیّت حضرت آدم علیه السلام به شیث پیغمبر می نویسد:
«... چون مرگ آدم علیه السلام فرا رسید شیث و فرزندان و فرزندزادگانش نزد او آمدند، پس آدم علیه السلام بر آن ها درود فرستاد و برای ایشان از خدا برکت خواست و «شیث» را «وصیّ» خود قرار داد و به او امر فرمود که جسدش را حفظ نماید و چون مرگش فرا رسد آن را در «مغارة الكنز» بگذارد و خود او نیز به فرزندان و فرزندزادگان خود وصیّت نماید و نیز هر نسلی هنگام مرگ به نسل دیگر وصیّت کنند... و به فرزند خود «شیث» فرمود که پس از او در میان فرزندان آدم علیه السلام بپاخیزد و آنان را به پرهیزکاری و نیکو پرستیدن خدا وادار کند...» (2)
محمّد بن جریر طبری نیز در تاریخ معروف خود می نویسد:
«هبة الله، که به زبان عربی او را «شثّ» و به سریانی «شاث» و به عبرانی «شیث» می نامند وصیّ حضرت آدم علیه السلام بوده است. آدم به او وصیّت کرد و وصیّت نامه خود را نوشت و به
ص: 284
او سپرد، و از او خواست تا آن را از «قابیل» و فرزندانش مخفی بدارد...
پس بنابر آن چه گفته شده، شیث وصیّ پدرش حضرت آدم علیه السلام بوده و بعد از پدرش ریاست به او رسیده است» (1)
ابن اثیر نیز در تاریخ کامل خود دربارهٔ وصیّ حضرت آدم علیه السلام می نویسد:
«شیث به معنای بخشایش خداوند است... و او وصیّ حضرت آدم علیه السلام بوده است... و چون مرگ آدم فرارسید، شیث را وصیّ خود قرارداد و او بعد از مرگ پدرش جانشین وی گردید» (2)
علیّ بن حسین مسعودی نیز در تاریخ معروف خود «مروج الذهب» درباره خبر وصیّت و درگذشت حضرت آدم علیه السلام می نویسد:
«آدم علیه السلام بنا به قولی شیث را «هبة الله» نامید و چون رشد کرد و بزرگ شد و به حدّ کمال ،رسید به او وصیّت کرد... و به او خبر داد که بعد از وی حجّت و جانشین خدا در زمین خواهد بود... و آن گاه که وصیّت را به او سپرد مطالب آن را پنهان داشت تا این که زمان وفاتش فرارسید...» (3)
ابن کثیر شامی نیز در کتاب «البدایة و النهایه» در شرح وفات حضرت آدم علیه السلام و وصیّت او به فرزندش «شیث» چنین می نویسد:
«شیث به معنای بخشایش خداوند است... هنگامی که وفات حضرت آدم علیه السلام فرا رسید، فرزندش «شیث» را وصیّ و جانشین خود تعیین کرد و علم ساعات شبانه روز [اوقات نماز] و عبادت های آن را به او آموخت و نیز او را از وقوع طوفان [در زمان حضرت نوح علیه السلام] با خبر ساخت» (4)
در «قاموس کتاب مقدّس» درباره وصیّ و جانشین حضرت موسی علیه السلام زیر واژهٔ
ص: 285
«یوشع» به نقل از کتاب «تورات» چنین می نویسد:
«یوشع بن نون: هادی شهیر و ممتاز عبرانیان و خلیفهٔ موسی بود... دوست و خادم مخصوص موسی بود بعد از آن برای خلافت او نامزد شد. هنگام جنگ بنی عمالی.... سردار سپاه بود. و با موسی در کوه سینا همراهی کرد... و در پرستش گوساله زرین خود را ملّوث و آلوده نساخت و خداوند وی را برای خلیفه و جانشینی موسی برگزید...» (1)
و در پایان باب بیست و هفتم در کتاب «تورات» از سفر ،اعداد خبر انتصاب «یوشع» از سوی خداوند به عنوان وصی حضرت موسی علیه السلام چنین آمده است:
«... موسی به خداوند عرض کرده گفت: ملتمس این که یَهوَه خدای ارواح تمامی بشر، کسی را بر این جماعت ،بگمارد که پیش روی ایشان بیرون رود و پیش روی ایشان داخل شود و ایشان را بیرون برد و ایشان را در آورد تا جماعت خداوند مثل گوسفندان بی شبان نباشند و خداوند به موسی گفت یوشع بن نون را که مردی صاحب روح است گرفته دست خود را بر او بگذار و او را به حضور العازار کاهن و به حضور تمامی جماعت برپا داشته در نظر ایشان به وی وصیّت نما و از عزّت خود بر او بگذار تا تمامی جماعت بنی اسرائیل او را اطاعت نمایند و او به حضور العازار کاهن بایستد تا از برای او به حکم «اوریم» به حضور خداوند سئوال نماید و به فرمان وی او و تمامی بنی اسرائیل باوی و تمامی جماعت بیرون روند و به فرمان وی داخل شوند پس موسی به نوعی که خداوند او را امر فرموده بود عمل نموده یوشع را گرفت و او را به حضور العازار کاهن و به حضور تمامی جماعت برپا داشت و دست های خود را بر او گذاشته او را به طوری که خداوند به واسطۀ موسی گفته بود وصیّت نمود». (2)
نام یوشع که به لغت عبری است در قرآن کریم عربی شده و در دو آیه به عنوان «الیسع» آمده است چنان که در سوره «انعام» آیه 86 می فرماید:
﴿وَ إِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطاً وَ كُلَّا فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ﴾
«و اسماعیل و یسع (یوشع) و یونس و لوط را از پیامبران قرار دادیم و همه را بر جهانیان
ص: 286
برتری بخشیدیم».
و در سوره 6 آیه 48 می فرماید:
﴿وَاذْكُرْ إِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَذَا الْكِفْلِ وَ كُلُّ مِنْ الْأَخْيَارِ﴾
«و به یاد بیاور، اسماعیل، و يسع «یوشع»، و ذوالکفل را که همه از نیکوکاران بودند».
یعقوبی در تاریخ معروف خود آورده است:
«چون مرگ موسی فرا رسید خدای عزّوجلّ به او فرمان داد تا یوشع بن نون را به درون «قبة الزّمان» فرا خواند و او را مقدّس گرداند و دستش را بر بدنش بگذارد تا برکتش به او منتقل گردد، و به او وصیّت نماید که پس از وی زمام امور بنی اسرائیل را به عهده بگیرد، و موسی چنین کرد...» (1)
در «قاموس کتاب مقدّس» زیر واژهٔ «شمعون» اسامی ده نفر به این اسم ذکر شده که از آن جمله شمعون پطرس است. (2) شمعون در کتاب «تورات» بنام «سمعون» آمده و در «انجیل متّی» باب دهم درباره او گوید:
«عیسی دوازده شاگرد خود را طلبید و ایشان را بر ارواح پلید قدرت داد که آن ها را بیرون کنند و هر بیماری و رنجی را شفا دهند نام های دوازده رسول این است: اول شمعون معروف به بطرس...» (3)
و در «انجیل یوحنّا» باب بیست و یکم بندهای 15 - 18 آمده است که عیسی او را وصیّ خود قرار داد و به وی گفت: «گوسفندانم را شبانی کن»، (4) و این جمله کنایه از این است که سرپرستی مؤمنان به مرا به عهده بگیر و آن ها را راهنمایی کن.
و در قاموس کتاب مقدّس نیز آمده است: «مسیح وی را از برای هدایت کلیسا مأمور
ص: 287
فرمود». (1)
مسعودی در تاریخ معتبر خود «مروج الذهب» داستان شمعون را بیان داشته و از او بنام «شمعون صفا» یاد کرده و گوید: پطرس که نام یونانیش «شمعون» و به عربی «سمعان» است، در رومیّه کشته شد. (2)
و صاحب کتاب «معجم البلدان» یاقوت حموی نیز تحت عنوان «دیر سمعان» گوید: «دیر سمعان در نواحی دمشق است و ،سمعانی که این «دیر» منسوب به اوست یکی از بزرگان نصارا بوده که می گویند همان «شمعون صفا» .است (3)
آن چه تا به این جا دربارهٔ وصیّ و وصیّت در میان امّت های پیشین بیان داشتیم اشاره ای گذرا به تعیین وصی و جانشین از جانب پیامبران گذشته بود که به نام های سه تن از ایشان و اوصیایشان بسنده کردیم و آن ها را به عنوان مثال ذکر نمودیم تا نمونه ای برای دیگر اوصیای پیامبران پیشین بوده و معلوم شود که هیچ یک از انبیاء الهی امّت خود را بی سرپرست نگذاشته و بدون تعیین وصیّ و جانشین از دنیا نرفته اند.
اینک با توجّه به این که هر یک از انبیاء الهی وصیّ و جانشینی داشته اند آیا می توان گفت که خاتم پیغمبران که افضل پیامبران الهی و اشرف آنان و آخرین پیامبر صلی الله علیه و آلهی است که بعد از او پیامبر صلی الله علیه و آله دیگری نخواهد آمد بدون وصی و وصیّت از دنیا رفته و خلیفه و جانشینی برای خود تعیین ننموده است؟ آیا می توان :گفت پیامبری که خود حامل پیام وحی و مؤسس شریعت و مبلغ و مروّج احکام دین و آئین الهی بوده و در کتاب آسمانی خود از وصی و وصیّت سخن به میان آورده و در مورد مسأله وصیّت به مسلمانان تأکید نموده است خود او از این موضوع غافل مانده و از وصی راستین خویش هیچ گونه سخنی به میان نیاورده است؟
هرگز نمی توان پذیرفت که خاتم پیغمبران امّت اسلامی را بعد از خود آن هم برای
ص: 288
همیشه بدون وصیّ و جانشین رها نموده و آنان را بی سرپرست گذارده تا خودشان برای خود پیشوائی برگزینند و او را امام و خلیفه قرار دهند بلکه بر ،عکس در همان نخستین روز دعوت علنی ،خویش نخستین وصیّ خودش را به جمعیت حاضر معرفی نموده و سپس در موارد مختلف و فرصت های مناسب یکایک اوصیاء و جانشینان خود را نیز به مسلمانان معرفی فرموده است.
امّا در آن جا که تنها به معرفی نخستین وصیّ و خلیفه و جانشین پس از خود پرداخته است احادیث فراوانی از آن حضرت رسیده است که بسیاری از دانشمندان و بزرگان اهل سنّت آن ها را در منابع معتبر خود آورده اند که هم اکنون برخی از آن ها را تحت عنوان «وصیّ در احادیث رسول خدا» می آوریم.
پیش از این داستان انذار بنی هاشم را ضمن حدیث مفصلّی ،آوردیم و گفتیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله در نخستین روز دعوت علنی خود در برابر سران و بزرگان طایفه بنی هاشم درباره علی بن ابی طالب علیه السلام خطاب به خویشاوندان خود فرمود: ﴿إِنَّ هذا أَخِي و وَصِيّى و خَلِيفَتِي فِيكُم فَاسمعواله وأطِيعُوا﴾: «این ،علی برادر من و وصی ،من و خلیفه و جانشین من در میان شما خواهد بود گوش به فرمانش دارید و از او فرمانبرداری کنید» و با این سخن پیامبرخدا وصی و جانشین خودش را در میان آنان معین و مشخص فرمود و دستور داد که گوش به فرمان او باشند و اوامرش را اطاعت نمایند.
اکنون برای این که معلوم شود پیغمبر خدا از همان نخستین روز دعوت وصی و جانشین خود را به طور صریح و آشکار به خویشان و بستگان خود معرفی فرموده ،است نخست صورت های مختلف حدیثی را که در این رابطه در کتب تفسیر و حدیث و تاریخ آمده است می آوریم و سپس به نقل احادیث دیگری که در همین زمینه از برخی از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیده است می پردازیم و اینک صورت های مختلف حدیث انذار:
1- محمّد بن جریر طبری در تاریخ معروف خود در پایان حدیث مفصلی که ما همهٔ آنرا در آغاز همین بحث ذيل آيه ﴿وَ أَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ﴾ آوردیم، نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آخر سخنان خود که در روز دعوت از بنی هاشم ایراد نمود خطاب به آنان چنین فرمود:
ص: 289
﴿فَأَيُّكُم يُوازِرُنِى عَلى هذا الأمرُ عَلى أَن يَكُونَ أخى و وَصيّى و خَلِيفَتِي فِيكُم؟﴾
«اینک کدام یک از شما مرا بر این کار یاری می دهد تا برادر و وصیّ و خلیفه «و جانشین من در میان شما باشد؟»
سپس می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله دست خود را برگردن علی نهاد و فرمود:
﴿إِنَّ هذا أخى و وَصيّى و خَلِيفَتِى فِيكُم، فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا﴾ .
«این بردار و وصیّ و خلیفه من در میان شما خواهد بود سخنش را بشنوید و از او فرمانبرداری کنید» (1)
2- علی بن برهان الدین حلبی در کتاب خود «السیرة الحلبیّه» پس از ذکر آغاز حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود:
﴿فَمَن يُجِيبُنِي إِلى هَذَا الأمر وَ يُوازِرُنِي، يَكُن أخى ووَزیری و وصیّی و وارثی وَ خَلِيفَتى مِن بَعدِى﴾
«اینک چه کسی دعوت مرا بر این کار پذیرا می شود و با من همکاری می کند تا برادر و وزیر و وصیّ و وارث و خلیفه من پس از من باشد؟».
سپس می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله سخن خود را سه بار تکرار کرد و هیچ کس جز علی .برنخاست آن گاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿اِجْلِسْ فَاَنْتَ أخی وَ وَزیری وَ وَصیّی وَ وارِثی وَ خَلیفَتی مِنْ بَعْدِی﴾
«بنشین که تو برادر و وزیر و وصیّ و وارث من و خلیفه و جانشین پس از من خواهی بود» (2)
3- سلیم بن قیس ،هلالی متوفای سال 90 هجری در کتاب معروف خود دربارهٔ گفتگوئی که بین قیس بن سعد و معاویه آورده است از قول قیس بن سعد نقل می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿أَيُّكُم يَنتَدِب أن يَكُونَ أَخِي و وزيرى و وَصتِى و خَلِيفَتِي فِي أُمَتى و وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ بعدی﴾
«کدام یک از شما دعوت مرا اجابت می کند که برادر و وزیر و وصی و خلیفه (و جانشین)
ص: 290
من در میان امّتم و سرپرست همهٔ مؤمنان، پس از من باشد؟»
همه حاضران ساکت شدند تا این که پیامبر صلی الله علیه و آله سخنان خود را سه بار بازگو کرد و علی علیه السلام گفت: من ای رسول خدا! که درود خدا بر تو باد... آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به ابوطالب نموده و فرمود:
﴿إسْمَع الآنَ لابنِكَ، و أطع، فَقَد جَعَلَهُ الله مِن نَبيّهِ بِمَنزِلَةٌ هَارُونَ مِن مُوسَى﴾
«اینک سخن فرزندت را بشنو و از او اطاعت کن که خداوند او را نسبت به پیامبرش بسان نسبت هارون به موسی قرار داد» (1)
4- صدر ،الحفّاظ گنجی شافعی در کتاب «کفایة الطالب» از قول براء بن عازب نقل می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿مَن يُؤاخِينِى و يُوازِرُنِي و يَكُونُ وَليّى و وَصيّى مِن بَعدِي و خَلِيفَتِي فِى أهلى وَ يَقضِى ديني؟﴾.
«کیست که با من دست برادری دهد و با من همکاری کند و ولی و وصی من پس از من، و نماینده من در میان خاندانم باشد که وام مرا بپردازد؟»
آن گاه می گوید: همۀ آن گروه خاموش ماندند پیغمبر سه بار سخنش را از سرگرفت و در هر سه بار همه ساکت بودند و تنها علی می گفت من (آماده ام) برای بار سوم پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آری تو ای علی (چنین خواهی بود) (2)
5- ابو اسحاق ثعلبی متوفای سال 427 هجری در تفسیر خود «الکشف و البیان» از قول ابو رافع نقل می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله در روز اخطار به بنی هاشم خطاب به آنان فرمود:
خدای تعالی به من فرمان داده است تا خویشاوندان نزدیک خود را بترسانم و شما خویشاوندان و افراد خاندان منید و خداوند هیچ پیامبری را به رسالت مبعوث نفرموده است مگر آن که برای او برادر و وزیر و وصیّ و خلیفه ای از خاندانش قرار داده است.
﴿فَأَيُّكُم يَقُومُ فَيُبا يعُنِى عَلَى أَنَّهُ أَخِي ووزيرى ووَصّى ويَكُونَ مِنِّي بِمَنزِلَةِ هَارُونَ مِن مُوسَى إِلا أَنَّهُ لا نَبِيَّ بَعدِى؟﴾
«اینک کدام یک از شما بر می خیزد و با من بیعت می کند تا برادر و وزیر و وصیّ من
ص: 291
بوده، و نسبت او با من همانند نسبت هارون به موسی باشد، جز آن که بعد از من پیامبری نخواهد بود؟»
آن گاه می گوید:
آن گروه همگی ساکت ماندند... سپس پیامبر صلی الله علیه و آله تا سه بار سخن خود را تکرار کرد «فَقامَ عَلِيٌّ فَبايَعَهُ و أجابه: پس علی برخاست و با او بیعت کرد و دعوت حضرتش را اجابت نمود» (1)
آن چه تا بدینجا آوردیم خلاصه و فشرده روایاتی است که بسیاری از دانشمندان بزرگ اهل سنّت آن ها را در مورد حدیث «بدء الدعوه» (سر آغاز دعوت) و یا به تعبیر دیگر «یوم الانذار» (روز اخطار به ،نزدیکان) به صورتی که نقل نمودیم دربارهٔ وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله در کتاب های خود آورده اند.
و اینک برای تأیید این مطلب روایات دیگری را که در همین زمینه از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده و در کتب معتبر اهل سنّت ثبت و ضبط گردیده است در این جا می آوریم.
نورالدین هیثمی در کتاب مجمع الزوائد از طبرانی از قول سلمان فارسی آورده است:
«از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم: ای پیامبر صلی الله علیه و آله خدا هر پیامبری را وصیّی بوده است. وصیّ تو کیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن روز پاسخی نداد امّا پس از چندی که مرا دید، فرمود سلمان شتابان به خدمتش رسیده و گفتم بلی فرمود می دانی وصی موسی چه کسی بود؟ جواب دادم آری یوشع بن نون بود فرمود: چرا؟ پاسخ دادم زیرا او در آن روز داناتر از همه مردم زمان خود بود. پیغمبر فرمود: همین طور هم وصیّ من و رازدار من و بهترین یادگار من آن کس که پیمان و وعده های مرا به سامان می رساند و دین و بدهی مرا ادا می کند علی بن ابی طالب خواهد بود» (2)
و از ابوایّوب انصاری آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به دخترش فاطمه زهرا علیها السلام فرمود:
«مگر ندانسته ای که خداوند عزّوجلّ نظری بر اهل زمین افکند و از میان آنان پدرت را برگزید و او را به پیامبری ،برانگیخت و بار دیگر نظری فرمود. و شوهرت را برگزید و به
ص: 292
من وحى فرمود تا تو را به عقد او در آورم و نیز او را وصیّ خود گردانم» (1)
و از علی بن علی هلالی نیز در ضمن یک حدیث طولانی آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به دخترش فرمود:
«ای فاطمه! ما اهل بیت علیهم السلامی هستیم که خداوند هفت خصلت را به ما عطا فرموده که قبل از ما و بعد از ما به کسی نداده و نخواهد داد من خاتم پیغمبران و گرامی ترین ایشان نزد خدا و محبوب ترین آفریدگان خدا در پیشگاه خداوند عزّوجل می باشم که پدر تو هستم و وصی من بهترین اوصیاء و عزیزترین ایشان در پیشگاه خداوند است که او شوهر توست...» (2)
در همین رابطه ابن عساکر در تاریخ دمشق و گنجی شافعی در کفایة الطالب و دیگران از بریده صحابی روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿لِكُلٍّ نَبِيٌّ وَصِيُّ ، ووارِتٌ، وإِنَّ عَلِيّاً وَصِيّى و وارِثِي﴾
«برای هر پیامبری وصیّی و وارثی بوده است و وصی و وارث من علی بن ابی طالب است» (3)
همچنین ابن مغازلی شافعی از نافع غلام ابن عمر روایت کرده است که گفت:
«به ابن عمر :گفتم بهترین مردم بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله کیست؟ گفت این به تو چه مربوط است ای بی مادر! بعد گفت: «استغفر الله» بهترین مردم کسی است که هر چه بر پیامبر صلی الله علیه و آله حلال است بر او هم حلال است، و هر چه بر پیامبر صلی الله علیه و آله حرام است بر او نیز حرام است. گفتم او کیست؟ گفت او علی بن ابی طالب است که پیامبر صلی الله علیه و آله تمام درهائی که به مسجد باز می شد بست مگر در خانه علی و به او فرمود: هر چه در این مسجد بر من رواست بر تو هم روا می باشد و از هر چه من ممنوع هستم تو هم ممنوع می باشی: ﴿وَ أَنتَ وارِثِى وَ وَصِيّى تَقضى دَينى و تُنجِزُ عِداتِي و تَقتُلُ عَلَى سُنَّتِي كَذِبَ مَن زَعَمَ إِنَّهُ يُبغِضُكَ و يُحِبُّنِي﴾: (تو وارث من و وصىّ منی تو دین مرا ادا می کنی و به وعده های من عمل می نمائی و طبق سنت من می جنگی و دروغ می گوید کسی که تو را دشمن می دارد، و گمان می کند که مرا دوست می دارد» (4)
و نیز خطیب خوارزمی در ضمن حدیث مفصّلی از امّ سلمه روایت کرده است که
ص: 293
:گفت رسول خدا صلی الله علیه و آله ضمن سخنانی درباره علی بن ابی طالب علیه السلام به من فرمود:
﴿يا أمَّ سلمه... إِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ اِختَارَ مِن كُلِّ أُمَّةٍ نَبِيّاً واختارَ لِكُلّ نَبِيّ وَصيّاً، فَأناَ نَبى هذِهِ الأُمَّةِ و عَلِيٌّ وَصِيّي فِي عِتَرَتِي و أهلِ بَيتِى و أُمَتَّى مِن بَعدِى﴾.
«خداوند برای هر امتی پیامبری برگزیده و از برای هر پیامبری هم وصیی قرار داده است، پس من پیامبر صلی الله علیه و آله این امّت هستم و علی هم وصیّ من در میان عترت و اهل بیت علیهم السلام و امّتم می باشد» (1)
در کتاب محاسن و مساوی بیهقی نیز از ابراهیم بن احمد غضائری به سند خود از ابی مالک اشجعی روایت کرده است که پیامبر اکرم فرمود:
در روز (حنین) جبرئیل از آسمان به زمین آمد [و از جانب خدای تعالی هدیّه ای آورد] و گفت: ای محمّد! خدای تعالی تو را سلام می رساند و می فرماید: این هدیه را به پسر عمو و وصیّت علی بن ابی طالب ،بده پس آن را گرفتم و به او دادم...» (2)
متّقی هندی نیز در کنزالعمّال از ابوسعید خدری روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«وصیّ من و مخزن اسرار من و بهترین یادگار من که وظیفهٔ مرا به عهده می گیرد و دینم را ادا می کند علی بن ابی طالب است». (3)
میر سيّد على همدانی نیز در کتاب «مودّة القربی» از علی علیه السلام روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«خدای تعالی برای هر پیغمبری وصییّ قرار داد، شیت را وصییّ حضرت آدم و یوشع [بن نون] را وصیّ حضرت موسی و شمعون [صفا] را وصیّ حضرت عیسی و علی را وصىّ من قرار داد و وصی من بهترین اوصیاء است و من دعوت کننده [به حق ] و علی روشن کننده [حق و حقیقت] است» (4)
نصر بن مزاحم در کتاب وقعة صفیّن و خطیب بغدادی در کتاب تاریخ بغداد اخباری
ص: 294
را دربارهٔ وصیّت در کتاب های امّت های پیشین آورده اند که ما اینک سخن نصر را می آوریم:
عبدالعزيز بن سیّاه از حبیب بن ثابت از ابوسعید تیمی معروف به عقیصی روایت کرده که گفت:
«ما همراه سپاهیان علی علیه السلام به سوی شام در حرکت بودیم چون به پشت کوفه رسیدیم همراهان همه تشنه شدند و احتیاج شدیدی به آب پیدا کردند. علی علیه السلام ما را با خود برد تا به قطعه سنگی رسیدیم که به اندازه جثه یک بز و سخت در زمین فرو رفته بود. به ما فرمان داد تا آن سنگ را از جای برکندیم از زیر آن چشمه آبی ظاهر گردید که همه آن را نوشیدند و سیراب شدند. سپس دستور داد تا سنگ را به جای خود برگردانیم.
آن گاه همراهان حرکت کرده تا مسافت کمی از آنجا گذشتند علی علیه السلام فرمود: آیا کسی از شما محل آبی را که همه نوشیدند می داند؟ گفتند آری یا امیرالمؤمنین فرمود به آنجا رهسپار شوید. عده ای از ما سواره و پیاده به طرف محل آب برگشتند. ما هم پشت سرشان به راه افتادیم تا به مکانی که آب را در آنجا دیده بودیم رسیدیم، هرچه جستجو کردیم اثری از سنگ و آب پیدا نکردیم تا وقتی خسته شده و صبرمان تمام شد به طرف دیری که در آن نزدیکی بود رفته پرسیدیم این چشمهٔ آبی که نزد شما است در کجا می باشد؟
اهل دیر گفتند: نزدیک ما آب نیست گفتیم چرا ما خود از آن چشمه نوشیدیم. گفتند: شما از آن چشمه نوشیدید؟ گفتیم آری سرپرست دیر :گفت به خدا قسم این دیر جز برای آفتابی شدن این چشمه در این جا بنا نشده است و (به ما خبر داده اند که) این چشمه را جز پیغمبر یا وصیّ او نمایان نمی کند» (1)
در کتاب صفيّن نصر بن مزاحم و تاریخ ابن کثیر آمده است:
هنگامی که علی علیه السلام به سرزمین «رُقّه» رسید و در محلی به نام «بلیخ» بر کناره رود فرات فرود ،آمد راهبی که ساکن آن محل بود از صومعه اش بیرون آمد و به حضور آن حضرت رسید و گفت: نزد ما کتابی هست که آنرا از پدران خود به ارث برده ایم و این
ص: 295
کتاب را اصحاب حضرت عیسی بن مریم ،نوشته،اند آیا می خواهی آن را برایت بخوانم؟ امام :فرمود آری آن راهب چنین خواند:
بسم الله الرحمن الرحيم
آن چه را که خداوند مقّدر فرموده و با قلم قضاء خود آن را رقم زده که انجام خواهد گرفت این است که خداوند در میان مردمانی درس ناخوانده پیامبری را بر می انگیزد که به آنان کتاب و حکمت می آموزد و به راه خدا هدایتشان می نماید آن پیامبر صلی الله علیه و آله نه تندخوست و نه سنگدل و نه پرخاشگر و خشن در برخوردهایش با دیگران بدی را به بدی تلافی نمی کند بلکه بر عکس بر همگان به دیدهٔ عفو و بخشش می نگرد پیروان او ستایشگران خدا هستند که در هر نقطهٔ بلند و فراز و نشیبی در هر حال و در هر کجا خدای را سپاس می گویند. زبان آنان با همۀ تواضع و فروتنی به گفتن «تهلیل» [لااله الا الله ] و «تکبیر» [الله اکبر] و «تسبیح» [سبحان الله ] روان است خدا او را بر همه دشمنان پیروز می.گرداند آن گاه که خدا آن پیامبر صلی الله علیه و آله را به سرای دیگر ببرد امّت وی دو دسته می شوند ولی دو مرتبه متحد می گردند و مدتی به همین حالت می مانند ولی باز دو دسته می شوند و تفرقه و اختلاف در میانشان پدیدار می گردد
مردی از امّت او از ساحل این فرات می گذرد او فردی است که به نیکی ها امر می کند و از بدی ها باز می دارد به حق قضاوت می کند و در امر داوری رشوه و اجرت نمی پذیرد دنیا در نظر او از خاکستری که در مسیر تندباد قرار گیرد بی ارزش تر و مرگ در کام او از آبی که فرد تشنه بنوشد گواراتر است در پنهانی از خدا می ترسد و در آشکار به او اخلاص می ورزد [و خالصانه برای خدا کار می کند] در اجرای امر خدا از سرزنش سرزنش کنندگان نمی هراسد هر کس از اهل این سرزمین آن پیامبر صلی الله علیه و آله را درک کند و به او ایمان آورد پاداش او خشنودی من و بهشت خواهد بود و هر کس که آن بنده صالح را درک کند باید که به یاریش برخیزد که کشته شدن همراه او شهادت است.
آن گاه راهب :گفت من از تو جدا نمی شوم تا هر چه به تو رسید به من نیز برسد در این هنگام علی علیه السلام گریست و فرمود: سپاس خداوندی که مرا از نظر نینداخت و نام مرا در کتاب های نیکان یاد کرد
سپس راهب مزبور در رکاب امیرالمؤمنین حرکت کرد و به طوری که گفته اند صبح و شام با امام بود تا این که در جنگ صفین به شهادت .رسید در پایان جنگ که سپاهیان به تجهیز شهدای خود پرداختند علی علیه السلام فرمان داد تا پیکر راهب را بیابند و چون آن را
ص: 296
یافتند، آن حضرت شخصاً بر جنازه او نماز گزارد و او را به خاک سپرد و فرمود: ﴿هَذَا مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ﴾ (این مرد از خاندان ماست) و از آن پس بارها از خدا برایش طلب آمرزش نمود. (1)
از مجموع مطالبی که تا به این جا در مورد «وصیّ» و «وصیّت» در لغت عرب و قرآن و سنّت و اوصیای پیامبران و اخبار گذشتگان و نصوص وارده از رسول خدا صلی الله علیه و آله دربارهٔ وصی خاتم پیغمبران ،آوردیم جای هیچ گونه و ابهام برای کسی که ذرّه ای ایمان و اندکی انصاف داشته باشد باقی نمی ماند که اخبار «وصیّت» و نصوص دلالت کننده بر آن از جمله دلائل قوی و حجّت های آشکاری است که بدون چون و ،چرا اثبات می کند علی علیه السلام بعد از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله امام و خلیفه است زیرا: همان گونه که پیش از این - تحت عنوان وصیّ و وصیّت در لغت عرب و قرآن و سنّت - توضیح دادیم لفظ «وصیّت بطوری که از «قاموس» و دیگر فرهنگ های لغت عربی استفاده می شود از مادّۀ «أوصاه» یا «وصّاه توصیةً» گرفته شده و به معنای استوار کردن «عهد و پیمان» است و شاید هم از فعل «وصیّ یصی» بدست آمده باشد که در این صورت اشاره به آن است که چیزی اتصال به چیز دیگر پیدا کند. زیرا: موصی» (یعنی: وصیّت کننده) کسی است که تصرّفات پس از مرگش را متّصل به تصرّفات پیش از مرگش می سازد و از دو معنایی که بیان داشتیم - یکی استواری «عهد و پیمان» و دیگری «اتصال چیزی به چیز دیگر» - معنای اوّل به بحث حاضر نزدیک تر و مناسب تر است.
به هر حال بحثی نیست در این که شخص وصیّ - چه آن که وصایت از عهد و پیمان گرفته شده باشد یا از «وصی یصی» به معنای اتّصال و وصل باشد - به کسی گفته می شود که حق تصرّف در اموری را داشته باشد که «موصی» (یعنی: وصیّت کننده) حقّ تصرّف در آن ها را داشته است و به همین مناسبت می گویند «وصایت» به این معناست که «موصی» به کسی نیابت می دهد که پس از مرگش در اموری که حقّ تصرّف در آن ها را داشته است تصرّف ،نماید مثل این که حق کسی را به او بدهد یا
ص: 297
امانتی را برگرداند و یا حقّی را از کسی باز پس گیرد و یا ولایت بر طفل یا مجنونی را به عهده بگیرد که مالک ولایت بر آن ها باشد
از مطالب مذکور به این نتیجه می رسیم که «ولایت وصیّ» از نظر زیاد و کمی یا وسعت ،وضیق بر حسب «ولایت مؤصی» از نظر ،اختیارات به گونه ای اختلاف پیدا می کند یعنی در آن جا که «موصی» ولایت مطلقه كليّه الهیه دارد مانند: ولایت انبیاء ولایت وصیّ هم به همان نسبت وسیع تر و گسترده تر و بیشتر خواهد بود.
پس ولایت اوصیای مردم ،دیگر محدود و منحصر است در ولایت بر اموال از خانه و زمین و امثال این ها یا منحصر است به ولایت بر کودکان و دیوانگان و سفیهان و کسانی که «مؤصی» بر آن ها ولایت داشته .است امّا ولایت اوصیای پیامبران منحصر و محدود نیست بلکه ولایت آن ها عمومی است وبر همگان از پسر و دختر آزاد و زر خرید بزرگ و ،کوچک و بر اموال از منقول و غیر منقول حقّ ولایت و تصرّف در آن ها را دارند.
زیرا: هر پیغمبری که حق اولویت بر جان رعیّت خود داشته باشد به طریق اولی و با ولایت قطعی که ،دارد حقّ اولویّت بر مال آن ها را خواهد داشت پس هرگاه پیغمبری حق اولویت برجان و مال امت خود داشته باشد و صی آن پیغمبر هم به همین نسبت، حق اولویّت برجان و مال امّت آن پیغمبر خواهد داشت.
بنابراین جناب «شیث»، وصیّ حضرت آدم و جناب «سام»، وصیّ حضرت نوح و جناب «یوشع»، وصیّ حضرت موسی و جناب «شمعون»، وصیّ حضرت عیسی علیها السلام، و همچنین اوصیای پیامبر ان دیگر که هر یک به نوبت خود وصیّ پیغمبر زمان خویش بوده و امور مربوط به او را به انجام می رساندند ولایتشان منحصر و محدود ،نبوده بلکه همانند خود آنان از حقّ اولویّت و ولایت عمومی برخوردار بوده اند.
پس با توجّه به شناخت «وصیّ» و این که اوصیای پیامبران مانند اوصیای مردم دیگر نمی باشند که ولایت آنان منحصر به اموال موصی و بازماندگان او باشد، بلکه ولایت آنان عمومی و همگانی است و ولایتشان همانند ولایت «موصی» آن هاست، به این نتیجه می رسیم که:
اخبار وصیّت و روایاتی که دربارهٔ وصیّ خاتم پیغمبران صلی الله علیه و اله وارد شده و بر آن دلالت دارد که علی علیه السلام پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله و یا خاتم اوصیا و یا از همگان بهتر و والاتر ،است، از ادلّه قوی و حجّت های آشکاری است بر این که: آن چه از تصرّف در جان و مال
ص: 298
،مردم برای پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله ثابت بوده است برای آن حضرت هم ثابت می باشد، و همان گونه که پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله در جان و مال مردم تصرّف می کرد وصیّ او هم حقّ تصرّف در جان و مال مردم را دارد و معنای «امام» و «خلیفه» جز این نیست که دارای ولایت عام و حق تصرّف عمومی باشد.
بر اساس روایاتی که پیش از این دربارهٔ وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله ،آوردیم در میان مفسّران و محدّثان و مورّخان اسلامی اختلافی وجود ندارد که علی علیه السلام وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است.
امّا از آن جا که برخی از دانشمندان پیرو مکتب خلفا در صدد توجیه و تأویل حدیث وصیّت برآمده و گاهی هم آن را کتمان و یا تحریف نموده و یا بطور کلّی منکر اصل وصیّت شده اند (1) از این رو ناگزیریم پیش از آن که سخنان صحابه و تابعیین را بیاوریم این نکته را توضیح دهیم که مقصود از لفظ «وصیّ» و «وصیّت» در سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله همان جانشینی و ولایت امری و امامت و رهبری است.
زیرا تمام روایاتی که دربارهٔ نخستین وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شده همگی به طور صریح و روشن بر امامت و خلافت امیرمؤمنان و ولایت و سرپرستی آن حضرت بر امّت اسلامی پس از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و آله دلالت دارند و این همان چیزی است که همه صحابه و تابعیین آن را از لفظ «وصیّ» از روایات رسول خدا صلی الله علیه و آله درک نموده و در سخنان خود از امیرمؤمنان علیه السلام به عنوان وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله یاد کرده اند.
و اکنون برای این که این موضوع به خوبی روشن شود سخنان برخی از صحابه و تابعیین را در این مورد می آوریم
در تاریخ یعقوبی آمده است:
به عثمان خبر رسید که ابوذر در مسجد پیغمبر می نشیند و مردم گردش را می گیرند
ص: 299
و آن وقت سخنانی می گوید و بر او طعنه و زخم زبان می زند. یا این که بر درگاه مسجد می ایستد و مردم را مخاطب ساخته می گوید ای مردم هر که مرا می شناسد که شناخته است و هرکه مرا نمی شناسد بداند که من ابوذر غفاری جندب بن جناده ربذی هستم
«ای مردم خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید، نسلی که از یکدیگر پدید آمده اند و خدا شنوا و دانا است» (1)
ای مردم! محمّد صلی الله السلام برگزیده نوح و آل ابراهیم و سلاله اسماعیل است و خاندان هدایت کننده از محمّد صلی الله علیه و آله است و او شرف شریف ایشان است عترتی که زیبنده فضل و برتری هستند و در میان ما چون آسمان بر افراشته و کعبهٔ پرده برکشیده، یا قبله مراد و یا همچون آفتابی درخشنده و یا ماه رونده و یا همتای ستارگان ،رهنما و یا همچون درخت زیتون که زیتونش روشنی بخشد و میوه اش مبارک گشته است می باشند
محمّد صلی الله علیه و آله وارث علم آدم و برتری های پیامبران است و علی بن ابی طالب علیه السلام وصىّ محمّد صلى الله عليه و سلم و وارث علم اوست.
ای امّتی که پس از درگذشت پیامبرش به حیرت و سرگردانی افتاده!اید بدانید که اگر شما کسی را که خدا پیش داشته مقدم می داشتید و کسی را که خدا واپس نهاده به دنبال می گذاشتید و ولایت و وراثت را در خاندان پیغمبرتان قرار می دادید بی گمان از بالای سرتان (آسمان) و از زیر قدم هایتان (زمین خدا) بهره مند می شدید و دوستدار خدا بینوا نمی گردید و بخشی از واجبات خدا از میان نمی رفت و در اجرای حکم خدا بین دو نفر اختلاف نمی افتاد. زیرا علم و دانش راستین آن را از کتاب خدا و سنّت پیامبرش نزد ایشان می یافتید
امّا حال که چنین کردید پس نتیجه بدفرجامی کار خود را بچشید: ﴿وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَىَ مُنقَلَب يَنقَلِبُونَ﴾ (2) «و به همین زودی ستمگران دریابند که به چه بازگشتگاهی باز خواهند گشت» (3)
یعقوبی در تاریخ خود می نویسد:
ص: 300
مالک اشتر به هنگام بیعت با امیرالمؤمنین علیه السلام بپاخاست و خطاب به مردم در سخنانی که ایراد نمود :گفت
«ای مردم! این مرد وصیّ اوصیا و وارث علم انبیاست مردی که در راه خدا صدمات و ناملایمات را به جان خریده و به خوبی از عهده امتحان برآمده است. کسی که کتاب خدا (قرآن) به ایمان وی گواهی داده و پیامبرش به بهشت رضوان مژده داده است. آن کس که سرافرازی ها و فضائل انسانی در او به حد کمال رسیده و در سبقتش به پذیرش اسلام و پایۀ علم و فضیلتش گذشتگان و آیندگان در شک و تردید نبوده و نخواهند بود» (1)
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه می نویسد:
هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام در کوفه مردم را برای جنگ صفین بسیج می نمود و آنان را از تصمیم خود مبنی بر جنگ با معاویه و حرکت به سوی شام آگاه می گردانید، عمرو بن حمق خزاعی برخاست و خطاب به آن حضرت چنین گفت:
«ای امیرمؤمنان! من نه به خاطر قرابت و خویشاوندی که بین من و شماست، دوستت دارم و با تو بیعت کرده ام و نه به خاطر مال و ثروتی که به من ارزانی داری و نه هم برای رسیدن به مقامی که بدان وسیله بلند آوازه شوم بلکه من به خاطر پنج ویژگی تو را دوست دارم این که تو پسر عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله هستی و وصی آن حضرت می باشی و پدر فرزندانی هستی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله برای ما به یادگار مانده اند و از همه مردم در پذیرش اسلام پیشی گرفته ای و از میان مهاجران سهمی بیش تر در جهاد در راه خدا داشته ای» (2)
نصر بن مزاحم در کتاب «وقعة صفین» و مسعودی در کتاب «مروج الذهب» آورده اند: هنگامی که محمّد بن ابی بکر از جانب علی علیه السلام به فرمانروائی حکومت مصر
ص: 301
منصوب گردید نام های بدین شرح به معاویه نوشت:
بسم الله الرحمن الرحيم
از محمّد فرزند ،ابوبکر به گمراه معاویه پسر صخر درود بر اهل طاعت خداوند آنان که در برابر صاحبان مقام ولایت و امامت الهی سر فرود آورده اند.
امّا بعد، خداوند - تبارک و تعالی - با عظمت و قدرت و سلطنت خویش خلق را به اقتضای حکمت خود آفرید بدون این که ضعف و سستی در قوت و قدرت او راه یافته و حاجتی به خلقت مخلوق داشته باشد. آن ها را آفرید تا بندگی کنند و از میان آن ها افرادی گمراه و هدایت یافته و بدبخت و نیک بخت قرار داد. آن گاه از روی علم و دانش خویش آنان را برگزید و از میان آن ها محمد عه را انتخاب و اختیار فرمود و پیامبری را ویژه او گردانید. انتخابش فرمود تا وحی او را دریابد و امین رسالت او باشد. او را به پیامبری برانگیخت و او نیز کتاب های آسمانی پیش از خود را تأیید و تصدیق نمود وی را راهنمایی برای شرایع آسمانی قرار داد و حضرتش نیز مردمان را به راه خدای تعالی با حکمت و پند نیکو فراخواند.
نخستین کسی که دعوت حضرتش را پذیرفت و اطاعت کرد و او را تصدیق نمود و با وی همراه شد و ایمان آورد و تسلیم اوامرش گردید برادر و پسر عمویش، علی بن ابی طالب بود که وی را در امور غیب و پنهان تصدیق کرد و او را بر همگان ترجیح داد و از هر گزندش در پناه گرفت و با جانبازی خویش او را از هر خطر مصون داشت. با دشمنانش جنگید و با دوستانش راه صفا و آشتی در پیش گرفت و از همان آغاز کار شب و روز در هنگامه های شدّت و سختی و منزلگاه های ترسناک و وحشت آور، به جانبازی ایستاد تا این که از هر پیشگامی پیشی گرفت و حق سبقت وی مسلم گردید، آن سان که در پیکارش همانندی یافت نمی شد و در رفتارش همتائی وجود نداشت. اینک می بینم تو خود را همردیف او قرار داده ای در صورتی که تو همانی که هستی و او او.
او نخستین پیشتاز به سوی هر خیر و خوبی و نخستین کسی از پیشقدمان در اسلام و از همه مردم پاک نیّت تر و فرزندانش از همه بهتر و همسرش از همه نکوتر و پسر عمش از همه برتر است. اما تو ملعون پسر ملعونی.
تو و پدرت [با همۀ مکر و فریبتان] همواره در برابر دین خدا کارشکنی می کردید و می کوشیدید تا این که نور خدا را خاموش کنید و بر این اندیشه دیگران را به گرد خود فرا می خواندید و در این راه مال ها می بخشیدید و با دیگر قبایل بر ضد او پیمان می بستید.
ص: 302
هم بر این اندیشه پدرت مرد و هم برای پیگیری کفرش تو بر جایش نشسته ای و دلیل روشن بر این مطلب اینکه باقیمانده احزاب و سران نفاق و کینه توزان به رسول خدا صلی الله علیه و آله، گرد تو فراهم آمده و به تو پناه آورده اند.
امّا دليل شخصیت علی علیه السلام با همۀ برتری و فضیلت آشکاری که دارد و پیشقدمیش در پذیرش اسلام وجود یارانی است از مهاجر و انصار که به فضل و مقامشان در قرآن اشاره شده و خداوند به تمجیدشان پرداخته است چنین چهره های سرشناسی با او هستند. رزمندگان و سوارکارانی پیرامون او را گرفته اند که با چالاکی، شمشیرهای خود را بر سر خصم فرو می کوبند و در راه او از سروجان می گذرند و از نثار خون خویش در رکاب او پروائی ندارند زیرا فضل و شرف را در پیروی از او می دانند، و بدبختی و تیره روزی را در مخالفت و سرپیچی از فرمان او به حساب می آورند. ای وای بر تو! آخر چگونه است که تو خود را همسنگ علی می دانی؟! در حالی که او وارث رسول خدا صلی الله علیه و آله و وصیّ اوست و پدر فرزندانش می باشد و نخستین کسی است که از او پیروی نموده و آخرین فردی است که تا پایان عمر در کنارش بوده و اسرارش را به او خبر داده و در کارهایش با وی مشارکت داشته است امّا تو دشمن او و پسر دشمن او هستی.
پس هر چه می توانی از باطل و ناحق که در پیش گرفته ای بهره برگیر و پسر عاص هم در این گمراهی تو را یاری رساند که گوئی پیمانهات به سر رسیده و مکر و فریبت سستی گرفته است. آن گاه بر تو معلوم خواهد شد که سرانجام والا از آن چه کسی است. این را هم ،بدان تو که با خدای خودت مکر و حیله می کنی و از فکرش ایمن شده و از رحمتش نومید گشت های او در کمین تو است و تو دربارهٔ او به غرور افتاده ای و السّلام على من اتّبع الهدى».
پاسخ معاویه به محمد بن ابی بکر:
بسم الله الرحمن الرحيم
از معاویه فرزند ابوسفیان به آن کسی که بر پدر خود جفا کرده است محمّد بن ابی بکر سلام بر فرمانبرداران خداوند امّا بعد نامه ات به دستم رسید که در آن از قدرت و عظمت و سلطنت خدا که شایستهٔ آنست و انتخاب پیغمبر خدا سخن گفته بودی با مطالبی دیگر که به هم بافته و بر آن افزوده بودی که همه نمودار فکر نارسایت و گستاخی و خرده گیری بر پدرت بود حق فرزند ابوطالب را یادآور شده و از سوابق قدیم و قرابت خویشاوندی او با پیغمبر خدا و یاری کردنش و این که به هنگام خوف و خطر در قبال او
ص: 303
جانبازی می کرده است سخن گفته بودی و در آخر هم در احتجاج و استدلال خود بر ضد من فضیلت و برتری کسی دیگر را به رخ من کشیده بودی نه فضل و برتری خودت. پس خدای را سپاس می گویم که این فضیلت را از تو برداشته و بر دیگری نهاده است.
ما و پدرت، در زمان حیات پیغمبرمان در کنار یکدیگر بودیم و حق فرزند ابوطالب را بر خود لازم و مسلّم می دانستیم و فضیلت و برتری او بر ما کاملاً روشن و آشکار بود. اما هنگامی که خداوند آن چه را که نزد خود داشت برای پیامبرش انتخاب فرمود، و وعده خویش را با وی به سر آورد و دعوتش را آشکار ساخت و حجتش را به پیروزی رسانید و او را به سوی خود فراخواند پدرت [ابوبکر] و فاروقش [عمر] نخستین کسانی بودند که به زور و ناروا او را از حقّش محروم کردند و به مخالفتش برخاستند کاری که از پیش بر انجامش اتفاق کرده و مقّدماتش را فراهم کرده بودند.
آن گاه پدرت و عمر از او خواستند تا با ایشان بیعت و همکاری کند ولی او دریغ ورزید و از بیعت با ایشان کوتاه آمد. آن دو نیز شرنگ رنج و عذاب روحی به کامش ریختند و درباره اش تصمیم بزرگی گرفتند [و قصد جانش کردند] تا این که سرانجام سر تسلیم فرود آورد و با ایشان بیعت نمود ولی با وجود این آن ها او را در کارهایشان دخالتی ندادند و اسرار خویش را از وی پوشیده داشتند تا آن گاه که زمانشان به سرآمد و از این دنیا رفتند. سپس نوبت به سومین ایشان عثمان بن عفان رسید که او هم همان شیوهٔ ایشان را در پیش گرفت و از روش و رفتارشان پیروی کرد.
آن گاه تو و رفیقت از او عیب جوئی کردید تا این که مخالفان از شهرهای دور دست در او طمع بستند و شما به ضدیت او برخاستید و دشمنی خود را دربارهٔ او آشکار کردید تا به آرزوی خود رسیدید ای پسر ابوبکر مراقب کار خود باش و پا از گلیمت درازتر مکن تو با کسی که چون کوه بردبار است و در مقابل حادثه تسلیم نمی شود و هیچ کس به عمق او نتواند رسید برابری نتوانی کرد که پدرت راه او را هموار کرده و پایه حکومت او را نهاده است. اگر آن چه ما انجام می دهیم درست است که پدرت سرآغاز آنست و اگر ظلم و ستم است که باز هم پدرت آن را بنیاد نهاده و ما شریکان اوییم. اگر پدرت چنین کاری نکرده بود ما به خلاف پسر ابوطالب نمی رفتیم و تسلیم او می شدیم ولی دیدیم که پدر تو پیش از ما با وی چنان رفتار کرد ما نیز از او پیروی کردیم. پس هر چه می خواهی از پدرت عیب جوئی کن یا از این کار دست بردار والسّلام على من أناب» ! (1)
ص: 304
خوارزمی در کتاب مناقب خود نامهای را از عمروعاص در پاسخ به معاویه نقل می کند که در ضمن آن چنین آمده است:
«امّا بعد، نامه ات رسید آن را خواندم و مقصود تو را دانستم. امّا آن چه مرا به انجام آن فراخوانده ای... و این که تو را بر باطل یاری دهم و بر روی علی شمشیر بکشم با این که او برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و وصیّ و وارث او و ادا کننده دینش و وفا کننده به وعده اش و همسر دخترش می باشد...ممکن نخواهد بود...». (1)
ابن اعثم کوفی در کتاب فتوح خود آورده است که معاویه در جنگ صفّین نامه ای برای ابن عبّاس فرستاد و او نیز در پاسخ نامهٔ معاویه چنین نوشت:
بسم الله الرحمن الرحيم
امّا بعد: نامه ات به دستم رسید و از مضمون آن چه نوشته بودی اطّلاع حاصل شد. اما اینکه شگفت زده شدی که چرا ما از یاران عثمان بریدیم و حکومت بنی امیه را تأیید نکردیم به جان خودم سوگند که تو همان موقع که سوگند که تو همان موقع که عثمان از تو یاری خواست موقعیت خود را دریافتی و او را یاری نکردی تا به آن چه می خواستی رسیدی و بین تو و عثمان، وليد بن عقبه برادر مادری ،عثمان، شاهد بر مدّعاست.
و امّا این که تیم و عدی را به رخ ما می کشی باید بدانی که ابوبکر و عمر از عثمان بهتر بودند، همچنان که عثمان از تو بهتر بود و اما این سخنت که از سران قریش جز شش تن باقی نمانده اند چه بسیارند مردانش و چه نیکویند بازماندگانش که نیکان و برگزیدگان آن ها با تو جنگیدند و آن ها که تو را وانهادند از یاری ما نیز بازماندند. و اما یاد آوریت از جنگ، مثل این است که چیزی از ما در خاطرت مانده و بیش تر آن ها را به دست فراموشی سپرده ای و از پایانش هم بیمناکی
ص: 305
و امّا سخنت در این مورد که اگر مردم با من بیعت نمایند تو هم شتابان سر بر خط فرمانم خواهی نهاد باید بدانی که مردم با علی [علیه السلام] بیعت کرده اند که او برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و پسر عمو و وصیّ و وزیر اوست و او از من بهتر است...
و امّا تو هم از حکومت بهره ای نداری زیراکه تو آزاد شده و فرزند آزاد شده و سردسته احزاب، و پسر هند جگر خوار می باشی. والسّلام» (1)
ابی اسحاق ثقفی در کتاب «الغارات» نامه مفصّلی را از امیرالمؤمنین علیه السلام به معاویه نقل کرده است که در ضمن آن چنین آمده است:
«... هر پیامبری را دعوتی است ویژه خود او و فرزندانش و خاندانش و هر پیامبری را در حق خاندانش وصیّتی است.
آیا نمی دانی که ابراهیم به پسرش یعقوب وصیّت کرد و یعقوب چون مرگش فرا رسید به پسرانش وصیّت کرد و محمّد صلی الله علیه و آله نیز به خاندانش وصیّت نمود؟ این سنّت ابراهیم و دیگر پیامبران است و محمّد صلی الله علیه و آله نیز به فرمان خدا به آن پیامبران اقتدا کرد....» (2)
در ضمن نامه مفصّلی که امیرمؤمنان علیه السلام به عنوان عهدنامه برای محمّد بن ابی بکر و اهالی مصر ،نوشته خطاب به مردم مصر چنین آمده است:
﴿... وَاعْلَمُوا أَنَّهُ لا سَواءَ إِمَامُ الهُدى و إمَامُ الرَّدى، ووَضِى النّبِى وعَدَةُ النّبي...﴾
«و بدانید که پیشوای هدایت با رهبر گمراهی و ضلالت مساوی نیستند و وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله با دشمن پیامبر صلی الله علیه و آله برابر نمی باشند» (3)
یعقوبی در تاریخ خود آورده است که وقتی «خوارج نهروان» علیه امیرالمؤمنین قیام کرده و گفتند: او به وصیّت اعتنائی نکرده و از آن منحرف شده است امام در پاسخ
ص: 306
ایشان مطالبی بیان داشته و از آن جمله فرمود:
«این که می گوئید من وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله بوده ولی به آن توجّهی نکرده ام پاسخش این است که خدای عزّوجلّ می فرماید: ﴿وَلِلهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَن الْعَالَمِينَ﴾: «برای خداوند حجّ خانه خدا بر هر کس که توانائی آن را داشته باشد واجب است و هر کس که سرپیچی کند و کفر ورزد خداوند از همۀ جهانیان بی نیاز است». (1)
حال به نظر شما اگر کسی حج خانه خدا را به جای نیاورد آیا خانه خدا کافر می شود یا آن کس که توانائی زیارت آن را داشته و آن را زیارت نکرده است؟! پس این شما هستید که بارها کردن من کافر شده اید نه این که من چون شما مرا ترک کرده اید» (2)
در خطبه دوّم نهج البلاغه می فرماید:
«... هیچ یک از افراد این امت با آل محمّد صلی الله علیه و آله مقایسه نمی شوند و کسانی که نعمت ابدی وجود ایشان بر این امّت جاری است هرگز با دیگران برابر نخواهند بود. آنان اساس دینند... و ویژگی های حق ولایت و حکومت مخصوص آنان، و مقام «وصیّت» و وراثت پیامبر صلی الله علیه و آله در خاندان ایشان است...»
و در خطبه 88 می فرماید:
«شگفتا! و چرا در شگفت نباشم از خطای این گروه های پراکنده که با وجود اختلاف در دلایل دینشان نه گام به جای گام پیغمبر می نهند و نه از عمل «وصّی» پیغمبر پیروی می نمایند».
و در خطبهٔ 182 در پایان سخن خود خطاب به مردم می فرماید:
«هان ای مردم! من به شما پند و اندرزهایی دادم که پیامبران پیشین امّت های خود را با آن ها اندرز می دادند و چیزهایی را که «اوصیاء» به آیندگان پس از خود رساندند، به شما رساندم... آیا شما منتظرید که امامی غیر از من شما را به راه آورد و ارشاد نماید؟!»
و ابن ابی الحدید :گوید روزی علی علیه السلام خطبه خواند و در بین خطبه اش فرمود:
«من بنده خدا و برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم و این سخن را هیچ کس، پیش از من و یا بعد
ص: 307
از من نمی گوید مگر این که دروغ گفته است. من از پیامبر صلی الله علیه و آله رحمت ارث برده ام و سیدّه زنان این امّت را به همسری گرفته ام و من «خاتم اوصیاء» هستم». (1)
و علّامه قندوزی در «ینابیع المودّه» از کتاب مناقب از اصبغ بن نباته روایت کرده که :گفت امیرالمؤمنین علیه السلام در یکی از خطبه های خود فرمود:
«ای مردم! من امام خلایق و وصیّ بهترین آفریدگان و پدر عترت پاک و هدایت کننده ام من برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و «وصیّ» و ولیّ او و برگزیده او و حبیب او هستم من امیرمؤمنان و فرمانروای سپید جبینان و سیّد «اوصیاء» هستم. جنگ با من جنگ با خداست، سازش با من سازش با خداست اطاعت من اطاعت از خداست و دوستی من دوستی خداست و پیروان من دوستان خدا و یاران من یاران خدا هستند». (2)
در مستدرک حاکم و برخی منابع دیگر آمده است هنگامی که امیرالمؤمنین علی علیه السلام به شهادت رسید امام حسن مجتبی علیه السلام خطابه ای ایراد کرد و در ضمن آن فرمود:
«... ای مردم هر که مرا می شناسد که می شناسد و هر که مرا نمی شناسد، بداند که من «حسن بن علی» و فرزند پیغمبر و فرزند وصی پیغمبرم...». (3)
یعقوبی در تاریخ خود آورده است هنگامی که امام حسن مجتبی علیه السلام از دنیا رحلت نمود و خبر درگذشت آن حضرت در کوفه به شیعیان رسید در خانه سلیمان بن صرد خزاعی گرد آمدند و نامه ای برای عرض تسلیت به امام حسین علیه السلام در مصیبت برادرش امام مجتبی علیه السلام خطاب به وی چنین نوشتند:
بسم الله الرحمن الرحيم
به حسین بن علی از سوی شیعیانش و شیعیان پدرش امیرمؤمنان، سلام بر تو باد.
ص: 308
ما در پیشگاهت خدایی را که جز او خدایی نیست ستایش می کنیم. امّا بعد، خبر درگذشت حسن بن علی [که سلام بر او باد] (1) به روزی که تولد یافت و روزی که وفات کرد و روزی که زنده برانگیخته می شود به ما رسید...
مصیبت وارده بر این امت ،عموماً و بر شخص شما و این شیعیان خصوصاً در مرگ فرزند «وصیّ» و پسر دختر پیامبر صلی الله علیه و آله بسیار عظیم و گران است» (2)
و در مروج الذهب مسعودی آمده است:
«ابن عبّاس، خبر وفات امام حسن [علیه السلام] را در «شام» دریافت کرد، و چون بر معاویه وارد شد، معاویه به او گفت: ای پسر عبّاس! آیا می دانی که حسن [بن علی ] وفات کرد؟ ابن عبّاس به او گفت... اگر ما امروز به این مصیبت دچار شده ایم، پیش از آن نیز به فقدان وجود سیّد رسولان و امام متقیان و فرستادۀ پروردگار جهانیان دچار شده ایم و بعد از آن هم به فقدان وجود «سیّد اوصیاء»، و خداوند این مصیبت را جبران نماید...» (3)
محمّد بن جریر طبری در تاریخ خود آورده است که امام حسین علیه السلام در روز عاشورا برای سپاهیان یزید خطبه خواند و در مقام احتجاج با آن ها فرمود:
«امّا بعد نَسب مرا در نظر بگیرید و بنگرید که من کیستم؟ سپس به درون خویش باز گردید و خویشتن را مورد سرزنش قرار دهید که آیا کشتن من و شکستن حرمتم برای شما جایز است؟ آیا من پسر دختر پیغمبر شما و فرزند «وصیّ» و پسر عموی پیامبر صلی الله علیه و آله نیستم؟ همان کسی که پیش از همه به خدا ایمان آورد و رسول خدا صلی الله علیه و آله را به آن چه از جانب خدا آورده بود تصدیق نمود؟ آیا حمزه سيّد الشّهداء عموی پدرم نیست؟ آیا جعفر طيّار (ذوالجناحين ) عموی خود من نیست؟» (4)
ص: 309
این که امام حسین علیه السلام پدرش امیرالمؤمنین علیه السلام را به عنوان وصیّ» توصیف نموده، بدین لحاظ است که آن حضرت در نزد آنان به همین صفت مشهور بوده است، از این رو امام علیه السلام نَسَب خود را با ذکر صفت «وصیّ» برای پدرش یادآور شده و کسی هم منکر آن نشده است.
چنان که در تاریخ آمده ،است عباسیان در آغاز کارشان مردم را به نام آل محمّد صلی الله علیه و آله به قیام بر ضدّ امویان فرا می خواندند و چنان بود که «ابومسلم خراسانی» که از دعوتگران ایشان بود خود را امیر آل محمد (1) می نامید آن ها نصوص رسیده از رسول خدا صلی الله علیه و آله دربارهٔ حق حاکمیت «اهل بیت» را دلیل خود قرار داده و بر ضدّ دشمنانشان بدان استناد می جستند و چون به پیروزی رسیدند و زمام حکومت را به دست گرفتند و بر اوضاع مسلّط شدند پشت به آل محمّد کردند.
با وجود ،این از کسانی که از این خاندان به مسأله وصیّت استدلال کرده، عموی ،سفّاح نخستین خلیفهٔ عبّاسی ،است ذهبی در «تذکرة الحفّاظ» در این مورد از قول «ابوعمرو اوزاعی» نقل کرده که گفت:
هنگامی که عبدالله بن علی عموی ،سفاح به شام وارد شده و بنی امیه را کشت، به دنبال من فرستاد و چون به خدمتش رسیدم گفت وای بر تو! مگر نه این است که حکومت ما مشروعیت دارد؟ پاسخ دادم چطور؟ گفت مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله ، علی را وصیّ خود قرار نداد؟ پاسخ دادم اگر حضرتش او را وصیّ خود کرده بود که حکمین حکم نمی کردند.
با این پاسخ عبدالله سکوت کرد و آثار خشم در چهره اش نمایان گردید و من یقین به هلاک خود کردم و هر آن انتظار داشتم که سرم پیش پایم بیفتد که با دست اشاره کرد که مرا بیرون کنند و من جان به سلامت بردم و بیرون آمدم... (2) اوزاعی در ردّ وصیّت همان دلیل خوارج را آورده و پاسخ او نیز همان است که امام به آن ها داده که ما آن را در قسمت «وصیّت در سخن امام و احتجاج او با خوارج» آورده ایم.
ص: 310
طبری و ابن اثیر در ذکر حوادث سال 145 هجری در تاریخ های خود آورده اند:
هنگامی که محمّد بن عبدالله بن حسن از نوادگان حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام بر ضدّ ابوجعفر ،منصور خلیفهٔ عبّاسی قیام کرد و مردم مدینه با او بیعت نمودند منصور برای وی نام های نوشت و او را تهدید نمود و او هم در پاسخ منصور نامه مشروحی نگاشت و دلایل خود را در آن بیان داشت که او برای احراز مقام خلافت شایسته تر از منصور .است از جمله دلایل وی در آن نامه چنین آمده است:
«... پدر ما علی هم امام بود و هم وصی ،پیامبر صلی الله علیه و آله اینک شما با زنده بودن فرزندانش چگونه ولایتش را به ارث برده اید؟!» (1)
اگرچه منصور طی نامه ای پاسخ او را داده و به ردّ دلایلش پرداخت، امّا در برابر این دلیل که علی علیه السلام وصیّ پیغمبر بود سکوت کرده و چیزی ننوشت و همین سکوت ،وی اقرار به صحّت وصیّت در نزد بنی عبّاس است.
در کتاب «اخبار الطوال» روایتی آورده که فشرده آن چنین است: «اصمعی (2) گوید: که بر هارون الرشید وارد شدم او به دنبال پسرهایش، محمّد و عبدالله، فرستاد و چون حاضر شدند، آن دو را در کنار خود و در سمت راست و چپ خویش نشانید و به من فرمان داد تا از آن دو پرسش هایی کنم. من پرسشی از هر دو درباره فنون ادب کردم و آن دو بخوبی از عهده پاسخ برآمدند.
آن گاه که هارون از من پرسید: این دو را چگونه یافتی؟ پاسخ دادم: ای امیرالمؤمنین! من مانند این دو در هوش و زیرکی و فهم و درایت... تا کنون کسی را ندیده ام به سبب گفته
ص: 311
من هارون دو فرزندش را به سینه فشرد و سرشک از دیدگانش فروبارید پس آن دو را فرمان داد تا بازگردند و چون از در بیرون شدند به من گفت: آن گاه که میان این دو برادر دشمنی پدید آید و میانشان کینه و نفرت آشکار شود و کارشان به جنگ و خونریزی بکشد، تا آن جا که بیشتر زندگان آرزوی مرگشان را بنمایند شما چه حالی خواهید داشت؟ گفتم ای امیرالمؤمنین این چیزی است که منجمان به هنگام تولد ایشان کشف کرده اند و یا این که دانشمندان دربارۀ آن ها گمان برده اند؟! هارون گفت: نه، بلکه حقیقی است که علما از اوصیا و ایشان از پیامبران دربارهٔ سرنوشت این دو برادر ابراز داشته اند....
و آورده اند که ،مأمون خلیفۀ عباسی در دوران خلافتش می گفت پدرم ،رشید تمام رویدادهای بین من و برادرم ،امین را سال ها پیش از اینکه اتفاق بیفتد از موسی بن جعفر علیه السلام شنیده بود و از آن جهت آن حرف ها را می زد. (1)
مؤلف :گوید هارون از به کار بردن لفظ «اوصیا»، ائمهٔ اهل بیت علیهم السلام یعنی موسی بن جعفر و پدرش امام صادق و جدش امام باقر و پدر جدش علی بن الحسین و سپس حسن و حسین و پدرشان علی بن ابی طالب علیهم السلام را در نظر داشته و منظورش از انبیا رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده و همین اطمینان او را بر آن داشته است تا دست به کاری بزند که در هیچ یک از خلفای عباسی سابقه نداشته است چرا که مورخان در این مورد آورده اند:
چون هارون به مکه وارد ،شد بر فراز منبر رفت و برای مردم سخنرانی کرد پس فرود آمد و به درون کعبه رفت و دو فرزندش محمّد و عبدالله (امین و مأمون) را فراخواند و تعهدنامه زیر را بر محمّد (امین) دیکته کرد محمّد (امین) آن را نوشت و بر انجام آن سوگندها خورد و با پدرش رشید عهد و پیمان بست.
متن پیمان نامه ای که محمّد امین به املای هارون و به خط خودش برای هارون نوشته از این قرار است:
بسم الله الرحمن الرحيم
این نوشته ای است برای بنده خدا هارون ،امیرالمؤمنین که محمد فرزند هارون آن را در حالی که از سلامتی بدن و عقل و اختیار کامل برخوردار بوده، نگاشته است: هارون
ص: 312
مرا به ولیعهدی خود برگزید تا پس از وی زمام امور کشور را به دست گیرم و بیعت مرا بر گردن مردم نهاده و برادرم عبدالله فرزند ،امیرالمؤمنین را با رضایت و موافقت من ولیعهد و خلیفه من بر همه امور مسلمانان قرار داده و حکومت خراسان را با همه توابع و مرزها و شهرها و سپاهیان و مالیات و طراز و پست و بازرسی و بیت المال و زکات و عوارض شهری و گمرکی و تمام امور آن سامان را در زمان حیات و پس از مرگش در عهده او نهاده، از من تعهد گرفته است تا آن چه را که امیرمؤمنان برای برادرم [مأمون] از بیعت و ولایتعهدی و حکومت و خلافت و امور مسلمانان پس از من برای او مقرّر داشته است و فادار باشم و برای او به رسمیّت بشناسم...
هارون با مأمون نیز چنان کرد و از او هم عهد و پیمان ،گرفت و متن عهدنامه ای که عبدالله [مأمون] با دست خط خود برای هارون نوشته از این قرار است:
بسم الله الرحمن الرحيم
این نوشته ای است برای بنده خدا [ هارون ] امیرالمؤمنین که آن را عبدالله پسر امیرالمؤمنین هارون در حال کمال عقل و صحّت تصرّفات و حسن نیت در آن چه در این نوشته آمده است با شناسائی مزیت و مصلحتی که برای وی و برای خاندانش و عموم مسلمانان در آن است برای وی نوشت.
همانا امیر المؤمنين [هارون] در سلطنت خود و ولیعهدی و خلافت و همه کارهای مسلمانان را پس از برادرم محمّد [امین] پسر امیرالمؤمنین هارون به من واگذاشت و مرا در حال حیات و پس از مرگ خود بر مرزهای خراسان و بخش ها و همۀ توابع آن آن در آن چه مربوط به زکات ها و ده یک ها و پست و طراز و جز این هاست حکومت داد و بر محمد پسر امیرالمؤمنین هارون شرط کرد که به آن چه از خلافت و حکومت بر بندگان و سرزمین ها پس از او و از حکومت خراسان و همۀ نواحی آن برای من قرار داده است، و وفادار باشد...
تا آخر نامه که در روایت طبری بعد از آن آمده است:
امین و مأمون در درون کعبه با خط خود و در برابر تمام کسانی که از خانواده امیرالمؤمنین در آن سال به حج آمده بودند و نیز سران سپاه و ملازمان و داوران و پرده داران ،کعبه تعهدنامه های خود را نوشتند و آن ها هم ذیل آن را تأیید و گواهی نمودند سپس امیرالمؤمنین ،هارون آن ها را به پرده داران کعبه سپرد و مقرر داشت تا هر دو تعهدنامه را در داخل کعبه .بیاویزند و چون از آن کارها در درون کعبه بپرداخت
ص: 313
فرمان داد تا قضات و داورانی که شاهد بر عهدنامه ها بوده اند و همه کسانی را که در آن سال به حج و عمره آمده، و نیز نمایندگانی که از شهرهای دور و نزدیک در مکه گرد آمده بودند با خواندن آن تعهدنامه ها از محتوای آن آگاهشان سازند و آنان را خوب تفهیم کنند تا به خاطر بسپارند و به هنگام بازگشت برادران خویش و همشهری های خود را از آن آگاه نمایند آن ها نیز فرمان بردند و هر دو تعهدنامه را در مسجدالحرام بر مردم خواندند تا جایی که همه مردم از مفاد و مضمون آن آگاه گردیدند... (1)
لقب «وصیّ» برای علی علیه السلم از همان روزگار صدر اسلام مشهور و معروف بوده و در کتاب های لغت نیز آمده است چنان که صاحب لسان العرب در مادّه «وصیّ» گوید: «و على علیه السلام «وصیّ» نامیده شده» و در کتاب «تاج العروس» گوید: «وصیّ بر وزن غنی، لقب على - رضى الله تعالى عنه - است.
سخن مبرّد در کتاب «الکامل فی اللغه» را نیز در این باره به زودی می آوریم.
این لقب در اشعار شعرای صدر اسلام نیز آمده است.
حسّان بن ثابت شاعر انصاری رسول خدا صلی الله علیه و آله در قصیده ای که پس از رحلت رسول گرامی اسلام در مدح و ستایش امیرالمؤمنین علیه السلام سروده چنین گوید:
جزى الله عنّا والجزاء بكفه *** أبا حسن عنّا وَ مَن كَأبي حسن ...
حفظت رسول الله فينا و عهده *** إليك و من أولى به منک مَن و مَن
ألست أخاه في الهدى و وصيّه *** و أعلَمَ منهم بالكتاب و السّنن
خداوند ابوالحسن را از سوی ما پاداش دهد
که پاداش به دست اوست و چه کسی چون ابوالحسن است.
ص: 314
تو رسول خدا صلی الله علیه و آله را در بین ما پاس داشتی و عهد و پیمانش
از آنِ تو بود و چه کسی سزاوارتر از تو به او؟ چه کسی؟ و چه کسی؟
آیا تو برادر او در هدایت و ارشاد و «وصیّ» او،
و داناتر از همه آن ها به قرآن و سنّت نیستی؟» (1)
و زبیر بن بکّار در کتاب موفقیّات خود روایت کرده که یکی از شعرای قریش عبدالله بن عبّاس را چنین ستوده است:
والله ما كَلَّمَ الْأقوامِ من بَشَرٍ *** بعد الوصي، على كابن عبّاس
به خدا سوگند که هیچ ،بشری با گروه های مختلف بعد از «وصیّ» یعنی علی، همچون ابن عبّاس سخن نگفته است. (2)
و هنگامی که ولید بن عقبه (3)، دربارهٔ کشته شدن عثمان گفت:
أَلاَ إِنَّ خَیْرَ النَّاس بَعْدَ ثَلاَثَةٍ *** قَتِیلُ التُّجِیبِیِ الّذی جَاءَ مِنْ مِصْرِ
«آگاه باشید که بهترین مردم بعد از آن سه نفر [ پیامبر و ابوبکر و عمر] کشته شده دست آن تجیبی (4) است که از مصر آمد.»
و فضل بن عبّاس (5) در پاسخش گفت:
ص: 315
ألا إنّ خير الناس بعد محمد صلی الله علیه و آله *** وصىّ النبّي المصطفى عند ذى الذكر
و اوّلُ مَن صلَّى وصِنُو نَبيّه *** و اوّلُ من أردى الغُواةَ لدى بدر
«آگاه باشید که بهترین مردم بعد از محمّد صلی الله علیه و آله
«وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله برگزیده در نزد [خداوند] صاحب قرآن است.
نخستین نمازگزاری که برادر پیامبر صلی الله علیه و آله و همانند او بود.
و اوّلین کسی که گمراهان را در بدر به خاک هلاکت افکند» (1)
و نعمان بن عجلان (2)، شاعر ،انصار در قصیده ای که پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله سروده، گوید:
و کان هوانافي على و إنّه *** لأهل لها يا عمر و من حيث لاتدرى
وصىّ النبيّ المصطفى و ابن عمّه *** و قاتل فرسان الضلالة و الكفر
و ما هوادار علی بودیم، و به راستی که او،
شایسته و اهل آن بود، ای عمرو! از آن جا که تو نمی دانی!
او «وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله برگزیده و پسر عمّ او
و کشنده تک سواران کفر و گمراهی است
نعمان این اشعار را در ضمن قصیدهٔ خود هنگامی که عمرو بن عاص انصار را - به خاطر حوادث سقیفه و یاری خواستن امام علیه السلام از ایشان در مقابل مهاجران قریش - به خشم آورد سروده است. (3)
ص: 316
ابن ابی الحدید :گوید از جمله اشعاری که در صدر اسلام سروده شده و متضمن این است که علی علیه السلام وصیّ رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده ،است شعر عبدالله بن ابی سفیان بن حرث بن عبدالمطلّب است که سروده است:
و منّا على ذاک صاحب خيبر *** و صاحب بدر يوم سالت کتائبه
وصىّ النبيّ المصطفى و ابن عمّه *** فمن ذايدانيه و من ذایقاربه
«و علی آن خیبر گشای نامی از ماست
و نیز سالار جنگ «بدر» که لشکرهای آن چون سیل خروشان بود.
او «وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله برگزیده و پسر عمّ اوست،
چه کسی می تواند با او برابر و همچون او تابدین حدّ به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک باشد؟ (1)
و عبدالرحمان بن جُعَیل نیز چنین سروده است:
لعمرى لقد بايعتم ذاحفيظة *** على الدّين معروف العفاف موفّقاً
عَليّاً وصى المصطفى و ابن عمّه *** و اوّل من صلّى أخا الدّين و التُّقى
«به جان خودم سوگند با کسی بیعت کردید که نگهبان دین و معروف به پارسایی و پاکدامنی و پیروزی است
علی را می گویم که «وصیّ» مصطفی و پسر عموی او،
و نخستین کسی که نمازگزارد و همزاد دین و پرهیزکاری است» (2)
*وصیّت در سروده های جنگ جمل (3)
ابن ابی الحدید گوید: ابوالهیثم بن تیهان که از انصار و از شرکت کنندگان در جنگ بدر بود در جنگ جمل چنین سروده است:
قُل للزبير و قل لطلحة إنّنا *** نحن الذين شعارنا الأنصار
نحن اللذين رأت قريش فعلنا *** يومَ القَليب أولئك الكفّارُ
ص: 317
كنا شعار نبیّنا و دثاره *** نفديه منا الرّوح والأبصارُ
إنّ الوصى اما مُنا و وَلِيُّنا *** بَرَح الخفاء و باحت الأسرار
به زبیر، و هم به طلحه بگو که ما
همان کسانی هستیم که شعار انصار سر می دهیم.
ما همانانیم که قریش پیکار ما را دیده اند
که در جنگ «بدر» با آن کافران چه کردیم!
ما پوشش زیر و رو و چتر حمایت پیامبرمان بودیم
و روح و دیدگان خود را فدای او می کردیم.
همانا «وصیّ» امام ما و ولّی ماست،
اکنون آن چه پوشیده بود آشکار و رازهای نهفته نمودار شد». (1)
و عمر بن حارثة انصاری که در جنگ جمل همراه محمّد بن حنفیه فرزند اميرالمؤمنین علیه السلام بود در ستایش او چنین سروده است:
سمى النبي و شبه الوصيّ *** ورايته لونها العندم
نامش نام ،پیامبر صلی الله علیه و آله و شبیه «وصیّ» است
و رنگ پرچمش، چون گل سیاوش (خون رنگ) است. (2)
و مردی از قبیلهٔ «أزد» در جنگ جمل چنین سروده است:
هذا عَلِیٌّ وهُوَ الوَصِیُّ *** آخاهُ یَومَ النَّجَوهِ النَّبِیُّ
و قال هذا بَعديَ الوَلِيُّ *** عاهُ واعٍ و نَسِیَ الشَّقِیُّ
این «علی» است و همو «وصیّ» است
که پیامبر صلی الله علیه و آله در روز «مؤاخاة» برادرش خواند.
و فرمود: این بعد از من ولی شماست
و شنونده ،فرمانبردار این سخن را شنید و بدبخت گمراه آن را فراموش کرد» (3)
و نیز نوجوانی از قبیلهٔ «ضبّه» که برخود نشانی زده ،بود از سپاه عایشه بیرون آمده و چنین گفت:
ص: 318
نَحنُ بَنی ضَبَّهَ أعداءُ عَلِیٍّ *** ذاکَ الَّذی یُعرَفُ قِدما بِالوَصِیِّ
و فارِسِ الخَیلِ عَلی عَهدِ النَّبِیِّ *** ما أنَا عَن فَضلِ عَلِیٍّ بِالعَمِیِّ
لکِنَّنی أنعَی ابنَ عَفّانَ التَّقِیَّ *** إنَّ الوَلِیَّ طالِبٌ ثَأرَ الوَلِیِّ
«ما افراد قبیلهٔ «ضبّه» دشمنان علی هستیم
همان کسی که از دیرباز به «وصیّ» معروف است.
و همان سوارکارِ دلاور دورانِ پیغمبر
و من در مورد فضیلت و برتری علی کور نیستم .
ولی من سوگوار فرزند عفّان پرهیزکار هستم
و این ولیّ خواهان خون آن ولی است». (1)
و حجر بن عدی کندی در همان روز این اشعار را سروده است:
يَا رَبَّنَا سَلِّمْ لَنَا عَلِيّاً *** سَلِّمْ لَنَا مبارک المرضیا
بَل هادِیا مُوَفَّقا مَهدِیّا *** وَاحفَظهُ رَبّی وَاحفَظِ النَّبِیّا
فیهِ فَقَد کانَ لَهُ وَلِیّا *** ثُمَّ ارتَضاهُ بَعدَهُ وَصِیّا
خداوندا! علی را برای ما به سلامت بدار
آن مبارک مرد پسندیده را سلامت دار
آن مؤمن یکتاپرست پرهیزکار را
که نه سست رای است و نه گمراه
بلکه راهنمای موفق و هدایت شده است
پروردگار من! او را نگهدار و پیامبر صلی الله علیه و آله را
در وجود او نگهدار که به راستی ولیّ پیامبر صلی الله علیه و آله است.
و پیامبر او را پس از خود «وصیّ» پسندیده اش گردانیده است. (2)
و خزيمة بن ثابت ذوالشهادتين (3) ، که در جنگ «بدر» شرکت داشته و در جنگ
ص: 319
«جَمَل از یاران علی علیه السلام بوده چنین سروده است:
يا وَصِیَّ النَّبِیِّ قَد أجلَتِ الحَر *** بُ الأَعادِیَ و سارَتِ الأَظعانُ
وَاستَقامَت لَکَ الاُمورُ سِوَی ال *** شّامِ و فِی الشّامِ یظَهَرُ الإِذعانُ
حَسبُهُم ما رَأَوا و حَسبُکَ مِنّا *** هکذا نَحنُ حَیثُ کُنّا و کانوا
«ای وصیّ پیامبر! این جنگ دشمنان را به فرار واداشت
و هودج نشینان را از صحنه به در کرد
همه امور برای تو هموار و استوار شد جز شام
که در شام نیز آثار تسلیم و شکست آشکار می گردد.
آن ها را همان بس که دیدند و تو را همین بس که ما
همان سان که بودیم استوار بمانیم و آن ها نیز همان گونه که بودند». (1)
و همو نیز در آن ،جنگ امّ المؤمنین عایشه را مورد خطاب قرار داده و ضمن ابیاتی به وی گفت:
وَصِی رَسُولِ اللَّهِ مِنْ دُونِ أَهْلِهِ *** و أنتِ عَلى ما كان مَن ذاك شاهِدُ
«او تنها وصیّ رسول خدا در میان خاندان اوست
و تو خود بر این واقعیت گواه و شاهد بوده ای». (2)
و هنگامی که عبدالله بن زبیر در جنگ جمل به سخنرانی برخاست و پس از او حسن بن علی علیهما السلام خطبه ای ایراد ،نمود عمرو بن احیحه در مورد خطبه و ستایش از امام حسن علیه السلام اشعاری سروده و گفت:
حَسَنُ الْخَيْرِ يَا شَبِيهَ أَبِيهِ *** قُمْتَ فِينَا مَقَامَ خَيْرِ خَطِيبٍ
قُمْتَ بِالْخُطْبَةِ الَّتِي صَدَعَ اللَّ *** هُ بِهَا عَنْ أَبِيكَ أَهْلَ الْعُيُوبِ
وَ كَشَفْتَ الْقِنَاعَ فَاتَّضَحَ الْأَمْر *** وَ أَصْلَحْتَ فَاسِدَاتِ الْقُلُوبِ
ص: 320
لست كابن الزبير لجلج في القو *** لِ وَ طاطا عِنان فسل مريبِ
و أبى الله أن يقوم بماقا *** م به ابن الوصى و ابنُ النَّجيب
إنَّ شخصاً بين النبي - لك الخير- *** و بين الوصىّ غيرُ مَشوبِ
«ای حسن نیکونهاد ای شبیه پدر!
تو در میان ما جایگاه بهترین سخنور را گرفتی
خطبه ای ایراد نمودی که خداوند به وسیله آن
زبان یاوه گویان را از پدرت باز داشت.
پرده ها را کنار زدی تا حقیقت آشکار شد
و بد اندیشی های درونی اصلاح گردید.
تو مانند ابن زبیر نیستی که با تردید سخن گفت و عنان سبکسری و فرومایگی و سرکشی را رها کرد
و خدا هم نخواسته است که او در جایگاهی قرار بگیرد،
که فرزند «وصیّ» و زاده نجیب قرار گرفته باشد.
به راستی که شخصیتی چون تو ای خیر محض که عصاره نبّی و «وصیّ» است، ناب و خالص و بی نقص است» (1)
و زحر بن قیس جعفی نیز در جنگ جمل چنین سروده است:
أَضْرِبُکُمْ حَتَّی تُقِرُّوا لِعَلِیٍ *** خَیْرِ قُرَیْشٍ کُلِّهَا بَعْدَ النَّبِیِ
مَنْ زَانَهُ اللَّهُ وَ سَمَّاهُ الْوَصِیَ *** إِنَّ الْوَلِیَّ حَافِظٌ ظَهْرَ الْوَلِیِ
«من به شما ضربه می زنم تا هنگامی که برای علی اقرار کنید،
آن کس که بهترین فرد قریش بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله است.
همان شخصیّتی که خدا او را آراسته و «وصیّ» نام نهاده است.
،آری ولیّ حافظ و پشتیبان ولیّ است...»
ابن ابی الحدید پس از نقل این اشعار می گوید:
تمامی این اشعار و ارجوزه ها را ابو مخنف لوط بن یحیی (2) در کتاب «وقعة الجمل»
ص: 321
خویش آورده است و او خود از راویان حدیث است و نیز از کسانی است که مسأله امامت را از راه گزینش مردم درست می داند و شیعه هم نیست و از رجال شیعه هم به حساب نمی آید (1)
اشعاری که در مورد جنگ صفین سروده شده و در آن ها از علی علیه السلام به عنوان «وصیّ» سخن رفته است اشعار فراوانی است که بخشی از آن ها را نصر بن مزاحم بن یسار منقری (2) که خود از رجال نقل و حدیث است در کتاب «صفّین» خویش آورده، و ابن ابی الحدید هم برخی از آن اشعار را در شرح نهج البلاغه از او نقل کرده و ما نیز بیش تر آن چه را که در این مورد می آوریم از این دو کتاب نقل می کنیم.
نصر :گوید پس از آن که مردم با علی بیعت کردند و آن حضرت نامه هایی به تمام فرمانداران سراسر کشور ،نوشت دو نامهٔ جداگانه هم برای جریر بن عبدالله بجلی (3)، و اشعث قیس ،کندی به وسیلهٔ «زحر بن قیس» و «زیاد بن مرحب» فرستاد.
هنگامی که نامه امیرالمؤمنین علیه السلام به جریر بن عبدالله بجلی و اشعث بن قیس کندی - فرمانداران عثمان در سرزمین های ایران - رسید جریر پاسخ امام علیه السلام را با سروده ای داد که در آن آمده است
أتانا كتاب عَلى فَلَم *** نردّ الكتاب بأرض العجم
وَلَم نَعصِ ما فيه لما أتى *** و لمّا نذمُّ و لمّا نَلَم
ص: 322
وَ نَحْنُ وُلاَةٌ عَلَى ثَغْرِهَا *** نَضِيمُ الْعَزِيزِ وَ نَحْمِي الذِّمَمَ
نُسَاقِيهِمُ الْمَوْتَ عِنْدَ اللِّقَاءِ *** بِكَأْسِ الْمَنَايَا وَ نَشْفِي الْقَرَمِ
طَحَنَّاهُمُ طَحْنَةً بِالْقَنَا *** وَ ضَرْبِ سُيُوفٍ تُطِيرُ اللِّمَمَ
مَضَيْنَا يَقِيناً عَلَى دِينِنَا *** وَ دِيْنِ النَّبِيِّ مُجَلِّي الظُّلَمِ
أَمِينِ الْإِلَهِ وَ بُرْهَانِهِ *** وَ عَدْلِ الْبَرِيَّةِ وَ الْمُعْتَصَمِ
رَسُولِ الْمَلِيكِ وَ مِنْ بَعْدِهِ *** خَلِيفَتِنَا الْقَائِمِ الْمُدَّعَمِ
عَلِيّاً عَنَيْتُ وَصِيَّ النَّبِيِّ *** نُجَالِدُ عَنْهُ غُوَاةَ الْأُمَمِ
«نامه علی به سوی ما آمد و ما
این نامه را در سرزمین ایران بی پاسخ نگذاریم
و اکنون که به ما رسیده نه از محتوایش سرباز زنیم
و نه مذمّت کنیم و نه ملامت نمائیم.
ما واليان مرزهای کشور او هستیم
که سرکشان عزیز را ذلیل و ذمیّان پناهنده را حمایت می کنیم
و چون فرا روی دشمنان قرار بگیریم
با قدح مرگ آور به کام هلاکتشان برانیم و داغ ها را شفا بخشیم.
آن ها را به گونه ای با نیزه و شمشیر بکوبیم
که ذرات وجودشان به پرواز درآید.
ما با یقین و ایمان به راه دین خود رفته ایم
که دین ما دین نبی ظلمت برانداز است.
همو که امین خداوند و برهان اوست
و دادگستر زمین و پناهگاه آدمیان
رسول خدای ملیک است و بعد از وی
خلیفه و جانشین اوست که تکیه گاه استوار ماست.
علی را می گویم، «وصیّ» پیامبر خدا را،
که ما به خاطر او با گمراهان امت می ستیزیم» (1)
ص: 323
و از زبان «اشعث بن قیس» در پاسخ نامه امام علیه السلام چنین سروده اند: (1)
أَتَانَا الرَّسُولُ رَسُولُ عَلِيٍ *** فَسُرَّ بِمَقْدَمِهِ الْمُسْلِمُونَا
رَسُولُ الْوَصِيِّ وَصِيُّ النَّبِيِ *** لَهُ الْفَضْلُ وَ السَّبْقُ فِي الْمُؤْمِنِينَا
بِمَا نَصَحَ الله وَ الْمُصْطَفَى *** رَسُولَ الْإِلَهِ النَّبِيَّ الْأَمِينَا
يُجَاهِدُ فِي الله لَا يَنْثَنِي *** جَمِيعَ الطُّغَاةِ مَعَ الْجَاحِدِينَا
وَزِيرُ النَّبِيِّ وَ ذُو صِهْرِهِ *** وَ سَيْفُ الْمَنِيَّةِ فِي الظَّالِمِينَا
«فرستاده علی به سوی ما آمد
و با ورودش مسلمانان را مسرور ساخت
فرستاده «وصیّ»، یعنی وصیّ نبی
که برتری و پیشگامی در میان مؤمنان از آنِ اوست.
چون برای خدا و مصطفی یعنی:
رسول خدا و نبیّ امین او کوشید و اخلاص ورزید
در راه خدا می کوشد و خسته نمی شود،
و با همه گردنکشان و منکران جهاد می کند.
وزیر پیامبر و داماد او
و شمشیر مرگ آور برای ظالمان و ستمگران».
و نیز از زبان او سروده اند:
أَتَانَا الرَّسُولُ رَسُولُ الْوَصِيِ *** عَلِيٌّ الْمُهَذَّبُ مِنْ هَاشِمٍ
رَسُولُ الْوَصِيِّ وَصِيُّ النَّبِيِ *** وَ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ مِنْ قَائِمٍ
وَزِيرُ النَّبِيِّ وَ ذُو صِهْرِهِ *** وَ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ فِي الْعَالَم
ص: 324
لَهُ الْفَضْلُ وَ السَّبْقُ بِالصَّالِحَاتِ *** لِهُدَى النَّبِيِّ بِهِ يَأْتَمِي
مُحَمَّداً أَعْنِي رَسُولَ الْإِلَهِ *** وَ غَيْثَ الْبَرِيَّةِ وَ الْخَاتَمِ
أَجَبْنَا عَلِيّاً بِفَضْلٍ لَهُ *** وَ طَاعَةِ نُصْحٍ لَهُ دَائِمٍ
فَقِيهٌ حَلِيمٌ لَهُ صَوْلَةٌ *** كَلَيْثِ عَرِينٍ بِهَا سَائِمِ
«فرستاده «وصیّ» به سوی ما آمد
فرستاده علىّ مهذّب و پاک نهاد زاده هاشم
فرستاده وصیّ، یعنی وصیّ نبی،
و بهترین موجود بر پای ایستاده روی زمین
وزیر پیامبر و داماد او
و بهترین آدمیان موجود در این عالم.
صاحب فضل و پیشگام در صالحات
که برای هدایت یابی به پیامبر صلی الله علیه و آله اقتدا کرده است.
محمّد را می گویم. رسول خدا
و باران رحمت الهی بر مردم و خاتم انبیا.
علی را اجابت کردیم چون برتر است
و طاعت ناب و خالصانه او دائم و همیشگی است.
فقیه است و بردبار و صولتی دارد که
همانند شیر بیشه به هر وادی که خواهد ره گشاید» (1)
و چون معاویه مصر را به «عمرو عاص» بخشید تا در جنگ با امام علی علیه السلام یاریش ،نماید امام علی علیه السلام دربارهٔ آن شعری سرود که در بخشی از آن آمده است:
یَا عَجَباً لَقَدْ رَأَیْتُ مُنْکَراً *** کِذبا عَلَی اللّهِ یُشیبُ الشَّعَرَا
یَسْتَرِقُ اَلسَّمْعَ وَ یُغْشِی اَلْبَصَرَا *** مَا کَانَ یَرْضَی أَحْمَدُ لَوْ خُبِّرَا
أَنْ یَقْرَنُوا وَصِیَّهُ وَ الْأَبْتَرَا *** شَانِي الرَّسُولِ وَ اللَّعِينَ الْأَخْزَرَا
«شگفتا که چه منکری شنیدم
دروغی بر خدا، که موی آدمی را سفید
ص: 325
گوش راکر و دیده را کور گرداند
و خدالله خبر آن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را خشنود نسازد،
که «وصیّ» او را قرین و همتای ابتر کنند
ابترِ دشمن رسول الله و ملعون تنگ چشم!» (1)
و آن گاه که در سپاه امام علی علیه السلام به خاطر عزل «اشعث» از فرماندهی قبیله اش اختلاف افتاد «نجاشی» درباره آن گفت:
رَضِينَا بِمَا يَرْضَى عَلِيٌّ لَنَا بِهِ *** وَ إِنْ كَانَ فِيمَا يَأْتِ جَدْعُ الْمَنَاخِرِ
وَصِيُّ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ دُونَ أَهْلِهِ *** وَ وَارِثُهُ بَعْدَ الْعُمُومِ الْأَكَابِرِ
«ما همان را که علی برای ما بپسندد می پسندیم
اگرچه در حکمی که می کند بریدن بینی ها !باشد
او تنها «وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله در میان اهل البیت
و تنها وارث او با وجود عموهای بزرگوار می باشد» (2)
و از سروده های دیگری که دربارهٔ جنگ صفین گفته شده و حاوی موضوع «وصیّ و صایت» است سروده «نضر بن عجلان انصاری» است که گوید:
قَدْ كُنْتُ عَنْ صِفِّينَ فِيمَا قَدْ خَلاَ *** وَ جُنُودِ صِفِّينَ لَعَمْرِي غَافِلاً
قَدْ كُنْتُ حَقّاً لاَ أُحَاذِرُ فِتْنَةً *** وَ لَقَدْ أَكُونُ بِذَاكَ حَقّاً جَاهِلاً
فَرَأَيْتُ فِي جُمْهُورِ ذَلِكَ مُعْظَماً *** وَ لَقِيتُ مِنْ لَهَوَاتِ ذَاكَ عَيَاطِلاَ
كَيْفَ التَّفَرُّقُ وَ الْوَصِيُّ إِمَامُنَا *** لاَ كَيْفَ إِلاَّ حَيْرَةً وَ تَخَاذُلاً
لاَ تَعْتِبُنَّ عُقُولُكُمْ لاَ خَيْرَ فِي *** مَنْ لَمْ يَكُنْ عِنْدَ الْبَلاَبِلِ عَاقِلاً
وَ ذَرُوا مُعَاوِيَةَ الْغَوِيَّ وَ تَابِعُوا *** دِينَ الْوَصِيِّ تُصَادِفُوهُ عَاجِلاً.
«به جان خودم سوگند که از صفین
و سپاه صفین و گذشته آن بی خبر بودم.
من حقاً از هیچ فتنه ای پرهیز نداشتم
ولی براستی که نسبت به این فتنه ناآگاه بودم.
و جنود صفين لعمرى غافلا
و لقد اكون بذاك حقاً جاهلا
ولقيت من لهوات ذاك عيالا
لاكيف الأحيرة و تخاذلا
من لم يكن عند البلابل عاقلا
دين الوصي تصادفوه عاجلا
ص: 326
و اکنون در توده آن ها همبستگی
و از بازیگری این ها چند دستگی می بینم.
با وجودی که این «وصیّ» پیشوای ماست تفرقه چرا؟
نه نمی شود مگر از راه سرگشتگی و یاری نکردن
عقول خود را بیهوده سرزنش مکنید که
هرکس در آشوب ها و فتنه ها عاقل نباشد، خیری در او نیست!».
معاویه گمراه را واگذارید و
دین «وصیّ» را پیروی کنید که بزودی با او روبرو می گردید» (1)
و عبدالرحمان بن ذویب اسلمی :گوید
أَ لَا أَبْلِغْ مُعَاوِيَةَ بْنَ حَرْبٍ *** أَ مَا لَكَ لَا تُنِيبُ إِلَى الصَّوَابِ
أَ كُلَّ الدَّهْرِ مَرْجُوسٌ لِغَيْرٍ *** تُحَارِبُ مَنْ يَقُومُ لَدَى الْكِتَابِ
فَإِنْ تَسْلَمْ وَ تَبْقَى الدَّهْرَ يَوْماً *** نَزُرْكَ بِجَحْفَلٍ شِبْهِ الْهِضَابِ
يَقُودُهُمُ الْوَصِيُ إِلَيْكَ حَتَّى *** يَرُدَّكَ عَنْ عَوَائِكَ وَ ارْتِيَابِ
«به معاویه فرزند حرب بگو:
تو را چه شده که به راه راست باز نمی گردی؟
آیا همیشه دوران به بیراهه می روی
و با کسی که قائم به حق و عالم به کتاب است می جنگی؟
پس بدان که اگر روزی جان سالم هم بدر بری،
با سپاهی انبوه همانند دانه های باران دیدارت نمائیم.
سپاهی که «وصیّ» آن را فرماندهی کند
و به سوی تو آورد تا از پارس کردن و گمراهی بازت دارد» (2)
و مغيرة بن حارث بن عبدالمطلب :گوید
يَا شُرْطَةَ الْمَوْتِ صَبْراً لاَ يَهُولَكُمُ *** دِينُ اِبْنِ حَرْبٍ فَإِنَّ الْحَقَّ قَدْ ظَهَرَا
وَ قَاتِلُوا كُلَّ مَنْ يَبْغِي غَوَائِلَكُمْ *** فَإِنَّمَا النَّصْرُ فِي الضَّرَّا لِمَنْ صَبَرَا
ص: 327
سِيفُوا الْجَوَارِحَ حَدَّ السَّيْفِ وَ احْتَسِبُوا*** فِي ذَلِكَ الْخَيْرَ وَ ارْجُوا اللَّهَ وَ الظَّفَرَا
وَ أَيْقَنُوا أَنَّ مَنْ أَضْحَى يُخَالِفُكُمْ *** أَضْحَى شَقِيّاً وَ أَضْحَى نَفْسَهُ خَسِرَا
فِيكُمْ وَصِيُّ رَسُولِ اللَّهِ قَائِدُكُمْ *** وَ أَهْلُهُ وَ كِتَابُ اللَّهِ قَدْ نُشِرا
ای رزمندگان جانباز شکیبا باشید و
نیرنگ معاویه شما را نترساند که حق آشکار شد
و با هرکس که غائله آفرینی می کند بجنگید
که پیروزی از آنِ کسی است که در سختی می شکیبد.
اندامتان را به سوی تیزی شمشیر برانید و در این راه
امیدوار ثواب و پاداش و نصرت خداوندی باشید.
و یقین داشته باشید که هرکس مخالف شما شد
به شقاوت و بدبختی و زیان و خسران دچار شده است.
،زیرا فرمانده شما وصی رسول الله است
و اهل بیت علیهم السلام او و کتاب خدا در میان شما هستند» (1)
و فضل بن عبّاس (2) گوید:
وَصِی رَسُولِ اللَّهِ مِنْ دُونِ أَهْلِهِ *** وَ فَارِسُهُ إِنْ قِيلَ:هَلْ مِنْ مُنَازِلِ
ص: 328
«او تنها «وصّی» رسول خدا صلی الله علیه و آله در دودمان او
و تنها دلاورش در صحنه های مبارزه و مبارزه طلبی است»
و البتّه باید توجه داشت که این بیت در ضمن ده بیت دیگر
آمده است که شرح و توضیح آن چنین است:
به طوری که نصر بن مزاحم و ابن اعثم کوفی و ابن ابی الحدید معتزلی نقل کرده اند معاویه برای ابن عبّاس نامه ای نوشت و ابن عبّاس هم به او پاسخی داد که در آخر آن آمده بود:
«... و امّا سخنت در این مورد که اگر مردم با من بیعت کنند، تو به سرعت مرا پیروی می کنی باید بدانی که مردم با علی بیعت کرده اند و او برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و پسر عم و «وصیّ» و وزیر اوست و او از من بهتر است
و امّا تو را در حکومت هیچ حقّی نیست زیرا تو آزاد شده و فرزند آزاد شده و سردسته ،احزاب و پسر هند جگرخوار می باشی» (1)
نامه ابن عباس که به معاویه رسید و آن را خواند :گفت «خودم کردم که... به خدا سوگند می کوشم که تا یک سال با او مکاتبه ننمایم. سپس چنین سرود:
دَعَوْتُ اِبْنَ عَبَّاسٍ إِلَی حَدِّ خُطَّهٍ *** وَ کَانَ اِمْرَأً أُهْدِی إِلَیْهِ رَسَائِلِی
فَأَخْلَفَ ظَنِّی وَ اَلْحَوَادِثُ جَمَّهٌ *** و لم یک فی ما نابنی بمواصلی
و لم یک فِی مَا جَاءَ مَا یَسْتَحِقُّهُ *** وَ مَا زَادَ أَنْ أَغْلَی عَلَیْهِ مَرَاجِلِی
فَقُلْ لاِبْنِ عَبَّاسٍ اراک مخوّفا *** بجهلك حلمي انني غير غافل
فأبرق و ارعد ما استطعت فانّني *** إليك بما يشجيك سبط الأنامل
و صفّين دارى ما حييت و ليس ما *** تربص من ذاك الوعيد بقاتلى
«ابن عباس را به گزینش راهی فراخواندم
و او را شایسته آن دیدم که برایش نامه بنویسم.
ولی او پندارم را وارونه و حوادث را دگرگون ساخت
و وی کسی نبود که در شداید و سختی ها یاریم رساند.
ص: 329
آن چه بیان داشت در حدّ او نبود
و چیزی نیفزود که دیگ خشم مرا به جوش آورد.
به ابن عباس بگو تو را ترساننده می بینم
چون میزان حلم مرا نمی دانی و من هرگز غافل نیستم!
پس تا می توانی رعد و برق کن که من
بدانچه که اندوهگینت کند دست گشاده ای دارم
صفّین تا زنده ام خانه من است و
انتظار تو و آن چه مرا بدان می ترسانی، کشنده من نباشد!»
و فضل بن عباس در پاسخش سرود:
ألا يا ابن هند إنني غير غافلِ *** و انک ممّا تبغى غير نائل
أالان لما اخبت الْحَرْبِ نارها *** عَلَيْكَ وَ أَلْقَتْ بَرْكَهَا بِالْكَلاَكِلِ
وأَصْبَحَ أَهْلُ اَلشَّامِ صرعی فکلهم *** کفَقْعَةُ قَاعٍ أَوْ شَحِيمَةُ آكِلِ
وَ أَيْقَنْتُ أَنَّا أَهْلُ حَقٍّ وَ إِنَّمَا *** دَعَوْتُ لِأَمْرٍ كَانَ أَبْطَلَ بَاطِلٍ
دَعَوْتُ اِبْنَ عَبَّاسٍ إِلَى السِّلْمِ خُدْعَةً *** وَ لَيْسَ لَهَا حَتَّى تَدِينَ بِقَابِلِ
فَلاَ سِلْمَ حَتَّى تُشْجَرَ الْخَيْلُ بِالْقَنَا *** وَ تُضْرَبَ هَامَاتُ الرِّجَالِ الْأَوائلِ
وَ آلَيْتُ لاَ أُهْدِي إِلَيْهِ رِسَالَةً *** إِلَى أَنْ يَحُولَ الْحَوْلُ مِنْ رَأْسِ قَابِلِ
أَرَدْتَ بِهِ قَطْعَ الْجَوَابِ وَ إِنَّمَا *** رَمَاكَ فَلَمْ يُخْطِئْ بَنَاتُ الْمُقَاتِلِ
و قُلْتَ لَهُ لَوْ بَايَعُوكَ تَبِعْتَهُمْ *** فَهَذَا عَلِيٌّ خَيْرُ حَافٍ وَ نَاعِلِ
وَصِی رَسُولِ اللَّهِ مِنْ دُونِ أَهْلِهِ *** وَ فَارِسُهُ إِنْ قِيلَ:هَلْ مِنْ مُنَازِلِ
فَدُونَكَهُ إِنْ كُنْتَ تَبْغِي مُهَاجِراً *** أَشَمَّ كَنَصْلِ السَّيْفِ عَيْرَ حَلاَحِلِ
«هان ای پسر هند من غافل نیستم
و تو نیز بدانچه می جوئی نخواهی رسید.
آیا اکنون که جنگ آتش خود را فرو هشته
و زانو زده و سینه بر زمین نهاده؟
و اهل شام زمین گیر و مدهوش شده
و همگی زانوی غم در بغل گرفته یا وا رفته اند؟
و تو باور کرده ای که ما اهل حقیم؟
ص: 330
اکنون به چیزی فرا می خوانی که نارواترین است؟!
ابن عباس را فریبکارانه به سازش خوانده ای
سازشی که تا واپسین دم حیات آن را نخواهد پذیرفت!
سازشی نخواهد بود تا آن گاه که سواران با نیزه ها بستیزند
و سر سردمداران کفر و جاهلیت نخستین را با آن ها !بکوبند
و بعد، سوگند خورده ای که دیگر به او [ابن عباس] نامه ننویسی
تا آن گاه که یک سال از زمان آن بگذرد.
ولی مراد تو پیشگیری از پاسخ اوست
که دقیقاً بر هدف زده و به خروشت آورده است!
به او گفته ای که اگر مردم با تو بیعت کنند آنان را پیروی می کنی
بسیار خوب این علی است برترین پیادگان و سواران
و تنها وصیّ رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان اهل بیت علیهم السلام او
و تک سوار شجاع صحنه های نبرد و هماوردی!
او اینک فراروی توست همان که در جستجوی آنی
کسی که با تیزی شمشیر آشناست و هرگز از آن رویگردان نیست» (1)
و مالک اشتر گوید:
كلّ شئ سوى الامام صغير *** و هلاک الامام خطب كبير
قد اصبنا و قد اصيب لنا اليو *** م رجال بزل حماة صقور
واحد منهم بالف كبير *** انّ ذا من ثوابه لكثير
انّ ذا الجمع لايزال بخير *** فيه نعمی و نعمة و سرور
من رأى غرّة الوصي على *** أنّه في دجى الحنادس نور
انه والذي يحج له النا *** س سراج لدى الظّلام منير
من رضاه امامه دخل الجنّه *** عفواً و ذنبه مغفور
بعد ان يقضى الذى امرالل *** ه به ليس فى الهدى تخيير
«هر چیزی به جز امام کوچک است
ص: 331
و فوت امام حادثه ای بزرگ
ما امروز به هدف راستین خود رسیدیم
و در این راه مردان مقاوم و یاران تیز پروازی را فدا دادیم
که یکی از آن ها با هزار نفر برابر بود
و البته که پاداش چنین کسانی بسیار و پرشمار است.
گروه ما همواره به راه خیرند:
راه نعمت و سعادت و خشنودی
هرکس سیمای علی «وصی» را ببیند
در می یابد که او در تاریکی ها نور محض است.
آری سوگند به آن که مردم برای او حج می گزارند
علی در ظلمت های تیره چراغی نورافشان است
و هرکس امامتش را با خشنودی پذیرفت
با عفو و بخشش گناه وارد بهشت گردد:
البته پس از آن که به فرمان خدا عمل کرد
که پیروی از هدایت گزینشی نبود!» (1)
و مسعودی در مروج الذهب درباره مرثیه گویان امام علی علیه السلام گوید: یکی از شیعیان آن حضرت چنین سروده است:
تأسَ فكم لك من سلوة *** تفرج عنك غليل الحزن
بموت النّبي و قتل الوصى *** و قتل الحسين و سمّ الحسن
«شکیبا باش! چه بسا سرگرمی ها و فراموشی ها
که شدت اندوهت را زدود
و فوت پیغمبر و کشته شدن «وصیّ»
ص: 332
و شهادت حسین و مسمومیت حسن را از یادت برد!» (1)
و درباره کشته شدن حجر بن عدی گوید:
کشنده حجر به او گفت: «امیرالمؤمنین [معاویه] فرمانم داده تا تو را بکشم تو را که سرکرده ،گمراهی معدن کفر و طغیان و دوستدار ،ابوترابی تو و یارانت را مگر آن که از کفرتان بازگردید و رهبرتان را لعنت کنید و از او بیزاری بجوئید!» و حجر و عده ای از همراهانش گفتند: «همانا شکیبایی بر تیزی شمشیر برای ما آسان تر است از آن چه که ما را بدان فرا می خوانی به علاوه ،آن که ورود در محضر خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله خدا و «وصیّ» او نزد ما محبوب تر از ورود در آتش جهنم است!» (2)
و علی بن محمّد علوی دربارهٔ منسوبان به «سامة بن لؤي بن غالب» گوید:
و سامة منا فاما بنوه *** فامرهم عندنا مظلم
اناس اتونا بانسابهم *** خرافة مضطجع يحلم
و قلنا لهم مثل قول الوص *** ی و کل اقاويله محکم
اذا ما سئلت فلم تدر ما *** تقول فقل: ربّنا اعلم
«سامه از ماست امّا فرزندانش
کار آن ها نزد ما تاریک و مبهم است
مردمانی انساب خود را نزد ما برشمردند
انسابی که افسانه فرد خواب رؤیابین است!
و ما به آن ها همان سخن «وصیّ» را گفتیم
سخن کسی را که همه گفتارش محکم و استوار است:
هرگاه از تو چیزی را پرسیدند که نمی دانی چه بگوئی
بگو: پروردگار ما داناتر است!». (3)
سیاست نزدیک شدن به ،علویان مأمون خلیفه عباسی را بر آن داشت تا امام
ص: 333
رضا علیه السلام را به ولیعهدی خود برگزیند و موضوع «وصیّت» را در شعر خود بیاورد و بگوید:
«ألام على حتى الوصي اباالحسن *** و ذلك عندى من اعاجيب ذا الزمن»
«سرزنش می شوم چون ابا الحسن «وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله را دوست دارم
و این نزد من از شگفتی های دوران ماست!» (1)
و نیز گوید:
«و من غاو يغصّ على غيظاً *** اذا أدنيت اولاد الوصي
و [ شگفت] از گمراهی که بر من خشم می گیرد
چون به فرزندان «وصیّ» نزدیک شدم». (2)
مبّرد در الکامل روایت کند که کمیت شاعر گوید:
«و الوصى الذى امال التجو *** بی به عرش امة لا نهدام»
«و «وصیّ» کسی که تجوبی» او را به شهادت رسانید
عرش امت بود که منهدم گردید»
و مبّرد گوید: «لقب «وصیّ» چیزی است که آن را می گویند و بسیار تکرار می کنند». (3)
،پس امام علی علیه السلام مشهور به «وصیّ رسول الله صلی الله علیه و اله بوده به گونه ای که «وصیّ» لقب او گردیده است همان گونه که مشهور به «ابوتراب» بوده است.
ص: 334
مبّرد برای این گفته خود که «امام علی علیه السلام مشهور به لقب وصیّ بوده» به شعر ابى الأسود دؤلی استشهاد می کند که در آن واژه «وصیّ» با اسم «حمزه و عباس» قرین آمده و هیچ یک تعریف نشده اند آن جا که گوید:
«أَحَبَّ محَمّداً حُبّاً شَدِيداً *** وَ عباساً وَ حَمْزَةَ وَ الوصيا »
«محمّد را شدیداً دوست دارم همچنین عباس و حمزه و هم «وصیّ» را» (1)
و سروده سید حمیری که گوید:
«انی ادین بما دان الوصىّ به *** يوم النخيلة من قتلى المحلينا»
«من بر همان دینی هستم که «وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله بر آن بود
و در نبرد نخیله پیمان شکنان را بر اساس آن نابود کرد» (2)
و نیز گوید:
«والله من عليهم بمحمّد *** و هداهم و كسا الجنوب واطعما»
ثم انبروا لِوَصيّه و وليّه *** بالمنكرات فجّر عوه العلقما»
«و خداوند به وسیله محمّد صلی الله علیه و آله بر آن ها منت نهاد
و هدایتشان فرمود و خوراک و پوشاکشان بداد
و آن ها پس از او راه را بر «وصیّ» و ولی اش بستند
و با زشتی و درشتی شرنگ تلخش نوشانیدند». (3)
و امام مذهب شافعیه محمّد بن ادریس شافعی (ت: 204 هجری) گوید:
«ان كان حبّ الوصيّ رفضا *** فانّني ارفض العباد»
«اگر دوستی «وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله رفض است
پس من رافضی ترین بندگان خدا هستم». (4)
ص: 335
و ابن درید گوید:
«اهوى النبي محمّداً و وصيّه ***و ابنيه و ابنته البتول الطاهره»
«من دوستدار محمّد و «وصیّ» او
و دو پسرش [حسن و حسین ] و دخترش [فاطمه] بتول طاهره هستم» (1)
و در دیوان متنبّی (ت: 468 هجری) آمده است که به متنبّی :گفتند تو را چه شده که اميرالمؤمنین علی بن ابیطالب (رضی الله عنه) را مدح نمی کنی؟ گفت:
«و ترکت مدحى للوصي تعهداً *** اذكان نوراً مستطيلا شاملا»
«و اذا ستقل الشئ قام بذاته *** وكذا ضياء الشمس يذهب باطلا»
«من مدح «وصیّ» را تعمداً ترک گفتم
زیرا او نوری است گسترده و فراگیر
و اگر چیزی مستقل شد قائم به ذات خود می شود
همچنان که نور خورشید هر باطلی را از بین می برد برد». (2)
و ،نیز در مدح طاهر بن حسین علوی گوید:
«هو ابن رسول الله و ابن وصيّه *** و شبههما شبهت بعد التجارب»
«او پسر رسول خدا و پسر «وصیّ» اوست
و شبیه آن دو که من پس از تجربه ها تشبیه کردم» (3)
و شیخ الاسلام حموینی جوینی (ت 722 هجری) گوید:
«اخو احمد المختار صفوة هاشم *** ابوالسادة الغر الميامين مؤتمن»
«وصىّ امام المرسلين محمّد *** على امير المؤمنين ابوالحسن»
«برادر احمد مختار و برگزیده نسل هاشم
پدر بزرگوارانِ شریف، مبارک و امانتدار
«وصیّ» امامِ رسولان محمّد صلی الله علیه و آله
علی امیرمؤمنان ابوالحسن» (4)
ص: 336
و نیز گوید:
«برادر خاتم رسولان گرامی محمّد صلی الله علیه و آله
پیامبر پاک خدای عالمیان
على «وصیّ» مصطفی و وزیر او
پدر بزرگواران نورانی نیکومنش !حیدر» (1)
و سید محمود حبيب عبیدی (ت 1383 هجری) مفتی و شیخ الاسلام ،موصل در ایام نهضت و انقلاب عراقی ها در سال 1920 میلادی بر ضد سلطه انگلیس - که مدّعى «حق وصایت» بر عراق و عراقی ها بود - در «هشدار نخستین خود» گوید:
«ايها الغرب جئت شيئاً فريّا *** ما علمنا غير الوصى وصيّا»
«ای غرب ادّعای زشت و دروغینی آوردی!
زیرا ما غیر از «وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله، وصیّ دیگری نمی شناسیم»
قَسَماً بالقرآن و الانجيل *** لیس نرضى وصاية لقبيل
او تسيل الدماء و مثل السيول *** افعبد الوصي زوج البتول
نحن نرضی بالانگلیز وصیا؟
«سوگند به قرآن و انجیل
که ما «وصایت» دیگری را نمی پذیریم
اگرچه خون ها همانند سیل جاری شود
آیا پس از «وصیّ» رسول و همسر بتول
ما به «وصایت» انگلیس رضایت می دهیم؟!»
دون ملک العراق بين الطلول *** لابی عبدالله نجل البتول
قد اریقت دماء خير قتيل *** افبعد الحسين سبط الرسول
نحن نرضى بالانگلیز وصیّا؟
«در سرزمین عراق و در گلزارهای
ابی عبدالله زاده زهرای بتول
آن جا که خون های بهترین کشته ها ریخته شد
ص: 337
آیا بعد از حسین سبط رسول الله
ما انگلیس را «وصیّ» خود می گیریم؟!»
قد ظلمنا العراق يا ساكنيه *** انّ دمع النساء لا يجديه
حين تبكى السبطين او تبكيه *** افمن بعد المجتبى و اخيه
نحن نرضى بالانگلیز وصیا؟
«ای ساکنان عراق! ما به عراق ستم کردیم
ستمی که دیگر اشک زنان سودش نرساند
آن گاه که بر حسن و حسین گریه کنند یا به عراق
آیا بعد از امام مجتبی و برادرش حسین
ما به «وصایت» انگلیس رضایت می دهیم؟!»
یا محبّى آل النّبي الكرام *** أيكون العراق ملك اللئام
و هو ميراث آل خير الأنام *** أفبعد الائمة الاعلام
نحن نرضى بالانگلیز وصيّا؟
«ای دوستداران اهل بیت گرامی پیامبر صلی الله علیه و آله
آیا عراق سرزمین پست فطرتان است؟
عراقی که میراث خاندان برترین آدمیان است
آیا پس از امامان والامقام
ما انگلیس را «وصیّ» خود می گیریم؟!»
و در «هشدار دومش» گوید:
«اشهدوا يا اهل الثرى و الثريا *** قد ابت شيعة الوصيّ وصيّا»
«ای زمینیان» و ای آسمانیان گواه باشید
که شیعهٔ «وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله وصیّ دیگری را نپذیرفت!»
قد نكثنا عهد النبي لدينا *** واحتملنا اثماً و عاراً و شينا
ان قبلنا وصاية و غوينا *** افلا يسخط الوصيّ علينا
ان رضينا بالانگلیز وصيّا؟
«براستی که عهد و پیمان خود با پیامبر را شکسته
و گناه و ننگ و عار بزرگی را بر دوش گرفته ایم
ص: 338
اگر «وصایت»ی را بپذیریم و گمراه شویم!
آیا «وصیّ» پیامبر بر ما خشم نمی گیرد
اگر انگلیس را «وصیّ» خویش بگیریم؟»
ما عسى أن نقول يوم الجزاء *** لنبيّ الهدى ابى الزهراء
و الشهيد المقيم في كربلا *** و امام الهدى بسامرّاء
ان رضينا بالانگلیز وصيّا؟
«چه توان گفتمان به روز جزا
به نبى هدى ابى الزهراء
به شهید مقیم کربلا
گر شدی انگلیس «وصیّ» بر ما؟
و نیز در قصیده دیگری گوید:
لست منا ولم نكن منك شيئاً *** فلما ذا تكون فينا وصيّا
لم تكن يا ابن لندن علويا *** هاشميّاً و لم تكن قرشيا
لا ولا مسلماً ولا عربيّا *** من بنى قومنا و لا شرقيا
فلما ذا تكون فينا وصيّا؟
«تو از ما نیستی و ما نیز هیچ نسبتی با تو نداریم
پس به چه دلیل «وصیّ» و قیّم ما هستی؟
ای زاده لندن! تو نه علوی هستی
نه هاشمی و نه قریشی
نه، تو مسلمان هم نیستی! بلکه عرب هم نیستی
بلکه از نژاد ما شرقیان هم نیستی
پس به چه دلیل «وصىّ» و قيم ما باشی؟»
تا آن جا که گوید:
لا تقل جعفرية حنفية *** لا تقل شافعية زيدية
جمعتنا الشريعة الاحمدية *** و هي تأبى الوصاية الغربية
فلماذا تكون فينا وصيّا؟
ص: 339
«مگو تو جعفری مذهبی و او حنفی مذهب!
مگو تو شافعی هستی و او زیدی!
شریعت احمدی همه ما را گرد هم آورده
و این شریعت «وصایت» غرب را نمی پذیرد!
پس به چه دلیل «وصىّ» و قيّم ما باشی؟».
تا آنجا که گوید:
قد سئمنا سياسة التفريق *** واهتدينا الى سواء الطريق»
«يا عدوّاً لنا بثوب صديق *** انت بين الوصيّ و الصدّيق»
لست الا مزوّراً أجنبيًا *** فلما ذا تكون فينا وصيّا»
«ما از سیاست تفرقه و جدائی بیزار شدیم
و به سوی راه راست رهنمون گردیدیم.
ای دشمن ما در جامه دوست
تو در میان «وصیّ» و صدّیق
جز فریبکاری اجنبی نیستی
پس، به چه دلیل «وصیّ» و قیّم ما باشی؟» (1)
با توجّه به آن چه دربارهٔ «وصیّ و وصیّت» آوردیم روشن می شود که لقب «وصیّ» برای امیرالمؤمنین علیه السلام از همان ابتدای قرن اوّل هجری تا قرن چهاردهم در نزد پیروان مکتب خلفا معروف و مشهور بوده است همان گونه که آن مرد «ضبّی» در جنگ ،جمل از سپاه عایشه بیرون آمده و فریاد برآورد و گفت:
«ما افراد قبیله «بنی ضبّه» از دشمنان علی هستیم همان کسی که از دیرباز به «وصیّ» معروف و شناخته شده است» (2)
ص: 340
،آری آن ها علی علیه السلام را «وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله می دانستند و آن حضرت و یازده فرزند معصوم دیگرش از امامان اهل بیت علیهم السلام را با لقب «اوصیاء» می شناختند همان گونه که هارون الرشید خلیفهٔ ،عبّاسی از وقوع جنگ و خون ریزی بین دو فرزندش (امین و مأمون) از قول وصیّ پیغمبر حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام خبر داده بود.
آن ها علی علیه السلام را «وصیّ» و او و یازده فرزندش را «اوصیاء» می گفتند در حالی که از عمق معنا و مفهوم چنین لقبی غافل بودند امّا زمانی که به مفهوم آن می اندیشیدند و اهمیّت آن را در می یافتند گاهی آن را از اصل منکر می شدند و زمانی هم آن را کتمان می نمودند و گاهی نیز آن را تحریف می کردند که هم اینک برای روشن شدن اذهان همۀ این موارد را مورد بررسی قرار می دهیم
از آن جا که شهرت امیرالمؤمنین علیه السلام به لقب «وصیّ» با سیاست مکتب خلفا در تضاد و تعارض بوده است از این سخت به مقابله با آن ،برخاسته و به انکار و کتمان نصوصی که در این مورد آمده است پرداخته و تمام سعی و کوشش خود را بکار برده اند تا بدین وسیله نصّ صریح و ثابتی را که پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله در مورد آن حضرت بیان داشته همه مسلمانان او را با این صفت بارز می شناختند به طور کلّی از میان برداشته و آن را محو و نابود نمایند.
نخست «امّ المؤمنین عایشه» با هجوم تبلیغی قوی به انکار «وصیّت» پرداخت و علیه شهرت امام علیه السلام به لقب «وصیّ» به مبارزه برخاست و پس از او نیز پیروان مکتب خلفا طی قرون متمادی مبارزۀ خود را بر ضدّ این شهرت امام علیه السلام به صورت های مختلفی ادامه دادند.
مثال نمادین این ادّعا و برخورد آشکار مکتب خلفا با نصوص ثابتی که مخالف دیگاه آنان بوده ،است روایاتی است که دانشمندان مکتب خلفا در منابع حدیثی خود از «امّ المؤمنين عایشه» در مورد انکار وصیّت نقل کرده اند.
در این زمینه در صحیح مسلم صحیح بخاری مسند احمد و طبقات ابن سعد، در حدیثی از «أسود» آمده است:
«نزد عایشه این سخن به میان آمد که علی علیه السلام وصیّ رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده است: عایشه
ص: 341
:گفت چه وقت به او وصیّت نمود؟ من پیامبر صلی الله علیه و آله را بر سینه خود تکیه داده بودم- یا این که گفت - در دامن من بود که طشتی طلبید و بدنش سست و خمیده شد و جان داد و من متوجّه نشدم که مرده است! با این حال چه وقت به او وصیّت کرده است؟!». (1)
همچنین «بخاری» در حدیث دیگری از «عایشه» روایت کرده که گفته است: «رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی قبض روح شد که سرش میان ریه و چانه من بود...» (2)
و در حدیث دیگری از عایشه آورده که گفته است: «رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که میان سینه و گلوی من بود وفات کرد...» (3)
و نیز در یک حدیث دیگر آورده که عایشه گفته است: «فرشته قبض روح بر او نازل گردید در حالی که سرش روی ران من بود و بی هوش گردید...» (4)
و در سنن نسایی در حدیثی از «أسود» آمده است که «عایشه» گفت: «می گویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله «علی» را وصیّ خود قرار داده است ،پیامبر صلی الله علیه و آله طشتی خواست تا در آن ادرار ،کند سپس بدنش سنگین و خمیده شد و از دنیا رفت و من متوجّه مرگ او نشدم پس چگونه علی را وصیّ خود قرار داده است؟! (5)
و در صحیح مسلم نیز در حدیثی از «عایشه» نقل شده که گفته است: «رسول خدا صلی الله علیه و آله نه در همی از خود باقی گذارد و نه ،دیناری نه گوسفندی و نه شتری و نه هم به چیزی وصیّت فرمود» (6)
این ها برخی از روایاتی است که در مورد وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله و انکار «وصیّت» از «امّ المؤمنین عایشه» روایت شده و بر اساس همین روایات بی اساس پیروان مکتب خلفا و اهل سنّت مسأله «وصایت» را مورد انکار قرار داده و می گویند که:
ص: 342
رسول خدا صلی الله علیه و آله بدون وصیّت از دنیا رفته و به چیزی و کسی هم وصیّت ننموده است!
اینک برای این که میزان صحّت و سقم این روایات به خوبی روشن شود بطور فشرده و مختصر آن ها را مورد بررسی قرار می دهیم.
طبق احادیثی که از صحیح مسلم و بخاری و مسند احمد و سنن نسایی و طبقات ابن سعد نقل ،نمودیم معلوم می شود نخستین کسی که مسأله وصیّت را مورد انکار و کتمان قرار داده «امّ المؤمنین عایشه» بوده است؛ ولی همین انکار و کتمان وصیّت به وسیلهٔ این ،بانو خود گواهی روشن و دلیل قاطعی است بر این که: امیرالمؤمنین علی علیه السلام در زمان ،خوداو بین صحابه پیغمبر صلی الله علیه و آله به لقب «وصیّ» مشهور و معروف بوده است زیرا:
اولاً - بخاری و مسلم و کسان دیگری از دانشمندان مکتب خلفا که حدیث او را در مورد «وصیّت» نقل کرده اند بطور ناخواسته ناخودآگاه و بدون این که خود بخواهند و متوجّه باشند مسأله وصیّ بودن علی علیه السلام را خواه ناخواه به اثبات رسانیده اند.
زیرا: کسانی که در نزد «عایشه» حضور داشته و گفته اند که: «پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را وصیّ خود قرار داده است» خارج از امّت اسلام ،نبوده اند بلکه از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله و یا از تابعین بوده اند که جرأت اظهار چنین سخنی را داشته اند که موجب خشم و ناراحتی امّ المؤمنین گردیده است و چون مخالف سیاست سلطه حاکم و دیدگاه وی در آن عصر بوده است سخت برآشفته و سراسیمه به پاسخ نامناسبی مبادرت ورزیده است که خشم و ناراحتی او را از پاسخ رکیکی که داده است می توان فهمید.
ثانياً - راوی روایتی که می گوید پیامبر صلی الله علیه و آله در دامان امّ المؤمنین عایشه یا میان سینه و گلوی او یا میان ریه و چانه ،او یا روی ران او» وفات کرد تنها خود عایشه است و این ،روایات با روایات دیگری که دربارهٔ وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله از افراد سرشناس دیگر روایت شده ،است تعارض دارد از جمله:
معارض است با روایت ابن عبّاس
و معارض است با روایت عبدالله بن عمر.
و معارض است با روایت جابر بن عبدالله انصاری
و معارض است با روایت امّ سلمه
ص: 343
و معارض است با دو روایت دیگری که ابن عساکر دربارهٔ وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله از خود همین بانو نقل کرده است. (1)
و معارض است با روایات خود امام که فرموده است: «رسول خدا صلی الله علیه و آله قبض روح شد در حالی که سرش بر سینه من قرار داشت» (2)
و ثالثاً- ادعاء «امّ المؤمنين عايشه» مبنی بر این که: «پیامبر صلی الله علیه و آله طشتی خواست تا در آن ادرار کند...» چه ربطی به مسأله وصیّت دارد آیا وقتی دیگر نبوده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و وصایای خود را با او در میان بگذارد در حالی که علی علیه السلام پسر عم، و داماد، و محرم اسرار او بوده و از کودکی در دامان حضرتش پرورش یافته و شبانه روز دیدارهای خصوصی با حضرتش داشته و دارای مقام و منزلت ویژه ای بوده است که هیچ یک از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله دارای چنین مقام و موقعیتی نبوده اند. (3)
آیا پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله نمی توانسته است وصایای خود را در طول دوران بعثت و رسالتش و در مواقع دیدارهای خصوصی به پسر عمویش بگوید؟!
به هر حال «امام سندی» در حاشیه ای که بر «سنن نسائی» بر حدیث «امّ المؤمنین» در مورد انکار وصیّت نگاشته است چنین می گوید:
«مخفی نماند که این سخن [امّ المؤمنین عایشه که گفته است: پیامبر صلی الله علیه و آله طشتی خواست... و در آن حال سنگین شد و از دنیا رفت و من متوجه مرگ او نشدم ]، مانع از وصیّت پیش از مرگ نمی شود و نیز اقتضای این را ندارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله بطور ناگهانی از دنیا رفته باشد به گونه ای که به وصیّت نرسیده و تصور آن هم ممکن نباشد. چگونه ممکن است چنین چیزی را تصّور نمود و حال آن که او از نزدیک شدن اجل خود آگاه بود و قبل از مرگ آن را می دانست و پس از آن چند روزی بیمار شد...» (4)
ص: 344
گرچه برخی از افراد مغرض و یا بهانه جو که از ادلّه و نصوص وصایت اطّلاعی ندارند و یا در واقع خود را به بی اطّلاعی زده اند احادیث عایشه را دستاویز خود قرار داده و منکر وصیّت پیغمبر صلی الله علیه و اله شده و در این باره دچار زیاده روی و گزافه گوئی هایی شده،اند امّا حقیقت مطلب آن است که: وصیّت پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به علی علیه السلام را نمی توان انکار کرد زیرا:
طبق روایات صریح و صحیح و متواتری که خود دانشمندان و بزرگان اهل سنّت از راویان موثّق و معتبر و بزرگان صحابه در منابع حدیثی و تفسیری و تاریخی خود نقل کرده اند، مسأله «وصیّت» برای امیرالمؤمنین علیه السلام ثابت و مسلّم است و تردیدی نیست که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن حضرت را وصیّ خود قرار داده و به او وصیّت کرده است.
حال برای این که این موضوع کاملاً روشن شود، مسأله وصیّت را تحت چند عنوان مورد بحث قرار می دهیم:
1 - علی علیه السلام بدن شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله را غسل داد و کفن و دفن کرد
2- على علیه السلام قرض های پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله را ادا کرد و به وعده های آن حضرت وفا نمود.
3 - علی علیه السلام طبق وصیّت پیامبر صلی الله علیه و آله به جای آن حضرت قربانی می کرد
و اینک بیان هر یک از موضوعات یاد شده
بر اساس روایات «متواتر» که در منابع مهمّ و معتبر حدیث و تاریخ - از منابع شیعه و اهل سنّت - در مورد وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد ،شده شکّی نیست که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را وصیّ خود قرار داده و به وی سفارش کرده است تا پس از رحلت حضرتش بدن شریف آن حضرت را غسل داده، کفن کند، و دفن نماید.
در این زمینه علاوه بر روایات متواتری که از طرق اهل بیت علیهم السلام و عترت پاک آن حضرت رسیده است روایات فراوانی نیز در منابع مکتب خلفا از بزرگان صحابه روایت شده است که برای تأیید مطلب برخی از آن ها را در این جا می آوریم:
1- حافظ ابونعیم اصفهانی در کتاب «حلية الأولیاء» از جابر بن عبدالله انصاری و ابن عبّاس روایت کرده که این دو تن گفته اند:
ص: 345
هنگامی که سوره ﴿إذَا جَاءَ نَصرُ الله وَالفَتُحُ﴾ نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای جبرئیل! به من خبر مرگم را دادی [ حدیث را ادامه داده تا آن جا که گوید:] علی علیه السلام گفت: يا رسول الله! هرگاه دعوت حق را اجابت کردید چه کسی شما را غسل می دهد؟ چه کسی بر شما نماز می گزارد؟ و چه کسی جنازه شما را دفن می کند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود یا علی! تو مرا غسل می دهی و ابن عباس بر بدن من آب می ریزد و «جبرئیل» که سومی شما بشمار می آید کمک کار شما می باشد هنگامی که از غسل من آسوده شدید مرا در سه جامۀ نو کفن می کنید و «جبرئیل» حنوط مرا از بهشت می آورد و هنگامی که بدن مرا در تابوت نهادند تابوت مرا در مسجد بگذارید و بلافاصله از مسجد بیرون بروید؛ چراکه نخستین کسی که بر جنازه من نماز می گزارد، پروردگار عظیم الشأن است که از فراز عرش بر من نماز می گذارد. پس از حضرت پروردگار، «جبرئیل»، «میکائیل» و «اسرافیل» به ترتیب بر جنازه من نماز می گزارند.
پس از ایشان فرشتگان الهی گروه گروه بر جنازه من نماز می گزارند. پس از فرشتگان شما وارد می شوید و در صفوفی که تشکیل می دهید بدون آن که بر کسی اقتدا کنید بر من نماز می گزارید (تا آن جا که گفته است) پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله دعوت حق را لبیک گفت. و چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داده بود حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام آن حضرت را غسل می داد و «ابن عباس» بر بدن شریفش آب می ریخت و «جبرئیل» هم به آن ها کمک می کرد و با سه کفن آن حضرت را کفن کردند و در میان تابوت گذاشتند و تابوت را به مسجد بردند و خود به فوریت از مسجد بیرون رفتند. نخستین کسی که بر جنازه رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز گزارد خدای تعالی بود که بر جنازه حضرتش از فراز عرش نماز .گزارد. آن گاه «جبرئیل»، «میکائیل»، «اسرافیل» و گروه فرشتگان به ترتیب بر جسد شریف نماز گزاردند.
حضرت علی علیه السلام فرموده است که در میان مسجد همهمه هائی به گوش می رسید ولی صاحبان آن صداها دیده نمی شدند در این حال صدای هاتفی به گوش رسید که می گفت: ای مردم! خدا شما را بیامرزد اینک بر جنازه پیغمبرتان نماز بگزارید. در این هنگام همان طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داده بود، مسلمانان صفوفی تشکیل دادند. ما به تکبیر «جبرئیل»، تکبیر گفتیم و با نماز «جبرئیل»، بر آن حضرت نماز گزاردیم و کسی از ما عهده دار امامت جماعت نشد پس از انجام ،نماز حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام
ص: 346
وارد قبر شد و بدن شریف حضرت رسول اکرم صلى الله عليه و سلم را در میان قبر نهاد. (1)
2- نورالدین هیثمی در «مجمع الزوائد» از ابن عبّاس روایت کرده که گفت:
هنگامی که بیماری رسول خدا صلی الله علیه و آله شدّت یافت «عایشه» و «حفصه» در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند. در این موقع علی وارد شد همین که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را دید، سربرداشت و فرمود نزدیک من بیا نزدیک من بیا سپس آن حضرت را کنار خود قرار داد و تمام وقت را در کنار پیغمبر صلی الله علیه و آله به سر برد تا این که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله دعوت حق را لبیک گفت پس از قبض روح رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام از محل خویش برخاست و در خانه را بست. موقعی که «عباس» و فرزندان «عبدالمطلب» از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله اطلاع یافتند، در خانه پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم اجتماع کردند. علی علیه السلام فرمود: پدر و مادرم فدای شما در حال حیات و ممات پاک و پاکیزه و خوش بوئی در آن حال بوی خوشی به مشام رسید که مانند آن را استشمام نکرده بودند مردم گریستند و علی علیه السلام فرمود: چرا مانند زنان گریه می کنید به یاد پیغمبرتان و دستورهای او باشید سپس فرمود در را بگشایید و «فضل بن عباس» را به داخل خانه بخوانید انصار :گفتند: تو را به خدا! ما را از حضور در مراسم غسل پیغمبر صلی الله علیه و آله محروم مدارید. امیرالمؤمنین یک تن از آن ها را به نام «اوس بن حول» که کوزه ای در دست داشت به درون خانه دعوت کرد. در آن موقع صدائی به گوش رسید جسد رسول خدا صلی الله علیه و آله را برهنه نکنید، بلکه بدن حضرتش را از زیر همان پیراهن که بر اندام مبارکش پوشیده شده است غسل بدهید! طبق این دستور حضرت علی علیه السلام از زیر ،پیراهن بدن شریف پیغمبر صلی الله علیه و آله را غسل می داد و «فضل» پیراهن را بالا می گرفت و آن مرد انصاری هم آب برای غسل دادن آماده می کرد. در دست علی علیه السلام پارچه ای بود که با آن ،پارچه دست مبارک را زیر پیراهن رسول خدا صلی الله علیه و آله می برد و غسل می داد.
هیثمی :گوید «طبرانی» این حدیث را در «الاوسط» و «الکبیر» نقل کرده است. (2)
مؤلف :گوید حدیث مزبور در طبقات ابن سعد (3) نیز با اندک اختلافی از «عبدالله بن حارث» نقل شده است و در سنن بیهقی هم مختصری از حدیث مزبور از «عبدالله بن حارث» روایت شده است. (4)
3- ثعلبی در «قصص الأنبیاء» از ابن عبّاس نقل می کند که علی بن ابی طالب علیه السلام
ص: 347
فرمود:
هنگامی که جسد شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله را در جایگاه غسل گذاشتیم از گوشه خانه صدای هاتفی به گوشم رسید که خطاب به من گفت ای علی! بدن پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم را به مناسبت این که پاک و مطهر است غسل مده علی علیه السلام می فرماید: از شنیدن این سخن خلجانی در درون من ایجاد شد ،گفتم وای بر تو! تو کیستی؟ همانا خود پیغمبر صلی الله علیه و آله دستور داده است تا بدن میت را پیش از دفن غسل بدهند و این روش سنت آن حضرت است حال چگونه ممکن است ما او را غسل ندهیم؟ در این اندیشه بودم که صدای هاتف دیگری به گوشم رسید که با فریاد بلند خطاب به من گفت: یا علی! جسد پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله را غسل بده و به حرف هاتف اول توجهی نکن که او شیطان است و بر محمّد صلی الله علیه و آله حسد می ورزد و می خواهد بدن رسول خدا صلی الله علیه و آله بدون غسل به خاک سپرده .شود حضرت علی علیه السلام خطاب به هاتف دومی :گفت خدای تعالی پاداش خیر به تو مرحمت فرماید که مرا از تلبیس ابلیس با خبر ساختی اینک تو کیستی؟ در پاسخ گفت: من «خضر» هستم که در مراسم غسل پیامبر صلی الله علیه و آله و حضور یافته ام. (1)
4- حاکم نیشابوری در «مستدرک» به سند خود از «ابن عبّاس» روایت کرده که گفت:
علی علی السلام از چهار خصلت ارزنده و منحصر به فرد برخوردار است که کسی غیر از او این خصلت ها را ندارد: 1- او نخستین مرد عرب و عجم است که با رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز گزارد؛ 2- او کسی است که در همۀ جنگ ها پرچمدار رسول خدا صلی الله علیه و آله بود؛ 3- او کسی است که در روز مهراس (جنگ اُحد) در برابر مخالفان پایمردی داشت و صبر و شکیبائی را از دست نداد؛ 4- او کسی است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله را غسل داد و جسد شریفش را در مرقد مطهرش دفن کرد. (2)
مؤلف :گوید «ابن عبدالبر» در استیعاب حدیث مزبور را بیان کرده و نوشته است:
علی علیه السلام کسی بود که در جنگ اُحد پایمردی نشان داد و در برابر دشمنان استقامت ورزید و مانند دیگران پشت به جنگ نداد و فرار نکرد. (3)
ص: 348
5- ابن سعد در کتاب «طبقات» به سند خود از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده که :گفت
«كعب الاحبار» در هنگامی که «عمر» به خلافت رسیده بود، در حضور من و دیگران از جای برخاست و از «عمر» پرسید آخرین سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله در آستانه مرگ چه بود؟ «عمر» گفت: از علی علیه السلام بپرس «کعب الاحبار» گفت علی کجاست؟ محل حضرتش را نشان داد: «کعب الاحبار» با حضرت علی علیه السلام ملاقات کرد و پرسید: آخرین سخن پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در آستانه مرگ چه بود؟ حضرت علی علیه السلام در پاسخ فرمود: در آن هنگام من حضرت رسول اکرم صلى الله عليه و سلم را به سینه چسبانیده بودم و آن حضرت هم سر مبارکش را روی شانه من قرار داده بود و آخرین سخنش این بود: «الصلوة الصلوة» «کعب» گفت درست است آخرین سخن همه پیغمبران همین است و مردم را به نماز دعوت می کردند و برانگیخته شدن آن ها هم برای اجرای همین امر الهی است.
«کعب الاحبار» از «عمر» پرسید: چه کسی پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم را غسل داد؟
«عمر» :گفت جواب این سؤال را هم از علی علیه السلم بپرس «کعب الاحبار» از علی علیه السلام پرسید: چه کسی آن حضرت را غسل داد؟ حضرت علی عیه السلام فرمود: من آن حضرت را غسل می دادم و «عباس» نشسته بود و «اُسامه» و «شقران» به نوبت آب می ریختند. (1)
همچنین «ابن سعد» در روایت دیگری از «أبو غطفان» آورده است که از «ابن عبّاس» پرسید: آیا هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله دعوت حق را لبیک می گفت تو با چشم خود دیدی که سر آن حضرت بر دامان کسی باشد؟ در پاسخ گفت آری هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رحلت می کرد سر آن حضرت روی سینه حضرت علی علیه السلام بود. «ابو غطفان» اظهار داشت : «عروة» از «عایشه» نقل ،کرد هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رحلت می کرد سر مطهّرش در میان گلو و دل من بود «ابن عباس» که به شگفت آمده بود :گفت آیا تو هم باور می کنی که سر رسول خدا صلی الله علیه و آله در چنان حالی روی سینه «عایشه» باشد؟ به خدا سوگند رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی از دنیا رفت که سر مبارکش روی سینه علی علیه السلام بود و علی علیه السلام و برادرم «فضل بن عباس» به امور غُسل آن حضرت می پرداختند و پدرم «عبّاس»، در آن هنگام حضور نداشت و می گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما فرموده بود، هنگامی که من از دنیا رحلت کردم برای غسل دادن
ص: 349
بدن من پرده بیاویزید و بدن مرا در پس پرده غسل بدهید؛ برای همین پدرم هنگام غسل جسد رسول خدا صلی الله علیه و آله در پس پرده نشسته بود. (1)
و نیز «ابن سعد» در روایت دیگری به سند خود از «یزید بن بلال» نقل می کند که علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من وصیّت کرد که جز تو نباید دیگری مرا غسل دهد؛ مبادا چشم کسی به بدن برهنه من بیفتد که بلافاصله کور خواهد شد این بود که «فضل» و «اُسامه» برای غسل بدن ،شریف از پس پرده به من آب می دادند و در عین حال چشم های خود را با پارچه ای بسته بودند.
همچنین علی علیه السلام فرمود: در هنگام ،غسل هر عضوی از اعضایش را که غسل می دادم گویا سی تن مرد در برگرداندن جسد شریف به من کمک می کردند (2)
مؤلف گوید: «هیثمی» مختصری از این حدیث را در مجمع روایت کرده و می گوید «بزّار» هم این روایت را نقل می کند و «متّقی» هم مختصری از آن را در کنزالعمال روایت می کند و می گوید: «بزّار»، «عُقَیلی» و «ابن جوزی» به نقل آن پرداخته اند. (3)
6- محبّ الدین طبری در «ریاض النضره» از حضرت حسین بن علی از پدرش و او هم از جدّش علیهم السلام روایت می کند که آن حضرت فرمود:
رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام وصیّت کرد تا بدن شریف او را پس از رحلت غسل دهد. على علیه السلام معروض داشت: یا رسول الله ! بیم آن دارم که نتوانم از عهده آن برآیم پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: برای اجرای این دستور یاران غیبی به تو کمک خواهند کرد. علی علیه السلام فرمود: به خدا سوگند! هر عضوی از اعضایش را که می خواستم غسل بدهم، بگونه ای بود که خود آن عضو بر می گشت و جابه جا می شد!
طبری :گوید «ابن حضرمی» هم این حدیث را نقل کرده است (4)
مؤلف گوید: «مُتقی» بار دیگر در کنزالعمال حدیث مزبور را به نقل از حضرت علی بن الحسین از پدرش و او هم از جدش علیهم السلام نقل نموده و می گوید: «ابن عساکر» این حدیث را روایت می نماید. (5)
ص: 350
همچنین «طبری» در روایت دیگری از ابن اسحاق آورده است:
هنگامی که حضرت علی علیه السلام تصمیم داشت بدن شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله را غسل دهد آن حضرت را به سینه خود چسبانید و همچنان که پیراهن بر اندام پیغمبر صلی الله علیه و آله بود از زیر پیراهن غسل می داد؛ چنان که دستش به بدن آن حضرت تماس پیدا نمی کرد و از بوی عطر آگین بدن شریفش احساس لذت می کرد و می گفت: پدر و مادرم فدای شما که زنده و مردهٔ شما خوشبو و عطرآگین است و «عباس»، «فضل» و «قثم»، حضرت علی علیه السلام را در جا به جا کردن بدن شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله و کمک می کردند و «أسامة بن زید» و «شقران» آب بر بدن مطهّر پیغمبر صلی الله علیه و آله می ریختند (1)
7- على متّقی در «کنزالعمال» از ابوسعید خدری روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام فرمود:
یا علی! تو باید بدن مرا غسل دهی و دین مرا بپردازی و مرا در قبرم دفن کنی، و ذمّه مرا بریّ سازی، تو پرچمدار من در دنیا و آخرت هستی! (2)
و در حدیث دیگری از علی علیه السلام نقل کرده که آن حضرت فرمود:
«رسول خدا صلی الله علیه و آله به من وصیّت کرد و فرمود: هرگاه من از دنیا رفتم با هفت مشک آب مرا غسل بده» (3)
و در یک حدیث دیگر به سند خود از «ابن عبّاس» روایت کرده که گفت:
از «عمر بن خطاب» شنیدم که می گفت: از بدگوئی علی علیه السلام خودداری کنید؛ چرا که من خصلت های ویژه ای درباره علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که اگر یکی از آن ها در خانوادۀ «خطّاب» یافت می شد از نظر من بهتر از تمامی چیزهائی بود که خورشید بر آن ها می تابد ماجرا این بود که در یکی از ،روزها من «ابوبکر»، «ابوعبیده» و چند تن دیگراز ،اصحاب به ملاقات رسول خدا صلی الله علیه و آله. رفتیم در مسیر خود به در خانه «امّ سلمه» رسیدیم دیدیم علی علیه السلام کنار در خانه ایستاده است :گفتیم می خواهیم به دیدار رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شویم علی علیه السلام فرمود: الان رسول خدا صلی الله علیه و آله خودشان از خانه بیرون می آید فاصله ای نشد که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله از خانه بیرون آمد. برای عرض ادب به
ص: 351
حضورش نزدیک شدیم رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام تکیه داد و دست روی شانه اش گذاشت و فرمود: بزودی میان تو و ،مخالفان خصومتی برپا می شود آن گاه :فرمود یا علی! تو نخستین کسی هستی که به آئین من ایمان آوردی و تو از همگان به «ایام الله» داناتری و تو از همگان به عهد و پیمان خود وفادارتری و تو از همه بهتر غنائم را به عدالت تقسیم می نمائی و تو از همگان به امت من مهربان تری و گرفتاری های تو از همگان فراوان تر است و تو بازوی من ،هستی و تو بدن مرا غسل می دهی و به خاک می سپاری و در هر پیشامد ناگواری بر دیگران پیشی می گیری... (1)
طبق روایات فراوانی که در مصادر حدیثی اهل سنّت آمده است پیغمبر اکرم در آغاز دعوت به اسلام در مکه و پیش از آن که اسلام به مرحلهٔ ظهور برسد در نخستین روز دعوت از بنی هاشم در انظار همۀ حاضران علی علیه السلام را وصیّ خود قرار داد و پس از آن نیز در طول دوران رسالتش پیوسته وصیّت خود را به آن حضرت یادآوری می نمود و پی در پی آن را مورد تأکید قرار می داد که از آن جمله پرداخت قرض های خویش و به سامان رساندن و عده های آن حضرت بود که خود همین موضوع به تنهائی «مسأله وصیّت» را بدون چون و چرا به اثبات می رساند
و اینک برای تأیید این مطلب به برخی از روایاتی که در این زمینه در بسیاری از منابع مهم مكتب خلفاء آمده و ما آن ها را به عنوان نمونه و شاهد می آوریم، توجّه :فرمائید
1- امام احمد حنبل به سند خود از اسود بن عامر... از عبّاد بن عبدالله اسدی از على روایت کرده است:
هنگامی که آیه شریفه ﴿وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ نازل شد، در یکی از روزها رسول خدا صلی الله علیه و آله سی تن از خویشاوندان خود را گرد آورد. پس از صرف غذا، خطاب به آنان فرمود چه کسی از شما تضمین می کند که قرض مرا ادا کند و به وعده های من وفا نماید تا به جبران آن در بهشت همراه من به سر برد و خلیفهٔ من در میان اهل بیتم باشد؟
ص: 352
مردی از حاضران گفت: یا رسول الله! شما خود دریائی از معنویتی، چه کسی می تواند به این امر قیام کند؟! هر کس چیزی گفت: پس به اهل بیت علیهم السلام خود این مطلب را عرضه داشت علی علیه السلام گفت من حاضرم (1)
مؤلف گوید: «مُتّقی» این حدیث را در کنزالعمال آورده و اظهار می دارد که حدیث مزبور را «احمد حنبل» و «ابن جریر» نقل کرده و به صحت ،آن اعتراف نموده اند و «طحاوی» و «ضیاء مقدسی» هم به نقل آن پرداخته اند. (2)
2- محبّ الدین طبری در «ریاض النصره» در حدیثی آورده است:
«هنگامی که آیه شریفه ﴿وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله گروهی از مردان خاندانش را به میهمانی دعوت کرد و در میان ایشان کسانی بودند که یک برّه گوسفند یا یک بچه شتر می خوردند و یک کیل آب می نوشیدند! در عین حال رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام پذیرائی از ایشان یک پاچه گوسفند تهیه دید و همه حاضران از آن خوردند و سیر شدند! پس از آن که پذیرائی به عمل آمد و سفره برچیده شد، خطاب به آنان فرمود: کدامی ک از شما حاضر است قرض مرا ادا کند و به وعده های من وفا نماید تا به جبران آن در بهشت با من باشد. از میان بستگان رسول الله صلی الله علیه و آله تنها کسی که درخواست پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله را پاسخ داد حضرت علی علیه السلام بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آری، تو هستی که قرض مرا ادا می کنی و به قراردادهائی که مقرر داشته ام وفا می نمائی.»
طبری گوید: «احمد حنبل» این حدیث را در «المناقب» آورده است. (3)
3- نورالدین هیثمی در «مجمع الزوائد» از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده که :
رسول خدا صلی الله علیه و آله «عباس بن عبد المطلب» را بحضور طلبید و فرمود: پس از من قرض مرا اداکن و به وعده های من وفا نما عرض کرد من توانائی انجام آن ها را ندارم. «عبدالله بن عباس» که از پاسخ پدرش اطلاع پیدا کرد گفت از مثل تو بزرگی توقع نداشتم که به درخواست پیغمبر توجّه نکنی! «عباس» گفت: از خیالی که کرده ای دست بردار، زیرا برادر زاده ام مرا به کار مشکلی دعوت می کند آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله له علی بن ابیطالب علیه السلام را بحضور طلبید و پیشنهاد کرد که او عهده دار ادای دیون و قرار دادهای پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله
ص: 353
بشود. علی علیه السلام عرض کرد من پرداخت قروض شما و وفا کردن به قراردادهای شما را به عهده می گیرم.
هیثمی گوید: «بزّار» این حدیث را روایت کرده است. (1)
4- همچنین «هیثمی» در حدیث دیگری از «عبدالله بن عمر» روایت کرده که گفت: در سایه دیواری از شهر مدینه حضور اقدس رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب بودم. همراه پیغمبر صلی الله علیه و آله به نزد علی علیه السلام رفتیم و مشاهده کردیم که علی علیه السلام در روی زمین خوابیده و گرد و غبار روی لباس هایش نشسته است (تا آن جا که) پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم خطاب به على علیه السلام فرمود یا علی! می خواهی مژده ای به تو بدهم که موجب خرسندی تو بشود؟ علی علیه السلام گفت آری یا رسول الله پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود ،تو برادر و وزیر و پرداخت کننده قرض من و وفا کنندهٔ به پیمان های من می باشی و ذمهٔ مرا بری می گردانی؛ اینک کسی که تو را در دوران حیات من دوست بدارد به خوبی بمیرد و کسی که تو را پس از رحلت من دوست بدارد سرانجام او به ایمنی و ایمان سپری بشود و در روز قیامت از هرگونه ناراحتی در امان باشد. و کسی که در حالی بمیرد که کینه تو را در دل داشته باشد به مرگ جاهلیت مرده است و خدای تعالی به حساب اسلام با او برخورد خواهد کرد. (2)
5- حافظ ابونعیم اصفهانی در «حلیة الاولیاء» به سند خود از ابوسعید خدری روایت کرده که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: علی علیه السلام پنج ویژگی دارد: 1- بدن مرا در هنگام غسل می پوشاند؛ 2- قرض مرا ادا می کند؛ 3- در هر موقفی اتکای من به اوست؛ 4- در کنار حوض کوثر مرا یاری می کند؛ 5- چنین بیمی ندارم که او از ایمان خود برگردد، و یا پس از پاکدامنی، زنا کند. (3)
6- نسائی مؤلف معروف کتاب «سنن» و یا صحیح ،نسائی در کتاب «خصائص» به سند خود از «عایشه» دختر «سعد» روایت کرده که از پدرم شنیدم که می گفت:
در روز «جُحفَه» در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله دست مبارک علی علیه السلام را گرفته بود خطبه ای ایراد کرد. پس از حمد و ثنای الهی خطاب به مردم فرمود: مگر نه اینست که من ولی شما (اولی به تصرّف به جان و مال شما) هستم؟ گفتند: آری. پس همچنان که
ص: 354
دست علی علیه السلام را گرفته بود دست او را بالا برد و فرمود: این بزرگوار، ولی من و پرداخت کننده قرض من است و من دوست او را دوست می دارم و دشمن او را دشمن می شمارم (1)
7- ابن سعد، در کتاب «طبقات» به سند خود از «عبدالواحد بن ابی عون» روایت کرده که گفت:
هنگامی که رسول اکرم صلى الله عليه و سلم دعوت حق را لبیک گفت امیرالمؤمنین علی علیه السلام به جارچی دستور داد تا فریاد بزند و بگوید: هر کسی قراردادی با رسول خدا صلی الله علیه و آله امضا کرده، و یا طلبی از آن حضرت داشته است بیاید تا به قرارداد او عمل کنم و طلبش را بپردازم این کار را هر ساله در «عقبه» و در روز قربان انجام می داد تا این که به شهادت نائل آمد. پس از شهادت آن حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام هم تا هنگام شهادت عهده دار این مهم شد. پس از شهادت امام حسن علیه السلام امام حسین علیه السلام به تبعیت از پدر و برادرش به این عمل می پرداخت و پس از شهادت آن حضرت، این کار منقطع و منسوخ گردید.
«ابن ابی عون» پس از نقل حدیث مزبور اظهار می دارد که هیچ یک از بندگان الهی - به حق یا ناحق - علیه پیغمبر ادعائی نمی کرد مگر اینکه حضرت علی علیه السلام حاجت او را برآورده می ساخت. (2)
8- على متّقی در «کنزالعمّال» از «شریک» از ابواسحاق از علی علیه السلام روایت کرده که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:
درباره علی پنج خصلت از ناحیه خدا به من عنایت شده که قبل از من به هیچ پیغمبری داده نشده است: 1- علی علیه السلام قرض مرا می پردازد و هنگام غسل بدن مرا می پوشاند؛ 2- دشمنانم را از آب حوض کوثر دور می کند؛ 3- در راه های محشر، چراغ من است؛ 4- در روز قیامت لوای من که آدم و فرزندان او در زیر آن قرا می گیرند، در دست اوست؛ 5- بیمی ندارم که پس از من با وجود عفتی که دارد دست به کار ناشایسته ای دراز کند، و یا پس از ایمان به خدا به لباس کافران درآید. (3)
مؤلف گوید: اخبار و احادیثی که در مورد «مسأله وصیّت» وارد شده و در مصادر حدیثی و تاریخی و صحاح و سنن و جوامع اهل سنت و کتاب های سیره - بصورت
ص: 355
تفصیل یا اجمال - آمده است فراوان و متواتر است و ورود آن همه احادیث که از طریق علمای بنام و مشهور و راویان موثق روایت شده و در همهٔ آن ها تصریح گردیده که پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرموده است: «قرض مرا جز خودم یا علی کسی دیگر ادا نمی کند»، (1) برای اثبات وصیّت کفایت می کند و به علاوه حدیثی را هم که علاءالدین متقی در همین مورد در «کنز العمّال» از جامع عبدالرزاق نقل کرده ،است بر همه آن ها مُهر تأیید می،نهد زیرا در آن حدیث آمده است که «معمر» از «قتاده» نقل کرده که گفته است:
«على علیه السلام بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بدهکاری های آن حضرت را ادا نمود که طبق محاسبه [مجموعاً] به پانصد [هزار] در هم می رسید به عبد الرزّاق گفته شد آیا پیامبر صلی الله علیه و آله در این مورد به او وصیّت نموده بود؟ گفت: آری در این باره شکّی ندارم که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام وصیّت نموده بود و اگر این چنین نبود دیگران نمی گذاشتند که او دینش را ادا کند» (2)
در صحیح ابو داود در باب «قربانی از طرف متوفّی» به سند خود از «حنش» روایت کرده که گفت:
در قربانگاه مشاهده کردم که علی علیه السلام دو گوسفند قربانی می کرد، پرسیدم: علّت این امر چیست که دو گوسفند قربانی می کنید؟ در جواب فرمود رسول خدا صلی الله علیه و آله به من وصیّت کرده است تا پس از رحلت حضرتش از طرف ،ایشان قربانی کنم و این قربانی به فرمان آن حضرت از جانب او انجام می دهم» (3)
این حدیث را امام احمد حنبل ،نیز در کتاب مسند خود در باب قربانی روایت کرده .است (4)
در همین رابطه حاکم نیشابوری نیز در کتاب ،مستدرک به سند خود از «حنش»
ص: 356
روایت کرده که گفت:
«در روز قربانی علی علیه السلام دو گوسفند قربانی می کرد که یکی از طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله و دیگری از طرف خود آن حضرت بود و در پاسخ این سئوال که چرا دو گوسفند قربانی می کنید؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمان داده است تا از جانب ایشان قربانی کنم و بهمین لحاظ است که من دو گوسفند قربانی می کنم و تا زمانی که زنده ام به این دستور عمل خواهم کرد». (1)
این ها همه روایات صریح و صحیح و معتبر و متواتری هستند که در منابع مهمّ و مورد اعتماد اهل سنّت وارد ،شده و افرادی سرشناس از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله چون خود ،امام ابن عباس ابوسعید خدری جابر بن عبدالله ،انصاری، عمر بن خطاب و عبدالله بن عمر و برخی دیگر از صحابه پیغمبر صلی الله علیه و آله آن ها را روایت کرده اند.
بنابراین پس از آن که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با علی علیه السلام عهد و پیمان بسته و او را وصیّ خود قرار داده و به او وصیّت کرده است که حضرتش را غسل ،دهد کفن کند و دفن نماید دیونش را بپردازد و وعده هایش را به سامان برساند و ذمّه اش را بری سازد و او همهٔ آن ها را انجام داده است جایی برای انکار وصیّت باقی نمی ماند که کسی بتواند آن را انکار نماید.
،حال باید دید و پرسید :که چگونه ممکن است یک انسان عاقل و بی غرض بعد از آن همه اخبار و احادیث فراوان و متواتر که درباره «وصایت» رسیده است آن را انکار کند و یا با آن سر ستیز گیرد؟ و چه باعث شده است که امّ المؤمنین عایشه آن را مورد انکار قراد داده و به مقابله با آن برخاسته است.
قرائن تاریخی و روایات ضدّ و نقیضی که از عایشه در مورد وفات پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله از این بانو نقل ،شده همچنین موضع گیری او در برابر امیرالمؤمنین علیه السلام و همداستان شدن با طلحه و زبیر و به راه انداختن جنگ «جمل» ما را بدین امر دلالت می کند که «عایشه» یکی از سرسخت ترین دشمنان دیرینه علی علیه السلام بوده است که بدون شک
ص: 357
«احساسات زنانگی» در سراسر ادوار زندگیش و به ویژه دوران کوتاه زناشوئیش با رسول خدا صلی الله علیه و آله و روابطش با نزدیکان آن حضرت همچون علی و فاطمه علیها السلام نقش مهمّی را ایفا نموده است که نمونه های بارزی از کینه و عداوت او با امام علیه السلام در تاریخ و حديث مشاهده می.کنیم
به هر حال از جمله آثار این دشمنی و نفرت درونی روایتی است که احمد حنبل در مسندش از قول نعمان بن بشیر نقل کرده است. او می نویسد:
«روزی ابوبکر از پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله اجازه ملاقات خواست و در همان حال صدای عایشه را از اطاق پیغمبر شنید که فریاد می زد به خدا سوگند من خوب می دانم که تو علی را به مراتب بیش از من و پدرم دوست می داری» (1)
و از آن جمله روایت دیگری است که ابن سعد در کتاب طبقات خود درباره بیماری رسول خدا صلی الله علیه و آله از عایشه روایت کرده که گفته است.
«پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که پاهایش به زمین کشیده می شد به یاری دو مرد از خانه بیرون آمد. ابن عباس - یعنی فضل - و مردی دیگر عبیدالله گوید:
من این سخن عایشه را برای ابن عباس بازگو کردم و او گفت: آیا می دانی آن مرد دیگری که عایشه نام او را نبرده چه کسی بوده است؟ گفتم نه ابن عباس گفت: او علیّ [بن ابی طالب ] بود که جان عایشه از بیان هرگونه فضیلتی برای او ناخرسند است». (2)
و از جمله روایتی است که امام احمد حنبل در مسند خود از «عطاء بن یسار» دربارهٔ علی علیه السلام و عمّار از عایشه روایت کرده است که گفت:
«مردی نزد عایشه آمد و به بدگوئی از علی و عمّار پرداخت عایشه گفت: امّا در مورد على من درباره او با تو سخنی نمی گویم و امّا عمّار من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که درباره اش می فرمود: عمّار بین دو کار قرار نمی گیرد مگر آن که بهترینش را انتخاب
ص: 358
می کند» (1)
،آری این گونه امّ المؤمنین عایشه از عمّار دفاع می کند و از بدگوئی به او مانع می شود ولی در برابر بدگوئی به امام علیه السلام سکوت اختیار می کند!
و اینک برای این که موضوع دشمنی و کینه توزی عایشه نسبت به امیرمؤمنان علیه السلام بهتر روشن شود به روایتی که هم اکنون می آوریم توجّه فرمائید.
در صحیح مسلم و صحیح بخاری و منابع دیگر روایتی بدین صورت آمده است که عایشه گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه و آله مردی را به فرماندهی گروهی از اصحابش به سریّه ای (جنگی) فرستاد و او در نمازهایی که با گروهش به جماعت به جای می آورد، همیشه بعد از حمد، به خواندن ﴿قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ﴾ بسنده می کرد. وقتی که آن گروه از مأموریّت خود بازگشتند، آن موضوع را به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گزارش دادند. فرمود: از خودش بپرسید که برای چه این کار را می کرد.
آن ها این مطلب را از خود او پرسیدند. او گفت برای آن که این سوره سراسر صفت خدای رحمان است و از این جهت قرائت آن را دوست دارم پیغمبر خدا با شنیدن این پاسخ فرمود: به او بگویید که خداوند هم تو را دوست دارد». (2)
حال می پرسیم: به نظر شما این مردی که خدا دوستش دارد و عایشه از ذکر نامش خودداری می کند چه کسی می تواند باشد؟
راستی اگر آن مرد پدر ،عایشه ،ابوبکر و یا عُمَر و یا یکی از خویشاوندان نزدیک وی مانند پسر عمویش طلحه بود، باز هم اسم او را به میان نمی آورد؟ و شگفت انگیز آن که نام این مرد که فرماندهی سپاهی را به عهده داشته و در نمازهای جماعت با یاران ،خود پیوسته سورۀ ﴿ قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ﴾ را می خوانده است در مصادر مکتب خلفا نیامده و تنها نام او را در منابع مکتب اهل بیت علیهم السلام در تفسیر سوره اخلاص در تفسیر «مجمع البيان» و تفسیر ،برهان و باب معنای ﴿ قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ﴾ در کتاب توحید شیخ
ص: 359
صدوق (متوفای سال 381 هجری) می یابیم که از «عمران بن حصین» صحابی معروف پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه و آله در سریّه ای [یکی از جنگ ها ] گروهی را به مأموریت فرستاد و علی علیه السلام را به فرماندهی آن برگماشت. هنگامی که این گروه از مأموریّت خود بازگشتند پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله از کارشان پرسید پاسخ دادند که همه چیز بخوبی پیش می رفت جز این که علی علیه السلام در هر نماز با ما سوره ﴿ قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ﴾ را می خواند. رسول خدا صلی الله علیه و آله علت آن را از «علی» جویا شد و علی پاسخ داد من ﴿ قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ﴾ را دوست دارم و پیغمبر :فرمود به پاس این ،محبّت خدا هم تو را دوست دارد» (1)
برای صحّت این حدیث دو گواه قوی و نیرومند از منابع مکتب خلفا وجود دارد که برای مزید بصیرت به آن ها اشاره می کنیم
1- در صحیح بخاری و صحیح مسلم آمده است که عایشه در حدیث خود از امام علیه السلام با لفظ «رجل» (مردی) یاد کرده ،است همان گونه که در حدیث مورد بحث همان کار را انجام داده است.
2- در صحیح بخاری و غیر آن آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به او خبر دهید که خدا دوستش دارد چنان که در این حدیث (یعنی حدیث عمران بن حصین) آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود خداوند تو را دوست می دارد.
،بنابراین آن مردی که خداوند او را دوست می دارد و «عایشه» صلاح نمی داند که حتی نام او را ذکر ،کند علیّ بن ابی طالب است که جان عایشه از بیان هرگونه فضیلتی برای او ناخشنود است و نمی خواهد حتی یک کلمۀ خیر درباره او بر زبان جاری کند.
سوگمندانه تر از همه آن چه تاکنون یادآور شدیم روایتی است که ابوالفرج اصفهانی در کتاب «مقاتل الطالبیین» در مورد شهادت امیرالمؤمنین علی علیه السلام آورده و گوید:
ص: 360
هنگامی که خبر شهادت علی علیه السلام به عایشه رسید وی به سجده افتاد (1) یعنی به خاطر بشارتی که دریافت کرد سجده شکر بجای آورد.
در همین رابطه طبری و ابوالفرج اصفهانی و ابن سعد و ابن اثیر روایت کرده و :گویند هنگامی که خبر شهادت علی علیه السلام به عایشه رسید گفت:
فألقت عصاها و استقرّبها النّوى *** كما قرّعيناً بالإياب المسافر
عصایش را افکند و از حرکت باز ایستاد [و از خبر مرگش شادمان شدم ] همان گونه که بازگشت مسافر دیده را روشن !کند
آن گاه پرسید: چه کسی او را کشت؟ :گفتند مردی از قبیلهٔ مراد پس :گفت
فإن یک نائیاً فلقد نعاه *** غلام ليس فى فيه التراب
«اگر چه خود او دور است ولی خبر مرگش را جوانی آورد که خاک بر دهانش مباد!»
زینب دختر امّ سلمه که در آن جا حضور داشت به او گفت عایشه تو این ها را دربارهٔ علی می گویی؟ پاسخ داد: من فراموش می کنم هرگاه فراموش کردم بیادم بیاورید (2)
پس اگر «عایشه» طبق روایت «نعمان بن بشیر» در مورد دوستی رسول خدا صلی الله علیه و آله با علی علیه السلام با صدای بلند به آن حضرت اعتراض می کند و طبق روایت «ابن عبّاس» دوست ندارد از علی علیه السلام به نیکی یاد شود و طبق روایت «عطاء بن یسار» آن گونه از «عمّار» دفاع می کند و نسبت به امیرمؤمنان علیه السلام ساکت می ماند و بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله در برابر آن حضرت موضع گیری می کند ضدّ وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله قیام نموده و آتش «جنگ جمل» را روشن می نماید و هنگامی که خبر شهادت امام علیه السلام را می شنود خوشحال و شادمان می شود و سجده شکر را به جای می آورد چگونه ممکن است از «وصیّت» که سراسر آن خیر و نیکی است سخن بگوید و بدان اعتراف کند و علی علیه السلام را وصیّ پیامبر خدا بداند؟!!!
به هر حال با توجّه به آن که «امّ المؤمنین عایشه» در نقل روایات «انکار وصیّت» تنهاست و احادیث او در مورد وفات رسول خدا با اخبار صحیح و متواتری که از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده معارض است و در عین حال او یکی از سرسخت ترین
ص: 361
دشمنان دیرینه امام علیه السلام به شمار می رود تردیدی نیست که سخن او در انکار وصیّت روی بغض و عناد و کینه و دشمنی با امیرالمؤمنین علیه السلام بوده است.
و گمان می رود که او این روایات را در ایّام «جنگ جمل» گفته باشد زیرا وی در آن روز برای جنگ با امیرالمؤمنین علیه السلام نیازمند بسیج مردم بوده و هر چه را که برای پیشبرد هدف خود مفید می دانسته بیان می داشته است و به همین لحاظ است که امیرالمؤمنین علیه السلام ضمن یکی از خطبه های خود گوشه ای از این کینه و دشمنی عایشه را یادآور شده و چنین فرموده است:
«... امّا فلان زن - یعنی عایشه - اندیشه ها و افکار زنانه او را فرا گرفت و شراره های کینه و دشمنی [نسبت به من] در دلش همچون کوره آهنگران زبانه کشید. اگر از او می خواستند تا آن چه را که نسبت به من انجام داد به کس دیگری غیر از من روا دارد هرگز نمی پذیرفت اما با این ،همه احترامش چون گذشته محفوظ، و حسابش با خداوند است». (1)
در این جا مناسب است پس از اشاره به سخن امام علیه السلام که در مورد کینه توزی عایشه نسبت به خود بیان فرموده است پای سخن ابن ابی الحدید بنشینیم و شرح مفصلّی را که او در همین رابطه بر سخن امام علیه السلام نگاشته و جداً در خور سخن امام نگاشته و جداً در خور دقت و تأمل می باشد ،بشنویم تا صدق سخنان گذشته ما بیش از ،پیش برای خواننده روشن شود.
نامبرده در شرح نهج البلاغه ذیل سخن امام علیه السلام دربارۀ «عایشه» چنین می نویسد:
هنگامی که به تحصیل علم کلام مشغول بودم این خطبه امام علیه السلام را (2)، در محضر استاد خود شیخ ابویعقوب یوسف فرزند اسماعیل لمعانی که خدا او را رحمت کند ،خواندم و از او خواستم تا نظر خود را دربارهٔ سخن امام علیه السلام برایم شرح دهد وی خواهشم را پذیرفت و پاسخ مفصلی در این باره داد که من نتیجه آن را در این جا نقل می کنم زیرا: تمام گفته های او عیناً به خاطرم نمانده ،است و روی همین اصل است که
ص: 362
بیان مبسوط او مختصر شده است بخشی از آن همان کلمات خود اوست و بخشی از ،آن کلمات خود من است ولی مفهوم بیان اوست شیخ ابویعقوب چنین گفت:
در ابتدا آغاز کینه و ناسازگاری میان عایشه و فاطمه علهیا السلام آشکار شد. و این به آن علّت بود که پیامبر صلی الله علیه و آله با عایشه پس از مرگ خدیجه ازدواج فرمود و عایشه را جانشین خدیجه کرد و فاطمه علیها السلام دختر خدیجه است و این طبیعی و معلوم است که چون مادر دختری بمیرد و پدرش همسری دیگر بگیرد میان آن زن و دختر کدورت و خشم و کینه آشکار می شود و از این کار چاره یی نیست زیرا زوجه محبت پدر دختر را معطوف به خود می سازد و دختر هم گرایش و بذل محبت پدر را به زن غریبه تحمل نمی کند و گویی خودش هووی آن زن است و در واقع نیز همین گونه است هر چند مادر آن دختر مرده باشد و اگر فرض کنیم که ما در زنده می بود بدیهی است که میان او و همسر شوهرش آتش کینه و دشمنی زبانه می کشید و چون مادر مرده باشد آن دشمنی و کینه را دخترش ارث می برد و در مثل آمده است که «دشمنی زن پدر و عروس» و در رجزی هم همین موضوع سروده شده است که می گوید:
«مادر شوهر بر عروس برانگیخته است و عروس هم با تهمت بر او برانگیخته است.»
افزون بر این چنین شد که پیامبر صلی الله علیه و آله به عایشه گرایش پیدا کرد و او را دوست می داشت و هر اندازه که گرایش پیامبر صلی الله علیه و آله به عایشه افزوده می شد ناراحتی فاطمه علیها السلام بیش تر می شد از سوی دیگر رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به فاطمه علیها السلام بزرگداشت و احترامی بیش از آن چه مردم گمان آن را داشتند و بیش از حرمتی که مردان نسبت به دختران خود مبذول می دارند مبذول می داشت و در این مورد از اندازه محبت معمولی پدران نسبت به فرزندان بیش تر بود آن چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله در حضور خواص و عوام چند بار نه یک بار و در موارد مختلف نه تنها در یک مورد می فرمود: فاطمه سرور زنان جهانیان است. (1) و او همتای مریم دختر عمران است (2) و چون بخواهد از صحرای قیامت عبور کند بانگ سروشی از سوی عرش به گوش می رسد که می گوید ای مردم عرصات! چشم فرو پوشید تا فاطمه دختر محمّد .بگذرد (3)
ص: 363
این ها همه از احادیث صحیح است و به هیچ روی از اخبار ضعیف نیست و پیامبر صلی الله علیه و آله می:فرمود این که علی را برای همسری فاطمه برگزیده است پس از آن بوده است که خداوند او را در آسمان با گواهی فرشتگان به همسری او برگزیده است (1) و چند بار نه یک بار فرموده است «آن چه فاطمه را آزار دهد مرا آزار می دهد و آن چه او را به خشم می آورد مرا خشمگین می سازد» (2) و مکرر فرموده است «فاطمه پاره یی از تن من است آن چه او را پریشان کند مرا پریشان کرده است» (3) این سخنان و مانند آن نیز موجب افزون شدن کینه عایشه می شد و هر اندازه پیامبر صلی الله علیه و آله فاطمه علیه السلام را بیش تر احترام و تکریم می فرمود بر کینه او افزوده می شد و معلوم است نفوس بشری به کم تر از این نسبت به یکدیگر خشمگین می شود تا چه رسد به این گونه سخنان
پس از آن کدورت و ناراحتی فاطمه به شوهرش علی علیه السلام هم سرایت کرد و چه بسا که زنان موجب انتقال کینه ها به سینه های مردان می شوند خاصه از قدیم و به صورت ضرب المثل گفته شده است که «زنان افسانه سرایان نیمه شب هایند». فاطمه علیها السلام از عایشه یا فراوان شکایت و گله گزاری می کرد زنان مدینه و همسایگان فاطمه هم هرگاه او را می دیدند دورش را می گرفتند و سخنانی از عایشه برای او می گفتند و سپس به خانه عایشه می رفتند و سخنانی از قول فاطمه علیها السلام برای او نقل می کردند و همان گونه که فاطمه از عایشه پیش شوهر خود گله گزاری می کرد عایشه هم پیش ابوبکر از فاطمه گله گزاری می کرد و می دانست که شوهرش یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله گله گزاری های او را در مورد فاطمه نخواهد پذیرفت و این موضوع در ابوبکر اثر گذاشت.
پس از آن نیز ستایش پیامبر صلی الله علیه و آله از علی علیه السلام و نزدیک ساختن او به خود موجب بروز حسد و رشک در ابوبکر و طلحه شد که پدر و پسر عمویش بودند عایشه پیش آن دو می نشست و سخنان آن دو را گوش می داد آن دو هم پیش عایشه می آمدند و به سخنان او
ص: 364
گوش می دادند و سخنان او در ایشان و سخنان آن دو در او اثر می گذاشت.
شیخ ابویعقوب به دنبال سخنان خود چنین گفت من علی علیه السلام را هم از این کار کاملاً تبرئه نمی کنم او هم از اعتماد و آرامش پیامبر صلی الله علیه و آله بر ابوبکر و این که او را ستایش مینمود ناراحت بود و دوست می داشت که از میان همۀ مردم فقط خودش مخصوص به این مزایا و صفات ،باشد و بدیهی است که هر کسی از کسی بگسلد و رویگردان باشد از زن و فرزند وی نیز روی گردان است و بدین گونه خشم و کدورت میان این دو گروه استوار شد.
سپس داستان «افک» و تهمت زدن بر عایشه پیش آمد و هر چند علی علیه السلام در زمره تهمت زنندگان نبود ولی از کسانی بود که به پیامبر صلی الله علیه و آله پیشنهاد داد عایشه را طلاق دهد و این به منظور پاک نگاه داشتن آبروی رسول خدا صلی الله علیه و آله از گفتار منافقان و سرزنش کنندگان بود. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله با علی در آن باره رایزنی فرمود، علی گفت: عایشه همچون بند کفش توست وانگهی از خدمتکار عایشه بپرس و او را بترسان و اگر همچنان انکار کرد او را بزن تمام این سخنان علی علیه السلام به اطلاع عایشه رسید و همان گونه که عادت مردم است چند برابر شده آن سخنان را از مردم شنید و زنان هم سخنان بسیاری از علی و فاطمه برای عایشه نقل کردند و گفتند آن دو در نهان و آشکار بر اثر این پیشامد عایشه را نکوهش می کنند و بدین گونه کار دشوارتر شد.
پس از آن پیامبر صلی الله علیه و آله با عایشه آشتی کرد و به خانه او برگشت و [آیاتی از] قرآن در برائت عایشه نازل شد و همان گونه که هر انسانی پس از پیروزی از پی شکست و به قدرت رسیدن از پی ناتوانی و به تبرئه شدن پس از تهمت زبان درازی می کند و گاه سخنان یاوه می گوید عایشه هم همین گونه بود و همه سخنان او به اطلاع علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام رسید و کار دشوار و پیچیده شد و دل هر یک از دو طرف بر خشم نسبت به یکدیگر استوار گردید از این گذشته میان عایشه و علی علیه السلام به روزگار زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله سخنانی گفته شد و کارهایی پیش آمد که همگی موجب تهییج و شدت موضوع شد. نظیر این کار که پیامبر صلی الله علیه و آله علی را فراخواند و از او خواست نزدیک بیاید و علی آمد و میان پیامبر صلی الله علیه و آله و عایشه که چسبیده به یکدیگر نشسته بودند نشست. عایشه گفت: آیا برای نشیمن گاهت جایی غیر از ران من پیدا نکردی و این کلمه را بدون آن که به صورت
ص: 365
کنایه بگوید (1) با لفظ زشتی بیان کرد و نظیر آن چه روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله روزی با علی علیه السلام راز می گفت و به درازا کشید عایشه که پشت سر ایشان حرکت می کرد خود را به آنان رساند و میان ایشان در آمد و گفت شما چه می گویید که این همه به درازا کشاندید و گفته شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله آن روز بر عایشه ،خشمگین شد و آن چه که در مورد «کاسه ترید» نقل شده است که عایشه به خدمتکار خود فرمان داد سر راه ایستاد و آن را واژگون کرد (2) و نظایر این کارها که میان زن و خویشاوندان شوهرش صورت می پذیرد
وانگهی چنین بود که فاطمه فرزندان متعددی چه دختر و چه پسر به دنیا آورد و حال آن که عایشه هیچ فرزندی نیاورد و پیامبر صلی الله علیه و آله هم فرزندان و به ویژه پسران فاطمه را همچون پسران خود می دانست و هر یک از آنان را «پسرم» می گفت و می فرمود «پسرم را پیش خودم بگذارید او را از من جدا و دور مسازید» «پسرم چگونه است و چه می کند» شیخ ابویعقوب به من :گفت تصور تو چیست در مورد زنی که از شوهرش فرزند ندارد و می بیند که شوهرش پسران دختر خود را همچون پسران خود می داند و بر آنان همچون پدری مهربان مهرورزی می کند؟ آیا چنین زن و همسری بر آن پسرها و پدر و مادرشان محبت خواهد داشت یا خشم و کینه می ورزد و آیا دوست خواهد داشت که این کار دوام داشته باشد یا تمام شود و از میان برود!
وانگهی چنین اتفاق افتاد که پیامبر صلی الله علیه و آله دری را که از خانه ابوبکر به مسجد باز می شد بست و در خانه داماد خویش را باقی گذاشت و پدر عایشه را نخست برای تبلیغ آیات سوره «برائت» به مکه گسیل فرمود و سپس او را از آن کار برکنار ساخت و داماد خویش را گسیل داشت و این کارها هم در نفس عایشه اثر بد گذاشت سپس چنین شد که برای پیامبر صلی الله علیه و آله از ماریه قبطیه ابراهیم متولد شد و علی علیه السلام در آن مورد بسیار شاد شد و علی نسبت به ماریه و احترام به او تعصب داشت و در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله برای انجام کارهای ماریه اقدام می کرد و حال آن که از دیگری رویگردان بود برای ماریه نیز
ص: 366
گرفتاری یی همچون گرفتاری عایشه پیش آمد و علی علیه السلام او را از آن تهمت مبرا ساخت و خداوند متعال به دست علی آن گرفتاری را بر طرف فرمود و این موضوعی قابل رؤیت با چشم بود (1) و برای منافقان امکان نداشت که در آن مورد یاوه سرایی هایی که در مورد آیات قرآنی درباره برائت عایشه می کردند انجام دهند و همه این امور موجب می شد سینه عایشه نسبت به علی آکنده از کینه گردد و آن چه در دل داشت بیش تر استوار شود.
و چون ابراهیم - پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله - مُرد عایشه شادی خود را پنهان می کرد و به ظاهر اندوهگین می نمود و علی و فاطمه هم از اندوه سکوت کرده بودند و حال آن که هر دو ترجیح می دادند و می خواستند که ماریه با داشتن پسر بر عایشه برتری داشته باشد و این کار برای آنان فراهم نشد کارها همان گونه که بود ادامه یافت و دل ها بر همان حال که بود از یکدیگر رمیده بود تا آن که پیامبر صلی الله علیه و آله بیمار شد، بیماری یی که در آن رحلت فرمود فاطمه و علی علیه السلام می خواستند و دوست داشتند که در خانه خود از پیامبر صلی الله علیه و آله پرستاری کنند و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله هم هر یک چنین خواسته یی داشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله به مناسبت محبت قلبی و گرایشی که نسبت به عایشه داشت در خانه او بستری شد و پیامبر صلی الله علیه و آله خوش نمی داشت که برای فاطمه و شوهرش در خانه آنان ایجاد زحمت کند وانگهی احساس می فرمود که آزادی او در خانه آنان به اندازه آزادی در خانه خودش نیست و ترجیح می داد در خانه کسی بستری شود که دلش به او گرایش دارد و با توجه به نیازمندی بیمار به پرستاری بیش تر و مراقبت ساعت های خواب و بیداری و مراقبت های دیگر بستری شدن در خانه خودش برای او از بستری شدن در خانه دختر و دامادش مطلوب تر بود وانگهی هر گاه پیامبر صلی الله علیه و آله از رودربایستی آن دو از خودش یاد می کرد و در وجود خود همان احساس را نسبت به آن دو داشت و هر کسی دوست دارد تنها باشد و به هر حال از داماد و دختر رو دربایستی دارد و پیامبر صلی الله علیه و آله میل و گرایشی که نسبت به عایشه داشت نسبت به زنان دیگر خود نداشت و در خانه او بستری شد عایشه از این جهت مورد رشک قرار گرفت.
ص: 367
پیامبر صلی الله علیه و آله از هنگامی که به مدینه آمده بود این چنین بیمار نشده بود بیماری آن حضرت درد سر و پیشانی بود که یک روز یا بخشی از روز شدت پیدا می کرد و سپس تسکین نسبی می یافت و این بیماری به درازا کشید.
علی علیه السلام در این موضوع که حکومت از آن او خواهد بود هیچ شکّ و تردیدی و تردیدی نداشت و چنین می پنداشت که هیچ کس در آن مورد با او ستیزه نخواهد کرد و به همین جهت هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله رحلت کرد و عمویش عباس به علی گفت «دستت دراز کن تا با تو بیعت کنم و مردم بگویند عموی پیامبر صلی الله علیه و آله با پسر عموی وی بیعت کرد و در مورد حکومت تو هیچ کس مخالفت نورزد» علی فرمود: عمو جان! مگر در مورد حکومت کس دیگری غیر از من امید و آرزو دارد؟ عبّاس :گفت بزودی خواهی دانست علی :فرمود دوست ندارم که این بیعت پوشیده صورت گیرد بلکه دوست می دارم آشکارا انجام شود.
چون پیامبر صلی الله علیه و آله در بیماری خود سنگین شد اسامه را روانه فرمود و ابوبکر و بزرگان دیگری از مهاجران و انصار را همراه او قرار داد و این موجب آن گردید که علی بیندیشد که اگر پیامبر صلی الله علیه و آله بمیرد با اطمینان و بدون تردید حکومت از آن او خواهد بود و چنین پنداشت که در آن صورت مدینه به طور کلی از هر ستیزه جویی که بخواهد در مورد حکومت با او ستیزه کند خالی خواهد بود و علی حکومت را به راحتی و آسودگی به دست خواهد آورد و بیعت مسلمانان با او تمام می شود و بر فرض که کسی آهنگ مخالفت کند در هم شکستن آن بیعت ممکن نخواهد بود آن چنان که می دانیم ابوبکر با پیام فرستادن عایشه و آگاه ساختن او از این که پیامبر صلی الله علیه و آله خواهد مرد از لشکر اسامه برگشت.
موضوع نماز گزاردن ابوبکر هم معروف است و علی علیه السلام این موضوع را به عایشه نسبت داد که به بلال برده آزاد کرده پدرش فرمان داده است به ابوبکر بگوید با مردم نماز بگزارد و چنان چه روایت شده است پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده بوده است یکی از مسلمانان با آنان نماز بگزارد و شخص خاصی را معین نفرموده است. آن نماز نماز صبح بود، پیامبر صلی الله علیه و آله که در آخرین رمق زندگی بود در حالی که میان علی و فضل بن عباس حرکت می کرد از حجره بیرون آمد و همان گونه که در دنباله خبر آمده است خود را به محراب رساند و در آن ایستاد و سپس به حجره خود بازگشت و هنگامی که روز برآمد رحلت
ص: 368
.فرمود بدین ترتیب همان یک نماز را حجت و دلیل حکومت ابوبکر قرار دادند و می:گفتند کدامی ک از شما دوست می دارد بر دو قدمی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در نماز مقدم داشته است مقدم شود؟ و بیرون آمدن پیامبر صلی الله علیه و آله را از حجره بر آن حمل نکردند که می خواسته است ابوبکر را از نماز گزاردن با مردم باز دارد بلکه گفتند برای آن آمده است که مواظبت کند تا در حد امکان ابوبکر نماز بگزارد با ابوبکر با توجه به همین نکته بیعت شد علی علیه السلام نیز عایشه را متهم می ساخت که او منشاء این کار بوده است.
علی علیه السلام در خلوت این موضوع را برای یاران خود بسیار نقل می کرد و می گفت این که پیامبر صلی الله علیه و آله خطاب به زنان خود فرموده است «شما همچون زنان اطراف یوسف هستید.» برای انکار همین موضوع و ابراز خشم نسبت به عایشه بوده است که او و حفصه برای تعیین پدران خویش مبادرت ورزیده اند و با آن که پیامبر صلی الله علیه و آله با بیرون آمدن خود از حجره و کنار زدن ابوبکر از محراب خواسته است آن کار را جبران کند ولی نشده است و این کار با توجه به انگیزه هایی که برای ابوبکر فراهم شده بود بنیان حکومت او را استوار ساخته بود و این که در نفوس مردم جا گرفته بود و بزرگان مهاجران و انصار هم از او پیروی کردند سودی نبخشید و تقدیر آسمانی هم بر این کار موافقت کرد و دل ها و خواسته های مردم بر آن قرار گرفت و این کار در نظر علی علیه السلام بزرگ تر از هر حادثه ای بزرگ و بلای بزرگ بود و بزرگ ترین مصیبت و این کار را به کسی جز عایشه نسبت نمی داد و فقط متعلّق به او می دانست و بدین سبب در خلوت ها و میان یاران ویژه خود عایشه را نفرین و از او به پیشگاه خداوند تظلم می کرد.
آن گاه موضوع خودداری علی از بیعت همان گونه که مشهور است پیش آمد تا سرانجام بیعت کرد و از هنگام رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله از عایشه نسبت به علی و فاطمه بسیار ناخوشایندها صورت گرفت و آن دو در کمال سختی شکیبایی می کردند عایشه به حکومت پدر پشت گرم بود و دستیازی می کرد و منزلت او بزرگ شد. حال آن که علی و فاطمه مظلوم و مقهور شدند فدک از فاطمه گرفته شد و او چند بار برای گفتگو در آن مورد از خانه خود بیرون آمد و به چیزی دست نیافت و در این باره زنانی که پیش او آمد و شد می کردند و هر سخنی را که ناخوش می داشت از قول عایشه نقل می کردند ولی میان این دو حالت تفاوت و فاصله بسیار بود که عایشه غالب و فاطمه مغلوب و آن یکی فرمان دهنده و این یکی مظلوم بود و حالت انتقام گیری و دشمن شاد شدن پدید
ص: 369
آمد و هیچ چیز سخت تر و تلختر از شاد شدن دشمن نیست.
من به شیخ ابویعقوب که خدایش رحمت کند گفتم یعنی تو می گویی که عایشه پدرش را برای نماز خواندن تعیین کرده و پیامبر صلی الله علیه و آله او را معین نفرموده است؟ گفت من او این سخن را نمی گویم ولی علی این سخن را می گفته است و تکلیف من غیر از تکلیف اوست که او خود حضور داشته است و من حاضر نبوده ام بلکه تنها به اخباری که به من رسیده است احتجاج می کنم و آن اخبار متضمن این معنی است که پیامبر صلی الله علیه و آله ابوبکر را برای نماز تعیین فرموده است اما علی به آن چه که خود می دانسته است یا بر گمان او غلبه داشته و برکاری که حضور داشته است احتجاج می کند.
شیخ ابویعقوب :گفت چون فاطمه علیها السلام درگذشت همه همسران پیامبر صلی الله علیه و آله برای سوگ و تسلیت نزد بنی هاشم آمدند جز عایشه که نیامد و تظاهر به بیماری کرد و از او برای علی علیه السلام سخنی نقل کردند که دلالت بر شادی او داشت.
پس از آن علی علیه السلام با پدر عایشه بیعت کرد و عایشه از آن کار شاد شد و از این که بیعت صورت گرفت و خلافت مستقر و ستیز دشمن باطل شد چندان شادمانی کرد که مورخان فراوان نقل کرده اند در تمام مدت خلافت پدر عایشه و حکومت عمر و عثمان کار همین گونه بود دل ها می جوشید و کینه ها چنان بود که سنگ را آب می کرد و هرچه بر علی روزگار می گذشت غم و اندوهش فزون می شد و آن چه را در دل داشت آشکار می،ساخت تا آن که عثمان کشته شد و عایشه بیش از همه مردم بر عثمان خشم گرفته و دیگران را بر او می شورانید و ستیز می کرد و چون خبر کشته شدنش را شنید گفت خدایش از رحمت خویش دور کند عایشه آرزومند بود که خلافت به طلحه طلحه برسد و حکومت همان گونه که در آغاز بود به خاندان تیم برگردد ولی مردم از طلحه عدول کردند و به علی بن ابی طالب گرایش یافتند چون عایشه این خبر را شنید فریاد برآورد «ای،وای عثمان مظلوم کشته شد!» و آن چه در دل ها بود شعله برکشید و از آن جنگ «جمل» و پیامدهای آن پدید آمد
این خلاصه گفتار شیخ ابویعقوب بود که خدایش رحمت کند او شیعه نبود و معتزلی استواری بود جز این که در مسئله تفضیل (1) بغدادی بود. (2)
ص: 370
این بود تمام مطالبی که ابن ابی الحدید معتزلی در شرح حال عایشه و کینه توزی و دشمنی او با امیرالمؤمنین علیه السلام از قول استاد خود «شیخ ابویعقوب لمعانی» نقل کرده بود و ما نیز همۀ آن ها را با طول و تفصیلی که داشت نقل نمودیم تا برخواننده عزیز معلوم شود که «عایشه» حتی در نزد دانشمندان پیرو مکتب خلفا نیز از سرسخت ترین دشمنان علی علیه السلام به شمار می رفته است.
پس با توجّه به آن چه گذشت استدلال به قول عایشه مبنی بر «انکار وصیّت» حجیّت ندارد و به هیچ وجه قابل اعتماد نیست و نمی توان بر آن تکیه کرد به ویژه آن که مسأله وصیّت - چنان که به تفصیل بیان نمودیم - با نصوص فراوان و متعدّدی اثبات شده که از جمله آن ها سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله در «یوم الانذار» (1) است که خطاب به حاضران در مجلس درباره علی علیه السلام فرمود: «این برادر من و وصیّ من و خلیفه من در میان شماست ،پس از او بشنوید و اطاعت نمایید...» (2)
یکی از دلایل دیگری که می توان بر مردود بودن احادیث عایشه در مورد «انکار وصیّت» اقامه نمود ادامه دشمنی او با امیرالمؤمنین علیه السلام و خصومت با خاندان آن حضرت و همکاری وی با «بنی امیّه» و بخصوص پیوند دوستی با «معاوية بن ابی سفیان» است.
زیرا: طبق روایاتی که در منابع مهمّ و معتبر تاریخ آمده است، امّ المؤمنین عایشه حتی بعد از «جنگ جمل» دست از دشمنی با علی علیه السلام برنداشت و پس از آن که در این جنگ شکست خورد و امیرالمؤمنین علیه السلام او را به مدینه بازگردانید و در آن جا ساکن شد تا شهادت امام علیه السلام کینه او را همچنان در دل داشت و چنان که قبلاً اشاره کردیم، هنگامی
ص: 371
که خبر شهادت امام را شنید اظهار سرور و شادمانی کرد و سجده شکر را بجای آورد.
آری، آتش خصومت عایشه با علی علیه السلام تا آن جا حرارت داشت که بگفته ابن سعد در كتاب «طبقات» حتی از دو فرزند وی «امام حسن و امام حسین علیهما السلام که محرم او بودند روی می پوشانید و از ملاقاتشان خودداری می نمود» (1)
اگر آن چه را که ،یعقوبی و ابوالفرج اصفهانی و سبط ابن جوزی و علامه مسعودی و دیگران از حوادث آن ایام باز گفته اند ملاحظه کنیم بخوبی درمی یابیم که خصومت و دشمنی شدید عایشه نسبت به امیرالمؤمنین علیه السلام و فرزندان وی همچنان دوام یافت و به مثابه علّتی راه را برای همبستگی میان او و بنی امیه به طور عموم و بین او و معاويه بطور ،خصوصی هموار کرد.
یعقوبی در تاریخ معروف خود می نویسد:
امام حسن مجتبی علیه السلام در آخرین لحظات حیات پر از رنج خویش رسیده بود و می خواست به برادرش حضرت حسین علیه السلام وصیّت ،نماید در ضمن سخنانش به برادر :گفت من امروز از دنیا می روم هرگاه مرگ من فرا رسید، مرا در کنار جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله دفن کن؛ زیرا هیچ کس سزاوارتر از من نیست که در جوار او به خاک سپرده شود مگر این که مانع ،شوند که در آن صورت نباید به اندازه حجامتی خون بر زمین ریخته شود.
و چون مقدّمات دفن به انجام رسید و در کفن پیچیده شد... جسد مبارکش به وسیلهٔ خویشاوندان از زمین برداشته و به قصد قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون آوردند مروان بن حکم و سعید بن العاص سوار شده و از دفن فرزند پیغمبر در کنار جدّش جلوگیری کردند. عایشه هم بر استری سوار شد و در برابر مردم و تشییع کنندگان فریاد برآورد این خانه خانه من است و به هیچ کس اجازه دفن در آن را نمی دهم.
قاسم بن محمد بن ابی بکر (2) نزد وی آمد و گفت: ای عمّه! ما هنوز سرهایمان را از
ص: 372
خون های «جنگ جمل» نشسته ایم آیا می خواهی در آینده روزی را هم بنام «روز استر» بنامند؟ (1)
مسعودی در «اثبات الوصیه» می گوید که ابن عبّاس به او گفت آیا برای تو کافی نیست که درباره ات گفته شود: روز «جمل» تا این که گفته شود: روز استر! یک روز بر ،شتر و روز دیگر بر «استر» سوار می شوی و هتک حرمت رسول خدا صلی الله علیه و آله را می نمائی و خود را در بین مردم نمایان می کنی آیا می خواهی که نور خدا را خاموش نمائی در صورتی که خداوند نور خود را به اتمام خواهد رسانید هرچند که مردمان مشرک آنرا خوش نداشته باشند... (2)
و در یک روایت دیگر آمده است که ابن عبّاس به عایشه گفت: «یَوْماً تَجَمَّلْتِ و يوماً ،تَبَغَّلْتِ وَ إِنْ عِشْتِ تَفَیَّلْتِ» یک روز شتر سواری می کنی، و روز دیگر بر استر سوار می شوی و اگر زنده بمانی [در آینده] فیل سواری هم خواهی کرد» (3)
و چه نیکو گفته است «صقر بصری» که این مطلب را به صورت شعر درآورده خطاب به عایشه گوید:
يَوْمَ الْحَسَنِ الْهَادِيَ عَلَى بغلک آسرعت *** و مانست و مانعت و خاصمت و قاتلت
و في بيت رسول الله بالظلم تحكّمتِ *** هل الزّوجة أولى بالمواريث من البنتِ
لك التّسع من الثمن و بالكلّ تحكمّتِ *** تجمّلت تبغّلت و إن عشت تفيّلت
و در روز رحلت [امام] حسن [مجتبی علیه السلام] بر استری سوار شده و شتابان آمدی،
شادمانه به راه افتادی و [ از دفنش ] جلوگیری کردی و دشمنی ورزیدی و به مبارزه برخاستی و دربارهٔ خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله به ظلم و ستم زورگوئی نمودی
آیا همسر در مسأله ،میراث پیش تر و سزاوارتر از دختر [انسان ] است (4)
سهمیّه تو از هشت یک «از ارث زن و شوهر» فقط نه یک آن است؛ و تو از روی سرکشی همه را
ص: 373
تصرّف نمودی یک روز شتر سواری می کنی و روز دیگر بر استر سوار می شوی، و اگر زنده بمانی فیل سواری هم خواهی کرد. (1)
به هر حال ابوالفرج اصفهانی در «مقاتل الطالبین» می گوید امام حسن مجتبی علیه السلام وصیّت کرده بود که او را در کنار جدّش رسول خدا صلی الله علیه و آله دفن کنند و مروان بن حکم از این کار جلوگیری نمود...و چون تصمیم گرفتند که او را در کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله دفن کنند، عایشه بر استری سوار شد و به همراهی بنی امیّه که خود گناه برانگیختن ایشان را به عهده داشت به پیش روی جسد و تشییع کنندگان آن آمده و از حرکتش به سوی قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله ممانعت به عمل آورد و این شعر مشهور به خاطر همین عمل ناشایسته عایشه سروده شده است:
یک روز بر استر سوار می شوی و روز دیگر بر شتر!! (2)
و یعقوبی در ادامه گفتار خود نوشته است گروهی از مردم با حسین بن علی علیهما السلام همراه شده و گفتند: آل مروان را به ما واگذار به خدا سوگند! اینان در نزد ما چون لقمه ای بیش !نیستند امام فرمود: «برادرم به من وصیّت کرده است که درباره دفن او به اندازۀ حجامتی خون نریزم» پس آن حضرت در بقیع دفن شد. (3)
و در روایات مکتب اهل بیت علیهم السلام در پایان حدیث مفصلی آمده است: «سپس جسد امام حسن مجتبی علیه السلام را برداشته به قبرستان بقیع بردند و آن حضرت را در کنار جدّه اش فاطمه بنت اسد (مادر امیرالمؤمنین علیه السلام) به خاک سپردند». (4)
با توجّه به آن چه گذشت روشن می شود که دشمنی عایشه با علی علیه السلام و خاندان علوی تا رحلت امام حسن مجتبی علیه السلام ادامه داشته و به همین دلیل هم او از دفن پسر پیغمبر در کنار پیغمبر خدا جلوگیری کرده است و شگفت انگیز این که: ابن ابی الحدید معتزلی می گوید: «اصحاب ما - معتزله - می گویند و معتقدند که او پس از کشته شدن علیه السلام توبه کرده و پشیمان شده است» (5)
ص: 374
ما در پاسخ می گوئیم:
اوّلاً - خداوند دربارۀ توبه اشخاص در قرآن کریم می فرماید:
﴿إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأَوْلَئِكَ يَتُوبُ اللهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللهُ عَلِيماً حَكِيماً ﴾ (1)
«همانا پذیرش توبه از سوی خداوند برای کسانی است که کار بدی را از روی جهالت انجام م یدهند سپس زود توبه می کنند خداوند توبه چنین اشخاص را می پذیرد و خدا دانا و حکیم است».
ثانياً - عایشه کی و کجا و چه زمانی توبه کرده است؟ اگر براستی او توبه کرده بود بر او واجب بود که از اهل بیت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پیروی کند و از کردار گذشته خود عبرت بگیرد و دست از دشمنی با اهل بیت علیهم السلام بردارد ولی او برعکس بار دیگر علیه خاندان پیغمبر قیام کرد و با بنی امیه همدست و همداستان گردید و از دفن فرزند پیغمبر در کنار مرقد پیغمبر صلى الله عليه و سلم جلوگیری نمود و بدینسان خصومت و دشمنی دیرینه خود را با اهلبیت و خاندان علوی نمایان ساخت
آیا عایشه از مقام و موقعیت علی علیه السلام و فرزندان او حسن و حسین علیهما السلام در پیشگاه خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه نبود؟
آیا نمی دانست که آیه تطهیر: ﴿إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (2) درباره پیامبر صلی الله علیه و آله علی ،فاطمه حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است؟ (3)
آیا نمی دانست که امام حسن مجتبی علیه السلام یکی از پنج تن «آل عبا» از اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله است؟
آیا خود او شاهد و ناظر آن نبوده است که پیامبر صلی الله علیه و آله خدا علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را در زیر عبای خود جمع آورد و آیه تطهیر را تلاوت نموده و فرمود که این ها اهل بیت علیهم السلام منند؟ (4)
ص: 375
آیا از پیغمبر خدا نشنیده بود که خطاب به ،علی ،فاطمه حسن و حسین علیهم السلام می فرمود:
﴿أَنَا حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکُمْ، وَسِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَکُمْ﴾
«من در جنگ و نبردم با کسی که با شما در جنگ و نبرد باشد و در صلح و سازشم با کسی که با شما در صلح و سازش باشد» (1)
آیا از پیامبر صلی الله علیه و آله نشنیده بود که بارها و بارها و به صورت مکرر درباره حسنین علیهما السلام می فرمود:
﴿الْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ أهل الْجَنَّهِ﴾
«حسن و حسین علیهما السلام دو سیّد جوانان اهل بهشتند» (2)
تردیدی نیست که «عایشه» همۀ این ها را می دانست ولی عالماً، عامداً، با همۀ علم و اطلاعی که در این باره داشت از روی بغض و کینه و عداوت و دشمنی از دفن پسر پیغمبر در کنار آن حضرت جلوگیری نمود و همین رفتار ناهنجار وی که نشانهٔ خصومت و دشمنی او با اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله بود میان او و بنی امیه و بخصوص «معاویه» همکاری و وابستگی نزدیک و محکم ایجاد کرد و سبب شد که معاویه و حکمرانان او در بزرگ داشت وی بکوشند و او را از عطایای مالی خود برخوردار سازند.
«ابونعیم اصفهانی» نویسنده مشهور در «حلیة الاولیاء» از عبدالرحمن بن قاسم نقل می کند که :گفت یکبار معاویه هدایای مختلفی برای عایشه فرستاد که در جملهٔ آن ها
ص: 376
پول ولباس و اشیاء قیمتی قرار داشت. (1)
،همچنین وی از عروة بن زبیر نقل می کند که :گفت معاویه [یک بار دیگر] صدهزار درهم پول نقد برای عایشه فرستاد (2)
ابن کثیر نیز در تاریخ معروف خود «البدایة و النهایه» از عطاء روایت می کند که :گفت معاویه برای عایشه در مکّه گردن بندی قیمتی فرستاد که از نظر ارزش به صدهزار درهم می رسید و عایشه هم آن را پذیرفت. (3)
در همین ،رابطه ابن کثیر در روایت دیگری از سعد بن عزیز نقل می کند که گفت یک بار معاویه هیجده هزار دینار قرض های عایشه را پرداخت این دیون همه به خاطر پول هایی بود که عایشه آن ها را به مردم بخشیده بود. (4)
در کتاب معروف و معتبر «طبقات» نیز در روایتی از ابی معشر چنین آمده است: «منکدر بن عبدالله» به دیدار عایشه ،رفت عایشه از او پرسید: آیا فرزند داری؟ منکدر پاسخ داد: خیر!
عایشه گفت: اگر من ده هزار درهم ،داشتم آن را به تو می بخشیدم که بدان وسیله کنیزکی برای خود خریداری کنی و از او صاحب فرزند گردی
این ملاقات پایان یافت اما آن روز به شب نرسیده بود که معاویه مقدار فراوانی پول برای عایشه فرستاد عایشه :گفت چه زود مبتلا شدیم آن گاه ده هزار درهم برای «منکدر» فرستاد و او هم برای خود کنیزکی خریداری نمود.(5)
آن چه تا بدینجا متذکّر ،شدیم نمونه هائی از هدایای ،معاویه و کمک های مادّی وی نسبت به عایشه بود که برای اثبات مدّعای خود در این جا آوردیم.
البته رعایت های مالی دستگاه اموی نسبت به ،عایشه تنها منحصر به معاویه نبوده و بلکه برخی از فرمانروایان حکومت اموی نیز به همین گونه عمل می کردند.
و به هر حال آن چه از متون منابع مهمّ و معتبر تاریخی و حدیثی استفاده می شود
ص: 377
این است که رعایت های مالی دستگاه اموی و احترامی که فرمانروایان حکومت بنی امیّه بر اساس مصالح دنیوی ،خویش و همچنین ملاحظاتی که عایشه به خاطر مصالح دنیوی خود نسبت به آن ها ابراز می داشته است از مظاهر بارز و آشکار همبستگی او با معاویه و دستگاه حکومت اموی است که صحت ادّعاء ما را در آن چه گفتیم، تأیید می نماید
اینک به دو نمونه از شواهد تاریخی و حدیثی که دلیل بر همبستگی و ارتباط عایشه با حکومت امویان است و ما آن ها را به عنوان شاهد در این جا می آوریم توجه فرمائید.
1- امام احمد حنبل در کتاب «مسند» خود در حدیثی از مطلب بن حنطب روایت کرده که گفت:
«عبدالله بن عامر [فرماندار بصره] (1) یک بار برای عایشه هدایائی از قبیل پول و لباس ،فرستاد عایشه در ابتدا نپذیرفت و به فرستاده عبدالله :گفت فرزندم من چیزی را از کسی نمی پذیرم همین که او بیرون رفت عایشه :گفت او را بازگردانید و چون او برگشت عایشه :گفت من چیزی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله برایم فرموده بود به خاطر آوردم آن حضرت فرمود ای عایشه اگر کسی بدون این که چیزی از او درخواست کنی هدیه ای به تو داد آن را بپذیر...» (2)
آن چه در این حدیث جلب نظر می کند این است که: عبدالله بن عامر که یکی از فرمانداران دوران حکومت معاویه ،است هدایائی برای عایشه ارسال می،دارد و فرستاده او نزد عایشه می رود تا هدایا را تقدیم ،کند و امّ المؤمنین عایشه که می بیند کسانی نزد او حضور دارند و پذیرفتن هدایا در چنین موقعیتی به صلاح وی نیست
ص: 378
نخست از پذیرفتن آن امتناع می ورزد و سپس پشیمان می شود و دستور می دهد تا فرستاده فرماندار بصره را باز گردانند و آن گاه برای این که در نزد حاضران به همکاری با حکومت وقت مورد اتهام قرار نگیرد با بیان حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله هدایا را می پذیرد.
2- ابن سعد در کتاب معروف «طبقات» از محمّد بن حارث نقل کرده که گفته است.
«مرّة بن ابی عثمان» غلام آزاد کرده عبدالرحمن بن ابی بکر روزی نزد عبدالرحمن رفته و از او درخواست کرد که نام های به «زیاد» بنویسد و برای او توصیه ای بنماید تا این که زیاد حاجتش را برآورده سازد عبدالرحمن نامه ای نوشت. اما در آن نامه زیاد را به عنوان فرزند ابوسفیان مخاطب قرار نداد (1) و او را به پدر ظاهری خودش «عبید» نسبت داد.
«مرّه» گفت: نه من هرگز چنین نامه ای را نزد زیاد نخواهم برد زیرا: در عوض ،سود برایم زیانبار خواهد بود
آن گاه نزد عایشه رفته و از او همان درخواست کرد.
عایشه :نوشت «این نامه ای است از عایشه امّ المؤمنین به «زیاد» فرزند ابوسفیان.... مرّه نامه را به نزد زیاد برد. او پس از خواندن نامه به وی گفت: تو اکنون برو و فردا صبح نزد من حاضر شو تا خواسته ات را برآورده سازم. فردا صبح «مرّه» به نزد «زیاد» رفت مردم نیز در حضور او جمع شده بودند زیاد گفت: ای غلام! نامه را
ص: 379
.بخوان او نامه را چنین خواند: «این نامه ای است از عایشه امّ المؤمنین به زیاد فرزند ابوسفیان...» پس از پایان ،نامه زیاد حاجت او را برآورده ساخت. (1)
«یاقوت حموی» همین داستان را در مادۀ «نهر مرّه» از دائرة المعارف جغرافیائی خود آورده و به دنبال آن می نویسد: زیاد از نامهٔ عایشه سخت شادمان ،گردید و مرّه را مورد اکرام و ملاطفت خویش قرار داد و پس از پایان یافتن ،نامه روی به مردم کرده و :گفت این نامۀ امّ المؤمنین به من می باشد آن گاه فرمان داد صد جریب (2) زمین در کنار «نهر ابلّه» به عنوان تیول به مرّه ،ببخشند و برای آبیاری زمین وی، نهر خاصّی حفر کنند و آن ،نهر همین نهری است که به نام «نهر مرّه» شهرت یافته است. (3)
آن چه در این جریان تاریخی جلب نظر می کند این است که: عایشه در حکومت «معاویه» جایگاه و موقعیت خاصّی داشته و در میان سران و فرمانروایان حکومت او نیز از احترام فوق العاده ای برخوردار بوده است و از این رو زیاد بن ابیه از ارزش کلام و نفوذ عایشه و نوشته او به نفع خویش بهره برداری ،نموده و از این که امّ المؤمنین عایشه! وی را به فرزندی ابوسفیان پذیرفته و در نامه اش او را به این عنوان مخاطب ساخته است سخت مسرور و شادمان گردیده و فرمان می دهد که نوشته عایشه را در میان جمعی از مردم حاضر ،بخوانند تا دیگران هم بدانند که عایشه شخصیّت بزرگ !زمان نسب والای او را می شناسد و وی را فرزند «ابوسفیان» رئیس سابق قریش و برادر خلیفهٔ کنونی می داند!
امام احمد حنبل در کتاب «مسند» خود در حدیثی از نعمان بن بشیر چنین نقل کرده است که :گفت
«معاویه نامه ای به عایشه ،نوشت من به همراه نامه در مدینه نزد عایشه رفتم و نامه را به او دادم عایشه پس از گرفتن نامه :گفت :فرزندم آیا چیزی را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده ام برایت بازگو نکنم؟ :گفتم چرا :گفت روزی از روزها من و حفصه
ص: 380
در نزد آن حضرت بودیم به ما فرمود: چقدر خوب بود که مردی نزد ما باشد تا با هم سخن بگوئیم! من عرضه داشتم ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا به دنبال «ابوبکر» نفرستم؟ حضرت سکوت کرد و آن گاه بار دیگر فرمود چقدر خوب بود که مردی نزد ما باشد، تا با هم سخن بگوئیم این بار حفصه :گفت آیا به دنبال «عمر» نفرستیم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله جوابی نفرمود.
آن گاه مردی را خواست و پنهانی چیزی به او گفت آن مرد بیرون رفت و پس از چند لحظه عثمان آمد آن حضرت روی به عثمان کرده و با علاقمندی شروع به سخن گفتن نمود در میان سخنان آن ،حضرت این کلمات را شنیدم که به عثمان می فرمود:
ای عثمان امید است که خداوند پیراهنی را بر تنت بپوشاند، اگر خواستند آن را از تنت بیرون آورند هیچ گاه زیر بار آن نرو! این جمله را پیامبر صلی الله علیه و آله سه بار تکرار نمود!!!
نعمان بن بشیر می گوید: گفتم! ای امّ المؤمنین! مگر تو این حدیث را به یاد نداشتی [که آن همه با عثمان مبارزه کردی؟ و می خواستی او را از مقام خلافت عزل کنی و مردم را به کشتن وی دعوت می نمودی؟] (1)
عایشه گفت فرزندم! من این حدیث را فراموش کرده بودم تا آن جا که گوئی اصلاً آن را نشنیده بودم» (2)
اصل داستان در این ماجرا بدین گونه شکل می گیرد:
نامه ای از طرف معاویه که - به اصطلاح - خلیفهٔ وقت است به عایشه می رسد و قاصد او در انتظار پاسخ نامه می باشد در چنین شرایطی عایشه حدیثی را از پیامبر صلی الله علیه و آله به یاد می آورد و برای قاصد خلیفه بازگو می کند که آن حضرت به عثمان سفارش کرده است که وی در آینده به خلافت خواهد رسید و در صورتی که جامه خلافت به تن کرد نباید هرگز به عزل خود تن در دهد!
حال باید دید بستگی نامه با حدیث مزبور چیست؟ آیا معاویه از عایشه خواسته
ص: 381
است تا از عثمان حمایت کند؟ یا این که امّ المؤمنین عایشه! خواسته است وقتی که نعمان بن بشیر به نزد معاویه بر می گردد حدیثی را در فضیلت عثمان برای وی بازگو کند؟ یا این که علّتی دیگر داشته است؟
آیا می توان :گفت در طول مدتی که عایشه با عثمان در حال مبارزه بود و مردم را بر ضد او می،شورانید این حدیث و انواع دیگری را که در زمان معاویه برای افراد مختلف نقل کرده است فراموش کرده و در زمان معاویه به یاد آورده است؟
هرچه هست تردیدی نیست که این حدیث و امثال ،آن عایشه را در صف «حدیث سازان» و جزء برترین افرادی که معاویه را در سیاست خاصّش در زمینه حدیث سازی یاری می داده اند قرار می دهد.
،بنابراین با توجّه به تمام مطالبی که تا بدینجا در رابطه با عملکرد عایشه و همکاری او با بنی امیه و معاویه بازگو نمودیم می توان :گفت که حتّی برخی از روایاتی که در مورد «انکار وصیّت» از عایشه نقل ،شده در زمان خلافت معاویه و دوران «جعل حدیث» در روزگار ،وی صورت گرفته است.
و امّا روایاتی که در مدح و ستایش امیرالمؤمنین و دو فرزندش امام حسن و امام حسین و فاطمه زهرا و خدیجه کبری سلام الله علیهم اجمعین از عایشه رسیده است دلایل خاصّی دارد که هم اکنون به بررسی آن می پردازیم
اگرچه خصومت و دشمنی عایشه با امام امیرالمؤمنین علیه السلام او را با معاویه پیوند داده و دوستی عمیقی در میان آن ها به وجود آورده بود ولی بعدها عواملی پای در میان نهادند که باعث از بین رفتن این ارتباط دوستانه شدند و رفته رفته اتحاد و دوستی آنان به سردی گرائیده و دشمنی را جایگزین آن ساختند.
اینک برای روشن اذهان این عوامل را تحت سه عنوان مورد بررسی قرار می دهیم
حجر بن عدی از کسانی است که به حضور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شده و به دست
ص: 382
او اسلام آورده و یکی از زهاد و پرهیزکاران امّت اسلامی و از فضلا و نیکان صحابه و از شیعیان مخلص امیرالمؤمنین علیه السلام به شمار می رفت.
زمانی که زیاد بن ابیه- که لعنت خدا بر او باد - از طرف معاویه والی کوفه گردید «حجر بن عدی» و گروهی از یاران او را به جرم دوستی با امیرالمؤمنین علیه السلام دستگیر نموده و آن ها را به شام نزد معاویه فرستاد.
چون به مرج عذراء» که تقریباً در بیست کیلومتری شام قرار دارد رسیدند، معاویه دستور داد تا در همان جا توقف کنند و به دمشق وارد نشوند و سرانجام به دست جلادان معاویه به همراه گروهی از یارانش در آن جا کشته شد. (1)
بر اساس مدارک ،تاریخی نخستین مرتبه ای که اختلاف نظر بین عایشه و معاویه آشکار شده است در حادثه ناگوار قتل همین حجر بن عدی شیرمرد کوفه و شیعه پاکباز علی علیه السلام است.
ابوالفرج اصفهانی می نویسد: عایشه فرستاده و نماینده ای به نام عبدالرحمن ابن حرث به شام روانه کرد تا از طرف او نزد معاویه برای حجر و یارانش وساطت و شفاعت کند این مرد هنگامی به دمشق رسید که معاویه آن ها را به قتل رسانیده بود. نمایندهٔ عایشه مأیوسانه و ناامید بازگشت و داستان را برای وی بازگو کرد. عایشه با ناراحتی فراوان گفت اگر نه این بود که هر بار که ما انقلابی برپا کردیم و اوضاع را زیر و رو ،نمودیم کارها مشکل تر ،شد و حوادثی ناگوارتر به بار ،آمد این بار هم دست به انقلاب می زدیم و قتل حجر را بی انتقام نمی گذاشتیم که بخدای سوگند او مسلمانی راستین و کوشنده در راه خدا بود (2)
مقصود عایشه از این که می گفت: «اگر نه که هربار ما انقلابی برپا ساختیم و اوضاع را زیر و رو کردیم کارها مشکل تر شد.» این بود که نهضت عمومی مردم علیه عثمان که سرنخ آن به دست خودِ وی بود کار را به نظر او بسی مشکل تر کرد؛ زیرا در اثر آن امیرالمؤمنین علیه السلام به خلافت رسیده بود این مسئله چنان بر عایشه گران آمده و سخت
ص: 383
جلوه کرد که آرزو می نمود در صورتی که خلافت برای ،امام مسلّم و مسجّل ،شود آسمان به زمین ،بیاید و همگان نابود شوند!!
ولی خوشبختانه آرزویش نقش برآب شد و امام مسند خلافت را زینت بخشید. لذا دامن همت به کمر زده بود که سیر حوادث را بگرداند و خلافت را از چنگ امام خارج کند. ناگزیر جنگ جمل را با آن همه خون ریزی و کشتار به پا کرد (1) آن هم به نتیجه ،نرسید و در ،ضمن پسر عمویش طلحه و فرزند او محمد و شوهر خواهرش زبیر را از دست داد و این حادثه رنج و حسرت عظیمی برای وی به ارمغان آورد؟
اینک می ترسید که اگر انقلابی علیه معاویه ترتیب دهد- که با آن همه قدرت اجتماعی و نفوذ کلام برایش ممکن بود - شاید حوادث ناگوارتر و تلخ تری در انتظارش ،باشد و در آینده اش نقش بازی کنند و اوضاع از گذشته دگر گونه تر شود.
بدین سان ناگزیر بود که آتش سوزنده غیظ و غضبش را فرو نشاند و این ناکامی را که به حیثیت اجتماعی وی سخت لطمه می زد به دست فراموشی سپارد و لذا این بار خشم خویش را فرو خورد و در برابر معاویه سکوت پیشه کرد.
در زمینه قتل حجر سخن دیگری نیز از او در متون تاریخ به یادگار مانده است که نشان دهنده خشم و غضب وی نسبت به معاویه است.
ابن عبدالبر در کتاب «استیعاب» از قول «مسروق» نقل می کند که از عایشه شنیدم که می گفت: به خدا سوگند اگر معاویه برای اهل کوفه قدرت و حمیت و روحی حماسی می شناخت هرگز جرأت و جسارت نمی یافت که حجر و یارانش را دستگیر کرده به قتل برساند لیکن فرزند زن جگر خواره (2) می داند که مردان با حمیت عرب از این جهان رخت بربسته اند بخدا سوگند که حجر و یارانش از نظر روشن بینی و حماسه و رشادت بسی بلند مرتبه بودند.
لبید ،شاعر چه بسیار نیکو سروده است:
ص: 384
ذهب الذين يعاش في اكنافهم *** و بقيت فى خلف كجلد الاجرب
لا ينفعون ولا يرجى خيرهم *** و يعاب قائلهم و ان لم يشغب
رفتند آنان که ممکن بود در سایه حمایتشان زندگی کرد و اینک من مانده ام در میان آن کسان که چون پوست شخص جذامی بی ارزشند نه نفعی می بخشند و نه حتی امیدی به خیرشان هست سخن گویشان مورد عیب جوئی واقع می شود اگرچه شری هم به پا نکرده باشد. (1)
دوّمین عامل اختلاف عایشه با معاویه حادثه فجیع قتل برادر او «محمّد بن ابی بکر» است شرح حال محمّد بن ابی بکر به طوری که در کتاب های ،انساب ،رجال تاریخ و سیره آمده است چنین است:
محمّد از پارسایان قریش و انسان وارسته و عابدی بود و به همراه علی علیه السلام در جنگ جمل و صفیّن شرکت داشت و سپس علی علیه السلام او را به ولایت و فرمانروائی مصر منصوب نمود.
مادر محمّد بن ابى بكر «أسماء بنت عمیس» است. او نخست همسر جعفر بن ابی طالب - معروف به جعفر طیّار و برادر امیرمؤمنان علی علیه السلام - بود و همراه وی به «حبشه» هجرت کرد و برای جعفر در حبشه عبدالله بن جعفر را [که از شدّت بخشندگی به جواد معروف است] به دنیا آورد پس از آن که جعفر در «جنگ موته» به شهادت ،رسید ابوبکر با اسماء ازداوج کرد و «محمّد» را برای او به دنیا آورد و پس از درگذشت ،ابوبکر، علی بن ابیطالب علیه السلام با اسماء ازدواج کرد و محمّد بن ابی بکر «ربیب» و پرورش یافته وی و به منزله یکی از فرزندان آن حضرت بود او از کودکی با شیر آمیخته به ولایت و تشیع تغذیه شده، و بر آن پرورش یافت و برای خود پدری جز علی علیه السلام نمی شناخت و برای هیچ کس جز او فضیلتی قائل ،نبود تا جائی که علی علیه السلام می فرمود محمّد ابنى من صلب ابی بکر: محمّد پسر من از صلب ابوبکر است.
هنگامی که عازم مصر گردید علی علیه السلام عهد نامه ای برای او نوشت که تحت شمارهٔ
ص: 385
بیست و هفتمین نامۀ آن حضرت در «نهج البلاغه» ثبت شده است. (1)
پس از آن که محمّد در مصر مستقر گردید معاویه با وی از طریق مکاتبه وارد شد تا او را فریفته و از علی علیه السلام منحرف گرداند و چون از فریفتن او مأیوس گردید تصمیم گرفت با وی وارد جنگ شود.
از این رو «عمرو عاص» را با لشکری متشکل از شش هزار نفر بسوی مصر گسیل داشت محمّد در میان مردم به سخنرانی برخاست و آن ها را دعوت به مبارزه نمود و بن بشر را با دو هزار نفر برای رویاروئی با عمروعاص فرستاد کنانه مردانه با لشکر شام به جنگ پرداخت و عمرو عاص دسته دسته افراد را به جنگ کنانه می فرستاد ولی او با همراهان خود آن چنان حمله می کرد و بر آن ها ضربه می زد که آنان را بسوی عمروعاص باز می گرداند
عمروعاص عمرو عاص که چنین دید «معاوية بن حدیج» را که در نزدیکی مصر قرار داشت به یاری طلبید او با لشکری انبوه به کمک «عمرو» آمد کنانه چون آن لشکر را مشاهده کرد از مرکب پیاده شد و یارانش هم به پیروی از او پیاده شدند و مردانه با لشکریان معاویه جنگیدند تا آن که کنانه به شهادت رسید.
با کشته شدن «کنانه» جمعیّت مصریان متفرق ،شدند و چون یاران محمّد از گرد او پراکنده شده بودند و خود او هم آماده مبارزه نبود و اسلحه همراه نداشت آرام به راه افتاد و به راه خویش ادامه داد تا آن که به خرابه ای رسید و به آن پناه برد. معاوية بن حدیج به تعقیب وی پرداخت تا این که سرانجام او را در آن خرابه یافت و دستگیرش نمود.
محمّد که بسیار تشنه بود گفت: قطره آبی به من بدهید معاوية بن حدیج گفت: خدا مرا سیراب نکند! اگر قطره آبی به تو بدهم شما عثمان را تشنه کشتید تا خدا او را از شربت گوارای بهشتی سیراب گردانید به خدا سوگند ای پسر ابوبکر تو را تشنه می کشم تا خدا تو را از «حمیم و غسلین جهنم» آب سوزان و چرکابه خونین دوزخ بچشاند!
محمّد بن ابی بکر :گفت ای پسر زن یهودی ریسنده! این به دست خداوند است که
ص: 386
دوستانش را سیراب می کند و دشمنانش را تشنه می دارد و ،آنان تو و امثال تو و کسانی هستند که تو آنان را دوست می داری و آنان تو را دوست می دارند به خدا سوگند اگر شمشیر در دستم بود نمی توانستید این چنین به من دسترسی پیدا کنید...
معاوية بن حديج :گفت من تو را از روی ستم نمی کشم بلکه تو را در مقابل خون «عثمان می کشم! محمّد :گفت تو را با عثمان چکار! مردی که (در دوران حکومتش) ستم ،ورزید و حکم خدا را دگرگون ساخت در حالی که خداوند متعال فرموده است: «کسانی که به آن چه خدا فرو فرستاده است حکم نکنند آنان کافرانند» و «آنان ستمگرانند» و «آنان فاسقانند» (1)
ما بر او نسبت به کارهای ناروایی که کرد خشم گرفتیم و از او خواستیم تا آشکارا خود را از خلافت خلع ،کند ولی نپذیرفت و گروهی از مردم او را کشتند
معاوية بن حدیج [که لعنت خدا بر او باد] از پاسخگوئی محمد خشمگین شد و او را پیش کشیده گردنش را زد و سپس جسدش را در درون خر مرده ای گذاشت و آن را به آتش کشید.
چون این خبر به عایشه ،رسید بسیار زاری و بیتابی ،نمود و در تعقیب هر نمازی قنوت می خواند و بر معاوية بن ابی سفیان و عمروعاص و معاوية بن حديج لعنت می،فرستاد و اهل و عیال و فرزندان برادرش محمد را نزد خود آورد و آنان را تحت تکفل خود گرفت که از جمله قاسم پسر محمد نیز در میان آنان بود. (2)
این حادثه هولناک و جنایت بار که یکی از هزاران حوادث تاریخ حکومت ننگین ،معاویه و از جنایات بی نظیر فرزند ابوسفیان و همدستان جنایتکار اوست سخت امّ المؤمنين عایشه را آزرده خاطر ساخت و اعصابش را درهم کوبید و همچون پتکی آهنین بر سر و مغز او فرود آمد به طوری که بی پروا در تعقیب نمازهای خود به مسببین قتل برادر لعنت می فرستاد
ص: 387
آیا می توان گفت که عایشه با آن همه تعصب شدیدی که نسبت به خویشاوندان خود نشان می داد و تا سر حدّ پرستش ایشان را دوست می داشت در برابر حادثه فجیع قتل برادر ساکت و آرام بنشیند و در صدد انتقام برنیاید و روزی خشم و کینه خود را ظاهر نسازد؟
ناگفته پیداست که عایشه با آن مزاج شدید عصبی و روحیهٔ تند و سرکش هرگز نمی توانست آرام بگیرد و تا آخر ساکت بماند و هرچند که او تا مدتی چیزی بر زبان نمی آورد و آن را در دل پنهان نگه می داشت اما طبیعی و مسلّم است که او رنجی در دل و خشم و کینه ای در کنار آن در سینه نهان داشت که ناگزیر روزی فَوَران می کرد و آتش اختلاف را بین او و معاویه برافروخته می ساخت اینک به گواه روشنی که در این باره در منابع مهم تاریخ و حدیث آمده است توجه فرمائید
ابن عبدالبر در کتاب معتبر «استیعاب» می نویسد:
در آن سال که معاویه به سفر حج رفته بود به نام زیارت قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه آمد، در ایّام توقّف خود در مدینه روزی به دیدار عایشه به خانه اش وارد شد و نشست، امّ المؤمنین به وی گفت معاویه تو چگونه توانستی با اطمینان خاطر به خانه من وارد شوی و نترسیدی که تو را به قصاص برادرم محمّد به قتل برسانم؟!
معاویه گفت زیرا من به خانه امن و امان وارد شده ام!!
عایشه :گفت ای معاویه! آیا در کشتن «حجر» و یارانش از خدا واهمه نکردی؟ معاویه :گفت در واقع کسانی که علیه آن ها شهادت داده بودند، ایشان را کشته اند!! (1)
ابن اثیر نیز در «اسدالغابه» در شرح حال «حجربن عدی» می نویسد:
چون معاویه در سفری که به مدینه داشت به دیدار عایشه ،رفت نخستین سخن او با معاویه در زمینه کشتن «حجر» بود. امّ المؤمنین در این باره با معاویه بسیار سخن گفت. و پاسخ معاویه به او این بود که من و حجر را واگذار تا در نزد پروردگارمان با یکدیگر ملاقات کنیم!! (2)
ص: 388
امام احمد حنبل نیز در کتاب مسند خویش در حدیثی از سعید بن مسیب نقل می کند که :گفت
معاویه بر امّ المؤمنین عایشه وارد شد و عایشه به او گفت آیا نترسیدی که من کسی را وادار کنم تا کمین کرده تو را به قتل برساند؟ معاویه در جواب سئوال عایشه گفت: تو هرگز چنین کاری نخواهی کرد زیرا من در خانه امن و امان هستم و از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:
ایمان [به خدا] از ترور کردن باز می دارد. آن گاه پرسید: من درباره تو و برآوردن حوائج و خواسته هایت چگونه بوده ام؟ عایشه گفت خوب بوده است!! معاویه گفت: پس ما را با دیگران واگذار تا این که نزد پروردگار خویش با یکدیگر ملاقات کنیم. (1)
چنان که در تاریخ آمده است محمد بن ابی بکر (برادر عایشه) در سال سی و هفتم و حجر بن عدی در سال پنجاهم از هجرت به قتل رسیدند لذا این سئوال پیش می آید که چرا و چگونه ام المؤمنین در طول این سالیان دراز سکوت اختیار نمود و نامی از خون خواهی برادرش بر زبان نیاورد و در صدد انتقام گرفتن از معاویه بر نیامد، تا این که حجر بن عدی و یارانش کشته شدند؟ آن گاه بود که قتل فجیع برادر را به یاد آورد!
در پاسخ این سئوال شاید بتوان گفت اوضاع و احوال سیاسی آن زمان و حوادثی که در آن ایام به وقوع می پیوست و همچنین نداشتن امکانات لازم برای مقابله با معاویه به او اجازه نمی داد که در صدد انتقام برآید از این رو به صلاح خود می دانست تا فرا رسیدن فرصت مناسب شکیبائی نموده و سکوت اختیار ،کند اما به هر حال تردیدی وجود ندارد که حادثه فجیع قتل برادر بر او سنگینی می کرد و وی را به دریائی از خشم و کینه مبدّل می ساخت تا در فرصت مناسب به هر نحو ممکن انتقام بگیرد و خشم خود را فرو نشاند
آیا همین حادثه ناگوار قتل برادر نبود که باعث گردید پس از سال ها اتحاد و دوستی و پیوند و همبستگی با معاویه و همهٔ مهربانی ها و کمک های مادی که از او دیده بود، با وی درشتی ،کند و اعمال بدش را به رخ او بکشد و خون به ناحق ریخته برادرش را با وجود گذشتن پانزده سال به یاد آورد و او را تهدید به قتل نماید؟
ص: 389
البتّه معاویه سیاستمدار حیله گر نیز بهتر می دید که با امّ المؤمنین خشمناک با نرمی و ملایمت رفتار کند و دوستی های گذشته شان را یادآور شود و محبّت ها و بخشش های مالی خود را نسبت به او گوشزد نماید ولی با این همه عایشه کسی نبود که به این آسانی رام ،شود و حقد و کینه اش را فراموش ،کند و تا آخر ساکت بماند. به ویژه آن ،که باز هم معاویه در همان ایام زخم تازه ای بر دل وی نهاده بود یعنی به خاطر بیعت یزید برادر دیگر او عبدالرحمان بن ابی بکر را که از یک پدر و مادر بودند به کام مرگ فرستاده بود و بر این اساس ناگزیر اختلاف میان او و معاویه بالا می گرفت و خشم وی با شعله های تازه ای از نفرت و انزجار برافروخته تر می گردید و اینک برای صحت این گفتار ، سوّمین عامل اختلاف را مورد بررسی قرار می دهیم
سوّمین عاملی که برای اختلاف عایشه و معاویه می شناسیم حادثه مرگ مرموز برادر ،عایشه عبدالرحمن بن ابی بکر .است زیرا طبق روایاتی که در تاریخ و حدیث آمده است:
هنگامی که معاویه می خواست از مردم برای پسرش «یزید» بیعت بگیرد به مروان بن ،حکم که از طرف او فرماندار «حجاز» بود نامه ای نوشت تا این موضوع را به مردم اعلام کند و نام یزید را ببرد و از آنان برای وی بیعت بگیرد
و چون در اجرای فرمان ،معاویه مروان حکم در مسجد پیغمبر به سخنرانی ،پرداخت و نام یزید را به میان آورد و از وی به عنوان خلافت بعد از پدر سخن گفت عبدالرحمن فرزند ابوبکر که در آن جا حضور داشت از جای برخاست و سخنان تندی در مخالفت با مروان بر زبان راند که مروان سخت برآشفت و دستور داد که او را بگیرند.
عبدالرحمان فرار کرده و از مسجد خارج شده به خانهٔ عایشه پناه برد و مأمورین قدرت دستیابی به وی پیدا نکردند و سرانجام بین مروان و عایشه سخنانی ردّ و بدل شد که در نتیجه مروان در انجام مأموریت خود شکست خورد و نتوانست از مردم حجاز برای یزید بیعت بگیرد و این وظیفه به دوش خود معاویه قرار گرفت که بالاخره به مرگ ناگهانی عبدالرحمن منجر گردید و عایشه دریافت که بی تردید به جان
ص: 390
برادرش سوء قصدی شده است و از همین جا (1) آتش اختلاف میان او و معاویه بالا گرفت و به سختی با بنی امیه در افتاد.
و اینک به شواهد و قرائن گویائی که در متون معتبر تاریخ و حدیث در این مورد آمده است توجّه فرمائید.
ابن اثیر تاریخ نویس مشهور در کتاب معروف خود «الکامل فی التاریخ» داستان بیعت یزید را چنین می:نگارد
معاویه برای بیعت یزید به حاکم خویش مروان نامه ای نگاشت مروان به دنبال فرمان ،او برای سخنرانی ،برخاست و :گفت امیرالمؤمنین ،معاویه برای شما ولیعهدی تعیین کرده است و در این کار در خیرخواهی کوتاهی ننموده او فرزندش یزید را برای این مقام نامزد کرده است!
عبدالرحمن از جای برخاست و :گفت دروغ گفتی ای ،مروان و هم معاویه دروغ گفت!! شما صلاح مردم و خیر آن ها را در نظر نگرفتید بلکه می خواهید که خلافت را به صورت «امپراطوری» در آورید و به راه و روش کسری ها و قیصرها عمل کنید که چون امپراطوری جان سپرد امپراطور دیگر به جای وی بنشیند!
مروان روی به مردم کرده گفت: این همان کس است که قرآن درباره اش چنین می گوید: ﴿وَالَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُمَا...﴾: «آن کس که به پدر و مادر خویش گفت: اف بر شما» (2)
عایشه صدای او و گفته اش را در پس پرده ،شنید همان جا از جای برخاست و :گفت ای مروان ای مروان مردم همه سکوت کردند مروان به ناچار روی بدان سوی کرد عایشه پس از درنگی کوتاه :گفت آیا تو آن کس هستی که به عبدالرحمن گفتی که دربارۀ او قرآن به نکوهش نازل شده است؟ دروغ گفتی بخدا سوگند او آن کس نیست بلکه درباره فلانی پسر فلانی نازل شده اما تو خودت پاره ای از لعنت خدا هستی (3)
همین حدیث را «بخاری» در کتاب صحیح خود آورده و آنرا بدین گونه نقل کرده است:
ص: 391
مروان از سوی معاویه بر حجاز حکومت می کرد او به سخنرانی برخاست و دربارهٔ یزید مطالبی گفت تا مردم با حکومت ،او بعد از پدرش موافقت و با او بیعت کنند ولی عبدالرحمان بن ابی بکر «چیزی» گفت و مروان هم فرمان داد تا او را بگیرند. عبدالرحمان به خانه عایشه پناه برد و مأموران مروان بر او دست نیافتند. این بود که مروان گفت این عبدالرحمان همان کسی است که خدا درباره اش گفته است: ﴿والذِی قَال لوالدَیْهِ أُفٍّ لکُمَا أَتَعِدَانِنِی﴾ (1) و عایشه هم از پشت پرده بانک برداشت که خداوند بجز موضوع تبرئه من چیزی دربارهٔ ما در قرآن نازل نکرده است (2)
و بنا به روایتی ،دیگر امّ المؤمنین بانگ برداشت:
قسم به خدا که مروان دروغ گفت و آن آیه مربوط به عبدالرحمان نیست، بلکه رسول خدا صلی الله علیه و آله حکم پدر ،مروان را لعنت کرده در حالی که مروان در صلب او قرار داشته است. پس مروان پاره ای از لعنت خدای عزوجل می باشد. (3)
آری بدین سان ،دیگر «مروان» نتوانست برای یزید بیعت بگیرد و این وظیفه بر دوش خود معاویه قرار گرفت و از این رو پس از مدتی به بهانه حج و در واقع برای سامان دادن به امر بیعت یزید به مدینه آمد.
ابن عبدالبر در کتاب «استیعاب» در این باره می نویسد:
معاویه بر فراز منبر قرار گرفت و موضوع بیعت یزید را مطرح کرد. در اعتراض به پیشنهاد معاویه، حسین بن علی و عبدالله بن زبیر و عبدالرحمان بن ابی بکر سخن گفتند و عبدالرحمن گفت: مگر حکومت ارثی است که چون پادشاهی بمیرد، پادشاهی دیگر جای او را بگیرد؟ به خدا قسم ما هرگز موافقت نمی کنیم.
پس از این که عبدالرحمان از بیعت با یزید سرپیچی نمود معاویه یک صد هزار درهم برایش فرستاد ولی عبدالرحمان زیر بار آن نرفت و پول ها را برایش پس فرستاد و گفت: من دینم را به دنیایم بفروشم؟!
ص: 392
عبدالرحمان پس از این مخالفت آشکار خود با خلافت یزید از مدینه به قصد مکه بیرون شد اما در بین راه و نرسیده به مکه و پیش از این که بیعت یزید سامانی بگیرد، درگذشت (1)
ابن عبدالبر پس از آن می نویسد:
ناگهان عبدالرحمن در محلی به نام الحبشی (2)، در ده میلی مکه درگذشت و در همان جا به خاک سپرده شد گفته اند که عبد الرحمان خوابیده بود که در همان حال از دنیا رفت چون خبر مرگش به عایشه رسید به قصد ادای حج از مدینه بیرون شد و بر سرگور برادر حاضر گردید. او خواهر تنی عبدالرحمان بود. وی برگور برادر گریست و به این شعر تمثل جست.
«ما ،دوتن، روزگاران دراز همچون دو ندیم «جذیمه» چنان با هم مأنوس مأنوس بودیم که می گفتند اینان هرگز از هم جدا نخواهند شد.
امّا آن گاه که از یکدیگر جدا شدیم و مرگ بین من و برادرم «مالک» جدائی انداخت با آن همه دل بستگی ها گوئی هرگز شبی را هم با هم نبوده ایم» (3)
به خدا سوگند! اگر در هنگام مرگ تو حاضر بودم همان جا که جان سپردی به
ص: 393
خاکت می سپردم و دیگر این اندازه بر تو نمی گریستم (1)
و در مستدرک حاکم چنین آمده است:
عبدالرحمن در خوابگاه خود به خواب رفت و چون رفتند تا بیدارش کنند، وی را مرده یافتند و عایشه را چنین به گمان رسید که به جان برادرش سوء قصدی شده است و هنوز برادرش زنده بوده که ماموران مرگ شتابزده زنده به گورش کردند! (2)
،آری ،عبدالرحمان در راه مکّه جان سپرد تا راه برای گرفتن بیعت یزید هموار گردد. عبدالرحمان در راه مخالفت با بیعت یزید از پای درآمد و به وسیلهٔ سمی مهلک ،درگذشت همان گونه که عبدالرحمان بن خالد و سعد بن ابی وقاص و امام حسن مجتبی علیه السلام با حیله و نیرنگ معاویه مسموم شدند و همگی آنان به خاطر باز شدن راه بیعت یزید جان باختند و همۀ این ها از نظر تیزبین عایشه پوشیده نبود
آری، عایشه علت مرگ نابهنگام برادر را دریافت و از همین جا آتش اختلاف میان او و بنی امیّه زبانه ،کشید و با تمام وجود با بنی امیّه در افتاد و جنگی خرد کننده و خستگی ناپذیر را با حربهٔ برندهٔ تبلیغاتی علیه ایشان آغاز کرد.
او از این جهت به مخالفت با بنی امیّه برخاست و با روش نوین تبلیغاتی علیه آنان قیام کرد که برادر عزیزی را از دست داده و بدتر از آن دیگر یاوری نداشت که به کمک او برخیزد و در سایه حمایت او نبردی سهمگین علیه بنی امیّه به راه اندازد. زیرا در کنار وی نه طلحه بود و نه ،زبیر نه محمد بن طلحه بود و نه عبدالرحمان بن ابی بکر و نه دیگران
این بود که به این ابیات استشهاد می نمود و شرح حال خویش را بدین گونه بیان می کرد:
رفتند آنان که ممکن بود در سایه حمایتشان زندگی کرد.
و اینک من مانده،ام
در میان کسانی که چون پوست شخص جذامی بی ارزشند.
نه نفعی می،بخشند و نه امیدی به خیرشان هست. (3)
ص: 394
از همۀ این ها گذشته دیگر نشاط و نیروی جوانی را از دست داده بود و از نظر سنّ و سال در موقعیتی نبود که بتواند برفراز مرکب بنشیند و کوه و در و دشت و بیابان را در نوردد و آتش جنگی بزرگ علیه بنی امیّه روشن ،کند از این رو ناچار راه دیگری در پیش گرفت و به شکل دیگری کینه و دشمنی خود را ابراز می داشت و چنان که پیش از این اشاره ،کردیم نخستین بار امیر اموی مدینه «مروان حکم» به چنگال انتقام او گرفتار ،آمد و عایشه گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله را در زمینه نکوهش او و لعن پدرش و این که وی پاره ای از لعنت ،خداست بازگو کرد و مروان دیگر نتوانست از مردم برای یزید بیعت بگیرد.
از این به بعد همین روش تنها راهی بود که عایشه برای آینده خویش در پیش .داشت و ما معتقدیم و ما معتقدیم که وی در این ،عصر، تنها به بازگو کردن احادیثی که نکوهش بنی امیه را در ،برداشت اکتفا نمی کرد بلکه آن چه را که در فضیلت خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله :مانند امیرالمؤمنین فاطمه زهرا حسن و حسین علیهم السلام از آن حضرت شنیده بود، ابراز می داشت
زیرا در آن روزگاران چیزی سخت تر از بازگو کردن فضائل این خاندان برای بنی امیه و معاویه وجود نداشت و این ،عمل سخت آن ها را درهم می کوبید و دماغشان را به خاک می مالید
،بنابراین احادیثی که از عایشه در فضایل و مناقب اهل بیت علیهم السلام وارد شده و در آن ها نام ،امیرالمؤمنین و دو فرزندش حسن و حسین دو سبط ،پیغمبر و فاطمه زهرا و مادر گرامیش خدیجه کبری (سلام الله عليهم اجمعین) برده شده و در کتاب های تاریخ و حدیث ثبت و ضبط گردیده است اگرچه زیاد نیست - بی تردید در دوران مخالفت او با معاویه صورت گرفته است که در این نوبت وی به بازگو کردن حقیقت و نشر فضایل این خاندان پرداخته و آن چه را که خود از پیغمبر خدا شنیده و برخی از آن ها را نیز شاهد بر آن ،بوده منتشر ساخته است که از آن جمله همان دو حدیث متعارض با احادیث ،دیگر ،وی در مسأله وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله است که ابن عساکر آن دو حدیث را از این بانو
ص: 395
روایت نموده و ما هم آن ها را (در بخش هشتم تحت عنوان: علی علیه السلام در آخرین لحظات عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله) در فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام از ابن عساکر نقل کرده ایم.
و خلاصه مطلب این که: به عقیدهٔ پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام روایاتی که در فضائل و مناقب خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله از عایشه نقل شده و همچنین اغلب روایاتی که بر ندامت ها و پشیمانی های وی از جنگ جمل اشاره دارد از زمان مخالفت با بنی امیّه و سیاست معاویه در مورثی کردن خلافت در خاندان ،خود آغاز گشته و تا آخرین روزهای زندگی او ادامه داشته است (1)
و بدین ترتیب نقل فضائل اهل بیت علیهم السلام و روایاتی که دالّ بر پشیمانی او از جنگ «جمل» است به مقتضای سیاست وی در مخالفت با معاویه صورت گرفته و دلیلی بر اثبات توبه او محسوب نمی شود و همان گونه که امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است: «حساب او با خداوند است». ولا يعلم الغيب إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ في العلم.
آن چه تا بدین جا آوردیم مطالب لازمی بود که در رابطه با «علّت انکار وصیّت از سوی عایشه» و سیاست وی در دوران های مختلف و نقل روایات متضاد و نشر فضایل اهل بیت علیهم السلام از طرف آن ،بانو مورد بررسی قرار داده و به روشنی ثابت نمودیم که موضع گیری عایشه در برابر «حدیث وصیّت» گوشه ای از برخورد مکتب خلفا با نصوص و ثابت «وصیّت» در مورد خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام بوده است که در مرحله اوّل امّ المؤمنین عایشه! به مبارزه با آن برخاسته است.
و اینک برای این که به تلاش های پیگیر مکتب خلفاء در مبارزه با «نصوص وصیّت» بهتر آگاه ،شویم ،گوشه های دیگری از مبارزۀ پیروان این مکتب را که در طول تاریخ اسلام به اشکال مختلف انجام داده اند مورد بررسی قرار می دهیم
از مهم ترین کارهایی که دانشمندان مکتب خلفا در مورد وصیّت انجام داده و برای از بین بردن نصوص ،وصیّت از هیچ گونه تلاش و کوششی فروگذار نکرده اند کتمان
ص: 396
اخبار «وصیّت» و توسّل به انواع و اقسام کتمان است که نمونه هایی از آن را در این جا می آوریم.
یکی از انواع کتمان و پرده پوشی در مکتب خلفا حذف قسمتی از حدیث وصیّت پیامبر صلی الله علیه و آله و تبدیل آن به کلمه ای گنگ و مبهم است مانند کاری که «طبری» در خبر دعوت از «بنی هاشم» در تفسیر آیه ﴿وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبِين﴾ (1) انجام داده است.
نامبرده با این که در تاریخ معروف ،خود حدیث وصیّت پیامبر صلی الله علیه و آله را در نخستین روز دعوت از بنی هاشم با سندی قابل اعتماد نقل کرده است (2) ولی در تفسیر خود (3) وقتی به آیه مزبور رسیده است سخن پیغمبر را تحریف نموده و به جای آن «كذا و كذا» (چنین و چنان) گذارده و بدین وسیله سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را چنان دست و پا شکسته و بطور اجمال و ابهام نقل کرده است که گنگ و مبهم است و چیزی را نمی رساند!
او گفتار پیغمبر را که در آن روز تاریخی و دعوت از خویشاوندان رو به جمعیّت حاضر نموده و از آنان سئوال :کرد
﴿فَأَيُّكُمْ يُؤَازِرُنِي عَلَى هَذَا الْأَمْرِ عَلَى أَنْ يَكُونَ أَخِي وَ وَصِيّي وَ خَليفَتيِ؟﴾
کدام یک از شما حاضر است مرا بر این امر یاری دهد تا این که برادر و وصیّ من و خلیفه و جانشین من باشد؟
چنین نقل کرده است
﴿فَأَيُّكُمْ يُؤَازِرُني عَلَى هَذَا الْأَمْرِ عَلَى أَنْ يَكُونَ أَخِي وَ كَذَا وَ كَذَا؟﴾
کدام یک از شما مرا بر این امر یاری می دهد تا این که چنین و چنان باشد؟
وی لفظ وصییّ» و «خلیفتی» را که در متن عربی حدیث آمده، حذف کرده و به جای این دو لفظ لفظ «کذا و کذا» را که به معنی «چنین» و «چنان» است گذارده است.
او نه تنها سؤال پیامبر صلی الله علیه و آله را تحریف کرده است بلکه، قسمت دوّم حدیث را که پیامبر صلی الله علیه و آله به
ص: 397
علی علیه السلام فرمود:
﴿إِنَّ هَذَا أَخِی وَ وَصِییّ وَ خَلِیفَتِی﴾ «این [علی] برادر من و وصیّ من و خليفه من است» را به همین نحو آورده و به جای دو لفظ ،آخر که گواه روشن بر خلافت بلافصل امیرمؤمنان علی علیه السلام است لفظ «کذا و كذا» (چنین و چنان) را که یک نوع اجمال گویی غیر صحیح است گذارده است.
آری خواننده گرامی ابن جریر طبری موسوم به امام المورخین، پس از آن که آن فضیلت مهم تاریخی را در تاریخ خود ثبت کرده است وقتی که اهمیت چنان نص صریحی را دربارهٔ وصایت و خلافت امیرمؤمنان علیه السلام در ،یافته در مقام تدارک و جبران این اشتباه و غفلت تاریخی خود برآمده و هنگامی که خبر مزبور را در تفسیر آیه ﴿وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبین﴾ در تفسیر خود با همان سند آورده است، سخن پیغمبر را تحریف نموده و آن را به «کذا و کذا» تبدیل کرده است
ابن کثیر شامی نیز در مجموعهٔ بزرگ تاریخی خود «البداية والنهاية» (1) و همچنين در تفسیر خود همین کار را انجام داده است و با این که خبر دعوت از بنی هاشم را از تاریخ طبری نقل کرده است با وجود ،این تاریخ طبری را رها کرده و از روش طبری در تفسیرش پیروی نموده و به جای لفظ «وصیّی» و «خلیفتی» «کذا و کذا» را آورده است.
آری ،طبری و ابن کثیر دو لفظ «وصییّ» و «خلیفتی» را که دلیل قاطعی بر وصایت و خلافت بلافصل امیرمؤمنان علی علیه السلام است از حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله به «کذا و کذا» (چنین و چنان) تبدیل کرده اند چون این عبارت گویا و رسا عامّه مردم را نسبت به حقّ مسلّم امیرمؤمنان علیه السلام در مورد خلافت آگاه می ساخته و به نظر آنان انتشار چنین نص صریحی به صلاح مکتب خلفا نبوده است از این رو با آوردن لفظ «کذا و کذا» که کلامی گنگ و نامفهوم و مبهم ،است سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را در مورد «وصیّت» و خلافت اميرالمؤمنین علیه السلام تغییر داده و آن را تحریف کرده اند
و بدتر و بالاتر از این کاری است که «محمّد حسين هيكل» در کتاب «حیات محمّد» انجام داده است زیرا وی:
اولاً - از دو جمله حسّاس پیامبر صلی الله علیه و آله که در آن روز تاریخی و سرنوشت ساز - یعنی
ص: 398
نخستین روز دعوت از بنی هاشم - خویشاوندان خود را مورد خطاب قرار داده و در پایان سخنانش علی علیه السلام را به عنوان «وصیّ» و «خلیفه» و جانشین خویش معرّفی فرموده است تنها سئوال پیامبر صلی الله علیه و آله را مطرح نموده و می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله به خویشاوندان خود :گفت
«کدام یک از شما مرا بر این امر یاری می دهد تا برادر و وصیّ من و خلیفه من در میان شما باشد؟»
امّا جملهٔ دوّم را که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود:
«تو برادر، و وصیّ من و خلیفه من هستی»
به کلّی حذف کرده و از آن سخنی به میان نیاورده است. (1)
و ثانياً - در چاپ دوّم همان کتاب در سال 1354 هجری صفحهٔ 139 گام را فراتر نهاده و حتّی آن قسمت از حدیث را هم که در صفحه 104 چاپ اول نقل کرده بوده به طور کلّی حذف کرده است. (2)
و ،این همان چیزی است که ما آن را یکی از انواع کتمان و بدترین نوع آن می شماریم و از این نوع ،کتمان در نزد دانشمندان مکتب خلفا بسیار است که نمونه های بارزی از آن را در همین بحث خواهیم آورد.
ابن هشام (3)، نویسنده کتاب مشهور «السيرة النبويّه» آن چه را که در کتاب سیرهٔ خود
ص: 399
از سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله آورده از کتاب سیرهٔ ابن اسحاق (1) به روایت بکّائی گرفته است. وی دربارهٔ روش خود در ابتدای کتابش می نویسد:
من برخی از نوشته های ابن اسحاق را در این کتاب نیاورده ام... و از چیزهایی که باز گفتنش از مقام حدیث می کاهد و آن هایی را که مردم دوست ندارند گفته شود، خود داری نموده ام!
از مواردی که ابن هشام به بهانهٔ دوست نداشتن مردم از سیره ابن اسحاق حذف کرده خبر دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله از بنی عبدالمطلب به هنگام نزول آیه ﴿وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبِين﴾ است که طبری آن را به سند خود از ابن اسحاق آورده و نوشته است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در دعوت خود به بنی عبدالمطلب :فرمود
کدامیک از شما مرا در این امر یاری و کمک خواهد داد تا برادر و وصی و جانشین من در میان شما باشد؟ همۀ آن ها از این پیشنهاد روی گردانیدند مگر علی بن ابی طالب که گفت: من ای رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را در این کار یار و یاور خواهم بود که پیغمبر پس گردنش را گرفت و فرمود این برادر و وصی و جانشین من در میان شماست از او شنوایی داشته فرمانبردارش باشید
با شنیدن این سخن ،پیغمبر حاضران از جای برخاسته در حالی که می خندیدند به ابو طالب :گفتند به تو فرمان می دهد تا گوش به فرمان فرزندت باشی. (2)
ابن ،هشام این خبر و اخبار بسیار دیگری را که به قول خودش مردم از شنیدن آن ها ناراحت می شوند حذف کرده و نیاورده است البته منظور او از مردم همان گردانندگان و دار و دسته خلافت می باشند نه توده مردم عامی و به همین مناسبت سيرة ابن اسحاق به دست فراموشی سپرده شده و مورد بی مهری قرار گرفته است زیرا در آن اخباری آمده است که مایل به انتشار آن نیستند این است که همه نسخه های کتاب
ص: 400
سیره ابن اسحاق نایاب شده و به جای آن سیرهٔ ابن هشام به شهرت رسیده و معتبرترین کتب سیره در مکتب خلفا به مردم معرفی شده است
یکی دیگر از انواع کتمان در مکتب خلفا حذف بخشی از خبر از سخنان صحابه بدون اشاره به محذوف .است مانند کاری که بر سر قصیدهٔ صحابه انصاری «نعمان بن عجلان» آورده اند که ما به دو بیت آن در موضوع «وصیّت» در ضمن اشعاری که در این مورد سروده شده، استشهاد کرده ایم.
تمام این قصیده را «زبیر بن بکّار» در بخش اخبار سقیفه همراه با خبر درگیری مهاجر و انصار و سخنان خصمانه و احتجاجات آن ها بر ضدّ یکدیگر آورده است که از جمله آن ها سخنان «عمرو بن عاص» بر ضدّ انصار و پاسخ «نعمان بن عجلان» به اوست که در قصیدهٔ مفصّلی جایگاه انصار را در جنگ های رسول خدا صلی الله علیه و آله با قریش یاد آور شده و سپس به پناه دادن مهاجران قریش و تقسیم اموال خویش با آن ها پرداخته و به دنبال آن سخن را به حوادث سقیفه کشانده و گفته است:
وقلتم حرام نصب سعد و نصبكم *** عتيق بن عثمان حلال أبابكر
و أهل أبوبكر لها خير قائم *** و إنّ عليّاً كان أخلق بالأمر
و كان هوانا في علىّ و إنّه *** لأهل لها يا عمرو من حيث لاتدرى
فذاك بعون الله يدعوا إلى الهدى *** وينهى عن الفحشاء والبغي والنّكر
وصىّ النبيّ المصطفى وابن عمّه *** و قاتل فرسان الضلالة والكفر
وهذا بحمد الله يهدى من العمى *** و يفتح آذانا ثقلن من الوقر
نجیّ رسول الله في الغار وحده *** و صاحبه الصدّيق في سالف الدهر
و گفتید: نصب سعد [بن عباده ] حرام است ولی نصب
عتيق بن عثمان [ابوبکر ] از سوی شما حلال است.
گر چه ابو بکر برای خلافت مناسب و جایگزین خوبی است
امّا ،علی برای فرمانروایی شایسته تر و سزاوارتر بود.
ما هوادار علی بودیم و به راستی که او
شایسته و اهل آن بود ای عمرو! از آن جا که تو نمی دانی!
ص: 401
او با یاری خداوند به سوی هدایت دعوت می کند
و از پلیدی و سرکشی و زشتی باز می دارد
او «وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله برگزیده، و پسر عموی او،
و کشنده تک سواران کفر و گمراهی است
و این [ ابو بکر!] بحمد الله کور دلان را به راه می آورد
و گوش های سنگین و کر شده را می گشاید!!
تنها یار رسول خدا صلی الله علیه و آله در غار
و همراه صدیق او در گذشته دوران» تا آخر اشعار (1)
ابن عبدالبر تمام این قصیده را در شرح حال نعمان بن عجلان انصاری صحابی در کتاب استیعاب خود ،آورده ولی دو بیت زیر را از آن حذف کرده و انداخته است.
فذاك بعون الله يدعوا إلى الهدى *** و ينهى عن الفحشاء والبغى والنكر
وصىّ النبيّ المصطفى وابن عمّه *** و قاتل فرسان الضلالة والكفر
او با یاری خداوند به سوی هدایت دعوت می کند
و از پلیدی و سرکشی و زشتی باز می دارد
او وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله برگزیده، و پسر عموی او،
و کشنده تک سواران کفر و گمراهی است. (2)
این دانشمند این دو بیت را از قصیدهٔ نعمان بن عجلان بدین علت انداخته است که در آن از «علی» پسر عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان وصیّ او ستایش شده، ولی دو بیت دیگر را که شامل مدح و ثنای ابوبکر بوده بر جای گذاشته است.
ابن اثیر جَزَری نیز که بعد از ابن عبدالبر آمده ،است در شرح حال نعمان بن عجلان در کتاب «اُسد الغابه» می نویسد:
از جملهٔ اشعار او قصیده ای است که در آن روزگار انصار و خدمات ایشان را یادآور شده و به دنبال آن به موضوع خلافت پس از پیغمبر پرداخته است...
ص: 402
آن گاه چند بیتی از ابتدای قصیدهٔ نعمان را که فقط شامل خدمات انصار است آورده و سپس سایر ابیاتی را که بیانگر خلاف و دو دستگی در امر خلافت بین مهاجر و انصار است و همچنین دو بیتی را که حاوی مدح و ثنای امیرالمؤمنین علی علیه السلام و به ویژه این که آن حضرت وصی پیغمبر بوده است همه را یک جا حذف کرده است! (1)
بعد از ابن اثیر، ابن حجر عسقلانی آمده و در شرح حال «نعمان بن عجلان» نوشته است:
او همان کسی است که اشعاری سروده و در ضمن آن به قوم خود انصار بالیده سپس چند بیتی از اشعار او را که شامل خدمات و افتخارات انصار در صدر اسلام ،است نقل کرده و از آوردن بقیهٔ ابیات که در مورد خلافت ،بوده خود داری ورزیده است. (2)
و بدین گونه هر چه زمان پیش آمده دانشمندان مکتب خلفا آن بخش از روایاتی را که خوشایند خود ندیده اند حذف کرده و مسلمانان را از فهم واقعیّت و درک حقایق تاریخ دور ساخته اند!
بنابراین شاید بتوان گفت که زبیر بن بکّار (متوفای سال 256 قمری) که در کتاب «الموفقيّات» خود به موضوع خلافت پس از پیغمبر پرداخته و همهٔ اختلافات واقع در موضوع خلافت را بازگو نموده و همه گفته ها و اشعار و از آن جمله قصیده نعمان بن عجلان را با آن دو بیت حاوی فضایل امام علیه السلام به ویژه این که او «وصیّ» پیامبر صلی الله علیه و آله است یادآور شده و در این مورد چیزی را از دست ننهاده است در نقل این حقایق تاریخی غفلت ورزیده ولی ابن عبدالبر (متوفای سال 463 قمری) که متوجه شده «مسأله وصیّت» خلافت خلفای سه گانه را به وضوح باطل اعلام می کند آن دو بیت مخصوص «وصایت» را حذف کرده است.
ابن اثیر جزری نیز که در سال 630 هجری چشم از جهان فرو بسته و بعد از ابن عبدالبر ،آمده چون دیده است که اختلاف در مسأله خلافت پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله برای بسیاری از افراد تیز بین و کنجکاو مورد سؤال و بیان اختلافات
ص: 403
واقع در امر ،خلافت به هیچ وجه به صلاح مکتب خلفا ،نیست هر چه را که در قصیدهٔ نعمان دربارهٔ اختلاف در موضوع خلافت ،آمده همه را حذف کرده و انداخته است و فقط گفته است که در اشعار او دربارهٔ خلافت سخن رفته است و نیز ابیاتی را که دربارهٔ امام علیه السلام و موضوع «وصایت» آمده، حذف کرده است.
و ابن حجر عسقلانی (متوفای سال 852 ) هجری نیز که بعد از این دو دانشمند سرشناس مکتب خلفا آمده ،است فقط چهار بیت اول از قصیدهٔ نعمان را ذکر نموده و بقیه ابیات همه را حذف کرده و حداقل به این مطلب هم که در قصیده نعمان از موضوع خلافت سخن رفته است هیچ اشاره ای ننموده است!!!
و بدین ترتیب هر چه زمان پیش آمده دانشمندان بلند آوازه مکتب خلفا، آن دسته از حقایق تاریخی را که ذکر آن به مصلحت این مکتب ،نبوده بیش تر حذف کرده اند!
از دیگر موارد کتمان در مکتب ،خلفا کاری است که با نامه های مبادله شده میان محمّد بن ابی بکر و معاویه انجام داده اند در صورتی که نصر بن مزاحم (متوفای سال 212 هجری) در کتاب صفّین (1) ، و احمد بن یحیای بلاذُری (متوفای سال 279 هجری) در کتاب انساب الاشراف (2) و علّامه مسعودی (متوفای سال 346 هجری) در کتاب مروج الذهب (3) متن کامل نامه محمّد بن ابی بکر را به معاویه آورده اند که در آن از فضایل و مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام و این که آن حضرت وصیّ» پیغمبر است سخن رفته و معاویه نیز در پاسخ به او به همۀ آن ها در نامه خود اعتراف کرده است.
امّا از آن جا که در نامه محمّد و پاسخ معاویه به ،او مطالبی آمده است که مایهٔ سرشکستگی و شرمساری خلفا و شرمساری خلفا و موجب تزلزل عقیدهٔ پیروان ایشان می گردد و به مقام و موقعیّت آن ها لطمه می زند برخی از دانشمندان پیرو مکتب خلفا مانند: طبری و ابن اثیر و ابن کثیر شامی به بهانه های واهی از درج هر دو نامه در کتاب هایشان خودداری ورزیده اند.
ص: 404
امّا طبرى (متوفای سال 310 هجری) به سند خود از یزید بن ظبیان می نویسد:
هنگامی که محمّد بن ابی بکر به حکومت مصر منصوب گردید نامه ای به معاویه نوشت و او هم پاسخی داد ولی من خوش ندارم که مطالب آن ها به گوش عامه مردم برسد زیرا عامهٔ مردم تحمل شنیدن این ها را ندارند عین عبارتی که طبری در این مورد آورده چنین است مکاتبات جرت بينهما كرهت ذكرها لما فيه ممّا لا يحتمل سماعه العامّة. (1)
،بنابراین طبری مطالبی را که در نامهٔ محمد بن ابی بکر و پاسخ معاویه به او آمده است از مردم پنهان کرده است و از این رو آن دو نامه را حذف کرده و در تاریخ معروف خود نیاورده است که انتشار آن ها را خلاف حکمت و مصلحت می دانسته و به نظر او نباید عامّه مردم از محتوای آن ها با خبر شوند!
و امّا علّامه ابن اثیر جَزَری (متوفای سال 630 هجری) درست پا به جای پای طبری نهاده و همان کاری کرده است که طبری کرده و همان عذری را آورده است که طبری آورده و متن هر دو نامه را در تاریخ کامل خود نیاورده و آن ها را حذف کرده و گفته است: کرهت ذكرها لما فيه ممّا لا يحتمل سماعه العامّة: ذکر آن نامه ها را از آن روی خوش نداشتم که عامّه مردم تحمّل شنیدن این ها را ندارند. (2)
این که طبری و ابن اثیر دربارهٔ نامه محمّد بن ابی بکر و پاسخ معاویه به او می گویند: عامه مردم تحمّل شنیدن این ها را ندارند مقصودشان این است که مردم عامی و ساده دل پس از شنیدن محتوای این دو ،نامه عقیدهٔ خود را نسبت به خلفا از دست می دهند و اعتقاد آن ها دربارهٔ خلفا تغییر می کند و نباید چنین چیزی اتفاق بیفتد.
و امّا ابن کثیر شامی (متوفای سال 774 هجری) که بعد از طبری و ابن اثیر آمده ،است در مجموعه بزرگ تاریخی خود «البداية والنهاية» تنها به نامه محمّد بن ابی بکر به ،معاویه اشاره کرده و به همین اندازه بسنده کرده است که بگوید: «وفیه غلظة؛ در نامه خشونت به کار رفته است». (3)
ص: 405
نوع دیگری از انواع کتمان در مکتب خلفا حذف بخشی از خبر سیره صحابه و تحریف آن است مانند کاری که ابن کثیر شامی در تاریخ خود درباره خطبه امام حسین علیه السلام انجام داده است.
این خطبه را «ابن جریر طبری» و ابن اثیر جَزَری در تاریخ های خود به این عبارت آورده اند که امام علیه السلام در روز عاشورا خطاب به لشكريان عمر سعد فرمود:
﴿أما بعد! أَنْسِبُونِى فانظروا مَنْ أنَا ثُمَّ ارْجِعُوا إِلَى أَنْفُسِكُمْ و عاتبوها، و انْظُرُوا هَلْ يَحِلُّ لَكُمْ قَتِلى وانْتِهَاكُ حُرْمَتِي ؟ أَلَسْتُ ابْنَ بَنْتِ نَبِيِّكُمْ وابْنَ وَصِيّه وابْنَ عَمِّهِ و أَوّلَ الْمُؤْمِنِينَ بِاللهِ والمُصدِّقَ لِرَسُولِهِ بِمَا جَاء مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ؟ أَوَ لَيْسَ حَمْزَةُ سَيِّدُ الشُّهداءِ عَمَّ أَبِى ؟ أو لَيْسَ جَعْفَرُ الشهيد الطَّيَّارِ ذُو الْجِناحين عَمّى؟... ﴾
امّا بعد نسبت مرا در نظر بگیرید و بنگرید که من کیستم، سپس به وجدان خویش باز گردید و خویشتن را ملامت نمایید که آیا کشتن من و هتک حرمتم برای شما روا و حلال است؟ آیا من پسر دختر پیغمبر شما و فرزند «وصیّ» و پسر عموی او، و نخستین کسی که به خدا ایمان آورد و تصدیق کنندهٔ رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن چه وی از طرف خدا آورده بود نیستم؟ آیا حمزه سید الشهداء عموی پدرم نیست؟ آیا جعفر طیّار صاحب دو بال بهشتی عموی من نیست؟... (1)
ابن کثیر این خطبه را در تاریخ خود تحریف نموده و چنین آورده است که امام حسین علیه السلام فرمود:
﴿راجعوا أَنفَسَكُمْ و حَاسِبُوها هَل يصلَحُ لَكُم قِتال مثلي، و أنا ابنُ بنتِ نَبِيِّكُم، وَ لَيْسَ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ ابْنُ بنت نَبِيٍّ غَيرِی؟ و على أبي، و جعفر ذُوالجناحين عَمّي، و حَمَزة سيّد الشهداء عمّ أبي... ﴾
به وجدان خویش مراجعه کنید و از آن حساب بکشید که آیا جنگیدن با کسی همانند من
ص: 406
به صلاح شماست در حالی که من پسر دختر پیغمبر شما هستم و بر روی زمین جز شخص من پسر دختر پیامبری وجود ندارد و علی پدر من و جعفر صاحب دو بال ،بهشتی عموی من و حمزه سيّد الشهداء عموی پدر من است.... (1)
چنان که خوانندگان گرامی ملاحظه می کنند «ابن کثیر» موضوع «وصیّت» را از خطبه امام حسین علیه السلام حذف کرده است زیرا یاد آوری «وصیّت» - چنان چه پیش از این هم تذکر دادیم - مردم را بر آن می دارد که دریابند حکومت و زمامداری حق مسلّم علی و دو سبط رسول خدا صلی الله علیه و آله است و این چیزی است که انتشار آن سلطه حاکم را می آزارد و به همین دلیل است که وی خطبه را تحریف نموده و حقیقت را از مردم پوشیده داشته است.
از همین نوع کتمان (یعنی حذف بخشی از خبر و تحریف آن) کاری است که «شیخ بخاری» در کتاب صحیح خود با سیرهٔ صحابه در خبر عبدالرحمان بن ابی بکر در رابطه با بیعت یزید انجام داده است.
او دربارۀ بیعت یزید در حدیثی که در صحیح خود آورده می نویسد: مروان از سوی معاویه بر حجاز حکومت می کرد چون به سخنرانی برخاست و درباره یزید مطالبی :گفت
فقال عبدالرحمان شيئاً: عبدالرحمان چیزی :گفت و به این ترتیب سخن عبدالرحمان را که گفته بود: «شما می خواهید حکومت را به امپراتوری موروثی تبدیل کنید... به کلمهٔ «چیزی» که سخنی گنگ و مبهم است تبدیل نموده و گفته عبدالرحمان را نقل نکرده و روایت عایشه را هم دربارهٔ مروان به کلّی حذف کرده است؛ (2) و این در صورتی است که ابن حجر در «فتح الباری» در شرح «صحیح بخاری» تمام روایت را آورده که در برخی از الفاظ آن آمده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله پدر مروان (حَكَم بن العاص) را لعنت کرده و مروان هم در صلب او بوده است. (3)
ص: 407
شیخ بخاری از آن رو متن سخن «عبدالرحمان بن ابی بکر» را حذف کرده است که در نظر او معاویه و یزید - به اصطلاح - از خلفای مسلمانان محسوب می شدند و او به نظر خود صلاح نمی دانسته است که مردم از زبان فرزند «ابوبکر» بشنوند که آن دو ،خلیفه خلافت اسلامی را به حکومت امپراتوری موروثی تبدیل کرده اند که هر وقت پادشاهی بمیرد ولی عهدش به عنوان شاهی دیگر جای او را بگیرد
و نیز روایت عایشه را دربارهٔ مروان به طور کامل حذف کرده است زیرا: همین مروان روزی بر کرسی خلافت مسلمانان تکیه زده و به نظر او مصلحت نبوده است که سخنانی که گویای بدی و پلیدی و پست نهادی این به اصطلاح خلیفه مسلمانان است بازگو شود.
آری، شیخ بخاری در کتاب صحیح خود چنین کرده و هر چه را که مایهٔ زشتی و بد نامی خلفا و حكّام بوده حذف نموده است و به همین لحاظ است که پیروان مکتب خلفا کتاب او را بعد از کتاب خدا - قرآن - از صحیح ترین کتاب ها به حساب می آورند و خود او را هم پیشوا و امام المحدّثین مکتب خود می شمارند
یکی دیگر از انواع کتمان در مکتب خلفا تأویل و توجیه حدیث است. بدین گونه که اگر حدیثی را بیابند که مطالب آن خوشایند ایشان نبوده و با موقعیت خلفا برخورد داشته باشد با همه صراحتی که در دلالت مقصود دارد و به هیچ وجه توجیه پذیر نیست آنرا طبق میل و دلخواه خود معنا می کنند.
از این نوع کتمان و تأویل و توجیه کاری است که دانشمندی چون «طبرانی» با حدیث سلمان در مورد «وصیّت» انجام داده است. توجّه کنید:
در مجمع الزوائد در حدیثی از قول «سلمان» آمده است که گفت:
از پیغمبر خدا پرسیدم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله هر پیامبری را وصیّی بوده است. وصیّ تو کیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن روز پاسخی نداد. امّا پس از چندی که مرا دید، فرمود: سلمان شتابان به خدمتش رسیده و گفتم بلی فرمود می دانی وصیّ موسی چه کسی بود؟ جواب دادم آری یوشع بن نون بود فرمود: چرا؟ پاسخ دادم زیرا او در آن روز داناتر از همه مردم زمان خود بود پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود همین طور هم وصی من و راز دار من
ص: 408
و بهترین یادگار من آن کس که پیمان و وعده های مرا به سامان می رساند و دین و بدهی مرا ادا می کند علی بن ابی طالب خواهد بود. (1)
،هیثمی نویسندهٔ مجمع الزوائد در پایان این حدیث می نویسد:
طبرانی این حدیث را نقل کرده و گفته است: «وصیّ من یعنی او را وصیّ خود در خانواده اش قرار داده نه بر خلافت و جانشینی!»
برای این که ارزش تأویل طبرانی و برداشت نابجای او را از حدیث شریف نبوی ،دریابیم آن را از سه جهت مورد بررسی قرار می دهیم سئوال کننده اصل سئوال و پاسخ حکیمانه پیامبر صلی الله علیه و آله
سئوال کننده در حدیث مزبور «سلمان فارسی» است که اصالتاً یک فرد ایرانی بوده .است یعنی نه از خاندان عبدالمطلّب است و نه از نزدیکان زنان ،پیغمبر و نه هم از دامادهای آن حضرت تا علاقمند باشد که بداند رسول خدا صلی الله علیه و آله چه کسی را به سرپرستی خانواده اش می گمارد.
او کسی است که سال ها پیش از آن که به دست رسول خدا صلی الله علیه و آله اسلام آورد، با رهبانان نصارا و دانشمندان مسیحی معاشرت داشته و از ایشان دانش امت های پیشین و اخبار پیامبران و اوصیای آنان را فرا گرفته ،است و بدین لحاظ است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله می پرسد:
«هر پیامبری را وصییّ ،است وصیّ شما کیست؟»
،بنابراین سلمان از وصیّ پیغمبر بر شریعتش و ولی عهد آن حضرت سئوال کرده و نگفته است که «سرپرست هر خانواده ای شخصی را وصی خود قرار می دهد تا پس از او سرپرستی افراد خانواده اش را به عهد بگیرد پس وصیّ شما کیست؟» تا از آن دانسته شود که او از جانشین پیغمبر در میان خانواده اش سئوال می کند و نه چیز دیگر.
و امّا پاسخ پیامبر صلی الله علیه و آله و تأخیر آن در جواب سلمان علّتش آن است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در امور بسیار ،مهم منتظر فرمان آسمانی می شد همان گونه که در مورد تغییر قبله از
ص: 409
«بيت المقدّس» به سوی کعبه آسمان را می پایید و با این که می دانست سرانجام قبله او کعبه خواهد بود در عین حال در انتظار وحی الهی به سر می برد تا این که این آیه بر او نازل گردید: ﴿قَدْ نَرَى تَقَلَّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا﴾ : «نگاه های انتظار آمیز تو را به سوی آسمان می بینیم و اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن خوشنود باشی باز می گردانیم» (1)
بر این اساس از آن جا که پیغمبر خدا از سویی رقابت و آزمندی قوم عرب را برای حکومت و فرمانروایی می دانست و متوجه بود که جامعه کوچک و نوپای اسلامی مدینه تحمّل انتشار خبر ولایت عهدی علیه السلام را ندارد و از سوی ،دیگر هیچ گاه آن حضرت از پیش خود چیزی نمی گفت بلکه به مصداق آیه شريفهُ ﴿وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾ : «او هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید آن چه می گوید چیزی جز وحی نیست که بر او نازل شده است» (2) هر چه را که بر زبان جاری می نمود وحی الهی بود از این رو پاسخ سلمان را مدّتی به تأخیر انداخت تا آن گاه که شاید اجازهٔ پاسخ ،یافت سلمان را صدا زد و با طرح این سئوال که «وصیّ موسی چه کسی بود؟» او را آماده شنیدن جواب ،کرد و چون از علم سلمان بر این مسأله آگاه بود و می دانست که سلمان آن را از علمای اهل کتاب دریافت کرده ،است هنگامی که پاسخ سلمان را شنید که «وصیّ حضرت موسی یوشع بن نون بود» با طرح سئوال دیگر از او پرسید: «برای چه؟» و چون سلمان جواب داد «برای آن که او در آن زمان داناترین آن ها بود» آن گاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «همانا وصىّ من و راز دار من.... علی بن ابی طالب است».
اولاً - این که رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان نمونه و مثال «یوشع بن نون» را برگزید که او از مشهورترین اوصیاء انبیاء به شمار می رفت و حضرت موسی علیه السلام نیز او را جانشین خود بر امّتش قرار داده بود که یوشع بن نون ،هم رهبری «بنی اسرائیل» و فرماندهی سپاه ایشان را در جنگ ها پس از او به عهده داشت همچنان که علی علیه السلام پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله در دوران حکومتش چنین بود.
ص: 410
و ثانياً - این که رسول خدا صلی الله علیه و آله علّت انتخاب یوشع را به «وصایت» پرسید که چرا او وصیّ موسی شد؟
سلمان پاسخ داد: زیرا او در آن روزگار داناترین مردم آن زمان بود».
،بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله با این پرسش و پاسخ ساده روشن ساخت که علی علیه السلام بدان لحاظ وصیّ اوست که داناترین مردم زمان خویش ،است نه از این لحاظ که او پسر عموی پیامبر صلی الله علیه و آله است و یا این که با شجاعت بی نظیر خود مدافع سر سخت اسلام در جنگ های پیغمبر با مشرکین بوده .است یعنی: پیامبر صلی الله علیه و آله اکرم از لیاقت و شایستگی ذاتی و قابلیت علی علیه السلام برای وصایت پرده برداشت و با این سخن که: «او رازدار من و بهترین کسی است که پس از خود او را به یادگار می گذارم» بر وصایت آن حضرت تأکید نمود؛ که البته این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را نیز جناب طبرانی تأویل و توجیه نموده و گفته است: «یعنی بهترین کسی که از «اهل بیتم» به یادگار می گذارم علی بن ابی طالب است».
آری طبرانی که حدیث مزبور را ،استوار و عاری از هر نوع ضعف و اشکال دیده و نتوانسته است تا جایی برای دستکاری در آن ،بیابد آن را بدین گونه به میل و دل خواه خود تأویل و توجیه نموده است.
یکی دیگر از کسانی که در صدد توجیه و تأویل معنای «وصیّت» بر آمده و آن را بگونه ای که مطابق میل و دل خواه خود بوده معنا کرده است ابن ابی الحدید معتزلی شافعی است.
،نامبرده در شرح لفظ «وصیّت» که در سخن امیرالمؤمنین علیه السلام درباره ویژگی های خاندان پیغمبر آمده و فرموده است: «هیچ یک از افراد این امّت با آل محمّد صلى الله عليه و سلم مقایسه نشوند... آن ها اساس دین اند... و ولایت و حکومت حقّ ویژه ،ایشان و «وصیّت» و مقام وراثت در میان آنان است» (1)، چنین می نویسد:
امّا موضوع وصیّت ما هیچ شک نداریم که علی علیه السلام وصیّ رسول خدا صلی الله علیه و آله است و هر کس با این موضوع مخالفت کند در نزد ما منسوب به عناد و دشمنی است. امّا ما
ص: 411
«وصیّت» را نصیّ بر «خلافت» معنای نمی کنیم بلکه آن را به معنای دیگری می دانیم که اگر آن معنا مورد توجه قرار گیرد و کشف شود چه بسا که برتر و بالاتر از این موضوع باشد» (1)
بدین ترتیب علّامه ،شافعی ابن ابی الحدید شافعی نیز چون سایر هم مذهبان خود معنای «وصیّت» را توجیه نموده و از آن جا که معنای حقیقی آن را به خوبی می دانسته است دچار سردرگمی و سرگردانی شده و چون جرأت آن را هم نداشته است که آشکارا همچون دیگران آن را توجیه و تأویل نموده و سخن آنان را تکرار نماید از این رو گفته :است ما وصیّت را نصیّ بر خلافت نمی دانیم بلکه امور دیگری است که اگر مورد توجه قرار گیرد و کشف شود چه بسا برتر و بالاتر از «خلافت» باشد».
،ما در پاسخ این دانشمند می گوییم:
اوّلاً - پس از اقرار و اعتراف به «وصیّت» و این که علی علیه السلام وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است توجیه و تأویل آن به امور دیگر معنا ندارد زیرا: سنّت خدای تعالی از قبل بر این جاری شده است که: اوصیاء انبیاء الهی جانشینان ایشان باشند (2)، و وصیّ پیامبر ما حضرت محمّد صلی الله علیه و آله نیز چنین است؛ چرا که خدای تعالی خود در کتاب عزیزش فرموده است:
﴿فَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ الله تبدِيلاً وَلَنْ تجدَ لِسُنَّةِ الله تحويلاً﴾: «هرگز برای سنّت الهی تبدیل و و تغییری نخواهی یافت.» (3)
ثانياً - علی عیه السلام در مورد «وصیّت» نفرموده است:
«من به تنهایی حقّ ولایت و وصایت و وراثت دارم»
تا بتوان سخن آن حضرت را چنین تأویل و توجیه کرد که «او حقّ سرپرستی و وصایت بر خانواده رسول خدا صلی الله علیه و آله دارد» بلکه فرموده است: «آل محمّد صلى الله عليه و سلم اساس دینند... و مقام وصایت و جانشینی پیغمبر خدا ویژه ایشان است». امام علیه السلام این صفات و ویژگی ها را برای آل محمّد صلی الله علیه و آله: (یعنی: اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله) اثبات فرموده است صفاتی که از جملهٔ آن ها «وصیّت» است و با این بیان نمی توان گفت که «وصیّت» حق ویژه آل رسول الله صلی الله علیه و آله بر آل رسول الله صلی الله علیه و آله است. ،بنابراین امام علیه السلام وصیّت را از
ص: 412
ویژگی های آل محمّد صلی الله علیه و آله بر شمرده که خود آن حضرت یکی از آن ها بوده و یازده امام معصوم دیگر از فرزندان حضرتش را نیز شامل می شود.
ثالثاً - ما از این دانشمند می پرسیم: ای انسان سرگشته و حیران که در معنای «وصیّت» دچار حیرت و سرگردانی شده ای! آن امور دیگری که در سخن خود به آن اشاره کرده و هیچ یک از آن ها را یادآور نشده ای کدامند؟ آیا در نظر شما مسأله خلافت که از امتیازات ویژهٔ انبیاء و اوصیاء و اولیاء خداست برترین و بالاترین و عالی ترین مقام الهی در دین خدا نیست؟!
رابعاً - اگر مقصود از «وصیّت» خلافت و جانشینی پیغمبر خدا نیست، پس چرا «امّ المؤمنین عایشه» - با تواتر روایات و نصوص صریحه و ثبوت آن در نزد صحابهٔ پیغمبر - سخت به مقابله با آن برخاست و به شدّت آن را انکار نمود و به کسانی که در نزد او حضور داشتند به تندی پرخاش نموده و جواب نامناسبی داد که شایسته مقام پیغمبر خدا نبود. (1)
و اگر «وصیّت» مستلزم خلافت نیست پس چرا «عبدالله ابن ابی اوفی» آن را انکار نمود؟ چنان چه «بخاری» و «مسلم» از «طلحه بن مصرف» روایت کرده اند که گفت: از «عبدالله بن ابی اوفی» پرسیدم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله وصیّتی فرمود؟ پاسخ داد نه گفتم: پس چگونه وصیّت را بر مردم لازم شمرد؟ [امّا خودش آن را ترک نمود!] گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله به کتاب خداوند وصیّت نمود» (2)
و اگر وصیّت به معنای خلافت نیست و مقصود از آن چیزی دیگری است پس معنای این که علی علیه السلام وصیّ پیغمبر بوده است چه می باشد؟
اگر بگویید که: علی عله السلام وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله در اموالش بوده ،است، می گوییم: اهل سنّت که از صدّیقشان (ابوبکر) روایت کردهاند که گفته است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ﴿نَحنُ مَعاشر
ص: 413
اَلْأَنْبِیَاءِ لاَ نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَهٌ﴾ (1) «ما گروه پیامبران ارث نمی گذاریم، آن چه بر جای بماند صدقه است ،بنابراین پیامبر صلی الله علیه و آله که مال و ثروتی نداشته است که علی علیه السلام وصیّ او بر اموالش باشد.
پس علی علیه السلام چگونه وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است؟
خامساً - اگر وصیّت به معنای «خلافت» و لازمه آن نیست پس چرا دانشمندان مكتب خلفا در طول تاریخ اسلام کوشیده و می کوشند تا اخبار وصیّت را از عامّه مردم پوشیده نگهدارند؟
چرا گاهی آن را کتمان و گاهی ،تحریف و گاهی تأویل و توجیه و گاهی هم یکسره آن را انکار می کنند.
چرا برخی از ،ایشان قسمتی از حدیث وصیّت را که در خبر دعوت پیغمبر از بنی هاشم آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «علی وصیّ من و خلیفه من در میان شماست»، حذف کرده کلامی گنگ و نامفهوم بجای آن گذارده اند مانند کاری که طبری و ابن کثیر در تفسیرهایشان انجام داده و بجای لفظ «وصییّ و خلیفتی» کلمهٔ «کذا و کذا» که به معنای چنین و چنان است آورده اند؟
چرا برخی از ایشان تمام خبری را که در آن ذکر وصیّت به میان آمده است از قلم انداخته و بطور کلّی در کتاب خود نیاورده و به این مطلب هم هیچ اشاره ای نکرده اند مانند کاری که ابن هشام در مورد خبر «یوم الانذار» و دعوت از بنی هاشم در کتاب سیرۀ خود انجام داده است.
چرا برخی از ایشان پاره ای از سخن صحابه را که حاوی ذکر «وصیّت» بوده و در ،آن از علی علیه السلام به عنوان «پسر عمّ» و «وصیّ پیامبر» سخن رفته است بدون اشاره به
ص: 414
،آن حذف کرده اند مانند کاری که بر سر قصیدهٔ صحابی انصاری، نعمان بن عجلان آورده اند و دو بیت مخصوص «وصایت» را از ابیات او انداخته اند.
چرا برخی از ایشان تمام خبری را که در آن از «وصیّت» سخن رفته است حذف ،کرده و تنها به این مطلب اشاره کرده اند که آن ها به عللی از آوردن چنان خبری خودداری ورزیده.اند مانند آن چه را که طبری و ابن اثیر و ابن کثیر با نامه محمّد بن ابی بکر انجام داده اند.
چرا برخی از ایشان لفظ «وصیّت» را از سخن صحابه حذف کرده و خبر را نیز تحریف کرده اند همان گونه که ابن کثیر شامی لفظ «وصیّ» را از خطبه امام حسین علیه السلام انداخته است.
چرا برخی از ایشان در صدد تأویل و توجیه معنای «وصیّت» بر آمده و آن را طبق میل خود معنا کرده اند چنان که «طبرانی» در مورد حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره وصیّ ،پیامبر صلی الله علیه و آله و خودِ ابن ابی الحدید در شرح لفظ «وصیّت» در سخن امیرالمؤمنین علیه السلام به چنین کاری مبادرت ورزیده اند؟
و بالأخره چرا برخی از ایشان - چنان که پس از این خواهد آمد - کسانی را که از وصیّ و وصایت سخن بگویند مورد حملات ناجوانمردانه قرار ،داده آنان را به باد ملامت سرزنش می گیرند و راویان روایت وصیّت را هر کس که باشد تضعیف می نمایند و به آن ها تهمت می زنند و آن ها را دروغگو و دروغ پرداز می شمارند؟!
،آری همۀ این ها بیانگر این واقعیّت است که مسأله چون «وصیّت» مشکل بزرگی بر سر راه مکتب خلفا بوده و معروفیّت علیه السلام به وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله بطلان خلافت خلفای سقیفه ای را چون آفتاب نیم روز برای همگان روشن می ساخته است، از این رو، پیروان مكتب خلفا سخت به تکاپو افتاده در صدد راه حل این مشکل برآمده و همان گونه که بیان داشتیم در طیّ قرون و اعصار به انکار و کتمان نصوص وصیّت و تأویل و توجیه آن پرداخته اند تا بدین وسیله به خیال خام خود مسأله خلافت و حقانیّت امیرالمؤمنین علیه السلام را زیر سئوال برده و مخدوش سازند و خلافت خلفای مورد نظر خود را تثبیت نموده و برای همیشه ثابت و پا بر جا نگهدارند
نوع دیگر از انواع کتمان در مکتب خلفا، تضعیف روایات و راویان سنّت
ص: 415
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که علمای این مکتب در این زمینه نیز از هیچ گونه تلاش و کوششی برای کتمان «وصیّت» و دور نگهداشتن مردم از اخبار وارده در این موضوع فرو گذار نکرده اند.
زیرا: در اکثر کتاب هایی که دانشمندان این مکتب در طول تاریخ اسلام تا به امروز در موضوعات مختلفی - مانند: ،تفسیر ،حدیث ،تاریخ سیره و ،رجال مسانید و سنن و غیر از این ها - تألیف کرده اند در هر جا که به مناسبتی سخن از وصیّت به میان آمده است علاوه بر انکار و تحریف و تأویل و توجیه آن به تضعیف روایات و راویان حدیث وصیّت پرداخته و هر حدیثی را که - به دلیلی - نتوانسته اند آن را حذف و یا تحریف و دستکاری ،کنند بلافاصله در پایان آن اظهار نظر کرده و گفته اند: سند این حدیث ضعیف است و یا راوی آن کذاب و دروغگوست یا اینکه فلانی او را توثیق ننموده است و یا اینکه او از شیعیان است و امثال این سخنان بیمایه که هر پژوهشگر تیز بین و انسان منصف و با ایمانی را دچار شگفتی می سازد که چرا این همه این آقایان در مورد «وصیّت» از خود حساسیّت نشان می دهند؟
از همین جا این معنا به خوبی روشن می شود که انتشار خبر وصیّت و تعیین امیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان «وصیّ پیامبر» از جانب آن ،حضرت درد آورترین مسأله ای بوده است که دانشمندان مکتب ،خلفا با آن مواجه بوده اند.
و به همین دلیل است که برخی از افراد عنود و متعصب از دانشمندان این مکتب که راه عناد و لجاج را در پیش گرفته اند مانند ابن کثیر شامی - و برخی دیگر از هم مسلکان او - سخت بر پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام تاخته و هیچ حیله و نیرنگی را در راه کتمان وصیّت از دست ننهاده است که هم اینک گفتار مغرضانه او را که در این باره اظهار داشته است، یادآور می شویم.
ابن کثیر ،شامی در مجموعهٔ بزرگ تاریخی خود «البداية والنهاية» مطالبی را دربارهٔ وصیّت آورده است که فشردهٔ آن را در ذیل می آوریم
او در مورد وصیّت در کتاب خود چنین می نویسد:
آن چه موجب بالندگی و دل خوشی بیشتر نادانان شیعه و داستان سرایان ابله ایشان شده
ص: 416
است مطلبی است سرا پا دروغ و بهتان و افترا؛ که پیغمبر در باره علی به خلافت وصیّت کرده است که در چنین صورتی لازم می آید که صحابه با اجرا نکردن فرمان پیغمبر خدا در امر وصیّت خیانت بسیار بزرگی را بعد از آن حضرت مرتکب شده باشند... (1)
-تا آن جا که گوید: -
و آن چه را که برخی داستان سرایان عوام در کوچه و بازار از وصیّت به علی در آداب و اخلاق نقل می کنند. همۀ آن ها هذیان است که پایه و اساسی ندارند بلکه آن ها ساختهٔ برخی فرومایگان نادان است که اعتمادی بر آن ها نیست و جز کودن ناتوان به آن ها مغرور نگردد....» (2)
،آری این طرز ،بیان و اظهار نظر و منطق و استدلال یکی از دانشمندان معروف و بلند آوازهٔ مکتب خلفا مانند ابن کثیر است که با اعصابی سخت درهم کوفته و خشمی شدید بی مهابا بر شیعه ،تاخته و دربارهٔ مشکل بزرگی که بر سر راه مکتب خلفا وجود داشته و دارد مذبوحانه عنان اختیار را از کف داده و به جز دشنام و ناسزا دلیلی دیگر نداشته است.
اینک ما برای آشنایی با کسانی که ابن کثیر آنان را نادانان شیعه و داستان سرایان ابله ایشان به شمار آورده به ناچار اسامی آن ها را می آوریم تا معلوم شود که اینان چه کسانی هستند.
1- امام علیّ بن ابی طالب علیه السلام
2- سلمان فارسی
3- ابوایّوب انصاری
4- ابوسعید خدری
ص: 417
5- انس بن مالک انصاری
6- بريدة بن حصیب اسلمى
7- عمرو بن عاص قرشی
8- ابوذر غفاری رَبَدی
9- امام حسن مجتبی سبط اکبر رسول خدا صلی الله علیه و آله
10- امام شهید حسین بن علی
11- حسان بن ثابت انصاری
12- فضل بن عباسی بن عبدالمطلب
13- نعمان بن عجلان انصاری
14- عبدالله بن ابی سفیان، حرث بن عبدالمطلب
15- ابوالهیثم بن تیهان انصاری
16- سعید بن قیس انصاری
17- حُجر بن عدى الكندى
18- خُزيمة بن ثابت ذوالشهادتين
19- عمرو بن حمق خزاعی
20- عبدالله بن عباس
21- مغيرة بن حارث بن عبدالمطلب
22- اشعث بن قیس ،کندی که از دشمنان علی علیه السلام بوده است. (1)
1- جریر بن عبدالله بجلی
2- نجاشی شاعر، قیس بن عمرو
3- محمّد بن ابی بکر (فرزند خلیفهٔ اوّل)
4- منذر بن حميصه و داعی
ص: 418
5- عبدالرحمان بن جُعَيل
6- نضر بن عجلان
7- مالک اشتر
8- عمر بن حارثه انصاری
9- عبدالرحمان بن ذؤيب
1- امیر علی بن عبدالله عموی خلیفه عباسی سفّاح
2- خليفه عباسی هارون الرشید
3- خلیفه عباسی مأمون
4- امام شافعیان محمّد بن ادریس شافعی
1- امام حنبلیان احمد بن حنبل متوفای 241 هجری در کتاب خود مناقب علی.
2- ابی حنیفه دینوری متوفای 282 هجری در کتاب اخبار الطوال
3- امام المؤرخين محمّد بن جریر طبری متوفای 310 هجری در تاریخ خود
4- بیهقی که تا سال 320 زنده بوده در المحاسن والمساوى
5- امام المحدّثین در عصر ،خود طبرانی متوفای 360 هجری در معاجمش
6- حافظ ابونعیم اصفهانی متوفای 430 هجری در کتاب حلیة الاولیاء
7- حافظ ابن عساکر شافعی متوفای 571 هجری در تاریخ دمشق
8- ابن اثیر جزری متوفای 630 هجری در تاریخ خود.
9- ابن ابی الحدید معتزلی شافعی متوفای 656 هجری در شرح نهج البلاغه
10- متقى هندی متوفای 675 هجری در کنز العمّال.
این ها و غیر از این ها به تعبیر ابن کثیر همه جاهلان شیعه و داستان سرایان نفهم و ابله ایشان هستند که به روایات «وصیّت» مغرور شده و آن ها را روایت کرده و در کتاب هایشان آورده اند علاوه بر این ها گروه بسیاری از همتایانشان از صحابه و تابعین اند که به روایات وصیّت مغرور شده و در اشعار و خطابه های خود بدان احتجاج کرده
ص: 419
و دانشمندان بزرگ سیره و تاریخ هم - به ترتیب زیر - آن ها را از قول ایشان روایت کرده اند همانند:
زبیر بن بکّار در کتاب «الموفقیّات»، ابن جریر طبری و ابن اثیر جزری در تاریخ ،هایشان خطیب بغدادی در تاریخ بغداد مسعودی شافعی در مروج الذهب، امام مقدّم در ،حدیث حاکم نیشابوری در مستدرک ذهبی در تذکرة الحفاظ و مانند این ها.
ابن کثیر همه این ها را که یادآور شدیم و بیش تر مدارکی که به آن اشاره کردیم و در دسترس علمای هم عصرش قرار داشته و به خاطر کتمان شدیدشان و پنهان کاری از مردم به دست ما نرسیده ،است همه را کتمان کرده و هیچ یک را در مجموعه بزرگ تاریخی خود وارد نکرده است.
،او به گونه دیگری نیز به کتمان روایات «وصیّت» پرداخته و با تضعیف راویان و روایات وصیّت و کتاب هایی که آن ها را ثبت کرده اند و مسخره کردن هر کس که بدانها استدلال و احتجاج ،کند زمینه را طوری فراهم کرده که اگر بعدها هم چیزی از موارد کتمان شده از کتاب دیگری به دست کسی برسد قابل تصدیق نباشد و لذا می گوید: «آن چه که نادانان شیعه و قصه گویان و داستانسرایان ابله و نفهم بدان مغرور می شوند!»
،آری این منطق یک دانشمند بلند پایه از مکتب خلفاست که از روی عناد و ،دشمنی با آل محمّد صلی الله علیه و آله فاصله ،گرفته و چشم را بر هم گذاشته و هر چه در دل داشته است بی،توان برنیش قلم بیزبان جاری ساخته و مغرضانه و متعصبانه از هیچ ناسزایی که در واقع شایستهٔ خود او بوده ،است نسبت به اهل حق کوتاهی ننموده و بدین وسیله حقیقتی را که مورد اتفاق همۀ دانشمندان اسلام بوده است (هر چند به صورت ،ناقص) آن گونه که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند پرده پوشی و کتمان نموده است.
آن چه تا بدین جا آوردیم فشرده ای از انواع و اقسام کتمان در مکتب خلفا در مورد وصیّت بود که به آن ها اشاره کردیم و اگر بخواهیم آن چه را که در موارد دیگری غیر از موضوع وصیّت انجام داده اند یادآور شویم سخن به درازا خواهد کشید و از این رو به همین مقدار از انواع کتمان دربارهٔ وصیّت بسنده می کنیم و به بررسی آیه ای دیگر که بر امامت و خلافت علی بن ابی طالب علیه السلام دلالت دارد می پردازیم
ص: 420
از جمله آیاتی که به اتفاق اکثر مفسران و اهل حدیث درباره امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده و بر امامت و ولایت و خلافت بلافصل آن حضرت دلالت دارد، آیه مبارکه «ولایت» است که می فرماید:
﴿و إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾
تنها ولیّ شما خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله ،او و کسانی هستند که ایمان دارند و نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند. (1)
این آیه مبارکه صراحت دارد بر این که مقام عظمای ولایت و امامت و سرپرستی مسلمانان بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله ، مخصوص امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام است.
و توضیح این که:
امّت اسلامی با همهٔ اختلاف عقیده و مرام و مکتبی که دارند متّفقند که این آیه شریفه درباره امیرالمؤمنین و مولی الموحدین علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است و آن هنگامی بوده است که آنحضرت انگشتر خود را در نماز و در حال رکوع به بینوائی صدقه داده است و روایاتی که در این زمینه از طرق شیعه و سنی وارد شده و در منابع حدیثی و تفسیری هر دو گروه در ذیل این آیه ذکر گردیده، گواه این حقیقت است که برای نمونه برخی از آن ها را تحت عنوان «شأن نزول آیه» در این جا می آوریم.
ص: 421
فخر رازی در تفسیر کبیر خود ذیل آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُه....﴾ در حدیثى آورده است: «عطا از ابن عباس روایت کرده که این آیه درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است.»
همچنین در حدیث دیگری از عبدالله بن سلام نقل کرده است که :گفت
چون این آیه نازل شد من عرضه داشتم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله من علی را دیدم که در حال ،رکوع انگشتر خود را به نیازمندی صدقه داد پس ما او را ولیّ (و سرپرست) خود خواهیم شناخت.
و در یک حدیث دیگر با تفصیل بیش تر که مفصل آن را پس از این خواهیم آورد از «ابوذر» نقل کرده است که گفت:
«روزی با رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز ظهر را بجای آوردم سائلی وارد مسجد شد و درخواست کمک کرد کسی به او چیزی نداد سائل دست های خود را به طرف آسمان بلند کرد و :گفت خدایا من در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله درخواست کمک کردم ولی کسی چیزی به من نداد.
علی علیه السلام در حالی که در رکوع بود با انگشت کوچک دست راست خود که در آن انگشتری داشت به فقیر اشاره کرد تا انگشتر را از انگشت او در آورد، پس سائل آمد و انگشتر را از دست او بیرون آورد.
در این موقع پیامبر صلی الله علیه و آله به خدا عرضه داشت: خداوندا.... همان گونه که برای موسی وزیری از خاندانش معین نمودی، برای من نیز وزیری از اهل بیتم، معین فرما. ابوذر :گفت به خدا سوگند هنوز سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله تمام نشده بود که فرشته وحی جبرئیل فرود آمد و گفت: ای محمد! بخوان: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ...﴾ (1) تا آخر آيه.
در همین رابطه «طبری» نیز در تفسیر خود از ایوب بن سوید از عتبة بن ابی حکیم و همچنین از غالب بن عبید از مجاهد روایت کرده که گفت: آیه: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ....﴾ درباره علی بن ابی طالب نازل شده است که صدقه داد در حالی که در رکوع بود. (2)
جلال الدین سیوطی نیز در تفسیر «در المنثور» در روایاتی چند و از جمله از ابن
ص: 422
عباس آورده است که گفت: علی علیه السلام در حال رکوع انگشتر خود را صدقه داد... و به همین جهت آيه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ...﴾ نازل شد. (1)
ابواسحاق ثعلبی نیز در تفسیر خود، ذیل آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ...﴾ در حدیث جامعی از «عبایة بن ربعی» روایت کرده که گفت:
روزی عبد الله بن عباس کنار زمزم نشسته و برای مردم حدیث می کرد و مرتب می گفت «قال رسول الله صلى الله عليه و سلم»، «قال رسول الله صلی الله علیه و آله» تا این که مردی عمامه بسر که با عمامه اش صورتش را پوشانیده بود نزدیک آمد و هر دفعه که ابن عباس می گفت «قال رسول الله» و حدیثش را میخواند او نیز می گفت «قال رسول الله صلی الله علیه و اله» و حدیثی می خواند، ابن عباس پرسید تو را به خدا سوگند بگو ببینم کیستی؟ ابن ربعی می گوید دیدم عمامه را از صورت خود کنار زد و گفت ای مردم هرکس مرا می شناسد که هیچ و هرکس مرا نمی شناسد بداند که من جندب بن جناده بدری ابوذر غفاریم، با این دو گوش خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم و اگر دروغ بگویم خداوند آن دو راکر کند و با این دو چشمم دیدم و اگر دروغ بگویم هر دو را کور کند، شنیدم که فرمود «على قائد البررة وقاتل الكفرة، منصور من نصره مخذول من خذله» علی علیه السلام پیشوا و زمامدار نیکان است علی کشنده کافران است هر کس که او را یاری کند خدا وی را یاری خواهد نمود و هر کس که دست از یاریش بر دارد خدا دست از یاری او بر خواهد داشت».
هان ای مردم بدانید که من روزی از روزها با رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز ظهر می خواندم سائلی در مسجد از مردم سؤال کرد و کسی به وی چیزی نداد سائل دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا تو شاهد باش که من در مسجد رسول تو سؤال کردم و کسی به من چیزی نداد، در همین حالی که او شکوه می کرد علی علیه السلام در رکوع بود با انگشت کوچک دست راست خود اشاره به سائل کرد سائل نزدیک رفته و انگشتر را از انگشت آن جناب بیرون کرد این را هم بگویم که علی علیه السلام همواره انگشتر را در آن انگشت می کرد. باری رسول خدا صلی الله علیه و آله ناظر تمامی این جریانات بود و لذا وقتی نمازش تمام شد سر بسوی آسمان بلند نمود و عرض کرد: بارالها موسی از تو خواست تا شرح صدرش دهی و کارهایش را آسان سازی و گره از زبانش بگشایی تا مردم گفتارش را بفهمند و نیز درخواست کرد هارون را که برادرش بود وزیر و یاورش قرار دهی و با وی پشتش را محکم نموده و او را در کارها و مأموریت هایش شریک سازی، و تو در قرآن ناطقت
ص: 423
پاسخش را چنین داده ای بزودی بوسیله برادرت تو را در کار نبوت کمک می دهیم و برای شما نسبت به آیات خود سلطنتی قرار می دهیم تا به شما دست نیابند.
بارالها من محمّد نبیّ و صفیّ توام بارالها مرا هم شرح صدری ارزانی بدار و کار مرا نیز آسان بساز و از اهل بیتم علی را وزیرم قرار بده و به این وسیله پشتم را محکم کن. آن گاه ابوذر :گفت رسول خدا صلی الله علیه و آله هنوز دعایش تمام نشده بود که جبرئیل از ناحیه خدای جلیل به حضورش آمد و عرض کرد: ای محمّد بخوان پرسید چه بخوانم؟ ابوذر می گوید جبرئیل گفت این آیه را بخوان: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾ (1)
همچنین حاکم حسکانی در «شواهد التنزیل» از انس بن مالک روایت کرده که گفت:
«شخص بینوایی به مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله در آمد در حالی که می گفت: کیست آن که قرض دهد به خدایی که اینقدر توانا هست که بتواند قرض خود را بدهد و این قدر باوفا هست که در دادن قرض خود مسامحه نورزد؟
علی علیه السلام در همین حال مشغول نماز و در حال رکوع بود که دست خود را پشت سر برد و با اشاره به فقیر فهماند که این انگشتر را بگیر و آن را از دستم بیرون بیاور، در این میان رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به عمر کرده و فرمود:
ای عمر واجب شد عمر عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت چه چیز واجب شد؟ فرمود: بهشت برایش واجب شد به خدا سوگند انگشتر را از دستش بیرون نیاورد مگر این که خداوند او را از گناهانش بیرون کشید...(2)
نیز حسکانی از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده که گفت:
عبدالله بن سلام با گروهی محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شدند و از این قسمت شکایت داشتند که یهودی ها به جرم این که آن ها مسلمان شده اند از آنان دوری می کنند حضرت به ایشان فرمود جستجو کنید بلکه سائلی را بسویم بخوانید ما وارد مسجد شدیم و در آن جا مرد بینوایی را یافتیم و او را به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله آوردیم. حضرت از او
ص: 424
پرسید: آیا کسی به تو چیزی داد؟ عرض کرد آری به مردی گذشتم که مشغول نماز بود [و در حال رکوع] انگشتر خود را به من داد، فرمود: برو و آن شخص را به اینان نشان بده [ جابر گوید:] به اتفاق سائل رفتیم و دیدیم که علی علیه السلام به نماز ایستاده، سائل به علی علیه السلام اشاره کرد و گفت: او همین شخص بود. ما برگشتیم که آیه شریفه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُه ...﴾ در این باره نازل شد. (1)
و نیز حسکانی از زید بن علی بن الحسین علیه السلام از پدرش از جدّش علیهم السلام روایت کرده که :گفت از عمار یاسر (رضی الله تعالى عنه) شنیدم که می گفت:
«روزی سائلی در برابر علی بن ابی طالب علیه السلام ایستاد در حالی که او در رکوع نماز مستحبی بود انگشتر خود را از انگشت در آورده به سائل داد.
آن گاه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و داستان خود را برای آن حضرت نقل کرد چیزی نگذشت که این آیه نازل شد: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ ...﴾ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه را تلاوت نموده و فرمود: ﴿مَن کُنتُ مَولاهُ فَإِنَّ عَلِیّا مَولاهُ ، اللّهُمَّ والِ مَن والاهُ وعادِ مَن عاداهُ ﴾: «هر که من مولای او بودم این علی نیز مولای او خواهد بود، خدایا دوست بدار آن کس که او را دوست بدارد و دشمن بدار آن کس که او را دشمن بدارد» (2)
،باری حافظ حسکانی شأن نزول آیه را درباره امیرالمؤمنین علیه السلام در روایات متعددی از خود ،امام ابن ،عباس ابوذر غفاری انس بن مالك مقداد بن اسود جابر بن عبدالله ،انصاری محمّد بن حنفیه ابورافع و عبدالله بن سلام روایت نموده و آن گاه اشعار معروف حسّان بن ثابت را نیز که در همین باره سروده است نقل می کند که ما از میان اشعار او به نقل سه بیت بسنده می کنیم:
أبا حسن تفدیک نفسی و مهجتی *** و كل بطى فى الهدى و مسارع
و انت الذى أعطيت اذكنت راكعاً *** زكاتاً، فدتك النفس يا خير راكع
فأنزل فيك الله خير ولاية *** فبيّنها في محكمات الشرائع
ای ابوالحسن! دل و جانم فدای تو باد و دل و جان همه ره روان راه حق به فدایت این توئی که در حال رکوع بخشش نمودی که جان های همگان به فدایت ای بهترین رکوع کنندگان.
خداوند هم درباره تو بهترین ولایت را نازل نمود و آن را در محکمات شرایع خود [آشکارا ]
ص: 425
بیان فرمود. (1)
مقصود «حسّان» از «بهترین ولایت»، همان مقام اولى الأمری و سرپرستی و اولای به تصرف است که خدای تعالی علی علیه السلام را در ولایت خود و ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله شریک ساخته و آشکارا او را به عنوان «ولیّ امر» تعیین نموده و با اشاره به مسأله نماز و پرداخت زکات در حال رکوع حضرتش را مشخص نموده و همان ولایتی را که برای خود و پیامبرش مقرر داشته برای آن حضرت نیز ثابت و مسلم دانسته است.
با توجه به روایاتی که از منابع مهم اهل سنت در شأن نزول آيه شريفه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ...﴾، نقل نمودیم و همچنین با قرائنی که در خود آیه وجود دارد، تردیدی نیست که مقصود از «ولایت» در آیه شریفه سرپرستی و زمامداری و حکومت و فرمانروائی است ولی با این همه:
برخی از دانشمندان پیرو مکتب خلفا که خواسته اند از یک حقیقت صریح و آشکار فرار کنند و به خیال واهی خود خلافت خلفای سقیفه ای را تثبیت نمایند در صدد تحریف معنای ولایت برآمده و لفظ «ولیّ» را در آیه مورد بحث به معنای «محب و ناصر» گرفته اند تا بدین وسیله دلالت آیه را بر زمامداری علی علیه السلام مخدوش سازند! غافل از اینکه همه روایات برجسته و متواتری که خودِ دانشمندان بزرگ اهل سنت در منابع تفسیری و حدیثی و تاریخی خود آورده اند بر امامت و زعامت و فرمانروائی آن حضرت بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله دلالت دارد.
به هر حال ما در این جا برای اینکه استدلال های واهی این گونه افراد را بدون پاسخ نگذاشته باشیم و ثابت نمائیم که لفظ «ولیّ» برخلاف تصور این بیمار دلان به معنای محبّ و ناصر ،نیست بلکه به معنای سرپرست ،زمامدار فرمانروا و اولای به تصرف است نخست معنای متداول آن را در عرف و اصطلاح عرب و فقه اسلامی یاد آور می شویم و سپس آن را از دیگاه لغت عرب و آن چه زبان شناسان در فرهنگ های لغت
ص: 426
عربی در معنای این کلمه آوردهاند مورد بررسی قرار می دهیم تا حقیقت مطلب روشن .شود و اینک بیان مطلب در معنای کلمه ولیّ و مولی:
بر اهل علم و اطلاع و ارباب فضل و دانش پوشیده نیست که: گرچه لفظ «ولیّ» در لغت عرب به معنای ،دوست ،دوستدار یاری دهنده و معانی دیگری آمده است اما معنای حقیقی ،آن صاحب ،اختیار سرپرست ،زمامدار فرمانروا و اولای به تصرف است که معنای شایع و رایج و متداول آن در عرف و لغت عرب همان صاحب اختیاری ،سرپرستی و اولای به تصرف و کسی است که زمام امور جامعه اسلامی را به دست بگیرد و به تدبیر امور مسلمانان بپردازد.
و به همین مناسبت است که: به اشخاصی که بر افراد دیگری سِمَتِ ولایت و سرپرستی دارند «ولیّ» می گویند چنان که گفته می شود: ،پدر ولیّ صغیر است حاکم ولیّ قاصر ،است هر زنی که بدون اجازه ولی شوهر کند عقد او باطل است و به همین مناسبت است که: به کسی که اداره امور زندگی کسی را به عهده دارد و صاحب اختیار اوست «ولیّ» می گویند مانند ولیّ ،یتیم یعنی کسی که اداره امور و سرپرستی او را به عهده دارد و ولیّ زن: یعنی کسی که اجازه عقد و نکاح و اختیار زن به دست اوست و ولیّ خون: یعنی کسی که حق مطالبه قصاص و یا حق بخشودن دارد
و به همین مناسبت است که: در زبان عرب امروز و اصطلاح مسلمانان به کسی که در دستگاه دولتی پست و مقامی داشته و عهده دار سمت فرمانروائی باشد «والی» گفته می شود پس معنای حقیقی ولایت در ،اصل زمامداری و سرپرستی و اختیار داری است چنان که در فرهنگ های لغت عرب نیز به این موضوع تصریح شده است.
در این باره راغب در کتاب مفردات می نویسد:
«... حقیقت معنای ولایت عبارت است از: به عهده گرفتن کار و فرمان روائی و لفظ «ولیّ» و «مولی» هر دو در این معنا استعمال می شوند». (1)
در کتاب قاموس المحیط نیز می نویسد:
ص: 427
«ولایت: به معنای عهده دار شدن حکومت و فرمانروائی است» (1)
زمخشری نیز در اساس البلاغه می گوید:
«ولیّ به معنای ولیّ امر (فرمانروا)، آقا و سرپرست است» (2)
زبیدی نیز در کتاب «تاج العروس» از ابن اعرابی نقل کرده که گفته است:
«ولیّ عبارت از آن کسی است که زمام امور و سرپرستی تو را به عهده بگیرد» (3)
ابن اثیر هم در کتاب نهایه خود آورده است که:
گویا ،ولایت اشاره به تدبیر در امور و قدرت و انجام کار دارد و مادامی که این صفات در کسی نباشد اسم «والی» بر او اطلاق نمی شود.
سپس به ذکر کلمه «مولی» پرداخته و می گوید:
کلمه «مولی» به صورت مکرر در حدیث آمده است و آن اسمی است که بر افراد زیادی اطلاق می شود که از آن جمله است: مولی به معنی خداوند و مولی به معنی مالک و مولی به معنی سرور و آقا و مولی به معنی منعم (ولیّ نعمت) و مولی به معنی آزاد کننده برده، و مولی به معنی یاری دهنده و مولی به معنی دوستدار، و مولی به معنی تابع و پیرو، و مولی به معنی همسایه و مولی به معنی عموزاده و مولی به معنی هم سوگند و مولی به معنی هم پیمان و مولی به معنی داماد و مولی به معنی عبد، و مولی به معنی انسان آزاد شده از قید بندگی و بردگی و [سپس اضافه می کند که ] بیش تر این معانی در حدیث هم آمده است که البته هر یک از آن معانی باید به مقتضای هر حدیثی که در هر موردی وارد شده، در نظر گرفته شود...
و آن گاه حدیث شریف: ﴿مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ ﴾ را ذکر نموده و به دنبال آن می گوید:
«شافعی رضی الله عنه گفته است: مقصود از آن [ مولی ] ولایت و سرپرستی اسلام است مثل قول خدای تعالی که فرموده است: ﴿ذَلِكَ بِأَنَّ اللهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكَافِرِينَ لَا مَوْلَى لَهُمْ﴾ (4) «این به خاطر آن است که خداوند مولا و سرپرست کسانی است که ایمان آوردند اما کافران مولائی ندارند» (5)
ص: 428
،همچنین ابن منظور در کتاب «لسان العرب»، از قول فَرّاء نقل نموده که گفته است:
«لفظ «ولیّ» و «مولی» هر دو در کلام عرب به یک معناست» و سپس می گوید: «ابن سلام از یونس روایت کرده که گفته است: لفظ مولی در کلام عرب دارای معانی متعددی است: که از آن جمله است مولای در دین که به معنای «ولیّ» است که در قول خدای تعالی آمده است: ﴿ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكَافِرِينَ لَا مَوْلَى لَهُمْ﴾ ای لاولى لهم «این به خاطر آنست که خداوند مولای مؤمنان است و کافران مولائی ندارند»: (یعنی ولیی و سرپرستی ندارند) و به همین معناست قول آقای ما رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرموده است: ﴿مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ أَی مَن کنتُ وَلِیَّه﴾، «هركس که من در زندگیم مولای او بودم، پس علی مولای اوست» یعنی: هرکس که من سرپرست او بودم... (1)
حال که معنای لفظ «ولیّ» از دیدگاه لغت عرب روشن گردید می گوئیم که: لفظ «ولیّ» همانند لفظ «مولی» در اصل یک معنا بیش ،ندارد و سایر معانی آن مانند: ،دوست ،دوستدار ،محب یار و یاور و امثال آن از موارد و متعلقات این لفظ به شمار می روند و هیچ یک از آن ها نسبت به آیه شریفه: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُه....﴾ و ولايت صدقه دهنگان در حال ،رکوع سازش ندارد بلکه آن معنائی که با آیه شریفه مناسبت دارد همان اختیار داری و سرپرستی و مالک امر بودن و اولای به تصرف است. زیرا:
اولاً - خداوند مقام ولایت را در آیه شریفه منحصر به سه فرد نموده و فرموده است :که خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و صدقه دهندگان در حال رکوع بر شما ولایت دارند و این انحصار نشان دهنده این واقعیت است که مقصود از «ولیّ» مقام ولایت و زعامت و سرپرستی دینی است که خدا و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و جانشین پیامبر دارای چنین موقعیتی می باشند.
ثانياً - ظاهر آیه شریفه این است که این سه نفر بر جامعه و مسلمانان ولایت دارند، و در این صورت باید کسانی که بر مسلمانان ولایت دارند غیر از کسانی باشند که مورد ،ولایت اند زیرا منحصر کردن ولایت به سه نفر در یک آیه و سیاق متصل، دلیل آشکاری بر اختصاص مقام ولایت به همان سه نفر است که غیر از آنان را شامل نمی شود
ص: 429
ثالثاً - اگر مقصود از ولایت دوستی و نصرت ،باشد در این صورت باید تنها به :جمله ﴿وَالَّذِینَ آمَنُواْ ﴾ اکتفا می شد و دیگر لازم نبود که خداوند موضوع نماز و زکات را یاد آوری کند زیرا ولایتی که به معنی دوستی و نصرت ،باشد، اختصاص به خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و صدقه دهنده در حال رکوع ،ندارد بلکه جامعه با ایمان همه باهم دوست بوده و یار و یاور یکدیگرند چنان که خدای تعالی در قرآن کریم فرموده است: ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ﴾ «مردان و زنان با ایمان همگی دوستدار و یاور یکدیگرند.» (1)
رابعاً-خداوند در رابطه با ولایت مطلقه پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم می فرماید: ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهم﴾ «پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به افراد با ایمان، از خود آن ها اولی و سزاوارتر است». (2) و چنین ،اولویتی جز با مقام ولایت و ،سرپرستی با معنی دیگری سازش ندارد.
و خامساً - این که: اگر مقصود از ولیّ بودن خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله، مقام ولایت و اولویت و سرپرستی ،باشد ولایت فرد سوم نیز که در همان آیه آمده است باید به همان معنا ،باشد نه این که ولایت خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله به معنی اولویت و سرپرستی بوده و ولایت فرد سوم چیز دیگر و به معنای دیگری باشد.
شاهد مطلب اینکه در آیهٔ بعدی می فرماید: هر کس این سه نفر را ولیّ خود قرار دهد وابسته به حزب الهی است و حزب خدا پیوسته پیوسته غالب و پیروز است، چنان که می فرماید:
﴿وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾
«هر کس که خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله او و کسانی را که ایمان آورده،اند، ولیّ خود قرار دهد [او هر کس پیروز است] زیرا حزب خدا پیوسته پیروز می باشد». (3)
پس این آیه شریفه نیز همانند آیه قبلی ولایت را منحصر به سه فرد نموده و به روشنی ثابت می کند که ولایت اختصاص به سه نفر دارد و منظور از «ولایت» همان سرپرستی و مالک امر بودن و اولای به تصرف .است به دلیل این که این آیه تکمیلی
ص: 430
برای مضمون آیه پیشین است و هدف آنرا تعقیب می کند و به مسلمانان اعلام می:دارد کسانی که ولایت و سرپرستی و رهبری خدا و پیامبرش صلی الله علیه و اله و صدقه دهندگان در حال رکوع را بپذیرند جزء حزب الهی اند و تعبیر «حزب الله» و «غلبه آن» که در آیه به کار رفته ،است نشان می دهد که مقصود از «ولایت» حکومت و فرمانروائی و سرپرستی جامعه اسلامی است و این خود می رساند که ولایت در هر دوآیه به معنی فرمانروائی و زمامداری و سرپرستی اسلام و مسلمین است که تمام معانی دیگر ولایت را از قبیل نصرت و دوستی و امثال آن نفی می کند و ولایت را تنها در خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و صدقه دهندگان در حال رکوع (که علی بن ابی طالب علیه السلام باشد) (1)، متعیّن می سازد.
با صرف نظر از اینکه معنای شایع و رایج کلمه «ولیّ» در لغت عرب به معنای سرپرستی و زمامداری و مالک امر بودن است در احادیث فراوان و متواتری که از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره علی علیه السلام وارد ،شده نیز لفظ مزبور به معنای سید امام و فرمان روا آمده است که برای نمونه به بعضی از آن ها اشاره می کنیم.
1- در مناقب ابن مغازلی و مناقب خوارزمی و مستدرک حاکم و بسیاری از منابع دیگر آمده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله به اصحاب خود فرمود:
«أوحى الله الي في علي ثلاثاً: أنّه سيّد المسلمين و امام المتقين، و قائد الغُرّ المحجلين خداوند - تبارک و تعالی - سه چیز را درباره علی به من وحی فرمود: این که او سید و آقای ،مسلمانان و پیشوای پرهیزکاران و فرمانروای نورانیان است» (2)
2- در تاریخ دمشق و نظم در رالسمطين و حلية الاولياء و منابع دیگر آمده است که
ص: 431
روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در حضور اصحاب خود - به علی علیه السلام فرمود:
«مرحباً بسيّد المسلمين وامام المتّقین؛ آفرین و درود بر سرور مسلمانان و پیشوای پرهیزکاران» (1)
3- در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید و تاریخ ابن عساکر و حلیة الاولیاء و دیگر منابع معتبر آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به انس بن مالک فرمود:
«يا أنس! اول من يدخل من هذا الباب اميرالمؤمنين و سيد المسلمين و قائد الغرّ المحجّلين وخاتم الوصيين... ای انس! نخستین کسی که از این در وارد می شود ،امیرمؤمنان و سرور مسلمانان و فرمانروای نورانیان و خاتم اوصیاء خواهد بود...» (2)
نگارنده :گوید روایاتی که در این زمینه در کتب اهل سنت وارد شده بسیار زیاد است و ما به جهت اختصار به همین سه روایت بسنده می کنیم.
به هرحال با توجه به روایاتی که گذشت و این که شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را در سخنان خود به عنوان ،امیرمؤمنان و سید مسلمانان و پیشوای پرهیزکاران معرفی نموده جای هیچ گونه شک و تردید برای هیچ انسان عاقل و دور از تعصب باقی نمی ماند که منظور از «ولایت» همان امامت و سرپرستی و زمامداری و حکومت و فرمانروائی بر جامعه مسلمانان است نه چیز دیگر
چنان که پیش از این اشاره کردیم روایاتی که در شأن نزول آیه «ولایت» وارد شده بطور صریح و روشن و بدون هیچ گونه ابهام دلالت آیه را بر ولایت و فرمانروایی امیرمؤمنان علی علیه السلام قطعی و مسلم می سازد و جای کوچک ترین ایراد و اعتراض برای احدی باقی نمی گذارد ولی با :این همه برخی از دانشمندان مکتب خلفا که دیده اند روایات مزبور با اسناد معتبر و از طریق علماء خودشان روایت شده و با آن همه کثرت و اعتبار خلافت خلفای سقیفه ای را باطل و بی اعتبار می سازد در صدد چاره جوئی
ص: 432
،برآمده و همان گونه که برای اثبات خلافت خلفای مورد نظر خود معنای کلمه «ولی» را توجیه و تأویل نموده اند بر مفاد روایات یاد شده نیز اشکال گرفته و گفته اند که الفاظ ،آیه مانند ﴿الَّذِينَ آمَنُوا - الَّذِينَ يُقِيمُونَ -يوتون الزَّكَاةِ -وَهْمُ راكِعُونَ﴾ به صیغه جمع است و چگونه بر یک تن و آن هم بر شخص علی علیه السلام دلالت دارد؟ و حال آن که اراده واحد و مفرد - که مقصود از آن علی علیه السلام باشد - از صیغه جمع جایز نباشد! پاسخ این اشکال بطور خلاصه این است که: چنین برداشتی از معنا و مفهوم آیه توهمی بیش .نیست زیرا: آن چه که در کلام ،عرب استعمال آن روا ،نیست به کار بردن لفظ مفرد و اراده جمع است اما عکس آن جایز است و در گفتگوها و محاورات زیاد به کار می رود و نمونه آن در قرآن کریم فراوان یافت می شود که از آن جمله تعبیرهایی است که در سوره «منافقین» به کار رفته است که می فرماید:
﴿إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللهِ وَاللهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ * ... وَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمْ اللهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ * وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ * سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ * هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ حَتَّى يَنْفَضُّوا وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَفْقَهُونَ * يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأعَزُّ مِنْهَا الأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَ افِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾.
هنگامی که منافقان نزد تو آیند می گویند ما شهادت می دهیم که تو رسول خدای و خدا می داند که تو رسول او ،هستی و خداوند شهادت می دهد که منافقان دروغ می گویند... و چون به آنان گفته شود بیائید تا رسول خدا صلی الله علیه و آله برای شما طلب آمرزش کند سرهای خود را می گردانند و آن ها را می بینی که روی گردانیده و تکبر می ورزند... آنان همان کسانی هستند که می گویند به افرادی که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند انفاق نکنید تا پراکنده شوند در صورتی که گنجینه های آسمان ها و زمین از آن خداست، ولی منافقان درک نمی کنند آن ها می گویند اگر به مدینه باز گردیم عزیزان [که قدرت و شوکتی دارند] ذلیلان را [از آن جا] بیرون می کنند در حالی که عزت ویژه خدا و رسول او و
ص: 433
مؤمنان ،است اما منافقان نمی دانند.
طبری از دانشمندان بزرگ اهل سنت در تفسیر این سوره چنین می نویسد:
«مراد از این ،آیات همگی «عبدالله بن ابی سلول» است... و خداوند تمامی آیات این سوره را از ابتدا تا انتها درباره او نازل فرموده است و اهل تأویل هم همین را که ما ،گفتیم می گویند و اخبار و روایات نیز آن را تأیید می کنند» (1)
سیوطی نیز در تفسیر همین آیات از ابن عباس روایت کرده که گفته است:
«هر چه را که خداوند - در این سوره - درباره منافقان نازل نموده تنها «عبدالله بن ابی» را اراده فرموده است». (2)
اما فشرده داستان آن بنابر نقل سیره نویسان و ارباب تفاسیر چنین است:
مزدور عمر بن خطاب جهجاه ،غفاری با سنان ،جهنی هم پیمان قبیله خزرج بعد از غزوه بنی المصطلق بر سر چاه آبی در محل برای برداشتن آب اجتماع کرده و با یکدیگر درگیر شده و به زد و خورد .پرداختند پس مرد جهنی فریاد کشید و انصار را به یاری طلبید و جهجاه هم مهاجران را به یاری خود فرا خواند.
عبدالله بن ابی سلول در حالی که گروهی از بستگانش گرد او را گرفته بودند - و زید بن ارقم نیز که پسرکی کم سن و سال بود و در میان ایشان حضور داشت - از این پیشامد سخت به خشم آمد و گفت آیا به راستی مهاجران چنین کردند؟! آن ها در سرزمین ما گرد آمده بر ما فخر می فروشند و آقایی می کنند به خدا سوگند مثال ما با این خانه به دوشان قریش مثال همان کسی است که :گفت «سگت را فربه کن تا تو را بخورد» به خدا سوگند همین که به مدینه برگردیم عزیزان و قدرتمندانمان این ذلیلان و فرومایگان را از آن جا بیرون خواهند کرد!
سپس روی به حاضران قوم خود کرد و گفت این بلا را خودتان بر سر خود آورده اید سرزمینتان را در اختیارشان ،گذاشتید و اموالتان را با آن ها قسمت کردید در صورتی که به خدا سوگند اگر از دادن آن چه در دست داشتید به آن ها خودداری می کردید بی گمان از این جا کوچ کرده و به جای دیگری می رفتند زید بن ارقم که این سخنان را شنید خود را به پیغمبر خدا رسانید و آن چه را که دیده و شنیده بود به حضرتش گزارش داد و این در
ص: 434
حالی بود که عمر بن الخطاب نیز در آن جا حضور داشت» (1)
عمر :گفت یا رسول الله! اجازه بده تا من گردنش را بزنم پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آن گاه در مدینه صداهای بسیاری به نفع او برخیزد [و خون ها ریخته ،شود] عمر :گفت یا رسول الله اگر خوش ندارید که مردی از مهاجران او را بکشد دستور دهید تا سعد بن معاذ و یا مسلمه او را بکشد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود من خوش ندارم که مردم بگویند محمّد اصحابش را می کشد (2)
چون این مطالب به گوش عبدالله بن ابی ،رسید شتابان خدمت پیغمبر آمد و سوگند یاد کرد که چنین چیزی نبوده است! انصار هم زید بن ارقم را سرزنش نمودند که چرا آن سخنان را به گوش پیغمبر رسانیده است و آن گاه به عبدالله گفتند: کاش نزد پیغمبر می رفتی تا برایت آمرزش بخواهد او [به علامت مخالفت] سرخود را گردانید و گفت: به من دستور دادید ایمان بیاور ایمان آوردم دستور دادید که زکات اموالم را بپردازم پذیرفتم و پرداختم دیگر چیزی برایم نمانده مگر آن که به محمّد سجده کنم؟!
این بود که سوره منافقان درباره او نازل ،شد و این آیه شخص او را مورد نظر دارد که می فرماید:
﴿و هُمْ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ حَتَّى يَنْفَضُّوا...﴾: «آن ها همان کسانی هستند که می گویند: به افرادی که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند انفاق نکنید تا پراکنده شوند...»
و باز مقصود همین عبدالله است که خدای تعالی می فرماید: ﴿وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ ...﴾: «و چون به آنان گفته شود: بیائید تا رسول خدا صلی الله علیه و آله برای شما آمرزش بخواهد سرهای خود را می گردانند...». (3)
خداوند در این سوره از «عبدالله بن ابی» که تنها گوینده و یک نفر بوده است به ﴿هُمُ اَلَّذِينَ يَقُولُونَ...﴾ و یا در آن جا که وی تنها فاعل ماجرا و عامل سرگردانیدن است به ﴿وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ﴾، یاد کرده است یعنی:
ص: 435
تنها گوینده و فاعل ماجرا را با لفظ جمع آورده است همان گونه که همه مفسران بر آن اتفاق نظر دارند و روایات نیز بر محور آن می چرخند و همانند آن در قرآن کریم فراوان یافت می شود مانند این آیه که خدای تعالی می فرماید:
﴿ وَ مِنْهُمْ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ...﴾
«و برخی از آنان کسانی هستند که پیامبر صلی الله علیه و آله را آزار می دهند و می گویند: او گوش [و خوش باور] است...». (1)
و مانند این آیه که می فرماید:
﴿والَّذِينَ قَالَ لَهُمْ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ....﴾
«کسانی هستند که مردم به آن ها گفتند: مردم بر عليه شما جمع شده اند...» (2)
و مانند این آیه که می فرماید:
﴿و يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنْ الأمْرِ مِنْ شَيْءٍ....﴾
«می گویند آیا چیزی از پیروزی نصیب ما می شود؟...» (3)
این آیات و امثال این ها که بالفظ جمع آمده و از آن ها اراده واحد شده در قرآن کریم فراوان است و ما هم آن ها را برای نمونه یادآور شدیم تا ثابت شود که در به کار رفتن لفظ جمع در آیه ولایت و اراده واحد- که مقصود از آن علی علیه السلام باشد - هیچ ایراد و اشکالی وجود ندارد. (4)
پس با توجه به آن چه گذشت ،روشن می شود که اشکال بر مفاد روایات پیشین در دلالت آیه بر ولایت و فرمانروایی امیرالمؤمنین علیه السلام مانند اشکال قبلی سست و بی پایه و برای فرار از حقیقت است تا بدین وسیله طرفداران مکتب خلفا بتوانند به پندار باطل ،خویش بنیان کاخ خلافت سقیفه ای را برای همیشه ثابت و پابرجا نگه دارند.
کلیه روایاتی که پیش از این در شأن نزول آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ...﴾
ص: 436
آوردیم به روشنی گواهی می دهند که مقام امامت و ولایت و خلافت بعد از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله مخصوص امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام است و نصوصی که از پیغمبر گرامی اسلام نیز در این باره رسیده است این معنا را تأیید می کنند زیرا:
طبق روایات فراوانی که از طرق فریقین - شیعه و سنی - از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده و در منابع معتبر هر دو گروه ثبت گردیده است آن حضرت بطور صریح و روشن و در جاهای مختلف فرموده است که علی علیه السلام نسبت به ،حضرتش به منزله «هارون» نسبت به موسی و بعد از او ولی امر مسلمانان و نیز بسان شخص پیغمبر و همانند خود آن حضرت است.
اینک برای اثبات مطلب به برخی از نصوصی که در این زمینه رسیده است اشاره می کنیم
عدّه زیادی از مورخان و محدثان اهل سنت در رابطه با جریان خروج پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مدینه به سوی «تبوک» و مسأله جانشینی امیرمؤمنان علیه السلام در مدینه از طرف آن ،حضرت حدیثی را از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده اند که مقام و موقعیت امیرمؤمنان را نسبت به مقام شامخ نبوت مشخص می سازد از جمله از جمله:
در کتاب «صحیح بخاری» که از معتبرترین کتب روائی اهل سنت است از مصعب بن سعد از پدرش نقل کرده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله روانهٔ تبوک شد و علی علیه السلام را (در مدینه) جانشین خود قرار داد پس علی علیه السلام عرضه داشت: یا رسول الله! مرا بر کودکان و بانوان جانشین خود می سازی؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿ألاَ تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إلاَّ أَنَّهُ لَیْسَ نَبِیٌّ بَعْدِی﴾.
«آیا راضی نیستی که منزلت تو نسبت به من همانند منزلت هارون نسبت به موسی باشد جز این که بعد از من پیامبری نیست» (1)
در کتاب «صحیح مسلم» که آن هم از کتب درجه اول اهل سنت محسوب می شود در
ص: 437
باب «فضائل الصحابه» همین حدیث را از «سعد بن ابی وقاص» نقل کرده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود:
﴿ أنْتَ مِنِّی بِمَنْزَلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسی اِلَّا اَنَّهُ لَانَبِی بَعْدِی﴾.
«تو نسبت به ،من به منزله هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیامبری نیست». (1)
و در مسند احمد حنبل و کنز العمال در دنباله حدیث مذکور آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود:
﴿إِنَّهُ لا يَنْبَغِي أَنْ أَذْهَبَ إِلاّ و أَنْتَ خَلِيفَتِي﴾
«شایسته نیست که من بروم مگر این که تو جانشینی من باشی» (2)
این حدیث که در اصطلاح محدّثان به «حدیث منزلت» مشهور شده دلالت دارد بر :این که امیرمؤمنان علیه السلام تمام مناصب و مقاماتی را که «هارون» نسبت به موسی صلی الله علیه وآله در میان بنی اسرائیل داشته - به جز نبوّت - دارا بوده است. زیرا: پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم موقعیت علی علیه السلام را نسبت به خود بسان موقعیت هارون نسبت به موسی خوانده و از میان تمام مناصبی که هارون داشته فقط یک منصب و آن هم مسأله نبوت را استثناء کرده است چرا که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به حکم آیه چهلم سوره احزاب (3) خاتم پیامبران است و پس از او
ص: 438
پیامبری نخواهد آمد.
اکنون باید ببینیم مناصب و مقامات هارون که حضرت موسی علیه السلام از خدا درخواست نموده و همه آن ها را علی علیه السلام دارا بوده به جز مقام نبوت که خود پیامبر صلی الله علیه و آله در ذیل حديث مذكور آن را استثنا نموده چه بوده است؟
وقتی به قرآن کریم مراجعه می کنیم می بینیم که حضرت موسی علیه السلام برای «هارون» مناصب زیر را از خداوند ،خواسته و خداوند هم درخواست های او را پذیرفته و اجابت نموده و همه را به هارون داده است.
1- مقام وزارت: حضرت موسی علیه السلام از خداوند درخواست نموده که برادرش هارون را وزیرا و قرار دهد چنان چه می فرماید:
﴿وَاجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي * هَارُونَ أَخِي﴾
«پروردگارا - از اهل بیتم وزیری برای من قرارده، هارون، برادرم را» (1)
2- تقویت و تأیید: حضرت موسی علیه السلام از خدا خواست که او را به وسیله برادرش ،هارون تأیید و تقویت نماید و او را نیرومند سازد، چنان که می فرماید:
﴿اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي﴾
مرا به وسیله او نیرومند ساز. (2)
3- مقام رسالت: حضرت موسی علیه السلام از خداوند خواست که برادرش هارون را در امر رسالت شریک وی ،سازد، چنان که می فرماید:
﴿وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي﴾
او را در کار من شریکش ساز. (3)
قرآن کریم درباره این درخواست ها می فرماید که خداوند به تمام خواسته های موسی پاسخ مثبت داده و همه این مقامات را به هارون عطا نموده است چنان که می فرماید:
﴿ قَالَ قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يَا مُوسَى﴾.
خداوند فرمود: ای موسی درخواست های تو داده شد. (4)
4- مقام خلافت: هارون در غیبت موسی علیه السلام خلیفه و جانشین او بود چنان که قرآن
ص: 439
کریم می فرماید:
﴿وَ قَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ﴾.
موسی به برادرش گفت: تو در میان قومم خلیفه و جانشینم باش و-آن ها را- اصلاح کن، و از روش مفسدان پیروی منما (1)
ار مراجعه به آیات یاد شده مناصب و مقامات هارون کاملاً به دست می آید و روشن می شود که ،هارون وزیر موسی و همکار و شریکش در امر رهبری امت بوده و به حکم حدیث منزلت تمام این مناصب و مقامات برای علی علیه السلام ثابت می گردد به استثنای مقام نبوت
نکته شایان توجه این که: طبق روایاتی که در کتب دانشمندان اهل سنت و تشیع وارد شده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همان خواسته های حضرت موسی علیه السلام را تکرار نموده و همان مناصبی که حضرت موسی علیه السلام برای پیشبرد اهداف خود برای برادرش هارون خواسته است از پیشگاه خداوند درخواست نموده است با این تفاوت که به جای نام «هارون» نام علی علیه السلام را ذکر فرموده و به پیشگاه خداوند چنین عرضه داشته است:
﴿اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَا سَأَلَکَ أَخِی مُوسَی أَنْ تَشْرَحَ لِی صَدْرِی وَ أَنْ تُیَسِّرَ لِی أَمْرِی وَ أَنْ تُحَلِّلَ عُقْدَهً مِنْ لِسانِی کَیْ یَفْقَهُوا قَوْلِی، وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي عَلِيّاً أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي، وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي کی نُسَبِّحَكَ كَثِيراً وَ نَذْكُرَكَ كَثِيراً، إِنَّكَ كُنْتَ بِنا بَصِيراً ﴾.
خداوندا! من از تو همان را درخواست می کنم که برادرم موسی از تو درخواست نمود، که سینه ام را گشاده داری و کارها را بر من آسان گردانی و گره از زبانم بگشائی، تا سخنم را درک کنند و برای من وزیری از اهل بیتم قرار دهی علی برادرم را، خداوندا! پشتم را به وسیله او محکم کن و او را در کارم شریک ،گردان تا تورا بسیار تسبیح گوئیم و تو را بسیار یاد کنیم که تو به حال ما بصیر و بینائی. (2)
،بنابراین با توجه به درخواست های موسی علیه السلام از خداوند و این که برادرش هارون وزیر و همکار و شریک او در رهبری و خلیفه و جانشین وی بوده است و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز
ص: 440
در دعای خود همان خواسته های حضرت موسی علیه السلام را از خدا خواسته و در فرمایش خود به علی علیه السلام فرموده است: ﴿أنْتَ مِنِّی بِمَنْزَلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسی اِلَّا اَنَّهُ لَانَبِی بَعْدِی﴾: «تو نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیامبری نیست مقام خلافت بلافصل و جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از درگذشت آن حضرت، برای علی علیه السلام ثابت و مسلم می گردد و جای هیچ گونه شک و تردید برای احدی از افراد منصف و با ایمان باقی نمی ماند که خلیفه و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و فرمانروای مسلمانان بعد از رحلت آن بزرگوار علی بن ابی طالب علیه السلام است.
برخی از دانشمندان پیرو مکتب خلفا گفته اند که: جانشینی علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله مخصوص به همان روزهائی است که پیامبر صلی الله علیه و آله مدینه را ترک گفته است و این مطلب ربطی به سایر موارد ندارد که او خلیفه علی الاطلاق و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله پس از درگذشت وی باشد (1)
پاسخ این اشکال و اشکال های دیگری از این قبیل که برخی از دانشمندان مکتب خلفا بر دلالت حدیث منزلت وارد کرده اند با مراجعه به زندگی پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم و روش آن حضرت در جنگ ها و دقت در محتوای حدیث و مواردی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را در جاهای مختلف بیان فرموده است کاملاً روشن می شود زیرا:
اولاً - طبق مدارک تاریخی که در دست داریم علی علیه السلام اولین و آخرین نفری نبوده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را در زمان غیبت خود از ،مدینه به عنوان جانشین خود قرار داده ،باشد بلکه رسول خدا صلی الله علیه و آله در طول اقامت دهساله خود در مدینه هر وقت می خواست به عزم جهاد از مدینه خارج شود کسی را به عنوان جانشینی خود در آن شهر منصوب می نمود و زمام امور ار به دست او می سپرد تا مردم به او مراجعه کنند.
از باب مثال: سعد بن عباده، سعد بن معاذ ابوسلمه ،مخزدمی ابن ام مکتوم نابینا ابولبابه ،انصاری عثمان بن عفان عبدالله بن رواحه ،انصاری زید بن حارثه ابورهم
ص: 441
غفاری و سباع بن ،عرنطه از کسانی هستند که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن ها را به هنگام ترک مدینه به عزم ،جهاد به جانشینی خود برگزیده است. (1)
،بنابراین اگر مقصود از بیان «حدیث منزلت» و تشبیه علی علیه السلام به هارون فقط مسأله جانشینی علیه السلام در طول غیبت پیامبر صلی الله علیه و آله از مدینه در جنگ تبوک بود چرا پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله چنین مطلبی را درباره دیگر جانشینان خود نفرمود در صورتی که آنان نیز در مواقع خاصی که پیامبر صلی الله علیه و آله مدینه را به عزم جهاد یا زیارت خانه خدا ترک می،نمود جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله ،بودند پس علت این تبعیض چه بود.
ثانیاً- اگر جانشینی علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله مخصوص به زمان خاصی مثل جنگ تبوک بود دیگر لازم نبود که پیغمبر بعد از آن که علی علیه السلام را تشبیه به هارون نمود مقام نبوت را استثنا ،نماید زیرا در این صورت سخن گفتن از بعد از مرگ کاملاً بیهوده و نامناسب است.
،بنابراین وجود جمله: ﴿إِلّا أَنَّهُ لَانَبِيَّ بَعْدِي﴾ «جز این که بعد از من پیامبری نیست»، به خوبی نشان می دهد که حدیث منزلت هم ناظر به حیات پیغمبر و هم مربوط به زمان در گذشت آن حضرت است.
و با توجه به این که هارون طبق نص صریح قرآن کریم هم مقام وزارت و معاونت را دارا بوده و هم همکار و شریک موسی در امر رهبری - تحت نظر موسی - بوده است همه مقامات هارون به غیر از مقام ،نبوت برای علی علیه السلام ثابت می گردد.
ثالثاً - اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله این جمله تاریخی (یعنی حدیث منزلت) را تنها در موقع رفتن به تبوک بیان می فرمود جا داشت که چنان پنداری را به خود راه دهیم ولی آن چه مسلم است و تردیدی در آن وجود ندارد این است که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله این جمله را در موارد دیگری - غیر از جنگ تبوک - نیز درباره علی علیه السلام فرموده است که محدثان اسلامی آن موارد را در کتب روائی خود به دقت ضبط کرده اند.
ص: 442
اینک برای اثبات مطلب به موارد دیگری که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله حدیث منزلت را بیان فرموده است اشاره می کنیم
1- در نخستین روزهای هجرت که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله مهاجر و انصار را باهم برادر کرد و گروهی از آنان به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله دو به دو باهم برادر شدند، علی علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: چگونه برای هر فردی برادری تعیین نمودی و برای من کسی را معین نفرمودی؟ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ وی فرمود:
﴿وَ اَلَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا أَخَّرْتُکَ إِلاَّ لِنَفْسِی فَأَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدِی وَ أَنْتَ أَخِی وَ وَارِثِی...﴾
به خدائی که مرا به حق به پیامبری برانگیخته است کار تو را به تأخیر نیانداختم، مگر برای این که تو را برادر خویش قرار دهم تو نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیامبری نیست تو برادر و وارث من هستی (1)
2- ام سلیم که از زنان با شخصیت و تاریخی اسلام است (2) و در جنگ از مسلمانان با شمشیر دفاع می کرد و از زنان آشنا به مقام اهل بیت علیهم السلام می باشد و پیامبر صلی الله علیه و آله به خانه او رفت و آمد داشت و هدایائی به او می داد، روزی به وی فرمود:
﴿يا ام سليم ان علياً لحمه من لَحمُهُ مِن لَحمي، و دَمُهُ مِن دَمي ، و هُوَ منى بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ، مِنْ مُوسَی﴾
ای ام سلیم! گوشت و خون علی از گوشت و خون من است و او نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی است. (3)
3- در داستان اختلاف علی و جعفر ،وزید درباره سرپرستی دختر حمزه که با هم گفتگو داشتند و هر کدام از آنان می خواست این خدمت به او سپرده شود، پیامبر صلی الله علیه و آله از
ص: 443
علی علیه السلام جانبداری نموده و به او فرمود:
﴿يا عَليُّ أَنْتَ مِنِّي و أَنَا مِنْكَ﴾. (1)
4- در یکی از روزها که ابوبکر و عمر و ابوعبیده جراح در حضور آن حضرت بودند.
دست بر شانه علی علیه السلام زد و فرمود:
﴿أنت يا على أول المؤمنين ايماناً و أولهم اسلاماً. ثم قال: أنت مِنّي بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسى ﴾
یا علی! تو نخستین کسی هستی که به من ایمان آوردی و نخستین کسی هستی که اسلام را پذیرفتی سپس فرمود تو نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی هستی. (2)
5- در آن روز که پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد درهای تمام خانه هائی که به مسجد باز ،شد بسته شود و تنها در خانه علی علیه السلام باز ،بماند در این موقع به علی علیه السلام فرمود:
﴿ يا على انه يحل لك في المسجد ما يحل لي و أَنْتَ مِنِّي بمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِن مُوسَى إِلَّا أنَّهُ لا نَبِيَّ بَعْدِي؟...﴾
ای علی! آن چه در مسجد برای من حلال است برای تو نیز حلال است و تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی می باشی جز این که بعد از من پیامبری نیست (3)
6- زمانی که علی علیه السلام پیروزمندانه از خیبر به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید، پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود:
«اگر ترس از این نبود که گروهی از امتم آن چه را که مسیحیان درباره «عیسی» گفتند، درباره تو بگویند، در عظمت مقام تو چیزی می گفتم که هرگاه برجمعی از آن ها بگذری، خاک قدم هایت را به رسم تبرک برداشته و توتیای چشم کنند و از قطره های آب وضویت خویش را مداوا نمایند! اما با وجود این همین اندازه در شأن تو بس که تو از من و من از تو هستم تو وارث من هستی و من از توارث می برم و رتبه دیگر برای تو این است که: ﴿أنْتَ مِنِّی بِمَنْزَلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسی اِلَّا اَنَّهُ لَانَبِی بَعْدِی﴾ تو نسبت به من به منزله هارون
ص: 444
نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیامبری نیست...» (1)
از مجموع این روایات به خوبی استفاده می شود که حدیث منزلت تنها در رابطه با مسأله جانشینی علی علیه السلام در غزوه تبوک نبوده است بلکه حدیث مزبور یک سند جاوید و قطعی درباره خلافت و جانشینی علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله برای همیشه بوده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را در اختیار عموم مسلمانان قرار داده تا بدینوسیله امام و خلیفه و فرمانروای پس از پیامبر را بشناسند از پیامبر را بشناسند و گرد نااهلان نگردند و در وادی ضلالت و گمراهی گرفتار نیایند
و به همین دلیل است که در احادیثی که پیشوایان علم حدیث از آن بزرگوار نقل کرده اند آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿مَنْ فَارَقَ عَلِيّاً [فَقَدْ] فَارَقَنِي، وَمَنْ فَارَقَنِي فَقَدْ فَارَقَ اللهَ﴾
«هرکس از علی مفارقت جوید از من مفارقت کرده است و هرکس از من مفارقت کند، از خدا مفارقت کرده است» (2)
و در حدیث دیگری آمده است که فرمود:
﴿من قاتل علياً على الخلافة فاقتلوه كائناً من كان﴾
هر کس که بر سر خلافت با علی علیه السلام پیکار ،نماید او را بکشید، هرکس که می خواهد باشد! (3)
محمّد بن طلحه شافعی در کتاب معروف خود «مطالب السئول» در رابطه با حقیقت حدیث منزلت چنین می گوید:
خلاصه منزلت هارون نسبت به موسی آن بود که وی برادر، وزیر، بازو، شریک در نبوت و جانشین او در میان قومش بود و این مفاد حدیث شریف نبوی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در گفتار خود، علی علیه السلام را با این بیان صاحب مقام و منزلت هارونی به
ص: 445
استثنای نبوت قرار داده است. پس به غیر از نبوت که در آخر حدیث مورد استثنا قرار گرفته بقیه منزلت های هارون برای آن حضرت ثابت است که عبارتند از: برادری و ،وزارت همکار و خلافت او بر قومش...
و این ،ویژگی خود از بلندترین مرتبه شرافت و کمال برای علی علیه السلام است. پس این حدیث از نظر لفظ و معنا بر ثبوت این مرتبه بلند برای آن حضرت دلالت دارد و این حدیثی است که عموم علماء بر صحت آن اتفاق دارند. (1)
استدلال مأمون (خلیفه عباسی) به حدیث منزلت
ابن عبد ربه اندلسی در کتاب «عقد الفرید» آورده است که: مأمون - خلیفه عباسی- در مجلس مناظره ای که تشکیل داده بود به اسحاق بن ابراهیم - از علمای عامه- :گفت
«... آیا تو حديث - منزلت - ﴿أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی﴾ را روایت می کنی؟ اسحاق گفت آری یا امیرالمؤمنین! این حدیث را شنیده ام و نام کسانی که آن را درست دانسته و یا آن را انکار کرده اند، نیز می دانم .
مأمون گفت: آیا کسانی که آن را درست می دانند در نزد تو راست گفتار ترند یا کسانی که آن را انکار کرده اند؟ اسحاق :گفت کسانی که آن را درست دانسته اند.
مأمون گفت: آیا ممکن است که پیامبر صلی الله علیه و آله این گفته را به طور مزاح گفته باشد؟ اسحاق گفت: پناه می برم به خدا... مأمون گفت: آیا نمی دانی که هارون برادر پدر مادری موسی بود؟ اسحاق گفت: چرا می دانم.
مأمون گفت: آیا علی هم برادر پدر مادری پیغمبر بود؟ اسحاق گفت: نه.
مأمون گفت: آیا نه چنین است که هارون پیغمبر بود و علی پیغمبر نیست؟ اسحاق گفت: چرا
مأمون :گفت پس این دو صفت که در «علی» وجود نداشت و در هارون وجود داشت [پس علی علیه السلام پیغمبر که نبود، برادر پدر مادری پیغمبر خدا هم نبود] بنابر این مقصود از این گفته پیغمبر صلى الله عليه و سلم که به علی فرمود: «تو نسبت به من آن گونه ای که هارون نسبت به موسی بود»، چه می باشد؟ اسحاق :گفت از این سخن اراده فرموده بود که دل علی را به
ص: 446
دست آورد و او را خشنود سازد زیرا منافقان گفته بودند که پیغمبر علی را به واسطه بی مهری، در مدینه به جای خود گذارده است!! مأمون گفت: آیا پیغمبر به وسیله سخنی که معنی نداشت خواست علی [علیه السلام] را خشنود سازد؟ اسحاق خاموش شد و سر به زیر افکند
مأمون :گفت ای اسحاق برای این حدیث در کتاب خدا معنای روشنی وجود دارد. اسحاق :گفت آن معنا کدام است ای امیرالمؤمنین؟
مأمون :گفت آن معنا گفتار خدای تعالی است که از زبان حضرت موسی حکایت کرده است که به برادرش هارون گفت: ﴿اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ﴾: «تو در میان قومم جانشین من باش و [آن ها] را اصلاح کن و از روش مفسدان پیروی منما» (1)
اسحاق :گفت یا امیرالمؤمنین! موسی در حال حیات هارون را به جای خود گذارد و به میقات پروردگار رفت و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز همین گونه (در حال حیات) علی را جانشین خود کرد هنگامی که برای جنگ می رفت.
مأمون گفت: هرگز چنان که تو می گوئی نیست.
به من بگو: آیا هنگامی که موسی هارون را به جای خود گذارد و نزد پروردگارش به میقات گاه رفت کسی از یارانش و یا از بنی اسرائیل همراه او بود؟
اسحاق گفت نه.
مأمون گفت: آیا موسی هارون را بر تمامی آنان جانشین خود قرار نداده بود؟ اسحاق :گفت چرا مأمون :گفت آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز هنگام رفتن به جنگ به همین گونه عمل می کرد؟ و آیا جز زنان و کودکان و ضعیفان را به جای می گذارد؟ پس چگونه می توان گفت که این دو حالت مانند یکدیگر است؟...» (2)
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه در بیان موقعیت امیرمؤمنان علیه السلام و دلالت حدیث منزلت بر خلافت و جانشینی آن حضرت از کتاب و سنت چنین می نویسد:
ص: 447
و دلالت دارد بر این معنا که علی وزیر رسول خدا صلی الله علیه و آله است از نصّ کتاب و سنّت قول خدای تعالی که [از زبان حضرت موسی علیه السلام] فرموده است:
﴿وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هارُونَ أَخِي * اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِي، وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي﴾ (1)
«و برای من وزیری از خاندانم قرار بده هارون برادرم را به وسیله او پشتم را محکم کن، و او را در کارم شریک ساز» و نیز خبری که تمام فرقههای اسلامی برنقل آن اتفاق کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است ﴿ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی﴾: «تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی»
پس پیامبر صلی الله علیه و آله به تمام مناصبی را که هارون دارا بوده است [به غیر از نبوت ] برای علی علیه السلام اثبات فرموده است. بنابراین علی علیه السلام وزیر رسول خدا صلی الله علیه و آله و پشتیبان اوست و اگر آن حضرت خاتم پیغمبران نبود علی علیه السلام در امر نبوت باوی شریک بود. (2)
نگارنده :گوید اگر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تمام مناصب هارون جز نبوت را برای علی علیه السلام اثبات فرموده و همه مقامات هارون برای آن حضرت ثابت و مسلم است، برای آن دو نفر و ،رفیقشان چه باقی می ماند که به ناحق به جای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نشستند و خود را خلیفه و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله معرّفی نمودند و علی علیه السلام را که خلیفه و جانشین حقیقی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود کنار زدند و مقامی را که خدا و پیغمبر خدا حق مسلم وی می دانستند از دست او ،گرفتند و حال آن که یکی از مناصب هارون این بود که وی خلیفه و جانشین موسی علیه السلام در میان قومش بود و خداوند در قرآن کریم می فرماید:
[«موسی به برادرش هارون گفت تو در میان قوم من خلیفه و جانشینم باش و - آن ها را - اصلاح کن و از روش مفسدان پیروی منما»]. (3)
آیا با این دلیل روشن و آشکار بازهم می توان گفت که آن دونفر «ابوبکر و عمر» و رفیقشان «عثمان» خلیفه و جانشین پیغمبر خدا بودند؟
از جمله نصوصی که درباره ولایت و فرمانروائی امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شده و در منابع معتبر اهل سنت درج گردیده و بر تعیین «ولیّ امر مسلمانان» از جانب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله
ص: 448
دلالت دارد حدیث «ولایت» و شکایت از علی علیه السلام در حضور پیغمبر خداست که هم اینک برخی از آن ها را در این جا می آوریم.
1- در مسند احمد حنبل، خصائص نسائی مستدرک حاکم و برخی منابع دیگر از «بریده اسلمی روایت شده است که گفت»
«رسول خدا صلی الله علیه و آله دو گروه را به سوی یمن فرستاد گروهی را به سرپرستی علی بن ابی طالب علیه السلام و گروهی را نیز به فرماندهی خالد بن ولید، سپس فرمود: هرگاه به هم رسیدید علی فرمانده همگان باشد و گرنه هر کدام از شما فرمانده نیروهای خود باشد... پس ما به قبیله بنی زید از ساکنان یمن رسیدیم و پیکار نمودیم و مسلمانان بر مشرکان پیروز شدند و جنگجویانشان را کشتیم و بازماندگانشان را اسیر نمودیم. در آن میان علی علیه السلام یکی از زنان اسیر را برای خود برگزید و خالد بن ولید هم به وسیله من نامه ای برای رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستاد و آن را گزارش کرد.
چون به خدمت پیغمبر رسیدم و نامه را تقدیم داشتم و بر پیامبر صلی الله علیه و آله خوانده شد و آثار خشم و غضب را بر چهره مبارکش مشاهده نمودم عرضه داشتم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! این جا جای پناه بردن [به خدا] ،است تو مرا به همراهی مردی فرستادی و فرمانم دادی که فرمانبردار او باشم من هم به دستورت عمل کرده و فرمان او را انجام داده ام. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «از علی به زشتی یاد مکن که او از من است و من از او هستم و او بعد از من ولیّ [ امر و فرمانروای] شماست او از من است و من از او هستم و او بعد از من ولی [امر و فرمانروای] شماست». (1)
2- نورالدین هیثمی در «مجمع الزوائد» در حدیثی از بریده روایت کرده است که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و آله سپاهی را به فرماندهی علی علیه السلام به سوی یمن گسیل داشت و سپاهی را هم به فرماندهی خالد بن ولید به «جبل» فرستاد و فرمود: اگر درجایی به هم رسیدید، فرماندهی هر دو سپاه با علی باشد. پس دو سپاه [در جایی] به هم پیوستند [و با مشرکان جنگیدند] و غنایم فراوانی به دست آوردند و علی علیه السلام کنیزکی از خمس را به خود اختصاص داد و خالد بن ولید به بریده :گفت این کار علی را غنیمت شمار و آن را به رسول خدا صلی الله علیه و آله گزارش کن... بریده گوید: چون به مدینه آمدم وارد مسجد شدم و
ص: 449
رسول خدا صلی الله علیه و آله در منزل بود و مردم بر در منزل بودند. گفتند: ای بریده چه خبر است؟ :گفتم خیر است خداوند فتح و پیروزی را نصیب مسلمانان فرمود. گفتند: چه پیش آمده که تو [پیش از دیگران] به مدینه آمده ای؟ گفتم علی، کنیزکی از خمس را برای خود به خدمت گرفته است آمده ام تا به پیامبر صلی الله علیه و آله گزارش دهم. همه گفتند پس به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر ده تا او از چشم پیامبر بیفتد. رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتارشان را می شنید، پس غضب آلود و خشمگین از خانه بیرون آمد و فرمود چه شده است مردمانی را که از علی عیبجوئی و بدگویی می کنند؟! کسی که از علی عیبجوئی و بدگویی کند، از من عیبجویی و بدگویی کرده است و کسی که از علی مفارقت جوید از من مفارقت کرده است. علی از من است و من از او هستم او از طینت و سرشت من آفریده شده و من از طینت و سرشت ،ابراهیم و من افضل و برتر از ابراهیم هستم...
ای بریده! آیا ندانسته ای که سهم علی [در غنایم] بیش از یک کنیز است؟ و او بعد از من ولی [امر] شماست. [ بریده گوید:] عرضه داشتم یا رسول الله! تو را به حق صحبت و همدمیت سوگند می دهم که دستت را دراز کن و بار دیگر براساس اسلامی نو با من بیعت نما، و از اصرار خود دست برنداشتم تا این که دوباره با حضرتش به نام اسلام بیعت نمودم». (1)
3- در سنن ترمذی از عمران بن حصین نقل شده است که گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه و آله سپاهی را به فرماندهی علی علیه السلام به سریّه ای [جنگی] فرستاد... [ پس از پیروزی بر سپاه دشمن و به دست آوردن غنایم ] کنیزکی به دست علی علیه السلام افتاد که به خود اختصاص داد. این عمل بر برخی گران آمد و به او پرخاش نمودند، چهار نفر از آن ها باهم قرار گذاشتند که چون به خدمت پیغمبر رسیدند، قبل از هر چیز داستان علی علیه السلام را به آن حضرت گزارش دهند.
و چون روش مسلمانان این بود که در هر سفری که می رفتند پس از بازگشت، نخست به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب می شدند و پس از عرض سلام به منازلشان می رفتند در این سفر نیز پس از بازگشت برای عرض سلام و گزارش سفر به خدمت پیغمبر رسیدند و بر طبق پیمان قبلی یکی از آن چهار نفر برخاست و گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! آیا به علی بن ابی طالب نمی نگری که در این سفر چنین و چنان کرد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله از او روی گردانید دومی برخاست و آغاز به سخن کرد پیامبر صلی الله علیه و آله از او نیز روی برگرداند! سومی
ص: 450
و چهارمی نیز همان سخن را تکرار کردند و با همان منظره مواجه شدند پس از پایان سخنان آن ها رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که آثار خشم و غضب از چهره اش آشکار بود، روی به آن ها کرد و فرمود:
﴿مَا تُرِیدُونَ مِنْ عَلِیٍّ؟ مَا تُرِیدُونَ مِنْ عَلِیٍّ مَا تُرِیدُونَ مِنْ عَلِیٍّ إِنَّ عَلِیّاً مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ وَ هُوَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی﴾
«از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از علی ،هستم و او بعد از من ولی [امر و پیشوای ] هر مؤمن است». (1)
4- در مسند احمد بن حنبل و مناقب ابن مغازلی و دیگر منابع از بریده نقل شده است که گفت:
«رسول خدا صلی الله علیه و آله گروهی از اصحاب که من نیز در جمع آن ها بودم، به فرماندهی علی علیه السلام برای سریه ای (جنگی) اعزام نمود پس از بازگشت از چگونگی مصاحبت و رفتار علی علیه السلام با ما پرسید در بین جمع تنها کسی که از علی شکایت داشت من بودم و چون همیشه سربه زیر بودم، وقتی سرم را بلند نمودم ناگاه آثار خشم و غضب را در چهره رسول خدا صلی الله علیه و آله مشاهده کردم! در حالی که می فرمود: هرکس من ولی امر او هستم علی هم ولی امر اوست» (2)
5- در اسدالغابه و مجمع الزوائد و دیگر منابع معتبر از قول وهب بن حمزه آمده است که :گفت
«در مصاحبت علی - رضی الله عنه - از مدینه به مکه می رفتم در طول سفر از او نسبت به من رفتاری سر زد که آن را خوش نداشتم به او گفتم اگر به خدمت پیغمبر رسیدم از تو به او شکایت می کنم! وقتی که به مدینه بازگشتیم و به خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله رسیدیم، به حضرتش عرض کردم: من از علی چنین و چنان دیده ام رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چنین ،مگو که او بعد از من بر همه شما ولایت و فرمانروائی خواهد داشت» (3)
ص: 451
این روایات و روایات دیگری از این قبیل که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله از علی علیه السلام به عنوان «ولی» یاد کرده اند و در مصادر و مدارک اهل سنت به فراوانی یافت می شود همگی صراحت دارند که مقام عظمای ولایت و امامت و خلافت و رهبری امت اسلامی بعد از رسول گرامی ،اسلام ویژه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است.
اینک با توجه به آن چه گذشت از پیروان مکتب خلفاء و اهل سنت و جماعت و کسانی که مدعی خلافت خلفای سقیفه ای هستند می پرسیم آیا این گفته پیامبر کرم صلی الله علیه و آله که فرموده است: ﴿عَلِیٌّ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ﴾، «علی از من است و من از علی هستم» یا گفتار دیگرش که فرموده است: ﴿وَ هُوَ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی...﴾ «او بعد از من ولی [أمر] شماست» و یا آن سخن دیگرش که به شاکیان فرمود از علی چه می خواهید؟ «از علی چه می خواهید؟ از علی چه می خواهید؟ علی از من است و من از علی هستم و او بعد از من ولی [أمر] هر، مؤمنی است» نصّ جلی و آشکار و روشنترین دلیل و برهان بر زمامداری اميرالمؤمنین علیه السلام و خلافت بلافصل آن حضرت بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله نیست ؟
آیا در امر ولایت امری علی پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نصی از این واضح تر و روشن تر و با صراحت تر هم می شود؟
از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام تردیدی نیست که فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله ﴿عَلِیٌّ وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی﴾، دلیل محکم و روشنی بر خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علیه السلام و بطلان خلافت خلفای سقیفه ای می باشد زیرا:
اولاً - كلمه «من بعدی» که قرینه متصل به حدیث ،است، دلالت آن بر مقصود واضح و آشکار است و لفظ «ولی» گرچه در معانی متعددی استعمال می شود، اما معنای شایع و رایج آن همان مالک امر ،بودن یا اولای به تصرف یا متصرف در امور مسلمانان است که این معنا با کلمه «من بعدی» تناسب استواری دارد که از میان همه معانی دیگر همین معنا را برای لفظ «ولی» متعین می سازد که از آن تعبیر به «امام» و «خلیفه» می شود و این معنا از نظر هیچ انسان با ایمان و با انصافی که مختصر شناختی از قواعد و ادبیات عرب داشته باشد پوشیده و مخفی نیست.
ثانياً - کسانی که معتقد به خلافت آن سه تن می باشند اعتراف دارند که خلافت
ص: 452
خلفای سه گانه آنان به نص پیغمبر صلی الله علیه و آله نبوده ،است بلکه خلافت «ابوبکر» به اجماع ،امت و خلافت «عمر» با تنصیص ابوبکر و خلافت «عثمان» با رأی عبدالرحمن بن عوف که یکی از اعضاء شش نفری اهل شورا بوده صورت گرفته است و شکی نیست که اجماع امت و تنصیص ،ابوبکر و رآی اصحاب ،شورا در صورتی قابل قبول است که نصی درباره کسی نرسیده ،باشد و هنگامی که ثابت شود نصی از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره شخص معینی صادر شده جایی برای اجماع و امثال آن باقی نمی ماند و واضح است که با وجود «نص» خلافت هر سه تن باطل خواهد بود.
و ثالثاً-علاوه بر احادیث یاد شده احادیث فراوان دیگری در دست داریم که مؤید احادیث پیشین است و بطلان خلافت آن سه تن را به روشنی اعلام نماید که ما از میان همه آن ها تنها به ذکر چند حدیث که در همین رابطه در منابع پیروان مکتب خلفاء آمده است بسنده می کنیم.
1- نورالدین هیثمی در «مجمع الزوائد» در حدیثی از عبدالله بن مسعود نقل می کند که :گفت
«در آن شبی که جنیان ایمان آوردند رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا در ردیف خود بر مرکب سوار کرد، رفتیم تا به بالاترین نقطه مکه رسیدیم در آن جا خطی برای من ترسیم نمود [تا آن جا که گوید:] پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: به من وعده داده شده بود که جن و انس به من ایمان می آورند اما آدمیان به من ایمان آوردند و جنیان را هم دیدم که به من ایمان آوردند و سپس فرمود: چنان می پندارم که مرگ من نزدیک شده است! من عرض کردم یا رسول !الله! آیا «ابوبکر» را به خلافت بعد از خود معین نمی فرمایی؟ پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله از پاسخ دادن به من خودداری نمود و با پیشنهادم موافقت نفرمود. عرض کردم: آیا «عمر» را به جانشینی خود برنمی گزینی؟ باز هم پیغمبر خدا صلى الله عليه و سلم از من روی گردانید و با پیشنهادم موافقت ننمود.
عرضه داشتم: یا رسول الله! آیا علی را به جانشینی خود بر نمی گزینی؟ در جواب فرمود: این ،یکی سوگند به خدای یکتایی که جز او خدایی نیست اگر با او بیعت کنید و از فرمانش اطاعت ،نمائید همگی شما را به بهشت خواهد برد». (1)
2- خطیب خوارزمی در کتاب «مناقب» خود در حدیثی با ذکر سند از رسول خدا صلی الله علیه و آله
ص: 453
روایت کرده است که آن حضرت فرمود:
«در آن شبی که به آسمان سیر داده شدم به سدرة المنتهی رسیدم، در پیشگاه الهی متوقف شدم خداوند به من خطاب نمود ای !محمّد
عرض کردم: لبیک، فرمود: بندگانم را که امتحان ،نمودی، کدام یک از آن ها بیش تر از همه سر در خط فرمان تو دادند؟ عرض کردم پروردگا را علی را از همه مطیع تر یافتم! فرمود: راست ،گفتی آیا اکنون جانشینی در بین امتت تعیین کرده ای که بندگان مرا با کتابم هدایت کند و آن چه را که از آن نمی دانند به آنان تفهیم نماید؟ عرضه داشتم ای پروردگار من تو خود جانشین مرا انتخاب فرما، زیرا که تو بهترین انتخاب کنندگانی فرمود:
من علی را انتخاب نموده ام پس او را خلیفۀ خویش و وصی بعد از خودت قرار ده چراکه من علم و بردباری خود را به او داده ام او به حق امیر مؤمنان است و این امارت فضیلتی است که به او اختصاص دادم و هیچ کس در گذشته و آینده به این مقام نائل نشده و نخواهد شد» (1)
3- حافظ گنجی شافعی در کتاب «كفاية الطالب» به سند خود از «ابن عبّاس» روایت کرده که گفت:
«بزودی فتنه و آشوبی برپا می شود که در این هنگام بر شما لازم است به کتاب خدا (قرآن) تمسّک جسته و با علیّ بن ابی طالب علیه السلام همراه باشید زیرا این [علی] نخستین کسی است که به من گرویده است و نخستین کسی است که [روز قیامت ] با من مصافحه می کند و او «فاروق» این امّت است که بین حقّ و باطل جدائی می افکند و او پیشوای مؤمنان و مال و ثروت جلودار منافقان است و او «صدّیق اکبر» و دروازه دانش من است که مردم باید به او روی آورند و او خلیفه من بعد از من می باشد» (2)
4- علّامه راغب اصفهانی در کتاب «محاضرات الأدباء» از انس بن مالک روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«براستی که دوست برگزیدهٔ من، ووزير من و خليفه من و بهترین کسی که بعد از خود او را به جای می گذارم که قرض مرا ادا می کند و وعده مرا به سامان می رساند علیّ بن
ص: 454
ابی طالب است» (1)
5- علّامه شیخ سلیمان قندوزی حنفی در کتاب «ینابیع المودّه» از سعید بن جبیر على از «ابن عبّاس» روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و خطاب به علی علیه السلام فرمود:
«یا علی! تو صاحب حوض منی و تو صاحب پرچم منی و تو حبیب دل من، و وصی من و وارث علم من و خلیفه من و حامل مواریث انبیاء پیش از من هستی، و تو امین خدا در زمین و حجّت خدا بر بندگان و ستون ،ایمان و اساس اسلام و چراغ روشن در تاریکی، و مشعل هدایت، و پرچم برافراشته [حق] برای اهل دنیائی. ای علی! هر کس از تو پیروی کند نجات یافته و هر کس با تو مخالفت ورزد به هلاکت رسیده است تو راه ،روشن و صراط مستقیم و پیشوای سفید جبینان و سلطان مؤمنانی تو مولا و آقای کسی هستی که من مولا و آقای او هستم و من مولای هر مرد و زن با ایمان هستم تو را دوست نمی دارد مگر کسی که حلال زاده باشد و دشمن نمی دارد مگر کسی که حرام زاده باشد.
خداوند مرا به آسمان بالا نبرد و با من تکلّم نکرد مگر آن که فرمود: ای محمد، از جانب من به علی سلام برسان و به او اعلام کن که او امام دوستان من و نور فرمان بران من است. آن گاه خطاب به علی علیه السلام فرمود: - و این کرامت بر تو گوارا باد» (2)
6- علّامه فقیه ،شافعی می رسید علی همدانی در کتاب «مودّة القربى» از عمر بن خطّاب روایت کرده که گفت:
«هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در بین اصحاب خود عقد برادری برقرار کرد، فرمود: این ،علی برادر من در دنیا و آخرت است و او خلیفه من در میان اهلم و وصی من در بین امتم و وارث علم من و ادا کننده دین من است آن چه برای من ثابت است برای او نیز ثابت است سود او سود من و زیان او زیان من است هر کس او را دوست بدارد مرا دوست داشته و هر کس که او را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است» (3)
7- همچنین علامه شافعی در حدیث دیگری از انس بن مالک روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«خداوند - تبارک و تعالی - مرا برگزید و بر همۀ انبیاء برتری داده و اختیار نمود، و برای
ص: 455
من وصیّی را انتخاب فرمود و من هم پسر عمویم را به عنوان «وصی» خود برگزیدم، تا به وسیلهٔ او بازویم را محکم کند همان گونه که بازوی موسی را به وسیلهٔ برادرش هارون محکم نمود و او خلیفه من و وزیر من است و اگر بعد از من پیامبر صلی الله علیه و آلهی بود، علی پیامبر صلی الله علیه و آله می بود ولی بعد از من پیامبری نخواهد آمد (1)
8- علاءالدین متقی در «کنز العّمال» از «عمار یاسر» روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«هر کسی که به من ایمان آورده و نبوت مرا تصدیق کرده است او را به ولایت علیّ بن ابی طالب سفارش می کنم زیرا کسی که ولایت او را بپذیرد ولایت مرا پذیرفته است و کسی که ولایت مرا بپذیرد ولایت خدا را پذیرفته است و کسی که او را دوست بدارد مرا دوست داشته ،است و کسی که مرا دوست بدارد خدا را دوست داشته است و کسی که کینه او را به دل بگیرد کینه مرا در دل گرفته است و کسی که با من کینه توزی ،کند با خدای تعالی کینه توزی کرده است (2)
نگارنده :گوید مقصود از «ولایت» در این حدیث - چنان که برخی از دانشمندان اهل سنّت در توجیه و تفسیر آن گفته اند،- به معنای «محب» و «ناصر» و «صدیق» و امثال این ها نیست بلکه مراد ،از ،آن همان مقام «اولوالامری» و سرپرستی و زمامداری و مالک امر بودن و اولای به تصرّف است که در آیه ﴿إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ...﴾ آمده است :زیرا در روایت دیگری که در همین باره از «عمّار یاسر» نقل شده چنین آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«بار خدایا! [ شاهد باش] آن کس که به من ایمان آورده و نبوت مرا تصدیق کرده است، بر او واجب است که از ولایت علی بن ابی طالب دست برندارد، زیرا ولایت او ولایت من و ولایت من ولايت خدای تعالی است» (3)
آن چه تا بدینجا ،آوردیم نمونه هائی از نصوص فراوانی است که در مورد خلافت و ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام در منابع مهمّ پیروان مکتب خلفا وارد شده و رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در همۀ آن ها به خلافت بلافصل آن حضرت بعد از خود تصریح فرموده است.
ص: 456
بنابراین با توجّه به احادیث شده و این که رسول خدا صلی الله علیه و آله هم به خلافت هم به خلافت و وصایت و ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام تصریح نموده و هم ولایت او را به ولایت خود و ولایت خدا مرتبط ساخته و هم دوستی حضرتش را به افراد با ایمان مورد تأکید قرار داده ،است تردیدی نیست که خلافت خلفای سه گانه پیشین ،باطل و تمام استدلال هایی که پیروان مکتب خلفا - از قبیل ،اجماع تنصیص ابوبکر بر خلافت عُمَر و رأی شورا - به گمان خود برای اثبات خلافت آنان آورده اند نقش بر آب و همه آن ها در برابر نصوص صریحی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد خلافت مولای متّقیان امیرمؤمنان علی علیه السلام روایت شده سست و ضعیف و بی پایه است.
زیرا: طبق آیات و روایات وارده - چنان که پیش از این در این باره به تفصیل سخن گفتیم ولایت ،واقعی که مقصود از آن همان امامت و خلافت و رهبری امت اسلامی است یک منصب الهی و مقام ربّانی است که مربوط به خداوند است و با جعل و انتخاب خداو تنصیص پیامبر صلی الله علیه و آله محقّق می شود و مردم در این باره اختیاری ندارند که بتوانند منصب و مقام الهی را به کسی واگذار کنند. (1)
یکی دیگر از نصوصی که بر تعیین «ولی امر» از جانب خدا و رسول دلالت دارد ماجرای تبلیغ سوره برائت و عزل ابی بکر و نصب علی علیه السلام برای ابلاغ این سوره به مردم مکه است.
ماجرای تبلیغ سوره «برائت» در صحیح بخاری سنن ترمذی، تفسیر طبری خصائص ،نسایی مستدرک حاکم و بسیاری از منابع دیگر از قول اصحابی چون انس بن مالک ،ابن ،عباس سعد بن ابی ،وقاص عبدالله بن عمر ابوسعید خدری، عمر بن ،میمون ابوبکر بن ابی قحافه و علی بن ابی طالب علیه السلام آمده است که ما فشرده روایات وارده در این موضوع را می آوریم و اینک به اصل جریان توجه فرمائید:
چون ده آیه نخست از سوره برائت نازل گردید رسول خدا صلی الله علیه و آله ابوبکر را طلبید و به وی مأموریت داد تا آن ها را به مردم مکه ابلاغ کند مبنی بر این که:
ص: 457
1- مشرکان بعد از این سال نباید حج انجام دهند.
2- هیچ کس در حال برهنگی حق ندارد خانه کعبه را طواف کند.
3- هیچ غیر مسلمان [مؤمنی] وارد بهشت نخواهد شد.
4- آنان که با رسول خدا صلی الله علیه و آله پیمانی بسته اند پیمانشان تا آخر مدت آن همچنان اعتبار دارد.
5- خداوند و پیامبرش از مشرکان بیزار هستند.
ابوبکر سه روز متوالی راه را پیمود تا به مکه وارد ،شود اما ناگهان جبرئیل علیه السلام بر پیامر صلی الله علیه و آله نازل شد و عرض کرد یا رسول الله! خداوند بزرگ تو را سلام می رساند و می فرماید: این مأموریت خطیر را جز تو و یا کسی که از خاندان تو است نمی تواند انجام دهد رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را فراخواند و فرمود برناقه غضبای من بنشین و با شتاب حرکت کن و ابوبکر را در طی راه ملاقات نما و سوره برائت را از او بگیر و شخصاً آن را به مردم ابلاغ کن و پایان مدت پیمان مشرکان را به آن ها برسان و ابوبکر را مخیر کن که با تو همراه باشد و یا به نزد من مراجعت نماید.
على علیه السلام برناقه غضبای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سوار شد و با شتاب راه مکه را در پیش گرفت و در بین راه ابوبکر را ملاقات نمود ابوبکر هنگامی که دید علی با شتاب به سوی وی می آید به وحشت افتاد :گفت علت این شتاب و آمدن چیست؟ آیا برای همراهی با من است و یا انگیزه دیگری در بین است؟ علی علیه السلام فرمود پیامبر صلی الله علیه و آله به من دستور داده است که آیات برائت را از تو بگیرم و برای مشرکان بخوانم و به من امر کرده است که تو را مخیّر سازم که با من باشی و یا به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله باز ،گردی ابوبکر :گفت من به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله باز می گردم و پس از آن به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت.
پس از این که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد :گفت یا رسول الله برای ابلاغ امری که دیگران به آن اشتیاق فراوان داشتند مرا پسندیدید اما در نیمه راه [و بدون هیچ گونه حرکتی غیر متعادل] آن مأموریت را از من باز ستانده و فرمان را به دیگری محول .نمودی آیا آیه ای درباره من نازل شده است؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نه، اما جبرئیل ،امین بر من نازل شد و پیام خداوند را آورد مبنی بر این که این مأموریت را جز تو یا کسی که از تو می باشد نمی تواند انجام دهد و چون علی از من است و کسی غیر از او
ص: 458
نمی تواند نیابت از من داشته باشد انجام این عمل را به او موکول نمودم (1)
آن چه تا به این جا آوردیم فشرده روایات صحیح و معتبری است که راجع به تبلیغ سوره برائت (توبه) در منابع مهم پیروان مکتب خلفاء آمده است.
و اینک برای این که اهمیت سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد موقعیت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در پیشگاه آن حضرت بهتر روشن شود جمله آخری را که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره علی فرموده است از چندین منبع معتبر حدیث از زبان برخی از راویان نقل می کنیم
1- در یکی از روایاتی که از شخص امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد ابلاغ سوره برائت روایت ،شده چنین آمده است که وقتی ابوبکر به مدینه بازگشت و خدمت پیغمبر رسید و عرضه داشت یا رسول !الله آیا درباره من چیزی نازل شده است؟ فرمود نه
﴿و لكن جبريل جَاءَنِی فَقَالَ: لَنْ یُؤَدِّیَ عَنْکَ الّا أنْتَ أو رَجُلٌ مِنْکَ﴾.
«اما جبرئیل - از جانب خدا - نزد من آمد و گفت: وظیفه تو را جز خودت و یا مردی از خودت نمی تواند انجام دهد». (2)
2- در یکی از روایاتی که در همین رابطه از ابوبکر نقل شده، جمله آخر پیغمبر چنین آمده است:
﴿و لکن أُمِرتُ أن لا یُبلِّغها إلاّ أنا أو رجلٌ منّی﴾.
«ولكن من مأموريت يافتم که آن را جز شخص خودم یا مردی از خودم، نباید تبلیغ نماید» (3)
و در روایت دیگری در همین زمینه از «زید بن یثبع» آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿وَ لَكِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أُبَلِّغَهَا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي﴾.
ص: 459
«ولكن من مأمور شدم که یا خودم و یا مردی از اهل بیتم این آیات را تبلیغ نماید». (1)
3- در روایت عبدالله بن عمر چنین آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿ولکِن قیلَ لی : إنَّهُ لا یُبَلِّغُ عَنکَ إلّا أنتَ أو رَجُلٌ مِنکَ ﴾
«اما به من گفته شد [و فرمان آمد ] که آن را جز خودت یا مردی از خودت نباید ابلاغ کند». (2)
4- در روایت ابوسعید خدری آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿... أَنَّهُ لاَ يُبَلِّغُ عَنِّي غَيْرِي أَوْ رَجُلٌ مِنِّي﴾.
«به غیر از خودم و یا مردی از من، نباید آن را ابلاغ کند». (3)
5- در روایت انس بن مالک نیز چنین آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله آیات برائت را همراه ابوبکر به مکه ،فرستاد و سپس او را از میان راه باز خواند و فرمود:
﴿ لاَ یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یُبَلِّغَ هَذَا إِلاَّ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِی﴾.
«برای هیچ کس شایسته نیست که این آیات را جز مردی که از اهل [بیت] من است تبلیغ نماید» (4)
این ها نمونه هائی از انبوه روایاتی است که در مورد تبلیغ سوره برائت در منابع موثق از تفسیر و حدیث وارد شده و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مأمور شده بود که جز خودش یا مردی از خودش که از اهل بیت علیهم السلام آن حضرت ،باشد نباید به این مأموریت الهی قیام .کند و دیدیم که در میان جمع یاران و خویشاوندان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تنها کسی که صلاحیت آن رسالت خطیر را از جانب خدا و پیامبرش پیدا کرد فقط و فقط علی علیه السلام بود.
حادثه دیگری نیز در تاریخ اسلام وجود دارد که همین مفهوم و حقیقت از آن فهمیده می شود و به جمله «رجل منی» که در داستان تبلیغ سوره برائت آمده است روشنی بیش تری می بخشد و بر اعتبار و ارزش آن می افزاید و آن این است:
«هنگامی که علی علیه السلام - در جنگ احد - علمداران سپاه شرک را از پای درآورد، رسول خدا صلی الله علیه و آله متوجه گروهی از مشرکان گردید و خطاب به علی علیه السلام فرمود: به اینان
ص: 460
حمله کن ! علی علیه السلام بر آن ها حمله کرد و آنان را پراکنده ساخت و در این حمله «عمرو بن عبدالله جمحی» را از پای درآورد. بار دیگر گروه دیگری از مشرکان قریش را دید، خطاب به علی علیه السلام فرمود: به اینان هم حمله کن! علی علیه السلام هم بر آنان حمله برد و گروه آنان را متفرق ساخت و «شیبة بن مالک» را که یکی از مردم «بنی عامر بن لوی» بود به مالک دوزخ سپرد. جبرئیل نازل شد و عرض کرد: یا رسول الله! ان هذه للمواساة : این فداکاری و از خود گذشتگی علی علیه السلام دلیل بر مواسات او با شماست! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ﴿إنَّهُ مِنّی وأنَا مِنهُ﴾: «او از من است و من از او هستم، جبرئیل گفت: ﴿وَ أَنَا مِنْكُمَا﴾: «من هم از شما هستم» (1)
در این حادثه ،تاریخی تمام سخن برسر کلمات «منی» و کلمات «منی» و «منکما» است پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: «علی از من است و من هم از علی .هستم» جبرئیل هم می گوید: «من هم از شما هستم» و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز سخن او را انکار نمی کند
حال می خواهیم بدانیم که معنای این کلمات چیست؟ و این که این سه تن از یکدیگرند به چه معناست؟ در چه چیزی مانند هم هستند؟ و همانندی ایشان در چیست؟ و کلمه «من» در این جا چه معنایی دارد؟
جبرئیل که بشر نبود و او پسر عمو یا خویشاوند نزدیک پیامبر صلی الله علیه و آله هم محسوب نمی شد که به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گفت و من هم از شما هستم پس تنها نسبتی که جبرئیل با پیامبر صلی الله علیه و آله ،داشت همکاری در کار تبلیغ و رساندن پیام الهی بود او از خداوند وحی را دریافت می کرد و به پیامبر صلی الله علیه و آله تبلیغ می،نمود پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز وحی آسمانی را توسط جبرئیل دریافت می کرد و گاهی شخص خودش و گاهی هم به وسیله علی علیه السلام به مسلمانان تبلیغ می نمود
پس جملات: ﴿ أَنَّهُ مَنِیٌّ وَ أَنَا مِنْهُ﴾ و سخن جبرئیل که :گفت ﴿وَ أَنَا مِنْكُمَا﴾ به این معناست که آنان در مقام ،تبلیغ به یکدیگر شباهت و یکسانی و همانندی دارند و این شباهت و یکسانی تا آن جاست که گویی این سه تن پاره هایی از وجود هم اند و از یکدیگر جدا نیستند.
ص: 461
البته باید توجه داشت سخنانی که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله درباره موقعیت مقام و منزلت و همانندی و یگانگی علی علیه السلام با حضرتش ابراز داشته است منحصر به حادثه تاریخی تبلیغ سوره برائت و یا جنگ احد و یا چند مورد معدود دیگر نیست بلکه رسول خدا صلی الله علیه و آله در هر فرصت مناسب و بخصوص در حجة الوداع موقعیت آن حضرت را به صورت روشن و آشکار بیان فرموده است مثلاً «حبشی بن جناده» صحابی معروف می گوید در حجة الوداع از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:
﴿عَلِیٌّ مِنِّی وَ أَنَا مِنْ عَلِیٍّ لاَ یُؤَدِّی عَنِّی إِلاَّ أَنَا أَوْ عَلِیٌّ﴾.
«علی از من است و من از علی هستم و وظیفه مرا جز خودم یا علی، کسی دیگر انجام نخواهد داد». (1)
خلاصه مطلب آن که: قرائن حال و مقال در این روایات بیش از هر چیز ما را به این حقیقت رهنمایی می کنند که منظور از تبلیغ همان ابلاغ احکام و مقررات اسلامی است که برای نخستین بار خداوند به پیامبرش وحی نموده تا آن را به مکلفان برساند و این درست همان وظیفه ای است که به عهده شخص پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و یا مردی دیگر از خود آن حضرت می باشد
پ آن چه از مجموع روایات یاد شده فهمیده می شود این است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مأمور بوده است یا خودش این مأموریت را انجام دهد و یا مردی از خودش که از خاندانش باشد و هیچ کس دیگر غیر از این دو تن نباید به این مأموریت قیام کنند و چون در میان یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و خویشاوندان ،حضرت علی علیه السلام تنها کسی بوده است که شایستگی ابلاغ چنین رسالتی را داشته و به منزله شخص پیغمبر بوده و از خود آن حضرت و خاندانش به حساب می آمده از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم به فرمان خدا علی علیه السلام را فراخوانده و مأموریت تبلیغ احکام الهی را به عهده او گذارده و ابوبکر را از انجام آن مأموریت عزل فرموده است.
و به همین دلیل است که پس از غصب خلافت و در دوران زمامداری عمر بن الخطاب، وقتی که «عمر» و ابن عباس در یکی از کوچه های مدینه راه می رفتند و عمر
ص: 462
به ابن عباس گفت: «ای فرزند عباس! گمان من این است که صاحب تو [پسر عمویت علی] مظلوم واقع شده... و من علت این مظلومیت را چیزی جز کوچک شمردن وی نمی دانم که او را از حقش باز داشتند» ابن عباس در جواب او گفت: «به خدا سوگند! خداوند در آن روزی که فرمان داد سوره برائت را از رفیق تو (ابوبکر) بگیرد و به ،مشرکان ،ابلاغ ،نماید او را کوچک نشمرد» (1) [یعنی: این کوچک شماری او که دیگران او را در صلاحیت خلافت و رهبری ،ندیدند جز نافرمانی و تمرد از امر پروردگار مفهوم دیگری ندارد زیرا که خداوند او را شایسته و بزرگ دانسته و دیگران وی را کوچک شمردند].
و نیز به همین دلیل است که خود امیرالمؤمنین علیه السلام در روز «شورا» (2)، هنگامی که با اعضاء شورا احتجاج می نمود خطاب به آنان فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما کسی غیر از من وجود دارد که از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله مأمور شده باشد، تا آیات برائت را از ابوبکر ،بگیرد و او به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض :کند آیا درباره من آیه ای نازل شده و پیامبر صلی الله علیه و آله در جواب او بفرماید: نه اما این کار را جز علی کسی نمی تواند انجام دهد؟...» (3)
و باز به همین دلیل است که آن حضرت ضمن مناشده خود در ایام عثمان رو به جمعیت حاضر نموده و در مورد سزاوارتر بودن خود به خلافت خطاب به آنان فرمود: کدام یک از این دو نفر (4) به جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و آله و نشستن در مقام او سزاوارترند؟ در حالی که شما خود از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدید که وقتی مرا برای ابلاغ سوره برائت ،فرستاد فرمود: «صلاحیت ندارد کسی از جانب من مطلبی را تبلیغ کند به جز خودم یا کسی که از خودم باشد شما را به خدا سوگند می دهم، آیا شما این مطلب را از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدید؟ همه گفتند .آری...
سپس فرمود: رفیق شما (ابوبکر) صلاحیت نداشت که از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله نوشته ای
ص: 463
را بقدر چهار انگشت برساند و جز من برای ابلاغ آن صلاحیت پیدا نکرد پس کدام یک از این دو نفر سزاوارتر به مقام و جانشینی او هستند؟ آیا آن کسی که پیامبر صلی الله علیه و آله بخصوص نام او را برده که از اوست یا آن کسی که بخصوص در بین امت مشخص گردیده که از او نیست؟» (1)
،بنابراین به حکم روایات یاد شده تنها کسی که لیاقت و شایستگی نیابت و نمایندگی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله را داشته ،است فقط علی علیه السلام بوده است و چرا چنین نباشد و حال آن که خداوند علی علیه السلام را در آیه «مباهله» به منزله شخص پیغمبر معرفی فرموده و در آیه «تطهیر» او را در پاکی و پاکدامنی همتای رسول خدا صلی الله علیه و آله به حساب آورده و حضرتش را همانند رسول خدا صلی الله علیه و آله مطهر و معصوم دانسته است.
آری، علی علیه السلام به منزله شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و مانند خود آن حضرت است و این مطلبی است که خداوند در قرآن کریم در آیه «مباهله» به آن خبر داده است و روایاتی هم که در این باره از پیغمبر گرامی اسلام رسیده و دانشمندان بزرگ اسلام آن ها را درباره همانندی علی علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه و آله در کتاب های خود آورده اند این موضوع را تأیید می کنند.
و اینک برای اثبات مطلب و اتمام حجت نخست اندکی درباره آیه شریفه مباهله سخن می گوئیم و سپس به نقل برخی از روایات وارده می پردازیم.
خداوند در قرآن کریم در سوره «آل عمران» خطاب به پیامبرش فرموده است:
﴿ فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنْ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾.
«هرکس درباره عیسی [بن مریم علیهما السلام] با تو مجادله کند پس از آن که آگاهی یافتی، به آن ها بگو: بیائید ما و شما فرزندان زنان و جان های خود را فراخوانیم، آن گاه به مباهله برخیزیم [و درباره یکدیگر نفرین کنیم] تا دروغگویان را به لعن و عذاب خدا گرفتار سازیم». (2)
ص: 464
مفسران و محدثان بزرگ اسلام عموماً از راویان موثق و مورد اعتماد از اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که این آیه شریفه درباره علی علیه السلام فاطمه زهرا علیها السلام و حسن و حسین علیهما السلام ، نازل شده است.
حاکم حسکانی در شواهد التنزیل در ذیل آیه «مباهله» در این مورد چنین آورده است:
«دو نفر از کشیشان نصاری نجران به نام های «عاقب» و «سید» به همراه هیئتی حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شدند و عرضه داشتند: درباره صاحب ما [عیسای مسیح علیه السلام] چه می گوئی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: او بنده خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله اوست. گفتند: کسی را به ما بنما که خداوند او را در میان بندگان همچون وی آفریده باشد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله از آنان روی برگرداند و در آن روز چیزی نفرمود. پس جبرئیل از طرف خدای تعالی نازل شد و این آیه را آورد: ﴿إنَّ مَثَلَ عِيسَى عِندَ اللهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ﴾: (1) «مثل عیسی در نزد خداوند همچون مثل آدم است که او را از خاک آفرید».
فردای آن روز آن دو نفر بازگشتند و گفتند: ای محمّد! آیا داستانی چون داستان صاحب ما را شنیده ای؟ فرمود: آری گفتند: او چه کسی است؟ فرمود: حضرت آدم و سپس آن آیه شریفه را تلاوت نمود آن دو نفر گفتند چنان که تو می گویی نیست! پس رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را دعوت به «مباهله» نمود و فرمود: ﴿تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ﴾ تا آخر آیه.
سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی علیه السلام را در دست گرفت و به همراه فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام برای انجام مباهله اقدام نموده و فرمود: اینان فرزندان ما، و زنان ما، و جان های ما هستند...» (2)
جلال الدین سیوطی نیز در تفسیر «الدرالمنثور» در ذیل آیه مباهله در سوره آل عمران گفته است:
«حاکم نیشابوری» با توجه به صحت سند حديث «ابن مردویه» و «ابونعیم» در «الدلائل» از «جابر» روایت کرده اند هنگامی که «عاقب» و «سید» که دو تن از دانشمندان نصارا بودند، بحضور مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شدند. رسول اکرم صلى الله عليه و سلم آنان را به پذیرش دین اسلام دعوت کرد به عرض رسانیدند: ای محمّد! ما اسلام
ص: 465
آورده ایم فرمود: دروغ می گوئید! اگر بخواهید به شما خبر خواهم داد علت این که شما آئین اسلام را نمی پذیرید چیست؟ علاقه مندی شما به صلیب (چلیپا) باده گساری، و خوردن گوشت خوک مانع از اسلام آوردن شماست. «جابر» گوید: پس از آن که آنان از پذیرش آئین اسلام امتناع ورزیدند رسول خدا صلی الله علیه و آله آن ها را برای مباهله دعوت کرد، «سید» و «عاقب مباهله را به فردای آن روز موکول کردند.
فردای آن ،روز، رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی و فاطمه و حسنین علیهما السلام را گرفت و در محل مباهله حضور یافت و برای آن دو تن پیغام فرستاد که اکنون برای مقابله اقدام نمائید. «سید» و «عاقب» از حضور برای مباهله امتناع ورزیدند و به نبوت آن حضرت اقرار کردند، رسول خدا صلی الله علیه و آله در رابطه با عدم حضور آنان برای مباهله. فرمود: هرگاه آنان برای مباهله حاضر شده بودند خدای تعالی در آن ،بیابان مانند ،باران آتش بر سر آن ها فرو می ریخت! «جابر» گفته است: «آیه مباهله» در شأن پیغمبر، علی، فاطمه و حسنین علیهم السلام نازل شده است. پس از آن به توضیح بخشی از جملات آیه مباهله پرداخته و می گوید: مراد از «انفسنا و انفسکم» رسول الله صلی الله علیه و آله است و علی علیه السلام و منظور از «ابنائنا» امام حسن و امام حسین علیهما السلام است و غرض از «نسائنا» حضرت فاطمه زهرا علیها السلام است. (1)
همچنین، سیوطی گوید «ابونعیم» در کتاب «الدلائل» از طریق «کعبی» از «ابوصالح» از «ابن عباس» روایت کرده است:
گروهی از نصارا که چهارده تن از اشراف و سرشناسان ایشان بودند بحضور رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شدند پس از این به تفصیل قصه نصارا را نقل کرده (تا آن جا که رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به آنان فرمود: خدای تعالی به من دستور داده است که اگر حاضر نشوید آئین اسلام را بپذیرید با شما مباهله نمایم نصارا گفتند: اینک. به ما مهلت بدهید تا مراجعت کنیم و در خصوص مباهله تصمیم بگیریم و فردا بحضور می رسیم و جریان را به اطلاع شما تقدیم می داریم (تا آن جا که گفته است) فردای آن ،روز، رسول خدا صلی الله علیه و آله به اتفاق حسنین فاطمه و علی علیهم السلام در محل مباهله حضور یافتند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراهان فرمود: هرگاه من دعا کردم شما «آمین» بگویید. سرانجام نصارا از مباهله روی بر تافتند و به پرداخت جزیه اقدام نمودند. (2)
واحدی نیز در کتاب «اسباب النزول» به سند خود از «جابر بن عبدالله» نقل کرده
ص: 466
که گفته است.
گروهی از نصارا همراه با «عاقب» و «سید» حضور مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله آن دو تن را به پذیرش آئین اسلام دعوت کرد در پاسخ گفتند: پیش از آن که شما پذیرش اسلام را به ما پیشنهاد کنید ما اسلام آورده ایم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دروغ می گویید اگر بخواهید به شما اطلاع می دهم که چرا اسلام اختیار نمی کنید :گفتند: علت این که ما اسلام را نمی پذیریم چیست؟ فرمود: علاقه مندی به صلیب و باده گساری و خوردن گوشت خوک مانع از اسلام آوردن شماست. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را به مباهله دعوت کرد نصارا اقدام به مباهله را موکول به فردا کردند. فردای آن روز رسول خدا صلی الله علیه و آله باتفاق حضرت علی حضرت زهرا و حسنین ع در محل مباهله حضور یافتند سپس به نصارا پیام داد اینک برای مباهله حاضر شوید. آنان از حضور در مباهله امتناع ورزیدند و دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله را برای مباهله، اجابت نکردند و حاضر شدند که «جزیه» بپردازند رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سوگند بخدائی که مرا به حق برانگیخت، اگر مباهله می کردند سراسر بیابان طعمه آتش قرار می گرفت و آتش چون باران بر سر آن ها می بارید! «جابر» اظهار داشته است که «آیه مباهله» در شأن حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله حضرت علی، حضرت فاطمه و حسنین علیهم السلام نازل شده است «شعبی» گوید: مراد از «ابنائنا» حسن و حسین علیهما السلام است و مراد از «نسائنا»، حضرت فاطمه زهرا علیها السلام و مراد از «انفسنا» حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام است. (1)
ابن جریر طبری هم در تفسیر خود از «سدی» روایت کرده است:
هنگامی که آیه ﴿فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ اَلْعِلْمِ﴾ (2) نازل شد رسول خدا صلی الله علیه و آله دست حسنین و فاطمه علیهم السلام را گرفت و به علی علیه السلام فرمود: تو هم به متابعت از ما حرکت کن و به این ترتیب به مباهله اقدام نمود... (3)
مسلم نیز در صحیح خود در کتاب «فضایل صحابه» در باب فضایل علی علیه السلام از «عامر بن سعد وقاص» از پدرش روایت کرده است که در یکی از روزها ضمن سخنان خود به معاویه گفت: «هنگامی که آیه مباهله ﴿قُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ...﴾ نازل شد رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را به حضور طلبید و
ص: 467
:فرمود پروردگارا! اینان اهل بیت من اند» (1)
ابن حجر هیتمی مکی نیز در کتاب صواعق خود از دار قطنی روایت کرده است که در روز ،شورا هنگامی که علی علیه السلام با اهل شورا احتجاج می،کرد، خطاب به آنان فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما حاضران کسی هست که پیوند او به رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیک تر از پیوند من به آن حضرت باشد؟ آیا جز من کس دیگری هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را همچون خود و فرزندان و همسرش را همچون فرزندان و خاندان خود قرار داده باشد؟ همگان گفتند: بار خدایا نه» (2)
نگارنده گوید: آیه «مباهله» سندی زنده و جاوید برای فضیلت اهل بیت علیهم السلام است و ما پیش از این نیز در «بخش دوم» آن جا که از «مشخصات دوازده امام در سخنان امامان اهل بیت علیهم السلام » سخن می گفتیم در ادامه روایت امام کاظم علیه السلام و همچنین در ذیل آیه ،مباهله برخی از اخبار وارده در این موضوع را متذکر ،شدیم و به این واقعیت رسیدیم که علی علیه السلام نفس پیغمبر اکرم صلی الله و آله و «أنفسنا» در آیه شریفه اشاره به علی علیه السلام و «نساءنا» علا اشاره به فاطمه زهرا» و «أبناءنا» اشاره به حسن و حسین علیهم السلام است. بنابراین، اگر به غیر از این آیه شریفه (یعنی: آیه مباهله) و اخباری که در تفسیر آن آمده است هیچ دلیل دیگری در دست نداشتیم که علی علیه السلام نفس پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله است همین یک آیه به تنهایی برای اثبات مدعا کافی بود ولی با این همه اخبار فراوان دیگری نیز در اختیار داریم که همگی آن ها در همین رابطه است و ما برخی از آن ها را در بحثی که در پیش روی داریم می آوریم.
گرچه روایاتی که در متون منابع اسلامی از پیغمبر گرامی اسلام درباره اتحاد نفسانی و یگانگی علی علیه السلام با آن حضرت رسیده است فراوان است و ما نیز برخی از آن ها را اندکی پیش از این یاد آور شدیم اما در عین حال برای این که ثابت کنیم
ص: 468
رسول خدا صلی الله علیه و آله در موارد متعدد و جاهای مختلف علی علیه السلام را به منزله شخص خود دانسته و او را همچون نفس و جان خود به اصحاب معرفی فرموده است بخش دیگری از آن روایات را که دلالت بر مقصود دارد، در این جا می آوریم.
1- حاکم نیشابوری در «مستدرک» به سند خود از «عبدالرحمن بن عوف» نقل کرده است:
پس از آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله مکه را فتح کرد از آن جا به طائف عزیمت فرمود و مدت هفت یا هشت شبانه روز آن جا را به محاصره خویش در آورد. پس از آن که محاصره به پایان رسید و طائف را فتح کرد خطاب به مردم فرمود: من دوستدار شما هستم و سفارش می کنم تا از هیچ گونه خیری نسبت به خاندان من دریغ نداشته باشید و وعده گاه ما فردای قیامت در کنار حوض کوثر است به خدائی که جان من در دست قدرت اوست بر شماست که نماز به پای دارید و زکات بپردازید و در غیر این صورت مردی را بر شما بر می انگیزانم که از من است و یا نفس من است تا گردن جنگجویان شما را بزند و زن و فرزند شما را اسیر کند
مردم طائف گمان می کردند آن مرد که پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم به وی اشاره کرده است، «ابوبکر» یا «عمر» است. رسول خدا صلی الله علیه و آله برای دفع توهم ایشان و برخلاف انتظار آنان، دست علی علیه السلام را گرفت و گفت: آن کسی که از من است یا نفس من است، این مرد است. (1)
2- جارالله زمخشری در تفسیر «کشاف» در ذیل آیه ﴿یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوُا اِنْ جائَکُمْ فاسِقٌ بَنَبَأٍ فَتَبَیَّنوُا﴾ (2) آورده است:
«رسول خدا صلی الله علیه و آله «ولید بن عقبة» برادر مادری عثمان را به سوی بنی مصطلق گسیل داشت. پیش از این میان او و مردم بنی مصطلق کدورتی وجود داشت، به مجردی که به نزدیکی قبیله آنان رسید مردم بنی مصطلق به استقبالش آمدند. او پنداشت در رابطه با اختلافی که پیش از این داشتند آنان به جنگ با او برخاسته اند. «ولید» بیمناک شد و بلادرنگ بازگشت و بحضور رسول خدا صلی الله علیه و آله عرضه داشت: «بنی مصطلق» مرتد گردیده و از پرداخت زکات (که او برای اخذ زکات از سوی پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم مأموریت داشت)
ص: 469
امتناع ورزیدند! رسول خدا صلی الله علیه و آله از شنیدن این سخن خشمگین شد و تصمیم گرفت که بابنی مصطلق نبرد کند
مردم بنی مصطلق که از تصمیم رسول خدا صلی الله علیه و آله اطلاع یافتند. بلافاصله از سرزمین خود حرکت کرده وارد مدینه شدند و حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شدند و گفتند: از غضب خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله له به خدا پناه می بریم طبق آن چه پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم از «ولید» شنیده بود آنان را متهم دانسته و فرمود یا از مخالفت کردن با فرمان خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله بپرهیزید و یا مردی را که در نزد من است و مانند خود من است به سوی شما می فرستم که با جنگجویان شما بجنگد و زن و فرزند شما را اسیر کند، آن گاه دست بر شانه علی علیه السلام گذاشت و فرمود: این شخص همان مرد است! (1)
3- نسایی در کتاب خصائص خود از «أبی» نقل کرده است که گفت:
رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به «بنی ولیعه» فرمود: اینک بنی ولیعه یا باید از مخالفت خود دست بردارند و یا آن که مردی را که مانند خود من است به سوی آن ها می فرستم تا فرمان مرا اجرا نماید و با جنگجویانشان بجنگد و زن و فرزندشان را به بند اسیری بکشد. طولی نکشید که «عمر» از پشت سر دست در تهیگاه من گذاشت و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله چه کسی را در نظر دارد؟ گفتم تو و دوست تو را بار دیگر از من (ابی) پرسید: چه کسی را برای کارزار با بنی ولیعه در نظر دارد گفتم آن کسی که کفشش را وصله می زند! و علی علیه السلام در آن هنگام کفش رسول خدا صلی الله علیه و آله را وصله می زد. (2)
مؤلف :گوید از قرینه پیداست پاسخی که «ابی» در اول داده است حاکی از تمسخر بوده است که :گفت نظر رسول خدا صلی الله علیه و آله به تو و دوستت «ابوبکر» است. «عمر» که از سخن وی احساس استهزاء کرده بود بار دیگر از او می پرسد که آیا براستی نظر رسول خدا صلی الله علیه و آله به من و دوستم می باشد؟ «ابی» در پاسخ این سؤال، بطور جدی و قطعی می:گوید نظر رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام است
4- هیثمی در مجمع الزوائد از «جابر بن عبدالله» نقل می کند که :گفت
رسول خدا صلی الله علیه و آله «ولید بن عقبه» را به دیار بنی ولیعه گسیل داشت (تا آن جا که گفته است) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شکی نیست که بنی ولیعه چاره ای جز این ندارد که باید از مخالفت و کار شکنی دست بردارد و در غیر این صورت مردی را که مانند خود من
ص: 470
است، بر آن ها مسلط می کنم تا رزم آوران آن ها را از پای درآورد و زن و فرزندان آن ها را اسیر کند و آن ،شخص این بزرگوار است. سپس دست مبارک را به روی شانه علی بن ابیطالب علیه السلام گذاشت! (1)
5- متقی هندی در کنز العمال، از «عمرو بن عاص» نقل کرده است:
هنگامی که از غزوه ذات السلاسل باز می گشتم با خود می پنداشتم کسی محبوب تر از من در پیشگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله نمی باشد از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم: کدامی ک از مردم در نزد شما محبوب تر از دیگران است؟ در «کنز العمّال» عده ای را نام برده است تا آن جا که «عمرو عاص» می گوید: در میان این عده ای که بر شمردید از علی علیه السلام یاد نکردید؟! رسول خدا صلی الله علیه و آله توجهی به اصحاب کرد و فرمود: این مرد را ببینید که از نفس من [یعنی از خود من که علی باشد] می پرسد. (2)
6- ابن عبدالبر نیز در «استیعاب» می نویسد: «معمر» از «ابن طاووس» او هم از پدرش از «مطلب بن عبدالله بن حنطب» روایت کرده که گفته است:
هنگامی که گروهی از مردم ثقیف بحضور مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله می آمدند، خطاب به آنان فرمود: یا تسلیم فرمان خدا و رسول او باشید و یا این که مردی را که مانند خود من است بر شما مسلط می کنم تا گردن های شما را بزند و زن و بچه شما را اسیر نماید و اموالتان را از دست اختیار شما بیرون سازد. «عمر» گفت: به خدا سوگند! هیچ گاه آرزوی امارت نکردم مگر همان روز که سینه خود را برای بدست آوردن امارت و ریاست آماده ساخته بودم و آرزو می کردم که رسول خدا صلی الله علیه و آله بفرماید: آن مرد (که توصیفش را کردم) همانا این شخص (عمر) است بر خلاف انتظار من توجهی به علی علیه السلام نمود و دست او را گرفت و گفت: آن مردی که توصیف او کردم این شخص است. (3)
7- محب الدین طبری در «ریاض النضره» از انس بن مالک روایت کرده است که :گفت
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ پیغمبری نیست مگر این که در میان امتش نظیری داشته است و علی (در بین امّت من) نظير من است. (4)
ص: 471
چگونه علی علیه السلام نفس پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم و یا مانند آن حضرت است؟
با توجه به روایاتی که درباره یگانگی علی علیه السلام با رسول خدا صلی الله علیه و آله متذکر شدیم، ممکن است برای کسی این سئوال پیش بیاید که چگونه ممکن است دو نفر با هم یکی شوند و اتحاد نفسانی بین آن دو چنان حاصل شود که هردو یکی محسوب گردند؟
پاسخ این سئوال بطور خلاصه این است که موضوع اتحاد بین دونفر به معنای ،حقیقی نامعقول و غیر ممکن و محال است و تعبیرهایی که پیغمبر خدا در مورد یگانگی خود با علی علیه السلام بکار برده اند به معنای وحدت واقعی و اتحاد حقیقی نیست بلکه جنبه «مجاز» دارد که شدت پیوند پیغمبر خدا و علی علیه السلام و عدم جدایی و موافقت آن دو با یکدیگر را می رساند و توضیح آن این که:
هنگامی که دو نفر در کارهایشان همگام و همراز و همکار و شریک بوده و در تمام مراحل ،زندگی یک مقصد و مرام داشته باشند و در اخلاق و رفتار همانند یکدیگر عمل کنند و کارها را با کمک و پشتیبانی همدیگر به پیش ببرند و در همه امور محرم اسرار یکدیگر باشند و محبت و مودت و یگانگی بین آنان به اوج خود برسد، بطور مجاز از آن دو به همسان و همانند و نظایر این ها تعبیر می شود همان گونه که اگر دونفر به یک اندازه عمر ،کنند به آن دو «همسال» می گویند و یا دونفر که با یک زبان صحبت کنند «همزبان» می گویند و یا دونفر که یک حرفه و پیشه داشته باشند «همکار» می گویند.
بنابراین با توجه به این که علی علیه السلام طبق روایات وارده وزیر و همکار و شریک و یار و یاور و پشتیبان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در امر نبوت بوده است از این رو به منزله شخص ،پیغمبر و همسان و همانند خود آن حضرت محسوب می شود.
و ،اینک برای تقریب ،اذهان سخن جالب و جامعی را که ابن ابی الحدید معتزلی در این رابطه از «أبوجعفر نقیب» نقل کرده است بازگو می کنیم تا معنای همسانی و همانندی علی علیه السلام با پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله بخوبی روشن شود.
ابن ابی الحدید در ادامه سخنان «أبوجعفر نقیب» درباره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام چنین می گوید:
«نقیب می گفت :گفت به اخلاق و ویژگی های آن دوتن [پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام] بنگرید: او شجاع است و این هم ،شجاع او فصیح و زبان آور است و این هم همان گونه است او
ص: 472
بخشنده و جواد ،است این هم بخشنده و جواد ،است او عالم به شرایع و امور الهی است و این هم عالم به فقه و شریعت و امور الهی دقیق و پیچیده ،است، او زاهد در این دنیا و کم بهره از آن و بی توجه به آن است و این هم زاهد در این جهان و رها کننده آن و بی بهره از خوشی های آن است او خویشتن را در عبادت و نماز سخت به زحمت می افکند و این هم همان گونه است. آن یکی نوه عبدالمطلب بن هاشم است و این هم مانند اوست پدرانشان برادران پدر و مادری هستند و حال آن که دیگر فرزندان عبدالمطلب چنان نیستند.
محمّد صلی الله علیه و آله در دامن پدر این ،یکی یعنی ،ابو طالب پرورش یافته و همچون یکی از فرزندان او بوده است و آن گاه که جوان و بزرگ شد علی علیه السلام را که پسر بچه ای بود از میان پسران ابوطالب برگزید و به قصد پاداش کار ابوطالب او را در دامن خود پرورش داد و موجب شد تا خلق و خوی آن ،دو و سرشت ایشان یکی گردد و با هم بیامیزند و در صورتی که [انسان می بیند] دوست و همنشینی در اثر نشستن با یکدیگر از دوست و هم نشین خود تقلید و به او اقتدا می کند پس در مورد تربیت و پرورش دادن کسی که به روزگاری دراز در دامن پیامبر صلی الله علیه و آله خدا پرورش یافته چه فکر می کنی؟
بنابراین واجب است که اخلاق محمّد صلی الله علیه و آله همچون اخلاق ابوطالب و اخلاق علی علیه السلام هم چون اخلاق پدرش و اخلاق محمّد صلی الله علیه و آله مربی او ،باشد و این که یکی از آنان کاملاً مانند دیگری باشد و دارای سرشت یکسان و خوی و طبیعت همانند باشند که از یکدیگر جدا نبوده و یکی را بر دیگری فضیلت و فرقی نخواهد بود جز این که خداوند متعال محمّد صلی الله علیه و آله را به رسالت اختصاص داده و او را برای وحی خود برگزیده است، و البته این به سبب مصالح خلق است که در آن مورد خداوند مقرر فرموده است و لطف خداوند نسبت به محمّد صلی الله علیه و آله کامل تر و نفع او عامتر و تمامتر است و رسول خدا صلی الله علیه و آله به سبب رسالت از همگان ممتاز است.
و چون از موضوع پیامبری بگذریم و دیگر امور بر مبنای اتحاد میان آن دو [پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام] خواهد بود و خود پیامبر صلی الله علیه و آله هم در این گفتار خود خطاب به علی علیه السلام همین موضوع را گنجانیده و فرموده است: «من از لحاظ نبوت برتو فزونی دارم
ص: 473
و تو بر مردم از هفت جهت برتری داری» (1) همچنین خطاب به علی علیه السلام فرموده است: «منزلت تو نسبت به من بسان منزلت هارون نسبت به موسی است جز این که بعد از من پیامبری نیست» (2) و بدین گونه رسول خدا صلی الله علیه و آله خویشتن را به نبوت از علی علیه السلام ممتاز فرموده و برای علی علیه السلام همه فضایل و خصایص دیگر را به طور مشترک میان خود و او بیان نموده است» (3)
اینک با توجه به آن چه گذشت از دانشمندان پیرو مکتب خلفا و مدعیان خلافت خلفای سقیفه ای می:پرسیم آیا احادیث منزلت احادیث ،شکایت ماجرای تبلیغ سوره برائت و عزل ابوبکر و نصب علی علیه السلام برای ابلاغ آن سوره به مردم مکه و روایات صحیح و معتبری که درباره اتحاد نفسانی علی علیه السلام با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد شده و صفحات کتاب های بی شماری از تفسیر و حدیث و تاریخ را پرکرده است دلیل بر حقانیت آن ولیّ بزرگ ،خدا و تعیین او از جانب خدا و رسول برای رهبری امت اسلامی پس از درگذشت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نیست؟
چگونه است که ابوبکر و عمر و عثمان بدون این که حتی یک نص درباره آن ها رسیده ،باشد به خلافت می رسند و با تمام بیگانگی و عدم شرایط رهبری و برخلاف تمام نصوص قرآنی که امام و خلیفه را منصوب من عندالله می داند به عنوان خلیفه ،مسلمین برجایگاه والای رسول خدا صلی الله علیه و آله و مقام خليفة اللهی تکیه می زنند و خود را خلیفه جانشین پیغمبر خدا معرفی می کنند ولی دامادش و پسر عمش و کسی که بمنزله نفس و جان اوست و دارای آن همه فضایل و کمالات و امتیازات است و طبق نصوص ،وارده امامت و خلافت حق شرعی و قانونی اوست باید از مقام جانشینی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برکنار بماند؟
آری، علی علیه السلام به منزله شخص پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و مانند خود آن حضرت است و خدای
ص: 474
تعالی او را در آیه شریفه ولايت: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا...﴾ ولیّ امر مسلمانان قرار داده و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در احادیث فراوانی از جمله: ﴿عَلِیٌّ وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی﴾ وی را به عنوان خلیفه و جانشین بلافصل خود معرفی فرموده و با تصریح به مقام «اولویت به تصرف در امور» برای آن ،حضرت که در پاره ای از اخبار ،آمده مانند خبر عمران بن حصین که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرموده است: ﴿فَهُوَ أولَی النّاسِ بِکُم بَعدی﴾ جایی برای ایراد و اعتراض کسی باقی نگذاشته است.
پس آن چه را که مخالفان «ولایت» در رابطه با مسأله خلافت و امامت آن حضرت ابراز داشته و گفته اند که: پیغمبر صلی الله علیه و اله از دنیا رفت و کسی را برای جانشینی خود تعیین ،ننمود، سخنان بیهوده و باطلی است که هیچ دلیلی از کتاب و سنت برای اثبات آن در دست ،ندارند و دلیل بطلان سخنان ،آن ها علاوه بر روایات مشهور و متواتری که پیش از این ،آوردیم نزول آیه تبلیغ در روز «غدیر خم» و نصب امیرالمؤمنین علیه السلام به مقام ولايتعهدی و جانشینی رسول اکرم صلی الله علیه و آله در آن روز سرنوشت ساز و تاریخی است که هم اکنون به بحث و بررسی آن می پردازیم
ص: 475
از جمله آیاتی که در کمال صراحت و بدون هیچ شک و شبهه بر و شبهه بر امامت و پیشوایی امیرمؤمنان علیه السلام و تعیین جانشینی او از سوی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله رای رهبری امت اسلامی دلالت دارد آیه مبارکه «تبلیغ» است که می فرماید:
(يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَغَ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسِ﴾.
ای پیامبر! آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده (به مردم) ابلاغ کن و اگر این کار را نکنی رسالت او را انجام نداده ای و خداوند تو را از - شرّ - مردم نگه می دارد. (1)
بر اساس روایات زیادی که در منابع معتبر حدیثی و تفسیری و تاریخی - از منابع شیعه و اهل سنت - آمده است رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و اله پس از انجام مراسم حج در حجة الوداع (آخرین سفری که حج را بجای آورد) به فرمان خدای تعالی مأموریت یافت تا ولایت و فرمانروائی علی علیه السلام را در روز «غدیر خم» به مردم اعلام کند.
به همین مناسبت رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام بازگشت به ،مدینه در حالی که گروه انبوهی از مسلمانان- که تعداد آنان را از هفتاد تا 120 هزار نفر تخمین زده اند- آن حضرت را بدرقه می کردند در محل غدیر خم در منزلگاهی بنام «جحفه» در حالی که آفتاب نیم روز هیجدهم ذی حجّه بر سرزمین «غدیر خم» به شدت می تابید گردهمایی عظیمی ترتیب داد و پس از ادای نماز ظهر که در آن گرمای طاقت فرسا با آن جمعیت
ص: 476
انبوه به جای آورد برای ادای خطبه بپا خاست و طی مراسم ویژه ای در آن روز تاریخی حجت را بر مردم تمام کرد و علی علیه السلام را به مقام ولایت عهدی و پاسداری از اسلام و امامت و زعامت و زعامت بر مسلمانان منصوب نمود.
در این باره «حاکم حسکانی» (1) در حدیثی از ابن عباس و جابر بن عبدالله [انصاری] چنین می نویسد:
خداوند، محمّد را فرمان داد تا علی را به جانشینی خود و حکومت بر مردم برگزیند و آن ها را از مقام ولایت او با خبر سازد اما رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن بیم داشت که نکند این کار او را به حساب علاقمندی او به پسر عمویش بگذارند و زبان به خرده گیری و انتقاد .بگشایند تا این که خداوند این آیه را فرستاد ﴿یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ ووَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ: « ای پیامبر! آن چه را که از سوی خدایت به تو فرمان داده شده به مردم برسان که اگر چنین نکنی رسالت او را به جای نیاورده باشی و خداوند تو را از [شر] مردمان در امان خواهد داشت». (2)
پس از دریافت چنین ،فرمانی رسول خدا صلی الله علیه و آله ولایت و فرمانروایی علی علیه السلام را در روز غدیر خم به مردم ابلاغ فرمود
در همین رابطه حاکم حسکانی از زیاد بن منذر نیز آورده است که گفت:
روزی خدمت ،ابو جعفر محمد بن علی - امام باقر علیه السلام- نشسته بودم و آن حضرت برای مردم سخن می گفت در این میان مردی به نام عثمان اعشی از اهالی بصره که از حسن بصری روایت می کرد از میان مردم برخاست و گفت:
ای فرزند رسول خدا! خدا مرا فدای تو گرداند حسن به ما گفته است که آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ...﴾ درباره مردی نازل شده، ولی او به ما نگفته است که آن مرد چه کسی است؟ امام در پاسخ او فرمود اگر حسن می خواست او را معرفی کند این کار را می کرد اما او از ترسش در مقام معرفی او بر نیامده است جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرود آمد و به او عرضه داشت...
خداوند تو را فرمان می دهد تا مردم را با ولی امر و فرمانروایشان آشنا گردانی
ص: 477
همان گونه که آن ها را با نماز و روزه و زکات و حج آشنا ساخته ای تا حجت بر آنان تمام شود رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: خداوندا! امت من هنوز هوای دوره جاهلیت را در سر دارند و ریشه فخرفروشی و هم چشمی و رقابت در میانشان خشک نشده و در میان آنان کسی نیست که از همین ولی و فرمانروا خواهان انتقام .نباشد من [از تکذیبشان] می ترسم آن گاه خداوند این آیه را نازل فرمود:
﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسِ﴾.
چون خداوند از سویی پیامبرش را تهدید کرد و از سوی دیگر حفظ و نگهداری آن حضرت را تضمین ،فرمود پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و دست علی را گرفت و فرمود: «هان ای !مردم هر که من مولای او بودم اکنون علی مولای اوست...». (1)
حاکم حسکانی در داستان معراج نیز از قول ابن عباس چنین می نویسد:
خدای تعالی در شب معراج ضمن سخنانی به پغمبرش فرمود: من هیچ پیامبری را به رسالت برنینگیخته ام مگر این که برای او وزیر و یاوری تعیین کرده ام. اینک تو رسول خدایی و علی وزیر و یاور تو می باشد.
ابن عباس در دنباله این حدیث می گوید:
رسول خدا صلی الله علیه و آله چون از معراج ،بازگشت خوش نداشت تا چیزی در این مورد با مردم در میان بگذارد زیرا که مردم تازه دوره جاهلیت را پشت سرنهاده بودند... این موضوع را همچنان رسول خدا صلی الله علیه و آله به تعویق می انداخت تا این که در روز هیجدهم ماه ذی حجه این آیه بر او نازل شد که ای پیامبر صلی الله علیه و آله آن چه را که خدایت فرمان داده است به مردم برسان که اگر... تا این که پیغمبر در میان مردم برخاست و فرمود:
ای مردم! خداوند مرا مأمور فرموده تا مطلبی را به شما برسانم. ولی بر من سخت می آمد که مبادا مرا در انجام رسالت الهی متهم و تکذیب کنید. این بود که خداوند مرا طی آیه ای که بر من فرستاد از این مسامحه مورد عتاب قرار داد و تهدید فرمود... (2)
ص: 478
همچنین حاکم حسکانی از قول ابوهریره آورده است که گفت:
خدای عزوجل آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ﴾ را در باره علی بن ابی طالب فرستاد و فرمود: ﴿وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رَسَالَتَهُ...﴾ (1)
البته منظور ابوهریره این بوده که برساند مقصود از تبلیغ تبلیغ مطلبی است که درباره علی علیه السلام آمده است.
حسکانی از قول عبدالله بن ابی اوفا نیز آورده است که گفت شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم این آیه را تلاوت می فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ ...﴾ آن گاه دست ها را آن قدر بالا برد که سفیدی زیر بغلش نمایان گردید. سپس فرمود:
ای مردم! آگاه باشید هر کس که من مولی و سرور او هستم علی هم مولی و سرور او خواهد بود. (2)
همچنین واحدی در کتاب اسباب النزول و سیوطی در کتاب الدر المنثور از ابوسعید - خدری آورده اند که :گفت آیه ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ...﴾ درباره علی بن- ابی طالب نازل شده است. (3)
و در تفسیر سیوطی از ابن مسعود روایت شده که ما در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله این آیه را این طور می خواندیم: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ﴾ - ان علياً مولى المؤمنين - ﴿وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ....﴾ (4)
البته منظور ابن مسعود این بوده است که ایشان آیه مزبور را در زمان پیغمبر به هنگام ،تفسیر چنین می خوانده اند
اما شرح و تفصیل این آیه که در غدیر خم بر پیغمبر صلی الله علیه و اله نازل شده به قرار زیر است.
ص: 479
در روز هیجدهم ذى حجة الحرام (1) سال دهم هجرت و به هنگام بازگشت پیغمبر صلی الله علیه و آله از حجة الوداع (2) در محل غدیر خم منزلگاهی به نام جحفه (3) که محل جدا شدن راه های مدینه و مصر و شام (4) از یکدیگر بود این آیه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گردید:
﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسِ﴾.
پس از نزول این ،آیه رسول خدا صلی الله علیه و آله به کاروانیان دستور توقف داد و مقرر فرمود تا همان جا فرود آمده پیش رفتگان را فراخوانند تا واپس ماندگان نیز از راه برسند و به ایشان بپیوندند (5)
آن گاه اصحابش را از سایه گرفتن در پناه درخت های خار که در آن بیابان روییده بود نهی فرمود تا متفرق نشوند و مقرر داشت تا پای درختان را از خس و خاشاک رفته و پاک گردانند (6) و سپس مردم را برای ادای نماز جماعت فراخوانند. (7)
اصحاب آن حضرت با انداختن پارچه هایی بر سرشاخ و برگ درخت خار سایبانی برای آن حضرت فراهم کردند و آن حضرت نماز ظهر را در آن گرمای طاقت فرسا با آن جمعیت بجای آورد و سپس برای اداء خطبه بپا خاست و دست علی علیه السلام را در دست گرفته، فرمود:
﴿ أَلَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنِّي أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ؟ قَالُوا: بَلَى، قَالَ: أَلَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنِّي
ص: 480
أَوْلَى بِكُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ نَفْسِهِ؟ قَالُوا: بَلَى، قَالَ: فَأَخَذَ بِيَدِ عَلِيٍّ، فَقَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ، فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ...﴾
«ای مردم! آیا نمی دانید که من به (تصرف در امور) مؤمنان از خود ایشان سزاوارترم؟ گفتند: چرا فرمود: آیا نمی دانید که من نسبت به هر فرد مؤمنی از خود او سزاوارترم؟ :گفتند .آری پس [پیغمبر خدا در حالی که دست علی علیه السلام را در دست داشت] فرمود: «پس هر که من مولای او بودم این علی مولای اوست خدایا آن کس که او را دوست می دارد دوست بدار و آن کس که او را دشمن می دارد دشمن بدار...» (1)
مشروح این جریان را «ابن مغازلی شافعی» در کتاب «مناقب» خود چنین آورده است:
چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حجة الوداع از مکه بیرون آمد و به غدیر خم، در جحفه - در میان مکه و مدینه - رسید فرمان داد تا چادرها را برپا داشتند و خارهای زیر درختان کهنی که در آن دامنه بود ستردند سپس ندای «نماز جماعت» داده شده. روزی بسیار گرم بود آن روز که اطراف پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گرد آمدیم- و گرما چندان سخت بود که مردمان نیمی از عبای خود را بر روی سرنگاه می داشتند و نیم دیگر را زیر پاهای خود قرار می دادند - پیامبر صلی الله علیه و آله نماز ظهر را خواند آن گاه روی مبارک خود به جانب ما کرد و فرمود:
«ستایش خدای را که سپاس او می گوییم و از او مدد می جوییم و به او ایمان داریم و بر او توکل می کنیم و از بدی های خود و کارهای زشت خویش به او پناه می بریم، خدایی که گمراه گشته او راهنما و راهیافته او گمراه کننده ای ندارد و گواهی می دهم که خدایی جز الله نیست و محمد بنده و فرستاده او است. اما بعد ايها الناس! هیچ پیامبری را از عمر جز نصف عمر آن که پیش از او بوده نیست... آگاه باشید که من نزدیک است که از شما جدا شوم. بدانید که من مسئولم و شما نیز مسئولید! آیا به شما تبلیغ کردم؟ شما چه می گویید؟»
در آن جا از هر گوشه پاسخ دهنده ای برخاست و گفت: گواهی می دهیم که تو بنده و فرستاده خدایی و رسالت او را به ما رساندی و در راه او جهاد کردی و فرمان او را
ص: 481
رساندی و چندان او را عبادت کردی که به یقین رسیدی خدا به تو از طرف ما بهترین پاداشی بدهد که به پیامبری از جانب امتش داده است پس پیامبر صلی الله علیه و آله گفت «آیا گواهی نمی دهید که خدایی جز خدای یگانه نیست و شریکی ندارد، و محمد بنده و فرستاده او است و بهشت حق است، و دوزخ حق است و این که به همۀ قرآن ایمان دارید؟» گفتند چرا گفت: «گواه باشید که به شما راست گفتم و شما به من راست گفتید! آگاه باشید که من پیش از شما می روم و شما در پی من خواهید آمد و چیزی نمانده است که در کنار حوض (در روز رستاخیز) بر من وارد شوید پس از شما درباره دو ثقل (ذخیره گران قدر) سؤال می کنیم که با آن ها پس از من چه کردید؟»
(راوی) گوید: امر بر ما دشوار شد و نمی دانستیم که مقصود از دو ذخیره گران قدر ،چیست تا آن که مردی از مهاجران برخاست و گفت: پدر و مادرم فدای تو ای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله این دو ذخیره چیست؟ گفت: «بزرگ ترین آن دو کتاب خدای عزوجل است وسیله ای است که یک طرف آن به دست خدا و طرف دیگر آن به دست شما است، پس به آن تمسک جویید و نلغزید! و کوچک ترین آن دو عترت من است - همان که رو به قبله من ایستاد و دعوت مرا اجابت کرد - آنان را مکشید و برایشان ستم روا مدارید و در حقشان کوتاهی مکنید. من (این مقام را) برای آنان از خدای لطیف خبیر خواسته ام، و او به من عطا کرده است هر که ایشان را یاری کند مرا یاری کرده است و هرکه از یاری ایشان باز ایستد از یاری من باز ایستاده ،است دوست ایشان دوست من است و دشمن ایشان دشمن من.
آگاه باشید که هرگز امتی پیش از شما هلاک نشد مگر زمانی که هواهای خود را دین خویش قرار داد و بر ضد پیامبرش به همپشتی یکدیگر برخاست و هرکه را به عدل و داد قیام کرد کشت». پس از این سخنان دست علی بن ابیطالب علیه السلام را گرفت و آن را بلند کرد و گفت: «هرکه من مولای او بودم، اکنون علی مولای او است، و هر که من ولی او بودم این ولی او است. خدایا دوست بدار آن کس که او را دوست بدارد، و دشمن بدار آن کس که او را دشمن بدارد». و این سخن را سه بار تکرار کرد.... (1)
ص: 482
جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّالمنشور» ذیل آیه شریفه: ﴿الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ﴾ (1) آورده است که:
«ابن مردویه» و «ابن عساکر» هر دو از «أبوسعید خدری» روایت کرده اند که گفت:
هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر، علی علیه السلام را به مقام «ولایت» منصوب نمود و ولایت او را به همگان اعلام نمود، جبرئیل [امین] بر او نازل شد و آیه اکمال دین را آورد. (2)
همچنین در حدیث دیگری ذیل آیه «اکمال» از «ابن مردویه» و «خطیب» و «ابن عساکر» از «أبوهریره» روایت کرده که گفت:
چون در روز «غدیر خُم» که روز هیجدهم ذی حجه می باشد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ﴿مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ﴾ «هر کس که من مولای ،بودم اکنون علی مولای اوست»، خداوند آیه اکمال دین را نازل نمود. (3)
خطیب بغدادی نیز در «تاریخ بغداد» به سند خود از «أبوهریره» روایت کرده که گفت:
«هر کس که روز هیجدهم ماه دیحجّه روزه بگیرد ثواب شصت ماه روزه برایش نوشته می شود و آن روز «غدیر خُم» است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفت و فرمود: «آیا من ولی مؤمنان نیستم؟ در پاسخ گفتند: چرا یا رسول الله، فرمود: هر کس که من مولا و سرور او هستم این علی نیز مولا و سرور اوست. پس «عمر بن خطّاب» به علی علیه السلام گفت: «آفرین بر تو و خوشا به حالت ای پسر ابوطالب! که شب را به روز آوردی در حالی که مولای من و مولای همۀ مسلمانان شدی» پس خدای تعالی در همان روز آية: ﴿الْيَوْم أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينُكُم ....﴾ را نازل فرمود» (4)
ص: 483
در همین رابطه در شواهد التنزیل حسکانی آمده است که: پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله در روز «غدیر خم» دست علی علیه السلام را در دست گرفت و بلند کرد به طوری که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان گردید آن گاه فرمود:
ای مردم! خداوند مولی و سرور من است و من مولی و سرور شما هستم. پس هرکس که من مولای او بودم علی نیز مولای او خواهد بود. [پس دست به دعا برداشت و :گفت ] خدایا! آن کس که علی را دوست بدارد دوست بدار و آن کس که علی را دشمن بدارد دشمن بدار و آن که علی را یاری کند یاری نما و آن که دست از یاری او بردارد یاری مفرما...(1) (راوی گوید:) هنوز این دو نفر از هم جدا نشده بودند که این آیه بر پیغمبر نازل شد ﴿الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً﴾ امروز دین شما را برایتان کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم، و راضی شدم که اسلام دین [همیشگی] شما باشد». در این موقع صدای رسول خدا صلی الله علیه و آله به تکبیر بلند شد و گفت: الله اکبر بر تکمیل دین و تمام شدن نعمت و خشنودی پروردگار به رسالت من و ولایت علی بن ابی طالب بعد از من» (2)
بر اساس روایات فراوانی که در منابع معتبر شیعه و اهل سنّت آمده است پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله عمّامه ای داشت سیاه رنگ بنام «سحاب» (3) که آن را در روزهای مخصوصی چون فتح مکّه (4) به سر می بست و همان عمامه را در روز «غدیر خم» بر سر علی علیه السلام بست.
در این رابطه محبّ الدین طبری و ابن اثیر جزری از عبد الأعلى بن عدى البحراني روایت کرده اند که :گفت رسول خدا صلی الله علیه و آلهع الله در روز غدیر خم علی را نزد خود فرا خواند و
ص: 484
به دست خود عمّامه ای بر سرش بست و دنبالهٔ آن را به پشت سرش رها نمود. (1)
و از شخص امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده است که فرمود:
در روز غدیر خُم، رسول خدا صلی الله علیه و آله عمّامه سیاهی بر سرم بست و دنبالهٔ آن را روی دوشم رها نمود. (2)
و در مسند طیالسی و سنن بیهقی سخن امیرالمؤمنین علیه السلام چنین آمده است:
در روز غدیر خم رسول خدا صلی الله علیه و آله عمّامه ای بر سرم بست و دنباله آن را به پشت سرم رها کرد و آن گاه فرمود:
خدای عزّوجل در جنگ «بدر» و «حُنین» مرا به فرشتگانی که این چنین عمّامه ای بر سر نهاده بودند یاری داده است و همین عمّامهٔ آن ها موجب می شد که مسلمانان از مشرکان تشخیص داده شوند... (3)
،همچنین از علی علیه السلام روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر سر وی عمّامه ای نهاد و دنبالهٔ آن را از پشت سر و پیش رویش آویخت و سپس به وی فرمود برگرد و علی برگشت و آن گاه فرمود: رو به سوی من کن و علی رو به سوی او کرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله متوجّه أصحاب خود گردید و گفت: تاجی را که فرشتگان بر سر خود دارند، این چنین است. (4)
و از ابن عبّاس روایت شده که گفت هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عمّامه سحاب را بر سر علی بست به او فرمود: عمّامه به منزله تاج عرب است... (5)
و از عبدالله بن بشر آمده است که :گفت پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله (در روز غدیر خم) کسی را به دنبال علی فرستاد و چون حاضر ،شد عمّامه ای بر سر او بست و دنبالهٔ آن را بین دو
ص: 485
کتف او رها کرد و فرمود: خداوند در جنگ «حُنین» با فرشتگانی که عمّامه بر سر داشتند و دنبالهٔ آن را آویخته ،بودند مرا یاری داده است و همان عمّامه ایشان عامل شناسایی مسلمانان از مشرکان بوده است (1)
از مجموع روایاتی که دربارۀ کلمهٔ «سحاب» در کتب شیعه و اهل سنّت آمده است جای هیچ گونه شک و تردید نیست که «سحاب» نام عمّامه سیاه رنگی بوده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روزهای مخصوصی آن را بر سر می گذاشته است.
و این عمّامه سیاه رنگ که بنام «سحاب» نامیده می شد رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم آن را به عنوان تاجگذاری بر سر علی علیه السلام گذارد و فرمود: یا علی عمّامه در نزد عرب به منزلهٔ تاج است یعنی: این تاج است که من بر سر تو گذاردم و بدین وسیله مقام شامخ ولایت و خلافت را برای سلطنت و رهبری اسلامی در میان امت ممتاز گردانید و گاهی که علی علیه السلام با آن عمّامه در میان مردم ظاهر می شد پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود: ﴿أَتَاکُمْ عَلِیٌّ فِی اَلسَّحَابِ﴾ «علی در عمّامه سحاب آمد».
اینک برای اثبات این مطلب بطور خلاصه به آن چه که در این زمینه در منابع شیعه و أهل سنّت آمده است اشاره می کنیم
در سنن ابن ماجه باب العمامة السوداء و در سنن نسائی باب «لبس العمائم السود» و در سنن أبى داوود باب «العمائم» و طبقات ابن سعد و مسند أحمد حنبل و أنساب الأشراف بلاذری و تاریخ اسلام ذهبی و تاریخ ابن کثیر از «جابر» نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در فتح مکّه در حالی که عمّامه ای مشکی بر سر داشت وارد این شهر گردید (1)
و ابن قیّم جوزی در کتاب خود «زاد المعاد» می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله عمّامه ای داشت که «سحاب» نامیده می شد و این عمّامه را بر سر علی بن ابی طالب گذاشت و او این عمّامه را از روی کلاه بر سر می بست. (2)
و غزالی (متوفای سال 505 هجری) می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله عمّامه ای داشت به نام سحاب و آن را به علی بخشید و گاهی علی با همان عمّامه ظاهر می شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: ﴿أَتَاکُمْ عَلِیٌّ فِی اَلسَّحَابِ﴾ (3)
صفدی (متوفای سال 744 هجری) می گوید:
رسول خدا صلی الله علیه و آله عبائی مشکی رنگ و عمّامه ای بنام «سحاب» داشت که آن را به علی بخشید و گاهی هم که علی را می دید که آن را پوشیده است. می فرمود: ﴿أَتَاکُمْ عَلِیٌّ فِی اَلسَّحَابِ﴾: «علی با عمّامه سحاب به نزد شما آمد» (4)
و علیّ بن برهان الدین شافعی (متوفای سال 1042 هجری در کتاب «سیره حلبیّه» می گوید:
رسول خدا صلی الله علیه و آله عمّامه ای داشت به نام سحاب که آن را بر سر علی بن أبی طالب کرّم الله وجهه گذاشت و گاهی که علی با آن عمّامه به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله می،آمد رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: ﴿أَتَاکُمْ عَلِیٌّ فِی اَلسَّحَابِ﴾: «علی با عمامه مخصوص سحاب به سوی شما می آید». (5)
ص: 487
مرحوم محدّث قمی در کتاب «سفینة البحار» ذیل واژهٔ «عمم» از کتاب «مکارم الأخلاق» حسن بن فضل طبرسی از اعلام قرن ششم هجری نقل نموده است که:
رسول خدا صلی الله علیه و آله عمّامه مخصوصی داشت که آن را سحاب می نامید و گاهی هم آن را بر سر می بست و همان عمّامه را بر سر علی نهاد و هر وقت علی علیه السلام با آن عمامه ظاهر می گردید رسول خدا صلی الله علیه و آله می گفت ﴿ أَتَاکُمْ عَلِیٌّ فِی اَلسَّحَابِ﴾: «اینک علی در سحاب به سوی شما آمد» و منظور وی در این جمله همان عمّامهٔ مخصوصی بود که خود آن حضرت آن را به علی علیه السلام بخشیده بود. (1)
و همین روایت را مرحوم علامه مجلسی «رضوان الله علیه» در بحار آورده است. (2)
مرحوم کلینی نیز در کتاب کافی از امام صادق علیه السلام آورده است که فرمود:
روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله عمّامه ای بر سر علی نهاد و یک طرف عمّامه را از سمت جلو و طرف دیگر را به اندازۀ چهار انگشت ،کوتاهتر از پشت سر وی آویزان نمود، سپس :فرمود یا علی به پشت سر برگرد و او چنین کرد سپس فرمود رو به سوی من کن و او رو به سوی پیغمبر نمود آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله نظری به قیافه و هیکل علی انداخت :فرمود تاج فرشتگان به همین صورت است. (3)
از مجموع مطالبی که تا بدینجا از منابع مهمّ و معتبر شیعه نقل نمودیم این معنا به خوبی روشن می شود که منظور از سحاب «أبر» نمی باشد بلکه منظور از آن همان عمّامه مخصوص پیغمبر است که سحاب نام داشته و حضرتش آن را به علی علیه السلام بخشیده بود و علی علیه السلام نیز گاهی آن را می پوشید و در میان مردم ظاهر می شد.
،بنابراین معناى ﴿أَتَاکُمْ عَلِیٌّ فِی اَلسَّحَابِ﴾ کاملاً روشن و منظور از آن هم همان حقیقت است که علی علیه السلام با عمّامه مخصوص پیامبر صلی الله علیه و آله که معروف به سحاب است در نزد شما آمد.
ص: 488
ولی تحریف کنندگان و کینه توزان اسلام بخصوص دشمنان شیعه و تشیّع و مخالفان ولایت و منکران «غدیر خم» از این حقیقت سوء استفاده کرده و دانسته یا ندانسته آن را تحریف نموده و «سحاب» را به معنای «أبر» گرفته و جملهٔ تاریخی ﴿أَتَاکُمْ عَلِیٌّ فِی اَلسَّحَابِ﴾ را كه منشأ آن سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مورد علی بن أبی طالب و یادآور «غدیر خم» بوده است به معنای «علی» در ابر است» تفسیر کرده و یک افسانهٔ خرافی مضحکی را به وجود آورده و عدّه ای را با جعل و ساختن این افسانه متّهم نموده اند. (1)
امام أحمد حنبل در کتاب «مسندِ» خود از «براء بن عازب» روایت کرده است که :گفت در سفری که در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم در «غدیر خم» منزل کردیم...
در آن جا رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: «هر کس که که من مولای اویم علی مولای اوست» پروردگارا! دوستدار او را دوست و دشمن او را دشمن بدار» أحمد گوید: پس از این «عمر» با علی علیه السلام ملاقات کرد و گفت: ﴿هَنِیئاً لَکَ یَا بْنَ أَبِی طَالِبٍ، أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ﴾: «گوارایت باد ای پسر أبوطالب! که در همهٔ بامدادها و ،شامگاهان مولای همۀ مردان و زنان با ایمان گردیدی» (2)
فخر رازی نیز در تفسیر کبیر خود، ذیل آیه شريفة ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ (3) اظهار داشته است که: وجه دهم از وجوه نزول آیه شریفه این است که آیه مزبور در فضیلت علیّ بن أبی طالب نازل شده است و به دنبال نزول این آیه رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی علیه السلام را گرفت.
:فرمود «هر کس که من مولای او هستم علی مولای اوست پروردگارا! دوست او را دوست و دشمن او را دشمن بدار» در این هنگام «عمر» با وی ملاقات کرد و گفت:
ص: 489
گوارای تو باد که مولای من و مولای همه مردان و زنان با ایمان شدی (1)
علامۀ مناوی نیز در «فیض القدیر» آورده است:
هنگامی که «أبوبکر» و «عمر» از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدند که فرمود: ﴿مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ﴾ - بنا به روایت «دار قطنی» از «سعد بن أبي وقّاص» - هر دو تن گفتند: ای پسر أبو طالب مولای همهٔ مردان و زنان با ایمان گردیدی (2)
ابو اسحاق ثعلبی در تفسیر «الکشف و البیان» و عبیدالله بن عبدالله حسکانی در «شواهد التنزیل» و گروهی دیگر از مفسّران و محدّثان و مورّخان در تفسیر آیه ﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعِ﴾ (3) از سفیان بن عیینه و دیگران روایت کرده اند:
هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله (در بازگشت خود از سفر حجّة الوداع) به غدير خُم رسید مردم را با صدای بلند فرا خواند و چون گرد آمدند در حالی که دست علی علیه السلام را گرفته بود خطاب به آن ها فرمود: ﴿مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ﴾: «هر کس که من مولای اویم (این) علی مولای اوست». چون این سخن در همه جا پیچید و در بلاد و شهرها منتشر ،گشت و خبرش به حارث بن نعمان فهری رسید بر شتر خود سوار شد و آهنگ رسول خدا صلی الله علیه و آله را کرد تا به «أبطح» (4) ،رسید در آن جا شتر خود را خواباند و پیاده شد و آن را بست و به خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و گفت:
ای محمّد! از سوی خدا به ما دستور دادی که گواهی دهیم معبودی جز خدا نیست و تو فرستاده او هستی و ما پذیرفتیم سپس به ما دستور دادی که روزی 5 بار نماز بخوانیم و ما ،پذیرفتیم آن گاه به ما دستور دادی که حجّ به جا آوریم و ما پذیرفتیم ولی به این ها خرسند نشدی تا این که بازوی پسر عمویت را گرفتی و بلند کردی و او
ص: 490
بر ما برتری دادی و گفتی: هر کس من مولای ،اویم علی مولای او است. آیا این سخن از تو است یا از خدا؟ حضرت فرمود سوگند به خدایی که معبودی جز او نیست این سخن از خدا .است «حارث» پشت کرد و به سوی شتر خود روانه شد در حالی که می گفت خدایا اگر آن چه محمد می گوید حق است سنگی از آسمان بر ما ببار یا ما را دچار عذاب دردناک .بکن هنوز به شتر خود نرسیده بود که خداوند با سنگ او را هدف قرار داد و سنگ بر سر او برخورد کرد و از پشت او بیرون آمد و او را نابود کرد و خداوند این آیه را نازل فرمود: ﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعِ﴾ (1)
ص: 491
از جمله آیاتی که بر امامت و پیشوائی علی بن ابی طالب و یازده فرزند معصوم آن حضرت از دودمان اهل بیت علیهم السلام دلالت دارد آیه مبارکه «اولی الامر» است که می فرماید:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأ ُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾
«ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا اطاعت کنید و از پیامبر صلی الله علیه و آله خدا و «اولی الامر» که از شماست، اطاعت کنید» (1)
این آیه مبارکه دربارهٔ یکی از مهم ترین مسائل ،اسلامی یعنی مسأله امامت و رهبری سخن می گوید و رهبران واقعی و حقیقی مسلمین را در مسائل مختلف دینی و اجتماعی مشخص می سازد
در مرحله اول به مردم با ایمان دستور می دهد که از خداوند که حاکم مطلق و مالک تکوینی جهان هستی است اطاعت کنند و در مقابل احکام و قوانین الهی خاضع و خاشع باشند و بدون چون و چرا آن ها را بکار بندند.
در مرحله دوم به مؤمنان فرمان می دهد که از پیامبر صلی الله علیه و آله ،معصوم پیامبری که هرگز از روی هوا و هوس سخن نمی گوید و نماینده خدا و حامل پیام وحی الهی است و هرچه می گوید از جانب خداوند است اطاعت کنند.
و در مرحلهٔ سوم به افراد با ایمان فرمان می دهد که از «اولی الامر» یعنی کسانی که از متن جامعه اسلامی برخاسته و از جانب خداوند حاکم و زمامدار حکومت اسلامی و
حافظ و نگهبان دین و دنیای مردماند نیز اطاعت نمایند.
ص: 492
این آیه به طور واضح دلالت می کند که بر افراد با ایمان واجب است از سه نفر اطاعت نمایند خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و اولی الامر و از این که «اولی الامر» را در ردیف خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده و اطاعتشان را چون اطاعت خدا و اطاعت رسول خدا صلی الله علیه و آله واجب دانسته است معلوم می شود که افرادی در میان مسلمانان وجود دارند که اداره امور مردم در دست آن هاست و منصب زمامداری و صاحب الامری مخصوص رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن ها رسیده است.
برای این که بدانیم معنای کلمه «أمر» چیست و «اولوالامر» چه کسانی هستند؟ لازم است نخست این دو کلمه را معنا کنیم و موارد کاربرد آن ها را در لغت عرب و عرف مسلمانان و آیات و اخبار اسلامی مورد بررسی قرار دهیم تا معلوم شود که منظور از کلمه «اولی الامر» که در قرآن کریم آمده و به صراحت امر به اطاعت و فرمانبرداری از «اولی الامر» نموده است چه می باشد.
لفظ «أمر» در واژه عرب به معنای «حکومت و فرمانروائی» و «اولوالامر» به معنای «فرمانروا و حاکم» است. (1)
در این رابطه در تاریخ طبری و سیرهٔ حلبی و سیره ابن هشام و دیگر منابع تاریخی آمده است:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در موسم حج که قبائل عرب از دور و نزدیک برای زیارت خانه خدا به مکه می آمدند برای آن که آن ها را به یکتا پرستی دعوت کند و نبوت خود را اعلام نماید به ملاقات آن ها می رفت و با هر گروهی در محل سکونتشان گفتگو می کرد و هدف از بعثت خود را تشریح می.نمود
در یکی از سال ها موقعی که جمعیت در «منی» گرد آمده بود، پیغمبر اکرم صلى الله عليه و سلم دعوت خود را آغاز نمود ابتداء به طرف خیمه های «بنی کلب» و سپس به جانب خیام
ص: 493
«بنی حنیفه» رفت و مطالب خود را با آن دو قبیله در میان گذارد و آنان را به آئین اسلام دعوت نمود ولی آن ها نپذیرفتند و به پیامبر صلی الله علیه و آله جواب رد دادند.
هنگامی که با سران قبیله «بنی عامر» تماس گرفت مردی بنام «بیحره» که از بزرگان آن قبیله بود متوجه قیافه جذاب رسول خدا صلی الله علیه و آله شد و گفت: اگر می توانستم این جوانمرد را از قریش جدا کنم و به اختیار خود درآورم با قدرت و نیروی او تمام عرب را قبضه می کردم و آن ها را مطیع خود می ساختم سپس به حضرت عرض کرد: اگر ما امروز به امر نبوت با شما بیعت کردیم و خداوند تو را بر مخالفین پیروز ،ساخت آیا موضوع زمامداری پس از شما به ما واگذار می گردد؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در جواب او فرمود:
﴿اَلْأَمَرُ الَی اللهِ یَضَعُهُ حَیْثُ یَشاءُ﴾
موضوع زمامداری مربوط به خداوند است به هرکس که اراده کند به او واگذار می نماید
بیحره با شنیدن پاسخ پیامبر صلی الله علیه و آله :گفت ما به خاطر تو گلوهایمان را آماج تیرهای جانکاه عرب قرار دهیم و چون خداوند تو را بر آنان پیروز گردانید، آن وقت حکومت و فرمانروائی از آن دیگران باشد؟ ما را به تو نیازی نیست. (1)
بیحره می دانست که فرجام کار رسول خدا صلی الله علیه و آله آقایی و سروری و حکومت و فرمانروائی بر عرب است از این جهت بود که تصمیم گرفت تا با آنحضرت پیمان ببندد که حکومت و فرمانروائی بر عرب پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن قبیله او .باشد اما آن حضرت با وجودی که در آن ایام سخت نیازمند یاری و کمک فرد فرد آنان بود از پذیرش خواسته او سرباز زد و زیر پیشنهادش نرفت زیرا حکومت و فرمانروائی مورد درخواست «بیحره» در اختیار پیامبر صلی الله علیه و آله نبود تا آن را بعد از خودش به او و قبیله اش واگذار نماید.
هوذة بن على حنقی (زمامدار یمامه) نیز نظیر چنین پاسخی را در برابر تقاضای بی جای خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله دریافت کرده است و آن هنگامی بود که پیغمبر خدا در میان نامه هائی که به سران کشورها می نوشت نامه ای هم به زمامدار یمامه نوشت و او
ص: 494
را به آئین اسلام دعوت نمود و او نیز بسان مرد بنی عامری اسلام آوردن خود را مشروط بر این کرد که مسأله زمامداری پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله به او واگذار گردد.
داستان هوذة بن علی در طبقات ابن سعد چنین آمده است:
رسول خدا صلی الله علیه و آله الا به هوذة بن على حنفی نامه ای نوشت و او را به اسلام دعوت نمود.
هوده در پاسخ رسول خدا صلی علیه و آله نوشت:
«آئینی که مرا به پذیرش آن می خوانی بسیار نیکو و زیباست، و تو می دانی که من شاعر قبیله و سخنران ایشان هستم و عرب مکانت و موقعیت مرا ارج می نهد و به دیده احترام می نگرد با این مقدمه بخشی از قدرت و حکومت خود را به من واگذار کن تا از تو پیروی کنم چون نامه او به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و از مضمون آن آگاهی یافت فرمود:
﴿ لَو سألَنی سَیابَهً من الأرضِ ما فَعَلتُ﴾
«اگر او حکومت بر زمین بایری را هم از من می خواست نمی پذیرفتم» (1)
رسول خدا صلی الله علیه و آله در پاسخی که به هوده داده است لفظ «سیابه» (زمین بی مصرف و بایر) را به کار برده است در حالی که هوذة بن علی از آن حضرت خواسته بود تا وی را بر منطقه ای یا دست کم قبیله ای و مانند این ها حکومت و ریاست دهد اما پیغمبر خدا فرمود که حتی حکومت برزمین بی مصرف و غیر قابل توجهی را هم به او نخواهم داد
لفظ «أمر» در عرف مسلمانان به معنای «حکومت و فرمانروایی» بیش تر از هر وقت ،دیگر از روز «سقیفه بنی ساعده» و بعد از آن به کار رفته است.
در آن روز که برای نخستین بار موضوع خلافت و پیشوایی مسلمانان بعد از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن جا مطرح گردید و میان انصار و تنی چند از مهاجران که برای به دست گرفتن زمام حکومت و فرمانروایی گرد آمده بودند، سخنانی رد و بدل گردید و هر کدام از آنان برای اهلیت و سزاواری خود به خلافت دلایلی می آوردند «سعد بن عباده» به انصار گفت:
زمام این «أمر» را خودتان بدون دخالت دیگران به دست بگیرید و انصار نیز در
ص: 495
پاسخ سعد بن عباده گفتند ما زمام این «أمر» را به دست تو می سپاریم.
و سپس به بررسی موضوع پرداختند و گفتند اگر مهاجران قریشی نپذیرفتند و گفتند... ما خویشاوندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و از نزدیکان او هستیم و شما برای چه بعد از او بر سر این «أمر» با ما مخالفت می کنید، چه بگوئیم؟...
و ابوبکر در استدلال خود در آن روز به طایفه انصار :گفت این «امر» جز برای این تیره از قریش هرگز به رسمیت شناخته نمی شود....
و نیز در سخن دیگری در همان روز درباره قریشیان گفت آن ها پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله سزاوارترین مردم به این «أمر» هستند و به جز ستمگر هیچ کس در این باره با آن ها ستیز نمی کند
و عمر بن الخطاب نیز در همان روز :گفت چه کسی درباره حکومت محمّد صلی الله علیه و آله و فرمانروایی او با ما به مخالفت برمی خیزد در حالی که ما از اهل و عشیره او هستیم؟
و حباب بن منذر در پاسخش :گفت به سخنان این مرد و یارانش گوش ندهید که بهره و نصیب شما را از این «أمر» می برند... به خدا سوگند که شما به این «أمر» سزاوار ترید و سرانجام «بشیر بن سعد» در چنین هنگامه ای به یاری قریش برخاست و به انصار :گفت خدا هرگز نبیندم که من دربارهٔ این «أمر» با اینان [مهاجران قریشی] به ستیزه برخیزم (1)
در احادیث رسول خدا صلی الله علیه و آله لفظ «الامر» به معنای حکومت و فرمانروائی، فراوان آمده و از همان آغاز بعثت همواره مورد استعمال حضرتش بوده است که برای نمونه برخی از آن ها را در این جا می آوریم
1- در تاریخ طبری و سیره ابن هشام و کامل ابن اثیر در مورد بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله و حمایت ابوطالب از آن حضرت آمده است:
هنگامی که سران قریش دیدند رسول خدا صلی الله علیه و آله همچنان به تبلیغ دین خود مشغول است
ص: 496
و ابوطالب نیز بی دریغ از وی حمایت می کند... گروهی از آنان به نزد ابوطالب آمده گفتند: ای ابوطالب این برادر زاده ات به خدایان ما ناسزا می گوید، از آئین ما عیبجوئی می کند، دانشمندان ما را بی خرد و سفیه میخواند و پدران ما را گمراه می داند اینک یا خودت از او جلوگیری کن و یا جلوگیری او را به خود ما واگذار
وقتی ابوطالب پیام قریش را رسانید رسول خدا صلی الله علیه و آله در جواب او فرمود:
﴿يا عمّاه! لَوْ وَضَعُوا الشَّمْسَ فِی یَمِینِی وَالْقَمَرَ فِی یَسارِی عَلی أَنْ اَتْرُکَ هذَا الْاَمْرَ حَتّی یُظْهِرَهُ اللَّهُ أَوْ اُهْلِکَ فِیهِ ما تَرَکْتُهُ﴾.
«ای عمو! اگر خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپ من قرار دهند که این «امر» را رها سازم ممکن نیست از آن دست بردارم تا این که خداوند آن را غلبه دهد یا این که در این راه جان دهم. (1)
ناگفته پیداست که مقصود از کلمهٔ «امر» که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آغاز بعثت و دعوت خود بدان اشاره فرموده است همان مقام زمامداری و فرمانروائی آن جناب است که بخشی از نبوت و رسالت آن حضرت بوده است منتهی در زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله زنده بود زمامداری مسلمانان مخصوص خود حضرتش بوده و همه مسلمانان بدان اعتراف داشتند و در مقابل دستوراتش مطیع و فرمانبردار بودند ولی بعد از رحلت آن بزرگوار در مورد مقام زمامداری و حکومت و فرمانروائی حضرتش به نزاع و کشمکش پرداختند.
2- در تاریخ طبری و کامل ابن اثیر و برخی منابع دیگر در مورد نخستین دعوت علنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و اخطار به نزدیکان خود آمده است:
هنگامی که آیه ﴿وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ (2) نازل شد و پیامبر صلی الله علیه و آله اکرم از جانب خدا مأموریت یافت که اقوام و خویشان خود را به پذیرش اسلام دعوت کند، آنان را در گردهمایی کوچکی فراهم آورد و بعد از صرف غذا فرمود:
﴿أيكم یُؤَازِرُنِی عَلَی هَذَا اَلْأَمْرِ عَلَی أَنْ یَکُونَ أَخِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی؟﴾
ص: 497
«کدام یک از شما حاضر است مرا در مورد این «أمر» یاری دهد تا این که برادر و وصیّ و جانشین من باشد؟» هیچ کس دعوت آن حضرت را اجابت نکرد جز علی بن ابی طالب علیه السلام که در پاسخ رسول خدا صلی الله علیه و آله عرضه داشت: ای پیغمبر خدا! من تو را در مورد این «امر» یاری می دهم پیغمبر فرمود: این برادر و وصیّ و خلیفه من در میان شماست سخنش را بشنوید و او را اطاعت کنید. (1)
3- در صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن نسائی سنن ابن ماجه موطا مالک مسند احمد بن حنبل و سیره ابن ،هشام در مورد چاره اندیشی رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره جانشینی ،خود از قول عبادة بن صامت آمده است:
ما براین اساس با رسول خدا صلی الله علیه و آله بیعت کردیم که در تنگی و فراخی و غم و شادی مطیع و فرمانبردار حضرتش باشیم و بر سر این «امر» [حکومت و فرمانروایی] با اهلش به ستیزه بر نخیزیم (2)
عبادة بن صامت در روز بیعت عقبه کبری (3) یکی از نقبای دوازده گانه و معتمدان انصار بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن روز از گروه هفتاد و چند نفری که با وی بیعت کردند خواست تا از میان خودشان دوازده نفر را که مورد اعتماد و اطمینانشان باشند، برگزینند و به حضرتش معرفی نمایند تا هر کدام از آنان در مدینه مسئولیت و سرپرستی گروه خود را به عهده بگیرد
رسول خدا صلی الله علیه و آله به عده ای که انتخاب شده بودند :فرمود مسئولیت و سرپرستی گروهتان در تمامی امور با شخص شماست و شما همان وظیفه ای را دارید که حواریون برای عیسی بن مریم علیه السلام داشتند...
عبادة بن صامت یکی از همین نقبای داوزده گانه بوده است که تصریح می کند از
ص: 498
جمله مواد بیعت ما در روز عقبه با پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله این بود که بر سر فرمانروائی بعد از آن حضرت با اهلش به ستیزه برنخیزيم: أَنْ لاَ نُنَازِعَ الأَمْرَ أَهْلَهُ.
مقصود رسول خدا صلی الله علیه و آله از کلمه «أمر» که در حدیث مزبور آمده و به هنگام بیعت گرفتن از هفتاد و دو مرد و زن انصار در بیعت عقبه کبری روی آن تأکید شده که با اهلش به ستیزه برنخیزند همان فرمانروائی و حکومتی است که در سقیفه بنی ساعده (1)، برای به دست گرفتن آن به منازعه برخاستند.
به هر حال طبق نصوصی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل ،نمودیم، جای شک نیست که لفظ «أمر» به معنای حکومت و فرمانروائی و «اولی الامر» هم به معنای «صاحبان فرمان» - و پیشوایان امت اسلامی - است که در قرآن کریم هم از آن شایستگان که اهلیت حکومت و فرمانروائی الهی را دارند چنین یاد شده است:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾
«ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا اطاعت کنید و از رسول خدا صلی الله علیه و آله له و فرمانروایانتان نیز فرمانبرداری نمائید» (2)
پس، در هر یک از موارد یاد شده از لغت عرب و عرف مسلمانان و نصوص ،اسلامی چه سنت و چه ،قرآن همه و همه مقصود از «أمر»، حکومت و فرمانروائی بر مسلمانان و مقصود از «اولی الامر»، امام و پیشوای مسلمانان بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام است.
،بنابراین جای گفتگو نیست که کلمه «اولی الامر» یک اصطلاح شرعی و قرآنی و اسلامی است که درباره فرمانروایان پس از پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله به کار رفته و مورد اتفاق همه مسلمانان می باشد و از این رو بین دو مکتب (یعنی مکتب خلفا و مکتب اهل بیت) اختلافی وجود ندارد بلکه اختلاف از آن جا ناشی می شود که لفظ «اولی الامر» بر چه کسی مصداق پیدا می کند؟
در مورد این که منظور از «اولی الامر» چه کسانی هستند سخنان بسیاری گفته شده که با روح تعلیمات اسلام و مفهوم آیه شریفه سازگار نیست ولی همه مفسران شیعه در
ص: 499
این زمینه اتفاق نظر دارند که منظور از «اولی الامر» امامان معصوم علیهم السلام می باشند که رهبری جامعه اسلامی در تمام شئون زندگی از طرف خداوند و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به آن ها سپرده شده و غیر آن ها را شامل نمی شود
در آيه شريفه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الأمْرِ مِنْكُم﴾ به صراحت امر به اطاعت «اولی الامر» نموده و اطاعت اولی الامر را به اطاعت رسول اکرم صلى الله عليه و سلم مقرون نموده است که از همین اقتران و عدم تکرار کلمه «أطيعو» نسبت به اولی الامر معلوم می شود که اطاعت اولی الامر مثل اطاعت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به طور مطلق واجب است.
از این لحاظ و از اطلاق امر به اطاعت اولی الامر استفاده می شود که مراد از اولی الامر در این آیه شریفه ائمه معصومین علیه السلام می باشند چنان که در دهها حدیث به آن تصریح شده است. و چون اطاعت غیر معصوم هرگز نمی تواند به طور مطلق باشد، مراد از اولی الامر در این آیه ائمه اثنا عشر علیهم السلام می باشند که اطاعتشان به طور مطلق بر همه کس واجب است و تفسیر اولی الامر در این آیه به غیر ،ایشان هرکس که باشد حتی فقهای شیعه تفسیر به رأی است که هر کس تفسیر به رأی کند به آتش دوزخ تهدید شده است» (1)
در منابع معتبر اسلامی - از منابع مهم شیعه و سنی - احادیث بسیار زیادی وارد شده که «اولی الامر» را به امامان اهل بیت علیهم السلام تفسیر نموده است که برای نمونه به برخی از آن ها اشاره می کنیم
1- مفسر مشهور اسلامی ابوحیان اندلسی (متوقای سال 756) در تفسیر «بحر المحیط» می نویسد که این آیه در حق علی علیه السلام و ائمه اهل بیت علیهم السلام نازل شده است (2)
2- ابوبكر بن مؤمن شیرازی از دانشمندان بزرگ اهل سنت در رساله اعتقاد - طبق نقل مناقب کاشی - از ابن عباس نقل می کند که آیه «اولی الامر» درباره علی علیه السلام نازل
ص: 500
شده است هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را در «غزوه تبوک» در مدینه به جای خود گذارد علی علیه السلام عرض کرد: یا رسول الله! آیا مرا همانند زنان و کودکان در شهر می گذاری؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
أَما تَرضَی أَن تَکونَ مِنِّی بِمَنزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی حِینَ قَالَ: اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ فَقَال: عزّ و جلّ: ﴿أوْلِى الأمْرِ مِنْكُم﴾
«آیا دوست نداری نسبت به من همانند هارون - برادر موسی - نسبت به موسی علیه السلام باشی آن زمانی که موسی علیه السلام به او گفت تو درمیان بنی اسرائیل جانشین من باش و [آن ها را] اصلاح کن، سپس خداوند عزوجل فرمود : ﴿أَوْلِي الأمْرِ مِنْكُم﴾ (1)
3- حاکم حسکانی در «شواهد التنزیل» از مجاهد روایت کرده که درباره اولوالامر گفته است:
«خداوند حکومت و زمامداری بعد از محمّد صلی الله علیه و اله را در زمان حیات آن حضرت به علی بن ابی طالب علیه السلام تفویض کرد و این کار از همان زمانی آغاز شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را در مدینه به جانشینی خود منصوب نمود و خداوند نیز مردم را به فرمانبرداری از او و عدم سرپیچی از فرامینش فرمان داد» (2)
4- علّامه ،قندوزی شیخ سلیمان حنفی بلخی در کتاب «ینابیع الموده» از کتاب «مناقب» از سلیم بن قیس هلالی نقل کرده که گوید:
«روزی مردی به محضر علی علیه السلام شرفیاب شد و پرسید: کم ترین چیزی که انسان به وسیله آن جزء مؤمنان محسوب می شود و نیز کمترین چیزی که با آن جزء کافران می گردد و یا در زمره گمراهان به حساب می آید چه چیز است؟ فرمود سئوال کردی یا سخنش را بشنو و در این باره دقت کن.
اما کم ترین چیزی که بنده خدا به وسیله آن جزء مؤمنان محسوب می شود این است که: خدای تبارک و تعالی خودش را به او بشناساند و او به اطاعت و فرمانبرداری خدا گردن نهد، و خداوند پیامبرش را به او بشناساند و او از وی اطاعت نماید، و خداوند امام و حجت خود در زمین و گواه بر بندگانش را به او بشناساند و او از وی اطاعت و فرمانبرداری کند آن مرد عرضه داشت یا امیرالمؤمنین اگرچه نسبت به همه چیز جز آن چه که گفتی جاهل باشد؟ فرمود: آری هرگاه به او امر شود اطاعت کند و هرگاه - از
ص: 501
کاری و چیزی - بازداشته شود خودداری نماید.
و اما کم ترین چیزی که آدمی به وسیله آن کافر می شود این است که: کسی خیال کند آن چه راکه خداوند از آن نهی نموده به او امر فرموده و دین او قرار داده که طبق آن عمل کند و گمان او چنین باشد که با این حال بندگی خدا را می نماید در حالی که او شیطان را پرستش می نماید
و اما کم ترین چیزی که انسان به سبب آن گمراه می شود این است که: حجت خدای تعالی که خداوند او را بر بندگان خود شاهد و گواه قرار داده و اطاعت و فرمانبرداری او را- بر مردمان - فرض و واجب شمرده است، نشناسد.
آن مرد عرضه داشت: یا امیرالمؤمنین آن ها را برای من معرفی کن فرمود: آن ها کسانی هستند که خداوند آنان را در ردیف خود و در ردیف پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده و فرموده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾: «اى کسانی که ایمان آورده اید از خدا اطاعت کنید و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و صاحبان امر نیز اطاعت نمائید». (1)
آن مرد عرضه داشت: فدایت شوم بازهم روشن تر بفرما فرمود: آن ها کسانی هستند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در موارد مختلف و در خطبه روز آخر عمرش از آن ها یاد نموده و فرمود: ﴿انّى تَرَکْتُ فِیکُمْ أمْرَیْنِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی مَا إنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أهْلَ بَیْتِی﴾: «من در میان شما دو چیز به یادگار گذاردم که اگر شما به آن متمسک شوید- و دست به دامن آن ها بزنید - هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد کتاب خدا، و عترتم اهل بیتم...» (2)
5- شیخ الاسلام حموینی و علامه قندوزی و گروهی دیگر از بزرگان شیعه و سنی در حدیثی از امیرمؤمنان علیه السلام نقل کرده اند که فرمود:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به من فرمود: یا علی! آن چه برایت املا می کنم بنویس. عرض کردم یا رسول الله! آیا می ترسی فراموش کنم؟ فرمود نه زیرا من از خدا درخواست کرده ام که تو را از فراموشی و نسیان حفظ کند. (3) ولی برای شریکان خودت امامان - معصوم- از
ص: 502
فرزندانت بنویس. همان هائی که در پرتو وجود آن ها امتم از آب باران سیراب می شوند به برکت وجود آن ها دعاهایشان به هدف اجابت می رسد و خداوند به برکت وجود آن ها بلا و گرفتاری را از ایشان برطرف می نماید و رحمت از آسمان نازل می شود. آن گاه اشاره به امام حسن علیه السلام کرد و فرمود: اولشان این است. سپس اشاره به امام حسین علیه السلام نموده و :فرمود: این دومین آن هاست. سپس فرمود و امام های دیگر از اولاد حسین علیه السلام هستند. (1)
هر چند که برخی از مفسران از دانشمندان اهل سنت در تفسیر آیه «اولی الامر» عقائد گوناگونی ابراز داشته اند که منظور از «اولوالامر» زمامداران و حکام و مصادر در ،امورند یا خلفای چهارگانه ،نخستین و یا ،صحابه و یا فرماندهان لشکر اسلام و یا علماء و دانشمندان و نمایندگان عموم طبقات مردم می باشند(2)، ولی اگر بخواهیم منصفانه قضاوت کنیم و به دور از هر گونه تعصب و اعمال نظر و تفسیر به رأی حق و حقیقت را ،بپذیریم شکی نیست که منظور از «اولی الامر» دوازده امام معصوم از اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت از خاندان و دودمان رسول خدا صلی الله علیه و آله است.
زیرا: روایات بسیار زیادی در منابع معتبر شیعه و سنی - از تاریخ و حدیث و تفسیر - از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و صحابه و ،تابعیین و تابعین ،تابعین و امامان اهل بیت علیهم السلام درباره این دوازده تن نقل شده است که همگی گواهی می دهند که منظور از «اولی الامر» امامان معصوم علیهم السلام از عترت و اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشند و حتی در بعضی از آن ها نام یکایک امامان علیهم السلام نیز صریحاً ذکر شده است.
اینک برای این که در این باره سخنی به گزاف نگفته باشیم برای اثبات مدعای خود
ص: 503
نمونه ای چند از آن روایات را در این جا می آوریم.
1- جابر بن عبدالله انصاری می گوید: «هنگامی که آیه شریفه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ (1) نازل شد، من عرضه داشتم: يا رسول الله! ما خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله را شناختیم پس اولی الامری که خداوند اطاعتشان را به اطاعت شما مقرون ساخته است چه کسانی هستند؟ فرمود:
آن ها جانشینان من و امامان مسلمین بعد از من می باشند که اول آن ها علی بن ابی طالب علیه السلام و پس از او حسن علیه السلام و بعد از او حسین علیه السلام و سپس علی بن الحسین علیهما السلام و آن گاه محمّد بن علی-علیهما السلام- که در تورات به باقر علیه السلام معروف است و تو [ای جابر!] او را درک می کنی پس وقتی که او را ملاقات نمودی سلام مرا به او برسان. سپس بعد از او جعفر صادق علیه السلام، و بعد از او موسای کاظم علیه السلام و بعد از او علی بن موسی علیه السلام و بعد از او محمّد بن علی علیه السلام و بعد از او علی بن محمّد علیه السلام و بعد از او حسن بن علی - امام عسکری علیه السلام - و بعد از او همنام و همکنیه من حجت خدا در زمین و حضرت بقیة الله «عجل الله تعالی فرجه الشریف» فرزند امام حسن عسکری علیه السلام همان قائم منتظر علیه السلام که خداوند شرق و غرب جهان را به دست او فتح می فرماید امام و پیشوا خواهند بود... (2)
همین جابر می گوید:
روزی به محضر حضرت فاطمه - علیها السلام- شرفیاب شدم تا او را در مورد ولادت حسین علیه السلام تهنیت ،گویم ناگاه دیدم صحیفه ای در دست اوست از دُرّ سفید، عرضه داشتم: ای بانوی زنان (عالم)، این صحیفه چیست که در دست شما است؟ فرمود: در این صحیفه اسامی امامان از فرزندانم نوشته شده عرض کردم آن را به من بدهید تا در آن نظر کنم فرمود ای !جابر اگر از این کار نهی نشده بود آن را انجام می دادم ولی از این کار نهی شده است که جز پیغمبر یا وصی پیغمبر یا اهل بیت پیغمبر بدان دست نزند ولی تو اجازه داری که از پشت صحیفه ظاهرش را بخوانی جابر می گوید من آن صحیفه را خواندم در آن نوشته شده بود:
ابوالقاسم محمّد بن عبد الله المصطفی، مادرش آمنه بنت وهب.
ابوالحسن على بن ابى طالب المرتضی، مادرش فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف.
ص: 504
ابو محمّد حسن بن على البر.
ابوعبدالله حسین بن على التقى، مادرشان فاطمه بنت محمّد صلی الله علیه و آله
ابو محمّد على بن الحسين العدل مادرش شهربانویه بنت یزدجرد بن شاهنشاه.
ابو جعفر محمّد بن على الباقر، مادرش ام عبدالله بنت حسن بن علی بن ابی طالب.
ابوعبدالله جعفر بن محمّد الصادق مادرش ام فروه بنت قاسم بن محمّد بن ابی بکر.
ابوابراهیم موسی بن جعفر الثقه مادرش کنیزی است به نام حمیده
ابوالحسن علی بن موسى الرضا، مادرش کنیزی است به نام نجمه.
ابو جعفر محمّد بن علي الزكى مادرش کنیزی است به نام خیزران.
ابوالحسن علی بن محمد الامین مادرش کنیزی است به نام سوسن.
ابو محمّد حسن بن على الرفيق مادرش کنیزی است به نام سمانه و کنیه اش ام الحسن است.
ابوالقاسم محمّد بن الحسن و او حجت خدای تعالی است بر مردمان و «قائم» است، مادرش کنیزی است به نام نرجس. (1)
2- احمد بن عبیدالله بن عیاش جوهری، صاحب کتاب «مقتصب الاثر» از محمّد بن خلف طاطری از «زاذان» و او از سلمان فارسی (رضوان الله علیه) نقل می کند که سلمان گفت:
روزی بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد شدم چون نگاه آن حضرت به من افتاد فرمود: ای سلمان خدای عزوجل هیچ پیامبری و رسولی را به پیامبری مبعوث نفرموده، مگر آن که برای او 12 نقیب قرار داده است. سلمان گوید من اظهار داشتم یا رسول الله! من این مطلب را از اهل دو کتاب - یهود و نصاری - فرا گرفته و دانسته ام.
پیامبر فرمود: ای سلمان! آیا نقبای مرا که 12 نفراند و خداوند آن ها را برای امامت بعد از من برگزیده است می شناسی؟
عرضه داشتم: خدا و رسولش داناترند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿يا سلمان! خَلَقَنِیَ اَللَّهُ مِنْ صَفْوَهِ نُورِهِ، وَ دَعَانِی فَأَطَعْتُهُ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِی نُورَ علی نُورَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَعَاهُ
ص: 505
إِلَى طَاعَتِهِ فَأَطَاعَهُ، وَ خَلَقَ مِنْ نُورِي وَ نُورِ عَلِيٍّ فَاطِمَةَ فَدَعَاهَا فَأَطَاعَتْهُ، وَ خَلَقَ مِنِّي وَ مِنْ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ فَدَعَاهُمَا فَأَطَاعَاهُ، فَسَمَّانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَمْسَةِ أَسْمَاءٍ مِنْ أَسْمَائِهِ، فَاللَّهُ مَحْمُودٌ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ، وَ اللَّهُ الْعَلِيُّ وَ هَذَا عَلِيٌّ، وَ اللَّهُ فَاطِرٌ وَ هَذِهِ فَاطِمَةُ، وَ اللَّهُ ذُو الْإِحْسَانِ وَ هَذَا الْحَسَنُ وَ اللَّهُ الْمُحْسِنُ وَ هَذَا الْحُسَيْنُ، ثُمَّ خَلَقَ مِنَّا وَ مِنْ نُورِ الْحُسَيْنِ تِسْعَةَ أَئِمَّةٍ فَدَعَاهُمْ فَأَطَاعُوهُ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سَمَاءً مَبْنِيَّةً، أَوْ أَرْضاً مَدْحِيَّةً، أَوْ هَوَاءً وَ ماءً وَ مَلَكاً أَوْ بَشَراً، وَ كُنَّا بِعِلْمِهِ أَنْوَاراً نُسَبِّحُهُ وَ نَسْمَعُ لَهُ وَ نُطِيعُ
«ای سلمان! خداوند مرا از برگزیده نور خودش خلق فرمود و مرا به سوی خود خواند و من هم اجابت نمودم از نور من نور علی را آفرید و او را به اطاعت خود فراخواند او هم اطاعت نمود از نور من و علی نور فاطمه را آفرید پس او را به طاعت خود دعوت نمود او هم اطاعت کرد از من و علی و فاطمه حسن و حسین را خلق کرد و آن دو را به طاعت خود فراخواند آن ها هم اطاعت کردند پس خداوند ما را به پنج نام از نامهای خود نام گذاری کرد پس خداوند محمود است و من محمّد خداوند اعلی است و این علی خداوند فاطر است و این ،فاطمه خداوند ذوالاحسان است و این حسن خداوند محسن است و این حسین
سپس خدای تعالی از ما و نور حسین 9 امام دیگر را خلق فرمود و آن ها را به طاعت خویش فراخواند آن ها هم او را اطاعت کردند این کار قبل از اینکه خدای تبارک و تعالی، آسمانی را بنا نهاده یا زمینی را گسترده یا ،هوا یا ،آب یا فرشته و بشری را ،بیافریند صورت گرفت و ما نورهایی بودیم که به علم خدا او را تسبیح می گفتیم و از او می شنیدیم و او را اطاعت می نمودیم
سلمان :گوید عرضه داشتم ای رسول خدا صلی الله علیه و آله پدر و مادرم به فدایت کسی که ایشان را بشناسد، چه مقامی خواهد داشت؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای سلمان کسی که ایشان را آنطور که شایسته حق معرفت آن ها است بشناسد و به آن ها اقتدا کند و دوست دارانشان را دوست بدارد و از دشمنانشان بیزاری جوید به خدا سوگند که او از ما است هر جا که ما وارد شویم او هم وارد می شود و هر جا که ما سکنا گزینیم او هم با ما سکنا خواهد گزید.
عرضه داشتم ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا ایمان به ایشان بدون شناختن نام و نسبشان امکان پذیر است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: نه ای سلمان عرضه داشتم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، پس آن ها را با نام و نسب - و مقام و موقعیتشان - به من بشناسان پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
تا حسین علیه السلام را که شناختی بعد از او سید العابدين على بن الحسین می باشد سپس
ص: 506
فرزند او محمّد بن علی شکافنده علم اولین و آخرین از انبیاء و مرسلین خواهد بود. بعد از او جعفر بن محمد است که زبان صادق خداست بعد از او موسی بن جعفر است که فروبرنده خشم خویش از روی صبر و شکیبائی در راه خداست، سپس علی بن موسی است که راضی به امر خداست سپس محمد بن علی است که بخشنده و برگزیده از میان آفریدگان خداست بعد از او علی بن محمد است که هدایت کننده به سوی خداست بعد از او حسن بن علی عسکری است که به خاطر خدا و مصالح دین - ساکت است امین دین خداوند است سپس فرزند او حجت خدا که او را به نام ابن الحسن مهدی می نامند و او زبان گویای حق و قیام کننده بر حق خداوند است.... (1)
3- محمّد بن ابی،الفوارس از دانشمندان بزرگ اهل سنت در کتابی بنام «الاربعین»- چهل حدیث -که در فضائل و مناقب امیرالمومنین علیه السلام و ائمه طاهرین علیهم السلام نگاشته در حديث جالبی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود:
هرکس که دوست دارد خدا را ملاقات کند و در نزد او سرافراز باشد پس باید که علی بن ابی طالب علیهم السلام را دوست بدارد و هرکس خوشحال می شود که خدا را ملاقات کند و خداوند از او راضی و خشنود باشد - یا علی - باید که پسرت حسن علیه السلام را دوست بدارد و هرکس می خواهد که بدون هراس جان سپارد باید پسرت حسین علیه السلام دوست بدارد و هرکس می خواهد خدا گناهان او را پاک کند باید علی بن الحسین علیهما السلام را دوست بدارد و هرکس می خواهد خدا را ملاقات کند و دیدگانش روشن شود باید محمد بن علی علیهما السلام را دوست بدارد و هر کس می خواهد که خدا نامه اعمال او را به دست راستش بدهد باید جعفر بن محمد را دوست بدارد و هر کس می خواهد پاک و پاکیزه به لقای حضرت حق نائل شود باید موسی بن جعفر علیهما السلام را دوست بدارد و هرکس می خواهد شاد و خندان به جوار رحمت حق برود باید علی بن موسی الرضا علیهما السلام را دوست بدارد و هرکس می خواهد درجاتش عالی و گناهانش تبدیل به خوبی ها شود باید پسرش محمّد بن علی علیهما السلام را دوست بدارد و هرکس می خواهد خداوند به آسانی به حساب او رسیدگی کند و او را در بهشتی جای دهد که به پهنی آسمان ها و زمین باشد و جایگاه پارسایان است - باید پسرش - علی بن محمّد علیهما السلام- را دوست بدارد و هرکس می خواهد که در زمره رستگاران خدا ملاقات کند باید پسرش - امام - حسن عسکری علیه السلام را دوست بدارد و هرکس می خواهد که ایمانش کامل و اسلامش نیکو
ص: 507
باشد باید پسر او صاحب الزمان - حضرت- مهدی علیه السلام را دوست بدارد اینان چراغ های فروزان تاریکی و گمراهی و پیشوایان به حق و پرچمهای تقوی و فضیلت اند هرکس آن ها را دوست بدارد و ولی و سرپرست خود ،بداند من بهشت را برای او ضمانت می کنم. (1)
روایت کننده این ،حدیث علامه حافظ و دانشمند پر مایه «أبوالفتح محمّد بن احمد بن ابوالفوارس» از علمای مشهور اهل سنت است که به حفظ و امانت مشهور و به صلاح و ،وثوق توصیف شده و در طلب حدیث ،مسافرت ها ،کرده و از اساتید بسیاری بهره گرفته و شاگردان بسیاری داشته و کتاب ها و آثار زیادی از خود به یادگار گذارده و در «جامع رصافه» مجلس درس و املای حدیث داشته است. (2)
از جلمه کتاب های ،او کتابی بنام «ألاربعین» مشتمل بر چهل حدیث است که در فضائل و مناقب امیرمؤمنان علی علیه السلام نگاشته و در مقدمه آن می نویسد: راویان موثق از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که فرمود: ﴿مَنْ حَفِظَ مِنْ أُمَّتِي أَرْبَعِينَ حَدِيثاً مِمَّا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ مِنْ أَمْرِ دِينِهِمْ بَعَثَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾: «هرکسی از امتم چهل حدیث را در فضائل اهل بیتم حفظ کند من در روز قیامت از او شفاعت خواهم کرد».
سپس می نویسد: «اگر کسی از ما بپرسد این چهل حدیث - که اگر انسان آن را حفظ کند - این همه ثواب و فضیلت دارد چیست؟ در جواب می گوئیم: که این سئوال در مجلس محمّد بن ادریس شافعی مطرح شد و شافعی :گفت: «چهل حدیثی است که در مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام باشد». آن گاه به سند خود از «احمد بن حنبل» نقل می کند که او :گفت «به ذهن من این مطلب خطور کرد که از کجا این موضوع نزد شافعی به صحت پیوسته است؟ پس شب هنگام حضرت رسول صلی الله علیه و اله را در خواب دیدم در حالی که می:فرمود چرا در این سخن محمّد بن ادریس شافعی تردید نمودی که از قول من گفته است هرکس از امتم چهل حدیث از فضائل خاندانم را حفظ نماید من در روز قیامت شفیع او خواهم ،بود آیا نمی دانی که فضائل اهل بیت من نهایتی ندارد؟».
وی سپس چهارمین حدیثی را که در کتاب خود «أربعین» به اسناد خویش از ابو حفص، احمد بن نافع بصری از پدرش نقل می کند همین حدیث فوق الذکر است که
ص: 508
متضمن اسامی مبارک ائمه اثنی عشر از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام تا حضرت مهدی - عجل الله تعالى فرجه الشریف - می باشد.
این شخصیت ،نامدار در پایان سخن خود می نویسد: «من پس از آن که در اطراف مذاهب مختلف تحقیق نمودم و حقیقت برایم آشکار گشت و راه روشن را یافتم با شواهد ،آشکار و اخبار صحیح صریح آن را ،پیمودم و آن چه از راویان موثق و مردان با تقوی درباره فضیلت و برتری اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله به دست آورده بودم عیناً آن را نقل نمودم» (1)
برای هر انسان عاقل و خردمند واضح و روشن است که این مرد دانشمند - با آن همه اصرار و تأکید بر تحکیم حدیث مزبور - به صحت حدیث و مضمون آن اعتقاد داشته و گرنه آن را در کتاب خود نقل نمی نمود
4- شیخ الاسلام حموینی در کتاب «فرائد السمطین» در ضمن یک حدیث مفصل و طولانی از «سلیم بن قیس «هلالی» روایت کرده که گوید:
در دوران خلافت عثمان دویست تن از شخصیت های بزرگ از مهاجر و انصار، در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله دور هم گرد آمده بودند و پیرامون موضوعات مختلفی سخن گفتند تا آن جا که گفتگو به فضایل قریش و سوابق مهاجرت آن ها کشیده شد و هر تیره ای به شخصیت های برجسته خود مباهات می نمود
در این میان علی علیه السلام تنها به سخنان مردم گوش می داد و سخنی نمی گفت، ناگهان جمعیت به طرف او روی آوردند و از وی درخواست نمودند که او نیز سخنی بگوید. علی علیه السلام به اصرار مردم برخاست و درباره پیوند خود با خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سوابق درخشان خود به طور گسترده سخن گفت، تا آن جا که فرمود:
شما را به خدا سوگند می دهم آیا می دانید وقتی که آيه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ (2)، ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا و رسول و صاحبان امرتان اطاعت کنید و آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾ (3) همانا صاحب
ص: 509
اختیار شما خداوند و پیامبرش و کسانی هستند که ایمان آورده و نماز را بپا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند و آيه ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمُ اللهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَ لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً﴾ (1) «آیا گمان کردید که (به حال خود) رها می شوید در حالی که هنوز خداوند کسانی را که از میان شما جهاد کردند و غیر از خدا و پیامبرش و مؤمنان همرازی نگرفتند نشناخته است» نازل شد... خداوند عزوجل به پیامبرش دستور داد تا والیان امرشان را به آنان بشناساند، و همان طور که نماز و زکات و حجشان را برای آنان روشن کرده است مسأله «ولایت» را نیز برایشان روشن سازد و مرا در روز «غدیر خم» به پیشوائی مردم نصب نماید و برای انجام همین کار پیامبر صلی الله علیه و آله- در آن روز - خطابه ای ایراد نمود و فرمود:
هان ای مردم! خداوند انجام کاری را به عهده من گذارده است که سینه ام از آن به تنگ آمده و من گمان کردم که مردم مرا در ابلاغ پیام الهی تکذیب می کنند ولی خداوند مرا ترسانید که باید این پیام را برسانم و گرنه مرا عذاب خواهد کرد...
هان ای مردم! آیا می دانید که خداوند مولای من و من مولای مؤمنانم و از خود آنان نسبت به خودشان اولویت دارم؟ همگی :گفتند بلی در این موقع پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: علی برخيز من برخاستم و او رو به جمعیت نموده و فرمود: ﴿مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ اَللَّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَعادِ مَنْ عاداهُ﴾: هرکه من مولای او بودم، پس این علی مولای او است خدایا دوست بدار آن کس که او را دوست بدارد و دشمن بدار آن کس که او را دشمن بدارد.
در این موقع سلمان برخاست و از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: علی چگونه بر ما ولایت دارد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ﴿ وَلاَهٌ کَوَلاَیَتِی، مَنْ کُنْتُ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِیٌّ أَوْلَی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ.﴾: «ولایت علی بسان ولایت من است، هرکس که من بر جان وی اولویت دارم علی نیز بر جان او اولویت دارد» پس خداوند تبارک و تعالی آیه شریفه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمْ الْإِسْلَامَ دِيناً﴾: «امروز دین شما را برای شما کامل نمودم و نعمتم را بر شما تمام کردم و راضی شدم که اسلام دین شما باشد» (2) نازل نمود و صدای پیامبر صلی الله علیه و آله به تکبیر بلند شد و فرمود: ﴿اللَّهُ أَكْبَرُ تَمَامُ نُبُوَّتِي وَ تَمَامُ دِينِ اللَّهِ وَلايَةُ عَلِيٍّ بَعْدِي﴾: «خدا بزرگ است که رسالت مرا کامل نمود و دین خدا با ولایت علی بعد از من کامل گردید».
ص: 510
در این هنگام ابوبکر و عمر برخاستند و گفتند: یا رسول الله! این آیات تنها درباره علی علیه السلام نازل شده؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود ،بلی درباره او و اوصیاء من است تا روز قیامت گفتند: یا رسول !الله اوصیاء خودت را برای ما بیان فرما، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿عَلِیٌّ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی ثُمَّ اِبْنِیَ اَلْحَسَنُ ثُمَّ اِبْنِیَ اَلْحُسَیْنُ، ثُمَّ تِسْعَهٌ مِنْ وُلْدِ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ اَلْقُرْآنُ مَعَهُمْ وَ هُمْ مَعَ اَلْقُرْآنِ، لاَ یُفَارِقُونَهُ وَ لاَ یُفَارِقُهُمْ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ حَوْضِی؟﴾
«اوصیاء من عبارتند از: علی برادرم و وزیرم و وارثم و وصی من در میان امتم و ولی هر مؤمنی بعد از من سپس فرزندم حسن علیه السلام و بعد از او حسین و بعد از او 9 نفر دیگر از اولاد فرزندم حسین یکی پس از دیگری که قرآن با آن ها و آن ها با قرآن اند، نه آن ها از قرآن جدا می شوند و نه قرآن از آن ها جدا می شود تا روزی که در کنار حوض- کوثر در روز رستخیز- بر من وارد شوند» (1)
5- حاکم حسکانی در «شواهد التنزیل» از ابوبصیر روایت کرده است که گفت: از حضرت ابوجعفر امام باقر علیه السلام در مورد شأن نزول آیه ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ پرسیدم و آن حضرت در جواب فرمود:
این آیه درباره علی بن ابی طالب [علیه السلام] نازل شده است .گفتم: مردم می گویند پس چرا خداوند نام علی و اهل بیتش را آشکارا در قرآنش نیاورده است؟! امام فرمود: به آن ها بگو خداوند در قرآن نماز را بر پیامبرش نازل کرده ولی نفرموده است سه رکعت یا چهار رکعت- نماز بخوانند- تا این که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را تفسیر و معنی کرد. و نیز موضوع حج را نازل نمود ولی نگفت هفت بار دور کعبه طواف کنید تا اینکه پیامبرش آن را برای مردم مشخص و معین فرمود همین طور هم آیه ﴿أطِیعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أَوْلِى الأمْرِ مِنْكُمْ﴾ را در شأن علی و حسن و حسین نازل فرمود و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هم امت اسلامی را در همین باره مورد خطاب قرار داده و فرمود: شما ار به کتاب خدا و اهل بیتم سفارش می کنم و من از خدا خواسته ام که این دو را از هم جدا نکند تا آن گاه که در روز بازپسین در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند و خداوند هم این خواهش مرا پذیرفته است. (2)
با توجه به آن چه گذشت این معنا به خوبی روشن می شود که مراد از «اولی الامر»،
ص: 511
امامان داوزده گانه معصوم علیهم السلام از اهل بیت پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم می باشند که نخستین فرد ایشان علی بن ابی طالب علیه السلام و آخرین فرد ایشان هم حجة بن الحسن العسكرى حضرت مهدی (علیه و علی آبائه الطاهرين صلوات المصلين) است زیرا طبق صریح روایاتی که درباره این بزرگواران رسیده و در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت ثبت و ضبط شده است:
آنانند که از عترت پاک و اهل بیت علیهم السلام پیامبرند و آنانند که کشتی نجات امتند و آنانند که مثَلِشان :چون «باب حطه بنی اسرائیل» است.
و آنانند که وارثان علوم پیامبر صلی الله علیه و آله و حاملان همه معارف و حقایق و احکام اسلام و اسرار الهی اند
و آنانند که ناشران اسلام و مروجان احکام و نگهبانان شریعت حضرت خاتم الانبیاء صلى الله عليه و سلم ،بوده و در امر تبلیغ دین با آن حضرت مشارکت داشته و از جانب خداوند برای رهبری امت اسلامی برگزیده شده و با نص و تصریح رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان خلیفه و جانشین حضرتش تعیین گردیده اند.
و آنانند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیث معروف و مشهور «ثقلین» (1) که مورد اتفاق شیعه و سنی ،است آنان راهمتای قرآن قرار داده و امت اسلامی را به پیروی از ایشان فراخوانده و درباره شان فرموده است:
﴿یا أیُّهَا النَّاسُ! إنّی تَرَکْتُ فِیکُمْ ما إنْ أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا: کِتابَ اللّهِ وَ عِتْرَتِی أهْلَ بَیْتِی﴾.
هان! ای مردم! من در میان شما چیزی به یادگار می گذارم که اگر از آن کمال پیروی داشته ،باشید هرگز به گمراهی نخواهید افتاد کتاب خدا و عترتم اهل بیتم. (2)
ص: 512
و فرموده است:
﴿إِنّی تارِکٌ فِیکُم ما ان تَمَسَّکتُم بِهِ لَن تَضِلُّوا بَعدِی، أَحَدُهُما أَعظَمُ مِنَ الآخَرِ، کِتابُ اللهِ حَبلٌ مَمدُودٌ مِنَ السَّماءِ الی الارضِ وَ عِترَتِی أَهْلَ بَیْتی، وَلَنْ یَفْتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوْضَ ، فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونی فیهِما﴾
«من در میان شما چیزی به یادگار می گذارم که اگر به آن تمسک جوئید هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد کتاب خدا - قرآن- که رشته برکشیده از آسمان تا به زمین است، و عترتم اهل بیتم و این دو هرگز از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض [کوثر] بر من وارد شوند، پس بنگرید بعد از من چگونه با آن ها رفتار خواهید کرد». (1)
و فرموده است:
﴿ فلاتَقَدَّموهُما فَتَهلِکوا ، ولا تُقَصِّروا عَنهُما فَتَهلِکوا ، ولا تُعَلِّموهُم فَإِنَّهُم أعلَمُ مِنکُم﴾.
از آن ها پیشی نگیرید که هلاک می شوید و در مورد آن ها کوتاهی نکنید (و از آنان عقب نمایند) که هلاک می شوید و به آن ها چیزی نیاموزید که از شما داناترند. (2)
پس تردیدی نیست که مراد از «اولی الامر» که خداوند اطاعتشان را واجب گردانیده و ایشان را در قرآن کریم در ردیف خود و پیامبرش ذکر نموده و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز آنان را همتای قرآن قرار داده ،است همان امامان دوازده گانه از اهل بیت پیامبرند و آیه ،شریفه هیچ کس دیگر غیر از ایشان را شامل نمی شود و اینک برای روشن شدن مطلب به توضیحی که در این باره از یکی از دانشمندان بزرگ اهل سنت می آوریم توجه فرمائید.
ابن حجر هیتمی ،مکی با همه تعصب شدیدی که علیه شیعه دارد و شیعیان
ص: 513
علی علیه السلام را «زندیق» و بدعت گذار می داند و کتاب صواعق خود را به همین نام نامیده است، در ذیل تنبیهی درباره قرآن و عترت چنین می نویسد:
رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآن و عترتش را که همانا اهل و نسل و خویشاوندان نزدیکش باشند، به نام «ثَقَلَین» نامیده است و این نامگذاری بدان جهت است که «ثَقَل» (بادو فتحه) هر چیز نفیس و ارزنده ای است که محفوظ از هرگونه دستبردی باشد و شکی نیست که قرآن و اهل بیت علیهم السلام از همان ارزش و ارزندگی برخوردارند و محفوظ از هرگونه خطا و خطل می باشند و هر دوی آن ها معدن علوم لدنی و اسرار و حکم عالی و دارای احکام شرعیه می.باشند و همین صفات برجسته ایجاب کرده است تا رسول خدا صلی الله علیه و آله مردم را به اقتدا کردن به آن ها و دستاویز ساختن آن ها و فراگیری از آن ها تشویق فرماید و گفته است: «سپاس خدای را که ما اهل بیت علیهم السلام را سرچشمه حکمت و دانش خود قرار داد».
و گفته شده است که قرآن و اهل بیت علیهم السلام را به عنوان «ثقل» خوانده است تا ثابت کند که بر مردم لازم است حقوق این دو اثر گرانبار و نفیس را بطور کامل رعایت نمایند و گفتنی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از آن ،جهت مردم را به پیروی از عترت خود تشویق کرده که آنان از کتاب خدا و سنت رسول او کمال اطلاع را داشتند و همان ها هستند که تا رسیدن به کنار حوض کوثر از یکدیگر جدا نمی شوند و مؤید آن خبر پیشین است که :فرمود «مطلبی به اهل بیت علیهم السلام من یاد ندهید که آنان داناتر از شمایند» و بدین ترتیب از علمای دیگر امتیاز داده می شوند برای این که خدای تعالی هرگونه پلیدی را از آن ها زدوده است و آنان را آنچنان که باید و شاید پاک و پاکیزه ساخته است و آنان را به کرامات شگفت انگیز و مزایای فراوان ممتاز ساخته است و ما برخی از آن ها را پیش از این متذکر شدیم و پس از این هم خبری را که درباره قریش فرموده است که «از آنان حقایقی را بیاموزید که آنان داناتر از شمایند» یادآور خواهیم شد.
پس هرگاه دانائی برای عموم قریش پابرجا باشد اهل بیت علیهم السلام پیغمبر در این صفت برجسته مقدم تر از قریش خواهند بود برای آن که اهل بیت پیغمبر از ویژگی هائی برخوردارند که بقیه قریش در آن ویژگی ها با آنان شریک نیستند. و در احادیثی که درباره تمسک به اهل بیت علیهم السلام وارد شده اشاره به این است که عده ای از اهل بیت علیهم السلام که قابلیت این موقعیت و مقام را دارند تا روز قیامت از قرآن جدا نخواهند ،بود، چنان که کتاب الهی با همه ارزش هایی که دارد از اهل بیت علیهم السلام دور نخواهند بود و برای همین است که «اهل بیت» علیهم السلام
ص: 514
وسیله امان مردم روی زمین خواهند بود -که به زودی به این معنی اشاره می شود- و گواه بر آن خبر پیشین است که فرمود: در میان هر دسته از بازماندگان امت من افراد عادلی از اهل بیت علیهم السلام من وجود دارد» و باید اعتراف کرد که از میان خاندان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله کسی که شایسته تر است تا مردم دست به دامان او بشوند امام و عالم ایشان علی بن ابی طالب علیه السلام- کرم وجهه - است این هم به خاطر دانش سرشار و استنباط های دقیق اوست که در هر مسئله ای از خود به ظهور رسانیده است و برای همین «ابوبکر» گفت: «علی عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله» است یعنی علی علیه السلام از کسانی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در ضمن توصیه از اهل بیت علیهم السلام ،خویش به مردم دستور داده است که همواره دست به دامان علی باشند و این اختصاص به خاطر مطالبی است که پیش از این بیان کردیم و همچنین رسول اکرم صلی الله علیه و اله در روز غدیر خم مطالبی که ویژه علی علیه السلام بود بیان فرمود. (1)
نگارنده گوید: گرچه «ابن حجر» با همه تعصبی که علیه شیعه دارد و آنان را زندیق و بدعت گذار می داند و در رابطه با حدیث «ثقلین» و قرآن و عترت حق مطلب را آن چنان که باید ادا کرده است اما با این همه با این که خود او در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده است که فرمود: «در میان هر دسته از بازماندگان امتم افراد عادلی وجود دارند که تحریف گمراهان و گروه گرایی باطل گرایان و اظهار نظرهای نادانان را بیاثر می،سازند آگاه باشید که امامان شما راهنمایان شما بسوی خدای عزوجل هستند...» (2)
با وجود ،این از اعتراف و تصریح به امامت آن «افراد عادل» و «امامان راهنما» که طبق همین حدیث همان امامان اهل بیت علیهم السلام می باشند خودداری ورزیده است و این در صورتی است که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در موارد متعددی به اقتضای زمان و مکان و پرسش هائی که در مواقع مختلف در مورد امامان اهل بیت علیهم السلام از آن جناب به عمل آمده ،است حضرتش در کمال صراحت به معرفی ایشان مبادرت ورزیده و گاهی هم با الفاظ و عبارات گوناگونی از آن جمله بالفظ «مِنّی» (آنان از من اند) از آن بزرگواران یاد نموده و آنان را از خودش و خودش را از آنان دانسته و بدین ترتیب ایشان را که بعد از
ص: 515
آن حضرت وظیفه تبلیغی داشته اند به عنوان «خلیفه» و جانشین واقعی خود که تا روز قیامت از قرآن جدا نمی شوند و قرآن هم از آنان جدائی ندارد، به امت اسلامی شناسانیده است و اینک برای این که خواننده عزیز به واقعیت گفته های ما آگاه شود به برخی از احادیثی که در معرفی بعضی از امامان اهل بیت علیهم السلام با لفظ «منّی» آمده است اشاره می کنیم
در حدیث «منزلت» که یکی از احادیث بسیار مشهور و متواتر (1) و در مورد خلافت و جانشینی امیرالمؤمنین علیه السلام از پیغمبر گرامی اسلامصلی الله علیه و آله روایت ،شده چنین آمده است که آن حضرت خطاب به علی علیه السلام فرمود:
﴿أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدِی﴾.
منزلت تو در پیشگاه من بسان منزلت هارون نسبت به موسی است، جز این که بعد از من پیامبری نخواهد بود. (2)
لفظ «مِنّی» که در حدیث مزبور از زبان مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام آمده است مراد و مقصود آن حضرت را در احادیث دیگرش که درباره علی علیه السلام و برخی از امامان دیگر بیان داشته به خوبی آشکار می سازد و آن این که: هارون در پیغمبری شریک حضرت موسی و در امر تبلیغ احکام الهی یار و همکار او بوده است.
پس وقتی که خاتم پیغمبران صلی الله علیه و اله آشکارا می فرماید: علی علیه السلام برای حضرتش به منزله
ص: 516
هارون نسبت به حضرت موسی علیه السلام است و از همه امتیازات هارون تنها نبوت و پیامبری را استثنا می کند آن هم بدین دلیل که بعد از حضرتش دیگر پیامبری نخواهد بود، آن چه که برای امیرالمؤمنین علیه السلام باقی می ماند یاری و همکاری با پیغمبر و مشارکت با آن حضرت در امر تبلیغ احکام الهی در زمان ،پیغمبر و خلافت و جانشینی حضرتش بعد از او در میان ،امتش و به دوش کشیدن بار سنگین تبلیغ و زدودن تحریف ها و تبدیل ها و تغییرها از دامان دین خواهد بود.
همین موضوع درباره حسنین علیهما السلام، دوسبط پیغمبر صلى الله عليه و سلم نیز صادق است - البته به استثنای نبوت و رسالتی که «اسباط» داشته اند - و لذا می بینیم در حدیثی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برخی از ویژگی ها و موهبت های الهی را درباره علی علیه السلام یاد آور می شود و از فرزندانش حسن و حسین علیهما السلام به عنوان امتیاز و نعمت خداوندی یاد می کند، خطاب به او چنین می فرماید:
به تو سه ویژگی و امتیاز [از نعمت الهی] داده شده که به هیچ کس حتی شخص من داده نشده است تو مقام دامادی مرا داری و من از این فضیلت برخوردار نیستم تو همسری مانند [فاطمه] دخترم ،داری و من همسری همچون او نداشته ام، به تو دو فرزند چون حسن و حسین [علیهما السلام ] داده شده است و از صلب من چنین فرزندانی به وجود نیامده اند ﴿وَ لَكِنَّكُم مِنّى و أنا مِنكُمْ﴾»: اما شما ]از من جدایی ندارید، و تو و حسن و حسین] از من هستید و من از شمایم. (1)
پس اگر می بینیم رسول خدا صلی الله علیه و آله طبق بعضی از روایات مثل روایت «مقدام بن معدی کرب» حسن بن علی علیهما السلام را در دوران کودکی به دامان گرفته و می فرماید:
«هذا مِنّی این از من است.» (2)
و یا در مورد حسین بن علی علیهما السلام می فرماید:
﴿حُسَیْنٌ مِنِّی وَأنَا مِنْ حُسَیْنٍ أحَبَّ اللَّهُ مَنْ أحَبَّ حُسَیْناً حُسَیْنٌ سِبْطٌ مِنَ الأسْبَاطِ﴾.
حسین از من است و من از اویم خداوند دوستدار او را دوست دارد، حسین سبطی از
ص: 517
اسباط است. (1)
و یا این که می فرماید: ﴿ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ سِبْطَانِ مِنَ اَلْأَسْبَاطِ﴾: «حسن و حسین دو سبط از اسباط هستند». (2)
در تمامی این ،روایات منظور رسول خدا صلی الله علیه و آله این بوده است که به امت اسلامی بفهماند وظیفه علی و امامان از نسل او علیهما السلام در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله در کشیدن بار سنگین تبلیغ بیواسطه به مکلفان همانند وظیفه شخص پیغمبر صلی الله علیه و آله است.
بنابراین همگی امامان از پیغمبرند و پیغمبر نیز از ایشان است و آنان در امر تبلیغ شریک ،پیامبرند و فقط در یک مورد باهم اختلاف دارند و آن این که: رسول خدا صلی الله علیه و آله احکام و مقررات الهی را بی واسطه و مستقیماً از طریق وحی از خدای تعالی دریافت می کند اما امامان که جانشین پیامبرند آن را از شخص پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله می گیرند و به مردم می رسانند ،پس امامان مبلغین از جانب پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله به امت اسلامی هستند و خدا و پیامبرش ایشان را که قابلیت چنین موقعیت و مقامی داشته اند، برای رهبری امت اسلامی و نگهبانی آئین الهی از پیش آماده و مهیا کرده اند زیرا خداوند همان گونه که در آیه «تطهير» خبر داده است آنان را از هر نوع پلیدی و آلودگی مصون و محفوظ داشته و پاک و پاکیزه شان گردانیده است و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز از آن چه خداوند بر او وحی فرموده ،است علی علیه السلام را به نحو خاصی بهره مند ساخته و او را حامل علوم و معارف الهی قرار داده و امامان اهل بیت علیهم السلام نیز یکی پس از دیگری همه آن ها را از پدرشان علی علیه السلام به ارث برده.اند چنان که در روایات مکتب اهل بیت علیهم السلام و همچنین در روایات مكتب خلفاء به این موضوع تصریح شده است. (3)
و از این جا معنا و مفهوم آن سخن پیغمبر صلی الله علیه و آله که درباره حسنین علیهما السلام فرموده است: ﴿اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ سِبْطَانِ مِنَ اَلْأَسْبَاطِ﴾: «حسن و حسین علیهما السلام دو سبط از اسباط می باشند» به خوبی روشن می شود که: مراد و مقصود آن حضرت از کلمه «ألاسباط»، نوه دختری و یا فرزند زاده نیست بلکه مراد حضرتش آن است که حسن و حسین علیهما السلام دو امام و
ص: 518
پیشوای ،شایسته و از جانشینان واقعی پیغمبر خدا هستند که وظیفه تبلیغی دین آن حضرت را به عهده دارند.
و بر این اساس الف و لامی که در کلمهٔ «الأسباط» آمده است، الف و لام عهد ذهنی و اشاره به اسباطی است که هر کدام از ایشان درمیان بنی اسرائیل سِمَتِ رهبری داشته و در آیاتی از قرآن مجید نیز از آن ها یاد شده است: مانند این آیه که می فرماید:
﴿قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ مَا أُنزِلَ إِلَيْنَا وَ مَا أُنزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَالأسْبَاطِ وَ مَا أُوتِيَ مُوسَى وَ عِيسَى وَ مَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾.
بگوئید ما ایمان آورده ایم به خدا و به آن چه برما نازل شده و به آن چه به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط فرود آمده و به آن چه به موسی و عیسی داده شده، و به آن چه به همه پیامبران از جانب خدا داده شده است و ما فرقی میان هیچ کدام آن ها نمی گذاریم و ما در برابر فرمان خدا تسلیم هستیم. (1)
و مانند این آیه که می فرماید:
﴿أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ وَي َعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطَ كَانُوا هُوداً أَوْ نَصَارَى﴾.
یا آن که می گوئید: ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط، یهودی و یا نصرانی بودند. (2)
و مانند این آیه که می فرماید:
﴿قُلْ آمَنَّا بِاللهِ و مَا أُنزِلَ عَلِينَا و مَا أُنزِلَ عَلى إبْراهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ و إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ الأسباط...﴾
«بگو: ما به خدا ایمان آورده ایم و به آن چه که بر ما و بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده است....» (3)
پس الف و لام کلمۀ «الأسباط» که در حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره امام حسن و امام حسین علیهما السلام آمده است الف و لام عهد ذهنی و برای توجه دادن مسلمانان به کلمهٔ «أسباط» است که در آیات قرآن کریم آمده است تا در ذهن و خاطر خود داشته باشند
ص: 519
که «أسباط» در میان بنی اسرائیل اشخاصی از انبیاء بوده اند که هر کدام از آنان راهنمای قوم و قبیله ای بوده و وظیفه تبلیغی داشته اند.
بطور خلاصه، کلمهٔ «مِنّی» که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره امام حسن و امام حسین علیهما السلام فرموده است همان کلمه ای است که در بسیاری از روایات درباره پدرشان علی علیه السلام فرموده است و مراد از آن این است که آنان در مقام تبلیغ احکام الهی همانند شخص پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله هستند زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله وظیفه دار تبلیغ رسالات الهی بوده و امامان اهل بیت علیهم السلام نیز به همین وظیفه مأموریت دارند.
و نكته جالب توجه این که: رسول خدا صلی الله علیه و آله همان گونه که اوصیای سه گانه نخستین را با لفظ «مِنّی» معرفی فرموده است از آخرین وصی خود حضرت مهدی علیه السلام از امامان اهل بیت علیهم السلام نیز بالفظ «مِنّی» و یا «منّا» یاد نموده و در توصیف و معرفی آن حضرت فرموده است:
﴿المهدي منّی﴾: «مهدی از من است». (1)
و یا فرموده است
﴿منا مهدي هذه الامة﴾: «مهدی این امت از ماست» (2)
و همه این ها بدین لحاظ است که مسلمانان بدانند همه امامان دوازده گانه از اهل بیت علیهم السلام ،پیامبرند و هنگامی که تعدادشان و اولین و آخرینشان برای همگان مشخص گردید دیگر در مصادیق امامان دوازده گانه ای که نخستین فرد ایشان علی بن ابی طالب علیه السلام و آخرین فردشان حضرت مهدی علیه السلام خواهد بود جای کم ترین تردید برای احدی از آحاد امت باقی نخواهد ماند.
تا به این جا آن چه لازم بود گوشزد ،نمودیم و از مجموع آن چه که بیان داشتیم این نتیجه به دست می آید که مراد از «اولی الامر» امامان دوازده گانه معصوم علیهم السلام از عترت و اهل بیت پیامبرند
،بنابراین آن چه برخی از پیروان مکتب خلفا گفته اند که مراد از «اولی الامر»، خلفا و یا فرماندهان لشکر اسلام و یا علما و دانشمندان بزرگ و یا نمایندگان عموم طبقات مردم می باشند». سخن بی پایه ای است که برای انحراف افکار افراد با ایمان و یا
ص: 520
اغراض دیگری که در باطن داشته اند ابراز کرده اند و دلیل بی پایه بودن سخن آنان این است که:
اولاً - آیه شریفه بر عصمت «اولی الامر» دلالت دارد و طبقات نامبرده بدون تردید معصوم از گناه نیستند به استثناء امیرالمؤمنین علیه السلام که طایفه ای از امت به عصمت آن حضرت اعتقاد دارند.
و ثانیاً - اقوال نامبرده هیچ یک همراه با دلیل نیست و به علاوه، چگونه می توان ،پذیرفت خدائی که به افراد با ایمان فرمان می دهد تا از خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و «اولی الامر» اطاعت ،کنند و اطاعت از «اولی الامر» را مانند اطاعت خود و پیامبرش بربندگان فرض و واجب می نماید و آنان را معصوم از گناه معرفی می کند از بندگان خود بخواهد تا از افراد غیر معصوم اطاعت نمایند؟
مگر خداوند نفرموده است:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخر﴾
ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اولی الامر [اوصیای پیامبر] را و هرگاه در چیزی اختلاف ،کردید، آن را به خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله بازگردانید اگر به خدا و روز جزا ایمان دارید. (1)
و مگر خداوند نفرموده است:
﴿... وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ ...﴾
... اگر کار را به پیامبر و اولی الامر که از خودشان هستند برگردانند، ایشان که قدرت استنباط دارند تدبیر کار را به خوبی می دانند... (2)
پس شکی نیست که براساس آیات و روایات وارده «اولی الامر»، کسانی هستند که در گفتار و کردارشان ،معصومند و اطاعتشان نیز مانند اطاعت خدا و رسولش واجب ،است و اینان همان کسانی هستند که عالم به کتاب خدا و سنت پیامبرند و پیغمبر خدا
ص: 521
هم ایشان را همتای قرآن قرار داده و هرگز از کتاب خدا (قرآن) جدا نمی شوند و قرآن هم از آن ها جدا نمی شود و خداوند آنان را جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله خود و راهنمایان امت اسلامی قرار داده و بدین وسیله حجت را بربندگانش تمام کرده است.
،آری اینانند که ایشان را باید شناخت و از آنان پیروی نمود و احکام دین را از آنان فرا گرفت و اینانند حجت های خداوند که هرگز زمین از وجود آنان خالی نخواهد بود و اگر زمین از وجودشان خالی بماند اهلش را در کام خود فرو خواهد برد.
و اینک برای این که بدانیم طبق روایات وارده شناخت امامان بر فرد فرد افراد مكلف واجب است و بدون شناخت ایشان هیچ عملی از کسی پذیرفته نیست و زمین نیز هرگز از وجود حجت خدا خالی نخواهد بود در دو بخش آینده پیرامون هر یک از این دو موضوع تا آن جا که لازم باشد و فرصت اجازه دهد بطور مشروح سخن می گوئیم.
ص: 522
شامل:
کسی که امام زمانش را نشناسد
کسی که امام زمانش را بشناسد
کسی که امام زمانش را انکار نماید
کسی که با امام زمانش دشمنی کند
امامی که شناختن او واجب است
وجوب اطاعت و فرمانبرداری از امام
نتیجه شناخت و پیروی از امام
ص: 523
ص: 524
تردیدی نیست که معرفت و شناخت امام یکی از مهم ترین مسائل اصولی اسلام است که در طول تاریخ اسلام مورد توجه دانشمندان بزرگ اسلامی بوده و بعد سیاسی آن نیز در نظام حکومتی اسلام نقش بسیار مهم و بسزائی دارد.
با توجّه به نقشی که «امام» در حفظ نظام اسلام و کمال بشر و سیر الی الله دارد بدیهی است که شناخت و معرفت امام بر هر انسان مکلّفی واجب و لازم است زیرا: معرفت و شناخت امام موجب تقرّب به خدا و ترقی کمال نفس و نجات و رستگاری انسان در دنیا و آخرت ،است امام خلیفهٔ خدا جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله پیشوای امت، الگو، نمونه ،اُسوه، نشانه و علامت و مشعل هدایت است که هر انسان تندرو باید به سوی او باز گردد و هر کند رو خود را به او برساند و احکام و قوانین دین را از او بیاموزد و گرنه به هلاکت می رسد و مرگش مرگ جاهلیت و مرگ بدون اسلام خواهد بود.
امام رهبر فکری و سیاسی و نماینده خدا و ولی امر است که کتاب خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله توسط او شرح و تفسیر می شود و دین خدا به وسیلهٔ او محفوظ می ماند و اختلافات به وسیله او رفع می گردد و جامعه اصلاح می شود و بدون شناخت او دسترسی به نعمت های ابدی الهی برای هیچ کس امکان پذیر نیست و هیچ عملی از هیچ کس جز با معرفت خدا و شناخت امام معصوم پذیرفته نمی شود.
اینک برای این که اهمیت این موضوع به خوبی روشن شود به قسمتی از روایاتی که در رابطه با وجوب شناخت امام از پیشوایان معصوم علیهم السلام رسیده است توجّه فرمایید.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
﴿مَنْ مَاتَ ولَمْ يَعْرِفْ إمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً﴾
ص: 525
هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به عهد جاهلیت مرده است. (1)
این حدیث با الفاظ و عبارات گوناگون و مشابهی از پیامبر صلی الله علیه و آله گرامی اسلام و ائمه معصومین روایت شده و در بسیاری از منابع معتبر شیعه و سنّی درج گردیده است.
ابن ابی الحدید معتزلی در «شرح نهج البلاغه آن را بدین گونه نقل می کند
﴿مَنْ مَاتَ بِغَيْرِ إِمَامٍ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً﴾
هر کس بمیرد بدون اینکه امامی داشته باشد به عهد جاهلیت مرده است. (2)
و سپس اضافه می کند که: «اصحاب ما (معتزله) همگی قایل به صحّت و درستی این قضیّه هستند که جز با شناخت امامان کسی به بهشت نخواهد رفت.»
نامبرده بار دیگر حدیث مزبور را با یک عبارت دیگر از «عبدالله بن عمر» چنین نقل می کند:
﴿مَنْ مَاتَ ولإِمَامَ لَهُ، مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً﴾
هر کس بمیرد و امامی نداشته باشد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است. (3)
و آن گاه دربارۀ آن چنین توضیح می دهد:
«عبدالله بن عمر امام به حقّ را از امام گمراه تشخیص نداد، زیرا: او از بیعت علی علیه السلام امتناع کرد ولی شبانه به در خانه حجّاج (ابن یوسف ثقفى) رفت تا به وسیله او با عبدالملك - ابن مروان - بیعت کند مبادا شبی را بدون امام بگذراند، چون از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده بود که: «هر کس بمیرد و امامی نداشته باشد به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است». ولی از سوی «حجّاج» تا آن جا مورد تحقیر و ذلّت قرار گرفت که چون دست خود را به سوی او دراز کرد تا با وی بیعت کند حجّاج (همچنان که گویا به حالت خواب در بستر لمیده و یا روی تخت دراز کشیده بود) پای خود را از رختخواب بیرون آورد و به سوی او دراز کرد و گفت: (جهت بیعت) دست خود را به پای من متصل کن» (4)
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در یک حدیث دیگر در مورد وجوب شناخت ،امام چنین می فرماید:
ص: 526
﴿مَنْ مَاتَ و لَمْ يَعرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ، فَلْيَمُتْ إِنْ شَاءَ يَهُوْدِيّاً، و إِنْ شَاءَ نَصرانياً﴾ (1)
هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد پس اگر خواست یهودی بمیرد، و اگر خواست نصرانی.
و هنگامی که سلمان از آن حضرت می پرسد: یا رسول الله! شما فرموده اید: هر کس که بمیرد و امامی نداشته باشد مردنش مردن جاهلیت است منظور از این امام کیست؟ در جواب می فرماید:
﴿مِنْ أوصيائى يا سلمان، فَمَنْ مَاتَ مِنْ أُمِّتي ولَيْسَ لَهُ إِمَامٌ مِنْهُمْ يَعْرِفُهُ فَهِيَ مَيتَةٌ جَاهِليّةٌ، فَإِن جَهِلَهُ و عاداهُ فَهُوَ مُشْرِكٌ، و إِنْ جَهِلَهُ ولَم يُعَادِهِ وَلَمْ يُوالِ لَهُ عَدُوّاً فَهُوَ جَاهِلٌ و لَيْسَ بِمُشْرِك﴾ (2)
ای سلمان! مقصود امامی است که از اوصیاء من باشد پس هر کس که از امّت من بمیرد و امامی از اوصیاء من نداشته باشد که او را بشناسد این مرگ مرگ جاهلیت است. پس اگر او را شناخت و با او دشمنی کرد مشرک است و اگر او را نشناخت و با او دشمنی نکرد و دشمنش را هم دوست خود نگرفت نادان و جاهل است ولی مشرک نیست.
و در حدیث دیگری در مورد حقیقت شناخت که تنها راه رهایی از مرگ جاهلی و شرط صحّت عمل هر مسلمانی است چنین می فرماید:
﴿أَلْزِمُوا مَوَدَّتَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَإِنَّهُ مَنْ لَقَى اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ و هُوَ يَؤُدُّنَا دَخَلَ الجَنَّةِ بِشَفَاعَتِنَا، وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَا يَنْفَعُ عَبْداً عَمَلَهُ إِلَّا بِمَعْرِفَةِ حَقْنَا﴾ (3)
ملازم مودّت ما اهل بیت علیهم السلام ،باشید که هر کس با مودّت ما خدا را ملاقات کند قطعاً به واسطهٔ شفاعت ما وارد بهشت می شود سوگند به آن که جانم در قبضه قدرت اوست
ص: 527
عمل کسی برایش سودی ندارد مگر اینکه حقّ ما - اهل بیت- را بشناسد.
آن گاه در یک حدیث دیگر امامان معصوم علیهم السلام را معرّفی نموده و تصریح می نماید که منظور از امامی که واجب است مردم او را بشناسند خلیفهٔ بلافصل پیامبر صلی الله علیه و آله علی بن ابی طالب علیه السلام و یازده امام معصوم دیگر از نسل آن حضرت است چنان که می فرماید:
﴿مَنْ سَرَّهُ أَن يَنْظُرَ إِلى القَضِيْبِ اليَاقُوتِ الأحمر الَّذِي غَرَسَهُ اللَّهُ بِيَدِهِ و يَكُونَ مُتَمَسّكاً بِهِ فَلْيَتَوَلَ عَلِيّاً والأئمَّةَ مِنْ وُلْدِه فَإِنَّهُمْ خِيَرَةُ الله و صَفوَته، وهُم المَعْصُومُونَ مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ و خَطيئة ﴾ (1)
هر کس که دوست دارد به شاخه ای از درخت یاقوتی که خداوند با دست قدرت خود آن را در بهشت کاشته نظر کند و به آن چنگ ،زند پس باید ولایت - و امامت - علی و امامان - معصوم- از فرزندان او را بپذیرد زیرا که آن ها انتخاب شده خداوند و برگزیده او هستند و از هر خطا و گناه مصون و محفوظ و معصوم می باشند
سپس با هشدار شدید اللحنی که نشان می دهد صحت عمل هر مسلمانی منوط و مشروط به ولایت است و بدون ولایت هیچ عملی از هیچ کس در پیشگاه خدا پذیرفته نیست چنین می فرماید
﴿يا عَلِيُّ، لَو أَنَّ عَبداً عَبد الله مِثْل مَا قَامَ نُوحٍ في قَوْمِهِ، وَ كَان لَهُ مِثْل أُحُدٍ ذَهَباً فَأَنْفَقَهُ في سَبيل اللهِ، و مُدَّ في عُمْرِهِ حَتَّى حَجَّ أَلفٍ عَامِ عَلى قَدَمَيهِ، ثُمَّ قُتِلَ بَيْنَ الصفا والْمَرْوَةِ مَظْلُوماً، ثُمّ لَمْ يُوالِك يَا عَلِيُّ لَمْ يَسمَ رَائِحَةُ الْجِنَّةِ وَلَمْ يَدخلها﴾ (2)
ای علیّ! اگر بنده ای به اندازۀ نوح پیغمبر که در میان قومش بود - یعنی 950 سال که مدت عمر او بعد از رسالت تا طوفان است - خدا را عبادت کند و مثل کوه أحد طلا داشته باشد و همۀ آن ها را در راه خدا انفاق نماید و عمرش آنقدر طولانی شود که با پای پیاده هزار مرتبه به زیارت خانه خدا برود و سپس بین صفا و مروه مظلوم کشته شود ولی ولایت تو را نداشته باشد بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد و داخل بهشت نخواهد شد.
ص: 528
امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید:
﴿إِنَّمَا الأَئِمَّةُ قُوّامُ اللهِ عَلى خَلْفِةِ، و عُرَفاؤهُ عَلَى عِبَادِهِ، ولا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلا مَنْ عَرَفَهُمْ و عَرَفوهُ، ولا يدْخُلُ النّارَ إِلا مَنْ أَنْكَرهُمْ وَانكَرَوهُ﴾ (1)
امامان تدبیر کننده امور مردم از جانب خدا و شناساننده خداوند به بندگانش می باشند وارد بهشت نمی شود مگر کسی که آن ها را بشناسد و آن ها نیز او را بشناسند، و به دوزخ نمی رود مگر کسی که آن ها را انکار کند و آن ها نیز او را انکار نمایند.
این تعبیرات که امیرمؤمنان علیه السلام در مقام معرّفی امامان به حق بیان فرموده است بهترین توضیح و تفسیر کلمهٔ «امام» در حدیث معروف و مشهور و مورد اتفاق شیعه و سنّی از رسول اکرم صلى الله عليه و سلم و بیانگر مقصود آن حضرت از حديث ﴿مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعرِفْ إِمَامَ زَمانِه...﴾ می باشد زیرا:
اوّلاً: از جمله نخست که امام علیه السلام فرموده است: امامان تدبیر کننده امور مردم از جانب خدا و شناسانندهٔ او به بندگانش می باشند» در درجه اول اهمیت والای مقام امامت روشن می شود
ثانیاً: از آن فهمیده می شود که ناگزیر باید در هر عصر و زمانی کسی وجود داشته باشد که تحت عنوان «امام و رهبری» زمام امور جامعه را به دست گرفته مردمان را رهبری کند تا آن ها بتوانند در سایهٔ راهنمایی ها و هدایت های الهی او خداوند عالم را ،شناخته و به اسلام ناب و دست نخورده و احکام و عقاید بی غلّ و غش و دور از انحراف دست یافته و از آن پیروی نمایند
و ثالثاً: از جملهٔ دوّم که امام علیه اسلام فرموده است: «وارد بهشت نمی شود مگر کسی که امامان را بشناسد و آن ها نیز او را بشناسند...» بخوبی دانسته می شود که: امامی که شناختن او و اعتراف به امامت ،او وسیلهٔ رفتن به بهشت و نشناختنش مایهٔ دوزخی شدن انسان ،است امامی است که باید از طرف خداوند تعیین شده و از جانب او سِمَتِ ولایت و سرپرستی اداره امور جامعه را به عهده داشته باشد و از همین جهت است که خود آن حضرت در بیان دیگری در مقام معرّفی امام به حق می فرماید:
ص: 529
﴿ما لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ آيَةً هِيَ أَكْبَرُ مِنِّى وَلَا لِلَّهِ مِنْ نَبَأَ أَعظَمُ مِنِّي﴾ (1)
برای خدای تبارک و تعالی هیچ آیه و نشانه ای بزرگتر از من نیست و هیچ خبری با عظمت تر از من وجود ندارد.
و هنگامی که در جنگ صفیّن»، مردی از سپاه شام بیرون آمده در حالی که نیزه ای در دست و قرآنی بر فراز آن قرار داده و می گفت ﴿عَمَّ يَتَسَائَلُونَ﴾: «درباره چه چیز از یکدیگر سئوال می کنند؟» آن حضرت بیدرنگ شخصاً به میدان جنگ شتافته در برابر او ظاهر شد و فرمود ﴿أَتَعَرَّفُ اَلنِّبَاءَ اَلْعَظِيمَ اَلَّذِي هُمْ فِيهِ مُخْتَلِفُونَ﴾: «آیا آن خبر بزرگی که دربارهٔ آن اختلاف دارند می دانی چیست؟» آن مرد گفت نه فرمود: به خدا سوگند منم آن خبر بزرگ که شما درباره ام دچار اختلاف شده اید و در مورد زمامداری من به نزاع برخاسته اید و پس از آن که آن را پذیرفتید از آن روگردان شدید، و بعد از آن که به واسطه شمشير من [ از ضلالت و گمراهی] نجات پیدا کردید با سرکشی خود به هلاکت افتاده اید و حال آن که در روز غدیر (خُم) حقیقت امر را به خوبی دانستید و روز قیامت نیز آن چه را که در آن روز دانستید خواهید دانست سپس شمشیر خود را بالا برده و سر و دست او را در فضا به پرواز درآورد...» (2)
و نیز هنگامی که «ابن کواء» نزد آن حضرت آمده عرض کرد یا امیرالمؤمنین! معنای این آیه چیست که خدواند می فرماید: ﴿وَ عَلَى الأعرافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلاً بِسَيمَاهُمْ ﴾: (3) «بر اعراف [آن جایگاه بلند] مردانی هستند که همه کس را از چهره هایشان می شناسند، فرمود:
«مائیم بر اعراف که یاران خود را از سیما و رخسارشان می شناسیم مائیم اعراف که خدای عزّوجلّ جز از طریق شناخت و معرفت ما شناخته نمی شود و مائیم اعراف که خداوند در روز قیامت ما را بر روی صراط معرفت قرار می دهد پس وارد بهشت نمی شود مگر کسی که ما او را بشناسیم و او ما را بشناسد و به دوزخ نمی رود مگر کسی که ما او را نشناسیم و او نیز ما را نشناسد» (4)
ص: 530
به هر حال مقصود از این سخن امام علیه السلام که فرموده است: «امامان تدبیر کننده امور مردم از جانب ،خداوند و شناساننده او به بندگانش می باشند» بسیار واضح و روشن .است و تردیدی نیست که منظور از «ائمّه» امامان اهل بیت علیهم السلام می باشند و شاهد گویای این ،مطلب علاوه بر روایات گذشته روایات فراوان دیگری است که از رسول گرامی اسلام صلی الله علیهخ و آله و سایر پیشوایان معصوم علیهم السلام و سایر پیشوایان معصوم در مسأله امامت وارد شده که برای نمونه برخی از آن ها را در این جا می آوریم:
1. مرحوم صدوق (علیه الرحمه) در کتاب «خصال» در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده است که به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
«سه چیز است که من سوگند می خورم که حقّ است تو و اوصیاء بعد از تو «عُرفا» هستید، خدا شناخته نمی شود مگر از راه شناختن شما شما «عُرَفا» هستید، به بهشت نمی رود مگر کسی که شما را بشناسد، شما «عُرَفا» هستید به دوزخ نمی رود مگر کسی که شما را انکار کند و شما هم او را انکار کنید [و وی را از خود ندانید]» (1)
2. شیخ مفید (رضوان الله علیه) در کتاب «ارشاد» از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کرده است که ضمن سخنانی خطاب به مردم فرمود:
«.... هان ای مردم! بر شما باد به پیروی کردن و شناختن کسی که به شناختنش معذور نیستید. زیرا، آن علم و دانشی که حضرت آدم علیه السلام آن را با خود به زمین آورد، و تمام آن چه را که پیامبران بدان برتری جستند تا برسد به پیغمبر شما حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله همگی در نزد عترت [و خاندان] پیغمبر شما محمّد صلی الله علیه و آله است
پس در کجا سرگردان شده اید؟ بلکه به کجا می روید؟ ای فرزندان کسانی که بر کشتی [نوح] سوار شدند [و نجات یافتند] مَثَل عترت در میان شما همانند کشتی نوح است که هر که در آن در آمد نجات یافت و هر که در این کشتی نیز در آید نجات خواهد یافت من به آن چه می گویم سخت پای بندم و درستی آن را ضمانت می کنم، و سخن زور نمی گویم وای بر آن کسی که از آن روی بر تابد و باز هم وای بر کسی که از آن روی بر تابد. آیا آن چه را که پیامبرتان صلی الله علیه و آله دربارهٔ ایشان فرموده است به شما نرسیده است [و یا نشنیده اید] که در سفر حجّة الوداع [آخرین سفری که حجّ را بجای آورد] فرمود: «من در میان شما دو ذخیرهٔ سنگین و گران بها را به جای می گذارم که اگر شما بدان چنگ زنید
ص: 531
هرگز پس از من گمراه نخواهید شد [یکی] کتاب خدا - قرآن - و [دیگر] عترت و اهل بیتم و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا زمانی که در کنار حوض [کوثر] بر من وارد شوند، پس بنگرید که بعد از من درباره آن دو، چگونه رفتار خواهید کرد؟»
آگاه باشید که این [تمسّک به عترت]، آب خوشگوار و شیرین است پس، از آن بهره مند شوید و آن دیگری (یعنی روی بر تافتن از ایشان) آب شور و تلخ است و از آن دوری کنید». (1)
نگارنده گوید: مقصود از این سخن امیرالمؤمنین علیه السلام که در آغاز حدیث مزبور فرموده است: «بر شما باد به پیروی کردن و شناختن کسی که از شناختن او معذور نیستید» در مرحله اول خدای تبارک و تعالی و بعد از آن وجود مقدس پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سپس اوصیاء و جانشینان دوازده گانه آن حضرت از امامان معصوم علیهم السلام است. چنان که خدای تعالی در قرآن کریم فرموده است: ﴿أطِیعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ...﴾،(2) «از خدا اطاعت کنید و از پیامبر صلی الله علیه و آله و اولی الأمر نیز اطاعت نمایید.»
3. مسعودی در کتاب «مروج الذهب» ضمن یک خبر طولانی درباره «آغاز آفرینش جهان» از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کرده است که فرمود:
«وقتی خدا خواست خلقت را به وجود آورد و مخلوق را بیافریند و جهان آفرینش را هستی بخشد پیش از گسترش زمین و افراشتن آسمان که در انفراد ملکوت و وحدت جبروت خویش بود مخلوق را چون غباری بیار است.
آن گاه شمّه ای از نور جلال خود را رها کرد تا بدرخشید و شعله ای از نور الهی او پرتو افکند و این نور درمیان صورت های نهان فراهم شد و بصورت پیامبر ما محمّد صلی الله علیه و آله درآمد.
و خداوند که گوینده عزیز است فرمود: تو برگزیده منتخبی و گنجینه هدایت من پیش تو است بخاطر تو زمین را مسطح و آب را روان و آسمان را بلند می کنم و ثواب و عقاب و بهشت و جهنم را به وجود می آورم و اهل بیت علیهم السلام تو را برای هدایت می گمارم و آنان را از علم نهان خود بهره ور می سازم تا نکته ای برای ایشان مشکل نباشد و چیزی از ایشان نهان نماند و آنان را حجّت خلق و نشانه قدرت و وحدانیت خویش قرار می دهم.
آن گاه دربارهٔ ربوبیّت و خلوص و وحدانیّت از آن ها شهادت گرفت و سپس بعد از این شهادت که گرفته شد انتخاب محمّد صلی الله علیه و آله و آل وی را با بصیرت خلق بیامیخت و به آن ها
ص: 532
وانمود که هدایت با اوست و نور از اوست و امامت در خاندان اوست تا سنّت عدل از پیش مستقر شود و عذرها از میان برود...
آن گاه نور را به فطرت ما انتقال داد که در امامان ما [اهل بیت] درخشید که ما نور آسمان و زمینیم و نجات و رستگاری به ما وابسته است و علم نهان از ماست و سرانجام کارها به ما است و همۀ حجّت ها به ظهور مهدی ما که ختم امامان و نجات دهنده امّت و غایت نور و مصدر امور است خاتمه می یابد که ما افضل مخلوق و اشرف موحدان و حجّت پروردگار جهانیم و هر که به ولایت ما چنگ زند و ریسمان و دستاویز ولایت ما را بگیرد نعمت بر او فرخنده باد» (1)
4. شیخ مفید (رضوان الله تعالى علیه) در کتاب «امالی» از اصبغ بن نباته روایت کرده است که گفت:
«حارث همدانی با گروهی از شیعه که من هم در میان ایشان بودم بر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام علی بن ابی طالب علیه السلام وارد شد حارث به زحمت و مشقّت حرکت می کرد و با عصائی که در دست داشت به زمین می کوفت و بیمار نیز بود، و او در نزد امیرالمؤمنین علیه السلام مقام و منزلتی داشت حضرت که او را بدین حال دید رو به او کرد و فرمود:
حارث، حالت چطور است؟ عرض کرد: ای امیرمؤمنان! روزگار بر من چیره شده و سلامتی را از من ربوده است علاوه بر این نزاعی که اصحاب تو درباره تو با یکدیگر دارند مرا بیش تر ناراحت ساخته و آتشی در درونم افروخته و مرا بیش از حدّ بی تاب و تحمّل کرده است.
حضرت فرمود: نزاع آن ها در چیست؟ عرض کرد: درباره تو و درباره آن سه نفری است که قبل از تو بوده اند [ ابوبکر و عمر و عثمان] بعضی از آنان درباره تو بسیار غلّو کرده و زیاده روی می کنند و برخی میانه رو بوده و همراه شما هستند و پاره ای در حال حیرت و تردید باقی مانده و به شک و دودلی افتاده اند و نمی دانند که درباره تو قدم پیش نهند [و صراحتاً از تو طرفداری کنند] یا آن که باید قدم عقب گذارده و توقف کنند [و کار دیگران را حمل بر صحّت نمایند]
حضرت فرمود: کافی است ای برادر همدانی بدان که بهترین شیعیان من کسانی هستند
ص: 533
که راه اعتدال و میانه روی را اختیار کرده اند تا آنان که راه غلّو در پیش گرفته به آنان بازگشت نموده و آن دسته عقب افتاده خود را به ایشان برسانند.
حارث :گفت پدر و مادرم به فدایت چه خوب است که کدورتی را که بر دل های ما نشسته بزدایی و ما را در این مورد از بینش لازم برخوردار سازی حضرت فرمود: بس کن تو مردی هستی که حق بر تو مشتبه شده (و کارهای چشم گیر افرادی که قبل از من آمده، گرمی بازارشان تو را دچار اضطراب و نوسان نموده است). دین خدا به شخصیت و موقعیت افراد شناخته نمی شود بلکه به علامت و نشانه حق شناخته می گردد حق را بشناس اهلش را خواهی شناخت ای حارث حق بهترین گفتار است و کسی که از آن فاش سخن گوید مجاهد در راه خداست و من به حق با تو سخن می گویم، به من گوش فراده، و سپس آن را به بعضی از دوستان خودت که رأیی محکم و عقلی پسندیده دارند بازگو کن
آگاه باش که من بنده خدا و برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و نخستین کسی هستم که او را تصدیق نمودم من هنگامی او را تصدیق نمودم که آدم هنوز در بین روان و تن بود و از این گذشته من نخستین کسی هستم در میان امت شما که از روی صدق و حقیقت او را تصدیق کرده ام پس ماییم گروه پیشینیان و ماییم جماعت پسینیان (یعنی ما نخستین گروندگان به پیامبریم و نیز آخرین کسانی هستیم که از وی جدا می شویم، یا این که ما نخستین کسانی هستیم که به دین رونق بخشیدیم و بدان عمل نمودیم و آخرین کسانی هستیم که دین بدست ما افتد و آن را انتشار خواهیم داد و ما خاصان و خالصان رسول خداییم ای حارث و من برادر همدم و وصی و ولی و راز دار و صاحب اسرار اویم به من فهم ،کتاب و فصل خطاب (داوری به حق و سخن مشخص کننده حق از باطل) و علم گذشته ها و علم سلسلهٔ اسباب و مسبّبات قضا و قدر الهی داده شده است و هزار کلید از خزائن الهی به من سپرده شده که هر کلید از آن ها هزار دراز مجهولات را گشاید و هر دری به هزار در از عهد و پیمان ها منتهی می گردد و از تمام این ها گذشته بعنوان تفضّل و بخشش به شب قدر تأیید و برگزیده گشتم و بدان مدد یافتم و این مقام تا آن زمان که شب و روز در گردش است برای من و آن عده از فرزندانم که حافظ و امین اسرار الهی هستند باقی است تا این که خدا وارث زمین و موجودات روی آن گردد (و حکومت و قدرت ظاهری از آن خدا و اولیاء او گردد). حارثا! تو را بشارت می دهم که در هنگام مرگ و عبور از پل دوزخ و کنار حوض کوثر و در وقت مقاسمه مرا باز خواهی شناخت.
ص: 534
حارث گفت: مولایم، مقاسمه کدام است؟ فرمود: قسمت نمودن آتش دوزخ است که آن را بطور صحیح تقسیم می کنم می گویم: آتش! این یکی دوست و پیرو من است او را واگذار و این یکی دشمن من است او را بگیر(1)
اصبغ :گوید سپس امیرالمؤمنین علیه السلام دست حارث را گرفت و فرمود: حارث! روزی من از آزار و حسد قریش و منافقین نسبت به خودم به رسول خدا صلی الله علیه و آله شکایت کردم رسول خدا صلی الله علیه و آله دستم را در دست خود گرفت چنان که من دست تو را گرفته ام و فرمود: چون روز قیامت شود من دست به ریسمان و دستاویز عصمت پروردگار صاحب عرش می زنم و تو ای علی دست به دامان من خواهی زد و اولاد تو دست به دامان تو می زنند و شیعیان شما دست به دامان شما می زنند اکنون بگو ببینم در آن حال فکر می کنی که خدا با پیغمبرش چه خواهد کرد؟ و پیامبرش با وصیّ خود چه می کند؟
ای حارث! آن چه گفتم بپذیر که اندکی است از بسیار آری تو با کسی محشور می شوی که دوستش می داری و برای تو است تمام اعمالی که خود کسب کرده ای - و این مطلب را سه بار تکرار کرد-.
در این هنگام حارث از جای خود برخاست و در حالی که عبای خود را به روی کشید می گفت از این پس دیگر باک ندارم که مرگ به سوی من آید یا من به زمین می سوی مرگ بروم». (2)
5. مرحوم کلینی (رضوان الله تعالی علیه) در کتاب «کافی» از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:
«من با پدرم از خانه بیرون رفتیم تا [در مسجد مدینه ] به میان قبر و منبر رسیدیم، در آن جا به گروهی از شیعه بر خورد نمودیم پدرم به آن ها سلام کرد سپس فرمود: به خدا سوگند من بوی شما و جان های شما را دوست دارم پس شما مرا یاری دهید بر این دوستی به
ص: 535
پارسایی و کوشش [در راه اطاعت و بندگی خدا] و بدانید که به ولایت (و دوستی) ما جز به پارسایی و کوشش نتوان رسید و هر کس از شما که بنده ای از بندگان خدا را امام و پیشوای خویش قرار دهد باید بر طبق رفتار و کردار او عمل کند، شمائید پیروان خدا و شمایید یاوران خدا و شمایید پیشی گرفتگان اولین و پیشی گرفتگان آخرین و پیشی گرفتگان در دنیا و پیشی گرفتگان در آخرت بسوی بهشت و ما از روی ضمانتی که خدا ضمانت کرده و به جهت ضمانت رسول خدا صلی الله علیه و آله بهشت را برای شما ضمانت کرده ایم به خدا قسم که در درجات بهشت کسی بیش تر از شماها نباشد، پس برای درک فضایل درجات بهشت با یکدیگر رقابت کنید شمایید انسان های پاک سرشت و زنانتان نیز زن هایی پاک ،هستند هر زن با ایمانی حوریّه ای است خوش ،چشم و هر مرد با ایمانی به نوبه خود یک صدّیقی است امیر مؤمنان علیه السلام به قنبر (غلامش) فرمود: ای قنبر مژده گیر و مژده بده و خوشحال باش که به خدا سوگند رسول خدا صلی الله علیه و آله از این جهان رفت و جز بر شیعه بر سایر امّت خود خشمگین بود. (1)
با توجه به مجموع روایاتی که تا بدینجا متذکر شدیم بخوبی روشن می شود که مقصود از «أئمّه»، امامان دوازده گانه از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله می باشند که شناختن ایشان بر هر فرد مسلمان ،واجب و پیروی کردن از ایشان موجب نجات و رستگاری و رفتن به ،بهشت و نشناختنشان مایهٔ دوزخی شدن و سرنگونی در آتش سوزان جهنّم است.
و اما این که برخی از دانشمندان پیرو مکتب خلفا پنداشته اند که مراد از «امامان» پیشوایان آن ها مانند ابوبکر و عمر و عثمان... هستند (2)، مغالطه و ترفندی بیش نیست زیرا چگونه می توان گفت کسی که در آغاز حکومتش خطاب به مردم گفت: «من شیطانی دارم که بر من مسلّط می شود» (3) و کسی که از وصیّت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله جلوگیری کرد و :گفت «او هذیان می گوید» (4) و کسی که کارهایی انجام داد که مسلمانان بواسطه کارهایش خونش را مباح دانسته و از دفنش جلوگیری نموده و حتی سوزاندن جسدش را نیز جایز شمردند (5) این چنین کسانی امام و پیشوای جامعه اسلامی و تدبیر کنندهء
ص: 536
امور مردم از جانب خدا و معرّف خداشناسی در بین بندگان خدا باشند.
پس تردیدی نیست که مقصود از «ائمّه» که امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است: «امامان تدبیر کننده امور مردم از جانب خداوند هستند» امامان اهل بیت علیهم السلام از عترت و خاندان پیامبرند نه کسانی چون ابوبکر و عمر و عثمان و سلاطین بنی امیه و بنی عباس که از ائمه ضلالت بودند و به ناحق بر جایگاه آن برگزیدگان خدا تکیه زدند و بر اهل بیت پیغمبر ظلم روا داشتند و باعث تفرقه و اختلاف و دو دستگی و چند دستگی و پراکندگی مسلمانان .گردیدند
امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید:
مرحوم علامه مجلسی(رحمه الله علیه) در کتاب «بحارالانوار» از کتاب «العدد» روایت کرده است که جمعی از مردم کوفه دربارۀ حسن بن علی علیهما السلام زبان به طعنه گشوده و گفتند: او از سخن گفتن عاجز و ناتوان است و نمی تواند سخن بگوید.
این خبر به گوش امیرمؤمنان علیه السلام رسید و فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام را خواست و سخن آن مردم را به اطلاع وی رسانید. امام حسن علیه السلام عرض کرد: من در حضور شما نمی توانم سخن بگویم! حضرت فرمود: من از نظر تو دور می شوم و تو مردم را دعوت کن و برای آن ها سخن بگوی!
امام حسن مجتبی علیه السلام مردم را دعوت نمود و چون جمع شدند بر فراز منبر رفت و سخنرانی بلیغی ایراد نمود به طوری که صدای گریه مردم بلند شد؛ آن گاه فرمود:
﴿أيها الناس اعقلُوا عَنْ رَبِّكُمْ ﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ، ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ فَنَحْنُ الذُّرِّيَّةُ مِنْ آدَم والأسْرَةُ مِنْ نُوحٍ، والصَّفْوَةُ مِنْ ابرَاهِيمَ وَالسَّلَالَةُ مِنْ إِسْمَاعِيلَ، وَآلُ مِنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و اله نَحْنُ فِيكُمْ كَالسّمَاءِ الْمَرْفُوعَةِ وَالأَرْضِ المَدْحُوَّة والشَّمس الضَّاحِيَة، وكالشَّجَرَة الزَّيْتُونَة، لا شَرقِيَّةً ولا غربيَّةً، أَلَّتِى بُورِكَ زَيْتُهَا النَّبِيُّ أَصْلُهَا، وَ عَلِيٌّ فَرْعُهَا، و نَحْنُ وَاللهِ ثَمَرَةٌ تِلكَ الشَّجرة، فَمَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا نَجَا، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا فَإِلَى النَّارِ هَوَى﴾
هان ای مردم! از پروردگار خود خرد گیرید به راستی که خداوند (تبارک و تعالی) آدم و نوح و خاندان ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید نژادی که بعضی از آن ها از بعضی
ص: 537
دیگرند، و خدا شنوا و داناست) (1) ماییم از نژاد آدم و از خاندان نوح و برگزیده از ابراهیم و از دودمان و نسل ،اسماعیل و خاندان و اهل بیت علیهم السلام محمّد صلی الله علیه و آله.
ماییم که در میان شما همچون آسمان بلند و زمین گسترده و خورشید تابنده ایم. ماییم که همچون «درخت زیتون» که نه شرقی است و نه غربی و میوه اش مبارک گشته در میان شما قرار گرفته ایم که پیامبر صلی الله علیه و آله اصل و تنۀ آن درخت و علی فرع آن است و ما به خدا سوگند! میوه آن درخت هستیم که هر کس به شاخه ای از شاخه های آن چنگ زند نجات یافته و هر کس از آن تخلّف ورزد در آتش دوزخ سرنگون شده است.»
آن گاه امیرمؤمنان علیه السلام در حالی که عبای آن حضرت به زمین کشیده می شد از پشت سر مردم ،آمد تا این که برفراز منبر رفت و میان دو دیده امام حسن علیه السلام را بوسید و سپس فرمود:
﴿يَابْنَ رَسُولِ الله أَثْبَتَ عَلَى القَومِ حُجَّتَك ، و أوْجَبْتَ عَلَيهِمْ طَاعَتَكَ، فَوَيْلٌ لِمَنْ خَالَفَك.﴾
ای پسر رسول خدا! حجّت خود را بر این مردم ثابت و استوار کردی و فرمانبرداری و اطاعت خود را بر آن ها واجب ،ساختی پس وای به حال کسی که با تو به مخالفت بر خیزد. (2)
امام حسین علیه السلام می فرماید:
﴿إنَّ اللهَ جَلَّ ذِكْرُه ما خَلَقَ العبادَ إِلا لِيَعْرفوه، فَإِذا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ، فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَة مَا سِواهُ. فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: يَا بْنَ رَسُولِ اللهِ بأَبي أَنْتَ وَ أُمّي فمَا مَعْرِفَةُ اللهِ ؟ قَالَ مَعْرِفَةُ أَهْلِ كُلِّ زَمَانٍ إِمَامَهُم الَّذِي يَجِبُ عَلَيْهِمْ طَاعَتُهُ.﴾
خدای متعال بندگان را جزایزی این که او را بشناسید نیافرید پس چون او را بشناسند او را پرستش کنند، و چون او را بپرستند از پرستش غیر او بی نیاز شوند،
مردی به او گفت: ای پسر پیامبر صلی الله علیه و آله پدر و مادرم فدای تو باد معرفت و شناخت خدا چیست؟ فرمود این که اهل هر زمان امام خود را که اطاعت او بر آن ها واجب است بشناسند. (3)
منظور این است که اهل هر عصر و زمانی باید بدانند که خدای تعالی کسی است که آن ها را در هیچ دوره و زمانی بدون امام معصوم علیه السلام نخواهد گذارد، پس کسی که خدایی
ص: 538
را پرستش کند که به وسیلهٔ امام معصوم بر خلق اقامه حجّت ننموده باشد، غیر خدای عزوجل را عبادت نموده است.
و شاید تفسیر «شناخت خدا» به «شناخت امام» برای این باشد که شناخت خداوند بدون شناخت امام معصوم علیهم السلام امکان پذیر نیست زیرا: طبق روایات وارده امام معصوم علیهم السلام بیانگر اوامر و نواهی ،الهی و مبین احکام شریعت و راهنمای خلق و سرپرست اداره امور بندگان و تنها راه رسیدن به شناخت خداوند است. (1)
امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:
﴿... و مَنْ أَبْغَضَنَا وَرَدَّنَا أَوْرَدَّ واحِداً مِنّا، فَهُوَ کَافِرٌ بِاللَّهِ وَ بِآیَاتِهِ﴾
«هر کس ما را دشمن بدارد و ما را رد کند یا یکی از ما را رد کند او به خدا و آیات خدا کافر شده است». (2)
و در حدیث دیگری آمده است که فرمود:
﴿نَحْنُ الْفُلْكُ الْجارِيَةُ في اللُّجَجِ (الْغَامِرَة)، يَأْمَنُ مَنْ رَكبَها و يَغْرَقُ مَنْ تَرَكَهَا...﴾
«ماییم کشتی شناور در دریای بیکران که هر کس در آن در آید نجات یافته و هر کس از آن دوری گزیند غرق خواهد گردید...» (3)
و در حدیث ابو حمزه ثمالی آمده است که آن حضرت فرمود:
﴿إِنَّ دِينَ اللَّهِ لايُضَابُ بالعُقُولِ الثَّاقِصَة والآراءِ الباطلَةِ والمُقاييس الفَاسِدَةِ، لا يُضابُ إِلا بِالتَسْلِيم، فَمَنْ سَلَّمُ لَنَا سَلِمَ و مَنِ اهْتَدَى بِنَا هُدِى، و مَنْ دانَ بالقِياسِ والرِّأَي هَلَكَ، وَ مَنْ وَجَدَ فِي نَفْسِهِ شَيئاً مِمَّا نَقُولُهُ أَوْ نَقْضِي بِهِ حَرَجاً، كَفَرَ بِالَّذِي أَنْزَلَ السَّبْعَ الْمَثَانِي وَالقُرآنَ الْعَظيم و هو لا يَعْلَمُ.﴾
دین خدای تعالی با عقل های ناقص درک نمی شود و با آراء باطله و قیاس های فاسده به دست نمی آید وسیلهٔ درک آن تسلیم ،است هر کس به ما تسلیم شود سالم ماند و هر کس به ما اقتدا کند هدایت یابد و هر کس به قیاس و رأی عمل کند نابود گردد و هر کس نسبت به آن چه ما می گوییم و حکم کنیم شک و تردید به خود راه دهد، به آن خدایی که «سبع المثانی» (سوره حمد) و قرآن عظیم را فرو فرستاده کافر شده است و نمی داند. (4)
ص: 539
و در حدیث معروف دیگری که ابو حمزه از آن حضرت روایت نموده چنین آمده است که فرمود:
﴿أَفْضَلُ الْبِقَاعِ مَا بَيْنَ الرُّكْنِ والْمَقَامِ. وَلَوْ أَنّ رَجُلاً عُمَرُ مَا عُمِّرَ نُوحٌ فِي قَومِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمسينَ عاماً، يَصُومُ النّهارَ و يَقُومُ اللَّيْلَ في ذَالِكَ الْمَقَامِ ثُمَّ لَقِيَ اللَّهُ بَغِيرِ ولا يَتِنَا لَمْ يَنْفَعُهُ ذلِكَ شَيئاً.﴾
با فضیلت ترین نقطهٔ نقطه روی زمین میان رکن و (مقام مقام حضرت ابراهیم علیه السلام در مسجد الحرام) است اگر کسی به اندازه عمر نوح علیه السلام در میان قومش یعنی 950 سال- که مدت عمر او بعد از رسالت تا طوفان است - زندگی کند و همۀ این مدت را در کنار کعبه و در میان رکن و مقام مشغول عبادت باشد تمام روزها را روزه بگیرد و همه شب ها را با نماز و دعا شب زنده داری کند ولی بدون ولایت ،ما خدا را ملاقات ،کند از این عبادت ها هیچ سودی نخواهد برد. (1)
امام باقر علیه السلام می فرماید:
﴿مَنْ أَصْبَحَ مِنْ هَذهِ الأمّة لا إمَام لَهُ مِنَ الله أَصْبَحَ تائهاً مُتَحيّراً ضالاً ، و إِنْ مَات عَلَى هَذِهِ الحالِ مَاتَ مِيتَةً كُفْرِ و نِفَاقِ!﴾
هر کسی که از این امت شب را به روز آورد در حالی که امام تعیین شده از سوی خدا نداشته باشد حیران و سرگردان و گمراه است و اگر به همین حالت از دنیا برود، در حال کفر و نفاق از دنیا رفته است. (2)
و یک بار که از محضر اقدس آن جناب پرسیدند: «آیا شناخت ،امام بر همه خلق واجب است؟» فرمود:
خداوند تبارک و تعالی حضرت محمّد صلی الله علیه و اله را به پیامبری به سوی همه جهانیان برانگیخت. هر کس که به خدا و محمّد رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان بیاورد و او را پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بداند و از او پیروی کند بر او واجب است که امام را بشناسد. ولی اگر کسی به خدا و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ایمان نیاورده باشد چگونه ممکن است که پیش از شناخت خدا و رسول شناخت امام بر او واجب باشد؟... به خدا سوگند، حقوق ما را خداوند به مؤمنان الهام کرده است. (3)
ص: 540
و در تفسیر آیه شريفة ﴿أَوَمَنْ كَانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْنَاهُ وَ جَعَلْنَا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِج مِنْهَا﴾: (1) «آیا کسی که مرده بود و ما او را زنده کردیم و نوری برای او قرار دادیم که با آن در میان مردم راه برود، همانند کسی است که در تاریکی باشد و نتواند از آن خارج شود» فرمود:
«مقصود از «مرده» این است که چیزی را نمی شناسد و مقصود از «نور» امامی است که مورد پیروی باشد و مقصود از «کسی که در تاریکی ها گرفتار است و نمی تواند از آن خارج گردد» کسی است که «امام» را نشناسد.» (2)
و به «محمّد بن مسلم» فرمود:
«هر کس بدون پیروی از امامی - عادل- از جانب خدا به عبادت بپردازد و سخت بکوشد و خود را به زحمت افکند کوششی بی حاصل کرده است و او گمراه و سرگردان ،است و حکایت او حکایت گوسفندی است که از چوپان و گلهٔ خود بازمانده و تمام روز سرگردان می رود و بر می گردد و چون شب فرا رسد گله ای با چوپان ببیند و به سوی آن برود و فریفته شود و شب را در خوابگاه آن گله به سر برد.
و هنگامی که چوپان گله را حرکت دهد گوسفند گمشده گله و چوپان را ناشناس ببیند باز حیران و سرگردان در جستجوی چوپان و گلۀ خود باشد که گوسفندانی را با چوپانش ببیند و به سوی آن روانه گردد و فریفته شود چوپان او را صدا زند که بیا و به چوپان و گلهٔ خود به پیوند که تو حیران و سرگردانی و از چوپان و گلۀ خود گم گشته و بازمانده ای پس ترسان و سرگردان و ره گمگشته حرکت کند در حالی که چوپانی که او را به چراگاه رهبری کند و یا به جایگاه خود بازگرداند نداشته باشد در این میان گرگ گمشدن او را غنیمت شمارد و او را بخورد.
به خدا سوگند ای محمّد! هر کس از این امت که شب را به روز آورد، در حالی که امامی ظاهر و عادل و تعیین شده از جانب خدای تعالی نداشته اشد چنین است حیران و گمگشته و گمراه است...» (3)
و در پاسخ سؤال «محمّد بن مسلم» که از آن حضرت پرسید: «هر کس امامت یکی از شما امامان را انکار نماید حالش چگونه خواهد بود؟» فرمود:
ص: 541
﴿مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ الله وَ بَرِى مِنهُ و مِنْ دِينِهِ، فَهُوَ كَافِرٌ مُرْتَدُّ عَنِ الاسلام، لأَنَّ الإِمَامَ مِنَ اللهِ ، ودِيْنَهُ مِن دِين دِينَ الله...﴾
هر کس امامی را که از سوی خدای تبارک و تعالی تعیین شده انکار نماید و از او و دین او برائت جوید او کافر و از آیین اسلام بیرون ،است زیرا امام، از طرف خدا تعیین شده، و دین او دین خداست...» (1)
و در حدیث دیگری در همین زمینه در تفسیر آیه شریفه: ﴿لِمَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً﴾: «من می آمرزم کسانی را که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند و سپس هدایت شوند» آمده است که فرمود:
﴿فَوَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ رَجُلاً عَبَدَ اللهُ عُمْرَهُ مَا بَيْنَ الرُّكْنِ والْمَقَامِ ثُمَّ مَاتَ وَلَمْ يَجِيء بِوِلايَتِنَا لأَكَبِّهُ اللهُ فِي النَّارِ عَلَى وَجْهِهِ﴾
به خدا سوگند اگر کسی همه عمرش را در بین رکن و مقام - مقام حضرت ابراهیم در مسجد الحرام - به عبادت بگذراند و سپس بمیرد در حالی که ولایت ما را نپذیرفته باشد، خداوند او را به روی، در آتش جهنم خواهند افکند. (2)
امام صادق علیه السلام می فرماید:
﴿مَنْ باتَ لَيْلَةً لا يَعرِفُ فِيْهَا إِمَامَهُ، مَاتَ مِيتَةً جَاهِليّةً﴾
هر کس شبی را به صبح آورد در حالی که امامش را نمی شناسد، مرده اش مرده جاهلیّت است. (3)
و در حدیثی که مروان بن مسلم از آن حضرت روایت نموده آمده است که فرمود:
﴿أَلاِمَامُ عَلَمْ بَيْنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ و بَيْنَ خَلْقِهِ، فَمَن عَرَفَهُ كَانَ مُؤْمِناً، وَ مَنْ أَنْكَرَهُ كَان كَافِرا﴾ امام نشانه ای است میان خدای عزّوجل و میان مردم هر کس که او را بشناسد مؤمن و هر که او را نشناسد کافر است. (4)
ص: 542
و در یک حدیث دیگر که «ابی سلمه» از آن حضرت روایت نموده چنین آمده است که فرمود:
﴿نَحْنُ الَّذِينَ فَرَضَ اللهُ طَاعَتَنَا لا يَسَعُ النَّاسَ إِلا مَعْرِفَتُنَا وَلَا يُعْذَرُ النَّاسُ بِجَهَالَتِنَا، مَنْ عَرَفَنَا كَانَ مُؤْمِناً و مَنْ أَنْكَرَنَا كَانَ كَافِراً و مَنْ لَمْ يَعْرِفْنَا وَلَمْ يُنْكِرْنَا كَانَ ضَالاً حَتَّى يَرْجِعَ إِلَى الْهُدَى الَّذِي افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْهِ مِنْ طَاعَتِنَا الْوَاجِبَةِ، فَإِنْ يَمُتْ عَلَى ضَلَالَتِهِ يَفْعَلُ اللَّهِ بِهِ مَا يَشَاءُ﴾
ماییم آن کسانی که خدا اطاعت و فرمانبرداری ما را - بر مردمان - واجب ساخته است. مردم راهی جز شناخت و معرفت ما را ندارند و در نشناختن ما معذور نیستند- و عذر و بهانه از آن ها پذیرفته نمی شود - هر که ما را بشناسد مؤمن است و هر که ما را انکار کند کافر است و کسی که ما را نشناسد و انکار هم نکند گمراه است تا زمانی که به سوی هدایتی که خدا بر او واجب ساخته است ،برگردد و آن اطاعت ماست و اگر به همان حالت ضلالت و گمراهی بمیرد خدا هر چه خواست با او رفتار می کند. (1)
و در حدیث عمّار ساباطی آمده است که آن حضرت فرمود:
«زمین بدون امامی- که حلال خدا را حلال و حرام او را حرام شمارد - واگذاشته نمی شود، و این گفته خداوند است که فرموده است: ﴿يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُنَاسِ بِإِمَامِهِمْ﴾ (2): «روزی که هر گروهی را با امامشان فرا می خوانیم و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز فرموده است هر کس بدون امام بمیرد به مرگ جاهلیّت مرده است» (3)
در همین زمینه در حدیثی از «ربعی بن عبدالله» روایت شده که آن حضرت فرمود:
«خدای تعالی امتناع فرموده که کارها را بدون اسباب لازم فراهم آورد از این رو برای هر چیزی سبب و وسیله ای قرار داده و برای هر سببی شرح و گشایشی [قانون و مقرّراتی] مقرّر فرموده و برای هر شرح (و مقرّراتی) نشانه ای یا دانشی گذارده و برای هر نشانه ای دری گویا و آشکار قرار داده است عارف حقیقی کسی است که این در را بشناسد، و نادان حقیقی کسی است که این در را نشناشد این درب گویا و آشکار رسول خدا صلی الله علیه و آله و ما [اهل بیت پیغمبر] هستیم». (4)
معنای این حدیث شریف این است که: گرچه خداوند تبارک و تعالی قادر است امور
ص: 543
جهان را بدون علل و اسباب ظاهری فراهم آورد همان گونه که گاهی حضرت عیسی علیه السلام را بدون وجود پدر ایجاد می کند و یا آتش را بدون اسباب ظاهری بر حضرت ابراهیم علیه السلام سرد و سلامت می نماید ولی بطور کلّی عادت خدای تعالی بر این تعلّق گرفته است که امور جهان را با وسائل و اسبابی مخصوص به جریان اندازد
و ترتیب این اسباب چنان که امام علیه السلام در حدیث مزبور بیان فرموده بدین صورت است که خداوند عالم برای نجات و سعادت انسان ها سببی قرار داده است که آن سبب، شناخت و معرفت حق و اطاعت از خدا و رسول است و برای این سبب شرحی قرار داده که ،آن دستورات و مقرّرات دینی و مذهبی ،است و برای این شرح نشانه یا دانشی قرار داده که آن عبارت از قرآن است و برای قرآن درب گویائی مقرر داشته که آن درب ،گویا پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله و ائمّه معصومین علیهم السلام می باشند
پس هر کس که خواهان سعادت و خوشبختی و نجات و رستگاری خود در دنیا و آخرت است باید که این راه ها را بپیماید و خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و امامان معصوم از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را بشناسد و به امامت و ولایت همۀ امامان که راهنمایان به حقّ اند اعتراف ،کند و اوامر و نواهی خداوند را با راهنمایی های آنان که از جانب خدا تعیین شده اند، دقیقاً
بکار بندد تا در پرتو پیروی از ایشان به سعادت و خوشبختی واقعی نائل آمده و رستگار شود.
و به همین دلیل است که ششمین پیشوای جهان تشیّع در ضمن حدیث دیگری که در رابطه با مسأله امامت سخن می گوید، علّت وجوب شناخت امام معصوم علیهم السلام را چنین توضیح می دهد:
«خدای تبارک و تعالی اگر می خواست خودش را بی واسطه به بندگانش [بشناساند] می،شناسانید ولی ما را در و ،جادّه و راه و طریق معرفت خود قرار داد کسانی که از ولایت و رهبری ما روگردان شده و دیگران را بر ما ترجیح دهند از صراط مستقیم حق ،منحرفند زیرا کسانی که مردم در همهٔ امور به وجود آنان پناه می برند [که اهل بیت پیغمبر باشند] با دیگران که پیشوایان ضلالت و گمراهی باشند هرگز برابر نبوده و ،نیستند چراکه پیروان آن ها به سوی چشمه های آب تیره که از چشمه ای به چشمه دیگر سرازیر ،شود ،رفتند و کسانی که سوی ما آمدند به سوی چشمه های صاف و زلال
ص: 544
آمدند که آبش همیشه به امر پروردگار جاری است و تمام شدن و خشک شدن ندارد» (1)
آری تنها راه نجات و رستگاری و رهایی از مرگ ،جاهلی همراه با ایمان به خدا و تصدیق رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله و شناخت امامان معصوم از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و اطاعت و فرمانبرداری از او امر و نواهی ایشان است و لذا در حدیث نسبتاً مفصّلی که عبدالرحمن بن ابی لیلی از ششمین پیشوای معصوم شیعه امام جعفر صادق علیه السلام نقل نموده چنین آمده است که آن حضرت فرمود:
«شما درستکار و صالح نخواهید بود مگر این که معرفت پیدا کنید، و معرفت پیدا نخواهید کرد مگر این که خدا و رسول و حجّت های خدا را که امامان معصوم علیهم السلام باشند تصدیق کنید و تصدیق نخواهید کرد مگر این که تسلیم .باشید. هر چهار در راکه صلاح و معرفت و تصدیق و تسلیم ،باشد بکوبید که نخستین آن ها جز به همراهی آخرینشان شایسته نگردد کسانی که همراه سه تای آن باشند (2)، گمراه گشته و به بیراهه دوری افتاده اند.
خدای تبارک و تعالی جز عمل صالح را نپذیرد و جز باوفا کردن به شروط و پیمان ها، عمل کسی را قبول نکند. کسی که به شروطش با خدای عزّوجل و فاداری کند و آن چه را که خدای تعالی در عهد و پیمانش بیان فرموده بکار بندد به آن چه نزد خداست برسد و وعده خدا را به تمام و کمال دریابد.
خدای تبارک و تعالی بندگانش را به راه های هدایت خبر داده و برای راهنمائی آنان مشعل های بلند قرار داده و به آنان خبر داده است که چگونه باید راه هدایت را بپیمایند و فرموده است: «من می آمرزم کسانی را که توبه کنند و ایمان بیاورند و عمل صالح انجام ،دهند و سپس راه هدایت پیمایند» (3) و فرموده است: «خداوند فقط از پرهیزکاران می پذیرد» (4) پس کسی که از خدا نسبت به اوامرش پروا داشته باشد، خدا را ملاقات
ص: 545
کند در حالی که به آن چه محمّد صلی الله علیه و آله آورده است مؤمن باشد ،افسوس افسوس که مردمی از دنیا رفتند و پیش از آن که هدایت یابند مردند و گمان بردند که مؤمن هستند ولی از آن جا که نمی دانستند مشرک بودند.
آگاه باشید که هر که از راه در به خانه ،درآید ره یافته و هر که راهی غیر از راه «در» را در پیش گیرد راه هلاکت را پیموده است. خدا اطاعت ولی امرش را به طاعت رسولش پیوسته و طاعت رسولش را به طاعت خودش مقرون ساخته است. (1) پس هر که از «والیان امر» [که امامان معصوم باشند] اطاعت ،نکند خدا و رسولش را اطاعت نکرده است چراکه اطاعت از «والیان امر» همان اقرار و اعتراف به چیزی است که از طرف خدای تعالی نازل شده که فرموده است:
«به هنگام عبادت بهترین لباس های خود را- از معرفت و شناخت - در بر کنید». (2)
پس در جستجوی خانه هایی باشید که خدا اجازه داده است رفعت گیرند و نامش در آن ها برده شود زیرا خدا به شما خبر داده است که آن ها: «مردانی باشند که هیچ تجارت و داد و ستدی ایشان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و ادای زکات باز ندارد و از روزی که دل ها و دیده ها در آن دگرگون شود، بیم دارند». (3)
خداوند فرستادگان خود را برای اجرای اوامرش [ارشاد و هدایت مردم] برگزید و سپس ایشان [والیان امر] را تصدیق کنندگان بیم های خویش انتخاب نموده و فرمود: «هیچ امّتی نیست مگر این که در میانشان بیم رسانی بوده است». (4)
گمراه شد آن که ندانست و ره یافت آن که بینا گشت. خدای عزّوجلّ می فرماید:
«دیده ها کور نیست ولی دل هایی که در سینه هاست کور است» (5) چگونه ره یابد کسی که بینا نیست و چگونه بینا شود کسی که تدبّر نکند از رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیتش پیروی کنید و به آن چه از طرف خدا نازل شده اعتراف نمائید و به دنبال نشانه های هدایت بروید که ایشان علامت های امانت و تقوا و پرهیزکاری اند و بدانید که اگر کسی عیسی بن مریم علیه السلام را انکار کند و به پیغمبران دیگر اعتراف ،نماید ایمان ندارد مشعل های نور را بجوئید و راه را بپیمائید و آثار پشت پرده (امام پنهان و یا آثار هدایت و دلایل امامت و یا اخبار و
ص: 546
احادیث مربوط به امامت) را جستجو کنید تا امر دینتان کامل شود و به خدایی که پروردگار شماست مؤمن شوید»! (1)
آن چه از این حدیث شریف استفاده می شود این است که امامان ارکان دین و پایه های اسلام و ستون ،یقین و پناهگاه مردمند که خداوند آنان را برگزیده و مقامشان را بلند گردانیده و علوم و دانش بی پایان خود را به ایشان عطا فرموده و آنان را وسیلهٔ شناخت و معرفت خویش و واسطه بین خود و بندگانش قرار داده و اطاعت و فرمانبرداری از ایشان را بر همگان فرض و واجب شمرده است.
بنابراین از آن جا که «امام» برگزیده خدا و راهنمای الهی و وسیله شناخت و معرفت خداوند است و نقش اساسی در حفظ دین بیان ،احکام نگهبانی شریعت و سیر الی الله ،دارد و کلیه شئون زندگی و عقاید اسلامی و اعمال عبادی و سعادت دینی و دنیوی و نجات و رستگاری در دنیا و آخرت به وجود پرخیر و برکت او بستگی دارد، از این رو شناخت و معرفت امام بر فرد فرد افراد انسان واجب و لازم است و هیچ کس در ترک معرفت امام معذور ،نیست زیرا طبق روایات فراوانی که در این باره وارد شده نشناختن امام و یا ردّ و انکار او و یا حتی انکار یکی از امامان موجب کفر و عدم ایمان و فساد عقیده است.
در این زمینه روایات بسیار زیادی از ائمه معصومین علیهم السلام رسیده است که برای آگاهی بیش تر برخی از آن ها را در این جا می آوریم.
در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است که «ذریح» راوی حدیث گوید:
«از محضر امام صادق علیه السلام راجع به امامان بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم، فرمود: اميرالمؤمنين علىّ بن ابی طالب علیه السلام امام بود بعد از او حسن علیه السلام بود، سپس حسین علیه السلام امام بود بعد از او علیّ بن الحسین علیهما السلام امام بود و سپس محمّد بن علی علیهما السلام امام بود. هر کس منکر امامت اینان ،شود مانند کسی است که معرفت خدای تبارک و تعالی و معرفت رسول خدا صلی الله علیه و آله را منکر شده باشد...» (2)
و در حدیث دیگری که از ابو حمزه ثمالی روایت شده آمده است که امام صادق علیه السلام دربارۀ کسی که بمیرد و امام خود را نشناسد فرمود:
ص: 547
«آن امامی که اطاعتش بر همه واجب است از ما [اهل بیت] می باشد و هر کس او را انکار کند به آئین یهود و یا به دین نصارا خواهد مرد به خدا سوگند این زمین از روزی که خداوند حضرت آدم علیه السلام را قبض روح نموده تا کنون بدون راهنما و پیشوایی که مردم را به سوی خدا رهبری کند و حجّت بر بندگانش باشد نبوده است هر کس پیروی او را ترک کند هلاک خواهد شد و هر کس او را متابعت نماید نجاتش بر خداوند حتمی و مسلّم است». (1)
در حدیث دیگری از عبدالله بن ابی یعفور روایت شده که آن حضرت در مورد امامت حضرت مهدی علیه السلام فرمود:
«هر کس به امامت پدرانم و فرزندانم اعتراف کند و امامت فرزندم «مهدی» را منکر شود مانند کسی است که به همۀ پیغمبران عقیده داشته باشد و نبوّت حضرت محمّد را انکار نماید.
(گوید:) عرض کردم: ای آقای من مهدی کدام یک از فرزندان شماست؟ فرمود پنجمین نفر از فرزندان امام هفتم (موسی بن جعفر) است که شخص او از شما پنهان می شود...» (2)
در همین رابطه «عیسی بن سری» می گوید:
«به امام صادق علیه السلام عرض کردم: دربارۀ پایه های دین اسلام با من سخن گوی، که اگر به آن ها متمسّک شوم عملم پاک و درست باشد و پس از آن ندانستن آن چه ندانم مرا زیان نرساند. امام صادق علیه السلام فرمود گواهی دادن به اینکه خدایی جز «الله» نیست، و این که محمد صلى الله عليه و سلم پیامبرخداست، و اعتراف کردن به آن چه از نزد خدا آورده است، و پرداختن زکاتی که در اموال ،است و پذیرفتن ولایتی که خدای تعالی به آن فرمان داده است یعنی ولایت آل محمّد صلی الله علیه و آله، زیرا پیامبر خدا فرموده است: ﴿مَنْ مَاتَ وَلا يَعْرِفُ إِمَامَه ماتَ مِيتَةً جَاهِليّةً﴾ «هر کس بمیرد و امام خود را نشناخته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است».
خدای تعالی فرموده است: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الأمْرِ
ص: 548
مِنكُمْ﴾ (1) از خدا اطاعت کنید و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و اولی الامر که از شماست اطاعت کنید. که- اولی الامر - علی علیه السلام بود و بعد از او حسن آن گاه حسین و بعد از او علی بن ،الحسين سپس محمّد بن علی و پس از او نیز به همین گونه خواهد بود. زمین جز با امام اصلاح نمی شود و هر کس که بمیرد و امام خود را نشناسد چنان است که در زمان جاهلیّت (یعنی بی نصیب از اسلام) مرده باشد و زمانی که هر یک از شما بیش از هر چیز به شناخت امام نیاز دارد، هنگامی است که نفسش به این جا برسد (در این جا امام اشاره به سینه اش کرد) آن گاه خواهد گفت: عقیده خوبی داشتم». (2)
امام کاظم علیه السلام می فرماید:
﴿مَنْ مَاتَ بِغَيْرِ إِمَامٍ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيتَةً، إِمَامٌ حَيٌّ يَعْرِفُهُ﴾
کس که بمیرد و امام زمان زنده اش را نشناسد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.
راوى حديث عمر بن یزید :گوید من عرض :کردم من این جمله را که می فرمایید: «امام زمان زنده اش را نشناسد» از پدرت نشنیده ام؟ فرمود آری به خدا سوگند! این جمله را رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است آن گاه فرمود: و این گفته رسول خداست که فرمود:
﴿مَنْ مَاتَ و لَيْسَ لَهُ إِمَامٌ يَسَمَعُ لَهُ و يُطيعُ مَاتَ مِيتَةً جَاهِليتَةً﴾
هر کس که بمیرد و امامی نداشته باشد که سخن او را بشنود و از او فرمانبرداری نماید به مرگ جاهلیّت مرده است. (3)
و در تفسیر آیه شریفه: ﴿وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنْ اللَّهِ﴾: (4) «چه کسی گمراه تر است از آن کس که راه هدایت خدا را رها کرده و از هوای نفس خود پیروی کند؟»، فرمود:
«مقصود از آن کسی است که در دین خود بدون داشتن امامی از امامان معصوم علیهم السلام از رأی خویش پیروی کند». (5)
در همین زمینه در کتاب شریف «کافی» از محمّد بن فلان واقفی روایت کرده که
ص: 549
گفته است:
«من پسر عمویی داشتم که نامش حسین بن عبدالله بود او مرد زاهدی بود و از عابدترین مردم زمان خود بشمار می رفت به واسطهٔ جدی بودن در عبادت و کوشش در امر دین سلطان از او پروا می کرد و چه بسا در پیش روی سلطان سخن درشت و دشواری به عنوان موعظه می گفت و او را امر به معروف و نهی از منکر می نمود و سلطان هم بواسطهٔ شایستگی و نیکوکاریش از او تحمّل می کرد.
حال او پیوسته چنین بود تا آن که روزی در مسجد حضرت ابوالحسن موسى بن جعفر علیه السلام بر او وارد شد. چون او را دید به وی اشاره کرد و او هم نزد حضرت آمد امام به او فرمود ای با علی من روش تو را بسیار دوست دارم و از آن مسرور می شوم ولی تو معرفت ،نداری بر و معرفت را پیدا کن
عرض کرد: فدایت شوم معرفت چیست؟ فرمود برو یاد بگیر و کسب حدیث کن. عرض کرد از چه کسی کسب کنم؟ فرمود از فقهاء اهل مدینه، سپس آن احادیث را بر من عرضه کن او رفت و احادیثی را نوشته خدمت حضرت باز آمد و برایش قرائت کرد امام همه را باطل دانست و به او فرمود: برو معرفت یاد بگیر
آن مرد به دین خود عنایت داشت و پیوسته در انتظار استفاده از حضرت ابوالحسن علیه السلام بود تا زمانی که آن حضرت به کشتزار خود می رفت در بین راه حضرت را ملاقات نمود و عرض کرد فدایت شوم من در برابر خدا با شما احتجاج می کنم مرا به «معرفت» راهنمایی کن آن حضرت گزارش حال امیرالمؤمنین و آن چه بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله واقع شد و نیز گزارش امر آن دو نفر (ابوبکر و عمر) را برای او بیان فرمود، و او هم پذیرفت.
سپس به حضرت عرض کرد امام بعد از امیرالمؤمنین علیه السلام چه کسی بود؟ فرمود: حسن علیه السلام و بعد از او حسین علیه السلام تا این که به خودش رسید و ساکت شد عرض کرد فدایت شوم امروز چه کسی امام است؟ فرمود اگر به تو خبر دهم می پذیری؟ گفت: آری فدایت شوم فرمود من امامم عرض کرد چیزی می خواهم که به آن استدلال کنم (یعنی: دلیل و معجزهٔ شما چیست؟) فرمود برو نزد آن درخت - آن گاه با دست خود به درخت «امُّ غیلان» اشاره کرد- و به او بگو: موسی بن جعفر به تو می گوید: بیا گوید: من نزد آن درخت رفتم و به خدا سوگند دیدم زمین را می شکافد و می آید تا در برابر حضرت ایستاد سپس حضرت به او اشاره کرد تا برگشت پس او به امامت
ص: 550
حضرتش اقرار کرد و خاموشی گزید و به عبادت پرداخت و پس از آن دیگر کسی او را ندید که سخن گوید» (1)
امام رضا علیه السلام می فرماید.» (2)
﴿مَنْ مَاتَ وَ لَيْسَ لَهُ إِمَامٌ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً، فَقُلْتُ لَهُ كُلُّ مَنْ مَاتَ وَ لَيْسَ لَهُ إِمَامٌ مَاتَ مِيتَةً جَاهِليَّةً؟ قَالَ نَعَمْ، والواقِفُ كافرٌ والنَّاصِبُ مُشرِكٌ﴾
هر کس که بمیرد و امامی نداشته باشد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است. (راوی گوید:)
من عرض کردم: هر کس که بمیرد و امامی نداشته باشد به مرگ جاهلیت مرده است؟! فرمود: آری و واقفی ها (3) کافر و ناصبی ها (4) مشرک اند» (5)
و در نامه ای که خلاصه احکام اسلام را برای مأمون عبّاسی نگاشته، در مورد شناخت امام معصوم علیه السلام چنین می فرماید:
«... زمین هرگز از حجّت خدا خالی نمی ماند و مردم در هیچ عصر و زمان بدون حجّت نخواهند بود امام معصوم علیه السلام عروة الوثقى - و ريسمان محکم - الهی و پیشوایان راه حق و حجّت بر اهل دنیا هستند تا روزی که دنیا به آخر برسد و میراث زمین و اهل آن به خدا باز گردد هر کس با آن ها مخالفت نماید گمراه و گمراه کننده و منحرف است و راه حقّ و هدایت را رها کرده است زیرا آنانند که مفسّر قرآن اند و آنانند که گفتارشان گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله است، پس هر کس که بمیرد و آنان را نشناسد به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است» (6)
ص: 551
و در حدیث معروف «سلسلة الذهب» که بطور متواتر از آن حضرت نقل شده آمده است:
هنگامی که علی بن موسی الرضا علیهما السلام به نیشابور رسید و می خواست از آن جا نزد مأمون برود اصحاب حدیث در اطراف آن حضرت گرد آمدند و گفتند: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله از میان ما می روی و ما را به حدیثی از احادیث جدّت که از آن بهره مند شویم آگاه نمی سازی؟ امام در محمل نشسته بود - برای آن که تقاضای اهل حدیث را اجابت نماید - سر از محمل بیرون آورد و فرمود:
«شنیدم از پدرم موسی بن جعفر که گفت: شنیدم از پدرم جعفر بن محمّد که گفت: شنیدم از پدرم محمّد بن علیّ که گفت شنیدم از پدرم علی بن الحسین که گفت: شنیدم از پدرم حسین بن علی که گفت شنیدم از پدرم امیرمؤمنان علیه السلام که گفت شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: شنیدم از جبرئیل که می گفت شنیدم خداوند عزّوجل فرمود: ﴿ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی﴾: «لا إله إلا الله، قلعه و حصار من است هر کس در آن وارد شود از عذاب من در امان خواهد بود».
آن گاه پس از آن که مرکب حامل محمل حرکت کرد به آواز بلند فرمود: ﴿بِشُرُوطِهَا وَأنَا مِنْ شُرُوطِهَا﴾ «كلمه توحید شرایطی دارد و من خود از شرایط آن هستم» (1)
معنای این جمله که امام علیه السلام فرموده است: «کلمه توحید شرایطی دارد و من از شرایط آن هستم» این است که: از شرایط اقرار و اعتراف به کلمۀ ﴿لا إله إلّا الله﴾ اقرار به امامت آن حضرت است که از جانب خدای تعالی تعیین شده و طاعتش بر همگان فرض و واجب است.
آری شناخت و معرفت امام و اطاعت و فرمانبرداری از او بر هر انسان مکلّفی واجب و لازم است زیرا امام رهبر فکری و راهنمای الهی و حجّت خدا در بین مردم و واسطه بین خدا و بندگان اوست که دین خدا به وسیلهٔ او محفوظ می ماند و اختلافات به وسیلهٔ او رفع می شود و جامعه بوسیلهٔ او اصلاح می گردد و نجات و رستگاری و رفتن به بهشت بوسیلهٔ او حاصل می شود و بدون او دسترسی به نعمت های ابدی الهی امکان پذیر نیست
ص: 552
پس هر کس که بمیرد و امام و راهنمایی که از طرف خدا تعیین شده نداشته باشد تا در احکام دین و امور دنیای خود از او پیروی ،کند به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است.
و به همین جهت است که همۀ امامان معصوم علیهم السلام، طبق وظیفه خطیری که به عهده داشتند برای این که جامعه بشری و بخصوص افراد ،مسلمان مقام و موقعیت امام را درک کنند و به عظمت وجود او پی ببرند و بدانند که سعادت دنیا و آخرت آدمی در پرتو و جود امام و راهنمایان الهی ،است از این رو هر یک از آنان به نوبه خود مسألهٔ امامت را در بین مردم مطرح نموده و امام پس از خود را با اسم و وصف و ویژگی های امامت معرفی فرموده و اطاعت از او را بر همگان فرض و لازم شمرده و پیروان خود را از هر نوع شکّ و تردید و دو دلی نسبت به آن برگزیدگان الهی بر حذر داشته اند.
امام جواد علیه السلام می فرماید:
امام جواد علیه السلام در معرّفی امامان پس از خود چنین می فرماید:
«هنگامی که پسرم علی - امام هادی- از دنیا برود چراغی بعد از او آشکار می شود و سپس مخفی می گردد وای به حال کسی که دربارهٔ او شکّ و تردید به خود راه دهد. و خوشا به حال غریبی که دین خود را برداشته از شهری به شهری دیگر فرار کند. سپس بعد از آن- در دوران غیبت - حوادثی به وجود می آید که بسیار سخت و طاقت فرساست و گروهی از عقیده خود بر می گردند.» (1)
منظور از چراغ آشکار در این حدیث امام حسن عسکری علیه السلام و منظور از چراغ مخفی وجود مقدس حضرت بقیة الله مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می باشد که در حدیث دیگری به جناب عبدالعظیم حسنی صریح تر می فرماید:
«آن امام قائمی که خداوند زمین را بوسیلهٔ وجود او از کفار و منکران پاک می سازد و آن را پر از عدل و داد می نماید کسی است که ولادتش بر مردم پوشیده می ماند... و او همنام رسول خدا صلی الله علیه و آله و هم کنیه با اوست و کسی است که زمین برای او در هم پیچیده می شود و هر امر مشکلی برایش آسان می گردد و یارانش به شماره اهل «بدر» (313 نفر) از دورترین نقطه های زمین گرد او فراهم می شوند...» (2)
امام هادی علیه السلام می فرماید:
ص: 553
امام هادی علیه السلام در زیارت جامعه کبیره (1) که آن را به موسی بن عبدالله نخعی تعلیم ،فرموده و از مشهورترین زیارت نامه ها و پرارج ترین و شایع ترین زیارات ائمه معصومین علیهم السلام، و از نظر ادبی در بالاترین سطح کلام فصیح و در قالب دقیق ترین الفاظ و عبارات با جواهر فصاحت و بلاغت و آغازی شگرف و تعبیرات زیبا و معانی دقیق آراسته شده و جامع جمیع خصوصیات امامان معصوم علیهم السلام است - و ما برخی از فقرات آنرا که محلّ شاهد است می آوریم - در معرّفی مقام والای ولایت آن برزگواران و جایگاه شناخت و معرفت آن برگزیدگان خدا چنین می فرماید:
﴿السَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ بَيْتِ النُّبُوَّةِ، وَ مَوْضِعَ الرِّسالَةِ، وَ مُخْتَلَفَ الْمَلائِكَةِ، وَ مَهْبِطَ الْوَحْيِ، وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ، وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ، وَ مُنْتَهَى الْحِلْمِ، وَ أُصُولَ الْكَرَمِ، وَ قادَةَ الْأُمَمِ، وَ أَوْلِياءَ النِّعَمِ، وَ عَناصِرَ الْأَبْرارِ، وَ دَعائِمَ الْأَخْيارِ، وَساسَةَ الْعِبادِ، وَ أَرْكانَ الْبِلادِ، وَ أَبْوابَ الْإِيمانِ، وَ أُمَناءَ الرَّحْمٰنِ، وَ سُلالَةَ النَّبِيِّينَ، وَ صَفْوَةَ الْمُرْسَلِينَ، وَ عِتْرَةَ خِيَرَةِ رَبِّ الْعالَمِينَ، وَ رَحْمَةُ اللّٰهِ وَ بَرَكاتُهُ.
السَّلامُ عَلَىٰ أَئِمَّةِ الْهُدَىٰ، وَ مَصابِيحِ الدُّجَىٰ، وَ أَعْلامِ التُّقَىٰ و وَذَوِي النُّهَىٰ وَ أُولِي الْحِجَىٰ، وَ كَهْفِ الْوَرَىٰ، وَ وَرَثَةِ الْأَنْبِياءِ، وَالْمَثَلِ الْأَعْلَىٰ، وَالدَّعْوَةِ الْحُسْنَىٰ، وَ حُجَجِ اللّٰهِ عَلَىٰ أَهْلِ الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَالْأُولَىٰ، وَ رَحْمَةُ اللّٰهِ وَ بَرَكاتُهُ
السَّلامُ عَلَىٰ مَحالِّ مَعْرِفَةِ اللّٰهِ، وَ مَساكِنِ بَرَكَةِ اللّٰهِ، وَ مَعَادِنِ حِكْمَةِ اللّٰهِ، وَ حَفَظَةِ سِرِّ اللّٰهِ، وَ حَمَلَةِ كِتابِ اللّٰهِ، وَ أَوْصِياءِ نَبِيِّ اللّٰهِ وَ ذُرِّيَّةِ رَسُولِ اللّٰهِ، صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ و آلِهِ وَ رَحْمَةُ اللّٰهِ وَ بَرَكاتُهُ.
السَّلامُ عَلَى الدُّعاةِ إِلَى اللّٰهِ، وَالْأَدِلَّاءِ عَلَىٰ مَرْضاةِ اللّٰهِ، وَالْمُسْتَقِرِّينَ فِي أَمْرِ اللّٰهِ، وَالتَّامِّينَ فِي مَحَبَّةِ اللّٰهِ، وَالْمُخْلِصِينَ فِي تَوْحِيدِ اللّٰهِ، وَالْمُظْهِرِينَ لِأَمْرِ اللّٰهِ وَ نَهْيِهِ، وَ عِبادِهِ الْمُكْرَمِينَ الَّذِينَ لَايَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ وَ رَحْمَةُ اللّٰهِ وَ بَرَكاتُه
السَّلامُ عَلَى الْأَئِمَّةِ الدُّعاةِ، وَالْقادَةِ الْهُداةِ، وَالسَّادَةِ الْوُلاةِ، وَ الذَّادَةِ الْحُماةِ، وَ أَهْلِ الذِّكْرِ وَ أُولِي الْأَمْرِ، وَ بَقِيَّةِ اللّٰهِ وَ خِيَرَتِهِ وَ حِزْبِهِ وَ عَيْبَةِ عِلْمِهِ وَ حُجَّتِهِ وَ صِراطِهِ وَ نُورِهِ وَ بُرْهانِهِ
ص: 554
وَ رَحْمَةُ اللّٰهِ وَ بَرَكاتُهُ أَشْهَدُ أَنْ لَاإِلٰهَ إِلّا اللّٰهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ كَما شَهِدَ اللّٰهُ لِنَفْسِهِ وَ شَهِدَتْ لَهُ مَلائِكَتُهُ وَ أُولُو الْعِلْمِ مِنْ خَلْقِهِ لَا إِلٰهَ إِلّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ الْمُنْتَجَبُ، وَ رَسُولُهُ الْمُرْتَضَىٰ، أَرْسَلَهُ بِالْهُدَىٰ وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ.
وَأَشْهَدُ أَنَّكُمُ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ الْمَهْدِيُّونَ الْمَعْصُومُونَ الْمُكَرَّمُونَ الْمُقَرَّبُونَ الْمُتَّقُونَ الصَّادِقُونَ الْمُصْطَفُونَ، الْمُطِيعُونَ لِلّٰهِ، الْقَوَّامُونَ بِأَمْرِهِ، الْعامِلونَ بِإِرَادَتِهِ، الْفائِزُونَ بِكَرَامَتِهِ؛ اصْطَفاكُمْ بِعِلْمِهِ، وَ ارْتَضاكُمْ لِغَيْبِهِ، وَاخْتارَكُمْ لِسِرِّهِ، وَاجْتَباكُمْ بِقُدْرَتِهِ، وَ أَعَزَّكُمْ بِهُداهُ، وَ خَصَّكُمْ بِبُرْهانِهِ، وَ انْتَجَبَكُمْ لِنُورِهِ ، وَ أَيَّدَكُمْ بِرُوحِهِ،وَ رَضِيَكُمْ خُلَفاءَ فِي أَرْضِهِ، وَ حُجَجاً عَلَىٰ بَرِيَّتِهِ، وَ أَنْصاراً لِدِينِهِ، وَ حَفَظَةً لِسِرِّهِ، وَ خَزَنَةً لِعِلْمِهِ، وَ مُسْتَوْدَعاً لِحِكْمَتِهِ، وَ تَرَاجِمَةً لِوَحْيِهِ، وَ أَرْكاناً لِتَوْحِيدِهِ، وَ شُهَداءَ عَلَىٰ خَلْقِهِ، وَ أَعْلاماً لِعِبادِهِ، وَ مَناراً فِي بِلادِهِ، وَ أَدِلَّاءَ عَلَىٰ صِرَاطِهِ، عَصَمَكُمُ اللّٰهُ مِنَ الزَّلَلِ، وَ آمَنَكُمْ مِنَ الْفِتَنِ، وَ طَهَّرَكُمْ مِنَ الدَّنَسِ، وَأَذْهَبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَكُمْ تَطْهِيراً.
مَنْ والاکُمْ فَقَدْ والَی اللَّهَ، وَ مَنْ عاداکُمْ فَقَدْ عادَی اللَّهَ، وَ مَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ، وَ مَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ، وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِکُمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ، أَنْتُمُ الصِراطُ الْأَقْوَمُ، وَ شُهَداءُ دارِ الْفَناءِ، وَ شُفَعاءُ دارِ الْبَقاءِ، وَالرَّحْمَهُ الْمَوْصُولَهُ، وَالْآیَهُ الْمَخْزُونَهُ وَالْأَمانَهُ الْمَحْفُوظَهُ، وَالْبابُ الْمُبْتَلی بِهِ النَّاسُ، مَنْ أَتاکُمْ نَجا، وَ مَنْ لَمْ یَأْتِکُمْ هَلَکَ
إِلَی اللَّهِ تَدْعُونَ، وَ عَلَیْهِ تَدُلُّونَ، وَ بِهِ تُؤْمِنُونَ، وَ لَهُ تُسَلِمُونَ، وَ بِأَمْرِهِ تَعْمَلُونَ، وَ إِلی سَبِیلِهِ تُرْشِدُونَ، وَ بِقَوْلِهِ تَحْکُمُونَ.
سَعَدَ مَنْ والاکُمْ، وَ هَلَکَ مَنْ عاداکُمْ، وَ خابَ مَنْ جَحَدَکُمْ، وَ ضَلَّ مَنْ فارَقَکُمْ، وَ فازَ مَنْ تَمَسَّکَ بِکُمْ، وَامِنَ مَنْ لَجَأَإِلَیْکُمْ، وَ سَلِمَ مَنْ صَدَّقَکُمْ، وَ هُدِیَ مَنِ اعْتَصَمَ بِکُمْ، مَنِ اتَّبَعَکُمْ فَالْجَنَّهُ مَأْواهُ، وَ مَنْ خالَفَکُمْ فَالنَّارُ مَثْواهُ، وَ مَنْ جَحَدَکُمْ کافِرٌ، وَ مَنْ حارَبَکُمْ مُشْرِکٌ، وَ مَنْ رَدَّ عَلَیْکُم فِی أَسْفَلِ دَرَکٍ مِنَ الْجَحِیمِ
أَشْهَدُ أَنَّ هذا سابِقٌ لَکُمْ فِیما مَضی، وَ جارٍ لَکُمْ فِیما بَقِیَ، وَ أَنَّ أَرْواحَکُمْ وَ نُورَکُمْ وَ طِینَتَکُمْ واحِدَهٌ، طابَتْ وَ طَهُرَتْ بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ (1)
سلام بر شما ای خاندان نبوّت و جایگاه ،رسالت محلّ نزول فرشتگان و وحی ارکان رحمت حقّ و خزانه داران ،دانش نهایت بردباری و بنیان های کرامت پیشوایان امّت ها و
ص: 555
صاحبان نعمت ها ارکان بزرگواری و اساس و پایگاه خوبان سرپرست بندگان خدا و پایه های استوار ،شهرها درهای ایمان و امین اسرار خدای رحمان خلاصه دودمان پیامبران و برگزیدهٔ فرستادگان و خاندان ،پیامبر صلی الله علیه و آله برگزیده پروردگار جهانیان رحمت خدا و برکات او بر شما باد.
سلام بر پیشگامان طریق هدایت و چراغ های فروزان در تاریکی ها، نشانه های پرهیزگاری و صاحبان عقل دارندگان خرد و پناهگاه مردمان، وارثان پیامبران و نمونه برتر و دعوت ،نیکو حجّت های خداوند بر اهل دنیا و آخرت رحمت خدا و برکات او بر شما باد.
سلام بر جایگاه های معرفت خداوند و مواضع برکت و معادن حکمت و رازداران و حاملان کتاب خدا، جانشینیان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله - درود خدا بر او و خاندان او- رحمت خدا و برکات او بر شما باد
سلام بر داعیان به سوی خدا و راهنمایان برخشنودی خدا استواران در امر خدا و کاملان در دوستی خدا خالصان در توحید خدا و آشکار کنندگان امر و نهی خدا بندگان گرامی او که در گفتار بر او پیشی نگیرند و به فرمان او عمل کنند. رحمت خدا و برکات او بر شما باد.
سلام بر امامان دعوت کننده و پیشوایان راهنما سروران سرپرست و حامیان دین خدا «اهل ذکر» و «اولی الامر» آیات باقی خداوند و برگزیده و حزب ،او جایگاه دانش حجّت او و جایگاه دانش و حجّت او راه نور و برهان او رحمت خدا و برکات او بر شما باد.
گواهی می دهم که خدایی جز الله نیست او یگانه است و شریکی ندارد همچنان که خداوند به یکتایی خویش گواهی داده است و فرشتگان و دانشمندان از آفریدگانش نیز گواهی می دهند که معبودی نیست جز او که عزیز و حکیم است و گواهی می دهم که محمّد - درود خدا بر او و بر خاندانش - بنده برگزیده و رسول پسندیده اوست که او را با هدایت و دین حقّ فرستاد تا بر همۀ دین ها چیره گرداند هر چند مشرکان را ناگوار باشد.
گواهی می دهم که شد که شما امامان ،راهنما هدایت یافته ،معصوم بزرگوار مقرب پرهیزگار ،راستگو برگزیده و فرمانبردار خداوندید که در امر او استوار و به اداره او عمل می کنید و به کرامت و لطف او رستگار شدید. او شما را به علم خویش برگزید و برای غیب خویش پسندید و برای حفظ سر خویش اختیار فرمود و به قدرت خود ممتازتان ساخت و به هدایت خود سربلند نمود و به برهان خود مخصوص گردانید و برای نور خویش
ص: 556
انتخاب کرد و با روح خود تأییدتان نمود. خداوند شما را خلفای خویش در روی زمین و حجّت های او بر بندگان و یاران دینش و نگهبانان سرش و خزانه داران علمش و امانتداران حکمتش و مفسّران وحیش و بنیان های توحیدش و گواهان بر خلقش و پرچم های برافراشته برای بندگانش و علامت روشن در شهرهایش و راهنمایان راهش قرار داد. خداوند شما را از لغزش ها نگاه داشت و از فتنه ها ایمن و آسوده ساخت. از آلودگی پاکتان نمود و پلیدی را از شما دور کرد و پاک و پاکیزه ساخت.
آن که با شما دوستی کند با خدا دوستی نموده و آن که با شما دشمنی ورزد با خدا دشمنی کرده است. آن که شما را دوست بدارد خدا را دوست داشته و آن که با شما کینه ورزد با خدا کینه ورزی کرده و آن که به شما تمسک جوید به خدا تمسک جسته است. شما راه راست و استوار گواهان سرای فانی دنیا شفیعان سرای جاوید ،آخرت رحمت پیوسته و متصل، آیت نفیس و گنجینۀ الهی، امانت محفوظ و دری که مردم به آن آزمایش می شوند هستید آن که به سوی شما آمد نجات یافت و آن که نیامد هلاک شد.
شما مردم را به سوی خدا دعوت می کنید و به سوی او راهنمایی می نمایید، به او ایمان دارید و برای او تسلیم هستید به فرمان او عمل می کنید به راه او ارشاد می نمایید و به گفته او حکم می کنید آن که به شما دوستی ورزید سعادتمند شد و هر کس با شما دشمنی کرد هلاک شد آن که شما را انکار کرد ناامید شد و آن که از شما جدا شد گمراه گردید. آن که به شما تمسک جست کامیاب گردید و آن که به شما پناه آورد ایمن گشت. آن که شما را تصدیق کرد سالم ماند و آن که به دامن شما چنگ زد، هدایت یافت. آن که از شما پیروی کرد بهشت جای اوست و آن که با شما مخالفت کرد، آتش دوزخ مأوای اوست. هر که شما را انکار کند، کافر و هر که با شما بجنگد، مشرک است. هر که حکم شما را رد کند و نپذیرد، در پست ترین طبقه دوزخ خواهد بود.
گواهی می دهم که این مقام برای شما در گذشته بوده و در آینده نیز خواهد بود و نیز گواهی می دهم که ارواح شما و نور شما و سرشت شما یکی است پاک و پاکیزه هستید و همه از یک گوهر لاهوتی هستید...» (1)
در همین زمینه از حضرت عبدالعظیم حسنی روایت شده که گوید:
ص: 557
محضر آقای خود حضرت امام هادی علیه السلام شرفیاب ،شدم همین که مرا مشاهده نمود فرمود:
«مرحبا به تو ای ابوالقاسم! به راستی که تو دوست ما هستی.
عرضه داشتم: ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله من می خواهم دین خود را خدمت شما عرضه ،بدارم اگر پسندیده و موجب رضای خداست بر همان ثابت بمانم تا مرگ مرا در یابد
فرمود: آن چه عقیده داری بگو:
عرض کردم: من اعتقاد دارم که خداوند تبارک و تعالی یکی است و مانند او چیزی نیست... و حضرت محمّد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده او و خاتم پیامبران است و پیغمبری بعد از او نیست تا روز قیامت و شریعت او ختم کنندۀ همۀ ادیان و شرایع است و شریعتی بعد از شریعت او نیست تا روز قیامت و امام و خلیفه و ولیّ امر بعد از او امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است پس از او حسن علیه السلام، بعد از او حسین علیه السلام و بعد از او علیّ بن الحسين - زين العابدین علیه السلام - سپس محمّد بن علی (امام باقر علیه السلام)، پس از او جعفر بن محمد (امام صادق علیه السلام) بعد از او موسی بن جعفر (امام کاظم علیه السلام)، بعد از ایشان علی بن موسی (امام رضا علیه السلام) بعد از او محمّد بن علی (امام جواد علیه السلام) و بعد از ایشان شما هستید فرمود:
و بعد از من پسرم حسن - عسکری -امام خواهد بود و چگونه باشند مردم با جانشین پس از او؟»
عبدالعظیم :گوید عرض کردم برای چهای فرزند رسول خدا؟ فرمود:
زیرا او دیده نمی شود و بردن نامش حرام است تا این که ظهور نماید و دنیا را پر از عدل و داد کند بعد از آن که پر از ظلم و جور شده باشد.
:گوید عرض کردم به امامت آن ها هم اقرار می نمایم و معتقدم که دوست شما دوست ،خدا و دشمن شما دشمن خدا و پیروی شما پیروی خدا و نافرمانی شما نافرمانی خداست. و نیز می گویم که معراج و سؤال در قبر و بهشت و جهنّم و صراط و میزان حقّ است و واقعیّت دارد و روز قیامت خواهد آمد و هیچ شکی در آن نیست.... و اعتقاد دارم که امور واجب و لازم بعد از دوستی و ولایت شما ،خاندان ،نماز، روزه، زکاة، حج، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر است
در این موقع حضرت فرمود
ص: 558
﴿يا أبا القاسم ! هَذَا وَاللَّهِ دينُ اللَّهُ الَّذِي ارْتَضَاهُ لِعِبَادِهِ فَثَبِّتْ عَلَيْهِ ثَبَّتَكَ اللَّهُ بِالْقَولُ الثَّابِتِ فِي الحَيَوةِ الدُّنيا والآخِرَةِ﴾.
ای ابا القاسم! به خدا سوگند این همان دینی است که خداوند آن را برای بندگان خود پسندیده است بر این اعتقاد ثابت باش که خداوند تو را در این گفتارت در دنیا و در آخرت استوار و محکم باقی بدارد (1)
امام حسن عسکری علیه السلام می فرماید:
محمّد بن عثمان عمروی گوید: از پدرم شنیدم که می گفت:
«من در حضور ابو محمّد حسن بن علی - امام عسکری علیه السلام - بودم که از حدیث ﴿مَنْ ماتَ ولَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيّةً﴾ که از پدران بزرگوار آن حضرت روایت شده، سخن به میان آمد، فرمود: این مطلب حقّی است همچنان که روز حقّ است. به او عرض شد: ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله پس حجّت و امام بعد از تو کیست؟
فرمود: پسرم محمّد و اوست امام و حجّت بعد از من «هر کس که بمیرد و او را نشناسد به مردن جاهلیت مرده است» آگاه باشید که برای او غیبتی است که نادانان در آن حیران بمانند و باطل گرایان به هلاکت رسند و کسانی که وقت [ظهور] تعیین می کنند دروغ بگویند و سپس او ظاهر شود، و گویا به چشم خود می بینم که پرچم های سفیدی در نجف کوفه بالای سرش در اهتزاز است» (2)
حضرت ولیّ عصر علیه السلام می فرماید:
﴿مَنْ أَنْكَرَني فَلَيَس مِنِّي، وسَبِيلُهُ سَبِيلُ ابْنُ نُوح﴾
«کسی که مرا انکار نماید، از من نیست و راه او راه فرزند حضرت نوح علیه السلام است.» (3)
و در نامه ای که به سفیر اولش «عثمان بن سعید عمروی» و پسرش «محمّد بن عثمان» در رابطه با مسأله امامت - و جانشینی امام حسن عسکری علیه السلام - مرقوم فرموده چنین می فرماید:
ص: 559
«خداوند شما هر دو را در طاعت خود موفّق گرداند و در دین خود ثابت قدم بدارد و به رضایت خود سعادتمند سازد به ما رسید آن چه نوشته بودید... همه آن ها را مورد مطالعه قرار دادم و من به خدا پناه می برم از کور دلی بعد از بینائی و از گمراهی بعد از راه یابی و از کارهایی که موجب هلاکت و نابودی است زیرا خدای عزّوجل می فرماید: ﴿أَحَسِب النّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا و هُمْ لا يُفْتَنُونَ؟﴾ «آیا مردم چنین پنداشتند که به محض این که گفتند ما ایمان آوردیم رهایشان می کنند و دیگر هیچ آزمایش نمی شوند؟!!» (1)
چگونه است که برخی به فتنه افتاده در وادی سرگردانی گام می سپارند؟ و به چپ و
راست منحرف می شوند؟ از دین خود دوری گزیده اند یا در دین خود دچار تردید شده اند؟ با حق در آویخته اند یا از روایات راست و درست بی خبراند؟ یا این که آگاهند و خود را به فراموشکاری می زنند؟
مگر نمی دانند که زمین هرگز خالی از حجّت نخواهد بود؟ یا ظاهر و آشکار و یا غائب و پنهان!
مگر نمی دانند که امام های ،آن ها بعد از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم یکی پس از دیگری به طور منظّم آمده و رفته اند تا نوبت به امام پیشین - امام حسن عسکری علیه السلام - رسید، که به فرمان خدا به این مقام منصوب شد و به جای پدران بزرگوارش نشست و مردمان را به سوی حق و صراط مستقیم رهنمون ،گردید و او نیز قدم به قدم راه پدرانش را پیمود و سرانجام عهد امامت را به جانشین خود تسلیم نمود
خداوند جانشین او را از دیده ها پوشیده داشته و جایگاهش را پنهان ساخته و این بر اساس مشیّت خداوند است که در قضای حتمی خدا گذشته و در تقدیر الهی قطعیّت یافته است و اینک موقعیت او با ماست و دانش و فضیلت او در اختیار ماست.
اگر خداوند اجازه می داد در مورد آن چه منع ،فرموده و بر طرف می ساخت غیبتی را که مقرر فرموده و حکم و حکمتش در این باره جاری ،شده حق را در نیکوترین شکل آن به بهترین وسیله و روشن ترین دلیل و نشانه بدانها عرضه می نمودم و خود از پشت پردۀ غیبت آشکار ظاهر می شدم و حجّت خود را اقامه می کردم ولکن تقدیر الهی شکست ناپذیر و اراده او غیر قابل تغییر و از مشیّت او نتوان پیشی گرفت.
باید پیروی هوای نفس را کنار گذاشته بر اساس اعتقاد خود استوار بمانند و از آن چه
ص: 560
که از دیده هایشان پوشیده شده جستجو ،نکنند تا به گناه نیفتند و از آن چه خدای پوشیده نگهداشته پرده برنداردند تا پشیمان نشوند - شیعیان ما - باید بدانند که حق با ماست و حق در میان ماست به جز ما هر کس این ادعا را بکند دروغگوست و جز ما هر کس این دعوی را بنماید گمراه و زیانکار .است شیعیان ما ما این جمله را از ما بپذیرند. توضیح و تفسیر آن را نخواهند از ما اشاره را قبول کنند و دنبال تصریح نگردند.» (1)
در این توقیع شریف که به افتخار عثمان بن سعید و پسرش محمد بن عثمان (نایب اول و دوم حضرت بقیة الله علیه السلام از ناحیه مقدّسه صادر شده ،است حضرت ولیّ عصر علیه السلام شیعیان را از هر گونه شکّ و تردید در مورد امامت بر حذر داشته و به آنان هشدار داده است که در عقیدهٔ خود ثابت و استوار بمانند و گول و فریب شیادان و دغلبازان مکار نخورند و تحت تأثیر القاآت مزوّرانه فریبکاران قرار نگیرند و همراه با گمراهان و دنیا طلبان ور یا ستخواهان از راه راست و صراط مستقیم حق منحرف نشوند.
با توجّه به مجموع روایاتی که تا بدینجا درباره شناخت و معرفت امام از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و پیشوایان معصوم علیهم السلام- از منابع معتبر شیعه و اهل سنّت - نقل ،نمودیم جای هیچ گونه شکّ و تردید برای هیچ انسان مؤمن و موحّد- که به خدا و روز جزا و رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان و اعتقاد داشته باشد - باقی نمی ماند که شناخت امام آن هم با اسم و وصف و سایر خصوصیات و پیروی از فرمان ،او بر هر انسان مکلّفی ،واجب و موجب نجات و رستگاری و رهائی از مرگ ،جاهلی و رفتن به بهشت و خلاصی از آتش سوزان جهنم است.
زیرا: طبق آیات و روایات وارده امام خلیفهٔ خدا جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله، مبلّغ احکام مفسّر ،قرآن، مروج ،دین نگهبان شریعت سیّد المرسلین ملجا و پناه مسلمین، کشتی نجات ،امت و یکی از دو یادگار نفیس رسول اکرم صلی الله علیه و آله است که خداوند او را برای هدایت و
ص: 561
ارشاد خلق برگزیده و وی را از جمیع گناهان و آلودگی های ظاهری و باطنی مصون و محفوظ داشته و علوم و دانش نهانی خود را از معارف و حقایق و جمیع احکام شرعی به وی آموخته و آن ها را در نزد او به ودیعت گذارده و در آیهٔ «اولی الأمر» (1)، اطاعت او را مانند اطاعت خود و پیامبرش بر همگان واجب و لازم دانسته است.
بر این اساس همۀ امامان داوزده گانه از ائمّه اهل بیت علیهم السلام ، که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آنان را به عنوان خلیفه و جانشین خود به مردم معرّفی فرموده همان طبقه «اولو الأمر » هستند که خداوند (در آیه 59 از سوره نساء) اطاعتشان را بر مردمان واجب ساخته است. زیرا طبق روایات وارده - آنانند که شاهد بر اعمال مردمند، آنانند که در، و جاده، و راه و طریق معرفت بسوی پروردگار و راهنمایان الهی اند و آنانند که گنجینه های علوم خدا و بیان کنندۀ وحی خدا و ارکان توحید و یکتاپرستی هستند.
بنابراین امر ایشان امر ،خدا نهی ،ایشان نهی خدا اطاعت از ایشان اطاعت از خدا سرپیچی از دستوراتشان سرپیچی از دستورات خدا دوستی با ایشان دوستی باخدا دشمنی با ایشان دشمنی با خدا و رد کردن فرمان آنان رد کردن فرمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و رد کردن فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله همانند رد کردن فرمان خداوند است.
پس باید امامان معصوم علیهم السلام را شناخت و در برابر آنان تسلیم بود و از اوامرشان اطاعت کرد و به گفتارشان عمل نمود تا بتوان در پرتو راهنمائی های آن راهنمایان به حق، به سعادت و خوشبختی و نعیم جاودانی - در دنیا و آخرت - نائل آمد و گرنه تخلّف و سرپیچی از ایشان و روی گردانی از اوامرشان باعث گمراهی و سرگشتگی در ،دنیا و هلاکت و سقوط در دره هولناک جهنم و عذاب دردناک الهی در عالم آخرت خواهد بود.
بخش سیزدهم
ص: 562
شامل:
خالی نبودن زمین از حجّت خدا از دیدگاه کتاب و سنّت و عقل تصریح به امامت ائمه اهل بیت علیهم السلام و تعداد ایشان در تورات
نظریّه ابن کثیر درباره بشارت تورات
نظریّه ابن حجر درباره اهل بیت علیهم السلام و خالی نبودن زمین از حجّت
مناظره هشام بن حکم با عمرو بن عبید
گفتگوی منصور بن حازم با امام صادق علیه السلام
مناظره مرد شامی با اصحاب امام صادق علیه السلام
سخنان هشام بن حکم در مجلس یحیای برمکی
آخرین حجت خدا از دودمان اهل بیت علیهم السلام
مسأله ولادت، غیبت ظهور و تصریح امام حسن عسکری علیه السلام به امامت فرزندش حضرت ولّی عصر علیه السلام
تکلیف شیعیان در زمان غیبت امام علیه السلام
ص: 563
ص: 564
بر اساس موازین عقلی و علمی و مدارک اسلامی وجود امام برای باقی ماندن نوع انسان ضرورت دارد و تا زمانی که نسل بشر در روی کره زمین باقی است وجود امام و رهبر به عنوان حجت خدا نیز در میان آن ها لازم و ضروری است زیرا:
هیچ شکّ و شبهه ای نیست که هر جامعه و ملّتی نیاز به مدیریت و رهبری دارد و هیچ جامعه و گروهی بدون یک نظام کامل اجتماعی که در رأس آن رهبری آگاه و توانا قرار داشته باشد نمی تواند به حیات خود ادامه دهد و به همین دلیل است که از قدیم ترین دوران حیات بشر ،تاکنون همه اقوام و ملل جهان برای خود رهبری برگزیده اند که گاهی صالح و شایسته و گاهی ظالم و ستم کار بوده و در بسیاری از مواقع افراد سلطه جو با استفاده از نیاز امّت ها به وجود ،رهبر با زور و تزویر و حیله و نیرنگ خود را به مردم تحمیل نموده و زمام امور اجتماع را به دست گرفته اند...
به همین مناسبت است که امیرمؤمنان علیه السلام در یکی از سخنان خود می فرماید:
مردم باید امام و پیشوایی داشته باشند تا به امور جامعه رسیدگی کند و در میان آن ها حدود را جاری نماید و با دشمنان پیکار نموده و غنایم را در بین مردم تقسیم کند، آن چه به صلاح آن ها است واجب گرداند، و آن چه را که بر ضرر آن هاست، بر حذر دارد، امر و نهی یکی از اسباب پایداری و بقاء مردم است و اگر نباشد میل و رغبت و ترس از میان می رود و باعث سقوط و نابودی جامعه می گردد، پس بقاء جامعه و تأمین زندگی بسته به این است که در میان مردم امر و نهی باشد» (1)
ص: 565
و در یک مناسبت ،دیگر در مقابل شعار «خوارج» که می گفتند: ﴿لا حُكْمَ الا لله﴾: «فرمانی جز فرمان خدا نیست» می فرماید:
«این - سخن حقّی است که از آن (عقیدهٔ) باطلی اراده شده است. آری - درست است- فرمانی جز فرمان خدا نیست ولی این ها می گویند: زمامداری، جز برای خدا نیست (1) در حالی که مردم به زمامدار نیازمندند خواه نیکوکار باشد یا بدکار تا مؤمنان در سایهٔ حکومت او به کار خویش مشغول و کافران هم بهره مند شوند و مردم در دوران حکومت او زندگی خود را طی کنند و به وسیلۀ او اموال بیت المال (و غنایم) جمع آوری گردد و به واسطهٔ او با دشمنان پیکار ،شود جادّه ها امن و امان گردیده و حقّ ناتوانان از نیرومندان گرفته شود، نیکوکاران در رفاه و آسایش به سر برند و از دست بدکاران در امان بمانند.» (2)
،آری زندگی دسته جمعی و اجتماعی بدون وجود حکومت امکان پذیر نیست و حکومت بدون وجود رئیس و زمامدار معنا ندارد پس اگر مردم حکومت صالح و شایسته ای برای خود تشکیل دادند که جامعهٔ خود را از جمیع جهات پیش برده اند وگرنه شخصی فاجر و بدکار و ستمکار بر آن ها مسلط خواهد گردید و زمام امور جامعه را در دست خواهد گرفت و خود را بر آن ها تحمیل خواهد نمود و این یک موضوع مسلمی است که نیازی به استدلال ،ندارد زیرا جامعه سرانجام بدون حکومت باقی نخواهد ماند.
با توجّه به آن چه گذشت روشن می شود که مسأله امامت و رهبری یک امر فطری و ضروری و مورد احتیاج بشر است که بشریّت در طول تاریخ با آن مواجه بوده و به همین دلیل هم خداوند هیچگاه روی زمین را خالی از حجّت نگذارده است و این همان چیزی است که هم کتاب خدا (قرآن) و هم سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله و هم عقل و خرد بدان گواهی می دهد.
ص: 566
آن چه از آیات وارده در این موضوع استفاده می شود این است که: خداوند قادر حکیم به مقتضای لطف و عنایت خداوندی خود از روزی که بشر را آفریده هرگز روی زمین را خالی از حجّت نگذارده ،است بلکه پیوسته برای اداره امور اجتماع و زندگی سعادتمندانه ،انسان ها پیاپی پیامبرانی را بر ایشان فرستاده و خلافت و حکومت روی زمین را به آنان ارزانی داشته تا مردمان را به راه راست و صراط مستقیم حق رهبری کنند و جامعه ای سالم و صالح و خدا شناس به وجود آورند و راه را از چاه به مردم بشناسانند و در میان آنان به عدالت رفتار نمایند و با دلایل روشن و آشکار حق و حقیقت را بیان کنند و شرایع آسمانی را پاس دارند و از راه تبلیغ و گفتگو با مردم با آنان اتمام حجت نمایند تا اگر کسانی دانسته و عمداً راه خلاف ،پیمایند با آنان اتمام حجت شود و اگر وعده عذاب و کیفری به آن ها داده شده بیدلیل نباشد و کسی نتواند ایراد بگیرد که اگر رهبری الهی و آسمانی برای ما فرستاده می شد و دست ما را می گرفت و به سوی حق و حقیقت رهنمون می گشت ما هرگز خلاف نمی کردیم.
و خلاصه این که راه عذر بسته شود و دلائل حق به اندازهٔ کافی بیان ،گردد و به ناآگاهان ،آگاهی و به آگاهان اطمینان خاطر و تقویت قلب داده شود.
به هر حال در این زمینه آیات فراوانی در قرآن کریم وارد شده که برای روشن شدن مطلب به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
1. در سوره «بقره»، آیه 30 در مورد اراده خداوند بر خلقت آدم علیه السلام و مسأله خلافت و جانشینی او در زمین چنین آمده است:
﴿وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾
به خاطر بیاور هنگامی که پروردگارت به فرشتگان :گفت من در روی زمین خلیفه قرار خواهم داد.
2. در سورهٔ «یونس»، آیه 47 در مورد بعثت پیامبران و بسط عدالت و خالی نبودن زمین از حجّت و این که خداوند برای هدایت و راهنمایی هر امّتی پیامبری فرستاده است تا آنان را به راه راست هدایت نموده و از انحراف و کجروی بازشان دارد چنین آمده است:
ص: 567
﴿وَلِكُلّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ ﴾
برای هر امّتی فرستاده و پیامبر صلی الله علیه و آلهی است و چون پیامبرشان بیامد - و حجّت تمام شد - در میان آنان به قسط و عدالت حکم شود.
3. در سوره «طه»، آیهٔ 134 در مورد لزوم اتمام حجت و این که خداوند هرگز کسی و یا گروهی را بدون اتمام حجت عذاب نخواهد کرد خطاب به پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله چنین آمده است:
﴿وَلَوْ أَنَّا أَهْلَكْنَاهُمْ بِعَذَابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقَالُوا رَبَّنَا لَوْلَا أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آيَاتِكَ مِنْ قَبْلَ أَنْ نَّذِلَّ وَ نَخْرَى ﴾
و اگر ما آنان را قبل از آن (پیش از نزول قرآن) به هلاکت می رساندیم - در روز قیامت - می گفتند: پروردگارا! چرا برای ما پیامبری نفرستادی تا از آیات تو پیروی کنیم پیش از آن که خوار و رسوا شویم؟!
4. در سوره «اسراء» (بنی اسرائیل) آیهٔ 71 در مورد اینکه خداوند در هر عصر و زمانی برای هر قوم و ملّتی امام و پیشوایی قرار داده و در روز قیامت آن ها را به همراه امام زمانشان فرا می خواند تا دربارۀ آنان به عدالت حکم شود چنین آمده است:
﴿يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُنَاسِ بِإِمَامِهِمْ﴾
روزی - فرا می رسد- که ما هر دسته و گروهی از مردم را به همراه امام زمانشان فرا می خوانیم
5. در سورۀ «رعد»، آیه 7 در مورد رسالت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و مسأله امامت و خلافت و جانشینی آن حضرت چنین آمده است:
﴿و إِنَّمَا أَنْتَ مُنذِرٌ وَلِكُلّ قَوْم هَادٍ ﴾
همانا (ای پیامبر!) تو تنها بیم دهنده ای و برای هر گروهی هدایت کننده ای است.
و جالب توجه این که در تفسیر این آیه شریفه روایات بسیار زیادی از طرق شیعه و اهل سنّت رسیده است که مقصود از: «منذر بیم دهنده» رسول خدا صلی الله علیه و آله و مقصود از: «هادی: هدایت کننده» علی بن ابی طالب علیه السلام است.
یک نکته مهم: در این جا لازم است این نکته را توضیح دهیم که گرچه برخی از مفسران گفته اند که:
ص: 568
صفت «منذر» و «هادی» که در آیه مذکور آمده است هر دو صفت، به پیامبر صلی الله علیه و آله بر می گردد ولی این تفسیر بر خلاف ظاهر آیه و روایاتی است که از طرق شیعه و سنّی در تفسیر آن وارد شده است زیرا:
اولاً- هدف آیه این است که بفهماند دعوت کننده دو تا است یکی دعوت کننده ای که کارش انذار است و دیگری دعوت کننده ای که کارش هدایت است.
و ثانياً - انذار برای آن است که گمراهان و منحرفان را از بیراهه و انحراف به راه آورد و در متن صراط مستقیم حق قرار دهد ولی هدایت برای این است که مردم را پس از به راه آمدن به پیش ببرد.
،بنابراین در حقیقت «منذر» همچون «علت محدثه» و ایجاد کننده است و «هادی» به منزلهٔ «علّت مبقیه» و نگهدارنده و پیش برنده می باشد و این همان چیزی است که ما از آن تعبیر به «رسول» و «امام» می کنیم زیرا: «رسول» مؤسس و بنیانگذار شریعت و «امام» حافظ و نگهبان آن است.
و اینک برای پی بردن به حقیقت این موضوع به برخی از روایاتی که در منابع معتبر شیعه و اهل سنت در تفسیر آیه آمده ،است اشاره می کنیم و روایات اهل سنّت را مقدم می داریم
در تفسیر طبری و تفسیر فخر رازی و تفسیر ابوحیان اندلسی و بسیاری از منابع دیگر از قول ابن عباس آمده است که گفت:
«هنگامی که آیه ﴿إنّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوم هادٍ﴾ نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله دستش را بر سینه خود گذاشت و فرمود: منم منذر! سپس به شانه علی [علیه السلام] اشاره کرد و فرمود: توئی هادی! بوسیلهٔ تو بعد از من هدایت بافتگان هدایت می شوند.» (1)
همچنین حاکم حسکانی در کتاب «شواهد التنزیل» از ابی برده اسلمی روایت کرده است که :گفت
ص: 569
«رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داد که آب بیاورند در حالی که علی بن ابی طالب [علیه السلام] نزد آن حضرت بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از آن که وضو گرفت دست علی [علیه السلام] را در دست گرفته به سینه خود ،چسبانید و خواند؛ ﴿انّما انْتَ مُنْذِرُ﴾ یعنی خود پیامبر صلی الله علیه و آله و آن گاه دست علی[علیه السلام] را به سینه خود او گذاشت و خواند: ﴿وَ لِكُلِّ قَوم هاد﴾، «آن گاه به او فرمود: تو مشعل فروزان خلائق و مقصد (و پرچم) هدایت و امیر همهٔ قاریان - قرآن - هستی و من بر این امر گواهی می دهم که تو این چنینی» (1)
و خطیب خوارزمی نیز در کتاب «مقتل الحسین» از عبدالله بن مسعود روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیثی فرمود:
«به وسیلهٔ من انذار شدید و به وسیلهٔ علی- ابن ابی طالب علیه السلام- هدایت یافتید - و آن گاه این آیه را تلاوت نمود: ﴿إنّما انْتَ مُنْذِرُ وَلِكُلِّ قَوم هاد﴾ - و سپس فرمود: به واسطه حسن [علیه السلام] به خیر و نیکی خواهید رسید و به واسطهٔ حسین [علیه السلام] سعادتمند یا شقاوتمند خواهید شد آگاه باشید که حسین [علیه السلام] دری از درهای بهشت است هر کس با او دشمنی کند خداوند بوی بهشت را بر او حرام خواهد گردانید.» (2)
در امالی شیخ صدوق رضی الله عنه و منابع دیگر از قول عبّاد بن عبدالله آمده است که گفت:
علی علیه السلام فرمود:
«آیه ای از قرآن نازل نشده مگر آن که من می دانم در کجا نازل شده و در بارهٔ چه کسی نازل شده و در مورد چه موضوعی نازل شده در دشت و صحراء نازل شده است یا در کوه :گفتند دربارۀ خودت چه نازل شده است؟ فرمود اگر از من نمی پرسیدید به شما نمی گفتم. درباره من این آیه نازل شده است: ﴿إنّما أَنْتَ مُنْذِرُ و لِكُلِّ قَوم هادٍ ﴾: (3) «همانا - ای پیامبر!- تو تنها بیم دهنده ای و برای هر قومی هدایت کننده ای است». پس رسول خدا صلی الله علیه و آله بیم دهنده و من هدایت کننده ام بدانچه آن حضرت آورده است.» (4)
در کتاب «اصول کافی» از عبدالرحیم قصیر از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که در
ص: 570
تفسير آيه شريفه ﴿إنّما أَنْتَ مُنْذِرُ و لِكُلِّ قَومِ هَادٍ﴾ فرمود:
«بیم دهنده رسول خدا صلی الله علیه و آله و هدایت کننده علی علیه السلام است و به خدا سوگند که مقام بیم هدایت و رهبری از میان ما - اهل بیت- رخت بر نبسته و پیوسته در میان ما - خانواده - است تا روز قیامت.» (1)
و نیز در کتاب «اصول کافی» از ابو بصیر روایت کرده که گفت:
«محضر امام صادق عرضه داشتم: معنای آية ﴿إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ ولِكُلِّ قَومٍ هادٍ﴾ چیست؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در تفسیر آن فرموده است: من منذرم و علی هادی است. حال به نظر تو ای ابا محمّد! آیا در امروز هدایت گر (و رهبری) وجود دارد؟ عرض :کردم فدایت شوم .آری همیشه از شما خانواده هادیانی یکی پس از دیگری وجود داشته تا نوبت به شما رسیده است
فرمود: خدا تو را رحمت کند ای ابا ،محمّد اگر این چنین بود که وقتی آیه ای دربارهٔ مردی - یعنی امامی - نازل می شد و او می مرد آیه هم می مرد، (و از بین می رفت و دیگر مصداقی نداشت) ولی قرآن زنده است و دربارهٔ بازماندگان جریان دارد همچنان که در گذشتگان جاری بود.» (2)
نگارنده :گوید این روایت شاهدی بر مدعای قبلی ماست که گفتیم: «منذر» در حقیقت به منزلهٔ «علّت محدثه» و ایجاد کننده» و «هادی» به منزله» «علّت مبقیّه» و نگهدارنده است که ما از آن تعبیر به «رسول» و «امام» می کنیم
بنابراین مصداق بارز ،آیه علی علیه السلام و شمول آن نسبت به آن حضرت و باقی ائمّه علیهم السلام برای آن است که از دیدگاه ،قرآن خداوند برای هر قوم و ملّتی در هر عصر و زمانی امام و پیشوای معصومی قرار داده و هرگز روی زمین را خالی از حجّت نگذارده است.
گر چه ما در بحث های گذشته به طور کافی و وافی بخش های عمده ای از روایات وارده را که در منابع شیعه و اهل سنّت آمده است آورده ایم ولی در عین حال در این جا نیز برای این که دلیلی از سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله آورده باشیم به یکی از روایاتی که در منابع
ص: 571
شیعه و اهل سنّت وارد شده اشاره می کنیم:
«شیخ الاسلام حموینی در کتاب «فرائد السمطین» در ضمن یک حدیث مفصل و طولانی در مورد منا شده (قسم دادن) امیرالمؤمنین علیه السلام در ایّام خلافت عثمان که عدّه ای در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله گرد آمده و فضایل خود را بر می شمردند از براء بن ،عازب و سلمان و ابوذر و مقداد و عمّار نقل کرده است که این پنج نفر صحابی بزرگ گواهی دادند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روز «غدیر خم» فرمود:
«... ای مردم! همانا خدای عزّوجلّ به من فرمان داده که امام و پیشوای شما را به امامت منصوب نمایم و آن که بعد از من وصىّ من و خليفه من است و آن کسی را که خدای عزّوجلّ در کتاب خود طاعت او را واجب شمرده و طاعت او را همردیف طاعت من قرار داده و شما را به ولایت- و رهبری- او امر فرموده به شما معرفی کنم و من در ابلاغ این امر از ترس طعن و نکوهش اهل نفاق و تکذیب آن ها به خدای خود مراجعه نمودم، خدای - عزّوجل - مرا تهدید کرد که اگر این امر را تبلیغ نکنم مرا عذاب خواهد فرمود. ای مردم! همانا خداوند شما را به اداء نماز امر فرموده و بطور تحقیق آن را برای شما بیان نموده و به زکاة و روزه و حجّ امر فرموده و آن ها را برای شما بیان فرموده و من آن ها را برای شما تفسیر کرده ام و امر کرده است شما را به ولایت و من شما را شاهد می گیرم که ولایت اختصاص به این (یعنی علی علیه السلام) دارد و بعد از او به دو پسرش اختصاص دارد و سپس به اوصیاء بعد از ایشان از فرزندانشان که آن ها از قرآن جدا نشوند و قرآن از آن ها جدا نشود تا بر من در کنار حوض- کوثر - وارد شوند.
ای مردم! من آن چه لازم بود برای شما بیان کردم و پناهگاه شما بعد از خودم و امام شما و ولی شما و هادی و راهنمای شما را به شما معرّفی نمودم و او برادر من علی بن ابی طالب [علیه السلام] است و او در میان شما به منزلهٔ شخص من است. پس در دینتان از او پیروی کنید و او را در تمام امورتان اطاعت ،نمایید زیرا تمام آن چه را که خدای - عزّوجلّ - به من تعلیم فرموده از علم و حکمتش تماماً در نزد اوست. پس از او بپرسید و از او و اوصیاء بعد از او بیاموزید و آنان را تعلیم ندهید و بر آنان پیشی نگیرید و از آنان عقب نمانید، زیرا آنان با حقند و حق با آنان است هیچ گاه آن ها از حق و حق از آن ها جدا نشود...» (1)
ص: 572
تردیدی نیست که مسأله «امامت» از اهم مسائل مربوط به کمال بشر است، زیرا: بدیهی است که بدون یک مدیریت صالح و قاطع و نظام اجتماعی سالم رفاه و امنیت عمومی و مقاصد اساسی دنیا و آخرت انسان تأمین نمی شود. و خدایی که می داند دین از دنیا جدا ،نیست و نسبت به بندگان خود آن همه لطف و عنایت داشته و آنان را به نیروی کمال مجهز ،نموده و اسباب و وسایل کمال را در اختیارشان قرار داده است ممکن نیست که راه رسیدن به کمال را به آن ها نشان ندهد و آن ها را بدون امام و رهبر به حال خودشان واگذارد
بنابراین بر خداوند حکیم لازم است که به مقتضای لطف و عنایت خود زمامدار معصومی را برای هدایت و ارشاد و راهنمایی مردم انتخاب نموده، زمام امور دین و دنیای مردم را به او بسپارد تا جامعه را در همان مسیری که خودش خواسته است رهبری نماید.
علاوه بر این طبق صریح آیات قرآن کریم «اسلام» یک نظام کامل اجتماعی و دین ابدی و جاودانی و کامل ترین دین الهی است (1) که قوانین و مقرّرات آن برای همهٔ بشریّت است و از اینرو احکام و قوانین آن که از جانب خدا بر پیغمبر گرامی اسلام نازل شده و به مردم ابلاغ گردیده است باید برای همیشه در بین بشر محفوظ بماند.
و این امر در صورتی امکان پذیر است که فرد برگزیده و معصومی در بین مردم باشد که در حفظ و نگهداری احکام الهی کوشش نماید و از کجی ها و انحرافات و افکار التقاطی و نظرات نادرست و خرافات و موهومات جلوگیری کند و برنامه ها و طرح های آسمانی را به اجرا گذارد و ضامن بقاء و دوام دین خدا باشد.
ص: 573
زیرا: دین نمایانگر حکومت خدا بر زمین و عملی ساختن برنامه ها و سنّت ها و شرایع الهی برای خوشبختی مردمان و رهانیدن آنان از سختی و بدبختی است و پیامبر صلی الله علیه و آله برای تأسیس این حکومت و تحقّق بخشیدن آن بر انگیخته شده است.
و اگر پیامبری آخرین پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پایان دهندۀ دور نبوّت و گشاینده روزگار جدیدی باشد که تا روز قیامت ادامه خواهد یافت از آن جا که شخص پیغمبر نمی تواند برای همیشه باقی بماند ناگزیر باید برای بر پا داشتن ارکان حکومتی الهی فرد ممتاز و برگزیده و معصومی را به امر خدا و فرمان وحی به عنوان جانشینی خود تعیین کند و او را به مردم معرفی نماید تا همگان به راهنمایی او رهبری شوند و بر وفق برنامه او به پیش بروند و به سعادت دنیا و آخرت نایل ،گردند و در روز باز پسین در پیشگاه خدا عذر و بهانه ای نداشته باشند
و این سروری و رهبری مخصوص کسی خواهد بود که شایستگی چنین مقامی را داشته باشد و او در اصطلاح شرع «امام» نامیده می شود امام یک فرد کامل و انسان ممتازی است که به تمام کمالات نفسانی و انسانی آراسته و به همه احکام و عقاید دین و قوانین شریعت عالم و آگاه است. (1)
پس ناگزیر باید همیشه پیشوایی «معصوم» در بین مردم باشد که از اصالت مکتب پاسداری کند و عهده دار حفظ احکام و قوانین الهی .باشد در این صورت است که دین و احکام شریعت محفوظ می ماند و ابدیت و جاودانگی اسلام و رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله امتداد می یابد و گرنه اصالت و خالص بودن خود و خالص بودن خود را از دست می دهد و به همان سرنوشت تحریف و تغییر و تبدیلی که دیگر ادیان الهی گرفتار ،آمدند دچار می گردد.
به هر حال شیخ صدوق (رضوان الله تعالی علیه) در مقدّمۀ کتاب «اکمال الدین» در رابطه با آیه شریفه: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ (2): «من در زمین خلیفه قرار خواهم داد.» در مورد لزوم وجود امام در هر عصر و زمان چنین می گوید:
«خدای- تبارک و تعالی- پیش از آفرینش ،مخلوق نخست خلیفه را آفرید و سپس خلق جهان را به وجود آورد و این خود دلیل بر آن است که حکمت وجود خلیفه از حکمت
ص: 574
وجود مردم در آفرینش مقدّم است و از این رو خداوند بدان آغاز کرده است، زیرا خدای سبحان حکیم است و حکیم کسی است که موضوع مهم تر را بر امر عمومی مقدم بدارد و این خود درستی قول امام صادق جعفر بن محمّد را می رساند که می:فرماید «حجّت خدا پیش از خلق و همراه با خلق و پس از خلق است».
و اگر خدا مردمی را بی خلیفه بیافریند - بدون آن که رهبری در میان ایشان باشد- آنان را در معرض هلاکت و تباهی افکنده و نابخردان را از کارهای ناروا بدان گونه که حکمتش اقتضا ،داشته از قبیل اقامهٔ حدود و به راه آوردن تبهکاران باز نداشته است در صورتی که حکمت بالغه الهیه اجازه نمی دهد حتی یک چشم بهم زدن هم از اصلاح مردم صرف نظر شود و حکمت تدبیر اجتماع و اداره امور مردم در همه احوال لازم است همان گونه که طاعت حق در همۀ احوال واجب است.
کسی که چنین پندارد که جهان لحظه ای بدون امام دوام می یابد، لازمه اش آن است که مذهب «برهمنان» را صحیح بداند (که بعثت و وجود پیامبران را لازم نمی دانند و بلکه زشت می شمارند.
اگر در قرآن آیه ای نیامده بود که محمّد صلی الله علیه و آله خاتم پیغمبران است بایستی در هر زمانی پیغمبری بیاید ولی از آن جا که ختم نبوّت به صحّت پیوسته است و پس از رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله پیامبری نخواهد آمد ادامۀ دعوت الهی تنها یک صورت معقول برای اداره بشر پیدا می کند و آن هم وجود خلیفۀ حق در بین مردم است، زیرا خدای تعالی وضعی را پیش نمی آورد و مردم را به چیزی دعوت نمی نماید، مگر آن که حقیقت عقل پسندی در میان باشد و اگر وجود خلیفهٔ حق تصوّر نشود ادامه دعوت الهيه تحقق نمی نیابد و حجّت بر مردم تمام نمی نشود و این بدان جهت است که هر چیزی با همانند خود الفت پیدا می کند و از مخالف و ضد خویش دوری می جوید، و اگر چنان که «براهمه» می گویند عقل بعثت پیغمبران را انکار می کرد خدای تعالی هرگز پیامبری را به رسالت مبعوث نمی فرمود
مثال آن طبیب است که بیمار را با دارویی که موافق طبع اوست معالجه می کند، و اگر درمان او با دارویی که مخالف طبع اوست انجام شود بیمار را به هلاکت رسانده است. پس با توجّه به این که خدا از همۀ حکیمان حکیم تر است، بی تردید دعوتش طبق دستورات ثابت عقل انجام می پذیرد و وضع خلیفه و کردار و رفتار او نیز نشان گر حال خلیفه گزار است و همۀ مردم از خواص و عوام بر این شیوه اند، و در عُرف مردم اگر
ص: 575
پادشاهی شخص ستمکاری را به عنوان خلیفه جانشین خود قرار دهد، ظلم خلیفه دلیل بر ظلم خلیفه گزار است و اگر خلیفه عادل باشد دلیل بر عادل بودن خلیفه گزار است و از این جا ثابت می شود که مقام خلافت از طرف خدا با مقام عصمت ملازم و همراه است و خلیفه جز معصوم نمی تواند باشد.» (1)
نامبرده در جای دیگری از همان کتاب در رابطه با آیه شريفه ﴿إنّما أَنْتَ مُنْذِرُ و لِكُلِّ قَوم هاد﴾؛ «ای پیامبر! تو تنها بیم دهنده ای و برای هر قومی هدایت کننده ای است» در مورد خالی نبودن زمین از حجّت چنین می گوید:
«این گفتار خدای تعالی دلیل است بر آن که زمین هیچ گاه از وجود هادی و رهبر دینی خالی نبوده و در هر عصر و زمانی و در میان هر قوم و ملّتی هدایت کننده ای از انبیاء و اوصياء وجود داشته است تا حجّت بر مردمان تمام شود و تا وقتی که تکلیف از طرف خدای عزّوجلّ برای بندگان لازم است رشته آنان بریده نگردد...» (2)
آری ،براساس آیات قرآن کریم و روایات اسلامی و حکم عقل و خرد، وجود امام معصوم برای بقاء و دوام دنیا و نسل بشر لازم و ضروری است و خداوند متعال به اقتضای لطف بی پایان و مقام پروردگاریش این کار را انجام داده و 12 نفر امام معصوم را برای زمامداری امّت اسلامی انتخاب و تعیین نموده و آن ها را منحصر در اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله ساخته و رسول گرامی اسلام نیز در موارد متعدّد این مطلب را به مسلمانان گوشزد نموده و به آنان سفارش فرموده است تا وسائل و اسباب حکومت آنان را فراهم آورند و از اوامرشان اطاعت ،نمایند و در پرتو رهبری آنان به سعادت دنیا و آخرت نایل گردند.
و اینک برای اثبات این مطلب به احادیث فراوان و متواتری که در مسأله امامت وارد شده و ما تنها بخشی از آن ها را در این جا می آوریم توجّه فرمایید.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
﴿يَحْمِلُ هذا الدِّينُ في كُلِّ قَرْنٍ عُدُولٌ يَنْفُونَ عَنْهُ تَأْوِيلُ المُبطليْنَ و تَحريفُ الْغَالِيْنَ، وَ انتخالُ الْجَاهِلِيْنَ﴾
در هر عصر و زمانی افراد عادلی حمایت از این دین را به عهده دارند که توجیه و تفسیر
ص: 576
باطل گرایان، و عقاید و آراء غُلات (1) و اظهار نظرهای ناآگاهان را از دامن آن پاک می نمایند. (2)
و در حدیث دیگر با تفصیل بیش تر می فرماید:
﴿في كُلِّ خَلَفٍ مِنْ أُمَّتِي عُدُولٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يَنْفُونَ عَنْ هَذَا اَلدِّینِ تَحْرِیفَ اَلْغَالِینَ وَ اِنْتِحَالَ اَلْمُبْطِلِینَ وَ تَأْوِیلَ اَلْجَاهِلِینَ، ألا و إنَّ أئمتتَكُمْ و فدُكُمْ إِلَى اللهَ عَزَّوَجَلَّ فَانْظُروا مَنْ تُوفِدُونَ﴾
در میان هر نسلی از آیندگان اُمّتم افراد عادلی از اهل بیتم وجود خواهند داشت که تحریف غلات - عقیده نادرست تندروها- را از دامن این دین بزدایند و گروه گرایی باطل گرایان را بی اثر سازند و اظهار نظرها و افکار نادان ها را از بین ببرند. آگاه باشید که امام های شما راهنمایان شما به سوی خدای تبارک و تعالی می باشند پس مواظب باشید که چه کسانی را- در دین خدا - راهنمای خود قرار می دهید. (3)
در این دو حدیث که مورد اتّفاق شیعه و سنّی است همان گونه که خوانندگان عزیز ملاحظه می کنند سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روی «افراد عادل» و «اهل بیت» است و به روشنی می رساند که مقصود از آن «افراد عادل» گروهی از اشخاص عالم و شایسته از اهل بیت علیهم السلام خود آن حضرت اند که هر یک از آنان واجد صلاحیّت امامت و رهبری بوده و پس از رحلت آن بزرگوار یکی پس از دیگری به مقام شامخ امامت نائل می گردند.
زیرا: وقتی به احادیث اسلامی مراجعه می کنیم می بینیم که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله اهل بیت علیهم السلام خود را به دوازده خلیفه و جانشین تفسیر نموده و از این طریق روشن ساخته است که مقصود وی از آن دو لفظ (افراد عادل و اهل بیت) تعداد انگشت شماری است که جانشینان وی می باشند و عزّت ،دین و صلاح ،مسلمین، و بقاء دنیا، به وجود آن ها
ص: 577
بستگی دارد.
،آری، طبق دو حدیث ،مزبور و احادیث «خلفاء اثنا عشر» و احادیث مربوط به «اهل بیت» و احادیث فراوان دیگری که در صفحات آینده ملاحظه خواهید فرمود پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وجود پیشوایان «عادل» و «عالم» و «معصوم» از اهل بیت خود را در میان بشر و امّت اسلامی ضروری دانسته و تعداد آنان را «12 نفر» اعلام نموده و همگی آن ها را از «قریش» و منحصر در اهل بیت علیهم السلام خود ساخته است.
اینک برای این که این موضوع کاملاً روشن شود نخست برخی از روایاتی را که از طرق اهل سنّت و شیعه دربارهٔ «خلفاء» و تعداد «ائمّه اثنا عشر» وارد شده است یاد آور می شویم و سپس به بعضی از احادیث دیگر که در مورد اهل بیت علیهم السلام است اشاره می کنیم
1. جابر بن سمره در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل می کند که: «روز جمعه عصر آن روزی که «اسلمی» سنگسار شد از آن حضرت شنیدم» که فرمود:
﴿لا يزالُ الدِّينُ قائماً حَتَّى يَقُوم السَّاعَةُ، أَوْ يَكونَ عَلَيْكُمْ اِثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ﴾
همواره این دین پا بر جاست تا روزی که قیامت بر پا شود یا اینکه دوازده خلیفه بر شما خلافت کنند که همه آن ها از قریش اند. (1)
2. همین جابر در حدیث دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود:
﴿لاَ یَزَالُ أَمْرُ اَلنَّاسِ مَاضِیاً مَا وَلِیَهُمْ اِثْنَا عَشَرَ کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ﴾
پیوسته کار مردم به خیر خواهد گذشت تا زمانی که 12 نفر بر آن ها ولایت داشته باشند که همگی آن ها از قریش خواهند بود. (2)
3. نیز همین جابر در یک حدیث دیگر از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم روایت می کند که فرمود:
﴿لا يزالُ الإِسْلامُ عَزيراً إلى إثنَا عَشَرَ خَلِيفَةً... كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ﴾
پیوسته اسلام به شوکت و عزّت خود باقی خواهد بود تا روزی که دوازده خلیفه (در
ص: 578
رأس آن) باشد که همگی آن ها از قریش هستند. (1)
4. همچنین در یک حدیث دیگر از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود:
﴿لا يَزالُ أَمْرُ أُمَّتِي صَالِحاً حَتَّى يَمْضِى إثنَا عَشَرَ خَلِيفَةً... كُلُّهُمْ مِنْ قُرِيْشِ﴾
پیوسته کار این امت به صلاح خواهد بود تا روزی که دوازده خلیفه بر آن ها بگذرد که همگی از قریش خواهند بود. (2)
5. عبدالله بن ،امیّه مولای مجاشع در حدیثی از «انس بن مالک» - خادم رسول خدا صلی الله علیه و آله - نقل می کند که پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرمود:
﴿لا يَزال هذا الدِّينُ قَائماً إلى إثنَا عَشَرَ مِنْ قُرَيْشٍ، فَإِذَا مَضَوا سَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا﴾
همواره این دین پا بر جاست تا روزی که 12 نفر از قریش - در رأس آن - باشد، هنگامی که زمین از آن ها خالی شود ساکنانش را در کام خود فرو خواهد برد. (3)
در این روایات - چنان که خوانندگان گرامی ملاحظه می کنند - پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تعداد پیشوایانی را که پس از آن حضرت به مقام امامت نائل می شوند «12 نفر» اعلام نموده است و چنان که از ظاهر این روایات پیدا است کسانی که بعد از وجود مقدس پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم حمایت دین او را به عهده دارند و از آن دفاع می نمایند و از هر گونه تغییر و تحریف و تبدیل جلوگیری می کنند همین دوازده نفراند.
زیرا: پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله عزّت و شکوه اسلام و صلاح و رستگاری امّت و دوام بقاء دنیا را به وجود و بقاء آن ها مربوط دانسته و فرموده است: همواره این دین پا برجاست تا روزی که این دوازده نفر در میان امّت پا بگذارند و در میان مردم قرار گیرند بنابراین در مورد این که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله تعداد خلفا و امامان پس از خود را دوازده نفر معرّفی و معین فرموده است سخنی نیست زیرا: این روایات به اندازه ای است که در صحّت و درستی آن ها هیچ گونه شک و تردید وجود ندارد
ولی مهم این است که ما این دوازده نفر را بشناسیم و در امور دینی و اجتماعی از آنان پیروی ،کنیم و همان گونه که پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرموده اند، بدانیم چه کسانی
ص: 579
را در دین خدا راهنمای خود قرار می دهیم
به نظر ما هر انسان با انصاف و با ایمان که به خدا و روز جزا اعتقاد دارد اگر احادیث «ائمّه اثنا عشر» را در کنار احادیث دیگری قرار دهد که در همین رابطه وارد شده- مانند: احادیث ثقلین و احادیث ،امان و احادیث سفینه - قاطعانه داوری خواهد کرد که مقصود از آن «افراد عادل» که از «اهل بیت» خواهند بود، همین دوازده نفراند.
اینک به روایات دیگری که در همین زمینه در مورد «اهل بیت» از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده است توجّه فرمایید:
1. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد این که زمین هرگز از وجود اهل بیت خالی نخواهد بود چنین می فرماید:
﴿إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمْ الثقلين كتاب اللهِ وعترتى أهْلَ بيتِي، إِنْ تَمْسَكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا... ولا تَخلُوا الأرضَ مِنْهُمْ، ولَوْ خَلَت لانساخَتْ بأَهْلِها ...﴾
من در میان شما دو ذخیرهٔ سنگین و گران بها را به جای می گذارم: کتاب خدا و عترت و اهل بیتم که اگر به آن دو ذخیره تمسک جویید هرگز گمراه نخواهید شد... و زمین هرگز از وجود اهل بیت علیهم السلام خالی نخواهد ماند و اگر زمین از آن ها خالی بماند ساکنانش را در کام خود فرو خواهد برد...» (1)
2. در مورد اینکه اهل بیت مایۀ امان اهل زمین و سبب دوام و بقاء دنیا هستند و اگر آن ها نباشند زمین ساکنانش را در کام خود فرو خواهد برد چنین می فرماید:
﴿النُّجومَ أَمَانٌ لأهْلَ السَّمَاءِ فَإِذا ذَهَبَتِ النُّجومُ ذَهَبَ أهْلُ السَّمَاءِ و أَهْلُ بَيْتِي أَمَانٌ لأَهْلِ الأَرْضِ فَإِذَا ذَهَبَ أَهْلُ بَيْتِي ذَهَبَ أَهْلُ الْأَرْضِ﴾
ستارگان امان اند برای اهل ،آسمان، پس چون ستارگان از میان بروند ساکنان آسمان نیز نابود شوند و اهل بیت من اماناند برای اهل ،زمین پس چون اهل بیت علیهم السلام من بروند اهل زمین نیز نابود خواهند شد. (2)
3. در مورد این که «اهل بیت» وسیلهٔ اتّحاد و اتّفاق و یکپارچگی امّت اسلامی اند و
ص: 580
اگر مسلمانان از آن ها پیروی نمایند هرگز دچار اختلاف و تفرقه و دو دستگی نخواهند گردید چنین می فرماید:
﴿النُّجومُ أَمَانٌ لأهْلِ الأرْضِ مِنَ الغَرْقِ و أَهْلُ بَيْتي أمانٌ لأُمَّتِي مِنَ الاختِلافِ ... فَإذا خالفتها قَبِيْلَةٌ مِنَ الْعَرَبِ أَخْتَلَفُوا فَصَارُوا حِزْبَ إِبْليس﴾
ستارگان سبب اماناند برای اهل زمین از غرق شدن و اهل بیت من وسیله امان اند برای امتم از اختلاف و تفرقه پس اگر طایفه ای از عرب با اهل بیتم مخالفت کنند، تفرقه در میان آن ها پدید خواهد آمد و از حزب ابلیس خواهند شد. (1)
4. در مورد این که «اهل بیت» مایه نجات و رستگاری امّت در دنیا و آخرت اند و هر کس از آنان پیروی کند نجات خواهد یافت و هر کس از آن ها دوری جوید به هلاکت خواهد ،رسید چنین می فرماید:
﴿إِنَّ مَثَلَ أَهْلَ بَيْتِى فِيكُمْ مَثَلُ سَفِينَةٍ نُوحٍ فِي قَومِهِ مَنْ رَكِبَهَا نِجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ﴾
«به راستی که مَثَلِ اهل بیت علیهم السلام من در میان شما بسان کشتی نوح است در میان قومش که هر که در آن وارد شود رستگار و هر که از آن دوری جوید، غرق خواهد شد» (2)
5 - در مورد این که مقصود از «اهل بیت» امیرمؤمنان علیه السلام و یازده امام معصوم دیگر از فرزندان آن حضرت می باشند خطاب به امیرمؤمنان علیه السلام چنین می فرماید:
﴿يا عَلِيّ... مَثَلُكَ و مَثَلُ الأئمّة مِنْ وُلْدِى بَعِدى مَثَلُ سَفِينَةٍ نُوحٍ، مَنْ رَكِبَهَا نَجِي وَ مَنْ تَخلَّفَ عَنْهَا غَرَقَ ، و مَثَلَكُمْ كَمَثَلِ النُّجُومِ كُلَّمَا غَابَ نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ إِلَى يَوْمِ القِيامَةِ﴾
«ای علی ! مَثَلِ تو و مَثَلِ امامان از نسل تو بعد از من مَثَل کشتی نوح است که هر کس بر آن وارد شود نجات یافته و هرکس از آن دوری جوید غرق خواهد شد و مَثَل شما، مَثَل ستارگان - آسمان - است که هرگاه ستاره ای ناپدید شود ستاره دیگری طلوع خواهد ،نمود تا روز قیامت» (3)
ص: 581
6- و در مورد این که وجود مقدس آخرین حجّت خدا حضرت مهدی علیه السلام (دوازدهمین امام معصوم صاحب العصر والزّمان حجّة بن الحسن العسكرى عليه و على آبائه الطاهرین آلاف التحيّة و الثناء) از اهل بیت علیهم السلام آن حضرت است چنین می فرماید:
﴿لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنيا إلاّ يَوْمٌ لَطَوَّل الله ذَلِكَ اليَوْمَ حَتَّى يَبْعَثَ رَجُلاً مِنِّي أو مِنْ أَهْلِ بَيْتي يواطىء اسْمُه إسمى، يَمْلأُ الأَرْضَ قِسطاً وعَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً و جَوْراً﴾
اگر از عمر دنیا به جز یک روز باقی نماند خداوند آن روز را به قدری طولانی می کند تا این که مردی را که از نسل من و از اهل بیت علیهم السلام من است و نامش هم نام من است برانگیزد، او زمین را پر از عدل و داد می نماید همچنان که پر از ظلم و ستم شده است. (1)
و در یک حدیث دیگری آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿لا تَذْهَبِ الدُّنيا، حَتَّى يَمْلِكَ الْعَرَبَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يُواطىءُ اسْمُهُ إِسْمي﴾
دنیا به آخر نمی رسد مگر هنگامی که مردی از اهل بیت من زمام امور عرب را به دست بگیرد، که همنام من باشد. (2)
و در حدیث دیگر آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿لا تَنْقَضِى الأيامُ ولا يَذْهَبُ الدَّهْرُ، حَتَّى يَمْلِكَ العَرَبَ رَجُلٌ أَهْلِ بَيْتِي، إِسْمُهُ يُواطِى إسْمِي﴾
روزها سپری نمی شود و دنیا به آخر نمی رسد مگر هنگامی که مردی از اهل بیت من عرب را مالک شود که نام او موافق با نام من باشد. (3)
و در كتاب عقدر الدرر فصل سوم از باب نهم در یک حدیث طولانی از قول علی بن هلال به روایت از پدرش چنین آمده است که گفت:
«من در آن موقعی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حال قبض روح بود محضر آن جناب شرفیاب شدم فاطمه زهرا علیها السلام نیز حضور داشت بالای سر رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته، گریه می کرد و اشک می ریخت تا این که صدایش به گریه بلند شد. در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله
ص: 582
دیدگان خود را به سوی او دوخت و فرمود: دخترم! چه چیز تو را به گریه در آورد؟ فرمود: برای تلف شدن و بی احترامی بعد از تو می ترسم.»
آن گاه علی بن هلال آن حدیث طولانی را نقل نموده تا بدانجا که می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به فاطمه علیها السلام فرمود:
«دو سبط این امّت از ماست و آن دو پسران تو حسن و حسین [علیهما السلام هستند که سیّد جوانان اهل بهشت می باشند. »
سپس فرمود:
﴿وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالحَقَّ ، إِنَّ مِنْهُمَا مَهْدِيُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ﴾
قسم به پروردگاری که مرا به حق مبعوث نمود مهدی این امت از نسل این دو تن [حسن و حسین علیهما السلام] خواهد بود.
آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله به سخن خود ادامه داده و فرمود:
«هنگامی که دنیا هرج و مرج شود و آشوب ها پدید آید و راه ها مسدود گردد و برخی - برای کشتار و چیاول و غارت - بر برخی یورش برند، نه بزرگ تر به کوچک تر رحم کند و نه کوچک تر احترام بزرگ تر را نگهدارد خداوند کسی را از نسل آن دو تن [حسن و حسین علیهما السلام] برانگیزاند که قلعه های ضلالت و گمراهی و دل های قفل شده رای گشاید. او در آخر الزمان قیام کند و اساس دین را استوار سازد همچنان که من در اول زمان - دورهٔ نبوّت- به آن قیام نمودم - زمین را پر از عدل و داد کند همچنان که پر از ظلم و ستم شده باشد...» (1)
و در سنن ابو داود از قول ام سلمه آمده است که :گفت شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود:
﴿ أَلْمَهْدِيُّ مِنْ عِتْرَتِي مِنْ وُلْدِ فَاطِمَة﴾
مهدی از عترت من و از فرزندان فاطمه علیهاالسلام است است. (2)
ص: 583
و در کتاب ینابیع المودّه از قول ابوایّوب انصاری آمده است:
هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بیمار ،شد فاطمه علیها السلام به دیدار او آمد - و چون رسول خدا صلی الله علیه و آله را بدان حال دید - گریه کرد: رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به وی فرمود:
«... خداوند- تبارک و تعالی- نظری به اهل زمین افکند و از میان آن ها مرا برگزید و پیامبر صلی الله علیه و آله مُرسَل قرار داد سپس بار دیگر نظری به اهل زمین افکند و از میان آن ها شوهر تو را برگزید و به من وحی فرستاد تا تو را به او تزویج نمایم و او را وصی خود قرار دهم ای !فاطمه بهترین پیامبران از ماست و او پدر تو است و بهترین اوصیاء از ماست و او شوهر تو است، و بهترین شهداء از ماست و او حمزه عموی پدر تو است و آن کسی که دو بال دارد و به وسیلهٔ آن ها در هر کجا که بخواهد در بهشت پرواز می کند از ما است و او جعفر پسر عموی پدر تو است دو سبط این امت و دو آقای جوانان اهل بهشت حسن و حسین از ماست و آن ها فرزندان تو هستند و سوگند به خدایی که جانم در قبضه قدرت اوست که مهدی این امّت از ماست و او از نسل تو می باشد. (1)
و در کنز العمّال آمده است که علی علیه السلام فرمود:
﴿أَلْمَهْدِيُّ رَجُلٌ مِنّا مِنْ وُلْدِ فَاطِمَة﴾
،مهدی مردی از ما از فرزندان فاطمه است. (2)
این احادیث برای کسانی که طالب حق و حقیقت اند همه چیز را روشن می کند و اگر کسی با کمال بی نظری و بی غرضی و دور از هر گونه تعصب جاهلی در مضامین آن ها دقت ،کند مقام و موقعیت والای اهل بیت علیهم السلام برایش روشن می شود و به خوبی در می یابد که پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله هم امامان معصوم و خلفای واقعی خود را به امّت اسلامی معرّفی ،نموده و هم لزوم وجود امام معصوم علیه السلام را در میان بشر و امّت اسلام ضروری دانسته است.
،بنابراین احادیثی که در مورد اهل بیت از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله رسیده است بسان دیگر احادیثی که در این زمینه وارد شده گواه بر امامت امیرمؤمنان و یازده فرزند معصوم آن حضرت و تعیین آنان برای زعامت و رهبری و گواه روشنی بر عصمت و مصونیت آنان از خطا و لغزش و اشتباه و شاهد صادقی بروجود پیشوایی معصوم در بین بشریّت است.
ص: 584
در این جا لازم است به این نکته اشاره کنیم که: بشارت ظهور «دوازده امام» از - دودمان اهل بیت علیهم السلام در «تورات» کتاب مقدس یهودیان- که هم اکنون در دست آن هاست - نیز آمده است و گرچه به عقیدهٔ ما این کتاب مورد تحریف و تبدیل قرار گرفته ولی خوشبختانه بشارت مزبور از دستبرد اهل کتاب مصون و محفوظ مانده است که ما برای اثبات امامت ائمه اهل بیت علیهم السلام عین عبارت آن را از متن «تورات» در این جا می آوریم
عين عبارت بشارت مزبور در تورات چنین است:
«اما در خصوص اسماعیل تو را اجابت فرمودم اینک او را برکت داده بارور گردانم و او را بسیار کثیر گردانم دوازده رئیس از وی پدید آیند و امتی عظیم از وی به وجود آورم... از ابراهیم امتی بزرگ و زور آور پدید خواهد آمد و جمیع امّت های جهان از او برکت خواهند یافت.» (1)
تردیدی نیست که این بشارت به برکت و فراوانی و پراکندگی فرزندان حضرت اسماعیل علیه السلام و در صلب او اشاره دارد و بی گمان مقصود از امّت ،بزرگ همان امّت حضرت محمّد صلی الله علیه و اله است که نسل آن پیامبر صلی الله علیه و آله بزرگ خدا از حضرت اسماعیل علیه السلام است و «دوازده رئیس» نیز همان امامان معصوم و خلفای پس از پیامبر اکرم صلى الله عليه وسلم هستند که نسلشان به آن حضرت منتهی می شود و همینان هستند که در روایات گذشته از آن ها به 12 خلیفه تعبیر شده است ولی شگفت آور است که برخی از علمای متعصّب اهل سنّت که در حقیقت نخواسته و یا نتوانسته اند امامت «دوازده امام» از امامان معصوم شیعه را ،بپذیرند در دام تعصب کور و کر گرفتار ،آمده و نظریّه ای شگفت انگیز ابراز داشته اند.
ابن کثیر شامی در تاریخ خود می نویسد:
«در توراتی که در دست یهودیان می باشد مطالبی آمده که مفهومش این است: خدای تعالی ابراهیم را به تولّد اسماعیل مژده داده و او را از اینکه نسلش به وسیلهٔ اسماعیل و
ص: 585
فرزندانش رو به ازدیاد خواهد نهاد و در میانشان دوازده نفر عظیم و بزرگوار به ظهور خواهند رسید با خبر گردانید.»
آن گاه اضافه می کند که:
ابن تیمیّه گفته است: این بزرگواران همان افرادی هستند که در حدیث جابر مژده آمدنشان داده شده و مقدّر گردیده که آن ها در این امّت یکی پس از دیگری به طور متوالی ظهور کنند و دنیا به آخر نخواهد رسید مگر با ظهور ایشان».
سپس ابن کثیر خود اظهار نظر کرده می گوید:
«بیش تر یهودیانی که مسلمان شدهاند بر این باور که ائمّه رافضیان (امامان دوازده گانه از دودمان اهل بیت) همان هایی هستند که تورات مژده ظهور آن ها را داده است سخت به اشتباه افتاده و شیعه شده اند!» (1)
ما قضاوت را به خود خواننده واگذار می کنیم و به اصل مطلب باز می گردیم و به نتیجه احادیث گذشته می پردازیم.
از مجموع روایات گذشته که در رابطه با تعداد خلفای پیامبر صلی الله علیه و آله آوردیم، این نتیجه به دست می آید که تعداد جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله فقط 12 نفرند که همگی آن ها از قریش و از اهل بیت خودِ آن حضرت می باشند که یکی پس از دیگری ظاهر شده به مقام امامت می رسند و با سپری شدن دورۀ امامت دوازدهمین نفر ایشان عمر دنیا نیز به پایان خواهد رسید.
بنابراین طبق روایات یاد شده باید عمر یکی از آن خلفا بر خلاف عادت و سنّت و طبیعت بسیار طولانی باشد که تا پایان روزگار باقی بماند و چنین حالتی تنها در عمر آخرین امامان و دوازدهمین نفر ایشان سراغ داریم چنان که این مطلب در تمام روایات شیعه و سنّی به روشنی بیان شده است.
،پس از آن چه گذشت این معنا به خوبی روشن می شود که مقصود از اهل بیت علیهم السلام - در روایات دسته دوّم - ائمّه طاهرين علیهم السلام می باشند و نکته قابل توجه در این روایات
ص: 586
این که: هر کس در آن ها کمی دقت کند به زودی متوجه می شود که هیچ گاه زمین از امامی عادل و عالم و معصوم که از خاندان پیغمبر باشد خالی نبوده و نخواهد بود و یقین پیدا می کند که ،آنان همان امامان دوازده گانه از اهل بیت پیامبر اند که امامت آن ها تا قیام قیامت و برپایی روز رستخیز ادامه خواهد داشت.
و این یک حقیقتی است که حتی برخی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت نیز به آن اعتراف کرده اند که برای نمونه گفتار یکی از آنان را در این جا می آوریم
ابن حجر هیتمی در کتاب «صواعق المحرقه» می نویسد:
«بعضی گفته اند که مقصود از «اهل بیت» که راهنمایان ملّت هستند علماء آنان می باشند، زیرا آنان هستند که مانند ستارگان از وجودشان استفاده می شود و آن گاه که نابود گردیدند آثار قیامت ظاهر می گردد... و این آثار موقع ظاهر شدن حضرت مهدی علیه السلام به وجود می آید چون در روایات آمده است که حضرت عیسی علیه السلام پشت سر او نماز می خواند و دجّال در زمان او کشته می شود و پس از آن نشانه های قیامت آشکار می گردد.» (1)
نامبرده در جای دیگری از کتاب خود در مورد روایاتی که در رابطه با تمسّک به اهل بیت علیهم السلام و پیروی از آنان وارد ،شده دربارهٔ اهل بیت چنین می نویسد:
﴿وَ في أحاديث الحَقِّ عَلَى التَمَسُّكِ بِأَهْلِ البيت علیهم السلام إشارةٌ عَلَى عَدَمِ انقطاع مُتَأهّل مِنْهُمْ ِللتَمَسُّكَ بِهِ إِلى يَومِ القِيامَة، كَمَا أنَّ الكِتابَ العزيز كذلك ولهذا كانُوا أماناً لأهْلِ الأرض كما يأتِي، و يَشهَدُ لِذالك الخبر السابق في كُلِّ خَلَفٍ مِنْ أُمَّتِي عُدولٌ مِنْ أَهْلِ بيتي﴾
در احادیثی که مانند ﴿إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی﴾ بر تمسّک به اهل بیت علیهم السلام تحریص و تأکید شده است اشاره به استمرار وجود افرادی با صلاحیت از اهل بیت علیهم السلام است که تا روز قیامت زمین از وجود آن ها خالی نخواهد بود همچنان که کتاب عزیز - قرآن کریم - رشته ای ناگسستنی و تا روز قیامت باقی است و به همین دلیل اهل بیت علیهم السلام برای همیشه وسیلهٔ امان برای مردم روی زمین بوده و خواهند بود... و دلیل بر این مدّعا خبر
ص: 587
سابق است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «در میان هر گروهی از آیندگان امّتم افراد عادلی از اهل بیتم وجود خواهند داشت.» (1)
و باز در مورد دیگری از همان کتاب که «حدیث ثقلین» را با عبارت ﴿... كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي﴾ نقل می کند و آن را صحیح می شمارد به دنبال آن چنین می نویسد:
﴿وَ في روايَةٍ «كتابَ الله و سُنّتي»، و هي المراد مِنَ الأحاديث المُقتصرة عَلَى الكِتاب لأنّ السُّنَّةِ مبنيّةٌ لَه، فأغنى ذِكرَه عَن ذِكرها. والحاصل أن الحَقَّ وَقَعَ عَلَى التَمسُّكِ بالكتاب و با السُنَّةِ، و بالعُلماء بهما مِن أهْلِ البَيْتِ، و يَسْتَفادُ مِن مَجْمُوعِ ذَلِكَ بَقَاءُ الأمور الثلاثَةِ إلى قيام السَّاعَةِ﴾
و در یک روایت دیگر «کتاب خدا و سنّت من» آمده و همین مطلب یعنی کتاب خدا و سنّت من مقصود همان احادیثی است که تنها به ذکر کتاب پرداخته است، زیرا سنّت هم مبنی بر کتاب خدا است پس ذکر کتاب به تنهایی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را از ذکر سنّت بی نیاز ساخته است و خلاصه مطلب آن که: در «احادیث ثقلین» بر تمسّک به کتاب و سنّت و عالمان به کتاب و سنّت از اهل بیت علیهم السلام تأکید گردیده و از مجموع آن ها استفاده می شود که این سه چیز تا قیام قیامت باقی خواهند بود.» (2)
امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید:
﴿اللَّهُمَّ لا بُدَّ لَكَ مِنْ حُجَجٍ فِي أَرْضِكَ، حُجَّةٍ بَعْدَ حُجَّةٍ عَلَى خَلْقِكَ، يَهْدُونَهُمْ إِلَى دِينِكَ و يُعَلِّمُونَهُمْ عِلْمَكَ، كَيْلَا يَتَفَرَّقَ أَتْبَاعُ أَوْلِيَائِكَ، ظَاهِرٍ غَيْرِ مُطَاعٍ أَوْ مُكْتَتَمٍ يَتَرَقَّبُ، إِنْ غَابَ عَنِ النَّاسِ شَخْصُهُمْ فِي حَالِ هُدْنَتِهِمْ فَلَمْ يَغِبْ عَنْهُمْ قَدِيمُ مَبْثُوثِ عِلْمِهِمْ، وَ آدَابُهُمْ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ مُثْبَتَةٌ﴾
بار خدایا! به ناچار لازم است همیشه حجّت هایی از جانب تو در روی زمین باشند که یکی پس از دیگری بیایند و بندگانت را به سوی دین تو رهنمون شوند و تعالیم تو را به آن ها بیاموزند تا پیروان اولیاء تو پراکنده نشوند این حجت ،تو یا ظاهر و آشکار است که از او اطاعت نمی شود- و فرمانروایی نمی کند - یا از دیده ها غایب و پنهان است که انتظارش را خواهند کشید. اگر در حال ،صلح شخص و جسم آن ها از مردم نهان و مخفی باشد، دانش دیرین آنان و اثبات وجودشان مخفی نخواهد بود، زیرا: تعالیم و آداب آن ها
ص: 588
در دل های مؤمنین ثابت و استوار است......(1)
و در دنباله همین حدیث که یک خطبه طولانی است و حضرتش آن را بر فراز منبر کوفه ایراد نموده چنین آمده است که فرمود:
﴿اللَّهُمَّ و إِنِّي لَأَعْلَمُ أَنَّ الْعِلْمَ لا يَأْرِزُ كُلُّهُ ولا يَنْقَطِعُ مَوَادُّهُ و أَنَّكَ لَا تُخْلِي أَرْضَكَ مِنْ حُجَّةٍ لَكَ عَلَى خَلْقِكَ، ظَاهِرٍ لَيْسَ بِالْمُطَاعِ، أَوْ خَائِفٍ مَغْمُورٍ كَيْلَا تَبْطُلَ حُجَجُكَ ولا يَضِلَّ أَوْلِيَاؤُكَ بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَهُمْ...﴾.
خداوندا! من به خوبی می دانم که دانش و فرهنگ به کلّی از میان مردم کوچ نمی کند، و موادّ آن به کلّی از میان نمی رود و تو هرگز روی زمین را از حجتی برای بندگانت خالی نمی گذاری یا به صورت ظاهر و آشکار که از او اطاعت نمی شود - و فرمانروایی نمی کند -و یا به صورت مخفی و پنهان که در پشت پردۀ غیبت نهان باشد تا به وسیلهٔ او حجت تو باطل نشود و دوستان و اولیاء تو پس از آن که هدایتشان نمودی گمراه نگردند...» (2)
در همین رابطه «کمیل بن زیاد نَخَعی» می گوید: «امیرمؤمنان علیه السلام دستم را گرفت و مرا به سوی گورستان برد و چون به فضای صحرا رسید آه عمیقی از دل بر کشید و فرمود: «ای کمیل! این دل ها به منزلهٔ خزینه هایی برای علم و دانش اند، بهترین دل ها آن دلی است که از همه دانش گیرتر باشد پس آن چه به تو می گویم از من به خاطر بسپار...
سپس در ادامه سخنان خود پیرامون «لزوم وجود امام» در بین مردم چنین فرمود:
«... بار خدایا! آری، زمین هرگز از وجود قائمی که برای خدا قیام کند و حجّت حق را به پا دارد خالی نمی شود؛ که یا ظاهر و آشکار است و یا - به مقتضای زمان - ترسان و نهان خواهد بود تا حجّت ها و نشانه های حضرت پروردگار باطل نگردد. آن ها چقدر هستند؟ و کجا هستند؟! به خدا سوگند از نظر تعداد بسیار کم و اندک اند ولی در پیشگاه خدا مقامشان بسیار بزرگ و والاست خدا به وسیلهٔ آن ها حجّت ها و دلائل روشن خود را حفظ می،کند تا هنگامی که آن ها را به کسانی مانند خود بسپارند و بذر دانش حق را در دل های آن ها بکارند علم و دانش با بصیرت و بینش حقیقتی یک باره به آن ها روی آورده و با روح یقین و ایمان حقایق را با دل پاک لمس کرده اند و آن چه را که شیفتگان مال و ثروت و
ص: 589
خوش گذران های هوسباز سخت و دشوار می شمارند سهل و آسان یافته اند و به آن چه که نادانان از آن وحشت دارند و سخت گریزانند اُنس و خو گرفته اند و با بد نهایی که روح آن ها به ملأ اعلی تعلّق دارد در میان مردم دنیا پرست زندگی می کنند، آنان خلفای خدا در ،زمین و دعوت کنندگان به سوی دین خدا هستند...» (1)
ابن ابی الحدید معتزلی سنّی در شرح این جمله از بیان امیرالمؤمنین علیه السلام که می فرماید .... «آری، زمین هرگز از وجود قائمی که برای خدا قیام کند خالی نمی شود می نویسد:
«در این فرمایش امام علیه السلام به «مذهب امامیه» تصریح شده است، ولی اصحاب ما - معتزله- این بیان امام علیه السلام را بر این معنی حمل می کنند که مراد از آن «ابدال» (2) می باشند که در احادیث نبوی از آن ها سخن رفته است که آنان در زمین سیر و سیاحت می کنند، و بعضی از آن ها شناخته می شوند و برخی دیگر شناخته نمی شوند و از دنیا نمی روند مگر این که اسرار خود را به گروه دیگری از «اهل عرفان» که جانشین آن ها باشند به ودیعت سپارند.» (3)
نگارنده :گوید آن چه را که ابن ابی الحدید معتزلی در شرح سخن امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد «خالی نبودن زمین از حجّت» آورده است سخنی سست و نادرست و بی پایه است که هیچ دلیل عقلی و نقلی را نمی توان بر اثبات آن اقامه نمود زیرا:
اولاً - چگونه می توان :گفت کسانی که به عنوان «حجت خدا» در بین مردم قیام می کنند گروهی مجهول و ناشناخته باشند و حال آن که آن حضرت در پایان سخن خود می فرماید: «آنان خلفای خدا در زمین و دعوت کنندگان به سوی دین خدا هستند.»
ثانياً - چرا یاران معتزلی ،او اخبار ابدال را بر امامان دوازده گانه از اهل بیت پیغمبر صلى الله عليه و سلم حمل نمی کنند که - طبق اخبار وارده - وصیّ ،ولیّ خلیفه و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و حاملان علوم رسول خدا صلی الله علیه و آله و حجّت های خداوند بوده و صدها آیه و حدیث درباره ایشان وارد
ص: 590
شده و احادیث مربوطه را گروه بی شماری از دانشمندان بزرگ شیعه در کتب روایی خود آورده و حتّی عدّه ای از دانشمندان بزرگ اهل سنّت ،نیز بسیاری از آن روایات را از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله در منابع حدیثی خود ثبت کرده و به علاوه، تمام خصوصیّات آن بزرگواران و نام و نسبشان و شماره و تعدادشان را بر اساس اخبار رسیده از زبان مبارک حضرت خاتم الأنبیاء صلی الله علیه و اله بازگو نموده اند (1)
ثالثاً - ياران معتزلى ابن ابى الحدید که سخن امام علیه السلام را توجیه نموده و می گویند: این که آن حضرت فرموده است: «زمین از وجود قائمی که برای خدا قیام کند، خالی نمی ماند» مقصود از آن «أبدال» می باشند با این جمله که امام علیه السلام فرموده است: «یا ظاهر و آشکار است و یا ترسان و نهان» چه می کنند؟ این ابدال کیانند و در کجا زندگی می کنند و در چه مناطقی از مناطق دنیا به سیر و سیاحت می پردازند؟ آیا از جنس فرشتگان آسمانند یا از جنّیان زمین؟ و ونگهی کدام یک از ابدالی که آن ها از وجود او سخن می گویند ظاهر و ،آشکار و کدام یک ترسان و نهان بوده است که کسی از نام و نشانشان سراغ ندارد؟
علاوه بر همه این ها چگونه می توان سخن امام را حمل بر ابدال گمنام نمود و حال آن که این تعبیر حضرتش که فرموده است: «زمین خالی نمی شود از قائمی که با حجّت و دلیل الهی برای خدا قیام کند همۀ انبیاء الهی را شامل می شود زیرا آنان در درجه اول حجیت قرار دارند که برای راهنمایی خلق برانگیخته می شوند.
پس ناگزیر باید گفت که مقصود از قائمی که برای خدا قیام می کند انبیاء الهی و نظایر ایشان از اوصیاء هستند که به منزلهٔ خود آنان به شمار آمده و قائم مقام آنان محسوب می گردند و مسلّم است که بعد از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله کسی که در مقام عصمت و پاکی همچون خود آن بزرگوار بوده و به منزلهٔ شخص آن حضرت باشد و بتواند وظیفه و راه پیغمبر را ادامه دهد و به وسیلهٔ او حجّت بر مردمان تمام شود - به اجماع امّت - غیر از امامان دوازده گانه از ائمه اهل بیت علیهم السلام کس دیگری نخواهد بود.
ص: 591
بنابراین شکّی نیست که مقصود از: «قائمی که زمین از وجود او خالی نمی ماند» وجود امامی معصوم از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است که یا ظاهر و آشکار است مانند امیرالمؤمنین علیه السلام و ده نفر دیگر از فرزندان معصوم آن حضرت از حسن بن علی تا برسد به امام حسن عسکری (صلوات الله علیهم اجمعین) که گرچه خلافت ظاهری نداشتند ولی در بین مردم ظاهر و آشکار ،بودند و یا ترسان و نهان است مانند وجود مقدس حجة بن الحسن مهدی موعود و قائم منتظر (علیه و علی آبائه الطاهرين صلوات المصلّين) که بنا به حکمت و مصلحت خداوند در پشت پردهٔ غیبت قرار داشته و هرگاه خدا بخواهد ظهور می فرماید
،پس از آن چه گذشت این معنا به خوبی روشن می شود که آن چه ابن ابی الحدید معتزلی در شرح سخن امیرالمؤمنین علیه السلام آورده و خالی نبودن زمین از حجّت را حمل بر ابدال بی نام و نشان کرده ،است توجیهی غیر موجه است که با هیچ منطقی سازش ،ندارد و با عقل و اجماع و کتاب و سنّت مخالف ،است و جز تعصب و زورگویی و بی ،منطقی نام دیگری نمی توان بر آن گذاشت.
و ای کاش این مرد دانشمند کمی بیش تر می اندیشید و بدون پرده پوشی حقیقت را بازگو می نمود و پس از اقرار و اعتراف خود به تصریح امام به صحّت مذهب امامیّه در صدد توجیه بیان امام علیه السلام بر نمی،آمد و خود را گرفتار دام و فریب شیطان نمی نمود و اخبار ساختگی «ابدال» را رها می کرد و به طور صریح و روشن به این حقیقت واضح و آشکار اعتراف می نمود و به اصحاب حق و یقین می پوست اما چه می توان کرد که به فرموده امیرمؤمنان علیه السلام:
«هر صاحب مغز، عاقل نیست هر صاحب ،گوش شنوا نیست و هر صاحب دیده، بینا نیست.» (1)
به هر حال ابن میثم بحرانی (رحمة الله عليه) در توضیح حدیث مزبور چنین می فرماید:
«این فرمایش امیرمؤمنان علیه السلام صراحت دارد بر این که وجود امام در هر عصر و زمان تا
ص: 592
«بدون تردید خداوند در پایان روزگار مردی از نسل مرا بر می انگیزد که خون ما را مطالبه کند و انتقام ما را بگیرد، او از دیده ها پنهان خواهد شد تا گمراهان شناخته شوند، و تا آن جا که نادان ها بگویند: خداوند نیازی به آل محمد صلى الله عليه و سلم ندارد!!» (1)
و در یکی از خطبه های «نهج البلاغه» در مورد روش زندگی آن واپسین حجّت خدا در دوران غیبت چنین می فرماید:
«... او جامه حکمت را به تن کرده و آن را با جمیع آداب و شرائطش، از توجّه و شناخت و روی آوردن به آن و گسستن از غیر آن فرا گرفته است. پس حکمت گمشده اوست که آن را یافته است و آرزوی اوست که به بر آورده شدنش دل بسته است هنگامی که فتنه ها روی آورد و اسلام غریب شود او از مردم کناره گرفته و غربت اختیار نماید. رنج ها را به جان خریده و از عُزلتگاه خود بیرون نیاید. او یکتا باز مانده از حجّت های پروردگار و واپسین جانشین از تبار پیامبران است» (2)
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح این خطبه تصریح کرده است که خطبه مزبور در حق قائم آل محمّد صلی الله علیه و آله می باشد. (3)
امیرمؤمنان علیه السلام در خطبه دیگری که در سومین جمعه خلافت ظاهری خود دربارهٔ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت آن حضرت ایراد نموده و از آینده تاریخ و حوادث بعد از خلافت خود و ظهور آخرین حجّت خدا از دودمان اهل بیت با مردم سخن گفته و از جمله اخبار غيبيّه حضرتش به شمار می رود چنین می فرماید:
«ستایش مخصوص خداوندی است که فضل و احسان خویش را در میان همۀ آفریدگان منتشر ساخته و دست جود و بخشش خود را به سوی آنان گشوده است. او را در تمام کارهایش می ستاییم و برای رعایت حقوق و انجام اوامرش از او یاری می طلبیم و گواهی می دهیم که جز او خدایی نیست و محمّد صلی الله علیه و اله بنده و فرستاده اوست. او را به پیامبری فرستاد تا حق را آشکار و یادش را در دل ها زنده نگهدارد.
پس او رسالت خویش را در کمال امانت به انجام رسانید و سرافراز و سربلند با راستی و درستکاری راه خود را در پیش گرفت و در میان ما پرچم حق را به یادگار گذارد.
ص: 593
هنگامی که تکلیف باقی است واجب و لازم است.» (1)
،آری امام حجّت خدا و خلیفهٔ خدا و نگهبان و نگهدار دین خدا در زمین است و اگر امام در بین مردم نباشد مردم به گمراهی و ضلالت می افتند و زمین اهل خود را فرو می برد
و امروز نیز که به صورت ظاهر امامی ظاهر و آشکار در بین مردم دیده نمی شود و غیبت امام غائب روی حکمت ها و مصالحی که خداوند بدان آگاه است به تقدیر حضرت احدیت و اراده او صورت گرفته است وجود مقدّس حضرت ولیّ عصر (عجّل الله تعالى فرجه الشريف) قطب دایرهٔ عالم ،امکان دوازدهمین پیشوای معصوم شیعیان جهان یکتا بازمانده مقام شامخ ولایت و امامت که سال ها در پشت پردۀ غیبت به سر می برد، امام و حجت خداوند در بین مردم است که بر فراز همین کره خاکی زندگی می کند و به برکت وجود مقدّس آن آخرین حجت خدا آسمان ها فرو نمی ریزد و زمین ساکنانش را در کام خود فرو نمی برد
و او در انتظار فرار رسیدن «روز موعود» است که به فرمان حق قیام کند و باطل را از میان ،بردارد و بساط ظلم و ستم را از صفحهٔ زمین برچیند و پرچم حق را در سراسر گیتی به اهتزار در آورد.
و به همین دلیل است که امیرمؤمنان در یکی از خطبه های پرشور خود به مسأله غیبت و ظهور آن واپسین حجّت خدا - یازدهمین فرزند دلبند خود حضرت مهدی علیه السلام-اشاره نموده و می فرماید:
«من سیّد و سرور ،پیرانم و در من سنّتی از حضرت ایوب ،است که خداوند اهل بیت علیهم السلام مرا گرد خواهد آورد چنان که اهل بیت علیهم السلام حضرت یعقوب را گرد آورد، و آن هنگامی است که چرخ گردون به گردش خود ادامه دهد (و زمانی طولانی بگذرد) و شما بگویید: او - یعنی حضرت مهدی علیه السلام- مرده و یا کشته شده است» (2)
و در یک حدیث دیگر پس از آن که از شهادت خود و شهادت دو فرزند عزیزش حسن و حسین علیهما السلام خبر می دهد چنین می فرماید:
ص: 594
پرچمی که هر کس از آن پیش بیفتد از دین خارج شود و هر کس از آن عقب بماند هلاک ،گردد و هر کس به آن بپیوندد به حق خواهد رسید.
راهنمای این پرچم کسی است که سنجیده و با درنگ سخن می گوید و دیر قیام می کند و هنگامی که به پا خاست به سرعت پیش می رود و آن گاه که شما تحت فرمان او در آمدید و رهبری او را پذیرفتید و با انگشتان دست به سوی او اشاره کردید (و او را بزرگ شمردید) دوران زندگی او سپری شده مرگش فرا می رسد و از دنیا می رود. (1)
پس بعد از او تا مدت مدیدی که خواست خداوند است باید در انتظار بمانید تا این که خداوند کسی را بر انگیزاند که شما را دور هم گرد آورد و پراکندگی شما را به هم پیوند بخشد. بنابراین- برای تنظیم همه امور - به امام حاضر چشم طمع نداشته باشید و از آن که بعداً برانگیخته می شود (یعنی امام زمان علیه السلام) ، مأیوس و ناامید نباشید. زیرا ممکن است یکی از پاهایش بلغزد و پای دیگرش استوار بماند و سرانجام - روزی بیاید که - هر دو [پای او] با هم به جای خود برگردند و استوار بمانند. (2)
آگاه باشید که مثل آل محمّد صلی الله علیه و اله همانند ستارگان آسمان است که هرگاه ستاره ای از آنان غروب کند ستاره دیگری طلوع نماید. پس گویا چنان می بینم که نعمت های خدا (در زمان ظهور امام زمان علیه السلام) در حق شما کامل شده و شما را به آن چه آرزو می کردید رسانیده است.» (3)
نگارنده گوید: مقصود از این جمله که امیرمؤمنان علیه السلام در متن خطبه فرموده است: «و از آن که بعداً برانگیخته می شود مأیوس و ناامید نباشید زیرا ممکن است یکی از پاهایش بلغزد و پای دیگرش استوار بماند و سرانجام هر دو با هم به جای خود برگردند و استوار بمانند»، اشاره به دوران غیبت و ظهور امام زمان علیه السلام است و مفهوم آن این است که آن حضرت ممکن است بنا به مصالحی که ایجاب می کند شرایط خلافت ظاهری تا مدتی برای وی فراهم نشود و در عین حالی که مسأله امامت و خلافت ولایت باطنی و اداره کردن جهان هستی و مشرف بودن بر آن از جانب خدای تعالی برای او ثابت و مسلّم ،است سال ها از انظار مردم غایب بماند و سپس ظهور نماید و
ص: 595
شرایط امامت و خلافت و زمامداری ظاهری و باطنی هر دو با هم برای وی فراهم گردد و زمام امور مردم را به دست بگیرد و امور دین و دنیا به وجود او منظّم شود.
در این زمینه ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه در توضیح عبارت مذکور چنین می نویسد:
«تأويل سخن امیرالمؤمنین علیه السلام که فرموده است: به امام حاضر چشم طمع نداشته باشید و از آن که بعداً برانگیخته می شود مأیوس و ناامید ،نباشید این است که شما به زمامداران و رؤسای کنونی دنیا دل نبندید زیرا آن ها قادر به اصلاح امور زندگی شما نیستند بلکه اصلاح امور شما به دست کسی صورت خواهد گرفت که در آینده تاریخ ظهور خواهد کرد و او کسی است که در میان مردم ناشناس مانده و پدرش خلافت ظاهری نداشته و خود او و پدرش هیچ کدام در بین مردم به رئیس و خلیفه مشهور نبوده اند بلکه او بطور ناگهانی ظاهر می شود و کارش بالا می گیرد و مردم از او پیروی ،کنند در حالی که پیش از آن نه خود او و نه خویشاوندان نزدیکش در بین مردم معروف و مشهور نبوده اند و این صفتِ همان مهدی موعودی است که وعده ظهورش به مسلمانان داده شده است.» (1)
ابن ابی الحدید در شرح خطبهٔ دیگری که امیرمؤمنان علیه السلام پس از خاتمه جنگ نهروان ایراد نموده و مرحوم سیّد رضی (رحمه الله علیه) آن را در «نهج البلاغه» آورده و مشتمل بر بیان حال بنی امیّه و انقراض دولت آنان است (2)، چنین می نویسد:
این خطبه را علی علیه السلام پس از خاتمه جنگ نهروان ایراد نموده و جمعی از تاریخ نویسان آن را نقل کرده اند و میان علماء و دانشمندان متداول و به حدّ استفاضه رسیده است... در متن مفصّل آن کلماتی است که - مرحوم سیّد - رضی (رحمه الله) آن ها را در نهج البلاغه نیاورده... از جمله این عبارت است:
«پس به اهل بیت علیهم السلام پیغمبرتان نگاه کنید اگر آن ها قیام کردند شما نیز قیام کنید و اگر از شما یاری خواستند آن ها را یاری نمایید که خداوند شما - پیروان حقیقی اهل بیت- را به وسیلهٔ مردی از ما اهل بیت علیهم السلام پیروز و فتنه ها را خاموش خواهد نمود.
ص: 596
پدر و مادرم به فدای فرزند بهترین کنیزان که در میان دشمنان ما و اهل باطل شمشیر گذارده همه را تار و مار می کند و هشت ماه تمام شمشیر به روی دوش می گذارد تا این که قریش می گویند: اگر این مرد از اولاد فاطمه علیها السلام بود به ما رحم می کرد.
او بنی امیّه را تعقیب می کند تا این که همه را قلع و قمع کرده و نابود سازد، که آن ها ملعون و نفرین شده هستند و هر جا یافت شوند گرفتار گردیده به قتل می رسند و این سنّت الهی است که دربارۀ مردم گذشته پیوسته جاری بوده و هرگز نخواهی دید که سنت خدا تغییر یابد.» (1)
آن گاه پس از نقل این عبارت چنین می گوید:
اگر گفته شود: این مرد موعود کیست؟ که علی علیه السلام دربارۀ او می گوید: «پدر و مادرم به فدای فرزند بهترین کنیزان!» می گویم: امّا شیعه امامیّه عقیده دارد که او امام دوازدهم آن ها و فرزند کنیزی به نام «نرجس» است. ولی اصحاب ما - معتزله - عقیده دارند که او مردی از اولاد فاطمه زهرا علیها السلام است که در آینده تاریخ در آخر الزمان از کنیزی متولّد می شود و اکنون موجود نیست. (2)
و اگر گفته شود: در آن موقع بنی امیه کجا هستند که حضرت می فرماید:
مردی با این نشانه ها از آن ها انتقام می گیرد؟ می گویم علما در جواب گفته اند: عقیدهٔ شیعه امامیّه این است که: وقتی امام منتظرشان ظهور کند قومی از بنی امیه و غیر از آن ها «رجعت» می کنند و به دنیا باز می گردند و امام منتظر دست ها و پاهای گروهی از آن مردم - بی دین - را قطع می کند و چشم های برخی را کور می نماید و عده دیگری را به دار می زند و بدین گونه از دشمنان آل محمّد صلی الله علیه و اله عموماً خواه از متقدّمین و خواه از
ص: 597
متأخرین آن ها انتقام می گیرد.
ولی اصحاب ما - معتزله از اهل سنّت - عقیده دارند که خداوند در آخر الزّمان مردی از اولاد فاطمه علیها السلام را که فعلاً وجود ندارد خلق می کند و به خلافت می رساند و او دنیا را پر از عدل و داد می نماید چنان که پر از ظلم و ستم شده باشد و از دشمنان آل محمّد صلى الله عليه و سلم انتقام می گیرد و سخت آن ها را به کیفر اعمالشان می رساند و او چنان که در این روایت و سایر روایات رسیده است فرزند کنیزی است و همنام پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشد.
و هنگامی ظهور می کند که پادشاهی از نسل بنی امیه و ابوسفیان بنام «سفیانی» که در روایت صحیح از او خبر داده اند بر بسیاری از مسلمانان مسلّط باشد (1) و امام ،فاطمی سفیانی و بنی امیّه پیروان او را می کشد و در آن وقت عیسای مسیح علیه السلام از آسمان فرود می آید و علائم قیامت آشکار می گردد و «دابة الارض» ظاهر می شود و تکلیف مردم با انقراض عالم ساقط خواهد شد و «صُور» دمیده و رستخیز مردگان پدید می آید چنان که خدا در قرآن مجید از آن خبر داده است. (2)
امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید:
«روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله برای مردم خطبه خواند و پس از حمد و ثنای خداوند فرمود: ای مردم! نزدیک است که من دعوت شوم و احابت نمایم و من در میان شما دو ذخیرهٔ سنگین به یادگار می گذارم کتاب خدا و عترت و اهل بیتم که اگر به این دو ذخیره متمسّک شوید هرگز گمراه نخواهید شد پس از آن ها بیاموزید و به آنان تعلیم ندهید که آنان از شما داناترند، زمین هرگز از وجود آن ها خالی نخواهد ماند و اگر زمین از آن ها خالی شود ساکنان خود را در کامش فرو خواهد برد.
سپس فرمود: بار خدایا! من می دانم که علم و دانش به طور کلّی نابود نمی شود و از میان نمی رود و تو هرگز زمین را از وجود یک حجّت بر بندگانت خالی نمی گذاری که یا
ص: 598
ظاهر و آشکار است که از او اطاعت نمی شود و یا مخفی و پنهان است و در پشت پرده غیبت نهان تا به وسیلهٔ او حجت تو باطل نشود و دوستانت پس از آن که هدایتشان کردی، گمراه نگردند...
چون از منبر به زیر آمد من عرضه داشتم: یا رسول الله! مگر شما حجّت خدا بر همه مردم نیستید؟ فرمود: ای حسن! خدای تعالی می فرماید: ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادِ﴾ (1) ای پیامبر تو تنها بیم دهنده ای و برای هر قوم یک هدایت گری است. پس من بیم دهنده و علی هدایت گر .است
عرضه داشتم: یا رسول الله! شما فرمودید روی زمین هرگز خالی از حجّت نمی شود؟ فرمود: آری، علی بعد از من امام و حجّت است و تو بعد از او حجت و امامی، و حسین بعد از تو حجّت و امام است.... و سپس حجّت ،قائم فرزند امام حسن -عسکری - امام زمان و نجات دهندۀ اولیاء خدا خواهد بود او از نظرها غایب می شود تا آن جا که بیش تر معتقدان به امامت او از اعتقاد خود بر می گردند و گروهی دیگر ثابت قدم می مانند، به آن ها - از راه شماتت - می گویند: ﴿مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ (2) : «اين وعده کی هست؟ اگر شما راست می گویید؟!» و اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نماند خداوند آن روز را به قدری طولانی می گرداند تا این که قائم ما - اهل بیت- ظهور نماید و دنیا را پر از عدل و داد کند چنان که پر از ظلم و ستم شده است، پس روی زمین هرگز خالی از حجّت نخواهد بود...» (3)
در همین زمینه علی بن حسین مسعودی در کتاب «مروج الذهب» روایت کرده است که:
«یک وقت امیرالمؤمنین علیه السلام بیمار شده بود و به فرزند خود امام حسن [علیه السلام] دستور داد تا امامت نماز جمعه را به عهده بگیرد. وی به منبر رفت و حمد ثنای خدا را به جای آورد و سپس گفت: خداوند هیچ پیامبری را به رسالت مبعوث نفرموده است جز آن که برای او سرپرستی برای اداره امور قوم و قبیله و خاندانش قرار داده است. به خدایی که محمّد صلى الله عليه و سلم را به حق به پیامبری فرستاده است هیچ کس در حق ما «اهل بیت»، نقصانی نیاورد مگر آن که خداوند همانند آن را از عمل وی نقصان دهد و هیچ دولتی بر ضد ما به وجود نیاید مگر آن که سرانجام کار به نفع ما باشد و خبرش را پس از مدّت زمانی
ص: 599
خواهید دانست» (1)
و ابوالفرج اصفهانی نیز در کتاب «مقاتل الطالبیین» در یک روایت طولانی از ابوعبید و دیگران به سند خود از سفیان بن ابی لیلی روایت کرده که گفت:
«پس از این که امام حسن علیه السلام با معاویه صلح کرد من به نزدش رفتم و او در جلوی خانه خود بود و گروهی نیز نزدش بودند من گفتم السّلامُ عَلَيْكَ يَا مُذِلٌ الْمُؤْمِنِينَ سلام بر تو ای کسی که مؤمنان را خوار و زبون کردی؟ فرمود: عَليْكَ السّلام ای سفیان پیاده شو، من پیاده شدم و مرکب خویش را بستم آن گاه پیش رفته نزدش نشستم، فرمود: ای سفیان چه گفتی؟ گفتم عرض کردم سلام بر تو ای آن که مؤمنان را خوار و سرافکنده نمودی فرمود: چه شد که نسبت به ما چنین می گویی؟ گفتم پدر و مادرم فدای تو باد به خدا شما ما را با این کار سرافکنده و خوار کردی با این مرد ستمگر بیعت کردی و کار خلافت را بدین مرد لعین پسر لعین و فرزند (هند) جگر خوار سپردی در صورتی که صد هزار مرد جنگی مددکار تو بودند و در راه تو از هر گونه فداکاری دریغ نداشتند و خدا (کار تو را روبراه کرده) و مردم را در راه فرمانبرداری شما فراهم و آماده ساخته بود! فرمود: ای سفیان! ما خاندانی هستیم که چون حقّ را تشخیص دادیم بدان تمسّک جوییم (و از آن منحرف نخواهیم شد) و من از پدرم علیّ شنیدم می فرمود: که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: روزگار سپری نشود (و چیزی نمی گذرد) تا اینکه فرمانروایی این مردم به دست مردی افتد که حنجره و گلویش گشاده و فراخ (پر خور) باشد. می خورد ولی سیر نمی شود خدا به او نظر مرحمت ندارد از این جهان بیرون نرود تا (از بسیاری ستم و جنایت) آن چنان شود که نه در آسمان عذر پذیری برای او بجای ماند و نه در زمین یاوری داشته باشد و این مرد همان معاویه است و من دانستم که خدا مشیّت و فرمان خود را عمل خواهد فرمود
در این هنگام مؤذن اذان نماز گفت و ما برخاستیم و کسی در آن جا پستان شتری را می،دوشید آن جناب ظرف شیر را از او گرفت و سر پا قدری نوشید و به من نیز داده نوشیدم و هر دو به سوی مسجد براه افتادیم در راه به من فرمود: ای سفیان چه ترا بر آن داشته به نزد ما بیایی؟ عرض کردم سوگند بدان خدایی که محمّد صلی الله علیه و آله را به راهنمایی و دین حقّ مبعوث فرمود محبّت و دوستی شما مرا بدین جا کشانید، فرمود: مژده گیر ای سفیان و شادباش که از پدرم علی شنیدم می فرمود از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم فرمود:
ص: 600
اهل بیت من و کسانی از امت من که آنا را دوست دارند مجموعاً در نزد حوض کوثر بر من وارد شوند (و آن ها با هم هستند) همانند این دو انگشت سبّابه و اگر بهتر بود می گفتم: همانند انگشت سبّابه و وسطی که یکی را بر دیگری برتری است. ای سفیان ترا مژده دهم که دنیا جای نیکان و بدان است تا آن گاه که خداوند امام [قائم] به حقّ از ال محمّد را برانگیزد.» (1)
امام حسین علیه السلام می فرماید:
«امامان دوازده گانه از ما - اهل بیت- هستند که اول آن ها علی بن ابی طالب علیه السلام آخرینشان نهمین فرزند من قائم به حق است خدا به برکت وجود او زمین مرده را زنده و آباد می کند و دین حقّ را بر همه ادیان پیروز می گرداند اگرچه مشرکان کراهت داشته باشند
او - یعنی: حضرت مهدی علیه السلام- از نظر مردم مدّتی غایب می گردد، و در زمان غیبت او گروهی از دین خارج می شوند و گروه دیگری ثابت قدم می مانند و در این راه اذیّت و آزارهاها خواهند دید و از باب سرزنش به آنان گفته می شود: اگر این عقیده شما درست است پس امام موعود شماکی قیام می کند؟!» (2)
و در یک حدیث دیگر می فرماید:
﴿قَائِمُ هذهِ الأُمَّةِ هُوَ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِى، وَ هُوَ صاحِبُ الغِيبَةِ و هُوَ الَّذِي يُقَسَّمُ مِيراثُهُ و هُوَ حَى﴾.
قائم این امّت، نهمین فرزند من است و او صاحب غیبت است، و او کسی است که در حال حیاتش ميراث او را تقسیم می کنند. (3)
شایان توجّه است که: این گفتار معجزه آمیز سالار شهیدان در مورد غیبت حضرت ولی عصر علیه السلام و تقسیم میراث آن ،حضرت دقیقاً به هنگام رحلت امام حسن عسکری علیه السلام به دست جعفر کذّاب - برادر امام عسکری علیه السلام- تحقق یافت. (4)
ص: 601
زیرا: او با تمام نیرو تلاش می کرد تا جایگاه برادر زاده اش را به دست آورد و او را به دست طاغوت زمان بسپارد و در اثر فتنه انگیزی وی خلیفهٔ وقت خانه امام حسن عسکری علیه السلام را محاصره و اعضاء خانه را به سیاه چاله ای زندان منتقل نمود و از آن جا که امام حسن عسکری به صورت ظاهر فرزندی نداشت (و حضرت بقیة الله در شهر سامرّا به طور مخفیانه و به گونه ای که احدی از دشمنان از ولادت حضرتش آگاه نشود دیده به جهان گشود و از همان لحظه ولادت غیبت صغرای آن حضرت آغاز گردید و کسی جز خواصّ امام حسن عسکری علیه السلام از ولادت او آگاه ،نبود) ،جعفر برای تصاحب غیر مشروع اموال برادرش به خانهٔ آن حضرت هجوم برده و ترکهٔ آن حضرت را ضبط ،کرد و زن ها و خدمتگذاران دودمان امامت را به ترس و وحشت انداخت. (1)
امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:
﴿وَلَمْ تَخْلُ الْأَرْضَ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ علیه السلام مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ فِيْهَا ظَاهِرٍ مَشْهُورٍ أَوْ غَايبٍ مَستُور ولا تَخْلُو إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ فِيْهَا، وَلَو لَا ذَلِكَ لَمْ يُعْبَدِ الله.﴾
از هنگامی که خدا حضرت آدم علیه السلام را آفریده زمین هرگز از وجود حجت خالی نبوده است، یا ظاهر و آشکار و یا غایب و پنهان و تا روزی که قیامت برپا شود هرگز روی زمین خالی از حجّت نخواهد بود و اگر حجّت خدا روی زمین نباشد، خدا پرستیده نمی شود. (2)
و در فرازی از خطبه معروفی که آن حضرت در مقام بیان نعمت های حضرت ،پروردگار در مسجد جامع شام و در حضور یزید بن معاویه - آن طاغوت زمان - ایراد نموده چنین آمده است که فرمود:
خداوند تبارک و تعالی به ما - اهل بیت - علم حلم شجاعت، سخاوت و محبّت در دل های مؤمنان عطا فرموده است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از ماست وصیّ او علی مرتضیٰ، حمزه سيّد الشهداء، جعفر طیّار، دو سبط این امت (حسن و حسین) و مهدی این امّت از ماست. (3)
ص: 602
تصریح به نام مقدّس حضرت مهدی علیه السلام آن هم در آن موقعیت خطیر و حسّاس ، برای این است که مردم بدانند: همه پیشوایان دین از اهل بیت پیامبراند و زمین هرگز از وجود امامی که از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله باشد خالی نخواهد بود و حضرت مهدی علیه السلام نیز که آخرین حجّت خداست از همین خاندان است و گرچه او نیز بر اثر ظلم و تعدّی طغیان گران مدّتی از نظرها غایب می شود تا روزی که به اذن خدا ظاهر شود ولی سرانجام از پشت پردۀ غیبت بیرون می آید و انتقام خون به ناحق ریخته اهل بیت را از دودمان بنی امیّه و همۀ ستم گران تاریخ خواهد گرفت.
آری، خالی نبودن زمین از وجود «یک حجّت» در بین ،مردم امر بسیار مهمّی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و همهٔ پیشوایان معصوم علیهم السلام بر آن تکیه داشته و درباره آن تأکید فراوان کرده اند.
امام سجاد علیه السلام نیز به نوبۀ خود - همچون جدّ و پدر و عموی بزرگوارش - در موارد مختلف و فرصت های مناسب در مورد لزوم وجود امام به ویژه مسأله امامت حضرت مهدی علیه السلام و ولادت شگفت انگیز و غیبت طولانی آن ،حضرت پیروان خود را آموزش می،داد تا شیعیان و ارادتمندان اهل بیت علیهم السلام با عزمی راسخ و ایمانی استوار در عصر غیبت گام ،نهاده و پیروز مندانه دوران غیبت را پشت سرگذارند و دربارهٔ وجود مبارک حضرت مهدی علیه السلام و امامت آن یکتا باز مانده حجت خدا هیچ گونه شک و تردیدی به خود راه ندهند
به همین دلیل در مورد مخفی بودن ولادت حضرت ولی عصر علیه السلام به سعید بن جبیر -که یکی از خواصّ اصحاب و یاران آن حضرت است - می فرماید:
﴿القَائِمُ مِنَّا يَخْفى عَلى النّاسِ ولادَتُهُ، حَتَّى يَقُولُوا: لَمْ يُوْلَدْ بَعْدُ، لِيَخْرُجَ حِينَ يَخْرُجُ ولَيْسَ لأَحَدٍ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةُ﴾
قائم ما - اهل بیت- ولادتش از توده مردم پنهان می ماند تا جایی که گروهی می گویند: متولّد نشده است او هنگامی ظهور می کند که بیعت احدی- از طواغیت - در گردن او نباشد. (1)
ص: 603
«بیعت» در اصطلاح پیشوایان معصوم علیهم السلام پیمانی است که به موجب آن نمی توان با ستم گران زمان به نبرد برخاست که بعد از حضرت سیدالشهداء حسین بن علی علیهما السلام همه امامان - به اقتضای حکمت الهی - چنین پیمانی را به گردن داشتند ولی برنامهٔ حضرت بقیة الله (عجل الله تعالی فرجه الشریف) این گونه نیست بلکه او برای ریشه کن کردن پایه های ظلم و ستم و نابودی جبّاران و گردن کشان آفریده شده است.
آری، طبق روایات وارده هیچ گاه زمین از وجود امامی عادل که از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله باشد خالی نمی ماند که یا ظاهر و آشکار است و یا مخفی و پنهان و این اقتضای حکمت پروردگار است تا جانش در امان ،باشد و اگر ولادت حضرت مهدی علیه السلام به طور مخفیانه صورت می گیرد و یا سال ها از نظرها غایب می شود بر همین اساس .است در این زمینه ابوخالد کابلی در یک روایت مفصّل می گوید:
«محضر مولایم حضرت علی بن الحسین امام زین العابدین علیهما السلام شرفیاب شدم، عرضه :داشتم ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا از کسانی که خدای تعالی اطاعت و دوستی آن ها را واجب نموده و پیروی از آنان را بعد از رسول خدا صلى الله عليه و سلم بر بندگانش لازم دانسته است، آگاه کن
:فرمود ای کابلی! ولاة امر - یعنی صاحبان فرمان- که خداوند آنان را امامان مردم قرار داده و طاعت آن ها را بر مردمان واجب نموده است عبارتند از: امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام، سپس حسن علیه السلام و آن گاه حسین علیه السلام فرزندان علی بن ابی طالب علیه السلام سپس امر امامت به ما رسیده است و آن گاه خاموش شد.
عرضه داشتم: سرور من! برای ما روایت شده است که امیر مؤمنان علیه السلام فرموده است: «زمین هرگز از حجّت خدا بر بندگان خالی نمی شود» پس حجّت و امام بعد از شما کیست؟ فرمود: پسرم محمّد که نامش در تورات «باقر» است که علم را می شکافد و به نحو شایسته نشر می دهد - او بعد از من حجّت و امام است. پس از او فرزندش جعفر (حجّت و امام است) که در نزد اهل آسمان معروف به «صادق» است.
عرضه داشتم: سرور من! چگونه تنها نام او صادق است و حال آن که همه شما - امامان - صادق و راستگو هستید؟ فرمود: که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «چون فرزندم جعفر بن محمّد بن علی بن الحسين بن علی بن ابی طالب متولّد گردید او را «صادق» بنامید، زیرا پنجمین نفر از اولاد او به نام «جعفر» نامیده می شود که از روی نافرمانی و مخالفت با خدا به دروغ ادّعاء امامت می کند و او در نزد خدا «کذّاب» است و به خدا افترا می بندد و
ص: 604
مدّعی مقامی است که اهل آن نیست و با پدر خود مخالفت می کند و بر برادر خود حسد می ورزد و می خواهد سرّ خدا را در هنگام غیبت ولیّ خدا (حضرت مهدی علیه السلام ) - آشکار سازد...
سپس فرمود: گویی با چشم خود می بینم که جعفر کذّاب، طاغوت زمانش را وادار نموده که به جستجوی ولیّ خدا - حضرت مهدی علیه السلام- بپردازد - در حالی که آن غایب از دیده ها، در حفظ و حراست الهی است و حفاظت خانه پدر به عهده اوست و این کار جعفر به خاطر جهالت او به ولادت ولی خدا و طمع در کشتن اوست اگر دست بیابد، و به طمع گرفتن میراث پدرش به ناحق است... - ابو خالد کابلی گوید:- من عرضه داشتم: ای پسر رسول خدا! پس از آن چه خواهد شد؟ فرمود: بعد از آن غیبت ولیّ خدا طولانی می شود و او دوازدهمی از اوصیاء رسول خدا صلی الله علیه و آله و امامان بعد از آن حضرت است...» (1)
امام باقر علیه السلام می فرماید:
﴿وَاللهِ مَا تَرَكَ اللهُ أَرْضاً مُنْذُ قَبَضَ آدَمَ إلا و فيها إمَامُ يُهْتَدِى بِهِ إِلَى اللَّهِ هُوَ حُجَّتُهُ عَلَى عِبَادِهِ، ولا تَبْقَى الأَرْضُ بِغَيْرِ إِمَامٍ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَى عِبَادِهِ.﴾
به خدا سوگند! از زمانی که خدا آدم علیه السلام را قبض روح نموده هیچ گاه زمین را بدون امامی که مردم را به جانب خدا رهبری کند و انگذاشته است. امام حجّت خداست بر بندگانش و در آینده نیز زمین بدون امام باقی نخواهد ماند تا حجّت بر بندگانش باشد. (2)
و در حدیثی که عمر بن ثابت آنرا از پدرش و او از آن حضرت روایت نموده چنین آمده است که فرمود:
«اگر زمین یک روز از وجود امامی از ما - اهل بیت - خالی شود، اهلش را در کام خود فرو می برد و خداوند آن ها را به سخت ترین عذاب ها گرفتار می کند زیرا خداوند ما را حجّت خود در زمین و وسیلهٔ امان اهل زمین قرار داده است تا وقتی که ما در میان ایشان باشیم از فرو رفتن در امانند و هنگامی که خدا بخواهد آنان را به هلاکت برساند و مهلتشان ندهد ما را از میانشان می برد و آن گاه هر چه بخواهد به سرشان می آورد.» (3)
و زمانی که «جابر بن یزید جعفی» از آن حضرت پرسید: «به چه علّت مردم احتیاج
ص: 605
به پیغمبر و امام دارند؟» فرمود:
«وجود پیغمبر و امام برای بقا و صلاح عالم لازم است زیرا در صورتی که پیغمبر یا امام در بین بشر باشد خداوند عذاب را از آنان بر طرف می سازد.
خدا در قرآن کریم به پیامبرش می فرماید: تا زمانی که تو در میان مردم هستی خداوند آن ها را مجازات نخواهد کرد» (1)
و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ستارگان وسیله امان اند برای اهل آسمان و اهل بیت من وسیلهٔ امان اند برای اهل زمین پس وقتی ستارگان نابود شوند پیش آمد ناگواری برای اهل آسمان رخ می دهد و اگر اهل بیت من در میان مردم نباشند پیش آمد بدی برای اهل زمین فرا می رسد.» (2)
و در حدیث جالب و پر معنائی که «ابن ابی حمزه» از پدرش و او از امام باقر علیه السلام- دربارهٔ نقش اساسی امام معصومی علیه السلام در جهان - روایت نموده چنین آمده است که فرمود:
«ای ابا حمزه! هرگز روی زمین از شخص عالمی از ما - اهل بیت- که انحراف مردم را تذکّر دهد خالی نخواهد بود تا اگر مردم زیاده روی کنند او بگوید که زیاده رفتید و اگر کوتاهی کنند او بگوید کوتاهی کردید و خداوند چنین شخص عالمی را از ما هرگز از دنیا نمی برد مگر بعد از آن که به او فرزندی عطا کند که او نیز همین علم را دارا باشد» (3)
و در شرح حال آن حضرت آمده است:
هنگامی که هشام بن عبدالملک حضرتش را به شام احضار نمود و آن حضرت به دربار او ،رسید هشام به درباریان خود که از بنی امیّه ،بودند :گفت همین که دیدید من محمد بن علی را سرزنش کردم و ساکت شدم یکایک شما به او روی آورید و و وی را توبیخ و سرزنش ،کنید سپس به حضرت اجازه ورود داد وقتی امام باقر علیه السلام وارد شد با دست خود به همگی اشاره کرد و فرمود: السّلام علیکم و همه آن ها را مشمول سلام خود ساخت و نشست
ص: 606
چون به هشام به عنوان خلافت سلام نکرد و بی اجازه نشست کینه و خشم او افزون گشت پس به آن حضرت روی آورد و در نکوهش و سرزنش امام علیه السلام چیزی فرو گذار نکرد و هر چه دلش می خواست آن حضرت را سرزنش نمود و حاضران نیز همگی با او همصدا شدند و از حدّ و مرز گذشتند و چون ساکت شدند امام باقر علیه السلام به پاخاست و در پاسخ نکوهش گران چنین فرمود:
﴿أيّها النَّاسُ! أَيْنَ تَذْهَبُونَ ، و أَيَنَ يُرادُ بِكُمْ؟! بِنَا هَدَى اللهُ أَوَّلَكُمْ، وَ بِنَا يَحْتِمُ آخِرَ كُمْ، فَإِنْ يَكُنْ لَكُمْ مُلكٌ مُعَجَّلٌ ، فَإِنَّ لَنَا مُلْكاً مُؤجَّلاً، ولَيْسَ بَعْدَ مُلْكنَا مُلْكَ، لأَنا أَهْلُ العَاقِبَةِ. يَقُولُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ : والعَاقِبَةُ الْمُتَّقِين﴾
هان ای مردم! به کجا می روید شما را به کجا می برند؟! خداوند اول شما را به وسیلهٔ ما هدایت نمود و آخر شما را هم به وسیلهٔ ما به انجام می رساند (1)، اگر شما دولت زودگذر دارید، دولت پایدار از آنِ ماست پس از دولت ما دیگر دولتی نیست، زیرا ما اهل عاقبت هستیم و خدای تبارک و تعالی می فرماید: ﴿وَالعَاقِبَةُ للمُتَّقِينَ﴾ (2): «عاقبت از آن پرهیزکاران است.»
هشام دستور داد که امام علیه السلام را به زندان .ببرند چون آن حضرت را به زندان افکندند زندانیان در برابر دانش ،بی کران نیروی ایمان قدرت ،بیان تقوی و فضایل برجسته و دیگر صفات شایسته آن حضرت دچار شگفت شدند چون نفوذ کلمه و محبوبیّت زاید الوصف امام علیه السلام در میان زندانیان به هشام گزارش دادند دستور داد که آن حضرت را آزاد کنند و پیش از آن که با مردم تماس بگیرد و در دل آن ها نفوذ نماید، رهسپار مدینه کنند. (3)
در این حدیث چنان که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند امام باقر علیه السلام با صراحت تمام از برپایی حکومت اهل بیت علیهم السلام در پایان ،روزگار سخن به میان آورده و به نکوهش گران خاطر نشان ساخته است که زمین هرگز از حجّت خدا خالی نمی ماند و حتی در تاریک ترین تاریخ حیات بشر نیز خداوند مردی از دودمان اهل بیت علیهم السلام را بر می انگیزد که مردم آن زمان را از جهل و بی خردی نجات داده و آنان را به شاهراه
ص: 607
سعادت و نیک بختی هدایت خواهد نمود.
در همین زمینه در حدیث دیگری که از ابو حمزه ثمالی نقل شده چنین آمده است که وی گفت:
«روزی خدمت حضرت ابی جعفر امام محمّد باقر علیه السلام بودیم وقتی که حاضران پراکنده شدند به من فرمود: ای ابا حمزه! از امور حتمیّه ای که در نزد خداوند تغییر و تبدیلی در آن راه ندارد قیام قائم ماست هر کس در آن چه می گویم شکّ و تردید به خود راه دهد با حالتی که کافر است و خدا را انکار دارد خدای سبحان را ملاقات خواهد کرد.
سپس فرمود: پدر و مادرم به فدای کسی که همنام و هم کینه من است، هفتمین نفر بعد از من پدرم به قربانش که زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد چنان که پر از ظلم و ستم شده باشد. سپس فرمود: ای ابا حمزه! کسی که او را درک کند و تسلیم وی نشود تسلیم محمّد صلی الله علیه و اله و علی علیه السلام هم نشده، و خداوند بهشت را بر او حرام کرده و جایگاهش آتش دوزخ است و چه جایگاه بدی است برای ستمکاران...» (1)
امام صادق علیه السلام می فرماید:
﴿إنَّ الله أجَلُّ و أعْظَمُ مِنْ أَنْ يَتْرُكَ الْأَرْضَ بِغَيْرِ إِمَامٍ عَادِل ﴾
خداوند - تبارک و تعالی - برتر و بزرگوارتر از آن است که زمین را بدون وجود امام عادل رها کند. (2)
و در حدیث دیگری آمده است که در همین باره فرمود:
«اگر در روی کره زمین بیش از دو نفر نباشد، یکی از آنان حتماً امام خواهد بود.» (3)
و در یک حدیث دیگر آمده است که فرمود:
«اگر همۀ مردم روی زمین جز دو نفر نباشند یکی از آن دو نفر امام خواهند بود، و فرمود: آخرین کسی که از دنیا می رود امام است تا هیچ کس نتواند در برابر خدای عزّوجل احتجاج کند که او را بدون امام وا گذاشته است.» (4)
و در حدیثی که اسحاق بن غالب از آن حضرت روایت نموده چنین آمده است که :فرمود:
ص: 608
«خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله امام را تعیین نمودند تا بر مردمان حجّت باشد. به واسطه وجود امام ارتباط بین زمین و آسمان برقرار است و فیوضات الهی قطع نمی شود. خداوند اعمال بندگان را جز به ولایت امام نمی پذیرد و پس از آن که مردم را هدایت نمود آنان را در سرگردانی قرار نمی دهد تا اینکه راه تقوی را به آنان نشان دهد و حجت بر آن ها تمام شود.» (1)
و در یک حدیث دیگر که «ابو عبیدهٔ حذّاء» از آن حضرت روایت نموده، آمده است که فرمود:
«هرگز کسی از ما از دنیا نمی رود جز اینکه فرزندی را از خود به یادگار
بگذارد که او راه وی را ادامه دهد و به روش او گام بردارد و به آن چه که او دعوت می کرد، دعوت کند.» (2)
و در همین رابطه ابوعبیده می گوید:
«محضر امام صادق علیه السلام عرضه داشتم فدایت شوم! سالم بن ابی حفصه مرا ملاقات نموده و گفت: آیا شما روایت نمی کنید که هر کس بمیرد در حالی که امامی نداشته باشد به مرگ جاهلیّت مرده است؟ پاسخ دادم آری گفت: امام شما ابو جعفر - امام باقر علیه السلام- از دنیا رفت اکنون امام شما کیست؟ چون دوست نداشتم شما را به امامت معرّفی کنم: در جواب او گفتم امامان من همیشه از آل محمّد صلی الله علیه و اله بوده و هستند. او به من گفت: جواب درستی ندادی. امام صادق علیه السلام فرمود: وای به حال «سالم» از رحمت خدا دور .باد آیا سالم از مقام و موقعیت امام خبر دارد؟
مقام و منزلت امام بزرگ تر از آن است که «سالم» و سایر مردم می پندارند. هیچ امامی از ما از دنیا نمی رود مگر این که کسی را به جای خود می گذارد که علوم او را داشته باشد، و به روش او عمل کند و مردم را به همان چیزی که او دعوت می کرد دعوت کند...» (3)
در این جا بی مناسبت نیست مباحثه دقیق و ظریف و جالبی را که در مورد «لزوم وجود «امام بین هشام بن حکم یکی از شاگردان ممتاز امام صادق علیه السلام و بين «عمرو بن
ص: 609
عبید» از علمای مشهور اهل سنت واقع شده و بزرگان و دانشمندان شیعه آن را در کتب روایی خود آورده اند نقل کنیم تا استحکام مذهب شیعه و منطق متین و محکم امامیه در مسأله امامت بر همگان روشن شود.
یونس بن یعقوب که یکی از بزرگان شاگردان امام صادق علیه السلام است می گوید:
گروهی از اصحاب امام صادق علیه السلام مانند حمران بن اعین و محمد بن نعمان و هشام بن سالم و جماعتی دیگر در نزد آن حضرت بودند و از جمله کسانی که در محضر آن حضرت حضور داشت جوانی به نام «هشام بن حکم» بود.
امام صادق علیه السلام به او فرمود: ای هشام! آن چه میان تو و «عمرو بن عبید» گذشت برای ما تعریف نمی کنی که چگونه از او پرسش نمودی؟ هشام :گفت ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله! من مقام شما را بزرگ می شمارم و از سخن گفتن در حضور شما خجالت می کشم
و زبانم در برابر شما قدرت سخن گفتن ندارد امام صادق علیه السلام- به او - فرمود: ای هشام! هرگاه ما به شما دستوری می دهیم اطاعت کنید و در مقام انجام آن برآیید - هشام هم پذیرفت و ماجرا را بدینگونه شرح داد:
«به من اطلاع دادند که «عمرو بن عبید» در مسجد بصره می نشیند و با شاگردان خود درباره «امامت» بحث و گفتگو می کند و عقیده شیعه را در خصوص «لزوم وجود امام» در میان خلق تخطئه می نماید این مطلب بر من گران آمد به همین جهت آهنگ بصره ،نمودم روز جمعه بود که وارد بصره شدم و به مسجد رفتم عمرو بن عبید را دیدم که جمعیت انبوهی گردا گرد وی حلقه زده بودند او هم لباس پشمی سیاه رنگی پوشیده و پارچه ای مانند عبا به روی دوش افکنده و مردم پی در پی از او سؤال می نمایند.
من نزدیک رفتم و از مردم خواستم که جایی به من بدهند آن ها هم برایم جا باز کردند و من در گوشه ای نشستم. سپس گفتم ای مرد دانشمند من شخص غریبی هستم، اجازه می دهی از شما سؤالی کنم؟ گفت آری
:گفتم آیا شما چشم دارید؟ گفت ای فرزند این چه سؤالی است؟ چیزی را که خودت می بینی چرا سؤال می کنی؟! گفتم سؤال های من از این قبیل است خواهش می کنم جواب آن ها را بدهید.
:گفت ای فرزند! سؤال کن هر چند سؤالات تو احمقانه است! گفتم از شما سؤال
ص: 610
می کنم ولی به شرط اینکه هر طور بود جواب آن را بدهید. گفت: بسیار خوب سؤال کن. :گفتم شما چشم دارید؟ گفت آری گفتم چه کاری با آن انجام می دهید؟ گفت: به وسیلهٔ آن رنگها و اشخاص را می بینم
:گفتم آیا بینی دارید؟ گفت آری گفتم با آن چه کار می کنید؟ گفت: به وسیلهٔ آن بوها را استشمام (و درک) می کنم گفتم آیا دهان هم دارید؟ گفت: آری. گفتم با آن چه می کنید؟ گفت: طعم خوردنی ها و آشامیدنی ها را می چشم گفتم: زبان هم دارید؟ :گفت آری گفتم آن را برای چه می خواهید؟ گفت با آن سخن می گویم
:گفتم گوش هم دارید؟ گفت آری گفتم گوش به چه کار می آید؟ گفت: برای این که صداها را بشنوم. - سپس- گفتم آیا شما قلب هم دارید؟ گفت: آری. گفتم: قلب را برای چه کار لازم دارید؟ گفت به وسیله قلب آن چه بر اعضاء و جوارح و حواسم می گذرد تشخیص می دهم .گفتم مگر این اعضاء و جوارح از قلب بی نیاز نیستند؟ گفت نه. :گفتم وقتی اعضاء بدن صحیح و سالم باشند، چه نیازی به قلب دارند؟
:گفت ای فرزند هرگاه اعضاء - آدمی - درباره چیزی از وظایف بدن تردید کند، مثلاً اگر یکی از قوای پنج گانه :انسان قوه بینایی «باصره»، یا بویایی «شامّه»، یا چشایی «ذائقه»، یا شنوایی «سامعه»، در انجام وظایف خود دچار تردید شود آن را به قلب ارجاع می دهد تا شک بر طرف شده و یقین حاصل شود.
:گفتم پس قلب برای اداره امور بدن لازم است و گرنه این اعضاء نمی توانند درست انجام وظیفه کنند؟ گفت آری چنین است.
:گفتم ای مرد دانشمند خداوند عالم بدن کوچک تو را به حال خود نگذاشته، بلکه برای انجام وظیفه اعضاء و اداره امور آن امام و راهنمایی قرار داده که کارهای صحیح انجام دهد و یقین پیدا کند ولی بندگان خود را به حال خود می گذارد که در حالت شک و تردید و حیرت و اختلاف به سر برند و امام و پیشوایی برای آن ها تعیین ننموده است تا به هنگام شکّ و تردید خود، به او رجوع نمایند؟!
در این موقع «عمرو بن عبید» ساکت شد سر به زیر انداخت و به فکر فرو رفت، سپس سر بلند کرد و نگاهی به من نمود و پرسید: آیا تو هشام بن حکم هستی؟ گفتم: نه گفت: از همنشینیان او هستی؟ گفتم: نه گفت پس از اهل کجایی؟ گفتم از مردم کوفه هستم گفت: پس به طور مسلّم تو همان هشام بن حکم هستی.
سپس مرا در آغوش گرفت و در جای خود نشانید و تا نشسته بودم دیگر سخنی نگفت.
ص: 611
وقتی سخنان هشام به پایان رسید لبخندی بر لب های امام صادق علیه السلام نقش بست و پرسید ای !هشام این گونه مباحثه و روش آن را از که آموختی؟ عرضه داشت:
ای فرزند رسول خدا! موادّ اصلی و خمیر مایه اش را از شما فرا گرفتم و خودم تنظیمش .نمودم. امام صادق علیه السلام فرمود به خدا سوگند این روش در صحف ابراهیم و موسی نوشته شده است.» (1)
مرحوم کلینی (رضوان الله تعالى علیه) در کتاب «اصول کافی» در باب «الاضطرار الى الحجّه» در حدیثی از منصور بن حازم نقل کرده است که گفت:
«محضر امام صادق علیه السلام عرضه داشتم خدا برتر و بزرگوارتر از آن است که به آفریدگانش شناخته شود بلکه آفریدگان به خدا شناخته می شوند فرمود راست گفتی عرضه :داشتم آن کس که بداند پروردگاری دارد شایسته است که این را نیز بداند که آن پروردگار را خشنودی و خشمی است و خشنودی و خشم او جز به وسیلهٔ وحی یا پیامبری شناخته نمی شود پس آن کس که وحی به او نرسد باید به جستجوی فرستادگان خدا برخیزد و چون آنان را ملاقات ،کند در خواهد یافت که آنان حجّتند و فرمانبرداری ایشان واجب است.
و به مردمان :گفتم آیا می دانید که پیامبر صلی الله علیه و آله حجّتی از جانب خدا بر خلق بود؟ گفتند: .آری .گفتم پس چون پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت چه کسی حجّت خدا بر خلق خدا بود؟ :گفتند: قرآن. پس چون در قرآن نگریستم دیدم که «مرجّی» و «قَدَری» و «زندیق» (2) ، که به آن ایمان ندارند برای پیروزی بر حریفان خود به قرآن استناد می کنند. پس دانستم که
ص: 612
قرآن، جز با داشتن قیمی حجّت نیست و هر چه آن «قیّم» درباره آن بگوید حقّ است. پس به آنان گفتم که آیا قیّم قرآن کیست؟ گفتند: ابن مسعود می دانست، و عُمر می دانست و حذیفه می دانست گفتم همۀ آن را می دانستند؟ گفتند .نه
پس کسی را نیافتم که بگویند همۀ قرآن را می داند جز علی علیه السلام و چون امری در میان امت پیش می آمد آن یک می گفت نمی دانم و آن یک می گفت نمی دانم، و آن یک گفت نمی دانم و این یک (علی علیه السلام) می گفت که می دانم؛ پس گواهی می دهم که على علیه السلام قيّم قرآن بود و فرمانبرداری از او واجب و پس از پیامبر صلی الله علیه و آله بر مردمان حجّت بود، و هر چه او درباره قرآن گفته است حقّ است چون سخنم بدینجا رسید امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تو را رحمت کند.» (1)
نگارنده گوید: علّامه مجلسی (حمه الله علیه) در کتاب «مرآة العقول» در شرح این تعبیر «إلا بقيّم: قرآن بدون قیّمی حجّت نتواند بود» که در متن حدیث مزبور آمده، چنین فرموده است:
در کتاب «الفائق» زمخشری است که: «قیّم قوم کسی است که به تدبیر و سیاست امور ایشان بپردازد» و در جمله بالا منظور از قیّم کسی است که کار قرآن را بر پا دارد و ظاهر و باطن و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ آن را به- وحی الهی یا الهام ربّانی یا آموختن از پیامبر صلی الله علیه و آله - بشناسد و چون (منصور بن حازم) از گروهی درباره قیّم سؤال کرد کسانی را نام بردند که جز اندکی از قرآن نمی دانستند در صورتی که لازم است قیّم قرآن از همه احکام قرآن آگاه باشد و به نصّ پیامبر صلی الله علیه و آله تعیین شده باشد، و معصوم از خطا و لغزش باشد تا پیروی از او و پذیرفتن گفته وی- بر مردمان - واجب باشد...» (2)
در حدیث جامع و جالبی در رابطه با مناظره یک مرد شامی با اصحاب امام صادق علیه السلام از یونس بن یعقوب نقل شده که گوید:
«من حضور امام صادق علیه السلام بودم که مردی از اهل شام بر آن حضرت وارد شد و گفت: من مردی از اهل کلام و فقه و فرایض هستم که برای مناظره با اصحاب شما آمده ام.
امام صادق علیه السلام فرمود: سخن تو از گفتار پیغمبر است یا از پیش خودت؟ گفت: هم از گفتهٔ
ص: 613
پیغمبر و هم از پیش خودم امام فرمود پس تو شریک پیغمبری؟ گفت نه فرمود از خدای تبارک و تعالی و حی شنیده ای که به تو خبر دهد؟
:گفت نه فرمود: چنان که اطاعت پیغمبر را واجب می دانی اطاعت خودت را هم واجب می دانی؟ گفت نه پس حضرت متوجه من گردید و فرمود: ای یونس پسر یعقوب این مرد پیش از آن که وارد بحث شود، خودش را محکوم کرد
سپس فرمود ای یونس اگر علم کلام را خوب می دانستی با او سخن می گفتی، یونس گوید [من گفتم ] افسوس که از آن برخوردار نیستم سپس عرض کردم فدایت شوم من از شما شنیده ام که از علم کلام نهی می نمودی و می فرمودی وای بر اصحاب کلام، زیرا می گویند این [به نظر ما ] درست است و این درست نیست این به نتیجه می رسد و این به نتیجه نمی رسد این را می فهمیم و این را نمی فهمیم امام علیه السلام فرمود: من گفتم: وای بر آن ها اگر گفته مرا رها کنند و دنبال خواسته خود بروند. سپس به من فرمود: برو بیرون و هر کس از متکلمین را دیدی بیاور
یونس گوید: من حمران بن اعین و احول و هشام بن سالم که علم کلام را خوب می دانستند و همچنین قیس بن ماصر که به عقیده من در سخن گفتن بهتر از آن ها بود و علم کلام را از علی بن الحسین علیهما السلام آموخته بود آوردم چون همگی در مجلس قرار گرفتیم امام صادق علیه السلام سر از خیمه بیرون کرد- و آن خیمه ای بود که در کوه کنار حرم برای حضرت می زدند که چند روز قبل از حج در آن جا تشریف داشت - چشم حضرت به شتری افتاد که به سرعت می آمد فرمود به پروردگار کعبه که ابن هشام است. ما گمان می آمد کردیم که مقصود حضرت از هشام مردی از فرزندان عقیل است که بسیار او را دوست می داشت که ناگاه هشام بن حکم وارد شد و او در آغاز روییدن موی رخسار بود و همه ما از او بزرگ سال تر بودیم امام صادق علیه السلام برایش جا باز کرد و فرمود: هشام با دل و زبان و دستش یاور ماست
سپس فرمود ای ،حمران با این مردم شامی سخن بگو او وارد بحث شد و بر شامی غلبه کرد سپس فرمود ای طاقی تو با او سخن بگو او هم سخن گفت و غالب شد. . سپس فرمود ای هشام بن سالم تو هم گفتگو کن او هم با شامی برابر شد تا جایی به گفتگو پرداختند که هر دو عرق کردند. سپس امام صادق علیه السلام به قیس بن ماصر فرمود: تو با او سخن بگو او وارد بحث شد و حضرت از مباحثه آن ها می خندید زیرا مرد شامی گیر افتاده بود.
ص: 614
سپس حضرت به مرد شامی فرمود با این جوان - یعنی هشام بن حکم - صحبت کن گفت: حاضرم پس به هشام گفت ای جوان دربارۀ امامت این مرد از من بپرس؛ هشام- از سوء ادب او نسبت به ساحت مقدّس امام علیه السلام - خشمگین شد بطوری که می لرزید سپس به مرد شامی :گفت این چه سخنی است که می گویی؟ ای مرد آیا پروردگارت به مخلوقش خیر اندیش تر است یا مخلوق به خودشان؟ گفت بلکه پروردگار نسبت به مخلوقش خیر اندیش تر است.
هشام گفت در مقام خیراندیشی برای مردم چه کرده است؟ شامی گفت: برای ایشان حجّت و دلیلی بپا داشته تا پراکنده و مختلف ،نشوند و او ایشان را گرد آوری کند و ناهمواری هایشان را هموار سازد و ایشان را از قانون پروردگارشان آگاه سازد. هشام پرسید او چه کسی است؟ شامی گفت: او رسول خدا صلی الله علیه و آله است. هشام پرسید بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله کیست؟
شامی :گفت قرآن و سنّت است هشام گفت قرآن و سنّت برای رفع اختلاف امروز ما سودمند است؟ شامی گفت آری هشام گفت پس چرا من و تو با یکدیگر اختلاف کردیم و برای مخالفتی که با تو داریم از شام به این جا آمدی؟ مرد شامی خاموش ماند. امام صادق علیه السلام به او فرمود: چرا سخن نمی گویی؟ شامی گفت: اگر بگویم اختلاف نداریم که دروغ گفته ام و اگر بگویم قرآن و سنت از ما رفع اختلاف می کنند باطل گفته ام زیرا عبارات کتاب و سنت معانی مختلفی دارد (و چند جور معنا می شود) و اگر بگویم اختلاف داریم در حالی که هر کدام از ما مدعی حق هستیم باز هم قرآن و سنت به ما سودی ندهند [زیرا که هر کدام از ما آن را به نفع خویش توجیه می کنیم] ولی همین استدلال به نفع من و علیه هشام است حضرت فرمود از او بپرس تا بدانی که او سرشار است.
شامی :گفت ای مرد چه کسی به مخلوق خیر اندیش تر است پروردگارشان یا خودشان هشام :گفت پروردگارشان از خودشان خیر اندیش تر است.
شامی گفت آیا پروردگار کسی را بپا داشته است که ایشان را متحد کند و ناهمواریشان را هموار سازد و حق و باطل را به ایشان بگوید؟ هشام گفت: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله یا امروز؟ شامی گفت: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله که خود آن حضرت بود امروز کیست؟ هشام [با اشاره به امام صادق علیه السلام] :گفت همین شخصی که بر مسند نشسته و از اطراف جهان بسویش رهسپار می شوند بواسطۀ میراث علمی که از پدرانش از جدّش [
ص: 615
رسول خدا صلی الله علیه و آله] به ارث برده است خبرهای آسمان و زمین را به ما باز گوید. شامی :گفت من چگونه می توانم این را بفهمم؟ هشام گفت هر چه می خواهی از او بپرس شامی :گفت عذری برایم باقی نگذاشتی اکنون بر من است که بپرسم.
امام صادق علیه السلام فرمود: ای شامی می خواهی گزارش سفر و راه تو را به خودت بازگویم؟ چنین بود و چنان بود و مرد شامی می گفت راست گفتی اکنون به خدا اسلام آوردم امام علیه اسلام فرمود: نه، بلکه اکنون به خدا ایمان آوردی اسلام پیش از ایمان است بوسیلهٔ اسلام از یکدیگر ارث می برند و ازدواج می کنند و به وسیلهٔ ایمان به ثواب و پاداش نائل می شوند شامی عرض کرد درست فرمودی گواهی می دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست و محمّد صلی الله علیه و آله رسول خداست و گواهی می دهم که تو وصیّ و جانشین اوصیاء هستی....» (1)
،آری حکمت و مصلحت خداوندی اقتضا دارد که در هر عصر و زمانی امام معصومی در بین مردم باشد تا راهنما و رهبر ایشان بوده و آنان را از خطا و گمراهی نگه داشته و دین خدا را از انحراف و کجی و عقاید باطله حفظ کند و اظهار نظرهای ناآگاهان و اندیشه های نادرست جاهلان و بدعت های بدعتگزاران را با علم و دانش خدا دادی خویش از دامن آن بزداید
به همین دلیل است که امام صادق علیه السلام نیز چون پدران بزرگوار خود بارها مسألهٔ امامت را در بین پیروان خود مطرح ساخته و در هر فرصت مناسبی در این باره با ایشان گفتگو نموده و خالی نبودن زمین از حجت خدا را در موارد متعدد یادآور شده امامان بعد از خود را با نام و نشان به آنان معرّفی فرموده است.
در این رابطه هارون بن خارجه می گوید:
«هارون بن سعد- که از زیدیّه بود به من گفت: آن اسماعیل [فرزند امام صادق علیه السلام] که شما گردن های خود را به جانب او می کشیدید مرد و جعفر [پدرش] هم پیر شده فردا یا پس فردا می میرد و شما بی امام می شوید؛ من ندانستم چه جوابش بدهم سخن او را به امام صادق علیه السلام گفتم فرمود هیهات هیهات خدا چنین چیزی نخواسته (که زمین بدون حجّت بماند) به خدا سوگند که دنباله این امر بریده نشود مگر آن که دنباله شب و
ص: 616
روز بریده شود؛ هرگاه او را دیدی به او بگو این موسی بن جعفر است بزرگ می شود و زن می گیرد و بچه دار می شود و او جانشین وی خواهد بود ان شاء الله». (1)
و در همین رابطه در حدیث دیگری از مفضّل بن عمر روایت شده که گوید:
«حضور آقای خودم امام جعفر صادق علیه السلام شرفیاب شدم و عرض کردم ای سرور من چه می شد اگر جانشین خودتان را به ما معرفی می فرمودید؟ فرمود: ای مفضّل امام بعد از من پسرم «موسی» است و امّا خَلَفِ منتظر که همه در انتظارش به سر می برند- «م ح م د» فرزند حسن - عسکری - فرزند علی - هادی - فرزند محمّد - جواد - فرزند علی بن موسى - الرضا علیه السلام است.» (2)
امام کاظم علیه السلام می فرماید:
﴿مَا تَرَكَ اللهُ الْأَرْضَ بِغَيْرِ إِمَامٍ قَط مُنْذَ يَوْمٍ قَبَضَ آدَمَ يُهْدَىٰ بِهِ إِلَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ، وَ هُوَ الْحُجَّةُ عَلَى الْعِبَادِ، مَنْ تَرَكَهُ هَلَكَ، وَ مَنْ لَزِمَهُ نَجا، حَقّاً عَلَى اللهِ عَزَّوَجَلَّ﴾
خداوند متعال از هنگامی که حضرت آدم علیه السلام را قبض روح نموده هرگز زمین را بدون .امام نگذارده است مردم به وسیلهٔ امام به سوی خدا رهبری می شوند و او حجّت خداست بر بندگان هر کس که از او دوری گزیند هلاک خواهد شد و هر کس از او پیروی کند نجات خواهد یافت...» (3)
و در تفسیر آیه شريفة ﴿وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً﴾ «خداوند نعمت های ظاهری و باطنی خود را بر شما سرازیر نمود» به محمد بن زیاد ،ازدی فرمود:
«نعمت های ظاهری امام آشکار است و نعمت باطنی امامی است که از دیده ها پنهان باشد که جسم او از نظرها غائب خواهد شد ولی یاد او در دل ها زنده خواهد بود و او امام دوازدهم از ما - اهل بیت - است که خداوند هر مشکلی را برای او آسان سازد و هر سختی را برای او هموار نماید و گنج های زمین را برای او آشکار نموده هر دور و دراز را برای او نزدیک و هر ستم گر ستم پیشه ای را به وسیله او نابود گرداند» (4)
ص: 617
در همین رابطه یونس بن عبدالرحمن می گوید:
«حضور [امام هفتم] موسی بن جعفر علیهما السلام شرفیاب شدم و عرض کردم ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا تو قائم به حق هستی؟ فرمود: من قائم به حق هستم ولی آن قائمی که زمین را از دشمنان خدای عزّوجل پاک می کند و آن را پر از عدل و داد می نماید آن چنان که پر از ظلم و ستم شده است پنجمین فرزند من است و برای او غیبتی طولانی ،است چون بر جان خود می ترسد...» (1)
مرحوم صدوق رضی الله عنه پس از نقل این حدیث می گوید: یکی از عللی که باعث غیبت [آخرين حجّت خدا] گردیده همین ،خوف و ترس از دشمنان است چنان که در این حدیث از آن یاد شده است و خود موسی بن جعفر علیه السلام نیز با این که امام آشکار بود امامت خود را پنهان می کرد و شیعیان او رسماً نزد وی رفت و آمد نمی کردند و به جهت ترسی که از سرکش زمان او [هارون الرشید] داشتند جرأت نمی کردند که او را امام خود معرفی کنند تا به جایی که چون در مجلس یحیی بن خالد [برمکی] از هشام بن حکم راجع به دلائل امامت پرسیدند و او به آن ها پاسخ داد و نیز از او سؤال کردند که امروز متصّف به این اوصاف کیست؟ در جواب گفت صاحب این قصر امیرالمؤمنین است!
و هارون که خود در پشت پرده قرار داشت و سخنش را شنید :گفت به خدا سوگند که او در تقیّه سخن گفت و از انبان نوره به ما بخشید. (2) و چون هشام دانست که مورد تعقیب قرار گرفته از آن جا گریخت و هارون در جستجوی او بر آمد و به وی دست نیافت. و او محرمانه به کوفه رفت و در آن جا در خانه یکی از شیعیان از دنیا رفت در حالی که هنوز در تعقیب او بودند تا این که جنازه او را در میدان کوفه گذاشتند و نامه ای بر سر آن نهادند که در آن نامه نوشته بود: «این هشام بن حکم است که مورد تعقیب امیرالمؤمنین است» تا آن که قاضی و عدول و حاکم وقت و معاون وی او را بررسی کردند و فوتش بر آن ها معلوم شد آن گاه دست از تعقیب او کشیدند.
ص: 618
علی اسواری :گوید یحیی بن خالد (برمکی وزیر هارون الرشید) در خانه خود مجلسی ترتیب داده بود که روزهای یکشنبه متکلّمین و استادان هر فرقه و مذهبی در آن جمع می شدند و در مورد ادیان و عقاید خود مناظره می کردند و هر کدام از آن ها بر دیگری اقامه حجّت می نمودند.
خبر این مجلس علمی به هارون رسید و او از یحیی بن خالد پرسیدای عباسی (1) این مجلس که در خانه تو تشکیل می شود و دانشمندان متکلّم در آن جمع می شوند و خبر آن به من رسیده است چگونه مجلسی است؟
جواب داد: یا امیرالمؤمنین! هیچ یک از مقام ها و ترفیع درجاتی که امیرالمؤمنین! نسبت به این چاکر عطا فرموده است در نزد من از نظر موقعیت بهتر از این مجلس ،نیست زیرا همه مردم با هر عقیده و مذهبی که دارند در آن حاضر می شوند و هر کدام از آن ها بر دیگری احتجاج می کند و حق گویان در این میان شناخته می شوند و فساد هر یک از مذاهب باطله دیگران بر ما روشن می شود.
هارون :گفت من هم دوست دارم در این مجلس حاضر شوم و سخنان آن ها را بشنوم به شرط آن که حاضرین در مجلس مرا نشناسند و از حضور من در آن جا مطلع نشوند که از من بترسند و بدان سبب از روی حقیقت عقیده خود را ابراز ندارند.
یحیی :گفت اختیار با امیرالمؤمنین است در صورتی که بخواهند و هر موقع که مایل باشند در خدمتیم.
هارون گفت: پس دست بر سر من بگذارد (یعنی تعهّد کن) که آن ها را از حضور من مطلع نسازی یحیی دست بر سر او گذارد (و تعهد کرد که کسی را از حضور خلیفه مطلع نسازد)
خبر شرکت خلیفه در مجلس مناظره به گوش «معتزله» رسید میان خود مشورت
ص: 619
کردند و تصمیم گرفتند که در این مجلس با هشام بن حکم جز درباره امامت سخن ،نگویند زیرا عقیدهٔ هارون الرشید را می دانستند و او را مخالف امامیه و منکر مسأله امامت تشخیص داده بودند.
چون همه حاضر شدند و هشام بن حکم وارد شد و عبدالله بن یزید اباضی نیز که دوست صمیمی هشام بود آمده و در مجلس حضور داشت هشام در میان همهٔ حاضران به او سلام کرد و نشست.
یحیی بن خالد به عبدالله بن یزید :گفت در موضوع امامت که مورد اختلاف شما و هشام است گفتگو کن هشام بیدرنگ :گفت جناب آقای وزیر برای آنان نسبت به ما سؤال و جوابی نیست زیرا این گروه با ما از نظر عقیده به امامت مردی اتفاق داشتند و بدون علم و معرفت از ما جدا شدند نه آن گاه که با ما بودند حق را فهمیدند و نه آن گاه که جدا شدند دانستند که برای چه جدا شدند پس آن ها نسبت به ما نه سؤالی دارند و نه هم برای ما پاسخی خواهند داشت.
،بنان که از خوارج بود و در مجلس حضور داشت خود را به میان انداخت و گفت من از تو سؤالی دارم
ای هشام! به من بگو روزی که اصحاب علی دو نفر را «حَكَم» قرار دادند مؤمن بودند یا کافر؟
هشام :گفت آن ها سه دسته ،بودند دست های مؤمن و دست های ،مشرک و دسته ای گمراه.
اما مؤمنان: کسانی بودند که مثل من عقیده داشتند که علی علیه السلام از طرف خدا امام است و معاویه شایستگی امامت را ندارد و اینان به گفته های خدای تبارک ایمان داشتند و به آن چه دربارۀ علی علیه السلام مقرّر فرموده است معترف بودند.
اما مشرکان: کسانی بودند که :گفتند علی علیه السلام امام است ولی معاویّه هم صلاحیّت امامت ،دارد و بواسطهٔ شریک ساختن معاویه با علی علیه السلام در مقام امامت مشرک شدند.
و اما گمراهان: کسانی بودند که از روی عصبیّت و حمیّت قبیله ای و عشایری از دین بیرون رفتند و دربارۀ امامت چیزی نفهمیدند و آن ها نادان بودند
بنان :گفت پس اصحاب معاویه در چه وضعی بودند؟
هشام :گفت آن ها هم سه دسته ،بودند گروهی کافر و گروهی ،مشرک و گروهی
ص: 620
گمراه
اما :کافران کسانی بودند که :گفتند معاویه امام است و علی علیه السلام صلاحیت امامت ،ندارد و اینان از دو جهت کافر شدند.
اول آن که: منکر امامی شدند که خدا تعیین کرده بود.
دوم: آن که: امامی را نصب کردند که از طرف خدا نبود.
اما مشرکان: کسانی بودند که :گفتند ،امام اکنون معاویه است و علی هم شایسته آن است و معاویه را با علی علیه السلام در امر امامت شریک گردانیدند.
و اما گمراهان: آن ها هم مانند گمراهان پیروان علی علیه السلام بودند که از روی حمیت و عصبیّت قبایل و عشایر از دین خارج شدند.
در این جا سخن بنان قطع شد و دیگر نتوانست چیزی بگوید.
سپس ضرار (یکی دیگر از متکلّمان مجلس و مخالفین امامیّه) شروع به صحبت کرد و گفت: ای هشام من در این جا از تو سؤالی دارم؟ هشام :گفت تو بر خلاف رفتی ضرار :گفت چرا؟
هشام :گفت برای آن که شما همه در ردّ امامت کسی که من به امامت او معتقدم متفق ،هستید و این هم عقیدهٔ شما از من سؤالی کرد و شما دیگر حق سؤال دوم را از من ندارید تا آن که من در این باره از عقیده تو بپرسم.
ضرار :گفت شما بپرسید هشام :گفت آیا تو عقیده داری که خدا عادل است و ستم روا نمی دارد؟ گفت آری او عادل است و ستم روا نمی دارد
هشام :گفت اگر خدا به شخص زمین گیر تکلیف کند که به مسجد برود و در راه خدا جهاد کند و به شخص نابینا تکلیف کند که قرآن و کتاب بخواند آیا عادل است یا ستم کار؟
ضرار :گفت خدا هرگز چنین تکلیفی نمی.کند هشام :گفت می دانم خدا چنین تکلیفی نمی کند ولی در مقام بحث و جدل از تو می پرسم که اگر خدا به بنده خود تکلیفی کند که قادر بر انجام آن نباشد آیا ستمکار است یا نه؟
ضرار :گفت اگر چنین کاری کند ستمکار است.
هشام گفت: به من بگو آیا خدای عزّوجلّ بندگان خود را به دین واحدی تکلیف کرده است بدون اختلاف که جز آن را نپذیرد و آن ها هم باید طبق آن تکلیف عمل کنند؟
ص: 621
ضرار گفت آری چنین است.
هشام :گفت آیا دلیلی برای آن ها بر دستورات این دین معیّن کرده است یا آن که بدون دلیل آن ها را مکلف کرده و مانند این است که به شخص کور قرآن خواندن و به زمین گیر جهاد کردن و حاضر شدن در مسجد تکلیف نمایند؟
راوی گوید در این جا «ضرار» ساعتی خاموش ماند و سپس :گفت به ناچار باید دلیلی در میان باشد ولی او صاحب تو [و مولایت علی علیه السلام] نیست!
هشام تبسّمی کرد و گفت نیمی از تو شیعه شد و به ناچار به حق گراییدی و دیگر میان من و تو اختلافی وجود ندارد مگر در نام گذاری
در این جا «ضرار» رشته سخن را به دست گرفت و گفت: اکنون من سخن را به تو بر می گردانم در این موضوع
هشام :گفت هر چه داری بیاور
ضرار گفت: ای هشام امامت چگونه منعقد می شود؟
هشام :گفت همان گونه که خدا نبوّت را منعقد م یسازد
ضرار :گفت پس در این صورت پیغمبر است.
هشام گفت نه پیغمبر ،نیست چون عقد نبوّت به دست اهل آسمان است و عقد امامت به دست اهل ،زمین عقد نبوّت به نزول فرشتگان و عقد امامت به وسیلهٔ پیغمبر است ولی هر دو به دستور خدای تبارک و تعالی می باشند و به امر او بسته می شوند جز آن که وسیلهٔ نبوّت فرشتگان هستند و وسیله امامت پیغمبر خداست.
ضرار :گفت دلیل بر این ادعاء چیست؟
هشام :گفت اضطرار [و حکم عقل و وجدان]
ضرار :گفت آن را بیان کن که چگونه باشد
هشام :گفت در این جا باید یکی از این سه راه گفته شود:
اول آن که خدای تعالی بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از عموم مردم رفع تکلیف کرده و آن ها را مکلّف ننموده و به آن ها امر و نهی نکرده است و خلایق به منزله درندگان و چهارپایانی شدند که هیچ تکلیفی ندارند ای !ضرار آیا تو چنین می گویی؟ و پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله تکلیف از مردم برداشته شده است؟ گفت [نه] من چنین نمی گویم هشام گفت:
ص: 622
:دوم آن که همۀ مردم پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله به دانشمندانی تبدیل شده باشند که مانند خود پیامبر صلی الله علیه و آله عالم باشند و هیچ یک از آن ها در فهم وظایف دینی خود به دیگری نیازمند نبوده و خود به خود از دیگری بی نیاز باشند و به حقی که هیچ اختلافی در آن نیست رسیده باشند آیا تو چنین می گویی که همۀ مردم دانشمند شدند و در علم دین به پایه پیغمبر رسیدند به گونه ای که هیچ یک از آن ها به دیگری محتاج نبوده و در رسیدن به حق و به وجود خود از دیگران بی نیاز شدند؟ گفت من چنین نمی گویم بلکه مردم محتاج به غیر هستند [و نیاز به رهبر دارند]. هشام :گفت
پس تنها راه سوم باقی می ماند و آن این که ناچار باید عالمی در میان باشد که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را برای رهبری مردم تعیین کند که مرتکب سهو و خطا نشود، ستم روا ،ندارد معصوم از گناه و مبرّای از خطا ،باشد مردم به او محتاج باشند و او به هیچ کس نیاز نداشته باشد.
ضرار :گفت چه دلیل و نشانه ای برای چنین عالمی وجود دارد؟
هشام :گفت هشت نشانه دارد چهار نشانه در صفات نَسَب اوست و چهار نشانه صفات خودش
اما آن چهار نشانه ای که در صفات نَسَب اوست از این قرار است
1. او باید از جنسی از اجناس معروف بشری باشد.
2. باید از یک تیره و قبیلهٔ معروف باشد.
3. باید از یک خاندان آبرومند و شناخته شده ای باشد.
4. باید از طرف صاحب دین و ملّت به وی اشاره شده باشد.
اما در میان اجناس بشری جنسی معروف تر از جنس عرب که صاحب شریعت و دعوت رسالت از میان آن هاست دیده نشده است همان کسی که هر روز در عبادتگاه ها پنج نبوت به نام او فریاد می زنند که ﴿اشهَدُ أن لا إله إلا اللهُ وَ انَّ محمّداً رَسُولُ الله﴾. دعوت او به گوش هر نیکو کار و بد کردار و دانا و نادان و معترف و منکر در شرق و غرب عالم می رسد.
و اگر روا بود که حجّت خدای تعالی بر این خلق در جنس دیگری باشد جوینده و خواستار باید برای دست یابی به وی عمری جستجو کند و او را نمی یافت و در این ،صورت روا بود که او را در نژاد دیگری از بشر مانند عجم و دیگران بجوید و لازم
ص: 623
می آمد آن جایی که خداوند ارادهٔ صلاح دارد فساد به وجود آید و این در حکمت عدل خداوند روا نباشد که بر مردم امری واجب کند که یافت نشود و چون این مطلب روا نباشد جایز نخواهد بود که امام در غیر از نژاد عرب باشد زیرا که او به صاحب شریعت و دعوت اسلام پیوند دارد
و در میان نژاد عرب هم شایسته نیست که در غیر از قبیلهٔ پیغمبر یعنی قریش باشد زیرا نَسَب آنان قرب به پیامبر صلی الله علیه و آله دارد و چون شایسته نیست که از این نژاد و قبیله نباشد شایسته نیست مگر آن که در میان این قبیله در خاندانی باشد که خود پیغمبر از ،آن هاست زیرا نَسَب این خاندان از نظر قرابت و خویشی از همه کس به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک تر است و چون اهل این خاندان بسیارند و ممکن است در امر امامت به خاطر برتری و شرافت این مقام با یکدیگر به ستیز و مشاجره بپردازند و هر یک از آنان مدّعی آن ،گردند به ناچار بر صاحب ملّت و شریعت است که به او اشاره کند و شخص او و نام و نسبش را بیان نماید تا دیگری در آن طمع نکند
اما آن چهار نشانه که در صفات خود اوست چنین است:
1. او باید ،اعلم و داناتر از همه مردم به واجبات و مستحبّات و احکام خدای تعالی باشد تا جایی که هیچ حکم ریز و درشتی از آن ها بر وی پوشیده نباشد.
2. باید از همه گناهان معصوم و برکنار باشد.
3. از همه مردم شجاع تر باشد.
4. از همۀ مردم سخیتر و در بخشندگی با سخاوت تر باشد.
در این جا عبدالله بن یزید اباضی وارد گفتگو شد و از هشام پرسید: از کجا می گویی که او باید اعلم مردم باشد؟
هشام :گفت برای آن که اگر عالم به همه حدود الهی و احکام و شرایع و سنن او ،نباشد اطمینانی بر او نیست که حدود الهی را دگرگون ،نکند چه بسا ممکن است کسی را که باید تازیانه ،زند دستش را ببرد و کسی که باید دستش را برید تازیانه زند و حدودی را که خدای تعالی معین کرده است طبق فرمانش اجرا نکند و از راهی که خداوند مصلحت بینی کرده است فساد و تباهی رخ دهد.
عبدالله بن یزید :گفت از کجا می گویی که امام باید معصوم باشد؟
هشام :گفت برای آن که اگر معصوم نباشد گناه ورزد و خطا کند و بر خودش و
ص: 624
نزدیکانش جُرم پوشی کند و خداوند چنین کسی را حجت بر خلق نسازد.
عبدالله بن یزید :گفت از کجا می گویی که از همۀ مردم باید شجاع تر باشد؟
هشام :گفت برای آن که او ستاد و پناهگاه مسلمانان است که به او رجوع کنند و در کنار او پناه گیرند و خدای تعالی فرموده است:
[»و هر کدامشان در آن روز پشت به جنگ ،کنند جز به قصد این که ناحیه نبرد را بگردانند یا به ستاد خود ،برگردند، گرفتار خشم خدایند».] (1)
و اگر امام شجاع نباشد خودش بگریزد و گرفتار خشم خدا گردد و کسی که به خشم خدا گرفتار آید روا نباشد که حجّت خدای تعالی بر خلقش باشد.
عبدالله بن یزید :گفت از کجا می گویی که باید از همهٔ مردم سخی تر و بخشنده تر باشد؟
هشام :گفت برای آن که خزینه دار مسلمانان است و اگر سخی و بخشنده نباشد به مال مسلمانان فریفته شود و آن ها را بگیرد و برای خود بر دارد و خیانت کند و روا نباشد که خدای تعالی شخص خائنی را حجّت خلق خود سازد.
در این جا ضرار :گفت امروز چه کسی دارای این صفات است؟
هشام گفت صاحب این قصر امیرالمؤمنین است (دقت کنید). (2)
هارون همه سخنان هشام را می شنید و هنگامی که این سخن او را شنید گفت به خدا سوگند که او از انبان نوره به ما بخشید (3) وای بر تو ای !جعفر (و جعفر بن یحیی در پس پرده با او نشسته بود) مقصود او از چنین امامی کیست؟ :گفت یا امیرالمؤمنین مقصود او موسی بن جعفر است.
هارون گفت: قطعاً غیر از اهل حق و امامت [و کسانی که شایستگی آن را دارند] مقصود او نیست و در این حال لب های خود را گزید و گفت مانند چنین شخصی زنده
ص: 625
باشد و برای من سلطنتی باقی ،بماند ،نه یک ساعت هم برای من نخواهد بود به خدا سوگند زبان این مرد از صد هزار شمشیر در دل های مردم کارگرتر است یحیی دانست که هشام مورد تعقیب قرار گرفت رفت پشت پرده نزد ،هارون هارون فریاد زد ای !عباسی وای بر تو این مرد کیست؟ :گفت یا امیرالمؤمنین دیگر بس است تمام شد تمام شد.
سپس نزد هشام برگشت و به وی اشاره کرد [و به او فهماند که مورد تعقیب قرار گرفته است] هشام دانست که او را دستگیر خواهند نمود از جا برخاست و چنین وانمود کرد که برای قضای حاجت بیرون می رود پس کفش هایش را پوشید و مخفیانه به خانه خود رفت و به آن ها دستور داد که متواری شوند و خود نیز در همان وقت گریخت و به جانب کوفه رفت و در خانهٔ بشیر نبّال که یکی از حاملان حدیث و شاگردان امام صادق علیه السلام بود وارد شد و داستان خود را برای او باز گفت و دچار بیماری شدیدی گردید
بشیر به او گفت برای تو طبیبی بیاورم؟ گفت نه من می میرم چون مرگش فرا رسید به بشیر :گفت هنگامی که از تجهیز من فارغ شدی نیمه شب جنازه مرا در میدان کناسه کوفه بگذار و نامه ای به این مضمون بنویس و بر روی آن قرار بده: «این هشام بن حکم است که امیرالمؤمنین در جستجوی او بود به مرگ خود از دنیا رفته است.»
هارون دوستان و خویشان هشام را سخت مورد تعقیب و بازخواست قرار داده و گروهی را به اتهام وی گرفته بود و چون صبح آن شب فرا رسید اهل کوفه جنازه او را دیدند و قاضی و معاون و حاکم و عدول کوفه حاضر شدند و جریان را به هارون گزارش دادند و او گفت سپاس خدای را که از او آسوده شدیم و کسانی را که به واسطهٔ وی بازداشت کرده بود آزاد ساخت. (1)
امام رضا علیه السلام می فرماید:
هشتمین پیشوای معصوم شیعیان حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام در ضمن یک حدیث مفصّل و طولانی در مورد «لزوم وجود امام» چنین می فرماید:
«خداوند متعال... به لحاظ چند علّت «اولى الأمر» - یعنی: صاحبان فرمان را قرار داده
ص: 626
و به مردم دستور داده است تا از آنان اطاعت نمایند از جملهٔ آن علّت ها یکی این که: چون برای مردم قوانین و دستورات معینی تعیین شده و آن ها مأمورند از حدود شرعی تجاوز ننمایند تا به فساد کشیده شوند این موضوع امکان نداشت مگر این که شخص امینی بر آنان گمارده شود تا او آن ها را از تعدّی و تجاوز و دخول در کارهای حرام باز دارد و نگذارد که به فساد گرایند.
:زیرا اگر افراد ملّت مراقبی نداشته باشند هیچ کس حاضر نمی شود برای جلوگیری از فساد دیگران از لذائذ و منافع خود صرف نظر کند و از آن دست بر دارد، به همین جهت، خداوند متعال سرپرستی برای مردم قرار داد تا از فساد و تباهی جلوگیری کند و در بین آن ها اقامه حدود نماید و احکام الهی را به پا دارد.
علّت دیگر این که: ما هیچ ملّت و گروهی را پیدا نمی کنیم که بتواند بدون رئیس و زمامدار به حیات اجتماعی خود ادامه دهند بلکه همۀ مردم در امور دینی و دنیوی خود احتیاج به رئیس و سرپرست دارند بدین جهت از حکمت و مصلحت خداوند به دور است که مردم را بدون وجود زمامدار رها سازد با این که او می داند بدون وجود سرپرستی کاردان امورشان اصلاح و اداره نمی شود پس باید برای ایشان زمامداری تعیین کند تا به وسیلهٔ او با دشمنان جنگ کنند و غنایم و اموال عمومی را تقسیم نمایند نماز جمعه و جماعت را برپا سازند و نگذارد که کسی به کسی ستم نماید.
و علت دیگر این که: اگر خداوند امامی که سرپرست و امین و حافظ احکام الهی است برای مردم تعیین ننماید آثار ملّت به کلی از بین می رود دین نابود می گردد، سنّت و احکام دین تغییر می یابد، بدعت گذاران در آن تصرف نموده و بدعت هایی در دین می گذارند بی دینان از آن می کاهند (و احکامی را از آن پایمال می کنند) و آن گاه امر را بر مسلمانان مشتبه می سازند
زیرا ما می بینیم که مردم ناقص و نیازمندند و کامل نیستند و علاوه بر این، اختلاف عقیده دارند هواهای گوناگون و حالات مختلف دارند و با این حال اگر خداوند سرپرستی که حافظ و نگهدار دستورات پیامبر صلی الله علیه و آله است برای مردم تعیین نکند بی تردید فاسد می شوند و شرایع و سنّت ها و احکام الهی و اساس دین تغییر می یابد و در نتیجه همه مردم فاسد می شوند.» (1)
در همین زمینه در حدیثی از سلیمان بن جعفر جعفری روایت شده که از حضرت
ص: 627
امام رضا علیه السلام پرسیدم
﴿تَخْلُو الْأَرْضَ مِنْ حُجَّةٍ؟ فَقَالَ: لَوْ خَلَتِ الْأَرْرِضُ طَرْفَةَ عَيْنٍ مِنْ حُجَّةٍ لَسَاخَتْ بِأَهْلِهَا﴾
آیا زمین خالی از حجّت - خدا - می ماند؟ فرمود: اگر زمین به اندازه یک چشم بهم زدن خالی از حجّت ،بماند اهلش را در کام خود فرو می برد. (1)
و در حدیث ابراهیم بن ابی محمود آمده است که آن حضرت فرمود:
ما حجّت های خدا در زمین و جانشینان خدا در میان بندگان، و امنای پروردگار بر اسرار او هستیم؛ ؛ ما كلمه تقوی - و دعوت کنندگان به سوی توحید و عقاید حقّه - هستیم ما عروة الوثقى و ريسمان محكم الهی هستیم (که هر که بدان چنگ زند نجات یابد) ما گواهان خدا - بر بربندگان - و نشانه های الهی در میان خلق خدا هستیم، خداوند به واسطهٔ ما آسمان و زمین را نگه می دارد که از جا کنده نشوند به واسطهٔ ما باران را فرو می فرستد و رحمت را در بین مردم منتشر می سازد.
زمین هرگز از قائم و سرپرستی از ما که یا ظاهر و آشکار باشد یا ترسان و نهان، خالی نمی ماند و اگر روزی بدون حجّت بماند دستخوش نابسامانی می گردد، همان گونه که دریا دستخوش امواج طوفان می شود.» (2)
و هنگامی که ابن قیاما - که واقفی مذهب بود - در نامه ای به آن حضرت نوشت که شما چگونه خود را امام می دانید و حال آن که فرزندی ندارید؟!! حضرتش - مانند شخص خشمگین - در جواب او فرمود:
«تو از کجا می دانی که من فرزندی نخواهم داشت؟! به خدا سوگند! شب ها و روزها سپری نخواهد شد جز این که خداوند به من پسری عنایت خواهد فرمود که بوسیلهٔ او میان حقّ و باطل جدایی افکند». (3)
همین «ابن قیاما» گوید:
«خدمت علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام رسیدم و عرض کردم ممکن است [در یک زمان ] دو امام وجود داشته باشد؟ فرمود: نه مگر این که یکی از آن ها ساکت باشد، عرض کردم
ص: 628
اینک شما امام ساکتی همراه ندارید (تا جانشین و امام بعد از شما باشد؟) - [و در آن زمان هنوز حضرت ابی جعفر امام جواد علیه السلام برای او متولد نشده بود] - حضرت به من فرمود: به خدا سوگند که خداوند از من فرزندی به وجود می آورد که بوسیلهٔ او حقّ و اهل حق را ثابت کند و باطل و اهل باطل را از میان ببرد پس از آن بعد از یک سال ابوجعفر علیه السلام متولّد گردید.» (1)
و در همین رابطه صفوان بن یحیی :گوید
«خدمت امام رضا علیه السلام و عرض کردم ما پیش از آن که خدا حضرت ابی جعفر - امام جواد علیه السلام- را به شما عنایت فرماید (دربارهٔ جانشینتان) از شما می پرسیدیم و شما می:فرمودید خدا به من پسری عنایت می کند و اکنون خدا او را به شما عنایت فرموده و چشم ما را روشن کرده است و خدا آن روز را برای ما پیش نیاورد، اگر خدای ناخواسته برای شما پیش آمدی پیش بیاید به چه کسی پناه می بریم (و امام بعد از شما کیست؟) حضرت با دست خود به ابی جعفر علیه السلام که در برابرش ایستاده ،بود اشاره فرمود. عرض :کردم فدایت شوم این که پسری سه ساله است؟ فرمود چه مانعی دارد؟ حضرت عیسی علیه السلام سه ساله [و یا کم تر از سه سال داشت که] به پیامبری و حجّت الهی قیام کرد.» (2)
و در منابع معتبر شیعه و سنّی آمده است:
هنگامی که دعبل بن علی خزاعی - شاعر اهل بیت - قصیدهٔ معروف خود را که اول آن «مدارس آیات...» است در محضر حضرت علی بن موسی الرضا علیهما السلام خواند تا رسید به این جا که می گوید:
خروج امام لامحالة واقع *** يقوم على اسم الله والبركات
يميّز فينا كل حق و باطل *** و يجزى على النعماء و النقمات (3)
آن حضرت به سختی ،گریست سپس سر خود را به جانب وی برداشت و خطاب به او فرمود:
ص: 629
ای خزاعی! روح القدس این دو بیت را به زبان تو جاری کرده است آیا می دانی این امام کیست و کی قیام می کند؟
عرض :کرد نه مولای من همین قدر شنیده ام که امامی از شما اهل بیت قیام خواهد کرد تا زمین را از ظلم و فساد پاک کند و آن را از عدل و داد پر نماید. فرمود:
«امام بعد از من پسرم محمّد و بعد از محمّد پسرش علی و بعد از علی پسرش حسن است و بعد از حسن پسرش حجت قائم است که در دوران غیبتش چشم به راهش باشند و در زمان ظهورش اطاعتش نمایند. اگر از عمر دنیا به جز یک روز باقی نماند خداوند آن روز را به حدّی طولانی می سازد تا او ظاهر شود و زمین را از عدل و داد پر نماید چنان که از ظلم و جور پر شده باشد...» (1)
امام جواد علیه السلام می فرماید:
«امام بعد از من پسرم علی- امام هادی- است که امر او امر من و گفته او گفته من و اطاعت او اطاعت من است... - راوی گوید: -من عرض کردم: ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله! امام بعد از علی کیست؟ فرمود: امام بعد از او فرزندش حسن- عسکری - است. عرض کردم ای پسر پیامبر صلی الله علیه و آله امام بعد از حسن کیست؟ آن حضرت به سختی گریست و فرمود:
بعد از حسن ،پسرش قائم به حق و منتظر است عرض کردم ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله چرا او را «قائم» می گویند؟ فرمود: زیرا پس از آن که از یادها رفته و بیشتر معتقدان به امامتش از عقیده خود برگشته باشند قیام می کند عرض کردم چرا او را «مُنتظَر» می نامند؟ :فرمود برای آن که غیبتی خواهد داشت که روزگار درازی بر آن بگذرد و مدّتش طولانی شود و و مخلصان - از مؤمنان - انتظار ظهورش بکشند و بیماردلان منکر او گردند و منکران وجودش یاد او را مسخره کنند و کسانی که وقت ظهور او را تعیین کنند دروغ بگویند و شتاب کنندگان در امر ظهور او هلاک گردند و آن هایی که در هر حال - تسلیم امر خدا هستند نجات یابند.» (2)
و از حضرت عبدالعظیم حسنی روایت شده که گفته است:
خدمت آقایم محمّد بن علی - امام جواد علیه السلام- شرفیاب شدم تا درباره قائم آل محمد صلی الله علیه و آله از او پرسش نمایم که آیا قائم علیه السلام همان حضرت مهدی علیه السلام است یا این که
ص: 630
حضرت مهدی علیه السلام غیر از اوست آن جناب پیش از من به سخن پرداخت و فرمود:
«ای ابوالقاسم! قائم ما - اهل بیت- همان مهدی منتظر است که همه باید در وقت غیبت او منتظرش باشند و در زمان ظهورش از او فرمانبرداری ،نمایند او فرزند سومی من است.
به خدایی که محمّد صلی الله علیه و آله را به پیامبری برانگیخته و ما را به امامت برگزیده است اگر جز یک روز از عمر دنیا باقی نمانده ،باشد خداوند آن روز را چنان طولانی کند تا او ظاهر شود و زمین را پر از عدل و داد نماید چنان که پر از ظلم و جور شده باشد.
خداوند کار او را یک شبه اصلاح می نماید چنان که مشکل حضرت موسای کلیم علیه السلام را یک شبه اصلاح کرد [هنگامی که از ساحل مصر به وادی ایمن آمد] تا برای گرم کردن زوجهاش آتش ببرد [ولی وقتی که آمد خداوند او را در همان جا پیامبر خود گردانید ] و چون مراجعت کرد پیامبر صلی الله علیه و آله خدا بود...» (1)
امام هادی علیه السلام می فرماید:
«جانشین بعد از من پسرم حسن می باشد ولکن چگونه خواهد بود حال شما در مورد جانشین بعد از او؟! - راوی :گوید - عرض کردم از چه نظر؟ جانم فدای تو باد! فرمود: زیرا شخص او را نخواهید دید و بازگو کردن نام او بر شما روا نخواهد بود. عرض کردم: پس چگونه از او یاد کنیم؟ فرمود: بگویید حجّت خدا از آل محمّد صلی الله علیه و اله» (2)
و در حدیث دیگری آمده است که فرمود:
«صاحب الامر علیه السلام کسی است که مردم -عامّه در زمان غیبت او-می گویند: هنوز متولد نشده است» (3)
شایان توجه است که صدق گفتار امام هادی علیه السلام و دیگر امامان معصوم علیهم السلام را در مورد ولادت حضرت صاحب الامر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در میان مردم عامّه ملاحظه می کنیم و با این که ولادت با سعادت آن حضرت با دلائل قطعی ثابت و مسلّم شده و عده زیادی از دانشمندان بزرگ اهل سنّت به ولادت آن بزرگوار اعتراف
ص: 631
نموده و او را فرزند بلافصل امام حسن عسکری علیه السلام می دانند (1) با این همه باز هم گروهی از اهل سنّت ولادت آن یگانه بازمانده حجج الهی را انکار نموده و عقیده دارند که وی هنوز متولد نشده است.
ابن ابی الحدید معتزلی در این باره می نویسد:
«...شیعه امامیه عقیده دارد که او - مهدی موعود- امام دوازدهم آن ها و فرزند کنیزی بنام «نرجس» است ولی اصحاب ما - معتزله - عقیده دارند که او مردی از اولاد فاطمه [علیها السلام] است که در آینده تاریخ در آخر الزّمان از کنیزی متولد می شود و اکنون موجود نیست.» (2)
امام حسن عسکری علیه السلام می فرماید:
﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ تَخْلُ الْأَرْضَ مُنْذُ خَلَقَ اللهُ آدَمَ وَلَا تَخْلُو إِلَى يَوْمِ القِيَامَةِ مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَى خَلقِهِ، بِهِ يَدْفَعَ البَلاءُ عَن أَهْلِ الْأَرْضِ، وَ بِهِ يُنْزِلُ الْغَيْثَ، وَبِهِ يُخْرِجُ بَرَكَاتِ الأرْضِ﴾
خداوند تبارک و تعالی از هنگامی که حضرت آدم علیه السلام را آفریده زمین را خالی از حجت نگذارده است و تا روز قیامت نیز زمین خالی از حجّت خدا نخواهد ماند، خداوند به برکت وجود امام بلا را از ساکنان زمین دفع می نماید و باران رحمت نازل می فرماید و برکت های زمین را خارج می سازد. (3)
و در ایّام زندانی بودنش در زندان معتضد عباسی کمی پیش از تولد فرزندش حضرت مهدی علیه السلام به یکی از هم زندان هایش :فرمود
﴿إنِّى واللهِ سَيَكُونُ لِيَ وَلَدٌ يَمْلأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً﴾
به خدا سوگند به زودی خداوند به من پسری عنایت خواهد فرمود که زمین را پر از عدل و داد خواهد نمود. (4)
در همین رابطه یکی از اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام می گوید:
«به محضر مولایم حسن بن علی علیهما السلام عرضه داشتم ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله جان من به فدایت دوست دارم که بدانم امام و حجّت خدا بر بندگان بعد از شما چه کسی است؟
ص: 632
فرمود: امام بعد از من پسر من است که همنام و هم کنیهٔ رسول خدا صلی الله علیه و آله است، او خاتم حجّت های الهی و آخرین خلیفهٔ خداست عرضه داشتم: از چه کسی به وجود خواهد آمد؟ فرمود: از دختر قیصر پادشاه روم بدان و آگاه باش که او به زودی متولد می شود و مدّتی طولانی از انظار مردم غایب می شود و آن گاه ظهور می کند و دجال را می کشد و زمین را پر از عدل و داد می نماید همچنان که پر از ظلم و ستم شده است...» (1)
آری طولی نکشید که آخرین حجت خدا «مهدی موعود» همان گونه که امام حسن عسکری علیه السلام فرموده ،بود در نیمۀ ،شعبان سال 255 هجری در شهر تاریخی سامرّا از مادری بزرگوار که از خاندانی جلیل و بیت رفیعی ،بود دیده به جهان گشود.
هنوز ندای عظمت خدا گوش جان را نوازش می داد که او هم سرود عظمت خدا را بر لب .راند انگشت سبّابه را به سوی آسمان بلند کرد، عطسه نمود و فرمود:
﴿أَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ، و صَلَّى اللهُ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ...﴾
سپاس و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است و درود بی پایان خدا بر محمد و آل او باد...
بنده ای است که ذکر خدا بر زبان دارد از بندگی خدا سر نمی تابد، و از پرستش حق تکبر نمی ورزد ستم گران چنین پندارند که حجّت خدا از میان رفته است. اگر به ما اجازه سخن گفتن داده شود هر گونه شکّ و تردید از بین می رود. (2)
،آری آخرین حجّت خدا به اعتراف دوست و دشمن و تصریح کتب تاریخ در شهر سامرا و در خانه امام حسن عسکری علیه السلام دیده به جهان گشود و زادگاه شریفش تا به امروز ،محفوظ و مشتاقان حضرتش از چهار گوشهٔ جهان به زیارت آن مکان مقدس رهسپار و به سوی آن دیار می شتابند هر کس که امامت پدر بزرگوارش را پذیرفته ،است در مورد امامت غیبت و ظهور آن یکتا بازمانده از حجّت های الهی هیچ گونه شکّ و تردید ندارد
ص: 633
مادر بزرگوارش «نرجس خاتون» (1) ، دختر ،یشوعا پسر قیصر امپراطور روم و مادرش از اولاد حواریّون حضرت عیسی علیه السلام است که نسب شریفش به شمعون بن حمون صفا، وصیّ حضرت عیسی می رسد. (2)
این جا لازم است این نکته را ناگفته نگذاریم که دودمان امامت در رابطه با ولادت با سعادت حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف ) دو وظیفهٔ مهم و سنگین را به عهده داشتند که برای حفظ جان حجّت خدا باید آن ها را به مرحله اجرا در آورند:
یکی این که می بایست ولادت حضرتش را از دشمنان مخفی و پنهان نگه بدارند و دیگر :این که خبر ولادت او را به اقصی نقاط جهان به گوش همه دوستان و شیعیان و پیروان اهل بیت برسانند
«دودمان امامت در رابطه با میلاد مسعود حضرت ولیّ عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) دو مسئولیت - خطير و سنگین و مهم به عهده داشت
یکی این که: ولادت حجّت خدا را آن چنان مخفی نگه بدارند که احدی از دشمنان از ولادت آن حضرت آگاه نشود تا بدین وسیله جان حضرت بقیة الله (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از گزند دشمنان محفوظ بماند.
دیگر این که: خبر ولادت با سعادت حجّت خدا را آن چنان در میان دوستان پخش کنند که در طول هزاران سال هم کسی را مجال تردید و تکذیب نباشد.
خوشبختانه هر دو مسئولیّت را به خوبی انجام دادند از طرفی آن چنان - خبر ولادت حجّت خدا را- مخفی نگه داشتند که حتّی - برادر - ناآگاه - امام حسن عسکری علیه السلام تا روز وفات آن حضرت اطلاعی نداشت از این که برادرش فرزندی دارد و دستگاه خلافت (هم) که تمام نیروی خود را برای کسب اطلاع از ولادت حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
ص: 634
بسیج کرده، جاسوس ها گذاشته بودند تا روز وفات آن حضرت - از این جریان - مطّلع نشدند، و بعد از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام چندین بار به منزل آن حضرت یورش بردند ولی سرنخی به دست نیاوردند
و از طرفی دیگر - دودمان امامت - با تمام نیر و تلاش کردند که خبر ولادت حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را در تمام نقاط جهان به گوش شیعیان خالص برسانند...» (1)
از این رو می بینیم که امام حسن عسکری علیه السلام پس از ولادت ولی ،خدا با برنامهٔ ویژه ای (2) ، با تمام قدرت در پخش و نشر خبر ولادت در میان شیعیان در داخل و خارج سامرّا و سایر شهرستان های دور دست تلاش می نماید روز سوم ولادت حضرت بقية الله (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آن مولود مسعود را به گروهی از شیعیان خالص نشان می دهد تا حجّت خدا را با چشم خود ببینند و با گذشت ،زمان تردیدی به خود راه ندهند و گواه و شاهدی بر ولادت با سعادت آن مهر تابان و خورشید فروزان باشند.
در این زمینه «ابوغانم» خادم امام حسن عسکری علیه السلام می گوید:
«برای امام حسن عسکری علیه السلام فرزندی متولّد گردید که او را «محمّد» نامید، روز سوم ولادت مولود مسعود را به اصحاب خود نشان داد و خطاب به آنان فرمود: این جانشین من و امام شماست بعد از من او همان امام «قائم» است که گردن ها در انتظارش کشیده می شود و بعد از آن که زمین پر از ظلم و جور گردید ظهور می کند و جهان را پر از عدل و داد می نماید» (3)
علاوه بر این امام حسن عسکری علیه السلام شخصاً به «احمد بن اسحاق» از شخصیّت های معروف و وکیل خود در قم نامه می نویسد و در آن نامه چنین مرقوم می فرماید:
«خداوند به ما پسری عنایت فرموده است این مطلب در پیش تو مخفی باشد و از سایر مردم پوشیده بماند که ما فقط به خویشاوندان نزدیک به جهت حق قرابت و دوستان و شیعیان خالص به سبب پیوند آن ها با ما به ایشان اطلاع می دهیم - دوست داشتیم شما را از این خبر مسرّت بخش آگاه سازیم تا خداوند شما را در سرور و شادی ما شریک
ص: 635
گرداند.» (1)
جالب توجه این که: به هنگام تولّد حضرت ولیّ عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) منجّمی یهودی در قم زندگی می کرد که شهرت به سزایی داشت وقتی که نامۀ امام حسن عسکری علیه السلام به احمد بن اسحاق رسید «احمد» او را احضار نموده و گفت: در فلان روز مولودی به دنیا آمده است طالع او را برای ما .ببین مرد یهودی پس از انجام محاسبات نجومی :گفت «من فکر نمی کنم که این مولود از شما باشد زیرا آن چه من از محاسبه های خود به دست می آورم این است که چنین مولودی یا پیامبر صلی الله علیه و آله خواهد بود و یا وصی پیامبر صلی الله علیه و آله محاسبات نجومی چنین نشان می دهد که او شرق و غرب جهان را مالک می شود و کوه و صحرا و خشکی و دریا را تحت حکومت و سیطرۀ خود در می آورد و احدی در روی زمین نمی ماند جز این که به دین او متدین می گردد و در برابر او تسلیم می شود.» (2)
همین «احمد بن اسحاق» نماینده امام حسن عسکری علیه السلام می گوید: «محضر امام عسکری علیه السلام» شرفیاب شدم تا از جانشین او و امام بعد از او پرسش ،نمایم پیش از آن که من سؤال کنم امام علیه السلام فرمود:
«ای احمد بن اسحاق! خدای تعالی از روزی که حضرت آدم علیه السلام را آفریده تا روزی که قیامت بر پا شود، زمین را خالی از حجت نگذاشته و نخواهد گذاشت... عرضه داشتم: پس امام بعد از شما کیست؟ و چه کسی جانشین شماست؟ امام علیه السلام شتابان از جای برخاست و داخل خانه شد و هنگامی که بیرون آمد کودکی بر دوش خود داشت که صورتش چون ماه چهارده شبه بود و تقریباً سه ساله بود آن گاه خطاب به من فرمود ای احمد بن اسحاق اگر مقام و منزلت تو در نزد خدا و حجّت های پروردگار نبود، این پسرم را به تو نشان نمی دادم این فرزندم همنام و هم کنیهٔ رسول خداست، او کسی است که زمین را پر از عدل و داد می کند همچنان که پر از ظلم و ستم شده است.
ای احمد بن اسحاق! به خدا سوگند او مدتی طولانی از نظرها غایب می شود و در حقّ او سنّت های پیامبران از عمر طولانی و غیبت جاری می گردد... من عرضه داشتم: یابن رسول !الله! آیا غیبت او آنقدر طولانی می شود؟ فرمود «آری به خدا سوگند آن قدر طولانی می شود که بیش تر معتقدان به امامت او از عقیدهٔ خود بر می گردند. بر ایمان
ص: 636
خود باقی نمی ماند جز کسی که خداوند از او برای ولایت ما پیمان گرفته و در دل او ایمان راسخ نوشته و او را به وسیلهٔ روح - القدس - تأیید نموده است.» (1)
نامبرده در حدیث دیگری می گوید هنگامی که برای دیدار امام علیه السلام به سامرّا رفتم و بر امام حسن عسکری علیه السلام وارد شدم حضرت به من فرمود:
«ای !احمد چگونه بود حال شما در مورد این امر که دیگران در شک و تردید بودند؟ عرضه داشتم سرور من هنگامی که نامه شما رسید که در آن از ولادت با سعادت آقا و مولای ما سخن رفته ،بود احدی از ما از مرد و زن و کودک ممیز باقی نماند جز این که حق را شناخت و به آن معتقد گردید» (2)
یعنی از تولّد حجّت خدا ،آگاه و آن را باور کرده به امامت او معتقد شدند آن گاه امام حسن عسکری علیه السلام فرمود:
«حمد خدا را که مرا زنده نگه داشت و از دنیا بیرون نبرد تا این که فرزند و جانشین خود را که در سیرت و صورت شبیه ترین مردم به رسول اکرم صلی الله علیه و آله است، با چشم خود ببینم خدا او را در پشت پرده غیبت نگه می دارد و سپس ظاهر می شود و زمین را پر از عدل و داد می کند، آن چنان که پر از ظلم و ستم شده است. (3)
آری امام حسن عسکری علیه السلام در مدّت 5 سالی که تنها پسرش حضرت مهدی علیه السلام از عمر با برکت خود را در عهد پدر سپری نموده است از هر فرصتی برای معرّفی فرزند بزرگوار خود استفاده ،کرده خبر ولادت او را به گوش همه شیعیان خاص و خالص ،رسانیده او را به اصحاب و دوستان و شیعیان و افراد مورد اعتماد خود نشان داده و حتی برای این که مسأله ولادت برای عموم شیعیان محرز شده، در این امر ثابت قدم بمانند و سینه به سینه زبان به زبان آن را برای یکدیگر بازگو کنند و این خاطره برای همیشه جاوید ،بماند در توقیع شریفی که برای پیروان خود صادر نموده چنین می فرماید:
«دشمنان چنین می پنداشتند که می توانند مرا بکشند و این نسل مبارک را قطع کنند
ص: 637
ولی خداوند گفتارشان را تکذیب کرد و سپاس و ستایش مخصوص خداوند است» (1)
و هنگامی که از نزدیک شدن اجلش آگاه گردید در وقتی که چهل نفر از شیعیان در خانه آن حضرت گرد آمده بودند فرزند برومند ،خود مقصد پاکان حجّت ،یزدان حضرت صاحب الزمان علیه السلام را در جمع حاضران حاضر نموده و خطاب به آنان چنین می فرماید:
﴿هَذَا إِمَامُكُمْ مِنْ بَعْدِى، و خَلِيفَتى عَلَيْكُمْ، أَطِيعُوهُ و لا تَتَفَرَّقُوا مِنْ بَعْدِى فِي أَدْيَانِكُمْ فَتَهْلِكُوا ، أما إنَّكُمْ لا تَرَونَهُ بَعْدَ يَوْمِكُمْ هَذا﴾
این امام شماست بعد از من و جانشین من است در میان شما از او اطاعت کنید و بعد از من در دینتان دچار اختلاف نشوید که هلاک می گردید و بدانید که بعد از امروز دیگر او را نخواهید دید. (2)
،آری دوازدهمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت ،آخرین حجّت خدا «مهدی«موعود» در شهر «سامرّا» در خانه امام حسن عسکری علیه السلام دیده به جهان گشود و چند لحظه بعد غیبت 74 ساله خود را که «غیبت صغری» نامیده می شود آغار کرد. (3)
و اینک نیز سال هاست که از دیده ها پنهان و در پشت پردۀ غیبت که «غیبت کبری» نامیده می شود به سر می برد تا روزی که خداوند اجازه ظهورش دهد و طبق وعده های قرآن و کتب آسمانی کاخ ستمگران را بر سرشان فرو ریزد و پرچم حق را در سراسر گیتی به اهتزاز در آورد و دل های مؤمنان را شفا بخشد و بیعت احدی از طاغوت های زمان در گردن او نباشد
آری او آخرین حجت خداست و خدا باید حجّت خود را حفظ کند. او ولیّ خداست و خدا باید ولی خود را از گزند حوادث مصون بدارد او پیشوای به حقّ و امام بر حقّی است که هم اکنون در میان ماست و به برکت وجود او بلاها از دوستان و شیعیانش دفع
ص: 638
می شود و او وسیلهٔ امان اهل زمین و آسمان است
از این جهت حکمت خداوند اقتضا نموده که او از دیده ها پنهان باشد تا جانش در امان باشد واحدی از دشمنان از جایگاه او اثری نیابند.
و شاید بتوان گفت یکی از اسرار مهم غیبت همین بوده است که چون همه ستم گران و رژیم های طاغوتی زمان می دانستند که او آخرین حجت خداست و برای ویران کردن کاخ های ستم گران ذخیره شده و برای ریشه کن ساختن پایه های ظلم وستم و نابودی ستمگران آفریده شده است از این رو با تمام قدرت تلاش می کردند تا او را بیابند و به قتل ،رسانند و در مقابل آن ها دودمان امامت نیز با تمام نیرو سعی می نمودند که خبر ولادت آن حجت الهی را در تمام نقاط جهان به گوش شیعیان خالص ،برسانند تا با گذشت زمان تردیدی به خود راه ندهند و گواهی بر ولادت با سعادت آن خورشید فروزان باشند.
امام حسن عسکری علی السلام در حدیثی در مورد توجیه غیبت حضرت ولیّ عصر (عجل الله تعالى فرجه الشريف) چنین می فرماید:
«بنی امیه و بنی عباس شمشیرهای خود را برای ما تیز کردند زیرا به خوبی می دانستند که آن ها در خلافت - و جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و آله حقّی ندارند، آن ها از ترس این که مبادا خلافت به جایگاه اصلی خود بازگردد و در میان صاحبان واقعی اش قرار گیرد، به کشتن اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و از بین بردن سلالهٔ آن حضرت همت گماشتند تا شاید از ولادت حضرت قائم علیه السلام جلوگیری کنند و یا او را به قتل برسانند ولی خداوند اراده فرمود که امر او را بر احدی از دشمنان آشکار نکند و نور خود را به اتمام رساند اگر چه مشرکان خوش نداشته باشند» (1)
و آن گاه در یک حدیث دیگر در مورد امامت حضرت ولیّ عصر (عليه آلاف التحيه والثناء) به شیعیان هشدار می دهد که پس از وی دچار اختلاف نشوند و از عقیده خود دست ،برندارند و همچنان استوار و ثابت قدم بمانند و بدانند که انکار امامت حضرت مهدی علیه السلام انکار رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است. چنان که می فرماید:
«گویا با چشم خود می بینم که بعد از من دربارهٔ جانشین من به اختلاف افتاده اید، آگاه
ص: 639
باشید که هر کس به همۀ امامان بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله اعتراف کند ولی پسرم را انکار ،نماید همانند کسی است که به همۀ پیامبران اعتراف ،نموده رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را انکار نماید زیرا که اطاعت آخرین ما اطاعت اول ،ماست و انکار آخرین ما چون انکار اول ماست آگاه باشید که برای فرزندم غیبتی است که در دوران غیبت او بسیاری از مردم به تردید می افتند مگر کسی که خدا او را حفظ کند.» (1)
آری خواننده گرامی! تردیدی نیست که ولادت حضرت ولیّ عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در نیمهٔ شعبان سال 255 هجری قمری در شهر «سامرّا» و در خانه امام حسن عسکری علیه السلام اتّفاق افتاده و دوست و دشمن شیعه و سنّی (2) اعتراف دارند که امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) فرزند امام حسن عسکری علیه السلام و حجّت پروردگار است و دیده به جهان گشوده و هم اکنون موجود و زنده است و پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و همه پیشوایان معصوم علیهم السلام تا زمان امام حسن عسکری علیه السلام یکی پس از دیگری به وصایت و ولادت و امامت او تصریح ،نموده و پدر بزرگوارش نیز در موارد متعدّد در نزد کسانی که محلّ وثوق و مورد اطمینانش بوده و از نزدیکان وی به شمار می آمدند به مقام الهی او تصریح فرموده است.
،بنابراین بعد از آن که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به امامت «دوازده امام معصوم» تصریح نموده و آنان را وسیلهٔ امان اهل زمین و اتّفاق مسلمانان و مایه نجات و رستگاری امّت اسلامی دانسته و بر تمسّک به کتاب و اهل بیت و عالمان به کتاب از دودمان اهل بیت تحریص و ترغیب ،نموده و به صورت مکرر به مسلمانان تذکّر داده که زمین هرگز از وجود «یک حجّت» که از اهل بیت علیهم السلام ،باشد خالی نمی ماند و از طرفی ،هم همۀ پیشوایان معصوم علیهم السلام به امامت و جریان ولادت و غیبت طولانی پسر امام حسن عسکری علیه السلام خبر داده اند جای هیچ گونه شکّ و تردید باقی نمی ماند که امروز فرزند امام حسن عسکری علیه السلام حجت خدا در بین مردم است و دیگر هیچ مفهومی ندارد که مسلمانان دربارۀ او به اختلاف بیفتند و یا دچار تردید شوند که آیا او متولّد شده
ص: 640
است یا نه؟
«آری او زنده و موجود است و به هنگام رحلت پدر بزرگوارش پنج سال و چند ماهی از عمر شریفش می گذشت (1) که پدرش میراث های انبیاء را به او تسلیم نمود و شمشیر پیامبر صلی الله علیه و آله علیه را به او تحویل داد.
ولادت با سعادت او با دلایل قطعی ثابت شده و غیبت شکوهمند او با مشاهده ده ها تن از شیعیان و خواص آن حضرت که او را در شب میلاد روز اول، سوم و هفتم تولّدش دیده اند و در طول 5 سالی که از عهد پدر بزرگوارش درک نموده، به حضور آن کعبه مقصود شرفیاب شده پرسش ها نموده و پاسخ ها دریافت کرده اند ثابت و قطعی است... شایان توجه است که عمویش جعفر (کذّاب) با اطلاع قطعی از وجود آن حجّت الهی، میراث خصوصی امام حسن عسکری علیه السلام را تقسیم نمود تا وانمود کند که امام حسن عسکری علیه السلام فرزندی ندارد و بدین وسیله راه را برای دعوت امامت خود هموار سازد. ولی به زودی نقشه ها نقش بر آب شد و دروغگویی جعفر بر همگان آشکار گردید.
پدر حضرت ولیّ عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) امام حسن عسکری علیه السلام و مادر بزرگوارش نرجس خاتون علیها السلام بانوی کنیزان ،عالم از یک بیت رفیع و خاندانی جلیل است که از امام حسن عسکری علیه السلام فرزندی جز حضرت بقیة الله (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از همین بانوی بزرگوار نمانده است. که با تمام نیرو در مخفی نگاه داشتنش از ابر جنایتکاران تاریخ کوشیده اند، دستگاه ستمگر خلافت تمام نیروی خود را در اطراف خانه امام حسن عسکری علیه السلام متمرکز کرده، ده ها جاسوس گماشته بود بر هر جاسوسی، جاسوسی دیگر تعیین کرده بود تا از تولد حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آگاه شده آن یکتا مهر تابان و خورشید فروزان را خاموش گرداند ولیّ مشیّت خدا بر آن تعلّق یافته بود که حجّت خود را در کنف حمایتش از گزند زمین و زمان مصون و محفوظ نگهدارد» (2)
حضرت ولیّ عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می فرماید:
﴿أَنَا خَاتَمُ الأَوْصِيَاء، و بِي يَدْفَعُ اللَّهُ البَلاءَ عَنْ أَهْلِي وَ شِيَعتي﴾
من خاتم اوصیاء هستم و خداوند به وسیلهٔ من از خاندان و شیعیانم بلا را دور
ص: 641
می گرداند.» (1)
و در نامه ای که آن حضرت به سفیر دومش «محمّد بن عثمان» نگاشته چنین می فرماید:
﴿وَ إِنِّي لأمانٌ لأهل الأرْضِ كَمَا أَنَّ النُّجومِ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاء.﴾
من وسیلهٔ امان برای اهل زمین هستم همان گونه که ستارگان وسیله امان برای اهل آسمان اند. (2)
و در توقیع شریفی که به دستخط مبارک خود در پاسخ سؤال تنی چند از شیعیان ،نگاشته و توسط سفیر اولش «عثمان بن سعید عمروی اسدی» از ناحیه مقدّسه، به دست وی و به افتخار او صادر شده است چنین می فرماید:
«خداوند ما و شما را از فتنه ها حفظ کند به ما و شما روح یقین عنایت فرماید و ما و شما را از سوء خاتمه و بدی بازگشت محافظت نماید به ما رسیده است که جماعتی در دین خود دچار تردید شده و در مورد ولاة امر خود به شکّ و تردید افتاده اند.
این خبر ما را به غصّه و اندوه وا داشته است. این غم و اندوه ما به جهت شماست نه برای خود ما و تأسف و تأثّر ما صرفاً به خاطر شماست نه ما، زیرا خداوند با ماست و ما نیازی به غیر او نداریم حق با ماست و هر کس از ما دوری گزیند ما را به وحشت نمی اندازد. ما پروردهٔ پروردگار خود هستیم و دیگران پرورده ما هستند. (3)
شما را چه شده است که در وادی ضلالت حیران و سرگردان شده اید؟ مگر نشنیده اید که خدای تبارک و تعالی می فرماید:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ (4) : «اى کسانی که ایمان آورده اید از خدا اطاعت کنید و از پیامبر صلی الله علیه و آله و «صاحبان امر» که از شماست اطاعت کنید»
مگر از اخبار و احادیثی که در رابطه با امامان گذشته و- یکتا - بازمانده از آن ها (5) به شما رسیده است، آگاهی ندارید؟ مگر نمی دانید که چه سرنوشتی برای امامان تعیین شده و
ص: 642
قبلاً به شما رسیده است؟! مگر نمی بینید که خداوند چه مشعل هایی برای هدایت شما افروخته؟ و چه پناهگاه هایی برای شما تأمین ساخته است، که از روزگار آدم ابوالبشر تا به عهد امام پیشین - امام حسن عسکری علیه السلام - هر گاه نشانه ای ناپدید شده نشانه دیگری ظاهر گشته است و هر گاه ستاره ای غروب نموده ستاره دیگری طلوع کرده است. (1)
پس هنگامی که پدرم در گذشت شما چنین خیال کردید که خدا دین خود را باطل خواهد ساخت؟! و رابطهٔ خود را با بندگانش قطع خواهد کرد؟! نه، هرگز چنین چیزی نیست و تا روز رستخیز چنین چیزی اتفاق نخواهد افتاد تا علی رغم اکراه شما امر خدا ظاهر گردد.
پدرم بر شیوه پدران بزرگوارش گام برداشت و سرانجام سعادتمند از این جهان دیده بر تافت، اما دانش او پیش ماست و وصیّت او بر ماست و راه و روش او و جانشینی او با ماست» (2)
در همین زمینه ابراهیم بن مهزیار که یکی از تشرّف یافتگان به حضور آن حضرت است روایت می کند که حضرت ولیّ عصر (ارواحنا لتراب مقدمه الفداء) به هنگام دیدار با او، به وی فرمود:
«... ای ابو اسحاق! بدانکه پدرم به من فرمود: ای پسرم خدای تبارک و تعالی هرگز روی زمین و اهل تلاش در اطاعت و عبادت را بدون یک «حجّت» نمی گذارد که به وسیلۀ او به مدارج کمال برسند، و بدون یک «امام» که از او پیروی کنند و به وسیله او به راه سنن الهی و معیارهای عدل الهی رهنمون گردند پسرم امیدوارم تو یکی از کسانی باشی که خداوند آن ها را برای نشر حق و ریشه کن ساختن ،باطل و اعلای کلمه حق و نابودی گمراهی ها مهیا ساخته است. (3)
با توجّه به آن چه گذشت جای هیچ گونه شکّ و تردید برای هیچ انسان عاقل و خردمند باقی نمی ماند که وجود امام در هر عصر و زمانی برای بقاء و دوام دین و دنیا لازم و ضروری است و خداوند عالم هرگز روی زمین را بدون حجّت نگذارده و بندگانش را بدون دلیل و راهنما و امام و پیشوا به حال خود رها ننموده است.
ص: 643
در این جا لازم است این نکته را خاطر نشان سازیم که:
با توجه به طولانی بودن زمان غیبت امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و این که حضرتش در بین مردم حضور ندارد و راه تماس رسمی و آشکاری هم با آن حضرت برای کسی امکان پذیر نیست این سؤال در اذهان مطرح می شود که بنابراین تکلیف شیعیان در زمان غیبت ،چیست و برای فهم مسائل دینی و شرعی خود به چه کسی باید مراجعه کنند؟
آن چه در این باره به طور خلاصه می توان گفت این است که پاسخ این سؤال در بیانات امامان معصوم علیهم السلام در ضمن حدیث مفصلی از امام حسن عسکری علیه السلام به نقل از امام جعفر صادق علیه السلام مطرح شده و آن حضرت در این زمینه فرموده است که مسلمانان عوام می توانند از نوّاب عام امام (یعنی: از فقهای پارسا و دیندار که آلوده به دنیا پرستی و پیرو خواهش های نفسانی خود نباشند) پیروی کنند.
در بخشی از آن حدیث مفصل و طولانی که دارای نکات قابل ملاحظه ای است ما تنها جملاتی از آن را برای تذکر و یادآوری نقل می نمائیم چنین آمده است که امام صادق علیه السلام در پاسخ سؤال مردی که از آن حضرت دربارهٔ تقلید عوام از علماء پرسیده بود، فرمود:
﴿.... فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ، فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ، و ذَلِكَ لَا يَكُونُ إلّا بَعْضَ فُقَهَاءِ الشِّيعَةِ لَا كُلَّهُمْ ...﴾ (1)
امّا فقها و دانشمندانی که خویشتندار بوده پاکی روح خود را حفظ ،کنند و دین خویش را نگه دارند و با هوا و هوس نفسانی خود مخالفت نمایند و مطیع فرمان
ص: 644
مولای خود ،باشند عوام مسلمانان می توانند از او پیروی کنند؛ و البته برخی از علمای شیعه دارای چنین اوصافی هستند نه همه آنان...
و در حدیث دیگری که از ناحیه مقدسه به خط مبارک حضرت صاحب الأمر «عجل الله تعالى فرجه الشریف» در پاسخ پرسش های اسحاق بن یعقوب صادر شده چنین آمده است:
﴿وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فیها اِلی رُواهِ اَحادیثِنا فَاِنَّهُمْ حُجَّتی عَلَیْکُمْ وَ اَنَا حُجَّهُ اللّه﴾ (1)
و امّا در مورد رویدادهایی که واقع می شود در حلّ آن ها به راویان احادیث ما مراجعه ،کنید که آنان حجّت من بر شما، و من و من حجّت خدا هستم.
بنابراین آن چه از دو حدیث مزبور فهمیده می شود این است که تکلیف شیعیان در زمان غیبت واضح و روشن است و آن ها می توانند در دوران غیبت کبرای حضرت ولی عصر «ارواحنا لتراب مقدمه الفداء» از علماء و دانشمندان دینی که در دیانت خود صادق و راستگو بوده و متّقی و پرهیزکار باشند و به وظایف دینی و شرعی خود عمل نمایند از چنین علمای پاک و وارسته ای تقلید و پیروی نمایند.
ص: 645
ص: 646
شامل:
روایات 12 ،خلیفه از منابع و مدارک اهل سنّت
تفسیر 12 خلیفه» به دوازده امام در بیانات رسول خدا صلی الله علیه و آله الله ، از منابع اهل سنّت اسامی مبارک دوازده امام در منابع اهل سنت
نظریّهٔ برخی از دانشمندان سرشناس اهل سنت درباره 12 خلیفه
گفتار علّامه قندوزی درباره 12 خلیفه
مقصود و منظور روایات از 12 خلیفه
نتیجه بررسیهای مباحث گذشته بطور خلاصه
ص: 647
ص: 648
ما در بحث های گذشته طیّ مباحث مختلفی که در این کتاب داشتیم ثابت نمودیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله در احادیث فراوانی دربارهٔ امامت امام اوّل علی بن ابی طالب علیه السلام ، بیش از دیگر ائمه اهل بیت علیهم السلام تأکید نموده و در بشارت به قیام آخرین نفر ایشان حضرت مهدی علیه السلام نیز بسیار سخن گفته و تأکید فرموده است که تعداد خلفا و ائمه اهل بيت السلام دوازده نفر است.
اینک با توجه به نصوص فراوانی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله بر امامت ائمه هدی از عترت و اهل بیت آن حضرت رسیده ،است خالی از مناسبت نیست به این نکته اشاره کنیم که علاوه بر احادیث یاد شده در بحث های گذشته احادیث دیگری نیز از پیامبر گرامی اسلام دربارهٔ جانشینان واقعی آن حضرت وارد شده و در منابع معتبر اهل سنت درج .گردید است که اضافه بر این که بر عدد «امامان دوازده گانه شیعه» و اشخاص و نام های مبارک ایشان دلالت دارد از اخبار مبشّره به ظهور حضرت مهدی علیه السلام نیز به شمار می رود
این روایات که بطور «متواتر» از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله درباره امامان دوازده گانه و همچنین وجود مقدّس حضرت مهدی علیه السلام وارد شده و در منابع معتبر اهل سنّت به ثبت رسیده است بقدری زیاد و فراوان و به حدّی است که شاید بتوان گفت دست کم از روایات شیعه ندارد
در این روایات که بزرگان اهل سنّت آن ها را دربارهٔ دوازده امام و جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن حضرت نقل کرده اند تعداد «12 نفر جانشین» برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله معیّن گردیده است که در بعضی از آن ها از جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان خلفاء و اوصیاء و
ص: 649
حجّت های خدا و در بعضی هم به عنوان «أئمّه» (امامان) یاد شده است.
البته ناگفته نماند که گرچه بیشتر روایاتی که دربارهٔ «دوازده امام» از طریق اهل سنّت وارد شده بخصوص کتب شش گانه ای که در نزد اهل سنّت به عنوان «صحیح» شناخته شده است غالباً کلّی و به طور سربسته است و تنها از وجود «12 خلیفه» یا «دوازده امیر» خبر می دهد ولی از یک حقیقت مسلّم و انکار باپذیر حکایت می کند ،و آن این که:
این اخبار و احادیث یعنی: احادیث 12 ،خلیفه به ضمیمهٔ اخبار و احادیث متواتر دیگری که از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله دربارهٔ نام و خصوصیات آن دوازده تن رسیده و علمای اهل سنّت هم آن ها را در رابطه با موضوع امامت و خلافت و جانشینی رسول اکرم صلی الله علیه و اله در کتاب های خود تدوین و گرد آوری نموده اند با هیچ یک از مذاهب مسلمین در گذشته و حال جز با مذهب شیعه اثنا عشری (دوازده امامی) مطابقت .ندارد زیرا بطوری که می دانیم و همه گروه های اسلامی نیز واقفند در میان تمام مسلمانان تنها شیعیان امامیّه اثنا عشریه می باشند که به امامت «أئمة اثناعشر» عقيده ،دارند و آن ها را خلیفه و جانشین واقعی رسول خدا صلی الله علیه و آله می دانند
به هر حال روایاتی که دربارهٔ «أئمّه اثناعشر» از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده و در اكثر كتب معتبر اهل سنّت مندرج گردیده است بسیار زیاد و فراوان و به دو بخش تقسیم می گردد.
بخش اوّل: روایاتی است که تنها از عدد «أئمّه اثنا عشر» سخن می گوید و از ذکر نام و اسامی آن ها ساکت است.
و بخش دوّم: روایاتی است که در آن ها به اسامی بعضی از امامان مانند حضرت امیر و حضرت قائم و امام حسین علیهم السلام اشاره شده و یا این که نام های یکایک آنان در کمال وضوح و روشنی بیان شده است.
اینک برای مزید اطلاع قسمتی از روایات هر دو بخش را در این جا می آوریم
1- احمد حنبل متوفای سال 241 هجری در کتاب «مسند» خود که از معتبرترین کتب مسایند و جوامع اهل سنّت است از «جابر بن سمره» روایت می کند که گفت:
ص: 650
﴿سَمِعتُ النَّبيَّ يَقُولُ: يُكُونُ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ إِتْنَاعَشَرَ خَلِيفَةً﴾.
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود برای این امت 12 نفر خلیفه خواهد بود. (1)
2- محمّد بن اسماعیل بخاری متوفای سال 256 هجری در کتاب «صحیح» خود که یکی از کتب «صحاح سته» و معروف ترین کتب حدیثی اهل سنّت است از «جابر بن سمره» روایت می کند که :گفت
﴿سَمِعتُ النَّبِيَّ يَقُولُ: يَكُونُ إِثنا عشر أميراً، فَقَالَ كَلِمَةَ لَم أَسمعها، فقُال أَبِي إِنَّهُ قَالَ: كُلُّهُم مِن قُريش﴾
از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم شنیدم که می فرمود: 12 امیر خواهد بود، سپس سخنی گفت که من آن را نشنیدم و پدرم گفت که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود همگی آن ها از قریش هستند. (2)
3- ابوداود سیستانی متوفای سال 357 هجری در کتاب «سنن» خود که یکی از كتب «صحاح ستّه» می باشد از «جابر بن سمره» روایت می کند که گفت:
﴿سَمِعتُ رَسُولَ الله يَقُولُ: لا يزالُ هَذَا الَّدِينُ عَزِيزاً إِلَى اثْنَي عَشَرَ خَلِيفَةً، فَكَبَّرَ النَّاسُ وَ ضَجُّوا، ثُمَّ قَالَ كَلِمَةً خَفَةً، قُلتُ لأبى: يا ابَةَ مَا قَالَ؟ قَالَ: كُلُّهُمْ مِن قُرَيشِ﴾
شنیدم که پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرمود: پیوسته این دین با شکوه و عزّت خواهد بود تا روزی که «12 خلیفه» در رأس آن باشد پس مردم تکبیر گفتند و فریاد برآوردند، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله سخنی آهسته گفت و من به پدرم گفتم رسول خدا صلی الله علیه و آله چه فرمود؟ گفت: همگی آن ها از قریش هستند. (3)
4- مسلم بن حجاج ،نیشابوری متوفای سال 261 هجری در کتاب «صحیح» ،خود که یکی از کتب «صحاح ستّه» و مشهورترین کتب روایتی اهل سنّت است از «جابر بن سمره» روایت می کند که گفت:
﴿دَخَلْتُ مَعَ أَبِي عَلَى النَبِّى فَسَمِعتُهُ يَقُولُ : إِنَّ هَذَا الأمر لا يَنقَضِي حَتَّى يَمْضِيَ فِيهِم اثناعَشَرَ خَلِيفَةً، قَال : ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلامٍ خَفِيَ عَلَيَّ، فَقُلْتُ لأبي: ما قال ؟ قال : كُلُّهُمْ مِن قُرَيشِ﴾
من با پدرم بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد شدم و از آن حضرت شنیدم که فرمود: این امر به پایان
ص: 651
نمی رسد تا این که 12 خلیفه بگذرد. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله سخنی آهسته گفت که من ندانستم از پدرم پرسیدم پدر رسول خدا چه فرمود؟ پدرم در جواب گفت: همگی آن ها از قریش هستند. (1)
5- ابوعیسی محمد بن سورۀ ،ترمذی متوفای سال 279 هجری در کتاب صحیح خود موسوم به «سنن» که یکی از کتب «صحاح ستّه» می باشد از جابر بن سمره روایت می کند که گفت:
﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: يَكُونُ مِن بَعدِى «اثناعَشَرَ أَمِيراً» ثُمَّ تَكَلَّمَ بِشَبٍ لَم أَفهَمهُ، فَسَأَلْتُ الَّذِي يَلِينِي، فقال: قَالَ: كُلَّهُم مِن قُرَيْشٍ﴾
پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرمود: بعد از من دوازده امیر خواهد بود سپس سخنی گفت که من آن را نفهمیدم از کسی که نزدیک من بود پرسیدم «چه فرمود» گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود همگی آن ها از قریش هستند. (2)
6- ابو عبدالله «محمّد بن عبدالله» معروف به حاکم نیشابوری، متوفای سال 405 هجری در کتاب «مستدرک» خود از «عون بن أبی جحیفه از پدرش» روایت می کند که :گفت
﴿كُنتُ مَعَ عَمِّى عِندَ النَّبِي صلى الله عليه و سلم فَقَالَ : لا يزالُ أمرُ أُمَّتِي صَالِحاً حَتَّى يَمضى اثناعَشَرَ خَلِيفَةً، ثُمَّ قَالَ كَلِمَةً ، و خَفِضَ بها صوتَه ، فَقُلْتُ لِعَمِّي، وَ كَانَ أَمَامِي، مَا قَالَ يَا عَمْ؟ قَالَ: قَالَ يَا بُنَى اكلُهُم مِن قُرَيش ﴾
من با عمویم محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب بودیم که پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرمود: پیوسته کار امّت من رو به راه خواهد بود تا روزی که «دوازده خلیفه» در رأس آن باشد، سپس رسول خدا سخنی فرمود و صدایش را پائین آورد من به عمویم که جلوتر بود گفتم: عمو! پیامبر صلی الله علیه و آله چه فرمود؟ عمویم گفت: پسرم پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود همگی آن ها از قریش هستند. (3)
7- ابن حجر هیتمی مکّی متوفای سال 974 هجری در کتاب معروف خود «الصّواعق المحرقه» از عبدالله بن عمرو روایت می کند که :گفت
﴿سَمِعتُ رَسُولَ الله (صَلّى الله عليه وآله و سلَّم)
يقولُ: يَكُونُ خَلفِي إِثْنَاعَشَرَ خَلِيفَةً...﴾
ص: 652
از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: بعد از من 12 خلیفه خواهد بود. (1)
8- جلال الدین سیوطی متوفای سال 911 هجری در کتاب «تاريخ الخلفاء» نقل می کند که از ابن مسعود سؤال شد:
﴿كَم يَمْلِكُ هَذِهِ الأمَّةُ مِن خَلِيفَةٍ ؟ فَقَالَ : سألنا عَنها رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ: إِثْنَا عَشَرَ كَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بَنِي إسرائيل﴾.
زمام امور این امّت را چند نفر به دست می گیرند؟ گفت: ما از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدیم :فرمود 12 نفر به تعداد نقباء بنی اسرائیل. (2)
9- شیخ سلیمان قندوزی حنفی در کتاب «ینابیع المودّه» از کتاب «مودة القربی» از عبدالملک بن عمیر بن عمیر از «جابر بن سمره» نقل می کند که گفت:
﴿كُنتُ مَعَ أَبِي عِند النَبِي فَسَمِعْتُهُ يَقُولُ: بَعدِى إِثنَا عَشَرَ خَلِيفَةً ثُمَّ أَحْفَىٰ صَوتَهُ فَقُلْتُ لِأَبِي مَا الَّذِي أَخفَى صَوتَهُ؟ قَالَ: قَالَ كُلُّهُم مِن بَنِي هَاشِمٍ﴾
من با پدرم محضر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شرفیاب بودیم و شنیدم که آن حضرت می فرمود: بعد از من 12 خلیفه خواهد بود، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله صدای خود را آهسته کرد من به پدرم گفتم پیامبر آهسته چه فرمود؟ پدرم گفت پیامبر فرمود: همگی آن ها از بنی هاشم اند. (3)
10- على متّقى هندی در کتاب «کنزالعمّال» در حدیثی از طبرانی از جابر بن سمره روایت کرده است که پیغمبر خدا فرمود:
﴿يَكُونُ لِهَذِهِ الأُمَّة، إثناعَشَرَ قَيْماً ، لا يَضُرُّهم مَن خَذَلَهُم كُلُهُم مِن قُرَيشِ﴾.
برای این امّت دوازده نفر سرپرست خواهد بود که همگی آن ها از قریش اند و کسی که آن ها را یاری ندهد به ایشان آسیبی نمی رساند. (4)
11- همچنین متّقی هندی در حدیث دیگری از جابر بن سمره روایت کرده که گفته است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿لا تَزالُ هذِهِ الأُمَّةُ، مُستَقيماً أمرُها، ظاهِرَةً عَلى عَدُوّها، حَتَّى يَمضى مِنهُم إثناعَشَرَ خَلِيفَةً كُلُّهُم مِن قُرَيشِ ثُمَّ يَكُونُ المَرجُ﴾.
ص: 653
پیوسته کار این امّت رو به راه است و بر دشمنان پیروزند تا وقتی که دوران دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند سپری شود پس از آن اوضاع رو به هرج و مرج خواهد نهاد. (1)
12- و نیز در کنزالعمّال در حدیثی از انس بن مالک آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿لَن يَزالَ هذا الدِّينُ قائماً إلى إثنَى عَشَرَ مِن قُرَيْشٍ، فإذا هَلَكُوا مَاجَتِ الأرضُ بِأَهلِها﴾.
همواره این دین پا برجاست تا زمانی که دوازده تن از قریش وجود داشته باشند و چون روزگار ایشان سپری شود زمین دستخوش نابسامانی خواهد گردید. (2)
این روایات همگی صراحت دارند که تعداد خلفا و جانشینان پیغمبر خدا فقط دوازده نفرند و همهٔ آن ها از قریش و از تیرهٔ بنی هاشم (3) و از خاندان نبوّت و رسالت می باشند.
بنابراین آن چه از مجموع روایات گذشته استفاده می شود این است که تعداد جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله فقط دوازده نفرند که به حسب روایت یازدهم و دوازدهم هنگامی که دوران خلافت همۀ آن ها سپری شود دنیا دچار هرج و مرج و زمین دستخوش نابسامانی گردیده و قیامت فراخواهد رسید و این موضوع، مفسر و مبین الفاظ احادیث دیگری است که در مورد خلفای اثناعشر وارد شده و نشان می دهد که عمر یکی از آن خلفاء بر خلاف عادت و سنّت طبیعت به قدری طولانی خواهد شد تا جائی که به پایان جهان نزدیک خواهد بود و چنین حالتی تنها دربارهٔ دوازدهمین نفر ایشان که حضرت مهدی «عجل الله تعالی فرجه الشریف» باشد صادق است که روایات بسیار زیادی درباره او از رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شده و در منابع معتبر شیعه و سنّی به فراوانی یافت می شود. (4)
به هر حال طبق روایات یاد شده در این که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله خلفای پس از خود را «12 نفر» معرّفی فرموده است در میان محدثان اسلامی سخنی نیست زیرا روایات دوازده جانشین به اندازه ای است که نمی توان در صحت آن ها شک و تردید نمود. ولی مهم این است که بدانیم این «دوازده نفر خلیفه» که رسول گرامی اسلام آنان را به عنوان جانشین پس از خود به امّت اسلامی معرفی فرموده و بزرگان اهل سنّت هم
ص: 654
روایات مربوط به این دوازده نفر را در منابع معتبر خود آورده اند چه کسانی هستند که مایۀ عزّت و سربلندی اسلام و صلاح و رستگاری امّت اسلامی می باشند؟
اینک برای روشن شدن مطلب روایات بخش دوم را که در واقع تفسیر و تبیین روایات بخش اول می باشد و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خود شخصا به طور واضح و روشن مقصود خودش را از «12 خلیفه» به صورت مکرر بیان فرموده است به عنوان شاهد نقل می نمائیم
1- شيخ الاسلام محمّد بن ابراهیم حموینی شافعی متوفای سال 730 هجری در کتاب «فرائد السمطین» از عبدالله بن عبّاس نقل کرده است که گفت:
﴿قَالَ رَسُول الله (صلى الله عليه وسلم ) : إِنَّ خُلَفَائى و أوصِيائى و حُجَجَ اللهِ عَلَى الخَلْقِ بَعدِى لإثنَاعَشَر ، أَوَّلُهُم أَخِي و آخِرُهُم وَلَدِى قِيلَ: يَا رَسُولَ الله مَن أَخُوكَ؟ قَالَ: عَلِيُّ بنُ أَبِي طَالِبٍ، قِيلَ: وَ مَن وَلَدُكْ؟ قَالَ: الْمَهِديُّ الَّذِي يَملَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً﴾
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خلفا و اصیای من و حجّت های خدا بر مردمان بعد از من دوازده نفراند که اوّل آن ها برادر من و آخر آن ها پسر من است گفته شد یا رسول الله برادر شما کیست؟ فرمود علی بن ابی طالب گفته شد فرزند شما کیست؟ فرمود: مهدی و اوکسی است که زمین را پر از عدل و داد می کند همان طور که از ظلم و جور پر شده باشد...(1)
2- سیدعلی بن شهاب همدانی شافعی در کتاب «مودّة القربی» به نقل «ینابیع المودّه» از عبدالله بن عباس نقل کرده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿أَنَا سَيِّدُ المُرسَلِين وعَلِيُّ بنَ أبِي طَالِبِ سَيِّدُ الوَصِيِّين وإِنَّ أُوصِيَائِي بَعدِى إِثْنَاعَشَرَ، أَوَّلُهُم عَلِيُّ بنُ أَبِي طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ القَائِم﴾
من سیّد پیامبرانم و علی بن ابی طالب سید اوصیاء ،است و اوصیای من بعد از من دوازده نفراند که اول آن ها علی بن ابی طالب و آخرین آن ها مهدی قائم علیه السلام است. (2)
3- شیخ سلیمان قندوزی حنفی در کتاب «ینابیع الموده» از عبایة بن ربعی از جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده است که رسول اکرم فرمود:
ص: 655
﴿أَنَا سَيِّدُ النَبِيِّين و عَلِيٌّ سَيِّدُ الوَصِيِّين وإنَّ أوصِيَائِي بَعدِي إِتَنَاعَشَرَ، أَوَّلُهُم عَلِيٌّ و آخِرُهُمُ القَائِمُ المَهدى﴾
من سیّد پیامبرانم و علی سیّد اوصیا است و اوصیای من بعد از من دوازده نفراند که اول آن ها علی و آخرین آن ها مهدی قائم است. (1)
4- ایضاً در ینابیع الموده از مناقب در حدیث معراج نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿فَقُلْتُ يَا رَبِّ و مَن أَوصِيَائي؟ فَنُودِيتُ يا مُحَمَّد أوصِيَاؤُكَ المَكْتُوبُونَ عَلَى سُرَادِقِ عَرشِي فَنَظَرْتُ فَرَأيتُ إِثنى عَشَرَ نُوراً و فِي كُلِّ نُورٍ سَطراً أخضَر عَلَيْهِ اِسمُ وَصِيّ مِن أوصيائِى اوَّلُهُم عَلِيٌّ و آخِرُهُمُ القَائِم المَهدِيُّ...﴾
من گفتم پروردگارا اوصیایی من کیانند؟ ندا آمدای محمد اوصیای تو همان هائی هستند که نامه ای ایشان در سرا پردهٔ عرش من نوشته شده پس نگاه کردم «دوازده نور» را دیدم که در هر نور در سطری سبز نام یکی از اوصیای من نوشته شده بود که اول آن ها علی و آخرین آن ها قائم مهدی علیه السلم بود. (2)
5- و نیز در ینابیع المودّه از مناقب از علی علیه السلام نقل کرده است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿اَلْأَئِيَّة بَعِدى إِثنَا عَشَرَ أَوَّلُهُم أَنتَ يَا عَلِيُّ و آخِرُهُمُ القَائِمِ الَّذِي يَفْتَحِ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى يَدَيهِ مَشارِقَ الارضِ و مَغَارِبَهَا﴾.
امامان بعد از من دوازده نفر اند که اولشان تو هستی یا علی و آخرین آن ها قائم علیه السلام است که خدای عزوجل شرق و غرب جهان را به دست او فتح می فرماید. (3)
6- مورّخ و محدّث ،معروف موفّق بن احمد خوارزمی حنفی متوفای سال 568 هجری در کتاب «مقتل الحسین» از سلیم بن قیس از سلمان فارسی «رضی الله عنه» نقل کرده است که :گفت
﴿دَخَلْتُ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و سلم و إِذا الْحُسَينُ عَلَى فَخِذِهِ وهُوَ يُقَتِلُ عَينَيهِ وَيَلِثِمُ فَاهُ وَ يَقُولُ: إِنَّكَ سَيِّد ابنُ سَيِّدٍ أَبُو سَادَةِ، إِنَّكَ إِمَامُ ابنُ إِمَامٍ أَبُو أَنْقَةٍ إِنَّكَ حُجَّة، ابنُ حُجَّةٍ، أَبُو حُجَجٍ، تِسعَةً مِن صُلبِكَ تَاسِعُهُم قَائِمُهُم.﴾
ص: 656
محضر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شرفیاب شدم دیدم حسین علیه السلام روی زانوی حضرت است و آن حضرت چشم های حسین علیه السلام را می بوسد و لب هایش را می مکد و می فرماید: تو بزرگی پسر ،بزرگی پدر بزرگانی تو ،امامی پسر امامی پدر امامانی تو حجّتی، پسر حجّتی و پدر نه نفر حجّتی که همگی از نسل تو خواهند بود و نهمین آن ها قائم آن هاست. (1)
در این روایات چنان که خوانندگان عزیز ملاحظه نمودند رسول گرامی اسلام حدیث «خلفای اثناعشر» را با عبارات و الفاظ مختلفی چون «اوصیاء من» و «امامان بعد از من» و «حجّت های خداوند» تفسیر و تبیین ،نموده و با بیان این مطلب که نخستین وصیّ و امام پس از وی علی بن ابی طالب علیه السلام و آخرینشان مهدی قائم علیه السلام است جای هیچ گونه ابهامی برای احدی باقی نگذارده است که مقام خلافت و امامت و وصایت بعد از وی مخصوص امیرمؤمنان و فرزندان معصوم آن حضرت علیهم السلام است و به غیر از آن ها هیچ کس دیگر شایسته مقام خلافت و امامت و جانشینی حضرتش نیست.
با توجه به روایاتی که از کتب دانشمندان و بزرگان اهل سنّت نقل نمودیم همچنین با روایاتی که بعد از این در رابطه با نام خلفای پس از پیغمبر خدا خواهیم آورد، جای هیچ گونه شک و تردید برای هیچ انسان عاقل و خالی از تعصب باقی نمی ماند که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله خلفای دوازده گانه را در مراحل مختلف و فرصت های مناسب به مردم معرفی نموده و از این طریق به وضوح روشن ساخته است که مقصود وی از «12 خلیفه» امامان دوازده گانه از اهل بیت پیامبراند و آنان هستند که مایه عزّت و سربلندی اسلام و صلاح و رستگاری امّت اسلامی و تداوم و پابرجائی دین الهی می باشند.
و اینک برای آشنائی با نام این «12 خلیفه» که جز با نام مبارک «أئمّه معصومین» از پیشوایان دوازده گانه شیعه بر هیچ یک از خلفای اهل سنّت تطبیق نمی شود چند حدیث از احادیثی که بزرگان اهل سنّت آن ها را در رابطه با اسامی «أئمّه اثنى عشر علیهم السلام» از زبان مبارک پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در کتاب های خود نقل کرده اند در این جا ذکر می نمائیم:
ص: 657
1- موفّق ابن احمد خوارزمی حنفی در کتاب «مقتل الحسین» از «ابی سلمی» شتربان رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده است که گفت از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:
﴿لَيلَةٌ أُسرى بِي إِلَى السَّمَاءِ قَالَ العَزِيرُ جَلَّ ثَنَاؤُه: ﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مِن رَبِّهِ﴾، قُلتُ :
وَالمُؤمِنُونَ، قَالَ: صَدَقتَ يا مُحَمَّدُ، مَن خَلَّفتَ لامَّتِكَ؟ قُلتُ: خَيْرها، قَالَ: عَلِيَّ بنَ أَبي طَالِبِ؟ قُلتُ: نَعَم، قَالَ: يَا مُحَمَّدُ إِنِّى اِطَّلعتُ عَلَى الْأَرْضِ إِطْلَاعَةً فَاحْتَرتُكَ مِنها فَشَقَقَتُ لَكَ اسماً مِن أسمائى، فَلا أُذكَرُ فِي مَوضِعِ إلا و ذُكِرتَ مَعِي، فأنا المَحمُودُ و أَنتَ مُحَمَّدُ. ثُمَّ اطَّلَعتُ فَاحْتَرتُ مِنها عَلِيّاً شَقَقَتُ لَهُ اسماً مِن أسمائى فَأَنَا الأعلى وهُوَ عَلِيٌّ، يا مُحَمَّدُ إِنِّي خَلَقتُكَ وَ خَلَقتُ عَلِيّاً و فَاطِمَةَ والحَسَنَ والحُسَينَ والأَئِمَّةَ مِن وُلِدِهِ مِن سِنْخِ نُورٍ مِن نُورِى و عَرَضتُ ولا يَتَكُم عَلى أَهلِ السَّمَواتِ وَالْأَرَضِينَ فَمَن قَبِلَهَا كَانَ عِندِى مِنَ المُؤمِنِينَ و مَن جَحَدَها كَانَ عِندِى مِنَ الكَافِرِينَ، يا مُحَمَّدُ، لَوانٌ عَبداً مِن عِبَادِى عَبَدَنِي حَتَّى يَنقَطِعَ أَو يَصِيرَ كَالِشَّنِّ البَالِى ثُمَّ أَتَانِي جَاحِداً لِوِلايَتِكُم مَا غَفَرْتُ لَهُ أَو يُقِرَّ بولا يَتِكُم . يا مُحَمَّدُ أَتُحِبُّ أَن تَراهُم؟ قُلتُ: نَعَم يا رَبِّ. فَقَالَ لِي: التَفِت عَن يَمِينِ العَرشِ. فَالتَفَتُّ و إذا بِعَلِيٌّ و فَاطِمَةَ والحَسَنِ والحُسَينِ و عَلِيٌّ بنِ الحُسَينِ و مُحَمَّدِ بن عَلِيٌّ و جَعفَرِ بن مُحَمَّدٍ وَ مُوسَى بنِ جَعْفَرٍ و عَلِيٌّ بنِ مُوسى ومُحَمَّدِ بنِ عَلِيٌّ عَلِيٌّ بنِ مُحَمَّدٍ والحَسَنِ بنِ عَلِيٌّ والمَهدِى فِى ضَحضاحٍ مِن نُورٍ ، قِيَاماً يُصَلُّونَ وهُوَ فِي وَسَطِهِم - يَعنِي المَهْدِيُّ - كَأَنَّهُ كَوكَبٌ دُرِّيٌّ. فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ، هَؤُلاءِ الحُجَجُ وهُوَ الثَّائِرُ مِن عِترَتِكَ، و عِزَّتِى و جَلالِى إِنَّهُ الحُجَّةُ الوَاجِبَةُ لِأُولِيَائِى والمُنتَقِمُ مِن أَعدائى﴾.
در شب معراج که به آسمان عروج ،نمودم خدای عزیز جل ثناؤه فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله به آن چه از جانب پروردگارش بر او فرو فرستاده شد ایمان آورد گفتم و مؤمنان نیز [ایمان آوردند] فرمود راست ،گفتی ای محمّد چه کسی را در میان امت خود به عنوان جانشین گذاشتی؟ گفتم: بهترین آن ها را فرمود علی بن ابی طالب را؟ گفتم: آری پروردگارا! خداوند فرمود: ای محمد! من یک بار نظری به زمین افکندم و تو را از میان اهل زمین برگزیدم و برای تو نامی از نام های خود انتخاب کردم پس در هیچ جائی من یاد نمی شوم مگر آن که تو نیز با من یاد شوی پس من محمودم و توئی محمّد.
سپس بار دیگر نظری به زمین افکندم و علی را از آن برگزیدم و نام او را از نام های خود برگرفتم، پس منم اعلی و اوست علی.
ای ،محمّد من تو را و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان از فرزندان حسین را از
ص: 658
جنس نور خود آفریدم و ولایت شما را بر اهل آسمان ها و زمین ها عرضه کردم، هر که آن را قبول کرد نزد من از مؤمنین است و هر که آن را انکار نمود، نزد من از کافرین است. ای محمّد اگر بنده ای از بندگان من آن قدر مرا عبادت کند که صدایش قطع شود و یا مانند مشکی خشکیده گردد سپس در حالی که منکر ولایت شما است روی به من آورد، او را نمی آمرزم مگر آن که به ولایت شما اقرار کند ای ،محمد آیا دوست داری که ایشان را ببینی؟ گفتم آری ای پروردگارم فرمود به جانب راست عرش متوجه شو.
پس من به طرف راست عرش نگاه کردم ناگاه دیدم علی، فاطمه، حسن و حسین، و علی بن الحسين ، و محمد بن علی و جعفر بن محمّد و موسی بن جعفر، و علی بن موسی و محمّد بن علی و علی بن محمّد و حسن بن علی و مهدی را که در هاله ای از نور ایستاده و نماز می خوانند و مهدی در وسط آن ها همچون ستاره ای درخشان بود.
پس خداوند فرمود ای ،محمّد اینان حجّت های من اند و او (یعنی حضرت مهدی) طالب خون و انتقام گیرندهٔ عترت تو .است به عزّت و جلال خودم سوگند که او حجّتی است که ولایتش بر همۀ اولیاء من واجب است و او انتقام گیرنده از دشمنان من .است (1)
2- شیخ سلیمان قندوزی ،حنفی معروف به «خواجه کلان» در کتاب معروف «ینابیع الموده» در یک حدیث مفصّل از «واثلة بن اسقع» از جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده است که گفت:
جندل بن جنادة بن جبير يهودى محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت یا محمّد... من شب گذشته حضرت موسی را در خواب دیدم :فرمود ای جندل به دست محمد خاتم الأنبياء اسلام بیاور و به اوصیائی که بعد از او خواهند بود چنگ بزن :گفتم اسلام می آورم حمد خدای را که اسلام آوردم و خداوند مرا به وسیلهٔ تو هدایت فرمود بعد :گفت یا رسول الله از اوصیاء خودت به من خبرده تا به آن ها تمسّک جویم رسول خدا صلی الله علیه و آله :فرمود اوصیاء من بعد از من دوازده نفراند ،گفت ما در «تورات» آن ها را چنین یافته ایم یا رسول الله نام آن ها را برایم بیان کنید حضرت فرمود:
﴿أَوَّلُهُم سَيِّدُ الأوصِيَاءِ أَبُو الأئمَّةِ عِلِيٌّ، ثُمَّ ابناه الحَسَنُ والحُسَينُ فَاستَمسِكَ بِهِم ولا يَغُرَّنَّكَ جَهلُ الجَاهِلِين، فَإِذا وُلِدَ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ يَقضِيَ الله عَلَيْكَ وَ تَكُونُ آخِرُ
ص: 659
زَادِكَ شَرِبَةُ لَبَنِ تَشْرَبُهُ﴾.
اول آن ها سید اوصیاء و پدر امامان علی بن ابی طالب ،است سپس دو پسر او حسن و حسین اوصياء من اند به آن ها تمسّک کن و جهالت جاهلان تو را مغرور نکند و چون على بن الحسین به دنیا آمد خداوند مرگ تو را می رساند و آخرین توشه ات از دنیا شربت شیری خواهد بود که می نوشی
جندل :گفت ما در تورات و در کتب انبیاء علیهم السلام یافته ایم: «ایلیا و شبر و شبیر» و این ها نام های مبارک علی و حسن و حسین است بعد از حسین اوصیاء شما کیست و نام هایشان چیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
﴿إذا انقَضَت مُدَّةُ الحُسَينِ فَالإِمَامُ ابنُهُ عَلِيٌّ ويُلَقَّبُ بِزَينِ العَابِدِينِ، فَبَعدَهُ ابنُهُ مُحَمَّد يُلَقَّبُ بِالبَاقِرِ، فَبَعدَهُ ابنُهُ جَعفَر يُدعى بِالصَّادِقِ، فَبَعدَهُ ابنُهُ مُوسَى يُدعى بِالكَاظِمِ، فَبَعدَهُ ابنُهُ عَلِيّ يُدعى بِالرّضا، فَبعدَه ابنُهُ مُحَمَّدٌ يُدعى بِالتَّقْي والزَكِّي، فَبَعدَهُ ابنُهُ عَلِيٌّ يُدعى بِالنَّقِى والهَادِيِّ، فَبَعدَهُ ابنُهُ الحَسَنُ يُدعى بِالعَسكَرِيٌّ ، فَبَعدَه ابنُهُ مُحَمَّدٌ يُدعى بِالمَهدِى والقَائِمِ والحُجَّةِ، فَيَغِيبُ ثُمَّ يَخْرُجُ ، فَإِذا خَرَجَ يَملأ اَلْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً ...﴾
وقتی که مدّت حسین منقضی گردید پس فرزندش علی بن الحسین که ملقّب به زین العابدین است امام خواهد بود بعد از او فرزندش محمد که ملقّب به باقر است امام است بعد از او فرزندش جعفر که صادق خوانده می شود امام است بعد از او فرزندش موسی که کاظم خوانده می شود امام است بعد از او فرزندش علی که رضا خوانده می شود امام است بعد از او فرزندش محمّد که تقی و زکی خوانده می شود امام است بعد از او فرزندش علی که نقی و هادی خوانده می شود امام است بعد از او فرزندش حسن که عسکری نامیده می شود امام است بعد از او فرزندش محمّد که مهدی و قائم و حجّت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) خوانده می شود امام خواهد بود و او از انظار غایب می شود و سپس خروج می نماید و زمانی که ظاهر شود روی زمین را پر از عدل و داد می کند همان طور که پر از ظلم و جور شده است... (1)
3- همچنین شیخ سلیمان قندوزی حنفی در کتاب «ینابیع المودّه» از جابر بن یزید جعفی نقل کرده است که :گفت از جابر بن عبدالله انصاری شنیدم که می گفت:
ص: 660
رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود:
﴿يَا جَابِرُ إِنَّ أوصِيَائِي و أَئِمَّةَ المُسلِمِينَ مِن بَعدِى أَوَّلُهُم عَلِيُّ، ثُمَّ الحَسَنُ، ثُمَّ الحُسِينُ، ثُمَّ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ، ثُمَّ مُحَمَّدُ بنُ عَلِيٌّ ، المعرُوفُ بِالبَاقِرِ ستُدرِكُهُ يَا جَابِرُ فَإِذا لَقَيْتَهُ فَاقرَأَهُ مِنِّي السَّلام، ثُمَّ جَعْفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ ، ثُمَّ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ، ثُمَّ عَلِيُّ بنُ مُوسى، ثُمَّ مُحَمَّدُ بنُ عَلِيٌّ، ثُمَّ عَلِيُّ بنُ مُحَمَّدٍ، ثُمَّ الحَسَنُ بنُ عَلِيٌّ، ثُمّ القائم: اسمُهُ اِسمِى و كُنيَتُهُ كُنيَتِي مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ بن عِلِيٌّ ، ذاكَ الَّذِي يَغِيبُ عَن أَولِيائِهِ غَيْبَةً لَا يَثبُتُ عَلَى القَولِ بِإِمَامَتِهِ إلامَنِ امْتَحَنَ اللهُ قَلَبَهُ لِلإِيمَانِ ...﴾.
ای !جابر اوصیای من و امامان مسلمین بعد از من اول آن ها علی بن ابی طالب است بعد از او حسن بعد از او حسین بعد از او علی بن الحسین بعد از او محمد بن علی معروف به باقر است. ای !جابر تو او را درک خواهی کرد و چون به خدمت او رسیدی سلام مرا به او برسان بعد از او جعفر بن محمد، بعد از او موسی بن جعفر، بعد از او علی بن موسی، بعد از او محمد بن علی بعد از او علی بن محمد بعد از او حسن بن علی و بعد از او قائم آل محمد است که نامش نام من و کنیه اش کنیهٔ من است. پسر حسن بن علی همان کسی است که مدت زیادی از دوستان خود غایب می شود که در آن مدت کسی بر اعتقاد خود به امامت او ثابت نمی ماند مگر کسی که خداوند دلش را به وسیلهٔ ایمان آزموده باشد... (1)
4- موفّق ابن احمد خوارزمی در کتاب «مقتل الحسین» و شیخ الاسلام حموینی شافعی جوینی در «فرائد السمطین» از سعید بن بشیر از علی بن ابی طالب علیه السلام نقل کرده اند که آن حضرت فرمود:
﴿قَالَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله: أنا وارِدُكُم عَلَى الحَوضِ و أنتَ يا عَلِيُّ السَّاقِى، والحَسَنُ الْرَائِدُ، والحُسَينُ الآمِر ، و عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ الفَارِطُ ، و مُحَمَّدُ بنُ عَلِيٌّ النَّاشِرِ وَ جَعْفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ الشائِقُ، و مُوسى بنُ جَعفَرٍ مُحِصى المُحِيِّنَ المُبْغِضِينَ وقَامِعُ المُنَافِقِينَ، وَ عَلِيُّ بنُ مُوسَىٰ مُعِينُ المُؤمِنِينَ، و مُحَمَّدُ بنُ عَلِيٌّ مُنزِلُ أهل الجَنَّةِ فِى دَرَجَاتِهم و عَلِيُّ بنُ مُحَمَّدٍ خَطِيبُ شِيعَتِهِ مُزَوِّجُهُمُ الحُورُ العِينِ ، والحَسَنُ بنُ عَلِيٌّ سِراجُ أهلِ الجَنَّةِ يَستَضِيئُون به، وَالمَهدِيٌّ شَفِيعُهُم يَومَ القِيَامَةِ حَيثُ لا يَأْذَنُ اللَّهُ إِلَّا لِمَن يَشَاءُ و يَرضى﴾
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: من پیش تر از شما وارد حوض کوثر می شوم و تو یا علی ساقی
ص: 661
کوثر هستی و حسن مدیر آن است و حسین فرمانده آن می باشد، و علی بن الحسین سبقت گیرنده بر دیگران در رسیدن به آن محمّد باقر مقسم آن، و جعفر صادق سوق دهنده به آن موسی بن جعفر شمارنده دوستان و دشمنان و زایل کننده منافقان علی بن موسى یاور مؤمنان و محمّد بن علی جواد الأئمه وارد کننده اهل بهشت در درجاتشان، و علی بن محمّد ،هادی، خطیب شیعه و تزویج کننده حورالعین به آن هاست، حسن بن على عسکری چراغ اهل بهشت است که از او روشنائی می گیرند، و مهدی موعود شفاعت کننده آن هاست در روز قیامت در جائی که خداوند اجازه شفاعت نمی دهد مگر به کسی که بخواهد و از او راضی و خوشنود باشد. (1)
این چند حدیث از جمله احادیثی است که بزرگان اهل سنّت آن ها را در رابطه با اسامى «أئمّه اثنی عشر» از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده اند و چنان که خوانندگان گرامی ملاحظه نمودند این احادیث با هیچ یک از خلفائی که اهل سنّت آن ها را خلیفه و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله می دانند تطبیق نمی کند و ما آن ها را به عنوان نمونه در این جا آوردیم تا به خوبی روشن شود که مقصود از «خلفای اثناعشر» امامان معصوم از پیشوایان شیعه می باشد.
و البته باید توجه داشت که روایات مربوط به «أئمّه اثنى عشر» بخصوص روایاتی که می گویند: تعداد جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله به تعداد «نقباء بنی اسرائیل» است بیش از آنست که در این جا گردآوری شود بلکه جمع آوری این احادیث در گرو تألیف جداگانه ای است که در این مورد نوشته شود و ما به عنوان نمونه به همین مقدار از روایاتی که متذکر شدیم بسنده می کنیم و خوانندگان محترم را به کتاب های مفصّلی که در این باره نگارش یافته است ارجاع می دهیم
و بطور خلاصه یادآور می شویم که روایاتی که: دربارهٔ 12 خلیفه پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشینان واقعی آن ،حضرت در متون منابع معتبر و جوامع اصولی اهل سنّت وارد شده است بسیار زیاد و فراوان و در حد تواتر است و شاید اگر بگوئیم تواتر این احادیث که دربارهٔ «12 خلیفه» یا «دوازده امام» یا «دوازده امیر» از شخص حضرت رسول اکرم نقل ،شده و در کتب فریقین «از شیعه و سنی» ثبت و ضبط گردیده است از تواتر احادیث مربوط به نماز و روزه کم تر نیست مبالغه نباشد.
ص: 662
بنابراین مطابق اخبار یاد شده اگر به نام های مقدّس «دوازده امام» در هیچ یک از اخبار و روایات بخش دوم تصریح نشده بود و فقط به همان عدد «12 خلیفه» یا «دوازده امیر» از روایات بخش اول اکتفا شده بود اخبار یاد شده بر هیچ یک از مذاهب ،مسلمین و خلفای اهل سنّت جز بر «أئمّه اثنا عشر» و امامان دوازده گانه از اهل بیت پیغمبر قابل انطباق نبود
از دیدگاه مذهب شیعه ورود آن همه احادیث دربارهٔ «12 خلیفه» و یا «دوازده امام» که عدّه زیادی از محدّثین بزرگ اهل سنّت آن ها را از زبان مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده اند بسیار واضح و روشن است.
زیرا: از مجموع این روایات که در بعضی از آن ها فقط به تعداد 12 نفر خلیفه اشاره ،شده و در بعضی از آن ها اسامی برخی از خلفاء ذکر گردیده و در بعضی از آن ها هم به اسامی همه خلفای پس از پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان دوازده امام معصوم تصریح شده است به خوبی فهمیده می شود که مقصود و منظور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از 12 خلیفه گروه انگشت شماری از «بنی هاشم» و از اهل بیت و عترت خود آن حضرت است که نخستین آن ها علی بن ابی طالب علیه السلام و آخرین آن ها حضرت مهدی علیه السلام می باشد.
ولی با این همه: برخی از دانشمندان اهل سنت که از یکسو ورود آن همه احادیث بی شمار را در منابع اصیل و معتبر خود دیده اند و از سوی دیگر نتوانسته اند جانشینی «12 پیشوا» از عترت و اهل بیت پیغمبر اکرم را بپذیرند در صدد توجیه روایات «خلفای اثنی عشر» بر آمده و آن ها را با خلفای راشدین (یعنی: چهار خلیفهٔ نخستین از صحابه) و تعدادی از خلفای بعدی از «بنی امیة» مانند ،معاویه و یزید و معاوية بن يزيد و مروان ،حکم و امثال این ها تطبیق نموده اند.
در حالی که اگر بخواهیم خلفای پس از پیامبر کرم صلی الله علیه و آله را به ترتیب از خلفای راشدین و خلفای ،اموی و خلفای عباسی و اشخاص دیگری که در زمان های بعد بعنوان خلیفه بر مردم حکومت ،کردند به حساب آوریم امکان پذیر نیست زیرا هر گونه حساب کنیم تعداد خلفاء مزبور از عدد 12 یا بیش تر است و یا ،کمتر چراکه طبق شهادت تاریخ:
خلفاء راشدین چهار نفراند و با امام حسن علیه السلام 5 نفر.
ص: 663
خلفای اموی 13 ،نفراند و با معاوية بن يزيد 14 نفر.
خلفای عبّاسی بغداد و سامّره 35 نفراند و به قولی 37 نفر
خلفای عبّاسی مصر 17 نفراند
خلفای فاطمی مصر 14 .نفراند
خلفای طباطبائی عراق و یمن 8 نفراند
خلفای علوی طبرستان 7 نفراند
خلفای ادریسی مراکش 10 نفراند
خلفای اموی اندلس 16 .نفراند
خلفای حمودی علوی قرطبه 3 نفراند
خلفای حمودی جزیره خضراء اندلس 2 نفراند.
و مجموع خلفای حمودی علوی اندلس 11 نفراند (1)
بنابراین در تمام تاریخ اسلام یک عدد 12 نفری از خلفاء که احادیث رسول خدا صلی الله علیه و آله دربارۀ 12 خلیفه منطبق بر آن ها باشد پیدا نمی کنیم مگر همان 12 نفری که نام و نسبشان در اخبار یاد شده مشخص گردیده و از عترت و اهل بیت خود رسول الله صلی الله علیه و آله می باشند.
،آری، همهٔ روایاتی که دربارهٔ «12 خلیفه» وارد شده گویای این مطلبند که تعداد جانشینان پیغمبر خدا فقط دوازده نفرند و به غیر از آن دوازده نفر هیچ کس دیگر جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله نخواهد بود ولی دانشمندان پیرو مکتب خلفاء که دیده اند حدیث «دوازده خلیفه» به هیچ وجه با عقیده و مکتب آنان سازش ندارد از این رو در صدد چاره جوئی بر آمده و احادیث 12 خلیفه را به میل و دلخواه خود تفسیر و تأویل نموده و نظریّات مختلف و گوناگونی ابراز داشته اند تا به خیال خام ،خود هم حدیث دوازده خلیفه درست شود و هم خلافت خلفای مورد نظر آنان مشروع و قانونی جلوه نماید.
و جالب توجّه این که: نظریاتی که این دانشمندان ابراز داشته اند مخالف با یکدیگر و برخی از آنان رأی و نظر برخی دیگر را رد کرده اند. ،حال برای اینکه از نظریات دانشمندان پیرو مکتب خلفاء آگاه شویم اظهار نظر تنی
ص: 664
چند از ایشان را دربارهٔ دوازده خلیفهٔ پیغمبر در این جا می آوریم:
1- ابن العربی در شرح بر سنن ترمذی چنین می نویسد:
ما دوازده تن فرمانروای بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله را به این ترتیب بر شمرده ایم ابوبکر ،عمر ،عثمان علی ،حسن ،معاویه یزید معاوية بن ،یزید ،مروان فرزندش عبدالملک ،ولید ،سلیمان عمر بن عبدالعزیز یزید بن عبدالملک مروان بن محمد بن مروان سفّاح و....
ابن العربی به همین ترتیب به شمارهٔ خود ادامه داده و بیست و هفت نفر از خلفای عبّاسی را هم تا زمان خودش بر آن ها افزوده و سپس می نویسد:
هر گاه از این فهرست تعداد دوازده نفر آن ها را که پشت سرهم به خلافت رسیده اند جدا کنیم تا سلیمان بن عبدالملک تعدادشان کامل می.شود ولی اگر معنا و حقیقت جانشینی پیغمبر خدا را در نظر بگیریم در آن صورت بیش از پنج نفر نخواهیم داشت که عبارت خواهند بود از چهار خلیفه نخستین و عمر بن عبدالعزیز ابن العربی پس از ذکر این مطلب با صراحت می نویسد من که معنای این حدیث را .نفهمیدم (1)
2- قاضی عیاض دانشمندی دیگر از پیروان مکتب خلفا در پاسخ این اعتراض که تعداد خلفا بیش از دوازده نفر و بلکه چند برابر آن است و با حدیث دوازده خلیفه منافات دارد می نویسد:
این اعتراض باطل است زیرا پیغمبر خدا نفرموده است که بیش از دوازده تن به خلافت نمی رسند بلکه فرموده است دوازده خلیفه ولی امر می شوند که این تعداد هم به خلافت رسیده اند و در آن جای شکی نیست و این سخن مانع آن نخواهد بود که تعدادشان از این هم بیش تر باشد (2)
3- جلال الدین سیوطی در تاریخ الخلفاء خود می نویسد:
«از دوازده تن خلیفهٔ پیغمبر چهار نفر ایشان خلفای چهارگانه نخستین می باشند و سپس حسن و بعد ،معاویه آن گاه عبدالله ،زبیر و بعد از او عمر بن عبدالعزیز که تا این جا هشت نفر می شوند و اگر مهدی عبّاسی را که در میان عبّاسیان چون عمر بن عبدالعزیز است در میان امویان و طاهر عبّاسی را هم که مردی عادل و دادگر به حساب می آمده بر
ص: 665
آن ها اضافه کنیم باقی می ماند دو نفر دیگر که باید به انتظار ظهور ایشان نشست که یکی از آن ها مهدی موعود است که از اهل بیت پیغمبر می باشد.» (1)
4- بیهقی دانشمندی دیگر از مکتب خلفاء می گوید:
«با توجّه به صفتی که در حدیث دوازده خليفه (ثم يكون المرج و الهرج)، آمده است این تعداد از خلفا تا زمان حکومت ولید بن یزید نواده عبدالملک مروان روی کار آمده اند زیرا بعد از ولید هرج و مرج شده تا این که حکومت به عبّاسیان رسید اما اگر ویژگی های آنرا در نظر نگرفته خلفائی را که بعد از هرج و مرج روی کار آمده اند به حساب آوریم، تعداد آن ها از دوازده نفری که در حدیث آمده است بیش تر می شود.» (2)
5- ابن کثیر دمشقی یکی دیگر از دانشمندان پیرو مکتب خلفا در کتاب تاریخ خود می نویسد:
روشی را که بیهقی دربارهٔ حدیث «اثناعشر خلیفه» در پیش گرفته و موافقت گروهی از دانشمندان با وی که خلفای مورد نظر حدیث شریف پیامبر صلی الله علیه و آله را کسانی دانسته اند که پشت سر یکدیگر به خلافت رسیده و به ولید بن یزید فاسق تبهکار ختم می شود که پیش از این دربارهٔ فساد عقیده و انحراف اخلاقی و دینی او سخن گفته ایم، روشی است نادرست و بی جا که در آن جای بسی حرف و گفتگوست.
زیرا در هر حال تعداد خلفا تا زمان حکومت ولید بن یزید نواده عبدالملک مروان از دوازده نفر بیشتر می شود به دلیل این که خلفای چهارگانهٔ نخستین ابوبکر و عمر و عثمان و علی خلافتشان مسلّم و محقق است که جای هیچ تردیدی در آن نیست... سپس خلافت حسن صورت گرفت زیرا که علی به او وصیّت کرده بود و مردم عراق هم با او بیعت کرده بودند تا این که او و معاویه با هم صلح کردند. پس از معاویه فرزندش ،یزید و بعد از او پسرش ،معاویه و پس از ،وی مروان حکم و بعد از او پسرش عبدالملک ،مروان و به دنبالش ولید بن عبدالملک و بعد سلیمان بن عبدالملک آن گاه عمر بن عبدالعزیز و پس از او یزید بن عبدالملک و بعد هشام فرزند عبدالملک
ص: 666
به خلافت رسیده اند که تا این جا تعدادشان پانزده نفر می شود که پس از او هم ولید بن یزید به حکومت نشسته است.
،حال اگر عبدالله زبیر را که پیش از عبدالملک فرمان رانده است در این جمع وارد کنیم تعداد خلفا جمعاً شانزده نفر می شود نه دوازده نفر و اگر دوازده نفر از آن ها را که پشت سر یکدیگر آمده اند از این عده جدا کنیم این تعداد (یعنی 12 نفر) پیش از عمر بن عبدالعزیز تکمیل می شود و بر این قرار یزید بن معاویه در ردیف خلفای پیغمبر قرار می،گیرد ولی عمر بن عبدالعزیز که همهٔ پیشوایان زبان به مدح و ستایش او گشوده اند و او را همردیف خلفای راشدین به حساب آورده اند از زمره خلفای پیغمبر خارج شده، مشمول حدیث پیغمبر قرار نمی گیرد اما اگر بیهقی بگوید که من تنها خلفائی را مصداق آن حدیث می دانم که امت در حکومت ایشان اجماع و اتفاق کرده باشند می گوئیم که در این صورت باید علی بن ابی طالب و فرزندش حسن هم از زمرهٔ آنان به کنار گذاشت زیرا همه مردم شام به حکومت و زمامداری ایشان گردن ننهاده و دست بیعت به آنان نداده بودند.
آن گاه ابن کثیر می گوید:
برخی از دانشمندان معاویه و فرزندش یزید و نوه او معاوية بن یزید را در این حساب آورده اما از قبول مروان حکم و عبدالله زبیر به این دلیل که همه مردم زیر بار حکومت ایشان ،نرفته اند خودداری کرده اند پس در این صورت باید بگوئیم که طبق نظریه بیهقی فقط این خلفا در فهرست جانشینان پیغمبر قرار خواهند گرفت:
ابوبکر، عمر، عثمان ،معاویه ،یزید ،عبدالملک ،مروان ولید بن سلیمان عمر بن عبدالعزیز یزید و هشام که مجموعاً ده نفر می شوند که بعد از آن ها ولید بن یزید فاسق و نواده عبدالملک در جمع ایشان اضافه می شود و باید که علی و فرزندش حسن از زمرهٔ آن ها خارج ،گردد و این بر خلاف نظریهٔ صریح پیشوایان اهل سنّت و حتی شیعه می باشد (1)
6- ابن جوزی در کتاب خود به نام کشف المشکل در پاسخ به این مشکل دو نظریّه ارائه می دهد به این شرح:
ص: 667
الف. رسول خدا صلی الله علیه و آله به پیشامدهای بعد از خود و اصحابش نظر داشته و به آن ها اشاره کرده است زیرا که اصحاب آن حضرت در حکم خود آن حضرت می باشند.
،بنابراین پیغمبر از خلفائی سخن گفته که پس از اصحاب حضرتش بر سر کار خواهند آمد و گوئی که او به خلفای بنی امیه نظر داشته که می فرماید لایزال الدّین قائماً... و منظورش این است که حکومت و ولایت تا پایان خلافت دوازده نفر ادامه خواهد یافت آن گاه اوضاع دستخوش فتنه و آشوب گردیده روز به روز روبه شدّت و وخامت خواهد نهاد.
بر این اساس نخستین خلیفه از تیرهٔ بنی ،امیّه یزید بن معاویه، و آخرین ایشان مروان حمار می باشد که تعدادشان سیزده نفر می شود.
عثمان و معاویه و ابن زبیر چون از اصحاب پیغمبر بوده اند در این حساب نیامده اند. مروان حکم نیز چون دربارهٔ صحابی بودنش حرف ،است و این که با اعمال زور و قدرت حکومت را از دست عبدالله زبیر که مردم در خلافتش اجماع داشته اند خارج ساخته ،است لذا او را از این جمع کم می کنیم باقی می ماند دوازده نفر که با حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله درست در می آید به ویژه این که با گردش خلافت از خاندان بنی امیه به بنی عباس کشور اسلامی دستخوش هرج و مرج و آشوب گردید تا آن که عباسیان بر اوضاع مسلّط شده حکومت بر خاندان ایشان قرار گرفت و تغییرات ژرفی در کلیه شئون به وجود آمد (1)
ابن ،حجر این نحوه استدلال ابن جوزی را مردود دانسته و در کتاب فتح الباری خود آن را رد کرده است.
ب. ابن جوزی دومین نظریه خود را با برداشتی از کتاب المهدى، تأليف ابوالحسن منادی چنین آورده است احتمال می رود که این دوازده نفر بعد از ظهور حضرت مهدی و در پایان عمر جهان به حکومت برسند زیرا که من در کتاب دانیال خوانده ام که چون مهدی از دنیا ،برود پنج نفر از نوادگان سبط اکبر و بعد از ایشان پنج نفر از نوادگان سبط ،اصغر به خلافت خواهند .نشست آخرین فرد از فرزندان امام حسین خلافت بعد از خود را به مردی از فرزندان امام حسن یا سبط اکبر واگذار می کند و پس از
ص: 668
او فرزندش به خلافت می نشیند و بدینسان تعدادشان به دوازده نفر می رسد و هر کدام ایشان «امام مهدی» هستند
ابن جوزی در جای دیگر می گوید:
پس از سپری شدن ایام ،مهدی دوازده نفر زمام حکومت را به دست می گیرند شش نفر از نوادگان حسن و پنج نفر از نوادگان امام حسین نفر دوازدهم هیچ نسبتی با آن دو ندارد و پس از مرگ اوست که جهان رو به تباهی خواهد نهاد ابن حجر هیتمی در کتاب صواعق خود این نظریّه را به باد انتقاد گرفته می نویسد: این روایتی خیالی و بی اساس است که نمی توان بر آن تکیه نمود. (1)
7- ابن حجر هیتمی پس از ذکر حدیث عبدالله بن عمرو: «يكون خلفى اثناعشر خلیفه» و حدیث جابر بن سمره با همهٔ طريق ها و الفاظ مختلف ،آن و حدیث عبدالله بن :مسعود: «اثناعشر كعدّه نقباء بنی اسرائیل» می گوید:
قاضی عیاض گفته است: در این احادیث و احادیث دیگری که مشابه آن هاست، شاید مراد از «دوازده خلیفه» کسانی باشند که در مدّت خلافت ،آنان اسلام ،عزیز قوی نیرومند و آمورش پا برجا بوده و مردم بر خلافت آنان اجتماع و اتفاق کرده بودند تا این که امر بنی امیه مضطرب گردید و در زمان ولید بن یزید بن عبدالملک در میان آنان فتنه و آشوب روی داد تا آن که عباسیان بر اوضاع مسلّط شده و حکومت بر خاندان ایشان قرار گرفت.
سپس ابن حجر می گوید: شیخ الاسلام ابن حجر [عسقلانی] در شرح صحیح بخاری گفته است:
«این کلام قاضی عیاض بهترین و نیکوترین سخنی است که درباره این حدیث (اثناعشر خلیفه) گفته شده است... و کسانی که مردم بر خلافت آنان اجتماع نموده و مطیع و منقادشان بوده و بر بیعتشان گردن نهاده بودند به شرح زیر می باشند:
خلفای سه گانه نخستین (ابوبکر و عمر و عثمان) آن گاه علی تا پیش از بروز مسألهٔ حکمیّت در جنگ صفّین که پس از آن معاویه خلیفه نامیده شد و پس از این که حسن با معاویه صلح کرد، مردم به خلافت معاویه و بعد از او به خلافت یزید اجتماع کرده
ص: 669
همداستان شدند زیرا پیش از آن که کار خلافت بر حسین راست ،آید، او کشته شده بود و چون یزید درگذشت بر سر خلافت اختلاف افتاد تا اینکه بعد از کشته شدن عبدالله زبیر مردم به خلافت عبدالملک مروان اجماع کردند و بعد از او به خلافت چهار فرزندش ،ولید سلیمان یزید و هشام که حکومت عمر بن عبدالعزیز بین خلافت سلیمان و یزید قرار داشته است اجماع نموده اند. این ها هفت تن پس از خلفای راشدین می باشند و دوازدهمین ایشان ولید بن یزید نواده عبد الملک مروان است که پس از هشام به خلافت نشست و چهار سال هم حکومت کرد و خلافتش هم مورد تأیید و اجماع امّت بوده است... (1)
آری خواننده گرامی! این است تفسیر و توجیه دانشمندان معروف و مشهور اهل سنّت و پیروان مکتب خلفاء دربارهٔ دوازده خلیفه و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرموده است: «يكون خلفى اثنا عشر خلیفه: بعد از من دوازده نفر خلیفه خواهد بود» و فرموده است: ﴿لا يَزَالُ هذا الدِّينُ قَائِمًا حتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ، أَوْ يَكونَ عَلَيْكُمُ اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً﴾: «همواره این دین پابرجاست تا اینکه قیامت برپا شود و یا این که دوازده خلیفه بر شما خلافت کنند».
آن چه تا به این جا آوردیم آراء و نظریّات برخی از دانشمندان معروف و مشهور پیروان مکتب خلفا بود که در تفسیر و توجیه حدیث «اثناعشر خلیفه» و تطبیق آن با خلفای مورد نظر خود آورده بودند.
آری خواننده گرامی! آنان کسانی را خلیفه پنداشته و در شمار خلفای پیغمبر به حساب آورده اند که در بین آنان افرادی ،ظالم ،فاسق فاجر تبهکار شراب خوار و منافق به چشم می خورد و کم ترین بوئی از اسلام و مسلمانی نبرده اند.
در این جا ما از افراد تحصیل کرده و دانشمند و انسان های منصف و خردمند می پرسیم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله که تعداد خلفای پس از خود را می داند و به مسلمانان اعلام می نماید که تعداد جانشینان من 12 نفر است به ذوات مقدّسه و اسماء و صفات آنان علم و آگاهی نداشته است؟ آیا خدائی که عدد و شمارهٔ جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله را به او خبر داده است او را از اسامی و صفات و خصوصیاتشان آگاه نفرموده است؟
آیا خدائی که از عدم رازداری بعضی از زنان پیغمبر به او خبر می دهد و هنگامی که
ص: 670
آن ،زن از پیامبر صلی الله علیه و آله خدا می پرسد چه کسی آن را به تو خبر داد؟ و پیامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ او می گوید: «خدای عالم و آگاه مرا از این راز با خبر ساخت» (1) پیامبر صلی الله علیه و آله خاتمش را از اسامی جانشینانش با خبر نمی سازد؟
آیا پیامبری که خداوند درباره اش می فرماید: ﴿وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْى يُوحی﴾: «پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید آن چه می گوید چیزی جز وحی الهی نیست که به او وحی شده است» (2) ، بیهوده بر شتر قصوای خود سوار می شود و به مردم اعلام می کند که:
﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّى قَد تَرَكتُ فِيكُم ما إن أخَذْتُم بِهِ لَن تُضِلُّوا: كِتَابَ اللَّهِ، وَ عِتَرَتِي أَهْلَ بيتي﴾.
«هان ای مردم! من چیزی را در میان شما بر جای می گذارم که اگر آن را نگهدارید به گمراهی نخواهید افتاد کتاب خدا و عترتم اهل بیتم.» (3)
آیا معنا و مفهوم این سخن پیغمبر این نیست که من از دنیا می روم در حالی که اسلام آئین جاودانی و دین جامعه جهانی و اساسنامه آن قرآن است و این قرآن نیاز به مفسرانی دارد که در طول تاریخ آن را برای مردم تفسیر کنند و مفسّرانش هم عترت و اهل بیت علیهم السلام می باشند که هرگز از قرآن جدا نمی شوند و قرآن نیز از آنان جدا نمی شود و هم آنانند که در هر زمان قرآن را از تغییر و تبدیل و تحریف دشمنان، حفظ و نگهداری می نمایند؟
آیا معنا و مفهوم این حدیث و احادیث فراوان دیگری که در همین زمینه دربارهٔ اهل بیت علیهم السلام از پیغمبر گرامی اسلام وارد شده و دانشمندان بزرگ اهل سنّت آن ها را در منابع معتبر حدیثی خود آورده اند (4)، نقی صریح و آشکار بر امامت امامان اهل بیت علیهم السلام و معرّفی
ص: 671
آنان به عنوان مرجع و ملجأ و پناهگاهی برای امت اسلامی به شمار نمی رود؟
آیا چه حکمت و مصلحتی اقتضا داشته که طبق روایت ابوهریره که بخاری و مسلم هر دو نقل کرده اند: (1) انبیاء بنی اسرائیل امور دینی و مذهبی آنان را اداره می نمودند و چون پیامبری از دنیا می رفت پیامبر صلی الله علیه و آله دیگری خلیفه و جانشین او می شده است اما خلفا و جانشینان خاتم پیغمبران که اشرف و افضل آنان ،است افرادی غیر معصوم و فاسق و فاجر و ظالم باشند؟
چرا جناب قاضی عیاض و شیخ الاسلام (ابن حجر عسقلانی) و همفکران و هم مسلکانشان کم ترین احتمالی نداده اند که مراد رسول خدا صلی الله علیه و آله از حدیث «اثنا عشر خلیفه»، عترت و اهل بیتش باشند که اهل آیه تطهیر و آیه مباهله و آیهٔ مودّت بوده و به صریح حديث ثقلین همتراز قرآنند؟
به چه مناسبت معاوية بن ابی سفیان که از «شجره ملعونه» و از دشمنان سرسخت رسول خدا صلی الله علیه و آله و از بازماندگان «طلقاء» (2) بوده و او و پدرش همواره از شر برافروزان در برابر دین خدا بودند و می کوشیدند تا مگر نور خدا را خاموش کنند (3)، و خود او نیز طبق روایت «مطرف بن مغیره» می خواست تا نام پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را از روی کره زمین محو و نابود کند و اثر و نشانی از آن باقی نگذارد و می گفت: ﴿لاَ وَاللهِ إلاَّ دَفْناً دَفْناًً﴾ (4)، خلیفه و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد؟
به چه مناسبت یزید بن معاویه که طبق شهادت ،تاریخ فردی سگ باز میمون باز ،شرابخوار عيّاش و خوشگذران و از جنایت کارترین جنایت کاران تاریخ بشر بوده و تمام
ص: 672
دوران سه سالهٔ حکومت ننگین خود را در فساد و فحشاء و منکرات و جنایت و خیانت و ستم پیشگی سپری کرده است (1)، خلیفه و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد امّا عترت و اهل بیت پاک پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم که در کمال عصمت و طهارت همتراز حضرتش بوده اند بدون هیچ علّت و سببی از مقام خلافت و جانشینی آن حضرت محروم بمانند و از رعایا و زیردستان «طلقاء» و فرزندان طلقاء محسوب گردند؟
به چه مناسبت باید فاسق،ترین فاجرترین ظالم ترین تبهکارترین و آلوده ترین آلوده دامنان تاریخ همچون بنی امیّه و بنی مروان به عنوان جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله خدا قلمداد شوند؟ آیا کسانی که حدیث «دوازده خلیفه» را به دروغ و گزافه گوئی و از روی هوا و هوس و میل و دلخواه خود با به کاربردن عباراتی همچون: «شاید» و «احتمال می رود» و نظیر این الفاظ توجیه و تفسیر می کنند از خدا و رسول خدا و قضاوت تاریخ شرم و حیا نمی کنند؟
آیا امثال این دانشمندان سرشناس در عترت و خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله چه نقص و کمبودی سراغ داشته اند که حتی احتمال هم نداده اند که مقصود و منظور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از «دوازده خلیفه» همان دوازده خلیفه و امام از عترت و اهل بیتش باشند که شیعیان به امامت آنان عقیده دارند...
آری خواننده گرامی! همان گونه که ملاحظه نمودید دانشمندان پیرو مکتب خلفا در توجیه روایات «دوازده خلیفه» در دام تعصّب کور و کر گرفتار آمده و دچار سردرگمی عجیبی گردیده و با همۀ تلاش و کوششی که در تطبیق روایات گذشته بر خلفای مورد نظرشان بکار برده اند بجائی نرسیده و اتفاق نظر هم حاصل نکرده اند، و گذشته از آن، روایاتی را هم که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در آن ها آشکارا اسامی دوازده تن از جانشینان خود را ذکر نموده و در منابع معتبر خودشان نیز آمده است مورد بی اعتنائی قرار داده اند.
امّا محدّثان مکتب اهل بیت علیهم السلام همهٔ آن روایات را با ذکر اسنادشان، از پاکان صحابه، از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در کتاب هایشان آورده و جای هیچ شک و شبهه برای کسانی که طالب حق و حقیقت ،باشند باقی نگذارده اند.
ص: 673
به هر حال اگر بخواهیم منصفانه به داوری ،بنشینیم جای هیچ تردید نیست که مقصود رسول خدا صلی الله علیه و آله از حدیث «دوازده خلیفه» همان امامان دوازده گانه از عترت و اهل بیت علیهم السلام خودِ آن حضرت می باشند که در بسیاری از روایات شیعه و سنّی به اسامی آنان تصریح شده است.
و اینک برای اثبات حقانیت اعتقاد شیعه توجه خوانندگان گرامی را به استدلال محکمی که یکی از دانشمندان بزرگ و عرفای نامی اهل سنّت در رابطه با احادیث «دوازده خلیفه» و تطبیق آن با «دوازده امام» از برخی از پژوهشگران نقل کرده است جلب می نمائیم تا ارزش نظریات آن دسته از دانشمندانی که سخت کوشیده اند تا حدیث دوازده خلیفه را بر خلفای مورد نظرشان تطبیق دهند بر همگان روشن شود.
شیخ سلیمان قندوزی حنفی متوفای سال 1294 هجری قمری معروف به «خواجه کلان» در باب 77 کتاب «ینابیع الموده» در پایان بحثی که تحت عنوان: «فی تحقیق حديث بعدى اثنا عشر خلیفه» آورده است چنین می نویسد:
برخی از پژوهشگران گفته اند: احادیثی که دلالت دارد بر اینکه خلفای بعد از پیغمبر دوازده نفرند از طرق بسیاری شهرت یافته است. اشتهار این احادیث به حدّی است که آدمی به روشنی در می یابد که مراد رسول خدا صلی الله علیه و آله از حدیث «اثنا عشر خلیفه»، امامان دوازده گانه از اهل بیت علیهم السلام و عترت خود آن حضرت می باشد.
:زیرا ممکن نیست که این حدیث بر خلفای بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله از صحابه آن حضرت تطبیق نمود. چه آن که خلفای بعد از پیغمبر (1)، کم تر از دوازده نفر بودند.
،همچنین ممکن نیست که این حدیث بر سلاطین بنی امیّه تطبیق نمود زیرا که آن ها بیش از دوازده نفر بودند و به علاوه ستم کار بودند به استثنای عمر بن عبدالعزیز (2) ، و آن ها از
ص: 674
بنی هاشم هم نبودند زیرا که پیغمبر اکرم در حدیث عبدالملک که از جابر بن سمره نقل شده فرموده است: ﴿کُلُّهُم مِن بَنی هاشِمٍ﴾ همگی آن ها از بنی هاشم اند، و گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد بنی هاشم که صدای خود را پائین آورده و آهسته فرموده است: «همگی آن ها از بنی هاشم اند» این حدیث را تأیید می نماید، زیرا که آن ها (یعنی قریش) خلافت بنی هاشم را خوش نداشتند.
و نیز ممکن نیست این حدیث را بر ملوک بنی عباس تطبیق نمود، چراکه شماره ملوک بنی عباس بیش تر از دوازده نفر است و آن ها در دوران زمامداری خود توصیه خداوند را درباره این آیه: ﴿قُلْ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾: «بگواى پيامبر! من در برابر رسالتم هیچ پاداشی از شما نمی طلبم جز این که دوستدار خویشاوندانم باشید» و همچنین حرمت حدیث کساء را رعایت نکردند
بنابراین چاره ای نیست جز اینکه این حدیث را بر ائمه اثناعشر (امامان دوازده گانه) از اهل بیت علیهم السلام و عترت خود آن حضرت تطبیق نمود برای آن که آنان داناتر، با شخصیت تر، با ورع تر، و با تقوی تر از همه مردمان زمان خود بودند، و از نظر حسب و نسب نیز، بالاتر و برتر و گرامی تر از همه مردمان در نزد خدای تعالی بودند و علوم و دانششان نیز از طریق پدرانشان و از وجود مقدّس جدشان رسول خدا صلی الله علیه و آله به سبب وراثت و علم لدنی سرچشمه می گرفت و این گونه اهل علم و تحقیق و صاحبان کشف و توفیق، امامان دوازده گانه را معرفی کرده اند و حدیث شریف «ثقلین» و احادیث فراوان دیگری که بطور وافر در این كتاب «ينابيع الموده» و غیر آن ذکر گردیده است بر این مطلب گواهی می دهد و این استدلال را تقویت می کند و این معنا را تأیید می نماید که مقصود رسول خدا صلی الله علیه و آله از خلفاء اثناعشر امامان دوازده گانه از اهل بیت علیهم السلام خود آن حضرت می باشند.
و امّا فرموده آن حضرت: ﴿كُلُّهُم يَجتَمِعُ عَلَيْهِ الأُمَّة﴾: «همگی آنان مورد اتّفاق و اجماع مسلمانان خواهند بود» که در حدیثی از جابر بن سمره آمده است مراد و مقصود حضرتش آنست که به هنگام ظهور قائمشان حضرت مهدی علیه السلام همه امّت هماهنگ، به امامت همگی ایشان اقرار و اعتراف خواهند نمود.» (1)
ص: 675
واقعاً جای بسی تعجّب و مایهٔ کمال تأسف است که با آن همه روایات صریح و ،روشن و آن همه شواهد و قرآئن که در خود روایات وجود دارد و شخص پیغمبر اکرم جانشینان خود را از اهل بیت و عترت خود دانسته و آنان را منحصر در بنی هاشم نموده و به علاوه یکایک آنان را با ذکر نام و نسبشان به مسلمانان معرّفی فرموده ،است باز هم برخی از مورّخان و محدّثان متعصب اهل سنّت که با شیعه راه کینه و دشمنی در پیش گرفته اند احادیث خلفای اثناعشر را توجیه نموده و آن ها را بر خلفای راشدین و تعدادی از جنایتکاران بنی امیه و بنی عباس تطبیق کرده اند، در صورتی که این روایات با هیچ یک از خلفای مورد نظر آنان تطبیق نمی کند و به هیچ وجه با روایاتی که صریحاً در آن ها اسامی خلفای دوازده گانه ذکر شده است سازگار نیست.
به هر حال با توجّه به آن چه گذشت و همچنین روایات فراوانی که خود دانشمندان بزرگ اهل سنّت دربارۀ «12 خلیفه» از پیغمبر گرامی اسلام نقل کرده اند جای هیچ گونه شک و تردید برای هیچ انسان عاقل و دور از تعصّب باقی نمی ماند که مقصود از «12 خلیفه» همان امامان معصوم شیعه و ائمهٔ اهل بیت علیهم السلام می باشند که در دوران حیات و زندگانی خود مایهٔ عزّت و سربلندی اسلام بوده و آخرینشان هم طبق روایات شیعه و سنّی مهدی موعود عجل الله تعالى فرجه الشریف از اهل بیت علیهم السلام خواهد بود.
اینک جای این سوال است که از پیروان مکتب خلفاء بپرسیم ،راستی اگر آن چه دانشمندان بزرگ اهل سنت از پیامبر صلی الله علیه و آله گرامی اسلام صلی الله علیه و آله دربارۀ «12 خلیفه» نقل کرده اند اسلام که فرموده است:
﴿يَكُونُ خَلِفِي إِثْنَاعَشَرَ خَلِيفَةً﴾
بعد از من 12 خلیفه خواهد بود.
و فرموده است:
﴿يَكُونُ بَعدِى إِثنَاعَشَرَ خَلِيفَةً كُلُّهُم مِن قُرَيش﴾
بعد از من 12 نفر خلیفه خواهد بود که همگی آن ها از قریش هستند.
ص: 676
و فرموده است:
﴿لا يَزالُ هَذَا الدين عزيزاً إلى إِثْنَى عَشَرَ خَلِيفَةً، كُلُّهُم مِن قُرَيشِ﴾.
پیوسته این دین به شکوه و عزّت خود باقی خواهد بود تا روزی که دوازده (خلیفه در رأس آن) باشد که همگی آن ها از قریش هستند.
و فرموده است
﴿اثناعَشَرَ كَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بَنِي إِسرائيل﴾
آن ها 12 نفر به تعداد نقباء بنی اسرائیل می باشند.
و فرموده است:
﴿كُلُّهُم مِن بَنِي هَاشِم﴾
همگی آن ها از بنی هاشم هستند.
و فرموده است:
﴿الأئمّةُ بَعدِى إِثنَاعَشَرَ ، أَوَّلُهُم أنتَ يا عَلِيُّ و آخِرُهُمُ القَائِمُ...﴾
امامان بعد از من دوازده نفرند که اول آن ها تو هستی یا علی و آخرین آن ها «قائم» است.
و فرموده است:
﴿إنّ أوصِيائى بَعِدى اثناعَشَرَ أَوَّلُهُم عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ اَلْقَائِمُ﴾
اوصیاء من بعد از من 12 نفرند که اول آن ها علی بن ابی طالب و آخرین آن ها قائم است.
و فرموده است:
﴿إنّ خُلَفائى وأصيائى، وحُجَجَ اللَّهِ عَلَى الخَلْقِ بَعدِى، الإثناعَشَرَ أَوَّلُهُم عَلِيٌّ وَ آخِرُهُم وَلَدِيَ المَهدى﴾
خلفاء و اوصیاء من و حجّت های خدا بر مردمان بعد از من دوازده نفراند که اول آن ها علی و آخر آن ها فرزندم مهدی است. (1)
اگر به نظر شما همۀ این ها راست و درست است آیا با این همه شواهد و دلایل ،روشن، باز هم می توان گفت که جانشینان آن حضرت از «تیم» و «عدی» و «بنی امیّه» و بنی عبّاس» می باشند؟!!!
ص: 677
آیا می توان گفت کسانی مانند سلاطین بنی امیه که جنایتکاران زمان خود بودند و با اعمال ننگین خود صفحات زندگی خود را آن چنان آلوده کردند که هرگز نمی توان آنان را در ردیف انسان های عادی قرار داد تا چه رسد به مقام جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله این گونه افراد جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام اند؟!!!
آیا کسانی مانند فرمانروایان عباسی را که علاوه بر اینکه سفّاک و بیباک و خونریز بودند و گروه بی شماری را به زنجیر کشیده بودند و تعداد آن ها هم از 12 نفر متجاوز می باشد جانشینان پیغمبر دانست؟!!!
پس باید جستجو ،کرد و پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و آله یک گروه 12 نفری از «اهل بیت» را پیدا نمود که یکی پس از دیگری آمده و تمام صفات و شرایطی را که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دربارهٔ آن ها متذکر شده دارا بوده و آخرین نفرشان هم شخصیت ممتاز و فوق العاده ای باشد که رسول گرامی اسلام درباره او فرموده است:
﴿لَو لَم يَبقَ مِنَ الدُّنيا إلاّيَومُ واحِدٌ، لَطَوَّلَ اللهُ ذالِكَ اليَوم حتَّى يَبْعَثَ فِيهِ رَجُلاً مِن أُمَّتِي و مِن أَهلِ بَيْتِى يُواطِئ اِسْمُهُ إِسمى يَمَلَاءُ الأَرضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً ﴾.
اگر از عمر دنیا به جز یک روز باقی نمانده باشد خداوند آن روز را به قدری طولانی می کند تا این که مردی که از امّت من و از اهل بیت من است و نامش هم نام منست برانگیزاند و او زمین را پر از عدل و داد کند همان گونه که پر از ظلم و جور شده باشد. (1)
خلاصه مطلب آن که: با توجه به آیات فراوانی که در «قرآن کریم» در رابطه با مسألهٔ امامت وارد شده و با توجه به آیات متعددی که طبق نقل مفسّران و محدثان از شیعه و سنّی در حق اهل بیت و خلافت و ولایت و امامت امیرمؤمنان علیه السلام نازل شده و همچنین با توجه به احادیث صریح و صحیح و معتبری که خود اهل سنّت درباره جانشینان واقعی رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند: حدیث ،غدیر حدیث ثقلین و حدیث منزلت احادیث امان احادیث سفینه احادیث خلفای اثناعشر و صدها و هزارها حدیث صحیح و معتبر دیگر
ص: 678
از آن حضرت نقل کرده اند و به علاوه شخص پیغمبر اکرم علیه السلام نیز یکایک خلفای اثناعشر را با تمام مشخّصات و ذکر نام و اسامی مبارکشان به جامعه اسلامی معرّفی ،فرموده و گروه زیادی از علمای بزرگ اهل سنّت هم امامت آن 12 نفر را پذیرفته و به آن معترف شده اند جای هیچ گونه توجیه و تفسیر و تأویل برای احدی باقی نمی ماند.
و شکّی نیست که همۀ تفسیر و تأویل ها ،نابجا و مقصود رسول اکرم از 12 نفر خلیفه و ،جانشین همان عترت و اهل بیت پیغمبر و امامان دوازده گانهٔ شیعه می باشند که در دوران زعامت و پیشوائی خود مایهٔ عزّت اسلام و صلاح مسلمین و امان اهل زمین ،بوده و خلافت و امامتشان تا انقضاء جهان ادامه دارد و دوازدهمین نفرشان هم یگانه بازمانده حجّت خدا حضرت حجّة بن الحسن العسكرى «عجل الله تعالی فرجه الشریف» از همین ،خاندان و از نسل علی و زهرا علیهما السلام و نهمین نفر از فرزندان امام حسین علیه السلام است که بشارات ظهور مبارک او در «قرآن کریم» و کتاب های آسمانی و نویدهای تمام انبیاء الهی آمده، و تنها اوست که باقی مانده و در پشت پردۀ غیبت به سر می برد و هرگاه که خدا بخواهد و اذن ظهورش دهد پس از یک غیبت طولانی ظاهر می شود و جهان را پر از عدل و داد می کند و به اهداف همه انبیاء جامه عمل می پوشاند و به اسلام و قرآن و مسلمین عزّت و قوت و قدرت و عظمت می بخشد.
﴿اَللَّهُمَّ عَجِّلْ فَرَجَهُ وَ سَهِّلْ مَخْرَجَهُ، وَاجْعَلْنَا مِنْ أَنْصَارِهِ وَأَعْوَانِهِ وَالْفَائِزِینَ بِلِقَائِهِ. وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِنَا وَ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الأئمّة الهداة المهديّين وَالحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمینَ﴾
ص: 679
ص: 680
1- فهرست آیات کریمه
2- فهرست انبیاء و معصومین
3- فهرست اشخاص
4- فهرست مکان ها
ص: 681
ص: 682
آیه سوره شماره صفحه
﴿ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَ كَادُوا يَقْتُلُونَنِي﴾ اعراف 150، 636
﴿إذَا جَاءَ نَصرُ الله وَالفَتُحُ﴾ نصر 1 ، 388
﴿أصْحَابُ الْيَمِينِ وَأَصْحَابُ الشِّمَال﴾ واقعه 27و41، 82
﴿أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى﴾ اعراف 172، 536
﴿اللهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾ بقره 257، 161
﴿اللهُ يَصْطَفِي مِنْ الْمَلَائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنْ النَّاسِ﴾ حج 75، 361
﴿ أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَىٰ...﴾ بقره 246، 169
﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ ﴾ احزاب 6، 683
﴿اليوم اَكْمَلْتُ لَكُم دينَكُم وأَتْمَمْتُ عَلَيْكُم نِعْمَتَى..﴾ مائده 3، 61
﴿إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ ﴾ مائده 44، 372
﴿إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ ﴾ ناء 105، 372
﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهُ ﴾ هود 75، 457
﴿إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِى الْأَرْضِ ﴾ ص 26، 368
﴿إِنَّ الَّذينَ آمَنوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحات اولئِكَ هُم خَيْرُ الْبَرِيَّة ﴾ بينه 7، 55،57
﴿إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللهَ...﴾ فتح 10، 209،621، 626
﴿إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللهُ ﴾ اعراف 57، 215، 540
﴿إِنَّ الشَّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾ لقمان 13، 138
﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفَاكِ وَ طَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ..﴾ آل عمران 42، 362
ص: 683
﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ ﴾ بقره 247، 186، 360
﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ... ﴾ آل عمران 33، 359،684، 708
﴿إنَّ اللهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ و....﴾ لقمان 34، 173
﴿ إِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا و...﴾ نساء 57، 144
﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقَاكُمْ ﴾ حجرات 13، 250،576
﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِيُّ﴾ آل عمران 68، 681
﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَ إِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ ﴾ تحریم 4، 211
﴿إنْ عَلَيْكَ إِلا البَلاغُ ﴾ شوری 48، 374
﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ ﴾ حجر 75، 180
﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ ﴾ رعد 7، 469
﴿إنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا البَلاغُ المُبينُ﴾ مائده 92، 374، 385
﴿إِنَّما وَلِيُّكُم الله و رَسولِهِ َوالّذينَ آمَنوا الذينَ...﴾ مائده 55، 60
﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ ﴾ فاطر 28، 577
﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ...﴾ احزاب 33، 60،83،95، 117، 128، 363، 790
﴿إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ ﴾ اسرا 9، 136
﴿إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً﴾ بقره 30، 347، 368، 380، 382
﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً ﴾ بقره 124، 39،379، 380، 382
﴿إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَسْتَخْلِفُ مِنْ بَعْدِكُمْ مَا يَشَاءُ ﴾ انعام 132، 364
﴿إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كَانَ مِيقَاتاً ﴾ نباء 17، 502
﴿أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتِ﴾ مجادله 13، 434
﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ نساء 59، 131
﴿أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ﴾ انبیاء 49، 577
ص: 684
﴿أفَمَن كَان عَلى بَيِّنِة مِنَ رَبِّهِ ويَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ﴾ هود 17، 439
﴿ أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِي ﴾ یونس 35، 162،186،447، 465،577،701
﴿أَلَا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ ﴾ توبه 49، 699
أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ يُخْرِجَ اللهُ.... ﴾ محمد 29و30، 683
﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ...﴾ کهف 9، 584، 585
﴿ أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ...﴾ نساء 54، 186
﴿أَوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهَدَاهُمْ اقْتَدِهِ ﴾ انعام 90، 454
﴿أيحْسَبُ الإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدى ﴾ قیامت 36، 502
﴿بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلاً ﴾ کهف 50، 699
﴿تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوا فِي الْأَرْضِ﴾ قصص 83، 565، 674
﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ ﴾ بقره 253، 453،463، 584
﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا ﴾ فاطر 32، 163، 184، 363
﴿حَتَّی جَاءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ ﴾ توبه 48، 231
﴿و ما محَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُل ....﴾ آل عمران 144، 629
﴿ذَلِكَ بأنّهُم كَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهِ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُم ﴾ محمد 9، 706، 708
﴿رَبِّ اغْفِرْ لِي وَهَبْ لِي مُلْكَاً لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي﴾ ص 35، 565
﴿رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنْ الْكَافِرِينَ دَيَّاراً ﴾ نوح 26، 457
﴿سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ ﴾ بقره 31، 469
﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِي ﴾ شوری 13، 188
﴿ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَةَ نُوحٍ وَامْرَأَةَ لُوطٍ...﴾ تحریم 10، 212،562
﴿فَآمِنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ وَالنُّورِ الَّذِي أَنزَلْنَا ﴾ تغابن 8، 111
﴿فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقَاتِلاَ إِنَّا هَهُنَا قَاعِدُونَ﴾ مائده 24، 648
﴿فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً ﴾ انسان 24، 146
ص: 685
﴿فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللهِ وَالرَّسُولِ﴾ نساء 59، 133
﴿فَانّما عَليكَ البَلاغ ﴾ آل عمران 20، 374
﴿فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ ...﴾ واقعه 8-10، 83
﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنْ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ ﴾ آل عمران 159، 646
﴿فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفاً يَتَرَقَّبُ ﴾ قصص 21، 563
﴿فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ ﴾ مریم 59، 364
﴿فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الكِتاب﴾ اعراف 169، 364
﴿فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ﴾ اعراف 156، 507
﴿فَضَّلَ اللهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ ﴾ نساء 95، 464، 576
﴿فَفَهَّمْنَاهَا سُلَيْمَانَ ﴾ انبیاء 79، 564
﴿فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْر...﴾ توبه 12، 29، 379
﴿فَقَالَ لِصَاحِبِهِ وَ هُوَ يُحَاوِرُهُ أَنَا أَكْثَرُ مِنْكَ مَالاً وَ أَعَزُّ نَفَراً﴾ كهف 34، 196
﴿فَقُلْ تَعالوا نَدْعُ أَبْنائنا و أَبْنائَكُم و نِسائَنا و نِسائَكُم....﴾ آل عمران 61، 60،95،109
﴿آل عمران فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ ﴾ واقعه 79-75، 163
﴿ واقعه فَلِذَالِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَ لَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَ قُلْ ﴾ شوری 15، 144، 156
﴿ شورى فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنْ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا﴾ آل عمران 61، 116، 140
﴿فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُتُ عَلَى نَفْسِهِ ﴾ فتح 10، 209، 626
﴿ فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَه ﴾ زلزه 7، 577
﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بأَيْدِيهِمْ ﴾ بقره 79، 251
﴿فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾ نحل 35، 374
﴿فقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَهُوَ يُحَاوِرُهُ أَكَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِنْ تُرَابٍ﴾ كهف 34، 196
﴿قال و مِنْ ذُرِّيَّتِي، قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ بقره 124، 145
﴿قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُم بِوَاحِدَةٍ، أَنْ تَقُومُوا اللَّه مَثْنى وَ فَرَادِي﴾ سباء 46، 195
﴿قُلْ أَنَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنفَعُنَا وَلَا يَضُرُّنَا﴾ انعام 71، 196
ص: 686
﴿قُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا ﴾ آل عمران 61، 400،581
﴿قُلْ لا أَسْتَلْكُم عَلَيْهِ أَجْرَاً إِلا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى ﴾ شوری 23، 61،108،111
﴿قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ﴾ زمر 9، 162، 465
﴿لَا عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللهِ ﴾ هود 43، 127
﴿لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قَاتَلَ﴾ حدید 10، 577
﴿لا يَنَالَ عَهْدِى الظَّالِمين ﴾ بقره 124، 39،138
﴿لَقَدْ ابْتَغَوْا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ ﴾توبه 48، 215، 231
﴿لقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمْ... ﴾ حدید 57، 143
﴿لَقَدْ رَضِيَ اللهُ عَنْ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ ﴾ فتح 18، 208، 625
﴿ فتح لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ﴾ احزاب 21، 249، 665
﴿لِيُنْذِرَ مَنْ كَانَ حَيّاً وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكَافِرِينَ ﴾ یس 70، 717
﴿مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى ﴾ نجم 2، 195
﴿وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ...﴾ شوری 48، 385
﴿مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوَى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ ﴾ مجادله 7، 241
﴿فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ...﴾ نساء 54، 683
﴿وَ آتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ ﴾ اسراء 26، 320،684
﴿وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِي إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ ﴾ یوسف 38، 107
﴿وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي ﴾ طه 30، 362
﴿وَ إِذْ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ ﴾ بقره 124، 27،381
﴿وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهُوا انفَضُّوا إِلَيْهَا وَ تَرَكُوكَ قَائِماً ﴾ جمعه 11، 210
وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ ﴾ تحریم 3، 229
﴿وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتَى ﴾ بقره 260، 562
﴿ وَ إِذْ قَالَ اللهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَأَنتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ﴾ مائده 116، 565
﴿وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ﴾ بقره 30، 370
ص: 687
﴿وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ عَادٍ ﴾ اعراف 74، 364
﴿وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمٍ نُوحٍ﴾ اعراف 69 364
﴿وَ إِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا...﴾ احزاب 12، 214
﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُول و...﴾ انفال 41، 575،684
﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ...﴾ بقره 257، 161
﴿وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ ﴾فتح 29، 457
﴿ وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّيَّاتِنَا ﴾ فرقان 74، 28
﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنْ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنصَارِ﴾ توبه 100، 464
﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أَوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ ﴾ واقعه 10و11، 464
﴿وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسِ﴾ مائده 67، 127
﴿وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى وَ مَا يَنْطِقُ...﴾ نجم 5-1، 526
﴿وَ أمَلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتين، أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِمْ...﴾ اعراف 183، 195
﴿اعراف وَإِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ ... فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنزَلَ اللهُ ﴾ مائده 48، 372
﴿ مائده وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ العَزِيزُ الحَكِيم ﴾ مائده 118، 469
﴿وَ إِنْ جَاهَدَاكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ﴾ لقمان 15، 196
﴿وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلا فيها نَذير﴾ فاطر 22، 38
﴿وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ ﴾ زخرف 44، 395،575،717
﴿وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّث ﴾ والضحی 11، 442
﴿وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ ﴾ شوری 38، 644، 645
﴿وَ أَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ ﴾ شعرا 214، 53، 395، 575
﴿وَ أَنزَلَ اللهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ ﴾ نساء 113، 186
﴿وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ بقره 48و 122، 464
﴿وَ أَوْلُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى...﴾ احزاب 6 465،640، 681
﴿وَ تَعيَها أُذُنٌ واعِيَّة ﴾ الحاقّه 12، 435
ص: 688
﴿وَ تِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ..﴾ انعام 89-83، 373
﴿وَ تَمَّتْ كَلِمَةً رَبِّكَ صِدْقاً وعَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وهُوَ ...﴾ انعام 115، 179
﴿وَ جَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ....﴾ حجرات 12، 83
﴿وَ جَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا ﴾ سجده 24، 27
﴿وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ﴾ قصص 41، 29، 31
﴿وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا ﴾ انبیاء 73، 27،29،31،380
﴿وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَ يَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ...﴾ قصص 68، 576
﴿وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَ يَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ ﴾ قصص 68، 576
﴿وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ ﴾ اعراف 156، 506
﴿وَ زَكَرِيَّا وَ يَحْيَى وَ عِيسَى وَإِلْيَاسَ...﴾ انعام 84، 98
﴿وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ ﴾ شعرا 227، 90،91،703
﴿وَ شَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ﴾ آل عمران 159، 645
﴿وَ عَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى﴾ طه 121، 561
﴿وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا﴾ بقره، 31، 457
﴿وَ قَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكاً... ﴾ بقره 247، 360
﴿وَ قُلْ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ ﴾ توبه 105، 180
﴿و كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَه﴾ انعام 12، 36
﴿و کذالک جَعَلْنَاكُم أُمَّةً وَسطاً لِتَكُونُوا شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ ﴾ بقره 143، 206
﴿وَ كَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ ﴾ انعام 75، 179،381
﴿وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَ هَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا﴾ توبه 74، 231
﴿وَ كُلاً جَعَلْنَا صَالِحِينَ وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا ﴾ انبیاء 72، 373
﴿وَ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ ﴾ یس 12، 28،173
﴿وَ لَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ ﴾ هود 113، 146
﴿ وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ و... ﴾کهف 28، 146
ص: 689
﴿وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ - الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ و... ﴾ شعرا 150، 146
﴿وَ لَسوفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى ﴾ ضحی 5، 56
﴿وَ لَقَدْ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنْ الصَّالِحِينَ ﴾ بقره 130، 359
﴿ بقره وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ بَعَثْنَا مِنْهُمْ...﴾ مائده 12، 79
﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحاً وَ إِبْرَاهِیمَ وَ جَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ...﴾ حديد 26، 362
﴿ وَلَقَدْ رَاوَدَتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ﴾ یوسف 32، 127
﴿وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً...﴾ سباء 20، 245
﴿وَ لَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلَى بَعْضٍ وَ آتَيْنَا دَاوُودَ زَبُوراً﴾ اسراء 55، 463
﴿وَ لِكُلِّ قُومٍ هاد﴾رعد 8، 38
﴿وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أَوْلِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ... ﴾ نساء 59، 133
﴿وَلَوْلَا فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ﴾ نساء 113، 127
﴿وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا ﴾ بقره 189، 446
﴿وَ مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ﴾ احزاب 21، 666
﴿وَ مَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ ﴾انبیاء 107، 453
﴿وَ مَا أَفَاءَ اللهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ...﴾ حشر 6، 320
﴿وَ مَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ ﴾ نور 54، 374
﴿وَ مَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْرًا ﴾ احزاب 36، 645، 708
﴿وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ ﴾ آل عمران 144، 217، 272
﴿وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ﴾ بقره، 3، 645
﴿وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنْ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ ﴾ توبه 110، 209
﴿وَ مِنْ آبَائِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ إِخْوَانِهِمْ وَ اجْتَبَيْنَاهُمْ وَ هَدَيْنَاهُمْ...﴾ انعام 87، 362
﴿وَ مِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ...﴾ روم 21، 180
﴿وَ مِنْ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ ﴾ بقره 207، 563
﴿وَ مَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَی اللهِ کَذِبًا...﴾ حجرات 93، 321
ص: 690
﴿وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ... ﴾ توبه 101، 214
﴿وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُدَ وَ سُلَيْمَانَ﴾ انعام 84، 95،96،97،116
﴿وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتَابٌ مُوسَى إِمَاماً وَ رَحْمَةً﴾ احقاف 12، 28، 380
﴿وَ مِنْهُمْ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ...﴾ توبه 61، 215
﴿وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ... ﴾ آل عمران 85، 699
﴿وَ مَن يُشاقِقِ الرَّسول و يَتَّبِع غير سبيل المُؤْمِنين...﴾ نساء 115، 206
﴿وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللهِ فَقَدْ هُدِى إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ آل عمران 101، 138
﴿وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً ﴾بقره 269، 186
﴿ وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ﴾ قصص 5، 28
﴿وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَاناً لِكُلِّ شَيْءٍ ﴾نحل 16، 182،183
﴿وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ كُلَّا هَدَيْنَا وَ نُوحاً﴾ انعام 84، 98
﴿وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ جَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ ﴾ عنکبوت 27، 361
﴿وَ هَمُوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا وَمَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللهُ و...﴾ توبه 73، 215
﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ ﴾ آل عمران 7، 164
﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلّغ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّك و...﴾ مائده 67، 61
(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ ...﴾ مجادله 12، 433،434
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ و.... ﴾ نساء 59 5،62،129،130،133،136
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ ....﴾ مائده 8، 144
﴿يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشَّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ ﴾ لقمان 13، 383
﴿يَا دَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ ... ﴾ ص 26، 144،371،564
﴿يا صَاحِبَى السِّجن﴾ یوسف 39، 198
﴿يَا مُوسَى إِنِّي اصْطَفَيْتُكَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالَاتِي وَ بِكَلَامِي﴾ اعراف 144، 360
﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ...﴾ احزاب 30 211
ص: 691
﴿يَحْكُمْ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ ﴾مائده 95، 577
﴿يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا..﴾ توبه 74، 246
﴿يَسْتَخْفُونَ مِنْ النَّاسِ وَلَا يَسْتَخْفُونَ مِنْ اللهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ﴾ نساء 108، 251
﴿يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ﴾ هود 98، 29
﴿يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أَنَاسِ بِإمَامِهِمْ﴾ اسراء 71، 28،30،379
﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ...﴾ بقره 269، 163
ص: 692
آدم علیه السلام ،80، 82، 176، 359، 368، 370، ،468 ،459 ،456 ،455 ،404 ،401 ،372 561 ،545 ،484
ابراهیم خلیل علیه السلام ،27، 35، 39، 81، 87، 95، ،116 ،108 ، 106 ،102 ،99، ، 98 97 96 359 ،358 ،188، ،186، ،183 ،179 ،145 383 ،381 ،380 ،379، 373 ،362 ،361 ،457 ،456 ،455 ،403 ،399 ،385 ،384 684 ،682 ،681 ،579 ،562 ،561 ،484
اسحاق، 27، 98، 108، 361، 373، 579
اسرافیل 455، 474
،اسماعیل ،81، 373، 381 ، 399، 455، 682، 684
الیاس، 95، 373، 455
امام محمد باقر علیه السلام، 70، 92، 109، 111، 136، ،529 ،368 ،240، 181، ،176، ، 175 ،160 723 ،554
امام محمد جواد علیه السلام، 93، 731
امام حسن عسکری علیه السلام، 188، 731
امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، 72، 92، 118، ،729 ،728 ،727، 384 ،187، ،185، 139 731،730
امام سجاد زین العابدین علیه السلام، 69، 92، 109 450 ،240 ،181، ،174 ،158، ،136 ،110 721،720 ،456
امام جعفر صادق علیه السلام، 30، 70، 71، 87، 92، ،161 ،149 ،138 ،137 ،115 ،112 ،108 ،96 ،413 ،383 ،381 ،240 ،184 ،183 ،177 726 ،725 ،678 ،415
امام موسی کاظم علیه السلام، 70، 92، 112، 113، 727 ،726 ،460 ،400 ،184
امام على الهادى علیه السلام، 93، 189، 731
اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام 4، 6، 19، 20، ،54 ،52 ،47 ،42 ،38، 36 33 ،30 ،29 ،21 ،77 ،75 ،7168، 67، 63 62،60، 59 58، ،107 ،104 ،96 ،95 ،94 ،93 ،90،85 ،83، ،118 ،117 ،115 ،113 ،112 ،111 ،110 ،131 ،129 ،128، ،126 ،125 ،121 ،120
ص: 693
،165 ،164 ،160 ،155 ،147 ،135 ،134 ،191 ،189 ،176، ،172 171 ،169 ،166 ،216 ،211 ،208، ،206 ،204 ،198 ،193 368 ،363 ،358، 357 337، 223 ،218 ،466 ،444 ،427 ،413 ،393 ،385 ،380 ،716 ،684 ،675، 589 ،529 ،518، 471 736 ،727 ،721 ،719 ،718
ایوب، 95، 98، 116، 373، 454، 455، 456
أصحاب کساء علیهم السلام، 581
جبرئیل، 58، 86، 88، 106، 107، 149، 155، 388 ،374 ،245، 229 ،211 ،183 ،174 ،531 ،526 ،474 ،459 ،455 ،430 ،421، 700،613 ،583 ،570 ،540
امام حسن مجتبی علیه السلام، 84، 90، 94، 99، 100، ،117 ،116 ،109 ،107 ،103 ،102 ،101 ،155 ،154 ،140 ،135 ،134 ،133 ،118 ،399 ،396 ،221، ،183 ،181 ،173 ،157 ،575 ،547 ،543 ،536 ،473 ،430 ،420 731 ،724 ،718 ،716 ،637، ،581 ،578،
حسنین علیهما السلام، 99، 101
امام حسین سیدالشهداء علیه السلام30، 69، 90،84، ،109،103،101 ، 100 ،99 ،98 ،96 ،94 ،92 ،140 ،135 ،134 ،118 ،117 ،116 ،110 ،183 ،181 ،174، ،173 ،158 ،157 ،156 ،543 ،529 ،476 ،473 ،399 ،396 ،221 724 ،719 ،637 ،581 ،578،575 ،570،
داوود ،95، 98، 102، 116، 144، 183، 368، ،561 ،456 ،454 ،373 ،372 ،371 369 564
رسول خدا صلی الله علیه و آله محمد مصطفی صلی الله علیه و آله، 6، 19، 23، 38 37 36 35 34 33 31 ،30 ،25 ،24 ،55 54 53 52 50 ،48، ،46 ،44 ،42 ،40، ،65 64 63 62، 61،60، 59 58 57 56، 83 82 81 80 79 78، 77، 71، 67، 66، ،94 ،93 ،91 90 89 88،087، 86 85 84 ،104 ،103 ،101 ،100 ،99 ،98 ،96 ،95، ،113 ،112 ،111 ،110 ،109 ،106 ،105 ،126 ،125 ،119 ،118 ،117 ،116 ،114 ،134 ،133 ،132 131 130 128 ،127 ،146 ،142 ،141 ،138 137 136 135 ،163 ،157 ،156 ،155 ،151 ،150 ،147 ،174 ،173 ، 170 ،168 ،166 ،165 ،164 ،187 ،186 ، 184 ، 183 ،179، 177، ،175 ،204 ،199 ،197 ،195 ،194 ،193 ،188 ،217 ،215 ،213 212 211 ،208 ،206 ،229 ،227 ،223 ،221 220 219 ،218 ،240 ،238 ،236 ،234 ،232 231 230، ،251 ،246 ،245 244 ،243 242 ،241 258 ،257 ،256 ،255، 254 ،253 252 ،266 ،264 ،263 ،262 ،261 ،260 ،259
ص: 694
273 ،272 ،271، ، 270 ،269، 268، 267 ،290 ،289 ،286 ،285، 283 ،276 ،274 ،315 ،313 ،301 ،300 ،299 ،298 ،296 337 ،330 ،324 ،323 ،320 ،319 ،318 ،353 ،351 ،350 ،348، 346 344 ،342، 367 ،365 ،363 ،362 ،359 ،357 ،354 377 ،376 ،375، 374 ،372 ،369، 368 389 ،388 ،387، 386 ،382 ،379 ،378، ،399 ،398 ،397 ،396 ،395 ،394 ،393 ،413 ،409 ،408 ،406 ،404 ،402 ،401، ،406 ،405 ،404 ،403 ،402 ،401 ،400، ،413 ،412 ،411 ،410 ،409 ،408 ،407 ،421 ،420 ،419 ،417 ،416 ،415 ،414 ،420 ،419 ،418 ،417 ،416 ،415 ،414 ،427 ،426 ،425 ،424 ،423 ،422 ،421 ،434 ،433 ،432 ،431 ،430 ،429 ،428، ،441 ،440 ،439 ،438، 437، 436، 435، ،449 ،448 ،446 ،445 ،444 ،443 ،442 ،457 ،456 ،455 ،453 ،452 ،451 ،450 465 ،463 ،462 ،461 ،460 ،459 ،458، زکریا ،95، 116، 373، 455
87، 88، 89، 90، 94، 102، 105، 106، 107، ،132 ،131 ،130 ،118 ،117 ،116 ،113 ،157 ،153 ،149 ،141 ،140 ،135 ،133 ،173 ،172 ،171، ،170 ،167 ،165 ،164 ،219 ،211 ،184 ،183 ،181 ،176 ،174 241 ،238 ،227، 223 222 ،221 220 ،254 ،248 247 ،246 ،244 ،243 ،242 ،278 ،271 ،260 ،259 ،258 ،257 ،256 ،298 ،297 ،296 ،290 ،285 ،282 ،280 ،315 ،314 ،313 ،311 ،307 ،300 ،299 325 ،324 ،323 ،322 ،318 ،317 ،316 377 ،376 ،375، 368، 332 331 327 389 ،388 ،387، ،386 ،383 ،379 ،378 ،399 ،398 ،397 ،396 ،395 ،394 ،393 ،429 ،428 ،427 ،426 ،425، 424 ،422 ،436 ،435 ،434 ،433 ،432 ،431 ،430 ،443 ،442 ،441 ،440 ،439 ،438 ،437، ،450 ،449 ،448 ،447، 446 ،445 ،444 ،459 ،458 ،457، 456 ،455 ،453 ،452، ،467 ،466 ،465 ،463 ،462 ،461 ،460 ،482 ،479 ،478، 476، 471 ،470 ،468 ،490 ،488 ،487، 486، 485 ،484 ،483
سلیمان ،95، 98، 102، 116، 183، 373، 565 ،564 ،561 ،456 ،454
شیت 459
طالوت، 360
امير المؤمنين على علیه السلام، 30، 33، 42، 43، 44، ،56 55 54 53 52 51 50 49 48 45 ،86 ،85 ،84 ،71،68، 61،60 59 58 57
ص: 695
،505 ،503 ،502 ،499 ،498، ،497، 495 ،518 ،517 ،515 ،514 ،511 ،510 ،507 ،526 ،525 524 523 522 ،521 519 535 ،534 ،533 ،532 ،530 ،529 ،527 ،545 544 ،542، 540 ،539 538 ،537 ،557 ،555 ،553 ،551 550، 547، 546 ،574 ،572 ،568 ،567 ،565 ،561 ،559 588 ،587 ،585، 584 ،579، 577، 576، ،598 ،597 ،596 ،595 ،594 ،591 ،590 608 ،607 ،605،604،602 ،601 ،599 610،609
عیسی بن مریم علیه السلام،25 ،46، 50، 87، 96، 97، ،404 ،373 ،188 ،140 ،116 ،102 ،99 ،98 613 ،565 ،561 ،459 ،457 ،455 ،441
فاطمه زهرا سرور زنان علیها السلام، 69، 85، 90، 94، ،117 ،116 ،113 ،107 ،102 ،100 ،99 ،96 ،291 ،290 ،221 ،140 ،128 ،119 ،118 ،299 ،298 ،297 ،296 ،294 ،293 ،292 ،426 ،415 ،399، 396 362 ،320 ،300، ،562 ،551 ،550 ،514 ،491 ،472 ،434، 634 ،633 ،632، 585، 581، 578، 575 702،700 ،698 678، 637، 636 ،635
لوط، 373، 456، 561، 562
موسى علیه السلام ،25، 28 ،50، 78، 79، 80، 92،87، ،198 ،188 ،183 ،169 ،116 ،98 ،95 ،93 380 ،377 ،373، 362، 360، 272 ،263 ،560 ،547 ،504 ،467، 455 454 387 608 ،607 ،588، 587، 583 ،563 ،561، 613
مهدی موعود امام زمان علیه السلام ، 28، 42، 90، 93، 731،678 ،181 ،172 ،122 ،119
میکائیل ،58، 430، 455، 474
نوح علیه السلام،98 ، ،127 ، 188، 359، 361، 362، 562 ،561 ،456 ،455 ،373
هارون، 95، 98 ، 116 ، 373، 377، 387، 467، 608،607 ،588 ،560 ،547 ،504
هود، 613
یحیی، 95، 102، 116، 373، 455، 456
یس 107
،یعقوب ،27، 98، 108 ، 361، 373، 455
،یوسف 95 98، 116، 127، 258، 373، 454، 456 ،455
يوشع، 373، 586، 587
یونس 373، 455
ص: 696
آلوسی مصری، 79
ابراهیم بن حسن بن حسین، 586
ابراهیم بن سیّار، 574
ابراهیم بن محمد بیهقی، 217، 232، 400، 568 ،553
ابراهيم بن محمّد... ثقفی 690
ابن ابی الحدید معتزلی 68، 84، 102، 105، ،255 ،253 ،237، 228، 227، ،148 ،133 ،289 ،288 ،284 ،282 ،271، ،267، 265 ،306 ،301 ،297 ،295 ،294 ،293 ،291، 327 ،326 ،322 ،321 ،320 ،319 ،318 ،386 ،378 ،377 ،339، 331 ،329 ،328 ،415 ،403 ،402 ،398، 397 ،388 ،387 ،444 ،441 ،437، 428، 426 ،421 ،416 ،479 ،478 ،470 ،468، 447 446 445، ،502 ،501 ،500 ،499 ،495 ،491 ،483 ،519 ،517 ،510 ،508 ،507 ،504 ،503 574 ،563 ،554 ،547، 537 ،534 ،520 ،660 ،659 ،637 ،633 ،632 ،592 ،579 ،677 ،676 ،673 ،667، 666، 665 ،664، 662، ،694 ،692 ،691، 689، 687 ،684 678 ،713 ،712 ،705 ، 704 ،703 ،702 ،698 723 ،716 ،714
ابن ابی لیلی، 587
ابن اثیر جزری ،43، 56، 204، 217، 235، 557 ،528 ،524 ،406 ،365 ،317، 306 718 ،623
ابن اسحاق، 424، 425
ابن الصبّاع، علی بن محمد بن صبّاغ مکّی 590
ابن ام مکتوم، 272، 273، 630
ابن ابی حاتم، 230
ابن ابی شیبه 199
ابن ابی طیفور بغدادی، 700
ابن جُرموز، 332
ابن حجر، 55، 193، 200
ابن حجر عسقلانی 193، 199، 200، 201، ،557 ،524 ،306 ،235، 204 ،203 ،202، 638
ص: 697
ابن حجر هیتمی، 55، 77، 94، 378
ابن حزم اندلسی، 234، 235
ابن حصین، 665
ابن خلدون، 43، 341، 620
ابن خلکان، 572
ابن درید، 486
ابن زبیر، 714، 715
ابن سعد ،واقدی، 252 263، 305، 306، 310، ،537 ،492 ،449 ،442 ،376، 313، 312، 720 ،538
ابن شهر آشوب رشیدالدین محمد بن علی 412
ابن صبّاغ مالکی 408
ابن عایشه، 400
ابن عبّاس ،55 ،79، 86، 89، 92، 118، 130، ،267 266 ،265 ،264 ،263 ،230 ،212 ،435 ،434 ،429 ،387 ،369 ،351 ،270 ،488 ،487 ،484 ،451 ،450 ،449 ،436 538 ،537 504 ،503 ،501 ،500 ،499 ،595 ،544 ،543 ،542 ،541 ،540 ،539 ،708،707،706، ،705، 674 ،664 ،663 715 ،714 ،713 ،712 ،710 ،709
ابن عبدالبر ،221 236، 237، 306، 505، 529،507
ابن عبد ربه ،304، 306، 558، 559، 566، 665
ابن عساکر ،57 ،78 ، 200، 236، 386، 387 ،533 ،531 ،521 ،520 ،484 ،448 ،432 550،538
ابن عقده، 586
ابن عمر، 253، 460
ابن قتیبه 306، 634، 635
ابن کثیر ،شامی 235
ابن کلبی، 313، 510، 539
ابن کواء خارجی، 585
ابن عالیه 689
ابن لهيعه، 520
ابن ماجه 431
ابن مردویه، 57، 230، 521
ابن مسعود، 78، 147، 595
ابن مسکان، 179
ابن معین، 234، 235
ابن مغازلی ،87 ، ،386 ،439، 460، 461، 504، 578 ،525 ،520،
ابن منظور، 342
ابن ،هشام، 376، 623، 647
ابواسحاق ثعلبی، 388
ابوالحسن علی بن عیسای اربلی، 403
ابوالحسن علی بن محمّد مدائنی 678
ابوالزبیر، 529
ص: 698
ابوالطفيل، 237
ابو الطفيل عامر بن واثلة 510، 517
ابوالفرج ،اصفهانی 200 ، 509، 725، 728
ابوالمعالی قرطبی، 348
ابو الهيثم بن التيّهان، 510، 517، 623
ابوایوب، 510، 523
ابوایّوب انصاری، 51، 517، 522
ابوبکر احمد بن عبدالعزیز جوهری 253، 264، 634 ،633 ،630 ،306 ،296 ،295 ،282 712 ،662 ،635
ابوبکر باقلانی، 349
ابوبکر بن ابی قحافه 100، 101، 201، 203، 238 ،236 ،235 ،230 ،229 ،227 223 ،249 ،248 ،247 246 ،244 ،242 ،239 ،271 ،260 ،259 ،257، 255 ،254 ،253 ،280 ،279 ،277، 276، ،275، 274 273 287 ،286 ،285، 284 ،283 ،282 ،281 ،294 ،293 ،292 ،291 ،290 ،289 ،288 ،301 ،300 ،299 ،298 ،297، 296 ،295، 315 ،311 ،306 ،305 ،304 ،303 ،302 ،347 ،345 ،344 338، 328، 320، 316، ،374 ،370 ،367، 366 365 ،352 ،348، ،468 ،456 ،448 ،433 ،400 ،399 ،375، ،484 ،478 ،476 ،474 ،471 ،470 ،469، ،491 ،490 ،489 ،488 ،487 ،486 ،485 ،498 ،497 ،496 ،495 ،494 ،493 ،492 ،576 ،573 ،561 ،558 ،534 520 ،515 629 ،628 ،619 ،592 ،580 ،579 ،577 636 ،635 ،634 ،633 ،632 ،631 630 ،643 ،642 ،641، ، 640 ،639 638 ،637 667 ،666 ،665 ،658 ،652 647 ،644 ،703 ،698 ،693 ،692 ،690 ،682، 671 726 ،716 ،715 ،712 ،711 ،710 ،705
ابوبکر بن سلیمان بن ابی حثمه 366
ابوبکر بن عبیدالله بن ابی ملیکه 540
ابوبکر بن عربی 347
ابوبکر جوهری 520
ابوجعفر اسکافی، 331
ابوجعفر یحیی بن محمد علوی، 479
ابوحاتم، 586
ابوحاتم رازی، 58، 207
ابو حمزه ثمالی 177
ابو حمزه نصیر، 188
ابوخلیل، 331
ابودرداء، 217
ابوذرعه، 204، 234
ابوذر غفّاری، 50 51 52 53، 58، 59، 130، ،436 ،426 ،322 ،290 ،287، 220 ،219 734 ،521 ،520 ،519 ،517 ،510
ابوزید عمر بن شبه 499، 630
ص: 699
ابوسعید خدری 50 91 ، 219، 220، 517، 652
،ابوسفیان ،82، 247، 321، 339
ابوسهیل ،تمیمی 566
ابوطالب، عبدمناف بن عبدالمطلب 398
ابوطلحه، 309
ابوطلحه انصاری، 247
ابوعبدالرحمن، 400
ابوعبدالله جدلی 556
ابو عبدالله محمد بن یوسف گنجی، 388
ابو عبید الله محمد بن موسی بن عمران مرزبانی ابی ،زرعه 547
ابوعبیده ،جرّاح 240 241، 242، 247، 248، 338 ،287 ،279 ،260 ،257 255 ،252 630 ،345
ابو عبيدة بن معمر بن مثنّی 677
ابو عثمان، 200
ابو عثمان جاحظ، 579
،ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ، 574
ابو عقال، 459
ابوغطفان، 450
ابوقتاده ،انصاری 551
ابومخنف، 314
ابو منصور مظفر بن اردشیر عبادی ،واعظ 589
ابوموسای ،اشعری 237، 238، 247، 321
ابونعیم اصفهانی 240، 386، 426، 507، 580 ،545
ابوهارون عبدی، 533
ابوهریره، 247
ابویحیای تیمی 525
ابی الحمرا، 455، 456
ابی برزه ،اسلمی 388
ابی بکر هذلی، 426
ابی بن کعب ،239، 240، 287، 510، 517
ابی حاتم رازی 235
ابی صلت هروی 730
ابی مجلز، 502
ابی ،وائل، 399
احمد بن اسحاق بن صالح، 253
احمد بن أبى طاهر بغدادی، 270
احمد بن حنبل، 78 ، 100 ، 194، 241، 377، 543 ،539 ،530 ،491 ،432 ،430 ،402 573 ،572
احمد بن داوود، 586
احمد بن سیّار 253
احمد بن محمد کرزی بغدادی 399
احنف بن قیس 331
اروی دختر حارث بن عبدالمطلب، 560،559،313
اسحاق بن منصور، 234
ص: 700
اسامة بن زید 101 ، 152،، 252، 253، 254، ،274 ،261 ،260 ،258 257، 256 ،255 285
اسماعیل بن ابراهیم 525
اسماء بنت عميس 586
اسود، 523
اسود بن یزید 554
اسید بن حضیر ،254 ، 277 ، 281، 293، 345، 654 ،652 ،635
اشعث بن قیس 641
اقبال لاهوری، 614
اکثم بن صیفی، 104
امام ابوالمعالی، 347
امام الحرمین جوینی 346
امام أبوجعفر اسکافی، 579
امام أبو محمد حسین بن مسعود ،بغوی 591
امّ أبان، 321
امّ حبیبه، 339
امرؤ القيس بن عدی کلبی، 200، 201
امّ سلمه 219، 236، 254، 377، 378، 387، 557 ،556 ،555 ،451
امّ سنان بنت خيثمة بن خرشه مذحجیّه، 558
امّ كُلْثُوم، 313
ام کلثوم دختر عقبة بن ابی معیط 658
انس بن مالک ،219، 284، 382، 386، 430، ،525 ،524 ،486 ،482 ،462 ،461 ،437 526
اوس بن حدثان ، بصری 247
اوس بن خولی 208، 274
اویس قرنی، 517
ایاس بن اوس بن عتیک 652
أبو الأعور سلمی، 247
بخاری، 194 ، 217، 462، 503، 632، 710
براء بن عازب، 282، 287، 290، 376
براء بن معرور، 623
برهان الدین حلبی، 414
بریده ،اسلمی 517
بريدة، 510
بسطام بن قیس، 593
بشر بن غالب 30
بشیر بن سعد ،247، 254، 279، 280، 281، 345 ،303 ،296
بقراط بن اشوط وامق ارمنی ،مسیحی 609
بلاذری ،294، 306، 309، 310، 314، 442، 536
بلال، 259، 260
بولس سلامه، 610
،ترمذی، 101 ، 432، 442، 551
توماس کارلایل، 600
ثابت بن قيس بن شماس، 292
ص: 701
ثابت بن مالک 543
ثابت بن معاذ 524، 525
جابر بن سمره، 77
جابر بن عبدالله انصاری ،57، 86، 117، 197، ،432 ،404 ،369 ،263 ،220 ،219 ،210 528 ،517 ،510 ،460 ،458 ،450 ،435 554 ،531 ،530 ،529
جار الله ،زمخشری 118، 231، 414، 433، 581
جبران خلیل جبران 599
جدّ بن قيس، 208
جریر بن عبدالله 627، 668
جعفر، 399
جلال الدّین سیوطی، 57، 365، 374، 538
جلال الدین ،مولوی 611
جميع بن عمیر 550
جندب الخیر 517
جندب بن جناده 519
جندب بن عبدالله 661
جندب بن ناجیه 433
جورج جرداق، 597
جوینی خراسانی، 455
حارث بن حصیره اسدی، 240
حارث بن حکم، 321
حارث بن عوف، 654
حارث بن معاوية، 640
حارثة بن سراقة، 639
حافظ ابراهیم 294
حافظ ابی محمّد بن ابی الفوارس 545
حافظ حسکانی، 456
حافظ گنجی شافعی، 460، 526
حافظ محمد بن یوسف گنجی 590
جعفر بن ابی طالب 569
حافظ ،نسائی، 427، 516، 550
حاکم حسکانی، 538، 539
حاکم نیشابوری ،81 100، 408، 420، 425، ،550 ،540 ،527، 520 ،461 ،434 ،429 572 ،556
حباب بن منذر، 256، 277، 280
حبشی بن جناده 485
حبیب بن ذؤيب، 325
حبیب نجّار مؤمن آل یاسین، 587
حجّاج بن یوسف ثقفی، 97، 98، 367، 406، 725،561
حجّة الاسلام ابو حامد غزالی 589
حذيفة بن ،يمان 51، 232، 235، 245، 247، 537 ،533 ،517 ،510 ،460 ،350 ،255
حرّه دختر حلیمه سعدیه، 561، 562، 564
حزقیل مؤمن آل فرعون، 587
حسام الدین ،متقی، 484، 493، 502
ص: 702
حسّان بن ثابت 152
حسن بن عبدالرحمن انصاری، 587
حسین اشقر، 137
،حفصه ،213، 214، 229، 238، 258، 449
حکیم بن حزام 247
حمران بن ،آبان 338
حمزة بن ابی اسید عامری 213
حمزة بن عبدالمطلب، 399، 569
خالد بن زید بن کلیب، 522
خالد بن سعید، 287، 301، 302
خالد بن سعید بن عاص، 51، 510، 517
خالد بن ولید 201 202، 247، 292، 304، 638 ،634 ،624
خدیجه کبری، 85، 86
خزیمه بن ثابت 51، 510، 517
خطیب بغدادی ،208، 427، 485، 523، 573 ،555 ،551 ،531
خطیب خوارزمی ،54، 88، 93، 97، 101، ،484 ،472 ،456 ،448، 435 ،401 ،118، 608 ،606 ،582 ،544 ،540 ،531 ،497 609
دارمیّه حجونیه 566
داوود بن ابی عوف، 521
داوود بن ابی هند 426
دختر حلیمه سعدیّه 561
دعبل بن علی خزاعی 727، 728
دکتر محمد حسین ،ذهبی 594
دیار بکری 306
ذهبی، 235
راغب اصفهانی، 26، 126
ربعی بن حراش 542
ربيعة بن مالک سعدی، 533
زبیر، 400
زبیر بن بكار ،280 ، 282، 283، 286، 300،
704 ،632 ،505 ،503 ،499
زبیر بن ،عوام ،49 253 275، 287، 290، ،317 ،313 ،309 ،308 ،296 ،295 ،293 ،330 ،329 ،328، 327 ،326، 325، 323 ،634 ،632 ،523 ،510 ،502 ،332 ،331 694679 ،668 ،658، 637، 635
زرّ، 222، 458
زمخشری، 726
زهیر بن معاویه جعفی، 214
زیاد بن لبید 292 ، 641
زیاد بن لبید بیاضی 639
زید بن ارقم، 321، 376، 517
زَيْدِ بن أَسْلَمْ، 311
زید بن ثابت 292، 446
زید بن حارثه 103
زید بن سهل خزرجی، 309
ص: 703
زید بن صوحان 517
زید بن علّی بن الحسین، 476
زید بن وهب 534
سالم بن حبیبه، 240
سالم بن عبید 629
سالم مولای ابی حذیفه، 241، 242، 248، 345 ،260
سبط ابن جوزی 268، 496
سدیدالدین شاذان بن جبرئیل قمّی 561
سعد، 535
سعدالدین تفتازانی 349
سعد بن ابی وقاص ،151 ، 234، 247، 252، ،500 ، 317 ،313 ،309 ،308 ،290 ،255، 676 ،658
سعد بن عباده ،275 ،276، 281، 286، 304، 655 ،651 ،637 ،631 ،302 ،305
سعد بن معاذ 652، 655
سعدی شیرازی، 614
سَعيد بن العاص، 312 ، 559
سعید بن جبیر ،97، 265 266، 267، 369، 702 ،595 ،544 ،539 ،429
سعید بن زید 252، 255، 711
سعید بن زید بن عمرو بن نفیل 711
سعید بن عاص 247 248 ، 312، 313، 542
سعيد بن عمرو بن سعید ابی العاص 546
سعید بن کثیر 520
سلمان فارسی ،50 57 58 59، 220، 287، ،585 ،521 ،517 ،510 ،426 ،425 ،290 734 ،654
سلمة، 293
سلمة بن اسلم 635
سلمة بن سلامة بن ،وقش 292
سلمة بن قیس 456
سلمة بن ،کھیل، 554
سلیم بن قیس هلالی، 241، 443، 719
سورة بن كُليب، 176
سهل بن حنیف، 517
سهیل بن عمرو 247
سیدابن طاووس، 244، 413، 414
سید ،رضی، 411
سید محمود آلوسی بغدادی، 410
سیّد مرتضی علم الهدى، 411
سيف بن عمر ،تمیمی 45 47، 51، 203،200
شاہ ولی الله احمد بن عبدالرحیم دهلوی، 409
شبث بن ربعی 556 557
شبلی شمیل 601
شداد بن هاد، 100
شریف رضی، 222
شعبی 318، 426، 450
شقیق بن مسلمه 318
ص: 704
شمس الدین ،ذهبی 714
شيخ الاسلام ابراهیم حموینی شافعی 369
شیخ الاسلام حافظ ابراهیم جوینی حموینی 583 ،497 ،387 ،93 ،92 ،90
شیخ سلیمان قندوزی حنفی، 78، 86، 92، ،539 ،458 ،455 ،436 ،369 ،108،101 ،93 550
شیخ شهید، 413
شیخ صدوق، 443، 728
شیخ طوسی ،ابو جعفر محمد بن حسن، 411
شیخ مفید، 257 258 ، 411، 413، 462، 632 ،476
صاحب بن عبّاد 588
صعصعة بن صوحان 517، 549
صفوان، 535
صفوان بن أميّة بن خلف، 247
صهیب، 260
صهيب بن سنان، 247، 314
ضرار بن ازور، 639
ضرار بن ضمره ،ضبابی 507
ضریس کناسی، 176
طارق بن شهاب، 107، 171، 539
طبرانی، 101، 366
طبرسی، 241
،طبری 325، 631، 730
طلحه، 234، 400
طلحة بن عبيدالله ،49 168، 242، 243، 325 ،323 ،313 ،309 ،308 ،295 ،253 332 ،331 ،330 ،329 ،328 327 326 ،679 ،672 ،668، 658، 536 ،523 ،500 694
طه حسین 51
عاص بن وائل 561
عاصم بن عدی، 277
عاصم بن عمر بن قتادة، 649
عامر بن شراحیل شعبی 591
عامر بن طفیل، 202
عامر بن واثله 472
عامر شعبی، 553
عایشه دختر ابوبکر، 100، 210، 213، 214، ،285 ،259 ،258، 257، 254 ،238 ،229 ،332 ،330 ،328 ،327 ،325 ،321 ،299 ،451 ،450 ،449 ،448، 387، 378، 377 553 ،552 ،551 ،550 ،536 ،516 ،459 632 ،629 ،581 ،557 ،555 ،554
عبّاد بن بشر 654
عبّاد بن عبدالله 439
عبادة بن صامت 622، 627
عباس بن عبدالمطلب، 272، 274، 287، ،510 ،428 ،425 ،424 ،405 ،403 ،290
ص: 705
629 ،569 ،537 ،517
عبّاس محمود عقّاد، 596
عبد الأعلى بن اعین 183
عبدالباقی عمری افندی بغدادی، 410، 603
عبدالرحمان بن جندب، 660
عبدالرحمان بن عوف 309، 314، 316، 339، 658
عبدالرحمن بن جندب، 690
عبدالرحمن بن شریک 586
عبدالرحمن بن عوف 236، 241، 247، 253، ،339 ،318 ،313 ،311 ،308، ،292 ،280 672 ،630 ،478
عبدالرحمن صفوری، 408
عبد الرؤف ،مناوی، 505
عبدالعزیز بن مسلم، 384
عبدالعزیز دهلوی، 409
عبد الفتاح عبد المقصود 596
عبدالله ابن عبّاس 219
عبدالله اشعری 217
عبدالله بن ابی 197، 208، 651
عبد الله بن احمد حنبل، 400
عبدالله بن جعفر، 270، 719
عبدالله بن جناده 678
عبدالله بن جندب، 188
عبدالله بن حارث، 442
عبدالله بن خالد بن اسید، 320
عبدالله بن ،زبیر 294، 406، 702، 715
عبد الله بن سبأ ،44 45 47، 48، 49، 51، 52، 58
عبدالله بن سعد ابی سرح 310، 321
عبدالله بن سلمة بن حضرمی طائفی 543
عبدالله بن سلیمان، 180
عبدالله بن عبّاس، 542، 606، 719
عبدالله بن عبد الرحمن، 253
عبد الله بن عمر ،81 151، 214، 243، 346، 627 ،516 ،485 ،451 ،399 ،351
عبدالله بن عمرو، 77، 528
عبدالله بن عيّاش بن ابی ربیعه 546
عبدالله بن کعب، 719
عبدالله بن مسعود 264، 322، 383، 544، 545
عبدالله بن مطیع 351
عبد المطلب، 272، 506
عبدالملك بن عمير، 78
عبیدالله بن خاقان 594
عبیدالله بن زیاد 725
عبیدالله بن عبدالله بن عتبة بن مسعود 264
عبیدالله بن موسی 492
عبیده سلمانی 517
عثمان بن حنیف، 510، 517
ص: 706
عثمان بن طلحه ،عبدری 714
عثمان بن عفان ،44 46 47 48 49، 52، ،287 ،241 ،235، 234 ،223 ،150، 58 312 ،310 ،309 ،308 ،306 ،301 ،299 ،321 ،320 ،318 ،317 ،316 ،315 ،313 348 ،339 ،332 ،326 ،325 ،323 ،322 ،535 ،522 ،515 ،503 ،500 ،478، ،400 ،654 ،627 ،625، 590 ،573 ،561 ،536 693 ،672 ،668 ،666، 663، ، 660 ،659 ،658
عجلی، 234، 235
عدی بن ثابت، 222
عروة بن زبيد 498
عروة بن زبیر، 294
عسکری، 366
عطيّة بن سعد عوفی 517، 530
عُفَيْر بن سيف بن ذی یزن، 549
عُقْبَةِ بن ابی معیط، 313
عقبة بن عدی، 528
عقیل، 399
عقیل بن ابی طالب، 513
عكرمة بن ابی جهل، 247، 624
عكرمة بن جهل، 642
علامه امینی، 52
علامه حلّی ابومنصور حسن بن يوسف بن علی بن مطهر حلّی، 412
،علّامه سبط ابن جوزی 586
علّامه سیدمؤمن شبلنجی، 410
علامه سید هاشم ،بحرانی، 413، 460، 543
،علامه عبدالرؤف ،مناوی، 594
علامه مناوی، 589
علقمه 201، 202، 523، 595
علقمة بن علاثة کلبی 201
علی بن برهان الدین، 306
علی بن حسین مسعودی ،هذلی، 409، 466
علی بن عیسای اربلی 575
علی بن قدامه، 172
علی متقی هندی 311، 426، 436، 441، 633 ،546 ،539 ،501
عمار بن یاسر 50 51، 52، 58، 59، 211، ،290 ،287 ،237، 233 232 231 220، ،546 ،537 ،536 ،524 523 ،517، 510 734 ،712 ،662 ،659 ،547
عمارة بن ابی الاجلح، 543
عمر ابن ابی سلمه 556
عمران بن حصین 219
عمر بن ابان 176
عمر بن جمیع 587
عمر بن خطاب 152 ، 197 ، 200، 201، 202، ،236 ،235 ،230 229 228، ،212 ،203، ،254 ،253 ،248، 244 243 242 ،241،
ص: 707
،267 ،265 ،264، 262، 258 257 255 ،279 ،278 ،277، 273 271 270 ،268 ،291 ،289 ،287، 285، 284 ،283 ،281 ،307 ،306 ،304 ،303 ،297 ،294 ،293 ،315 ،314 ،313 ،312 ،311 ،310 ،308 347 ،346 ،345، 338 322 ،320، 318 ،400 ،399 ،397، 377 ،370 ،366 ،348 ،476 ،468 ،461 ،450 ،446 ،434 ،432 ،501 ،500 ،499 ،498 ،497، 479 ،478 ،552 ،543 ،516 ،515 ،505 ،503 ،502 633 ،630 ،629 ،592 ،590 ،573 ،561 ،652 ،647 ،644، 643، 637، 636، 634 ،690 ،669 ،666، 665، 664 ،663 ،658 ،711 ،710 ،709 ،707، 706 ،705،693 726 ،719 ،715 ،713 ،712
عمر بن شبه 702
عمر بن عبدالعزیز 366، 509، 510، 512، 515 ،514
عمر بن علی 435
عمر سعد 134
عمرو بن حبشی 430
عمرو بن شاس اسلمی، 220
عمرو بن عاص، 247، 568، 571
عمرو بن عبدود ،534، 584، 588، 607
عمرو بن غانم، 570
عمرو خزرجی سلمی، 528
عمرو عاص 523، 553، 697
عوانه، 660
عوف بن خارجه ،مرّی 200
عوف بن مالک اشجعی 351
عويم بن ساعده، 277، 630
عیاش بن ربیعه 247
عیسی بن عبدالله بن محمد بن عمر بن علی 509
عُيَيْنَه بن حصن، 654
،غانمه، 570، 571
غانمه بنت غانم 568
فاطمه بنت الحسین، 586
فاطمه بنت اسد 397، 398، 403، 404، 414 ،411 ،409 ،408 ،405،
فخر اسماعیل بن علی حنبلی فقیه 689
فخر الدین ،رازی ،99، 117، 129، 442، 453، 585 ،584 ،454
فَرْوَة بن عَمْرو، 300
فضل الله بن روزبهان خنجی 348
فضل بن روزبهان خُنجی، 341
فضل بن عباس ،254، 258، 260، 274
فضل بن مرزوق 586
فیروزآبادی، 43
قاسم بن خلیفه 525
ص: 708
قاسم بن مجمّع 400
قاضی ابویعلی حنبلی، 344
قاضی القضات ابویعلی 346
قاضی القضات عضدالدین ایجی 348
قاضی القضات ماوردی 344
قتادة بن نعمان 255
قثم بن عباس، 274
قرشیطا، 93
قرطبی، 347
قصی بن کلاب، 398
قنفذ، 635، 636
قيس بن ابی حازم 504
قیس بن ربیع 533
قیس بن سعد بن عباده، 51، 256
قیس بن عباد 240
کریز، 313
کعب الاحبار، 451
کعب بن عجزه، 147
كعب بن مالک 622
کلابازی، 505
کمیت بن زید اسدی، 725
لاوی بن برخیا 93
لبید بن ربیعه 366
مالک بن دینار، 429
مالک بن سنان، 652
مالك بن نويره، 638
مأمون، 605
متوکل، 594
مجاهد، 230
محب الدّین ،طبری، 86، 306، 497، 546
محسن بن علی علیه السلام، 637
محقن بن ابی محقن ضبّی 505
محمّد بن ابی بکر، 52
محمد بن اسحاق، 49
محمّد بن الحنفيّه، 702
محمد بن جریر طبری ،45، 200، 317، 306، 490 ،433
محمد بن حاتم 499
محمد بن حجّاج، 527
محمد بن حذیفه 52
محمد بن سعد، 529
محمد بن سهل، 725
محمد بن سیرین 331
محمد بن صالح 649
محمد بن عبد الله بن عبد الرحمن بن عبدالقاری، 503
محمد بن کعب 308
محمد بن محمود 113
محمد بن مروان 179
محمد بن مسلم 413
ص: 709
محمّد بن مسلم ،زهری 159
محمد بن مسلمه، 151، 292
محمد بن مسلمه انصاری 304
محمّد بن منصور ،طوسی 572، 573
محمّد بن یوسف گنجی، 573
محمّد بن یونس 587
محمّد حمیری، 602
محمّد فرید ،وجدی 595
محمود بن لبید 649
مرزبانی، 638
مروان بن حکم، 320، 332، 559، 715
مسروق بن اجدع 553، 554
مسعودی، 304، 306
مسلم، 217، 350
مسلم بن حجّاج ،نیشابوری، 77، 194، 235، 647 ،462 ،352 ،267
مسلم بن عقیل 156
مسور بن مخرمه 317
مطلب بن وداعه 81
مطیع بن اسود مدری 247
مطین بن خالد 525
معاذ بن جبل، 242، 248، 426
معاذه غفاریّه، 557
معاوية بن ابی سفیان 71، 132، 135، 150، ،504 ،344 ،322 ،247، ،169، 155 ،154 ،547 ،542 ،523 ،515، 508، ،506 ،505 568 ،566 ،559 ،558 ،552 ،549 ،548 ،667 ،666 ،665 ،664 ،628 ،571 ،570 ،719 ،718 ،716، 697، ،681،8 ،680 ،668، 724،720
معاوية بن ثعلبه لیثی 521
معتمد 594
معن بن عدی 630
مغيرة بن شعبه ،208، 241 247، 271، 287، 629
،مریم ،96، 116، 228، 362
مقداد بن اسود ،کندی 50، 58، 59، 130، 647 ،637 ،634 ،517، 510 ،290 ،287 734 ،661 ،660 ،659 ،658
مقداد بن عمرو 648
مقریزی، 655
منذر بن ارقم، 280
منصور دوانیقی، 87
منهال بن عمرو، 439، 720
مهدی عباسی، 367
میخائیل نعیمه، 599
میرسیّد علی همدانی، 399، 405
میمون بن مهران 512
میمونه 537
نبيط بن شریط اشجعی 551
ص: 710
نسیبه 528
نصر بن مزاحم، 667
نظام، 637
نعثل، 92، 93
نعمان بن مالک، 651، 652
نورالدین هیثمی، 100، 426، 427، 534، 555 ،542 ،536
نووی، 352
واثلة بن اسقع 81
واحدی نیشابوری، 117
واقدی، 649، 655
ولید بن جابر، 547، 549
ولید بن جمیع، 234، 235
ولید بن عبدالله بن جمیع 234
ولید بن عقبه 662
ولید بن مغیره مخزومی 228
هاشم بن عبدمناف 398
هاشم بن ولید بن مغیره 662
هبیره 430
هشام بن حکم 137
هشام بن سعد، 311
هشام بن عروه 492
هشام بن محمّد، 214
هند 567
وهب بن جریر 331 492
هارون الرشید، 113، 726، 727
یحیی بن خالد 727
يحيى بن سعيد بن علی حنبلی 689
یحیی بن عبدالله بن حسن، 184، 546
یحیی بن معمر، 96
یحیی بن معین 234
یزید بن ابوسفیان 302
یزید بن جریر 318
یزید بن عیسی مورق 509
یزید بن قعنب 403
یزید بن معاویه ،135 ، 344، 351، 570، 726
یعقوبی، 325
ص: 711
آفریقا، 321، 727
أحد، 218، 454، 528، 588، 650، 657، 660
ارمنیّه، 727
،ایران 228، 611
ابواء، 245
ابوقبیس، 405
بازار ،مدینه 320
،بدر، 298، 324، 528، 588، 646، 651،650، 660 ،657 ،656
،بصره، 48، 109، 150
بطحاء، 396
بغداد 270 ، 470، 481، 572، 573، 589، 729 ،689
بقیع، 499
بیت المقدس، 404
،تاجیه 589
تبوک 211، 230، 231، 232، 233، 234، 533 ،377 ،376 ،247 ،238 ،235
تهامه، 181، 405
ثعلبیّه 174
ثنية المُراد، 625
جابیه، 712
جحفه، 245
جرف، 252، 254
جزایر 727
جعرانه 197
،چین، 615
حجاز ،46 ،51، ،228، 396، 509، 615، 678، 714
حدیبیّه ،209 ، 220، 435، 625، 626
حروراء، 553
حرّه، 734
حضرموت، 641
حمص، 709 ،664 ،663
،حنین، 197، 388، 588
حواب، 329
ص: 712
،حوران 201، 203
،خراسان، 96، 140، 185
خوارزم، 581
دار الضيافه، 570
دریای خزر، 727
،دمشق، 51، 111، 549
ذوالحلیفه، 624
ربذه، 322
،روم، 202، 228 ، 263، 592، 615
سقیفه بنی ساعده 218، 227، 244، 248، ،285 ،284 ،283 ،282 ،277 ،276 ،274 ،347 ،345 ،338 ،337 ،302 ،297، 286 658 ،637 ،632 ،630 ،629 ،479 ،478 712 ،681،669
سمرقند 727
سُنح، 271
،شام، ،46، 48، 71، 111، 150، 169، 228، 646 ،507 ،506 ،505 ،304 ،302 ،256 713 ،712 ،695 ،668، 667،664،
صفا، 542
صفین 52، 102 ، 477، 523، 529، 535، 673 ،547
صنعاء ،يمن 52، 301
طائف، 199، 432، 543
طرابلس، 321
طنجه، 321
عدن، 727
عراق، 140، 321، 366، 458، 548، 549، 714 ،678 ،674 ،662 ،589
عسفان، 624
عقبه 622
غار ثور، 38، 486
غار حرا، 421
غدیر خم، 567
فدك، ،320، 479، 698، 700، 727،726
،قضاعه، 201
قطفتا، 689
کراع الغمیم 624
کربلا، 174، 614
کعبه 239، 240، 243، 244، 246، 248، ،406 ،405 ،404 ،403 ،283 ،271 ،251 ،413 ،412 ،411 ،410 ،409 ،408، ،407، 597 ،596 ،458 ،456 ،428 ،415
کوفه ،46، 48، 133 ، 135، 150، 152، 154، ،553 ،536 ،535 345 ،326 ،184 ،156 725 ،696 ،689،600
کوه حرا، 421، 486
گردنه ،هرشی 210 211، 216، 231، 233
ص: 713
مدائن، 536
،مدینه 47، 79، 150، 159، 165، 174، 189، ،220 ،214 ،211 ،210 ،209 ،202 ،199 ،256 ،252 ،247، ،246 ،245، 240، 232 ،283 ،282 ،271، ،262 ،261 ،258، ،257 322 ،320 ،314 ،310 ،304 ،303 ،301 375 ،366 ،348، 346 339، 332 327 488 ،485 ،481 ،480 ،475، 397 ،376 ،530 ،529 ،524، 522، 520 ،509 ،499 ،622 ،595 ،594 ،584 ،570 ،557 ،556 642 ،640 ،637، 634 ،631 629 ،626 ،652 ،651650 ،649، 648 ،646، 644 677 ،668 ،667، 660، 657 ،654 ،653 714 ،710 ،678
مرو، 728
مروه، 542
مسجد الحرام 403 ، 405، 412، 421، 428
مسجد خیف، 239، 245
مَسکن، 440
مصر، 48، 150
مقام 734
،مکّه، 84، 109، 155، 199، 211، 228، 239، ،408 ،374 ،330 ،328، 327 ،294 ،248، ،570 ،568 ،428، 425، 415 ،412 ،410 678 ،647 ،626، 625، 624 ،604 580 714 ،694
منی 155، 239، 710، 720
موته 253
مهزور 320
نجد، 396
نجران ،109، 117، 140، 581
نخیله، 696
نهروان، 170، 523، 553
وادی ،فلسطین، 253
يمن، 220، 436، 606
ص: 714
1- فهرست آیات کریمه
2- فهرست انبیاء و معصومین
3- فهرست اشخاص
4- فهرست مکان ها
5- فهرست منابع
ص: 715
ص: 716
آیه سوره شماره صفحه
﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مِن رَبِّهِ ﴾ بقره 285، 658
﴿إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءاً فَلَا مَرَدَّ لَهُ ﴾ رعد 11، 59
﴿إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللهِ ﴾ منافقون 1، 433
﴿إذَا جَاءَ نَصرُ الله وَالفَتُحُ﴾ نصر 1، 346
﴿إِلَّا آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُوهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ حجر 59، 161
﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللهِ الْإِسْلَامُ ﴾آل عمران 75، 573
﴿إنَّ اللهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ عِمْرَانَ...﴾ آل عمران 33 537
﴿إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ﴾ بقره 156، 235
إنَّ اللهَ وَ مَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِي...﴾ احزاب 56، 154،155،157
﴿إنَّ اللهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ ...﴾ حج 14، 60
﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لِّلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِيُّ ﴾ آل عمران 68، 243
﴿إنْ تَتُوبَا إِلَى اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا ﴾تحریم 4، 68
﴿إِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِي وَ أَطِيعُوا أَمْرِي﴾رحمن 90، 122
﴿إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ...﴾نساء 17، 375
﴿ إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ﴾ یس 82، 60
﴿و إنما أَنْتَ مُنْذِرٌ و لِكُلِّ قوم هادٍ ﴾ رعد 7، 568، 569، 570، 571، 576،599
ص: 717
﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ...﴾ مانده 55، 421، 422، 423، 424، 425، 426، 429، 436، 475، 509
﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ...﴾ احزاب 33، 46، 47، 50، 51، 52، 53، 55، 56، 63، 66، 76، 109، 190، 219، 256، 260، 261، 262، 263، 264، 265، 266، 268، 269، 270
﴿إِنَّ مَثَلَ عِيسى عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ﴾ آل عمران 59، 465
﴿و إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً﴾ نجم 28، 142
﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ بقره، 30، 574
﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً ﴾ بقره 124، 242، 258
﴿إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ أَتَانِي الْكِتَابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيّاً ﴾ مریم 30، 279
﴿إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ - فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِي ﴾شعرا 107، 133
﴿أَشْدُدْ بِهِ أَزْرِي ﴾ طه 31، 439
﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ﴾نساء 59، 511، 532، 548، 562
﴿أفَمَنَ كَانَ عَلى بَيْنِةٍ مِنْ رَبِّهِ و يَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنهُ ﴾ هود 17، 233
﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمْ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ ﴾ آل عمران 173، 92، 436
﴿الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ ﴾ نور 35، 212
﴿اللهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ ﴾ انعام 124، 247
﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ﴾احزاب 6، 29، 430
ص: 718
﴿أَلْيوم اَكْمَلْتُ لَكُم دينَكُم وأَتْمَمْتُ عَلَيْكُم نِعْمَتى و...﴾ مائده 3، 255، 483، 484، 510، 573
﴿أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ و...﴾ بقره 140، 519
﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَ لَمَّا يَعْلَمِ اللهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ﴾ توبه 16، 510
﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِباً ﴾ شوری 24، 104
﴿أَوَمَنْ كَانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْنَاهُ وَ جَعَلْنَا لَهُ نُوراً...﴾ انعام 123، 541
﴿تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ﴾ آل عمران 61، 465
﴿ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكَافِرِينَ لَا مَوْلَى لَهُمْ ﴾محمد 11، 428، 429
﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ ﴾ معارج 1، 490، 491
﴿عَمَّ يَتَسَائَلُونَ﴾ نباء 1، 530
﴿فَاتَّقُوا اللهَ يَا أَوْلِي الْأَلْبَابِ الَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنزَلَ ..﴾ طلاق 10، 213
فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ﴾ انبیاء 21، 213
﴿فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ﴾ مرسلات 50، 231
﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ...﴾ آل عمران 61، 74
﴿فَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ الله تبدِيلاً وَلَنْ تجدَ لِسُنَّةِ الله تحويلاً﴾ فاطر 43، 412
﴿فَلْيَحْذَرُ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ ﴾ نور 63، 151
﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنْ الْعِلْم...﴾ آل عمران 61، 72،75، 80، 467
﴿فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كَانَ مَرِيضاً أَو...﴾بقره 185، 62
﴿قَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ...﴾ بقره 118، 91
﴿قَالَ قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يَا مُوسَى ﴾ طه 36، 439
﴿قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ ﴾ بقره 124، 258
﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا ﴾بقره 144، 410
﴿قُلْ آمَنَّا بِاللهِ و مَا أُنزِلَ عَلِينَا وَ مَا أُنزِلَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ ﴾ آل عمران آل عمران 84، 519
ص: 719
﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُ ﴾ آل عمران 31، 122، 151
﴿قُلْ أَطِيعُوا اللهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللهَ...﴾ آل عمران32، 123
﴿ قُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ....﴾ آل عمران 61، 467
﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى ﴾ شوری 23، 103،104،105، 106،107،108،109،134،140،143، 109، 134، 140، 143، 148، 151، 675
﴿قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شَاءَ أَنْ يَتَّخِذَ...﴾ فرقان 57، 134
﴿قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنْ الْمُتَكَلِّفِينَ﴾ ص 76، 134
﴿قُلْ مَا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِي إِلَّا عَلَى اللَّهِ ﴾ سباء 47، 134
﴿ قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ﴾ اخلاص 1، 360
﴿قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً ﴾ اعراف 158، 123
﴿و قُولُوا آمَنَّا بِاللهِ وَ مَا أُنزِلَ إِلَيْنَا وَ مَا أُنزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ ﴾ بقره 136، 519
﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ ﴾ بقره 180، 281
﴿كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ ﴾ نور 35، 212
﴿لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ ﴾ نور 35، 212
﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ﴾ انبیاء 27، 256
﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ بقره 124، 242
﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللهُ عَنْ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّين و...﴾ ممتحنه 8، 95
﴿و لَقَدْ سَمِعَ اللهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللهَ فَقِيرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِيَاءُ ﴾ آل عمران 181، 93
﴿وَ لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أَسْوَةٌ حَسَنَةٌ ﴾ احزاب 21، 125،151
﴿لِمَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً ﴾ طه 82، 542
﴿مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ﴾ حشر 7، 202
ص: 720
﴿مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَ مَا غَوَى وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ...﴾ نجم 5-2، 66
﴿مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ﴾ سباء 29، 599
﴿مَنْ يُطِعْ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ ﴾ نساء 80، 123
﴿وَ آتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ ﴾ اسرا 26، 109
﴿وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ اعراف 158، 151
﴿وَاجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي ﴾ طه 29و30، 439
وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقَاتِنَا...﴾ اعراف 155، 246
﴿وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللهِ...﴾ منافقون 5، 435
﴿وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدیثاً فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ...﴾ تحریم 3، 671
﴿وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ﴾ بقره 30، 567
﴿وَاذْكُرْ إِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَذَا الْكِفْلِ وَ كُلٌّ مِنْ الْأَخْيَارِ﴾ ص 48، 287
﴿وَ إِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَ يُونُسَ وَلُوطاً وَ كُلّاً فَضَّلْنَا...﴾ انعام 86، 286
﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِيعاً وَلَا تَفَرَّقُوا ﴾آل عمران 103، 202
﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمْسَهُ وَ لِلرَّسُول و...﴾ انفال 41، 109
﴿وَالَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أَفِّ لَكُمَا﴾ احقاف 17، 391
﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبّاً لِلَّهِ﴾ بقره 165، 122
﴿وَالَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ...﴾ نور 33، 95
﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أَوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ ﴾ واقعه 10و11، 278
﴿وَالعَاقِبَةُ للمُتَّقِينَ ﴾ قصص 83، 607
﴿وَاللهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنْ الْمُصْلِح﴾ بقره 220، 246
﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ ﴾ توبه 71، 430
﴿وَ إِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبْرِيلٌ وَ صَالِحٌ ...﴾ تحریم 4، 68
﴿وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ...﴾ مائده 67، 479
﴿وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى ﴾طه 82، 210
ص: 721
﴿وَ أَذَانٌ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِ الْأَكْبَرِ ﴾ توبه 3، 223
﴿وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً ﴾لقمان 20، 617
﴿وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي﴾ طه 32، 439
﴿وَ أَطِيعُوا اللهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ ﴾آل عمران 132، 123
﴿وَ أَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ...﴾ شعرا 214، 272،273،289،352،353،397،398،400،497
﴿وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللهِ ﴾احزاب 6، 269
﴿ وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ أَوْحَيْنَا...﴾ انبیاء 73، 242
﴿وَ جَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِي عَقِبِهِ﴾ زخرف 28، 220
﴿وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَ يَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ ﴾ قصص 68، 244
﴿وَ رَبُّكَ يَعْلَمُ مَا تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَ مَا يُعْلِنُونَ ﴾قصص69، 246
﴿وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَب يَنقَلِبُونَ ﴾ شعرا 227 ، 300
﴿وَ عَلَى الأعرافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلا بِسَيمَاهُمْ ﴾ اعراف 46، 530
﴿ وَ قَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِيمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتَابِ اللهِ ...﴾ روم 56، 243
﴿وَ قَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ و...﴾ اعراف 142، 440
﴿ اعراف وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ ﴾ احزاب33، 70
﴿وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ ﴾ صافات 24، 153
﴿وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا و...﴾آل عمران 105، 237
﴿وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ ﴾انفال 46، 202
﴿وَ لِكُلّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ ﴾ يونس 47، 568
﴿وَلِلهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً﴾ آل عمران 97، 307
﴿وَلَوْ أَنَّا أَهْلَكْنَاهُمْ بِعَذَابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقَالُوا رَبَّنَا لَوْلَا...﴾ طه 134، 568
﴿وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أَوْلِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ... ﴾ نساء 83، 521
ص: 722
﴿وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ ﴾ نور 35، 212
﴿وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾ نساء 64، 124
﴿وَ مَا كَانَ لِمُؤْمِنِ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً﴾ احزاب 36، 245
﴿وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى ﴾ نجم 3و4، 127،410،671
﴿ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنْ اللَّهِ﴾ قصص 50، 549
﴿وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَ سُلَيْمَانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ﴾ انعام 84، 42
﴿وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَاماً وَ رَحْمَةً ﴾ احقاف 12، 41
﴿وَ مِنْهُمْ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ﴾ توبه 61، 94،436
﴿وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ ﴾ آل عمران 85، 573
﴿وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ...﴾ مائده 56، 430
﴿وَ مَنْ يُطِعْ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأَوْلَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ ﴾ نساء 69، 124
﴿وَ مَنْ يُطِعْ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِيماً ﴾ احزاب 71، 124
﴿وَ مَنْ يُطِعْ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ...﴾ فتح 17، 124
﴿وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللهِ فَقَدْ هُدِى إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ آل عمران 101، 202
﴿وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْناً إِنَّ اللهَ غَفُورٌ شَكُورٌ ﴾ شوری 23، 136
﴿شورى وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ نَافِلَةً وَ كُلّاً جَعَلْنَا صَالِحِينَ ﴾انبیاء 72، 242
﴿وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ ﴾شوری 25، 104
﴿هُمْ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ...﴾ منافقون 7، 435
﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا ﴾حجرات 6، 469
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ ﴾ توبه 119، 236
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ ﴾ مائده 6، 60
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ﴾ مائده 11، 93
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ ﴾ مائده 106، 281
ص: 723
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ و...﴾ نساء 59، 130، 163،492،499،500،502،504،509،521،642
﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغَ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ.. ﴾ مائده 67، 224،476،477،478،479،480،489
﴿يَا قَوْمِ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِي إِلَّا فَطَرَنِي...﴾ هود 51، 133
﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنْ النِّسَاءِ إِنْ اتَّقَيْتُنَّ...﴾ احزاب 32، 70
﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ ...﴾ احزاب 30، 70
﴿يَا يَحْيَى خُذْ الْكِتَابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً ﴾ مریم 12، 279
﴿يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ﴾ توبه 62، 94
﴿يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنْ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ...﴾ آل عمران 154، 91،436
﴿يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ ﴾ نور 35، 212
﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ﴾ نساء 11، 143
﴿يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونِةٍ ﴾ نور 35، 212
﴿يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُنَاسِ بِإِمَامِهِمْ﴾ اسرا 71، 238، 543، 568
﴿يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ ﴾ نور35 ، 212
ص: 724
آدم علیه السلام،44، 83، 229، 233، 240، 283، ،534 ،355 ،300 ،298 ،294 ،285، 284 643 ،636 ،537
ابراهیم خلیل ، 42، 43، 44، 155، 212، ،284 ،258 ،242 ،240 ،231 230 228 542 ،540 ،537، ،519 ،450 ،306 ،300 612 ،585 ،544
،اسحاق، 243، 519
اسحاق بن ابراهیم، 275، 277، 446
اسحاق بن یعقوب 645
اسرافیل 346
،اسماعیل، 230 ، 231، 240، 284، 286، 287، 585 ،538 ،519،300،
امام جعفر صادق علیه السلام211 ، 213، 239، 269، ،547 ،545 542 ،535 504 ،488، 372 ،612 ،610 ،609،608، ،571 558 ،548 660 ،659 ،644 ،626، 617 ،615 ،614 ،613
امام حسن عسکری علیه السلام، 168 ، 173، 180 ، ،597 ،560 ،559 ،553 ،507 ،504 ،245 ،636 ،635 ،634، 633، 632 ،602،601 ،644 ،643 ،641، 640، 639، 638، 637 660
امام حسن مجتبی علیه السلام، 23، 24، 44، 50، 51، ،136 ،86 ،85 ،79 ،74 ،73 ،72 ،64 ،58 ،52 ،190 ،180 ، 174 ، 173 ،166 ،151 ،146 ،222 ،221 ،219 ،212 ،209 ،208 ،207 ،269 ،266 ،259 ،243 ،241 ،235، 232 373 ،372 ،355 ،320 ،311 ،309 ،308 ،468 ،418 ،395 ،394 ،376، 375، 374 ،519 ،518 ،517، 511، 507 ،504 ،503 ،593 ،583 ،550 ،547 ،538، 537، 520 663 ،659 ،604 ،600 ،598
امام حسین سیدالشهداء علیه السلام، 23، 43، 51،50، ،112 ،86 ،85 ،79 ،74 ،73 ،72 ،64 ،58، 52، ،180 ،175 ،174 ،173 ،166 ،151 ،146 ،234 ،222 ،221 220 219 ،212 ،190 ،269 ،267 ،259 ،243 241 ،239 ،235 ،376 ،375 ،372 ،355 ،310 ،309 ،308
ص: 725
،503 ،468 ،418 ،415 ،407 ،395، 392 ،519 ،518 ،517، 511 ،507 ،506 ،504، ،593 ،583 ،558، ، 550 ،547، 538 ،520، 679 ،659 ،657 ،604 ،601،
امام سجاد زین العابدین علیه السلام، 108، 109، 120، ،504 ،372 ،269 ،259 ،236 ،174 ،143 ،604 ،603 ،602 ،558، 547 ،539 ،507 674 ،660 ،659 ،614
امام على الهادي علیه السلام ،553، 558، 631،601 660،659
امام علی بن موسی الرضا علیه السام 80، 98، 173، ،270 ،269 ،241 ،213 ،180، ،176، ،175 629 ،628 ،626 ،558، 551 ،504 ،334 660 ،659
امام محمد باقر علیه السلام، 174، 210، 211، 213، ،570 ،558 ،540، 511، 504 ،477، 238 660 ،659 ،609 ،608،607،606605،
امام محمد جواد علیه السلام 553، 558، 629، 630، 660 ،659
امام موسی کاظم علیه السلام، 212، 240، 468، 504، 660 ،659 ،618 ،617 ،558 ،549
امير المؤمنين على علیه السلام 21، 23، 25، 27، 28، ،39 ،38 37 36 35 34 33 32 30 29 ،75 ،74 ،73 ،69 ،59 58 55 ،54 ،51 ،45 ،93 ،91 ،87 ،85، 84 83 82 81 80 79 ،154 ،146 ،142 ،129 ،113 ،111 ،108 ،99 ،192 ،180 ،174 ،172 ،171 ،165 ،164 208 ،207 ،206 ،205، 201 ،199 ،196 ،223 222 ،221 220 213 ،210 ،209 ،242 ،241 ،236 ،234 ،233 227 224، ،269 ،266 ،265، 264 ،263 ،259 ،243 ،280 ،279 ،277، 276، 275 ،272 271، ،297 ،296 ،295 ،294 ،291 ،283 ،282 ،308 ،307 ،306 ،303 ،301 ،299 ،298 ،320 ،318 ،317 ،316 ،314 ،311 ،310 ،340 ،335 ،334 332 ،326، 325، 322 ،348 ،347 ،346 ،345، 344 ،343 ،341 ،355 ،354 ،353 ،352 351 ،350 ،349 ،364 ،362 ،361 ،360، 358 357 356 ،371 ،370 ،369 ،368 ،367، ،366 ،365 386 ،385 ،383 ،382 ،375 ،374 ،372، ،411 ،410 ،404 ،403 ،399 ،398 ،396 ،421 ،418 ،416 ،415 ،414 ،413 ،412 ،432 ،431 ،426 ،425 ،424 ،423 ،422 ،441 ،440 ،439 ،438، 437، 436 ،433 ،449 ،448 ،446 ،445 ،444 ،443 ،442 ،458 ،457 ،456 ،455 ،452 ،451 ،450 ،465 ،464 ،463 ،462 ،461 ،460 ،459،
ص: 726
،472 ،471 ،470 ،469 ،468 ،467، 466 ،480 ،479 ،477، 476 ،475 ،474 ،473 ،489 ،488 ،486 ،485 ،484 ،483 ،481 ،514 ،511 ،509 ،508 ،501 ،500 ،490 ،526 ،521 ،520، 518 ،517، ،516 ،515 ،550 ،549 ،537 ،535 ،533 ،532 ،531 ،596 ،592 ،590 ،584 ،572، 571،570، ،621 ،620 ،613 ،608 ،604 ،599 ،597 679 ،674 ،659 ،656 ،622
اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت علیهم السلام، 19، 25، 41، ،99 ،98 ،86 ،78، ،73 ،65، 54 ،45 ،44 ،42 ،112 ،111 ،110 ،109 ،108، ،102 ،100، ،123 ،121 ،120 ،119 ،116 ،115 ،114 ،105 ،104 ،103 ،102 ،101 ،99 ،98 97 ،136 ،132 131 130 127 ،126 ،125 ،157 ،153 ،152 ،148 ،146 ،144 ،137 ،184 ،182 ،180 ،172، ، 167 ،166 ،162 ،199 ،198 ،197 ،195 ،194 ،190 ،188 ،210 ،205 ،204 ،203 ،202 ،201 ،200 238 ،232 ،222 ،220 ،215 ،214 ،211 ،341 ،270 ،263 ،260 ،251 ،248، 246 ،500 ،492 ،452 ،416 ،396 ،395، 374 585 ،531 ،520، 518 ،516 ،515 ،503 676 ،649 ،640 ،607 ،591 ،586
ایّوب، 42
جبرئیل، 209، 346، 461
حسنین علیهما السلام ،59، 65، 75، 142، 174، 466، 467
داود، 230
ذوالکفل، 287
رسول خدا صلی الله علیه و آله محمد مصطفی ، 19، 20، 21، ،33 ،32 ،31 ،29 ،28 ،27، 26 ،24 23 22 ،45 ،44 ،43 ،42 ،41 38 37 36 35 34 ،57 56 55 54 53 52 51 50 ،47، 46، ،71 ،69 68 67 66، 65، 64 ،63 ،59 58 ،82 ،81 ،8079، ، 78، 76، 75، ،74 73 72 ،96 ،95 ،94 ،93 ،91، 87، 86 85 84 83 ،114 ،113 ،112 ،111 ،110 ،107 ،106 ،125 ،123 ،122 ،121 ،120 ،117، ،115 ،132 131 130 129 ،128 ،127، ،126، ،144 ،139 ،137، ،136 ،135 ،134 ،133 ،153 ،152 ،151 ،150 ،149 ،148 ،147 ،160 ،159 ،158 157 156 ،155 ،154 ،167 ،166 ،165 ،164 ،163 ،162 ،161 ،174 ،173 ،172، ،171 ،170 ،169 ،168 ،182 ،181 ،180، ،179 ،178، ،177، ،175 ،190 ،189 ،188، ،187، ،186 ،185 ،184 ،197 ،196 ،195 ،194 ،193 ،192 ،191
ص: 727
،205 ،204 ،203 ،202 ،201 ،200 ،198 ،215 ،214 ،210 ،209 ،208 ،207، 206 ،224 ،223 222 ،220 ،218 ،217، 216 ،236 ،235 ،234 ،233 231 228، 225 ،253 ،252 ،247، 246 ،245 ،244 ،243 ،263 ،262 ،261 ،260 ،259 ،256 ،255 ،273 ،271 ،270 ،269 ،268 ،265، 264 ،289 ،281 ،279 ،277، 276 ،275، 274 ،299 ،297 ،294 ،293 ،292 ،291 ،290 ،309 ،308 ،307 ،306 ،305 ،303 ،301 ،320 ،317 ،316 ،315 ،314 ،312 ،310 336 ،335 ،331 ،329، 325 ،324 ،323 347 ،346 ،345، 344 343 ،342 ،341 354 ،353 ،352 ،351 350 ،349 ،348، 361 ،360 ،359 ،358 ،357 ،356 ،355 369 ،368 ،367، 366 ،365 ،364، 363 ،376 ،375 ،374 ،373 ،372 ،371 ،370 ، ،392 ،389 ،388، 381، 380 ،379، 378 400 ،399 ،398 ،396 ،395
زکریّا، 42
سام، 298
سلیمان، 42
شمعون ،284 ،287، 288، 294، 298
شمعون بن حمون صفا، 634
شیث 298
،عمران، 230، 300، 537
عیسی بن مریم علیه السلام 42، 43، 44، 72، 85، ،222 ،217 ،204 ،179 ،178 ،177، ،176 ،294 ،287 ،284 ،279 ،257، 246 ،234 ،544 ،519 ،498 ،464 ،444 ،298 ،296 634 ،629 ،598 ،587 ،546
فاطمه زهرا سرور زنان علیها السلام، 50، 51، 52، 53، ،79 ،78 ،75 74 73 72، 67، 64 ،59 ،55، ،151 ،146 ،142 ،111 ،99 ،87 86 85 80 ،192 ،190 ،186 ،180 ،174 ،173 ،172 364 ،363 ،292 ،263 ،241 ،221 ،212 468 ،467 ،466 ،465، 395 370 ،366 632 ،598 ،597، 584 583 ،582 504 679،659
لوط، 230، 286
موسى بن عمران علیه السلام ،41 42، 73، 122، 209، ،285 ،284 ،246 ،233 230 ،222 220 ،408 ،298 ،294 ،292 ،291 ،287، 286 ،440 ،439 ،438 ،437، 423 ،422 ،410، ،447 ،446 ،445 ،444 ،443 ،442 ،441 612،519 ،516 ،501 ،474 ،456 ،448
مهدی موعود امام زمان علیه السلام، 166، 168، 170، ،179 ،178 ،177، ، 176 ،174 ،173 ،172
ص: 728
،222 ،214 ،204 ،190 ،183 ،182 180 ،509 ،508 ،504 ،257، 255 ،245، 238 ،593 ،587 ،582 ،561 ،559 ،548 ،520 632 ،630 ،605 ،604 ،603 ،601 ،597 641 ،640 ،639، 638، 637، 636، 634 659 ،656 ،654، 649، 645 ،643 ،642 679 ،675 ،663660،
میکائیل، 346
نوح علیه السلام 132، 195، 196 ، 197، 198، 229، 531 ،528 ،300 ،298 ،285 ،256 ،240 581 ،559 ،540 ،537،
هارون، 42، 73، 222، 230، 233، 291، ،445 ،444 ،443 ،442 ،439 ،438 ،292، 516 ،501 ،474 ،456 ،447 ،446
یحیی، 42
يعقوب، 230 ، 243، 284، 306، 519، 593
،یوسف، 42، 284، 369
يوشع بن نون ،284 ،285 286، 287، 292، 410 ،408 ،298 ،294
یونس، 286
ص: 729
آمنه بنت وهب 504
ابراهيم بن ابی محمود 628
ابراهیم بن احمد غضائری 294
ابراهیم بن مهزیار 643
ابن ابی الحدید ،معتزلی، 185، 266، 274، ،415 ،411 ،362 ،329 ،321 ،308 301، ،592 ،590 ،526 ،472، 447 ،432 ،419 632 ،596 ،594
ابن ابی حاتم 92، 96، 106، 107
ابن ابی حمزه 606
ابن ابی عون، 355
ابن اثیر، 48، 79، 361
ابن اثیر جزری ،89 90، 101، 185، 196،
،403 ،402 ،391، 388، 311 ،285 ،274 ،484 ،428 ،420 ،419 ،415 ،405 ،404 497 ،496 ،486
ابن اسحاق، 351، 400
ابن اعثم کوفی 108، 143، 305، 329
ابن اعرابی 185، 428
ابن ام مکتوم 441
ابن تیمیّه 132 ، 137 ، 139، 140، 141، 586 ،143
ابن جریر طبری ،47 ،55 74، 89، 96، 103، ،353 ،309 ،289 ،284 ،272 ،269 ،213 467 ،420 ،406 ،398
ابن جوزی، 350، 668
ابن حجر، 115، 407
ابن حجر عسقلانی ،89، 177، 403، 404، 672
ابن حجر مکّی 26، 147، 148، 149، 153، ،174 ،170 ،166 ،165 ،158 ،157 ،156 ،209 ،198 ،196 ،194 ،193 ،188 ،182 669 ،668 ،587 ،515 ،513 ،468 ،211
ابن حجر هیتمی 104 ، 107، 115، 129، 652 ،145
ابن حضرمی 350
ص: 730
ابن درید، 336
ابن زبیر 321، 668
ابن زولاق، 35
ابن زید، 74
ابن سعد، 342، 343، 347، 349، 350، 355، 495 ،487 ،379 ،372 ،361 ،358
ابن سلام 429
ابن شبّه 85
ابن صبّاغ مالکی، 89 145
ابن صبّان، 209
ابن طاووس، 471
ابن طلحه ،شافعی 25، 42، 79، 163
ابن عبّاس ،32 ،50، 57، 64، 69، 78، 91، ،140 ،136 ،129 ،111 ،106 ،105 ،103 ،209 ،205 ،200 ،196 ،195 ،172 ،154 331 ،330 ،329 ،315 ،309 ،305 ،262 357 ،351 ،349، 348، 347 ،346 343 ،454 ،434 ،425 ،422 ،373 ،361 ،358، ،500 ،485 ،478، 477، 466 ،462 ،457 655 ،569
ابن عبدالبر ،348، 384، 388، 392، 393، 471 ،403 ،402
ابن عبد ربه اندلسی 446
ابن عدی، 129
ابن عربی 149، 665
ابن عساکر، ،86، 107، 111، 293، 344، 351، 483 ،432 ،419 ،395
ابن عمر، 69، 131، 293
ابن فارس، 30
ابن قیاما، 628
ابن قیّم جوزی، 85 487
ابن کثیر ،85، 90 93 94، 101، 285، 377، ،417 ،416 ،414 ،406 ،405 ،404 ،398 666 ،585 ،487 ،419
ابن کواء، 530
ابن ماجه، 177، 487
ابن ماجه موطا مالک، 498
ابن ،مردویه ،50 51 93، 106، 465، 483
ابن مسعود ،156، 479، 613، 653
ابن مغازلی ،74، 113 ، 129، 173، 206، 210، 481 ،451 ،431 ،293 ،212
ابن منذر، 74، 103، 106، 131
ابن منظور، 186
ابن میثم ،بحرانی 592
ابن هشام ،84، 399، 400، 401، 414، 493، 498 ،496
ابو اسحاق ،ثعلبی ،34، 74، 104، 119، 211، 490 ،423 ،348 ،291
ص: 731
ابوالحسن خسعی آبری، 177
ابوالحسن ، منادی 668
ابوالحسن واحدی نیشابوری، 105، 153
ابو الحمراء، 53، 56
ابو السعود، 138
ابوالفتح محمّد بن احمد بن ابو الفوارس، 508
ابوالفداء، 274
ابوالفرج ،اصفهانی 34 360، 361، 372، 374، 600،383
ابوالهیثم بن تيّهان انصاری، 317، 418
ابوایّوب، 173
ابوایّوب انصاری، 173، 417
ابوبرزه، 57
ابوبکر بن ابی قحافه ،27 28، 86، 165، 185، ،305 ،304 ،302 ،278، ،264 ،253 ،209
368 ،365 ،364 ،359 ،358 ،351 315، ،413 ،402 ،390 ،385 ،381، 370، 369 ،462 ،460 ،459 ،457، 453 ،448 ،444 ،511 ،496 ،490 ،474 ،470 ،469 ،463
666 ،665 ،550 ،537، 536 ،533 ،515 669 ،667
ابوبکر بن شهاب الدین 149
ابوبكر بن مؤمن شیرازی، 500
ابوبکر بیهقی، 146
ابوبکر جصّاص، 78
ابوبکر سبای 145
ابوجعفر اسکافی، 274
ابوجعفر نقیب، 472
ابو حمزه ثمالی، 104
ابوحیّان ،اندلسی ،89 ،138، 140، 500، 569
ابو خالد کابلی، 604
،ابوداود، 160، 356، 583
ابوداود سیستانی 651
ابوذر غفاری ،195 ، 299، 418، 422، 423، 572 ،425 ،424
ابورافع، 425
ابوسعید، 20
ابوسعید تیمی 295
ابوسعید خدری ،50 52، 64، 153، 154، ،207 ،200 ،196 ،186 ،176 ،171 ،169 ،460 ،457 ،417 ،357، 354 ،351 ،294 483 ،479
،ابوسفیان 92 ، ،268 ، 303 ، 379، 380، 387، 598
ابوسلمه مخزدمی 441
ابوصالح، 466
ابوطفیل، 21
ابو عبدالله ملّا، 115
ص: 732
،ابوعبیده ،37، 351، 600، 609
ابوعبیده جراح، 444
ابوعبیده حذّاء، 609
ابو عمرو اوزاعی، 310
ابوعیسای ،ترمذی 20، 52، 78، 79، 111، 665 ،193 ،170
ابوعیسی ،ترمذی، 652
ابوغانم، 635
ابوغطفان، 349
ابولبابه انصاری، 441
ابو محمّد مصری 35
ابو مسعود، 154
ابومسلم خراسانی، 310
ابوموسی اشعری 200
ابونعیم، 50، 103، 465، 466
ابونعیم اصفهانی ،22، 89، 105، 145، 195، 419 ،376 ،354 ،346
ابوهریره 112 ، 154 ، 177 ، 207، 220، 479، 672 ،483
ابویعقوب، یوسف، 362
ابي الأسود دؤلی، 335
ابی الزبیر مکّی 220
ابی برده اسلمی، 569
ابی برزه، 114
ابی حنیفه دینوری، 419
ابی داوود، 487
ابی رافع، 93
احمد بن اسحاق، 635، 636
احمد بن حنبل، 342، 419
احمد بن عبیدالله بن عیاش جوهری 505
احمد بن نافع ، بصری 508
احمد بن یحیای بلاذری، 404
احمد حنبل ،53، 88، 107 ، 111، 189، 352، ،438 ،389 ،380 ،378، 358 ،356 ،353 650 ،508 ،498 ،451 ،449
،ازهری 185، 186
،اُسامه، 349، 350، 368
استاد توفيق ابو علم 189
اسحاق بن غالب 608
اسلمی 578
اسماعیل لمعانی، 362
اسماء بنت عمیس 385
اسماء دختر ابی بکر 95
اسود، 342
اسود بن عامر، 352
اشعث بن قیس ،کندی، 322، 324، 418
اصبغ بن نباته، 308، 533، 535
اعمش 20، 55
ص: 733
امام زرقانی مالکی 187
امام ،سندی 188
امّ سلمه ،51 52 53 54، 55، 56، 64، 65، ،344 ،293 ،265، 263 ،262 ،172 ،67، 66 583 ،361 ،351
ام عبد الله بنت حسن بن علی بن ابی طالب، 505
ام فروه بنت قاسم بن محمد بن ابی بکر، 505
انس بن مالک
انس بن مالک ،53 56، 113، 195، 200، ،455 ،454 ،432 ،425، 424 ،418 ،263 654 ،579 ،471 ،460 ،457
اوس بن حول 347
ایوب بن سوید 422
بحرانی، 264
،بخاری ،50، 69 ، ،83، ،84، 96، 155، 168، ،360 ،359 ،343 ،342 ،281 ،177 ،169 ،651 ،498 ،457، 437، 413 ،407 ،391 672 ،669
بدرالدین عینی 177
براء بن عازب، 129، 291، 489، 572
بريدة بن حصیب اسلمی، 418
بزّار 350
بشیر بن سعد 155
بغوی، 104
بکّائی، 400
بلاذری، 487
بنی عامر بن لوی 461
بیحره، 494
بیضاوی، 33، 47
بیهقی ،50، 74، 101، 146، 156، 159، 294، 667 ،666 ،419 ،348
تجیبی 315
ترمذی، 50
ثعلب، 185
جابر بن سمره ،168 ، 578 652،651650 675 ،669 ،653
جابر بن عبدالله انصاری، 105، 115، 156، ،344 ،220 ،217 ،211 ،200 ،193 ،169 ،465 ،425 ،424 ،357 ،353، 349 ،346 659 ،655 ،504 ،487 ، 477 ،470 ،466،
جابر بن یزید جعفی، 213، 605، 660
جار الله زمخشری، 89
جریر بن عبدالله ،بجلی، 119، 322، 418
جعفر بن یحیی، 625
جعفر طیار، 385
جلاس بن سوید 94
جلال الدین سیوطی 47، 50، 51، 74، 89، ،141 ،131 ،128 ،106 ،103 ،95 ،94 ،90،
ص: 734
،479 ،466 ،465 ،434 ،422 ،274 ،154 665 ،653 ،483
جمال الدین زرندی 147
جنادة بن ابی امیّه 235
جوهری 49، 185
جهجاه غفاری 434
حارث بن نعمان فهری 34، 490
حارث بن یحیی، 210
حاکم حسکانی 51، 107، 424، 425، 465، ،511 ،501 ،490 ،484 ،479 ،478 ،477، 569
حاکم نیشابوری 21 51، 74، 78، 89، 108، ،420 ،357 ،348، ،208 ،200 ،195 ،112 652 ،469 ،465
حباب بن منذر 496
حبشی بن جناده 462
حبیب ابن ابی ثابت 20
حبیب بن ثابت 295
حبیش تفلیسی، 49
حجاج بن یوسف ثقفی، 43، 526
حجر بن عدی، 319، 382، 383، 389، 418
حذيفة بن اسید غفاری 22
حذيفة بن یمان، 175
حرّ بن یزید ریاحی 235
حسام الدّین متّقی، 206
حسّان بن ثابت 314، 425
حسان بن ثابت انصاری، 418
جندل بن جنادة بن جبیر یهودی 659
حسن بن ابراهیم 35
حسن بن فضل طبرسی، 488
حسین بن عبدالله 550
حسین بن مسعود بغوی 160
حصين بن سبره 44 45
حفصه ،68 ،69 ،85 86 347، 369، 380
حکم بن ابی العاص، 268
حكم بن العاص، 407
حکیم بن سعد 55
حلبی، 493
حمران بن اعین 610، 614
حموینی جوینی 147، 201، 336، 661
حمیده، 505
حويطب بن عبد العزّى 95
حیّ بن اخطب 93
خازن، 92، 93
خالد بن ولید 449
خدیجه کبری 363، 395
خُزيمة بن ثابت ذوالشهادتین، 320، 418
خطیب خوارزمی 113، 114، 127، 206،
ص: 735
،453 ،431 ،305 ،293 ،267، 222 ،209 661،658 ،656 ،570
،خیزران، 505
دار قطنی 159، 490
دعبل بن على خزاعی 175، 629
دیلمی، 103، 153، 156
ذهبی 84، 310، 420، 487
راغب اصفهانی، 30، 454
رافع بن حریمله 91
ربعی بن عبد الله 543
،زاذان، 505
،زبیدی، 428
زبیر بن بکّار، 315، 401، 403، 420
زبیر بن عوام 92 318، 358، 384، 394
زحر بن قيس جعفی، 321، 322
زمخشری ،33 ،47، 75 76، 84، 92، 95، ،469 ،428 ،150 ،137، ،117 ،106 ،101، 613
زیاد بن ابیه، 380، 383
زیاد بن مرحب 322
زیاد بن منذر، 477
زید بن ارقم 20، 21 ، 44، 45، 111، 161، 434 ،206 ،191 ،190 ،186 ،163
زید بن ثابت 186
زید بن حارثه 441
زید بن علی 74، 425
زید بن يثبع 459
سالم بن ابی حفصه، 609
سامة بن لؤي بن غالب، 333
سباع بن عرنطه 442
سبط ابن جوزی ،34 ،89، 171، 372، 667
سدّی، 93
سعد الدین تفتازانی، 187
سعد بن ابی وقاص ،74 79، 394، 438، 457، 490
سعد بن عباده، 155، 441، 496
سعد بن عبدالله اشعری ،قمی 245
سعد بن عزیز، 377
سعد بن معاذ، 435، 441
سعید بن العاص، 372
سعید بن بشیر 661
سعید بن جبیر، 103 ، 104، 106، 195، 455، 603
سعید بن قیس انصاری، 418
سعید بن مسیّب 389
سعید بن منصور، 104
سفّاح، 310، 665
سفیان، 601،600
ص: 736
سفیان بن ابی لیلی 600
سفیان بن عیینه 490
سفیانی، 598
سلمان ،فارسی ،292، 408، 409، 410، 417، 656 ،572 ،527 ،510 ،506 ،505
سلمة بن اکوع 200
سلیمان، 670
سلیمان بن جعفر جعفری، 627
سلیمان بن صرد خزاعی 308
سلیمان بن عبدالملک، 665، 666
سلیمان ،قندوزی، 24 147، 172، 174، 190، ،501 ،455 ،308، ،238، 220 ،211 ،205 674 ،660 ،659 ،655 ،653 ،502
سلیم بن قیس هلالی ،265، 290، 509،501، 656
سمانه، 505
سمعانی، 288
سنان جهنی 434
سوسن، 505
سیّد 84، 101، 465، 466، 467
سیّد حمیری 335
سید علی بن شهاب همدانی شافعی، 655
سید محمود حبیب ،عبیدی 337
سيّد مؤمن شبلنجی 147، 148
شدّاد بن ابی عمّار، 54
شقران 349
شهربانویه بنت یزدجرد بن شاهنشاه 505
شهر بن حوشب 52
شیبة بن مالک 461
شیخ ابویعقوب، 363، 365، 366، 370
شیخ الاسلام حموینی 502
شیخ صدوق، 256 ، 269، 360، 531، 570، 618 ،574
شیخ عبدالحق ،دهلوی، 186
شیخ مفید، 531، 533
صبیح، 95
صفوان بن یحیی، 629
صفیّه، 261
صقر بصری، 373
ضحاک بن مزاحم، 128
ضیاء مقدسی، 353
طاهر بن حسین علوی، 336
طبرانی 50 ، 106 ، 107، 207، 292، 347، 653 ،419 ،415 ،411 ،408
،طبری ،47، 50، 55، 74، 90، 94، 103، 141، ،414 ،405 ،404 ،398، 361، 313 ،143، 569 ،497 ،496 ،493 ،457
طحاوی، 353
ص: 737
طلحه بن مصرف 413
طلحة بن عبیدالله ،154 ، 318، 358، 359 394 ،384 ،370 ،365
طنطاوی، 89
عاقب ،84، 101 ، 465، 466، 467
عامر بن سعد، 78
عامر بن سعد بن ابی وقّاص، 73
عامر بن سعد وقاص، 467
عامر بن واثله 264
عایشه دختر ،ابوبکر ،50 ،51، 53، 65، 66، 67، ،253 ،190 ،166، 86، 85، 76، ، 70،69،68 342 ،341 ،340 ،320 ،319 ،261 ،254 ،357 ،354 ،349 ،347 345 ،344 ،343 364 ،363 ،362 ،361 ،360 ،359 ،358 371 ،370 ،369، 368، 367 ،366 365 378 ،377 ،376 ،375، 374 ،373 ،372 388 ،387 ،385 ،383 ،382 ،380 ،379، ،396 ،395 ،394 ،393 ،392 ،390 ،389 413 ،408 ،407
عباد بن عبدالله 570
عباد بن عبدالله اسدی 352
عبادة بن صامت 498
عباس بن عبدالمطلب، 353
عباية بن ربعی 423، 655
عبد الأعلى بن عدى البحرانی، 484
عبدالرحمان بن ابی بکر، 390، 392، 394، 408 ،407
عبدالرحمان بن جُعَیل، 317، 419
عبد الرحمان بن خالد، 394
عبدالرحمان بن ذویب اسلمی، 327، 419
عبد الرحمن ابن حرث، 383
عبدالرحمن بن ابی بکر، 379
عبدالرحمن بن ابی لیلی، 112، 160، 222
عبدالرحمن بن عوف، 453، 469
عبدالرحمن بن قاسم، 376
عبدالرحمن بن کثیر، 269
عبدالعزیز بن سیاه، 295
عبدالعظیم حسنی 553، 557، 630،558
عبدالله ابن ابی اوفی، 413
عبدالله بن ابی 434، 435
عبدالله بن ابی اوفا 479
عبدالله بن ابی اوفی، 413
عبدالله بن ابی سفیان بن حرث بن عبدالمطلب 418 ،317
عبدالله بن ابی سلول 92، 434
عبدالله بن ابی یعفور 548
عبدالله بن اجارة بن قيس، 207
عبدالله بن امیه مولای مجاشع 579
ص: 738
عبدالله بن انس 210
عبدالله بن بشر 485
عبدالله بن جعفر طیّار، 260
عبد الله بن حارث 348
عبدالله بن رواحه انصاری 441
عبد الله بن ،زبیر 320 392، 665، 667، 668
عبدالله بن سلام، 422، 424، 425
عبدالله بن عامر، 378
عبد الله بن عباس 418
عبدالله بن علی 310
عروة بن زبیر، 377
عبد الله بن عمر، 114، 170، 171، 253، 254، 526 ،460 ،457 ،354 ،344 ،281
عبدالله بن عمرو 652، 669
عبدالله بن محمد، 145
عبدالله بن مسعود، 113، 453، 570
عبدالله بن یزید 620 625
عبدالله بن یزید اباضی، 620، 624
عبد المطلب بن ربيعة بن الحارث، 160
عبد المطلب بن هاشم، 473
عبدالملک، 665
عبدالملک مروان ،526، 666، 667، 670
عبدالواحد بن ابی عون، 355
عبد بن حمید 103
عتاب بن قشیر 94
عتبة بن ابی حکیم، 422
عثمان اعشی 477
عثمان بن سعید 561
عثمان بن سعید عمروی ،اسدی، 559، 642
عثمان بن عفان، 86، 265، 266، 299، 304، ،383 ،382 ،381، 370 ،322 ،315 ،305 ،463 ،453 ،448 ،441 ،401 ،387 ،386 ،665 ،572 ،537، 533 509 ،474 ،469 669 ،668 ،667 ،666
عزّ الدين ابوالحسن علی بن محمّد بن عبدالکریم جزری 89
عطاء، 140
عطاء بن یسار، 358، 361
عقیلی، 350
عکرمه، 93، 140
علّامه ابن منظور، 48، 429
علامه قرطبی، 89
علّامه مناوی، 26، 165، 176، 187، 196، 490،199
علامه ،آلوسی ،58 ،62، 86، 89، 140، 152
علامه سمهودی، 26، 115، 147، 187، 204
علّامه مسعودی، 257، 372، 404
علاءالدین متّقی 456
ص: 739
علی بن برهان الدین حلبی، 290
على بن برهان الدین شافعی، 487
علی بن حسین مسعودی 285، 599
علی بن طلحه 208
علی بن عبدالله، 419
علی بن علی هلالی 293
علی بن محمّد علوی 333
علی بن هلال، 583
عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن کثیر ،شامی 274،89
عمّار ساباطی، 543
عمّار یاسر ،358، 361، 425، 572،456
عمران بن حصین، 360، 450، 475
عمر بن ثابت 605
عمر بن حارثة انصاری، 318، 419
عمر بن خطاب ،28، 69، 86 114، 164، 179، 315 ،305 ،304 ،264 ،254 ،253 ،191 ،424 ،381 ،370 ،359 ،357 ،351 ،349 ،457 ،455 ،453 ،448 ،444 ،435 ،434 ،496 ،489 ،483 ،474 ،471 ،470 ،469، ،665 ،613 ،550، 537 ،536، 533 ،511، 669 ،667 ،666
عمر بن عبدالعزیز ،665، 666، 667، 670، 674
عمر بن مسلم 44
عمر بن میمون، 457
عمر بن یزید 549
عمر سعد، 406
عمرو بن ابی سلمه 52 53
عمرو بن احیحه 320
عمرو بن العاص، 305
عمرو بن حریث 208
عمرو بن حمق خزاعی 301، 418
عمرو بن عاص 266، 316، 401، 471
عمرو بن عاص ،قرشی، 418
عمرو بن عبدالله جمحی 461
عمرو بن ،عبید 609، 611،610
عمرو عاص ، 305 ، 325، 386، 471
عمرة بن شعیب 103
عوام بن حوشب 51
عون بن ابی جحیفه 652
عیسی بن سری 548
غالب بن عبید، 422
غفاری، 442
غورث بن حارث، 93
فاطمه بنت اسد، 374، 504
فتیله بنت عبد العزّی 95
فخرالدین ،رازی 81، 89، 138، 181
ص: 740
فخر رازی ،47، 58، 74، 150، 422، 489، 569
فضل بن عباس ،315 328 330، 347، 350،368
فضل بن عباس بن عبدالمطلب، 418
فنحاس بن عازورا، 93
فیروزآبادی، 49
فیّومی، 49، 185
قابیل، 285
قاسم بن محمّد بن ابی بکر، 372
قاضی بیضاوی، 89
قاضی عضدالدین ایجی 82
قاضی عیاض، 665، 672
قتاده، 140، 356
قیس بن حازم، 209
قیس بن سعد، 290
قیس بن ماصر 614
،قیصر، 633، 634
كعب الاحبار، 349
کعب بن عجره، 154، 157، 160
کمیل بن زیاد نخعی 23، 589
کنانه 386
كنانة بن بشر، 386
لوط بن یحیی، 322
ماریه قبطیه، 366
مالک اشتر 331، 419
مالک بن انس 161
مأمون، 313، 419
مبرّد 334
متقی هندی ،21، 22، 111، 112، 196، 294، 653 ،471 ،419 ،355 ،353 ،351 ،350
متنبّی، 336
مجاهد، 422
محبّ الدین طبری ،54، 74، 107، 115، 129، ،353 ،350 ،209 ،201 ،196 ،175 ،156 484 ،471
محمّد بن ابراهیم حموینی 655
محمّد بن ابی الفوارس، 507
محمّد بن ابی بکر 301، 303، 306، 385، 418 ،415 ،405 ،404 ،389
محمّد بن ادریس ،شافعی، 335، 419، 508
محمد بن اسحاق، 91، 93، 186
محمّد بن جریر طبری، 419
محمّد بن حارث، 379
محمد بن حنفیه 425
محمّد بن خلف طاطری 505
محمّد بن زیاد ،ازدی 617
محمد بن سهل بغدادی، 212
ص: 741
محمّد بن طلحه 394
محمّد بن طلحه ،شافعی، 36، 445
محمّد بن عبد الله بن حسن 311
محمد بن عثمان 559، 561
محمّد بن عثمان عمروی 559
محمد بن علی، 504، 606
محمّد بن فلان ،واقفی 549
مسلم بن حجّاج ،نیشابوری، 44، 45، 50، 73، ،189 ،169 ،168 ،166 ،155 ،88، 83 79 ،467 ،360 ،359 ،342 ،281 ،191 ،190 672 ،651
محمّد بن مسلم 541
محمد بن مسلمه 435
محمد بن منکدر 200
محمد بن نعمان 610
محمّد حسین ، هیکل 398
محمود بن حسن حمصی 81
مداینی، 266
مراغی، 47
مرحوم طبرسی، 104
مروان بن حکم ،267 268، 372، 374، 390، ،666 ،665 ،663 ،407 ،395 ،392 ،391 668
مروان بن محمد بن مروان 665
مروان بن مسلم 542
مروان حمار 668
مرة بن ابی عثمان، 379
مریم، 43
مریم دختر عمران 363
مسروق، 384
مسلم، 20
مطرف بن مغیره 672
مطلب بن حنطب، 378
مطلب بن عبدالله بن حنطب 471
معاوية بن ابی سفیان 73، 208، 227، 230، ،266 ،254 ،253 ،235 ،234 ،232 ،231 ،309 ،305 ،303 ،302 ،301 ،290 ،268 ،372 ،371 ،333 ،329 ،328، 327، 325 385 ،384 ،383 ،381، 380 ،378، 376، ،394 ،392 ،391، 389، 388، 387، 386 ،600 ،467 ،407 ،405 ،404 ،396 ،395 672 ،669 ،668 ،667، 666، 665 ،663 ،620،
معاوية بن حُدَيج، 207، 208، 386، 387
معاوية بن یزید، 663، 665
معتب بن قشیر 92
معقل بن یسار، 53
معمر، 356، 471
مغيرة بن حارث بن عبدالمطلب، 327، 418
ص: 742
مفضّل بن عمر، 617
مقداد بن اسود، 425، 572
مقدام بن معدی کرب 517
منذر بن حمیصه ،وداعی 418
منصور بن حازم 612، 613
منکدر بن عبدالله 377
موسى بن عبدالله نخعی 554
موسی بن قاسم 212
میرسید علی همدانی 294، 455
نافع، 69، 281
نافع غلام ابن عمر، 293
نبتل بن حرث، 94
نجاشی ،شاعر قیس بن عمرو، 418
نجمه 505
نرجس 505
،نسائی، 21، 160، 344، 354، 449، 487، 498
نسفی، 92
نصر بن علی 111
نصر بن مزاحم ،294 ،295، 322، 329، 404
نضر بن عجلان
نضر بن عجلان، 326، 419
نظام الدین نیشابوری، 138
نعمان بن بشیر ،358 ،361، 380، 381، 382
نعمان بن عجلان، 316، 401، 402، 403، 415
نعمان بن عجلان انصاری، 418
نعیم بن مسعود اشجعی 92
نورالدین ،هیثمی ،115، 196، 207، 292، 470 ،453 ،449 ،409 ،353 ،350 ،347
واثلة بن اسقع، 55، 659
واحدی نیشابوری 89
ولید، 665، 670
ولید بن سلیمان، 667
ولید بن عبدالملک 666
ولید بن عتبه، 267
ولید بن عقبه 305، 315، 469، 470
ولید بن یزید ،666، 667، 669، 670
وهب بن حمزه 451
هارون الرشید ،419، 619، 620، 625
هارون بن خارجه 616
هارون بن سعد، 616
،هشام ،615 ، ،624، 625، 626، 667، 670
هشام بن حکم ،609 ، ،611، 614، 618، 619، 621،620
هشام بن سالم، 610، 614
هشام بن عبدالملک 120، 606، 607، 666
هند ،جگرخوار، 306، 329، 330
ص: 743
هوذة بن علی، 494، 495
هیثمی، 22
یحیی بن خالد برمکی، 618، 619، 620
یزید بن بلال 350
یزید بن حیّان، 44
یزید بن ظبیان 405
یزید بن عبدالملک 666
یزید بن معاویه 109 ، 254، 267، 268، 309، ،602 ،407 ،395 ،394 ،392 ،391، 390، 672 ،669 ،668 ،667، 665، 663
یشوعا، 634
یعقوبی ،287 299، 372، 374، 486
یونس بن عبد الرحمن 618
يونس بن یعقوب، 610، 613
أحد، ،348، 349، 460، 462، 528
ص: 744
اندلس، 664
انگلیس، 337
،ایران 322، 323
ابطح، 490
باب أريحا، 199
باب بيت المقدس 199
باب حطّه، 199
،بدر 316، 317، 318، 320، 485، 553
،بصره 43، 378، 379، 477
،بغداد 58، 152، 664
بقیع، 374
بيت المقدّس، 178، 410
بیروت، 88
،تبوک ،437 442، 443، 445، 501
جابیه 207
جامع رصافه، 508
جحفه، 476، 480، 481
جزیره خضراء اندلس 664
حبشه، 385
حجاز، 390، 392، 407
حنين، 294، 485، 486
حواب، 69، 70
حیدرآباد دکن، 89
،خراسان، 213، 270، 313
خیبر 73
خیف، 145، 152
دمشق 108 ، 176، 288، 383
دیر سمعان، 288
رکن، 540
روم، 633، 634
رومیّه، 288
ری، 81
سامرّا، ،173 ، 339 ، 602، 633، 635، 637، 664 ،640 ،638
سقیفه بنی ساعده ،185، 316، 401، 415، 499 ،495 ،474 ،452 ،436 ،432 ،426
،شام، 108 ، 301، 383، 386، 480، 530، 667 ،606
،صفا، 107، 528
صفيّن، 294، 296، 301، 305، 322، 326، 669 ،530 ،385 ،330
ص: 745
صنعاء يمن، 207
طائف، 193، 469
طبرستان 664
عراق، 213 ،235 ، 270، 337، 338، 664 666
عقبه، 355
غدیر خم ،20، 21، 26، 45، 164، 193، 476، 490 ،489 ،481 ،480 ،479،
،فدك ،54 ،57، 265، 369
،فرات، 145، 295، 296
،قرطبه 664
کربلا، 235، 339
کعبه، 195، 211، 231، 266، 300، 312، 641 ،614 ،540 ،511 ،458 ،410 ،313
کوفه، 43، 266، 295، 301، 308، 383، 384، 626 ،618 ،611 ،589 ،559 ،537
محصّب، 145، 152
مدينه ،20 ،45، 95، 104، 105، 140، 141، ،311 ،268 ،267، 262 ،253 ،209 ،193 392 ،388 ،380، 371، 368 ،364 ،354 ،441 ،437 ،434 ،433 ،410 ،395، 393 ،470 ،462 ،459 ،451 ،449 ،447 ،442 ،550 ،535 ،501 ،498، ،481 ،480 ،476 607
مراکش، 664
مرج عذراء، 383
مرو، 270
مروه، 107، 528
مسجد الحرام، 314، 540، 542
مسجد بصره، 610
مسجد جامع شام 108 ، 602
مسجد خیف، 193
مصر، ،35 36 ،88، 89، 189، 301، 306، 631 ،480 ،405 ،386 ،385، 325، 315 664
مغرب، 36
مقام، 540
،مکّه 20، 45، 139، 140، 142، 312، 314، ،453 ،451 ،394 ،393 ،377 ،366 ،352، ،484 ،481 ،474 ،469 ،460 ،458، ،457 493 ،487
منی 145، 152، 493
موته، 385
موصل، 337
میمنیّه ،مصر، 89
نجران ،75 76 77 ،80، 84، 85، 88، 96، 465،101
نجف، 89
نخیله، 335
نهروان، 306، 596
وادی ،ایمن 631
یمامه، 494
،یمن، 449، 664
ص: 746
پس از قرآن کریم منابع و مآخذی که در تهیه و تدوین کتاب حاضر مورد مراجعه قرار گرفته به ترتیب حروف «الفبا» به شرح زیر است:
1. الاتحاف بحبّ الأشراف؛ شيخ عبدالله بن محمد بن عامر الشبراوی چاپ ، مصر ، المطبعة الأدبية.
2. الاتقان في علوم القرآن جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی ،شافعی تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم - 4 ج در 2 مجلّد - چاپ مكتبة فخر الدین
3. اثبات الهداة بالنّصوص و المعجزات محمد بن الحسن الحر العاملی، چاپ مطبعه علمیهٔ قم
4. اثبات الوصیه علامه ابى الحسن علی بن الحسین ،المسعودی چاپ ،قم منشورات مکتبه بصيرتي.
5. الاحتجاج أبى منصور، أحمد بن على بن أبى طالب طبرسی - 2 ج - چاپ ،نجف، مطبعة النعمان.
6. احقاق الحق قاضی نور الله شوشتری به تصحیح و تعلیق و پاورقی: آیة الله سید شهاب الدین مرعشی ،نجفی چاپ ،قم، کتابخانه آية الله نجفی مرعشی
7. الأحكام السلطانيه القاضي أبي يعلى محمد بن الحسين الفرّاء و أبي الحسن على بن محمد بن حبيب بصرى ...ماوردی چاپ ،قم، دفتر تبلیغات اسلامی
8 . أحكام القرآن أبى بكر أحمد الرازي الجصاص، چاپ بیروت، دارالفکر
9. الاختصاص: شیخ ،مفید محمد بن محمد بن نعمان عکبری ،بغدادی چاپ بیروت منشورات أعلمي.
10. الاخبار الطوال: أبو حنيفة دینوری - چاپ افست - بغداد المكتبة المثنى.
11. الأخبار الموفقيات زبیر بن بكّار تحقیق: دکتر سامی المكّى العانی چاپ افست قم
ص: 747
منشورات الشريف الرضى.
12. الارشاد: شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان ،عکبری چاپ ،قم، مکتبه بصیرتی
13. ارشاد القلوب أبى محمّد الحسن بن محمد الدیلمی چاپ بیروت، منشورات مؤسسة الأعلمى.
14. اسباب النزول : أبو الحسن على بن أحمد واحدی نیشابوری چاپ بیروت، دار الكتب العلميه.
15. الاستيعاب في معرفة الأصحاب أبو عمر يوسف بن عبدالله ابن عبدالبر خقرطبی - 4 ج - چاپ ،بیروت منشورات محمد علی ،بيضون، دار الكتب العلميه.
16. أسد الغابه في معرفة الصحابه أبو الحسن علی بن محمد بن محمد بن عبدالکریم جزری (معروف به ابن اثیر) تحقیق ابراهيم بنّا أحمد عاشور و عبدالوهاب فاید - 7 ج - چاپ بیروت دار احياء التراث العربي.
17. الاصابه في تمييز الصحابه: شهاب الدین ابوالفضل أحمد بن على بن حجر عسقلانی - 4 ج - چاپ ،بیروت، دار احياء التراث العربي.
18. الاعتقادات في دين الاماميه أبى ،جعفر محمد بن علی بن الحسين بن بابويه القمی (ملقب به شیخ صدوق) چاپ مطبعۀ علمیه قم.
19. الأعلام (قاموس التراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربين و المستشرقين) خیر الدین زرکلی - 8 ج - چاپ ،بیروت، دار العلم للملايين
20. إعلام الورى بأعلام الهدى أمين الاسلام الشيخ أبى على الفضل بن الحسن ،الطبرسی، چاپ قم، مؤسسه آل البيت.
21. أعيان الشيعه الامام السيد محسن الأمین چاپ ،بیروت، دار المعارف للمطبوعات
22. الأغانى: أبوالفرج، على بن الحسين بن محمد... الاصفهاني العلامة النسّاب الأخبارى چاپ بیروت، مؤسسة الاعلمي.
23. اقبال الأعمال على بن موسى بن جعفر بن محمد (معروف به سید بن طاووس) چاپ بیروت، منشورات مؤسسة الأعلمى.
24. الزام النّاصب فى اثبات الحجّة الغائب الحاج الشيخ على اليزدى الحائری، چاپ بیروت منشورات مؤسسة الأعلمى.
25. أمالی شیخ صدوق: محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه (معروف به صدوق).
26. امالی شیخ طوسی شیخ الطائفه، محمّد بن حسن ،طوسی چاپ ،نجف و قم، مؤسسه بعثت
27. أمالى شيخ مفيد: محمّد بن محمّد بن نعمان عکبری بغدادی
ص: 748
28. الامامة والسياسه أبو محمد عبد الله بن مسلم کوفی مروزی (معروف به ابن قتیبه(دینوری) چاپ ، مصر ، مطبعة مصطفی البابی و چاپ ،قم منشورات الشريف الرضى.
29. الامام على صوت العدالة الانسانيه : جورج جرداق (مسیحی) چاپ ،بحرین، مكتبة صعصعه
30. إمتاع الأسماع بما للنبي صلی الله علیه و آله من الأنباء و الأموال و الحفدة والمتاع تقى الدين أحمد بن علی مقریزی، تحقیق: محمد عبد الحميد ،النمیسی چاپ ،قاهره دار العلوم العربيه
31. أنساب الأشراف : أحمد بن يحيى بن جابر ،البلاذری چاپ ،بیروت، دارالفکر 1417 هجری.
32. انسان العيون في سيرة الأمين المأمون (معروف به سیره حلبی) علی بن برهان الدین حلبی ،شافعی چاپ بیروت، دار المعرفه
33. اوائل المقالات شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی چاپ قم مكتبة الداورى.
34. الايضاح فضل بن شاذان نیشابوری چاپ بیروت؛ مؤسسة الأعلمى، 1402 قمری.
35. بحار الأنوار مولى محمد باقر بن محمد تقی مجلسی چاپ جدید تهران
36. البداية والنهايه تاریخ ابن کثیر، ابوالفداء اسماعيل بن عمر بن كثير الدمشقی، چاپ بیروت دار الكتب العلميه، 1409 هجرى
37. بشارة الاسلام السيد مصطفى آل السيد حیدر ،الکاظمی چاپ ،قم، مؤسسة آل البيت علیهم السلام.
38. بشارة المصطفى الشيعة المرتضى عماد الدين أبي جعفر محمد بن أبي القاسم الطبري تحقيق جواد القيّومى ،الاصفهانی چاپ ،قم، مؤسسة النشر الاسلامي.
39. بصائر الدرجات أبو جعفر محمد بن الحسن... الصفار، چاپ تهران منشورات أعلمی
40. بلاغات النساء: أبي الفضل أحمد بن أبى طاهر (طیفور) چاپ ،قم، انتشارات مكتبة الحيدريه.
41. تاج العروس من جواهر القاموس سیّد مرتضی زبیدی حنفی
42. تاريخ ابن أعثم: الفتوح: أبى محمد أحمد بن أعثم کوفی - 8 ج در 4 مجلّد – چاپ بیروت دار الكتب العلميّه، 1409 هجرى
43. تاريخ بغداد أبوبكر أحمد بن على معروف به خطیب بغدادی - 14 ج – چاپ بیروت، دار الكتاب العربى.
44. تاریخ الخلفاء - حافظ جلال الدین سیوطی ،شافعی تحقیق محمد محیی ،عبدالحمید (چاپ افست) منشورات الشريف الرضي
45. تاریخ الخميس حسین بن محمد بن الحسن الدیار ،بکری چاپ بیروت، دار صادر الدین
46. تاریخ طبری = تاریخ الأمم و الملوک محمد بن حریر طبری، تحقیق: محمد أبوالفضل
ص: 749
،ابراهیم (افست در بیروت).
47. تاریخ کامل ابن اثیر علامه عزالدين أبى الحسن على بن أبى الكرم.... (معروف به ابن اثیر) - 12 ج - چاپ ،بیروت، دار صادر، 1402 هجری
48. تاریخ مدینهٔ دمشق ،حافظ أبو القاسم على بن الحسن بن هبة الله بن عبدالله شافعي معروف به ابن عساکر - 80 ج - چاپ بیروت، دار الفکر
49. تاريخ المدينة المنوره أبي زيد عمر بن شبه (افست قم) و چاپ بیروت، دار الکتب العلمیه
50. تاريخ المذاهب الاسلامیه محمد أبوزهره چاپ قاهره، دار الفكر العربي.
51. تاریخ یعقوبي: أحمد بن أبي يعقوب بن جعفر ... ابن واضح (معروف به یعقوبی) – 2 ج - چاپ ،بیروت، دار بیروت
52. تأويل الآيات سیّد شرف الدین علی الحسینی چاپ ،قم، مدرسه امام مهدی علیه السلام
53. تحف العقول: أبي محمد حسن بن علی بن الحسين بن شعبة الحرّاني.
54. تذکرة الحفاظ أبو عبدالله شمس الدین محمد بن أحمد ذهبي، تصحیح عبدالرحمن بن یحیی معلمی - 4 ج در 2 مجلد - چاپ ،بیروت، دار احیاء التراث العربي.
55. تذكرة الخواص : أبو المظفر، یوسف بن فرغلی سبط ابن جوزی چاپ نجف
56. ترجمة الامام على بن أبى طالب علیه السلام من تاريخ مدينة دمشق = تاریخ ابن عساکر: حافظ، أبوالقاسم، على بن حسن بن هبة الله تحقيق شيخ محمد باقر ،محمودی چاپ ،بیروت مؤسسة المحمودي.
57. تفسیر ابن كثير - تفسير القرآن العظيم أبوالفداء اسماعيل بن كثیر دمشقی، چاپ بیروت دار الفكر.
58. تفسیر برهان سید هاشم ،بحرانی چاپ ،بیروت منشورات مؤسسه أعلمى
59. تفسیر تبیان التبيان في تفسير القرآن شیخ الطائفه أبى جعفر محمد بن حسن طوسی.
60. تفسیر ثعلبی = الكشف و البيان أبو اسحاق، أحمد بن ابراهيم (معروف به ثعلبی) چاپ ،بیروت، دار احیاء التراث العربي
61. تفسیر درّ المنثور جلال الدین سیوطی چاپ ،قم افست کتابخانه مرعشی و چاپ بیروت
62. تفسیر روح المعانى أبي الفضل شهاب الدین سید محمود آلوسی بغدادی – 30 ج در 15 مجلّد - چاپ ،بیروت، دار احیاء التراث العربي.
63. تفسیر صافی مولی ،محسن ملقب به فیض کاشانی چاپ ،بیروت منشورات مؤسسه أعلمى.
ص: 750
64. تفسیر طبری = جامع البيان في تفسير القرآن أبوجعفر، محمد بن جریر طبری، چاپ ،بیروت، دار الجيل.
65. تفسیر عیاشی محمد بن مسعود عیاشی چاپ ،تهران انتشارات علمیّه اسلامیه
66. تفسیر فتح القدير: محمّد بن علىّ بن محمّد شوکانی - 5 ج - چاپ بیروت، دارالفکر
67. تفسير قُرطبى - الجامع لأحكام القرآن: أبوعبدالله محمد بن أحمد انصاری قرطبی، چاپ ،بیروت منشورات محمد علی ،بيضون، دار الكتب العلميه.
68. تفسیر قمّى أبو الحسن علی بن ابراهيم قمی تصحیح سید طیب موسوی جزایری – 2 ج - چاپ ،قم دار الكتاب للطباعة والنشر.
69. تفسیر کبیر فخر رازی محمد بن عمر ،خطیب فخر الدین رازی چاپ قاهره المكتبة التوفيقيه.
70. تفسیر کشاف زمخشری ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری - 4 ج – چاپ بیروت، دار احياء التراث العربي ط 1421/2.
71. تفسیر مجمع البيان: أبى على فضل بن حسن طبرسی چاپ ،بیروت، منشورات مؤسسه أعلمي.
72. تفسیر «المنار» شیخ محمد عبده مصری
73. تفسیر نور الثقلین شیخ عبد علی بن جمعهٔ عروسی ،حویزی تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی - 5 ج - چاپ قم المطبعة العلميه.
74. تقريب التهذيب: أحمد بن على بن حجر عسقلانی چاپ ،بیروت، دار الكتب العلميه.
75. تهذيب التهذيب أبو الفضل أحمد بن علی بن حجر عسقلانی، تحقیق: مصطفی عبدالقادر ،عطاء چاپ ،بیروت، دار الکتب العلميّه / 1415 هجری.
76. جامع الاصول من أحاديث الرسول أبى السعادة، مبارك بن محمد (معروف به ابن أثير) تحقیق محمّد حامد القفى - 12 ج - چاپ ،بیروت، دار احیاء التراث العربي.
77. الجامع الصحيح = سنن ترمذى أبوعيسی محمد بن عیسی بن سوره ترمذی، تحقیق: أحمد محمّد ،شاکر چاپ ،بیروت، دار احیاء التراث العربي.
78. جمهرة أنساب العرب أبو محمد على بن أحمد بن سعيد بن حزم اندلسی، چاپ بیروت ،منشورات محمّد علی ،بیضون، دار الكتب العلميه
79. جمهرة خطب العرب أحمد زکی صفوت - 3 ج - چاپ بیروت، المكتبة العلميّه
80. جمهرة رسائل العرب أحمد زكى صفوت در 4 جلد - چاپ بیروت، المكتبة العلميّه
ص: 751
81. جمهرة النَّسَب أبى المنذر، هشام بن محمد بن السائب ،الکلبی چاپ بیروت عالم الكتب مكتبة النهضة العربيه
82. الجمل شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری ،بغدادی تحقیق سيّد على میر شریفی چاپ ،قم مکتب الاعلام الاسلامى.
83. جواهر العقدين فى فضل :الشرفين نور الدين على بن عبدالله السمهودی، چاپ بیروت منشورات محمد علی ،بيضون، دار الكتب العلميه.
84. حلية الأولياء و طبقات الأصفياء: أبونعيم، أحمد بن عبدالله اصفهانی – 10 ج – چاپ ،بیروت، دار الكتب العلميه.
85. خصائص امير المؤمنين على بن أبى طالب ،حافظ أبي عبد الرحمن، أحمد بن شعيب نسائی
86. دائرة المعارف الشيعيه السيد حسن الأمين، ط 2 / 1393.
87. دائرة المعارف القرن العشرين محمد فرید ،وجدی چاپ ،بیروت، دارالفکر / 1399 هجری
88. دلائل الامامه محمد بن جریر الطبری ،الامامی چاپ نجف / 1383 قمری
89. دلائل النبوه و معرفة أحوال صاحب الشريعه أبوبكر أحمد بن حسین بیهقی، تصحیح و :تعلیق عبدالمعطی ،قلعه چی چاپ ،بیروت، دار الكتب العلميه.
90. ذخائر العقبى فى مناقب ذوى القُربى محب الدين أحمد بن أحمد بن عبدالله طبری، چاپ بیروت، مؤسسة الوفاء.
91. ربيع الأبرار أبي القاسم محمود بن عمر زمخشری تحقیق دکتر سلیم نعیمی (چاپ افست) منشورات الشريف الرضي
92. روضة الواعظين: محمد بن فتال نیشابوری چاپ ،نجف مطبعة الحيدريه، افست قم منشورات الرّضى.
93. رياض النضره في مناقب العشرة أحمد بن عبدالله طبری (معروف به محبّ الدین) - 4 ج در یک مجلد - چاپ ،بیروت دارالمعرفه - 1418 هجری.
94. زاد المعاد في هدي خير العباد شمس الدين أبي عبدالله محمد بن أبي بكر الزرعي الدمشقی معروف به ابن قیم جوزیه :تحقیق الشیخ عبدالقادر ،عرفات چاپ ،بیروت، دار الفکر
95. سرّ العالمين أبو حامد محمد بن محمد غزالی، چاپ نجف
96. سفينة البحار: شيخ عباس قمّی - 8 ج - چاپ اسوه
97. سلوک الملوک: فضل الله بن روزبهان خُنجی، چاپ حیدرآباد دکن
ص: 752
98. السنن أبو عبدالرحمن أحمد بن شعيب بن علی بن بحر نسائی - 8 ج در 4 مجلّد - با شرح سیوطی و حاشیه امام ،سندی چاپ بیروت، دار الفکر
99. سنن ابن ماجه أبو عبد الله محمد بن یزید قزوینی تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی – 2 ج - چاپ بیروت، دار احياء التراث العربی، 1395 هجری.
100. سنن أبوداود ،حافظ ابی داود سلیمان بن الأشعث السجستاني الأزدی - 4 ج در 2 مجلّد - چاپ ،بیروت، دار احیاء التراث العربي
101. سنن دارمی أبو محمد عبدالله بن عبد الرحمن بن فضل بن بهرام دارمی، انتشارات دار احیاء السنة النبويّة.
102. السنن الكبرى أبوبكر ، أحمد بن حسين بيهقی، چاپ بیروت، دارالفکر
103. سير أعلام النبلاء شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان ،ذهبی چاپ بیروت، دارالفکر
104. سیره ابن هشام = السيرة النبويه أبو محمد عبدالملك بن هشام بن أيوب حمیری معافرى ،بصری :تحقیق مصطفى الشقاء ابراهيم أبيارى و عبدالحفيظ شلبی – 4 ج – چاپ مصر، مطبعة مصصفى البابي الحلبي
105. شرح مقاصد علامه مسعود بن عمر بن عبدالله معروف به سعد الدین تفتازانی - 3 ج - چاپ ،بیروت منشورات محمد علی ،بيضون، دار الكتب العلميه.
106. شرح نهج البلاغه: أبو حامد عز الدين عبد الحميد بن هبة الله (معروف به ابن أبی الحدید) :تحقيق محمد أبوالفضل ابراهيم - 20 ج - چاپ مصر (افست در ایران) قم دار الکتب العلميّه اسماعيليان
107. شواهد التنزيل: أبوالقاسم عبيد الله بن عبدالله بن أحمد (معروف به حاکم حسکانی)، تحقیق و تعلیق شیخ محمّد باقر محمودی – 2 ج در یک مجلد - چاپ ،بیروت منشورات مؤسسة أعلمى / 1393 هجرى.
108. صحاح اللغه أبى نصر اسماعیل بن حماد جوهری چاپ ،بیروت، دارالفکر
109. صحيح بخارى: أبو عبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره بخاری – 9 ج در 4 مجلّد - چاپ بیروت، دار القلم
110. صحيح مسلم: أبوالحسين مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری - 2 ج - چاپ بیروت دار الفكر.
111. صحیح مسلم بشرح النووی - 8ج در 9 مجلّد - چاپ ،بیروت، داراحیاء التراث العربی، ط .4.
112. صحيفه سجّاديّه: الامام علىّ بن الحسين بن على بن أبى طالب علیهم السلام
ص: 753
113. الصواعق المحرقه فى الردّ على أهل البدع و الزندقه أحمد بن حجر هیتمی ،مگی :تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف چاپ مصر مكتبة القاهره
114. الطبقات الكبرى = طبقات ابن سعد محمد بن سعد کاتب واقدی، چاپ بیروت، دار بیروت
115. الطرائف فى معرفه المذاهب الطوائف رضی الدین ،أبو القاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن طاووس - 2 ج - تحقیق سیّد علی ،عاشور چاپ ،بیروت مؤسسه أعلمى.
116. العقد الفريد أبى عمر أحمد بن محمد (معروف به ابن عبد ربه اندلسی) - 5 ج - چاپ ،بیروت، دار الاندلس / 1408 هجری
117. علل الشرايع شيخ صدوق، چاپ بیروت
118. عيون أخبار الرضا شیخ صدوق، محمد بن علیّ بن الحسین بن بابویه، چاپ
119. عيون الأخبار: أبي محمد عبد الله بن مسلم (معروف به ابن قتیبه ) - 4 ج در 2 مجلد - چاپ ،بیروت، دار الكتاب العربي.
120. الغارات أبى اسحاق ابراهیم بن محمد بن سعيد بن هلال (معروف به ابن هلال ثقفی) :تحقیق سیّد عبدالزهراء حسینی ،خطیب دار الكتاب الاسلامي
121. غاية المرام: سيّد هاشم ،بحرانی چاپ ،قدیم و چاپ بیروت
122. الغيبه: محمد بن ابراهیم ،النعمانی چاپ تهران مكتبة الصدوق
123. الغدير في الكتاب و السنّه والأدب علامه شیخ عبدالحسين أمینی نجفی -11 ج - چاپ ،تهران دار الكتب الاسلاميه
124. الفائق في غريب الحديث أبو القاسم محمود بن عمر زمخشری – 4 ج - چاپ بیروت دار الفكر.
125. فتح الباری (شرح صحیح بخاری) حافظ، أحمد بن على بن حجر عسقلانی – 15 ج - چاپ ،بیروت، دارالفکر / 1420 هجری.
126. فتوح البلدان ابوالحسن، أحمد بن يحيى بن جابر بلاذری چاپ بیروت، دار الكتب العلميه.
127. فرائد السمطين فى فضائل المرتضى و البتول و السطين والأئمه من ذريتهم علیهم السلام، ابراهيم بن محمد جوینی خراسانی تصحیح شیخ محمد باقر محمودی - 2 ج - چاپ بیروت، مؤسسة المحمودي
128. فردوس الأخبار: حافظ ابن شیرویه دیلمی
129. الفصول المختاره: شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی چاپ ،بیروت دار الأضواء.
ص: 754
130. الفصول المهمه فى معرفة أحوال الأئمه على بن محمد بن أحمد مالکی (مشهور به ابن صبّاغ) چاپ ،نجف مطبعة العدل / 1381 ق.
131. فضائل الخمسه من الصحاح السته علامه سید مرتضی حسینی فیروزآبادی - 3 ج - چاپ بیروت، منشورات مؤسسه اعلمی.
132. فضائل الصحابه أبي عبدالله أحمد بن حنبل - 2 ج - چاپ ، سعودی، دار ابن جوزی / 1426 ..هجرى
133. الفهرست محمد بن اسحاق (معروف به ابن ندیم).
134. فيض القدير (شرح الجامع الصغير) علامه عبد الرؤف المناوى - 6 ج - چاپ بیروت، دار المعرفه
135. قاموس الرجال علامه محقق، شیخ محمد تقی تستری - 12 ج - چاپ قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1410 هجری قمری.
136. قاموس المحيط مجد الدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی
137. الکافی محمّد بن يعقوب الكليني: تحقيق: علی اکبر غفاری چاپ ،تهران دارالکتب الاسلاميّه، 1388
138. كشف الأستار الحاج ميرزا حسين النوری ،الطبرسی، چاپ ،قم، مطبعة الخيّام / 1400 هجری
139. كشف الغمّه فى معرفة الأئمه علامه محقق، أبي الحسن علی بن عيسى بن أبى الفتح اربلی، چاپ ،تبریز بنی هاشمی / 1381 هجری قمری
140. كشف المراد في شرح نجريد الاعتقاد علامه جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر (معروفبه علامه حلّی) چاپ ،قم، مؤسسة النشر الإسلامى.
141. کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام: علامه حلّی :تحقیق علی آل کوثر چاپ قم مجمع احياء الثقافة الاسلاميه
142. كفاية الأثر في النّص على الأئمة الاثنى عشر: أبى القاسم علی بن محمد بن على الخزاز ،القمّی چاپ ،قم، انتشارات بیدار
143. كفاية الطالب في مناقب على بن أبى طالب ،حافظ محمد بن یوسف گنجی شافعی، تحقیق محمد هادى امینی - چاپ ،تهران دار تراث أهل البيت علیهم السلام.
144. کمال الدین و تمام النعمه أبي جعفر محمد بن علی بن الحسين بن بابويه القمي.
145. کنز العمال في سنن الأقوال والأفعال: علاء الدين على متقی بن حسام الدین هندی -
ص: 755
ضبط و تصحیح: شیخ بکرى حيّانى - شيخ صفوة السقا چاپ ،بیروت مؤسسة الرسالة. 1413 هجری
146. الكُنى و الألقاب: شيخ عباس قمی چاپ ،تهران از منشورات مكتبه صدر، ط 5 / 1409 هجری
147. لسان العرب ابي الفضل جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور افریقی مصری چاپ بیروت، دار صادر.
148. لسان المیزان حافظ شهاب الدين أبي الفضل أحمد بن على بن حجر عسقلانی چاپ بيروت، مؤسسة أعلمى.
149. اللوامع الالهيه فى المباحث الكلاميه جمال الدین مقداد بن عبدالله الأسدی، چاپ قم انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی
150. مجمع البحرین شیخ فخرالدین ،طریحی چاپ ،تهران منشورات المكتبة المرتضويه 1395 هجری
151. مجمع الزوائد و منبع الفوائد حافظ نورالدين على بن أبى بكر هیثمی - 10 ج - چاپ بیروت، دارالفکر
152. المحاسن و المساوى ابراهيم بن محمد ،بیهقی چاپ ،بیروت، دار صادر، 1390 قمری.
153. محاضرات الأدباء: راغب اصفهانی افست ،قم، منشورات الرضی / 1374 ش.
154. المُحلّى : أبو محمد، ابن حزم اندلسي.
155. المختصر في أخبار البشر = تاريخ أبي الفداء عماد الدين أبي الفداء، اسماعيل بن علی بن محمود چاپ ،قاهره مكتبة المتنبی و چاپ ،بیروت منشورات محمّد على بيضون دار الكتب العلميه / 1417 هجری.
156. مرآت العقول في شرح أخبار آل الرسول علامه مولی محمد باقر مجلسی، چاپ تهران، دار الكتب الاسلاميّه.
157. المراجعات: سیّد عبدالحسین شرف الدین الموسوى تحقيق حسین ،الراضی، چاپ مؤسسه دار الكتاب الاسلامي
158. مروج الذهب و معادن الجوهر: ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، تحقیق: عبدالأمير مهنّا - 4 ج - چاپ ،بیروت مؤسسهٔ أعلمى / 1411 هجرى.
159. المستدرك على الصحيحين حافظ أبوعبدالله حاکم نیشابوری، زیر نظر یوسف عبد الرحمن مرعشلی - 4 ج - چاپ بیروت، دار المعرفه
ص: 756
160. المسند امام احمد حنبل - 6 ج - چاپ قدیم
161. مشارق الأنوار: حافظ رجب البرسي.
162. المصباح المنير : أحمد بن محمد بن علی... ،الفیومی چاپ ،قم، منشورات دارالهجره
163. المُصنّف : أبوبكر، عبدالله بن محمد بن أبی شیبه کوفی، متوفای سال 235 هجری
164. مطالب السئول فی مناقب آل الرسول كمال الدین محمد بن طلحه شافعی - 2 ج در 1 مجلّد - :تحقیق ماجد بن أحمد العطیه چاپ ،بیروت مؤسسة أُمّ القُرى
165. مع الخطيب فى خطوطه العريضه آية الله لطف الله صافی گلپایگانی، چاپ ،قم، مؤسسة السيّدة المعصومه / چاپ اول، 1418 هجری
166. معالم المدرستین علامه سید مرتضی عسکری - 3 ج - چاپ ،تهران مؤسسه بعثت قسم الدراسات الاسلاميه.
167. معانى الأخبار: أبوجعفر، محمد بن على بن الحسين بن بابويه القمی، تصحيح: علی اکبر ،غفاری چاپ ،قم منشورات مكتبة المفيد.
168. معجم البلدان شهاب الدين أبي عبدالله ياقوت بن عبدالله الحموی - 5 ج - چاپ بیروت دار صادر 1399 هجری
169. المعجم الكبير: حافظ أبي القاسم سلیمان بن أحمد طبرانی - 25 ج - تحقیق: حمدی عبد المجید ،السلفی چاپ بیروت، دار احیاء التراث العربي / 1422 هجری.
170. المعيار و الموازنه أبو جعفر ،اسکافى محمد بن عبدالله معتزلی تحقیق شیخ محمد باقر ،محمودی چاپ اول: 1402 هجری
171. المغازى: محمد بن عمر بن واقد (معروف به واقدی) تحقیق مارسدن جونس – 2 ج - انتشارات مكتب الاعلام الاسلامي
172. مفردات ألفاظ القرآن علامه حسین بن محمد بن فضل (معروف به راغب اصفهانی)
173. مقتل الحسين أبوالمؤيد؛ موفق بن أحمد مكى خوارزمی - 2 ج در یک مجلّد - تحقیق شیخ محمد سماوی چاپ ،قم منشورات مكتبة المفيد.
174 . مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی - تحقيق سيّد أحمد صقر، چاپ قاهره / 1368 هجری
175. مقدمه ابن خلدون عبدالرحمن بن محمد بن خلدون - چاپ ،بیروت، دار الكتاب العربی، ط 3/ 1422 هجری.
176. الملاحم و الفتن رضى الدين أبي القاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد (ملقب به ابن
ص: 757
،طاووس) چاپ ،بیروت مؤسسة الوفا ط 6 / 1403 هجری.
177. الملل و النحل أبو الفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی تحقیق محمد فتح الله بدران - افست ،قم، منشورات الرضی 1364 ش.
178. المناقب: أبوالمؤيد، موفق بن أحمد مكى ،خوارزمی چاپ ،قم، مؤسسة النشر الاسلامى
179. مناقب آل أبي طالب ابن شهر آشوب السروى المازندرانی چاپ ،قم، مکتبه علامه و انتشارات ذوى القربى
180. مناقب على بن أبى طالب ملك الحفاظ، أبى بكر أحمد بن موسی بن مردویه، چاپ قم، دار
181. مناقب على بن أبى طالب خطيب، أبو الحسن علی بن محمد بن محمد واسطی شافعی (معروف به ابن مغازلی) چاپ ،تهران، المكتبة الاسلاميّه
182. مناهج اليقين جمال الدين أبى منصور، حسن بن یوسف بن مطهر (معروف به علامه حلّی)، :تحقیق: محمّد رضا الأنصارى القمّى.
183. منتخب الأثر في الامام الثانى عشر: لطف الله صافی گلپایگانی، چاپ ،تهران، مکتبة الصدر.
184. المواقف فی علم الکلام قاضی عضد الدین ایجی
185. میزان الاعتدال أبي عبدالله محمد بن أحمد بن عثمان ذهبی، تحقیق علی محمد بجادی چاپ ،بیروت، دارالفکر
186. نزهة المجالس: شیخ عبدالرحمن صفوری ،شافعی چاپ ،بیروت، دار الایمان / 1346 هجرى
187. نشأة الفكر الفلسفى فى الاسلام دکتر سامی النشار، چاپ قاهره، 1977.
188. نظم درر السمطين فى فضايل المصطفى والمرتضى و البتول و السمطين جمال الدین محمد بن یوسف حنفی مدنی تحقیق محمد هادی ،امینی چاپ ،تهران مكتبة نينوى
189. نور الأبصار محمد مؤمن ،شبلنجی چاپ قاهره، 1399 هجری.
190. نهج البلاغه گردآورنده سید ،رضی متوفای سال 406 هجری قمری / ترجمه فیض الاسلام - 6 ج در 1 مجلد - تهران
191. نهج الحق و كشف الصدق: علامه حلّى، حسن بن یوسف بن ،مطهر ،چاپ ،قم منشورات دار الهجره / 1411 هجری.
192 . نهاية الأرب فى فنون الأدب: شهاب الدين أحمد بن عبدالوهاب النویری، چاپ بیروت، منشورات محمد علی ،بيضون، دار الكتب العلميه.
ص: 758
193. النهايه في غريب الحديث و الأثر : مبارك بن محمد بن محمد جزری (معروف به ابن أثير)، تحقيق طاهر أحمد الزاوى و محمود محمد الطناحى - 5 ج - مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان
194. وفيات الأعيان و أبناء الزمان أبى العباس شمس الدين أحمد بن محمد بن أبي بكر (معروف به ابن خلکان) چاپ بیروت، دار الفکر
195. الوافي بالوفيات صلاح الدین خلیل بن ابیک ،صفدی چاپ ،بیروت، دار احیاء التراث العربي / 1420 هجری
196. وسائل الشيعه إلى تحصيل مسائل الشريعه محمد بن الحسن الحر العاملی، چاپ بیروت دار احياء التراث العربی، ط 1391/4.
197. وقعة صفین: نصر بن مزاحم منقری، تحقیق: عبد السلام محمد هارون چاپ ،قاهره، 1382 هجرى
198. ينابيع الموده شيخ سليمان قندوزی حنفی چاپ ،نجف منشورات مكتبة الحیدریه 1384 و چاپ بیروت منشورات مؤسسة الأعلمى.
ص: 759