بِسمِه تَعالى

این کتاب تحت شماره «734» بتاریخ 49/7/12 در دفتر مخصوص کتاب خانه ملّی به ثبت رسیده است

محلّ فروش در تهران و شهرستان ها

کلّیه کتاب فروشی های مُعتبر

بخصوص در تهران - خیابان نوّاب - چهار راه اناری

مسجد حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم

«مُوسّسۀ اسلامی»

تلفن مرکز نشر - 957600

ص: 2

بِسمِه تَعالى

داشتن این کتاب شریف بر هر مسلمانی لازم و ضرور است و تهیّه آن بر عموم افراد روشن فکر و گروندگان بدین و مقدّسات مذهبی ، بخصوص جوانان تحصیل کردۀ ایمانی عصر ، آنان که جز خدا چیزی را مرجع کردار و مقصد گُفتار خود قرار نداده اند توصیه می شود.

بها 400 ریال

ص: 3

بِسمِه تَعالى

این کتاب شریف روی پایۀ اعتدال، با روشی صاف و طرزی دل نشین با طبقات جامعۀ انسانی ، بخصوص افراد پای بند بنوامیس الهی و شؤن اجتماعی، دربارۀ مطالب پر ارزش معنوی و نیازمند بهای فکری و اعتقادی که از نظر روز و مقتضیات زمان مورد اتّفاق کلّیه پیروان دین اسلام است، گفت گو می کند

ص: 4

بِسمِه تَعالى

این کتاب شریف جز رسیدگی بحقایق و موضوعات ارزنده و بیان واقع هدفی نداره، و در هر مبحث بعد از طرح مقدّمات لازم، قضاوت وأخذ نتیجه را در اختیار روشن فکران پاک طینت و تحصیل کرده های با حقیقت عصر که پیرو خداوند عالم و دین اسلام اند ، قرار داده است

ص: 5

بِسمِه تَعالى

آنان که ز گفتار حقیقت دورند *** با بی خردان عصر خود محشورند

خوانند اگر این نامه و گویند همان *** در هر دو جهان مظفّر و منصورند

این نامه که رهنمای هر مرد و زنست *** یک تحفه و هدیه ای بر آنان ز من است

هر کس که ستاند و بداند قدرش *** ایمان و عقیدتش مر آن را ثمن است

«مؤلف»

ص: 6

البّته بطوری که در مقّدمۀ چاپ قبلی نیز اشاره شده بود دنیا که در تحوّل فکری بسر می برد از مردم روشن و پاک طینت طبق مقتضیات زمان همین انتظار را باید داشت، زیرا بخوبی دانسته شده است، نشریّه هائی که انسان ها را به بهترین راه و رسم زندگی و عالی ترین برنامه ها در کلّیه شئون با الهام از قرآن کریم و مکتب سازندۀ پیامبر اسلام و جانشینان دوازده گانه اش رهبری می کند در مقدّم همۀ وسائل حیاتی قرار دارد، که درنتیجه اش سلامت جان و روان طبقات مردم (که سعادت بمعنی واقعی در آن خلاصه شده است).

ص: 8

تضمین می شود - علاقه های فراوان گروه های مختلف از برادران و خواهران دینی بخصُوص جوانان محترم تحصیل کرده که حُضوراً و کتباً بعنوان ابراز حسن نیّت در این زمینه دریافت شده جای بسی خُرسندی و مسرّت بوده و نگارنده را بیش از این اُمیدوار کرده است، نامه های پر شور مُسلمانان عزیز از نقاط گوناگون کشور و خارج بطرز هم فکری با مفاد این نشریۀ مذهبی که جدّاً قابل توجّه و دارای اهمیّت فوق العاده می باشد ، این جانب را تحت تأثیر ویژه ای قرار داده است و شاید در فرصت های آینده برای

ص: 9

انبساط خاطر اهل فنّ و ارباب قلم فهرستی از آن ها در دسترس عموم قرار گیرد و باید صریحاً اعلام داشت، در موقعیّتی که از لُطف پروردگار توانا دین اسلام با سُرعتی هر چه تمام تر در جهان کنونی پیش می رود تا جایی که دنیای غیر اسلام را شدیداً نگران کرده است، سزاوار است مسُلمانان محترم بویژه طبقۀ جوان بهر ترتیب ممکن نسبت به آئین گرامی خود عشق بورزند و پیش بُرد هدف ها و آرمان های مقدّسش کوشا باشند، بدیهی است امروز هنگام آن فرا رسیده که همگان بطور قطع بدانند که تسامُح و بی علاقگی و بی تفاوتی نسبت بمعارف الهی

ص: 10

و قوانین عالیه ای که توسّط آخرین پیامب خُدا (رسول گرامی اسلام) و قرآن کریم (آخرین کتاب آسمانی) اعلام گردیده معادل بی دانشی و کوته فکری و بی شخصّیتی می باشد و کاملاً از عقل بدور است که اغیار و بیگانگان از سرمایه های معنوی گران قدر ما که در لابلای آیات با عظمت قرآن و منطق پر برکت پیامبر گرامی و امامان دوازده گانه نهفته است برای رشد همه جانبۀ خود بهره ها بگیرند و بالاخر گروه گروه از شخصّیت های بر جسته ممالک گرفته تا افراد متوسّط و عادی بسوی اسلام بشتابند و همین تحوّل فکری و گرایش بدین اسلام

ص: 11

را تمّدن واقعی بدانند، ولی خودی ها و پیش کسوتان دین در اثر بی مُبالاتی و سستی از مزایای معنوی مسلّم خود محروم باشند در رسیدن بکمال مادّی و معنوی دست نیاز بسوی دیگران دراز کنند، از پروردگار باید خواست که مطلب این چنین نباشد و بلکه بیاری حضرتش همۀ پیروزی ها و موفقیّت ها و بهرۀ کلّیۀ فرصت های مناسب عاید مسلمانان بشود، سعادت و سلامت و عزّت و شکوه روز افزون پیروان اسلام و نواحی مختلف جهان تحت تعالیم حیات بخش دین و مکتب سازندۀ حضرات معصومین (علیهم السلام ) مورد مسئلت است.

و السّلام علیهم و رحمة اللّه و برکاته «مؤلّف»

ص: 12

عکس

ص: 15

عکس

ص: 16

عکس

ص: 1

عکس

ص: 2

عکس

ص: 3

عکس

ص: 4

عکس

ص: 5

عکس

ص: 6

عکس

ص: 7

عکس

ص: 8

عکس

ص: 9

عکس

ص: 10

عکس

ص: 11

عکس

ص: 12

عکس

ص: 13

عکس

ص: 14

عکس

ص: 15

عکس

ص: 16

عکس

ص: 17

بسم اللّه الرّحمنِ الرّحیم

﴿ قُلْ يا أَهْلَ اَلْكِتابِ تَعالَوْا إِلى كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اَللّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اَللّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اِشْهَدُوا بِأَنّا مُسْلِمُونَ﴾ آیه 64

خداوند متعال در سوره آل عمران آیه 64 خطاب بپیغمبر اکرم می فرماید ای پیغمبر به پیروان أدیان دیگر بگو بیائید کلمه ای که مورد اتفاق همه است بگیریم ، جز خدا کسی را عبادت نکنیم و چیزی را شریک خدا ندانیم و بجای خدا یک دیگر را ارباب خود قرار ندهیم پس اگر از این کلمه برگردند بگوئید بر ایشان که گواه باشید، بر این که ما مسلمانیم ﴿ إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّهِ الإْسْلامُ﴾ آیه 19 آل عمران براستی دین در نزد خدا اسلام است.

ذکر ما توحید و جز او نیست گفتاری سزا *** دین با اسلام و جز او نیست دستور خدا

بهترین برنامه و پاینده قانون جهان *** پیروان را رهبر است و منحرف را راهنما

مذهب پاک تشیّع مظهر بر حقّ دین *** مرجع کردار ما و مقصد گفتار ما (مؤلّف)

قَالَ رَسُول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم ﴿ إذا ظَهَرَتِ البِدَعُ فی اُمَّتی فَلیُظهِرِ العالِمُ عِلمَهُ، فَمَن لَم یَفعَل فَعَلَیهِ لَعنَهُ اللّهِ﴾

اگر بدعت ها در میان امّت من ظاهر شود بر عالم واجبست علم خود را اظهار کند والّا مورد لعنت خدا خواهد بود

ص: 18

معرّفی کرده اند، و بجای آن حرف های غیر واقعی و خیالی و انتشارات بی فائده دیگران را حقایق دانسته و بصورت واقعیات از جان و دل قبول می نمایند، و این خود یکی از علل پاشیدگی و بر هم ریختگی بنیاد آئین و برنامۀ آن می باشد، تا جائی که اصول و فروع کیش ثابت و آئین رسمی که از نسل های گذشته در سایۀ هدایت و ارشاد مروّجین دین برای افراد عصر باقی مانده است ، يك صورت مبهم و مجهولی بخود گرفته و نسبت باکثر آن ها اظهار جهل و بی اطلاعی می نمایند، و این ننگ بزرك را بر خویشتن روا دانسته، و متأسّفانه از شدّت غفلت هیچ گونه توجّه و التفات بر وضع موجود نمی کنند.

بگذشت زمانی و جهان بی سر و جان شد *** معنی همه بر چیده و الفاظ بیان شد

دوران صداقت دگر آخر بسر آمد *** ایمان و حقیقت ز میان رفت و نهان شد

احکام شریعت همه در پشت سر افتاد *** هر لغو و خرافات و دغل ورد زبان شد

أرباب كمال و أدب و فضل برفتند *** أسباب هوی و هوس و عیش عیان شد

دادند ز دست آن چه که آثار شرف بود *** تقلید ز بی گانه شعار همگان شده

افسوس بر این جامعۀ غافل و بی جان *** بنشست چنین بی خبر و وضع چنان شد

(مؤلّف)

بخصوص طبقۀ جوانان عصر کنونی که بیش تر از طبقات دیگر گرفتار عوامل فساد و غوطه ور در گرداب خطر می باشند، و در نتیجۀ سر گرمی فراوان با وسائل نا مناسب روز و اسباب هوس های بی مغز ، هیچ گونه راه انس و ربطی با حقیقت دین و

ص: 21

آئین خود ندیده و خواه و نا خواه از تمام موازین معنوی دور افتاده اند ، گر چه پیشرفت های زیادی در فنون مختلفۀ جهانی که فقط قسمت مادی را تأمین می کند بدست آورده ، و شاید هم مراتب نهائی در فنّ مربوط خود نصیب شان گردیده است.

و اتفاقاً برخورد های پی در پی و تصادف های مکرّر نگارنده، با افرادی که دارای قدر کافی از معلومات عصر و واجد انواع مختلف از مدارک تحصیلی و فاقد همه گونه اطلاعات دینی می باشند، این مطلب را تأکید می نمود، و چون از طرف حقیر با نظری صاف و خالی از هر گونه غرض با آنان تلّقی می شد، و خوشبختانه روح ایمان و علاقه بأصل دین و رغبت فوق العاده نسبت بآئین را، در نهاد پاک شان احساس می کردم، مرا بیش تر متأسّف و متأثر می ساخت .

مخصوصاً ملاحظۀ وضع آنان که از کشور مذهبی خود خارج شده و در کشور های دور دست و غیر مذهبی یا با اقلیّت کامل بعنوان تحصیل زیست می کنند ، و متأسّفانه وسیلۀ حضور در مجامع دینی و مذهبی بهیچ وجهی برای شان فراهم نیست و ناچار در پیش مذهب خواهان و نکته گیران و آنان که آشنائی بر آداب دینی را از لوازم اولّیه هر انسان عاقل خدا شناس می دانند، وقتی که صحبتی پیش می آید، و سخنی در این باره رانده می شود، جوانان نام برده از جهت بی اطلاعی بخصوصیات آئین خود دچار بسی شرمندگی هستند.

چنان که عدّه ای از پاک دلان آن ها همین جریان را از محلّ توّقف و کشور تحصیلی خود در خارج با ولیائ شان کتباً گزارش داده و اظهار ناراحتی نموده اند، و بغفلت های فراوان خود در این خصوص اعتراف کرده و می کنند، و البته بر ناراحتی و سر افکندگی آن ها افزوده می شود هنگامی که افرادی را در خارج می بینند که در بررسی بحقیقت کیش و آئین خدائی ما و پی بردن بر دستوراتش بعنوان مستشرق (یا اسلام شناس) کنجکاوی وسیعی می ورزند، و با این که سابقۀ زیادی با آن ندارند، در انجام وظیفه ای که بما

ص: 22

و هم کیشان ما مربوط است ، پیش قدم شده و می شوند، و البته این خود نقص بزرگیست و در نظر مردان عاقل و روشن ضمیر و پاک دل باعث ننگ است.

از خاطراتی که هیچ فراموشم نمی شود، همّت و برازندگی یکی از مستشرقین است که علاوه بر کنجکاوی دامنه داری در مذهب مقدّس تشیّع، و دربارۀ بدست آوردن احکام و دستورات و مطالب پر ارزش آن، خود را بنجف أشرف رسانده، و با يك نظر عالی، در خصوص تاریخ زندگی و شخصیّت یگانه عالم أرجمند، مرحوم شیخ مفید (ابی عبد اللّه محمّد بن نعمان بغدادی) متوّلد سال (336) یا (338) و متوّفی سال (413) که یکی از مردان بزرگ عالم اسلامی و از مفاخر و نوابغ فرقۀ أماميّۀ أثنى عشرّيه در قرن چهارم و پنجم هجری می باشد، بررسی می کرد، تا کتابی در همین عنوان تألیف نماید، و نگارنده که با ایشان در منزل یکی از أعلام و بزرگان دانش مندان نجف أشرف آشنائی یافتم، آن چه را که از مقدّمات و وسائل تهیّه مقصودش در تألیف کتاب نام برده برایم فراهم بود در اختیار گذاشته، و تا قدر امکان مساعدت و راهنمائی نمودم.

خلاصه این که ای خوانندۀ عزیز و محترم، ملاحظۀ همه این جهات و مطالعۀ آن چه که (از صفحات اجتماع و وضع جامعۀ دینی و نقش های گوناگون جهان کنونی) تا باین جا یاد آوری شد، این بنده را نگران کرده ، و پیوسته با خود در پیرامون موضوع گفت گو داشتم، و هر لحظه التفات و توجّهم بر مطلب نام برده بیش تر می گشت، تا چند سال پیش، که بطور موّقت از نجف أشرف بایران مراجعت نموده، و در وطن عزیز خود مدّتی توّقف کردم، جمعی از روشن فکران و پاکان کشور، که در لباس های مختلف و رشته های متنوع وجود دارند، این نکته را که از وضع جامعه در خاطرم مکشوف بود، در ضمن مذاکره تأیید فرمودند.

لكن بیش تر این دور افتادگی ها را از آن دانستند، که تألیفات مذهبی نسبت باحتياج روز ( با ملاحظۀ وسائل فراوان مادّی و کتاب ها و نشریات غیر دینی و غیر مذهبی)

ص: 23

بقدر کافی نیست، و قسمتی از آن نیز که در دسترس می باشد، از جهة ساده نبودن الفاظ و عباراتش ، در خور فهم و استفادۀ عموم قرار ندارد ، مگر بوسائلی که یکی مراجعه بکتاب های دیگر است، و این خود مشکلی بر مشکل اضافه می کند ،و بالأخره يك نوع نقض غرض و خلاف مقصود شمرده می شود.

البته در این نظریّه برای نگارنده، جای قضاوت و محلّ داوری نبود ، زیرا معتقد بودم، که این افراد در اثر اختلاط زیاد با مردم عصر، بیش تر از این جانب بوضع استعداد و حال آنان مستحضرند، و بهتر می توانند میزان فهم نوعی آن ها را بدست بیاورند، و از جانب آن ها (بخصوص مراجعين بكتب و مطبوعات) زبان حال باشند.

در نتیجۀ تمام آن چه گفته شد، با ملاحظۀ وظیفۀ دینی و وجدانی که بر نوع ما متوّجه است ، حقیر با این ضعف بضاعت معنوی و مایۀ روحی، بر آن شدم ، که بقدر امکان و تا اندازۀ مساعدت شرایط، در این خصوص خدمتی انجام گیرد، یعنی (با رعایت جهات لازم)، با طرزی جامع و اسلوبی بدیع، کتابی تألیف گردد.

(مشتمل بر موضوعات اجتماعی و مطالب اخلاقی و آداب و رسوم معتدل معنوی و اصول دينی و أساس اعتقادات مذهبی و دستورات عملی آن) و بطوری آماده گردد ، که شاید همه کس از نیازمندان افراد با ایمان جامعۀ کنونی، در هر نقطه و کشوری که باشند، بتوانند بقدر فهم خود، از آن استفاده کنند.

لکن این فکر و نظر برای حقیر، وقتی پدید آمد، که متأسّفانه مدت اقامت موّقتم در ایران پایان می یافت، از این نظر اقدام بر آن بروز های دیگر از اوقات زندگی موکول گشت، و بعهده گرفتم که بالاخره این جهة را تدارك كنم، تا شاید (با اعتراف و اقرار بر ناتوانی و نهایت عجز فنّی خود) هدف مقدّس اهل ایمان و معنی را تعقیب نموده و از ادای مقدور تقصیر نورزم، و در مقابل رخنه های بزرگی که سّد و جبران آن بقدم های بارز نیازمند است، با کم ترین طرز می سور انجام وظیفه کنم .

ص: 24

و الحمد للّه طولی نکشید، که بر اقدام آن توفیق حاصل گشت، و از لطف بی پایان حضرتش مقصود نگارنده در حال فرصت و فراغت، با بهترین وجهی صورت گرفت، و همۀ آن در سه جزء (1) اجتماعیات و اخلاقیات (2) اصول و اعتقادات أساسی دین و مذهب (3) فروع و دستورات دینی انجام شد.

و این کتاب بمناسبت موضوع بحث و غرض در تألیف (چنان که در پیش یادآوری گردید و در مطلب دوّم نیز شرح داده شده) بنام گفتار شیعه در اصول و فروع موسوم گشت.

اکنون جزء اوّل آن، با توّجه خدای بزرگ، در دسترس علاقه مندان قرار می گیرد امید این که در این عصر کنونی، که چنگال تیز و محکم مادّیت بر پیکر مقدّس آئین و شعائر معنوی فرو رفته است، بقدر خود باعث بیداری گردد، و افراد با ایمان را در نقاط مختلف گیتی (بخصوص آنانی را که از وسائل آشنائی بدین و آئین دورند) راهنمائی و دلالت نموده و تا اندازه ای بر مطالب معنوی آشنا سازد ، و برای آشنایان وسیلۀ تذّکر و یاد آوری شود.

البتّه همین امید تنها چیزیست که هر نگارنده را بر استقامت در انجام وظیفه و و مقصد خود تشویق می کند، و اوست یگانه سببی که در هر زمان گروهی را بهمه گونه پشتیبانی ممکن با قلم و قدم از آئین مقدّس و برنامۀ اساسی پروردگار و امیدارد ، هر چند شرایط بهره برداری از آثار پر ارزش، و کردار پسندیدۀ آن ها در مرحلۀ اوّل و ابتداء نشر و ظهور فراهم نباشد ، و استفادۀ کامل از آن آثار بآیندگان از افراد جامعه مقدّر و نصیب گردد.

مردان هوشمند و افراد پاک دل جهان متوّجهند، که دین آفتاب درخشان معنوی عالم است، و همه بخوبی می دانیم، و مکرّر دیده و شنیده ایم، که ابر های تیرۀ موّقت و معدود، هر چند در مقابل خورشید تابندۀ جهانی خود نمائی کنند، و استقامت ورزند، از

ص: 25

تأثیر واقعی آن در جنبه های مخصوص خود کاسته نخواهد گشت ، و بالأخره آن ابر های تیره، ضعف و ناتوانی خود را بر جهانیان نشان می دهند، و با تمام شرمندگی بجوانب پراکنده می شوند، و باز جلوۀ ظاهری و فروغ باطنی و واقعی خورشید عالم تاب بهم می پیوندد.

اینک در پایان سخن توفیق و سعادت و کام یابی و خوشبختی عموم هم کیشان را در کلّیۀ جنبه های صحیح معنوی و مادّی، و حلّ مشکلات گوناگون اجتماعی را که أولّين آرزوی این بنده است از خدای بزرگ مسئلت می نمایم.

يك درد ساده نیست که درمان دوا کند *** يا عابدی بحكم دعائی شفا کند

بنیاد اگر که در خطر افتاده ناگهان *** کی سقف را دو پایۀ چوبین بپا کند

اکنون نمانده هیچ امیدی بجز خدا *** شاید علاج واقعه لطف خدا کند

البته او تواند اگر خواهد از میان *** دستی برای جامعه مشکل گشا کند

(مؤلّف)

بهترین نقشی بعنوان مسلك و مذهب حقّ (تشیّع) جلوه گر شده و در آن لباس پاك ظهور دارد، یعنی اساس و دستوراتیست که بتوّسط پیغمبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلم) و أوصياء دوازده گانۀ گرامی آن بزرگوار (پیشوایان جهان بشریّت و یگانه هادیان افراد انسان، و سیر دهندگان آنان بسوی مرتبه های نهائی سعادت و خوش بختی) بما رسیده و هیچ هدف و مقصدی جز آن در خاطر نیست.

گر چه بحث در پیرامون چنین موضوعی رسماً، باطر دورد نقطه های مقابل و گفتار های مخالف آن، برخورد می کند. و قلم نویسنده خود بخود، سیر و جریان وسیعی پیدا می نماید.

لکن این جانب، کم ترین پرداختی را هم باین قسمت لازم ندیده ، و جداً از آن صرف نظر نموده ام ، و کوچک ترین تعرّضی بآن ندارم.

ما روی سخن با همه اشخاص نداریم *** وز هر سخنی با همه در پیش نیاریم

ما آن چه که ارباب صفا گفته بگوئیم *** وز هر چه صفائی بود آن را بنگاریم

از عادت نیکان زمان شیوۀ چندی *** با پاك ضمیران بودیعت بگذاریم

از صورت و هر نقش و نگاری بگذشتیم *** با سیرت و ایمان و وفا در سر و کاریم

(مؤلّف)

و البتّه باید این مطلب تا قدری روشن گردد و این نکته نا گفته نماند ، تا سبب صرف نظر کردن نگارنده، از سخن پردازی در آن خصوص معلوم شود.

اينك برادران دینی عزیز را لازم است، باین جمله، توجّه کامل داشته باشند: نظر ها و عقائدی که در قبال گفتار های پیروان ائمّۀ دوازده گانه علیهم الّسلام ، وجود دارد از دو قسمت خارج نیست.

(1) رشته ها و شعبات متفرّقه ایست،که از عنوان و اسم شیعه خارج نبوده، و در موارد مختلفه ای از آن چه بمذهب و دستورات آن مربوط است، با فرقه ای که تنها

ص: 27

مصداق حقیقی شیعه می باشد، طرز اختلاف داشته، و هر يك بسوئی رهسپار است، و این قسم هیچ گونه قابل اهمیّت و ملاحظه نبوده، و جز اقلیّت هائی بیش نیست، که در اثر هوا و هوس و یا بوسیلۀ دست های مرموز أجانب، و یا نظر های مادّی مخصوص پیدا شده است.

البتّه ساختگی و بی اعتباری آن ها، بر افراد روشن فکر و بصیر و با اطّلاع بتاريخ از اوّل غیر مخفی است، و نیز برای آنان که تا مدّتی بچگونگی و منشأ پیدایش این مسلک ها آشنائی نداشتند ، اکنون بوسیلۀ نویسندگان برازنده که دربارۀ هر يك از آن مسلک ها بخصوص کتاب هائی تألیف کرده و انتشار داده اند، مطلب کاملاً روشن و آفتابی شده و در نزد مردان عاقل و بی غرض واضح و هویدا است، و پرداخت بر آن ها جز تضییع وقت اثری ندارد .

(2) طایفۀ سنّت و جماعت است، که عمدۀ تمام طوائف مقابل شيعة بوده ، و معروف جهان دین و مذهب می باشد، و دیگران از طوائف مختلفۀ اسلامی، غیر از شعبات خود فرقۀ شیعه، زیر همین عنوان (سنّت و جماعت) قرار داشته و بآن برگشت می کند.

اختلاف اهل سنّت و جماعت با شیعه، از دیر زمان موجود بوده، و پیش همگان معلوم و در سر تا سر محیط زمین مشهور است، و با این که هر دو داخل در زیر پرچم با عظمت اسلام هستند، جدائی و تفرقه و بغض و عناد عجیبی در میان هم ایجاد کرده، و باعث شگفت جهانیان شده اند، روی همین نظر ضعف و ناتوانی خود را، حتی در امور همگانی اسلامی نیز در اثر تشتّت و اختلاف، بر اغیار و بیگانگان ظاهر نموده، و برای اجانب در تسلّط و حکم رانی بر طرفین، راه بزرگی باز، و مجال واسعی فراهم ساخته اند.

این روّیۀ اسفناك ، سر کشی آن ها را از دستور کتاب مقدّس آسمانی شان ، که با صراحت تمام ، بوسیلۀ این جملات شریفه ﴿ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه جَمِيعا وَلاَ

ص: 28

تَفَرَّقُوا﴾ (1) امر بر اتّحاد و اجتماع فرموده است، بر مردم دنیا آشکار و واضح می سازد و این روّیه در حقیقت برگشت بوضعی ست که پیش از اسلام دامن گیر آنان بود.

چنان که خدای توانا و دانا ، در ذیل همان آیۀ شریفه با این کلمات ﴿ وَ اذْکُرُوا نِعْمَهَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً﴾ (2) آن وضع پیش را یاد آوری می فرماید، و ما را از این تفرقه و نفاق، که باعث بی چارگی و زبونی همگی شده است بر حذر می دارد، تا شاید افراد بشر از روی غفلت باین خطر بزرك گرفتار نگردند.

نفاق و تفرفه بی چاره کرد انسان را *** بروز سخت رسانید اهل ایمان را

کنون که ما همه در مانده ایم و افتاده *** از آن بود که شکستیم عهد و پیمان را

بدست شوم اجانب برفت قدرت ما *** چه سود زندگی این جسم های بی جان را

تمام جامعه اندر فشار و بدبختی *** خسان فزون کند هر روز جور و طغیان را

خدا و دین و رسول و كتاب جز يك نيست *** چه جای تفرقه این ملّت مسلمان را

علاج واقعه گر خواهد هر خردمندی *** یقین رضا ندهد افتراق یاران را

(مؤلّف)

و متأسّفانه اختلاف و فاصله گیری این دو طایفه (اهل تشیّع و اهل سنّت) از هم کوچک ترین فایده ای در بر ندارد و بر پایه و منشأ صحیح و اساس محکمی برگشت نمی کند زیرا عمده چیزی که آن را سبب و باعث تشتّت و دوئیّت قرار داده اند، همانا موضوع خلافت و وصایت بلا فصلی و نایب خاصّ بودن بعداز رسول اکرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است ، که فرقۀ شیعه آن را حقّ مخصوص به حضرت علی علیه السلام پسر عم و برادر و داماد حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم دانسته، و اهل سنّت و جماعت آن ها را مورد طعن و قدح و دشنام قرار

ص: 29

داده و از نسبت هر نا ملائمی بر آنان فرو گذاری نکرده ، و تهمت های عجیبی در زبان و قلم بپای برادران دینی خود بسته اند، بطوری که افراد این فرقه را در کتاب های اجتماعی و مقالات و مجلاّت شان ، گاهی اهل بدعت نامیده، و گاهی مخرّب اسلام خوانده ، و گاهی بعنوان غالی و ملحد تعبیر آورده، و مذهب شان را مظهر نصرانیّت و یهودیّت و مجوسیّت معرّفی و پیش عوام فرقه خود چنین معروف ساخته اند، حتّی در نتیجۀ این تبلیغات سوءِ شاید عدّه ای از عوام اهل سنّت (شیعه) را قطع نظر از جهات مذهبی نیز، افرادی خارج از تمام رسوم و شئون اجتماعی بدانند، بلکه مخلوقی شبیه حیوانات دم دار که تمام خوراک و پوشاکش غیر عادی و متفاوت از آن چه مخصوص نوع بشر است تصوّر کنند و چون فرار از وحشیان، از اینان فرار و کناره جوئی نمایند.

«لکن» خوانندگان ارجمند و برادران دینی محترم متوّجه شوند، این جهت اختلاف و پراکندگی، و آن چه تا باین جا گفته شد، تا زمانی قابل ملاحظه بود، که وسیلهٔ ظهور حقیقت و روشن شدن واقع برای مردم فراهم نبوده ، و نا گزیر از نوشته ها و گفته های نام بردۀ علماء و نویسندگان اهل سنّت ، اکثرّیت برادران سنتی ما، تحت تأثیر قرار گرفته، و آتش کینه و عناد شان روی این منشأ شعله ور می شد ، و خلاف آن چه در پیش نظر داشتند تصوّر نمی کردند، و کور کورانه بورطۀ هلاك پرت می گشتند .

ولی اکنون که هر گونه راه نجات فراهم است ، و وسائل كشف حق ، و پیدا کردن آن بحّد کامل میسّر و موجود می باشد، دیگر توّقف و مخالفت را محلّی نیست.

«امروز» روزی است که از توّجه و لطف بی پایان خدای بزرگ، افراد متعصّب و لجوج از علماء سنّت و جماعت، بيك عدّه اشخاص بيدار و روشن فکر و معتدل تبدیل شده است، نمونۀ بزرگ این اعتدال و روش عقلائی است، که جمعی از دانشمندان معروف و علماء عالی قدر شان، مانند علّامه شهیر جناب آقای شیخ محمود شلتوت رئیس دانشگاه ديني (الأزهر) در مصر، و غیر ایشان رسمیّت و قابلیّت، مذهب شیعه را در مجامّع علمی و

ص: 30

انجمن های دینی خود اعلام کرده اند.

«امروز» روزیست ، که با کمال اطمینان می توان گفت، که هر فردی را میان خود و پروردگار توانا و بزرگش ، هیچ گونه جای عذری، نسبت بدور افتادگی از حقّ باقی نیست، بخصوص با ملاحظۀ کتاب هائی ، که جمعی از أعلام و بزرگان شیعه، و نویسندگان برازنده و أرجمند این طایفه در نجف أشرف و غیر آن (از مراکز علمی و بلاد دینی) بطرز های نوین و اسلوب جامع تألیف نموده و در دسترس همگان قرار گرفته است ، و در هر يك از آن ها، مورد نظر و اختلاف این دو فرقه ، با بررسی کامل روشن گشته، و باستناد مدارکی از هر دو طرف، حقانیّت گفتار پیروان امامان دوازده گانه علیهم السّلام، یعنی شیعیان جهان اثبات گردیده است، خوش بختانه عدّه ای از علماءِ سنّت ، با اعتراف بر مطلب ، تقريظ ها و تقدير های صمیمانه ای بر کتاب های نام برده نوشته، و از بلاد و ممالك مختلفۀ اسلامی و غیر اسلامی، از قبیل مصر. سوريه. لبنان. عراق عرب. اردن هاشمی. لندن، و غیر آن ها، ابراز خوش وقتی نموده اند، البته این ها از لطف خدای مهربان ، خود در های نجاتی است. که بروی درماندگان باز و در حقیقت اتمام حجّت می باشد، تا طبق مفاد آیۀ شریفه ﴿ لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ

عَنْ بَيِّنَةٍ﴾ (1) هر كس تکلیف خود را معلوم کند، و از غیر خود گلایه نداشته باشد.

اینك ای خوانندگان پاک دل!

بعد از ملاحظۀ این جهات و علل و رموزی که تا باین جا در این مبحث یادآوری شد ، کاملاً مکشوف و روشن گشت، که چرا نگارنده در این کتاب بمقام طرد و رّد نظر های مقابل و مخالف با گفتار های مذهب تشیّع، بر نیامده و بر آن نپرداختم ، و اگر می پرداختم آیا بعد از این همه ظهور حقّ و حقیقت چنان که گفته شد ، جز توضیح

ص: 31

واضحات صورتی داشت ؟ و آیا جز خستگی خود و خوانندگان عزیز، ثمر و نتیجۀ قابل می داد ؟

میان روز چنین آفتاب عالم تاب *** چه احتیاج نشان دادن است بر احباب

دو چشم سالم و بینا هر آن که خود دارد *** چرا جدا نکند رشتۀ خطا ز صواب

اگر که موسم عشق است درمیان دو کس *** چه جای عذر که مشکل بود ایاب و ذهاب

هر آن که نیّت پاکش قرین طینت اوست *** بدیگران نرسد بهر وی حساب و کتاب

(مؤلّف)

اکنون وقت آن رسیده است، که عناد و لجاج از هر دو طرف بر طرف شود، و حق جویان کنجکاوی وسیعی کنند.

اکنون وقت آن رسیده که عقلاء و علاقه مندان بدین و آئین از روی فکر و از راه تأمّل و بی غرضی، در صدد علاج درد درونی مزمن خود و اصلاح وضع مشترك اجتماعی و عالم اسلامی بر آیند، تا شاید با نزديك شدن دل ها و بر طرف گشتن فاصلهٔ تعجّب آور طبقات جامعۀ مسلمان ، گذشته ها تدارك شده ، رخنه ها و شکاف های خطر ناک مسدود گردد، و در اثر اتحّاد و یگانگی که اسلام برای این جامعه، بودیعت گذارده و عزّت و سعادت و قدرت آن را در همین قرار داده است، از ادامۀ حکم فرمائی و تسلّط استعمار گران و اجانب ، كه با هيچ يك از اين دو فرقه (اهل تشیّع و اهل سنّت) جز جلب منافع نظری ندارند قدری جلو گیری بعمل آید و شاید طوری شود که اجانب کوچک ترین تصّرف در افکار ما نيز ننمایند . ﴿ وَ لِلّهِ الْأَمْرُ وَ الَيْهِ الْمَصِيرُ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنيبُ﴾.

ص: 32

آغاز می شود از هم کیشان محترم و علاقه مندان بدین انتظار می رود، که از ملاحظۀ مطالب و گفتار های موجود در تمام این صفحات کوتاهی نورزند.

تا بقدر امکان با مطالعه و سرگرمی با امثال این، از مطبوعات دینی، قدرت روحی و معنوی کامل پدید آمده و از انس و سرگرمی بمطبوعات خالی از حقیقت و نشریات بی فایده، که یکی از بزرگ ترین عوامل مادّیت و فساد بشمار می رود کاسته گردد .

﴿ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْري وَ يَسِرْلِى أَمْرِي ، وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُو أقَولى﴾ (1)

پیروی)، مانند جملۀ شريفۀ ﴿ وَلا یَدِینُونَ دِینَ الحَقِّ﴾ (1) یعنی اطاعت نمی کنند بر دین حق (جزاء و كيفر) مانند ﴿ مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ (2) یعنی صاحب روز جزاء و كيفر، و مانند ﴿ يُوفِيهِمُ اللّهُ ديّنَهُمُ﴾ (3) یعنی البته خدا جزای آن ها را می دهد (حکم و فرمان) مانند ﴿ لا تَأْخُذَكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللّهِ﴾ (4) یعنی نباید شما را رأفتی بگیرد نسبت بآن دو، در حكم و فرمان خدا.

اما آن چه در مقام محاوره و اصطلاح عمومی، از لفظ دین بطور کلّی (یعنی اعّم از دین اسلام و مسیحیّت و دین کلیمی و سائر ادیان الهی) اراده و قصد می شود، و می توان آن را بطرز انحصار، معنی و حقیقت دین نامید، از دو چیز خارج نیست.

(1) عبارت از قانون و برنامه و دستوراتی ست ، که از طرف پروردگار بزرگ ، بقصد رهنمائی و هدایت مردم، بر پیامبران خود وحی شده، و بوسیلۀ گماشتگان أرجمندش، بعموم افراد یا گروه معیّن و مخصوص ابلاغ می گردد، و حقیقت دین باین معنی، بطور خلاصه بر سه قسمت تقسیم می شود (1) اعتقادیّات یعنی آن چه فقط مربوط بعقیده و اعتراف است (2) اخلاقیّات یعنی آن چه که فقط با خلاق و روش زندگی نسبت بخود شخص و جهات اجتماعی مربوط می باشد (3) تکلیف های عملی یعنی آن چه باید بوسیلۀ اعضاء و اندام های مختلف انسان انجام گیرد، نه فقط با عقیده و بنا گذاری تنها.

و گاهی از دین بهمین معنی ملّت و شریعت نیز تعبیر شده است، چنان که خدای متعال در جملۀ ﴿ مِلةَ اَبيْكُمْ إِبْرَاهِيمَ﴾ (5) یعنی کیش پدرتان ابراهیم ، و جملهٔ ﴿ عَنْ مِلَّهِ إِبْراهیمَ﴾ (6) یعنی از کیش و آئین ابراهیم، و جملۀ ﴿ وَ اتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا﴾ (7) یعنی و پیروی کرد از دین ابراهیم (در حالت تسلیم و استقامت و میل) : از دین حضرت

ص: 35

ابراهيم خليل علیه السلام نام بری فرموده، و در جملۀ ﴿ فِي الْمَلَةِ الْآخِرَةِ﴾ از دین و آئین حضرت عیسی علیه السلام، بلفظ ملّت یاد می فرماید، و چنان که در حدیث موجود است ﴿ فَرَضَ اللهُ الطَّاعَةَ نِظَاماً لِلْمِلَّةِ﴾ یعنی خدا اطاعت را واجب گردانید بخاطر حفظ نظام در دین.

(2) عبارت است از علاقه داشتن و پابند و وابسته بودن انسان بخدای توانای خود که باعث هستی و برقراری او می باشد، و این معنی همان خدا شناسی و یکتا پرستی است که مرتبط با پیروی از دستورات و فرمان های پروردگار بوده، و چیزی است مطابق فطرت و طینت بشر، که در نهاد و خمیرۀ آن بودیعت گذارده شده است، چنان که در بحث توحید (از مباحث جزء دوّم این کتاب) بشرح و توضیح آن پرداخته ایم.

همین موضوع (یکتا پرستی) یگانه نظر و عوانی است که قرآن مجید بر آن تعرّض داشته، و تنها همان را حقیقت و واقع دین معرّفی می کند: در آیۀ (19) از سورۀ آل عمران می فرماید: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ اللّهِ الإِسْلَامُ﴾ يعنى بتحقیق، دین در نزد خدا تسلیم شدن بحضرتش (و سر فرود آوردن در مقابل قدرت و عظمتش) می باشد، و هم چنین در آیۀ (85) از همان سوره می فرماید: ﴿ وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسلاِم ديناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ﴾ یعنی هر کس غیر از تسلیم بخدا ، کیش و آئین دیگری را پیروی و تبعیّت کند، از او قبول و پذیرفته نخواهد گشت، و در روز جزا و دنیای آینده، از خسارت و ضرر دیدگان و زیان کاران خواهد بود، و نیز در آیۀ (30) از سورۀ روم ( با اشاره و پرداخت برجهة فطرت و طينت) مي فرمايد ﴿ فَاقِمْ وَ جْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسُ عَلَيْها لاتَبديلَ لِخَلقِ اللّهِ ذالِكَ الّدينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ﴾ يعنى رو بدین خالص آور ، همان دین و آئینی که خدا بندگان را بر آن آفرید ، آفرینش خدا را تبدیل و تغییری نیست و باز در آیۀ (3) از سورۀ زمر می فرماید: ﴿ أَلا لِلّهِ الدِّينُ

ص: 36

الْخالِصُ﴾ یعنی آگاه و دانسته باشید که مرحذا را است دین خالص (یعنی توحید و یکتا پرستی)

دين بجز یکتا پرستی هیچ نیست *** راه خوبان در جهان پر پیچ نیست

آفتابی کز افق تابان بود *** مَقدَمش را جسم و جان خواهان بود

عاشقان دارند اگر عشقی بسر *** بر دل معشوق از آن آید خبر

آن که با خوبان بود اُنسش مدام *** فضلش افزون گردد و فیضش تمام

نا کسان کز حکم حق دوری کنند *** آتشی بر خانمان خود زنند

از خدای خود، هر آن غافل شود *** مقتضای هستیش باطل شود

زنده آن را دان که روحش زنده است *** فکر طغیان از سرش افکنده است

آن که نسل يك پدر نبود یقین *** کی فروزان گردد از ایمان و دین

(مؤلّف)

اختراع و تأسیس عامل ناقص و غیر اهل است، جز نقص و بدبختی و مذلّت نتیجه ای ندهد.

(2) گفته های مختلف و گوناگونی، که از نظرّیه های گویندگان و نویسندگان شرق و غرب در خصوص شناسائی حقیقت دین، بگوش ما می خورد و یا بطرز مطالعه از نظر ما می گذرد، باید بدقّت کامل ملاحظه کنیم، تا آن چه را که با منطق صحیح (که خداى بزرك و توانا بیان فرموده و آیات شریفۀ قرآن کریم روشن و واضح ساخته) مطابق است با اطمینان خاطر اختیار کرده و از غیر آن کناره گیری نمائیم.

بعضی از نویسندگان معروف بریتانیائی می گوید: دین کوششی است برای کاستن وحشتی که از قوای نابود کننده در انسان ایجاد می شود.

یکی از روان شناسان اتریشی می گوید: دین عبارت از کوششی می باشد، که انسان می خواهد بواسطۀ آن، عالم حواس را بوسیلهٔ عالم اراده و آرزو مسّخر کند.

يك پرفسور امریکائی نظرّیه می دهد، که دین عبارت است از ادراك و احساس مهم ترین نوامیس و فضائل اجتماعی.

بعضی چنین عقیده دارد که دین، شناختن تکالیف بشری بصورت اوامر الهی می باشد . دیگری می پندارد که دین یک نوع رابطه ایست درمیان شخصیت بشری و عالم بی گران و مبدأ اصلی آن، که انسان برای خود تشخیص می دهد.

(3) قضاوت در اطراف هر موضوع فکری، بخصوص موضوع اعتقادی، بدّقت و رسیدگی کامل نیازمند است، تا انسان را بنتائج و لوازم زیان بخش و خطر ناک گرفتار نسازد، چنان که غفلت در این باره، مردمانی را (بغیر انتظار) از راه راست خارج کرده، و در عالمی تیره قرار داده و بوضعی ناهموار و اسفناك مبتلا نموده است.

اينك قضاوت در میان نظرّیه هائی که راجع بمعنای دین نقل شد ، و چندین نظرّیهٔ دیگر (که ذکر آن ها بطول انجامد) و تعیین صحیح و فاسد آن ها، بعهدۀ خوانندگان

ص: 38

عزیز و أرجمند وا گذار می شود.

امید این که روی حسن ظنّ و علاقۀ بی منشأ که اکثریّت مردم جامعه، نسبت بگویندگان و نویسندگان خارجی پیدا کرده اند، در این مورد داوری نشود ، زیرا همین حسن ظنّ بافراد نام برده، و فریب خوردن بعناوین مادّی جهان کنونیست ، که ما را بیش از اندازه از رسیدگی صحیح و رسیدن بحقیقت مانع شده، بخصوص جوانان را در يك حالت بهت زدگی سر گردان می نماید.

اگر چه این سر گردانی بجوانان محیط های دینی اختصاص ندارد، بلکه در تمام جهان ، روی عوامل گوناگونی که أخلاق و اعتدال آیندگان افراد بشر را بخطر انداخته است، طبقۀ جوانان از جهات اعتقادی در حالت سر گردانی بسر می برند.

چنان که مجلّۀ معروف Kristel (بطوری که یکی از مقاله نویسان محترم دینی نقل کرده) در این باره نوشته است: جوانان در حال انتظار بسر می برند برای چه؟ برای کسی که فکری بآن ها بدهد، و راهی پیش پای آن ها بگذارد، تا بتوانند از شك و ترديد بیرون آیند، و بآن دل گرم شوند، یعنی بآن ها فکر و عقیدۀ تازه ای بدهد ، و احتیاجات معنوی و آرزو های آن ها را بر آورده، از ما توّقع فهم و ادراك بمقتضای زمان دارند، بنابراین باید بکوشیم، بقدر امکان آن ها را، بمنظور شان برسانیم حالا باید دید، بزرگ تران برای آن ها چه کرده اند، و در کجای دنیا جوانان می توانند، نقطۀ اتکاء ثابت و خط مشی صحیح و امنیّت خواطر پیدا کنند و همیشه امیدوار باشند، مسلّماً نخواهند توانست، منظور خود را بین نظامیان جاه طلب، سیاسیّون فاسد، بازرگانان حریص، یا بعضی از روحانیّون که بسبك قديم، تبلیغ دین می کنند، پیدا کنند، در عین حال آن ها می دانند ، که با بی اعتنائی بعقیدۀ دینی پدران و مادران و رؤسای دینی، آن ها نخواهند توانست، راه صحیحی برای حلّ مشکلات خود پیدا کنند، جوانان با حالت یأس و نومیدی ، در جست جوى أفكار و عقائد تازۀ دینی و یافتن راه صحیح هستند، و در حقیقت در تمام

دنیای پر آشوب امروز

ص: 39

بشر بیافتن چنین راهی که از حشو و زوائد پیراسته باشد بخصوص ، بایمان راسخ و امیدواری نیاز فراوان دارد، با این وصف، جوانان امروز که مردان آیندۀ دنیا هستند نمی دانند بکجا روی آورند، تا درد خود را درمان کنند، و بمطلوب خود برسند.»

برادران دینی عزیز!

حسن ظنّ بأجانب و بیگانگان جائی درست است، که وجودشان برای ما، در تدارك و تحصيل منافع و مصالح مادّى و معنوى منشأ اثری باشد، خدمت و کمکی نسبت بما انجام دهند، و اتفاقاً خلاف این هم که بر هیچ کس مخفی نیست، همه می دانیم اروپائیان جز تمدّن فروشی و فضیلت بافی، کاری نشان نمی دهند، و جز تحصیل درجۀ نهائی و مرتبۀ صدارت در هر شئون مادّی جهان حاضر غرضی ندارند، الفاظی پوچ و عبارات بی فائدۀ چندی بما یاد داده اند، که تا بتوانند تنها با سرگرمی ما ملّت بآن الفاظ خالی از نتیجه، همه گونه استفاده های گوناگون، از وجود ما و کشور ما ببرند، چنان که بعضی از دانش مندان اروپا بهمین موضوع اعتراف صریح دارند.

دکتر گوستاولوبون(D.R.Gustavele.bon) دانشمند معروف فرانسوی می گوید: تمدّن ما برای مشرق جز بدبختی و نکبت ببار نیاورده و مصلحت آن ها در قطع ارتباط با ملل اروپا است، و می گوید : کتمان این مطلب اثری نخواهد داشت و من باید سّر واقعی این موضوع را بیان کنم و این حقیقت را اگر چه در ذائقۀ رجال اروپا تلخ است صریحاً اعتراف نمایم که رفتار ما اروپائیان نسبت بمردم مشرق زمین بسیار نا جوان مردانه و بی رحمانه و بلکه وحشیانه است.»

خوانندگان گرامی! بعد از ملاحظۀ این مختصر و چندین نظیر آن از مقالات متفرّقه و مجلّات معروف جهانی که بطرز نمونه قسمتی از وضع حاضر را گذارش می دهد، و با اجتناب از تقلید اعتقادی آیا می توان گفت که قسمتی از نظر های نام برده در معنای دين، كه از يك عدّه اشخاص روان شناس و یا مردان متّفکر ( که دارای تخّصص و مهارت

ص: 40

در فنون و رشته های بخصوصی می باشند) صادر است، با معلومات و اطلاعات مختلف شان ربط کامل دارد؟ یعنی روی همان جهات و فنونی که افکار شان بآن مشغول شده، دین را ملاحظه و بررسی کرده، و با این طرز حقیقت آن را بیان نموده و می نمایند؟

بعقیدۀ نگارنده این احتمال، بی محلّ و دور از حقیقت نباشد چنان که در موضوعات دیگر کاملاً روشن و واضح است، و جای انکار نیست که انس بر فنّ و رشتۀ مخصوص در تمام افکار و روش انسان تأثیر بخصوص دارد، و خواه نا خواه آن شخص را در هر مسئله و موضوع بر همان أصول رشتۀ تخصّصش برگشت داده، افکار و گفتارش را بآن مربوط می سازد، از این جا است که باید توجّه داشت (بقول بعضی از ارباب قلم) هر فرنگی که بیکی از ممالک شرقی مسافرت کرد و سفر نامه ای نوشت مستشرق نیست یعنی نباید در هر موضوع اعتقادی و مطلب دینی قضاوت و نظرّیۀ آن را صحیح دانست و بر آن اعتماد کرد ﴿ وَ اللّهُ الْهَادِى إِلَى سَوَاءِ السَّبِيلِ﴾

و بلکه شاید گروهی در اثر شهوات و هوس های غیر محدود طبع انسانی و بواسطۀ تأثیرات عوامل فساد و أسباب گم راهی و تبلیغات سؤ ضدّ دین، که اکنون جامعۀ حاضر بخصوص طبقۀ جوانان أسلامی، بر آن گرفتار است، خود را از دین بطور کلی بی نیاز پنداشته، و از هر گونه آشنائی با آئین خود داری کنند، از ترس این که مبادا با اعتراف و اعتقاد بلزوم و ضرورت آن، زیر تکالیف و دستوراتش قرار بگیرند.

البّته مردان خدا شناس و پاك طينت و جوانان روشن فکر عزیز، آگاهند، که این روّیه ها سر انجام خوشی ندارد، و جز بدبختی و ذلّت هر دو جهان چیزی تولید نمی کند، و بالأخره پاداش زیان کاران و فرو مایگان بوقت معیّن و روز خود موکول است.

اینک نگارنده که در مقام سخن با برادران دینی محترم بوده و با توفیق تمام مشکلات مربوطه را با آنان مورد بررسی و گفت گو قرار داده ام، علّت احتیاج بدین را بدو طرز باید ملاحظه کنیم (1) با نظر بجنبۀ انفرادی انسان یعنی قطع نظر از موقعیّت اجتماعی او (2) با نظر بجنبۀ اجتماعی و موقعیّت محیط، و ما اکنون روی هر دو جنبه بحث خواهیم کرد.

باشد، نا گزیر بر آن وجود مؤثّر نظر دوخته و از وی استمداد می کند.

روی همین جهت که جزء فطرت و خمیرۀ اوست، نمی تواند علاقۀ خود را از مبدأ و خالق و مؤثّر خود قطع نموده، و عنوان استقلال و بی اتکّائی بر آن بخود بگیرد، چون انسان بدون استثناء دارای دو غریزه است.

(1) غریزۀ شهوت (که در اثر آن همیشه و در هر مرتبه بر جلب منافع و تحصيل کمال مایل می باشد) (2) غریزۀ غضب (که بوسیلۀ آن از تمام مهالك و مضرّات مثل سائر موجودات جان دار ترسان و بیم ناک است) و این هر دو یعنی علاقه بر منافع و ترس از مضرّات انسان را وا دار می کند ، که بر صدد تحصیل نفع و ضرر بر آید، و در صدد این ها بودن نیز، در مرحلۀ اوّل، محتاج بدانستن موارد نفع و ضرر، و در مرتبۀ دوّم بداشتن اسباب تحصیل نفع و دفع ضرر مربوط خواهد بود، و هيچ يك از این ها برای انسان از جانب خود فراهم نیست، یعنی نه احاطۀ کامل، و اطّلاع کافی بموارد نفع و ضرر دارد، و نه اسباب رسیدن بنفع و جلو گیری از ضرر او را موجود است، و آن مقدار نیز که در خور قدرت و تمّکن اوست، بمیزان احتیاجش نمی رسد، پس ناچار است در این باره نیز بهمان موجود قادر، و مؤثّری که از اصل وجود محتاج و نیازمندش بوده، رجوع کند، تا او از روی احاطه و اطّلاع خود بر مصالح و مفاسد، و منافع و مضرّات مربوط بزندگی این مخلوقش ، برنامه ای تعیین نماید، و بدین وسیله، نیازمندی های انسان تأمین گردد.

آن برنامه و قانون همان دستوراتیست که باسم دین نام برده شده و خدای دانا و توانا، از طرف خود به بندگانش، پیش از درخواست آنان (بوسیلۀ پیامبران ،أرجمندش، از روی کمال مهربانی و عنایت) ابلاغ فرموده است، و چون نوع این برنامه های الهی، دارای جنبه های فکری و اخلاقی و عملی می باشد، طبعاً انسان را در فکر و اخلاق و عمل، بسوی مراتب و درجات عالیه، سیر می دهد، و او در سایۀ تکامل در این جهات سه گانه از همۀ منافع بر خوردار شده، و از شرور و مهالك، گوناگون

ص: 43

محفوظ می ماند.

پس احتیاج انسان بدین از نظر و جنبۀ فردی، تا این اندازه روشن گشت، و معلوم شد، که بشر می تواند بخاطر دین، بآن چه که بدون پیروی از دین نمی رسید نائل گردد و از هزاران وسائل خوش بختی ، که خدا منافع و عوائدی در بر آن ها مقدّر فرموده استفاده کند، و با رعایت دستورات پروردگارش، احتیاجات زندگی خود را از هر جهت اعّم از خوراکی و پوشاکی و مسکنی و توالدی و زیبائی و فکری و علمی و . و . و .، بر طرف نماید، زیرا خدا در همه چیز قدرتش ظاهر، و عجز و درماندگی انسان هویدا است، و بر هیچ بینندۀ عاقل و جویندۀ روشن دل و منصف، پوشیده و مخفی نیست.

از قدرتش هر آن چه بعالَم عیان بود *** میزان عجز و ذلّت ما را بیان بود

او عین قدرت است و نمایندۀ کمال *** عالَم كمال و قدرت او را نشان بود

او را سِزد هر آن چه که خواهد همان کند *** چون بی نیاز از مدد این و آن بود

انسان که هستیش همه فقر است و احتیاج *** دیگرچه انتظار چنین و چنان بود

تنها ز راه پیروی از حکم کردگار *** شاید که آگه از همه سود و زیان بود

(مؤلّف)

خوانندۀ گرامی سزاوار است، این چند آیه را از کلام خدای بزرگت، توجّه فرمائی و بر جهات معنوی آن، با نظر دقیق و تأمّل کامل، رسیدگی کنی، تا شاید، ذهن و فکر را در این باره نسبت بموضوع، بیش تر ربط دهد.

(1) راجع باحاطهٔ خود بتمام موجودات. و عظمت و جلالت ذات مقدّسش ، در آیۀ (35) از سورۀ نور می فرماید: ﴿ اَللّهُ نُورُ السَّمواتِ وَ الاْرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکوهٍ فیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فی زُجاجَهٍ الزُّجاجَهُ کَاَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ لا شَرْقِیَّهٍ وَ لا غَرْبِیَّهٍ یَکادُ زَیْتُها یُضیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلی نُورٍ یَهْدِی اللّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَضْرِبُ اللّهُ الاْمْثالَ لِلنّاسِ وَ اللّهُ بِکُلِ شَیْ ءٍ عَلیمٌ﴾

ص: 44

خدا روشنی آسمان ها و زمین است، مثل روشنی پروردگار در موجودات مانند چراغ دانی است، که در آن چراغی باشد، و چراغ در آب گینه ای، که آن آب گینه گوئی يك ستارۀ درخشان است، و آن چراغ افروخته شود از درخت زیتون پر برکتی، که نه مشرق داشته باشد و نه مغرب، و روغن آن درخت چنان باشد ، که بی آن که آتش بآن رسد، بخواهد روشنی دهد، روشنی بر روشنی ، خدا بنور خود هدایت می کند هر کس را که بخواهد، و خدا بهر چیزی دانا است.

(2) نیز دربارۀ ایجاد و آفرینش انسان در آیۀ (189) از سورۀ اعراف می فرماید ﴿ هُوَ الّذِى خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا فَلَمَّا تَغَشّيها حَمَلَتْ حَمْلاخَفِيفًا فَمَرَتْ بِهِ فَلَمَّا أَثقَلَتْ دَعَوا اللّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ اتيْتَنَا صَالِحاً لَنَكُونَنَ مِنَ الشَاكِرِينَ﴾.

خدا همان است که شما را آفرید از يك جان، و از همان جان جفتش را آفرید، تا آدمی با جفت خود آرام گیرد، پس چون آدمی جفت خود را در بر گرفت، بارى سبك بر داشت، پس همین که گران بار شد جفتش، هر دو خواندند خدا را که پروردگار شان است، که اگر فرزند شایسته ای بما بدهی ، هر آینه ما خواهیم بود از سپاس گذاران.

(3) در خصوص ماّدۀ تولیدی انسانی در آیۀ (58) و (59) از سورۀ واقعه می فرماید

﴿ أَفَرَأَيْتُمْ مَا تُمْنُونَ ،ءَ أَنتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ﴾ آیا می بینید نطفه ای را که می ریزید ؟ آیا شما آن را می آفرینید، یا ما می آفرینیم؟

(4) حالت خوابیدن و بیدار شدن انسان را بعد از خواب (که یکی از عجائب صنعت و آیات پروردگار شمرده می شود) یادآوری کرده، در آیۀ (60) از سورۀ انعام می فرماید : ﴿ وَ هوَ الّذى يَتَوَفّيكُمْ بِاللَّيْلِ وَ يَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِیَقضِىَ أَجَلُّ مُسَّمى ثُمَّ إِلَيْهِ مَرجعِكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُم بِما كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ خدا همان است که جان شما را در شب می گیرد، و می داند آن چه کرده اید در روز، پس بر می انگیزاند

ص: 45

شما را در روز، تا مدت معیّن بپایان رسد، پس بازگشت شما بسوی خدا است و سپس خدا خبر خواهد داد شما را، بآن چه که بودید می کردید.

(5) بکمال توانائی خود در انجام آن چه اراده کند، و ناتوانی انسان اشاره نموده در آیۀ (63) تا (74) از سورۀ واقعه می فرماید: ﴿ أَفَرَأيتُم ما تَحرُثُونَ ،ءَ أَنتُم تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَارِعُونَ، لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلَتُم تَفَكَهوُن، إِنَّا لَمُغرَمُونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ ، أَفَرَأَيْتُمُ الْمَاءَ الَّذى تَشْرَبُونَ، أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ ، لَوْ نَشاءُ جَعَلْنَاهُ أَجَاجًا فَلَوْلا تَشْكُرُونَ ، أَفَرَأَيْتُمُ الْنَارَ الَّتِي تُورُونَ، أَنتُمْ أَنشَاتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِئُونَ نَحْنُ، جَعَلْنَاهَا تَذْكِرَةً وَ مَتَاعًا لِلْمُقَويِنَ، فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ﴾ .

آیا می بینید آن چه را کشت و زراعت می کنید؟ آیا شما آن را می رویانید یا ما آن را می رویانیم؟ اگر بخواهیم البته می گردانیم آن را هیمۀ خشگی، پس شما تأئسف خورید، و می گوئید ما زیان دیدیم، بلکه بکلّی محروم شدیم، آیا می بینید آبی را که می آشامید؟ آیا شما آن را از ابر فرود آوردید، یا مائیم فرود آورندگان؟ اگر بخواهیم آن را تلخ مزه می گردانیم، پس چرا شکر نمی کنید، آیا می بینید آتش را که بر می افروزید؟ آیا شما درختش را آفریدید، یا مائیم آفرینندگان ؟ ما قرار دادیم آن را باعث تذكّر و مایۀ زندگی و تعیّش گرسنگان و بی زادان، پس بستای بپاکی نام پروردگار بزرگت را.

(6) آیۀ (27) و (28) از سورۀ فاطر می فرماید ﴿ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَ مِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَ غَرَابِيبُ سُودٌ، وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَلِكَ إِنَّمَا يخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ﴾ آیا نمی بینی که خدا فرو ریخت از آسمان آبی، پس در آوردیم با آن آب میوه هائی برنگ های گوناگون، و در آوردیم از کوه ها راه ها و رگ های سفید و سرخ و سیاه، و در آوردیم همچنین از مردم و جنبدگان و

ص: 46

چهار پایان رنگ های مختلف، فقط دانش مندان از خدا خشیت دارند، بدرستی که خدا غالب و آمرزنده است.

(7) در مقام فائدۀ دین بر شخص نسبت بوضع د نیویش و نتیجّ آن از برایش در جهان آینده در آیۀ (97) از سورۀ نحل می فرماید: ﴿ مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِينَهُ حَيوةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِينَهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ هر كس كار نيك كند (خواه مرد یا زن) و با ایمان باشد، باو تعیّش و زندگی پاکیزه می دهیم، و آن را نیکو تر از آن چه کرده اند پاداش می بخشیم.

جوانب قسمت مسکون زمین، از هر نظر (اعّم از جهة اقتصادی و سیاسی و مصالح دیگر) روابط عمومی دامنه داری، میان هم ایجاد کرده ، و بناچار روز بروز، آن روابط رو باستحکام و قوّت می رود.

لکن چون نوع انسان را غرائز چندی، از قبیل صفت خود خواهی و جاه طلبی و نفع پرستی و. و. و . ، همراه می باشد، از این نظر اجتماع نام برده که بشر از روز اوّل نیازمند بر آن بود، چنان که ثمرات و منافعی عاید کرد، مشکلات و ناراحتی هائی نیز بوجود آورد ، که در زندگی فردی دامن گیر بشر نبود ، سنگ هائی در سرراه عموم افراد قرار داد که با هزاران وسائل نمی توان آن را از جای حرکت داد.

زیرا بشر با آن همه غرائز شوم که نام برده شد، هنگامی که تشکیل اجتماع داد. فکر تحصیل منافع و شخصيت و مقام و منزلت و منصب، با مزاحمت بی دیگر و نزاع و کشمکش در میان هم بر خورد کرده و بالأخره الغت و مهربانی، که یگانه باعث عیش و لذّت زندگی اجتماعیست ، بکلّی از میان رفته ، و ببغض و عداوت و کینه جوئی مبّدل گردید.

در نتیجه اش كمك و معاونت و دست گیری بهم نوع بر چیده شد، و بلکه طبقات جامعه بر صدد آزار بهم دیگر بر آمدند، هر قوی حقوق ضعیف تر از خود را پایمال کرده، و عاقبت ، هر گونه فساد و بدبختی و تلف مال و جان و خلاصه هرج و مرج شدید در عالم پدید آمد، چنان که برادران دینی أرجمند نمونۀ بارز و روشن آن را در این عصر حاضر خود ملاحظه می فرمایند، و البته می توانند، بحال أعصار گذشته نیز پی ببرند (گر چه بعقیدۀ کوته نظران زمان ، بشر بخوش ترین روزی رسیده و در شیرین ترین لحظۀ زندگی قرار گرفته) ولی این عقیده ، پیش آزادگان و هوش مندان ارزش ندارد تنها چیزی که در اعصار گذشته توانست این ناراحتی ها را بر طرف کند و نیز در هر عصر توانائی آن را دارد همانا دین است و بغیر آن جلو گیری از أسباب سلب آسایش ممکن نیست، و جز او نمی تواند، این سنگ های بزرگ را از پیش پای جامعه بر دارد

ص: 48

و وضع با سعادت و شرافت مندانه ای با فراد بشر ببخشد.

«زیرا دین» روح ایمان و صداقت و اعتدال و سلامت و درستی، در بشر ایجاد می کند، و باطمینان خاطر و آرامش و حفظ حدود خود و دیگران وامیدارد، و در اثر اصلاح فرد فرد، تمام جامعه (که صورت اجتماعی افراد است) رو بسعادت مي رود، و يك وضع روشن و آیندۀ درخشانی، فراهم می گردد.

«دین» کاری انجام می دهد، که هیچ عامل زور قدرت انجام دادن آن را ندارد. «دین» قلب آدمی را از تمام نیّت های سوءِ و قصد های فاسد پاک می سازد که دیگر دست و چشم و زبانش مردم را آزار نمی دهد.

«دین» دربارۀ حفظ جان و مال و ناموس (و بالأخره تمام حقوق و شئون اجتماعی) جامعه را از توپ و تفنگ و سر نیزه و مسلسل، و خلاصه از هر گونه وسائل ظاهری و مادّی، بی نیاز می سازد، و در عوض، آن چه را که مصرف این ها می شود، و در واقع بصورت خسارت بزرگی بر شئون مالی بشر، وارد می آید، بر خود افراد بر می گرداند و آن ها را از کلّیۀ آن خسارت ها آسوده خاطر می سازد «دین» آن اسباب مبارزه و وسائل آتشی دفاعی را، برای روز مبادا، و فقط بخاطر جنگ با اغیار و بیگانگان (یعنی آنانی که قصدی جز تسلّط بر پیروان دین ندارند) حفظ کرده و روز بروز توسعه می دهد.

«آری دین» همیشه طرفداران خود را، از این گونه نا ملائمات داخلی ، راحت ساخته، و در عوض، چنان قوّت مادّی و معنوی ، بر آنان می بخشد ، که أجانب جرئت يك تعدّى كوچك نيز نسبت بآن ها نداشته باشند.

«دین» در اجراء قانون مجازات (در پاداش و کیفر جرائم و کج روی هائی که با أركان آن تصادم مستقیم دارد) برای شخصیّت مجرم، هیچ گونه ارزشی قائل نشده و نمی شود، تا نتایج و منافع اجتماعی قوانین جزائی از میان نرود، و نقض غرض تولید نکند «دین» خانمان ظالمان را بآتش افروختۀ دل های مظلومان می سوزاند و آن را از

ص: 49

پایه بر هم می ریزد «دین» ستم کاران را مجال می دهد، که آن چه خواهند بکنند و بگویند تا آن جا که حجّت تمام شود و محّل عذری باقی نماند، سپس بنیاد و أساس عیش و زندگانی آنان را چنان در هم کوبد، که جهانیان عبرت گیرند.

این قرآن کریم است که همین مطالب را یاد آوری می کند در آیۀ (74) تا (77) از سورۀ مریم می فرماید: ﴿ وَ كَمْ أَهْلَكْنَا قَبلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثَاثاً وَ رِءَأَيا﴾ چه بسیار مردمان را پیش از ایشان هلاک کردیم، که از حيث منظر و ثروت، از اینان بهتر و برتر بودند ﴿ قُل من كانَ فِي الضَّلالَةِ فَلْيَمدُدْ لَهُ الرَّحْمَنُ مَداً﴾ بگو (ای پیغمبر) کسانی که بگم راهی افتاده اند، خدا آن ها را مهلت خواهد داد ﴿ حَتَّى إِذَا رَأَ و امايُو عَدُونَ إِمَّا الْعَذَابَ وَ اِمّاَ السَّاعَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرَمَكانَا وَ أَضْعَفُ جُنْداً﴾ تا آن چه بر آن ها وعده داده می شود به بینند، یا عذاب دنیوی یا قیامت را، و بزودی خواهند دانست که جایش بد تر و سپاهش ضعیف تر است ﴿ وَ يَزيدُ اللّهِ الَّذِينَ اهْتَدَ و اهُدىً﴾ و خدا بر هدایت کسانی که براه آمده اند می افزاید ﴿ وَ الباقِياتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرُ عِندَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَيْرُ مَرَدّاً﴾ و کار های پسندیده و شایسته ای که از آدمیان باقی بماند، در نزد پروردگار تو ، از جهت پاداش و بازگشت بصاحبش بهتر است.

«دین» از ناله های جان گداز نیمه شب بی چارگان غفلت نمی کند، و از فرو مایگان و اراذل بوقت خود انتقام می کشد. «دین» بر تمام نا سازگاری های افراد جامعه با یک دیگر و ناراحتی های گوناگون زندگی انسان ، با ایجاد الفت و یگانگی و رفع اختلاف، خاتمه می دهد .

آری عمده ثمرۀ دین همین رفع اختلاف و ایجاد الفت است و خدا آئین را روی همین جهة به بندگان ابلاغ کرد، و قضاوت طبق دین و حکومت (طبق کتاب آسمانی) در میان مردم را در هر عصری بپیغمبران آن زمان وا گذار فرمود، در آیۀ (213) از سورۀ بقره مي فرمايد ﴿ كانَ الّناسُ أَمَةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ الّنَبِيينَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنزَلَ مَعَهُمُ

ص: 50

الْكِتَابَ بِالْحَقِ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ﴾ مردم گروه واحد بودند، پس خدا پیغمبران را فرستاد که مردم را (بنعم پروردگار که جزای کار هاى نيك و خير است) مژده دهند، و از عذاب خدا (که کیفر کار های زشت و نا پسند است) بترسانند و با پیغمبران کتابی نازل کرد ، که بر أساس حقّ استوار بود، تا آن که حکم کند آن کتاب در میان مردم ، در آن چه که مورد اختلاف آن ها باشد».

نیز در آیۀ (62) و (63) از سورۀ أنفعال مي فرمايد ﴿ هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ لکِنَّ اللّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ﴾ یعنی «خدا همان است که ترا با یاری خود و بوسیلۀ مؤمنین تقویت کرد، و الفت داد در میان دل های ایشان، اگر صرف می کردی تمام آن چه را که در زمین است، نمی توانستی در میان دل های آن ها الفت دهی، ولی خدا الفت داد در میان آن ها، بدرستی که خدا توانا و دانا است».

هم چنین در آیۀ (257) از سورۀ بقره می فرماید: ﴿ اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُمَاتِ أُولَٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ﴾یعنی «آنان که ایمان آورده اند خدا ولّی و دوست و متصّرف در وجود آن ها است، خدا آن ها را از تاریکی بسوی روشنی می برده، و آنان که کافرند، ولّی و مؤثّر در وجود آن ها طاغوت ستم کار مادّی است، آن ها را از روشنی بتاریکی ها می کشانند، چنین مردمان، أهل آتش و مصاحب با دوزخ اند، و در آن دائم هستند.»

اينك در این مطلب سخن ما پایان یافت علاقه مندان بدین را باید سفارش کرد (چنان که انتظار می رود) از ملاحظۀ آن چه تا باین جا در رشتۀ تحریر قرار گرفت، خود داری نورزند و در جست جوی حقیقت باشند ﴿ وَ اللّهُ هُوَ المُوّفِقُ لِلّصَوابِ﴾

ص: 51

تعیین نماید ، هيچ يك از پیرایه های گوناگون طبقات افراد را ، در این باره دخیل نداند.

تا باین جا که این چند جهة یاد آوری شد اکنون خوانندگان گرامی باید در قضاوت در مورد بحث، و در أخذ نتیجه با نگارنده هم کاری کنند.

عزیزان محترم! علاقه مندان بدین!

بطوری که با دقّت بررسی و ملاحظه کنیم، درستی و صدق گفتار آنان که معتقدند تبعیّت از غیر ادیان الهی، برای انسان صحیح نیست و قانون های ساختۀ بشر قابلیّت پیروی را ندارند، ثابت می شود.

راست دارنده و تصدیق کننده است آن چه را که پیش از او بوده (از احکام و کتب آسمانی) بدرستی که خدا بر بندگانش آگاه و بینا است.»

خدا (بحكم شرط دوّم و سوّم) دین را بخاطر مصلحت خود، یا بر نفع کسی که خارج از جمعیّت مکلّفین و مأمورین بدستورات آن باشد، وضع و ابلاغ نفرموده است زیرا هر دو از این ها بستگی باحتیاج دارد، یعنی شخص محتاج در صدد تحصیل نفع می باشد، و نیز محتاج ناچار است که ملاحظه ای از غیر کند ، و رعایت نفع او را (که باعث نفع خود خواهد بود) بنماید، و چون خدا توانا و قادر است ، پس جاي هيچ يك از این دو جهة (یعنی فکر تحصیل نفع و ملاحظه از غیر) نسبت بپروردگار نیست.

خدا ( بحکم شرط چهارم) امتیاز و خصوصیّتی برای بعض افراد، از نظر قانون قائل نشده، و همه را در يك رديف منظور داشته است عناوین و مقامات و هر گونه جنبه های اعتباری و شئون خیالی را مورد اعتناء قرار ندارده، و بعموم آن ها بدون استثناء پیروی از قانون را دستور می دهد چنان که در آیۀ (13) از سورۀ مبارکۀ حجرات می فرماید ﴿ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثَى وَ جَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾ یعنی «ما شما را از دو جنس (مرد و زن) آفریدیم، و پس از آن، شما را بدسته ها و قبیله های مختلف تقسیم کردیم (لکن این تقسیم بخاطر آن نیست که دسته ای بر دستۀ دیگر امتیازی دارد بلکه تنها) برای این که در میان شما ها با یک دیگر شناسائی حاصل شود».

در اثر همین مساوات از نظر قانون الهی بود، که در ابتداء ظهور اسلام، جامعۀ اسلامی، از افرادی تشکیل گردید، که از هر نظر تفاوت و فاصله های عجیب در میان آن ها مشاهده می شد، هنگامی که در محضر پیشوای عالی قدر جهان حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم حلقه می زدند ، منظرۀ بخصوصی پدید می آمد، که تا آن موقع در جهان بشریّت سابقه نداشت، اجراء احکام و دستورات خدائی، در میان آن ها، بدون کم ترین

ص: 55

تفاوت و امتیازی صورت می گرفت، بطوری که هر بینندۀ مادّی و آشنا برسوم جهالت را باعث شگفت بود، اعیان و اشراف وقت. رؤسای قبائل . صنادید و بزرگان زمان، از نظر قانون با يك عرب پا برهنه و فقیر فرقی نداشت، چنان که صفحات تاریخ آن وضع نورانی و پر ارزش و با برکت را ضبط کرده، و بر علاقه مندان بحقیقت و معنویّات گواهی می دهد.

پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم برای تأکید این روّیۀ ممتاز (یعنی تساوی در قانون) و بخاطر تأدیب گروه مقام پرستان و منصب خواهان، و بنظر تسکین دل های شکسته تهی دستان و بی چارگان، بطور صریح فرمود «برای هیچ فردی از عرب نسبت بفردی از عجم و برای هیچ سفید نژادی نسبت بسیاه نژاد، فضل و برتری و امتیازی نیست، مگر با پرهیز کاری و فضائل اخلاق، آن حضرت با این روش عادلانه و خرد پسند، توانست در تمام جهان، بخصوص نسبت به پیروان خود نفوذ پیدا کند و بر مقصد نهائی خود برسد تا بجائی که امروز ملل متمّدن عالم و افراد هوشمند گیتی، بر مقام و منزلتش اعتراف داشته، و در مقابل فضائل و کمالاتش خضوع می ورزند، حتّی دانشمندان منصف و حقیقت طلب اروپا، هر يك در مورد مناسبی از تألیفات و انتشارات شان ، از آن حضرت و روش پاکیزه اش یاد می کنند.

از آن جمله دکتر لورا واکسیا واگلیری (D.R.Laura Vaciea Vaglieri) استاد برازندۀ دانشگاه ناپل در ایطالیا است، که در خصوص شدّت نفوذ آن حضرت در پیروانش می نویسد «پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم چگونه توانست روح پیروانش را با چنان ایده آل های آمیخته با غیرت و تعصّب تقویت کند و حتّی برای ده قرن پس از رحلت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم چنان نیروی زنده و حیات بخشی را که در سایر مذاهب دیده نمی شد حفظ کند و در افراد پیروان کیش اسلام آن چنان نیروی ایمان سوزانی را رسوخ دهد که هر نوع فدا کاری را تسهیل کند و این نیرو برای اعصار و قرون بعد که از لحاظ فرهنگ با

ص: 56

دورۀ مسلمین صدر اسلام بسی تفاوت و اختلاف داشت هم چنان محفوظ بماند».

این چگونگی دین و آئین خدائی از نظر معنای قانون و شرایط قانون گذار است، که تا قدر خود روشن گردید.

از طرف خود (بدون استناد بخدا) برای مردم تعیین نکرده اند هر چه می گفتند، از خدا می گفتند و هر چه می کردند بدستور آن تطبیق می نمودند.

بهمین مطلب گواهی دارد، آن چه قرآن مجید در آیۀ (116) و (117) از سورۀ مائده از قول حضرت مسیح علیه السلام خبر می دهد که خدای دانا وقتی بآن حضرت فرمود: «آیا تو بمردم گفتی، مرا و مادرم را عوض خدا و معبود خود قرار دهید، عیسی علیه السلام عرض کرد، خدایا من ترا بپا کی می ستایم، از من نشاید که آن چه برایم سزاوار نیست بگویم، اگر چنین گفته بودم تو می دانستی ، تو آن چه در نفس من است می دانی و من آن چه در نفس تو است نمی دانم، بدرستی که توئی داننده و آگاه بر غيب ها و نهاني ها من باين ها جزّ آن چه را که بمن امر کردی نگفته ام گفتم خدا را بپرستید که پروردگار من و پروردگار شما است، و گواه بودم بر آن ها مادامی که در میان آن ها بودم ، و چون مرا بسوی خود گرفتی، تو خودت مراقب آن ها بودی ، و تو بهر چیزی گواه می باشی».

چیزی که بیش تر از این، مطلب مورد بحث را روشن می سازد این است ، که در قرآن کریم دیده می شود حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم در جا های متعدّدی از موضوعات مختلف بلفظ أمِرتُ (مأمور شده ام) شروع ببیان احکام الهی فرموده و یا با آن لفظ خاتمه داده است، بلکه در چند مورد، با لفظ قُل اُمِرتُ (بگو من مأمور شده ام) می رساند که آن حضرت حتی با علام و تصريح بمأموریت خود نیز مأموریت داشته ، برای نمونه ممکن است آیات مبارکه (163 و 104 و 36 و 93 و14 و98 و14) را بترتیب در سوره های انعام و يونس و رعد و نمل و زمر و مؤمن (غافر) و شوری (حمعسق) ملاحظه فرمائید.

بالأخره نتیجۀ قطعی بدست می آید، که سفراء برازنده و گماشتگان گرامی پروردگار، کاری خود سرانه نکردند، و سخنی از جانب خود نگفتند.

چرا و چرا؟ بعلّت این که آن ها می دیدند اطلّاع و احاطۀ کامل بحال مردم ندارند

ص: 58

(تا بتوانند برای آن ها تکلیف و سر نوشت معیّن کنند) و احاطه بر آن ها مخصوص بخدا است و نیز می ترسیدند که گفتار شان بر خلاف گفتار و ارادۀ پروردگار بشود، و در نتیجه اش مورد عتاب حضرتش قرار بگیرند، زیرا می دانستند حکم و نظر بر خلاف نظر و حکم خدا، هوای نفس و فسق و ظلم شمرده شده و بالأخره کفر است، و برای شخص، عاقبت خطرناکی پیش می آورد.

چنان که قرآن مجید باین نکته تصریح کرده، در آیۀ (44) از سورۀ مائده مي فرمايد ﴿ و مَنْ لَمْ يَحْكُم بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾ یعنی «و آن کس که حکم نکرد بآن چه خدا فرستاده است، پس آنان کافرانند» و نیز در آیۀ (45) از همان سوره مي فرمايد : ﴿ وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اَللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ اَلظّالِمُونَ﴾ يعنى «و آن کس که حکم نکرد بآن چه خدا فرستاده است پس آنان ظالمانند»، و هم چنین در آیۀ (47) از همان سوره مي فرمايد ﴿ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الفَاسِقُونَ﴾ يعنى «و هر کس حکم نکرد بآن چه خدا فرستاده است، پس آنان فاسقان اند».

نیز در آیۀ (48) از همان سوره می فرماید ﴿ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتابِ وَ مُهَيْمِناً عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ عَمّا جاءَكَ مِنَ الْحَقِّ﴾ یعنی «فرستادیم بسوی تو این کتاب را براستی، در حالتی که تصدیق کننده و گواه و حافظ است آن چه را که پیش از او بوده (از جنس کتاب آسمانی) پس داوری کن در در میان مردم (اهل کتاب) بآن چه که خدا فرستاده است بر تو، و متابعت و پیروی نکن هوای نفس آن ها را، عوض حکم راست و حقّی که برای تو آمده».

باز در آیۀ (49) از همان سوره می فرماید: ﴿ وَ أَنِ احْكُمْ بَیْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَ احْذَرْهُمْ أَنْ یَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْكَ﴾ یعنی و این که حکم کن در میان آن ها بآن چه که خدا فرستاده بسوی تو، و پیروی از هوای نفس آن ها نکن، و بترس از این که گم راه گردانند ترا، از بعض آن چه خدا فرستاده بسوی تو، و در آیۀ

ص: 59

(50) از همان سوره می فرمايد ﴿ اَفَحُكْمَ الجَاهِلِيَةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ حُكْماً﴾ يعنى «آیا پس حکم زمان جاهلیّت را می جویند؟ و حال آن که کیست از خدا بهتر، در حکم کردن؟»

کرد «یا نفع شخصی که مطابق با غریزه و طبع و منافى با شرط دوّم است، و یا نفع و مصلحت اغیار که آن نیز بنفع شخصی برگشت داشته و منافی با شرط سوّم می باشد».

این مختصر می باشد، بوسیله های مختلف روشن گردیده، که در هر محیط و محلّی از جوانب روى زمين، يك عدّه نفع جو، از تمام تشکیلات اجتماعی آن محیط بهره برداری کرده، مشغول عیاّشی و تن پروری هستند، باضافه محیط های مذهبی بدون استثناء، در اثر همین عوامل مشترك مادّى، و هزاران اسباب فساد و بدبختی که در سایۀ تقلید از اغیار و بیگانگان وجود یافته، بيك وضع أسف آوری گرفتارند.

قانون ها و برنامه های موافق با خواسته های یک عدّۀ هوا پرستان داخلی یا دست های مرموز أجانب، چنان أساس اعتدال و آرامش و نظام زندگی را بر هم زده که با هزاران وسائل ظاهری جبران پذیر نیست، و بالأخره کم کم دین و مذهب شان نیز فدای آنان شده و نام ننگین و سابقۀ بدی در تاریخ اهل مذهب و آئین از خود بیادگار می گذارند، غافل از این که زندگی جهان را جز فنا برگشتی نیست، و جز پیروی از دین و عقل وسیلۀ رستگاری در جهان آینده و روز باز پسین وجود ندارد

خدا قانون گذار است این جهان را *** که داند وضع و حال بندگان را

هر آن قانون که از افکار خام است *** عیانست این که آخر نا تمام است

هر آن قانون که از دین و خرد نیست *** مر او را از خردمندان مدد نیست

هر آن قانون که اثار خسان است *** هوا دارش جُهال و ناکسان است

هر آن قانون که حکمی بی حساب است *** أساسش باطل و نقشش بر آب است

بعالَم ما و قانون را بقا نیست *** بقا جز حق کسی را مطلقا نیست

همه در زیر چنگ گرگ راه است *** كه ملك این جهان را هم تباه است

گذر شد دوره ای اشکانیان را *** سر آمد عالَمی ساسانیان را

فتاد آن اردشیر و نیز شاپور *** سپس بهرام گوران در بَرِ گور

بشد نوشیروان عادل و پاك *** همی هر مزد و خسرو طعمۀ خاك

همی يعقوب و عمر و لیث صفّار *** هم اسماعیل شاه و نصر سالار

ص: 62

چنین شد غزنوی ها شاه محمود *** پس از وی جانشینش شاه مسعود

چنین قابوس گردید و پس از وی *** هم آل بُویه و طغرل پیاپی

چنین آلب ارسلان و سنجر و نيز *** حسن صباّح و هم تیمور و چنگیز

هم اسماعیل آن سلطان ماهر *** همی طهماسب و عبّاس و نادر

همی بگذشت زند و آل قاجار *** رسد تا آخر این گردنده پرگار

بجز نیکی نماند یادگاری *** که این هستی نباشد روزگاری

ندانی عدل کسری گشته مشهور *** حیاتش قرن ها در خاک مهجور

همان ایوان و طاق باستانی *** مزیّن بود با او يك زمانی

ز نیکان نام نیکی جاودانست *** سیه روئی و پستی بر بدانست

شود این عيش بس با خاك فانی *** نبینی تا کسی را استخوانی

نشاید جز بنیکی کار کردن *** نه اندر راه نا حق بار بردن

جهان از دست دو نان در عذاب است *** أساس زندگی یک سر خراب است

هر آن کس خواهد از دو نان رهائی *** نباید او کند از حق جدائی

(مؤلّف)

است و در خارج از آن مقدار و زمان معیّن، خواه نا خواه از قابلّیت پیروی ساقط می شود، و البته ادیان الهی در این جهة متفاوت و مختلف می باشند.

دین مقدّس اسلام که بتصديق عقلاء و هوش مندان جهان و افراد منصف و حقیقت شناس عالم، کامل ترین ادیان و قوانین خدائی بشمار می رود ، با دوام ترین برنامۀ آسمانی است، و مدّت اعتبار آن، با مدّت استقامت دنیا و مقدار دوام آن برابر است زیرا مقتضای زمان و شرایط مخصوص در آن اعتبار نشده، بلکه با ملاحظۀ مصالح و نیازمندی های فردی و اشتراکی مردم (بطور کلّی) وضع گردیده، و سعادت آن ها را در طول تمام قرون گذشته و آینده عالم تضمین کرده و می کند.

از این نظر باید بهم دینان خود و افراد هوشمند جهان یادآوری کرد: که تطبيق نسبت با دیان موّقت و هم چنین نسبت بدین مقدّس اسلام (که دین دائمی و همیشگی بشر است) معنائی ندارد ، چرا و بچه علّت؟ بعلّت این که ادیان موّقت برای خارج از زمان معیّن و مقدّر خود (چنان که گفته شد) معتبر نیست ، چون بمقتضای شرایط مخصوص و بطبق احتیاجات مردم زمان یا محیط معیّن می باشد مانند قانون های متداول کشور ها است، که تناسب أفكار و روحیّات ملّت و احتیاجات کشور، در آن دخالت داشته و در غیر آن کشور و برای مردم دیگر و زمان دیگر قابل اجراء نیست.

امّا دین اسلام خود بخود مستمر و در هر زمان زنده و تازه است ، احتیاج بتطبيق ندارد، بلکه روز بروز که استعداد و أفكار بشر بالا مي رود و علوم و معارف در جهان کامل تر می گردد، حقیقت و واقعيّت يك بيك قوانين آن واضح تر و روشن تر می شود، و مردمی را که دارای وجدان پاك و طینت صحیح هستند و هنوز دست آلوده بدامن شان نرسیده بخود جلب می کند.

برادران گرامی! افراد حق جوی عالم!

تطبیق در جائی درست است، و موقعی می توان بآن تمسّك كرد، كه دين بطرز

ص: 64

روان و ساده و بدون تكلف، احتیاجات روز را از هر نظر تأمین نکند لکن هنگامی که خلاف این مسلّم شد، و دین جزئی ترین نیازمندی های انسان را تدارک نمود، دیگر این حرف را محلّی باقی نمی ماند، بخصوص امروز که عصر نهایت تمدّن بشر و روز کمال قدرت و ترّقی او می باشد ، مطلب بسی روشن و آفتابی است، امروز اعتراف بر این که، اسلام دین کامل است و قوانین آن کهنه شدنی نیست و هر گونه نیازمندی های واقعی انسان را تأمین می کند و . و . و . ، بسیار سهل و نسبت بعصر های گذشته خالی از تکلّف است، زیرا در أعصار گذشته ، باز اهمیّت و ارزش این دین مقدّس، برای افراد چندان واضح و مسلّم نشده بود، و از جهة ضعف استعداد، قدرت موشکافی دستورات نورانی آن را نداشتند.

لکن امروز چون از توجّه خدای بزرگ، هر گونه وسائل فراهم و موانع بر طرف است، و بشر در زندگی خود بعوالم فوق العاده ای سیر می کند، افراد حق جو و حقیقت بین، توانسته اند از نورانیّت و درخشندگی دین اسلام استفاده کنند و بر نهفته های فراوان و رموز بسیاری در اطراف این برنامۀ اساسی پی ببرند.

از این جا است که گروهی از دانشمندان غربی نیز (بر خلاف آنان که می پندارند قوانین اسلام کهنه و قدیمی شده است) صمیمانه در زبان و قلم خود این دین مقدّس را ستوده و از آورندۀ آن با کمال عظمت و نهایت جلالت و احترام اسم بری می کنند.

مستر ويلز M.R.Wills نویسندۀ بزرگ انگلیسی می گوید « دیانت حقّی که من آن را با مدنیّت هم دوش و همراه یافتم تنها دین اسلام است» و اگر کسی بخواهد چیزی از آن بشناسد باید قرآن و نظریّات علمی و قوانین و نظامات اجتماعی آن را بخواند. قرآن کتابی است دینی . علمی . اجتماعی . تهذیبی . اخلاقی. تاریخی و بیش تر از نظام ها و قوانین آن تا زمان ما بکار رفته تا پایان جهان هم باقی خواهد ماند و اگر کسی حدود اسلام را از من بپرسد من در تحدید آن می گویم : اسلام همان مدنیّت است آیا یکی از افراد انسان می تواند دوری از ادوار زندگی را بمن نشان بدهد

ص: 65

که اسلام مغایر با مدنیّت بوده و پیش آهنگ آن نبوده باشد خلاصه آن که قرآن در هر زمان و دوری تازه و دل کش است».

دکتر لورا واکسیا واگلیری (DR.Laura. vaciea. vaglieri) استاد دانشگاه ناپل می نویسد « چه علّت دارد که با وجود آزادی های زیادی که که در کشور های اسلامی بافراد غیر مسلمان داده شده و با این که در زمان حاضر بمعنی واقعی هیچ گونه سازمان تبلیغاتی در اسلام وجود ندارد معذالک در برابر آثار و علائم محسوس ضعف و انکسار دین در سال های اخیر، کیش اسلام لا ينقطع در آسیا و آفریقا پیشرفت می کند امروز نمی توان گفت که شمشیر فاتحین راه را برای نشر اسلام صاف می کند بلکه بالعکس در منطقه هائی که یک وقتی دولت های اسلامی حکومت می کردند فعلا دولت های تازه از سایر ادیان حکومت دارند و سال ها است که سازمان های تبلیغاتی نیرومند شان در میان مسلمین فعالیّت می کنند با این حال نتوانسته اند اسلام را از زندگی مردم جدا کنند، چه نیروی معجز آسائی در این دین نهفته است ، چه نیروی ذاتی از اقناع و ارضاء با این دین ممزوج شده است، هر کدام از اعماق و زوایای روح بشر است که با چنین جوش و خروش آن را استقبال می کند و باين ندای دعوت لبيّك اجابت می گوید».

هم کیشان محترم! حق پرستان عالم!

نگارنده معتقد است که اگر این مطالب را درست با دقت و رغبت ملاحظه فرمائید موضوع این که تطبیق دین با زمان چگونه است، از میان برداشته می شود و صد در صد مطلبی حلّ شده بدست می آید. (بخصوص طبقهٔ جوانان جامعه، که در حقیقت بدون ارادۀ خود و تصمیم قلبی، بر چنین سخنان بی بند و بار، گرفتار می باشند رهائی می یابند) زیرا نتیجۀ بحث تا باین جا، بر این برگشت ، که دین مقدّس اسلام بطور دائم و ادیان دیگر بطور موّقت، خود بخود منطبق با زمان است، و تنظیم کنندۀ قوانین آن ها مطابقت با زمان را (بطوری که گفته شد) از اوّل منظور داشته است و

ص: 66

دینی که بر خلاف احتیاجات واقعی مردم باشد، از طرف خدا نیامده و بمردم ابلاغ نشده.

آن چه امروز بعضی از کوته نظران جامعه (آنانی که دستورات دینی را بازیچه نموده اند) عقیده می دهند «که باید دین را با وضع زمان تطبیق کرد» هنوز در پیش ما بمطلب و معنائی دلالت نکرده است، چه بهتر بود ما معنی و مراد از این جمله را می فهمیدیم تا کنون که نتوانستیم تفسیر عقل پذیری بر آن پیدا کنیم.

شما ای افراد منصف و بی غرض جهان!

خواهشمندم در این مورد از عوض نگارنده نظریّه بدهید، و بین خود و وجدان پاك خود از راه عدالت رسیدگی و قضاوت کنید.

اگر معنای تطبیق دین با وضع زمان و مقتضيات اجتماع این است، که در اثر قدرت عوامل فساد و اسباب ترویج و توسعۀ فحشاء و شیوع لاابالی گری و بی عفتّی و هزاران گند و کثافت و منافیات غیرت و شرافت، نام و عنوان هایی را که خدا ما را ببعضی از آن ها وا داشته و از بعضی بر حذر کرده است، دست برداريم، و بيك نام و عنوان تازه ای که مطابق با میل کثیف اجتماع جهان کنونی باشد بر همگان معّرفی کنیم و باین وسیله هر زشت و قبیح را با کمال بی عاری مرتکب شویم، و هر واجب را با نهایت بی اعتنائی ترك گوئیم، آیا چنین تطبیق جز در ردیف چهارپایان لجام گسیخته قرار گرفتن صورتی دارد؟ آیا با این ترتیب چیزی از دین باقی می ماند؟:

مثلا شراب را باسم آب انگور، پول قمار را باسم عاید مسابقه، ربا را باسم فرع و عاید پول، چند قسم دیگر را بعنوان حق و حساب و ... نوش جان کنیم، آزادی زنان را بهانۀ علاج درد های غریزه ای جوانان بپذیریم، و استفاده از وسائل حلال و مشروع آن را با تشریفات و قیود بی شمار مادّیت، خود بخود متروك سازيم، خیانت و غارت و چپاول را بعنوان مساوات و دزدی را بعنوان تقّاص معرّفی نموده، و حجّ و زکوة و دیگر از واجبات

ص: 67

نیازمند بصرف مال را منافی اقتصاد بدانیم، و در عوض، از هر گونه مصرف های سنگین و بهت آور در مراکز فحشاء، خود داری نداشته و هم رنگی با جماعت تعبیر کنیم.

آری نماز و روزه و نظیر آن از دستورات خدائی را مزاحم وقت و تضعیف کنندۀ بدن نامیده، و از گذراندن ساعت ها از عمر عزیز را در پای جرگه های قمار و جلسات عیش و هوس و شب نشینی های ننگین و در کنار نغمه های موسیقی، کوتاهی نورزیده، و همه را وسائل تقویت روح و فکر و احساسات و اعصاب بشماریم، و یا افراد شرافت مند و با حسّ و بیدار جامعه را، بجرم و بهانۀ اختشاش و خیانت بر ناموس اجتماع ، در تحت شکنجه و آزار قرار داده، و بالأخره بر زندگی شان خاتمه دهیم، و اراذل پست مایه را عاطفه پرور و نوع دوست و حقیقت پرست خوانده و محترمش بداریم، و از همه بالا تر این که ضعفا و بی چارگان را مانند چهار پایان سوار شده و بسوی خواسته های خود ره سپار گردیم ولی خود بر کسی سواری ندهیم، بلکه روّیۀ جناب شتر مرغ را اختیار کنیم که اگر بگویند بار ببر گوئیم مرغیم و اگر گویند پرواز کن گوئیم شتریم.

ای برادران روشن دل! ای افراد با وجدان در هر نقطۀ جهان که هستید انصاف دهید!

اگر این معنای تطبیق دین با زمان است و دین با این تطبیق حقیقت خود را از دست نمی دهد، پس تغییر دین و بلکه بی دینی کدامست؟

اگر معنای تطبیق چیز دیگر است شما را بخدا بما اطّلاع دهید و ما را بر آن آگاه سازید، و روشن کنید که چگونه می شود دین را با وضع اجتماع ( در هر رنگی باشد) تطبیق کرد بی آن که کوچک ترین صدمه ای بر پیکر مقدّسش وارد آید؟

آیا چنین عقیده ها و حرف های پوچ غیر از غلبۀ مادّیت سببی دارد؟ و غیر از برگشت بعصر جاهلیّت و روزگار وحشیّت عنوانی بخود می گیرد ؟ آیا عوض این که وضع صحیح و سعادت مندانۀ خود را در هر عصری، از گوشه و کنار دستورات دینی و رموز و نهفته های

ص: 68

آن بجوئیم ، عقل اجازه می دهد دین را تغییر دهیم و با روش پست و نا هموار خود برابر نمائیم ؟ خلاصه این که ما از این افسانه سر در نیاوردیم و این عقده (یعنی معنای تطبیق) برای ما حلّ نشد، اگر کسی این عقده را بر طرف کند، احسان بزرگی بما كرده ﴿ إِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ﴾ (1) «بدرستی که خدا ضایع و هدر نسازد مزد نیکو کاران را».

رفقای گرامی!

در هر مقامی که سرگرمید، بیائید صمیمانه صحبت کنیم ، ميل بجوانب اکثریّت ما را بی چاره کرد، و هستی و حیثیّت ما را از پایه بر انداخت و از میان برد ما باید در این چند روز دنیای گذران از خود و پروردگار بزرگ غافل نباشیم و بسوی حقیقت بر گردیم، بیائید پرده دری را خاتمه دهیم و تا قدری که ممکن است جای عذری باقی بگذاریم و این جملۀ پر برکت و با ارزش « ﴿ إِنَّ رَبِّكَ لَبِالْمِرْصَادِ﴾ (2) بدرستی که همانا پروردگارت در کمین گاه است و از آن چه می کنید با خبر است» را بخاطر بسپاریم.

نشاط عمر بگذرد همی خجسته حال را *** فلك بگردش آورد چنان که ماه و سال را

گر او برسم غفلتش حساب دیده لا جَرم *** کتاب دست آن بود که بیند اعتدال را

بحكم عقل رهبران عمل کنند در جهان *** نه با رضای نا کسان طریقهٔ جُهال را

ثنا بحسن سیرت و عمل سزا بود یقین *** نه مدح صورت و دغل نه قیل را نه قال را

ص: 69

پناه بر حقیقتی که حق بود حقیقتش *** ز دست نفس شوم و بد که بد کند رجال را

گهی بدست چپ کشد گهی براستش برد *** قرار برده از کفش چو باد نو نهال را

(مؤلّف)

باز هم سعادت برادران و خواهران دینی بخصوص خوانندگان محترم را، در این تاریخ (1338٫2٫16) که در نجف اشرف روی سخن با آن ها دارم، از خدای بزرگ می خواهم، و عموم مردان شرف و غیرت را که از لطف پروردگار، در هر شعبه از شعبات گوناگون اجتماع و نقاط مختلف جهان وجود دارند، با علاقۀ تمام می ستایم ﴿ حَسْبُنَا اللّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ نِعْمَ الْمُوْلَى وَ نِعْمَ النَصيرٌ﴾

علل آمدن پیغمبران را در سه قسمت می توان خلاصه کرد (1) فهماندن انی که در جهان خدائی هست و عالم پروردگاری دارد که ستایش آن و پیروی از دستوراتش بر همه واجب است (2) بیان این که خدا کیست و مصداق حقیقی آن چیست و در چه صفت است (3) رساندن دستورات و بیان خواسته های خدا ببندگانش.

نیز در آیۀ (30) از سورۀ أنبياء مي فرمايد: ﴿ اَوَلَمْ یَرَ الَّذینَ کَفَرُوا اَنَّ السَّمواتِ وَ اْلارْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْنا هُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماء کُلَّ شَیءٍ حَیٍّ اَفَلا یُؤمِنُونَ﴾ یعنی «آیا کسانی که کافر و منکر آیات خدا شدند نمی بینند که آسمان و زمین بهم بسته و يك پارچه بودند (از ابر) آن ها را باز کردیم (بآمدن باران) و قرار دادیم از آب هر چیز زنده را ، آیا پس نمی گروند؟».

و هم چنین در آیۀ (50) از سورۀ روم می فرماید: ﴿ فَانْظُرْ اِلی اثارِ رَحْمَتِ اللّهِ کَیْفَ یُحْیِی الاْرْضَ بَعْدَ مَوْتِها اِنَّ ذلِکَ لَمُحْییِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ﴾ یعنی «پس بنگر بآثار رحمت خدا که چگونه زنده می کند زمین را بعد از این که مرده است، بدرستی که او زنده کنندۀ مرده ها است، و او بر هر کاری توانا می باشد».

باز در آیۀ (6) از سورۀ (ق) می فرماید: ﴿ اَفَلَم يَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوقَهُم كَيفَ بَنَيْناها وَ زَيْنّاها وَ مالَها مِنْ فُروُج﴾ یعنی «آیا بآسمانی که بالای سر شان هست نمی نگرند؟ که چگونه آن را بنا کردیم و زینت دادیم و طوری ساختیم که در آن هیچ شکاف و جای خالی نیست».

بالأخره پیغمبران بعد از مدت ها زحمت بمقصود نام برده نائل آمدند، و آن تخم حقیقت را بخوبی آب یاری کرده و بظهور رسانیدند، عوامل خارجی را که مزاحمت می کرد بر هم ریختند، تا این که بشر در سایۀ جنبش های فطری خود و راهنمائی های این گماشتگان خدا، توانستند شاه راه سعادت را پیدا کنند، و بر وجود صانع و آفریدگار گیتی اعتراف بنمایند، و اشتباه و خطائی که در مصداق آن ذات مقدّس داشتند بر طرف سازند.

نمی کرد، زیرا درست است که خدا پرستی (چنان که در پیش گفته شد) بر پایۀ فطرت استوار گردیده و مردم همه از این جهت یک سانند و ممکن است در نتیجۀ تنها كمك فطرت یا و باضافۀ رهنمائی انبیاء کرام، بشر بر وجود خدائی توانا و مؤثّر در تمام امور جهان اعتقاد کنند.

لکن در خصوص تشخیص مصداق آن خدا که اجمالاً وجودش را اعتراف نموده و آن را قیّوم کامل خود می دانند ، فطرت نام برده دخالتی ندارد، و اگر چنین بود اختلافی دامنه دار در عالم بوجود نمی آید، و جهانیان با يك ارشاد مختصر انبياء بی درنگ سراغ حقیقت می رفتند، و برای گماشتگان خدا باعث رنج و تعب نمی شدند همان طوری که در انجام دادن قسمت اوّل از مأموریت شان (یعنی فهماندن اصل وجود آفریدگار) چندان آزار و شکنجه ندیدند بلکه در اثر منطق عقل و دلالت فطرت مردم را بمطلب آشنا ساختند.

ولی چنان که آشنایان بتاریخ و زندگانی پیامبران خدا (از خوانندگان محترم) متوجّهند، پیامبران أرجمند صلوات اللّه عليهم اجمعین آن چه از گرفتاری و شدائد و ناراحتی های فراوان دیدند همه در انجام این قسمت از ماموریّت شان بود، و نیز عظمت و جلالت و شهامت و بزرگی همّت و از خود گذشتگی و بالأخره تمام جان بازی آن ها در همین قسمت ظاهر شد بطوری که در ذیل روشن می گردد.

خوانندگان گرامی عزیز!

اکنون باید گفت بنا بر این که فطرت انسان در تعیین و تشخیص مصداق خدا دخالت ندارد پس چه چیز دخالت دارد؟ و سبب اختلاف چیست؟.

می گوئیم تنها چیزی که این موضوع بر آن وابسته است همانا فهم و شعور انسان می باشد، و چون فهم های افراد بشر مثل فطرت شان یکسان نیست و تفاوت و اختلاف فراوانی با هم دارند، پس همین اختلاف در فهم تولید اختلاف در نتیجه نمود، یعنی هر

ص: 73

کس مطابق فهم خود خدا را بطرزی تصور کرد و بهمان صورت معتقد شد، و خواه نا خواه از این جا دو عنوان مقابل هم (یعنی خدای حقیقی پرستی و بت پرستی) در جهان پدید آمد عدّه ای بر خدای توانا و حکیم پی بردند، و عدّۀ دیگر، اقسام گوناگون از موجودات عالم را برای خدائی اختیار نمودند، تمام قوای باطنی و نهانی شان را (یعنی آن قسمتی که باید در انس و ربط با ماوراء الطّبيعة و عالم بالا صرف شود) در راه چیز های بسیار عجیب و زننده مصروف داشتند.

«بعضی» از سنگ و چوب بت هائی تراشیدند (در شکل انسان یا نیمی انسان و نیمی حیوان از قبیل گاو و فیل و سگ و شیر، یا بشكل مرغان لاش خور دارای بال و پنجه که مخصوص ایرانیان قدیم بود) و آن ها را پرستیدند ، و «بعضی» مانند گلدانیان که در علوم ریاضی اطّلاعاتی بدست آورده و سپس بمطالعۀ اوضاع ستارگان مشغول شده و حرکات آن ها را ضبط و رصد نمودند، و آن ها را دارای ارواحی که حرکت و سیر شان می دهد پنداشتند ، و آن ارواح را مؤثر در سر نوشت اهل زمین گمان کردند، و در نتیجه مشغول پرستش آن ستارگان گردیدند، و «گروهی» باعتقاد این که آن ها پیش از آمدن بشکل انسان ، بصورت یکی از حیوانات بوده اند آن حیوان را اصل خود دانسته و آن را پرستش نمودند و «بعضی» برای هر قسمتی از موجودات زمین، به روحی که آن را بوجود می آورد و تربیت می دهد قائل شد، و بالأخره پرستش ارباب انواع پدیدار شد و «بعضی» صورت و شکل تشبیه ی ملکی را ساختند و در مقابلش بخاک افتاده و زمین بندگی و عبارت پرسیدند «عرب جاهلیّت» هم بلات و عزّی عقیده کردند.

خلاصه این که اجتماعات بشريك چنین رنگ هائی بخود گرفته بود، حتّی این زشت کاری، مخصوص نواحی وحشی و دور از تمدّن هم نبود، بلکه گروهی از متمدّنان جهان نیز (مانند رومیان و یونانیان) که خود را یگانه مظهر عقل و تمدّن می دانستند، سالیان دراز در همین حال ننگ آور (ربّ النّوع و بت پرستی) بازی می کردند.

ص: 74

انبياء و سفراء عالی مقام خداوندی، در طول اعصار پی در هم و زمان های مختلف بترتيب مأموریّت شان ، در مقابل همۀ این ها قرار گرفتند، و بطور کامل بر انجام دستور پروردگار همّت گماشتند، و با روّیه های پسندیده و شیوه های صحیح وارد کار شدند، و در راه ارشاد افراد زمان خود، بآخرین وسیله های اثبات حقّ و پیش بردن حقیقت دست زدند، و از صحنه های هولناك و خطرات بزرگ فرار نمودند، و هر يك بطور مخصوص و طرز مناسبی هدف مقدّس خود را تعقیب فرمودند، و بدشنام های اراذل وقت خود گوش ندادند، و بهر گونه مسخره و اهانت و استهزاء اعتناء نکردند، و بالأخره بر آن مقصد عالی خود نائل آمدند.

منطق نهائی پیغمبران أرجمند!

هر يك از انبیاء با کمال موفقیّت مطلب را بر قوم خود روشن ساخت، و بر آن ها یاد آوری نمود: که آن چه شما پیش گرفته اید جز گم راهی و بدبختی چیزی نیست، همه آن ها بر خلاف شعور و عقل سالم است «خدا» همان است که غنّی در ذات است، احتیاج بچیزی ندارد و آن چه شما اختیار کرده اید مخلوقی ست محتاج و نیازمند بر غیر «خدا» همان است که ساختۀ موجود دیگر نیست، و آن چه شما بر آن ستایش می کنید ساختۀ خود شما است و شما آن را بصورت حاضر در آورده اید «خدا» همان است که دائم و پاینده می باشد، زوال و فنائی ندارد، و این ها که شما خدا می نامید همه از بین رفتنی و فنا شدنی است «خدا» همان است که از پیش خود علم و قدرت دارد، هر چه دیگران می کنند او می داند، و هر چه می خواهد می کند، و بر کردۀ خود آگاه است، و خدایان شما همه بی علم و بی قدرت و بی اراده اند، شما آن ها را حرکت می دهید و از جائی بجائی می برید و بالاخره تحت اختیار شمایند ، پس آن ها لایق ستایش نیستند، و لایق ستایش همان است که توصیف شد «خدا» همان است که جهان باین پهناوری را (از آسمان و زمین و آن چه در میان این دو وجود دارد) ایجاد کرد و از کسی مدد نخواست، و تدبیری نطلبید «آری» لایق ستایش

ص: 75

سفرۀ روزیش در تمام عالم گسترده، و از نعمت های فراوان گوناگونش همۀ جهانیان بهره مندند، پس دست از خرافات بردارید، و یاوه گوئی و جهل پروری را برکنار نهید، راه حقّ پیش گیرید تا همه وقت رستگار شوید.

خداوند گیتی و پروردگار *** روان بخش هر ذرّه و کردگار

همان ذات پاکیزه و بی نظیر *** قدیم است و یکتا و پوزش پذیر

عزیز است و بخشنده و بی نیاز *** توانا و داننده و کار ساز

وجودیست پاینده و جاودان *** جهان بر وجودش گواهی عیان

فروزندۀ شمع هستی ما *** جز او هر چه یابیم هستی نما

(مؤلّف)

بپامبران گفته می شد.

«ابراهیم گفت (من از روی جدّ سخن می گویم که این بت ها پروردگار شما نیستند و قابل ستایش نمی باشند) بلکه پروردگار شما آفرینندۀ آسمان ها و زمین است، آن کسی که آفرید همان آسمان ها و زمین را، و منم بر آن از شاهدان

شنیدیم جوانی را که خدایان ما را ببدی یاد می کرد و آن جوان را ابراهیم می نامند»

«گفتند ابراهیم را در آتش بسوزانید و كمك كنيد و نصرت دهید خدایان خود را اگر شما كمك كنندگانید» ﴿ قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ﴾ چون ابراهیم را بآتش انداختند «دستور دادیم بآتش که ای آتش سرد و سلامت باش برای ابراهیم» ﴿ وَ أَرادُوا بِهِ کَیْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَخْسَرِینَ﴾ «بت پرستان خواستند که بابراهیم فکری کنند پس ما آن ها را زیان کار تران قرار دادیم» ﴿ وَ نَجَّيْناهُ وَ لُوطاً إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بارَكْنا فِيها لِلْعالَمِينَ﴾ «و رهایندیم ما ابراهیم و لوط را بسوی زمینی که برکت دادیم در آن زمین جهانیان را».

می شود، و چنان که یاد آوری شد، صدور قبیح از خدای دانا بتمام چیز ها محال است زیرا کار قبیح بر نقص و آلودگی، کننده اش دلالت دارد، و خدا که وجودی واجب و غير ممکن است، از تمام نواقص و آلودگی ها منّزه می باشد، و بطور کلی هر چیزی که بافراد ممکن از موجودات عالم روا و مناسب است، بر ساحت قدس حضرتش راهی ندارد پس باین ترتیب لزوم و ضرورت ابلاغ احکام و دستورات به بندگان ثابت می شود.

«اينك» خوانندگان گرامی بعد از ملاحظۀ این جهان سه گانه، بطور واضح می توانند مطلب را در یابند، و بدانند که چگونه رساندن احکام و دستورات خداوندی به بندگان، علّت بعثت انبیاء می باشد، زیرا خدا بار سنگین تبلیغ احکام را (که نتیجۀ جهت سوّم است) بدوش مبارك پيغمبران استوار فرمود، و آنان را این مأموریّت بسوی مردم رهسپار کرد، و آن ها را بخودش اختصاص داد، و مقام و منزلت بزرگی در قبال این مأموریّت بر آن ها قائل شد و همۀ آن ها را گرامی داشت ، و ارزش کار های آن ها را بر جهانیان اعلام فرمود.

پیغمبران که فیض خداوند عالم اند *** ارباب وحى و صاحب اَسرار محکم اند

رفتند راه حق که حقیقت نشان دهند *** از این نظر به پیش خداش مُکّرم اند

آنان برای اهل صلاح و هم عاصیان *** یاد آورندگان ز بهشت و جهنمّ اند

اندر لباس قوم و بسیمای اهل وقت *** بر درد های جامعه آگاه و أعلم اند

جز با رضای حق ننمودند جنبشی *** چون با رضای او همه خوش و خرّم اند

ص: 81

گفتند آن چه را که خدا گفت شان بگو *** کردند آن چه را که بر آن عهد مُلزم اند

دادند هر زمان بجهان تازه جلوه ای *** زان جلوه ها سراسر عالم مُنّظم اند

بردند از میان سر و سامان ناکسان *** تا یافت عین جان همه آنان که مُحرم اند

این ها بود سبب که توان گفت پیش عقل *** هر بنده ای مُؤّخر و آنان مُقّدم اند

آری بحكم نقل چنین ناشران دین *** لطف خدا و مفخر اولاد آدم اند

(مؤلّف)

خوانندگان عزیز را سزاوار است که از ملاحظۀ آن چه در این سه قسمت راجع بموضوع بحث گفت شد کوتاهی نکنند، و در گفتار های معنوی با نگارنده همکاری نمایند، اکنون بازر این تاریخ (1338/2/27) که در نجف اشرف توفیق نگارش حاصل شده است، یک بختی و خوشحالی و سعادت و عزّت همگان را از خدای توانا استدعا می کنم ﴿ وَ أُفَضُ أَمري إِلى اللّهِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الأمُورِ وَ هُوَ الَحّقُ المُبينُ﴾

روشن است، و می توان آن را بدو عنوان بیان کرد (1) از نظر خود تبلیغ (2) از نظر افرادی که مورد تبلیغ قرار می گیرند، ما اکنون روی هر دو نظر گفت گو می نمائیم.

استفاده ببرند ، پر واضح است که همۀ این ها در سایۀ الفت و انس می باشد، و منشأ انس هم غير از همان اشتراک در غریزه ها و خصوصیّات نوعی چیز دیگر نیست، خیلی کم است که موجودی با موجود دیگر از غیر این راه مأنوس باشد.

پس وقتی اثر هم نوعی و سنخیّت در جهات نام برده بطور کلّی تا این جا معلوم شد تأثیر آن دربارۀ تبلیغ از نظر پیشرفت آن، و از نظر حال خود افراد، کاملاً روشن و آفتابی است، زیرا تبلیغ كه يك روش مهّم و قابل ملاحظه است و احتیاج بپاره ای از مقدّمات و ترتیب های اساسی دارد، و نتیجۀ آن رفع نیازمندی های حقیقی مردم و دلالت آنان بسوی حقیقت می باشد، البتّه هم نوعی مبلّغ با افراد بزرگ ترین مقدّمه در این خصوص بشمار مي رود، و أخذ نتیجه از تبلیغ و رسیدن بهدف را کاملاً آسان می کند، و مردم روی همان اشتراك طبیعی و سنخیّت، بیش تر می توانند حوائج و نیازمندی ها خود را بوسیلۀ مبلّغ رفع نمایند و بدون واسطه حرف خود را باو بگویند و حرف او را بفهمند و بطرز ساده درد های درونی خود را در جنبه های فردی، اجتماعی، مادی ، معنوی و اعتقادی، اخلاقی، اقتصادی و ...، با او در میان گذارند ، گر چه مردم با هر پیغمبری در ابتداء دعوتش عکس العمل نشان می دهند و قیافۀ نفرت و درشتی بخود می گیرند و در اثر پی نبردن بصحّت و درستی گفتار آن ، یا از نظر مغلوبیّت در مقابل خواسته های نفس شوم خود، از او کناره جوئی می کنند و فاصله می گیرند، ولکن با همۀ این ها آن انس طبیعی و هم نوعی از میان نمی رود، و همان کم کم باعث می شود که دور او گرد آیند، و گفته هایش را بشنوند و بکردارش از نزديك تماشا کنند، و بالأخره تحت تأثیر تبلیغش واقع شوند ، و براه راست هدایت گردند.

واجب آمد از قضای کرد گار *** این جهان یا بد ز هم جنسی قرار

آدمی از آدمی گیرد نفس *** چون باو دارد ز اصل اُنس و هَوس

دیگران در اصل اغیارند و دور *** گر چه خود نورند و غلمانند و حور

ص: 84

انبیا هم نوع و هم رنگ آمدند *** زان سبب با ما همآهنگ آمدند

رسم یک رنگی بمشکل چاره کرد *** حلّ چندین عقده را یک باره کرد

این همآهنگی ز لطف حق بود *** غافل از حق کافر مطلق بود

کفر مطلق صورتی از غفلت است *** چون که غافل عنصری بی همّت است

ما همآهنگیم با یاران پاک *** غیر آنان باد اندر زیر خاك

نیست پاکان را بدو نان حاجتی *** نقض پیمان را ندارند عادتی

هر که را با عقل و دین آمیزش است *** با هماهنگان مر او را سازش است

(مؤلّف)

دانست و در چنین صورت اگر هر عمل خارج از قدرت و عادت مردم، از آن مبلّغ صادر شود نتیجۀ قبلی (یعنی بستگی بمبدء غیبی) را نخواهد بخشید، بخاطر این که احتمال می رود بستکی بهمان جهتی داشته باشد، که از نظر خلقت باعث برتری او بر افراد است، و این احتمال قهراً مانع می شود که کار های فوق العاده اش را مربوط بخدا بدانند تا صدق گفتارش را اعتقاد کنند.

اکنون که این جهت معلوم گشت، موضوع سخن و عنوان گفت گوی ما در این مقام، به پرسش از چگونگی دین با عقل و عقل با دین بر می گردد، و بر این که آیا دین و عقل (بعد از جزم باین که بتمام معنى و بطور كلّى مخالف و ضد هم نیستند) بطور کلّی و از هر نظر موافق هم می باشند، یا فقط در بعض موارد موافقت دارند؟.

«اينك» بطور اجمال می گوئیم که نسبت میان عقل و دین توافق و تساوی کامل است، و هیچ گونه مخالفت در بین آن ها نیست، و اما تفصیل این اجمال و اثبات مطلب و روشن شدن موضوع بطرز مضبوط ، ببيان يك سلسله جهات پر فایده بستگی دارد.

بمناسبت وضع شخصی خود، مرّتب ساخته یا در خارج بعنوان کلّی موجود است، ملاحظه می نماید، و بعد از رسیدگی کامل، نتیجه را بدست می آورد، و برموز و نکات دقیق گوناگون که در امورش دخالت دارد پی می برد.

خلاصه این که عقل همان قوّه ایست که کار حساب و سنجش و أخذ نتيجه و تشخیص صحیح از باطل، و غیر این ها از موضوعات فکری و دقیق، بوسیلۀ آن انجام می شود.

البتّه این قوه در افراد بشر یکسان نیست، در هر فرد بمقدار مخصوصی وجود دارد، چنان که افراد انسان، از نظر استفاده از این قوّۀ نام برده، نیز مختلف هستند هر کس که در کردار و اراده اش، بیش تر در تحت تأثیر آن قرار بگیرد، و از افاضه هایش پیروی کند، بهره و نتیجه اش بهمان میزان خواهد بود، و اگر عکس این باشد، نتیجه هم معکوس است، چنان که کلّیۀ این ها از کردار مردم در خارج هویدا می باشد.

شما و ما بخوبی می بینیم، که بعضی از افراد، کوچک ترین بهره ای از عقل نمی گیرد و بعضی (بر خلاف آن) از تمام مزایای عقل ، که در کلمات پیشوایان حقیقی شرح داده شده ، استفادۀ کامل می برد، حضرت امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿ دِعَامَهُ اَلْإِنْسَانِ اَلْعَقْلُ، وَ اَلْعَقْلُ مِنْهُ اَلْفِطْنَهُ وَ اَلْفَهْمُ وَ اَلْحِفْظُ وَ اَلْعِلْمُ وَ بِالْعَقْلِ یَکْمُلُ، وَ هُوَ دَلِیلُهُ وَ مُبْصِرُهُ وَ مِفْتَاحُ أَمْرِهِ فَإِذَا کَانَ تَأْیِیدُ عَقْلِهِ مِنَ اَلنُّورِ کَانَ عَالِماً حَافِظاً ذَاکِراً فَطِناً فَهِماً﴾ یعنی «ستون هستی انسان عقل است، عقل منشأ و سر چشمۀ هوش و فهم و حفظ و دانش است، و انسان با عقل کامل می شود ، و عقل رهنما و آگاه کننده و کلید کار انسان است، پس وقتی عقل انسان مؤیّد بنور شود، انسان يك فرد دانش مند و حافظ و یاد آور، و با هوش و فهمیده می باشد».

(1) همان جهت خلقت است، یعنی خدای بزرگ و توانا در وجود هر کس این قوه را آفریده است، و از ابتداء در نهاد آن قرار داده، و این چراغ پر نور و پر برکت بقدر استعداد هر کس، از اوّل بچّگی در او فروزان می باشد، و رفته رفته روشن تر می گردد، و از انسان بطور مناسبی (چنان که گفته شد) حمایت می کند.

(2) تحصيل علم و ضبط تجربیّات است، یعنی بشر در سایۀ فرا گرفتن علم و اطّلاعات بر مطالب، و حفظ تجربیات در طّی زندگی، چنین قوّه ای را که عقل نامیده شده ، می تواند بدست بیاورد، و ربط علم با عقل جای انکار نیست، چنان که یکی از رهبران افراد انسان، و ممتاز ترین مرد عقل در عصر خود، امام هفتم حضرت موسی بن جعفر عليهما السّلام فرمود: ﴿ أَنَّ اَلْعَقْلَ مَعَ اَلْعِلْمِ فَقَالَ: وَ تِلْکَ اَلْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ اَلْعالِمُونَ﴾ یعنی «بدرستی که عقل همراه دانش باشد و خدا فرموده است : و این مثل ها را برای مردم می زنیم، و آن ها را تعقّل نکنند جز مردان دانش مند».

پس در نتیجه، باید عقل را بدو قسمت تقسیم کرد.

یکی عقل ذاتی که همان مخلوق و موجود در ذات بشر است، دوّم عقل کسبی که از علم و تجربیّات بدست می آید.

چنان که یگانه مرد عقل و حکمت حضرت علی علیه السلام می فرماید ﴿ العَقلُ عَقلانِ: عَقلُ الطَّبعِ و عَقلُ التَّجرِبَهِ، و کِلاهُما یُؤَدِّی المَنفَعَهَ.﴾ یعنی «عقل دو قسم است عقل ذاتی، و عقل حاصل از تجربه، و هر دو برای انسان باعث منفعت و وسیلۀ سود و خير می باشد».

و عمده از این دو قسم همان عقل ذاتیست (بطوری که اهمیّت آن را ذکر خواهیم کرد) و عقل کسبی فرع بر وجود او است زیرا اگر عقل ذاتی در نهاد انسان وجود نداشته باشد، تحصیل علم و کمالات و ضبط تجربیّات اثری را که برای عقل گفته شد

ص: 91

نخواهد داشت، و قابل نبودن محلّ از اصل ، آن را از نتیجه عقیم خواهد کرد، آری بی عقل هر چه بخواند و از مطالب بسیار مهّم یاد بگیرد، و نکات و دقایقی بر آن گفته شود بالأخره پایه اش بر آب است، و ثمری نمی بخشد، لکن اگر عقل ذاتی در انسان وجود داشت ، مدد می دهد و او را برای أخذ نتیجه های بسیار مهّم و پر ارزش مهیّا می سازد.

علم نسبت بعقل ذاتی مانند ایمان نسبت بارادۀ انسان می باشد، چنان که ایمان ارادۀ شخص را نیرو می بخشد و بر پایهٔ محکمی استوار می کند عجز و زبونی را بر کنار نموده و شخص را بر انجام کار های بزرگ و امیدار ، علم نیز همین فوائد را در جنبۀ مربوط بعقل، یعنی در موضوع تشخیص و سنجش بانسان اعطاء می کند، یعنی علم پیشوای أرجمند عقل است، عقل از پی علم می رود، و با نور علم می بیند.

پس قدرت و نیروی عقل ذاتی، و رسیدگی کامل آن بأمور دقيق، و بالأخرة رسانیدن شخص را بشاه راه ترّقی و سعادت، همه بستگی بعقل کسبی دارد ، و نیز عقل کسبی از نظر تأثیر و بذل فائده ، نیازمند بعقل ذاتی است، زیرا رهنمائی و ارشاد و دلالت که وظیفۀ عقل کسبی می باشد، فرع بر وجود موضوع و محلّی است، که این وظیفه را در آن انجام دهد، و آن محلّ و موضوع ، جز عقل ذاتی که خدا در ذات بشر مقرّر فرموده چیز دیگری نیست.

تشخیص خوب و بد، زشت و زیبا، صلاح و فساد، خیر و شر، سود و زیان، در زمینۀ توسعۀ عواطف و احساسات، که آثار مختلف و مخلوط دارند، و نیروی عاقبت سنجی و دور اندیشی، و نیروی استدلال و نتیجه گیری از مقدّمات طرح شده ، و پی بردن بر معلول از وجود علّت و بر علّت از وجود معلول، و غیر این ها می باشد) توجّه کامل نموده، و پیوسته آن قوّه و دارنده اش را که گروه خردمندان هستند ، ستوده اند.

از همۀ این ها بالا تر، یگانه چیزی که بر اهمیّت و فضیلت این جوهر گران مایه دلالت می کند این است، که خدای بزرگ، همین قوّه را که نوریست در نهاد بشر وسیلۀ تمامیّت حجّت ها و براهین خود بر مردم قرار داده و بخاطر آن، دلائل و نمونه های ذات اقدسش را بیان فرموده، و شناساندن خود را بمردم، بواسطۀ آن فراهم ساخته است.

چنان که در قرآن کریم، غالباً هر آیت و نشان مهّم و بزرگی ، که بر اثبات وجود خود و اوصاف کمالی خود، به بندگان ذکر کرده و ارائه داده بشرط و قيد عقل بیان نموده است، زیرا البتّه معلوم است ، که بدون این شرط و قید وجود آن آیات و نشانه ها اثر خود را نمی بخشد و شخص غیر عاقل از هیچ دلیل محکم و با أساس نتیجه ای نمی گیرد، از این نظر خدا همۀ آن آیات را فقط برای عاقلان و خردمندان شرح فرموده، و بآن ها تأمّل در آیات را دستور می دهد.

آسمان ها در زمین و آمد و شد شب و روز ، و کشتی هائی که در دریا بسود مردم گردش می کنند، و آن چه که فرود آورد خدا از آسمان آبی، که زنده کرد بوسیلۀ آن زمین را بعد از این که مرده بود، و پراکنده کرد از هر جان داری ، در آن زمین، و در گردش باد ها و ابر هائی که در میان آسمان و زمین مسخرّند. البّته نشانه ها و علاماتی است برای مردمی که تعقّل کنند و خرد ورزند».

نیز در آیۀ (12) از سورۀ نحل می فرماید: ﴿ و سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِامْرِهِ انَّ فی ذالِکَ لآیاتِ لِقَوَمٍ یَعْقِلُونَ﴾ يعنى « و خدا مسخّر کرد برای شما شب و روز و خورشید و ماه را، و ستارگان هم بفرمان او مسّخرند بدرستی که در این جهت البتّه نشانه ها و آیاتی هست برای مردمی که تعقّل نمایند».

هم چنین در آیۀ (4) از سورۀ رعد می فرماید : ﴿ وَ فِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِيلٌ صِنْوانٌ وَ غَيْرُ صِنْوانٍ يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ یعنی « و در زمین قطعه هائی ست نزديك بهم ، و باغ هائی است از انگور و زراعت است، و درختان خرما است جفت بهم (چند ساقه از يك ریشه) و از هم جدا (هر يك ساقه از يك ريشه) كه از يك آب می نوشند، و (میوۀ) بعضی را بر بعضی در خوردن تفضیل دادیم، بدرستی که در این موضوع برای مردمی که تعقّل کنند، آیات و نشان هائی هست».

باز هم در آیۀ (24) از سورۀ روم می فرماید: ﴿ وَ مِنْ آيَاتِهِ يُريكُم البَرقَ خَوفاً وَ طَمَعاً وَ يُنّزِلُ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَيُحْيِي بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَالِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ یعنی «و از آیات خدا است، این که برق را بشما می نمایاند از راه بیم (که از عقوبتش بترسید) و از راه طمع (که بباران رحمتش امیدوار باشید) و فرو می فرستد آبی از آسمان، پس زنده می کند زمین را بوسیلۀ آن بعد از این که مرده است آن زمین بدرستی که در این جهت البتّه آیات و علاماتی است برای مردمی که تعقّل کنند».

ص: 94

هم چنین در آیۀ (28) از سورۀ روم می فرماید : ﴿ ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلاً مِنْ أَنْفُسِكُمْ هَلْ لَكُمْ مِنْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ مِنْ شُرَكاءَ فِي ما رَزَقْناكُمْ فَأَنْتُمْ فِيهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ یعنی «برای شما از خود نفس های تان مثلی زد، آیا از برای شما هست از بندگان و مردمان مملوك خود شریک هائی در آن چه بشما روزی کردیم پس همه تان در آن مساوی هستید و یکسانید می ترسید از آنان بطوری که از نفس های خود می ترسید، هم چنین شرح می دهیم آیات را برای مردمی که تعقّل کنند».

و نیز در آیۀ (67) از سورۀ مؤمن فرموده است : ﴿ هُوَ الذّی خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابِ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِن عَلَقَةٍ ثُمَّ يخرِجُكُمْ طِفلاثُّمَ لِتَبْلِغُوا أَجَلَا مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ یعنی «او است همان خدائی که شما را آفرید از خاك سپس از نطفه، پس از خون بسته ، پس از آن شما را (بصورت) کودکی بیرون می آورد، سپس (شما را مجال می دهد) تا بر کمال قوّت (جوانی) خود برسید، سپس برای آن که پیر شوید و بعضی از شما پیش از این می میرند، و برای آن که برسيد بأجل معیّن خود ، و شاید که شما تعقّل نمائید و بوسیلهٔ خرد در یابید».

و در آیۀ (17) از سورۀ حدید می فرماید: ﴿ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ یعنی « بتحقیق بیان کردیم از برای شما آيات و علامات پی بردن بر حقّ را، شاید شما تعقّل کنید و در یابید».

حکمت (یا عقل) دادیم بلقمان» و بنا بر تفسیر امام هفتم حضرت موسی بن جعفر عليهما السّلام مراد از قلب و حکمت همان عقل می باشد.

تمام اوقات شب در حالت سجده و ایستاده، از آخرت می ترسد و برحمت پروردگارش امیدوار است؟ بگو آیا یکسانند کسانی که می دانند و آنان که نمی دانند ؟ همانا یاد آور و متّذکر شوند فقط صاحب دلان».

و در آیۀ (29) از سورۀ (ص) می فرماید : ﴿ کِتَابٌ أنزَلْنَاهُ إلَیْکَ مُبَارَک لِیَدَّ بَّرُوا آیَاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ اوْلُوا الأ لْبَابِ﴾ یعنی «کتابی که بسوی تو فرستادیم مبارك است ، تا در آیاتش تدّبر کنند و تا یاد آور و متّذکر شوند صاحب دلان».

باز در آیۀ (53) از سورۀ مؤمن می فرماید : ﴿ وَ لَقَدْ أَتَيْنَا مُوسى الهُدى وَ اَورَثنا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ هُدًى وَ ذِكْرَى لِأُولي الأَلبابِ﴾ يعنى «بتحقيق بموسی وسیلۀ هدایت دادیم و کتاب را ببنی اسرائیل میراث قرار دادیم، برای هدایت و یاد آوری صاحب دلان».

و در آیۀ (190) از سورۀ عمران می فرماید: ﴿ انَّ فی خَلْقِ السَّمواتِ وَ الأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَایاتٍ لِاؤُلی اْلأَلْبابِ﴾ یعنی « بدرستی که در آفرینش آسمان ها و زمین و گردش شب و روز، آیات و نشان هائی است (از نشان های وجود خدا) برای صاحب دلان».

مالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقلِ﴾ یعنی «ای علّی بن ابی طالب فقری سخت تر از نادانی، مالی نفع بخش تر از عقل نیست». (2) ﴿ لِكُلِّ شَئي مَطِيَةٌ وَ مَطِيَةُ الْمَرْءِ الْعَقْلُ﴾ یعنی «هر چیز مرکبی دارد و مرکب مرد عقل است». (3) ﴿ قِوامُ الْمَرْءِ عَقْلُهُ﴾ یعنی «نظام زندگی و و تکیه گاه بشر عقل او است». (4) ﴿ إِذَا بَلَغَكُمْ عَنْ رَجُل حَسَنُ حال فَانظُرُوا في حُسنِ عَقلِهِ فَإِنَّما يُجازِى بَعِقْلِهِ﴾ یعنی «اگر نیکی حال کسی بگوش شما رسید، نیکی عقل او را ملاحظه نمائید، همانا باندازۀ عقلش پاداش داده می شود».

حضرت علی علیه السلام فرمود : (5) ﴿ مَا عُبِدَ اَللَّهُ بَشِئَ أَفْضَلَ مِنَ اَلْعَقْل﴾ یعنی «پرستش نشود خدا بچیزی که بهتر از عقل باشد». (6) ﴿ اَلْعَقْلُ غِطَاءٌ سَتِیرٌ﴾ يعنى «عقل پرده ایست ستر کننده و پوشانندۀ اسرار انسان». (7) وقتی از آن حضرت درخواست شد که عاقل را معرّفی کند فرمود : ﴿ هُوَ الَّذِي يَضَعُ الشَّئى مَوَاضِعَهُ﴾ يعنى «عاقل کسی است که هر چیزی را در جای خود قرار می دهد».

حضرت امام حسن علیه السلام فرمود : (8) ﴿ إِذَا طَلَبْتُمُ الحَوائِجَ فَاطُلبُوها مِن أَهلِها یعنی «اگر حاجتی خواستید از اهلش بخواهید، پرسیدند اهلش کیست فرمود : ﴿ الّذينَ قَصَّ اللّهُ فِي كِتَابِهِ وَ ذَكَرَ هُم فَقَالَ : إِنَّمَا يَتَذَكَرُ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾ «آن هائي كه خدا در کتابش بیان کرده و یاد نموده آن ها را و گفته همانا متذّکر شوند و یاد آوری کنند صاحب دلان» ﴿ هُم ألُو العُقُولِ﴾ «همان ها عبارتند از عقلاء و خردمندان».

حضرت صادق علیه السلام فرمود : (9) ﴿ اَلْعَقْلُ دَلِیلُ اَلْمُؤْمِنِ﴾ یعنی «عقل رهنمای مؤمن است» . (10) لاغِناءَ أَحْصَبُ مِنَ الْعَقْلِ وَلا فَقْرَ أَحَطُّ مِنَ الْحَمْقِ﴾ یعنی «ثروت و توان گری فروان تر از عقل و فقری پست تر از حماقت و نادانی نیست».

حضرت رضا علیه السلام فرمود: (11) ﴿ اَلْعَقْلُ حَباءَ مِنَ اللّهِ﴾ یعنی «عقل موهبت و بخششی است از خدا» . (12) ﴿ صَدِیقُ کُلِّ اِمْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ﴾ یعنی «دوست هر مردی عقل او، و دشمنش جهل او است».

ص: 98

اخذ و عمل و مفاسدی سزاوار ترك و اجتناب ، بطوری که در پیش گفته شد) اعتراف دارد.

بهمین خاطر است که یگانه رهنمای حقیقی جهان، حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم او را یگانه اصل دین خود دانسته و می فرماید: ﴿ اَلْمَعْرِفَهُ رَأْسُ مَالِی وَ اَلْعَقْلُ أَصْلُ دِینِی﴾ یعنی «سرمایۀ کار من شناسائی است، اصل و ریشۀ دین من عقل و خرد است» و حضرت صادق علیه السلام مي فرمايد : ﴿ مَنْ کَانَ عَاقِلاً کَانَ لَهُ دِینٌ، وَ مَنْ کَانَ لَهُ دِینٌ دَخَلَ اَلْجَنَّهَ﴾ يعنى «هر که عاقل است دین دارد و هر کس که دین دارد ببهشت می رود».

و دین نیز چنین عقل را تصدیق می کند، بخاطر این که معلوم است، قوّۀ نام برده اگر در حال و حدود خود باقی باشد، و میزان و واقعیّتش را حفظ نماید، حکمی بر خلاف گفتۀ خدا و نظری بر ضدّ دستور گماشتگان پروردگار بزرك نخواهد داشت ، هم چنان که از تقویت کردن خدا شناسی در فطرت بشر خود داری ندارد.

روی همین پایۀ توافق این دو با هم، مطالبی در علم فقه و علم کلام بوسیلۀ علماء فنّ مطرح می گردد، تا آن جا که بطرز دو قضیّه یا دو اصل در میان آن ها معروف و متداول است می گویند ﴿ كُلَّمَا حَكَمَ بِهِ الْشُرْعُ حَكَمَ بِهِ الْعَقَلُ (و بعكس) كُلَمّا حَكَمَ بِهِ الْعَقَلُ حَكَمَ بِهِ الْشَرْعُ﴾ یعنی «آن چه را شرع حکم کرده عقل (یعنی همان نیروی سنجش سالم و بی آلایش) نیز بر آن حکم کرده، و آن چه را عقل نام برده حکم نموده شرع نیز بر آن حکم کرده است».

حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام هفتمین پیشوای جهان عقل و هدایت می فرماید: ﴿ إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَتينِ حُجَةُ ظاهِرَةٌ وَ حُجَةٌ بَاطِنَةً فَامَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُسُلُ وَ الأَنْبِيَاءُ وَ أَمَا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ﴾ یعنی «بدرستی که خدا را بر مردم دو حجّت است حجّت ظاهر و عیان و حجّت باطن و نهان، حجّت عیان رسولان و پیغمبران و امامانند و حجّت نهانی عقل های مردم است».

آری هم کیشان محترم، همین عقل است که اگر نبود، ما بر تصدیق خدا و گماشتگان و سفرای ارجمندش راهی نداشتیم ، و از خود آنان نیز بر خودشان که هنوز تصدیق شان نکرده بودیم ، گواه قطعی پیدا نمی کردیم، و خواه نا خواه در گیرو دار دعوت آن ها و استنکار خود مبتلا می شدیم، چنان که وقتی از حضرت موسی بن جعفر عليهما السّلام سئوال شد ﴿ مَا الحُجّةُ عَلَى الْخَلْقِ الْيَوْمِ﴾ «امروز حجّت خدا بر مردم چیست؟» فرمود: ﴿ الْعَقَلُ يُعْرَفُ ِبهِ الصادِقُ عَلَى اللّهِ فَيُصَدِّقُهُ وَ الكَاذِبُ عَلَى اللّهِ فَيُكَذّبُهُ﴾ یعنی «بوسیلۀ عقل می توان مبلّغ صادق از طرف خدا را شناخت و او را تصدیق کرد، و می توان مبلّغ کاذب را شناخت و او را تکذیب کرد» و حضرت امام صادق علیه السلام مي فرمايد: ﴿ حُجَّةُ اللّهِ عَلَى العِبَادِ اَلنَبِىُ وَ الْحَجِّةُ فِيمَا بَيْنَ الْعِبَادِ وَ بَيْنَ اللّهِ الَعقلُ﴾ یعنی «حجّت خدا بر بندگانش پیغمبر است، و حجّت در میان هر يك از بندگان و خدا عقل می باشد.».

و خود پرستی غوطه ور گردید، نباید دیگر موافقت با دین را از آن انتظار داشت.

دستور داده، امروز عقل آن را صحیح و نافع بحال اجتماع نمی بیند و طرد می کند».

البتّه چنین نظریّه از افراد معلوم الحال و گروه کوته نظران، بعد از این که توضیح دادیم جای تعجّب نیست شگفت آور اینست، که عدّه ای از برادران و خواهران دینی که از چگونگی و تفصیل موضوعات غفلت دارند، و بر رویّه های کشف حقّ و تشخيص مطالب مهّم معنوی آشنا نیستند، و درك رموز و اسرار اجتماع و تشکیلات مختلف بشر و حدود افکار شان را قدرت ندارند، امثال این حرف های باطل و یاوه سرائی های مغز های خالی و بی مطلب را با نظر ساده قبول کرده، و برای خود اعتقاد مسلّم و أساسی قرار می دهند، و هیچ نمی پرسند که دین با کدام عقل سازش ندارد .

و چون بدبختانه عقل کسبی (یعنی قوّه تشخیص حقایق که از علم و تجربیّات حاصل می شود) نیز فراهم نیست، این گونه سبک کاری ها پیش می رود.

و علّت این که عقل کسبی فراهم نمی باشد کاملاً روشن است ، زیرا تحصیل کمالات در رشته های مختلف علوم و برنامه های آن هنگامی که بر همین پایه های نا صحیح و افکار و گفتار های حیرت انگیز استوار باشد، دیگر چگونه باعث روشنائی و نورانیّت در قوّۀ عقل ذاتی خواهد گردید، تا دقایق پر ارزش عالم هستی را درك كند و کمی براه نزديك شود.

آن ها بطور کلّی عقل نیستند تا با دین سازش کنند، و آن چه می خواهند و می پسندند موافق عقل سالم نیست تا دین با آن سازش نماید، و نه آن مردم بر دین حقیقی آشنایند و نه عقل کامل در بردارند؟!

آری دین شناسی بآن ها نمی رسد و بر قیافهٔ کثیف شان نمی خورد این چگونه است که افراد خارج از حدود و محیط پیروان دین در نقاط مختلف گیتی دین را مطابق با عقل و میزان خرد دانسته و بحال اجتماع نافع و سودمند می پندارند و همین عقیده را با صراحت تمام می گویند و می نویسند، لکن آن هائی که خود را پیروان دین و طرفداران آن معرّفی نموده و می نمایند، چنین و چنان .... می گویند روباه را در صورت میش می خورند و چنین و چنان می گویند، آیا شما باور دارید که آن در حقیقت میش است؟ یا از ترس تلف نفس و نابودی مال و ناموس وحیثیّت و حقوق و هزاران پیش آمد های ناگوار و خلاف عدالت، در سکوت ناچارید، و از رنگ های گوناگون پرده و صحنه های مختلف آن با خبر و آگاهید؟

آری رسم تبه کاران و شهوت پرستان و کوته نظران همین است که خواسته های شوم و بی أساس و نا صواب خود را موافق عقل دانسته، و هر دين غير موافق با آن خواسته های پست را مخالف با عقل می نامند.

«آری» دین با این گونه عقل ها نمی سازد، و اگر بسازد دین نیست، بلكه يك سلسله خرافات و هوس رانی باید نامید، اگر این رویّه های بی بند و بار دین است، پس دینی که از جانب پروردگار آورده اند کدام است ؟ و اگر این ها دین نیست، پس چرا مردم کوته نظر باسم دین بخود می بندند؟ در مقابل دین داران چه می گویند و می خواهند چه بگویند؟

خود را شناخته اند؟! میزان خود را می دانند؟! یا هنوز هم چشم ها خواب آلود است و از حدود خود کاملاً بی خبرند ؟!

«آری» چنین است اکثریّت جامعه خود را نشناخته اند، وگرنه باین وضع اسفناک کنونی گرفتار نبودند، چنان که یگانه رهبر أرجمند عالم بشریّت حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرماید: ﴿ ما هَلَكَ امرُءٌ عَرِفَ قَدْرَهُ﴾ یعنی «هر کس که حدّ و قدر خود را بشناسد، آن شخص هلاك و تباه و نابود نمی شود».

«آری» بیش تر مردم از حدود خود بی خبرند، و از روی همین بی خبری است که هر چه بر دهن می آید می گویند، و هر چه در خور قدرت شهوانی است می کنند، و از هر چه تجاوز حدّ و میزان غفلت دارند.

این قرآن مجید است ملاحظه نمائید ، که چگونه ما را از تجاوز و تعدّی منع کرده و از آن باز می دارد، در آیۀ (190) از سورۀ بقره می فرماید. ﴿ وَلا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ﴾ يعنى «تجاوز نکنید که خدا تجاوز کنندگان را دوست نمی دارد». و نیز در آیۀ (229) از همان سوره مي فرمايد: ﴿ وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ﴾ یعنی «هر آن کس که از حدود خدا تجاوز کند، پس آنان همان ستم کارانند».

على علیه السلام که میزان و مظهر بزرگ خرد و عقل است می فرماید : ﴿ رَحِمَ اللّه امْرَءً عَرَفَ قَدْرَهُ وَلَمْ یَتَعَدَّ طَوْرَهُ﴾ يعنی «لطف خدا شامل حال کسی شود که مقام و ارزش خود را بشناسد و از حدّی که شایستۀ اوست تجاوز نکند و قدم فراتر ننهد».

کمی از مردم است که شاید بهيچ يك از این دو عیب(یعنی نشناختن حدّ خود و تجاوز از آن بعد از شناختنش) مبتلاء نباشد، و در اثر غلبۀ هوای نفس گرفتاری بدوّمی بیش تر است، یعنی اکثریّت افراد جامعه، با آشنائی بحدّ خود، قدم فراتر می نهند و منشأ تمام فساد ها و بد بختی ها همین است.

آری اگر این عیب نبود چگونه دین را که خدای دانا و توانا تنظیم فرموده مخالف

ص: 105

عقل و مردود می نامیدند؟ چگونه باین بهانه افسار ها می گسیختند؟ چگونه از هر نظم و روش اعتدال صرف نظر کرده در لباس کامل ترین تمدّن، از نو بسوی وحشیّت و هرج و مرج می رفتند؟ چگونه تطبیق دین با وضع آلودۀ نا مناسب وقت را انتظار می داشتند؟ با این که می دانستند چنین کلاهی بر سر دین نمی رود، و نمی توان با این طرز بدرد شکم های گنده و قالب های پر از شهوت چاره کرد.

«دین» با عقلی سازگار است، که ناموس و حیثیّت اجتماع را بهم نزند، و تیشه بر ریشه آرامش خاطر افراد جامعه نگذارد، و جوانان بدبخت و بی تجربۀ عصر را بسوی فساد و گرداب های گوناگون هلاکت نکشاند.

«دین» با عقلی سازش دارد، که بر افراد خیره سر و بی خبر جامعه، بفهماند که دین هیچ گونه مخالفتی با پیشرفت صنعت و فنون عصری نداشته، و بلکه تحریص و تقویت می کند.

لكن دین می گوید: «ای مردم هر چه هستید و هر کجائید و بهر کاری اشتغال دارید، و بهر مقام و منصبی رسیده اید، خدا را فراموش نکنید و از دستورات روزانۀ آن یعنی عبادات واجبی که علامت بندگی و خضوع است غفلت ننمائید ، و سعی کنید که افراد خدا پرست، سالم، بی آزار، قانع، خیر خواه جامعه، پاك، منظّم، با عفّت، درست کار، راست گو، حق پرست، غیور، خون گرم، با عاطفه، وظیفه شناس، با وجدان و .و . و . ، باشید و از أجانب و خائنان دین و ناموس اجتماع و فرو مایگان و دشمنان آرامش و اعتدال دوری جسته، خود را بشاه راه سعادت برسانید و بالأخره بر عزّت و شرافت هر دو جهان نائل گردید .

«آری» دین با چنین عقلی سازگار است و او هم با دین بطور کامل سازش دارد ﴿ إنَمّا يَتَذَكَرُ أُولُو الْأَلْبَابِ (1) تِلكَ الّدارُ الْآخِرَةِ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يُريدُونَ عَلُوا في الأَرْضِ وَلا فَساداً وَ ألعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾ (2)

عقل و دین هر دو جهان را رهبر است *** چون دو چشم اندو هدایت پیکر است

هر کسی با عقل و دین آید ببار *** عقل و دین هر لحظه او را یاور است

ص: 107

هر دو یک سانند و نورند و کمال *** کی توان گفت این یکی زان برتر است

این بباطن خود رسولی از خدا *** و ان بظاهر جلوۀ پیغمبر است

باطن و ظاهر حکایاتی بود *** هر دو را عنوان شرع اَنور است

ليك دين و عقل را باید شناخت *** این کدام و آن کدامین گوهر است

هر دو حقنّد و حقیقت را نشان *** هر دو را با هم توافق در بَر است

هیچ نبود اختلافی در میان *** اختلاف اَندر خران محشر است

هر یکی را مقصدی مقصدی در بَر بود *** هر یکی را نغمه ای اَندر سر است

عقل همان افکار خود دانند و بس *** دین همان کافکار شان را مَظهَر است

گه بعقل و گه بدین تفریح شان *** گه بهر دو گه بچیز دیگر است

این گریزان از لجام و آن زبار *** آن یکی کور است آن دیگر کر است

از قضا هر جا روند، از لطف حق *** روزی از روز دگر شان بدتر است

ساختند اَر، با اَجانب گر چه ليك *** بار بار است و عزیزان خر خر است

هر دو بارند اَر نمایان، پس یقین *** زیر بار خویش بودن بهتر است

گر چه گویند عقل و دین بر این و آن *** ليك هر آبی نه آب کُوثر است

نقش دیوار است و بس جان نا پدید *** نقش بی جان کی بجان ها زیور است

زیور جان ها ز جان آید پدید *** نی بزیبا صورت و خوش منظر است

حق پرستان زین سخن آشفته نیست *** چون که عقل و دین بر آنان مِحوَر است

صنف پاکان را مَدد از غیب و هم *** از رسول اللّه و آل اَطهر است

(مؤلّف)

اکنون این ذرّۀ بی مقدار از پروردگار خود یاری می طلبم، و صمیمانه حسن عاقبت و پیشرفت کامل و سعادت هر دو جهان را برای افراد پاک، برادران و خواهران ایمانی، از خدا می خواهم، ثبات قدم و همّت و توفیق کنجکاوی کامل و دقیق در مطالب

ص: 108

دینی، و عزّت و ترّقی آنان را آرزومندم ﴿ وَ السَلامُ عَلَى مَن اتَّبَعَ الْهُدى﴾.

با بکار بردن نتیجۀ عملی عقل، می تواند در موارد مربوط بآن، نیروی بخصوصی بدست بیاورد، و بر مقاصد مادی و معنوی خود نائل گردد، و کار های صالح و پسندیده ای در خارج مجسّم سازد، و از مهالك و نا ملائمات و رنجش های گوناگون زندگی محفوظ شود، و بالأخرة سعادت آینده اش و بلکه سعادت دیگران نیز بوسیلۀ آن فراهم آید، و با رعایت نظریّه های عقل دربارۀ هر چیزی (از قبیل تربیت و پرورش نفس و بدن، و کسب مال و صرف آن، و رفتار با زیر دستان و صاحبان حقوق و افراد مختلف جامعه، و ملاحظۀ عرض و ناموس و عفّت و حيثيّت و مقام و شخصیّت و . و. و .) خوش بختی خود را تأمین کند.

«اکنون» خوانندگان پاک دل و با ایمان، باید (در اعتراف باین که طرز صحیح استفاده از عقل و آن چه که می توان او را فائدۀ مهّم عقل شمرد منحصر باستفادۀ مثبت یعنی أخذ نتيجۀ عملی است) با نگارنده هم کاری کنند، و معتقد باشند که همانا قابل اهمیّت و سزاوار صرف وقت و بررسی و کنجکاوی فقط نتیجه های عملی عقل است.

بخاطر این که چیزی از آن چه که دربارۀ استفادۀ مثبت گفتۀ شد، در استفادۀ منفی وجود ندارد، و جز بالا بردن فهم و استعداد ثمری بر انسان نمی بخشد.

چنان که فلاسفه و دیگران از اهل علوم و فنون مختلف، يك سلسله مطالب و فرضیّاتی هم در ضمن مباحس شان مورد رسیدگی قرار داده اند، که کوچک ترین ربطی بر سعادت و خوش بختی بشر ندارد، و باصطلاح فنّ، غیر از ثمرۀ علمی کم تر نتیجۀ عملی از آن ها نمی گیرند، و بهیچ وجهی بحال خود و دیگران نافع نمی شود.

با این حال در اطراف آن ها سال هائی گفت گو کرده و می کنند، و شب و روز هائی از عمر عزیز شان در راه چنین موضوعات بهدر می رود، و در قبال همۀ این ناراحتی ها چیز مشت پر کن عاید شان نمی گردد.

این معنای استفادۀ منفی است که صرف وقت و خسته کردن روح و جسم بخاطر آن

ص: 110

كاملاً بی جا و حيف می باشد، و بقلم فرسائی و سخن سرائی محتاج نیست.

(25) حیا و آزرم

(27) خیر و نیکی

(29) درست کاری

(31) رجاء (امید واری)

(33) رضا (خوش نودی)

(35) زهد

(37) سخاوت و بخشش

(39) سلامت غیب و حفظ آن

(41) شهامت (کار پردازی)

(43) صدق (راستی)

(45) صلوة (نماز)

(47) صوم (روزه و کم خوری)

(49) عدل

(51) علم (دانش)

(53) قصد (میانه روی)

(55) قوام صمیمیّت و ثبات در کار ها

(75) مدارا

(59) مودّت (دوستی کردن)

(61) وفاداری

(26) خضوع

(28) دعا (درخواست از خدا)

(30) راحت (آسودگی)

(32) رحم (مهربانی)

(34) رفق (خوش خوئی)

(36) ستر(خود پوشی)

(38) سعادت(خوش بختی)

(40) شکر (سپاس گذاری)

(42) صبر و شکیبائی

(44) صفح (چشم پوشی و گذشت)

(46) صمت (کم گوئی)

(48) طاعت (فرمان برداری)

(50) عفّت ( پارسائی)

(52) فرح (خوش دلی و شادی)

(54) قنوع (قناعت)

(56) کتمان ( پرده پوشی و حفظ سرّ)

(58) مواسات (هم راهی و دریغ نکردن)

(60) نظافت و پاکیزگی

(62) وقار و سنگینی

چه بسیار مناسب است، از پروردگار جهان آفرین مسئلت شود که ما را در تحصیل این صفات و آثار نام برده یاری کند، و در رسیدن بر مراتب کمال و زندگی با حقیقت مدد فرماید.

ص: 112

«اينك» نگارنده با ذکر یکی از گفتار های عالی مضمون امام هفتم حضرت موسى بن جعفر عليهما السّلام مبحث را خاتمه می دهد، و آن گفتار پر ارزش مشتمل بر یاد خیر از عقلاء و اشاره به روش پاک آنان می باشد، و خاطر شریف صاحب دلان و برادران و خواهران ایمانی را منوّر می سازد، و طینت پاکیزۀ آن ها را بمعنویّات ربط می دهد.

فرمود: ﴿ اِنَّ العُقَلاءَ عَلِمُوانَّ الُدنيا طالِبَةٌ مَطلُوبَةٌ وَ الاخِرَةَ طالِبَةٌ وَ مَطلُوبَةٌ فَمَنْ طَلَبَ الْآخِرَةَ طَلَبَتْهُ الدُّنْيا حَتى يَسْتَوْفِيَ مِنْها رِزْقَهُ ، وَ مَنْ طَلَبَ الدُنْيا طَلَبَتْهُ الْأَخِرَةُ فَيَأْتِيهِ المَوتُ فَيَفْسُدُ عَلَيْهِ دُنْيَاهُ وَ آخِرَتَهُ﴾

یعنی «خرد مندان نسبت بدنیا رغبت ندارند، و بآخرت اشتیاق و رغبت دارند، زیرا آن ها دانستند که دنیا خودش جوینده ایست که آن را می جویند و آخرت هم جوینده و خواهان است که جوینده و خواهان دارد، پس هر کس که آخرت را بخواهد دنیا نیز خود بسراغ او می رود، تا آن کس روزی خود را از آن دریافت کند و هر کس که دنیا را بخواهد آخرت او را می جوید پس ناگهان مرگ فرا رسد و تباه کند بر آن دنیا و آخرتش را».

سعادت و خوش بختی برادران و خواهران دینی خود را از خدا می خواهم ﴿ رَبَنّا اتِنَا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾

وجود بشر) صادر است ، و همه بر طبق تشخیص آن می باشد، در حالی که واقعاً بعقل مربوط نبوده، بلکه از منشأ دیگری که مشابه بعقل است صادر شده، و انسان در اثر کوته نظری یا بی ملاحظه گی همۀ آن ها را بعقل نسبت می دهد.

از این جمله عشق، تیز هوشی و زیرکی، هوای نفس ، عادت ، تقلید را می توان بشمار آورد، تعیین حقیقت و آثار هر يك از آن ها بخصوص لازم و ضرور است که تا قدر ممکن از اختلاط آن ها با عقل و آثار و افعالش خود داری شود.

نگارنده اكنون يك بيك آن ها را با وسائل مناسب بررسی کرده و با طرز ساده ای با خوانندگان گرامی مورد گفت گو قرار می دهد.

سازد ، و ناچار طرز ها و راه های تحصیل آن طبق اختلاف سلیقۀ خود افراد، مختلف می باشد.

پاره ای از اختلافات در این باره، باختلاف ملاك و ميزان عزّت و عظمت در ملل و اقوام جهان دیروز و امروز، بستگی دارد، و در میان نوع افراد بشر چنین متداول است، که پیوسته سعی می کنند خود را با آن چه که در نظر اجتماع میزان بزرگی و باعث تقدّم و تفوّق بر یک دیگر است آراسته نمایند، و خویشتن را برنگ مطلوب محیط در آورند.

مثلاً جامعه ای که بعلم و عالم احترام می گذارد و ارزش قائل است، هر يك از افراد بسهم خود، در راه علم و دانش و تحصیل کمالات می کوشند و عشق آن را در سر می پرورانند، هم چنین در کشوری که مال و ثروت و تجمّلات ميزان احترام است، هر يك از افراد خواه نا خواه با رغبت تمام، بفکر گرد آوردن مال و جمع کردن آن می افتند.

نیز محیطی که، از رقص و آوازه و یاوه سرائی و ستاره سازی در فیلم های زننده و و ستاره پرستی در صحنه های ننگین زندگی تقدیس می کند و همۀ آن ها را هنر های بزرگ می شمارد و آلودگان بآن رویۀ های دور از خرد را هنرمند می نامد، افراد هم نا گزیر فکر خود را تنها بهمان ها مصروف می دارند و عشق بآن ها پیدا می کنند.

از همین خاطر برادران و خواهران دینی را لازم است ، که در این باره دقّت کامل و تأمّل شایسته بنمایند، تا بلکه مورد این دو قوّه «عشق و عقل» را از هم تمیز دهند، مقتضای میل طبیعی را با نظریّه قوّۀ عقل خلط نکنند، و بدانند که آن چه از سنجش و رسیدگی عقل صادر است، هیچ گونه ملازمه ای با میل انسانی ندارد، یعنی با ملاحظۀ میل طبیعی توأم نیست.

باید توجّه داشت که قضاوت و حکم عقل برخواسته های عشق مربوط نمی باشد عقل بر انجام امر نيك و صالح دستور می دهد، و انسان را از اقدام بکار های زشت و فاسد و ضرر انگیز بر حذر می دارد، خواه با طبع و خواستۀ انسانی موافق آید یا نه.

«عقل» مانند طبیب حاذقی می ماند که دربارۀ مریض داروی مناسب با تشخیص خود را اعلام می دارد هر چند مریض کوچک ترین میل هم بآن نداشته باشد، و مثل قاضی عادل و درست کاریست که روی مدارك و دلائل موجود حکم و قضاوت می نماید، دوستی و دشمنی و هزاران غرض های شخصی را ملاحظه ندارد.

«عشق» ربطی بر صلاح و فساد، زشتی و نیکی نداشته و کشش طبعی انسانی بهر گونه شد، عشق نیز بهمان طور جلوه می کند، چه با حکم عقل مطابقت کند یا بر خلاف آن باشد.

البتّه در این شکّی نیست که گاهی هم در میان عقل و عشق نسبت ببعض موارد توافق حاصل می گردد، یعنی گاهی عقل صلاح یا فساد کاری را تشخیص می دهد، و بر لزوم آن یا وجوب ترکش حکم می نماید که میل طبیعی در مورد نام برده موجود است.

بشر گاهی در نتیجۀ عشق بوطن جامعه دین مذهب مرام مسلك و غير این ها در موضوعات اجتماعی و سیاسی، جنبش هائی از خود نشان می دهد، و فدا کاری و از خود گذشتگی های فراوانی می کند، که عقل نیز صلاح همان را تشخیص داده و بر وفق آن قضاوت و حکم می نماید، و گاهی همۀ این ها فقط ناشی از عشق و بيك سلسله تعصبّ های

ص: 116

خالی از هر گونه صلاح و حقیقت مربوط بوده و مورد تصدیق عقل و حکم خرد قرار نمی گیرد.

پس روشن و هویدا است که برخی از کار های بشر مطابق عقل و مخالف با میل طبیعی (عشق) و پاره ای بعکس و قسمتی موافق هر دو می باشد.

جهان تأکید فرموده و آن را تقویت کامل می کنند، و دربارۀ آن ها علاقۀ انسان را تحريك مي نمايند، و بهمه کس تقویت و بالا بردن چنین علاقه و عشق را در نهاد خود، سفارش داشته و او را از عشق و علاقه بپاره ای از چیز های نا پسندیده بر حذر می دارند.

خدا در آیۀ (24) از سورۀ توبه می فرماید: ﴿ قُلْ إِنْ کانَ آبائُکُمْ وَ أَبْنائُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشِیرَتُکُمْ وَ أمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَهٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها احَبُّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ و جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتّی یَأْتِیَ اللّهُ بِامْرِهِ وَ اللّهُ لایَهْدِی القَوْمَ الفاسِقِینَ﴾ یعنی «ای پیغمبر بگو اگر پدران و فرزندان و برادران و خواهران و همسران و خویشاوندان شما و اموالی که آن را بدست آورده اید و تجارتی که از دست رفتن آن می ترسید و عمارتی که بمیل خود ساخته و پسندیده اید در نزد شما محبوب ترند از خدا و پیغمبرش و از جهاد در راه خدا، پس منتظر باشید تا خدا امر خود را بیاورد (آن چه را مقدّر کرده ظاهر سازد) و خدا هدایت نمی کند مردم بد کردار را».

نیز در آیۀ (165) از سورۀ بقره مي فرمايد: ﴿ وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ﴾ یعنی « پاره ای از مردم معبود هائی غیر از خدا گرفته و آن ها را مانند خدا دوست می دارند، ولی آنان که ایمان آورده اند بیش از آن ها خدا را دوست می دارند».

باز در آیۀ (177) از سورۀ بقره که در خصوص موضوع تغییر قبله (از سمت بیت المقدس بطرف کعبه و بخاطر این که یهودان را که در موقع دستور تغییر قبله که بر خلاف میل شان بود بمخالفت و مبارزۀ تبلیغاتی بر خاسته بودند و مسلمانان را دچار تحیّر و شکّ می نمود متنبّه سازد) نازل گردیده است می فرماید:

﴿لَيْسَ اَلْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ اَلْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ اَلْيَوْمِ اَلْآخِرِ وَ اَلْمَلائِكَةِ وَ اَلْكِتابِ وَ اَلنَّبِيِّينَ وَ آتَى اَلْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي اَلْقُرْبى

ص: 118

وَ اَلْيَتامى وَ اَلْمَساكِينَ وَ اِبْنَ اَلسَّبِيلِ وَ اَلسّائِلِينَ وَ فِي اَلرِّقابِ﴾

یعنی «نیکی (و همۀ خوبی و خیر آن نیست که بگردانید صورت های خودتان را بسوى مشرق و مغرب ولكن (شخص) نيك آن كس است که بخدا و روز جز او ملائکه و کتاب و پیغمبر ان ایمان آورده است، و بدهد مال خود را با آن که دوستش دارد، بر خویشان و صاحبان قرابت و یتیمان و مساکین و براه مانده و سئوال کنندگان و در راه آزادی و خلاصی گردن های بندگان از بند و قید بندگی».

باز در آیۀ (8) از سورهٔ دهر (دربارۀ ابرار و نیکان بشر) مي فرمايد ﴿ وَ يُطْعِمُونَ الطّعامَ عَلَى حُبِّهِ مِسّكينا وَ يَتيماً وَ أسيراً﴾ يعنى «غذای خود را بخاطر دوستی با خدا بر گدا و یتیم و اسیر می دهند».

می کنند در آیۀ (18) از سورۀ مائده می فرماید: ﴿ وَ قالَتِ الْيَهُودُ وَ النَّصارى نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ يُعَذِّبُكُمْ بِذُنُوبِكُمْ﴾ یعنی «گفتند یهودان و ترسایان که مائیم پسران خدا و دوستان او، بگو پس چرا شما را بگناه تان عذاب می کند».

انبیاء عاشق ترند از دیگران *** عقل شان بر نفس شان چون قاهر است

از خدا خواهیم ما عشق و عمل *** هر که بی عشق و عمل شد خاسر است

(مؤلّف)

بار خدایا ما را از عاقلان معتدل و عاشقان پاک دل و علاقه مندان بحقیقت و حق پرستی و دین و آئین و ناموس و عفت و غیرت و مردانگی قرار بده، تا از هوا پرستان و گم راهان نباشیم و ببهانۀ علاقه و عشق یاوه سرائی نکنیم و در مقابل دین و کتاب آسمانی رشته های نا مناسب و نقشه های بی مغز و خالی از حقیقت پیش نگیریم، و از پیش خود مرام و مسلک های بی فائده نتراشیم، و باعث تفرقه و تشتّت اجتماع اساسی دین داران و آئین پرستان نگردیم ﴿ اِنَّکَ اَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ وَ إِنَّ حِزبَكَ هُم الغالِبُونَ﴾.

غیر از عقل و نیروی خرد است، گر چه در نظر عامیانه خصوصیّات و آثارش با خصوصیات و آثار عقل خلط گردیده، و روی همین نظر نتایج دگرگون و بی مورد گرفته می شود.

چنان که می بینیم افرادی از مردم کار هایی از روی هوش و زیرکی انجام می دهند که نظر گروهی را بخود جلب می کند، و آن گروه چنین می پندارند که آن ها همه از قوّۀ عقل صادر شده و بآن منشأ قابل اعتناء مربوط است، در حالی که کم ترین ربطی با عقل نداشته و چه بسا بکلّی از میزان اعتدال و روش صحیح نیز دور باشند.

نباید از این جهت غفلت کرد که هوش و زیرکی موضوعیست که در همه کس با اختلاف و تفاوت وجود دارد، لکن هر با هوش را نمی توان عاقل نامید، و کار های او را نمی توان بطور کلّی موافق با عقل دانست، بلکه احتمال موافقت و مخالفت در میان هست.

«هوش» بقدر امکان بر عقل كمك مي كند و در اثر آن ممکن است انسان عقل را بطور کامل و طرز پسندیده، در امور نيك و صالح پرورش دهد، چنان که خلافش هم امکان پذیر می باشد، یعنی شاید انسان هوش را در موضوعات بیهوده و خالی از هر گونه فائدۀ شخصی و اجتماعی بکار برد.

را نصیب شود البتّه در زندگی قدم های بارزی بر می دارد و کار های شایسته و ارزنده ای انجام می دهد و بالأخره نتیجه های بزرگ عقلائی می گیرد، و در غیر این صورت بدیهی است که در ردیف عقلاء و خردمندان بشمار نرفته و باید کار هایش را تنها بر هوش و زیرکیش وابسته دانست.

چنان که وقتی یکی از مردان بزرگ عقل و رهبران حقیقی بشر و رئیس مذهب حقّ، حضرت امام صادق علیه السلام، در مقام تعريف عقل فرمود : ﴿ اَلعَقلُ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتَسَبَ بِهِ الجِنان﴾ «عقل آنست که باعث پرستش خدا و وسیلّ تحصیل بهشت گردد» در این هنگام از آن حضرت سئوال شد: ﴿ فَالذّي كانَ في مَعُويَّةِ﴾ «پس آن نیروئی که معاویه داشت چیست ؟» (1)

ص: 123

امام علیه السّلام با يك بیان کوتاه و پر معنی این سئوال را پاسخ داد و اشتباه بزرگ را کاملاً بر طرف كرد، فرمود: ﴿ تِلْکَ اَلنَّکْرَاءُ تِلْکَ اَلشَّیْطَنَهُ، وَ هِیَ شَبِیهَهٌ بِالْعَقْلِ وَ لَیْسَتْ بِالْعَقْلِ﴾ «آن چه معاویه داشت نکراء است ، آن شیطنت است، آن شبیه عقل است و عقل نیست».

مایلند بهر قیمتی که تمام شود، مقاصدی با زرنگی و هشیاری بر نفع شان انجام بگیرد، و بخاطر تحصیل خواسته های نفسانی خود کلاه هائی بدست نا مبارك آنان بر سر عقل و عقلاء برود، و کسی تا آخر در مقابل آن کج روی ها نفس نکشد و اظهار هستی نکند، تا این که باسم و عنوان آزادی هر چه خواهند بگویند و هر چه توانند بکنند، در حالی که از تفسیر این کلمه یعنی آزادی کاملاً عاجزند، و در خارج نمی توانند نمونۀ حقیقی آن را تعیین کنند.

لکن اینان غافل از آنند که عقل و عقلاء بر تمام کار ها و کردار هاشان متوّجهند و بالأخره روز قدرت را انتظار می برند، که در مقابل همۀ آن ها عکس العمل نشان دهند و تمام جرم و خلاف آن ها را ثابت نمایند ، و خیانت و کج روی و بی خردی آن ها را آفتابی سازند، و با شدید ترین وسیله ای مجازات شان کنند و انتقام شان بکشند.

نیز غافل از آنند که اگر از عاقلان بشر هم در اثر نبودن قدرت کافی جنبشی در مقابل کار های کثیف آن ها فراهم نشود، بالأخره خدای دانا و توانا از مقاصد و نیتّ های نا درست افراد تبه کار و فرو مایه غافل نیست، و بر تمام رموز و جهات ظاهری و باطنی بهتر از ما ها آشناء و آگاه است، و بوقت خود اظهار قدرت کرده و خاطر شکستۀ بی چارگان و منتظران را تسلّی و تسکین بخشیده و شفاء خواهد داد.

یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللّهُ﴾ یعنی برای خدا است آن چه در آسمان ها و زمین می باشد، و خدا حساب می کشد شما را بآن چه در خاطر های شما است، چه آشکار کنید آن را و خواه پنهان دارید».

(1) ﴿ إنَّ اللّهَ لا يَخْفَى عَلَيْهِ شَتَّى فِي الْأَرْضِ وَلَا فِی السَّمَاءِ﴾ یعنی «بدرستی که بر خدا پوشیده نیست چیزی در زمین و آسمان».

(2) ﴿ اَوَلا یَعْلَمُونَ اَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ﴾ یعنی «آیا نمی دانند که خدا بر آن چه که مخفی می دارند و بر آن چه که آشکارش می سازند آگاه است».

(3) ﴿ إِنَّهُ یَعْلَمُ اَلْجَهْرَ وَ ما یَخْفی﴾ یعنی «بدرستی که خدا می داند هر چیز آشکار و و عیان را که پوشیده و نهان است». (4) ﴿ وَ اِنَّ رَبِّكَ لَيَعْلَمُ مَا تُکِّنُ صُدُورُهُم وَ ما يُعْلِنُونَ﴾ يعنى «و بدرستی که پروردگار تو البتّه آگاه است آن چه را که پوشیده می دارد سینه های آن ها و آن چه را که آشکار می سازند». (5) ﴿ وَ اللّهُ يَعْلَمُ ما تُسِرُونَ وَ ما تُعلِنُونَ﴾ یعنی «و خدا می داند آن چه را که مخفی می کنید و آن چه را که آشکار می نمائید» (6) ﴿ رَبَّنَا إِنَّكَ تَعْلَمُ مَا نُخْفى وَ ما نُعْلِنُ وَ مَا يَخْفَى عَلَى اللّهِ مِنْ شَئي فِي الْأَرْضِ وَلا فِى السَّماءِ﴾ یعنی «پروردگارا بدرستی که تو آگاهی بر آن چه ما پوشیده می داریم و بر آن چه آشکارش می سازیم، و پوشیده نمی ماند بر خدا چیزی در زمین و آسمان».

این منطق مقدّس قرآن کریم، افراد بیدار و هوشمندان عاقل را بخود جلب می کند و بی چارگان را اطمینان می دهد که خدای جهان غافل از وضع عالم و نهفته های شوم خاطر های فرو مایگان نیست، و بموقع خود چاره ساز و داد رس بینوایان می باشد.

«نگارندۀ» آرزومند سعادت و عزّت و خوش بختی کلّیۀ افراد جامعۀ اسلامی در

ص: 126

تمام نقاط و جوانب گیتی، با تفاق خوانندگان گرامی ، بر همان منطق کتاب آسمانی معترف بوده و از ته دل می گوئیم، آری پروردگارا تو بر همه چیز آگاه و دانائی و بر هر کار قادر و توانائی ﴿ تَعْلَمُ مَا فِي نفسنا وَ لَا نَعْلَمُ ما فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنْتَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ﴾

بار خدایا تو رهنمای جهانی *** فيض عیانی اگر چه سرنهانی

کس نتواند عیان کند که تو چونی *** کس نتواند بیان کند که چنانی

اصل و حقیقت توئی واجب و ثابت *** مبدء خير و کمال و فضل عیانی

داد رسی و عزیز و قادر و دانا *** خارج و مطلق ز هر زمان و مکانی

ما همه بیچاره ایم و مستمند و پریشان *** نیست بجز در گهت امید و گمانی

ما همه جسمیم و بس قیافۀ بی جان *** گر چه بما داده ای نمای روانی

ای حق یکتا بداد ما برس آخر *** بلکه بیابیم جان تازه زمانی

گرگ دغل وضع روزگار بهم زد *** نیست بهامون نه گلّه ای نه شبانی

جاهل و ظالم چنان نمود که نا گه *** عادل و عالم ندیده راه بیانی

زین سبب افتاده پرده های ضلالت *** روی حقیقت چنان که آگه از آنی

ما نتوانیم ای خدای توانا *** چارۀ مشکل کنیم با هیجانی

خود نظری کن بلطف سوی ضعیفان *** یا برسان بهر چاره داد رسانی

صادر می گردد و چون احساسات و عواطف نفسانی بر تمام قوای درک کننده و حکم دهندۀ آنان غلبه دارد، همۀ آن اعمال را مطابق سنجش و رسیدگی و تشخیص قوّۀ خرد می پندارند و با اطمینان خاطر آن ها را ادامه می دهند، و ناگهان در معرض هزاران خطر و بلای مادّی و معنوی واقع می شوند.

و شاید هم تا آخر بخطای خود متوّجه نباشند، و در مورد زیان و خسارت های گوناگون، از عقل گلایه کنند، که چرا آنان بوسیلۀ اش بخطر افتادند، غافل از این که در ابتداء کردار های نا موزون و نا صحیح شان، عقلی در کار نبوده، و برهنمائی خرد انجام نشده ، و جز نفس و هوای آن چیز دیگری میدان گردی ننموده است.

«نگارنده» اکنون بخواست پروردگار بزرگ و توانا، جهاتی را از قبیل معنای نفس و هوای آن، و حالات آن، و علّت گرفتاری نفس بمفاسد، و طرز شناختن کار هائی که بآن بستگی دارد و از آن صادر می شود، و راه جلو گیری از هوای نفس و فرار از خواسته هایش، در این مبحث، بترتیب مورد گفت گو قرار می دهد.

تا شاید با مفهوم این عنوان (هوای نفس) و حدود و خصوصيّاتش، ذهن هر كس تا اندازه ای مأنوس شود، و طوری باشد، که اگر سئوال شد هوای نفس چیست و آثار و خواسته هایش کدام است، بتواند بيك شكل پرسش را جواب گوید، و ببیانی که در خور قدرت و استعداد او است، در پیرامون مطلب باندارۀ فهم مخصوصش شرح و توضیح دهد، و اگر تمام موضوع و عین آن را نتوانست روشن کند، شاید بتواند کار هائی را که بآن بستگی دارد و از آن صادر می گردد معرّفی نماید، و بهمین وسیله مطلب را بر ذهن خود و سئوال کننده و دیگران نزديك سازد.

انسان نیز از موجودات جان دار، نفس وجود دارد.

از حقیقت و تمام وجود و ذات هر چیز هم بنفس تعبیر می کنند، چنان که در اصطلاح عرب تعبیر از عین هر چیز و ذات آن (بنفس الّشئی) متداول است، و می گویند «فلان چیز با نفس خود قائم است» یعنی با خودش و بذات خود بر پاست، مانند نفس انسان نفس حیوان، نفس درخت ، نفس سنك و . و . و .، از موجودات عالم.

هم چنین نفس بر خون گفته شده چنان که در اصطلاح شرع از خون جهندۀ حیوان در حال سر بریدن، بعنوان نفس سائله نام بری می گردد، و نفس غیر از این ها در عبارات مختلف و از نظر اشخاص مختلف معانی مختلف دارد.

«هوای نفس» عبارت از میل نفس و کشش او است که بکار های ناروا و زشت و باطل تعلّق بگیرد.

نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ﴾ يعنى «و تبرئه و تنزیه نمی کنم من نفس خود را بدرستی که نفس فرمان دهنده است بکار بد و زشت» در اصطلاح بعضی ، از نفس امّاره به «نفس شیطانی» تعبیر شده است، چنان که نفس باعتبار تبعیّت آن از قوّۀ شهویّه «نفس بهیمیّه» و آن چه تابع بر قوّۀ غضب باشد «نفس سبعیّه» نامیده می شود.

بهیمیّه بمناسبت تشبیه بر بهائم (حیوان های زبان بسته) و چهار پایان، چون در آن ها قوّۀ شهوت بیش تر ظاهر است، و بر تظاهر در آن قوّۀ زیاد می پردازند، و سبعيّه بمناسبت تشبيه بر حیوان وحشی و درنده که در لغت عربی سَبُع (بفتح سین و ضم باء) می نامند و دارای مرتبۀ شدیدۀ غضب می باشند.

«2» این که نفس با آن نا ملائمات که در حالت اوّل یاد آوری شد، بطور ثابت نباشد، یعنی گاهی بشر و رو کار های رذل میل دهد، و گاهی نیز در اثر تابش های عوامل معنوی علاقه اش نسبت بکار های زشت و اخلاق های فاسد بر طرف شود و بر فضائل اخلاق و کردار پسندیده مایل گردد، و بخاطر توّجه بوخامت و سؤ عاقبت، از خواسته های نا هموار و غیر صحیح خود پشیمانی کشد، و خود را نسبت بآن ها ملامت و سر زنش کند.

این نیروی ملامت و سر زنش کننده همان است که علماء روان شناس و اصطلاح امروز، او را وجدان اخلاقی و قرآن کریم «نفس لوّامة» نامیده اند، در آیۀ (2) از سورۀ قیامت می فرماید: ﴿ وَلا اُقْسِمُ بالنَّفْسِ اللَّوّامَهِ﴾ يعنی «و هر آینه سوگند می خورم بر نفس سر زنش دهنده و ملامت کننده».

«3» عبارت است از قطع ربط با علائق بدنی و مبارزه با شهوات و ایستادگی نفس در مقابل رذائل و شرور و پیروی خالص و حقیقی از دستورات خدائی و اتصّاف آن بر اخلاق و رویّه های پسندیده از قبیل تذلّل و توّكل و رضا و شکر و نظیر این ها از كلمات و فضائل.

ص: 130

و چون نفس در چنین حالت، از شرك و شكّ كناري جسته و اطمینان کامل و آرامش و اطاعت نسبت بحّق و حقیقت، برایش حاصل می گردد، باین خاطر، او را «مطمئّنة» می نامند، و گاهی نیز بخاطر صفت رضا مندی و خوش نودی آن از آن چه خدا برایش مقرّر فرموده «راضية» می گویند، و بجهة خوش نودی و رضای خدا از آن «مرضيّة» نامیده می شود و قرآن مجید در آیۀ (26) و (27) از سورۀ فجر می فرماید: ﴿ یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ ،ارْجِعِي إِلى رَبِّكَ رَاضِيَةً مَرْضِيّةً﴾ یعنی «ای نفس آرام و با اطمینان باز گرد بسوی پروردگارت در حالت رضا مندی و خوش نودی از عطایای خدا و خشنودی خدا از تو».

«باید دانست» نفسی که ما از طرف خدای حکیم و توانا و گماشتگان و سفراء ارجمندش، بر جلو گیری از هوای آن و کناره جوئی از خواسته هایش مأموریم، و بحکم خرد نیز باید تا قدر امکان از خطرات و گرفتاری های آن خود را نجات دهیم، همانا نفس امّاره است که با حالت و عنوان و مرتبۀ اوّل از این حالت و عناوين و مراتب سه گانۀ نام برده همراه می باشد و همین است که در اوّل مبحث برای خوانندگان گرامی یاد آوری شد که آثار و خواسته هایش با آثار عقل، در انظار سادۀ مردم خلط گردید. و کار های مربوط بآن را روی اشتباه، کار عقلائی می پندارند.

نیز بطوری که در مبحث خود گفته شد، قوّه ایست، سود و زیان و نيك و بد را در کار های انسان تشخیص می دهد «علم» بر عقل مدد می کند و راه او را با نور خود روشن می سازد و او را بر دیدن حقیقت هر چیز یاری می نماید.

در اثر و نتیجۀ تشخیص عقل و هم راهی علم و الزام و تحريك قوّة ايمان ، بشر بکار های سالم و کردار هاى نيك و پسندیده وادار می شود، و در چنین صورت محلّ و مجال برای نفس و هوای شوم و فاسد آن باقی نمی ماند.

اگر این سه عامل بزرگ یا یکی از آن ها ضعیف شود، خواه نا خواه راه قدرت نمائی نفس امّاره، بطرز آزادانه ای باز می گردد، و نا گزیر انسان را گرفتار و اسیر هوای خود و مغلوب خواسته هایش می سازد.

این مطلب در صورت ضعف مجموع آن سه عامل بسی روشن و هویدا است زیرا وجود عامل فساد با نبودن عامل مخالف در قبال آن همین اثر را دارد ، و بجز این نباید انتظار داشت.

اما پیشرفت هوای نفس در هنگام ضعف یکی از آن سه عامل ، از این نظر است که آن ها در تحّقق و قدرت و انجام وظیفه بیک دیگر ربط و بستگی دارند، یعنی با نبودن بعضی، از دیگری نیز نمی توان نتیجۀ کامل گرفت.

اگر ایمان در کار نباشد، عقل و علم نمی توانند، انسان را بر انجام آن چه که تشخیص داده و شناخته اند الزام و تحريك نمایند و بسا این که رفته رفته اثر و خاصیّت و قدرت واقعی خود را نیز از دست بدهند و در تشخیص و شناسائی هم مغلوب نفس گردند و آن چه را که خواسته و هوای نفس است، زیبا و نیکو بدانند.

اگر عقل در میان نباشد ، باز هم کار بطور صحیح صورت نخواهد گرفت، چون الزام و تحريك ايمان و نورانیّت و شناساندن دانش و علم، بدون سنجش و تشخیص زیبا از زشت و نيك از بد كه كار قوّۀ عقل است ، فائده ای نمی بخشد، بالأخره نفس، انسان

ص: 132

را سر کوب و دست گیر می کند.

اگر علم ساقط شود، روشنائی راه عقل مبدّل بتاریکی شده، و چه بسا در عاقبت باعث نقصان و نا تمامی تشخیص عقل بگردد، که در این حال سعادت و حسن کردار و خوش بختی انسان فراهم نخواهد آمد.

اگر دو تا از آن عامل های سه گانه ضعیف باشند، فسادش روشن تر و افتضاحش واضح تر است.

و ساده ای شناخته می شود، اکنون طرز تشخیص و تعیین آن را، برای برادران و خوهران دینی و گرامی بیان می کنیم.

آن چه که از نظر دین در این باره بدست می آید این است ، که هوای نفس، هر عمل و کردار و گفتاری است، که در آن هیچ گونه ملاحظه ای از خدا و حقیقت و دستور پروردگار نشده باشد، و فقط بمنظور شخصی خود انسان انجام بگیرد، خواه انسان لذّتی در جسم یا روح بوسیلۀ آن عمل ببرد، یا در تحصیل آن گرفتار فشار و ناراحتی و مشقّت بگردد.

نیز عمل خالی از هوای نفس در نظر دین همان است، که در حال اراده و شروع و اشتغال بآن عمل و پایانش، رضای خدا و موافقت حقّ در آن منظور شود، خواه تحصیل آن همراه با لذّات باشد یا نه.

از همین نظر است که یگانه پیشوای با حقیقت جهان بشریّت، حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود : ﴿ إِنَمّاَ الاَعمالُ بِالنّياتِ وَ إِنَّمَا لِكُلِّ أَمَرَءٍ مَانَوى﴾ یعنی « همانا اعمال مردم تابع نیّت های آن ها است، و نصیب هر کس از عملش مطابق نیّتی است که دارد، و همانا برای هر مردی آن چه که قصد کرده عاید می شود، نتیجۀ حدیث شریف، این است که نیّت و قصد اگر در هر کاری نيك باشد، آن کار را نیز باید نيك شمرد، و اگر نیّت فاسد و زشت شد، کار را هم باید زشت و بد دانست، و نباید بزیبائی ظاهر و دل پذیر بودن آن نگاه کرد، بلکه واقع و باطن و حقیقت امر را باید سنجید و ملاحظه نمود که از چه منشأ و منظور صادر می باشد.

نمی توان بزشتی یا بزیبائی محکوم کرد.

«دین» آن را زیبا می داند، که کننده و انجام دهنداش با توّجه به پروردگار و رضای حضرتش آراسته باشد، هر چند در خارج، از نظر های دیگر، زشت و زننده نمایش دهد، و هر چند عمل بالذّات فراوانی همراه گردد.

«دین» آن را زشت می داند، که انجام دهنده بوصف نام برده یعنی رضا جوئی خدا، آراسته نگردد، هر چند عمل، در نظر مردم پسندیده افتد، و هر چند همراه با رنج ها و زحمت ها باشد، چنان که دین میزان اطاعت و مخالفت (فرمان برداری و نا فرمانی) را نیز همین دانسته، و در پاداش و کیفر اعمال نیز، جز این جهت را ملاحظه نمی کند.

خلاصه این که دین و قانون خداوندی لذّات و رنج ها را در این باره (یعنی در زشتی و زیبائی اعمال و اشخاص) مؤثّر و میزان ندانسته، و ما را بر تأمّل و پیروی از حقایق وا می دارد.

زیرا بسا افرادی که نهایت لذّت و راحتی را می بینند، و با این وصف کاری خالی از رضای خدا نمی کنند ، مال حلال بدست می آورند و دیگران از آن بهره مند می شوند و در راه خدا صرف می نمایند، و بطوری که دین دستور می دهد قدم بر می دارند، و از میزان خرد و تشخیص عقل خارج نمی گردند، و البتّه چنین اشخاص، بکلی از هوای نفس دور بوده، و از خطرات آن محفوظ می باشند.

در قبال این گروه ، چه بسا افراد دیگری باشند که از تمام لذّات صرف نظر کنند و استراحت بر خود حرام بدانند، و در اجتماع شئون و اعتباری برای خود قائل نباشند، و با این حال از بزرگ ترین پیروان هوای نفس و گم راهان محسوب گردند بجرم این که همه را با قصد های فاسدی (از قبیل حسن ظنّ مردم بر آنان و تحصیل موقعیّت خوب در آیندۀ خود و پیروی و متابعت مردم از آن ها و. و. و. و نظائر این) اختیار کرده و حق و حقیقتی در نظر نداشته اند.

ص: 135

پس لذّت بردن از چیزی باعث زشتی آن نمی شود و زحمت در کاری او را نيك و زیبا نمی کند، چنان که کار های زندگی بشر از ابتداء آن تا با کنون، بخصوص عصر حاضر، اگر با دقّت تأمّل گردد، از این جهة (یعنی مطابق حقّ و حقیقت یا بر وفق هوای نفس بودن) رنگ ها و جلوه های مختلف و گوناگون داشته و دارد.

«اينك خوانندگان محترم باید توجّه کنند» که هر زحمتی سر انجام و عاقبت بحقیقت نرسد، و هر راحت و لذّتی بگمراهی و فساد برگشت نکند .

دستورات خدا و گماشتگان او را، اگر از روی نیّت فاسد انجام دهیم ، جز فساد چیزی عاید نخواهد شد.

بطوری که می بینیم پاره ای از مردم، در دین داری و آئین پرستی تظاهر کامل می کنند و مال و حیثیّت و شئون خود را در ر راه آن از دست می دهند، لکن جز پیش بردن مادیّت با این طرز، مقصد و هدفی ندارند، و این روّیه را مانند لباس های دیگر و وسائل رسیدن بخواسته های شوم و نا روا و مخالف، قرار داده، و گروهی را بطرف خود جلب کرده و آب را بهر طور است گل آلود ساخته و ماهی خود را از میان بر می گیرند، و همگان را در خواب و خیال وا می گذارند، غافل از این که دو روئی و نفاق اثر خیر در کار های آن ها باز نخواهد گذاشت، و هزاران مصرف های مهّم همراه با نیّت های فاسد سودی نمی دهد، و خدای بزرگ بر همۀ کردار و رفتار بندگانش آگاه و گواه است.

فَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُمْ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُم بِهَا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كَافِرُونَ، وَ يَحْلِفُونَ باللّه إِنَّهُمْ لَمِنكُمْ وَ مَا هُمْ مِنكُمْ وَ لكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ، لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغَارَاتٍ أَوْ مُدَّخَلاً لَوَلَّوْا إِلَيْهِ وَ هُمْ يَجْمَحُونَ﴾. یعنی ای پیغمبر بر این ها «بگو که شما انفاق کنید چه از روی میل و رضا و چه از روی اجبار و كراهت (بالأخره) خدا از شما (آن انفاق را) قبول نخواهد کرد زیرا شما گروه فاسقان (و منافقان و نا فرمان بران) هستید، و علّت قبول نشدن انفاق آنان جز این نیست، که بخدا و پیغمبر نگرویده اند (و از فرمانش سر پیچند) و نماز را نمی خوانند مگر از روی نا چاری و سختی (نه از روی شوق و ایمان) و انفاق نمی کنند مگر با اکراه (نه برغبت و دل خواه) ، پس (ای پیغمبر) اموال و اولاد آن ها تو را بشگفت نیاورد (و چشمان تو را خیره نکند) همانا خدا می خواهد این گروه را بواسطۀ همان اموال و اولاد شان در زندگی دنیا عذاب نماید (و کیفر دهد) و جان شان از تن شان خارج شود (و هلاک گردند) در حالی که کافر باشند،و اینان بخدا سوگند می خورند که از شمایند (در حالی که از شما نیستند) ولکن این ها می ترسند (و از ترس خود شان را بشما می چسبانند) اگر پناه گاه یا غار هائی و یا مکانی که در آن داخل شوند (برای گریز و پنهانی خود) پیدا کنند (شما را ترک می کنند) و با سرعت بسوی آن جا می شتابند».

باز قرآن مجید همین مطلب (یعنی سست کاری و سوء نیّت و فساد کردار افراد منافق و فرو مایه و چاپلوس و مزّور) را با يك مثل بسیار شیرین و دقیق و لطیف روشن می کند.

در آیۀ (264) از سورۀ بقره می فرماید : ﴿ یا أَيّهَا الَّذِينَ آمَنُو الا تُبْطِلُو صَدَقَا تكُم بالمن وَ الأَذى كَالّذى يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلا يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ اليَومِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرابُ فَاَصَابَهُ وَ ابِلُ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْئي مِمَّا كَسَبُوا وَ اللّهُ لا يَهدى القَوم الكافِرين﴾ یعنی «ای گروه ایمان آورندگان

ص: 137

باطل و تباه نکنید صدقه های خود را با منّت گذاری و اذیّت (بفقیران)، مانند باطل کردن کسی که نفقه می کند مال خود را بقصد نمایاندن بمردم (نه برای رضای خدا) و نمی گرود بخدا و روز باز پسین، پس مثل آن ریا کننده در انفاق مثل سنگ هموار و صاف است که اندك خاکی (که بر سبز کردن و پروراندن تخم کفایت نکند) روی آن باشد سپس باران تند بزرگ قطره ای بر آن برسد (و خاك اندك را هم بر طرف كند) و سنگ را خالی از همه چیز باقی گذارد، و آن ریا کاران بر چیزی (از ثواب) آن چه کسب کرده باشند (از صدقات) قادر و توانا نباشند، و خدا کافران را هدایت نمی کند».

صفا و صدق و درستی سزاست در کردار *** بویژه پیش خداوند عالِم اَسرار

هر آن چه خود کنی از راه دل پذیری خویش *** هوای نفس همانست و اوست در سرِ کار

حقیقت آن بود از حق نشانه ای دارد *** نه جای هر گل و سنگی بود در این بازار

هوای نفس نه عقل است و نی صلاح و صواب *** ز جهل باشد و بس نار و او ناهموار

رضای خود طلبیدن بود هوا و هوس *** چه با طریقۀ زهد و چه با شئون و شعار

نه دین بجلوۀ آن وفق می دهد نه خرد *** نه علم و دانش و نی فهم و هوش هنر هشیار

ز عقل و دانش ایمان تراوش اَر باشد *** هوای نفس بدور افتد و هوس بکنار

ص: 138

جهان که جمله گرفتار نفس و نغمۀ اوست *** ز دست رفته حيا و صفا و صدق و وقار

(مؤلّف)

بوده، و سر انجام بدی برای او فراهم می سازد.

و دشواری».

هم چنین در آیۀ (78) از سورۀ حجّ می فرماید: ﴿ وَ مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ﴾ یعنی «خدا در دین دشواری و هیچ گونه سختی قرار نداده است» .

«دین» میان حقّ پرستی و صلاح پروری و کار هاى نيك و پسنديده و میان کار هائی که بمنظور حقّ انجام نمی شود و فقط بمنظور هوای نفس تحصیل می گردد جدائی می اندازد، و پرده از روی اعمال و کردار مردم بر می دارد.

تا هر چیز نا صحیح را، درست و سالم و پسندیده نپندارند و نیز باسم صلاح و حقیقت بتحويل جامعه ندهند، و تا هم خود افراد در کردار های خود، حقّ و حقیقت را بشناسند، و هم باعث بی چارگی دیگران نگردند و هر عملی را بحساب دین و آئین نیاورند.

کلاه های زیبا و دل پسندی که ساختۀ قدرت تزویر و حيله و مکر و فریب می باشند بر سر گروه ساده و پاک نفس از اشخاص جامعه نگذارند.

«چنان که» برادران و خواهران دینی گرامی، کاملاً توجّه می کنند، که دنیای کنونی و جهان امروز، چگونه با این طرز، قدرت مادّی خود را روی هوای نفس، در لباس دین داری و حقّ پرستی پیش برده و باسم دین و شریعت و طرف داری از مقدّسات معنوی، بنیاد آئین و دین را از ریشه ساقط می سازند، و مردم بدبخت جهان، این بازی را جز حقیقت و واقعیّت ندانسته، و بالأخره قلم و قدم، جان و مال و تمام هستی خود را در راه تأیید و تأکید اساس آن ها با رضای خاطر صرف می نمایند ، و خوشحالند که ما با رویّه های خوش بختی جامعه و ترویج دین همآهنگی و موافقت کردیم، و آن چه پیش ما عزیز بود در راه آن دادیم.

غافل از این که آن ها جلوه هایی از هوای نفس است، دین و خرد تصدیق شان نکرده و نمی کند، و این مردم هوای نفس های شوم و فرو مایه را تقویت کرده، و بدست خود افسار های محکمی بر گردن خود گذاشته و سر افسار ها را در دست آن چاپلوسان

ص: 141

قرار داده اند و نمی دانند با این تصدیق باطل چه بلائی بر سر خود می آورند.

«آری» این مردم غافلند و هوای نفس را از حقیقت و حكم خرد تشخیص نمی دهند، و نمی دانند که دین می گوید: ای فرد هشیار غذای لذیذ بخور، در مسکن خوب سکونت نما، و هر تشکیلات و آسایش برای خود فراهم ساز، لکن مواظب باش آن ها همه از حلال و راه صحیح باشد، بهوای نفس بستگی نکند، خون ضعفا و بی چارگان و بخت بر گشتکان نباشد، و باعث بر هم ریختگی و نابودی هر تشکیلات و آسایش هزاران افراد دیگر نگردد، که این ها همه هوای نفس است و از روش اعتدال انسانی خارج می باشد.

تشکیلات آخرین سیسم و وسائل آخرین مدل، هنگامی روا و نيك است، که بیوه زنی و بیچاره ای گرسنه و برهنه نخوابد، و در مقابل گرما و سرمای شدید، و ناملائمات گوناگون زندگی بسختی و با وضعی رقتّ آور جان نکند.

خرج های بی جا و مصرف های غیر لازم که فقط جنبۀ تشریفاتی دارد و نبودن آن ضرری برای انسان نمی رساند موقعی بی اشکال است، که افراد ضعیف و درمانده از برادران دینی، از دیدن آن تشریفات افسرده نشوند، و با یاد شرمندگی خود در پیش اهل و عیالش آه سرد نکشند و بر خود نپیچند و گرنه همۀ آن ها هوای نفس بوده، و بالأخره آن حسرت های درماندگان باعث خطر در این تشریفات ، و سبب زوال و خاتمۀ آن ها می باشد.

«آری» دین با هوای نفس که عاقبت و سر انجام بدی دارد مبارزه می کند و هر لذّتی را که بطرز پسندیده و موافق با رضای خدا باشد، اجازه می دهد.

«می گوید» : لذّت ازدواج و آمیزش با زن ها را از راه حلال ترك نكن، لکن از زن های فواحش بر حذر باش، که هوای نفس است، و از شنیدن مواعظ و ارشاد و نصایح و گفتار های سودمند و مطالعۀ کتاب ها و نوشته های نافع و بی غرض غفلت ننما لکن از گوش دادن

ص: 142

بنغمه های نا شایسته و لغو و بیهوده که نتیجۀ ای جز تضییع وقت ندارد، و باعث تغییر عاطفۀ سالم و تبديل روح اعتدال بروح سبك و بی نظم ولا ابالی می باشد، خود داری کن، که هوای نفس بوده، و بر مرد عاقل و انسان و زین و آبرومند و باهوش زیبنده نیست.

«می گوید» ای مسلمان خدا را در نظر بگیر و سامری صفت نباش، كه با يك بهانۀ مختصری حقیقت را بهوای نفس از دست بدهی، و تا آخر گمراه و منحرف گردی.

چنان که سامری بعد از آن همه آیات و قدرت نمائی که از حضرت موسی علیه السلام مشاهده کرد (از قبیل درخشیدن دستش مانند آفتاب و اژدها شدن عصایش در مقابل ساحران و فرعونیان و شکافتن دریا و گذشتن از آن، و چشمه جاری ساختن از سنگ و رود نيل را تبدیل بخون نمودن و خواستن مِّنْ و سَلوی برای اسرائیلیان از خدا) بالأخره دعوت آن حضرت را باندازۀ صداى يك گوساله ترتیب اثر نداد، و از راه راست بیرون رفت و حضرت موسی علیه السلام بهمین ملاحظه او را با این بیان سرزنش می فرمود، آری در واقع و از روی انصاف جای بسی سرزنش می باشد.

«البتّه» مناسب است،که خوانندگان گرامی نیز بگویند: باید مُوسای هر زمان و هر عصر بر افراد سامری صفت آن عصر سرزنش کند چرا و بچه علّت ؟!

بجرم این که آنان با سرعت تمام بر حقّ و حقیقت پشت پا زده و بهانه های خنده آور دین و آئین را بازیچه نموده، مانند وحشیان، هر يك بسوئی رهسپار می شوند، و نیز کار را از صورت خود خارج کرده و بطرز های دیگر معرّفی نموده و زیر هیچ دستوری نمی روند، و خود بدیگران دستور می دهند و تکلیف می گویند و اگر هم اسمی از هوای نفس در میان آوریم تسبیح بآب می کشند، و آن را بطوری تفسیر می کنند و از پیش خود علت هائی برای آن می تراشند، که موافق با خواسته های خود باشد، و بهیچ جای آن بر نخورد و ناهمواری آنان را نمایان نسازد.

ص: 143

این قرآن کریم است که با طرز صریح، انسان را از تبعیّت بهوای نفس بر حذر می دارد و سوء عاقبت و سر انجام زشت و نا روای آن را از پیش یاد آوری می کند.

در جریان حکم و قضاوت حضرت داود علیه السلام آیۀ (26) از سورۀ (ص) می فرماید: ﴿ يَا دَاوُدَانَا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِ وَلا تَتَّبِعْ الهَوى فَيُضِلكَ عن سبيل اللّهِ إِنَّ الَّذِينَ يُضِلُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدُ بِمَا نَسُويَوْمَ الحِسابِ﴾ یعنی «ای داود بدرستی که ما تو را در زمین خلیفه و نمایندۀ خود قرار دادیم پس حکم و قضاوت نما در میان مردم بحّق و درستی، و پیروی نکن از هوای نفس، تا گم راه و منحرف سازد ترا از راه خدا، بدرستی که برای گم راهان و منحرف شدگان از راه خدا عذاب سخت و شدید است، بخاطر این که فراموش کردند روز حساب و سنجش را .

«اينك» خوانندگان محترم اگر بمطلب ملاحظه کنند و در آن چه تا باین جا گفته شد تأمّل فرمایند، خواهند یافت که توّهم نام برده که در اوّل مطلب یاد آوری و عنوان شد بی اساس بوده و دین از تمام آن خیالات و حدود چنین توّهمات خارج است و با این گونه حرف های بی میزان آلوده نمی گردد ، گر چه افراد کوته نظر واقع موضوع را بطور کامل نمی سنجند و حقیقت را آن طوری که باید درک نمی کنند.

پاکیزه ها همیشه بود جایز و حلال *** زشت و قبیح جمله حرام است وهم وَبال

دین بر حلال می کندت دعوت ای عزیز *** گر هم رهت بود خِرد و دانش و کمال

دين منع عيش و لذّت و راحت نمی کند *** پیوسته ليك می بردت سوی اعتدال

می گویدت بیا و حقیقت به پیش گیر *** ای پای بند مغلطه در عالَم خیال

ص: 144

بر خیز و راه راست روان باش و سعی کن *** تا خود رسی بلذّت جاوید در مآل

اَفسوس ما کنون همه در خواب غفلتیم *** از دست می رود بهَدَر فرصت و مجال

اَندر لباس دانش و عقل و کمال و فهم *** خود می کنیم پیروی از شیوۀ جُهال

هر لحظه دین و مذهب و آئین پاک را *** سازیم با هَوا و هَوس محو و پایمال

بر عاقلان منصف و افراد بی غرض *** کی زیبد این جهالت و این گونه قبل و قال

البتّه عارفان و رفیقان پاك دل *** پی می برند مقصد ما را در این مقال

هر کس که با خبر بود از رسم بندگی *** راضی شود بحکم خداوند ذو الجلال

هر کس که گوش و دل ندهد بر مقال حق *** از حق رسد بپایۀ هر لذّتش زوال

(مؤلّف)

«نگارنده» سعادت و اصلاح حال عموم برادران و خواهران دینی بخصوص خوانندگان محترم را از پروردگار می خواهد، و در خاتمه با زبان عجز و ذلّت می گوید : بار خدایا ما را توفیق حق پرستی و ترک هوای نفس عنایت فرما که روز حساب را فراموش نکنیم و بجرم فراموش کنندگان نیز گرفتار نگردیم ، و از عذاب سخت رهائی یابیم، پروردگار اما بر تبعیّت خود از هوای نفس معترفیم و بکردار های

ص: 145

زشت و باطل خود نادم و پشیمانیم، و عفو و رحمتت را آرزو می کنیم ، ﴿ رَبَّنَا اغِفُرلَنا ذُنُوبَنَا وَ كَفِر عَنَاسَيْئَاتَنَا وَ تَوَفَّنَا مَعَ الأَبْرَارِ﴾

آن ها را از منکر و کار ناشایست، و حلال می گرداند بر آن ها پاکیزه ها را حرام می گرداند برای آن ها خبائث و پلید ها را».

نیز قر آن کریم در چند مورد استفاده از طیبّات و پرهیز از خبائث را فرمان اکید می دهد، و در چند مورد از خود آن ها اسم بری می کند.

«ما اکنون» قسمتی از آن را یاد آوری می کنیم ، تا اشتباه بر طرف شود، و مطلب برای افراد حقّ جو کاملاً روشن گردد.

در آیۀ (172) از سورۀ بقره می فرماید : ﴿ یا اَیّهُا الذّينَ آمَنُوا كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ ما رَزَقْنَاكُمْ﴾ یعنی « ای گرویدگان بحقّ، بخورید از پاکیزه ها آن چه ما بشما روزی کردیم».

باز در آیۀ (168) از همان سوره می فرماید : ﴿ يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طيِبّاً﴾ یعنی «ای مردم از چیز های پاکیزۀ آن چه در زمین هست بخورید» .

هم چنین در آیۀ (88) از سورۀ مائده می فرماید: ﴿ وَ كُلُوا مِمَا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلالاً طَيِّبا﴾ (و بهمین مضمون در چند مورد دیگر) یعنی « و بخورید آن چیز را که خدا برای شما روزی کرده روزی مباح و پاکیزه».

نیز در آیۀ (31 و 32 و 33) از سورۀ اعراف می فرماید : ﴿ يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زينَتَكُم عِندَ كُلِّ مَسجِدٍ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُ الْمُسْرِفِينَ﴾ یعنی « ای فرزندان آدم در هر محلّ و مسجدی که برای سجده و نماز حاضر می شوید در آن حال لباس خود را که زینت بدن شما است بخود آراسته کنید، و از خوردنی ها بخورید و از آشامیدنی ها بیاشامید، و اسراف و زیاده روی نکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد».

﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِیَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِي لِلَّذِينَ آمَنُوا في الحَيوةِ الدُنيا خالِصَة يَومَ الْقِيَامَةِ كَذالِكَ تُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ یعنی «بگو ای پیغمبر چه کسی حرام کرده است (لباس های متنوّع) آرایش و زینّتی را

ص: 147

که خدا برای بندگانش مقرّر فرموده، لباس و زینت آن چنانی که خدا خارج نموده و مهیّا کرده آن را (از موارد مختلف) برای بندگانش؟ و چه کسی حرام کرده پاکیزه ها را ، آن چه که خدا روزی کرده به بندگان خود (از خوردنی ها و آشامیدنی ها)؟ بگو آن زینت (و لباس های گوناگون) و پاکیزه ها و طیبّات روزی، برای کسانی است که ایمان آورده اند بر خدا در زندگی دنیا، در حالی که این ها همه در روز قیامت و رستا خیز خالص برای مؤمنانست و مخصوص آن ها است، کسی شریک شان نیست از غیر مؤمنین، چنان که تفصیل کردیم این احکام را تفصیل می دهیم نشان های احکام (یا دلائل توحید) را برای کسانی که فهم دارند و می دانند».

﴿ قُلْ إِنَّمَا حَرَمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الائِمَ وَ البَغىَ بِغَيرِ الحَقِ وَ اَنْ تُشْرِكُوا بِاللّه مَا لَمْ يُنزِلَ بِهِ سُلطاناً وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ مَالَا تَعْلَمُونَ﴾ یعنی «بگو ای پیغمبر جز این نیست که حرام کرد پروردگار من قبائح و فواحش و گناهان بزرگ را آن چه را که ظاهر است از آن ها و آن چه را که پنهان است و نیز حرام کرد گناه را و ستم نا روا و نا حق را، و اين كه شريك خدا سازید در عبادت چیزی را که خدا به پرستش آن حجّت و برهانی نفرستاده، و این که بگوئید بر خدا آن چه را که نمی دانید» .

نیز در آیۀ (51) از سورۀ انعام می فرماید: ﴿ وَلاتَقْرَبُوا الفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ ما بَطَنَ﴾ یعنی « پیرامون قبایح و کار های زشت و نا پسند چه آشکارش و چه پنهانش نگردید».

بود که پاکیزه ها و پلید ها از نظر دین و منطق کتاب مقدّس آسمانی ، هر يك حساب جدا گانه دارد و هر دو بيك طرز ملاحظه نشده و بشر در مقابل يك برنامۀ بی اساس و در هم و بر هم قرار نگرفته بلکه در تحت مقرّراتی می باشد که با لذّات گوناگون توأم بوده و از مضرّات و مفاسدی که با هلاك و نابودی انسان ربط کامل دارد بر کنار است.

«اکنون» با یاری خدای توانا موضوع نام برده را با یاد آوری منطق قرآن كریم (دربارۀ قسمتی از مصالح و مفاسد پاکیزه ها و پلید ها طيبّات و خبائت) ثابت تر و روشن تر می سازیم ، تا این سوء ظنّ مردم نسبت بدین بر طرف گردد ، و نقش تبلیغ و انتشار کوته نظران بر آب شود.

یعنی « ای گروه مؤمنان جز این نیست که خمر ( شراب و كلّيۀ مسکرات) و قمار و بت هائی که برای عبادت نصب کرده اند و تیر های قرعه ، پلید است، از عمل و وسوسۀ شیطان پس اجتناب کنید از آن تا رستگار شوید».

﴿ إنَّما يُريدُ الشَيطانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ العَداوَةَ وَ الْبَغْضَاء في الخَمرِ وَ المِيِسِر وَ يَصْدُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ عَنِ الصلوةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾ یعنی « جز این نیست که می خواهد شیطان بیافکند در میان شما دشمنی و خصومت در شراب خوردن و قمار باختن و این که باز دارد شما را از ذکر خدا و از نماز گذاردن، پس آیا شما هستید باز ایستادگان از این امور فساد آور؟» یعنی باید باز ایستید و دنبال آن ها نروید».

را ادا کنید در هنگام احتیاج، بخاطر رضای خدا (نه برای تحصیل نفع شخصی یا هوا پرستی) این پند برای کسانی داده می شود که می گرود بر خدا و روز باز پسین».

در آیۀ (135) از سورۀ نساء می فرماید : ﴿ یا اَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوامِينَ بِالقِسطِ شُهَداءَ لِلّهِ وَلَو عَلَى أَنفُسِكُم اَو الوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ﴾ یعنی «ای گروه مؤمنان، ایستادگان و پا بر جایان باشید بعدل و باشید گواهان بحق و بخاطر خدا و اگر چه بر نفس خودتان یا بر پدر و مادر یا بر خویشان نزدیک تان باشد».

در آیۀ (72) از سورۀ فرقان می فرماید : ﴿ وَ الذّينَ لا يَشْهَدُونَ الْزُورَوَ إِذَ أَمْرُوا بِالّلَغوِ مَرُّ و اكِراماً﴾ یعنی « بندگان بر گزیدۀ خدا کسانی هستند که گواهی ندهند بچیز باطل و نا روا، و چون بگذرند این بندگان پاک، بچيز نا پسند و غیر عادی، بگذرند در حالی که نسبت بنفس خود از کریمان باشند». یعنی نمی گذارند که نفس خودشان بسوی آن لغومایل شود.

قَدم بَعْدَ ثُبُوتِها وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِمَا صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ وَلَكُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾

یعنی « و فرا نگیرید و قرار ندهید سوگند های خود را وسیلهٔ مکر و حیله در میان یک دیگر، که باعث شود قدمی که در راه خدا ثابت و راسخ است بلغزد و بچشید رنج و اندوه را بخاطر باز ایستادن و باز داشتن تان از راه خدا، و برای شما است (در آخرت) عذابی بزرگ».

﴿ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرً ا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِ هْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ﴾ یعنی «ای ایمان آورندگان اجتناب و دوری نمائید از گمان (یعنی گمان بدو ناروا) درستی که بعضی از گمان گناه است، و تجسّس تفتیش نکنید چیز هائی را که از عیوب مردم بر شما مخفی و پوشیده است، و باید بعضی از شما غیبت بعض دیگر را نکند، آیا دوست می دارد یکی از شما این که بخورد گوشت برادر خود را در حالتی که آن برادر، مرده باشد ؟!»

مگر آن که جهت تصرّف، تجارت و معامله ای باشد که با رضایت هر دو طرف از شما ها، صادر شود».

در آیۀ (188) از سورۀ بقره می فرماید: ﴿ وَلاَ تأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِل وَ تُدلُوا بِها إِلَى الحّكُامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقاً مِن أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ یعنی «مال خود را در میان خودتان بباطل و حرام نخورید، و آن مال ها را در تحت اختیار و تصرّف حکّام جور قرار ندهید (یا بطرز رشوه بحكّام اسلام ندهید) تا این که بخورید بوسیلۀ آن حكّام نا اهل پاره ای از اموال مردمان را بظلم و ستم و حال آن که شما می دانید».

در آیۀ (5) از سورۀ نساء مي فرمايد: ﴿ وَلا تُؤتُوا السُّفَهَاءُ أَمْوالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ قِيَامًا﴾ يعنى «و اموال خود را که خدا آن ها را وسیلۀ قوام معیشت شما قرار داده، بسفیهان (که آشنا نیستند باین که قوام زندگی را چگونه حفظ کنند و جای صرف و خرج آن را نمی دانند) ندهید».

اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ﴾ آنانی که ایمان آورده اند و کار های پسندیده و شایسته انجام داده اند و بپا داشتند، نماز را ، و دارند زکوة را، برای ایشان هست مزد شان در نزد پروردگار شان، و برای آن ها ترس و اندوهی نیست».

﴿ يا أيُّها الذينَ آمَنُوا اتَّقُو اللّهُ وَ ذَرُوا مَا بَقِى مِنَ الرِّبا إِن كُنتُم مُؤْمِنِينَ﴾ «ای کسانی که ایمان آورده اید بترسید از عذاب خدا و آن چه باقی مانده از ربا وا گذارید، اگر شما بحرمت آن ایمان و اعتقاد دارید».

﴿ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأَذَنُوا بِحَرْبِ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤس أَمْوالِكُم لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ﴾ «پس اگر مخالفت فرمان خدا کنید و بقیّۀ ربا را ترك ننمائید، پس بیک دیگر اعلام کنید جنگی از طرف خدا و رسول را ، و اگر توبه کنید از گرفتن ربا پس سرمایه های شما برای خود شما خواهد بود، نه شما ظلم کنید بر مدیون و زیاده از رأس المال بطلبید، و نه ستم كرده شوید» یعنی بر شما ستم نکنند و از سرمایۀ شما چیزی نکاهند.

﴿ وَ إِن كَانَ ذوُ عُسْرَةٍ فَنَظِرَةً إِلى مَيْسَرَةِ وَ إِنْ تَصَدَّقُوا خَيْرُ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ «و اگر مدیون در تنگ دستی و سختی باشد ، پس حکم آن مهلت دادن است تا وقت توان گری و آسانی، و اگر شما صدقه بدهید آن قرض را بقرض دار مفلس و باو ببخشید برای شما بهتر است و ثواب آن بیش تر از مهلت دادن باو است اگر شما بدانید».

آن باشد، یعنی اگر در کیل و وزن بدون قصد و عمد تقصیری واقع شود و شما قصد مراعات بعدل و مساوات داشته باشید آن را عفو می کنیم و شما را نسبت بآن، مورد مؤاخذه قرار نمی دهیم.

در آیۀ (35) از سورۀ بنی اسرائیل می فرماید: ﴿ وَ أَوْفُواْ الْكَيْلَ إِذَا كلِْتُمْ وَ زِنُواْ بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذَالِكَ خَيرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلا﴾ یعنی «هنگامی که جنس کیل می کنید پیمانه را پر نمائید، و جنس را با ترازوی راست بکشید، این تمام پیمودن در کیل و راست سنجیدن در وزن، برای شما بهتر است از خیانت، و از روی عاقبت و بازگشت نیز نیکو تر است».

در آیۀ (1) تا (6) از سورۀ مطفّفین می فرماید: ﴿ وَيْلٌ لِلْمُطْفِفِينَ ، الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ، وَ إِذَا كَالُوهُم اَو وَ زَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ، اَلا يَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُم مبْعُوثُونَ، لِيَوْمٍ عَظِيمٍ، يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَّبِ العالَمینَ﴾ یعنی «وای بر کسانی که در کیل و وزن کم می کنند، آنانی که چون می ستانند بکیل از مردمان برای خود شان تمام می ستانند، چون برای مردم می پیمایند یا وزن می کنند (در مقام فروختن یا تحویل دادن چیزی بر آن ها) زیان می رسانند بر آن ها و کم می کنند، آیا این گروه گمان نمی برند که آنان بر انگیختگانند برای روز بزرك، روزی که بپای بایستند مردمان برای حکم پرورگار عالمیان؟!».

در آیۀ (6) از سورۀ نساء می فرماید: ﴿ وَ ابْتَلُوا الْيَتامى حَتّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَلا تَأكُلُواها إِسْرَافَا وَ بِدَارًا أَنْ يَكْبَرُوا وَ مَنْ كَانَ غَنِيَا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كَانَ فَقير أفَليَا كُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَاشْهدُوا عَلَيْهمْ وَ كَفى بِاللّهِ حَسيباً﴾ یعنی «و بیازمائید یتیمان را تا آن گاه که بحّد نکاح برسند، پس اگر معلوم گردید از آن ها رشد و سلوك راه راست، پس اموال آن ها را بخود شان بدهید، و نخورید مال یتیمان را از روی اسراف و گزاف و نخورید آن اموال را بقصد پیشی گرفتن بر بلوغ ایشان از ترس این که بزرگ شوند و مال را از دست شما بگیرند، و هر کس از اولیاء و اوصیاء که توان گر و غنی باشد، پس باید عفّت ورزد و خود را از خوردن مال یتیمان نگه دارد، و هر کس از اولیاء، فقیر و بی بضاعت باشد، باید از مال یتیمان بنیکوئی بخورد (یعنی بمیزان حاجت و قدر اضطرار، از طعام ها و غیر آن مصرف نماید) پس چون اموال یتیمان را بآن ها تحویل دادید پس گواه بگیرید بر اقرار ایشان بقبض مال، و خدا پسندیده و

کافی است حساب کننده در روز جزا».

در آیۀ (9 و10) از همان سوره می فرماید: ﴿ وَ لیخَشَ الَّذِينَ لَو تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِم ذرِيَةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَيْهِم فَليَتّقَوُ اللّهَ وَ لَيَقُولُو اقَولًا سَدیداً﴾ یعنی «کسانی که اگر خود شان پس از مرگ اطفال ناتوانی از خود باقی گذارند، دربارۀ آن ها نگران و بیمناکند، پس باید دربارۀ یتیمان دیگران نیز از خدا بترسند و پرهیز کاری کنند و سخن بحّق و درستی بگویند».

﴿ إنَّ الذّينَ يَأكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِم نَاراً وَ سَيَصْلُونَ سَعیرا﴾ «کسانی که اموال یتیمان را از روی ستم می خورند، جز این نیست که در شکم های خود آتشی می خورند، و بزودی خورندگان اموال یتیمان، انداخته می شوند در آتش افروخته».

ص: 158

یعنی «بزن و مرد زنا کار صد تازيانه بهر يك از آن ها بزنید، و دربارۀ حفظ دین خدا، باید شما را مهربانی و رأفتی نسبت بمرد و زن زنا کار فرا نگیرد، اگر شما بخدا و روز باز پسین ایمان دارید».

کاری كمك كنيد، و يارى مكنيد بر گناه و بدی و بر ستم کاری و تعدّی از حدّ، و بترسید از عذاب خدا و پرهیز نمائید، بدرستی که خدا سخت عقوبت است».

در آیۀ (113) از سورۀ هود می فرماید: ﴿ ولا تَركَنُوا إِلَى الذّينَ ظَلَمُوا فَتَمَسّكُم النَّارُ وَ مَالَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ اَولِيَاءَ ثُمَّ لا تُنصَرُونَ﴾ یعنی «و میل ندهید بسوی ستم کاران و ظالمان پس برسد بشما آتش دوزخ و نیست شما را کسی غیر از خدا دوستان که عذاب را از شما باز دارند، پس شما یاری داده نشوید و از كسی كمك نخواهید دید».

که از مقام و ایستادن در موقف عتاب پروردگارش بیمناک شد، پس بدرستی که بهشت آرام گاه و مأوای او است».

هم چنین در آیۀ (2و3) از سورۀ نجم ، حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله را بخوشی ياد كرده و با ترك هوای نفس توصیف نموده ، می فرماید: ﴿ ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی﴾ یعنی «گم راه نشد مصاحب شما (ای اهل قريش) و از حقّ عدول نکرد و از اهتداء بضلالت بر نگشت، و خطا نکرد در آن چه بشمار سانید، و سخن نگفت از روی هوای نفس و میل طبع خود، نیست نطق او مگر وحیی که فرود آمده می شود باو از طرف خدا».

باز هم بشدّت گم راهی تابعین هوای نفس اشاره کرده، در آیۀ (50) از سورۀ قصص مي فرمايد: ﴿ وَ مَنْ أَضَلُ مَنْ إِبْتَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدًى مِنَ اللّهِ إِنِ اللّه لا يَهدى الَقومَ الظَّالِمِينَ﴾ یعنی «و کیست گم راه تر از کسی که پیروی کند از هوای نفس خود، بدون راهنمائی از طرف خدا ؟ بدرستی که خدا راہ نمائی نمی کند گروه ستم کاران را».

الزام و تحريك (يعنى ايمان) را تقویت کنیم، و نیروی سنجش و تشخیص (یعنی خرد) را پرورش دهیم، و نیروی شناسائی (یعنی دانش و علم) را بمرتبۀ کافی برسانیم، تا عقل را روشنی دهد و بر استقامت و استواری ایمان بیافزاید.

این مقدار از مطلب جای شکّ و تردید نیست، و ما راه نجاتی جز آن نداریم، لکن چنان که خوانندگان محترم و افراد هشیار و علاقه مند بمعنویّات در هر نقطۀ جهان متوجّهند، باید دربارۀ چگونگی و راه تقویت هر يك از آن سه عامل خیر و نیروی قابل اهمیّت گفت گو کرد.

پس بطور خلاصه بدست می آید که تنها تصدیق باطنی و قلبی یا گفتار و اقرار بزبان، ایمان نبوده و بلکه ایمان بر همۀ آن سه (اعتقاد، اقرار، عمل) بستگی دارد.

ایمان نیروئی است از اقرار و اعتقاد همراه با متابعت از دستورات خدای حکیم حاصل می شود، چنان که وقتی از یگانه پیشوای جهان عقل و معرفت، حضرت على علیه السلام، از حقیقت ایمان پرسیدند، فرمود: ﴿ اَلایمانُ مَعرِفُةُ بِالقَلْبِ ، وَ إِقرارٌ بِاللِّسانِ ، وَ عَمَلٌ باِلاَرکانِ﴾ یعنی «ایمان عبارت است از معرفت و یقین قلبی، و اقرار کردن بزبان، و عمل نمودن بر طبق آن».

انسان اگر چه ذرّۀ خاک است جوهرش *** ایمان و عقل و علم كند پاك و برترش

ایمان باعتقاد و باقرار و بر عمل *** وابسته است و نیست بجز این سه مَظهرش

از اعتقاد خانۀ دل روشن است و پاك *** اقرار جلوه ای بود از حال مُضمرش

اندر عمل حقیقت و باطل عیان شود *** خُرّم کسی که دانش و دین هست رهبرش

کردار بی عقیدت و گفتار بی عمل *** فیضی برای آدمیان نیست در بَرش

دل سوى غير حقّ نتوان بست تا ابد *** چون غیر حق کسی ندهد راه بر دَرش

آری یگانه مایۀ ترفیه آدمی *** ایمان و عقل و علم بود روز مَحشرش

(مؤلّف)

البتّه اساس و پایۀ این نیروی معنوی همان اعتقاد قلبی می باشد، زیرا عمل انسان بر عقیده و بنای دلش پیروی دارد.

از همین نظر است که پروردگار دانا، از یقین باطنی و اعتقاد قلبی، بعنوان ایمان تعبیر آورده و با نبودن این معنی حکم بر نبودن ایمان می کند، و این جهت در آیۀ (14و15) از سورۀ حجرات که بر حال اَعراب (بادیه نشینان) و چگونگی وضع آن ها نسبت بدین اشاره فرموده بسی روشن است.

چنان که می فرماید : ﴿ قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَ لَمَّا﴾

ص: 166

﴿ يَدخُلُ الإيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ إِن تُطِيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ لا يَلتِكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئاً اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ یعنی «بادیه نشینان گفتند ایمان آورده ایم بخدا و گرویده ایم برسول او بگو که ایمان نیاورده اید (زیرا اقرار تان خالی از اعتقاد و تصدیق است) و لکن بگوئید که اسلام آورده ایم (که عبارت است از داخل شدن در سلم و اظهار شهادت به یگانگی خدا و اظهار اطاعت از احکام آن) و هنوز ایمان بر دل های شما داخل نشده است، اگر شما فرمان برداری و اطاعت از خدا و رسولش بکنید، خدا چیزی از اعمال شما کم نمی گرداند بلکه مزد کار را بتمام و کمال بشما می رساند، بدرستی که خدا آمرزندۀ مهربان است».

﴿ اِنَّمَا الْمُؤمِنونَ الَّذِينَ آمَنُو بِا اللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَم يَرتابُوا وَ جاهَدُوا بِأموالِهمِ وَ أَنفُسِهِم في سَبِيلِ اللّهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ﴾ یعنی «جز این نیست که گرویدگان حقیقی کسانی هستند که ایمان آوردند بخدا و پیغمبرش از روی اخلاص پس شكّ نكردند بدل بعد از اقرار بزبان، و جهاد کردند بمال های خود (یعنی بر اهل مبارزه و جدال در راه دین انفاق کردند) و مجاهده نمودند بنفس های خود در راه خدا، آن گروه مؤمنان ایشانند راست گویان».

گاهی نیز در قرآن کریم، عمل و کرداری که بوسیلۀ اعضاء و جوارح و اندام انسان صورت می گیرد ایمان نامیده شده است.

چنان که در آیۀ (143) از سورۀ بقره (در موضوع تحويل قبله از بیت المقدس بکعبه که یهودان شبهه می انگیختند و می گفتند اگر قبلۀ حق سمت کعبه است پس باید آنان که از اصحاب محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بسمت بیت المقدس نماز کردند و پیش از تحویل قبله وفات یافتند بر گم راهی مرده باشند) مي فرمايد : ﴿ وَ ما كانَ اللّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ﴾ يعنى «و نيست خدای مهربان که ضایع گرداند ایمان شما را یعنی نمازی را که بر وجه اعتقاد روی بطرف بیت المقدس می گذاردید».

ص: 168

﴿ حَتّى إذا ما جاؤهُا شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ اَبْصَارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِمَا كَانُو يَعْمَلُونَ﴾ یعنی «تا هنگامی که بیایند بآتش گواهی دهد برای شان گوش های آن ها و دیده های آن ها و پوست های آن ها بآن چه که بودند عمل می کردند در دنیا».

﴿ وَ قَالُو الِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَينا قَالُوا انطَقَنَا اللّهُ الذّي اَنطَقَ كُلُّ شَئىٍ وَ هُوَ خَلَقَكُمْ أَوّلَ مَرَةٍ وَ إِلَيهِ تُرْجَعُونَ﴾ یعنی « و گویند کافران (بعنوان توبیخ یا از روی تعجّب) با عضا و پوست های خود، از برای چه گواهی دادید بر ما ؟ گویند اعضای ایشان که ما را ملامت نکنید ما باختیار خود سخن نگفتیم، بسخن آورد، ما را همان خدائی که بسخن آورد با قدرت خود هر چیزی را، و او بیافرید شما را از نخستین بار، و بسوی او باز گردیده می شوید.

﴿ وَ مَا كُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَن يَشْهَدَ عَلَيْكُمْ سَمْعُكُمْ وَلا أَبْصَارُكُمْ وَلَا جُلُودُكُم وَلَكِنْ ظَنَنتُم أَنّ اللّهَ لا يَعْلَمُ كَثيرا مِمّا تَعْمَلُونَ﴾ يعنى خدا امر نماید بر ملائکه تا بآن مردم بگویند که «نبودید شما که پوشیده شوید و مخفی نمائید از آن که گواهی دهد بر کردار و اعمال شما گوش های شما و نه دیده های شما و نه اعضا و پوست های شما، ولکن گمان داشتید که خدای تعالی نداند بسیاری از آن چه می کنید».

﴿ وَ ذَالِكُمْ ظَنُّكُمْ الذّى ظَنَنتُمْ بِرَبِّكُم أَرديكُم فَأَصبَحتُم مِنَ الخاسِرينَ﴾ یعنی «ادّعای شما بآگاه نبودن خدا بسیاری از چیز ها را گمان شماست که گمان می بردید به آن در دنیا به پروردگار خود، هلاك كرد شما را بآن گمان، پس گشتید از زیان کاران».

هم چنین در آیۀ (24) از سورۀ نور می فرماید: ﴿ يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ یعنی «روزی که گواهی دهد دست های ایشان و پا های ایشان بآن چه بودند عمل کردند از جرایم و معاصی» این شرح ربط ایمان در تمام خصوصیات انسان، که بطور کامل از منطق قرآن معلوم شد.

ص: 169

گر چه خود ایمان و اعتقاد را نیز می توان عمل نامید، البتّه نه عمل خارجی که در مرحلۀ اوّل از لفظ عمل بذهن انسان خطور می کند، بلکه عمل درونی، چنان که بعد از این در بحث جدا گانه ای بعنوان انواع عمل های انسان تفصیلاً ملاحظه خواهید فرمود.

مقصد نگارنده از عمل، بکار بردن دستورات دینی در جنبه های سه گانۀ (اعتقاد و اخلاق و کردار) است.

بکار بستن آن دستورات که حقیقت دین (بطوری که در پیش گفته شد) محسوب می شود، ایمان را بطور کامل تقویت می کند.

چنان که عمل، هر چیز را محکم و استوار می دارد و آن را بهتر جلوه می دهد در نهاد آدمی نیز روح درستی و راستی را نسبت بتمام شئون و جهات مادّی و معنوی صحیح قدرت می بخشد، عقیده و اخلاق و کردارش را پاکیزه و روشن و پسندیده می سازد، و او را در مقابل هر نا ملائم و نیروی زشت و پلید ثابت و پا بر جا می نماید، و چنان استقامت و ایستادگی مخصوص در روح آن پدید می آورد که هرگز بسوی غیر حّق و حقیقت راه پیمائی نمی کند و بجز پرهیز کاری و جوان مردی برای خود پیشه نمی گیرد.

ما اگر درست دقّت کنیم، خواهیم دید هيچ يك از اين فوائد بزرك كه باعث يك زندگی آبرومند و پر ارزش است، بوسیلهٔ چیز دیگری غیر از عمل و آراستگی بدستورات دینی و برنامه های اساسی پروردگار برای بشر تحصیل نمی گردد.

این مطلب کاملاً مسلّم بوده و از خارج نیز می توان آن را با ملاحظه و تأمّل در آثار و نتایج موضوعات گوناگون بدست آورد.

نهایت چیزی که در بین لازم است، بکار بردن عقل و هوش و فکر می باشد که تا در اثر آن، واقعیّات و حقایقی که، این کتاب و نظائر آن از کتاب های پر ارزش دینی، آن ها را در بر دارد، بطور صحیح بدست بیاید.

ص: 171

و بی ایمان راه قدرت نمائی برای هوای نفس و نیروی فساد باز خواهد گشت و بالأخره تمام اعضاء را بهلاکت و گم راهی خواهد کشید.

در حقیقت می توان گفت که ایمان نظیر صحّت مزاج انسان می باشد که بر اعتدال طبع در تمام اعضاء بستگی دارد، و باید این اعتدال تا بآخر محفوظ بماند و هیچ گونه صدمات بر اعضاء از خارج وارد نشود، و الّا باعث ناراحتی و رنجوری انسان می گردد، و دیگر نمی توان او را بطور کامل، صحیح و سالم دانست.

زیرا با زوال و بر کناری اعتدال، موضوع صحّت، خود بخود از میان می رود، و ميكرب مرض مُزمن از يك عضو شروع کرده و رفته و رفته بسایر اعضاء بدن می رسد و عاقبت تمام نیروی مقاومت انسان از کار می افتد و شاید پس از مدّت، کوتاه و مختصر نیز از هستی بطور کلّی ساقط می شود.

پس چنان که تقویت صحّت مزاج با رعایت اعتدال و حفظ آن در تمام اعضاء می باشد، همان طور تقویت ایمان نیز برعایت درستی در تمام اعضاء مربوط بوده و ضعف آن بنا درستی هر يك از اعضاء وابسته است، و بطوری که برای انسان لزوم و ضرورت ایمان از نظر دین و خِرد مسلّم و ثابت می باشد، همان طور از نظر هر دو (یعنی دین و عقل) نیز بستگی و ربط آن بهمواری و درست کارى هر يك از اعضاء نسبت بوظیفۀ خود، جای تردید نیست.

«اکنون خوانندگان گرامی را سزاست» که بر مطلب توّجه داشته باشند، و در موضوع محرومیّت و بی نصیب ماندن ما گروه دین داران در تمام جوانب گیتی، از مزایای بی شمار ایمان و فوائد پر ارزش آن (که از آغاز سخن تا باین جا در ضمن بیاناتی از نگارنده شرح گردیده است) فکر کنند و علت آن را در یابند.

اگر تأمّل و دقّت شود بدست می آید که باید در پاسخ پرسش از علّت محرومیّت، بصراحت اعلام کرد، که علّت این محرومیّت و دور افتادگی و بی نصیب ماندن از

ص: 173

مزايا جز این نیست که ما در عمل کردن بدستورات خدائی، همین شرط ( یعنی تمامیّت و تکمیل عمل را رعایت نکرده و نمی کنیم و از این نیروی مهّم معنوی(ایمان) چندان بهرۀ صحیح و منظّم بقدر کافی بر نداشته و بر نمی داریم.

از تحصیل نمونۀ کامل آن صرف نظر کرده، و از وظایف اعضاء و جوارح از نظر دین که بر ما متوّجه است، قسمتی را ترک گفته ایم، در عوض آن ، خوی و صفت تناقص در کردار و گفتار و رنگ سازی در هر موضوع و مطلب را، در نهاد خود پدید آورده و در خارج بظهور می رسانیم.

گر چه کار های خیر و پسندیده نیز از ما خواه نا خواه سر می زند، لكن بفاصلۀ کمی همۀ آن ها را با کردار های بد و نا شایست ضایع نموده و آلودگی فراوانی برای خود بوجود می اوریم.

البتّه شما هم دینان محترم شاید بهتر از نگارنده، بر وضع کنونی، فردی و اجتماعی خودمان آشنا بوده، و بر خصوصیّات آن آگاهید و از نزديك و دور بخوبی ملاحظه می کنید که چگونه تناقضات در خارج مجسّم و کاملاً واضح و پیدا است.

مثلاً در عین حالی که از طرفی مقدسّات معنوی و دینی مورد پشتیبانی است و تظاهرات دامنه داری دربارۀ شعائر مذهبی بحّد قابل ملاحظه ای انجام می گیرد، از طرف دیگر نیز، رشته های فساد و جلوه های نا شایسته ای بطرز های مختلف ترویج و تقویت می شود، و هر روز بلکه هر آنی بر مقدّمات و وسائل گوناگون آن افزوده می گردد.

هر فردی از افراد جامعه چندین زشت و زیبا را در يك رديف صورت داده روز و شب بهر دو قسمت سر گرم است، پول های حاصل از ... و ... و قمار و ربا و رشوه و نظیر این ها و بالأخره هزاران عواید نا پسند و پلید را با بدست آورده های حلالش در يك راه، يك مقصد، يك مورد مصرف می کند.

ص: 174

صف نماز جماعت و حضور در مسجد را با خود نمائی در صف های شرم آور سینما ها و . و . که مانند... بهم پیوسته و بی عقلی محیط را نشان می دهد، منافی و مخالف نمی داند، در مجالس دینی و سوگواری های مذهبی، با کمال دل گرمی شرکت می کند و در مقابل آن با وسائل گوناگون هوا پرستی و شهوت پروری از قبیل . . . و موسقیی و دستگاه... و ... سر گرم بوده و افراد خوانواده را با آداب و رسوم بی دینان و گم راهان پرورش می دهد.

بخاطر اظهار علاقه و تقدیس از روّیۀ یگانه مجاهد راه حّق و مظهر مردانگی و بانی نهضت مقدّس ضدّ ستم و تعدّی، حضرت حسین بن علی علیهما السّلام، از هر گونه فدا کاری و سر و صورت و سینه زدن و نظیر این ها تا آخرین درجۀ قدرت و همّت مضایقه و دریغ نداشته و کوتاهی نمی ورزد، و در عوض آن، از هر گونه خود نمائی و جلوۀ شرم آور سر و صورت و سینه و. و. و. زن و دختران رشیده اش در نظر گاه های عمومی، کوچک ترین تكان دینی و تعصّب ایمانی از خود ظاهر نمی سازد، بلکه با کمال خون سردی معتقد و خوشحال است که افراد خوانواده اش متمدّن و بقول خودشان اجتماعی می باشند.

از این گونه افراد باید پرسید، اگر نوامیس و مقدّسات اجتماع همین ها و همین رویّه ها است، پس آن تظاهر مذهبی چیست؟ و اگر اینست پس چگونه از آن همه بی بند و باری و بیهودگی چشم پوشی می کنید؟

دم از دین و آئین مذهب زدن و در شمار دین داران بودن را با علاقه بأجانب و افراد مخالف دین و ایمان و آرامش و حقوق و شخصیّت، جمع کرده، و هیچ گونه نقص و عیب برای خود نمی بینید، می خواهید هم از پیروی حقیقت دور نمانید و هم به ندای اغیار و هوا پرستان و سبک سران و بی بند باران لبيّك بگوئید.

غافل از این که بقول معروف دو هندوانه با يك دست نتوان گرفت نفاق و هزار رنگی را، در جای وفاق و یک رنگی بحساب اهل بصیرت و بینندگان حقیقت نتوان گذاشت.

ص: 175

آری جامعۀ ما اکنون باین درد مبتلا است، و بر این بلا گرفتار است، از این نظر بانتظار خوش بختی و سعادت نباید نشست، و امید بهره مندی و استفاده از مزایای ایمان و فوائدش را نباید داشت.

باذان صبح باقی بود که ما بخواب رفتیم لكن طولی نکشید که بقصد ادای فریضۀ صبح از خواب بر خاستم، باز خاطره های چند ساعت پیش در نظرم مجسّم می شد و بشیوۀ پسندیدۀ همسایه و علاقۀ شدیدش نسبت بشعائر مذهبی، تحسین کرده و روش شایسته و هیجان انگیز معنویش را می ستودم، درست کمی بطلوع آفتاب مانده بود که ناگهان نوای موسیقی با آخرین موج (که او نیز مانند صدا های چند ساعت پیش بکوچه و اطراف می رسید و در حقیقت با آن منظرۀ سوگواری قبلی درست مقابله می کرد) فضای گوش نگارنده را احاطه نمود، حالا نمی دانم شما خوانندگان محترم، در این باره چه احتمال خواهید داد، این بانگ نا بهنگام از کجا و از کدام خانه بود؟ آیا می پندارید که این از رادیو همان خانۀ رهبر هیئت که ما بحالش غبطه می خوردیم بر پا باشد ؟ آری چنین بود از دولت منزل همان عالیجناب سر چشمه می گرفت، در آن هنگام کسانی گفتند، که آن شخص در همه چیز ممتاز است، أوّلین خانه ای که دختران رشیده اش لخت و عور در این کوچه خود نمائی می کند همان خانه و دختران او است.

نگارنده با ملاحظۀ این احوال چنان بر خود پیچیدم، و از این تناقض شدید متحیّر گشتم که حال سخن گفتن و صحبت با رفقا و میزبانم باقی نماند، افکارم پریشان شد، بر سادگی و زود باوری خود سر زنش می کردم، بر وضع اجتماع که این جریان بطور نمونه چگونگی آن را نشان می داد تأسّف می خوردم، هر قدر در پیرامون موضوع مطالعه کردم بجائی سر در نیاوردم، نتوانستم بفهمم که آن تظاهر چه بود، که اهالی چندین خانه بخاطر رعایت حقّ همسایگی و تقدیس و احترام از نوا های مذهبی، بی خوابی کشیدند و استراحت بر خود حرام کردند؟ و این روش احمقانه و بیهوده چیست كه در درجۀ اوّل بيك فاصلۀ کوتاهی آن عمل پسندیدۀ قبلى را تكذيب نموده و يك عدّه روحیّه های دیگر را بخود مشغول می سازد؟ باز این بی عفتّی چیست، که از نهایت بی قیدی و بی بند و باری شخص نسبت بدستورات دین، حکایت می کند.

ص: 177

ریا و عُجب و بهتان و سخن چینی و بد بینی *** دروغ و غیبت و بخل و حسد را جُرم بشماریم

بنان خود رضا باشیم و نان دیگران شادان *** بعیب خود خَموش و دیگران را دیده نگذاریم

شویم اندر حذر از آه مظلوم و هَراس از جور *** اگر ما پیرو دین رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم و آل ابراریم

صَبور و با تحمّل درجواب طعنۀ رندان *** ز دو نان گر رسد چیزی همه نادیده پنداریم

جَهوليم اَر ظلوم و هم عَجول و هم کَفور، آخر *** عليم و عادل و صابر شویم و شکر بگذاریم

ز اهل عفّت و صدق و وفا وهم اَمان باشيم *** بدست اَر خاطری محزون نیاریمش نیا زاریم

مُرّوت با رفیقان و مدارا با خسان ورزیم *** تواضع زیر دستان را بخاطر نيك بسپاريم

اگر سرمایه ضایع گشت و جز خسران نشد حاصل *** بیا شاید شود قانع مُحاسب، عذرا گر داریم

گذشت امروز با غفلت نشد اندیشه فردا را *** عبث باشد تهی دست اَر بفکر سَمت بازاریم

(مؤلّف)

که دیگران فریب ظواهر ما نخورند و خودشان را بهر وسیله است از شرّ ما ایمن بدارند و بوسیلۀ ما گم راه نگردند و بهلاکت نرسند، یا خوب باشیم که خیر و نفع و اثر انسانیّت و همّت و جوان مردی و درست کاری ما بر خود و بر مردم عاید گردد، و دیگران بواسطۀ ما راه راست را در یابند و بر حقیقت دلالت و هدایت شوند، زیرا دو سره گی بر اهل بصیرت و خردمندان نشاید و از افراد شرافت مند و شرافت خواه نباید.

بار خدایا ما را از هیئت و جمعیت بیداران قرار بده و بر آداب و رسوم هیئت بیداران آشنا بفرما و در هیئت بیداران بمیران، و در روز باز پسین با هیئت بیداران محشور بگردان. ﴿ و السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی﴾.

و بودن آن را لازم و ضروری دانستیم، پس در موضوعات دینی و امور معنوی نیز جائی برای تأمّل و ترديد در ضرورت و لزوم آن نمی ماند.

علاوه بر این چون ايمان يك امر دائمی و مساوی با مدّت عمر و حیات هر فرد مکلّف از افراد انسان می باشد، از این نظر باید مؤثّر در آن نیز دوام و پایداری داشته باشد، پس بدون تردید اعتبار این شرط را باید عقیده کرد.

بلکه باید معترف شد که عمل و بکار بستن دستورات دینی گر چه ایمان را تقویت می کند، لکن اگر دوام و همیشگی نداشته باشد، بطور یقین آن پایۀ اصلی در آب قرار می گیرد و باندک زمان در هم ریخته و پاشیده می شود یعنی اگر دوام در کار نبود عمل های پیش و کار های انجام شده نیز فائده و اثر کامل و نهائی خود را از دست می دهد، و بالأخره بودن و نبودن آن کار ها تفاوتی در حال انسان نمی کند.

چنان که همین معنی بطور واضح در بنای ساختمان ملاحظه شده است، خشت های زیرین بنا، وقتی ثمر نهائی می بخشد که بقیّۀ خشت ها بر روی آن بیاید و حدودش از هر جهت بسته شود، و بنا و ساختمان صورت و شکل منظور شدۀ خود را دریابد، زیرا در غیر این حال خشت های بکار برده شده، نه تنها برای انسان ثمری نمی دهد بلکه در مقابل پیش آمد های مخالفش رفته رفته هیکل و صورت مخصوص خود را از دست می دهد و بالأخره ضایع می شود.

تنها استقامت و پشتکاریست که کرده های قبلی و عمل های بعدی انسان را رسانده، تا بآخرین درجهٔ موفقیّت قائل می سازد و از ضایع شدن کردار های پیش مانع می شود.

از این جا است که خدای دانا و توانای جهان هستی برسول اکرم صلّى اللّه عليه و آله بزرك رهنمای عالم بشریّت، بهمین معنی دستور داده در آیۀ (111 و 112) از سورۀ هود می فرماید: ﴿ وَ إِنَّ کُلاًّ لَمّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ إِنَّهُ بِما یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ، فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ

ص: 181

وَ مَنْ تابَ مَعَكَ وَلا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ يعنى «و بدرستی که همۀ مردم چه مؤمن و چه کافر، هر آینه تمام خواهد داد پروردگار تو جزای اعمال آن ها را، بدرستی که خدا بآن چه می کنید دانا است، پس مستقیم باش هم چنان که فرموده شده ای و نیز باید مستقیم باشند آنان که با تو اند و باز گشته اند از کفر، و طغیان نکنید و از حدود خدا بیرون نروید، بدرستی که خدا بآن چه می کنید بینا است».

نیز در آیۀ (30) از سورۀ فصلت (سجدة) مي فرمايد : ﴿ إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ الأَتَخافُوا وَلا تَحْزَنُوا وَ ابْشِرُوا بِالْجَنَّةِ التَّي كُنتُم توعَدُونَ﴾ یعنی «آنان که گفتند پروردگار ما خدای بحّق است، سپس استقامت کردند و از آن منحرف نشدند، فرود آیند بر آنان ملائکه (نزد مرك يا بوقت بیرون شدن از قبر یا در روز قیامت) و گویند آن که نترسید و اندوهگین نباشید، و شاد شوید بآن بهشتی که (بتوّسط پیغمبران) مژده داده می شدید بر آن».

هم چنین در آیۀ (13 و 14) از سورۀ احقاف می فرماید: ﴿ إنّ الّذینَ قَالُوا رَبُّنا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیهِم ولاهُمْ یَحْزَنُونَ، أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ﴾ یعنی «بدرستی که آنان که گفتند پروردگار ما خدای بحق است سپس استقامت ورزیدند، پس هیچ ترسی نیست بر آن ها و اندوهگین نمی شوند، آن گروه استقامت کنندگان یاران و ملازمان بهشت اند، در حالتی که جاویدند در آن بعنوان پاداش بآن چه که بودند عمل می کردند».

باز در آیۀ (16 و 17) از سورۀ جن مي فرمايد ﴿ وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَهِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً، لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَ مَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكْهُ عَذَابًا صَعَداً﴾ یعنی «اگر مستقیم و پا بر جا شوند اهل مکّه بر طریقه و دین هر آینه ایشان را آب بسیار ( روزی و مال زیاد و عزّت) تا بیازمائیم ایشان را در آن و هر کس اعراض کند از یاد کردن پروردگار خود و از عبادت خدا در آورد خدا او را در عذابی سخت».

ص: 182

است که انسان عمل ناقص را پیوسته انجام دهد مثلاً در همین موضوع بحث، فرض کنیم شخصی تا آخر از خطا های چشم پرهیز کند لکن اعضاء و جوارح دیگرش را بکار مربوط بآن و انجام دادن وظیفۀ دینی خود وا دار نسازد، که در چنین صورت عمل را بطور پیوسته و دائم انجام داده هر چند ناقص بوده است.

روی این علّت هر دو شرط را در تأثیر عمل در تقویت ایمان منظور می داریم، و این مطلب درست مانند دستور طبیب و رژیم غذائی و برنامه های دیگر او در مدّت معیّن نسبت بمرض مورد معالجه اش می باشد، که خلاصۀ نظر طبیب، مریض را در دو جهت موّظف می کند، که بهبودی از مرض موجود و جلو گیری از تولید مرض های دیگر در مزاجش، بعمل و رعایت آن دو جهت بستگی دارد، و در صورت تخلّف از هر يك بالأخره مريض بمقصود و نتیجه نخواهد رسید.

(1) بکار بستن تمام آن دستورات که هیچ ناقص نشود، (2) پیوستگی و پایداری در عمل تا موقعی که طبیب معیّن نموده است.

چنان که اگر بیمار از وظیفۀ اوّل سر پیچی کند و بقسمتی از برنامۀ معالجه و دستورات طبیب عمل نماید، و نیز اگر از وظیفۀ دوّم کوتاهی ورزد و بتمام قسمت دستورات در کم تر از مدّت معیّن عامل باشد، برایش خطرناك و نقض غرض و بیهوده و لغو و بی ثمر خواهد بود، در موضوع مورد برسی ما نیز مطلب همین طور است، نهایت امر این که مدّت معیّن دستورات و وظایف دینی با تمام مدّت زندگی و تعیّش هر فردی از افراد بشر مساوی می باشد.

و غیر این ها که عمل را ضایع و اثر حقیقی آن را نابود می سازد.

این در واقع همان معنائیست که گاهی بعنوان توحید در عبادت تعبیر می شود، یعنی یکتا دانستن خدا در مقام عبادت و ستایش، چنان که شرح آن را در جزء دوّم همین کتاب در مبحث توحید ملاحظه خواهید فرمود.

منظور از این شرط عبارت است از این که عمل بر دستورات دینی (پس از اتصاف بصفت کمال و پایداری که در دو شرط قبلی منظور بود) باید بقصد آن مبدئی که این برنامه را، روی مصالح افراد بشر در جنبه های مختلف، صادر فرموده انجام شود، و بغیر او کم ترین نسبتی نداشته باشد، تا در تقویت ایمان مؤثّر افتد.

البتّه نکتۀ اساسی این مطلب تا حدّی روشن است، و شاید خوانندگان محترم متوّجهند که روح ایمان از نظر تربیت (یعنی درستی آدمی در تمام جهات) هنگامی تصور می رود، که از خارج چیز های دیگر باعث انقلاب و تغیر و نابودی آن نباشد، و بدیهی است که عمل اگر بقصد غیر خدا انجام گیرد و در ابتدائش نیّت فاسد وجود داشته باشد، راه وسیعی برای دخالت غیر حقّ در روحیّۀ انسان باز شده، و وسیلۀ کامل برای نفوذ امور نا شایسته در شئون، پدید خواهد آمد.

در چنین صورت نه تنها ایمان تقویت نمی شود، بلکه بی ایمانی و اخلاق زشت و نا پسند و روحیّه های فاسد در جای آن نیروی معنوی قرار می گیرد گاهی انسان کاری می کند و در پیش خود عملی صورت می دهد و دیگران نیز بر منظرۀ ظاهری او گواه می شوند، لکن در باطن خالی از حقیقت بوده و بالأخره جز زحمت و ناراحتی چیزی برایش حاصل نمی گردد، و هم نقض غرض و خلاف مصلحت لازم می آید.

زیرا غرض از وضع و اعلام این قانون و برنامۀ عملی اساسی برای انسان، همانا حفظ او از کلّیۀ مهالك و ضرر های دنیوی و اخروی بوده و در هر يك از دستورات، مصلحت بخصوصی منظور شده است.

ص: 185

درصورت عمل با حالت اخلاص و قصد خدای یگانه، نفس انسان از جنبش و هیجان نا بسزای خود باز مانده، و معنویّات در نهاد و خاطر او تأثیر کرده بر نتایج واقعی خود می رسد.

لکن در عکس این فرض و منظور داشتن غیر خدا، خواه نا خواه انس و علاقه ای در میان انسان و غیر خدا وجود خواهد یافت، و کم کم نیرومند شده و از نفوذ عامل معنوی (یعنی ایمان) کاسته خواهد کرد، و بالأخره انسان در حال غفلت و بی خبری، ناگهان در مهالك واقع شده، سعادت و خوش بختی خود را از دست خواهد داد، و در عوض آن بصحنه های فساد و رنگ های گوناگون نا صواب پای بند خواهد شد، و سر انجام آن چه که یاد آوری گشت (یعنی نقض غرض و خلاف مصلحت) پیش خواهد آمد.

از این جا است که عقل و دین هر دو باتّفاق هم ، در موضوع اخلاص سفارش اکید نموده و انسان را از شرك و نفاق و ریا و تزوير و كبر و عُجب و تظاهر و تصّنع و نظير این ها، بر حذر می دارند.

«عقل و دین» می گویند: با خدا باش تا خدا با تو باشد ، اعضاء و جوارح خود را در قصد غیر خدا ناراحت و خسته نساز، مال و ثروت و حیثیّت خود را در راه غیر پروردگار با اسم و عنوان دین و خدا بهدر مده، نیّت و قصد را از غير حق، خالص و پاك بدار، تا از اعضاء بدن و مال و ثروت خود، نتائج ثابت و مهّمی اخذ کنی که باعث راحتی خود و دیگران گردد.

این رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم است (چنان که در پیش اشاره شد) مکرراً می فرماید: ﴿ اِنَّمَا الأَعْمَالُ بالنِيَاتِ وَ لِكُلِّ أَمَرَءٍ مَا نَوى﴾ یعنی «همانا اعمال مردم تابع نیات و قصد های آن ها است، و نصیب هر مردی آن چه که نیّت کرده می باشد.

شاید روی همین اهمیّت است که خدای بزرگ سورۀ حمد را که مشتمل بر پاره ای از اوصاف بزرگ او است جزء نماز قرار داده و هر شب و روز توحید در عبادت

ص: 186

(اخلاص) را بهمان وسیله بر انسان یاد آوری کرده، و دستور می فرماید که بزبان خود بگوید ﴿ اِياكَ نَعْبُدُ وَ إِياكَ نَستَعينُ﴾ یعنی «خدایا فقط ترا پرستش می کنیم و فقط از تو یاری و مدد می خواهیم» جز تو منظور و هدفی نداریم و بر غیر تو کاری نمی کنیم و بر خلاف رضای تو قدمی بر نمی داریم و سخنی نمی گوئیم، زیرا با نعمت خرد که بما عطا کرده ای دانسته ایم، که توّجه بسوی غیر از حضرتت جز بدبختی نتیجه ای ندهد.

اخلاص در عمل عملی پر اثر بود *** در پیش گاه حضرت حق مُعتبر بود

بنیاد دین و مذهب و آئین و مسلك اوست *** هر کار ضّد او همه لغو و هَدَر بود

آنان که خالص اندوهم اخلاص پرورند *** از غیب سوی شان بعنایت نظر بود

رفتار با خلوص و درستی و راستی *** همراه با سعادت و فتح و ظَفَر بود

طرز ریا و عُجب و منیّت در عاقبت *** برگشت بر خطا و هلاك و خَطَر بود

بی چاره آن کسی که بغیر از خدا و دین *** در خاطرش علاقه و عشقی دگر بود

آن کس که ساخت با اجانب و اغیار هر زمان *** در زیر بار مقصد آنان چو خر بود

در پیش عقل و دانش و فهم و كمال و هوش *** هر مقصدی بغیر خدا بی ثَمَر بود

(مؤلّف)

ص: 187

منّت گذاری و اذیّت و آزار به بی چارگان و مستمندان ضایع و نابود ننمائید.

«قرآن» بشر را از تبعیّت شیطان باز داشته در آیۀ (205) از سورۀ بقره می فرماید:

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلاَ تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ یعنی « ای کسانی که گرویده اید در آئید در اسلام همگی و پیروی نکنید گام های شیطان را بدرستی که شیطان مر شما را دشمنی است هویدا و ظاهر».

هم چنین از تبعیّت بمردم نهی کرده در آیۀ (116) از سورۀ انعام می فرماید: ﴿ وَ إِن تُطِعْ أكثر مَن فِي الْأَرْضِ يُصِلُوكَ عَن سَبِيلِ اللّهِ إِنْ يَتبعونَ إِلَّا الظَّنَ وَ إِنْ هُم اِلّا يَخْرُصُونَ﴾ يعنى «و اگر فرمان بری بیش تر کسانی را که در روی زمین اند گم راه گردانند ترا از راهی که بخدا می رسد، پیروی و تبعیّت نمی کنند این گروه مگر گمان خود را و نیستند ایشان مگر که دروغ می گویند بر خدا».

در وصف عمل خالص و صالح در آیۀ (11) از سورۀ فاطر می فرماید: ﴿ اِلَيْهِ يَصْعَدُ الكَلِمُ الطَّيّبَ وَ العَمَلُ الصّالِحُ يَرفَعُهُ﴾ «بسوی پروردگار بالا می رود سخن پاك (یعنی قبول می شود و مورد رضای خدا قرار می گیرد) و کردار شایسته بر می دارد آن را و بمیزان قبول می رساند».

بدارد تا از آن ها نتایج خوب گرفته شود و ناراحتی های فراوان برای جامعه تولید نگردد.

البّته رعایت این دستور، هم در اصل طرح و وضع رسوم عمومی لازم است، و هم در بکار بستن آن رسوم طرح شده، که تا بطور عادلانه و طرز عقلائی و بدون هر گونه رنك فاسد و مکر و حیله و بدون منظور داشتن مصالح اغیار و رضای خاطر اجانب انجام گیرد تا اجتماع دین داران و جامعۀ مذهبی مغلوب و مقهور خواسته های بیگانگان نشود و هر گونه مداخلۀ آنان در محیط دینی (که جز نفع خود و زیان اهل ایمان غرضی ندارند) غیر رسمی بشمار رفته و بهر وسیله که فراهم باشد از آن ها جلو گیری شود.

گر چه اگر برادران و خواهران هوشمند درست دقّت کنند، واضح است که هر عنوان و صفت پسندیده و ناپسند (از قبیل فساد و صحّت، سعادت و گم راهی، عدالت و ظلم، پیروی از مقدّسات دینی و سر پیچی از آن، خلاصه هر نيك و بد، هر زشت و زیبا) که بر جامعه نسبت داده می شود، بطور کلّی از وجود این حالات در اکثریّت و نوع افراد سر چشمه می گیرند، افراد سالم است که در حالت دسته جمعی جامعۀ سالم گفته می شود.

همین طور در طرف فساد، هنگامی که افراد هوا پرست و شهوت ران و نا درست و رذل و پست هر محیط که کار های نا روا و بیهوده صورت می دهند و از خود یا از طرف اجانب و اغیار آداب و رسومی مخالف انسانیّت و ضدّ ناموس اجتماع و حیثیّت آن بوجود می آورند جامعه فاسد نامیده می شود، چنان که در پیش (در ضمن سخن در پیرامون این که چرا قانون های ساختۀ بشر قابل پیروی نیست) بطور تفصیل یاد آوری نمودیم، ممکن است ملاحظه شود.

بدیهی است كه يك رنگی و سادگی، نسبت بهر حالی از حالات بشر، مطلوب و حقیقی بوده و پیوسته مورد تقدیس می باشد.

قرآن کریم نیز همین نکته «یعنی لزوم اخلاص در امور اجتماعی» را بطور صریح و بطرز موعظه به مردم خاطر نشان می سازد، در آیۀ (46) از سورۀ سبا می فرماید:

ص: 190

﴿ قُل إنّمَا أعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا اللّهِ﴾ یعنی «بگو ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بکفار مکّه که جز این نیست که پند می دهم شما را بيك خصلت يا يك كلمه و آن این که بر خیزید از مجلس من برای خدا» یعنی مستقیم باشید در امر دین، خالص برای خدا.

این آخرین سخن نگارنده در موضوع تأثیر عمل در تقویت ایمان و در پیرامون شرایط تأثیر می باشد.

«اکنون» در این تاریخ (1338/5/3) سعادت عموم برادران و خواهران دینی را از خدا می خواهم و بخاطر عظمت و جلالت حضرت مولای متّقیان علی علیه السلام که حقیر در نجف اشرف بآستان قدس شان مشرّف هستم خوش بختی عموم را از پروردگار مي طلبم ﴿ اللّهُمَّ ثَبِّت أقدامَنا لدينِكَ وَ وَفِقْنَا لِلْتَوْبَةِ وَ العَمَلِ الصالِح﴾

(5) تقویت ایمان جز نیرومند ساختن و پیش بردن او از نظر تکمیل اجزاء و بالا بردن مراتب و درجاتش چیزی نیست.

(6) تقویت ایمان همانا عمل و بکار بستن دستورات دینی و وظایف معیّن اعضاء و جوارح در قسمت های سه گانۀ اعتقادی، اخلاقی، عملی بوده و رعایت صحیح و کامل آن ها است.

(7) اعتقاد همان صورت عملی و فکری است که مورد تصدیق انسان قرار بگیرد، و اخلاق ملکه و خوی حاصل از ادراکات است که در درون آدمی ثابت و مستقرّ بشود، و عمل صورت اجتماعی حرکات و سکنات اعضاء و جوارح انسان است که از روی اراده و شعور روى غرض و مقصد معیّنی از وی صادر می گردد.

(8) دستورات دینی بطور کلّی موضوعات عملی است، یعنی برنامه ها است که انسان بطور مختلف و در موارد گوناگون مخصوص در مرحلۀ عمل قرار بدهد.

(9) عمل که راه تقویت ایمان است باید ناقص نباشد، یعنی کلّیۀ دستورات انجام بگیرد و باید بطور پایداری و پیوستگی صورت یابد، و بطور موّقت کافی نیست زیرا ایمان معنائی است دائمی و همیشگی و البتّه امر موّقت، در دائمی تأثیر کافی نمی بخشد.

(10) عمل باید از روی اخلاص و فقط بقصد خدا انجام شود، که اگر بقصد غير خدا و بدون تصفيۀ صفات زشت و بر ضدّ یگانگی پروردگار اقدام گردد بی اثر خواهد بود و باطل خواهد گشت.

اکنون نگارنده توفیق و کام یابی روحی و معنوی عموم افراد علاقه مندان بر دین بخصوص خوانندگان گرامی را از خدای بزرگ مسئلت کرده و با امید بر لطف و عنایت بی پایان حضرتش بشرح وظیفۀ دینی هر يك از اعضاء عمدۀ انسان (از قبیل دل. زبان. گوش. چشم. دست. پا و غیر این ها) می پردازد، و موضوع را با استناد بآیات

ص: 192

شریفۀ قرآن کریم که در آن باره ها وارد است (چنان که بزرگ پیشوای جهان تشیّع و رئيس مذهب حقّ، حضرت صادق علیه السلام در ضمن بیان چگونگی ایمان و معنای نقص و کمال آن، بپاره ای از آن ها استشهاد فرموده و برخی از آن ها را یاد آوری کرده اند) بررسی نموده و در پیرامون هر يك، گفت گوی بسزائی می کند.

تقدیس کردن از مقام شامخ پیامبران خدا کوتاهی ورزد، خواه نا خواه غیر خدا را پیروی کرده و تسلیم برضای موجود دیگر شده و بمقام فاصله گیری و بی علاقگی نسبت بسفراء گرامی الهی بر آمده، و بالأخره هوای نفس را تقویت و پرورش کامل خواهد داد.

چنان که وضع کنونی جهان را می توان براستی و درستی این مطلب شاهد گرفت و خوانندگان محترم را بر آن چه خود شان بهتر از نگارنده می بینند و متوّجهند متذّکر ساخت.

نگویند، و باطل را در لباس های گوناگون و صفحه های مختلف بعنوان حّق بگردن جامعه بار ننمایند، وگر نه تمام این ها چنین معلوم خواهد کرد که از ابتداء در دل های آنان خبری و اثری از ایمان نبوده و فقط روی مصالح و منافع شخصی و برای تحصیل و تأمین خواسته های نفسانی خود خرقه در بر کرده و لنگ لنگان در اجتماع قدم برداشته و بر می دارند.

قرآن کریم کتاب مقدّس آسمانی، بصراحت تمام بر این نکته و مطالب دقيق راهنمائی نموده، در آیۀ (41) از سورۀ مائده می فرماید: ﴿ يا أَيُّهَا اَلرَّسُولُ لا يَحْزُنْكَ اَلَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي اَلْكُفْرِ مِنَ اَلَّذِينَ قالُوا آمَنّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ﴾ یعنی «ای پیغمبر باید محزون و اندوهناك نسازد ترا کردار کسانی که می شتابند بسوی کفر از آنان که گفتند ایمان آورده ایم و آن گفتن بزبان های ایشان است و ایمان نیاورده است دل های آن ها».

سبب استقامت و استواری نهال صداقت و درستی گردیده و صفحۀ تاریخ را با همّت و شهامت خود زینت داده و می دهند، و در حقیقت و از روی انصاف برای دیگران حجّت و مایۀ عبرت شده و باعث افتخار جهانیان بوده و می باشند.

قرآن مجید از این گروه شرافت مند جهان بشریّت، بخوشی و عظمت یاد نموده در آیۀ (30) از سورۀ فصلّت «سجده» می فرماید: ﴿ اِنَّ الّذینَ قَالُوا رَبْنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ المَلائِكَةُ اَلا تَخَافُو اَو لاتَحْزَنُوا وَ أبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ﴾ یعنی «آنان که گفتند پروردگار ما خدای بحّق است سپس استقامت کردند و از آن منحرف نشدند، فرود آید بر آنان ملائکه (نزد مرگ یا بوقت بیرون شدن از قبر یا در روز قیامت) و گویند آن که نترسید و اندوهگین نباشید و شاد شوید بآن بهشتی که بتوّسط پیغمبران) مژده داده می شوید بر آن».

نیز قرآن کریم در مقابل هر جان و مالی که در راه خدا داده شده، پاداش بسیار نیکی همراه با خوشنودی پروردگار وعده می دهد، در آیۀ (111) از سورۀ توبه می فرماید : ﴿ إِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بايَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾

یعنی «بدرستی که خدا خرید از مؤمنین و گروندگان بحقیقت نفس های ایشان را که مباشر جهاد شوند و مال های ایشان را که در راه او انفاق می کنند بآن که برای ایشان باشد بهشت ، کار زار می کنند این مؤمنان (که نفس ایشان خریده شده است) در راه خدا و طلب رضای او، پس می کشند دشمنان را و کشته می شوند در دست آن ها، وعده داده است خدا ایشان را بر آن بیع و شری وعده ای ثابت در تورات و انجیل و قرآن، و کیست وفا کننده تر بعهد خود از خدا، پس شادمان باشید ببيع خود که مبایعت کردید بآن، و آن بیع رستگاری بزرگ است».

ص: 196

بلکه زیان آور است خود داری نمایند، تا از تصادف با خطرات بزرگ محفوظ باشند .

«لکن» در این جا بر خوانندگان عزیز و هم کیشان محترم، برادران و خواهران دینی در هر نقطۀ گیتی که هستند و در هر مرتبه و شغلی که قرار دارند، لازم است کمی توّجه کنند تا حدود مطلب و موضوع، در این مبحث کاملاً روشن گردد.

این نکته نیز باید ناگفته نماند، که تقیّه گر چه همان طوری که گفته شد، یکی از وظایف دینی شمرده شده و در رديف تكاليف واجب و لازم بحساب می آید، ولی چیزی که هست، باید افراد جامعه مورد و موقع حقیقی آن را درست تشخیص دهند، و بر محلّ ادای این واجب کاملاً آشنا باشند.

باید بدانند که سکون و سکوت و ملاحظۀ دین داران و خود داری آنان از جنبش و هیجان دربارۀ دین، بکلّی و همیشه، پسندیده و لازم و واجب نیست.

بلکه مخصوص بموارد معیّنی می باشد و شرایط بخصوصی (از نظر موضوع و موقع و اشخاص و غير این ها) اعتبار شده، که در اصل آن قید گردیده، و شرحش بعهدۀ پیشوایان دینی هر عصر است، و در غیر این صورت (یعنی در حال نبودن شرایط و یا تشخیص ندادن افراد) تقیّه، بطور یقین ناروا بوده، و نتیجه های سوء فراوانی در بر دارد.

باید نیز بدانند، که جنبش و هیجان بی محلّ چنان که زیان بخش و خطرناك می باشد، همین طور سکوت و خود داری بی موقع، چنین اثر را خواهد بخشید، و شاید جامعه را بهزاران بدبختی و ذلّت و افتادگی مبتلا کند، و اجانب را بر آنان از هر جهت مسلّط سازد.

در این هنگام، خواه نا خواه اساس و بنیاد آئین بر هم ریخته و اثر زحمات و سختی هائی که طبقۀ اوّل از دین داران در راه پیش بردن دین و استحکام پایۀ آن، بر خود روا داشته و متحمّل شده اند، بهدر می رود، و بالأخره سعادت و خوش بختی افراد بشر درجنبه های فردی و اجتماعی مادّی و معنوی، بیک صحنه های رقّت آور و اسف انگیز از

ص: 199

پستی و درماندگی تبدیل شده، و در عاقبت بيك وضع دل خراشی گرفتار می گردند.

از این نظر است که دین، ما را بحّد وسط و شناختن واقع وحقیقت دعوت کرده و از طرف افراط و تفریط در جنبه های زندگی، بر حذر می دارد.

بهمین خاطر (یعنی لزوم و ضرورت شناختن مورد تقیّه و تشخیص آن) یکی از پیشوایان عالی قدر جهان بشریّت، حضرت رضا علیه السلام، در مقام توبیخ و سر زنش بعضی از اصحاب خود می فرمايد: ﴿ إِنَّكُمْ تَتَّقُونَ حَیْثُ لَا یَجِبُ التَّقِیَّةُ وَ تَتْرُكُونَ حَیْثُ لَا بُدَّ مِنَ التَّقِیَّةِ﴾یعنی «شما تقیّه می کنید در جایی که تقیّه در آن جا واجب نیست، و ترك مي كنيد تقیّه را در جائی که واجب و لازم است».

«اکنون» جای این هست که گفته شود، پس آن چه که می گویند « تقیّه واجب است» و گروهی این جمله را بطور سر بسته شعار خود ساخته، و بخصوص در عصر کنونی جهانی، ور در زبان های عامیانۀ آن ها شده و می باشد، بدو جهت بستکی دارد.

(1) عبارت است از جهل و نادانی و بی اطّلاعی و بی خبری از خصوصیّات و حدود دستور های دینی و برنامه های اساسی الهی.

(2) ضعف عواطف و احساسات مشترك انسانیّت و طریقۀ دین داری می باشد، که پاره ای از مردم، روی همین نظر، روّیۀ سر بسته گوئی و سر بسته جوئی، پیشۀ خود ساخته و از ترس اطّلاع عموم بر مسئولیّت وجدانی و دینی آن ها، خود را بر تجزیه و تحلیل مطالب و رسیدگی بر جهات قابل ملاحظه اش، آشنا نمی کنند، و بلکه دیگران را نیز مانند خود بزبونی و سستی مبتلاء کرده و تا می توانند بسوی کوری و چشم بستگی و بی مبالاتی در خصوص شعائر معنوی و دینی دعوت می نمایند، و از بیم تولید تکلیف و وظیفه، بهیچ حرف و سخنی گوش نمی دهند، و بهیچ کتابی که تکالیف انسان را از نظر های مختلف شرح داده و لغزش او را در موارد گوناگون اعلام کرده است اهمیّت قائل نمی شوند، بلکه نفس خود را بکمال تنّفر از نظائر آن معتاد می سازند

ص: 200

غافل از این که محاسب حقیقی در نهایت بینائی و توانائی می باشد، و بالأخره از هر کردار و گفتار، باز خواست خواهد گردید.

چنان که بطور صریح در آیۀ (38) از سورۀ مدّثر می فرماید: ﴿ كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ﴾ یعنی «هر جان در گرو کاریست که کرده است».

باید افراد با دین در نظر بگیرند که گاهی تقیّه عنوان وجوب و لزوم دارد، و گاهی بهر يك از عنوان هاى حرام و مكروه و مستحّب و مباح نیز در می آید.

يعنى باعتبار اشخاص و موضوعات و اوقات و جهات دیگر، رنگ های مختلف گوناگون، بصورت عنوان های نام برده، از نظر دین بخود می گیرد و جلوه های فراوان پیدا می کند.

البتّه بطوری که در پیش یاد آوری شد، تعیین و تشخیص همۀ آن ها، برهبران دینی روحی و اجتماعی مربوط است، و دیگران از طبقات مردم نسبت باین گونه امور «یعنی تعيين و تشخيص عنوان های دینی» وظیفه ای نداشته و ندارند.

فقط وظیفۀ آن ها کسب تکلیف از پیشوایان عالی قدر خود در هر عصر، و تطبيق نظر آنان بموضوعات خارجی و ملاحظۀ کردار و گفتار روزانۀ خود می باشد، و مداخلهٔ دیگری لازم نبوده و بلکه بحکم دین و خرد غیر رسمی و بی اعتبار و بیهوده و لغو شمرده شده و می شود، و هیچ وجدان و فهم معتدل اجازه نمی دهد، طبيب مثلاً فقاهت کند و فقیه بکار طبابت بپردازد.

البتّه پر واضح است که مداخله های غیر رسمی و بی محلّ و خارج از وظیفه باعث هرج و مرج، و بر هم ریختگی پایه های نظم و اعتدال اجتماع گردیده و از پیش رفت هر کاری جلو گیری می کند.

باز برای اجانب و بیگانگان و گروه هوا پرستان، فرصت و مجال تسلّط بر دین داران و هر گونه تصدّی نا صحیح در شئون زندگی اهل ایمان فراهم می شود

ص: 201

و شاید وضعی بد تر از این هم که اکنون جامعۀ مسلمانان دارد، پیش می آید، و مقدّسات دینی بیش تر از این، مورد نابودی و پایمالی قرار می گیرد، و رجال از حقّ و حقیقت دور، قدم بالا تر و فرا تر از این می نهند، و رگان در مانده و مظلومان بی پناه، زیاد تر از این از حّق خود محروم می مانند، و شب و روز در حالت پریشانی و فلاکت، سخت تر از این با خود می نالند، و کسی بداد شان نمی رسد و از چنگ ظالمان خلاص شان نمی کند و نجات شان نمی دهد.

آه از آن روز، که بیگانه و اغیار و خسان *** بیش از این، در هم و بر هم کند اوضاع زمان

آه از آن روز، که آئین خداوندی را *** بیش از این، ملعبه سازند و کنندش بی جان

آه از آن روز، که افراد فرو مایه و پست *** بیش از این، پشت نمایند، بحکم قرآن

آه از آن روز، که هر لَغو و خُرافات و دغل *** بیش از این، ورد زبان گردد و هم رسم جهان

آه از آن روز، که هر ظالم و بی دین و شقی *** بیش از این پایه، زند لاف ز عدل و ایمان

آه از آن روز،که اَرباب اَدب، در ره حق *** بیش از این، سر ببرند، عمر خود اَندر زندان

آه از آن روز، که موسی نکند چارۀ کار *** بیش از این مرتبه، فرعون بنماید طغیان

آه از آن روز، که با سامری و گوساله *** بیش از این، اهل زمان را بفریبد شیطان

ص: 202

آه از آن روز، که این ابر، سیه تر گردد *** بیش از این، جلوۀ خورشید بماند پنهان

آه از آن روز، که خوبان بخرامد در خواب *** بیش از این، کار فتد بر کف شوم رندان

(مؤلّف)

باز هم باید گفت که این بنده حقیر در این تاریخ (1338٫5٫22) که توفیق تشرّف بآستان قدس حضرت علی علیه السلام را در نجف اشرف دارم، سعادت و ترّقی و خوش بختی عموم پیروان دین و حامیان قرآن مقدّس را از خدای بزرگ می خواهم و جز این انتظار و آرزوئی ندارم.

آن چه را که آدمی، بوسیلهٔ قوا و حوّاس ظاهری خود، از اوضاع و احوال جهان و موجودات مورد ملاحظه اش تحصیل و درک می نماید همانا زبان، آن ها را وجود لفظی داده و بطرز حکایت و انشاء، ظاهر می سازد.

بعبارت دیگر، بشر بواسطۀ قوّۀ باصره (یعنی حسّ بینائی که محلّ آن چشم است) شکل ها و رنگ های گوناگون را می بیند، و با قوّۀ سامعه (یعنی حس شنوائی که در گوش قرار دارد) هر گونه صدا های مختلف را می شنود، و با قوّۀ ذائقه (یعنی حسّ چشیدن که در محیط دهان است) انواع و اقسام مزه ها را می چشد، و با قوّۀ شامّه (یعنی حسّ بوئیدن که در بینی و دماغ می باشد) بو های خوش و زننده را درک می کند، و با قوّۀ لامسه (یعنی حسّ بسیدن که مخصوص پست بدن است) نرمی و درشتی، سنگینی و سبکی، تری و خشکی چیز ها را می یابد و همۀ این ها را با زبان نمایان می سازد.

نيز ادراك كليّات (كه خاصیّت عقل بوده و علماء منطق و اهل میزان نطق را بآن تفسیر کرده و فصل ممیّز و جهت فرق انسان از دیگر حیوانات دانسته اند) بواسطۀ زبان بظهور می رسد، یعنی زبان نتائج و محصولات ادراکات کلّی عقل و قوّۀ خرد را بیان می کند.

از این جا است که ظهور و بروز تمام علوم و صنایع و حکم و آداب را می توان از زبان دانست، چنان که معروف است ﴿ تَکَلَّمُوا تُعْرَفُوا﴾ یعنی «سخن بگوئید تا شناخته شوید» ﴿ المَرءَ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ﴾ یعنی «مرد در زیر زبانش نهفته است».

سبب برگشت ظهور و بروز تمام این ها بر زبان این است، که زبان محلّ و مرکز نیروی بیان می باشد، که یکی از نعمت های بزرگ آفریدگار و از صنعت های لطیف و دقیق آن حضرت شمرده می شود و از کمال لطف و نهایت مهربانی خدا نسبت به بندگانش سر چشمه می گیرد، و باعث مزیّت و برتری نوع انسان بر دیگر جانداران است.

خدا در قرآن کریم همین نعمت پاکیزه و مهّم را یاد آوری کرده، در سورۀ رَحمن

ص: 204

مي فرمايد: ﴿ الرَّحْمَنُ عَلَمَ الْقُرْآنَ، خَلَقَ الإِنْسَانَ عَلَمَهُ الْبَيَانَ﴾ «یعنی خدای رحمن و بخشنده قرآن یاد داد (بحبیب خود) انسان را آفرید، و باو بیان آموخت».

نیز در آیۀ (83) از همان سوره می فرماید: ﴿ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسنا﴾ یعنی «بگوئید مردمان را گفتاری نیکو» یعنی با خلق نیکوئی کنید و با ايشان نيك تكلّم نمائید و ایشان را براه صواب و رشد راه نمایی کنید.

پس این دو آیۀ مبارکه، عمل زبان را بطور صریح و روشن، معین می کند، و اعلام می دارد که او مأمور است عقیدۀ درست و سالم را بیان نماید، و از اظهار با موقع آن خودداری نورزد، و نیز با مردم عصر خود نیکی صحبت نماید، و از بدی و زشت و نارو صحبت بمیان نیاورد.

آری همین دو معنی بسیار مهّم و اساسی می باشد و دستوری است که، واقعا از افراد منصف و معتدل و حّق جو و حّق پرست و روشن دل جلب توجّه می کند.

البّته باید اعتراف نمود و انصاف داد، که همین ها بزرگ ترین وسیلهٔ تقویت ایمان و جلو گیری از هوای نفس بوده و بشر را از جهاتی پیشرفت معنوی و مادّی می دهد و ترك اين دو وظیفه همانا تنها نقطۀ ضعف دین داران در تمام جوانب جهان کنونی محسوب است، و کلّیۀ عقب افتادگی و دور ماندگی و ضعف و ناتوانی های ما، در جنبۀ دینی (که سر منشأ جنبه های مختلف زندگی انسان است) همانا بر این دو موضوع بستگی دارد .

ما آن چه را که از دین و آئین (روی براهین و دلائل و مقدّمات مربوط بآن) برای خود عقیده اختیار کرده ایم، در مقام مناسب و مقتضی، از ابراز و اظهار آن تقصیر نموده، و از اعتراف و اقرار صریح (که باعث فوائد بی شماری در اجتماع دینی می باشد) کوتاهی می ورزیم.

طرف باطل و جانب فساد آن چه از رسوم شوم دارد بدون هیچ ملاحظه و پرهیزی بمیان می آورد و افشاء می کند، و دیگران را بطرف خود دعوت می نماید.

ما تنها بباطن قناعت و اكتفا کرده و با همان عقیده های درونی (سر پوشیده و

ص: 206

محجوب در زیر پرده های محکم غفلت) می سازیم و در نتیجه اش، بآتش پیش رفت هوای نفس خود و قدرت نمائی عامل های باطل و فساد و مسلك های خالی از حقیقت و واقعیّت و جلوه های فریبندۀ آن ها می سوزیم.

ما چه بسا خجالت داریم، که مثلاً در يك مجمع مشتمل بر افراد مختلف مردم، بطور مردانگی و آشکارا، دین و آئین مقدّس خود را معرّفی کنیم، و خود را بآن عنوان مشخّص نمائیم.

لكن باطل با تمام جرئت و شهامت و با کمال افتخار، روّیۀ شوم خود و راه نا هموارش را، بعموم اگهی می کند، و بلکه تنها بزبان هم اکتفا نکرده، با وسائل مختلف موجود، بطبق سلیقۀ اعتقادی خود، در پیش همگان شعار ها می دهد، و سر و صدا ها راه می اندازد.

آری ما نیز با مردم بنیکی سخن نمی گوئیم و از این برنامۀ پر ارزش خدائی (که دین آن را یکی از طرز های تبلیغ صحیح دانسته، و بعنوان امر بمعروف و نهی از منکر نام می برد) استفاده ننموده و مجال و موقع را از دست می دهیم.

ما فرصت فراهم می سازیم، تا باطل در اثر پیروی از این روّیۀ ارزنده (که ما بر آن مقدّم هستیم) پیش می رود، و مقاصد خود را بهر طوری که باشد عملی می نماید، و بالأخره ما دین داران را مغلوب و بی چاره و ذلیل و بدبخت کرده، افسار های گوناگون در رنگ های، مختلف بگردن های ما نهاده بهر طرف که دل خواه اوست می کشاند.

البتّه او تقصیر ندارد، او مطابق قاعده رفتار می کند، او در پی آنان می گردد که سواری دهند، و لجام قبول کنند، و برنگ تازه و شکل نوینی که مورد خوشنودی و رضایش می باشد در آیند، و هر گونه فضائل و افتخارات و وسائل شرف و عزّت و استقلال و استقامت و مردانگی و شخصیّت خود را در راه او از دست داده و هدر سازند.

ما نباید از آن گلایه کنیم که چرا چنان است، ما باید بر خود متوّجه باشیم که

ص: 207

چرا و بچه علّت چنین شده ایم، چگونه باین وضع اسفناک رسیده ایم، که خواه نا خواه بندای باطل لبيّك مي گوئیم، و بجانب آن چشم دوخته و بنغمه های شومش گوش فرا می دهیم.

با این که می دانیم و می بینیم که (عنوان کلّی) تبلیغ یکی از موضوعات قابل ملاحظۀ جهانی بوده، و همه کس بر فائدۀ ثابت آن پی برده و روز بروز وسائل آن را محکم تر و وسیع تر می نمایند، و بطور کلّی در کار های اجتماعی بهره های فراوانی می برند، و بلکه پاره ای از امور را (با این که ممکن است اساساً يك موضوع موهوم و خیالی باشد) در اثر نیروی تبلیغ بصورت واقعیّات در آورده، و نتایج زیادی را برخور دار می شوند، و روشن است که چگونه بوسیلۀ آن روحیّۀ مردم را تسخیر می کنند و آن ها را به روش های جدید و تازه ای و امیدارند.

اصطلاح دین امر بمعروف و نهی از منکر نامیده شده است) در ردیف فروعات ده گانۀ دین قرار داده ، لزوم و وجوب آن را بر هر فردی از افراد دین دار (در هر طبقه و هر شغل و منصب که باشد) اعلام داشته، و خود آن بزرگوار، عملاً از آن پیروی و پشتیبانی فرموده است.

«قرآن مجید» کتاب مقدّس آسمانی را ملاحظه نمائید، که جا های متعدّدی بر این موضوع پرداخته و اهمیّت آن را معلوم می کند.

در آیۀ (199) از سورۀ اعراف بطرز خطاب برسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرماید : ﴿ وَ أْمُرْ بِالْمَعرُوفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ﴾ يعنى «و امر كن مردمان را بنیکوئی در اقوال و کردار و روی بگردان از نادانان و سفیهان».

در آیۀ (125) از سورۀ نحل می فرماید : ﴿ اُدْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالحِكمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِن رَبِّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ﴾ يعنى «بخوانای محمّد خلق را براه پروردگار خود بدلیلی که حق را ثابت کند، و بپند نيكو، و مباحثه نمای با آن ها بطریقه ای که نیکو ترین طرز مباحثه است، بدرستی که پروردگار تو دانا تر است بآن کس که او گم راه شد از راه حّق، او است دانا تر براه یافتگان».

در آیۀ (71و70) از سورۀ احزاب بطور خطاب بمؤمنین و گروندگان می فرماید: ﴿ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِيداً يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمالَكُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً﴾ یعنی «ای گروه مؤمنین و گروندگان از خدا بترسید و سخن استوار که مستلزم حقست بگوئید، تا بصلاح آورد خدای برای شما کردار های شما را و بیامرزد برای شما گناهان شما را، و هر کس فرمان برد خدا و پیغمبرش را پس بدرستی که فایز شود و فیروزی یابد فیروزی بزرگی».

ص: 209

باز هم در آیۀ (147) از سورۀ اعراف، رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم را با این صفت پاك و پسندیده یاد کرده، می فرماید : ﴿ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنكَرِ﴾ یعنی «پیغمبر دارای این صفت است که پیروان خود را بنیکی فرمان می دهد و ایشان را از کار نا شایسته باز می دارد».

نیز در آیۀ (104) از سورۀ آل عمران می فرماید : ﴿ وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُصلِحُونَ﴾ یعنی «و باید از شما گروهی باشند که مردم را بنیکی بخوانند و بنیکی فرمان دهند و از کار نا شایست نهی کنند و باز دارند، و ایشانند رستگاران».

در آیۀ (17) از سورۀ لقمان بطرز حکایت از قول حضرت لقمان (علیه السلام) مي فرماید ﴿ يا بُنَّيَ أَقِمِ الصَّلوةَ وَ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ انهُ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اصْبرَ عَلى ما أَصَابَكَ إِنْ ذَالِكَ مِن عَزمِ الأُمُورِ﴾ یعنی «ای پسرك من نماز را بپای دار و امر کن بنیکوئی و باز دار از منکر و ناشایست و صبر کن بر آن چه بتو رسد از مشقت، بدرستی که آن چه ترا بآن امر کردم از مفروضات امور است، یعنی آن چیزیست که خدا عزم نموده آن ها را، و آن ها لازمۀ ارادۀ قوی است».

«قرآن» این صفت پسندیده یعنی تبلیغ دینی بعنوان امر بمعروف و نهی از منکر را ستوده و عمل کنندگان بر آن دستور و وظیفۀ الهی را بخوشی یاد کرده، در آیۀ (110) از سورۀ آل عمران می فرماید : ﴿ كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بالْمَعْرُوفِ وَ تَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ وَ تُؤمِنُونَ بِاللّهِ﴾ یعنی «شما بهترین گروهی هستید که برای خدمت مردم بیرون آورده شده اید از غیبت و عدم، فرمان می دهید بنیکی و خیر، باز می دارید از کار زشت و نا روا و بخدا گرویده اید».

نیز در آیۀ (71) از سورۀ توبه می فرماید: ﴿ و المُؤمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُم أَولِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ﴾ یعنی «مردان و زنان گرونده بعضی

ص: 210

دوستان بعض دیگرند، بنیکی امر می کنند و از زشت و قبیح باز می دارند.

هم چنین دربارۀ فائدۀ برخاستن برای انجام دادن این تکلیف، و پاداش و کیفر خود داری کنندگان از آن ، در آیۀ (41و40) از سورۀ حج مي فرمايد : ﴿ وَ لْيَنصُرْنَ اللّهُ مَن يَنصُرُهُ إِنَّ اللّهَ لَقَوِّىٌ عَزيزٌ، الذَّينَ إِنْ مَكَّنَاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلوةَ وَ أتوا الزَّكَوةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوا عَنِ الْمُنكَرِ وَ لِلّهِ عَاقِبَةِ الْأُمُورِ﴾ یعنی «و البتّه یاری می کند خدا کسی را که بر دین خدا یاری کند بدرستی که خدا قادر و توانا و غالب است بر همه چیز، آن ها کسانی هستند که اگر توانائی و قدرت دهیم آن ها را در زمین، بر پا می دارند نماز را، و می دهند زکات را، و بنیکی و صلاح امر می کنند، و از زشت و نا روا باز می دارند، و برای خدا هست سر انجام و عاقبت کار ها».

باز هم در آیۀ (165) از سورۀ اعراف می فرماید : ﴿ فَلَمَا نَسَوَامًا ذَكَرُ و ابِهِ اَنجَيناَ الذّين يَنْهَوْنَ عَنِ السَّوْءِ وَ أَخَذْنَا الّذينَ ظَلَمُوا بِعَذَابِ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ﴾ یعنی « پس چون آن قوم فراموش کردند آن چه را که یاد آوری و تذّکر داده شدند، در میان آن ها، نجات دادیم کسانی را که از بدی و شرور باز می داشتند، و آن هائی را که ظلم و ستم می کردند، بسبب فسق شان بعذاب بدی گفتار ساختیم».

این است قسمتی از کلمات خدائی و منطق قرآن مقدّس راجع بموضوع سخن، که مطلب را بطور کامل ثابت و روشن می سازد، و ما را بيك وظيفۀ بزرگ كه عمل بر آن فضیلت زیادی در بردارد، و بوسیلهٔ عضو کوچکی از اعضاء بدن انجام می گیرد رهنمائی می کند، البتّه سعادت با کسی است که در این باره غفلت نورزد و سکوت اختیار نکند و از فائدۀ اساسی و مهّم زبان خود استفاده نماید ، و متوّجه باشد که خدای قادر و دانا، این عضو و سائر اعضاء را، وسیلهٔ سعادت بشر قرار داده است، اگر در محلّ خود مصرف نشود، و بطرز خدا پسند بهره برداری نگردد، جز بدبختی و بی چارگی چیزی برای بشر حاصل نمی شود، پروردگارا ما را توفیق عمل عنایت فرما.

ص: 211

«قرآن مقدّس» درجه و مقام گویندگان خیر و صلاح و دعوت کنندگان بنیکی و صواب را کاملاً مشخص نموده، در آیۀ (79) از سورۀ نحل مي فرمايد: ﴿ وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلَيْنِ أَحَدَهُما أَبْكَمُ لا يَقْدِرُ عَلَى شَيْى وَ هُوَ كُلَّ عَلَى مَوْلَاهُ أَيْنَمَا يُوَجِهَهُ لَا يَأْتِ بِخَيرٍ هَل يَستَوي هُوَ وَ مَن يَأمُرُ بِالعَدْلِ وَ هُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُستَقیم﴾ یعنی «بیان کرد خدا مثلی که آن این است، دو مرد که یکی از آن ها کنگ و لال است و بر هیچ کار توانا نیست و او با این حال سر بار ارباب و وّلی خود شده، بهر طرف که اربابش او را متوّجه کند یعنی بهر مهّمی که او را فرستد و آزمایش کند، او کار خیر و نیکوئی انجام ندهد و کفایتی نکند، آیا چنین شخص برابر است با کسی که فرمان می دهد بعدالت و قدم مي زند در راه راست».

بطور یقین کسانی که این مثل و پرسش پروردگار را ملاحظه می کنند ، جز اعتراف به برتری و فضیلت آن کس که بعدل و نیکی امر می نماید و مانند لال ساکت و خاموش نیست، راهی ندارند.

زیرا غیر آن بر خلاف وجدان و تشخیص قوّۀ عقل است، و هیچ خردمندی چنین قضاوت و داوری نمی کند.

آری حکماء و رهبران دینی و پیشوایان حقیقی جهان از این مانعند، که انسان زبان خود را در حرف های بیهوده و لغو و ناروا وزشت و زننده مصرف کند، زیرا هیچ گونه بهرۀ عقلائی ندارد، و بلکه باعث ناراحتی خود و دیگران می باشد.

آن ها می گویند این صنعت دقیق و لطیف خداوندی را در دروغ . بهتان . غیبت نا سزا. مسخرۀ بندگان پروردگار. سخن چینی. یاوه سرائی. فتنه و فساد انگیزی در میان مردم. سوگند های بی اساس. وعده های خالی از حقیقت. شهادت و گواهی بنا حّق و هزاران نظائر آن، نباید بکار برد.

آن ها بشر را با صلاح معایب خود و راهنمائی از دیگران و بیدار ساختن آنان

ص: 213

که بسیار کار پسندیده و نيك است، دعوت می کنند.

نیز از اظهار جدال یا مجادله (که در ردیف برهان و خطابه و شعر و مغالطه از صنعت های پنج گانۀ متداول در سخن قرار دارد، و عبارت است از معارضه کردن با کسی و محکوم نمودنش بوسیلهٔ آن چه که از گفته های خود او أخذ شده و قبول دارد) اگر بعنوان هدایت مردم و ساکت کردن لجوج و معاند و تسلیم ساختن بحقیقت انجام گردد و برای طرح برهان مثبت حّق مقدّمه ای باشد، انسان را باز نمی دارند زیرا عملی صلاح و زیبا و پسندیده است، و همین روّیه است که مورد دستور پروردگار می باشد، چنان که در قرآن کریم می فرماید : ﴿ جَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ اَحْسَنُ﴾ یعنی «ای پیغمبر با مردم بنیکو ترین طرزی مباحثه و مجادله نمای».

لکن همان پیشوایان سفارش اکید و محکم می کنند، که از مجادلۀ باطل (یعنی معارضه و تاختن بر دیگری و شکست دادن آن و پیش بردن حرف خود، تنها بقصد هوای نفس و یک نوع شهوت خاطر) کاملاً خود داری شود.

زیرا اقدام بر آن، فساد بزرگی (از قبیل ضایع شدن حّق و ظهور اختلافات دینی و پاشیدگی وحدت ملّی و .و. و.) تولید می کند.

البتّه بدیهی ست که این طرز مجادله، بر افراد عاقل و مؤمن شایسته نیست، برای کسانی روا و شایسته است که بهره ای از عقل و ایمان ندارند، و پیوسته در صدد حّق شکنی و کفر و عناد می باشند.

چنان که پروردگار عظیم در آیۀ (56) از سورۀ کهف این مطلب را یاد آوری کرده می فرماید: ﴿ وَ یُجَادِلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِالْبَاطِلِ لِیُدْحِضُواْ بِهِ الْحَقَّ وَ اتَّخَذُواْ آیَاتِی وَ مَآ أُنذِرُواْ هُزُوَاً﴾ یعنی «کسانی که کافر شده اند مجادله می کنند بباطل و بیهوده، تا باین وسیله حّق را ضایع کنند و در هم شکنند، و فرا گرفتند آیات مرا و آن چه را که بیم داده شده اند بآن از قیامت و عذاب اخروی، بعنوان سخرّيه و افسون».

ص: 214

پس دانسته گشت که از آن چه معایب گفتار و نقایص سخن بشمار آمد، باید اجتناب نمود، که این ها همه آفات زبان و باعث بدبختی و سر افکندگی و بی وزنی انسان در جامعه می باشد، و آدمی را بطرف پستی و فرو مایگی و بی نظمی می کشاند، و گاهی هم بطور کلّی از هستی ساقطش می کند.

چنان که امروز همین آثار و نتایج شوم و نا هموار را با چشم خود، در جامعۀ بشر می بینیم، و خطرات معنوی و مادّی بسیاری برای افراد انسان در جنبه های مختلف نسبت بجهات شخصی و اجتماعی پیش بینی می کنیم.

زیرا همان طوری که خوانندگان گرامی و دین داران محترم در تمام جوانب گیتی، بهتر از نگارنده بوضع حاضر جهان (بخصوص کشور های مذهبی بطور کلّی که گم راهی و عقب افتادگی در آن ها بر خلاف انتظار و بر خلاف اصل و قاعده است) متوجّهند ، کاملاً تماشا می کنند که چگونه زبان اکثریّت مردم از روش معتدل خود خارج شده، و قطع نظر از این که دعوت بنیکی و خیر نمی کند، پیوسته بدعوت های باطل و شرور و فساد مشغول است، و در عوض تبلیغ مبانی و آداب دین تبلیغات سوء و ضد برنامه های الهی و آئین انجام می دهد و مطالب معنوی و گفتار های عالی و موزون پیشوایان حقیقی عالم بشریت را بيك سلسلهٔ موهومات و حرف های نا پسندیده و خلاف خرد و شعور و فهم و وجدان تفسير و تأویل می کند، و گروه مردم را با جلوه های شهوت پرور و هوس انگیز سر گرم می سازد.

جای تعجّب این که بجرم و تخلّف خود از وظیفهٔ مخصوصش، کم ترین اعتراف و اقرار هم ندارد، و بلکه جز دین پرور و حّق گو عنوانی بر خود روا نمی داند.

البّته شما عزیزان محترم بهتر می دانید که آیا این زبان ها حّق گو و دین پرور است؟ یا یکی از وسائل ترویج و تثبیت باطل بوده، و در حقیقت ریشه و بنیاد دین را متزلزل می سازد؟ بدیهی است، عقل هیچ عاقل آن ادّعا های خالی از حقیقت را باور نمی دارد.

ص: 215

می گویند که آن از نزد خدا است و حال آن که از خدا نیست، و بر خدا دروغ و خلاف می گویند و حال آن که آن ها می دانند».

«زبان» امروز است که از گفتن هر نا سزا و نا ملائم و نسبت دادن هر تهمت و افترا بر افراد حّق پرست و حق جو و حق طلب جامعه، خود داری نمی کند و از خدا و رسول و وجدان خود شرم و ملاحظه ندارد.

در حالی که قرآن بعدالت در گفتار دستور می دهد و از سخن خارج از اندازه منع می کند و باز می دارد، در آیۀ (152) از سورۀ انعام مي فرمايد : ﴿ وَ اِذاقُلْتُمْ فَاعْدِلُوا﴾ یعنی «هنگامی که سخن می گوئید عدالت را ملاحظه نمائید و از میزان اعتدال خارج نشوید».

«زبان» امروز است که طوطی وار، سخنان بی معنی و خالی از مطلب انجمن های غیر مذهبی را گویا است، و نظریّات بی اساس افراد مادّی عالم را ، به رخ گروه دین داران و اهل مذهب می کشد، و بر پیروی از آن ها تحریص و ترغیب می کند.

بار خدایا، چرا زمانه ، چنان شد *** جامعه یک سر، فنای جُرم زبان شد

پردۀ ظلمت، فتاد روی حقیقت *** باطل و نا حق، ز پشت پرده عیان شد

همّت و مردانگی ، غیرت و عفّت *** عزّت و عصمت، در این زمانه چسان شد

ارزش علم و اَدب کمال و فضیلت *** از چه برفت از میان و از چه نهان شد

فسق و عدالت، بيك لباس در آمد *** ظلم و خیانت، چرا شعار جهان شد

ص: 217

عاجز و مظلوم و مستمند و پریشان *** داد رسش ، مرك و پیشه، آه و فغان شد

نقشۀ اَغيار و دست های اَجانب *** جلوۀ ایمان ربود و، جلوه همان شد

أهل بصیرت نشست و دم نزد، آخر *** مردم بی مایه، رهبران زمان شد

سیرت انسان، بشكل دام و دد آمد *** صورت تنها، بجای ماند و نشان شد

زنده شد از نو رسوم عهد جهالت *** بس که خرافات و لغو و یاوه بیان شد

(مؤلّف)

این بود پاره ای از وظایف و آفت های زبان، و بسی روشن گشت که چگونه آراستکی آن با عمل بوظایف خود، باعث تقویت ایمان و سبب جلو گیری از هوای نفس می باشد و معلوم شد که هم راهی این عضو با آفات، در ایمان انسان تولید ضعف و نقص کرده و عامل فساد و هوای نفس را قدرت می دهد ، ﴿ رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ﴾

نموده و از آن ها در محیط خود جلوه های رنگارنگ ضبط می کند، و مورد ملاحظۀ انسان قرار می دهد، که او بوسیلهٔ قوای دیگرش بر نتایج و آثاری پی می برد، و آن چه را که مورد پسندش نشود و نظر او را جلب ننماید پرداخت نمی کند.

بطوری که در پیش گفته شد، البتّه این عضو نیز در مرتبۀ خود ممکن است برای انسان باعث سعادت و خوش بختی حقیقی باشد، و ممکن است وسیلۀ گرفتاری و مسئولیت آن بگردد.

چون هر دو احتمال دربارۀ این اندام، مانند سایر اندام های انسان موجود است از این نظر همین عضو شاید ایمان آدمی را تکمیل و تقویت کند، و شاید ناقص و ضعیف نماید، زیرا در اطاعت و مخالفت انسان بطور کلّی نسبت بمقدّسات دین و اساس آئین دخالت کامل دارد.

عامل بودن این عضو بر تکلیف و وظیفهٔ مخصوص خود، مایۀ آبرومندی بوده، و سر پیچی آن از دستورات الهی باعث فرو مایگی و پستی انسان خواهد گشت.

«اکنون» در پیرامون وظیفه و تکلیف آن از نظر دین صحبت می کنیم، تکلیف و وظیفۀ این اندام دقیق همانا در کار های مربوط و مخصوص طبیعی خود «یعنی در شنيدن و أخذ و ضبط کردن صدا ها و خصوصیّات آن ها» مقرّر می باشد.

او موّظف است که خود را برای شنیدن حّق و ندا های پاکیزه و عقل پسند و پند های نافع و ارزنده و سخنان مفید و پر ارزش که آدمی را بسوی صلاح و اعتدال و نظم و آرامش و خوش بختی و سعادت در اجتماع و دوران زندگی راهنمائی می نماید، آماده کند و خود را برای انعکاس چنین نغمه های حقیقت و درستی مهیّا سازد، و اندرز های مشفقانۀ پیشوایان و رهبران معنوی را بشنود، او نیز موّظف است از شنیدن مواعظ و نصایح مذهبی در مجالس دینی و مجامع ارشاد و انجمن های مختلف هدایت و دلالت خود داری نکند، تا آدمی را وسیلهٔ قبول حقایق و مطالب برازنده فراهم شود، زیرا قبول هر چیز

ص: 219

بمقدّماتی بستگی دارد اوّل آن ها دانستن و آگاه شدن است، که با راه هائی حاصل می گردد و یکی از آن راه ها شنیدن می باشد، که خاصیّت مربوط بگوش است.

چنان که آیۀ (193) از سورۀ آل عمران، همین مطلب «یعنی دخالت شنیدن در دانستن حّق و پیروی از آن» را گواه است، و روشن می کند، که گوش می تواند چنین وسیله برای انسان فراهم آورد.

خدای بزرگ از قول آنانی که صدای حّق را بتوسّط منادی حّق شنیدند و از آن متابعت و پیروی کردند می فرماید : ﴿ رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِیاً يُنَادِي لِلإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بريكُمْ فَآمَنَا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ كَفَرْعَنَا سَيِّئَاتِنَا وَ تَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ﴾ یعنی «ای آفریدگار ما بدرستی که ما شنیدیم ندا کننده ای را که می خواند که بگروید به پروردگار خود، پس امر منادی را امتثال کردیم و گرویدیم، ای پروردگار ما پس بپوشان گناهان ما را و بمیران ما را با نیکان و نیکو کاران».

پس یکی از وظایف گوش، شنیدن حّق و حقیقت است، و خدای دانا کسانی را که اندام شان در وظیفۀ نام برده قیام کرده، می ستاید و در قرآن مجید نوید خوشی و نیکی می دهد.

در آیل (19) از سورۀ زمر بطرز خطاب برسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرماید: ﴿ فَبَشِّر عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَبَعُونَ أَحْسَنَهُ وَلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللّهَ وَ أولئِكَ هُم اوُ لوُ الاَلبابِ﴾ یعنی «پس مژده ده بندگان مرا، آنان که می شنوند گفتار حق را پس پیروی می نمایند نیکو تر آن را، آن گروه که تابع سخنان نیکو ترند، آنانند که خدا شان هدایت کرده است آن ها را، و آن گروه ایشانند صاحبان عقول».

از این جا است، که حتّی در بارۀ کسب علم دستور می دهند ﴿ خُذُو العِلمَ مِنْ اَفوادِ الرِجالِ﴾ یعنی علم را از دهن و بیان مردان دانش مند أخذ کنید و فرا گیرید.

نیز از این جا است که گوش دادن بر حقایق، برای عالم و آگاه از آن ها هم نافع است، و روی همین نظر، دین مقدّس اسلام، یاد آوری و تذّکر را یکی از عنوان های پسندیده دانسته و مردم را بر آن تحریص و ترغیب می کند.

نیز از این خاطر است که گروه فاسد و فساد کنندگان جهان کنونی (که با تمام شئون و حقوق دین داران بازی می کنند، و آنی از فکر ترتیب وسائل نابودی آنان غفلت ندارند، و لحظه ای آرام و راحت نیستند) بر دو جهت شدیداً همّت می گمارند و شب و روز آرام نمی گیرند و در راه آن دو، مصرف های زیادی می نمایند.

(1) سعی می کنند اطفال مردم را با شنیدنی های زشت و زننده تحت برنامه های ساختۀ خود پرورش دهند، تا بوسیلهٔ این قوّۀ پر ارزش «شنوائی» خو های پلید و پست را در نهاد آن ها از همان عالم بچگی و طفولیّت پی ریزی کنند.

بدیهی است که این روّیه برای پیش بردن مقاصد شوم در آیندۀ اجتماع، فکر بسیار خوب است، زیرا نتیجه و محصول نا درستی و نا همواری و . و . و . و . و . مردان تبه کار هر عصر همان اطفالیست که با صحنه های خرد نا پسند، آمیزش داشته و با آن ها خو گرفته و عادت کرده اند، و در حقیقت طبع نوینی در درون شان پدید آورده، و حقیقت و اعتدال خود را خواه نا خواه از دست داده اند چنان که مردان نيك و نيکو روش جهان نیز محصول پرورش هاى نيك مي باشند.

از این جهت بعموم افرادی که اصولا بخوش بختی حقیقی اولاد خود علاقه مندند و بسعادت واقعی آن ها طالبند و مصونیّت آن ها را از هر نا ملائم می خواهند، باید صمیمانه توصیه کرد، و سفارش اکید نمود،که بدون تأمّل و بررسی کامل در اطراف برنامه های مصنوعی عدّۀ معدودی که بر حیثیّت و شئون حقیقی اجتماع بشر دل سوزی ندارند

ص: 221

اطفال خود را در تشکیلات و مجامع امروزی که محلّ اجراء آن برنامه های زیان آور می باشد قرار ندهند، و تنها بتحصیل کاغذ پاره هائی چند بعنوان مدرك و.... که با از دست رفتن جهات پر ارزش اخلاقی و فضائل قابل اهمیّت و شایان ملاحظه همراه است خوشحال نگردند.

«مدرك» را وقتی باعث خوشحالی باید دانست، که از نظر عقل نیز، ماهیّت و حدود اخلاقی و موازین آداب اجتماعی که حافظ ناموس جامعه بشمار می رود، در جای خود محفوظ و برقرار بماند، تا این طفل بوسیلهٔ آن مدرك و اخلاق پسندیدۀ خود، در آیندۀ اجتماع باعث خیر و صلاح و نفع خود و دیگران بشود، هرجا برود و هر کجا بنشیند و در هر تشکیلات شرکت کند و یا عضو هر سازمانی باشد، بالاخره بهر شغلی مشغول گردد، جز حّق و حقیقت و راستی و درستی هدفی در نظر نگیرد، و قدمی جز بر مصالح اجتماع بر ندارد، و قلمی جز بر نجات خود و همگان و آیندگان جامعه روی کاغذ نیاورد و ... و خلاصه چیزی غیر از خیر و برکت از وجودش بظهور نرسد.

(2) این که سعی دارند که مردان و زنان را از شنیدن هر گونه مطالب مفید که از مبادی دینی و دستورات مذهبی سر چشمه می گیرد و بآن منشأ مربوط است باز دارند یا بطور جبر و اکراه از استفادۀ آن ها منع کنند، و یا با نوا های موسیقی و تصنیف های لغو و بیهوده و منظره های تلویزیون و فیلم های سینما ها و ... آن ها را سر گرم سازند، که تا خود بخود از شنیدین های لازم و نافع محروم شوند.

«چنان که» امروز بر هیچ فردی مخفی و پوشیده نیست، می بینیم و می شویم که در اجتماع چه می گذرد، و چه چیز ها وقت گران مایۀ ملّت را بهدر می دهد و چه چیز با مال و جان و حیثیّت و ناموس مردم بازی می کند، و چگونه افراد جامعه یکی پس از دیگری با اخلاق فاسد آلوده شده و با رنگ های نا مناسب رنگین می گردد، و طوری پیش آمده است، که اکثریّت مرده ، یا بر عیوب

ص: 222

خود توّجه ندارند و توّجه نمی کنند ، و یا بکلّی هر عمل قبیح و شرم آور را عیب نمی دانند و مورد اعتنا قرار نمی دهند و از آثار نا روای آن هم بیمناک و ترسان نیستند.

دین نیز که از عقل و تشخیص حقیقی عقلاء جدا نیست، در همان زمینه دستور اکیدش لازم و ثابت خواهد بود.

«اکنون» به برادران و خواهران روشن فکر ایمانی، در هر جا و هر کشوری که هستند، باید صمیمانه یاد آوری کرد که عقلاء جهان امروز موسيقى را يك عامل سر سخت زیان و شرور دانسته، و هیچ جهت خیر و نفع در آن نمی بینند، بهمین خاطر جدّاً از آن اجتناب کرده، و دیگران را نیز بر مفاسدش تا قدر امکان آگاه ساخته و با جتناب کامل از آلودگی بآن تأکید می نمایند.

مضرّات موسیقی را در جهاتی باید ملاحظه کرد، که همۀ آن ها خطرناك و شایان پرهیز و خود داری می باشد.

(1) موسیقی را یگانه عامل ضعف اراده و تولید کنندۀ توّجه غیر طبیعی در شنونده می توان نامید، در اثر این که نوا های مختلف، با کشش های بخصوص و ارتعاشی دارد، شنونده را بخود جلب کرده، و بطور بهت زدگی، حالت مخصوصی در وجود آن پدید می آورد، پیدایش این فساد از آن عامل سوء مورد تصدیق روان شناسان نیز می باشد.

(2) موسیقی در راکد ساختن و تاريك كردن فکر، شنونده و ساقط نمودن مغز او از اعمال اندیشه، قدرت و تأثیر عجیبی دارد.

شنونده هر چند يك فرد هوشمند و فکور باشد، نوا های موسیقی چنان تحت تأثیرش قرار می دهد، که در آن حال شايد يك مطلب ساده را هم نتواند بر محیط فکر و اندیشه اش نزديك گرداند و نتیجه بگیرد، چنان که این موضوع، در خارج کاملاً بطور محسوس واضح و روشن است.

(3) موسیقی عواطف نيك انسانیّت را از میان می برد، انسانی که دارای عاطفۀ خوب و پاکی نفس و نرمی و . و . و . بوده است، مداومت بر شنیدن نوا های موسیقی

ص: 224

چنان خون سرد و بی عاطفه و دل سختش می سازد که بر هیچ موضوع رقّت آور و دل خراش متأثر نمی شود، و کم ترین هیجانی در خود احساس نمی کند.

(4) موسیقی یگانه وسیلۀ اشاعۀ فحشاء و کار های نا پسندیده و زننده می باشد، و بواسطۀ آن اکثریّت مردم از حّق و حقیقت دور افتاده و بگم راهی و انحراف مبتلاء شده، هر لحظه بشهوات و غریزه های حیوانی تحریک می شوند، بخصوص طبقۀ جوان «از پسران و دختران عصر» زیاد تر از طبقات دیگر بر این بلا گرفتارند.

(5) موسیقی بطور مسلّم، موّلد و پدید آورندۀ ضعف اعصاب است که یکی از مهم ترین امراض بشمار می رود.

این مطلب از طرف انجمن های پزشکی عالَم با بررسی صحیح در پیرامون موضوع بطور کامل بدست آمده، و مورد تأیید روشن فکران و دانش مندان ممالك بزرگ جهان می باشد.

از این جا است که در بعضی از کشور ها، از دولت وقت تقاضای رسمی شد، که از موسیقی و کنسرت های عمومی که باعث ناراحتی مردم و تولید کنندۀ امراض است جلو گیری شود.

البّته این تقاضا که بصورت لایحۀ مفصلّی بمجلس سنای آن کشور داده شد، در اثر پی بردن بر زیان های فراوان موسیقی بود، که بوسیلهٔ پروفسور معروف آمریکائی «دکتر ولف آدلر» Dr- volfadler كشف و تشریح و اعلام گردید.

این دکتر نام برده پروفسور دانشگاه کلمبیا Colombia ثابت کرد که بهترین و دل کش ترین نوا های موسیقی شوم ترین آثار را روی سلسلۀ اعصاب انسان می بخشد، مخصوصاً اگر هوا گرم باشد، این تأثیر مخرّب خیلی بیش تر می شود، و در مناطق حارّه چون عربستان و برخی نقاط ایران منتهای سوء اثر را دارد.

پروفسور مزبور نوشت، که موسیقی علاوه بر این که سلسلۀ اعصاب ما را در اثر

ص: 225

جلب دقّت خارج از طبیعی آن سخت خسته می کند، عمل ارتعاش صوتی که در موسیقی انجام می شود، تولید تعرّقی خارج از حد طبیعی در جلد می نماید، که بسیار زیان مند است، و ممکن است مبدأ امراض دیگر قرار گیرد.

کشفیّات این طبیب چنان در آن کشور تأثیر کرد که هزاران هزار تن از مردم پیرو او شدند و بدستورش رفتار کرده و موسیقی را بر خود حرام نمودند و تصمیم جدّی گرفتند که از آن بطور کامل اجتناب کنند و پرهیز ورزند.

اندازه نگرانی های روانی. اغتشاشات فکری، و خلاصه عدم تعادل روحی آغاز می شود، از جملۀ علل تحریکات خارجی که عدم تعادل بین اعصاب سمپاتيك و پاراسماتيك ایجاد می کند ارتعاشات موسیقی است.

موسیقی وقتی با آهنگ های نشاط انگیز، یا نوا های حزن آمیز و مخصوصاً اگر با ارتعاشات عجیب و غریب موسيقى (سمفونيك) همراه گردد ، بطور مسلّم تعادل لازمی را که بایستی بین دو دستۀ عصب وجود داشته باشد بر هم زده و در نتیجۀ این عمل اصول حسّاس زندگی حیوانی را ، اعّم از هضم و جذب و دفع ترشّحات و ضربات قلب و وضع فشار مایعات بدن، از جمله خون و غیره را مختل می سازد و رفته رفته شخص را بگرفتاری ها و امراضی نزديك مي سازد، که طبّ جدید با تمام پیشرفت های حیرت انگیز خود، در اغلب موارد از معالجۀ آن عاجز می ماند.

مثلاً آهنگ های نشاط انگیز موسیقی، می تواند باعث نوعى تحريك اعصاب فوق الذّکر گردیده، بطوری آن ها را تهییج نماید، که صاحب آن بتدریج دچار اغتشاشات روانی شده، بیداری های زیاد. فعالیّت های بی موقع. خوشی های ناگهانی. خندۀ بی جا. پر گوئی. ادای سخنان مسخره و هزیان آمیز و حالت عصبانیّت در او پدید آورد، در اثر ادامۀ این عمل، ممکن است شخص بمرض «ماني» Manie كه يك نوع جنونی است دچار گردد و حتّی در مواقعی که با موسیقی سر و کار ندارد گاهی بی خود بخواند و بی خود دست و پا را حرکت داده با میز و صندلی باصطلاح ضرب بگیرد، و گاهی ادا های مسخره آمیز در آورد، این نوع جنون ممکن است گاهی شدّت پیدا نموده و شخص را به مرض «پارانویا» Paranoia مبتلا کرده و صاحب آن يك سلسله ادّعا های بی مورد نموده و خود را شریف تر و بالا تر از همۀ افراد هم نوع خود بداند.

بخصوص آن کسانی که علاقۀ زیادی بشنیدن آهنگ های فرح انگیز و نوا های نشاط آمیز موسیقی دارند هر گاه در زندگی آن ها حوادثی پیش آید که موجب ناراحتی

ص: 227

و نگرانی روحی آنان گردد، صبر و بردباری را از دست می دهند و تحمّل برای آن ها غير مقدور خواهد بود، و ممکن است در برابر پیش آمد ناگوار کوچکی دست بانتحار بزنند و خود را بی جهت از بین ببرند.

هم چنین آهنگ های حزن آور و غم انگیز موسیقی نیز بنوبت خود می تواند سبب نوع دیگری تحريك شده و در نتیجه اش اغتشاشات دیگری برای انسان ایجاد کند، از قبیل خواب زیاد. سستی و بی حالی. غفلت و فراموشی. بی رغبتی بدنیا. بد بینى بجامعه. غم و غصّه های بی مورد. سیر شدن از زندگی. افکار در هم و بر هم، که بالأخره امکان دارد که در اثر فشار بیش از حدّ بر اعصاب صاحب آن را گرفتار سکته های قلبی بکند.

امّا در هنگامی که نوای موسیقی گاهی فرح انگیز و گاهی غم آور باشد و شنونده از هر دو قسمت استفاده کند مانند «برنامه های رادیو» در این صورت خطر از دو جانب متوّجه انسان می شود، یعنی گاهی بر اعصاب «سمپاتيك» فشار می آورد و گاهی بر اعصاب «پار اسماتيك» ناراحتی می دهد، در همان حالی که شنونده تحت تأثیر آهنك فرح انگیز موسیقی قرار یافته است ناگهان آهنك عوض شده موسیقی حزن انگیز انقلاب عصبی ایجاد می نماید، همین تغییر لحن موسیقی برای شنوندگان بسیار خطر ناك است.

مرض های گوناگون روانی، اغتشاشات فکری، عدم تعادل روحی، انواع و اقسام دیوانگی ها، وفور سکته های مغزی و قلبی و اغلب درد های روانی که در تمام دنیا روز بروز رو به فزونی می رود و فکر پزشکان بزرگ را بخود جلب و متوّجه نموده است می توان گفت، صدی نود و پنج آن ها نتیجۀ آثار همین تمدّن شوم جدید می باشد، که قسمت عمدۀ آن تعمیم موسیقی بوسیلهٔ رادیو ها و ازدیاد مجالس ساز و آواز و کنسرت است.

در اثر ایجاد سر و صدا ها، کنسرت ها، موسیقی های مختلف و فیلم ها و کاباره ها

ص: 228

و دانسینک ها است، که تعداد دیوانگان و بیماران روانی روز بروز در کلّیۀ کشور ها رو بازدیاد رفته و هر لحظه بر شمارۀ تیمارستان های ممالک بزرگ عالم بخصوص اروپا و امریکا افزوده می گردد.

روحی و روانی هستند ، باید در نظر گرفت که با اظهار و تأیید کلّیۀ پزشکان و متخصصّین بیماری های روانی و عصبی، آهنگ های موسیقی و هر نوع صدا برای مبتلایان بضعف اعصاب مخصوصاً مضرّ و زیان آور است، و بعد از این که طبق گزارش کار شناسان بهداشتی، از بیست ملیون نفر جمعیّت ایران نوزده ملیون آن ها مبتلای امراض روحی و عصبی باشند، پس طبق این آمار و نظریّه جای تردید نیست که موسیقی برای «19» ملیون از افراد این محیط «یعنی ایران عزیز» بطور یقین زیان بخش است.

این پاره ای از زیان های موسیقی است که برای خوانندگان محترم شرح داده شد و باستناد بر جهات قابل اعتناء بیان گردید.

«اينك» اگر برادران و خواهران دینی هشیار و پاک طینت تأمّل کنند، خود بخود در این مورد قضاوت و داوری خواهند کرد، و بالأخره نا گزیر بحكم وجدان و خرد خواهند گفت: که هر فردی از افراد انسان را لازم است بگرد این مایۀ بدبختی و وسیلهٔ زیان جسمی و روحی نگردد، و از این عملی که مضرّات آن در تمام جنبه های مهّم بطور اجمال و تا اندازه ای روشن گردید (مانند اجتناب از يك سمّ کشنده) به پرهیزد.

باید رفقای گرامی متوّجه باشند، که منشأ عدّه ای از گرفتاری های اجتماعی و بی نظمی های ما، همانا موسیقی است که هزاران موضوعات فاسد را نیز با خود هم راه دارد.

انسان نباید بوضع کنونی که نصیب اجتماع ما مردم کشور ایران شده است گول و فریب بخورد، صحیح است که در محیط ما کار های بی اساس از اندازه گذشته و عمل ها وارونه و ارزش ها بر خلاف مناسبات می باشد، لکن در تمام موضوعات نمی توان مغز و فكر يك عدّه هوا پرست و شهوت پرور و لاابالی و بیهوده گران را میزان قرار داد و بدون طرز عقلائی، بر آن استناد کرد.

ص: 230

ما نمی گوئیم در محیط ها آهنگ سازان و رقاصّه ها «هنر پیشگان» و نوازندگان بیش از اهل فضل و أدب و دانش مندان ارزش ندارند، و هوس رانی با نقشه های مختلف و رنگ های گوناگون جامعۀ حاضر ما را مشغول و سر گرم نکرده است، لکن می گوئیم مطلب را با قوّۀ عقل و شيوۀ خرد مندان باید حساب کرد، همه کس را خردمند و هر قوّه ای را عقل و خرد نباید پنداشت، چنان که در پیش تفصیلاً روشن کردیم که گاهی عقل درخواسته و آثار با چیز های دیگر مشتبه می شود، باید دّقت کرد تا باعث بد بختی و گم راهی نشود، و انسان نباید کور کورانه در گرداب های هلاکت واقع گردد که موجب سر افکندگی دنیا و آخرتش بوده و پشیمانی جبران نا پذیر فراهم آورد در حالی که هیچ گونه وسیلۀ نجاتی نباشد و هنگامی که دست انسان بجائی بند نشود.

ای جان من اندر این جهان ره گذری *** این ملک بود چو منزلی در سفری

پس راه گذر نشاید اِلّا گذرش *** تعجیل سِزد که خود بمقصد ببری

آنان که در این جهان مَعّز ز بینی *** در هر طرب و عيش مُجّهز بینی

ترسم که چو بگذرد گذر هایی چند *** بی چارگی و فناش مُحرز بینی

آنان که بخواب خوش بسی، آرامند *** در کاخ بلند پایه و ایوانند

انصاف توان داد، گر از حق دورند *** حيوان مَنِش و کالبد انسانند

آنان که سر شور و شراری دارند *** هر لحظه دل عشق بیاری دارند

سودی ندهد این همه دل باختگی *** جز آن که بهم قول و قراری دارند

آنان که تفاوت نکند لیل و نهارش *** يك لحظه نگیرد بجهان هیچ قرارش

راحت نتوان یافت مرا و را اَبد الّدهر *** جز این که کند سر بلحد کنج مزارش

آنان که نظر کند بخود خود بیند *** یا آن که بجز خود همه بی خود بیند

ص: 232

جایز نبود عیب گرفتن او را *** شب کور نشاید که بجز خود بیند

آنان که بود پیشه ور جور و ستم *** هر روز کند پایۀ ظلمش مُحکم

بگذار، که بگذرد ، امروزش *** افتد بیقین روز دگر، د مهادم

آنان که فدا کار رعیّت دانی *** دور از حسد و حرص و منیّت دانی

حقّا که شریفند و شرافت پَرور *** باید که سزاوار تحیّت دانی

آنان که همیشه پیرو قرآنند *** فرمان بر حکم خالق سُبحانند

البتّه توان گفت که آن ها بیقین *** فاقد بهوا و واجد ایمانند

(مؤلّف)

مقتضیات بخصوص می چرخاند، دستگاهی که اوقات پر ارزش افراد جامعه را خواه نا خواه بدون هیچ فائده و نتیجه ای از دست گرفته و ضایع می سازد، رسوم و آداب شخصی و اجتماعی را بکلّی بهم زده، در عوضش آداب و قریحه های شوم و ننگین را بر آن ها تزریق می کند، و افرادی سر تا پا بی نظمی و بی اعتدالی بوجود می آورد، خلاصه این که با برنامه های نا پسندیدۀ خود، با شئون انسان بازی می نماید.

با این حال همین لفظ تنها ورد زبان های گروهی بی تأمّل و دور از حّق و حقیقت شده است، از این نظر هر گونه ناراحتی شدید را که بوسیلۀ نوا های آخرین موج رادیو برای مردم بوجود می آورند هیچ گونه اهمیّت نمی دهند، و فکر مسئولیّت وجداني و جرم اخلاقی نیز نمی کنند، و اگر کسی هم اظهار ناراحتی کند با جملۀ «امروز زمان آزادی است مملکت و محیط آزاد است» بی شرمانه سنگ بدهنش می زنند، غافل از این که معنای حقیقی آزادی را نفهمیده و نمونۀ آن را در خارج ندیده اند.

جای تعجّب این که گروهی علاوه بر آن چه گفته شد، با يك سلسله علّت تراشی ها و تفسیر و تحلیل های بی اساس بر روی قبح و زنندگی واضح و روشن این کردار نا پسندیده پرده کشیده و جمعی را مانند خود گم راه ساخته و بسوی تاریکی و بی نظمی سوق می دهند.

(بقول امروز) سر حال بیاورد، و مدّتی چنین کرد، و بالأخره نگارنده بحکم دین و عقل نا گزیر شدم بعنوان يك فردی از افراد جامعۀ دین دار و آئین پرست، از ایشان خواهش کنم که صدای موسیقی را خاموش سازد، و نیز نا چار شدم که شرح دهم که دین و عقل هر عمل لغو و بیهوده ای را که نفع عقلائی ندارد و باعث زیان مادّی و معنوی می باشد برای بشر نا روا دانسته و از آن منع فرموده است، شنیدن هر نوع اخبار روز و کسب اطّلاع از اوضاع عمومی جهانی را، بهر وسیله و دستگاهی که باشد اجازه داده و از شنیدن آهنگ های گم راه کننده و پدید آورندۀ عاطفۀ شهوت و بی نظمى و هوا و هوس بر حذر می دارد.

از این جا است که علماء دین از گوش دادن به اخبار و هر گونه برنامه های مذهبی امتناع نکرده و شاید عدّه ای هم بخاطر همین فائده دستگاه پخش اخبار (یعنی رادیو) نیز تهیّه نموده باشند، لکن از شنیدن آهنگ های موسیقی که بر خلاف دستور دینی و طریقهٔ عقلائی می باشد خود داری کامل دارند.

«حقیر» با یاد آوری و تذّکر این چند جمله بآن برادر دینی هم سفر خود وظیفه ام را از نظر دین و عقل و وجدان عمل نمودم، خوش بختانه آن مرد پاک نیز خواهش بنده را پذیرفت ، لکن آن چه در زبان های فاسد همگانی کوته نظران عصر متداول می باشد او نیز همان را بزبان آورد و بطرز سؤال مطلب را رسانید.

نوا های رادیو و آهنگ های موسیقی چه عیب دارد ؟!

با چه اشکالی بر خورد می کند ؟!

مگر باعث رفع خستگی و نشاط و تغذّی روحی نیست ؟!

آیا روح مانند جسم احتیاج بغذا ندارد ؟!

آیا بد است ما هم روی همین نظر ، مانند اکثریّت مردم بآن علاقه مند باشیم ؟!

آیا بد است ما بوسیلۀ نوا های رادیو روح و اعصاب خود را سر حال بیاوریم ؟!

ص: 236

آیا ما نباید از وسائل روز و آثار تمدّن جهانی استفاده کنیم ؟!

آيا عصر آتم و موشك و. و .و... نیست ؟!

آیا زمان آزادی بشر و هنگام مطلق العنانی او نیست !؟

آیا اگر خود پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و امامان (علیه السلام) حاضر بودند از این وسائل استفاده نمی کردند !؟

«نگارنده» آن چه را که در پاسخ این سئولات بآن رفیق هم سفر بیان کرده است اکنون نقل نمی نماید، و جواب کافی از پرسش های مزبور و علّت تراشی های بی پایه را در عهدۀ شما خوانندگان پاک دل و سائر افراد با ایمان در نقاط مختلف گیتی قرار می دهد نمی دانم چه پاسخ خواهید داد، ناچار بچند بیان جواب خواهید فرمود.

خود روا و سزا ندانید که این ها همه نادرستی و هوای نفس است.

می ورزند که مخصوص طبقۀ چهار پایان و زبان بستگان می باشد، و گاهی هم این وضع رقّت آور و اسفناك و غیر موزون، آن ها را بخود کشی و انتحار و امیدارد، و خوانواده هائی در نتیجه اش واژگون می گردد، و بآتش فراق و ناپدید شان می سوزد.

لکن در حقیقت جای تعجّب، مردانی هستند با این که مرد گفته می شوند، آثار ضعف عقل از کردار شان هویدا بوده و ننگ وحشیّت و بی نظمی را بر خود روا دانسته و هوای نفس را تقویت کرده و می کنند، و اعتراف بر کم عقلی و گم راهی خود ندارند و اگر کسی بآن ها نسبت کم عقلی بدهد آزرده خاطر می شوند و این نسبت را قبول نمی کنند.

حاضر و آیندۀ خود خاطره هاى نيك و روش های زیبائی أخذ کرده، با بکار بردن آن ها سعادت و خوش بختی خود را در تمام جنبه های هستی و شئون زندگی در یابد.

قرآن مجید در آیۀ (101) از سورۀ یونس می فرماید: ﴿ قُلِ انْظُرُوا ماذا فِى السَّمواتِ وَ الاَرْضِ وَ ما تُغْنِى الاْياتُ وَ النُّذُرُعَنْ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ﴾ یعنی «بگو ای پیغمبر بنگرید و ببینید که در آسمان ها و زمین چه حکمت ها و عبرت ها موجود است، امّا کفایت نمی کند (و سود نمی دهد) آیات الهی و بیم دهندگان و ترسانندگان (یعنی پیغمبران) بحال کسی که ایمان ندارند».

باز در آیۀ (19و20) از سورۀ عنکبوت می فرماید: ﴿ أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ اِنَ ذَالِكَ عَلَى اللّهِ يَسير ،قَلْ سِیرُوا فی الأَرْضِ فَأنْظُروا کَیْفَ بَدَءَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِیءُ الْنَّشْأَهَ الأَخِرهَ انَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَی ءٍ قَدیْرٌ﴾ یعنی «آیا ندیدند که چگونه می آفریند خدا خلق را پس آن خلق را بعد از موت باز می گرداند بدرستی که این موضوع (یعنی خلق کردن و باز گردانیدن بعد از مرگ) برای خدا سهل و آسان است، بگو بمردم سیر کنید در زمین پس بنگرید از راه تفّکر که چگونه آفریده است خدای متعال خلق را (بر اختلاف اجناس و اشکال و افعال و احوال) پس خدا ظاهر سازد و پدید آورد آفریدن دیگر را بعد از آفریدن اوّل، بدرستی که خدا بر همه چیز از ابداء خلق و اعادهٔ آن و سایر امور توانا است».

هم چنین در آیۀ (42و41) از سورۀ روم می فرماید : ﴿ ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ اَیْدِی النّاسِ لِیُذیقَهُمْ بَعْضَ الَّذی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ ، قُلِ سيرُوا فِى الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الّذينَ مِن قَبْلُ كَانَ أَكْثَرُهُمْ مُشْرِكِينَ﴾ یعنی «آشکار شد تباهی و فساد در بیابان( بخشک سالی) و در دریا (بطوفان و غرق) بسبب آن چه کرده دست های آدمیان (از معاصی و قبایح) تا بچشاند ایشان را پاره ای از جز او کیفر آن چه کرده اند ، تا شاید آن ها با چشیدن این بعض از جزا و کیفر اعمال

ص: 242

قبیح خود باز گردند بطرف حّق و توحید، بگو (ای پیغمبر) بمشرکان و منحرفان که سیر کنید در زمین و ببینید که چگونه بود سر انجام آنان که پیش از ایشان بوده اند بیش تر آن امم سابقه که هلاک شدند شرك آورندگان بودند».

نیز در آیۀ 36 از سورۀ نحل می فرماید : ﴿ وَ لَقَد بَعَثْنَا فِي كُّلِ أُمَّةٍ رَسُولًا أَن اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُم مَنْ هَدَى اللّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ فَسِيرُوا فِي الأرْضِ فَانَظُر وَ اكَيفَ كَانَ عَاقِبَةُ المُكَذِّبينَ﴾ یعنی «هر آینه ما بتحقيق فرستادیم در میان هر گروه پیغمبری را (بر آن ها بگوید) این که بپرستید خدای را و اجتناب نمائید و پرهیز کنید از طاغوت (یعنی شیطان) پس بعضی از آن گروه های گذشته کسی بود که بوسیلۀ الطاف و راهنمائی خدا هدایت شده بود و بعضی از ایشان کسی بود که بجهت کثرت عناد و انکار آیات پروردگار واجب شده بر او خذلان، پس سیر کنید ای مشرکان در زمین پس بنگرید عاقبت کار تکذیب کنندگان را».

در آیۀ (137) از سورۀ آل عمران می فرماید : ﴿ قَد خَلَتْ مِن قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِبِينَ﴾ یعنی «بدرستی که گذشته پیش از شما واقعه ها از غم و شادی و راحت و محنت و دولت و نکست و غنیمت ، پس سیر کنید در زمین پس بنگرید بنظر عبرت که چگونه است عاقبت تکذیب کنندگان پیغمبران».

در آیۀ (69) از سورۀ نمل می فرماید: ﴿ قُلْ سیرُوا فِی الاَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُجْرِمینَ﴾ يعنی «بگو که سیر کنید در زمین و بنگرید که چگونه بوده است عاقبت کار گناه کاران».

این وظیفه یعنی نگریستن بر خصوصیّات موجودات جهان و دستگاه آفرینش و موضوعات گوناگون عالم و صفحات عبرت انگیز زندگی گذشتگان و حاضرین که از مضامین روی هم رفتۀ آیات شریفه استفاده می گردد، وسیلهٔ بزرگیست که تحصیل

ص: 243

حقیقت و بدست آوردن هر گونه روّیۀ خیر و صلاح را سهل و آسان می کند.

ماهی صفت عبرت گیری و روّیه سنجی یکی از مهم ترین حالات پسندیدۀ انسان بوده و در ردیف وسائل خوش بختی و سر انجام نيك بشمار می رود.

البتّه پاره ای از گم راهی و زیان کاری و بد سرشتی آدمی از این است ، که بواسطهٔ چشم این وظیفۀ نام برده را انجام نمی دهد، و از نظر کردن و ملاحظۀ اسباب عبرت که بطرز های گوناگون موجود و فراهم است کوتاهی می ورزد، و در اثر دور افتادگی از انجام آن وظیفه ، غفلت و تاریکی معنوی رو آور شده و انسان را بپرت گاه هلاکت و روز گار سختی می کشاند، و خواه نا خواه به تبه کاری و فساد مبتلا می سازد.

چنان که قرآن مجید جریان حال طایفۀ بنی نظیر را که در مدینه ساکن بودند و سپس بطرف شام متواری شدند یاد آوری کرده و سوء عاقبت آن ها را بیان می نماید و بر دیگران نیز اعلان خطر می کند که غافل نباشند در آیۀ (2) از سورۀ حشر می فرماید: ﴿ هُوَ الَّذِی أخْرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أهْلِ الکِتَابِ مِنْ دِیَارِهِمْ لأوَّلِ الحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أنْ یَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللّهِ فَأتَاهُمُ اللّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأیْدِیهِمْ وَ أیْدِی المُؤْمِنِینَ فَاعْتَبِرُوا یَا اُولِی الأبْصَارِ﴾.

یعنی «خدا همان است که بیرون کرد کسانی را که نگرویدند از اهل کتاب (یعنی اهل توراة که عبارت از طایفهٔ بنی النّظیر بودند) از منزل های آن ها (که در مدینه داشتند) در اوّل راندن ایشان از جزیرۀ عرب بطرف شام، گمان نداشتید ای اهل ایمان که آن طایفه بیرون روند از مدینه (بخاطر بسیاری عدد شان و زیادی شجاعت و شوکت شان، و آن طایفه گمان بردند که حصار های آن ها از رسیدن عذاب خدا بر آنان مانع می شود، پس عذاب خدا بیامد بر آن ها از آن جایی که گمان نمی بردند، و خدا در دل های آن ها ترس و بیم انداخت (و بجهت آن دل بر جلا و بیرون رفتن از وطن خود

ص: 244

نهادند) خراب می کردند منزل های خود را بدست خودشان (باطن منزل ها را) و بدست مؤمنین (ظاهر منزل ها را) پس ای صاحبان چشم (با دیدن احوال این قوم) شما هم عبرت بگیرید و تفّکر نمائید».

شوم آن ها پرواز های ننگین بطرف فساد می کنیم، و غافل از آنیم که این پست فطرتان هر نوع کمال و فضیلت و عزّت و شرافت و حیثیّت و شخصیّت ما را سلب نموده اند، و بجای همۀ آن ها مانند بوزینگان و چون حیوانات زبان بسته و چهارپایان افسار گسیخته ما را در بیابان وحشیّت و جهالت بازی می دهند و خود بر بی عقلی و سفاهت و سبك مغزى ما تماشا می کنند و لبخند می زنند ﴿ اَلّلهُمَ نَبِّهنا عَن نَومَةِ الغافِلينَ بِحَّقِ خَيرِ خَلقِكَ مُحَمّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ﴾.

این وظیفه که بنوع افراد مکلّفین از بشر متوّجه است، رعایت آن با پاک دامنی و عفّت نفس ربط کامل دارد.

در آیۀ (30 و 31) از سورۀ نور می فرماید: ﴿ قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّواْ مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ یحَفَظُواْ فُرُوجَهُمْ ذَالِکَ أَزْکیَ لهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرُ بِمَا یَصْنَعُون، وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ اِلْأَمَا ظَهَرَ مِنْهَا﴾ یعنی «بگو ای پیغمبر بمردان مؤمن و گرونده که بپوشند دیده های خود را از هر نا محرم (که نظر سبب فتنه و باعث خطا های بزرگ است) و بگو بر آن ها که نگاه دارند فرج های خود را از حرام و نا مشروع، پوشیدن چشم و محافظت فرج پاکیزه تر و سود مند تر است برای ایشان، بدرستی که خدا دانا است بآن چه که می کنند (از نظر بحلال و حرام و حفظ خود از نا مشروع و بی مبالاتی در آن) و بگو بزنان گرویده که بپوشند دیده های خود را و ننگرند بمردان نا محرم، و نگاه دارند فرج های خود را از زنا و نا مشروع، و ظاهر نسازند آرایش خود را مگر آن چه (از قبیل انگشتر و اطراف لباس و سرمه در چشم و رنگ حنا در دست که مخفی داشتن آن موجب حرج است) ظاهر شده از آن زینت».

این آیات شریفه برنامۀ مهّمی راجع بطرز رفتار مردان و زنان نسبت بهم دیگر که مورد بزرگی از موضوع سخن می باشد بیان کرده و تکلیف آن ها را از این نظر روشن می سازد، هر مرد و زن گرویده بحقیقت را از چشم اندازی و نظر افکنی بسوی اجنبی و نا محرم باز می دارد، و بر چشم پوشی از غیر کسانی که خدا حلال فرموده دستور می دهد، و نیز امر می کند که هر مرد و زن عورت و دامن خود را از فساد و آلودگی حفظ نماید و در تحت تأثیر هر عامل نا پسند و نا روا قرار نگیرد.

البتّه این دستور بزرگ یگانه راهی است برای نجات از مهالك و آن چه که باعث فنای شئون و حیثیّت بشر می باشد.

ص: 247

هنگامی که چشم مرد و زن بهم دیگر افتاد ممکن است هر يك ديگرى را جذب کند و او را شیفتۀ خود سازد یا خود شیفتۀ او گردد، و چون جذب با نظر و بوسیلهٔ چشم افکنی ، در میان بشر با کمال سرعت جریان دارد، و بالأخره گروهی باین خاطر دل از دست داده و گرفتار معاشقه و هوس بازی می شوند خدای بزرگ و دانا انسان را تحت نظم و برنامه قرار داده و دربارۀ نظر دستور اساسی اعلام داشته است خلاصه این که بشر را از نظر و چشم افکندن بنا محرم و اجنبی نهی فرموده تا او را از زیان های فراوان و مهالك گوناگون که از آزادی نظر سر چشمه می گیرد نجات دهد، و از خطر ها و نگرانی های گوناگون مادّی و معنوی، جانی و مالی در تمام جنبه های شخصی و اجتماعی فردی و نوعی آسوده سازد.

گر چه شاید افراد کوته نظر و دور از حقیقت جامعه آسودگی را در وحشیّت و بی نظمی و بی قیدی و بی بند و باری تصوّر کنند یا بخاطر جلب توّجه و تحصیل رضای پست فطرتان چنین تفسیر نمایند، و مردم را در عالم تاریکی و بد بختی باقی گذارند، تا راه استفاده و بهره برداری افراد نام برده از وسائل مادّی از بین نرود.

بی بند و باری و بی قیدی در این مورد تنها نمونۀ جهل و نادانی بوده و انسان را با هزاران پیش آمد های ننگین و شرم آور روبرو می کند و او را بسر انجام و عاقبت زشت و نا مناسب بر می گرداند.

اگر افراد پاک طینت و نيك منش جامعه، مطلب را از روی اعتدال و انصاف ملاحظه نمایند، اهمیّت و عظمت راهنمایی پروردگار عزیز را در این خصوص روشن و واضح خواهند یافت. و نیز خواهند دانست که چگونه بی عفتی و آلودگی دامن با آزادی نظر مربوط است، چگونه باید دستور خدائی و وظیفه ای که در قسمت چشم و نظر معیّن گردیده رعایت شود و بچه طرز باید صورت گیرد، تا پاک دامنی انسان تأمین گردد.

ص: 249

محترم شرح گردید، که هر اجتماعی همانا باعتبار افراد آن اعّم از مرد و زن، صالح و فاسد نامیده می شود، زنان و مردان نیکو کار و صالح تشکیل دهندۀ جامعۀ صالح و سالم هستند و هم چنین مردان و زنان زشت و زیان کار، جامعۀ فاسد و ناهموار را صورت می دهند.

برنامه ای که خدای بزرگ از روی مصالح گوناگون (که برخی از آن برای ما مکشوف و قسمتی از آن بر ما مخفی و مجهول است) در موضوع حجاب یعنی محافظت کاری زنان و پوشاندن آن ها بدن خود را از مردان اجنبی، کلّیۀ مفاسد را که از آزادی نظر پدید می آید جلو گیری کرده و نوع انسان را از مهالك مخصوص این قسمت نجات می دهد.

لزوم و ضرورت حجاب بحكم رسول باطنی یعنی عقل هر خردمند ثابت و در پیش هیچ هوشمند با دیانت و علاقه مند بآئین جای انکار نیست.

زیرا چنان که هر فاسد و فساد انگیز در اجتماع، بحکم عقل مردود و لازم با جتناب می باشد، همین طور هر موضوع صالح و صلاح انگیز که جلو گیر مفاسد و مضرّات فراوانی باشد، از نظر عقل برای جامعه لازم و ضروری است، و این مطلب بطور کلّی در ضمن سخن های پیس نگارنده ، در موارد متعدّدی بطور اجمال و تفصیل روشن گشت.

﴿ وَ لا يبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكتْ أَيمانُهُنَّ أَوِ التّابِعِينَ غَيرِ أُولِي الإِْرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يظْهَرُوا عَلى عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا يضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيعْلَمَ ما يخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللّهِ جَمِيعاً أَيهَا الْمُومِنُونَ لَعَلَّكمْ تُفْلِحُونَ﴾.

یعنی ای پیغمبر بگو بزن ها که «ظاهر نسازند آرایش خود را مگر آن چه ظاهر شده از آن زینت بوقت قیام نمودن بحوایج (مانند انگشتر و اطراف لباس و سرمه در چشم و رنگ در کف دست و نظیر این ها از موارد استثناء که با صریح ادّلۀ مخصوصه اش از حکم مزبور خارجند) و باید بزنند زنان مؤمنه مقنعه های خود را بر گریبان های خود (یعنی گردن خود را بمقنعه بپوشند تا موی و گردن و سینۀ ایشان پوشیده بماند) و باید که ظاهر نسازند آرایش خود شان را مگر برای شوهران خویش، یا پدران خود یا پدر شوهران خود یا پسران خود یا پسران شوهران خود (زیرا گر چه آن ها از زن دیگرند ولی در حکم پسران این زنانند) یا پسران برادران خود، یا پسران خواهران خود، یا زنان اهل دین خود، یا کسانی که مملوك و زر خرید آن ها باشند، یا اتباع خوانواده از مردانی که بزنان احتیاج و رغبت ندارند، یا اطفالی که هنوز آگاه نیستند بر عورت های زنان (یعنی بحّد تمیز نرسیده اند) و باید که زنان در حال راه رفتن پا های خود را بر زمین نزنند، تا دانسته شود آن چه از زینت های خود پنهان می دارند (یعنی مبادا صدای پای آن ها و صدای بعض از زینت ها از قبیل خلخال که بپای می کنند مردان را متوّجه آن ها بسازد و

مورد میل مردان قرار بگیرند) و باز گردید بسوی خدا ای گرویدگان شاید که شما رستگار شوید».

این آیۀ مبارکه چند وظیفه را برای صنف زن تعیین می فرماید و آن ها را برعایت این وظایف دعوت می کند و در ضمن بر فوائد و منافع رعایت آن ها نیز اشاره می نماید.

ص: 252

(1) زنان باید چشم خود را از نا محرمان بپوشانند، یعنی بسوی آن ها نظر نیا فکنند و دامن خود را از فساد و آلودگی حفظ نمایند.

(2) باید زینت خود را ظاهر نسازند مگر برای عدّۀ ای که در خود آیۀ استثناء شده و محارم نامیده می شوند.

(3) باید گلو و سینه و گردن خود را با مقنعه (یعنی چارقد) بپوشانند که از نظر نا محرمان محفوظ باشند.

(4) باید در هنگام راه رفتن در خارج ، بطور ملایم و آهسته قدم بردارند و آرام راه بروند، تا صدای زینت پنهان آن ها (مانند خلخال که از زمان پیش در عرب مرسوم است و بعنوان زینت بپای خود می کنند) معلوم نگردد و مرد ها نشنوند.

«اکنون» نگارنده را سزاوار است که بتمام کسانی که روی سخن ما با آن ها است (یعنی گروه هوش مندان و روشن فکران جامعه بخصوص عدّۀ علاقه مند بدین و آئین از دانش مندان و تحصیل کرده های زنان اجتماع کنونی که مایۀ افتخار نوع انسان بطور عموم و باعث سر بلندی جمعیّت دین داران می باشند) صمیمانه یاد آوری کنیم، که پس از روشن شدن این تکالیف چهار گانۀ فوق و بعد از این که معلوم گشت که این چهار وظیفه اساس وظایف زنان و پایۀ روش پاک آنان در اجتماع از نظر دین و آئین است دیگر جای کم ترین تردید و تزلزل در اصل موضوع حجاب و لزوم وضرورت آن باقی نمی ماند.

چرا و چرا ؟ بخاطر این که حجاب غیر از خلاصۀ آن تکالیف نام برده عنوان دیگری ندارد، و حقیقت و واقعیّت ان غیر از این مقدار تصوّر نمی شود گر چه از نظر عنوان و نام بعنوان آن ها و نام شان گفته نشده است.

دین مقدّس اسلام همین وظایف را که آیۀ مبارکه اعلام می دارد از طایفه زنان مطالبه می کند، و نیز پیشوایان دینی از ابتداء دعوت بحق جز همین مقدار را در موضوع

ص: 253

حجاب دنبال نکرده اند.

بنابراین اگر آیات و اخباری را که راجع بحجاب بر ما وارد شده است مورد ملاحظه قرار نداده، و بر مضامینش رسیدگی نکنیم، تنها خود همین آیه برای تعیین وظیفه و بیان تکلیف کافی است.

یعنی این آیۀ مبارکه افراد با ایمان و حقیقت پرست را می تواند بحّق و واقع راهنمائی کند و برای آن ها حجّت محکم و پا بر جائی بشود، هر چند بر غیر این افراد تأثیری نکند و چیزی برای آن ها نیافزاید و هیچ گونه سودی بر آن ها ندهد.

زیرا بدیهی است اوّلین شرط بررسی بموضوعات ديني و مطالب مذهبي و أخذ نتیجه های مثبت از بحث های معنوی همانا اعتراف بر اصل مبدء و دین و اقرار بر حقیقت کیش و آئین بوده و از آن سر چشمه می گیرد.

از این جا است که نگارنده یاد آوری کرد که روی سخن ما با افراد علاقه مند بدین می باشد، از افرادی که در اساس عقائد و اصول مبانی دین مردّد و متحّیرند یا بطور لجاج و عناد پرده بر روی حقیقت می گسترند و خود را بهیچ وجه بوظیفۀ لازم آشنا نمی کنند، کوچک ترین انتظار هم راهی با دین و حرکت بر طبق مطالب صحیح را نباید داشت.

نیز در آیۀ (59) از سورۀ احزاب می فرماید : ﴿ يَا أَيُّهَا النَّبِي قَل لِاَزواجِكَ وَ بنَاتِكَ وَ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَ مِنْ جَلَا بِيبِّهِنَ ذَالِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذِينَ وَ كانَ اللّهُ غَفُور اَرَحِيمًا﴾ یعنی «ای پیغمبر بگو بزنان و دختران خود و زنان مؤمنان که (هنگام بیرون رفتن از خانه) اطراف چادر های خود را روی هم بیاورند ( یعنی بدن های خود را با آن بپوشانند) آن پوشیدن سر و روی نزدیک تر است بآن که مردم ایشان را بصلاح و عفّت بشناسند و متعرّض آن ها نشوند و آزار شان نرسانند، و خدا آمرزندۀ گناهان گذشته و مهربان است».

ص: 254

این آیۀ مبارکه بطرز واضح وظیفۀ طایفۀ زنان را بطور کلّی (اعّم از عیالات پیغمبر و زنان دیگر از گروندگان بحّق) بیان می کند، و علاوه بر این، علّت و فائدۀ دستور نام برده را نیز تعرّض دارد.

آیۀ شریفه می رساند که لزوم رعایت حجاب بخاطر محفوظ بودن از چشمان مردان نا پاك و مصونیّت از شبهه و تهمت است، و همین مطلب یکی از فوائد بزرگ حجاب بشمار می رود.

زن با حجاب هدف هرزه گردان و هوس رانان نمی شود، بجهت این که نظر بسوی او نگاه کننده را هیجان نمی دهد و باعث جنبش او نمی گردد، تا او را بدنبال خود کشاند و مورد آزارش قرار بگیرد.

بی حجابی یگانه وسیلۀ یاری از افراد حیوان صفت و وحشی سیرت و تنها راه كمك از مردان گم راه و هرزه می باشد.

از این جا است که اکثریّت مفاسد اجتماع مربوط باین موضوع، غالباً بخرابی و نا درستی هر دو طرف یعنی مردان و زنان بستگی دارد، بسیار کم است که فساد از ناحیه یکی از آن دو پیشرفت کند.

چنان که کلّیۀ این ها در خارج پیدا است و چگونگی وضع برای همگان پوشیده نیست، بخصوص در عصر کنونی آلودگی اجتماع و جلوه های نا موزون و زنندۀ آن را که از راه بی حجابی پدید آمده است نمی توان انکار کرد.

طرفداران کشف حجاب و عاملین این روّیۀ زشت، آیندۀ خطرناك و عاقبت خالی از هر فضیلت و سعادت، برای جامعه تولید ساخته اند، یعنی بطور خلاصه از پیروی صریح آیات قرانی و دستور آسمانی سر کشی کرده و طبق هوا و هوس و نظر های شوم خود، رشتۀ حیا و عفّت و نظم و آرامش را قطع نموده و با يك سلسله حرف های غلط، خود و دیگران را سر گرم داشته اند.

ص: 255

پاک دلان عزیز!! نواقص ما چیست که دین از آن غفلت کرده و کشف حجاب آنرا تدارك می کند؟!

کشف حجاب کدام از نواقص ما را تا بحال تکمیل کرده و تا چه اندازه تدارك نموده است ؟!

علاوه بر کشف حجاب که ببهانۀ تکمیل نواقص و یا بدست آوردن از دست رفته ها و یا باز یافتن گمشده ها از آن طرف داری می شود، این تجاوز و افراطی که هر روز بلا های خانمان سوزی در محیط دین و دین داران تولید می سازد و مردم بدبخت را بفلاکت و بیچارگی می کشاند چیست ؟!

این همه خود نمائی و خود آرائی و بی بند و باری چیست که اکنون در تمام طبقات پدید آمده، و روز بروز بطوری بهت آور پیش می رود ؟!

آرایش سر و صورت و . و . و . و . که امروز بطرز ننگین وجود دارد و باعث شگفت جهانیان شده و افراد با عقل و باهوش و مردان با حقیقت و با ایمان را نگران می سازد، آیا مایۀ سر افکندگی و ننگ ما نخواهد بود یا ما خود، از روی التفات اعتنا و توّجه بر این ننگ نداریم؟!

آیا از کوته نظری و بیهودگی نیست که زنان جامعه در عنوان و اسم دین داری قیافه هایی بد تر از باطل پرستان و گم راهان، بخود گرفته و با کمال بی عاری و بی قیدی بعنوان آزادی در هر گذر و انجمن و اجتماع، خود نمائی و تظاهر می کنند، در حالی که مردمان کشور های غیر دینی و غیر مذهبی هم تاکنون باین قیافه ها در نیامده و در صدد آن نیستند؟!

اگر کشف حجاب وسیله و مقدمۀ برای گم راهی های فراوان نبوده است پس این اختلاط های نا صحیح و آمیزش های نا مرّتب و نا بهنگام و هزاران فساد هایی که امروز وجود یافته و می یابد و روز بروز دامنه دار می شود چیست ؟!

ص: 257

مد پرستی و پیروی از وحشیان نقاط مختلف جهان بچه علّت است و بکدام جانب عقل پسند استناد دارد و از کدام مورد و منشأ صحیح تأیید می گردد ؟!

چگونه و چرا امروز دوشیزگان و بانوان جامعه باسم بی حجابی و بعنوان آزادی تمام اعتدال و نظم و روش صحیح خود را از دست داده اند ؟!

چرا مردان هرزه و جوانان عزب و سر تا پا شهوت و هوس را بدنبال خود کشانده و اساس زندگی و تعیّش آبرومند خود و آنان را بر باد می دهند ؟!

چه رابطه ای میان تکمیل نواقص و تحصیل از دست رفته ها، و میان بی بند باری ها و هرزه گری ها و آلودگی ها و هوس راني ها وجود دارد ؟!

چرا گذشتگان این رابطه را نفهمیده یا چرا ترتیب اثر نداده اند؟!

دستور و برنامۀ الهی (یعنی حجاب) قائل هستید، چرا دربارۀ دختران و تابعین خود از زنان و دوشیزگان، این برنامه را اجراء و عمل نمی کنید ؟!

البتّه بر این سئوال جوابی نخواهند داشت جز این که بگویند: برای آن ها دستور حجاب نیامده و آن دستور خدائی مخصوص مردمان مدّتی پیش است و طبقات نو ظهور مكلّف و موظّف بحجاب نیستند، یا این که بگویند: از عهده و اختيار و قدرت ما خارج است، ما نمی توانیم این ها را تحت حجاب در آوریم و مقیّد سازیم، حرف ما را گوش نمی دهند نصیحت ما را نمی پذیرند.

امّا قسمت اوّل از این گفتار ها و جواب ها سستی و فسادش روشن و واضح است، زیر احجاب که طبق آیات شریفه و نظائر آن بدست می آید، دستوریست ثابت و مستمّر اختصاص بزمانی ندارد و بر نامه ایست که مفیّد بموقع معیّن یا مردمان معیّن نبوده، و تا آخرین روز جهان ادامه خواهد یافت.

امّا قسمت دوّم گر چه صحیح است، و امکان دارد که پدر و مادر بتربیت و اصلاح اخلاق و آداب اتباع خود و زیر دستان قدرت شان نرسد ، و از هر نوع جلو گیری از روّیه های نا موزون و غلط آن ها بطور کلّی عاجز باشند.

لکن باید گفت: ای برادران و خواهران ایمانی عزیز چرا در موقع خود که این دختران جوان و خود مختار، در حال طفولیّت بسر می بردند و در تحت اراده و اختیار و نفوذ شما ها بودند مقدّمات سعادت و خوش بختی صحیح آن ها را از نظر دین و عقل فراهم نساختید؟!

چرا برای آن ها هیچ حدّ و قیدی قائل نشده و افسار شان را رها کرده و بکردار و گفتار و آمیزش و اختلاط شان نظارت درست و رسیدگی کامل و خوب ننمودید؟!

آیا اعتراف نمی کنید که آن ها موقع طفولیّت و اوائل رشد شان جز خوردن و آشامیدن و خوابیدن و نظیر این ها از امور ساده و عادی زندگی چیزی را آشنا نبودند، و هيچ يك از مد های وقت و رسوم خود آرائی را یاد نداشته و تمیز نمی دادند ؟!

ص: 259

آیا نه چنین است که شما پدران و مادران و بطور کلّی شما اولیاء این نسل جوان از روی مسامحه یا از جهت بی علاقگی بدین پروردگار و دستوراتش ، آن اطفال بی گناه را بصورت های مطابق میل و موافق هوای نفس خود در آورده، و آن ها را بهزاران مد و نقشه آراسته کرده، یکی از وسائل تظاهر و خود نمائی خودتان قرار دادید و ندانستید که با اختیار و اراده و میل خودتان بر اولادتان جفا می کنید ؟!

آیا نه چنین است که شما بر تن آن ها لباس هائی آراسته کردید که نیم بدن شان یا بیشترش لخت و عریان باقی ماند و این نقشه را بعنوان مد وقت و رسم عصر تلقی نمودید و آن بیچاره ها بهمان ترتیب رشد کردند و اهمیّت لباس پوشی و حیا و عفّت بطور کلّی از نظر شان ساقط شد !؟

شما آقایان و خانم ها، پدران و مادران این صنف اطفال و جوانان، آن ها را از ابتداء حال بخود آرائی و خود نمائی و بی بند و باری و جلوه های نا مناسب در اماکن عمومی و انجمن های فساد عادت دادید، تا جائی که همۀ آن مفاسد را جزء آداب روز دانستند و در فکر آن ها بر قبح و زنندگی این اعمال پست کم تر توّجهی باقی نماند تا آیندۀ درخشان و نورانی نصیب شان گردد.

اینک ای برادران و خواهران هم دین و هم آئین که پدران و مادران جامعه و پرورش دهندگان افراد آیندۀ جامعه هستید آیا باز هم انتظار تان در سعادت و خوش بختی و روش خرد پسند اولاد و فرزندان خود می باشد ؟!

باز هم روزی را آرزومندید که اختیار و اراده و قدرت و نفوذ شما در آن ها اثری بخشد و سخنان شما پذیرفته گردد، و کم ترین نتیجه ای بحال آن ها بدهد ؟!

آیا نه اینست که حاصل، از تخم و بذر تخلّف نمی کند، و آن چه بر زمین نشانده شد بنیاد و ریشۀ گیاه روئیده و حاصل بدست آمده است، تلخی و شیرینی حاصل و طراوت و پژمردگی شاخ و برگ بهمان ریشه و اصل بستگی دارد؟

ص: 260

آیا نه اینست که سعادت و خوش بختی انسان چیزی مانند اجناس و اموال خرید و فروشی یا ساخته ای نیست ، که بدست آوردن آن بپول و صرف مال فراهم شود، یا با بکار بستن فنّی از فنون مادّی تحصیل گردد؟!

سعادت فردی که پدید آورندۀ سعادت اجتماعی می باشد، همانا بمقدّماتی بستگی دارد که خود انسان باید از پیش در صدد آن بر آید، و با اندیشه کردن در عاقبت و آیندۀ امور در موقع خود از روش اعتدال غفلت نورزد، تا گرفتار ندامت و پشیمانی جبران نا پذیر نشود.

دخترش چادر سر کند و بدن خود را بپوشاند و با آن وضع ننگین وارد حرم نشود، لکن دختر قبول نمی کند و می خواهد بدون تغییر وضع خود، همراه پدر و مادر بحرم مطّهر برود و استقامت پدر در مقابل کج روی دخترش تا جائی رسیده که کار بشكنجه و كتك كارى منجّر شده و نتیجه ای هم نمی دهد.

«اینک» باید از خوانندگان گرامی درخواست شود که در این خصوص از روی تأمّل و انصاف نظریّه بدهند، آیا کدام يك از این پدر و دختر مستحّق تنبیه و گوش مالی هستند ؟! كتك را كدام يك از آن ها باید بخورند ؟! دختر را باید متخّلف و مجرم دانست و مجازاتش باید نمود، یا سزاوار مجازات و تنبیه تنها پدر است؟!

آری آری نگارنده را عقیده چنین بود و در همان حال چنین اظهار داشتم و بطور صریح گفتم: ای آقای عزیز، در حقیقت و از روی انصاف كتك را شما و مادر این دختر باید بخورید، چرا و چرا؟!! بخاطر این که شما وقتی می دانستید که بکلّی در زندگی خود بی دین نخواهید گشت و تا درجۀ آخر خراب کاری نخواهید نمود، می دانستید که گاهی هم بعنوان اظهار علاقه بمقدّسات آئین و پیشوایان مذهب، بزیارت حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) خواهید رفت، و می دانستید که مایل خواهید شد که فرزندان تان نیز مانند خودتان این کار های پسندیده و اعمال معنوی بهره مند شوند، پس چرا تربیت و پرورش صحیح خود را در نظر نگرفتید؟! پس چرا حقیقت را از نظر آنان نابود کرده و محو سراحتید و دین خدائی را افسانه وار و خالی از واقع در نظر آن ها جلوه دارید ؟!

چرا عادات زشت و اخلاق زننده را بر آنان روا داشتید و بالأخره این دختر را بروزی رسانیدید که باید بوسيلۀ كتك و شكنجه زیر دستور دین خود در آید و وظیفهٔ خود را انجام دهد؟!

مگر این دستور (یعنی حجاب) فقط برای تشرّف بحرم حضرت امام هشتم علیه السلام و دیگر اماکن مقدّسه تنظیم شده ؟!

ص: 262

مگر در مواقع دیگر ضرورت ندارد؟! یا مگر در سائر مواقع حقیقت هر فرد انقلاب و تغییر می پذیرد، یعنی دوشیزه و زن پسر و مرد می شود و روی این نظر از تکلیف مخصوص خود معاف می گردد تا جائی که یکی در محلّ دیگری جلوه کند و بنقش و نگار آن در آید و با کمال بی اعتنائی در میان اجتماع دینی قدم بزند؟!

آیا مقصود و هدف اصلی پیشوایان و امامان دین، دستورات قرآن و برنامه های الهی نیست، و پیروی از دین باعث خوشنودی آن ها نمی باشد و رضایت آن ها که با رضای خداوند بزرگ موبوط است تحصیل نمی گردد؟!

آیا زیارت تنها و بوسیدن ضریح و شوط و طواف دور آن با نداشتن مداومت و علاقه بر قانون آسمانی و نظام نامۀ الهی، در اظهار تبعیّت و اخلاص نسبت به پیشوایان مذهبی، در متدّین بودن انسان کافی است، و چنین روّیه از حالات منافقان شمرده نشده؟!

آیا اگر خود آن امام که با این طرز زیارتش می کنیم از چگونگی و علّت این تناقض و بی نظمی ما مردم در کردار و گفتار، سئوال فرماید جواب صحیح و پاسخ درستی در نظر است و می توان آن حضرت را قانع و راضی کرد، و می توان اظهار داشت، که ما بنوبۀ خود در هر يك از وظایف دینی سستی می ورزیم و درست بر آن ها پا بند نیستیم ولکن خود را از شیعیان و تابعین شما قرار داده و از دیگران صرف نظر نموده و تنها بحضرت شما علاقه مند و مخلصيم ؟!

«امید» است که برادران و خواهران دینی همۀ این سؤالات را مورد ملاحظه و دقّت قرار دهند و بر آیندۀ خود اندیشه ای داشته باشند و بر حال اطفال و جوانان و بالأخره حال کسانی که زیر دست شان بوده و پرورش آن ها را بعهده گرفته اند ترّحم کنند، صحنه های زود گذر این جهان گذران و تمام شدنی است، و عاقبت نيك مخصوص نیکو کاران و صلاح جویان می باشد.

ص: 263

چنان که از تاریخ و زمان اعلام این دستور تا هنگامی که افراد نا شایسته در امور دین داران و اوضاع محیط آئین پرستان تصرّف کرده اند، صنف زنان خدا شناس و با معرفت با کمال میل و رغبت و افتخار طبق همان دستور عمل کرده از عهدۀ کار های روزانه و مسئولیت های مخصوص شان نیز بر آمدند.

نهایت چیزی که نظر هر عاقل و هوشمند معتدل و پاک طینت را جلب می کند، اینست که وظیفۀ زن و آن چه روی میزان صحیح وضع شده و طبع خدا دادیش صلاحیّت آن را دارد، مجهول مانده و مورد اخلال و خدشۀ افکار نا موزون يك عدّه تبه کاران و هوا پرستان قرار گرفته، و رفته رفته راه مستقیم بر راه های کج و نا هموار مبّدل گردیده است.

«آری» مردم غیر آشنا بوظیفه و دور از حقیقت، بخاطر صورت دادن مقاصد شوم و کام یابی از غریزۀ جنسی، اموری را باسم حقوق و شئون در اختیار صنف زن گذارده و آن ها را بر تشکیلات گوناگون و انجمن های مختلف وارد ساخته، و بطرز های رنگارنگ با کمال بی بند و باری و آزادی، شهوت رانی و هوس بازی می نمایند.

در حالی که خود شان صد در صد می دانند که طبع مرد اقتضائی دارد و طبع زن او را فاقد است، و هم چنین زن بر کار هائی صلاحیّت دارد که مرد اهل آن ها نیست، از این نظر می گویند: که حجاب مانع از حقوق زن بوده و او را از تحصیل فضائل محروم می سازد.

«آری حجاب» با این کار هائی که از مغز های خالی از فکر های صحیح سر چشمه گرفته و بخاطر مقاصد لغو و بیهوده و فاسد، برای زنان عصر انتخاب شده و نظم محیط دین و دین داران را بهم زده مخالفت دارد و از کلّیۀ آن ها مانع است.

البتّه زن با حجاب و عفيف بهیچ طرزی حاضر نمی شود بازیچۀ پست فطرتان و

ص: 265

فرو مایگان گردد و خود را بهر رنگی که موجب رضا و هوای آن ها می باشد در آورد و و از هیچ کس شرم و حیا نداشته باشد.

زن با حجاب و با حیثیّت حاضر نیست که بعنوان رسانیدش بحقوق خود، تمام شئون مخصوصش را از قبیل عفّت و پاک دامنی و حیا و عصمت و وقار و متانت و آبرو و . و . و . بربایند و با منظره های زود گذر و صحنه های بی دوام فریبش دهند، و او را در تحت اختیار اجانب و مد سازان خارجی و هوا پرستان بی شرم بگذارند .

البتّه زن با حجاب شرافت خود را بالا تر از آن می داند که حقوق خدا دادی خود را از دست بدهد و در عنوان خدمت باجتماع و همآهنگی با هم میهنان بدنبال هزاران فساد و کار های نا شایسته بیافتد.

شّکی نباید داشت که زن با حجاب راضی نیست که سر و صورت و . و . و . و . خود را بر خلاف وجدان و عقل و فهم بنقشه های شرم آور آرایش دهد و در مؤسسه ها و اماکن عمومی که مشتمل بر گروهی از مردم می باشد و يك عدّۀ آن ها جوان های عزب و مردان پر از شهوت هستند خود نمائی کند، و بالأخره جمعی را بناراحتی های علاج نا پذیر روحی و جسمی مبتلا سازد و باز هم خود را خدمت گذار جامعه معرّفی نماید.

طبع زن که مظهر قسمتی از حقایق صنع پروردگار عالم است و یکی از وسائل بر قراری اجتماع بشر محسوب می شود، با هر کاری که امروز خود او از روی سادگی و کوته نظری یا بخاطر جهاتی چند از قبیل ...، عهده داری و انجام دادن آن را مدّعی شده و بگردن خود می گیرد، یا صنف مرد از روی غلط کاری های بخصوص برایش انتخاب می نماید، بطور کامل و صحیح موافق نیست.

مشاغلی که زن بی حجاب مانند مردان صورت می دهد باز بهزاران نغمه های طبيعي و هوا و هوس های غریزه ای مخلوط بوده و از ظریف کاری و خود نمائی و . و . و . و . که جزء طبیعت زنان است خالی نمی باشد !!.

ص: 266

شما ای افراد علاقه مند بدین و آئین !

ای برادران و خواهران عزیز ایمانی!

ای آنانی که هنوز از حقیقت بطور کلی رو گردان نشده اید!

ای کسانی که در آیندۀ خود اندیشه می کنید! چرا و چرا از اینان که سنگ طرف داری از کشف حجاب بسینۀ خود می زنند و (بقول خودشان) از حقوق زن هم دفاع می کنند، در پیرامون مطلب توضیح نمی خواهید و از آن ها نمی پرسید که منشأ پیدایش حقوق از کجاست ؟!

از کجا باید دانست و بدست آورد؟! میزان صحیحی که می شود بودن و نبودن حقّ را بوسیلهٔ آن تعیین کرد چیست ؟!

از چه کسانی باید خصوصيّات و حدود مشترك حقوق یا جهات اختصاصی آن سؤال شود !؟

چه کسانی حّق رسیدگی و مداخله بر این گونه موضوعات دارند و می توانند در این باره نظریّه بدهند ؟!

آیا نه اینست که کلّیۀ حقوق از مبدأ اصلی یعنی خدای بزرگ و نیز از طرف رسول باطنیش یعنی قوّۀ خرد و نیروی عقل، سر چشمه می گیرد، و از قرآن مجید کتاب مقدّس آسمانی و بیانات رهنما های جهان بشریّت، حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و جانشینان گرامی و ارجمندش امامان دوازده گانه (علیهم السلام) باید بدست آورد و معلوم کرد ؟!

نه اینست که میزان صحیح همۀ حقوق فردی و اجتماعی، منطق قرآن و گفتار پیشوایان و عقل سالم می باشد ؟!

نه اینست که خصوصیّات و حدود حقوق را، باید از کسانی سئوال کرد که بمطالب قرآن و نظریّات و بیانات حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و ائمّۀ دین (علیهم السلام) آشنائی

ص: 267

کامل دارند و رهبری جمعیّت را از نظر دین و مذهب بعهده گرفته اند، و نیز کسانی که دارای عقل سالم و فکر مستقیم و نظر عالی و روش معتدل می باشند و کسانی که می توانند سر نوشت قوم را از روی حقیقت تشخیص دهند، و عین امور لازم و ضرور جامعه را درک نمائید ؟!

نه اینست که تنها چنین افراد نام برده فوق حّق دارند بر موضوعات مهّم دینی مداخله و رسیدگی کنند، و دیگران از اغیار و اجانب اگر مداخله کردند باید غیر رسمی و خارج از محلّ و بی موقع دانست ؟!

«نگارنده» اینک با بیانی ساده و خالی از هر گونه غرض، بخوانندگان محترم و عموم دین داران و کلّیۀ کسانی که در این تاریخ (1338/5/8) در حال تحریر این جملات طرف سخن می باشند، یادآوری می کند که این وضع کنونی و جریان موجود محیط های دینی جز عنوان برگشت بزمان جاهلیّت و غیر از پیروی از رسوم و آداب آن چیزی نیست.

آری تنها فرقی که امروز با سابق دارد اینست، که در سابق هر نوع انحراف و گم راهی و اقدام بهزاران کار های شرم آور و ننگین، در لباس خود بوجود می آمد و در لباس خود معرّفی می شد و در لباس خود شناخته می گشت و هر گونه آثار شوم و نا روای آن ها بر همان لباس منسوب بود، لکن امروز کلّیۀ آن ها بلباس تمدّن و تكامل و ترّقى و تجدّد و. و . و . و ، در آمده و بآن دل خوشیم که محیط ما امروز از محیط های تمدّن یافتۀ دینا شمرده می شود.

قرآن مجید در آیۀ (50) از سورۀ مائده می فرماید : ﴿ أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ حُكْمَا لِقَومٍ يُوقِنُونَ﴾ یعنی «آیا پس حکم زمان جاهلیّت را می خواهند (و آن را طلب می کنند و بآن میل دارند) در حالی که کیست از خدا نیکو و بهتر در حکم کردن و داوری برای گروهی که بحّق و حقیقت یقین دارند».

ص: 268

«آری» دین و آئین خدائی هرگز با این انتشارات احمقانه موافق نیست و نمی گوید «زن و اژدها هر دو در خاک به - جهان پاک از این هر دو نا پاك به».

گرفتار شود و مورد شکنجه قرار بگیرد و از هستی و خانمان بر کنار گردد.

این منشأ افسانه های نام برده و هزاران نظائرش می باشد که دین و آئین دور از همۀ آن ها است و کوچک ترین ربطی با این منطق های فاسد ندارد و هيچ يك از آن قبايح را نمی گوید و جز بحفظ حدود و اندازه و رعایت اعتدال دستوری ندارد و بر خلاف نزاكت و متانت و نظام اجتماع حکمی نمی دهد.

همی گفت اگر بنده ای پند ده *** زن و اژدها هر دو در خاک به

من اينك نگويم سخن این چنین *** که بس دل خراش است و نی دل نشین

اساس مَقالم جز این نیست بیش *** که هر چیز نیکوست در جای خویش

زن و اژدها هر دو پاك است و راد *** که دارند از حق نشانی بیاد

هر آن ذرّه ای کز خدا یافت جان *** وجودش فروغی بود بر جهان

فروغ جهان از زن و اژدهاست *** اگر زن ، زن و اژدها ، اژدهاست

هر آن کس ز اندازه بیرون رود *** وجودش جهان را بلائی بود

بلای جهان نا کسان است و بس *** به هر مرد و هر زن، نه هر خار و خَسر

(مؤلف)

ص: 271

ما اکنون اگر متوّجه باشیم برای نمونه در عصر حاضر، از صنف زنان، تحصیل کرده های لایق و دانش مندان پر افتخار و با ارزش داریم که همه دارای عالی ترین مراتب فضل و کمال می باشند، در حالی که هنوز کسی نتوانسته نظری بر اندام آن ها بیافکند و قصد سوئی دربارۀ آن ها از خود نشان دهد، بخاطر این که دستور اساسی حجاب را عمل کرده، و برنامه ای را که تأمین کنندۀ تمام شئون اختصاصی آن ها است رعایت نموده اند و بمقام مخالفت بر خدا و دین بر نیامده اند.

خود و اجتماع و روی میزان عقلائی صحیح و نافع و سودمند است) مبادرت کند و صورت دهد.

البتّه خوانندگان محترم متوّجهند، که اگر فردی از انسان بر این وظیفۀ مربوط بدست که در قسمت نام برده بیان شد اقدام کند، از عکس العمل ها و گرفتاری های فراوانی که در جنبه های مختلف زندگی برای انسان رو آور است محفوظ خواهد ماند، و اگر بطور دسته جمعی اقدام شود نتیجه اش بوجود آمدن يك اجتماع سعادت مند و سالم و آبرومند می باشد.

نواقص و خراب کاری هائی که اکنون در جامعه دیده می شود، از تخلّف و تقصیر اجتماع نسبت بوظایف نام برده بی ربط نیست.

تخلّف از روی هم رفتهٔ آن وظایف است که باعث بر انداختن نژاد ها و ملّت ها برده و خطر های بزرگی که تمام شئون و آسایش جامعه را از میان بر می دارد تولید می کند.

کم تر کسی از افراد مردم است که بتواند از عهدۀ وظیفۀ ایمانی دست بر آید، و جنایات و گناهانی که از دست سر می زند مرتکب نشود.

عناوین جرم و خطای دست را نمی توان محدود ساخت و شماره کرد، در هر موضوع بطرز خود او تصوّر می شود.

بقول یکی از روزنامه های کثیر الأنتشار که بمناسبتی درج کرده بود (وقتی با کسی دست می دهید دست شما مرتکب گناه می شود وقتی کتابی را ورق می زنید دست شما مرتکب گناه می شود ، وقتی کفش بپا می کنید دست شما مرتکب گناه می شود ، وقتی سوار اتومبیل می شوید دست شما مرتکب گناه می شود، وقتی پول می دهید یا می گیرید دست شما مرتکب گناه می شود، وقتی دستگیرۀ در را بدست می گیرید دست شما مرتکب گناه می شود) خلاصه این که جنایات دست را بشمارۀ آن چه با قصد سوء و

ص: 276

نظر فاسد، از آن صادر می شود تعداد و شمارش می توان کرد.

اکنون نگارنده بیاری خدای دانا و توانا در پیرامون چند چیز مهّم از آن چه مربوط بموضوع سخن است گفت گو می کند.

هم چنین از اهمیّت او است که یگانه پیشوای بزرگ و رئیس مذهب ، حضرت امام صادق علیه السلام مي فرمايد ﴿ اُکتُبوا فَإِنَّکُم لا تَحفَظونَ حَتّی تَکتُبوا﴾ یعنی « بنویسید تا ننویسید نمی توانید مطالب را حفظ کنید» و می فرماید: ﴿ القَلْبُ يَتَّكِلُ عَلَى الكِتابَةِ﴾ يعنى «دل بنوشته اتکال و اعتماد دارد».

در خصوص مراعات و مواظبت و محافظت و اهمیّت کتاب و نوشته می فرماید : ﴿ إحتَفِظُو ابكُتُبِكُمْ فَإنكُمْ سَوفَ تَحْتَاجُونَ إِلَيْها﴾ یعنی «کتاب های خود را محافظت نمائید که در آینده بآن محتاجید» و مي فرمايد: ﴿ اُكتُبْ وَ بَثّ عِلْمُكَ فِي إِخْوانِكَ فَإِنْ مِّتَ فَأَورِث كُتُبَكَ بَنِيكَ فَانَهُ يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانُ هَرْجِ لَا يَا نَسُونَ فِيهِ إِلَّا بِكُتُبِهِمْ﴾ یعنی «بنویس و علم خود را در میان مردم و هم کیشان خود پخش کن و اگر مردی کتاب هایت را بپسرانت ارث بده ، زیرا زمان بی نظمی برای مردم بیاید که بچیزی مأنوس و آسوده خاطر نشوند جز کتاب هاشان».

تا باین جا که اهمیّت قلم و نوشتن معلوم گشت و موقعیّت آن از نظر قرآن و روایات یاد آوری گردید، باید خوانندگان محترم توّجه فرمایند، که آثار و نتایج فراوانش که قسمت بزرگی از امور را صورت داده و مشکلاتی را در دوران تعیّش انسان بر طرف می سازد، مفاسد و مضزّاتی نیز در قلم وجود دارد که باعث گرفتاری های جبران نا پذیر و غیر قابل اصلاح می باشد.

مثلاً چنان که قلم مطالب مهّم و پر فائده را از درون های پاك و مغز هاى معتدل و فکر های سالم روی صفحات کاغذ و غیر آن نقش کرده و در معرض ملاحظه و استفادۀ مردم قرار می دهد و در نتیجه روح افرادی را که تحت تأثیر واقع شده و از آن مطالب بهره های معنوی و مادّی برده اند پرورش نموده، و برای رسیدن بنهایت سعادت و خوش بختی آماده می سازد، و افکار را از جمود و تاریکی و رکود خارج کرده و بنورانیّت تمام می رساند ، و انحرافات و گم راهی های درونی افراد را که منشأ کج رفتاری و

ص: 278

نا درستی او می شود بر طرف نموده و بجای آن نمونه هائی از معانی صحیح که منشأ روش معتدل و کار های پسندیده است از خود باقی می گذارد.

همین طور مورد تردید نمی باشد که قلم با وجود آوردن و صورت دادن بر مطالب فاسد و حرف های بی فائده و یاوه و لغو و بیهوده و شهوت انگیز و . و . و . و افراد انسان را بکار های فاسد و معکوس وا داشته و کلّیۀ شئون و حیثیّت واقعی او را می رباید، مغز ها و افکاری پرورش می دهد که با چیزی جز هوا و هوس و بی نظمی رابطه ای پیدا نمی کنند، و با هیچ چیز جز ستایش بخرافات مأنوس نمی شوند.

از این جا است که آزادی قلم و بی قیدی آن را در هر محیط و اجتماع و زمان، یکی از مفاسد و مهلكات باید شمرد.

هر گروهی که قلم بدون هیچ قید و شرطی در میان آن ها جاری باشد و بهر مقصدی بدون رسیدگی بر چگونگی آن، روی صفحات و اوراقی را پر کند، البّته جای بسی نگرانی و مایۀ ناراحتی هوش مندان و افراد چیز فهم عصر خواهد بود.

از نظر این که نویسندگان و قلم فرسایان استقلال نظر و فکر و اراده و بطور کلّی اختیار خود را در تمام جنبه ها از دست داده اند و بخاطر این که جز انجام برنامه های شوم و فاسد بی خردان عاقل منش و زیان کاران ظاهر ساز وظیفه ای برای خویش نمی دانند آزادی قلم خواه نا خواه جلوه های نا بهنگام و اثرات نا شایستۀ خود را در اجتماع نمایان می کند.

چنان که عصر حاضر و محیط دین و دین داران امروز بهمین گرفتاری ها مبتلا شده، و نسبت بحقایق در نهایت دور افتادگی می باشند.

تاریخ نشان می دهد، زمانی که قلم تحت قید و شرط بوده و از روی نظم و ترتيب صحیح و طرز عقلائی جریان داشته جز سعادت و خوش بختی جامعه اثری نبخشیده و افراد جامعه را جز بآیندۀ درخشان سوق نداده است.

ص: 279

آزادی قلم است که اکنون اکثریّت طبقات مردم را بهر لغو و بیهوده آشنا ساخته و بخصوص جوانان را بطور کلّی منحرف نموده و با هزاران فکر های نا مناسب پرورش می دهد.

کاغذ پاره هائی که امروز باسم روز نامه و مجلّۀ هفتگی و ماهانه در سر تا سر محیط دین منتشر است و کتاب هائی که امروز در موضوعات مختلف باطل در دسترس همگان قرار می گیرد، سیل هائی از تبه کاری و فساد بوجود آورده که سّد آن احتیاج بقدم های بارز دارد، و شاید با وسائل عادی فراهم نشود.

اگر خوانندگان محترم آزادی قلم را در این عصر کنونی و محیط های فعلی بوضعی که گفته شد از جنایات بزرگ بدانند، شاید خلاف نرفته اند.

ما انکار نداریم که از قلم آثار نيك و فوائدی هم برای جامعه حاصل گردیده، و مطالب پر ارزش نیز در میان جمعیّت بطور فراوان منتشر و معلوم گشته است، و باعث شده که مردم بمعنویات آشنا گردند و بتوانند در دور ترین نقطۀ جهان بکامل ترین بهرهٔ مناسب دینی و مذهبی نائل گردند.

لکن برادران و خواهران گرامی! تنها این مقدار نباید خاطر هوش مندان و دور اندیشان را تسکین دهد و افکار پاک را آرامش بخشد.

ناراحتی هائی که از آن ناحیه دامن گیر جامعه شده و پاشیدگی هائی که در اساس و بنیاد نظم و آرامش انجمن های دینی و تشکیلات دین داران تولید گردیده، با نتایج نام برده قابل مقایسه نیست، و آن نتائج این مضرّات و مفاسد را تلافی و جبران نمی کند.

نویسندگان امروز شجاعت ادبی را از دست داده و زندگی پر آشوب ممالك غیر دینی و... چشم آن ها را بسته است، که از نوشتن و گفتن نوشتنی ها و گفتنی های لازم می هراسند.

امروز قلم فرسایان مادّی عصر مقیّدند که روّیۀ اوروپا را در محیط های مورد

ص: 280

نظر خود رواج داده و از آن جزئی ترین تخلّف را نورزند، شاید آن چه بعضی از بزرگان و رهبران عالی مقام و ارجمند جامعه دربارۀ نشریّات امروز تعبیر آورده است (که بعضی از آن ها را باید کانون پخش فساد اخلاق و فحشاء گفت، برای نشر بی عفّتی ها و افسار گسیختگی ها هیچ چیز امروز بیش تر از این اوراق ننگين كمك كار نمي شوند) كاملاً مناسب و با جا باشد.

آری در اثر همین آزادی نوشتن و نویسندگان و پیروی آنان از رسوم اجانب است که هر روز نقشه و صحنه ای پیش می آورد و منظره ای نمایان کرده و رسوم و آدابی معرّفی می کند که پسران و دختران عصر در نتیجۀ همۀ آن ها بچیزی غیر از خود آرائی نمی پردازند.

اکنون بوسیلۀ آن ها در عوض هنر های قابل اهمیّت که مردانگی و همّت و روشن فکری انسان را نشان می دهد، هوس و عشق کار هائی که امروز با زرق و برق تمام بنام هنر های زیبا و.... یاد آوری می شود در سر خود می پرورانند.

این همه پول ها و مصارفی که امروز در راه تهيّۀ يك سلسله اوراق از قبیل آن چه گفته شد بهدر می رود و بالأخره چیز قابل اهمیّت بدست نمی آید، جز این که اشتغال مردم بخصوص طبقۀ جوانان از پسران و دختران بمد پرستی و آرایش و ظاهر سازی بیش تر شده، و با سرگرمی بدامن های چین خورده و باد کردۀ لباس ها و پاشنه های بلند کفش ها و کمر بند های مخصوص و مو های بالای سر جمع شده و رنگ و روغن های ... و .و . و .، روزگار خود را بسر می برند، و اگر بعد از مدّتی ترتیب موجود کهنه شد و از مد افتاد، باز فوراً ترتیب دیگری بوسیلۀ قلم ها و نویسنده ها انتخاب می نمایند.

ای خوانندگان عزیز و دین داران محترم! در هر نقطۀ جهان که هستید، بیائید بدور افتادگی های خود متوّجه شویم، و آن ها را با عنوان های دیگر خلط نکنیم، نواقص را در جای خود گذاشته بسوی ظاهر سازی و هوا پرستی نرویم.

ص: 281

ای برادران و خواهران هشیار و حقیقت پرست! ،بیائید از اینگونه نعمت هائی که خدای بزرگ بما عنایت فرموده نتایج خوب بگیریم، دست را با قلم در روی صفحات باطل و بیهوده حرکت ندهیم، ارزش خود و کار های خود را متوّجه باشیم ، بالأخره اجانب و هوا پرستان راهی دارند که از راه ما کاملاً جدا است، مقصد و هدف آنان غیر از مقصد و هدف گروه دین داران می باشد، آن ها تنها مادّیت و شهوت پروری را پیشۀ خود ساخته اند، و ما با توّجه پروردگار از این جهت دور و بر کناریم و جز پیروی از دین خدا مقصدی نداریم.

دانش و قدرت قلم فرسائی و نویسندگی نعمت بزرگیست که باید بطرز های صحیح و عقل پسند از آن بهره برداری کرد.

تقویت ذوق و روح تجّدد پرستان و یک عدّه رقّاصان (هنر پیشگان) و آهن گسازان و روح آنانی که جز این چند روز زندگی زود گذر معنائی در جهان قائل نیستند، و آنانی که بطور کلّی از حقیقت دور افتاده و ببازیچه های چندی سرگرمند ، و . و . و . ، جایز نبوده و بحکم عقل جزء کار های لغو و قبیح و زننده و از نظر دین جنایت و گناه بزرگی شمرده می شود.

این همه تحریص و ترغیبی که پیشوایان عالی رتبه و رهبران ارجمند دین دربارۀ نوشتن و قلم فرسائی فرموده اند، نظر بر استفاده های صالح و درست آن بوده است.

مقالات و کتاب هائی که از عصر های سابق تا بامروز در موضوعات معنوی و مطالب دینی از نویسندگان محترم در دسترس عموم قرار گرفته فراموش نمی شود، و اثری که از خودشان نشان داده اند مخفی نیست، و پاداش نيك و جزای خیر آنان مسلّم است، و مراتب برازندگی و مقام ارجمند شان مورد احترام و تقدیس افراد حّق شناس و گروه خردمندان پاک طینت می باشد ﴿ اِجعَل الّلهُمَّ عَواقِبَ أُمُورِ نا خَيراً﴾.

ص: 282

چند که بوسیلۀ دستگاه چاپ روی صفحات کاغذ وجود و استقرار پیدا کند عنوان دیگری باقی نمانده است، مطبوع در مقابل مخطوط، یا چاپی در مقابل خطی اعتباریست که بر عنوان های مختلف از خود نمائی های مندرجات مختلف قائل شده اند، خواه اکثریّت آن مطالب اساسی و حرف های پر فائده باشد که از گروه دور آفتاده از اخلاق و فضیلت و آداب و علم و رسوم و .و.و.، راهنمائی و راه بری کند (چنان که مقدار کمی از آن همین طور است) و خواه اکثریّت و بلکه قریب بهمۀ آن کلماتی باشد که احساسات و غریزه های پست و نا هموار جامعه را تحريك كرده و بطرف شهوت و گم راهی و بی نظمی بکشاند، چنان که امروز همین معنی اوّلین هدف و عالی ترین نظر و مقصد از مطبوعات وقت حاضر می باشد.

از این جا است که دستگاه های چاپ (که مخترعین آن ها چنین وسیلۀ مهّم را با قدرت فكر بمنظور يك سلسله غرض های مهّم عقلائی صورت داده اند) در يك قسمت کار های لغو و بیهوده نیز بکار برده می شود، محصولاتی باسم روز نامه و مجلّات و سرگرمی های دیگر بدست مردم می رسد، و هر روز با زرق و برق تمام و بعنوان تازه ای خود نمائی می کند، و بعلاوه کتاب ها و سال نامه های گوناگون زننده انتشار می یابد.

«آری» مطبوعات عصر حاضر، در عوض بالا بردن سطح افکار همگانی (از نظر کسب معارف و صنعت و هنر های بر جسته و نیازمندی های واقعی و حقیقی اجتماع در قسمت های مختلف) افکار همگانی را از تحصیل وسائل عشق و هوس رانی بالا برده و روحیّۀ آنان را در رشته های فساد و آلودگی ها تقویت می کند.

مطبوعات عصر ، قطع نظر از این که در رفع نیازمندی های نام بردۀ فوق اثری ندارد و هیچ گونه تبلیغ دین و آئین بوسیله اش انجام نمی گردد ، شعار بی دینی و رسوم بی قانونی و رویّه های موافق با آداب زمان جاهلیّت بواسطه آن ترویج شده و بطرز های مخصوصی بنظر همگان می رسد، و اخلاق زننده و زشت و غیر انسانی را در

ص: 284

درون آن ها پرورش می دهد.

«آری» مطبوعات امروز است که یکی از ستون های او را فهرست سینما ها (بعنوان امشب بکدام سینما می روید) تشکیل داده و قسمت دیگرش را معرّفی تاتر ها و راهنمائی هزاران گند و کثافت و صور قبیحه و یاد داشت های هیجان انگیز و .و. و.، پر کرده است، در حالی که هیچ گونه نتیجه ای غیر از نابودی حیثیّت و ناموس و شخصیّت اجتماع نداشته، و خواه نا خواه اکثریّت افراد را بسوی بد بختی و سر انجام خطرناك واسف آور رهسپار می سازد.

«مطبوعات» کنونی بمردم دستور های خانواده ای و طرز زندگی یاد می دهد، در صورتی که با بکار بردن آن دستورات، زندگی مردم و اساس نظم خانوادگي شان بيك صحنۀ نا موزون و نقشۀ آلوده ای مبدّل شده و بالاخره لذّات زندگی و تعیّش دسته جمعی بکلّی از میان رفته و انواع مختلف قریحه ها و اخلاق های وحشیانه پدیدار می گردد.

دستور هائی که مطبوعات فاسد عصر دربارۀ روش مردم می دهد ،گر چه خوش حالی های موّقت و زود گذر نیز در بر دارد، لکن افراد باهوش و عاقبت بین جامعه می یابند که همۀ آن ها با سر انجام سوء و مفاسد ممتدّ و دامنه داری همراه است.

مردم روشن فکر می دانند که دستورات خوانوادگی و تربیتی که بوسیلۀ این مطبوعات روزانه و غیر آن منتشر است قطع نظر از تولید بی نظمی در کار های پدران و مادران خوانواده ها در تمام کار های خود شان، اطفال و جوانانی را که در تحت تربیت و پرورش پدران و مادران می باشند، پس از مدّت کمی، پدران و مادرانی بی نظم و لاابالی برای آیندۀ جامعه ببار می آورد.

از این نظر چگونگی وضع آیندگان جای بسی نگرانی است، زیرا اسباب سعادت و خوش بختی حقیقی کم کم از میان رفته و رسوم آشنائی بر واقعیّات و حقایق بر طرف شده است، و روز بروز وخامت وضع و خطر های مادّی و معنوی واضح تر و پیشرفت انواع

ص: 285

فساد (که بصورت لذّات و راحتی و آزادی و همآهنگی و. و.و.، جلوه می کند) روشن تر می گردد.

اکثریّت افراد ملّت بی خردانه و بدون ملاحظه مبالغی با شوق و برغبت تمام در راه مطالعه و مشاهدۀ مناظر ننگین مطبوعات و مندرجات نشریّات موهوم مصرف می کنند، و در عوض آن، از وسائل گوناگون شخصی و اجتماعی عقب افتاده و دست احتیاج بسوی اجانب و اغیار باز کرده و با کم ترین طرزی حیثیّت و شئون خود را از دست می دهند.

(4) چگونه این مطبوعات کنونی را رهنمای افکار و نمودار رشد فکری اجتماعات می توان دانست و چگونه تقدیس و تقدیر می توان کرد؟!

این ها که (باستثناء عدّۀ کمی) جز تولید فساد اخلاق و بی شرم نمودن نسل جوانان از دختران و پسران جامعه و شکستن سّد عفّت عمومی و . و .و.، نتیجه ای ندارند.

این روزنامه ها و هفته نامه ها و ماه نامه ها و سال نامه ها چگونه راهنمای افکارند، در حالی که بهترین صفحات آن ها را نمونه هائی از لغو و بیهودگی (از قبیل صور فواحش و رقّاصه ها و معرّفی چشم و ابرو و ساق پا و.و.و... زنان پست و کثیف و ستاره های سينما ها و مقالات ضدّ حيا و عفّت و سر گذشت های شهوت آور و راهنمائی های غریزه ای بدختران و پسران و شناساندن ملکه های زیبائی و بهترین فیلم های سینما ها و...، و خلاصه هزاران گند و کثافت) که همگان می دانند و متوّجهند پر کرده ، و مختصر مطالب خوبی هم که داشته باشند در مقابل این ها بی اثر و خالی از فائده است.

(5) کار داران و مسئولین امور چگونه از این مفاسد که بر هیچ فردی مخفی و پوشیده نیست جلو گیری نمی کنند ؟!

آیا این ها را جرم و قبیح نمی دانند؟! ایا این مجرمین بعلّتی که ما ها نمی دانیم از مجازات معافند ؟! يا تنها محكومیّت بتأدیۀ هزار تا ده هزار ریال یا توقیف کار و شغل آن ها (که از جملۀ قوانین مطبوعات است آن هم اگر عملی شود) کلّیۀ مفاسد نام برده را تلافی می کند ؟!

قرآن مجید کتاب مقدّس آسمانی، دربارۀ کلیۀ اشخاصی که بر واج و شیوع کار های زشت و زیان آور و فاسد علاقه مند می باشند، در آیۀ (19) از سورۀ نور بصراحت تمام مي فرمايد: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾ یعنی «کسانی که شیوع و رواج

ص: 287

کار زشت و زننده را در میان مؤمنان دوست می دارند برای آن ها است عذاب سخت در دنیا و آخرت و خدا دانا است و شما نادانید».

تا خود را از مهالك عصر کنونی و مفاسد آن محفوظ بدارند، و شوق و علاقه ای بمعنویّات پیدا کنند، تا با مطالب پر ارزش و مقالات پر فائده ای که سعادت و خوش بختی انسان را تأمین کرده و بسوی شاه راه سعادت سوق می دهد انس بگیرند و بدون جهت فرصت و مجال را از دست ندهند.

امروز وسیلۀ نجات و رسیدن بر واقعیّات و حقایق تا اندازه ای فراهم است، اکنون در مقابل مطبوعاتی که از مفاسد آن گفت گو شد، آثار بسزائی نیز از قلم های بر جستۀ افراد قابل و لایق جامعه وجود دارد، که اگر مورد پیروی قرار بگیرد و اهمیّت شایانی بر موضوع داده شود، در اصلاح مفاسد و تکمیل نواقص شخصی و اجتماعی نافع و نتیجه بخش می باشد.

چنان که روشن فکران عصر و مردان پاک نیّت، بر این جهت پرداخته و آن چه از آلودگی های لازم بذکر و خراب کاری های غیر قابل جبران که مربوط بمورد سخن است خاطر نشان ساخته اند.

بخصوص یکی از دوستان ارجمند و نویسندگان دانش مند عالی مقام جناب آقای ... در مقالۀ پر ارزش خود تحت عنوان «این هم مطبوعات ما» نمونه هائی از آلودگی ها و مفاسد يك روز نامۀ کثیر الانتشار یاد آور شده، و اذهان جمعیّت دین داران را بسی روشن نموده و بر رموز مطلب آشنا کردند، که از روی انصاف و حقیقت شایان تقدیس و تقدیر می باشد.

«چیزی» در ذیل این مقالۀ پر ارزش نام برده بنظر نگارنده رسید و جلب توّجه نمود، تذّکری بود (از طرف مکتبی که آن مقاله را نشر داده) بر این که مردم مکرّر معرّفی آن روز نامۀ کثیر الانتشار را خواسته اند لکن برای رعایت جهاتی ، از درج نام و شمارۀ آن خود داری شده، هر کس مایل باشد مکاتبه کند، ما بلافاصله نام و مشخصّات آن را در اختیار او بگذاریم.

ص: 289

«این بندۀ حقیر» کمی در اطراف مطلب تأمّل کردم و بفکر رفتم در این که، بچه علّت و بچه مقصود و غرضی، معرّفی آن روز نامۀ کثیر الانتشار را تقاضا کرده اند ؟! مقصد آن ها از این درخواست چه بوده؟! دانستن نام و مشخصّات آن چه اثری در مطلب داشته ؟!

مگر همگان در لحظات روز و شب هزاران مفاسد و آلودگی های قلم را که مندرجات مقالۀ نام برده شرح و یاد آوری قسمتی از آن ها می باشد در نوع مطبوعات عصر مشاهده نمی کنیم ؟!

مگر هزاران گند و کثافت های بی سابقه را بوسیلهٔ مطبوعات کنونی نمی شناسیم و بر وسائل و اسباب آن مفاسد از همین راه پی نمی بریم و . و . و . . . ؟!

آیا از آن چه خود می دانیم و می بینیم و می شنویم غافلیم؟! یا ببهانۀ بی اطّلاعی از عمل، قصد فرار از تکلیف کرده ایم و فقط بهمین درخواست های ساده می خواهیم مطلب را بگذرانیم ؟!!

آری هزاران مبالغ از حاصل رنج و زحمت دست خود را بر این نوشته های ننگین مصرف کنیم، و آن ها را در عوض مطالب دینی و کتاب های اخلاقی و مقالات نافع مورد مطالعه و سر گرمی خود قرار دهیم، و با چشم خود مندرجات زشت تمام صفحات آن ها را ببینیم و اثر ناروا شان را کاملاً در خارج بیابیم، با همۀ این جهات، هنگامي كه يك دانشمند روشن فکر ، پاره ای از آن چه که محلّ اطلاع همگانی است یاد آوری کرد، با شتاب زدگی تمام، بر صدر در خواست نام و خصوصیّات و مشخّصات مورد سخن بر آئیم، گو این که از وضع اجتماع هیچ گونه اطّلاع نداشته و چیزی نمی بینیم و نمی شنویم.

ای کاش در عوض همۀ این مراحل صوری و مراتب تشريفاتي ، يك قدم بسوى عمل و حقیقت پروری پیش می رفتیم، و ساعتی در اوضاع کنونی و آیندۀ خود و نسل

ص: 290

بعد از ما اندیشه می کردیم، زیرا در سعادت و خوش بختی، چیزی را جز عمل نمی توان مؤّثر دانست ﴿ اَللّهُمَ اَهدِنَا إِلَى مَرْضاتِكَ بِحَقِّ مُحَمّدٍ وَ آلِهِ اوْلِيَائِكَ وَ احِبَائِكَ﴾.

«رشوه» جنایتی ست که عدل و انصاف و مرّوت و راستی و درستی را از یاد برده و هر روّیۀ خلاف آن اخلاق پسندیده را بوجود می آورد و بالاخره با این جهات و آثار شوم خود که اساس همۀ بدبختی ها و دور افتادگی های شخصی و اجتماعی می باشد، جامعه را بخاک مذلّت و هلاکت می کشاند.

دین مقدّس، با این عمل ناروا كه بهر يك از راشی (رشوه دهنده) و مرتَشى (رشوه گیرنده) و رایِش (واسطۀ بین راشی و مُرتَشی در تعیین قدر رشوه و بستن قرار داد) نسبت دارد و غالب اوقات از سه عامل صورت می پذیرد، هیچ گونه رابطۀ خوشی نداشته و شدیداً انسان را باجتناب از آن دستور می دهد.

زیرا کاریست پلید و نا صحیح و یکی از روّیه های باطل، و ارتزاق بوسیلۀ آن ارتزاق از راه ممنوع و نا شایسته نامیده می شود، و کم ترین سازش با ایمان و دین داری و مذهب پرستی ندارد.

خدای دانا و توانا در آیۀ (188) از سورۀ بقره (چنان که در مبحث تفصیل پلید ها و پاکیزه ها از نظر دین و قرآن، یاد آوری گردید) می فرمايد : ﴿ وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ وَ تُدْلُوا بِهَا إِلَی الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِ یقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ یعنی «مال خود را در میان خودتان بباطل و حرام نخورید، و آن مال ها را در تحت اختیار و تصرّف حُکّام و قُضات جور ( بطرز رشوه و غیر آن) قرار ندهید، تا آن که بخورید بوسیلۀ آن حّکام نا اهل پاره ای از اموال مردمان را بظلم و ستم و حال آن که شما می دانید».

در آیۀ (29) از سورۀ نساء می فرماید : ﴿ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَهً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ﴾ یعنی « ای کسانی که ایمان آورده اید مال یک دیگر را بنا حّق و باطل نخورید، مگر بوسیله ای که موافق رضای طرفین است صورت گیرد».

ص: 292

در حدیث صریح از حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز لعن بر راشی و مُرتَشی و و رایِش که سه عامل این جنایت و صورت دهندگان این گناه بزرگ می باشند وارد شده است.

هم چنین جانشین ارجمند آن بزرگوار حضرت علی علیه السلام می فرماید: اگر والی چیزی برسم هدیه بگیرد چنانست که از غنیمت دزدی کرده، و اگر رشوه بگیرد چنانست که بخدا شرك آورده باشد، و امام پنجم حضرت باقر علیه السلام فرموده است که رشوه در منزلهٔ کفر بخدا است، و غیر از این ها سخنان بسیاری در این باره از پیشوایان عالی مقام دینی وارد شده است.

گناه و ستم و عداوت» تنها صورتی که می توان گفت رشوه دهنده و واسطه از گرفتاری و پاداش سخت خدائی محفوظ اند، هنگامیست که تحصیل حّق را بر ادای رشوه و صرف مبلغی وابسته بدانند.

اينك بخوانندگان محترم صمیمانه باید گفت: که قسمت بزرگی از خرابی ها و پاشیدگی هائی که در ممالک مذهبی و محیط های دینی مشاهده می شود، بر همین جنایت مربوط است.

در محیط های دینی و مذهبی افرادی عهده دار موضوع قضاوت شده اند، یا در سر کار هائی قرار گرفته اند که کم ترین اهلیّت واقعی را واجد و دارا نمی باشند.

روی این خاطر، رشوه خوری روز بروز محکم تر و عادي تر شده و بصورت يك رسم ثابت ملّی در آمده است.

اگر خوانندگان عزیز و هم کیشان محترم در نقاط مختلف جهان باین مطلب آشنا باشند، که قاضی از نظر دین عبارت است از يك مرد فقيه و مجتهد و بالغ و عاقل و مؤمن و عادل و پاك نسل، و هر شخص ناقص از نظر فقه و اطّلاعات ديني و غير بالغ عقل و بی ایمان و فاسق و کثیف زاده، اهلیّت و قابلیّت این منصب بزرگ را ندارد، پس خواه نا خواه با رعایت انصاف و حّق پرستی خواهند گفت: که این موضوع واقعیّت و حقیقت خود را از دست داده و کاملاً بصورت و لباس دیگری در آمده است.

زیرا می بینند که متصّدیان بر این امر مهم، با اوصاف نام بردۀ فوق متصّف نیستند بخصوص فقاهت و اطّلاع کامل از احکام دین مقدّس، و نیز ایمان و عدالت را بطور مسلّم فاقدند.

اگر شرط اوّل هم بر فرض موجود باشد، یعنی اگر کسی در حال تصّدی بقضاوت احکام و دستورات دینی را بطور تفصیل و بطرز کامل بداند، باز در مرحلۀ عمل نتیجه گرفته نمی شود، بخاطر این که از برنامه های ساخته ای مخصوص و فرمول های گوناگون

ص: 294

جعلی که امروز باجراء آن ها مأموریّت دارد نمی تواند تخلّف و تجاوز کند، و از سر حّد اسم و صورت خالی پا بواقع و حقیقت بگذارد، و نمی تواند معلومات و معتقدات صحيح خود را خراب و نقض ننماید.

البتّه علّت این که افراد آشنا بموازین و مبانی آن، قدرت و توانائی عملی خود را در مرحلۀ عمل باطل کرده و تحت تأثیر دستور های ساخته قرار می گیرند، جز این نیست که دو شرط دیگر از شرایط دینی (یعنی ایمان و عدالت) را نیز فاقد می باشند.

ایمان و عدالت است که در هر مورد آثار نيك و روش های زیبا و پسندیده بوجود می آورد و بشر را بشاه راه سعادت و خوش بختی می رساند و از هر گونه بدبختی و مذلّت نجاتش داده و محفوظش می نماید.

قاضی با ایمان و عادل، هرگز از حدود و میزان صحیح و حقیقی خود از نظر دین، تجاوز نمی کند.

رشوه گیری و خیانت و تضییع حقوق مردم و نابود ساختن جان و مال و ناموس و. و . و . و ... آن ها بر نبودن این دو وصف «ایمان و عدالت» بستگی دارد.

قاضی که پناه گاه افراد مظلوم و ستم دیده و ضعیف می باشد، بناچار باید با ایمان و عدالت که خلاصۀ مصونیّت اخلاقی و عملی انسان است آراسته گردد، و با رشوه گیری و طمع کارى و هوس بازی مانع از جلو گیری از ظلم و تجاوز تبه کاران و زور مندان نشود، تا بتواند ستم گر را در هر درجه و مقام و منصب که باشد محکوم سازد، و این مطلب جای هیچ گونه تردید نیست که آن چه گفته شد جز از افراد صالح نمی توان انتظار داشت.

فرد آلوده و پست که هر مرتبه از علم و دانش و اطّلاعات و هر مدرك و كاغذ پاره ای همراه داشته باشد، بدون داشتن ایمان و پاک دامنی و عدالت کم ترین وظیفۀ واقعی نمی تواند انجام دهد.

ص: 295

فرد آلوده نمی تواند کوچک ترین مردانگی در مقابل ستم گران از خود نمایان سازد، و خواه نا خواه موضوع حّق و کار های صحیح، بوسیلۀ آن جنایت بزرگ یعنی رشوه گیری (یا بقول معروف خودمانی) حّق و حساب، باطل و فاسد شناخته شده، و بالاخره افراد مظلوم و ستم کشیده در اثر حکم نا صواب آن قاضی نا اهل، از حقوق خود محروم گردیده و بنهایت پریشانی می رسند.

رشوه خورى كه يك نمونه از رذالت و کوته نظری و فرو مایگی و بی ایمانی آدمی می باشد، با مقام شامخ و منصب مقدّس قضاوت، که دین نهایت اهمیّت و ارزش را بر آن قائل است سازگار نیست.

داوری بعدل و انصاف، تنها چیزیست که عاقبت و سر انجام خوب و نتائج مهّم مادّی و معنوی را در بر دارد، چنان که قضاوت بر خلاف حّق و عدالت، یگانه مایۀ بدبختی و باعث مردودی انسان می باشد.

از این جا است که بزرگ مرد عقل و حقیقت، حضرت علی علیه السلام بشریح قاضی فرمود:

تو در مجلسی نشستی که در آن مجلس نمی نشیند مگر پیغمبر یا کسی که شقی باشد.

نیز در مقام تقسیم قضات از جهت پاداش و سر انجام حال آن ها در روز باز پسین می فرماید : ﴿ اَلقُضاةُ أَربَعَةُ ثَلاثَةٌ مِنْهُمْ فِي النَّارِ وَ وَاحِدُ فِي الْجَنَّةِ، قَاضٍ يَقْضِي بِالْحَقِ وَ هُوَ يَعْلَمُ اَنهُ باطِلَ فَهُوَ فِى النَّارِ ، قاضٍ يَقْضى بِالْبَاطِلِ وَلا يَعْلَمُ أَنَّهُ بَاطِل فَهُوَ في النَّارِ ، قاضٍ يَقضى بِالْحَقِّ وَلا يَعْلَمُ أنهُ حَقَّ فَهُوَ فِي النَّارِ، قَاضٍ يَقضى بِالْحَقِ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ حَقَّ فَهُوَ فِي الْجَنَّةِ﴾.

یعنی «قضات (از نظر کیفر و پاداش) چهار صنف ند، سه صنف از آن ها در آتش ند و يك صنف در بهشت است، کسی که قضاوت کند بنا حّق و بداند که نا حّق است، و کسی که قضاوت کند بنا حّق و نداند که نا حّق است، و کسی که قضاوت کند بحّق و نداند که حق

ص: 296

است، و کسی که قضاوت کند بحّق و بداند که حّق است در بهشت (و مورد عنایت و تفضّل خدای بزرگ) قرار می گیرد.

نیز حضرت صادق علیه السلام می فرماید: از قضاوت پرهیز کنید که آن مخصوص پیشوای عالم باحكام قضاوت و عادل در میان مسلمانان است.

«آری» امروز هزاران خراب کاری بوسیلهٔ رشوه در سر تا سر محیط و کشور دینی ایجاد می شود، و خوانواد هائی بی سر و سامان می گردد و.و.و.و.... هر لحظه پیش می رود.

با این وصف، گروه تبه کار و اهل تزویر و فریب با ظاهر سازی خود، مردم را با با حرف های بی اساس خوشحال می سازند، می گویند : زمان عدالت است، زمان داد رسی و زمان كمك بضعفا است، زمان پشتیبانی از ستم دیدگان است، زمانیست که در اثر مبالغی از دست رنج مردم زحمت کش، تشکیلاتی طبق برنامۀ اجانب و بی گانگان ترتیب شده، که بدرد های درونی بیچارگان رسیدگی شود، و دیگر بیش از این مستمندان بدبخت برای کار های جزئی و گرفتاری ها مختصر خود سال ها در کنار در و دیوار آن تشکیلات رفت و آمد نکنند و سر گردان نشوند و دیگر زور مندان و پول داران، با تماسّ های گوناگون خود با کار کنان و رشوه خواران، بر ضعفا و مظلومان پیشی نگیرند.

«آری» ما هم بر خوش حالی هم کیشان خوشحالیم، لکن از خدا می خواهیم که تا اندازه ای پرده از روی کار ها بر داشته شود و واقعیّات تا حّدی معلوم گردد، و گریبان جامعه از رشوه و هر جنایت خانمان سوز رهائی یابد و يك زندگی پاکیزه و آبرومندی خالی از آلودگی و ننگ بر عموم دین داران نصیب شود ﴿ رَبَّنا عاملنا بِفَضْلِكَ وَ لَا تعاملنا بَعْدَ لَكَ يَا كَرِيمُ﴾.

عبارت است از جنگیدن دین داران با اجانب و بیگانگانی که بر صدر تعدّی و تجاوز بسر حّدات اهل دین بر آمده باشند و بیم آن رود که استقلال کشور را بخطر اندازند، و بر اساس دین صدمه وارد کنند، و بر بلاد و اماکن اهل ایمان تسّلط یابند، و مال آن ها را با جبار و قهر ببرند.

جنگیدن با اجانب و بیگانگان که در اصطلاح دین دفاع نامیده شده، بحضور امام علیه السلام يا نائبش مشروط و مقیّد نیست.

یعنی این تکلیف، در هر حال باید عملی شود، و درنگ و انتظار در بین نباشد زیرا باعث از میان رفتن اصل موضوع می گردد.

دفاع نیز ، تکلیفی است که مخصوص بکسی نمی باشد، و باید بوسیلۀ عموم (در صورت احتیاج) انجام گیرد بخاطر این که اهمیّت آن از نظر حفظ شئون دینی و اجتماعی عموم دین داران است.

استقلال محیط و کشور دینی که با استقلال افراد جامعه یکسان و توأم است، از مهم ترین هدف های دین و پیشوایان عالی قدر او بشمار مي رود.

«دین» عموم پیروان خود را بحرکت و جنبش و دلیری و همّت و مردانگی و قدرت نمائی تأکید می کند، و از سستی و بی مبالاتی و مسامحه و خون سردی و زبونی بر حذر می دارد.

«دین» مردم را بحفظ حریم و حدود آب و خاك و مختصّات خود دستور می دهد و دست روی دست گذاشتن و طعمۀ اجانب و بیگانگان شدن و آنان را بر شئون و حیثیّت خود چیره ساختن وزیر بار آنان رفتن و تحت برنامه های شوم و فاسد و زیان انگیز آن ها قرار گرفتن و . و . و ... کاملاً مخالف است.

«دین» قدم بقدم و لحظه بلحظه آدمی را در تمام جنبه های زندگی هدایت نموده و نسبت بآینده متوّجه می سازد و بمقدار کافی بیدار و هشیارش می نماید.

ص: 299

و از توّجه مخصوص پروردگار بزرك هدف پر ارزش مبارزین (که جز نشر قانون الهی و بر قرار ساختن برنامۀ اساسی دین در سر تا سر ممالك جهان چیزی نبود) تحصیل می گشت.

ولی کشور گیری مادّه پرستان و فرمان فرمایان مادّی عالم غیر از منافع شخصی و رسیدن بر مقاصد معیّن خود هدفی ندارد.

(2) اینان تسلّط بر جهان را برای آن می خواهند که تا بآخرین درجه از آمال و آرزو های خود برسند.

دین تسلّط بر جهان را جز برای نفع جهانیان نمی خواهد و غیر از این که مردم را بکمال راحتی و نهایت عزّت و سعادت حقیقی برسانند هدفی ندارد.

(3) مادّه پرستان جهان گیری می کنند تا با نشر بی عدالتی ها و بی نظمی ها و بی عفّتی ها کام دل بگیرند و خواسته های شوم خود را بدست آورند ، هر چند در راه این مقصد های پلید و هدف های فاسد و روّیه های پست و نا هموار، خسارت های قابل ملاحظه و خطرات بزرگی برای جامعه پدید آید، و یا نا راحتی هائی برای آیندگان تولید شود، و یا بطور کلّی کشور ها پای مال شده و خوانواده ها بی سامان گردند.

جهاد و مبارزۀ دینی برای نشر عدالت و پاک دامنی و نظم و درستی و راستی بوده و بخاطر آماده کردن جهانیان برای تعیّش و زندگی پر افتخار و سراسر نیک بختی و سعادت می باشد.

(4) فرمان روایان مادّی بطور کلّی جان و مال و شئون و حيثيّات مردم را، فدای راحتی و نفوذ و هوای خاطر خود می سازند.

در جهاد، سران و سرداران عالی قدر با ایمان موّظفند که از راحتی خود صرف نظر کرده و حفظ جان و مال هم کیشان و بر انداختن اساس و بنیاد بیداد گری و زور گوئی را منظور خود سازند، این ها است پاره ای از امتیازات جهاد با کشور گیری های دیگر:

ص: 301

را که از اوضاع عمومی آنان حکایت می کند و معرّف اخلاق و روحیّات آن ها می باشد ملاحظه نمایند، و سپس علّت و منشاء آن جریان در هم بر هم و هزاران خرابي ها و بی نظمی ها را مورد رسیدگی قرار بدهند و ببینند که آیا علّت همۀ آن ها نه اینست که دستور مقدّس دین (یعنی دفاع) در میان مردم مورد عمل قرار نگرفته است، و مردم بطور دسته جمعی در مقابل تعدّی و تجاوز بیگانگان خائن، وجود و قدرتی از خود نشان نداده اند، و بطور کلّی میدان را برای آن ها خالی گذاشته، و مسامحه و سستی را بر خود روا دانسته و روز بروز از هر وظیفه شانه تهی ساخته اند، گو این که از سنخ بشر و از افراد جامعۀ انسانی نیستند ؟!.

بخصوص بعضی از آن ممالک که در تمام جهان از قرن ها تا بامروز بکشور مذهبی و مملکت دینی معروف است، کار را بافتضاح کشانیده و مورد شگفت جهانیان می باشد.

زیرا علاوه بر سستی و بی همّتی در قبال تعدّیات اجانب و تجاوزات آن ها ، بهر ندای شوم و فاسد شان جواب موافق داده و خواسته های نا پسندیدۀ آن ها را بوجود می آورند، و استعمارگران هر نقشه و رنگی دارند در آن محیط جلوه می دهند و هر بازی که می خواهند می بازند، و در آن کشور از نظر این که موضوع دفاع و ایستادگی در مقابل بیگانگان متروک شده، در نتیجه اش همه بيك رنك در آمده تا جائی که کار کنان داخلی و متصدّیان امور از اغیار و اجانب شناخته نمی شوند و بلکه گروهی از مردم آن کشور عنوان های دینی را ننگ دانسته و از معروف شدن بآن ها ناراحتند، و راحتی خود را در آن می دانند که با عنوان های تازۀ اروپائی و اسم های جدید اهالی مملکت های غیر دینی معنون و معروف گردند.

از این جا است که چنین کشور های مذهبی را می توان غیر مذهبی نامید و می توان از رديف ممالك دينى خارج كرد.

ص: 303

«دین» فرمان می دهد که قدرت اجراء در دست کسانی باشد که حسّ ایمان و امانت و صداقت و پاک دامنی و وطن پرستی و کشور دوستی بمعنای حقیقی، در پیش همگان از او ظاهر و ثابت گردد.

«دین» بر عموم افراد جامعه دستور می دهد که بکلّیۀ تجهیزات مناسب روز مجهز باشند، و آن تجهیزات را جز در مصالح عمومی مصرف نکنند.

پیشوایان عالی قدر دین و مذهب یعنی آئمّۀ اطهار (علیهم السلام) و جانشینان آن حضرات ، در عهد خود همۀ این ها را بمرحلۀ عمل آورده و نیز با گفتار خود تأیید و تأکید کرده و بر عموم پیروان حّق و حقیقت سفارش داده اند.

یعنی «خداوندا بروان مقدّس محمّد و آل محمّد رحمت فرست، و مرز های مسلمانان را از تصرّف و حملهٔ دشمنان و بیگانگان در پناه خود مصون و محفوظ بدار، و مرز بانان آن مرز ها را در انجام وظیفه ای که در عهده دارند حمایت کن، و عطايا و مواهب خود را دربارۀ آنان تکمیل فرما، و بر شمار آن ها که از مرز های ما پاس می دارند بیفزای، و حربه و اسلحۀ آن ها را بر ضّد دشمن کارگر کن، و سنگر شان را از آسیب خطر و شکست در امان گیر، و جمعیّت آن ها را بهنگام دفاع، از پریشانی ایمن ساز، و بتدبیر خویش صفوف آن ها را بهم پیوند، و رشتۀ وحدت و وصلت آن ها را از هم مگسل، و هدف شان را همواره یکتا گردان، و در سایۀ صبر و صولت پیروز شان فرمای، و حیله های نظامی شان را همیشه با پیروزی مقرون بدار» البتّه این قسمت از سخنانی بود که در مورد بحث بطرز نمونه یاد آوری گردید، و نظیر همین نیز از امامان دیگر (علیه السلام) صادر است.

دستور دین بحفظ و حمایت ز کشور است *** هر کشوری که حامی آئین أنور است

تأکید نظم و پایه و بنیاد مملکت *** از جملۀ مقاصد پاک پیامبر است

این عالَمی کزان، همه آدم گذر کند *** با نظم خود نشان خداوند أكبر است

بی نظم و پایه هیچ بنائی بنا نشد *** دین بر نظام عالی و پاکیزه رهبر است

آن کشوری که سایۀ دین بر سرش فتد *** خود سایه بان بجملۀ سر های دیگر است

آن کشوری که تکیه کند بر اَساس جور *** در عاقبت فتاده و پاشیده پیکر است

ص: 306

آن کشوری که بر ره بیگانگان رود *** با دست هم رهان بدش، خاك بر سر است

آن کشوری که دین خدا را بهم زند *** حفظ و حمايتش ، عملی زشت و مُنکر است

آن کشوری که مرکز بیهودگان شود *** نابودیش زبودن بیهوده بهتر است

پاینده باد مملکتی کز نظام دین *** نظمی بخود گرفته و هم نظم پرور است

پاینده باد کشور عدلی که رهبرش *** پیوسته ظلم افکن و هم داد گستر است

پاینده باد ملّت و قومی که وضع شان *** با حكم عقل و طینت و آئین برابر است

(مؤلّف)

زن های زیبا سینه ها و بازو ها و ران های خود را در میان خیابان ها و گذر های عمومی و اختلاط با جوان های شهوت ران اصول آن می باشد، و پیوسته مور دستایش نویسندگان مجلّات و روزنامه ها و. و.و.، بوده و روز بروز شهامت و مردانگی و همّت افراد را بيك سلسله شهوت بازی ها مبدّل می سازد.

در قانون گذاری و اجراء آن تدارك نمايد، زیرا کلّیۀ مفاسد و مصالح از آن جا شروع می شود.

«روحانی» بدستور قرآن کریم و رسول ارجمند پروردگار و امامان عالی قدر دین، باید برنامه های الهی را در تمام جنبه ها منظور داشته و در اجراء صحیح آن و استقرارش مداخله کند.

«روحانی» نا گزیر است که تا قدر امکان دو وظیفه را در نظر گرفته و آن ها را بدون مسامحه بمرحلۀ عمل در آورد.

(1) بايد منشأ منافع و زیان های اجتماعی را از نظر قانون حقیقی الهی در یابد و دربارۀ آن ها بطور کلّی نظریه بدهد.

(2) پس از این که وظیفۀ اوّل عملی شد و نیز منشأ منافع و زیان های اجتماعی را بدست آورد، باید بتربیت و پرورش صحیح و منظّم افراد جامعه و اصلاح اخلاق آن ها و راهنمائی آنان بسوی شاه راه سعادت واقعی بپردازد، و آن ها را بقانون و نظام نامۀ اجتماعی که از اوّل بطور صحیح تر تیب شده آشنا ساخته و بآن علاقه مند نماید و آنان را بر عمل و اقدام بوظایف لازم خود در تمام قسمت های زندگی وا دار کند.

تا بالاخره قانون و برنامه مورد احترام و عمل همگان قرار بگیرد و باین وسیله از مفاسد و نا ملائمات جلو گیری شود، و دست اغیار از حدود کشور دینی و از جان و ناموس و خلاصه از تمام شئون و حیثیّات پیروان دین کوتاه گردد، این خلاصۀ آن چه روحانی حقیقی بر آن موّظف است.

«نگارنده» از طرف خود و کلّیۀ عقلاء و هوش مندان منصف و از طرف افراد با ایمان و خدا شناس جامعه، در پاسخ این سئوال ها می گوید : صحیح است که دو راه نام برده را برای تصویر وظیفۀ روحانی و طرز عمل بآن، می توان یاد آوری کرد، لکن هر دو تای آن ها اکنون بر روی علماء عصر بسته است، و از هيچ يك از آن دو راه امکان أخذ نتیجه آن طوری که باید و شاید باقی نیست.

«امّا راه اول» یعنی نظارت در قانون گذاری و اجراء آن در کشور دینی و محیط ایمانی، از مدّتی پیش تا بامروز بدبختانه منقلب شده و آب از مجرای خود بیرون رفته و بر خلاف میزان صحیح جریان دارد.

«روحانی» و سلسلۀ جلیلۀ علماء دینی که یگانه افراد صالح و لایق برسیدگی بر کلّیۀ اوضاع واقعی کشور می باشند، امروز خواه نا خواه از اقدام های اساسی و مناسب محرومند، و در گوشه و کنار با نتظار فرصت نشسته و برای بر طرف شدن موانع و آرامش باد های مخالف، وقت شماری می کنند.

«امّا راه دوم» یعنی تربیت و پرورش افراد جامعه، گر چه تا قدری عملی شده و روحانیّون در این باره انجام وظیفه کرده و می کنند.

لکن چون عوامل فساد و نیرو های ضدّ دین (و برنامه هائی که از اصل بوسیلهٔ يك سلسله افکار ساده و نظر های نا شایسته تهیّه شده) اکثریّت مردم را از حقیقت دور ساخته است، پرورش صحیح و تربیت حقیقی مردم یکی از مشکلات و موضوعات قابل اهمیّت محسوب می گردد.

وسائل نا موزون که تنها بطرز تقلید از بیگانگان و اجانب در دست عموم است ، روح و طینت افراد را در تحت تأثیر خود قرار داده و بسوی گم راهی و سوء عافیت می برد.

از این جا است که علماء و دانش مندان در مرحلۀ اجراء دستورات دینی توقّف داشته و از خود جنبشی نشان نمی دهند.

ص: 310

چرا و چرا؟! بخاطر این که قدرت اجراء آن ها همانا خود افراد با ایمان می باشند و البتّه علاقه مندان بدین اگر سستی و زبونی و گم راهی و هوس بازی اختیار کنند، بطور مسلّم دستورات علماء و نظریّات آنان در پشت پرده و در مرحلۀ ابتدائی خود باقی خواهد ماند.

چنان که امروز بطور کامل می بینیم که جز تعارفات و تشریفات خالی از مراتب حقیقت چیزی باقی نیست.

امروز اظهار هم دستی و یک دلی و یک نظری با راه بران عالی مقام دینی و خلاصه اظهار از اطاعت و پیروی از آن بزرگ واران از هر يك از افراد جامعه بگوش می رسد ولی اثر صحیح و وجود خارجی آن معلوم نمی گردد.

علماء و دانش مندان وقت «با زبان و قلم و عمل» آن چه را كه وظيفۀ يك انسان علاقه مند بدین است نشان داده و شب و روز در آن خصوص تأکید می کنند و می خواهند بهر وسیله که ممکن است کار های همگانی را بمجرای خود بر گردانند.

لكن افراد جامعه با غفلت از منویّات مقدّس و نظریّات پر ارزش آن ها ، از حّق و حقیقت آن طوری که باید طرف گیری نکرده و بلکه با تفسیر های بی اصل و تجزیه های بی اساس، هر مطلب را صاف و ساده نموده ، و بالأخره هر پلید را باسم پاکیزه و سالم (که ساختهٔ خود شان و تراشیدۀ افکار نافص شان می باشد) نوش جان کرده و با کمال بی عاری دست و دامن و. و. و ... خود را با آن آلوده می سازند.

همین افراد با این حالات نام برده و تقصیر شان در انجام وظیفه های لازم باز می گویند: چرا علماء حکم بر دفاع نمی دهند، در حالی که می دانند چنان که در پیش یاد آوری شد دفاع از نظر دین محتاج بحکم علماء نیست و دستور آن ها را نمی خواهد، علماء و روحانيّون بطوري كه مكلّف و موّظفند از آب و خاک کشور دینی دفاع کنند، دیگران نیز چنینند و همین تکلیف و وظیفه را دارند، و در این باره فرقی میان افراد جامعه نیست.

ص: 311

محترم برادران و خواهران گرامی دینی در تمام جوانب گیتی) از خدای مهربان و دانا خواستار می باشم .

از جملۀ موادّی که آیۀ مبارکه در بر دارد و رعایت آن در حدّاکثر اهمیّت می باشد و مخالفتش زیان عمومی تولید می کند چند چیز است.

(1) دولت دینی و کابینۀ مذهبی بهر مقدار که می تواند و بهر اندازه که بودجۀ کشور اقتضا می کند باید برای حفظ مملکت سعی نماید.

(2) دولت دینی باید وسائل جنگ و آلات مبارزه را بطوری که موقع و زمان اقتضا دارد فراهم سازد تا بتواند از بکار بردن آن نتیجه های کافی بگیرد.

(3) دولت دینی باید از تحصیل این اسباب و نیرومند ساختن تشکیلات نظامی، تنها جلو گیری از مفاسد را در نظر بگیرد، و باید قشون دینی را بخاطر مرعوب نمودن بیگانگان و ترساندن آن ها مجّهز نماید.

اکنون باید توّجه داشت! روی این مادّۀ سوم که از آیۀ شریفه استفاده می شود دولت وقت و اداره کنندۀ امور کشور دینی (اگر دارای دیانت شد و طبق مادّۀ اوّل و دوّم) بر صدد حفظ کشور دینی بر آمد و بر وفق زمان آلات و اسباب مبارزه و نبرد را فراهم ساخت باید بودجۀ مملکت را (که دست رنج افراد آن مملکت است و حاصل زحمات كلّيۀ طبقات مختلف از مردم کشور می باشد) در تشکیلات نظامی که برای حفظ يك يا چند فرد بخصوص (از افراد وقت) تقویت می شود، مصرف ننماید، و اگر چنین روّیه را بکار ببرد جنایت و خطای بزرگی کرده است.

«آیه» می فرماید : وسائل جنگ را بر دفع بیگانگان و حفظ استقلال فراهم سازید، و برای آن هر مقدار مصرف شود در محلّ خود بوده و خدا عوض آن را خواهد داد لكن فراهم ساختن وسائل تنها بخاطر محافظت جان و مال و عيش و شئون و قدرت و . و . و .، يك يا چند فرد مخصوص، از این موضوع خارج است.

«آیه» می فرماید: برای دفع اجانب و ترساندن دشمنان دین و مخالفین با دستورات خدائی، باید تشکیلات را نیرومند ساخت.

ص: 314

«لکن» اگر اداره کنندگان امور، بخاطر مصالح شخصی خود و بمنظور حفظ مقام و منصب خود، مملکت را در اختیار بیگانگان قرار بدهند و از تمام مزایا و موجودی های مملکت همان ها بهره برداری کنند و تنها يك صورت استقلالی برای کشور باقی بماند ، در چنین صورت از مفاد آیه و هدف آن خارج شده و هر گونه تصرّفات و مداخله غیر صحیح بوده و غیر مستقیم شمرده می شود، و البتّه برای طبقات مردم آن کشور بد بخت خطرات بزرگی پیش می آورد و خواه نا خواه بجائی می رساند که مانند حیوانات زبان بسته شب و روز در زیر بار و فرمان دیگران قرار بگیرند و از خود اراده و اختیار و نظری نداشته باشند.

«آیه» می فرماید: هر گونه انفاق و صرف مال در راه تقویت نیروی مملکت دینی، از طرف پروردگار تدارك خواهد شد، زیرا در راه حضرتش صرف شده و بخاطر تحصیل رضا و امتثال امر آن ذات مقدّس بذل گردیده است.

لکن اموالی که برای غیر این مقصد صرف شود البتّه قابل تدارک نیست و بناچار وقتى تدارك نشد مردم بدبخت را دچار خواهد نمود، که بوسیلۀ متصّدیان امور و بواسطۀ آنانی که گردانندۀ اوضاع مملکت هستند، دست احتیاج و نیازمندی (گدائی) بسوی بی دینان و اجانب دراز کنند و مبالغی وام بگیرند، و بالاخره خود را تا زمانی نا معلوم ره بن منّت آن ها سازند.

«اينك» خوانندگان محترم باید توّجه داشته باشند که کم ترین خطر و زیانی که وام های خارجی و مساعدت های بی دینان و بیگانگان، برای کشور دینی بوجود می آورند اینست که مردم چنین کشور را بطور کلّی مغلوب ساخته و آنان را در مقابل خواسته های شوم و برنامه های پست خود بی اختیار و بی اراده می نمایند و ببهانۀ این که قسمتی از زندگی این مردم از کمک های آن ها تأمین شده و سر و سامانی گرفته است، با تحّكم تمام و اجبار كامل وضع را با دست های مرموز چنان پیش می آورند که بالاخره طبقات مردم کشور محتاج و نیازمند را بطرز حیوانات لجام بسر ، هر طرف که می خواهند می کشند و هر طوری که صلاح خود می دانند راه می برند.

از این جا است که هر کشور دینی که بر چنین غفلت مبتلا شده و خود را باین بد بختی گرفتار ساخته است، بدون تردید بازیچۀ دست اراذل و اوباش های خارجی و هوا پرستان و فرومایگان داخلی بوده و از مزایای هستی بهیچ طرزی بهره ندارد.

خواهش طلب کاران بی دین و خواسته های باطل آن ها است که شاید می توان گفت: در این عصر حاضر جامعۀ مذهبی و ملّت دین پرست را زیر پنجه های محکم و شکنجه های غیر قابل تحملّ قرار داده و روز بروز بطرف نهایت بی چارگی و فلاکت می کشاند و کم ترین رمقی در آن ها باقی نمی گذارد.

گر چه شاید عدّة زیادی از افراد باین نکته پی نبرده و باین منشأ توّجه نداشته باشند و ندانند که چرا چنین شده اند و چرا چنین می شوند.

لکن گروه هشیار و عقلاء زمان از گوشه و کنار بر تمام اوضاع و جریانات روزانه کمال بیداری التفات کرده و بر همۀ جزئیّات آن آگاهند.

در این تاریخ (21/ 1338/8) که نگارنده در يك محيطى مقدّس مانند نجف اشرف، این کلمات را بر روی صفحات ترتیب می دهد، اعتقاد دارد که حّق با کسانی ست که می گویند: کار های دین داران بدست گم راهان و پست فطرتان افتاده و از رشتۀ خود

ص: 316

خارج شده و تمام حيثيّات و شئون و حقوق و. و. و... ما مردم مورد دست برد شیّادان خارجی و دزدان و خائنان داخلی می باشد.

«آری» حرف حق و گفتار با اساس را نمی توان انکار کرد و موضوع آفتابی و روشن را نمی توان نادیده گرفت. ملّت دین پرست و کشور های دینی تا هوا پرستی و شهوت پروری و . و . و . و . را ترك نگویند و متصدّیان امور از خیانت و تبه کاری دست بر ندارند، نمی توانند برنامۀ اساسی خود را بطور کامل اجراء کنند و بر آرامش و راحتی حقیقی برسند و استقلال واقعی خود را در یابند، و بطور کامل بر حقوق اختصاصی و شئون خود مالك شوند.

دست های مرموز و نقشه های خانمان سوز اجانب، مهلت نمی دهند که ما پس از این که زیر بار آن ها رفته ایم از خود وجودی نشان دهیم و در مقابل آن ها قدرتی ظاهر سازیم.

نیز در آیۀ (51) از سورۀ مائده می فرماید : ﴿ يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا اَلْيَهُودَ وَ اَلنَّصارى أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اَللّهَ لا يَهْدِي اَلْقَوْمَ اَلظّالِمِينَ﴾ یعنی «ای گروندگان، یهود و نصاری را دوست دار خود قرار ندهید ، بعضی از آن ها دوستان بعضی دیگرند، و هر کس از شما ها آنان را دوست بدارد پس خودش هم از آن ها بشمار می رود، خدا ستم کاران را هدایت نمی کند».

هم چنین در آیۀ (36) از سورۀ توبه می فرماید: ﴿ قَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَةً كَما يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقينَ﴾ يعنی «همگی و بطور اجتماع با مشرکین کار زار و مبارزه کنید هم چنان که آن ها بطور اجتماع و همگی با شما کار زار و مبارزه می کنند، و بدانید که خدا با پرهیز کاران ست».

باز در آیۀ (190 و 191) از سورۀ بقره مي فرمايد : ﴿ وَ قٰاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقٰاتِلُونَکُمْ وَ لٰا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهِ لٰا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ، وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ﴾ يعنى «و کار زار نمائید در راه خدا با کسانی که با شما کار زار و مبارزه می کنند و از حدود خود تجاوز نورزید که خدا تجاوز کنندگان را دوست نمی دارد ، و بکشید آن ها را هر جا بیابید ، و بیرون کنید آن ها را از آن جائی که شما را بیرون کرده اند».

(2) دستور دین دربارۀ کار زار و مقاتله با بیگانگان برای اینست که مردم دین پرست، زبون و عاجز و سست و بی مبالات و خون سرد پرورش نیابند و در زیر استعمار و استیلای دشمنان دین قرار نگیرند.

برای این نیست که مردم بدون قید و حدّ معیّن و بدون نظم و آرامش و بدون برنامۀ صحیح و بدون کسب تکلیف از راهبران و پیشوایان دینی عصر خود جنبش و حرکات خود سرانه ابراز کنند و در اثر آن مفاسدی تولید نمایند و سپس بدست ماجرا جویان و بهانه تراشان وسیله افتد و بگویند: دین دستور وحشیّت و و خراب کاری داده و مردم را بر اختشاش و انقلاب و . و . و ، وادار کرده است ، و سپس با این افتراء و تهمت مردم ساده و کوتاه نظر عصر را نسبت بدین و آئین شان بد بین کرده و بی علاقه نمایند.

«دین» هم چنان که بمبارزه و استقامت در مقابل تعدیّات و دستبرد های اجانب دستور می دهد، همان طور بر کمال احتیاط و نهایت نظم و ترتيب و حفظ نظام اجتماع نیز امر می فرماید، از نظر این که جز وا دار کردن مردم بحقیقت و رساندن بشاه راه سعادت غرض و مقصدی ندارد.

«دین» مانند قانون های ساختۀ بشر نیست که از مغز های خالی و طینت های كثيف و . و . و... صادر شده و طبقات مردم را بجان هم دیگر بیاندازد ، و آرزو های شوم يك عدّه افرادیست و فرو مایه و مادی و گماشتگان دست های شیّادان ضدّ انسانیّت را تأمین کند.

این پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم یگانه پیشوای حقیقی جهان بشریّت است که در قبال دستور های محکم دینی راجع باظهار خشونت و درشتی و سختی نسبت بکافران و دشمنان دین در یکی از خطبه های عالی مضمون حضرتش (که برای آرتش دینی در حال آمادگی بجهت یکی از جنگ ها خوانده اند) می فرماید : ﴿ سَتَجِدُونَ فِيهَا رِجَالاُ مُعْتَزِلينَ

ص: 319

اَلنَّاسَ فَلاَ تَعَرَّضُوا لَهُمْ ، لاَ تَقْتُلُنَّ اِمْرَأَهً وَ لاَ صَغِیراً ضَرِعاً وَ لاَ کَبِیراً فَانِیاً وَ لاَ تَقْطَعُنَّ نَخْلاً وَ لاَ شَجَراً وَ لاَ تَهْدِمُنَّ بِنَاءً﴾.

یعنی « ای جنگ جویان و سربازان دین، در این جنگی که عازم آن می باشید بگروهی از رهبانان که از مردم کناره گرفته و در صومعه ها و عبادت گاه های خود مشغول عبادتند بر خورد خواهید کرد پس آنان را بقتل نرسانید، و هم چنین زنان و بچه های كوچك و شیر خوار و پیر مرد های سال خورده را نکشید، و بباغ ها و نخلستان ها صدمه نزنید و درخت های آن ها را قطع نکنید، و هیچ بناء و ساختمان را خراب و منهدم ننمائید»

«این دستور مقدّس» که پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم در چنین مورد می دهند ، چشم های هوش مندان و افراد عاقل و منصف را خیره می کند و در حقیقت سنگی بزرگ بر دهن آنانیست که دین را از هر طرف مورد تهمت های بی اساس خود قرار داده و حملاتی نسبت بدین و آئین خدائی از خود ظاهر می سازند، و این که چیزی در دنیا فهمیده اند و مطلبی را تا بحال پی برده اند، در حالی که قسم بجان عزیز شان ، و قسم بآن چه در پیش آنان اعتبار دارد کم ترین مطلبی از مطالب حقیقی بگیر شان نیامده و بهرۀ معنوی از این زندگی نبرده اند.

«این دستور مقدّس» که قرن ها از زمان صدور آن می گذرد، مردم زمان حاصر را متوّجه می کند که گویندۀ آن تا چه پایه اهلیّت بر رسیدگی بموضوعات مهّم اجتماعی و غیر آن داشته، و تا چه اندازه بر آینده متوّجه بوده است.

«آری این دستور مقدّس» وضع رئیس مملکت دینی و وضع کار کنان تشکیلات دینی و سربازان و افسران آن زمان را معلوم می کند.

«این دستور مقدّس» می رساند که در حقیقت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم اوّلین فردی بوده اند که بر طرز کشور داری و نظام اختیاری آن آشنا بوده و بتمام رموز پیشرفت کار اطّلاع

ص: 320

کامل داشته، و هر چیز را در مورد خود بمرحلۀ اجراء گذاشته اند ، که مصالح بطور کلّی برای بشر تحصیل گردد .

«این دستور مقدّس» معلوم می کند، که سزاوار است چنین رهبر عالی مقام و چنین پیشوای ارجمند عاقبت بین خاتم پیغمبران بوده و تا قیامت آئین آن اعتبار داشته باشد.

﴿ اللَّهُمَّ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ وَ اجْعَلْنَا مِنْ أُمَّتِهِ وَ أُحْشَرُ نافى زُمْرَتِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾.

نفع و ضرر درباره اش گمان می رود، یعنی ممکن است از حرکت آن نتیجه های خوب و پاکیزه گرفته شود، و ممکن است ثمرات زشت و نا روائی از آن تولید گردد.

«دین» مقدّس (که همان قانون اساسی الهی و برنامۀ تأمین کنندۀ مصالح نوع انسان در تمام جنبه های زندگی اعّم از فردی و اجتماعی، مادّی و معنوی می باشد و بحقایق و موضوعات اثر دار متوّجه است) آزادی انسان را در قدم و پای خود راجع بطرز حرکات آن تجویز و تصویب نمی کند، و موافقت ندارد که انسان بوسیلۀ این عضو در هر محفل و محلّ غير مناسب و هلاك بخش و مضرّ حاضر شود، چنان که عقل نیز بر همین جهت حکم می نماید.

البتّه زیان های بی شماری که بوسیلۀ کج روی انسان با این عضو برایش تولید می گردد، باکثریّت افراد اجتماع پوشیده و مخفی نیست.

بخصوص امروز (که بازار حقیقت بر کود و کسادی گرفتار است ، و انواع بیهوده ها بصورت های مختلف در کشور های دینی رایج شده، و بحكم تقلید از ممالك دور از دین، هر شئون صحیح عقلائی از دست رفته و بشر بيك عدّه بافندگی ها و ساختگی ها سر گرم گردیده) موضوع سخن واضح و روشن می باشد.

مراكز فحشاء و اجتماعات شرم آور نوع بشر بوسیلۀ افرادی از انسان تشکیل می شود که خود را بکمک این عضو مورد سخن (یعنی پا) در آن ها حاضر می سازند و با حضور و وجود خود تشریفات شوم آن ها را صورت می دهند ، یا تشکیلات فاسد صورت یافته را محکم تر نموده و بر تشریفاتش می افزایند.

انسان متکبّر و خود خواه در هنگام راه رفتن حالت بخصوصی که آن صفت را می رساند، بوسیلۀ پا و قدمش از خود نمایان می کند، که از پستی و تاریکی باطن او و از فساد نیّتش حاکی است.

از این نظر است که قرآن کریم کتاب مقدّس آسمانی در آیۀ (37) از سورۀ اسرائیل می فرماید: ﴿ وَلا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَن تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَلَن تَبلُغَ الجِبالَ طُولاً﴾ يعنى «در روی زمین بناز مخرام و از روی افتخار راه مرو زیرا تو نخواهی توانست که زمین را با پای در او کشیدن و پا بزمین زدن بشکافی، و نخواهی توانست در بلندی بکوه ها برسی» در آیۀ (19و18) از سورۀ لقمان بطرز حکایت از نصایح لقمان (علیه السلام) بفرزندش می فرماید: ﴿ وَلا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحا إِنَ اللّهُ لا يُحِبُ كُلِّ مُختَالٍ فَخُورٍ ، وَ اقصِد في مَشِيكَ﴾ يعنی « و در روی زمین در حالت ناز و خرامندگی و فخر راه مرو، زیرا خرامنده ای که مانند متکبّران راه رود و بسیار فخر کننده باشد خدا دوستش ندارد، و میانه رو باش در راه رفتنت و حدّ وسط را رعایت کن» خدای متعال گر چه این جریان را بطور حکایت یاد آوری کرده لکن در ضمن، عموم افراد را باین روّیه ارشاد می فرماید.

این پایان سخن نگارنده است در پیرامون بحث هائی که در تحت «عنوان تقویت ایمان یا اوّلین علاج هوای نفس» ترتیب یافت.

عزّت و سعادت و توفیق خوانندگان محترم و افراد منصف و هوش مندان با ایمان از برادران و خواهران دینی در هر نقطۀ جهان که هستند، در این تاریخ (1338/9/5) مورد مسئلت و در خواست حقیر از پروردگار متعال می باشد.

امید این که مطالب گذشته و آن چه بطور کلی تا باین جا یاد آوری شد مورد ملاحظه و دقت قرار گرفته و خوانندگان گرامی با فکری روشن و خاطری سالم حدود مطلب را بطرز کامل دریابند و از مراتب معنویّات و مزایای انسانیّت بمعنای حقیقی و صحیح بهره مند گردند ﴿ وَ لِلّهِ اَلْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ﴾.

ص: 323

و شرّ، نفع و ضرر که خدای دانا و توانا در نهاد بشر بودیعت گذارده و بوسیلۀ آن نیازمندی های گوناگون مادّی و معنوی در تمام جنبه های تعیّش و زندگی آدمی تأمین شده و مراتب سعادت و خوش حالی آن فراهم می گردد.

«اينك» سزاوار است که برادران و خواهران هم آئین توجه کنند که پرورش و تقویت عقل و بر طرف ساختن جهل، همانا تشخيص وحسّ سنجش را در انسان رو بکمال برده و بدرجۀ تمامیّت می رساند و چون اگر حالت تشخیص و سنجش بطور صحیح انجام گردد تاریکی و نکبت باطنی را خواه نا خواه بر طرف ساخته و آدمی را بطرف سعادت و نیک بختی سوق می دهد، از این خاطر برای نفس و هوای او یعنی خواسته های شوم آن مجالی باقی نمی ماند.

نفس هنگامی در گرفتاری و بدبختی انسان اثر بخش است که عامل سعادت بطور کلّی از کار ساقط شود، یعنی قدرت و نیروی سنجش و تشخيص ( يا قوّۀ عقل و خرد) بجهل و نادانی مبدّل گردد.

«جهل و نادانی» آفتی بسیار بزرگ و بلائی خطرناك است و منشأ هر گونه نقص و پستی بشر بوده و هر فضیلت و کمال را معدوم می سازد.

مصونیّت و بر کناری از صدمات جهل که نقطۀ مقابل عقل بوده و يك نوع فقر یعنی فقر «روحی» شمرده می شود تنها بوسیلۀ پرورش عقل و تحصیل مراتب دانش فراهم است.

فقری که بعنوان جهل در انسان پدید می آید قابل مقایسه با فقر از نظر مالی نمی باشد، فقر مالی زیان های چندی را که جهل یا فقر روحی در تمام جنبه های مربوط به انسان (از نظر مادّی و معنوی، شخصی و نوعی، فردی و اجتماعی) در بر دارد مشتمل نیست.

البّته همین جهت (یعنی این که جهل مایۀ قدرت نفس امّاره و بروز هوا و خواسته های نا صحیح آن می باشد و بزرگ ترین نمونه از آثار فاسدش محسوب است) در نکبت و پستی آن کافی است، و جای این هست که آدمی را بیش از حدّ از عواقب خطرناك و نتایج سوئش بيم ناك سازد.

از جملۀ آفات بزرگی که بواسطۀ جهل و نادانی دامن گیر جامعه می گردد تشّتت و اختلاف می باشد، که بلائی بسیار مهّم و مرضى دردناك است، اختلاف و تفرقه که جامعه را از مزایای فراوان هم آهنگی و فوائد اتحّاد و یگانگی محروم کرده و بحال اسف آور و وضع نا موزون در می آورد، غالباً از جهل بوجود آمده و بآن منشأ خطر انگیز بستگی دارد.

«جهل» علاوه بر این که گفته شد خطرات معنوی گوناگونی هم ایجاد می کند دين و آخرت و بالأخره کلّیه حیثیّت و شئون آدمی را بر هم زده و آرامش روحی و جسمی صحیح را تباه می نماید.

«جهل» شاید آدمی را بر طغیان شدید و خارج شدن از میزان و حدود خود وا دار می سازد، و در نتیجه اش هوای نفس بمرتبه ای می رسد که با وسائل ساده جلو گیری از آن ممکن نمی گردد.

ص: 326

چنان که وضع کنونی ما و عموم اجتماعات در محیط های مختلف جهان بخصوص کشور های دینی مورد ملاحظۀ خواهران و برادران دینی می باشد، و اکثریّت افراد متوّجهند که چگونه در اثر این عامل پست (یعنی جهل) نظم تعیّش و زندگی معتدل بهم خورده و تمام نوامیس انسانیّت و لوازم آدمیّت از بین رفته است.

امروز مشاهده می گردد که چگونه در عوض کلّیۀ فضائل و کمالات ، الفاظ و جملاتی از قبیل تمدّن و آزادی و روشن فکری و . و . و ... بیاد گار باقی مانده، و اغلب طبقات مردم با همین عنوان های بی مفهوم و خالی از حقیقت دل خوش و سرگرمند.

از این جا است که برنامه های خلل ناپذیر الهی یعنی دین و آئین یا قانون اساسی حقیقی مانند بازیچه ای در دست مردمان بچّه صفت بطور سادگی ملاحظه می شود، و چه بسا علاوه بر این که خود شان اعتنائی بر آن نمی کنند، بدیگران نیز بصورت معکوس معرّفی می نمایند، و آن ها را مانند رمیدن گوسفند از گرك ، از دین بطوری رم می دهند که هیچ گونه امیدی نسبت بسعادت و خوشبختی واقعی آنان در آیندۀ جهان، باقی نمانده و بوسیلۀ آن ها کم ترین درخشندگی برای جامعه انتظار نمی رود.

زیرا وسیله ای که آنان را بسوی حّق سوق دهد فراهم نبوده ، و یا خود آنان مقدمّات استفاده از وسائل موجود را فاقدند ، و چون باطل کاملاً در لباس حقیقی خود جلوه نمی کند و حّق بطور صحیح آشکار نمی گردد، عمر عزیز و اوقات پر ارزش و قابل اهمیّت اکثر افراد بهدر رفته و جز بی اعتقادی یا ترديد و شك و تحيّر چيزى نسبت بحّق در ذهن آنان باقی نمی ماند.

از این جا است که هر حكم مخالف کتاب مقدّس آسمانی یعنی قرآن مجید را استنکار می کنند و مورد طرد و ردّ شدید قرار می دهند.

از نظر این که موضوع از اصل در نزد آن ها مشتبه شده و باطل با حقیقت مخلوط است، و این خطر و زیان بزرگیست که از مردان جاهل نسبت بجامعه متوّجه می شود

ص: 327

آری آشنایان بتاریخ و طرز زندگی و کیفیّت روش مادّی و معنوی مردمان چهارده قرن پیش (که محکوم بجهل و وحشيّت و خلاف تمدّن بوده اند) از روی انصاف قضاوت می کنند، که وضع کنونی جهان بویژه محیط های دینی، برخلاف انتظار بد تر از روزگار گذشتۀ نام برده است و یا مطابق آن می باشد هر چند از نظر تشریفات و تشکیلات مادّی و مادّه پرستی، با سابق طرف قیاس نیست.

زندگی مخصوصی که بر اساس حماقت و نادانی استوار بوده و پیوسته در پرده های گوناگون و صحنه های مختلف از خود جلوه ها نشان می دهد، در نظر روشن دلان و پاك ضمیران دور اندیش و عاقبت بین، جز همان دورانی که از زندگی درندگان و وحشیان زبان بسته فرقی نداشت، صورتی ندارد.

گر چه افراد مادّه پرست و ظاهر بین بر خود می بالند و اظهار خوشحالی می نماید، و ادّعای این دارند که در کشف حقیقت و رسیدن برموز و اسرار بسیار عالم خلقت و جهان آفرینش و نظام آن بنهایت ترّقی رسیده اند، غافل از این که جهل و نادانی، درستی و صحّت این ادّعا را بهم زده و اساس آن را بر آب قرار داده است.

برادران و خواهران دینی ! اگر این نظریّه و تشخیص و قضاوت نام بردۀ هوش مندان دربارۀ وضع کنونی اجتماع ما درست نیست و آن چه در این خصوص گمان برده اند صحیح نمی باشد، و بلکه همۀ آن ها نظریّه های بی اساس و خالی از ارزش است پس این همه تغییر برنامه های الهی و تفسیر های بی جا و حمل بر خلاف حقیقت یعنی چه ؟!

آیا در مقابل حّق، پیروی از باطل و نا حّق صحیح است ؟!

آیا با تفسیر های نا صحیح می توان حّق را تغییر داد ؟!

آیا آفتاب عالم تاب را در میان روز می توان انکار کرد ؟!

آیا چنین رویّه را جز نادانی و جهل فاحش و بی خردی می توان نامید ؟!

ص: 329

اوّل بلای جامعه، جهل است در جهان *** پیوسته اوست علّت ضعف و فنای آن

جهل است عمده مایۀ خسران آدمی *** جهل است اصل و پایۀ خذلان گمرهان

جهل است ظلمتی که کنون در خلال او *** پوشیده گشته راه چنین واضح و عیان

از جهل واژگون شده اوضاع اهل دین *** در دست ناکسان و بدستور دیگران

از جهل آفتاب عیان، در میان روز *** ناید بدیده های بد اَنگیز نا حقان

آری ز جهل خفته نگهبان و پاسبان *** در حال جنبش آمده دزدان و خائنان

یک سر شرور و این همه ظلم و زیان و زور *** از جهل یا بداین همه رونق در این زمان

هر لحظه جلوه گر شده فرعون تازه ای *** فرصت بکار جسته بتأیید ساحران

گوساله های ساخته در دست سامری *** هر يك بموقعی کند اضلال بخردان

پروردگار علم ، دهد مهلت این چنین *** تا بلکه رود نیل ، کند چاره آن چنان

صبر خدا حساب ندارد ، اگر چه ، ليك *** قهر خدا بهم زند اوضاع ظالمان

ص: 330

آری اگر نه، چارۀ مشکل کجا شود *** با این جفا و این همه فریاد اَلأمان

(مؤلّف)

﴿ قالُوا اَجِئتَنَا لِتَأْفِكُنَا عَن آلِهَتِنَا فَاتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾ «قوم عاد بوی گفتند آیا آمده ای که ما را از خدایان مان رو گردان کنی، تو اگر راست می گوئی، پس بیاور آن چه را که ما را از آن بیمناک می سازی».

﴿ قالَ إنَّما العِلمُ عِندَ اللّهِ وَ أبَلِّغُكُمْ مَا أرْسِلْتُ بِهِ وَلَكِنِّي أَرِيكُمْ قَوْما تَجْهَلُونَ﴾ «هود گفت جز این نیست که علم نزول عذاب در نزد خداوند است و من می رسانم بر شما آن چه را که برای آن فرستاده شده ام ولكن من شما را گروه نادان و جاهل می بینم».

در آیۀ (26) از همان سوره بجهت زیادتی تهدید مشرکان می فرماید : ﴿ وَ لَقَدْ مَكَنَّاهُم فيما إِن مَكَنّاكُمْ فِيهِ وَ جَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصَارَ أَوَ أَفْئِدَةً فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ سَمعُهُم وَلا أبصَارُهُمْ وَلا افْئِدَتُهُم مِنْ شَئىٍ إذِ كانُوا يَجحَدُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَ حَاقَ بِهِم ما كانُوا بِهِ يَسْتَهزِوُنَ﴾.

یعنی «و بدرستی که تمکین و قدرت دادیم قوم عاد را در آن چیزی که متمّکن نساختیم شما را (ای مشرکان و کفّار قریش) در آن چیز (از قدرت و شوکت و کثرت اموال و غیر این ها) و قرار دادیم برای آن ها گوش را (تا بشنوند) و چشم ها را (تا ببینند) و دل ها را (تا بآن در یابند) پس دفع نکرد و باز نداشت از ایشان گوش ایشان و نه دیده های ایشان و نه دل های ایشان چیزی را از عذاب خدا، زیرا آن ها (بجهت عناد) انکار می کردند آیت های خدا را ، و آن چه که مسخره می کردند او را (از عذاب و عقاب) باعث هلاک شان گردید».

سپس می فرماید : ﴿ فَلُولا نَصَرَهُمُ الّذينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللّهِ قُربانا آلِهَةً بَلْ ضَلّوَا عَنهُم وَ ذالِكَ اِفكُهُم وَ ما كانُوا يَفتروُنَ﴾ یعنی «پس چرا آن خدایانی که برای خودشان گرفته بودند و آن ها را باعث تقرّب و نزدیکی خود بخدا می دانستند آنان را یاری نکردند بلکه در موقع سختی همه از آن ها گم شدند و غایب گشتند و آن فرا گرفتن بت ها برای تقرّب ، دروغ و افتراء آن ها است.

ص: 332

14- تكبّر و خود خواهی

15- تهاون (سستی و سهل انگاری)

16- جحود (انکار حّق)

17- جرئت (بی باکی)

18- جزع ( بی تابی)

19- جلع (بی شرمی و دریدگی)

20- جور و ستم

21- حمیّت (طرف گیری بر خلاف حّق)

22- خیانت و نا درستی

23- خفّت (جلفی و سبکی)

24- دریغ و هم راهی نکردن

25- رغبت (دنیا پرستی)

26- زیان کاری

27- سهو و بی التفاتی

28- شرّ و بد سرشتی

29- ظاهر سازی

30- عقوق و حّق نشناسی نسبت بوالدین

31- غدر (مکر و پیمان شکنی)

32- غرور بر اعمال

33- غضب

34- فرقت (کناره شدن و جدائی)

35- قذر (ترك پاكيزگی و نظافت)

ص: 334

36- قساوت (سخت دلی)

37- قطیعه (بی علاقگی)

38- قنوط (نا امیدی)

39- کذب (دروغ گوئی)

40- كفر

41- کفران نعمت

42- معصیت (نا فرمانی)

43- نسیان (فراموشی)

44- نکول و گریز از جهاد

45- نمیمه (سخن چینی)

46- هتك و هرزگی

47- هذر (پر گوئی)

محبوبیّت و مطلوبیّت علم، در دو جنبۀ پیش همگان مورد تقدیس و شایان تقدیر می باشد.

(1) در ذات و حقیقت خود با قطع نظر از جهات و خصوصیّات دیگری که جزء آثار و لوازم و نتایج آن محسوب می گردد.

(2) از نظر آثار پاکیزۀ آن، که عمده اش رساندن بشر بر امور لازم و ضروری است.

یعنی علم و دانش، هم مطلوبیّت ذاتی دارد (زیرا در حقیقت خود چیز پسندیده و زیبا و نيك است) و هم مطلوبيّت غیری که عبارت است از محبوبیّت چیزی بخاطر مقدّمه بودنش برای تحصیل چیز های دیگر از موارد نیازمندی های انسان.

البتّه محبوبیتی که از هر دو جنبۀ نام برده تصوّر شود (که در قبال محبوبیّت ذاتی تنها و محبوبيّت غیری فقط قرار گرفته) بسیار ارزنده و قابل ملاحظه است.

جنبۀ غیریّت و مقدمیّت علم همان طوری که اشاره شد، نسبت برسیدن انسان بکار های لازم و ضروری است که بدون آن تحصیل نمی گردد، و چون رسیدن بر نیازمندی ها و امور ضروری، بمعنای حقیقی، همانا بعمل کردن ببرنامه های منظّم خدائی بستگی دارد، و عمل بر آن ها بدون اطّلاع و علم بر کیفیّت و خصوصیّات شان ممکن نیست، پس علم و دانش یکی از مقدّمات عمل محسوب می شود، چنان که در بحث های بعد از این بطور تفصیل یاد آوری خواهد شد.

هر چیز اهمیّت داده، و دربارۀ استفاده از آن چراغ فروزان بکلّیۀ افراد بشر بدون استثناء توصیه و تأکید می کند.

قرآن کریم و پیشوایان عالی قدر دینی (حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و جانشینان گرامی آن بزرگوار) بطور صریح با بیان های مختلف و در مواقع متعدّد و مکرّر، فضیلت علم را رسانده و موقعیّت آن را واضح و روشن می سازند ، از باب نمونه چند مورد را می توان یاد آوری کرد.

(1) در آیۀ (31 و 32و 33) از سورۀ بقره (که وجه برتری و فضل آدم علیه السلام را بر ملائکه دانش و علم را قرار داده، و می رساند که او برای خلافت در روی زمین اهلیّتش بخاطر علم و دانش بیش تر است نسبت بملائکه) می فرماید : ﴿ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَٰؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ، قَالُو سُبْحَانَكَ لاعِلمَ لَنَا الأَما عَلَمْتَنَا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَلِيمُ الحَكِيمُ ، قَالَ يَا آدَمُ اَنْبِتُهُمْ بأَسمائهم فَلَمَّا أَنْبَتَهُمْ بأَسمائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَكُمْ إِنِّى أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَکْتُمُونَ﴾.

یعنی «و بیاموخت پروردگار بآدم علیه السلام نام های جمیع مخلوقات را (از علوّیات و سفلیّات) پس عرض و نمایان فرمود خود آن ها را بر فرشتگان پس گفت ای فرشتگان خبر دهید مرا بنام های این ها که ملاحظه می کنید اگر هستید راست گویان (در این که می گوئید ما مقدم و اولی هستیم بخلافت از غیر) فرشتگان گفتند تنزیه می کنیم و دور می داریم تو را از این که غیر تو عالم بامور غیبی باشد، هیچ دانشی نیست ما را مگر آن چه که خودت بما یاد داده ای (و اسماء این ها که ملاحظه می شود از آن جمله نیست) بدرستی که توئی بسیار دانا بجميع معلومات و توئی دارندۀ حکمت و آگاه بر مصالح ، خدا فرمود ای آدم خبر ده بر فرشتگان بنام های آن چه که بر آن ها عرض شد پس آن هنگام که آدم (علیه السلام) خبر داد بر ملائکه از نام های ایشان خدا فرمود (بر ملائکه)

ص: 338

از روی تنبیه نه بطور استعلام آیا نگفتم بر شما این که من می دانم آن چه را که پوشیده و مخفی است از احوال آسمان ها و آن چه در زمین می باشد و نیز می دانم آن چه را که شما ظاهر می کنید و آن چه را که پوشیده اش می دارید».

(2) دربارۀ تفضیل حضرت داود و حضرت سلیمان (علیه السلام) بوسیلهٔ اعطای دانش و علم بر آن ها، در آیۀ (15 و 16) از سورۀ نمل می فرماید : ﴿ وَ لَقَدْ آتَينَا دَاوُدَ وَ سُلَيمَانَ عِلْماً وَ قَالاَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى فَضَّلَنَا عَلَى كَثِيرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ ، وَ وَرِثَ سُلَيْمَانُ داودَ وَ قَالَ يا اَيُّهاَ النَّاسُ عَلِمْنَا مَنطِقَ الطَّيْرِ وَ أوُتينا مِنْ كُلِّ شَيْئي اِنَّ هذا لَهُوَ الفَضلُ المُبينُ﴾.

یعنی «و بدرستی که دادیم داود و پسر او سلیمان را دانشی و گفتند (پس از اعطای علم بايشان) ستایش و ثناء مخصوص آن خدائیست که افزونی و فضیلت داد ما را بر بسیاری از بندگان گرویدۀ خود، و میراث گرفت سلیمان از داود (علیه السلام) و گفت (از باب شکر نعمت) ای مردمان، ما آموخته شده ایم گفتار مرغان را و عطا شده است بما از هر چیز، و این عطا تفضیل آشکاریست ».

(3) عالم بودن انسان را بعنوان عالی ترین رتبه و کامل ترین حالت او در مقابل علقه بودنش که پست ترین وضع آن از دوران سیر مادّی می باشد یاد آوری کرده ، در سورۀ عَلَق مي فرمايد: ﴿ اِقرَأ بِاسْمِ رَبِّكَ الذّي خَلَقَ ، خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ ، إقرأ وَ رَبُّكَ الأكْرَمُ ، الذّى عَلَمَ بِالقَلَمِ ، عَلَّمَ الاِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ ﴾.

یعنی « بخوان بنام پروردگارت آن پروردگاری که بیافرید همه چیز را (بر مقتضای حکمت خود) بیافرید آدمی را از خون های بسته (بعد از نطفه) بخوان و پروردگارت بزرگ تر است از همۀ بزرگان و کرم او بیش تر است از همۀ کریمان، آن پروردگاری که بیاموزانید نوشتن را بقلم ، بیاموخت بنوع آدمی آن چه را که از امور (دين و دنیا) نمی دانست».

ص: 339

(4) بطرز یاد آوری نعمت و منّت گذاری برسول ارجمند صلی اللّه علیه و آله و سلم با اعطای افضل اوصاف و خصال پسندیده بر آن حضرت، علم را ذکر کرده در آیۀ (113) از سورۀ نساء می فرماید : ﴿ وَ عَلَمَكَ مَالَمْ تَكُنْ تَعْلَمَ وَ كَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ عَظيماً﴾ يعنى «و خدا بیاموزانید بتو آن چه را که نبودی بخودی خود بدانی آن را ، و فضل عنایت خدا بر تو بزرك است».

(5) خدای متعال برسول اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلم) دستور فرموده که زیادتی و فزونی علم را در خواست کند، در آیۀ (12) از سورۀ زمر یاد آروی کرده می فرماید: ﴿ قُلْ هَلْ يَسْتَوى الذّينَ يَعْلَمُونَ وَ الّذينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذكر أولُوُ الأَلبابِ﴾ یعنی ای پیغمبر «بگو (بکفّار از روی توبیخ و انکار) آیا برابر و یکسانند آنان که می دانند و آنان که نمی دانند ؟! جز این نیست که پند می پذیرند (با مثال این بیانات و دلائل) فقط صاحبان عقول و خردمندان ».

(7) در آیۀ (11) از سورۀ مجادله می فرماید : ﴿ يَرفَعِ اللهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنكُم وَ الَّذينَ اُوتُو العِلمَ دَرَجاتٍ﴾ یعنی « خدا گرویدگان بحّق و دانش مندان را درجه هائی بر دیگران برتری می دهد».

(8) در آیۀ (28) از سورۀ فاطر پس از آن که آیات الهی را ( از موجودات مختلف زمین و کوه های گوناگون و اقسام کوه ها و درختان و انواع جنبندگان و چهار پایان و آدمیان) شرح می دهد، استفاده از همۀ این آیات و پی بردن بحکمت و عظمت پروردگار را بدانش مندان منحصر کرده می فرماید : ﴿ اِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَمآءُ﴾ يعنی «در میان بندگان خدا تنها دانشمندان عظمت خدا را در می یابند و خوف و ترس از خدا که شایستۀ توّجه بر عظمت او می باشد در دل آن ها پدید می آيد» جهت انحصار خوف از خدا بسلسلۀ جلیلهٔ دانش مندان، همانا التفات و توّجه بر جهات معنوی می باشد که در دیگران موجود نیست.

ص: 340

(9) در آیۀ (43) از سورۀ عنکبوت پس از آن که امثال و حکمی برای متنبّه ساختن مردم بیان می کند ، استفاده از آن ها را بدانش مندان منحصر نموده می فرماید : ﴿ وَ تِلْكَ الأَمْثَالُ نَضْرِ بُها لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُها إلّا العَالِمُونَ﴾.

یعنی «این مثل مذکور و نظائر آن را بیان می کنیم برای مردم ، و در نمی یابند خصوصیّات و فوائد آن ها را مگر دانش مندان».

(10) در آیۀ (17) از سورۀ آل عمران دانش مندان و علماء را گواهی دهندگان بر توحيد (که اوّلین موضوعی از موضوعات پر اهمیّت است) قرار داده می فرماید : ﴿ شَهِدَ اَللَّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَ اَلْمَلاَئِکَهُ وَ أُولُو اَلْعِلْمِ﴾ يعنى «خدا و فرشتگان و صاحبان علم و دانش گواهی دادند بر (توحید) این که معبودی که سزاوار پرستش باشد نیست غیر از او».

(13) نیز می فرمايد : ﴿ مَنْ سَلَكَ طَريقاً يَطلُبُ فِيهِ عِلْما سَلَكَ اللّهُ بِهِ طَرِيقاً إِلَى الْجَنَّةِ، وَ إِنَّ الْمَلائِكَةُ نَتَضَعُ أَجْنِحَتَها لِطالِبِ الْعِلْمِ رِضا، وَ إِنَّهُ لَيَسْتَغْفِرُ لِطَالِب العِلْمِ مَنْ فِى السَمواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ حَتَّى الْحُوتِ فِي الْبَحْرِ، وَ فَضْلُ العالِمِ عَلَى العَابِدِ كَفَضْلِ القَمَرِ عَلى سَائِرِ نُجُومِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ، وَ انَّ الْعَلَمَاءَ وَرَثَةُ الأَنْبِيَاءِ اِنَّ الاَنبيِاءَ لا يَرِثوا دينار أولادِ رْهَمَا وَلَكِنْ وَرِثُوا العِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ اَخَذَ بِحَظٍّ وافِرٍ﴾.

یعنی «هر کس راهی برود و در آن راه علمی بدست آورد خدا راهی بسوی بهشت بر روی او می گشاید، و بدرستی که ملائکه می گسترانند پر های خود را برای طالب علم (تا قدم بر روی بال های آن ها بنهند) و تمام موجودات آسمانی و زمینی برای طالب علم درخواست آمرزش می کنند، حتی ماهی در دریا ، و عالم بر عابد چندان برتری دارد که ماه شب چهارده بر باقی ستارگان و دانش مندان وارثان پیغمبرانند، زیرا پیغمبران درهم و دیناری بمیراث نگذاشتند ولكن علم و دانش را میراث خود قرار دادند ، هر کس که از علم آن ها نصیبی ببرد بهره و حظّ بزرگی برده است.

(14) هم چنین فرمود : ﴿ مَنْ خَرَجَ مِن بَيْتِهِ يَطلُبُ عِلماً شيعَهُ سَبْعُونَ اَلفَ مَلَكٌ يَسْتَغْفِرُونَ لَهُ﴾ یعنی «هر کس خارج شود از خانۀ خود بقصد طلب علم هفتاد هزار فرشته او را مشایعت می نمایند و برایش طلب آمرزش می کنند».

(15) امام اوّل و جانشین ارجمند پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم حضرت على علیه السلام مي فرمايد : ﴿ اِعْلَمُوا اِنَّ كَمالَ الدّينِ طَلَبُ العِلْمِ وَ العَمَلِ بِهِ اِلا إِنَّ طَلَبُ العِلمِ اَوجَبُ عَلَيْكُم مِنْ طَلَبِ المَالِ إِنَّ المَالَ مَقْسُومٌ مَضْمُونُ لَكُمْ قَد قَسَمَهُ عَادِلُ بَيْنَكُمْ وَ ضَمَنْهُ وَ سَيَفى لَكُم وَ الْعِلْمُ مَخْرُونَ عِنْدَ اَهْلِهِ قَدْ أمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أَهْلِهِ فَاطْلُبُوهُ﴾.

یعنی «ای مردم بدانید که کمال دیانت طلب علم و دانش و عمل بر آنست ، و آگاه باشید که طلب علم بر شما از طلب مال واجب تر است، زیرا مال قسمت معیّن و

ص: 342

تضمین شده ای می باشد که عادلی در میان شما قسمت کرده و تضمین نموده و بزودی بشما پرداخت خواهد کرد، ولی علم نزد اهلش سپرده و محزون است و شما مأمورید که آن را از اهلش بخواهید، پس بخواهید آن را».

(16) رئيس مذهب، حضرت امام ششم علیه السلام می فرماید :﴿ لَو عَلِم النّاسُ ما في العِلْمِ لَطَلَبُوهُ وَ لَوْ بِسَفَكِ الْمَهْجِ وَ خَوضِ الّلُجَجِ﴾ یعنی «اگر مردم بدانند که در دانش چه هست، البتّه او را طلب می کنند و در تحصیل آن می کوشند ولو با ریختن خون ها و پیمودن دریا ها باشد».

(17) نیز آن حضرت فرمود : ﴿عَالِمٌ یُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ أَلْفَ عَابِدٍ﴾ یعنی «دانش مندی که علم خود را مورد استفاده قرار دهد از هفتاد هزار عابد افضل است»

البتّه بسیار بدیهی است آن چه كه يك دانشمند در خور قدرت و توانائیش دارد ، دیگران از انجام دادن آن عاجز و قاصر می باشند.

از این نظر همین فرمایش حضرت (که عالم نافع از هفتاد هزار عا بدافضل است) جای شگفت نیست.

چنان که نظیر همین حدیث شریف، حدیث معروفیست از آن حضرت که می فرمود: «خون شهداء با مداد علماء سنجیده می شود و مداد علماء بر خون شهداء برتری پیدا می کند».

واضح و روشن است که این دو حدیث عالی مضمون مقدّس ترین مطلب (که اساس هزاران مطالب بزرگ می باشد) را یاد آوری کرده ، و مردم را بسوی یکی از حقایق بزرگ و دقیق رهنمائی می نمایند.

شکّی در این نیست كه يك نفر عالم و دانشمند می تواند هزاران نفر از افراد انسان را از هر گونه بی چارگی و امراض کشندۀ اجتماعی و فردی (از قبیل ذلّت و اسارت و فساد اخلاق و وحشیّت و ظلم و درندگی دربارهٔ یک دیگر و. و. و. و. و) نجات دهد، در حالی که

ص: 343

صد ها پرهیز کار کناره جو و عابد غیر دانش مند، نمی توانند با پرهیز کاری و عبادت تنها چنین اثری از خود نمایان سازند.

هم چنین قلم عالم صورتی بر اجتماع و اوضاع او می دهد و آرامش و نظم و اعتدالی بر او می بخشد، که صد ها مردان جنگ جو و مبارز و سربازان از خود گذشته، نمی توانند با خون خود همان نتیجه را بدهند.

این مطلب بشهادت تاریخ اقوام و ملل ثابت و مسلّم است، و برای افراد آشنا بجهات معنوی و رشته های اجتماعی پوشیده و مخفی نمی باشد.

در هر حرفه و فّن اعّم از فاسد و صالح استعمال می کند، و نا گزیر بر لوازم مختلف و آثار گوناگون آن ملتزم است.

جای تعجّب این که دارندگان بعضی از فنون فاسد علاوه بر این که دانشمند حساب شده اند، یکی از افراد معجز دار و نابغه بشمار رفته، و عقل و هوش مردم ساده و سبك مغز را دنبال خود می کشانند.

«البتّه» در حالی که کم ترین نورانیّت و جلوۀ عقلائی در اصل و فرع آن ها و در خصوصیّات و آثار شان دیده نمی شود.

جای انکار نیست که پاره ای از فنون قسمت مهمّی از نیازمندی های اجتماعی را بر طرف کرده و همگان را بوضع درخشان و پاکیزه رسانده و می رساند لکن این جهت در همۀ آن ها مورد قبول نیست بلکه زیان و صدمات برخی از آن ها پیش عموم افراد متوّجه و بیدار واضح و روشن است.

ترقیّات کنونی بشر از نظر فکر، و پیشرفت های آن در موضوعات مختلف مادّی و جنبه های گوناگون اجتماعی، شایان ملاحظه می باشد.

«لکن» تأسّف در این که بهمین جهات پر ارزش يك سلسله تبه کاری و اکتشافات پر خطری (که با نابودی مادّی و روحی و معنوی نوع انسان برابر است) نیز مخلوط شده و آیندۀ جامعۀ نوعی را، بالأخره در معرض سقوط قرار داده است.

بنام علم فرمول های هوس و نقشه های شهوت و وحشیّت با ادوات و ابزار مخصوص از قبیل ...... گروهی از مردم را سر گرم کرده و از حقیقت و نورانیّت که عنوان واقعی علم و دانش است فرسخ هائی دور می سازد.

بر این گفتار، ذات مقدس حضرت حّق تعالی که اوّلین طرف دار علم و دانش است گواه می باشد، و او بر تمام اوضاع گذشته و اوضاع کنونی ما کاملاً آگاه بوده و از روی حقیقت و بطرز عدالت واقعی نظارت می فرماید.

ص: 345

خداست آگه و دانا و با خبر از ما *** که اوست خالق هر ذرّه و حق یکتا

از اوست پایۀ ملك و حقیقت و هستی *** از اوست گردش پرگار و جنبش جان ها

از اوست صورت و هر نفش عالَم امکان *** از اوست رونق بازار و جلوۀ دل ها

از اوست قدرت و نیروی عاجزان يك سر *** از اوست چاره بی چارگان در این دنیا

از اوست دانش و دانش پژوه و دانش ور *** از اوست اُلفت دل های ما و صدق و صفا

سرشت آدمیان را سرود با دانش *** که مرد و زن شودش دل، بدانشش برنا

حقیقت است اگر این جمله بشنوی از من *** که عمر جاهل و نادان برفت، بر يغما

زبون تر، آن که ز كف می دهد نتيجۀ علم *** به رنگ سازی و پستی و پیروی ز هوا

اگر چه زینت مرد و زن است دانش و علم *** ولی چنان که نگردد، اساس ننگ و بلا

برادران و هم این خواهران ایمانی *** بنام علم نزیید کنند ترك حيا

نه شرط علم بود ، کس همیشه گرد آرد *** صحیح و باطل و زیبا و زشت در یک جا

ص: 346

نه شرط علم بود ، کس همیشه در ره آن *** بنقشه های اجانب دهد جواب رضا

هر آن که عالم و دانش ور است و روشن دل *** برای خویش نخواهد ، بجز رضای خدا

(مؤلّف)

«علم ابدان» عنوان بسیار وسیع و جامع است، که قسمت زیادی از علوم متفرّقه و مخصوصی که امروز نسبت بر آن موضوع بطرز مقدّمه می باشد شمول دارد.

بنابراین بر خلاف نظر و عقیدۀ کثیری از مردم (که گمان دارند بیان آن حضرت در این جمله فقط بدانش مربوط ببدن یعنی علم طبّ ناظر است) دانش های چندی را نیز از روی حقیقت می توان مورد اهمیّت قرار داد.

زیرا بدیهی ست هو موضوعی از موضوعات و هر مطلبی از مطالب که مورد تأیید و تأکید بشود، خواه نا خواه مقدّمات آن (که تحقیق و وجود این موضوع و این مطلب بر او بستگی دارد) نیز تأکید و تأیید گردیده و اهمیّت آن مقدّمات در ضمن اعلان اهمیّت خود ذى المقدّمه بدست می آید.

علم طبّ و رويّۀ بدن شناسی در عصر خود آن حضرت چنان که مقدّماتی داشته و بخاطر باز یافتن آن علم بهمان مقدّمات توجّه می شد و بیان آن بزرگوار در عصر صدورش بهمۀ آن ها شامل بود، در عصر های بعدی و ادوار متعاقب که بترتیب پیش آمده و مقدمّات آن علم از جهت کیفیّت و سلیقه و احتیاجات وقت تغییر یافته، مطلب فوق شمول و جریان مستمر خود را از دست نداده است.

روی همین استفاده از حدیث شریف ظاهر می شود که قسمتی از علوم متداول در عصر حاضر (که بنیاد و اساس علم طبّ را صورت می دهند و بمقتضای زمان و بطبق نیازمندی های بهداشتی باعث موفقیّت های بسزائی می باشند) از طرف پیشوایان ارجمند دینی، رد و طرد نشده و نخواهند شد.

بدن انسانی دستگاهیست عجیب بطوری که بزرگ ترین کار خانه های عالم را نمی توان بر آن مقایسه کرد.

این دستگاه با عظمت دارای بسیاری از عجایب است که هنوز هم بشر نتوانسته بکنه آن پی ببرد و تمام خصوصیّاتش آشنا گردد.

ص: 348

این دستگاه پر ارزش و دقیق محلّ قسمت زیادی از جهات مهّم و قابل ملاحظه است که همه ازدات مقدّس حضرت باری تعالی و یگانگی و عظمت و کمال قدرتش حکایت می نمایند.

قرآن کریم «کتاب مقدّس آسمانی» در آیۀ (20 و 21) از سورۀ الذاریات می فرماید: ﴿ وَ في الأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ ، وَ فِي أَنفُسِكُمْ أَفَلا تُبْصِرُونَ﴾ یعنی «در روی زمین برای یقین کنندگان نشانه هائیست، و در بدن های خودتان هم نشانه ها است پس چرا نمی بینید؟!».

از این جا است که حضرت علی علیه السّلام، با بیان محکم و متین خود رمز بزرگی را بمناسبت رابطۀ شدید آن دستگاه نام برده با مبدءِ أعلی یاد آوری کرده و می فرماید : ﴿ مَنْ عَرِفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرِفَ رَبَّهُ﴾ یعنی «هر کس که خود را شناخت ، خدای خود را هم شناخت».

«علم طبّ» که تعلّق کامل و تمام آن ، تنها همین دستگاه (یعنی بدن آدمی) مخصوص می باشد، گر چه بطوری که تاریخ می گوید در ابتداء پیدایش و پدیداریش هیچ گونه سابقۀ مقدّماتی و سازمان عریض و طویل و اختراعات و اكتشافات خيره کننده ای نداشته، و خواه و نا خواه طبقات مردم روی تجربیّات و تأمّلات مخصوص و مناسبی، ذرّات تکوینی خود را تدریجاً مجتمع و متمرکز نموده و روی بترّقی رفته و سالیان درازی هم با وضع بسیار ساده، افرادی عادی و بی سواد، با آزمایش های عملی خود عهده دار امور طبی مردم بوده اند.

لکن امروز که این علم شریف بعالی ترین وضعی رسیده و بصورتی درخشان جلوه گر است، علقه و ربط آن بر رشته های مختلف از علوم متداول وقت بیش از حد می باشد، و اکنون همۀ آن ها جزء هدف دانش مندان طبی بوده و در ردیف ضروریات اجتماعی و لوازم حتمی بشمار می رود.

ص: 349

باین خاطر از مضمون کلام امام علیه السلام در حدیث فوق الذّکر، موقعیّت کلّیۀ عموم مختلفه ای که علم طبّ بر آن ها علقه و ربط دارد و بر آن ها وابسته است، استفاده می شود.

دین پی نمی برند، و مانند علم طبّ و مقدّمات (آن که آثارش محسوس تر و ساده تر است) بعلم دین نمی گروند.

روی این خاطر شاید گاهی هم در مقام طرد و ردّ این رشته بوده و علاوه بر تصّور این که تحصیل آن غیر لازم و غیر ضرور است، صرف وقت و تلف عمر را در این باره کاری لغو و بیهوده پنداشته و تا می توانند خود و دیگران را از اقدام بآن، بکنار بکشند.

«لكن» روشن فکران حقیقی و آنانی که از فهم و دین بهره ای دارند، روی علاقۀ بدین و آئین و بجهت پی بردن بر ثمرات و نتائج آن، بلزوم تحصیل علم دین و بدست آوردن اطّلاعات کافی در موضوعات معنوی معتقد و معترفند.

دین که ارزنده ترین ناموسی از نوامیس بشر و یگانه تأمین کنندۀ نیازمندی های او در جنبه های مختلف می باشد، سزاوار تقدیس و شایان تحصیل اساسی و تدارك است.

«علم دین» نیز مانند علم طبّ بطوری که یاد آوری شد، خواه نا خواه بپاره ای از علوم (از قبیل فلسفۀ الهی. عرفان . كلام. فقه. اصول حديث. اخلاق. و غير اين ها) شمول دارد و همۀ آن ها در تحصیل غرض اصلی و مقصد نهائی دخالت داشته و هر يك بسهم خود اثر بخصوصی می بخشد.

طرفین افراط یا تفریط را اختیار کرده و از حقیقت امر بطور کلّی پرت شده و از راه اصلی خارج می گردند، و در نتیجۀ خطا در اساس مطلب و ریشۀ امر و نسبت بلوازم و آثار نیز بخطای شدیدی گرفتارند، شاید هم خود شان توّجه بر این جهت نداشته، هر لحظه در اعتقاد نام برده تأکید می ورزند.

عدّه ای ببهانۀ صحت تحصیل دانش برای زنان، هر گونه بی بند و باری و تبه کاری و. و.و...، از نظر عقل و...، برای آن ها تجویز کرده، روا می دانند که آن چه آن ها خواستند بکنند و هر چه خواستند بگویند.

گروهی بعنوان فساد تحصیل علم برای این صنف، هیچ گونه حّق و شئون و شخصیّت و. و . و . و ....را برای آن ها قائل نشده، و بلکه از تمام مزایای مشترک انسانیّت محروم شان می نمایند.

تا آن جا صحیح است که با از میان رفتن کوچک ترین میزانی از موازین دینی و عقلی و وجدانی و. و. و ... توأم نباشد.

تا آن جا صحیح است که باعث سلب آرامش و حیثیّت و شئون حقیقی اجتماع (كه بهترین بهانۀ فرار از رسوم آدمیّت و آداب مشترک انسانیّت و کامل ترین وسیلهٔ تجاوز بر مراتب و حدود یک عّده بیچارگان است) نگردد، و گروه با اهلیّت و با شخصیّتی را از مقام و منصب حقیقی خود دور نسازد، و بدین وسیله بنیاد جنایات و حّق شکنی ها را قدرت و نیرو ندهد.

تا آن جا صحیح است که رسم بی بند و باری و شهوت پروری و هوس بازی و خود سری و هزاران نقش های نا موزون و رویّه های نا بهنگام را تأکید و تقویت نکند.

«آری» کسانی که در این باره (یعنی راجع بتحصیل دوشیزگان و بانوان بلکه پسران) رضایت نمی دهند بر همین جهت یعنی بر فقدان شرایط متوّجهند.

آن ها می بینند که تحصیل دانش در حقیقت عنوان واقعی خود را از دست داده و خواه نا خواه برنگ های دیگری که واقعاً وحشت آور و زیان بخش است در آمده، و بجای این که آیندۀ جامعه را روشن و درخشان کند، هر لحظه بخطر و ناراحتي و ملال نزديك می سازد.

آن ها می بینند که تشکیلات آموزش و تعلیم، برنامه هائی طرح کرده که نه تنها اثر ثابت و قابل ملاحظه ای ندارد و عمر گران مایۀ جمعی را در موقع حسّاس خود ضایع می کند، بلکه همان ها را پس از مدّتی، وحشیان چندی ببار می آورد، که واقعاً ننگ جامعه و بلای نوع بشر شمرده می شوند.

آن ها می بینند که دختران جامعه، در راه این که چند کلمه از گفتنی ها و شنیدنی ها بدست بیاورند، کلّیۀ فضائل و کرامات اخلاقی را بباد فنا می دهند، و در عوض آن، اخلاق و آدابی تحویل می گیرند که با نابودی حقیقی خود و خوانواده و...، برابر است.

ص: 356

آن ها می بینند، این دختران با دستور های نا مناسب تشکیلات آموزش یا با خواسته های مرموز آن تأسیسات، باسم حضور در محوّطه های تعلیم و آموزش، هیکل خود را مانند عروسک هائی درست می کنند، و در وجود خود طرز هائی ایجاد می نمایند، كه هر يك گروهی از مفاسد را در خارج از منزل پیش می آورند، و جوانانی را بحکم غریزۀ جنسی بدنبال خود می کشانند، و آن ها را در لحظات سخت تر از مرگ قرار می دهند و عدّه ای را باین ترتیب و ترتیب های گوناگون دیگر در طوفان ... گرفتار می سازند، که بالأخره در باطن امر از اکثریّت افراد جامعه که بهم اتصّال شئونی و غیر آن دارند، راحتی و آسایش بتمام معنی سلب می شود.

آن ها می بینند، که این دختران با آن نقشه های نام برده ، هرزگی و بیهودگی را بر خود روا داشته و یکی از وسائل استقبال و پذیرایی تشریفاتی از مهمانان نا خواندۀ خارجی و شخصیّت های داخلی و. و. و. و. ، می گردند در حالی که شاید خود آن مهمان های نا خواندۀ خوش انصاف هم بر این گونه تشریفات بچه گانه ، و پذیرائی های لغو و خارج از میزان عقلائی راضی نشده، و در پیش خود این میزبان های سبك مغز را مورد مسخره و تحقیر قرار بدهند.

آن ها می بینند که این دختران بدبخت، یکی از اسباب رتبه گیری و درجه یابی عدّه ای از مادّه پرستان و بی وجدانان بوده، و آن عدّه بصلاح کار خود، این بیچارگان لملف را هر لحظه بصورتی و هر موقع بترتیبی در می آورند، برای پیشرفت کار و بالا رفتن مقام و منصب خود، گاهی در محلّ مأموریّت شان دستور می دهند که بعنوان احترام و استقبال از يك شخصیّتی که بآن محلّ می آید، در خیابان ها و میدان ها و گذر های عمومی با تمام آراستگی و آمادگی صف آرائی کنند، و با بدن های نیمه لخت و یا قیافه های شرم آور و. و. و.، با تقدیم دسته گل هائی بآن شخصیّت خیر مقدم بگویند، و از طرف يك جمعیّت فلک زدۀ دینی و فاقد همه گونه دل خوشی و راحتی، از ورود آن عالی جناب اظهار خوش وقتی

ص: 357

و ابراز مسرّت نمایند، تا چندی نگذرد که آن آقای مأمور محلّ برتبه ها و درجه هائی نائل گردد، و بدین وسیله رنگ و روغن تعیّش و زندگیش کامل تر شود.

آن ها می بینند که تشکیلات آموزش و تعلیم یکی از بزرگ ترین دستگاه های تبلیغات مطالب فاسد و منویّات خلاف دین و آئین شده، بخصوص نو آموزان طوری پرورش می گردند که هیچ گونه امید خیر و صلاح در انکار آیندۀ ایشان باقی نیست، و کم ترین صحّت و حقیقتی دربارۀ آن ها پیش بینی نمی شود، و کسانی که خلاف این را تشخیص می دهند افرادی هستند که روحیّۀ آن ها با مادّیت آمیزش کامل دارد.

آری آن ها بر اوضاع جهان دیروز و امروز با کمال دقّت می نگرند، و بر تمام جریان وقت پی می برند، و بیش از آن چه گفته شد مفاسد و نا ملائمات زمان را می بینند، روی این خاطر از تشکیلات آموزش و تعلیم بر کنار شده، و با تحصیل دانش با کیفیّت نام برده، خصوصاً برای دختران موافقت ندارند، و می توان گفت: جا دارد که البتّه موافقت هم نکنند، و گرنه بر خلاف عقل و دین نظریّه داده اند.

شما ای دانش مندان عصر!

ای دانش جویان حقیقت طلب!

ای افراد پاک و با ایمان جامعه!

اى عقلاء و متفكّرين منصف!

شکّی نیست در این که هر يك با مشاهدۀ این اوضاع نا هموارخون دل می خورید باز هم شما را بخدا و بآن چه سزاوار تقدیس و احترامش می دانید، در این باره صمیمانه نظارت فرمائید، و این پرسش ها را با کمال متانت پاسخ دهید و با کمال بی طرفی در چنین مورد قضاوت و داوری نمائید.

چه رابطه ای بین تحصیل دانش و این بی نظمی ها و بی پروائی ها و این هیجان های نا صحيح و. و. و. و ...، وجود دارد ؟!.

ص: 358

روی چه اصل، این کار های ننگین و نقش های شرم آور بعنوان تحصیل، جامعه را آلوده ساخت ؟! .

اگر این نمونه های وحشیّت و آثار بی عقلی بوجود نمی آمد چه ضرر و صدمه ای بر تحصیل کننده ها متوّجه می شد و چه نقص و ایرادی بر اساس تحصیل و موضوع آن وارد می گشت ؟! .

چگونه يك عدّه از دوشیزگان نجیب و بانوان آبرو مند، دارای مراتبی از دانش و علم شده اند، بی آن که خود را بکوچک ترین وجهی آلوده سازند ؟! .

این ها که از صنف زنان جامعه در جهان امروز، با فضل و کمال معروف گردیده و در کتب تراجم (که در شرح زندگانی اشخاص نامی تنظیم شده) نام و نشان بسزائی دارند و باعث، افتخار جهان و بخصوص مایۀ سر بلندی صنف خود می باشند، با این که از تشکیلات شوم و تأسیسات آموزشی امروزه دور بوده و با روّیه های فساد انگیز و نقشه های بیهوده و خالی از اغراض عقلائی و طرح های خلاف دین و ضدّ آئین ، کم ترین ربط و آشنائی و آمیزش نداشته اند ، چگونه بتحصیل دانش موّفق شده اند ؟! بدون این که کوچک ترین داد و جنجال و خلاف نزاکت پیش بیاورند.

در حقیقت بسیار سزاوار است که این قبیل زنان را حجّت بر صنف خودشان دانسته، و یکی از وسائل تنبّه و عبرت دیگران حساب کنیم.

چنان که مرحوم آیت اللّه آقا میرزا آقا اصطهباناتی شیرازی نجفی رضوان اللّه علیه در اجازۀ اجتهادی که برای مجتهدۀ اصفهانیّه بانوی دانش مند عالی رتبه مرقوم داشته، با این جملات «فريدة الدّهر و حجّت نساء العصر» از آن تعبیر فرموده اند.

«نگارنده» از جهت قدر دانی از مقام چنین افراد پر ارزش صنف زنان جامعۀ دینی، در بعض تألیفاتش بمناسبتی، از همان با نوی دانش مند، اسم بری کرده و مدارك اجتهادش را، که یکی همین اجازۀ آیت اللّه اصطهباناتی می باشد درج نموده است.

ص: 359

اکنون روی مناسباتی که یاد آوری شد ، در این مورد نیز صورت آن چه را که مرحوم آیت اللّه آقای آقا شیخ کاظم شیرازی نجفی رضوان اللّه تعالى عليه ، بعنوان تصدیق اجتهاد بانوی عالی مقام نام برده مرقوم فرموده، با عین عبارات و جملاتش نقل می گردد.

عدّه ای دیگر گفتند مانعی ندارد زن صورتش را نشان بدهد ولی زلف و گوش و دست و پایش باید کاملاً مستور بماند، عدّه ای دیگر خروج وی را از خانه ولو در چادر جایز ندانسته، او را حیوانی انگاشتند که باید در خانه از او نگاه داری کرد و کار گرفت ؟ !

«چگونه صحیح است» بگوئیم: این سخن که «حجاب موجب عفّت و بی حجابی باعث بی عفّتی است» برهانی ندارد، و می توان از روی قراین حدس زد که بی عفّتی در کشور هائی که زنان با حجابند بیش تر است، حجاب علاوه بر این که آن چه مورد نظر مرد است بر نمی آورد معایبی هم دارد:

از قبیل این که حجاب شخصیّت زن را نابود و در او عقدۀ حقارت ایجاد می کند در نتیجه زن ترسو و ضعیف بار می آید و نمی تواند با مخاطرات زندگی بستیزد ، حجاب زن را بصورت يك نفر زندانی در می آورد که از دنیای خارج بکلّی بی اطّلاع است، حجاب و پرده نشینی سلامت زن را بخطر انداخته و او را بفقر الدّم و ضعف بنیه مبتلا می کند ، حجاب توهینی بزن است چه با تحمیل حجاب بر او می کوشیم باو بفهمانیم که نا توان است و شایستۀ پاک دامنی و آزادی نیست و باید همیشه تحت نظر باشد ، حجاب نه تنها حافظ پاک دامنی نیست بلکه زن را تشویق می کند برای فرار از زندان مرد، پنهانی نظر مردان دیگر را بخود جلب کند و زیر پرده با آنان بکامرانی پردازد ؟!

«چگونه روا و صحیح است» که صنف زنان را با حیله و مکر قلم و بیان، از آرامش او و متانت دور ساخته و براى تحريك قوای درونیش بگوئیم : عجب است اگر این نهال بهشتی هیمۀ دوزخی گردد و در هر کجا پای نهد فتنه و آشوب بپا کند، عجب است اگر جمالی که آفتاب جهان افروز تواند شد، بشب ظلمانی مبدّل گردد ؟!

«چگونه صحیح است» بگوئیم: هنوز بد اندیشان ویژه در ونانی که آئین شان نا مردمی است و دین شان نا مردانگی ، سعی می کنند زن هم چنان با بال شکسته و چشم

ص: 363

بسته در قفس تاريك جهل بماند، اینان می خواهند زن هم چنان زیر خاکستر ایّام مدفون و در ظلمت جهل پنهان باشد، بعقیدۀ این کور دلان، تعلیم و تربیت نه تنها برای دختران لازم نیست بلکه خطرناک است ، آنان می گویند: زن نباید اختیارش دست خودش باشد زیرا او لیاقت استقلال را ندارد و از این رو باید کاملاً مطیع شوهرش باشد، آنان بقابل تربیت بودن زن عقیده ندارند و زن را يك ديو اصلاح نا پذیر می انگارند، اینان بدختران خود می گویند: که دختر بدرد هیچ کار نمی خورد مگر شوهر کردن و بچه دار شدن، بنا بر این دختر نباید علم و هنر بیاموزد و باید تمام جوانی خود را در انتظار شوهر بگذراند تا شاید مردی بیاید و او را برباید و رونقی بر زندگی بی فروغش بدهد ؟!

«چگونه صحیح است» از گوشه و کنار جملاتی پیدا کنیم و بدون تأمّل در معنی و مضمون آن، خاطرات تیرۀ خود را بوسیله اش رنك و روغن دهیم، و اذهان ساده لوحان ، و کوته نظران را مشوب سازیم، مانند این که بگوئیم : افلاطون چه نیکو گفته است: مرد و زن مانند دست راست و دست چپ هستند، گر چه هر دو دست برای انجام کار خلق شده اند تاکنون دست راست خود را بیش تر بکار برده ایم از این جهت قوی تر از دست چپ شده است ؟!

آری تشبیه خوبی است که مرد و زن مانند دست راست و دست چپ هستند و تفاوت در میان آن دو از این است که دست راست را بیش تر بکار برده ایم ، لکن باید فکر کرد، باعث این که دست راست را بیش تر بکار برده ایم چیست؟! چه خصوصیّتی بوده است که دست چپ از ابتداء بکار برده نشده؟!

دین و پیشوایان دینی و مقدّسات مذهبی و موازین عقلی، از کلّیۀ آن چه نا بخردان پنداشته و از روی نادرستی، افراد بی تجربه و کوته نظر انجمن انسانی راهیجان می دهند، بر کنار و منزهند، بلکه چون همۀ آن ها را ترّشحات جنبۀ های افراطی و تفریطی افکار گروه پست می دانند تکذیب کرده، و بشر هر عصر را باعتدال حقیقی سوق می دهند.

«بر عقل و دین» استناد ندارد، که «بیل» سوسیالیست معروف آلمان می گوید: «زن نخستین موجودی است که در جهان مبتلای اسیری شد و زن اسیر شد پیش از این که بردگی پیدا شود».

«بر عقل و دین» استناد ندارد که آشوریان در عصر خود ملتّی جنگ جو بودند بزن حّق نمی دادند در امور اجتماعی دخالت کند، در نظر آن ها زن يك ماشين بچّه سازی بیش نبود، و فکر می کردند زن بجز تولید بچّه و ارضای امیال شهوانی مرد بدرد کار دیگر نمی خورد، اگر از زن جنایت می دیدند بدست خود او را می کشتند و قتل چنین زنی را مباح می دانستند».

«بر عقل و دین» استناد ندارد که گل دانیان (چنان که هرودوت می نویسد) دختران زیبا را در می دانی جمع می نمودند و می فروختند تا از پول ایشان جهیزیّه برای دختران زشت صورت تهیّه نمایند.

«بر عقل و دین» استناد ندارد که چینیان فکر می کردند خدا خالق پسران است و شیطان خالق دختران، لذا در نظر آن ها پسران با برکت و دختران طوق لعنت بودند، و بهمین جهت سعی می کردند هر چه زود تر دختر را شوهر دهند تا از شرّ آسوده گردند.

زن در چین جسماً و روحاً در اختیار شوهر خود بود و نه تنها هیچ گونه احترامی نداشت بلکه پیوسته مورد تحقیر و آزار قرار می گرفت.

ص: 365

در چین بمجرّد این که افراد خانواده ای می شنیدند که دختر بدنیا آمده صدای گریه و شیون از خانه بلند می شد کسانی که خیلی خود را زیرک می انگاشتند فوراً بنوکر دستور می دادند نوزاد را در سطلی که پر از آب بود فرو برد و آن قدر در آب نگه بدارد تا بچّه خفه شود.

در چین فروشندگانی بودند که دختران خیلی خرد سال را در سبد گذاشته آن ها را در خیابان ها در معرض فروش می گذاشتند، پول داران دختر را می خریدند تا کلفت خود را براى يك عمر تأمین کرده باشند.

دخترانی هم که بفروش نمی رسیدند در رود خانه غرق می گشتند، زیرا نگه داری دختر برای پدر موجب اتلاف وقت و پول بود.

در چین پدر با صبر و حوصلۀ زیاد بتربیت اولاد ذکور خود همّت می گماشت ولی دختران را نه تنها تربیت نمی کرد بلکه آن ها را حتّی از نوازش محروم می داشت، زیرا خلاف رسم و ادب بود که پدر دخترش را نوازش کند و یا او را ببوسد و یا باو زیاد توجّه نماید منت های بی تربیتی بود که پدر در موقع که پدر در موقع صحبت از اولاد خود، ذکری از دخترانش بکند .

چینیان عقیده داشتند که پا های دختران، مردان را فریب می دهند ، بهمین جهت پاهای شان در قالب آهنی گذاشته آن را كوچك مي کردند تا زنان خانه نشین شوند و کم تر از خانه بیرون روند.

قربانی دوشیزگان و بردگان برای خدایان در چین هم مثل هند و ژاپن مرسوم بود.

چینیان توّلد دختر را بقدری بد می دانستند که وقتی که دختری بدنیا می آمد او را در کهنه ای می پیچیدند و بعلامت عزا يك دانه دوك بر در خانۀ خود می آویختتند.

ص: 366

در چین زندگی زن را بسه قسمت تقسیم کرده بودند و این سه دوره را «اطاعت های سه گانه» می نامیدند، اوّل دورۀ جوانی بود که باید مطیع پدر و برادر باشد، دوّم دورۀ زناشوئی بود که باید مطیع شوهر باشد، سوّم دورۀ بیوگی بود که باید مطیع پسر باشد.

زن شوهر دار در آغاز «شو» که معنی «اطاعت مطلق» می دهد نامیده می شد ولی بعداً كلمۀ «تشی» یعنی برابری جایگزین این کلمه می گردید.

«بر عقل و دین» استناد ندارد آن چه که دربارۀ زن درضمن قوانین «مانو» قانون گزار بزرگ هند دیده می شود «مانو» می گوید: زن وجودیست نجس و نباید بکتب مقدّس دست بزند و یا بمعابد برود و یا قربانی تقدیم کند «می گوید» زن وجودی مستقل نیست بلکه جزوی از پدر و یا شوهر خود می باشد، زن بی شوهر در نظر مانو حکم جسد بی جان را دارد «می گوید» زن مثل افراد كر و كور و سفيه يك وجود ناقص است، بهمین جهت وی بمردان توصیه می کند با زن هم چنان رفتار کنند که با افراد سفیه و کم عقل رفتار می نمایند.

«می گوید» زن ها شب و روز باید در برابر محافظین شان طریق اطاعت پویند و بندگی را دربارۀ آن ها رعایت کنند دوشیزگان باید مطیع فرمان پدر خویش باشند و چون بزرگ شدند و بخانۀ شوی رفتند باید اطاعت از شوهر نمایند و اگر شوی شان مرد، مطیع فرزندان خود باشند و هر گاه فرزند نرینه ای نداشتند باید از منسوبین پدر اطاعت کنند.

زیرا زن را لیاقت آن نیست که آزادانه زندگی کند، زن ها پیرایه ها و حیله و بستر خود را دوست می دارند و خواهشهای نا بهنگام می نمایند، ایشان خوی های بد دارند آنان سست اراده و ضعیف النّفس و مذبذب اند ، آن ها هرگز راست نگردند، باید همیشه تحت اطاعت و بازرسی قرار گیرند، زن از طوفان و مرگ و دوزخ و زندان و مار خطرناک تر

ص: 367

و وحشتناک تر است.

«بر عقل و دین» استناد ندارد که در هند شوهر خدای روی زمین انگاشت می شدۀ بهترین زینت زن شوهر بود، زنی که شوهر نداشت ولو سر تا پا آراسته با زیور و هنر می بود فاقد هر گونه زینت انگاشته می شد، زن سایه صفت بدنبال شوهر می رفت و از او تقلید می کرد، اگر شوهر می خندید، زن هم مجبور بود بخندد، اگر شوهر گریه می کرد، زن هم مجبور بود گریه کند ، اگر شوهر می مرد، زن هم مجبور بود با او بمیرد.

اگر چنین نمی کرد او بی وفا و طاغی انگاشته می شد، زن بقدری نجس انگاشته می شد که نه تنها حّق نداشت کتب مقدّس هند را بخواند بلکه حّق نداشت در موقعی که يك مرد روحانی هندو، کتاب مقدّس را بلند بلند می خواند از جلوش ردّ شود و یا باو گوش بدهد، در هند خواندن کتاب های عمیق مذهبی و فلسفی و هم چنین رفتن بدنبال علم و هنر برای زن اکیداً ممنوع بود .

«بر عقل و دین» استناد ندارد که در هندوستان هم مثل چین و عربستان دختر کشی رواج داشت منتهی در این جا دختران را یا با دست خفه می کردند و یا در جنگل و رود خانه می انداختند و یا با ترياك مسمومش می ساختند.

در عربستان چون آب کافی نبود و جنگل هم وجود نداشت، اعراب این شغل شریف را با زنده زنده دفن کردن اطفال انجام می دادند.

در عربستان مرد می توانست روی زنش قمار کند و اگر مرد زنش را در قمار می باخت، زن مجبور بود بخانۀ ارباب جدید برود.

در رم زن فقط وسیله ای برای افزودن جمعیّت جمهوری انگاشته می شد تا سرداران رومی بتوانند باندازۀ کافی سرباز در اختیار خود داشته باشند.

شوهر رومی اختیار کامل بر اعضای خوانوادۀ خود داشت و مانند يك ديكتاتور در خانۀ خود حکومت می کرد، او می توانست هم زن و هم برده های خود را بکشد و یا

ص: 368

آن ها را بفروشد.

زن در نزد رومی ها موجودی پست و سزاوار رفتار بردگان انگاشته می شد پدر و شوهر حقّ داشتند او را بعنوان برده بفروشند. زن در رم حّق نداشت ضامن کسی شود و یا معلّمی کند و اگر در خانۀ شوهر بباده گساری می پرداخت شوهر حّق داشت او را بکشد.

قوانین رومی ها دربارۀ زن (بطوری که پرفسور گستاولوبون Gustaveie bon دانش مند معروف فرانسوی می نویسد) مبتنی بر استبداد بود، بجز شوهرش کسی دیگر حّق نداشت دربارۀ سلوك و رفتار او داوری کند.

«بر عقل و دین» استناد ندارد که در یونان قدیم زن مانند کالای تجارتی خرید و فروش می شد، زن مظهر نیروی اهریمنی انگاشته می شد، تعلیم و تربیت دختران در بین نبود، زیرا یونانیان فکر می کردند که زن غیر قابل تربیت است.

از قراری که پروفسور «وستر مارك» در يك حمله طرز رفتار یونانی ها نسبت بزنان را خلاصه کرده است «مرد یونانی زن را فقط برای تسکین شهوت خود و مادر شدن برای فرزندانش اختیار می کرد» فلاسفه و ادبای یونانی هم چندان ارزشی برای زن قائل نبودند «ارسطو» مقام زن را ما بین بردگان و آزاد مردان می دانست بعبارت دیگر زنان باید فقط يك درجه از بردگان آزاد تر باشند.

«بر عقل و دین» مربوط نیست که فرانسویان عقیده داشتند زن رفیق مار و فرستادۀ شیطان است که برای بقای نسل بشكل انسان بدنیا آمده.

در اسکاندیناوی برای زن هیچ گونه ارزش حقوقی و اجتماعی قائل نبودند در سال 1595 میلادی کشیشان آلمان دور هم جمع شدند تا ثابت کنند زن انسان نیست و فاقد روح است.

کشیشان اروپا، زن را بنام های «سقوط مرد. گناه. طغیان. شیطان» می خواندند

ص: 369

«بر عقل و دين» مربوط نیست که هانری هشتم پادشاه انگلیس حکمی صادر کرد که بر طبق آن زنان و دزدان و ارواح خبیثه حقّ نداشتند کتاب مقدّس را لمس کنند، بطور کلّی زن در انگلستان قدیم هیچ گونه احترامی نداشت و مانند بردگان خریده و فروخته می شد.

هم اکنون در بین اسکیمو ها، زن چون کالای تجارتی رسماً مورد خرید و فروش قرار می گیرد، زن اسکیموحّق مداخله در امور شوهر ندارد و باید فقط و فقط بکار های خانه برسد.

«بر عقل و دین» مربوط نیست که در داهومی(افریقا) يك شب قبل از عروسی خانوادۀ داماد بعزاداری می پرداختند و از خدا كمك می طلبیدند زیرا عقیده داشتند قدم زن شوم است.

در بعض نواحی افریقا، مرد هنوز مالك زن انگاشته می شود، و زن را با دادن حدّ اکثر چهار گاو و حدّاقل دو مرغ می خرند.

در افریقا با زنان مانند چهار پایان رفتار می شود، هر وقت زنی مریض می شود، چندان برای درمانش نمی کوشند، در مواقع قحط و غلا زنان اوّلین قربانی ها هستند، آدم خواران گوشت زن را بر گوشت مرد ترجیح می دهند.

در بعض قبائل وحشی افریقا حتی این رسم جاری است که موقعی که مرد زن می گیرد در طیّ مراسم ازدواج، خانوادۀ دختر بداماد چنین می گویند: «این زن مال تست تو مولای او هستی تو می توانی او را بفروشی می توانی او را بخوری».

درمیان اقوام وحشی افریقا زنان را مانند اثاث خانه بیک دیگر قرض می دهند، تا مرد ها پس از کامرانی آن ها را بصاحبان اصلی پس بدهند.

در استرالیا زن را در ردیف حیوانات اهلی می دانند و در سال های قحط و غلاء آن ها را کشته و می خورند.

ص: 370

«زن» می تواند بطور مطلق مالک چیزی بشود و می تواند هر گونه تصّرفاتی که بر ضّد آئین و برنامۀ مذهبی نیست در اموال خود انجام دهد.

«زن» می تواند ثروت خود را ازدیاد کند و میزان آن را بالا ببرد.

«زن» می تواند مانند مرد از ثروت خویشان خود که بعد از مرگ شان باقی می ماند بطبق قانون نامۀ دینی بهره ببرد و سهم داشته باشد.

«زن» هیچ گونه پستی نسبت بمرد در اصل نوعیّت انسان ندارد، یعنی بطوری که مرد را انسان گفته می شود زن هم چنین است.

«زن» از نظر عمل مانند مرد مورد توجّه خدا بوده و بر هر جزای حقیقی آن نائل می شود.

«زن» در موضوع ازدواج کمال اختیار را داشته و برای کسی حّق تحمیل و اجبار بر او نمی باشد و غیر از بعضی که تا حّدی حّق نظارت در این موضوع دارند ، کسی نمی تواند کوچک ترین نظری در این باره اعمال نماید.

«زن» می تواند از راه صحیح تحصیل دانش کند و اطّلاعات و کمالاتی فراهم آورد .

پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم اوّلین رهبر جهان بشریّت یگانه کسیست که در تثبیت جهات فوق و چندین برابر آن کامل فرمرد ، و با تمام قدرت خود کوشید تا طایفهٔ زنان را بحّق حقیقی خودشان نائل گرداند، و همّت عالی خود را مصروف داشت تا این طایفه ، از گرفتاری های شدید و ناراحتی ها و محرومیّت های بی شمار نجات یابند، و حیات نوین و زندگی جدید پیدا کنند.

پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم باستناد آیات قرآنی و الهامات غیبی، روش صحیح و عقلائی را بعموم مردم اعلام فرمود، و صممیّت بین طایفۀ مرد و طایفۀ زن که دو صنف نوع انسان می باشند مورد تأکید و اهمیّت قرار داد.

ص: 372

قرار داد در میان شما و آن ها عطوفت و مهربانی را».

باز در آیۀ (187) از سورۀ بقره مردان و زنان را با بهترین تشبیه و خوش ترین تعبیری نسبت بهم دیگر معرّفی کرده می فرماید: ﴿ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ﴾ یعنی «زنان بمنزلۀ لباسند برای شما و شما بمنزلۀ لباسید برای آن ها».

در آیۀ (41) از سورۀ مؤمن راجع بتساوى مردان و زنان در نتائج عبادات و جزای اعمال می فرماید: ﴿ مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ اَوْ اُنثَی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَاُوْلَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیهَا بِغَیْرِ حِسَابٍ﴾ یعنی «هر کس اعّم از مرد يا زن عمل نيك و صالحي انجام دهد در حالی که توأم با ایمان بخدا باشد، آن ها کسانی هستند که بطور جاودان داخل در بهشت شده و از نعمت های خدا بدون حساب برخور دار می گردند» و بهمین مضمون آیات دیگری نیز موجود است، از قبیل (92) از سورۀ نحل و آیۀ (124) از سورۀ نساء.

در خصوص حقوق زن در عهدۀ مرد ، در آیۀ (228) از سورۀ بقره می فرماید : ﴿ وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ﴾ یعنی «برای زنان است در عهدۀ مردان حقوقی ، مانند آن چه که مردان را بر عهدۀ زنان است بنیکی».

نیز دربارۀ صحّت عمل زن و تصویب اختیار آن در مواردی با شرایط مخصوص در آیۀ (234) از سورۀ بقره می فرماید : ﴿ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ﴾ یعنی «برای شما و زر و وبالی نیست در آن چه زنان می کنند در خصوص خودشان (از قبیل شوهر کردن بعد از تمام شدن عدّۀ وفات شوهر اوّلی شان) بطرزی که شرع و عقل موافقت دارد».

در موضوع مالکیّت زن و استقلالش در تصّرفات مالی در آیۀ (8) از سورۀ نساء می فرماید: ﴿ لِلرّجالِ نَصيبٌ مِمّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَالاْ قْرَبُونَ وَ لِلنِّساءِ نَصيبٌ مِمّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَالاْ قْرَبُونَ مِمّا قَلَّ مِنْهُ اَوْ كَثُرَ نَصيباً مَفْرُوضاً﴾ یعنی «برای مرد ها و زن ها

ص: 374

نصیب و بهره ای هست از آن چه که باقی بگذارند (از اموال خود کم یا زیاد) پدران و مادران و اقارب شان، بهره و نصیب ثابتی».

اکنون که این مبحث مقدّس خاتمه می یابد، نگارنده با صمیم قلب، روشنی و سعادت عموم علاقه مندان بحقیقت را خواستار بوده و برای برادران و خواهران پاک طینت در تمام نقاط جهان، آیندۀ درخشانی از پروردگار دانا و توانا مسئلت دارد.

تکمیل موضوع ، قسمتی از کلام او را برای خوانندگان گرامی ، در محلّ بحث درج می نماید.

این احکام دربارۀ آن ها نازل شده ، معاملۀ آنان قبلاً با این زنان بی چاره که از حالا بر آن ها حرام می شود چه بوده است .

لیکن وقتی که این امر را در نظر می گیریم، که در ادوار قدیمه، اخلاق و اطوار تمام اقوام سامی همین طور بوده است، آن وقت با عراب دورۀ جاهلیّت بنظر حقارت نخواهیم نگاه نمود .

مثلاً احكام نواهی باب هیجدهم کتاب اخبار (1) تورات از آیۀ «6» تا آیۀ «18» را که ملاحظه می کنیم، می بینیم که آن ها مماثل با همین احکام بلکه شدید تر می باشند.

عصر جاهلیّت، زن را مخلوقی می دانستند برزخ بین حیوان و انسان ، که فائدۀ خلقت وی فقط تکثیر نسل و خدمت بمرد بود، پیدا شدن دختر برای زن موجب شئآمت و بدبختی بوده است.

سال ها زنده دفن کردن آن ها رایج و شایع بوده و جزء حقوق مشروعۀ اولیای دختر شمرده می شد.

مسیو کرسن دوپر سوال (2) مکالمۀ پیغمبر و «قیس» یکی از مشایخ بنی تمیم را نقل می کند، که از مطالعۀ آن معلوم می شود نسبت بجنس دختر احساسات عرب چه بوده است .

او می نویسد که روزی پیغمبر دختری را روی زانوی خود نشانده غذا می داد «قیس» سئوال نمود، این بچۀ میش کیست که دارید نوازش می کنید.

پیغمبر فرمود : که این بچّۀ من است «قیس » گفت بخدا قسم برای من از این قبیل دختر زیاد بوجود آمده ، و من علاوه بر این که هیچ وقت آن ها را این طور روی زانو ننشانده ام، همۀ آن ها را زنده بگور کرده ام.

پیغمبر فرمود: وای بر تو معلوم می شود که تو يك آدم بد بختی هستی که خداوند

ص: 377

در قلب تو محبّت بشری ودیعه نگذارده است، و از این نعمت عظمی که بانسان عطا شده محروم می باشی.

اگر می خواهیم بدانیم که اسلام در زنان مشرق چه تأثیری بخشیده، لازم است بدورۀ تمّدن اسلام توّجه خود را معطوف داشته، حالت زنان آن دورۀ مشرق را تحت دقّت نظر قرار دهیم .

از اقوال مؤرّخینی که ذیلاً می نگاریم معلوم می شود، که در دورۀ تمّدن اسلام بزنان ، عیناً همان درجه و مقام داده شد که زنان اروپا بعد از مدّت طولانی آن را دارا شدند، یعنی بعد از این که رفتار بها درانۀ اعراب اندلس «اسپانیا» در اروپا بنای اشاعت را گذاشت.

ما این مطلب را در سابق بیان نمودیم، که در اهالی اروپا اخلاق بها درانه كه يك جزء عمدۀ آن رفتار با زنان است، از مسلمین آمده و از آن ها تقلید شده است، و مذهبی که توانست زن را از آن درجّ پست و ذلّت نجات بخشیده، باوج عزّت و رفعت نائل سازد مذهب اسلام بوده است، نه مذهب مسیح، چنان که عامّه خیال می کنند.

زیرا می بینیم که در قرون وسطی رؤساء و سردار های ما با این که مسیحی بودند، معهذا پاس احترام زن را نگاه نمی داشتند، و از بررسی «مطالعه» تواریخ قدیمه، در این مطلب شبهه ای باقی نمی ماند که قبل از این که مسلمین رعایت و احترام زن را باسلاف ما بیاموزند، امراء و سرداران ما نسبت بزن با کمال وحشی گری سلوک می نمودند.

چنان که از تاریخ گارگن لولیرن (1) معلوم می شود ، که دورۀ « شارلمان » معاملۀ با زنان چه بوده ، حتّی خود «شارلمان» با زن چه قسم سلوك می نمود.

مثلاً او يك روز با خواهرش نزاع نموده در اثنای آن بزن بیچاره حمله برده گیسوانش را گرفت، و با چوب او را سخت شروع بزدن نمود، و باین هم اکتفاء ننموده

ص: 378

با دست بند آهنی سه دندان او را شکست، و در این حالت خواهرش نیز او را یعنی «شارلمان» را شروع کرد بنواختن، شما به بینید که در این عصر از يك نفر گاری چی چنین حرکتی بروز نمی کند.

در عروج مدنیّت عرب «اسلام» اعزاز و اکرام زن از این جا معلوم می شود، که در میان مسلمین زنان تحصیل کرده و بانوانی که در دانش و ادب استاد بودند بکثرت وجود داشتند.

عصر خلیفۀ عباسی در مشرق و بنی امیّه در اندلس، بانوان زیادی بودند ، که در اقسام دانش و ادب شهرۀ آفاق بودند .

مثلاً «ولادة» (1) دختر خلیفه ای بود که در سال «860» میلادی خلافت داشت این دختر در قرطبه، در فنّ شاعری همان مقام شهرتی را دارا بود، که «سافو» (2) در میان یونانیان «کندی» (3) از مؤرّخین اسلام معاصر «عبد الرحمن» سوّم است نقل می کند که: «خلیفه در مدینة الزهراء در مجالس بزم خود از اشعار کنیزش «مزنه» (4) و هم چنین «عایشه» شاه زادۀ قرطبه، همان خانمی که «ابن حیان» دربارۀ او می نویسد که او از حیث علم و فضل و شعر و شاعری نادرۀ زمان خود بود، و هم چنین از کلمات «صفیّه» که او هم مثل «عایشه» عالم و فاضله بود، استفاده می نمود.

مؤرّخين معاصر «الحاکم» دوّم می نویسند ، آن زمان علم وادب در «اندلس» آن قدر رواج داشته است که زنان هم در چهار دیوار خانه تحصیل علم و هنر نموده مقام شهرت را حائز می شدند.

در قصر لبنای خلیفه، دختری بود که نهایت درجه قشنگ و زیبا و در صرف و نحو و شعر و شاعری و حساب و هندسه و علوم دیگر، مقام شهرت را حائز و نهایت درجه خوش

ص: 379

خطّ هم بوده است.

چنان که تمام اسرار و مطالب محرمانۀ خلیفه را این دختر برشتۀ تحریر در می آورد، و در شعر و شاعری ، کسی در آن دوره، هم پایۀ او نبود، و این دختر که نامش «فاطمه» است، در انشاء و تحریر هم بدرجۀ کمال بوده، تمام ارباب فضل و هنر داد سخن وی را می دادند، او کتاب خانه ای هم مشتمل بر کتب گران بهای علمی و فنّی برای خود تأسیس نموده بود.

دختر دیگری «مریم» نام که در اشبیلیه مسکن داشت، در ادبیّات مقام شهرت را حائز و یکی از استادان زبر دست زمان خود بوده، دختران اشبیلیه را در منرل تعلیم و تربیت می نمود، و در فنّ آموزش یدی بسزا داشت، و دختران فاضلۀ زیادی بودند که از مجلس درس او استفاده کرده و تعلیم و تربیت یافته بودند.

دختر دیگر «رضیّه» نام ملقّب به «نجم السعید» که خلیفه «عبد الرّحمن» وی را آزاد کرده به پسرش «الحاکم» تزویج کرده بود.

این زن در شعر و سخن و قصص و حکایات مشهورۀ آفاق بوده است، بعد از وفات خلیفه، او سفری بمشرق نمود و تمام مشرق را گردش کرد در هر جا که وارد می شد، علماء و فضلای آن جا از وی استقبال و پذیرائی کرده زیاده از حدّ توقیر و احترام می نمودند».

آری بعد از انقراض امپراطوری اسلام خصوصاً در دورۀ حکم رانی ترك لطمۀ زیادی باین تمدّن قدیم اسلامی وارد شده، از مقام زن بسی کاست.

لكن من ثابت می کنم که حالیّه میان خود تركان هم وضع زنان بهتر از وضع زنان اروپا است.

از بیان فوق ما معلوم گردید؛ انحطاطی که برای زن اخیراً پیدا شده، هیچ مربوط باسلام نیست، بلکه بدین جهت است که دیانت اسلام رو به تنّزل و انحطاط گذارده.

ص: 380

پس ثابت شد که این عقیدۀ ما صحیح است که گفتیم: اسلام بجای این که از درجه و مقام زن چیزی بکاهد، وی را بمقام بلند و ارجمند رسانیده است.

این هم عقیده ای نیست که ما اوّل آن را اظهار کرده باشیم، بلکه مسیو «گوسن دپر سوال» پیش از ما عین این عقیده را اظهار داشته، و حالیّه هم مسیو «بارتلمی سن هیلر» با ما شريك می باشد.

اسلام اوّلین مذهبی است که در اصلاح حال زنان و ترّقی و تعالی آنان قدم های خیلی وسیعی برداشته است.

زیرا این مطلب مسلّم است که در میان تمام مذاهب و اقوامی که قبل از اسلام آمده اند، وضع و حالت زن زیاده از حدّ ضایع و خراب بوده است».

دکتر گوستا ولوبون بعد از این جملات و سخنانی که نقل شد، بشرح حالات و اوضاع زن در پیش اقوام قبل از اسلام پرداخته، و پاره ای از طرز رفتار ملل پیش با صنف زن را از باب نمونه ذکر کرده، سپس می گوید:

شرحی تا این جا از نظر خوانندگان گذشت، این را هم نهفته نمی گذارم که محققّین عصر حاضر قطع نظر از مذهب و قانون، از خصایص جسمانی و روحانی زن ثابت می کنند که رتبۀ وی، پست تر از رتبۀ مرد می باشد.

علماء دورۀ حاضر تا این درجه کوشش کرده اند، ثابت نمایند ، که زن در ترّقیات تمدّنی از حیث هوش و ادراك، نسبت بمرد رو بانحطاط می رود، یعنی هر قدر تمّدن جلو تر می رود، زن بقهقری بر می گردد.

از این که ملّت اسلام بر عکس تمام ملل و اقوام قدیمه، درجه و رتبۀ زن را بالا تر برده، خوانندگان کتاب تصّور نکنند که آن ها زن را در عقل و ادراك پست تر از مرد نمی شمرند.

خیر بلکه نزد ایشان هم زن قابل اعتماد نبوده و وفا داری وی محلّ تردید بوده

ص: 381

است، آن ها دربارۀ زنان چنین تصوّر می نمودند که ایشان مخلوق بس زیبا و دل ربائی هستند که انسان بوسیلۀ آنان می تواند قلب خود را تسکین و آرامش داده، از هر گونه اختلال و پریشانی خیال بیرون آید، لیکن بوفاداری آن ها مطلقا نمی توان اعتماد نمود.

چنان که مقّنن بزرگ هندوستان «منو» در دو هزار سال پیش از پیغمبر اسلام در سست بنیادی و بی اعتباری زن، این طور اظهار می دارد ، که برای صدق لفظ «زانیه» در یک زن همین قدر کافی است ، كه با يك مرد اجنبی در خلوت بقدر پختن يك تخم مرغ مکث نماید.

برای ثبوت زناى يك زن در این بیان «منو» مدّتی که معیّن شده، تا حدّی اغراق بنظر می آید، ولی آن هم چو نیست که جزء عقیدهٔ شرقی ها باشد البتّه این قدر هست که بآن ها از نظر عدم اعتماد هیچ گونه آزادی داده نشده، و در چهار دیوار حرم آن ها را مقیّد نگاه داشته اند.

عقیدۀ اهل مشرق این است، که بوسیلهٔ دیوار های بلند، و خواجه سرایان ، هر دو عصمت و عفتّ زن محفوظ و سالم مانده، و مقصودی که در نظر است ، از این راه کاملاً بدست می آید.

حتّی از مطالعۀ قصص و حکایاتی که در این باب در مشرق برشتۀ تحریر در آمده، این نظریّۀ اهل مشرق را خوب می توان بدست آورد».

زیرا بطوری که مکرّراً در بحث های پیش یاد آوری شده ، کسانی را که اهلیّت داوری و قضاوت در نظیر این موضوعات نیست، اجازه عقلی و وجدانی و دینی و...، نخواهند داشت که بدون جهت بمقام اظهار نظر و بیان رای بیایند، و از جانب ذهن ناقص خود برای دیگران تکلیف و برنامه معیّن سازند.

لکن هنگامی که خوانندگان محترم و افراد خوش فهم جامعه بر معنای دین که در فوق و در بحث های گذشته یاد آوری شد توّجه فرمایند، و بنظر بیاورند که آن برنامۀ کلّی و جامعیست که روی مصالح حقیقی بشر در تمام جنبه های زندگیش از طرف پروردگار دانا و توانا طرح شده، و نیز بنظر بیاورند که روحانیّت عنوان تخصصّی در دین است و غیر از آن چیزی نیست، پس خواه نا خواه این جهت برای آن ها روشن می شود که روحانیّت دستگاهی است، که بخاطر تربیت و تنظیم تعیّش و زندگی مادّی و معنوی و بمنظور تأمین آسایش و رفاه فردی و اجتماعی بر پایهٔ اعتدال و تدبیر پدید آمده، و می تواند کلّیۀ مشکلات زندگی را اعّم از مادّی و معنوی در پرتو دستورات و تعالیم عالیۀ دین مقدّس برای بشر حلّ کند، و قادر است در تمام ادوار حیات با سخت ترین شرایط زمان و مكان و در مقابل تازه ترین قوانین ساختۀ بشر اندام نشان دهد و استقامت ورزد.

معنای ساده ای که برای «روحانیّت» در نظر مردم بی فکر و اذهان آن ها جایگزین شده است، شاید در اثر سوء نیّت عدّه ای بوجود آمده که میل داشته اند این دستگاه پاك و پر عظمت را بمردم عوام عنوانی مانند «رهبانیّت» معرّفی کنند، و در نتیجه همۀ آن ها را از سلسلۀ جلیله روحانيون (يا متخصّصين در علم دین) فرار شان داده و بر کنار بدارند.

البتّه شّکی نیست که هیچ فردی از بشر عقلاً و وجداناً مایل نمی شود باز هم رهبانیّت را تصویب کند و با رغبت تمام خود را بر آن دستگاه نزديك نمايد، خصوصاً در عصر هائی که انصافاً وضع های درخشانی نصیب جهان شده و صورت های قابل ملاحظه ای بخود گرفته که جز روحانیّت با هیچ دستگاهی تناسب عقلی و وجدانی ندارد.

در حالی که پیشوای عالی مقام حقیقی جهان «حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم» با بیان صریح و اعلان رسمی خود بطور مکرّر عنوان رهبانیّت را از حدود شریعت و دین خود خارج فرمود، و با گوشه نشینی و عزلت و کناره گیری محض شدیداً مخالفت کرد،

ص: 385

چنان که صفحات تاریخ کلّیۀ این جهات را محفوظ داشته و برای مراجعین بآن، موضوع روشن تر می گردد.

اطّلاع روحانی از رموز و دقایق مربوط بفّن و رشتۀ مخصوص خود، از روی هم رفتۀ وسائلی حاصل می شود که با نتایج افکارش در هر جنبه ای که بخواهد ارتباط دارد.

مرتبۀ نهائی از تخصّص روحانی که عبارت از درجهٔ اجتهاد است توأم با نیروئی است که بوسیله اش احکام دینی را در موارد مختلف آن درك و تحصیل کرده و بر حقایقی می رسد.

از این جا باید در نظر گرفت که انس روحانی با آن چه که بر موضوع رشتهٔ تخصّصش ربطی ندارد لازم نبوده و اگر هم با آن مأنوس شود فضل علاحده ای شمرده می شود.

با این بیان ایراد های موهوم و بی اساس و انتظار های بی موقع و لغو و بیهوده ای که از طرف گروهی از مردم در هر عصر بجامعۀ روحانیّت اظهار می شود، خارج از میزان صحیح و معیار درست است.

جای این نیست که ما مثلاً از يك طبيب و يك مرد بدن شناس انتظار اطّلاع از هر فنّی را داشته باشیم و توقّع کنیم که او علاوه بر رشتۀ مخصوص خود، در تمام موضوعات خود نمائی کند و اظهار عقیده بنماید.

ایرادات گروه کوته نظر از طبقات مردم بجامعۀ روحانیّت و انتظار چنین خود نمائی در رشته های خارج از حدود معیّن خود، یا از جهت بی اطّلاعی مردم و غیر آشنایی آن ها است نسبت بنکتۀ فوق الذّکر، یا از جهت پیروی و متابعت از افکار نا کسان و پست فطرتان و فرو مایگان است ، که در هر موقع وسوسه هائی گوش زد افراد سادۀ جامعه می کنند و باین وسیله از رغبت آن ها نسبت بجامعۀ مقدّسۀ روحانیّت کاسته و بقول معروف آب را گل آلود نموده، ماهی خود را از میان می گیرند، گر چه همه کس بر این مطلب شاید توّجه نکرده و فکر نمی دهند.

ص: 387

فرو مایگان با گوش زد کردن بعوام این که روحانیّون اطّلاعات مختلفه آشنائی های متنوع ندارند نه تنها خود جامعۀ روحانیّت را هدف قرار داده بلکه باین مقدّمه می خواهند پا فراتر نهند و کم کم مردم غافل و خواب رفته را نسبت بدین و آئین و مقدسّات مذهبی در تردید و تزلزل قرار بدهند، تا برای میدان گردی آن ها در محیط های دینی و مذهبی راه باز شود و بهر وسیله است بمقاصد شوم مادی خود بالأخره نائل گردند.

افراد مؤّثر جامعه (از قبیل کشاورزان، نانوایان، بنّائان. خیّاطان . نجّاران. بقّالان. آهن گران . کفاشان. اطبّاء ، و . و . و ...، خلاصه عموم اهل شغل های اجتماعی و ارباب حرفه و صنعت و غیر آن) نیز هر يك دارای اهمیّت و موقعیّت مشترکی می باشند.

جامعۀ روحانیّت در نظر اوّل ، مشمول همین عنوان بوده و اهمیّت مشترك نام برده برایش ثابت است، زیرا مانند سائر وسائل رفع نیازمندی های اجتماعی، او نیز قسمتی را تدارک کرده و احتیاجاتی را بر طرف می نماید، بطوری که نبودنش باعث ركود وضع مشترك اجتماعی نوع انسان می باشد.

پر واضح است چنان که اجتماع بشر بهر يك از اهل حرفه و صنعت و غیر آن ها بحکم ضرورت نیازمند است هم چنین طبق اعتقادات درونی و اقتضا های طبیعی و خارجی بوجود دستگاهی که جهات دینی و امور معنوی آن را تدارک کند نیز نیازمند است، بلکه باید گفت که احتیاجش باین قسمت بیش تر از قسمت های دیگر می باشد.

و تفاوت آن ها در اثر، از نظر اهمیّت و موقعیّت تفاوت پیدا می کنند، و ممکن است بعضی بر بعض دیگر مزیّت زیادی داشته باشد.

اما اهمیّت در این خصوص و مزیّت و برتری یکی از اصناف اجتماع نسبت بدیگری بخصوصيّات تشریفاتی و خیالی ربطی ندارد، بلکه باعتبار شغل و خدمت باید مطلب را بدست آورد، یعنی هر کدام از اصناف اجتماع که شغلش شریف تر و پر ارزش تر از دیگری شد آن صنف بخصوص افضل و اشرف از صنف های دیگر خواهد بود .

روی این حساب می توان بطور صریح و اطمینان کامل خوانندگان محترم و افراد روشن فکر را یاد آوری کرد که روحانیّت اشرف و افضل کلّیۀ اصناف بوده و بر همۀ آن ها برتری و مزیّت دارد .

چر او بچه علّت ؟! بعلّت این که شرافت و اهمیّت شغل این طبقه بیش تر و ارزش خدمت آن ها بجامعۀ انسانی زیاد تر از طبقات دیگر است.

روحانیّت تنها چیزی که در عهده دارد و یگانه هدف و منظوری که مورد علاقۀ او است همانا فکر و روح و روان مردم می باشد که با فضیلت ترین موجود عالم امکان محسوب می گردد.

اصناف دیگر، در خدمات اجتماعی خود جز قسمت مادّۀ افراد نوع بشر و رفع نیازمندی های مادّی اجتماعی هدف و شغلی ندارند، و بطور کلّی ببدن انسان و خصوصیّات آن برگشت می کند.

البّته بدیهی است که قسمت مادّی و بدنی در مقابل قسمت روحی و معنوی و فکری چندان اهمیّت و ارزش قابل ملاحظه ای ندارد.

آسایش از نظر مادّه نیز (اگر دقّت کنیم) باطمینان و صلاح فکری و روحی وابسته است و اگر آرامش روحی در میان نشد مادّه و بدن بطور محسوس در رنج و تعب بسر می برد، و برای انسان لذّت و دل خوشی باقی نمی ماند.

ص: 390

«آری» جامعۀ روحانیّت بهمین خاطر بر همۀ طبقات اجتماع برتری دارد و برای هيچ يك از طبقات نسبت باین جامعه مزیّتی نیست .

مزیّت و برتری این صنف باعتبار شرافت و فضیلت شغل و ارزش خدمت شان باجتماع، مطلبی است که در پیش هر عاقل هوشمندی ثابت و روشن می باشد ، گر چه روی علل و اسبابی از اعتراف و اقرار بآن خود داری شود.

ارزش و اهمیّت دانش مندان روحی و علماء روان شناسی و معرفة النّفس (پسیکو لوژی Psychologie) چه بسا در کشور های اروپائی و محیط های آشنا بمعارف، فوق از اندازه مورد نظر و شایان ملاحظه می باشد .

برادران و خواهران تحصیل کرده !

ای پاک طینت های طبقات مردم !

افراد پرهیز کار و با ایمان جامعه !

دور از انصاف است که بدون بکار بردن موازین عقلی و جهات وجدانی، دربارۀ روحانیّت اعمال نظر کرده و بطور غیر صحیح فکر و عقیده ای داشته باشیم.

چشم پوشی از نقش قابل ملاحظۀ روحانیّت در اجتماع، همانا بچیزی غیر از نادانی و خود باختگی در مقابل عوامل مادّی بستگی ندارد، و جز علاقه بآزادی بمعنای وحشیّت و هیجان بمعناى سبك مغزی و هوا پرستی جهتی ندارد، وگر نه همه همه کس شاید در مقام توّجه، این را تشخیص می دهند که قدرت روحی و معنوی از هر قدرت مادّی و نیروی ظاهری قوی تر و آثار خیر آن برای جامعۀ بشریّت زیاد تر است.

می توان گفت گروه سست عنصر اگر در این باره تردید کنند روی همین است که در اصل رشتۀ تخصّصی این جامعه که عبارت از خود آئین مقدّس و دین پاک الهی می باشد تردید و سستی دارند.

چنان که این موضوع بسیار عادی و خیلی ساده است، و بطور محسوس بدست می آید

ص: 391

که تردید در هر رشته و اهمیّت اصل آن خواه نا خواه دربارۀ موقعیّت متخصّصین آن رشته نیز تولید تردید می کند، و اختصاصی باین رشته ندارد.

«نگارنده» با خاطری صاف در این تاریخ (1338/10/6) که اکنون افتخار تشرّف بآستان قدس علوی علیه السلام را دارد، سعادت عموم برادران و خواهران ایمانی را از خدای متعال درخواست کرده و از حضرتش تقاضا مندم که توفیق کامل بهمۀ ما ها عنایت فرماید که نسبت باصل دین ثبات قدم داشته و علاقه مند گردیم و در نتیجۀ آن ثبات و علاقه حامیان دین و مروّجین آئین مقدّس را بیش از حدّ مورد تقدیر و تقدیس قرار بدهیم، و چنان باشیم که آینده و روز باز پسین را فراموش نکرده و چشم بسته و کور کورانه باین طرف و آن طرف، و در پی این و آن نگردیم، و از گذشتگان عبرت گیریم و وسیلهٔ هدایت و ارشاد آیندگان باشیم، و بدانیم که هر کس با خدا باشد خدا نیز با او خواهد بود.

عالم هزار مرتبه بهتر ز اَهل مال *** چون علم را بقا بود و مال را زوال

او قتل نفس شوم کند با سَلاح دین *** كسب حيات ، تا شود از حّی لا یزال

جز اَهل علم را نبود فَخر، زان که از *** هادي بحّق و رادع خَلق است از ضَلال

جاهل عدّو صاحب علم است و باك نيست *** چون حامیش بود حق یکتای ذو الجلال

حاکم همیشه حاضر و شاهد بکار هاست *** کی می توان که داد، با غفالش احتمال

مغرور عیش و لذّت امروز خود مباش *** فردا نگر که آن، همه خواب است و یا خیال

ص: 392

با قوم باش و دیدۀ خود را مده ز دست *** تا چاه را جدا کنی از راه در مَئآل

گر زیر پای خویش نبینی بآفتاب *** با نور شمع کی برسی قُلّۀ جبال

ننگر بر آن که سیرت فرعون بود در او *** خود جهد کن شوی ، که تو موساش لا مَحال

فرعون غریق کردۀ خود شد نه رود نیل *** شد سيّد الْحَبَش، اثر طاعتش ، بلال

هر کس که با خداست، خدا را نظر بر اوست *** بیچاره آن کسی، که بخود کرده اتّکال

فرض است شكر مُنعم و جُرم است ترك آن *** شاکر کسیست کرده با حکامش امتثال

هر ساعتی بحکم خرد مُغتنم بود *** کی عاقلان کنند ، بجز طاعت اشتغال

این کاروان براه و رسد موقع نزول *** خواهی بروز حساب کنی ، یا بماه و سال

دنیا زَوال و وَجه بقا بر خدا بود *** دنیا مثال و ما همه يك نقطه از مثال

ما جمله در رهیم و جهان منزل طریق *** مقصد بعید و بار گران مانع از وصال

با چشم معرفت نظرى كن بسوى خاك *** خوابیده بی شمار در آن، بهترین رجال

ص: 393

آن ها که بوده اند ، کنون پایمال ماست *** آن را که بعد آمده، مائیم پایمال

این مختصر بطبق مَقال رجال دين *** هر کس نداده گوش بر آن خورده گوش مال

جانا اگر صحیفه سیاه است از گناه *** نادم بجرم باش و بدرگاه حق بنال

منّت بر آن خدا که کند توبه را قبول *** حسرت بر آن کسی که فنا گرددش مجال

(مؤلّف)

خدمات و حرکات فراوانی را که اصناف دیگر برای صلاح اجتماع انجام می دهند نمایان می سازد.

زیرا هوش مندان و روشن فکران می دانند همۀ کار های انسان با افکارش ربط کامل دارد، هر کاری که او صورت می دهد اعّم از عمل صحیح یا فاسد سود بخش یا زیان آور، فردی یا اجتماعی ، مادّی یا معنوی بفکر و اراده و تصمیمش وابسته است.

این هم روشن است که عمده هدف خدمت گذارن حقیقی اجتماع رساندن نفع بر اجتماع و دفع کردن مفاسد و زیان گوناگون از او می باشد ، و تمام تشکیلات دامنه دار و مؤسسّات فراوان و جنبش ها و حرکت های بی اندازه برای همین منظور است، و برای همین خاطر بودجه های ممالک و محیط های اجتماعی مصرف می گردد، و برای همین منظور نقشه ها و طرح های روز بروز جدید تر و وسیع تر و محکم تر ترتیب می شود، البّته همۀ این ها نا گزیر بطور همگانی و دسته جمعی صورت می یابد و در اثر اقدام همگانی ، آن دو جهت فوق الذّکر یعنی دفع زیان و ضرر از اجتماع و رساندن مصالح و منافع بر آن بدست می آید .

لکن در حقیقت بدست آمدن آن ها بر فکر و اراده و تصمیم افراد مستند است یعنی تا افراد از روی فکر پایۀ آن دو جهت را نگذارند و اساس را محکم نکنند، تحّقق پیدا نخواهند کرد و هیچ عاملی نمی تواند بطور صحیح و بطرز كامل ، آن ها را تدارك كند ، و طبع مردم را بر آن دارد که بر اجتماع صدمه نزنند و ناراحتی همگانی فراهم نیاورند و زحمت عمومی تولید ننمایند، و کار هائی انجام دهند که بر نفع و صلاح اجتماع باشد.

پس عمده چیزی که بیش از هر موضوعی قابل اهمیّت است و از نظر نیازمندی های اجتماعی باید همیشه در جلو چشم قرار بگیرد، غیر از ایجاد فکر سالم در مردم و تأکید ارادۀ صالح و تصمیم صحیح در آن ها نمی باشد، و هر چه جز آن تصوّر شود فرع است که با تحّقق اصل و اساس، او خود بخود ظهور و بروز می نماید.

ص: 395

بهر عمل نا شایسته ای می کند، سر نیزه و وسائل عادی و قدرت نظامی فکر و ارادۀ او را ممکن است تا مدّتی محدود سازد و در اثرش او از تظاهر در عمل نا صحیح، از طرف خود توقّف و خود داری نشان دهد، ولی جلوگیری حقیقی هنگامیست که در فکر و عقیده او نیز تصّرف شود، تا بوسیلهٔ از دست دادن فکر فاسد و عقیدۀ ناهموار خود، از کردار زشت و عمل نا مناسبش دست بردارد.

حّق با کسانیست که عقیده دارند «روحانیّت می تواند جامعه را در هر زمان از فقر مادّی نجات داده و او را از نیازمندی با جانب و بیگانگان و ... ، رهائی بخشد» از نظر این که علّت فقر مادّی جامعه همانا از اینست که عایدات مالی با دامنۀ عجیبی که اکنون برای جامعه فراهم است، و وسعت قابل ملاحظه ای که فعلاً بر آن پدید آمده، غالباً با نظر افرادی بی تجربه یا غیر معتدل و غیر مستقیم، در مواردی مصرف می گردد که جزئی ترین نتیجه ای برای جامعه ندارد، و دردی از درد های آن را چاره نمی کند.

عواید بخاطر جلو گیری از مفاسدی از دست می رود که منشأ همۀ آن ها سوء تدبیر کار گردانان و خطای متصّدیان امور بوده و بر آن مستند است.

روی این جهت، افراد جامعه خواه نا خواه بفلاکت و فقر و بدبختی دچار شده و نا گزیر بوام های خارجی پناه برده، حیثیت و شرافت و عزّت نوعی و شئون اجتماع را با حال تذّلل در پیش اجانب و بیگانگان فنا می کنند، و پس از أخذ وام، با خواسته های شوم و برنامه های فاسد و خانمان سوز آن ارباب طلب روبرو می شوند، و بالأخرة بطبق جريان عادی بروزگار ننگین و وضع شرم آوری گرفتار می گردند.

روحانیّت با پیروی از دستورات پر ارزش دین دربارهٔ جلو گیری اکید از مفاسد و طرز زندگی آبرو مندانه و کیفیّت سلوك با رفقا و هم دینان، بعموم افراد آرامش کامل داده، و موضوع خیلی از مصارف بیهوده را از اوّل بر طرف می نماید و طبقات مردم را بحفظ

ص: 397

حدود و رعایت میزان خود وادار می کند، که تا در سایۀ این ملاحظات، هر گونه احتیاجات همگانی را بر طرف کرده و بدون احتياج بأخذ وام و يا كمك هاي ديگر اعتبار جامعه را با بودجۀ خود بروز درخشان و زندگی روشنی می رساند.

حّق با کسانیست که عقیده دارند «روحانیّت قادر است کشور دینی را از شرّ استعمار گران محفوظ داشته و دست آن ها را بطور کلّی از حدود محیط دینی کوتاه سازد» .

البّته چنان که در مبحث دفاع و حفظ استقلال کشور یاد آوری گردید، دستوراتی از طرف دین در این باره اعلام شده است که بتوّسط جامعۀ روحانیّت اگر بمرحلۀ عمل بیاید صد در صد حفظ محیط دینی و قطع نظر بیگانگان و دست اجانب از آن محیط را تضمین می کند.

این طرز از خدمت باجتماع، اگر کاملاً تجزیه و تحلیل شود معلوم می گردد که چه اثری برای اجتماع نشان داده و می دهد.

مگر این همه هیجان ها در شب و روز و جنبش های دائمی و حرکت های مستمّر و تحمّل بر فشار ها و ناراحتی های فراوان و رنج ها و مشقّات دامنه دار و.... و خسارات مالی و جانی و غیر این ها برای همین خاطر نیست که آب و خاك يك قطعه از قطعات روی زمین که ما بطور مقدّر در آن زندگی می کنیم از حوادث و خطرات محفوظ شود و مورد دست برد نا کسان قرار نگیرد؟! مگر برای این نیست که امنیّت و نظم و آرامش در داخلۀ محیط برقرار شده و زندگی توأم با دل خوشی و راحتی و سعادت و خوشنودی فراهم آید؟! مگر برای این نیست که برای آیندگان از افراد جامعه وضع مناسب و درخشانی که متضمّن موفقیّت بمعنای حقیقی باشد تولید گردد.

جامعۀ روحانیّت بطوری که گروه روشن فکر و پاک سرشت و معتدل عقیده دارند کلّیۀ این جهات نام برده را در سایۀ وسائل کامل و کافی که دارد بر عهده گرفته و در

ص: 398

درجۀ اوّل تأمین می کند، بدون استعمال کم ترین وسیله ای از وسائل مادّی روز و بدون ایجاد ناراحتی های دیگر، برقراری جان. مال. عرض. ناموس. شئون. و حقوق. شخصیّت. حيثيّت. اطمينان . آرامش . عموم افراد را برای همیشه فراهم می سازد بنحوی که هیچ عامل دیگر مانند آن را نتواند صورت دهد.

چنان که بطور روشن می بینیم که با وجود این همه تشکیلات دفاع از خیانت و مبارزه با جنایت و خطا و تجاوز، کم ترین اثری در خارج دیده نمی شود و اجتماع آرامش و اطمینان خاطر دیرینه خود را دیگر باره نمی یابد و در انتظار نشسته است که روزی برسد خود را بتمام معنی در امنیّت و رفاه ببیند و عرض و ناموس و حیثیّت خود را در حفظ و امان بیابد.

با این که اگر درست ملاحظه شود یکی از بزرگ ترین موارد مصرف بودجه اجتماعی محیط، همانا زندان ها و حبس خانه ها بوده و همۀ آن ها از دزدان و جنایت کاران و خائنان و مملکت فروشان و متجاوزین بنوامیس و آدم کشان و نظیر این ها از اراذل و اوباش عصر مشغول است و روز بروز بر عدّۀ آن ها اضافه می شود و دستگاه های جدیدی برای پذیرائی آن ها تهیّه گردیده یا مخصوصاً از بودجه اجتماعی مبالغی صرف شده و بنا هائی از پایه و اساس صورت می یابد.

می توانیم اثر روحانیّت را در همین صورت بدست بیاوریم از این که اگر کلّیۀ زندان های موجود بررسی شود يك نفر هم از کسانی که با جامعۀ روحانیّت سر و کار دارند و تحت تعالیم آن دستگاه مقدّس قرار گرفته اند، در میان این مه جمعیّت زندانی های جانی و خائن پیدا نمی شود، مگر کسانی که بجرم دیانت و طرف داری از حّق و پشتیبانی از مذهب و مقدّسات الهی و .... ، گرفتار شده باشند.

آری نکتۀ مطلب اینست که روحانیّت زندان تأسیس نمی کند و پلیس و پاسبان قرار نمی دهد بلکه در خود افراد ایمان و روح درست کاری بوجود می آورد.

ص: 399

نکتۀ این بیان کاملاً روشن و واضح است، شکّی نیست چنان که گفته شد روحانیّت دستگاهی ست که آن دستگاه با مقرّرات دینی و برنامه های، مذهبی آمیزش داشته و بر همان پایه استوار می باشد.

روی این نظر نظام کشور و ترتیب آن که جامعۀ روحانیّت مأموریّت بخصوص دارد، همان نظام دینی و ترتيب صحیح مذهبیست.

کشوری که طبق قانون و برنامۀ کشوری دین تشکیل شده و روی آن اصل صورت یافته است، عین همان موردیست که پیشوایان عالی مقام دینی جزء هدف خود دانسته و هر موقع بمناسبت وقت و زمانش تقویت و تأیید کرده اند.

آورندۀ دین (حضرت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم اوّلین شخصیّت و مقام جهان بشریّت) با همین پایه و اساس، کشور دینی را ترتیب فرموده و محیط های مختلف را روی نظم بهم مربوط و متصّل ساخت.

همین روش آن حضرت یگانه شاهدیست که روحانیّت (یعنی دستگاه پرورش دهندۀ منویّات پیغمبر صلی اللّه علیه و اله و سلم و ائمّه علیهم السّلام) با نظام کشور کاملاً مربوط است ، بعلّت این که پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و اله و سلم چنین روّیه را داشته اند.

روزی که کشور های تحت نظر رسول اکرم صلی اللّه علیه و اله و سلم نظم و ترتیب بخود می گرفت، جهت نظمی جز برنامۀ دینی که هدف روحانیّت است نداشته و غیر آن چیزی بمرحلۀ تصویب و اجراء نمی آمد.

بطوری که تاریخ و روایات ائمّۀ اطهار (علیهم السلام) حکایت دارند کلّیۀ امور کشوری با برنامۀ دینی اداره می شد، و در عین حال در مقابل کشور های متمّدن عصر خود قدرت عجیبی از خود نشان می داد، تا آن جائي كه هيچ يك از ممالك نيرومند و قوی پنجۀ آن زمان را فکر این نبود که بتواند نسبت بکشور دینی نظر سوئی ابراز و اظهار کند یا تحت استعمار و تسّلط خود در آورد و آن را بکلّی از هستی حقیقی بر اندازد.

ص: 401

دین مقدّس ، که بر تمام تکلیف های بشر در جنبه های مختلفش و برکلّیۀ برنامۀ زندگی آن متضمّن است، نظام کشور را نیز در ردیف همان ها منظور داشته و حتّی عهده دار جزئیات مصالح آن می باشد.

آری شاید بخاطر همین غفلت است که بطور متداول گفته می شود: روحانیّت حّق مداخله بسیاست ندارد، البّته بدیهی است گروهی که بدستورات کامل دین آشنائی ندارند، جز این را نخواهند گفت، خصوصاً در این عصر کنونی که اکثریّت مردم با معنویّات و خصوصیّات آئین چندان مربوط و مأنوس نیستند ، روحانيتّ را يك دستگاه تشریفاتی و از جملۀ آداب و رسوم بی پایه می دانند و روی این جهت کم ترین علاقه و ميل طبعی و اشتیاق باطنی بر آن ندارند.

ولی برای ما بس است که کشور دینی در یکی از اعصار گذشته در دست کسی اداره می شد، که خود او عین حقیقت و اصل صحیح و میزان درست دین بوده و رهبری جهان تشیّع را بعهده داشته، باسم مقدّس علّى بن ابي طالب امير المؤمنين علیه السلام معروف دنیای گذشته و امروز می باشد.

علی عليه السلّام هر يك از امور معنوی و طرز کشور داری را با همان برنامه ای رعایت می فرمود که بنام دین موسوم است و با همان برنامه راحتی و امنیّت واقعی اهل دین را فراهم می ساخت .

دارد که مانند حکم فرمایان متداول در محیطی بعنوان زمام داری اظهار وجود نماید، و بالاخره با این وسیله مقاصدی روی پایۀ مادیّت و مقام پرستی بدست بیاورد.

لکن در پیش افراد معتدل و پاك، اساس این توهّم بر آب است، بدیهی است که علماء اگر چنین مقصدی داشته باشند مخالف با غرض اصلی و هدف نهائی خود آن ها می باشد.

جامعۀ روحانیّت در صدد این نیست که مقام و منصبی از مقامات و منصب های بزرگ رسمی برای خود تحصیل کند، بلکه در این صدد است که پرتو آن مقام و منصبی که خدای بزرگ و رسول اکرم صلی اللّه علیه و اله و سلم و جانشینان ارجمند آن حضرت برایش اعلام فرموده مقامات و منصب هائی در تحت نظر مقدّس خود برای رفاه مردم و بخاطر تدارك مصالح آن ها پرورش دهد، و سپس بطور صمیمیّت و یگانگی دست بدست هم داده و نیازمندی های جامعۀ دین داران و اجتماع اهل ایمان را بر طرف سازند، و بدست یاری و پشتیبانی هم دیگر عموم طبقات را بشاه راه ترّقی و سعادت حقیقی برسانند.

بقول یکی از نویسندگان پر افتخار و پیشوایان ارجمند مذهبی عصر «هیچ فقیهی تا کنون نگفته و در کتابی هم ننوشته که ما شاه هستیم یا سلطنت حّق ما است، البّته تشکیلاتی که بر اساس احکام خدا و عدل الهی تأسیس شود بهترین تشکیلات است، لکن اکنون که آن را از روحانیّون نمی پذیرند، این ها هم با این نیمه تشکیلات هیچ گاه مخالفت نکرده و اساس حکومت را نخواستند بهم بزنند ، و اگر گاهی هم با شخص سلطانی مخالفت کردند مخالفت با همان شخص بوده ، از باب آن که بودن او را مخالف صلاح کشور تشخیص دادند، وگر نه با اصل اساس سلطنت تاکنون از این طبقه مخالفتی ابراز نشده، بلکه بسیاری از علماء بزرگ عالی مقام در تشکیلات مملکتی با سلاطین همراهی ها کردند مانند خواجه نصیر الدّین و علّامه حلّى و محّقق ثانی و شیخ بهائی و محّقق داماد و مجلسی و امثال آن ها و هر قدر هم دولت یا

ص: 405

سلاطین بزرگ با آن ها بد سلوکی کردند و بآن ها فشار آوردند باز با اصل اساس تشکیلات و حکومت مخالفتی از آن ها بروز نکرده، تواریخ همه در دست است و پشتیبانی هائی که مجتهدین از دولت کردند در تواریخ مذکور است.

توافق و اتّحاد نظر زمام داران امور کشوری با جامعۀ روحانیّت در صفحات گذشتۀ تاریخ اثرات و نمونه های نیکی بجای گذاشته که در قسمت های دیگر آن، چنین درخشانی ها یاد داشت نشده.

البّته این درخشانی ها در اثر توّجه کامل و التقات صحیح متصدّیان امور بوده که احراز کرده اند روحانیّت مقصدی و نظری جز بسوی خوشبختی مردم ندارد، جز برای مصالح جمعیّت حرکت و جنبش نمی کند، جز بخاطر حفظ و حراست کشور و در آوردن آن از چنگال بیگانگان و اجانب ضدّ دین و آئین و مخالف آسایش و حیثیّت، قدمی بر نمی دارد و قلمی روی و صفحه نمی گذارد.

تا موقعی که این التفات و توجّه زمام داران بر جهات نام برده بر قرار بود، عموم افراد لذّت بخصوصی از زندگی و تعیّش خود برده و نتایج بسزائی از حیات خود می بردند و کسانی در میان نبود که آن ها را بروحانیّت بد بین کنند و سوء نیّت و فتنه انگیزی و تفرّق کلمه و نفاق و از بین بردن وحدت که اساس حفظ کشور بر آن است تولید نمایند.

کسانی در میان نبود که بملاحظۀ تحصیل مقاصد فاسد و شوم خود، موضوعاتی بر نفع اغیار و بی دینان پیش بیاورند و عایدات کشور را در اختیار آن ها قرار بدهند و در راه صورت گرفتن مصالح اغیار، دین و آئین و حقوق صرف نظر کنند.

بهمین علّت صلاح حقیقی کشور در این دیده می شد که جامعۀ روحانیّت بعنوان رهبری و پیشوائی قبول گردیده و از هیچ مقامی نسبت باو مخالفت و سر کشی بشود، و اساس و بنیادش بتوّسط پیروی عموم طبقات از آن، مورد تقویت و تأکید

ص: 406

قرار بگیرد، تا آن جائی که زمام داران با دست نشاندگی و مجاز بودن در کار های خود از طرف رئیس آن جامعه، اظهار خوش وقتی می نمودند و خود را در میان مردم جهان با این منصب معرّفی می کردند، و عمّال و زیر دستان خود را نیز بهمین طرز پرورش داده و آن ها را بر این روّیه عادت می دادند، از باب شاهد مطّلب در صفحات تاریخ حیات و زندگی رجال برجستۀ دیروز را نمونه های بارزی برای امروز می توان ملاحظه کرد.

شاه مبرور بعد از پاره ای از مطالب مقرّری می نویسد: «سیما در این زمان كثيرة الفیضان که عالی شأنی كه برتبۀ ائمّۀ هُدى (علیهم السلام) اختصاص دارد، مُتَعالى رُتبَت خاتَمُ الْمُجتَهِدينَ وارِثُ عُلُومِ سِيّدِ المُرسَلينَ صلی اللّه علیه و اله و سلم حارِسُ دينِ أَميرِ المُؤمِنينَ علیه السلام قِبلَةُ الأتقِياء المُخلَصينَ قُدوَةُ العُلَماءِ الراسِخينَ، حُجَّتُ الْإِسْلَامِ وَ الْمُسْلِمِينَ هَادِى الْخَلايِقِ إِلَى الطَّريقِ المُبينِ ، نَاصِبِ اعلامِ الشَّرعِ الْمُبِينِ ، مُتبوُعُ أَعاظِمِ الولاةٍ فِي الْأَوانِ ، مُقتَدا كَافَةٍ اَهْلِ الزَمانِ، مُبينُ الْحَلالِ وَ الْحَرَامِ ، نائِبِ الإِمام ، لا زالَ كَاسْمِهِ العَالِى عَلِيّاً ، كه بقوّۀ قدسّيه ايضاح مشکلات قواعد ملّه و شرایع حّقه نموده، علماء رفيع المكان اقطار و امصار روی عجز بر آستانۀ علومش نهاده باستفادۀ علوم از مقبسات انوار مشکات فیض آثارش سر افرازند، و اکابر و اشراف روزگار سر اطاعت و انقیاد از اوامر آن هدایت پناه نپیچیده پیروی احکامش را موجب نجات می دانند، همگی همّت بلند و نیّت ارجمند مصروف اعتلاء شأن و ارتقاء مكان و ازدیاد مراتب آن عالی شأن نیست ، مقرّر

فرمودیم که سادات عظام و اکابر و اشراف فخّام و امراء و وزراء و سائر ارکان دولت قدسی صفات، مومی الیه را مقتدا و پیشوای خود دانسته، در جمیع امور اطاعت و انقیاد بتقدیم رسانیده، و آن چه امر نماید بدان مأمور و آن چه نهی نماید بدان منتّهی بوده هر کس را از متصّدیان امور شرعّیهٔ ممالک محروسه و عساگر منصوره عزل نماید معزول و هر که را نصب نماید منصوب دانسته، در عزل و نصب مزبورین بسندی دیگر محتاج ندانند، و هر که را عزل کرده، مادام که از جانب آن متعالی منصوب نشود نصب نکنند».

این فرمان عالی مضمون که در موقع خود از ربط و اتّحاد روحانیّت با زمام داران وقت حکایت نمود، چنان تأثیری در نفوس بیگانگان بخشید که هیچ تظاهر برسوم ظاهری و قدرت نمائی های معمولی مانند آن اثر را نداشت و هیچ عاملی نمی توانست چنین جلوۀ درخشانی برای آیندۀ جامعه فراهم آورد.

ص: 408

چنان افراد داخلۀ مملکت را بر نظم و اعتدال و حق شناسي و قيام بوظيفه و درست کاری وا دار نمود که از هیچ عامل زور و نیروی قهر ساخته نبود.

چنان برای آیندۀ کشور و آیندگان جامعه، فرمول و میزان دقیق شد که هیچ منشأ و مبدئى مثل آن فرمول و میزان را بدست نمی داد.

باز باید گفت که نکتۀ این حقیقت پرستی و یگانگی با روحانیّت در اثر توّجه و التفات زمام داران امور باصل هدف و اساس مقصد جامعۀ روحانیّت می باشد و جز این جهت سبب و علّتی برای آن نمی توان فرض کرد .

روی این حال (یعنی التفات و توجّه زمام دار بر موضوع نام برده) جای تعجّب نیست که در صفحات دیروز تاریخ زندگی زمام داری مانند «ناصر الدّین شاه» ملاحظه شود، که در ضمن سفر خود بانگلستان، آرتش آن کشور را در حال رژه مشاهده نموده و نیروی نظامی آن مملکت را از نزديك تماشا کند و سپس ملکه الیزابت چگونگی وضع آرتش انگلستان را که بدستور او در حضور شاه رژه رفتند از ایشان سئوال نماید و شاه جواب دهد خیلی مرّتب و با قدرت است، و ملکه الیزابت، دوّم مرتبه از وضع آرتش کشور ایران بپرسد، شاه در پاسخ بگوید : ما در کشور خود (ایران)مقدار محدود و معینی آرتش و نظامی داریم، که تنها بخاطر رعایت و حفظ آرامش و انتظامات داخلۀ مملکت می باشد، لکن اگر موقعی کشور ما در معرض حمله و دستبرد يك دولت اجنبی قرار بگیرد، در آن هنگام مرجع مذهبی و پیشوای روحانی فرمان دفاع از کشور را صادر می کند، و اگر همین فرمان از طرف ایشان صادر شود ، کلّیۀ افراد مملکت اعّم از مرد و زن، عالی و دانی، بزرك و كوچك، نظامی و آرتش هستند و برای دفاع از مملکت و قطع دست بیگانه قیام می کنند ، حتّی در آن هنگام، من که سلطان کشورم مثل یکی از افراد سربازان، باید بتكليف و وظیفهٔ مذهبی در میدان جنگ بمبارزه و دفاع مشغول شوم.

ص: 409

«جای تعجّب نیست» که روی همان التفات بمقصد جامعۀ روحانیّت، شاه مزبور در عهد سلطنت خود با حکم و فتوای مرجع و پیشوای بزرگ وقت و رئیس عالی قدر روحانیّت، مرحوم آیت اللّه حاج میرزا حسن شیرازی رضوان اللّه علیه، مخالفت ننمود و بر ضدّ آن نظریّه نداد، بلکه با پشتیبانیش از آن فتوا توانست که هدف شوم يك دولت اجنبی را (که قصد داشت با يك مقدّمۀ کوتاه ، كم كم استقلال کشور ما را از هر نظر اعّم از ارضی و سیاسی و اجتماعی و .... ، ضایع کند و کلیّۀ شئون و حقوق ملّت ایران را از بین ببرد) باطل سازد، و طبقات مردم ایران را از شرّ آن دولت زیان خواه نجات دهد.

نام برده، نیم ملیون پوند برایش مقرّر داشت .

این ها کم ترین شواهدی بود که (از باب نمونه از حّق پرستی زمام داران گذشته و اتّحاد آن ها با جامعۀ روحانیّت و رفاه مردم در سایۀ این اتّحاد) یاد آوری شد، البّته برادران و خواهران پاک طینت دینی در هر نقطه و مکانی می توانند با مراجعه بتاریخ نسبت بمورد بحث و محلّ گفت گو روشن تر گردند. ﴿ اَلّلهُمَ اهْدِنَا إِلَى سَبِيلِ الرَشَادِ﴾.

شیخ صدوق باسناد متصّلۀ خود در کتاب اکمال الّدین و شیخ طوسی در کتاب غیبت و طبرسی در کتاب احتجاج صورت توقیعی از حضرت امام غایب (عج اللّه تعالی شریف) نقل می کنند که در آن دارد : ﴿وَ اَمّاَ الحَوادِثُ الواقِعَةُ فَارْجِعُوا فيها إِلى رُوَاةِ أَحَادِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيكُم وَ أَنَا حَجَّةُ اللّهِ عَلَيْهِمْ﴾ یعنی «هر حادثه ای که برای شما اتفّاق افتاد باید در آن رجوع کنید به راویان احادیث ما ، زیرا که آن ها حجّت منند بر شما و من حجّت خدا هستم بر آن ها».

امروز اکثریّت گرفتاری ها و بدبختی ها بر همین جهت بستگی دارد، و آن چه برای اجتماع باعث ناراحتی و ننگ و فضاحت می شود، نوعاً کارهائیست که با منشأ خود سری وسیلۀ تبه کاران و جاهلان عاقل نما صورت می گیرد، و غالباً اموریست که بدون استناد بر اصلی طبق هوای نفس و شهوت باطنی بوجود می آید.

(2) این که پس از خود داری از اتّکاء بنفس و خود سری در کار های غیر واضح و حوادث پدید آمده، باید مراجعه بموردی باشد که از طرف مبدء اصلی یعنی خدای متعال اجازۀ رجوع بر آن ها ثابت است و باید بکسانی رجوع شود که اهلّیت کامل داشته و برای حلّ مطلب و رفع نیازمندی مهیّا می باشند، و چنین کسان اهل و صالح، علماء و دانشمندان ارجمند دینی هستند و غیر آن ها برای این موضوع کافی نیست و بلکه مضرّ و زیان آور است.

حدیث می فرماید در امور حادث و پیش آمد های مهّم اجتماعی و موضوعات خطير باید بعلماء دین مراجعه شود که حافظان احکام خدا و آشنایان برموز دینی بوده و ربط مخصوصی به پروردگار شان دارند.

می فرماید علماء دینی و دانش مندان مذهبی از این نظر قابل مراجعه هستند، که از طرف امام واجب الأطاعه برای عموم پیروان آن بزرگوار و گرویدگان بحّق حجّتند، و حجّیت آنان از طرف چنین امامی از این خاطر اعتبار دارد که خود آن امام از طرف خدای متعال حجّت ثابت و محکمی برای آن ها می باشد.

چنان که وجود مقدّس امام (علیه السلام) از طرف خدا بر علماء حجّت است وجود علماء نیز از طرف امام حجّت است بر سائر مردم، تا با رعایت این موضوع مصالح اجتماعی با نظم و ترتیب کامل فراهم آید، و آن چه مایۀ ناراحتی و خسارت است بر طرف گردد.

بنا بر مفاد این حدیث شریف و حدیثی که بعد از این یاد آوری می شود پر واضح و روشن می باشد که مراجعه بنا کسان و نا اهلان در امور اجتماعی بر خلاف دستور الهی

ص: 413

و بر ضدّ نظر رهبران جهان انسانیّت است .

روشن تر از همۀ این ها که موقعیّت و منزلت علماء و دانشمندان دینی را معلوم می سازد ، کلام حضرت صادق (علیه السلام) در جواب سئوال از حکم رجوع بقضات جور و حكّام غير اهل (که از طرف منشأ فاسد و مركز ظلم بر آن منصب تعیین شده اند) می باشد، و آن کلام بطرز روایت از عمر بن حنظله از آن حضرت معروف است که می گوید:

﴿ سَئَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ (علیه السلام) عَنْ رَجُلَيْنِ مِنْ أَصْحَابِنَا بَيْنَهُمَا مُنَازِعَةُ فِي دَيْنِ أَو ميراث فَتَحاكَمَا إِلَى السُلْطَانِ وَ إِلَى الْقُضَاتِ أَيَحِلُ ذَالِكَ قَالَ (علیه السلام) مَنْ تَحَاكَمَ إِلَيْهِمْ فِى حَق اَوْ بَاطِل فَإِنَّمَا تَحاكَمُ إِلَى الطَّاغُوتِ وَ ما يَحْكُمُ لَهُ فَإِنَّمَا يَأْخُذُ سُحْنَا وَ إِنْ كَانَ حَقاتَا بِتالَهُ ، لِأنهُ أَخَذَهُ بِحُكَمِ الطَّاغُوتِ وَ قَد امَرَ اللّهُ أَن يُكْفَرَ بِهِ، قَالَ اللّهُ تَعَالَى يُريدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أَمرُ و أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ، قُلْتُ فَكَيْفَ يَصْنَعَانِ، قَالَ (علیه السلام) يَنظُر انِ إلى مَن كانَ مِنْكُمْ مِمَنْ قَدْرَوى حديثنا وَ نَظَرَ فِي حَلالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عِرِفَ أَحكامَنا فَلْيَرْضُوا بِهِ حَكَما فَانِي قَدْ جَعَلْتَهُ عَلَيْكُمْ حَاكِما فَإِذَا حَكَمَ بِحُكْمِنا فَلَمْ يُقبَل مِنْهُ فَإِنمَا اسْتَخفَ بِحُكْمِ اللّهِ وَ عَلَيْنَا رَدَ وَ الرَّادُ عَلَيْنَا الرَّادُ عَلَى اللّهِ وَ هُوَ عَلَى حَدِ الشِركِ بِاللّهِ﴾

یعنی «پرسیدم از حضرت صادق (علیه السلام) از حکم دو مرد از اهل مذهب ما که دربارهٔ دین یا ارث منازعه و اختلاف کنند و پیش سلطان وقت و قاضيان معروف بمحاكمه روند ، آیا این کار (یعنی مراجعه بر چنین موارد) از نظر دین و مذهب حلال و جايز است؟!

حضرت فرمود: هر کس بحّق یا نا حّق برای رفع نزاع و بعنوان محاکمه نزد قضات جور برود، جز این نیست که نزد طاغوت (یعنی شخص بسیار سر کش و رو گردان از حّق) بمحاکمه رفته است.

در حالی که خدا مردم را فرمان داده است که نسبت بطاغوت کفر و اعراض ورزند

ص: 414

چنان که (در سورۀ نساء آیۀ 63) می فرماید : «مردم می خواهند پیش طاغوت برای محاکمه روند و بوسیلۀ آن رفع نزاع کنند با این که مأمورند آن ها را مورد انکار و اعراض خود قرار بدهند».

عمر بن حنظله می گوید: بآن حضرت عرض کردم پس نزاع کننده ها چه کنند و چگونه رفع خصومت نمایند، حضرت فرمودند: باید آن ها رجوع کنند بکسی از اهل مذهب شما از کسانی که حدیث ما را نقل نماید و آن چه پیش ما حلال و حرام است مورد نظر و التفات خود قرار بدهد، و بر احکام ما آشنا باشد.

باید نزاع کننده ها بقضاوت و داوری چنین شخصی که توصیف شد راضی باشند، زیرا بدرستی که من او را بر شما ها حاکم قرار دادم .

پس اگر همین شخص واجد شرایط، بر طبق حكم ما حكم كند، و مورد قبول واقع نگردد، پس جز این نیست که استخفاف و اهانت بر حکم خدا و ردّ بر ما شده است، و کسی که بر ما ردّ کند، رّد بر خدا کرده، و رّد بر خدا در منزلۀ شرك بخدا است».

در این بیان عالی مضمون بطور صریح، مجتّهد و دانشمند دینی را حاکم قرار داده، رّد او را رّد امام و رّد امام را رّد خدا و رّد خدا را در حّد شرك بخدا دانسته و تكليف طبقات مردم را راجع برفتار آن ها با علماء دینی خود واضح و روشن می سازد و مشخّص می کند که چگونه باید در این باره اقدام کنند.

این بیان عالی مضمون برای حّق جویان حجّت را تمام می کند و مجالی نمی دهد که بدون جهت از جامعۀ روحانیّت کناره گیری نمایند .

این بیان مقدّس افراد سست و بی مبالات را وا دار می سازد که در پی حقیقت روند و از باطل و روش های زننده خود داری کنند.

بار خدایا توفیق حقیقت پروری و حّق پرستی و وظیفه شناسی را بر ما عطا کن ﴿ بحقِكَ وَ بِحَقِ اَولِيَائِكَ الْمُقَرَبِينَ وَ أَحِبَائِكَ الْمُكَرَمِينَ﴾.

ص: 415

استراحت و آسایش و موفقیّت بشر را بخود می گرفت و روی احتیاج و نیازمندی تمام مورد علاقه و میل طبقات مردم می شد، و حقیقتاً هم بهره های بسیار عالی ، از همۀ آن ها تحصیل می گردید، لکن امروز همان وسائل پر ارزش باضافۀ چندین برابر گذشته ها که در دسترس قرار گرفته است، غالباً رنگ دیگری بخود گرفته و صورت اصلی خود را از دست داده، نتیجه هائی از آن ها أخذ می شود که جز زیان و صدمات غیر قابل جبران چیزی نمی توان شمرد.

ما قبول داریم که امروز زندگی اجتماعی انسان در زمینه های مختلف، ترقیات محسوس و قابل ملاحظه ای نموده، و زندگانی اجتماعی بعد از انقلاب صنعتی اخیر، بطور کلّی بمقدار شایان توجّهی تغییر صورت داده است .

ما قبول داریم كه يك روز همۀ سر و کار انسان با نیروی معیّن و محدودی از قبیل حیوان و آب و باد و سایر عوامل طبیعی بوده و چندی نگذشت که وضع بشر بطرز دیگری خود نمائی کرد و سر و کارش با نیرو های عجیبی از قبیل بخار و برق و آتم شد .

جای انکار نیست که روزی بشر بخاطر پیمودن مسافتی چندین ماه ناراحتی و زحمت می دید، اکنون همان مسافت را در مدّت چند دقیقه با کمال راحتی و آسایش طی می کند.

جای انکار نیست که روزی انسان ناچار می شد با قدرت ضعیف و محدودش در مقابل طبیعت ایستادگی کند، ولی امروز نیرو های آماده و عظیمی که از هر نظر او را از صدمات و ناراحتی های طبیعت حفظ کند برایش فراهم است.

آری بشر امروز، امواج را تسخیر می کند، از قوّۀ جاذبه دور می شود و خود را در خلاء و سبك احساس می نماید، بشر امروز از قعر دریا ها نفت استخراج کرده و در زیر اقیانوس های بزرگ تشکیلات قابل زندگی ترتیب می دهد، هيچ يك از این ها جای انکار و طرد نیست و انکار آن ها جز انکار موضوع بدیهی صورتی ندارد.

ص: 417

اما آن چه که ما طبق تشخیص افراد روشن ضمیر و پاک دل می گوئیم اینست همین تحوّل بزرگ مادّی و این انقلاب عجیب صنعتی، چنان فکر و مغز انسان را بر خود مشغول ساخته، و تمام احساسات و عواطف عادی و ظاهری او را چنان بخود متوّجه کرده است، که حقاین و اثر معنوی آن باز داشته شد، این مظاهر مادّی و حیرت انگیز چنان بشر را فریب داد که گوئی بطور کلّی عقل و فکر و روح خود را در میان باخت .

حتّی بشر در اثر پایبندی بر این مادّیات، از تأمّل در مظاهر معنوی و حقایق عالم ما فوق مادّه باز ماند.

افراد بشر چنان در پیچ و خم پیشرفت های روز افزون مادّی انسانی فرو رفت، که بدون التفات کامل و بدون فهم صحیح و سنجش دقیق ، پنداشت که جامعۀ روحانیّت با ترّقیات مادّی بطور کلّی مخالف است.

بشر کنونی با این پندار نام برده، از حقیقت منحرف شده، و نه تنها خود از اثرات روحانیّت و نیز از ترّقیات مادّی عقب ماند، بلکه باعث ضلالت و گم راهی عّدۀ زیادی گردید .

در صورتی که بطور مکرر دانش مندان و نویسندگان دینی یاد آوری کرده اند که روحانیّت با وسائل مادّی بطور کلّی مخالف نیست ، بلکه تنها مخالفت جامعۀ روحانیّت (از روی علاقه بمقدّسات و نوامیس اجتماعی) با استعمال آن ها در اغراض فاسد و موارد خلاف شئون حقیقی بشری می باشد.

بالا تر از همۀ آن چه گفته شد دست های مرموز و کثیف اجانب است که از موقع غلبۀ مادیّت بر افراد جامعۀ دینی، مرتباً شب و روز بر علیه عزّت و شئون و حیثیّت آن ها مشغول کارند، و سعی دارند که مردمان آئین پرست را طوری کنترل کنند که بهر رنگ خواستند در آیند، و بهر نقشه مایل شدند تظاهر نمایند، تا نفع آن اجانب تأمین گردد، و آن چه دل خواه شان هست بدست بیاید.

ص: 418

لذا می گردند تا چند نفر از خود افراد کشور مذهبی هم رنگ پیدا کنند، و بدست یاری آن ها سلب نفوذ روحانیّت نمایند، و این عمل یعنی سلب نفوذ روحانیّت گر چه بر نفع اجانب است، ولکن یکی از خطر های بزرگ و خطا های فاحش، برای جامعۀ دینی و کشور مذهبی بشمار می رود.

و دین داری طرف شوند، و محکمات کتاب مقدّس آسمانی «قرآن» را پایمال اغراض مسمومه کنند ، تا با دلی گرم و خاطری آسوده بتوانند کشور دینی را، میدان اجراء نيّات فاسدۀ خود قرار بدهند، غافل از این که خدا در کمین گاه است، شاهد بر کار ها خود قاضی و حاکم است ، ﴿ اللَّهُمَّ احْفَظْنَا مِنْ شُرُورِ أَنْفُسِنَا وَ لَا تَكِلْنَا إِلَيْهَا طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً﴾

چنان که انسان وقتی علم دارد بر وجود آتش و حرارت سوزان آن، پس بلا درنگ دست را از تماس با آن و نزديك شدن بر او تا فاصله ای که اثرش بدست می رسد باز می دارد.

از این نظر باید گفت که حق با کسانیست که کوچک ترین فاصله ای بین علم و عمل قائل نشده، و هر دو را باعث نیرومندی و رشد و ثبات و رونق هم دیگر دانسته اند.

روی همین ملاحظه (یعنی شدّت ربط علم با عمل) منطق دین و تشخیص خرد عالم غیر عامل را مورد قدح و مذّمت قرار داده و مستحّق عقوبت مخصوصی دانسته و بر خود داری از چنین حالت تأکید نظریّه می دهند.

البّته این تأکید از طرف آن دو عامل مقدّس و آن دو مبدأ پاك و منشأ نورانی، اختصاص بيك يا چند علم ندارد، بلکه کلیّۀ علوم جایز و غير ممنوع در این جهت بيك ردیف می باشند.

یعنی هيچ يك از علماء و دانش مندان رشته های مختلف را که در اصل مخالفتی با دین ندارند، بحکم عقل و احساسات و وجدان و دین و آئین صحیح و جایز نیست که بر خلاف علم خود و بر ضدّ دانش و اطّلاعاتش عمل نماید یا از قیام بر تظاهر و حرکت بر طبق آن علم خود داری کند.

رفتار بر خلاف علم يا ترك عمل بر طبق علم ولو عمل بر خلاف و ضدّ آن هم انجام نگیرد، بالأخره ترك علم و ترك آن نور و ظهور است که خود شخص مدّعی وجود او می باشد، و این خود امریست قبیح و زننده و زشت، حتیّ اگر منطق دین و دلایل نقلی نیز بر زنندگی آن نبود، باز در این جهت شکّ و تردیدی نمی رفت.

نهایت چیزی که در میان هست، اهمیّت دو علم در بین تمام علوم چون بیش تر است، تخلّف از آن ها بیش تر از دیگرش مایۀ افتضاح و خطا است، و آن دو علم عبارت است از علم طبّ و علم دین، چنان که در بحث علا حده بر اهمیّت و موقعیّت هر دو اشاره گردید.

ص: 422

همان طوری که این دو علم باعتبار آثار و نتایج وجودی خیلی اهمیّت دارند، هم چنین تخلّف از آن ها نیز خطرات و عکس العمل های بزرگی تولید می نماید، که شاید جبران و تدارك آن ها با وسائل عادی فراهم نشود.

طبیب که با بدن انسانی سر و کار دارد، از طرف دین و عقل آزاد نیست در این که بر خلاف معلومات خود، در بدن يك فرد از نوع انسان نظریّه بدهد، و مرضی را بر ضدّ اطّلاعاتش در آن خصوص و طبابت نماید و باعث تلف و از میان رفتن آن نفس شود و بآن سبب در جامعه تولید ناراحتی و آزردگی کند.

عالم دینی که با روان و دل مردم طرف است، محدودیّت آن (بمناسبت موضوع شغلش) از طبیب هم زیاد تر بوده و خطرات تخلّف آن از وظیفۀ معیّن خود و قصور آن از رفتار بر طبق معلومات مخصوصش بیش تر از همۀ طبقات می باشد.

اينك نگارنده بمناسبت مورد بحث و محلّ گفت گو،روی چند عنوان صحبت کرده و در هر يك با بیانی ساده، جملاتی را ببرادران و خواهران دینی یاد آوری می نماید.

هم داشته باشد، از جهت متصّل نبودن بفعالیّت درونی (که نظم دهندۀ حرکات است) پراکنده و غیر مفید خواهد بود.

عمل درونی (یا صورت اجتماعی حرکات و جنبش های نهانی) که تراوش قوای باطنی انسان است، هیچ گونه تظاهر و جلوۀ خارجی مستقیم ندارد، یعنی طوری نیست که با وصف درونی و باطنی خود قابل مشاهده و اشاره و نمایاندن در خارج باشد، بلکه فقط آثار آن (یعنی همان حرکات و سکنات اعضاء که در حقیقت اثر این جنبش های درونی است چنان که گفته شد) در خارج نمایان می گردد، و بعبارت دیگر، همین عمل های خارجی که از روی شعور و اراده از انسان، در خارج سر می زند، و از وجود فعالیّت ها و عمل های درونی حکایت می کند.

عمل خارجی بر خلاف عمل درونی، قابل مشاهده و ملاحظه است، یعنی انسان را در حال اشتغال بکار مورد اراده و اختیارش می توان اشاره کرد، و می توان عمل را که رنگ شبه تجسّمی بخود گرفته است نشان داد.

این نوع از عمل ، گر چه از حرکات و سکنات مختلف بی شماری تشکیل می شود، لکن چون با اراده و شعور صادر گردیده است، در اثر وحدت غرض و یکی بودن مقصود و بخاطر وجود نظم و ترتیب ، که همۀ فعالیت قوای باطنی و جنبش درونی می باشد، صورت اجتماعی را يك عمل می نامند.

چنان که تمام آن چه در این جا یاد آوری شد، در کار های مکرّر خود (از قبیل خوردن. آشامیدن . خوابیدن . راه رفتن. سخن گفتن . صنعت و هنر نمایان ساختن، و نظائر این ها) با کمال روشنی ملاحظه می کنیم.

این نوع از عمل (یعنی عمل خارجی) همیشه در يك حال و يك ترتيب مخصوص نمی ماند، زیرا باعتبار زندگی آدمی و طرز تعیّش آن تغییر می پذیرد، و بنقشه های گوناگون و رنگ های مختلف در می آید.

ص: 424

بشر در هر زمان بطبق وضع خود و بقدر احتیاج و بتناسب حالش حرکاتی ظاهر می کند، چنان که بطور متداول ملاحظه می شود، که انسان مقاصد و کار های خود را، امروز بنقشه ای انجام می دهد و برنگی در می آورد، که زمانی پیش بآن نقشه انجام نمی داد و بآن در نمی آورد.

این موضوع پیوسته در همین ترتیب است، یعنی اصل عناوین کار ها (که بفعالیّت داخلی مربوط است) در جای خود ثابت بوده و مقدّمات و وسائل پیدایش خارجی آن ها خواه نا خواه، بطور دائم در حال تغییر و تجدید می باشد.

فکر و صورت های علمی (که عملیست درونی و کاریست مخصوص مغز) مربوط بوده و بعد از تصدیق و ایمان، در فضای دل جای گزین می شود.

همین نتیجۀ اخلاقیّات دینی که یاد آوری شد، بزرگ ترین مصالح بعثت و عالی ترین هدف های یگانه پیشوای جهان بشریّت، حضرت رسول اکرم (صلی الۀّه علیه و آله و سلم) می باشد که پیوسته در بدست آمدن آن هدف می کوشید و همّت زیادی بر آن مصروف داشته و روز بروز اساس آن را تقویت می فرمود.

چنان که می فرمود : ﴿ بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ اَلْأَخْلاَقِ﴾ یعنی «مبعوث شده ام بخاطر تتميم اخلاق کریمه و تكميل طبايع و ملكات فاضله» و کافی است در اهمیّت موضوع این که پروردگار عالم ، خلق آن حضرت را فقط بعظمت یاد کرده، در قرآن مجید در آیۀ (4) از سورۀ قلم مي فرمايد: ﴿ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظیمٍ﴾ یعنی «بدرستی که تو دارای خلق عظیمی هستی» .

نیز عمل بدستورات دینی اخلاقی و بکار بستن آن ها، از هر گونه عمل های لغو و بیهوده مانع شده، حرکات و سكنات اعضاء و جوارح انسان را در مورد استفاده برای بدست آوردن غرض های عقلائی و مقاصد شایستۀ عالی قرار می دهد ، و تحصیل هر نوع مقاصد خیر و عقلائی را آسان می سازد.

در نتیجۀ همه این ها، آدمی بصورت يك موجود سالم و کامل و پر ارزش در آمده و باعث سعادت خود و دیگران (در تمام جنبه های شخصی و نوعی و فردی و اجتماعی، مادّی و معنوی و خلاصه در کلّیۀ شئون هستی) می گردد، که در حقیقت ممکن است عدّه ای را رهین تربیت و هدایت خود بنماید.

«نگارنده» اینک از طرف خود و عموم افراد با ایمان جهان بخصوص خوانندگان گرامی،(بخصوص طبقهٔ جوانان، برادران و خواهران ایمانی عصر که آیندۀ نا معلومی دارند و هنوز وضع رضایت بخشی با این جریان کنونی محیط برای شان پیش بینی نمی گردد) از ته دل در خاتمه می گوید. ﴿ اَللّهُمَ اَجعَلَ عَواقِبَ أُمُورَ نَا خَيْر أَوَ وَفَقَنا لِما تُحِبُ وَ تَرْضَى﴾.

ص: 429

در آیۀ (106) از سورۀ توبه می فرماید: ﴿ وَ قُلِ اِعْمَلُوا فَسَیَرَی اَللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ اَلْمُؤْمِنُونَ وَ سَتَرَدَونَ إلى عَالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَهادَةِ فَيُنبئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ یعنی ای پیغمبر «بمردم بگو که عمل کنید، پس خداوند و پیغمبرش و مردان با ایمان بزودی عمل شما را خواهید دید و بزودی باز خواهید گشت بسوی خدائی که دانای پنهان و آشکار است، پس خبر خواهد داد شما را بآن چه که می کرده اید».

نیز در آیۀ (13) از سورۀ بنی اسرائیل می فرماید : ﴿ وَ كُل اِنسانِ اَلزَمناهُ طَائِرَهُ فى عُنُقِهِ وَ نُخرِجُ لَه يَومَ اَلقِيامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنْشُوراً ، إقْرَاء كِتَابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ اليَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيباً﴾ يعنى «عمل هر کسی را (مانند قلاده ای) ملازم گردنش قرار داده ایم و بیرون می آوریم برای او نامه ای که ببیند آن را بازو گشاده، بخوان نامهٔ خود را بس است امروز نفس خود برای رسیدگی بر حساب خودت» .

هم چنین در آیۀ (124) از سورۀ نساء می فرماید : ﴿ وَ مَنْ يَعْمَلُ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِن ذَكَرٍ اَو اُنثى وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَاوَلئِكَ يَدْخُلُونَ الجَنَّةَ وَ لا يُظْلَمُونَ نَقيراً﴾ يعنى «و هر که از مرد یا زن کاری شایسته کند با ایمان داشتن بخدا ، آن کس ببهشت در آید و بقدر نقیری (پردۀ هستۀ خرمائی) با وی ستم و ظلم نکنند» و بهمین مضمون در آیات دیگر (از قبیل آیۀ 173 همین سوره و 9 سورۀ مائده و 70 سورۀ انعام و 20 سورۀ طه و غير اين ها) نيز بمطلب اشاره فرموده است.

«قرآن مقدّس» قباحت و زشتی علم بدون عمل و پستی مرتبۀ عالم بی عمل را در چند مورد متذّکر شده بخصوص در آیۀ (5) از سورۀ جمعه بيك طرز لطیف، بطور تشبیه بچار پائی که حامل چندین کتاب علمی باشد بیان کرده می فرماید: ﴿ مَثَلُ الَّذِينَ حَمِلُوا التَوراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسفاراً﴾ يعنى «مثل کسانی که بار کرده شدند بتورات (یعنی مأمور گشتند که تورات را بیاموزند و بخوانند و بآن عمل نمایند)

ص: 431

سپس حمل نکردند آن را بطوری که حّق حمل بود (یعنی اکتفا بحفظ و آموختن نموده و بر مطالب و دستورات آن عامل نشدند) مانند مثل اولاغ و دراز گوش است که حمل می کند و بر می دارد کتاب های بزرگ علمی را».

جای تردید نیست که عالم بی عمل کاری جز کار همان چار پا و دراز گوش که با رنج و تعب کتاب های سنگین و دفاتر بزرگ علمی را از جائی بجائی بکشاند صورت نمی دهد و جز ناراحتی بار و مشقّت حمل چیزی تحصیل نمی کند و هیچ گونه حظّ و نفع قابل ملاحظه ای از آن دانش و علم برایش عاید نمی گردد .

بلکه بدون شّك می توان گفت که وجودی برای جامعه زیان بخش تر و هلاك انگیز تر از يك فرد عالم و دانش مندی نیست که در عین دانستن و اطّلاعش بر خلاف حقّ و حقیقت رفتار کند و بر ضدّ دانش و علم خود جلوه نماید.

روی این خاطر است که حضرت رسول اکرم صلی اللّه عليه و آله و سلم مي فرمايد : ﴿ اَلعُلَماءُ رَجُلانِ عَالِمٌ آخِذٌ بِعِلْمِهِ فَهذا نَاجِ وَ عَالِمُ تَارِكَ لِعِلْمِهِ فَهذا هالِكٌ﴾ يعنى «علماء دو صنف و دو قسم هستند، یکی عامل بر علم و دانش خود است که او از مهالك و شدائد نجات می یابد و بگرفتاری های اخروی مبتلاء نمی گردد و یکی بی اعتناء بر علم و تارك وظايف و تكاليفى است که روی دانش خود تشخیص داده پس او گرفتار و هلاك خواهد گردید».

از این بالا تر و وحشتناک تر بیان دیگر آن حضرت است که می فرماید:

﴿ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَالِمٌ لا يَنْفَعَهُ اللّهُ بِعِلْمِهِ﴾ یعنی «شدید ترین مردم از جهت عذاب در روز قیامت عالمیست که خدا نفع و نتیجۀ خیری از خاطر دانشش باو ندهد».

یعنی عامل بعلم خود نباشد تا جزای خیر و نتایج خوبی که خدا برای عمل کنندگان مقرّر کرده باو عنایت فرماید، البّته برای چنین فرد بالا ترین عذاب همین است که در روز قیامت در ردیف جهال و نادانان قرار بگیرد و هیچ گونه بهره برداری از علم

ص: 432

خود ننماید بلکه بعکس العمل و عقوبت های دردناک خداوندی گرفتار آید.

البّته همین گرفتاری و خسران بزرگ که در روز باز پسین نصیب عالم بی عمل می باشد همانا روی اطمینان خواطریست که از جهت غفلت های گوناگون نسبت بخود داشته و تنها علم را کافی دانسته و همان را فقط عنوان خوش بختی و خوش حالی دنیا و آخرت خود می پندارد، خرسند است که مردم بگمان خوب و احتمال نیکی که دربارۀ آن بمناسبت علمش دارند، مورد احترامش قرار می دهند و چون از عمل های نا شایستۀ او بی اطّلاع و بی خبرند از هر مدح و ثناء و تقدیر و تقدیس در خصوصش کوتاهی نمی کنند.

غافل از این که این حسن ظّن مردم و مدح و ثنای آن ها چیزی برایش عاید نکرده و از مهالك اخروی نجاتش نمی دهد و آن خیالات بی جا و خرسندی های بی اساس همه برای لحظات دنیا مناسب است.

چنان که صریح قرآن مقدّس در آیۀ (185) از سورۀ ال عمران می فرماید: ﴿ لا تَحسَبَّنَ الذّينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوْ اوَيُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُ و ابمِالَمْ يَفْعَلُوا فَلَا تَحْسَبَنَهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ اَلِيمُ﴾ یعنی «ای پیغمبر مپندار آن هائی که بکردار زشت خود شاد مانند و دوست دارند که مردم باوصاف پسندیده ای که هیچ در آن ها وجود ندارد آن ها را ستایش کنند، البّته گمان مدار که از عذاب خدا رهایی دارند، برای آن ها است عذابی دردناک».

گر صاحبا که طالب علمی نه جاه و مال *** قصد عمل سزاست بر آن دانش و کمال

علم و عمل مناسب هم دیگرند و بس *** خُرّم کسی که جمع کند بین این دو حال

بی علم اگر عمل، شب و روز آدمی کند *** افزوده جسم را تعب و روح را مَلال

ص: 433

علم بلا عمل چو درختیست ، بی ثمر *** مأثور از جناب رسول است و هم زآل

نور و ظهور معنی علم اند اگر چه ، ليك *** از لقمۀ حلال شود زادۀ حلال

آن جا که ظلمت است نتابیده نور علم *** آن جا که نور علم بود ، ظلمتش محال

آن را که چشم سالم و بینا نصیب نیست *** حاشا ، بر آن نصیب شود رؤیت هلال

عالم که اوست وارث ميراث أبنيا *** ننماید از حقیقت ایمانش اعتزال

از او صلاح جامعه و هم فساد آن *** هم اجتماع امّت از آن و هم انحلال

علمی که عاقبت ندهد نفع اُخروى *** وَهم و خیال باشد و یا جمله قیل و قال

يالَا الأسف بصاحب علمی که علم خویش *** طرز معيشت أخذ كند ، قصد جاه و مال

در پیش اهل معرفت او جاهل است و بس *** یا بلکه پیش اهل یقین بد تر از جُهال

البّته منقضی شود این عمر لا جَرَم *** او راست ، دعوت الحق و ما راست انتقال

تحصیل غیر حاصل و تحقیق مشکلات *** نيك است اگر نجات دهد موقع سئوال

ص: 434

اَفسوس بر کسی که ببیند بروز حشر *** هر خير و طاعتش ، همه وزراست و یا وبال

(مؤلّف)

«اکنون» ما از خدای مهربان و دانا می خواهیم که عموم افراد جامعه را با نعمت دانش متنّعم فرموده و کلّیۀ آنان را از مزایای علم و معرفت بهره مند سازد، و سپس در سایۀ دانش توفیق عمل را نیز رفیق ما گرداند، تا بمدد این دو عامل قوی بشاه راه سعادت و بنهايت لذّت و راحتی حقیقی برسیم و آن چه خیر و صلاح است برای خود تحصیل کنیم و با قرار گرفتن در ردیف نا دانان و گم راهان از هر فائده ای محروم نمانیم. ﴿ اَلّلهُمَ وَ فِقنا لِلْعِلْمِ وَ الْعَمَلِ الصّالِحِ وَ احْشُرْنَا فِي زُمرَةِ العالِمِينَ الْعَامِلِينَ بِحَقِ مَن تُحِبُهُ مِنَ الأوّلينَ وَ الآخِرينَ﴾.

از این جا است که باید همین موضوع یعنی تقلید را بدو عنوان مستقل و دو طرز علا حده ای تقسیم کرد.

خود را معیّن نماید، بدیهی است که عمل باحکام خدائی و بکار بستن آن لازم بوده و عمل نیز بر اطّلاع تفصیلی مانند اجتهاد یا اطّلاع اجمالی مانند تقلید و احتياط موقوف می باشد، و بدون این سه راه عمل بر آن ها ممکن نیست، و چون ترك عمل ، بدلالت عقلی و ارشاد دلیل نقلی و بیان پیشوایان حقیقی دین خطر ناك و زیان آور است و انسان مجاز نیست که خود را در معرض خطر و محلّ زیان قرار بدهد لذا بناچار در صورت نداشتن علم بر احکام الهی و وظایف دینی باهل اطّلاع و ماهرین در آن رشته رجوع خواهد نمود.

چنان که رجوع بر طبیب، در مقام احتیاج و ضرورت برای دفع ضرر و زیان مزاجي ، بحكم عقل و دین لازم و ضروری می باشد.

با این بیان کوتاه و مقدّمۀ بسیار ساده و روشن ، موضوع این که اصلاً تقلید علماء دینی چیست؟ او برای چه خاطر است؟! و جهت لزوم و ضرورت آن کدامست؟! کاملاً برای خوانندگان محترم واضح شد و بطور صحیح بدست آمد.

این مطلب یعنی ضرورت تقلید از علماء دینی دربارۀ احکام خدائی که بدلالت عقل ثابت و مسلّم است ، در نظر افراد پاك و خدا پرست و عدالت جو، محلّ تردید و انکار نیست.

کسانی که امروز در بین طبقات جمعیّت دیده می شوند که انکار مطلب نام برده را کرده و اصولاً این موضوع رايك عنوان زايد و روش افسانه ای و لغو دانسته و از اقدام بر لوازم آن خود داری می ورزند، جز این نیست که اصل دین را بطور کامل و صحیح اعتقاد و علاقه نداشته و خود را بر آن نیازمند ندیده و روی این خطا بحکم عقل نیز توجه نمی کنند.

شکّی نیست در این که اگر انسان باصل علم طبّ و بدن شناسی مثلاً اعتقاد نکند یا بعد از اعتقاد خود را نیازمند آن نداند چگونه در مقام ضرورت حقیقی و احتیاج

ص: 437

واقعى التفات و توّجه بر حکم عقل پیدا خواهد کرد؟! او چگونه خواهد گفت رجوع جاهل بعالم وظیفه ای لازم و تکلیفی ثابت است ؟!

در اثر همین توّهم نا بهنگام افراد پست و کوته نظر است، که دستور طبیب روحی و معالج معنوی (یعنی علماء و دانش مندان دینی) کوچک ترین جنبشی در بی عقیده ها و بی نظم ها تولید نکرده و در مقابل او امر اساسی و تشخیص های آن ها اظهار مخالفت و سر کشی می نمایند.

موضوع سخن (یعنی تقلید صحیح) چنان که از طرف عقل و احساسات باطنی تأیید شده است ، آیات قرآن مقدّس و بیانات و گفتار های اساسی پیشوایان عالی مقام دین (حضرت رسول اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلم) و جانشینان ارجمند شان) نیز بر طبق آن ارشاد فرموده و آن را مورد تأکید قرار داده اند.

دادن آن چه را که از حدود اطّلاعاتش خارج است مباشرت نماید.

باید کسانی را که بمرجعیّت با نظری ساده نگریسته و یا بطوری تعمیم داده اند که شاید هر گم نام و پست و.... را شامل بوده، یاد آوری شود که این مقام خصوصیّات و جهاتی دارد که با نبودن آن تنها ادّعاء کافی نیست.

این خیال نا صحیح است که امروز مخصوصاً در زبان فریبندۀ گروهی از زمام داران ظاهری و عوامل مادّی پیدا است که می گویند: «مرجع وقت همان زمام دار اوّل محیط می تواند باشد و احتیاجی نیست که مرجع از روحانی و علماء دینی شود».

البّته این گروه منظور شان از گفتار نام برده این است که طبقات مردم را از توجّه بمراتب و مقامات روحانی منصرف کرده و بطور کلّی تحت نظر و تسلّط خود بیاورند و طوری کنند که هیچ عنوان استقلال و آزادی بمعنای حقیقی در آن ها نماند.

این ها می خواهند با این گفتار برسانند که مرجعيّت يك عنوان تشریفاتی است و این تشریفات را هر شخص مادّه پرست و مادّی و هر فرد آلوده بهزاران گند و کثافت نیز می تواند انجام دهد.

لکن برادران و خواهران هشیار بخصوص تحصیل کرده های عصر حاضر متوّجهند که مطلب چنین نیست مرجعیّت عنوان تشریفاتی نمی باشد مرجعيّت يك عنوان حقیقی و با اساس و يك موضوع مربوط بمبدأ اعلى و منشأ اصلی یعنی ذات مقدّس خدای متعال بوده و عيناً زمینهٔ انتصابی ابتدائی را مانند رسالت و امامت متضمّن است.

مرجعیّت عنوانیست حکایت از مجموعۀ روابط معنوی خدائی کرده و بهیچ وجه با هر فرد آلوده بمادّیات و هزاران گند و کثافات سازگار نیست .

زمام دار مادّی و فرد رنگین برنگ های گوناگون جهالت و فرو مایگی نمی تواند بجای مرجع روحانی قرار بگیرد و باین وسیله آن چه بگوید و آن چه بکند مورد قبول همگان گردد.

ص: 439

این ها همه تعارفات بی جا است که جز گم راهی خود و گم راه ساختن مردم بی چاره صورتی ندارد، و جز این عنوانی که با آن کاملاً مطابقت کند نمی توان برایش فرض کرد.

و با این تعارفات ممکن نیست یک عنوان حقیقی ثابت از بین برود و جای واقعی خود را خالی بگذارد.

اختلاف طبقات مردم از نظر تصّدی بر امور اجتماعی و نیازمندی های همگانی از جملۀ مصالح بزرگ و از اسرار عالم خلقت است که مزایا و نتایج مهّمی را برای همگان در بر دارد، لکن این نتایج وقتی تحصیل می گرد و این مزایا وقتی برای اجتماع فراهم می شود که هر چیز در جای خود قرار بگیرد و هر کس جز قدر اهلیّت خود و رشته تحصيلاتش قدم فراتر ننهد و بهر موضوعی عهده دار نشود و در هر مطلب و مسئله ای نظریّه ندهد، و گرنه نظام حقیقی بهم خورده و راحتی های فراوان اجتماعی خود بخود و خواهی نخواهی از میان رفته و بجای آن هر گونه ناراحتی و موجبات بدبختی و ذلّت پدید می آید.

چنان که امروز کاملاً محسوس است ما گروه دین داران چه ضربه های سخت و تو سری های محکم با دست مرموز اجانب می خوریم و چه گرفتاری هائی را مبتلا هستیم آیا نه از اینست که پا بکفش هم دیگر می بریم؟!

نه از اینست که بشغل مناسب و مخصوص یک دیگر مزاحمت می کنیم و همین مزاحمت را یگانه طرز صحیح می دانیم ؟!

نه از اینست که مادّیت و مادّه پرستی بر ما غلبه کرده و از حّق و حقیقت غافل شده ایم ؟!

نه از اینست که خدا را از یاد برده و برای این چند روز دنیا و برای جلب منافع ، بهر مقام مقدّس جسارت می کنیم ؟!

ص: 440

442

بگشتم چو اَندر زمانه ، زمانی *** ندیدم من، اَندر جهان ، جاودانی

ندیدم وفاقی ، در این چرخ گردون *** که با هر کسی ، خوش کند زندگانی

یکی تخت زرّین بود زیر پایش *** یکی بار سنگین بدوشش گرانی

یکی در خور سایۀ ناز و راحت *** یکی کنج راحت نبیند ، به آنی

یکی را هزاران خدم زیر دستش *** یکی را هزاران اَلَم در نهانی

یکی را دو صد خانه و خواب گاهی *** یکی گردد، اَندر پی آشیانی

یکی را فراهم دو صد گونه نعمت *** یکی جان کند، بهر يك خشك ناني

یکی سر ببالین خوش خطّ و خالی *** یکی جان فشاند، بيك وَصل جانى