ص: 2

ص: 3

(ويراست دوم)

سيدمهدى عليزاده موسوى

تهيه شده در: معاونت امور فرهنگى، مديريت آموزش

ويراستار: حسن عموعبداللهى

طراح جلد: محمد رسولى فرد

نوبت چاپ: دوم/ زمستان 1390

شمارگان: 5000 نسخه

قيمت: 50000 ريال

كليه حقوق محفوظ است

نشانى: تهران: خيابان آزادى، نبش رودكى، سازمان حج و زيارت، طبقه دوم، معاونت امور فرهنگى - مديريت آموزش

قم: خيابان شهيد فاطمى (دورشهر)، كوچه 15، پلاك 6

تلفن: 64512255-021 و 7734919-0251

ص: 4

و تحولاتى جديد خلق مى كنند و مسير جريان خالص و صادق اسلام گراى مستقل در مصاف با عناصر و بازيگران خارجى و مدعى رهبرى و پيشگامى به ثبت جايگاه و اثبات حقانيت و شايستگى خود همواره مى گردد. اين خصيصه ها سبب مى شود كه تحليل گران و نويسندگان، نيازمند آن باشند تا در تطبيق تحليل ها و تفاسير خود با واقعيت ها و رخدادهاى جوامع، دستخوش اين تحول عظيم به تجديدنظر و روزآمدسازى آثار خويش بپردازند وگرنه اين دست آثار، هرچند در اوان و زمان اين رخدادها هم به تقرير درآمده باشند، بوى و نمود كهنگى به خود خواهد گرفت.

اين رويكرد و ضرورت، سبب گرديد تا مديريت آموزش بعثه مقام معظم رهبرى در امور حج و زيارت، با آنكه ويراست اول كتاب بيدارى اسلامى اثر فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام والمسلمين دكتر سيدمهدى عليزاده موسوى در مهرماه سال 1390 تأليف و نشر يافت، درخواست بازنگرى و تكميل و روزآمدسازى اين اثر ارزنده كه با اقبال عمومى نيز مواجه گرديد، شود كه با عنايت و الطاف خداوند سبحان، بذل همت و مساعدت بى شائبه مؤلف محترم، در دى و بهمن 1390 با بازنگرى و اصلاح و اضافانى با ويراست دوم، آماده گرديد.

در اين اثر، علاوه بر موضوعات پيشين، بيدارى اسلامى در كشورهاى «يمن» و «بحرين» نيز پرداخته شده است؛ علاوه بر آن، بحث «آينده پژوهى بيدارى اسلامى» نيز در فصلى جداگانه آمده است. اميد كه اين مجموعه مورد استفاده اهل فرهنگ و اصحاب قلم، به ويژه كارگزاران و روحانيون حج و عمره، كه با سؤالات متعددى از سوى زائران فرهيخته در خصوص

ص: 6

تحولات جهان اسلام و بيدارى اسلامى مواجه اند، قرار گيرد و با ارائه نظرات و پيشنهادات خود، ما را در انجام مسؤوليت دينى و انسانى يارى رسانند.

بر خود لازم مى دانيم از تلاش مجدَانه جناب حجت الاسلام والمسلمين دكتر سيدمهدى عليزاده موسوى و سايركارشناسان كه ما را در تهيه و تدوين و چاپ اين اثر مخلصانه يارى رساندند، صميمانه سپاسگزارى نموده و از خداوند سبحان توفيق ايشان را مسئلت نماييم.

معاونت امور فرهنگى

مديريت آموزش

بهمن 1390

ص: 7

ص: 8

1. دولت اسلامى به جاى اسلام دولتى در حوزه عمل 63

2. انقلاب اسلامى، سمبل مقاومت پايدار 65

3. مواضع جهانى جمهورى اسلامى 65

4. صدور انقلاب، سياست بين المللى جمهورى اسلامى ايران 67

ب) فلسطين و بيدارى اسلامى 68

ج) جنگ 33 روزه و جايگاه انديشه شيعى در بيدارى اسلامى 72

د) لشكر كشى امريكا به عراق و افغانستان 74

فصل چهارم: شيعه و بيدارى اسلامى 79

الف) نظريۀ سياسى شيعه 83

1. امامت 84

2. شيعه در انقلاب (نهضت حسينى) 86

3. فرهنگ جهاد و شهادت 90

4. انتظار 91

5. ساير موارد 93

ب) شيعه و روحانيت 94

ج) ولايت فقيه 98

فصل پنجم: هزارۀ سوم، بهار انقلاب هاى اسلامى 101

ماهيت انقلاب هاى معاصر جهان اسلام 102

علل و ويژگى هاى انقلاب هاى معاصر جهان اسلام 103

1. نارضايتى عميق از وضع موجود 103

2. ظهور و گسترش ايدئولوژى جديد و جايگزين 108

3. گسترش روحيه انقلابى 109

4. رهبرى و نهادهاى بسيج گر 110

آرمان ها و دستاوردهاى انقلاب هاى اسلامى 112

1. احياى عزّت و كرامت ملى 113

2. بازگشت به اسلام و معارف ارزشمند آن 113

3. ايستادگى در برابر نفوذ و سلطۀ امريكا و اروپا 114

4. مبارزه با رژيم اشغالگر اسرائيل 114

5. فقرزدايى و مبارزه با فساد مالى حاكمان 115

نگاهى به دستاوردهاى انقلاب هاى معاصر 116

فصل ششم: آسيب شناسى انقلاب هاى اسلامى 119

آسيب هاى درونى و بيرونى 119

الف) آسيب هاى درونى 120

ص: 10

1. فراموشى آرمان ها و اهداف 120

2. عدم وجود رهبرى انقلابى 121

3. فرسايشى شدن انقلاب 122

4. اعتماد به دشمن 122

5. نفوذ جريان هاى معاند انقلاب در ميان انقلابيون 123

ب) آسيب هاى بيرونى 123

1. انقلاب هاى اسلامى و نظريۀ سياسى غرب 124

2. انقلاب هاى اسلامى و سياست هاى غرب در جهان اسلام 125

بخش دوم: مصداق پژوهى بيدارى اسلامى 129

فصل اول: تونس 131

الف) اسلام در تونس 132

ب) دوران استقلال: تجربۀ غرب گرايى و اسلام ستيزى 134

ج) بيدارى اسلامى در تونس 137

د) انقلاب اسلامى ايران و بيدارى اسلامى در تونس 140

ه -) انقلاب ياسمن 142

فصل دوم: مصر 147

الف) اسلام در مصر 148

ب) بيدارى اسلامى در مصر 150

ج) انقلاب اسلامى ايران و بيدارى اسلامى در مصر 154

د) ماهيت انقلاب معاصر مصر 161

فصل سوم: ليبى 167

الف) اسلام در ليبى 168

ب) استعمار در ليبى 168

ج) اسلام ستيزى و ابهام در ايدئولوژى 169

د) اسلام گرايى در ليبى 178

ه -.) انقلاب ليبى 180

انقلاب اسلامى بحرين و يمن، تكامل بيدارى اسلامى 185

فصل چهارم: يمن 187

اسلام در يمن 188

شيعيان يمن 188

شيعيان زيدى يمن 190

تاريخ سياسى يمن 193

كارنامه على عبدالله صالح 196

ص: 11

امريكا و يمن 200

القاعده و جريان هاى تكفيرى 201

بحران هاى اقتصادى 203

محروميت شيعيان 204

ابعاد بيدارى اسلامى در يمن 205

شباب المؤمن 206

سيد حسين حوثى و مبارزه با استعمار امريكا 208

جنگ هاى شش گانه 210

انقلاب يمن 215

فصل پنجم: بحرين 221

اسلام در بحرين 222

شيعه در بحرين 223

بحرين و ايران 225

بحرين و استعمار پرتغال 226

بحرين، آل خليفه و استعمار انگليس 227

بحرين و استعمار امريكا 231

كارنامه آل خليفه 233

جنبش هاى اسلامى در بحرين 241

انقلاب اسلامى ايران و بيدارى اسلامى در بحرين 241

انقلاب 14 فوريه 243

فصل ششم: آينده پژوهى بيدارى اسلامى 249

الف) بازيگران 249

ب) آسيب ها 255

1. فقدان برنامه و نقشه راه 255

2. فقدان رهبرى فراگير 256

كتابنامه 257

ص: 12

را عملكرد آنها رقم مى زند: «إِنَّ اَللّٰهَ لاٰ يُغَيِّرُ مٰا بِقَوْمٍ حَتّٰى يُغَيِّرُوا مٰا بِأَنْفُسِهِمْ ...»(1)

با اين وجود، مسلمانان به جاى آنكه ضعف و عقب ماندگى خود را با تكيه بر مبانى و معارف دينى درمان كنند، دل به انديشه ها و آموزه هاى ديگران دادند:

سال ها دل طلب جام جم از ما مى كرد *** آنچه خود داشت ز بيگانه تمنا مى كرد

امروزه مسلمانان جهان، سرخورده از افكار و انديشه هاى بيگانه، با هدايت مصلحان بزرگ جهان اسلام، بار ديگر، نگاهى به داشته هاى خود افكنده اند. مصلحان بزرگى همچون حضرت امام (ره)، سيدجمال الدين اسدآبادى، اقبال و... مسلمانان را به اين نكته رهنمون كردند كه دل در گرو ديگران داشتن، نه تنها رشد و توسعه و كمال را به همراه ندارد، بلكه زمينه هاى استعباد و بندگى را فراهم مى كند، و جوامع اسلامى با تكيه بر اين انديشه ها از يك سو، و سرخوردگى از انديشه هاى رقيب از سوى ديگر، بازگشتى را به سوى ارزش هاى اسلامى آغاز كردند.

هرچند بيش از دو قرن از آغاز چنين نگرشى مى گذرد، اما اين حركت در اواخر قرن گذشته شتاب بيشترى به خود گرفت و در دهۀ هفتاد ميلادى، با پيروزى انقلاب اسلامى ايران، وارد مرحلۀ تازه اى با عنوان «بيدارى اسلامى» شد.

امروزه انقلاب هاى جهان اسلام، متأثر از انقلاب اسلامى ايران و تداوم فرايند بيدارى اسلامى هستند و جمهورى اسلامى ايران، پرچمدار اين جريان مقدس است، تا روزى كه وعدۀ الهى تحقق يابد:

وَعَدَ اَللّٰهُ اَلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا اَلصّٰالِحٰاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي اَلْأَرْضِ كَمَا اِسْتَخْلَفَ اَلَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ اَلَّذِي اِرْتَضىٰ لَهُمْ

ص: 14

وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لاٰ يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذٰلِكَ فَأُولٰئِكَ هُمُ اَلْفٰاسِقُونَ .(1)

خدا به كسانى از شما كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، وعده داد كه در روى زمين جانشين ديگرانشان كند، همچنان كه مردمى را كه پيش از آنها بودند جانشين ديگران كرد و دينشان را كه خود برايشان پسنديده است استوار سازد و وحشتشان را به ايمنى بدل كند مرا مى پرستند و هيچ چيزى را با من شريك نمى كنند و آنها كه از اين پس ناسپاسى كنند، نافرمانند.

نوشتار پيش رو كوشيده است به روشى ساده و اجمالى، مفهوم، پيشينه و زمينه هاى بيدارى اسلامى را در كنار مصداق پژوهى كشورهاى متأثر از بيدارى اسلامى بررسى نمايد.

البته با توجه به سيال بودن اوضاع جهان اسلام، اين تحقيق بيشتر بر مباحث نظرى تكيه كرده است، تا روش تحليل مناسب در اختيار مخاطبان قرار گيرد. تطبيق اين مباحث با شرايط پيش رو و تحليل تحولات فرارو، بر عهدۀ خوانندگان گرامى خواهد بود.

بى ترديد كنگرۀ حج، فرصت مناسبى براى تبادل انديشه ها و صدور پيام مقدس انقلاب اسلامى ايران كه همان بيدارى اسلامى است، مى باشد. اميد كه در كنار جنبه هاى عبادى حج، اهداف سياسى حج را كه از آرمان هاى بنيانگذار جمهورى اسلامى است، محقق كنيم.

در پايان، از زحمات برادر ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمين دكتر حميد احمدى، مدير محترم آموزش بعثه مقام معظم رهبرى، كه زمينۀ تأليف و نشر اين اثر را فراهم كردند، صميمانه سپاسگزارى مى كنم.

سيدمهدى عليزاده موسوى

زمستان 1390

ص: 15

ص: 16

ص: 18

البته بعث گاهى به معناى بيدارى به كار رفته است؛ چنانكه قرآن كريم مى فرمايد:

وَ هُوَ اَلَّذِي يَتَوَفّٰاكُمْ بِاللَّيْلِ وَ يَعْلَمُ مٰا جَرَحْتُمْ بِالنَّهٰارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضىٰ أَجَلٌ مُسَمًّى .(1)

و اوست آن كه شبانگاه شما را مى ميراند (به خواب مى برد)، در حالى كه آنچه را در روز كرده ايد مى داند، سپس شما را در روز برمى انگيزد (بيدار مى كند).

اما بيشتر، بعث و برانگيختن با مفهوم مرگ به كار مى رود: «وَ أَنَّ اَللّٰهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي اَلْقُبُورِ .»(2)

البته به سبب وجود شباهت هاى بسيار خواب با مرگ، گاه از خواب به برادر مرگ تعبير شده است:

النوم اخ الموت كما تنامون تموتون و كما تستيقضون تبعثون؛(3) خواب برادر مرگ است، همانطور كه مى خوابيد، مى ميريد و همانطور كه بيدار مى شويد، برانگيخته مى شويد.

مفهوم بيدارى معمولاً معطوف به بيدارى عقل، شعور و فهم است. بدين معنا كه انسان خواب، معمولاً قوۀ عاقله و هوشيارى خود را از دست مى دهد و به همين سبب نيز ساير اعضا و جوارح نيز از كار مى افتند، اما هنگامى كه بيدار مى شود، قوۀ عاقله وى به كار مى افتد و مى تواند ساير حواس را نيز به كار گيرد و و آنها را كنترل كند. پس فعاليت هاى فيزيكى انسان بيدار تحت كنترل و هدايت قوه عاقله و انديشه وى است.

ص: 20

4. گفتمان بيدارى اسلامى داراى دو بعد اساسى است: يكى بازگشت به ارزش هاى اسلامى و ديگرى دقت و هوشيارى در برابر تهديدهاى بيرونى و درونى. مفهوم بيدارى اسلامى، همواره در كنار توصيه به بازگشت به تعاليم دينى، به تهديدات نيز اشاره دارد. به عبارت ديگر، در كنار بيدارى اسلامى بايد از واژه «هوشيارى اسلامى» نيز نام برد كه در دل آن، توجه به تهديداتى است كه فرايند بيدارى اسلامى را با خطرات روبرو مى كند. تهديد و آسيب براى جهان اسلام، مفهومى ناآشنا نيست و جامعۀ اسلامى همواره با تهديدات بزرگ و بنيادينى روبرو بوده است كه متأسفانه اين تهديدها، به مسلمانان آسيب هايى زده و پيامدهاى ناگوارى در عرصه هاى مختلف به جاى گذاشته است. لازمۀ بيدارى اسلامى هوشيارى و مقابله با تهديدهاى دشمنان قسم خوردۀ اسلام است.

از جمله اقدامات دشمنان عليه اسلام نظريه هاى متفكران غربى است كه در قالب «برخورد تمدن ها» و «پايان تاريخ» به نفع ليبرال دموكراسى غرب، مطرح مى شود.

از اين رو، اسلام با نگاه جهان شمول و متعالى خود، هيچ جنبه اى از جنبه هاى زندگى بشر را فروگذار نكرده است.

در قرون گذشته، تعاليم فردى اسلام، بر آموزه هاى اجتماعى آن غلبه داشت و از اسلام، صرفاً قرائتى فردگرايانه ارائه مى شد و دين را تنها رابطۀ انسان با خود و خدا تعريف مى كرد. اين نگرش، سبب شد ابعاد اجتماعى اسلام، ناديده گرفته شود و صرفاً به تعاليم فردى آن نيز به صورت ناقص پرداخته شود. لذا اين نگاه محدود، جايگاه مسلمانان را متزلزل كرد و دست آنان را به سوى داشته هاى بيگانگان دراز نمود.

گفتمان بيدارى اسلامى، نه تنها اسلام را در حوزه فردى، بلكه در حوزۀ اجتماعى نيز فعّال مى داند و معتقد است كه اسلام در تمامى عرصه هاى زندگى برنامۀ خاصى ارائه كرده است و هرگز نسبت به زندگى اجتماعى انسان، بى تفاوت نيست.

با اين نگاه، گسترۀ بيدارى اسلامى، به وسعت تمامى ابعاد زندگى بشر است. مناسك دينى، اقتصاد، فرهنگ، سياست، اخلاق و... تحت تأثير مستقيم جريان بيدارى اسلامى قرار دارند.

اما آنچه بيش از هر چيز در بيدارى اسلامى نمود دارد، بُعد سياسى آن است؛ زيرا دين تا در جامعه حاكميت نداشته باشد، نمى تواند در اجتماع، هدايت زندگى بشر را به دست گيرد. و اين حاكميت تنها از طريق قدرت سياسى به دست مى آيد. به همين سبب نيز در عصر حاضر، بيدارى اسلامى، هرچند در تمامى ابعاد زندگى مسلمانان اتفاق افتاده است، اما بيشتر در حوزۀ سياست معنا مى شود.

به تعبير ديگر، نقطۀ عزيمت بيدارى اسلامى، تحول و تغيير در حاكميت است و اين نگرش با نگاهى به انقلاب هاى اخير در جهان

ص: 23

اسلام، قابل اثبات است.(1) به همين علت نيز انقلاب اسلامى ايران، به عنوان نخستين جامعۀ اسلامى كه توانست قدرت سياسى را به دست گيرد و نظامى اسلامى را در جامعه حاكم سازد، نقطۀ عطفى مهم، در تاريخ بيدارى اسلامى شمرده مى شود.

بنابراين هدف اصلى از بيدارى اسلامى، تشكيل جامعۀ اسلامى از طريق كنترل قدرت سياسى براى پياده نمودن تعاليم و آموزه هاى دينى در تمامى ابعاد زندگى آدمى است.

در اين ميان، هرچند تمامى جريان هاى اسلامى، چنين هدفى را دنبال مى كنند، اما روش رسيدن به اين هدف و همچنين قرائت آنان از ماهيت بيدارى اسلامى متفاوت است. به همين سبب، ميان جريان هاى اسلام گرا، با مفاهيم گوناگونى همچون نوگرايى اسلامى، اسلام سياسى، بنيادگرايى، سلفى گرى و... كه طيفى از جريان هاى تساهل گرا تا افراطى را شامل مى شوند، روبرو هستيم. به همين سبب براى پيشگيرى از انحراف بيدارى اسلامى آسيب شناسى و همچنين تعيين ويژگى ها و عوامل مؤثر در آن از اهميت بسزايى برخوردار است.

صحت و سقم انديشه هاى ارائه شده توسط اسلام گرايان، طى دو قرن، به بلوغ و شكوفايى رسيده است.

از طرف ديگر، انديشه هاى سياسى همواره با بحران مواجه است. به اين معنا كه اين انديشه ها معمولاً در واكنش به بحران هاى موجود در جامعه شكل مى گيرد و انديشمند در پى يافتن پاسخ و راه حلى براى حل بحران است.(1) انديشه سياسى در جهان اسلام نيز بيشتر در واكنش به بحران هاى موجود در جهان اسلام شكل گرفته اند و كوشيده اند راه حل مناسبى براى برون رفت از بحران پيشنهاد كنند.

به نظر مى رسد، مهم ترين بحرانى كه ذهن انديشمندان اسلامى را به خود مشغول كرده، نفوذ و گسترش فرهنگ و تمدن غربى در ميان مسلمانان و پيامد آن، يعنى فراموشى ارزش ها و انديشه هاى اسلامى، بوده است. در دوران استعمار كهن كه همان تصرف سرزمين هاى اسلامى بود، سياست توسعه و ترويج فرهنگ استعمارگر كاملاً مورد توجه بود و در عصر استعمار نو، اين سياست، ابعاد وسيع ترى به خود گرفته و اساساً به جاى تصرف جغرافيايى برگزيده شده است. در اين راهكار، ديگر نيازى به تصرف سرزمين نيست، بلكه استيلاى فرهنگى بر كشورهاى مسلمان و غرب زده كردن آنان، اهداف غربيان را برآورده مى كند. مبانى توسعه طلبى و جهانى كردن فرهنگ و تمدن غربى در انديشه مدرنيزم كاملاً مشاهده مى شود. ايده «فراروايت»(2) در متن تمدن غربى كه به معناى ارائه نسخه واحد براى رشد و توسعۀ كشورهاى جهان است، نمايانگر نگاه تماميت خواه تمدن غربى است.

با توجه به جايگاه غرب در نظريات انديشمندان مسلمان، نوع تعامل يا تقابل با غرب مى تواند معيارى براى طبقه بندى ايده هاى بيدارى اسلامى باشد.

ص: 25

با توجه به اين معيار، از نظر تاريخى، چند مرحله را مى توان براى بيدارى اسلامى برشمرد:

ويژگى ديگر اين موج، نگاه خرد نگر به بحران هاست. به اين معنا كه بحران ها در مقياس كلان، يعنى جهان اسلام، در نظر گرفته نمى شود و صرفاً به فضاى پيرامون متفكر محدود مى شود. به عنوان نمونه، دغدغۀ طهطاوى تنها مشكلات جامعۀ مصر يا كشورهاى عربى است؛ اما از نگرش كلان به تمامى جهان اسلام غافل است. به ديگر سخن، نوعى مليت گرايى يا ناسيوناليسم عربى بر اين انديشه حكمفرماست.(1) به همين علت نيز در آثار وى امپراطورى عثمانى، و نفوذ آن در جامعۀ مصر مورد نكوهش قرار مى گيرد و افتخار به گذشتۀ باستانى مصر بسيار ديده مى شود.(2)

هرچند طهطاوى كوشيد، نگاه به غرب و تعظيم تمدن آن را در چارچوبى اسلامى ارائه دهد، اما غفلت او از انديشه هاى استعمارى غرب و تلاش غرب براى استيلاى فرهنگى بر جهان اسلام سبب شد متفكران اين نحلۀ فكرى، هرچه پيش آمدند، غرب گرايى آن را بيشتر كردند و از صبغه هاى اسلامى آن كاستند؛ چنانكه «آلبرت حورانى» به درستى اشاره مى كند: «بعد از او، هر چه پيروان مشى فكرى طهطاوى از زمان او فاصله گرفتند، از انديشه اسلامى او نيز فاصله گرفتند.»(3)

چنين نگرشى با نگرش امثال طهطاوى بسيار متفاوت بود. «خيرالدين تونسى» ديگر انديشمند اين گروه نيز چنين نگرشى دارد و حتى از همفكر خود طهطاوى پيشى مى گيرد. در نگاه وى نيز تمدن غربى بسيار اهميت دارد و معتقد است از آنجا كه تمدن اروپا بيشتر بر پايۀ چيزهايى

ص: 27

قرار دارد كه اسلام در گذشته به آن داده است، اين وظيفه مسلمانان است كه آن را باز گردانند.(1)

اين موج، هرچند اصالت را به فرهنگ غربى نمى دهد، اما ناخودآگاه پاى فرهنگ و تمدن غرب را به جهان اسلام باز مى كند. همچنين اين انديشه، تحولات در داخل دولت موجود را دنبال مى كند و نگاهى اصلاح گرايانه دارد، به همين سبب نيز به دنبال تغيير نظام حاكم نيست. همچنين تحولات در اين نگرش در سطح دولت ديده مى شود؛ زيرا هم طهطاوى و هم تونسى هر دو از صاحب منصبان بوده اند.

همان گونه كه گفته شد، عدم توفيق اين انديشه و قرائت هاى غرب گرايانه توسط پيروان آنها، سبب شد كه موج دوم بيدارى اسلامى شكل گيرد.

صحيح تر بود. وى بيش از آنكه به ظواهر و دستاوردهاى تمدنى غرب توجه كند، بيشتر در پى آشنا كردن مسلمانان با مبانى رشد و توسعۀ غرب بود.

جنبش اصلاحى كه به وسيله سيدجمال الدين اسدآبادى آغاز شده بود، جنبشى عقل گرا و خواهان استفاده از شيوه هاى جديد نوسازى، پيشرفت علم و صنعت و خواهان برپايى نظام هاى سياسى مبتنى بر آزادى و دموكراسى، در قالب حكومت هاى پارلمانى و مشروطه و پادشاهى هاى مقيد و محدود بود؛ البته در صورتى كه امكان برپايى نظام جمهورى نبود.(1)

اما آنچه را سيد هرگز فراموش نكرد، ماهيت اسلام ستيز و استعمارى غرب بود. با اينكه وى مى كوشيد مسلمانان را با تجدد و مبانى عقل گرايى آن آشنا كند، همواره از خطر استيلاى غرب بر جهان اسلام نيز هشدار مى داد. هر چند سيد تجدد را عامل تقويت و رشد جهان اسلام مى دانست، اما تقليد از غرب را به شدت نكوهش مى كرد؛ چنانچه «هشام شرابى» مى نويسد:

المغربى كه افغانى [اسدآبادى] را مدت كوتاهى پيش از مرگ او، در قسطنطنيه ديد، از او پرسيد: اگر وضع امروزمان را با وضع سى سال پيش مقايسه كنيم، آيا ترقّى زيادى را نمى بينيم؟ وى پاسخ داد: تو تنها ظاهر چيزها را مى بينى و واقعيت اين است كه ترقّى ما چيزى نيست، جز به قهقرا رفتن و زوال، زيرا بر تقليد از ملل اروپا استوار است.(2)

نكته ديگر در انديشۀ وى، كلان نگرى است. بر خلاف انديشمندان موج اول، وى جهان اسلام را به مثابۀ يك جامعه واحد مى نگريست و در

ص: 29

پى اتحاد جهان اسلام بود. سفرهاى متعدد وى به كشورهاى اسلامى و پنهان داشتن هويت ملى خود در راستاى همين سياست كلان نگر وى بود. اين نگرش نيز راه وى را از موج اول بيدارى اسلامى جدا مى كند؛ در حالى كه طهطاوى و خيرالدين تونسى به فكر چاره جويى براى مشكلات جامعۀ خود بودند، سيد جمال تمامى جهان اسلام را وطن خود مى دانست.

شيخ محمد عبده را نيز مى توان از اين گروه قلمداد كرد. با اين تفاوت كه جنبه هاى تجددى عبده كمتر از سيد است و به گرايش سنتى نزديك تر مى شود. عبده بر خلاف سيد كه به دنبال تحول بنيادين بود، در پى اصلاح در درون جامعۀ اسلامى است. بنابراين مى توان گفت فاصله سيدجمال با شيخ محمد عبده به اندازۀ فاصله يك انقلابى با يك اصلاح گرا (رفورميست) است.(1) عبدالرحمن كواكبى را نيز در اين گروه قرار داده اند، هرچند در انديشه اش تفاوت هاى بسيارى ديده مى شود.

نكتۀ ديگر آنكه در مقام عمل نيز نتوانست وضعيت مسلمانان را بهبود بخشد. هرچند اين انديشه از نظر تئوريك و نظريه پردازى به بيدارى جهان اسلام كمك شايانى كرد، اما نتوانست در حوزۀ عمل، از مشكلات و بحران هاى جهان اسلام بكاهد.

از آنجا كه مفاهيم ارزشمندى همچون عقل گرايى، قانون گرايى، تحزب، علم گرايى و... در فضاى غربى و با الگوى غربى تعريف مى شد، و اين مفاهيم در بستر تمدن غرب شكل گرفته بود و با بسيارى از مفاهيم اسلامى تعارض داشت، نتوانست وضعيت جهان اسلام را بهبود بخشد و برعكس به سبب همان ماهيت استعمارى غرب، ديوار بى اعتمادى ميان مسلمانان و غرب را استوارتر گردانيد.

از ديگر سو، تمامى ابعاد تعامل با غرب، در دو موج اول ارزيابى شده بود و مسلمانان و حتى انديشمندان را سرخورده كرده بود. از اين رو پس از سيدجمال، رفته رفته انديشۀ مبارزه در تمامى ابعاد با غرب و بازگشت به انديشۀ اسلامى در ميان مسلمانان فعّال مى شود.

«رشيد رضا» نمايندۀ اين جريان است؛ هرچند وى شاگرد محمد عبده است، اما راه خود را جدا مى كند و زمينه هاى قرائت سلفى از اسلام را فراهم مى سازد. گرايشى كه تعقل را به حاشيه مى راند و صرفاً بر احاديث، بدون درايت تكيه مى كند. در اين نگاه، مدل حكومت، همان خلافت صدر اسلام با ويژگى هايى كه داشته، مورد نظر است. هرچند رشيدرضا كوشيده است خود را عقل گرا و هماهنگ با شرايط جديد جهان اسلام نشان دهد، اما دچار تعصب گرايى و سلف گرايى شده و از شرايط و اوضاع زمانه غافل مى شود. «حسن حنفى» در تحليل شخصيت و افكار «رشيدرضا» مى گويد:

رشيدرضا پس از آنكه عمرى را در اصلاح گرى و نوانديشى و ترقّى خواهى گذرانده بود، خود را از تأثير طلايه دارانى چون

ص: 31

طهطاوى و سيدجمال و نيز عبده رها ساخت و به دامن محمد بن عبدالوهاب پناه برد كه او را به ابن قيم جوزيه و ابن تيميه و سپس به احمدبن حنبل مى رسانيد. وى به جاى ميل به شيوه هاى مدنيت نو و همگامى با تحولات زمانه، فروبستگى و هجوم به غرب را ترجيح داد.(1)

انديشه هايى مانند انديشۀ رشيدرضا را بايد زمينه ساز گرايشات تند سلفى دانست كه امروزه در جهان اسلام وجود دارد؛ گرايشاتى كه تيغ تكفير را بر گردن مسلمانان گزارده اند و با حملات انتحارى و تروريستى، نه تنها موجب اختلاف و تفرقه در ميان جامعۀ اسلامى مى شوند، بلكه مولد نوعى اسلام هراسى در سراسر جهان هستند.(2)

بازگشت به اصول و مبانى اسلام و استفاده از عنصر عقل و اجتهاد. از اين روست كه «حسن البناء» بنيانگذار حركت اخوان المسلمين مصر، مى گويد:

اسدآبادى فقط يك فرياد هشدار براى مشكلات است و شيخ محمد عبده فقط يك معلم و فيلسوف و رشيدرضا فقط يك تاريخ نويس و وقايع نگار است.(1)

مى توان گفت، حسن البناء مهم ترين تأثير را بر بيدارى اسلامى معاصر اين گروه به عهده داشته است. افرادى همانند «ابوالاعلى مودودى» با نظريۀ جاهليت و تشكيل حكومت اسلامى، زمينه هاى اين قرائت را فراهم كردند. سيد قطب بى آنكه همانند سلفيون، ساير مسلمانان را تكفير كند، با تأثير از سيد ابوالاعلى مودودى در نظريۀ جاهليت، جامعۀ غرب را جامعۀ جاهلى معرفى كرد. سيد قطب معتقد است جامعۀ توسعه يافته، جامعه اى نيست كه در نقطه اوج توليد مادى است، بلكه جامعه اى است كه از نظر اخلاقى در اوج باشد. جامعه اى كه از نظر علم و فناورى در اوج است، اما در اخلاقيات در حضيض ذلت قرار دارد، عقب مانده است؛ در حالى كه جامعه اى كه اخلاقى است، ولى از نظر علم و توليد مادى رشدى ندارد، پيشرفته است.(2)

مودودى، در اين فضا با ترسيم مشكلات بنيادين تمدن غرب و مدرنيزم، به چاره جويى براى جامعۀ اسلامى مى پردازد و نظام اسلامى را ترسيم مى كند كه پاسخگوى تمامى نيازهاى انسان هاست.(3)

ص: 33

ويژگى هاى اصول گرايى اسلامى جداى از آنچه ذكر شد، اعتقاد به ظرفيت اسلام براى ارائه برنامه براى تمامى ابعاد زندگى انسان است، كه بخشى از آن نيز زندگى سياسى و اجتماعى است. اعتقاد به قدرت تفوق ناپذير اسلام در حل مسائل سياسى و اجتماعى كانون محورى انديشۀ اصول گرايى اسلامى است(1) و اين نكته اى است كه در سابقۀ بيدارى اسلامى مشاهده نمى شود.

ويژگى ديگر اصول گرايى اسلامى، ورود عنصر اجتهاد و عقلانيت مبتنى بر وحى - نه عقلانيت ابزارى غربى - است. اخذ اصول از منابع اسلامى و سپس اجتهاد در اين اصول بر مبناى معيارهاى اسلامى از اين گرايش نشأت مى گيرد.

همچنين اصول گرايى اسلامى بر خلاف مراحل گذشته، در روش نيز متحول شد. روش مبارزه، محصول اين نگاه فكرى است كه در انديشۀ اخوان المسلمين مصر، به ويژه در دورۀ سيد قطب، به اوج خود مى رسد.

ويژگى ديگر اين انديشه، اعتقاد به تشكيل حكومت اسلامى است؛ زيرا تنها در اين صورت است كه امكان حضور دين در تمامى لايه هاى زندگى فردى و اجتماعى انسان ممكن مى شود. گرايش اصلاح در نگاه اصول گرايى اسلامى از اين نظر چندان ارزش ندارد كه همواره دولت ها به محافظه كارى و حفظ وضعيت موجود تمايل دارند و از طرف ديگر، گاه آنچنان زيرساخت هاى حكومتى با آموزه هاى اسلامى در تعارض است كه بدون تغيير آنها نمى توان نظام ارزشى جديدى را بر جامعه حاكم كرد.

بى ترديد امام خمينى (ره) نقش بى بديلى در شكل گيرى موج چهارم بيدارى اسلامى ايفا كردند. در نگاه امام نيز غرب ستيزى، عنصر اجتهاد،

ص: 34

حضور دين در تمامى عرصه هاى زندگى فردى و اجتماعى، قدرت دين در تشكيل حكومت و نظريۀ «ولايت فقيه» كه همان استمرار حكومت نبوى است، نقشى كليدى در ترسيم حدود و ثغور بيدارى اسلامى ايفا كرد.

نگاه كلان محور امام در مورد امت اسلامى و تلاش براى صدور انقلاب به ساير كشورهاى اسلامى و همچنين توصيه هاى ايشان براى وحدت و يكپارچگى جهان اسلام، از ويژگى هاى اصول گرايى اسلامى ايشان است.

غرب ستيزى، استعمارستيزى، مبارزه با استيلاى تمدن و فرهنگ غربى نيز از ويژگى هاى اين نظريه مى باشد كه تمامى اين محورها در جاى جاى سخنان و فرمايشات ايشان به چشم مى خورد.

نكته ديگرى كه در مورد نقش امام خمينى (ره) در بيدارى اسلامى نبايد فراموش شود، اين واقعيت است كه ايشان تنها مصلحى در جهان اسلام است كه جداى از نظريه، توانست در مقام عمل نيز موفق باشد. هيچ يك از انديشمندان گذشته نتوانستند بر مبناى انديشه خود، حكومتى تشكيل دهند؛ اما امام خمينى (ره)، كه بيش از پنجاه سال در حوزۀ نظريه پردازى و مبارزه تلاش كرده بودند، توانستند آرمان بزرگ نهضت بيدارى اسلامى كه همان تشكيل حكومت اسلامى بود را تحقق بخشند.

توفيق موفقيت در تشكيل حكومتى اسلامى را نداشته است. به همين سبب نيز به گفتۀ «موريس باربيه» تا قبل از انقلاب ايران، جهان اسلام تجربه اسلام دولتى را داشت، اما دولت اسلامى را تجربه نكرده بود. اسلام دولتى، دولتى است كه بر رأس آن فردى غير دينى قرار دارد و تمامى مناسبات دينى در جامعه تحت كنترل اوست، مانند آنچه در كشور عربستان سعودى و... ديده مى شود. اما دولت اسلامى دولتى است كه در رأس آن رهبرى دينى قرار دارد و اوست كه بر مناسبات كشور نظارت و كنترل دارد.

انقلاب اسلامى ايران اين نظريه را اثبات كرد كه اسلام توانايى تشكيل حكومت را دارد و اين خود آغازى براى حركت هاى انقلابى در جهان اسلام بود. برخى با توجه به تأخير سى ساله اى كه ميان انقلاب اسلامى ايران و انقلاب هاى ديگر جهان اسلام رخ داد، تأثير انقلاب اسلامى ايران را در شكل گيرى انقلاب هاى معاصر كمرنگ تلقى مى كنند، در حالى كه اولاً در تحولات اجتماعى، اين مدت طولانى نيست و ثانياً با توجه به تبليغات سوئى كه توسط رسانه هاى غربى مبنى بر نابودى انقلاب اسلامى انجام شد، اين تصور به وجود آمده بود كه انقلاب اسلامى ايران، حكومتى است كه بر پايۀ اصول گرايى اسلامى تشكيل شده است و بنا بر نظريه هژمونيك غرب، دين قدرت تشكيل حكومت را ندارد و در صورت تشكيل حكومت محكوم به نابودى است. اما اينك پس از سى سال استحكام و قدرت، جمهورى اسلامى ايران براى مسلمانان جهان ثابت كرد كه اسلام، نه تنها قدرت تشكيل حكومت را دارد، بلكه به سبب آموزه هاى توانمند آن، در برابر سخت ترين حملات مقاوم و پايدار است.

ص: 36

انقلاب هاى اخير جهان اسلام را بايد در قالب موج پنجم ارزيابى كرد؛ زيرا اصول گرايى را از مرحلۀ نظريه پردازى به مرحله عمل گرايى سوق داده و انقلاب اسلامى ايران نيز طلايه دار اين موج است.

بر اين اساس، براى برون رفت از سيطرۀ علمى غرب از يك سو و پياده كردن اسلام در عرصه هاى مختلف زندگى و تقويت هويت دينى مسلمانان، از سوى ديگر نياز به توليد علم و بومى كردن دانش است، دانشى كه ريشه در آموزه هاى دينى داشته باشد. بر اساس اين موج، «هيچ جامعه اى برپايه انديشه هاى بيگانه پيشرفت نكرده است، چه رسد به جامعۀ اسلامى كه خود صاحب ارزش هاى بنيادينى است كه نه فقط با سيطره تمدن غرب انكار شده، بلكه هدف جنگ صليبى نوين آنان نيز قرار گرفته است.»(1)

نمايندۀ اين جريان فكرى، مقام معظم رهبرى است و مى توان ايشان را بنيانگذار اين انديشه برشمرد. مفروض اصلى اين ديدگاه اهميت و عظمت علم است و علم اختصاص به موضوعى خاص ندارد. همچنين علم وسيله كسب قدرت و اعتبار در جهان معرفى مى شود.(2)

غلبۀ فرهنگى بر همۀ دنيا و به دست گرفتن زمام هدايت مردم عالم و هدايت آنها به سمت نور و معنويت و تكامل الهى. رسيدن به اين هدف بزرگ، جز با كسب علم امكان پذير نيست؛ يعنى با جاهل ماندن و بى سواد ماندن و درجازدن از لحاظ علمى و هميشه محتاج و نيازمند و سائل به كف توليدكنندگان علم بودن، امكان ندارد به آن هدف ها رسيد؛ بنابراين بايد توليد علم كرد.(3)

آنچه در انقلاب نرم افزارى اهميت دارد، توليد علم است نه مصرف كننده بودن آن. توليد علم نيز گام نهادن در راه هايى است كه هنوز كشف نشده است.(4)

ص: 38

نكتۀ ديگر، دينى بودن علم است. در نگاه مقام معظم رهبرى از آنجا كه علم از دل دين بيرون مى آيد، مقدس است و خود زمينه جاودانگى ارزش هاى دينى در جامعه را فراهم مى كند. اين ديدگاه نيز همانند انديشمندان گذشته مواد علم را در فرهنگ و ميراث علمى و فرهنگى مسلمين مى داند. موانعى نيز همچون غرب در اين زمينه وجود دارد؛ چراكه آنها به خوبى مى دانند كه علم ابزار قدرت است. و همچنين در طول ساليان دراز حكومت جابران و تبليغات غرب در نگاه انديشمندان جهان اسلام نيز باورى به وجود آمده است كه علم را به شكل وحى منزل از مراكز و خاستگاه هاى غربى گرفته ايم و به صورت فرمول هاى تغيير نكردنى در ذهنمان جاى داده ايم.

بنابراين ركن ديگر انقلاب نرم افزارى، علم دينى است كه در برابر علم سكولار قرار دارد.

بى شك اگر انقلاب سياسى اسلامى (انقلاب سخت افزارى) كه تحولى بنيادين در جامعه را رقم مى زند با انقلاب علمى (انقلاب نرم افزارى) همراه شود، بيدارى اسلامى محقق خواهد شد.

ص: 39

ص: 40

از يك طرف در پايتخت سلطنت عثمانى، كه تركيۀ امروز است، نظامى كاملاً مخالف با انديشه سلاطين عثمانى شكل گرفت و از طرف ديگر، استعمار غرب با استفاده از خلأ قدرت و تكه تكه شدن كشورهاى اسلامى، به وسيله قدرت نظامى، كشورهاى اسلامى را تصرف كرد و عصر جديد استعمار را رقم زد. آخرين ميخ ها بر تابوت امپراطورى عثمانى در سال 1922 ميلادى زده شد و طومار اين سلسله پير در هم پيچيده شد.

مهم ترين تأثيرى كه فروپاشى امپراطورى عثمانى بر جهان تسنن داشت، بحران مشروعيت و نظام سياسى بود. در اينجا اين پرسش مطرح مى شد حال كه نهاد خلافت از ميان رفته است، چه بايد كرد؟ و چه مدل و نظام سياسى مى تواند جايگزين آن شود؟ مشكلى كه در برابر انديشمندان اهل سنت رخ نمود، بحران مشروعيت بود. آيا نهاد خلافت بايد احيا مى شد؟(1) و يا نظام جديدى جاى آن را مى گرفت؟ پرسش دوم خود منشأ پرسش هاى ديگر بود. چه نظامى صلاحيت جايگزينى داشت؟ مشروعيت آن از كجا تأمين مى شد؟ و ده ها پرسش ديگر كه از دل اين پرسش بيرون مى آمد.

در اين ميان، واكنش هاى مسلمانان به فروپاشى امپراطورى عثمانى يكسان نبود. تركان كه بار مسؤوليت خلافت بر دوششان سنگينى مى كرد و به گفته كمال مصطفى، تمامى هزينه هاى آن را متحمل مى شدند به تعبير كمال مصطفى ساير مسلمانان فقط در حد تعريف و تكريم از عثمانى ها حمايت مى كردند از اين رويداد استقبال كردند.(2)

ص: 43

بسيارى از اعراب ناسيوناليست كه خلافت را صرفاً حق اعراب مى دانستند، نيز از فروپاشى آن چندان ناراحت نشدند و به دنبال تشكيل خلافت عربى افتادند.(1) اما مسلمانان شبه قاره به عنوان بزرگ ترين كانون جمعيتى مسلمان، نسبت به سايرين به عثمانى ها وفادارتر بودند.(2) حتى هيأتى عالى رتبه از سوى مسلمانان هند براى مذاكره با كمال مصطفى براى ابقاى خلافت، به تركيه سفر كرد(3) كه نتيجه اى در بر نداشت. هندى ها حتى در دفاع از خلافت «جنبش خلافت» را در سال 1919 ميلادى به راه انداختند كه وظيفه آن، دفاع از خلافت عثمانى بود.(4)

اما در جهان شيعه، نهاد خلافت عثمانى، مشروعيت نداشت كه اين امر ريشه در مبانى اعتقادى نظريۀ سياسى (انتصاب) شيعه داشت. شيعه معتقد است كه تشكيل حكومت صرفاً در اختيار پيامبر صلى الله عليه و اله و پس از او امام است و در عصر غيبت نيز ولى فقيه كه مأذون از سوى امام معصوم است، مى تواند به تشكيل حكومت اقدام كند. طبق اين نظريه، تمامى حكومت هايى كه اين ويژگى را ندارند، مشروعيت ندارند.

بنابراين در عمل، هر دو گروه مسلمانان (شيعه و سنى) با مشكل مشروعيت روبرو بودند. اهل سنت با از ميان رفتن نظام سياسى خلافت و شيعه نيز كه اعتقاد به غصب خلافت توسط حاكمان غاصب را داشت،

ص: 44

در يك موضع قرار داشتند؛ هرچند از نظر مبنا ديدگاهى كاملاً متفاوت داشتند.

متفاوتى را به كار گرفتند. البته اين الگوها ممكن است در زمان هاى خاصى توسط يك كشور به كار گرفته شده باشد؛ چنانكه در تونس «حبيب بورقيبه» در مقطعى گرايش سوسياليستى پيدا مى كند و در مقطعى كاملاً غرب گرا مى شود؛ اما با اين حال، مى توان چند الگوى مشخص را در كشورهاى اسلامى مشاهده كرد.

جاويدنامه كه در سال 1932 ميلادى منتشر شد و آخرين كتاب او، ارمغان حجاز، دربارۀ مصطفى كمال و تحولات عثمانى، حكايت گر زوال اين محبوبيت است.

مصطفى كمال براى رشد و توسعۀ تركيه روش غرب گرايى را برگزيد. روشى كه هرگز با روحيات مردم مسلمان تركيه همخوانى نداشت. وى در يكى از سخنرانى هايش مى گويد:

اى مرده باد عاطفه، اى دور باد تعصبات كهنۀ دينى و احساسات و غيرت هاى فرسودۀ قديمى! من خود را به نام پهلوان شرق و قهرمان اسلامى معرفى نخواهم كرد. من در مقابل غرب مقاومت نخواهم ورزيد. همانا آنچه را كه بايد از مبارزه با غرب بكشيم، كشيديم. من با مسيحيت مخالفت و معارضه نخواهم كرد. چندين قرن به اين كار شوم پرداختيم، تا تعصب غرب بيدارشد و آنها را براى هميشه به استعباد و اذلال ما وادار كرد. صداقت و مماشات با غرب امرى است كه از آن گريزى نيست. دين ما فقط عبارت است از مماشات؛ و هم قدمى با غرب در تمدن و اختراعات. علوم غربى دين خداست و عن قريب از معالم و مظاهر آن، قسمت هايى را كه باعث تحريك عداوت و تعصب غرب است محو خواهم نمود. اى مرده باد جامعه شيوخ متعصب جاهل... اى دور باد خلافت!... دين در بين من و خداى من است... و اما دنيا در بين من و غرب است و تا زنده ام دين و دنياى خود را از هم جدا مى كنم. اين رساله و دستور من است كه براى دنيا عموماً و براى شرق مخصوصاً منتشر مى نمايم.

آتاتورك تقويم سنتى (هجرى قمرى) را به تقويم ميلادى، و ايام تعطيل رسمى هفته را از جمعه به شنبه و يكشنبه تغيير داد. زنان به كشف حجاب تشويق شدند و حجاب در مجامع و دواير رسمى ممنوع شد و پوشش غربى نيز براى مردان اجبارى گرديد. مصطفى كمال دربارۀ

ص: 48

تغيير اجبارى پوشش مى گويد: «ما تنها لباسى كه بايد بپوشيم لباس دولتى و بين المللى است كه تمام ملل متمدن مى پوشند و به زودى كت و شلوار و يقه و كراوات و كلاه كپ و بالأخره رونكوت و ژاك و فراك بايد لباس عمومى ما شود. اگر در ميان شما كسى باشد كه به اين مايل نباشد، او را كودن خواهم خواند. بديهى است وقتى لباس ما با لباس غرب مخالف باشد، از آنها عقب خواهيم ماند و نمى توانيم با آنها همدوش شويم». به دستور او قوانين اسلامى از حقوق قضايى حذف گرديد، زبان عبادت به تركى برگردانده شد و حتى اذان گفتن به زبان قرآن ممنوع گرديد. «سليمان آتش» يكى از محققان و مترجمان معروف قرآن كريم به زبان تركى، در بيان خاطره اى از آن روزگار گفته است:

در ايام ممنوعيت اذان گفتن به زبان عربى من كودك بودم، مردم ده ما ديده بانانى بر معابر ورودى ده گمارده بودند تا امنيت براى اذان گفتن به زبان عربى مهيا شود و مؤذن برفراز مناره به عربى اذان مى گفت. ديده بانان موظف بودند به محض رؤيت ژاندارم ها به مؤذن علامت بدهند تا به سرعت اذان را به تركى برگرداند. اين وضعيت مختص ده مزبور نبود و در بسيارى از روستاها چه براى اذان و چه براى مجالس وعظ و تدريس قرآن معمول بوده است.(1)

با تغيير نظام آموزشى، دروس معارف اسلامى، زبان عربى و زبان فارسى از نظام آموزشى حذف شد. هر گونه تظاهر اسلامى ممنوع و تكايا، زاويه ها و خانقاه ها بسته شد و طريقت هاى صوفيه ممنوع گرديد. پوشيدن قبا و برسرگذاشتن عمامه جز براى ائمۀ مساجد و آن هم فقط در فضاى مساجد، به استثناى مراسم تشييع جنازه ممنوع گرديد. رسم الخط اسلامى منسوخ و رسم الخط لاتين رايج شد.(2)

ص: 49

البته اسلام ستيزى و غرب گرايى كمال مصطفى در جامعۀ ترك هرگز بدون مقابله نبوده است. افرادى همانند شيخ سعيد پالوى، محمد عاطف افندى، عطف خوجه و... كسانى هستند كه در برابر غرب گرايى و لائيسم كمال مصطفى ايستادند و جان خود را در اين راه فدا كردند.

نمونه مشابه غرب گرايى در اين دوره را در ايران مشاهده مى كنيم. رضاخان نيز همانند كمال مصطفى، روش تظاهر به اسلام را براى به قدرت رسيدن انتخاب كرد و خود را فردى دوستدار اهل بيت عليه السلام معرفى نمود، اما هنگامى كه به قدرت رسيد، روش همفكر خود كمال مصطفى را به كار گرفت. غرب گرايى رضاخان و پس از او محمد رضا در سه محور خلاصه مى شد: باستان گرايى، اسلام ستيزى و غرب گرايى. هدف از تفاخر به گذشته ايران باستان، نابودى هويت اسلامى ايرانيان و ساختن هويتى جديد بود و اسلام ستيزى نيز در همين راستا دنبال مى شد. كشف حجاب، متحدالشكل كردن لباس ها، ممنوعيت لباس دينى و ده ها فعاليت ديگر در اين عرصه انجام شد و پايان اين راه نيز غرب گرايى بود كه در وابستگى شديد محمد رضا در طول حكومت 37 ساله اش، رخ نمود.

همچنين مسير غرب گرايى را مى توان در شخصيت «حبيب بورقيبه» در تونس نيز مشاهده كرد. بورقيبه كه سابقه اى طولانى در مبارزه با استعمار فرانسه داشت و سال ها در زندان و تبعيد به سر برد، پس از رسيدن به قدرت، تغيير مسير داد و راه غرب را برگزيد و همانند مصطفى كمال عمل كرد. عليرغم اينكه وى استعمار غرب را با پوست و خون خود درك كرده بود، اما اعتقاد داشت اروپا بهترين الگو براى سازندگى و ترقّى ملت هاى در حال توسعه است و دولتمردان جهان

ص: 50

سوم، به ويژه در زمينۀ اقتصادى، بايد از اقتصاد غرب الگوبردارى كنند.(1) ايجاد نظام آموزشى غربى در سال 1958، جلوگيرى از آموزش اسلامى، ترويج بى حجابى، دعوت مردم تونس به روزه نگرفتن در ماه رمضان و اعلام روز يكشنبه به عنوان روز تعطيل رسمى، از جمله اقدامات ضددينى بورقيبه بود.(2) با توجه به روحيۀ اسلام ستيزى و غرب گرايى بورقيبه، اسلام گرايان هميشه وى را سكولار و ضددين دانسته و او را شاگرد كوچك آتاتورك به شمار مى آورند.(3) البته بورقيبه در بسيارى موارد شيفتگى خود را به آتاتورك نشان مى داد و حتى در برخى سخنرانى ها اظهار مى داشت كه آتاتورك الگوى او در دوران جوانى بوده است.

غرب گرايى با شدت و ضعف در ساير كشورهاى اسلامى نيز مشاهده مى شود كه اگر تمامى مظاهر غرب گرايى در آنها وجود ندارد، اما جلوه هايى از آن وجود دارد.

پيشرفت غرب، تقليد كوركورانه و حقارت آميز از فرهنگ غرب را در پيش گرفتند، كه به برخى به اجمال اشاره شد. اما على رغم وابستگى حاكمان و روشنفكران وابسته به غرب، هرگز چراغ اسلام و اسلام گرايى در كشورهاى اسلامى خاموش نشد؛ هرچند در ظاهر آموزه هاى آن در جامعه حاكم نبود، اما در اعماق وجود توده هاى مردم، عشق به اسلام وجود داشت.

پروژۀ غرب گرايى در هيچ يك از كشورهاى اسلامى، موفق نبود؛ زيرا با گذشت زمان، رفته رفته، ضعف ها و مشكلات اساسى تمدن غربى رخ نمود و از سوى ديگر دنياى غرب نشان داد، هرچند كشورهاى اسلامى با تمام وجود بكوشند خود را غربى كنند، اما غرب هرگز حاضر به پذيرفتن آنها نيست و همچنان به آنها به عنوان بازار مصرف و جوامع حقير مى نگرد و همواره به دنبال حفظ سيادت خود است.

خونريزى بر جامعه حاكم بود، در قرن بيستم نيز به سبب جنگ افزارهاى ساخته شده توسط جهان غرب، در جنگ جهانى اول و دوم مجموعاً بيش از 65 ميليون نفر كشته شدند. تجارت تسليحات در كنار تجارت مواد مخدر، پرسودترين تجارت در دنياى مدرن است. اگر در جامعۀ جاهلى قبل از اسلام، فساد به دزديدن دختران قبايل و يا زنده به گور كردن دختران خلاصه مى شد، در قرن بيستم، تجارت سكس در رديف پردرآمدترين تجارت ها، قرار گرفت و كودكان به عنوان برده هاى جنسى از كشورهاى فقير به سوى كشورهاى اروپايى تجارت مى شوند و طبق آمار جهانى، سالانه بيش از يك ميليون كودك وارد تجارت سكس مى شوند.(1) بنابراين اين بهشت موعودى كه روشنفكران غرب گرا از آن سخن مى گفتند، جز سرابى بيش نبود و رفته رفته دامنۀ معضلات تمدن غربى آشكارتر شد.

همچنين تمدن غربى با اوج رشد مادى، هرگز براى انسان، امنيت و آسايش را به همراه نداشته است. رشد عرفان هاى كاذب در كشورهاى غربى نشانگر بى هويتى، ناامنى و تشويش روحى انسان غربى است.

حال اين پرسش مطرح مى شود كه با توجه به اين مشكلات اساسى، چگونه غرب مى توانست براى مسلمانان كه عمرى مشكلات اساسى را تحمل كرده بودند، نويدبخش آرامش و آسايش باشد؟!!

سبب نيز تمامى ارزش هاى جامعۀ خود را فدا كرد. اما پس از نيم قرن كه از انديشۀ غرب گرايى كمال مصطفى و پيروان او مى گذرد، هرگز اروپا و غرب، تركيه را به عنوان كشورى همتراز خود نپذيرفته است. شاهد بر اين مدعا تلاشى است كه تركيه سال ها براى عضويت در اتحاديه اروپا كرده است و هنوز اروپا در قالب 35 فصل شرايطى را پيش روى تركيه قرار داده كه روح آنها اسلام زدايى از جامعه مسلمان تركيه است. از سوى ديگر، اتباع ترك در دو كشور آلمان و فرانسه بسيار زيادند، اما همواره با تحقير و به عنوان شهروند درجۀ دوم در اين كشورها مواجه مى شوند.

شكست الگوى غرب گرايى در تركيه دو علت داشت: يكى ناكارآمدى انديشۀ مدرن در تأمين سعادت انسان و ديگرى سير قهقرايى تركيه در مسير رشد و توسعه در تلاش براى نزديكى به غرب. غرب در سال هاى جنگ سرد، از تركيه فقط براى مقابله با نفوذ شوروى، استفاده ابزارى كردند و همان گونه كه گفته شد، هرگز ترك ها را به عنوان انسان هايى هم رديف خود نپذيرفتند.

چنين وضعيتى، تركان را بار ديگر به سوى اسلام سوق داده است. پيروزى حزب عدالت و توسعه در اين كشور، نمايانگر رشد اسلام گرايى در اين كشور است.

البته نبايد فراموش كرد كه سرچشمه جريان اسلام گرايى در تركيه از درون مردم اين كشور است؛ هرچند گاه رهبران اين حزب خود آب در آسياب دشمن مى ريزند (مانند امضاى ايجاد سپر موشكى در خاك تركيه) اما بى شك محبوبيت آنان در ميان مردم تركيه به سبب رويكرد اسلام گرايانۀ آنان است.

ص: 54

با پيروزى انقلاب اسلامى در ايران طومار غرب گرايى پيچيده شد. انقلاب اسلامى ايران پاسخى محكم، در برابر غرب گرايى نظام ستمشاهى بود.

هرچند در تونس در عصر حبيب بورقيبه تلاش هاى بسيارى توسط اسلام گرايان صورت گرفت و تعداد بسيارى از مردم نيز در مبارزات اسلام گرايى كشته شدند، اما زنگ پايان غرب گرايى بورقيبه و پس از وى «بن على» در سال 2011 ميلادى توسط مردم نواخته شد.

برخى از عوامل شتاب زا نيز به انزواى غرب گرايى در جهان اسلام كمك شايانى كرد؛ از جمله حملۀ كشورهاى غربى به رهبرى امريكا به عراق و افغانستان و اذعان بوش به آغاز دوبارۀ جنگ هاى صليبى، تنفر و بيزارى مسلمانان را از غرب و غرب گرايى دو چندان كرد.

همچنين دفاع بى قيد و شرط امريكا از رژيم صهيونيستى و تأييد جنايت هاى اين رژيم، به ويژه در جنگ هاى 33 روزه و حملات به غزه، به موج امريكاستيزى در ميان مسلمانان دامن زده است.

در سال جارى نيز افول اقتصادى غرب - كه مهم ترين ويژگى آن بود - و شكست پى در پى بنگاه هاى اقتصادى و بورس هاى وابسته به غرب، و بحران شديد بدهى ها كه امريكا را بدهكارترين كشور دنيا معرفى كرد، هيبت اقتصادى غرب را در هم شكست و مسلمانان دريافتند كه نه تنها در حوزه اخلاق، بلكه در حوزه اقتصاد نيز جهان غرب بسيار آسيب پذير است.

تحميل مى شد. انديشۀ كمونيسم كه بر پايۀ قرائتى از انديشه «كارل ماركس» آلمانى است، نويد جامعه اى اشتراكى و بدون طبقه را به كشورهاى پيرامونى خود مى داد كه در آن عدالت و توسعه در كنار يكديگر جامعه را به سعادت برساند.

كشورهايى مانند مصر، افغانستان، ليبى، سوريه و عراق در مقاطعى از تاريخ خود نگاهى به شرق داشتند. وابستگى به امپرياليسم شرق و شيوع آموزه هاى وابسته به گرايش چپ در اين كشورها، پيوندى ميان آنها و بلوك شرق ايجاد كرد، ولى نه تنها براى آنها توسعه اى به بار نياورد كه هستى آنان را نابود كرد.

در مورد فرجام قرائت كمونيستى و سوسياليستى در كشورهاى اسلامى، نيازى به توضيح نيست؛ زيرا همان گونه كه امام (ره) پيش بينى كرده بودند استخوان هاى انديشۀ ماركسيسم، به شدت خورد شد و امروز بقاياى اين انديشه را بايد در موزه ها يافت.

شرق گرايى براى جهان اسلام، جز فلاكت و بدبختى چيزى به بار نياورد و استعمار شرق - شوروى سابق - از كشورهاى اسلامى به عنوان اهرمى در برابر جهان غرب بهره مى برد و فقر و فلاكت را براى آنان به ارمغان آورد.

است. اما از نظر اسلام هنگامى كه مليت گرايى، موجب توهّم برترى بر ساير ملل گردد و عامل تفاخر شود، ناپسند است؛ چه اينكه اسلام به جاى نژاد و ملت از واژۀ «امت» استفاده مى كند. «امت» واژه اى است كه دين را عامل اشتراك معرفى مى كند؛ چنانچه قرآن كريم مى فرمايد: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اَللّٰهِ أَتْقٰاكُمْ »(1)

كمال مصطفى آتاتورك در تركيه و رضاخان در ايران، كوشيدند نژاد و مليت را جايگزين هويت اسلامى كنند. پان تركيسم كمال مصطفى و باستان گرايى رضاخان، راهكارهاى رسيدن به اين هدف بودند. آنان با كنارزدن هويت اسلامى، كوشيدند علايق ملى و نژادى را جايگزين كنند. اما جريان ديگرى كه در برابر اين دو جريان شكل گرفت، نوعى ناسيوناليسم يا مليت گرايى عربى بود. الگوى ناسيوناليسم عربى بعد از جنگ جهانى اول، توسط برخى روشنفكران عرب مطرح شد.(2) در اين ميان، برخى كوشيدند بين تعلقات عربيت و اسلام، رابطه اى ايجاد كنند و دين اسلام را ذاتاً دينى - عربى قلمداد كنند.(3) و اين گونه با تحريك احساسات عربيت، زمينه هاى اعتلاى جامعۀ عرب را فراهم سازند. جريان هاى پان عربيسم در جهان اسلام همچنان ادامه يافت تا جايى كه برخى دولت عثمانى را غاصب خلافت مى دانستند و اعراب را وارث حكومت قلمداد مى كردند.

اوج جريان ناسيوناليسم عربى در عصر ناصر - رئيس جمهور مصر - شكل گرفت. جمال عبدالناصر، به همراه گروهى از افسران كه انقلاب ژوئيه 1952 ميلادى را آفريدند، بنيان فكرى خود را بر اساس بينش ناسيوناليسم عربى استوار كردند. دانشگاه الازهر نيز به جاى مخالفت با

ص: 57

اين ايده، خود مروّج انديشه ناصر شد و از موجوديت عرب - كيان العروبه - سخن گفت.(1) شايد علماى الازهر مى پنداشتند رهيافت ناسيوناليستى، راهكار مناسبى براى برون رفت از مشكلات جهان اسلام باشد. الازهر در اين عرصه تا آنجا پيش رفت كه ميان اسلام و عروبت از يك سو و بين عروبت و انسانيت از سوى ديگر، رابطۀ تساوى برقرار كرد.(2)

جريان ناسيوناليستى كه توسط جمال عبدالناصر آغاز شده بود، توانست بر بخش عظيمى از جهان عرب سايه افكند. اينك كشورهاى خسته از رنج هاى مداوم، با شعار عروبه، در اين انديشه بودند كه مى توان با اين الگو، ميان كشورهاى اسلامى و حداقل عربى اتحاد ايجاد كرد و دشمنان را به زانو درآورد، اما نكته اى را كه فراموش كرده بودند، اين بود كه به جاى تكيه بر دين بر مليت تكيه كرده بودند.

از نظر عملى، ناسيوناليسم ناصرى در جنگ هاى اعراب و اسرائيل، به اوج خود رسيد. به طور مشخص چهار جنگ (1948، 1956، 1967، 1973) ميان اعراب و اسرائيل به رهبرى مصر و سوريه شكل گرفت كه جز در يك مورد كه موفقيت جزئى داشتند در بقيه موارد اعراب شكست خوردند.

اما آنچه بيش از همه اهميت داشت، جنگ شش روزه در سال 1973 ميلادى بود. در اين جنگ، جمال عبدالناصر با شعار ناسيوناليسم عربى، توانست كشورهاى سوريه، عراق و اردن را براى جنگ با اسرائيل همراه خود كند. تكيه گاه اصلى ايدئولوژيك اعراب، مسأله ناسيوناليسم و مليت گرايى بود. و اين امر در ابتدا روحيۀ اعراب را به شدت بالا برده بود. اما جنگ شش روزه كه به گفته بسيارى در همان روز اول تكليفش مشخص

ص: 58

شده بود، عليرغم شعارهاى پر زرق و برق ناصر، موفقيتى در پى نداشت و بر عكس، بسيارى از سرزمين هاى اعراب را نيز از دستشان خارج كرد.

هرچند شكست خفت بار اعراب در اين جنگ، خسارات مادى بسيارى را به وجود آورد و سرزمين هاى بسيارى را از دست آنان خارج كرد، اما در حوزۀ نظرى نيز، الگوى ناسيوناليسم را با چالشى جدى روبرو ساخت؛ چراكه شعار ناسيوناليسم نتوانسته بود، پيروزى را عليرغم برترى عددى اعراب بر اسرائيل، رقم بزند.

جالب آنكه در ميان توده هاى عرب، نكته ديگرى نيز مطرح شد و آن اينكه علت شكست اعراب عليرغم تعداد بسيار نيرو، اتكا به قوميت و مليت گرايى به جاى اسلام بود و علت پيروزى اسرائيليان در جنگ، اتكا به دين و مذهب بود.

امام محمد غزالى، از انديشمندان اخوان المسلمين مصر مى گويد:

اسرائيلى ها مى توانستند كشورشان را جمهورى يهود يا اتحاد سوسياليستى يهود بنامند؛ همان طور كه همسايگان عربشان كشورهايشان را به نام خاندان هاى حاكم بر آن مملكت «مملكت متوكلى يمن» يا «اردن هاشمى» يا «عربستان سعودى» ناميده اند. ولى آن را اسرائيل ناميدند كه نماد تعلق آنان به دين و مواريثشان و احترامشان به ارزش هاى مقدسشان است. يهوديانى كه اين كار را كرده اند خداوند علم و ثروتند، و رهبران سياست و اقتصاد، و از ميان آنان كسانى بوده اند كه در شكافت هسته اتم و بسيارى اختراعات دست داشته اند. مع الوصف در انتساب خود به دينشان خجالت نكشيده اند و از واجبات آن تن نزده اند.(1)

شكست اعراب در برابر اسرائيل، پايانى بود بر داستان تلخ عروبت و ناسيوناليسم به جاى اسلام. با اين شكست، انديشۀ ناسيوناليسم همانند

ص: 59

ساير انديشه ها به محاق رفت. انديشۀ ناسيوناليسم ايرانى و يا پان تركيسم هم كه ريشه در انديشه غرب گرايى داشت، با انقلاب اسلامى ايران و موج اسلام گرايى در تركيه پايان يافت و زمينه براى رشد اسلام گرايى، فراهم گرديد. عامل شتاب اسلام گرايى كاميابى انقلاب اسلامى ايران در تشكيل حكومت اسلامى بر اساس آموزه هاى اسلامى بود.

اگر چه آغاز انقلاب ايران را بايد با ظهور امام در عرصۀ سياسى و معارضۀ ايشان با رژيم پهلوى در جريان لايحۀ انجمن هاى ايالتى و ولايتى در سال 41 و يا قيام 15 خرداد سال 42 دانست؛ اما عامل شتاب زاى انقلاب اسلامى ايران و بسيج مردمى عليه رژيم پهلوى به شكل آشكار و منسجم را بايد قيام مردم قم در 19 دى سال 56 دانست و وقايع بعدى را مى توان حلقه هاى اصلى اين واقعه پنداشت. ماهيت سازمان دهندگان، مكان هاى سازماندهى تظاهرات، شعارها و فاصلۀ زمانى خاص بين اعتراضات، همگى اين موضوعات را تأييد مى كنند.

اگر بيدارى اسلامى را يك فرايند تصور كنيم، بيدارى اسلامى حركتى است كه سابقه اى دويست ساله دارد و هر چه پيش مى آيد زوايا و ابعاد آن براى مسلمانان آشكارتر مى گردد.

با اين وجود به نظر مى رسد در سه دهۀ آخر قرن بيستم و دهۀ اول قرن بيست و يكم، عواملى به وجود آمد كه سرعت بيدارى اسلامى را دستخوش سرعتى مضاعف كرد تا آنجا كه برخى از اين عوامل را مى توان نقطه عطف يا آغازى ديگر براى بيدارى اسلامى برشمرد. در اينجا به طور خلاصه به برخى از اين عوامل اشاره مى شود.

دوره ضياء الحق كه سياست اسلاميزه كردن پاكستان به كار گرفته شد، بنا به گفته تمامى صاحب نظران، هرگز خود ضياء الحق چهره اى دينى نداشت و از دين صرفاً جهت اهداف سياسى بهره بردارى كرد.(1)

در مقابل اين جريان، گونۀ دومى وجود دارد كه مصاديق آن نادر است و به جمهورى اسلامى ايران محدود مى شود. «در اين مورد بر خلاف مورد نخست، دولت ابزار دين است و از اين رو مى توان آن را دولت اسلامى شمرد.»(2)

باربيه چنين دولتى را خطرى براى مدرنيته سياسى مى شمارد؛ زيرا اسلام به عنوان محور و اساس انديشه اسلامى تلقى مى شود.

با اين توصيف، انقلاب اسلامى ايران، تبلور حكومت اسلامى بود كه سال ها مصلحين و انديشمندان جهان اسلام آرزويش را داشتند. رهبرى انقلاب را شخصى به عهده داشت كه خود سال ها به تدوين نظريۀ سياسى اسلام پرداخته بود و از علماى بزرگ دين شمرده مى شد. حضور وى در رأس هرم قدرت و اقبال شديد مردم از وى، نشانگر فرا رسيدن عصرى نو در فرايند اسلام گرايى بود. مردمى كه غرب گرايى را تجربه كرده بودند، ناسيوناليسم ايرانى را آزموده بودند و در اواخر دهۀ هفتاد ميلادى صرفاً با انگيزۀ اسلام گرايى، پاى در ميدان مبارزه نهادند و با اقتدا به رهبرى دينى پيروز شدند.

آنچه در ايران رخ داد، نه تحولى كوچك، بلكه در ادبيات سياسى جهان، به عنوان «انقلاب سياسى» يا «انقلاب اجتماعى» از آن ياد مى شود و چنين تعبيرى نشانگر ويرانى كامل ساختارهاى گذشته و بناى ساختارى جديد است.

ص: 64

رهبرى مبارزه با امريكا و اسرائيل توسط جمهورى اسلامى ايران يكى از مهم ترين عوامل شتاب زاى رشد بيدارى اسلامى است. ملت هاى مسلمان كه سال ها از غرب گرايى حاكمانشان به تنگ آمده بودند، با ظهور كشورى اسلامى كه در برابر امريكا و اسرائيل بايستد و بر سر اصول و مبانى خود معامله نكند، به وجد آمدند. پيش از انقلاب اسلامى نيز برخى از كشورها شعار رهبرى جهان اسلام را سر داده بودند، اما به سبب تعامل با امريكا و اسرائيل، جايگاه خود را از دست دادند. در حالى كه افراطگرايان وهابى، مسلمانان را به كفر و الحاد متهم مى كردند، سران آل سعود روابط نزديكى با دولتمردان امريكا داشتند، تا آنجا كه صنعت نفت عربستان (آرامكو) توسط امريكاييان اداره مى شود. از سوى ديگر، مصر كه داعيۀ رهبرى جهان اسلام را داشت، با پذيرش پيمان ننگين «كمپ ديويد» و ايجاد روابط نزديك با اسرائيل، خود را از بدنۀ جهان اسلام جدا كرد.

در اين ميان، تنها جمهورى اسلامى ايران هرگز نسبت به دشمنى با امريكا و اسرائيل، لحظه اى تأمل نكرده و همواره نسبت به ترفندها، توطئه ها و اهداف غرب در جهان اسلام هشدار داده است. مقابله مستقيم جمهورى اسلامى ايران به عنوان نماينده جهان اسلام در برابر دشمنان قسم خورده اسلام، نوعى هويت و اعتماد به نفس به جهان اسلام بخشيده است. راهبرى جمهورى اسلامى ايران پس از عملكرد امريكا در حمله به عراق و افغانستان و انزجار مسلمانان از آن، ابعاد تازه ترى به خود گرفته است.

از سوى ديگر، جمهورى اسلامى در بسيارى از رويدادهاى مربوط به جهان اسلام، پيشرو است. ماجراى حكم ارتداد سلمان رشدى، موضع گيرى در قبال فجايعى كه در فلسطين و لبنان و اقصى نقاط جهان توسط استعمارگران صورت مى گيرد، جايگاه جمهورى اسلامى را به عنوان پرچمدار بيدارى اسلامى تثبيت كرده است.

ص: 66

كشور ما نيست تا از حكومت چيزى فهميده باشد. پيام جهانى و انسانى اسلام است كه او را به ستايش وادار مى كند. جنبه دوم بسيار مهم است؛ ما بايد بتوانيم اين را بيان كنيم.(1)

بر همين اساس نيز صدور انقلاب حتى در قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران آمده است:

جمهورى اسلامى ايران سعادت انسان در كل جامعۀ بشرى را آرمان خود مى داند و استقلال و آزادى و حكومت حق و عدل را حق همۀ مردم جهان مى شناسد. بنابراين در عين خوددارى كامل از هرگونه دخالت در امور داخلى ملت هاى ديگر از مبارزه حق طلبانۀ مستضعفين در برابر مستكبرين در هر نقطه از جهان حمايت مى كند.(2)

هرچند پرداختن به نظريات مختلف در عرصۀ چگونگى صدور انقلاب از حوصلۀ اين نوشتار بيرون است؛ اما آنچه مسلم است اينكه، امروز اسلام گرايى(3) به عنوان پيام جمهورى اسلامى ايران، كران تا كران جهان اسلام را فراگرفته و اميد ملت هاى مسلمان جهان است.(4)

چگونه شبانه پيامبر صلى الله عليه و اله را از مسجدالحرام به مسجدالاقصى برد.(1) از سوى ديگر هرچند كعبه نماد توحيد و قبله مسلمانان است، اما همواره قدس نيز نمادى از هويت براى مسلمانان بوده و از تقدس و جايگاه ويژه اى نزد مسلمانان برخوردار است.

سال 1948 ميلادى، نه تنها براى فلسطينيان، بلكه براى تمام مسلمانان جهان، سال بسيار تلخى بود؛ زيرا صهيونيست ها با مهاجرت هاى پى در پى و خريد زمين هاى فلسطينيان، در اين سال با حمايت انگلستان، تشكيل كشور اسرائيل را رسماً اعلام كردند. تشكيل كشور اسرائيل و اخراج و قلع و قمع مسلمانان در اين كشور، از وجود غده اى سرطانى در دل جهان اسلام خبر داد كه هر لحظه بيش از پيش رشد مى كرد.

در جنگ هايى كه اعراب با اسرائيل داشتند، كوشيدند فتنه را خاموش كنند، اما از آنجا كه حس ملى گرايى بيش از اسلام بر قلوبشان حاكم شده بود، شكست خوردند. در سال هاى بعد، بسيارى از كشورهاى اسلامى كه در رأس مبارزه با اسرائيل بودند، تن به سازش دادند كه براى ملت هاى مسلمان بسيار تحقيرآميز بود.

در اين ميان، «انور سادات» و «حسنى مبارك»، گوى سرسپردگى به اسرائيل را از سايرين ربودند و نه تنها براى خود كه براى ملت مصر نيز خفت و خوارى را رقم زدند.

اسرائيل با پيروزى انقلاب اسلامى ايران، مهم ترين حامى خود در منطقه را از دست داد و حتى سفارت اسرائيل در تهران به سفارت فلسطين تبديل شد.

پيروزى انقلاب اسلامى و نگاه بنيادين آن در مقابله با رژيم اشغالگر اسرائيل، بار ديگر جهان اسلام را متوجه خطر اسرائيل كرد و نگاه ها به

ص: 69

مقابله با اين رژيم معطوف شد. همچنين انقلاب اسلامى براى مردم خود فلسطين كه شاهد شكست اعراب از رژيم صهيونيستى بودند و يأس و نااميدى بر ايشان حاكم شده بود، اين واقعيت را آشكار ساخت كه قدرت ايمان و تمسك به آموزه هاى اسلامى مى تواند، حتى قدرت هاى بزرگى همانند امريكا را به زانو درآورد. شهيد دكتر «فتحى شقاقى»، رهبر سازمان جهاد اسلامى فلسطين، در اين باره مى گويد:

هيچ چيز به اندازه انقلاب امام خمينى (ره) نتوانست ملت فلسطين را به هيجان آورد و احساسات آنها را برانگيزد و اميد را در دل هايشان زنده كند. با پيروزى انقلاب اسلامى، ما به خود آمديم و دريافتيم كه آمريكا و اسرائيل نيز قابل شكست هستند. ما فهميديم كه با الهام از دين اسلام مى توانيم معجزه كنيم.

انتفاضه اول، معلول چنين بيدارى در فلسطين و جهان اسلام بود. اين حركت كه در سال 1987 ميلادى آغاز شد، و به سبب استفاده فلسطينيان از سنگ در مقابل اسلحه به «انقلاب سنگ»(1) شهرت يافت، نشان داد كه هرچند دولت هاى عرب نتوانستند در برابر اسرائيل مقاومت كنند، اما اگر تودۀ مردم، با سلاح ايمان در برابر اسرائيل بايستند، پيروز مى شوند.

هرچند انتفاضه اول به سبب خيانت رهبران فلسطين همانند رهبران ساف، به جايى نرسيد، اما قدرت اسلام در مبارزه را نه تنها براى مردم فلسطين، بلكه براى مسلمانان دنيا آشكار ساخت. اسرائيل نيز پس از انتفاضه، خطر اسلام گرايى را به شدت احساس كرد و يكى از عللى كه حاضر شد با احزاب مسالمت جوى فلسطينى قرارداد صلح امضا كند، جلوگيرى از رشد جريان هاى اسلام گرا در فلسطين بود.

ص: 70

انتفاضه اول، زمينه هاى شكل گيرى انتفاضه دوم را در سال 2000 ميلادى رقم زد. در اين سال، «شارون» به همراه دويست سرباز اسرائيلى به مسجدالاقصى وارد شدند كه اين عمل براى مسلمانان جسارت به مسجدالاقصى تلقى شد و به همين سبب، اين انتفاضه «انتفاضة الاقصى» ناميده شد.

انتفاضه دوم قدرت افسانه اى اسرائيليان را در هم شكست، تا آنجا كه اسرائيل به سبب رشد جريان هاى اسلام گرا در منطقۀ غزه، اين منطقه را تخليه كرد. به اعتقاد جرج حبش:

پيشنهاد اسرائيل براى خارج كردن نيروهايش از نوار غزه، صرفاً بدين خاطر بود كه انتفاضه در آنجا ابتكار عمل را در دست گرفته بود و ميزان تلفات اشغالگران همواره بيشتر مى شد و آنها دريافتند كه نمى توانند «آهن داغ» ى چون نوار غزه را براى هميشه در دست خود نگاه دارند. از طرفى خطر اسلام گرايى به گونه اى براى مقام هاى صهيونيستى و به تبع آن براى مقام هاى آمريكايى مخاطره آفرين بود كه به ناگزير حاضر شدند به برخى از مواضعى كه طى سال ها از آنها اجتناب مى كردند، روى آورند. از جملۀ اين مواضع، مذاكره و نزديكى با سازمان آزاديبخش فلسطين بود.

اما در كنار تمامى اين حوادث، آنچه بر قدرت اسلام و موج بيدارى اسلامى بيش از پيش دامن زد، شكست كامل اسرائيل در حمله به غزه در جنگ موسوم به جنگ 22 روزه در سال 2007 ميلادى بود. در اين جنگ، رژيم صهيونيستى تمام توان خود را به كار گرفت و بيش از هزار تن بمب بر سر مردم يك و نيم ميليونى غزه ريخت.

در روزهاى بعد در كنار حملات هوايى، نيروى زمينى رژيم صهيونيستى نيز وارد عمل شد، اما نتوانست كارى از پيش ببرد. در پايان اين حمله، هنگامى كه «ايهود اولمرت»، نخست وزير اسرائيل از رسيدن

ص: 71

اسرائيل به اهداف خود كه نابودى ماشين جنگى حماس بود، سخن مى گفت، موشك هاى گاد حماس بسيارى از اهداف از پيش تعيين شده اسرائيل را مورد هدف قرار داد.

نكتۀ حائز اهميت در اينجا اين واقعيت است كه چگونه ارتش هاى عرب نتوانستند در برابر اسرائيل نوپا در دهه 40، 50 و 60 مقاومت كنند و شكست خوردند، اما مردم شهرى كوچك، با كمترين امكانات توانستند، بر اسرائيلى كه با آمادگى كامل به جنگشان آمده بود، پيروز شوند. جالب آنكه جنگ 22 روزه پس از جنگ 33 روزه اتفاق افتاده بود و اسرائيليان تجربه آن جنگ را نيز داشتند.

هرچند در اين جنگ نابرابر بيش از يك هزار و 203 نفر از مردم فلسطين كه در بين آنها 410 كودك، 108 زن و 118 سالخورده وجود داشت، شهيد شدند و پنج هزار و 320 نفر زخمى شدند و خسارت هاى مادى گسترده اى به فلسطينيان وارد شد، اما پيروزى حماس، روح تازه اى در كالبد مسلمانان جهان دميد و عزم مسلمانان را در مبارزه بيشتر كرد.

به جنگ 33 روزه (تموز) حمله اى همه جانبه را به جنوب لبنان سامان داد. در اين حمله، اسرائيل از تمامى نيروهاى زمينى، هوايى و دريايى خود استفاده كرد و 33 روز از زمين و آسمان بر سر مردم لبنان، بمب ريخت. اما حزب الله نيز با غرق ناو بزرگ ساعر و نابودى هواپيماهاى پيشرفته اسرائيلى، نيروى هوايى و دريايى اسرائيل را فلج كرد و 30 هزار نيروى زمينى كه براى مقابله با حزب الله به ميدان كارزار آمده بودند، نيز كارى از پيش نبردند. اسرائيل با بمباران هاى كور خود، 1048 نفر را به شهادت رساند كه بيش از يك سوم آنها كودك بودند.

پيروزى حزب الله در اين جنگ، بار ديگر قدرت اسلام را براى مسلمانان به نمايش گذارد و گام مهمى به سوى بيدارى اسلامى برداشته شد؛ به طورى كه نگاه بيش از يك ميليارد مسلمان به حزب الله خيره ماند و جداى از عظمت آموزه هاى اسلامى، ايدئولوژى شيعه در مبارزه، يك بار ديگر پس از تجربه انقلاب اسلامى ايران، در برابر جهانيان به نمايش درآمد. به گفته «جوزف ناى»، مبدع نظريه قدرت و جنگ نرم، حزب الله در نبرد با اسرائيل، در جنگ نرم برنده شد و توانست انديشه شيعه را در ميان تمامى جريان هاى اسلامى بشناساند. در حالى كه حزب الله پيش از اين توسط برخى كشورهاى عرب مانند مصر، اردن و عربستان، مورد انتقاد قرار مى گرفت، اما پس از پيروزى بر اسرائيل، جايگاه خود را در جهان اسلام ارتقا بخشيد و تمامى مخالفت ها را ناكام گذاشت.(1)

بى ترديد پيروزى انقلاب اسلامى در برابر استعمار شرق و غرب در دهۀ هفتاد و پيروزى حزب الله لبنان در طليعه قرن بيست و يكم، جايگاه و عظمت انديشه شيعه در مبارزه و بيدارى اسلامى را براى همۀ مسلمانان آشكار ساخت.

ص: 73

حملۀ امريكا در سال 2001 ميلادى به افغانستان، بيشتر به بهانۀ مبارزه با القاعده و تروريسم رخ داد. اين تجاوز «عمليات بلندمدت آزادى» نام گرفت. و نه سازمان ملل و نه هيچ سازمان جهانى مجوزى براى حمله امريكا به افغانستان صادر نكردند. در طول ده سال گذشته، نه تنها امريكا در مقابله با تروريسم موفق نبوده، بلكه هزاران نفر از مردم اين سرزمين را به خاك و خون كشيده است. هرچه از حضور امريكا در كشور بحران زدۀ افغانستان مى گذرد، آمار تلفات بيشتر مى شود؛ تا آنجا كه حتى آمار تلفات امريكاييان در سال 2010 ميلادى نسبت به سال 2001 ميلادى، 60 درصد افزايش يافته است و سال 2010 ميلادى را مرگبارترين سال حضور امريكا و هم پيمانانش در افغانستان نام نهاده اند. كارنامه امريكا در افغانستان امروز بسيار سياه و تيره است. در اين كشور هر روز شاهد كشتار مردم غير نظامى به بهانۀ مبارزه با تروريسم هستيم. آمار قربانيان غير نظامى در سال 2010 ميلادى نسبت به سال قبل از آن 15 درصد افزايش يافته و به 2777 نفر رسيده است.(1)

همچنين با حضور امريكا نه تنها توليد مواد مخدر در افغانستان كاهش نيافت، بلكه بسيار بيشتر شد و سازمان سيا خود به يكى از دلالان مواد مخدر در اين كشور تبديل شد.

امريكا دو سال پس از حمله به افغانستان، يعنى در سال 2003 ميلادى به عراق نيز حمله كرد. بهانه اين حمله به مراتب ساده لوحانه تر از حمله به افغانستان بود. آنچه در ظاهر امريكا و ساير كشورهاى غربى را به عراق كشاند، ادعاى وجود تسليحات كشتارجمعى و تلاش عراق براى دستيابى به سلاح اتمى بود. اما هرگز به اين واقعيت توجه نشد كه در جنگ اول خليج فارس كه امريكا عراق را مورد حمله قرار داد، بسيارى

ص: 75

از توان نظامى و اقتصاديش نابود شد و پس از آن نيز به سبب تحريم هاى سازمان ملل، در تهيه مواد اوليه زندگى با مشكل مواجه بود. حال چنين كشورى چگونه مى تواند جنگ افزارهاى پيشرفته و سلاح اتمى در اختيار داشته باشد؟

پس از حضور نظامى در اين كشور هرگز مدركى مبنى بر وجود سلاح هاى اتمى و كشتار جمعى در اين كشور پيدا نشد.

اما از عراق پس از اشغال آنچه ماند، ويرانى و كشتار بود. بيش از 42 هزار كشته در حملات انتحارى بين سال هاى 2003 تا 2010 ميلادى، هديه اى بود كه توسط امريكا و غرب به مردم عراق اهدا شد.(1)

عراق نيز مانند افغانستان، امروز با بحران هاى بسيارى روبروست. ناامنى و بى ثبانى، وجود گروه هاى ارهابى، حضور نيروهاى بيگانه و... از اين كشور مسلمان، كشورى آسيب پذير، بحرانى و ويران ساخته است.

البته بايد گفت كه امريكا و هم پيمانانش به هيچ يك از اهداف خود در حمله به عراق و افغانستان نرسيده اند. بسيارى از كشورهايى كه به همراه امريكا به افغانستان و عراق لشكر كشيدند، امروز رفته رفته صحنه را خالى مى كنند و امريكا در عراق با تلفاتى نزديك به 4500 نفر،(2) در باتلاقى عميق به دام افتاده است.

حمله امريكا به عراق و افغانستان در ذهن مسلمانان جهان، حملات مستقيم عصر استعمار كهن را زنده كرد. به ديگر سخن، در حالى كه در نيمۀ دوم قرن بيستم، استعمار كهن، بساط خود را از سرزمين هاى اسلامى جمع كرده بود، در قرن بيست و يكم بار ديگر مسلمانان شاهد تجاوز مستقيم استعمار امريكا و كشورهاى غربى به كشورهاى اسلامى بودند.

ص: 76

چنين وضعيتى مواضع مسلمين را در برابر غربيان محكم تر كرد و اهداف و نيات آنان را برملا ساخت. جهان اسلام پس از لشكركشى امريكا به عراق و افغانستان، هوشيارتر شده است و فجايعى كه در اين دو كشور به واسطه حضور بيگانگان به وجود مى آيد، هر لحظه شعله هاى خشم و تنفر مسلمين را از توسعه طلبى هاى غرب بيشتر مى كند.

هرچند حملات امريكا به كشورهاى اسلامى، فجايع و پيامدهاى ناگوار بسيارى را در پى داشت، اما آخرين اميدها به غرب را در انديشه آن دسته از روشنفكرانى كه هنوز دل در گرو تمدن غرب داشتند، ميراند و بازگشت به اسلام و مبانى ارزشمند آن را فرياد زد.

تمامى عواملى كه گفته شد، دست در دست هم، شرايطى را رقم زد كه پيش از آن در جهان اسلام سابقه نداشت و همين امر نيز موج اسلام گرايى و بيدارى اسلامى را بيش از پيش فعال كرد. تحولات چند دهه اخير، قرائت اسلام گرايى را در جهان اسلام، فراگير كرده است و قدرت اسلام در تشكيل حكومت اسلامى، مبارزه با مشكلات، جهاد و پيروزى بر دشمنان را بر همگان ثابت كرد.

به همين سبب نيز مهم ترين مطالبۀ انقلابيون، بازگشت به گفتمان اسلام گرايى با قرائت اصول گرايى اسلامى است.

ص: 77

ص: 78

كارتر «جزيرة ثبات»(1) بود، گرديد؟ ايدئولوژى شيعه چيست كه برخلاف شكست ارتش هاى عرب در جنگ شش روزه در برابر اسرائيل(2)، حزب الله كه اقليتى كوچك در لبنان است، 33 روز در برابر حملات هوايى، دريايى، زمينى و هزاران تن بمب مقاومت كرد و در نهايت به پيروزى رسيد؟

و چگونه در يمن پيش از انقلاب اخير، گروهى از شيعيان اين كشور در استان هاى شمالى در برابر قدرت على عبدالله صالح از يك سو و حملات زمينى و هوايى عربستان سعودى از ديگر سو، مقاومت كردند و پيروز شدند؟

جالب آنكه «جوزف ناى»، مبدع نظريۀ جنگ نرم،(3) به اين نكته اشاره مى كند كه اگر بخواهيم نمونه اى از جنگ نرم را در عصر حاضر مثال بزنيم، بايد به قدرت نرم(4) شيعه بنگريم كه چگونه بعد از جنگ 33 روزه توانست خود را به جهانيان بشناساند، به گونه اى كه: «اسرائيل در اين جنگ، نه تنها نبرد ميدان را باخت، بلكه به مشروعيت بخشى حزب الله كمك شايانى كرد».(5)

آنچه جوزف ناى از قدرت نرم شيعه مى گويد، در حقيقت پرسش هايى است كه برخى از آنها مطرح شد و نه تنها ذهن توده هاى

ص: 80

مسلمان را به خود مشغول كرده كه ساير مردم دنيا را نيز به ايدئولوژى شيعه علاقمند ساخته است. اما متأسفانه از آنجايى كه دشمنان اسلام و سلاطين عرب، جايگاه خود را در تقابل با ايدئولوژى انقلابى شيعه، متزلزل مى بينند، براى مبارزه با نفوذ بيدارى اسلامى در ساير كشورهاى اسلامى، توفيق شيعه در مبارزه با استعمار و استكبار را با مباحث فرقه گرايى گره مى زنند و تلاش شيعيان براى تشكيل «هلال شيعى»(1) و خاورميانه شيعى در خاورميانه را مطرح مى كنند.

حساسيت دولت هاى عربى در تعقيب تحولات بحرين و لشكركشى عربستان سعودى و شوراى همكارى خليج فارس، براى مقابله با مردم اين كشور، نشانگر اين واقعيت است كه آنها بيش از آنكه از شيعه به عنوان يك مذهب بترسند، از گسترش ايدئولوژى شيعه به عنوان عاملى قدرتمند براى نابودى حكومت هايشان وحشت دارند. اين وحشت تا بدانجا است كه پس از آغاز انقلاب در بحرين كه سال هاست مردم آن، اعم از شيعه و سنى، زير بار ظلم و ستم آل خليفه اند، «رابرت گيتس» وزير دفاع وقت امريكا، شخصاً براى مهار جريان بيدارى اسلامى در بحرين حضور مى يابد، تا به هر شكل ممكن از گسترش ابعاد انقلاب در منطقه جلوگيرى كند؛ زيرا آنان به خوبى مى دانند اگر شيعه در بحرين قدرت بيابد، ساير خاكريزها نيز يك به يك فتح خواهد شد و قدرت هاى ديكتاتور منطقه يكى پس از ديگرى سقوط خواهند كرد.

چنين وضعيتى در يمن نيز به خوبى ديده مى شود. هنگامى كه شيعيان يمن در مناطق شمالى اين كشور براى استيفاى حقوق اوليه خود قيام

ص: 81

كردند، نه تنها على عبدالله صالح كه امريكا و عربستان سعودى با تمام توان به مقابله با شيعيان پرداختند. آنان به خوبى مى دانستند ماهيت انقلاب شيعى، براى قدرت هاى مستبد و خودكامه ويرانگر است. آنان انقلاب هاى مردمى در كشورهايى مانند بحرين، يمن و عربستان را شورش هاى فرقه گرايانه توصيف مى كنند تا بدين وسيله، سلفيان و وهابيان را عليه امواج مردمى، بسيج كنند. اين در حالى است كه مطالبات مردم در اين كشورها، مانند مطالبات ساير كشورهاى اسلامى مانند مصر، ليبى و تونس است. ناتو كه در ليبى فعّال است، نسبت به كشتارهاى بحرين بى تفاوت و حتى مواضع آل خليفه و عربستان را تأييد مى كند.

البته چنين سياستى بى سابقه نيست؛ پس از پيروزى انقلاب اسلامى ايران، در حالى كه تمامى توده هاى مسلمان با چشم اميد به انقلاب اسلامى ايران مى نگريستند و انقلاب اسلامى نيز با تمام توان از نهضت هاى آزادى بخش اسلامى - خواه شيعه و خواه سنى - حمايت مى كرد، حكام دست نشاندۀ عرب، انقلاب اسلامى ايران را انقلابى شيعى معرفى كردند، غافل از آنكه جمهورى اسلامى ايران، بيش از همۀ كشورهاى اسلامى، از حقوق مردم فلسطين كه سنى بودند، دفاع كرد و براى اين حمايت، هزينه هاى بسيارى پرداخت. عليرغم تلاش هاى غرب و حكّام عرب و بر خلاف انتظارشان، توده هاى مسلمان، واقعيت هاى جهان اسلام را به خوبى درك مى كردند و به همين سبب تاريخ نشان داد كه با وجود تبليغات وسيع آنها، پيام انقلاب اسلامى به گوش تمامى مسلمانان جهان رسيد و بيدارى اسلامى را در كشورهاى اسلامى آفريد.

اين گفتار به دنبال بررسى آن دسته از آموزه هاى شيعى است كه نقش اساسى در ايجاد، حفظ و پيشرفت نهضت هاى اسلامى، ايفا كرده اند. روش اين فصل تطبيقى است؛ به اين معنا كه به دور از انديشه هاى

ص: 82

فرقه گرايانه و تفرقه آميز، در تلاش است تا ظرفيت هاى مكتب شيعه را در مقايسه با انديشه سنى در ايجاد انقلاب و تشكيل حكومت اسلامى مورد بررسى قرار دهد.

بى ترديد، انديشمندان جهان اسلام و توده هاى مسلمان، با بهره گيرى از تجربيات انقلاب اسلامى ايران و ظرفيت هاى مكتب شيعه، مى توانند زمينۀ پيروزى و ايجاد دولت اسلامى را در جوامع خود، فراهم كنند. متأسفانه ملت هايى براى پيروزى انقلاب خود بهاى گزافى را پرداختند، هنگامى كه با شور و شعف فراوان، منتظر تشكيل حكومت اسلامى در كشورهايشان بودند، خود را در برابر راهى دشوار و پر افت و خيز ديدند كه تا تشكيل جامعۀ اسلامى و دولت ايده آل فاصلۀ زيادى داشت. در اين شرايط آموزه هاى شيعى و انقلاب اسلامى ايران كه نه تنها بر قدرت پولادين شاه غلبه كرد، بلكه بحران هاى اقتصادى، امنيتى، جنگ و.. را با پيروزى و افتخار پشت سر گذاشت، افق روشنى را در برابر تمامى توده هاى مسلمانِ خسته از تئورى هاى ويرانگر مادى، ترسيم كرده است.

سياسى كه مأذون از سوى معصوم نيستند را به چالش كشيده اند. اين رويكرد، موجب فراهم شدن زمينه براى مقابله با زياده خواهى و افزون طلبى حكّام شده و همواره دولت ها، با نگرانى و وحشت به نهاد دينى شيعه نگريسته اند.

اين در حالى است كه در ميان اهل سنت، امامت و خلافت از طرق مختلفى، مانند اهل حل و عقد،(1) استخلاف،(2) شورا(3) منعقد مى شود، حتى اگر كسى به زور و غلبه به قدرت برسد، خليفه مشروع است.(4) از طرف ديگر، اطاعت و فرمانبرى از حاكم از اصول انديشۀ سياسى اهل سنت است. آنان به بهانه حفظ امنيت و... خروج بر حاكم، هر چند فاسق و ستمگر را جايز نمى دانند، حتى اگر حاكم به زور و ستم به قدرت رسيده باشد.(5) بى شك چنين انديشه اى روح مبارزه با ظلم و ستم را از جامعه

ص: 85

سلب مى كند و زمينۀ استعمار و استثمار جامعه را براى حاكمان جائر فراهم مى كند. سلاطين ستمگر با تكيه بر سخن برخى بزرگان اهل سنت كه «الحكم لمن غلب» و سوء استفاده از واژه «اولى الامر» سال ها، آتش انقلاب ها را خاموش نگه داشتند. در انقلاب هاى معاصر نيز مشاهده شد كه برخى از علماى اهل سنت، به ويژه سلفى ها، به حرمت خروج بر حكّام فاسد و ديكتاتور كشورهاى اسلامى مانند حسنى مبارك و قزافى و بن على فتوا دادند، و انقلاب هاى اسلامى مردم را محكوم كردند.(1)

اما با اين حال، دانشگاه الازهر مصر به تازگى بيانه اى صادر كرد كه در آن مبارزه با سلاطين ستمگر و فاسد را جايز دانست.(2) چنين فتوايى نقطۀ عطفى در انديشۀ سياسى اهل سنت بود و تأثيرات عميقى بر جاى گذاشت كه با اندكى تأمل به خوبى مى توان رد پاى انديشۀ شيعى را در چنين فتاوايى مشاهده كرد.

قيام و انقلاب كه در برابر شخصيت طاغيى مانند يزيد در قرن اول اسلام صورت گرفت، جداى از جلوه هاى عاطفى آن، درس مبارزه طلبى و ايستادگى در برابر ظلم و ستم را به شيعيان آموخت.

ويژگى قيام امام حسين عليه السلام، جامع الاطراف بودن آن است؛ بدين معنا كه در دل اين حادثه و سخنان امام حسين عليه السلام و ساير قهرمانان كربلا، درس هاى جاودانه اى نه تنها براى شيعه، بلكه براى تمامى آزادگان جهان ارائه شده است، درس هايى مانند، مبارزه با ستمگر، وجوب امر به معروف و نهى از منكر، تن ندادن به ذلت و ارائه تصويرى روشن و زيبا از مرگ، در صورتى كه در راه خدا باشد. همچنين قيام عاشورا براى همگان، از هر سن، جنس و... مخاطب دارد و همين امر پيام اين نهضت را در لايه هاى مختلف اجتماع گسترانيده است.

با اين حال، در عصر حاضر كسى همانند حضرت امام (ره) نتوانسته است از آموزه هاى قيام كربلا، در راستاى آفريدن انقلابى بى بديل، بهره ببرد. ايشان، به ابعاد سياسى، اجتماعى و ظلم ستيزى قيام امام حسين عليه السلام به خوبى توجه كردند و گريه ها و عزادارى ها را در اين مسير هدايت نمودند. امام خمينى (ره) از يك سو به نقش قيام امام حسين عليه السلام در احياى دين اشاره مى كنند: «سيدالشهدا عليه السلام نهضت عظيم عاشورا را برپا نمود و با فداكارى و خون خود و عزيزان خود اسلام و عدالت را نجات داد».(1) و از طرف ديگر، گريه را عنصر قوام و راز جاودانگى اين قيام مى شمارد: «گريه كردن بر عزاى امام حسين عليه السلام، زنده نگه داشتن نهضت، و زنده نگه داشتن همين معنا كه يك جمعيت كمى در مقابل يك امپراطورى بزرگ ايستاد، دستور است».(2)

ص: 87

از سوى ديگر به آثار و ابعاد اين قيام جاودانه اشاره مى كنند: «محرم ماه نهضت بزرگ سيد شهيدان و سرور اولياى خداست، كه با قيام خود در مقابل طاغوت، تعليم سازندگى و كوبندگى به بشر داد، و راه فناى ظالم و شكستن ستمكار را به فدايى دادن و فدايى شدن دانست. و اين خود سرلوحۀ تعليمات اسلام است براى ملت ها تا آخر دهر».(1)

امام خمينى (ره) قيام امام حسين عليه السلام را اين گونه معنا كرده اند: «عاشورا روز عزاى عمومى ملت مظلوم است، روز حماسه و تولد جديد اسلام و مسلمانان است... اين محرم را زنده نگه داريد؛ ما هر چه داريم از اين محرم است».(2)

در حال حاضر، اين جريان فكرى نيز توسط مقام معظم رهبرى آيت الله خامنه اى، حمايت و هدايت مى شود؛ چنانچه مى فرمايد: «امام حسين عليه السلام، عظيم ترين مبارز و مجاهد تاريخ اسلام است».(3)

اگر نگاهى به انقلاب اسلامى ايران بيافكنيم به نقش قيام امام حسين عليه السلام در ادوار مختلف انقلاب اسلامى پى خواهيم برد. انقلاب با تمسّك به آموزه هاى كربلا به پيروزى رسيد، ترورهاى كور منافقين و شهادت بسيارى از چهره هاى بزرگ انقلاب با يادآورى حماسه عاشورا، تفسير شد و هشت سال جنگ را عشق به امام حسين عليه السلام و آرزوى زيارت كربلا، به پيش برد. حماسۀ عاشورا نه تنها در ايران، بلكه در ساير جوامع شيعى نيز نقش عمده اى دارد. شيعيان لبنان، بحرين، عربستان، يمن، پاكستان، افغانستان و... درس هاى آزادگى را از كربلا آموخته اند.

ص: 88

هر چند در اين ميان، برخى از سلفيان، قيام امام حسين عليه السلام را بر اساس مبناى خود، خروج بر حاكم قلمداد كرده اند،(1) اما در يك قرن گذشته، آثار بسيارى توسط انديشمندان متفكر اهل سنت در تحليل و تبيين پيام ها و ضرورت استفاده از ظرفيت هاى قيام عاشورا، تدوين شده است. اين افراد كوشيده اند، آموزه هاى قيام امام حسين عليه السلام را به كانون جوامع اسلامى بياورند. برخى از اين افراد عبارتند از: «ابراهيم عبدالقادر المازنى»،(2) «عباس محمود العقاد»، نويسنده شهير مصرى كه كتاب «حسين عليه السلام ابوالشهداء» را نوشت(3) و عبدالرحمن الشرقاوى.(4) همچنين نويسنده سنى مذهب، خالد محمد خالد، از قيام امام حسين عليه السلام تحليلى زيبا ارائه مى دهد كه در اين مختصر نمى گنجد.(5)

در همايشى كه پيرامون قيام امام حسين عليه السلام برگزار شد، و چهره هاى بزرگى همانند محمد غزالى، عبدالرحيم الفوده و محمد ابوزهره و... شركت داشتند، همگان بر اين عقيده بودند كه قيام امام حسين عليه السلام بر مبناى هوا و هوس نبوده و شائبه قدرت طلبى سياسى در آن نيست. آنها يزيد را حاكمى فاسد دانسته اند كه بايد در برابرش امام عليه السلام به مبارزه برمى خواست و نيز روش حضرت كه همان همراه بردن خاندان و در نهايت شهادت به دست لشكريان يزيد را روشى صحيح و هدفمند برشمرده اند.(6)

ص: 89

بى شك با توجه به آنچه گفته شد، قيام امام حسين عليه السلام، يكى از مهم ترين عوامل تأثيرگذار در بيدارى اسلامى است و مى تواند براى تمامى ملت هاى مظلوم و ستمديده جهان، الگويى مناسب باشد.

البته همان گونه كه گفته شد، بايد حساب گروه هاى تكفيرى و همچنين دولت هاى مستبد را از حساب عموم اهل سنت جدا كرد؛ زيرا در همين كشورها روابط اهل سنت با شيعيان مطلوب است كه در فصل هاى آينده به آن اشاره خواهد شد.

وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى اَلَّذِينَ اُسْتُضْعِفُوا فِي اَلْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ اَلْوٰارِثِينَ ؛(1) ما مى خواهيم كسانى را كه در زمين به استضعاف كشيده شده اند نعمتى گرانسنگ عطا كنيم؛ آنان را پيشوايانى قرار دهيم كه از ايشان پيروى شود و مواهبى را كه در اختيار فرعونيان بود از آنِ ايشان كنيم.

چنين ويژگى هايى براى شيعيان فرصتى استثنايى به وجود آورده است؛ زيرا تصور اين واقعيت، كه منجى زنده است و بر اعمال و رفتار شيعيان نظارت دارد و وجود اين اميد كه امام زمان خواهد آمد و جهان را پر از عدل و داد خواهد كرد، انگيزۀ مبارزه و جهاد را در ميان شيعيان گسترش مى دهد. «مسأله ظهور و نويد حكومت مستضعفان و نيكوكاران، دستمايۀ بالقوۀ جنبش هاى انقلابى در ميان شيعه است.»(2)

همچنين در مكتب شيعه، وظايف شيعيان در برابر امام زمانشان تعريف شده است:

با توجه به اينكه امام، ناظر و حاضر نسبت به اعمال است، اولين وظيفۀ شيعه، ساختن شخصيت فردى خود است؛ زيرا يكى از آرمان هاى هر فرد شيعه اين است كه از ياران امام زمان (عج) باشد و اين امر جز با تربيت نفس و تقواپيشگى امكان ندارد. در مقياس جامعه نيز با توجه به ركن امر به معروف و نهى از منكر، شيعه نه تنها نسبت به خود مسؤوليت دارد، بلكه نسبت به ساختن و آماده كردن ساير انسان ها نيز مسؤول است.

با توجه به اين اصل، مفهوم انتظار در انديشۀ شيعه تعريف مى شود. انتظار به معناى ساختن خود و جامعه براى ظهور امام زمان (عج) است.

ص: 92

به همين سبب نيز چنين انتظارى در مكتب شيعه، ارزش بسيار زيادى دارد.(1) شهيد صدر در اين باره مى نويسد:

مهدويت، تبلور يك الهام فطرى است كه مردم، از دريچه آن... روز موعود را مى بينند. مهدى (عج) تنها يك انديشه نيست كه ما، در انتظار ولادت او باشيم و يك پيشگويى نيست كه به اميد مصداق آن نشسته باشيم؛ بلكه مهدى يك واقعيت خارجى و آماده باش است كه ما منتظر عمليات او هستيم. تفكر «نفى هر نوع ظلم و ستم»، اينك در شخص پيشواى منتظر - كه به زودى ظهور خواهد كرد - تجسم يافته است، شخصيتى كه به همۀ قدرت ها، «نه» مى گويد و تعهدى نسبت به هيچ حاكم ستمگرى ندارد.(2)

ناگفته پيداست، شيعه اى كه امامى با اين ويژگى ها و تعريفى اين چنين از انتظار دارد، با تمام وجود در خدمت تحول و دگرگونى است.

از طرف ديگر، مفهوم «تولّى» و «تبرّى» نيز در انديشۀ سياسى شيعه بسيار پررنگ است. تولّى به معناى دوستى با دوستان خدا و ارتباط و پيوند با اهل حق، و تبرّى دشمنى با دشمنان خدا و گسستگى از اهل باطل، از فروع دين اسلام است. از آنجا كه شيعه معتقد به ولايت اهل بيت عليهم السلام است و محبت و عشق به آنان را بر خود واجب مى داند، تمام هستى خود را فداى اين عشق مى كند و مى كوشد همانند آنان و با توجه به رهنمودهاى آنان زندگى خود را بسازد.

به همان اندازه كه آتش عشق و علاقه و محبت در وجود شيعه زبانه مى كشد، دشمنى با دشمنان خدا نيز در نگاه شيعه اهميت اساسى مى يابد. در جهان معاصر، به خوبى مى توان اين عشق را در توسل به پيامبر صلى الله عليه و اله و اهل بيت مطهرش در قالب هاى گوناگون مشاهده كرد و از طرفى دشمنى را مى توان در دشمنى با امريكا كه ادعاى آغاز دور جديدى از جنگ هاى صليبى را مى كند و صهيونيسم كه به تعبير قرآن «أَشَدَّ اَلنّٰاسِ عَدٰاوَةً لِلَّذِينَ آمَنُوا» مى باشند، به خوبى مشاهده كرد. چنين وضعيتى انگيزه و قدرت لازم براى دسترسى به اهدافش را در اختيار او قرار مى دهد.

شيعى، دولت هاى غير مأذون از معصوم، غاصب و نامشروع هستند. اين اعتقاد، سبب شده است كه مهم ترين نهاد دينى شيعه، كه همان نهاد روحانيت است، در اعصار مختلف تاريخ، همواره نسبت به دولت و قدرت رسمى، اعتراض داشته و در برابر آن استقلال خود را حفظ كند. به همين منظور، در طول تاريخ جوامع شيعى، هيچگاه نهاد روحانيت به عنوان يك مجموعه، خود را وامدار حاكمان و قدرتمندان نكرده است. البته گاه براى دفاع از حيثيت و بقاى شيعه، برخى از علما مانند علامه مجلسى به حاكمان نزديك شده اند، اما اين ارتباط، موجب رشد و تعالى شيعه در عرصه هاى مختلف شده است.(1) با اين حال، نظام روحانيت و مراجع بزرگ شيعه، هميشه اعتقاد داشته اند كه براى آنكه روحانيت شيعه بتواند در برابر مظالم و انحرافات حاكمان، ايستادگى كند، بايد از همه نظر مستقل باشد. تنها استثنا نظام مقدس جمهورى اسلامى ايران است كه به سبب حضور ولى فقيه، و نيابت وى از معصوم، نهاد روحانيت، خودْ متولى هدايت جامعۀ اسلامى است.

اين رويكرد، توان مقابله و انتقاد از دولت هاى ستمگر را به وجود آورده است. اگر به تاريخ جنبش هاى اسلامى در جوامع شيعى بنگريم، به خوبى به اين واقعيت پى خواهيم برد. براى مثال مى توان به نهضت تنباكو كه توسط ميرزاى شيرازى رهبرى شد و نهضت مشروطه كه با همت علماى بزرگى همانند ميرزاى نائينى و مرحوم آخوند خراسانى و... آغاز گرديد، اشاره كرد. مهم ترين نمونۀ آن نيز انقلاب اسلامى ايران است كه توسط حضرت امام، رهبرى شد و در حال حاضر سكان آن را مقام

ص: 95

معظم رهبرى به عهده دارد. در لبنان نيز بيدارى اسلامى در دست روحانيون بزرگى همانند سيد حسن نصرالله قرار دارد كه مطيع ولايت فقيه است.(1) در عربستان، افرادى همانند مرحوم شيخ عمرى، شيخ حسن صفار و...، در يمن خاندان روحانى حوثى و در بحرين رهبرانِ مهم ترين حزب شيعه يعنى «الوفاق الوطنى» مانند شيخ سليمان و در ساير مناطق دنيا نيز هر جا كه اقليتى از شيعه وجود دارد، جايگاه روحانيت به عنوان نهادى مستقل، كه هيچگاه منافعش با قدرتمندان ستمگر گره نخورده، مطرح است.

اين در حالى است كه در انديشۀ اهل سنت، نهاد روحانيت، نهادى وابسته به دولت است. معيشت روحانيت توسط دولت تأمين مى شود و اين امر سبب شده است كه نهاد روحانيت در جوامع سنى نتواند در برابر استبداد و انحرافات دولت ها، مواضع صريح و روشنى اتخاذ نمايد و در مقابل نقش مشروعيت بخشى به نظام هاى حاكم را بازى كند. به عنوان نمونه، جامعة الازهر به عنوان يكى از مهم ترين نهادهاى دينى مصر، از نظر مالى و سياسى وابسته به دولت گذشته مصر بود و همين امر سبب شد حضور فعّالى در بيدارى اسلامى مصر نداشته باشد. حتى چهرۀ شناخته شده اى مانند يوسف قرضاوى كه انتظار مى رفت پس از حضورش در مصر، بتواند عنان تحولات را در دست گيرد و جريان اسلام گرايى را در مصر هدايت كند، موفقيتى به دست نياورد. در مقياسى وسيع تر، در عربستان سعودى چهره اى سكولار مانند امير عبدالله، هيأت

ص: 96

كبار العلما و لجنة الافتاء را انتخاب مى كند و اين گروه ها نيز صرفاً به اعمال نظام فاسد سعودى مشروعيت مى بخشند. به عنوان نمونه، در جنگ اول خليج فارس، كه امريكا براى حمله به عراق در پى ايجاد پايگاه نظامى در عربستان بود، مردم عربستان با حضور نظامى امريكا در كشورشان مخالف بودند، اما علماى وابسته، به مشروعيت اين كار فتوا دادند تا دولت آزادانه بتواند عامل امريكا در منطقه باشد.

از طرف ديگر، عدم وابستگى نهاد روحانيت شيعه به دولت ها، چه در حوزۀ سياست و چه در حوزه اقتصاد، سبب شده است كه روحانيت شيعه در ميان اقشار مختلف جامعه نيز جايگاه منحصر به فردى بيابد.

از يك سو اين ارتباط، سبب موقعيت ممتاز روحانيت در ميان مردم شده است و از طرف ديگر موجب شده روحانيت، با دردها، نيازها و مشكلات آنان از نزديك آشنا شود. به عبارت ديگر، بتواند جامعۀ شيعه را آسيب شناسى ميدانى كرده و در صدد رفع آنها برآيد. به همين سبب است كه گاه گفته مى شود روحانيت شيعه شريك مردم در خنده ها و گريه هاست و همين امر، نهاد روحانيت را در ميان مردم عزيز كرده است.(1)

اما در ميان اهل سنت، روحانيت همچون ساير نهادهاى دولتى وابسته به دولت است و همين امر موجب جدايى روحانيت سنى از پيكرۀ جامعه شده است. چنين وضعيتى دو آسيب مهم براى نهاد روحانيت سنى رقم زده است: نخست آنكه جايگاه آن را در ميان جامعه تضعيف

ص: 97

كرده است، دوم از آنجا كه نظام روحانيت از نظر مالى وابسته به مردم نيست، حضور آن در ميان اقشار مختلف مردم كمرنگ است. بنابراين دردها و آلام مردم را آن گونه كه هست، نمى شناسد و گاه نيز در تعيين آسيب ها و اولويت ها گرفتار اشتباه مى شود. به عبارت ديگر، نهاد روحانيت اهل سنت بيش از آنكه نظريه پردازى هايش معطوف به واقعيت هاى موجود در جامعه باشد، در خلأ نظريه پردازى مى كند.

شرايط امروز بيدارى اسلامى در كشورهاى سنى، به خوبى نشانگر اين واقعيت است. اكنون كه بيش از يك سال از آغاز انقلاب هاى اسلامى در كشورهاى اسلامى سنى مذهب مى گذرد، نهاد روحانيت نتوانسته است، عنان اين انقلاب ها را به دست گيرد. حتى در دو كشور مصر و تونس كه داراى رهبرانى نسبتاً محبوب، مانند يوسف قرضاوى و راشد الغنوشى، هستند و انتظار مى رفت اين دو بتوانند در كشورهاى خود، رهبرى جنبش اسلامى را به دست گيرند، اما موفق نبودند. همچنين دانشگاه باسابقه اى همانند «الازهر» كه مهم ترين نهاد دينى مصر است، نتوانست در هدايت جريان بيدارى اسلامى در اين كشور موفق عمل كند، اين در حالى است كه چنانچه گفته خواهد شد، در جوامع شيعى، نهاد روحانيت، همواره نقش رهبرى و هدايت جنبش هاى انقلابى را به نحو احسن ايفا كرده است.

جايگاه نظام ولايت فقيه در فرهنگ شيعه، موجب همگرايى و وحدت جهان تشيع شده است. اگر نگاهى به بحران هاى داخلى و خارجى انقلاب اسلامى ايران بيافكنيم، مشاهده خواهيم كرد كه هر يك از اين بحران ها قدرت براندازى نظام جمهورى اسلامى ايران را دارا بود، اما به سبب هدايت هاى ولى فقيه توانست با موفقيت، بحران ها را پشت سر نهد. انقلاب اسلامى ايران نيز همانند بسيارى از انقلاب هاى اسلامى كنونى پس از پيروزى، مدعيان بسيارى پيدا كرد، از جريان هاى چپ ماركسيستى گرفته تا گروه هاى ليبرال وابسته به غرب و منافقين، همه خود را صاحبان انقلاب مى دانستند؛ اما رهبرى هاى امام راحل توانست، سكان انقلاب را در مسير اصلى خود قرار دهد. در سال هاى اخير نيز كه فتنه گران با همراهى غرب، به ويژه امريكا، اسرائيل و انگلستان، در پى ايجاد فتنه در كشور بودند، باز هم رهنمودهاى مقام معظم رهبرى و محبوبيت ايشان در ميان اقشار مختلف مردم، توانست كشتى انقلاب را در دل طوفان ها، به ساحل نجات رهنمون سازد.

از آنجا كه شيعه مرز جغرافياى خاصى ندارد و بر اساس مكتب تعريف مى شود، نفوذ ولايت فقيه از مرزهاى جغرافيايى ايران گذشته لبنان، بحرين، كويت، عربستان، عراق و... را نيز تحت نفوذ خويش قرار داده است، تا آنجا كه بسيارى از شيعيان منطقه خليج فارس، عربستان سعودى و ساير مناطق شيعى از مقلدين مقام معظم رهبرى هستند.(1)

اين در حالى است كه در نظام سياسى اهل سنت، جايگاهى همانند ولايت فقيه نه تعريف شده است و نه امكان ايجاد آن وجود دارد. البته همان گونه كه گفته شد، متأسفانه در انديشه اهل سنت، هرگونه حاكمى ولو فاسد، ولى امر است و بايد از او اطاعت شود، اما از آنجا كه انديشه

ص: 99

اسلامى و عقلانيت جهان اسلام، چنين امرى را نمى پذيرد، حكّام فاسد نتوانسته اند، محبوبيتى در ميان جوامع خود به دست آورند. سرنگونى حكّامى همانند بن على، قزافى و حسنى مبارك شاهد بر اين مدعاست. اما ولايت فقيه در نظام شيعه از يك طرف ريشه در نظريه انتصاب دارد و از طرف ديگر، در قلوب آحاد جامعه شيعى با توجه به جايگاه نهاد روحانيت، جاى دارد.

با توجه به آنچه گفته شد، به نظر مى رسد نظام سياسى شيعه، استعداد بيشترى در حوزه ايجاد تحولات بنيادين داشته باشد. همين عامل نيز سبب شده است كه شيعه ستيزى توسط غربيان و حكام وابسته به شدت افزايش يابد. آنان براى مقابله با رشد و گسترش انديشه هاى انقلابى در كشورهاى اسلامى، مى كوشند نهضت هاى شيعى را نهضت هايى فرقه گرا و در پى ايجاد تنش هاى مذهبى معرفى كنند؛ در حالى كه همان گونه كه در فصل هاى آينده بيان خواهد شد، در كشورهايى كه درصدى از مردم را شيعيان تشكيل مى دهند، همواره ميان شيعيان و اهل سنت روابط حسنه اى وجود داشته و دارد؛ در كشورى مانند پاكستان نيز حملات و خشونت ها عليه شيعه نه از سوى اهل سنت اين كشور كه از سوى سلفيان تكفيرى است كه دشمن تمامى مسلمانان - اعم از شيعه و سنى - هستند.

از ديگر سو، تحولات اخير، نشان داد كه نظريۀ سياسى اهل سنت در تعريف اولى الامر و ضرورت اطاعت از حاكم، هرچند فاسد باشد، كارآيى لازم را ندارد و نياز به تجديدنظر جدى و نظريه پردازى جديدى دارد.

ص: 100

انقلاب هاى معاصر اسلامى، نشانگر اين حقيقت است كه بيدارى اسلامى در جهان اسلام در حال رسيدن به بلوغ است و وعده خداوند مبنى بر حاكميت مستضعفين در جهان نزديك است.

عصر انقلاب ها معرفى كرده بودند، اما انقلاب اسلامى ايران، آن هم در كشورى كه كارتر آن را «جزيره ثبات» خوانده بود، نادرستى اين نظريه را اثبات كرد.

براى انقلاب ها معمولاً عوامل و ويژگى هايى ذكر مى شود كه كمابيش در انقلاب هاى مختلف قابل مشاهده است. نارضايتى عميق از وضع موجود، ظهور و گسترش ايدئولوژى جديد و جايگزين، گسترش روحيۀ انقلابى، وجود رهبرى و نهادهاى بسيج گر، به عنوان عوامل شكل گيرى انقلاب ها ذكر شده اند. همچنين شركت توده هاى مردم، وجود عنصر خشونت و تغيير ساختارهاى اجتماعى، سياسى و فرهنگى جامعه، ويژگى هاى انقلاب هستند.(1)

با نگاهى به تاريخ انقلاب اسلامى ايران، به خوبى مشاهده مى كنيم كه تمامى اين عوامل و ويژگى ها، در آن وجود داشته است و سبب شد مهم ترين تحول قرن را رقم بزند.

به نظر مى رسد در كشورهاى اسلامى كه با پديدۀ انقلاب روبرو بوده اند، پيش از آنكه نارضايتى، بعد اقتصادى داشته باشد، بعد سياسى، اجتماعى و دينى دارد.

مجلس راه نيافت. 30 سال حكومت حسنى مبارك (1981-2011) كه علاوه بر استبداد داخلى به سبب همكارى با اسرائيل، نوعى تحقير را براى جامعۀ مصر به همراه داشت، مردم را به ستوه آورده بود. فقر بالا، تجمع ثروت در خاندان سلطنتى مصر و سركوب شديد احزاب مخالف كه در رأس آنان اخوان المسلمين قرار داشت، زمينه هاى نارضايتى را فراهم كرد.

در ليبى، قذافى 40 سال قدرت را در دست داشت (1969-2011) و در طول اين سال ها مردم ليبى را قربانى مطامع و بلندپروازى هاى خود كرد. گرايش هاى سوسياليستى از يك سو و سپس تمايل كامل به غرب، تدوين كتاب سبز كه به عنوان متنى مقدس، مردم را مجبور به پيروى از ديدگاه هاى شخصى و ديكتاتورى او مى كرد، زمينه را براى سرنگونى او فراهم كرد. ثروت اندوزى و فاصله طبقاتى نيز در اين كشور بيداد مى كرد. در ساير كشورها مانند يمن، اردن و بحرين نيز چنين وضعيتى مشاهده مى شود.

در حوزۀ سياست بين الملل نيز وضعيت اسفناك ترى بر اين كشورها حاكم بود. وابستگى شديد سران آنها به غرب يا شرق - در دوره جنگ سرد - ملت ها را بسيار سرخورده كرده بود. بن على، مبارك، صالح، قذافى و آل خليفه، در وابستگى به قدرت هاى بزرگ و در رأس آنان امريكا و اسرائيل شهره بودند، و توده هاى مردم مى دانستند كه اين افراد مجريان اهداف استعمار نو در كشورهاى اسلامى هستند.(1)

با نگاهى به حوادث كشورهاى فوق الذكر، حاكمان و سلاطين مستبد ساير كشورهاى عرب بايد توجه داشته باشند كه اگر در روش و منش خود تغييرى ايجاد نكنند، سرنوشت مشابهى را خواهند داشت.

ص: 105

گسترده مردمى، پس از پيروزى انقلاب ها نسبت به برآورده نشدن خواسته هاى دينى آنان نشانه هويت دينى اين حركت هاست.

به عبارت ديگر، چنانكه در فصل هاى گذشته بيان شد، مسلمانان خسته از مكاتب غرب و شرق، در اين انقلاب ها بازگشتى دوباره را به اصول اسلامى آغاز كردند، هرچند در اين عرصه، هنوز در ابتداى راه هستند.

هرچند در شعارهاى مردم، مطالبات اقتصادى نيز ديده مى شود، اما هرگز در اولويت نبوده و مطالبات دينى و سياسى، بيش از مطالبات اقتصادى است.

با اين حال، با نگاهى به كشورهاى انقلابى درمى يابيم كه فقر نيز يكى از مهم ترين مؤلفه هاى بيشتر اين كشورهاست. در حالى كه خاندان مبارك در مصر، ثروت اندوزى مى كردند، بسيارى از مردم در قبرستان هاى اطراف قاهره زندگى مى كردند. عكس هايى كه از محل زندگى حسنى مبارك پس از سرنگونى وى منتشر شد، نشانگر تفاوت بنيادين زندگى وى و مردم مصر است. در ليبى در حالى كه مردم در فقر دست و پا مى زدند، آمارهاى ميلياردى از دارايى هاى قذافى و فرزندان وى منتشر مى شد. در تونس، بحرين، يمن و بسيارى از كشورها كه زمينه هاى انقلاب در آنها فراهم است، چنين وضعيتى ديده مى شود.

اصول گرايى اسلامى را حمل مى كند. شايد اصول گرايى اسلامى تا قبل از انقلاب اسلامى ايران، براى توده هاى مسلمان، ناشناخته بود؛ اما پس از انقلاب اسلامى ايران، در جهان اسلام فراگير شد و به عنوان راهكارى براى برون رفت از بحران هاى سياسى، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى مورد توجه مسلمانان قرار گرفت.

قرائتى از اسلام كه براى تمامى ابعاد زندگى بشر از كوچك ترين حوزه هاى خصوصى، تا گسترده ترين حوزه هاى اجتماعى از جمله سياست، برنامه داشت و اين تئورى با انقلاب اسلامى ايران و تشكيل جمهورى اسلامى ايران، تحقق يافت.

مخالفت ها نيز ادامه مى يافت. مقام معظم رهبرى در ماهيت انقلاب هاى معاصر، نقش مردم و حضور آنها را مهم ترين عامل پيروزى اين انقلاب ها مى دانند:

مهم ترين عنصر در اين انقلاب ها، حضور واقعى و عمومى مردم در ميدان عمل و صحنه مبارزه و جهاد است، نه فقط با دل و خواست و ايمانشان، بلكه علاوه برآن با جسم و تنشان.(1)

در دوران پس از حضرت امام نيز مقام معظم رهبرى رسالت خطير رهبرى انقلاب اسلامى را به عهده دارند. بى شك خطرات و تهديداتى كه در دوره ثبات، جمهورى اسلامى را تهديد مى كند، كمتر از دوران گذار نبوده است. در طول اين سال ها نيز بر سر راه انقلاب اسلامى موانع و مشكلات بسيارى توسط بيگانگان و دشمنان انقلاب به وجود آمده كه با رهبرى عالمانه و سياستمدارانه مقام معظم رهبرى مرتفع گرديده است.

شايد مهم ترين مشكل انقلاب هاى كنونى، فقدان رهبرى قوى و قدرتمند باشد. رهبرى كه مورد قبول تمامى اقشار، طبقات و توده هاى مختلف مردم و نخبگان جامعه باشد. حتى در كشورى مانند مصر كه سابقه اسلام گرايى آن به بيش از 90 سال مى رسد و خود يكى از پرچمداران بيدارى اسلامى بوده است، عنصر رهبرى فراگير، ديده نمى شود. فقدان رهبرى، تهديدى اساسى براى آيندۀ اين انقلاب هاست.

با توجه به آنچه گفته شد، على رغم اينكه ماهيت اين انقلاب ها مذهبى است، اما رهبرى دينى قدرتمندى در آنها ديده نمى شود؛ شايد چنين امرى بستگى به جايگاه نهاد روحانيت در ميان اهل سنت و شيعه داشته باشد.(1) زيرا عدم وابستگى نهاد روحانيت در رژيم ستمشاهى به دولت، و حريت آن و از طرفى، نگاه انتقادى شيعه به دولت در عصر غيبت و ضرورت قيام عليه دولت غاصب، زمينه محبوبيت و مقبوليت نهاد روحانيت در شيعه را فراهم كرده است؛ در حالى كه در ميان اهل سنت به سبب وابستگى نهاد روحانيت - چه از نظر سياسى و چه از نظر اقتصادى - به دولت، جايگاه و نقش روحانيت را در حدّ كسانى كه تنها متولى امور دينى شخصى افراد هستند كاهش داده و نقش اجتماعى و سياسى آنان را كمرنگ كرده است.(2)

ص: 111

چنانكه مى بينيم، هرچند مسلمانان كشورهاى انقلابى، از رهبرى دينى با مقبوليت عام، بى بهره هستند؛ اما اعتراضات آنها نسبت به دولت هاى انتقالى در كشورهايشان نسبت به فراموشى آرمان هاى انقلاب، نشانگر روح دينى حاكم بر اين انقلاب هاست.

با اين تفصيل به نظر مى رسد، همان گونه كه انقلاب اسلامى ايران، در روش و محتوا، نقش الگو را براى كشورهاى انقلابى ايفا كرد، در حوزۀ رهبرى نيز مى تواند، چنين نقشى را به عهده گيرد و تجارب بيش از سى سال افت و خيز و مبارزه را در اختيار آنان قرار دهد.

البته مقام معظم رهبرى به حسب رسالت خود، و با تكيه بر مبانى اسلامى و اندوخته هاى چند دهه رهبرى، از همان آغاز انقلاب ها رهنمودهاى لازم پيرامون چگونگى پيروزى، ماهيت، آسيب شناسى و راه هاى علاج(1) خطرات پيش رو(2) را بيان كرده اند كه مى تواند به عنوان منشورى در فراروى انقلاب هاى معاصر قرار گيرد.

مقام معظم رهبرى كه خود رهبرى انقلابى جهانى را به عهده دارند، اصول و آرمان هايى را براى انقلاب هاى اخير برشمرده اند كه به اجمال عبارتند از:

شكوفايى»(1) هستند. اينك مسلمانان با تكيه بر معارف و آموزه هاى بلند اسلامى، مى كوشند پس از عمرى فراموشى، بار ديگر هويت خود را احيا كنند.

تصرف آن، راهپيمايى مردم اردن در برابر سفارت اسرائيل و موضع گيرى هاى ساير مسلمانان در كشورهاى ديگر نسبت به اسرائيل نشانگر اين واقعيت است.

چهارم: انقلاب هاى اخير براى مسلمانان جهان، هويت سازى، خودآگاهى و خودباورى را به همراه داشته است. در نگاه مسلمانان جهان، انقلاب هاى اخير، موجى است كه از دهۀ هفتاد و پس از پيروزى انقلاب اسلامى ايران، آغاز شده بود كه بعد از مدتى وقفه، بار ديگر اوج گرفته است.

مهم ترين عامل حركت و انگيزش «اميد» است كه امروز در چهرۀ مسلمانان جهان ديده مى شود و اين نويدبخش حكومت مجدد اسلام است.

از آنجا كه انقلاب هاى اخير، هنوز در حال سپرى كردن دوران گذار خود هستند و فضاى اين جوامع سيال است، بررسى دستاوردهاى داخلى انقلاب ها، نياز به زمان دارد و اين در دست رهبران انقلاب است كه تا چه اندازه در دوران ثبات، به آرمان هاى انقلاب وفادار بمانند.

ص: 117

ص: 118

از آنجا كه نظام برآمده از انقلاب، نوپاست توجه به اين خطرات نقش اساسى در پيشبرد انقلاب دارد.

آسيب ها و خطرات بيرونى، ريشه در بيرون جامعه دارد و از طرف دشمنان خارجى برنامه ريزى مى شود. از آنجا كه انقلاب هاى اخير ماهيتى ضد استعمارى دارد، طبيعى است كه دشمنان انقلاب، تمام توان خود را براى نابودى و يا تغيير مسير انقلاب ها به كار گيرند.

بهترين نمونه براى چنين وضعيتى انقلاب اسلامى ايران است كه پس از پيروزى، چه در بعد داخلى و چه خارجى با مشكلات و موانع بسيارى روبرو بود كه اگر حضور مردم، آموزه هاى اسلامى و رهبرى امام خمينى (ره) نبود، راه به جايى نمى برد.

در بعد داخلى، وجود گروه هاى مختلف ماركسيستى، ليبرالى، التقاطى و... مى كوشيدند عنان انقلاب را در دست بگيرند و در اين مسير نيز از هيچ تلاشى كوتاهى نكردند.

در بعد بيرونى نيز، محاصرۀ اقتصادى، جنگ، تهاجم فرهنگى، جنگ نرم و... نمونه هايى از تهديدها و خطرات بيرونى هستند.

انقلاب تنها به تغيير افراد محدود شود و تمام زحماتى كه براى تشكيل انقلاب كشيده شده، ناكام بماند.

براى مثال، در مصر پس از حسنى مبارك، ارتش قدرت را در دست گرفت و بسيارى از افرادى كه همفكر و همراه حسنى مبارك بودند، دوباره در نظام سياسى جديد، مشاركت كردند. در اين ميان، بيدارى مردم مسلمان مصر و برگزارى چندين راهپيمايى سبب شد كه دولت جديد، تا حدودى به آرمان ها و اهداف انقلاب اسلامى مصر توجه كند.

رهبر انقلاب اسلامى بهره ببرند؛ چنانكه معظم له نيز با حساسيت و درايت، نه تنها تحولات جهان اسلام را رصد مى كنند، بلكه راهكارها و توصيه هاى لازم نيز ارائه مى دهند.

استقبال پر شور ميهمانان همايش بين المللى بيدارى اسلامى از سخنان رهبر معظم انقلاب و اظهار علاقه آنان به ايشان، و همچنين نگرش جامع معظم له به مسائل جهان اسلام، نشانگر شايستگى ايشان در هدايت انقلاب هاى معاصر جهان اسلام است.

چنانكه مى بينيم در ليبى نيز، سران كشورهاى غربى با سفر به ليبى و ديدار با شوراى انتقالى ملى، سعى در جلب اعتماد آنان دارند.

در اين شرايط، كشورهاى اسلامى بايد به شدت مراقب تحركات دشمن و اهداف آنان باشند. غرب ماهيت خود را در حمايت از دولت هاى پيشين به خوبى نشان داده است؛ بنابراين اعتماد مجدد به دشمن، ريشه هاى انقلاب را مى خشكاند و شرايط مشابه وضعيت قبل از انقلاب مى شود.

مى شوند. امروز مهم ترين خطر بيرونى كه انقلاب هاى اسلامى را تهديد مى كند، از ناحيۀ غرب و به سركردگى امريكاست. از اين رو بايد نگاه غرب به انقلاب هاى اسلامى معاصر بررسى شود.

تفاوت بنيادين ميان انديشۀ غربى و انديشه اسلامى، سكولاريسم است. انديشۀ سياسى غرب، بر اساس جدايى دو حوزۀ دين و سياست تعريف شده كه دين در حوزۀ اجتماعى هيچ گونه حضور و نقشى ندارد و جولانگاه آن فقط حوزۀ فردى است. چنين رويكردى با آموزه هاى اسلامى سازگار نيست؛ زيرا پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و اله، نه تنها رهبر دينى جامعه بود كه رئيس جامعۀ اسلامى و حاكم آن نيز شمرده مى شد و در نخستين گام، هنگامى كه به مدينه وارد شد، حكومت اسلامى تشكيل داد. به همين سبب، در انديشۀ شيعه و سنى، حكومت هرگز از دين جدا نيست. نظريات اهل سنت پيرامون خلافت و نظريه شيعه نسبت به انتصاب و امامت، بيانگر اين واقعيت است.

تحليل هاى غرب نسبت به انقلاب هاى اسلامى معاصر نيز برگرفته از نگرش سكولاريستى اوست. با اين مقدمه، نگاه غرب به انقلاب هاى اخير از دو منظر قابل بررسى است:

از طرف ديگر، در انديشۀ ليبراليستى و نظام سرمايه دارى، همانند انديشۀ ماركسيسم، اقتصاد نقش ويژه اى دارد. به همين سبب نيز انديشمندان غربى در تحليل هايشان پيرامون چرايى انقلاب ها گاه اقتصاد را مهم ترين عامل شكل گيرى انقلاب ها دانسته اند. نظريه هايى همانند منحنى J ( جيمز ديويس) و نظريۀ «تد رابرت گر» نشانگر اين رويكرد است.(1)

البته اين نگاه، توسط رسانه هاى غربى كه سياست مصادره انقلاب ها را دنبال مى كنند، به شدت تبليغ مى شود. اين رسانه ها، براى اثبات ديدگاه خود، به بيان پيشينه استبدادى و فاصله طبقاتى در اين كشورها پرداخته و نويد تشكيل حكومت دموكرات را به آنها مى دهند.(2)

براى پى بردن به صحت و سقم اين ادعا، نياز به تحقيق زيادى نيست، فقط كافى است مطالبات مردم اين كشورها مورد توجه قرار گيرد. يكى از بهترين روش ها براى فهم مطالبات مردم، ماهيت و محتواى شعارهايى است كه توسط انقلابيون ارائه مى شود. آنچه بيش از هر چيز در شعارها و مطالبات مردم وجود دارد، دغدغۀ دين است. به عبارت ديگر، اگر خواست مردم دموكراسى هم باشد، بر اساس دموكراسى، انقلابيون به دنبال احياى دين در جامعۀ خود هستند.

عقيدتى اسلام است؛ به ويژه اصول گرايى اسلامى كه با انديشۀ هژمونيك غرب كاملاً در تعارض است و گاه توسط غربيان از آن به «اسلام سياسى»(1) تعبير مى شود.(2) بنابراين هرگز نبايد فراموش كرد كه سياست هاى حاكم بر موضع گيرى ها عملكرد و برنامه هاى غرب در جهان اسلام، همواره در راستاى نابودى، تحديد و حداقل ترويج گرايش هاى تساهل گرا و غرب گرايانه از دين اسلام است.

از اين رو مواضع غرب نسبت به انقلاب هاى معاصر را بايد با توجه به اين سياست و استراتژى تحليل كرد.

نخستين مسأله در اين انقلاب ها اين واقعيت است كه حاكمان كشورهاى انقلابى، به صورت عام روابط بسيار خوبى با غرب داشته اند. بن على، حسنى مبارك، آل خليفه، صالح، عبدالله شاه اردن و حتى قذافى كه زمانى در برابر غرب ايستادگى مى كرد، پس از حل مسأله لاكربى يكى از نزديك ترين افراد به غرب شد.

نكته اول اين است كه غرب كه در حوزۀ نظرى، دموكراسى را بهترين شيوۀ حكومت مى داند، چگونه بود كه با حاكمان اين كشورها كه امروز آنها را مستبد و توتاليتر مى خواند، روابط حسنه اى داشته است.

نكته ديگر اينكه، چرا هنگام آغاز اين انقلاب ها هيچ گونه موضع گيرى نسبت به اين انقلاب ها صورت نمى گيرد، اما هنگامى كه پيروزى آنها حتمى مى شود، اظهار نظرها شروع مى شود؟!

حتى در مورد ليبى كه مردم وارد جنگ داخلى شدند، پس از تلفات بسيار و نااميد شدن از پيروزى قذافى در جنگ با انقلابيون، ناتو وارد

ص: 126

عمل شد. و جالب آنكه هنگامى كه در بحرين آتش انقلاب شعله مى گيرد و مى رود تا خاندان آل خليفه را در خود بسوزاند، دولت امريكا وزير دفاع خود را به سرعت به منطقه اعزام مى كند تا از سرايت آتش انقلاب ها به اين منطقه جلوگيرى كند؛ زيرا به خوبى مى دانند اگر بحرين در اين انقلاب پيروز شود، ساير حاكمان كشورهاى خليج كه ارتباط تنگاتنگى با امريكا دارند نيز به اين سرنوشت گرفتار خواهند شد.

ديپلماسى فعّال غرب پس از پيروزى اين انقلاب ها را نيز بايد با سياست كلى غرب تحليل كرد. آنان كه اكنون ابعاد بيدارى اسلامى را با تمام وجود احساس كرده اند و به مسير بى بازگشت انقلاب ها ايمان آورده اند، چاره را در هدايت و كنترل اين انقلاب ها مى بينند.

غرب نيز راهكارهاى مختلفى براى رسيدن به اهداف خود به كار مى گيرد؛ چنانچه مقام معظم رهبرى، حضرت آيت الله خامنه اى در «همايش بين المللى بيدارى اسلامى» به برخى از آنها اشاره كرده اند:

1. تلاش غرب براى هدايت و رهبرى انقلاب: غرب در اين استراتژى، در پى يافتن مهره هاى مناسب براى كنترل و هدايت انقلاب هاست. چنين عملكردى را مى توان در كشورهاى مختلف كه غرب در آنها نفوذ داشته، ديد. آنچه در اين زمينه اهميت دارد، مقابله با فشارها و تهديدها براى به كارگيرى افراد غرب گرا در نظام سياسى حاكم بعد از انقلاب است.

2. ارائه بديل هاى انحرافى در حوزۀ نظام سياسى، قانون اساسى و...: پس از انقلاب، معمولاً گزينه هاى مختلفى براى نظام سياسى و يا قانون اساسى پيشنهاد مى شود. يكى از نقاط آسيب پذير انقلاب ها اين مقطع از تاريخ انقلاب است. غرب با استيلاى رسانه اى و تبليغات فراوان مى كوشد، مدل هاى مورد نظر خود را به جامعه و انقلاب تحميل كند.

ص: 127

3. ايجاد هرج و مرج، تروريسم، ترور نخبگان صالح و جنگ داخلى ميان پيروان اديان، قوميت ها، قبايل و يا حتى دولت هاى همسايه: هنگامى كه احساس شود، انقلاب بر خلاف مسير غرب پيش مى رود، از روش هاى سخت در برخورد با انقلاب استفاده مى شود. ايجاد آشوب، ترور شخصيت هاى كليدى نظام، ايجاد جنگ داخلى و دامن زدن به فرقه گرايى، قوميت گرايى و... از جملۀ اين فعاليت هاست.

اگر نگاهى به تاريخ انقلاب اسلامى ايران بيندازيم، تلاش دشمن در تمامى اين عرصه ها ديده مى شود؛ ترور شخصيت هاى بزرگ انقلاب، دامن زدن به اختلافات داخلى و حمايت از گروه هاى معارض، جنگ افروزى ميان جمهورى اسلامى ايران و عراق، تلاش براى ايجاد اختلاف ميان شيعه و سنى و... ترفندهايى است كه توسط غرب در جمهورى اسلامى ايران به كار گرفته شد، اما به سبب هوشيارى ملت و مسؤولين نظام، همواره ناكام مانده است.

4. حصر اقتصاى، تحريم، بلوكه كردن سرمايه هاى ملى.

5. هجوم همه جانبۀ تبليغاتى و رسانه اى.

6. خريدن برخى از افراد سست عنصر.

7. خسته و نااميد كردن مردم.

8. مردد و پيشمان كردن مبارزان.(1)

رهنمودهاى مقام معظم رهبرى نسبت به آسيب شناسى انقلاب هاى معاصر، ريشه در تجربيات چند دهه رهبرى يكى از مهم ترين انقلاب هاى جهان دارد و توجه به اين رهنمودها، مى تواند از بسيارى از آسيب ها پيشگيرى كند. آسيب هايى كه اگر محقق شوند، هر يك پيامدهاى ناگوارى به دنبال خواهند داشت.

ص: 128

ص: 130

در بررسى موردى انقلاب ها بيشتر پيرامون موارد زير بحث مى شود:

1. جايگاه اسلام در كشور؛

2. پيشينۀ استعمارى و قرائت هاى غير اسلامى در كشور؛

3. اسلام ستيزى حاكمان ستمگر؛

4. موج بيدارى اسلامى در كشور؛

5. تأثير انقلاب اسلامى در شكل گيرى انقلاب؛

6. بررسى ساير عوامل شكل گيرى انقلاب؛

موحدين (1015-1152)، حسينيان (1705-1957) كه نمايندگان عثمانى در تونس بودند، آخرين حاكمانى بودند كه بر اين كشور حكم راندند.(1)

تونس به سبب موقعيت جغرافيايى، درگير جنگ هاى بسيارى با صليبيون شد؛ زيرا در طول 39 سال جنگ ميان تركان عثمانى و اسپانيايى ها، در سال 1574 ميلادى امپراطورى عثمانى توانست صليبيون را شكست دهد.

در سال 1881 ميلادى سربازان فرانسوى به تونس حمله كردند و حضور استعمار فرانسه از آن زمان تا 1956 ميلادى به طول انجاميد.(2)

در دوران معاصر، با آغاز جنگ جهانى دوم، ارتش آلمان براى تقويت پايگاه متحدين در شمال آفريقا، در تونس نيرو پياده كرد، اما در سال 1943 ميلادى از آنجا عقب نشينى كرد و اين كشور به كنترل متفقين درآمد و استعمار فرانسه در آن همچنان ادامه يافت. در نيمۀ دوم قرن بيستم ميلادى، تونس مانند بسيارى از كشورهاى مسلمان ديگر، همچون همسايه خود ليبى و الجزاير استقلال خود را بازيافت.

دوران استعمار تونس همانند ساير كشورهاى استعمارزده، دورانى تاريك و سياه است؛ براى مثال، در طول 70 سال استعمار فرانسه، تعداد اشخاصى كه توانستند به آموزش عالى راه پيدا كنند، تنها 320 نفر بودند، يعنى در هر سال، فقط چهار دانشجو!(3)

ص: 133

اين آداب با تلاش هاى ضرورى زندگى ناسارگار باشند، بايد اين دين را اصلاح كرد... ما مجبوريم كه بدترين آداب و رسوم خود را دور بريزيم. تمام تلاش ما بايد صرف پيشرفت شود و هدف خود را گم نكنيم.(1)

بورقيبه به مفتى اعظم تونس دستور داد كه به مردم اجازه دهد تا روزۀ خود را تا تعطيلات يا دوران بازنشستگى به تأخير بياندازند، اما مفتى اعظم از صدور فتوا امتناع كرد و به همين دليل بركنار شد. سپس خود بورقيبه اعلام كرد:

در مقام رهبر يك كشور اسلامى، من نيز مى توانم به نام مذهب صحبت كنم... متأسفانه اساتيد ما به طبقه خاصى از مردم تعلق دارند كه از استدلال و قضاوت بر مبناى تجربۀ گذشته و تعاليم قرآن، امتناع مى ورزند... تا وقتى كه جوانان ثابت كنند كه قادر نيستند كار و تلاش را با روزه دارى جمع كنند، بايد نسبت به آنان شكيبا باشيم. از اين پس آنها مى توانند با وجدانى آرام روزه شان را بخورند. اين فتواى من است.(2)

بورقيبه در طول 31 سال حكومت خود، از هيچ فعاليتى در راه انزواى اسلام كوتاهى نكرد و در ميان كشورهاى اسلامى به عنوان سكولارترين حاكم عرب شناخته مى شد. بسيارى نيز به وى لقب «آتاتورك تونس» داده بودند. عملكرد وى سبب شد كه فساد و بى بند و بارى نيز در اين كشور فراگير شود؛ چنانچه مجلۀ ژون افريك چاپ پاريس مى نويسد:

دولت تونس، فضاى آزادى غربى را در كشورش ايجاد كرده كه در ديگر كشورهاى عربى به ندرت ديده مى شود. سينماها هر چيز را به نمايش مى گذارند، كانال دو تلويزيون فرانسه از طريق

ص: 135

شبكه سراسرى تونس پخش مى شود، كتاب فروشى ها مملو از روزنامه ها و كتب غربى است. در تونس مى توان مثل غربى ها تا ديروقت در بيرون از خانه بود رقص و پايكوبى نمود، الكل خورد، با خارجى ها ملاقات كرده و يا اينكه بدون ترس و واهمه فيلم هاى ضد اخلاقى تماشا كرد.(1)

زين العابدين بن على (1987-2011 م) كه پس از بورقيبه در كودتايى آرام به قدرت رسيد، راه وى را ادامه داد. وى نيز براى مشروعيت بخشى به حكومت و جذب مردم مسلمان تونس، در ابتداى به قدرت رسيدنش، به زيارت خانه خدا رفت و تلويزيون تونس نيز مشروح سفر وى را پخش كرد. وى فعاليت هاى ديگرى را نيز در اين عرصه انجام داد، اما گرايش سكولار و غرب گرا در او نيز به شدت، قوى بود. جلوگيرى از فعاليت احزاب اسلامى، برخورد با چهره هاى اسلامى و... همه نمونه هايى از فعاليت هاى ضد دينى او بود.

در دوران بن على، ارتباطات با اسرائيل نيز گسترده تر شد. جزيره جربه كه در جنوب شرق تونس واقع شده و يكى از مناطق مهم و استراتژيك اين كشور است، به يكى از پايگاه هاى اطلاعاتى، جاسوسى و استراتژيك رژيم صهيونيستى تبديل شد. شايد يكى از مهم ترين علل حمايت صهيونيست ها از بن على همين امر باشد. از اين جزيره رژيم صهيونيستى نقشۀ ترور «ابوجهاد» در تونس را طراحى كرد و گروه عملياتى اين رژيم از اين جزيره با بالگرد به پرواز درآمد و ابوجهاد را ترور كرد.(2) اين در حالى بود كه در سال هاى پايانى قرن بيستم و آغازين قرن بيست و يكم، انزجار و تنفر از رژيم صهيونيستى در ميان مسلمانان جهان هر لحظه بيشتر مى شد.

ص: 136

اما سرنوشت غرب گرايى و اسلام ستيزى در تونس، همانند سرنوشت آن در ايران قبل از انقلاب اسلامى است. هرگز تصور نمى شد كه با توجه به قدرت پهلوى و وابستگى محمد رضا به امريكا و از طرفى فعاليت هاى فراگير ضد دينى وى در كشور، انقلابى با ماهيت اسلامى در ايران شكل گيرد. به همين ترتيب نيز به سبب وابستگى بن على به فرانسه و تلاش هاى پيگير بورقيبه و بن على براى اسلام زدايى از اين كشور مسلمان، غربى ها ايجاد انقلابى اسلامى در اين كشور را غير قابل تصور مى دانستند.

به همين منظور هيأت هايى را به نواحى گوناگون جهان اسلام اعزام كرد.(1) هرچند ثعالبى به اصلاحات در چارچوب آموزه هاى اسلامى معتقد بود، اما به ناسيوناليسم عربى نيز معتقد بود و همانند جمال عبدالناصر در مصر، بيشتر بر اتحاد جهان عرب تأييد مى كرد. به همين سبب نيز حزب دستور در دوره استقلال تونس، توسط بورقيبه و بن على منحرف شد و ماهيتى ضد اسلامى يافت. اما جايگاه ثعالبى در رشد انديشه هاى اسلام گرايانه در عصر استعمار نقش بسزايى ايفا كرد. نقطۀ عطف اسلام گرايى در تونس، در سال 1970 ميلادى، با تأسيس انجمنى فرهنگى به نام مجمع حفظ قرآن در مسجد زيتونه - مهم ترين مسجد تونس - شكل مى گيرد.(2) رفته رفته اين تشكل انسجام بيشترى يافت و موجب تولد مهم ترين حزب اسلام گراى تونس به نام «حركة الاتجاه الاسلامى» يا جنبش گرايش اسلامى (ام. تى. آى) به رهبرى «راشد الغنوشى» در سال 1978 ميلادى شد. هرچند بن على مى كوشيد خود را چهره اى موجه و آزادى خواه معرفى كند، اما هنگامى كه در سال 1981 ميلادى اين حزب از دولت درخواست كرد كه در كنار تنها حزب وابسته به دولت فعاليت كند، دولت، سران اين حزب را بازداشت كرد. بى ترديد ريشۀ بيدارى اسلامى در اين كشور را بايد در هويت اسلامى مردم اين منطقه و سپس در ناكامى پروژۀ غرب گرايى و اسلام ستيزى جستجو كرد.

«البكى هرمسى» از جامعه شناسانى كه مطالعۀ مهمى دربارۀ بيدارى اسلامى در تونس دارد، مى گويد:

براى شرح ريشه هاى ام. تى. آى، بايد به علتى اشاره كرد كه به

ص: 138

قدرى بديهى است كه به ندرت در گزارش ها مى آيد يا اهميت واقعى آن ذكر مى شود و آن اين است كه از ميان همه كشورهاى غربى، تونس تنها كشورى است كه نخبگان نوگرا، ساختارهاى اسلام رسمى را با نام اصلاحات نظام مند اجتماعى و فرهنگى مورد حمله قرار داده و آن را خلع سلاح كرده اند.(1)

ام. تى. آى توانست به سرعت در ميان طبقۀ متوسط و فقير جامعۀ تونس و مهم تر از آن در ميان قشر دانشگاهى و دانش آموز، گسترش يابد و همين امر سبب شد، فعاليت اين حزب در كشور ممنوع شود.

در دهۀ هشتاد با گسترش موج اسلام ستيزى، گروهى از رهبران ام. تى. آى به مبارزۀ خشونت آميز روى آوردند و حزبى را به نام «حزب التحرير الاسلامى» كه منشأ آن در اردن بود پايه گذارى كردند. اين حزب نه تنها در ميان مردم كه در بدنۀ ارتش تونس نيز نفوذ كرد و در سال 1983 ميلادى نوزده افسر نظامى كه به حزب التحرير پيوسته بودند، محكوم به توطئه عليه دولت شدند. همچنين در اين دوره از گروهى با نام «جهاد اسلامى» نام مى برند كه در ميانۀ دهۀ 1980 ميلادى ظهور يافت.(2)

دانشگاه اسلامى زيتونيه كه مهم ترين دانشگاه اسلامى تونس است، يكى از مراكز مهم اسلام گرايى در اين كشور شمرده مى شود. اين دانشگاه به همراه الازهر از جمله بزرگ ترين دانشگاه هاى جهان اسلام هستند. برخى از چهره ها و رهبران بزرگ اسلام گراى تونس از دانشجويان و اساتيد اين دانشگاه هستند. «شيخ محمد صالح النيفر» بنيانگذار و پدر

ص: 139

نهضت جديد اسلامى تونس از اساتيد آن و «راشد الغنوشى» رئيس حزب النهضه فارغ التحصيل اين دانشگاه است.

زين العابدين بن على براى اينكه نشان دهد متفاوت از حبيب بورقيبه است و جايگاهى در ميان مردم پيدا كند، يك سال بعد از به قدرت رسيدن، همۀ اسلام گرايان را از زندان آزاد كرد و به آنها اجازه داد در انتخابات سال 1989 ميلادى شركت كنند. نتايج اين انتخابات همه را شگفت زده كرد و موجب نگرانى بن على و دولت هاى غربى حامى او شد. بزرگ ترين جنبش اسلامى تونس به نام «النهضه» تبديل به دومين حزب در تونس شد. اين نتايج در مقايسه با رأى سه درصدى همه احزاب سكولار شركت كننده در انتخابات بسيار بالا بود. به همين دليل زين العابدين بن على سياست خود را تغيير داد. فعاليت جنبش اسلامى تونس ممنوع اعلام شد و رهبران و حاميان آن تبعيد و زندانى شدند. دولت هاى غربى مدعى دموكراسى و آزادى نيز از سياست سركوب مردم توسط حكومت بن على حمايت كردند.

اين انتخابات جداى از نتايج آن، درس هاى بسيارى براى سران كشورهاى اسلامى دارد و آن اينكه حتى در كشورى مانند تونس كه تمام توان نظام سياسى در خدمت حذف اسلام است، نور اسلام هرگز خاموش نمى شود و مسلمانان آموزه هاى اسلامى را رها نمى كنند.

اميدوار ساخته و از طرف ديگر در ساختار دولت شبه نظامى، ترس و وحشت وافرى به وجود آورده است.(1) هرچند بورقيبه مى خواست با انتساب اسلام گرايان به امام خمينى (ره)، آنان را تحقير كند، اما خود آنان برداشت ديگرى داشتند؛ چنانكه «تراب زمزمى» انديشمند و نويسنده تونسى در مورد تأثير انقلاب و امام خمينى (ره) مى نويسد:

انقلاب اسلامى ايران فقط به ايرانيان تعلق ندارد، بلكه به همۀ مسلمانان جهان مربوط مى شود. اوضاع لبنان، آفريقاى جنوبى و... اين را ثابت مى كند و براى مسلمانان اين كشورها محور، انقلاب ايران و رهبرى امام خمينى است. در هر قيام و تظاهراتى از شعارهاى انقلاب اسلامى استفاده مى شود.(2)

«درك واندروال»، دربارۀ ديدگاه اسلام گرايان تونس از انقلاب ايران مى نويسد:

غنوشى از همان ابتدا، قوياً از سرنگونى شاه حمايت مى كرد، اما در استفاده از خشونت در ترديد بود. پس از 1980، كه در آثار او برخودآگاهى و اعتقاد، به عنوان نخستين گام به سوى ايجاد حكومت اسلامى تأكيد شد، ابهام از بين رفت.(3)

انقلاب اسلامى ايران، توانست در تونسى كه به شدت اسلام و معارف آن سركوب مى شد، بار ديگر نور اميد را در چشمان مردمان بنشاند. ايران و تونس سابقۀ مشتركى در تقابل دولت هايشان با اسلام داشتند و پيروزى ملت ايران بر رژيم ستمشاهى اميد به پيروزى را در ميان مردم تونس نيز زنده مى كرد. اين در حالى بود كه قدرت بن على هرگز به اندازه قدرت محمد رضا شاه نبود. به گفته زمزمى: «تا قبل از انقلاب اسلامى ايران، مساجد كشورهاى اسلامى از جمله تونس خالى و

ص: 141

يا كم جمعيت بود، اما پس از پيروزى اين انقلاب پر جمعيت شد». همچنين به اعتقاد وى «برگزارى همايش هايى پيرامون حج در ايران پس از انقلاب اسلامى، موجب شد كه حج در كشورهاى اسلامى به مفهوم واقعى اش برگشت».(1)

«شيخ محمد صالح النيفر» بنيانگذار جنبش اسلام گرايى تونس در ديدار با امام خمينى (ره) در سال 1363 ش. گفت: «هر كس با امام و انقلاب اسلامى در ايران مخالفت كند، راه خطايى رفته است».(2)

ص: 142

اين انقلاب در نظر گرفت. وى علت نامگذارى را الهام گرفتن از سخن يكى از دوستان روزنامه نگارش كه پيشنهاد داده بود، در برابر گلوله هاى آتشين سربازان بن على گل به آنها هديه كنند، عنوان كرد و اين نام نيز به سرعت فراگير شد.

انديشمندان غربى كوشيده اند با تمسك به اقدام محمد البوعزيزى، ريشۀ انقلاب تونس را اقتصادى جلوه دهند و در همين راستا «ديويد هالاوى» سخنگوى صندوق بين المللى پول، معضل بيكارى را ريشۀ اين انقلاب معرفى مى كند.

اما وى فراموش كرده است كه اولاً بسيارى از مشكلات فراروى كشورهاى اسلامى، كه مدل غربى را براى توسعه انتخاب كرده اند، با توصيه هاى صندوق بين المللى پول و بانك جهانى، به وضعيت بسيار رقت بارى افتاده اند. حتى با نگاهى به گذشتۀ تونس معلوم مى شود كه در دوران بورقيبه كه به توصيۀ بانك جهانى قيمت نان بالا رفت، مردم عليه سياست هاى بانك جهانى در سال 1984 ميلادى شورشى را آغاز كردند كه به «قيام نان» شهرت يافت. اين شورش پس از كشته شدن 50 تن از شهروندان تونسى و با القاى سياست بانك جهانى نسبت به افزايش قيمت نان، فرو خوابيد.

ثانياً مطالعۀ شرايط اقتصادى تونس بيانگر آن است كه اين كشور، نسبت به بسيارى از كشورهاى اسلامى و حتى غير اسلامى از وضعيت مناسب ترى برخوردار بود.

توليد ناخالص ملى در كشور تونس در سال 2010 ميلادى جايگاه اين كشور را در رديف صد و چهاردهم در ميان 230 كشور قرار داده است. همچنين با نگاهى به وضعيت نرخ بيكارى در اين كشور از سال 2003 تا 2010 ميلادى همواره نرخ بيكارى با كاهش روبرو بوده است. همچنين جمعيت زير خط فقر تونس در سال 2010 ميلادى تنها به كمتر

ص: 143

از 4 درصد مردم اين كشور رسيده بود كه عددى مطلوب است. اين در حالى است كه اين رقم براى كشور همسايه تونس، يعنى الجزاير، برابر با 20 درصد است. همچنين كشورهاى در حال توسعه اى مانند برزيل و تركيه به ترتيب 30 و 20 درصد در سال 2009 ميلادى تخمين زده شده است. همچنين نرخ تورم در اين كشور زير 4 درصد بوده و در عصر بن على، سيرى نزولى داشته است.(1) شاخص فساد ادارى در اين كشور نيز چنانكه خبرگزارى هاى جهان اعلام مى كنند، چندان بالا نيست. اين كشور در شاخص جهانى فساد، رتبه 59 را در ميان 178 كشور داراست. و اين رتبه از ايتاليا (67)، برزيل، كوبا، رومانى (69) چين، يونان (78) مصر (98) و... پايين تر است.(2)

با چنين وضعيتى آيا به راستى مى توان تنها عوامل اقتصادى را در انقلاب اخير تونس دخيل دانست؟ اگر به تحليل هاى غربى در ريشه هاى انقلاب هاى معاصر مبنى بر اقتصاد همانند نظريۀ «جيمز ديويس» و يا «تد رابرت گر» نيز تكيه كنيم، باز هم ريشه هاى اقتصادى در شكل گيرى اين انقلاب ها، توجيه ناپذير به نظر مى رسند.

از اين رو، بى شك در اين انقلاب همان بازگشت به اسلام در كنار مبارزه با ديكتاتورى بيست و چند سالۀ بن على مهم ترين علل انقلاب هستند. در اين ميان، حضور ميليونى مردم در نماز جمعه كه در دوران بن على ممنوع بود و موج گرايش به حجاب پس از سقوط بن على نشانه كامل هويت اين انقلاب است. همچنين بازگشت راشد الغنوشى پس از سال ها تبعيد به اين كشور و استقبال كم نظير مردم از وى، نشانگر مطالبات و هويت اين انقلاب است.

البته آنچه انقلاب تونس را در آينده تهديد مى كند، عدم وجود رهبرى قوى و مقتدر در تحولات اخير است؛ زيرا مهم ترين شخصيتى كه

ص: 144

صلاحيت لازم را براى رهبرى مردم تونس داشت، راشد الغنوشى بود. وى كه در دهۀ 90 با سخنان و خطبه هاى آتشين خود، جوانان را به مساجد جذب و موج اسلام گرايى را نه تنها در مغرب عربى، بلكه در جهان اسلام دامن زده بود، پس از بازگشت 21 ساله خود از لندن، خود را بازنشسته كرده و گفته است مى خواهد جاى خود را به جوان ها بدهد و در هيچ انتخاباتى شركت نمى كند.

اين در حالى است كه به گفتۀ غنوشى در شرايطى كه در ابتدا تحت تأثير آموزه هايى مثل مبارزه حق و باطل، ايمان و كفر و جاهليت و اسلام در انديشه هاى سيد قطب و اخوان المسلمين بوده، با پيروزى انقلاب اسلامى ايران هديه انديشه اى اين انقلاب، يعنى مقولۀ مبارزۀ مستضعفين و مستكبرين و فقر و غنا را از امام خمينى (ره) دريافت مى كند. او در توصيف آن زمان چنين مى گويد:

شور اشتياق ما به انقلاب ايران بالا گرفت و رسانه هاى ما تصاوير امام خمينى را پخش كردند و روح تازه اى در درس هاى ما دميده شد و فقرا را يارى مى كرد. عليه مرفهان به مبارزه بر مى خاست و روابط خارجى ذليلانۀ تونس با امپرياليسم را مورد حمله قرار مى داد... علاوه بر بُعد فرهنگى، مبارزه عليه حكومت و غرب زدگى آن كه مخالف هويت كشور اسلامى و عربى ما بود، از اين هويت اسلام به عنوان يك طرح اجتماعى ممتاز دفاع مى كرديم.

اما اكنون كه بيش از هر زمان ديگرى مسلمانان تونس كه پس از 50 سال اسلام ستيزى، مى كوشند تجربۀ جديدى را در جامعه خود به كار گيرند، چهره هايى همانند غنوشى را در كنار خود احساس نمى كنند.

ص: 145

ص: 146

از اين رو علاوه بر بررسى انقلاب مصر، لازم است نسبت به جريان بيدارى اسلامى در اين كشور به عنوان يكى از پيشگامان اين فرايند، بيشتر دقت شود.

358 تا 567 ه. ق، حدود دو قرن، بر مصر حكومت كردند. مصر در دورۀ فاطميان در حوزه هاى مختلف پيشرفت هاى بسيارى كرد. پس از آنها ايوبيان (567-648 ه. ق)، و سپس سلسله مماليك، (648-923 ه. ق)، كه به ظاهر مشروعيت خود را از عباسيان مى گرفتند حكومت كردند تا اينكه در سال 923 ه. ق سلطان سليم عثمانى مصر را فتح كرد و المتوكل على الله، خليفه عباسى را با كليۀ آثار نبوى از قاهره به استانبول برد و به اين ترتيب خلافت از خاندان عباسى به عثمانيان منتقل شد.(1)

مصر مدتى زير گام سربازان ناپلئون لرزيد (1798-1801 م)، تا اينكه ناوگان نظامى بريتانيا و عثمانى آنان را عقب راندند. مصر نيز مانند بسيارى از كشورهاى اسلامى، طعم تلخ استعمار بريتانيا را چشيده است. مصريان از سال 1882 ميلادى شاهد حضور استعمار انگلستان در كشورشان بودند. در سال 1919 ميلادى كه مردم از استيلاى انگلستان به ستوه آمده بودند، عليه انگلستان شوريدند كه به شدت سركوب شدند؛ اما عاقبت در سال 1923 ميلادى توانستند به پيروزى دست يابند. «ملك فؤاد» و «ملك فاروق» پادشاهان مصر بودند. اما در سال 1952 ميلادى، سلطنت به جمهورى تغيير يافت.(2)

سرلشكر «نجيب» رئيس جمهور شد و در سال 1950 ميلادى جمال عبدالناصر به قدرت رسيد و تا هنگام مرگش در سال 1970 ميلادى رئيس جمهور مصر بود. جنگ هاى اعراب و اسرائيل، به ويژه شكست در جنگ شش روزه، اعتبار جمال عبدالناصر را به عنوان رهبر عرب و

ص: 149

كارآيى نظريۀ ناسيوناليسم عربى در هم شكست.(1) پس از ناصر، انورسادات به قدرت رسيد. وى نه تنها خود، بلكه مردم مصر را در برابر مسلمانان جهان سرافكنده كرد؛ زيرا وى نخستين حاكم يك كشور عرب بود كه پيمان صلح را با دولت اسرائيل امضا كرد و اين كشور را به رسميت شناخت. اين قرارداد به «كمپ ديويد» معروف شد. و جالب آنكه به همين سبب نيز در سال 1978 ميلادى جايزۀ صلح نوبل را از آنِ خود كرد.!!! اين در حالى است كه در عصر جمال عبدالناصر، مصر پيشتاز مبارزه با اسرائيل بود. چنين قراردادى، جهان اسلام را شگفت زده كرد و موج مخالفت ها با وى گسترده شد. انور سادات، در كنار صلح با اسرائيل، مبارزه اى فراگير با گروه هاى اسلام گرا مانند اخوان المسليمن را نيز آغاز كرد و نهايتاً در 1981 ميلادى توسط خالد اسلامبولى، كه عضو گروه جهاد اسلامى مصر بود، ترور شد. حسنى مبارك پس از انور سادات، رياست جمهورى مصر را به عهده گرفت. وى نيز راه انور سادات را ادامه داد. پيگيرى روند سازش اعراب و اسرائيل و مبارزه با گروه هاى اسلام گرا و همچنين اخوان المسلمين مصر و ديكتاتورى شديد از ويژگى هاى حكومت 30 سالۀ مبارك بود. مبارك در انقلاب اسلامى مصر در سال 2011 ميلادى، از قدرت خلع شد.

دامن زدند، ديده مى شوند؛ اما واقعيت اين است كه جريان بيدارى اسلامى در مصر، جريانى معتدل و پيشرو بوده است.

نقطۀ عطف بيدارى اسلامى در اين كشور، حركت اخوان المسلمين مصر است كه توسط «حسن البناء» در سال 1928 ميلادى آغاز شد. وى در واكنش به دورى جهان اسلام از آموزه هاى اسلامى و رشد انديشۀ غرب گرايى در ميان مسلمانان، اين حركت را آغاز كرد. برگزارى جلسات و تأسيس مراكز تربيتى براى تربيت جوانان و گسترش آموزه هاى اسلامى از جمله اقدامات حسن البناء بود و توانست شعب اخوان المسلمين را از چهار شعبه در سال 1929 ميلادى به هزار شعبه در سال 1948 ميلادى برساند. مبناى فكرى اخوان المسلمين بر سه اصل استوار بود:

1. اسلام، نظامى جامع و متكامل بالذات است و شامل همۀ ابعاد زندگى مى شود؛

2. اسلام از دل دو منبع برآمده و بر آنها مبتنى است: كتاب (قرآن) و سنت نبوى؛(1)

3. اسلام قابل انطباق به همۀ زمان ها و مكان هاست.(2)

با نگاهى به اصول انديشۀ اخوان آن را مى توان در راستاى مبانى بيدارى اسلامى طبقه بندى كرد. حسن البنا در سال هاى اول دعوتش، از سياست پرهيز مى كرد و به يارانش نيز توصيه مى كرد وارد سياست نشوند، اما پس از درگيرى هاى اعراب و اسرائيل و جنگ جهانى دوم، فعاليت هاى سياسى وى نيز آغاز شد.(3) بعد از جنگ جهانى دوم در

ص: 151

مقاله اى با عنوان «الاسلام، سياسة و حكم» اعلام كرد كه مسلمان نمى تواند از پرداختن به مسائل سياسى و امور و شؤون امت اسلامى غافل باشد. چنين رويكردى با توجه به قدرت روزافزون اخوان المسلمين سبب شد كه اين حركت بزرگ ترين خطر براى پادشاهى مصر تشخيص داده شود(1) و نهايتاً در سال 1949 ميلادى به دست عوامل دولت، ترور شد.

حسن البناء مانند بسيارى از اسلام گرايان، معتقد بود به جاى حركت در مسير فرهنگ و تمدن غرب، بهترين راه سعادت براى مسلمانان، بازگشت به فرهنگ و تمدن اسلام است.(2) اما در دعوت خود، روش اصلاحى را برگزيد؛ زيرا هرچند وى بزرگ ترين و قدرتمندترين گروه اسلام گرا در مصر را به وجود آورد،(3) و همچنين داراى مواضع سياسى بود، اما همواره اصلاحات را در دل حكومت جستجو مى كرد و در مبارزاتش روش انقلابى نداشت.(4)

حركت اخوان المسلمين با سيد قطب (1906-1966 م) وارد مرحلۀ جديدى شد و رويكرد اصلاحى آن تبديل به رويكرد انقلابى گرديد. سيد قطب با بازتعريفى از مفهوم جاهليت كه از سيدابوالاعلى مودودى، انديشمند پاكستانى گرفته بود، نه تنها جوامع غربى، بلكه كشورهاى اسلامى كه داراى حاكم غيراسلامى باشند را در حكم جوامع جاهلى

ص: 152

شمرد. وى مدتى در امريكا به تحصيل مشغول بود. هنگامى كه از امريكا بازگشت، همواره از فساد، افسونگرى و ويرانى تمدن غرب، سخن مى گفت. سيد قطب، وظيفۀ يك مسلمان در جامعۀ جاهلى را صرفاً جهاد مى دانست و اين اعتقاد زمينه هاى ماهيت انقلابى انديشۀ قطب را فراهم مى كرد.(1) بسيارى كوشيده اند سيد قطب را الهام بخش حركت هاى تكفيرى مانند القاعده، طالبان، سپاه صحابه، لشكر جهنگوى، حزب التحرير و... قرار دهند؛ اما واقعيت اين است كه نه تنها سيد قطب هرگز مفهوم جهاد را در نزاع با مسلمانان به كار نگرفت و سلاح خود را به سوى فرقه هاى ديگر اسلامى نشانه نرفت، بلكه هدف وى استعمارگرانى مانند امريكا و حكّام دست نشاندۀ كشورهاى اسلامى بودند. اين در حالى است كه جريان هاى تكفيرى، هر گروه مسلمانى را كه با ديدگاه هاى آنان مخالف باشد تكفير كرده و خون و مالش را مباح مى دانند. بمب گزارى هايى كه در عراق و پاكستان صورت مى گيرد، ريشه در سلفى گرى تكفيرى دارد.(2) انديشه هاى سيد قطب در تفسيرى كه وى در زندان آن را تأليف كرد با نام فى ظلال القرآن و كتاب معالم فى الطريق آمده است. سيد قطب و تعدادى از همفكرانش در سال 1966 ميلادى توسط جمال عبدالناصر اعدام شدند.

البته همان گونه كه گفته شد، على رغم پويايى بيدارى اسلامى در مصر، هرگز اين حركت نتوانست در اين كشور حكومت اسلامى تشكيل دهد و حتى در برهه اى از زمان در كنار حكومت ناسيوناليست جمال عبدالناصر قرار گرفت. با اين حال، هرگز نبايد تأثير انديشه هاى حسن البناء و سيد قطب را بر جهان اسلام ناديده گرفت.

ص: 153

ما معتقديم كه اسلام، وحدت مسلمين و اتحاد نيروهاى مؤمن به خدا و موحد را يكى از فرايض قرار داده است. ما معتقديم كه يكى از بزرگ ترين اهداف حج خانۀ خدا اين است كه مسلمانان را به هم نزديك كند. اينكه خدا فرموده است: «وَ أَذِّنْ فِي اَلنّٰاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجٰالاً وَ عَلىٰ كُلِّ ضٰامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ » (حج، 27) همه مردم مسلمان عالم را در روزهاى معين و در عرصه هاى محدودى مانند عرفات و مشعر و منا و مسجدالحرام جمع مى كند.(1)

در گذشته نيز علماى بزرگى از شيعه و اهل سنت بوده اند كه منادى اتحاد بوده و براى وحدت مسلمانان، تلاش بسيارى كرده اند.(2) اما اين تلاش بيش از هرجا در تعامل ميان علماى شيعه در ايران و عراق و لبنان و علماى اهل سنت در الازهر مصر تبلور دارد. به عبارت ديگر، شايد بتوان گفت، مهم ترين گام عملى در تقريب ميان اهل سنت و شيعيان با تلاش علماى شيعه و متفكران اهل سنت در دانشگاه الازهر، برداشته شد.

اظهار تمايل مرجع عام شيعيان جهان، «آيت الله العظمى بروجردى» و استقبال چهره هاى بزرگ الازهر، سبب شد كه در سال 1947 ميلادى

ص: 155

مركزى به نام «دارالتقريب بين المذاهب الاسلاميه» در قاهره تشكيل شود.(1) هدف از تشكيل اين مركز، نهادينه كردن ارتباطات ميان علماى اهل سنت و شيعه بود. پس از آن نامه ها و مراسلات بسيارى ميان علماى شيعه و سنى توسط دبير اين سازمان، علامه محمد تقى قمى مبادله شد.

يكى از دستاوردهاى مهم دارالتقريب شناساندن شيعه به ساير مذاهب اسلامى بود. به پيشنهاد آيت الله العظمى بروجردى، تفسير شريف مجمع البيان به همت دارالتقريب به چاپ رسيد كه «شيخ محمود شلتوت» - رئيس الازهر - مقدمۀ مهمى بر آن افزود. همچنين كتاب هاى بزرگ ديگرى همچون مختصر المنافع و تذكرة الفقهاء علامه حلى، وسائل الشيعه مرحوم شيخ حرّ عاملى و كتاب حديث الثقلين علامه محمد قوام الدين قمى به چاپ رسيد كه تحولى در تعامل ميان علماى شيعه و سنى بود.

اما مهم ترين دستاورد دارالتقريب كه به همت علامه محمد تقى قمى پيگيرى شد، فتوايى بود كه توسط شيخ محمود شلتوت، مبنى بر جواز تقليد از مذهب اماميۀ اثنى عشرى صادر شد. اين فتوا كه در هفدهم ربيع الاول سال 1378 هجرى قمرى همزمان با ميلاد پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و اله صادر شد، نقطۀ عطفى در تاريخ تعاملات شيعه و اهل سنت گرديد.

شيخ شلتوت در بخشى از اين فتوا مى گويد:

مكتب جعفرى معروف به مذهب امامى اثنى عشرى مكتبى است كه شرعاً پيروى از آن مانند پيروى از مكتب هاى اهل سنت، جايز است.(2)

ص: 156

چنين زمينه هاى وحدت گرايانه اى موجب شد، ميان رهبرى بيدارى اسلامى كه در اواخر دهه هفتاد با انقلاب اسلامى ايران اتفاق افتاد و بيدارى اسلامى در مصر كه سابقۀ بلندى داشت، ارتباط وثيقى ايجاد شود.

مجلة المسلمون كه از سوى اخوان المسلمين در قاهره و سپس در دمشق و ژنو منتشر مى شد، در يكى از شماره هاى خود با عنوان «با نواب صفوى» مى نويسد:

شهيد عزيز - زنده ياد - نواب صفوى، روابط تنگاتنگى با المسلمون داشت و در ژانويه 1954 م. به عنوان مهمان، در دفتر مجله - در قاهره - اقامت گزيد.(1)

اين مجله سپس ديدگاه نواب صفوى را دربارۀ بازداشت و سركوب اخوان چنين نقل مى كند:

وقتى مردان اسلام در همه جا مورد سركوب طاغوتيان واقع مى شوند، مسلمانان از اختلافات مذهبى چشم پوشيده و شريك درد و اندوه برادران ستم ديده شان مى شوند. بى ترديد ما با مبارزۀ اسلامى مان مى توانيم نقشۀ دشمنان را به منظور تفرقه اندازى ميان مسلمانان خنثى كنيم. وجود مذاهب اسلامى ضررى ندارد و ما نمى توانيم آن را ملغى كنيم. آنچه بايد براى توقف و منع آن بكوشيم، سوء استفاده از اين وضع به سود غرض ورزان است.(2)

در پايان مقاله، به نقل از نواب صفوى چنين آمده است:

ما اطمينان داريم عاقبت كشته خواهيم شد، و اين، اگر امروز نباشد فردا خواهد بود؛ ولى خون ها و فداكارى هاى ما اسلام را زنده خواهد كرد و آن را به خيزش واخواهد داشت. اسلام امروز به اين خون ها و فداكارى ها نياز دارد و بدونِ آن، هرگز به پا نخواهد خاست.(3)

ص: 158

چنين ديدگاه هايى به خوبى نزديكى انديشۀ بيدارى در ايران و مصر را هويدا مى كند و بى شك چنين افق هاى نزديكى در تأثيرپذيرى بيدارى اسلامى مصر و انقلاب معاصر آن مؤثر بوده است.

با توجه به اين زمينه هاى فكرى و همچنين فعاليت هاى تقريبى در مصر، شاهد تأثير انقلاب اسلامى ايران در جريان بيدارى اسلامى در اين كشور هستيم.

نخستين مسأله اى كه در حركت بيدارى اسلامى مصر مشاهده مى شود اين واقعيت است كه آنان انقلاب اسلامى ايران را تجلّى نيروى اسلام مى دانند، نه يك پديدۀ صرفاً شيعى. چنانچه فتحى عبدالعزيز مى گويد: «انقلاب امام خمينى، انقلاب يك فرقۀ اسلامى عليه فرقه اى ديگر نيست، بلكه مركز ثقل ارزش ها و اعتقادات مشتركى است كه همۀ مسلمانان را به وحدت فرا مى خواند. همان چيزى كه انقلاب ايران براى آن به وقوع پيوست.»

به اعتقاد اسلام گرايان مصر: «انقلاب اسلامى ايران نظريه هاى سياسى و نيز نيروهاى سياسى معاصر را واژگونه كرد و نمونه اى بى همتا، قدرتمند و حيات بخش از انقلاب اسلامى ارائه داد».(1) جالب آنكه در نگاه آنان ايران بخشى از خط دفاعى اسلام در شرق است كه اگر شكست مى خورد «يكى از استحكامات اصلى سرزمين هاى مقدس اسلامى سقوط مى كرد»(2) همين نگرانى موجب شده بود كه نويسندگان اسلام گرا از جنگ عراق و جهان استكبار عليه ايران اظهار نگرانى مى كردند. آنها از اين وحشت داشتند كه صاحبان منافع خارجى مى كوشند كه نور اميدى را كه انقلاب ايران در دل مسلمانان جهان افكنده بود، خاموش كنند.(3) حتى

ص: 159

«تلمسانى» - رهبر اخوان المسلمين - عراق را مسؤول آغاز جنگ معرفى كرد.(1) به عقيدۀ وى حاكمان عراق عليه اسلام جنگ به راه انداخته بودند.(2)

نكتۀ ديگر آنكه هرچند برخى از متعصبين با تكيه بر اعتقادات شيعه و تأكيد بر آنها مى كوشيدند، آتش نفاق را ميان مسلمانان شعله ور كنند، اما اسلام گرايان مصر با اين افراد به شدت برخورد مى كردند. به عنوان نمونه، هنگامى كه در مجله الازهر ارگان رسمى دانشگاه الازهر مقاله اى در ردّ مهدويت نوشته شد، نشريه المختارالاسلامى ارگان اخوان المسلمين نويسنده مقالۀ را به دليل نداشتن هيچ گونه دانشى دربارۀ اين موضوع به شدت مورد حمله قرار داد.(3)

در مجموع مى توان گفت انقلاب ايران، براى اسلام گرايان مصر، آرمانى بود كه سال ها در پى تحقق آن بودند و به همين سبب نيز روح تازه اى در كالبد آنان دميد.

با اين حال، برخى عوامل نيز سبب شد، عليرغم تأثيرپذيرى بيدارى اسلامى مصر از انقلاب اسلامى، آثار كامل آن، كه انقلاب معاصر مصر است، براى چند دهه به تأخير افتد.

جنگ ايران و عراق و تبليغات رسانه اى شديد براى بازتعريف اين جنگ به عنوان جنگ عربى - عجمى كه ريشه هاى ناسيوناليستى داشت، دشمنى ها و نسبت هاى نارواى انور سادات و پس از آن، حسنى مبارك، فضاى خفقان و سركوب شديد جريان هاى اسلام گرا همه در تأخير رسيدن بيدارى اسلامى مصر به مرحلۀ انقلاب مؤثر بودند، اما به هر حال،

ص: 160

همه منتظر آغاز اين حركت بودند. چنانچه حضرت آيت الله خامنه اى با عنايت به سابقه بلند مصر در اين عرصه به درستى مى فرمايند:

حقيقتى را بگويم: پس از پيروزى انقلاب اسلامى و تشكيل نظام اسلامى در ايران كه زلزلۀ عظيمى را در حكومت هاى دنياطلبان شرق و غرب پديد آورد و ملت هاى مسلمان را در جوش و خروشى بى سابقه انداخت، ما غالباً انتظار داشتيم كه مصر پيش از همه جا به پا خيزد. سابقۀ جهاد و روشنفكرى و تربيت شخصيت هاى بزرگ مجاهد و متفكر در مصر، اين توقع را در دل ما برمى انگيخت؛ اما از مصر صداى واضحى شنيده نمى شد. من در دل، خطاب به ملت مصر اين شعر ابوفراس را زمزمه مى كردم:

اَراكَ عَصِى الدَّمعِ شيمتُك الصبر *** اَما لِلهوى نهىٌ عليك و لا امرٌ

وقتى ملت مصر را در ميدان تحرير و ميادين ديگر شهرهاى مصر ديدم، پاسخ خود را شنيدم. ملت مصر با همان زبان دل به من مى گفت:

بَلى اَنَا مُشتاقٌ و عِندِىَ لَوعةٌ *** ولكنَّ مِثلى لايذاعُ لهُ سِرٌّ

اين سرّ مقدس، يعنى انگيزه و عزم قيام، به تدريج در ذهنيت ملت مصر قوام يافت و شكل گرفت و در لحظۀ مناسب تاريخى، عريان در صحنه اى پرشكوه به ميدان آمد.(1)

انقلاب مصر را انقلابى عليه نظام طبقاتى، فقر، ستم، ديكتاتورى و رسيدن به دمكراسى بخوانند.

شكى نيست براى غرب به ويژه امريكا مصر نسبت به تونس به علل زير بسيار مهم تر است:

1. همسايگى مصر با اسرائيل و نقش استراتژيك مصر در تأمين امنيت اسرائيل؛

2. جايگاه مصر با توجه به پيشينۀ اسلام گرايى و رهبرى جهان عرب؛

3. موقعيت ويژۀ سياسى، اقتصادى و منطقه اى مصر در شمال افريقا.

اگر نگاهى به دو دولت انور سادات و حسنى مبارك بيافكنيم، به سادگى مشاهده مى كنيم كه شايد هيچ دولتى نمى توانست آن گونه كه اين دو شخصيت در راستاى سياست هاى غرب، به ويژه امريكا در محورهاى فوق حركت كرده اند، حركت كند.

نخست آنكه تا قبل از رياست جمهورى انور سادات، جمال عبدالناصر با اسرائيل سر جنگ داشت. اما هنگامى كه انور سادات به قدرت رسيد، در كمال ناباورى مسلمانان جهان، پيمان صلح را با اسرائيل منعقد كرد و در طول سال هاى حكومتش همواره در خدمت غرب و اهداف غرب بود. به همين سبب، هنگامى كه وى ترور شد، بيشتر شخصيت هايى كه در مراسم تشييع جنازۀ وى شركت كردند، چهره هاى غربى بودند. پس از وى نيز حسنى مبارك راه انور سادات را ادامه داد. به ويژه در بحران اخير غزه، ايجاد ديوار حائل ميان مصر و فلسطين و جلوگيرى از رسيدن آذوقه و دارو به مردم بى پناه غزه، نشان از اوج وابستگى وى به غرب و اسرائيل داشت.

ص: 162

در مورد محور دوم، همان گونه كه گفته شد، مصر پيشتاز حركت هاى اسلام گرايانه در جهان اسلام است، و تبلور آنكه اخوان المسلمين است، شاخه هاى بسيارى در گوشه و كنار دنيا دارد. به همين سبب سركوب و كنترل ريشه هاى اسلام گرايى در مصر، يكى از سياست هاى غرب و امريكا در مبارزه با بيدارى اسلامى است. اين مهم كه در عصر جمال عبدالناصر آغاز شده بود، در دوران انور سادات و پس از آن، حسنى مبارك با شدت بيشترى دنبال شد.

از نظر موقعيت جغرافيايى، سياسى و امنيتى، وجود كانال سوئز با 160 كيلومتر، شاهراه ارتباطى سه قارۀ آسيا، اروپا و افريقاست و اين ويژگى به مصر، نقشى اساسى مى بخشد. همچنين سواحل طولانى اين كشور با دو درياى مديترانه و سرخ نيز به آن اهميت ويژه اى داده است.(1)

در اين عرصه نيز دولت هاى گذشته در طول دهه هاى گذشته حافظ منافع و حاكميت غرب و امريكا بوده اند.

با توجه به آنچه گفته شد، در طول سال هاى گذشته روابط نزديكى ميان مصر و دولت هاى غربى وجود داشته است و هرگز سخن از فقر، ستم، شكاف طبقاتى و ديكتاتورى نبوده است و همواره رهبران آن رهبران بزرگ مسالمت جوى جهان اسلام معرفى شده اند. اكونوميست يك سال قبل از سرنگونى مبارك، از نگرانى غرب نسبت به كهولت سن مبارك سخن مى گويد و اينكه غرب نگران است پس از مبارك چه كسى به قدرت خواهد رسيد؟ دولت حسنى مبارك به سبب خوش خدمتى هاى خود، پس از اسرائيل، دومين كشور دريافت كمك هاى نقدى و

ص: 163

تسليحاتى از امريكا بوده كه سالانه دو ميليارد دلار كمك بلاعوض از امريكا مى گرفته است.(1)

به همين سبب، سرنگونى مبارك براى غرب، كابوسى بزرگ بود.

پرسشى كه در اينجا مطرح است اينكه چرا ديدگاه غرب قبل از سقوط ديكتاتور مصر با بعد از آن، اين چنين دگرگون شده است؟ به عبارت ديگر، در دل تحولات مصر چندين موضع گيرى از امريكا و غرب قابل مشاهده است:

اول: حمايت شديد امريكا و غرب از مبارك، هنگامى كه هنوز آتش خشم مردم بالا نگرفته است.

دوم: پيشنهاد گفتگو با انقلابيون، هنگامى كه شلعه هاى انقلاب بالا گرفته بود و امكان خاموش كردن آن وجود نداشت.

سوم: هدايت انقلاب، به نفع خود هنگامى كه انقلاب به پيروزى رسيده است و ديگر امكان بازگشت مبارك وجود نداشت.

نبايد فراموش كرد كه هدف امريكا از هدايت انقلاب نيل به سياست هايش در همان سه محور اساسى است. حفظ امنيت اسرائيل، سركوب يا كنترل اسلام گرايى و بيدارى اسلامى و تسلط بر مصر با توجه به جايگاه ژئوپلتيك و ژئواستراتژيك اين كشور.

حال كه انقلاب اين كشور به پيروزى رسيده است، و در هر سه محور، امريكا با چالش هاى جدى روبروست، تسلط بر فضاى انقلابى و انحراف آن از اهداف اصيل اسلامى آن در رأس سياست هاى امريكا قرار گرفته است.

از طرف ديگر، شواهد بسيارى در دست است كه ماهيت انقلاب مصر را كاملاً مشخص مى كند.

ص: 164

اول: اسرائيل ستيزى كه در اشغال سفارت اسرائيل (لانۀ جاسوسى) تبلور يافت. اگر حمله به سفارت امريكا را نيز ضميمه اين عمليات كنيم، به خوبى ماهيت ضد امريكايى - اسرائيلى اين انقلاب روشن مى شود.

دوم: شعائر مذهبى در ميدان التحرير مصر، نشانگر هويت انقلاب است. نمازهاى جمعه پرشور دوران انقلاب، نمازهاى جماعت ميدان التحرير، شعارهاى اسلامى و مطالبات دينى مردم، همه نشانگر ماهيت اسلامى اين حركت است. همچنين در يك نظرسنجى، 90 درصد مردم مصر معتقدند كه اجراى شريعت اسلامى در كشورشان موجب ارتقاى حقوق زنان، حقوق بشر، عدالت اقتصادى و عدالت قضايى خواهد شد.(1)

آنچه در اين برهه، براى انقلاب مصر خطرساز است، تصدير انقلاب به دست نامحرمان است. حضور فعّال جريان اسلام گرا در تحولات بعد از اين مصر، مى تواند زمينۀ مناسبى براى آرمان اسلام خواهى مردم مصر باشد.

البته به علت سال ها ركود و سركوبى جريان اسلام گرايى در مصر در پنجاه سال گذشته، قواى حركتى مانند اخوان به تحليل رفته است و دوباره بايد تجديد شود. همچنين چهره هايى همانند يوسف قرضاوى كه سال ها به عنوان انديشمندان اسلام گرايى در جهان مطرح بوده اند، امروز در شرايط حساسى قرار دارند. پرهيز از مباحث فرقه گرايانه كه همان خواست دشمنان است، مى تواند آرمان مردم مصر را برآورده سازد.

در ضمن، استفاده از تجربيات بسيار ارزشمند جمهورى اسلامى ايران، كه گاه با هزينه هاى بسيارى همراه بوده، ميانبرى است كه اگر رهبران اسلامى مصر توجه كنند، دوران گذار را با سهولت طى خواهند كرد.

ص: 165

ص: 166

درگيرى ايتاليا در اين جنگ، قدرت ايتاليا در ليبى كاهش يافت، اما پس از آن و از سال 1914 ميلادى رفته رفته تمام خاك ليبى به تصرف ايتاليا درآمد. «موسولينى» در پى آن بود كه از اتيوپى تا ليبى را در تصرف خود درآورد و عظمت رم باستان را در گرفتن مستعمراتى در شمال آفريقا تجديد كند.(1)

عصر استعمار براى مسلمانان ليبى، عصر تاريكى و سركوب بود، بسيارى از حركت هاى آزادى خواهانه در دهه هاى سى و چهل به شدت سركوب شد و موج اشغالگران از كشور ايتاليا براى تاراج سرمايه هاى ليبى به اين كشور روانه شدند. استعمار ايتاليا تا سال 1951 بر سرزمين ليبى ادامه داشت.(2)

سلطان ادريس به انگلستان و امريكا پس از كشف نفت در اين كشور، از ديگر ويژگى هاى عصر او بود. در دوران او همچنين امريكا پايگاه هوايى در كنار شهر طرابلس ايجاد كرد. با اين حال، به سبب وابستگى محمد ادريس به خاندان سنوسى كه در ميان مردم ليبى از جايگاه والاى مذهبى برخوردار بودند، گرايش اسلام ستيزانه در عصر محمد ادريس مشاهده نمى شود. اما در سال 1969 ميلادى هنگامى كه سلطان براى مداوا به تركيه رفته بود، قزافى با كودتايى آرام، نظام سلطنت را برانداخت و خود به حكومت رسيد.(1)

دوران قزافى از مقاطع حسّاس و سرنوشت ساز تاريخ ليبى است. شخصيت پيچيده و گاه نامتعادل قزافى و چرخش هاى مدام وى از اسلام به شرق و از شرق به غرب، و رفتار عجيب وى در زندگى فردى و اجتماعى، به گونه اى است كه نمى توان مسير مشخصى را براى حركت قزافى در طول حكومت 40 سالۀ وى در نظر گرفت. قزافى نيز مانند بسيارى از سران سكولار كشورهاى اسلامى همانند بورقيبه، محمد رضا و آتاتورك در ابتدا از اسلام به عنوان ابزارى براى رسيدن به قدرت استفاده مى كند. به ويژه آنكه قزافى عليه دولتى كودتا كرده بود كه مشروعيت خود را از دين مى دانست. به همين سبب قزافى نيز براى بقاى حكومت خود به دين نياز داشت.

ص: 170

پس از به قدرت رسيدن قزافى، شوراى فرماندهى انقلاب با صدور نخستين احكام، به استفاده از زبان عربى و تقويم اسلامى در كليه مجامع عمومى دستور دارد، مصرف الكل را ممنوع كرد، حدود قرآنى مثل قطع دست سارق را برقرار كرد و براى گسترش پيام اسلام، جمعيت الدعوة الاسلامية را تأسيس نمود.(1)

اما رفته رفته قزافى ماهيت ضد اسلامى خود را نشان داد و يا حداقل قرائت التقاطى اش از اسلام براى همگان آشكار شد.

نخستين مسأله اى كه در مورد قزافى قابل توجه است اين واقعيت است كه وى تفسير شخصى خود را تنها تفسير واقعى از احكام و شريعت مى داند. او احكام اسلامى را با سليقه خود تغيير مى داد و يا متحول مى كرد. وى در مقاله اى آشكارا اعلام مى كند كه نمايندگى مردم از سوى مقامات مذهبى با دموكراسى آن گونه كه او مى فهمد، ناسارگار است و سپس استعفاى مفتى اعظم را كه خودش وى را به اين سمت برگزيده بود خواستار شد. هنگامى كه علما با ديدگاه هاى وى مخالفت كردند كه مثلاً اين ادعا كه «زمين دارايى خصوصى نيست»، با روايات اسلامى در تناقض است، بى درنگ مساجد تصرف شدند، تا «اين مكان ها را از تمايلات مشركانه و گماشتگان مذهبى كه طى صدها سال سقوط و فساد، افسانه هاى بدعت آميز تبليغ مى كردند و موجب تحريف دين اسلام شدند، رهايى بخشند».(2)

ص: 171

ويژگى ديگر وى حمله به منابع اسلامى است. در دهۀ هفتاد ميلادى، وى رسماً به منابع اسلامى انتقاد مى كند كه نادرستى ها و اشتباهات تاريخى رفته رفته در احاديث رخنه كرده و آنها را غيرقابل اعتماد ساخته است. به عقيده وى:

چون مسلمانان به لحاظ زمانى از اسلام اصيل دور افتاده اند، اسلام نيازمند يك بازنگرى است و انقلاب ليبى، انقلابى است كه به اصلاح اسلام مى پردازد. شكل درست اسلام را ارائه مى دهد، اسلام را از آداب ارتجاعى كه به آن لباسى قهقرايى كه از خودش نيست، پوشانده است، پاك و تطهير مى كند.(1)

در همين سال ها وى مبدأ تاريخ اسلامى را تغيير داد، با اين استدلال كه نبايد مبدأ تقويم اسلامى، هجرت پيامبر صلى الله عليه و اله باشد، بلكه بايد از رحلت پيامبر صلى الله عليه و اله يعنى ده سال پس از هجرت، محاسبه شود. به گفته وى رحلت پيامبر صلى الله عليه و اله واقعه مهم ترى در اسلام است و مشخص كننده پايان نبوت است كه به لحاظ اهميت همتراز ولادت حضرت عيسى عليه السلام در مسيحت است. از اين رو تقويم مسلمانان ليبى، ده سال عقب تر از تقويم ديگر كشورهاى اسلامى است.

با توجه به ويژگى هاى شخصيتى كه قزافى داشت در پى ترسيم شخصيتى نظريه پرداز در حوزه دين از خود بود؛ در حالى كه هيچ گونه آشنايى و تحصيلاتى در حوزۀ دين نداشت و همين امر نيز سبب شد، به بيراهه رود.

پرسش ديگرى كه وجود دارد، اين است كه قذافى در ستيز با اسلام، چه شيوه و روشى را در پيش گرفت؟ به عبارت ديگر، با نگاهى به

ص: 172

شخصيت هايى مانند جمال عبدالناصر، بورقيبه، بن على و... مى توان مسير مشخصى را براى آنها ترسيم كرد، اما واقعيت اين است كه قذافى شخصيت ثابتى نداشت و نمى توان خط سير مشخصى را به وى نسبت داد. با اين حال، مى توان وى را متمايل به شرق و انديشۀ سوسياليسم دانست.

اما در مجموع اگر بخواهيم به طور اجمال شخصيت قذافى را از نظر انديشه اى مورد بررسى قرار دهيم، سه گرايش را در وى مى توان مشاهده كرد:

اول: گرايش ناسيوناليسم عربى؛ هدف وى از حركت در مسير مليت گرايى عربى، به دست گرفتن رهبرى كشورهاى عرب بود. گويا وى به دنبال آن بود كه بار ديگر روش شكست خوردۀ جمال عبدالناصر را زنده كند و با عامل مليت، ملت هاى عرب را گرد خود جمع كند. غافل از آنكه در دهه هفتاد، انديشۀ ناسيوناليسم عربى، شكست خورده بود. به همين سبب نيز هيچ يك از سران عرب، به دعوت وى براى اتحاد با محور ناسيوناليسم عربى، پاسخ مثبت ندادند.

قذافى در سال 1971 ميلادى پيشنهاد كرد كه با سودان متحد شود، اما «جعفر نميرى»، رئيس جمهور وقت سودان، اين پيشنهاد را رد كرد.(1) بعد از مرگ ناصر در 28 سپتامبر 1970 ميلادى قذافى تلاش كرد تا رداى رهبرى ايدئولوژيك پان عربيسم را به تن كند. او مجمع جمهورى هاى عربى (ليبى، مصر و سوريه) را در سال 1972 ميلادى تشكيل داد، با اين اميد كه يك ايالت عرب ايجاد كند، ليكن اين سه كشور، يكى شدن را نپذيرفتند. در سال 1974 ميلادى توافق نامه اى با حبيب بورقيبه، رئيس

ص: 173

جمهور وقت تونس، براى متحد شدن امضا نمود، اما اين اتحاد نيز در عمل با شكست مواجه شد و تفاوت هاى فراوانى كه بين دو كشور وجود داشت مانع از ايجاد اتحادى قدرتمند گرديد. در سال 1984 ميلادى معاهدۀ «وجده» را با حسن دوم، رئيس جمهور مراكش، با هدف اتحاد دو كشور، امضا كرد كه در زمينه هاى فرهنگى، سياسى و اقتصادى مشاركت داشته باشند و مراكش به حمايت خود از جبهه ملى نجات ليبى پايان دهد، در مقابل ليبى نيز از جبهه پوليساريو حمايت نكند.(1) در سال 1986 ميلادى، حسن دوم در شهر افران، با «شيمون پرز»، نخست وزير وقت اسرائيل، ديدار كرد. اين ديدارها از جانب دولت ليبى خيانت و پيمان شكنى تلقى شد و موجبات نقض معاهده را فراهم آورد.(2)

قذافى در سال 1972 ميلادى باز به تقليد از ناصر، نيرويى را موسوم به «ارتش اسلامى» تشكيل داد كه به وسيلۀ آن در جهت يكپارچه سازى و عربى كردن منطقه گام بردارد. اولويت فعاليت ارتش اسلامى، چاد و سودان بود. در استان دارفور كه در غرب سودان واقع شده، قذافى از تشكيل مجمع عربى حمايت كرد. اين مجمع يك سازمان ستيزه جوى پان عرب بود كه بر عربى بودن دارفور تأكيد داشت. ارتش اسلامى اغلب متشكل از مهاجران كشورهاى ساحلى فقير بود، اما هزاران پاكستانى كه با هويت هاى جعلى در شهرهاى ليبى كار مى كردند نيز عضو اين ارتش بودند. به طور كلى، مى توان گفت اعضاى اين ارتش مهاجرانى بودند كه بدون هيچ تفكرى نسبت به جنگ، به ليبى رفته بودند. اينان آموزش هاى نظامى اندكى ديده و تعهد كمى به ارتش داشتند. يك روزنامه نگار

ص: 174

فرانسوى دربارۀ نيروهاى اين ارتش در چاد، مى گويد: آنها همه عرب، خارجى و يا آفريقايى - آمريكايى بودند كه برخلاف تصورشان كه گمان مى كردند با آمدن به ليبى مى توانند يك شغل اجتماعى بيابند، به استخدام نيروهاى نظامى درآمده و مى بايست در بيابان هاى ناشناخته به جنگ مى پرداختند.(1) در آغاز سال 1987 ميلادى با حملۀ ليبى به چاد ارتش اسلامى، نيروهاى خود را در استان دارفور مستقر كرد. حملات پى درپى در طول مرز، باعث ايجاد درگيرى هاى قوميتى در استان دارفور شد و اين كشمكش ها موجب كشته شدن بيش از 9000 نفر در دورۀ زمانى 1985 تا 1989 ميلادى شد.

همچنين با عنايت به همين روحيۀ تفوق طلبى، قذافى در يكى از نشست هاى سران آفريقا در 29 اوت سال 2008 ميلادى، در جشنى كه با حضور 200 حكمران و پادشاه آفريقايى در بنغازى ترتيب داد، به خود لقب «شاه شاهان آفريقا» را داد كه اين در واقع بخشى از تلاش او براى تشويق حكّام آفريقايى و دولت هاى متبوعشان براى پيروى از قذافى در قالب اتحادى بزرگ بود.

دوم: گرايش به شرق و غرب ستيزى؛ گرايش به شرق در اواسط حكومت وى كاملاً بر فضاى ليبى سايه افكند. وى براى كشور ليبى، عنوان «جمهورى سوسياليستى خلق بزرگ ليبى» را به كار برد. مفاهيمى از قبيل تشكيل كميته هاى مردمى، جامعۀ اشتراكى و... انسان را به ناگاه ياد انديشه هاى ماركسيستى مى اندازد. آنچه اين انديشه را تقويت مى كند، ارتباطات نزديك قذافى در عصر جنگ سرد با شوروى سابق است.

ص: 175

همچنين او به تقليد از افرادى مانند «مائو» كه كتاب سرخ را به عنوان منشور حزب كمونيست نوشت، كتابى را در 32 صفحه با عنوان كتاب سبز در سال 1973 ميلادى نوشته است كه در سه حوزۀ سياست، اقتصاد و مسائل اجتماعى سخن گفته است. اگر به محتواى اين كتاب به عنوان نقشه راه يك جامعه نگاه شود، سلامت روانى قذافى با پرسشى جدى روبرو مى شود.

سوم: غرب گرايى؛ قذافى هر چند خود را پيشرو در حوزۀ نظرى مسائل جهان اسلام مى دانست، اما همواره از قافله عقب بود؛ زيرا هنگامى كه نظريه ناسيوناليسم مندرس شده بود، وى به آن متوسل شد و هنگامى كه اردوگاه شرق در حال ويرانى بود، آن را برگزيد و هنگامى كه با عملكرد بد غرب، جهان اسلام رفته رفته روى از غرب برمى گرداند، به سوى غرب گرايش يافت.

با نگاهى به مواضع غرب ستيزانۀ قزافى در دهه هاى هشتاد و نود قرن گذشته، به هيچ وجه نمى توان باور كرد كه وى كسى است كه در اوائل دهه اول قرن بيست و يكم، روابط حسنه اى را با غرب آغاز كرده و تمامى خواسته هاى غرب را تمكين كرده است.

پس از حمله امريكا به عراق، قذافى كه زمانى عليه امريكا سخن مى گفت، آشكارا اعلام كرد كه داراى سلاح كشتار جمعى است و از بازرسان سازمان ملل متحد مى خواهد براى انهدام آنها به اين كشور بيايند. همچنين در تمكين و جلب رضايت امريكا از كليه فعاليت هاى هسته اى خود دست كشيد و تمامى اقلام هسته اى خود را در يك كشتى روانه امريكا كرد.

همچنين در حادثۀ انفجار هواپيمايى خطوط هوايى امريكا، كه منجر به كشته شدن 288 نفر شد، انگشت اتهام به سوى ليبى نشانه رفت و

ص: 176

يكى از اتباع ليبى به نام «عبدالباسط مقراحى» متهم شناخته شد. ليبى ابتدا اين اتهام را رد مى كرد، اما در سال 2003 ميلادى اين اتهام را پذيرفت و به خانواده هاى بازماندگان غرامت زيادى پرداخت. هر چند مقراحى هرگز اتهام بمب گذارى در هواپيما را نپذيرفت.

چنين رفتارى نخست نشانگر چرخش كامل سياست قزافى از غرب ستيزى به غرب گرايى است. امريكا نيز به پاس همراهى ها و همكارى هاى قذافى نام او را از فهرست كشورهاى حامى تروريست خارج كرد و «تونى» نيز در سال 2004 ميلادى در ليبى با قزافى ديدار كرد.

اما همان گونه كه گفته شد، قذافى مانند تقويمى كه خود ابداع كرده بود، از تاريخ عقب بود و انقلاب ليبى به وى و امريكا فرصت نداد كه اين پيوند را ادامه دهند.

جداى از رويكردهاى مختلف وى در عرصۀ حكومت و سياست، ويژگى هاى اخلاقى قزافى نيز براى جهانيان اعجاب برانگيز بود. شركت در اجلاس هاى مختلف با لباس هاى عجيب، همراه آوردن شترى ماده براى خوردن شير تازه و حمل آن با هواپيما، داشتن 400 محافظ زن و ثروت اندوزى غير قابل تصور وى و ده فرزندش، همه از وى شخصيت ناموزونى ساخته است كه سال هاست نقل محافل مردم جهان است.

قزافى هميشه دوست داشت او را با درجه اش در رسانه ها نام ببرند: «العقيد معمر القذافى». العقيد به معناى سرهنگ است و علت اينكه به خودش مانند بيشتر نظاميان كودتاچى درجۀ ژنرالى نداد، اين بود كه مى خواست مانند جمال عبدالناصر تا آخر عمر سرهنگ بماند.

ص: 177

جالب آنكه پس از سقوط قزافى، غويله اقرار كرد كه به سبب اجبار، چنين شهادتى داده است و اصلاً امام موسى صدر را نديده است.(1)

در مجموع، «جرج جفه» وضعيت اسلام گرايان را چنين توصيف مى كند:

مخالفان نه تنها از ميان گروه هاى سنتى مدرسه الازهر يا ديگر سنت گرايان شهرى برخاستند كه رهبران مذهبى را نيز شامل مى شدند. رهبرانى كه غرق مسائل مربوط به بيدارى اسلامى بودند... اين رهبران كسانى بودند كه....

براى حفظ دولت نوگرا و مشكلاتى كه خود ليبى با آن مواجه بود، به دنبال راه حل اسلامى مى گشتند. آنها با سياست ادغام اسلام با اصول فكرى انقلابى رژيم مخالف بودند و سرانجام در سال 1978 طى سياستى كه به نظر مى رسيد قصد ويران كردن مناسبات اجتماعى و اخلاقى آنها را دارد، طرد شدند. قدرت آنها از اين حقيقت ناشى مى شد كه آنها دائماً از آرزوهاى بسيارى از جوانان در مراكز مهم شهرى داد سخن مى دادند. جوانانى كه احكام انقلاب ليبى را قبول نداشتند و در مساجدى كه اين گونه رهبران نوگراى مذهبى آن را اداره مى كردند، به دنبال جايگزين جاودانه اى مى گشتند.(2)

خفقان موجود در ليبى و مبارزه شديد موجب شد كه حركتى همانند النهضه كه در تونس فعّال بود، در ليبى جايى نداشته باشد. وضعيت گروه هايى اسلام گرا بيشتر از طريق اعتراف ها و اخبارى كه نسبت به فعاليت هاى اين گروه ها اعلام مى شد، قابل دسترسى است، كه البته صحت و سقم اين گزارش ها چندان مشخص نيست. طبق اين گزارش ها

ص: 179

وجود احزابى همانند حزب التحرير الاسلامى، حزب الله و گروهى موسوم به جهاد در اين كشور فعال بوده اند.(1)

البته آنچه نسبت به ضعف انديشۀ اسلام گرايى در ليبى گفته شد به معناى عدم فعاليت مسلمانان اين كشور در اين عرصه نيست؛ زيرا ليبى در تاريخ خود جنبش هاى ضد استعمارى درخشانى دارد كه از آن جمله مى توان به نهضت «عمر مختار» (1858-1931 م.) اشاره كرد. اين قيام كه در سال 1912 ميلاى در بنغازى آغاز شد، 20 سال ادامه يافت و ضربات كوبنده اى بر استعمار ايتاليا وارد كرد. عمر مختار تا هنگامى كه توسط قواى استعمارگر ايتاليا به دار كشيده شد، به مبارزات خود ادامه داد.

كند، رسماً با سلاح هاى جنگى به مبارزه با ملت خود پرداخت. انقلابيون كه حركت نظامى خود را از شرق ليبى آغاز كرده بودند، به سوى غرب حركت خود را آغاز كردند و پس از تسلط بر برخى نقاط ليبى در شهر بنغازى دولت انتقالى تشكيل دادند. به گفتۀ «عبدالجليل»، رئيس شوراى انتقالى ليبى، نتيجۀ اين جنگ داخلى تاكنون بيش از 25 هزار كشته و 50 هزار مجروح بوده است.

جداى از كشتار گسترده، بسيارى از تأسيسات زيربنايى اين كشور در جريان جنگ داخلى و بمباران هوايى ناتو نابود شد كه بازسازى آن سال ها به طول مى انجامد.

اكنون كه ليبى در آستانۀ تولدى ديگر است، مسائل مهمى اين انقلاب را تهديد مى كند:

نخست آنكه ليبى اكنون با بمباران هاى ناتو و جنگ داخلى تبديل به ويرانه اى شده است. بسيارى از تأسيسات زيربنايى مانند پل ها، نيروگاه ها، راه ها و تأسيسات شهرى ويران شده و بازسازى آن ممكن است سال ها طول بكشد. وضعيت كنونى ليبى و نقش امريكا و ناتو ناخودآگاه انسان را به ياد تحولات عراق و افغانستان مى اندازد. چه اينكه بيشتر ويرانى ها به ويژه در عراق در دوران حملۀ ناتو به اين كشور به وجود آمد.

دوم آنكه حضور امريكا در عراق به بهانه بازسازى و پيشرفت جامعۀ عراق و افغانستان بود؛ اما در طول قريب به يك دهه، نه تنها وضعيت عمرانى اين دو كشور بهتر نشده، بلكه به مراتب اسفناك تر شده است.

توجيه ديگرى كه حضور امريكا را در عراق و افغانستان، طولانى كرده، مشكلات امنيتى و گروه هاى تروريستى در اين كشور بود. بسيارى از مشكلات امنيتى نيز توسط گروه هاى تروريستى وابسته به حزب بعث صدام و همچنين گروه هاى راديكال و افراطى وابسته به سلفيون انجام

ص: 181

مى شد. در اين محور نيز امريكا هيچ توفيقى به دست نياورده است و حتى خود امريكا از سال 2003 ميلادى تاكنون بيشترين تلفات را در سال 2010 ميلادى داشته و همچنين آمار تلفات غيرنظامى نيز در اين كشورها به شدت افزايش يافته است.

وضعيت ليبى نيز شباهت بسيارى با عراق و افغانستان دارد. با اين تفاوت كه بيش از 120 قبيلۀ تأثيرگذار در ليبى با منافع گوناگون در اين كشور وجود دارند و چنين وضعيتى حضور بيگانگان را به مراتب خطرناك تر مى كند. اينك كشورهاى غربى، به ويژه امريكا به سبب مشاركت در سرنگونى قزافى، به دنبال سهم خود در انقلاب ليبى هستند و مرتب به ليبى نسخه هاى غربى ارائه مى كنند. اوباما، رئيس جمهور آمريكا، در اولين واكنش بعد از اعلام سقوط قذافى، ضمن تبريك مزورانه اين پيروزى به مردم ليبى، توصيه كرد كه به قواعد دموكراتيك در ادارۀ بعدى كشور خويش وفادار باشند! و با تلويحى نزديك به تصريح از آنان خواست كه به جاى ادامه حضور در عرصه، به مديريت نخبگان و گروه هاى سياسى فعال در جريان فروپاشى رژيم قذافى روى آورند! و در همان حال خانم «كاترين اشتون»، مسئول سياست خارجى اتحاديه اروپا، خطاب به مردم ليبى گفت: «اتحاديه اروپا براى كمك به مردم ليبى به منظور برقرارى يك نظام دموكراتيك در اين كشور آمادگى دارد.» ساركوزى رئيس جمهور فرانسه، فرانكو فرانتينى، وزير خارجۀ ايتاليا و از حاميان سرسخت قذافى تا قبل از سقوط، انگلا مركل، صدر اعظم آلمان، و برخى ديگر از مقامات بلندپايۀ اروپايى و آمريكايى نيز اظهارنظرهاى مشابهى داشته و براى كمك به مردم ليبى! اعلام آمادگى كردند.(1)

ص: 182

مردم مسلمان ليبى به شدت بايد مراقب تحركات امريكا و كشورهاى غربى در اين مرحله حسّاس باشند. سابقه كشورهايى كه اينك در مسائل ليبى اظهار نظر مى كنند، كاملاً مشخص است. ايتاليا سال ها كشور ليبى را استعمار كرده است و اكنون بار ديگر در قالبى نو به دنبال تجديد خاطرۀ استعمار است. سابقۀ امريكا نيز در تحولات عراق و افغانستان كاملاً مشخص است.

آنچه امريكا و غرب را نسبت به تحولات اخير ليبى، علاقمند كرده، وجود نفت در اين است. اروپا به نفت ليبى احتياج مبرم دارد؛ زيرا فاصلۀ بنادر نفتى ليبى تا اروپا بسيار نزديك است و كشتى ها از مناطق پرمخاطره عبور نمى كنند و هزينه حمل و نقل نفت ليبى به بازارهاى اروپا و حتى آمريكا كمتر از هزينه انتقال نفت از خليج فارس و تنگه هرمز است. علاوه بر آن، در مسير كشتى هاى حامل نفت به اروپا ديگر خبرى از دزدان دريايى سوماليايى نيست كه همواره مزاحم كشتى هاى نفتكشى هستند كه مى خواهند از طريق خليج فارس به بازارهاى اروپايى نفت برسانند. نكته مهم اين است كه سه قطب جزيره كرت، جزيره مالت و خليج سرت اهميت استراتژيك ليبى را بيشتر كرده است.

از طرف ديگر از آنجايى كه حضور غرب در ليبى به سبب نفت اين كشور است، امكان دارد اگر غرب نفوذ بسيارى در اين كشور بيابد، در آينده اى نه چندان دور شاهد تقسيم اين كشور به ليبى غربى و شرقى باشيم. اتفاقى كه در سودان افتاد و آن را به دو قسمت شمالى و جنوبى تقسيم كرد؛ زيرا تمام نفت ليبى در شرق است و استعمار نو، براى دست يابى بهتر به منابع نفتى اين كشور، چنين سياستى را دنبال خواهد كرد. در سودان نيز تمامى نفت در بخش جنوبى اين كشور بود. آيا اين شكل ديگرى از استعمار نو در ليبى نيست؟

ص: 183

از طرف ديگر، جريان هاى افراطى و سلفى نيز آيندۀ ليبى را تهديد مى كنند، گروهى موسوم به «المقاتلة الاسلامى» كه با سلفيون روابط نزديكى دارند و مى كوشند قرائت افراطى و تكفيرى را در اين كشور حاكم كنند. وجود چنين جريان هايى نيز مسبوق به سابقه در عراق و افغانستان است. در سايه حضور نظامى بيگانگان نه تنها تكفيرى ها از ميان نرفتند كه هر روز از فضاى متشنج اين كشورها براى گسترش فعاليت هاى خود استفاده كرده اند.

همچنين برخى از چهره هاى سرشناسى كه در گذشته در حكومت قزافى مسؤوليت داشته اند، نيز در انقلاب ليبى حضور دارند، افرادى مانند رئيس شوراى انتقالى «مصطفى عبدالجليل»، كه در دوره قزافى وزير دادگسترى بود. برخى شايعاتى كه به شوراى انتقالى نسبت داده مى شود، نيز توده هاى مردم را نگران كرده است، از جمله اظهارات فردى كه به دروغ خود را عضو شوراى انتقالى ليبى معرفى كرده و از اسرائيل درخواست كمك كرده است.(1)

البته چنين ادعايى به شدت توسط «عبدالحفيظ غوقه»، نايب رئيس شوراى انتقالى به شدت رد شد و مشخص شد كه شوراى انتقالى اصلاً عضوى به اين نام ندارد.

اين در حالى است كه مردم ليبى نيز به شدت نسبت به حضور صهيونيست ها حساس هستند و اخيراً در تظاهراتى عليه صهيونيست هايى

ص: 184

كه در قالب ساختن كنيسه در طرابلس در صدد استفاده از شرايط متشنج اين روزها بوده اند، به شدت انزجار خود را اعلام كرده اند.

در كنار تمامى اين گروه ها توده هاى مردم هستند كه با تمام وجود، گمشدۀ خود را در دل خاك و خون جستجو مى كنند و آن بازگشت به اسلام و حاكميت آموزه هاى اسلامى بر كشور است. ماهيت اسلام گرايى در انقلاب ليبى را نيز بايد در شعارهاى اسلامى آن يافت. انقلابيون در طول انقلاب، مقيد بودند كه حركت خود را از مسجد آغاز كنند و قبل از ماه رمضان، همواره با اين اميد به جنگ قزافى مى رفتند كه نماز عيد فطر را در طرابلس بدون قزافى بخوانند.

غرب با رسانه هاى خود مردم را به واگذاشتن امور به نخبگان دعوت مى كند؛ زيرا به خوبى مى داند، نمى تواند سياست هاى خود را بر مردم تحميل كند و هنگامى كه حضور مردم در تحولات ليبى كمرنگ شود، تأثيرگذارى بر تعداد محدود آسان تر خواهد بود.

بى شك مردم ليبى كه براى رسيدن به اهداف خود، بهاى بسيار سنگينى را پرداخته اند، راه پر افت و خيزى را در پيش دارند كه بايد با تمام وجود آن را ادامه دهند و با توجه به ويژگى هاى قومى، اقليمى و شرايط پس از جنگ داخلى، حضور در صحنه مهم ترين عامل پيروزى است.

حال در اينجا تنها با توجه به محدوديت هاى موجود به سه مورد از انقلاب هاى جهان اسلام اشاره شد و بى شك انقلاب يمن و به ويژه بحرين، در ماهيت و محتواى بيدارى اسلامى، تحولى بنيادين است، كه قدرت تغيير بسيارى از مختصات و ادبيات بيدارى اسلامى را دارد. به عبارت ديگر، در انقلاب هايى همچون بحرين و يمن و ساير كشورهايى كه علاوه بر اسلام گرايى، عناصر شيعى نيز در آن حضور دارند، متغييرهاى ديگرى در مقوله بيدارى اسلامى وارد مى شوند، كه تحليل ها و نظريه هاى عام بيدارى اسلامى و اسلام گرايى نمى توانند آن را توجيه كنند.

البته اين بدين معنا نيست كه بيدارى اسلامى شيعى ذاتاً چيزى غير از ماهيت بيدارى اسلامى سنى است؛ بلكه در يك جمله مى توان چنين گفت كه ايدئولوژى شيعه، عناصرى را در اختيار بيدارى اسلامى مى گذارد كه مى تواند، با سرعت بيشترى به اهداف خود برسد. دليل بر اين مدعا نيز پيروزى انقلاب اسلامى و تشكيل حكومت اسلامى در ايران و ناكامى كشور مسلمانى مانند مصر با پيشينه اى درخشان در اين عرصه است.

به همين سبب نيز در اين مجموعه رويكرد بحث بررسى بيدارى اسلامى با عنايت به كشورهايى بوده كه عنصر شيعى در شكل گيرى آنها به صورت مستقيم شركت نداشته است و بررسى انقلاب هايى مانند بحرين و يمن، هرچند در قالب اين نظريه قابل بررسى است، اما به صورت دقيق و حساب شده انجام نمى شود.

به همين سبب نيز بررسى اين انقلاب ها و تحولاتى كه در راستاى موج بيدارى اسلامى در كشورهايى كه داراى جمعيتى شيعه هستند، نيازمند تحقيق ديگرى است.

ص: 186

كردند. امير مؤمنان على عليه السلام مدتى را در ميان قبيله مذحج ماند و به واسطه عملكرد او، قبيله نخع به همراهى مالك بن حارث نخعى با او ملاقات كردند و بعد از اين ديدار، نخعيان همگى اسلام را پذيرفتند و به همين واسطه، زمينۀ مودت و دوستى شديد ميان على بن ابى طالب (ع) و مالك اشتر فراهم آمد. دوستى ميان يمنيان و حضرت على عليه السلام به حدى بود كه از تعداد 23 نفرى كه هسته اوليه تشيع بعد از ماجراى سقيفه را تشكيل دادند، ده نفر از انصار يمنى بودند. هنگامى كه زياد بن لبيد انصارى نماينده خليفه در حضرموت بود، حارث بن معاويه تميمى، حارثه بن سراقه كندى، اشعث بن قيس كندى از سران قبايل يمنى به او گفتند: ما از اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و اله اطاعت خواهيم كرد، چرا شما آنان را از خلافت باز داشتيد؟(1) طايفه همدان از يمن جزو گروه هايى بودند كه در كوفه ساكن شدند و در تحولات سياسى كوفه و عراق نقش مهمى را ايفا كردند و جزو پيروان راستين تشيع به حساب مى آمدند. زمانى كه بحث خلافت على بن ابى طالب عليه السلام مطرح شد، عليرغم مخالفت هاى آن حضرت، قبايل يمنى بيش از ديگران در ترغيب حضرت امير عليه السلام، براى پذيرش مسئله خلافت نقش داشتند و گويا اولين كسى كه با امام على عليه السلام بيعت كرد مالك اشتر بود. پس از خلافت، حضرت على عليه السلام عبدالله بن عباس را به حكمرانى يمن منسوب كرد.(2) در جنگ جمل، يمنى ها در سپاه اميرمؤمنان عليه السلام نقش بسيار مهمى داشتند و از جمله عوامل اصلى پيروزى امام در جنگ بودند. در نبرد صفين نيز برخى از چهره هاى سياسى يمنى تلاشى بسزا از خود نشان دادند كه از جمله آنان، مالك اشتر، عدى طايى، زحر بن قيس و هانى بن عروه بودند.(3)

ص: 189

به سبب عشق و علاقه يمنيان به امام على عليه السلام و خاندانش، معاويه كينه آنها را به دل داشت؛ از اين رو بسر بن ارطاة را براى سركوب آنان فرستاد. وى هنگام ورود به يمن، فجايع خونينى را رقم زد.(1) زمانى هم كه امام حسين عليه السلام قصد رفتن به كوفه را داشت، عبدالله بن عباس از باب نصيحت از ايشان خواست تا به جاى كوفه، يمن را براى سكونت انتخاب كند؛ زيرا در اين سرزمين شيعيانى بودند كه دل در گرو محبت اهل بيت عليهم السلام داشتند.(2) همچنين از مجموع شهداى واقعه كربلا 34 نفر اهل يمن بودند.(3) عناصر اصلى قيام توابين نيز يمنى ها بودند.(4)

را علنى ساخت، برادرش قاسم بن ابراهيم، معروف به «قاسم رسى» را به مصر و ابراهيم بن موسى را به يمن گسيل داشت. ابراهيم بن موسى به دعوت به زيديه در يمن پرداخته و تعدادى از قبايل را جذب كرد، ولى در جنگ با محمد بن عيسى بن ماهان، فرماندۀ سپاه عباسى در سال 201 ه. ق شكست خورد و به بغداد گريخت، ولى روابط خود را با قبايل يمنى حفظ كرد. بعد از ابراهيم بن موسى تا ورود الهادى الى الحق در سال 280 ه. ق به يمن از زيديان خبرى نيست.

از سال 284 كه «الهادى الى الحق» در صعده به حكومت رسيد تا سال 1382 ه. ق كه حكومت زيديان از ميان رفت و در يمن جمهورى اعلام شد، آنان به طور متناوب بر يمن حكومت كرده اند. بنابراين زيديان بيش از هزار سال بر يمن حكم رانده اند.(1)

در حال حاضر بيش از 30 از مردم يمن شيعۀ زيدى هستند. پس از انقلاب اسلامى ايران، انديشۀ شيعۀ اثنى عشرى نيز رشد بسيارى داشته است. گروهى از شيعيان اسماعيلى نيز در اين كشور حضور دارند. روابط ميان شيعيان اثنى عشرى و زيدى در يمن بسيار حسنه است؛ به گونه اى كه مبلغان شيعۀ اثنى عشرى توسط علماى زيدى پذيرفته مى شوند و پس از انقلاب اسلامى مراسم سوگوارى امام حسين عليه السلام در ايام محرم، عيد غدير، ميان شيعيان زيدى و اثنى عشرى به صورت مشترك برگزار مى گردد. نگاه علماى زيدى به شيعيان اثنى عشرى نگاهى آميخته با احترام و تقدس است؛ چنانكه به گفتۀ مفتى زيدى علامه محمد زباره «تشيع واقعى در قم»(2) است.

ص: 191

زيديان نيز همانند شيعيان اثنى عشرى نسبت به عيد غدير حساسيت بسيارى دارند:

[پس از انقلاب اسلامى] مسأله بزرگ داشت روز غدير به يكى از نشانه ها و شعارهاى اساسى حوثى ها تبديل شد و به شكلى درآمد كه آنان هيچ انعطاف يا كوتاه آمدنى را در برابر آن از خود نشان ندادند و جالب توجه است كه در ضمن هر گونه توافق نامه اى و يا مذاكره اى با دولت، بندى را به آزادى بزرگداشت روز غدير اختصاص مى دهند.(1)

اهل سنت يمن نيز پيرو مذهب شافعى هستند و رابطۀ ميان مذهب شافعى و شيعيان از ساير مذاهب نزديك تر است. شافعيان يمن به اهل بيت عليهم السلام علاقۀ وافرى دارند و در تحولات اخير يمن نيز همگام با شيعيان، بر خلاف ظلم و ستم على عبدالله صالح در انقلاب شركت فعّال داشته اند.

آنچه در سال هاى اخير، موجب هويت يافتن دوبارۀ شيعيان در يمن شده است، انقلاب اسلامى ايران است؛ به گونه اى كه اگر انقلاب اسلامى ايران، شكل نمى گرفت و روح اميد و اعتماد به نفس را در ميان شيعيان زيدى زنده نمى كرد، امروز نامى از شيعۀ زيدى در يمن باقى نمى ماند. محمد منصور، يكى از رهبران زيدى، در اين باره اظهار مى دارد: «اگر انقلاب اسلامى نبود، زيدى ها از بين رفته بودند، چون به هر حال، دولت شيعه آمده، ما هم شيعه هستيم. با آمدن يك دولت شيعه، ما دوباره زنده شديم و دوباره به تشيع خود اميدوار شديم.»(2)

همچنين از آنجا كه زيديان به امامت امام قائم اعتقاد دارند، از نظر بسيارى از آنها امام خمينى (ره) امام زمانۀ خود بود؛ چرا كه تمامى صفات

ص: 192

و ويژگى هاى امامت در ايشان هويدا بود. به همين دليل، پيروى از امام خمينى (ره) و انقلاب اسلامى براى بسيارى از آنها مسئله اى اعتقادى و مربوط به باور آنها بود.(1)

عبدالناصر در مصر در ساير كشورهاى اسلامى نيز گسترش يافته بود، يمن را تحت تأثير خود قرار داده بود. از سال 1958 تا 1961 م. يمن شمالى به همراه مصر و سوريه كشورهاى متحد عربى را تشكيل دادند. پس از مرگ احمد در سال 1961 م. فرزندش بدر به قدرت رسيد، اما تنها پس از يك هفته، ارتش به رهبرى عبدالله السلال و با حمايت ناصر، دست به كودتا زد و قدرت را در دست گرفت و جمهورى عربى يمن را پايه گذارى كرد. طرفداران سلطنت نيز با حمايت عربستان سعودى و اردن به مقابله با انقلابيون كه توسط سربازان مصرى حمايت مى شدند، پرداختند. اما سلطنت طلبان نتوانستند كارى از پيش ببرند و سكولارها در يمن به قدرت رسيدند. در سال 1967 م. سربازان مصرى از يمن خارج شدند و سال 1968 م. بسيارى از خاندان سلطنتى قلع و قمع شدند. در سال 1970 م. عربستان سعودى نيز به ناچار جمهورى عربى يمن را به رسميت شناخت.(1)

عليه استعمار انگلستان آغاز شد. دو گروه در يمن جنوبى رهبرى مبارزات ضد استعمارى را به عهده داشتند: نخست، جبهۀ نجات ملى كه وابسته به ماركسيست ها بودند و دوم جبهه آزادى از اشغال يمن جنوبى. در سال 1967 م. جبهه نجات ملى توانسته بود كنترل بيشتر مناطق را به دست بگيرد و در 29 نوامبر 1967 م. آخرين سربازان انگليسى يمن جنوبى را ترك كردند و در همان سال «جمهورى خلق يمن»، تشكيل شد. در سال 1969 م. شاخۀ تندرويى از جبهه نجات ملى قدرت را در دست گرفت كه گرايشات ماركسيسى شديدى داشت. در سال 1970 م. نام كشور نيز به «جمهورى دموكراتيك خلق يمن» تغيير يافت.(1)

پايان جنگ داخلى به معناى پايان يافتن مشكلات يمن نبود؛ زيرا پس از اين جنگ، ارزش پول يمن (ريال) به شدت سقوط كرد. قيمت سوخت و مواد غذايى چند برابر شد و از طرفى صالح نيز كه قدرت كنترل اوضاع را نداشت به عربستان سعودى و امريكا متوسل شد و اين آغاز سقوط هرچه بيشتر صالح بود. همچنين سياست هاى بانك جهانى كه براى بهبود شرايط اقتصادى يمن توسط اين نهاد ارائه شده بود، بيش از پيش يمن را در گرداب مشكلات فرو برد.(1)

شرقى را اجير كرده و تسليحات سنگينى را در اختيار تجزيه طلبان جنوبى قرار مى داد.

همچنين «جمهورى» تداعى برقرارى دموكراسى در يمن را مى كرد و اين امر نيز قابل تسرّى به جامعۀ عربستان بود. از اين رو عربستان سعودى دموكراسى يمن را تهديدى بالقوه براى ثبات ساير نظام هاى شبه جزيرة عرب مى دانست و بر اين اساس، به شدت با تحكيم آن و تبديل شدن يمن به يك دموكراسى تمام عيار مخالفت كرد.

بود. بنابراين اولويت هاى عربستان در آغاز هزاره سوم عبارت بود از: مبارزه با نفوذ انديشه انقلابى جمهورى اسلامى ايران در شبه جزيره، كه در عراق، لبنان، فلسطين و بحرين نفوذ بى مانندى يافته بود و دوم مبارزه با شيعيان و مشخصاً حوثى ها كه نمايندۀ شيعيان در منطقه بودند.

بر اين اساس، عربستان با فشارهايى كه بر دولت ضعيف على عبدالله صالح آورد، توانست در سال 2000 م. توافقنامۀ جده را به وى تحميل نمايد و مناطقى را كه در توافقنامه طايف به صورت موقت تصرف كرده بود، براى هميشه به كشور خود ضميمه كند.

از طرف ديگر، عربستان در توافقنامۀ جده، راه مسالمت و نزديكى به دولت يمن را برگزيد، تا دولت يمن، خود مجرى سياست هاى عربستان باشد. عبدالله صالح نشان داد كه به جمهورى اعتقادى ندارد و مديريت او موجب تشكيل يمنى پرقدرت نشد؛ همچنين مبارزه با شيعيان كه به سبب تبعيض و فشار، مخالف وى بودند، توسط خود او انجام مى شد و چنين رويكردى، همان سياست هاى عربستان سعودى در يمن بود.

جالب آنكه حتى تا سال 2003 م. كه مردم يمن هنوز به سرسپردگى عبدالله صالح پى نبرده بودند، از او به عنوان قهرمان مبارزه با توسعه طلبى هاى عربستان در يمن ياد مى كردند. در اين سال، هنگامى كه عبدالله صالح از منطقه صعده بازديد كرد، مورد احترام و تكريم مردم، حتى شيعيان قرار گرفت.(1) اما رفته رفته با آشكار شدن ماهيت عبدالله صالح، وى جايگاه خود را از دست داد و تنفر جاى محبت را گرفت و سرانجام، انقلاب اسلامى اخير يمن را آفريد.

در نگاه مردم يمن، عربستان به عنوان كشورى كه همواره يمن را قربانى خواسته هاى خود كرده و نگاهى حقارت آميز به مردم يمن دارد،

ص: 199

شناخته مى شود. تصرف سرزمينى يمن، حمايت از نيروهاى جدايى طلب جنوب، حمايت از نيروهاى تكفيرى، حمله مستقيم به يمن و كشتار مردم غيرنظامى آن، و در نهايت حمايت هاى بى دريغ عربستان از ديكتاتور يمن و تلاش براى نجات حكومت وى، چهره عربستان را در يمن به شدت مخدوش كرده است؛ به گونه اى كه پرچم عربستان در كنار پرچم امريكا در جاى جاى يمن به آتش كشيده مى شود.

از سال 2000 م. به بعد، يمن محل رفت و آمد مقام هاى امريكايى، به ويژه چهره هاى امنيتى مانند سران اف. بى. آى و سازمان سيا بود و اهداف زيادى توسط امريكا در اين كشور دنبال مى شد. اوج خشم مردم يمن از امريكا را مى توان در حمله به سفارت امريكا در سپتامبر 2008 م. مشاهده كرد كه 19 كشته و 16 زخمى بر جاى گذاشت.(1)

الاحمر» يا «عبدالمجيد الزندانى» - در دوره حكومت وى جايگاه والايى داشتند و پس از حمله امريكا به عراق، وى با اعطاى پناهندگى سياسى به عناصر حزب بعث به «صدام صغير» شهرت يافت. وى در دورۀ جنگ تحميلى نيز سربازان گارد رياست جمهورى را براى كمك به صدام اعزام كرد، چرا كه قدرت كمك مالى به صدام را نداشت.

اما جداى از عوامل فوق، آنچه در رشد و گسترش القاعده در يمن نقش بسزايى دارد، حمايت هاى امريكا و عربستان از اين جريان است. عربستان براى مبارزه با شيعيان و همچنين جلوگيرى از اتحاد يمن، به رشد جريان هاى تكفيرى نياز داشت. از طرف ديگر، امريكا در دوران جنگ سرد با حمايت هاى نظامى و مالى از اين جريان ها، موجب قدرت يافتن آنها شد تا بتواند از آنها به عنوان عاملى براى حضور خود در كشور يمن استفاده كند. به عبارت ديگر، اگر كشورهاى يمن، پاكستان و افغانستان، امن شوند، ديگر توجيهى براى حضور امريكا در اين كشورها باقى نمى ماند.

هرچند دولت يمن به شدت با جريان هاى تكفيرى درگير است و نمى تواند آنها را كنترل كند، اما در مبارزه با شيعيان زيدى، در گذشته از همين جريان ها كمك گرفت. اما عربستان و عبدالله صالح از اين واقعيت غافل بودند كه رشد انديشه هاى تكفيرى، بيش از هر چيز براى خود آنها خطرناك است؛ چنانكه در خلال سال هاى 2002 تا 2004 ميلادى بسيارى از ناامنى ها و بمب گذارى هايى كه در عربستان صورت گرفت، از خاك يمن هدايت مى شد.

دولت يمن با دو جبهه در كشور روبرو شده است: از يك سو در جنوب، القاعده به شدت فعّال است و دولت متولى مبارزه با آنهاست و امريكا نيز به بهانۀ مبارزه با آنها، گاه و بى گاه با هواپيماهاى بدون

ص: 202

سرنشين مناطقى در جنوب يمن را بمباران مى كند و از طرف ديگر، خيزش مردمى و انقلاب مردم بنيان دولت يمن را با نابودى و فروپاشى روبرو كرده است. بى شك اگر دولت عبدالله صالح، به جاى تكيه بر قدرت هاى خارجى، بر مردم تكيه مى كرد و مى توانست پايگاه مردمى خود را حفظ كند، نه تنها قدرت هاى خارجى، بلكه جريان هاى تكفيرى نيز كارى از پيش نمى بردند. تجربۀ اين سياست را در انقلاب اسلامى ايران به خوبى مشاهده مى كنيم كه جمهورى اسلامى با تكيه بر مردم، توانست بر بحران ها و تهديدهاى داخلى و خارجى به خوبى فائق آيد.

مشكلات اساسى يمن است. بيش از 80 از مردم يمن در مناطق روستايى زندگى مى كنند و بيش از نيمى از آنها درآمدى كمتر از 2 دلار در روز دارند. رواج شيوۀ سنتى كشاورزى و عدم مديريت بر آن، سبب شده است كه يمن تنها قدرت تهيه يك سوم مايحتاج غذايى خود را داشته باشد. جمعيت يمن جوان و دوسوم آن زير 24 سال هستند. و نيمى از اين جمعيت نيز زير 15 سال هستند. بيش از 50 درصد كودكان يمن از سوء تغذيه رنج مى برند.(1)

حال در چنين شرايطى، اسنادى منتشر شده است كه نشانگر سوء استفاده هاى كلان مالى عبدالله صالح از توافقنامه هاى تجارى اين كشور با كشورهاى ديگر و يا پيمانكارانى است كه عبدالله صالح شخصاً كار را به آنها واگذار كرده است؛ مانند شركت «دوبى پورت اينترنشنال» كه به گفتۀ سفير وقت امريكا در يمن، به دستور شخص عبدالله صالح امور بنادر در عدن به آن سپرده شد.(2)

قدرت گرفتن شيعيان در مناطقى از قبيل صعده وحشت دارد، به شدت در پى ايجاد محدوديت براى آنهاست. در 40 سال گذشته، بسيارى از علماى زيدى و چهره هاى تأثيرگذار آن كشته و يا تبعيد شده اند:

از سال 1962 م. يعنى از 42 سال قبل، دست كم پنجاه هزار زن و مرد و علماى شيعى كشته شده اند. به طور تقريبى، هر هفته يا هر دو هفته، يك امام جماعت، يا يك روحانى برجسته يا يك شخصيت برجسته، و يا يكى از معتقدان به دين را كشته اند.(1)

شيعيان در دوران حكومت على عبدالله صالح با محدوديت هاى بسيارى روبرو بودند كه برخى عبارتند از:

1. نداشتن حق تأسيس مدارس دينى.

2. آزار و شكنجه و زندانى شدن شيعيان و علماى شيعى.

3. جلوگيرى از برگزارى مراسم: مانند جشن عيد غدير؛ ولى با تمام محدوديت ها، آنان مراسم مذهبى خود را به طور پنهانى برگزار مى كردند.

4. توهين به ارزش ها: مانند تخريب مساجد و به آتش كشيدن علنى و قانونى كتاب هايى مانند نهج البلاغه و صحيفه سجاديه كه با هماهنگى دولت يمن و وهابى هاى سعودى انجام مى گرفت.

5. بايكوت خبرى: تنها راديو عربى جمهورى اسلامى ايران، رسانۀ در دسترس شيعيان يمن بود.

دوم: از منظر جغرافيايى، خاستگاه بيدارى اسلامى يمن را بايد در مناطق شيعه نشين شمال كه بيش از سايرين طعم تلخ محروميت و تبعيض را چشيده و مردم آن هر روز با توطئه هاى عربستان روبرو هستند، جستجو كرد.

سوم: از نظر تاريخى، نقطۀ عطف بيدارى اسلامى در جنگ هاى شش گانه ميان شيعيان و مثلث شوم از سال 2004 م. رقم خورد.

پيش تر به كارنامه على عبدالله صالح، نقش امريكا و عربستان سعودى در استعمار يمن اشاره شد، اما بى شك، خاستگاه جنبش اسلامى معاصر در يمن، ريشه در مناطق شيعه نشين يمن دارد و از آنجا به ساير مناطق اين كشور گسترش يافته است. از اين رو بررسى تحولات جنبش شيعى در يمن، براى فهم ماهيت بيدارى اسلامى در اين كشور ضرورى است.

مرحله اول دهه نود تا سال 2003 م. را شامل مى شود. در اين دوران، اين جنبش به رهبرى خاندان حوثى و در رأس آن سيد حسين طباطبائى حوثى، جنبشى فكرى، سياسى و عقيدتى است كه بر اساس مذهب زيدى، به فعاليت هاى فرهنگى و دينى مى پرداخت. در اين دوران، اين جنبش رويكردى مسلحانه و خشونت آميز نداشت و توانست در دهۀ نود، نه تنها در منطقه صعده كه در ساير مناطق يمن، مخاطبان بسيارى بيابد. محمد احمد دغشى، استاد دانشگاه صنعا، مى گويد: «گسترش تفكر شباب به گونه اى بود كه شمار هواداران اين جريان تنها در صعده به 15 هزار نفر رسيد.»(1)

ص: 207

در چهره مستكبران» خواستار تحريم كالاهاى آمريكايى و اسرائيلى شد و شعار «الله اكبر، مرگ بر آمريكا، مرگ بر اسرائيل، نفرين بر يهود و پيروز باد اسلام» را به عنوان شعار رسمى شيعيان اين منطقه اعلام كرد و خواستار تمسّك مسلمانان به آموزه هاى قرآن و اهل بيت عليهم السلام شد.(1) مردم يمن كه به شدت در برابر سرسپردگى عبدالله صالح در برابر امريكا احساس حقارت مى كردند و از حضور آنان در يمن براى سركوب مسلمانان به ستوه آمده بودند، دعوت وى را اجابت كردند. اجابت درخواست «سيد حسين طباطبايى حوثى» از سوى اقشار مختلف به جايى رسيد كه مردم در نماز جمعه مسجد جامع صنعا شعارهاى چهارگانه شيعيان را سر دادند. طبيعى بود كه دولت يمن كه مجرى دستورات امريكا و اسرائيل بود، از چنين وضعيتى نگران شود.

ص: 209

يمن را نيز در مقابله با شيعيان تهييج نمايد. براى مثال، ژنرال قاسم السلام، رئيس حزب بعث سوسياليست ملى عربى يمن، ادعا كرد: «الحوثى فرمانده شيعيان ناراضى يمن قصد دارد استان صعده را به مركز تشيع دوازده امامى در منطقه تبديل كند. حوثى ها در تلاشند تا صعده كانونى براى كينه جويى از امت اسلامى و دين مبين اسلام تبديل شود و مذهب دوازده امامى در آنجا پا بگيرد.»(1)

اما غافل از آنكه شعارهاى حوثى آن چنان صريح و واضح و ضد استعمارى بود كه هيچ گونه زمينۀ برداشت فرقه گرايانه از آن وجود نداشت و نيز ميان اهل سنت يمن كه شوافع هستند و زيديان در طول تاريخ تعامل خوبى برقرار بوده است. وجه مشترك ميان شيعيان زيدى و اهل سنت يمن، محبت اهل بيت عليه السلام است.

بر خلاف توهّم دولت، كه فكر كرده بود ديگر جريان انقلابى در يمن را نابود كرده است، مظلوميت ساكنان صعده و شهرت روزافزون سيد حسين حوثى و گسترش انديشه هاى وى در ميان مردم، سبب شد كه نه تنها اين مبارزه خاموش نشود بلكه ابعاد آن گسترش يافت.

جنگ دوم به رهبرى علامه بدرالدين حوثى(2) - پدر سيد حسين - آغاز شد.(3) دولت نيز بار ديگر با تمام توان به جنگ شيعيان آمد و تعداد بسيارى را به شهادت رساند. دكتر عصام العماد، از علماى شيعه دوازده

ص: 211

امامى يمن، مى گويد: «دولت يمن به دستور شخص ژنرال «على عبدالله صالح» به مساجد شيعيان حمله و تمامى كتاب هاى مقدس از جمله نهج البلاغه و صحيفه سجاديه را در صعده و صنعا جمع آورى كرد و با كاميون به ميدان مركزى شهر صنعا موسوم به «ساحة الحرية» (ميدان آزادى) آورد و در برابر چشم اهالى پايتخت به آتش كشيد.»(1)

به گفته وى: «نيروهاى نظامى به فرماندهى ژنرال «على محسن الاحمر» در حملات به مناطق شيعه نشين از هيچ جنايتى فروگذار نكردند و با به كارگيرى سلاح هاى شيميايى و بمب هاى خوشه اى مردم را به خاك و خون كشيدند. نظاميان يمنى پس از سوزاندن پيكرهاى رزمندگان شيعه، آنها را با طناب به خودروهاى نظامى بستند و در روز روشن جلوى چشم مردم مصيبت زده كيلومترها روى خاك كشيدند تا به قول خودشان براى مردم درس عبرت شود.»(2)

اين جنگ نيز در 25 مارس 2005 ميلادى به پايان رسيد. دولت عبدالله صالح به خيال خود با جناياتى كه انجام داده بود، جنبش حوثى را به فرجام رسانده بود، اما اين نيز خيالى بيش نبود.

جنگ سوم در مارس 2006 ميلادى به رهبرى عبدالملك الحوثى - برادر كوچك سيد حسين - آغاز شد، اما در اين جنگ نيز عليرغم خشونت بيش از حد دولت در قلع و قمع شيعيان استان صعده، جنگ با پيروزى شيعيان پايان يافت.

در جنگ چهارم در آوريل 2007 ميلادى، جنبش «جوانان مؤمن» تمام استان صعده را به محل عمليات نظامى عليه ارتش يمن تبديل كرد. در اين نبرد به مؤسسات و نهادهاى دولتى، امنيتى و نظامى آسيب جدى

ص: 212

رسيد. اين جنگ نيز در نهايت با عقب راندن ارتش يمن از مواضع و استحكامات كوهستانى پايان يافت و عبدالملك الحوثى، برادر حسين، همچنان به عنوان رهبر محبوب شيعيان زيدى شناخته شد.

جنگ پنجم در فوريه 2008 ميلادى رخ داد. جنبش حوثى از سلاح هاى متوسط و سنگين عليه ارتش صنعا استفاده كرد. دايره عملياتى اين جنگ كه شامل استان صعده، منطقه بنى حشيش (بخشى از صنعا) و منطقه حرف سفيان (بخشى از استان عمران)، مى شد، زنگ خطر را براى مقامات صنعا به صدا در آورد. اين عمليات، نشانگر توسعه گسترۀ عمليات نظامى و تحول كيفى در عملكرد نظامى حوثى با صنعا بود. ژنرال على عبدالله صالح در شرايط دشوارى ميانجى گرى قطر را پذيرفت و دو طرف به توافقاتى دست يافتند.

جنگ ششم كه در آگوست 2009 ميلادى آغاز شد، مهم ترين جنگ ميان دولت و شيعيان يمن است. در اين جنگ، دولت يمن كه ديگر توان مقابله با شيعيان را نداشت، رسماً به عربستان سعودى و امريكا متوسل شد و از انواع سلاح ها استفاده كرد و به قتل عام كودكان و زنان بى گناه شيعى در استان صعده پرداخت. در بمباران هاى كور هواپيماهاى دولتى و سعودى، صدها نفر از مردم بى گناه كشته و در صنعا و ساير مناطق يمن بسيارى از فعالان سياسى و فرهنگى ترور و يا دستگير و روانۀ زندان شدند.(1)

فرماندهى رزمندگان شيعه در اين جنگ به عهدۀ سيد عبدالملك طباطبايى حوثى بود و سيد يحيى برادر ديگر وى نيز كه مجلس نمايندگان يمن مصونيت سياسى وى را سلب و پليس بين الملل را

ص: 213

موظف به بازداشت وى كرده بود، مسؤوليت رهبرى سياسى و تبليغاتى شيعيان را به عهده داشت.

اما آنچه اين جنگ را از ساير جنگ هاى شيعيان و دولت يمن متمايز مى كند، نقش مستقيم عربستان و امريكا در اين جنگ است. عربستان سعودى علاوه بر كمك 3 ميليارد دلارى به يمن و قبول هزينه هاى جنگ عليه حوثى ها، نيروى هوايى خود را وارد جنگ كرد. جنگنده هاى عربستان از پايگاه الخميس، مناطق مسكونى و پايگاه هاى حوثى ها را بمباران مى كردند. به همين سبب رئيس ستاد ارتش عربستان اندكى قبل از جنگ ششم حوثى ها و ارتش يمن، وارد صنعا شد و حمايت كشورش را از جنگ دولت يمن با حوثى ها اعلام كرد. وى حتى تأكيد كرد در صورت لزوم، عربستان نيروى هوايى خود را در اختيار ارتش يمن قرار مى دهد.(1) از سوى ديگر، نظام هاى حاكم عربى حافظ منافع آمريكا و غرب از عربستان در سركوب شيعيان الحوثى حمايت كردند. در همين راستا دولت حسنى مبارك، اردن و كويت به رياض اطمينان دادند كه در درگيرى با شيعيان الحوثى از وى پشتيبانى خواهند كرد. همچنين شوراى همكارى خليج فارس با صدور بيانيه اى، حمايت قاطعانه كشورهاى عضو را از تجاوز ارتش عربستان به خاك يمن اعلام كرد.

ص: 214

اين در حالى است كه بمباران روستاهاى مرزى و مناطق مسكونى يمن از سوى هواپيماهاى جنگنده اف 15 و تورنادو موجب آواره شدن هزاران نفر در منطقه شد.

امريكا نيز با تمام توان در جنگ با شيعيان از دولت عبدالله صالح حمايت مى كرد. نمايندگى امريكا در تحولات يمن را «جان مك كين» نامزد سابق رياست جمهورى امريكا بر عهده داشت. امريكا همان گونه كه از نيروهاى تكفيرى در جنگ با شوروى سابق استفاده ابزارى كرد، در جنگ صعده نيز چنين سياستى را پياده كرد. كاخ سفيد با آزادسازى صدها عنصر بازداشت شده القاعده در زندان هاى عربستان، يمن و گوانتانامو و اعزام آنان با تابعيت هاى مختلف به يمن و مجبور كردن نظام يمن به پذيرش آنان در استان «معاريب» و اعطاى تسليحات به آنان، در سركوبى شيعيان صعده نقش اساسى ايفا كرد. هرچند جريان هاى تكفيرى هراز چند گاهى مخالفت خود را با امريكا ابراز مى كنند، اما در مجموع، در راستاى سياست هاى امريكا گام برمى دارند و در اقصى نقاط جهان اسلام، مزدوران امريكا براى ايجاد ناامنى، سركوب مخالفان و در نهايت، حضور امريكا در مناطق مختلف هستند.(1)

انقلاب يمن در ژانويه 2011 م. پس از انقلاب هاى تونس و مصر آغاز شد. انقلابيون، در ابتدا خواستار اصلاحات در جامعۀ يمن بودند. آنان كه به فرمودۀ مقام معظم رهبرى از تحقير كشورهاى غربى به ستوه آمده بودند، از دولت، خواستار اصلاح در ساختار قدرت شدند. اما رفته رفته با عملكرد نامناسب دولت عبدالله صالح و بار ديگر تكيه بر قدرت هاى خارجى، در روزهاى پايانى ژانويه، مخالفين رسماً خواستار كناره گيرى رئيس جمهور از قدرت شدند. در سوم فوريه، اعتراضات مخالفان به اوج خود رسيد و اين روز، «روز خشم» نام گرفت، كه با برخوردهاى خشونت آميز نظاميان روبرو شد. شديدترين برخورد ميان انقلابيون مسلمان و نظام صالح در 25 مارس - جمعه خونين - بود كه منجر به كشته شدن 50 نفر و زخمى شدن 240 نفر شد. از اين تاريخ، انقلاب يمن وارد مرحلۀ جديد خود شد. بسيارى از نيروهاى دولتى و نظامى به مخالفين پيوستند و تعدادى از سفراى يمن در كشورهاى مختلف بركنارى خود را اعلام كردند و استان صعده نيز به دست مخالفين افتاد. در 22 مارس، زمزمۀ درخواست پناهندگى عبدالله صالح از عربستان به گوش رسيد. مخالفان، جمعه 25 مارس را روز «سرنوشت» اعلام كردند و على عبدالله صالح مخالفين را به سركوب شديد تهديد كرد. جمعيت ده هزار نفرى در ميدان التحرير دست به تظاهرات زدند و خواهان بركنارى فورى عبدالله صالح شدند. در 4 ژوئن 2011 م. على عبدالله صالح پس از مجروح شدن با 5 مقام بلندپايه، روانۀ عربستان شد.(1)

يكى از متغيرهايى كه نقش اساسى در تحولات يمن دارد، ساختار قبيله اى يمن است. به اين معنا كه قبايل بسته به جايگاه و موقعيت

ص: 216

اجتماعيشان در تحولات يمن نقش ايفا مى كنند. شايد يكى از مسائلى كه تاكنون موجب شده است كه انقلاب يمن به نتيجه نرسد، همين ويژگى است. در سال هاى گذشته، بيعت شيوخ يا رهبران قبايل گوناگون اين كشور با رئيس جمهور به يكى از اركان قدرت تبديل شده بود و هرچند در طول اين انقلاب مردم حضور پررنگى داشتند، اما همراه نبودن اين قبايل موجب شده بود كه انقلاب يمن مانند ساير انقلاب ها به نتيجه نرسد. چنين وضعيتى در ليبى نيز وجود داشت. اما روند رو به رشد اعتراضات مردمى سبب شد كه نوعى همگرايى ميان قبايل و طوايف يمن در مخالفت با عبدالله صالح به وجود آيد. در همين راستا شوراى هماهنگى احزاب مخالف (اللقاء المشترك) با اعلان همبستگى و همسويى با تظاهرات مردمى از هواداران خود خواستند تا به جنبش مردمى بپيوندند.

قرار داشتن احزاب مهمى همانند اصلاح، با پشتوانه محكم در ميان قبايل شمال كشور، حزب اشتراكى كه نفوذ نسبتاً خوبى در مناطق جنوبى دارد و حزب الحق كه متعلق به برخى از علماى زيدى است در كنار احزاب وحدوى ناصرى، تجمع و بعث در اللقاء المشترك به نوعى نمايانگر همگرايى نخبگان سياسى عشيره اى يمن بر ضرروت ايجاد تغيير در نظام سياسى بود.

شايد در اين ميان، آنچه نقش بسيار مؤثرى در سنگين شدن وزنۀ مخالفان داشت، پيوستن بخش مهمى از قدرتمندترين عشيره يمن، يعنى قبيلۀ حاشد به جمع معارضان دولت مركزى بوده است. مجموعه طوايف حاشد با رهبرى خانواده الاحمر سال ها يكى از پايه هاى تسلط دولت مركزى محسوب مى شد و حزب اصلاح به عنوان تشكل سياسى اين عشيره در سال هاى اخير در روند سياسى يمن تأثيرگذار بوده است.

ص: 217

مشكلى كه طوايف حاشد گرفتار آن هستند انديشه هاى سلفى است كه موجب شده، عربستان سعودى حمايت بسيارى از اين حزب بكند.

اما پرسش هايى نيز فراسوى بيدارى اسلامى در يمن وجود دارد:

نخست آنكه چرا انقلاب يمن، چنين وضعيت فرسايشى يافته است و عليرغم حضور ميليونى مردم، هنوز پس از يك سال نتوانسته، به پيروزى دست يابد؟ چنين وضعيتى معلول چند عامل است: نخست اينكه دولت ايده آل و مورد قبول عربستان سعودى و امريكا، دولت على عبدالله صالح است. وى پيش از آنكه رئيس جمهور يمن باشد، نيروى سعودى و غرب بود، در طول يكسال گذشته به خوبى مى توان از دل مراودات مثلث عربستان سعودى، صالح و امريكا، چنين واقعيتى را دريافت. عربستان و امريكا با تمامى توان كوشيدند تا آنجا كه مى توانند از سقوط دولت صالح جلوگيرى كنند. عربستان حتى برخى ديگر از كشورهاى عربى را با خود همداستان كرد، اما اراده تمامى مردم يمن بر سقوط دولت عبدالله صالح تعلق گرفته بود. اما هنگامى كه مشاهده كردند كه ديگر جايى براى عبدالله صالح در جامعه يمن وجود ندارد، گزينه حذف صالح و حفظ نظام را در پيش گرفتند. به همين سبب نيز با ارائۀ طرح موسوم به توافقنامه رياض، كوشيدند تا ضمن حذف صالح، دولت موجود را با همان ساختار، حفظ كنند. آنان با ارائۀ طرح مصونيت قضايى على عبدالله صالح در حقيقت در پى مشروعيت بخشى به دولت صالح بودند تا بدين وسيله هرچند صالح از حكومت خلع مى شود، اما نظام وى مشروعيت خود را از دست ندهد. اين توطئه نيز با مخالفت شديد مردم يمن روبرو شده است و عليرغم هزينه بسيار غرب و سعودى براى چنين هدفى همچنان توده هاى مردم با آن مخالفند.

ص: 218

گزينه ديگر عربستان، براى حفظ دولت، نفوذ نيروهاى ضد انقلاب در ميان انقلابيون است. اگر نگاهى به جريان هاى موجود در ميان انقلابيون بيافكنيم به برخى جريان ها و افراد برمى خوريم كه با توجه به سابقۀ آنان به سادگى نمى توان آنان را همرديف انقلابيون شمرد. حزب اصلاح با وابستگى به انديشۀ سلفى و همچنين پيوستن على محسن الاحمر فرمانده لشكر يك زرهى ارتش يمن به انقلابيون براى انقلاب نه تنها پيروزى، بلكه شكست بود؛ زيرا كارنامۀ سياه وى در مبارزه با انقلاب مردم يمن، به ويژه نسبت به كشتار مردم منطقه صعده، خاطرۀ ناگوارى از وى را در ذهن توده مردم به يادگار گذاشته بود.(1) حضور چنين شخصيت هايى در كنار برخى ديگر از فرماندهان ارتش در صفوف انقلابيون، در هويت انقلاب ترديدهايى را به وجود آورد.

علت ديگر عدم توفيق اين انقلاب، تلاش دولت صالح و حاميان خارجى وى براى فرسايشى كردن انقلاب يمن است. اگر نگاهى به تحولات يمن بيافكنيم به خوبى مشاهده مى كنيم، كه نه تنها دولت صالح، بلكه اتحاديه عرب، شوراى همكارى خليج فارس، امريكا و غرب به دنبال وقت كشى در يمن هستند. ارائۀ راهكارهاى مختلف و موكول كردن آن به ماه هاى بعد و... سبب شده است كه انقلاب يمن راه به جايى نبرد؛ با وجود قطعى شدن كنار رفتن صالح از قدرت، ماه ها اين امر به درازا كشيد. اما جالب آنكه عليرغم چنين وضعيتى، مردم يمن همچنان محكم و استوار در صحنه بوده و حتى خواهان محاكمه و اعدام صالح مى باشند.

پرسش ديگرى كه در برابر انقلاب يمن قرار دارد، مربوط به جايگاه انديشه ها و گروه هاى سلفى، مانند وهابيت و القاعده در آينده يمن

ص: 219

است؟ به عبارت ديگر، با عنايت به اينكه يمن مدت هاست به يكى از مراكز انديشۀ سلفى تبديل شده است و عربستان سعودى نيز به شدت براى گسترش وهابيت و انديشه هاى سلفى در اين كشور تلاش مى كند، آيندۀ سلفيون در اين منطقه چگونه خواهد بود؟

بى شك در آيندۀ يمن سلفيان جايگاهى نخواهند داشت؛ زيرا اولاً مردم يمن از سلفيان هرگز خاطره خوشى ندارند و نام و ياد آنها را مترادف با ترور، انفجار و بمب گذارى مى دانند. دوم اينكه: مردم يمن از نظر مذهبى پيرو مكتب شافعى و بيش از 30 درصد آنان نيز پيرو مكتب زيدى هستند و اين دو مذهب، به شدت با انديشه هاى سلفى مخالف اند.

سوم آنكه يكى از علل رشد انديشه هاى سلفى در سال هاى اخير در يمن، استفاده ابزارى دولت، امريكا و عربستان براى مبارزه با شيعيان اين كشور بود و طبيعى است كه با از ميان رفتن دولت عبدالله صالح و كوتاه شدن دست امريكا از اين كشور، زمينه رشد سلفيان نيز از ميان خواهد رفت.

از طرف ديگر، عربستان سعودى كه مهم ترين حامى سلفيان و گروه هاى تكفيرى در اين كشور است، امروز به شدت مورد تنفر مردم يمن است. حمايت شديد سعودى از ديكتاتور يمن، دخالت در امور جارى اين كشور، لشكركشى سعودى ها به مناطق شمالى و كشتار مردم بى گناه يمن، نگاه تحقيرآميز سعودى ها به يمن و... از جمله دلايلى است كه به شدت روحيات ضد سعودى را در كشور يمن دامن زده است. بى ترديد در چنين شرايطى با روى كار آمدن دولتى مردمى، زمينه هاى فعاليت عربستان در يمن بسيار محدود خواهد شد.

ص: 220

همين طريق، وارد بحرين كرد. بحرين به خط مستقيم در 195 كيلومترى ايران (جنوب غربى جزيره نخيلو) واقع است و پايتخت و بندر مهم آن «منامه» است.

طبق سرشمارى نفوس در سال 2006 جمعيت بحرين حدود 698 هزار نفر بوده است، كه از اين تعداد 235 هزار نفر غير بومى بوده اند. بيش از هفتاد درصد از مسلمانان بحرين شيعه هستند و 20 درصد از مردم اين كشور نيز مليت ايرانى دارند.(1) زبان رسمى مردم بحرين عربى و زبان هاى فارسى، انگليسى و اردو نيز در اين كشور رواج دارد.

گرامى اسلام صلى الله عليه و اله - است. عمرو پس از جنگ جمل، از سوى امام على عليه السلام به حكومت بحرين منصوب شد.(1) مكاتبات على عليه السلام با او و دعوت او براى جنگ با معاويه در صفين، نشانگر اعتماد و علاقه امير مؤمنان عليه السلام به اوست.(2) حضور واليان محب على و اهل بيت عليهم السلام سبب شد كه مذهب شيعه در مناطق مختلف بحرين قديم، گسترش يابد.(3)

همچنين بحرين از ديرباز بخشى از ايران شمرده مى شد و مردم آن مراودات بسيارى با شيعيان ايران داشتند، تا قبل از سياست هاى آل خليفه براى تغيير تركيب جمعيتى بحرين، مردم بحرين خود را عضوى از جامعۀ ايرانى و بخشى از ايران مى شمردند.

از طرف ديگر، بحرين همواره يكى از كانون هاى مخالفت با خاندان بنى اميه و بنى عباس، بوده است و عليرغم كشتارهاى وسيع امويان و عباسيان، مردم بحرين از مبارزه با آنها دست نكشيده اند.(4)

از ويژگى هاى شيعيان بحرين، پايبندى و تعلّق خاطر بسيار زياد، به آموزه هاى شيعى است؛ يكى از مهم ترين دلايل آن فشار حكام متعصب و فرقه گراى آل خليفه است كه مى كوشند با ترفندهاى اقتصادى، سياسى و مذهبى، چراغ تشيع را در اين كشور خاموش كنند. شيعيان در واكنش به اين وضعيت و براى حفظ هويت خود و نسل هاى آينده، به شدت نسبت به ارزش هاى خود، پايبند هستند.

البته در اين مناطق، همواره ميان شيعيان و اهل سنت، روابط حسنه اى برقرار بوده است و تنها هنگامى آتش اختلافات شعله ور شده است كه

ص: 224

دولت براى بقاى خود، به اختلافات دامن زده است؛ زيرا چنانكه گفته خواهد شد، بقاى آل خليفه در بحرين تنها در گرو اختلافات ميان شيعه و سنى است.

اما در سال 912 ه. ق در زمان سلطنت شاه اسماعيل اول، پرتغالى ها پس از تصرف جزيرۀ هرمز در خليج فارس، جزيره بحرين را كه جزو ايالت فارس محسوب مى شد، تصرف كردند و قلعه اى در شمال آن بنا نهادند و ركن الدين مسعود - دست نشانده خود - را حاكم بحرين كردند.(1) اما در سال 1010 ه. ق، در زمان پادشاهى شاه عباس اول، قشون ايران توانست بحرين را به ايران بازگرداند. متعاقب آن، بارها امير هرمز و پرتغالى ها به بحرين (منامه) حمله كردند، ولى از لشكر ايران شكست خوردند.(2)

با اين حال، با ضعف خاندان صفوى از يك سو و حضور استعمارگر پير انگلستان در خليج فارس، سايه شوم انگلستان بر سرزمين بحرين، گسترده شد.(3)

در سال 958 ه. ق نيز منطقه قطيف و احساء را از چنگ پرتغالى ها درآوردند. بدين ترتيب، براى نخستين بار در تاريخ سرزمين بحرين، بخش ساحلى آن - قطيف و احساء - از جزيره داخلى - جزيره بحرين - در دريا جدا گرديد. قطيف و احساء از قديم محل زندگى شيعيان بود و عثمانى ها كه فرقه گرا و متعصب بودند، به آزار و اذيت شيعيان اين منطقه پرداختند. به همين سبب، بسيارى از رجال و علماى شيعه از قطيف و احساء به جزيرۀ بحرين و مناطق ساحلى ايران، مهاجرت كردند.(1)

در سال 1031 ه. ق مردم بحرين براى آزادى از سيطره استعمار پرتغال به پا خواستند و از سوى ديگر، دولت صفوى كه ميان خود و شيعيان دربند بحرين احساس تعلق مى كرد، به اشغالگران پرتغالى حمله كرد. در نتيجه بحرين ضميمه خاك ايران شد.(2)

1783 ميلادى شيخ احمد بن خليفه به سرزمين بحرين حمله و پس از شكست سربازان ايرانى، بر آن استيلا يافت. خاندان آل خليفه كه در بحرين نه پايگاه اجتماعى داشتند و نه در ميان مردم اين منطقه از اصالت خانوادگى برخوردار بودند، همانند خاندان آل سعود براى تقويت و استحكام دولت خود در بحرين، به انگلستان متوسل شدند و رفته رفته استعمار انگلستان، در قالب توافق نامه هاى مختلف با دولت آل خليفه، سايۀ شوم خود را بر اين منطقه گستراند. استعمار پير به خوبى مى دانست كه دولت آل خليفه به علت ضعف، ناچار است به دولت انگلستان تكيه كند و انگلستان نيز مى توانست در مقابل، با حضور در منطقه مهم و استراتژيك بحرين، هم بر خليج فارس كه قلب نفت دنيا بود، حاكميت خود را حفظ كند و هم ايران را به عنوان قدرت منطقه اى خليج فارس، محدود كند. در دوران قاجار كه نخستين نشانه هاى نفوذ انگلستان در بحرين مشاهده شد، شيخ سلمان بن حمد در سال 1820 ميلادى قرارداد صلح عمومى يا قرارداد اساسى كه در واقع همان قرارداد انقياد و تحت الحمايگى بود را با انگلستان امضا كرد و رسماً تحت الحمايه انگلستان شد و پرچم انگلستان را بر فراز مقر دارالحكومة خود برافراشت. در واكنش به اين عمل، طبق معاهده اى كه پيش نويس آن ميان وزير ايالت فارس و كاپيتان ويليام بروس، كارمند دولت انگلستان امضا شد، حقوق ايران در بحرين به رسميت شناخته شد.(1) در مادۀ دوم معاهدۀ مذكور چنين قيد شده بود:

جزيره بحرين پيوسته متعلق به ايالت فارس بوده است. مالكان آنجا، عرب هاى بنى عَتّابى (آل عتوب اند) كه از چندى پيش

ص: 228

بى انضباطى و تمرّد نشان داده و به فرمانرواى افواج بريتانيايى مراجعه و از او تقاضاى پرچمى غير از پرچم ايران كرده (اند)، دستور داده مى شود، چنانچه پرچمى به آنها داده شده، پس گرفته شود و از اين پس ديگر كمكى به بنى عتّابى داده نشود.(1)

اما متأسفانه اين معاهده توسط فتحعلى شاه از يك طرف و سران انگلستان امضا نشد. از اين تاريخ تا مدت 150 سال بحرين تحت اشغال انگلستان درآمد و براى حكومت ايران مشكلات بسيارى را فراهم كرد.

البته نبايد فراموش كرد كه قدرت يافتن آل خليفه در بحرين و همچنين حضور مستقيم انگلستان در اين كشور، ناشى از ضعف سلاطين صفوى هم بود. به اين معنا كه پس از شاه عباس، جانشينان وى نتوانستند نفوذ و قدرت خود را در مناطق مختلف ايران حفظ كنند و رفته رفته بسيارى از مناطق ايران از جمله بحرين با آشفتگى سياسى، اجتماعى روبرو شد و دشمنان از اين فرصت استفاده كردند. در اين مدت، آن چنان سيطره و نفوذ انگلستان بر بحرين و خاندان آل خليفه سايه افكنده بود كه هنگامى كه يكى از سلاطين اين خاندان محمد بن خليفه - نوه سلمان بن احمد - خواست كمى در برابر نفوذ انگليسى ها مقاومت كند،(2) نيروى دريايى انگليس در سال 1867 ميلادى شهر منامه را به شدت گلوله باران كرد و اين سبب شد كه جانشين وى عيسى بن على، در سال 1868 ميلادى سرسپردگى خود را با انعقاد چند پيمان، رسماً اعلام كند. در سال 1923 ميلادى انگلستان با انتصاب «چارلز بلگريو» به عنوان مشاور انگليسى حاكم جديد و چندى بعد با انتقال پايگاه دريايى انگليس به

ص: 229

بحرين(1) و انتقال مقر نمايندۀ سياسى انگليس در خليج فارس به بحرين، نفوذ خود را در اين كشور كامل كرد.

دولت آل خليفه در اين سال ها در پى تغيير تركيب جمعيتى بحرين بود؛ زيرا از آنجا كه بحرين تا قبل از آن جزئى از ايران بود، غلبه با شيعيان و ايرانيانى بود كه در اين كشور زندگى مى كردند.

در دهه شصت به سبب فشارهاى مردمى و عدم توانايى انگلستان براى حضور مستقيم در بحرين، انگلستان، خروج خود از بحرين را اعلام كرد. آل خليفه كه تنها تكيه گاه خود را انگلستان مى دانستند، از اين پديده ابراز نارضايتى كردند. اما غافل از آنكه انگلستان، طرحى نو براى آنها در نظر گرفته است. از اين رو طرح تشكيل فدراسيونى متشكل از 9 شيخ نشين جنوب خليج فارس و از جمله بحرين در قالب يك كشور واحد پس از خروج نيروهاى انگليسى، توسط انگلستان، پيشنهاد شد.

ايران در ابتدا به شدت با چنين طرحى مخالفت كرد و اعلام كرد عليرغم اينكه بحرين 150 سال تحت اشغال انگلستان بوده است، اما همچنان جزئى از پيكرۀ ايران است. اما متأسفانه در پى زد و بندهاى پنهانى انگلستان، شاه، امريكا و عربستان سعودى، در ديدارى كه شاه در سال 1969 ميلادى از دهلى نو داشت در مصاحبه مطبوعاتى خود اعلام كرد: «اگر مردم بحرين خواهان پيوستن به كشورم ايران نباشند، ايران از ادعاهاى سرزمينى اش نسبت به اين جزيره خليج فارس دست خواهد كشيد».(2) چنين سخنى يادآور خيانت پادشاهان قاجار در واگذارى هفده شهر از بهترين شهرهاى ايران به روسيه بود.

ص: 230

اين اظهار نظر، همچون پتكى بر سر مردم ايران فرود آمد و در پى آن، با ترفند انگلستان و سازمان ملل و سرسپردگى شاه، طى يك نظرخواهى گزينشى كه از سوى سازمان ملل انجام شد، بحرين در سال 1349 ه. ش. از ايران جدا شد و ايران تنها يك ساعت پس از بيانيه سازمان ملل در مورد استقلال بحرين آن را به رسميت شناخت و يك روز بعد، بحرين و انگلستان قرارداد دوستى با هدف مشورت در مواقع ضرورى با يكديگر امضا كردند. بحرين آخرين بخش جدا شده از خاك ايران در دوران معاصر بود.

ناگزير دولت آل خليفه را وادار به استفاده از ساير قدرت ها براى فائق آمدن بر مشكلات خود مى كند. حتى در سركوب ملت خود از بيگانگان كمك مى گيرد.

آل خليفه به سبب نداشتن پايگاه مردمى در گذشته به انگلستان تكيه كرده بود و در عصر حاضر نيز امريكا بزرگ ترين حامى آل خليفه است. حضور ناوگان بيگانه در بحرين، سابقه اى شصت ساله دارد و به دوران استعمار انگلستان باز مى گردد. پس از پايان استعمار انگلستان، در سال 1971 ميلادى، ناوگان امريكا جاى انگلستان را گرفت و در منطقه اى به مساحت 40 كليومتر مربع، پايگاه خود را تأسيس كرد.(1) پس از جنگ اول خليج فارس، طبق توافقى ميان آل خليفه و امريكا، قرار بود تا سال 2015 ميلادى اين پايگاه تا دو برابر توسعه يابد و مبلغ 580 ميليون دلار نيز به اين كار اختصاص يافت.(2) هرچند انقلاب اخير مردم بحرين، موجب احساس ناامنى امريكا از شرايط موجود در بحرين شد و اين كشور در انديشۀ تغيير پايگاه ناوگان پنجم خود به محل ديگرى مانند قطر يا امارات برآمده است. نه تنها اين پايگاه در منطقۀ الجفير، بلكه تمامى بنادر و فرودگاه هاى بحرين نيز در خدمت امريكاست.

هدف ناوگان پنجم امريكا از حضور در بحرين، كنترل انتقال انرژى از خليج فارس، مديريت جنگ هاى عراق و افغانستان و مبارزه با جريان هاى اسلام گرا در منطقه است؛ زيرا حمله به عراق در جنگ خليج

ص: 232

از همين پايگاه مديريت شد. در جنگ افغانستان نيز از طريق اين پايگاه، تجهيزات لجستيكى و پشتيبانى به افغانستان ارائه مى شود.

در رزمايش ولايت 90 نيروى دريايى ارتش جمهورى اسلامى ايران نشان داد، كه از قدرت و قابليت بسيارى براى مهار و مقابله با تهديدات داراست. اين مانور كه در منطقه اى به وسعت خليج فارس و درياى عمان و آب هاى آزاد اقيانوس هند برگزار شد، اوج اقتدار و عظمت جمهورى اسلامى ايران براى مبارزه با توسعه طلبى هاى امريكا و ساير قدرت هاى بيگانه را به نمايش گذاشت.

مستقيم انگلستان و اكنون امريكا توانسته است به حيات خود ادامه دهد.(1) چنين وضعيتى در مورد آل خليفه نيز مشهود است. آل خليفه، همانند آل سعود، روش خود را بر مبناى استبداد و خفقان بنيان نهاده است. آل خليفه، همانند آل سعود، خاندانى طايفه گرا و انحصارى است و به سايرين اجازه ورود به حوزۀ قدرت را نمى دهد. آل خليفه همانند خاندان سعود، خاندانى فرقه گرا و متعصب است، با اين تفاوت كه در عربستان، شيعيان در اقليت قرار دارند و در بحرين شيعيان در اكثريت و يك نظام سياسى براى تضمين بقاى خود، بايد در پى ايجاد رضايت در ميان اكثريت شهروندان خود باشد، اما متأسفانه آل خليفه سياست هاى فرقه گرايانه و تعصب آميز آل سعود را در پيش گرفته است. آل خليفه براى بهره برداى از قدرت نظامى و عقيدتى آل سعود و وهابيت، كوشيد تا از نظر جغرافيايى نيز ميان خود و آل سعود پيوندى ايجاد كند، از اين رو در سال 1982 ميلادى پلى به طول 26 كليومتر و عرض 40 متر با هزينه اى بالغ بر يك ميليارد ريال، بحرين را به عربستان متصل كرد.(2) اين پل اهميت خود را در لشكركشى آل سعود و كشتار مردم بى گناه بحرين به خوبى نشان داد.

نكته ديگرى كه نبايد در بررسى روابط آل سعود و آل خليفه فراموش كرد اين واقعيت است كه آل خليفه قرائت سلفى آل سعود را در كشور خود گسترش مى دهد. از آنجا كه آل خليفه راز بقاى خود را ايجاد اختلاف ميان شيعه و اهل سنت، مى داند و از طرف ديگر ميان اهل سنت بحرين و شيعيان، روابط حسنه اى وجود دارد، در ترويج و گسترش نگاه سلفى و تكفيرى در اين كشور تلاش بسيارى مى كند. چنانكه خواهد

ص: 234

آمد، آل خليفه بيشتر به كسانى تابعيت مى دهد كه گرايش هاى تند سلفى داشته و از مليت هايى مانند پاكستان و عربستان باشند. چنانكه در سال گذشتۀ ميلادى، آل خليفه به دو هزار سعودى در رده هاى مختلف نظامى و امنيتى با هدف سركوب مردم بحرين تابعيت بحرينى داد.(1)

همچنين حزب «جمعية الاصالة الاسلامية» كه در سال 2002 ميلادى تشكيل شد، و رهبرى آن را «غانم ابوالعينين» بر عهده دارد، پيرو انديشه هاى سلفى وهابيون عربستان است و يكى از كانون هاى ناامنى در بحرين شمرده مى شود. اين حزب، تنها حزبى بود كه با انقلاب اخير مردم بحرين مخالفت كرد.(2)

اما دولت آل خليفه غافل از آن است كه گرايش هاى تكفيرى و سلفى نه تنها عليه شيعه است كه بنيان خود آل خليفه را نيز بر باد خواهد داد. نگاهى به وضعيت اسفبار كشورهايى مانند پاكستان، مى تواند درس عبرتى براى كشورهايى مانند بحرين باشد.

جوانان شيعه بوده است. آمارهاى رسمى، ميزان بيكارى را 15 اعلام مى كنند؛ در حالى كه آمارهاى واقعى، به خصوص در ميان شيعيان بسيار بالاتر از اين ميزان است. مشكلات ناشى از بيكارى، وضعيت شيعيان را به شدت تحت تأثير قرارداده كه مهم ترين آن استخدام رو به كاهش و دستمزد اندك است. از بين 84 هزار شغل ايجاد شده در بخش خصوصى ميان سال هاى 1990 تا 2002 ميلادى، دستمزد 67 هزار شغل كاهش يافته و بيش از 80 از اين مشاغل نصيب كارگران خارجى شده است. در روستاهاى فقير كه غالباً جمعيت آنها را شيعيان تشكيل مى دهند، مشكلات اقتصادى و اجتماعى، مثل بيكارى و فقر و حتى مشكلات بهداشتى رو به افزايش است. به گونه اى كه روستاهاى فقيرنشين شيعه به خرابه هاى حاشيه اى تبديل شده و ساكنان آن ناچار به ترك آن مى شوند. هزينۀ نگهدارى، خريد و اجاره ساختمان نيز در سال هاى اخير به شدت بالا رفته است. بنا به اظهارات يك نماينده، حكومت به مدت 26 سال از ثروت عمومى سوء استفاده كرده است.(1)

از طرف ديگر شيعيان، سهم چندانى در استخدام در بخش عمومى ندارند و مناصب عالى و مشاغل حساس مانند نيروهاى مسلح و وزارت دفاع، تحت سيطرۀ خانواده حاكم است.

بر اساس گزارش سال 2003 ميلادى مركز حقوق بشر بحرين، از 572 منصب عمومى و عالى، تنها 101 منصب يعنى 18 و از 47 منصب عالى درحد وزير و مدير كل فقط 10 منصب، يعنى 21 به شيعيان تعلق دارد.(2) شيعيان در اين نظام به هيچ وجه نمى توانند عهده دار مناصب عالى حكومتى مثل وزارت دفاع، خارجه، دادگسترى و كشور شوند.(3)

ص: 236

از مجموع 20 وزارتخانه، فقط سه وزارتخانه غير مهم در دست شيعيان است كه عبارتند از: كار و امور اجتماعى، بهدارى و بازرگانى. اين در حالى است كه خانوادۀ حاكم، (آل خليفه) بيش از صد منصب از مجموع 572 منصب عالى حكومتى را به خود اختصاص داده است؛ از جمله: 24 منصب از 47 منصب در سطح وزارت. 15 منصب از 30 منصب عالى وزارت كشور، 6 منصب از 12 منصب عالى وزارت دادگسترى، 7 منصب از 28 منصب عالى در وزارت دفاع. البته پس از انتخابات سال 2002 ميلادى، بيشتر مردم بحرين (شيعيان) در اعتراض به محدوديت هاى سياسى، انتخابات را تحريم كردند. از پيامدهاى اين اعتراضات اين بود كه در انتخابات پارلمان 2006 ميلادى شيعيان 18 كرسى از 40 كرسى پارلمان بحرين را به خود اختصاص دادند. و براى اولين بار در تاريخ بحرين، يك فرد شيعى معاون نخست وزير و نماينده اى ديگر به عنوان وزير امور خارجه دولت انتخاب شد كه نگرانى رهبران اهل سنت بحرين را تشديد كرد.(1)

در اين باره دكتر «فالح مديرس» استاد علوم سياسى دانشگاه كويت مى نويسد:

با اينكه بيشتر جمعيت بحرين را شيعيان تشكيل مى دهند، از سال 1783 م آنان تحت حكومت سنى آل خليفه بوده اند و در طول اين حكومت بيشترين ظلم در حق آنان روا داشته شده است. لوريمر اوضاع شيعيان بحرين را اين گونه توصيف مى كند: اوضاع شيعه تحت حاكميت آل خليفه كاملاً ذليلانه است و مانند بندگانى هستند كه اگر نتوانند محصولاتشان را به مقدار

ص: 237

معينى برسانند، از خانه هايشان رانده مى شوند. همچنين در اثناى سفر مقيم سياسى انگلستان تريفور به بحرين، شيعيان بحرين عريضه اى را به او دادند كه در آن از اوضاع ذلت بار خود در بحرين گلايه و اظهار مى كنند كه حتى شهادت آنها در محاكم پذيرفته نمى شود و املاك و دارايى هايشان در معرض تجاوز و غصب است.(1)

به همين سبب، هرگاه دولت احساس كرده كه روابط ميان شيعه و سنى نزديك شده است، در ايجاد اختلاف و تفرقه تلاش بسيارى كرده است. براى مثال، در دهۀ پنجاه، محبت اهل بيت عليهم السلام به ويژه امام حسين عليه السلام توانسته بود ميان شيعيان و اهل سنت، پيوند محكمى به وجود آورد. چه اينكه اهل سنت نيز در ايام سوگوارى امام حسين عليه السلام در محرم، در كنار شيعيان به سوگوارى مى پرداختند. اما در سال 1953 ميلادى كه آل خليفه از اين وحدت به وحشت افتاده بودند، دعيج بن حمد كه از بزرگان آل خليفه بود به همراه دسته اى از مأمورين امنيتى، احساسات شيعيان را تحريك كرده و سپس از منطقه محرق گروهى از سلفيان تندرو را آورده و آتش اختلافات را شعله ور كردند كه پيامدهاى آن تا دو سال ادامه داشت.(1)

آنچه در مورد آل خليفه بسيار عجيب است، اين واقعيت است كه نظام هاى سياسى معمولاً براى تضعيف حكومت هاى مخالف و رقيب از اهرم تفرقه استفاده مى كنند. براى مثال، يكى از مهم ترين حربه هاى استعمار در كشورهاى جهان سوم، استفاده از اهرم تفرقه و اختلاف است. اما اينكه نظامى براى بقاى خود، تيغ تفرقه و تضاد را بر جامعه خود فرود آورد، امرى عجيب و باور نكردنى است و بى شك در درازمدت جز نابودى و ناامنى براى حاكميت، چيزى به همراه ندارد.

به خوبى چنين رويكردى قابل مشاهده است. از آنجا كه خاستگاه آل خليفه نجد است و علاقه اى به بحرين و مليت بحرينى در خود احساس نمى كند، براى بقاى خود، و در اقليت قراردادن مخالفان خود، اقدام به تغيير تركيب جمعيتى كرده است. به اين معنا كه در دهه هاى اخير با اعطاى تابعيت به اتباع ساير كشورها، سعى در به هم زدن موازنه جمعيتى در بحرين دارد. اما بيشترين تلاش دولت، جذب چهره هاى تكفيرى و سلفى در بحرين است. دكتر مديرس مى نويسد:

تغيير بافت جمعيت بحرين، يكى از مهم ترين عواملى بود كه باعث شد نمايندگان سلفى و سنى پنجاه درصد كرسى هاى مجلس را در انتخابات سال 2002 تصاحب كنند. در اين پروژۀ سياسى كه به «التنجيس السياسى» مشهور است، حكومت آل خليفه با هدف تغيير تركيب شهروندان بحرينى، شهروندانى را از كشورهاى اطراف خليج فارس، سوريه، اردن، يمن و پاكستان وارد بحرين مى كند كه همۀ آنان سلفى يا سنى مذهبند و رژيم آل خليفه به آنان شناسنامه بحرينى مى دهد.(1)

چنين سياستى موجب گسترش ناامنى شغلى، تخريب نظام و ساختار اجتماعى مى شود، به ويژه آنكه چهره هاى افراطى و تكفيرى نيز به كشور وارد شوند. در واكنش به اين روند، در اسفند 1387 بيش از بيست هزار نفر از مردم بحرين در غرب منامه دست به تظاهرات زدند و با صدور بيانيه اى اقدامات غير قانونى دولت، در اعطاى تابعيت را با هدف تغيير بافت جمعيتى، گسستى اجتماعى، ايجاد تفرقه و اختلاف قبيله اى و تخريب آينده فرزندان ملت دانستند و خواستار توقف اين اقدامات و برخورد با عاملان و متوليان اين امر شدند.(2)

ص: 240

مصاحبه اى پيرامون انقلاب اسلامى ايران، اظهار داشت: ملت مسلمان بحرين از اوايل نهضت عمليات و تظاهرات بزرگ ملت مسلمان ايران، عليه رژيم منحوس شاه را پى گيرى مى كردند و هر لحظه در انتظار دريافت اخبار جديد از اوضاع داخلى ايران به سر مى بردند. وى كه از روابط عميق دو ملت مسلمان ايران و بحرين سخن مى گفت اضافه كرد: تنها آرزوى ملت بحرين پيروزى انقلاب در ايران بود و اهميت اخبار ايران به جايى رسيد كه در بحرين هر كسى فكر مى كرد اين اخبار در داخل بحرين جريان دارد و به خود مردم بحرين مربوط است.(1)

پيروزى انقلاب اسلامى ايران، اين اميد را در دل مردم بحرين زنده كرد كه آنان نيز اگر بخواهند مى توانند نظامى اسلامى به وجود آورند و چنين اميدى، زمينه ساز قيام هاى 1979 بحرين شد.

آيت الله هادى مدرسى، در ميان مردم بحرين از مقبوليت بالايى برخوردار بود، و به سبب نمايندگى از طرف حضرت امام (ره) در بحرين، توانست رهبرى بيدارى اسلامى در بحرين را به دست گيرد. دو سخنرانى مدرسى در بحرين به دو تظاهرات علنى منجر شد. يكى از آنها روز 17 اوت مصادف با روز قدس بود. تظاهرات اصلى و سراسرى در 19 اوت 1979 پس از دستگيرى مدرسى انجام شد كه در طى آن 28 نفر نيز دستگير شدند و مدرسى نيز از بحرين اخراج شد.

پس از آن نيز دولت به بهانه هاى واهى و اينكه معارضان بحرين با كمك ايران قصد كودتا در بحرين را دارند، در سال 1981 ميلادى به سركوب و بازداشت صدها انقلابى بحرينى پرداختند و آن را به جبهۀ آزادى بخش بحرين به رهبرى آيت الله مدرسى نسبت دادند.

دولت آل خليفه كه پس از سقوط خاندان پهلوى به شدت به وحشت افتاده بود، به جاى تعامل بيشتر و مبارزه با تبعيض و فساد و بيگانه پرستى،

ص: 242

تمام تلاش خود را براى ايجاد فضاى خفقان، مبارزه با مردم مظلوم خود و تغيير تركيب جمعيتى كشور، متمركز كرد كه نهايتاً در جريان بيدارى اسلامى اخير، غدۀ چركينى كه به شدت متورم شده بود، تركيد و در سايۀ رستاخيز اسلامى اخير، انقلاب 14 فوريه 2011 را آفريد.

داشتند و همين امر سبب مى شد كه حاكمان كشورهاى خليج فارس، به ويژه عربستان سعودى، از گسترش ابعاد آن به جامعۀ خود، به شدت وحشت كنند.

2. امريكا بحرين را يكى از مهم ترين هم پيمانان امريكا در منطقه مى شمارد(1) و ناوگان پنجم آن با بيش از 30 هزار نيرو در بحرين مستقرند. امريكا از اين طريق، حضور خود را در قلب اقتصادى جهان، يعنى خليج فارس تثبيت مى كند. پيروزى انقلاب اسلامى در بحرين، به حضور امريكا در اين منطقۀ استراتژيك، پايان مى داد. به همين علت، وزير دفاع وقت امريكا، رابرت گيتس، تنها كمتر از يك ماه پس از انقلاب 25 بهمن (14 فوريه)، به بحرين آمد تا شرايط را بررسى كرده و سياست هاى امريكا را براى برخورد با انقلاب مردم بحرين اعلام نمايد.

3. تفاوت مهمى كه انقلاب بحرين را از ساير انقلاب ها جدا مى كند، وجود آموزه هاى شيعى در آن است. امرى كه آن را به انقلاب اسلامى ايران (دولت اسلامى) شبيه مى كند. امريكا و حكّام دست نشاندۀ خليج فارس، از چنين انقلابى تجربه خوبى نداشتند و با توجه به نظريۀ شيعه در حوزۀ انقلاب، به خوبى مى دانستند كه پيروزى چنين انقلابى در بحرين، سلطۀ همه جانبۀ غرب و سلاطين مستبد منطقه را از خليج فارس برخواهد چيد. در ميان كشورهاى منطقه، بيشترين خطر متوجه عربستان سعودى و در غرب متوجه استعمار امريكا بود.

با توجه به چنين ويژگى هايى است كه عملكرد دوگانه غرب در برابر انقلاب بحرين و ساير انقلاب هاى منطقه و همچنين رفتار شتابزده عربستان و برخى از كشورهاى شوراى همكارى خليج فارس، قابل فهم است.

ص: 244

با وجود سركوب شديد انقلاب، دولت آل خليفه، همچنان با طوفان انقلاب روبروست. راهكار آل خليفه، براى فرار از بن بست، معرفى انقلاب مردم بحرين به عنوان حركتى فرقه گرايانه و مذهبى است. آل خليفه كه به شدت با امواج طوفنده اعتراضات مردمى روبروست، انقلاب مردم بحرين را انقلابى شيعى و متصل به كشورهاى ديگر مانند ايران، معرفى مى كند. سلفيون تكفيرى كه نه تنها با شيعه دشمنند، بلكه با اهل سنت نيز به شدت مخالفند، و به سلفيه تقليدى يا دربارى در عربستان شهرت دارند، فتاوايى را عليه انقلاب مردم بحرين، صادر كرده و به همين سبب آن را خروج بر حاكم مسلمان خوانده و مسلمانان بحرين را مهدورالدم دانسته اند.(1)

در اين ميان، برخى با تكرار ادعاهاى آل خليفه و آل سعود، انقلاب مردم بحرين را انقلابى طايفه اى و شيعى معرفى مى كنند.(2) اما واقعيت اين است كه اولاً شيعيان بحرين در اقليت نيستند و بيش از 70 مردم بحرين را تشكيل مى دهند و ثانياً شعارها و اعتراضات مردم، هرگز بر ضد اقليت اهل سنت نيست، بلكه صرفاً مانند ساير انقلاب ها، نظام سياسى فاسد را هدف گرفته است. با توجه به سياست هاى فرقه گرايانۀ آل خليفه اگر تنشى ميان شيعيان و اهل سنت بحرين بود، بدون شك مورد بهره بردارى تبليغاتى گسترده قرار مى گرفت.

از طرف ديگر، آل سعود كه خطر را كنار گوش خود احساس كرده است و از طرفى نشانه هاى تسّرى اين انقلاب را مشاهده مى كند، و از طرفى بحرين را حيات خلوت خود مى شمارد، در تاريخ 89/12/23 نيروهاى نظامى خود را وارد بحرين كرد و مردم اين كشور را به خاك و

ص: 245

خون كشيد.(1) در عرف سياسى، براى يك دولت، ذلتى بيش از اين متصور نيست كه سربازان اجنبى و بيگانه به كشتار مردم متبوع آن بپردازند و دولت نه تنها در برابر اين كشتار بى تفاوت باشد، بلكه خود زمينه را براى ترك تازى آنها فراهم كند؟

البته وهابيان و آل سعود بارها، تيغ تكفير و كشتار را ميان جامعۀ مسلمانان فرود آورده اند، كارنامه آنان در دو قرن گذشته به خوبى نشانگر اوج دشمنى آنان با مسلمانان است، بيشترين كشتار آنان نيز در طول تاريخ، از اهل سنت بوده است و در حال حاضر، مسلمانان عراق، افغانستان، پاكستان و... را به خاك و خون مى كشند.(2)

از طرف ديگر، امريكا و غرب كه همواره دم از حقوق بشر مى زنند، در برابر اين كشتارها، چشمان خود را بسته اند و به گفته «هيلارى كلينتون»، وزير امور خارجه امريكا، در اوضاع بحرين نيمۀ پر ليوان را مى بينند.(3)

تنها يك روز پس از ورود گيتس، وزير دفاع امريكا، در 22 اسفند به بحرين، دولت بحرين از شوراى همكارى خليج فارس تقاضاى نيرو كرد و در 24 اسفند، سركوب بزرگ و مشهور مردم بحرين صورت گرفت. سركوبى كه در تاريخ منطقه سابقه نداشت.(4) سكوت امريكا در مورد مسائل حقوق بشرى در بحرين، به گونه اى است كه سازمان هاى حقوق

ص: 246

بشرى دنيا، نسبت به اين سكوت موضع گرفتند. اقداماتى كه دولت بحرين در سركوب پزشكان و كاركنان بخش هاى بهداشتى، هنرمندان و ورزشكاران شاخص انجام مى دهد، در تاريخ نقض حقوق بشر در جهان بى سابقه است. «ريچارد سولوم»(1) مسئول گروه مردم نهاد پزشكان حامى حقوق بشر، اشاره مى كند كه اين تعداد از سركوب پزشكان و كارمندان بيمارستان ها براى از بين بردن علائم و آثار نقض حقوق بشرى كه توسط دولت بحرين صورت گرفته و آنها از آن مطلع بودند، كم سابقه و بسيار قابل توجه است.(2)

چنين وضعيتى داستان دنباله دار عملكرد دوگانۀ غرب در برابر انقلاب هاى جهان است. هر انقلابى كه با منافع غرب نسازد، از نگاه غرب، محكوم است، هرچند تمامى مردم، در آن حضور داشته باشند و بر عكس هر جريان و يا نظامى كه در راستاى منافع غربى باشد، تأييد مى شود، هرچند صرفاً مورد تأييد سلاطين و گروه اندكى از طبقۀ مرفه جامعه بوده و تمامى مردم با آن مخالف باشند. چنين سياستى سال هاست كه در سرزمين هاى اشغالى دنبال مى شود.

اما بر خلاف كشتارها و جنايت هاى آل خليفه كه به دست نظاميان آل سعود انجام مى شود و همچنين بى توجهى مجامع بين المللى نسبت به جنايت هاى آل خليفه، انقلاب بحرين دوران هيجانى و احساسى خود را پشت سرگذاشته و به خودباورى و بلوغ رسيده است و ديگر نمى توان، با قدرت و زور، شعله هاى آن را خاموش كرد. هر روز كه مى گذرد و شهيدى به بوستان شهداى بحرين افزوده مى شود و يا اخبار شكنجه در زندان هاى آل خليفه و آل سعود به گوش جهانيان مى رسد، انگيزه و شور مردم براى ادامۀ مبارزه بيشتر مى شود. امروز جريان انقلابى 14 فوريه كه

ص: 247

بيشتر آنان نيز جوانان هستند به جريانى فعّال تبديل شده است و در كنار حزب الوفاق الوطنى و ساير احزاب، تنور انقلاب را گرم نگاه داشته اند.

آل خليفه نيز همچون گذشته با تكيه بر قدرت هاى بيگانه و كشتار مردم خود، هر لحظه شكاف ميان خود و مردم را بيشتر مى كند، و اگر اندكى به سرنوشت على عبدالله صالح، بن على و حسنى مبارك كه هر كدام زمانى مهره هاى خوبى براى غرب بودند و پس از پايان تاريخ مصرف، به فراموشى سپرده شدند، بنگرد، بى شك در تعامل مردم بحرين، تجديدنظر خواهد كرد.

ص: 248

روند تحولات نشان داد كه همچنان مردم نقش اصلى در تحولات را بر دوش دارند. انقلاب اسلامى مصر كه ابتدا توسط مردم آغاز شد، و پس از پيروزى، در مرحله اول، ارتش زمام امور را در دست گرفت، بيم اين مى رفت كه انقلاب توده ها به ناكامى رسيده باشد، اما با حضور مجدد مردم، دولت نظامى عقب نشست و اين مردم بودند كه برندۀ ميدان شدند. در تونس، ليبى و حتى انقلاب هايى كه هنوز كاملاً به فرجام نرسيده اند، اهميت قدرت توده ها، امرى انكارناشدنى است.

امريكا در كشورهاى اسلامى، دولت هاى دست نشانده و وابسته بوده اند. بسيارى از اين وابستگى ها در فصل هاى گذشته تبيين شد و بى ترديد يكى از مهم ترين علل سرنگونى افرادى مانند بن على، عبدالله صالح حسنى مبارك، قزافى و... ارتباط تنگاتنگ آنان با امريكا و غرب بود. به فرمودۀ مقام معظم رهبرى، يكى از ريشه هاى قيام مردم، احساس حقارتى بود كه سال ها توسط غرب بر آنها تحميل شده بود. از طرف ديگر، با نگاهى به شعارها و مطالبات توده هاى مسلمان به سادگى مى توان دريافت كه امريكا و غرب در ميان مسلمانان هيچ گاه جايگاهى نداشته اند. پيروزى اين انقلاب ها علاوه بر اينكه حكومت هاى ديكتاتور و فاسد را نابود كرد، يك پيام مهم ديگر هم در دل خود داشت و آن پايان حضور امريكا و نقش آن در كشورهاى اسلامى است. حتى اگر انقلاب هاى اخير را انقلاب براى دموكراسى بناميم، مردم منطقه، بر اساس اصول دموكراتيك، انزجار و تنفر خود را از امريكا با تمام وجود فرياد زده اند.

در اين ميان، موقعيت اسرائيل نيز به شدت به چالش كشيده شده است. مواضع صريح انقلابيون مصر نسبت به روابط با اسرائيل، تسخير سفارت اين كشور در قاهره، انفجارهاى متعدد در لوله نفت مصر و اسرائيل، ترس اسرائيل از لغو پيمان ننگين كمپ ديويد و در يك كلام، ترس اسرائيل از به قدرت رسيدن دولت هاى اسلام گرا و اسرائيل ستيز در كشورهاى اسلامى، نفوذ و قدرت اين كشور را در ميان كشورهاى اسلامى به شدت، متزلزل كرده است.

ايالت شرقى را نيز در برگرفته است. اما عملكرد عربستان سعودى در بيدارى اسلامى اخير، بسيار نابخردانه و حتى بر خلاف موج بيدارى اسلامى بود. چه اينكه آل سعود به خوبى مى دانستند كه مخاطب بعدى اين انقلاب ها، آنان هستند و در صورت گسترش آنها، موج هاى سهمگين آن، سرزمين آل سعود را هم در بر خواهد گرفت. به همين سبب، به جاى همدلى با انقلاب ها و حمايت از آنها، راه مبارزه را پيش گرفت و در برابر مردم و در كنار مستبدان قرار گرفت و در نتيجه خاطرۀ بدى در افكار توده هاى مسلمان از خود بر جاى گذاشت. عربستان با حمايت كامل از ديكتاتورهاى منطقه و مخالفت با انقلاب مردم، نشان داد كه نظام پادشاهى عربستان، هيچ تفاوتى با دولت هاى سرنگون شده ندارد و حتى عربستان ميزبان حاكمان فاسد است. حضور بن على، دعوت از حسنى مبارك، حمايت و دعوت از عبدالله صالح و... چهرۀ عربستان را در افكار عمومى بسيار ناخوشايند و منفور كرده است. فتاوايى كه علماى وهابى عليه انقلاب هاى مصر، يمن، تونس و بحرين صادر كردند، انديشه وهابى در جهان اسلام را به محاق برده است. امروز عربستان به عنوان هم پيمان اصلى امريكا در جهان اسلام شمرده مى شود و بى شك چنين وضعيتى در نگاه توده هاى مسلمان كه جز خاطرات و فجايع امريكا در عراق و افغانستان چيزى به ياد ندارند، بسيار شرم آور است.

به شدت شاهد افول انديشه سلفى در جهان اسلام هستيم. هنگامى كه اسامه بن لادن به دست امريكايى ها در پاكستان كشته شد، هيچ واكنشى از سوى مسلمانان مشاهده نشد؛ در حالى كه اگر چنين اتفاقى در دهۀ نود افتاده بود، در بخش هايى از جهان اسلام واكنش هايى را مى آفريد. همان گونه كه گفته شد، وهابيت نيز با عملكرد دوگانه كه از يك سو مسلمانان را به بهانه دعوت به توحيد از دم تيغ مى گذراند و از سوى ديگر، دست در دست امريكا و صيهونيزم دارد و در راستاى اهداف آنان گام برمى دارد، اعتبار خود را از دست داده و به انديشه اى سخيف بدل شده است. همچنين تمامى مسلمانان، اين واقعيت ناگفته را دريافته اند كه سلفى گرى و گروه هاى تكفيرى ابزارى در دست غرب براى پيشبرد اهداف خود هستند.

جامعه اى مبتنى بر آموزه هاى اسلامى اعتقاد دارند. پيروزى مطلق احزابى مانند النهضه و اخوان المسلمين، به خوبى نشانگر اين واقعيت است. همچنين مسلمانان با تجارب تلخى كه از تمدن غربى كه يكى از اركان آن سكولاريزم است، دارند، اينك با تمام وجود به اسلام روى آورده اند.

بى بديل جمهورى اسلامى ايران در صحنۀ بين المللى، زمينه هاى گسترش مكتب شيعه را فراهم كرده است.

به دليل همين تأثيرگذارى ژرف است كه امريكا، و تمامى سران عرب دست نشانده اش مانند آل خليفه، آل سعود، آل صباح، عبدالله پادشاه اردن، امراى امارات متحده عربى و... با تمام توان در عرصه هاى مختلف به مبارزه با جمهورى اسلامى ايران پرداخته اند.

13. اسماعيل ياغى، احمد، دولت عثمانى از اقتدار تا انحلال، ترجمۀ رسول جعفريان، پژوهشكده حوزه و دانشگاه، 1389.

14. اصفهانى، ابوالفرج، مقاتل الطالبيين، نجف، منشورات المكتبه الحيدريه، 1385 ه -. ق.

15. افشارى، راد، مينو؛ آقا بخشى، على اكبر، فرهنگ علوم سياسى، چاپار، 1387.

16. انور عبدالملك، انديشه سياسى عرب در دوره معاصر، ترجمۀ سيد احمد موثقى، 1384.

17. بابى، سعيد، هراس بنيادين، ترجمۀ غلامرضا جمشيدى ها، دانشگاه تهران.

18. باربيه، موريس، مدرنيته سياسى، عبدالوهاب احمدى، انتشارات آگاه، 1383.

19. بزاز، عبدالرحمن، من وحى العروبة، قاهره، بى تا.

20. بكوش، الهادى، إضاءات على الاستعمار و المقاومه فى تونس و فى المغرب الكبير، مركز النشر الجامعى، تونس، 2007 م.

21. بلاذرى، احمدبن يحيى، فتوح البلدان، بيروت، 1988.

22. بنگاش، ظفر، «ماهيت و نقش جنبش نرم افزارى در بيدارى اسلامى معاصر»، ماهنامۀ سوره، شماره 27.

23. بى آزار شيرازى، عبدالكريم، همبستگى مذاهب اسلامى، قصة التقريب، دارالتقريب بين المذاهب الاسلامية.

24. تراب زمزمى، عبدالمجيد، تونس...: فى مواجهة التضليل، بيروت، 1989 م.

25. تريمش، ماهر «تاريخى و الايديولوجى فى خطاب النخبة السياسية بتونس: مثال الحبيب بورقيبة»، در الحبيب بورقيبة و انشاء الدولة الوطنية: قراءات علمية للبورقيبية، اعداد عبدالجليل تميمى، زغوان، تونس: مؤسسة التميمى للبحث العلمى و المعلومات، 2000 م.

26. تفتازانى، مسعودبن عمر، شرح المقاصد، بى جا، مطبعة الحاج محرم افندى، 1305 ق.

27. تكيه اى، سيدمهدى، مصر، وزارت امور خارجه، 1384.

28. تهورى، مسلم، علامه محمد تقى قمى: مؤسس دارالتقريب مصر، از مجموعه 9 جلدى «مناديان تقريب»، ويراستار علمى: سيد مهدى عليزاده موسوى، نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در امور اهل سنت، سيستان و بلوچستان، 1382.

ص: 258

29. جعفرى، سيد محمد حسين، تشيع در مسير تاريخ، ترجمه سيد محمد تقى آيت الهى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1368.

30. جمعى از نويسندگان، انقلاب اسلامى ايران، دفتر نشر معارف، 1384.

31. جمعى از نويسندگان، مسلمانان اروپا و امريكا، ترجمه سيد مهدى عليزاده موسوى، انتشارات كيش مهر، 1384.

32. حلى، علامه، كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد، تحقيق حسن حسن زاده آملى، قم، انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1417 ق.

33. حسن ابراهيم حسن، تاريخ الاسلام السياسى و الدينى و الثقافى و الاجتماعى، مكتبة النهضة المصريه، الازهر، مصر، 1965.

34. حسينى، مختار و ديگران، برآورد استراتژيك مصر، ابرار معاصر، تهران، 1381.

35. حسينى فر، رضا، امام خمينى و بيدارى اسلامى، دفتر نشر معارف، 1388.

36. حلبى، على اصغر، تاريخ نهضت هاى دينى سياسى معاصر، انتشارات زوار، 1388.

37. حنفى، حسن، الاصولية الاسلامية، قاهره، مكتبه مدبولى.

38. خالد، محمد خالد، ابناء الرسول فى كربلاء، القاهره، 1968.

39. خدورى، مجيد، گرايش هاى سياسى در جهان عرب، ترجمۀ عبدالرحمن عالم، دفتر مطالعات سياسى و بين المللى، 1372.

40. خسرو شاهى، سيد هادى، يادنامۀ امام موسى صدر، مؤسسه امام موسى صدر، 1387.

41. خسروى، خسرو، بحرين، ج 11، دائرة المعارف بزرگ اسلامى، مدخل بحرين.

42. خنجى، فضل الله، سلوك الملوك، تهران، خوارزمى، 1362.

43. دغشى، محمد احمد، «تبارشناسى حوثى ها»، پگاه حوزه، شماره 270، 1388/10/12.

44. دكمجيان، هراير، جنبش هاى اسلامى در جهان عرب، ترجمۀ حميد احمدى، تهران 1366 ش.

45. دينورى، ابوحنيفه، اخبارالطوال، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، نشر نى، 1371.

46. رجايى، فرهنگ، انديشه سياسى معاصر در جهان عرب، مركز پژوهش هاى علمى و مطالعات استراتژيك خاورميانه، 1381.

47. روا، اليويه، تجربه اسلام سياسى، ترجمه محسن مديرشانه چى، مركز مطالعات فرهنگى - بين المللى هدى، 1378.

ص: 259

48. زحيلى، وهبه، الفقه الاسلامى و ادلته، ج 6، سوريه، دارالفكر، 1989.

49. زيانى، راشد، البحرين بين عهدين الحماية و الاستقلال، امريكا، 2002 م.

50. سپوزيتو، جان ال، جنبش هاى اسلامى معاصر، ترجمه شجاع احمدوند، نشر نى، 1390.

51. سزارى، ژاكلين، اسلام در اروپا: آمار، در مسلمانان اروپا و امريكا، ترجمۀ سيدمهدى عليزاده موسوى.

52. سليمان بيومى، زكريا، الاخوان المسلمون، قاهره، 1979 م.

53. سيد قطب، جاهليت قرن بيستم، ترجمه سيدصدرالدين بلاغى، انتشارات امير كبير، تهران، 1360 ه. ش.

54. سيد قطب، معالم فى الطريق، دارالمشرق، بيروت - قاهره، 1980 م.

55. سيد قطب، نشانه هاى راه، ترجمه محمود محمودى، نشر احسان، 1378.

56. شرابى، هشام، روشنفكران عرب و غرب، ترجمۀ عبدالرحمن عالم، دفتر مطالعات سياسى و بين المللى، 1364.

57. شرقاوى، عبدالرحمان، الحسين ثائرا، الحسين شهيدا، القاهره، 1969.

58. صدر، محمد باقر، «گفت وگو درباره امام مهدى»، ترجمه مصطفى شفيعى، به نقل از: نشريه موعود، ش 18.

59. صنعانى يمانى، محمد بن يحيى بن عبدالله بن احمد، اَلأنَباءَ عَن دُولةَ بَلقِيسَ وَ سَبأ، منشورات دار اليمنية للنشر والتوزيع، صنعاء، 1984 ميلادى.

60. ضناوى، محمد على، كبرى الحركات الاسلامية فى العصر الحديث، چاپ قاهره،

61. طباطبايى، سيد محيط، تاريخچه مجمع الجزاير بحرين، مركز مطالعات خليج فارس.

62. طبرى، محمد بن جرير، تاريخ طبرى، ترجمه ابوالقاسم پاينده، ج 4، انتشارات اساطير، 1362.

63. عبدالرحيم الانبار، محمد، نحو الثورة الاسلامية، قاهره، مطبعه آبرين، 1979 م.

64. عبدالله بن قدامة، المغنى فى شرح مختصر الخرقى، ج 10، بيروت، دارالكتب العربى، 1972.

65. عبيدى، ابراهيم خلف، الحركة الوطنية فى البحرين، بغداد، مكتبة الاندلس، 1976 م.

66. عقاد، محمود عباس، حسين ابوالشهداء، در اسلاميات، القاهرة، 1959 م.

ص: 260

67. عليزاده موسوى، سيد مهدى، سلفى گرى و وهابيت، تبار شناسى وهابيت، ج 1، دفتر تبليغات اسلامى، چاپ چهارم، 1390.

68. عليزاده موسوى، سيد مهدى، مقايسۀ تطبيقى ميان نهاد روحانيت شيعه و سنى، جامعة الزهرا عليها السلام، 1389.

69. عليزاده موسوى، سيدمهدى، افغانستان: بازخوانى و ريشه يابى تحولات معاصر، انتشارات كيش مهر، 1382.

70. عليزاده موسوى، سيدمهدى، بررسى انديشه سياسى - كلامى ابوالاعلى مودودى، پايان نامۀ سطح چهار حوزۀ علميۀ قم.

71. عليزاده موسوى، سيدمهدى، تأثير انقلاب اسلامى بر اسلام گرايى پاكستان، پايان نامه كارشناسى ارشد، دانشگاه باقرالعلوم، 1385.

72. عماد، عصام، «شيعيان يمن»، نشريه موعود، ارديبهشت 1387، شماره 87، به نقل از: آيت الله جلالى.

73. عنايت، حميد، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدين خرمشاهى، خوارزمى، 1372، تهران.

74. غزالى، محمد، من هنا نعلم، المكتبة المصطفى، موجود در وبگاه 4 shared.com .

75. غنوشى، راشد، حركت امام خمينى و تجديد حيات اسلام، ترجمۀ سيدهادى خسروشاهى، انتشارات اطلاعات، 1377.

76. فائز ابراهيم محمد، سيد قطب و بيدارى اسلامى، احسان، 1384.

77. فراء، محمد بن الحسين، الاحكام السلطانية، قم، مكتب الاعلام الاسلامى، 1406 ق.

78. فيرحى، داود، نظام سياسى و دولت در اسلام، انتشارات سمت، 1384.

79. فيض كاشانى، ملامحسن، كلمات المكنونة من اهل الحكمة و المعرفة.

80. قاسمى، صفت الله، «شيعيان بحرين»، فصلنامه جهان اسلام، ش 28.

81. قرضاوى، يوسف، الصحوة الاسلامية و هموم الوطن العربى و الاسلامى، مكتبة وهبة، القاهره، 1417 ق.

82. كاشف الغطاء، محمد حسين، اصل الشيعة و اصولها، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1413 ق.

ص: 261

83. كعاك، عثمان، روابط ايران و تونس در گذر زمان، ترجمۀ ستارعودى، وزارت امور خارجه، 1387.

84. كواكبى، عبدالرحمن، الاعمال الكامله، بيروت، 1975 م.

85. كورنون، ماريان، تاريخ معاصر آفريقا از جنگ دوم جهانى تا امروز، ترجمه ابراهيم صدقيانى، اميركبير، تهران، 1365.

86. گلى زواره، غلامرضا، سرزمين اسلام، شناخت كشورهاى اسلامى، دفتر تبليغات اسلامى، 1377.

87. لطفى حَجِّى، بورقيبة و الاسلام: الزعامة و الامامة، تونس، 2004.

88. لين پل، استانلى، تاريخ دولت هاى اسلامى و خاندان حكومتگر، ترجمه صادق سجادى، تاريخ ايران، 1370.

89. ماوردى، ابوالحسن، الاحكام السلطانية، قم، مكتب الاعلام الاسلامى، 1406 ق.

90. ماهنامه المسلمون، سال پنجم، شماره اول، چاپ دمشق، 1956.

91. مجتهدى، كريم، سيد جمال الدين اسدآبادى و تفكرجديد، نشر تاريخ ايران، 1385.

92. محروس، الكريم، البحرين الاصالة و مظاهر التغيير السياسى، بيروت، مؤسسة الرافد، 1977 م.

93. محمد ى، منوچهر، بازتاب جهانى انقلاب اسلامى، مركز اسناد انقلاب اسلامى ايران.

94. مديرس، فلاح، الحركات و الجماعات السياسية فى البحرين، لبنان، دارالكنوز، الدبية.

95. مستوفى، حمدالله، نزهة القلوب، چاپ گى لسترنج، تهران، 1362 ش.

96. مشير، حسن، مذهب و سياست در هندوستان: جنبش خلافت و علما، در جنبش اسلامى و گرايش هاى قومى در مستعمره هند، ترجمۀ احمد لاهوتى، مشهد، بنياد پژوهش هاى اسلامى، 1367 ش.

97. مظفر، محمد حسين، تاريخ شيعه، سيد محمد باقر حجتى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، زمستان، 1365.

98. مقدس، محمد؛ اراكى، محمد، دوره ها و پيشگامان بيدارى اسلامى، فراكتاب، 1382 ش.

99. منتظر قائم، اصغر، نقش قبايل يمنى در حمايت از اهل بيت عليهم السلام، بوستان كتاب.

100. منجم يزدى، جلال الدين، تاريخ عباسى يا روزنامه ملاجلال، چاپ سيف الله وحيدنيا، تهران 1366 ش.

ص: 262

101. منشى، اسكندر، تاريخ عالم آراى عباسى، ج 2، تهران، 1350 ش.

102. مودودى، ابوالاعلى، خلافت و ملوكيت، ترجمه خليل احمد حامدى، تهران، بيان، 1405.

103. نجفى، موسى، انقلاب فرامدرن و تمدن اسلامى (موج چهارم بيدارى اسلامى)، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1389.

104. نشريۀ الاعتصام، قاهره، مصر، فوريه 1979.

105. نشريه لواء الاسلام، دوره نوزدهم، شماره 15، سپتامبر 1965.

106. نولدكه، تئودور، تاريخ ايرانيان و عرب ها در زمان ساسانيان، ترجمه عباس زرياب، تهران، 1358.

107. ولاديمروويچ، واسيلى، فرهنگ و تمدن اسلامى، ترجمۀ عباس به نژاد، امير كبير، 1383.

108. ولايتى، على اكبر، پويايى فرهنگ و تمدن اسلام و ايران، 1387.

109. ولايتى، على اكبر، فرهنگ و تمدن اسلامى، دفتر نشر معارف، 1384.

110. هاردى، پى، مسلمانان هند بريتانيا، ترجمۀ احمد لاهوتى، بنياد پژوهش هاى آستان قدس رضوى.

111. يعقوبى، ابن واضع، تاريخ يعقوبى، ترجمه محمد ابراهيم آيتى، انتشارات علمى و فرهنگى، ج 2، 1371 ش.

112. يكن، فتحى، الموسوعة الحركيه، بيروت.

113. Bernard Lewis, The emergence of modern Turkey, 2nd ed., London 1968

114. Clement Henry Moor, Tunisia since Independence: A Dynamics of one Party Government, University of California press, 1964.

115. Clifford Edmund Bosworth, Historic cities of the Islamic world, Brill, 2007.

116. Dirk Vanderwall, "From the New State to New Era: Toward the Second Republic in Tunisia" in Middle East Journal,42, 1988.

117. Edward Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, Chapter 51.

118. George Joffe, Islamic Opposition in Libya, Third Word Quarterly, University of California Press, 1987.

ص: 263

119. Gerard. Darfur,The Ambiguous Genocide,Cornell University Press, 2005. 120. Historic Growth Trend of Tunisias Economy, 2009.

121. Ira M. Lapidus, A history of Islamic societies, Cambridge 1991.

122. James C. Davies, Toward a Theory of Revolution, in: Kelly Brown, Struggles in the State, New york: Willey, 1970.

123. John L. Wright, Libya, a Modern History, Johns Hopkins University Press.

124. KhalilIbrahim al-Wazir, In Encyclopedia Britannica, Retrieved January, 2009.

125. Marion Boulbi, The Islamic Challenge: Tunisia since independence, third world quarterly 10,no. 2, 1988.

126. Mercenaries, Pirates, and Sovereigns: State-Building and Extraterritorial Violence in Early Modern Europe, Janice E. Thomson, Princeton University press,1996,

127. Morocco canceling, treaty aimed at union with Libya, The New York Times,5th may 2011.

128. Smeaton Munro, Ion, Through Fascism to World Power: A History of the Revolution in Italy.

129. Transparency international world corruption index, 2010

130. Vandewalle, Dirk, A history of modern Libya, Cambridge University Press, 2006.

ص: 264