ص: 2

ص: 3

ص: 4

دو. عبد الجليل

از زندگى عبد الجليل رازى، اطلاعات دقيقى در دست نيست. تنها منبع براى شناخت اجمالى او، فهرست شيخ منتجب الدين رازى است كه معاصر وى بود و نيز كتاب نقض از خود وى كه در لابه لاى آن و به مناسبت، مطالبى را در باره خود، بازگو كرده است.

منتجب الدين، او را چنين توصيف كرده است:

الشيخ الواعظ، نصير الدين عبد الجليل بن أبى الحسين بن أبى الفضل القزوينى، عالم، فصيح، دَيّنٌ.(1)

اين تعبيرها (الشيخ، الواعظ، نصير الدين، عالم، فصيح، دَين) نشان دهنده جايگاه علمى، اجتماعى و معنوى عبد الجليل است.

آثار عبد الجليل، بنا بر كتاب هاى الفهرست و نقض، عبارت اند از:

1. تنزيه عايشة عن الفواحش العظيمة (تأليف شده در سال 533 ق)؛

2. البراهين فى إمامة أمير المؤمنين (تأليف شده در سال 537 ق)؛

3. السؤالات و الجوابات (در هفت جلد)؛

4. مفتاح الراحات فى فنون الحكايات يا مفتاح التذكير؛

5. رساله اى در ردّ ملحدان؛

6. بعض مثالب النواصب فى نقض «بعض فضائح الروافض» معروف به نقض (تأليف شده بين سال هاى 556 تا 566 ق).

جز كتاب نقض هيچ يك از آثار او باقى نمانده است.

روزگار عبد الجليل، داراى ويژگى ها و شاخصه هايى است كه آشنايى با آنها در شناخت عبد الجليل و كتاب او بى تأثير نيست، چنان كه از روى عناوين آثار عبد الجليل نيز مى توان تا حدودى به اين تأثير و ارتباط، پى بُرد.

زمانه عبد الجليل، يعنى نيمه دوم قرن پنجم تا اواخر قرن ششم را مى توان داراى چند ويژگى عمده دانست:

1. آبادانى رى و ايران؛

ص: 6

2. سست شدن پايگاه خلافت در جهان اسلام و نيز در فضاى سياسى؛

3. رواج باطنى گرى و انديشه هاى حسن صباح؛

4. اختلافات و منازعات شيعه و سنّى؛

5. رونق مجالس دينى با جان مايه مباحث كلامى و برگزارى مجالس مناظره؛

6. هم انديشى دينى و تفاهم مذهبى؛

7. رواج زندقه و دين گريزى.

عبد الجليل، چنان كه عناوين آثارش نشان مى دهد، عالمى است حاضر در زمان كه رخدادهاى فرهنگى زمانه اش را به خوبى درك مى كند. او به منازعات مذهبى دامن نمى زند؛ بلكه با پايبندى به باورها و اعتقادات خويش مى كوشد آنها را به هسته اى استوار، باورپذير و قابل دفاع، فروكاهد. لذا نخستين كتابش تنزيه عايشه است. او همچنين مى كوشد پرسش هاى مطرح در جامعه اش را پاسخ دهد و از اين رو، كتاب السؤالات و الجوابات را در هفت جلد مى نگارد. در كتاب نقض، اتهام هاى بى جاى يك متعصّب را پاسخ مى دهد. اين كتاب، در عين حال، از گستردگى دانش و اطلاعات عبد الجليل پرده برمى دارد و فصاحت و بلاغت و شيوايى نثر او را به نمايش مى گذارد.

سه. كنگره بزرگداشت عبد الجليل

پس از برگزارى كنگره بين المللى كلينى در بهار 1388، انديشه برگزارى كنگره بزرگداشت عبد الجليل، به صورت جدّى شكل گرفت و از آغاز سال 1389 با برگزارى جلسات شوراى عالى سياست گذارى و نيز جلسات شوراى علمى كنگره، فعاليت هاى كميته علمى كنگره آغاز شد. محصولات دو سال فعاليت هاى اين كميته را - كه در سال 1391 منتشر شدند - در چند بند، فهرست مى كنيم:

الف. آماده سازى مجموعه آثار كنگره (7 جلد)

1. كتاب نقض با ويرايش علمى جديد؛

2. عبد الجليل رازى قزوينى، روزگار و كتاب وى؛

3. شناخت نامه عبد الجليل و «نقض»؛

4. بررسى توصيفى ساختار دستورى كتاب «نقض»؛

ص: 7

5. مجموعه مقالات كنگره (در دو جلد)؛

6. چكيده مقالات با ترجمه عربى و انگليسى.

ب. خبرنامه كنگره (3 شماره) ج. تهيه لوح فشرده (DVD) از مجموعه آثار كنگره

در نهايت، كنگره بزرگداشت عبد الجليل رازى، در تاريخ 4/3/1391 در قم (دار الحديث) برگزار گرديد.

چهار. ويرايش جديد كتاب نقض (1391ش)

كتاب نقض از متون كهن فارسى در حوزه مناظرات كلامى و اعتقادى است كه حاوى اطلاعات فراوان تاريخى و جغرافيايى از قرن ششم است. اين ويژگى ها سبب شده است كه اين كتاب، مورد اقبال جدّى متخصصان و پژوهشگران اين سه عرصه قرار گيرد.

در دوره معاصر، محقق كم نظير، سختكوش و فرزانه، مرحوم دكتر مير جلال الدين محدّث اُرمَوى، با توصيه و مشاوره استادان بزرگ ادبيات فارسى (يعنى علامه محمد قزوينى و استاد عبّاس اقبال آشتيانى)، به تصحيح و تحقيق و عرضه اين كتاب، همّت ورزيد.

وى اين كتاب را دو بار به چاپ رساند:

چاپ اول در سال 1371ق / 1331ش، با مقابله با پنج نسخه خطّى، كه در 743 صفحه به زيور طبع، آراسته شد و فهرست ها و تعليقات آن نيز در يك جلد جدا به نام كليد نقض، در همان سال، منتشر گرديد.

در چاپ دوم كه در سال 1358 صورت گرفت، محدّث اُرمَوى كتاب را با هشت نسخه مقابله كرد و دو جلد نيز به عنوان تعليقات در توضيح، تكميل و شرح كتاب، به همراه نقض، منتشر نمود.

برپايى كنگره بزرگداشت عبد الجليل رازى قزوينى، پژوهشگران دست اندركار كنگره را بر آن داشت تا با حفظ تمام حقوق معنوى مرحوم محدّث اُرمَوى و ارج نهادن بدان، ويرايش جديدى از اين كتاب عرضه كنند. از آن رو كه نسخه جديدى از

ص: 8

كتاب يافت نشد، مبنا و معيار، همان متن مقابله شده مرحوم محدّث با هشت نسخه يادشده (چاپ دوم نقض) قرار گرفت.

ويرايش جديد - كه در مجموعه آثار كنگره بزرگداشت عبد الجليل و هم زمان با برگزارى آن منتشر گرديد - ، با هدفِ به روز كردن برخى ارجاعات، رفع پاره اى نواقص، تكميل برخى فوايد و تسهيل در قرائت و فهم متن، در دستور كار قرار گرفت كه جمعى از محققان، براى انجام آن، دعوت به همكارى شدند.

كارهاى انجام شده در ويرايش جديد، به اجمال، عبارت اند از:

1. ويرايش، نشانه گذارى و پاراگراف بندى:

به كار گيرى نشانه هاى ويرايشى و تقطيع مناسب بندهاى طولانى متن و هم چنين استفاده از اعراب گذارى براى اشاره به وصل و قطع كلمات متوالى، از روش هاى تأثيرگذار در فهم صحيح متن (بخصوص در متون كهن، مانند كتاب نقض) است. از اين رو، اين هر سه روش، در ويرايش جديد، اعمال شده است و به جهت حفظ اصالت متن و امانت تحقيق، از هرگونه اصلاح، تغيير، جا به جايى و حذف كلمات، خوددارى شده است.

2. ويرايش پانوشت ها:

تمام مطالبِ پانوشت ها به صورت كامل، ويرايش شده است؛ بدون حذف و دخل و تصرف در محتواى آنها. البته برخى دخل و تصرف ها در اضافه كردن مطالبى اندك در توضيح متن و يا ترجمه كلمه ها صورت گرفته كه با عنوان «ويراستار» مشخص شده اند و نشان دهنده آن است كه آن مطلب، از مرحوم محدّث نيست.

3. تخريج كامل روايات:

با توجه به اين كه منابع فراوانى پس از مرحوم محدّث، تحقيق و منتشر شده اند و نيز امروزه امكاناتى براى جستجو در متون فراهم است كه در اختيار ايشان نبوده است، تمام روايات كتاب نقض، مجددا و به صورت كامل، مصدريابى شده و مصادر تازه ياب، در پانوشت آمده است.

ص: 9

4. عنوان گذارى:

از آن رو كه متن كتاب نقض، از هر گونه سرفصل هاى داخلى و عنوان گذارى بى بهره است، به جهت سهولت دستيابى محققان به محتواى كتاب، موضوعاتى از متن، استخراج شده و در حاشيه سفيد صفحات، قرار داده شده است.

5. استخراج و تنظيم نمايه هاى متن:

كتاب نقض، شامل اطلاعات مهم و پراكنده اى است كه دستيابى به آنها، بدون استخراج نمايه موضوعى، غيرممكن مى نمايد. بدين جهت، نمايه موضوعى آن، استخراج شده و در پايان كتاب، با نظمى موضوعى - الفبايى، عرضه شده است.

6. تلخيص و ويرايش ملحقات كتاب نقض:

هم زمان با چاپ كتاب نقض در سال 1358ش، دو جلد نيز به عنوان تعليقات «نقض» در 1397 صفحه به قلم مرحوم محدّث، منتشر شده است كه شامل 224 مورد تعليقه توضيحى بر آن كتاب است. اين تعليقات كه حاصل سى سال تلاش علمى آن عالم سختكوش است، در «ويرايش جديد»، تلخيص شده و بعد از ويرايش، انتهاى كتاب آمده است.

7. استخراج و تنظيم پانزده فهرست فنّى:

عناوين فهرست ها به ترتيب ذيل است:

1. آيات؛ 2. احاديث و آثار؛ 3. عناوين خطبه ها و نامه ها؛ 4. اشعار عربى؛ 5. اشعار فارسى؛ 6. امثال عربى؛ 7. امثال فارسى؛ 8. اشخاص؛ 9. كتب؛ 10. مكان ها؛ 11. اديان،

فرق و مذاهب؛ 12. قبايل، جماعات و طوائف؛ 13. وقايع و حروب؛ 14. لغات و اصطلاحات؛ 15. منابع تحقيق.

8. شماره گذارى:

به منظور تسهيل مطالعه كتاب، براى هر يك از بندهايى كه عبد الجليل رازى از كتاب بعض فضائح الروافض نقل كرده و سپس به جواب آن پرداخته، شماره اى برجسته در وسط صفحه افزوده شده است.

ص: 10

9. تطبيق با چاپ قبل:

در حاشيه سفيد صفحات، به شماره صفحه چاپ قبلى (چاپ سال 1358) اشاره شده است.

پنج. بازنويسى كتاب نقض

شوراى علمى كنگره، برنامه هاى ديگرى را نيز لازم و مفيد تشخيص داد كه از جهت اجرا متوقّف بر آماده سازى كتاب نقض با ويرايش جديد بود و از اين رو، انجام يافتن آنها به پس از برگزارى كنگره و انتشار «ويرايش جديد»، موكول شد. اين كارها عبارت بودند از:

1. بازنويسى كتاب نقض؛

2. ترجمه متن بازنويسى شده نقض به زبان انگليسى؛

3. ترجمه متن بازنويسى شده نقض به زبان عربى.

اكنون بازنگاشت نقض - به قلم استاد برجسته ادب فارسى جناب آقاى دكتر سيد على موسوى گرمارودى و با پيگيرى دوست ارجمند و عزيز حجة الاسلام و المسلمين محمّدمهدى معراجى، برپايه همان متن «ويرايش جديد» (1391ش) به ثمر نشسته است. اميد است دو كار ديگر نيز به زودى آماده و عرضه گردد.

گفتنى است توضيحات مربوط به «بازنويسى»، در مقدّمه جناب گرمارودى، در صفحات پسين، آمده است.

شش. سپاس گزارى و قدردانى

قدردانى از همه كسانى كه در شكل گيرى و به ثمر نشستن اين كنگره و كارهاى پس از آن سهم داشتند، وظيفه اى اخلاقى و دينى است. بدين سبب، با يادكرد نام افراد و سازمان هايى كه به شكلى در آن نقش داشته اند، كمترين وظيفه را در سپاس گزارى، به جاى مى آوريم:

الف. برگزاركنندگان

كنگره بزرگداشت عبد الجليل رازى با مشاركت علمى، معنوى و مادّى اين مراكز به

ص: 11

ثمر نشست كه به ترتيب حروف الفبا عبارت اند از:

1. آستان حضرت عبد العظيم حسنى عليه السلام، توليت: آية اللّه محمّد محمّدى رى شهرى؛

2. انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، رئيس وقت: حجّة الاسلام و المسلمين محمّد جواد ادبى؛

3. جامعة المصطفى صلى الله عليه و آله العالمية، رئيس: حجّة الاسلام و المسلمين عليرضا اعرافى؛

4. كتاب خانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراى اسلامى، رئيس وقت: حجّة الاسلام و المسلمين رسول جعفريان؛

5. مجمع جهانى اهل بيت عليهم السلام، رئيس: حجّة الاسلام و المسلمين محمّدحسن اخترى؛

6. مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى، رئيس وقت: آية اللّه محمّدعلى تسخيرى؛

7. مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى، رئيس: حجّة الاسلام و المسلمين حميد شهريارى؛

8. معاونت امور فرهنگى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، معاون وقت: جناب آقاى بهمن درّى؛

9. مؤسّسه علمى - فرهنگى دار الحديث، رئيس: آية اللّه محمّد محمّدى رى شهرى.

يادآورى مى شود كه جلسات شوراى عالى سياست گذارى، با حضور رؤسا و مديران مراكز و نهادهاى ياد شده برگزار مى گرديد.

ب. شوراى علمى كنگره

شوراى علمى كنگره، مركّب از شخصيت هاى علمى حقيقى و نمايندگان علمى مراكز برگزاركننده بود كه به ترتيب حروف الفبا عبارت اند از:

1. حجّة الاسلام و المسلمين على اصغر اوحدى (نماينده مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى)؛

ص: 12

2. جناب استاد ناصر باقرى بيدهندى (نماينده جامعة المصطفى صلى الله عليه و آله العالمية)؛

3. حجّة الاسلام و المسلمين رسول جعفريان؛

4. جناب استاد قاسم جوادى (صفرى)؛

5. حجّة الاسلام و المسلمين محمّدحسين درايتى؛

6. حجّة الاسلام و المسلمين محمّدكاظم رحمان ستايش؛

7. حجّة الاسلام و المسلمين محمّد سالار (نماينده مجمع جهانى اهل بيت عليهم السلام)؛

8. حجّة الاسلام و المسلمين على صدرايى خويى؛

9. آقاى دكتر پرويز فارسيجانى (نماينده انجمن آثار و مفاخر فرهنگى)؛

10. جناب استاد ميرهاشم محدّث (فرزند مير جلال الدين محدّث اُرموى، مصحّح كتاب نقض)؛

11. حجّة الاسلام و المسلمين محمّدمهدى معراجى؛

12. حجّة الاسلام و المسلمين محمّدعلى مهدوى راد.

ج.گروه آماده سازى كتاب نقض

1. ويرايش ادبى متن و پاورقى ها، جناب استاد آقاى رضا بابايى؛

2. تلخيص تعليقه ها، جناب آقاى مهدى سليمانى آشتيانى؛

3. كنترل و ويرايش تلخيص تعليقه ها، حجه الاسلام والمسلمين حميد احمدى جُلفايى؛

4. تخريج مصادر، حجة الاسلام و المسلمين مجتبى فرجى؛

5. استخراج عناوين و نمايه موضوعات، جناب آقاى عالى بيگ احمدى ميرآقا؛

6. كنترل عناوين و نمايه موضوعات، جناب آقاى محمد مرادى؛

7. استخراج فهرست هاى فنّى، حجة الاسلام و المسلمين حميد احمدى جُلفايى؛

8. مديريت و نظارت علمى، حجة الاسلام و المسلمين محمد حسين درايتى.

د. گروه آماده سازى آثار (حروفچينى، ويرايش، نمونه خوانى و صفحه آرايى)

1. آقاى حسين پورشريف (ويراستار)؛

2. آقاى مهدى جوهرچى (نمونه خوان)؛

ص: 13

3. آقاى محمّد كريم صالحى (حروفچين و صفحه آرا).

ه- . گروه اجرايى كنگره

1. حجّة الاسلام محمّدمهدى خوش قلب (دبير اجرايى)؛

2. آقاى اميرحسين سعيدى صابر.

و . مشاوران علمى كنگره

1. آقاى هادى ربّانى؛

2. آقاى محمّدهادى خالقى.

ى. دست اندركاران توليد «بازنگاشت نقض»

1. دكتر سيد على موسوى گرمارودى، بازنويسى؛

2. حجة الاسلام و المسلمين محمّد مهدى معراجى، پيگيرى صميمانه و مُداوم؛

3. استاد رضا بابايى، ويرايش؛

4. محمّد كريم صالحى، صفحه آرايى و تهيه فهرست ها؛

5. حجة الاسلام و المسلمين محمّد مهدى خوش قلب، كنترل و بازبينى فهارس؛

6. استاد محمّدهادى خالقى، ارزيابى و مشاوره

از همه نويسندگان آثار و مقالات و اساتيدى كه در مراحل مختلف ويرايش جديد كتاب نقض، تلاش و همكارى داشتند، سپاس گزارم. همچنين از همه بزرگوارانى كه در ارزيابى آثار يا برقرارى ارتباطات علمى كوشش نمودند، قدردانى مى كنم و تلاش همكاران خود را در بخش هاى مختلف معاونت ادارى - مالى مؤسّسه علمى - فرهنگى دار الحديث ارج مى نهم.

مهدى مهريزى

دبير كميته علمى

پنج شنبه 25 شهريور 1395

13 ذى الحجة 1437

15 سپتامبر 2016

ص: 14

پيشگفتارِ بازنويس

يك.

بازنويسى يك كتاب، امروز يك «نوع ادبى» يا به تعبير خارجى آن، «ژانر ادبى» شده است. در قديم هم، هر چند نه به گونه امروز، امّا به صُورِ مشابه، سابقه داشته است. مثلاً

ابان بن عبد الحميد لاحقى،(1) كليله و دمنه را براى برمكيان به نظم عربى بازنوشته است.(2) شايد بتوان همه كتاب هايى را كه زير عنوان «تهذيب» (گاه حتى از سوى خود نويسندگان كتاب اصلى) بازنويسى شده است، از همين نوع دانست.

بارى، اين كار، براى آسان سازى خوانش كتاب و كاستن از زحمت خواننده است و در واقع بازنگارنده كتاب، به جاى خواننده كم فرصتِ امروز، رنج مراجعه به كتب لغت را براى يافتن معادل ها و ترجمه آيات و اشعار عربى و بازگرداندن متن قديمى به زبان معيارِ روز، به عهده مى گيرد و از زبان شاعر، به اين دسته از خوانندگان مى گويد:

تو رنجه مشو، برون ميا از دَرِ خويش *** من خود چو قلم همى دوم بر سرِ خويش

به اين لحاظ، كار بازنويسى يك متنِ مشكل، بى گمان از حيث اشاعه دانش و فرهنگ، ارزشمند است، امّا اين پرسش و دغدغه نيز مطرح است كه چنين كارى، آيا

ص: 15

ارزش ادبى نيز دارد؟ پاسخ به اين پرسش، همان است كه در مورد ترجمه، مى توان گفت. در ترجمه يك متن، هر چند انديشه اصلى، از آنِ مؤلّف است، امّا اگر مترجم تمام آن انديشه را كه در زبان مبدأ وجود دارد، زيبا و فصيح و فخيم به زبان مقصد برگرداند، كارى هنرى كرده است. از همين روى من معتقد به ترجمه جمعىِ يك متن نيستم، زيرا ترجمه نيز مانند شعر، خلاّقيتى فردى است. بنابراين واجد ارزش ادبى است. رولان بارت (1915 - 1980) مؤسّس نقد نو مى نويسد: «همه مفهوم ادبيّات در شگردهاىِ ادبى، خلاصه مى شود و به قول كافكا ادبيّات چيزى جز همان شگردها نيست.»(1) بازنويسى هم مانند ترجمه، اگر درست انجام شود، حتّى بيش از ترجمه، ارزش ادبى خواهد داشت. تأكيد مى كنم، «اگر درست انجام شود» زيرا، مى دانيم:

كه پديد است در جهان، بارى *** كارِ هر مرد و مردِ هر كارى

به همين روى، وقتى بازنويسى كتاب بعضُ مثالب(2) النّواصب(3) فى نقض(4) «بعض فضائح(5) الرّوافض»(6) به من پيشنهاد شد، به دو دليل نپذيرفتم: نخست آنكه مشغول ترجمه نهج البلاغه و تأليف چند اثر ديگر بودم. دوم اينكه مى دانستم در من توانايى اين كار به نحوى كه ارزش نثر درخشان مؤلّفِ ارجمند آن، عبد الجليل رازى قزوينى و زحمت هاى مصحّح و تعليقه نگارِ علاّمه آن، روان شاد دكتر ميرجلال الدّين محدّث

ص: 16

ارموى را فرونشكنم، وجود ندارد. «و كلُّ اِناءٍ بالذى فيه يَرشَحُ؛ از كوزه همان برون تراود كه در اوست.» اما پايمردى دوست دانشمند و كتاب شناس ارجمندم، حضرت حجت الاسلام و المسلمين حاج شيخ مهدى معراجى، مرا به اين كار راضى و فرمانبر كرد. بنابراين با آنكه با وجود انتشارِ متن منقّح جديد نقض، به لزومِ بازنگاشت آن، چندان معتقد نبودم، به فرمان دوست، سر نهادم و پذيرفتم؛ به ويژه وقتى فرمود: اين، خواست و اراده دانشمند گران قدر حضرت آيت اللّه رى شهرى، رئيس محترم مؤسسه دارالحديث و دوستِ فرهيخته و دانشورم حضرت حُجّة الاسلام و المسلمين دكتر مهدى مهريزى است.

درباره انتشار جديد نقض هم بگويم كه در سال 1391، مؤسسه علمى - فرهنگى دارالحديث، با همكارى سازمان چاپ و نشر و كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شوراى اسلامى، چاپى منقّح از تصحيح روان شاد دكتر مير جلال الدّين محدّث ارموى را با ويرايش و تحقيق جديد، همراه خلاصه تعليقات آن مرحوم و نيز نمايه موضوعى، به عنوان نخستين اثر از مجموعه آثار كنگره بزرگداشت عبدالجليل رازى قزوينى منتشر كرد و بدين ترتيب در خرداد 1391 همزمان با برگزارى كنگره بزرگداشت عبد الجليل قزوينى رازى در شهر مقدّس قم، چاپ منقّح جديد (همراه چندين اثر ديگر) در اختيار همگان قرار گرفت.

دو.

با آنكه نيمه دوم قرن ششم، نثر فارسى به سوى نثر فنّى مى گراييد، نثر كتاب نقض، ميان نثر مرسل و نثر فنّى است و به نثرهاى مرسل، مانند مقدّمه شاهنامه ابومنصورى، حدود العالم، قابوسنامه و سفرنامه ناصرخسرو، نزديك تر است؛ در حالى كه مثلاً نثر كتاب عِقد العُلى للموقف الاعلى، تأليف افضل الدّين ابوحامد احمد بن حامد كرمانى كه 24 سال بعد از نقض، يعنى در 584، نوشته شده است، به نثر فنّى گرايش بيشترى دارد. زبان نقض، براى كسى كه با اين گونه نثرها آشناست، غالبا دلكش و دل چسب است، جز در مواردى كه به سبب دخالت نسخه برداران يا افتادگى و خدشه، تعقيد يافته

ص: 17

است. البتّه برخى نشانه هاى نثر فنى نيز در آن ديده مى شود؛ مانند آوردن كلمات عربى، حذف افعال به قرينه، اطناب، و استشهاد به آيات و روايات و مثل هاى عربى.

درباره زمينه تأليف اين كتاب، روان شاد دكتر ذبيح اللّه صفا، با استفاده از تعليقات و مقدمه علاّمه ارموى، مى نويسد:

در اوايل نيمه دوم قرن ششم كه بازار مناقشات مذهبى در بلاد ايران گرم بود، مردى سُنّى كه در آغاز مذهبِ شيعه داشته و سپس از اين مذهب گرديده بود، كتابى در طعن بر مذهب تشيّع و ذكر مطاعنى بر پيروان اين مذهب نوشته بود، به نام بعض فضائح الروافض. ذكر كلمه «فضائح» در اينجا به آن سبب است كه در دوره مناقشات مذهبىِ مسلمين، هر يك از فِرَق مى كوشيد تا موارد ضعف فرقه هاى ديگر را بنا بر نظر و طريقه خود بجويد و آنگاه آنها را بزرگ و واژگونه كند و اگر لازم مى دانست پيرايه هايى بر آنها ببندد و هر يك از آن موارد را به عنوان فضيحت(رسوايى) در كتاب ها معرفى كند. اين است كه در كتب مربوط به مذاهب اسلامى به ذكر فضايح، بسيار بازمى خوريم و استعمالِ اين اصطلاح در مورد يادشده در فوق، تازه نيست. مؤلف كتاب كه به قول صاحب كتاب نّقض، اوّل، شيعى بوده و بعد سنّىِ مُجَبِّرى و مُشَبِّهى گشته بود،بعد از تغيير مذهب، كه آن هم در آن روزگار نظاير بسيار داشت، در سال 555 كتاب خود را به پايان برده و در پايان كتاب گفته است: «و فرغتُ من هذا فى المحرّم، سنة خمس و خمسين و خمسمأة من الهجرة.»(1) مؤلف كتاب در شهر رى اقامت داشته(2) و كتاب خود را در عهد سلطنت سلطان محمد بن محمود سلجوقى (547 - 554) نوشته(3) و كتابى ديگر به نام تاريخ الأيام و الأنام نيز داشته است،(4) ليكن در كتاب خود به ذكر نام خويش نپرداخته و تنها در كتاب

ص: 18

رياض العلماء، نام وى شهاب الدين تواريخى شافعى و از بنى مَشّاط ذكر شده بوده كه در رى توطّن داشته اند.(1)

از كتاب بعض فضائح الروافض نسخه مستقل جداگانه در دست نيست، ليكن شيخ عبدالجليل رازى قسمت اعظم اين كتاب را از اول تا آخر براى ردّ و نقض در كتاب بعض مثالب النواصب خود آورده است و اگر كسى اين قسمت هاى منقول را كه همه جا مصرّح و معلوم است جدا كند، يك كتاب مستقل پارسى با افتادگى هاى جزئى به دست خواهد آمد. مؤلف بعد از ذكر مقدمه اى در سبب تأليف كتابِ خود، به بيان تاريخى از كيفيت پيدايش مذهب تشيع پرداخته و آنگاه به ذكر دلايلى در ردّ بعضى از اصول مذهب تشيع مبادرت كرده و بسيارى از خوى هاى شيعه را كه در آن روزگار داشته اند آورده و معايب آن را به نظر خود شرح داده. سپس به ذكر فضايح شيعه پرداخته و شصت و هفت فضيحت براى آنان برشمرده و كتاب خود را به ذكر شصت و هفتمين فضيحت ختم كرده است.

شيوه انشاى نويسنده، خوب و نثر متوسط او پخته و خالى از عيب است. وى در ابتداى كتاب بعد از خطبه اى كه بر سبيل اختصار به عربى كرده بود، چنين گفته است: «بدان اى برادر كه اين مجموعه اى است اندرو شرح بعضى از فضائح و قبايح رافضيان است. ابتدا كرده شد به نام خداى بى همتا و ثنا و درود بر رسولان خدا، خاصه بر محمد مصطفى سيد انبيا و ثناء بر خلفاى راشدين... بدان كه اين جماعت رافضيان كه خود را شيعه مى خوانند، رسول خدا محمد مصطفى از ايشان خبر داده است و اميرمؤمنان على را گفته است: اى على جماعتى خواهند بود در اين امت كه دعوىِ دوستى تو كنند، ايشان را لقبى باشد كه به آن بازخوانندشان. يا على، چون ايشان را دريابى، بكش كه ايشان از جمله مشركان هستند.»

يك سال بعد از آنكه كتاب بعض فضائح الروافض نگاشته و منتشر شد،

ص: 19

شيعيان رى بر آن وقوف يافتند و در انديشه نقض آن افتادند و از اين راه چند سال بعد كتاب معتبرى به نام كتاب نقض و مشهور به بعض مثالب النواصب فى نقض بعض فضائح الروافض پديد آمد. مؤلّف اين كتاب نصيرالدين ابوالرشيد عبدالجليل بن ابوالحسين بن ابوالفضل قزوينى رازى از بزرگان وعاظ و علماى مذهبى شيعه در رى بوده و تأليفات ديگرى غير از كتاب مذكور داشته است؛ مانند كتاب البراهين فى امامة اميرالمؤمنين، كتاب السؤالات و الجوابات، مفتاح التذكير، كتاب تنزيه عائشه، كه هر چهار را پيش از كتاب نقض نوشت. وى بنا بر نقل رافعى در التدوين فى ذكر اخبار قزوين، در سال 504 ولادت يافته و بعد از سال 585 درگذشته است.(1) شيخ عبدالجليل قزوينى، بعد از ربيع الاول سال 556 هجرى كه علماى شيعه رى به وجود كتاب بعض فضائح الروافض اطلاع يافتند، در جست وجوى نسخه آن بود. بعد از مدتى دراز يكى از بزرگان شيعه، نسخه اصلِ آن كتاب را يافت و به نزد شيخ عبدالجليل قزوينى رازى فرستاد و او از آن هنگام سرگرم تأليف كتاب نقض شد و آن را در سال هاى بعد از 556 و گويا در حدود 560 هجرى تمام كرد. كتاب او بعد از تأليف، به زودى مشهور شد و در روزگاران بعد همواره از مراجع مهم مؤلفان شيعه بوده است. اين كتاب نه تنها از حيث توضيح بسيارى از مبانى مذهبى شيعه و تاريخ و اطلاعات مربوط به رجال مذهبى و علما و شعرا و مراكز تعليم و تدريس و كتابخانه هاى شيعه و امثال اين مسائل، قابلِ كمال توجّه و عنايت است، بلكه از باب اشتمال بر بسيارى از اطلاعات مربوط به امور تاريخى و اجتماعى زمان، از جمله كتبِ بسيار مهم و درجه اولِ فارسى محسوب مى شود؛ چنانكه نظير آن را از اين حيث در ميان كتب فارسى، كمتر مى توان يافت. مؤلف در اين كتاب همه جا، قسمتى از قولِ صاحبِ كتابِ بعض فضائح الروافض را نقل كرده و آنگاه به ردِّ آن پرداخته

ص: 20

است. شيوه نگارش عبدالجليل در اين كتاب هم از جمله وجوه امتياز آن شده است؛ زيرا كتاب نقض با انشايى بسيار روان و پخته و در عين حال عالمانه و استوار و مستدلّ نوشته شده است. در پاره اى از موارد اين كتاب شيوه بيان وعاظ كه نثرى شبيه به نثر مسجع و يا بهتر بگوييم از قبيل نثر موزون است، به كار رفته، ولى اين گونه موارد كمياب است. اگرچه لحن نويسنده كتاب بر اثر استدلال و استشهاد به احاديث و اخبار و روايات در برخى موارد خشك است، اما در پاره اى موارد كه در راهِ دفاعِ از هم كيشان خود است، نَفَسى مؤثّر و كلامى جالب و دل انگيز مى يابد. روى هم كتاب نقض از جمله متون خوب نثر پارسى در قرن ششم و در زمره كتب درجه اول آن قرن است، اما به حكم عادت اهل زمان، نفوذ زبان عربى و حتى قواعد دستورى عرب از قبيل استعمال صفات مؤنث براى موصوف جمع، مانند «كتب اصوليه اثنى عشريه» در اين كتاب بسيار مشهود است...(1)

در مجلّه سخن، دوره چهارم، شماره 3، بهمن ماه 1331، از صفحه 239 تا 241، به مناسبت انتشار كتاب نقض به تصحيح استاد دكتر سيد جلال الدين محدّث، نقد و معرفى نامه اى به قلم استاد دكتر زرين كوب، چاپ شده است.(2) در اين معرفى نامه مى خوانيم: «اين كتاب از چند جهت اهميت دارد: يكى از جهت اشتمال آن بر اسماء عده اى از رجال و شعرا و علماى قرن ششم هجرى كه در رى خصوصا و در ايران عموما مى زيسته اند و بر اسامى بلاد و محلات و قراء و اطلاعات بسيار جالبى درباره آنها و ديگر از جهت تاريخ افكار و عقايد دينى آن زمان كه مخصوصا براى محققين در تاريخ ايران و پيدا كردن علل زوال و انحطاط تمدن در اين سرزمين، سند گران بهايى است و نشان مى دهد چگونه ساكنان يك مملكت و حتى يك شهر و حتى يك محله به علل دينى با هم خصومت مى ورزيده اند و چگونه تشنه مال و جان هم

ص: 21

بوده اند. اهميت ديگر آن از جهت زبان فارسى است؛ زيرا اين كتاب متعلق به هشتصد سال پيش است و به نثر بسيار روان دلكشى نوشته شده است و منبع نفيسى است براى لغات و اصطلاحات و امثال و كنايات زبان فارسى. آقاى سيد جلال محدث به حق مى بايستى عهده دار تصحيح و طبع اين كتاب باشند؛ زيرا اطلاعات ايشان درباره مذهب شيعه و اخبار و احاديث و اصول و رجال آن به اندازه يك متخصص فن مى باشد؛ اين است كه پاورقى هاى كتاب مملو است از اطلاعات بسيار گرانبها و نفيس كه مُحَشّى فاضل پس از تحمل رنج بسيار به دست آورده و در آن ثبت كرده است...».

سه.

در بازنويسى اين كتاب كوشيده ام كه نثر آن را به نثر معيار امروزى با اندكى چاشنى باستان گرايى برگردانم و حتى المقدور نه هيچ بر معانى عبارات بيفزايم و نه هيچ از آن

بكاهم، مگر آنكه براى كلمه يا عبارتى، هيچ معناى محصّلى به دست نمى آمد و به اين يقين مى رسيدم كه آن كلمه يا عبارت، از قلم نسخه نويس دچار افتادگى و يا تحريف و تصحيف شده است. خوشبختانه اين موارد از شمار انگشتان دو دست تجاوز نكرده است، و خوشبختى بيشتر آنكه اين موارد اندك، هيچ لطمه اى به معناى عبارات، وارد نساخته است. مصحّح دانشمند كتاب مرحوم ارموى، به شيوه عالمانه، در متن نسخه اساس و در حواشى، نسخه بدل ها را ذكر فرموده است. كم بودن نسخه هاى كتاب و حذف و اضافه هاى نسخه برداران و نيز افتادگى ها، گاهى موجب تعقيد عبارات و دشوارى دريافت منظور اصلى مؤلف شده است. در اين موارد، براى چاره انديشى، دو كار كردم:

1. دريافت حاقّ معناى عبارتى كه مخدوش مى نمود يا تعقيد داشت، از روى عبارات پيش و پسِ آن و توضيح آن با عبارتى طولانى تر از عبارت اصلى.

2. از ميان نسخه بدل هايى كه محدث ارموى در پانويس ها آورده بود، آن را برگزيدم كه صحيح تر يا مناسب تر يافتم. بنابراين مى توانم با ظن قوى عرض كنم كهاين بازنوشته، معنا به انديشه و نظر مؤلف كتاب، نزديك ترين است.

ص: 22

تعليقات روان شاد علامه محدث ارموى خود سه برابرِ اصل كتاب است كه در دو مجلّد حدود 1500 صفحه آمده است. نخست بر آن بودم كه تعليقات آن علاّمه بزرگوار را تلخيص كنم، ولى در چاپ منقّح جديد ديدم كه جناب مهدى سليمانى آشتيانى اين كار را به بهترين وجه انجام داده است. پس تعليقات را يا به صورت مفصّل در دو جلد كتاب تعليقاتِ نقض، تأليف محدّث ارموى، از انتشارات انجمن آثار ملّى، تهران، اسفند 1358، بخوانيد و يا تلخيص آنها را در پايانِ چاپ جديد منقح نقض بنگريد.(1)

نسخه بدل هايى كه در پانويس متن آمده بود و براى خواننده اين بازنگاشت مفيد فايده اى نبود، حذف كردم. حواشى و تعليقات و توضيحات، همه از علاّمه ارموى است. موارد اندكى كه من توضيحى داشته ام با نام خودِ من، آمده است تا مسئول درستى و نادرستى آن، خود باشم. تمام آيات و احاديث و مَثَل ها و عبارات عربى را بدون استثنا به فارسى ترجمه كردم و متن عربىِ آن را نيز آورده ام. تمام اشعار عربى را نيز ترجمه كردم، مگر آنهايى كه يا طولانى بودند(شش مورد) و يا براى مقصود مؤلف كتاب جنبه تأكيد داشتند و بس(8 مورد). از برخى از همين 14 مورد هم، يك يا دو بيت نخستين را كه مربوط به موضوع بود، در متن ترجمه كردم و بقيه را در پانويس ها آوردم تا هيچ نوشته اى از كتاب، حذف نشده باشد. مجموع كامل اشعار در سراسرِ كتاب، 159 بيت است كه در 74 مورد به تفاريق ذكر شده است.

تمام تعارفاتِ پس از ذكر نام شاهان و امرا را كه مؤلّف به ملاحظات سياسى روزگارِ خود و بنا به مصلحت شيعيانِ وقت ذكر كرده است، حذف كردم. مثلاً نظير اين دعا كه پس از نام طغرل سرسلسله سلجوقى آورده است: «سقاه اللّه رحمته؛ خداوند او را از رحمت خود سيراب گرداناد» يا درباره شاهى ديگر مى گويد: «نَوّر اللّهُقبرَه؛ خداوند گور او را پرنور كند.»

ص: 23

در اينجا مايلم از زحمات و اقدامات عالمانه و هنرمندانه استاد رضا بابايى در ويرايش، و حجة الاسلام و المسلمين خوش قلب در كنترل و بازبينى فهارس، و جناب محمّد كريم صالحى در صفحه آرايى و تهيّه فهرست ها، و استاد محمّدهادى خالقى در ارزيابى و مشاوره، صميمانه سپاسگزارى كنم.

گفتنى است: در سراسر متن پاسخى كه عبد الجليل قزوينى به نويسنده ناصبى (كه امروز، به نظاير او «تكفيرى» مى گوييم) داده است: من تنها و تنها متن قديمى را بر اساس تصحيح مرحوم علاّمه محدّث اُرموى عينا به زبان روز برگردانده ام و از خويشتن، به رعايت امانت، چيزى نيفزوده ام.

اميد است كوشش ناچيز صاحب اين قلم، مورد رضاى حضرت حق و توجّه حضرت بقيّة اللّه - ارواحنا فداه - قرار گيرد و دستاويزى براى بركشيدن اين قلم زن از عرصات غفلت به سرمنزل آشنايى ها گردد؛ وگرنه به قول سنايى:

اگر بودى كمال اندر نويسائىّ و خوانايى *** چرا آن قبله كل، نانويسا بود و ناخوانا؟

تهران، مهر 1393

سيد على موسوى گرمارودى

ص: 24

به نام خداوند بخشنده بخشاينده

هر گوهر ستايش(1) كه غوّاصان درياى دين، با برهانِ درست، از ژرفاىِ درياى دل، به كرانه زبان آورند، نثار درگاهِ خداوندِ واجب الوجودى باد كه شناخت و معرفت او از روى خرد، واجب است، و لال باد زبان آن شوربختى كه مى گويد شناخت خداوند به موجب تقليد و تعليم و شرع و حديث است. همان پادشاه فرازمند كه داراى صفات كمال است و ازلى و بى زوال است؛ دادگرى كه چهره تابناك او از غبار تهمتِ جبر و شباهت و تعطيل پاك است. بزرگا و پاكا كه اوست از آنچه درباره او جبريان مى گويند و اهل بدعت گمان مى برند.

و صد هزار درود و آفرين، از خداوندِ فرازمند و از همه دوستداران، بر گروه پيامبران و فرستادگان، اين سفيران عالم غيب، باد كه ساحتِ قدسى آنان از هر ننگ و عيب پاك و پالوده است. و به چند و چندين برابرِ آن، درودها و آفرين هاى پى درپى، بر پيكر(2) پاكيزه و روح لطيفِ محمّد مصطفى باد؛ سَروَرى كه شريعت و شفاعتِ دنيا و آخرت، وابسته به بعثت اوست، و دور بادا از او كه بنا به اعتقاد مجبّران،(3) سينه او راشكافته باشند تا دلش را بشويند.(4) او از نسل پاكان و در زهدان هاى پاكيزه، به جهان پا نهاد و كفر و بدعت و گمراهى از بيم شمشير وى در جهان نهان شد.

هم چندِ آن آفرين ها و ستايش ها از اهل زمين و آسمان، بر خاندان محمّد و پاكان و

ص: 25

برگزيدگان و دوستان و دوستداران و همسران و اصحاب او باد؛ تا فلك مى چرخد و راه مى پويد و تا مَلَك تسبيح خدا مى گويد.

امّا بعد. اهل انصاف كه اين كتاب را مى خوانند بدانند كه در ماه ربيع الاول سال 556، پس از هجرت صاحب شريعت - درود و سلام بر او - به من گفتند كتابى درست شده است كه نام آن را «بعضُ فضائح الرّوافض» نهاده اند و در مجالس و محافل بزرگ و كوچك به طريقِ بدگويى آن را مى خوانند و مردم عامىِ غافل، از شنيدن آن ادّعاهاى

بى دليل، متحيّر مى مانند. تا آنكه دوستى همدل نسخه اى از آن كتاب را به امير سيّد، رئيس كبير شيعه، جمال الدين على بن شمس الدين حسينى داد، كه سرورى وى مستدام باد. او آن را با بررسى كامل مطالعه كرد. سپس آن را نزد برادر بزرگ تر من، اوحد الدّين حسين فرستاد - كه اهل فتوا و بزرگ طائفه است - و خداوند بر عمر او بيفزاياد. او نيز خواندنِ آن نسخه را تمام كرد؛ ولى از من پنهان مى داشتند، مبادا كه من در پاسخ و ردِّ كتاب، شتاب زدگى ورزم. مدتى دراز، من طالب آن نسخه بودم و به دست نمى آمد. و نمى دانستم كه گروهى از علماى هر طائفه، با بررسى كامل، اوراق آن كتاب را جست وجو كرده اند و به كلمات نيك و بد آن آگاهى يافته و شگفت زدهشده اند. زيرا اصول و فروع مذاهب، بر دانشمندان پوشيده نيست و از سوى ديگر دشنام دادن و لعنت كردن و زورگويى و بُهتان زدن هم در كتاب ها، رايج و متداول نيست، آن هم بى دليل و بى آنكه لازم باشد؛ ولى در اين كتاب، مؤلّف، حواله ها و اشاره هايى به پيشينيان اماميّه اهل اصول كرده است، در حالى كه بسيارى از آنها مربوط به مذهب اهل غُلوّ و اخبارى ها و حشويّه(1) است و برخى نيز برساخته خود مؤلّف است و مذهبِ هيچكس نيست. اين مؤلّف از آن كتاب، سه نسخه درست كرده و يكى را به خزانه خواجه اميرك شيعى رازى(2) فرستاده است. نسخه ديگر را نزد خود نگاه

ص: 26

داشته و پنهانى براى مردم عوام مى خوانَد و نسخه سوم را به قزوين، جايى كه خالى از علماى منصف است، ارسال كرده است. به اين اميد كه سبب برانگيختن عوام مردم و دستاويز ديگران(1) شود و ايجاد فتنه و فساد را ممكن سازد! در حالى كه وزر و وبال و كيفر چنين كارى در دنيا و آخرت به گردن مؤلّف مى افتد، زيرا هر كه سُنّت ناپسندى بنهد، وزر و وبال آن و وزر و وبالِ هر كس كه به آن عمل كند، تا قيامت به عهده اوست.

از قضا، نسخه اصل آن كتاب، به دست سيّد امام شهاب الدّين محمد بن تاج الدّين كيسكى، از علماى معتبر شيعه، افتاد و وى آن را با صفاى دل و فضلِ كامل و اعتقاد نيك، مطالعه كرد و سپس به نزد من فرستاد و من چند روز در آن تأمّل شافى و احتياط كافى كردم و ديدم مؤلّف، آن را از سَرِ دوستدارى مذهبِ جبر و هوا و هوسِ طبعِ خويش و حُبّ دنيا(2) فراهم آورده است. گرچه عبارات آن، الحق درستو خوش و آسان است، امّا كلماتى دارد لبريز از تعصّب و نادانى و حواله هايى كه هيچ يك به راه حقيقت نيست و تشبيه هايى است بيمارگونه و پُرشُبهه، درگيرى هايى نابخردانه و اشاراتى بازناگفته و ناپسند. نام هايى از طريق ستايشِ(3) پيشينيان ديده و از اين گونه نقلى كرده است كه هر خردمندِ فاضلى كه اين كتاب را باانصاف بخواند، بى انصافى و نادانى مؤلّف كتاب را درمى يابد و او را از خويش نمى دانَد و نمى خوانَد.

مؤلّف با معنى اين آيه كه خداوند بزرگ فرموده، بيگانه است: «و لا تَقْفُ ما ليس لَكَ بِهِ عِلْمٌ إنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ اُولئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولاً».(4) يعنى آنچه را نمى دانى، پى مگير كه از هر يك از گوش و چشم و دل، خواهند پرسيد. بدين گونه با اين درجه گستاخى و زيان مندى قلم را در ميدان ژاژخايى و هرزه درايى

ص: 27

جولان داده است و كسانى را كه توحيد و عدل را استوار داشته و به نبوّت و امامت اقرار و از شريعت، پيروى كرده اند، به دروغ گويى متهم و سادات بزرگوار و پيرسالاران بزرگ را بى دليل و برهان، معيوب دانسته و مؤلّفانِ امين و راويانِ مورد اعتماد را خائن و خطاكار پنداشته است. متكلّمان اهل تحقيق و فتوادهندگان متديّن و قرآن آموزان عارف را زشت كردار خوانده است؛ به وزيران دادگر و خواجگان ديندار گوشه هاى زشت مى زند و قاضيان ديندار و شعراى مسلمان را بهبدى ياد مى كند و از معنى اين آيه نيز دور افتاده است كه در سخن آشكار قرآن ياد شده است: «فَوَ رَبِّكَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ اَجْمَعِينَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ سوگند به پروردگارت كه از همه آنان خواهيم پرسيد. از آنچه مى كرده اند».(1) هر چند، مؤلّفِ كتاب، خود منكر كيفرِ عمل و كردار است.

با اينكه بر پشتِ كتاب، نام نويسنده نبود، تكيه گاه و ريشه انديشگى او، ما را از نام و لقب و كردار و نَسَب او مى آگاهانَد كه كيست و غرض او از نوشتن اين كتاب چيست. معلوم شد كه اين شروع، از سَرِ بُغض و دشمنى با اميرالمؤمنين على - عليه السلام - است و آن كه با وى كينه ورزد، منافق و بدبخت است كه گفته اند: «لا يُبغِضُه إلاّ منافِقٌ شقىّ؛ جز منافق شوربخت با وى دشمنى نمى ورزد.»

پيش از آنكه اين كتاب به دست من برسد، گروهى از دانشمندان خاصِ شيعه به پيشگاه مقدّس مرتضاى كبير، سيّد شرف الدّين، سالارِ علوى زادگان و سلطانِ فرزندان پاك پيامبر - صلى اللّه عليه و آله - ، ابوالفضل محمد بن على مرتضى - كه خداوند بر شكُوه او بيفزايد - رفتند و از زبان گهربار آن سرورِ سادات شنيدند كه «عبدالجليل قزوينى بايد در جوابِ اين كتاب، به گونه حق چنان دست به كار شود كه كسى نتواند آن را انكار كند.»

هنگامى كه نسخه اصلى كتاب را به من دادند و در آن درنگ كردم، به اقتضاى خرد،

ص: 28

انديشيدم كه اگرچه در آن بايد به خداوند بى عيب و عار و به احمد مختار و حيدر كرّار، تقرّب بجويم، امّا ديباچه كتاب بايد به نام امام روزگار و خاتم ابرار حضرت مهدى بن حسن عسكرى باشد. بر او و پدرانش درود و سلام باد كه وجود گيتى را به بقاى او سپرده اند و خرد و شريعت، در انتظار حضور و ديدار اوست. و آيه «وَعداللهُ الذين آمنوا مِنكُم وَ عَملوا الصّالِحات...؛(1) خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند وعده داده است كه آنان را بى گمان در زمين جانشين مى گرداند» و نيز حديث: «لو لَم يَبقَ مِنَ الدّنيا...»(2) بر درستىِ عصمت و اثباتِ امامت او گواه است. خداوند دين و اسلام را به خروج و ظهور او آراسته گرداناد و آفاق شرق و غرب را از نور او پُر كُناد.

هنگامى كه اين عزم جزم شد، دلم به جان مژده و جان به زبان و زبان به سرانگشتان و سرانگشتان به بيان پيغام داد كه اگر مى خواهى كه تأليف اين كتاب را چون لعل بدخشان بر گُلْ مُهره كمربند ايمان خود بنشانى، درست آن است كه ديباچه كتاب را به نام آخرين امام كنى. سپس بى درنگ، قدم در راهِ فرمان نهادم و بعد از استخاره، براى عنايت حضرت مهدى، مطلوب اصلى مرزبان مذهب شيعه نزديكى و تقرّب به پروردگار و وسيله و اندوخته روزِ شمار، به نوشتن پاسخ، آغاز كردم و متعهد به نام و تأييد صاحب الزمان مهدى بن حسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابيطالب - عليهم الصّلوة و السّلام - شدم. آن امامى كه اطاعت از او واجب است؛ زيرا به فضل و علم و عصمت، در زمانه خويش، ويژگى دارد و وجوب اطاعت از او، از سوى خداوند تعالى، تحقق يافته است.

به اقبال آن امامِ هُمام - عليه السلام - اين كتاب به گونه اى مرتّب شد كه از خواصّ، شبهه ها را دور كند و براى عوام، راهنمايى باشد با عبارتى سهل و آسان، نه به شيوه نوشته هاى ديگرم كه دقّت و رقتّى دارد. قبولِ مردم، در چنين كتابى، نه به سبب

ص: 29

رقّت عبارت آن، بلكه به سبب شرافت راهنمايى آن است تا هر خواننده كه آن را بخواند و هر نويسنده كه بنويسد و هر شنونده كه بشنود، از آن بهره كامل گيرد و سود بسيار بَرَد.

توفيق جز از سوى خداوند نيست، بر او توكّل مى كنم و او مرا بسنده است كه بهترين نگاهبان و ياور اوست. سپاس خداوند پروردگار عالميان را و درود خداوند بر محمّد و خاندان پاك او باد.

ص: 30

يك

اين جبرى، كتاب خود را با «بسم اللّه الرحمن الرحيم» آغاز كرده است! از آنجا كه بنا بر مذهب جبرى، اسم و مسمّا و نام و نامدار، يكى است، فايده «بسم اللّه» معلوم نمى گردد و فرقى ميان خدا و نام خدا آشكار نيست. بنابراين، نمى توان دانست كه به خدا آغاز كرده است يا به نام خدا. همان گونه كه در اثبات صفات خدا، نُه قديم لازم خواهد شد(1) و حتّى به شمارِ نام هاى هزارويك گانه خداوند، هزار و يك خدا لازم خواهد بود!(2) و چون منكر نام است و نيز خدا به اِجماع، قديم است، در مذهب نادرست جبريّه، اين كار خطاست؛ زيرا فرق اين مطلب را نمى داند كه «بسم اللّه» خداست يا نام خدا!

آنگاه پس از آوردن «بسم اللّه الرحمن الرحيم»، به خطبه اى عربى آغاز كرده است، بى آنكه اين عُرف را بداند كه براى كتابى كه به زبان فارسى نوشته اند، خطبه عربى، معمول نيست.

دو

گفته است:

بدان اى برادر! به طور مختصر كه اين مجموعه، شرح برخى رسوايى ها و زشتى هاى رافضيان (شيعيان) است. آغاز شد با نام خداى بى همتا و درود

ص: 31

بر پيامبران خدا، به ويژه بر محمّد مصطفى سيّد انبيا - درود خدا بر او و بر آنان - و ثنا بر خلفاى راشدين، ابوبكر صدّيق تقىّ، يار غار و معدن وقار و سيّد مهاجرين و انصار و عمر فاروق نقىّ، ياور انصار و عثمان ذوالنّورين، زكىِّ شهيد در خانه، و علىِّ مرتضى، وفىّ، قاتل كفّار و كرّارِ غيرِ فرّار، پيشواى ابرار.

خدا از آنان راضى باد.

امّا پاسخ:

در جمله «بدان اى برادر» كه به طريق «امر» گفته است، بنا به مذهب گوينده آن، اين برادر بايد در فعلِ خويش داراى اختيار باشد تا «بداند»، وگرنه اين فرمانِ «بدان» لغو و بى فايده خواهد بود. و اگر خداوند آن توانايى كه موجب دانايى است، در او نيافريند و يا خدا بخواهد كه او بداند، ولى ادراك آن را در او نيافريند - چنانكه در مذهب اين جبرى معيّن شده است - هرگز نمى تواند بداند. بنابراين اگر او مى خواهد كه اين لفظِ «بدان» را به كار بَرَد، بايد از مذهب جبر دست بردارد و بنده مكلّف را فاعل و مختار بداند و اين جمله «بدان اى برادر» را بر خلاف مذهبِ اهل جبر و تشبيه و مطابقِ مذهبِ اهلِ توحيد و عدل (يعنى شيعيان) بگويد. و اگر نتواند دست از آن مذهبِ بد بردارد، بداند كه آن را بسيار گران خريده است: در اين جهان به قيمت دشمنى با علىِّمرتضى و آلِ او ائمّه هُدى و در رستاخيز، به بهاىِ كيفر دوزخ و عذاب خداوند.

بارى، بايد چنين بيان مى كرد كه خداوندا، تو خود قدرتِ موجبه و ادراك بيافرين تا برادرانِ سنّى من، اين معنى را بدانند و بشنوند و به صورت(1) اعتراض نكنند. پس اين قولِ «بدان اى برادر» به اين دلايل خطاست.

گفته است: «اين مجموعه، شرح برخى رسوايى ها و زشتى هاى رافضيان است.» اين رسوايى ها و زشتى هايى كه از آن سخن مى گويد، از سه گونه بيرون نيست: يا همه آفريده خدا و به مشيّتِ اوست، يا همه كرده رافضيان است و به خواست

ص: 32

و اختيار ايشان واقع شده است و يا بخشى از آن فعل خداست و بخشى كرده رافضيان. اگر همه، كرده خداست، خطايى بزرگ است كه اين خواجه، كرده خداى را به رافضيان منسوب مى كند. بنا بر مذهب جبر و تشبيه، آن عبارت را بايست چنين بيان مى كرد: «اين مجموعه اى است در رسوايى ها و زشتى هايى كه خدا آفريده است و خالقش اوست و رافضيان بر آن قادر نيستند، امّا حواله اش به آنان است.» هر عاقلى بر محال بودن اين گونه سخن گواه است. و اگر بخشى از آن رسوايى ها كرده خداست و بخشى كرده رافضيان، مى بايست به گونه اى بيان مى كرد كه كرده خدا، از كرده آنان مشخّص مى شد. و اگر كرده اى مشاركتى است، پس بايد گبر شدن آشكار را به او تبريك گفت! اين قسمت هم از اين وجه باطل و مختلّ است. و اگر مى گويد كه رسوايى ها و زشتى ها، كرده رافضيان است و اينان داراى اختيارند، بايد دست از جبر و تشبيه بردارد و به توحيد و عدل گرايد، تا بيان چنين گفته هايى مورد اعتراض قرارنگيرد؛ وگرنه همچنان بر آن مذهب و طريقتِ بد خواهد بود و رسوايى ها و زشتى ها را بايد به خداى تعالى حواله كند و رافضيان را معاف و معذور دارد.

گفته است: «ابتدا كرده شد به نام خداى بى همتا.» از اين مجمل معلوم نمى شود كه از اين خدا، همان خدايى را اراده مى كند كه اهل توحيد و عدل اثبات مى كنند؛ يعنى خدايى كه ظلم و كفر و فساد و عصيان و چيزهاى زشت نمى آفريند و بدان راضى نيست و در رهنمون ها نيرنگ نمى بازد و بيرون از طاقت، تكليف نمى نهد و كيفرِ اعمال را به قيامت مى دهد و در وعده خلاف نمى كند و رنجِ نيكوكاران را ضايع نمى گرداند و پيغمبران را تصديق مى كند و آدم و محمّد و همه انبيا و اوليا و مؤمنان را بى شبهه به بهشت مى فرستد و ابوجهل و فرعون و همه كفّار را حتما به دوزخ گُسيل مى دارد؛ اگر او همين خدا را ثنا مى كند، مرحبا به اين توافق كه اختلافِ ما با او زايل و مقصود حاصل شده است؛ ولى اگر از اين گفته، آن خدا را در نظر دارد كه كفرِ فرعون و نمرود و ابليس را او آفريده است و بيرون از طاقت، تكليف مى كند و رنج نيكوكاران را ضايع مى گرداند و همه رسوايى ها و قبايح از فعلِ اوست، بايست همه را بيان

ص: 33

مى كرد تا مذهبِ گوينده اين سخن ها در اثبات خداوند، پوشيده نمى مانْد و آيا آن خدايى كه موصوف به صفات نقص باشد، به نزد عقلا مستحقّ حمد و ثناست؟ با ثبوت مذهب جبر و تشبيه، بيان آن سخن به صورت مطلق، پسنديده نيست و چنين ثنايى، مقبول و مسموع نمى باشد.

گفته است: «و ثنا و درود بر رسولان خدا.» مى دانم كه از اين رسولان، از آدم صفى تا مسيح مريم - عليهم السلام - را در نظر دارد و در اين بيان، مذهب خويش را فراموش كرده است؛ زيرا مذهب وى و همه جبريان، اين است كه آدم با خدا عصيانورزيد و نوح از براى پسر كافرِ خود، از خداى تعالى امان خواست و موسى بنِ عمران، عملى مشابه عملِ شيطان كرد و يوسف صدّيق همّت به زناى نسوان كرد و داود با زن اوريا همچنان كرد و ايّوب به نعمت خداى كفر ورزيد تا بارى تعالى بدنش را طعمه كرم ها كرد و بارى تعالى صَخْرِ جنّى را به صورتِ سليمان نمود.(1)

بنابراين سزاوارتر اين بود كه اين مصنّف، انبيا را از مانند اين تهمت ها دور مى دانست و زبان فتنه انگيز خود را در حقِّ رسولان خداى تعالى به خطا نمى جنبانيد، به جاى اينكه بر آنان درود و ثنا به دروغ فرستد و با مسلمانان نيرنگ بازد.

اگر در اين دعاوى، تقيّه و انكار مى كند، از بيم شمشير سلطان است؛ زيرا كتابى بزرگ در دست است كه آن را زلّة الانبياء (لغزش پيامبران) مى خوانند و ابوالفضائل مشّاط تأليف كرده است در ردّ بر كتاب تنزيه الأنبياء (پاك دانستن پيامبران)(2) كه سيّد عَلَم الهدى مرتضى - قدّس اللّه روحه - نوشته است، تا موضوع معلوم و مصوّر شود.(3)

و من نمى دانم كه آيا در قيامت شفاعتِ انبيا، از آنِ كسى است كه نام كتابش تنزيه الأنبياء است يا از آنِ آن كس كه نام تصنيفش زلّةُ الأنبياء است؟

ص: 34

بنابراين يا بايد دست از اين دعاوى بى حجّت بردارد و انبيا را معصوم شمارد، كه در اين صورت با هم موافقيم و سلام بر وِفاق؛ وگرنه بايد بگوييم درود بر دروغ! چراكه وى عبارت خود را به وجهى نهاده است كه بر آن ايراد توان گرفت.گفته است: «خاصّه بر محمّد مصطفى - عليه السلام -» حق تا آنجا با اوست كه نگويد دلِ سيّد اوّلين و آخرين را از شكم وى بيرون آوردند و از كفر و شُبهه شستند و

گاهى نيز نگويد عاشق زنِ زيد بن حارثه شد. در گفته اوّل، پيامبر را كافر و در گفته آخِر، عاشق پنداشته است. اين گونه دعاوى را كه نزد علماى طوايف اسلام از مذهبِ نادرستِ جبريان معلوم و مشخّص است، چگونه مى تواند انكار كند؟! آنگاه او چنين پيغامبر را به صلوات، مخصوص مى گرداند، و واى بر چنين مذهبِ بد اگر حقيقت آن به گوش سلطانِ عالم و امير برسد.

امّا در ثنا بر خلفا، انكارى نيست؛ زيرا آنان از مهاجر و انصار و بزرگان دين اند و در قرآن آمده است: «وَ السّابِقُونَ الأْوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرينَ وَ اْلأَنْصارِ وَ الَّذينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإحْسانٍ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ»؛ خداوند از نخستين پيشاهنگانِ مهاجر و انصار و كسانى كه به نيكى از آنان پيروى كرده اند، خشنود است».(1)

آنگاه، همان گونه كه ما بر امام حقّ(حضرت مهدى) كه خداوند بر دولت(2) وى بيفزاياد، ثنا گفته ايم، او بر سلطان سعيد محمّد بن محمود(3) ثنا گفته است؛ زيرا تأليف كتاب، در عهد دولت و حيات او بوده است و بر آن هم انكارى نمى توان كرد. خداوند تعالى همه سلاطين آل سلجوق را غريق رحمت گرداناد و پرچم اقبالشان، به پيروزى و نصرت، پشت در پشت، در عدل و انصاف، مؤيّد و منصور باد.

ص: 35

امّا در آنجا كه امير المؤمنين على - عليه السلام - را با تقيّه، «قاتل الكفّار» خوانده است، فراموش كرده است كه در همين كتاب در جايى ديگر مى گويد كه «على به قتال و قتل مسلمانان مبتلا گشت»، پس اينجا بايست مى گفت: «قاتل المسلمين و الكفّار» تا آغازِ سخن با پايان، همانند باشد و كسى بر او اعتراض نكند.

نيز يادآور شوم كه گفتن و نوشتنِ «رضى اللّه عنهم» براى صحابه، بر مذهب جبريان، خطاست؛ زيرا اگر رضاى خدا در مشيّت باشد، چنانچه نخواهد، راضى نيست. اين را يادآورى كردم تا وى، در بيان الفاظ، مذهب بدِ خويش را فراموش نكند!

سه

آنگاه گفته است:

بدان كه رسول خدا محمّد مصطفى - عليه السلام - از اين جماعت رافضيان كه خود را شيعه مى خوانند، خبر داده و به امير مؤمنان على ابوطالب - رضى اللّه عنه - گفته است كه اى على، در اين امّت، جماعتى خواهند بود كه ادّعاىِ دوستى تو مى كنند... آنان لقبى دارند كه آنان را بدان بازمى خوانند و آن رافضه است و نشانشان آن است كه اين دو وزيرِ من، يعنى ابوبكر و عمر را دشمن مى دارند. اى على، اگر آنان را يافتى، بكش كه ايشان از گروه مشركانند.(1) و چون زيد بن على خروج كرد و روافض او را فريفتند و به دَمِ شمشير رها كردند، او هم(2) گفت كه ايشان، رافضيانند و رسول خداى از ايشان خبر دادهاست و در آخرت، خوار خواهند شد و عقوبت مى بينند.

امّا جواب:

اشتقاقِ كلمه «رفض» در جايگاهى كه شايسته تر باشد، بيان خواهد شد. ان شاء اللّه تعالى.

ص: 36

گفته است: «رسول - عليه السلام - به على خبر داد كه جماعتى رافضيان خواهند بود.» حضرت رسول - صلى اللّه عليه و آله - بايست طبق عقيده و مذهبِ اين خواجه و به مراد دلِ او مى گفت كه اى على، جماعتى خواهد بود كه خداى تعالى در آنان به قهر اعتقادِ رفض را مى آفريند و ايشان قادر بر ترك و منع و ردّ آن نخواهند بود و مجبور و ناچارند!

گفته است: «پيامبر به على گفت كه اين رافضيان دشمن آن دو وزيرِ من هستند. اگر ايشان را يافتى، بكش!» تا خدا يك ستم كرده باشد و يك ستم نيز من كه پيامبرم و يكى نيز تو كه على هستى! دور بادا از خدا و از پيامبرش و از ائمّه طّاهرين. اگر على رافضى پيدا نكند، پيشگويى پيغمبر دروغ است و اگر پيدا كند و نكشد، على خيانت كرده است و اگر بكشد، پس، طبق آنچه او در آخر اين كتاب گفته است كه «عبد الرّحمن بن ملجم رافضى بود»، بايست على به پيروى از فرمان مصطفى او را مى كشت؛ زيرا چند بار پيش على آمد و تن بدو سپرد، ولى على نه او را كشت و نه غير او را.

بنگر كه در اين يك فصل چند سخن متناقض آمده است: اوّل دروغ بستن بر رسول خدا، دوم نسبت نافرمانى على با پيامبر، سوم برابر دانستن و مشاركت دادن ابوبكر و عمر با خداى تعالى كه به اتّفاقِ مسلمانان، آن كس كه براى خدا شريك و انباز آوَرَد و وحدانيّت او را انكار كند، مشرك است، نه آن كس كه با خلافت ابوبكر وعمر مخالفت كند و هر عاقلِ كامل كه در اين كتاب و اين فصل انديشه كند، مى داند كه اين خواجه به چه طريق نادرستى، مشى كرده است.

آنچه را هم كه در حقّ زيد بن على بن الحسين - عليهم السلام - و خروج او و شكست قوم او، گفته است، ما به آن، جوابى شافى و كافى خواهيم گفت ان شاء اللّه تعالى و تكرار آن در اينجا، ملال افزايد.

چهار

آنگاه گفته است:

سپاس آن خدايى را كه دل ما را به نور معرفت روشن گردانيد و به روشنىِ

ص: 37

هدايت، زنگ بدعت را از ما زدود، تا از گمراهى دور و پيرو طريق حقّ باشيم كه همان مذهب سنّت و جماعت است؛ زيرا ما از طفوليّت تا بيست و پنج سالگى شيعه بوديم و نشو و نماى ما با آنان بود؛ تا آنكه از خبث عقيده شيعيان آگاه شديم و نيز از آن منكرها و بدعت ها كه مى كنند و مى گويند؛ همچون دشنام دادن به بزرگان صحابه و طلب رحمت براى ابولؤلؤ مسيحى كُشنده عمر و بد گفتن به امامان دين و بزرگان پيشين و بدگويى به زنان رسول خدا - صلى اللّه عليه و آله - و كارهاى ناپسند ديگر هنگام نماز گزاردن؛ چنانكه شرح هر يك به جاى خود خواهد آمد. ان شاء اللّه تعالى.

امّا جواب:

گفته است: «سپاس باد آن خداى را كه دل ما را به نور معرفت، روشن گردانيد و از ما زنگِ زنگار بدعت زدود.» با آنكه شرحى نداده است، ولى از دو قِسم خارج نيست: يا دلش را جدا كردند و از كفر و گمراهى شستند، يا بدون جدا كردن و بُرش، به نور توفيقو لطف و هدايت روشن گردانيدند! اگر قِسم اوّل است، بزرگ مردا كه اوست كه با سيّد اوّلين و آخرين در هدايت مشاركت دارد. و اگر قسم دوم است، شخصى محتشم است كه درجه او نزد خدا از درجه سيّد همه انبيا محمّد مصطفى - عليه السلام - رفيع تر است! زيرا در آنجا هدايت، مشروط به جدا كردن دل پيامبر و شستن آن است، چنانكه در حديث «شقّ صدر»، خودِ اين خواجه گفته بود،(1) ولى در اينجا هدايتْ بى جدا كردن، شستن دل است. هر كس كه به انصاف تأمّل كند، به سِرّ مذهبِ اين مؤلف پى خواهد برد كه بر چه وجه است!

و امّا جواب لافى كه زده و گفته است بعد از بيست و پنج سال شيعه بودن، با پيروى از طريق حق و پيروى از سنّت، سلامت و هدايت يافته است، چون بارى تعالى، او را

ص: 38

هدايتْ كرامت كرده و ديگر شيعيان را از هدايت محروم ساخته است، طبق عقايد خودش، اين سرزنش را بايد به خداوند مى كرد و به شيعيان حواله نمى كرد كه ايشان منزّه و مبرّا هستند.

گفته است: «از طفوليّت تا بيست و پنج سالگى شيعه بودم.» شگفتا از عاقلى كه حدّ تكليف را نداند و وقت بلوغ خود را نشناسد؛ چنين طفلى، مذهبى و اعتقادى ندارد.

گفته است: «چون از زشتى عقيده شيعيان آگاه شدم...» با اين سخن، دعوى خدايى كرده و با فرعون و نمرود شريك شده است؛ زيرا به اتّفاقِ همه مسلمانان، كسى جز خدا از چند و چونِ عقايد ديگران آگاه نيست. بنا بر اعتقاد وى، رواست كه اين احوالو اقوال كه از رافضيان به وقوع مى پيوندد، همه حق و طاعتِ خدا باشد و خدا آنها را به حكم مصلحت، به صورت باطل و معصيت بدو نشان داده باشد و اين مذهب تازه وى، باطل است و خداى تعالى به صورت حق بدو نشان داده است كه بر مسلك و مذهب ابوالحسن اشعرى واضع طريقه اشعريان، چنان است كه تلبيس ادلّه (نيرنگ در دليل ها) جايز است.

و امّا «طلب رحمت براى ابولؤلؤ و بدگويى به صحابه» كه در جاى جاى اين كتاب از آن به سرزنش ياد كرده است، ادّعايى بى حجّت است و حواله اى بى برهان و نقلى نادُرُست و اگر بخواهم براى هر موضع، شرحى بدهم وقت بسيارى صرف آن خواهد شد و با ادّعاى بى گواه، عقلاً و شرعا هيچ چيز ثابت نمى شود. امّا در فصولى كه مطوّل تر است شرحى مناسب خواهم داد؛ ان شاء اللّه تعالى.

پنج

آنگاه گفته است:

و سرمايه مذهب شيعيان بيشتر از دو چيز نيست: بهتان بر سلفِ صالح و تبرّا از ايشان. و چون از پليدى عقيده ايشان آگاه مى شديم از آن عقيده فاسد بيزارى مى جستيم و با ايشان در مجادله و چالش بوديم و مذهب بدشان را مقابلِ ايشان مى داشتيم.

ص: 39

امّا جواب:

گفته است: «سرمايه مذهب ايشان دو چيز است.» راست مى گويد؛ يكى توحيد و دوم عدل است، و دو چيز ديگر هم هست: نبوّت و امامت، و آنگاه امر است و نهى و وعد و وعيد و لواحق و توابعى كه اين اركان دارند از معقول و منقول. مجتهدان و عالمان دين، در آن معانى و در اصول و فروع، هزاران كتاب تصنيف كرده اند. اگر او اين مطالب را نمى داند، ناچاريم بپنداريم كه اين دعوى هم كه كرده است كه بيست و پنج سال بر طريقه شيعه بوده است، پايه اى ندارد. گفته است كه «از مذهب ايشان كتب بسيار نوشته ام.» پس بايد مى دانست كه سرمايه مذهب شيعيان چيست.

گفته است: «يكى بهتان بر سلف صالح است و دگر تبرّا از ايشان.» نمى دانم اين سخن را از چه كسى نقل و اشاره به كدام كتاب كرده است و منظور او از «سلف صالح» كيست و اين تبرّا چيست. آنچه ظاهر و معلوم است از مذهب شيعه اهل اصول، پوشيده نيست كه خدا را يكتا و بى مثل و مانند مى دانند؛ فاعل همه اجسام عالم و اَعراض مخصوص، عادلى منزّه، موصوف به صفاتِ كمال، دانا و توانا، زنده و خواهان طاعت و دشمن همه قبايح و معاصى، درك كننده همه مُدرَكات، سميع و بصير و غنى و بى نياز است و مستغنى از جا و مكان و همسر و فرزند،(1) و پيغامبرانش همه صادق و امين، و امامان را معصوم و منصوص از سوى خداى تعالى مى دانند، به وعد و وعيد اقرار دارند، به امر و نهى معترفند، به بعث و نشور و ثواب و عِقاب، راضى هستند، همه شريعت را قبول كرده اند، و از مخالفانِ توحيد و عدل، تبرّا مى كنند. بارى؛ بنياد مذهب شيعه بر اين است و سرمايه اعتقاد اين است. بنابراين،آنچه گفته است، دروغ و بهتان و بغض و كين است. و الحمد للّه ربّ العالمين.

گفته است: «من با ايشان در مجاهده و مجادله بودم.» بنابر اصل مذهب جبريان، او مى بايست با خداى تعالى مجادله مى كرد كه رافضى(شيعى) بودن را با قدرت موجبه

ص: 40

خود، به قهر و جبر در ميان آنها آفريده است و سزاوار نيست بر رافضيان دو ظلم كنند: يكى آنكه خدا در او رافضى بودن را بيافريند و ديگر آنكه با اين خواجه، مجاهده و مجادله كند و اگر توفيق و هدايت خداى تعالى نباشد، مجاهده و مجادله براى او بى اثر است و اگر خداى تعالى توفيق بدهد و هدايت كند، به مجادله و مجاهده او چه حاجت خواهد بود؟ مصلحت آن است كه مشاركت با خداى تعالى را ترك كند و هر يك را به كار و فعل و عمل خود واگذارد كه «يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدى مَنْ يَشاءُ؛(1) هر كه را بخواهد،

در بيراهه وامى نهد و هر كه را بخواهد، راهنمايى مى كند.»

شش

آنگاه گفته است:

اكنون بدان اى برادر كه ما در اين مجموعه، بعضى از رسوايى ها و ناپسندى هاى شيعيان را همان گونه كه از ايشان مى دانيم، شرح خواهيم داد و به كتاب هايى كه در ميان آنان است، اشاره خواهيم كرد. هيچ خانه اى از خانه هاى محقّقانِ آنها نيست كه در آن از اين كتاب ها نباشد.

و قاعده در شيعه اين است كه چون مذهبش را به رُخِ او بكَشى، به دروغ انكار مى كند، زيرا آنان اهل تقيّه اند و روا مى دارند كه در باطنْ چيزى بگويند و در ظاهر چيزى ديگر، و اين خود عين نفاق و دورويى است و به همين جهت بزرگان و پيشوايان ما گفته اند كه ايمانِ مُلحد (اسماعيلى) و توبه رافضى (شيعى) را نمى توان قبول كرد؛ زيرا ملحد و رافضى، تقيّه را جائز مى شمارند.پس صحّتِ قولِ هيچ يك از اين دو را نمى توان تشخيص داد و ايمان و توبه هيچ يك را قبول نبايد كرد. در اين مختصر جز به همين اشاره نبايد كرد؛ زيرا موضوع، تحمّل شرح و تطويل ندارد.

و امّا جواب اين فصلِ بى بنياد و كلماتِ بى فايده:

گفته است: «ما در اين مجموعه بعضى از رسوايى ها و ناپسندى هاى شيعيان را

ص: 41

همان گونه كه از ايشان مى دانيم، شرح خواهيم داد.» بايست اين خواجه فراموش نمى كرد و گفته خود را به توفيق و مشيّت خداى تعالى مقرون مى كرد، زيرا بنياد مذهب نادرستِ او بر اين است كه بنده در حقيقت، فاعل نيست و در فعل مختار نيست و در هر كار مقهور و مجبور است. بنابراين اگر بگويد: «ما شرح مذهب مى دهيم»، برخلافِ مذهبِ خود سخن گفته است.

گفته است: «ما در كتب ايشان ديده و خوانده ايم.» بحمداللّه تعالى كتب شيعه اصولى، حاضر است و علاوه بر آنكه در خانه هاى آنان موجود است، نسخه هايى بسيار از آنها در كتابخانه هاى شهرهاى اسلام وجود دارد. در شهر رى در كتابخانه صاحبى و در اصفهان در كتابخانه بزرگ و در ساوه در كتابخانه ابوطاهرِ خاتونى،(1) و در همه شهرهاى عراق و خراسان، معروف و مشهور است و مستغنى از آن است كه او به آن كتاب ها در سراى كسى حواله و اشاره كند. همه اين كتاب ها مملوّ از دلايل عدل خداوند و پُر از برهان هاى توحيد و نفىِ شِرك و ردّ بر دشمنان دين، از فلاسفه و باطنى ها و طبيعيّون و غُلات و حُلوليّه و ديگر گروه هاى اهل باطل، همچون جبريان و مُشبِّهه و مُجسِّمه است. و سپاس خداى را بر اين نعمت بزرگ و گرامى.

گفته است: «و قاعده در شيعه اين است كه چون مذهب او را به رُخِ او بكَشى، به دروغ انكار مى كند كه آنان اهل تقيّه اند و روا مى دارند كه در باطن چيزى بگويند و در ظاهر چيزى ديگر و اين خود عين نفاق و دورويى است.» گويى اين مؤلف، كور است و نمى بيند كه طايفه شيعه در بلاد اسلام و شهرهاى بزرگ، هزاران كرسى و منبر و مدرسه و مسجد دارند كه در آنها كاملاً آشكار و در حضور ترك و تازى، مذهب خود را تقرير مى كنند و نوبت هايى كه مجالس آنان منعقد مى گردد، آشكارتر از آفتاب است. و آنچه را كه در مذهب ايشان در اصول و فروع آمده است، پوشيده نمى دارند؛ چه در گفته ها(2) و چه در كتب و فتوا. بنابراين اگر دشمنانشان به دروغ ادّعاهايى بر ضدّ

ص: 42

آنان بكنند (از جمله زشت گويى به صحابه و امّهات المؤمنين و مانند اين چيزها كه وى در كتاب خود به شيعه نسبت داده و تكرار كرده است)، شيعيان از آن تبرّى و آن را انكار مى كنند و شيعه بدون تقيّه و مداهنه، تنها بر دشمنان على و فاطمه و ائمه معصومين لعنت مى فرستد و با آنها عداوت دارد.

نزد شيعه، تقيّه تنها به هنگام نزول ضرر به جان، رَواست. و همه عقلا و همه طوايف مسلمانان هم در اين معنى با شيعيان موافق اند كه دفع ضرر به جان واجب است. و از اينجاست كه در زمانِ خود پيامبر و دولت محمّدى، چون رسول - عليه السلام - از مكّه هجرت كرد، كفّار قريش عمّار ياسر - رضى اللّه عنه - را گرفتند و گفتند: خدا و محمّد را دشنام بده، وگرنه تو را هلاك مى كنيم، و او آنچه آنان خواستند

گفت و خلاص شد. چون خبر به مدينه رسيد، بعضى از صحابه او را نكوهش كردند. خداىِ تعالى آيه فرستاد كه بر عمّار هيچ غرامت و ملامت نيست؛ زيرا به هنگام دفعضرر تقيّه رَواست؛ آنجا كه فرمود: «مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلاّ مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإيمانِ ولكن مَن شَرَحَ بِالكُفرِ صَدراً فَعَليهِم غَضَبٌ مِنَ اللّه.(1) يعنى بر آن كسان كه پس از ايمان به خداوند، كفر ورزند، نه آن كس كه وادار [به اظهار] كفر شده است و دلش به ايمان گرم است، بلكه بر آن كسان كه دل به كفر دهند، خشمى از خداوند خواهد بود».

در دوره همه انبيا هم در وقت نزول كتاب هاى آسمانى، ترس و هراس وجود داشته است و قرآن مجيد هم آنها را نقل كرده است. ابراهيم خليل اللّه - عليه السلام - را دستگير كردند كه «أَ أَنْتَ فَعَلْتَ هذا بِآلِهَتِنا يا إِبْراهِيمُ؛(2) اى ابراهيم، آيا تو با خدايان ما چنين كرده اى؟» او به گونه اى جواب داد كه در آن تقيّه بود و گفت: «بَلْ فَعَلَهُ كبيرُهُم هذا؛(3) بلكه همين بزرگشان اين كار را كرده است.» و نيز ديگر انبيا كه تفصيل آن، كتابِ

حاضر را مطوّل مى كند.

ص: 43

اگر مؤلف، منكر عقل و قرآن است، آيا ناچارى ها و ضرورت ها را هم نمى بيند و نمى شنود كه در بازارها و در لشكرگاه ها چگونه يك ترك از يكى از جبريان مى پرسد: تو اشعرى هستى؟ و او (با آنكه سنّى اشعرى است) مى گويد: نه من سنّى ام و مذهب صد و پنجاه ساله خود را با تقيّه پنهان مى دارد و چون به ضرورت و ناگزيرى مى رسد، از اشعرى بودنِ خود تبرّا مى كند. پس اين خواجه نبايد تقيّه را رد و انكار كند و بهتر است بر گفتارِ بى دليلِ خود اصرار نورزد.

آنگاه در خاتمه اين فصل، كلماتى عجيب گفته است و از جمله اينكه «بزرگان و پيشوايان ما گفته اند كه ايمان ملحد(اسماعيلى) و توبه رافضى (شيعى) را نمى توان قبول كرد، چراكه ملحد و رافضى، تقيّه را جائز مى شمارند.» مؤلف، دوباره نشان مى دهد كه بزرگان و ائمّه او از خدا و از مصطفى و از همه انبياى الهى، عالم ترند، زيرا مدارِ بعثتِ پيامبران و نازل كردن همه كتب آسمانى بر قبولِ توبه و برگشت از راهِ كفر و گمراهى است و اگر شخصى هفتاد سال يا به فرض هفتاد هزار سال منكر توحيد و رسالت و بت پرست باشد، همين كه بازگردد، تائب به شمار مى رود، زيرا گفته اند: «الاسلامُ يَجُبُّ ما قبلَه؛(1) اسلام [گناه هاى] پيش از خود را محو مى كند» جز مرتدّ را كه توبه او مقبول نيست.(2)

پس پيشوايان و بزرگان اين خواجه در اين مسئله، راهى بر خلاف فرمان خدا و نصّ قرآن و قول رسولان خدا برگُزيده اند. اگر توبه رافضى قبول نباشد، اين تشنيع(3) نيز مقبول نيست.

ص: 44

و عجيب تر اين است كه بنا بر مذهب مؤلف: «وحشى» كافر، غلامِ هند جگرخواره - كه مادر معاويه خال المؤمنينِ(دايى مؤمنان) از نظرِ اوست - حمزة بن عبدالمطّلب را كه اسداللّه و عموى رسول اللّه بود، بدان زارى مى كشد و رسول - صلى اللّه عليه و آله - در آن حادثه چندان زارى و بى تابى مى كند كه آن را حدّى و نهايتى نيست، آنگاه چون «وحشى» مى آيد تا توبه كند، رسول روى مى گرداند، خداى تعالى با رسولى بدان بزرگوارى عتاب مى كند كه چگونه جرأت مى كنى توبه وحشى را قبول نكنى؟ تو را فرستاده ايم تا توبه كفّار و سركشان قبول شود. وحشى توبه مى كند و از اين جهت اثرى از خون حمزه نمى ماند! همچنين در مذهب اين خواجه، توبه كُشنده عثمان و قاتل حسين قبول است، امّا چون نوبت به شيعيان رسيد، شريعت برگشت و حكم باطل و دَرِ توبه بسته شد ، زيرا به گمان او شيعيان، دشمنان صحابه رسول هستند، تا دوباره بگويد كه صحابه از خدا و رسول بهترند و اينكه توبه منكران خدا و رسول مقبول است، ولى توبه دشمنانِ منكران خدا و رسول، مقبول نيست.

اين سخنان را مى گويد تا نهايتِ عداوت و خصومت خود را با اهل بيت مصطفى و با دوستداران آنان ظاهر كرده باشد.

آنگاه كلمه اى در آخر اين فصل گفته است كه هر عاقل منصفى، جهل و بى مايگىِ گوينده آن را خواهد دانست. پيش از اين گفته بود كه «من بيست و پنج سال بر مذهب رفض (تشيّع) بودم و چون پليدى عقيده ايشان را فهميدم، توبه كردم و مذهب سنّت اختيار كردم»، ولى در آخر اين فصل، آن گفته خود را فراموش كرده است و مى گويد: «بزرگان و ائمّه ما گفته اند: توبه رافضى قبول نيست و قبول نبايد كرد، زيرا او تقيّه را جائز مى شمارد.» اكنون، ما مى گوييم كه از دو وجه خالى نيست:يا او راست مى گويد كه از تشيّعِ بيست و پنج ساله، توبه كرده و سنّى شده است، يا دروغ مى گويد و هنوز شيعه است. اگر راست مى گويد، بزرگان و پيشوايان او كه گفته اند: «توبه شيعه به سبب تقيه قبول نيست»، دروغ گفته اند و بنابراين بر گفته اين بزرگان و ائمّه، اعتماد نبايد كرد و خائن و نامعتمدند و چون در يك قول بدين

ص: 45

صريحى خائن باشند و نتوان به آنان اعتماد كرد، در همه كلماتى كه در اين كتاب به آنان حواله كرده است، همان حكم جارى است و در نتيجه همه دعاوى و گفته ها و فصول كتاب اين خواجه، باطل است. يا اينكه بزرگان و پيشوايان او صادق و راستگويند و توبه شيعه ممكن نيست و به تقيّه منسوب است. پس او به قول و اعتراف خود، رافضى و اهل بدعت و گمراه است و آنچه مى گويد به تقيّه و مداهنه مى گويد و اصلى ندارد و هنوز شيعى است. و از اين الزام كه در گفته وى وجود دارد، درمى يابيم كه او راه فرارى ندارد و هركس اين فصل از كتاب او را به دقّت بخواند، دروغگويى و نامعتمدى او را درمى يابد. از شرِّ گمراهى و بدگفتارى پناه به خدا مى بريم.

هفت

گفته است:

و ما در كتاب تاريخ الأيّام و الأنام كه جمع كرده ايم، شرح ها داده ايم كه واضع مذهب رفض (تشيع) چه كسى بوده است.

اين گفته وى را در نظام الفاظ و بيان كلمات، نقلى بى اصل بايد به حساب آورد. امّا نشان دهنده باطن او نيز هست؛ زيرا «كلّ إناء يرشح بما فيه؛ از كوزه همان برون تراود كه در اوست.» در سينه اى كه كينه پسر ابوطالب جا گرفته باشد، اگر توفيق و هدايت و سعادت و اقبال و نورِ شريعت و كمالِ بينش و فروغِ انصاف از آن دور گردد، ذرّه اى تعجّب ندارد. يك قطره سركه نجس، خمره اى سركه را مى آلايد. در نتيجه هر چه بگويد و بكند همه خطا و رياست.(1) «خَسِرَ الدُّنْيا وَ اْلآخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبينُ؛(2) در اين جهان و در جهان واپسين زيان ديده است. اين همان زيان آشكار است.»

ص: 46

هشت

گفته است:

آنان كه اين مذهب (تشيع) را بنا نهادند عبارتند از: محمّد چهار بُختان(1) و ابوخطّاب محمّد بن أبى زينب(2) و پسران نوبخت، ابو زكريّاى شيره فروش، جابر جُعفى، يونس بن عبد الرّحمن قمى رافضى، محمّد بن نعمان احول معروف به شيطان طاق، محمّد سعيد،(3) ابو شاكر محمّد بن ديصان،(4) هِشام بن سالم جواليقى، هِشام بن حكم امامى، محمّد بن محمّد بن نعمان حارث [شيخ] مفيد، ابوجعفر محمّد بن حسن طوسى، ابو جعفر بابويى، ابوطالب استرآبادى، ابو عبداللّه از آل بابويه مجوسى، زرارة بن أعين غالى و ابن برقى.

امّا جواب اين كلمات آن است كه هر عاقل كه از علم تاريخ و آثار و اسامى رجال وعلومى كه به آن متعلّق است، اندك آگاه باشد، اگر در اين اسامى به ديده انصاف بنگرد، نهايت جهل و نادانى اين خواجه را خواهد دانست.

محمّد چهار بُختان در عهد امير احمد عبد العزيز بود. از آن روزگار بيشتر از دو سه قرن گذشته است. بنابراين او محمّد بن [ابى] زينب را كجا ديده و كى به او رسيده است؟! در بنياد نهادنِ يك مذهب و يك طريقت، اتّفاق و يگانگى در حضور شرط است. نوبختيان پس از عهد امام حسن عسكرى - عليه السلام - بودند و كتب ايشان در تقويت توحيد و تربيت اسلام و ردّ بر فلاسفه و زنادقه و دهريان، معروف و مشهور و در همه كتابخانه ها موجود است. سخن ابوزكريّا در فصلى مخصوص به تفصيل خواهد آمد. ان شاء اللّه. جابر جُعفى(5) - رحمة اللّه عليه -

ص: 47

در عهد امام جعفر صادق - عليه السلام - بوده و از وى روايات بسيار نقل شده است. او را به اين جماعت چه كسى ربط داده است؟ و اينان او را كجا دريافتند؟! و از أبوجعفر محمّد نعمان مؤمن طاق - رحمة اللّه عليه - تا به هِشامِ بن حَكَم سال هايى دراز(1) فاصله است. و ابوجعفر طوسى، شيخ كبير ابوجعفرِ بابويه را كجا ديده است؟ ابوطالب(2) و ابوعبداللّه بابويه(3) هم در عهد ما بودند. آنان متقدّمان را كجا دريافته و كجا ديده اند؟! نمى دانم كه اين اتّفاق و هماهنگى نامعقولِ نامذكورِ نامسموع، چگونه ممكن گشته است؟!

عُقلا اتّفاق نظر دارند كه چون جماعتى به مشاركت يكديگر، كارى كنند و چيزى وضع كنند و مذهبى بنا نهند، بايد كه در حضورِ هم باشد و يا با مكاتبه و مراسله، يكديگر را خبر كنند؛ در حالى كه اين جماعت را كه مؤلف، آنان را بنيان گذاران مذهب مى خوانَد، از هر يك تا به ديگرى دويست سيصد سال فاصله است و نظر برخى از ايشان در مسائلى معيّن، مخالف نظرِ ديگران است و برخى ديگر هم به درجه كمال، علمى و فضلى نداشتند.

بنابراين هر كس كه اين فصل را بدان گونه كه اين خواجه نقل كرده است، بخواند، ميزان استوارى فضل و عقلِ وى را خواهد دانست!

ص: 48

نه

آنگاه گفته است:

و گفته اند كه از ناپسند بودن اين مذهب، يكى اين است كه بنيان گذار مذهب شيعيان يك زن بوده است و گفته اند: شيعيانِ پيشين نزدِ ابن المقفّع رفتند و او اين مذهب را از بهر ايشان اختيار كرد و گفت شما هر چه بر كارتان راستباشد مى گوييد.

اينك پاسخ:

امّا اينكه گفته است: «بنيان گذارِ مذهب شيعيان يك زن بوده است»، جواب اين است كه اين ادّعا، مخالف آن چيزى است كه پيشتر گفته و بنيان گذاران تشيع را تعيين كرده بود. پس هر دو نمى تواند بود، و از اين دو قول يكى دروغ است. آيا او در بيست و پنج سالى كه ادّعا مى كند مذهب تشيّع داشته است، به اين اندازه اطّلاع نيافت كه شيعيان، پيروى از هيچ كس را اختيار نكرده اند، زيرا حتّى با وجود ايمان و سبقتِ در ايمان و جهاد و انفاق، اگر عصمت نداشته باشد، او را امام نمى گويند. پس با اين صلابت و قوّت، چگونه از زنى متابعت كنند و خود را پيروِ او دانند، در حالى كه بايد منصوص و معصوم و از همه امّت به احكام شريعت عالم تر باشد؟

گفته است: «شيعيانِ پيشين نزد ابن مقفّع آمدند تا آنكه او [براى آنان] مذهب تشيع را اختيار كرد.» اى عجب! اگر پيشينيان خود شيعه بوده اند، پس اينكه آمدند و ابن مقفّع را اختيار كردند، كارى باطل و بى فايده بوده است و به قولِ مصنف، كاذب و خائن مى شوند.

گفته است: «او اخبارى اختيار كرد و گفت: شما چنانكه مى خواهيد، مى گوييد.» اين خواجه، كاش از آن مذهبِ بيست و پنج ساله مورد ادّعاى خود، اين اندازه دانش به دست مى آوَرد كه بداند به مذهب محقّقانِ شيعه، اخبار آحاد ايجاب علم و عمل نمى كند و بى دليل و حجّت هيچ خبرى مقبول نيست. پس اين دعاوى، همه باطل و بى اصل است.

ص: 49

و مذهب نوپا آن است كه آن را به شخصى معيّن نسبت دهند، و در شيعه عادت اين نيست كه بگويند ما مذهبِ شيخ مفيد و ابوجعفر و مرتضى داريم؛ بلكه مى گويند ما مذهب اميرالمؤمنين و باقر و صادق داريم. پس مذهب نوپا مذهبى مانند مذهب اعتزال است كه آن را به عمرو بن عبيد حواله مى كنند و يا چون مذهب كرّاميّه است كه آن را به ابو عبداللّه كرّام(1) نسبت مى دهند و يا مانند مذهب اشعريّه كه واضعش ابوالحسن اشعرى است،(2) و او هم زمان بود با ابوعلى و ابوهاشم و سال ها معتزلى بود و اين مذهب را بنا نهاد، و يا چون مذهب نجّاريّه كه آن را به حسين نجّار حواله مى دهند و همچون مذهب كُلاّبيّه كه واضعش ابن كُلاّب(3) است و يا مذهب باذنجانيّه كه واضعش ابواسحاق بادنجان فروش است، و مذهب زيديّه كه از زيد بن على

مى گيرند و مذهب ناووسيّه و فطحيّه و كيسانيّه و غير آنان از اصحاب مذاهب و مقالات. و در فقه و شريعت و اجتهاد معلوم است كه هر مذهبى را به چه كس نسبت و حواله مى دهند. و اسامى فقها و مجتهدان هم معلوم است؛ زيرا مى گويند مذهب مالك و زُفَر و ابويوسف و اوزاعى و مذهبِ احمدِ حنبل و غير آن. اما بر همه فقها و علما و

اصحاب تواريخ و آثار معلوم است كه سند شيعه اصوليّه، در معقولات با عقل و نظر است و بر اثبات توحيد خدا و عدل و پاكى و يگانگىِ او و عصمت و صدق همه انبيا وائمّه. و اين طريقت را خدا و عقل، تقرير كرده است.

عقيده بى تقليد و تعليم، از آن فرشتگان آسمان هاست و همه اين مذهب دارند و بر اين اعتقادند و انبيا - عليهم السلام - را در معقولات، همين مذهب و طريقت بوده است.

ص: 50

امّا در شرايع و فروع اگر مى خواهد كه بداند واضع مذهب شيعه كه بوده است، بداند كه اوّل خداى تعالى است كه او كتاب به جبرئيل امين داده و نزد محمّد فرستاده است. و از اينجاست كه اين طايفه آن را شريعتِ منصوص مى گويند؛ چنانكه حق تعالى مى فرمايد: «وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا؛(1) آنچه پيامبر به

شما مى دهد، بگيريد و از آنچه شما را از آن بازمى دارد، دست بكشيد.» آنگاه بعد از خداوند، رسول - عليه السلام - است كه به همه صحابه و به اميرالمؤمنين على فرموده و او به اهل بيت گفته است و با صحّت اسانيد، از معتمدان به ما منتقل شده است.

و در هر روزگارى معصومى بوده است(2) كه اگر خللى به دين راه يابد، دفع كند، يا اگر شُبهه اى در شرعيّات پيش آيد، به حلّ آن اقدام كند. اوّل حسن بن على(3) پسر فاطمه زهرا - عليهم السلام - منصوص(4) و معصوم از نزد خدا. بعد از وى أبوعبداللّه شهيد حسين بن على، امام و مقتدا. بعد از وى سيّد مجتهدان و زينت عابدان علىّ بن الحسين

قبله اتقيا. بعد از وى امام محمّد بن على باقر علم انبيا.(5) بعد از وى ابوعبداللّه الصّادق جعفر بن محمّد زينت اوليا. بعد از وى كاظمِ عالِم موسى بن جعفر، از همه عيب و تهمت مبرّا. بعد از وى غريب خراسان، دفينِ طوس على بن موسى الرّضا. بعد از وى محمّد التّقى صاحب صدق و صفا و معدن وفا.(6) بعد از وى على بن محمّد النّقىّ زينتِ اصفيا. بعد از وى حسن بن علىّ عسكرى امام ازكيا. و امروز مهدى است باقى ائمّه

ص: 51

هُدى و خاتم أوصياءِ محمّدِ مصطفى - عليه و عليهم صلوات رَبِّ العُلى. بنيان گذارانِ مذهب شيعه اينان هستند؛ يعنى مقتدا و پيشواى اين جماعت اند، و شريعت خود منصوصٌ عليه است و معارف عقلى، خود معقول است.

پس ابوجعفر بابويه، تنها فقيهى است مقدّم و شيخِ مفيد يك فتوادهنده محترم و مرتضى محقّق است و ابوجعفر طوسى در دين مبرّز است. به همين گونه هر اسمى را كه ياد كرده است، نه واضع و بنيان گذار است و نه صاحب مذهب، نه مُطاع، نه مُقتدا؛ بلكه آنان ناقلانى مورد اعتمادند و مجتهدانى امين.پس معلوم شد كه آن حكايات و أسامى، بى مغز و بى فايده است. چند تن از آنان نيز شيعه نبوده اند، بلكه متّهم اند، مانند محمّد چهار بختان و أبوزكريّا و أبوالخطّاب و ديصانى

و غير آنها كه شرحشان در آخرِ كتاب خواهد آمد. ان شاء اللّه و الحمد للّه ربّ العالمين.

ده

گفته است:

و همچنين اين جماعت روايت مى كنند و مى گويند از أبى عبد اللّه جعفر، از پدرش، از نياكانش، از رسول اللّه - صلى اللّه عليه و آله - ؛ در حالى كه جعفر از آن اسناد و راويان آگاه نيست.

گفته است: «روايات را مى رسانند تا به جعفر و پدرانش.» عجيب است كه او خود در اِسنادِ اَخبارِ خود از ريسمان باف و جوال باف(1) و حلاّج و شانه تراش(2) نام مى برد تا به اَنَسِ مالك و ابوهُرَيره و ابوعبيده مى رسد و بر آن اعتماد مى كند؛ آن هم اخبارى كه بيشتر حاوى جبر و تشبيه و مخالفِ عدل و توحيد است و عقل و قرآن بر بطلان آنها گواهند. اگر شيعيان اخبارى روايت كنند، آن اخبار را موافق عقل و قرآن و با اسانيد

ص: 52

صحيح از ائمّه روايت مى كنند كه در نزد شيعه، عصمتشان قطعى است و حتّى در نزد همه مخالفان هم عالِم و أمين و مورد اعتمادند.(1) مى پندارم كه بر شيعه، در اين نَقل حَرَجى نيست و ايرادى نمى توان گرفت.

و نيز در پندار اين مؤلّفِ جبرى و به مذهبِ همه اصحابِ وى، «اَخبارِ آحاد»، ايجابِ عمل مى كند و بر اخبار مرسل عمل مى كنند و مناوله(2) و اجازه دادن در روايت اخبار را معتبر مى دانند و بى آنكه از مخبرى بشنوند يا او را ببينند، «حدّثنى» و «أخبرنى» مى گويند. در حالى كه شيعه در شنيدن اخبار، اين كارها را روا نمى دانند، مگر آنكه از مخبر معتمد بشنوند كه روايت و اجازه روايت درست است. و به هر مذهب، خبرِ صحيح، مقبول و قابل اعتماد است.

و از آنچه گفته است كه «جعفرِ صادق از آن بى خبر است»، معذور است؛ زيرا علم به اسانيد و اخبار و تصحيح آن، كار هر خامى نيست، وگرنه مى دانست كه هيچ خبر نيست كه شيعه از ائمّه خود روايت كند مگر آنكه در مورد آن رواياتِ بسيارى از اصحابِ ابوحنيفه و شافعى در الفاظ و بيشتر در معانى با آن موافقند، و اگر در برخى اختلافى باشد، در تأويل خبر است، نه در لفظ. و اگر بخواهيم به ذكر اخبارى كه در آن شيعه و سنّى، اتّفاق دارند، بپردازيم، در اين مختصر نمى گنجد و مى پنداريم كه با همين اشاره مجمل، شبهه از ميان خواهد رفت.

يازده

گفته است:

و چون دولت در دست خلفا بود و اميران عالِم بودند، شيعيان را زبون مى داشتند و با تقيّه ايشان فريب نمى خوردند و به دين و اسلام براى اينان لقبنمى نوشتند و در مجالس و مناظره از آنان تمكين نمى كردند.

ص: 53

گفته است: «چون دولت در دست خلفا بود.» اين سخن، بدگويى سلاطينِ آل سلجوق است؛ زيرا به خارجى بودن سلاطين گواهى مى دهد و چنين مى نماياند كه دولت در دست خلفا نيست و در دست غاصبان و ظالمان است.

گفته است: «اميران، عالِم بودند...» اين سخن، به اين معنى است كه اميرانِ موجود جاهلند كه شيعيان را چون آن اميران، زبون نمى دارند و از جهل و بى حميّتى است كه روشِ آنان را ترك كرده اند. خاك به دهانش! زيرا بر خلافِ اين است كه نشان داده است. چون دولتى كه بنى العبّاس داشت، هنوز بر همان قرار و قاعده است و اميران و كارگزارانِ آن، اكنون عالِم تر و زيرك ترند و هميشه تا بوده است، سادات و علما و رؤا در پيشگاه خلافت و بارگاه سلاطين و پيشِ اُمرا محترم و گفتارشان مورد قبول و خودشان مورد مشورت بوده اند و اكنون هم امرا و كارگزاران بر همان طريق پسنديده قدم برمى دارند و چنين باد و آنكه نتواند ديد، كور باد!

گفته است: «براى اين جماعت، به دين و اسلام، لقب نمى نوشتند.» عجيب است از عاقلى كه ادّعاى علم تاريخ كند ولى به اين نادرستى سخن بگويد! اوّلاً در عهد پيشين،عادت لقب دادن در كار نبود و براى هيچ كس لقب نمى نوشتند، چه سنّى چه شيعى. هنگامى هم كه لقب نويسى آغاز شد، قاعده چنين شد كه براى پادشاهان غزنين، القابى چون غياث [الدوله] و مُغيث [الدوله] و براى شاهان ديالم كه شيعى بودند، القابى چون عضد [الدوله] و ركن [الدوله] و سيف الدّوله و مانند آن بنويسند و بگويند، و در تواريخ و كتب و اشعار شعراى عرب و عجم مذكورتر از آن است كه آن را انكار بتوانكرد. هنگامى كه هيچ دستاربند، هنوز لقب نداشت، براى ابوالقاسم(1) عبّاد كه در شيعه

ص: 54

معروف بود، لقبِ «صاحبِ كافى» مى نوشتند و بعد از وى لقبِ «صاحب» براى وزرا به طُفيلِ او مقرّر شد و هنگامى كه براى حسن بن على بن اسحاق لقب نظام الملك نوشتند، پايين تر از وى براى ابوالفضل براوستانى، «مجد الملك» نوشتند و در عهد پيشين كه خلفا را «مقتدر» و «مستظهر» و «مكتفى» نوشته اند، لقب ائمّه شيعه را به اتّفاقِ امّت، باقر و صادق و رضا خوانده اند و در آن هنگام كه ابوبكر باقلانى لقب نداشت، محمّدِ نعمانِ حارثى را «شيخ مفيد» و مرتضاى بغداد را همگى «عَلَمُ الهُدى» و «سيّد اجلّ» مى خواندند و در دوره اخير، اگر استاد ابومسلم را «ثقة المُلك» نوشته اند، سيّد مرتضاى قم را «ذو الفخرين» مى نويسند. و چون به پايين تر آييم، اگر از اهل دين و دولت، كسى لقبى دارد، هم رتبه ايشان از شيعه همانند آن لقب و بيش از آن دارد. پس نمى دانم در كدام روزگار بوده است كه اين خواجه مى نويسد: «براى اين جماعت (شيعه) به دين و اسلام لقب نمى نوشتند»؟ هر كس كه اين فصل را بخواند بى انصافى و انكار اين قائل را خواهد دانست.

گفته است: «در مجالس مناظرات، شيعه را تمكين نمى كردند.» اين نيز خلاف است؛ امّا دور و بى راه هم نيست؛ زيرا مذاهب متنوّعند و مجالسِ هر يك پيداست وهر طايفه در جاى مخصوص به خود سخن مى گويند. اگر حنفى محفلى داشته باشد كه شافعى مذهب را آنجا تمكين نكنند و سخنش را نشنوند يا در محفل شافعيان به سخن حنفى گوش ندهند، اين به معنىِ نقصان در آن مذهب و اعتقاد نيست و مانند اين به روزگار بسيار بوده است.

پس حكايت ساختن براى اين قضيّه و بى دليل ايجاد شبهه كردن، دلالت بر نقصان مذهب نمى كند. و الحمد للّه ربّ العالمين.

دوازده

گفته است:

و به روزگار سلطان ملكشاه و سلطان محمّد - قَدّسَ اللّهُ روحَهُما - نمى گذاشتند كه اينان مدرسه و خانقاه بسازند.

ص: 55

امّا جواب اين كلمات كه انكارِ چندين امر بديهى است، چنين است:

نمى دانم كه به كدام سازه و بقعه اشاره مى كند؛ زيرا اگر تنها مدارس سادات را در بلاد خراسان و حدود مازندران و شهرهاى شام از حلب و حرّان،(1) بشماريم و از شهرهاى عراق،(2) چون قم و كاشان و آبه آغاز كنيم تا ببينيم هر يك چند مدرسه دارد و از چه زمان بوده است و چند وقف دارد، طومارها(3) و كتاب ها بايد نوشت. امّا از براىدفع شبهه اشارتى مى كنم به شهر رى كه منشأ و محلّ تولد من است.

نخست، مدرسه بزرگ سيّد تاج الدّين محمّد كيسكى - رضى اللّه عنه - در محلّه كلاه دوزان است كه نزديك به نود سال در آنجا ختم قرآن و نماز جماعت هر روز پنج بار،(4) و مجلس وعظ هر هفته دو بار برگزار مى شود. اين مدرسه، جايگاه مناظره و نزول مصلحان بوده است. در آنجا مجاورانى از اهل علم و زهد هستند و نيز جاى سادات و فقهاى ناآشنا و غريبى است كه از راه مى رسند و اكنون هم آباد و مشهور است. آيا نه اين است كه اين مدارس را مردم در عهد طغرل بزرگ ساخته اند؟

و نيز مدرسه شمس الاسلام حسكا بابويه كه پير اين طايفه بود و نزديك سراى ايالت است و در آنجا نماز جماعت و قرائت قرآن و تعليم قرآن به كودكان و مجلس وعظ و طريق فتوا و تقوا ظاهر و معيّن بوده است. آيا آن را جز در عهد دولت اين دو سلطان ساخته اند؟ و باز مدرسه اى ميان اين دو مدرسه است كه به سادات كيسكى

ص: 56

تعلّق دارد و آن را خانقاه زنان گويند و مصلحان در آن مقيم اند. آيا آن را هم در عهد

سلطان محمّد نساخته اند؟

و مدرسه اى در دروازه آهنين است منسوب به سيّد زاهد ابوالفتوح. آيا چنين نيست كه آن را در عهد دولت سلطان ملكشاه بنا كرده اند؟ و مدرسه فقيه على جاسبىدر كوى اصفهانيان كه خواجه اميرك ساخته است و بدان خوبى و با آن كوششى كه در زيبايىِ بنا به كار رفته است، مدرسه اى در هيچ طايفه اى نيست. سادات آن را اداره مى كنند و در آنجا مجلس وعظ و ختم قرآن و نماز جماعت برپاست. آيا نه چنين است كه آن را در عهد سلطان ملكشاه ساخته اند؟ يعنى در آن تاريخ كه سرهنگ ساوتكين(1) مسجد جامع جديد را براى اصحاب حديث مى ساخت و آنان در رى مسجد آدينه نداشتند.

و نيز مدرسه خواجه عبد الجبّار مفيد را مى توان نام برد كه چهارصد مرد فقيه و متكلّم در آن،(2) درس شريعت آموخته اند. آيا آن را در عهد ملكشاه و روزگار بركيارق بنا نكردند؟ اين مدرسه هم اكنون معروف و مشهور است و در آن به تدريس علوم و اقامه نماز جماعت و ختم قرآن مى پردازند و محلّ نزول اهل صلاح و فقهاست و همه به بركت شرف الدّين مرتضى، پيشواى سادات و شيعه است.

و نيز مدرسه كوى فيروز را آيا در عهد اين سلاطين بنياد نكردند؟ و خانقاه امير اقبالى را آيا در عهد كريم غياثى نساختند؟ و خانقاه على عثمان را كه پيوسته منزل سادات عالم زاهد و متديّن بوده است و در آنجا نماز به جماعت و ختم قرآن متواتر و مترادف انجام مى پذيرد، آيا نه آنكه آن را در عهد سلطان ملكشاه ساختند و هنوز معمور و مشهور است؟ و مدرسه خواجه امام رشيد رازى را بايد نام برد كه در دروازهجاروب بندان ساخته شده است و زيادتر از دويست دانشمند در وى درس اصول دين و اصول فقه و علم شريعت خوانده اند و هر يك علاّمه روزگار خويش بوده اند؛

ص: 57

آيا نه چنين است كه آن را در عهد دولت سلطان محمّد بنا كردند؟ و هنوز معمور و مسكون است و در آنجا درس علم مى دهند و هر روز ختم قرآن برقرار است و منزلگاه مصلحان و فقهاست و كتابخانه دارد. و همچنين مدرسه شيخ حيدر مكّى در دروازه مصلحگاه(1) را آيا در عهد سلطان محمّد نساختند؟ و همه به اشاره سلاطين و به كمك نايب ها و حكومتيان بوده است.

شگفتا كه به گوش وى نرسيده است كه در سال پانصد هجرى كه پنجاه و شش سال بود كه در قزوين فتنه اى پديد آمد و شهر هيئت جنگى داشت،(2) خواجه امام

ابواسماعيل حَمْدانى - رحمة اللّه عليه - به اصفهان نزد سلطان محمّد رفت و آنجا با مَلاحِده(اسماعيليان) - لَعَنَهُمُ اللّه - مناظره كرد و ايشان را شكست داد و خوار كرد و زكات دادند و عطّاشِ اقرع كشته شد و سلطان محمّد خواجه ابواسماعيل را «ناصرالدّين» لقب داد و خلعت داد و دستور داد مدرسه اش را كه در اين فتنه خراب كرده بودند، تعمير كردند و كرسى نهادند و او به سَرِ كار مرسوم خود بازگشت و اين مدرسه هنوز معمور و مشهور است.

علاوه بر اين مدرسه، در رى چند مدرسه آباد هست كه در آنها خبر(3) و قرآنو نماز مى خوانند و عبادت مى كنند؛ امّا اين مقدار كه ياد كرديم، آنهايى است كه در عهد اين سلاطين ساخته اند. در حالى كه مؤلف در كتاب خود گفته است كه

«شيعه اجازه نداشتند در عهد اين سلاطين مدرسه بسازند.»

آنچه ذكر شد، غير از مساجد و منابر سادات شيعه است كه از بزرگ و كوچك بى شمارند و حدّى ندارند و با يادكرد همه، كتاب مطوّل مى شود.

ص: 58

پس همه بايد بدانند كه اين مؤلف كه گفته است: «از مدرسه و مسجد منع كردند»، دروغ گفته و به حسابِ نقصان سلاطينِ بزرگ گذاشته است؛ زيرا با وجود استوارى اعتقادِ اين سلاطين، اين دروغ از آنان دور باد! «و مَن اَظلمُ مِمَّن مَنَعَ مساجدَ اللّهِ اَن يُذكَرَ فيها اسمُه و سَعى فى خَرابِها؛(1) و ستمكارتر از كسى كه نمى گذارد نام خداوند در مسجدهاى او برده شود، كيست؟» بنگر كه اين آيه در حقّ كدام گروه است و اينك اين خواجه با آنچه نوشته است، آن را در حقّ اين سلاطين مى داند! و حقيقت آن است كه در بلاد عالم و بسيط زمين و گستره دنيا هر خيرى كه در مسلمانى ظاهر مى شود، از مدارس و مساجد و خانقاه ها و منابر و سنّت هاى نيكو و جلوگيرى از بدعت ها، همه از بركات نيرو و تيغ آل سلجوق است. خداوند گذشتگانشان را رحمت كند و مرگ بازماندگانشان را به تأخير اندازاد.

سيزده

آنگاه گفته است:

زيرا شيعيان درس فقه و شريعت ندارند و خود با اجتهادِ مجتهدان، به رأى وقياس و اخبار صحيح اعتقاد ندارند.

امّا جواب اين كلمات آن است كه جماعتى كه كتابخانه هاى ايشان مملوّ از كتب اصول و فروع است، به گونه اى كه شمارش آنها ممكن نيست، چگونه درس فقه و شريعت ندارند؟! تنها براى ضبط اسامى مصنّفان و روايت گران ايشان، كتابى بايد ساخت. چون اشاره به فقه و شريعت كرده است، چند كتاب را كه متداول تر و معروف تر است، مى گويم تا شبهه زايل شود: مقنعه؛(2) عويص؛ فرائض؛ مصباح مرتضى؛ شرايع على حسينان؛ من لا يحضره الفقيه؛ علل الشّرائع؛ عمل يوم و ليله؛ هدايةُ المسترشد؛ المراسم العلويّة فى الأحكام النّبويّة؛ الجمل و العقود؛ كتاب المغنى فى الفقه (در ده جلد)؛

ص: 59

فقه القرآن (در دو جلد)؛ مناسك الزّيارات؛(1) عروض العدوى؛(2) وفاق العامّة و الخاصّة؛ المهذّب ابن البرّاج؛ المتمسّك بحبل آل محمّد؛ فهرست كتب الأصحاب و مسائل الخلاف (در چند جلد)؛ مصباح كبير؛ تهذيب الأحكام (در چند جلد)؛ المبسوط؛ عمل السّنه. و كتب صغار و رساله هاى كم برگ كه از حد بيرون است. همه با شرح و بسطِ كامل، همه منقول و مسند از ائمّه طاهرين به اسناد معتمدان و ناقلانِ مورد اعتماد وعلماى ثقه، و هر يك از اين كتب هزاران نسخه در اطراف عالم دارد. پس اگر با اين همه حجّت و بيان، انكار كند كه اين طايفه فقهى و درسى ندارد، بايد به او گفت: اگر حيا ندارى، هر كارى مى خواهى بكن! إذا لم تستحى فاصنع ما شئت.(3)

گفته است: «با اجتهاد مجتهدان به رأى و قياس اعتقادى ندارند.» شكّى نيست كه شيعه اماميّه، همه شرايع و احكام را از طريق نصوص اثبات مى كنند و بنياد مذهب ايشان بر اين است.

و آنچه گفته است: «به اخبار صحيح اعتقادى ندارند»، دروغ و بهتان است؛ مانند دروغ هاى ديگرى كه مى گويند. آرى؛ در مذهب شيعه اخبار آحاد ايجاب علم و عمل نمى كند، ولى خبر چون صحيح و متواتر باشد، مسموع و مقبول است و ايجاب علم و عمل مى كند.

گفته است: «ايشان را درسى نباشد.» مگر به گوشِ او نرسيده است كه سيّد مرتضى - رضى اللّه عنه - در بغداد(4) چهارصد شاگرد فاضل متبحّر، فقط در اصول و فروع و فنون علوم داشت، غير از ديگر شاگردان. و او در عهد خلفاى بنى العبّاس مدرّسى محترم و مقبول القول و القلم بود و پدرش سيّد أجلّ طاهر، نقيب سادات

ص: 60

در مدينة السّلامِ حاكم در جنب دارالخلافه بوده است و متنبّى در قصيده اى او را مدح

مى گويد؛ به مطلع(1):

إذا عَلَوىٌّ لَمْ يَكُنْ مِثلَ طاهرٍ *** فَما هُوَ اِلاّ حُجّةٌ لِلنَّواصِبٍ

يعنى اگر شخصى كه منسوب به على و علوى است، مانند طاهر(پدر سيّد مرتضى)پرهيزگار نباشد، جز برهانى براى دشمنان على نخواهد بود [كه در پى پيدا كردن بهانه و گزك عليه علويان اند].

آنچه سيّد مرتضى در راهِ تقويت اسلام و تربيت اهل شريعت جدّش مصطفى - صلى اللّه عليه و آله - و در جواب شبهه هاى منكرانِ توحيد و رسالت (چون فلاسفه و زنديق ها و بَرَهْمنان) كرده است، در توان كسى ديگر نبوده است. البتّه پيش از وى شيخ مفيد هم شاگردان بسيار داشته و مناظرات مهمى كرده است(2) و تصنيفات بسيار

دارد؛ اگرچه برخى اقوال او كه در اوّل كار گفته است، مورد اختلاف است.

و فضل و بزرگى شيخ كبير ابوجعفر بابويه - رحمة اللّه عليه - را چگونه مى توان انكار كرد كه از رى تا تركستان و ايلاق،(3) اثرِ تصنيف ها و وعظ و درس وى و علم و فضل و بركات زهد و امانتِ او بر كسى پوشيده نيست و نيز نوبختيان و محمّد بن شاذان(4) كه فضلِ آنان در جهان ظاهر است و مرتضاى قمى كه فضلاى عالَم، از خطبه ها و تصنيف هاى او سرمايه مى اندوزند(5) و شيخ ابو جعفر طوسى - رحمة اللّه عليه - كه فضل و زهد او چون آفتاب، روشن است و ابو يعلى سلاّر(6) و ابن البرّاج و از متأخّران، خواجه ابوجعفر دوريستى و ابو الفرج حَمْدانى و حسين بن مظفّر حَمْدانى و خواجه مفيد عبد الجبّار رازى و فقيه اميرك قزوينى و سيّد امام محمّد كيسكى و سيّد امام مانگديم الرّضى و مفيد عبد الرّحمن نيشابورى و برادرش ابوسعيد محمّد و محمّد

ص: 61

فتّال و فقيه ابونجم و فقيه عبدالجليل و خواجه امام رشيد محقّق و خواجه حسكا و ابوطالب بابويه و خواجه ابوجعفر نيشابورى و قاضى ابوعلى طوسى و رشيد على زيرك قمى و خواجه امام ابوالفتوح عالِم كه مصنّف بيست جلد تفسير قرآن است و مؤلّف كتاب شرح شهاب نبوى كه همه طوايف اسلام به نوشتن و خواندن آن راغب هستند، و غيرِ اينان از متقدّمان و متأخّران كه يادكردِ همه، كتاب را مطوّل مى كند و همه مدرّس و متكلّم و فقيه و عالِم و مُقرى و مفسّر و متديّن بودند و همين اشاره كه كرديم

در اين معنى كفايت مى كند تا هم اين قائل (صاحب كتاب فضايح الروافض) و هم جبريان ديگر كه اين كلمات را مى خوانند، معلومشان شود كه شيعه هم مدرسه و هم مدرّس و هم فقيه و هم فقه دارد. و الحمد للّه ربّ العالمين.

چهارده

آنگاه گفته است:

و در روزگار سلطان ملكشاه - خداوند روحش را پاكيزه گرداناد - در رى چه خوارى ها كه براى شيعيان پيش آمد و همه را بر منبرها بردند كه ايمان بياوريد.(1)

امّا جواب اين كلمات، آن است كه اين موضوع بر نقصان و بطلان مذهب دلالت نمى كند؛ زيرا اگر جماعتى از دشمنان، پيش سلطانى سعايتى كنند و او بر اثرِ آن حركتى كند، چيز تازه اى نيست و در همه شهرها در عهد سلاطين، مانند آن پيش آمده است؛ چنانكه در عهد شاهانِ ديالمه در رى براى «لاسكيان»(2)و علماى جبرى مذهب پيش آمد و چنانكه در اصفهان در عهد محمود غزنوى براى اهل تشبيه و در همدان در عهد سلطان مسعود و در رى در عهد امير قشقر(3)

ص: 62

و اميرعبّاس پيش آمد كه اصحاب ابوحنيفه را بارها به محفل پادشاه حاضر كردند و دستور دادند كه در پيشگاه خداى تعالى بگويند و بنويسند كه «قرآن، قديم است» و ايشان امتناع كردند؛ يعنى كسانى مانند شيخ ابوالفتوح نصرآبادى و خواجه محمود حدّاد حنفى و غير آنها. و در عهد دولت ديلميان كه شيعى امامى بودند با علماى مذاهب ديگر همين رفتار را مى كردند و اين به هيچ وجه بر بطلان يك مذهب دلالت نمى كند.

در زمان ما هم مگر اين خواجه جبرى خبر ندارد كه هيچ ماه نيست كه گروه گروه جبريان هم مسلك او را در طبرستان و مازندران پيش تخت شاه مازندران نياورند و الزام نكنند كه ايمان بياوريد و دست از جبرى بودن برداريد. پس اگر در عهد ملكشاه، مانند اين كار با شيعه انجام شده باشد، همين حكم را دارد و بايد بر آن قياس كرد. بنابراين، اين خواجه بايد همه اين تاريخ ها را به ياد داشته باشد تا چون جواب بشنود، دلش به درد نيايد و جانش رنجور نگردد.

پانزده

آنگاه گفته است:

و در عهد سلطان محمود غازى(1) چه كارها انجام شد، از قتل و سياه كردن روى علماى شيعه و شكستن منبرها و منع از بر پا كردن مجلس. و هر وقت جمعى را مى آوردند، دستارهايشان را در گردن آنان مى انداختند؛ زيرا آنان دست ها را در نماز فرو مى افكندند و بر سينه نمى نهادند و بر مرده پنج تكبير مى گفتند و پس از سه طلاق، تجديد نكاح مى كردند. آن بزرگان كه اين كارها را با شيعيان مى كردند، حقيقتِ مذهب اينها را دانسته بودند و به «تقيّه» و زيبايىِ گفتارشان - كه مى گفتند ما به خاندان پيامبر تولاّ مى كنيم و مذهب اهل بيت داريم - فريفته نمى شدند و دانسته بودند كه اينها همه اين سخن ها را دروغ مى گويند.

ص: 63

امّا جواب:

چون اين فصل را از روى حقيقت و انصاف بخوانند و بدانند، بحمد اللّه شبهه راهِ ورود ندارد؛ زيرا بر همه عقلا و اهل تجربه معلوم است كه چون لشكرى بيگانه و پرچمِ سلطانى غريبه به شهرى و ولايتى برسد و پادشاهِ آنجا را فرارى كند

و يا بگيرد، با اهل مذهبِ او به خاطرِ مذهب و طلب وديعه ها و جست وجوى گريختگان و متواريان بى حرمتى و جفا مى كند و اين نشانه نقصان مذهب و بطلان اعتقاد آنان نيست.

عزيزانِ شهر را ذليل و اسير مى كردند به دلالت قول خداوند سبحان در قصّه بلقيس و سليمان: «قالَتْ إِنَّ الْمُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً؛(1)پادشاهان چون به شهرى درآيند، آن را ويران و مردم گران مايه آن را خوار كنند.» و بارى تعالى بر اين قول گواهى مى دهد؛ آنجا كه مى فرمايد: «وَ كَذلِكَ يَفْعَلُونَ؛(2) و بدين گونه رفتار مى كنند.» پس اگر ورودِ پرچم سلطان محمود، قلمروِ عراق را از ديالمه گرفت و به اين طايفه از قتل و غارت و به صليب كشيدن نقصانى رساند، بر بطلان مذهب آنان دلالت نمى كرد و به سبب اعتقادشان نبود، بلكه به جهت تثبيت سلطنت بود.

قياس كنيد با لشكر غُزها(3) در مُلكِ خراسان و گرفتار كردن سلطانى چون سنجر كه ذوالقرنينِ ثانى بود و قتل و غارت و به صليب كشيدن و كشتن سادات كبار و علماى بزرگ و مفتيان و قاضيانى چون سيّد اجلّ بلخ و محمّد بن يحيى فقيه نيشابورى كه علاّمه و در اصحاب شافعى بى نظير بود و شيخ عبد الرّحمن اكّاف(4) كه زاهد روزگار بود و هزاران هزار عالم و صالح در آن حادثه كشته شدند. بنابراين اگر آنچه لشكر غزنين با شيعه رى كرد، نشانه نقصان مذهب است، آنچه هم غُزها با اهلِ سنّت كردند،

ص: 64

بايد بر بطلان و نقصان دلالت كند؛ در حالى كه همه عاقلان مى دانند كه اين گونه كارها

را تنها براى هيبت و تقرير و تثبيت پادشاهى مى كنند و به سبب ديدن نقصان در يك مذهب نيست؛ چنانكه چون محمود رفت، علماى شيعه با حضور مأموران اجرايى و نوّابِ او سَرِ قرار و قاعده خود رفتند، و چون غُزان رفتند، مسلمانان در بلاد اسلام سَرِ قاعده خود بازآمدند.

امّا جواب آنچه گفته است: «پنج تكبير مى گفتند و دست را فرو مى گذاشتند وتجديد نكاح مى كردند» و جواب آنچه او آنها را رسوايى نام نهاده و با زشتگويى ياد كرده است، در آخرِ اين كتاب خواهد آمد. ان شاءاللّه تعالى.

امّا آنچه گفته است: «علماى شيعه را از مجالس منع كردند»، بر همه خردمندان معلوم است كه سلطان از بهر مصلحت و امرا از خوف فتنه در همه شهرها مانند اين كار را با هر طايفه اى مى كنند و بسى ديده و شنيده ايم كه كرده اند و نشانِ نقصان مذهب و اعتقادِ شيعيان نيست.

شانزده

آنگاه گفته است:

دين به نسبت و خويشاوندى نيست و آن زرتشتيان بودند كه با نسبت و خويشاوندى كشوردارى مى كردند. در اين دين، سلمان پارسى و بلال حبشى و صُهيب رومى(1) و زيد بن حارثه را كه غلام پيامبر است(2) و اسامة بن زيد را عزيز گردانيدند و همه بر اساس اين دين برادر شدند،(3) در حالى كه ابوطالب قريشى و ابولهب و ابوجهل هاشمى و عتبه را كه رئيسِ همه قريش بود و

ص: 65

وليد بن مغيره را كه او را «ريحان قريش»(1) مى خواندند، با وجود شرف نسبشان و بزرگى جاهشان دور كردند.

امّا جوابِ اين فصلِ ركيكِ خالى از معنى و بى وزن و بى مغز كه از سرِ نادانى و عصبيّت ايراد كرده، اين است:

بنابر اعتقاد شيعه، دينِ درست و مذهب و اعتقاد پاكيزه را در صورتى مى توان به دست آورد كه هيچ شبهه و شكّى در آن دخالت نداشته باشد و چون كسى دين را بدين ترتيب به دست آوَرَد، شريف و عظيم مى شود، اگرچه بنده حبشى باشد؛ ولى با نداشتن علم به توحيد و عدل و نبوّت و امامت و أحكام شريعت گمنام است؛ اگرچه سيّدى(2) قريشى باشد؛ چنانكه شاعر رازى(3) گفته است:

لَعَمرُكَ مَا الانسانُ اِلاّ بدينِهِ *** فلا تَدَعِ التّقوى اتِّكالاً على الحَسَب

لقد رَفَعَ الاسلامُ سَلمانَ فارس *** و قد وَضَعَ الشِّركُ الشّريفَ اَبا لَهَب

«به جان تو سوگند آدمى چيزى جز آيين خويش نيست، پس پرهيزگارى را با تكيه به خويشاوندى وامگذار!»

«اسلام سلمان فارسى را بالا برد و ابولهبِ مشرك را با وجود شرافتِ نَسَب پست دانست.»

ص: 66

بر علماى اسلام معلوم است كه مذهب شيعه در اين مسئله چنين است. آنگاه آنچه محلّ نزاع و اختلاف است اين است كه اگر آدمى با نسبِ شريف و ارزشمند و مؤمن و در همه خصالِ نيك از مانندهاى خود، بهتر و داراى علم و تقوى و زهد و امانت و ورع و سبقت در اسلام و انفاقِ مال و اهلِ قبولِ شرايع و احكام و فضل و شجاعت و سخاوت باشد و همه منكرات را ترك كند، از مؤمنى ديگر كه اين خصال را ندارد، يقينا در مقام و رتبت برتر است. اين خواجه جبرى نبايد منكر اين حجّت باشد و اگر كور نيست، در قرآن بخواند و اگر كر نيست از تفسير دانايان بشنود كه وارث آدم - عليه السلام - شيث است، به اين دليل كه از جهتِ ايمان و علم و عصمت نسبت به ديگر فرزندانِ حضرت آدم، استحقاق و اهليّت بيشترى داشت، و همچنين وارث نوح سام است، نه كنعان و وارث ابراهيم، اسماعيل است و وارث يعقوب، يوسف است و وارث داود، سليمان است و وارث زكريّا، يحيى است و... و اين انبيا - عليهم السلام - هم صحابه داشته اند، هم ياور، هم خدمتكار و هم چاكرانِ مؤمنِ مصلح و اين كار با وجود فرزند و برادر به آنها نرسيد. اين خواجه جبرى بايد آن اعتراض را به خداى تعالى كند و بگويد كه اين زرتشتيان هستند كه با نسبت و وراثت مُلك دارى مى كنند، نه پيغمبران!

پس با وجود فرزند و برادرِ لايق، جانشينى به بيگانه نمى رسد و از آيات قرآن و اخبار رسول - عليه السلام - اين معنى معلوم است. تشبيه كردن اين مذهب به زرتشتيان جز سركشىِ محض و انكارِ صِرف نيست. بلال و سلمان و صُهيب و جز آنان از صحابه اند و همه مؤمن و مقرّ و معترف؛ امّا اين خواجه جبرى چنان كور و بى توفيق است كه شاگرد را از خداوندگار نمى شناسد و فرق ميان تابع و متبوع و امام ومأموم را نمى داند.

اينكه همه قريش را شاهد آورده و ابوطالب - رضى اللّه عنه - را در كفر بر آنها مقدّم دانسته و با وليد پليد و ابوجهلِ پرجهل برابر دانسته، چگونه مى تواند درست باشد! آيا آن كس كه حضرت مصطفى - صلى اللّه عليه و آله - را در اداى رسالت و اظهار دعوت

ص: 67

و انتشار شريعت، مدد كرد، با جماعتى كه او را خوار داشتند و انكار كردند و با ضرب و شتم و جفا آزردند برابر است؟ ابوطالب - رضى اللّه عنه - اوّل او را سرپرستى و در حالِ بعثت يارى و تقويت كرد و حتى هنگامى كه از دنيا مى رفت، به فرزندان و برادران خود با اين كلمات به يارى او وصيّت كرد:(1)

اوصى بِنَصر النّبىِّ الخيرِ مَشْهَدَهُ عليّا ابنى و شيخ القوم عبّاسا(2)«پسرم على و بزرگ قوم عبّاس را به يارى پيامبر سفارش مى كنم.»

ابوطالب مانند اين ابيات و كلمات بسيار دارد كه در نصرت و محبّت اسلام و مصطفى - عليه السلام - گفته است كه بر صفاى ايمان و استوارى اعتقاد او دلالت مى كند.

اين مطلب را گفتم، تا اين خواجه جبرى بداند كه برابر دانستن پيامبر با كفّار مكّه و سركردگان قريش، نشانه نهايتِ انكارِ حق و دشمنىِ وى با پسرش على است. در ايمان ابوطالب اين خبر كافى است: از صادق - عليه السلام - روايت كرده اند كه گفت روزى امير المؤمنين - عليه السلام - با قومى بسيار نشسته بود؛ يكى برخاست گفت:«يا أميرالمؤمنين أنت بالمكان الّذى أنت فيه و أبوك يعذّب بالنّار؟! فقال - عليه السلام- : مَه! فضّ اللّهُ فاك و الّذى بعث محمّداً بالحقّ بشيرا و نذيرا لو شفع أبى فى كلّ مذنب على وجه الأرض لشفّعه اللّه فيهم، أبى يعذّب بالنّار و ابنه قسيم بين الجنّهِ و

النّار؟!(3) اى امير المؤمنين! تو اينجا در جاى خود نشسته اى در حالى كه پدرت در دوزخ عذاب مى شود؟ اميرالمؤمنين - عليه السلام - فرمود: ساكت شو! خدا دهانت را ببندد! سوگند به خداوندى كه محمّد را بشير و نذير و به حق برانگيخت، اگر پدرم شفيع همه گنهكاران روى زمين مى شد، خداوند شفاعت او را درباره آنان مى پذيرفت. پدرم با آتش عذاب شود، در حالى كه پسرش تقسيم كننده بهشت و دوزخ است؟!»

ص: 68

هفده

آنگاه گفته است:

اگر دين و دولت و خلافت وابسته به «نسبت» بود - كه مذهب زرتشتيان و رافضيان (شيعيان) است - نه مى بايست ابوبكر خليفه مى شد و نه على؛ بلكه عبّاس كه عمو و نزديك تر از پسر عمو است، بايد خليفه مى شد و اگر شيعه دعوى مى كند كه اين كار به سبب قرابتِ نزديك است، مى بايست كه حسن و حسين خليفه مى شدند كه پسران فاطمه اند، نه على؛ زيرا قرابتِ نزديك به سبب فرزندزادگى، از آنِ حسن و حسين است. اگر هم تنها از جهت پسرعمو بودن چنين دعوى مى كنى، جز على ديگران هم بودند، مانندِ پسران عبّاس و جز آنها؛ و اگر از جهت دامادى مى گويى، آيا عثمان بن عفّان و ابوالعاص بن ربيع مانندِ على داماد پيامبر نبودند؟ اگر هم بگويى شرف و فضل از آنِ فاطمه است، نه از آنِ دختران ديگر، بدان كه اگرچه فاطمه فاضل تر و بزرگوارتر از ديگر خواهران خود است، بايد گفت كه اين شرف، همه به سبب رسول خدا -صلى اللّه عليه و آله - است، نه به خاطرِ فاطمه. و دختران ديگر همچون فاطمه فرزندان رسول هستند و دامادانِ ديگر هم مانند على داماد پيامبرند؛ اگرچه على فاضل تر بود، همچنان كه ابوالعاص كه داماد پيامبر است از زينب دخترِ رسول - صلى اللّه عليه و آله - برتر است و فاطمه از زينب بهتر است.

جوابِ اين كلمات مكرّرِ بى فايده پيش تر گفته شد: در مذهب شيعه، امامت و خلافت به نسبت نيست و استحقاقِ امامت با همان شرايطى است كه بيان كرده شد، و آن عصمت و نصّ و علم است. با نبودن يكى از اين سه، امامت هم نخواهد بود؛ اگرچه فرزند پيغمبر و امام باشد. امّا اين خواجه كه اين كتاب را تأليف كرده است، آيا در آغاز

كتابِ خود ادّعا نمى كند كه بيست و پنج سال شيعه بوده است؟! در اين مدّت دراز 25 ساله كه شيعه بوده است، شايسته بود اين اندازه مى دانست كه شيعه، نبوّت و امامت را وابسته به «نسبت» نمى دانند و به ميراث اثبات نمى كنند، تا عبّاس يا فرزندان و دختران و دامادان و پسرعموهاى پيامبر جانشين او شوند، بلكه شرايط امامت را عصمت و

ص: 69

نصّ و كثرت علم مى دانند و هر كس اين سه منزلت را دارا باشد، امام «مفترض الطّاعه» است؛ يعنى انجامِ فرمان هاى او واجب است؛ چه خويشاوند پيامبر باشد و چه نباشد. يك شاهد كه با آن، اين شُبهه از ميان برود و اين زشتگو لال گردد، اين است كه اگر شيعه در امامت به «نسبت» معتقد مى بود، بايست اولاد حسن بن على - عليه السلام - كه فرزند بزرگ ترِ على و فاطمه است، دعوى امامت مى كردند؛ و شيعيان در اولادحسن بن على - عليه السلام - از اوّل تا آخر در هيچ كس دعوى امامت نكرده اند و از فرزندان زين العابدين جز در باقر - عليه السلام - دعوى نمى كنند و زيد بن على - عليه السلام - را كه خروج هم كرده است، به امامت قبول نمى كنند؛ زيرا عصمت و نصّ و كثرت علم در او نيست. همچنين است در هر يك از ائمّه دين.

امّا آنچه گفته است كه «على از ابوالعاص بهتر است»، بر على منّت نهاده و كرم و تفضّل كرده است! كه شخصى را كه سيّد انبيا او را سيّد اوصيا خوانده و آيات بى شمار از قرآن مجيد در فضايل و مناقب او نازل شده و اخبار بى شمار در شرف او ظاهر و باهر است، از ابوالعاص برتر دانسته است! اين خواجه از بغضى كه با شيرِ مادر در اوست، روا ندارد كه بگويد: على از عثمان بهتر است. مى ترسد كه سوراخى در جبرى بودن وى رخنه كند.

و چون ثابت شد كه امامت به نسبت و قرابتِ نزديك نيست و به عصمت و علم و نصّ است، از تكرار بى فايده مستغنى هستيم. امّا در جواب اينكه گفته است: «اعتقادِ به نسبت و قرابت در دين و دولت و خلافت مذهب زرتشتيان است»، كلماتى لطيف خواهم گفت كه هر عاقل و فاضل قبول كند:

اوّلاً گوينده اين سخن و معتقد به اين اعتقاد جز آنكه از خداى تعالى دورى مى جويد و بر نصّ قرآن انكار مى كند و انبيا را خطاكار و مجرم مى شناسد، بر خلفاى بنى العبّاس هم طعنه مى زند و سلاطين آل سلجوق را نيز انكار مى كند و از سُنّى بودن هم برمى گردد؛ چنانكه از شيعه بودن برگشته است.

ص: 70

ما خود بحمد اللّه اثبات كرديم كه نسبت و خويشاوندى از شرايط امامت نيست؛ امّا اين خواجه از قرآن اين آيه را نخوانده است كه چون بارى تعالى به ابراهيم خليل -عليه السلام - گفت: «إِنِّى جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماما؛(1) من تو را پيشواى مردم مى گمارم»، ابراهيم گفت: «وَ مِنْ ذُرِّيَّتِى؛(2) از فرزندانم چه كسى را مى گمارى؟»، مى بايست كه خداى تعالى به خليل مى گفت كه اين سخن را مگو كه اين سيرت زرتشتيان است. و چون موسى - عليه السلام - بر طور سينا با خداى خود مناجات مى كرد و مى گفت: «وَ اجْعَلْ لِى وَزِيراً مِنْ أَهْلِى هارُونَ أَخِى؛(3) و از خانواده ام دستيارى براى من بگمار؛ هارون برادرم را»، حق تعالى بايست به كليم مى گفت كه اين سخن را مگو كه اين طريقه زرتشتيان است و چون زكريّا پيغمبر - عليه السلام - به مناجاتگاه آمده بود و گفت: «فَهَبْ لِى مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِى وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ؛(4) از نزد خويش به من وارثى ببخش، همان كه از من و از خاندان يعقوب ميراث مى بَرَد»، حق تعالى مى بايست كه به او مى گفت مراقب باش در اين زمينه زبان نجُنبانى كه اين سنّت و سيرت زرتشتى هاست. و اگر انبيا اين موضوع را نمى دانستند و خداى تعالى براى ايشان معلوم نمى كرد، لابد مى بايست كه اين مؤلّف سر از دريچه عالم «ذرّ» در مى آورد و مى گفت كه دين و دولت و مُلك و خلافت به نسبت و خويشاوندى خواستن طريق زرتشتيان است!

و آيه ديگر كه حق تعالى بر انبيا منّت مى نهد و مى گويد: «آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ؛(5) خاندان ابراهيم و خاندان عمران را بر جهانيان برترى داد، در حالى كه برخى فرزندزادگانِ برخى ديگرند» گويى به گوش اين خواجه نرسيده است و آنچه مصطفى - صلى اللّه عليه و آله - مى گويد:

ص: 71

«كلّ حسب و نسب ينقطع يوم القيامة الاّ حَسَبى و نَسَبى؛(1) هر حَسَب و نَسَبى در رستاخيز از ميان خواهد رفت، جز حَسَب و نَسَب من» بر اساسِ اعتقاد اين خواجه، لفظى خطاست و پيروى از زرتشتيان است! دور بادا از او.

همچنين بر جهانيان معلوم است كه خلفاى بنى العبّاس در بغداد سراهاى محكم درست كرده اند و بيگانه را در آنها راه نمى دهند و اطفال خود را با احتياطِ تمام به

امينان حاذق و معتمدان مشفق و موافق مى سپارند تا درست تربيت كنند براى آنكه خلافت از خاندان ايشان دور نشود و اگر كسى جز اين بخواهد خونش را مى ريزند.اين خواجه مى بايست كه اين مطلب را براى خلفاى عبّاسى معلوم مى كرد كه وابسته كردن دين و دولت و خلافت به خويشاوندى، مذهب زرتشتى هاست تا خلفاى عبّاسى دست از آن بردارند! و اگر در همه اين زمينه ها كه گفتيم، كور و كر است، دست كم اين يك شاهد را كه از آفتاب آشكارتر است مى بايست فراموش نمى كرد كه از آنگاه كه سلطنت به آل سلجوق رسيد تا همين امروز، هر كجا طفلى يك ماهه سلجوقى باشد، اميرى معروف او را با صد حيله و چاره و خرج و رنج به دست مى آوَرَد و به طرفى از اطراف عالم مى بَرَد و نگه مى دارد؛ و اگرچه آن كودك طفلى

ص: 72

بى عقل و بى علم و بى قوّت باشد، باز هم هر كس از عقلا كه بشنود، آن امير و اتابك را معذور مى دارد و مى گويد او فرزند سلطان را نگه مى دارد. اين مؤلّف نامشفق متعصّب مى بايست كه به آنان مى فهماند كه از اين كار دست بردارند؛ زيرا دين و دولت داشتن و خلافت كردن بر اساس نسبت و خويشاوندى مذهب و طريقتِ زرتشتيان است. چرا اين خواجه، از سر شفقت و انصاف اين موضوع را بر خلفا و سلاطين و امرا عرضه نكرده است تا حقِّ اين خواجه را آن طوركه مستحقّ آن است كف دستش بگذارند؟!

با آنكه در مذهب شيعه چنين است كه امامت و خلافت به علم و عصمت و نصّ است نه نسبت و خويشاوندى، نمى دانم چرا براى همه انبيا و خلفا و سلاطين و امرا و رؤا و قضات اين طريقه رواست و پيروى از زرتشتيان محسوب نيست، ولى هنگامى كه نوبت به اعتقاد شيعه در برخى فرزندان و اولاد فاطمه زهرا - عليها السلام - مى رسد، آن هم با حصول سه شرط معروف كه گفته شد، اگر دعوى امامت كنند متابعت و پيروى از زرتشتيان محسوب مى شود!

اى مسلمانان! به نيتِ تقرّب به خداى تعالى، بينديشيد كه نايب داود بايد فرزندش سليمان باشد و وزير موسى برادرش هارون و جايگير يعقوب پسرش يوسف و قائم مقام زكريّا فرزندش يحيى و خليفه مسترشد فرزندش راشد و بر جاى ملكشاه پسرش سنجر(1) و نايبِ قاضى حسن استرابادى(2) در حكم و قضا، پسر او و در هر دهى كه رئيسى بميرد، حاكم بعدى پسر يا برادر اوست و صاحبِ حقّ است و منشور سلطان و توقيع و امضاى امير دارد، ولى اگر من بگويم: چون اميرالمؤمنين

ص: 73

على از جهان نهان شود، خلافت از آنِ حسن بن على است كه پسر فاطمه بنت محمّد و محمّد سيّد اوّلين و آخرين است و آفريده ها همه طفيل آفرينش اوست، اين خواجه اين همه را فراموش و حلقه دشمنى با مرتضى را در گوش مى كند و مى گويد: اين پيروى از زرتشتى هاست و آنها و شيعيان در دين و دولت و خلافت به نسبت و خويشاوندى اعتقاد دارند! و هذه قصيرة عن طويلة؛(1) اين مشت نمونه خروار است. و الحمد للّه ربّ العالمين.

هجده

آنگاه گفته است:

و اگر گويى برترى به شجاعت است، زبير و خالد در زمره شجاعان بى مانندى چون على بودند؛ تا آنجا كه ميان صحابه اختلاف بود: برخى مى گفتند على شجاع تر است، برخى ديگر مى گفتند زبير، تا آنگاه كه متّفق شدند و گفتند: لا فارس أشجع من الزّبير و لا راجل أشجع من علىّ بن أبى طالب و خالد لم يهزم قطّ؛ زبير شجاع ترين سواره است و على شجاع ترين پياده و خالد را كسى مجبور به فرار نكرد. بنابراين آن هر دو در خلافت همتاى على بودند.

امّا جواب:

با شرحى كه در فصل پيش گفته شد، شرايط امامت همان است كه بيان كرده ايم. پس، از جوابِ اين فصل مستغنى هستيم؛ زيرا ما شجاعت را از شرايط امامت نمى دانيم. امّا از چند كلمه مختصر گزير نيست، در پاسخ اين كلمات كه از سر بى امانتى و نادرستى و خيانت و بغض على مرتضى گفته است: «زبير و خالد همان قدر شجاع بودند كه على بود.»

ص: 74

كسى كه از اجماع و قرآن و اخبار متواتر بهره اى نداشته باشد و براى خرد تأثيرى قائل نباشد، چنين قياسى مى كند. اى عجب! هنگامى چنين ادّعايى درست مى بود كه علما و واعظانِ هر دو فرقه در بلاد اسلام [و در طول تاريخ]، بر سر كرسى ها و منابر، از شجاعت اين دو شخص نيز ياد مى كردند؛ يا مى بايست در فتحى از فتح هاى اسلام درعهد مصطفى - عليه السلام - آيه اى در قرآن مجيد از خداى تعالى درباره شجاعت و قتال و جهاد زبير و خالد نازل مى شد، يا خبرى از مصطفى - عليه السلام - وارد مى گرديد كه آن دو در شجاعت و قتال برترند.

پس جدّى نگرفتنِ اين سخن اولى تر است؛ زيرا عقل بر آن مى خندد و شرع هم نمى پسندد. و عجيب است كه صحابه با چشم خود، مردى و شجاعتِ اميرالمؤمنين على را ديده باشند و آن را به حقيقت بدانند و از جبرئيل بشنوند: «لا فتى الاّ على لا سيف الاّ ذو الفقار؛(1) جوانمردى جز على و شمشيرى جز ذوالفقار نيست» آنگاه خالد و زبير را با وى برابر كنند!

شايد زبير با شنيدن قول اين جماعت كه گفتند زبير در سوارى شجاع تر است، مغرور شده و جنگ جمل را اختيار كرده و گمان برده است كه واقعا در حالتِ سواره شجاع تر است. اگر چنين است، نمى دانم كه خون او به گردن كيست؟!

پس روشن است كه صحابه اين موضوع را نگفته اند و روا نداشتند كه در شجاعت كسى را با على برابر كنند. اين تزوير و دروغ را اين خواجه جبرى ساخته است كه نومسلمان است و از شيعه بودنِ بيست و پنج ساله گريخته است و مى خواهد كه زبير و خالد را با على در شجاعت برابر كند تا سنّى بودنِ او را قبول كنند.

عجيب تر آن است كه گروهى مى گويند ابوبكر فاضل تر از على است و گروهىبى حجّت و دليل گفته اند عمر فاضل تر از على است! با آنكه اجماع است كه على از همه صحابه، به دلالت آيات و اخبار و غزوات، عالم تر و فاضل تر و شجاع تر است.

ص: 75

بارى اين سخن را هرگز نشنيده ايم كه كسى گفته باشد كه در همه امّت رسول - عليه السلام - كسى در شجاعت با على برابر است. خداى تعالى ما را توفيق كرامت كناد تا به كرم فراگيرِ او دامن از دام شُبهه برهانيم و ديو لعين را به نيروى اعتقاد پاك از خود

برانيم. انّه القادر القهّار.

نوزده

آنگاه گفته است:

اگر بگويى: [امامت] به سبقت در اسلام است، معروف است كه على ده ساله بود كه در اسلام آمد و قبول كرد و ابوبكر چهل ساله بود و هر دو در اسلام سبقت داشتند و زيد بن حارثه هم در ميان هر دو بود. پس مردِ رسيده، به خلافت و نيابتِ نبوّت اولى تر است تا كودك نارسيده. غلامى چون زيد بن حارثه نيز در رتبت و منصب زعامت نيست.

جواب اين فصل را با تأمّل بايد داد:

در مذهب اماميّه، سبقت در اسلام از شرايط امامت نيست؛ اگرچه موجب تأكيد امامت است. شرايط امامت، سه چيز است كه پيشتر بيان شد؛ يعنى علم و عصمت و نصّ. هر كس را كه يك صفت از آن سه نباشد، در امامت نصيبى نيست.

امّا آنچه گفته است: «ابوبكر چهل ساله بود و على ده ساله و هر دو در اسلام سبقتداشتند»، از باب مجامله قبول مى كنيم، با آنكه روايت برين وجه وارد است كه ابوبكر چهل روز بعد از مرتضى اسلام آورد و اگر سبقت را منزلتى باشد، على بدان چهل روز سبقت داشت، پس اولى تر است. امّا اينكه گفته است: «مردِ رسيده، به خلافت اولى تر باشد كه كودك نارسيده»، نخستين جواب آن است كه به اتّفاقِ علما، درجه نبوّت از درجه امامت رفيع تر است و بارى تعالى در قرآن مجيد كودك نارسيده را به حكمت و نبوّت ياد كرده است؛ آنجا كه درباره عيساى مريم از قول او در حال طفوليّت حكايت

ص: 76

مى كند: «إِنِّى عَبْدُ اللَّهِ آتانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا وَ جَعَلَنِي مُبارَكا أَيْنَ ما كُنْتُ؛(1) من بنده خداوندم، به من كتاب آسمانى داده و مرا پيامبر كرده و هر جا باشم خجسته گردانيده است» و در حقّ يحياىِ سه ساله مى گويد: «وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّا؛(2) به او در كودكى حكمت داده است.» پس اگر نبوّتِ شخصِ سه روزه و سه ساله درست است، امامت شخصِ ده ساله با حصول شرايط آن نيز درست است.

جواب دوم آن است كه در روز دعوتِ پيامبر، امّت را به امامتِ غير رسول چه حاجت بود، كه رسول - عليه السلام - چنانكه رسول بود، امام هم بود. امامت بعد از عهد رسالت است و على آن روز سى و سه ساله بود و به اتّفاق امّت، به مقام امامت و منزلتِ زعامت رسيده بود و چون معصوم و امامتش منصوص بود و از همه امّت بهاحكام دين و شريعت عالم تر بود، پس او بايد بعد از پيغمبر، امام بلافصل باشد. اين سخن را گفتيم تا شُبهه ها زايل شود و مقصودها حاصل آيد. «و الحمد للّه ربّ العالمين كما هو أهله و مستحقّه؛ سپاس خداوند را، پروردگار جهانيان، آن گونه كه او اهل آن و سزاوار آن است.»

آنگاه گفته است: «و چهار دليل لازم است: اجماع، عقل، كتاب خدا و سنّتِ مصطفى. پس اگر چنين است كه شيعه مى گويد، ديگر اجماعِ مهاجر و انصار - كه حكّامِ خلق و صدر اوّل و ناقدان حضرت نبوّت بودند - در هيچ كار حجّت نبود؛ چون پوشيده نيست كه آنان اهل حلّ و عقد و بنياد نهادن اساس دين و قواعد اسلام بودند و ديگر به اجماع ايشان چه حاجت بود؟ زيرا هر كه به نسبت شريف تر بود، امام اعظم و سلطان اكبر او بود و بسى بودند كه [از اين جهت] درجه على داشتند.»

جاى تعجّب است از نقصان و كمى فضلِ گوينده اى كه كلمه اى نادرست را بسيار تكرار كند و چند لفظ بگويد كه همه محتمل يك معنى است و ما جواب بعضى را شروع كرديم و جواب همه لازم است.

ص: 77

اما جواب اين سخن كه «اجماع مهاجر و انصار كه ايشان حكّامِ خلق بودند و صدر اوّل بودند و ناقدان حضرت نبوّت بودند» اين است كه چون امامت فرع بر اصل است، مكلّف را در آن اختيار است، و ترك فرعى از فروع، موجب نقصان ايمان نيست. پس اين تقرير و زشتگويى و تكرار كه مؤلف مى كند، بى فايده و بى معنى است.

امّا اينكه گفته است كه «ناقدان حضرت نبوّت بودند»، نمى دانم از اين «نقد» چه منظورى داشته است؟ اگر نظرش آن است كه نقد قرآن و اخبار مى كردند، همه در اين مطلب اتّفاق دارند كه در عهد رسول اللّه - عليه السلام - با نزول جبرئيل و قرآن، به قياس حاجتى پيش نمى آمد، به دلالت اين آيه: «وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى؛ پيامبر از سَرِ هواى نفس سخنى نمى گويد و اين قرآن به جز وحى الهى نيست كه بر او نازل مى شود.»(1) و نيز رواست كه بگوييم با وجود و حضور سيّد انبيا، آنان آيات متشابه را تأويل مى كردند. اما اگر منظورش آن است كه رسول - صلى اللّه عليه و آله - در مصالح با ايشان مشورت مى كرد، درست است؛ ولى معلوم مى شود كه اين خواجه فرق مشاور را با ناقد بازنمى شناسد. اين گونه سخن گفتن از بى ادبى و بى علمى است و آنچه در اين گفتار لازم است، زبان عقل بيان مى كند.

گفته است: «بنياد دين را ايشان نهادند.» اگر از چنين لفظى كه داراى ايهام است، احتراز مى كرد، شايسته تر بود؛ زيرا همه مسلمانان اتّفاق دارند كه بنياد دين و قاعده اسلام را بارى تعالى نهاده است. قال تعالى: «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الإِْسْلامُ؛(2) پروردگار فرموده است كه بى گمان دين در نزد خداوند اسلام است.» حواله كردن دين و شريعت به كسى جز خداى تعالى، از نهايتِ نادانى است و در چنين اطلاق، كفر محض لازم مى آيد.

امّا درباره حواله به اجماع، بايد گفت شيعه اصولى منكر اجماع نيست و يكى از چهار حجّت، همين اجماعِ اين طايفه برحق است؛ ولى فرق ميان حقّ و باطل را در

ص: 78

عقليّات، بايد با نظر كردن در دليل دريافت و چون اين مصنّف ادّعا مى كند كه علم اخبار و آثار را مى داند، نبايد انكار كند كه روز سقيفه مهاجر و انصار تقرير امامت مى كردند. ابوبكر و عمر در مسجد رسول با هم بودند؛ مغيره درآمد و گفت: مى خواهى چه كنى؟ عمر گفت: ننتظر هذا الشّابّ حتّى نبايعه؛ «منتظر على هستيم تا با وى بيعت كنيم.» مغيره كه او را «ادهى العرب؛ هوشمندترين مرد عرب» مى دانستند، گفت: مراقب باش كه با على بيعت نكنى و ديگرى را اختيار كنى؛ زيرا رسالت براى بنى هاشم كافى است. پس ايشان به سقيفه رفتند و با ابوبكر بن ابى قحافه بيعت كردند. فاطمه زهرا روز بيعت، پوشيده به باب النّجد آمد و گفت: «لا عهد لى بقوم أسوأ محضرا منكم، تركتم رسول اللّه فى جنازة(1) بين أيدينا و قطعتم أمركم فيما بينكم كأنّكم لم تعلموا ما قال أبى يوم غدير خمّ و اللّه لقد عقد له يومئذ الولاء ليقطع منكم بذلك الرّجاء و لكنّكم قطعتم الأسباب بينكم و بين نبيّكم و اللّه حسيب بيننا و بينكم

فى دنياكم و آخرتكم؛ هيچ روز بدتر از اين روزتان نبود كه پيكر پيامبر خدا را در تابوت، پيشِ روى ما رها كرديد و كار خود را ميان خويش به انجام رسانديد.گويى آنچه را پدرم روز غديرِ خمّ گفته بود نمى دانستيد. سوگند به خدا كه او ولايت را براى على در آن روز منعقد كرد، تا اميد شما را به اين امر قطع كند؛ امّا شما رشته هاى پيوند خويش و پيامبر را بُريديد. خداوند در دنيا و آخرت به حساب ميان ما و شما خواهد رسيد.»

ابوبكر كه در آن روز اصل را بر اختيار امّت نهاده بود، گفت: «يا أبا الحسن، إنّى لو علمت أنّك تنازعنى فى هذا الأمر لما أردته و لا طلبته؛ فإن بايعتنى فذاك ظنّى بك، و إن لم تبايع فى وقتك هذا و تحبّ أن تنظر فى أمرك لم اُكرهك عليه، فانصرف راشدا إذا شئت؛ اى ابا الحسن، من اگر مى دانستم كه در اين كار(خلافت) با من نزاع خواهى

ص: 79

كرد، قصدِ آن نمى كردم و آن را نمى خواستم. اكنون اگر با من بيعت كنى، انتظار من از تو همين است؛ ولى اگر در اين لحظه بيعت نمى كنى و دوست دارى كه درباره كار خود بينديشى، من بر سر آن با تو اكراه نمى ورزم. صرف نظر كن تا هنگامى كه بخواهى.»

أبو الحسن قرشى روايت مى كند از نافع از زهرى از عروه از عايشه كه گفت: «انّ عليّا لم يبايع الاّ بعد ستّة أشهر؛ على تا شش ماه بيعت نكرد.» و اين حديث در كتاب فتوحِ احمد بن اَعثم كوفى آمده است كه شافعى مذهب است و سخنش براى اين خواجه مقبول.(1) در كتاب الجمع بين الصّحيحين كه ابن [ابى] نصر حميدى،(2) جمع كرده است، نيز آمده است.

شيعه بر آن است كه على - عليه السلام - هرگز با ابوبكر يا غير ابوبكر به امامت بيعت نكرد. آيا ابو عبيدة(3) جرّاح كه در نظرِ اين خواجه، يكى از «عشره ناجيه» است، بعد از سه روز پيش على نيامد و نگفت: «يا عليّ أنت أولى بهذا المكان بفضلك و سابقتك و قرابتك و لكن ارضِ بما رضى المسلمون؛ اى على، تو با برترى ات و با سابقه اى كه دارى و نيز با خويشى [با پيامبر ]به خلافت سزاوارترى، ولى به آنچه مسلمانان به آن رضايت داده اند، رضايت بده»؟ اگر سخن آن دوازده مهاجر و انصار را درباره خوددارى از بيعت با ابوبكر، كه به تفصيل خواهيم گفت، در اين كتاب(4) بخوانند، خواهند دانست كه نخستين شيعيان همان ها بودند كه اين اجماع و اين بيعت را انكار كردند.

اگر اين لعنت و اين زشتگويى كه اين مصنّف جبرى كرده، بر حقّ است، بايد اوّل به

ص: 80

آن جماعت برسد كه بزرگان مهاجر و انصار بودند؛ آنگاه به اين جماعت كه بعد از پانصد و اندى سال، انكارِ اختيار در امامت و بيعت مى كنند. شايد اين سبب شود كه در اين يك فصل، به انصاف نظر كنند و بدانند كه انكارِ «اختيار» [مردم] در امامت، نه كفر است و نه ضلالت؛ زيرا چنانكه ديديم، دوازده شخص معروف معتبر در يك مجلس، آن گونه بيعت را انكار كردند و كلماتى گفتند كه همه مشتمل بر حقّ امامت براى على مرتضى است. اخبار متواتر از رسول - صلى اللّه عليه و آله - نيز روايت كردند و ابوسفيان بن حرب كه به عقيده اين خواجه، پدرِ «خال المؤمنين» است، آن روز به درِ حجره على آمد و از قريش بود و به آواز بلند بيت هايى در طرفدارى از او خواند.(1) و خزيمة بن ثابت ذو الشّهادتين - كه محلّ و مرتبت او در صحابه بدان حدّ بود كه گواهى او، نزد سيّد الرّسل - عليه السلام - دو گواهى محسوب مى شد، چون شنيد كه با ابوبكر ابيات خزيمه صحابى در انكار بيعت با ابو بكر بيعت كردند، بر آن انكار كرد و اين اشعار را مى خواند:(2)

ما كنت أحسب هذا الأمر منصرفا *** عن هاشم ثمّ منها عن أبى حسنٍ

«گمان نمى كردم كه اين امر از خاندان هاشم بيرون رود و از ميان آنان هم از ابوالحسن به كس ديگر برسد.»

و چون ابوبكر بن ابى قحافه در اوّل عهد خلافت به اسامة بن زيد مى نويسد: «من

ص: 81

أبى بكر خليفة رسول اللّه إلى اُسامة بن زيد» اسامه با انكارِ خلافت وى، جوابِ او را بر اين وجه مى نويسد: «من الأمير اسامة بن زيد الى عتيق بن أبى قحاف: أمّا بعد فاذا أتاك كتابى هذا فالحق بمكتبك(1) فانّ رسول اللّه - صلى اللّه عليه و آله - بعثنى أميرا و بعثك أنت و صاحبك فى الخيل و أنا أمير عليكما كما أمّرنى رسول اللّه - صلى اللّه عليه و آله - ...؛ از امير اسامه به عتيق پسرِ ابوقحافه: چون اين نامه من به تو رسيد، به كتيبه خود در سپاه بپيوند. پيامبر مرا امير سپاه كرد و تو و همراهت را جزو گروه سواران سپاه برگماشت. من امير هر دو شمايم...»

اگر به ذكر آنچه مهاجر و انصار در اين معنى گفته اند، مشغول شويم، كتاب ها خواهد شد و اوقات بسيار براى بيان آنها لازم است و براى ما همين قدر كافى است. پس در حكمى كه دسته اى از اصحابْ اقرار و گروهى انكار مى كنند و عقل در آن دودل است، اگر شيعه در آن اختلافى داشت، نبايد آن را به مخالفت و خصومتِصحابه رسول - صلى اللّه عليه و آله - حواله كرد. هنگامى كه دسته اى امامت را به اختيار و اجماع مى دانند و جماعتى به نصّ و شرطِ عصمت، چرا اين خواجه اين را به حسابِ «اختلاف أمّتى رحمةٌ؛ اختلاف امّت من رحمت است» نمى گذارد تا شبهه زايل و مقصود حاصل شود؟

بيست

آنگاه گفته است:

پس چون كار با اين جماعت افتاد كه ايشان را غم دين كمتر است، شيعيان بر آنان نيرنگ مى كنند و آنچه هرگز نديده اند، اكنون مى بينند و آشكارا

ص: 82

رسوايى هاى خويش را مى گويند و شيعيان باتعصّب خانه هاى مسلمانان را پيش روى ارباب دولت خراب مى كنند و مذهب شيعه را پرورش مى دهند.

دوباره اين خواجه نومسلمان كه به رافضى بودنِ بيست و پنج ساله اعتراف كرده است، كارِ تركان اهل جهاد و سنّيان اصلى را انكار كرده، مى گويد: آنان كمتر غم دين واسلام دارند. مَثَلِ او در اين امرِ به معروف، حكايت جهودى است كه مسلمان شد و همان ساعت از بازار مسلمانان مى گذشت و مى گفت: راه را براى اين مسلمان بازكنيد! پندارى كه با اين تلبيس ها، خود را متعصّب تر و معتقدتر از امرا و قضات و حكّام و علما و خواجگان مى پندارد و خود نمى داند كه آنان مصلحت ملك و دين را بهتر مى دانند و اگر جهان خراب شود، خواجه را باكى نيست. «بط را چه زيان اگر جهان گيرد آب.»(1) ندانسته است كه مذهب و گفتار اسلاميان مختلف است وپادشاه، چوپان رعيّت است و او را به آفتاب تشبيه كرده اند كه بر همه جا و بر نيك و بد مى تابد و نيك و بد در دنيا با حجّت و دليل ظاهر مى شود و حق دار از ناحق و تقى از شقى و موافق از منافق، در قيامت پديدار مى گردد: «وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ؛(2) و به هر كس [پاداش يا كيفر] آنچه كرده است، به تمام داده مى شود و بر آنان ستمى نمى رود.»

بيست و يك

آنگاه گفته است:

و در بازارها مناقب خوانان گَنده دهن را فراداشته اند كه مى گويند ما منقبت اميرالمؤمنين على مى خوانيم و قصيده هاى پسرِ بنانِ شيعى و امثال او را مى خوانند و عموم شيعيان جمع مى شوند و آنچه مى خوانند بدگويى صحابه پاك و خلفاى اسلام و مجاهدان در راه دين است. نيز صفات تنزيه را كه از آنِ

ص: 83

خدا جلّ جلاله است و صفتِ عصمت كه ويژه رسولان خدا - عليهم السلام - است و قصّه معجزات كه جز از آنِ پيغامبران خدا نيست، به شعر در آورده اند و مى خوانند و به على بن ابوطالب مى بندند.

عجب است كه اين خواجه بر بازارها مناقب خوانان(1) را مى بيند كه مناقب مى خوانند و فضايل خوانان را نمى بيند كه بيكار و خاموش نيستند، آن هم هر جا كه صاحب قمارخانه يا شراب فروشى هست كه وجودشان در جهان بهره اى براى كسى ندارد. اينان در حقيقت نه فضل ابوبكر را مى دانند، نه درجه على را مى شناسند و براى به دست آوردن يك گِرده نان، بيتى چند در دشنام شيعيان از بر كرده اند و مسلمانان را دشنام مى دهند و بى جهت لعنت مى كنند و آنچه مى ستانند به خرابات مى برند و به غنا و زنا مى دهند و به سِبيلِ قَدَريان و جبريان مى خندند. اين، قاعده اى نوظهور نيست كه فضايلى و مناقبى در بازارها فضايل و مناقب بخوانند؛ امّا آنان همه توحيد و عدل و نبوّت و امامت و شريعت مى خوانند و اينان همه جبر و تشبيه و لعنت. «مَنْ عَمِلَ صالِحا فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَيْها؛(2) هر كس كارى نيك كند، به سود خويش و هر كه بد كند به زيان خود كرده است.»

گفته است: «تنزيه خداى و عصمت و معجزات رسولان را بر على مى بندند.» اين خواجه، خداى را بدين منزّهى نمى داند؛ زيرا او هر كفر و الحاد و عصيان كه در جهان از خلايق سر مى زند، همه را فعلِ خدا مى داند و رسولان را هم بدين معصومى كه مى گويد، نمى داند، زيرا همه را خطاكار و عاصى و جايز الخطا مى خواند. پس نخستين خلاف از خودِ اوست در تنزيه خدا و عصمت انبيا، نه در فضيلت و منقبت مرتضى.

گفته است: «معجزات رسولان را در حقّ على اثبات مى كنند.» گويى اين خواجه بدان سبب كه روزگارى دراز نيست كه سنّى شده است، احوال اين مذهب را

ص: 84

درست نمى داند؛ زيرا سنّيان گاهى مى گويند: «جنيد، يك روزه از بغداد به شام آمد» يا «شبلى، به ساعتى از كوفه به بيت الحرام آمد» يا «براى معروف كرخى، از ميانِ سنگْ طعام آمد» يا «براى ابو الحسن نورى از درخت سلام آمد» و... آن پيران نيكوطريقت هرگز اين دعوى ها نمى كردند و طامات و گزافه گويى را به خود راه نمى داده اند و اين خواجه اين معنى را به عشقِ مذهب، كرامات نام نهاده است و نمى داند كه از معجزه، بالاتر است؛ زيرا موسى بن عمران با درجه نبوّت از مصر در مدّت يك هفته به مَديَن مى رسد و مصطفى كه سيّد انبياست، در چند روز از مكّه به مدينه مى آيد.

بنابراين اگر شيعه اماميّه به هنگام حاجت به مناسبت اظهار حجّت براى امام، معجزى اثبات كنند، نبايد براى اين خواجه تازگى داشته باشد و يا آنكه بايد نخست از آن طريقت دست بكشد. اكنون كه به آن معترف است، به اين هم بايد اقرار كند. «و هذهِ قصيرةٌ عن طويله؛ اين مشت نمونه آن خروار است.»

بيست و دو

گفته است:

و فتح نامه هاى بى اصل مى خوانند كه على را به فرمان خداى تعالى در منجنيق نهادند و به قلعه ذات السّلاسل انداختند تا به تنهايى آن قلعه را كه پنج هزار مرد در او بود با شمشير گرفت و على درِ خيبر با يك دست از جا كند و آن را كه با صد مرد از جاى خود مى جنبيد، به يك دست نگاه داشت تا لشكر از روى آن گذر كند و ابوبكر و عمر و عثمان و ديگر صحابه از حسد بر على بر آن در، آمدوشد مى كردند تا على خسته و عجزش ظاهر گردد.

آن بخش از اين سخن كه گفته است: «فتح نامه هاى بى اصل مى خوانند»، گويا دنباله همان كينه ورزى با على مرتضى و اولاد اوست. متعصّبان بنى اميّه و مروانيان بعد از كشتن حسين، فضيلت و منقبت على را طاقت نمى آوردند، لذا جماعتى از خوارج را كه از شمشير على رهيده و بازمانده بودند، همراه گروهى از بددينان جمع كردند تا

ص: 85

فتح نامه هاى دروغين و حكايات بى اصل وضع كردند؛ همچون برخى داستان ها كه در افسانه ها آمده است و خوانندگان را بر چهارسوى(1) بازارهاى شهر جايگزين مى كردند تا بخوانند و ردّى باشد بر شجاعت و فضل امير المؤمنين على، و هنوز اين بدعت باقى است. خواجه اگر منقبت على از مناقب خوانان نمى تواند شنيد، بايد كه بدان چهارسوها براى شنيدنِ آن افسانه ها به زيرِ«طاق با جگر» و «صحراى درغايش» برود. به هر حال فضل و منقبت على مرتضى تيرِ جان و خار ديده خوارج است.

و حديث منجنيق و سلاسل نزد شيعه مورد اعتماد نيست و در كتبِ دانشوران معروف نيامده و خواجه امام رشيد الدّين رازى كه استاد اهل زمانه خود در علم اصولبود، اين حديث را انكار مى كرد و نامُعتمد مى دانست. پس اگر شعرا براى زينت شعر خويش از اين گونه مطالب بگويند و خوانندگان براى رونق بازار خود، آن را بخوانند، اعتبارى ندارد. چنين مطالبى هنگامى اعتبار دارد كه مورد قبول علماى بزرگ قرار گيرد و در كتب شيوخ مُعتمد آمده باشد.

و جبريان بايد كه اين معنى را با دِرّه(تازيانه)(2) و باروى حلب(3) قياس كنند كه به همه حال على به از عمر است و ذوالفقار از دِرّه كمتر نيست.

امّا حديث خيبر و كندن دَرِ آن و پيروز شدن على مرتضى و بازگشتن لشكر بدون پيروزى پيش از رفتن اميرالمؤمنين، در تفاسير و تواريخ طوايف مسلمانان آمده و

ص: 86

ظاهرتر و روشن تر و معروف تر و مشروح تر از آن است كه اين مؤلفِ رافضى بوده و ناصبى شده، از آن به انكار ياد كند. غير از آنكه شعراى عرب و عجم هم به نظم درآورده اند و در اخبار مربوط به رسول - صلى اللّه عليه و آله - هم شرح آن معروف است. حسّان بن ثابت كه شاعر پيامبر - صلى اللّه عليه و آله - بود، همان روز اين حال را به نظم درآورد و پيش رسول - صلى اللّه عليه و آله - خواند و مقبول و مسموع واقع شد: و كان على أرمد العين يبتغى/ دواء فلمّا لم يحسّ مداويا// شفاه رسول اللّه...؛(1)«على چشم درد داشت و در پى دوا بود و هنگامى كه مداواكننده اى نيافت، پيامبر او را شفا داد...» و آن ابياتى معروف است در ذكر فتح خيبر و نصرت اسلام و پيروزى على - عليه السلام - و از قول رسول - صلى اللّه عليه و آله - معروف است كه چون صحابه سه روز از شكست، دلتنگ و نامظفّر بازآمدند، سيّدِ رسولان در حضور مهاجر و انصار گفت: «وَ اللّهِ لأَُعطينّ الرّايةَ غدا رجلاً يُحِبّه اللّهُ و رسولُه و يُحبّ اللّهَ و رسولَه، كَرّارا غيرَ فرّارٍ لا يَرجِعُ حتّى يفتحُ اللّهُ عَلى يَدَيه؛ به خدا سوگند من فردا پرچم را به مردى مى دهم كه خدا و رسول، او را دوست دارند و او خداى و رسول را دوست دارد و آن مردى است اهل ايستادگى كه نمى گريزد، از خيبر بازنمى گردد تا خداى تعالى بر دست او خيبر را فتح كند.»

اگر اين خواجه، اجماع مسلمانان و نزول آيه قرآن به اين فتح و ظهور قول مصطفى - صلى اللّه عليه و آله - و شعر شعرا را انكار مى كند، بغداد، كمِ زنبيلى گير.(2)

گفته است: «شيعه مى گويند صحابه را بر آن حسد آمد و از آمدوشد بر روى دَرب خيبر مى خواستند على را عاجز كنند.» سخنى جاهلانه و سزاوار عوام و اوباش است؛

ص: 87

بلكه بيشتر صحابه خرّم شدند و شادى كردند و اگر برخى حسد ورزيدند، اين آيهنازل شد: «أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ؛(1) يا اينكه به مردم براى آنچه خداوند به آنان بخشيده است، رشك مى برند.» بارى، حسد ديگران نقصان مرتبتِ على مرتضى نيست.

بيست و سه

آنگاه گفته است:

و رافضيان مى گويند: «على بن موسى الرّضا در پيش مأمون خليفه مى رفت.

شيرى بر بالشى ديبا نقاشى كرده بودند كه بى درنگ جانور شد و قصد مأمون كرد.» اين، محالى عظيم است.

امّا جواب اين دعوى آن است كه اين حديث در كتب شيعه هست و گفته اند و مى گويند. اگر اين خواجه بر اين دعوى از اين طريق انكار مى كند كه در مقدور خدا مانند اين كار ممكن نيست، بايد گفت اگر هم خدا را قادر بالذات نداند، تفسير و تاريخ كه خوانده است. بارى تعالى در زمان موسى - عليه السلام - عصا را اژدها كرد و از براى صالح - عليه السلام - از سنگى ناقه اى بيرون آورد و آهن را در دست داود - عليه السلام - مانند موم نرم كرد. پس بايد گفت كه در قدرت خداوند اين كارها ممكن است. و اگر انكار از آن سبب مى كند كه على بن موسى الرّضا را اين قدر و منزلت نيست كه به بركت و حرمت او بارى تعالى جمادى را حيوانى كند، اين سخن فراموش نبايست مى كرد كه در كتب اهل سنّت و جماعت مذكور است و از شيوخ متصوّفه نقل شده و علما و مذكّران و عارفانِ سنّى همه ساله بر سر كرسى ها مى گويند و لاف مى زنند كه شيخ حسين منصور حلاّج روزى بر شيرى سهمناك و خشمگين نشسته بود و اژدهايى دمان و زنده را در دست داشت، و از دروازه بغداد درآمد و گِردِ شهر گشت و أنا الحق گفت! اگر آن دگرگونى شگفت آور است، در كتب اصحاب خواجه چنين آمده

ص: 88

است كه حسن بصرى در راه باديه به رابعه عدويّه رسيد و بدو گفت: چه مى خورى؟ رابعه دست به خاك برد و مشتى از آن خاك برداشت و به شيخ گفت: بستان و بخور! در صحرا خاك بود و به بول شتران آميخته. همين كه از دست رابعه به دهن شيخ آمد، مغز بادام و شكر سفيد شد! اگر اين براى خدا مقدور است، دگرگونى شير هم به آن صورت مقدور بايد دانست و اگر حسين منصور و رابعه را آن محلّ و منزلت هست، در حقّ رضا هم روا بايد داشت كه از سوى خدا درباره او نصّ وارد شده است و معصوم از هر خطاست.

اگر قبول نكند، بايد از مذهب بدِ خود دست بردارد و مذهبى ديگر طلب كند؛ زيرا بيست و پنج سال رافضى بوده است و بيست و پنج سال جبرى و اكنون بايد مذهبى اختيار كند بر خلاف هر دو! با هر مذهب كه دارد بايد بداند كه هر كه را يك ذرّه كينه مرتضى و رضا در سينه و در دل باشد، بايد در تولّد خود نظر كند و بداند كه اين نقصان را از تفريط مادر دارد.

بيست و چهار

آنگاه گفته است:

از محالات ديگر كه شيعيان مى گويند، آن است كه على در چاه رفت و با جنّيان جنگ كرد و چند(1) جنّى را با شمشير آزرد و از چاه با شمشير خون آلود بالا آمد و خبر داد كه چند جنّى و شيطان را كشتم. امثال اين خرافات و تُرّهات بر على مى بندند و همه دفترهايشان مالامال از اين خرافات و بهتان هاست.

جواب اين كلمات به اختصار اين است كه اين مدّعى هنوز نمى داند كه جنّيان به شريعت و احكام قرآن مانند انسان مكلّف اند. اين خواجه بايد قرآن مجيد را پيش رو بگذارد و بخواند تا بداند كه خداوند ايشان را در تكليف مقدّم مى دارد و مى گويد:

ص: 89

«سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ؛(1) به زودى به حساب شما اى دو گروهِ گران سنگ (آدمى و پرى) مى رسيم.» در جاى ديگر مى گويد: «قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآنا عَجَبا يَهْدِى إِلَى الرُّشْدِ فآمَنَّا بِهِ؛(2) بگو به من وحى شده است كه دسته اى از پريان [به قرآن] گوش فرا داشته اند؛ آنگاه گفته اند ما قرآنى شگفت انگيز شنيده ايم كه به سوى راه رشد رهنمون است. پس به آن ايمان آورده ايم.» نيز مى گويد: «يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الاِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِى وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا؛(3) اى گروه پريان و آدميان، آيا پيامبرانى از خودتان نزد شما نيامدند كه آيات مرا برايتان مى خواندند و به ديدارِ امروزتان شما را هشيار مى دادند؟» اين اخطار به آمدنِ قيامت، دلالت مى كند بر اينكه آنان مكلّف اند و محمّد مصطفى از سوى خدا رسول ايشاناست و هنگامى كه مكلّف باشند، داراى اختيارند و از آنان برخى مؤمن و برخى كافرند و هم مُقرّ و هم مُنكر دارند. از سوى ديگر، چون كتاب و شمشير، هر دو با هم آمده است، اگر صلاحيت(4) كتاب دارند، صلاحيت شمشير و جهاد هم دارند و هر دو بر يك حدّ هستند و اگر رواست كه سليمان و وزيرش آصف بر آنان حاكم باشند، مصطفى از سليمان بهتر و مرتضى از آصف برتر است و قرآن مجيد از آنها حكايت كرده است: «وَ الشَّياطِينَ كُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ وَ آخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِى الاَصْفادِ؛(5) و همچنين ديوساران را از بنّا و غوّاص و برخى ديگر را كه در بندها به هم بر بسته بودند.» پس اگر رواست كه سليمان ايشان را محبوس كند، روا بايد داشت كه على با ايشان جهاد كند و مصطفى و مرتضى با قرآن و شمشير بر آنان حكم كنند و انكار آن در حُكمِ انكار قرآن و شريعت است.

ص: 90

اگر شگفتى اين مصنّف جبرى از اين دعوى، به اين سبب است كه آنان اجسامى لطيف اند و بر ايشان شمشير مؤثر نيست و خون در تن ايشان چگونه تواند بود، بايد پرسيد اين خواجه چگونه دَعوى تاريخ دانى مى كند و در زمينه آن كتاب تأليف كرده است؟! مگر در تاريخِ روز بدر نخوانده است كه جبريل، نيزه بر گوش اسب نهاده بود و مى تاخت. چون بازگشت سيّد - عليه السلام - او را پرسيد كه كجا بودى؟ گفت: يا رسول اللّه، ابليس ملعون آمده و بر بالاى سرِ ابوجهل كافر ايستاده بود و ايشان را به پيروزى فريب مى داد. از پىِ او راندم، در كنارِ درياى عمان(1) به پشت خود نگاه كرد وگفت: آيا نه چنين است كه شما مرا مهلت داده اى تا قيامت؟! گفتم: آرى، و آن وعده را خلاف نيست، امّا خواستم كه ضربتى زنم تو را كه از زخم و جراحت آن تا به قيامت رنجور باشى. اين بشنيد و به دريا فروشد و من بازگشتم. قرآن مجيد از اين ماجرا خبر داده و گفته است: «فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَكَصَ عَلى عَقِبَيْهِ؛(2) چون دو دسته روياروى شدند، به پشت برگشت.» در تفسير ثعلبى سنّى اين معنى مذكور است كه ابليس آن روز به چهره سراقة بن مالك بن جعشم كنانى(3) آمده بود.

پس خواجه جبرى يا بايد اين دعوى شيعه را به صحّت قرآن و حركت جبرئيل قياس كند و عمل على را در چاه با جنّيان روا دارد، يا دست از اين هر دو بردارد، كه در اين صورت با قرآن و اجماع مخالفت كرده است. و الحمد للّه الّذى هدانا لهذا؛ سپاس خدا را كه ما را به اين راهنمايى فرمود.

بيست و پنج

آنگاه گفته است:

شاعركانى بداعتقادِ مُفسدِ بى نمازِ شراب خوار، شعرهاى ركيك گفته اند و در

ص: 91

ويرانه ها جمع شده اند و آنها را مى خوانند و اين خواجگان شيعه گاوريشِ(1) سخت گيرِ(2) ابله ديدارِ بى تميز، همه با دين و دينداران كينه ور، با دل هاى پر ازغلّ و غشّ و پُركينه، جمع شده، بر آن دروغ ها درنگ مى كنند و اين بهتان ها را به جان خريدار مى شوند؛ در حالى كه از آن داستان هاى محال، در هيچ تاريخى و كتابى به نقل از افراد موردِ وثوق اثرى پيدا نيست.

اگرچه زيركان و عقلا و همه علما سكوت و كم توجّهى را جوابِ سفاهت و بى ادبى دانسته اند، من به طريقِ اشاره چند كلمه مختصر پاسخ مى دهم:

خبر دادن از بداعتقادى يا بى اعتقادى شعرا، خبر دادن از امرى قلبى است و جز خداى تعالى از آن مطّلع نيست. پس نشانه اى از نهايتِ جهل است. و اينكه گفته است «شعرا بى نماز و مفسد باشند» عجيب است! اين خواجه انبيا و ائمّه را معصوم نمى داند، شاعرانش چگونه معصوم باشند؟! و كدام شاعر بوده است كه او به لهو و خوش گذرانى مشغول نبوده است؟ از رودكى و عنصرى و معزّى و منجيك و برهانى و غير ايشان. بنابراين شعراى شيعه را هم بايد با آنان قياس كند و آن تهمت ها را به آنان نزند، كه ما در شعراى شيعه دعوى عصمت نكرده ايم.

گفته است: «در ويرانه ها جمع مى شوند و مناقب مى خوانند.» گويى نديده و نشنيده است كه مناقب خوانان در مسجد عتيق و سربليسان و جاهاى ديگر، همان مى خوانند كه در زادمهران و مصلح گاه.(3) بحمد اللّه هيچ مسلمان منكرِ منقبت و مدح آل رسول نيست و آن را مى شنوند و دوست دارند، مگر كسى كه جبرى و انتقالى و نومسلمان باشد.

ص: 92

امّا اينكه خواجگانِ معتقد ديندارِ نيكوكارِ مكرّم را به بدى ياد كرده، مگر از ياد برده است كه همه روز او و امثال او ريش را وسيله فريب كرده و پياده در اطرافِ درگاهِ خانه آنان گردش مى كند و هنگام خطاب و يا نامه نوشتن به آنها كمترينِ ايشان را «مخدوم و سرورِ خود» مى خوانَد و «خداوندِ خود» مى نويسد و به درگاهِ دَه خانه از آنان كه برود، اگر به طفيلِ كسى و يا با غفلتِ دربان به درون خانه رود، در پيش مى نشيند و خداوند و مولانا مى گويد تا لقمه اى بخورد يا كهنه اى بستاند. چون اعتقادِ نادرست و كينه او بر خواجگانِ ديندار معلوم شده است و به او التفاتى نمى كنند، زبان و قلم را به بدگويى از ايشان تباه و سياه كرده است و بر اين گونه كتاب مى نويسد و نمى داند كه با گفته خَسى چركين چون او، غبارِ تهمت بر چهره اهل دين و دولت نمى نشيند.

آب دريا كزو گهر زايد *** به دهان سگى نيالايد(1)و مثالِ اين مردك چنان است كه گويند: زشت رويى در آينه نگاه كرد و روى زشت خود را به آينه نسبت داد؛ تا از آينه به زبان حال آواز برآمد كه گناه روى زشت خود را

به من حوالت مكن كه از مادر آورده اى! پس اين بيچاره چون در روى خواجگان ما نگاه مى كند، ايشان آينه اند و او صورت و صفت خود را در آنان مى بيند؛ اگر چه حواله

به ايشان مى كند. نيكان را از گفتارِ بدِ بدان چه زيان؟

قد قيل: انّ الاله ذو ولد *** و قيل: انّ الرّسول قد كهنا

لم يسلم اللّه من معارضه *** الخلق و لا رسله فكيف أنا(2)«گفته اند كه خدا فرزند دارد و گفته اند كه پيامبر كاهنى كرده است. خداوند و رسولش از معارضه خلق در امان نبوده اند؛ من چگونه در امان باشم؟»

ص: 93

بيست و شش

76

آنگاه گفته است:

و در عرب منجنيق كجا بود؟! بارى تعالى مى گويد: «وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ؛(1) خود را به دست خويش در هلاكت نيفكنيد.» على بن ابى طالب خلاف قول خدا و قرآن خود را به هلاكت افكنده است؟! يك مرد تنها چگونه ممكن است به قلعه اى رود كه در آن چند هزار آدمى است؟ و واقعه ذات السّلاسل معروف است كه اميرِ آن سَريه(2) به فرمان رسول عمروعاص بود. على آنجا كجا بود؟

جواب اين واقعه در پيش گفته شد؛ دوباره نخواهم گفت. امّا شايد معنى «وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَه» را نمى داند؛ زيرا «تهلكه» را آنجا به كار مى برند كه بى فرمان خدا و رسول باشد. مگر از قرآن نخوانده است كه موسى و هارون به سوى چند هزار نفر رفتند و دعوت كردند؟ موسى تنها به چهل درگاه داخل شد كه هر جا شيرى خفته بود و ده مرد ايستاده بودند. لوط، سال ها در سرزمين هاى زير و رو شده (مؤتفكات)(3)

دعوت مى كرد. براى هر يك از انبيا نيز در آغاز بعثت همين گونه مشكلات بوده است. پس اگر خداى تعالى و رسول او، على را به سوى قومى بسيار بفرستند، تهلكه نيست. اين خواجه برود و آن آيات از قرآن را بخواند و از طريق تفاسير بداند.

آرى؛ در روز اوّل جنگ سلاسل، عمرو عاص رفت و انكارى نيست و در كتب ما هم مذكور است؛ امّا خوار شد و بدونِ پيروزى بازگشت و سرانجام اميرالمؤمنين رفت و پيروز باز آمد. در همين شبيخون بود كه سوره «و العاديات» نازل شد. شرح اين قصّه در اينجا ممكن نيست. امّا اين خواجه، يك روز به دشمنى با حسين - عليه السلام- ، پيرو پسر سعد وقّاص مى شود و روزى ديگر به دشمنى با على - عليه السلام -

ص: 94

مدّاح عمروعاص. گويى كه(1) گاه گاه حلال زادگى خود را ظاهر مى كند! امّا مبارك بادبر او هند و پسرش، و بر ما فاطمه و پدرش و پسران و شوهرش، در روزى كه هر كس با پيشوايش محشور مى شود: «يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ».(2)

بيست و هفت

آنگاه گفته است:

شيعيان اين همه مناقب را بدان سبب مى خوانند كه عوام النّاس و كودكانِ طوايف ديگر را از راه ببرند و وانمود كنند كه آنچه على كرد، مقدور آدمى نبود و صحابه همه دشمن على بودند.

اين كلمات كه «مناقب را براى فريفتنِ عوام النّاس و كودكانِ طوايف ديگر مى خوانند»، دروغى آشكار است و بهتانى عظيم؛ زيرا اگر غرض از خواندن مناقب، آن بود كه وى مى گويد، بايد كه در قم و كاشان و آبه و بلاد مازندران و سبزوار و ديگر شهرهاى شيعه نشين، مناقب نخوانند؛ اما آنجا بيشتر مى خوانند. امّا جواب اينكه گفته است «گويند: آنچه على كرد مقدور آدميان نيست»، اين است كه هر كس را از عقل و علم، بهره اى باشد، اين سخن نمى گويد. آنچه على كرده است، امثال آن را ديگر آدميان كرده اند و بر امثال آن قادرند، و آنچه آدميان بدان و امثال آن قادر نيستند - همچون خلق اجسام عالم و اعراض مخصوص - على نيز بر آنها قادر نيست.

ص: 95

گفته است: «گويند: صحابه همه دشمن على بودند.» لعنت بر آن كس باد كه اين را بگويد يا بر آن كس كه دروغ گويد. گروهى از صحابه دوست على بودند و گروهى ديگر بى گمان با او دشمنى داشتند و اين معنى بر علما پوشيده نيست. در كتب نيز مسطور است كه دوست كه بود و دشمن كه بود و رقيب كدام بود. حديث ابوحنيفه و شافعى را در اين باره خواهيم گفت.

بيست و هشت

آنگاه گفته است:

در هيچ روزگار، اين توانايى را نداشتند، كه اكنون دلير شده اند و با تمامِ دهان سخن مى گويند؛(1) زيرا هيچ گوشه اى در دستگاه اميران ترك نيست، مگر اينكه ده پانزده شيعى در آن حاكم است و در ديوان ها نيز همه دبيران از ايشان است و اكنون درست همان گونه است كه در زمان مقتدر عبّاسى بود.

هرچند پاسخ اين گونه سخنان لازم نيست، امّا به اشاره و اختصار مى گويم: باز اين خواجه با تركانْ دشمنى و به اميران تعريض(2) مى كند. مى گويد: «به هيچ روزگارى اينتوانايى را نداشتند» و نيز مى گويد: «اكنون درست همان گونه است كه در زمانِ مقتدر». اين دو سخن با هم تناقض دارد. چون اگر تركان صولت مند و دولت دار و صاحب انديشه كامل و دانشِ تمام، ايشان را به خواجگى و مشورت قبول كرده اند، شايسته نيست كه اين خواجه، دايه مهربان تر از مادر شود و قضاى الهى را انكار كند و بدان راضى نباشد. چون قضا و تقدير خدا اين است كه فعلاً تركانْ حاكمان جهان باشند و شيعيان، وزيران و مشيران ايشان. پس بايد به قضاى خدا راضى شود و تعريض و زشتگويى نكند؛ يا اينكه به مذهبِ بيست و پنج ساله خود بازگردد و افعال را به بندگان خدا نسبت دهد و آنگاه تعريض كند.

ص: 96

بيست و نه

آنگاه گفته است:

در عهد مقتدر عبّاسى، از سال 305 تا سال 323 كه او را كشتند، ابوالحسن فرات وزير بود و مرجع همه جهان درگاه خلافت بود، و اين ابوالحسن فرات به بدمنصبى و شريرى معروف بود و در تشيّع چنان بود كه به الحاد و بى دينى منسوبش كردند.

اين كلمات كه نشان مى دهد «خليفه مدّت بيست سال وزيرى بدعت گذار داشت»، بيشتر بدگويى از خليفه سنّيان است تا شيعيان قم و كاشان. حال از چند قسم خالى نيست: يا خليفه، اعتقادِ وزير را نمى دانسته و اكنون اين خواجه بعد از دويست و پنجاه سال دانسته است كه معناى آن، اين است كه اين خواجه غايب، از آن خليفه حاضر عالم تر است! يا مى دانسته است، اما قادر به دفع يا عزلش نبوده است، و اين بامذهب اين خواجه درست نيست كه خليفه از كسى بترسد يا تقيّه و مداهنه كند؛ زيرا به مذهب وى، بر عامّه مردم نيز روا نيست كه تقيّه كنند؛ چه رسد به خليفه زمان. يا اين است كه خليفه مى دانسته است كه وزير او شيعى مذهب است و روا داشته است. پس اين خواجه، گويى خود را عالم تر و متعصّب تر از او مى داند. اگر خليفه با آن بزرگى اصل و استوارى فضل، به آن وزير شيعى راضى بوده است، انكار آن، دگرباره نشان حماقت و نادانى است.

سى

آنگاه گفته است:

در مصر، اسماعيليان پديد آمدند و در عراق و قهستان و ديلمان سر برآوردند و خويشان ابوالحسن فرات، شغل هاى مهم داشتند و همه جهان در تحت تصرّف او بود. دبيران درگاه، همچون پسرانِ ابوالبغل و پسران بسطام و ابوسهلِ نوبختى و نزديكانِ او و پسرانِ سنگلا،(1) همه شيعه يا ملحد بودند و

ص: 97

همه بر خليفه تسلّط داشتند و جهان در تصرّف ايشان بود.

جوابِ اين سخن هاى بيهوده آن است كه ابوالحسن فرات متّهم نبود، امّا پسران أبوالبغل و پسران بسطام و پسران سنگلا به بى دينى و زندقه متّهم بودند. آنان نخست سنّى جبرى بودند و سپس ملحد و بى دين شدند. امّا ابوسهل نوبختى - رحمة اللّه عليه - شيعى و معتقد بود.

اين مصنّف در كتابِ خود، بارها منكر قائم(عج) شده و گفته است «قائمى در كار نيست و همين خليفه موجود براى آن است كه جهان را از ظلم اهل بدعت و ضلالت پاكيزه كند.» اكنون در اين قسمت از كتابِ خود، مى گويد خليفه از شيعيان و ملحدان تمكين كرده و جهان به دست ايشان سپرده است! نمى داند كه اين نقصان به مقتدر برمى گردد كه خليفه روزگار بود. اگر آنچه او با پذيرش و تمكينِ شيعيان كرد، درست بود، انكار كارِ درست، نهايتِ نادانى است و اگر نادرست و فساد بود، اقرار به فساد خلفا، مخالف اجماع مسلمانان است و بدان معناست كه حضور اين خليفه، از غيبت مهدى كمتر است. گويى در وقت نوشتن اين فصل، مست بوده است؛ تا معذورش دارند.

سى و يك

آنگاه گفته است:

و در عهد سلطان بركيارق و سلطان محمّد - رضى اللّه عنهما - ابوالفضلِ براوستانى و ابوسعدِ هندُوى قمى، مستوفى بودند و دستاربندان قم و كاشان و آبه چنان استيلايى داشتند كه دستاربندى(1) كوچك تر، بندِ قباى تركى

ص: 98

بزرگ تر از خود را مى گرفت و به ديوان براى كيفر مى برد. تا به آن حدّ كه هنگامِ اقامتِ ابوالفضل براوستانى در رى، رخت شويى ابوبكرنام را كه شيعه بود، از محلّه عايش به دليلى گرفتند. او را پيش مجد الملك براوستانى آوردند. وى به جرمى كه كيفرِ آن قتل نبود، گفت: او را ببر و به دار آويز! گفتند: اى خداوند، او مردى مؤمن يعنى شيعى است. گفت: شما گفتى نام او ابوبكر است! يعنى در هر صورت ابوبكر كشتنى است! سرانجام دست از او برداشتند و چنين كارها بسيار كردند تا همه را به زارى زار بكشتند. بعدها ابوالفضل براوستانى را پاره پاره كردند و بوسعد هندو را به ساوه به دار آويختند.

امّا جواب اين كلمات:

اين خواجه، به اشاره از نقصان سلاطين نيكوسيرت سخن گفته است كه «وزير و مشاور بدعت گذار داشتند» و نيز مجد الملك ديندارِ معتقد را به بدى نام برده است؛ در حالى كه هنوز آثار خيرات او در حرمين مكّه و مدينه به چشم مى خورَد و در مَشاهدِ ائمّه علوى و سادات فاطمى، احسان هاى او پياپى مى رسد و اصحاب دولت هنوز از خطّ و امضاى او پيروى مى كنند و رسوم و قواعد او در خيرات و نيكى ها هنوز باقى است. بزرگى قدر و رفعتِ او چندان است كه هنوز لقبِ او را به كسى ديگر نداده اند و هر گاه به طور مطلق بگويند مجدالملك، منظورشان اوست. هيچ عاقل به حكايتِ گازرى كه اين خواجه براى او ساخته است، التفات نمى كند؛ زيرا حكومتِ مشرق و مغرب را چگونه به شخصى بدين نادانى مى سپارند كه بى گناهى را تنها به سبب آنكه نام او ابوبكر است، دستور هلاك مى دهد؟! آن هم كسى كه در دودمان او هزاران ابوبكر و عمر و عثمان سنّى و شيعى محترمِ مقبول القول وجود دارند و خودش

ص: 99

هفتصد غلام ترك از سنّى و شيعى دارد. مثالى كه در حقّ ابوبكر گازر آورده است، من نيز از رئيس شيعه و پير سادات سيّد سعيد فخرالدّين شمس الاسلام حَسَن(1) - رحمة اللّه عليه - شنيده ام. مى گفت: روزى در پيش مجد الملك بودم و در خدمت پدرم سيّد على علوى - رحمة اللّه عليه - كه دو بازرگان غريب آمدند: يكى از حلب و ديگرى از ماوراءالنّهر. نامِ ماوراءالنّهرى عمر و حنفى بود و نام حلبى، على و شيعى بود. هر دو به سلطان مبلغى وام داشتند. مجد الملك دستور داد تا به ماوراءالنّهرى كه نامش عمر بود، از خزانه زر نقد دادند و براى على حلبى به شهر حواله كردند. مردكى فرّاش حاضر بود و پرسيد: عجيب نيست كه آن عالى مقام به عمر نقد مى دهد و به على نسيه! گفت: «تا جهانيان بدانند كه در پادشاهى و معامله تعصّب روا نيست.» نعمتى كه وى به اهل تصوّف و علماى سنّت و حنفيان مى داد و تمكين و مراعاتى كه از آنان مى كرد، از آفتاب آشكارتر است و گنبد و بارگاه حسن بن على را كه عبّاس بن عبد المطّلب پدر خلفاى عبّاسى نيز آنجا مدفون است، به دستور همين مجد الملك ساخته اند و ساخت چهار طاقِ عثمان بن عفّان در بقيع هم به فرمانِ اوست كه هيچ سنّى را حميّت آن نيست كه حتّى يك درِ آن را بسازد. مجد الملك را شب و روز در مَشاهد، دعا و ثنا مى گويند و كشتن و پاره پاره شدن براى وى هيچ عارى نيست؛ زيرا بسيارى از خلفا و صلحا و بلكه انبيا و اوليا را و ملوك و وزرا را در جهان كشته و پاره پاره كرده اند؛ چه به جهت دين [و عقيده] و چه براى مال و نعمت. نيز بدان كه قبر مجد الملك متّصل است به قبر و مشهد حسين بن على - صلوات اللّه عليه.

داستان به دار آويختن زين الملك هندو نيز هيچ نقصانى در اعتقاد شيعه ايجاد نمى كند كه هر كس كه كسى را بكشد و به دار بياويزد، روزى كشته مى شود؛ چنانكه قوام الدّين ابوالقاسم انس آبادى در عهد سلطان محمود دستور داد تا تاج الدّوله ديلم

ص: 100

را كه زين الملك هندو را در ساوه به دار آويخت، به دار آويزند. «قَتَلْتَ قُتِلْتَ و سَيُقْتَلُ قاتلُك؛(1) كشتى، كشته شدى و زودا كه كشنده ات را بكشند.»(2)

سى و دو

آنگاه گفته است:

رفتيم به سرِ سخن ابوالحسن فرات كه بر خلافت چيرگى داشت؛ زيرا مقتدر عبّاسى كودك بود و سيّده، مادرِ خليفه حكومت مى كرد و اولياى دولت، چون يونس مظفّر و يلبق و توزون و هارون دو گروه شده بودند و با يكديگر نمى ساختند و دو داعى به رَفْضْ(مبلغ تشيع) و اِلحاد به ادّعاى دانشمندى سر برآورده بودند و ابوالحسن فرات وزير بود و دو دبيرِ فرمانبردار بودند كه نام يكى حسين بن روح و نام ديگرى پسرِ عزاقرى بود. يك داعى هم از مغرب نزدِ اين دبيران مى آمد به نامِ پسر شلمغانى كه ملحدى بود ناشناس،(3) پيام تجاوزگرِ مصر را نزد اين دو آورده بود، به اين مضمون كه اينك ما از مغرب در مصر آمديم با سيصد هزار پرچم سفيد و اين مقدّمه و علامات مهدى است. شما بكوش تا اين زن طغيانگر(مادر خليفه) را از پاى بيندازى و دعوت فاطمى و دولت سفيدپرچمان را در دل ها پايدار كنى!

چهار هزار دبير شيعى و ملحد در بغداد بودند و شرحِ كار و هيبت و سياست ابوالحسن فرات و مالِ بسيار او در كتاب ها آمده است.

جواب اين فصل را به گوش هوش بشنو كه راحت دل و قوّت ايمان است؛ اگرچه ياوه هاى اين خواجه در اين فصل، موجبِ ضعف دل و سنگينى جان است. مى گويد:«ابوالحسن فراتِ شيعى وزير مقتدر عباسى بود و خليفه سه سال داشت.» بيچاره

ص: 101

فراموش كرده است كه كودك صلاحيت خلافت ندارد و گفته خودش را از ياد بردهاست كه خلافت و دولت به سببِ خويشاوندى، مذهب زرتشتيان است و مقتدر سه ساله را در سه سالگى جز همين نسبتِ تنها، هيچ صلاحيتِ ديگر(1) از علم و فضل و عقل و اجماع امّت نمى تواند بود. نمى دانم چگونه براى خلافت قبول شده است؟!

اين خواجه مصنّف، مقتدر را در سه سالگى، به اعتبار نسبت، خليفه مى داند؛ ولى خلافت را براى على ده ساله انكار مى كند! پندارى در عهد مقتدرِ سه ساله، خدا مى خواست كه پيران و رسيدگانِ بنى هاشم و بنى عبّاس، همه مرده باشند و كودكى سه ساله خليفه شود، تا اين انكار و حجّتِ بد، گلوگير اين خواجه جبرى گردد.

گفته است: «حكومت با مادرش سيّده بود.» اوّلاً نام نخستينِ مادرش را نمى بايست فراموش مى كرد كه شغب(2) بوده و شايد لقبش سيّده بوده است. نمى دانم كه اجماع رضا مى دهد و عقل مى پسندد كه زنى در مسند(3) خلافت نشيند. اين خواجه پيشتر به دروغ گفته بود: «واضعِ مذهب تشيّع، به سبب ركيكى مذهب، زنى بود.» اكنون در اين مذهب چه مى گويد كه حاكم زنى است؟

امّا اين حكايت بى اصل و پرفريب و بهتان را ساخته و نام جماعتى ملحد و بددين و زورگو را زنده كرده است، تا خود را فاضل و عالم بشناساند. راست گفته اند كه اسرار منجّمان، حكيمان دانند.

امّا حسين بن روح - رحمة اللّه عليه - شيعى و امامى و از سفراى چهارگانه امام

ص: 102

غايب بود؛ همچون ابوعمرو عثمان بن سعيد العمرى و پسرش ابوجعفر محمّد و ابوالحسن علىّ بن محمّد السّمرى - رضى اللّه عنهم - كه همگى مؤمن و معتقد بودند.

امّا ابن عزاقرى و ابن شَلْمَغانى،(1) هر دو يك نفر و متّهم بوده است به غالى گرى و ملحدى و اين خواجه بداند كه ملحد، ملحد است و مؤمن، مؤمن. اگر چهار هزار مرد ملحد و اهل بدعت در يك زمان در قرب دارالخلافه جا افتاده و محترم بوده اند و جهان را به دست و قلم و فرمانِ آنان سپرده بوده اند، اين غايت ظلم به دين مصطفى است؛ زيرا در روزگار على و عمر، اگر اهل بدعتى را به جايى نشان مى دادند، او را پيدا

مى كردند و مى كشتند. خليفه اى كه به اين وضع تا بدين غايت تن دهد، پيش خداى تعالى و نزدِ خلق خدا معذور نيست.

اين خواجه هر بيانى كه مى كند، يا انكار خدا يا انكار مذهب يا انكار بعضى انبياست و يا انكارِ خلفا و سلاطين و امرا و قضات و علما. نه به قضاى خدا رضا مى دهد، و نه به فعل و عملِ خلفا و سلاطين و امرا راضى است. در اين فصل از كتابش، كلماتى گفته است كه اگر فضلا و عقلاى باانصاف در آنها تأمّل كنند، سستى آن پيداست.87

گفته است: «مقتدر خليفه اى سه ساله و وزيرش ابوالحسن فرات ملحد و شيعى بود و مادر خليفه، سيّده، خلافت و جهان دارى مى كرد.» اكنون به اجماعِ همه عقلا و خاصّه به مذهب همين مصنّفِ جبرى، كودك سه ساله شايسته خلافت نيست و محال است «اجماع» بر كودك سه ساله منعقد شود كه نه عقل دارد و نه علم و نه رأى و نه اجتهاد و نه. خلافتى كه فقط بنا بر نسبت و خويشاوندى باشد، مذهب گبرها(زرتشتيان) است. اين خواجه، وزيرِ او، يعنى ابوالحسن فرات را هم ملحد(اسماعيلى) و رافضى(شيعى) مى داند. بنابراين حلّ و عقدِ امور به دستِ او

ص: 103

درست و مرضى و مقبول نيست. به اجماعِ همه مسلمانان، زن هم سزاوارِ خلافت و زعامت نيست. پس بنا به قولِ مصنف، تا زمانِ بلوغ و كمالِ عقلِ خليفه، جهان بى خليفه بوده است و همه اتّفاق دارند كه در عهدِ مقتدر، خليفه ديگرى وجود نداشت. پس اگر اين رواست كه ده سال عالَم بى خليفه باشد و نقصانى هم نكند، حُكم صد سال و دويست سال هم همان است. بنابراين او بايد آن ياوه ها را كه در مواضعى از كتاب خود گفته است، پس بگيرد، از جمله اينكه، مهدى كجاست؟! و چگونه عالَم، بى خليفه مى توانَد باشد؟! و بر آن روزگار قياس كند كه مقتدر سه ساله بود و وزيرش ملحد بود و مادرش ناقص عقل و جهان بى خليفه بود.

سى و سه

آنگاه گفته است:

شرح دارايىِ فراوانِ ابوالحسن فرات در كتاب ها آمده است و تا بدان حدّ بود كه يك بار دارايىِ او را مصادره كردند و دوازده ميليون دينار از وى گرفتند، غير از آنچه از خانه هايش به غارت بردند و هزار و صد رطل كافور رَباحى(1) و هفت هزار نافه مشك، و غير از زرّينه و سيمينه و فرش و آنچه سر به نيست كردند و چهارپايان بى شمار. در اين پنج سال كه او وزير بود، سه بار همين گونه مصادره اش كردند و خانه هايش را به غارت بردند و باز خلعتش دادند و به سَرِ كار فرستادند. او در عهد وزارت، پنهانى فرستادگانى به ديلمان مى فرستاد و آنان را به حمله بر شاه برمى انگيخت(2) و نكبت هاى اين كارِ او به مسلمانان مى رسيد. در آن وقت كه ابوطاهر جنّابى و ابوسعيد جنّابى با آن لشكر بى منتها به مكّه راندند، در روز عرفه در عرفات، سى و هفت هزار حاجى را كشتند و مردم خود را در چاه ها مى افكندند و سه روز مكّه را به

ص: 104

غارت دادند و حجر الاسود را كندند و به مصر بردند و بيست و سه(1) سال بعد، باز همان ملحدان بازگرداندند و گفتند: «أخذناه بأمر و رددناه بأمر؛ به فرمانى برداشتيم و به فرمانى بازگردانديم.» شرح اين غلبه و حادثه در كتاب ها آمده و مشهور است و آن لعينِ نفرين شده(پسر جنّابى) در عرفات، هنگام غارت مى گفت: ناودان كعبه را بگيريد! ملحدى آهنگِ آن كرد، ولى هلاك شد؛ تا يازده تن رفتند و هلاك شدند و سرانجام آن را به دست آوردند و آن ملعونمى گفت: «هو فى السّماء و بيته فى الأرض، حجّوا الى مصر؛ او در آسمان و خانه اش روى زمين است. براى حجّ رو به مصر آوريد.»

رحمت و بركات بر آن مسلمان باد كه اين فصل و جوابش را كامل و دقيق بخواند

و خوب فهم كند و انصاف دهد. نخست اينكه عذر ابوالحسنِ فرات را نمى خواهيم،

اگرچه در كتب شيعه نامدار است و مى دانيم كه چه مذهب و اعتقاد داشت و از بزرگى به حدّى بود كه وزير خلفا بود و بُحترى شاعر، در مدح او چند قصيده گفته است و ابياتى نيز در مرثيه دختر او سروده:

أبا حسن انّ حسن العزا *** ء عند المصيبات و النّازلات

يضاعف فيه الاله الثّوا *** ب للصّابرين و للصّابرات

و منزلة الصّبر عند البلاء *** كمنزلة الشّكر عند الهبات(2)«خداوند براى عزادارى نيكو در مصيبت هايى كه نازل مى شود، پاداش دوچندان

ص: 105

به مردان و زنان شكيبا مى دهد. جايگاه صبر در مصيبت و بلا چون پايگاه سپاسگزارى در برابر بخشش است.»

پس بر خلاف آنچه اين خواجه گفته است، ملحد نبود و معتقد و شيعى بود. ثانيا آنچه از كثرت مال و نعمت او حكايت كرده است، يا مالى حلال بود يا حرام. اگر حلال بوده و از راه هاى درست بدست آمده است، بر او كيفرى نيست، و اگر مؤمن و مقرّ و معترف بوده است و از او ستانده باشند، مستحقّ ثواب و عوض است. اگر مالى حرام بوده است كه در مدّت وزارت، به ظلم و قهر از مردم گرفته بوده است، وزر و وبال و كيفرِ آن بيشتر به گردن خليفه است كه حرام خوارِ ظالمى را بر سر مسلمانان چيره كرده و دست او را باز گذاشته است تا مال هاى مسلمانان را به ناحق جمع كند، يا به گردنِ آن جماعت است كه اجماع بر خلافتِ خليفه سه ساله بى عقل و حكومت زنى ناقص العقل كرده اند تا وزيرى حرام خوار و ستمگر انتخاب كند و عالم را خراب.

اگر جماعتى بگويند كه امام بايد عادل و منصف و عالم تر و شجاع تر از مردم و معصومِ از خطا و لغزش باشد و از ظالمان و غاصبان تمكين نكند، و در هر روزگارى از سوى خدا منصوص گردد تا ظاهر و باطنش پاكيزه باشد، اين مصنّف، بدگويى مى كند و مى گويد: اين مذهب شيعيان است و خلاف اجماع مسلمانان و دشمنى با صدر اوّل و جمهور أعظم! پس او، يا بايد به آنچه ابوالحسن فرات كرد، راضى باشد و اقرار دهد

كه درست بوده است، يا بايد قبول كند كه خليفه اى كه چنان كند، مجرم و خطاكار است و شايسته امامت نيست و بايد بپذيرد كه امام بايد منصوص و معصوم باشد، تا هم سخنش متناقض نباشد و هم قولش باطل نگردد؛ زيرا اگر در امامت اقتدا به على يا به عمراست، على به وقت گوش دادن به سخن عقيل، شمع بيت المال را فرو مى نشاند و يا به قول اين خواجه، عمر در بيت المال آستين بر بينى مى نهاد تا بوى مشك را نشنود.(1)

ص: 106

اگر ابوالحسن فرات را مصادره و معزول كرده اند و خليفه باز به او خلعت وزارت داده است، نمى دانم اين نقصان به نزد عاقلان به خليفه و حاكم برمى گردد كه از ملحدى ظالم تمكين مى كند يا بعد از دويست و سى و سه سال به شيعيان در محلّه هاى زادمهران و مصلحگاه رى؟ مصنّف، يا بايد كسى را لعنت كند كه مستحقّ لعنت است، يا اينكه دست از مذهب بدِ خود بردارد و يا آنكه از نوعِ اين كتابِ خود ديگر تصنيف نكند و رسوايى خود و مذهب بدِ خود را آشكار نسازد.

گفته است: «ابوطاهر جنّابى و ابوسعيد جنّابى - لعنت بر هر دو - قول پيامبر را در معرفت خداى تعالى كافى مى دانند و حسن و قبح عقلى را حواله به شريعت مى كنند و اين در الحاد، ركن اعظم است. خرابى كعبه و كشتن سى و اند هزار مسلمانِ حاجى وآن حادثه عظيم نيز بر گردن آنان است.» نمى دانم اين نقصان ها به چه كسى بازمى گردد؟ خون اين مسلمانان به گردن كيست؟ به نظرِ من، تقصير حاكمِ آن روزگار و خليفه وقت است كه چنان ستمگر ملحدى از مصر بيايد به قصد خراب كردن كعبه و خرابى دين و اسلام و قتل و غارت مسلمانان و حاجيان، و خليفه وقت هيچ حركتى نكند. آيا روش عمر خطّاب و على مرتضى - عليه السلام - اين بود؟ بايد كه اين خليفه از حرمسرا بيرون مى آمد و روى از بغداد به حجاز مى آورد و آن ملحدان ستمگر را دفع و حاجيان و مسلمانان را خلاص مى كرد و از آنجا روى به شام و مصر مى نهاد و حجر الأسود و ناودان كعبه را بازمى ستاند و الحاد اسماعيليان مصر را

ص: 107

از ميان برمى داشت و مقرّر مى كرد كه معرفت خداوند تنها با عقل و نظر واجب است. اگر همه اين كارها را مى كرد، خلافت بر قاعده مى بود و اجماع فايده اى مى داشت و بدعت و گمراهى خوار مى شد. امّا مقتدر عباسى در بغداد و در حرمسراى خود بر بستر رومى و مقراضى(1) خفته بود و برّه و حلوا مى خورد و كنيزكان ماه رو، همراه او بودند و خطبه و سكّه در سراسرِ زمين و بلاد عالم به نام او بود و امام على نقى و امام حسن زَكىّ عسكرى - عليهما السلام - ممنوع و محروم بودند. با اين همه، مؤلف، غفلتِ خلفاى خود را فراموش مى كند و بعد از سال هاى دراز، كتاب تصنيف مى كند و گناه و وزر و وبال آن را بر دوش شيعيان قم و كاشان مى نهد و دشنام به شيعيان اُرَم(2) و سارى مى دهد كه چرا جرأت مى كنند بگويند كه امام و خليفه بايداز سوى خدا منصوص و از هر لغزش و خطا معصوم و شجاع تر و عالم تر از هر يك از ما مردم باشد.

هر كس در اين فصل به انصاف تأمّل كند، درباره آنچه اين خواجه آورده است، هيچ شبهه اى باقى نمى ماند. والحمد للّه ربّ العالمين.

اما چقدر اين غلبه و حادثه كه اين خواجه از عهد مقتدر، از ابوطاهر و ابوسعيد جنّابى(3) حكايت كرده، شبيه است به آن حادثه كه حسين بن على را در كربلا شهيد كردند. اميرالمؤمنين! يزيد پسرِ خالُ المؤمنين! معاويه، پس از به شهادت رساندن حسين - عليه السلام - مسلم بن عقبة مرّىِ خارجى را با حصين بن نمير سكّونى به مكّه فرستاد تا عبداللّه بن زبير را كه از ترس بنى اميّه و يزيد به مكّه گريخته و آنجا منزوى شده بود، دستگير كنند يا بكشند. اهل حجاز، بعد از قتل حسين - عليه السلام - روى به

ص: 108

عبداللّه بن زبير داشتند. يزيد آن دو تن را با نود هزار مرد خارجى شامى به جنگ عبداللّه زبير فرستاد. آن دو آمدند و در مدينه، شهرِ پيامبر، سه شبانه روز قتل و غارت و به زنان تجاوز كردند. بعد از آنكه شش هزار مرد و كودك را از فرزندان مهاجران نخستين و انصار پيشگام و عَمرو پسرِ عثمان بن عفّان را كشتند،(1) روى به مكّه نهادند براى مقابله با عبداللّه زبير تا با او همان معامله كنند كه با پسر فاطمه زهرادر دشت كربلا كردند. مسلم بن عقبة مرّى - عليه اللّعنه - در راه مكّه به دوزخ رفت و حصين بن نمير سكّونى را امير لشكر كردند و آن ملعون به مكّه آمد و در برابرِ كعبه، منجنيق نهاد و قتل و غارت ها كرد. مصنّف، قصه ابوالحسن فرات و جنّابيان را در كتاب خود ياد مى كند، ولى حادثه هاى كربلا و مدينه و مكّه را به فراموشى مى سپارد! مى دانيد چرا؟ براى اينكه مبادا اندك گردى بر چهره آل هند و آل ابوسفيان بنشيند!

آنگاه در آن ميانه كه آن قومِ شوم مكّه را بر عبداللّه بن زبير محاصره و كعبه را سنگسار كردند، خبر هلاك يزيد آمد كه در دمشق شراب خورده بود و تركيد و به دوزخ رفت و آن قوم بازگشتند. چون خليفه مسلمانان چنين كند، از ملحدان و غلبه جويان مصر چه طمع مى توان داشت؟!

سپس روزگار به عبدالملك مروان رسيد و او خليفه گرديد و اجماع بر وى منعقد شد. او حجّاج بن يوسف ثقفى را كه امير لشكر او بود، با لشكرهاى گران و آلات بسيار به سراغ عبداللّه بن زبير به مكّه فرستاد و آن رسوايى كه آنجا ايجاد شد و قتل و غارت

و شكستنِ حرمت كعبه و ريختن خون چند هزار مسلمان در حرم الهى، روى داد، تا آخر كار كه عبداللّه بن زبير را گرفتند و به درِ كعبه به دار آويختند. عبداللّه پسر زبير بود و مادرش أسماء دخترِ ابى بكر صدّيق و خاله اش عايشه صدّيقه. خليفه وقت او را به دار آويخت و حجّاج بن يوسف، سعيد بن جبير را هم با آن رفعت قدر و بلندى مقام

ص: 109

كه داشت، به دار آويخت و كعبه را با منجنيق ويران كرد؛ به حدّى كه در وقت تعمير آن، از ترس كمبود مصالح، بخش «مستجار» از كعبه جدا شد.(1)با اين همه اين خواجه به اين قوم طعنه اى نمى زند و نسبت به خليفه هايى چون يزيد و مروان انكار نمى ورزد! من مى دانم كه اين موضوع به شيعيان مربوط نمى شود و شيعيان آبه و ورامين آنجا نبوده اند. حادثه اوّل نتيجه غفلت مقتدر است. دو حادثه ديگر را يزيد و عبدالملك مروان كردند، امّا چون اجماع بر ايشان منعقد است! به عقيده اين خواجه بايد زبان را در مورد آنان نگاه داشت، ولى شيعيان را اگرچه بى گناه باشند، بايد لعنت كرد! اگر اين خواجه ادّعاى تاريخ دانى مى كند، بايد از قصّه وليد بن عبدالملك كه بنا به مذهب اين خواجه، خليفه مسلمين است و اجماع به روزگار وى بر او منعقد شده بوده است، خبر مى داد كه روزى قرآن را باز كرد تا فالى بگيرد، اين آيه آمد: «وَ خابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ؛(2) هر گردن كشِ ستيهنده اى نوميد شد!» پس قرآن را تيرباران كرد و اين بيت ها سرود:(3)

اَ توعدنى بجبّارٍ عنيدٍ *** فها أنا ذاك جبّارٌ عنيدٌ

اذا لاقيتَ ربَّكَ يومَ حشرٍ *** فَقُل يا ربِّ مَزَّقَنى الوليدُ

«آيا مرا با گردن كش ستيهنده مى ترسانى؟ اينك اين من، همان گردن كش ستيهنده ام. هنگامى كه پروردگارت را در رستاخيز ملاقات كردى، بگو اى پروردگار! وليد مرا پاره پاره كرد.»بنگريد كه چگونه يكى كعبه را خراب و ديگرى قرآن را نشانه تير مى كند! شيعيان كه رافضى لقب يافته اند، تا بتوانند دشمنانِ خدا و رسول و امام و قرآن و كعبه و

ص: 110

شريعت را لعنت مى كنند؛ اما اين مصنّفِ نامُنصف به آنان دروغ مى بندد و بهتان مى زند. «وَالسَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى».(1)

سى و چهار

آنگاه گفته است:

و معلوم است كه چه كردند در عهد نزار و معدّ و عزيز و حاكم و مستنصر(2) 95

و غير ايشان، از ظاهر كردن الحاد و در بانگ نماز «أشهد أنّ محمدّا رسول اللّه و أشهد أنّ عليّا ولىّ اللّه» گفتن و چهره عايشه صدّيقه را بر ديوارِ مسجدها نقّاشى كردن و در آن، چهره ديوان را با وى قرين كردن، به اين معنى كه محمّد رسول اللّه نبود كه با او بود، ديوى بود بر صورتِ رسول! و در بازارهاى مصر و ولايت هاى آن، از كتامه و لاعه و سجلماسه(3) دشنام به صحابه را آشكارا مى خواندند و لاف ها مى زدند كه وقت آن است كه باطن ظاهر شود و ندا مى كردند «العنوا عائشةَ و بَعْلَها؛ عايشه و شوهرش را نفرين كنيد!» و اگر مسلمانى ضعيف مى گفت: «هبكم ظلمتم عائشة فكيف ببعلها و بعلها رسول اللّه؛ گيرم كه عايشه به شما ستم كرد، شما را با شوهرش چه كار؟ شوهرش رسول خداست» در جواب مى گفتند: نه! شيطان بود كه با او بود، رسول نبود.

بار خدايا، مرا عفو كن براى اين كلماتِ كفر و زندقه و بدعت و گمراهى و الحادِ محض كه به ضرورت در اين فصل به قلم آوردم؛ زيرا خواندن و نبشتن و ديدن آن نقصان دل و جان و ايمان است؛ امّا چون براى پاسخ دادن، آوردن آنها ضرورت دارد، بر سبيلِ نقلِ قول آوردم. «العُهدةُ على مَن ابتدأ بِه؛ گناهش به گردن آن كس كه آن را آغاز كرد.»

ص: 111

لعنت خدا بر اين پيشوايان اسماعيليّه كه اين خواجه از آنان با القاب و اسامى ياد كرده است و آنان، هميشه از سوى شيعه لعنت مى شده اند. آنچه از ايشان گفته است، از افعال بد و بدعت ها، از نظرِ ما نيز همه بد و ناپسنديده و كفر و گمراهى است و تمام گفتار و كردارِ ايشان مبتنى بر آن مسئله اوّل است كه در دشمنى با توحيد گفتند: «در شناخت خداوند تنها به پيغمبر و معلّم صادق نياز است.»

گفته است: «در اذان، معدّ را به رسالت ياد كردند و على را به ولايت.» خاك بر سر ايشان! چگونه امام را بر رسول مقدّم داشتند؟! ملحد جز مانند اين بدعت ها و تهمت ها چه دارد كه بگويد؟! قرين كردن نام عايشه بر ديوار با صورت ديو نيز از نهايت كفر و گمراهى و بدعت است. صد هزار لعنت خدا و لعنت فرشتگان و لعنت همه پيغمبران و لعنت همه آدميان بدان كس باد كه مذهبش اين باشد كه ديوى به صورتِ رسول مى تواند شد و همراه با عايشه مى تواند بود. حاشا عنه و عنها؛ دور باد از هر دو! اين سخن ها بيشتر شبيه مذهبى است كه مى گويد: «بارى تعالى، ديو را به صورتِ سليمان كرد و مُلكِ سليمان را بدان ديو سپرد.» اينان نيرنگ بازى را در ادلّه روا مى دارند؛ چنانكه مذهب اين مصنّف است، نه مذهب شيعه. نيرنگ بازى در ادلّه و غير آن و تغيير صورت انبيا و نيز آن راه و روش را جبريان به ملحدان(اسماعيليان) آموختند كه گفتند: خدا صورتِ سليمان را به ديوى داد و مُلك او را هم به ديو سپرد. همين گونهسخن ها سبب شد كه ملحدان نيز گفتند: صورتِ مصطفى را به ديوى داد و صورت زنش را نزديك وى كشيد!

شيعه بحمد اللّه، هم از اين و هم از آن ديدگاه منزّه و مبرّاست؛ زيرا خدا را عادل مى داند و رسولان را معصوم و زنان انبيا را پاكيزه و مستحقّ رحمت خدا. در حق عايشه، شيعه بيشتر از اين اعتقاد ندارد كه با على - عليه السلام - كه امام «واجب الاطاعه» بود، جنگ كرد؛ اگر از آن توبه نكرده باشد، او را در قيامت به جرم «بغى» (سركشى در برابر امام)، مؤاخذه خواهند كرد.

پس لعنت شيعه تنها بر ملحدان و اهل بدعت است؛ امّا نمى دانم كه اين فصل را اين

ص: 112

خواجه در اين كتاب به چه سبب آورده است. اگرچه شيعيان، على را منصوص و معصوم و بهترين امّت مى دانند، مذهب ايشان چنين است كه اگر در ميانِ اذان، بعد از شهادتين كسى با اعتقاد به وجوب بگويد: «أشهد أنّ عليّا ولىّ اللّه»، اذانش باطل است و بايد آن را از سر بگيرد، و نام على در بانگ نماز بدعت است و اگر بااعتقاد باشد، معصيت است و گوينده آن در لعنت و غضب خدا. آخر اين مصنّف كه ادّعا مى كند بيست و پنج سال مذهب شيعه داشته است، بايد اين اندازه بداند. معلوم مى شود كه غرضش از نوشتن اين فصل، جز دشمنى با مصطفى و عايشه نبوده و مى خواسته است كه اين دشمنى در قول و قلم او بيايد.

بارى تعالى توفيق دهاد تا بر زبان ما جز صدق و صواب جارى نشود. «انّه الحافظ الخبير؛ اوست نگهبانِ دانا.»

سى و پنج

آنگاه گفته است:

و آن ملحدان در مصر مى گفتند: «العنوا الغار و ما حولها؛(1) غار و اطراف آن را لعنت كنيد!» و بدعت هايى چون زنا و لواط در بازارها آشكار كردند و به شراب خانه ها اهمّيّت دادند و زنان و دختران خود را بى نكاح به اين و آن سپردند و قاضى نشاندند تا واسطه شراب و زنا و لواط شود و مانند اين كارها.

چنانكه بعضى از اينها را در تاريخ الأيّام و الأنام كه جمع كرده ايم در بابِ مربوط به خلافت مقتدر شرح داده ايم. اين غلبه كنندگان بر مصر، خود را ابن رسول اللّه و ولىّ اللّه و القائم بأمر اللّه و المهدىّ باللّه و العزيز باللّه و الظّاهر

لاِعزاز دين اللّه و الحاكم بحكم اللّه و الآمر بأمر اللّه و المستنصر باللّه، لقب نهادند و خواجگان احمقِ شيعى هم در عراق و قهستان چون مى شنودند كه در مكّه و تهامه و مصر و مغرب چه روى مى دهد، شاد مى شدند و به يكديگر

ص: 113

چنانكه عادت شيعيان است،(1) به رمز و اشارت تهنيت مى گفتند كه اين همه، علاماتِ ظهورِ قائم است.

جواب اين فصل، اگرچه واجب و لازم نيست، به ضرورت چند كلمه گفته مى شود. آنچه حوالت كرده است به ملاحده (اسماعيليان) از زشتگويى به غار و غاريان، يعنى رسول خداى و ابوبكر بن ابى قحافه و اظهار منكرات و منهيّات، از شراب و زنا و لواط و غير آن، هيچ شبهه نيست كه آن معانى به مذهب آنان رواست و به مذهب جبريان هم وابسته به قضا و اراده خداست و اگر اين و مانند اين كارها را نمى كردند و نمى گفتند، ديگر ملحد نبودند! بر پشت اين زمين، ملحدان باطنى، از همه انواع اهلِ باطل، از مشرك و كافر و بت پرست و آفتاب پرست و ستاره پرست و مجوسى و آتش پرست و جبرى و گبر و جهود و ترسا و از همه دشمنان خدا و انبيا و اوليا، بدتر و شقى ترند و ملعون تر؛ چنانكه شاعرِ تازى مى گويد:

الباطنيّهُ شرّ الخلق كلّهم *** شرور باطنهم ترميك بالشّرر

دين الاباحة و التّعطيل دينهم *** و الجحد بالرّسل و التّكذيب بالزّبر

هم المجوس بنوديصان فانتسبوا *** مكرا و زورا الى الأشراف من مضر

«باطنى ها همه بدترين آفريدگانند. بدى هاى درونشان تو را هدف شراره ها قرار مى دهد.»

«دينشان، اباحه و تعطيل است و انكار پيامبران و دروغ شمردن كتب آسمانى.»

«آنان زرتشتى و فرزندان ديصان هستند و با نيرنگ، خود را به "مُضر" نسبت مى دهند.»

كتاب هايى كه شيعيان اصولى اماميّه تأليف كرده اند در نقضِ قاعده ملاحده كه

ص: 114

لعنت خداوند بر ايشان باد، از مختصر و مطوّل بسيار است و در ميان همه طوايفاسلام، دشمن ترين طائفه با ملحدان، شيعيان اصولى اند.

گفته است: «خلفاى ملاحده در مصر شراب و زنا و لواط و غير آن از منهيّات شرعى را آشكارا انجام مى دادند.» آرى، انجام مى دادند و لعنت بر ملحدان و اقوالشان باد؛ امّا اين طعنه بر خلفاى ملاحده مصر، هنگامى شايسته تر مى بود كه همين كارها در بغداد، مركز خلفاى عبّاسى آشكار نمى بود و آنجا عشرت گاه قيراط خانه(1) كه در آن همه گونه كارهاى زشت آشكارا انجام مى گيرد، وجود نمى داشت و شراب نمى فروختند و رضا نمى دادند و اجرت نمى ستاندند. پس اين خواجه جبرى از دو جهت نبايست بر ملاحده مصر طعنه مى زد: يكى براى حرمت به خلفا و ديگر براى اقرار به قضا و قدر و رضاى خدا. طعنه بر ملاحده، حقّ شيعه است كه خدا را عادل و منزّه مى داند و انبيا و خلفا را معصوم.

امّا اينكه مصنّف، از القاب مدّعيان و مبطلان مصر ياد كرده است كه «القاب اسلام و دين را بر خود نهاده اند»، از آن، چه نقصانى به اسلام و دين مى رسد؟ كافران هم بتان را خدا مى خوانند و مشركان، لات و عُزّى را شريك خدا مى دانستند و مُسيلمه كذّاب و طليحه مدّعى، خود را رسول مى خواندند و فرعون خود را خدا مى خواند و جهودان عُزَير را و ترسايان مسيح را پسران خدا مى دانستند و غاليان على را خدا مى دانند و مى خوانند، و هيچ نقصانى به وحدانيّت و رسالت وارد نمى شود. اگر جماعتى از بدعت گذاران و غلبه كنندگانِ بر مصر، خود را «الحاكم باللّه» و «الآمر باللّه» و مانند آن نام نهند، اسلام و دين و اعتقاد و مسلمانى را چه نقصان؟

شگفتا كه اين مصنّف، چون كتاب خود را بعض فضائح الرّوافض نام نهاده است،

آوردنِ اسامى و القاب ملاحده در آن، كه ربطى به شيعه اماميّه ندارند، نهايت بى انصافى و بداعتقادى و بى امانتى است. براى اين آورده است كه نادانان و عوام

ص: 115

و اوباش هنگامى كه كتابش را مى خوانند، به نظرشان پسنديده آيد؛ حتّى اگر همه وزر و وبال آن به گردن اين بيچاره افتد.

اگر در اين مجموعه، تنها از مذهب شيعه ياد مى كرد، ما هم ممكن بود به ردّ و نقض آن شروع نكنيم، امّا به ضرورت نقضى نوشتم كه هم خواصّ بخوانند و هم عوام بدانند.

گفته است: «رافضيانِ احمق بدان آوازه كه از مغرب و مصر پياپى مى رسيد، خرّمى مى كردند و بشارت به يكديگر مى دادند كه مقدّمه ظهور مهدى است.» رافضيان بر خلاف گمان اين خواجه، ابوبكر صدّيق را با سبقت و هجرت و بذل مال و وصلت رسول و بيعت مهاجر و انصار، و عمر خطّاب را با صلابت و عدل و كوتاه دستى 101

و وصلت رسول و فتح هاى عالَم گير، و عثمان عفّان را با كثرت حيا و بذل مال ها و نسبت بزرگ و دامادى مصطفى، چون منصوص و معصوم نمى دانند، به امامت قبول نمى كنند. پس چگونه به مدّعيان و ملحدانِ مصر و مغرب و امامان زيديه التفات كنند، آن هم به حدّى كه چون آوازه ها از مغرب و مصر پياپى مى رسيد، خرّمى كنند و به يكديگر بشارت دهند كه مقدّمه كار مهدى است؟!

هر كس كه اصول مذهب شيعه را بداند، اين تهمت را قبول نمى كند و دروغ و خطا و بى اصلى و تعصّبِ مصنّف، براى وى در هر فصل ظاهرتر مى شود. والحمد للّه ربّ العالمين.

سى و شش

آنگاه گفته است:

سرانجام مقتدر خليفه را كشتند و چهار هزار ملحد اسماعيلى و رافضى را نيز كشتند و به دار آويختند و برخى را آتش زدند و بادشان نشست و هميشه چنين بوده است. كار ايشان پايدار نيست و بادشان زود فرو مى نشيند، زيرا دغل بازند.

جواب اين ياوه گويى ها كه از سر سستى عقل و بى مايگى گفته است و نه در كتابى مسطور است و نه از شخص مورد اعتمادى ذكر شده است، چنين است: چون خليفه

ص: 116

را بكشند و غوغايى برخيزد و در آن ميانه تميزى نباشد، مستحقّ و نامستحقّ و ملحد و موحّد در كشته شدن يكسان هستند؛ ولى ملحد، ملحد است و مسلمان، مسلمان. «و كلام العِدَى ضرب من الهذيان؛(1) گفتار دشمن، گونه اى از هذيان است.» بادِ كسى بايد 102

فرو نشيند كه بيش از صد و پنجاه سال از نهادنِ مذهبش نمى گذرد و در هر سى سال، خط هايى گواه بر رجوع و انكار از علمايشان مى ستانند. امّا مذهب شيعه چنانكه از آفتاب آشكارتر است، از زمانى كه مصطفى - صلى اللّه عليه و آله - از دنيا رفت و به جوار حق تعالى پيوست. همان است كه بود و همچنان بر همان اساس است كه گفته اند؛ يعنى بر عدل و توحيد و نبوّت و امامت. و اين باد نيست كه بنشيند. سپاس خدا را بر بخشش هاى پياپى اش و نعمت هاى فراوانش.

سى و هفت

آنگاه در فصلى ديگر از كتابش گفته است:

بدان كه هيچ فرقه اى از فرقه هاى اسلام، سست راى تر و عاجزتر و احمق تر از اين فرقه گمراه حشوى رافضى نيست. هرگز روى پاىِ خود نمى ايستند و تير از تركش خود نمى اندازند؛ زيرا عقايد اصولى آنان را پيش كسى نمى توان برد و فروعى نيز ندارند تا بر اساس آن مناظره كنند.

اوّلاً به دليلِ اينكه خود اين خواجه جبرى، اين طايفه را از فرقه هاى اسلام مى شمارد، آنگاه به خون و مال ايشان در جاى جاى اين كتاب اشاره مى كند، مخالفت با قول پيامبر و شريعت است؛ زيرا پيامبر مى فرمايد: «چون اسم امّتى از امّت هاى اسلام

ص: 117

بر فرقه اى از امّت من نهاده شد، بايد ايمن باشند.» پس به خون امّت اسلام فتوا دادن و بر خلاف فرمان خدا و مصطفى نظر دادن، كفر و گمراهى است. پس اين خواجه، با گفتار خود، كفر خود را اظهار و اثبات كرده است.

ثانيا اينكه گفته است: «شيعيان مستقلّ نيستند و تير از تركش خود نمى افكنند»، قياس به نفس كرده است؛ زيرا هرگز مستقلّ نبوده است آن كس كه تقيّه كند و بگويد: «در اصولْ مذهبِ ابوالحسن اشعرى دارم و در فروعْ مذهب امام شافعى»، در حالى كه از عهد شافعى تا به عهد ابوالحسن، سال ها فاصله است. نمى دانم اين جماعت در اصولْ مذهب چه كسى را دارند و شايد در اصول، مذهبشان موقوف مانده بود و بر فروع كار مى كردند تا آنكه ابوالحسن اشعرى پديد آمد! اگر آن اصول، از امام شافعىاست، نسبت دادنِ آن به ابوالحسن اشعرى خطا و انكار و نيرنگ بازى با حق است.

اكنون كه مى گويد تقيّه نمى كنم، و خود را سنّىِ حنفى مى خوانَد. پس هرگز به خودى خود مستقلّ نبوده و اوست كه تير از تركش خويش نيفكنده است و مذهبى دارد كه از آن ضعيف تر ممكن نيست. اين را گفتم تا او با همان پيمانه اى كه ديگران را پيمود، خود را بسنجد و صورت خود را در آئينه مذهب خويش ببيند و بداند «كما تدين تُدان(1) و كما تَكيل تُكال؛(2) با همان دستى كه بدهى با همان پس مى گيرى!»

و آنچه گفته است: «آنان فروعى ندارند كه بر اساس آن مناظره كنند»، در فصول پيش نام كتاب ها و نام مصنّفان و علماى شيعه با شرحِ كامل بيان شد. هر كس بر آنها واقف شود، جهل و بى مايگى و بهتان اين خواجه را خواهد دانست. والحمد للّه ربّ العالمين.

ص: 118

سى و هشت

آنگاه گفته است:

اگر دانشمندى حنفى يا شافعى در شهر بيايد و مجلسى تشكيل دهد و در آن فضيلت و منقبت على بن ابى طالب - رضى اللّه عنه - را همراه با آنچه از اصول مذهب خويش مى داند، شرح دهد و برترى خلفاى راشدين را بگويد، شيعيان خود را در غلط مى افكنند و همه بدان مجلس مى شتابند و مست ونيم مست فريضه ها را رها مى كنند و در مجلس آن مخالف، نعره مى زنند و شادى مى نمايند كه او نام على برده است. و چون با يكديگر جمع شوند، 104

گويند: «ديدى در حقّ امير المؤمنين على چه گفت؟ شنيدى كه از عصمت انبيا چگونه گفت؟» به آنان بايد گفت كه آن را شنيدى و اين را كه در حقّ ابوبكر و عمر و عثمان گفت، نشنيدى؟ نديدى كه از ايشان چه ثنائى و براى ابوحنيفه و شافعى چه منقبتى گفت؟ آيا هيچگاه شنيدى كه بگويد ابوبكر منافق بود، يا عمر گمراه بود، يا ابوحنيفه اجتهادى كرد كه نمى بايست مى كرد؟ يا شنيدى كه شريعتِ مهدى قائم را شرح دهد، يا هيچ گفت كه على از سوى خدا منصوص بود و صحابه با بيعتِ ابوبكر كافر و گمراه شدند؟

اگر اين چيزهايى كه مى گويد موافق عقيده تو است، جا دارد كه شادى كنى و گردن بيفرازى، امّا وقتى او هيچ از اين سخن ها نمى گويد، تو از مجلس و سخن او چه بهره اى مى برى؟ و اين شادى تو از چيست؟ اگر على بزرگ و فاضل بود، تو را از آن چه سود؟ بهره تو از على همان است كه جهودان از موسى و ترسايان از عيسى دارند. از مذهب تو تا آنچه او مى گويد، هزار فرسنگ است. همه روز در بازارها مى گويند ديدى كه چه گفت! و اگر مسلمانى بپرسد تو را در اين ميان چه نصيب است و يا اگر بر كارهاى ايشان انكارى بكند، همه همزبان مى شوند و مى گويند فتنه مى انگيزى! همان گونه اند كه شيعيان عهد امير المؤمنين على بودند. او بر منبر كوفه مى گفت: «اَلا اِنّ خيرَ هذه الاُمّةِ بعدَ نبيِّها أبوبكر ثمّ عمر؛ آگاه باشيد كه بهترين

ص: 119

اين امّت پس از پيامبر، ابوبكر و سپس عمر است.» ولى آنها با يكديگر مى گفتند: تقيّه و مداهنه مى كند و زبان او را خواصّ او مى دانند.

در اين فصل بايد نيك تأمّل كرد تا فايده حاصل شود.

اينكه بر رفتن شيعيان به مجلس مخالفان، عيب گرفته است، أوّلاً سخنى است كه قرآن را انكار و قول خدا را ردّ مى كند و دعوت مصطفى را باطل، بارى تعالى در نصّقرآن مجيد و كتاب عزيز به محمّد با امر مطلق مى گويد: «فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ؛(1) اى محمّد، بندگان مرا بشارت ده كه قول هاى مختلف را بشنوند و از بهتر و حق تر و اولى تر پيروى كنند.» پس شيعه در اطاعت از اين فرمان مستحقّ ثواب است، كه از فرمان خدا و رسول و قرآن پيروى كرده است، و اين خواجه در اين منع، گنه كار و خطاكار و مستحقّ لعنت و عقوبت و مخالفِ خدا و رسول و قرآن است.

ثانيا شيعيان عراق، از جماعتى كه خود را به شافعى منسوب كرده اند، جبر و تشبيه و تكليفِ گزاف و لغزشِ انبيا و وجوب معرفت خداوند از طريقِ نقل و نه عقل و مانند آن شنيده اند. وقتى باخبر شوند كه از خراسان عالمى رسيده است، مى خواهند سخنان او را بشنوند تا بفهمند كه اعتقادِ او در اصول دين به اعتقادِ اين جبريان شباهت دارد يا نه، و در دوستى اميرالمؤمنين على و آل او اعتقادِ وى چگونه است، و اگر حنفى باشد، مى خواهند بدانند كه كرّامى است يا معتزلى يا نجّارى، يا مطلقا در اصول دين و فروع شريعت مذهبِ ابوحنيفه دارد. پس وقتى از منبرى كه تا آن روز از آن، جبر و تشبيه و خصومت با اهل بيت شنيده اند، توحيد و عدل و عصمت انبيا و مناقب آل رسول بشنوند، از شوق دستارها بيندازند. گويى از درختِ حنظل شكر مى چينند و اين به خرقِ عادت مى مانَد. و اگر آن عالم تازه رسيده، امير عبّادى باشد،(2) اين خواجه جبرى درصدد برمى آيد تا عوام را بر او بشوراند كه آنچه او مى گويد، نمى توان شنيد! و اگر

ص: 120

تاج شعرى(1) باشد، به خونش فتوا مى دهد.

و اگر مخالفتى كه اين خواجه با رفتن جماعت شيعيان به اين مجلس مى كند، از آن جهت است كه مى گويند: «عقيده آنان با اينان مخالف است؛ اين نظر هم درست نيست، زيرا اين طريقه در هر طايفه مرسوم است. هر دوشنبه كه ما شيعيان مجلس داريم، گاه ده و بيست و پنجاه و پانصد منقبت خوان و عالم و بازارى از حنفيان و شافعيان در مجلس ما حضور مى يابند و سخنان ما را مى شنوند و بعضى مى نويسند و اين كار ظاهر و شايع است. اگر به حقيقت و انصاف در اين فصل و جوابِ آن تأمّل شود، هيچ شبهه اى باقى نمى مانَد.

دو يادآورى

اول آنكه عالم و گوينده غريب كه به شهر مى آيد، اگر نفاق نورزد و به طمعِ مالِ دنيا و مجامله با خواجگان شيعى و اميد حضورِ عوام و خواصّ شيعه، در مذهب خود مداهنه نكند و تعصّبِ سرد هم نشان ندهد و على را از عمر برتر بداند و اهل بيت پيامبر را بر اصحاب ترجيح بدهد، بى گمان شيعه به مجلس او مايل خواهند بود و حتّى اگر مذهب خود را رو راست بگويد، باز هم در مجلس وى چندان جمعمى شوند كه در مجلس مقيمانِ شهر. اين را يادآور شدم تا بر اين خواجه معلوم شود و اين معنى را بداند كه مداهنه و نفاق و تقيّه و ريا و حبِّ جاه و مال به آن عالم كه اين

خواجه گفت، بيشتر برمى گردد تا به عوام شيعه.

ديگر آنكه اگر مطربى و يا گوينده اى خوش آواز در شهرى بيايد، همه طوايف از بهر خوشى روى به او مى آورند و اين خواجه نبايد آن را عيب كند. اگر واعظى مخالفِ

ص: 121

شيعه در شهر بيايد كه خوش سخن باشد و درباره دين و اعتقاد شيعيان هم حرفى نزند، از براى طراوت و لطافت سخنش درباره توحيد و عدل و عصمت انبيا و مناقب آل مصطفى، مردم به جان و دل مى پذيرند و آنچه به خلاف اين باشد، التفات نخواهند كرد. «خذ ما صفا و دع ما كدر؛(1) روشن را بگير و تيره را بگذار.»

گفته است: «رافضيان اين روزگار همچنانند كه رافضيان عهد على مرتضى.» اين سخن اين خواجه بر خلاف آن سخن است كه در آغازِ كتابِ خود گفت كه شيعه مذهبى نوپاست و زنى آن را بنا نهاده و ابن مقفّع واضع آن بوده است. اكنون مى گويد كه در عهد على هم شيعيان وجود داشته اند اين را گفتم تا نشان دهم كه همه اقوال اين خواجه در اين كتاب متناقض است و گويى خداوند از وى، عقل و توفيق را سلب كرده است. والحمد للّه ربّ العالمين.

امّا اين سخن كه اميرالمؤمنين بر منبر كوفه گفت «ابوبكر و عمر بعد از مصطفى، از همه امّت بهترند»، حاشا كه ايشان، با وفور عصمت و كثرت علم و دانش، چنين سخنى گفته باشد. در آثار و اخبار نيز اين كلمات مذكور نيست و در هيچ كتابى از نهج البلاغه و تاريخ الشّهور و الدّهور - كه يك كلمه از كلمات أمير المؤمنين - عليه السلام - از آن ساقط نشده است - مسطور نيست.

امير المؤمنين از طريق قرآن و عقل و اخبار رسول مى داند كه خود در فضل و عصمت و كثرتِ علم و قرابت و سخاوت و بخشش و شجاعت و وصلت و سبقت و غير اينها بهتر است. هر چه ابوبكر و عمر داشته اند، از همان فضايل كه سنّيان دعوى مى كنند و مى گويند، او داشته است، ولى آنچه او بدان مخصوص بود، ايشان به اجماع نداشتند.

اين فصل به تفصيل در كتاب الدّرجات، تأليف شيخ ابوعبداللّه البصرى،(2) آمده است. بايد آن را ديد و دانست كه اميرالمؤمنين در فضايل هر يك از صحابه مشاركت دارد و آنچه او بدان مخصوص است، در ايشان نيست.

ص: 122

همچنين هر كس، محلّ و مرتبت حسن و حسين را بداند، مانند اين سخن را نمى گويد. اين دو نفس و جان و جگرِ مصطفى بودند و سيّد - عليه السلام - گفته است: «الحسن و الحسين منّى. هذان إمامان قاما أو قعدا و أبوهما خير منهما؛ حسن و حسين از من هستند، هر دو امامند، چه برخيزند و چه بنشينند و پدرشان از آن دو بهتر است.»اين مطلب را گفتم تا معلوم شود كه آن حديث كه اين خواجه آورده بود، دروغ و بهتان است و على بهتر و عالم و معصوم است و همه صحابه محتاج علم اويند. و الحمد للّه ربّ العالمين.

سى و نه

آنگاه گفته است:

و چون در بازارها اين شعرهاى نادرست را بخوانند و تركان بشنوند، نمى دانند كه چيست؛ ولى آنها كه پيش از اين بر راز و رمزِ شيعيان واقف بودند، مى دانستند؛ زيرا زبانِ چند تن از اين مناقبيان شيعى را بريدند و در سارى، خاتون سعيده سلقم، دختر ملكشاه - رحمة اللّه عليه - كه همسرِ اسپهبد على بود، دستور داد كه زبان ابوطالب مناقبى را كه صحابه پاك و زنان رسول خداى را هجو مى كرد و به بيشه گريخته بود، بريدند.

اما جواب اينكه گفته است «تركان نمى دانند كه مناقبيان چه مى خوانند»، اين است كه ممكن نيست كه تركان بر روى زمين پس از اسماعيليان دشمنى سخت تر از اين مصنّفِ نامنصف داشته باشند. در هر فصلى از فصول كتابِ خود، يك جا به بى حميّتى و يك جا به نادانى و يك جا به غفلت تركان اشارتى كرده است و اين اندازه نمى داند كه تركان، عالِم و عاقل اند و جهان بانى و جهان دارى بيهوده به دستشان نيفتاده است و اگر حرمتِ مناقب خوانان را دارند، از سَرِ اعتقاد پاكيزه و دوستىِ اميرالمؤمنين است. مردان، مردان را دوست دارند و خصومتى كه اين خواجه با على و با اولادش و با مدّاحانِ او دارد، در تركان نيست.

و امّا آنچه به دختر ملكشاه، همسرِ اسپهبد على نسبت داده است، خطاست.

ص: 123

اسپهبد، شيعه و معتقد و دوازده امامى بود؛ على رغم اين خواجه كه در چندين جاى اين كتاب گفته است: «رافضيان را قدرى و محلّى نباشد.» خاك بر دهانش كه گفته است: «شيعه و مُلحد(اسماعيلى) يكى است» و جايى ديگر گفته است: «شيعه بودن دهليزِ ملحدى است.» بنابراين در واقع مى گويد: «سلطانى چون ملكشاه دخترش را به يك رافضى(شيعه) داده است. پس با بى امانتى و با بداعتقادى و با بددينى به ملكشاه حواله مى كند كه هر كس دختر به شيعه كه دهليزِ ملحدان است بدهد، مسلمان نيست!

اين دلايل را آوردم تا اين ادّعاها در گلوى جبرىِ اين خواجه بماند و بداند كه سلطان، عالم و عادل و مؤمن است و اسپهبد على داماد او نيز مؤمن و معتقد و امامى و اصولى است، و اين خواجه با آن ادّعاها بدعت گزار و منكر و جبرى و گمراه و منافق است. والحمد للّه ربّ العالمين.

اما اينكه گفته است: «آن خاتون، زبانِ ابوطالبِ مناقبىِ شيعى - رحمة اللّه عليه - را بريد» راست است و انكار نمى توان كرد؛ زيرا با نسبتِ دروغى كه دادند، خاتون دستور داد زبان او را بريدند؛ چنانكه به خواجه ابوبكر خسروآبادى سنّى، حاكم قزوين، گفتند: «صدّيقك فضايلى» دشمن على و آلِ او تو را لعنت كرده است. دستور داد تا در دارالسّنّة قزوين(1) آن فضايل خوان سنّى را پاره پاره كردند! پادشاهان در شهرها مانند اين گونه كارها بسيار كرده اند و مى كنند. امّا چنين نيست كه نيمه يك خواب راست و نيمه ديگر دروغ باشد. اين خواجه چون آن تاريخ را به ياد داشته است كه زبان ابوطالب مناقبى - رحمة اللّه عليه - را بريدند، مى بايست فراموش نمى كرد كه همان شب على مرتضى را به خواب ديد و زبان در دهانِ او كرد و بى درنگ نيك و درست شد و تا چهل سال بعد از آن تاريخ هم در رى و قزوين و قم و كاشان و آبه و نيشابور و سبزوار و جرجان و استرآباد و بلاد مازندران زهد و توحيد و مناقب و فضيلت مى خواند تا در نكونامى به جوار خدا رفت.

ص: 124

پس بدگويى اين خواجه، پايه ندارد و ندامت و ملامت آن در دنيا و آخرت به او خواهد رسيد.

چهل

آنگاه گفته است:

و مردى پليد به نام ابوالعميد مناقبى بود كه همين گفتارهاى زشت را مى خواند. از رى به تهمتِ الحاد (اسماعيلى گرى) به سارى گريخت و آنجا معتكف شد و صحابه را بدگويى كرد و اسماعيليان سارى و اُرَم او را نيكو مى داشتند. سرانجام در آخر عمر شكلش دگرگون و سرش به لَقْوه(1) چون سرِ خوكان شد و مرد.

امّا جواب اين كلمات ياوه و هذيان مانند كه از سَرِ كينه و تهمت و دشمنى با دين گفته است، آن است كه چگونه به تهمت الحاد(اسماعيلى بودن) از رى گريخت و به سارى رفت!؟ هيچ عاقلى اين سخن را قبول نمى كند، زيرا در اين سى سال اخير هر اسماعيلىِ معروف كه در حدودِ گِردكوه و طبس گيلكى(2) و ديار الموت و قلعه هاى طالقان ناپديد شده است، هنگامى كه جست وجو كردند، سرِ بريده اش را در سارى يا در اُرَم بر سر نيزه شاه شاهان، مَلِكِ مازندران يافتند و تنش طعمه سگان شده بود و هزاران هزار از اين نوع سگانِ جهنّم و خوك هاى دوزخ را آن شاه شيعى به تأييد إلهى طعمه حيوانات وحشى و كركس ها كرده است.

پس ملحدان اسماعيلى را عادت نيست كه به سارى به اميد حمايت بروند و اگر مى خواستم مى گفتم: خانه حمايتِ اين ملحدان كجاست. امّا به همين قدر بسنده مى كنم و عاقلان مى دانند كه جاى ملحد و متّهم در سارى نيست. شمارش شده است كه از زمانى كه رستم بن على بن شهريار، شاه مازندران شد، بيست و هفت هزار مردِ

ص: 125

ملحد كه داراى اعتبارى بودند با شمشير او كشته شدند، غير از آن گروه كه به كشتن ايشان رويكرد نيست و در عالم از سلاطين و اميران، هيچ كس چنين فتوحى نداشته است و اگر مى داشت پنهان نمى ماند.(1) تا بدانند كه سارى و اُرَم قبّة الاسلام است نهقرينه اَلَموت. والحمد للّه ربّ العالمين.

و امّا بر خلاف نظرِ اين خواجه، ابوالعميدِ مناقبى - رحمة اللّه عليه - مردى مؤمن و موحّد بود. و آنچه گفته است كه «در آخر عمر شكل ابوالعميد، به علّتِ لَقوه دگرگون شد»، نظرِ اين خواجه آن است كه در اصفهان و همدان و ساوه و قزوين و بلاد آذربايجان و دگر جاهايى كه سنّيان و فضايل خوانانِ آنان هستند، هرگز بيمارى و جنون و جذام و فالج و پيسى و لَقوه و غير آن وجود ندارد و هيچ سنّى و فضايلى بدين بيمارى ها نمرده است و اين بيمارى ها جز در سارى و قم و كاشان و آبه و ورامين و در مصلحگاه و خلاصه جز در جاهاى شيعه نشين نيست! نيز نظرِ اين خواجه اين است كه ملحدانِ الموت را كه دشمنان توحيد خدا هستند و جهودان و ترسايان را كه دشمنان شريعتِ مصطفى هستند، به آخرت كيفر مى كنند، نه در دنيا و حق تعالى بر پيامبر - عليه السلام - منّت مى نهد و مى گويد: «وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أنْتَ فِيهِمْ؛(2) خدا آنان را تا تو در ميان ايشانى عذاب نخواهد كرد»؛ ولى شيعيان را كه به گمان اين خواجه دشمن ابوبكر و عمر هستند، خداوند در همين دنيا كيفر مى كند تا بدين ترتيب، درجه ابوبكر و عمر از درجه خدا و رسول خدا زيادتر و بهتر باشد.

اينكه گفتم استدلالى نيست كه اين خواجه را از آن مفرّى باشد، زيرا معلوم مى دارد كه اين خواجه، ابوبكر و عمر را بزرگوارتر از خدا و رسول مى داند، زيرا معتقد استكه كيفر و عقوبتِ دشمنان خدا و محمّد در مشيّتِ خداوند موكولِ به قيامت است، زيرا خدا مالك المُلك است، امّا دشمنانِ ابوبكر و عمر را به ضرورت در همين دنيا

ص: 126

كيفر مى كنند! در حالى كه همه عقلا مى دانند كه نزول امراض بنا به مصلحت بندگان است، نه به مذهب و اعتقاد. و اين خواجه مصنّف نبايد اعتقادِ بد خود را فراموش كند.

حق تعالى در آخر عمر به ايّوبِ پيامبر - عليه السلام - سى گونه بيمارى داد كه كمترينش آن بود كه كرم هاى زنده از زخم هاى اندامش بيرون مى آمدند و به زخم ديگر در تنِ او فرو مى رفتند. مى دانيم كه ايّوبِ پيغامبر با چنين بيمارى نفرت انگيزى كه داشت، شيعه نبود و به ابوبكر و عمر هم دشنام نداده بود؛ آنچنان كه اين خواجه به ابوالعميد مناقبى نسبت داده است كه به همين دليل به لقوه دچار شد. پس اگر ايّوب پيغمبر هم دشمن ابوبكر و عمر بوده است و بيمارى خود را به جزاى آن عداوت يافته است، شيعيان را هم بايد معذور داشت؛ زيرا در اين عداوت، اقتدا به انبيا كرده اند و اگر بيمارى ايّوب پيغمبر نه به سببِ دشمنىِ با صحابه بلكه به حكم مصلحت خداوند جايز است، لَقوة ابوالعميد مناقبى را هم - اگر راست باشد كه نيست - بر آن قياس بايد كرد؛ تا اين خواجه دست از اين اعتقادِ بدِ خود بردارد و زبان از بهتان و بدگويى كوتاه كند.

بايسته بود كه اين مصنّفِ جبرى مذهب، ابوالعميد مناقبى را در بيمارىِ لقوه با «بيگانك» كه جبرىِ اهلِ تشبيهِ ناصبىِ فضايل خوان بود، مقايسه مى كرد كه نمرد تا ده بيمارىِ وحشت انگيز در او ظاهر شد و همه مردم رى هم ديدند و يكى از آنها لقوه بود. اگر اين خواجه درست مى گويد، او كه دوستدار ابوبكر و عمر بود، نمى بايست به لقوه و گندِ دهن و پيس مبتلا مى شد. شيعه با اعتقادِ به «جزا بر اساسِعمل»، آن را به عداوتِ وى با اميرالمؤمنين و اولادش ائمّه طاهرين مربوط نكردند؛ با آنكه كين و عداوتِ با ايشان كفر است. ناصبيان كه منكرِ «جزا بر اساسِ عمل» هستند، بايست بيمارى ابوالعميد را به عداوتِ وى با ابوبكر و عمر مربوط نمى كردند، با آنكه شناختنِ آن دو به قول خود اين خواجه واجب نيست. امّا اين خواجه هنگامى كه دشمنىِ با پسر ابوطالب پيش آيد، چيزهايى را هم كه خود گفته است، فراموش مى كند.

ص: 127

چهل و يك

آنگاه گفته است:

در عهد سلطانِ درگذشته محمّد بن ملكشاه، اگر اميرى، پيشكارى شيعه مى داشت، رشوه زيادى به دانشمندان سنّى مى داد تا به تركان بگويند او شيعه نيست و سنّى يا حنفى است. اكنون پيشكارهاى همه تركان و پرده داران و دربان و آشپز و فرّاش بيشتر شيعه اند و بر مذهب تشيّع مسئله مى گويند و شادى مى كنند، بى هيچ ترس و تقيّه اى.

امّا جواب اين كلمات:

ما مى پنداشتيم كه مردم به دانشمندان جبرى اخيراً بى اعتماد شده اند، زيرا به دروغ فتوا مى دهند و رشوه مى ستانند، امّا با گفته اين خواجه جبرى معلوم شد كه هميشه اين سيرت را داشته اند و از سَلَف به خَلَف و گذشته به حال رسيده است. مبارك باد و تا باد چنين باد كه همه دشمنان على مرتضى خائن و غير قابل اعتماد و حرام خواره و دروغگو باشند!

اما آنچه گفته است: «براى پيشكارهاى شيعه به علما رشوه مى دادند» اوّلاً به سه گناهِ بزرگِ علماى خود گواهى داده است: اول، رشوه گرفتن، كه رسول - عليه السلام - گفته است: «لعن اللّه الرّاشى و المُرتشى؛(1) خدا رشوه دهنده و رشوه گيرنده را لعنت كرده است.» خداوند اين گونه علما را با علماى دينى يهود و رُهبان هاى(2) مسيحى، در رشوه گرفتن و حق پوشى، برابر دانسته است، آنجا كه فرمود: «تَرى كَثِيراً مِنْهُمْ يُسارِعُونَ فِى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ أَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ؛(3) بسيارى از ايشان را مى بينى كه در گناه و ستم بارگى و رشوه خوارى شتاب مى ورزند. بى گمان زشت است آنچه مى كنند.» پس به اقرار اين مصنّف، به قولِ خاتمِ رسولان، دانشمندانِ اين خواجه ملعون هستند.

ص: 128

دوم، به دروغگويىِ علماى خود گواهى داده است، زيرا شيعه را سنّى وانمود مى كنند و تركانِ مسلمان را فريب مى دهند و بر حق سرپوش مى نهند و باطل را ظاهر مى گردانند، براى به دست آوردنِ مالِ دنيا. و دروغى از اين بزرگ تر نيست و وزر و وبالِ آن تا قيامت بر گردن چنين فتوادهندگان خواهد بود و با آن فريب دادن و نرمش و دروغ، مستحقّ عقوبت و خوارى هستند؛ به قول خدا كه فرمود: «وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ؛(1) واى بر دروغ زنان.»

سوم، علماى اين خواجه محكوم به خيانت و بى مبالاتى در تقرير دين و صيانت از حكومت اند، زيرا اعتماد امرا و تركان در امور دين و شريعت بر قول و قلم همين پيشوايان است، خاصّه در مذهبى كه حتّى شناخت خداوند هم بر اساسِ حواله به قول ديگرى يعنى علماى آن مذهب است. حال اگر اينان در امانت خيانت كنند و شيعه را سنّى و حنفى بخوانند تا به كارشان گمارند، خائن هستند. «لا ايمان لمن لا أمانة له؛ كسى كه امانت ندارد، ايمان ندارد.»

اگر در اين كتاب، همين يك فصل مى بود، بر ردّ مذهب و قولِ اين خواجه مؤلّف كافى بود. والحمد للّه ربّ العالمين.

امّا آنچه نسبت به امرا و تركان بدگويى كرده است كه «پيشكار و پرده دار و فرّاش و آشپز و دربانِ شيعه دارند» اگر از امرا و تركان به كار آنان عارف تر و عاقل تر است، بايد كه نصيحتى از سَرِ دلسوزى بكند، وگرنه زبان و قلم خود را از زشت گويى به بزرگان دين و دولت كوتاه دارد؛ هر چند كه گفته اند به زبان سگ، دريا آلوده نشود. والحمد للّه ربّ العالمين.

چهل و دو

آنگاه گفته است:

در ميان شراب خوارى، صحابه پاك و زنان پيغمبر را دشنام مى دهند

ص: 129

و منظورشان عايشه و حفصه است. پيامبر معصوم بود و يارانش بد بودند.

اين فصل را، اگرچه تهمت و بهتان است، از جواب گزير نيست، ولى خواننده بايدخوب تأمّل كند. بيچاره كسى چون اين خواجه كه كتابى با دروغ و بهتان بسيار مى نويسد كه وزر و وبال و لعنت بر آن تا به قيامت به گردن وى خواهد بود.

عقيده اماميّه اصولى پشت در پشت و از گذشته تا حال، اين بوده است كه زنان رسولان خدا طاهر و مطهّرند. اگر خلاف اين باشد، آن نقصان به انبياى معصوم - عليهم السلام - برمى گردد. بر زنان لوط و نوح هم تهمت زنا و كارِ ناشايست نمى زنند، با آنكه كفر و نفاق آن دو ظاهر و ثابت است و در تفسير آيه «فَخانَتاهُما»(1) در مورد خيانت آن دو مى گويند كه حفظ أسرار شوهرانِ خود نكردند و آن اسرار را به دشمنان كافر ايشان اظهار كردند. بنابراين طايفه اى كه فضّه فاطمه - عليها السلام - را از زمره مطهّرات مى داند، به عايشه و حفصه كه زنان رسول و از امّهات المؤمنين هستند، چگونه نسبت زشت و دشنام مى دهد؟! و اگر جماعتى منافق در عهد رسول - عليه السلام - چون مسطح بن اثاثة بن عبّاد بن عبد المطّلب و حسّان بن ثابت و عبداللّه بن اُبىّ(2) بر عايشه تهمت زدند، از او دور باد. هفده آيه محكم از قرآن به برائتِ ذِمّه وى و دروغِ تهمت زنندگان نازل شد و در آخر آيه چنين آمد: «لُعِنُوا فِى الدُّنْيا وَ الآْخِرَةِ؛(3) آنان در دنيا و آخرت لعنت شده اند.» و اين تهمت و شبهه بحمد اللّه و منّه از اسلام و اسلاميان زايل شد.

من در سال 533 كتابى مفرد در تنزيه و پاكيزه دانستنِ عايشه در دولتِ اميرِ مجاهد عبّاس - رحمة اللّه عليه - به اشارت رئيس و مقتداى سادات و شيعه سيّد سعيد فخرالدّين بن شمس الدّين حسينى - قدّس اللّه روحهما - نوشتم و قاضى القضات، سعيد عماد الدّين حسن استرابادى - نوّر اللّه قبره - با بررسى كامل آن را خواند

ص: 130

و بر پشت آن فصلى روشن با نكوداشتِ تمام نوشت و نسخه اصلى را به خزانه اميرعبّاس بردند و نسخه هاى ديگر موجود است. اگر مى خواهد، طلب كند و بخواند تا اعتقاد شيعه اماميّه را در حقّ همسران گرامى رسول بداند. باشد كه زبان در حقّ ايشان به دروغ و بهتان نجنباند.

هر كس كه عايشه يا حفصه يا يكى ديگر از زنان مصطفى و دگر انبيا را به زشت كارى تهمت زند، ملحد و كافر و ملعون و خون و مالش حلال است؛ زيرا در آن صورت رسولان خدا را بى غيرت دانسته است و چنين نسبتى در مذهب شيعه كفر است. چنين چيزها مگر به مذهبى ديگر بتوان گفت؛ يعنى آن مذهب كه در آن به انبياى خدا تهمت عشق و فسق و عصيان مى زنند و البتّه درجه زنان انبيا از درجه خودِ انبيا رفيع تر نمى تواند باشد. پس چون روا مى دارند كه داود و يوسف و محمّد را عاشق و فاسق و متّهم بدانند، زنانشان را هم متّهم مى توانند دانست و شيعه كه انبيا را معصوم مى شمارند، زنان آنان را به زشتكارى منسوب نمى كنند و بحمد اللّه دينداران ما همه مؤمن و معتقد و مستبصرند و اصول و فروع مذهب خود را مى شناسند و آن سخنى را مى گويند كه بايد بگويند و آن لفظ را كه شايسته است، بيان مى دارند. والحمد للّه ربّ العالمين.

چهل و سه

آنگاه گفته است:

اگر براى يك شيعه اتّفاقى بيفتد، همه دست به دست هم مى دهند و او را مى رهانند، ولى اگر براى يك حنفى مذهب يا شافعى مذهب اتّفاقى بيفتد، دست به دست هم مى دهند و خانه اش را خراب مى كنند و كين دين را از وى مى كشند و انتقام مى گيرند.(1)

ص: 131

امّا جواب اين كلمات كه «رافضيان پُشت هم هستند» اين است كه بايد سنّيان نيز هم پشت باشند و اگر يك جا وزيرند، جاى ديگر اميرند، اگر سنّيان حميّت و استوارى ندارند، گناه شيعه نيست. ولى آنچه گفته است، در اصل نادرست است؛ زيرا هم زشت گويى است و هم دروغ و بهتان. آنان در همه روزگار جانب همه طوايف اسلام را مراعات مى فرموده اند و مهرورزى مى كرده اند. سادات و شيعه، اگر حكومت يا فرمانروايى كنند، بهره بيشتر و نصيب زيادتر را به همه امّت مى دهند و در شفقت و مهرورزى فرقى ميان يكى نسبت به ديگرى نمى نهند. اين سادات و اصحاب قلم هم كه امروز هستند، در هر معنا بر روش روشن و طريق پسنديده همان پيشينيان شيعه حركت مى كنند؛ والحمد للّه ربّ العالمين.

چهل و چهار

آنگاه گفته است:

فصل. بدان اى برادر كه شيعه بودن دهليز ملحدى، بلكه اساس الحاد و بى دينى است و از راه تشيّع به الحاد مى رسند و هر كس كه سر از گريبان تشيّع درآوَرد، فرجامِ كارِ وى آن شد كه به ملحدى منسوب گشت و خونش را ريختند، ولى هيچ كس را نيافته ايم كه سر از گريبان سنّت و جماعت درآورده باشد و به الحاد متّهم شود. در تشيّع غلو است و غلو به الحاد مى كشد. تاج الملك شيعه بود، پاره پاره اش كردند و آوازه الحاد او بلند شد. سعد الملك نيز كه سلطان محمّد او را به دار آويخت، شيعه بود. آنگاه گفتند: ملحد است و در دژكوه (از قرارگاه هاى اسماعيليه در آن زمان)، ملاطفه(نامه كوچك)(1) مى نويسد. مجد الملكِ قمى شيعى را پاره پاره كردند. آنگاه گفتند: ملحد(اسماعيلى) است. زين الملك را در ساوه به دار آويختند، شيعه بود، آنگاه گفتند: ملحد است. حاجب زرّين كمر و بو سعد حدّاد و آن مردان كه همه را در «ويح»(2) كشتند، همه شيعه بودند و باز گفتند كه همه ملحد بودند. در شهر رى رستم خادم

ص: 132

و ابوالقاسم عبدويه و ابوالقاسم شوّاء و جز آنان كه امير قجقر آنان را در آستانه «طاق باجكى» به دار آويخت، همه شيعيانى دشنام گوى صحابه و نيز ملحد بودند.

مردانى را كه از قلعه هاى ولايت رى به زير كشيدند، مانندِ ابوجعفر عيلان و ابورضا و ابوالفتوح اسدآبادى و جز آنان، آيا همه از ملاحده(اسماعيليان) - لعنهم اللّه - و شيعه نبودند و از تشيّع به الحاد نرفتند؟ يكى از اينها را بگو كه شيعه نبود! مگر اينكه انكار كنى چنانكه در ديگر چيزها انكار مى كنى.

پاسخِ اين فصل از كتاب اين زشت گوى را بايد با انصاف گوش داد و كلمه به كلمه خواند «و البادى اظلم».(1) و بايد دانست كه «جواب است اى برادر اين، نه جنگ است/كلوخ انداز را پاداش سنگ است.»(2) هر چه دروغ گفته است خواهيم گفت و آنچه تهمت زده است بيان خواهيم كرد و ستيزه ها و مقابله هاى او را ياد مى كنيم و اقرار به ناتوانى را در او معيّن مى داريم. به توفيق الهى و اعتماد بر او.

اگر گفته است كه «تشيّع، دهليز ملحدى است» سخن بى علمان و بى امانتان است و اين خواجه، اين قدر نمى داند كه مذهبى سزاوارتر است دهليزِ الحاد(اسماعيلى بودن) باشد كه ديدگاه آنان در مسأله «وجوب معرفت» با ملحدان يكى است؛ در حالى كه توحيد، اصلى است از اصول دين.

و اينكه گفته است كه «اين اساس الحاد است و از راه تشيّع به الحاد مى رسند و سر از گريبان الحاد در مى آورند»، سخنانى بى وزن و بى اصل است. سر از گريبان درآوردن آسان تر از زبان از دهانِ ملحدان درآوردن است كه مى گويند معرفت خدا، نه با تعقّل، كه با قول پيغمبر است! اين خواجه با چنين اتهامى كه خود دارد، سزاوار است كه به مذهب مسلمانان تعرّض نكند.

گفته است: «همه را به الحاد كشتند و از سنّت و جماعت كسى را اين تهمت نبود.» بايد به او گفت: جانا ز جمال خويش آگاه نه اى. به ياد داشته باش كه تو پرده خود را به

ص: 133

دست خويش كنار مى زنى. أوّلاً تاج الملك، لقب مرزبان است كه خميرمايه الحاد و فتنه در جهان شد و دوست و هم سوگند و هم پيمانِ حسن صبّاح و از آن هفت تن بود كه اوّل بيعت كردند، و در اين كتاب از آنان ياد خواهيم كرد و بر همه معلوم است كه نخستين جبرى مذهب و اهل تشبيه، او بود و سرانجام به جُرمِ ملحد بودن كشته شد و اگر اينمصنّف احوال و مذهب او را نمى داند، بايد كه از مردم بپرسد تا شبهه اى باقى نمانَد.

امّا سعد الملك رازى - رحمة اللّه عليه - شيعى امامى اصولى بود و چون خواجگان دولت بر وى تعرّض كردند، سلطان سعيد محمّد از وى انديشناك شد و او را به دار آويخت، ولى پشيمان شد و سه روز بار نداد و كسى را به حضور نپذيرفت. روز چهارم كه بر تخت نشست، همه ترسان بودند. شمس رازى شاعر، به حضور سلطان رفت و ايستاد و به آوازى بلند اين قطعه را براى سلطان خواند:

تو را سعد و بوسعد بودند يار *** چو تاج از بَرِ سر درآويختى

درآويخت بايد به بدخواهشان(1) *** تو آن هر دوان را برآويختى

از «سعد» مقصودش سعد الملك و از «بوسعد» زين الملك بود. سلطان گريست و دستور داد به شاعر، صله و خلعت دادند و فرمود تا سعد الملك را با حرمت كامل دفن كردند.

پس هر عاقلى مى داند اگر زين الملك و سعد الملك، چنانكه اين خواجه ياد كرده است، ملحد مى بودند، چنان شاعر معروفى در حضور چنان سلطان زيرك و مقتدرى جرأت نمى كرد چنين شعرى بگويد و سلطان قبول نمى كرد و براى آن، دستور صله و خلعت نمى داد.

امّا مجد الملك ابوالفضل اسعد بن محمّد بن موساى فراوستانى(2) - قدّس اللّه

روحه - شيعى و معتقد و آگاه و عالم و عادل بود؛ چون در مشورتِ سلطنت و قوّتِ

ص: 134

وزارت و فرماندهى و جهاندارى به جايى رسيد كه مادرِ سلطان بركيارق را به نكاح خواست و گنج هاى عالم برداشت و بر لشكرهاى دنيا از مرز روم تا يوزكند(1) و بلاد تركستان و چين و ماچين فرمانده شد و سلطان مى نشاند و تاج مى بخشيد. اميران و نامدارانِ دولت بر وى حسد بردند و به دست فتنه گران و آشوب طلبانِ لشكر كشته شد. در فصلى جدا، ذكر احسان و خيرات و مقتل و مدفن مجد الملك، پيش از اين گفته آمد.

برادرش اثير الملك ابوالمجد سعد بن محمّد بن موسى - رحمة اللّه عليه - بعد از قتل برادر تا در قيد حيات بود، از طرفِ سلطانِ وقت محترم بود و هرگاه به طور مطلق «رئيس العراقين» مى نوشتند، منظور او بود و چون مُرد، به خاطرِ بزرگى و رفعتِ قدر، او را از خاك قم به مشهد مقدّس علىّ بن موسى الرّضا - عليه السلام - منتقل كردند و آنجا مدفون است و مى دانم كه چنين بزرگانى نه تنها ملحد و متّهم نيستند، بلكه مؤمن و معتقدند.

اما آن گروه از معروفان درگاه كه در ونج كشته شدند، برخى مستحقّند كه ملحد ناميده شوند و برخى ديگر مسلمان هستند و مستحقّ اين نام نيستند و ناحق كشتهشدند. غضب سلطان را تشبيه به آتش كرده اند؛ چون درافتاد، خشك و تر را با هم مى سوزاند. آنان سى و چند نفر بودند. چهار تن از ايشان به تشيّع منسوب و باقى از شهرهاى جبرى مسلكان و از ولايت هايى بودند كه مشبّهه در آن ساكنند. ذكر اسامى همه، كتاب را مطوّل مى كند. صدهزار لعنتِ خداى و همه انبيا و اوليا و فرشتگان و همه مؤمنان بر ملحدان، از كشته و زنده و مرده، باد كه در معرفت خدا قول پيغمبر را مؤثّر مى دانند و صدچندانِ آن، رحمت خداى تعالى بر مؤمنان، از كشته و زنده و مرده، باد كه در معرفت خداوند عقل و نظر را مؤثّر مى دانند.

امّا ابوالقاسم عبدويه - رحمة اللّه عليه - اصولى مذهب و شيعه بود. پادشاه وقت او را به سبب فتنه به دار آويخت و چون بر او معلوم شد كه طالوية خاكروب

ص: 135

و ديگران از حنفى و شافعى درباره وى، پس از مرگ او خواب هاى خوبى ديده اند و مردانِ مورد اعتمادِ طوايف، بر ايمان او گواهى دادند، پشيمان شد و رخصت داد كه او را در مقابل تربت سيّد عبد العظيم حسنى - رضى اللّه عنه - در داخل مشهدِ وى دفن كردند و امير قجقر دستور داد تا بندارى انارفروش(1) را كه قصدِ ابو القاسم عبدويه كرده بود، از طاق باجكى،(2) به دار آويختند. اين مصنّف كه خود اين تاريخ را مى داند، بايست كه اين معنى را نيز فراموش نمى كرد؛ زيرا ممكن نيست كه «يكنيمه خوابى راست باشد و نيمه ديگر، دروغ». داود شبان دشتى جوانمرد كه در آن طايفه به فتوّت معروف بود، بر ايمان و صلاح ابوالقاسم عبدويه - رحمة اللّه عليه - گواهى داد و اين معنى از آفتاب روشن تر است. و حُكم ابوالقاسم شوّاء(3) را به مجازاتِ پادشاه نيز مى توان نسبت داد. امّا رستمِ خادم، به حنفى بودن معروف تر بود تا به امامى بودن و تركان خاتون او را تنها به سبب خيانت در مال، هلاك كرد.

عميد ابوالوفاء شيعى(4) را به سبب مذهب و اعتقاد هلاك نكردند و اين معنى در روزنامه هاى ديوانى آمده است. چون مطالعه كنند، اين شبهه و تهمت از او ساقط مى شود.

امّا درباره آن جماعت كه از قلعه ها به زير آوردند، گمان دارم كه اين مصنّف از مذهبِ اوّل ايشان بى خبر است. من به يادش مى آورم:

ابورضا و ابوالفتوح، اسدآبادى بودند و معلوم است كه در آن حدود هرگز نه شيعى

ص: 136

بوده است و نه حنفى؛ همه از جبريان و مشبّهيان هستند و ابوابراهيم و سالار، سگزى بودند و معلوم است كه اگر صد ملحد به تاختن بر مسلمانان بروند، پنجاه تن از آنان سگزى(1) باشند و به آن ولايت، بوى شيعه هم نرسيده است و به جبر و تشبيهمعروف ترند تا عدل و توحيد. و سندلانيان خود(2) معروف است كه هر شبِ آدينه براى خرِ خدا كاه و جو مى نهادند! اگرچه اكنون با تقيّه(3) دعوى حنفى بودن مى كنند.

و آن دو علوى ملعون كه ياد كرده است، بى شك ملحد شدند. اگر كنعان پسر نوح كه كافر بود، به اجماع همه مسلمانان نقصانى در نبوّت نوح پيغمبر - عليه السلام - ايجاد نمى كند و اگر مادر و پدر محمّد مصطفى - صلى اللّه عليه و آله - به اعتقاد اين مصنّفِ ناصبى كافرند، ولى موجب نقصان رسالتش نيست، الحاد آن دو علوى نيز در شيعيان خللى ايجاد نمى كند؛ چنانكه در سنّيان هم اگر كسى ملحد شود، در اهل سنت نقصان ايجاد نمى كند. امّا از براى معارضه و جواب آورده ايم، نه از براى حجّت. زيرا ملحد، ملحد است، از هر مذهب كه به الحاد گراييده باشد. پس به اصحاب آن مذهب، خللى نمى رساند: «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى؛(4) هيچ كس بار گناه كسى ديگر را به دوش نمى گيرد.» هر كس بخواند، مقصود ما را مى فهمد كه جواب گفته ايم، نه اينكه خود ابتدا به معارضه كرده باشيم.

ص: 137

امّا اردشير و حمزه و منوّر و بادار و مظفّرِ خر، چون از كندان و سيستان و اسفيدان(1)و جاجرم هستند، گمان دارم شيعه نيستند. بهتر است خوب تأمّل كند، تا شُبهه زايل شود.

معارضه

اكنون بدان اى برادر كه در اين فصل معارضه اى است كه بايد موحّدان به جان و با ايمان بشنوند و متّهمان بى مراد گوش دهند.

اوّلاً همه مسلمانان در اين نظر اتّفاق دارند كه اساس ملحدى و قاعده باطنى گرى و اسماعيلى بودن را در خطّه عراق و حدود خراسان پنج نفر نهادند كه نامشان را خواهم گفت و اين خواجه مصنّفِ خارجى به كرم و تفضّل، اگر صداع و سردرد ندارد، در آن نيك تأمّل كند.

رأس و رئيس و مقدّم و پيشوا و مقتداى همه ملحدان در هشتاد سال گذشته، حسن صبّاح بود؛ مجبّرى مجبّرزاده(2) كه در محلّه روده در كوى صوفىِ شهر رى خانه داشت. دبيرِ استاد عبد الرّزّاق بيّاع بود و همكار تاج الملك مستوفىِ مجبّر. نه به دروازه مصلحگاه نشست و نه به دروازه زادمهران(3) و مذهب و اعتقاد پدرش بر پيران طايفه معلوم است.

نفرِ دومِ آن قوم ده داركِ ملعون ابوالغنائم درودگرِ اهل تشبيه و اصفهانى بود(كه مركز سنّى هاست)، نه قمى و نه كاشى و نه اهلِ آبه(كه هر سه مركز شيعيان است). اوّلدعوتِ حسنِ صبّاح را قبول كرد و از دهليز مذهبِ تشبيه به ويرانه الحاد رفت؛ يعنى چون از اصفهان درآمد به الموت رفت. و اين از آفتاب آشكارتر است.

نفرِ سوّمِ آن قوم عطّاشِ أقرع بود، مقيم دژكوه. اصلِ پدرش پارسى و او اصفهانى است كه به تصديق خواجه مصنّف، اصفهان شهر شيعيان نيست.

ص: 138

نفرِ چهارمِ قوم ابوالفتوح گورخر بود. امامِ جماعتِ شهر قزوين. مفتى هشتادساله كه عقد نكاح هزاران نفر را خوانده، بر جنازه ها نماز گزارده، در خون و ناموس مردم قضاوت شرعى كرده، درس ها داده، مناظره ها كرده، شاگردانش كسانى چون حسن وكيلان بودند.

پنج برادر را در يك روز امير يَرَنقُشِ بازدار(1) دستور داد تا به دست عميد ابوالمعالى شيعى به تهمت الحاد هلاك كردند و همه همكاران اين ابوالفتوح بودند، كسانى چون محمّد معسلى و غير او. و اين ابوالفتوح حسن بن عبد الملك حمدانى از نسل حمدانِ گبر وزير يزدجرد شهريار بود. قرمط بن حمدان پسرش بود كه امام جعفر صادق - عليه السلام - به فلسفه متهمش كرد. سرانجام عمر بن عبد العزيزٍ خليفه، اين قرمط بن حمدان را به جُرمِ الحاد به دار آويخت. اين ابوالفتوحِ حمدانى ازنسل ايشان بود و تظاهر به مجبّرى مى كرد و سرانجام ملحد شد.

اين توضيح را دادم تا اشتباه نشود كه او از آلِ بنى حمدان است؛ يعنى امير ابوفراس و امير سيف الدّولة حمدانى و خواجه امام ناصر الدّين ابواسماعيل حمدانى كه متنبّى شاعر در حقّ ايشان شعر دارد:

و أنت أبو الهيجا بن حمدان يا ابنه *** تشابه مولود كريم و والد(2)«تو خود ابوالهيجا بن حمدانى يا فرزند اويى؟ فرزندى بزرگوار به پدر خود، شباهت يافته است.»

تا بدانى كه اين حمدانيان همه پادشاه و عالم و عادل و شيعى بوده اند و آن حمدانيان همه گبر و مجوسى و مشرك و مجبّر و ملحد. «و شتّان ما بين البصيرهِ

ص: 139

و العمى؛(1) چه فاصله درازى است ميان بينا و نابينا.»

اين ابوالفتوح در يك روز كمتر از پنجاه فتوا نمى نوشت و شاگردان را در اطراف عالم به شهرهاى جبرى مذهبان مى فرستاد تا سرانجام الحادش ظاهر شد و با نامه و پيغام و خلعتِ ملحدان كه براى او مى آمد، رسوا گشت و در سراى عميد ابوالمعالى شيرزادى شيعى با رويارويى با وى و با حجّت برايش الحاد ثابت كردند و بعد از آن در سراى ايالت در قزوين به گواهى خواجه امام حسن كرجى سنّى(كه چندى بعد اسماعيليان او و پدرش خواجه ابوالقاسم كرجى(2) را كشتند) و به گواهى خواجه امام ابواسماعيل حمدانى كه رئيس شيعه بود و نخستين فتوا به خون ملاحده در خانه او صادر شد، و به گواهى خواجه امام عبد الحميد بن عبد الكريم كه معتبر و مجتهد بود. در اصحابِ ابوحنيفه هم الحاد ابوالفتوح ثابت شد و او را از جوامع و محافل و درس و فتوا و احكام دينى مهجور و ممنوع كردند. خواجه امام ابونجيب حنفى هم بر الحاد وى دليل ها آورده بود. ولى مردم عوام در اسماعيلى بودنِ او شك داشتند و او با استفاده از اين غفلت مردم، شبى ناگاه با رخت و دفترها و فرزندان از شهر گريخت. گوش خوابانده بودند كه شايد براى برطرف كردنِ تهمت الحاد از شهرى از شهرهاى اسلام سر برآوَرَد. خبر آمد كه پير طايفه و مفتى هشتادساله را پس از آن مذهبِ سنّت و جماعت كه داشت، به رونق تمام و قبول عظيم پسرش عبدالملك لوطى با استقبال و آواز دهل و بوق و بشارت و نثار به الموت بردند. پس اين شيخ، شيعه نبود و از قم و كاشان و از آبه و سارى و اُرم و سبزوار و ورامين هم نبود.

نفرِ پنجمِ اين قوم، بزرجْميد(3) بود نايبِ حسن صبّاح از ولايت اندجه رود(4) كه

ص: 140

نخست ناحيه مجبّران و مشبّهيان بود.(1)

نفر ششم اين جماعت(2) مسعود زورآبادى(3) بود از علماى بزرگ خراسان، شاگرد خواجه امام ابوالمعالى جوينى سنّى. و اين مسعود نودساله بود و مفتى طايفه سرانجام به قلعه طبس گيلكى(4) رفت و ملحد(اسماعيلى) شد. و اگر مصنّف نمى داند، بايد از پيران خراسان بپرسد تا بداند كه چه مذهبى داشت و كجا رفت. و به گمان من اين پير شيعه و قمى و كاشى نبود.

احمد جمشاده كه از رى به الموت رفت، معلوم است كه چه مذهبى داشت و خانه اش كجا بود و روشن است كه شيعه نبود.

اگرچه اين سخن ها با كارِ اين خواجه راست نيست و او تا اين معارضات را مى خواند، ريش مى جنباند(5) كه لعنت هفت آسمان و زمين بر همه اسماعيليان ازنزاريان و صبّاحيان و باطنيان باد كه چرا وجوب معرفت را حواله به سمع و پيغمبر و معلّم صادق كردند؛ نه به عقل.

ص: 141

و امّا ذكر اسامى آن جماعت كه آنان را در عهد خلفا و سلاطين به جُرم الحاد كشتند، زمان دراز و طومار بلند مى خواهد، امّا از ذكر اسامى چند تن معدود از آنان(در مقابل كسانى كه مصنّف آورده است) گريز نيست، تا بداند كه ديگران هم از كار بى خبر نيستند:

عباده پارسى كه با روزبه اهوازى از مصر و مغرب به عنوان سفيران الحاد در الموت و لنبه سر در عهد اوّل صبّاحى بودند. در دولت ملكشاهى هر دو را با آن بزرگى كه داشتند، مأموران امير سپهسالار در كرمانشاهان كشتند و سرهاى آنان را به درگاه همدان فرستادند و به گمان من شيعه نبودند. ناصر باوردى و يوسف اردستانى و نصرويه كرمانى و اردشير روّاس دامغانى به تهمت الحاد كشته شدند، هر چهار تن مشبّهى بودند، نه شيعه. محسّن خالدان كه از قزوين به الموت رفت و چند سال قاضى و مفتى ملاحده بود، همه اتّفاق نظر دارند كه سنّى بود. محمّد پيله ور ساوى كه در سرميدان دكّان داشت، پير نودساله اى كه محمّد بن ماهيار رئيس ساوه ده ملحدِ قُح(1) را از خانه اين پيله ور درآورد و هلاك كرد و مى پندارم اين شيخ، سنّى بود و آبه اى نبود؛ ساوه اى بود.(2) سنان سهان(3) كه سال ها در الموت مفتى و قاضى بود، همه جهان مى دانند كه او از كدام قبيله بود و چه مذهب داشت. بنيمان ناطفى(4) كه ملحد شد، براى ما مذهب و محلّه اش معلوم است كه شيعه نبود. اسماعيل احمدان كه از خور و سارقين بود، داعى و رسول ملاحده بود. چون الحادش ظاهر شد، از بيم دهخداى فخرآور هشتوردى(5) شيعى گريخت و به الموت رفت. بايد اين خواجه معلوم كند كه اين

ص: 142

دوازده تن، چه مذهب داشتند و اگر نمى داند بپرسد تا بداند.

ابواسحاق صاحبِ خراج ملاحده از خور و سارقين بود كه ملحد شد و امير قايماز 130

حرامى(1) - رحمة اللّه عليه - او را به گفته جمال الدّين عبد الصّمد شيعى(2) - رحمة اللّه عليه - كشت. من مى پندارم كه شيعه نبود. احمد على حامدى بسطامى ملحد كه أميرِ عادلِ غازى عبّاس او را گرفت و از شعرا و ظاهر است كه چه مذهب داشت. ازآنجا كه به طنز به خواجه ابوالفتوح جاجرمى كه وزير امير عبّاس بود - رحمة اللّه عليهما - مى گويد:

بنده بسطامى است و بسيار است *** حرمت با يزيد بسطامى

پيداست كه چه مذهب داشت و از كدام شهر بود و الحمد للّه كه شيعه نبود.

- اهل طبس گيلكى را كه هزاران هزار امير روسبه - رحمة اللّه عليه - به پشتبانى نيروى خواجه شهيد معين الدّين ابونصر كاشى شيعى - رحمة اللّه عليه - مى كشت، شبهه ندارد كه شيعه نبودند. تجربه كرده اند در همه الموت يك قمى و كاشى هرگز نبوده است و اگر مى بود، پوشيده نمى ماند. همين قدر از ذكر اسامى آن ملعونان در اين كتاب كافى است تا اين خواجه مصنّف بداند چه كسى ملحد بود و از كجا بود.

امّا اينكه از كشتن مجد الملكِ با اعتقاد و سعد الملكِ بينادل و زين الملكِ شيعى با زشتگويى ياد كرده، خطايى بزرگ است. اين خواجه مى بايست ذكر وزرايى كه شيعه نبوده اند و سلاطين آنان را هلاك كردند، فراموش نمى كرد تا مى دانست كه كشتن وزرا و اصحاب قلم به مذهب و اعتقاد، مربوط نيست؛ زيرا سلاطين بسيارى از امرا و وزرا را براى استقامت ملك خويش مى كشتند؛ كسانى

ص: 143

همچون مؤيّد الملك(1) و فخر الملك(2) و خواجه قوام الدّين ابوالقاسم انس آبادى(3) وكمال الدّين محمّد خازن(4) و عزّ الملك بروجردى(5) كه همه سنّى و متعصّب بودند و براى ملك دنيا كشته شدند. پس بايست كه خواجگان شيعى را در كشته شدن با ايشان ياد مى كرد تا شبهه زايل مى شد. نيز مى بايست از جماعتى از بزرگانِ شيعه كه ملحدان اسماعيلى آنان را كشتند، به ستايش ياد مى كرد؛ چنانكه شيعيان از خواجه نظام الملك حسن بن على بن اسحاق و خواجه كمال سميرمى(6) كه سنّى و شافعى مذهب بودند و ملحدان آنان را كشتند، به نيكى ياد مى كنند. اگر اين خواجه چنين مى كرد، معلوم مى شد كه دشمن ملحدان است؛ اگرچه در مسئله «وجوب معرفت» شريك ايشان است.

خواجه شهيد معين الدّين كاشى - رحمة اللّه عليه - چون وزير سلطان اعظم سنجر شد، مشاورانِ او را از تقرير صلح با ملاحده بازداشت و راه ها را بر ملاحده بست و بر ايشان باج هاى سنگين(7) نهاد و از ايشان هزاران هزار مى گرفت و مى كشت تا سرانجام

ص: 144

در پايتخت خراسان پيرى چون او عالم و عادل و شيعى به تيغ ملاحده كشته شد.(1) آياشيعى نبود؟ و سيّد منتهى جرجانى را كه(2) ملحدان در روز روشن و پيش چشم همه كشتند و سيّد ابوطالب كيا در قزوين(3) و سيّد حسن كياجرجانى را ملحدان كشتند و از گور درآوردند و سوزاندند، آيا شيعى نبودند؟ اين مصنّف بايست كه همه را به نيكى ياد مى كرد.

سيّد ابوهاشم كياجيلانى را - به قول ابوالفتوح گوره خر - كشتند، آيا شيعى معتقد نبود؟ سيّد سيّار قزوينى را كه در راه قزوين شهيد كردند، سيدى علوىِ حسينى و شيعى نبود؟ خواجه ابوالفضل ابوعصام زينوآبادى - رحمة اللّه عليه - را كه ملحدان اسكيد(4) در سال 496 كشتند، شيعى معتقد نبود؟ مَلِكِ گردبازو(5) پسرِ شاه شاهانِ مازندران رستم على شهريار كه اسماعيليان او را در پايتخت خراسان كشتند، پادشاه شيعه نبود؟ بايد اين خواجه از او با ستايش ياد مى كرد.

اگر به شمارش نام هاى بزرگ و كوچك از شهداى شيعه مشغول شويم، نياز به زمان بيشتر و كتاب بزرگتر خواهد بود. همين قدر كه يادآور شديم، كافى است تا

ص: 145

اين خواجه بداند كه از مذهب شيعه تا اسماعيلى، راهى دور است، ولى از جبرى بودن تا الحاد(اسماعيلى بودن) منزلى نزديك است. و الحمد للّه ربّ العالمين و العاقبة للمتّقين و الجنّة للموحّدين و النّار للملحدين.(1)

چهل و پنج

آنگاه گفته است:

اسماعيلى مى گويد كه براى شناخت خدا، معلّمى صادق لازم است و شيعه مى گويد كه به شرع اعتماد نيست، مگر آنكه امامى معصوم شرح دهد و جز از معصوم نبايد شنيد، زيرا ديگران همه جايزالخطا هستند مگر قائم كه بر او خطا روا نباشد و او نيز معصوم است چون جبرئيل و محمّد - عليهما السلام - و او پديد نيست، تا او نيايد و شرح ندهد چگونه به اين شرع اعتماد توان كرد؟ خاصّه كه مجتهدان در آن(قرآن) تصرّفى كرده اند و مى گويند: بُزِ عايشه بخشى از قرآن را خورده است. بنابراين چون قائم بيايد، شرح و درستى آن رااملا مى كند، زيرا او معصوم است و او مى داند و كار دين و دولت، وابسته به اوست. همان گونه كه اسماعيلى مى گويد: كارْ باطن دارد، شيعه مى گويد: كارْ تقيّه دارد. شيعه مى گويد: على همواره تقيّه مى كرد. پس به قول اسماعيلى و به قول شيعه، على سرِ همه ملحدان و مداهنان است و جعفر صادق گفته است: «التّقيّة دينى و دين آبائى؛(2) تقيه دين من و دين پدران من است.» پس باطنى بودن و تقيّه كردن مداهنه و نفاق است.

ص: 146

امّا اين كلمات را كه از سر جهل و بى علمى و تعصّب و بى ديانتى گفته است و بعضى دروغ محض و برخى بهتان صرف است و وقوف بر آن جز بر ملال طبع و كندى خاطر نمى افزايد، از پاسخ گزير نيست، تا جوابى درخورِ اعلام و اِخبارى كه اين خواجه كرده است داده شود. به توفيق و لطف خداى تعالى.

اينكه گفته است: «اسماعيلى مى گويد كه براى شناخت خدا، معلّمى صادق لازم است»، صد هزار لعنت بر اسماعيلى ملحد باد و بر گفتار و دعاوى او و نيز بر آن كس كه مذهبش در «وجوب معرفتِ خداوند» و «اصول دين» به مذهبِ اين ملحدان، شبيه باشد. اين خواجه در همين آغاز، دعوى مذهب خويش را فراموش كرده است، در حالى كه ائمّه عراقين و خراسانات در محافل و مجامع خلفا و سلاطين بزرگ با مناظره و محاوره اثبات كرده اند كه سخن آنان و سخن ملحدان يكى است؛ زيرا مى گويند: به قول معلّمى صادق مى توان خدا را شناخت. به مذهبِ اين خواجه هم تاپيامبر نيايد، معرفتِ خدا واجب نيست و وجوب معرفت موقوف است بر ظهورِ بعثت، و حسن و قبحْ شرعى است، نه عقلى. امامى بزرگ از ائمّه اصحابِ همين خواجه مصنّف به نام ابوالفضائل مشّاط(1) در رى كتابى تأليف كرده است براى عزّالدّين عين الدّولة خوارزمشاه، حاكم قزوين، و آن را كتاب فى المعرفة الالهيّة فى دولة الخوارزمشاهيّه نام نهاده و آغازِ آن كتاب بعد از مقدّمه، اين چنين است: «هر واجبى از موجب، ناگزير است و موجبْ معرفت خدا و پيامبر است و در نبودِ بعثت معرفت

ص: 147

واجب نيست.» اين سخن او بر خلاف مذاهب همه مسلمانان و طوايف اسلام است. اگر به شرح اعتقادِ او در اين مسئله مشغول شويم، با طومارها و زمانِ بسيار، تمام نخواهد شد.

پس از آنجا كه اين خواجه، خود با ملاحده - لعنت خدا بر آنان - در اين عقيده مشاركت دارد، سزاوار اين است كه مسلمانان را ملحد نخواند.

امّا سخن او كه گفته است: «شيعه مى گويد به اين شرع اعتماد نيست مگر آنكه امامى معصوم شرح دهد و شرع را جز از معصوم نبايد شنيد»، جواب آن پيشتر در فصلى بيان شد كه در مورد قبول شرعيّات بعد از بعثت رسول بود و ظهور معجزات كه دالّ است بر صدق او. در معرفت شرعيّات به معصوم حاجت نيست و از كتاب خداى و اخبار متواتر و اجماعِ امّت تحصيل معارف شرعى مى توان كرد. مثال اين مسئله چنان است كه در عهد ظهور امام معصوم(در مكّه يا مدينه يا كوفه) در اطراف عالم، علما و فقهايى وجود خواهند داشت كه عوام از آنان شريعت را مى آموزند، هر چند معصوم نباشند و در اِعلامِ شريعت عصمت لازم نيست و اين معنى از همه كتب شيعه معلوم و مفهوم است و با اِنكارِ مُداهنى بدعت گذار و ژاژخايى چون اين خواجه، حقْ باطل نمى شود. والحمد للّه ربّ العالمين.

گفته است: «قائم، چون محمّد و جبرئيل، معصوم است.» آرى؛ مذهب و اعتقاد اماميّه اين است كه ائمّه چون انبيا و ملائكه معصوم هستند؛ زيرا اگر نبى معصوم نباشد در شرع خلل مى افتد و اگر امام معصوم نباشد، اقتدا و پيروى از گفتار و كردارِ وى روا نيست و طبيبِ بيمار شايسته معالجه نيست و بر اين قول دلايل و حجّت ها و بيّنات عقلى و سمعى در كتب و مصنّفات شيعه بسيار است، اگر بخوانند، خواهند دانست و اگر اين خواجه نخواهد كه بخواند، در اين جهل كه اكنون دارد خواهد ماند. وى بى حجّت و بى دليل بر مذهب مسلمانان طعنه مى زند؛ غافل از آنكه «وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَيْها؛(1) آنكه زشتى كند، به خود او بازمى گردد.»

ص: 148

گفته است: «شيعه مى گويد: بُزِ عايشه بخشى از قرآن را خورد. پس چون قائمبيايد، شرح و درستى آن را املا مى كند.» عجيب آن است كه اين فريبكار دعوى كرده است كه بيست و پنج سال شيعه بوده است، در حالى كه اين قدر نمى داند كه در مذهب شيعه هيچ كس چنين چيزى نگفته و از هيچ عالمى از علماى شيعه نقل نشده و در كتابى از كتب آنان مسطور نيست.

اين مصنّف با اين بناىِ بد كه نهاده است، غير از زدنِ تهمتِ غفلت به رسول و عايشه، به بارى تعالى نيز نسبت دروغ مى دهد كه فرموده است: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ؛(1) ما قرآن را فرو فرستاديم و ما نگاه دارنده آنيم.» بنا بر گفته اين خواجه، عايشه جاهل و محمّد غافل و حق تعالى دروغ زن است! به خدا پناه مى برم از اين سخن رسوا.

گفته است: «تا قائم نيايد درست نمى شود.» اين از سخن پيش، دروغ تر و بهتان تر است؛ زيرا در چند جاى اين كتاب اشاره كرده است كه «شيعيان بعد از مصطفى، دوازده امام دارند و همه را معصوم مى دانند.» و جايى گفته است: «على بزرگ ترين امام نزد شيعيان است.» پس اگر به گمان وى بخشى از كلام خدا را بُزِ عايشه خورده بود، اميرالمؤمنين على - عليه السلام - املا مى كرد و تا زمانِ امام حسن عسكرى - عليه السلام - قرآن مختلّ و ناقص نمى ماند؛ تا قائم بيايد و املا كند. هر عاقل كه در اين فصل نظر كند، نهايتِ بهتان و گفتار دروغِ اين مصنّف را درمى يابد.

مصنف، تقيّه و باطنى بودن را به هم تشبيه كرده است؛ اما مى بايد بداند كه باطنى كدام است و اهل تقيه كدام. باطنى، مذهب حسن صبّاح است و گفتيم كه آن ملعوننخست چه مذهب داشت. اين خواجه اگر اين را مى دانست، از سَرِ هواى نفس اهل تقيه را باطنى نمى خواند. عقيده باطنىِ اين ملعون اين است كه نمازِ باطن، روى را به

الموت و مصر آوردن و «مولانا» را و «سيّدنا» را خدمت كردن است. و نمازِ ظاهر، آن

ص: 149

حركات و سكناتى است كه آن را «رياضة الجسد و عادة البلد و رعاية الاهل و الولد» مى خوانند. نماز اسماعيليّه و مزدكى ها و دهريّه و فلاسفه و اباحيّه اين است.

روزه باطن را هم مى گويند: سرّ معلّم نگاه داشتن است، و روزه ظاهر امساك است از طعام و آشاميدنى و غير آن. هر يك را شرح داده ام امّا خواجه مصنّف، خود بهتر مى داند و به شرح نياز ندارد.

امّا تقيّه، دفع ضرر از خويش و ديگر مؤمنان است، اگر ضرر معلوم باشد و اگر مظنون به ترك حركت يا لفظى نباشد كه در ايمان نقصان ايجاد كند؛ چنانكه عمّار ياسر تقيّه كرد در عهد هجرتِ رسولِ صاحبِ شريعت و ديگر صحابه. پس شيعه به تقيّه مخصوص و منفرد نيست. حتّى همين خواجه نيز تقيّه مى كند. آيا اين خواجه پيش از اين خود را سنّى مطلق نمى خواند؟ و اكنون از بيمِ تركان، مطلق را مركّب نكرده است و خود را «سنّىِ حنفى» نمى خوانَد؟ تقيّه همين است!

و آن كلمه كه در حقّ اميرالمؤمنين على - عليه السلام - ايراد كرده است، اگرچه بر طريق حكايت گفته، مستوجب لعنت و عقوبت است، زيرا آن بزرگوار سرورِ همه مؤمنان است و امامِ همه پرهيزگاران و به اندازه چشم برهم زدنى به خدا شرك نورزيد و در دين خداوند اهل مداهنه نبود و مصداق «يُجاهِدُونَ فِى سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ؛(1)كسانى كه در راه خدا جهاد مى كنند و از سرزنشِ هيچ سرزنش كننده اى نمى هراسند.»

او داناترينِ مردم، پس از رسول اللّه و برترينِ مهاجر و انصار و به رغم خوارج و اهل ترديد، پيشواى سپيدچهرگان، مولاى ما اميرالمؤمنين است؛ والحمد للّه ربّ العالمين.

چهل و شش

آنگاه گفته است:

فصل. از شرف الاسلام در اصفهان پرسيدند كه چه مى گويى در مورد اسماعيلى و شيعه؟ گفت: شما به كار خود مشغول باشيد و از يگانگى ميانِ دو برادر سخن نگوييد.

ص: 150

امّا جوابِ اين كلمات:

ممكن است بزرگى چون او اين نظر را نداده باشد و اگر هم از براى طراوتِ سخن و تهييجِ عوام و رونق خود، به تعصّب سخنى گفته باشد، «كلام العِدَى ضربٌ من الهذيان؛(1) سخن دشمنان، نوعى پريشان گويى و هذيان است.» با اين سخن، دو گونه مى توان معارضه كرد:

يكى آنكه در ماه هاى سال 550، روزِ جمعه، در مدرسه بزرگْ نوبتِ مجلس من بود. در ميانه آن مجلس بر مذهبِ صبّاحيان طعنه مى زدند و مردم به لعنت و نفرينكردن بر آن قوم شوم، زبان دراز كرده بودند. در آن ميان جبرى متعصّبى برخاست و گفت: اى خواجه امام! اين قوم در گفتن «حىَّ على خير العمل» در اذان سر از گريبانِ تو

بيرون آورده اند. گفتم: در «خير العمل» سر از گريبانِ من بيرون آورده اند، امّا در بحث وجوبِ معرفت خداوند، زبانشان از دهانِ تو بيرون آمده است. يعنى من مى توانم پيرهنم را از تن بيرون آورم تا گريبانى بر جا نمانَد تا «خير العمل» او از آن سر بيرون نكند؛ ولى كارِ تو دشوارتر است كه زبان است و بايد زبانت را ببُرى.(2) و چه همانند است اين داستان به داستان بونصر هِسِنْجانى! شرف الائمّه بونصر هِسِنْجانى در دولتِ سلطان مسعود مى خواست پرده نفاق را بردارد. در حضورِ اركانِ دين و دولت از وزرا و امرا و سپهسالاران و خادمان پايتخت و ده هزار تن از عوام و خواص و از هر مذهب و طايفه اى به حضورِ سلطان تقرير كرد كه مذهبِ جبريان با مذهبِ باطنيان اسماعيلى در وجوبِ معرفتِ خدا برابر است. فضولى برخاست و گفت: مولانا، ميانِ ملحدان اسماعيلى و اين جماعت چه فرق است؟ خواجه گرم و بلند گفت: «اى خواجه! در دوگانگى فرق وجود دارد، نه در يگانگى و اينجا يگانگى است و در يگانگى فرقى

ص: 151

نيست.» اكنون اگر قول شرف الائمّه شما را با قول شرف الاسلامِ ما بسنجيم، خواهيم دانست كه ميانِ اين دو قول فرقى است عظيم: أوّلاً شرف الاسلامِ ما گفت دو برادرند، شرف الائمه شما گفت يك تن اند. و به اعتقادِ اين خواجه و اعتقادِ همه مسلمانان درست و رواست كه دو برادر باشند، يكى اهلِ هلاكت چون عبداللَّه كه پدرِ مصطفىاست، بنا به زعم وى كه پدران پيامبر را بت پرست مى داند، و يكى اهل نجات چون حمزه و عبّاس كه هر دو عموى مصطفى هستند. ولى به اعتقادِ ما اهلِ هلاك كسانى چون ابولهب و اهل نجات كسانى چون ابوطالب هستند. امّا روا نيست كه بر يك تن در نجات و هلاك آن هم در يك زمان دو حُكم كنند و اين قولِ دشمن است و بدان التفاتى نبايد كرد.

معلوم شد كه اين خواجه با باطنيان اسماعيلى يك روح هستند در دو بدن، ولى شيعه را به قولِ او تنها برادرى است در يك وقت. با اين معارضه و اين حجّت، هيچ شبهه اى باقى نمانْد. والحمدُ للَّه ربِّ العالمين حمد الشّاكرين.

چهل و هفت

آنگاه گفته است:

بساسيرى(1) آمد و القائم باللهِ خليفه را گرفت و بُرد و محبوس كرد و سلطان طغرل بيك كبير چند لشكر برد و او را خلاص كرد و بساسيرى را گرفت و هلاك كرد و بعد از آن قائمِ خليفه هم كشته شد.(2)

ص: 152

جواب آن است كه جاى شگفتى است كه گوينده اى به عشقِ مذهب خويش، هر گونه كه مى خواهد سخن را برمى گرداند. اگر قائم خليفه گرفتار شود، آن را نقصانى نمى داند، ولى چون يكى از شاهان ديالمه شيعى را سلطان محمود بگيرد، مى گويد: «از شومىِ رافضى بودن او بود.» اگر القائم باللّه خليفه كشته شود، عار و عيب نمى داند، امّا

چون زيد بن على را بكشند، آن را به حسابِ نقصِ رافضيان مى گذارد! نمى دانم كه سنّيان چرا تقصير كردند تا خليفه القائم گرفته و [مقتدر] كشته شد و خليفه گرفته محبوس، شايسته خلافت است، امّا امام گريخته غايب شيعيان، شايسته امامت نيست. اگر طغرل بيك خليفه قائم را از بند خلاص كند، مستوجبِ شكر و ثنا و دعا است، امّا در حقّ سلطان محمّد بن محمود كه خليفه را در بغداد محاصره كرد، زبان دراز مى كند؛ چنانكه در تاريخ الأيّام و الأنام كرده است. و چقدر شبيه است اين حكايت به آن داستان كه معاويه را به سبب امّ حبيبه،(1) خال المؤمنين (دايى مؤمنان) مى نامد، براى آنكه معاويه دشمنِ على است، ولى محمّد بن ابوبكر را هرگز خال المؤمنين نمى خوانَد، اگرچه برادر عايشه است؛ تنها براى آنكه شاگرد اميرالمؤمنين است.

اين خواجه معتقد است: شيعيانْ كافر و ملحدند، چون امامتِ ابوبكر و عمر راانكار مى كنند، امّا معاويه مؤمن و مسلمان است، اگرچه بيست و هفت موضع، تيغ بر روى على كشيده باشد! شيعيان چون ابوبكر و عمر را دوست ندارند، هرگز توبه شان قبول نيست، امّا يزيد كه فرمان داد سر حسين بن على را ببرند، اگر توبه كند توبه اش مقبول و او شابّ تائب (جوانِ توبه كار) است!

ص: 153

اين و مانند اين سخن ها را در اين كتاب بيان داشته و بُغض و خصومتِ خود را با اهل بيت مصطفى آشكارا كرده است تا بدانند كه اين خواجه، ناصبى است و هر عالمِ فاضل و عامىِ منصف كه در اين فصل نظر كند، شُبهه اش در اين زمينه زايل شود. والحمدُ للَّه ربِّ العالمين.

چهل و هشت

آنگاه گفته است:

و باز در عهدِ كريمِ ملكشاهى، نظام الملك ابوعلى، حسن بن على بن اسحاق از باطنِ عقيده اين شيعيان آگاه بود و همه را خوار و ذليل مى داشت و در رى هر كس از اينها كه ادّعاى دانشمندى مى كرد، مانند حَسَكا بابويه و ابوطالب بابويه، أبوالمعالى امامتى، حيدر زيارتى مكّى، على عالِم، ابوترابِ دوريستى و خواجه ابوالمعالى نگارگر و جز اينها از شيعيانِ دشنام دهنده [به خلفا و برخى صحابه] فرمان داد تا همه را با سرهاى برهنه و با بى حرمتى و استخفاف بر منبرها بردند و به آنان مى گفتند: شما دشمنانِ دين هستيد و سبقت داران دراسلام را لعنت مى كنيد و شعارِتان شعارِ ملحدان(اسماعيليان) است. ايمان بياوريد! آنها خواسته يا ناخواسته ايمان مى آوردند و از تشيّع بيزارى مى جستند.

امّا جوابِ:

آنچه به عهدِ سلطانِ عادل ملكشاه به خواجه منصف نظام الملك حواله كرده است، دروغ است؛ زيرا فرمان مستمرّى هاى ماهانه اى كه براى سادات و شيعه مقرر كرده اند و خطوط و توقيعات ايشان، موجود و گواه است و هنوز دارند و مى ستانند و احترام و بزرگداشت سادات و علماى شيعه در آن عهد و دولت معلوم است. اگر هم من تسليم دروغ او شوم و بپذيرم كه آن دو(ملكشاه و خواجه نظام الملك) اين كار را كرده اند و بر علماى شيعه جفايى رفته است، به اعتقاد و مذهب عالمان شيعه، نقصانى و خللى وارد نمى كند. و سابقه اين جفاها به عهدى دورتر مى رسد و نيز به حادثه اى كه چندان مشهور نيست.

ص: 154

امّا اين خواجه بايد آن حادثه را با واقعه معروف ترى مقايسه كند. در زمان سلطان مسعود بن محمّد كه در عهدِ امير غازى عبّاس به رى آمده بود، رؤاى اصحاب سنّت و ائمّه آن طايفه، مفتى و مقتداى اهلِ سنّت و جماعت بودند. رئيس الائمّه بوسعد وزّان و ابُوالفضائل مشّاط و شرف الائمّه بونصر هِسِنْجانى، اسرارِ مذهب كسانى چون اين خواجه را بر سلطان و امرا و وزير و خواجگان و خادمان ظاهر كردند و در سراىامير عبّاس آن دو معروف(بوسعد و مشّاط) را محبوس كردند و سنّيان و اشعريان غوغا كردند و در آن حادثه دو سه فتنه گر و غوغايى را به دار آويختند و بعد از سه ماه حبس و رنج و خرج، رئيس سادات و شيعه سيّد فخر الدّين - رحمه اللّه - به كمك ايشان سعى ها كرد و شفقت ها نمود. و قاضى القضاة كبير حسن استرابادى - رضى اللّه عنه - منزوى بود تا به آخرِ كار خواجه بونصر هِسِنْجانى با حضورِ سادات و علما و قضات و رؤا و معتمدانِ طوايف در پيشگاه سلطان و امرا حاضر شدند و مسايلى كه خلافِ مذهبِ اهل عدل است و ايشان بدان منفرد(1) بودند چون «وجوبِ معرفت به نظر» و «عصمتِ انبيا» و «قبحِ تكليفِ ما لايُطاق» و «جزا بر اساس عمل» و مانند اين را

نوشتند و بر آنان عرضه كردند و آنان(بوسعد و مشّاط و هِسِنجانى) به خطِّ خويش بطلانِ مذهبِ خويش را نوشتند بر وجهى كه شرم دارم آن را شرح دهم و نسخه اصل گرفتند و به دار الخلافه و به شهرهاى بزرگ فرستادند و آن حادثه معروف است.(2)

عجبا كه اين خواجه مصنّف اين ماجرا را فراموش كرده است و نسبت به علماى شيعه در عهدِ ملكشاهى زشتگويى مى كند! اگر اين حادثه معروف را با آن حادثه مجهول و ساختگى، قياس كند، شايد شرم كند و به مذهبِ مسلمانان طعنه نزند.

ص: 155

در آن ماجرا اين خطّ و رجوع از مذهب و اعتقاد را يا راست گفتند يا از بيم جان و مال تقيّه كردند؛ ولى محال است كه واقعا رجوع كرده باشند، زيرا هنوز بر مذهب ابُوالحسنِ اشعرى تقرير مى كنند. اين خواجه مصنّف قبلاً بيان كرده بود كه تقيّه كردن با باطنى بودن برابر است و تفاوت ندارد و من عاجز مانده ام كه شيعه(بنا به گفته اين خواجه) ممكن است تقيّه كند، زيرا دهليزِ ملحدان است، ولى سنّىِ عالمِ متعصّب و رئيس قادر قاهر چگونه ممكن است كه تقيّه كند؟! و اين دليلى نيست كه اين خواجه بتواند آن را چنانكه مذهبِ جبريان است، انكار كند.

شيخ ابُوالفتوح اسفراينى را در اين عهد از پايتخت بغداد مهجور كردند و به غير او نيز رنج ها رسانيدند. خداوند ما را توفيق دهاد تا در گفتار و كردار سخنى بگوييم و كارى بكنيم كه عقل از ما مى پسندد و شرع بر ما نمى خندد. إنّه العلىّ الكبير.

امّا آنچه در حق برخى از بزرگان اين طايفه گفته است كه «خواجه نظام الملك به آنان كم حرمتى كرد» خلافِ راستى است، زيرا هر يك از اين جماعت از نظام الملك عطاياى بسيار و صِلِه هاى عظيم گرفته اند و علم و امانت و زهد و پارسايى شمس الاسلام حَسَكا بابويه بر همه طوايفِ اسلام معلوم است. ابوطالب بابويه نيز سال ها واعظ و مذكّرِ مسلمانان بود و امانت و فضل او نيز ظاهر است. نيز ابُوالمعالى امامتى عالم و مُفتى و واعظ و مُقْرى است و خويشتن دارى او و همچنين خواجه ابُوالحسن بر همگان ظاهر است. و خواجه على عالم - رحمة اللّه عليه - پدرانى معروف و عموهايى مشهور در اين طايفه داشت؛ كسانى چون خواجه بوسعيد كه مفسّر و راوى اخبار و متديّن و عالم بوده است و خواجه فقيه عبدالرّحمن نيشابورى كه به كتب و قول و قلم و تصانيفِ او در طوايف اسلام توجّهِ بسيار مى شود و نيز به خواجه احمد مذكِّر. هر يك از آن بزرگان از سوى سلاطين و وزرا، عطايا و حرمت ديده اند. اينانقومى نبوده اند كه خواجه اى چون نظام الملك بر ايشان دست دراز كند، زيرا به ايشان عطاياى بسيار داده و شفقت هاى بى شمار كرده است.

ابوالمعالى نگارگر مؤمن و معتقد بوده است و بحمد اللّه هرگز به دشنام گويى

ص: 156

و لعن، معروف نبوده است. امّا خواجه ابوتراب دوريستى - رحمة اللّه عليه - پسرِ خواجه حسن بود و خواجه حسن پسر شيخ جعفرِ دوريستى مشهور در فنونِ علم و مصنّفِ كتب و راوى اخبارِ بسيار و از بزرگانِ اين طايفه و از علماى بزرگ بود و هر دو هفته يك بار، نظام الملك به سبب فضل و بزرگى او از رى به دوريست مى رفت و از خواجه جعفر اخبار مى شنيد و بازمى گشت و اين خاندانى است كه پشت در پشت از آنان به علم و عفّت و امانت ياد كرده اند. و اين خواجه حسن كه پدرِ ابوتراب است، نزد نظام الملك حقّ خدمت و صحبت و اعتبار داشته و در حقّ او مدح گفته است. چگونه كسى را كه قصيده ها در فضائل صحابه كبار دارد، به دشنام گويى و لعن كردن موسوم مى توان كرد؟! و از آن اشعار يكى اين است كه در پايان آن، تخلّص كرده است به مدحِ خواجه نظام الملك - رحمة اللّه عليه - :

من قال فيك أبابكر خنىً فأنا *** منه برى و القاه من اللعنا.

«يعنى كسى كه به تو دشنام دهد، اى ابابكر، من از او بيزارم و بر او نفرين باد.»

و مى پندارم كه گوينده چنين قصيده اى را نظام الملك نمى رنجاند.

چهل و نه

آنگاه گفته است:

و در مساجدِ شيعه اعتقادِ اهل سنّت را بر ديوار نوشته اند كه «خيرُ النّاس بعد رسول اللَّه أبوبكرٍ الصّدّيق» و در بعضى مساجد هنوز مانده است.

امّا جوابِ اين كلمات آن است كه اعتقادِ سنّيان بايد در دلِ اهل سنّت باشد؛ اگر بر ديوار مساجدِ شيعه باشد، به قدر نقّاشى مى ارزد و بس. اين مصنّف، بارها در كتابش گفته است كه «شيعيان به ابوبكر و عمر دشنام مى دهند»، اگر چنين است، چرا نام آنان را بر ديوارِ مسجدِشان مى نويسند؟ چنانكه سيّد رئيس على علوى گفت - رحمة اللّه عليه - هر گاه كه ببينند دشنام را تازه مى كنند و آن به گردنِ نويسنده است و اگر براى بيان اين مقصد نوشته باشند كه بگويند «بهترين مردم بعد از رسول اللَّه أبوبكرِ صدّيق

ص: 157

است» و در واقع براى اينكه دلالت كند بر به حقّ بودنِ مذهبِ مصنّف و جبريان.

بر همه عقلا و علما معلوم است كه مكّه از رى بهتر است و كعبه از هر مسجدى كه در عالم وجود دارد، بهتر است و همه اصحابِ فريقين كه آنجا رسيده اند، ديده اند كه بر ديوارِ كعبه نوشته اند: لا اله الاّ اللّه، محمّد رسول اللّه، علىّ ولىّ اللّه. نامِ على به ولايت با شهادتين متّصل است. پس اولى تر آن است كه دلالتِ بر حقّ بودن مذهب شيعه اماميّه كند.

اين را گفتم تا اين مصنّف چون آن را مى داند اين را نيز بداند و در جواب بخواند تا دلش تنگ نباشد؛ كه حقّ و باطل را بر اين طريق اثبات نمى كنند. «اعْرِفِ الحقَّ تَعرِفْ أهلَه؛(1) حق را بشناس تا اهل حق را بشناسى» و جوابْ جنگ نيست و اميد استمصنّفِ مسلمان شده، دلتنگ نباشد. والحمدُ للّه ربِّ العالمين.

پنجاه

آنگاه گفته است:

خواجه احمد خجندى - رحمة اللّه عليه - گفته است: آن ملحدان باطنى - لعنت خدا بر آنان - يك بار از خود مردى نشان مى دهند و قلعه هايى و ولايتى را به دست مى آورند و فرو مى گيرند و راه مى زنند و درباره اعتقادِ خود جرأتى نشان مى دهند.

بارى، شيعه كيست! در شهرها با مال و ملك نشسته اند و فرمان مى دهند و همه به بركت تركانِ حنفى و سنّى و صلابتِ عُمَرى است، زيرا اين شهرها با انديشه استوار و هيبتِ مهيبِ او به سعى اميرانِ جهادگر فتح شدند. كسانى چون سعد بن وَقّاص و خالد بن وَليد و مثنّى بن حارثه و عِكْرِمَه و ابوعُبيده جرّاح و

ص: 158

شُرَحْبيل بن حَسَنَه و نُعمان و سُوَيْد بن مُقَرِّن(1) كه منبر به رى نهاد و ابوموسى كه خوزستان و اصفهان را ستاند و عَتّاب(2) بن وَرْقاء و عاصم بن عَدىّ و غير آنها و زَهْرَة بن حَوِيّه(3) و عبداللَّه عامر كه خراسان را ستاندند. و اگركردارِ هر يك و نامِ هر يك را برشمارند، كتاب ها بايد نوشت و همه در كتب مغازى(4) هست؛ از جنگ هاى عراق و فتوحِ عجم در عهدِ ابوبكر و عمر و عثمان و در همه روزگارِ بنى اميّه و بنى مروان و همه روزگارِ بنى عبّاس چه كرده اند تا بدان حدّ كه در حصارِ شهرى از شهرهاى خوزستان در مدّتى كه لشكرِ اسلام آن را محاصره كرده بودند و ستاندنِ آن دشوار بود. زَهَرة بن حَوِيّه گفت: شما را به جاهِ محمّد سوگند مى دهم كه مرا در شبى تاريك بر سپرى بنشانيد و سپر را با نيزه ها بلند كنيد و بر باروى شهر بنهيد، كارهاى ديگر با من. او را به وسيله ده مرد بر باروى شهر نهادند؛ خود را در شهر افكند و بانگ زد. مردم زرتشتىِ شهر گفتند: عرب ها آمدند و سپس در هم افتادند و جوى خون به راه انداختند؛ عرب ها گفتند: شيرى به تنهايى شهرى را ستاند.

جوابِ اين كلمات را بايد با انصاف مطالعه كرد تا فايده حاصل شود. امّا آنچه به خواجه خجندى نسبت داده است، با عقل و دانشى كه من در خواجه خجندى سراغ دارم، گمان دارم كه اين سخن ها را نگفته باشد، زيرا اين سخنِ نادانان است نه گفتارِ عالمان و اين مصنّف، دروغ بر وى بسته است؛ چنانكه در مواردى از اين كتاب دروغ و بهتان بسيار بر خدا و رسول و اهل بيت و صحابه و شيعه مى بندد. و وزر و وبالِ آن به گردنِ چنين گوينده اى است. اگر هم خجندى گفته باشد، خطايى بزرگ كرده است؛ زيرا اينكه يك پيشواى دينىِ مسلمانان بگويد كه «مُلحدان يك بار مردى نشان

ص: 159

مى دهند و كارى مى كنند»، آيا اين قدر نمى دانسته است كه مُلحدان هر چه مى كنند، فريب و حيله و شعبده است و آنان، راهزنند و به ناحق خون مردم را مى ريزند و طريقتشان حيله گرى است و كيشِ آنان باطل؟ چنين احوال و افعال را مردى و صلابت و جلادت دانستن، علامتِ نادانى است.

و آنجا كه مى گويد: «ملحدان مردى نشان مى دهند»، آيا با ادعاى عالم بودن، هنوز نمى داند كه معنى مردى و فتوّت را براى چه و كجا استعمال مى كنند؟ فتوّت پاره اى از ايمان و اعتقادِ مسلمانى و امانت و ديانت است و ملحدان از اين همه برى و مبرّايند. پس بايد ديد كه در اين استدلال غرامت با كيست؟

و جواب اينكه گفته است: «شيعيان در شهرها مرفّه و آسوده نشسته اند با ملك و مال» اين است كه آيا اين خواجه كه اين زشتگويى را نسبت به اين طائفه كرده است، خودش پيوسته آماده جهاد بوده و در روم و ولايتِ فرنگ و ديارِ ملاحده (اسماعيليان) مبارزه كرده و يك ساعت از رنجِ مجاهدت نياسوده است؟(1) كدام طايفه به جهاد رفتند كه شيعيان با آنان همراه نشدند و موافقت نكردند؟ پس اين طريق و وظيفه واليان و امرا و شحنگان است كه خود انجام مى دهند و در دفع شرّ اعداى دين از مسلمانان كفايت مى كنند؛ نه خجندى مى كند نه حلاّج، نه شانه تراش نه ديگرى. همه مرفّه و آسوده خوش مى خورند و مى خسبند. و سادات و شيعه، اگر مال و ملكى دارند، همان قدر و همان گونه دارند كه ديگران.امّا اينكه گفته است «فتحِ ديارِ كافران در عهدِ عمر خطّاب بود»، چنين است و بر اين قول انكار نيست؛ از يادكرد نام مُبارزان و نيكانى كه جهاد كرده اند و غزوات و فتح ها با شمشير ايشان به دست آمده، درمى يابيم كه همين گونه بوده است. خداوند از سوى اسلام و مسلمانان به آنان خير دهاد. امّا با همه رنج ها كه كشيدند و سختى ها كه در اين غزوات به آنان رسيد، از نخوردن و نخفتن و سفرِ دراز و پشت بر خانه و عيال

ص: 160

كردن و جان و مال فداى دين و شريعت و اسلام و قرآن كردن، حق اين است كه پاداش آنان بايد برابر عمل باشد؛ ولى مى ترسم كه(طبق عقيده اين مصنّف) در قيامت خداوندٍ مالك الملك ايشان را محروم رها و اين همه رنج ها را ضايع كند و كسى را هم جرأت اعتراض نباشد، زيرا(باز طبق عقيده اين مصنّف) ثواب و جزا در مشيّت است نه در برابرِ عمل. امّا چه مى توان كرد كه مخالف اهلِ سنّت و جماعت سخنى گفتن، شيعه گرى است! بنا بر قولِ جبريان، با همه رنجى كه عمر برده است، جزايى ندارد و مالك الملك چون بخواهد تا به آخر كار را بازمى ستانَد، آفرين بر دوستى عمر و آفرين بر اين مذهب و اعتقاد. پس در مدح و ثناى عمر، بنا بر اين اصلِ اهل جبر، فايده اى نمى بينم.

امّا اينكه گفته است: «فتح هاى اسلام در عهدِ ابوبكر و عمر و عثمان و بنى اميّه و مروانيان و عبّاسيان بوده است» درست است، اما به سبب تعصّب و خارجى و ناصبى بودن، از اميرالمؤمنين على ياد نكرده است. اين فصل را هر عاقلى كه بخواند، سيرت و اعتقاد اين مصنّف را خواهد دانست. آخر اگر على مرتضى به مذهب اين جبريان منزلتِ ابوبكر و عمر را نداشت، كمتر از خالد و سعد و شُرَحْبيل هم نبود؟! خالد پسرِ وليد بن مُغيره است كه دشمن مصطفى است و سعد پدرِ عمر است كه سرِ حسين بنعلى را بريده و شُرَحْبيل مشاورِ معاويه است در كشتن حَسَنِ بن(1) على. اين خواجه مصنّف بر خود واجب مى داند كه نامِ آنان را به نيكى ياد كند، امّا چون نوبت به على و آلِ على مى رسد، بُغضِ مادرزادش او را رها نمى كند. اين دشمنى ها چه سود دارد؟

قرآن و اخبار از فضائل و مناقبِ ايشان پر است و عقل همه عاقلان بر عصمت و فضل ايشان گواه است.

امّا آنچه گفته است كه «بنى اميّه و مروانيان فتح ها كرده اند» راست مى گويد و آن را انكار نمى توان كرد و تفصيلش اين است: فتح بنى اميّه در اسلام آن بود كه حسين بن على را با هفتاد و دو تن قريشى و فاطمى و شيعى در دشتِ كربلا كشتند و سرهاى آنان را بر سرِ

ص: 161

نيزه به شام بردند و اين فتحى عظيم است! فتح مروانيان آنچه از آن مى توان بازگفت، يكى آن بود كه نهصد و پنجاه ماه على مرتضى را بر منبرها و منارها آشكارا(1) لعنت كردند.

امّا آنچه گفته است كه «زَهْره حَوِيّه، مى خواست شهرى را در خوزستان بگيرد،نتوانست، گفت: مرا بر سپرى نهيد و بر سرِ نيزه ها بر باروى شهر بگذاريد. چنان كردند و او به تنهايى شهر را تصرّف كرد»، راست مى گويد؛ امّا گويى اين خواجه مصنّف، آن فصل از اوّلِ كتاب خود را فراموش كرده است كه در آن بر سبيلِ انكار بيان كرده بود كه «از سخنان محال شيعيان يكى اين است كه مى گويند: على را در منجنيق نهادند و تنها در قلعه اى رفت كه چند هزار مرد در وى بودند. واللّه كه اين معنى چگونه ممكن است؟» و آن را به غفلتِ اميرالمؤمنين - عليه السلام - منسوب كرده بود كه خود را غير عاقلانه به مهلكه افكنده و اين آيه را به استشهاد آورده بود كه «وَ لا تُلْقُوا بِأيْديكُمْ إلَى التَّهْلُكَه».(2) امّا گويى در اينجا به بركتِ عاص و وقّاص، رواست و آنجا به بركتِ مصطفى و نيروى جبرئيل و قرآن و مردانگى مرتضى روا نبود و در عقل و عرف محال بود! آن معنى از شيعه از محالات و ترّهات است، امّا از اهل سنّت، فضيلت و كرامات!

هر عاقلِ عالم كه در اين يك فصل، نيك تأمّل كند، داند كه اين مصنّف با اميرالمؤمنين چه خصومت و عداوتى دارد. «و لا يحبُّه إلاّ مؤمنٌ تقىٌّ و لا يُبغِضُهُ إلاّ منافقٌ شقىٌّ؛(3) جز مؤمن پرهيزگار او را دوست نمى دارد و جز منافق شوربخت با او دشمنى نمى ورزد.»

ص: 162

پنجاه و يك

آنگاه گفته است:

و چون خوارج با صلابت و سختى ايشان بر ولايات و ممالك غالب شدند، مُهَلّب بن [أبى] صُفْرَه و پسرش يزيد بن مهلّب با نه برادر، مى دانى چه كردند و در خراسان عبداللَّه بن خازم و قُتَيْبَه بن مسلم كه سمرقند را گرفت و وَكيع بن سُوده و وليد بن عبداللَّه و جُرَيْج بن حَكَم و احنف بن قيس(1) و غير آنها - رضوان اللَّه عليهم - چه كردند تا مشرق پالايش يافت و كلمه اسلام عالى و كلمه كفر سرنگون شد.

بر اين فصل انكارى نيست و اسامى اين مبارزان هم در تاريخ و هم در آثار مشهور است؛ امّا نمى دانم كه از آنچه ايشان كردند، چه فايده اى به اين مصنّف مى رسد؟ در حالى كه پدران اين مصنّف بر مذهب و اعتقادِ او نبودند و با على و آل و فاطمه بُغض و عداوتى نداشتند، خدا به آنان در قيامت براى هر چه كردند، پاداش خير دهاد «إنَّ اللَّهَ لا يُضيعُ أجْرَ الْمُحْسِنينَ؛(2) خدا پاداش نكوكاران را ضايع نمى گرداند.» امّا بنا به اعتقاد جبريان و اين مصنف چون جزا در برابرِ عمل نيست، دريغا از رنجى كه بردند و از روزگارى كه بر ايشان گذشت! زيرا ابُوالحسن أشعرى بعد از آنان آمده و گفته است كه مالك الملك اگر بخواهد آنان را به دوزخ مى فرستد و به جاى ايشان كفّار را به بهشت مى برد تا هيچ فرقى ميانِ مؤمنِ مجاهدِ مطيع و كافرِ معاندِ عاصى نباشد؛ به كورى شيعيانِ قم و سارى!

پنجاه و دو

آنگاه گفته است:

و در اين فتوح امير المؤمنين على و فرزندانش كجا بودند كه يك روستا

ص: 163

نه در مشرق و نه در مغرب نگرفته اند و اصلاً در جهاد حاضر نبودند و يك علوى در اين جهادها اوّل و آخر نبوده است. هنگامى كه مى بايست به جهاد و غزا مشغول مى بودند، به حسد بردن بر بنى عبّاس مشغول بودند و در سَرِ حسد سر باختند. على بن ابى طالب - رضوان اللَّه عليه - از حربِ جمل و صفّين و نهروان به هيچ جهادى نپرداخت و از فرزندانِ او در دين هيچ اثرى پيدا نشد.

امّا جواب اين بى ادبى كه از سرِ بغض و عداوت و غلوّ و ناصبى گرى و خارجى گرى در اين كلمات ظاهر كرده است، از واجبات است.

أوّلاً ندانسته است كه از اولادِ ابوبكر هرگز كسى جهاد و غزا نكرد، مگر محمّد بن ابوبكر كه شاگردِ امير المؤمنين بود و از فرزندانِ عمر، حتّى يك تن يك روز به جهاد نرفت و آنچه عبداللَّه عامر كرد، عوام مى گويند: عبداللَّه عمر كرده است و او زاهد و از دنيا دستش كوتاه بود و طلب جاه و نعمت نكرد. و عثمانِ عفّان در عهدِ خلافت خود تنها اهل رِدّه را كه از شرايطى كه ابوبكر براى آنان نهاده بود تمرّدى كرده بودند، گوشمالى داد. ديگر هيچ جهادى نكرد و اين معنا بر فضلا پوشيده نيست. و از فرزندانِ عثمان هم هيچ كس بدين معنى مذكور نشد. و از شومى يزيد، حكومت در بنى اميّه باقى نماند و از بنى عبّاس هم معلوم است كه هرگز لشكرى به حدودِ روم و ديارِ كفر و مصر و الموت نفرستادند و اگر سلاطينو بزرگان ايشان به قوّتِ سلطنت و يا به مردى كارى كردند، آشكار است. امّا فتح هاى اسلام را در اوّل و آخر يا امير المؤمنين على كرد و تابعان او يا عمر خطّاب كرد و ياورانِ او.

آنچه شيعه و يارانِ على كردند نبايد فراموش كرد. مردى و صلابت و مبارزه مالك اشتر نخعى - رحمة اللّه عليه - و سهل بن حُنيفِ انصارى و حارث بن أعور همدانى و قصّه خروجِ مختار بن ابوعبيده ثقفى كه صد هزار خارجى و اموى و مروانى را كشت و مدّتِ شش سالِ تمام از كوفه و بصره تا بلادِ رى و خراسان و نهاوند

ص: 164

و حدودِ اصفهان و حدود آذربايجان، خطبه و سكّه به نامِ او بود و واليان و شحنگان و نوّابِ او در بلادِ اسلام جاى گير شدند و غزوات و فتوح محمّد حنفيّه - رحمة اللّه عليه - پسرِ اميرالمؤمنين - عليه السلام - خود ظاهر و شايع و در مغازى (جهادنامه ها) مذكور و مسطور است، و آنچه محمّد بن ابوبكر در حدودِ شام و مصر از طرفِ اميرالمؤمنين كرد و به شهادت رسيد و مجاهدت او معروف است. قصّه مسيّب را نيز بايد خواند تا معلوم گردد كمتر از آنچه مبارزانِ عهدِ عمر كردند و مصنّف از آن ياد كرده است، نيست. و قصّه ابراهيم اشتر و حرب هاى او و قصّه سليمان صُرَد خُزاعى. اگر به ذكرِ آنچه هر يك از اين غازيان و مبارزان كرده اند، مشغول شويم، از ستاندنِ ولايات و كشتن خوارج و ظاهر كردنِ آثارِ اسلام روزگارى دراز مى خواهد و ما را براى معارضه و انكارِ اين مصنّف جبرى، همين قدر كه گفتيم كافى است.

و اگر اين خواجه بگويد اين قتال با مسلمانان بود و آن با مشركان، مى گوييم: به هر روزگار قتال با جماعتى است كه حق را انكار كنند. آنان همه توحيد را انكار كردند و اين جماعت، شريعت و امام را و ياغى و سركش شدند. از اين رو قتال با ايشان نيزواجب شد.

امّا آنچه گفته است: «اميرالمؤمنين على در صفّين و جمل و نَهْرَوان جنگ و قتال كرد و ديگر به غزوه نپرداخت»، بايد گفت اگر مصنّف انصاف بدهد كه منكرانِ امامت على بعد از عثمان از خوارج هستند، پس بايد جنگ با خارج از دين را نيز غزوه و جهاد بداند و آن را با غزوات بدر و احد و صفّين و جمل و نهروان قياس كند، يا دست از جهاد بودن آنها بردارد يا جهاد بودن اينها را نيز قبول كند تا شبهه زايل شود و مقصود حاصل.

از سرِ تعصّب گفته است: «از فرزندانِ على در دين اثرى پيدا نشد.» راست مى گويد! آنجا كه ذكرِ خير يزيدِ سركش و ياغى و مروانِ طاغى و سخن يزيدِ

ص: 165

ناقص(ابوخالد بن وليد بن عبد الملك)(1) و وليد شراب خوار(2) باشد، از باقر و صادق وكاظم و رضا نبايد سخن گفت! امّا روز قيامت چنين مصنّف را از روى مصطفى شرم باد و نيز از آيه «قُلْ لا أسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أجْرًا إلاَّ الْمَوَدَّةَ فى الْقُرْبى؛(3) بگو من از شما پاداشى جز دوستدارى خويشاوندان خود نمى خواهم.» و از حديث شريفِ «إنّى تاركٌ فيكم الثَّقَلَيْنِ ما إن تمسّكتم بهما لن تضلّوا، كتابَ اللَّه و عترتى؛(4) من ميان شما دو چيز گرانبها بر جاى نهاده ام؛ تا به آن دو چسبيده باشيد، هيچ گاه گمراه نمى شويد: كتاب خدا و خاندان من.»

آيا به قول اين مصنّف، خدا و رسول در آن آيه و اين حديث امّت را به جماعتى حواله كرده اند كه ايشان را ثبات قدمى نيست و جز حسد بُردن كارى نداشته اند؟! بر همه جهان معلوم است كه فتح هاى اسلام و بركت هاى عالم و نصرت هاى بزرگ از امر به معروف و نهى از منكر و حلِ شبهات و بيانِ مُعضِلات به وسيله محمّد مصطفى و آلش ائمّه هُدى - عليه و عليهم السّلام - بوده است، نه به وسيله مروانيان غاصب و نه به وسيله سفيانيان سركش. امّا آن دل كه با دشمنى آلِ على سياه و آن جان كه با عداوت

ص: 166

آل فاطمه تباه شد، در دنيا در جسارت است و به آخرت در خسارت.(1) آيا در آغاز اسلامكه على مرتضى به جنگ با كفّار و شكستن دژهاى آنان ميان بسته بود و همه اصحاب مرفّه و آسوده و عمر خطّاب و غيرِ او بى رنج بودند، على منّت بر آنان مى نهاد؟ بعدها هم كه

عمر به قتلِ زرتشتيان ميان بست، منّتى بر على نهاد؟ والحمدُ للَّه ربّ العالمين.

پنجاه و سه

آنگاه گفته است:

اوّلاً حسن، خود خلافت به معاويه تسليم كرد و حسين را خودِ شيعيان به زارى كشتند و زين العابدين و باقر در دولتِ بنى اميّه از خانه بيرون نيامدند و جعفر و موسى و غيرهما - رحمهم اللّه - طريق انزوا و زهد اختيار كردند و همه از خلفا صِله و ارزاق و عطايا مى ستاندند و به خلافتِ ايشان مقرّ بودند و هرگز از اين سادات كسى دعوى امامت نكرد و مخالفتِ خلفا نكردند و به جهادى نرفتند، نه به ميلِ خود و نه با پيروى از ديگران.

گفته است: «حسن، خود خلافت به معاويه تسليم كرد.» از دو حال بيرون نيست: يا خلافت از آنِ حسن بود يا نبود. اگر از آنِ او بود، اعتقادِ اين خواجه در مورد اينكه خلافت به اختيار امّت است، باطل مى شود، زيرا معاويه مختارِ مهاجر و انصار نبود.

و اگر اصلاً خلافت از آنِ حسن نبود، اين واگذارىِ خلافت هم درست نيست و معاويه در امامت ظالم و غاصب است. غير از اينكه حسن بن على - عليه السلام - اصولا نمى تواند امامت را به معاويه تسليم كند؛ زيرا امام بايد معصوم باشد و معاويه

ص: 167

جايز الخطا بود؛ و بايد منصوص باشد و معاويه منصوص نبود؛ و بايد از امّت عالم تر باشد و معاويه عالم تر نبود؛ و بايد شجاع تر باشد و او نبود. پس اين واگذارى، اصلى ندارد و امام بايد خودِ حسن باشد به سبب داشتن همه اين صفات؛ حتّى اگر امامت را تصرّف نكند، زيرا مصطفى - صلى اللّه عليه و آله - فرموده است: «هذان إمامان، قاما أو

قعدا و أبوهما خيْرٌ منهما؛(1) اين دو (حسن و حسين) امامند؛ بنشينند يا برخيزند. و پدرِ آن دو از آن دو بهتر است.»

گفته است: «حسينِ بن على را خودِ شيعيان كشتند.» جواب اين است كه امامتِ حسين - عليه السلام - به اين دليل كه شيعيان او را كشتند، باطل نمى شود؛ بر آن قياس كه عثمان را هم مسلمانان كشتند و خلافتش به سبب شهادت، خللى نيافت. پس حسين - عليه السلام - تا زنده بود امام بود و بايد از او اطاعت مى شد؛ به دليلِ حصولِ شرايط امامت در او و به دلالتِ حديثِ رسول - صلى اللّه عليه و آله - كه بيان كرده شد.

ولى مى پندارم كه يزيد و عبيداللَّه مرجانه و عمر بن سعد و مسلم بن عمرو باهلى و منقذ بن مرّة عبدى و شمر بن ذى الجوشن هم سوگندِ بنى اميّه و خولى بن يزيد، هيچ يك شيعه نبودند و كشندگانِ حسين بن على همين ها هستند كه همه اموى و كينه جو واز خوارج بودند.

افزون بر اين، اين مصنّف در آغاز كتاب خود گفته است كه «واضعِ مذهبِ شيعه، ابن مقفّع بوده است»؛ يعنى در روزگاران نزديك به ما! نمى دانم كه در روزگار حسين شيعيان از كجا آمدند؟!

پس همه نسبت هايى كه مى دهد دروغ و بهتان است و همه مجادله هايى كه مى كند از سرِ شبهه و فراموشى است و هر كس كه چنين نسبت هايى بكند، كينه جو و عاصى و كذّاب و بى ايمان است. «كَبُرَتْ كَلِمةً تَخْرُجُ مِنْ أفواهِهِم إن يَقُولُونَ إلاّ كَذِبا؛ سنگين است سخنى كه از دهانشان بيرون مى آيد. آنان جز دروغ نمى گويند.»

ص: 168

امّا جوابِ اين كلمه كه «زين العابدين و باقر و صادق و غير ايشان از ائمّه ما - صلوات اللَّه عليهم - از خانه بيرون نيامدند.» به نظر من اين موضوع بر ناشايستگى و ناسزاوارىِ آنان براى امامت دلالت نمى كند؛ چنانكه خلفاى بنى عبّاس هم از عهدِ مأمون و هارون، همه در دارالخلافه منزوى بودند و بيرون نمى آمدند و جز خواصّ و خدمتكاران، ايشان را نمى ديدند.

و امّا اين سادات علوى هر كدام تظاهرى كرد، بنى اميّه و بنى عبّاس به زهر يا با شمشير او را هلاك كردند؛ چون حسين بن على كه با هفتاد جانِ پاك در طفّ كربلا كشته شد و چون موساى كاظم كه به فرمانِ هارون الرّشيد، سندى بن شاهك او را در حبس زهر داد و چون على بن موسى الرّضا به خراسان، كه مأمون او را با زهر هلاك كرد. پس اگر بعضى منزوى شدند، از ترس دشمنان بود و نيز اقتدا به انبيا و مصطفى - صلى اللّه عليه و آله - كردند و اين معنى نشانه نقصانِ علم و عصمت و امامتِ ايشان نيست. پس امام يعنى كسى كه فرمانبردارى از او واجب است و منصوص و معصوم است؛ چه حاضر باشد و چه غايب، چه به تصرّف مشغول باشد و چه ممنوع از آن.والحمدُ للّه ربِّ العالمين.

پنجاه و چهار

آنگاه گفته است:

و باقر و صادق و موسى و على از پدرانِ خويش شنيده بودند كه رسول گفت: اين خلافت در خاندانِ بنى عبّاس مى مانَد تا به وقتِ نزولِ عيسى - عليه السلام - و دانستند كه به سخن بيهوده رافضيان (شيعيان)، قضاى خداى تعالى دگرگون نخواهد شد و خلافت براى ايشان نخواهد بود، زيرا رسول خبر داده است.

امّا جوابِ اين كلمات را بايد با انصاف دريافت تا بطلانِ اين سخن ظاهرتر شود. اوّلاً اگر رسول حواله به فرزند عباس كرده است، اين خواجه مى بايست از همان روزِ اوّل بر اساس سخن رسول، خلافت را از آنِ عبّاس مى دانست و از فرزندان عباس

ص: 169

فاضل تر و عالم تر از عبداللَّه بن عبّاس - رحمة اللّه عليه - كسى نبود و مى بايست كه بنا به اين قولِ رسول، امام او مى بود و بعد از وى، على بن عبداللَّه كه پدرِ خلفاى عبّاسى است. پس اين خواجه از همان اوّل، خلافِ فرمانِ رسول عمل كرده است و به دنبالِ بنى اميّه و مروانيان افتاده و زبان به لعنتِ ابوتراب گشوده و صد هزار بدعتِ بدِ ديگر نهاده است. تا از بنى اميّه و مروانيان يكى مانده بود، اين خواجه ناصبى نه به ياد عبّاس و نه فرزند عبّاس افتاده بود و نه بر اساس اين خبر كارى كرد. از آنجا كه ابومسلم مرغزى خراسانى، هيچ فاطمى را نيافت تا به خلافت بنشاند، خداوند به سببِ جور غاصبان اموى و مروانى و سفيانى، اين شغل را در فرزندان عبّاس مقرّركرد و همه اهل تاريخ در اين نظر اتّفاق دارند كه خلافت به فرزندان عبّاس نرسيد مگر آنگاه كه ابومسلم خراسانى آمد و خلافت را از دستِ آن ظالمان و ياغيان گرفت و جست وجو كرد كه يك فاطمى را بيابد و به خلافت نشانَد و نيافت. صادق - عليه السلام - در مدينه بود و ابومسلم به كوفه آمد و آنجا دو پسرِ كوچك از نقيبى عبّاسى مانده بودند: يكى ابوالعبّاس سفّاح كه مهم تر بود و ديگرى ابوجعفر منصور كه او را ابوالدّوانيق مى گفتند و برخى او را ابوجعفر دوانيقى مى ناميدند. اين هر دو پسر را آورد و ابوالعبّاس را به خلافت نشاند و او سه سال خلافت كرد و از جهان رفت و خلافت به منصور رسيد. منصور بيست سال تمام خلافت كرد و چند هزار جان پاك را از آلِ على و فاطمه كشت، چه به زهر، چه به تيغ و چه آن كسان را كه در ديوارها نهادند و گِل گرفتند و اين در تاريخ آمده و آشكار است. و بنا به يك قول، زيد بن على را نيز او كشت و به قول ديگر عبدالملك مروان.

امام ابوحنيفه كوفى - رضى اللّه عنه - نيز در عهد منصور بود و از ابوحنيفه، بارها به اصرار درخواست كرد كه به امامتِ من اعتراف كن. ابوحنيفه امتناع مى كرد و مى گفت: امامتْ، يا از آنِ زيد بن على است يا جعفرِ صادق يا آن كس كه ايشان اختيار كنند. از اين سبب ابوجعفر منصور، ابوحنيفه را محبوس كرد و در آن حبس زهر دادند. معلوم است كه منصور يارانِ فاضلِ ابوحنيفه را به سببِ دوستى و پيروى آلِ رسول كشت

ص: 170

و جز نادانان اين معنى را انكار نكنند. ابوحنيفه از بزرگانِ تابعين است و چند صحابى بزرگ را ديده است، همچون جابر بن عبداللَّه و انس بن مالك. چهل سال بعد از قتل علىّ مرتضى، ولادتِ ابوحنيفه بوده است و از محمّد باقر و جعفر صادق روايت مى كند و موحّد و عدلى مذهب بوده است و به آلِ مصطفى تولى كرده است و چون ابوجعفر منصور اصرار كرد كه درباره اصحاب صفّين و جمل كه تيغ در روى أميرالمؤمنين على كشيدند، چه مى گويى و در حق بنى اميّه و مروانيان چه فتوا مى دهى، گفت: همان را مى گويم كه موسى - عليه السلام - به فرعون گفت، آنگاه كه از او پرسيد «فَما بالُ الْقُرُونِ اْلأُولى؛ پس حال مردم دوره هاى نخستين چه مى شود؟»

گفت: «عِلْمُها عِنْدَ رَبّى فى كِتابٍ لا يَضِلُّ رَبّى وَ لا يَنْسى؛(1) دانش آن در كتابى نزد پروردگار من است. پروردگارم نه بى راه مى شود و نه فراموش مى كند.» اين فتوا را داد و خلاص شد و به رحمت و جوارِ خدا رفت.

و داستان شافعى محمّد بن ادريس مطّلبى چنين است كه او خويشاوند و دوستدار و پيروِ آلِ مصطفى - عليه السلام - بود و در كتابِ اسامى رجال شيعه چنين است كه او شيعى بوده(2) و اشعار و ابيات او در مراثى و مناقب آلِ رسول همه دلالت بر اعتقادِ وى به دوستىِ ايشان دارد. و اين همه خصومت از آن روزگاران پديد آمد كه در مذهبِ ابوحنيفه و شافعى كسانى چون ابُوالحسن اشعرى و حسين نجّار و ابوعبداللَّه كرّام وعمرو بن عبيد معتزلى و جهم بن صفوان و غير ايشان، خلاف كردند.

ص: 171

و غرض آن است كه معلوم شود ابومسلم خراسانى شيعى، فرزندان عبّاس را خليفه كرد و اوّلين خليفه ابوالعبّاس سفّاح بود و دوم ابوجعفر منصور معروف به ابوالدّوانيق. پس اگر رسول مى گويد: «خلافت از آنِ بنى العبّاس است»، بعد از على مرتضى تا به عهد منصور، صد و پنجاه سال بوده و در آن مدّت هر خليفه كه بوده، ظالم و غاصب بوده است و حق از دست امّت در امامت خارج و كارِ دين و شريعت و اسلام و امّت مهمل و معطّل بوده است؛ چنانكه شيعه را به غيبتِ مهدى - عليه السلام - الزام كرده است.

امّا اگر پاى عداوت و زشتگويى به على مرتضى در ميان باشد، به مذهبِ اين خواجه هر كس باشد، نيكو است و به عكس، با دوستىِ على هر كه و هر چه باشد، باطل است!

گفته است: «خلافت در فرزند عبّاس، تا به وقتِ خروجِ عيسى - عليه السلام - خواهد ماند.» شگفتا! پانصد سال است كه اين خواجه ادّعاىِ نزول و خروجِ عيسى مى كند و پدرانِ پدرانِ پدران او مردند و او نيامد و او را نديدند و روا مى دانَد و اين غيبت در نظرِ او بطلانِ مذهب و بطلانِ قولِ سنّت نيست، امّا اگر شيعه ادّعاى خروج مهدى كند، جسارت كرده، مى گويد: صد هزار مدّعى مردند و مهدى نيامد! چرا اين قول را با آن قياس نمى كند؟ رواست كه مشخّص كند كه مهتر و سرورِ عيسى كيست؟ اگر مهدى با او نباشد آنگاه غرامت برگردن شيعه است و عجيب است كه اين خواجه،دجّال و دابّة الارض و يأجوج و مأجوج و نزولِ عيسى - عليه السلام - را ممكن و درست و صحيح مى داند، امّا خروج مهدى را انكار مى كند كه البتّه اين هم از عداوتِ با علىّ مرتضى است.

گفته است: «باقر و صادق دانستند كه به سخن بيهوده رافضيان (شيعيان) قضاى خداى تعالى دگرگون نخواهد شد و خلافت براى ايشان نخواهد بود و امامت از فرزندان عبّاس بيرون نخواهد رفت و ادعاى رافضيان(شيعيان) باطل است.» جواب آن است كه اين فصل و اين كلمات انكارِ محضِ بعثت و دعوتِ همه رسولانِ خدا از

ص: 172

آدم صفى تا محمّد مصطفى - عليهم السلام - و انكارِ انزالِ همه كتب آسمانى و آياتِ امر و نهى و وعد و وعيد است؛ اگر بارى تعالى عالم است و قضا رانده و حكم كرده كه نُمرود هرگز ايمان نياوَرَد، ابراهيم را - عليه السلام - به سوى او فرستادن بى فايده است و اگر قضاى خدا چنان است كه فرعون بر كفر هلاك خواهد شد، فرستادنِ موسى با يدِ بيضا و عصا خطاست و فرستادنِ مصطفى به سوى ابوجهل و ابولهب و وليد بن مغيره مخزومى و عاص بنِ وائل سهمى عبث است، زيرا خلافِ قضاى خدا طمع داشتن، باطل است؛ همين طور چون قضا چنان است كه خلافتْ تا به وقتِ نزولِ عيسى از آنِ بنى عبّاس باشد، ديگر دعوى امامت درباره باقر و صادق باطل و بيهوده است! و هر عاقلِ عالم كه در اين فصل تأمّل كند، بُطلانِ قولِ بى اصل اين مصنّف را درمى يابد. امام، آن است كه واقعا امام باشد، چه متصرّف و چه ممنوع از آن باشد؛ زيرا شرايطِ امامت در وى، حاصل است. تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل.

پنجاه و پنج

آنگاه گفته است:

مگر خواجه شيعه از باقر و صادق و زين العابدين - عليهم السلام - بهتر مى داند و او به آنان شايسته تر است كه آنان به خود.

امّا جوابِ اين كلمات آن است كه نه؛ آنان عالم ترند، امّا اطاعتِ از آنان بر اينان واجب است و اگر اينان هر دعوى كنند، آنان كرده اند. آنچه اين خواجه به الزام آورده است، همانند أحوال وى است؛ زيرا گويى از عهدِ خلافتِ ابوبكر تا اكنون، در همه اهلِ سنّت، از اين مصنّف فاضل تر و عالم تر و متعصّب تر و مشفق تر كسى نبوده است كه كتابى بسازد و آن را «بعض فضائح الرّوافض» نام نهد! سپس چنين نشان دهد كه او عالم تر و فاضل تر از همه متقدّمان و متأخّران است تا بتواند اين همه زشتگويى و دروغ و بهتان را پس از پانصد سال جمع كند و مسلمانان را ملحد بخواند و تهمت

بزند. و مگر اين خواجه، از ابوبكر و عمر بهتر مى داند و از ايشان به خودشان

ص: 173

شايسته تر است؟ زيرا ابوبكر روز بيعت مى گويد: «أقيلونى فلست بخيركم؛(1) دست از من بداريد كه من از شما بهتر نيستم.» ولى اين خواجه مى گويد: او عالم تر از على است! تا هم ابوبكر را دروغگو كرده باشد و هم دشمنى خود را با على ظاهر. و عمرروزِ اجراى حكمِ زنِ زانيه مى گويد: «لولا علىّ لهلك عمر؛(2) اگر على نبود، عمر هلاك مى شد.» ولى اين خواجه مى گويد: او عالم تر از على است! تا هم انكارِ قولِ عمر كرده باشد و هم عداوتش را با على، اظهار. لابد اين خواجه جبرى آنچه از ايشان مى داند، بهتر از آن است كه ايشان از خويشتن مى دانستند!

سپاس خداى را كه با اين حجّت ها و جواب ها هر چه اين مصنّف آورده است، باطل گشت؛ ولى آنجا كه راست گفته است، اعتراف كرده ام تا حق از باطل و درست از نادرست جدا باشد. والحمدُ للّه ربِّ العالمين.

پنجاه و شش

آنگاه گفته است:

و همه رافضيان لاف مى زنند كه اميرالمؤمنين چند هزار كافر را كشت و اگر على نمى بود، دين و اسلام پوشيده مى ماند.

جواب آن است كه مذهب شيعه به خلافِ آن است كه اين خواجه ياد كرده است؛ زيرا از عهدِ آدم - عليه السلام - تا مصطفى - صلى اللّه عليه و آله - كه خداوند على را نيافريده بود، دينِ هدى و راهِ حقّ و جادّه مستقيمِ شرع، استوار و پايدار بوده است و قوّتِ اين شرع و نصرتِ ملّتِ محمّد را خداوند به خود نسبت داده و فرموده است:

ص: 174

«هُوَ الَّذى أرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ؛(1) اوست كه پيامبرش را با رهنمود و دين راستين فرستاد تا آن را بر همه دين ها برترىدهد، اگرچه مشركان نپسندند.»بدين گونه با اين حجّت، آن شبهه ساقط و آن تهمت زايل مى گردد.

امّا نظرِ شيعه در اين مسئله آن است كه هر نبى يك وصى و ولى عهد و خليفه و قائم مقامى بايد داشته باشد كه علمِ كتاب اللّه و بيانِ شريعت و قاعده سنّت را بهتر بداند و از همه امّت عالم تر و عارف تر باشد. در اين امّت اين قائم مقامْ علىّ مرتضى است، به دلالتِ عصمت و كثرتِ علم و مجاهدت و سبقت و انفاق و قرابت و شجاعت و تركِ همه معاصى و قبولِ همه طاعات. بر خلاف تهمت مصنف، منقبتِ على تنها آن نيست كه كافر كشت؛ بلكه آن است كه هرگز كافر نبود. و الحمدُ للَّه ربِّ العالمينَ.

پنجاه و هفت

آنگاه گفته است:

و تو بايد بدانى كه فضيلتِ على، كشتن كافران بسيار نيست كه سيّدِ هر دو جهان مصطفى بود و على و غير على طفيل او هستند و اگر حرمت و منزلتِ رسول نبود، ابوبكر و عمر و على چون ديگر شتربانان مى بودند.

جواب آن است كه در نزد شيعه، كافر كشتن، كمترين فضيلت على است. اگرچه جهاد ركنى بزرگ از اركانِ شريعت است، به نسبت به عصمت و علم و سبقت در اسلام و قبولِ همه شريعت، اندكى از بسيار است.

گفته است: «منزلت ابوبكر و على از مصطفى است.» به هر حال رعيّت چون راعى و مطيع چون مطاع و خواجه چون شاگرد و مقتدى چون مقتدا نيست و كسى ازمسلمانان در آن اختلاف ندارد و اختلاف در اين است كه بعد از مصطفى چه كسى بهتر است و در چند موضع از اين كتاب گفتيم كه على - عليه السلام - از هر يك از

ص: 175

صحابه و اهل بيت به علم و عصمت و شجاعت و سبقت و غير آن بهتر است.

گفته است: «اگر حرمت و منزلتِ رسول نبود، ابوبكر و عمر و على چون ديگر شتربانان بودند.» راست است. در مذهبى كه معرفتِ خدا را به قولِ رسول بدانند، چنين است؛ ولى در آن مذهب كه معرفتِ خداوند تعالى را به عقل و نظر بدانند، خلافِ اين است كه گفته است. آن لفظ كه درباره ابوبكر و عمر گفته است، بى ادبى و سفاهت و در حقّ اميرالمؤمنين على كفر و گمراهى و بدعت است؛ زيرا معرفتِ اميرالمؤمنين ركنى از اركانِ دين و ديانت است. على بعد از مصطفى، زينتِ ملّت و نور ديده شريعت است. والحمدُ للَّه ربّ العالمين.

پنجاه و هشت

آنگاه گفته است:

پيامبرِ ما خود سه كافر را كشت و در لشكرِ ابوبكر و عمر در جنگ با رِدّه(1) و در فتح هاى عجم و شام برخى شجاعانى بودند كه هر يك هزار كافر را كشتند، چون خالد بن وليد و زبير بن عوّام و عِكْرِمه و عمرو بن مَعدى كَرَبْ.

امّا جواب آن است كه نه ما گفته ايم و نه در مذهبِ ما آمده است كه فضيلتِ بيشتر به كافر كشتن است، تا گفتن چنين كلماتى لازم شود و معلوم نيست كه پيامبر چند كافر را كشته است و كجا كشته است و سلطانى اگر خود دشمنى را نكشد، آنچه مبارزانِ لشكرِ او بكشند، به اعتبارِ توانايى اوست. پس تكرار كردنِ جنگ با رِدّه و شام در هر فصلى از كتاب، چندان فايده ندارد. امّا سنجيدن خالد بن وليد و زبير بن عوّام و عِكْرِمه و

ص: 176

عمرو بن مَعدى كَرَبْ با على در شجاعت، نهايتِ ناصبى گرى و خارجى گرى و عداوت و دشمنى است، زيرا در روزِ بدر و اُحُد كه آن شير خدا و شمشير مصطفى گردنِ گردنان(1) را مى زد، خالد هنوز از غيرت جاهلى، دم مى زد و زبير هنوز شربتِ اسلام ننوشيده بود و ديگرانى چون عمرو بن معدى كرب به تيغِ على مسلمان شدند. «هَلْ يَسْتَوى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ؛(2) آيا آنان كه مى دانند با آنان كه نمى دانند، برابرند؟» «أ فَمَنْ كانَ مُؤمِنا كَمَنْ كانَ فاسِقا لا يَسْتَوُونَ؛(3) آيا آن كه مؤمن است همسان كسى است كه نافرمان است؟ [هرگز ]برابر نيستند.» «وَ ما يَسْتَوى الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ اجاجٌ؛(4) و دو دريا برابر نيستند، اين نوشينِ گواراست كه نوشيدنش خوشگوار است و آن شورِ تلخ.» على را بايد با اوصياى بزرگوارِ انبيا چون شيث و سام و هارون و يوشع و شمعون قياس كنند. والحمدُ للَّه ربِّ العالمين.

پنجاه و نه

آنگاه گفته است:

دولت دينِ اسلام به وجود على نبود، بلكه به رسولِ خدا بود و رونقش به عمر خطّاب. و آنچه عمر كرد، كجا على ده يكِ آن كرد؟ آن همه زمين و بلادِ گبر و ترسا را در خلافتِ عمر و به رأى و تدبير و سياستِ او ستاندند، نه در زمان

خلافتِ على. اگر به گمان و ميلِ(5) شيعه بپرسيم كه هيبت در دل كفّار و غيرِ كفّار، از آنِ عمر بيشتر بود يا از آنِ على كه حتّى بر درِ سرايش از او فرمان نمى بردند و برادرش عقيل او را رها كرد و از وى نينديشيد و به معاويه پيوست و چهار دانگ(6) امّت، خلافتِ او را ترك كردند و بزرگانِ قريش همه

ص: 177

مخالفِ او شدند تا اينكه به چندين جنگ و كشتارِ اهلِ قبله مبتلا شد، و اگرچه حق با او بود. اين، چگونه برابر خواهد بود با هيبت عمر كه قيصر در روم و خاقان در تركستان از هيبتِ او نمى توانستند بخوابند و همه امّت هم از بزرگ و كوچك همگى از او فرمان مى بردند؟ پس اميرالمؤمنينِ مطلق و خليفه موفّق عمر است و رونق، رونقِ او و پيروزى، پيروزى اوست؛ نه آن كس كه در جنگ جَمَل همه خلافِ او عمل كردند و تيغ بر روى او كشيدند و از او نينديشيدند و ندا كردند: «اَلا إنّ أبا الحسن قد أشرَكَ؛ آگاه باشيد كه على مشرك شده است.»

امّا جوابِ اين فصل:

هر دشمنى با على را كه اين مصنّف جبرىِ شوربخت در فصل هاى گذشته به تعريض و تقيّه گفته، در اين فصل آشكار كرده و عداوت خود را با پسرِ ابوطالبظاهر ساخته است و عجب اين است كه نه از فتواى مفتيان ترسيده است و نه از تيغِ تركانِ جنگجو و اين الفاظ را در حقّ امامى چون على مرتضى با آن دليرى گفته است كه به اجماعِ امّت، امام و مقتداست.

گفته است: «دولت مندى دينِ اسلام به وجود على نبود، بلكه به رسولِ خدا بود و رونقش به عمر خطّاب.» پندارى فراموش كرده است سخن خود را در فصل پيشين كه گفته بود: «اگر حرمت و منزلتِ رسول نبود، ابوبكر و عمر و على چون ديگر شتربانان بودند» و اينجا مى گويد: «رونقش به عمر بود.» بلكه عمر را بر رسول و ابوبكر برترى داده، مى گويد: چون او بيشتر از آن هر دو فتحِ بلاد كرده بود، هيبتِ او در دلِ كافران و گبرها بيشتر بود.

رسولِ عظيم الشأن - صلى اللّه عليه و آله - در عهدِ خود دو منبر نهاد: يكى در مكّه و يكى در مدينه. و عمر چهار صد و چهل منبر نهاد و ابوبكر در عالم منبرى ننهاد. پس اين خواجه مى بايست كه آن روز كه مهاجر و انصار به خلافت بر ابوبكر بيعت مى كردند، آنجا مى بود تا مى گفت كه عمر از ابوبكر بهتر است و او براى اين كار لايق تر. اگر اين خواجه پنداشته است كه در اين فصل عمر را تنها از على برتر مى داند،

ص: 178

به غلط افتاده است؛ زيرا با اين سخنان عمر را از رسول و ابوبكر هم برتر دانسته است!

و عمرِ خطّاب شايد به اين معنى راضى نباشد. پس اين خواجه هم از رسول بيزار است و هم از ابوبكر و هم از عمر و هم از عثمان و هم از على و آلش.

گفته است: «آنچه عمر كرد، على ده يكِ آن كجا كرد؟» راست مى گويد. على در اسلام داراى منزلت نبوده و رونق نداشته است؟! روزِ اوّل كه سيّدِ انبيا - عليه السلام - از مادر و پدر محروم شد، آيا پدرِ على نبود كه پيامبر را در پناه گرفت و تربيت كرد و روزِ دعوت شرّ قريش را از وى دور كرد و او را با جان و مال يارى داد؟ اين همه را ابوطالب كرد كه پدرِ على بود و فاطمه بنت اسد كرد كه مادرِ على بود و روزِ ازدواج خديجه، خطبه نكاح را ابوطالب خواند: «الحمد للَّه الّذى جعلنا من نسل إبراهيم و من ذرّيّة إسماعيل؟(1) اگرچه از نظر اين خواجه ابوطالب كافر بود، ولى در همين خطبه حمد خدا كرد و حمدْ موقوف بر معرفت است. نخست بايد خدا را بشناسى، آنگاه او را حمد كنى. روز اوّل كه محمّد در حضورِ همه بنى هاشم و قريش برخاست و گفت: «يا بنى هاشم، يا بنى عبدالمطَّلب، أدعوكم إلى كلمتين خفيفتين على اللّسان، ثقيلتين فى الميزان...؛(2) شما را فرامى خوانم با دو كلمه اى كه بر زبان سبك، ولى در سنجش سنگين است...»، اوّلين كسى كه از آن چهل نفر برخاست و قبول كرد، آيا على نبود؟

و سبقت در اسلام آيا از على نبود؟ و بعد از آن چون رسول - عليه السلام - از مكّه به مدينه هجرت مى كرد، آن كس كه در جايگاهِ او خُفت، على مرتضى نبود كه جان را فداى مصطفى كرد؟ روز بدر على نبود كه وليد بن عتبه و طعيمة بن عدى و نوفل بن

ص: 179

خويلد - از سرسخت ترين مشركان - و ابوقيس برادر - خالد(1) - همه را تا سى و پنج تن كشت؟ همه اصحاب و فرشتگان سى و پنج كافر را كشته بودند و على به تنهايى سى و پنج كافر ديگر را كشته بود. آيا على نبود كه روز خندق شرِّ عَمرو بن عبدوَدّ را از مسلمانان كم كرد و هيبت او را كه در دل ها افتاده بود، آيا على زايل نگردانيد؟ آيا هنگامى كه اين آيه آمد: «و كَفَى اللَّهُ المُؤمِنينَ القِتال» على آنجا نبود؟ آيا آن روز مصطفى به كسى جز على گفت: «الإسلام تحت قدميك»؟(2) و روزِ احُدْ كه ابوبكر و عمر و همه صحابه فرار كردند و رسول را تنها رها گذاشتند، آيا على نبود كه در كنار پيامبر ايستاد؟ اگر اين مصنّف ادّعاى تاريخ دانى مى كند، بايد بداند كه على كه بود و چه كرد و كجا بود و پرچم رسول را در آن غزوه كه در دست داشت.

از مفضّل بن عبداللَّه روايت كرده اند از سماك از عكرمه از عبداللَّه بن عبّاس - رضى اللّه عنه - كه گفت(3) لعلىّ بن أبى طالب - عليه السلام - : أربع ماهنّ لأحدٍ؛ هو أوّل عربىّ و عجمىّ صلّى مع رسول اللَّه - صلى اللّه عليه و آله - و هو صاحب لوائه فى كلّ زحفٍ و هو الّذى ثبت معه يوم المِهْراس(4) - يعنى يوم احد - و قد فرّ النّاس و هو الّذى أدخله قبره؛(5) على بن أبى طالب - عليه السلام - چهار [برترى] دارد كه هيچ كس نداشته است: نخستين عرب و غير عرب است كه با پيامبر - درود خداوند بر او و بر خاندانش -

ص: 180

نماز خواند و پرچم دارِ پيامبر در همه جنگ ها بود و او تنها كسى است كه در جنگ اُحُد همراه پيامبر پايدارى ورزيد، در حالى كه همه فرار كرده بودند و او كسى است كه پيكر پيامبر را در قبر نهاد.» عبداللَّهِ بن عبّاس مى گويد: اين چهار فضيلتْ براى غيرِ على نبوده است. پس اين خواجه ناچار بايد قبول كند. عكرمه روايت كرده است كه خالد بن وليد آن روز هنوز با لشكرِ كافران بود و راه را او گرفته بود و ناگاه بر مسلمانان زد و رئيسِ آنان ابوسفيان پدرِ «خال المؤمنين» معاويه بود و مبارزْ خالد بن وليد كه به قولِ اين خواجه «سيف اللَّه» است. امّا آن روز كه دندانِ رسول شكسته شد، ناچار سيف اللَّه نبوده و پرچم كافران به دست طلحة بن أبى طلحه بود كه به تيغِ على كشته شد و «صُؤاَب» بنده قوم مشركان(1) كه پرچم را ستانده بود، به تيغِ على كشته شد. و ازمبارزان مشرك مكّه، آن روز چند تن به تيغِ على هلاك شدند.

جبرئيل آن روز گفت: «و إنّها لهى المواساة». و رسول - عليه السلام - گفت: «و ما يمنعه من المواساة و هو منّى و أنا منه؛ و چه او را از يگانگى با من منع مى كند؟ او از من است و من از اويم.»(2) اين همه به جاى خود، امّا بايد ديد كه على كه بود و كجا بود؟

آيا جبريل درباره جز على گفت: لا فتى اِلاّ على، لا سيف اِلاّ ذوالفقار»؟ شاعرى آن جمله را به شعر در آورده است: «لا سيفَ اِلاّ ذوالفقا/ ر ولا فتى الاّ على.» و روز فتح خيبر كه بزرگان بى پيروزى بازگشتند، آيا پيامبر - عليه السلام - اين خبر را در حقّ غيرِ على گفت: «و اللَّه لاُعطينّ الرّاية غداً رجلاً يحبّه اللَّه و رسولُه و يحبّ اللَّه و رسولَه، كرّاراً غير فرّارٍ، لا يرجع حتّى يفتح اللَّه على يديه؛(3) سوگند به خداوند، فردا اين پرچم را به مردى خواهم داد كه خدا و پيامبرش او را دوست دارند و او نيز خدا و پيامبرش را

ص: 181

دوست دارد.» اين نه آيا در حقّ على بود؟ آيا باز مى پرسى كه على روزِ فتح خيبر كه بود و كجا بود؟ آيا عنتر را كسى جز على به تنهايى كشت؟ و باز مى پرسى روز حُنَيْن و در فتح مكّه على كه بود و كجا بود؟

هنگامى كه بام كعبه را مى بايست از اصنام پاك مى كردند، آيا على نبود كه قدم بر كتفِ نبوّت نهاد و بتان را از بام كعبه فروانداخت؟(1) و چون درهاى خانه هايى كه به مسجد باز مى شد، بستند،(2) آيا درِ خانه اى جز خانه على بود كه رها كردند و نبستند و عبّاس بن عبدالمطّلب - رضى اللّه عنه - پيش رسول آمد و گفت: «يا رسول اللَّه، سددتَ بابَ عمّك و فتحتَ بابَ ابن عمّك! فقال رسول اللَّه - صلّى اللَّه عليه و آله - : و اللَّه ما سددتُ أبوابكم و لا فتحتُ بابه، ولكنّ اللَّه قد سَدَّ أبوابكم و فتح بابه؛(3)

اى پيامبرِ خدا، درِ خانه عمويت را بستى و در خانه پسر عمويت را باز نهادى؟ پيامبر - درود خدا بر او و خاندان وى - فرمود: به خدا سوگند نه من درِ خانه هاى شما را بستم و نه دَرِ خانۀ او را گشودم، بلكه خداوند بود كه درِ خانه هاى شما را بست و دَرِ خانۀ او را گشود.»

هنگامى كه همۀ صحابه و اهل البيت به خواستگارى فاطمه زهرا(س) آمدند،

ص: 182

نمى دانى كه نكاح فاطمه را در بهشت با كه بستند؟ آيا سوره والعاديات و نيز هل أتىجز در حقّ جهاد و انفاقِ على آمد؟(1) «إنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ»(2) و آيه «فَمَنْ حَاجَّكَ فيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ؛(3) پس از دست يافتنِ تو به دانش، به هر كس كه با تو به چالش برخيزد...» در حقِّ غير على آمد؟ نمى دانى كه سيّد الشّهداء حمزه، عموى چه كسى بود؟ و سيّدة النسّاء زنِ كه بود؟ آيا برادرِ على جعفرِ طيّار نبود كه از سَرِ نيزه هاى كفّار با بال هاى مرصّع به آسمان پريد؟ آيا نمى دانى كه از ميان

همه صحابه چه كسى نان(4) و نفس(5) و تيغ(6) و انگشترى(7) و جان(8) بذل كرد؟ منزلتِ شبِ غار و روز غدير را نمى دانى كه از آنِ كه بود؟ بنگر كه ايمانِ بى كفر و طاعتِ 172

بى معصيت از ميان همه صحابه از آنِ كه بود؟ به خبرِ منزلتِ تبوك(9) و تقريرِ

ص: 183

اخوّت(1) بايد نظر كرد كه در حقّ كه بود. انديشه بايد كرد كه چه كس دهنده طعام و سابقِ در اسلام است. اين و صد چون اين را كه شرحِ همه كتاب را مطوّل مى كند.

بايد ديد تا اگر اينها همه به كسى ديگر جز على مربوط است، امير المؤمنينِ مطلق همان كس است نه على. اين فضايل كه بيان كرده شد، همه فرع است بر عصمت و نصّ و حجّتِ عقل و آياتِ قرآن و اخبار رسول. يعنى كسى كه او عالم به احكام تورات و انجيل و زبور است و به همه كتبِ انبيا و به قرآن، به تنزيل و تأويل و ناسخ و منسوخ؛ به طورى كه ابوبكر و عمر و همه صحابه و أهل البيت بعد از رسول، به او رجوع مى كردند و همه عيال و سائل او بوده اند؛ به گونه اى كه مى گفت: «و اللَّه لو ثُنّيَتْ لى الوسادة لَحَكَمتُ بين أهل التّوراة بتوراتهم و بين أهل الإنجيل بإنجيلهم و بين أهل الزّبور بزبورهم و بين أهل القرآن بقرآنهم...؛(2) سوگند به خداوند اگر براى من جايگاه قضاوت فراهم مى شد، ميان يهود با توراتشان و ميان مسيحيان با انجيلشان و ميان معتقدان به زبور با زبورشان داورى مى كردم.» چه كس از امّت جرأت چنين گفتارى دارد؟امير المؤمنينِ مطلق و امامِ موفّق، شخصى است كه با دو شمشير جنگيد(ضاربٌ بالسّيفين) و با دو نيزه، نيزه افكند(طاعنٌ بالرُّمحين) و با دو قبله نماز گزارده (المصلّى

لقبلتين) و لحظه اى به خداوند شرك نورزيده است(لم يشرك باللَّه طرفة عين)،(3)

ص: 184

هرگز بت را سجده نكرده، شراب نخورده، دروغ نگفته، برائت به مكّه برده، سرِ سران(1) مشرك را به خاك رسانده، اوّلين گواه بر صحّتِ رسالت، ولى خدا و وصى مصطفى. اين كس جز على مرتضى نبوده است. دين، كمال و اسلام رونق از او يافت، نه از غير او. اين همه جوابِ آن است كه اين خواجه گفته است كه على كجا بود؟ و شاعر اين معنى را به نظم آورده است: «و من فضّل الأقوام يوما برأيه / فإنّ عليّا فضّلته المناقب؛ اگر كسى را اقوام يك روز با رأى خود برتر مى دانند، على كسى است كه منقبت ها به او برترى مى دهند.»

و آنچه على كرد، عمر از ده يكى بلكه از صد يكى كجا كرد؟ و كجا توانِ آن داشت كه بكند؟اكنون اين خواجه مصنّف، اين فصل را با آنچه خود گفته است قياس كند و جوابْ، جنگ نيست. والحمدُ للَّه ربّ العالمين.

گفته است: «عَقيل، فرمانِ على نمى برد.» مگر خبر ندارد كه محمّد بن ابوبكر فرمانِ پدر نمى برد تا او را به دوستى على، عاقّ خواندند؟ و عمر پسرعموهايى داشت كه از او فرمان نمى بردند و آيا در مذهب سنّيان نيامده است كه عمر پسر خود را كشت،

ص: 185

چون فرمانش نمى برد؟ و آيا ابولهب از مصطفى فرمان مى برد؟ بنابراين أوّلاً اين فصل را با آنچه خود گفته است، قياس كند و ثانيا بداند كه درباره عقيل هم آنچه گفته است درست نيست؛ زيرا عَقيل از على فرمان مى بُرد و اگر نزد معاويه رفت، براى ابلاغِ حجّت رفت تا فضايل و مناقبِ مرتضى را در شام منتشر گرداند و اگر به ذكر ماجراى عَقيل و معاويه مشغول شويم، كتاب دراز شود.

گفته است: «و چهاردانگ(دوسوم) امّت، خلافتِ او را تركِ كردند و بزرگانِ قريش همه مخالفِ او شدند.» جواب آن است كه مخالفتِ با على كفر و معصيت است يا ايمان و طاعت.(1) اگر مخالفت با على كفر است و معصيت، دوسوم از امّت و بزرگانِ

قريش كه اين خواجه مصنّف گواهى به كفرِشان مى دهد، آن گروه هستند كه رسول را يارى كرده اند. و اگر مخالفت با على در امامت و خلافت ايمان است، شيعيان را هم به مخالفتِ با امامت و خلافت ابوبكر و عمر، كافر نبايد خواند؛ زيرا على به اجماع امّت بعد از عثمان، امام و خليفه است؛ بارى چنانكه ابوبكر به اجماعِ امّت بعد از رسول -عليه السلام - خليفه است، مخالفتِ هر دو بر يك حدّ و مانندِ هم است و موافقتِ هر دو بر يك حدّ و مانند هم.

امامت از اصول دين و الزام مؤلّف سنّى به پذيرش آن

اگر بگويد: امامت از اصول دين نيست، هر دو يك حكم دارد و اگر بگويد: مخالفتِ با على معصيت است نه كفر، پس مخالفت با امامتِ ابوبكر هم به اجماع امّت معصيت است نه كفر. و اگر بگويد: ايشان توبه كردند، پس چرا در اوّلِ كتاب بيان كرده است كه توبه رافضى(شيعه) روا نيست؟ و اگر گويد: على بر ايشان دل خوش كرد، روا بايد داشت كه ابوبكر و عمر هم بر اينان دل خوش كنند.

هر كلمه اى را بايد اين خواجه با كلمه ديگر قياس كند و يا اينكه بايد دست از مذهب بَدِ جديد خود بردارد و به مذهب سابق خود برگردد كه لكلّ قديم حرمةٌ؛ وگرنه بايد اين الزام ها و حجَّت ها را كه گفتيم قبول كند. «وَالسَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى».

ص: 186

گفته است: «على به چندين قتال و قتلِ اهلِ قبله مبتلا شد.» اين ادّعا، گمراهىِ اين خواجه در حق آن معصوم است؛ زيرا از آنجا كه اهلِ قبله به اظهار شهادتين از خون و مالِ افراد حمايت كرده اند و نيز بنا به قولِ مصطفى - صلى اللّه عليه و آله - و امامت هم (بنا بر اصلِ موردِ پذيرشِ اين خواجه)، از اصول دين نيست، پس لازم مى آيد كه على بى سبب مسلمانان را كشته باشد و گمراه و مبطل است! كه از او دور باد با آن همه عصمت كه او داشت و با برترى آشكار وى. ولى ما مى دانيم كه غرض اصلى اين خواجه از تأليف اين كتاب، بطلانِ فعلِ على و اظهارِ ضلالتِ او بوده است و اينموضعْ را به تصريح گفته و خارجى بودن خويش را آشكارا كرده است. مباركش باد!

ولى به اعتقادِ مسلمانان، جنگ با على، جنگ با مصطفى و صلح با على، صلح با مصطفى است؛ بدين اشارت كه فرموده است: «يا علىّ حَرْبُكَ حَرْبي وَ سِلْمُك سِلْمى...(1) و ايشان كه جنگ با على را اختيار كردند، منكر و طاغى و ياغى (سركش)

بودند و على بر حقّ و عالم و معصوم و امام مفترض الطّاعه بود؛ يعنى كسى بود كه فرمانبردارى از وى واجب است و اگر اين ابتلاها براى او در جنگ جمل و صفّين و نهروان اتفاق افتاد، نظير آن اوّل براى ابوبكر اتّفاق افتاد كه «اهلِ رِدّه» مسلمان و اهلِ شهادتين بودند و تنها در زكات خلاف كردند كه ركنى است از اركانِ شريعت. پس مقابله با گروهى از امّت را نخست ابوبكر كرد، آنگاه على؛ اين خواجه با يكديگر قياس كند و زبان از سفاهت و بى ادبى در حقّ أئمّه و معصومان نگاه دارد تا به دنيا در

نكال نيفتد و به آخرت در وبال.

بر سبيل حكايت، امّا از فرطِ خُبثِ عقيده گفته است كه از آن لشكر بانگ مى آمد: «ألا إنّ أبا الحسن قد أشرك؛ على مشرك شد!» رحمت بر مسلمان و مفتى و صاحب حُكمى باد كه جوابِ اين مطلب را كه اكنون خواهم گفت به دقّت فهم كند:

ص: 187

اوّلاً مى دانيم كه اين كلمه را يا روزِ جنگ جمل گفته اند يا در جنگ صفّين و اجماعِ امّت بر اين است از قول رسول - عليه السلام - كه هر كس كه يكى را كافر بخواند، از آن

دو به ضرورت يكى كافر است. پس قول رسول - عليه السلام - خطا نيست و اين خواجه مصنّفْ، اين قوم را كه على را كافر مى خوانند، مسلمان مى داند. پس به قول و اعتقاد اين خواجه على كافر است و بگذار تا دلش خوش باشد! خاك به دهانش! امامتِ على ركنى از اركانِ ايمان به قول رسول - عليه و آله السّلام - است كه گفت: «يا علىّ حُبُّكَ إيمانٌ و بغضُك نفاقٌ»(1) و نيز گفت: «ألا إنّ الحقّ مع علىٍ و علىٌّ مع الحقّ، يدور معه حيثما دار؛(2) آگاه باشيد كه حق با على و على با حق است و هر جا على بچرخد، حق همانجا مى چرخد.» والحمدُ للَّه ربِّ العالمين.

شصت

آنگاه گفته است:

دعاى رسول همواره اين بود: «اللّهمّ أعزّ هذا الدّين بأحد الرّجلين إمّا بأبى جهلٍ و إمّا بعمر؛ بار خدايا اين دين را به عمر عزيز كن يا به ابوجهل.» زيرا در دين هر دو متين بودند. خداى تعالى دعاى رسول اجابت كرد و عمر را هدايت كرد و عمر در اسلام آوردن چهلمين مرد بود. آنگاه به ظاهر خداى راپرستيدند در كعبه و عمر در دين همان گونه متين بود كه ابوجهل در كفر.

امّا جواب اين كلمات را خوب بايد شنيد تا دريافت كه اين مصنّفِ جبرى، بر خود چه گواهى داده است. تاكنون گمان من اين بود كه اين مصنّف طرفدار عُمَر است ولى چون بازديدم، دريافتم كه او خود ابوجهل است! اوّلاً بر رسول دروغ بسته است و

ص: 188

عمر را در صلابت با ابوجهل مشاركت داده است؛ جايى مى گويد: «عمر به فضل از على بهتر است» و جايى ديگر مى گويد: «در صلابت با ابوجهل برابر است». دريغا سنّيانِ متعصّب! رسول - صلى اللّه عليه و آله - روز مؤاخات(ايجاد برادرى ميان افراد امّت) مى فرمايد: عمر با ابوبكر برادر است و اين خواجه مى گويد: در صلابت با ابوجهل برابر است. پناه بر خدا از اين گفتار كه اگر شيعيان مى گفتند، به كفرِ آنان فتوا مى دادند.

من على مرتضى را با اوصياى انبيا برابر مى دانم و از همه ائمّه بهتر مى دانم و عمر خطّاب را با ابوبكر صدّيق برابر و برادر مى دانم ولى ابوجهل پُرجهل را از سگِ گَر كمتر مى دانم. خاكش به دهان با چنين سخنان.

امّا جواب اينكه گفته است: «خداى تعالى با دعاى رسول - عليه السلام - عُمَر را هدايت كرد تا ايمان آورد»، پس بيچاره ابوجهل - عليه اللّعنه - در اين صورت معذور است و عمر را چون - به قولِ مؤلف - خدا هدايت كرد، يعنى قدرتِ ايمانش را خدا آفريد و او خود در آن كسبى و فعلى انجام نداده است، و براى او منزلتى نيست. پس اين را نيز كه اين ناصبى پنداشته است كه منقبتى براى عمر است، منقبت نيست، زيرا بنده بايد در فعلِ ايمان مخيّر باشد و ايمانش اكتسابى و فعلِ او باشد تا مستحقّ مدح و ثواب شود و با تركِ آن مستحقّ كيفر گردد؛ چنانكه مذهبِ اهل توحيد و عدل است، بهخلافِ مذهبِ اهل جبر و تشبيه؛ و ما با دليل در جاى هايى از اين كتاب و كتب ديگر بيان كرديم. والحمدُ للَّه ربّ العالمين على كمالِ إنعامِهِ.

امّا اينكه گفته است: «عمر تمام الأربعين بود در اسلام»، راست مى گويد و درست است و انكار مايه جهالت است و من در كتاب مفتاح الرّاحات فى فنون الحكايات شرح ايمانِ عمر را به نوعى لطيف بيان كرده ام. و بسى از معروفانِ فريقين، آن را

نسخه بردارى كرده اند و ديده و خوانده اند. امّا اجماع و اتّفاق است كه عمر چهلمين كس بود كه اسلام آورد و على مرتضى اوّلين كسى بود كه اسلام قبول كرد و خود مى گويد:

سبقتُكُمُ إلى الإسلام طُرّاً *** غلاما ما بلغت أوانَ حُلْمى(1)

ص: 189

«از شما همه در اسلام آوردن پيشى گرفته ام، در حالى كه پسربچّه اى بودم كه هنوز به اوايل بلوغ نرسيده بودم.»

و آخر اين سبقت نيز منزلتى دارد، والحمد للَّه كه اين خواجه مدّعى، نه عُمَرى است و نه حيدرى، بلكه «مُذَبْذَبينَ بَيْنَ ذلِكَ لا إلى هؤلاءِ وَ لا إلى هؤلاءِ؛(1) سرگردان ميان آنهاست، نه با اينان است و نه با آنان.»

شصت و يك

آنگاه گفته است:

و على در اين وقت كودك بود و قريش براى او اعتبارى قائل نبودند. پس رونق، رونقِ كسى(چون عمر) است كه در عهدِ امارتش و وقت خلافتش اسلام را ظاهر كرد و شهرهايى را تصرّف و آتش كده ها و كليساها را برانداخت و منبرهاى اسلام را بنيان نهاد.

جوابِ اين سخن كه «على كودك بود و بدو التفاتى نبود» اين است كه او را با عيسى پيغمبر و يحيى زكريّا در شرفِ فضل قياس بايد كرد كه در فصلى ديگر گفته ايم و اين وقت كه حكايت مى كند كه «على كودك بود» بايد دانست كه كسانى چون ابوعبيده و عبدالرّحمن و ديگران چه بودند و چه مى كردند و كجا بودند؟ در كودكى به مسلمانى درآمدن، اولى تر و بهتر است. چون در مقام جوابيم، عيبى ندارد كه ما بگوييم تا هر كه بخواند، بداند.

حديثِ فضل و منقبتِ عمر و فتح هاى بلاد و آثار اسلام همه معلوم است و شيعيان آن را انكار نكرده اند؛ امّا اين مصنّف ممكن نيست كه در اين كتاب فصلى در فضلِ صحابه بگويد، بى آنكه عيب و منقصتى از على مرتضى نگيرد. امّا اين را نيز معلوم

ص: 190

بايد كرد كه هنگامى كه عبداللَّه عامر و دگر بزرگان سرزمين ها را فتح مى كردند، على و عمر در مدينه بودند و شاگردانِ على مرتضى همراه بودند و با على، هم با رأى و تربيت و هم با مدد و لشكر مشاركت كردند. والحمد للَّه ربّ العالمين.

شصت و دو

آنگاه گفته است:

فصل دگر: بدان اى برادر كه شيعه چنين مى انديشد كه محمّد رسول اللَّه با بزرگى مرتبت، حاجب(پرده دار) على بوده است و خدا كه پيامبر و قرآنِ بدان بزرگوارى را فرستاد، مقصودش آن بود كه على و يازده تن از فرزندانِ او را كه امامانِ ايشانند، مولى و يارِ خداى خود مى خوانند.

جوابِ اين فصل، بى تعصّب و تقيّه آن است كه در مذهب شيعه اصولى، خداوند همه مخلوقات را از انواعِ جمادات و حيوانات به دوستى محمّدِ مصطفى آفريده است و همه طفيلِ اوست و على مرتضى با بزرگى درجه و بلندى پايگاه شاگرد و خدمتگار

و پيرو و تابع و فرمانبردارِ پيامبر است و اگر يك چشم بر هم زدن نسبت به مصطفى - عليه السلام - نافرمان شود، تباهكار و زيانكار مى گردد و على مرتضى پرده دار و مبارزِ لشكر و وصى و خليفه و حافظِ شريعت و امّتِ اوست؛ امّا بعد از وى مقتداى امّت است و بهتر از هر يك از اصحاب و اهل البيتِ اوست. اين است مذهب و اعتقادِ شيعه در اين مسئله، بى تقيّه و بى تعصّب.

و قرآن كه آمده است، كلامِ خداى تبارك و تعالى است و وحى و تنزيلِ اوست و معجزى است گواه بر صدقِ دَعوىِ مصطفى و از براى بيانِ شرعيّات و اداى عبادات و براى بيان قصصِ انبيا و اخبار و آياتِ امر و نهى و وعد و وعيد و ترساندن و ترغيب.در قرآن آياتى در بيان امامت و عصمت و منقبت و فضيلتِ على و آلِ وى نازل شده است و ما مى گوييم: انكارِ برخى آيات، انكارِ همه آيات است؛ البتّه در تنزيل و نه در تأويل؛ چنانكه مذهبِ همه مسلمانان، از حنفى و شافعى و زيدى و معتزلى است.

ص: 191

مذهب و اعتقاد شيعه اصولى در اين مسئله اين است و اگر كسى از مخالفانِ ما به تعصّب غير از اين نسبتى به ما بدهد، به هيچ رو از سوى شيعه نخواهد بود. والحمدُ للَّه ربِّ العالمين.

شصت و سه

آنگاه گفته است:

و در قرآن هر آيه اى كه به سببى ديگر نازل شده است، به دلخواه به نامِ على مى كنند؛ مثلاً آنجا كه مى گويد: «وَ اسْئَلْ مَنْ أرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا؛(1) و از پيامبران ما كه پيش از تو فرستاده ايم، بپرس» تفسيرش مى كنند كه پيغمبرانِ پيشين را براى امّتانِ پيشين فرستاديم. ولى اگر از شيعيان بپرسى، مى گويند كه خداوند مى گويد: من آن پيامبران را بدان سبب فرستادم تا به ولايت و امامتِ على و فرزندانش بشارت دهند و رسول خدا سستى مى كرد و امامتِ على را پنهان مى داشت تا در روزِ غديرِ خمّ آيه «يا ايُّهَا الرَّسُولُ بَلّغْ مَآ أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبّكَ؛(2) اى پيامبر! آنچه از سوى پروردگارت به سوى تو فرستاده شده است، برسان!»درباره على نازل شد تا ناچار دست او را روىِ جهاز شتران بالا ببَرَد.

امّا جوابِ اين كلمات آن است كه هر آيه كه در حقّ على نباشد، اگر بر وى ببندندبدعت و تهمت و گمراهى است و اين نسبتى كه مى دهد، بى اصل و دروغ است، مانندِ ديگر نسبت هايى كه اين خواجه داده است و هر عاقلِ عالم كه در آخر اين آيه نظر كند، دروغگويى و بى امانتى اين مصنف جبرى بر او معلوم مى شود؛ زيرا بارى تعالى مى گويد: «وَ سْئَلْ مَنْ أرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا؛ اى محمّد، از آن گروه رسولان كه ما ايشان را پيش از تو فرستاديم، بپرس.»پس مبهم فرو نگذاشته تا كسى آن را در حقّ على تأويل كند، بلكه صريح گفته است: «أ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ» با اَلفِ استفهام (انكارى) مى پرسد: آيا به جاى خداوند خدايانى ديگر قرار داده ايم كه

ص: 192

پرستيده شوند؟ اين سؤال به امامتِ على و غير على چه ربطى دارد و در معنى اين آيۀ محكم چه شبهه اى است كه آن را به تأويل حاجت باشد؟ و آن كس كه از لغت و تفسير، اندكى بهره دارد، اين نسبت را چگونه روا مى دارد؟ آيه در اثباتِ وحدانيّت خداوند و نفىِ عبادتِ بُت هاست. اگر اين مصنّف دروغ نمى گويد و دروغ نمى نويسد، بايد به تفسيرِ مفسّرى از مفسّرانِ شيعه يا به گفته عالمى معتمَد يا به روايت راوى امين استناد مى كرد. اين آيه به امامت چه ربطى دارد؟ و هر كس كه آخرِ اين آيه را بخواند، براى او شبهه اى باقى نمى مانَد.

آيات ديگرى كه شيعه در امامت و فضيلتِ على و دگر ائمّه مى گويند، بيشتر آن است كه مفسّرانِ اسلام چون ابوالعبّاس سمّان و امام ثعلبىِ(1) سنّى و ابوعلى جبّائى وابومسلم بحر اصفهانى در آنها با شيعه موافقند و اگر مقابله اى باشد، در آيات اندكى است كه أصحاب سنّت و جماعت آنها را در حقّ صحابه تأويل مى كنند، چون آيه: «الصّادِقينَ و الصّادِقاتِ»(2) و آيه: «وَ الَّذينَ مَعَهُ أشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ؛(3) آنانكه با وى (محمّد) هستند، بر كافران سختگيرند... تا آخرِ آيه....» و اين معنى نقصانِ مذهبِ شيعه و سنَّت نيست. امّا آنچه گفته است: «بَلِّغْ ما انْزِلَ إلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ؛(4) اى پيامبر، آنچه از سوى پروردگارت به سوى تو فرستاده شده است، برسان!» عقيده شيعه اين است كه روزِ غدير نازل شده و در امامتِ على است و اين را نمى توان انكار كرد.

امّا جوابِ آنچه گفته است: «... فى علىّ»، اين دو كلمه در قرآن نيست و اگر كسى معتقد شود كه از قرآن است، اعتقادى كفرآميز است و لفظى در كلام خدا وارد كرده است كه از آن نيست.(5)

ص: 193

و اينكه گفته است «رسول از صحابه مى ترسيد»، در اعتقادِ شيعه نيست؛ زيرا رسول چگونه از كسى با ثبوتِ اين حجّت بترسد كه بارى تعالى گفته است: «الَّذينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أحَدًا إلاّ اللَّهَ؛(1) همان كسانى كه پيام هاى خداوند را مى رسانند و از او مى ترسند و از هيچ كس جز خداوند نمى ترسند.» بنابراين بايد همه بدانند كه آن گفتار دروغ محض است كه اين خواجه به شيعه نسبت داده است. خداوند فرموده است: «أ لَيْسَ اللَّهُ بِكافٍ عَبْدَهُ؛(2) آيا خداوند بنده خويش را بسنده نيست؟» و فرموده است: «وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ؛(3) خداوند تو را از [گزند] مردم در پناه مى گيرد.» پس تأخير بيان از وقت خطاب به مذهبِ شيعه رواست؛ امّا از وقتِ حاجت روا نيست و وقتِ حاجت روز غدير بود كه آن را رسانيد و امامت را ظاهر كرد و بر اميرالمؤمنين نصّ فرمود. بيانِ آيه و اين احوال را بايد در تاريخ(4) و تفسيرِ محمّد جرير طبرى(5) ديد كه امامى از ائمّه اصحاب حديث و مورد اعتماد و امين است، و نه خارجى است و نه انتقالى.

پس فايده حاصل و شبهه زايل شد. و الحمدُ للَّه ربّ العالمين.

ص: 194

شصت و چهار

آنگاه گفته است:

و اگر شيعيان بگويند: على در قتلِ كفّارِ عرب مقاماتى بسيار دارد، همه بحمد اللَّه به معجزِه رسول بوده است، نه تنها به مردى على. نبينى كه چون رسول به فردوس أعلا رفت، هشت ماه على با معاويه در جنگ بود و هيچ يك از دو سپاه شكست نمى خوردند تا به ضرورت به حَكَمَيْن رجوع كردند. على همان على بود كه در بَدر و حُنَيْن و احُد و خندق بود، امّا رسول در ميانه نبود و اينها كه با او مى كوشيدند اهل لا إله إلاّ اللَّه بودند؛ اگرچه حق با على بود و آنان سركش بودند.

در جوابِ اين كلمات كه «پيروزى هاى اسلام به معجزه رسول بود نه تنها به مردىِ على» مى گويم: آيا به نظر اين مصنّف، آيه «وَ كَفَى اللَّهُ الْمُؤمِنينَ الْقِتالَ؛(1) خداوند در جنگ، مؤمنان را بسنده شد» بى اثر است و نيز اين آيه كه بارى تعالى فرموده است: «الَّذينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فى سَبيلِ اللَّهِ بِأمْوالِهِمْ وَ أنْفُسِهِمْ أعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ اولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ؛(2) آنان كه ايمان آورده اند و هجرت كرده اند و در راه خداوند با مال و جان خود جهاد ورزيده اند، نزد خداوند بلندپايگاه ترند و آنان هستند كه رستگارند» مانند اين آيات و آيه «إنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذينَ يُقاتِلُونَ فى سَبيلِهِ صَفّا كَأنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ؛(3) بى گمان خداوند كسانى را دوست مى دارد كه در راه او صف زده كارزار مى كنند،چنانكه گويى بنيادى به هم پيوسته اند.»، و آيه «يُجاهِدُونَ فى سَبيلِ اللَّهِ وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ؛(4) در راه خداوند جهاد مى كنند و از سرزنشِ سرزنشگرى نمى هراسند.» همه بى فايده است؟ مجاهدان و مؤمنان براى قبول مشقّت، داراى منازل و مراتب اند. البتّه معجزِه رسول را نيز انكار نبايد كرد؛ امّا با مردانگى و مبارزه و شجاعتِ پسرِ ابوطالب

بود كه پيامبر در دين و اسلام و در مصافِ اعدا پيروز شد.

ص: 195

امّا چون اين مؤلف جنگ صفّين را شاهد آورده است، بايد بگويم كه در آنجا به مصلحتِ وقت امام سكوت كرد. اين خواجه چرا جنگ جمل را كه قبل از صفّين بود فراموش كرده است كه بى حضورِ مصطفى - صلى اللّه عليه و آله - آن شيرِ مردانه و امام يگانه و شجاع فرزانه در آن ميانه بدين بهانه تيغ از نيام درآورد و سرها از كسان و دست ها از تن ها، جدا كرد و از شريف و وضيع، از كشته پشته ساخت و آن مردان را كه اين مصنّف آورده است كه در مردى با على برابر بودند، اغلب در آن روز كشته شدند. اميرالمؤمنين به كشنده زبير از قول محمّد مختار - صلى اللّه عليه و آله - گفت: «قاتل ابن صفيّة فى النّار»(1) از بهرِ آنكه او نيز خارجى و دشمنِ على بود و در نهروان با تيغ على كشته شد و شاعر فارسيان در اين باره بيتكى خوش مى گويد:

چند برخوانى ز شهنامه حديث روستم *** در جمل بُد مرد كو چون روستم جمّال(2) داشت

جمله مقهور آمدند از ذوالفقار مير دين *** زانكه بارنده بر ايشان ذوالفقار آجال(3) داشت

تا بداند كه على بى مصطفى هم مردى كرده است و هم لشكر شكسته و هم دشمن كشته است. اما جنگ صفّين را با جنگ حنين قياس بايد كرد كه بارى تعالى فرمود: «وَ يَوْمَ حُنَيْنٍ إذْ أعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئا وَ ضاقَتْ عَلَيْكُمُ الأَْرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرينَ؛(4) و در روز جنگ حُنين، هنگامى كه فزونى تان شما را به غرور واداشت، امّا هيچ سودى براى شما نداشت و زمين با گستردگيش بر شما تنگ شد، سپس با پشت

ص: 196

كردن به دشمن واپس گريختيد» و رسول در آن جهاد بدون پيروزى بازگشت و نقصانِ نبوّت و رسالت هم نبود؛ در اينجا نيز اگر على در صفّين پيروز نشد، نقصانِ شجاعت و امامتِ او نيست.

و آنچه را از شدّتِ دشمنى با على مرتضى گفته است كه «ايشان (يعنى دشمنانِ على) اهل لا إله إلا اللَّه بودند»، بايد با جهودان و ترسايان قياس كرد كه اهلِ لا إله إلا اللَّه هستند، امّا چون دشمنانِ رسول اند، گفتارشان منزلتى ندارد. اين جماعت هم اگرچه به گفتن شهادتين معترف اند ولى چون دشمنانِ على هستند، در دنيا ياغى (سركش) هستند و در قيامت اهل هلاك؛ زيرا اجماعِ امّت بر امامتِ على بعد از عثمان حاصل است و بر امامت معاويه حاصل نيست و دو امام در يك وقت روا نيست و اگر حق با على باشد - چنانكه خودِ اين خواجه گفته است - معاويه اهل باطل است و اهل هلاك. اگربگويد: اهلِ صفّين با وجود انكارِ امامت و اظهارِ خصومت با على، باز مسلمانند، پس شيعيان را هم بايد بنا بر پندار خود بر آن قياس كند و كافر و اهل باطل نداند؛ زيرا پِست خوردن و ناى زدن به هم راست نيايد.(1) (كسى كه در دهان آرد دارد، نمى تواند نى بنوازد).

در اين فصل اگر به انصاف بينديشند، از وجوهى كه ياد شد، سود به دست مى آيد. والحمدُ للَّه ربّ العالمين.

شصت و پنج

آنگاه گفته است:

فصل آخر. بدان اى برادر كه در همه روىِ زمين از اهلِ اسلام، از ائمّه سلف و قضات و مُقْرِيان (قرائت كنندگان قرآن) و مفسّران و همه انواع علما و هر كس كه در علم دينى دستى داشته است و يا در زهد قدمى زده است، مذهبِ رفض (تشيّع) را اختيار نكرده اند؛ مگر گروهى مجهول كه به بى دينى و بدمذهبى و

ص: 197

رياست دوستى و پيروىِ شهوت و فسق و فجور معروف بودند، چون بوسهل نوبختى و ابراهيم نوبختىِ زنديق و هشام بن حَكَم امامى مشبّهى و شيطانِ طاق و محمّد بن محمّد بن نُعمان حارثى و أبوجعفر طوسى و هِشام جَواليقى و ابوجعفر بابويه و ابوطالب بابويه كه هنوز به زرتشتى بودن مايل بود و ابوخطّاب محمّد بن زينب كه جعفر صادق - عليه السلام - او را لعنت مى كرد و مى راند و مُغيره بن سعيد و بيان بن سمعان كه هر دو را خالد بن عبداللَّه به دارآويخت و جماعتى از دبيرانِ ملعون در آن اعتقاد و جماعتى از اهل لغت و شعر كه به زندقه و فسق و فجور و لواط و اُبنه معروف بودند، چون مطيع بن اياس و حمّاد راويه و سيّد حِمْيَرى كه چند بار سر و رويش را سياه كردند و صالح بن عبدالقدّوس زنديق و بشّار بن بُرد زنديق و ابراهيم بن يحيى الزُّهرْىّ و عبدالصّمد بن عبدالأعلى نديم وليد بن يزيد الماجن. اينها، همه آنهايى بودند كه هر يك را چند بار حدّ قذف زده و سر و روى آنان را سياه كرده بودند، زيرا در عهدِ خلفا نزد قُضات اسلام به صحّت رسيده بود كه اهلِ خَمر(شراب) و زَمْر (نواختنِ مِزمار) و فسق و فجورند و صحابه پاك و زنانِ رسول را بد گفته بودند.

امّا جواب:

بدان اى برادر اين فصل به اين صورت كه اين مصنّف با دروغ و بهتانِ بسيار ايراد كرده است، ملالتى در طبع و سنگينى در جان پديد مى آوَرَد. او اسامى دسته اى از معتقدان و معتمدان را با گروهى كه به فلسفه و زندقه منسوب بوده اند، برابر دانسته و

در يك رشته كشيده و يك باره از لباس مسلمانى برهنه شده و حق را ناديده انگاشته و همه چيز را از سَرِ بى امانتى و كم ديانتى و جبرى بودن مطلقا انكار كرده است. او از معنى اين آيه دور افتاده است كه بارى تعالى در مصحفِ مجيد خود گفته: «وَ قِفُوهُمْ إنَّهُمْ مَسْؤلُونَ؛(1) آنان را بازداريد كه بازخواست خواهند شد.» در حقيقت هر كس كه به

ص: 198

قيامت و حساب ايمان دارد، اين اندازه بهتان زدن را بر مسلمانان روا نمى دارد و از اين

بهتان ها، يكى آن است كه سيّد حِمْيَرى - رضى اللّه عنه - را در گروهى از متّهمان آوردهاست، در حالى كه اشعار و قصايدِ او همه بر ايمان و اعتقادِ او دلالت مى كند و آن را نهايتى نيست. روايت كرده اند كه همان شب كه جان داد، او را به خواب ديدند كه در كاخ هاى بهشت و درجاتِ جنّات طواف مى كرد و اين بيت ها را مى خواند:

زعم الزّاعمون أنّ عليّا *** لا يُنجّى وليَّه من هَنات

«گمان كنندگان پنداشته اند كه على دوستدار خود را از گرفتارى نجات نمى دهد.»

و هر خردمندى مى داند كه گوينده چنين شعرى جز مؤمن و معتقد و مستبصر نيست و نمى تواند متّهم باشد. اشعارِ او كه بر نجاتِ او دلالت مى كند، بى نهايت است.

ما را اين قدر براى دفعِ اين شبهه كافى است. والحمدُ للَّه ربِّ العالمين.

امّا آنچه گفته است كه «هيچ مفسّر و مُقرى و زاهد و عالم، مذهبِ رفض(تشيّع) را اختيار نكرده اند.» اين مصنّف اعتقادِ بدِ خود را فراموش كرده است كه در آن اختيارِ مذهبِ هر طايفه با خداوند است و آدمى قادر نيست كه اختيارِ مذهب كند و اعتقادهاى درست و نادرست را خدا در دل ها مى آفريند كه مالك الملك است. ايمانِ آدم فعل خداست و كفرِ ابليس فعلِ خداست و نيز سعادتِ موسى و شقاوتِ فرعون را به خداوند حواله مى دهند و در ذرّه اوّليّه(1) نمرود كافر بوده و ابراهيم مؤمن و كفرِ ابوجهل و ايمانِ مصطفى به خودِ آنان تعلّق ندارد و به اختيارِ ايشان نيست. پس اين خواجه بايد يا دست از اين مذهبِ نگون سارِ بى حاصل بردارد و اختيارمذاهب را به مكلّفان حواله كند و يا بايد خطا نكند و ننويسد: «هيچ مفسّر و مُقرى و زاهد و عالم مذهبِ رفض(تشيّع) را اختيار نكرده اند» و نگويد كه به گمان او «بندگان مخيّر و فاعل نيستند.»

ص: 199

امّا بوسهل نوبختى و ابراهيم نوبختى، شيعيانِ معتقدِ معتمد بوده اند و تاريخ نويسان در ايمانِ ايشان اختلافى ندارند و ابوالخطّاب و مغيره و بيانِ سمعان را گفتند، اوّل شيعى بودند سپس غالى و ملحد (اسماعيلى) شدند و مطيعِ اياس و حمّاد راويه نيز چنين بودند. امّا صالح و بشّار بن بُرد و ابوهاشم و عبدالصّمد بن عبدالأعلى، اوّل مجبّر و قدرى و اهل تشبيه بودند و به آخر هم از ملحدان خارج شوندگان از شيعه و عدم نقصان و خلل در مذهب (اسماعيليان) شدند. و سيّد مرتضى - رضوان اللّه عليه - اسامى برخى را در غرر آورده است و براى ما همين قدر كافى است؛ زيرا ملحد، ملحد است، از هر مذهب كه منتقل شود و به اهلِ آن مذهب خللى وارد نمى كند، زيرا پسرِ نوح و زنِ لوطِ پيامبر، كافر بودند و به نبوّتِ ايشان بحمد اللَّه خللى وارد نشد. والحمدُ للَّه ربّ العالمين.

نمى دانم اين خواجه جبرى از اين تشيع چه مى خواهد. شيعيان اثبات كننده عدلِ خدا و مُقرّان به توحيدند و بارى تعالى را منزّه و مبرّا از افعالِ قبايح و اختيارِ كفر و مانندِ اينها مى دانند و از ذاتِ مقدّس بارى تعالى شريك و مصاحب و فرزند را نفى مى كنند(1) و همه أنبيا را معصوم و صادق مى دانند و مى خوانند و أئمّه را معصوم ومنصوص مى گويند و به شرايع و احكام الهى مُقرّ و معترفند و به بعث و نشور و به ثواب و عقاب و آنچه توابع و لواحقِ اين است از اصول و فروع، اقرار دارند. اگر اين قوم را رافضى(شيعه) مى خوانَد و قبول دارد، همان را بايد گفت كه شافعى مطّلبى - رضى اللّه عنه - هنگامى كه او را به رافضى بودن متّهم كردند، گفت:

ص: 200

لو كان رفضى حبّ آل محمّدٍ *** فليشهد الثّقلان أنّى رافضى(1)«اگر دوستدارى خاندان محمّد، تشيعِ من است، جنّ و اِنس گواه باشند كه من شيعى ام.» و اگر به خلاف اين است، ما از آن مذهب و اعتقاد بيزاريم. همه سلفِ صالح و تابعين و علما و زهّاد، اين مذهب و اين اعتقاد را داشته اند و در كتب و مصنّفاتِ ايشان ظاهر است؛ بايد گرفت و خواند و دانست؛ جز دسته اى اندك و طايفه اى قليل كه قدرى و محلّى هم نداشته اند و از توحيد و عدل گريخته اند و به جبر و تشبيه آويخته اند و ذكر اسامى همه آنها كتاب را مطوّل مى كند؛ امّا تنى چند را كه به مذهب جبر معروف ترند، به توفيق خدا ياد مى كنم:

يكى ابوالعلاء مَعَرّى جبرى مذهب بود كه قرآن و محمّد را انكار كرد. ديگر أبوالعيناء معروف است كه جبرى و اهلِ تشبيه بود، آنگاه فلسفى شد و واضعِ مذهبِ جبر. ابوالحسن اشعرى، اوّل گبر بود، سپس معتزلى شد و شاگرد ابوهاشم بود و داماد ابوعلى جُبّائى معتزلى، آنگاه مذهبِ جبر اختيار كرد. جهمِ صفوان جبرى بود. ابن الكُلاّب جبرى و اهلِ تشبيه بود. ابوبكر باقلانى رأس و رئيس جبرى بود و خطبه اى دارد پُر از جبر و تشبيه، حتّى تا نفى توحيد و عدل و با ذكر آن كتاب مطوّل مى شود و همه اهل جبر نوشته او را دارند و مى خوانند. حسين بن منصورِ حلاّج دعوى أنا الحق كرد تا خليفه او را در بغداد به دار آويخت، جبرى و اهل تشبيه و صاحب كرامات بود. ابوالفتوح حمدانى اوّل جبرى بود، آنگاه ملحد شد. مسعود زورآبادى كه شاگرد ابوالمعالى جوينى بود، ملحد شد، جبرى بود و به قلعه(2) رفت، از جبرى بودن به ملحدى رسيد و در خراسان معروف بود. اينان و مانندِ اينان همه جبرى و اهل تشبيه بودند و بر آن اعتقاد مُردند.

ص: 201

و اين مذهبِ جبر را هيچ عالمِ فاضلِ عابدِ عفيفْ نفسى اختيار نمى كند، مگر مشتى شكم پرست تنبل بى نمازِ بربط سازِ چنگ نوازِ رياكارِ(1) و لوطىِ شراب خوارِ قماربازِ مهمل گوىِ مروانى صورتِ اموى صفت، مشتى غلام باره(2) بى نَفَسِ خامِ ناتمامِ عام. «اولئِكَ كَاْلأَنْعامِ؛ اينان چون چارپا و حيوانند»(3) كه خداى را عادل نمى دانند، به جزا در برابر عمل اعتقاد ندارند، ايمان را عاريه مى شناسند و معاويه را با على برابر مى دانند!

اين مصنّف بايد اين فصل را كه گفتم، با نوشته خود قياس كند و آنچه به دروغ ياد كرده است، به راستى جواب بستاند و اگر لغزشى در اين جوابْ به قلمِ ما آيد، وزر و وبالِ آن هم به گردنِ آن كس است كه ابتدا كرده است. «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إنْ نَسينا أوْ أخْطَأْنا؛(4) پروردگارا، اگر فراموش يا خطا كرديم، ما را مؤاخذه مكن!»

امّا التفات كردن به اسامى و القابِ جماعتى از بددينان و مشبّهان كه اين خواجه آورده است، واجب نيست؛ زيرا سيّدِ اجلّ مرتضى در كتاب غرر(5) نام هر يك را برده و نسبت آنان را به فلسفه و زندقه شرح داده است و علماى اصحاب ما آن كتاب را از امامسعيد عمادالدّين حسن استرابادى(6) - نوّر اللَّه قبره - استماع كرده اند و او خود از پسر قدامه(7) استماعِ كتاب كرد و پسر قدامه از سيّدِ علم الهدى. چون آن كتاب را مطالعه كنند، اسامى آن متّهمان را خواهند دانست و درمى يابند كه هيچ يك شيعى و امامى و اصولى نبوده اند.

امّا هشام بن حكم شيعى و امامى بوده است و او را اهلِ تشبيه خواندن، بهتان و از غايت نادانى است. مؤمنِ طاق را كه مخالفانِ عهد او از حسدْ شيطان طاق مى خواندند،

ص: 202

شيعى و معتقد بوده است. محمّد بن نعمانِ حارثى (شيخ مفيد) در اين طايفه مقدّم است و معاصرِ ابوبكرِ باقلانى بوده است. ابوجعفرِ طوسى نيز معروف و مشهور است و صاحبِ تصانيف و مجاورِ نجف، مشهدِ مقدّسِ امير المؤمنين و داراى قدر بزرگ و جايگاه رفيع بود و بر قول و فتواى او اعتمادِ تمام داشتند. ابوجعفر بابويه شخصى بزرگوار و استادِ همه اصحاب بود. و امّا فضل علم الهدى در تزكيه او كافى است، حتّى ابوبكر قُهستانىِ سنّى كه وزيرِ پادشاه بود، در مرثيه اين سيّد بزرگوار مى گويد:(1)

أتى ما أتى لا حينَ لِلصَّبْر يا فَتى *** مَضى سَيّدُ السّاداتِ منْ أهل هَلْ أتى

مَضَى الْمُرتَضى بْن المُصْطَفى عَلَمُ الهُدى *** عَلىُّ العُلى(2) واحَسْرَتا، وامُصيبَتا

«آمد [بر سرمان] آنچه آمد. ديگر اى جوان وقت شكيب نيست، سرورِ سروران از خاندان "هل اتى" درگذشت. فرزند مصطفى علم الهدى مرتضى درگذشت، فرازمندى والا، اى دريغا! وامصيبتا!»

و أبوالعلاء با بزرگىِ فضل و شهرتى كه داشت براى پدر او(شريف طاهر) مرثيه و براى او و برادرش در قصيده اى مدح مى گويد كه در ديوانِ او معروف است

ص: 203

و 4 بيت آن، اين است:(1)

أودى فليت الحادثات كفافِ *** مال المسيف و عنبر المستاف

الطّاهر الآباء و الأبناءو *** الأثواب و الاراب و الالاّف

رغت الرّعود و تلك هدّة واجب *** جبلٌ هوى من آل عبد مناف

ساوى الرّضيّ المرتضي و تقاسما *** خطط العلى بتناصفٍ و تصاف

«كسى از ميان رفت كه مستمند از او به مال مى رسيد و عطر عنبر بود. كاش حوادث دست از سر من بر مى داشت!»

«[كسى مرد] كه پدران و فرزندان و تن پوش ها و ايده ها و همدم هايش پاك بودند.»

«[در مرگ او] رعدها غُرّيدند و اين يك غرّش ناگزير است؛ [زيرا] در خاندان عبد مناف، كوهى فرو ريخت!»

«فرزندانش رضى و مرتضى برابرند و عرصه هاى سرفرازى را ميان خود با انصاف و همدلى تقسيم كرده اند.»

و اين خواجه ديگرانى را كه ياد كرده است، بعضى مذهب تشيّع نداشته اند و برخى ديگر نامعروفند كه به فضل و علمشان كسى التفاتى نكرده است.

بارى در اين فصل بى ادبى كرده است و «جواب الأحمق السّكوت»(2) را بايد براى او خواند و به اين قدر قناعت شد؛ زيرا باطل، حق و گمراه، رهيافت ندارد. والحمد للَّه ربّ العالمين.

ص: 204

شصت و شش

آنگاه گفته است:

اينك در اين عصر، شاهِ نيكوسيرت مظفّر الدّين در قزوين پيرى از دعوت كنندگان شيعه را به دار آويخت كه نام او خليفه و معروف بود به زشت گويى به صحابه. و لوحه اى كه او بر آن نماز مى خواند، در گردنش كردند.

امّا جوابِ اين فصل كه حكايت كرده است از حادثه قزوين و امير مظفّر الدّين معلوم است و سبب آن بود كه جمعى از جبريان با آن پير زاهد دشمنى كردند و بر او بهتان زدند و با تعصّب گواهى دادند، تا آنجا كه آن پير زاهد كه خدا او را با راستگويان و شهيدان و نيكان محشور گرداناد،(1) در ميانه به همين گونه كه اين خواجه حكايت كرده است، با تنبيه پادشاه كشته شد. امّا اين مصنّف نبايست فراموش مى كرد كه همين مظفّر الدّين پدرى داشت كه سپاه سالارِ عراق و مقبولِ درگاه خلفا و اميرِ بزرگِ سلاطين و جهادگر و ملحدكش و قلعه گشا بود. در عهدِ او در همين قزوين يك قاضى سنّىِ معروف مشهور از خاندانى بزرگ بود كه لقبش محيى الدّين و كنيه اش ابوالفتّاح بود. پسرِ قاضى مشرّف، از خاندانِ قضا و علم، سنّى و سنّى زاده بود. او را هم در اين بقعه كه مظفّر الدّين الب ارغون، «خليفه» شيعه را به دار آويخت، پدرِ

ص: 205

مظفّر الدّين الب ارغون، از درختى به دار آويخت. در يكى از ماه هاى سال 532 و يك هفته بر دار آويخته بود و عوام النّاس سنگسارش مى كردند و بر او چيزهايى نسبت مى دادند كه بر قلمِ ما نمى آيد. خداى تعالى خود از آن نسبت دهندگان خواهد پرسيد. پدرانِ اين مفتيان كه به خونِ خليفه شيعى - رحمة اللّه عليه - فتوا دادند، همان ها هم به خونِ اين قاضىِ سنّىِ عالِم فتوا دادند و پدرِ همين پادشاه او را به دار آويخت. همچنان كه به دار آويختنِ چنان قاضى در دارالسّنّه قزوين، به مذهب سنّت خللى و نقصانى وارد نكرد، به دار آويختن خليفه زاهد شيعى هم به مذهبِ شيعه نقصانى وارد نخواهد كرد.

و بعد از آن خواجه عراقى طاووسى رئيس و حاكمِ صدهزار مرد، پسرِ امامى چون محمّد طاووسى از خاندانى معروف و مردى بى نظير، همچنان در عهدِ همين پادشاه كشته شد و بعد از سه روز سنّيانِ عوام به فتواى علماى سنّى از گور بيرونش آوردند و پاره پاره كردند و اجزاى بدنش را در خانه اش پراكندند.

اين را يادآور شدم تا اين خواجه بداند كه سنّيانِ قزوين كه با خواجه و امام و قاضى خود چنين معامله اى مى كنند، اگر «خليفه» شيعى را از سَرِ تعصّب به دار بياويزند، شگفتى ندارد و موجب نقصانِ مذهب و اعتقادِ شيعه هم نخواهد شد. بهتر است اين خواجه چون كتابى تصنيف مى كند، همه تواريخ را يادآورى كند، زيرا در هر مذهبى كسى هست كه تمام تاريخ را مى داند و كشتن و دار زدن و چپاول و غارت موجب نقصانِ مذهب و اعتقاد نمى شوند. خلفا و سلاطين و امرا و وزرا و جهان داران در هر تاريخى سنّى و حنفى و شيعى بسيار كشته اند. اين خواجه بهتر است همه را با يكديگر قياس كند. «وَالسَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى».

شصت و هفت

آنگاه گفته است:

و در هر شهرى كه شيعيان آنجا غلبه دارند، چون بنگرى دين و شريعت در آنجا جمالى ندارد و مجمع أهل تشيّع ارزشمند نيست؛ چون قم و كاشان و آبه و ورامين و سارى و اُرَمْ كه قرينه اَلَموت است (از آن جهت كه در آنجا آشكارا

ص: 206

در اذان، بانگِ «حىَّ على خير العمل» بلند است) و در رى در محلّه مصلحگاه و در خراسان و سبزوار نماز به جماعت نمى گزارند و نه شرع قوّتى دارد و نه مسجدهايشان نورى.

امّا جواب اين فصل:

معلوم است كه در شهر قم كه همه شيعه هستند، آثارِ اسلام و شعارِ دين و قوّتِ اعتقاد چگونه است؛ از مساجد جامعى كه «ابُوالفضل عراقى» بيرونِ شهر ساخته تا آنچه «كمالِ ثابت»(1) در ميانِ شهر درست كرده است و مقصوره هايى با زينت و منبرهايى با تكلّف و مناره هايى بلند و كرسى هاى علما و نوبتِ برپايى مجالس و كتابخانه هايى پر از كتبِ طوايفِ مختلفِ نويسندگان و مدرسه هاى معروف چون مدرسه سعد صلب و مدرسه اثير الملك و مدرسه شهيد سعيد عزّالدّين مرتضى - قدّس اللَّه روحه - و مدرسه سيّد امام زين الدّين اميره شرف شاه(2) كه قاضى و حاكم است و آن سراىِ ستّى (سيّدتى) فاطمه بنت موسى بن جعفر - عليهم السلام - با اوقافو مدرّس و فقها و ائمّه با زينتِ تمام و حرمت و قبول و مدرسه ظهير عبدالعزيز و مدرسه استاد ابوالحسن كميج و مدرسه شمس الدّين مرتضى با سازوبرگ لازم و درس و مدرسه مرتضاىِ كبير شرف الدّين با زينت و اسباب و حرمت و قبول و غيرِ آنها... كه با ذكر همه، كتاب مطوّل مى شود. نيز مساجد بى شمار و مُقرِيانِ فاخرِ عالم به قرائت قرآن و مفسّران عالم به سوره هاى كتاب و تأويل آنها و ائمّه نحو و لغت و اعراب و تصريف و شعراى بزرگ و فقها و متكلّمانِ از گذشتگان به آيندگان رسيده و پارسايان اهلِ عبادت و حاجيانِ بى شمار و روزه دارانِ سه ماهه و ايّام شريفه و گزارندگان نماز شب و أهلِ بيوتات از علوى و رضوى و تازى و اهل ديلم و غير آنان. و هر سحرگاه از چند مسجد و مناره آوازِ موعظه و بانگ نماز پياپى به گوش مى رسد و هر روز در مساجدِ كبير و صغير و مدارسِ معروف و در سراهاى بزرگان، ختمِ قرآن

ص: 207

عادت شده است و مال هاى فراوان كه هر سال از پول هاى حلال به متابعتِ شريعت در زكات و خمس و صدقات صرف مى شود به نظرِ امينان و متديّنان و حساب رسِ عارفِ علوى كه بى ريا و بى خودنمايى تازيانه بر دوش نهاده و همه ساله آماده نهى منكرات است و آنچه شعارِ شريعت و تمهيدِ قواعدِ اسلام است از درس و مناظره و مجلسِ وعظ و حلقه ذكر، معيّن و مقرّر است و نور و پاكيزگى و بركتِ مشهدِ فاطمه معصومه بنتِ موسى بن جعفر - عليهما السلام - ظاهر و آشكار و امرا و سلاطين و وزيرانِ معتقد با آثارِ خيرات و انوارِ بركاتى كه ديده اند و شنيده اند.

اخبارى كه در فضيلتِ قم و اهلِ قم از رسول و ائمّه روايت شده است، بى نهايت است. از جعفر صادق - عليه السلام - روايت است كه گفت: «ألا إنّ للَّه تعالى حَرَما و هو مكّة، ألا إنّ لرسول اللَّه حَرَما و هو المدينة، ألا إنّ لأميرالمؤمنين حَرَما و هو الكوفة، ألا إنّ حَرَمى و حَرَم ولدى بعدى قمّ، ألا إنّ قمّ كوفتنا الصّغيرة، ألا إنّ للجنّة ثمانية أبواب، ثلاث منها إلى قمّ، تقبض فيها امرأةٌ هى من وُلْدى و اسمها فاطمة بنت موسى، تدخل بشفاعتها شيعتنا الجنّه بأجمعهم؛(1) آگاه باشيد كه خداى تعالى حرمى دارد كه مكّه است و پيامبر خدا حرمى دارد كه مدينه است و أمير المؤمنين حَرَمى دارد كه كوفه است. حرم من و فرزندانم پس از من قم است. قم كوفه كوچك ماست. آگاه باشيد كه بهشت هشت دروازه دارد، سه دروازه آن در قم است. در آن زنى از فرزندان من وفات مى كند كه نامش فاطمه دختر موسى است. با شفاعت او شيعيان ما همگى به بهشت در مى آيند.» و هم از ايشان روايت شده است: «اذا عمّت البلدان الفتن و البلايا فعليكم بقمّ و حواليها و نواحيها، فإنّ البلايا مدفوعة عنها؛(2) هنگامى كه آشوب ها و

ص: 208

بلاها در شهرها همه گير شود، به قم رو آوريد.»

از على بن موسى الرّضا - عليه السلام - روايت كرده اند كه گفت: «للجنّةِ ثمانيةأبوابٍ، فبابٌ(1) منها لأهل قمّ، فطوبى لهم ثمّ طوبى لهم ثمّ طوبى لهم؛(2) بهشت هشت دروازه دارد، يك دروازه آن از آنِ اهلِ قم است. خوشا به حال آنان، خوشا به حال آنان،

خوشا به حال آنان!» و سعد بن سعد بن الاحوص(3) روايت كرد از على بن موسى الرّضا

- عليه السلام - كه گفت: «يا سعد، عندكم لنا قبر؟ فقلت له: نعم، جعلت فداك، عندنا قبر فاطمة بنت موسى بن جعفر. قال - عليه السلام - : يا سعد، من زارها فله الجنّه/ هو من أهل الجنّه؛(4) اى سعد! آيا قبرى از خاندان ما در شهر شما هست؟ گفتم، آرى فداى شما شوم، قبر فاطمه دختر موسى بن جعفر. فرمود: اى سعد! هر كس آن را زيارت كند، بهشت از آن اوست/ او اهل بهشت خواهد بود.» و از امير المؤمنين - عليه السلام - روايت است كه گفت: «سلام اللَّه على أهل قمّ و رحمة اللَّه على أهل قمّ، يسقى اللَّه بلادهم الغيث و ينزّل عليهم البركات و يبدّل اللَّه سيّئاتهم حسناتٍ، هم أهل ركوعٍ و خشوعٍ و سجودٍ و قيامٍ و صيامٍ، هم الفقهاء العلماء الفهماء، هم أهل الدّرايه و الولايه و حُسن العباده.(5) صلوات اللَّه عليهم و رحمه اللَّه و بركاته؛ درود خدا بر مردم قم و

ص: 209

رحمت خداوند بر مردم قم، باران شهرشان را سيراب و بركت ها را بر آنان نازل گرداناد و خداوند كارهاى نيك را جايگزين گناهانشان كناد. آنان اهل ركوع و فروتنى و سجود و نماز و روزه اند. آنان فقيهانى دانشمند و فهيم هستند. درودهاى خداوند و رحمت خداوند و بركات وى بر ايشان.»

و اخبار در اين معنى فراوان و ما را اين مايه براى حجّت بر خصم كافى است. والحمدُ للَّه ربّ العالمين.

و در اين تاريخ كه اين «نقض» را مى نويسم، فرمانى رسيد از قم كه مُقطع(1) (دارنده اِقطاعِ)(2) قم، اميرِ غازى غازى زاده صاتماز بن قايماز الحرامى(3) به قم فرستاده بود. اوّلش بدين عبارت كه «اهل قم از خداى تعالى نزد ما وديعه اند و ما را رعيّتى مبارك اند و از آنگاه كه شهرِ قم را نامزدِ ديوان ما كرده اند، هر روز ما را منزلتى و رتبه اى پديد آمده است و ما آنها را به فال نيك مى گيريم.»

چون چنين پادشاه حنفى متعصّبِ ملحدكُشى درباره قم و قميان چنين بنويسد، جز از سرِ بصيرت و حقيقت نيست، زيرا پادشاه با رعيّت تقيّه نمى كند و شوخى نمى نويسد. پس اگر بر اين مصنّف معلوم نيست بايد كه قدم رنجه كند و برود و ببيند و بداند تا به تهمت در بدى هاى خِطّه مسلمانان قلم نجنباند و مردم را نرنجاند.

و كاشان - بحمد اللَّه و منّه - منوّر و مشهور بوده و هست هميشه و بحمد اللَّه به زينتِ اسلام و نورِ شريعت و قواعدِ آن از مساجدِ جامع و مساجدِ ديگر با اسباب و

ص: 210

ساز و برگ و مدارسِ بزرگ چون مدرسه صفويّه و مَجْديّه و شَرَفيّه و عزيزيّه، همه با زينت و اسباب و ساز و برگ و اوقاف و با مدرّس هايى چون سيّد امام ضياءالدّين أبوالرّضا فضل اللَّه بن علىّ الحسنىّ، عديم النّظير در بلادِ عالم به علم و زهد و غير او از ائمّه و قضات و كثرتِ فقها و مُقْريان(آموزندگان قرائت صحيح قرآن) و مؤذّنان و برپايى مجالس و تربيت علما در گذشته مانند قاضى ابوعلى طوسى و اولادش چون قاضى جمال ابوالفتوح و قاضى خطير ابومنصور حرس اللَّه ظلّهما؛ و در اين شهر (كاشان) مُصلحانِ و حاجيانِ بى شمار است و نيز ساختمان مشهد امام زاده علىّ بن محمّد الباقر در آن حدود قرار دارد، با زينت و ساز و برگ و رونق و نور كه به فرمان مجدالدّين بوده است و بركاتِ آن را همه ملوك و وزرا خريدار و سلاطين و امرا معترفند و اين همه دليل بر صفاى ايمان و پاكيزگى طاعاتِ مؤمنانِ كاشان؛ «عمّرها اللَّه بالعدل و التّوحيد و قبول الرّسالة و إثبات العصمة؛(1) خداوند آن را با «عدل» و «توحيد» و پذيرش رسالت پيامبر و اثبات عصمتِ ائمّه آباد گرداناد.»

امّا شهر «آبه» اگرچه شهرى است به صورت كوچك، امّا بحمد اللَّه بقعه اى بزرگوار است از شعارِ مسلمانى و آثارِ شريعتِ مصطفوى و سنّتِ علوى با دو مسجد جامع كبير و صغير، هر دو آباد؛ با جمعه و جماعات و ترتيب عيدين و غدير و شب قدر و روز عاشورا و برات و ختم هاى قرآنِ پياپى و مدرسه عزّ الملكى و عرب شاهىِ آباد با اسباب و ساز و برگ و با مدرّسانى چون سيّد ابوعبداللَّه و سيّد ابوالفتح الحسينى، عالمان پارسا و مجالسِ علم و وعظ پى درپى؛ مشهد امامزادگان عبداللَّه و فضل و سليمان، اولادِ موساى كاظم - عليه السلام - منوّر و مشتهر، علماى رفته و مانده همه متبحّر و متديّن.

معتمدان روايت كرده اند از سيّدِ اوّلين و آخرين: «لمّا أن عُرِجَ بى إلى السّماءِ مررتُ

ص: 211

بأرضٍ بيضاء كافوريّةٍ شممتُ منها رائحةً طيّبةً فقلت: يا جبرئيل ما هذه البقعه؟ فقال:

هذه بقعةً يقال لها: آبة عرضت عليها ولايتك فقبلت، فإنّ اللَّه تعالى ليخلق منها رجالاً يتولّونك و يتولّون ذرّيتك؛ فبارك اللَّه فيها و على أهلها؛(1) مهتر انبيا گفت: در شب معراج نظرم به بقعه اى سفيد و نورانى افتاد كه بوى خوشِ آن بقعه در مَلأ اعلى به مشام من افتاد. پرسيدم از جبرئيل كه اين كدام بقعه است؟ گفت: اين بقعه را آبه مى خوانند.

رسالتِ تو و ولايتِ آل تو بر وى عرض كردند، قبول كرد. بارى تعالى از وى مردانى را مى آفريند كه در متابعتِ تو و فرزندانِ تو آماده اند. مبارك بادا بر آن شهر و بر اهلش ولايت و مودّتِ شما.»اگرچه اخبار در فضيلتِ آبه بى نهايت است،(2) ما را در اين كتاب همين قدر كفايت است.

امّا ورامين اگرچه دهى است، در منزلت از شهرها بازنمى مانَد؛ به سببِ آثارِ شريعت و انوارِ اسلام و از طاعات و عبادات و ملازمتِ خيرات و احسانى كه آنجا ظاهر است و از بركاتِ وجودِ رضيّ الدّين ابوسعد - أسعده اللَّه في الدّارين - و پسران

او، و از بنيادِ مسجد جامع و خطبه و نماز و مدرسه رضويّه و فتحيّه با اوقافِ قابل اعتماد و مدرّسانِ عالم متديّن و فقهاى كوشا و نيز خيراتِ ايشان در حرمينِ مكّه و مدينه و مشاهدِ ائمّه از شمع نهادن و ساز و برگ فرستادن. و در ورامين در هر رمضان

ص: 212

خوانِ عامّ مى نهند و مقرّرى هاى ماهانه و رسوم براى همه طوايف اسلام از حنفى و سنّى و شيعى بى تعصّب و تفاوت برقرار است.

امّا سارى و اُرَمْ معلوم است كه هميشه دارالملك و سريرگاهِ ملوكِ مازندران بوده است و غريبان و بازرگانان در آن در امان بوده اند و شعار مسلمانى از مجامع و مدارسو مساجد و مجالس ظاهر است و اكنون خود به دولتِ شاهِ شاهان رستم بن على - أيّده اللَّه بنصرته - و پدرش مَلِكِ مازندران على بن شهريار - رحمة اللّه عليه - قُبّة الاسلام است؛ چنانكه سالى هزاران ملحد و باطنى را در آن حدود طعمه سگان مى كند. اگرچه اين خواجه مصنّف آن را همسان الموت خوانده است، امّا اوّلاً اگر قرينه الموت به اين است كه در اذان آشكارا «حىَّ على خير العمل» مى گويند، اين خواجه جبرى مى بايست از حاجيان مى پرسيد كه با حضور امير حاجّ و لشكر او و با حضور صدهزار سنّى و جبرى و خوارج و ناصبى بر درِ كعبه، كه به اتّفاقِ همگان اشرف بقاع و خير البلاد است، هر روز پنج بار در بانگ نماز آشكارا «حىَّ على خير العمل» مى گويند؛ پس سارى به گمان وى همسان الموت است! به خدا پناه مى بريم از بدگويى و از شرّ گمراهى!

ديگر آنكه معلوم است كه براى هر شاهى از شاهان سلجوق كه هراسى پديد آيد، او به آن حدود پناه مى بَرَد يا مى تازد؛ همچون طغرل و مسعود بن سليمان. پس لازم مى آيد كه به قول اين خواجه پناه به الموت برده باشند. سوم آنكه دخترانِ سلاطين را جز به سپهبدانِ مازندران نمى دهند؛ پس آيا لازم مى آيد كه سلاطينِ آل سلجوق با الموت پيوند كرده باشند؟! چهارم، آنكه هر سال از دار الخلافه بغداد به سارى و اُرَمْ رسولانى مى روند و خلعت هاى گران مى برند، در حالى كه مى دانيم خلفا خلعت به الموت نمى فرستند. پنجم آنكه در هر سال چند بار فرستادگانِ امرا و سپهسالارانِ عراق به سارى مى روند و تحفه ها مى برند و از آنجا مى آيند و مى آورند و معلوم است كه تركانِ جهادگر، اگر نقشِ ملحد(اسماعيلى) را بر ديوار ببينند، تيغ مى كشند و نبايد با ملحدان آمدوشد كنند.

ص: 213

پس نیکوتر این است که قرینه الموت آن جایی باشد که اهلِ آن وجوبِ شناخت خداوند را با تقلید و تعلیم ممکن می دانند، نه ساری و اُرَم که وجوب معرفتِ خداوند را حواله به عقل و نظر می کنند. اینها را این خواجه بخواند تا جوابِ آن کلمه پیش گفته خود را بدانَد و جواب را جنگ نمی شمرند.و ما توفيقي إلّا بالله. امِّا سبزوار هم - بحمد الله و مَنّه - محلّ شیعه و اسلام است؛ آراسته به مدارسِ نیکو و مساجدِ نورانی و پشت در پشت علمای طریقت و شریعت آموخته.

لعنت کردن بر مَلاحده (اسماعیلیان )و خصومتِ با باطنی ها (اسماعیلیان) در آن شهر آشکار است و درس و مناظره و مجلس و ختم قرآن پیاپی و ظاهر. عجب تر این است که هر لشکری که در عهدِ عبّاسِ غازی و ایناج بیک مجاهد تا امروز از ری روی بدان حدود می نهند، غارت و نهب و ملحد کشتنِ ایشان در دامغان است و سعادتاً در سبزوار نیست پس این خواجه چون احوال دامغان و مذهبِ دامغانیان را می داند، باید که در حقّ سبزوار زبان به ادب بجنباند.این ،مشتی از خروار بود.

والحمد لله ربّ العالمين.

را می پیمود و چیزی نمی جُست که شکم خود را با آن پُر کند. ناگاه بر کنارِ دریا مُرداری یافت .وحوشِ صحرا و پرندگان هوا کمی از آن را خورده بودند و بیشترِآن مانده بود. گرگ گرسنه شادمان شد و با خود گفت که ذخیره غذای یک ماه به دست آمد. روباهی ناگاه توبره حیله بر دوش از راه رسید. چون نظرش بر گرگ آزمند و مردارِ مرغوب افتاد،با خود گفت که دریغ است که این خّرِف آن را تنها بخورد و من محروم بمانم.اهسته پیش امد ودور ایستادوبه زبانی موفّر پس از ثنای گرگ گفت: عجیب است اگر برادر بزرگتر من با شأن عظیمی که دارد، نداند که آن طعامی که در میانهٔ آن آب افتاده است ،فربه تر و نیکوتر است و ماهیانِ دریا همین که دریابند، بی درنگ آن را میان خود قسمت کنند. اگر امیر مصلحت ببیند، اوّل از آن فارغ شود و سپس بدین مردار پردازد،و من به حکم بندگی تا هنگام فراغِ تو از آن طعام ،این راحراست می کنم .گرگ چون مراد را دوگانه یافت، به طمع سر برداشت .روباه خیالِ

اواخر قصه، در آنجا این ابیات است :

شیر عکس خویش دید از آب تفت***شکل شیری در برش خرگوش زفت

چون که خصم خویش را در آب دید***مر و را بگذاشت و اندر چه جهید

درفتاد اندر چهی کو کنده بود ***زانکه ظلمش بر سرش آینده بود

شیر خود را دید در چه وزغلو ***خویش را نشناخت آن دم از عدو

عکس خود را او عدوی خویش دید ***لاجرم بر خویش شمشیری کشید

درآغاز قصه نیز تصریح کرده است که منشأ اخذ و مأخذ نقل او کتاب کلیله و دمنه است:

از کلیله بازخوان این قصه را ***واندران قصه طلب کن حصه را.

1.در برهان قاطع گفته است :خرف به کسر اوّل و ثانی و سکون ،فا مردم مبهوت و از کارافتاده و ازکار رفته را گویند و گویند عربی است. پس بنا بر آنکه عربی باشد باید به فتح خاء و کسر راء بخوانیم تا صفت مشبهه از «خرف يخرف خرفاً (به فتح خاء و راء) باشد. فیومی در مصباح گفته است: «خرف الرجل خرفاً من باب تعب: فسد عقله لكبره فهو خرف.

منتهی

الارب خیال کسحاب پندار و صورتی که در خواب دیده شود و یا در بیداری تخیّل شود و آنچه در آینه دیده شود به این معنی ناظر است آنچه گفتهاند كلَّ ما في الكون وهم أو خيال / أو عكوش أو مرايا فی ظلال پوشیده نماناد که در قصه مذکور در کلیله در چاپ مرحوم امیر نظام و استاد عبدالعظيم ،قریب به جای کلمهٔ «خیال»، کلمۀ «مثال» ذکر شده است؛ لیکن در چاپ آقای مجتبی مینوی، طبق نسخ

ص: 215

آن مردار را که بر ساحلِ دریا افتاده بود ،برعکس به گرگ نشان داد. گرگ با خود گفت: می پنداشتم که این بیچاره منافق است، چون بازدیدم و دقّت کردم، یاری مهربان و دوستی موافق است. به روباه گفت: تو با این باش و تصرّف مکن تا من از کار آن فارغ شوم، مبادا که ماهیان آگاه شوند و طعمه ما را ببرند. این بگفت و در کشتی آز نشست و به دریا نزدیک شد.امواجی چند در نشیب و بالا امّا نه بر مراد، پیش آمد و خیالِ گرگ، محال بودنِ بازگشت را ادراک کرد. روباه در کرانه با همۀ دهان گوشتِ مردار را می خورد. گرگِ بخت برگشته به زبان تضرّع به روباه گفت: ای برادر به فریادم برس که جانم در خطراست .روباه گفت: بمیر! دیرگاهی است که تو سزاوار همین سرنوشتی و گفته اند: «طلب الفائتِ شوم،جست و جوی نابوده،شوم است.» گرگ هلاک شد و روباه سر به سلامت برد.این است داستانِ این مصنّف رافضی بوده سنّی شده ،که گرسنه لقمه حق بوده است و در بیابانِ تکلیف سرگردان. مردارِ رفض را بر کنارِ دریا به دیده تقلید دیده و با آن مغرور شده و ناگاه روباه شبهه از راه رسیده و در گردابِ خیال، جبر را به او نشان داده است. این یک راواگذاشته و از آن یک هم بهره برنداشته است و ناچار می گوید: اکنون که به دست ما نه آن ماند و نه این*** چون کافر درویش نه دنیا و نه دین

(مُذَبذَبینَ بین ذلک لا إلی هولاءِ َو لا إلی هولاءِ، میان ان {دوگروه}سرگردان مانده اند، نه بااینانند ونه باانان.)

صحیحه ای که داشته و از روی آنها تصحیح کرده، «خیال» ذکر شده است و آن بهتر است. (ر.ک: کلیله و ،دمنه چاپ مینوی، ص 87 و چاپ قریب ص 78 و چاپ امیر نظام، ص 143 .

ص: 216

اگر ابوحنیفه بزرگ است ،به تو چه؟ اگر مقام شافعی بلند است، تو را چه سود؟ ثبّت العرش ثمّ انقش علیه!(1)نخست برادری ات را ثابت کن ،سپس تقاضای میراث کن !چه خوش گفته اند که گرسنه درخواب،خورشت های لذیذ می خورد و تشنه،آب های زلال و سرد می آشامد و چون بیدار شود گرسنه تر و تشنه تر است. هر جا که بی دست و پایی دروغ زن باشد ،به دروغ ،خویشتن را به نیکان می بندد. بحمد الله بدین تقریر و تصنیف که ساخته است ،هم از مذهبِ ابو حنیفه دور است و هم از مذهبِ شافعی مهجور. (2)

اندر همه ده جوی نه ما را***مالاف زنان که ده کیاییم(3)

امّا جوابِ این فصل:

نمی دانم که با این سخن چه کسی را در نظر دارد؟ ناچار اسامی جماعتی از طبقات مختلف را نام می بَرَم تا با نظر درآن ،شبهه برطرف شود؛ امّا شکّی نیست که از این سخن تحقیر شیعه را در نظر دارد.از انبیا آغاز می کنیم:باری تعالی ابراهیم خلیل را با رفعتِ درجه نبوّت، شیعه می نامد: ﴿وَإِنَّ مِنْ شيعَتِهِ لإِبْراهیم).(1)و از امّت های پیشین، پیروان موسی، کلیمِ خود را بدین لفظ و لقب یاد می کند؛آنجا که می گوید:(هذا مِنْ شيعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ).(2) در لغت عرب معلوم است که شیعه به معنیِ پیرو و یاور و مقتدی است. پس این لقب چون از آدم بگذری ،شایستۀ همۀ انبیاست و پیروی دیگران از همه اولیا محتمل است.بعد از رسول - علیه السلام - از عهدِ او تا قیامت ،این لفظ را برای پیروان و یاران ویاوران و انصارِامیرالمؤمنین علی مرتضی و هر امام منصوصِ دیگر که عصمتش قطعی است ،به کار برده اند.(3)حالتِ أوّل بوذر است و سلمان و عمار و مقداد و خزیمه حذيفة اليمان و جابر و أبو أيّوب و سعد بن عباده و سهل بن حُنيف أنصارى و ابودُجانه و دیگران که به ذکرِ اسامی همه ،کتاب مطوّل خواهد شد. و از یاوران عهدِ میان امير المؤمنين، عبدالله بن عبّاس پسر عموی پیامبر و پدرِ خلفای عبّاسی، و محمّدِ بن ابوبکرِ صدّیق که علی روز وفاتِ او می گوید:«كان لله عبداً صالحاً و كان لنا ولداً ناصحاً؛(4) برای خدا بنده ای صالح و برای ما فرزندی خیرخواه بود »و کمیل بن زیادِ

ص: 219

نخعی و اصبغ بن نُباته و مالکِ اشتر، شمشیرِ شیر خدا، و حارث بن أعورِ همدانی و أعمش(1) و أبو الاسودِ دُئَلی و قنبر و رشيد الهجری و میثم َتَمّار وسعد ثقفی و اویس قرنی و عمّارِ یاسر که به صفّین با تیغِ مسلمانان، شهید شد. رضوان الله عليهم أجمعين. و در عهدِ هر امامی از حسن بن علی تا به مهدی بن حسنِ عسکری، بسیار محقّقانِ بوده اند؛ چون بنى هَمْدان و بنی ثقیف و شهدای کربلا که در راه خدا جان را فدا و تن را سَبیل کردند و بعد از آن چون مختار بن ابوعبید ثقفی و مسیّب و سلیمان و رُفاعه و حمید بن مسلم و جز آنها.(2)

رضى الله عنهم.و از رُوات و ثِقات أئمّه،(3) چون ابوبصیر و زیدِ شحّام و محمّد بن یعقوب کلینی و علی بن یقطین که وزیر هارون بود و سَدیر صرّاف و مُعَلّى بن خُنَيْس و معاوية بن عمّار و جابر جُعفی و عمّار دُهنى و محمد بن الصَّلت و هشام بن حَكَم و أبوجعفر بَصرى و محمّد بن حسن(4) صفّار و ابن ماجیلویه قمی و مانند آنان - رحمهم الله - که ذکرِ اسامی همۀ آنها به ترتیب در کتابی مفرد آمده است. و از متبحّرانِ علمای متأخّر چون نوبختیان، چهل مرد همه (5)مصنّف که کتاب

ص: 220

الآراء و الدّيانات تألیف کرده اند هم بسیار و مطوّل و هم مختصر، در اثباتِ عدل و توحید و صحتِ نبوّت و نیز دلیل و حجّت بر امامت. و در آنجا نفی اثرِ طبع و هیولی و ردّ بر فلسفه و زندقه آمده است .و دیگر علی حسینان ،قمّی، صاحب كتاب الشّرايع، سفیر امام حسن عسکری - علیه السلام - در قم و محمّد بن شاذان و زکریّا بن آدم و ابو جعفرِ کبیرِ بابویهی، مصنّف سیصد مجلّد از اصول و فروع و نقيب النّقباء طاهر با فضل و نسب و نعمت و حرمت که متنبّی شاعر برای وی مدایح بسیار گفته است که برخی را ذکر کرده ایم و شیخ مفید محمّد بن محمّد بن نعمان، رئیس و عالمِ شیعه، معاصر ابوبکر باقلانی جبری که بارها شیخ مفید او را در مناظره مبهوت کرده است.روزی مفید در سخنِ ابوبکر باقلانی دخالتی کرد.باقلانی برای خجالت دادنِ مفید گفت: «و لک فی کلّ قدر مِغرّفه؛ تو در هر دیگ چَمچه ای داری!»(1) مفید گفت: «تَمَثَلْتَ بأداةِ ابیک؛ به ابزار پدرت مثال زدی.» کنایه از اینکه تو آشپززاده ای. و باقلانی را خجل کرد. مانند این بسیار است که ذکرِ ،همه، بر کتاب می افزاید. بعد شاگردِ بزرگِ شیخ مفید، سید مرتضی عَلَمُ الهُدى است؛ متبحّر در فنونِ علم مصنّفِ کتبِ بسیار از اصول و فروع و برادرش سیّد رضی، عالم و شاعر که از مختاراتِ کلامِ امیرالمؤمنین، نهج البلاغه را فراهم آورده و در آنجا از قول فرزدق این بیت را یاد کرده است

اولئک آبائی فجئنى بمِثْلهم*** إذا جمعتنا يا جرير المجامع(2)

«ای جریر! پدران من اینان هستند. روزی که انجمنها ما را گرد هم آورند، [اگرمی توانی ]مانند آنان بیاور.» و بعد از آنها، شیخ ابو جعفر طوسی، فقیه عالم و مفسّر و مُقری و متکلّم است که بیش از دویست مجلّد در فنونِ علم کتاب نوشته است ،و دیگر ابویَعلای جعفری و متکلمان شیعه در

ص: 221

ابویعلای سلّار، مصنّف کتب بسیار، همه شاگردانِ سید مرتضای بزرگ و خواجه مظفّر حمدانی و سفیر امام ابوالفرج حمدانی و پسرش شیخ حسین حمدانی عالم و زاهد و شیخِ موردِ اعتماد جعفر دوریستی، مصنّف و مدرّس و مُذَكِّر و زاهد و مقبول همگان و سیّد ذوالفخرین مرتضای قمی که فضل او از کلام و خطب او معلوم می شود و فقیه قائینی و قاضی حسین و مفید عبدالجبّار رازی که چهار صد شاگرد بزرگ داشت و مفيد عبدالرّحمن و أبوسعيد نیسابوری خُزاعی و فقیه مفیدأمیرک قزوینی و امام ابوسعید حمدانی ملقّب به ناصرالدّین(خاذل الملحدین) (خوارکننده اسماعیلیان) که دژکوه را در عهد سلطان محمّد با حجّت و دلیل ستاند.

سيّد أبوليلي حسینی و وزیر مِرداسی و حیدر بن أبى نصر حاجاتي - قَدَّس الله ،ارواحهم -وسيّدِامام ،حسین اشتر جرجانی و سیّد مُنتَهی جرجانی که اسماعیلیان او را کشتند و سیّد الرّئيس محمّد کیسَکی و سیّد الامام مانگديم الرّضى و شمس الإسلام حسكا بابويه وسيّد أبو البركات حسینی در مشهد الرّضا و فقیه حمزه مشهدی و فقیه ناصر و جز آنها از علما و زهّاد و سیّد ابوعبدالله زاهد حسنی که در جنب عبدالعظیم مدفون است و پسر زاده او سيّد قطب الدّين أبو عبدالله وسيد تاج الدين كيسكي وسيّد إمام شهاب الدّین محمّد کیسکی و امام أوحد الدّين قزوینی، همه علما و فضلا و متبحّران و سیّد عبدالله جعفری قزوینی و پسرش سیّد علی و سیّد مرتضی و سيّد مجتبی دو پسر داعی رازی و سیّد مجتبی بن حمزه حسینی و فقیه ابوالنَجم محمّد بن عبدالوهّاب سَمّان و فقيه عبدالجليل بن عیسای عالم و امام الرَشيد عبد الجليل بن مسعود متکلّم که در عهد خویش بی نظیر بود و شاگردانِ وی از سادات و علما، همه عالم و متبحّر بودند و ذکر همه بر کتاب می افزاید.و قاضی ابو علی طوسی در کاشان ،عالم بزرگ و خاندانِ وی و سيّد الدّاعی حسینی در شهرِ آبه و پسرش سیّد زید بن الدّاعي وسيّد امام ابوالفضل حسینی آبی، متکلّم و حاکم و فقیه و سيّد الرّضا اميركا حسینی قزوینی متدیّن و سیّد شرف الدّين منتجب السّارى و سید ابومحمّد موسوی ،رازی یگانه روزگار خویش و سیّد حسین شجری در ری ،و سیّد مهدی شرف

ص: 222

المعالى و سيّد زاهد عزّ الأشراف حسنی و سيّد العالم عزیزی بن عراقی حسنی قزوینی و فقيه متديّن أبو الحسن علی جاسبی و فقیه حسین واعظ بکرآبادی در جرجان و فقیه حسین دین آبادی مجاور در حرمین و فقیه ابوطالب استرآبادی و نجیب الدّین ابوالمکارم رازی متکلّم و شیخ الامام عزّ الدين ابومنصور احمد بن علی طبرسی و امام سدید الدّین ابوالقاسم استرآبادی و سدید محمود بن ابى المحاسن و فقیه علی مغازبی و شیخ ابوالحسینِ هبة الله راوندی و سدید محمود حمصی، همه متبحّر و از علمای بزرگ.و شیخ فقیه حسین طحالی و فقیه ابوطالب بزوفری در مشهدِامیرالمؤمنین (نجف) و شیخ علی متکلّم رازی و سیّد محمّد مامطیری وفقیه ابوطالب استرآبادی و فقيه الامام علی زیرک قمی و خاندان دعوی دار در قم که پشت در پشت همه علما و زهّاد و أهلِ فتوی و تقوی بوده اند.و شیخ مسعود بن محمّد صوابی در سبزوار و شیخ ابوالقاسم مذکّر در سبزوار و شیخ الامام ابوالحسن فرید و ابو جعفر امامی در ساری وخاندان ایشان و سیّد پادشاه راوندی و اقارب او و امام ابو جعفر نیشابوری ساکن قم،افضل و با درجه کامل.

و از مفسّران بعد از متقدّمان،(1) چون عبدالله بن عبّاس و ضحاک و مجاهد و گذشته از تفسیر امام محمّد باقر و امام حسن عسکری - عليهما السلام - أبو جعفر طوسی است که چند مجلّد تبیان را تألیف کرده است در تفسیر قرآن و محمّد بن مؤمن شیرازی که نزول القرآن را تصنیف کرده است در شأن امیرالمؤمنین و بعد از آن محمّد فتّال نیشابوری است که تفسیری مفید ساخته است و شیخ أبو على طبرسی صاحب «التفسير» به زبان عربی و خواجه امام ابوالفتوح رازی که بیست مجلّد تفسیر قرآن تصنیفِ اوست و ائمّه و علمای همهٔ طوایف، طالب و راغب آن هستند و محمّد بن حسین محتسب که مصنّف کتاب رامش افزای است در چند مجلّد و امام قطب الدين

ص: 223

کاشی مصنّفِ کتب بسیار از تفسیر و فقه و کلام و همۀ علوم دیگر. و غیر اینان که ذکر نام همه بر حجم کتاب می افزاید.

و ائمه قرائت (1) بیشتر عدلی مذهب هستند. قرآن هم بر اثباتِ توحید و عدل شده است ،نه بر جبر و تشبيه و تعطيل . امّا جماعتی که بی شبهه شیعی مذهب بوده اند،عاصم است و کسایی و حمزه و باقی از حجازی و شامی همه عدلی مذهب بوده اند،نه اهل جبراند ونه اهل تشبیه؛ زیرا در آن روزگار مذهبِ اهل جبر هنوز پیدا نشده بود وواقدی و علی بن حسین مغربی شیعی بوده اند.

و امّا پارسایان و اهلِ عبادت (2)و اهلِ اشارت و اهل موعظت همه عدلى مذهب بوده اند و مذهبِ سلفِ صالح را عدلی گفته اند و از جبر و تشبیه تبرّا کرده اند، چون عمرو بن عبید و واصل بن عطا و حسنِ بصری و شیخ ابوبکر شبلی و جنید و شیخِ روزگار بایزیدِ بسطامی و ابوسعیدِ ابوالخیر.شیعه در این جماعت ظنّ نیکودارند؛ ازبهر آنکه عدلی و معتقد بوده اند و جماعتی از آن طایفه که بلاشبهه شیعی مذهب واصولی و معتقد بوده اند ،عبارتنداز:معروف کرخی و یحیی بن معاذِ رازی و طاووس یمانی و بُهلول مجنون و مالکِ دینار و منصورِ عمّار.در حکایت آمده است که همان شب که منصور عمّار را به خاک سپردند، یکی از مریدانش او را به خواب دید که درقصورِ جنان با زینتِ تمام طواف می کرد.پرسید:ای منصور به این قصور و حور و نور بهر در برابرِ چه کاری رسیدی؟ گفت: با نماز شب و دوستیِ على بن أبي طالب.و جز این گروه که به ذکرِ اسامی همه، کتاب مطوّل می شود.و از أئمّه لغت (3) خليل بن احمد شیعی بوده است و ابن سِکُیت صاحبِ اصلاح المنطق و سیبویه و عثمانِ جنّی و غیرِ ایشان چون ادیب ماه آبادی و پسرانش محمّد و علی و ابن سمكه قمی و ادیب عمّى و أديب ابو عبد الله افضل الدّين حسن بن فادار

ص: 224

قمی که بی نظیر بوده است و غیر ایشان از فضلا و فحولِ ادبا که به ذکرِ اسامی ایشان نتوان رسید.امّا از سلاطین و جهان بانان (1)که خُطبه و سِکه در دیار و بلادِ اسلام به نام ایشان بوده است، عَلَمْ و نوبت داشته اند.سه نوبت تا حداکثر پنج نوبت یعنی بنا بر درجات آل بویه و اعتقاد مختلفی که شاهان در شأن و مقام داشته اند، سه بار تا پنج بار در طول شب نقاره می زده اند.(2)در تواریخ اسامی و القاب ایشان به سلطنت و فرماندهی مذکور است، گسترش فرهنگ رکن الدّوله است و فخرالدِوله و شاهنشاه، فنّا خسرو و بویهیان همگی و آنگاه سیف الدّوله ممدوح متنبی و در دیوان متنبی قصایدی بی شمار است و سه بیت از آن این است:

سبقتُ العالمين إلى المعالى ***بفضل خليقهٍ و عُلُوّ هِمَّة

فلاح بحكمتي نور الهدى فى ***ليالٍ في الضلالهِ مُدلَهِمَّة

يريد الحاسدون ليطفؤوه***ويأبى الله إلا أن يُتِمَّه

«به سوی معالی از جهانیان پیش افتادم ،با برتری خلق و خو و همّت والا /با فرزانگی من نور هدایت روشنایی افکند،در شبهای تیره گون گمراهی /حسودان می خواهند که این نور را خاموش کنند.ولی خداوند چیزی نمی خواهد جز اینکه آن نور را کامل گرداند.»

و مملکت و پادشاهی عضدالدّوله، معروف و مشهور است و خیراتِ بی شماری که فرموده، هنوز باقی است ،چون مُصانعِ (آب انبارها)(3) در راه بادیه و مشهد امیر المؤمنين على - عليه السلام - و بند (سدّ) پارس و بیمارستانِ بغداد با ساز و برگ

ص: 225

و اوقاف ،و مسجدِ جامعِ عتیق در همدان که دارالملک سلاطین است، ولی اهلِ تشبيه و اهل جبر از آن سود می برند و در برابرِ آن شیعیانِ قم و کاشان را به جرم رافضی بودن لعنت می کنند. و این اندازه ندانسته اند که رافضی نه آن است که آنان می خوانند؛ بلکه آن است که از جادّه حق و طریق مستقیم برگشته باشد. از این رو چون شافعی رابه چنین رفض متّهم کردند، گفت:

لو كان حُبّ الوصيّ رفضاً ***فإنّني أرفض العِباد

«اگر رفض (تشیع) دوستداری وصی (حضرت علی )است، پس من رافضی ترین بندگانم.»

لو كان رفضى حُبّ آل محمّدٍ***فليشهد التّقلان أنّى رافضي(1)

اگر رفض (تشیع) من دوستداری آل محمّد است، پس جنّ و انس گواه باشند که من شيعي ام. و در جای دیگر گفته است:

لو كان ذنی حُبَّ آلِ محمّدٍ*** فذلك ذنبً لستُ منه أتوب(2)

اگر دوستی با خاندان محمّد گناه من است، این گناهی است که از آن توبه نمی کنم و اگر به ذکرِ اشعار و ابیاتِ شافعی مشغول شویم، حجم کتاب افزون تر از این شود.

و شیخ ابو جعفر طوسی - رحمة الله عليه - در کتاب اسماء الرجال آورده است: «و

ص: 226

كان محمّد بن ادريس الشّافعىّ من أصحابنا»؛ يعنى محمّد بن ادریس شافعی از اصحاب ما بود؛اگر چه اهل جبر انکار کنند.شکّ نیست که شافعی اگر شیعی نبود،باری جبری و اهل تشبیه و اشعری نیز نبود.

وزبیده،زنِ هارون الرّشيد - رحمة الله عليها - شیعه ومعتقده بوده است و چون هارون الرّشید را مذهبِ او محقّق شد،سوگند خورد که او را به دو کلمه طلاق دهم، الرشید به شیعه و بیشتر نه بر کاغذی نوشت: «كُنْتِ فَبِنْتِ؛ بُودی و بریده شدی» و به زبیده فرستاد.زبیده از غایتِ محبّتِ مرتضی و زهرا در زیرش نوشت: «كُنَّا فَما حَمِدْنا، وَ بِنّا فَما نَدِمْنا؛(1) بودیم و بدان شکری نیست و بریده شدیم و در آن پشیمانی نیست.» و مدّتی اندک پس از آن به جوارِ رحمتِ خدا رفت.(2)و عجیب است که همه اهل جبر از خیراتِ وی سود می برند و به عوض آن شیعیان را لعنت می کنند!هر چند که لعنت جای خود را می شناسد و همانجا که باید نزول خواهد کرد.

و بعد از آن فضل بن معقل پادشاه بزرگ ،صاحب خِدم و حَشَمِ بسیار است ونوبت و عَلَم و خُطبه و سکّه به نام او بوده است؛ به گونه ای که در آثار بر جای مانده است، در یک موقف به نامِ فضل بن معقلِ بزرگ ،هزار حاجی احرام بسته و لبّیک گفته اند.و او بی گمان شیعی و معتقد بود.و ابو مسلم مرغزی هم شیعی و معتقد بوده است؛ همان که ابُوالعَبّاس سَفّاح را از کوفه به بغداد آورد و به خلافت نشاند و لعنت کردن بر امیر المؤمنین را از جهان برداشت و خلافت را از دست بنی امیّه و مروانیان بیرون آورد.

و جَسْتان که بر ملک خود از ری به بغدادرفت ،شیعی بوده است .و شهریاران و ملوکِ مازندران و امیر سپهسالار ضیاءالدّین زنگی جُشَمی، معتقد و عالم و مُجاهد ومتعصّب و مستبصر بود و پدران او - رحمهم الله - پشت در پشت چون قارن و شهریار

ص: 227

و گردباز و و اسپهبد علی - رحمة الله عليهم و على أسلافهم - همه شیعی و معتقد و مستبصر بوده اند و نیز خاندانِ صَدَقَه و دُبَيْس و مُهَلْهِلْ ؛(1) که غلبه و قدرت ایشان در فرماندهی و حکومت و پیوندِ ایشان با سلاطینِ آل سلجوق و با خاندانِ دیلمیانِ عراق چون دسان و منوچهریان معلوم است.و نیز سرخابِ آبه با شوکت و قدرتی که داشت و خاندانِ علاءالدّوله در یزد و اسلافِ ایشان و دیلمانِ آبه و ساوه و قزوین.واسپهبدانِ نوقان و ملوکِ دیلمان در بلاد و دیار قهستان همه شیعیان و مجاهدانِ راه حقّ و از فرزندانِ سیفِ ذی يَزَن بودند که به عبدالمطّلب،نبوّتِ مصطفی را چند سال پیش از بعثت بشارت داد.وهمانندانِ این جماعت،بسیارند که به نام بردنِ همه نمی توان رسید؛ چه سلاطین و جهانبانان و چه ملوک و جهانداران و چه سپهسالاران عرب و عجم و چه امیرانِ حرمینِ مکّه و مدینه.

واگر شبهه در وزرا و اصحابِ قلم است،ِ(2)بزرگان معتبر و وزیران مشتَهَر بسیار بوده اند؛ چون علیّ بن یقطین که وزیر هارون بود و فضل بن سهل ذوالرّیاستین که وزیر مأمون بود و أبوالحسنِ فرات که وزیرِ مقتدر بود و رئيس أبو اسحاق مشكوى که مشیر و مدبّرِ کشور بود و شرف الدّین انوشروانِ خالد که وزیرِ مُسترشد بود و عزیزالحضره علیّ بن عمران کاشی که وزیر و مشیرِ سلاطین بود و غیر ایشان از وزرای خلفای بنی عبّاس که یادکردشان بر حجم کتاب می افزاید.

و در عجم دستار بندی به فضل و عدل از صاحبِ بن عبّاد کافی الکفات بزرگترنبوده است؛ أبو القاسم بن عَبّاد بن عبّاس که هنوز وزرا را به حرمتِ او «صاحب» می نویسند و توقیعات و خطوط و رسوم او هنوز مقتدای اصحابِ دولت است و«کتابخانه صاحبی»را در محلّهٔ روده در ری ،او نصب فرمود. در تشیّع به گونه ای بود

ص: 228

که کتابی مفرد در امامتِ دوازده معصوم تصنیف کرد و ابیات و اشعارِاو که دلالت بر مذهبِ شیعی او کند،بسیار است و یکی این است:

إنّ علىّ بن أبي طالبٍ***إمامنا في سورةِ المائدة

فَقُل لِمَن لامَكَ في حُبِّهِ***خانَتْكَ فى مولِدِكَ الوالدة(1)

«بی گمان علیّ بن ابی طالب که در سوره مائده[و آیه غدیر،از او سخن رفته است]امام ماست.به کسی که تو را به سبب دوست داشتنِ وی سرزنش کند، بگو مادرت درزادن تو خیانت کرده است!»

و بعد از او خواجه ابوالفضل عمید معروف و مشهور به «فضلِ واصل»، سیصدبرده در عهدِ دولتِ خویش آزاد کرده و املاکِ وی در عراق هنوز به وی منسوب است به واو شیعی و معتقد بوده است و بعد از وی پسرش خواجه ابُو الفتح بن ابی الفضل که وزیر عضد الدّوله شد و متنّبی در مدحِ او قصایدی دارد و از آن جمله این بیت است:

و من يصحب اسم ابن العميد محمّدٍ***يسر بين أنيابِ الأساوِدوالاسد

«کسی که نام ابن عمید را با خود دارد،میان نیش مارهای سیاه و [دندان] شیرها شادمان است.»

و ابو العلاء حسّول که وزیرِ شاهنشاه بود، شیعی و معتقد بوده است و در پایانِ «قصیدهٔ بائیّه»این بیت از اوست:

سيشفع لابن بطه يوم يُبلى ***محاسنه التّراب، أبوتراب(2)

«درقبر) روزی که (موی) محاسن ابن بطّه را خاک پوسانده باشد، ابوتراب از اوشفاعت خواهد کرد.»

و وزیر مغربی هم با فراوانی فضل و بزرگی قدر،شیعی و معتقد بوده است و این بیت ها از اوست که دلالت بر صفای اعتقاد وی دارد:

ص: 229

قبورٌ ببغدادٍ و طوسٍ و طيبة***و في سرّمن رأى و الْغَرىّ و كربلا

إذا ماأتاهم عارفٌ بحقوقهم***ترحّل عنهم بالّذي كان آملا(1)

«قبرهایی در بغداد و طوس و مدینه و در سامرّاو نجف و کربلاست که اگر آن که حقوق آنان را می شناسد به زیارتشان برود،از نزد آنها با آنچه آرزومند است، بازمی گردد.»

و بلندی قدر وزیر مغربی تا آنجاست که مهیار بن مردویه در حقّ وی می گوید:

جاء بك الله على فترةٍ***بآيةٍ من يرها يعجب

لم تألف الأبصارمن قبلها***إن تطلع الشمس من المغرب(2)

«خداوند تو را پس از یک فاصله با نشانه ای خواهد آورد که هر کس آن را ببیند، درشگفت خواهد شد.»

«چشم ها پیش ازآن باآن آشنا نبوده اند،اگر آفتاب از مغرب طلوع کند.»(3)

و ابوبکر خوارزمی معروف است که شیعی و معتقد بوده است-گرچه این خواجهٔ مصنّف گفته است که شیعی هرگز بوبکر نام نبوده است -و فضل و قدراورااهل فضل انکار نمی کنند.این بیت ها از اوست:

بآمُل مولدی و بنو جریرٍ***فأخوالي ويحكى المرءخاله

فمن یک رافضيّاً عن تُراث***فإنّى رافضیّ عن كلاله(4)

«زادگاه من آمُل است و بنی جریر دایی هایم و مرد را از دایی باید شناخت.»«اگر همگان،از راه ارث پدر شیعی اند،من از طریق خویشان مادری شیعی ام.»

و مانند این قطعه،از بدیع همدانی است که بر سرِ تربتِ علىّ بن موسى الرّضا -علیه السلام - می گوید:

یا دار معتكف الرّسالة***یابیت مختلف الملائک

ص: 230

أنا حائک إن لم أکن***مولی اولئک و ابن حائک

أنامع اعتقادی فی التّس***نّن رافضيِّ في ولائک

وإن اشتغلت بهولا***ء فلست أغفل عن اولئک(1)

«ای خانه ای که محلّ اعتکاف پیامبری است،ای خانه ای که جایگاه رفت و آمد فرشتگان است.»

«من، جولاباف،فرزند جولابافم؛اگر غلام این خاندان نباشم.»

«من با وجود آنکه معتقد به تسنّنم،در دوستداری تو شیعی ام.»

«پس اگر چه دلم به آنان(اهل تسنّن )مشغول است،از اینان (اهل بیت پیامبر) نیز غافل نیستم.»

و شافعی مطّلبی - رضى الله عنه - هنگام وفاتش می گوید:

قالوا:ترفّضت؟ قلت:كلّا***ماالرّفض دینی ولا اعتقادی

لكن توالیت غیر شکّ *** خیرإمام وخیر هادی

لو كان حبُّ الوصى رفضا***ً فإننى أرفض العباد(2)

«گفتند: آیا شیعه شده ای؟ گفتم:هرگز!تشیع دین و اعتقاد من نیست.»

«امّا بدون تردید،بهترین پیشوا و بهترین رهنما را دوست می دارم.»

«اگر دوستی وصی (علی) تشیع است، پس من شیعه ترین بندگان خدایم.»

و حکیم عبد الجبّار مشکوی با بلندی مقام و فضلِ تمام که داشت و در فنّ خودبی نظیر بود، شیعی بود و استاد ابو منصور و برادرش أبو سعد که وزیرانی محترم از آبه بودند و جاه و تمکین و رفعتِ ایشان از آفتاب ظاهرتر است و اعتقادِاهلِ آبه هم آشکار است که جز شیعی نیست و گفته اند:ساوجی ممکن است شیعی باشد، ولی اهلِ آبه جز شیعی نیست.و بُندار رازی را در مدحِ این دو برادرِ وزیر،بیست و هفت

ص: 231

قصیده بلند است واین ابیات که درآن نام آنان آمده،از بُندار است:

جليلِ مملکت دارای گیتی *** ابومنصورآن دریای مفخر

همزای دولت و همشیره عِزّ*** همنام مصطفی همدین حیدر

به فرِّ دولتِ استاد بوسعد***بماناد این چنین دولت معمّر

همایون دوبرادرچون که دوشیر*** دو خورشیدِ کرم دو بحر اخضر(1)

و امیر ابوالفضل عراقی در عهدِ سلطان طغرلِ كبير مقرّب و محترم بود و باروی شهرِری و باروی قم و مسجدِ عتیقِ قم و منارهایش به فرمان وی بنا شد و مشهد و قبّةسِتّى (سّيدتى) فاطمه بنت موسی بن جعفر - عليهما السلام - را در قم او بنا کرد وخیرات بی شمار دیگر که ذکرِ همه حجم کتاب را می افزاید.

آنگاه وزیر شهید سعید مجد الملک اسعد بن محمّد بن موسی براوستانی قمّی-قدس الله روحه -با بزرگی و رفعت و قبول و حرمت،خیرات بسیار کرد؛ چون قبّه امامان حسن بن علی و زین العابدین و محمد باقر و جعفر صادق - علیهم السلام - در بقیع که هر چهار در یک حضرت مدفون هستند و عبّاس بن عبد المطّلب آنجا مدفون است در مدینه رسول در گورستانِ بقیع.مشهدِامامان، موسی کاظم و محمّد تقی را در مقابرِ قریش نیز او بنا کرده است و مشهدِ سيّد عبدالعظيم الحسنی را در شهرری و بسیاری از مشاهدِ ساداتِ علوی و اشرافِ فاطمی - عليها السلام - را با ساز و برگ و شمع و اوقاف ساخته است که همه دلالت بر صفای اعتقادِاو دارد.و در مقابلِ تربت حسین بن علی - عليهما السلام - مدفون است و معروف است که برای یک «قصیده یائی» که امیر معزّی برای او خواند،هزاردینارِ سرخ به وی داد. همه وجوه منزلت و مرتبتِ او را در این کتاب نمی توان گنجاند. برادرش رئیس العراقين ابوالمجد - رحمه الله - نیز به نیکو اعتقادی و سخاوت و مروّت و طاعت معروف است.

بعد از آن سعد الملک سعد بن محمّدآوی،وزیر محترم و مشاور درگاه سلطنت

ص: 232

است که لقبش را ائمّه و علما و متصوّفان فریقین،«صاحب»و «خداوند» نوشته وخوانده اند و از وی صِله ها وعطایا و پرداختهای ماهانه دریافت کرده اند.

وزَيْنُ الملک ابوسعد هندویِ قمی که در ده شهر و قلعه برای او هر روز نوبت می زدند(1) و مدرسهٔ قاضی محمّد وزّان را او ساخته و بر همۀ سنّیان تا به قیامت منّت دارد.واستاد علی قمّی و رئیس ابو اسحاق مشکوی با فضل و درجه و پسرش جمالِ سیاسی شیعه و علی مشکوی ،دارای شرافت اصل و استواری فضل و خواجه شرف الّدين ابوطاهرمهیسهٔ قمی که وزیر سلطان سنجر بود و خواجه علی نبکران که وزیرِ شاهان دیلم بود و خیرات بسیار کرد و ابوعبید یوسفی آوی که جامع و منارهٔ بزرگ در آوه ساخته است و دهخدای عبدالصّمد بزرگ در آبه و برادر ابوطاهر مهیسه اوحدالدّين أبو ثابت مهیسه که وزیر فارس بود و بعد از وی معین الدّین ابونصر کاشی وزیر محتشم شهید شده به تیغ اسماعیلیّه ملعون و برادرانش بهاءالدّين و مجد الدّین و آثار خیراتِ ایشان از مدارس و مساجد و پل ها و کاروان سراها و مشاهد و ردّ مظالم وصلات آن اندازه است که در این کتاب نمی گنجد.دایی ایشان است صفی کاشی معمارِ مدرسهٔ کاشان و عمید بركة رازى و عميدابوالوفاءو نورالدّوله رازی و صفىّ الدّين أبو المحاسن همدانی که مشهد عبدالله بن موسی بن جعفر را در اوجان ساخته است و شرف الدّین نوشروانِ خالد وزیرِ پایتخت خلافت و عماد عارض که وزیر شد و صفی بوسعد و مهذّب عبدالکریم در گجینی و شرف ابورجاءو اثیرالدّین حسن بن علاء الحمرمي و مسلم قریش که از مقدّمان بوده است و صولت و عظمت و پادشاهی او معروف است و قبّه عسکریّین امام علی نقی وامام حسن عسکری -علیهما السلام - در سُرِّ مَنْ رأى رااو ساخته است و از رفعتِ درجه،خود نیز آنجا مدفون است و بعد از آن کمال ثابت

قمّی و رضی بوسعد مستوفی خوافی و مکین ابو الفخر قمّى وس کیا مختص الدّین رازی

ص: 233

و پسرش عماد الدّین ابوالمعالی با فضل و رفعت و مروّت وامانت و شمس الدّين محمد بنیمان تفرشی(1) که همه مستوفیان معتبر اند.

این جماعت همه شیعی معتقدِاصولی بودند با مراتب فضل و درجات بلند و کمالِ دانش واحسان و اعتقاد،و خیرات بی شمارشان ،چه در گذشته و چه در حال، به همهٔ طوایف مسلمانان از شیعی و حنفی و سنّی رسیده است.

و از خواجگان و رؤسایی که دارای اعتبارند،(2) أبو عبدالله فضل بن محمود است که رئیس اصفهان و شیعی نیکوکار بود،و خواجه ابو صمصام زین آبادی با حرمت و عدل و مروّت و فضل و عمید خلیفه و استاد ابوالعمید رازی و خواجه امیرک شیعی رازی و مهذّب مستوفی قمی و استاد ناصح الدّين ابو جعفر كمح و خواجه على ساروقی و نجیب ابوالهیجاءآوی و ابوذر مشکوی و ربیب محمّد کلینى و رضىّ الدّين أبوسعد ورامینی،معمارِ حرِم خداورسول که در چند موقفِ حجّ ایستاده و مشهدهای مقدّس را تعمیر کرده و مدارس بسیار ساخته است و فرزندانِ وی نیز خیرات و احسان بی شمار دارند.و ازدیگر خواجگان است عماد الحاجّ و الحرمين، حسين بن أبي سعدعالِم و زاهد و نیکو و خیّر،و صفىّ الدّين احمد بن ابي سعد و دهخدای فخرآور هشتوردی و پسرش جمال الدّین عبد الصّمد غازی شهید - رحمة الله عليه - و امير دبیس خرقانی و دهخدا على بوطاهران استاد جردی و کیا امیركا وسيّد بهاء الدّين ابو العزّكلینی و اصیل محمّد بوطيّب و دهخدا بختیار زیدان و کمال ابوالقاسم خوابی و علی مستوفی خوابی /خوافی و خواجه عبدالرّحمن رازی وزیری بسیار بزرگ واستاد بنگیر و فرامرز و فیروزان و کامروا،که همه خواجگانِ معتبر و معروف و شیعی معتقدند. تاج الدّوله ساوه،کامیار و کاماور و منوچهر اسفرستان و غير ایشان همه شیعه و معتقدند.

ص: 234

ازساداتِ بزرگ که در خِطّهٔ عِراق و حدودِ خراسان بوده اند، در این عهد و مُدَّتِ نزدیک برخی را یادآور می شویم؛زیرا به همه نمی توان رسید.(1) اولاً نقيب طاهر موسوی با فضل و ساز و برگ و جاه و حرمت و سیّد ابوطاهر جعفری عالم و زاهد و شاعر وآنگاه خاندانِ سیّد ابوهاشم علاء الدّوله که هنوز حکم درآن خاندان او باقی است و خاندانِ سيّد نقيب جمال الدّين شرف شاه حسینی در آوه و سیّد طباطبا حسنی دراصفهان که با علم و منزلت و دارنده موی مبارک رسول الله - صلى الله عليه وآله -است،و سيّد قوام الشّرف حسینی در اصفهان با درجاتِ تمام و حرمتِ عظیم؛ آنگاه خاندان سیّد زکی در ری و در قم و در کاشان که حرمتِ جاه و رفعتِ او در مال ونعمت و فضل و نسب مشهور است و پسرش سیّد اجلّ مرتضى ذوالفخرين ابوالحسن علىّ بن مطهّر بن علی -رضى الله عنه - که علاوه بر آنکه سلاطینِ آل سلجوق و خواجه نظام الملک به وصلت با وی تقرّب و تبرّک نمودند، چهارصد من دانه مروارید از او بازماند. فضل و علمِ او از کتب و خطبِه های او معلوم می شود و هنوز هم شرف و فضیلت «نقابت»در خاندان او در عِراق باقی است. به اقبال و تأییدِ شاه امیرانِ ساداتِ عالَم مرتضای کبیر شرف الدّین محمّد بن علی که در علم و زهد، وارثِ شمع مکّه و یثرب و در جاه و وقار،سیّدِ ساداتِ مشرق و مغرب است. من دربارۀ او همان را می گویم که فرزدق دربارۀ پدرش حضرت سجّاد گفته است: يَكادُ يُمْسِكُهُ عِرْفانَ راحَتِهِ***رُكْنُ الْحَطيمِ إذا ما جاءَ يَسْتَلِمُ(2)

ص: 235

«نزدیک است که دیوار کعبه به سب نکویی و خوبی ،کف دست او را چنگ بزند ونگه دارد،هرگاه که او برای دست کشیدن به سوی آن می رود.»

وقوامی رازی در قصیده ای در توحید و مناقب، با مدح وی به نیکویی «تخلّص»(1) کرده است:

تاصاحب الزّمان برسیدن به کارِدین***أولى ترین کسی شرف لدّین مرتضاست(2)

و برادرانِ او تاج الدّین و امیر شمس الدین ابوالفضل رضوی در قم هستند و ذکر تجمّل و ترفّعی که از وی و از همه رضویان حکایت می کنند،بر حجم کتاب می افزاید.

آنگاه خاندانِ سیّد ابوطاهر جعفری در قزوین از فضل و حرمت او و پسرش امیرشرف شاه جعفری که ورثه او زر و جواهر را به کیله(ظرفی برای کشیدن طعام)(3)قسمت می کردند و املاک را به قرعه و وزیرِاو دهخدای اعرابی و خاندانِ او با رفعت و تمکین و خاندانِ کاکوان و شیرزادان و جز آنها همه شیعی و معتقد بودند و سیّد تقی محمّد در قزوین و سیّد علی محمّدی با حرمت و رفعتِ بسیار و اعتقاد نیکو.

واز متملّکان و رؤسا و ساداتِ ری و قزوین(4) از پیشینیان، سیّد بوالقاسم دو گیس راازاولاد حسن بن على - عليهما السلام -می توان نام برد که از کلار و کُجُور به ری آمد و امیر ری شد و نیز پسرش سیّد حسین عباد با منزلتی که داشت.سیّدابوابراهيم و سیّد حمزه شعرانی که بندار رازی در مدحِ ایشان قصایدی دارد که می توان در دیوان او خواند.

ص: 236

از متأخران خاندانِ سیّد علوی رئیس و حاکم و خاندان سیّد کامل نقیب و برادرش سید ابو العبّاس و درجه و مرتبتِ سیّدِ كبير شمس الدّین حسنی بر کسی پوشیده نیست؛ بی نظیرند و با فضل و فتوّت و کمال و مروّت. سيّد عماد الدّين شرفِ نقیب، رئیس و مقبول و محترم و برادرش عزالدین پادشاه و امیر علی هر دو معروف و معتبرند و سيّد عماد الدّين عبد العظیم حسنی قزوینی،امام جیلان (گیلان) و دیلمان و نقیب پایتخت سلطان و جهاد او با ملحدان بر همۀ طوایف معلوم است و جاه و تمکین او پیش سلاطین و حمایت علمای اهلِ سنّت و جماعت در وقایع و حوادثی که در قزوین اتفاق افتاد، بر فضلا و عقلا پوشیده نیست و غیر اینان که به ذکر همه نمی توان پرداخت.

و سادات و نقبای با صولت و شوکت نیشابور، چون سيّد أجل ُذخر الدّين و خاندانِ او و غیر ایشان و از ساداتِ سبزوار چون سیّد عزّ الدّین و پسرش عماد الدّین در پادشاه عالم و مقبول و معروفند و ساداتِ جرجان چون سيّد منتهى نور الدّين و ناصر الدّين وسيّد كبير جمال الدّین و غیرِ ایشان که به ذکرِ همه،کتاب مطوّل شود.

و از ساداتِ استرآباد، سیّد نظام الدين ناصر بن ظفر و غیر او که به ذکر همه نمی توان رسید. سید امام صدر الدّین سمرقندی عالم و مُذكِّر و برادرش سیّد امام بدر الدّین عقیل عالم و بزرگ و بزرگانِ سادات در حدودِ پارس و کرمان چون سیّد قوام الشرف بن ناصر لدين الله و در بلاد خراسان تا سمرقند و ماوراء النّهر که شرح اسامی و القاب ایشان کتاب را مطوّل کند.

و علوی اصل جز امامی و شیعی نیست و نمی تواند بود.و گرنه دست کم زیدی است. حکایت کرده اند که یک علوی سنّی که یک علوی شیعی با او بود از سلطان مسعود، اجازه دخول خواست و سلطان گفت :بگوی تا ازاین دو یکی درآید. علوی سنّی را نگذاشتند و علوی خالص راه یافت و مقصود حاصل کرد؛ تا بدانی که علوی خالص جز شیعی نیست؛ زیرا تبرّا کردن از پدر،نوعی عاقّ بوده است و مذهب فروختن از نفاق است. از این هر دو صفت به خداوند پناه می بریم.

ص: 237

امّا از شعرای متقدّم و متأخّر(1) که بی شبهه شیعه و معتقد و مستبصر بوده اند، ازپارسیان و تازیان:

اوّلاً حسّان بن ثابت بود که برای أمیرالمؤمنین و غزواتِ اواشعار بسیار دارد. روز فتح خیبر می گوید:

و كان علىِّ أرمد العين يبتغى ***دواءاً فلمّا لم يحسّ مداويا(2)

«وعلی چشم درد داشت و دوامی جست و هنگامی که مداوا کننده ای نیافت...»

و به دیگر جا می گوید:(3)

ياحبّذا دوحة في الخلد نابته ***ماقبلها نبتت فى الخلدمن شجر(4)

«خوشا شاخه ای که در بهشت روییده است که پیش از آن در بهشت درختی نروییده بود.»

در روز غدیر خمّ نیز گفت:

يناديهمُ يومَ الغدير نبيّهم ***بِخُم و أسمع بالّرسول مناديا(5)

«پیامبرشان به آنان در روز غدیر، در خم ندا داد و چه شنیدنی است ندای پیامبر.»

بعد از آن فرزدق شاعر شیعی بود که این قصیدهٔ غرّاء در حقّ زین العابدین گفت:

هذا الّذى تعرف البطحاء وطأته*** والبيت يعرفه و الحلّ والحرم(6)

«این کسی است که بطحاء جای پای او را می شناسد و نیز خانه خدا و بیرون حرم کعبه و نیز حرم.»

ص: 238

و کمیت بن زید الأسدی است که پیامبر - علیه السلام - در حقّ او گفته است: «قائل الىّ فى الجنّه؛ در بهشت برای من خواهد گفت.» و هاشمیّات او همه در مدح خاندان مصطفى - علیهم السلام - است.

و أبو فراس حارث بن سعيد حَمْدانی امیر و شاعر و شیعی و معتقد که دربارهٔ امیرالمؤمنين و آلِ او قصايد بسیار دارد و یکی از جمله قصیده میمی است، بدین مطلع:

الحقّ مهتضمٌ و الدّين مخترمُ ***و فيء آل رسول الله مقتسم(1)

«حق زیر پا نهاده شده و دین ناقص شده و اموال خاندان پیامبر خدا را غارت کردند.»

و دعبل بن على خُزاعي - رحمة الله علیه - که این قصیده تائی از اوست درباره علی و آل على: مدارس آياتِ خَلَتْ من تلاوةٍ ***و منزل وحى مقفر العرصات(2)

«مدرسه هایی که در آن آیات قرآن تدریس می شد،اکنون از صدای تلاوت خالی است و محل نزول وحی چون بیابان بی آب و علف شده است.»

سيّد اسماعيل بن محمد حمیری - رحمة الله علیه - نیز قصاید بسیار درباره علی وآل علی دارد و قصیدهٔ «مُذَهَبه» از اوست:

هَلّا وقفت على المكان المعشب***بين الطّويلع فاللّوى من كبكب(3)

«چرا در جای پرگیاه توقّف نمی کنید، میان «طُویلع» سپس در لوی از کبکب.»

وأبونواس حسن بن هانی ،اگرچه مذهبش ظاهرنیست، در حقّ علیّ بن موسی

ص: 239

الرّضا - علیه السلام - می گوید:

قيل لى:أنت أشعرالنّاسِ طُرّاً***إذتفوّهتَ بالکلام البدیه

لک من جوهر الكلام قریضٌ ***یثمرالدَّرفی یَدَی مُجتَنبه

فلماذاتَركتَ مدح ابن موسی***والخصال الّتى تَجَمَعْنَ فيه

قلت:لا أهتدى لمدح امامٍ***كان جبريل خادماً لأبيه(1)

«به من می گویند:تو شاعرترین مردمانی که سخن بداهه و ارتجالی به زبان آورده ای.»

«تو از گوهر سخن شعری داری که در دستهای کسی که آن را به دست آورد.مروارید می ریزد.»

«پس چرا فرزند موسای کاظم و خصلتهای نیکویی را که در اوست مدح نمی کنی؟»

«گفتم:چه بگویم در مدح امامی که جبریل خادم پدر اوست؟»

و بحتری شیعی بوده است؛ در قصیده ای می گوید:

محنة منّى لأولاد الزّنا*** بغضهمُ آل النَبّي المصطفى(2)

«من آزمونی برای زنازادگان دارم که آن دشمنی آنان با خاندان پیامبر است.»

وأبوتمام الطّائی شیعی بوده است و ابوبکر بن الرّومی و ابن حجّاج بغدادی و قاضی تَنوخی(3) و نیز ادیب مهابادی ادیب و عالم و شاعر، و كُثَيِّر عَزَّه(4) که شاعرِ

ص: 240

عبد الملکِ مروان بود،[...] (1)و مهیار بن مردویه کاتب از فرزندانِ انوشروانِ عادل.(2)

و جا دارد که دراینجا بیت هایی را یادآور شویم که دخترکِ خُرِد ابوالاسود دوئَلی در آن هنگام که معاویه پسرِ هند برای او و خانواده اش زر و حلوا فرستاد تا از محبّت و ولایتِ پسرِ ابو طالب آنان را برگرداند، بر بدیهه گفته است:

أبا لشّهد المُزعفرِ يابن هندِ ***نبيع عليك إسلاماً و ديناً

فلا و الله ليس يكون هذا ***و مولانا أمير المؤمنينا

«ای زاده هند!آیا به بهای عسلِ زعفرانی،اسلام و دین خود را به تو بفروشیم؟»

«نه سوگند به خدا،چنین نخواهد شد،در حالی که مولای ما امير المؤمنين ( على )است.»

و كُشاجم شاعری اهل بصره است و او را از آن جهت «گُشاجِم» نامیدند که کاتب و شاعر و ادیب و جامع و منجّم بود (ترکیب حروف اوّل این پنج صفت).(3) او در تشیّع

ص: 241

آن گونه است که از ابیاتِ او یکی این است:(1)

حبّ على علوّ همّة***لأنّه سيّد الأئمة

ميّز مُحبّيه هل تراهم***إلّا ذوى ثروة و نعمة(2)

«دوستی علی نشان والایی همّت است،زیراعلی سرورپیشوایان است.»

«دوستانش را مشخّص کن!آیا در آنها جز دارندگان دارایی و نعمت می بینی؟»

و خواجه حسن بن جعفر دوریستی عالم و شاعر بوده است و او در مناقب و مراثی قصاید بسیار دارد که به شرح همه نمی توان رسید و تنها بخشی بیان کرده شد.این قطعه لطیف در حقّ امام رضا - علیه السلام -از اوست :

يا معشر الزّوّار طاب مزاركم***حيّوا بطوس معالماً ورسوما

و إذا رأيتم قبر مولانا الرّضا***صلّوا عليه وسلّموا تسليما(3)

«ای گروه زوّار،زیارتتان پاکیزه باد.در طوس نشانه ها و رسوم را زنده بدارید!»

«و چون قبر مولایمان رضا رادیدید، بر او درود فرستید و سلامی بلند بگویید.»

واگر به ذکرِ همۀ شعرای تازي شيعه و دوستدارِ امیر المؤمنين - عليه السلام -مشغول شویم کتاب مطوّل می شود و ملال آورد.

امّا به برخی از شعرای پارسی هم که شیعی و معتقد و متعصّب بوده اند، اشارتی می کنیم:أوّلاً فردوسی طوسی شیعی بوده و در شاهنامه در مواضعی به اعتقاد خود اشارت کرده است و شاعری طوسی به فردوسی تفاخر می کند؛ آنجا که می گوید:

هر وزیر و عالم و شاعر که او طوسی بود***چون نظام الملک و غزّالی و فردوسی بود

و فخر جُرجانی شیعی بوده است و در تشیّعِ کسائی اختلافی نیست، زیرا همه

ص: 242

دیوانِ او مدایح و مناقبِ مصطفی و آل مصطفى - عليه و علیهم السّلام - است و عبد الملک بنان - رحمة الله عليه - مؤيّد به تأییدِ الهی بوده است.

مذهبِ اصولیّه شیعه در صحابه رسول غیر این است که این خواجه مصنّف درکتاب خود به آن اشارت کرده است.(1) امّا آنان بدون تقیّه دشمنانِ علی و فاطمه و منکرانِ امامتِ ائمّه(2) را دشمن می دارند و لعنت می کنند.(3)

و ظفرِ همدانی اگرچه سنّی بوده است، مناقبِ بسیار دربارۀ علی و آِل علی - علیهم السلام - دارد و دردیوانش مکتوب است،تابه تشیّع تهمتش نهند! و اسعدی قمّی و اهل بیت (ع) خواجه علی متکلّم رازی عالم و شاعر و امیر اقبالی، شاعر و ندیم سلطان محمّد - رحمة الله عليه - شیعی و معتقد بوده اند و قائمی قمی و معینی و بدیعی و احمدچه رازی و ظهیری و بردی و شمسی و فرقدی و عنصری و مستوفی و محمّد سمّان و سیّد حمزه جعفری و خواجه ناصحی و امیر قوامی و غیر اینان - رحمة الله عليهم - که همه بی حدّ و بی اندازه توحید و زهد و موعظه و مناقب گفته اند. اگر به ذکر همه شعرای شیعی مشغول شویم،از مقصود باز می مانیم.خواجه سنایی غزنوی که عدیم النّظیر است در نظم و نثر و او را خاتم الشّعرا می نویسند، منقبتِ بسیار برای اهل بیت دارد و اگر حتّی این یک بیت رامی داشت(4) که در فخری نامه می گوید،کافی می بود: جانبِ هر که با علی نه نکوست ***هر که گو باش من ندارم دو

ص: 243

هر که چون خاک نیست بر درِ او***گرفرشته است خاک برسرِاو

ونام ولقب ونسب این جماعت راکه ازطبقات مردم یادکردیم،همه شیعی ومعتقد و مستبصربوده اندوذکرهمه بزرگان وگزیدگانِ ساداتِ شیعه نمی توان دست یافت.

وچون این مصنّف گفته است که«دراین (شیعه)کسی نبوده است که او را دردین ودولت قدری ومنزلتی باشد»،ناچار مختصری گفتیم تا همه بدانند که به خلاف این است که او یاد کرده است.

اگرچه درسنّت وجماعت نیز بزرگان ازهمه طبقات بوده اندما درآن اختلاف نداریم،زیرادنیاونعمتِ آن میان عموم به وجهِ مصلحت تقسیم شده وهرکسی رانصیبی وبهره ای است:«وَتِلکَ الایّام نُداولها بَینَ الناس،ومااین روزگاران میان مردم دست به دست می گردانیم.»(1)«نَحنُ قَسَمنابَینهُم مَعیشَتَهُم فی الحیاة الدنیا وَرَفعَنا بَعضَهُم فوقَ بَعضٍ دَرَجاتِ،ماییم که توشه زندگی آنان رادرزندگانی این جهان،میانشان تقسیم کرده ایم وبرخی ازایشان رابردیگری به پایه هایی برتری داده ایم».(2)

مابیان کردیم که شیعه بادلالت ها وحجّت ها هم دردین وهم دردنیاقدری ومنزلتی داشته است. این مصنّف جبری مذهب باید به حقیقت بداند که جبریان را نه در دنیا محلّی است و نه در قیامت قدر و منزلتی.چون خدا را ظالم و انبیا را غیر معصوم و ایمان را عاریت می دانند و معتقدند که در برابرِاعمال،امیدِ جزا و ثوابی نیست ومعرفتِ خداوند را به قول پیغمبر حواله می دهند؛ پس در دو جهان با چنین مذهبِ بد واعتقادِ بد زیانکار و ناامید و بی قدر و بی منزلت هستند و گویی این آیه در حقّ جبریان نازل شده است:«خَسِرَ الدُّنْيا وَالآخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ؛ در این جهان و در جهان واپسین زیان دیده است. این همان زیان آشکار است.»(3)

ص: 244

پس خواجه بداند که در این طایفه بزرگان بوده اند و تنها حساب نکند تا کج نیاید و تنها به قاضی نرود تا خوش دل به خانه برود و اگر در ذکر این اسامی تقدیم و تأخیری رخ داده است، خرده نگیرد و خوانندگان هم معذور دارند، زیرا ترتیب، در چنین نقلی واجب نیست و میّسر هم نمی شود و مقصودِ ما در این کتاب جوابِ شبهه آن گوینده است و مقصود همۀ خوانندگان حاصل است. و الحمد لله ربّ العالمين.

اینان گمراه کردن امّت و اجتهاد را بنا نهادند و اگر می خواهی که صحّتِ این سخنان را بدانی، به کتاب عيون المجالس که تأليف [سیّد] مرتضی در بغداد است،بنگر!می گوید: ایمانِ فُلان و فلان و همهٔ بزرگان و سترگان صحابه نه به دلخواه بوده،نه به اکراه،بلکه همه طبیعی بوده است؛ زیرا ایشان در کتبِ اوایل خوانده بودند که دولت به سببِ محمّد هاشمی ،به دست قُریش می افتد و هر کس که بد و نزدیک تر باشد پس از او ریاستِ جمهور اعظم با آن کس خواهد بود. بدین سبب به سوی او شتافتند و مال ها خرج کردند و دختران را بدو بازبستند تا از پسِ او به مراد رسیدند و بر امت مسلّط شدند. مادر به مرگِ او بنشیناد!به چه مراد رسیدند؟!به خوردن یا به پوشیدن یا بناهای عالی یا گنج هایی که بر جا گذاشتند یا به شهوت هایی که رسیدند!؟ سیرتِ ابوبکر ظاهر است که چه خورد و چه پوشید.سیرتِ پسندیده ایشان هم هر یک از آفتاب ظاهر تر است. کتاب المُفْصِح فى الإمامه كه محمّد بن نُعمان حارثی تألیف کرده است،چند طعنه بر بزرگان صحابه زده است و چند لقبِ بد برای عمر برشمرده است.

امّا جوابِ چنین فصل بی اصل و گفتاِر بی مغز را چگونه می توان نوشت، با این همه سخنان بی پایه و بُهتان و تهمتِ افک و اثم که بابدگویی بر طایفه شیعه نهاده است و ازاین آیه و معنی آن بی خبر مانده است که باری تعالی فرموده است «وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِینَ؛ در چنین روزی وای بر دروغ انگاران»(1) و فرموده: «وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَادٍ أَثِيمٍ؛ وای بر هر دروغ زن گناهکار».(2) و هر تُرک و تازی و عامی که این فصل از نوشته این ناصبی را بخواند یا بشنود، گمان می برد که مذهبِ شیعه همین است، در حالی که خدای تعالی داناست که مذهبِ امامیان اصولی بر این وجه نیست و اگر یک اخباری یا حشوی یا یک غالی چیزی بگوید و گفتاری نادرست از آن بیرون آید، بستن آن بر شیعیانِ اصولی نشانۀ نهایتِ بی امانتی و نامسلمانی است و ناچار جوابی کافی و شافی بدون

ص: 246

تقیّه و تعصّب با حجّت و دلیل و رويارويي خواهم داد؛ ن شاء الله تعالى.خداوند توفیق را رفیقِ همۀ مسلمانان گرداناد تا در قول و قلم چیزی بگویند و بنویسند که در قیامت از عهده آن بتوانند برآمد. إنّهُ القادر القدير.

امّا جواب این مطلب که «صحابۀ بزرگ و سلفِ صالح و زنان رسول را دوست ندارند و بد می گویند.»در فصول پیشین آمده است و از تکرارِ بی فایده ملال می خیزد و مذهبِ اصولیان هم این نیست؛ چنانکه جایز دانستن صعود و نزول برای خدای تعالی هم مذهب سنّیان نیست؛امّا شبهه نیست که شیعۀ اصولیه مرتبتِ هر یک از این جماعت را به اندازه می گویند. در عقیدهٔ شیعه،علی بهتر است از ابوبکر و حسن از عمر و حسین از عثمان و فاطمه از عایشه و خدیجه از حفصه و صادق از ابوحنیفه وکاظم از شافعی.و امامتِ ابوبکر و عمر را گزینش مردم می دانند و امامتِ علی واولادش را نصّ و از فعلِ خد،عاقلان می دانند که این نه دشمنی با ابوبکر و عمر است و نه دشنام و بد گفتن به صحابه و تابعین.واگر به خلافِ این سخنی گفته شده است،از حشویّه و غُلات است،نه از شیعیان اصولی.و السّلامُ على مَنِ اتَّبع الهُدى، لا عَلى(1) مَن كَفَرَ و تولّی؛ درود بر آن که در پی هدایت است، نه بر آن که کفر می ورزد وپشت می کند.

و درباره ابو حنیفه و شافعی در فصولِ دیگر این کتاب آمد که شیعه آنان را چگونه می دانندو می گویندکه توحید و عدل، مذهبِ ابو حنیفه و شافعی بوده است و بر حُب شیعه اهل بیت کُشته شدند،و نیز فقهای دیگر. امّا یکی از این فقها که این خواجه با بدگویی آورده،مالک استادِ شافعی است، گفته است:شیعیان او را کافر می دانند.» چنین نیست؛امّا در مذهب و تصنیفِ خودِ این خواجه باید تأمّل کرد تا دریابیم که چند جامالک را کافر خوانده است؛ از جمله در آنجا که می گوید:«خیرالعمل گفتن ودست فرو گذاشتن در نماز نشانِ ملحدان است»، در حالی که علمای تمام طوائف می دانند که

ص: 247

این هر دو کار،مذهبِ مالک است.پس این خواجه که با یقینِ صریح مالک را ملحد خوانده،شایسته است که شیعیان را به دشمنیِ او متّهم نکند.گفته او درباره مالک که از بزرگان است،چنین است، پس دربارۀ دیگر فقها چگونه خواهد بود؟ هر کس که دراین کلمات به انصاف تأمّل کند، سود می برد.

برهمۀ علما و فضلا معلوم است که فقهای هر دو فرقه در فروع با یکدیگراختلافِ بسیار دارند و هر چه در این مخالفت با یکدیگر لازم است که آنان درحقّ یکدیگر بگویند،می گویند ولی به یکدیگر هرگز کافر وگمراه نمی گویند؛ حداکثرخطاکار می گویند؛ این را با آن قیاس کنید،تا زبان طعن این جبری را ببرید.

و عجب تر اینکه این خواجه،لقبِ همۀ شیعیانِ عالم را رافضی می خواند و کافر می داند و طمع دارد که ایشان او را مؤمن بدانند و مسلمان بخوانند! می گویند:وقتی که یک ناصبی جبری، به قاضی ابوتراب بن رُؤْبة(1) قزوینی گفت:ما شما را کافر می دانیم. شیخ گفت :ای مرد!از آبه تا ساوه همان قدر راه است که از ساوه (شهر سنّیان) تا آبه (شهرِ شیعیان)؛ یعنی چنانکه دانی هستی، نه زیاد و نه کم.

یکی از فقهای مجتهد که این خواجه نام او را آورده،احمدِ حنبل است که به عداوتِ امير المؤمنين تظاهر کرده است؛ به طوری که علی بن حشرم روایت کرده است: درمحفلِ احمدِ حنبل باامیر المؤمنین می گفتم، مرا زدند و راندند.(2)سببِ عداوتِ احمدِ حنبل با أمیرالمؤمنین آن بود که جدّش ذوالثّدیه(3) را در نهروان کشته بود.

ص: 248

اگر شیعه مجتهدانی را که دشمن علی مرتضی باشند،دوست ندارند، در این کارموافقِ خدای و رسول و جبرئیل عمل کرده اند و می پندارم که آنان را ملامت نباید کرد،زیرا مذهبِ شیعه امامّیه اصولیّه این است که هر کس که خدا را عادل و انبیا را معصوم و مصطفی را پاک زاده نداند و امامتِ علی و اولادش را از حسن بن علی تا قائم مهدی انکار کند، بدعت گذار و گمراه است ولی هر کس که نداند،سرزنشِ او واجب نیست.

امّا مفسّران را که نام برده است،همه موحّد و عدلی بوده اند، نه جبری و اهل تشبيه. و از ائمّه قرائت قرآن،عاصم و حمزه و کسائی شیعی بوده اند و باقی عدلی مذهب. زُهّاد و عُبّاد را نیز به تفصیل یاد کردیم و گفتیم همگی طرفداران توحید و عدل بودند ومُنکرانِ جبر و تشبیه.اعاده آن وجهی ندارد.

امّا آنچه گفته است: «ایشان به امامتِ علی و قائم ایمان نداشتند»،به خلافِ آن است که دعوی می کند،زیرا همه بزرگانِ اصحاب و تابعین و مفسّران و فقها و مُقریان و عُبّادبه دینِ اهل بیت اعتقاد داشته و بر ایشان ثنا گفته اند.

ثعلبی سنّی که لقب امام دارد،در تفسیرِ خود، در تفسیر آیه «لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ »می گوید:«قال السُّدّی:ذلك عند خروج المهدئ و لا يبقى أحدٌ الّا دخل في الاسلام أو أدّى الجزية؛(1) سدی می گوید:این آنگاه باشد که مهدی خروج کند و بر پشتِ زمین یک کس نخواهد ماند مگر آنکه به اسلام در آید و یا جزیه قبول کند.» و أبو اسحاق، محمّد بن أحمد الثّعلبی(2) هم از قول کلبی می گوید: «لا يبقى دينٌ إلا ظهر عليه

ص: 249

الإسلام وسيكون ذلك في عهد المهدیّ؛ دینی باقی نمی مانَد مگر آنکه اسلام بر آن ظهور می کند و این در دورۀ مهدی خواهدبود.»(1) همو در تفسیر خود می گوید: «قال المقداد بن الأسود:سمعت رسول الله - صلى الله عليه و آله - يقول :لا يَبقى على ظهرالأرض بيتُ من مَدَر أو وَبَرٍ إلّا أدخله اللهُ كلمة الإسلام، إمّا بعزّ عزيزٍ،أو بذل ذليلٍ؛و ذلک عند خروج المهدیّ؛ مقداد بن اسود گفته است که از پیامبر - صلى الله علیه و آله - شنیدم که می فرمود:بر روی زمین خانه ای از شهر و روستا باقی نمی مانَد مگر آنکه خداوند اسلام را خواه ناخواه در آن در خواهد آورد و این هنگام قیام مهدی است.»(2) مانند این اخبار و آثار در مصنّفاتِ اصحاب حدیث و سنّیانِ مُنصف بسیار است که همه دلالت بر خروجِ مهدی - علیه السلام - کنند و همه به او معتقدند، مگر این خواجهٔ مصنّف که موافق جبریان و خارجیانِ عراق است.

و اعتقادِ شیعه دربارۀ زُهّاد و عُبّاد و مُفسّرانِ به غایت نیکو است و هر کس که بخواهد مفصّل بداند، کتاب مفتاح الرّاحات در فنونِ حکایات را که ما جمع کرده ایم وحدود سی پاره کاغذ است ،(3) مطالعه کند تا فایده حاصل و شبهه زایل گردد.

ص: 250

امّا أئمّه زيدیان که اسامی ایشان را در همین فصل یاد کرده است،همه اهلِ صلاح وسداد و عفّت و ورع بوده اند و آمران به معروف و ناهیان از منکر و شیعیان در ایشان درباره اعتقادِ نیکو دارند؛ امّا آنان را به سبب نداشتنِ عصمت و نصّ، امام نمی دانند و ظنّ غالب این است که خودِ آنان هم دعوی امامتِ مطلق نکرده اند وهنگام نام بردن ازآنان برای برخی«صلوات الله علیه». می نویسند و برخی دیگر «رحمت الله عليه» و «رضوان الله علیه». و شیعه را با ایشان چندان خلاف نیست که میانجی گری جبریان حاجت باشد.عجیب آن است که بیشتر آنان را، خلفای این خواجه به خواری و زاری کشته اند،چون زید بن علی که عبدالملک مروان کشت و یحیی بن زید که همانان کشتند و از این عجیب تر آن است که دگرباره این خواجه با وجود دشمنی با شیعیان بر جماعتی که آشکارا در اذان «حیَّ علی خیر العمل» می گویند و عَلَمِ سفید داشته اند و هنوز دارند و در نماز دست ها را فرو می گذارند و خلافتِ عبّاسیان را همیشه منکر بوده اند و درامامت معتقد به نصّی خفی بوده اند،اظهار شفقت می کند!در حالی که همین خواجه در مواضع مختلف این کتاب بیان کرده است که این کارها همه مذهبِ ملحدان است.یا این حکم را نمی بایست می کرد یا آن شفقت خطاست.باز عجیب تر این است که اینان را پیشوایانِ این خواجه کشتند!و خواجه هم اینان را ملحد خوانده است ولی شیعیان را مُجرم و متّهم می دانَد،آنگاه معتقد است که ایشان اگر در اذان «حیَّ علی خیرالعمل» می گویند یا در نماز دست فرو می گذارند یا پرچم سفید اختیار کرده اند، براجتهاد خویش عمل کرده اند! چون ایشان چنین کنند،اجتهاد می خوانَد و چون «مالک »کند، بر حق است، امّا چون شیعه کنند،الحاداست!هر عاقلِ منصف که این فصل را بخواند،بی امانتی و نامسلمانی مصنّف را خواهد دانست.امّا اینکه گفته است: «شیعه امامتِ دوازده امام را چون رسالتِ رسول می دانند».دعوی بی حجّتی است و سخنی بی دلیل. أولاً به مذهبِ شیعه ،اصولی، درجه نبوّت و

ص: 251

رسالت، درجه أعظم و مرتبه اکبر است و رسول مُطاع و اطاعتِ از وی بر امام واجب است و رسول مقتداست و علی و غیرعلى مقتدی. صاحبِ کتاب و شریعت و معراج و نبوّت،مصطفی است که افضل انبیاست.پس بااین شرح، شبهه ای باقی نمی مانَد که امام درجهٔ نبوّت ندارد.در این نیز شبهه ای نیست که شیعیان،امامت و ریاست را عقلاً واجب و امام را در همه روزگار معصوم و منصوص می دانند.اگر اطاعت از ائمّه را برامّت واجب می شمرند، در این مسئله به عقل و قرآن اقتدا کرده اند. عقل، به وجوبِ ریاست معصوم حکم می کند،به علّتِ وجوب پیروی از داناترین مردم بعد از رسول الله دلیل نقلی نیز قرآن است که :گفت «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاولى الْأَمْرِ مِنْكُمْ؛ای مؤمنان! از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند، فرمانبرداری کنید.» پس امامت، این درجه و فضیلت را که بیان کرده شد بی شبهه و تقیّه دارد و هر کس که بر خلاف این معتقد باشد،آن را گمراه کننده و هالک می دانند بی شبهه و تقیّه،از امام جعفر صادق - علیه السلام - روایت کرده اند که فرمود:«سواء علىَ من خالَفَ هذا الأمر يعنى الامامة صلّى أم زنا؛(1)کسی که خلافِ امامتِ ما (کاری )می کند،یکسان است که نماز بگزارد یا زنا کند.» و خواجه حسن بن جعفر این معنی را از قول حضرت صادق - علیه السلام - به نظم آورده است؛ بدین وجه:

بغض الوصىّ علامةُ معروفةُ***کُتبَت علی جَبَهاتِ أولادالزنا

من لم يُوالِ من الأنام وليّه(2)*** سيّان عند اللَّه صَلّى أم زَنا(3)

«دشمنی با وصی نشانه آشکاری است که بر پیشانی زنازادگان نوشته اند.»

ص: 252

«کسی از مردم که ولی خودرادوست نداشته باشد،نزدخداوندبرابر است که نماز بخواند یا زنا کند!»

امّا جواب آنچه گفته است: «مرتضی در بغداد در کتاب عیون المجالس می گوید...» بیچاره از کمیِ دانش و غلوّ تعصّب ندانسته است که این کتاب مبتنی بر نقلِ سقیم است که سیّد - رضی الله عنه - نقل کرده است و بیشتر آن، مذهب و اعتقادِ سیّد و شیعه نیست واگر فصلی را گفته است، بر طریقِ نقل است، نه بنا بر مذهب و اعتقاد.چگونه نمی داند که مذهب و اعتقاد دیگر است و نقل و حکایت دیگر؟

امّا جواب آنچه گفته است:«صحابه در کتبِ اوایل خوانده بودند که محمّدِ هاشمی نیرومند می گردد و دولت از آنِ او می شود...» بر این خواجه جبری عیبی بزرگ می توان گرفت که به اصحاب چنین گمانی برده است و معلوم است که ابوجهل و ابولهب قریشی و ولید بن مغیره مخزومی و عبدالله ابیّ و احبارِ یهود و رهبان های مسیحی(1)بیشتر کتاب خوانده بودند. پس بایستی که آنان چنین تمایلی نشان می دادند،نه ابوبکر و عمر که از تواریخ صحاح معلوم است که عمر در سبقت گرفتن به اسلام چهلم بود و پیش از آن شمشیر کشیده بود و می آمد تا محمّد را هلاک کند. پس اگر از كتبِ اوایل،آن معنی را خوانده بود که محمّد هاشمی نیرومندمی گردد، از همه پیشتر او می بود که به خدمت پیامبر می آمدونمی گذاشت که در سبقت نفرِ چهلم ،باشد زیرا چهلم در سبقت ،آن قربت و منزلت را ندارد که دوم و سوم. عمر تا چند دلیل روشن از قوّت و نیرومندی محمّد نَدید، اسلام نیاورد.پس به خلافِ این است که این خواجه حکایت کرده است.

و دیگر آنکه اگر صحابه از کتبِ اوایل چیزی خوانده بودند، شرف و رفعتِ محمّدرا هم خوانده بودند؛ زیرا نزدیک ترازهمه خلایق به محمّد مصطفی،امیرالمؤمنین

ص: 253

علی است، هم شخصاً و هم با وصلت و با قربُت و با قرابت و با سبقت در اسلام و با فضل و با علم و با درجه و با انفاق و هم با عالم تر بودن به همه شرایع و معانی کتب. پس امامتِ علی را هم بعد از رسول بدان طریق که خواجه آورده است، مُقرّ و معترف

می بودند. بنابراین معلوم شد که سبب اسلام صحابه،نظر در کتب اوایل نبوده است.امّا آنچه از سیرتِ ابوبکر و عمر و دیگر صحابه یاد کرده است ،مجملی است که وشیعه در مفصّل آن هم خلاف نکرده اندالّادرجۀ امامت که شیعه درایشان انکارمی کنند زیرادرجه امامت نداشتند وآن به سبب فقدِعصمت ونصّ وعلم است.

امّااینکه گفته است:«محمّدِنعمانِ حارثی درکتاب المفصح فی الامامه به بزرگان صحابه طعنه زده است و عمر را لقب هاگفته»، خود به خلاف راستی است؛ زیرا این گونه نیست که هر چه در کتابی مسطور باشد،دلالت بر مذهب و عقیده نویسنده کند.چرا این مصنّف کتبِ جاحظ سنّی را نمی گیرد و نمی نگرد که به علی مرتضای معصوم از بدی و زشتی، چه می گوید؟ خود این مصنّف هم نه بر سبیلِ حکایت، بلکه به طور مطلق گفته است که مسلمانان در جنگ صفّین و جمل صریح می گفتند: الا إنّ أبا الحسن قد أشرک (آگاه باشید که ابوالحسن مشرک شده است) و خود این خواجه مصنّف به طور مطلق گفته است:«علی به قتال و قتل اهل قبله مبتلا شد» و این عنوان از هر عنوان که به شیخ مفید و غیر مفید نسبت دهد، بدتر است.آیا پیر طایفهٔ این خواجه که امام اشاعره بود، یعنی ابو جعفر مشّاط، در کتبِ خود درحقّ علی - علیه السلام - از قولِ حفصه دخترِ عمر نیاورده است: «هو كبير البطن، دقيق السّاقين، اصلع الرّأس؛ علی بزرگ شکم و نازک ساق و بی مو در جلو سر بود»؟گر اهل سنّت راضی به گفتن این القاب برای علی-علیه السلام - نباشند، شیعه نیز به آنچه این مصنّف به آنان نسبت داده است ،راضی نیست؛ زیرا چنانکه گفتیم،کتاب دلالتِ بر مذهب و اعتقاد نمی کند. شگفتا که لقبی که شیخ مفید برای عمر نقل کرده بود، بر این خواجه سخت آمده است ،ولی از لقب هایی که جبریانِ گمراه بر انبیای خدا و بر پیامبر ما نهاده اند، نمی رنجد! آنان آدم را ظالم می خوانند، سلیمان را بخیل،

ص: 254

یوسف را متّهم ،یعقوب را کور،داود را فاسق، موسی را عاصی، مصطفی را عاشق دل از کفر شسته و فرزندِ کافر و مانندِ این اوصاف که ابُوالفضائل مشّاط در کتابِ زلّة الأنبیاء گفته است ،و بر سرِ کرسی هایِ درس و وعظ به رغم شیعیان قم می گویند و سنّیان نعره می زنند و بر مصطفای عاشقِ کافرزاد صلوات می فرستند!مگر این خواجه جبری فراموش کرده است که به ابُوالفضائل گفتند که در تزویجِ علی وفاطمه کلمه ای بگو، گفت: «دیوانه ای را به کچلی دادند!» خاکش به دهان که چنین سخن می گوید و لعنت بر او باد که چنین عقیده ای دارد،زیرا در عالم از دوران آدم تا انقراض عالم،چنین عروسی نبوده است ونباشد. کجا بوده است و که را بوده است؟ دلّاله، ربّ العالمین؛ خطیب، راحیل(1) و مبشّر،روح الامین؛ پدرزن ،سيّد المرسلين؛ داماد، خير الوصّيين؛ عروش، سيّدة نساءالعالمين؛ اتاق عقد، خُلد برین، مَهر نامه،قرآنِ مبین.اگر کور و کر نیستی بشنو وببین:« مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيانِ 0بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لا يَبْغِيانِ 0فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبَانِ 5 يَخْرُجُ مِنْهُما اللُّؤْلُو وَالْمَرْجانُ O فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ؛(2)دو دریای به هم رسیده را در هم آمیخت، میان آنها برزخی است که به هم تجاوز نکنند. پس کدام نعمت پروردگارتان را دروغ می شمارید؟ »از آنها مروارید و مرجان بیرون می آید، پس کدام نعمت پروردگارتان را دروغ می شمارید؟ سعیدِ جبير - رضى الله عنه - در تفسیرِ این آیات می گوید که مراد از مَرَجَ «الْبَحْرَيْنِ »علی و فاطمه - عليهما السلام -است؛«بَيْنَهُما بَرْزَخٌ» مصطفى - صلوات الله عليه و آله - است. «اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجَانُ »حسن و حسین - عليهما السلام - هستند.(3) این خبر بشنو که «زوّج النّور من النّور.»(4)

جبریان هر چه بگویند، سزاوار می دانندامّا شیعیان اگر بر طریقِ نقل چیزی را در

ص: 255

کتاب آورند،کفر و الحاد و رفض به حساب می آید! با آنکه مذهب شیعه - كثّر الله عَدَدَهُمْ -آن است که انبیا و ائمّه -علیهم السلام - همه از گناه کوچک و بزرگ منزّه هستند. والحمد لله ربّ العالمين.

حضرت رسول اکرم - صلی الله علیه و آله - هر چه می کرد به دستور خدا و نزولِ قرآن و قولِ جبرئیل می کرد، نه به قولِ ابوبکر و عمر،به دلیلِ قول خداوند تعالی:«وما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى 0إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحى O عَلَّمَهُ شَديدُ الْقُوى؛(1) از سرِ هوا و هوس سخن نمی گوید؛ سخنش جز همان نیست که بر او وحی می شود؛ آن(فرشته) بسیار توانمندبه او آموخته است.»

اگر از آن رأی و تدبیر منظور او مشورت است که فرمان آيه «وَشَاوِرْهُمْ فِى الْأَمْرِ»(2) مشاوره با عموم است و در حقّ همۀ صحابه و فضیلتی خاصّ برای هیچ کس نیست ،نه ابوبکر از ابوذر،نه عثمان از سلمان.

امّا آنچه گفته است: «کفّارِمکّه ابوبکر رابه سبب مکارمِ اخلاقِ وی دوست می داشتند»، همۀ عقلا می دانند که این صفت، منقصت است ،نه منقبت؛ زیرا قدرِمؤمن ازآن رو رفیع است که کافران دوستش نمی دارند. داشتنِ مکارم اخلاق در رفتارِ با مؤمنان پسندیده است؛ ولی با کافران مذموم و نکوهیده است.(3) نمی بینی که خدای تعالی امیرالمؤمنین علی را مدح کرد و فرمود: «أذِلَّهِ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ؛ در برابر مؤمنان خاکسار و در برابر کافران سرسختند.» اگر این مصنّف منقبت را از منقصت بازنشناسد، معذور است و می پندارم که ابوبکر از چنین ستایش و چنین ستایش کنندهای بیزار است.

نبود و ابوبکر هنگامی هم که با وی می رفت، نشان می کرد و ریشه دستار می انداخت و به روایتی گاوَرْس (ارزن) (1)می ریخت تا مشرکان بر اثرِ آن بروند.و به روزِ بدر که رسول او را با خود در عَریش (سایه بان )برده بود،او را به دست نگاه می داشت تا نگریزد.از این گونه بهتان ها بر وی می نهند.

امّا جوابِ این کلمات آن است:

این سخن ها از علمای شیعه نیست و تنها ممکن است که اوباش و عوام بر طریقِ مزاح بگویند.برگمانِ مصنّفاگر رسول-علیه السلام - شبِ غار از ابوبکر می ترسید،از عمر و عثمان هم می ترسید! پس بایست که هر سه را با خود می برد و ابوبکر غیب دان نبود.پس پیامبر همچنان که از دیگران پنهان می رفت ،از ابوبکر هم پنهان می رفت.نیز رفتن محمّد و بردنِ ابوبکر بی فرمانِ خدای تعالی نبود؛ پس این شبهه که ین مصنّف گفته است، زایل است.

و اینکه گفته است «و ریشهٔ دستار می انداخت» خداوندِ دانای اسرار گواه است که تا کنون به گوشِ من شیعی نرسیده است جز از همین نَقلی که این جبری کرده است. در مورد گاوَرس (ارزن) نمی دانم که ابوبکر در آن نیم شبِ تاریک در مکّه،آن همه ارزن از کجا آورده بود؟

پس بدان که نسبت هایی که این مصنّف می دهد، نادرست و حواله به محالات است.آنچه حکایت کرده است از روزِ بدر در عریش (سایه بان)(2) که می نویسداوراازگریختن باز می داشت، نامعقول می نماید؛ زیرا یامی ترسیدکه به مدینه بگریزد،یا به نزدِ کفّار مکّه.اگر می ترسید که به مدینه بگریزد، خللی وارد نمی کرد، زیرا ابوبکر در روزِ احُد هم از گریختگان بود و گریختنِ ابوبکر و عمر چندان شگفت آور نیست، چون بدان شجاعت نبودند که نگریزند.و یا اینکه او را در مدینه رها می کرد تا در آن وضع پر بیم،مجبور نباشد ازاو، حراست کند.و اگر می ترسید که به مکّه بگریزد،

ص: 258

در وقتِ دیگر هم ممکن بود که بگریزد، زیرا رسول - صلى الله عليه و آله - او را پیوسته به دست نگاه نداشته بود!پس بدان که این نسبت هم که مصنّف به شیعه داده است، دروغ است. حق تعالی این ناقل کذّاب را به دنیا و آخرت مکافات کناد، به سبب این دروغ ها وبهتاها که بر شیعه زده است. بمنّهِ و فَضْلِهِ.

جمّازۀ(1) رسول را می کشید و حُذَيْفَه آن را می راند؛ چهارده تن به قصد رسول آمدند و این چهارده تن صورت ها را چون دزدانِ سُر(2) و طهران(3) پوشانده بودند و دبّه های (4)مصری را که پُر از استخوانِ خرما کرده بودند ومی جنبانیدند،جلو پای ناقهٔ رسول افکندند ناقه رمید و رسول را فروافکند. حُذَيْفَه آن منافقان را شناخت. هنگامی که وفات رسول نزدیک شد، همان چهارده تن همه بر بالینِ رسول نشسته بودند و از آنان ابوبکر و عمر و عثمان بودند و دیگران.رسول - عليه السلام - كه أسامة بن زید را به سرداری جنگ رومیان نامزد کرده بود،در بیماری به آنها گفت: «نَفَّذُوا جَيْشَ اُسامه ،به لشکر اُسامه بپیوندید!» زیرا می دانست که چون او از دنیا برود، ایشان چه خواهند کرد و آنها قبول نکردند. رسول می گفت: «حققُوا لَيْلَة الْعَقَبة؛ دربارۀ لَيْلَةُ العقبه تحقیق کنید!» واین چنین بهتان بر آن بزرگان نهاده اند.

امّا جواب این کلمات آن است:

أوّلاً مؤلّف آن کتاب، «على مجاهد»نیست،بلکه «علی مجاهر» است و کوی مجاهر را در آغازِ محلّهٔ «مصلحگاه»(5) به نام پدرش می خوانند،زیرا رازی بود (6)و

ص: 260

فرزندش علی بن مجاهر برای تعلّم از ری رفته بود و با احمدِ بن حنبل یک بار به ری آمد و مدّتی در ری ماند و مذهبِ حنبل(1) درس می داد و می گفت و اینکه او را کذّاب می خوانند،عیبی برای شیعه محسوب نیست،زیرا همۀ اهلِ سنّت خلیفۀ اوّل عباسی را از فرزندان ابوالعبّاس سفّاح می خوانند و سفّاحی (خونریزی) بدتر از کذّابی است. اگر سفّاحی خللی در مذهبِ سنّیان ایجادنمی کند، این نیز نقصانی در مذهبِ شیعه ایجاد نمی کند.

امّا نام کتاب نیز آن نیست که او آورده است.در آن کتاب، بابی است که آن را «باب مناقب أمير المؤمنين ومثالب المنافقین »می خوانند و حدیثِ ليلة العقبه (2) معروف است و شبهه ای نیست در آنکه جماعتی از منافقان با رسول - علیه السلام - آن حیله را کردند. امّا آن جماعت، گروهی از منافقان چون عبدالله ابی سلول و زید بن لصیت و جدّ بن قيس(3) و نظایر ایشان بودند. عمّارِ ناقه دار و حذیفه خدمتگار بر ابوبکر و عمر و عثمان این اتّهام رانمی زنند و آنچه این مصنّف گفته است (چون دزدانِ سُر و طهران روی خود را پوشانده بودند) تزویر و بهتان است. در آنکه حُذیفه آن منافقان را شناخت ،اختلاف نیست؛ امّا مؤمن،منافق نیست و منافق مؤمن نمی شود.

امّا موضوع ترتیب و تجهیزِ لشکرِ اسلام و اسامة بن زید، چون این خواجه، نوسنّی

ص: 261

است ،از مذهبِ سنّی اصلی خبر ندارد. تفسیرِ جریر(1) طبری را باید می گرفت و می خواند که رسول در حیاتِ خویش ،ابوبکر و عمر را زیرِ فرمانِ اسامة بن زيد قرارداده و او را بر آنان امیر کرده بود و او را برای مطالبه خونِ جعفر طیّار و عبداللهِ رَواحه به جنگ روم فرستاد.(2) چون تبِ مرگ به جان نازنین رسول - صلى الله عليه و آله -افتاد، آن فرمان را مکرّر می کرد. سخنِ شیعه،این است که جماعتی را که مصطفی -صلى الله علیه و آله - زیر دست اسامه قرار دهد،آنان بعد از مصطفی نمی توانند برعلی مرتضی امیری کنند و تقدّم یابند،زیرا علی از همه فاضل تر و عالم تر و مقرّب تر بود؛به دلیل ها و آیاتی که پیشتر بیان شد

.و در آن موضوع که گفته است:«شتر رمید و رسول افتاد» این سخن به معنیِ عجزِ خدا و غفلت جبرئیل است که به او خبر ندادند!و هیچ عاقل این را با نزولِ آیه «أَلَيْسَ اللَّهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ؛(3) آیا خداوند برای بندۀ خود کافی نیست؟» نمی پذیرد؛ هر چند رنج و الم و حوادث و قتل بر انبیا رواست.

پس عاقلِ عالِم چون این جواب را بخواند،برای وی در این مسئله هیچ شبهه ای باقی نماند.والحمد لله رب العالمين.

«انَّ الشَّيطان لَيَفِرُّ مِن ظِل عُمر؛ شیطان از سایه عمر می گریزد»، می گوید:این خبرازرسول نیست،زیراشیطان خودازرسول نمی گریزد، از عمرچگونه بگریزد؟

امّا جواب این کلمات:

از نادانیِ بسیارِ این مصنّف یکی این است که در نام بردن از یک شخص گفته است قمی،آنگاه گفته است رافضی (شیعی) و نمی داند که چون قمی گفت،از یاد کردمذهب او بی نیاز است. در حکایت آمده است که مردی اهل اصفهان (که از شهرهای اهل سنّت است)از یکی پرسید که ازکدام شهری؟ گفت:از شهر دندان کنان!مردفرو ماند.گفت: معنی آن چیست؟ مرد گفت:معنی آن است که چون من بگویم از قم،خواهی گفت:آه همچون کسی که دندانش را بکنند. پس چون ذکرِ قم رفت ،ذکرِمذهب بی فایده است،زیرا قمی جز شیعی نیست،وگرنه رافضی نمی خواندندش.

گفته است: «اخباری که در حقّ صحابه است،آن را به خطا تأویل می کنند.» آنگاه گفته است: «یونس عبد الّرحمان می گوید که این خبر،خبرِ مصطفی نیست.» بیچاره کسی که کتاب تصنیف کند و آنگاه خبر را از تأویل بازنشناسد!تأویل آن است که لفظِ خبر مقبول است،ولی در معنی آن اقوال مختلف است. پس این خبر را که رسول در حق عمر گفته است سببِ نزولی دارد. چون مفهوم شود، شیعی و سنّی را در آن شبهه ای نمی مانَد و آن چنین بوده است که در عهدِ اوّل اسلام، عمر پیشِ رسول آمد وگفت: یا رسول الله شیطان مرا در نماز وسوسه می کند و من پناه بردم به سایه تو،«التجأتُ(1) إلى ظِلّكَ مِن وَسْوَسَتِهِ.» رسول - علیه السلام - گفت:«چون چنین است،إنّ الشَّيطانَ لَيفرُّ من ظلً عمر.»(2) پس خبر راست است و شیطان در سایه مصطفی گریخته

ص: 263

و عمر در پناه آن بزرگوار است، ولی این خواجه مصنّف از خبر و تأویلِ آن آگاه نیست.(1) والحمدُ لله ربّ العالمين.

عجوزه از نادانی و خُرافه دبّه ای از پوستِ خر برداشت و پاره ای از غایط دختر در آن کرد و به شهر آمد و به مسجد جامع بُرد و بر امام مُقری عرضه کرد. امام به فراست دانست که چه اتّفاقی افتاده است می گوید:ای خاله جان! برای تو چهار گونه سهو پیش آمده است:

اوّل آنکه به بیمارستان باید می رفتی؛ به مسجد جامع آمده ای!

دوم آنکه به طبیبِ یهودی بایست نشان می دادی؛به شافعی مُقری نشان داده ای!

سوم آنکه عادت نشان دادنِ بول است ،نه غایط!

چهارم آنکه درشیشه می کنند،نه در دبّه!

این مصنّف هم در این دعوی چند سهو کرده است:

اوّل آنکه علی بوالقمران زیدی بود، نه معتزلی و از معتزلی تا زیدی مسافتی دوراست.دوم اینکه گفته است که اهل جبر با معتزله در امامت موافقند. درست نیست، زیرا مخالفند؛ اگرچه در اوّل اقرارکنند، امّا در آخر بر خلاف مجبّره اند و اختلاف در آخِراختلاف در اوّل است؛ خاصّه در امامت.همۀ شیوخ معتزله علی را بر ابوبکر و عمر درعلم و سبقتِ در اسلام تفضیل می دهند؛بر خلافِ مذهبِ این خواجه. امام سعید رشید - قدس الله روحه - در کتابِ خود این خبر را در جوابِ علىّ أبو القمران(1) درفصلی که او سرزنش کرده است که شیعه امامیّه ابوبکر و عمر رادوست ندارند و بد می گویند،ردمی کند. خواجه امام رشید - رحمة الله علیه - می گوید: زیدیّه ایشان را بدان حجّت بد می گویند که در فلان کتاب به فلان اسناد زیدیّه روایت کرده اند این خبر بر این وجه و این تأویل که بیان کرده است از صادق - علیه السلام - است. و هر کس که نقضِ علی بوالقمران را بخواند، می فهمد که خواجه امام رشید در آن نقل نه این سویی است و نه آن سویی و نه معتقدِ آن؛ بلکه ردّ کرده است بر شیخ علی بو القمران و هر کس

ص: 265

که با انصاف آن را بخواند، بی انصافی این مصنّف را خواهد دانست و در می یابد که هر چه گفته است، همه دروغ و بهتان و تعصّب و کذب است. والحمد لله ربَّ العالمين.

شیعیان نیز در حقّ عمر روا می دارند و اگر بر خواجه سخت می آید، باید که دست از آن بردارد،زیرا اگرچه قدرِعمر رفیع است، ولی به درجۀ انبیا نیست؛ چنانکه درفصلِ اوّل گفتیم.والله المُعين.

سجده گاه است وبر علی شد!پس علی- نعوذُبالله -از مصطفی عالم تر است! هر کس این فصل را بخواند، دروغگویی این مصنّف زشت گو را خواهد دانست؛ إن شاءَ اللَّهُ.

چنین است که علی را به هر عجز و صفاتِ نقص و عصیان و بی هنری و مداهنه و نفاق منسوب می کنند!این کار را به هیوِ بافنده و مَدوسِ پنبه زن و زیرکِ پاسبان و فرّخِ دربان و اسکندۀ مخنّث نمی توان نسبت داد که دخترش را بی رضای وی ببرند و بدارند و او ساکت بمانَد.و [سید] مرتضی می گوید:شما می دانید مال و صِله و ارزاق از عمر می ستاند و می گوید: جعفر صادق را از این وصلت پرسیدند، گفت: «تلكَ فَرجٌ غَصبوها؛(1) این ناموسی بود که از ما غصب کردند. هرگز هیچ کس از شیعه دروغگو تر نیست.

امّا جوابِ این فصلِ مطوّل بر این وجه که ایراد افتاده است، آن است که علی نه بهتراز مصطفی و نه حتّی برابرِ مصطفی است و دخترِ علی هم از دختِر مصطفی بهتر نیست و عمر به اتّفاقِ همۀ سنّیان بهتر از عثمان بن عفّان است و شیعه انکار نمی کند که پیامبر - عليه السلام - دو دختر به عثمان داد. پس اگر آن روا بوده است، این نیز رواست و هر نقصانی که اینجا باشد،آنجا هم خواهد بود و هر مصلحت که آنجا بوده است، اینجانیز در این ازدواج هست. مصطفی به فرمانِ خدای تعالی دختر داد و علی عالم تر از مصطفی نبود پس باید این فصل را با آن فصل قیاس کرد تا دانسته شود که این مصنّف بر این طایفه بهتان زده و بیشتر دروغ گفته است.

آنچه بر این فصل می توان افزود،این است که در تواریخ و آثار آمده است که مصطفی یک دخترِ خویش را به پسرِ ابولهب و دختری دیگر را به ربیع بن عاص داد تابداندکه انبیا و ائمّه، دختران خود را به کسانی داده اند که درجه و مرتبه ایشان رانداشته اند و موجب نقصانِ مرتبۀ ایشان نبوده است.الفاظی که این مصنّفِ نامعتمد در حقّ على و عبّاس آورده است،همه فسق و کفر و طغیان است؛ زیرا بر عمر و عبّاس و غیر آن دو معلوم بوده است که اگر دیگران از کفر به اسلام آمدند، علی همیشه مؤمن بود و اگر دیگران را به کفر و معصیت منسوب کردند،علی از همه معاصی همیشه منزّه و مبرّا بوده است؛ به دلیلِ آن خبر که رسول - صلى الله علیه و آله - گفت: «إنّي لا أَخافُ

ص: 270

عليه أن يرجعَ كافراً بعدَ إيمانٍ و لا زانياً بعدَ إحصانٍ ؛(1)من برای او از این نمی ترسم که پس از ایمان به کفر و پس از پاکدامنی به زنا روی آوَرَد.پس امیر المؤمنین از آنچه عمر گفت یا نگفت نمی ترسید و به نظر می رسد که عمر این سخنان را نگفته است و اگر ازسَرِ شوق و رغبتِ به آن ازدواج گفته باشد،ازاو دور نیست، زیرا او معصوم نبود.

آنچه در این فصل به سیّد مرتضی - رضی الله عنه - در بغداد و به حضرت امام جعفر صادق - صلوات الله علیه - و به شیعه امامیّه - كَثر الله عددهم - نسبت داده است،همه دروغ و بهتان است. آن نکاح با رضای علی انجام شد و عبّاس در آن توسط به جاعمل کرد و رغبتِ عمر پسندیده بود.(2) عاقلان دانند که چون دخترِ مصطفی زنِ عثمان باشد، تفاخر ومنزلت برای عثمان است ،نه برای مصطفی،تا روزِ وفاتِ آن دختر پیامبر - صلّی الله علیه - می گوید: «نِعْمَ الختن القبر؛(3) بهترین داماد، گور است »واگردخترِ مرتضی زنِ عمرباشد، تفاخر و منزلت برای عمر است نه علی؛ زیرا بنی هاشم دیگرند و بنی عدیّ دیگر و مرتبۀ ابوطالب دیگر است و مرتبۀ خطّاب دیگر و علی مرتضی دیگر است و عمر دیگر،و وزر و وبال این کلماتِ دروغ که به سیّد مرتضی و به شیعه نسبت داده است،همه به گردنِ این مصنّفِ نامعتمداست.والحمد لله ربّ العالمين.

آنگاه در فصلی مطوّل گفته است: «زید بن عمر از امّ کلثوم دخترِ علی زاده شد و به شام رفت و بیعت گرفت.» جواب آن است که شیعه منکر آن نیست و موضعِ نزاع نیست و تکرارِ بی فایده جز ملال نیفزاید.

ص: 271

هارون را رها و روی به گوساله کردند! این جبری به قوم سامری می مانَد.در این معنی فصلی مفرد در آخر کتاب خواهد آمد. إن شاءَ الله.

آیه را به نام ایشان تأویل کردن و تفسیر دادن جهل و خطاست و اگر به فرض شیعه باکسی خصومت داشته باشد، آیه قرآن را به وجهی تفسیر نمی کند که در آوردنِ لفظ وبیانِ معنی خطا کند.

پس معلوم می شود که این مصنّف از آیه و تفسیر و تأویلش بی خبر بوده و به دروغ نسبت داده است.حجّتِ شیعه همان است که در تفسیرِ امام محمّد باقر - علیه السلام - و در تفسیر امام حسن عسکری - علیه السلام - آمده است و در تفسیر شیخ ابوجعفر طوسی و محمّد فتّال نیشابوری وابوعلی طبرسی و خواجه ابوالفتوح رازی - رحمهم الله - که همه معروف و معتبر و معتمدند.(1) بنابراین قول این مصنّف ناصبی خطا و نسبتی دروغ است.

این مصنّف جبری در مواضعی از این کتاب آورده است: «شیعیان، ابوبکر و عمر و عثمان را دوست ندارند و در پنهان ایشان را لعنت می کنند.» او مذهبِ بدِ خود رافراموش کرده است که نهصد و پنجاه ماه در عهدِ خلفای بنی امیّه و مروانیان روز روشن آشکاراو در پیش چشم همه مردم و بر سرِ منبرها اميرالمؤمنين على-عليه السلام - را لعنت می کردند؛ بر همان منبرهایی که خطبه به نام ابوبکر و عمر و عثمان می خواندند؛ این را یادآور شدم تا این مصنّف حجّت نیاوَرَد که دشنام دهندگان فقط خوارج یا خلفای ناصبی بودند، زیرا خوارج بر عثمان ثنا نمی گویند و نام عثمان را در خطبه ها بعد از نام ابوبکر و عمر نمی آورند؛ خوارج ابوبکر و عمر را تکریم و تجلیل می کنند و عثمان و علی را دشمن می دارند و بد می گویند. پس ناصبیان و جبریان هزار ماه بر ابوبکر و عمر و عثمان خطبه خواندند و ثنا گفتند و بر علی مرتضی آشکارا لعنت فرستادند. پس کسانی را که به گمانِ آنان صحابه را در پنهان بد می گویند،سرزنش نکنند، زیرا بُغضِ صحابه معصیت است و بُغض و لعنت على كفر. شایسته

ص: 274

است این خواجهٔ کافر با این سخنان مسلمانان را با ادّعای بی حجّت رافضی و ملحد نخواند.هر کس که به انصاف این فصل را بخواند،بطلانِ دعوی این جبری را خواهد دانست.اگر پنهان ابوبکر و عمر را لعنت کردن الحاد است، من می پندارم که آشکارا بر سرِمنبرهاعلی رالعنت کردن مسلمانی نیست.والحمدُ لله ربُ العالمين.

فصول، شیخ عبدالوهاب حنفی می آورد که(1) مراد از «تین» ابوبکر است و مراد از(زیتون) عمر است و «طور سینین» عثمان است و «هذا البلد الامین» علی است. و در بعضی از تفاسير اهل البيت - عليهم السلام - آورده اند که مراد از «تین» سوگند به حسن بن علی و مراد از «زیتون »سوگند به حسین بن علی و«طورسينين» فاطمه زهراست و «هذا البلد الامين»بقيّة ائمّه طاهربن اند.اگر این همه که گفته اند در حقّ ابوبکر و عمر و عثمان روا و مجاز و مقبول است،پس مصنّفی هم که در کتابی آورده است که مراد از «تین» سوگند است به محمّد مصطفی که خاتم انبیاست و مراد از (زیتون) سوگند است به علی مرتضی که سیّدِ اوصیاست،غریب و بدیع نیست.امّا برای این خواجهٔ ناصبی هر جمله ای درست و راست است جز جمله ای که علی در میانِ آن باشد،وگرچه بعداز عثمان باشد.

خواجه تازگی دارد که شیعیان بگویند طاعتِ رسول و امام چون طاعتِ خداست، باید که قرآن را بردارد و در سوره نساءبخواند: (يا أيُّها الَّذينَ آمَنُوا أطيعُوا اللَّهَ وَ َأطيعُوا الرَّسُولَ وَ اولى الْأَمْرِ مِنْكُمْ؛(1) اى مؤمنان،از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند، فرمانبرداری کنید.) پس خدای تعالی هر سه طاعت را با همدیگر برابر کرده است.اگر علی بن ابراهیم بن هاشم هم برابر می کند، غریب نیست.

این خواجه روا می دارد که منظورش از«اولی الامر» یک بار یزیدِ شراب خوار باشدو یک بار ولید پلید و یک بار مروانِ سست ایمان؛ ولی اگر من بگویم که مراد از اولی الأمر علیّ مرتضی سیّد اوصیا و حسن مجتبی و حسین شهیدِ کربلا و زین العابدین زینتِ اتقیا و محمّد باقر وارثِ علم انبیا و صادق سيّد العلما و یا کاظم و رضا و یا تقی و نقی و عسکری است که هر یک خلاصه آل عبا هستند، می گوید دروغ و خطاست. به اعتقادِ او امام اگر جاهل و جایز الخطا باشد، رواست. پس این دو بیت بی گمان در حقّ این مصنّف و معتقدانِ به این معنی به جاست:

همه نپذیری چون زآل نبی باشدمرد***زودبخروشی و گویی نه صوابست، خطاست

بی گمان گفتنِ توبازنمایدکه تورا*** به دل اندر غضب و دشمنی آل عباست

و عمر،دلیل بر اینکه در اینجا ابوبکر و عمر را می گوید، آن است که هنگامی که عثمان راکشتند، علی خطبه ای خواند و در میان آن خطبهِ گفت:«ألا قد أهْلَكَ اللهُ فرعونَ وهامانَ و خسفَ بقارون؛(1) خدا فرعون و هامان را هلاک کرد؛ اکنون قارون را یعنی عثمان را به زمین فرو برد.»واین سخن را در آن روز ابوذر می دانست و سلمان و مقداد و عمّار.

امّا جواب این فصل:

اگر چه این مصنّف بر سبیلِ حکایت نوشته است، باید از گفتن و نوشتنِ چنین الفاظ، توبه کند.امّا اینکه خروج قائم را انکار کرده است،باید که از اصحاب حدیث نوشته های تاریخ ها را ببیند تا بداند که از امّتِ محمّد،هر کس به نزولِ عیسی اقرار دارد، منکرِ خروجِ مهدی نیست ،و آن جمهورِ اصحابِ شافعی اند، پشت در پشت. و شیعه هر دو را مقرّ است و برخی از اصحاب ابو حنیفه هر دو را منکرند. این اعتقادی نو و جدید است که این خواجه در این کتاب در مواضعی به نزولِ عیسی اقرارو خروج مهدی را انکار کرده است ،تا نه شافعی باشد و نه حنفی و نه شیعی! پس شیعه آن تمکین را به وقتِ خروجِ مهدی و نزولِ عیسی از آسمان می داند.

این خواجه در قرآن می خوانَد:(أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةَ مِنَ الْأَرْضِ؛(2) جنبنده ای را برای آنان از زمین بیرون می آوریم) و آن را روا می داند و خروج دجّال را هم جایز می شمارد، ولی بر خروج مهدی از عداوتی که با مهدی و پدرش علی مرتضی دارد،انکار می کند.

تفسیرِ فرعون و هامان از قرآن خود فرعون و هامان است و از ظاهرِ کلام امیرالمؤمنین هم همین بر می آید که منظور خود فرعون و هامان هستند.

ص: 278

گفته است: «شیعیان می گویند معنی آن کلام را آن روز سلمان و ابوذر می دانستند.» این بی انصافِ دروغگو نباید تاریخ را فراموش کند که أوّلاً سلمان در عهدِ خلافتِ عمراز دنیا رفت و ابوذر که او را از مدینه بیرون کرده بودند، در عهد عثمان از دنیا رفت و علی - عليه السلام-این خطبه را بعد از قتل عثمان خوانده است.مردگان چگونه معنی کلامِ زندگان را می دانند؟! و چگونه غیرِ ابوذر و سلمان و مقداد نمی دانند که غرضِ علی از آن کلام کیست،اما علی بن ابراهیم بن هاشم می دانست؟ سرّ کلامِ علی را بعد از پانصد سال،چه کسی به این خواجه گفته است؟ پس هر چه گفته است ،همه دروغ و بهتان است.

گفته است:شیعیان می گویند آیه (وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِى الْأَرْضِ؛(1)خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می گردانَد،)دربارهٔ امامانِ شیعه است که در آخر الزّمان «قائم» می آید و همه زمین در اختیار او قرار می گیرد.آری؛ درست است و به اعتقاد شیعیان پشت در پشت،این آیه درباره خلافتِ آیه ائمّه طاهرين و خروج مهدی است و با دلیل و حجّت در تفاسیر آورده اند. عقیده مااین است چون مهدی - علیه السلام - بیاید،دین همین است و شریعت و کتاب وتکلیف مبدّل نمی شود واواز سوی خدا خلیفه است و به شریعتِ جدّش مصطفی اقتدا می کند.اگر در تفسیر این آیه به انصاف تأمّل کنند،از چند وجه بر خروج و برامامتِ مهدی - علیه السلام -دلالت می کند:

وجه اوّل آن است که باری تعالی فرمود: (وَعَدَ اللهُ )و وَعْدبه اتفّاقِ اهلِ وضع به خلافِ «نقد» است و وعده به حاضر درست نیست و وعده دلالت بر غیبتِ موعودی دارد و امامِ غایب در امّت اسلام غیرِ مهدی نیست. دیگران که دعوی مهدویّت می کنند،غائب نیست و حاضر و ظاهرند. پس موعود نمی توانند بود.

ص: 279

وجه دوم این است که فرمود: «الَّذینَ آمَنُوا» ،یعنی به مؤمنان وعده می دهد و به اتّفاق لفظِ «مؤمن» در شیعه مستعمل تر است؛ از بهر آنکه حنفی خود را موحّد می خوانَد و شافعی خود را سنّی و شیعه خود رامؤمن.آنگاه گفت:«آن مؤمنانی که عمل صالح کنند» و چون حواله عمل به «مؤمنان» کرده است، «جبری» که عمل را حواله به خدا می کند،خارج از شمول آیه است و درهمه حال، خدا راستگوت ازجبریان است.آنگاه فرموده است:(لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ) که ایشان را خلیفه می کند و خدای تعالی در این آیه حواله خلافت به خویشتن کرده است،در حالی که جبری خلافت را

به خود حواله می کند. قولِ شیعه درست و موافقِ قول خدای تبارک و تعالی است که امام و خلیفه را منصوص از سوی خدامی داند، ولی جبریان امامت را از فروع و به گزینش و اختیاِر خلق می دانند.آنگاه فرمود:(فی الْأَرْضِ). ارض، لفظ جنس است. باید که همه زمین را شامل شود و از عهد مصطفی تا به عهد ما،همۀ زمین خلیفه نداشته است؛ نه عمر و نه علی؛ مگر بخشی از زمین و مراد آیه باید همۀ زمین باشد، تا آیه دارای فایده باشد.

آنگاه فرمود:﴿كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ؛ چنانکه خلیفه کرد آنها را که پیش از اینان بودند.) یعنی آدم و داود و هارون و علی. حواله به خلافت، جز در مذهبِ شیعه نیست.آنگاه فرمود: ﴿ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ ِدينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ؛ و بی گمان دینی را که برای ایشان پسندیده است، برای آنها استوارمی دارد.)« استوار داشتن»،را به کسی وعده می دهند که استوار نباشد، در حالی که امروز جز اینکه امام شیعه غائب است، دیگران همه برسرِکارِ خود هستند. پس اگر منظور آیه جز مهدی و اتباع او باشند، آیه بی فایده است.آنگاه فرمود:﴿وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً؛ و ایشان را از پسِ ترس به ایمنی تبدیل می کند.)الان همه در این امر اتّفاق دارند که فریقین ایمن و در آسایش اند؛ زیرا خلیفه و سلطان از ایشان است؛ بر خلاف طایفهٔ شیعه و مهدی - عليه السلام - که از اعدا

ص: 280

خائفند،آیه به ضرورت باید فایده ای داشته باشد.

آنگاه فرمود: ﴿يَعْبُدُونَني؛ همۀ جهان مرا عبادت کنند.) (لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً؛ و با من هیچ شریک نگیرند.)و این معنی در عهدِ عمر و علی و تا این روزگار چنین نبوده است که همۀ جهان خدا را عبادت کنند و شرک نیاورند. پس در آخر الزّمان و در عهدِخروجِ مهدی و نزولِ عیسی چنین خواهد شد؛ چنانکه در تفاسیر اصحاب حدیث و شیعه مذکور و مسطور است. پس مذهب و اعتقادِ شیعه در سببِ نزولِ آیه معلوم است و خروجِ مهدی و نزولِ عیسی اجماعِ شیعه و اجماعِ سنّت است و با انکار و مخالفت ناصبیان و جبریانِ بی مبالات مذهبِ درست باطل و زایل نمی گردد. والحمدُ لله ربّ العالمين.

آنان که آیات ما را دروغ می شمردند،گرد می آوریم) و این حشر است که پیش از قیامت است و اجماع است که روِز قیامت خداوند همۀ خلایق را باز زنده می کند؛ چنانکه فرمود:﴿يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَميعاً؛(1) روزی که همگان را برانگیزد.)

پس فرق میانِ دو آیه ظاهر و فایده حاصل است. بی اعتقادی به قدرت باری تعالی در احیای مردگان نشانۀ نهایت گمراهی و نادانی است، زیرا خداوند به روزگاِر موسی و عیسی و عُزیر و ابراهیم در همین جهان این کار را کرده و قرآن همه را باز گفته است. اگر در عهدِ حکومتِ فرزند و نایبِ مصطفی بکند،از قدرتِ قادر الذّات و از حرمتِ سيّد السّادات دور نیست.انکار این امر در قدرت خداوند انکارِبعث و نشورِقیامت است.و این فلسفه بر خواجه مبارک باد!(2)

و رجعت در عهدِ ظهورِ مهدی - علیه السلام - بی شبهه اعتقاد شیعه امامیّه است.امّاآن نسبت که داده است که در زمان مهدی،«ابوبکر و عمر را زنده می کنند»،باید گفت به اعتقاد شیعه امیرالمؤمنین از مهدی بهتر است و اگر ابوبکر و عمر(به زعم این مصنّف) حقّى در زمان خلافت خود به دست گرفتند،[به اعتقاد ما ] آن حق از آنِ علی بود و علی زنده بود و آن دو نیز زنده بودند. علی که بهتر از مهدی است، در حالِ حیات از آن دو انتقام نکشید،مهدی که به درجه کمتر از علی است، چگونه انتقام می کشد؟ پس شیعه از این کار مبرّاست. والحمد لله ربّ العالمين.

اما جواب این نسبتِ نادرست و اشارهٔ باطل و نقلِ بی اصل آن است که بر این وجه که بیان کرده است ،هر عاقل عالم می داند که این بر نظم و اسلوبِ قرآن نیست ورکاکت در کلمه ظاهراست. باری تعالی حافظ قرآن است و فصحا و بلغای عالم قادر نیستند که در آن زیاده و نقصانی پدید آورند؛ زیرا اگر در یک آیه افزودن و کاستن روا باشد، در همۀ آیات و سوره ها روا خواهد بود. با دشمنان بسیاری که قرآن همیشه داشته است،از آغاز تا کنون، می بایست که بر اثرِ تصرّفِ این دشمنان ،بر اصلِ اوّل خود نمی ماند و هر عاقلِ منصف که بشنود، باور نکند.

امّا اگر این سخن را در تفسیر آیه می گوید،(1) رواست، زیرا شیعه می گوید که در حقّ آل محمّد است و «تقدیر» و فرضِ آیه چنین است و در محذوفی مقدّر می گوید: الحمد لله.و مانند این از قول ابراهيم - عليه السلام - : «هذا رَبّى» و اَلِفِ استفهام را ازبرای اختصارِ کلام حذف کرده است. امّا در اصل قرآن زیادت و نقصان روا داشتن بدعت وگمراهی واست و مذهبِ اصولیان نیست و اگر یک غالی یا حشوی،خبری نقل کند، مانند آن است که کرّامیّه در اصحابِ ابو حنیفه و مشبّهه در اصحابِ شافعی، چنین کنند؛ برای شیعه حجّت نیست .آنچه این را بهتر روشن می کند.آن است که باری تعالی به لفظِ ماضی یاد کرده است:( قالُوا أساطيرُ الْأَوَّلين) (2)و این حواله به یهود و نصاری و به مشرکان عرب است، نه به امّتِ محمّد.

آنگاه به دنبال آن فرموده است :﴿فَفَريقاً كَذَّبْتُمْ وَ فَريقاً تَقْتُلُونَ؛ گروهی را تکذیب کردید و گروهی را کشتید) تا هم شیعه از این حواله مبرّا و هم صحابه رسول از آن منزّه باشند. هر آیه مانندِاین هم که آورده و گفته است که درآن زیادتی کرده اندجوابش همین است که گفته شد و تَرکِ تکرار بی فایده،اولی است.

ص: 283

و اما آنچه تفسیرهای شیعه آورده اند در معنی این آیه، آن است که ابوحنیفه و ابولیلی به عیادتِ سلیمان اعمش رفتند،(1) در آن مرضی که بدان وفات یافت. به او گفتند: برای ما حدیثی بگو. او گفت: «أقْعِدونى ،أسْنِدُونی؛ مرا راست بگیرید و راست بنشانید.» همچنان کردند و سپس خبری چند روایت کرد. آنگاه از حسن بن علی - عليهما السلام - روایت کرد که در معنی آیه (الْقِيا في جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارِ عَنيد) گفته است:«الكافر بجدى رسول الله و الجاحد حق أبى علي بن أبي طالبٍ؛(2) مراد از کافر آن است که رسالتِ جدم رسول خدا را انکار کرده است و مراد از عنید آن است که حق پدرم على بن ابو طالب را.» راوی خبر ابو حنیفه است و ابولیلی. معلوم است که «جاحدین» و انکار کنندگان قوم جمل و صفین بودند که با علی جنگ کردند و هر کس که منکر حق علی باشد، در اوّل و آخر همین حکم را دارد و کسی به طور خاص تعیین نشده است؛ نه ابوبکر و نه عمر. شیعه از این نسبت مبرّاست. به اعتراف این مصنّف که رواست مخاطب یکی باشد ولی «قفا» بگویند ،چرا روا نباشد که مخاطب على تنها باشد و «القیا» بگویند؟ که بی خلاف او قسیم جهنّم است؛(3)بلکه مخاطب دو تن اند و خطاب با دولتِ محمد است و علی، كه (ألْقِيا في جَهَنَّمَ) یعنی«آن» کافران را به دوزخ می فرستد، و این مُعاندان و منکران و جبریان را.والحمد لله رب العالمين.

پارسایانی که شیعه نبوده باشند همه را در دوزخ می اندازند و دوستداران خود از غلو کنندگان و شیعیان را به بهشت می فرستند؛ اگرچه سخن چین و شراب خوار و بی نماز بوده باشند، از قم و کاشان و آوه و ساری و سبزوار و اُرَمْ و ری. باید که به ولای علی و یازده امام تولّا و از صِدّیق و فاروق و از همه صحابه و ائمّه دین تبرّا کرده باشند.

با آنکه پاسخ به نسبت دروغ و نقل بی اصل در نزد علما لازم و واجب نیست،به اجمال جواب خاموش کننده این کلمات مکرر و بیهوده ،این است که نجات و هلاک خلایق به شهر و ده و پیشه و کار نیست؛ چه خدای به دوزخ ببرد یا فرشتگان یا محمد یا علی. در قیامت جماعتی ناجی و رستگارند که خدای تعالی را یکی شمارند و یکی دانند و بی چون و چگونه ،قدیم ،ازلی، موصوف به صفات کمال، قادر الذّات، عالم الذّات، حيّ الذات، مبرا از فعل و اراده کفر و بدعت و ضلالت، منزّه از همۀ فضایح و قبایح، بدانند و معتقد به صدق و عصمت همه انبیا باشند. و کسانی را به دوزخ می فرستند که منکر توحید و عدل باشند و با گمراهی کفرآمیز و فساد و معاصی، از فعل و ارادت و مشیّتِ خدا سخن می گویند موجب در معرفتِ خدای تعالی را قولِ انبیا می دانند و محمّد را سینه شکافته می پندارند و علی را قتال و مسلمان کُش و حسود میدانند و میخوانند؛ چنانکه این مصنف، در مواضعی از کتاب خود چنین گفته است و انبیا را غیر معصوم خوانده و جزا را بر عمل باطل دانسته است.

این مصنّف باید بر این وجه حساب کند تا مقصود حاصل شود. پس قمی و آوی و ساوی و کاشی و اصفهانی بودن، سبب بهشتی یا دوزخی بودن نیست. نجات در قیامت به ایمان درست و عمل صالح و معروف است و گناه مؤمن عاصی را خدا یا به توبه یا به شفاعتِ انبیا یا به تفضّل خویش می آمرزد؛ وگرنه ب-ه ق-در معصیت کیفر می فرماید و سپس به بهشت می فرستد، زیرا مؤمن در کیفر دوزخ جاوید نمی ماند؛ بر خلافِ مذهب أهل وعيد. والحمد لله رب العالمين.

ص: 286

را دوست خود برمی گزیدم.» سیّد اوّلین و آخرین، چگونه ممکن است چنین سخنی گفته باشد که در معنی و عبارت آن، چندین خطاست:

نخست اینکه می گوید:«اگر من خدا بودم» و این روا نیست. دیگر آنکه مگر آنچه محمّد - صلى الله علیه و آله - از فضیلتِ عمر می دانست،خدای تعالی نمی دانست؟!هر عاقل و فاضل که بخواند خود داند. پس آن کس که درباره ابوبکر وعمر چنین ادعایی می کند، نباید که نسبت به علی آن گونه انکار کند و یا اینکه دست از این نسبتهای ناروا بردارد. والحمدُ لله ربّ العالمين.

حق با افراد شناخته نمی شود، بلکه افراد با حق شناخته می شوندپس حق را بشناس تااهل حق را بشناسی، چه کم باشند و چه بسیار،و باطل را بشناس تا اهل باطل رابشناسی،چه کم باشند و چه بسیار.»

اگر عجب دارد که این جماعت به بهشت می روند، طُرفه تر آن است که گمان می بَرَد که لُرانِ خوزستان و گاوانِ طوس و خرانِ اردبیل و گبریانِ گرِ(1) قزوین واهلِ تشبیه همدان و خربندگانِ ساوه و دبّاغانِ نهاوند و بیّاعانِ (2)اصفهان و خارجیانِ کرج و کلانِ آمل و خرانِ اهواز و رندانِ درِ کنده، همه از آن رو به بهشت می روند که کفر وفساد و عصیان را به مشیّت و اراده خدای تعالی می دانند و علی را قَتّال می گویند و سنی در این که مصطفی را فرزند کافر و شکم شکافته و عاشق، وابوبکر و عمر را تمام کننده نبوّت وشیعیان را ملعون و کافر! اینان همه به بهشت می روند،ولی سلمان و بوذر و مقداد و عمّار و خزیمه و حذیفه و جابر و ابوایّوب و محمّد بن ابوبکر و مالک اشتر و عبدالله بن عبّاس وغیر ایشان همه به دوزخ می روند از بهرِ آنکه منکرِ اختیارِ امامتِ ابوبکر و عمرند!

ص: 289

اکنون مصنّف این کلمات را با آن (1) شبهات قیاس کند و به حقیقت بداند که به بهشت، مؤمنی می رود که مطیع خداوند باشد؛اگرچه رومی یا حبشی، و به دوزخ منکرانِ عدل و توحید و عصمتِ انبیا و ائمّه و شریعت می روند،اگرچه مکّی و تهامی و قرشی.این است که مذهب و اعتقادِ شیعه اصولیّه.آنچه این خواجه خلافِ این نقل کرده و نسبت داده است،زشت گویی و تعصّب و دروغ و بهتان است و وزر و وبالِ آن به گردنِ وی خواهد بود و باری تعالی ما را به این جواب مؤاخذه نمی کند، زیرا غرضِ ما از این جواب، نفی تهمت و دفعِ شبهت بود.والحمدُ لله ربّ العالمين.

است؛ به اتفاقِ امّت،علی مرتضی سَرِ همۀ مجاهدان است. با آنکه معلوم است که باری تعالی در قرآنِ کریم به بسیاری از جمادات سوگند یاد کرده است، چون و التّین و النّجم والشّمس والضّحى و العصر و مانند آن.اگرچه برخی گفته اند در هر موضع، یک محذوف هست و تقدیر چنین است که «وربّ الشمس»، «و ربّ الضحى»، «وربّ العصر». پس اگر به أمیرالمؤمنین علی مرتضی با فضل و سبقتِ او و با وفورِ عصمت و شرفِ منزلتِ او سوگند یاد کند،این خواجهٔ خارجی نباید اظهار شگفتی کند. امّا «نون و القلم» برای او نازل نشده است. این است جوابِ این کلمات به اختصار. والحمد لله ربّ العالمين.

و دشمنانِ ایشان در آنجا تصریح شده است ،همه ادّعاهای این مصنّف راست است و همه نسبت ها و دعاوی او درست است،ولی اگر چنین نیست و صاحب تفسیر فقط وجوه و اقوالی در شرح آیه گفته و در آخر هم گفته است که در مذهبِ ما،این آیه درباره رجعت است بدون قیامت،(1) باید این مدّعی را زجر کنند تا بر علما و کتب دروغ نبندد و معلوم شود که همه نسبت ها و دعاوی وی دروغ و بهتان است و ابُو الفتوح از آن منزّه و شیعه از آن مبرّاست. والحمد لله رب العالمين.

شیعه نیامده است و صادق - علیه السلام - بزرگوارتر از آن است که در تفسیرِ قرآن خطا بگوید و از آن عالم تر است که سببِ نزولِ هر آیه را نداند. این آیه از سوره فجر است که باری تعالی می گوید: (كَلَّا بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ؛(1) نه چنین است، بلکه شما یتیم را گرامی نمی دارید.) و این در وصفِ ابوبکر نیست، زیرا او سردارِ همه یتیمان، یعنی پیامبر را خدمت کرده بود. آنگاه فرموده است: (وَ لا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ ؛(2)و بر خوراک دادن به مستمند یکدیگر را بر نمی انگیزید) و این نیز در وصفِ ابوبکر نیست،زیرا معلوم است که او بذل مال می کرد. آنگاه گفت: ﴿وَتَأْكُلُونَ التُّراثَ أكْلاً لَماً،(3)و میراث - خویش ویتیمان را یک جا می خورید)واین هم صفتِ ابوبکر نیست،زیرا اودر نفقه مقتصد و قانع بوده است. آنگاه گفت: (وَ تُحِبُّونَ المالَ حُبّاً جماً؛(4) و دارایی را بسیار دوست می دارید) و این هم در وصفِ ابوبکر نیست، زیرا از موروث و دستاورد او تنها گلیمی بر جاماند. باید گفت که این آیه در وصفِ خودِ این خواجهٔ ناصبی است!

پس این آیه وعیدی است در کیفرِ آن جماعت که این صفات را دارند و بیان کرده شد و این خواجهٔ مصنّف که این دروغ را نقل کرده است ،مستحقّ عقابِ خداست و چنین به نظر میرسد که این مصنّف که در اوّلِ کتاب دعوی کرده است که بیست و پنج سال مذهب شیعه داشته است،گویی همه دروغ است و او غالی و اخباری و حشوی

بوده است که شبهه های غُلات و اخباری ها و دَیصانی ها را آورده است و نه مذهبِ اصوليانِ شیعه را. والحمد لله ربّ العالمین.هر بدی و دشنام و لعنت که بر صحابه و ائمّه و فقها کرده است و گفته، مشمول خشم و غضبِ خداست، به دلیل این آیه که باری تعالی فرموده است:( فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ،(5) وای بر آنان از آنچه دست هایشان نوشت و وای بر آنان از آنچه به دست می آورند.)

ص: 293

است که می خواستند برای قرآن نقیضه (1)آورند. لعنت خدا بر آنان باد.و یا صاحب مُصحف خود-و نه کاتبِ آن نسخه-از روی خصومت و تعصّب نوشته است. پس آن لعنت و عقوبت به کسی است که نسخه را تغییر داده است، نه به کاتبِ مُصْحَف.اکنون می رسیم به اصلِ مسئله و نفی تهمت:أوّلاً این مصنّف ادعا می کند که بیست و پنج سال مذهب شیعه داشته است؛ پس باید بداند که بنای مذهبِ شیعه بر عدل و توحید است و بر اثباتِ نبوّت،و باید بداندکه بعد از مصطفی - علیه السلام - امامانی که یکی بعد از دیگری اطاعتشان واجب است، دوازده اند، واجماع این است که شیعه یازده امام را از فرزندانِ علی بن أبی طالب می دانند؛اوّلِ ایشان حسن بن علی است و آخرِشان مهدى بن الحسن الزّكي. و همه را معصوم می دانند که اطاعتشان واجب است و امامت را در این امّت،در غیرِ ایشان روا نمی دانند و قبول نمی کنند؛زیرا دیگران صفاتِ موجبه ندارند.پس با این اعتقاد و مذهب چگونه ممکن است که بنویسند که علی پدرِ هیچ مردی نبوده است! دیگر آنکه شیعیان همه سال و ماه تفاخر می کنند که علی مرتضی شوهر فاطمه زهرا و پدرِ حسن و حسین است و امامتِ امّت تا به قیامت در نسلِ او باقی است و ساداتِ عالم که میخِ دیده ناصبیان هستند،ازفرزندانِ علی نباشد،می گویند:علوی نیست و شایسته نیست او را علوی بخوانند.بدین دلایل و با این حجّت ها،معلوم شد که این معنی لایقِ مذهبِ شیعه امامیّه اصولی نیست که بنویسند و به عنوان اعتقاد مطرح کنند که «ما كانَ علىٌّ أبا أحدٍ مِنْ رِجالِكُم؛ على پدرِ هیچ مردی از شما نبوده است»، با اینکه این معنی بر این وجه که بیان کرده شد،مخالفت با اجماع و قرآن است.والحمدُ لله ربّ العالمين وصلّى اللهُ على محمّدٍ و آلِهِ المعصومينَ من أولادِ أمير المؤمنين.

ص: 295

خود نخوانَد و بدانَد که هر کس که تفسیرِ آنان رابخواند،اعتقاد و مذهبشان را داند که نه جبری بوده اند نه قدری و نه جَهمی و نه اشعری و نه اهل تشبیه و نه از خوارج.

اگر شیعه امامیّه بخواهد که از مفسران خود نام ببرد،از جماعتی نامعتبر ونامعروف نام نمی برد که این خواجه نام برده است؛ از تفسیرِ امام محمّد باقر نام می برداز قولِ امام جعفرِ صادق و از تفسیرِ امام حسن عسکری - علیهم السلام - بعد از آن از تفسیر شیخ کبیر ابوجعفر طوسی و تفسیرِ شیخِ شهید محمّد فتّال و از تفسیرِ خواجه بوعلی طبرسی و تفسیرِ شیخ ابوالفتوح رازی - رحمهم الله - و غيرهم؛ همه متدیّن و عالم؛ أوّلی ها همه امام معصوم و دیگرها همه عالم و امین و معتمد؛ هیچ یک نه جبری است و نه اهلِ تشبیه و نه غالی و نه اخباری و نه حشوی. والحمدُ لله حَمْدَ الشّاكرين.

(فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا؛ (1)هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی کند) و فرمود: ﴿وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ ؛(2) كليدهای - چیزهای نهان - نزد اوست، هیچ کس جز او آنها را نمی داند) و مصطفى - صلى الله علیه و آله - با جلالت و رفعت و درجه نبوّت هنگامی که زنده بود،در مسجدِ مدینه نمی دانست که مردم در بازار چه می کنند و احوالِ دیگر را هم تا جبرئیل نمی آمد بر او معلوم نمی شد. پس ائمّه که درجه انبیا ندارند، و در خاک خراسان و بغداد و حجاز و کربلا خفته اند و از قید حیات رفته، چگونه می دانند که احوالِ جهانیان چیست؟(3) این معنی هم از عقل دور است و هم از شرع بیگانه. جماعتی حشوی که پیش از این خود را بر این طایفه بستند، این معنی را گفته اند و بحمد الله از ایشان بسیار نمانده اند و اصولیان شیعه از ایشان و از چنین دعاوی تبرّا کرده اند و بر خلاف و بطلانِ این ادعاها کتاب تصنیف کرده و دلیل آورده اند تا برای هیچ اهل تشبیه و جبری خارجی جای طعنی نمانَد.

درباره زنده شدنِ حسین و شهدای کربلا در دنیا،اعتقاد محققانِ شیعه،آن است که هم در آن حال که کشته شدند، زنده شدند؛ به دلالتِ قرآن: ﴿وَ لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ. فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ؛(4) گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مرده اند، بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزی می خورند.) تأویل آیه را،اگر کسی بخواهد،در تفاسیر و کتبِ شیعه بنگرد، تا شبهه زایل شود و مقصود حاصل آید.

گفته است: «پیش از قیامت، یزید و ابن زیاد(5) و خوارج را باز زنده می کنند و

ص: 298

می کشند.»این نیزاصلی ندارد(1) و ازجمله خرافات وسخن های یاوه است وبااصول هماهنگ نیست،بلکه در قیامت زنده می شوند تاجزای اعمالِ بدِخود راببینند وبافرعون و قارون تا ابد در دوزخ بمانند.امّا این معنی را باید قیاس کرد با آن خبرِ دروغ که ناصبیان جبری از منصور عمّار روایت کرده اند که راهبی گفت: هر شب مرغی بزرگ به کنارِ دریای عمان می آید و ابو لؤلؤ را از گلو بالا می آورد و او زنده می شود و آن مرغ با منقارش او را پاره پاره می کند و می جَوَد و تا به قیامت هر شب چنین می کند، زیرا او کشنده عمر است. (2)پس حسین بن علی بهتر از عمر و ابولؤلؤ بهتر از کُشنده حسین است. اگر آن رواست،این را نیز باید روا دانست؛ وگرنه از هر دو دست باید کشید و عقوبتِ عاصیان را باید به قیامت حواله کرد تا موافق عقل و شرع باشد که کارِ دین و شریعت به دستِ جبریان نیست تا آن را آن گونه که می خواهند بگردانند. والحمدُ لله رب العالمين.

مسیلمه و طلیحه و غیر آن دو که به دروغ دعوی نبوّت کردند و نیز درباره ائمّه گمراه،یعنی هر کس که ناحق دعوی امامت کرده باشد، همچون معاویه و یزید و مروان ویزیدِ ناقص و ولید فاسق و غیر ایشان که بی جهت دعوی و طلب امامت کردند و با قرآن و قولِ مصطفى - عليه السلام - خلاف ورزیدند و بر روی علی مرتضی تیغ کشیدند و حسن را زهر دادند و حسین را کشتند و قرآن را نشانه تیر کردند و گفتند:«ها أنا ذاكَ جبّار عنید؛(1)این منم گردن کشِ دشمن خو» و سنگ منجنیق در کعبه انداختند. این است مذهبِ شیعه بدون تقیّه و تعصّب. والحمد لله ربَّ العالمين.

که چرا علی نمی رفت و قبول نمی کرد، چون به مذهبِ این خواجه، امامت از فروع است و به اعتقاد او اختیار امّت در امامت اثر دارد.از این منظر عجیب نیست که علی نیز با منزلتی که داشته است،طمع داشته باشد، زیرا در فضل و درجه کمتر از ابوبکر نبود و رفتنِ خالد به اجازه عمر به طلبِ ،علی معروف و مذکور است.(1) و عمود در گردنِ خالد زدن از قوّت و صلابتِ علی مرتضی دور نیست.(2) و خالد و امثالِ او را به نزدیکِ امیرالمؤمنین عظمتی نبوده است.این معنی را که عبد الجبّار - رحمة الله عليه - به شیخ مفید نسبت داده است، جایز است و رواست که بر سبیلِ حکایت، جایی نوشته باشد؛ زیرا نه عقل آن را منکر است و نه گوش. و العهدةُ على الرّاوى.

دشمن ندارند و اگر دوستش ندارند، می پندارم چندان اهمیّت ندارد،زیرا او چون ابوبکر و عمر پیشوا نیست که اطاعت او را لازم بدارند؛ بلکه خالد یکی از صحابه است. پدرش ولید بن مُغیرهٔ مخزومی کافر بود که مکّه را برای مصطفی - علیه السلام - چون حلقه میم تنگ کرده بود(1) و منکرِ بعث و رسالت بود و قرآن را به سُخره می گرفت و صحابه رااستهزا می کرد؛اگرچه مصنف ،او را در این کتاب «ریحانِ قریش»(2) خوانده است.

و آنچه گفته است که «رسول - علیه السلام - خالد را سيف الله لقب داده بود»، حرف تازه ای از این مصنّفِ جبری و اعتقادِ او نیست، زیرا او عمرو عاص،دشمن ترین دشمنِ علی مرتضی را «رشيد هذه الامّه »لقب داده است!چنانکه در روایتِ فُراوی (3)هست. پس اگر خالد را هم از روی عداوتِ با علی «سیف الله» بخوانَد، تازگی ندارد.واز دلایل خارجی بودن این مصنف، یکی این است که در این فصل چندین منقبت دروغ و راست برای این و آن گفته است؛ در حالی که در سراسرِ کتاب یک دهم آن برای امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - نگفته است.امّااگر خالد محتاج به مدحِ چنین مصنّفی باشد،امیر المؤمنین علی - علیه السلام - را خدای و قرآن

ص: 302

و جبرئیل و انبیای گذشته مدح گفته اند و فضایل و مناقبِ او در تورات مسطور و در انجیل مذکور است و از آن بعضی در زبور و برخی در آیات و سُوَرِ قرآن مشهور است.این خواجه اگر نگوید و ننویسد، معذور است!

و اینکه گفته است:«آنچه خالد کرده بود، که کرده بوده است؟» شک نیست که تقیّه کرده است؛ اگرچه منکر تقیّه است و تقیّه را باطنی بودن می داند و ازآن علی را در نظردارد.اوّلاً بر همه علمای مسلمان معلوم است که فتح های اسلام و غزواتِ بزرگِ عهدِمصطفى - صلى الله عليه و آله - همه به تیغ و قوّتِ بازوانِ اِمامِ هُمام علی - علیه السلام-بود که دین و اسلام به وجودِ او تمام بود.به اوّل بر عرشِ خدایش نام بود و بر درِ کعبه بر دوشِ محمّد(1) مُقام بود و ولادتش در بیت الحرام بود و زکاتش در رکوع و قیام بود و نفقه اش در صلات و صیام بود، أسد الله على أعدائه الضّالّين وسيف رسولِ الله على الجاحدين و النّاكثين والمارقين .(2)خدای را ولی بود و مصطفی را وصی بود و دین و شریعت را متولّی.پس اگر در عهدِ خلافتِ شیخین،مانند خالد بن ولید به جنگ عجم نرفت،از آن سبب بود که در احکامِ شریعت رجوعِ مُشکِلات به او بود و ابوبکر و عمربیانِ مُعْضلات و حدّ دیه جراحات (ارُوش)(3) و جنایات را از او می پرسیدند و بنابراین بودن در روضه نبوّت بر او واجب بود تا خللی به شریعت راه نیابد.آن کار که از خالد و امثالِ خالد بر می آمد،امیر المؤمنین به آن کمتر التفات داشت. کارِ او پیکارِ عَمْرو بن عبدود بر دروازه مدینه بود که جان ها به حلقِ بزرگان صحابه و سترگانِ مهاجر و انصاررسیده بود و به تعبیرقرآن:(وبَلَغَتِ القُلُوبُ الحَناجِرَ وَتَظُنُونَ باللهِ الظُنُونَا0 هُنالِکَ ابتُلِی المُومِنُونَ وَ زُلزِلوا زِلزالاً شَدیداً(4)،آنگاه...که دل ها به گلوله رسید وبه خداوند گمان های

ص: 303

نادرست بردید؛ در آنجا مؤمنان را آزمودند و سخت لرزاندند.)پس اگر عمر درنرفتنِ به جنگِ عجم معذور باشد،علی معذورتر است.

گفته است: «صحابه اختلاف داشتند در آنکه مالک بن نویره مسلمان بود یا مرتدّ.» می بایست صحابه این اختلاف را نمی داشتند،زیرا از نظر این خواجه ناصبی آن علی مرتضی بود که مبتلا به قتال و قتلِ اهلِ قبله شد و مسلمان کُش بود! خالد روا نیست که مسلمان را بکُشد، که او «سیف الله لا يُخطى است»!یا به مذهبِ این خواجه جبری رواست که مصطفی خود دروغ گفته باشد! زیرا به مذهبِ این خواجه دروغ و لغزش بر انبیا جایز است، و یا این کلمه را شیطان بر زبانِ مصطفی نهاده است! چنانکه کلمهٔ «تلك الغرانیق العلی»(1)، چنانکه اعتقاد جبریان است.دیگر آنکه چون عمر با بزرگی قَدر نظر بدهد که باید خالد را از امیری شام معزول کنند،این رأی یا درست بود یا خطا؛ اگر درست بود ترکِ آن از سوی ابوبکر خطاست و اگر درست نبود،چگونه رای عمر در عزل ممکن است که نظر عمر خطا باشد؟ و اگر رواست که ابوبکر در برخی احوال قول او را قبول نکند،پس اگرشیعیان نیز قبول کنند، معذورند و کفر و الحاد نیست. مسلمانان می دانند که هر چه این مصنّف گفته است،همه بی اصل و بی فایده است. و الحمد لله ربّ العالمين.

امّا جوابِ این کلمات کفرآمیز و گمراه کننده و پُر از بدعت و دروغ و بهتان و لغوو تعصّب و بی دینی و مایه الحاد،این است که صد هزار لعنتِ خدا و لعنتِ اهلِ زمین و آسمان و همه فرشتگان و آدمیان و جنّیان بر آن کسان باد که زنانِ رسولانِ خدارا به ناپاکی متهم می کنند،به خصوص زنان مصطفی که امّهات المؤمنین اند و چندین برابر آن لعنت ها بر آن کس باد که چنین کتابی تألیف می کند و در آن بر علمای شیعه و دروغ می بندد و نیز بر آن کس که چنین تهمت هایی را بر زنانِ رسول که مادرانِ مؤمنان اند روا می دارد و همچنین بر آن کس که در این باب تقیّه کند و بر آن غیر قابل اعتمادی که چنین دروغی بر مسلمانان ببندد و بنویسد و بگوید و یا روا دارد که عوام و غافلان را با چنین سخنانی بفریبد؛ بحقّ محمّد و آلِهِ الطاهرين.

اما جواب این دعوی آن است که شیخ ابو طالب بابویه - رحمة الله عليه - بزرگ و متدیّن بود،امّا معلوم است که در علم،آن درجه را نداشت که کتابی تألیف کند. پس اگر این مصنّف ناصبی یا غیرِ وی از جبریان بتوانند کتابی از او نشان دهند، هر نسبت که در آن کتاب کرده باشد، بر شیعه امامیّه راست و زشتگویی ها همه بر جای خود درست خواهد بود،ولی اگر نتواند و عاجز از نشان دادن باشد، معلوم می شود که هر چه این مصنّف گفته است،بهتان است و دروغ و لغو و تعصّب و از سرِ بی انصافی و جبری و ناصبی بودن.دیگر آنکه معلوم است که عایشه، رسول - علیه السلام - را ازجانِ عزیزِ خود بیشتر دوست می داشته است و طلحه مردی بود زشت رو و آن کس که معشوقه دو عالم را در کنار دارد که خورشید تابان از جمالِ وی به رشک می آید، بر چون طلحه چگونه نظر کند؟ چنین تهمتی از پیامبر - صلی الله عليه و آله - و از [امّ المؤمنین] عایشه دور باد.

در مورد [امّ المؤمنين ] امّ سلمه - رضى الله عنها - این مصنّف کورتر است؛ زیراشیعیان علاوه بر عصمت که در آن هیچ ادّعایی نمی کنند، او را دارای همه خصال پسندیده دیگر نیز می دانند و شیعیان گذشته از خدیجه کبری که مادرِ فاطمه زهرا

ص: 306

و سیّدۀ نساء عرب است و بهترین همسر رسول الله است، امّ سلمه را از دیگر زنانِ رسول - صلى الله عليه و آله - بیشتر دوست می دارند و اگر اين جبري مصنّف راست می گوید که بیست و پنج سال به تقلید،مذهب شیعه داشته است، بایست می دانست که اعتقادِ شیعه در مورد امّ سلمه چیست و چگونه است.طلحه و زبیر جرأت ندارند که دیده به جایی افکنند که چشم آفتاب به گستاخی در حجره آنان نمی افتاد.این سخن، رفع عیب از طلحه و زبیرنیست، زیرا آن دو که امام را کشته می خواستند، دور نیست که رسول را نیز مرده بخواهند.

اما آنچه گفته است که« عایشه و امّ سلمه در انتظار مرگ رسول بودند و می گفتند:زنِ همسرانِ [دلخواه] خویش از قریش خواهیم شد» دروغ است و اگر دعوی تاریخ دانی می کند، بایست می دانست که عایشه از بنی تیم است و امّ سَلَمَه از بنی مخزوم و عایشه بنت أبى بكر بن أبي قُحافه بن عامر بن عمرو بن كعب بن سعد بن تيم بن مُرّه، و از قریش است و محمّدِ مصطفی سَرِ همه قریشیان است و امّ سلمه از بنی مخزوم است:امّ سلمه بنت اميّة بن مغيرة بن عبد الله بن عمرو بن مخزوم. پس چگونه می گویند:محمّد بمیرد و ما زنانِ همسرانِ خود باشیم؟

این مصنّف بداند که در این یک فصل چند گونه بهتان وارد کرده است و چون با انصاف و خوب تأمل شود، باید دید که چنین نسبت بیشتر لایق به مذهبی است که مصطفی را معصوم می داند،یا به مذهبی که او را عاشق می خواند؟ این خواجه جبری محمّد را عاشق زنِ زیِد بن حارثه می داند.در حالی که اگر [عشق او را] نسبت به عایشه بگوید رواست، زیرا او بهتر از محمّد نیست ،گرچه به مذهبِ شیعه امامیّه این هر دو اعتقاد کفر است.هر کس از فریقین که بخواهد اعتقادِ شیعه را در مورد [امّ المؤمنين] عایشه و [امّ المؤمنين] امّ سلمه و همۀ زنان پیامبر - صلى الله عليه و آله - بداند، باید کتابِ فی تنزیه عائشه(1) را که ما در دولتِ امیر عبّاس غازی و عهدِ قاضی

ص: 307

القضاتِ سعید، حسن استرآبادی به اشاره امیر سیّد شمس الدّين حسيني - رحمة الله عليه - تألیف کرده ایم، بگیرد و بخواند و بداند که چنین تهمت به شیعه اصولیّه راه نمی یابد و نیافته است.والحمد لله ربّ الأرضينَ و السّماوات وصلى الله على سيّد البريات و على آله الطاهرين وأزواجِهِ الطَّاهرات امهات المؤمنين و المؤمنات؛ سپاس و ستایش خدا را که پروردگار زمین ها و آسمان هاست و درود خداوند بر سروِر آفریدگان و بر خاندان وهمسران پاک او که مادرِ مردان و زنان مؤمن اند.

را بر همین باید قیاس کرد که همه دروغ و بهتان است.مذهبِ شیعه آن است که کس مرتدّ نمی شود (1)و ارتداد به مذهبِ شیعه بعد از ثبوت ایمان روا نیست. پس چون رسول - علیه السلام -درگذشت، همه همان بودند که بودند و سیّد مرتضی که با دلیل می گوید که ارتداد«الاستحالة جمعِ الاستحقاقَین »(2)محال است، چگونه در حق مؤمنان بگوید که «مرتدّ شدند؟»این معنی را باید نیک فهم کرد تا فایده به دست آید.بدان روزگار این عادت نبود که مردمان انتقالی شوند و این عادتِ این روزگار است که مصنّف بیست و پنج سال به قولِ خودش رافضی بوده و بعد از آن ناصبی شده است و کتابی بر این وجه که دلالت بر ناصبی و جبری و خارجی بودن او می کند،(3) تألیف کرده است.

و دیگر آنکه اگر مؤمنان بعد از مصطفی هفت کس بوده باشند، چنانکه این مصنّف به سیّد مرتضی - رحمة الله علیه - نسبت داده است،پس سیّد مرتضی با کمال فضل و شرافت اصل، عبدالله بن عبّاس و جابر بن عبدالله انصاری و ابوأیّوب و خبّاب بن الأرتّ (4)و حذيفة يمانى و خزيمة بن ثابت ذوالشّهادتين وسهل بن حنیِف انصاری و محمّد بن ابوبکر صدّیق و مانند ایشان گروهی بسیار را که به اتّفاق امامت علی را بر اساس نصّ قبول و امامتِ ابوبکر را انکار کردند،همه را مرتدّ دانسته است! زیرا اینها از آن هفت تن نیستند که خواجه آورده است و غیر این جماعت از کسانی که اختیار و گزینش را در روِزِ سقیفه بنی ساعده انکار و با ابوبکر مخالفت کردند. ذکرِ اسامی ایشان از مهاجر و انصار در فصلی مفرد در آخرِ این کتاب خواهد آمد. پس بدان که این ناقل بر علمای این طایفه همه دروغ و بهتان نهاده است و -إن شاء الله - ما را از نقل آن وبالی حاصل نیاید.

ص: 309

مذکور و مسطور است.(1)امّا خبرِ مصطفی است که «إنّما الأعمال بالنيّات.»(2)ممكن است غرضِ عمر (فقط) آن بوده است که علی را ببَرَد تا بر خلافتِ ابوبکر بیعت کند،نه آنکه جَنین سقط شود و ممکن است که خود نداند که فاطمه در پسِ در ایستاده است، اگر چنین باشد آن را «قتلِ خطا» (یا قتل غیر عمد) گویند و اگر عمداً کرده باشد هم معصوم نیست.و حاکم خداست و حکم در آن با خداست، نه ما، در این فصل بیش از این نمی توان گفت. «و الله أعلمُ بأعمال عباده و بضمائرهم و بسرائرهم؛ خداوند به کردارهای بندگانش و به درون آنان و آنچه در دل دارند،آگاه تراست.»

در غیبتِ پدرش جزع و فزع بسیار می کرد و عمر و عثمان و غیرِ آن دو شاگردان و خدمتگارانِ پدر فاطمه بودند.ممکن است که دلِشان بر وی سوخته باشد و روا نداشتند که خاتونِ دو عالم دخترِ سیّدِ فرزندان آدم، بسیار جزع و فزع کند و رنج های گران بر جانِ خود بخرد و ممکن است، از پیامبر - علیه السلام - شنیده باشند که «فاطمةُ بضعة مِنّى مَنْ آذاها فَقَدْ آذانى ؛ (1)فاطمه پاره تن من است.هر کس اورا بیازارد،مرا آزرده است.»بنابراین طاقت نداشتند که آوازِ او را بر آن گونه بشنوند و این از مسلمانی و شفقت دور نیست.در میان ما اگر مستمندی بمیرد و فرزندانش بر وی گریه و نوحه کنند، همسایگان و دوستان آنان را منع می کنند و می گویند: ما آواز و نالهٔ شما را بر این گونه نمی توانیم بشنویم و طاقت نداریم.پس اگر صحابه رسول دخترِ مهترِ عالم را از نوحه و گریه منع کردند،ازآن سبب بود که طاقت نداشتند که جگر گوشۀ رسولِ خدا زاری کند. ما این وجه را اولی تر می دانیم.اگر این خواجهٔ ناصبی بر دیگر وجه حمل کند، خود داند که «کلُّ إناءٍ يرشَحُ (2)بما فيه؛ از کوزه همان برون تراود که در اوست.»

بن جبل است.» ممکن نیست که یک شب بر این پیر دانشمند شیعی بگذرد و معاذ را چند بار لعنت نکند.تا چه رسد بر آنها که خلافت و امامت کردند.

اما جواب این کلمات، همان است که در مواضع مختلف گفتیم که دروغ و بهتان است و وزر و وبالِ آن به گردنِ آن کس که دروغی بر پیری زاهد و عالم بگوید و روا دارد. سیرت و طریقتِ شمس الاسلام حَسَكا - رحمة الله عليه - بر همه علمای فریقین معلوم است، از عفّتِ نَفس و کوتاهی زبان و پاکی نَفَس. نمی دانم که این سخن را خود مصنّف شنیده است یا از کسی نقل می کند.اگر خود شنیده است، بدان اعتمادی نیست که قولش در مثلِ این ادعا مانندِ آن دروغ است که بر ابُوالفتوح رازی نهاد در تفسير آية ﴿وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةَ مِنَ الْأَرْضِ؛ و چون فرمان عذاب بر آنها مقررّ شود، جُنبنده ای را از زمین برای آنان بیرون می آوریم.)(1) و البتّه در تفسیر او آن چیزی که او به ابوالفتوح نسبت می دهد،وجود ندارد. اگر حواله به اصحابِ خبر می کند،همۀ آنان دشمنان حَسَکا هستند. پس آن هم مسموع نیست و شیعه خود چنین نسبتی به کسی نمی دهد.اگر ما نیز بخواهیم به دروغ به علمای او نسبتی بدهیم،می توانیم؛ امّا آن کس را که به قیامت و رستاخیز و زنده شدن ایمانِ درست باشد، هرگز روا نمی دارد که به علمای مرده یا زنده نسبت دروغ دهد.

اما این سخن که رسول - علیه السلام - در حقّ معاذ گفته باشد: «أعلمُكُم بالحلالِ و الحرامِ معاذُ بن جبل؛(2) داناترین شما به حلال و حرام، مُعاذ بن جبل است»، می دانم که این خبر را خطاب به صحابه گفته و حواله کاف و میم در (اعلمکم )خطاب به آنان است. پس مُعاذ بنا به قول رسول و با الفاظِ این خبر، به حلال و حرام،هم از ابوبکر و هم از عمر عالم تر است؛ زیرا رسول - صلى الله علیه و آله - دروغ نمی گوید و تقديمِ مفضول در عقل بر فاضل قبیح است و در مذهب این خواجه ناصبی، پیشوا

ص: 313

باید حلال و حرام را بیان کند. پس بنا به قولِ رسول، مُعاذ به پیشوایی از ابوبکر و عمر اولی تراست! بنابراین با ثبوتِ این خبر روشن می گردد که اجماعِ مهاجر و انصار بر پیشواییِ ابوبکر از روی بصیرت نبود،زیرا رسول به الف مبالغه و به کاف و میم جمعِ مخاطب می گوید که مُعاذ به پیشوایی اولی تر است و ترکِ اولی در پیشوایی روا نیست؛ وگرنه باید پنداشت که این خبر به مهاجر و انصار نرسیده بود،امّا به این خواجه ناصبی رسیده است ولازم می آید که اواز همه مهاجر وانصارعالم تر وعارف ترباشد!

چون به انصاف در این فصل تأمّل شود، فایده حاصل و شبهه زایل گردد. والحمدُ لله ربَ العالمين.

مردمان به امید صله،(1)امّا مهیب (2)و حیله گری قوی بود. پیشِ امیراحمد حرمتی تمام داشت. عادتِ سعید قدّاح این بود که در میانِ سخن، سخن های ملحدانه می گفت و به عرب دشنام می داد و بدی های ایشان را می شمرد و رسولِ خدای را چون نام می برد. می گفت:آن شتربانِ ما چنین کرد و چنان کرد.این «محمّدِ دندان» با او آشنا شد و این سه لعین محمّد دندان و سعید قدّاح و ابو زکریّای شیره فروش هم سخن شدند و با زمینه سازی به الحاد (مذهب اسماعیلی) دعوت می کردند.

محمد دندان به سعید گفت:تو شخصی بزرگ هستی، امّا نصیحت من بپذیر(3) و به عرب ناسزا مگو، زیرا آنان غالب شده اند و عیب محمّد مگو که ملوکِ جهان در راه دشمنی او سر باخته اند و تو بدین کار همکار کم می یابی و بدین طریق کمتر می توانی مردم را دعوت کنی.یارانِ او را که همه انصار ومهاجرند، متّهم کن به اینکه از ایشان بود که بر سر دولت های مردم بلا آمد. بگو که همه منافق بودند و بُت در بغل نماز می گزاردند و بُتان خود را سجده گاه پنهان کرده بودندو به بهانه نماز بت رامی پرستیدند و همه پس از وی از دین برگشتند وشریعتِ او را دگرگون و بر خاندان و اولاد او ظلم کردند وعُمَر سندِ فدک را پاره کرد و در را به شکم فاطمه زد و فاطمه را منع کردند که بر پدرِ خود بگرید و حسین را سر بریدند و بگو:همه مظلوم بوده اند و اموال آنان غصب شده بود.بدین گونه مردم را می توانی دعوت کنی و در این کار همکار بسیار می یابی و از ایشان تنی چند را که از ایشان کاری بر نیامد، چون سلمان و بوذر و مقداد و خَبّاب،انتخاب کن.آن دیگران را به منافقی و ادار که

ص: 315

چون این معنی را مقرّر و یارانِ او را خائن و نامعتمد کنی ،به مقصوِدِ خوددست می یابی و اعتماد به شرع از میان می رود و بی اعتمادی از افراد به دین می رسد؛ چون ایشان ظالم و خائن و منافق اند، دیگر قولِ ایشان و نقلِ ایشان حجّت نیست و او خود نیز همچنان است که اینها؛ زیرا گفته اند: «عن المرء لا تسأل و أبصِرْ قرينّه / فإنّ القرينَ بالقرائن يقتدى.»(1) یعنی در شناخت کس درباره خودِ او جست وجو مکن؛ همنشین او را بنگر زیرا هر کس از همنشینان خود پیروی می کند.

چون چنین کردی، سخنِ او را باطل کرده ای؛ زیرا قبلًا گفته ای: شرع پنهان است تا قائمِ آل محمّد بیاید و شرع را قوّت دهد، باطن و تقیّه را قوّت می دهی و تقریر می کنی که امام باید معصوم و منصوص باشد و شرع را باید از او بشنوی.

سعید قدّاح این معنی را از محمّد دندان قبول کرد وبادعوتِ به تشیّع زمینه سازی برای الحاد(مذهب اسماعیلیه) می کرد تا همه «مغرب» را به دعوتِ خود درآورد و تا امروز هنوز مصر در دست فرزندانِ سعیدِ قدّاح مانده است. خود را فرزندانِ رسول نام نهاده اند و ملحدان (اسماعیلیه) ایشان را امامِ بر حق می دانند و می گویند:از فرزندانِ اسماعیل بن جعفر صادقيم.امّا جواب این کلمات را مؤمن بصیر باید یکایک با جان بشنود تا شبهه هر شبهه گر و بطلان هر مُبْطِل و تهمتِ هر متّهم زایل شود و فایده از آن و جوابِ آن حاصل گردد.

ص: 316

إن شاء اللَّهُ تعالى و بِهِ الثّقة و منه المعونه؛ اگر خدای متعال بخواهد و با اطمینان بر او ویاری او.

أوّلاً حكايت واضعان الحاد - عليهم لعائن الله تَثرى -(1) از اوّل تا به آخر معلوم ومفهوم است که چه کسی بودند و از کجا آمده بودند و در کجا با هم همراه شدند و اوّل چه می گفتند.اسامی برخی از آنان در کتاب حاضر در مواضعی که لازم بود ذکر شد و ذکرِ همه زمانی بسیار می خواهد. امّا در این جواب کلماتی روشن بیان خواهد شد.إن شاءالله.

اوّلاً نام سعید قدّاح، در کتبِ تواریخ مذکور نیست واصلِ الحاد(اسماعیلیّه) ازميمون بن سالم القدّاح است. برخی گفته اند: این سعید پسر میمون قدّاح بود و بیشترچنین آورده اند که سعید اصلاً وجود ندارد،بلکه میمون بن سالم است. آنگاه در مورد سالم که پدرِ میمون ملعون است،اختلاف وجود دارد.برخی گفته اند غلام مصریان بود؛ برخی دیگر می گویند ادیب بود، فلسفه خوانده بود و پسرش میمون در دامنِ بی دین ها پرورش یافت.واین میمون شوم در جهان می گشت تا برای دعوتِ الحادزمینه چینی کند. هر کجا رسید که ولایتِ حنفیان بود،قرار نگرفت و هر کجا هم که ولایتِ شیعه بود، آرام نگرفت که می دانست که دعوتِ او با این دو گروه در نمی گیرد. چون به حدودِ نهاوند و کَرج و گلپایگان رسید و جهل و کم مایگی و کم یقینی مشبّهیان را دید، آنجا توقّف کرد و قرار گرفت.

محمّد دندان - علیه اللعنه - مشرک زاده بود. پدرش و او تظاهر به مشبّهی می کردند،امّا ملحد بودند و از دهی در حدودِ نهاوند بودند و در خدمتِ امیر احمد بن عبدالعزیز بی تکلّف و بی پروا بود و امیر احمد در این وقت در کَرج، امّا حا کم کاشان بود و در این وقت بود که برای احمد بن موسی بن محمّد التّقى - عليه السلام - مال و نعمت وخِلْعَتْ فرستاده بود تا او ساکنِ قم شد و در قبّه موسویان مدفون است. رضویانِ

ص: 317

قم همه از نسل وی اند.این را یادآور شدیم تا معلوم شود که سیرتِ امیر احمد بن عبد العزیز با آلِ مصطفى - عليهم السلام - چگونه بوده است.

ابوزكريا - عليه اللعنه - اوّلاً کوفی نبود؛ اصلش از چال گاوانان بود و شیره فروش نبود، شیر فروش بود و مادرش در آن حدودگاو و گوسفند داشت و او از کودکی شیر و ماست می گردانید و می فروخت. بنابراین این خواجه ناصبی در پیشه و شهرِ او هر دو در غلط است. و پدرش را«ابوصابر منجّم» می خواندند که ادّعای دانستن نجوم می کرد و مادرش زنکی جادوگر بود.اصلش از بابل، نامش «عیالانه کاهنه» و ولادتش به دهی از نواحی ری بود که آن را «عیالان آباد» می خوانند.

پس این هر سه ملعون در کَرج ابودُلَف به هم رسیدند و دشمنانِ توحیدِ خداوندبودند که اعتقادِ درجهٔ اوّل آنان است و منکرانِ بعث و نشور بودند که رکنِ آخر است ورسالت و امامت موقوف است بر اثباتِ عدل و توحیدِ خداوند و در فکر انهدام قواعدِ اصلی بودند.آنان کجا پروای عمر و علی داشتند؟! آنگاه این سه ملعون با یکدیگر نشستند و پنهان از همه توطئه کردند(1) که هر یک به ولایتی دیگر بروند و ادّعایی دیگر کنند؛ شاید بتوانند اسمِ توحید و نورِ شریعت و آثارِ مسلمانی را از میان ببرند. خاک بر سِرایشان و بر سرِ همه ملحدان؛ زیرا باری تعالی به حفظِ شریعت و اسلام تا قیامت وعده کرده است: (لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ؛(2) تا آن را بر همه دین ها برتری دهد.) آنگاه گفتند:یکی از ما به حدود خراسان و ماوراءالنّهر برود، ولی خود گفتند که آنجا نمی توان رفت، زیرا آنجا غلبه با اصحابِ ابو حنیفه کوفی است و آنان وجوبِ معرفت

ص: 318

خدای تعالی را با عقل و نظر می دانند و منکرِ تعلیم و تقلید در این زمینه اند. از آن ناامید شدند و گفتند: به ولایتِ مازندران و قم و کاشان برویم. دگرباره گفتند: سخنِ ما با ایشان هم در نمی گیرد که آنان نیز وجوبِ معرفت خداوند را با عقل و نظر می دانند و امام را معصوم می دانند و منکرِ تعلیم و تقلید، در این زمینه اند. گفتند: به حدودِ مکّه و یمن و طائف و جبال و حدودِ دیلمان نیز سخنِ ما مقبول نخواهد بود ، زیرا آنجا غلبه با زیدیان است و ایشان نیز به عدل و توحید معتقدند و معرفتِ خداوند را از طریقِ نظر می دانند، نه به قول و خبر.

آنگاه بر این اتّفاق کردند که محمّد دندان - علیه اللعنه - در همان حدود اصفهان و ولایتِ همدان و کَرج و نهاوند و بروجرد باشد که همه مشبّهه بودند و حنفیانی که امروز در اصفهان و همدان هستند، آن وقت نبودند و مشبّهه غلبه داشتند و آن ملعون آنجا قرار گرفت و می گشت و می گفت: خدای تعالی جسم است و شکل و صورت دارد و صعود و نزول می کند و چون بر عرش مقیم باشد،پایی به شرق دارد و پایی به غرب و خایه اش هم چندِ کوهِ (1)احُد است و هر شبِ جمعه بر خری می نشیند(2) و به زمین فرود می آید و در مساجدِ مشبّهه نزول می کند و طعام و شراب می خورد و برای خرش علف لازم است و پیش از دگرگون شدن صبح به عرش بر می گردد. تعالی و تقدَّسَ عَمّا تَقولُ المُشبّهةُ وَالمُجسّمةُ و المجبّرهُ عُلوّاً كبيراً؛ فرا برتَرا و پاکا که اوست؛ برتر از آنچه مُشبّهه وَ مُجسّمه و مجبّره در حق او می گویند.و این دو ملعون به او گفتند: هنگامی که دعوتِ تو بدین صورت در این حدود منتشر شود، خدا دیگر آن خدایی نخواهد بود که محمّد گفته است و مسلمانان می گویند. و خللی بزرگ بر اسلام وارد خواهد شد. آنجا ماند و بدین صورت که گفته شد، شروع به دعوت کرد و هنوز در آن حدود، این مذهب ظاهر است. پس اگر محمّد دندان از«قائم»سخن می گفت و

ص: 319

او را امام معصوم می دانست و تقیّه ،مذهبِ او بود، می بایست که در قم و در کاشان می بود، نه در کَرج و گلپایگان.

آنگاه میمون بن سالم قدّاح - عليه اللعنه - گفت: من به ولایتِ مغرب می روم که آنجا را می شناسم و طریقه و سیرتِ آن قوم را بهتر می دانم. آنان به الحاد تمایل دارند و وجوبِ معرفتِ خدا را از طریق قولِ پیغمبر می دانند و عقل و نظر را در این باره بی اثرمی پندارند و من دعوت خود را براین صورت آغاز می کنم،(1) زیرا این هم نابود کردنِ اعتقاد به توحیدِ خداست و هم انکارِ رسالت مصطفی.هنگامی که بگویم که خدا را بدون گفتار رسول نمی توان شناخت و صدقِ رسول هم بدون فعلِ خداوند معلوم نمی شود، هر دو بر یکدیگر موقوف می شود ومردمِ عوام درآن سرگشته می گردند و مقصودِ ما حاصل خواهد شد! بر همین قرار رفت و دعوت کرد و آن بدعت هنوز آنجا باقی است.

امّا دعوی خلافت که این مصنّف آورده است که هنوز در نسلِ او باقی مانده است،بایست که خلفای بنی عبّاس در بغداد از آن غافل نمی بودند و چنین کار مهمّی رادر دستِ اهلِ باطل و بی دینان و متّهمان رها نمی کردند؛ چنانکه عمر ریشه آتش پرستی رااز جهان برکند، وظیفهٔ خلیفه است که ریشه گمراهی را برکَند.

مصنّف در این کتاب مهدی را سرزنش می کند که چرا ظهور نمی کند و بدعتها و گمراهی ها را ریشه کن نمی کند!این خواجه اگر دراینجا هم امر به معروف می کرد، روا بود، زیرا اگر خلیفه به حق در بغداد نشسته است، چرا اسماعیلیان مصر دعوی خلافت می کنند. پس همه باید خوب بفهمند که این مصنّف چه کسی را سرزنش می کند.

آمدیم به سر فصل:

چون محمّد دندان در آن حدود که گفتیم، قرار گرفت، به آن حرام زاده یعنی ابوزکریّای عیالانه(2) گفتند: تو باید به جانبِ لرستان و حدودِ خوزستان که ولایتِ

ص: 320

خوارج است بروی و این طریقهٔ سوم را که نابودیِ شریعتِ محمّد است،آغاز کنی و بگویی: محمّد - صلی الله علیه و آله - به حق آمد و بعد از وی ابوبکر صدّیق و عمر فاروق دو خلیفهٔ به حق بودند و در قول و فعلِ ایشان خللی و لغزشی نبود؛امّا عثمانِ عَفَّان مُستَحِل(1) و بی امانت بود و مال های مسلمانان را تباه کرد و غنیمتِ بیت المال صرفِ خویشانِ خود کرد و رسوم و قواعدِ آن دو خلیفه را رعایت نکرد و بدعت هانهاد و غلام خرید و پای از حدودِ شریعت بیرون نهاد و علی بن ابوطالب همچنین قتّال و کذّاب بود و در جنگ های جمل و صفّین و نهروان، بسیاری از مسلمانان را کشت و خون هایی ناحق ریخت و طلحه و زبیر را کشت و باامّ المؤمنین جنگ کرد! باید مَساوی (بدی ها) و معایب این دو داماد پیغمبر را آغاز و ایشان را آشکارا لعنت کنی؛ تا به حدّی که مردم در مورد ایشان بد اعتقاد شوند و ایشان را کافر و گمراه و گمراه کننده بدانند. و این عبارت را در آن سرزمین بر زبانِ خوارج بگذاری که «رّحِمَ اللَّهُ الشَّيخينِ و لَعَنَ اللَّهُ الختنينِ؛(2) خدا دو شیخ را رحمت و دو داماد را لعنت کند» تا من که محمّد دندانم، مشبّهه رااز طریق توحید برگردانم تا از خدای برگردند وتو که میمون قدّاحی ،ولایتِ مصر و مغرب را آن مایه که بتوانی از راهِ رسالت دور گردانی که رکن دوم است و اینکه ابوزکریّای شیرفروش است، مردمِ آن ولایت را نسبت به طریقۀ امامت و تشیّع بیزار گرداند تا این هر سه قاعده که طریقِ دین و جادّه حقّ است، مضمحلّ و باطل گردد و هر سه سر از گریبانِ اسلام در آوریم.آنچه ما تقریر کنیم همه انکارِ قرآن و انکارِ قبله و اخیار و صحابه است،زیرا چون تنه درختی بزرگ بیفتد، درخت های کوچک که بر آن تکیه دارند، ناچار می افتند.

این بود آمدن و رفتن و اتّفاق و مذهب و توطئه آن سه ملعون؛ نه آنچه این مصنّف بیان کرده است که همه سخنانی رکیک و بی مغز است و به عشقِ مذهبِ جبر و هوی

ص: 321

و تعصّب گفته است و همۀ عاقلان می دانند که شناختن و دوستی و پیروی علی و عمر موقوف است بر عدلِ خداوند و بر توحیدِ او و بر رسالتِ مصطفی و بر عصمِتِ او. بحمد الله تعالى، دعوت و نشستِ(1) این سه ملعون نه در قم بود و نه در کاشان و نه به آوه و نه به ری و نه به ورامین و نه به سبزوار و نه به ساری و بلاد مازندران.این را گفتم تا در مذهب و قرار و قاعدهٔ آنان هیچ شبهه باقی نمانَد و روزِ قیامت روشن خواهد شد که صادق کدام است و کاذب کدام،مُحقِّ کدام است و مُبْطِل كدام،﴿كَلَّا سَيَعْلَمُونَ 0 ثُمَّ كَلَّا سَيَعْلَمُونَ؛(2)هرگز! زودا که بدانید! سپس هرگز!زودا که بدانید!

سوف ترى إذا انجلى الغبار***اَفرَسٌ تحتك أَم حمار (3)

«به زودی چون غبار بنشیند،خواهی دید که بر اسب سواری یا بر خر!» و شکر خدا که در همین دنیا هم با دلیل و حُجّت حقّ ظاهر و آشکار است و باطل نابود و خوار.

بر اهل جبر معلوم شود که ما از احوال آن لعنت شدگانِ بخت برگشته(1) بی خبر نیستیم و نقضِ کیش و قواعدِ ناپسندِ آنان بر طایفه شیعه واجب تر است و از آنچه علمای شیعه به تفصیل شرح داده اند، این مجملی است و مقصودِ ما و همهٔ خوانندگان از همین مجمل حاصل است. و السّلامُ على النّبيِّ المصطفى و على آلِهِ أئمةِ الهُدى.

فصل

بدان که نخستین داعی این جماعت زید(2) اهوازی بود که او را به سوادِ کوفه به دهی به نامِ بابقورا(3) فرستادند به دعوتِ گروهی دورافتاده،از فرزندانِ بهرام گور.در این ده،مردی از اولادِ کسری شاه ساسانی بود، بهنام قِرمِط(4) و قِرمِطیان را بدو باز می خوانند.ابُو الفتوحِ حمدانی سنّی قزوینی هنگامی که ملحد (اسماعیلی) شد، از نسلِ وی بود و جماعتی در آن حدود به کیش این زید اهوازی و قرمط در آمدند؛ عليهما اللعنه.داعی دومشان ابوسعید جَنّابی(5) بود که او را به جانبِ بحرین فرستادند؛ گفتند به قطیف منزل کن. آنجا رفت و دکانی (6)گرفت و تخم مرغ می فروخت و دعوت الحاد

ص: 323

(مذهب اسماعیلی) می کرد.در قطیف مردی بود به نام سَنْبَر(1) با سه پسر: حسن و علی و حمدان.ایشان به کیش ابوسعیدِملعون درآمدند.

از جانبِ یمن، غریبی آمد به نامِ ابوزکریّا و در دکّانِ ابوسعید نشست و با او الفت گرفت و ابوسعید او را نیز به کیش خود درآورد.سپس ابوسعید ابوز کریّارا برای دعوتِ الحاد(مذهب اسماعیلی) به نزد بَنی کلاب فرستاد. او چهارصد سوار جمع کرد و ابوسعید را در موعدی معلوم فراخواند.آن ملعون با پسرانِ سَنْبَر و پیروان ایشان از قطیف بیرون آمدند و جمعی را کشتند و بسیاری را به اسیری گرفتند و مالهای بسیار به دست آوردند. در این میانه خادمی بود از آنِ ابوطاهر جنّابی؛ ابوسعید او را هلاک کرد.(2)

از آن مردی رسید نامِ او زکریّای اصفهانی و از فرزندانِ بهرام گور بود.او را مقتدا و دعوی های بزرگ کردند، چون نکاحِ برادر و خواهر و نکاحِ پسران.یکی از پسرانِ سَنْبَر را نکاح کرد و آن پلید به رسم زنان ظاهر شد و مردم می گفتند: هذِهِ امرأةُالرَّبِّ!؛این زنِ پروردگار است؛ خاک بر دهان آنان باد! بعد از آن به ابوطاهر چنین وانمودند که ابوسعید قصدِ قتلِ او دارد.ابوطاهر پیش دستی کرد و او را کشت و لشکرها را جمع کرد و به خانه کعبه آمد و خرابی بسیار به بار آورد و حجر الأسود را کند و از کعبه به لحسا بُرد و بسیاری از مسلمانان و حاجیان را کشت و از آنجا لشکرهای گران آورد و در طلبِ قتل ذرّيّه مصطفی و فرزندان،امام علی نقی و امام حسنِ عسکری به عراق آمد.در راه سنگی بر سینه آن ملعون آمد و به دوزخ رفت.

و بعد از وی یکی به نامِ ابن حوشب برخاست و نیز یکی دیگر به نام علی بن فضل دندانی و در آن حدود طریقِ قِرْمِط را ظاهر می کردند.سپس، حوشب (3)دعوی نبوّت

ص: 324

کرد و چنان نمود که شریعت عقوبت است. راهِ خُرّم دینی آشکارا کرد و به انبیا دشنام داع می داد.وعلی بن فضل (1)-عليه اللعنه- دعوی خدایی کرد و اباحی گری و حلال دانستن حرام را آشکار کرد؛ مردان و زنان و کودکان را به هم جمع می کرد و خویشتن را ربّ العزّه نامِ نهاد. خدا او را لعنت کناد!

سپس، یکی برخاست به نام عیسی؛ در بغداد هم یکی از شاگردانِ وی برخاست، به نام ابن نفیس و باز یکی دیگر به نام حلّاج.رأی و تدبیرِ خود را آشکار کردند و شعبده و نیرنگ می ساختند.بر خلیفهٔ وقت معلوم شد ایشان را هلاک کرد. بعد،از شهرِهرات مردی از همین قوم برخاست و دعوی کرد که مرده را زنده می کند.

نام یکی دیگر از داعیانِ اسماعیلیه دنبکی و دیگری ولید و اصلِ همه آتش پرستی بود. و بعد از آن پیری بود به نام ابوحاتم رازی. برخاست و او را منعم هم می گفتند و در ری و و طبرستان شهرت و قوّتی بسیار یافت و بابِ اباحه و حلال دانستن حرام راگشود و نکاح و تزویج را بر خلافِ شریعت نهاد و جماعتی را از راه برد. بعد، در حدودِ جیحون از کنارِ آب مردی برخاست، به نام ابُوالحسن بُستی، معروف به مزدکی و با لباس صلاح و پارسایی ظاهر شد و از سرِ آتش پرستی مردم را به الحاد دعوت می کرد. امیر خراسان نوح بن منصور خبر یافت.او را هلاک کرد.

و گفتند در سواد کوفه یکی برخاست به نامِ زکریّا بن محمّد زندمانی که بر طریق قِرمِط دعوت می کرد و بر حاجیان زد و قومی را هلاک کرد و مال های بسیار برد تا به دست یک علوی هلاک شد. واز دیارِ سیستان یکی برخاست به نام اسحاقِ خنسفوخ.(2) بر همین طریق (قرمط)،امیر خلف سیستانی وی را هلاک کرد. و درنیشابور محمّد موبذى - عليه اللعنه - به دعوتِ الحاد (مذهب اسماعیلی )پیدا شد.استاد اسحاق زاهد - رحمة الله علیه - ابوالحسن سیمجور را بر آن داشت که وی را به کیفر هلاک کرد. و در زمینِ بخارا در ایّام نوح بن منصور،ابوسعید مَلِک سر برداشت.

ص: 325

مردی بود دارای منزلت در آن ،دولت لیکن کیش زردشتی داشت. دعوت به الحاد اسماعیلیه در مذهب اسماعیلی کرد و به حلال بودن ازدواج با محارم و تعطیل شرایع فتوا داد. عبدالملک بن نوح بن منصور دستور داد آن ملعون را هلاک کردند.

در طالقان خراسان علی قلانسی پدید آمد در ایام سبک تکین پدر سلطان محمود و پیروان بسیار به دست آورد و چون امیر سبک تکین آنجا رسید، امام محمد بن هيصم (1)- رحمة الله عليه - آنجا بود. به امیر گزارش داد و فتوی کرد تا امیر سبک تکین آن ملعون و خواصٌ او را بر درختها به دار آویخت و همه را هلاک کرد.

در ایام سلطان محمود أبوبكر اسحاق او را بر آن کار بسیار تحریک کرد، به گونه ای که او دستور داد در اطراف و اکنافِ عالم این جماعتِ شوم را می گرفتند و کشتند. در آن عهد برای آنان شوکتی و قوتی برجا نماند تا در زمان سلطان سعید ملکشاه که این قوم شوم در دیار قهستان ظاهر شدند و تمهید الحاد می کردند. بعد از وفات سلطان ملکشاه فساد عقاید آن ملعونان ظاهر شد؛ زیرا جمعی از مسلمانان را هلاک کردند و منبرها و مسجدهای شهرهای گیلان و حدودِ دیلمان را می سوزاندند و ویران میکردند و در ولایت طبس و قاین جمعی بسیار از ساداتِ فاطمی را هلاک کردند و در صدد کشتن امام آن وقت بودند.

و حسنِ صبّاح - عليه اللعنه - در حدودِ الموت پدید آمد و قصه او را در آغاز کتاب نوشتیم که آن ملعون از کجا آمد و چه کرد و هم عهدان او که بودند؛ تکرار آن صواب نیست .چون خبر او در قزوین و ری فاش شد از ری خواجه با محمد زعفرانی - رحمة الله عليه - كه رئيس أصحاب ابو حنیفه بود، حَشَر(2) انگیخت؛ یعنی گروهی را راه انداخت و روی بدان حدود آورد(3) و چون از خلیفه و پادشاه مددی نیافت، بدون پیروزی بازگشت.

ص: 326

و خواجه حسین حمدانی که در قزوین مقتدای شیعه بود، فتوا به کشتن مَلاحده(اسماعیلیان) داد و ترکان و اصحابِ حکومت را بر قتلِ ایشان تشویق کرد وخواجه ابُوالقاسمِ کَرَجی سنّی او را مدد کرد،ولی حسن صبّاح کسی را فرستاد وخواجه اسکندر زاهد را کشتند و ابوالقاسم کرجی و زین الاسلام و امیر احمد یل را شهید کردند.(1) چون ملاحده همه حسن صبّاح را مقتدا ساختند و از او پیروی کردند،از غفلتِ خلفای بغداد کارِ او قوّت گرفت تا بدین حدّ که اکنون معلوم است.

و اردشیر ملعون(2) که در «گِردکوه» پدید آمد،از آن قوم بود و امیر داد حبش را در خراسان به کارهای باطل واداشت و این اردشیر در اصل زردشتی و از قصبه بوزجان(3) بود و در این دوره هفتاد تن از ملاحده را به دار آویختند.چون روشن شد که این ملعونان با مصریان چگونه هم دست بوده اند، برای مسلمانان فواید بسیار به دست آمد.خواجهٔ مصنّف و هم مذهبانش بدانند که متّهم کیست:

نخستین بنیاد مذهبِ اسماعیلیانِ مصر و دیگر نقاط بر این است که بر قیاس کواکب و ایّام هفته و امثال آن از هفتگانه های دیگر،شایسته نیست که امام ها زیادتر ازهفت باشند.آنان می گویند:اوّل علی است ،دوم حسن، سوم حسین،چهارم زین العابدین، پنجم باقر، ششم صادق ،آنگاه دعوی در محمّد بن اسماعیل کردند که نوه صادق بود و او را هفتم می دانند. آمده است که امام جعفرِ صادق غلامی از بچگان پارسی به نامِ فرّخ بن طیساب داشت که به دستِ او مسلمان شده بود. با محمّد بن اسماعیل به مکتب نشسته بود.آنگاه نام وی را تازی کردند؛ وقتی او را مبارک و وقتی میمون خواندند و لقبش را-چنانکه کودکان بر یکدیگر لقب می نهند - قدّاح نهادند؛ یعنى يقدحُ العلم بِخاطرِهِ؛ دانش به یاد وی می مانَد. چون او با محمّد بن اسماعیل بود، بعد از محمّد دسته ای از مفسده جویان بداعتقاد آن روزگار بدو که طبعی و خاطری

ص: 327

نیکو داشت، تولا کردند و چون او مرد، پسرِ او را پسری پدید آمد،نام او عبدالله بن سالم بن میمون بود و در لَشکَرِ شهرِ مُكْرَم(1) از دیارِ اهواز آنجا تمکین و اعتباری یافت. می گویند: دعوی ثنویّت کرد و طریقِ ثنویّت را آشکار کرد و گفت: خدا دو است. قصدش کردند؛ گریخت و به بصره رفت. میانِ بنی عقیل منزل گرفت و قومی به جست و جویش آمدند. از آنجا نیز گریخت و به دیارِ حمص رفت، با گروهی از هم سوگندان و هم پیمانان خویش و دعوی کرد که علوی است. پسری به نامِ عبدالله بن عبدالله یافت که در شعبده دستی داشت.از آنجا به دیارِ مغرب رفت و گفت: من فاطمی علوی ام و به علوی بودن معروف و بر آن دیار مستولی گشت. آنجا پسری یافت به نامِ ابوالقاسم و آن ملعون هایی که پیروان او بودند - خاک به دهانشان -او را قائم آل محمّد می خواندند و گروهی اندک در وی دعوی خدایی کردند! آن ملعون در ترتیبِ کارِاسماعیلیان کتابی ساخت به نام بلاغ الاکبر و ناموس الاعظم.او پسری یافت به نام محمّد که به نیابتِ پدر نشست.از این محمّد دو پسر ماند أحمد و حسین.حسین به جای پدر نشست و از وی پسری ماند به نام سعید.او نیز به نیابتِ پدر نشست؛ آنگاه عبدالله بن سعید و او پسری یافت به نام اسماعیل بن عبدالله؛آنگاه پسرش مَعَدّ بن اسماعیل با کنیهٔ ابو تمیم بر مصر و افریقیه مستولی گشت و فسادهایی بزرگ از وی پیدا شد و در تغییرِ دین و سنّت کوشید و در عهدِ او بدعت ها و گمراهی های بسیار ظاهر شد. بعد از او نزار بن المستنصر بالله با لقب المستعلى بالله آمد که از اولادِ ابو تمیم بود.

در آثار تاریخی آمده است که مقتدر خلیفه(2) معتمدی را از سوی خود به جانبِ

ص: 328

مصر فرستاد تا از سادات و علویانِ دارای نَسَب و حَسَبِ درست، خط های معروف ستاندند که این جماعت ملاحده فاطمی مصر از اولادِ علی و فاطمه نیستند و نسبِ ایشان بدین گونه که ادّعامی کنند، باطل است و آنان از اولاد میمون قدّاح اند. فرمان داد تا در دیارِ شام و زمین حجاز چون مکّه و مدینه و دمشق و حلب گشتند و از جملهٔ سادات و علویان در همین زمینه خط گرفتند و آن را به مجالسِ سلاطینِ آلِ سلجوق فرستادند؛ امّا زندگانی با او مساعدت نکرد که این کار را با دلسوزی تمام کند و در بلادِ خراسان همه سادات که شجره و کتبِ انساب دارند، متّفق اند که آن جماعت علوی نیستند.

دیگر اینکه این جماعت را«ملحد» می خوانند والحاد به معنیِ کژی است؛ چنانکه حق تعالی فرموده است:(إنَ الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فی آیاتِنا؛(1) کسانی که در آیات ما کژاندیشی می کنند.)و ﴿وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فی أسْمائِهِ؛(2) و آنان که در نام های خداوند کژاندیشی می کنند، وانهید.) آنان را «بی دین» نیز می خوانند؛ از آنجا که به وقتِ گشتاسب و لُهراسب که شاهانِ زردشتی بودند،مردی پدید آمد زردشت نام؛ دعوی پیغمبری کرد و کتابی جمع کرد آن را «زند و پازند» خواندند.بعد از وی مردی آمد نامش مانی بود.دعوی ها کرد و به دو خدا اعتقاد داشت!می گفتند:یکی نور و یکی ظلمت. پس به نسبتِ زند این جماعت را «زندیق» خوانند و در نسبتِ به آن قِرمِط( که پیش تر شرح داده شد)،آنان را «قِرْمِطی» می خوانند و ایشان خویشتن را «باطنی» می خوانند؛ به دو معنی:یکی آنکه برای هر ظاهری،باطنی می توان گفت.

دیگر آنکه می گویند:ما با هم اسراری داریم که دیگران از آن اطلاع ندارند. و آنها را «سبعی» هم می خوانند، زیرا به ائمّه هفت گانه معتقدند و به قول ایشان ائمّه ای که بعد از محمّد بن اسماعیل دعوی امامت کنند، باطل اند.

ص: 329

و سرانجام به آنان «اسماعیلی» می گویند که سبب آن روشن و معلوم است.

شرح اسامی و احوالِ ایشان در کتب بسیار آمده است و ذکر همه آنها را باید در طومارها آورد؛ امّا این مایه از خلاصه احوالِ ایشان در این نقض یاد کرده شد تا این خواجهٔ مصنّفِ ناصبی که به شیعه زشت گفته و تهمت زده است، شاید با انصاف تأمّلی بکند و بداند که اصول و قواعِد الحاد چه بوده است و ملحدانِ اوّل و آخر از کجا بوده اند. و بحمد الله و مَنَّهِ، یکی از اینان نه قمی بوده است و نه کاشی و نه آوی و نه رازی و نه ورامینی و نه از ساری و نه از اُرَم و نه از بلاد مازندران و نه از دیاری که به شیعه اثنا عشریّه معروف و منسوب است؛ بلکه همه از ولایات و نواحی و دیارجبریان و مشبّهیان بوده اند و بر این وجه دعوت کرده اند که معرفتِ خداوند را به تقلید و تعلیم و قولِ پیغمبر و معلّمِ صادق می دانند و دلیل و حجّت و نظر و تفکّر را انکار کرده اند؛ یعنی درست همان گونه که اصلِ مذهبِ این خواجه مصنّفِ جبری است. خدای تعالی به ما توفیق داد که اسرارِ ایشان را کشف کردیم و آن دعاوی بی حجّت و کلماتِ پُرشبهه را با دلیل، باطل و مضمحلّ گردانیدیم. والحُمد لله على كمالِ إفضالِهِ وصلّى الله على نبيَّهِ و الطاهرينَ مِنْ آلِهِ.

امير المؤمنین از هر یک از ملائکه به سببِ کثرتِ ثواب و قبولِ مشقّت بهتر است و اینکه بعد از مصطفی اطاعتِ از او بر مکلّفان واجب است. اجماعِ شیعه بر آن است. و در اخبار آنچه این شبهت را زایل گرداند وجود دارد؛ چنانکه رسول - علیه السلام - فرموده است: «مثلُ المؤمن عندَ الله كَمَثَلِ ملکٍ مقرّبٍ و إِنَّ المَؤْمِنَ أَعظمُ عِندَ اللَّهِ مِنْ ملکٍ مقرّبٍ.» (1)یعنی مَثَلِ مؤمن در نزد خداوند چون مثَلِ فرشته مقرّب است و بی گمان مؤمن نزد خداوند ازفرشته مقرّب بزرگ تراست.مانندِ این اخبار بسیار است. پس اگر یک مؤمن از فرشته برتر باشد،امیر المؤمنین اولی تر است؛ زیرا از سوی خداوند منصوص است و نیز معصوم از هر خطا.

امّا درجه رسول - علیه السلام - دیگر است،زیرا رسول پیشواست و علی پیرو و رسول فرمانده است و علی فرمانبر واو صاحبِ کتاب و قبله و سنّت و شریعت است

و علی را این درجه نیست و این فرقی روشن است و درجۀ نبوّت و رسالت درجه ای بزرگ است و از همه منزلت ها و درجات زیادتر است و هر که علی را با رسول در رسالت و نبوّت شریک بداند، کافر و مبطل و گمراه و اهلِ بدعت است.اعتقاد و مذهبِ شیعه این است.اما آنچه گفته است:«اگر بگویی که او با رسول شرکت دارد،سرت را می برند.» عجیب است که این خواجه و هم فکران او صد و پنجاه سال است که در حضور مردم می گویند:«ابوبکر تتمّه نبوّت است»و کسی سرشان را نمی برد،ولی اینجا به سخنِ ناگفته سر می برند؟!این خواجه باید بداند که با چُنان قاعده ای این حواله روا نیست. والحمد لله ربّ العالمين.

قناعت نفرمود(1) و رحمت هم بر سَرِ آن نهاد. در موضع دیگر همۀ مؤمنان را گفت:«هُوَ الَّذِي يُصَلَّى عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ؛(2)اوست آن که بر شما درود می فرستد و- فرشتگانش نیز- تا شما را به سوی روشنایی از تیرگی ها بیرون بَرَد.» پس اگر رواست که خدای تعالی بر ما صلوات بفرستد روا خواهد بود که ما و همه مؤمنان بر علی و آل او از معصومان صلوات فرستیم.

اگر شبهه در آن است و امتناع از آن است که «شیعه،علی را با مصطفی - علیه السلام در صلوات برابر کرده اند»،در کارِاین خواجه نقصان بیشتر است که به دربان و پاسبان و چاه کَن و رسن تاب وهنگامی که بمیرند«رحمة الله علیه» می گوید و برای ابوبکر صدّیق و عمر خطّاب و علی مرتضی نیز همین لفظ را به کار می برد.اگر در صلوات آنان،علی ومعصومان دیگر با رسول مشارکت داشته باشند، بهترازآن است که ایشان (ابوبکر صدّیق و عمرِ خطّاب و علی مرتضی )در لفظِ رحمت با اینان (دربان و پاسبان و چاه کَن و رسن تاب و....) برابر باشند! پس اگر چه معنی صلوات، رحمت است، برای اظهارِ فضیلتِ رسول وامام شیعه لفظ صلوات را به کار می برد تا فرقی باشد. این معنی چون از قرآن درست شد،نقصانی ندارد. والحمد لله ربّ العالمين.

و این از معجزه رساتراست، چون درآن، منزلت خلیفه زیادتر از مقام پیغمبراست! بلکه شریکِ خالقِ اکبراست!زیرا تنها خدای تعالی بود که زمین و آسمان را تهدید کرد:﴿ فَقالَ لَها وَ للأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أتَيْنا طائعينَ؛(1) به آن و به زمین فرمود:خواه یا ناخواه بیایید!گفتند:فرمانبردارانه آمدیم.) پس اگر عمر در فرمان دادن بر زمینِ جماد با خالقِ اکبر همبر(2) باشد، بگو چرا نمی تواند مرتضی با مصطفی در ابلاغ حجّت در معجزه برابر باشد؟ پس بگذار این شبهه در سر این خواجه بماند و عمر خود مقام و منزلتی دارد.

عجیب تر این است که اعتقادِ همه اهل جبر همین است و در کتبِ اصحاب ایشان مکتوب است و بر سرِ کرسی تدریس خود به ظاهر لاف می زنند که ابوبکرِ طاهران(3) در یک عید هم به مِنی نماز خوانده است و هم درابهر! با آنکه بودنِ یک جسم در دو مکان در یک وقت،در نظر همۀ عقلا محال است.و می گوید:اخی له همدانی غذایی گرم در همدان به کمر خود بست و در عّرَفات باز کرد و دهانش از گرمی غذا، سوخت.مانند این ترّهات که همه را کراماتِ اولیا می خوانند، بسیار می گویند. پس اگر شیعه بگوید:هنگامی که امامی با جماعتی از اهلِ شرک و گمراهی روبه رو شود و دعوی امامت کند و ایشان بر آن انکار کنند،باری تعالی از برای نصرتِ شریعتِ محمّدی بر دستِ وی حجّتی ظاهرگردانَد برای ردع (4)و جلوگیریِ منکرانِ شریعت و تقویتِ اسلام،انکارِ آن عقلاً و شرعاً روا نیست.

و اینکه به طعنه گفته است: «معجزهٔ علی را چون معجزهٔ رسول می دانند»، خطایی

ص: 334

بزرگ است، زیرا معجزه در دعوی امامت غیر از معجزه در دعوی نبوّت و رسالت است و علی منزلتِ رسول را ندارد؛چنانکه پیشتر گفتیم.

برچیدنِ جمعِ ناکثین (اصحاب جمل) و مارقین (خوارج) بفرستد، هیچ مستبعد نیست.اگر این مصنّف قیاسی به انصاف و نظری درست کند،این شبهه زایل خواهد شد.

خویشتن داری فرمود. در قرآن آمده است که به کفّار فرمود: «لَكُمْ ِدينُكُمْ وَلِيَ دينِ؛(1) شما به دین خود و من به دین خویش»سپس به مقابله پرداخت که آیه نازل شد:«وَ قاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً؛(2) با همه مشرکان پیکار کنید!»

فدا کرد، امام در بسترِ او و نیز در خیبر جان فدا کرد.اگر او زخم دشمنان خورد،این نیز زخمِ دشمنان خورد.اگر دوستانِ او دشمنِ وی شدند، با این نیز تمام اهل جمل و صفّین و نهروان دوست بودند و دشمن شدند.اگر آنجا خویش بیگانه شد، اینجا - البتّه به گمان این مصنّف - عقیل نزد معاویه رفت. اگر مصطفى «يوم الدار»(1) در خانه عبدالمطّلب خود را بر قبایل عرضه کرد، علی نیز روزِ بیعت شوری خود را به چند(2) سوگندِ معروف بر مهاجر و انصار عرضه کرد.در خبر است که زیاد،غلامِ ابوذرِ غفاری گفت:(3) كنتُ بالباب يومَ الشّورى وكانَ اميرالمؤمنين - عليه السلام - ارفعهم صوتاً فقال: بايعتم ابابكر و انا كنتُ احقَ بها منه، فرضيت لكم كما رضيتم لأنفسكم لقرب عهدكم بعبادة الأوثان، ثمَ بايعتم عمر و أنا كنتُ أحقَ بها منه، فرضيت لكم ما رضيتم لأنفسكم لقرب عهدكم بعبادة الأوثان، ثمَ تريدون أن تبايعوا عثمان و أنا أحقّ بها منه، فرضيت لكم ما رضيتم لأنفسكم وسأحتجَ عليكم بحجّهٍ لا ينكر [ها] عربيّكم ولا عجميَكم ولا كاتبكم و لا أميركم. فقال الزّبير:قل:يا أبا الحسن و لا تقل هجراً. فقال:ویحک یازبیر،اَوَمِثْلى يقول الهجر!ثمّ قال-علیه السلام-:انشدكم بالله، أفيكم أحدٌ آخى رسول الله معه غيري؟ قالوا: اللّهمَ لا. قال: فانشدكم بالله،أفيكم أحد.

ص: 339

قدّم اثنتى عشرة صدقة و ناجى رسول الله حيث قال الله:«قدّموا بين يدى نجواكم صدقة»(1) غيرى؟ قالوا:اللّهم لا.قال:فانشدكم بالله، أفيكم أحدٌ له زوجة مثل زوجتى فاطمة؟ قالوا:اللّهمَ لا.قال: فانشدكم بالله،أفيكم من له ابنان مثلاً ابنيّ؟ قالوا:اللّهمَ لا. قال: فانشدكم بالله،أفيكم من غسَّلَ رسول الله غيري؟ قالوا:اللّهمَ لا.قال:أفيكم غيرى من قال له النّبيَ:أنت منّى بمنزلة هارون من موسى إلّا أنّه لا نبيّ بعدي؟ قالوا:لا.قال:أفيكم من قال فيه: فمن كنت مولاه،فهذا علیّ مولاه غیری؟ قالوا:لا.قال:أفيكم من نام على فراش رسول الله غيري؟ قالوا:لا.قال:أفيكم من سلّم عليه جبرئیل و میکائیل و إسرافيل و ثلاثةآلافٍ من الملائكة يوم بدرٍ غيرى؟ قالوا:لا.قال:أفيكم من مسَح رسول الله عينيه وأعطاه رايته يوم خيبر غيري؟ قالوا:لا.ثمّ قال :أفيكم من أدّى الزكوة في ركوعه غیری؟ قالوا: لا.ثمّ قال:انشدكم بالله،أفيكم أحد عرف النّاسخ والمنسوخ غيرى؟ قالوا:اللّهمّ لا.ثمّ قال :أفيكم أحد أذهب الله عنهم الرّجس أهل البيت غيرنا؟ قالوا:لا.ثمّ قال:أفيكم أحد بارّز عمرو بن عبدودٍ غيري؟ قالوا:لا.قال:انشدكم بالله، أتعلمون أنَّ الله جمع هذا كلُه لى ؟ فقالوا:اللّهمَ نعم. قال: فاشهدوا و كفى بالله شهيداً بینی و بینکم.»

یعنی:«روز شورا من کنار در بودم و صدای امیر المؤمنین - علیه السلام - از همه رساتر بود که می فرمود: با ابوبکر بیعت کردید با آنکه من از او برای آن سزاوارتر بودم. با این حال به همان چیزی تن دادم که رضایت شما بود،از آن رو که شما تازه از بت پرستی دست کشیده بودید. سپس با عمر بیعت کردید با آنکه من از او برای آن سزاوارتر بودم،باز به همان چیزی تن دادم که رضایت شما بود.از آن رو که شما تازه از بت پرستی دست کشیده بودید. سپس خواستید با عثمان بیعت کنید با آنکه من از او برای آن سزاوارتر بودم، بااین حال به همان چیزی تن دادم که رضایت شما بود و اکنون با شما با دلیلی احتجاج می کنم که عرب و عجم ونویسنده وامیرتان آن را انکار

ص: 340

نمی تواند کرد.زبیرگفت:ای ابوالحسن! بگو ولی هذیان نگو! فرمود:وای بر تو ای زبیر!آیا کسی چون من هذیان می گوید؟! سپس فرمود: شما را به خدا آیا در میان شما کسی جز من با رسول الله برادر است؟ گفتند نه به خدا.فرمود:شما را به خدا آیا در میان شما کسی جز من دوازده بار پیش از گفت و گو با رسول الله صدقه داده است، زیرا خداوند فرموده بود:پیش از نجوا با پیامبر صدقه بدهید؟ گفتند:نه فرمود:شما را به خدا آیا در میان شما کسی جز من هست که همسری چون همسر من، فاطمه داشته باشد؟ گفتند: نه فرمود: شما را به خدا آیا در میان شما کسی جز من هست که دو فرزند چون دو فرزندان من داشته باشد؟ گفتند: نه.فرمود:شما را به خدا آیا در میان شما کسی جز من پیامبر را غسل داده است؟ گفتند: نه.فرمود:آیا در میان شماجز من کسی هست که پیامبر به او فرموده باشد: تو با من به منزله هارون با موسایی، جز اینکه پس از من پیامبری نیست؟ گفتند: نه. فرمود: آیا در میان شما جز من کسی هست که پیامبر درباره او فرموده باشد:کسی که من مولای اویم، این علی مولای اوست؟ گفتند: نه. فرمود: آیا در میان شما جز من کسی هست که در بستر پیامبر، به جای او خوابیده باشد؟گفتند: نه.فرمود:آیا در میان شما جز من کسی هست که در روزِ بدر جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و سه هزار فرشته بر او سلام کرده باشند؟ گفتند: نه.فرمود:آیا در میان شما جز من کسی هست که در روز خیبر،پیامبر به چشمانش دست کشیده و پرچم خود را به وی داده باشد؟ فرمود:آیا در میان شما جز من کسی هست که در رکوع زکات داده باشد؟ گفتند: نه. فرمود: شما را به خدا آیا در میان شما کسی جز من هست که ناسخ و منسوخ قرآن را باز بشناسد؟ گفتند نه به خدا.فرمود:آیا در میان شما جز ما اهل بیت کسانی هستند که خداوند از آنان ناپاکی را دور کرده باشد؟ گفتند:نه.فرمود:آیا در میان شما جز من کسی هست که با عمرو بن عبدود مبارزه کرده باشد؟ گفتند: نه.فرمود: شما را به خدا آیا می دانید که خداوند همۀ اینها را در من جمع کرده است؟ گفتند:آری به خدا. فرمود:پس شهادت بدهید و خداوند به گواهی میان من و شما کافی است.»

ص: 341

چون این حجّت ها و غیر اینها با چهل سوگند که در کتاب ها آمده است، بیان فرمود، آنگاه زیاد، غلامِ ابوذرغفاری-رضی الله عنه -برخاست و گفت:«الله أكبر، الله أكبر،افتتنوا بالدّنيا ونسوا الآخره،أقرّوا للرّجل بفضله و أنكروا حقّه.ثمّ قال:من أحبّ الإله ثمّ النّبيًا/ فحقيقٌ بأن يحبّ عليا.» (1)يعنى: الله اکبر.فریفته دنیا شدید و آخرت رااز یاد بردید،به برتری این مرد اقرارکردید، ولی منکر حقّ او شدید.سپس گفت:کسی که خدا و پیامبر را دوست دارد، سزاوار است که علی را نیز دوست داشته باشد.»

گویی این خواجهٔ جبری آنجا نبوده است؛بیت:

جمله گفتند:ای علی الّا تو راکس رانبود ***سيّدِ ساداتِ عصری قبله اهل تُقا

هرچه گفتی راست گفتی یاامیرالمؤمنین ***لال باد آن کو بگفتار تو در گوید که لا

و این بیت هااز خواجه عبدالملک بنان -رحمة الله عليه-است.

واین خواجه جبریِ دوبین،(2)بی خبر است که علی مرتضی بر حقّ خویش ابلاغ حجّت می کرد،امّا چون کسی مانند این خواجهٔ جبری گوشِ باز نداشته باشد،اگرامامتِ او را با رسالتِ مصطفی در آغاز و پایان و ظاهر و باطن قیاس کند، گویی مجرم و خطا کار نیست.

اگر پیامبر را زخم بر روی آمد،علی را بر سر آمد؛اگر او هنگامی که کاملاً عاجز شد، به غار گریخت،این به وقت عجز و منع در خانه نشست؛اگر او از مکّه به مدینه رفت، این از مدینه به کوفه آمد و قبیله همان بودند و بیشتر نشدند؛اگر علی در خانه خاموش ماند،(3)

ص: 342

آیا محمّد هم به ابو طالب پناه نبرده بود؟ اگر این فرمان خلافت خود در غدیر را بر طاق نهاد و کنار گذاشت، به زعمِ مصنّف،پیامبر هم گفته بود: ﴿لَكُمْ دِينُكُمْ وَ لِيَ دينِ؛(1)دین شما از خودتان و دین من از آنِ من)اگر او در حالت اوّل به ده صحابی قناعت کرد،این نیز روز اوّل به سلمان و ابوذر و دوازده صحابی قناعت کرد؛اگر این درآغاز قتال نکرد،آیا پیامبر هم اوّل صلح نکرد؟اگر مصطفی به آخر قتال کرد چون در قرآن آمده بود که«فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکینَ؛(2)مشرکان را بکشید)،آیا نه چنین بود که علی هم بنابر پیشگویی پیامبر در آخر قتال کرد که فرموده بود:«یا علیّ إنک تقاتل بعدى النّاكثين والقاسطين والمارقین؛(3) ای علی، تو پس از من با اصحاب جمل و صفّین و خوارج کارزار خواهی کرد.»اگرامام صلح کرد،از رسول آموخت؛اگر جنگ کرد از او دید؛اگراین در صفّین ظفر نیافت،او نیز در حنین پیروز نشد؛اگراو روز فتح مکه ظفر یافت این هم روز جمل ظفر یافت؛ اگر او برای مصلحت همراهی کرد و باسمک اللّهمَ(4) نوشت،این نیز برای مصلحت همراهی کرد و در خانه نشست و اگر او سال و ماه تیرِ دلِ مشرکان شد.(5)این نیز روز و شب خارِ دیده جبریان شد. این را باید با آن قیاس کرد تا با این حجّت ها هیچ شبهه ای باقی نَماند.والحمدُ لله النّاصر لأوليائِه و القاهر على أعدائِه؛ سپاس خدایی را که یاور دوستان خویش و در هم شکننده دشمنان خود است.

ص: 343

گفته است: «چون نوبتِ خلافت به او رسید...» باید از او پرسید که به حق خلافت به او رسید یا به باطل.اگربه حق به وی رسید، طلب خونِ عثمان از وی کردن باطل است واهلِ جمل و صفّین همه مبطلند و اگر علی را مبطل بداند، دگرباره باید اجماع را حجّت و او را خلیفه نداند. باید این خواجه در این کلمات اندیشه کند تا ببیند چه حکمی باید بدهد.والسّلام.

سخنان از چند جهت درست نیست:

یکی آنکه در قیاس با مصطفی - صلى الله علیه و آله که در آغاز بعثت به غار گریخت و به آخرِ کار شمشیر و لشکر آورد و مکّه را فتح کرد، بایست که مصطفی روز اوّل مکّه را فتح می کرد، زیرا در آغاز بعثت جوان تر و قوی تر بود! دیگر آنکه اگر

ابوبکر و عمر با وی همان می کردند که معاویه کرد، یعنی انکارِ فضل و تیغ در روی اوکشیدن و مالِ مسلمانان را خوردن و بر ضعفا ظلم کردن،آری با ایشان همان می کرد که با معاویه کرد.چون نکردند، نکرد.و عجب تر آن است که امیر المؤمنین هنگامی با سر کشان و متجاوزان جنگ کرد که به اجماعِ امّت خلیفه بود.ولی این خواجه جبری پانصد سال بعد از زمان او کتاب نوشته است و به علی زشت می گوید! پس - نعوذ بالله -اگر با ابوبکر و عمر جنگ و خصومت کرده بود،این خواجه او را کافر و مبطل می خواند،و گرچه در مورد جنگ جمل و صفّین تقیّه می کند،زیرا می ترسد که سرش را از دست بدهد.ولی در عرصه ای که به تقیّه حاجت نباشد،زبان و قلم در میدانِ دشمنی علی می افکند و تُهمت ها و بُهتان ها می زند.باری خود علی به زمان صلح و توقّف و زمان حرب و خصومت،عالم تر از همهٔ جهان بود.

اما آنچه گفته است: «به نظرِ تو ابوبکر و معاویه همانندند»، بلی همان است؛امّا مصلحتِ کارها در اوقات آنهاست.(1)

اما آنچه گفته است:«به روز جنگ جمل بیست هزار مرد کشته آمدند.» عجيب است که آن دعوی خود را فراموش کرده است که در اوّلِ این کتاب گفته بود: «اگر در عهد رسول از علی مردانگی ظاهر شد از برکاتِ معجز رسول - عليه السلام - بود و بعد از رسول عاجز و درمانده شد و هیچ ظفری نیافت اینجا اعتراف می کند که

ص: 346

بیست هزار از ناکثین را به یک روز هلاک کرد و از بُغض علی و عداوتِ او،آنان را از«أفضل مردم »خوانده است!و من نمی دانم جماعتی که تیغ بر روی امام کشیدند و او را دشُنام دادند و بانگ زدند:ألا إنّ أبَا الحسن قد أَشْرَكَ؛ علی مُشرک شد» چگونه افاضل مردمند؟! این چنین کسان همه مسلمان و بهشتی و از افاضل مردم اند؛ امّا آنها که می گویند:امام منصوص است و نمی توان او را برگزید،با همین قدر اظهار نظر،کافر و ملحد و رافضی می شوند! ای مسلمانان اگر مُنکرِ امامتِ ابوبکر رافضی دوزخی باشد،منکرِ امامتِ علی چرا بهشتی است؟ آیا نه این است که هر دو بر یک حَدَاست که آنچه رافضیان را در انکارِ امامتِ ابوبکر و عمر لازم است طلحه و زبیر و عایشه را هم در انکار امامت علی لازم است؟! یا آن ادّعا را نکند، یا دست از این طریقه بردارد، زیرا این دو ادّعا با هم راست نمی آیند؛ چنانکه گفته اند:دست وجوز از خُنُبره(1) هر دو برون نایَد به هم. (2)

نیروی آن داشته است که از مرزهای اسلام نگاه داری کند.

شیعه ،علی را به اسیری و عاجزی و مظلومی و محرومی و مرحومی وصف می کند؛ کسی که عمر می تواند به پهلوی زنش بزند و ابوبکر حقّ او را می برد و خالد بن ولید دستار در گردنِ او می اندازد و عثمان بر سرِ او چوب می زند و معاویه با او جنگ می کند و طلحه و زبیر به او آن همه زشتی هامی توانند کرد. پس او با این عجز و با این حرمت چگونه می تواند امامت و زعامتِ جمهور اعظم را به عهده بگیرد؟ خدای تعالی چنین کس را چگونه قائم مقام رسول کند؟ و رسول چگونه آن کس را وصی و خلیفه خویش گردانَد که بیم و عجز داشت؟ پس این هم تاوانِ خداست اوّلاً و هم تاوانِ رسولش ثانياً و هم تاوان علی ثالثاً که خاموش ماند و فرمانِ خدای را به جای نیاورد،یا مداهنه کرد.

اما جواب این کلمات را که بر این وجه ایراد کرده است باید به گوشِ هوش شنید تا فایده حاصل شود؛إن شاء الله.

اوّلاً معلوم است که درجهٔ خداوند درجه وحدانیّت است و برای او مثل و مانند و شریک نمی توان تصوّر کرد. جُبن و خوف و مداهنه در حقّ خداروا نیست. و رسول و امام مخلوق اند و این گونه معانی در اینان امکان دارد.چگونه رواست که خدای قاهر و قادرِ زنده و عالم که می بیند و می داند که فرستاده او موسی را از شهرِ مصر بیرون می کنند و او تنها و با پای برهنه و ترسان می گریزد (فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً يَتَرَقَّبُ)(1) و فرعونِ مخلوقِ ناتوان دعوی خدایی می کند(أنا رَبُّكُمُ الْأَعْلى)(2)سصبر و سکوت و توقّف می کند؟ و چون نُمرودِ طاغی،دعوی خدایی می کند و خلیل را به آتش می اندازد، درآن توقّف می کند و چون زکریای بی گناه را می کشند و جِرجیسِ معصوم را بدان حال زار می کشند، تأخیر می کند و چون از خونِ زکریّای بی گناه عالَم پُر می شود، توقّف می کند و چون جهودانِ دون به طلبِ مسیح می آیند،او را پنهانِ از ایشان شبانه به

ص: 348

آسمان می گریزاند و چون محمّد مصطفی که سیّد همه مخلوقات است، ادای دعوت می کند. ولید بن مغیره پدرِ خالد که او را سیف الله بی خطا می نامند، بچّه دان شتر را به خواری و جفا بر پشت پیامبر می افکند و ابوجهل سنگ بر پایش می زند و آن را مجروح می کند و ابوسفیان پدرِ معاویه خال المؤمنین، سنگ بر لب و دندانِ او می زند و چون مکّیان به کشتنِ او جمع می شوند، او را به شبِ تاریک پنهان از خلق به غار می گریزاند، با آنکه خدای تعالی باید حقِ دارندگان حق را نگاه دارد و انبیای خود را نصرت دهد و مظفّر گرداند.چرا نمی کند؟ بر آن اصل و قاعده که این خواجه جبری آورده است، نه او شایسته خدایی است، نه انبیایش صلاحیتِ رسالت دارند،و آنکه بدین عاجزی باشد، چگونه شایستهٔ خدایی است؟ و نیز آن کس که بدین ترس و درماندگی است،چگونه شایسته رسالت است؟

پس اگر بگوید که آن توقّف های خداوند برای مصلحت بود،امامت که پس از خداو رسول و در درجۀ سوم است و امام که مخلوق است و نیروی خالق را ندارد» و «ولیّ»است و رفعتِ نبی را ندارد، این توقّف و صبر و سکوتِ او نیز برای مصلحت است. و اگر خالد دستار در گردنِ علی افکند-و می دانیم که نیفکند - عجز محسوب شود، این عجز آنجا بیشتر است که پدرِ خالد بچّه دانِ ناقه را بر پشتِ رسول می نهد؛ و نهاد.اگرعجز باشد که عثمان چوب بر سرِ علی بزند-و می دانیم که نزد -زیرا نه قوّت و نه جرأت آن داشت - عجز آنجا بیشتر به چشم می آید که ابوسفیان سنگ بر دندانِ رسول بزند؛ و زد. پس اگر علی با آن عجز شایستۀ امامتِ جمهور اعظم نیست، محمّد با این عجز چگونه شایستۀ رسالتِ جنّ و انس است؟! اگر عجز و توقّف بنا به مصلحت سبب نقصانِ امامتِ علی گردد،عجز و شکیبایی و توقّفِ همه انبیا در اوّلِ بعثت سبب نقصانِ رسالتِ ایشان می گردد. پس این تاوان اوّلاً از آنِ خداست، زیرا او رسالت به کسی داده است که باید از مدینه و مکّه و بیت المقدّس شب و پنهان بگریزد و ثانیاً تاوانی از آنِ موسی و عیسی ومحمّداست که با آنکه می دانستند که نمی توانن به کاری

ص: 349

قیام کنند،قبول کردند و ثالثاً تاوان آن با جبرئیل است که کسی را که اهلیّت ندارد تأیید و تقریر می کند.پس به قول این خواجه شیعه بُوده ناصبی شده هیچ یک از این انبیا «ِلخوفِهم و عَجْزِهِم و جُبْنِهم؛ به سبب ترس و ناتوانی و هراسشان»، لايقِ نبوّت و رسالت نبوده اند.اگر می گوید که چنین نیست و قبول دارد که با ترس و ناتوانی هم رسالت رواست؛ پس جایی را که در درجه کمتر از رسالت (یعنی امامت)است باید به طریق اولی روا بداند و باید از این طریقهٔ بدِ بی حجّت و مذهبِ نامعقول دست بردارد.اما جواب دوم بر این فصل که گفته است:«امام از آن سبب لازم است تا حقّ ضعفا را از اقویا بستاند»، با این قول خواجه لازم می آید که از زمانی که عمر بن خطّاب از جهان رفته است،هیچ کس امامت و زعامتِ بر حق نکرده باشد؛ زیرا بر همه عقلا و فضلا معلوم است که از آنگاه که امامت به دست مروانیان و امویان و سپس عبّاسیان افتاد تا امروز،کسی نه حقّ ضعفا را ازاقویا باز ستانده و نه حقّ مسلمانان به مسلمانان رسیده و نه حقّ خود اینان بر خودشان نگاه داشته شده است.

أوّلاً معلوم است که در عهدِ این خلفا در بیشترِ اوقات راه ها ناامن و مسلمانان رنجور و خراج ها و باج ها بسیار و شراب خوری و فسق آشکار و ظلم و عدوان بی اندازه بوده است. این خلفا یا می توانستند منع کنند یا نه؟ اگر می توانستند و

نکردند، شایسته خلافت و پیشوایی نبوده اند، زیرا به قولِ این خواجه ناصبی خارجی، امام باید قوی را از ضعیف دفع کند و اگر نتوانستند، پس باز به قول این خواجه جبری،استحقاق و اهلیّتِ زعامت و امامت را ندارند. این خطا نخست از خداست - العیاذ بالله - که خلافتِ عاجزان را پذیرفته است و ثانیاً از مسلمانان است که بر کسی اجماع می کنند که اهلیّتِ امامت ندارد و ثالثاً از خلفاست که متولّی کاری می شوند که از عهده آن بر نمی آیند.امّا آنجا که گفته است:«امامت شایسته کسی که حقّ خودرا برای خود بتواند نگاه دارد»،پس این خواجه جبری چه می گوید در حق خلیفه بغداد در مصر وگیلان نکردند، شایسته خلافت و پیشوایی نبوده اند، زیرا به قولِ این خواجه ناصبی خارجی، امام باید قوی را از ضعیف دفع کند و اگر نتوانستند، پس باز به قول این خواجه جبری،استحقاق و اهلیّتِ زعامت و امامت را ندارند. این خطا نخست از خداست - العیاذ بالله - که خلافتِ عاجزان را پذیرفته است و ثانیاً از مسلمانان است که بر کسی اجماع می کنند که اهلیّتِ امامت ندارد و ثالثاً از خلفاست که متولّی کاری می شوند که از عهده آن بر نمی آیند.

اما آنجا که گفته است امامت شایسته کسی است که حق خود را برای خود بتواند نگاه دارد پس این خواجه جبری چه میگوید در حق خلیفهٔ بغداد در مصر و گیلان

ص: 350

و دیگر جای ها که هر یک در برابر خليفه بغداد، مدّعیِ حکومت است؟ آیا در این جاها او را حقّی هست یا نه؟ اگر در هیچ جا حقّی ندارد، پس تنها امام بغداد است، نه امامِ همۀ عالم، و مذهبِ این خواجهٔ مصنّف در این وجه برین قسمت کم می آوَرَد. اگر امامِ همۀ عالم است،در گیلان و مصر و یمن و طائف هم حقّ دارد، هم برای خود و هم شرایط امامت و برای رعایا همه میدانیم که این حق را هرگز نگاه نداشته اند و ضایع مانده و هدر رفته اشاره به ضعف است و مالهای مسلمانان که در آن حدود مستهلک و خونهای مظلومان که در آن دیدگاه مؤلف نواحی هَدَرْ میشود همه به گردن خلفای بغداد است که عاجز و مقهور و مغلوب و محروم اند و شایسته امامت نیستند و این همان صورت است که این خواجه برای امیر المؤمنين على - عليه السلام - تصویر کرده است.

در آخر این فصل گفته است: «امام برای آن لازم است که از مرزهای اسلام نگاهبانی کند به این خواجه باید گفت ای بی ،انصاف هرگز که دیده و که شنیده است که لشکری از دار الخلافه بغداد روی به روم یا الموت نهاده و برای ظفر و نصرت اقدامی کرده باشد؟ پس بنا به قول این ،خواجه مردم همه ضعیف و مغلوب اند و حقها ضایع و مسلمانان رنجور و بدعتها آشکارا و مخالفان اسلام مستولی بر این طریقه از روزگارِ عُمَر تا امروز به قول خود این خواجهٔ جبری عالم مهمل و معطل و حق از دسترس امّت خارج است و اگر بگوید سلاطین کارگزاران خلفای بغدادند و هر چه اینان کنند حکم با ایشان است آخر اگر دعوی تاریخ دانی می کند، حادثه مرج با «مسترشد و حادثه محمد شاه با خلیفهٔ بغداد و مخالفت و خصومت سران بغداد با راشد را دیده و نوشته و خوانده و دانسته است پس لاف نزند که شاهان، کارگزاران خلفای بغدادند؛ زیرا گاه بوده است که سران بغداد ذرّه ای با خلفای بغداد مسامحه نکرده اند.

با این جواب های شافی که داده ایم همه فایده ها بحمد الله حاصل و همه شبهه ها زایل است. والحمد لله على آلائه وصلّى الله على أنبيائه و أوليائه.

ص: 351

فرستاده بود؟ آیا رسول - علیه السلام - در حق معاویه گفته است: «إنّ-ي تارک فيكم الثَّقَلَين؛ من ميان شما دو چیز با ارزش برجا می گذارم ... الی آخر خبر !؟»(1) اگر باری تعالی به نص قرآن فرمانبرداری از ابوسفيان جاهل و معاوية سرکش ائمه(ع) به عنوان و یزیدِ شراب خواره و عمرو عاص عصیانگر و مروان رانده و عبدالملک می پرست و ولیدِ پلید را بر مردم واجب کرده باشد، لابد حسن بن على - عليه السلام - هم به خدمتِ معاویه میرود اما اگر آن آیات در حق حسن و پدرش و مادرش و برادرش نازل شده است پس فرمانبرداری از ایشان بر امت واجب است و معاویه و غير معاویه باید به خدمت ایشان میرفتند و فرمان میبردند که اولو الأمر و معصوم و ائمه منصوص .اند والحمد لله ربّ العالمين.

جواب آنچه در حق هر یک از ائمه معصومین گفته است همین است که گفته شد. آنچه ایشان از بنی امیه و مروانیان ستاندند آن را عطایا و ارزاق نمی خوانند. حق ایشان بود که بنی امیه و مروانیان به غصب به دست گرفته بودند و ائمه - عليهم السلام - بدان طریق که می توانستند از آنان بازستاندند و آن کار در عصمت و امامت آنان نقصانی ایجاد نمی کند. توقف و درنگ و صبر ایشان در وقت عجز و مصلحتِ وقت شبیه گریختن انبیا از وطن خویش و مانند توقف و شکیبایی مصطفی در آغاز بعثت و رفتن او به غار و مانند آن است و چون آن هیچ نقصانی در نبوت و رسالت ایجاد نکرده است، این نیز بر این وجه که بیان کرده شد نقصانی در امامت و عصمت ایشان ایجاد نمی کند. والحمد لله رب العالمين .

ص: 353

از جمله گمراهانم.) اگر حضرت صادق مانند این گفته بود، این خواجه بخت برگشته آن را دستاویز می کرد. پس اگر رواست که موسای عمران، کلیم و هم سخن خداوندِ سبحان که معجز و کتاب و شریعت و درجۀ نبوّت و منزلت رسالت دارد با فرعون طاغی و کافر در حالتِ غضب ،وی مانند این سخن بگوید و در نبوّت او نقصانی به وجود نیاید رواست که صادق - علیه السلام - نیز با شخصی که چند هزار فاطمی را با نهادن در دیوار کشته و با کسی چون ابوحنیفه آن ستمها را روا داشته چنان معامله بی مجامله کند و به مصلحت سخنی نرم بگوید اگر آنجا تهدید و تشدید دلیل بر حق بودنِ فرعون و نرمی و مجامله حضرت موسی دلیل بطلان دعوی موسی نبود، اینجا نیز تهدید منصور دلیل بر حق بودن وی و نرمی و سخن ساکن و جواب حضرت صادق دليل بطلان او نیست در این فصل این قدر عاقل مُنْصِف را کافی است و الحمد لله رب العالمين.

تدبیر کنیزکی به نام ایسونیه(1) هلاک کرد. اگر حضرت کاظم عهدی کرد و بدان وفا کرد، هارون الرشید با بی وفایی او را به دست سندی بن شاهک هلاک کرد؛ تا اینان همه صابر و مظلوم و شهید باشند و آنان همه تجاوزگر و ظالم و غاصب. ﴿وَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ ).(2) و إنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابِ؛(3) جز این نیست که پاداش شکیبایان را بیشمار تمام و کمال میدهند.)

شرح می دهد. اگر رضا بر طریِق تواضع و کرم پاسخ آن کلمات را بدهد، نه نقصانِ مرتبه رضا - علیه السلام - است و نه زیادت درجهٔ مأمون.

گفته است: «اگر هم کشته می شدند شهید بودند، چون زکریّا و جرجيس و يحيى.» که این مصنّف که دعوی علم تاریخ می کند، این قصّه را نشنیده است که چون مصطفى - عليه السلام - به دستور و اجازۀ باری تعالی با مشرکان مکّه در روز حدیبیه صلح کرد، سهیل بن عمر و پیشِ رسول آمد تا عهد ببندد. رسول - علیه السلام - امیر المؤمنین را نشاند و گفت: «اكتبٌ یا علی، بسم الله الرّحمن الرّحيم.» سهيل بن عمر و گفت: «به این راضی نیستم. بنویس: باسمك اللّهُم!زیرا اگر ما به خدای رحمان و رحیم اعتراف کنیم ،دینِ تو را قبول کرده ایم.» پیامبر - علیه السلام - می گوید: «امح یا علي ما كتبتَ و اكُتُب: باسمک اللّهم؛ ای علی! آنچه نوشته ای پاک کن و بنویس باسمک اللهم.» یعنی چنان کرد که سهیل بن عمرو می خواست. آنگاه پیامبر گفت: بنویس که هذا ما قاضى عليه محمّد رسول الله» على - عليه السلام - نوشت. ولی سهیل بن عمر و گفت: اگر ما به رسالتِ تو اعتراف کنیم که دیگر اختلافی نداریم و معاهده ای لازم نیست صلح بر این میکنیم که بنویسی که «محمّد بن عبدالله».(1) پیامبر به علی - عليه السلام - گفت: «بشتُر و بنویس.» امیر المؤمنین امتناعی کرد و گفت: «إنّه والله، لَرسولُ الله على رَغمِ أنفک؛ سوگند به خدا او به خلافِ میل تو رسول خداست.» امّا رسول فرمود تا آن کلمه را هم بسترند و بنویسند که «هذا ما قاضی علیه محمّد بن عبدالله.» پس بنابر آنچه این خواجه مصنّف آورده است، می بایست که رسول - علیه السلام - با قوّت و شوکتی که داشت، نام خدا را از خدایی محو نمی فرمود و نام خود را نیز از رسالت پاک نمی کرد، تا اگر کشته می شد شهید می بود؛ همچون زکریّا و یحیی و جرجیس. پس خواجه مصنّف این فصل را با صلح رضا و مأمون قیاس کند تا ببیند که مأمون را امیرالمؤمنین خواندن آسان تراست یا نامِ خداورسول راازخدایی

ص: 358

و رسالت در نوشتن محو کردن .هر نقصان که در آن صورت در نبوّتِ مصطفی وجود دارد، در این صورت در امامتِ رضا هم وجود دارد! پس اگر رواست که رسول - علیه السلام در عهد باکافران، نام خدا را از خدایی محو کند و نام خود را از رسالت بستُرَد، رواست که رضا در عهدِ مأمون او را امیر المؤمنین بخواند و بنویسد. اگر آن تقیّه و مداهنه است،این نیز تقیّه و مداهنه است. اگر آن مصلحت است، این نیز مصلحت است و آنجا خدا، خداست ،نه بُتان، و مصطفی بر حق است نه ،ایشان، و اینجا هم امام على بن موسى الرّضا است نه دیگران.

عجیب تر این است که اگر یکی از ائمه در کربلا با هفتاد و چند جان پاک کشته شودو درجه شهادت بیابد،این خواجه ناصبی می گوید: شتاب کرد و خود را به دستِ خودهلاک کرد و آن را با قتلِ جرجیس و یحیی قیاس نمی کند و کسی چون یزید را که دستور به این قتل داد، شابّ تائب (جوانِ توبه کار) می خواند و کشنده را مسلمان؛ اما اگر امامی دیگر چون رضا با دشمنی بسازد و به مصلحتِ امّت صلحی کند، این را به مداهنه و بی حمیّتی و به نااهلی منسوب می سازد!

آخر ایشان از دستِ تو چه باید کنند و چه شایسته است که بکنند؟ اگر کور نیستی ببین که حسین همان کرد که جرجیس و یحیی و زکریّا کردند و یا حسن بن علی و صادق و کاظم و رضا همان کردند که لوط و شعیب و هود و ارمیا و نیز قائم آن می کند که مصطفی در غار کرد و یونس در دریا و همه اقتدا به انبیا کردند و حق با ایشان بود. و رضا - علیه السلام - با این همه مصلحت ها سلامت هم نیافت تا حجّت بلیغ تر باشد. امّا نقصان نیافت؛ زیرا این جماعت اولادِ مصطفی هستند و ائمّه هدی و فرزندانِ زهرا و نایبان مرتضی و راسخان در علم، مُفتیانِ أحكام شریعت، متولّيان دين، برگزیدگان خدا، معصوم از همه لغزش ها و تهمت ها و خطاها، (وَذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛(1) در حالی که برخی فرزندزادگانِ برخی دیگرند و خداوند شنوایی داناست.

ص: 359

گفت: اوّلاً حدیثِ فتح و آن قصّه درست است ،امّا این خواجه که ادّعای بصیرت ودانایی می کند، باید که از هر طرفی که فتحی روی نماید اعلام کند و به سبب دوست داشتن یک مذهبِ خارجی آن را نپوشاند. عجبا که از شام تا ری خبر از همه فتوح دارد، امّا از پنجاه فرسنگی ری بی خبر است که ملاحده (اسماعیلیه) و تعلیمیان که معرفت خدا را از طریق شنیدن و قولِ پیغمبر اثبات می کنند، قلعه ای ساخته بودند به نام مهرین (1)، ذخیره های فراوان آنجا برده و سلاح های گران در وی جمع کرده و مردان جنگی در آن نشانده بودند.آنان راه ها را بر مسلمانان حنفی و شافعی و شیعی می بستند و ناامن می گردانیدند و عیش ها را بر مسلمانان ناگوار می کردند و ضعفا را از مهمّاتشان محروم می داشتند؛ تا اینکه در ماههای سال 553 قافله ای که از سفر حجاز باز می گشت، با ساز و برگ و آلات و ادوات، همه حنفیانی نیکو اعتقاد و سنّیانی عدلی نه جبری، با حدود هزار مرد، از ماوراء النّهر و غزنین و بلخ و بخارا و خوارزم و بلاد آن دیار که با بدرقه امیرِ غازی اینانج اتابک(2) تا بسطام رفتند. چون بدرقه بازگشت، ملحدان اسماعیلی از قلعهٔ مهرین شبیخون آوردند و چهارصد هزار دینار صامت و ناطق را بردند و چهارصد و هشتاد و چند مسلمانِ حاجی و غیر حاجی را شهید کردند.(3) چون این واقعه را تکرار کردند و راه ها ترسناک شد و مسلمانان در جان و مال کردن در خطر بودند، به تأیید الهی و برکتِ مصطفی و مرتضی یک فاتح شیعی با اقبال صاحب الزّمان مهدى بن الحسن العسکری -علیه السلام- از مازندران با ساز و برگ قوّت و شوکت و نصرت پیدا شد، چنانکه کوهِ گران از هیبت شاه کوچ می کرد (4)و آن قلعه را به تأیید الهی ستاند و آن سگان جهنّم و خوکهای دوزخ را طعمه سگان

ص: 361

و گرگان کرد و روی پرچم را به سوی حدودِ استرآباد و گرگان نمود؛ همه به دولتِ آن شاه شیعی مبارک لقای خجسته پی لشکرکشِ مُلحدکُش. چون قلعه را ستاند، برخی ملحدان اسماعیلی را کشت و برخی را خسته و بسته به ری و همدان فرستاد و در قلعه، دژبان مؤمن و معتقد نشاند و ذخیره فرستاد و قلعه را آباد کرد و آن راه از خوفِ آن ملعون ها ایمن شد و اکنون مسلمانان ایمن می آیند و می روند.انصاف این است که این فتح را می بایست امیر المؤمنین و لشکر او که خلیفه بغداد و خلیفهٔ روزگار است می کرد، ولی او در بغداد خاموش مانده است تا دیگران کار کنند. پس به قول این خواجه جبری، اسلام را باید برچید؛ زیرا خون و مال مسلمانان ضایع می شود تا آنگاه که او از بغداد به درآید، و می ترسم که آنگاه که او به درآید، جهان را آب برده باشد! به ما بگو که او را بر مسلمانان و مسلمانی چه حقّی است؟ و کدام نصرت را داده است؟

پس دانستیم که مقصود این خواجه جبری و ناصبی دوستی عبّاسیان نیست، بلکه غرض او دشمنی با فرزندان فاطمه و فاطمیان است. اگر بنا به قول وی «آنچه علی کوچک کرد به ضرورت بایست که مهدی قائم کند»، آنچه را هم که شاه غازی شیعی کرد، بایست که خلیفهٔ بغداد می کرد؛ خاصّه آنکه اگر مهدی قائم به قول او خائف و غایب است، ولی خلیفۀ عبّاسی حاضر و ایمن است و خطبه و سکه به نام اوست. خطبه و سکّه در شرق و غرب به نامِ خلیفه باشد ولی جهاد با ملحدان را شاه شیعی کند؟ اگر بگویی که علی کوچک به نیابتِ خلیفه این کار را می کند، شاهِ غازی شیعی هم به نیابتِ قائم این کار را می کند، تا هیچ شبه ای نمانَد و باید این را بر آن قیاس کند.امّا حقیقت این است که چنین نیست و بر همۀ ملوک و جهانداران و مسلمانان، ازترک و تازی و شیعی و سنّی واجب است که دین خدا را به قدر طاقت یاری کنند، به خلافِ آنچه این خواجه جبری به طعن در حق مهدی - علیه السلام - گفته است.

ص: 362

او می خواست در مورد قلعه گِردکوه زیادتر از این اقدام کند؛ اگر فتوای خواجگان جبری «بغراتکین» ایجاد زحمت نمی کرد.(1) ولی بحمد الله هنوز از بیمِ تیغِ شاه در راهِ خراسان جرأت ندارند که رنجی به مسلمانی برسانند. اتابک علی کوچک بحمد الله خود جهادگری معتقد است؛ اما این مصنّف، علی بزرگ - عليه السلام - را چندان دوست نمی دارد و به دروغ لاف می زند. عالم السّرّ و الخفيّات می داند که ابوبکر و عمر که صدر اوّل اند و ابو حنیفه و شافعی که بزرگانِ دیگرند،از چُنین کتابی که او بر ضدّ شیعیان نوشته است، راضی نیستند و از او تبرّا می کنند؛ زیرا آنچه نوشته است، بیشتر لغو و هَذَیان و کذب و طامات (2)و ترّهات و بغض و عداوت است و وزر و وبالِ آن تا به قیامت در گردنِ او خواهد ماند.إن شاء الله تعالى.

اما جواب این کلمات:

بحمد الله و به برکت مصطفی و ائمّه هدی، در فصل پیشین اثبات کردیم که بنیانگذارانِ الحاد همه جبریان و اهل تشبیه بودند که معرفتِ خدا را موقوف به «خبر» می دانستند، نه موکول به «نظر».آنان از ولایاتِ مشبّهیان بودند و به الحاد دعوت

می کردند و میلِشان به دین نصرانی بود و همچون ایشان، نُه قدیم اثبات می کردند و با آل مصطفی کینه داشتند؛ زیرا بازماندگان آن دسته از اهل بغی و تجاوز بودند که امیر مؤمنان و پیشوای متّقیان، ایشان را در صفّین و جمل و نهروان کشت، و از اینجا بود که برخی منکر توحید و برخی دیگر مُنکر رسالت و گروه سوم منکر امامت شدند. آنان خوارج اند و بر حسین نفرین می کنند و یزید را امیر المؤمنین و یزید را امیر المؤمنین می دانند. پیشتر شرح داده ایم؛هر کس بخواند، می داند که بر ما هیچ غرامتی و ملامتی نیست. امّا جوابِ کشتنِ حسین و نوحه و کربلا و گریه و قصّه عاشورا را به تفصیل خواهیم گفت. به توفیقِ خدای تعالی و به برکاتِ سیّد انبیا محمّد مصطفی و سیّد اوصيا على مرتضى. إن شاء الله و الحمد لله ربّ العالمين.

صدای طبلی جمع می شوید و با تازیانه ای پراکنده. لشکر شام می آمدند و تاختن می آوردند و آن مهترِ دین از ایشان یاوری می خواست، ولی روی می گرداندند و فرمان نمی بُردند تا او از دردِ دل گفت: «و ما يمنع أشقاكُم أن يخضبَ هذِهِ بِهذا؛(1) کجاست آن شقی ترینِ شما تا موی محاسن مرا به خون من رنگ کند، چنانکه خدای من مرا خبر داده است.» بعد از آن سخن، دیگر به منبر نرفت. آن بود که پسر ملجمِ شیعی او را کشت. او گفت: «فُزت و ربَّ الكعبة ؛(2) به خدای کعبه از دست و جورِ شیعیان رَستم.» همان گونه بود که آن مردِ مردان و شهسوار میدان و مبارز جهان می گفت: شیعیان با طبلی می شوند و چون دستی بر آنان بیفشانی ناپدید می گردند. برخی می گفتند علی مردی دارد و رأی ندارد و برخی دیگر به او می گفتند: دوباره ایمان بیاور، زیرا چون حکمین را قبول کردی، کافر شدی. برخی خوارج شدند و برخی غالی و برخی غُرابی(3) و برخی حلولی و برخی دشنام گو و ملامت گر و لعنت کننده و عیب جو. او از همه بیزاری جست و سرانجام یکی از همین شیعیان، شبِ نوزدهم ماهِ رمضان او را کشت او بزرگترین امام و برترین معصوم در نزد شیعیان است؛ اما خود ایشان کشتندش، نه ابوبکر و نه عمرونه عثمان و نه طلحه و نه زبیر و نه ما و نه پدرانِ ما و نه سلطانان ما و نه پدرانِ ایشان. نمی دانی او را چه کسی کشت ،بدان که عبدالرّحمن بن ملجم او را کشت که شیعه و از کوفه و خدمتگار علی بود. هر چه بر همه اهل بیت رفته است، شما شیعیان کرده اید و همه مستوجبِ لعنت و ذلّت لعنت و ذلّت و مذمّت هستید.

اما جواب این کلمات را با انصاف و از دل و جان باید شنید و ما را به همّت و دعا مدد باید کرد که در پاسخگویی به این کتاب، هم تقرّب به خدا کرده ایم و هم تبرّک به

ص: 365

مصطفی و مرتضی و به رحمت و آمرزش روز جزا امید داريم. ﴿إِنَّ اللَّهَ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ؛(1) خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی فرماید.)

گفته است: «این همه با ایشان خودِ شیعیان کردند.» شگفتا که او در اوّلِ کتاب، گفته است بنیانگذارانِ رفض (تشیع) فُلان و فلان بودند و در جای دیگر می گوید یک زن بوده است و جای دیگر می نویسد ابن المقفّع بود، و سپس زشتگویی های خود را فراموش می کند و اکنون می گوید:شیعیان در سپاهِ علی بودند و از او فرمان نمی بردند!همه فضلا و عقلا، از پادشاه و رعیّت و قاضی و غیر قاضی و خواصّ و عوامّ و حنفی و شافعی و شیعی بدانند که هر سخنِ این مؤلف، ناقض سخن دیگر اوست.

گفته است: «از علی فرمان نمی بُردند و در تابستان می گفتند هوا گرم است و در زمستان می گفتند گفتند سرداست، تا آنکه از ایشان ملول شد...(2)آری؛ چُنان است که می گوید؛ اما جُبن و تقصیر و انکار و نفاقِ اینان در امیرالمؤمنین و منزلتِ او خللی ایجاد نمی کند. در عهد همه انبیا و در لشکرِ ایشان، مانند این و بیش از این بوده است واز این گونه بسیار گفته اند و کرده اند و ذکر آن در قرآن مجید آمده است؛ امّا این مصنّفِ نوناصبی، از برای حرمت مهاجر و انصار می بایست این فصل را نمی آورد و بر آنان طعن نمی زد؛ زیرا شیعیانِ عهدِ علی در این احوال اقتدا به مهاجر و انصار کرده بودند که با رسول - عليه السلام - همان معامله را کردند و پیامبر - علیه السلام - از دست و قول و عمل ایشان همین گونه شکایت کرد که علی از دست این شیعیان به گواهی قرآن، گروهی به زبان به محمّد می گفتند:ما با توایم، اما به دل با وی نبودند و دشمن وی بودند تا این آیه آمد: «إذا جاءَكَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِينَ لَكَاذِبُونَ؛(3)چون منافقان نزد تو می آیند، می گویند:

ص: 366

گواهی می دهیم که بی گمان تو فرستاده خداوندی و خدا می داند که تو فرستاده اویی و خدا گواهی می دهد که منافقین سخت دروغ گویند.»در موضعِ دیگر، هنگامی که آنان نماز به ریا و در کسالت می گزاردند و زکات به اکراه می دادند و منکر محمّد - صلى الله علیه و آله - بودند و او تنگدل شد، این آیه آمد: ﴿وَ لا يَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلّا وَهُمْ كُسالى ولا يُنْفِقُونَ إِلَّا وَهُمْ کارِهُونَ؛ (1)جز با کسالت نماز نمی گزارند و جز به ناخشنودی نمی بخشند.) چون رسول در تابستان عزم جهاد می کرد، می گفتند: ما در گرما نمی توانیم شمشیر بزنیم. تا این آیه آمد( قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ؛(2)بگو آتش دوزخ گرم تر است اگر در می یافتند.) و چون لشکر به مدینه می آمد،می گفتند: خدا و رسولش ما را به دروغ می فریبند و کیست که طاقتِ عمرو بن عبدوَدّداشته باشد؟ (ما وَعَدَنا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلّا غُرُورًا،(3)خدا و پیامبرش به ما جز وعده فریبنده نداده اند.) چون رسول عزم جهاد می کرد، عذرها به دروغ می آوردند که ما عیال داریم و خانه های ما خراب است. باری تعالی فرمود: «يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِرَارًا؛(4) می گفتند خانه های ما بی حفاظ است؛ با آنکه بی حفاظ نبود. آنان جز سرِ گریز از جنگ نداشتند. )

چون امیرالمؤمنین - علیه السلام - ساز و برگ برگرفت و مقابل عمرو بن عبدوَدّ درآمد، اینان در خانه ها نشسته و درِ خانه هایِ خود را بسته بودند و هنوز رسول را باور نداشتند و می ترسیدند؛ چنانکه گونه حکایت می کند:و إذْ رَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَ هُنالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلزالا شَدِيدًا؛(5) هنگامی که چشم ها کلاپیسه شد و دل ها به گلوها رسید و به خداوند گمان های نادرست بردید. در آنجا مؤمنان را آزمودند و سخت لرزاندند.) در آیهای دیگر فرمود: (عَفا الله عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ؛(6) خدا از تو در گذرد! چرا

ص: 367

پیش از آنکه راستگویان بر تو آشکار گردند و دروغگویان را بشناسی، به آنان اجازه دادی؟) چون به قول و وعده مصطفی اطمینان نداشتند و به زبان یار بودند و در دل مخالف،این آیه آمد: (يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِ جَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ؛(1) می گویند چون به مدینه بازگردیم، فراپایه تر، فرومایه تر را از آنجا بیرون خواهد راند.) در آیه دیگر، آن تهمت و شبهه قومی را چنین حکایت می کند: ﴿وَ ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ؛(2) دل به شک سپرده اند و در تردید خود سرگردانند.) در موضع دیگر که آن قوم انکار می کردند و در کسالت طبع خود فرو رفته بودند، خداوند فرمود:( فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَدًا وَ لَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا إِنَّكُمْ رَضيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفِينَ؛(3)اگر خدا تو را نزد دسته ای از آنان بازگردانَد و آنها از تو اجازه بیرون آمدن با تو را خواستند، بگو هرگز هیچگاه با من بیرون نخواهید آمد و همراه من با دشمنی جنگ نخواهید کرد. شما نخست خود کناره جویی از جهاد راپسندیدید. پس بنشینید کنار واپس ماندگان.)

پس اگر آن قوم با امیر المؤمنین چُنان معامله کردند و شیعی بودند، این جماعت که با سيّد المرسلین این معاملت کردند، نمی دانم شیعی بودند یا نبودند؟ اگر شیعی نبودند، شیعیانِ عهدِ علی به آنان اقتدا کردند. پس این تشیع مذهبی است که در عهدِ رسول و علی هم بوده است و بر همه مذاهب تقدّم دارد و آنان سبقت دارند. به آنان نمی توان طعن زد و اگر این خواجهٔ ناصبی بگوید: آنان در لشکر پیامبر منافق بودند واینکه در لشکر پیامبر منافقان باشند، نقصانی در نبوّتِ مصطفی ایجاد نمی کند، ما نیز می گوییم این جماعت نیز که خواجه از ایشان حکایت کرده است منافق بودند و اگر در لشکر امیر المؤمنین منافقان باشند، نقصانی برای امیر المؤمنین نیست. پس آنجا

مؤمنان دیگر بودند و منافقان دیگر؛ اینجا نیز شیعیانِ معتقد دیگرند و منافقان دیگر. باید با یکدیگر قیاس کنند تا مقصود حاصل و شبهه زائل شود.

ص: 368

اینکه گفته است: «عبدالرّحمن بن ملجم شیعی او را کشت که کوفی و شاگردِ او بود.» مگر ابولؤلؤ فیروزی،(1) که عمر بن خطّاب را کشت، از همان ولایت نبود که لشکرِ عمر ستانده بود و از مقرّبان عمر و خدمتگارِ وی نبود و به خلافت با عمر بیعت نکرده بود؟ در بعضی تواریخ آمده است که این ابولؤلؤ، فیروز نام داشت و غلام مغيرة بن شعبه بود و در اصل مسیحی بود و الله أعلم. پس اگر عبدالرّحمن ملجم شیعی بود ابولؤلؤ فرذری(2) بود.

گفته است: «نشان شیعیان آن است که به صدای طبلی جمع می آیند و با تازیانه ای پراکنده می شوند.» در فصلی که بعد از این می آید این خواجه ناصبی در می یابد که آنچه گفته است، صفتِ کیست و چه کسی بر آن لایق تر است و شبهه ای نخواهد ماند که ناصبیان در مواضعی و جایگاه هایی که انکار آن ممکن نیست، چگونه جمع می آیند و چگونه پراکنده می شوند.

گفته است: «برخی می گفتند علی مردی دارد و رأی ندارد و برخی دیگر به او می گفتند: دوباره ایمان بیاور؛ زیرا چون حکمین را قبول کردی کافر شدی.» سبحان الله! چقدر این سخن به بیعتِ شورا همانند است. در آنجا نیز خلیفه دوم در امامت بدان شش شخص حوالت و اشارت کرد و بر دو قسمت نهاد و مهاجر و انصار در آن سرگشته و متردّد شدند و بزرگان مهاجر و انصار زبان به سخن های سخت ،دراز کردند. یکی می گفت:هَذیان گفت؛ یکی می گفت میل کرد؛ یکی می گفت: ما را شرم نمی آید؟ مردم درباره ما چه می گویند؟یک روزمی گوییم امامت نصّ نیست، اختیار

ص: 369

و اجماع امّت است تا آن را بر خلیفهٔ اوّل مقرّر کنیم. امروز دگر باره می گوییم: اختیار واجماع نیست،امامت به شوری است! چندان که روزِ حَكَمین به علی گفتند، ده چندان روز بیعتِ شورا به عمر گفتند. امّا ما روا نداریم که زبان و قلم بر آن گونه الفاظ بجنبانیم که این مصنّف در حقّ امیرالمؤمنین نوشته است، با اینکه این قوم در مورد خلیفهٔ دوم زیادتر از آن می گفتند که در مورد علی گفتند. پس اگر انکار مهاجر و انصار در بیعتِ شوری برای عمر خللی ایجاد نمی کند، انکارِ اهلِ حَكَمَيْن هم برای فضل و منقبتِ علی زیانی ندارد.این را بر آن قیاس کند.

گفته است:«او بزرگترین امام و برترین معصوم در نزدِ روافض است. خود ایشان کشتندش نه ابوبکر کشت و نه عمر و نه عثمان و نه طلحه و نه زبیر و نه ما و نه پدرانِ ما و نه سلطانان ما و نه پدرانِ ایشان می گوییم:همچنین عمرِ خطّاب بزرگترین امام نزد این خواجه است و او را ابولؤلؤ فیروزی کشت در روز نهم از ماهِ ربيع الأول.(1)او را نه علی کشت و نه حسن و نه حسین و نه سلمان و نه ابوذر و نه ما و نه پدرانِ ما. گفته است: «نه طلحه او را کشت و نه زبیر.» این خواجه نمی داند که آن دو شخص آمده بودند تا علی را بکشند،امّا ظفر نیافتند و کشته شدند و اگر دست می یافتند کوتاهی نمی کردند؟ بنابراین بهتر است که این خواجه از آنان طرفداری نکند و عذرِایشان نخواهد.

این جوابِ آن کلمات است که این خواجه ایراد کرده بود. مستحقّ لعنت و مذمّت آن کسی است که دشمن علی وآلِ علی است که پیامبر در حق او فرموده است: «و لا يحبُّك إلا مؤمنٌ تقىّ و لا يبغضُك إلّا منافقٌ شقىّ ؛(2)جز مؤمن پرهیزگار تو را دوست

ص: 370

نمی دارد و جز دو روی شوربخت با تو دشمنی نمی ورزد و سپاس از آنِ خداوند پروردگار جهانیان است.»والحمد لله ربّ العالمين.

نه معاویه شریف تر از ابوسفیان است. اگر نقصان را از شیعه حسن بن علی می داند که پشت به او کردند و گریختند و او را مجروح در معرکه رها کردند، شکّ نیست که آنان در آن تقصیر و خیانت کردند، ولی زبان در ایشان دراز نمی توان کرد، زیرا می توان پنداشت که به مهاجر و انصار اقتدا کردند که روزِ احُد با آنکه شیعی نبودند، خَیر المرسلین را در مصاف، مجروح بر جا گذاشتند و ابوسفیان غالب شد و همه گریختند؛ چنانکه یک نفر نماند. آیا به آنها که با رسول چنین کردند هیچ نمی توان گفت، زیرا آنان جمهورِ بزرگان و صدرِ اوّل بودند امّا اینها را که با حسن بن علی چنین کردند، می توان لعنت کرد، به این دلیل که شیعی بودند؟ یک بام و دو هوا جز این است؟ آنان رسول را مجروح در میدانِ جنگ رها کردند و گریختند؛ چنانکه قرآن خبر داده است: «تَوَلَّوْا إِلَّا قليلاً مِنْهُمْ؛ (1)جز تنی چند رو گرداندند.»اجماع، این است که جز علی مرتضی کسی نمانده بود. برخی گفته اند: سهل بن حُنَیف انصاری هم نرفته بود. ولی در حقّ این شیعیان که از حسن بن علی برگشتند، هیچ آیه ای نازل نشد، امّا در حقّ آنها که رسول را بر آن حال گذاشتند و گریختند این آیه آمد: ﴿ وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزًا إِلَى فِئَةٍ فَقَدْ بِاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللهِ...، و هر کس در آن روز از آنان واپس گریزد - مگر آن که برای کارزاری بهتر کناره جوید یا جویندۀ جایی بهتر نزد گروه خودی باشد - خشم خداوند را به گردن گرفته است. )(2)

پس این خواجه ناصبی ،اگر آن کسان را که از حسن بن علی برگشتند شیعی می خواند، نمی دانم کسانی را که از مصطفی برگشتند چه می خواند؟! آن هم در حالی که محمّد بهتر از حسن بود.امّا آنچه بر مختار بن ابوعبید ثقفى - رحمة الله عليه - تهمت زده است که« به

ص: 372

عموی خود گفت: بیا تا سر او را ببریم و به نزد معاویه فرستیم»،این گونه سخنان از گوینده ای چون این خواجهٔ ناصبی که ادّعای علم تاریخ می کند، عجیب نیست. این اندازه نمی داند که مختار را امیرالمؤمنین در روزگارِ طفولیّت او دعا کرد و ثنا گفت و به نصرت وعده داد و بنا به صحّتِ قول آن معصوم، او صد هزار خارجی و سرکش از دشمنان آل و اولادِ مصطفی را کشت و رختِ سعادت به جنّت باقی برد؟

داستان، این گونه بود که چون آن امام معصوم و سیّد مظلوم، حسن - علیه السلام - به نزدیک سعدِ ثقفی عموی مختار آمد، سعد از سوی معاويه والى مَوْصِل بود(1) و با معاویه دمی و قدمی دنیایی داشت. مختار - رحمة الله علیه - از روی صفای عقیده و نور مودّتی که نسبت به حسن بن علی داشت، ترسید که عمویش رنجی به آن امام همام برساند. گریان و غمناک پیش شریک اعور حارثی شیعی آمد و گفت: ای عمو! می ترسم که عمویم رنجی به این قبلهٔ متّقیان وامام ِ مؤمنان و وارث علم انبیا و امامان برساند. نظر تو در این باره چیست؟ شریک اعور - رحمة الله علیه - که از هوشمندانِ عالَم و زیرکانِ دنیا و کارشناسان جهان بود، گفت: ای پسرِ برادر، تو تنها و پنهانی پیشِ عمویت برو و بگوی: اگر ما حسن بن علی را بکشیم نزدِ معاویه قدری و جاهی و از حکومت او نصیبی خواهیم داشت. اگر عمویت خیانتی به دل داشته باشد بر ما معلوم خواهد شد و به همه حال چاره ای خواهیم کرد و این سیّد را از دست او می جهانیم. مختار - رحمة الله عليه - نزد عموی خود آمد و این معنی را گفت. عمویش، جواب چنان داد که در تاریخ نوشته اند و مختار ایمن گشت و با دلی مطمئن بازگشت. پس بر مختار عیبی و عاری نیست. او از روی حمیّت و از فرِط شفقت و صفای اعتقاد آن سخن را گفته بود. این مصنّف چون نسبتی می دهد، باید که اوّل و آخر و غرض از آن را بشناسد تا شبهه زایل گردد.

ص: 373

این بود احوال حسن و قوم او که گفتیم تا بداند که در صلح و توقّف نه برحسن بن علی ملامتی ونه بر قومِ او، چون در آن گریختن وبددلی اقتدا به روزِ احُدکرده اند.هر عذری که آنجا بنهند اینجا نیز می توان نهاد. حق همیشه حق است اگرچه ضعیف به نظر آید و باطل همیشه باطل است اگرچه نیرومند باشد. ﴿إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً؛(1) باطل از میان خواهد رفت.)

آگاه شد. بزرگان شیعه را تهدید کرد. همه سوگند دروغ خوردند و آن همه عهدها که با جگرگوشه زهرا و نواده مصطفی بسته بودند، به یک سو نهادند.مسلم بن عقیل را به دست او سپردند تا او و میزبانش هانی بن عروةُ مُرادی را گردن زدند و از بام کوشک ،هر دو را به زیر انداختند. سرها از تن جدا کرده، کودکانِ شیعیان ریسمان در پای مسلم بستند و از آنجا که بازار بوریابافان بود، همه روز تا زباله دان می کشیدند و همۀ آن نامه هایی که نوشته و بیعت هایی که کرده وسوگندهایی که خورده بودند، یک سو نهادند و در جانبِ عبیدالله بن زیاد ایستادند. حسین بن علی از این همه نا آگاه بود و چون به کربلا آمد، آنها که او را با نامه بدانجا آورده بودند، کسانی چون عمرِ سعد و عَمْرِو بن حَجّاج و شمرِ بن ذي الجوشن را به سوی او فرستادند. چون به او رسیدند حسین بن علی گفت: آیا نه مگر شما مرا فراخواندید؟(1) تو که سنانی، تو که شمری، تو که شَبَتی و فلان و فلان، عهدنامه نوشتید و مسلم را که پسرِ عمّ من بود درخواست کردید. اینک صد و پنجاه نامه از آنِ شما در خُرجین دارم.

یکی گفت: من ننوشتم و دیگری گفت: من نیز ننوشتم. آن بزرگ و سلاله دینِ پاک را دروغگو شمردند و تیغ بر روی او کشیدند و آب بر وی بستند و سرش را بُریدند. اگر تو نمی دانی که چه کسی چنین کرد، من می دانم.از سپاهِ شام کسی نبود، همه کوفیانِ شیعی بودند که او را کشتند تا پایه ایشان پیش عبیدالله ملعون زیاد شود. ده تن از کوفیان، اسبان را بر سینه پاک و پشتِ عزیزِ او تا زاندند. سینه پُر علمِ با زمانده آل عبا و پشتِ جگرگوشه زهرا، شیخ ذريّه مرتضی محبوبِ مصطفی، مشهور در زمین و سما و مذکور در مَلاِ اَعلی را خُرد کردند و بدان چه کردند، تفاخر کردند و رجزها گفتند و شعرها خواندند: «نحن رضضنا الصّدر حتّى الظَّهر/ بكلّ يعبوبٍ شديد الأسر؛(2) ما آن سینه را تا پشت فرو شکستیم/ با همه اسب های تندرو سخت نیرومند».

ص: 375

نگو که ابوبکر کجا بود؟ و عمر و عثمان کجا بودند؟ مهاجر و انصار کجا بودند؟ ابو حنیفه و شافعی و محمّد و حسن کجا بودند؟ تابعین و تَبَعِ تابعین و زُهّاد و عُبّاد کجا بودند؟ ما و پدرانِ ما کجا بودیم؟ ائمّه و قُضات و فقهای ما کجا بودند؟ شما دربارۀ اوّلی ها و آخری ها زبانِ طعن گشودید. چرا تاوان آنچه را که خود کردید به گردنِ دیگران می نهید؟ آنان همه رافضی بودند و شما هم بر منوال و روش ایشانید و از ایشان بهتر نیستید. عمرو بن حجّاج که جناح راست لشکرِ کوفه راداشت، در جنگ صفّین طلایه دارِ سپاه علی و در لشكرِ على رئيسی مُطاع بود و عمرِ سعد که امیر سپاه سالار بود، در جنگ صّفین با پسر عمویش هاشم المرقال بن عتبة بن أبي وقّاص، جناح سپاه علی را داشتند و شمر ذی الجوشن که سر حسین را بُرید،آفتابه دار وضوی امام علی بود و علی، او و پدرش را که خطیب بودند، به رسالت نزد معاویه فرستاده بود تا میان اهلِ شام بیان کنند که معاویشایسته خلافت نیست و از مهاجر و انصار برای علی بیعت می گرفتند.خولی بن یزید که سرِ حسین را به شام ،بُرد نگهدارنده سلاح علی بود و سنان بن اَنَس نخعی، شریک شمر در کشتنِ حسین ،برادر زاده مالک اشتر بود.

اگر یکایک رؤسای قاتلان حسین را برشماریم دراز خواهد شد. خلاصه همه شیعی بودند، پیشانی ها را با سجده سیاه کرده بودند که ما نمازِ شب می خوانیم. پس آنچه شما کردید چگونه به گردن دیگران می نهید؟ ما عذرِ یزید و زیادنمی خواهیم. آنها همه فاسق و ظالم بودند. ما چه کنیم؟ و ما چه گناهی داریم؟اگر کردید شما شیعیان کردید. نوحه و واویلا به چه کار آید؟

اما جواب :آنچه به تفصیل در حقّ حسین بن علی شرح داده است، بخشی راست و بخشی دروغ است. آنچه قوم کوفه از همه انواع با وی کردند و شهادت حسین، بیشتر همان گونه است که شرح داده است، ولی شگفتا چقدر همانند است آنچه کوفیان با حسین بن علی کردند با آنچه مکّیان و مدنیان، از مهاجر و انصار، با عثمان بن عفّان جمع کننده

ص: 376

قرآن، دامادِ سیّدِ پیغمبران کردند! تو آن قوم را به هر نام که می خواهی بنام و هر لقب که می خواهی به آنان بده که بعد از عمر بن خطّاب، پیران مهاجر، بزرگان انصار، سران قبایل و رؤسای ایشان چه از قبیله تیم َو چه عَدَوی، چه مروانی، چه امَوی همه هم زبان و هم قول شدند که امامِ بر حق بعد از عمر بن خطّاب، برگزیده امّت عثمان بن عَفّان است. او با رسول هجرت کرد، با دو دختر او وصلت کرد، با او با عهد و پیمان مهاجر و بیعت کردند و چون پیشوایی بر او قرار گرفت همان جماعت که با او بیعت کرده و عهد بسته بودند،از او برگشتند و عهد و پیمان شکستند و اوّلین کس از امّت و صحابه که با عثمان مخالفت کرد، عبد الرّحمن بن عوف الزّهری بود؛مِسوَر بن َمَخرَبه را فرستاد و آن را بازستاند و میان مستحقّان زکات قسمت کرد. (1)

همه کس شنیدن قصّه مقتلِ عثمان را تحمّل نمی کند، امّا آورده اند که چون قوم جمع آمدند، طلحه که از دیدگاه این خواجهٔ مصنّف از گروه «عشره ناجیه» است، بر دَرِ سرای عثمان(2) در حضورِ قوم سر در گوش عُدَیس نهاده بود و راز می گفت. عثمان از بالا گفت: «هذا طلحه کما ترى؛ اللّهمَ اكفنيه شرّه، فإنّه حمل علي هؤلاء و ألبّهم؛ همان گونه که می بینید این طلحه است. خداوندا، مرا از شرّ او کفایت فرما که او این قوم را بر من تحمیل کرد و علیه من گرد آورد.» آنگاه نیار بن عِیاض که از صحابه رسول بود، آمد و به عثمان سخنانی سخت گفت. شخصی از غلامانِ عثمان تیری زد و نیار بن عیاض را کشت. انصار جمع شدند و درخواست کردند که کشنده را به دست ما بسپار! عثمان گفت: من مردی را که به من یاری رسانده است، به کشتن نمی دهم.» بدین رو آتش در سرای عثمان نهادند و سه روز آب را بر روی او بستند؛(3) چنانکه کوفیان بر حسین بن علی بستند. و عثمان از طلحه و زبیر و عایشه با فریاد آب می خواست ولی آبش ندادند. امّا هرگز ایشان را نمی توان رافضی خواند!

ص: 377

امير المؤمنين علی چون فریادِ عثمان را شنید و بیچارگی او را دید، پیش آمد وگفت: «أيّها النّاس، إنّ هذا الّذى تصنعون لا يُشبهُ أمرَ المؤمنين و لا الكافرين؛ لا تقطعوا عن الرّجل الماء، فإنّ الرّوم و الفرس لتؤسر فتطعم و تسقی؛(1) ای مردم! این کاری که می کنید نه شبیه به کار مؤمنان است و نه به کار کافران. آب را از این مرد دریغ نکنید. رومیان و ایرانیان هم که اسیر می گیرند، به آنان غذا و آب می دهند.» امّا ناصبیانِ سنگ دل سخن علی را گوش نکردند و قطره ای آب به آن پیر ندادند.امّاصحابه رسول و زنان رسول رانمی توان رافضی خواند!

آنگاه محمّد بن ابوبکر صدّیق از طریق دیوار سرای عمر و بن حزم انصاری همراه با كنانة بن بِشر و ابن حمران و عَمْرو بن حَمِق(2) خزاعی و جماعتی از اهل بیعتِ اوّل پایین آمد و سر عثمان را که کنار زنش نائله، قرآن می خواند، بریدند. (3)اگر شیعیان در آخر چنان معامله با حسین کردند، ناصبیان با عثمان چنین معامله در اوّل کردند. این خواجه جبری باید حالِ عثمان را با حالِ حسین قیاس کند تا شبهه از میان برود. همهٔ آنان ناصبی بودند، چنانکه این جماعت که می گویند ما سنّیانِ زاهدیم، سبیل هاشان را تراشیده بودند.آن پیرِ بزرگوار،شیخ المهاجرین و الانصار می گفت: ای مسلمانان از من چه خیانت دیده اید؟ نه مگر شما مرا به خلافت نشانده اید و با من بیعت کرده اید؟

ای طلحه ،ای زبیر ،ای عبدالرحمن، ای فلان، ای فلان، یاری ام کنید! ولی چون رافضیانِ كوفه التفات نکردند و چون محمّد بن ابوبکر با خنجری تیز به بالینِ او رسید، عثمان گفت: يا بنَ أبي بكر إنَ أباك لَوْ رآک لَنَهاک؛ اگر پدرت تو را بر این حالت می دید، تو را از قتل من نهی می کرد.

این می گفت: من خبر ندارم، آن می گفت: من خبر ندارم، آن می گفت: من بیعت

ص: 378

نکردم؛ چنانکه کوفیان در کربلا با حسین بن علی گفتند و کردند. و آن امام و صحابی بزرگ در حرم رسول - صلی الله علیه و آله - کشته شد. زنان و پردگیانِ او چون بردگانِ غور و غَرچه،(1) اسیر و سرگردان شدند.

مهاجریان و انصار - اگرچه کوفی و شیعی نبودند - سر عثمان را در کنار قرآن بریدند. در تاریخ محمّد بن جریر طبری(2) که شیعی هم نیست، باید دید که کودکان مدینه آن خوار داشت که با کشته عثمان کردند، زیادتر از آن بود که کودکانِ کوفه با مسلم بن عقیل و هانی بن عروه کردند. طبری می نویسد: هفت روز(3) تن او را رها نکردند. پس این خواجه جبری نگوید که در آن روز زین العابدین و باقر و صادق کجا بودند؟ مؤمن طاق و هشام بن حکم و شیخ مفید و سیّد مرتضی و ابو جعفر بابویه وابو جعفر طوسی و حَسَکا بابویه و ابو اسماعیل(4) و امیرکا و عبدالجبّار مفید کجا بودند؟ شیعیانِ قم و کاشان و آوه و ورامین و ساری و ارَم کجا بودند؟ ما و پدرانِ ما کجا بودیم؟ عجبا که وی پس از پانصد سال زبان به نفرین و لعنتِ شیعیان دراز کرده است و می گوید: عثمان را تو کشتی. آیا من دشمن ابوبکر و عمرم؟ چرا گناه آنچه شما خوارج کردید بر دیگران می نهید؟ اگر نمی دانی که چه کسی کرد، بیا تا بگویم؛ همان جماعت که خلیفه را اختیار و با او بیعت کردند. برگشتند و او را کشتند. پس این خوارج باید قصه حسین را با قصه عثمان قیاس کنند تا شبهه ای برای هیچ جبری باقی نمانَد. نیز بدانند که أوّلاً از آن کوفیان جماعتی با حسین بن علی ماندند، چون مسلم بن

ص: 379

عوسجه و زُهَيْر بن قَيْنِ بَجَلى و حبيب بن مظهّر(1) وابو تُمامۀ صائدى و عبدالله عُمَيْر کلبی با چهل تن از جان های پاک، همه مؤمنانِ معتقد، شیعیان مستبصر که جان های خود را تنها در راه خدا فدا کردند. اما از آن همه مهاجر و انصار که عثمان از همۀ آنها فریادرسی می کرد، یک تن به فریادش نرسید. نه با چوبی، نه با سنگی، نه با شمشیری. در حالی که حسین - علیه السلام - اگر چه کشته شد، کشتنِ او چون کشتنِ امیران بود و کشتنِ عثمان چون کشتنِ اسیران. پس شیعیاِن کوفه در قیاس با سنّیانِ مکّه و مدینه، ترک وفا کردند. و نمی توان این فصل را انکار کرد.

دلیل بر آنکه آن قوم که حسین بن علی را کشتند، نه شیعی بودند و نه مذهب ما داشتند، آن است که از آن روز تا امروز شیعه در روز روشن و آشکارا، پشت در پشت کشندگان حسین - علیه السلام - را کافر دانسته اند و می دانند و لعنت بر آنان را واجب می شمارند. ولی دلیل بر آنکه کشندگانِ عثمان مذهبِ همین خواجه مصنّف را دارند، آن است که هیچ سنّی جرأت ندارد که ایشان را کافر بداند یا لعنت کند. پس چون من کشنده حسین - علیه السلام - را کافر می دانم و این خواجه کشنده عثمان و حسین را مسلمان می داند، ادّعاهای او در این مورد نادرست است.گفته است: «کشندگان حسین همه خدمتِ پدرش علی مرتضی کرده بودند.» کشندگانِ عثمان نیز خدمتِ ابوبکر و عمر کرده بودند؛ همچون محمّد بن ابوبکر که بیان کرده شد.

گفته است: «سنان بن اَنَس برادر زادهٔ مالکِ اشتر و آفتابه دار وضوی علی در صفّین بود.»(2) در محاسبه، به گمراهی بیشتر افتاده است؛ زیرا شُرَ ِحبيل بن مدر از عبدالله بن

ص: 380

یحیی روایت کرده است که گفت: در آن جنگ پدرم صاحب وضو و صاحب آفتابه أمير المؤمنین بود. اگر پسر نوح پیامبر می تواند کافر باشد و یا بنا بر مذهبِ این خواجهٔ مصنّف، پدرِ پیامبر ما مصطفى - صلى الله علیه و آله - می تواند کافر باشد، مالک اشتر هم که شمشیِر شیر خدا بود، می تواند برادر زاده ای خارجی داشته باشد. پس این موضوع موجب نقصان شیعه نمی گردد. مصنّف نباید فراموش کند که آن جماعت که آن روز از حسین بن علی برگشتند و با عبیدالله گمراه یار شدند، چون امیر العراقين مختار بن أبو عبيد ثقفى شيعي - رحمة الله عليه - به طلبِ خون حسین و آلِ حسین خروج کرد، بیشتر یاران او، همان جماعت بودند که از عبیدالله بن مرجانه برگشتند و باقی هم گرفتار شمشیرِ مختار شدندو اوهمه را به درکاتِ جهنّم فرستاد. (فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ؛(1) پس واپسین بازمانده گروه ستمگران از میان برداشته شد. و سپاس خداوند پروردگار جهانیان را.)

گفته است: «کشندگانِ حسینِ علی شامی نبودند.» چنین نیست؛ زیرا اصولِ کار،همه شامی و یا از بصره بودند و بخشی حجازی و بخشی هم کوفی که بقيّة السّيفِ أمير المؤمنین بودند. عمر بن سعد بن وقّاص نیز آن است که مصطفی - صلی الله علیه و آله - به پدرش از فعلِ بدِ وی خبر داده بود (2)و مادر عبيد الله بن مرجانه طاغية معروف است که هفت مرد از مشاهیر قریش ادّعا کردند که پدرِ او هستند.قرعه زدند، به نامِ ابوسفیان درآمد و او را «زیاد بن أبیه»(3) می خواندند و می نوشتند. و از کسی چون عُبَيْد اللَّهِ بی راهِ حرام زاده و بدکردار که پدری این گونه و مادری آن گونه دارد، چه انتظاری می توان داشت؟ و مسلم بن عمر و باهلی، مشاور و مدبّرِ بنی امیّه،همیشه دشمن امیر المؤمنین بود. منقذ بن مُرّة عبدى، رازدار خال المؤمنين (ابوسفیان)، خارجی زاده است و آیا محمّد بن اشعث جز این است که فرزند کسی

ص: 381

چون اشعث بن قیس است که یاور(1) عبدالرّحمن بن ملجم، قاتل امام على - عليه السلام - بود؟ و جاسوسِ قطامِ خارجی و پدرِ جَعْده است که حسنِ بن علی را کشت؟ و خود محمّد بن اشعث اسیر کنندۀ مسلم بن عقیل است. همه اینان خارجی و دشمنِ امير المؤمنین اند.آیا هلال ملعون از خدمتکاران بنی امیّه نبود؟ سرجون رومی(2) آیا زرخرید ابوسفیان نبود؟ معقل بدبخت(3) آیا غلامِ زیادِ حرام زاده نبود؟ همانندانِ او همه شامی و خارجی نبودند؟ عمر سعد، أمير عبیدالله گمراه، یزید پلید، از دریا و کشتی تا ناخدا، اسامی همه بر ماآشکار است،امّا کتاب دراز و برای خوانندگان ملال انگیز می شود. پس همین قدر کافی است. گفته است: «یزید، عراق و خوزستان را به عبیدالله مرجانه داده بود.» هنگامی که

زاده هند، شاه و پسرِ مرجانه، امیر باشد، قسمت چنین می شود که عراق و خوزستان به عبیدالله بن زیاد رسد، ولی به پسرِ فاطمه زهرا که معصومه است و پدرش نوِر دیده آفرینش است،از همه عالم چندان زمین نمی رسد که در آن ایمن و مرفّه بنشیند!(تِلْكَ إِذَا قِسْمَةٌ ضیزی؛ (4)آنگاه این تقسیمی ستمگرانه است.)

ص: 382

گفته است:«کشندگانِ حسین بن علی شیعه بودند.» ندانسته است که شیعه او بنی همدان و بنی ثقیف و بنی مراد و بنی مذحج و بنی خُزاعه بودند که هرگز نه برگشتند و نه عهد و پیمان شکستند، همچون سلیمان بن صُرَدِ خُزاعی و مُسَيَّبْ بن نَجَبَه و زهير بن قین بجلی و حبیب بن مُظاهِر و رفاعة بن شداّد (1)و مسلم بن عوسجه اسدى و ابوتُمامه صّائدی(2) و عبدالله بن عُمیر کلبی و حرّ بن یزید ریاحى وسيّد القرّاء(3) و كنانة بن عتیق و سیف بن مالک و عمرو بن قرظه و عبد الرّحمن بن عبد ربّه و مانند ایشان (4)که با دلیل و حجّت و بی تهمت و شبهه دیندار بودند،نه چنانکه سنانکِ اَنَسِ خارجی وخولی بن يزيد مأبون و زرعة بن شریک مطعون و شمرِ پیس(5) ملعون و مرّة بن منقدِ کَل. اینان و مانند اینان مشتی اوباش فاجر و اشرار کافرند که دین خود را به دنیا ،فروخته بدعت آموختند.(عليهم لعنةُ اللهِ و الملائكةِ و النّاسِ أجمعين؛(6) نفرین خداوند و فرشتگان و جمیع مردم جهان بر آنان باد.)

اما آنچه این مصنف انتقال یافته از تشیع به تسنّن گفته است: «اگر ما آن روز می بودیم از حسینِ بن علی پیروی می کردیم» و عذر خواسته است، انصاف این است که از قول و اعتقاد و قلم و تصنیفش در کتاب وی کاملاً پدیدار است که پانصد سال

ص: 383

بعد از واقعه کربلا نوشته و بر حلال زادگی خود دلیل آورده است که آیا پیروی از حسینِ فاطمه کرده است یا از يزيدِ معاويه.«إنّما الأعمال بالنّیّات ؛(1)کردارها به نیت ها وابسته اند »و (يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ اناسٍ بِإمامِهِمْ؛(2) روزی که هر دسته را با پیشوایشان فرامی خوانیم.)

با آنچه گفته آمد و بااین جواب ها که داده شد، شبهه ها زایل گشت و از میان رفت.اینک فصلی مهم تر، به توفیق خدا و برکات مصطفی و آلِ او:

أوّلاً تقریری که این مصنّف از حکایات و دلایل کرد، وقتی درست است که خود را فاعل و انجام دهنده کردارِ خود بدانَد و نیک و بدِ خود را به خود حواله دهد و مدح ذمّ و ثواب و عقاب را وابسته به اعمال بداند و به جزا بر اساس اعمال اعتقاد داشته باشد تا اجازه داشته باشد کوفیان را شماتت کند که با حسینِ بن علی جفا و بدعهدی و فریبکاری کردند،وبتواند مکّیان و مدنیان را در مخاطبه ای که با عثمان کردند، مُجْرِم شُمارد.

عثمان و حسین هر یک در قبولِ رنج و صبر بر بلا ونزول شهادت ،درجاتی دارند. به اعتقادِ این خواجه چه کافر چه مؤمن، چه ملحد چه موحّد، چه موافق چه منافق، چه ناصبی چه رافضی، چه شیعی چه سنّی، همه مجبور و ناگزیرند و همه از فعل نیک و بد مبرّایند. قدرتِ موجبه را خدا آفریده است. مکلّف را در افعال خود اختیاری نیست و کافر قادر نیست که بت نپرستد. ابوجهل نمی تواند که ایمان بیاورد. ملحد چگونه می تواند مؤمن شود، در حالی که خدا او را به آن واداشته است و قضا چنین پیش آورده است و او مقهور است و بر خلافِ فعل و خواستِ خداوند کاری نمی تواند کرد؟ علی را خدا می کشد، عبدالرّحمن بن ملجم بهانه است. عمر را خدا می کشد،ابولؤلؤ بهانه است. قتلِ حسین به رضا و قضای خداست...!

ص: 384

با این مذهب که مصنّف دارد، سزاوار آن است که کردارهای بزرگ را بر شیعیان حواله نکند و آنان را مُجْرِم نخواند. و عجیب است که هر زنا و لواط که این خواجه می کند به اعتقادِ او همه فعلِ خداست، اما آنچه شیعیان می کنند همه فعلِ خودشان است!

و عجیب تر آن است که دیگر باره اعتقادِ بدِ خود را فراموش کرده است. او معتقد است که باری تعالی مالک الملک است. اگر بخواهد این شیعیان را با این همه زشت گویی و لعین بودن و عیب هایی که دارند - البتّه به گمان وی - همه را به بهشت می فرستد و این خواجهٔ ناصبی را با این کتاب که تصنیف کرده و توشه قیامتِ خود ساخته و با این مذهبِ نو که اختیار کرده است به دوزخ می افکند! زیرا به اعتقاد وی جزا بر اساس عمل نیست و خداوند مالک الملک است و درقرآن فرموده است:( و تُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ ؛(1) خداوندا، هر کس را بخواهی گرامی می داری و هر کس را بخواهی خوار می گردانی. نیکی در کف توست.) کسی را که مذهب و اعتقاد این است، روا نیست که به مذهبِ مسلمانان طعنه بزند. باید که همه چیز را به مشیّتِ خداوند حواله کند تا ببیند خدا چه می خواهد! و در قیامت چه پیش می آید! وگرنه خواجه باید که افعالِ خیر و شرّ را به کسی که مکلّف است حواله کند،یا از مذهبِ نو دست بردارد و به مذهبِ اوّلِ خود برگردد و آن را به همه بگوید و بنویسد تا خلاف ساقط و شبهه زایل و وفاق حاصل شود. (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا؛(2) خدای را سپاس که ما را به این رهنمون شد.)

در این فصل و در جایگاه هایی دیگر، از طریق زشت گویی و سرزنش یاد کرده است که این طایفه (شیعه) روز عاشورا اظهارِ ناشکیبایی و زاری می کنند و رسم سوگواری را برپا می دارند و مصیبت شهدای کربلا را تازه می گردانند و قصّه می گویند

ص: 385

و علما سر را برهنه می سازند و عوام جامه را چاک می گردانند و زنان روی می خراشند و مویه می کنند.» از شدّتِ کینه ای که به آل رسول دارد و از فرطِ دشمنی با اولادِ بتول، آن اعمال را بدعت و ناپسند شمرده است.

همه می دانند که بزرگان و معتبرانِ و پیشوایان هر دو فرقه از جمله اصحابِ امامِ مقدّم،ابو حنيفه و امام مكرّم، شافعی و علما و فقهای هر طائفه - پشت در پشت - این سنّت را رعایت کرده و این طریقت را پاس می داشته اند. خودِ شافعی که اصل است و مذهب منسوب به اوست، علاوه بر مناقب دربارۀ حسین و شهدای کربلا، مراثیِ بسیار دارد و یکی از آنها قصیده ای است که این گونه آغاز می شود:

أبكى الحسين وأرثى[منه](1)جحجاحا*** من أهل بيت رسول الله مصباحا

«بر حسین می گریم و برای سروری از خاندان رسول الله مرثیه می خوانم که چراغ [راه] است.»

در قصیده ای دیگر می گوید:

تأوّب همى فالفؤاد كئيب***و أرقّ نومى فالرّقاد عجيب(2)

«غمم بازگشت و دلم غمگین است و خواب از سرم پریده، پس خفتن شگفت است.»

اصحاب ابوحنیفه و شافعی در مراثی شهدای کربلا، بی عدد و بی نهایت شعر دارند. پس اگر سوگواری بر امام حسین - علیه السلام - عیب است، نخست باید برابوحنیفه و شافعی و اصحاب ایشان عیب گرفت،آنگاه بر ما.سپس چون از آن بزرگان پایین تر بیاییم، در اصفهان می بینیم که خواجه ابومنصور ماشاده(3) که در مذهب سنّت در عهدِ خود مقتدا بوده است، خود و پیروانش هر سال در

ص: 386

روز عاشورا این سوگواری را با فریاد و نوحه برپا می داشته اند و هر که دیده و دانسته باشد، انکار نمی کند. در بغداد که مدینة السّلام و دارالخلافه است، خواجه علی غزنوی حنفی(1) می دانست که این سوگواری را چگونه برگزار کند؛ تا به حدّی که روزِ عاشورادر لعنت کردن به سفیانیان بسیار می کوشید. یک بار در همین مجلسِ سوگ کسی برخاست و پرسید: درباره معاویه چه می گویی؟ او به آوازی بلند پاسخ داد:ای مسلمانان !این مرد ازعلی می پرسد که دربارۀ معاویه چه می گویی؟ تو خود میدانی که علی درباره معاویه چه می گوید!

و نیز از امیر عبّادی(2) که علامۀ روزگار و مردِ معنا و سلطان سخن بود،در حضورِ خليفه عباسى المقتفى لامر الله پرسیدند که فردا عاشور است، درباره معاویه چه می گویی؟ جواب نداد تا آنکه پرسنده سه بار تکرار کرد.بار سوم گفت:ای خواجه سؤالى مبهم می پرسی. نمی دانم که کدام معاویه را می گویی. این معاویه را که پدرش دندان مصطفی را شکست و مادرش جگر حمزه را به دندان کشید و خود او بیست و چند بار در روی علی تیغ کشید و پسرش سر حسین را برید؟ ای مسلمانان! شما دربارهٔ این معاویه چه می گویید؟ مردم از حنفی و سنّی و شافعی در حضور خلیفه زبان به لعنت و نفرین گشودند.

این و مانندِ این بسیار است. سوگواری برای حسین در هر عاشورا در بغداد با نوحه و فریاد برگزار می گردد.

امّا در همدان(3) اگرچه مشبّهه(اهلِ تشبیه) غلبه دارند هر سال مجدالدّین مذكّرهمدانی در موسمِ عاشورا برای حضور پرچم سلطان و لشکر ترکان به گونه ای سوگواری می کند که قُمیان به عجب می آیند. خواجه امام نجم بُلمعالي بن أبي القاسم بُزاری در نیشابور(4) با آنکه حنفی مذهب بود، این سوگواری را بسیار کامل برپا

ص: 387

می داشت و دستار از سر بر می داشت و نوحه می کرد و خاک بر سر می پاشید و بسیار فریاد و فغان می کرد. در ری که از مهم ترین شهرهای عالم است، آشکار است که شیخ ابو الفتوح نصر آبادی(1) و خواجه محمود حدّادی(2) حنفی و غیر ایشان در کاروان سرای کوشک و مساجدِ بزرگ از سوگواری و لعنتِ بر ظالمان،روز عاشورا چه کرده اند و در ین روزگارِ ما هر سال خواجه امام شرف الائمّه أبو نصر هسنجانی(3) در هر عاشورا و در حضور امرا و ترکان و خواجگان و با حضورِ حنفیانِ معروف سوگواری می کند و همه موافقت و یاری می کنند.واین خواجه امام، واقعه کربلا را به گونه ای بیان می کند که دیگران نه می دانند و نه می توانند.

همچنین خواجه امام ابومنصور حفده(4) که در میان اصحاب شافعی معتبر و متقدّم است، هنگامی که در ری حضور داشت، همگان می دیدند که او روز عاشورا این واقعه را در مسجد جامعِ سرهنگ بر چه طریق می گفت و درجه حسین را از عثمان برتر می دانست و معاویه را سرکش در برابرِ امام زمان خویش می خواند.قاضی عمده ساوه ای حنفی(5) که صاحب سخن و معروف است، در مسجد جامع طغرل با حضورِ بیست هزار آدمی این واقعه را به نوعی می گفت و این سوگواری را به گونه ای برپا می داشت؛ از سر برهنه کردن و جامه دریدن که پیش از وی مانند آن نکرده بودند. مصنّف کتاب اگر اهل ری است، حتماً دیده و شنیده است.

خواجه تاج شعری(6)س حنفی نیشابوری را روز عاشورا در سال 555، بعد از نماز در مسجد جامعِ عتیق دیدند که چه مبالغه ای در سوگواری حسین بن علی - علیه السلام - می کرد، با اجازه قاضی و با حضور بزرگان و امیران، پس اگر سوگواری بر حسین - عليه السلام - بدعت می بود، چنانکه مصنف انتقالی گفته است، کسی چون آن مفتی اجازه نمی داد و پیشوایانی که نام بردیم روا نمی داشتند. این خواجه انتقالی اگر هم به

ص: 388

مجلس حنفیان و شیعیان نرفته باشد دست کم به مجلسِ شهابِ مشّاط(1) که رفته است. شهاب مشّاط در محرم هر سال، از مقتلِ عثمان و علی می آغازد و روز عاشورا به مقتلِ حسین بن علی می رسد. پیرار سال در حضوِر خاتونانِ امیران و خاتونِ امیر أجلّ این واقعه را به گونه ای بازگفت که مردمی بسیار جامه ها چاک کردند و خاک بر سر پاشیدند و همگان سر برهنه شدندو زاری ها کردند. حاضران می گفتند: زیادتر از آن بود که به«زعفران جا» شیعیان می کنند.

اگر این علما و قُضات این کار را با تقیّه و مداهنه و از بیم ترکان و خوف سلطان می کنند، به هر حال موافق با کردار شیعیان است و اگر با اعتقاد می کنند، برای این خواجه نقصان در ایمان وی محسوب میشود و می دانیم که در شهرهای خوارج و مشبّهه (اهل تشبیه)، سوگواری برای حسین - علیه السلام - را روا نمی دارند و اجازه هم نمی دهند که حنفیان و شافعی ها و شیعیان از این سنّت متابعت کنند.

می پندارم که این خواجه از این هر سه مذهب بیزار و خارجی است. پس باید که به خوزستان و لرستان که خوارج در آنجا هستند برود تا نبیند و نشنود؛ زیرا تعصّبی که او دارد در هیچ کس دیگر نیست؛ حال آنکه سوگواری برای حسینِ بن علی - علیه السلام - پیروی از قول خداست: ﴿ قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبي؛(2) بگو برای این رسالت از شما مزدی نمی خواهم جز دوستداری خویشاوندان خود را.) و موافقت با گفته مصطفی است که فرمود: «مَنْ بَكَى عَلَى الحسينِ أو أبكى أو تَباكَى وَجَبَتْ لَهُ الجنّة؛(3) هر كس بر حسین بگرید یا بگریاند یا بنماید که گریه می کند، بهشت بر او واجب می گردد.» تا هم گوینده و هم شنونده در رحمتِ خدای باشند و

ص: 389

منکرش جز منافق و بدعت گذار و گمراه و خارجی و دشمن فاطمه و آلِ او و دشمنِ علی و اولادِ وی نیست. (قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ؛(1)وسپاس خداوند را؛بلکه بیشتر آنان خرد نمی ورزند.)

تاریک در کوفه جنب و جوش افتاد. لشکر سلطان از یک سو و پیروان زید از سوی دیگر به جان هم افتادند. چون روز شد از آن چهل هزار، دویست و چند تن ماندند. مهترِشان نصر بن خزیمه بود. دیگران همه گویی به زمین فرو رفته بودند. زید بن علی از نصر بن خزیمه پرسید: سبحان الله! آن قوم کجا رفتند؟ او گفت: هنگامی که از تو پرسیدند که دربارۀ ابوبکر و عمر چه می گویی، و تو گفتی: من گواهی می دهم که پدرم زین العابدین به آنان تولا داشت و می گفت: يرحَمُهما اللَّهُ، كانا إمامَين عدلَين (يعني خدا رحمتشان کناد، آنان دو پیشوای دادگر بودند)، به این سبب تو را رها کردند. زید :گفت صَدَقَ رسولُ الله هُمُ الرّوافض لهم خزىّ فى الدّنيا والآخره؛ راست فرمود رسول خدا که اینان رافضی اند و در دنیا و آخرت ایشان را خواری باد.» آنگاه چون بر زید بن علی دست یافتند، تیری بر پیشانی اش آمد و کشته شد و پنهان در جویی دفنش کردند تا مروانیان ندانند، ولی با رهنمونی همین شیعیان پیکر او را به دست آوردند و به دار آویختند و زنش را هم به دست دشمن سپردند و دشمن دست های آن زن را که آبستن هم بود، بریدند.