ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

4. عناصر اصلى غنا در گفتار فقيهان 34

فصل چهارم: موسيقى در اصطلاح شرع مقدس اسلام 36

واژه غنا (خوانندگى) در آيات و روايات 36

الف) كاربرد واژه غنا در معناى مذموم در قرآن كريم و روايات 37

ب) كاربرد واژه غنا در معناى مثبت در روايات 39

فصل پنجم: بررسى برخى مفاهيم به كار رفته در واژه غنا و رابطه آنها با يكديگر 41

1. اطراب، تطريب، طَرَب 41

الف) اطراب در لغت 41

ب) اطراب در بيان فقيهان 42

ج) اطراب و طرب در روايات 45

د) بحثى در اطراب شأنى و فعلى 48

2. ترجيع 53

الف) ترجيع در لغت 53

ب) نسبت بين ترجيع و اطراب 54

ج) نسبت بين ترجيع و تطريب با تحسين الصوت (زيبا كردن صوت) 54

د) لازم نبودن ترجيع و مدّالصوت (كشيدن صدا) در غنا 54

ه) ترجيع غنايى و ترجيع غيرغنايى 57

3. لهو و تلهّى 58

الف) لهو در لغت 58

ب) لهو در قرآن كريم 59

ج) ديدگاه برخى مفسران درباره مفهوم لهو در قرآن 64

د) گفتار آيت الله العظمى خامنه اى درباره مفهوم لهو در قرآن 65

ه) لهو در روايات 65

4. لعب 67

الف) لعب در لغت 67

ب) مفهوم لعب در قرآن 67

ج) مفهوم لعب در روايات 69

د) تفاوت لهو و لعب 71

بخش دوم: فقه غنا (خوانندگى)

فصل اول: ديدگاه فقيهان 74

1. غنا از منظر فقيهان شيعى 74

2. غنا از منظر فقيهان سنى 79

ص: 6

الف) مذهب شافعى 80

ب) مذهب حنفى 81

ج) مذهب مالكى 83

د) مذهب حنبلى 84

فصل دوم: بررسى مستندات آراى فقيهان 87

1. ادله قائلين به حرمت ذاتى غنا 87

الف) قرآن كريم 87

ب) روايات 126

ج) اجماع 150

د) عقل 153

2. ادله قائلين به حليت ذاتى غنا 153

الف) آيات 154

ب) روايات 156

3. نقد روايات نهى كننده از غنا 168

الف) ضعف سندى 168

ب) ضعف دلالتى يا انصراف 169

فصل سوم: موارد استثنا از حكم غنا 193

1. غنا در عروسى 194

الف) ديدگاه فقها 194

ب) مراد از مجلس عروسى در گفتار فقيهان 197

ج) ادله قائلين به جواز غنا در عروسى 198

2. غنا در مراثى 213

الف) ديدگاه فقها 213

ب) ادله قائلين به جواز غنا در مراثى 215

3. غنا در حُدا 224

الف) مفهوم لغوى حُدا 224

ب) گفتار فقيهان 224

ج) بررسى ادله جواز حُدا 227

فصل چهارم: اصل عملى در مسئله غنا 231

1. بررسى اصل عملى در مسئله غنا 231

الف) شبهه حكميه تحريميه: 232

ب) شبهه موضوعيه مفهوميه 232

ص: 7

ج) شبهه موضوعيه مصداقيه 233

2. ديدگاه محقق ايروانى در موارد «شك در تحقق مفهوم غنا» 233

تبيين و تحليل بيان ايروانى 234

3. ديدگاه آيت الله العظمى خامنه اى در زمينه اجراى اصول عمليه در مسئله غنا 235

بخش سوم: فقه موسيقى سازى (نوازندگى)

فصل اول: تبيين مفهومى 240

1. مراد از استعمال آلات لهو و طرب در منابع روايى و فقهى 240

2. تبيين لغوى برخى مفاهيم در آلات لهو و طرب (موسيقى) 241

فصل دوم: ديدگاه فقيهان 246

1. فقيهان شيعى 246

2. فقيهان سنى 249

فصل سوم: بررسى ادله فقيهان در حرمت نوازندگى 252

1. قرآن 252

2. روايات 255

3. اجماع 300

4. عقل 303

5. سيره معصومان: 303

6. سيره متشرعه 304

فصل چهارم: موارد جواز نوازندگى با آلات موسيقى در منابع اهل سنت 307

گروه هاى چهارگانه روايات 307

فصل پنجم: اصل عملى در مسئله نوازندگى 311

شك در مسئله نوازندگى 311

خاتمه 313

الف) ادله معتقدان به نفى كلى نقش عقل در استخراج ملاكات احكام 313

ب) ادله قائلان به توانايى عقل در استخراج حكم و مناطات احكام 317

ج) ادله قائلان به توانايى عقل در تعيين ملاكات احكام امور غيرعبادى 320

ضمائم

1. بررسى حكم فقهى شنيدن صداى زنان 331

بررسى ادله قائلان به حرمت صوت زنان 332

قرآن 332

ص: 8

روايات 333

اجماع 337

نتيجه 338

2. سماع (موسيقى، غنا، رقص عرفانى) و توهم مشروعيت 341

مقدمه 341

الف) معناى سماع 342

ب) ادله متصوفه بر مشروعيت سماع 343

يك - قرآن 343

دو - روايات 348

سه - فطرت 351

3. موسيقى سنتى و توهم مشروعيت 357

الف) تعريف موسيقى سنتى 357

ب) توهم مشروعيت و نقد آن 358

كتاب نامه 361

قسمت دوم: تبيين معيارها و ملاك ها

بخش نخست: مسئله موسيقى و جايگاه آن

فصل اول: موسيقى، مسئله جارى رسانه ملى 377

كاركردهاى عمومى موسيقى 377

اهميت موسيقى براى رسانه 380

1. جذابيت بخشى به برنامه هاى رسانه 380

2. كاركردهاى سياسى، فرهنگى و اجتماعى 380

3. اثرگذارى بر سلامت روانى جامعه 381

چالش هاى رسانه ملى در مسئله موسيقى 381

1. مشروعيت موسيقى 382

2. تهاجم فرهنگى همه سويه دشمن 383

3. ضرورت حفظ تعادل روانى و روحى جامعه در وضعيت هاى گوناگون 384

در پى راه حل 385

ديدگاه نخست: بازنگرى فقهى 385

ص: 9

ديدگاه دوم: بازنگرى مفهومى و موضوعى 386

ديدگاه سوم: پژوهش نظام گرا و جهت دار 391

فصل دوم: بازنگرى در مفهوم و جايگاه موسيقى 394

مفهوم موسيقى 394

موسيقى به منزله علم 395

موسيقى به منزله هنر 396

موسيقى به منزله ابزار و مهارتى كاربردى 397

موسيقى از ديدگاه ارزشى و اخلاقى 399

جمع بندى 400

بخش دوم: تبيين ملاك ها و معيارهاى موسيقى

فصل اول: خوانندگى 406

حرمت ذاتى 406

حليت ذاتى 407

ملاك ها و معيارهاى مطرح در خوانندگى 410

1. معيار اصلى 410

2. معيارهاى فرعى 459

3. ملاك ها و ضوابط تبعى (جزئى) 461

ابعاد خوانندگى 477

يك. شعر يا كلام 478

دو. كيفيت خواندن 490

سه. خواننده 494

فصل دوم: نوازندگى 485

انواع ابزارهاى موسيقى 485

دو ديدگاه عمده در مشروعيت نوازندگى 486

شواهد و نشانه هاى مطلق نبودن حرمت موسيقى سازى و ملاك بودن اضلال 488

1. نقش و كاربرد موسيقى در زمان گذشته 489

2. استفاده از تعبير لهو 497

3. اشاره به مناط و فلسفه حرمت (در روايت تحف العقول) 499

4. وجود استثنائات در غنا و موسيقى 505

خلاصه ملاك هاى مربوط به نوازندگى 507

ملاك هاى ممنوعيت (حرمت موسيقى سازى) 509

الف) موارد ممنوع به سبب ويژگى هاى ذاتى آهنگ 509

ص: 10

ب) موارد ممنوع به جهت ابعاد ثانوى 511

ج) موارد مشكوك و مبهم 513

ملاك هاى جواز موسيقى 531

ملاك هاى مربوط به ترويج موسيقى 516

فصل سوم: ملاك هاى مربوط به عوامل جنبى موسيقى (ملابسات موسيقى) 518

بخش سوم: راهبردهاى مديريت موسيقى

1. ضرورت ارتقاى موسيقى و جهت بخشى به سوى مطلوب 524

2. توجه به جايگاه موسيقى و ترويج نكردن بى رويه آن 528

3. اهميت دادن به موسيقى هاى بيداركننده، هشداردهنده و مسئوليت ساز 530

4. اولويت بخشى به موسيقى هاى اصيل ايرانى و مصاديق همخوان با ويژگى هاى روحى و عاطفى جامعه 531

5. انجام پژوهش هاى حرفه اى و كاربردى در جهت تحقق معيارهاى اسلامى 532

6. كاربرد عالمانه و تخصصى موسيقى، متناسب با برنامه ها و مناسبت هاى گوناگون 533

ضمائم

1. مفهوم زور وكاربرد آن در قرآن كريم و احاديث 538

2. مفهوم لهو و كاربرد آن در قرآن كريم 548

معناى لغوى لهو 548

مفهوم لهو در قرآن كريم 549

كتاب نامه 554

مقالات 558

سايت 558

ص: 11

ص: 12

دست آوردهاى زير مى باشد:

1. نگاه جامع، نظام مند و منسجم به موضوع و توجه به ابعاد مفهومى، فقهى و تخصصى آن؛

2. طبقه بندى منطقى و عينى ابعاد و اجزاء موسيقى براى تبيين بهتر و تفصيل دقيق تر مباحث، خصوصاً معيارهاى نهايى؛

3. بررسى هاى همه جانبه و مشروح ديدگاه هاى گوناگون و قابل اعتنا و تبيين مستدل آنها؛

4. وفادارى به روش اصوليون (فقه جواهرى) در مباحث فقهى در عين توجه به پويايى و دخالت عنصر زمان و مكان؛

5. سعى در تشخيص و تثبيت مبانى متقن جهت ايجاد هماهنگى و انسجام بين مطالعات و ديدگاه هاى فلسفى - عقلى و تخصصى (هنرى) با مطالعات معارفى و فقهى؛

6. تبيين مسئله موسيقى آوازى و سازى از منظر شرع به طور مستدل و مفصل و به دور از گرايش هاى جانبدارانه و غيرعلمى؛

7. ارائه ملاك ها و معيارهاى كاربردى جهت ضابطه مند كردن رفتارهاى فردى، گروهى و رسانه اى در اين زمينه؛

8. هم سويى و هم پايانى مبانى، نتايج و يافته هاى اين پژوهش با آخرين ديدگاه هاى امام خمينى رحمه الله و آيت الله العظمى خامنه اى (مدظله العالى).

اين مجموعه شامل دو قسمت در يك مجلد واحد تحت عنوان كلى «موسيقى و رسانه» مى باشد. قسمت اول - «فقه غنا و موسيقى» - علاوه بر تحقيق در مفردات و مفاهيم، عمدتاً مسئله مشروعيت موسيقى، اعم از سازى و آوازى را مورد تحقيق و تدقيق قرار داده است. و قسمت دوم كه هماهنگ با مبانى و نتايج به دست آمده، - معيارها و ملاك هاى موسيقى - و نيز راهبردهاى كلى رسانه اى را به تفصيل بيان كرده است.

گفتنى است مراحل بعدى طرح، بررسى مفصل تر موسيقى از ديدگاه فلسفى، تاريخى و سپس بررسى هاى حرفه اى در موسيقى شامل شناخت ويژگى هاى روش ها، سبك ها و

دستگاه هاى موسيقى و نيز بررسى ابعاد روان شناختى و جامعه شناختى آنهاست كه همگى

ص: 14

ان شاءالله بر مبناى نتايج و معيارهاى حاصل از اين مرحله انجام مى گيرد تا از اين رهگذر معيارها و ملاك هاى دقيق ترى به دست آيد.

ضمن تشكر از محبت هاى خاص آيت الله مروجى و حجت الاسلام و المسلمين رضا مختارى و حمايت ها و مشاركت هاى حجت الاسلام و المسلمين هادى صادقى، حجت الاسلام و المسلمين سيد حميد ميرخندان جا دارد از جناب حجت الاسلام و المسلمين سيد مصطفى حسينى رودبارى (مؤلف قسمت اول)، آقاى دكتر محمد سليمى (مؤلف قسمت دوم)، و نيز پژوهشگر گران قدر جناب آقاى مهندس عباس معلمى به خاطر همكارى و ارائة نظرات اساسى و راه گشايشان و ساير كارشناسان، پژوهشگران و همكاران به ويژه خواهر گرامى، سركار خانم حبيبه برغمدى سپاسگزارى كنيم.

والحمدلله اداره كل پژوهش

ص: 15

ص: 16

موسيقى، لفظى است يونانى كه به معناى لحن ها مى باشد»؛(1)

رسائل اخوان الصفا: «موسيقى همان غنا است و موسيقار، شخصى خواننده و موسيقاست آلت غنا و غنا، الحانى است كه با هم تأليف يافته و لحن، نغمه هاى پيوسته و متواتر و نغمه نيز اصوات موزون و صوت نيز آن موجى است كه در اثر برخورد اجسام با يكديگر در هوا ايجاد مى گردد».(2)

المنجد: «موسيقى يعنى فنّ غنا و ايجاد طرب مى باشد».(3)

فرهنگ عميد: «موسيقى (م، س، ق) مأخذ از يونانى، فن آواز خواندن و نواختن ساز، آهنگى كه موجد حزن يا نشاط و محرّك احساسات باشد. به عربى، موسيقى (م، س، ق) تلفظ مى كنند»؛(4)

فرهنگ نوين: «موسيقى، فن نغمه پردازى و ساززنى، موسيقار: موسيقى دان، ساززن».(5)

در يك جمع بندى كلى از معانى بيان شده براى موسيقى درمى يابيم كه:

1. اين واژه در لغت به معانى علم تأليف الحان و نيز نفس آهنگ ها و الحان موزون به كار رفته است.

2. نغمه ها و آهنگ هاى موزون كه در مفهوم موسيقى وارد شده است، به آهنگ هاى به دست آمده از موسيقى و نوازندگى اختصاص ندارد، بلكه علاوه بر نغمه هاى موزون انسانى، خوانندگى را هم شامل مى شود، چنان كه برخى از معانى ذكر شده براى موسيقى به معناى غنا و خوانندگى آمده بود. بنابراين، موسيقى شامل دو بخش خوانندگى موزون و نوازندگى موزون خواهد بود.

3. بين موسيقى به عنوان علم تأليف لحون و موسيقى به معناى نفس آهنگ هاى موزون، تغاير وجود دارد.

**********

(1) . مصطفى بن عبدالله، كشف الظنون، ص 1902.

(2) . اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفا، ج 1، ص 188.

(3) . جمعى از ادبا و لغويين، المنجد، ص 779

(4) . حسن عميد، فرهنگ عميد، ج 2، ص 1868.

(5) . فرهنگ نوين، ص 677.

ص: 20

گوينده اى در كلام معمولى خود زير و بم صدا و شدّت و ضعف صدا و تنظيم كلمات را به شكلى قرار مى دهد كه مى شود يك موسيقى.(1)

آن گاه ايشان ضمن آنكه اين معنا از موسيقى را از محل نزاع و موضوع حكم شرعى خارج مى داند، معناى ديگرى از موسيقى را چنين طرح مى كند:

يك معناى ديگرى كه در متعارف محاورات عرفى براى موسيقى ذكر مى كنند، همان صداهاى برخاسته از سازهاست. اگر صدايى از عود، تار، ويالون، پيانو و ساير آلات موسيقى خارج شد، اسم اين موسيقى است. حال اگر موسيقى به اين معنا باشد كه مراد از موسيقى، اصوات آلات عزف باشد و همين صوت هاى برخاسته از اين آلات خاص باشد، آيا اين موضوع [مشمول] حكم حرمت است يا نه؟....(2)

ايشان در قسمت ديگر از مباحث خود، غنا را چنين معنا مى كند:

غنا يك معناى لغوى دارد كه آن عبارت است از مدّ الصوت و ترجيعه... انسان هرطور صدا را به غير طريقه تكلم معمولى بلند كند و بكشد، به معناى لغوى عبارت است از غنا، مدّ الصوت و ترجيعه. انسان صدا را بلند كند، بكشد و آن را ترجيع بدهد. گفتيم ترجيع همان تغيير صدا در حنجره است. تلاوت قرآن، صداى اذان، صداى لالايى مادر براى بچه، همه اينها به معناى لغوى، غناست.(3)

آن گاه ايشان معناى دومى نيز براى غنا ذكر مى كند كه اخص از معناى اول غناست:

غنا به معناى دوم كه اخص از معناى اول است، عبارت است از غناى عرفى كه معنايش آوازه خوانى است. آوازه خوانى در عرف غير از اذان گفتن يا مداحى كردن است. غير از تلاوت قرآن است. غير از لالايى مادر براى طفل است. آوازه خوانى يك معناى خاصى دارد. به كسى كه اذان مى گويد، نمى گويند

دارد آواز مى خواند. پس معناى دوم غنا، معناى عرفى است كه همان آوازه خوانى است.(4)

بنابراين، از نظر ايشان، موسيقى اعم از غناست؛ چون غنا به صوت آدمى يا حيوانات اختصاص دارد، اما موسيقى، غنا (خوانندگى) و نوازندگى، هر دو را شامل مى شود.

**********

(1) . مجموعه درس هاى مكاسب محرمه مقام معظم رهبرى سال 87-88، پيرامون «غنا»، درس 315، ص 3.

(2) . همان، ص 4.

(3) . همان.

(4) . همان، ص 5.

ص: 22

الغنا ما أطْرَبَكَ فَأرْقَصَكَ وَ أبْكاكَ فَأشْجاكَ.(1)

غنا آن است كه تو را به طرب وادارد و برقصاند و بگرياند و اندوهناك سازد.

به تحقيق، دانستى كه اصول علم رياضى به اعتبار آنكه موضوعش به چهار قسم تقسيم گرديده است، به چهار علم منشعب مى شود كه شيخ الرئيس به هر يك از آنها اشاره نموده است. پس مرادش از «مقدار مجرد از ماده در ذهن»، علم هندسه، و مرادش از «مقدار همراه با ماده در ذهن»، علم هيئت، و مرادش از «عدد مجرد از ماده»، علم حساب و مرادش از «عدد در ماده»، علم موسيقى است.(1)

مردم در لطافت و كثافت داراى سرشت هاى مختلفى هستند و چون هر مقامى از مقامات دوازده گانه موسيقى خود براى مقامى و مكانى و حالى است و سه (ح) تاى آنها يا طبيعت آتشى دارند يا ابى و خاكى و يا هوايى و هر هفت حرف از بيست و هشت حرف الفبا نيز يكى از چهار طبيعت را دارا هستند. ازاين رو، خواننده بايد به اين مقامات و طبيعت چهارگانه هر يك و نيز طبيعت حروف هجا آشنا باشد. اگر در مجالس دراويش و صوفيان مى خواند، چون آنها داراى عواطف لطيف و اهل رياضت هستند، بايد مقامات خاكى و هوايى را بخواند، و اگر از مقامات آتشى بخواند، شيرازه جوارح و قلوبشان از هم گسسته مى شود، و اگر در مجلس عوام و جهال خوانده شود، بايد مقام آتشى و هوايى را با هم بخواند؛ زيرا آنها داراى عواطف لطيف نيستند. بايد مقامى براى آنها خوانده شود تا در دل هايشان شرار افكند.(1)

بنابراين، «طرب» در غنا، امرى اقتضايى است كه آثارش در اقشار گوناگون، متفاوت خواهد بود. اين ديدگاه را نمى توان به صورت مطلق پذيرفت، اما تفاوت اقشار گوناگون در اثرپذيرى از موسيقى قابل انكار نيست.

**********

(1) . هشت گفتار پيرامون حقيقت موسيقى غنايى، ص 58، به نقل از: الدر النقى فى علم الموسيقى، ص 25.

ص: 28

علاوه بر معانى و تعاريف ياد شده براى غنا - موسيقى آوازى - برخى ديگر از فقيهان معانى ديگرى را نيز بيان كرده اند كه عبارت اند از:

زيبايى ذاتى صدا؛(1) لهو، درصورتى كه قصد خواننده، لهو باشد يا صداى لهوى؛(2) صوتى كه مناسب با مجالس لهو بوده و براى آن فراهم شده باشد؛(3) صوت موزونى كه شأنيت و صلاحيت ايجاد طرب را در شنونده متعارف دارا باشد؛(4) صوتى كه مناسب با برخى آلات لهو و رقص باشد؛(5) صدايى كه مشتمل بر غنّة باشد؛(6) صوتى كه مشتمل بر كلام لهو يا همراه با آلات لهو باشد؛(7) صوتى كه در بين عرب، بدان غنا گفته شود، گرچه طرب آور نباشد؛(8) صوتى كه مشتمل بر ترجيع است، اگرچه طرب آور نباشد.(9)

ايشان در ادامه، ضمن نتيجه گيرى از مباحث مطرح شده در تعريف غنا، تعريف مشهور فقها را درباره غنا چنين نقد مى كند:

با مطالبى كه در تعريف غنا بيان كرديم، اشكال و ايراد تعريفى كه منسوب به مشهور است - كه غنا را كشيدن صدا همراه با ترجيع طرب انگيز مى دانند، - روشن مى گردد. پس حقيقت غنا به مدّ و ترجيع قائم نيست؛ چون در بسيارى از افرادِ غنا، مدّ و ترجيع صدا وجود ندارد. شايد علت اينكه در تعريف مشهور، اين دو قيد آمده است، آن است كه غناى متعارف در زمان آنان مشتمل بر ترجيع و مدّ بوده است و آنان گمان كرده اند كه مدّ و ترجيع از مقوّمات غنا هستند.(1)

بنابراين، به گفته امام خمينى رحمه الله، مقوّم و عناصر اصلى غنا عبارت اند از:

1. صوت انسان؛

2. رقّت و نرمى صدا؛

3. حسن ذاتى صدا؛

4. اطراب شأنى داشتن.(2)

نمونه عينى براى مفهوم غناست، نظير كسانى كه غنا را به دوبيتى يا معنا و سرود كرده اند.

4. برخى ديگر از معانى كه فقيهان براى غنا ذكر كرده اند، با يكديگر متعارض است و امكان جمع عرفى بين آنها نيست. ازاين رو، اين پرسش ها مطرح مى گردد كه:

الف) دليل اين تعارض در بين گفتار فقيهان چيست؟

ب) دليل اين همه تشتّت و تكثّر كه در مفهوم غنا در كتاب هاى فقيهان ديده مى شود، چيست؟

در اين باره بايد گفت يكى از عوامل عمده در تعارض مفهوم غنا در بين فقيهان و نيز تشتّت و تكثّر در گفتار آنان نسبت به واژه غنا، اختلاط بين مفهوم فقهى و لغوى غناست. چون هدف فقيهان در تبيين معانى الفاظ، تشخيص موضوع حكم شرعى، و هدف اديبان و لغويين، تشخيص معناى حقيقى الفاظ است، گاه در مقام بيان مفاهيم، تعارض يا تكثر معانى در گفتار آنان مشاهده مى شود.

براى نمونه، شهيد ثانى در مسالك الافهام مى فرمايد:

غنا، كشيدن صوتى است كه مشتمل بر ترجيع طرب آور باشد. پس صداى خالى از اين دو وصف، حرام نيست، گرچه داراى يكى از اين دو صفت باشد.(1)

يا فاضل مقداد در شرح مختصر الشرايع مى فرمايد: مراد از غنا، صوتى است كه در عرف، غنا ناميده شود.(2)

از اين سخنان و نيز سخن آنان كه در معناى غنا، كلماتى نظير، لهو، قصد تلهّى يا شهوت انگيز بودن را دخالت مى دهند، به خوبى مى توان استنباط كرد كه گفتار شهيد ثانى و فاضل مقداد در مفهوم غنا، ناظر به مفهوم لغوى آن است. در مقابل، گفتار ديگران كه كلماتى مثل لهو و قصد شهوت را در مفهوم غنا دخالت داده اند، مفهوم فقهى آن است؛ چون بديهى است كه در مفهوم لغوى غنا، قصد تلهّى و شهوت و نظاير آن نقشى ندارد.

علت ديگرى كه مى توان آن را عامل تعارض در گفتار برخى فقيهان نسبت به معناى غنا دانست، اختلاف در مبانى فقهى آنان است. بديهى است ديدگاه فقيهى كه مبناى فقهى اش در

**********

(1) . «الغناء، بالمدّ، مدّالصوت المشتمل على ترجيع المطرب فلا يحرم بدون - الوصفين - أعنى الترجيع مع الإطراب - و إن وجد أحدهما». (شهيد ثانى، مسالك الافهام، ج 3، ص 126).

(2) . «المراد بالغناء ما سمّى فى العرف غناء». (التنفيح الرائع، ج 2، ص 11).

ص: 32

حرمت غنا، اطراب آور بودن آن است، با فقيهى كه مبناى فقهى اش، لهوى بودن صوت و يا مضلّ - گمراه كننده - بودن يا شهوانى بودن آن است، در مفهوم غنا با يكديگر متفاوت است.

در زمينه اختلاف لغويين در مفهوم غنا نيز بايد گفت كه دقت در مجموعه آنها بيانگر متقارب بودن هر يك با ديگرى است. بدين معنا، از اين معانى به ظاهر متفاوت مى توان فهميد كه غنا در لغت عبارت است از: صوت مرجعّ مطرب. برخى از لغويين اين معنا را به صراحت، و برخى ديگر به اسباب يا لوازم آن بيان كرده اند. براى نمونه، مى توان به گفتار فيومى در المصباح المنير اشاره كرد كه غنا را به معناى «مطلق صوت» تلقّى مى كند، درحالى كه در هر لغتى، غنا به معناى مطلق صوت نيست، بلكه به معناى صوت مخصوص است؛ درحالى كه لازمه گفتار فيومى آن است كه به تمامى صداى حيوانات و جمادات - هرچند زيبايى لازم را نداشته باشد - غنا اطلاق گردد. به علاوه آنكه فيوّمى در تبيين معناى طرب و تطريب همان چيزى را مى گويد كه برخى از لغويين همان را براى غنا ذكر كرده اند. ايشان مى گويد: «طَرَّبَ فى صَوْتِهِ» يعنى «صدا را در حلق گردانيد و آن را كِش داد».(1)

بنابراين، از مجموعه گفتار ايشان در باب غنا و اطراب مى توان چنين نتيجه گرفت كه مراد ايشان از «الصوت» - در معناى غنا - صوت مخصوص است.

كسانى هم كه غنا را اين گونه معنا كرده اند: «هر كس كه صدايش را بلند كند و آن را به همان صورت ادامه دهد» يا اينكه غنا را زيبا كردن صدا و گرداندن آن در حلق مى دانند از باب ذكر سبب و اراده مسبّب است؛ چون بلند كردن صدا به صورت موزون و زيبا

كردن آن - تحسين الصوت و ترجيعه - و گرداندن صدا در حلق غالباً موجب اطراب نيز خواهد بود. در اينجا گفتار عالم ربّانى، محمدباقر خراسانى، را به عنوان تأييد اين ادعا بيان مى كنيم. ايشان مى فرمايد:

به گمان من، تغنّى و تطريب و ترجيع و لحن و ترنم، الفاظى هستند كه از نظر معنا، نزديك به هم هستند يا اينكه معانى شان در خارج غالباً با هم جمع مى شوند. پس مى بينيد كه اهل لغت در تفسير برخى از اين الفاظ، از الفاظ ديگر مشابه آن استفاده مى كنند. برخى عكس آن عمل مى كنند. برخى از لغويين، دو يا سه لفظ از الفاظ ياد

**********

(1) . مصباح المنير، ج 1، ص 19.

ص: 33

شده را با واو عاطفه در تفسير يكى از همين الفاظ به كار مى گيرند و شايد غرض آنان، تفهيم بيشتر باشد؛ چون اين الفاظ از نظر وضوح و خفا نسبت به اشخاص فرق مى كند.(1)

آن گاه مواردى از گفتار لغويين را در تأييد مطالب خويش بيان مى كند.(2)

4. درباره مدخليت داشتن قيد «رقّت و نرمى» در مفهوم غنا بايد گفت لطيف بودن آن را مى توان موجب طرب انگيزى بيشتر دانست، اما نمى توان آن را از مقومّات مفهوم غنا دانست؛ چون:

الف) غنا بدون رقّت صوت نيز قابل تصورّ است.

ب) لازمه اين سخن آن است كه هميشه اصوات زنان كه غالباً صداى لطيف و رقيقى دارند و نيز صداى مردانى كه به نرمى سخن مى گويند، مصداق غنا باشد، درحالى كه اين برخلاف عرف و لغت و وجدان است.

ج) نيز بايد اظهار داشت كه غنا به صوت انسان اختصاص ندارد؛ چون در لغت و عرف به اصوات زيباى برخى حيوانات نيز غنا اطلاق شده است، چنان كه ابوسليمان الخطايى گفته است: «هر كس صدايش را بلند كند و پشت سر هم ادامه دهد، نزد عرب،

غناست: غنّت الحمامه - تغنّى الطائر».

همان طور كه پيش تر بيان شد، از عوامل اصلى اين اختلافات در گفتار فقيهان، اختلاف مبانى و كيفيت استنباط حكم شرعى و نير خلط بين مفهوم لغوى و اصطلاح فقهى و روايى غناست.

از آنجا كه واژه هاى به كار رفته در گفتار فقيهان، در فهم ديدگاه آنان در مسئله غنا و موسيقى نقش اساسى دارد و بدون تبيين هر يك از آنها، استنباط صحيح حكم شرعى از منابع دينى، امكان پذير نخواهد بود، در فصل چهارم به تبيين واژه هاى كليدى در مسئله غنا خواهيم پرداخت.

ص: 35

روايت اول: امام صادق عليه السلام در تفسير آيه شريفه (وَ اِجْتَنِبُوا قَوْلَ اَلزُّورِ ) فرمود:

«مراد از قول الزور، غناست».(1)

روايت دوم: امام صادق عليه السلام در تفسير آيه شريفه (فَاجْتَنِبُوا اَلرِّجْسَ مِنَ اَلْأَوْثٰانِ وَ اِجْتَنِبُوا قَوْلَ اَلزُّورِ ) فرمود: «مراد از الرجس من الأوثان، شطرنج و... مراد از قول الزور، غناست».(2)

بيشتر روايات ذكر شده در ذيل اين آيات، از نظر سند، تمام هستند و از ديدگاه برخى فقيهان برجسته،(3) روايات متواترند. ازاين رو، ضعف سندى برخى از آنها مانعى در اعتبارشان نخواهد بود.

روايات ديگرى كه در آنها غنا در معناى مذموم به كار رفته است، عبارت اند از:

1. شيخ صدوق از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه آن حضرت فرمود: «گناهان كبيره حرام اند كه از جمله آنها لهوياتى است كه انسان را از ياد خداوند باز مى دارند، مانند غنا و تار زدن كه مكروه هستند».(4)

2. امام صادق عليه السلام فرمود: «انسان در خانه غنا از بلاهاى دردناك ايمن نيست و دعا مستجاب نمى شود و فرشته در آن داخل نمى گردد».(5)

3. امام صادق عليه السلام فرمود: «غنا، آشيانه نفاق است».(6)

4. امام صادق عليه السلام فرمود: «غنا، انسان را منافق و سپس فقير مى گرداند».(7)

5. امام صادق عليه السلام فرمود: «بدترين صداها، غناست».(8)

**********

(1) . «عن ابن ابى عمير عن بعض أصحابه عن ابى عبدالله عليه السلام فى قول الله تعالى: وَ اِجْتَنِبُوا قَوْلَ اَلزُّورِ قال: قول الزور الغناء». (شيخ حر عاملى، وسائل الشيعه، ج 17، ص 305، ح 8)

(2) . «عن هشام عن ابى عبدالله عليه السلام فى قوله الله عزوجل: (فَاجْتَنِبُوا اَلرِّجْسَ مِنَ اَلْأَوْثٰانِ وَ اِجْتَنِبُوا قَوْلَ اَلزُّورِ) قال: الرجس من الأوثان الشطرنج و قول الزور الغناء». (همان، ص 310، ح 26).

(3) . علامه حلى، ايضاح الفوائد، ج 1، ص 405.

(4) . «عن جعفر بن محمد صلى الله عليه و آله: الكبائر محرّمه وهى... الملاهى التى تصدّ عن ذكر الله تبارك و تعالى مكروهه كالغناء و ضرب الأوثار» (شيخ صدوق، خصال، ص 610).

(5) . «محمدبن يحيى عن احمدبن محمد عن الحسين بن سعيد عن ابراهيم بن ابى البدا عن زيد الشحام قال: قال أبو عبدالله عليه السلام: بيت الغناء لاتؤمن فيه النجيعة ولا تجاب فيه الدعوة و لا يدخله الملك» (كافى، ج 6، ص 433، ح 15).

(6) . «الغناء عُشُّ النفاق». (كافى، ج 6، ص 431، ح 3)

(7) . «الغناء يورث النفاق و يعقبّ الفقير» (نعمان بن محمد تميمى، دعائم الاسلام، ج 2، ص 207، ح 756).

(8) . «و من المقنع قال الصادق عليه السلام شرّ الأصوات الغناء» (شيخ حر عاملى، وسائل الشيعه، ج 17، ص 309).

ص: 38

بنابراين، از مجموعه رواياتى كه ذكر شد، به خوبى استنباط مى شود كه واژه غنا در زبان شرع مقدس - روايات معصومين عليهم السلام - در دو معناى مبغوض و ممدوح به كار رفته است.

نكته مهم ديگرى كه از موارد كاربرد واژه غنا در روايات به دست مى آيد، آن است كه غنا از مقوله لحن، آهنگ و كيفيت صوت است. به عبارت ديگر، غنا، وصف صوت است، نه وصف كلام و محتواى صوت؛ همان طور كه در مفهوم لغوى آن و بلكه معانى اصطلاحى اش، همين معنا - وصف صوت بودن - از واژه غنا استفاده مى شود.(1)

در اين باره به دو روايت مى توان استناد كرد:

1. روايت عبدالله بن سنان كه از قول امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: قرآن را به الحان عرب قرائت كنيد و مبادا قرآن را به الحان فاسقان و اهل گناهان كبيره قرائت كنيد. به زودى، بعد از من اقوامى مى آيند كه قرآن را به صورت ترجيع مى خوانند، همانند ترجيع در غنا و نوحه گرى و رهبانيت كه چنين قرائتى از سينه هايشان بالاتر نمى رود. دل هاى آنان وارونه است و نيز دل هاى كسانى كه از خواندن چنين كسانى خوششان مى آيد.(2)

دقّت در جمله «يرجّعون القرآن ترجيع الغنا» بيانگر آن است كه ترجيع كه خود از مقوله كيفيت صداست، در تحقّق غنا مدخليت دارد.

2. امام باقر عليه السلام در روايتى به ابابصير فرمود:

... رجّع بالقرآن صوتك فان الله عز و جل يحب الصوت الحسن يرجعّ فيه ترجيحاً.(3)

با قرآن، صدايت را ترجيع ده؛ زيرا خداوند دوست دارد صداى نيكويى را كه نوعى در آن ترجيع داده مى شود.

از اين روايت نيز استفاده مى شود ترجيع كه در غنا نقش مهمى دارد، از مقوله صوت است و در نتيجه، غنا نيز از همين مقوله خواهد بود.

**********

(1) . هرچند از ظاهر برخى روايات ذكر شده چنين استظهار مى شود كه غنا از مقوله كلام و محتواى صداست، دقت و تعمق در آنها اين تصور بدوى را مى زدايد و مى فهماند كه غنا از مقوله كيفيت صداست. توضيح بيشتر اين نكته در ادامه بحث خواهد آمد.

(2) . «عن عبدالله بن سنان عن ابى عبدالله عليه السلام قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم اقروأ القرآن بألحان العرب و اصواتها و اياكم و لحون اهل الفسق و اهل الكبائر فانه سيجئى من بعدى أقوام يرجّعون القرآن ترجيع الغناء و النوح و الرهبانية لايجوز تراقيهم قلوبهم مقلوبه و قلوب من يعجبه شأنهم» (وسائل الشيعه، ج 6، ص 210، ح 1).

(3) . كافى، ج 2، ص 616.

ص: 40

معجم مقائيس اللغه: «طرب، حالت سبكى است كه از شدت شادى و غير آن براى انسان پيش مى آيد».(1)

معجم الوسيط: «طَرَبَ يعنى شخص بر اثر شادى يا غم و اندوه سبك بشود و به هيجان در آيد».(2)

النهايه فى غريب الاثر: «ترنم همان تطريب و تغنّى و نيكو كردن صدا در تلاوت است و اين واژه بر حيوان و جماد نيز اطلاق مى گردد».(3)

مى آيد.(1)

ايشان نيز طرب و ديگر مشتقات آن را (اطراب و تطريب) به معناى واحدى - خفّت و سبكى - دانسته و معانى ديگر آن را نفى مى كند:

وقتى طرب - به معنايى كه از جوهرى و زمخشرى گذشت - سبكى است كه براى انسان پديد مى آيد، بنابراين، بين إطراب و تطريب فرقى نبوده و معناى آنها فقط ايجاد اين حالت - سبكى - خواهد بود. در غير اين صورت، اشتراك لفظى لازم مى آيد با اينكه علما براى طرب معناى ديگرى ذكر نكرده اند تا لفظ تطريب و اطراب از آن مشتق گردد.(2)

گفتنى است كه خفّت در مفهوم طرب، در كلام شيخ انصارى به معناى صرف سبكى و نشاط و آرامشى است كه در انسان پديد مى آيد، اعم از اينكه موجب خفّت عقل - (سبك سرى) گردد يا مستلزم آن نباشد. اين در حالى است كه خفّت در طرب در كلام محقق اصفهانى به معناى سبك سرى و خفّت عقل است.

ايشان در بخش ديگرى از مباحث خود در مورد طرب اظهار مى دارد كه صوت مطرب، از مصاديق لهو است، آنجا كه مى فرمايد:

طبق اين بيان، طَرَب امرى منفى و مذموم است و موجب آن مى شود كه در زمره لهو مذموم و بلكه مبغوض قرار گيرد.(3)

سوزناك است، خودش را بى اختيار مى زند مثلاً اين همان طَرَب است يا يك نفر لطيفه اى تعريف مى كند كه حرف زيبايى، خوشمزه اى مى زند، انسان از خود بى خود مى شود؛ مى خندد. طرب معنايش اين است.(1)

آن گاه ايشان در زمينه مطلق بودن طرب از نظر ممدوح يا منفور بودن طرب مى فرمايد:

دليلى بر حرمت اين گونه موارد - از طرب - نداريم. نه خود اين طرب، حرام است، نه به طريق اولى، صوتى كه چنين حالتى را ايجاد كند، حرام است. دليلى بر اين معنا در روايات نداريم. اسم مطرب وجود ندارد.(2)

دقّت در بيان فقيهان و حتى لغويين در مفهوم طرب بيانگر آن است كه طرب به حالت سرور و شادمانى اختصاص ندارد، بلكه گاه طرب بر اثر شدّت حزن و اندوه - گريستن - در انسان به وجود مى آيد نظير سبكى و آرامشى كه در انسان بر اثر شنيدن مراثى در مجالس عزا به وجود مى آيد. با اين بيان، منشأ اشتباه كسانى كه طرب را با حالت حزن قابل جمع نمى دانند، روشن مى گردد؛ چون اينان تصور مى كنند طرب فقط به معناى سبكى و آرامشى است كه بر اثر سرور و خوشحالى در انسان پديد مى آيد، درحالى كه نه در عرف و نه در لغت، چنين مفهومى براى طرب ذكر نشده است.

در اين زمينه، سخن ابن خرداد به - از موسيقى دانان عصر معتمد عباسى - شاهد و مؤيد مناسبى است. ايشان مى گويد:

طرب بر سه وجه است:

1. طرب محرّك مستخفّه: طرب مهيج و تحريك كننده قواى شهوانى و موجد سبكى و خفّت و سرورانگيزى كه نفس و قواى ادراك را نشئه كند و از حال طبيعى خارج و موجب زوال عقل گردد.

2. طرب حزن و اندوه و غم خصوصاً اگر برخاسته از حسرت دوران خوش جوانى و يا اشتياق بازگشت به وطن و گريستن به خاطر از دست دادن دوستان - معشوق ها باشد.

3. طربى كه به خاطر لطافت و صفاى نفسى كه در شنونده يا خواننده وجود دارد و با هنر موسيقى نيز آشنا باشد، پديد مى آيد؛ چون آدم بى ذوق و بى روح و جاهل به

**********

(1) . درس 315، ص 9.

(2) . همان.

ص: 44

رموز موسيقى هرگز از موسيقى شادمان و مسرور نگردد و در حين اجراى موسيقى، انديشه او به كار ديگرى مشغول است.

ايشان در ادامه مى گويد:

«اَلطَّربُ رَدُّ النَّفْسِ اِلى الحال الطَّبيعَة دفعةً؛ طرب واكنشى است دفعى و سريع در برابر حال طبيعى خود.» به تعبير ديگر، خروج از حال طبيعى به حال غير طبيعى كه تعادل در آن وجود ندارد.(1)

ابن قتيبه نيز در تعريف طرب مى گويد:

... انما الطرب خفّة تصيب الرجل لشدة السرور أو لشدّة الجزع و قال الشاعر النابغة الجعدى:

وأرانى طَرَبَا فى إثْرِهِمْ طَرَبَ الْوالِه اوْ كَالْمُخْتَبِلِ(2)

وَ اِنَّ فى الْجَنَّه لَنهراً حَافَتاه الْجَوارِى قال: فَيوحِى إلَيهنَّ الرَّبُّ تبارَكَ و تَعالَى: أسْمِعنَ عِبادى تَمجيدى وَ تَسْبيحى و تحميدى فيرَفعنَ أصْواتَهُنَّ بِألحانٍ و تَرجيعٍ لَم يسمعِ الخَلائقُ مِثلَها قَطُّ فَتُطرِبُ أهلَ الجَنّةِ.(1)

همانا در بهشت نهرى است كه در اطراف آن كنيزكانى هستند پس خداوند به آنان وحى نموده كه بندگانم را با صوت خويش در مدح و ستايش از من، متوجه نماييد؛ پس آنان با آهنگ ها و ترجيع صداى خويش آن هم با صوت بلند و زيبا، چنان نوايى ايجاد مى كنند كه هيچ مخلوقى تا آن زمان نشنيده است پس در اين هنگام - با شنيدن چنين صوتى - اهل بهشت به طرب مى آيند.

عبدالله بن ابراهيم مى گويد:

إنَّ فى الجَنَّةِ الأشجاراً عليها أجْراسٌ مِنْ فِضَّةٍ فَإذا أرادَ أهْلُ الجَنَّةِ السَّماعَ بَعَثَ اللهُ ريحاً مِنْ تَحْتِ العْرَشِ فَتَقَعَ فَى تِلكَ الأشْجارِ فَتَحَرَّكَ تلكَ الأجراسُ بأصواتٍ لَوْ سَمِعَها أهْلُ الدُّنيا لمَا تُرا طَرَباً.(2)

همانا در بهشت، درختانى هست كه روى آنها زنگ هايى از جنس نقره قرار گرفته است. پس هرگاه بهشتيان اراده شنيدن صوت زيبايى را داشته باشند، خداوند بادى را از عرش مى فرستد كه در جهت آن درختان قرار مى گيرد. بر اثر آن، زنگ هايى كه روى درختان قرار گرفته است، به حركت در مى آيد و صداهاى دل نشينى از آنها شنيده مى شود. شدّت زيبايى آن صداها به گونه اى است كه اگر به گوش اهل دنيا برسد، از شدّت طرب، روحشان از بدن ها جدا مى شود و به آسمان پرواز خواهد كرد.

نَصبَ مِنبرا وَ قَعدَ فِى الوْثَبةِ وَ جَمعَ خَيلَه وَ رَجُلَه ثُم قالَ لَهم: أطربوا لايطاع اللهُ حَتى يقومَ القائمُ عليه السلام وتلا ابوجعفر عليه السلام: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاّٰ فَرِيقاً مِنَ اَلْمُؤْمِنِينَ.(1)

زمانى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم وفات يافت و مردم، على عليه السلام را از عرصه حكومت و رهبرى خارج كردند، ابليس تاج پادشاهى بر سر نهاد و منبرى را آماده ساخت و در جايگاهش نشست. سپس تمامى لشكريانش را جمع كرد و به آنان گفت: شادى كنيد كه تا قيام قائم عليه السلام، مردم از خداوند اطاعت نخواهند كرد. (آن گاه امام باقر عليه السلام اين آيه را قرائت كرد كه): ابليس ظن خود را مورد تصديق قطعى مردم كرده پس جز عده اى كمى از مؤمنان، همگى از او پيروى كردند.

امام صادق عليه السلام به مفضل بن عمر فرمود:

وَ خَلَقَ الْسَّمعَ لِيدرِك الأصواتَ... مَنْ عَدِم الْسَّمَعَ يخَتلُّ فِى اُمورٍ كَثيرةٍ فَانَّه يفقِدُ رُوْحَ الْمُخاطَبةِ وَ المُحاوَرَةِ وَ يعدَمُ لَذَّهَ الأصواتِ وَ اللُّحونِ المُشْجِبَةِ و

المُطربة.(2)

خداوند گوش را خلق كرد تا صداها به وسيله آن درك شود... پس هر كس قوه شنوايى نداشته باشد، كارش در بسيارى از امور مختل مى گردد. پس او از گفت وگو با ديگران محروم مى شود و لذت صداها و آهنگ هاى طرب انگيز را احساس نخواهد كرد.

2. نكته مهم ديگر آن است كه در برخى كتاب هاى لغت، واژه «خفّت» در تعريف «اطراب» آمده است، مانند اينكه گفته مى شود: «خفّه تُصيبُ الانْسانَ مِن شدَّةِ حُزنٍ أو سرور.» با اين حال، شكى نيست كه مفهوم خفّت، خفّت عقلى نيست كه مستلزم زوال عقل باشد، بلكه مراد از آن، سبكى و آرامش است كه در انسان بعد از شنيدن صداى طرب انگيز به وجود مى آيد. همانند سبكى و نشاطى كه در انسان بعد از ديدن مناظر زيبا يا شنيدن صداهاى زيبا به وجود مى آيد. در مورد سخن شاعر نيز كه در كلام شيخ انصارى آمده بود: «أطَرَّبا و أنْتَ قِنَّسْرى» بايد گفت در اين شعر به سبب وجود قرينه حاليه، طرب به معناى خفّت عقل و زوال آن به كار رفته است. اين معنا بدون وجود قرينة صحيح نيست.

شيخ انصارى در كتاب المكاسب مى فرمايد:

بدان كه مراد از مطرب، صوتى است كه فى الجمله مطرب باشد نسبت به شخص خواننده يا شنونده يا اينكه مراد از مطرب چيزى است كه شأنيت مطرب بودن را داشته و اگر مانعى از حصول طرب جلوگيرى نكند، مقتضى براى طرب باشد و مانع را مى توان قبح صدا يا غير آن تصور كرد. اما اگر اطراب بالفعل و نسبت به همه اشخاص اعتبار گردد و خصوصاً اگر طرب را به معناى خفت ناشى از خوشحالى يا اندوه بدانيم، پس با اين اشكال روبه رو خواهيم شد كه بيشتر چيزهايى كه از نظر عرف، غناست، از اطراب خالى

است.(1)

آن گاه ايشان منشأ تعريف كردن غنا را به «اَوْ ما يسَمّى فِى الْعُرْفِ غِناء وَ اِنْ لَمْ يطْرِبْ» از ناحيه شهيد ثانى، رفع اشكال ياد شده مى داند:

گويا اين نكته كه مراد از مطرب بالفعل صدايى است كه نسبت به همه اشخاص طرب آور باشد، مستلزم خروج اكثر افراد غنا از تحت آن خواهد بود، شهيد ثانى را وادار كرده است به اينكه در كتاب شرح لمعه و مسالك، بعد از تعريف غنا كه گفته اند: «غنا مدّ صوت مشتمل بر ترجيع مطرب است»، اين جمله را اضافه كند: «يا چيزى كه در عرف، غنا محسوب شود.» البته صاحب مجمع الفائده و ديگران نيز در رفع اشكال ياد شده نه در دفع اشكال از شهيد ثانى تبعيت كرده اند؛ چون پاسخ مقدس اردبيلى در رفع اشكال به گونه ديگرى است.(2)

نسبت به قول دوم. فتدبّر.(1)

صوت خوش آواز باشد و زيبا ادا كند.... همان طور كه از جمله مصاديق غناست صوتى كه متناسب با موازين خاص ايقاعيه در غنا باشد، اگرچه صاحب صوت، صدايش گرفته و خشن باشد و موجب طرب نگردد، بلكه چه بسا حالت نفرت و خستگى ايجاد كند.(1)

امام خمينى رحمه الله نيز بعد از آنكه غنا را به «صَوْتُ الاِنْسانِ الَّذى لَهُ رِقَّةٌ و حُسْنٌ ذاتِى وَ لَوْ فِى الْجُمْلَه» تعريف مى كند، قيد ديگرى نيز به آن مى افزايد و مى فرمايد:

و انما قلنا له شأنية الاطراب لعدم اعتبار الفعليه بلا شبهه فان حصول الطرب تدريجى قد لايحصل بشعر و شعرين فتلك الماهيه و لو بتكرار أفرادها لها شأنيه الإطراب.(2)

و براى صوت غنا، قابليت و شأنيت طرب است، چون شكى نيست كه فعليت طرب در مفهوم غنا، شرط نيست؛ چون پديد آمدن طرب، امرى است تدريجى كه گاهى با يك يا دو بيت شعر حاصل نمى شود. پس ماهيت غنا در صورت تكرار افرادش، شأنيت و قابليت اطراب را داراست.

الفاظ مشتق - به گونه شأنيت است همانند واژه مفتاح (كليد). بديهى است اين واژه براى وسيله اى وضع شده است كه سبب گشودن قفل مى شود، هرچند تاكنون قفلى به وسيله آن گشوده نشده باشد، نظير كليد و قفلى كه تازه خريدارى شده است.

با توجه به اين مطالب بايد گفت واژه مطرب و اطراب نيز، نظير مفتاح، شأنيت و قابليت در معناى آن اخذ شده است. صوت مطرب به صدايى گفته مى شود كه شأنيت طرب را داراست، هرچند در خارج موجب طرب در برخى افراد نشود. به عبارت ديگر، صوت مطرب، صوتى است كه اقتضا و قابليت طرب را دارا باشد. دليل اين ادعا، شهادت عرف و نيز متبادر بودن آن در ذهن مخاطب نسبت به واژه طرب و اطراب است.

دليل ديگرى كه در كفايت شأنيت در مفهوم صوت طربناك - در مقابل فعليت - مى توان اقامه كرد، اختلاف طبايع مردم است، بدين معنا كه چون سرشت و طبيعت انسان ها از نظر طربناك شدن در برابر صداهاى موزون و غنايى، متفاوت است، در وضع واژه مطرب نمى توان فعليت را اخذ كرد. به همين جهت، مى بينيم بيشتر فقيهان و آنان كه در واژه طرب بحث كرده اند، شأنيت را نسبت به آن مطرح، و اظهار داشته اند كه صوت غنايى، صوتى است كه شأنيت اطراب را در متعارف مردم داراست، نه تمام افراد. اين قيد - متعارف - تأييدى است بر تفاوت افراد در اثرپذيرى موسيقى و غنا. براى مثال، آنان كه جنبه عقلانيت و نگاه فلسفى شان پررنگ بوده و عواطف در آنها كم رنگ است، ممكن است در برابر صداهاى طرب انگيز كمتر منفعل بشوند و برعكس.

در پايان اين بحث مى گوييم شايد مراد كسانى كه غنا را به معناى «صوتى كه متناسب با مجالس لهو و لعب باشد»، مى دانند به مطلب ياد شده برگردد؛ يعنى صدايى كه شأنيت و اقتضاى آن را دارد كه در مجالس لهو و لعب به كار گرفته مى شود، اگرچه فعلاً در مجلس لهو به كار گرفته نشده باشد.

ص: 52

آيت الله العظمى خامنه اى درباره معناى ترجيح مى فرمايد: «ترجيع يعنى آوازخوانى، همين گرداندن صدا در گلو. يك وقت انسان به طور عادى فرياد مى زند، اين صدا بلند كردن، بدون ترجيع است. يك وقت يك تكانى به حنجره مى دهد، اين ترجيع است؛ ترجيع به معناى چهچهه زدن كه بعضى خيال مى كنند، نيست. مراد از ترجيع همين آوازه خوانى، كه صدا همين خواندنى را به كيفيت آواز در مى آورد، اين اسمش ترجيع است...».(1)

به طور كلى، دو دليل را مى توان علت ذكر و گنجاندن عنصر ترجيع و مدّالصوت در غنا دانست:

تأليف الحان مناسب بحث مى شود. بنابراين، لازم است معيارى جهت تعيين مناسبات در صداها انتخاب شود تا بتوان به وسيله آن، صداهاى موزون و زيبا را از صداهاى ديگر تشخيص داد. ازاين رو، موسيقى دانان براى رسيدن به چنين هدفى در تحقق غنا و موسيقى، به واژه ترجيع هنگام خوانندگى - موسيقى آوازى - متوسّل شده اند؛ چون ديده اند كه به

وسيله آن مى توان الحان و آهنگ ها را شناسايى كرد. مثلاً گفته اند: «اگر صوتى به صورت ممتّد و مستقيم باشد - بدون ترجيع - آن را صوت واحد گويند، و اگر با ترجيع واحد باشد، آن را «دو صوت» و اگر داراى دو ترجيع باشد، آن را سه صوت گويند و... همانند خط كه اگر ممتد باشد، واحد و اگر يك انحنا داشته باشد، دو خط و...».(1)

با توجه به نكات ذكر شده مى توان چنين نتيجه گرفت كه ترجيع و نيز مدّالصوت در ماهيت غنا مدخليت ندارد و علت به كارگيرى اين دو واژه در غنا - لغت - دو نكته اى بود كه بيان شد. ازاين رو، به جاى واژه هاى ترجيع و مدّالصوت مى توان كلماتى نظير صوت موزون و مقفّى را در مفهوم غنا به كار برد. در نتيجه، اگر صوت مطرب ترجيع و مدّالصوت نداشت، باز هم اطلاق غنا بر آن صحيح خواهد بود. در اينجا جهت تأييد مطالب ذكر شده، سخن امام خمينى رحمه الله را در ضرورى نبودن قيد ترجيع در مفهوم غنا بيان مى كنيم:

وبما ذكرنا تظهر الخدشه فى الحدّ المنتسب إلى المشهور و هو مدّ الصوت المشتمل على الترجيع المطرب فانّ الغنا لايتقوّم بالمدّ و الترجيع ففى كثير من أقسامه لايكون مدّ و لا ترجيع و لعلّ القيدين فى كلماتهم لأجل كون المتعارف من الغنا فى أعصارهم هو مايكون مشتملا عليهما فظنّ أنه متقوم بهما كما أن المطربية الفعليه غير معتبرة فيه بما مرّ.(2)

از مباحثى كه در باب مفهوم غنا مطرح كرديم، ايراد بر تعريفى كه از غنا به مشهور نسبت داده شده است، ظاهر مى گردد. اينان مى گويند: غنا، كشيدن صدايى است كه مشتمل بر ترجيع مطرب باشد، درحالى كه بايد گفت: غنا، به هيچ يك از مدّ و ترجيع و طرب وابسته نيست. در بسيارى از مصاديق غنا، مدّ و

**********

(1) . نك: هشت گفتار پيرامون حقيقت موسيقى غنايى، ص 35.

(2) . مكاسب المحرمة، ج 1، ص 306.

ص: 56

ترجيع وجود ندارد و شايد علت آنكه مشهود مدّ و ترجيع را در مفهوم غنا دخالت داده اند، از آن باب است كه در عصر آنان، غناى متعارف مشتمل بر اين بوده است. پس اينان گمان كرده اند كه قوام غنا به اين روست. همان طور كه علاوه بر عدم مدخليت ترجيع و مدّ،

اطراب فعلى هم در غنا معتبر نيست، بلكه اطراب شأنى كفايت مى كند.

در نتيجه، مراد از ترجيع الغناء در روايت، ترجيعى است كه در غناى مذموم اجرا مى شود.

بنابراين، ترجيع نيز همانند واژه غنا در روايات اگر به آهنگ و لحن گمراه كننده و مناسب با مجالس گناه صورت گيرد، به استناد اين روايت، مذموم است و اگر با لحن و آهنگ ديگرى خوانده شود، نه تنها مذموم نيست، بلكه ممدوح نيز هست. اين نكته از روايت ابى بصير نيز استفاده مى شود. ابوبصير مى گويد:

به حضرت امام صادق عليه السلام گفتم: من هنگامى كه قرآن قرائت مى كنم و صدايم را به آن بلند مى كنم، شيطان نزدم مى آيد و مى گويد: تو در برابر خانواده ات و مردم رياكارى مى كنى. امام در جواب فرمود: اى ابامحمد، قرآن را به گونه اى قرائت كن كه حدّ وسط بين دو قرائت بلند و آهسته باشد و فقط خانواده ات بشنوند و با قرآن، صدايت را ترجيع ده؛ زيرا خداوند دوست دارد صداى نيكويى را كه به نوعى در آن ترجيع داده مى شود.(1)

بايد گفت روايت ابى بصير را مى توان مفسر و بلكه مقوِّم روايت عبدالله بن سنان قرار داد كه نتيجه آن، تقسيم ترجيع به دو نوع مذموم و ممدوح خواهد بود.

اساسى اش باز دارد يا هر چيزى كه انسان بتواند از او لذت و تمتّع ببرد».(1)

المصباح المنير: «لهو آن است كه انسان به وسيله چيزى كه با حكمت منافات دارد،

تفريح كند».(2)

مجمع البحرين: «لهو، آن است كه انسان با اشتغال به كارهاى باطل از ياد حق غافل شود».(3)

لسان العرب: «مراد از لهو، مطلق بازى است».(4)

التحقيق فى كلمات القرآن الكريم: «لهو چيزى است كه در آن، مطابقت با تمايلات آدمى وجود داشته و موجب لذّت گردد بدون آنكه نتيجه آن ملاحظه شود. لهو، مطابقت با شهوات است با قطع نظر از نتيجه درست يا غلط».(5)

شده به خوبى اين قاعده كلى عقلايى استفاده مى شود كه هر چيزى موجب گمراهى و دور شدن انسان از خداوند گردد، مبغوض و مذموم خواهد بود، گرچه ظاهرى آراسته و پسنديده داشته باشد.

3. لهو، واژه اى است ذات الإضافه بدين معنا كه تحقق مفهوم لهو و تصور آن، نيازمند دو متعلق است: مضاف - اسمى كه به او اضافه شود - و غايت چنان كه در آيه ياد شده، حديث به لهو اضافه شده است: «لهوالحديث» كه در حقيقت به معنى «حديث لهو» است - و جمله «لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اَللّٰهِ » به عنوان غايت «حديث لهو» بيان شده است.

توجه به اين نكته ازآن رو اهميت دارد كه نفس لهو با قطع نظر از اين دو و بدون ارزش گذارى و حكم به ممدوح بودن يا مذموم بودن است. در نتيجه، اسمى كه به لهو اضافه مى شود، ممكن است امور مختلفى باشد، نظير صداى لهو، ثروتِ لهو، تجارت لهو، دنياى لهو و نيز متعلق بعدى آن - غايت لهو - نيز مى تواند امورى نظير اضلال از صراط مستقيم، غفلت از اهم و اشتغال به مهم نظير اشتغال به عبادت و غفلت از جهاد يا خواندن قرآن و غفلت از نماز، تفرّج و لذّت نظير لهو با همسر يا اشتغال به بازى باشد كه موجب نشاط و لذّت در انسان مى گردد.

آيه 11 سوره جمعه: «وَ إِذٰا رَأَوْا تِجٰارَةً أَوْ لَهْواً اِنْفَضُّوا إِلَيْهٰا وَ تَرَكُوكَ قٰائِماً قُلْ مٰا عِنْدَ اَللّٰهِ خَيْرٌ مِنَ اَللَّهْوِ وَ مِنَ اَلتِّجٰارَةِ ؛ هنگامى كه آنها تجارت يا سرگرمى و لهوى را ببينند، پراكنده مى شوند و به سوى آن مى روند و تو را ايستاده به حال خود رها مى كنند. بگو: آنچه نزد خدا هست، بهتر از لهو و تجارت است».

ذيل آيه ياد شده آمده است: «قُلْ مٰا عِنْدَ اَللّٰهِ خَيْرٌ مِنَ اَللَّهْوِ وَ مِنَ اَلتِّجٰارَةِ ».

آيه 79 سوره انعام: «وَ ذَرِ اَلَّذِينَ اِتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ اَلْحَيٰاةُ اَلدُّنْيٰا ؛ و رها كن كسانى را كه آيين (فطرى) خود را به بازى و سرگرمى گرفتند و زندگى دنيا آنها را مغرور

ساخت».

در اين آيه نيز دين دارى به صورت لهوى، مذموم دانسته شده است. بنابراين، اگر عمل لهوى به گونه اى باشد كه ويژگى بازيچه گرفتن دين و امثالش در آن نباشد، از نظر اين آيه، دليلى بر مذموم بودن آن نيست.

نظير اين آيه، آيه 51 سوره اعراف است: «اَلَّذِينَ اِتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتْهُمُ اَلْحَيٰاةُ اَلدُّنْيٰا ؛ همان ها كه دين و آيين خود را سرگرمى و بازيچه گرفتند و زندگى در دنيا آنان را مغرور ساخت».

آيه 51 سوره انبياء: «لَوْ أَرَدْنٰا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لاَتَّخَذْنٰاهُ مِنْ لَدُنّٰا إِنْ كُنّٰا فٰاعِلِينَ ؛ و به فرض محال، اگر مى خواستيم سرگرمى انتخاب كنيم، چيزى مناسب خود انتخاب مى كرديم».

در اين آيه نيز خداوند متعال مى فرمايد ما نظام هستى را به صورت لهو و بى هدف و انگيزه حكيمانه خلق نكرديم. بنابراين، هستى بر اساس تدبير و حكمت عالى خلق شده است.

آيه 3 سوره حجر: «ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَ يَتَمَتَّعُوا وَ يُلْهِهِمُ اَلْأَمَلُ ؛ بگذار آنها بخورند و بهره گيرند و آرزوها آنان را غافل سازد، ولى به زودى خواهند فهميد».

در اين آيه شريفه، آرزوهايى كه موجب غفلت از قيامت گردد، مذموم شمرده شده است.

آيه 9 سوره منافقون: «لاٰ تُلْهِكُمْ أَمْوٰالُكُمْ وَ لاٰ أَوْلاٰدُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اَللّٰهِ... ؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد، اموال و فرزندانتان، شما را از ياد خداوند غافل نكند».

در اين آيه شريفه، دو متعلق براى لهو ذكر شده است: اموال و اولاد. بنابراين، اموال و فرزندان در صورتى كه موجب دور شدن و غفلت از پروردگار باشند، به عنوان لهو، مذموم شمرده شده است.

آيه 37 سوره نور: «رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِيهِمْ تِجٰارَةٌ وَ لاٰ بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اَللّٰهِ ؛ مردان خدا آنانى هستند كه هيچ نوع تجارت و معامله اى آنان را از ياد خدا باز نمى دارد».

مفاد اين آيه نيز نظير آيه قبل است.

آيه 8 سوره عبس: «وَ أَمّٰا مَنْ جٰاءَكَ يَسْعىٰ وَ هُوَ يَخْشىٰ فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهّٰى؛ آن كه شتابان

به

ص: 61

سويت آمده است، درحالى كه از خدا مى ترسد. پس تو از او به ديگرى مشغول مى شوى».

در اين آيه، لهو بدان جهت مذموم شمرده شده است كه موجب بى اعتنايى و غفلت از فرد محترمى شده است.

آيه 32 سوره انعام: «وَ مَا اَلْحَيٰاةُ اَلدُّنْيٰا إِلاّٰ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدّٰارُ اَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ ؛ و زندگى دنيا جز بازيچه و سرگرمى نيست و قطعاً سراى آخرت براى كسانى كه پرهيزكارى مى كنند، بهتر است. پس آيا نمى انديشيد؟»

در اين آيه، حقيقت دنيا به عنوان لهو و لعب مطرح شده است، اما دقت در محتواى آن و نيز ملاحظه آيات ديگر مقتضى آن است كه بگوييم زندگى دنيوى مقتضى آن است كه آدمى را به خودش مشغول سازد و زمينه غفلت از ياد خداوند را در انسان ايجاد كند. در اين صورت، حيات دنيوى را نمى توان به صورت مطلق، لهو و مذموم دانست؛ چون در اين صورت، با آيات و روايات زيادى كه دنيا را مزرعه آخرت دانسته اند و سيره معصومان عليه السلام كه در همين دنيا، برترين مقامات آخرت را كسب كردند، متعارض خواهد بود.

آيه 3 سوره انبياء: «لاٰهِيَةً قُلُوبُهُمْ وَ أَسَرُّوا اَلنَّجْوَى اَلَّذِينَ ظَلَمُوا هَلْ هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ ؛ اين در حالى است كه دل هايشان در لهو و بى خبرى فرو رفته است و ستمگران پنهانى نجوا كردند و گفتند: آيا جز اين است كه او بشرى همانند شماست؟»

در اين آيه شريفه، لهو به قلب نسبت داده شده است و مفاد آيه شريفه اين است كه عمل لهوى، قلب انسان را كه از مراكز عمده ادراكات اوست، به خود مشغول مى كند و شخص لاهى، عملش را جدّى مى پندارد. اين نكته با توجه به قسمت نخست آيه: «اِقْتَرَبَ لِلنّٰاسِ حِسٰابُهُمْ وَ هُمْ فِي غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ مٰا يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلاَّ اِسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ يَلْعَبُونَ » بهتر استفاده مى شود.

آيه 2 سوره أعراف:

اَلَّذِينَ اِتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتْهُمُ اَلْحَيٰاةُ اَلدُّنْيٰا فَالْيَوْمَ نَنْسٰاهُمْ كَمٰا نَسُوا لِقٰاءَ يَوْمِهِمْ هٰذٰا وَ مٰا كٰانُوا بِآيٰاتِنٰا يَجْحَدُونَ .

آنان كه دين و آيين خود را از باب هوس رانى و بازيچه گرفتند و زندگى دنيا آنان را مغرور ساخت پس ما هم امروز (قيامت) فراموششان مى كنيم، همان طور كه آنان

ص: 62

ملاقات چنين روزى را فراموش كردند و آيات ما را نيز انكار كردند.

مفاد اين آيه نيز همانند آيه 70 سوره انعام است.

آيه 20 سوره حديد:

اِعْلَمُوا أَنَّمَا اَلْحَيٰاةُ اَلدُّنْيٰا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفٰاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكٰاثُرٌ فِي اَلْأَمْوٰالِ وَ اَلْأَوْلاٰدِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ اَلْكُفّٰارَ نَبٰاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرٰاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطٰاماً وَ فِي اَلْآخِرَةِ عَذٰابٌ شَدِيدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اَللّٰهِ وَ رِضْوٰانٌ وَ مَا اَلْحَيٰاةُ اَلدُّنْيٰا إِلاّٰ مَتٰاعُ اَلْغُرُورِ .

بدانيد كه زندگى دنيا بازى و سرگرمى و زينت و فخرفروشى شما به يكديگر و فزون خواهى در اموال و فرزندان است. مثل آنها مثل بارانى است كه رويش گياهان آن، كشاورزان را شگفت زده مى كند، سپس خشك و پژمرده شود. مى بينى كه زرد و آن گاه خاشاك مى شود. در آخرت، دنياپرستان را عذابى سخت است و مؤمنان را از جانب خداوند، آمرزش و خشنودى است و زندگانى دنيا جز كالاى فريب نيست.

اين آيه نيز كه مفادش نظير مفاد سوره انعام آيه 32 است، در مقام بيان آن است كه زندگى دنيوى درصورتى كه با ياد الهى آميخته نباشد و آدمى را به خود مشغول كند، زمينه ضلالت و هلاكت آدمى را فراهم مى كند.

چيزى غافل مى شود. اين است كه معين مى كند كه آن لهو، امر مبغوضٌ أم أمرٌ غيرمبغوض. پس به طور كلى نمى شود گفت لهو، امر مبغوض است.(1)

اطلاق لهو به امورى است كه انسان به لعب و بازيچه، طرب و شادى و امور نشاطانگيزى كه از انسان رفع خستگى و كدورت مى كند و حزن و اندوه و آزار و اذيت و مشكلات دنيوى را از ياد انسان مى برد كه اين موجب سلب جديت و اراده و عزم انسان مى شود. ليكن گاه به امورى گفته مى شود كه هرچند موجب شادى و سرور در آدمى مى گردد، ولى با عزم و جدّيت انسان منافات ندارد، مانند استمتاع از همسر.(1)

قال على عليه السلام: «مجالَسةُ أهلِ اللَّهوِ ينْسِى القُرآنَ وَ يحضِرُ الشَّيطان؛ نشست و برخاست با اهل لهو موجب فراموشى قرآن و حضور شيطان خواهد شد».(1)

قال الصادق عليه السلام: «... صاحِبُ هَذا الاَمرِ لا يلهُو وَ لا يلْعب؛ كسى كه صاحب مقام و منصب امامت است، هيچ گاه عمل لهو و لعب انجام نمى دهد».(2)

قال الباقر عليه السلام: «... رُوحُ القُدسِ لا يلْهُو وَ لا يتغير وَ لا يلْعب؛ فرشته روح القدس هيچ گاه به لهو و لعب نمى پردازد».(3)

قال الرضا عليه السلام: «... المَلاهِى الَّتى تَصُدّ عَن ذكرِ اللهَ مَكروهٌ كَالْغِنا وَ ضَربِ الأوتادِ؛ كارهاى لهوى كه موجب بازداشتن انسان از ياد خداوند مى شود، مكروه است،(4) نظير غناى تار زدن».(5)

در برخى روايات نيز آمده است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:

لهو المؤمن فى ثلاثة اشياء: التمتع بالنساء و مفاكعة الإخوان و الصلاة بالليل....(6)

لهو مومن در سه چيز است: بهره بردن از زنان، مزاح با برادران و نماز شب.

يا فرمود:

كل لهو المؤمن باطل إلا فى ثلاث: فى تأديبه الفرس و رميته عن قوسه و ملاعبته إمرأته.(7)

تمام امور لهوى مومن باطل است، مگر لهوى كه در امور ذيل باشد: تربيت اسب و تيراندازى كردن و بازى كردن با همسرش.

بايد گفت واژه لهو در اين نوع موارد در معناى حقيقى اش نيست، بلكه در معناى مجازى اش به كار رفته است. اين امر از سياق اين روايات برداشت مى شود؛ چون اطلاق لهو به نماز شب و بازى با همسر ممكن نيست عمل ناپسندى باشد.

**********

(1) . ابن شعبه حرانى، تحف العقول، ص 151.

(2) . شيخ مفيد، الارشاد، ج 2، ص 219.

(3) . حسن بن سليمان حلى، مختصر بصائرالدرجات، ص 2.

(4) . لازم به ذكر است كه مراد امام عليه السلام از واژه مكروه در اينجا، مفهوم حرمت مى باشد نه مفهوم اصطلاحى كنونى آن كه در برابر استحباب مى باشد.

(5) . وسائل الشيعه، ج 15، ص 331.

(6) . شيخ صدوق، خصال، ص 161.

(7) . كافى، ج 5، ص 50.

ص: 66

گاه از اين واژه، اعمال خلاف شرع و قبيح اراده شده است، چنان كه خداى متعال از پيامبرش مى خواهد افرادى را كه در لعب فرو رفته اند، رها كند و آنان را به وعده عذاب الهى فرا بخواند: «... فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتّٰى يُلاٰقُوا يَوْمَهُمُ اَلَّذِى يُوعَدُونَ ؛ آنان را به حال خود واگذار تا در باطل غوطه ور باشد و سرگرم بازى شوند تا روزى را كه به آنها وعده داده شده است ملاقات كنند (و نتيجه كار خود را ببينند)». (زخرف: 83)

گاهى اين واژه در قرآن به معناى سبك شمردن و جدى نگرفتن دين آمده است: «ا لّذينَ اتّخَذُوا دينَهُمْ لَهْوًا وَ لَعِبًا؛ همانها كه دين و آيين خود را سرگرمى و بازيچه گرفتند». (اعراف: 51)

در آياتى نيز لعب وصف براى دنيا - در برابر آخرت - قرار گرفته است؛ نظير:

... وَ مَا اَلْحَيٰاةُ اَلدُّنْيٰا إِلاّٰ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدّٰارُ اَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ . (انعام: 32)

زندگى دنيا چيزى جز بازى و سرگرمى نيست و سراى آخرت براى آنها كه

پرهيزكارند بهتر است.

وَ مٰا هٰذِهِ اَلْحَيٰاةُ اَلدُّنْيٰا إِلاّٰ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ اَلدّٰارَ اَلْآخِرَةَ لَهِيَ اَلْحَيَوٰانُ .... (عنكبوت: 64)

اين زندگى دنيا چيزى جز سرگرمى و بازى نيست و زندگى واقعى سراى آخرت است اگر مى دانستند.

إِنَّمَا اَلْحَيٰاةُ اَلدُّنْيٰا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ . (محمد: 36)

زندگى دنيا تنها بازى و سرگرمى است و اگر ايمان آورند و تقوا پيشه كنيد، خداوند پاداش هاى شما را مى دهد.

و نيز آيه شريفه: «اِعْلَمُوا أَنَّمَا اَلْحَيٰاةُ اَلدُّنْيٰا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفٰاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكٰاثُرٌ فِي اَلْأَمْوٰالِ وَ اَلْأَوْلاٰدِ ؛ بدانيد زندگى دنيا بازى و سرگرمى و تجمل پرستى و فخرفروشى در ميان شما و افزون طلبى در اموال و فرزندان شماست». (حديد: 20)

كه مراحل زندگى بشر را در دنيا در پنج مرحله بيان كرده است.

در آيه شريفه: «وَ مٰا خَلَقْنَا اَلسَّمٰاءَ وَ اَلْأَرْضَ وَ مٰا بَيْنَهُمٰا لاٰعِبِينَ ؛ ما آسمان و زمين و آنچه را در ميان آنهاست از روى بازى نيافريديم». (انبياء: 38)

واژه لعب در معناى كارهايى بدون هدف صحيح و مقصد عقلايى به كار رفته است.

ص: 68

بنابراين، واژه لعب در قرآن كريم در دو نوع مثبت و منفى (ممدوح و مذموم) به كار رفته است.

است.

قال الصادق عليه السلام:

دَع ابِنَك يلعَبُ سَبعَ سِنينَ وَ يؤدَّبُ سَبْعَ سنينَ وَ اَلزِمْه نَفسَك سَبعَ سِنينَ فَاِنْ أفلَحَ وَ اِلا فَانَّه مِمَّن لاخَيرَ فيه.(1)

فرزندت را تا هفت سال آزاد بگذار تا بازى كند و در هفت سال دوم به تأديب او همّت گمار و در هفت سال سوم، او را همراه خود قرار ده. پس اگر در طول اين مدّت رستگار شد، پس سعادتمند است و در غير اين صورت، خيرى در او نخواهد بود.

علاء بن سيابه مى گويد:

سَألتُ أباعبدالله عليه السلام عَنْ شَهادةِ مَن يلعَبُ بِالحَمّامِ قال: لابأسَ إذا كَانَ لايعْرَفُ بِفِسقٍ.(2)

از امام صادق عليه السلام درباره شهادت دادن كسى پرسيدم كه با كبوتر بازى مى كند، امام عليه السلام فرمود: تا زمانى كه اين شخص به فسق و معصيت شناخته نشده باشد، شهادت او مانعى ندارد.

عَنْ ابى عَبدالله عليه السلام:... فَاذا أتى أحَدُكم أهلَه فَلْيكُن بَينَهما مُلاعَبة فإنَّه أطْيبُ لِلأمر.(3)

پس هرگاه مردى از شما خواست با همسرش نزديكى كند، لازم است آن دو قبل از نزديكى كردن با هم بازى كنند كه اين كار در تحقق زناشويى پاكيزه تر است.

امام صادق عليه السلام فرمود: «المَرئَةُُ لُعْبَةُ الرَّجلٌ؛ زن، وسيله بازى مرد است. (مرد بر اثر معاشقه و بازى با همسرش، به نشاط مى رسد.)».(4)

امام صادق عليه السلام نسبت به امامت بعد از خود و در زمانى كه امام كاظم عليه

السلام كودك بود، فرمود: «... صاحِب هَذَا الأمرِ لايلهو و لا يلْعَبُ؛ كسى كه مسئوليت امامت مسلمانان را به عهده مى گيرد، اهل لهو و لعب نيست».(1)

عام است.

2. لهو، هدف عقلايى و انگيزه حكيمانه ندارد بر خلاف لعب كه مى تواند داراى هدف عقلايى و منطقى باشد.

3. در لهو، لاهى آن را جدّى مى پندارد بر خلاف لعب كه در مقابل جدّ است. بهترين شاهد، سخن على عليه السلام در نهج البلاغه است كه لعب و جدّ را مقابل هم قرار داده است، آنجا كه در مقام بيان شريعت مقدس اسلام و پيام نبوت مى فرمايد: «فَاِنَّه وَ اللهِ الْجدُّ لا اللَّعِبُ؛(1) به خدا سوگند اينكه مى گويم بازى نيست، جدّى و حقيقت است».

از جمله خصوصيات مشترك بين لهو و لعب آن است كه در هر دو براى فرد لاعب و لاهى لذت بخش است و انسان را به خودش مشغول مى كند.

در مورد گفتار شيخ انصارى نيز كه «لهو را برخاسته از قواى شهوانى و لعب را خلاف آن» دانسته است، بايد گفت اين سخن صرف ادّعاست و با موارد كاربرد اين ماده در آيات و روايات و كتاب هاى لغت منطبق نيست.

در نتيجه، لهو و لعب هيچ كدام قبح و حُسن ذاتى ندارند و قضاوت در مورد هر يك از آنها از نظر حسن و قبح مبتنى بر آن است كه موارد و متعلقات هر كدام را به تنهايى ببينيم؛ چون اين نوع مفاهيم از امور اقتضايى هستند كه بر هر دو معنا قابل حمل خواهند بود.

**********

(1) . سيد رضى، نهج البلاغه، خطبه 130.

ص: 72

شده اند، به رواياتى كه از عايشه نقل شده است، تمسك كرده اند كه از نظر ما قابل قبول نيست.(1)

است كه در رأس آنها محقق سبزوارى (م 1090) و فيض كاشانى (م 1091) قرار دارند. گفتار محقق سبزوارى در رساله مستقلى كه ايشان به عنوان «رساله اى در تحليل غنا در قرآن» تأليف كرده است، بيان شده، ولى اكنون هيچ اثرى از آن رساله نيست. ايشان در كتاب كفاية الاحكام، ضمن بيان ديدگاه خود در مسئله غنا، به اين مسئله تصريح كرده است:

در حرمت فى الجمله غنا بين فقيهان شيعه، اختلافى نيست و اخبارى كه بر اين معنا دلالت مى كنند، زياد است.... با اين حال، تعداد قابل توجهى از اخبار علاوه بر جواز بر استحباب غنا در قرآن نيز دلالت دارند؛ چون اين روايات بر جواز صوت نيكو و حزين و مرجعّ، بلكه استحباب آن دلالت دارند، ظاهر اين است كه هچ يك از اين خصوصيات بدون غنا موجود نمى شود بنا بر آن چيزى كه از اهل لغت و غير آنها استفاده مى شود و ما در برخى از رسائل خود اين مطلب را به طور مفصل بيان كرده ايم.(1)

ديدگاه فيض كاشانى نيز در كتاب هاى متعدد ايشان بيان شده است كه از جمله آنها مفاتيح الشرائع است. ايشان در اين كتاب مى نويسد:

آن چيزى كه از مجموعه اخبار غنا به دست مى آيد و مقتضاى جمع بين آنهاست، اين است كه حرمت غنا و مزد خواننده و اجرت تعليم آن و نيز استماع و خريد و فروش مغنى، مربوط به غنايى است كه در عصر بنى اميه متعارف بود كه با معاصى خارجى نظير دخول مردان در مجالس زنان و شنيدن صداى زنان و سخن گفتن زنان خواننده به گفتار باطل و

بازى آنان با لهويات (آلات لهو) از قبيل عود و نى و امثال آنها آميخته مى شد. به طور كلى، آن غنايى حرام است كه مشتمل بر فعل محرم باشد - و دلايل حرمت شامل غير از آنها نمى شود - چنان كه به اين معنا، سخن امام كه فرمود: «ليست بالتى تدخل عليها الرجال» اشعار دارد.(2)

**********

(1) . «و لا خلاف عندنا فى تحريم الغنا فى الجملة و الاخبار الدالة عليه متظافرة... مكه غير واحد من الاخبار يدل على جوازه بل استحبابه فى القرآن بناء على دلاله الروايات على جواز حسن الصوت و التحزين و الترجيع فى القرآن بل استحبابه و الظاهر ان شيئا منها لا يوجد بدون الغناء على ما استفيد من كلام اهل اللغة و غيرهم و فصلناه فى بعض رسائلنا». (كفاية الاحكام، ص 85).

(2) . «اقول: الذى يظهر من مجموع الاخبار الواردة فى الغنا و يقتضيه التوفيق بينها اختصاص حرمته و حرمه ما يتعلق به من الاجر و التعليم و الاستماع و البيع و الشراء كلها بما كان على النحو المعهود المتعارف فى زمن بنى اميه من دخول الرجال عليهن و استماعهم لصوتهن و تكلمهن بالاباطيل و لعبهن بالملاهى من العيدان و القصيب و غيرها و بالجملة ما اشتمل على فعل محرم دون ما سوى ذالك كما يشعر به قوله عليه السلام: ليست بالتى تدخل عليها الرجال» (ملا محمدمحسن فيض كاشانى، مفاتيح الشرايع، ج 2، ص 21).

ص: 78

بايد گفت در واقعيت داشتن يا واقعيت نداشتن چنين نسبتى - قول به حليت ذاتى غنا - به اين دو فقيه شيعى، مباحث مفصلى بين عالمان دينى مطرح شده است كه بررسى و تحليل آنها در مباحث فصل سوم همين بخش خواهد آمد.

نتيجه آنكه اجمالاً در حرمت ذاتى غنا بين فقهاى شيعى اختلافى نيست و چنان كه گذشت، بر اين امر ادعاى منقول و محصل نيز شده است.

نكته اى كه در اين بخش از اهميت زيادى برخوردار است و بى توجهى به آن موجب سوءبرداشت در استنباط حكم الهى مى شود، اين است كه بدانيم كدام غنا، موضوع حكم حرمت - نزد مشهور فقها - يا حليت ذاتى - نزد غير مشهور - شده است؟ به عبارت ديگر، لازم است محل نزاع و موضوع مسئله را به طور كامل روشن كنيم. از اين جهت مى گوييم از مباحثى كه در بخش اول به دست آمد، مشخص شد كه بين غنا در نگاه فقها و نگاه فلاسفه و اصحاب لغت و نگاه روايات تفاوت وجود دارد. از منظر بيشتر فقيهان، غنا به صوت مطرب لهوى اطلاق مى شود و هميشه بار منفى دارد، درحالى كه در روايات، غنا در معناى مثبت نيز به كار رفته است، همان طور كه در معناى لغوى غنا فقط به ترجيع و اطراب و مدّالصوت و نظاير آن اكتفا شده و منفى يا مثبت بودن، ممدوح يا مذموم بودن در آن نيامده است.

توجه به اين نكته سرّ بسيارى از منازعات و اختلافات فقيهان را روشن مى كند كه در فصل هاى بعدى آورده مى شود. در اينجا به اجمال مى گوييم بين فقيهانى كه قائل به حرمت ذاتى غنا يا حليت ذاتى غنا شده اند، نزاع جدّى وجود ندارد و اين نزاع بر سر تبيين نشدن و نرسيدن به تفاهم مشترك در مفهوم غناست. غنايى كه بيشتر فقيهان به حرمت آن قائل اند،

غنا و صوت لهوى مضل است و غنايى كه برخى از فقيهان به حليت ذاتى آن قائل اند، غنا به معناى صوت مطرب غير لهوى است. با مطالعه دقيق واژگانى كه آنها به كار برده اند، اين مطلب به خوبى قابل درك است.

داوود عليه السلام و غم مذموم همانند گريه براى مرگ كسى.

5. غنا در اوقات سرور و شادمانى كه اين نيز مباح است.

6. آواز عشاق كه محرّك شوق و مهيج عشق و آرامش نفس است، مانند عشق شخص به زن يا كنيزش، ولى به زنان بدكار و كودكان، حرام است.

7. سماع و غناى كسى كه خدا را دوست داشته است و به او عشق مى ورزد كه اين نيز مباح است؛ زيرا مهيج شوق و دوستى خداست و سبب پيدايش احوال و مكاشفات مى گردد.(1)

ضمناً ايشان مى گويد:

غناى حلال به پنج سبب حرام مى گردد:

1. غناى زن يا كودكى كه در محل شهوت است، حرام خواهد بود.

2. غنا با سرود، رباب و چنگ و بربط، حرام است، اما طبل و شاهين و دف - گرچه در جلاجل (زنگوله) باشد - حرام نيست.

3. اگر در سرود، فحش يا هجا يا طعن نسبت به اهل دين باشد، گفتن و شنيدنش، حرام است.

4. اگر شنونده جوان باشد، كه در اين صورت، شهوت بر وى غالب و به محض شنيدن حديث زلف و خال روى نيكو شيطان بر او مسلط مى گردد.

5. سماع عوام به طريق عشرت و بازى، مباح است، به اين شرط كه پيشه انسان نباشد.(2)

شايد در جمع بين اين دو ديدگاه به ظاهر متعارض بتوان چنين گفت كه از منظر ابوحنيفه و حنفيان - غنا دو قسم است: حلال و حرام. قسم حلال، آن نوع غنايى است كه مجرد از گفتار باطل و واژگان حرام بوده و قسم حرام، آن نوع غنايى است كه با حرام نظير بدگويى و واژگان زشت آميخته باشد.

اين تفسير از گفتار عبدالرحمان جزيرى در كتاب الفقه على المذاهب الاربعه استفاده مى شود.

در اين كتاب آمده است:

حنفى ها معتقدند غناى حرام، آن صوتى است كه مشتمل بر الفاظى باشد كه جايز نيست، مثل وصف پسران خردسال و زن هاى مشخص كه در قيد حيات هستند و توصيف كردن خمر به گونه اى كه تحريك كننده باشد و توصيف ميخانه ها و هجو - بدگويى - مسلمان يا ذمى كه غرض توصيف كننده، هجوگويى باشد، اما اگر غرض او، شهادت دادن باشد يا شناختن چيزى كه در آن، فصاحت و بلاغت است، چنين توصيفى، حرام نيست و همين طور اگر توصيف، مشتمل بر وصف شكوفه ها، گل ها، آب ها، كوه ها، ابرها و مانند اينها باشد، حرام نيستند.(1)

در قسمت ديگرى از همين كتاب مى خوانيم:

پس آن چيزى كه از ابوحنيفه نقل شده كه «او، غنا را مكروه دانسته است و شنيدنش را از گناهان به حساب مى آورد»، حمل شده است به نوع محرم از غنا و نزد ابوحنيفه، حكم بازى با نرد و شطرنج و زدن سازهايى - زهى يا سيمى از تنبور و رباب، كراهت تحريمى است.(2)

در كتاب المدوّنه الكبرى از قول مالك بن انس نقل شده است:

زن نوحه گر و خواننده و مرد خواننده پس چيزى در مورد آنان نشنيدم جز اينكه از نظر من، شهادتشان، آن گاه كه به اين اعمال شهرت داشتند، پذيرفته نيست.(1)

از اين سخنان استفاده مى شود كه هرگاه خواننده به تغنى - خوانندگى - مشهور نباشد، عملش مباح و شهادتش نيز مقبول است. ابن عبدالبّر بر همين مبنا، تنها شهادت كسانى را مردود مى دانست كه بسيار به غنا گوش دهند يا با خوانندگان معاشرت زياد داشته باشند.(2)

در برابر اين گفتار، به سخنان كسانى بر مى خوريم كه مالك - و مذهب مالكى را قائل به حرمت تغنى و استماع آن مى دانند. قرطبى در اين باره مى گويد:

ابواسحاق مى گويد: از مالك درباره حكم اهل مدينه نسبت به غنا پرسيدم. او در پاسخ گفت: غنا، عملى است كه نزد افراد فاسق انجام مى گيرد و اين مذهب تمام اهل مدينه است.(3)

در كتاب الفقه على المذاهب الاربعه در زمينه ديدگاه مذهب مالكى آمده است:

در مذهب مالكى، آن نوعى از غنا جايز است كه رجزى باشد شبيه آن اشعار غنايى كه دختران انصار هنگام عروسى - مى خوانند و مى گفتند:

ما آمديم نزد شما، ما آمديم نزد شما

پس به ما احترام كنيد تا ما هم به شما احترام كنيم

پس اگر زن محبوب گندم گون نزد شما نبود

هيچ گاه در منطقه شما وارد نمى شديم(4)

نيز از قول مالك نقل شده است كه ايشان از غنا و شنيدن آن نهى كرده و گفته است: «اگر شخصى كنيزى خريد، بعد او را خواننده يافت، مى تواند آن را به واسطه اين عيب رد كند

**********

(1) . «اما النائحه و المغنيه و المغنى فما سمعت فيه شيئا الاانى ارى لا تقبل شهادتهم اذا كانوا معروفين بذلك». (مالك بن انس بن مالك بن ابوعامر اصبحى مدنى، المدونه الكبرى، ج 5، ص 153).

(2) . تبصره الاحكام، ج 1، ص 219.

(3) . «قال ابو اسحاق: سألت مالكا عما يرخص فيه اهل المدينه من الغناء؟ فقال: انما يفعل عند الفساق و هو مذهب سائر اهل المدينة» (غنا، موسيقى، به نقل از: كف الرعاع، صص 60 و 61 به نقل از: قرطبى).

(4) . «اما الغنا فان الذى يجوز منه هو الرجز الذى يشبه ما جاء فى غناء جواوى - الانصار: اتيناكم اتيناكم مخيونا يخييكم و لو لا الحبّه السمراء لم نحلّل بواديكم» (الفقه على المذاهب الاربعة، ج 2، ص 44).

ص: 83

(خيار غيب)».(1)

ذيل بيان كرده است:

1. غنا، حرام است. اين نظريه به امامان مذاهب چهارگانه اهل سنت و بسيارى از فقها منسوب است.

2. غنا، مكروه است. نظر ظاهرتر شافعى، احمد بن حنبل، مالك و ابوحنيفه است و بسيارى از شافعيان و حنبليان بر اين نظرند. فقيهان اهل بصره نيز آن را برگزيده اند.

3. غنا، مباح است. ابراهيم بن سعد، عنبرى، ابن نحوى، ابن عربى، غزالى و ماوردى جزو طرف داران اين نظريه اند. ابن حزم رساله اى براى اثبات اين نظريه نگاشت.

4. بسيار آن، حرام، و كم آن، مباح است. برخى از شارحان منهاج، اين نظريه را پذيرفته اند و رافعى از سرخسى آن را گزارش كرده است.

5. خواندن و شنيدن غنا حرام است جز براى كسى كه در خانه اى تنها باشد. ابن حجر اين قول را از برخى شاگردان بغوى نقل كرده است.

6. اگر مرد براى زن يا زن، براى مرد بخواند، حرام است، و نيز اگر با مسكرى همراه باشد يا در آن افراط شود. حلبى جرجانى، از فقيهان برجسته شافعى، بر اين نظر بود.

7. جواز غنا به اين شرايط مشروط است: فرصت و عمر انسان را ضايع نكند؛

خواننده، مرد يا محرم باشد؛ كسانى كه در كوچه رفت و آمد مى كنند، صداى آن را نشنوند و با مكروهى همراه نباشد. استاد ابومنصور اين نظر را داده است.

8. اگر خوانندگى را كسب و وسيله معاش خود قرار دهد و با آن قرارداد ببندد، حرام است. استاد ابومنصور آن را از شافعى نقل كرده است.

9. اگر انسان در غنا، نيت درست و خيرى داشته باشد، مكروه نيست.

بين فقيهان سنى در مسئله غنا، اختلافات زيادى هست و چنين به نظر مى رسد كه در بين مذاهب اربعه، موضع مذهب حنفى در حرمت غنا از ديگر مذاهب، شديدتر و آشكارتر است.(1)

خوارزمى در كتاب كافى آن را آورده است.

10. اگر نيت كند كه با آن، قلب خود را به سمت طاعت الهى سوق دهد، جزو طاعات است و

**********

(1) . «و مذهب ابى حنيفه فى ذلك - حرمة الغنا - من اشدّ المذاهب و قوله فيه اغلظ الاقوال و قد صرح اصحابه بتحريم سماع الملاهى كلها.... و ابلغ من ذلك انهم قالوا ان السماع فسق و التلذذ به كفر... و قال ابو يوسف فى دار يسمع منها صوت المعارف و الملاهى: ادخل عليهم بغير اذنهم لان النهى عن المنكر فرض فلو لم يجز الدخول بغير اذن لا متنع الناس من اقاقه الفرض...» (حكم الغنا فى الاسلام، ص 103).

ص: 85

اگر بخواهد غنا نيروى بيشترى براى انجام دادن گناه به وى ببخشد و وى را بر ارتكاب معصيت تقويت كند، حرام است. ابن حزم و غزالى بر اين نظرند.

11. اگر آوازى كه مى خوانند، به گونه اى باشد كه جز احتمال حرمت در آن راه ندارد، حرام است و اگر هم احتمال حرمت و هم احتمال حليت در آن رود، حلال است. برخى از شافعيان خراسانى اين نظر را پذيرفته اند و ابن حجر بر آن مهر تأييد زده است.(1)

**********

(1) . رضا مختارى و محسن صادقى، غنا، موسيقى، ج 3، صص 2315 و 2316.

ص: 86

سند روايت به دليل حضور سهل بن زياد، تمام نيست، مگر اينكه كثرت روايت كردن شخصيتى نظير كلينى رحمه الله را از سهل بن زياد، دليل توثيق او بدانيم كه در اين صورت، روايت، معتبر خواهد بود، هرچند نجاشى و شيخ طوسى، سهل بن زياد را تضعيف كرده اند.

و خلاصه پس آنچه حرام است، صوتى است كه از آوازها و الحان اهل فسق و معصيت باشد كه در اخبار از قرائت قرآن به الحان اهل فسق نهى شده است؛ چه اين معنا مساوى با غنا باشد يا اعم از غنا يا اخص از آن با اينكه ظاهراً غنا جز صوت لهوى و الحان اهل فسق و معصيت نيست، اگرچه در تعريف غنا، عبارت هاى فقيهان و لغويين، مختلف شده است.(1)

يعنى كيفيت صدا لهوى باشد. علت اضافه قول به زور به جهت همراه بودن اين دو با يكديگر است. پس كلام، باطل است به اعتبار دانستن معناى باطل و نيز باطل است به اعتبار نفس صوت خاصى. پس غنا مستقلاً محكوم به وجوب اجتناب بوده و كلامى هم كه مشتمل بر معناى باطل است، آن هم به حسب معنايش، محكوم به حكم وجوب اجتناب است، نه به حسب كيفيت صوتش. 1(1)

بر اين اساس، قول الزور از باب اشتمال موصوف - قول - بر صفت - زور - شامل غناست و بدين طريق حرمت ذاتى غنا به وسيله آيه اثبات مى شود. در نتيجه، صوت غنايى حتى اگر از نظر محتوا و مدلول؛ مشتمل بر سخنان حق باشد، باز به اعتبار كيفيتش، زور و لهو است و در نتيجه، مشمول حكم حرمت خواهد بود.

باطل باشد يا نباشد، با اين استشعار از آيه شريفه فهميده مى شود: ما هو المبغوض بالاصالة عبارت است از باطل، از زور. اين زور به هر نحوى كه باشد، قول باشد، آهنگ باشد يا حتى هر فعلى باشد، فعل باطل، فعل زور مبغوض است. قول خصوصيتى ندارد. قول هم يكى از اقسام مصاديق زور است.(1)

شايد اطلاق زور به كلام باطل و سخن دروغ بدان سبب باشد كه موجب خروج انسان از حق و ميل به سوى باطل مى گردد.

2. بر اساس آيه شريفه «قَوْلَ اَلزُّورِ »، هر سخنى كه موجب فريب مردم و تزيين امور باطل شود، اجتناب از آن لازم است.

3. شكى نيست كه فقط برخى از انواع غنا، همان طور كه در روايات پيشين بيان گرديد، مصداق «قَوْلَ اَلزُّورِ » هستند، اما برخى ديگر نه تنها مصداق آن نيستند، بلكه در نقطه مقابل آن قرار دارند؛ نظير روايتى كه مفادش، جايز بودن خريد و فروش زن مغنيه اى است كه با خواندنش انسان را به ياد خداوند مى اندازد و نظاير آن.

4. در زمينه اشكالى كه شيخ انصارى و برخى ديگر نسبت به دلايت آيه مطرح كرده اند، مى توان به شكلى ديگر نيز پاسخ داد و آن عبارت است از اينكه:

هرچند واژه قول يا گفتار، بيشتر در مورد انسان - زمانى كه سخن مى گويد، اطلاق مى گردد، نمى توان آن را منحصر به گفتار انسانى دانست، بلكه بايد گفت قول و سخن در هر موضوعى متناسب با آن موضوع خواهد بود. بديهى است آن گاه كه سخن از قول

خداوند يا قول ملائكه الهى مطرح مى شود،(1) مراد از آن، نظير گفتار انسان نيست؛ چون حقيقت سخن و قول، متكى به الفاظ نيست، بلكه حقيقت آن بيانگر پيامى است كه ممكن است در قالب هاى مختلف مطرح گردد. بر اين اساس، به علايمى كه براى هدايت وسايل نقليه در كنار جاده ها نصب شده است، مى توان واژه قول را عرفاً اطلاق كرد. چون اين علايم حاوى پيام براى رهگذران جاده هاست. از آهنگ هاى موسيقى نيز مى توان به عنوان گفتار نام برد. چون اصواتى كه از به كارگيرى آلات موسيقى توليد مى شود، در واقع، گفتارى است كه وارد مغز و جان شنونده مى گردد و پيام هاى گوناگون را به او القا مى كند.

نتيجه آنكه اطلاق «قول به غنا» كه از مقوله كيفيت و لحن صداست، مستلزم هيچ ايرادى نيست. همان طور كه نفس گفتار و سخن مى تواند حاوى پيام براى انسان باشد، لحن و آهنگ كلمات نيز درصورتى كه به صورت فنى و دقيق ايراد شود، مى تواند حاوى پيام هايى براى

**********

(1) . در تمامى مواردى كه در قرآن كريم ماده «قال» به خداوند نسبت داده شده است.

ص: 93

مخاطبان باشد.

بنابراين، غنا با قطع نظر از مدلولش درصورتى كه همانند آلات طرب با صوت و آهنگ گمراه كننده و فريبنده اجرا گردد، مصداق قول الزّور خواهد بود از جهت آنكه قول و گفتار در هر فرد و چيزى به حسب خودش است. همان طور كه سخن گفتن خداوند (تمامى مواردى كه به عنوان قال يا يقول در قرآن كريم به خداوند نسبت داده شده است) با سخن گفتن بشر كاملاً متفاوت است و نيز سخن گفتن موجودات مجرد نظير جبرئيل و نيز سخن دل كه معمولاً در زبان ها اطلاق مى گردد يا تسبيح موجودات كه در قرآن كريم آمده است كه: «إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاّٰ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰكِنْ لاٰ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ ». طبق اين آيه شريفه، تمامى هستى، تسبيح الهى مى گويند. بديهى است تسبيح اين موجودات تماماً به سبك واحدى نيست و به عبارت ديگر، تسبيح هر موجودى به حسب ساختار وجودى خودش است.

تكليفى حرمت از آن تمام نيست.

در پاسخ بايد گفت قرينه اى در اينجا وجود دارد كه مراد از على بن اسماعيل در اين روايت، على بن اسماعيل بن عمار است كه فردى موثق است؛ چنان كه در جامع الرواة مقدس اردبيلى آمده است:

هرگاه راوى از على بن اسماعيل، ابن ابى عمير و مروى عنه او، ابن مسكان باشد، چنين فردى، اسماعيل بن عمار است كه موثق است.(1)

باشد، اختصاص ندارد و اگر آن صوت نيز لهو و باطل محسوب گردد، حرام خواهد بود.(1)

به طور كلى مى توان گفت مشخصه هاى اصلى ديدگاه شيخ در اثبات حرمت غنا به عنوان لهو به شرح ذيل است:(2)

فسق و معصيت شمرده شود، حرام خواهد بود، اگرچه فرض شود كه غنا نيست. هر صوتى كه لهو شمرده نشود، حرام نخواهد بود، اگرچه فرض شود كه غنا بر آن صادق است. البته اين فرض، فرضى است غير محقق به جهت اينكه دليلى بر حرمت غنا جز از نظر لهو و لغو و زور و باطل بودن وجود ندارد.(1)

بايد گفت دقت در بيان شيخ انصارى - به ويژه نكته سومى كه از سخنان ايشان به خوبى

استفاده مى شود - بيانگر اين نكته است كه از نگاه ايشان تنها غنايى حرام است كه با لحن و آهنگ فاسقان همراه باشد. بنابراين، از آيه لهوالحديث نمى توان حرمت اصل غنا را نتيجه گرفت. اين ديدگاه منطبق با رواياتى است كه غنا را علاوه در معناى مبغوض در معناى ممدوح نيز به كار برده اند.(2) در نتيجه، بر اساس ديدگاه شيخ، غنايى حرام است كه موجب گمراهى انسان گردد و اين قطعاً غنايى است كه با لحن فاسقان و مجالس لهو و لعب همراه باشد. بنابراين، غنايى كه اين ويژگى را نداشته باشد مشمول حكم حرمت نخواهد بود.

به علاوه آنكه شيخ انصارى در بخش ديگرى از مكاسب در بحث لهو و حكم آن، تنها نوع خاصى از لهو را حرام مى داند. در نتيجه، طبق اين مبنا از غنا كه با صوت لهوى در خارج مساوى است - ايشان را - نمى توان قائل به حرمت مطلق غنا دانست. در اينجا متن گفتار ايشان را بيان مى كنيم:

اخبارى كه در حرمت لهو ظهور دارد، جدا بسيار است.... اما آنچه محل اشكال است، معناى لهو است. اگر مراد از لهو هر گونه بازى باشد، چنان كه از صحاح اللغة و قاموس اين گونه بر مى آيد، اعتقاد به حرمت لهو به معناى مطلق بازى، رأيى شاذ و برخلاف مشهور و سيره مسلمانان خواهد بود - در مقام بيان علت شاذ بودن قول ياد شده مى گوييم: لهو حركتى است كه بدون غرض عقلايى باشد و ظاهراً

**********

(1) . «و كيف كام فالمحصّل من الادلة المتقدمة حرمة الصوت المرجّع فيه على سبيل اللهو.... فكل صوت يكون لهواً بكيفيته و معدوداً من الحان اهل الفسوق و المعاصى فهو حرام و ان فرض انه ليس بغناء و كلّ ما لا يعّد لهواً فليس بحرام و ان فرض صدق الغنا عليه فرضاً غير محقق لعدم الدليل على حرمه الغنا الامن حيث كونه باطلاً و لغواً و زوراً» (مكاسب، ج 1، ص 296).

(2) . همان طور كه پيش تر گفته شد، در روايات متعددى كه از ناحيه معصومين عليهم السلام رسيده است، صراحتاً غناى غيرلهوى باطل - غناى ممدوح - تأييد شده است، نظير روايتى كه از على بن جعفر نقل شده است كه آيا غنا در عيد فطر و عيد قربان جايز است، امام فرمود: مانعى ندارد به شرطى كه با معصيت همراه نباشد. مسائل على بن جعفر عليه السلام، ص 56، ح 219؛ نيز احاديثى كه در جواز غناى زن در عروسى ذكر شده است.

ص: 100

در اينكه چنين حركتى را نمى توان به طور مطلق حرام دانست، اختلافى به چشم نمى خورد. بلى اگر لهو مخصوص حركت ناشى از بطر كه به معناى شدت خوشحالى تفسير شده است، باشد، قوى ترين قول، تحريم آن خواهد بود. و در لهو بدين معنا، رقص و كف زدن و زدن بر تشت به جاى دفّ و آنچه فايده و مسائل لهو را بدهد، داخل مى گردد. اما اگر لهو را به معناى هر گونه حركت فاقد غرض عقلايى و برخاسته از قواى شهوانى بدانيم، بايد بپذيريم كه حرمت آن جاى

ترديد است.(1)

آيت الله بروجردى نيز دايره حرمت لهو را مضيق تر از شيخ انصارى دانسته است و مى فرمايد:

حرمت برخى از اقسام لهو گرچه قطعى است، ولى نمى توان به حرمت همه اقسامش ملتزم شد؛ زيرا لهو حرام آن لهوى است كه انسان را از حالت طبيعى خارج كند، به گونه اى كه حالت مستى برايش ايجاد كند و عقل را از كار بيندازد؛ همانند الحان موسيقى كه افرادى كه بدان گوش مى دهند، از موازين عقلى خارج مى شوند و حالت اختيار را از آنها سلب مى كند. پس بدون اختيار - اعضايش - حركت مى كند و بر اساس نغمه هاى موسيقى او نيز زمزمه مى كند، گرچه از عاقل ترين و متين ترين افراد باشد. خلاصه آنكه لهو حرام آن چيزى است كه انسان را از حالت متانت و وقار به صورت قهرى خارج و او را از نظر روحى مست مى كند، به گونه اى كه عقل به طور كلى هيچ نوع حاكميتى بر او ندارد.(2)

**********

(1) . «... الاخبار الظاهره فى حرمة اللهو كثيرة جداً... ولكن الاشكال فى معنى اللهو فانه ان اريد به مطلق - اللعب كما يظهر من الصحاح و القاموس فالظاهر ان القول بحرمته شاذ مخالف للمشهور و السيرة فان اللعب و هى الحركه لا نغرض عقلايى و لا خلاف ظاهراً فى عدم حرمته على الاطلاق نعم لو خصّ اللهو بما يكون من بطرٍ و فسّر بشدّه الفرح كان الاقوى تحريمه و يدخل فى ذلك الرقص و التصفيق و الضرب بالطشت بدل الدف و كلما يفيد فائدة آلات اللهو و لو جعل مطلق الحركات التى لا يتعلّق بها غرض عقلايى مع انبعاثها عن القوى الشهوية فقى حرمته تردد...» (مكاسب، ج 2، صص 43-47).

(2) . «وحرمه بعض اقسام اللهو و ان كانت قطعية ولكن لا يمكن الالتزام بحرمة جميع اقسام اذا المحرّم من اللهو هو ما اوجب الانسان عن حالته الطبيعية؟ يوجد له حاله سكر لا يبقى معها للعقل حكومه و سلطنه كالحان الموسيقية التى تخرج من اسمعتها من الموازين العقليه و تجعله مسلوب الاختيار فى حركاته و سكناته فيتحرك ويترنّم على طبق نغماتها و ان كان من اعقل الناس و امتنهم و بالجملة المحّرم مه ما يوجب خروج الانسان من المتانة والوقار قهراً و يوجد له سكراً روحياً يزول معه حكومة العقل بالكلية» (حسين بروجردى و حسين على منتظرى، البدر

ص: 101

غرض از بيان اين گفتار آن است كه حرام دانستن غنا بر اساس ملاك لهو بودن به معناى آن نيست كه مطلق لهو، حرام باشد، بلكه مراد، لهو خاص و مشروط است.

3. شكى نيست كه تحقق غنا به معنايى كه در فصل سوم از بخش اول گذشت، از مصاديق برجسته امورى است كه زمينه پيدايش چنين مفاسدى در جامعه مى شود. بنابراين، به خواننده و كسى كه صداى او را مى شنود - بر اساس آيه شريفه لهوالحديث - وعده عذاب داده شده است.

4. به دليل عقل و نقل مى دانيم هر چيزى كه بدان وعده عذاب داده شده باشد، از گناهان كبيره است و اجتناب از آن، واجب خواهد بود.

در نتيجه، غنايى كه موجب گمراهى انسان گردد بر اساس آيه شريفه لهوالحديث، از گناهان كبيره بوده و اجتناب از آن لازم است. نكته ديگر آن است كه در روايات تفسيرى، امامان عليه السلام شيوه تطبيق و استخراج حكم غناى خاص را به شيعيان ياد داده اند؛ بدين معنا كه لهوالحديث منحصر به غناى خاص نيست و غناى گمراه كننده تنها يكى از مصاديق آن است.

گفته مى شود. در صورت دوم، حرمت تمامى موارد نظير شراب نيز از آن به دست مى آيد كه «مسكر بودن» است و به آن حيثيت تعليليه گفته مى شود.

در موضوع محل بحث نيز وقتى شارع مقدس به جاى واژه «الغناء»، لهوالحديث يا قول الزور را بيان مى كند، مى خواهد به مخاطبان خود تفهيم كند كه:

1. موضوع حكم شرعى، امرى عام است و غناى مضلّ، يكى از مصاديق لهوالحديث و قول الزور است.

2. فلسفه حرمت غناى مضلّ در شريعت، لهوالحديث بودن و قول الزور بودن است.

انسان ها؛ ناخودآگاه به سوى آن كشيده مى شوند.

اين نكته از واژه حديث - لهوالحديث - كه به معناى چيز تازه و نو است و نيز واژه «بِغَيْرِ عِلْمٍ » استفاده مى شود: ليضل عن سبيل الله بغير علم. همين طور نكته ياد شده از آيات ديگر نظير: «وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّيَنَّهُمْ ...» (نساء: 119)، «وَ لاٰ تَتَّبِعِ اَلْهَوىٰ فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اَللّٰهِ » (ص: 26)، «إِنَّ كَثِيراً لَيُضِلُّونَ بِأَهْوٰائِهِمْ » (انعام: 19)، «مِنْ أَوْزٰارِ اَلَّذِينَ يُضِلُّونَهُمْ

بِغَيْرِ عِلْمٍ » (نحل: 25)، «وَ قَدْ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ لاٰ تَزِدِ اَلظّٰالِمِينَ إِلاّٰ ضَلاٰلاً » (نوح: 24)، «رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ اَلنّٰاسِ » (ابراهيم: 36) استفاده مى شود.

از اين آيات چنين برمى آيد كه ضلالت - اعم از ضلالت اخلاقى - اعتقادى - سياسى و... بوده و خارج شدن از صراط مستقيم هميشه در ظرف جهالت و ظواهر فريبنده اتفاق مى افتد. بنابراين، جامعه اى كه از بصيرت كافى در زمينه هاى گوناگون برخوردار باشد، هيچ گاه تحت تأثير ترفندهاى گمراه كننده شياطين جنّى و انسى قرار نخواهد گرفت.

آيت الله العظمى خامنه اى نيز در زمينه وسعت مفهوم اضلال مى فرمايد:

اضلال - در آيه لهوالحديث - فقط به معناى اضلال عقيدتى و معرفتى نيست، بلكه به معناى گمراه شدن از صراط مستقيم است اعم از انحراف از عقيده صحيح يا از عمل صحيح مثل ترك واجبى يا فعل حرامى.(1)

ب) سبيل الله

در يك بررسى اجمالى از موارد كاربرد اين واژه مركب در قرآن كريم نكات زير به دست مى آيد:

1. اين واژه حدود 120 مورد در قرآن به كار رفته است.

2. جمع واژه سبيل، سُبُل است و در قرآن كريم 11 بار به كار رفته است:

يَهْدِى بِهِ اَللّٰهُ مَنِ اِتَّبَعَ رِضْوٰانَهُ سُبُلَ اَلسَّلاٰمِ . (مائده: 16)

خداوند به وسيله قرآن كسانى را كه به جهت رضايت او حركت مى كنند به راه هاى سلامت و آرامش هدايت مى كند.

وَ لاٰ تَتَّبِعُوا اَلسُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ. (انعام: 153)

هيچ گاه از راه هاى ديگر - غير از راه خدا - پيروى نكنيد كه در اثر آن از مسير

**********

(1) . درس 261، ص 2.

ص: 105

هدايت الهى متفرق شويد.

ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ اَلثَّمَرٰاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً. (نحل: 69)

سپس از تمام ثمرات (و شيره گل ها) بخور و راه هايى را كه پروردگارت براى تو تعيين كرده است، كه به راحتى بپيما.

وَ مٰا لَنٰا أَلاّٰ نَتَوَكَّلَ عَلَى اَللّٰهِ وَ قَدْ هَدٰانٰا سُبُلَنٰا. (ابراهيم: 12)

چرا بر خداوند توكل نكنيم، درحالى كه او ما را به راه هاى صحيح هدايت نموده است.

وَ اَلَّذِينَ جٰاهَدُوا فِينٰا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنٰا وَ إِنَّ اَللّٰهَ لَمَعَ اَلْمُحْسِنِينَ. (عنكبوت: 69)

آنان را كه در راه ما جهاد كردند، به راه هايمان هدايت مى كنيم و خداوند قطعاً با نيكوكاران است.

3. از برخى آيات به دست مى آيد كه سبيل الله داراى اين ويژگى هاست:

1-3 - راه سلم و صفا و سلامتى است:

يَهْدِى بِهِ اَللّٰهُ مَنِ اِتَّبَعَ رِضْوٰانَهُ سُبُلَ اَلسَّلاٰمِ. (مائده: 16)

خداوند به بركت آن - قرآن - كسانى را كه از خشنودى او پيروى كنند، به راه هاى سلامت هدايت مى كند.

2-3 - راه رشد و تكامل است:

إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ اَلرُّشْدِ لاٰ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ اَلغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً . (اعراف: 146)

آنان - متكبران - اگر راه هدايت را ببينند به آن ايمان نمى آورند و آن را راه خود انتخاب نمى كنند و اگر طريق گمراهى را ببينند، آن را راه خود انتخاب مى كنند.

3-3 - طريقه مؤمنان حقيقى است:

وَ مَنْ يُشٰاقِقِ اَلرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَيَّنَ لَهُ اَلْهُدىٰ وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ اَلْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مٰا تَوَلّٰى وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ سٰاءَتْ مَصِيراً . (نساء: 114)

و هر كه پس از روشن شدن راه هدايت با پيامبر ستيزه كند و راهى غير از راه مؤمنان در پيش گيرد، وى را به همان سو كه رو كرده برگردانيم و به دوزخش

ص: 106

كشانيم كه بد سرانجامى است.

4. در برابر سبيل الله، سبيل الطاغوت قرار گرفته است:

اَلَّذِينَ آمَنُوا يُقٰاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اَللّٰهِ وَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا يُقٰاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اَلطّٰاغُوتِ فَقٰاتِلُوا أَوْلِيٰاءَ اَلشَّيْطٰانِ إِنَّ كَيْدَ اَلشَّيْطٰانِ كٰانَ ضَعِيفاً . (نساء: 76)

آنان كه ايمان آوردند و در راه خدا پيكار مى كنند و آنها كه كافر شدند در راه طاغوت مى جنگند، پس با ياران شيطان بجنگيد كه قطعاً نيرنگ شيطان سست و ضعيف است.

از اين آيه استفاده مى شود كه سبيل طاغوت، راه پيروان شيطان است كه با مكر و كيدش براى گمراهى مردم گام برمى دارد.

5. طاغوت همان خارج شدن از اعتدال و فطرت الهى و تجاوز از احكام و حريم الهى است:

فَاسْتَقِمْ كَمٰا أُمِرْتَ وَ مَنْ تٰابَ مَعَكَ وَ لاٰ تَطْغَوْا . (هود: 112)

اى پيامبر، همان طور كه مأمور شدى، استقامت كن و نيز كسانى كه به همراه تو توبه كردند و طغيان نكنيد.

إِنَّ اَلْإِنْسٰانَ لَيَطْغىٰ أَنْ رَآهُ اِسْتَغْنىٰ. (علق: 6)

همانا انسان همين كه خود را بى نياز ديد، طغيان خواهد كرد.

وَ اَلسَّمٰاءَ رَفَعَهٰا وَ وَضَعَ اَلْمِيزٰانَ أَلاّٰ تَطْغَوْا فِي اَلْمِيزٰانِ. (الرحمن: 8)

خداوند آسمان را برافراشت و ميزان را قرار داد تا بر اساس آن طغيان نكنيد.

6. فلسفه بعثت انبيا، اجتناب از طاغوت بوده است:

وَ لَقَدْ بَعَثْنٰا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اُعْبُدُوا اَللّٰهَ وَ اِجْتَنِبُوا اَلطّٰاغُوتَ . (نحل: 36)

هر آينه در بين هر امتى، پيامبرى فرستاديم و پيامشان اين بود كه بندگى خداوند كنيد و از طاغوت اجتناب كنيد.

بنابراين، پيروى از طاغوت سبب خروج انسان از مسير الهى و عبوديت حق خواهد بود.

7. منحرفان از سبيل الله مستوجب عذاب الهى خواهند بود:

إِنَّ اَلَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اَللّٰهِ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِيدٌ بِمٰا نَسُوا يَوْمَ اَلْحِسٰابِ. (ص: 26)

ص: 107

آنان كه از مسير الهى گمراه شدند، برايشان به سبب فراموشى شان از روز

حساب (قيامت) عذاب شديدى خواهد بود.

از اين آيه به دست مى آيد كه يكى از عوامل ضلالت، فراموشى قيامت است.

... وَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا يُقٰاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اَلطّٰاغُوتِ فَقٰاتِلُوا أَوْلِيٰاءَ اَلشَّيْطٰانِ. (نساء: 76)

آنان كه كافر شدند، در مسير طاغوت قتال - نبرد - مى كنند. پس پيروان شيطان را بكشيد.

وَ مَنْ يُشٰاقِقِ اَلرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَيَّنَ لَهُ اَلْهُدىٰ وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ اَلْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مٰا تَوَلّٰى وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ. (نساء: 115)

هركس پس از روشن شدن راه هدايت يا پيامبر ستيزه كند و راهى غير از راه مؤمنان را برگزيند وى را به همان سو كه رفته برگردانده و به دوزخش مى كشانيم.

وَ اَلَّذِينَ يَكْنِزُونَ اَلذَّهَبَ وَ اَلْفِضَّةَ وَ لاٰ يُنْفِقُونَهٰا فِي سَبِيلِ اَللّٰهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذٰابٍ أَلِيمٍ. (توبه: 34)

اى پيامبر، آنان كه طلا و نقره را ذخيره نموده و آن را در راه خدا انفاق نمى كنند، به عذابى دردناك بشارت ده.

اَلَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اَللّٰهِ زِدْنٰاهُمْ عَذٰاباً فَوْقَ اَلْعَذٰابِ . (نحل: 88)

كسانى كه كفر ورزيدند و از راه خدا - مردم را - بازداشتند به سزاى آن كه فساد مى كردند عذابى بر عذابشان مى افزاييم.

إِنَّ اَلَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اَللّٰهِ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِيدٌ . (ص: 26)

همانا آنان كه از صراط الهى گمراه شدند برايشان عذابى شديد خواهد بود.

8. انحراف از سبيل الله، موجب قرار گرفتن در سبيل مفسدين خواهد بود.

وَ قٰالَ مُوسىٰ لِأَخِيهِ هٰارُونَ اُخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ وَ لاٰ تَتَّبِعْ سَبِيلَ اَلْمُفْسِدِينَ. (اعراف: 142)

موسى به برادرش هارون گفت كه جانشين من در بين قوم من بود و راه اصلاح راه در پيش گيرد و از راه انسان هاى فاسد تبعيت منما.

9. تبعيت از هواى نفس عامل انحراف از سبيل الله است:

وَ لاٰ تَتَّبِعِ اَلْهَوىٰ فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اَللّٰهِ . (ص: 26)

ص: 108

از هواى نفس تبعيت مكن كه تو را از راه خداوند گمراه خواهد كرد.

10. پيروى از اكثريت موجب انحراف از سبيل الله است:

وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي اَلْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اَللّٰهِ . (انعام: 116)

هرگاه از بيشتر مردم تبعيت كنى قطعاً تو را از راه خداوند گمراه خواهند كرد.

مصاديق ضلالت عن سبيل الله در بخش اصوات

وقتى معيار در تحقق غنا - به مفهوم فقهى آن - ضلالت عن سبيل الله بود، بنابراين، اصوات غنايى از سه فرض زير خارج نخواهد بود:

1. صوتى كه مضلّ بودن آن بين و آشكار است كه حكمش حرمت است.

2. صوتى كه غير مضلّ بودن آن بين و آشكار است كه حكم آن حرمت نيست.

3. صوتى كه مضلّ بودن آن مشكوك است كه بدان فرض هم دليلى بر حرمت آن نخواهيم داشت، ولى بسيار شايسته است كه در نظام اسلامى متوليان فرهنگى جامعه از طريق كارشناسان متعهد و تبيين شاخص هاى حرام و حلال مصاديق اين قسمت را مشخص و آن را به يكى از دو دسته قبل ملحق كنند.

بايد گفت تنها در فرض سوم است كه رجوع به متخصص در موضوع غنا، ضرورى خواهد بود. اينان با ملاك ها و موازين خاصى كه در زمينه دستگاه هاى موسيقى و غنا مى دانند، مى توانند غناى مضلّ را از غير آن تشخيص دهند. برخى از معيارهاى كلى كه يك موسيقى دان متعهد و متدين مى تواند به وسيله آن غناى مضلّ را از غير آن تشخيص دهد، عبارت است از:

- صوتى كه محرّك شهوت است.

- صوتى كه موجب تخدير عقل - خفت عقل - است.

- صوتى كه موجب انحراف عقيدتى مى شود.

- صوتى كه رقص آور - حركات موزون عشوه انگيز - باشد.

- صوتى كه خشونت افراطى را در انسان به دنبال داشته باشد.

- صوتى كه مانع رشد و تكامل روح آدمى باشد و انسان را به «غى» وادار كند.

بديهى است متخصص در موسيقى و غنا مى تواند ريتم ها و اوزان و آهنگ هاى خاصى را كه موجب پيدايش چنين حالت هايى در انسان مى شود، به خوبى تشخيص دهد.

ص: 109

د) نقش قصد و نيت در تحقق مفهوم اضلال در غنا

از كلمات شيخ انصارى استفاده مى شود كه قصد تلهّى و اضلال در تحقق غناى لهوى لازم نيست. ايشان بعد از آنكه غنا را صوت لهوى باطل و مضلّ دانست - الصوت المرجّع فيه على سبيل الهو - مى فرمايد:(1)

همانا لهو به دو چيز محقق مى گردد:

1. قصد كردن تحقق لهو گرچه آن چيزى كه در خارج تحقق يابد، لهو نباشد.

2. نفس آن عمل نزد مخاطبان لهو شمرده شود، گرچه خود آن شخص - لاهى - قصد انجام لهو نداشته باشد.(2)

آن گاه در بيان ميزان و معيار تشخيص لهو مى فرمايد:

ثم ان المرجع فى اللهو إلى العرف و الحاكم بتحققه هو الوجدان حيث يجد الصوت المناسب لبعض آلات اللهو و الرقص و لحضور ما يستلذّ به القوى الشهوية من كَوْن المغنى جارية أو أمرد أو نحو ذلك و مراتب الوجدان المذكورة مختلفة فى الوضوح و الخفاء فقد يحس بعض الترجيع من مبادى الغنا و لم يبلغه.

سپس بدان كه مرجع در شناخت لهو، عرف است و حكم كننده به تحقق لهو، وجدان است كه وجدان تشخيص مى دهد اين صدا، مناسب همراهى با بعضى از آلات لهو و رقص و چيزى است كه قواى شهويه از آن لذت برده و مراتب وجدان در وضوح و خفا مختلف است. پس گاهى در مورد بعضى

از ترجيعات احساس مى كند كه از مبادى غناست، ولى به حد غنا نرسيده است. پس در آنجا كه صوتى مسلّماً غنا باشد، حرام خواهد بود.(3)

بايد گفت يكى از راه هاى درك مدخليت داشتن قصد و نيت در تحقق غناى حرام بر آن است كه لام در ليضلّ عن سبيل الله در آيه لهوالحديث تبيين گردد كه آيا به معناى لام تعليل

**********

(1) . إن اللهو يتحقق بامرين: احد هما قصدا لتلّهى و إن لم يكن لهواً الثانى كونه لهوا فى نفسه عند المستمعين و ان لم يقصد به التلهى.

(2) . مكاسب، ج 1، ص 297.

(3) . همان.

ص: 110

است يا لام غايت. در صورت اول، آيه شريفه در لزوم قصد و نيت اضلال در تحقق غناى حرام ظهور دارد و در صورت دوم چنين ظهورى نخواهد داشت.

در اينجا گفتار حكيمانه آيت الله العظمى خامنه اى را نسبت به اين مسئله مهم مرور مى كنيم. ايشان در درس 261 از مباحث غنا درباره لام به كار رفته در «لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اَللّٰهِ » مى فرمايد:

آيا لام غايت است يا لام عاقبت؟ دو احتمال وجود دارد و اين در نتيجه اى كه مى خواهيم از اين آيه بگيريم، تفاوت ايجاد مى كند. اگر گفتيم لام غايت است، معنايش اين است كه «يشْتَرى لهوالحديث» لغايه الإضلال: اين كسى كه يشترى لهوالحديث قصدِ إضلال دارد، غنا هم بر تفسير لهوالحديث به غناء آن غنايى است كه مغنّى قصد اضلال داشته باشد. بخواهد طرف مقابل را به گناه بيندازد و او را گمراه كند. چنين غنايى محرم است. اما اگر لام عاقبت گرفتيم، قصد لازم نيست، و لو كسى بدون قصد اضلال بدون اينكه كسى را بخواهد به حرام بيندازد، براى سرگرمى آواز مى خواند، لكن به هر حال نتيجه اش، اضلال است. آن سرگرمى، سرگرمى است كه منتهى به اضلال مى شود. اگر لام را لام عاقبت گرفتيم. اين هم مى شود حرام. كه بنا بر احتمال اول، اين حرام نيست، اما بنا بر احتمال دوم حرام مى شود.(1)

آن گاه در مقام استنباط از آيه شريفه مى فرمايد:

با نگاه ابتدايى كه انسان نگاه مى كند، مى بيند اين لام بايد لام غايت باشد. بيان الغايه است. غايت هم در اينجا اشتباه نشود با غايت در مفهوم غايت. اين غايت يعنى علتِ غايى، هدف، مقصد ليضلّ يعنى لغاية الاضلال

به خاطر اينكه اضلال يك عملى است كه از كسى صادر مى شود و صدور فعل از فاعل مختار ظاهر در اين است كه از روى اراده صادر مى شود، كسى كه اضلال مى كند قصد اين عمل را دارد. صُدْفَةً (تصادفاً) اين كار انجام نمى گيرد. اگر لِيضلّ بود (ثلاثى مجرد) تا گمراه بشود، ضلال ممكن بود بدون اراده انسان انجام بگيرد، اما وقتى ليضلّ است (ثلاثى مزيد)، مى فهميم كه مراد، اضلالى است كه قائم به اراده انسان است... ليضلّ: مى خواهد اضلال كند به خصوص با توجه به بعد از آنكه مى فرمايد: و

**********

(1) . درس 261، صص 4 و 5.

ص: 111

يتخذها هزوا كه فاعل ليضلّ با فاعل يتخذها يكى است.(1)

ايشان در تبيين بيشتر اين معنا - مشترك بودن فاعل ليضل و يتخذها در آيه - مى فرمايد:

در اتخاذ هزؤ، به مسخره گرفتن قطعاً اراده شرط است و قصد وجود دارد. بدون قصد، بدون اراده، بدون اينكه غايت اين معنا در نظر گرفته باشد، اتخاذ هُزْو (استهزاء) معنا ندارد... اين يك قرينه است كه در ليضلّ هم قصد وجود دارد. شأن نزول آيه هم مؤيد اين معنا است.(2)

ايشان بعد از پذيرش ظهور ابتدايى لام در «ليضلّ» در غايت، اشكالى را در اين مورد مطرح مى كند و به دليل قوى بودن اين اشكال، لام را به لام عاقبت برمى گرداند.

لكن اگر لام غايت گرفتيم، اشكالى به وجود مى آيد كه ناچاريم به خاطر آن اشكال از اين ظاهر كه ظهور بدوى است، صرف نظر كنيم و آن اين است كه: اگر ما لام را لام غايت گرفتيم، معنايش اين است كه غنا در صورتى حرام است كه مغنّى قصد اضلال داشته باشد و اين فرد نادر است. در كجا چنين چيزى اتفاق مى افتد؟ خيلى به ندرت اتفاق مى افتد كه يك نفر بخواهد كسى را گمراه بكند، بنشاند او را پاى ساز و آواز به قصد گمراه كردن او. اگر انسان موارد غنا و موارد صدور غنا را در نظر بگيرد، اين امر نادر و قليلى است كه كسى با غنا قصد اضلال داشته باشد. غالباً قصد اضلال نيست. يك نفر دلش مى خواهد بخواند يا يك خواننده اى برايش بخواند، او را دعوت

مى كند مى گويد كه بخوان. غالباً نه آن مغنّى قصد اضلال داد و نه اين مستمع.(3)

آن گاه ايشان در مقام نتيجه گيرى مى فرمايد:

صرف مطلقات و كلام مطلق به يك امر نادر و مهجور، اين خلاف بلاغت است. بنابراين، اگرچه ظواهر امر نشان مى دهد كه مراد، لام غايت باشد، اما به خاطر اين اشكالى كه عرض شد، بايد لام را لامِ عاقبت گرفت تا صورت غيرقصد را هم شامل بشود. پس نتيجه اين مى شود كه آن صوت لهوى كه مضل عن سبيل الله باشد، به همان معناى عام اضلال اين مى شود غناى محرّم ولو اينكه آن اضلال عن

**********

(1) . همان، ص 5.

(2) . همان، صص 5 و 6.

(3) . همان، ص 6.

ص: 112

قصد نباشد.(1)

بايد گفت علاوه بر اشكالى كه ايشان بر فرض «لام غايت بودن در ليضل عن سبيل الله» مطرح فرموده است ايراد ديگرى نيز متوجه آن خواهد بود و آن، پى آمدهاى سوئى است كه به آن متربت مى گردد، نظير آنكه انسان هاى منحرف و گمراه كه به خوانندگى لهوى و باطل مى پردازند، هميشه خواهند توانست كارشان را توجيه كنند و بگويند هدف و انگيزه ما از غنا و خوانندگى، اضلال ديگران نيست. چون نيت امرى قلبى است، هيچ راهى براى محكوميت آنان وجود نخواهد داشت. اين در حالى است كه اگر لام در آيه، لام عاقبت باشد، به آنان گفته مى شود كه نتيجه قهرى و عملى غناى خاص اجرا شده گمراهى و فساد جامعه است.

از طرف ديگر، وقتى در بحث اطراب شأنى و فعلى، شأنيت را در تحقق اطراب كافى دانستيم، همان بحث در بحث ضلالت هم خواهد آمد كه مراد از ضلالت، ضلالت شأنى است، نه ضلالت فعلى. بديهى است كه شأنى دانستن ضلالت با لام عاقبت، بهتر تطبيق مى كند تا لام غايت و تعليل.

اقامت گزيده اند. امام فرمود: چگونه شما مرتكب اين كار شديد؟ گفتند: غير از خانه آن شخص، خانه ديگرى پيدا نكرديم و ما نيز بعد از آنكه در آن اقامت گزيديم، متوجه شديم - كه آن شخص مغنى است - امام فرمود: آيا بهتر اين نبود كه در چنين مواقعى، كريمانه برخورد مى كرديد. پس خداوند متعال مى فرمايد: «وَ إِذٰا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرٰاماً ».(1)

سند: تمام است.

فعل نسبت به امر ديگر، مفيد است. پس افعال لغو در نگاه دين، تمامى اعمال مباحى است كه نفعى براى آخرت ندارد يا نفعش در دنيا به گونه اى نيست كه منتهى به نفع در آخرت باشد، همانند خوردن و آشاميدن به انگيزه دفع شهوت ميل به غذا كه بر اين خوردن و آشاميدن - در صورتى كه با انگيزه درست همراه باشد - تحصيل قوت و قدرت بر اطاعت خداوند و عبادت او به دست مى آيد. پس هر كارى كه نفع براى آخرت نداشته يا نفع دنيوى اش به نحوى به نفع آخرتى منتهى نمى گردد، از منظر قرآن لغو خواهد بود و به نظر دقيق تر، تمامى افعال غير از واجبات و مستحبات، لغو است.(1)

دل هايتان - از روى عمد - كسب كرد شما را مؤاخذه مى كند و خدا آمرزنده بردبار است.

در اين آيه تصريح شده است كه مؤمنان به واسطه به كارگيرى لغو ظاهرى در قسم هايشان بازخواست نمى شوند، بلكه بازخواستشان به سبب امورى است كه در قلب هايشان ريشه دوانده است.

ح) دقت در مضمون روايات وارد شده - با قطع نظر از ضعف سندى، نيز مؤيد برداشت هاى ذكر شده است. در روايت ابن ابى عباد، هرچند سماع - بنا بر آنكه سماع، غنا باشد - در جرگه باطل و لهو شمرده شده است، ولى در ذيل آنكه حضرت به آيه شريفه «إِذٰا مَرُّوا... » استشهاد مى كند، به خوبى، نفى حرمت تكليفى آن استفاده مى شود؛ چون مضمون آيه شريفه اين است كه وقتى مؤمنان از كنار لغو - سماع - رد مى شوند، با بزرگوارى از كنار آن مى گذرند. بديهى است كه كريمانه گذشتن در چنين مواردى از آداب و سنن ايمان است و اين امر بيانگر آن است كه اجتناب از سماع، راجح است، نه واجب. پس ذيل روايت قرينه اى بر عدم ظهور صدر روايت در حرمت سماع - غنا - است. به علاوه آنكه مورد روايت ابن ابى عباد، سماع است، نه استماع، درحالى كه موضوع بحث ما، استماع

غنا و موسيقى است.

در روايت اول و سوم نيز استفاده حرمت از بيان حضرت «كونوا كراماً» و آن گاه استشهاد به آيه ذكر شده بسيار مشكل است. همين طور از روايت چهارم كه در آن، قرينه اى بر استظهار حكم تكليفى در آن وجود ندارد.

در نتيجه، از آيات و روايات وارد شده نمى توان حرمت مطلق لغو - از جمله مطلق غنا در لسان شرع - را استفاده كرد. سخن كسانى كه بدين طريق خواسته اند به حرمت مطلق غنا استدلال كنند، تمام نخواهد بود. مگر اينكه گفته شود برخى از اوصافى كه در اين آيات براى عباد الرحمن بيان شده است، اوصافى است كه واجب است بر همه مؤمنان متصف به آن باشند، نظير: لاٰ يَدْعُونَ مَعَ اَللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ وَ لاٰ يَقْتُلُونَ اَلنَّفْسَ اَلَّتِي حَرَّمَ اَللّٰهُ إِلاّٰ بِالْحَقِّ وَ لاٰ يَزْنُونَ... .

بنابراين، اين فقرات را مى توان قرينه اى بر لزوم اعراض از مطلق لغو - از جمله غنا - در آيه شريفه «وَ اَلَّذِينَ هُمْ عَنِ اَللَّغْوِ مُعْرِضُونَ » دانست.

- 61)

آيا از اين سخن تعجب مى كنيد و مى خنديد و نمى گرييد و شما از آن در غفلت به سر مى بريد.

اين آيات - به ملاحظه آيات قبل - بيانگر آن است كه مشركان و كفار مكه در مسير مبارزه با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و قرآن، از غنا و لهو به عنوان حربه تبليغاتى سود مى جستند؛ ازاين رو، خداى متعال در اين آيات، آنان را توبيخ كرده است كه آيا از اين حديث - قرآن - اظهار شگفتى مى كنند و در برابرش صدا به قهقهه و خنده بلند مى كنند و بر حال خويش نمى گريند، درحالى كه براى خاموش كردن نداى قرآن به غنا و اصوات گمراه كننده متوسل شده اند؟

در بررسى آيه، ابتدا به واژه «سٰامِدُونَ » مى پردازيم و آن گاه ديدگاه مفسران شيعه و سنى را درباره آن بيان مى كنيم.

اثبات اينكه مراد از واژه سامدون در آيه، خوانندگان هستند، نيازمند قرينه و شاهد است.

غرض، استدلال مستقل به هر يك از اين آيات نيست، بلكه غرض اصلى، تأييد مدعاست.(1)

نظير اين سخنان از صاحب مقامات السالكين نيز نقل شده است.(2)

همچنين فقيهان و مفسران اهل سنت بر مبناى رواياتى كه از صحابه ذيل اين آيه نقل شده است، از آيه ياد شده حرمت غنا را نتيجه مى گيرند.(3) براى نمونه مى توان از ابن

جوزى نام برد.

ايشان در مقام استدلال بر حرمت غنا - بعد از آيه لهوالحديث - مى گويد:

آيه دوم بر حرمت غنا سخن خداى عزوجل است كه فرمود: و انتم سامدون.... از ابن عباس چنين نقل شده است كه مراد از «وَ أَنْتُمْ سٰامِدُونَ »، غناست.(4)

تَضْحَكُونَ وَ لاٰ تَبْكُونَ ». بنابراين، در آيات ياد شده، علاوه بر سرزنش كسانى كه با احرم غنا مى خواستند به مبارزه با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم برخيزند، خنديدن و گريه نكردن نيز مذمت شده است. در اين صورت، اگر دلالت «وَ أَنْتُمْ سٰامِدُونَ » بر حرمت مطلق غنا تمام باشد، بايد جملات «وَ تَضْحَكُونَ وَ لاٰ تَبْكُونَ » را نيز بر حرمت «مطلق خنديدن و گريه نكردن» پذيرفت و اين امرى است بديهى البطلان.

3. مفاد آيات آن است كه يكى از شيوه هاى مبارزاتى مشركان با قرآن و

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم، به كارگيرى امورى بوده است كه مردم را از جذب شدن به آن دو باز دارند. از جمله اين امور، غناست؛ با اين استدلال كه سامد متعين در معناى غنا باشد. از امور ديگر، استهزاست كه از جمله «وَ تَضْحَكُونَ » استفاده مى شود.

بنابراين، مفاد اين آيات بيانگر يكى از ابزارهاى دشمنان در خاموش كردن چراغ پرفروغ دين است. بديهى است چنين امرى با حرمت ذاتى و مطلق آن ابزارها - كه يكى از آنها غناست - ملازمه نخواهد داشت.

در اين صورت، آيه بر حرمت ذاتى غنا دلالت ندارد، بلكه فقط حرمت عارضى آن استفاده مى شود.

در بيان معناى صوتى كه شيطان مردم را به وسيله آن تحريك مى كند، دو قول وجود دارد:

1. غنا و لهو؛ 2. هر صوتى كه به معصيت الهى دعوت كند.(1)

مى كند و با كلمه «بِصَوْتِكَ »، مناسب نيست و خلاف ظاهر است و اخذ به آن، اخذ به خلاف ظاهر است كه جايز نيست.(1)

آن گاه ايشان بحث مفصلى درباره ارتباط اين آيه با آيات قبل مطرح مى كند(2) و در پايان با عنوان «راز تحريم موسيقى در اين آيه» مى نويسد:

... در اينجا دو نكته را بايد در نظر گرفت:

1. موسيقى، وسيله برانگيختن شيطان است به سوى اهداف خود كه انحراف و گناه باشد.

2. چون متعلق آن - بصوتك - ذكر نشده و نگفته كه با صوتت به سوى چه نوع گناهى تحريك كن، به اصطلاح علماى معانى بيان، «حذف متعلق، افاده عموم مى كند»، مى رساند كه موسيقى شايستگى دارد كه به هر نوع گناه و اغراض شيطانى تحريك كند... و از سوى ديگر، روشن مى شود كه براى هر نوع تحريكى به سوى هر نوع خلاف كارى، نوعى از موسيقى هست و يا ممكن است ساخته شود... و از سوى ديگر، روشن مى سازد كه همه اقسام موسيقى يك وسيله شيطانى براى رساندن به گناه و همه آنها حرام است و از عنوان وسيله شيطانى خارج نيست.(3)

خواسته هايش حركت مى كنند.

نكته قابل توجه در آيه شريفه آن است كه هرچند برخى از مفسران و فقيهان، صوت در آيه را «بِصَوْتِكَ » در موسيقى - سازى و آوازى - منحصر كرده اند، دليل قانع كننده اى بر اين امر اقامه نكرده اند. نظر نويسنده كتاب نظرى به موسيقى از طريق قرآن و سنت مبنى بر ظهور آيه در اصوات موسيقى، تمام نيست؛ چون واژه «بِصَوْتِكَ »، مطلق است و تمامى اصواتى را دربرمى گيرد كه سبب گمراهى انسان مى شوند. به غنا و موسيقى گمراه كننده، صوت شيطانى اطلاق مى شود. همچنين اطلاق صوت شيطانى بر اصوات گمراه كننده اى كه با نثر موزون - بدون غنا و آهنگ - و فريبنده ايراد مى گردد يا اصوات مخفى و آرامى كه به صورت وسوسه در قلب و جان انسان نفوذ مى كند، صحيح است.

بنابراين، در زمينه كلمه «بِصَوْتِكَ » در آيه، حق با كسانى است كه صوت را مطلق اصواتى دانسته اند كه انسان را به معصيت وا مى دارد.

شياطين بوده و به افرادى كه به آن گرايش دارند، وعده عذاب داده شده است. بنابراين، از انضمام آيه استفزاز به لهوالحديث، حرمت فى الجمله غنا و موسيقى استفاده مى شود.

از امام رضا عليه السلام درباره غنا سؤال كردم و گفتم: عباسى خيال كرده است كه شما غنا را جايز مى دانيد. امام فرمود: آن زنديق دروغ مى گويد. من چنين سخنى به او نگفتم كه غنا جايز است. بله، آن مرد عباسى آمد و از من درباره حكم غنا پرسيد. به او گفتم: همانا مردى به حضور جدّم، امام باقر عليه السلام رسيد و از او در مورد غنا پرسش كرد. حضرت هم به او پاسخ داد: اگر خداوند بين حق و باطل را جدايى بيندازد، به نظر شما، غنا را در كدامين قسمت قرار مى دهد؟ آن مرد جواب داد: باطل. امام باقر عليه السلام هم به او فرمود: درست حكم كردى. 1(1)

خود را نسبت به آن ارائه مى كنيم.

گفت: با توجه به بحثى كه در بخش اول در زمينه موضوع غنا در روايات بيان شد، اين پرسش پيش مى آيد كه مراد از «الغنا» در روايت چيست؟ شكى نيست كه مراد از آن نمى تواند مطلق غنا باشد؛ چون در اين صورت با رواياتى تعارض خواهد داشت كه غنا را درصورتى كه مضلّ - گمراه كننده - نباشد، مباح، بلكه حَسَن دانسته اند. بنابراين، قطعاً مراد از غنا كه در روايت، باطل تلّقى شده است، غناى خاص - لهوى مضل - است. مويد اين امر نيز سخن امام در ارجاع حكم غنا به وجدان است. شكى نيست كه وجدان هر انسانى، مطلق صوت غنايى را امرى قبيح تلقى نمى كند. در اين مورد، فرمايش آيت الله العظمى خامنه اى نيز بيانگر نكات ارزشمندى است. ايشان، بعد از نفى اطلاق روايت در حرمت غنا، مى فرمايد:

در اين شكى نيست كه حضرت بالصراحه تحريم نكردند غنا را و بين تحريم نكردن و ترخيص كردن واسطه وجود دارد... اگر فرض كنيم دلالت روايت را بر حرمت غنا، آنچه در اينجا مهم است، اين است كه آن غنايى كه سائل از آن سؤال كرده است و حضرت به او جواب دادند و نيز آن غنايى كه سائل از امام باقر عليه السلام سؤال كرده و حضرت به او جواب دادند، اين چه طور غنايى بوده است؟ آيا مطلق غنا بوده يا غنايى بوده ظاهرالبطلان؟ غنايى بوده است كه بيان بطلان آن احتياج نداشته به اينكه

امام بگويد. نه باطل، بلكه غنايى بوده است كه خود وى با اندك تأملى مى فهميده است كه هذا باطل. لذا امام باقر عليه السلام تشخيص كونه من الباطل را به خودِ آن سائل موكول كردند. حضرت رضا عليه السلام هم در سؤال و جواب، با هشام بن ابراهيم عباسى همين طور مشى كردند. اينجاست كه چطور غنايى است كه يك سائل متعارف معمولى مى فهمند. إنّه باطل؟

ايشان در ادامه مى فرمايد:

اگر غنايى باشد كه در آن لهو نباشد، مثلاً توحيد باشد، كيفيت أدا هم كيفيتى نباشد كه لهوى باشد و انسان را به گناه بكشاند. مجلس غنا هم مجلسى نباشد كه شهوت انگيز باشد. آيا در مورد چنين غنايى اگر از خود سائل بپرسند كه انه حقّ أو باطل، خواهد گفت من الباطل و مسلّم چنين نخواهد گفت. بنابراين، نمى توان به اطلاق اين روايت اخذ كرد.(1)

**********

(1) . درس 275، صص 6 و 7

ص: 129

نتيجه اينكه دلالت اين روايت بر حرمت مطلق غنا، تمام نيست.

اولاً لحن اين روايت، لحن تحريم نيست. شبيه لحن وارد در مورد مكروهات است: «ألا تؤمن الفحيعه»، مأمون از اين نيست كه در آن گناه واقع بشود. هر چيزى كه مأمون نيست در آن گناه واقع بشود، دليل حرمت نمى شود. بله، دليل بر حزازت مى شود. «لا تجاب فيه الدعوة» هم به همين صورت است. بنابراين، لحن اين روايت شبيه لحن وارده در مكروهات است.(1)

ايشان در ادامه مى فرمايد:

سلما به يك نحوى مثلاً تحريم را بتوانيم استفاده بكنيم، لكن آنچه در اينجا ممنوع و مذموم است و مورد قدح است، بيت الغنا است، نه نفس غنا. احتمال قوى داده مى شود كه بيت الغنا عبارت اند از همان خانه هايى كه در آن وقت تشكيل مى شد و در آن، مغنّياتى - عمدتاً زن هاى مغنيه، چون در روايات، اسم مغنى نيست - را در يك جا جمع مى كردند تا آواز بخوانند يا احياناً ساز بزنند يا

بعضى از هرزگى هاى ديگر را بكنند. مردها هم مى رفتند، مى نشستند و تماشا مى كردند. بيت الغنا يعنى آنجايى كه مُعِدّ (آماده شده) است براى اينكه يك غنايى، ساز و آوازى انجام بگيرد به وسيله زن ها و كنيزكانى كه در آن زمان ها و آن فضاى شهوت آلود و پر از فشار احساسى آوردند. افراد هم براى تماشا مى رفتند... اگر اين احتمال به وجود آمد، ديگر نمى شود به اين روايت براى قدح هر خانه اى كه در آن غنا انجام مى گيرد، استفاده كرد.(2)

نكته ديگرى كه از اين روايت مى توان استفاده كرد، آن است كه وقتى نشستن كنار خواننده، حرام باشد، عمل او و شنيدن صوت او نيز قطعاً حرام خواهد بود ولى بايد گفت اطلاق اين روايت به وسيله رواياتى كه برخى از انواع غناها را مباح مى دانند مقيد مى گردد. در اين باره گفتار آيت الله العظمى خامنه اى بسيار مفيد است.

آيت الله العظمى خامنه اى با تأييد صحت سند روايت و تأييد كتاب على بن جعفر مى فرمايد:

آنچه در اين روايت به نظر مى رسد، اين نكته است كه اگرچه غنا در اينجا على الظاهر به نحو اطلاق به كار رفته است، لكن انسان مى فهمد كه در تعبيرات ائمه عليهم السلام و سؤالات راوى و جواب هاى امام عليه السلام، غنا در همه جا به يك معنا به كار رفته است. اين طور نيست كه يك جا غنا را به معناى مطلق غنا به كار برده باشند و در جاى ديگر به معناى خاص.(1)

ايشان در توضيح اين نكته مى فرمايد:

مثلاً در ذيل دو آيه شريفه «وَ اِجْتَنِبُوا قَوْلَ اَلزُّورِ » و آيه «وَ مِنَ اَلنّٰاسِ مَنْ يَشْتَرِى لَهْوَ اَلْحَدِيثِ » در ذيل آيه اول، حضرت مى فرمايد: هو الغنا. اين همان چيزى است كه در ذيل آيه دوم مى فرمايد: هو الغنا. اين طور نيست كه غنا در اين بيان به يك معناست، اما در آن بيان كه در ذيل آيه دوم مى آيد، به يك معناى ديگر است... در اين روايت، على بن جعفر هم كه مى گويد: «سألته عن الرجل يتعمد الغنا يجلس اليه» اين طور به نظر مى رسد كه غنايى كه از امام سؤال مى كند، غير از آن غنايى نيست كه امام صادق عليه السلام در ذيل آيه شريفه «وَ اِجْتَنِبُوا قَوْلَ اَلزُّورِ » فرموده است. پس موضوع يكى است.(2)

آن گاه در مقام نتيجه گيرى و حمل مفهوم غنا در روايت على بن جعفر به معناى صوت لهوى مضل و باطل مى فرمايد:

اگر موضوع - در اين روايات يكى است، بنابراين، در آن روايات، قراينى داشتيم، بر اينكه مراد از غنا، غناى لهوى است و مطلق آوازه خوانى نيست. آن آوازه خوانى است كه در آن لهو باشد، در آن باطل باشد. اين مى شود

**********

(1) . درس 276، صص 5-7

(2) . همان.

ص: 133

يك قرينه اى بر اينكه غنا در اينجا هم به همان معناست. بنابراين، اگرچه كه اين كلام على بن جعفر مطلق است، اما اين روايات مفسره در ذيل آيات قرينه منفصله و عقلايى است بر اينكه مراد، مطلق غنا نيست، بلكه مراد همان غناى لهوى است. همان غنايى است كه در آن به جهتى از جهات لهو است. حالا يا در مضمونش يا در آهنگش يا در ساير مُلابساتش (امورى كه همراه غناء) است).(1)

دست شويى وارد مى شوم تا رفع حاجت كنم. در همسايگى ما اشخاصى هستند كه كنيزان آوازه خوان دارند و آنها هم مى خوانند و مى نوازند. چه بسيار مى شود كه من نشستن را در آنجا طول مى دهم تا آواز آنها را بشنوم. اين عمل - از نظر شرعى - چطور است؟ حضرت فرمود: اين كار را مكن. عرض كردم: به خدا قسم، من هرگز به سراغ آنها نرفته ام و نمى روم، بلكه صدايى است كه از ايشان مى شنوم. فرمود: مگر كلام خداى را نشنيدى كه مى فرمايد: إِنَّ اَلسَّمْعَ وَ اَلْبَصَرَ وَ اَلْفُؤٰادَ كُلُّ أُولٰئِكَ كٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً ؛ يعنى درباره

گوش و چشم و دل روزى بازخواست خواهى شد. عرض كردم: نه به خدا سوگند، مثل اينكه تاكنون اين آيه را از كتاب خدا نشنيده بودم؛ نه از عجم و نه از عرب. پس ديگر چنين عملى را تكرار نمى كنم ان شاءالله و نسبت به گذشته هم استغفار مى كنم. فرمود: برخيز و غسل كن و آنچه مى توانى از خداوند آمرزش بخواه؛ چون تاكنون در كار بزرگى مشغول بوده اى و چقدر حال بدى داشتى اگر بر اين حال مى مردى. خدا را شكر كن كه متوجه شدى و از او درخواست كن از هر بدى كه از تو ديده است، صرف نظر كند. آرى، خداى تعالى كراهت ندارد مگر از هر كارى كه زشت باشد. كارهاى زشت را براى اهلش واگذار؛ چون هر چيزى در دنيا، اهل خاص (طرف داران) خودش را دارد.(1)

2. سماع غنا نيز همانند استماع آن حرام است: «... انما هو سماع اسمعه باذنى...».

3. حرمت غنا «خوانندگى» به طريق قياس اولويت ثابت مى شود؛ چون وقتى سماع يا استماع غنا، حرام باشد، خوانندگى آن نيز به طريق اولى، حرام خواهد بود.

استدلال به اين روايت به اين صورت است كه ثمن مغنيه كه حرام است، براى خاطر اين است كه بيع آن حرام است جارية فى نفسها كه بيعش حرام نيست.

ى

ك چيزى است قابل خريد و فروش. علت حرمت، صفت مغنيه بودن است؛ چون صفت مغنيه بودن در او هست... والاّ اگر مغنيه بودن حرمت نداشت، طبعاً موجب نمى شد كه معامله آن حرام باشد كه ثمن او حرام باشد.(1)

ايشان در ادامه مى فرمايد:

حداكثر - در اين روايت - اين است كه اثبات كند كه غناى جوارى مغنيه حرام است. روشن است سخن از مطلق مغنيه در اينجا نيست. جوارى مغنيات به غناى آنها حرام است. احتمال خصوصيت، احتمال ضعيفى نيست؛ احتمال قوى و معقولى است كه غناى جوارى مغنيات خصوصيتى داشته باشد كه بيع و شراى آنها حرام باشد. به خاطر اينكه وسيله فساد بودند... بنابراين، نمى توانيم به مطلق غنا از خصوص جوارى مغنيه تعدى كنيم... در پاسخ به استدلال به اين روايت، پاسخ اصلى اين است كه حداكثر اين است كه اثبات مى كند خريد و فروش مغنيه به خاطر غنايش حرام است؛ چون وسيله اشاعه شهوت، اشاعه انحراف و اشاعه فساد است.(2)

ايشان احتمال ديگرى نيز در اين روايات مى دهد و مى فرمايد:

احتمال هم دارد كه ما بالاتر از اين بگوييم: آنچه مورد نهى [قرار] گرفته است، مغنيه بودن اوست، نه غناى او. اينها با هم فرق مى كند. ممكن است يك كنيزى باشد كه يك بار براى مولاى خودش يا براى كنيزهاى ديگر خوانده باشد كه فى نفسه عمل حرامى هم نيست؛ يعنى از جهت نامحرم بودن حرام نيست. اين غناست، اما عنوان مغنيه نيست جاريه مغنيه به او گفته نمى شود. جاريه مغنيه آن جاريه اى است كه عملش، عمل معتادش، غنا خواندن است....(3)

ايشان در پايان مى فرمايد:

**********

(1) . درس 269، ص 8.

(2) . همان، ص 9.

(3) . همان، ص 10.

ص: 139

... پس آنچه حرام است، عمل مغنيه است، نه كل غنا من كل جارية. پس اين طور نيست كه از اين روايات فهميده بشود كه هر غنايى از هر جاريه اى حرام است. غناى مغنيه حرام است؛ يعنى همان عمل معتادِ او. در واقع، شغل او، شغل محرّمى است به خاطر خصوصياتى كه در شغل اين جوارى وجود دارد.(1)

براى ديدن داود بن عيسى - بن على خارج شدم. در بئر ميمون، پيرزنى را ديدم كه دو كنيز با خود داشت و لباس هاى من خشن بود، پس به او گفتم: اى پيرزن آيا اين دو كنيز را مى فروشى؟ گفت: بله، ولى مثل شما اين دو را نمى خرد؛ گفتم: چرا؟ گفت: براى اينكه يكى از اين دو خواننده و ديگرى، نوازنده است.(1)

سند روايت، تمام است، اما دلالتش بر حرمت غنا چندان روشن نيست به دليل آنكه وجه سكوت امام بعد از سخن پيرزن - احديهما مغنيه و الاخرى زامره - به خوبى روشن نيست. سه احتمال در آن داده مى شود كه روايت در هيچ يك ظهور ندارد:

1. خريد و فروش مغنيه و زامره مطلقاً حرام است.

2. خريد و فروش اين دو نسبت به افراد عادى جايز، اما براى شخصيت هاى عالى قدرى، همچون امام عليه السلام و كسانى كه منسوب به او هستند، زيبنده - و جايز - نيست؛ چون اگر براى همگان حرام بود، لازم بود كه امام، آن پيرزن را از منكر نهى كند.

3. خريد و فروش اين دو مطلقاً بر همگان مكروه است.

به نظر مى رسد در بين احتمالات ياد شده، احتمال اول، ظاهر و احتمال دوم، اظهر است كه در اين صورت، استدلال به روايت، تمام نخواهد بود، مگر اينكه گفته شود مراد از «لا يشتريهما مثلك» آن است كه شما و امثال شما كه معتقد به دين هستند - و از شما پيروى مى كنند، چنين معامله اى نمى كنند كه در اين صورت، احتمال اول ارجح خواهد بود.

آنچه هنگام مطالعه اين روايات - كه در مورد زنان و كنيزان خواننده است - به ذهن مى آيد، اين است كه مراد از اينها چه كسانى هستند. دقت در اين مسئله مهم مى تواند در فهم اين روايات و استنباط حكم غنا بسيار مؤثر باشد. در اين زمينه گفتار آيت الله العظمى خامنه اى را بيان مى كنيم كه بسيار روشنگر است. ايشان نسبت به روايات دسته پنجم و ششم و نيز

رواياتى كه در آنها از زنان و كنيزان خواننده - مغنيه - نام برده شده است، مى فرمايد:

... در آن زمان - عصر امام صادق عليه السلام و امام باقر عليه السلام - متعارف بوده است

**********

(1) . «عن ابى الحسن الرضا عليه السلام قال: خرجت و انا اريد داود بن عيسى بن على و كان ينزل بئر ميمون و على ثوبان غليظان فلقيت امرأة عجوزا و معها جاريتان فقلت يا عجوز اتباع هاتان الجاريتان؟ فقالت: نعم و لكن لا يشتريهما مثلك - قلت: و لم؟ قالت: لان احديهما مغنية و الاخرى زامرة» (همان، ج 6، صص 478 و 479).

ص: 142

كنيزهايى را تربيت كنند، خوانندگى به آنها ياد بدهند. بعد آنها را يا به صاحبان قدرت و ثروت بفروشند يا اينكه بيت الغناء درست كنند؛ يعنى خانه هايى به تعبير امروز، عشرت كده هايى را درست كنند كه اين كنيزها آنجا جمع بشوند، بخوانند، مردم هم گوش كنند و پولى بدهند....(1)

ايشان در جاى ديگر نسبت به اين مسئله كه آيا مى توان از غناى مغنيه در روايات، الغاى خصوصيت كرد، فرمود:

... غناى مغنيه يك خصوصياتى دارد كه در مقام تعدّى حكم به غير صاحب اين خصوصيات نمى شود القاى خصوصيت كرد: يكى، اصل زن بودن اوست؛ ديگر اينكه مغنيه، زنى است كه در مقابل نامحرم مى خواند. خصوصيت سوم اينكه جايش بيوت الغناست. بيوت غنا، مراكز فساد و گناه بودند. از اين خصوصيات نمى شود صرف نظر كرد. بنابراين، اينجا جاى الغاى خصوصيت نيست. پس اين روايات براى اثبات حرمت غنا به نحو مطلق كه مدعاى ما در اين باب است، كافى نيست.(2)

ايشان در ادامه مى فرمايد:

... وقتى اينها - كنيزان خواننده - مى نشستند و مى خواندند، طبعاً يك فضاى محرمى را به وجود مى آوردند؛ چه در بيت الغنا و چه در خانه هاى اشراف و اعيانى كه مى رفتند و مى خواندند و مهمان برايشان مى آمد و يا مركز فساد درست مى كردند. بنابراين، حكم حرمت غنا در اينها اين طور نيست كه بشود به راحتى از اين موضوع به غير اين موضوع تعدى كرد؛ چون خصوصياتى در اين موضوع است كه احتمال دارد اين خصوصيات دخيل در حكم باشد. اين احتمال رادعى هم ندارد. بنابراين، نمى توانيم به مطلق غنا از خصوص جوارى مغنيه تعدى كنيم.(3)

پس ايشان اطلاق رواياتى را كه در مورد حرمت كسب كنيزان مغنيه و خريد و فروش آنان وارد شده است، تمام نمى داند.

الفسق و اهل الكبائر قسيم الحان العرب است، نه اينكه يك قسمى از آن باشد. اين طور نيست كه ما بگوييم الحان العرب و اصواتها بعضى اش لحون - اهل الفسوق و اهل الكبائر بوده است. بعضى هم غير آن بوده است و حضرت مى خواهند اين را استثنا كنند و بگويند كه الحان عرب را بخوانيد. ظاهراً مراد اين نيست... اگر اين مراد بود، بايد مى فرمود: و إياكم و لحون أهل الفسق و أهل الكبائر منهم يا منها... پس مراد اين است كه... ما يك الحانى داريم كه اينها الحان متداول بين عرب آن زمان است. آنها را حضرت لحن اهل فسق نمى دانند. يك الحانى هم بوده است كه مربوط به عرب نبوده است... اينها را الحان اهل فسق و اهل كبائر مى دانند كه اين غير از الحان عرب است.(1)

ايشان در زمينه اينكه آيا از اين روايت، حرمت به كار بردن الحان اهل فسق در غير قرآن نيز استفاده مى شود يا خير، مى فرمايد:

... از اين روايت فهميده شد كه به كار بردن الحان اهل الفسق و الكبائر در قرآن، حرام است. در اينجا بحثى نيست؛ چون نهى دارد، اما آيا استعمال الحان اهل الفسق و كبائر در غير قرآن هم حرام است؟ نه اين، دليل نمى شود؛ اهل فسق كارهايى مى كنند كه حرام است وكارهايى مى كنند كه مكروه است كارهايى هم مى كنند كه نه مكروه و نه حرام است. مثل اين است كه بگوييم آدم هاى بى بند و بار شب هاى احيا معمولاً در اين مسجد

مى روند.(2)

آن گاه در نفى سخن كسانى كه مى گويند وقتى كاربرد الحان فساق در قرآن، حرام باشد، در غير قرآن نيز به طريق اولى حرام است، مى فرمايد:

اين بيان اولويت انصافاً حرف نادرستى است؛ چون قرآن يك حرمتى دارد، يك قدسيتى دارد اين قدسيت بايد محفوظ بماند. خيلى از رعايت ها و آداب هست كه در تلاوت قرآن مورد تأكيد است... اين به خاطر قداست قرآن است... مى خواهيم بگوييم كه فرض اين است كه بين قرآن و غير قرآن اين تفاوت هاى اساسى وجود دارد... شىء مقدسى را شما بياييد با يك آهنگ مثلاً ابوعطا شروع كنيد به خواندن و چهچهه زدن، اين خلاف احترام قرآن است، اما شعر فلان شاعر

**********

(1) . درس 271، صص 4 و 5.

(2) . همان.

ص: 145

خلاف احترامش نيست. بنابراين، از اين طريق هم نمى شود اثبات كرد كه به كار بردن اين الحان و اين آهنگ ها در غير قرآن، حرام است؛ چون در قرآن، حرام است.(1)

نى، وسيله اى است براى بيرون آمدن يك آوازى از نفس انسان. قرآن را به جاى مزمار مى گيرند؛ يعنى همچنانى كه نى يك وسيله اى است براى خوش آهنگ شدن نفس انسان، قرآن را وسيله اى مى گيرند براى اينكه انسان، خودش را خوش آهنگ كند. بعبارة اخرى از قرآن استفاده مى كنند براى ابراز آهنگ خوب و صداى خوش. اين به نظر مى رسد بهترين وجه است.(1)

آن گاه در مورد اطلاق روايت نسبت به غير قرآن مى فرمايد:

تغنى به قرآن، محرّم است. قرآن، كتاب حكمت است. شفاء لما فى الصدور است. قرآن را بايستى طورى خواند كه از آن استفاده كرد. اگر چنانچه ما غنا را در قرآن راه داديم، قرآن از سير اصلى خود از آن فايده اساسى خود دور خواهد افتاد؛ يعنى خواهد شد يك وسيله اى براى آوازخوانى... اين نهى از اين باب است. بنابراين، حداكثر اين است كه از اين روايت، حرمت

تغنى به قرآن فهميده مى شود، اما حرمت مطلق غنا فهميده نمى شود.(2)

بايد به فرمايش ايشان اين نكته را هم افزود كه حتى تغنّى به قرآن هم به طور مطلق مشمول حكم نهى در اين روايت نيست؛ چون تغنّى هم به دو نوع مذموم و ممدوح قابل تحقق است و تنها تغنّى به شكل مذموم آن در قرآن بر اساس روايت ياد شده حرام است.

كه مشتمل بر لهو و اضلال و فساد باشد. گفتار ايشان در اين زمينه به اين شرح است:

حاصل مطلب اين است كه ما از اين روايات استفاده مى كنيم كه الغناء ما فيه جهةٌ من البطلان، جهتى از جهات آن باطل باشد. مضمونش باطل باشد يا كيفيتش باطل باشد يا مضمون و كيفيت هيچ كدام باطل نيست، لكن خواننده به گونه اى است كه بطلان و زور در آن وجود دارد. مثلاً خواننده، زنى است كه شهوت انگيز است يا مجلسى است كه خواندن در آن مجلس موجب حرامى مى شود كه خود آن باطل است.(1)

ايشان در قسمتى ديگر از گفتارشان مى فرمايد:

موضوع حرمت در اين روايات - دال بر حرمت غنا - مطلق غنا نيست، بلكه غنايى است كه با خصوصيت لهو همراه باشد، درحالى كه

مفهوم غنا اعم از اين بود كه لهوى باشد يا نباشد. دو روايت فقط در اينجا وجود داشت كه على ظاهر الاطلاق بود؛ يعنى در خود روايات، قيدى نداشت كه بتواند آن موضوع را مقيد كند. بنابراين، ممكن بود براى حرمت مطلق غنا كسى به آن دو روايت تمسك كند. يكى، روايت ابى الربيع الشامى بود و يكى، صحيحه على بن جعفر... و گفتم روايت ابى الربيع الشامى از لحاظ سند اشكال نداشت... صحيحه على بن جعفر از لحاظ سند اشكال نداشت، لكن به تفصيل بيان داشتيم كه بر حسب آن بيان هم اين صحيحه على بن جعفر هم آن روايت ابى الربيع الشامى ولو على ظاهر الاطلاق اند اما مراد از غنايى كه در اين دو روايت آمده است، همان غنايى است كه در روايات مفسره قول الزور يا در روايات مفسره لهوالحديث آمده است.(2)

آن گاه در توضيح اين معنا مى فرمايد:

تعبيرى كه در اين دو روايت و آن روايات به كار رفته است، تعبير يكسانى است. سؤال راوى و جواب امام عليه السلام در همه اين روايات از شىء واحد است... در هر دو جا تعبير، تعبير غنا است، گفتيم اينجا فرق مى كند. با آن دليلين نافيينى كه احدهما مطلق است و ديگر مقيد كه محل بحث است آيا آن دليل مقيد آن مطلقات را تقييد مى كند يا نمى كند... اين از آن قبيل نيست... پس اين روايات مفسره قرينه

**********

(1) . درس 274، ص 5.

(2) . درس 284، ص 4.

ص: 149

خارجيه اى است بر اينكه مراد از غنا در اين دو روايت هم همان چيزى است كه در آن روايات آمده است. آنجا مقيد است. اينجا هم مقيد است.(1)

ايشان در پايان مى فرمايد:

متحصل از همه آنچه تاكنون گفتيم، اين است كه غناى محرم آن غنايى است كه يكون فيه شى من اللهو و الباطل؛ يعنى غنا كه عبارت است از آوازه خوانى، آن وقتى حرام است كه لهوى و باطل باشد والا فلا.(2)

ضرورت دين بر حرمت غناست».(1)

مقدس اردبيلى در مجمع الفائده و البرهان مى نويسد: «اجماع بر حرمت غنا موجود است».(2)

صاحب جواهر نيز مى گويد: «اجماع محصل و منقول بر حرمت غنا وجود دارد، بلكه مى توان آن را ضرورى موجب تشيع دانست».(3)

شيخ انصارى نيز مى فرمايد: «در حرمت فى الجمله غنا، اختلافى بين اصحاب نيست».(4)

همچنين صاحب مفتاح الكرامه مى نويسد:

در حرمت غنا، اجرت گرفتن بر آن، يادگيرى و ياد دادن و شنيدن غنا بين اصحاب اختلافى نيست. تنها محدث كاشانى و محقق سبزوارى هستند كه حرمت غنا را مشروط به مشتمل بودن آن به حرام خارجى دانسته اند.(5)

در پايان اين قسمت سخنان آقاى محمود بهبهانى را بيان مى كنيم كه جمع بندى نسبتاً جامعى از اتفاق فقيهان متقدم و متأخر را در حرمت غنا در رساله شان ذكر كرده است:

وى مى گويد كه در حرمت غنا بين فقيهان هيچ نوع اختلافى نيست و اين حكم، موافق بسيارى از اصحاب - از متقدمين و متأخرين است. آن گاه اسم تعداد زيادى از اين عالمان را ذكر مى كند و در پايان به فيض كاشانى و محقق سبزوارى به دليل مخالفتشان با اجماع اعتراض شديدى دارد و علت آن را متأثر شدن اين دو از ديدگاه برخى علماى اهل سنت مى داند.(6)

**********

(1) . «و لعل عدم الخلاف بل الاجماع عليه مستفيض بل هو الاجماع محقق قطعاً بل ضروره دينية» (مستند الشيعة، ج 14، ص 126).

(2) . «لكن ما رايت رواية صريحة فى التحريم و لعلّ الشهرة تكفى مع الاخبار الكثيرة بل الاجماع على تحريم الغنا و التخصيص يحتاج الى دليل» (مجمع الفائدة و البرهان، ج 8، ص 59).

(3) . «و الغناء - مما هو محّرم فى نفسه - بلا خلاف اجده فيه بل الاجماع بقسميه عليه - بل يمكن دعوى - كونه ضروريا فى المذهب» (جواهرالكلام، ج 22، ص 44).

(4) . «لاخلاف فى حرمته فى الجمله» (مكاسب، ج 1، ص 285).

(5) . «و اما حكمة (الغنا) فلا خلاف كما فى مجمع البرهان فى تحريمه و تحريم الاجرة عليه و تعلّمه و تعليمه و استماعه... حتى قام المحدث الكاشانى و الفاضل الخراسانى فنسبحا على منوال الغزالى و امثاله من علماء العامة و خصّا الحرام منه بما اشتمل على محرّمٍ من خارج» (سيد محمدجواد عاملى، مفتاح الكرامة، تحقيق: شيخ محمدباقر خالصى، ج 12، ص 172).

(6) . «اعلم وفقّك انّ الغنا حرام بلا خلاف كما صرح به جمع من الاصحاب و يظهر من التتبع فى هذ الباب اذا اشتمل على محرّم كاللعب بآلات اللهو.... و كذا اذا اخلاعن ذلك الاما استثنى.... وفاقاً للمعظم منهم الصدوق فى المقنع و المفيد و الشيخ فى الخلاف و الحلبى و الديلمى و المحقق و العلامة و الشهيدان و... الشيخ على فى جامع المقاصد شرح القواعد و الفاضل فى الكشف و والدى العلامه و السيد الاستاد فى الرياض و جملة من المتاخرين و ادعى عليه الاجماع فى الخلاف الكشف و هو الظاهر من المسالك و المجمع و لعله كذلك» فانى ما وجدت من المتقدين و المتاخرين الا و هو قائل بحرمته الا من بعض من تأخر... منهم المحقق القاسانى.... حيث تجرى على المخالفه و ادعى انه بنفسه ليس حراماً و يُطهر من

ص: 151

حقيقى، عنوان غناست، نه تجرّى بر مولا. بر اين اساس غنا در صورتى محرّم است كه عنوان تجرّى بر مولا بر آن منطبق مى شود، ولى ممكن است گفته شود حكم عقل در صورتى مى تواند به عنوان دليل مستقل مطرح شود كه مورد اتفاق همه عقلاى عالم باشد.

اين در حالى است كه مقدمات به كار رفته در اين دليل به ويژه مقدمه دوم - غنا، زمينه تجرّى بر مولا را فراهم مى آورد - مورد تأييد همه عقلا نيست. دليل اين امر نيز مخالفت بسيارى از افراد با اين حكم و استماع غناست. قدر متيقن آن است كه عقل نسبت به غنايى كه موجب گمراهى و فساد نشود، چنين حكمى - حرمت و لزوم اجتناب از آن - نمى كند. عقلا نيز نه تنها با چنين غنايى مخالفت نمى كنند، بلكه وقتى صوت غنايى موجب نشاط روحى شان مى شود، از آن استقبال مى كنند. اين همان غنايى است كه در برخى روايات مدح شده است. در نتيجه، دليل عقل نيز بر فرض كه بر حرمت غنا دلالت كند، تنها شامل غنايى مى شود كه مقدمه ورود در معصيت الهى و تجرّى به خداوند باشد.

دارند، فيض كاشانى و محقق سبزوارى هستند.

در بين عالمان سنى نيز افرادى نظير غزالى در احياء علوم الدين و ابن حزم در رساله

فى الغنا الملهى بر حليت ذاتى غنا تأكيد ورزيده اند.

ابتدا ادله قائلين به حليت غنا را - اعم از عالمان شيعى يا سنى - بيان، و بعد از نقد و بررسى آنها، ديدگاه محقق سبزوارى و فيض كاشانى را در بحثى مستقل بررسى و تحليل مى كنيم تا درستى يا نادرستى نسبت داده شده به اين دو شخصيت روشن شود.

اصوات موزون بذاته حرام نيستند و

تنها به جهت برخى از عوارض، حرام خواهند بود.(1)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «از جمله زيباترين زيبايى ها، موى خوب و صداى خوب است».(1)

داشتن - با غناى مورد بحث ارتباطى ندارد و نسبت اين دو نيز عام و خاص مطلق است. در توضيح اين نكته مى توان به روايتى استدلال كرد كه شيخ صدوق در من لا يحضر الفقيه بيان كرده است.

متن روايت به شرح ذيل است:

مردى از امام سجاد عليه السلام درباره خريدن كنيزى پرسيد كه از صداى خوبى برخوردار است. امام عليه السلام فرمود: باكى نيست در صورتى كه او با صدايش، تو را به ياد بهشت بيندازد؛ يعنى با قرائت قرآن و اشعارى مشتمل بر زهد و فضايل كه غنا نيستند، تو را متوجه بهشت كند. اگر از صوتش در جهت غنا استفاده شود، پس اين عمل حرام است - و خريد و فروش آن نيز ممنوع.(1)

به خوبى پيداست كه در اين روايت، امام عليه السلام دو نوع صوت غنايى را مطرح مى كند:

الف) صوت غنايى حلال و مباح كه همان زيبا بودن صداست (با قطع نظر از عارض شدن محرمات) بلكه صوتى كه انسان را به ياد خداوند و فضايل انسانى و نعمت هاى بهشت مى اندازد.

ب) صوت غنايى كه انسان را از ياد خداوند غافل و انسان را گمراه مى كند، صوت غنايى حرام است.

2. حسن الصوت، همانند حسن الوجه - صورت نيكو داشتن -، از منظر عقل و عقلا، امرى ممدوح است و تمامى انبيا و اولياى خاص الهى - معصومين عليهم السلام از آن برخوردار بوده اند، چنان كه نغمات داوودى هنوز هم ضرب المثل است.(2) بنابراين، مخالفت كردن با چنين امر واضحى، در شأن يك عالم دينى نيست.

3. در علم اصول ثابت شده است كه بر اساس قاعده ملازمه بين حكم عقل و شرع، هر جا عقل، مصلحت يا مفسده قطعى را نسبت به موضوعى كشف كند، به دليل لمّى - استدلال از علت به معلول - مى فهميم كه شارع مقدس نيز حكمى در راستاى تحصيل آن مصلحت يا دفع آن مفسده خواهد داشت، هرچند آن حكم در هيچ يك از منابع روايى معتبر نقل نشده باشد.

**********

(1) . «سئل رجل على بن الحسين عليه السلام عن شراء جاريه لها صوت فقال: ما عليك لو اشتريتها فذكرتك الجنة يعنى بقرأته القرآن و الزهد و الفضائل التى ليست بغناء فاما الغناء فمحظورٌ» (من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 60).

(2) . «و فى الحديث فى معرض المدح لداود...: انه كان حسن الصوت فى النياحة على نفسه و فى تلاوة الزبور حتى كان يجتمع الانس و الجن و الوحوش و الطير لسماع صوته و كان من مجلسه اربعمائة جنازة و ما يقرب منها فى الاوقات» (احياء علوم الدين، ج 2، ص 295).

ص: 157

بنابراين، وقتى حسن الصوت، از نظر عقلى امرى ممدوح بود، كشف مى كنيم كه شارع مقدس نيز آن را ممدوح مى داند.

در نتيجه، روايات حسن الصوت به غناى مورد بحث كه محل اختلاف انظار فقيهان است، هيچ ربطى ندارد.

عبدالله بن سنان كه از ترجيع غنايى در قرآن نهى داشت(1) - متعارض خواهد بود. حق تقدم و ترجيح در اين تعارض، با روايت عبدالله بن سنان است؛ چون روايت عبدالله بن سنان، خاص، و روايت ابا بصير، عام است.(2)

در نتيجه، مفاد اين روايت نظير روايات پيشين - دسته اول - است كه قرائت قرآن با صورت نيكو را - كه غالباً منفكّ از ترجيع نيست - مدح كرده است.

با اين بيان، تمامى رواياتى كه به عنوان «حسن الصوت فى قرائة القرآن» و مدح آن وارد شده، توجيه شده است و از مدار استدلال در «جواز غنا در قرآن» حذف خواهند شد.

نيز خوش آوازترين مردم بود.(1)

سند روايت، تمام نيست به دليل آنكه «حجّال»،(2) مشترك بين عده اى است كه برخى ثقه و برخى مجهول يا ضعيف اند و نيز به جهت آنكه مشتمل بر واژه «رجل» است كه آن هم مجهول است.

خويش را در ذيل آن مطرح مى كند.

هرچند مدلول ظاهرى روايت به نفع قائلين به حليت غنا در قرآن است - و از اين طريق، به تعميم اين حليت در غير قرآن حكم مى كنند - به دليل احتمالات گوناگون در معناى روايت، مدلول آن مجمل است. در نتيجه، در اثبات حليت غنا در قرآن قابل تمسك نخواهد بود.

در اينجا ابتدا ديدگاه سيد مرتضى را در معناى حديث بيان مى كنيم و آن گاه به بيان و بررسى ديدگاه ديگران خواهيم پرداخت.

ايشان «لم يتغنّ» در روايت را به معناى لم يستغن گرفته است و مى فرمايد:

معناى حديث آن است كه از ما نيست كسى كه به وسيله قرآن، حالت استغنا پيدا نكند و مراد از آن، صوت غنايى نيست. روايت شده است كسى كه قرآن را قرائت كند، پس او غنى است كه فقرى را به دنبال ندارد. پس شايسته نيست حامل قرآن فكر كند كسى از او در كره زمين، غنى تر هست، ولو اينكه آن شخص مالك همه دنيا باشد. اگر مراد از «لم يتغن» صوت مرجع و صوت حسن باشد، عقوبتش - عقوبت كسى كه قرآن را با صوت مرجع و زيبا قرائت نكند - خيلى سنگين است - و اين بعيد است - چون پيامبر فرمود: «ليس منا من لم يتغن بالقرآن».(1)

در بين عالمان سنى نيز برخى نظير ابن اثير، لم يتغنّ را به معناى لم يستغن معنا كرده اند.(2)

ايشان احتمالات ديگرى را نيز نظير تحسين الصوت و ترقيقها و... بيان مى كند.(3)

«از ما نيست كسى كه هر روز محاسبه نفس نكند»؛ يا «از ما نيست كسى كه نماز شب را اقامه نكند».

بديهى است در اين گونه موارد، غرض امام عليه السلام، نفى حقيقت نبوده، بلكه مراد آن است كه شيعيان را به محاسبه نفس يا نماز شب تشويق كنند.

در نتيجه، بر اساس اين احتمال كه شايد از احتمالات ديگر به واقع، نزديك تر نيز باشد، معناى حديث چنين خواهد بود: «در شمار مسلمانان و مؤمنان كامل نيست كسى كه قرآن را با صوت خوش قرائت نكند».

بر اساس اين احتمال، جمله لم يتغن در مفهوم لغوى اش - تحسين الصوت - به كار رفته و تنها در جمله ليس منا، تصرف - نفى معناى حقيقى و اثبات معناى مجازى - شده است.

شايد بتوان گفت علت اينكه برخى از بزرگان در مفهوم لم يتغنّ تصرف و آن را به معناى لم يستغن حمل كرده اند، آن است كه اينان ديده اند اگر لم يتغن به معناى حقيقى اش حمل شود، با جمله ليس منا سازگارى نخواهد داشت. ولى با احتمالى كه بيان كرديم، اين اشكال نيز برطرف مى شود.

دلالت دارند.

به امام كاظم عليه السلام عرض كردم: فدايت شوم، چه مى فرمايى در مورد كنيزهاى نصرانى كه آنها را بخرم و بفروشم؟ حضرت فرمود: بخر و بفروش. گفتم: مى توانم با آنها ازدواج كنم. حضرت قدرى ساكت شد. سپس به من نگاه كرد و آهسته فرمود: آن كنيز بر تو حلال است. باز گفتم: فدايت شوم، آيا مى توانم كنيز خواننده را خريد و فروش كنم و مى خواهم از آن كنيز فقط درآمد داشته باشم. امام فرمود: بخر و بفروش.(1)

عليها الرجال حرام و التى تدعى إلى الأعرس ليس به بأس»(1) بوده و مفادش اين است كه درصورتى كه غنا - به مفهوم الصوت الحسن - آميخته با حرام و معصيت نظير نوازندگى نباشد جايز است و همان گونه كه قبلاً گفتيم، چنين صوتى تخصصّاً از محل نزاع فقهى خارج است. بنابراين روايت مذكور نيز از دلالت بر حليت ذاتى و مطلق غنا، قاصر مى باشد.

هم واضح است.(1)

المحجة البيضاء(1) بيان شده است. ما ديدگاه ايشان را از كتاب «وافى» مى آوريم كه نظرهايش را با تفصيل بيشترى بيان كرده است.

ايشان بعد از بيان روايات و آياتى كه بر حرمت غنا دلالت دارند، مى نويسد:

آنچه از مجموعه اخبارى كه درباره غنا وارد شده است، به دست مى آيد، اين است كه حرمت غنا و متعلقات آن همچون خواندن و آموزش و شنيدن آن و خريد و فروش كنيزان خواننده، همگى به همان غنايى اختصاص دارد كه در زمان بنى اميه و بنى عباس بوده است كه زنان سخنان باطل مى خواندند و ازآلات موسيقى چون عود و نى استفاده مى كردند و مردان در مجلس ايشان حاضر مى شدند. غير از اين گونه موارد از غنا، همان طور كه سخن امام صادق عليه السلام، «او خواننده اى نيست كه مردان بر او داخل شوند»، بدان اشعار دارد) مشمول حكم حرمت نيست.(2)

گفتنى است متن سخن امام صادق عليه السلام كه فيض بدان استشهاد كرده، چنين است: «سألت ابا جعفر عليه السلام عن كسب المغنيات فقال: «التى يدخل عليها الرجال حرام».(3)

ايشان در ادامه بحث، گفتار شيخ طوسى را نيز به عنوان تأييد ديدگاهشان ذكر مى كند:

شيخ در استبصار مى فرمايد:

وجه جواز در اين موارد - زفّ العرائسُ و. - اين است كه سخنان باطل نمى خوانند و آلات موسيقى چون عود و نى و امثال آن به كار نمى برند، بلكه فقط زفاف عروس را برگزار مى كنند و هنگام بردن عروس سخنان زشت و پوچ نمى خوانند. كار كسانى كه هرگونه سخن لهوى مى خوانند، در هيچ حالى جايز نيست؛ چه در عروسى و چه در غير عروسى.

از كلام شيخ استفاده مى شود كه حرمت غنا به خاطر اشتمال بر كارهاى حرام است. بنابراين، اگر هيچ عمل حرامى با آن نباشد، جايز است. پس دليلى ندارد كه بگوييم غنا فقط در

**********

(1) . محمدمحسن فيض كاشانى، المحجة البيضاء، ج 5، صص 226 و 227.

(2) . الوافى، ج 17، ص 218.

(3) . «والذى يظهر من مجموع الاخبار الواردة فيه اختصاص حرمة الغنا و ما يتعلق به من الاجر و التعليم و الاستماع و البيع و الشراء بما كان على النحو المعهود فى زمن بنى اميه و بنى العباس من دخول الرجال عليهن و تكلمهن بالاباطيل و لعبهن بالملاهى من العيدان و القضيب و غيرها دون ما سوى ذالك كما يشعر به قوله عليه السلام «ليس بالتى يدخل عليها الرجال» (نك: كافى، ج 5، ص 119).

ص: 170

مجلس عروسى جايز است، مخصوصاً با ملاحظه اينكه در غير عروسى هم رخصت داده شده، مگر اينكه بگوييم بعضى كارها اگرچه مباح اند، با جوان مردى سازگار نيستند. پس ميزان در اين باب، حديثى است كه مى گويد: «هر كس به گوينده اى گوش فرا دهد، او را پرستيده است». و نيز قول امام باقر عليه السلام كه در جواب سؤال كننده اى درباره غنا فرمود: وقتى خدا حق و باطل را از هم جدا كند، غنا در كدام طرف قرار مى گيرد؟ [او گفت: در طرف باطل. حضرت فرمود: خودت قضاوت كردى].(1)

آن گاه ايشان در پايان بحث و در مقام نتيجه گيرى مى نويسد:

بنابراين، شنيدن غنايى كه متضمن اشعارى است كه بهشت و دوزخ را به ياد انسان مى اندازد و يا به آخرت تشويق مى كند يا نعمت هاى الهى را بيان مى كند و عبادات را متذكر مى شود و انسان را در عمل به خيرات تشويق مى كند، در اين صورت، مانعى ندارد؛ چون جملگى انسان را به ياد حق مى آورد و چه بسا پوست هاى بدن را به حركت درمى آورد و دل هاى حق جويان را نرم مى كند. اينجاست كه هر خردمندى پس از شنيدن و استماع انواع آوازها، غناى حق را از غناى باطل تشخيص مى دهد. البته اكثر آوازهايى كه متصوفه در محافل و مجالس سماع خود مى خوانند، از قبيل غناى باطل است.(2)

گفتنى است، فيض كاشانى در مفاتيح الشرايع نيز مطالبى نظير مطالبى را كه از وافى نقل گرديد، بيان كرده است.(3)

**********

(1) . «قال فى الاستبصار ما اوردناه فى اول الباب: الوجه فى هذه الاخبار الرخصته فيمن لا يتكلم بالاباطيل و لا يلعب بالملاهى و العيدان و اشباهها و لا بالقضيب و غيره بل يكون ممن يزفّ العروس و يتكلم عندها بانشاد الشعر و القول البعيد عن الفحش و الاباطيل و اما ما عدا هولاء ممن تيغنين بسائر انواع الملاهى فلا يجوز على حالٍ سواء كان فى العراس ُ او غيرها».

و يستفاد من كلامه ان تحريم الغنا انما هو لاشتماله على افعال محرّمه فان لم يتضمن شيئاً من ذلك جاز و حينئذٍ فلا وجه لتخصيص الجواز بزفّ العراس و لا يسّما قد ورد الرخصته به فى غيره الاّ ان يقال: ان بعض الافعال لا يليق بذوى المروءات و ان كان مباحاً فالميزان منه حديث: من اصغى الى ناطق فقد عبده و قول ابى جعفر صلوات الله عليه: «اذا ميز الله بين الحق و الباطل فاين يكون الغناء» (الوافى، ج 17، صص 218-220).

(2) . الوافى، ج 17، صص 221-223.

(3) . «و على هذا فلا بأس بسماع التغنى بالاشعار المتضمنّة ذكر الجنة و النار و التشويق الى دار القرار و وصف نعم الله الملك الجبّار و ذكر العبادات و التّرغيب فى الخيرات و الزّهد فى الخانيات و نحوذ الك كما اشير اليه فى حديث الفقيه بقوله عليه السلام «فذكّرتك الجنّة» و ذلك لان هذه كلها ذكر الله تعالى و ربما «تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ اَلَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلىٰ ذِكْرِ اَللّٰهِ» و بالجمله لا يخفى على ذوى الحجى بعد سماع هذه الاخبار

ص: 171

بر اساس روايت اول، استماع صوت مغنّى در صورتى كه سخن خدا را - معارف حق را - به گونه اى صحيح بيان كند، نه تنها مذموم نيست، بلكه نوعى عبادت است. درصورتى كه مغنّى سخن غير خدا - شيطان - را بر زبان براند، استماعش حرام است.

بر اساس روايت دوم نيز ملاك تشخيص غناى حق از غناى باطل، وجدان درست است؛ به اين معنا كه هر فردى كه از فطرت صحيح برخوردار است، مى تواند غناى حق از باطل را تشخيص دهد.

5. فيض مدعى است كه ديدگاهش در باب غنا همان است كه شيخ طوسى در استبصار بيان كرده است.

مجالس لهو و لعب اجرا مى شود.

بنابراين، از استدلال ايشان به اين روايت فهميده مى شود كه بين افراد غنا تفصيل وجود دارد، نه در اصل غنا. بدين معنا كه ايشان مدعى هستند غنا فى نفسه حلال است، ولى برخى از افرادش نظير دخول مردان در مجالس زنان - مصداق حكم حرمت قرار

مى گيرند. اين در حالى است كه از نظر ما، اصل غنا - كه همان صوت لهوى است - حرام است. بنابراين، صوت زيبا اگر به تنهايى انسان را متوجه امور اخروى كند و شهوات دنيوى را از دل خارج سازد، از نظر ما و نيز از نظر فيض، مطلوب است.(1)

اشكال ديگر شيخ به فيض آن است كه روايت مورد استدلال ايشان يعنى «ليست بالّتى تدخل عليها الرجال»، علاوه بر ضعف سندى، ضعف دلالتى نيز دارد؛ چون مفاد اين روايت، آن است كه غناى زنان خواننده غالبا به دو صورت انجام مى گيرد:

الف) در مجالسى مى خوانند كه مردان بيگانه نيز در آنجا حضور دارند.

ب) در مجالس اختصاصى بانوان نظير عروسى ها مى خوانند.

بر اساس ديدگاه فيض، صوت غنايى در صورت اول، حرام، و در صورت دوم، مطلقاً جايز است. شيخ به فيض مى فرمايد:

بنابراين، هرگاه مغنّى بخواهد اشعار باطلى را در محلى ديگر - غير از دو مورد نام برده - بخواند، مثلاً كنيزى براى مولاى خويش يا فرد محرمى براى محرم ديگر يا اينكه مغنى براى خودش خوانندگى كند - طبق مبناى شما حرام نيست، درحالى كه دلايل حرمت غنا از جمله آيه لهوالحديث قطعاً شامل آن مى گردد؛ چون روايتى كه براى اثبات مدّعايتان بدان استدلال كرده ايد، تاب مقاومت در برابر انبوه رواياتى را ندارد كه بر حرمت غنا در چنين مواردى دلالت مى كنند.(2)

**********

(1) . «... اقول لو لا استشهاده بقوله عليه السلام «ليست بالّتى يدخل عليها الرّجال» امكن بلا تكلّف ٍ تطبيق كلامه على ما ذكرناه من انّ المحرّم هو الصوت اللهوى الّذى يناسبه اللعب بالملاهى و التكلم بالاباطيل و دخول الرجال على النّساء لحظّ السمع و البصر من شهوة الزنا دون مجرّد الصوتِ الحسن الذى يذكر امور الاخرة و ينسى شهوات الدنيا الاّ ان استشهاده بالرّواية «ليست بالّتى يدخل عليها الرجال ظاهر فى التفضيل بين افراد الغنا لا من حيث نفسه فانّ صوت المغنّية التى تزفّ العراس على سبيل اللهو لا محاله و لذا قلنا با باحته فى ما يأتى كُنّا قد خصّصناه بالدليل» (مكاسب، ج 1، صص 299 و 300).

(2) . «لمّا رواية ابى بصير مع ضعفها سندا بعلى بن حمزه البطائنى فلا تدل على كون غناء المغنية التى يدخل عليها الرجال داخلاً فى لهو الحديث فى الاية و عدم دخول غناء التى تدعى الى الاعراس فيه و هذا لا يدل على دخول ما لم يكن منهما فى القسم المباح مع كونه من لهو الحديث قطعا فاذا فرضنا انّ المغنى يغنّى بالشعارٍ باطله فدخول هذا فى الاية اقرب من خروجه بالجملة فالمذكور فى الرواية تقسيم الغناء المغنية باعتبار ما هو الغالب من انها تطلب للتغنّى امّا فى المجالس المختصّتة بالنّساء كما فى الاعراس و امّا للتغنّى فى مجالس الرجال نعم الانصاف انه

ص: 174

نكته ديگرى كه در سخنان شيخ ضمن بررسى ديدگاه فيض و محقق سبزوارى - آمده، اين است كه:

غنا از منظر ما همان صوت لهوى است كه فى نفسه حرام بوده و از اين نظر، نيازى به اقترانش به ديگر محرمات ندارد. بلى، اگر غنا را در معناى صوت زيبا به كار بريم، گمان نمى كنم كسى به حرمت آن قائل باشد و ظاهر بيشتر كلمات فيض بيانگر آن است كه ايشان غنا را به همين معنا - الصوت الحسن - به كار برده است. بلى، از برخى كلمات ايشان استفاده مى شود كه ايشان به طور مطلق حتى صوت لهوى را نيز تا زمانى كه با محرمات خارجى همراه نگردد، حلال مى داند و اين سخن - بنا بر فرض صحت چنين نسبتى به آنان - در نهايت ضعيف است و اخبار متواتر مخالف آن، چنين ادعايى را نفى مى كنند.(1)

مراد ايشان از غنا، صوت لهوى نيست كه مناسب با مجالس عياشى و معصيت باشد، بلكه مرادشان از غنا، مطلق صوت حسن است كه گاهى با حرام مقترن و حرمت بر آن عارض مى شود؛ به ويژه استشهاد آخر ايشان به حديث «من اصغى الى ناطق» به خوبى بيانگر آن است كه از منظر ايشان، غناى لهوى مناسب با مجالس گناه، باطل خواهد بود. بنابراين، نسبت دادن قول به حليت غنا به معناى صوت لهوى - به ايشان، دور از انصاف خواهد بود.

2. كلمات شيخ در اشكال به فيض كه: «لو لا استشهاده بقوله عليه السلام: «ليست بالتى يدخل عليها الرجال...» نيز تمام نيست؛ چون بنا بر آنكه مراد فيض را از غنا، مطلق صوت الحسن بدانيم، استشهاد به اين روايت از ناحيه ايشان مبنى بر حرمت عارضى - نه ذاتى غنا - هيچ گونه اشكالى را متوجه او نخواهد كرد. در اين صورت، مفهوم استدلال ايشان به اين روايت چنين خواهد بود كه صوت حسن تا زمانى كه با مجالس لهو و لعب مناسبت نداشته باشد و با حرام آميخته نشود، به حليت و اباحه خويش باقى خواهد ماند.

3. اشكال دوم شيخ به فيض مبنى بر مباح دانستن غنا در مواردى نظير غناى كنيز براى مولايش، تمام نيست.

توضيح آنكه حدّ سخن فيض در دلالت اشعارگونه روايت ابى بصير آن بود كه غنايى كه در روايات از آن نهى شديد شده، از نوع غنايى است كه با محرمات و معاصى آميخته باشد.

از طرفى، بنا بر آنكه مراد ايشان از مفهوم غنا، الصوت الحسن باشد، نه الصوت اللهوى و الباطل، در اين صورت، مواردى از قبيل غناى مغنيه - كنيز - براى مولايش و غناى شخص براى خودش تا زمانى كه با لهو و باطل همراه نگردد و مجرد صوت حسن باشد، مباح خواهد بود.

در نتيجه، محور اشكالات شيخ به فيض، خلط در محل نزاع است، بدين معنى كه غنا به معناى الصوت الحسن، از نظر هر دو بزرگوار، مباح و غنا به معناى الصوت اللهوى المضلّ از نظر هر دو آنان، حرام است.

آنان به شدت چنين نسبتى را نفى مى كند:

به محدث كاشانى و فاضل سبزوارى قول به انكار حرمت ذاتى غنا نسبت داده شده و اينكه غنا درصورتى كه با محرمات خارجى همراه گردند، حرام است. آن گاه به آنها طعنه هايى زده شده كه شايسته نيست و اين نسبتى كه به فيض داده شده، مخالف ظاهر كلمات ايشان در وافى و كلمات حكايت شده ايشان در مفاتيح و نيز مخالف چيزى است كه از محقق سبزوارى حكايت شده است.(1)

آن گاه امام خمينى رحمه الله برداشت خويش را از ظاهر كلمات اين دو فقيه چنين اظهار مى دارد:

ظاهر سخن اين دو آن است كه غنا دو قسم است: حق و باطل. غناى حق، تغنى به اشعارى است كه متضمن ياد بهشت و دوزخ و تشويق انسان به ورود در خانه آخرت باشد و غناى باطل آن نوع غنايى است كه متعارف در مجالس لهو است، مثل مجالس بنى اميه و بنى العباس.(2)

سپس خلاصه اى از سخنان فيض را از كتاب وافى بيان مى كند و در پايان مى فرمايد:

و تو آگاهى كه ظاهر عبارت، بلكه صريح عبارت وافى از صدر تا ذيل اين است كه غنا دو قسم است: قسم حرام و آن غنايى است كه مقارن و همراه با آن خصوصيات محرم باشد، نه اينكه فقط مقارنات آن غنا، حرام باشد - بلكه خود

آن غنا هم حرام است -. پس چنين خوانندگانى و نيز تعليم و استماع آنان حرام است و اگر فيض به حرمت ذاتى غنا قائل نبود، وجهى به تحريم اين امور نبود. قسم حلال غنايى است كه تغنى به مواعظ و مانند آنها بشود. پس از حرمت غنا، فيض تغنى به ذكرالله را استثنا

**********

(1) . بيان فيض در مفاتيح الشرايع چنين است: «اقول الذى يظهر من مجموع الاخبار الوارده فى الغنا و يقتضيه التوفيق بيتها اختصاص حرمته ما يتعلق به ن الاجر و التعليم و الاستماع و البيع و الشراء كلها بما كان على النحو المعهود المتعارف فى زمن بنى اميه من دخول الرجال عليهن و استماعهم و تكلمهن بالاباطيل و لعبهن بالملاهى من العيدان و القضيب و غيرها و بالجمله ما اشتمل على فعل محرم دون باسوى ذلك كما يشعر به قوله ليست بالتى تدخل عليها الرجال اللهم الا ان يقال: ان بعض الافعال لا يليق بذوى المرؤات و ان كان مباحا فلا ينبغى لهم منه الا ما فيه غرض حق مما وردت المعتبرة بالاذن فيه بل الامر به فقد ورد ان على بن الحسين عليه السلام كان يقرا فربما مرّ عليه المار مضعق من حسن صوته و انه سأله رجل عن شراء جاريه لها صوت فقال: ما عليك لو اشتريها فذكّرتك الجنة و فى بعضها رجع بالقرآن صوتك فان الله يحب الصوت الحسن يرجع فيه ترجيعا الى غير ذلك».

(2) . «ثم انه ربما نسب الى المحدث الكاشانى و صاحب الكفاية الفاضل الخراسانى انكار حرمه الغنا و اختصاص الحرمة بلواحقة و مقارناتة من دخول الرجال على النساء و اللعب بالملاهى و نحو هما ثم طعنوا عليهما بما لا ينبغى و هو خلاف ظاهر الاول فى الوافى و محلى المفاتيح المحلى عن الثانى... بل الظاهر منهما ان الغنا على قسمين: حق و باطل فالحقّ هو التغنّى بالاشعار المتضمّنة لذكر الجنّة و النار و التشويق الى دار القرار و الباطل ما هو متعارف فى مجالس اهل اللهو كمجالس بني اميه و بني العباس» (مكاسب المحرمة، ج 1، صص 209 و 210).

ص: 177

كرده است، همان طور كه برخى تغنى در مراثى را استثنا كرده اند... اين سخن فيض چيزى نيست كه مخالف اجماع يا مخالف ضرورت مذهب باشد تا صاحبش مستحق اين همه طعنه و نسبت هاى زشت باشد. محقق نراقى همين قول فيض را انتخاب كرده و همين طور برخى از متأخرين بعد از او همان طور كه افرادى كه غنا به قرآن و غير آن را - مثل محقق سبزوارى - از حكم حرمت مطلق غنا استثنا كرده اند، مستحق چنين طعنه هايى نيستند.(1)

سپس ايشان مى فرمايد:

فالصواب ان يجاب عنه بالبرهان كما صنع الشيخ الانصارى.

آن گاه در مقام نفى ديدگاه فيض در قول به تفصيل در حرمت غنا به نقد دلايل ايشان مى پردازد.

ايشان در مقام نفى دليل «انصراف» مى فرمايد:

اولاً در برخى از روايات، نظير صحيحه على بن جعفر - كه مفادش، نهى از نشستن نزد مغنّى است، يا حسنه عبد الاعلى - كه نهى از تغنّى به الفاظ مخصوص مى كند - احتمال انصراف داده نمى شود و اين گونه روايات را مى توان مفسر روايات ديگر دانست به اينكه از نگاه شارع مقدس، غنا بذاته باطل است، نه به سبب مقارنات خارجى محرم.(2)

**********

(1) . «و انت خبير بان ظاهر هذه العبارة بل صريحها صدراً و ذيلاً ان الغناء على قسمين: قسم محرّم و هو ما قارن تلك الخصوصيات بمعنى انّ الغناء المقارن لها حرام لا انّ المقارنات حرام فقط و لهذا حرم احرهن و تعليمهن و الاستماع منهن و لو لا ذها به الى تحريمه ذاتاً لا وجه لتحريم ما ذكر و قسم محلل و هو ما يغنى بالمواعظ و نحوها فقد استثنى من حرمة الغنا قسماً هو التغنى بذكر الله تعالى كما استثنى بعضهم التغنى بالمراثى و... و هذا امر لم يثبت انه خلاف الاجماع او خلاف المذهب حتى يستوجب صاحبه الطعن و النسبة الى الخرافة و الاراجيف و قد اختاره النراقى فى المستند و بعض من تاخّر عنه كما لا يستوجبه من استثنى القرآن و غيره فالصواب أن يجاب عنه بالبرهان كما صنع الشيخ الانصارى» (همان، صص 217 و 218).

(2) . «و فيه مضافا الى عدم مجال لهذه الدعوى فى بعض الروايات كصحيحة على بن جعفر الاخيرة الطاهرة فى المنع عن الجلوس عند من يتغنى من غير ان يكون هنا معاص اخر كالمزامير و غيرها كما هو ظاهرها و كحسنة عبد الاعلى الدالة على ان التغنى بمثل الفاظ التحية ايضاً حرام و من الباطل و هى مفسرة سائر الروايات ايضاً و شارحة للمقصود من كون الغنا باطلاً بانه بذاته باطل و لهو و زور لا بملحقاته و بمدلول الكلام المعروض له...» (همان، صص 213-323).

ضمناً در حسنه عبدالاعلى آمده است: «سألت ابا عبدالله عن الغناء و قلت انهم يزعمون ان رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم رحض فى ان يقال: حيونا حيونا تحييّكم فقال عليه السلام كذبوا.» اين روايت در فصل سوم همين بخش بررسى شده است (همان، صص 213-323).

ص: 178

ثانياً به چه دليل مدعى هستيد كه غالب مصاديق غنا در عصر امويان و عباسيان، مشتمل بر محرمات خارجى بوده است. قطعاً تغنى به اشعار اختصاص به اين دو عصر نداشته، بلكه در تمامى اعصار وجود داشته است. بنابراين، در همه اين دوران، امكان اشتمال به حرام در اين غناها وجود داشته است. صرف آنكه غناى نزد سلاطين اموى و عباسى، مشتمل بر محرمات فراوانى بوده است، سبب ادعاى چنين انصرافى در اين دو عصر و ديگر اعصار نمى شود.(1)

ثالثاً كثرت افراد يك طبيعت - مثل كثرت افراد غنا مشتمل بر محرمات خارجى - سبب انصراف نمى شود.(2)

رابعاً، به فرض صحت انصراف، لازمه اش آن است كه حرمت غنا آن گاه محقق مى گردد كه جميع محرماتى كه در اين دو عصر، غنا مشتمل بر آن بود، در مصاديق غنا - در اعصار ديگر - موجود باشد. بنابراين، درصورتى كه تنها برخى از آن محرمات - نه همه اش - در موردى از غنا يافت شد، بايد به جواز چنين غنايى حكم كرد. بسيار بعيد است فيض و سبزوارى به چنين چيزى ملتزم گردند.(3)

حرام است.(1)

2. هرگاه سبب حرمت غنا، مقارنت محرمات ديگر به آن باشد، بنابراين، اهتمام شارع به منع از عنوان غنا در روايات فراوان، لغو است؛ چون نهى از آن محرمات در روايات ديگر مستقلاً بيان شده است.(2)

3. روايات مورد استشهاد محقق كاشانى، وافى به مرادشان نيست؛ چون مرسله فقيه، قطع نظر از ضعف سندى، خارج از محل بحث است، نفياً و اثباتاً. روايت ابى بصير نيز هرچند صحيحه است، اما حد دلالتش اين است كه: «لا بأس باجر المغنيه التى تدعى الى الاعراس و لا يدخل عليها الرجال اما حكم غنا در غير زفّ العرائس»، در دو روايت مورد استشهاد فيض بيان نشده است.

4. رواياتى كه در باب قرائت قرآن به صوت حَسَنْ آمده است، به غناى مورد بحث ربطى ندارد؛ چون نسبت بين غنا و صوت نيكو، عموم و خصوص من وجه است. پس در مورد اجتماع با يكديگر تعارض كرده است و روايات مجّوزه را به جهت آنكه علاوه بر ضعف سندى، موافق قول عامه است، حمل بر تقيه مى كنيم.(3)

5. سخن فيض، مخالف اجماع، بلكه ضرورت مذهب شيعه است.(4)

**********

(1) . «اقول: يرد عليه امور: ان الظاهر من الروايات المتظاهرة بل المتواترة من حيث المعنى - الناهيه عن الغنا و عن جميع ما يتعلق به هو تحريمه بنفسه مع قطع النظر عن اقترانه بسائر العناوين المحرّمة» (مصباح الفقاهه، ج 1، ص 308).

(2) . «الثانى: انه اذا كان تحريم الغنا انما هو للعوارض المحرمة كان الاهتمام بالمنع عنه فى هذه الروايات لغواً محضاً لورود النهى عن سائر المحرمات بانفسها» (همان).

(3) . «الثالث: ان ما استشهد به على مقصده لا يفى بمراده اما مرسلة الفقيه فمضافاً الى الضعف السند فيها انها اجنبيه عن الغنا نفياً و اثباتاً... و اما رواية ابى بصير فانها و ان كانت صحيحة الاّ انها لا دلالة فيها على مقصد المحدّث المذكور فان غاية ما يستفاده منها و من رواية اخرى لابى نصير انه لا بأس باجر المغنية التى تدعى العراس و لا يدخل عليها الرجال اما الغنا فى غير زفّ العراس فلا تعرض فى الروايتين لحكمه و اما الروايات الواردة فى قرائة القرآن بصوت حسن فلا صلة لها بالمقام اذ لا ملازقه بين حسن الصوت و بين الغنابل بينهما عموم من وجه فيقع التعارض فى مورد الاجتماع و تحمل الطائفه المجّوزة على التقية لما عرفت من ذهاب الى جواز الغنا فى نفسه على ان هذه الروايات ضعيفه السند» (همان).

(4) . «و يضاف الى ذالك كله انّ ما ذهب اليه المحدث المذكور مخالف للاجماع بل الضرورة من مذهب الشيعة» (همان، ص 309).

ص: 180

است كه اينان ديده اند بين سخنان فيض و عده اى از عالمان سنى نظير غزالى تشابه زيادى وجود دارد. در نتيجه، گمان كرده اند كه ديدگاه ايشان متأثر از افكار اهل سنّت بوده است.

اين در حالى است كه انصاف اقتضا مى كند هرگاه مطالب ايشان در سه كتاب معروفش - الوافى، المحجة البيضاء و مفاتيح الشرايع به همراه مستندات ديدگاهش - كه غالباً به روايات اهل بيت عليهم السلام استشهاد كرده است، با دقت نگريسته شود، اثرناپذيرى ايشان از اهل سنّت به خوبى روشن مى گردد.

با اين حال، مواردى در كلام فيض وجود دارد كه وجه آن چندان روشن نيست:

1. در انصرافى كه در سخنان ايشان به آن استشهاد شده است، بايد دقت بيشترى كرد؛ چون شكى نيست كه عصر صدور برخى از روايات غنا زمانى است كه غناى لهوى و آميخته به انواع اباطيل و محرمات شيوع داشته است، نظير عصر امويان و عباسيان. بايد اذعان كرد كه اين امر كليت ندارد؛ چون حرمت غنا بر اساس آيات و روايات تفسيركننده آن، در عصر رسالت تشريع شده است. اين در حالى است كه انصراف ادعا شده به شيوع غناى لهوى در عصر امويان و عباسيان مربوط است.

به علاوه آنكه انصراف ادعا شده حتى در برخى رواياتى كه در عصر امويان يا عباسيان نيز صادر شده است، موضوعيت ندارد نظير صحيحه على بن جعفر عليه السلام كه امام در آن روايت، از نشستن كنار فرد مغنى نهى مى كند يا حسنه عبدالاعلى كه مفادش، حرمت تغنى كردن به الفاظ تحيت نظير «أتيناكم أتيناكم حيونا حيونا نحيكم»(1) است.

بنابراين، از اين گونه اخبار استفاده مى شود كه غنا فى الجمله، حرام است.

2. سؤال يا ابهام ديگرى كه در گفتار فيض به چشم مى خورد، آن است كه حكم اصواتى كه به صورت ترجيع و تطريب از مغنّى صادر شده و دو خصوصيت تهييج شهوانى و تهييج معنوى و الهى را ندارد، در كلمات ايشان به خوبى مشخص نشده است.

در توضيح اين امر بايد گفت از ظواهر كلمات ايشان چنين استفاده مى شود كه غنايى حرام است كه با محرمات خارجى آميخته باشد و نيز غنايى كه انسان را به ياد خداوند و نعمات الهى در بهشت بيندازد يا او را از عذاب الهى برحذر دارد، مشمول حكم حليت است. در اينجا مى توان

**********

(1) . اين روايت در فصل سوم همين بخش مطرح مى شود.

ص: 183

به ايشان عرض كرد كه غنا در مقام خارج، منحصر به اين دو نوع نيست. بنابراين، غنايى كه اين دو خصوصيت را نداشته باشد، حكمش از منظر شما چگونه خواهد بود؟ نظير غنايى كه از حرام خارجى و نيز آثار معنوى خالى باشد، اما انسان را در آرامشى فارغ از غم و اندوه فرو برد يا سبب رفع خستگى روحى انسان شود؟

اين ابهام همچنان در سخنان فيض وجود دارد و شايد بتوان گفت بيشترين محل نزاع در بحث غنا، چنين مواردى است.(1)

3. آخرين نكته اى كه در بيان فيض محل تأمل است، استناد ايشان در حليت غنا به حديث معروف «من اصغى الى ناطق فقد عبده» است. به نظر مى رسد آنچه از واژه ناطق به ذهن تبادر مى كند، سخن گفتن يا سخنرانى هاى متعارف و معمولى است، نه گفتار مغنيانى - خوانندگانى - كه با موسيقى كلامشان و امواجى كه بر اثر ترجيع و تطريب اصواتشان ايجاد مى شود، مستمعين خود را تحت تأثير قرار مى دهند.

بديهى است از نظر عرف، به چنين كسانى - مغنيان - ناطق اطلاق نمى شود. بنابراين، چنين روايتى را بايد از مدار استدلال به جواز يا حرمت مطلق غنا خارج ساخت.

زيبا و حزن خواندن و ترجيع در قرآن، بلكه استحباب اين امور را در قرآن بپذيريم و ظاهر اين است كه هيچ يك از اين امور - حسن الصوت - بدون غنا به دست نمى آيد. بنا بر آنچه از اهل لغت و غير آنان استفاده شده است و ما اين مطلب را - استحباب و جواز غنا در قرآن را - در برخى از رسائل خود تفصيلاً بيان كرده ايم.(1)

آن گاه دلايل خويش را بر مدعايشان - استحباب غنا در قرآن - بيان كرده ايم. مجموع آنها به شرح ذيل است:

1. رواياتى كه بر مدح محزون كردن صدا در حال خواندن قرآن و دعا دلالت مى كند.

ايشان در اين زمينه سه روايت نقل مى كند:

الف) قرآن به حزن نازل شد. پس آن را با حزن قرائت كنيد.(2)

ب) خداوند به موسى بن عمران وحى كرد: هرگاه جهت عبادت در برابر من مى ايستى، پس همانند فردى ذليل و فقير در برابرم بايست و هنگامى كه تورات را قرائت مى كنى، پس آن را با صوت حزين به سمع من برسان.(3)

ج) راوى مى گويد: من هيچ كس را خائف تر بر خويش از موسى بن جعفر عليه السلام و هيچ كس را اميدوارتر از او نديدم. او قرائتش با صوت حزين بود. پس هنگامى كه قرائت

مى كرد، گويا با انسانى سخن مى گويد.(4)

2. رواياتى كه بر مدح حسن الصوت دلالت مى كند.

ايشان در اين قسمت، روايات زيادى را نقل مى كند كه بيشتر آنها در ذيل رواياتى كه بر مدح حسن الصوت و تحسين الصوت فى القرآن دلالت مى كردند، بيان شد.

**********

(1) . «و لا خلاف عندنا فى تحريم الغناء فى الجملة و الاخبار الدالّة عليه متظافرة و صرحّ المحقق و جماعة عن تأخر عنه بتحريم الغنا و لو كان فى القرآن لكن غير واحد من الاخبار يدل على جوازه بل استحبابه فى القرآن بناءً على دلالة الروايات على جواز حسن الصوت و التحزين و الترجيع فى القرآن بل استحبابه و الظاهر ان شيئاً منها لا يوجد بدون الغناء على ما استفيذ من كلام اهل اللغة و غيرهم و فصلناه فى بعض رسائلنا (كفاية الاحكام، ص 85).

(2) . «ففى مرسلة ابن ابى عمير عن الصادق عليه السلام: «ان القرآن نزل بالحزن فاقرؤوه بالحزن» (كافى، ج 2، ص 614، ح 2).

(3) . «عن عبدالله بن سنان عن ابى عبدالله عليه السلام قال: ان الله اوحى الى موسى بن عمران عليه السلام اذا وقفت بين يدى فقف موقف الذليل الفقير و اذا قرأت التوراه فاسمعنيها بصوتٍ حزين» (همان، ص 615، ح 6).

(4) . «على بن ابراهيم عن ابيه عن القاسم بن محمد عن سليمان بن داود عن؟ قال: ما رأيت احداً شدّ خوفا على نفسه من موسى بن جعفر عليه السلام و لا ارجى منه و كان قرائته حزناً فاذا قرأ فكانّه يخاطب انساناً» (همان، ص 606، ح 10).

ص: 185

ايشان بعد از ذكر دلايل ياد شده بر استحباب غنا در قرآن و دعا، اظهار مى دارد كه بين اخبارى كه بر حرمت غنا حتى غنا در قرآن دلالت مى كند با اخبار ذكر شده - كه بر جواز، بلكه استحباب غنا در قرآن دلالت مى كنند - تعارض وجود دارد. ازاين رو، در صدد جمع دلالى بين آنها برمى آيند:

بين اين اخبار و اخبار فراوانى كه بر حرمت غنا دلالت دارند، به دو صورت مى توان جمع كرد: اول اينكه اخبارى را كه دلالت بر حرمت غنا دارند، به غير قرآن اختصاص دهيم و اخبارى را كه بر حرمت غنا در قرآن دلالت دارند، بر هر قرائتى حمل كنيم كه به شيوه لهوى و مانند آوازه خوانى فاسقان باشد و مؤيد اين حمل، روايت عبدالله بن سنان است كه در صدرش، امر به خواندن قرآن با غنا و لحن عرب است: اقروا القرآن بالحان العرب، ولى در ذيل آن، از لحن فساق نهى مى كند: سيجى من بعدى اقوام....(1)

دوم اينكه بگوييم موضوع حكم در ادله حرمت، لفظ «الغنا» است و الغنا لفظ مفردى است كه «ال» بر آن داخل شده است و چنين لفظى از نظر لغوى بر عموم دلالت ندارد. بنابراين، با استناد به اين لفظ مى توان گفت همه اقسام غنا، حرام است و اگر گاهى از لفظ مفردى كه «ال» بر آن داخل شده است، عموم و شمول استفاده مى شود، به اين خاطر است كه در كلام، قرينه اى نيست كه از افراد خاصى موردنظر گوينده بوده باشد.

نمى توان گفت به طور غيرمعين بر بعضى از افراد دلالت مى كند؛ چون دلالت بر افراد غير معين با هدف سخن گفتن كه همانا افاده منظور است، منافات دارد. پس چاره اى نيست جز آنكه آن را بر عموم و استغراق حمل كنيم، ولى در مورد غنا، قرينه اى در دست است كه افراد خاصى موردنظر گوينده بوده است؛ زيرا در زمان ائمه عليهم السلام فقط غناى لهوى شايع بوده است. پس اگر اخبار وارده را بر اين افراد خاص حمل كنيم، حمل بعيدى نيست.(2)

**********

(1) . «و ح نقول: يمكن الجمع بين هذه الاخبار و الاخبار الكثيرة الدالة على تحريم الغناء بوجهين: احدهما تخصيص تلك الاخبار بما اعدا القرآن و حمل ما يدل على ذم التغنى بالقرآن على قرائة تكون على سبيل اللهو كما يصنعه الفسّاق فى غنائهم و تؤيده رواية عبدالله بن سنان و المذكورة فان صدر الخبر الامر بقرائة القرآن بالحان العرب و اللحن هو الغنا - اقروا القرآن بالحان العرب و اللحن هو الغناء...» (كفاية الاحكام، ص 86).

(2) . «ان يقال: المذكور فى تلك الاخبار «الغنا» و المفرد المعّرف بالام؟ يدل على العموم لغة و عمومهُ انمّا يستنبط

ص: 186

سپس ايشان رواياتى را به عنوان تأييد وجه دوم از راه هاى جمع روايات متعارضه بيان مى كند؛ نظير روايت على بن جعفر عليه السلام: سألته عن الغنا هل يصلح فى الفطر... «قال لا بأس ما لم يعص به» و روايت ابى بصير: «اجر لمغنيه التى تزفّ العرائس ليس به بأس ليست بالتى تدخل عليه الرجال»؛ و در ذيل اين روايت مى گويد:

اين روايات دلالت مى كند كه منشأ حرمت غنا، دخول مردان در آن مجالس است. پس اين روايات اشعار به اين معناست كه منشأ حرمت غنا، مقارنت برخى از محرمات به غناست - وگرنه نفس غنا منهاى آن محرمات حرام نيست -.(1)

ايشان بعد از بيان راه هاى جمع بين روايات متعارض مى فرمايد:

در تعدادى از اين اخبار هم به لهوى و باطل بودن غناى مورد حكم اشاراتى است و صدق عنوان لهو و باطل بر قرائت قرآن و دعا و از كارى كه با صوت زيبا خوانده مى شوند و آخرت را به خاطر مى آورند و انسان را

به سوى عالم قدس تشويق مى كنند، محل تأمل است.(2)

در پايان نيز مى فرمايد:

پس اخبار فقط بر حرمت غناى لهوى دلالت دارند و در مورد غناى غيرلهوى ساكت هستند. پس اگر در مورد غناى غيرلهوى اجماعى داشته باشيم، همان اجماع، مدرك حكم خواهد بود، وگرنه بر اصل اباحه باقى مى ماند و حكم به جواز خواهيم كرد، ولى با اين همه، راه احتياط واضح است.(3)

**********

( من حيث انه لا قرنيه على ارادة الخاص و ارادة بعض الافراد من غير يعتين ينافى غرض الافادة و سياق البيان و الحكمة فلا بد من حمله على الاستغراق و العموم هيهنا ليس كذلك لان الشايع فى ذلك الزمان على سبيل اللهو من الجوارى المغنيات و غيرهن فى مجالس الفجور و الخمور و العمل بالملاهى و التكلّم بالباطل و اسماعهن الرجال و غيرها فحمل المفرد على تلك الافراد الشائعه فى ذلك الزمان غير بعيد» (همان، ص 86).

(1) . «اذ فيه دلالة على ان منشاء المنع دخول الرجال عليها ففيه اشعار بان منشأ المنع فى الغنا هو بعض الامور المحرّمة المقترنة به كالالتهاء و غيره» (همان).

(2) . «و فى عده من تلك الاخبار الدالة على منع الغنا اشعارٌ بكونه لهواً باطلاً و صدق ذلك فى القرآن و الدعوات و الاذكار المقروءة بالاصوات الطيبة المذكّرة للاخرة المهيجّة للاشواق الى العالم الاعلى محل تأمل» (همان).

(3) . «فاذن لا ريب فى تحريم الغنا على سبيل اللهو و الاقتران بالملاهى و نحو هما ثم ان ثبت اجماع فى غير الغنا على سبى اللهو متبعاً و الا بقى حكمه على اصل الاباحة و طريق الاحتياط واضح» (همان، ص 86).

ص: 187

كه را خدا گمراه كند، او را راهبرى نخواهد بود.

آيه 58 سوره مريم:

إِذٰا تُتْلىٰ عَلَيْهِمْ آيٰاتُ اَلرَّحْمٰنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا.

هنگامى كه آيات خداى رحمان برايشان تلاوت مى شد، سجده كنان و گريان به خاك مى افتادند.

آيه 83 سوره مائده:

وَ إِذٰا سَمِعُوا مٰا أُنْزِلَ إِلَى اَلرَّسُولِ تَرىٰ أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ اَلدَّمْعِ مِمّٰا عَرَفُوا مِنَ اَلْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنٰا آمَنّٰا فَاكْتُبْنٰا مَعَ اَلشّٰاهِدِينَ.

و هنگامى كه گوش فرا دهند به آنچه بر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نازل شده است، مى بينى چشمانشان را كه از اشك سرازير است، از آنچه معرفت به حق پيدا كردند و مى گويند: اى پروردگارمان، ايمان آورديم. پس تو ما را با حضور يافتگان محسوب فرما.

2. رواياتى كه بر ممدوح بودن حسن الصوت نيز دلالت دارند، با غناى مصطلح ارتباطى ندارند و موضوعاً خارج از آن است. بنابراين، بين روايات ناهيه از غنا و روايات دال بر مدح حسن الصوت و تحسين الصوت در قرآن اساساً تعارضى نيست تا آن را حل كنيم.

در تبيين اين امر مى گوييم تعابيرى نظير حسن الصوت يا تحسين الصوت، واژه هايى هستند كه معانى آشكار دارند و با غناى فقهى مورد بحث، بسيار متفاوت است. بنابراين، اختلاط اين واژه ها با يكديگر سبب توهم تعارض بين روايات مربوط به آنها شده است.

صاحب وسائل الشيعه بعد از بيان روايات حسن الصوت و تحسين الصوت در قرآن مى فرمايد:

بر هيچ منصفى پوشيده نيست كه تحسين صوت مستلزم غنا نيست. پس بايد آن را مقيد كرد به صوتى كه به مرحله غنا نرسد.(1)

3. اين سخن شما كه «ال» در «الغنا» در روايات - به غناى شايع در عصر بنى اميه حمل مى شود، تمام نيست؛ چون تطبيق دادن روايات تفسيرى آيات لهو و قول الزور به غنا عصر

**********

(1) . «اقول: ما يخفى على منصف ان تحسين الصوت لا يستلزم كونه غناء فلا بد من تقييده بما لا يصل الى حدّ الغنا لما مضى ديانى» (وسائل الشيعة، ج 6، ص 212).

ص: 190

امويان و عباسيان، خلاف ظاهر است. نهى از غنا، در صدر اسلام به وسيله آيات مطرح شده است و ائمه تنها مبين و مفسر آن بوده اند.

4. بعد از روايات متواترى كه از شعيه و سنى در حرمت غنا رسيده است، مطرح كردن اجماع، سخن تمامى نيست.

5. رجوع به اصل اباحه در آنجا صحيح است كه دليلى بر حرمت غنا در قرآن نباشد. بنابراين، با توجه به روايات فراوانى كه در نهى از غنا به طور مطلق، و نيز برخى رواياتى كه حتى در زمينه نهى از غنا در قرآن رسيده است، رجوع به اصل، بى مورد خواهد بود. از جمله اين روايات، روايتى است كه حتى در گفتار محقق سبزوارى نيز آمده بود.(1)

همان گونه كه پيداست، در اين روايت از خواندن قرآن با آهنگ هاى رهبانان و نوحه سرايان - موسيقى هاى به اصطلاح عرفانى يا حزن آور - به شدت نهى شده است.

است.(1)

به طور كلى، در بيشتر كتاب هاى فقهى كه درباره موضوع غنا تأليف يافته، بحث مستثنيات غنا نيز ذكر شده است. ازاين رو، ما نيز به پيروى از مشهور به تبيين و تحليل آن مى پردازيم.

سه مورد از شمول حكم حرمت غنا مورد استثنا قرار گرفته و به حليت آنها حكم شده است: غنا در عروسى؛ غنا در مراثى؛ غنا در حُدى - آواز ساربان.(2)

به نظر شيخ در نهايه، مزد زنان خواننده در مجالس عروسى تا زمانى كه به سخنان باطل و اختلاط مردان با زنان همراه نباشد، مانعى ندارد. ابن براج اين قول را مكروه دانسته و ابوالصلاح تمامى آن را حرام دانسته است. شيخ مفيد فرموده است: كسب زنان خواننده و نيز يادگيرى و ياد دادن آن در شرع اسلام حرام است و تفصيلى نداده است. سلار نيز چنين گفته است. ابن ادريس گفته است:

مزد زنان خواننده درصورتى كه با كلمات باطل همراه نباشد، مانعى ندارد. بنا بر آنچه روايت شده است، اظهر نزد من آن است كه غنا حرام است. از هر فردى كه باشد، ولى اقرب نزد من - علامه حلى - همان قول شيخ در نهايه است.(1)

در برابر ديدگاه قدماى اصحاب، عده اى از متأخرين قائل به جواز غنا در عروسى شده اند، نظير: علامه حلى، محقق حلى، محقق كركى، شهيد اول و شهيد ثانى. در اينجا سخن برخى از آنان را بيان مى كنيم.

باطل نباشد و مردان نيز در آن مجلس راه نيابند.(1)

روايات متعددى در جواز غنا در عروسى وارد شده است و برخى از بزرگان جواز غنا در عروسى را به شهرت نسبت داده اند. البته به شرطى كه مشتمل بر سخنان باطل و آلات لهو و حضور مردان نباشد.(2)

آن را از حكم كلى غناى حرام استثنا كرده اند، تا زمانى كه مشتمل بر عمل حرامى نباشد.(1)

نتيجه آنكه به جز قدماى اصحاب - كه از ظواهر يا نص كلماتشان، حرمت مطلق غنا حتى در مجالس عروسى، استفاده مى شود، بيشتر متأخرين از فقها تاكنون به حليت و مباح بودن غنا در عروسى حكم داده اند.

كتاب ها عنوان مسئله اين گونه بيان شده است: «اباحه غنا در عروسى» يا «جواز مزد زنى كه در عروسى ها مى خواند».

شنيدن موضوعيت دارد، نه ديدن يا حضور فيزيكى داشتن.

3. موضوع حكم - جواز غنا - مجالسى است كه به عنوان عروسى برگزار مى شود. ازاين رو، مجالس قبل و بعد از زفاف را نيز شامل مى شود.

نكته اى كه در اين روايت قابل بحث و مناقشه است، اين است كه مراد از «الرجال» در حديث چه كسانى هستند. آيا مراد مخصوص مردان نامحرم هستند يا شامل مردان محرم نيز مى شود؟ به عبارت ديگر، آيا مردان محرم مى توانند در مجلس عروسى حاضر شوند يا صداى خوانندگان زن در اين گونه مجالس را از بيرون استماع كنند يا خير؟ بررسى مفصل اين مسئله در روايت بعدى بيان مى شود.

1. مراد از «تزفّ العرائس» چيست؟

2. مراد از «الرجال» در «ليست بالتى يدخل عليه الرجال» چيست؟

1. جمله «ليست بالّتى يدخل عليها الرجال» را مى توان به منزله تعليل در جواز غنا در زفّ العرائس قرار داد؛ به اين معنا كه مضمون اين جمله آن است كه زفّ العرائس از مجالسى است كه مختص زنان است و مردان نبايد در آن حضور يابند. بنابراين، از منظر شارع، منعى در غناى زنان در چنين مجالسى نيست و مفاسدى كه بر غناى محرّم مترتب است، در چنين مجالسى وجود ندارد.

2. اگر زفّ العرائس را اعم از حضور زنان در كنار عروس و نيز هنگام بردن او از منزل خودش به منزل شوهرش - داماد - بدانيم، سبب نقض علت ذكر شده - ليست بالّتى... - در حديث مى شود؛ چون هنگام بردن و حركت دادن عروس به منزل شوهر - كه قاعدتاً در محيط باز و در معرض ديد مردم صورت مى گيرد - قطعاً صداى زن خواننده به گوش مردان بيگانه و نيز هوس رانان مى رسد. اين امر نيز هرگز مورد رضايت شارع مقدس نخواهد بود.

بنابراين، براى اجتناب از تهافت و تناقض در صدر و ذيل روايت، لازم است زفّ العرائس - ترف العرائس - را مختصّ به موردى كنيم كه در آن مجلس، مردان حضور

ندارند.

در نتيجه، بر اساس اين روايت، غناى زنان خواننده تنها هنگام زفاف، آن هم هنگامى كه تنها زنان نزد عروس - در منزل داماد يا عروس - حضور داشته باشند و او را آماده فرستادن نزد شوهر مى كنند، جايز است و در مجالسى كه قبل يا بعد از زفاف به عنوان عروسى با مجالس شادى تشكيل مى شود، جايز نيست. آيت الله العظمى خامنه اى نيز ضمن آنكه حرمت غنا در عروسى را از باب استثنا و تخصيص نفى مى كند، مى فرمايد:

اما بنا بر اينكه استثنا باشد - آن طور كه فقها فرمودند - آيا اين مخصوص مجلس زفاف است؟ مجلس زفاف يعنى همان كه در رسوم زمان ما شب عروسى است، شامل فرداى عروسى مثلاً نمى شود. اين را بايد بگوييم؛ چون زفّ العرائس يعنى بردن عروس - بردن عروس هنگامى است كه براى داماد معين مى شود. مثلاً در زمان ما شب عروسى يا بعضى جاها عصر روز عروسى كه زن را خانه شوهر مى برند، فرداى آن روز هم معمولاً در زمان ما متعارف است. آيا اين حليت، اين استثنايى كه ذكر كردند، مخصوص همان مجلسى است كه فقط براى بردن عروس است... يا شامل مجلس فرداى آن شب مثلاً نمى شود.(1)

**********

(1) . درس 295، صص 8 و 9.

ص: 200

آن گاه مى فرمايد:

به نظر مى رسد كه اگر گفتيم استثناست، شامل همه اينها مى شود. بله، اگر مجالس متعددى مى گيرند، با فاصله هاى زياد كه غالباً هم كار مترفين و پولدارهاست و بى پول هاى بى عقل هم از آنها تقليد مى كنند، يك بار براى شيرينى خورى، يك بار براى عقد، يك بار براى...، يك بار براى عروسى، همين طور مجالس متعدد مى گيرند، اين مجالس متعدد مشمول حكم نيست، بلاشك، اما آن مجالسى كه هم زمان با زفّ العروس است، به نظر مى رسد كه همه اينها مشمول اين حكم است. در اين روايات، يك روايت وجود داشت كه كلمه زفاف در آن نبود. تعبير اين بود: «وَالَّتى تُدعى إلَى الأَعراس». زفاف عرائس نبود. به عروسى دعوت بشود. عروسى شامل

همه اينها مى شود.(1)

متصل باشد، اجمالش به عام سرايت مى كند، نظير «كل ماء طاهر الا ما تغير طعمه او لونه أو ريحة» كه مراد از «تغير» مشخص نيست كه آيا خصوص تغير حسى است يا اعم از حسى و تقديرى است.

هرگاه مخصص، منفصل باشد، اجمالش به عام سرايت نمى كند و تمسك به عام در موارد مشكوك لازم است، نظير مسئله مورد بحث ما. در نتيجه مخصص - جواز غناى زنان در زفّ العرائس - تنها در قدر متيقن كه حضور نيافتن مردان نامحرم است - حجت بوده و در موارد مشكوك - حضور مردان محرم در مجلس زفاف - قاعده اصولى اقتضا مى كند كه به عام - حرمت غنا مطلقاً - تمسك كنيم.

مى خواند، جايز نخواهد بود. آيت الله العظمى خامنه اى نكات ارزشمندى را در اين باره ذكر كرده است كه مى آوريم:

آيا اين استثنا شامل مجلس مردانه اى كه در آن يك آوازه خوان آواز بخواند، هم مى شود يا نه؟... آيا اين جواز مخصوص مجلسى است كه زن ها در آن باشند و آوازه خوان زن براى آنها بخواند؟... ذوقاً بعيد نيست كه انسان بگويد فرقى بين اينها نيست، مغنيه خصوصيتى ندارد. مغنى از اين جهت مثل مغنيه است تذوّق انسان اين است يك مناطى را انسان حدس قوى

مى زند يا شايد اطمينان پيدا مى كند كه ملاك حيثيت اين است كه مجلسى است براى عروسى. در واقع، يك مراسم شادى است، به خصوص كه در بعضى از روايات، غنا در عيد أضحى و فطر هم استثنا شده است. اگرچه ما آن را قائل نيستيم، اما به نحوى مى شود از آنها استشهاد كرد.(1)

آن گاه در ادامه مى فرمايد:

بعيد نيست كه انسان بگويد مجلس مردانه هم همين طور است، لكن اگر بخواهيم جمود كنيم به ظاهر لفظ، اين جواز مخصوص مغنيه است و أعراس هم مراد، أعراس زنانه است؛ چون مسلّم است كه مغنية اگر در عروسى مردانه بخواهد شركت كند و بخواند، اين صورت شرعى ندارد. بنابراين، عروسى، عروسى زنانه است، خواندن هم مغنيه زن است.(2)

ايشان در پايان، بر اساس مبنايى كه در بحث غنا اختيار كرده است، مى فرمايد:

حرمت غنا لهوى مضل اگر آن طورى كه ما روايت را معنا كرديم، يعنى احتمال داديم آن وقت فرقى بين مجلس زنانه و مردانه نيست، فرقى بين مجلس عُرس و غير عُرس هم نيست؛ يعنى اگر در مجلس عُرس هم غنايى بخواند كه لهو مضلّ عن سبيل الله باشد، اين حرام است؛ چه در مجلس عُرس؛ چه در مجلس غير

**********

(1) . درس 295، ص 10.

(2) . همان.

ص: 203

عُرس؛ يعنى آن طور كه ما ازاين روايت استفاده كرديم.(1)

بايد گفت چنين غناى جايزى در واقع، تخصصّاً از نوع غناى محرم - به معناى كه در بخش اول بيان كرديم - خارج است و دلايل حرمت غنا شامل آن نخواهد بود؛ به دليل آنكه شروط و خصوصيات غناى محرم در چنين غنايى موجود نيست.

حرام است؛ خواه خواننده آن زن باشد يا مرد، در مجلس عروسى باشد يا غيرعروسى؛ چون ملاك حرمت، مضل بودن و لحن فاسقانه داشتن است.

اينكه واژه مغنيه در روايات ذكر شده است، از آن جهت است كه در عصر صدور روايات غالباً از زنان در مجالس خوانندگى (عروسى و غير آن) استفاده مى كردند، نه اينكه حكم داير مدار زنان خواننده مغنيه باشد.

از طرف ديگر، چون در عروسى ها - آن گاه كه مردان اجنبى در آن حضور نداشته باشند و جلسه به صورت مختلط نباشد - زمينه ضلالت و فساد كمتر است، ازاين رو، شرع مقدس اجازه داده است كه خوانندگى زنان در چنين مجالسى ايراد ندارد، البته درصورتى كه به لحن فاسقان خوانده نشود يا مشتمل بر مطالب باطل و فسادانگيز و گمراه كننده نباشد.

شخص مردى است كه در مجلس پيامبر نبوده است. پس چگونه اين مطلب را به آن حضرت نسبت مى دهد؟(1)

مى خواند: ما بر شما آمديم، ما بر شما آمديم، پس به ما تحيت گوييد و ما نيز به شما تحيت مى گوييم.(1)

نظير اين روايت در منابع روايى ديگر نيز نقل شده است.(2)

از طرفى ترانه و شعر ذكر شده در روايت، علاوه بر اينكه به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نسبت داده شده است، به شكل هاى ديگرى نيز در منابع روايى اهل سنّت بيان شده است، نظير:

ما آمديم. ما آمديم، پس به ما احترام كنيد تا به شما احترام كنيم.

اگر نبود طلاى قرمز - زن سرخ روى زيبا -، ما در منطقه شما وارد نمى شديم.

اگر نبود زن زيباى گندم گون در ميان شما، دوشيزگان شما بلندمرتبه نمى شدند - شهرت پيدا نمى كردند.(3)

مجالس عروسى و زفاف دانست.

وجود داشته است. لذا حضرت مى فرمايد: چنين چيزى حرام است. اين روايت دليل بر آن نمى شود كه مطلق غنا ولو در آن لهو نباشد، هم حرام است.(1)

آن گاه عايشه اشعارى قرائت كرد.(1)

آن گاه حفصه گفت:

فاطمه عليها السلام، برترين زنان بشريت است

او كسى است كه سيمايش همانند ماه تابنده است

خداوند، تو را بر تمامى جهانيان برترى داد

به فضيلتى كه خداوند در آيه «زمر» اختصاص داد(2)

خداوند تو را به همسرى جوان مرد و فاضل تزويج كرد

يعنى على عليه السلام كه برترين شخصى است كه در بين حاضران وجود دارد

پس كنيزان من شادى كنيد به اين وصلت

كه فاطمه عليها السلام، كريمه اى است كه دختر بيم دهنده (پيامبر) عظيم است.(3)

سپس معاذه، مادر سعد بن معاذ، چنين گفت:

سخنى مى گويم كه در آن سخن مطالب مهمى است

و ياد مى كنيم بهترين خوبان را و او را آشكار مى كنم

محمّد صلى الله عليه و آله و سلم برترين فرزندان آدم است، در او هيچ تكبّر و گمراهى نيست

به سبب فضل او، خداوند راه هدايت را به ما شناساند

**********

(و سرن مع خير نساء الورى نفدى بعمّات و خالاتٍ

يا بنت من فضّله ذو العلى بالوحى منه و الرسالات»

(1) . همان:

«يا نستوه استرن بالمعاجز واذكرن ما يحسن فى المحاضر

واذكرن ربّ الناس اذ يخصّنا بدينه مع كل عبد شاكر

و الحمدلله على افضاله و اشكر لله العزيز القادر

سرن بها فالله اعطى ذكرها و خصّها منه بطهر طاهر»

(2) . به آيه 72 سوره زمر: «وَ سِيقَ اَلَّذِينَ اِتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى اَلْجَنَّةِ زُمَراً» اشاره دارد.

(3) . همان:

«فاطمة خير نساء البشر و من لها وجه كوجه القمر

فضلك الله على كلّ الورى بفضل من خصّ بآى الزّمر

زوجك الله فتى فاضلاً اعنى عليّاً خير من فى الحضر

فسرن جاراتى بها انها كريمة بنت عظيم الخطر»

ص: 210

پس خداوند به او جزاى خير دهد

و ما به همراه دختر پيامبر هدايت هستيم

كه شرافت در او جاى گرفته است

ريشه و اصل - خانوادگى فاطمه عليها السلام در اوج بزرگى است كه هيچ كس و هيچ چيز به آن مرتبه نرسيده است و نزديك آن نيست.(1)

زن ها شعر اول هر رجزى را تكرار مى كردند و سپس تكبير مى گفتند.

اين استثنا آن است كه اجماع بر حرمت غنا در غير مجالس مراثى است.(1)

آن وجود ندارد.(1)

آن گاه به ردّ ادله مقدس اردبيلى مى پردازد.(2)

مسئله اى بپرسم. (حنان مى گويد:) وقتى خدمت امام صادق عليه السلام رسيديم، من خودم اين قصه را براى حضرت گفتم. حضرت فرمود: آيا براى خواندن شرط مى كند؟ گفتم: به خدا، نمى دانم شرط مى كند يا نه؟ فرمود: به او بگو شرط نكند و هر چه به او دادند، قبول كند.(1)

با توضيحاتى كه گذشت، دلالت روايات بر اثبات جواز غناى لهوى و فاسد در مراثى، تمام نيست. بنابراين، اثبات اين مدعا دلايل قوى ترى مى طلبد.

رواج منكرات از جمله غناى محرم در مجالسى كه با عنوان مجلس مرثيه بر اهل بيت عليهم السلام برگزار مى شود، اظهار داشته است:

و از واضح ترين اغرائات شيطان اين است كه گاه شخصى را كه قصد پنهان سازى گناه خود را دارد، به منظور خوش حالى و دورى از ناملايمات و بهره ورى و لذت نفسانى به زمزمه لهوى كه موجب نشاط وى مى گردد، وا مى دارد و او آن زمزمه را در بيتى از اشعار حكمت آميز قرار مى دهد و با خواندن آن شعر غنا مى كند يا اينكه او را وا مى دارد نزد كسى كه غنا مى كند حاضر شود تا وى با خواندن اشعار لهوى، او را به نشاط آورد و موجب تفريح

و لذت وى شود. چه بسا مجلسى را جهت حضور صاحبان صدا بيارايد و آن مجلس را مجلس مرثيه مى نامد. بر اثر آوازهايى كه در آن مجالس خوانده مى شود، نشاط و انبساطى به وى دست مى دهد كه از تار زدن حاصل نمى گردد. چه بسا در خلال مجلس به جهت غم و غصه هايى كه در قلب وى مى كند و از خاطرش پنهان است، اشكى نيز فرو مى ريزد، چنان كه گاه از فقدان چيزى كه قواى شهويه حضور آن را مى طلبد، مهموم است و بدين جهت مى گريد و خيال مى كند كه در مرثيه گريسته، و به مرتبه عالى نايل شده است. اين در حالى است كه به پايين ترين مراتب جهنم مشرف گرديده است. پس بايد گفت: پناه گاهى نيست مگر به سوى خدا از شيطان و نفس اغواگر.(1)

در تأييد اين سخنان تأثرآور شيخ بايد اظهار داشت كه در عصر كنونى نيز - در جامعه اسلامى خود ما - شاهد گسترش منكراتى هستيم كه در سخنان شيخ بدان ها اعتراض شده است. مجالسى كه با عنوان عزادارى و مرثيه سرايى، انواع سبك هاى مهيج و اصوات لهوى را ترويج مى كنند و سبب اعتراض بسيارى از متشرعين به ويژه مراجع و عالمان دينى مى شوند، رو

**********

(1) . «و من اوضح تسويلات الشيطان ان الرجل المتسّتر قد تدعوه نفسه - لاجل التفرج و التنزه و التلّذذ الى ما يوجب نشاطه و رفع الكسالة عنه من الزمزمة الملهية - فيجعل ذلك فى بيت من الشعر المنظوم فى الحكم و المراثى و نحوها فيتغنّى به او يحضر عند من يفعل ذلك و ربما يعد مجلسا لاجل احضار اصحاب الالحان و يسميه مجلس المرثية فيحصل له بذلك ما لا يحصل من ضرب الاوتار من النشاط و لا نبساط و ربّما يبكى فى خلال ذلك لاجل الغموم المركوزة فى قلبه، العائبة عن خاطره من فقد ماستحضره القوى الشهوية و يتخيل انه يبكى فى المرثية و فاز بالمرتبة العالية و قد اشرف على النزول الى دركات الهاوية فلا ملجا الى الله من شرّ الشيطان و النفس الغاوية» (مكاسب، ج 1، ص 297).

ص: 217

به فزونى است.

در نتيجه، سيره ادعا شده در زمينه جواز غنا در مراثى، تمام نيست. با اين بيان، ضعف كسانى كه ادعا مى كنند اجماع تنها در حرمت غناى خاص جز در مراثى ثابت شده است، روشن مى گردد؛ چون دليل بر حرمت غناى خاص، تنها اجماع نيست، بلكه عمده ادله آن، آيات، روايات و عقل است كه در تمامى اينها فرقى بين مراثى و غير مراثى گذاشته نشده است. همچنين قبل از محقق كركى، تمامى علما قائل به حرمت غناى لهوى و گمراه كننده بودند و استثنايى در كار نيست تا ادعا شود اجماع تنها در غير مراثى ثابت شده است.

صحيح در تحريم غنا مى فرمايد:

والاصل الجواز فما ثبت تحريمه يحرم و الباقى يبقى فتامل فيه.

اصل در اين مسئله، جواز مى باشد پس موارد كه دليل حرمتش روشن است، بر اساس آن عمل شده و غير آن موارد تحت اصل جواز باقى مى ماند.(1)

1. روايات دال بر جواز نوحه سرايى براى مردگان با روايات ديگرى كه نهى از آن مى كند، تعارض دارد.(1)

2. بر فرض، اگر دلالت اين روايات را بر جواز نوحه سرايى به شكل غنا بپذيريم، بايد گفت: اين روايات به وسيله ادله حرمت غنا مقيد مى گردند؛ چون روايات غنا به صورت

كلى، نهى از غنا لهوى و گمراه كننده مى كند.

در نتيجه، نوحه سرايى بر مردگان تنها در صورتى جايز خواهد بود كه به صورت غناى لهوى و گمراه كننده نباشد.

3. روايات دال بر جواز نوحه سرايى بر مردگان - بر فرض صحت - تخصصاً از موضوع بحث - غنا - خارج هستند؛ چون همان طور كه در تبيين موضوع حكم غنا بيان كرديم - غناى مذموم و حرام به عنوان يك موضوع شرعى و فقهى، آن صوتى است كه مشتمل بر لهو گمراه كننده و باطل باشد. هرگاه نوحه سرايى با خصوصيات مطرح شده صورت گيرد، در اين صورت به عنوان غناى مذموم، حرام خواهد بود، نه به عنوان نوحه سرايى.

پس اين دليل مقدس اردبيلى نيز تمام نيست.

بزرگواران، انسان را در گريه كردن نسبت به مصايبشان يارى مى دهد. بنابراين، غنا در مراثى اهل بيت عليهم السلام مطلوبيت شرعى دارد. 1(1)

اشكال هاى شيخ انصارى به محقق اردبيلى: 2(2)

اشكال اصلى شيخ آن است كه ادله مستحبات، قدرت مقاومت در برابر ادله واجبات را ندارند، چون:

1. ادله مستحبات از مكلفين مى خواهد كه فعل مستحبى را با سبب مباح و جايز انجام دهد، نه با سبب حرام. مفروض آن است كه غنا، ذاتاً حرام است و تحقق فعل مستحبى - گريه بر مظلوميت اهل بيت عليهم السلام به وسيله آن برخلاف مقتضاى دليل استحباب گريه بر آنهاست. نظير ادخال سرور در قلب مؤمن كه تنها از راه مباح مى توان اين عمل مستحبى را انجام داد، نه از طريق حرام.

2. مفاد دليل استحباب آن است كه فعل مشخصى با قطع نظر از عناوينى كه ممكن است بر آن عارض شود، مستحب است. ازاين رو، اگر عنوان حرام بر آن عارض گردد يا مقدمه حكم الزامى - نظير واجب يا حرام - قرار گرفت، با مستحب بودن آن به عنوان اولى آن عمل منافاتى، نخواهد داشت. بدين معنى كه عروض آن عنوان جديد سبب تغيير حكم آن عمل مستحبى بر اساس مفاد الزامى خودش - حرام يا اجب - خواهد گشت، نظير آنكه مولا يا پدر امر به عمل استحبابى بنمايد كه اين امر سبب وجوب امتثال آن عمل بر عبد و فرزند مى شود.

3. ملاك احكام الزامى - وجوب و حرمت - با ملاك احكام غيرالزامى - استحباب و اباحه و كراهت - تعارضى ندارد و هنگام اجتماع، حق تقدّم با احكام الزامى خواهد بود؛ بنابراين، در مسئله مورد بحث نيز دليل حرمت غنا بر دليل استحباب گريه بر مصايب اهل بيت عليهم السلام مقدّم است و

**********

(1) 1. «و قد استثنى مراثى الحسين عليه السلام ايضاً و دليله ايضا غير واضح و لعل دليل الكل انه ما ثبت بالاجماع الا فى غيرها و الاخبار ليست بصحيحة فى التحريم... و يويده ان البكاء و التفجّع عليه السلام مطلوب و مرغوب و فيه ثواب عظيم و الغناء معين على ذلك و انه متعارف دائما فى بلاد المسلمين فى زمن المشايخ الى زماننا هذا من غير نكير و هو يدل على الجواز غالباً» (نك: مجمع الفائدة و البرهان، ج 8، ص 61).

(2) 2. «ان ادلة المستحباب لا تقاوم ادلّة المحرمات خصوصا التى تكون من مقدماتها فان مرجع ادله الاستحباب الى استحباب ايجاد الشيء بسببه المباح لا سببه المحرّم. الا ترى انه لا يجوز فى قلب مومن و اجابته بالمحرمات كالزنى و اللوالط و الغناء و السّر فى ذلك ان دليلا استحباب انما يدلّ على كون الفعل مستحباً لو حلّى و طبعه خالياً عما يوجب لزوم احد طرفيه فلا نيافى ذلك طرّو عنوان من الخارج يوجب لزوم فعله او تركه كما اذا صار مقدمه لواجب او صادقه عنوان محّرم..... و الحاصل ان جهات الاحكام الثلاثة - اعنى الاباحة و الاستحباب و الكراهه لا تزاحم جهة الوجوب او الحرمة فالحكم لهما مع اجتماع جهتيهما مع احدى الجهات الثلاث» (مكاسب، ج 1، ص 308).

ص: 221

تعارضى بين آنها متصّور نيست.

خلاصه سخنان شيخ آن است كه ادلّه حرمت غنا، حاكم بر ادلّه استحباب گريه بر مظلوميت اهل بيت عليهم السلام است و مقدم بر آن است، نظير حكومت ادله نفى عسر و حرج و ضرر نسبت به ادلّه اوليه ديگر.

نمى شود.(1)

هست كه راهى غير از اين جاده را بلد باشد؟ طرماح عرض كرد: اى فرزند رسول خدا، من چنين راهى را مى شناسم. امام به او فرمود: تو از جلو حركت كن. پس طرّماح حركت كرد و ابى عبدالله با اتفاق ديگر اصحاب و همراهان پشت سر وى به راه افتادند. طرماح اشعارى را در حال حركت گويا به همان ريتمى كه ساربانان مى خواندند شروع به خواندن كرد كه مطلع آن اين است: اى شتر من، از نگرانى من نهراس و ما را قبل از طلوع فجر به مقصد برسان.(1)

غناى مصطلح ندانيم و يا آن را قسيم غنا - به طور مطلق - بدانيم، اجراى اصالة الجواز نسبت به آن درصورتى كه مشتمل بر مطالب زشت نباشد، بى مانع خواهد بود.

در نتيجه، تمامى دلايلى كه بر اثبات جواز حُدا به صورت مطلق بيان شد، ناتمام هستند.

ص: 229

خوانندگى است كه با حالت ترجيع و تطريب صورت گيرد يا علاوه بر اينها قيود ديگرى نظير لهوى بودن را نيز داراست؟

در اين حالت كه از موارد شك در اقل و اكثر است، بر اساس مبناى همه فقها، اخذ بر قدر متيقن - كه در اينجا اكثر است - مى كنيم و نسبت به بقيه - كه در اينجا اقل است - برائت شرعى را جارى مى كنيم؛ چون شك در «لزوم اقل»، به شك در تكليف بازگشت مى كند و قول حق در موارد شك در تكليف لزومى تحريمى، همان طور كه گذشت، - احتياط عقلى و برائت شرعى خواهد بود.

بر اين مبنا، درصورتى كه مفهوم غنا در روايات را مجمل بدانيم، در مقام عمل تنها غنايى را مشمول حكم حرمت خواهيم دانست كه تمامى قيود محتمله نظير اطراب، ترجيع، لهوى بودن و... را دارا باشد. بدين معنا كه قدر متيقن از غناى محرم، چنين صوتى خواهد بود.

در نتيجه، اصواتى كه تمامى اين قيود را نداشته باشند و تنها واجد برخى از آنها باشند، مشمول حكم حرمت غنا نخواهند بود.

شك داريم معتبر بدانيم و تنها آن صوتى كه واجد همه قيود قطعى يا قيود احتمالى باشد، متيقن الحرام است و بقيه مشكوك است، در آن موارد، به اصل - اباحه - رجوع خواهيم كرد و آن چيزى كه يقين به حرمت آن داريم؛ آن صوتى است كه داراى چهار ويژگى باشد: كلام باطل باشد ذاتاً و از جهت معنا؛ داراى مدّ باشد؛ مرجّع باشد و طرب آور باشد. مراد از بطلان به حسب آن است كه معنايش لهوى باشد در مقام لهوه گويى، نه در مقام افاده و استفاده؛ مثل بيشتر شعرهايى كه در مقام عشق بازى به زنان گفته شده است.(1)

ايشان در ادامه كلامش ضمن نتيجه گيرى مى فرمايد:

پس سخن باطل - استماع و خواندنش - حرام نيست، مگر اينكه مشتمل بر كيفيتى باشد كه داراى قيود سه گانه است و نيز مشتمل بودن بر آن كيفيت نيز حرام نيست مگر اينكه از منظر معنا نيز باطل باشد، پس معتبر است كه موضوع تحريم غنا - غناى محرم - اجتماع چهار چيز: كلام باطل از نظر معنا، مشتمل بودن بر مد و ترجيع و اطراب. پس اگر يكى از اين قيود مرتفع گردد، حرمت نيز برداشته خواهد شد.

حلال و حرام فهذلك حلال حتى تعرف الحرام يعنيه.(1)

سپس درباره نوع سوم شبهه در مسئله شبهه مفهوميه مى فرمايد:

يك نوع ديگر، شبهه مفهومى است كه ناشى از اجمال دليل باشد؛ يعنى مفهوم مشخص نباشد، لكن مى شود شبهه مفهوميه را يكى از دو قسم شبهات موضوعيه دانست؛ چون شبهه موضوعيه به خاطر اين است كه مصداق معلوم نيست و تارة به خاطر اين است كه مفهوم روشن نيست. در هر دو صورت، اين مصداق خارجى را انسان نمى داند كه آيا محرّم است يا خير. اين مثالى كه در اجمال دليل اصوليين ذكر مى كنند، همين مثال غناست كه از لحاظ مفهوم شبهه وجود دارد و انسان نمى داند كه چيست. اينجا مقتضاى قاعده چيست؟ البته اينجا هم حكم كرده اند به برائت.(2)

ايشان در پايان بحث اجراى اصل در مسئله غنا مى فرمايد:

نتيجه و محصل كلام اين شد كه چه شبهه حكميه، چه شبهه مفهوميه، چه شبهه مصداقيه و موضوعيه، محكوم است به حكم اصالت برائت. اگر شك كرديم، چه شك در حكم باشد، از جهت اينكه دليل حكم مثلاً معلوم نيست يا متعارض است يا هر جهتى كه وجود دارد. يا اگر ناشى باشد از اجمال

موضوع حكم كه شبهه مفهوميه است يا ناشى باشد از اشتباه در موضوع كه شبهه موضوعيه است، در همه اين موارد، شرعاً محكوم است به برائت، و اصالة البرائة جارى شود.(3)

در نتيجه مقتضاى اصل عملى در مسئله غناء به اين شرح است:

1. مقتضاى اصل در شبهه حكميه تحريميه، احتياط عقلى و برائت شرعى خواهد بود.

2. مقتضاى اصل در شبهه موضوعيه مفهوميه، لزوم احتياط نسبت به قدر متيقن و اجراى برائت شرعى نسبت به بقيه است.

3. مقتضاى اصل در شبهه موضوعيه مصداقيه، برائت شرعى است.

**********

(1) . همان، ص 9.

(2) . همان، صص 10 و 11.

(3) . درس 298، ص 9.

ص: 235

ص: 236

ص: 238

چيزى كه به معناى موسيقى باشد مورد تعرض قرار نگرفته است. بنابراين موضوع حكم، مسلّم است كه همين غناست.(1)

آن گاه مى فرمايد:

و اما موسيقى در محاورات عمومى به دو معنا به كار مى رود: يك معنا، معناى صحيح موسيقى است كه عبارت است از فنّ تركيب اصوات به حيثى كه مستمع از آن خوشش بيايد... چه از حنجره انسان خارج بشود چه از آلات خارج بشود، مثلاً همين آلات عَزَف، آلات موسيقى... اين چيز بدى نيست و هيچ دليلى هم بر حرمت آن وجود ندارد. يك معناى ديگرى كه در متعارف محاورات عرفى براى موسيقى ذكر مى كنند، همان صداى برخاسته از سازهاست. اگر صدايى از عود، تار، ويالون، پيانو و ساير آلات موسيقى خارج شد كه اين موسيقى است، آيا اين موضوع حكم حرمت است يا نه؟ اين همين است كه بحث كرديم و گفتيم به نحو اطلاق موضوع حكم حرمت نيست، بلكه نوعى از آن، قسمى از آن، موضوع حكم حرمت است.(2)

در پايان نيز مى فرمايد:

پس موضوع حكم حرمت در اين بحث غناست و موسيقى هم اگر چنانچه با آن مشخصاتى كه در بحث اخير عرض كرديم - لهوى مضلّ و فسادآور - همراه شد، آن هم محرّم است، والاّ...(3)

بنابراين، از نگاه ايشان، موضوع بحث در آلات موسيقى، نوع خاصى از آهنگ هاى برآمده از موسيقى است كه با لهو و لعب و اضلال همراه باشد.

ص: 244

خريد و فروش آلات لهو، مطلقاً حرام است و دليلش نيز اجماع است.(1)

آنها حرام است. وقتى استعمال آلات لهو و طرب (موسيقى) حرام باشد، طبعاً شنيدن آن نيز جايز نيست؛ چون غرض اصلى از نوازندگى، شنيدن آهنگ هايى است كه از آلات موسيقى حاصل مى شود. بنابراين، حرمت كاربرد آلات لهو و خريد و فروش آن بدون حرمت شنيدنش، مستلزم لغويت خواهد بود.

استعمال آلات موسيقى از قبيل عود، نى، طبل، رباب و... جايز نيست.(1) و(2)

به اين ترتيب، فقيهان سنى نيز استفاده از آلات موسيقى را جز در موارد خاص مانند عروسى و ايام سُرور، جايز نمى دانند.

**********

(1) . الفقه على المذاهب الاربعة، ج 2، ص 42.

(2) . «لا يحل شى من العود و الزمر و الطبل و الرباب و نحو ذالك كما لا يحل النرد و الشطرنج و نحوهما اذا اشتملت الوليمة على شى منه فانه لا يحل الاجابة اليها» (همان، ج 2، ص 43).

ص: 249

ص: 250

از ياد خداوند مى شود و در واقع، نوعى بى حرمتى به خطيب جمعه - شخص رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در هنگام نزول اين آيه - و نماز جمعه خواهد بود.

بديهى است كه اولاً، مذموم بودن، مستلزم حرمت نيست؛ به ويژه كه در كنار لهو، تجارت نيز بيان شده است و قرينه سياقيه، يعنى حرمت نداشتن تجارت در هنگام برپايى نماز جمعه، اقتضا مى كند كه لهو نيز مشمول حكم حرمت قرار نگيرد؛ مگر آنكه گفته شود، در صورت صحيح بودن اين سخن كه «امر به شىء مقتضى، نهى از ضد خاص باشد»، هنگام برپايى نماز جمعه، تجارت، حرام خواهد بود.(1)

ثانياً، بر فرض كه ملازمه ميان مذموم بودن و حرمت لهو را بپذيريم، باز هم حرمت مطلق لهو، كه از جمله آنها نوازندگى است، از آيه استفاده نمى شود. تنها زمانى اشتغال به لهو حرام است كه نماز جمعه برپا باشد و اشتغال به لهويات مانع حضور در نماز جمعه شود.

همچنين بنا بر آيه شريفه، لهوى كه در اينجا بحث مى شود، چيزى است كه انسان را از ياد خداوند - كه از مصداق هاى بارز آن نماز جمعه است - غافل كند؛ زيرا در آيه پيش آمده است: «... فَاسْعَوْا إِلىٰ ذِكْرِ اَللّٰهِ وَ ذَرُوا اَلْبَيْعَ ».(2)

در نتيجه، دلالت آيه بر حرمت مطلق نوازندگى، تمام نيست.

منزلت دين را خدشه دار كنند. از جمله اين نوع لهويات، استفاده از آلات موسيقى است كه اشتغال به آنها، به تدريج انسان را از مسير حقيقت دور خواهد ساخت. از طرفى، به مرتكبان چنين لهوياتى، وعده عذاب داده شده است. در نتيجه، پرهيز از لهويات، كه يكى از مصداق هايش نوازندگى است، واجب خواهد بود.

مى شود؛ مثل بربط، قره نى، شطرنج و هرچه سبب غفلت شود».(1)

در خصال شيخ صدوق نيز روايت شده است كه امام صادق عليه السلام فرمود: «... و كبائر حرام اند... و آلات لهو كه از ياد خدا باز مى دارند، مانند غنا و تار زدن، مكروه است».(2)

بحث تفصيلى درباره اين روايات، در ادامه اين مباحث بيان مى شود.

بنابراين از انضمام اين احاديث به آيه شريفه «لَهْوَ اَلْحَدِيثِ »، مى توان حرمت فى الجمله به كارگيرى آلات لهو را استنباط كرد.

مى توان حرمت اجمالى نوازندگى و استفاده از آلات طرب را به دست آورد.

در اين قسمت از بحث، به بيان و بررسى اين روايات مى پردازيم.

روايت هايى كه در باب حرمت مطلق نوازندگى به آنها استدلال شده است، به پنج گروه تقسيم مى شود:

1. روايت هايى كه استفاده از آلات موسيقى را نهى يا سرزنش مى كنند. در برخى از اين روايات، به كارگيرى اين ابزار، به صورت مستقيم و صريح نهى شده و در برخى ديگر، نوازندگى به دليل اينكه مصداق لهو است يا جز فساد چيزى بر آن مترتب نمى شود، نكوهش شده است.

2. روايت هايى كه آثار وضعى نوازندگى را بيان، و از شنيدن آن نهى مى كنند. در اين دسته از روايات، به استفاده كنندگان از آلات لهو و طرب (موسيقى)، نزول عذاب وعده داده شده است.

3. روايت هايى كه از معامله آلات موسيقى نهى مى كنند و شكستن آنها را سبب ضمان نمى دانند.

4. روايت هايى كه به نابودى آلات موسيقى امر مى كنند و آن را يكى از اهداف بعثت نبوى معرفى كرده اند.

5. روايت هايى كه استفاده گسترده مردم از آلات موسيقى را - به ويژه در مورد قرآن - پيشگويى كرده و درباره آن هشدار داده اند.

است كه همگى ضعيف يا مجهول هستند؛(1) ثانياً، سهل بن زياد نيز محل اختلاف اصحاب بوده است و برخى علماى رجال، نظير نجاشى، او را تضعيف كرده اند.(2)

دلالت: مفاد اين روايت دلالت مى كند بر اينكه اصل پيدايش ابزار و آلات موسيقى، از جانب ابليس و قابيل بوده است و آنها اين آلات را براى ابراز شادمانى در وفات آدم عليه السلام به كار بردند. بنابراين تمامى لذايذى كه از به كارگيرى اين آلات حاصل مى شود، خاستگاه شيطانى دارد و اجتناب از آنها لازم است.

چنين دلالتى براى اثبات حرمت مطلق نوازندگى كافى نيست؛ چون: اولاً، صرف اينكه عامل پيدايش اين ابزار، ابليس و قابيل بوده اند و آنها براى نخستين بار از آن در مسير اهداف شيطانى شان - ابراز شادمانى در مرگ آدم عليه السلام - استفاده كردند، مستلزم آن نيست كه نتوان از اين ابزار در راستاى اهداف صحيح استفاده كرد؛ چنان كه از روايت «كان ابليس اول من تغنى و اول من ناح و اول من حدا»(3) نيز به دست نمى آيد نياحه، تغنى و حدا، ذاتاً حرام باشد؛

ثانياً، شيطانى بودن يك عمل، هميشه مستلزم حرمت تكليفى نيست؛ چنان كه در احكام فقهى مى خوانيم كه خواب بين الطلوعين از شيطان است، ولى هيچ يك از فقيهان، به حرمت آن حكم نكرده اند؛

ثالثاً، بر فرض دلالت روايت را بر حرمت موسيقى شاد و لذت بخش بپذيريم، دلالتش را بر ديگر انواع موسيقى، تمام نمى دانيم.

بنابراين آنچه مى توان دلالت روايت را بر آن پذيرفت، اين است كه هرگاه اين ابزار در مسير لذت هاى حيوانى و غفلت از ياد خداوند به كار رود، عملى نكوهيده است. اين نكته از ذيل روايت نيز استفاده مى شود: «فَكُلُّ مَا كانَ فِى الأرضِ مِن هَذَا الضَّربِ الَّذى يتَلَذَّذُ به الناس...».

بنابراين، بر اساس اين روايت، تنها نوعى خاص از نوازندگى - كه لهوى و گمراه كننده است - حرام خواهد بود. در نتيجه، اين روايت نه تنها حرمت مطلق نوازندگى را بيان نمى كند،

**********

(1) . نك: معجم رجال الحديث، ج 1، ص 281.

(2) . نجاشى درباره سهل بن زياد مى نويسد: سهل بن زياد رازى ابوالآدمى، در حديث، ضعيف و غير قابل اعتماد بوده و احمد بن محمد بن عيسى درباره او شهادت مى داد كه غالى و دروغ گوست. به همين دليل، او را از قم به رى تبعيد كرد. شيخ نيز او را ضعيف مى داند (فهرست، ص 142). ولى در وثاقت سماعه بن مهران، شكى نيست (نك: معجم رجال الحديث، ج 8، صص 337-340 و صص 297-299).

(3) . «اين حديث مرسله است: عن جابر بن عبدالله عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم» (تفسير العياشى، ج 1، ص 40، ح 23).

ص: 256

مى توان آن را مقيد روايت هايى دانست كه به صورت مطلق از نوازندگى نهى كرده اند.

گفتار آيت الله خامنه اى: ايشان ضمن مخدوش دانستن سند روايت ياد شده، مى فرمايد:

سند حديث، سند مخدوشى است. احتمال وضع و جعل در اين حديث هست. مضمون حديث هم يك مضمون دل نشين دل پسندى نيست؛ اينكه بگوييم مثلاً آلات موسيقى را شيطان يا قابيل در دنيا اختراع كردند، اينها حرف هاى محكمى نيست و هيچ دلالتى بر حرمت ندارد. حالا شيطان اين كار را انجام داده، در اصل براى شماتت باشد، اينكه دليل نمى شود كه اين عمل حرام باشد. بنابراين، اين روايت سنداً و دلالتاً مخدوش است.(1)

بر اين ديدگاه، اين روايت، مقيد تمامى رواياتى است كه حرمت مطلق غنا و نوازندگى از آنها استفاده مى شود.

براى اثبات اين نكته، به متن روايت از ابتدا تا انتها توجه كنيم:

در اين روايت مفصل، امام عليه السلام پس از معرفى انواع معاملات، درباره قسم صناعات، مى فرمايد:

فكل ما يتعلم العباد او يعلمون غيرهم من صنوف الصناعات شد الكتابة و... و انواع صنوف الالات التى يحتاج اليها العباد التى فيها منافعهم و بها قوامهم و فيها بلغة جميع حوائجهم فحلال فعله و تعليمه و العمل به و فيه لنفسه او لغيره وإن كانت تلك الصناعة و تلك الالة قد يستعان بها على وجوه الفساد و وجه المعاصى و يكون معونة على الحق و الباطل فلا بأس بضاعته و تعليمه نظير الكتابة التى هى على وجه من وجوه الفساد من تقوية معونة ولاة الجور و كذالك السكين و السيف و الرمح و القوس و غير ذلك من وجوه الالة التى قد تصرف إلى جهات الصلاح و جهات الفساد و تكون آلة و معونة عليهما فلا بأس بتعليمه و تعلّمه أخذ الأجر عليه و فيه و العمل ب....

هرگونه صنعتى كه بندگان فراگيرند يا به ديگران آموزش دهند، از قبيل نويسندگى و... ساختن انواع آلات كه مورد نياز بندگان است و براى آنان سودآور و مايه ماندگارى و راحتى زندگانى است، ساختن و آموختن و به اجرا در آوردن همه اينها براى خود يا ديگرى، حلال است و گرچه از اين صنعت ها و ابزار و آلات در جهت گسترش فساد و گناهان گوناگون استفاده

شود و مورد استفاده حق و باطل قرار گيرد ولى ساخت و آموزش آن اشكالى ندارد مانند نويسندگى كه - امكان دارد - در جهت گسترش فساد و فتنه انگيزى به كار گرفته شود از قبيل تقويت در جهت يارى رساندن به كارگزاران حكام ستمگر؛ همچنين است استفاده از كارد، شمشير، نيزه، كمان و امثال اينها از انواع ابزار و آلات كه بسا در راه صلاح و خير هم در راه فساد به كار گرفته مى شود و در هر دو مورد قابل استفاده مى تواند باشد لذا ياد دادن و ياد گرفتن و مزد ستاندن بر آن و در آن براى

ص: 258

كسى كه در او جهات صلاح باشد بلامانع است.(1)

اين بيان حضرت، بيانگر آن است كه صناعات، هم جنبه حلال و هم جنبه حرام دارد و نوع حكم شرعى آن، بستگى به آن دارد كه در چه جنبه اى استفاده شود.

در قسمت ديگرى از روايت آمده است.

وذالك انما حرم الله الصناعة التى حرام هى كلها التى يجىء منها الفساد محضا نظير البرابط و المزامير و الشطرنج و كل ملهو به و الصلبان و الأصنام ما أشبه ذلك من صناعات الاشربة الحرام.

مراد از «ذالك» در ابتداى اين فقره، اين است كه تعليم و تعلّم چنين اعمالى حرام نيست و شرّ و فساد بر عمل فردى مترتب مى شود كه آنها را در راه هاى حرام به كار گيرد.

به فرموده امام عليه السلام، علت آنكه برخى صناعات، حرام قطعى است، اين است كه جز فساد، چيزى از آن به دست نمى آيد؛ آن گاه از مصداق هايى نظير برابط و مزامير نام مى برد. امام عليه السلام در تبيين اين معنا مى فرمايد:

وَ مَا يكونُ منه و فيهِ الفَسادُ مَحضاً وَ لَايكونُ فيه و لامنه شَىءٌ مِن وُجوه الصَّلاحِ فَحرامٌ تَعليمُه و تَعلُّمُه وَ العَمَلُ بِه و أخذُ الأَجرةِ عَلَيهِ و جَميعُ التَّقلُبُ فِيهِ مِن جميعِ وُجوهِ الحَرَكاتِ كُلِّها.

مفهوم اين سخنان آن است كه آنچه مقدمه فساد باشد يا در متنش آن فساد باشد؛ نه مقدمه چيزى از وجوه صلاح باشد و نه در خودش چيزى از آن وجوه صلاح موجود باشد، پس تعليم و تعلّم و عمل به آن و اجرت گرفتن بر آنها و هرگونه تصرف در آن، حرام است.

آن حضرت در ادامه حديث، از حكم قبلى - حرمت مطلق برخى امور - موردى را استثنا مى كند كه لازم است بدان توجه بيشترى كرد:

إلاّ أن يكونَ صَناعةً تَصرفُ إلى جَهةِ المَنافعِ و إن كانَ قَد يتَصَّرفُ بها و يتناوَلُ بِها وَجهٌ مِن وُجوهِ المعاصِى فَلَعلَّه لِما فيه مِنَ الصَّلاح حَلَّ تَعَلُّمه و تَعليمُه و العَمَلُ بهِ و يحرُم على فى صَرفِه إلى غَيرِ وجَهِ الحَلالِ وَ الصَّلاحِ.(2)

**********

(1) . تحف العقول، ص 335.

(2) . تحف العقول، ص 335.

ص: 259

امام عليه السلام در اين قسمت مى فرمايد:... مگر اينكه صنعتى باشد كه گاهى در جهت منافع حلال - امور مباح - صرف مى شود، اگرچه گاهى در وجوه حرام هم به كار مى رود. در اينجا نيز به جهت مصلحتى كه در آن وجود دارد - در صورتى كه در جهت مباح استفاده شود - تعليم و تعلّم و عمل به آن حلال خواهد بود و تنها بر كسى كه آن را در غير راه حق و صلاح مصرف كند، حرام است.

به اين ترتيب، امام عليه السلام در پايان گفتار خود، در معامله هايى كه فساد محض از آنها ناشى مى شود - و ما يكون منه و فيه الفساد محضا و لايكون فيه شى من وجوه الصلاح... - تنها يك قسم را استثنا مى كند: «إلاّ أن يكون صناعة قد تصرف إلى جهة المنافع...». بر اين اساس، كارهايى چون خوانندگى و نوازندگى، در صورتى كه بتوان آنها را در جهت منافع صحيح قرار داد، مشروع و مباح است. از آنجا كه امام عليه السلام مورد استثنا را از نوعى بيان فرمود كه جز فساد، چيزى از آن به دست نمى آيد، طبق بيان حضرت حتى در اين قسم نيز اگر آن صنعت و عمل، قابليت استفاده در مسير منافع حلال را داشت، مشمول حكم حرمت نخواهد بود.

از سويى، در عصر صدور روايت امام صادق عليه السلام، به گواهى تاريخ، عباسيان از نوازندگى بيشترين بهره را در جهت فاسد كردن مى بردند و نوازندگى و غنا در آن عصر، فقط منشأ فساد و بى بند و بارى بود. ازاين رو، امام عليه السلام غنا و نوازندگى را از امورى دانسته است كه جز فساد و گمراهى، چيزى از آن به دست نمى آيد.

با توجه به اين روايت، خوانندگى و نوازندگى، در صورتى حرام است كه

هيچ منفعت حلال و مباحى نداشته نباشد و فساد محض از آن به دست آيد. در اين صورت، مفاد روايت، با آيه لهوالحديث و قول الزّور، هماهنگ خواهد بود. بنابراين، حكم اين امور، اقتضايى است و چنين نيست كه حكم قطعى آنها در تمام زمان ها حرام مطلق يا حلال مطلق باشد. مگر اينكه از روايت ياد شده چنين نتيجه بگيريم كه استفاده از آلات موسيقى، هيچ نوعى منفعت حلالى ندارد و فقط در فساد محض به كار مى رود.

آيت الله خامنه اى درباره سند روايت تحف العقول مى فرمايد:

سند غيرقابل اعتمادى است؛ چون روايت مرسله است... اما در مجموع فهميده مى شود

ص: 260

كه اين روايت سر تا پا دروغ نيست، جعل نيست، از امام عليه السلام صادر شده است. اين مجموعه از امام صادر شده و نتيجه حرف اين است كه اگر در مجموع اين روايتِ چندصفحه اى، يك موضوع را ديديم كه در آن تكرار شده است [و] ديگر قابل اين نيست كه بگوييم اين را داخل در روايت كردند؛ اگر روايت بر يك مطلب تأكيد دارد و چهارچوب روايت را تشكيل مى دهد، آن را ما معتبر دانستيم... لكن آنچنان فقره اى، نه هر فقره اى از فقرات اين روايت، چون به هر حال مرسله است، نمى توانيم به تك تك جملات و فقرات اعتماد كنيم.(1)

همچنين درباره دلالت اين روايت مى فرمايد:

... يك فقره [روايت تحف العقول] اين است كه مى فرمايد: «انّما حرم الله الصناعة التى هى حرام كلها»؛ آن صناعتى كه همه منافع آن حرام است، صناعت محرّم است. اين يك قاعده كلّيه است. بنابراين، مناط حرمت فهميده شد. مناط حرمت، اين است كه يك شىء - البته اينجا صنعت مى گويند؛ يعنى يك شىء مصنوعى - همه منافع آن محرّم باشد. اگر فرض كرديم يك شىء است كه همه منافع آن محرّم نيست، و قد يستعمل در جهات صلاح، اين داخل در قاعده منع نيست. قاعده منع، اين است كه شىء باشد

كه همه منافع آن حرام باشد، ممحضّ در فساد باشد.(2)

ايشان در رفع اشكالى كه ممكن است از برخى فقرات روايت، در حرمت مطلق آلات نوازندگى به دست آيد، مى فرمايد:

... اگر بگويند اينجا بعد از ذكر همين فقره، حضرت به عنوان مثال براى چيزى كه يجىء منه الفساد محضاً همين آلات عزف را ذكر كرده است، بربط را ذكر كرده است: «مثل البرابط و المزامير و الشطرنج و كل ملهوبة»، بنابراين نشان دهنده اين است كه برابط مما يجىء منه الفساد محضاً است.

جواب اين است كه در آن زمان بله، همين طور بوده [است]. آن زمانى كه حضرت اين را مى فرمود در بربط، منطبق بوده است بر قاعده كليه اى كه در فقره قبل بيان كردند و كان يجىء منه الفساد محضا؛ اما اين معنايش اين نيست كه در همه جا و در همه

**********

(1) . درس 302، ص 10.

(2) . درس 310، ص 8.

ص: 261

زمان ها بربط از مصاديق اين قاعده است. اگر فرض كرديم در زمانى، بربط يجىء منه الصلاح...، فرض بفرماييد آهنگى را با اين بربط نواختند و بيمارى خوب شد - چنانچه اين وجود دارد -، مانعى ندارد. پس اگر حضرت، بربط را به عنوان مثال ذكر كردند، مى تواند از اين باب باشد كه بربط در آن زمان از جزئيات و مصاديق مما يجىء منه الفساد محضا بوده است....(1)

آيت الله العظمى خامنه اى براى تأييد ادعاى خويش در حليت نوازندگى فى الجمله مى فرمايد:

آن چيزى حرام است كه يجىء منه الفساد محضا؛ بعد امام مى فرمايد: در اين چيزى كه يجى منه الفساد محض، يك استثنا هست: «إلا أن تكون صناعة قد تتصرف إلى جهات المصالح و إن كان قد يتصرف بها و يتناول بها وجه من وجوه المعاصى». ظاهرِ استثنا، اين است كه استثناى متصل است، نه منقطع؛ يعنى همانى كه ممحّض براى فساد است، اگر چنانچه در جايى مواردى در جهت صلاح و براى صلاح استفاده مى شود، استفاده از آن و تعليم و تعلّم

آن براى صلاح اشكال ندارد: «فلعلة لما فيه من الصلاح حلّ تعلمه و تعليمه و العمل به».

پس ملاك و مناط براى حرمت و حليت، عبارت شد از اينكه استفاده آن حرام باشد يا حلال باشد. يعنى همان ضابطه كلى كه... از اين روايت استفاده مى شود [كه] آن چيزى كه براى فساد است حرام است؛ آن چيزى كه براى فساد نيست، براى صلاح است، حلال است. آن چيزى كه گاهى براى صلاح است، اگر براى صلاح بود حلال است، والاّ حرام است.(2)