سرشناسه :صفرزاده تهرانی، حسن، 1341-

عنوان و نام پدیدآور :آشنایی با قرآن کریم/نویسنده حسن صفر زاده تهرانی ؛ تدوین و ویراستار اکرم ویسی ؛ به اهتمام موسسه پژوهشی قرآن و عترت صبح روشن.

مشخصات نشر :اصفهان: فرهنگستان اندیشه، 1401.

مشخصات ظاهری :119ص.؛ 5/14 × 5/21 س م.

فروست :...مجموعه کتاب های نمی ازیم.

شابک :500000 ریال:978-600-6620-48-0

وضعیت فهرست نویسی :فاپا

یادداشت :کتاب حاضر با حمایت دفتر مطالعات و پژوهش های بنیاد فرهنگی بقیه الله (عجل الله تعالی فرجه الشریف) منتشر شده است.

یادداشت :کتابنامه: ص.116-119؛ همچنین به صورت زیر نویس.

موضوع :قرآن-- بررسی و شناخت Qur'an -- Surveys

شناسه افزوده :ویسی، اکرم، 1366-، ویراستار، گردآورنده

شناسه افزوده :موسسه قرآن و عترت صبح روشن

شناسه افزوده :بنیاد فرهنگی بقیه الله (عجل الله تعالی فرجه و الشریف). دفتر مطالعات و پژوهش های فرهنگی اجتماعی

رده بندی کنگره :BP65/3

رده بندی دیویی :297/159

ویراستار دیجیتالی:محمد منصوری

شماره کتابشناسی ملی :8861170

اطلاعات رکورد کتابشناسی :فاپا

ص: 2

عکس

ص: 3

*وارستگان صاحب آداب قلبی و مراقبات باطنی، رشحه و جرعه ای از آنچه قلب عوالم از "ادَّبَنی رَبِّی" دریافت فرموده، برای تشنگان این کوثر به هدیه آورند و آنان را مؤدب به آداب الله تا حد میسور نمایند.

*متقیان تشنه هدایت بارقه ای از آنچه به نور تقوا از این سرچشمه جوشان "هُدی لِلْمُتَقین" هدایت یافته اند، برای عاشقانِ سوخته هدایت الله به ارمغان آورند.

*هر طایفه ای از علمای اعلام و دانشمندان معظم به بُعدی از ابعاد الهی این کتاب مقدّس دامن به کمر زده و قلم به دست گرفته و آرزوی عاشقان قرآن را برآورند و در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و جنگ و صلح قرآن وقت صرف فرمایند، تا معلوم شود این کتاب سرچشمه همه چیز است؛ از عرفان و فلسفه تا ادب و سیاست؛ تا بی خبران نگویند عرفان و فلسفه، بافته ها و تخیلاتی بیش نیست و ریاضت و سیر و سلوک، کار درویشان قلندر است، یا اسلام به سیاست و حکومت و اداره کشور چه کار دارد که این کار سلاطین و رؤسای جمهور و اهل دنیا است، یا اسلام دین صلح و سازش است و حتی از جنگ و جدال با ستمکاران بری است و بر سر قرآن آن آورند که کلیسای جاهل و سیاستمداران بازیگر بر سر دین مسیح عظیم الشأن آوردند.

«امام خمینی رحمت الله علیه»(1)

ص: 5

پیش گفتار.......... 1

مقدمه.......... 2

فصل اول: ما و قرآن کریم.......... 4

بخش اول: تأسف بزرگان در کوتاهی نسبت به قرآن کریم.......... 4

فیلسوف ملاصدرای شیرازی.......... 4

فیلسوف فیض کاشانی.......... 5

رهبر کبیر انقلاب اسلامی.......... 5

بخش دوم: امام خمینی و قرآن کریم.......... 7

پیام به زائران بیت الله الحرام.......... 7

اُنس با قرآن کریم.......... 7

متقیان تشنه هدایت.......... 8

عمر به باد رفته.......... 9

وصیت نامه.......... 10

بر کتاب خدا چه گذشت؟.......... 12

حکومت های جائر.......... 12

نقش قرآن کریم.......... 13

ما مفتخریم.......... 14

بخش سوم: پیروزی انقلاب اسلامی.......... 16

معجزه قرآن کریم.......... 16

حال سؤال این است.......... 17

آیا تا کنون از خود پرسیده ایم.......... 18

ص: 6

فصل دوم: آداب قرآن کریم.......... 23

بخش اول: بهار قرآن کریم.......... 23

بخش دوم: اُنس با قرآن کریم.......... 24

مرحله اول اُنس: تلاوت قرآن کریم.......... 26

یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ.......... 26

آداب تلاوت قرآن کریم و موانع آن.......... 27

قسمت اوّل: آداب ظاهری تلاوت قرآن کریم.......... 27

قسمت دوّم: آداب باطنی تلاوت قرآن کریم.......... 27

موانع تلاوت قرآن.......... 31

قسمت سوّم: موانع ظاهری فهم قرآن کریم.......... 32

قسمت چهارم: موانع باطنی فهم قرآن کریم.......... 33

مرحله دوم اُنس: تدبّر در قرآن کریم.......... 34

مرحله سوم اُنس: عمل به قرآن کریم.......... 36

فصل سوم: مقدمات شناخت قرآن کریم.......... 40

بخش اول: ظرف قرآن کریم.......... 40

ظرف زمانی نزول قرآن کریم.......... 40

ظرف مکانی نزول قرآن کریم.......... 40

کیفیت نزول قرآن کریم.......... 41

بخش دوم: تعلیم قرآن کریم.......... 42

تعلیم قرآن کریم.......... 42

معلم قرآن کریم.......... 43

ص: 7

یکی از وظایف پیامبر.......... 43

تعلیم و تعلم قرآن کریم در روایات.......... 43

بخش سوم: ضرورت شناخت قرآن کریم.......... 45

بخش چهارم: منابع شناخت قرآن کریم.......... 47

قرآن کریم، بهترین منبع شناخت.......... 47

مَنْ خُوطِبَ بِهِ، بهترین منبع شناخت.......... 48

بخش پنجم: آشنایی با زبان قرآن کریم.......... 49

زبان اول: زبان منطق و استدلال.......... 50

زبان دوم: زبان دل و احساس.......... 51

فصل چهارم: شناخت قرآن کریم.......... 57

بخش اول: قطعیت و اتقان قرآن کریم.......... 58

اول: اتصال به منبع لایزال الهی.......... 58

دوم: ابلاغ وحی.......... 58

سوم: دریافت وحی.......... 59

چهارم: رسالت و نبوت.......... 59

پنجم: محتوای قرآن کریم.......... 60

تحدّی قرآن کریم.......... 61

بخش دوم: جامعیت قرآن کریم.......... 63

دلالت آیات بر جامعیت قرآن کریم.......... 63

روایات و جامعیت قرآن کریم.......... 64

اندیشمندان و جامعیت قرآن کریم.......... 64

ص: 8

امام خمینی.......... 65

بخش سوم: جهانی بودن قرآن کریم.......... 67

جهان شمول بودن قرآن کریم.......... 67

آیات و جهان شمول بودن قرآن کریم.......... 67

جهان شمول بودن رسالت پیامبر.......... 68

روایات و جهان شمول بودن قرآن کریم.......... 70

بخش چهارم: جاودانگی قرآن کریم.......... 71

آیات و جهان جاودانگی قرآن کریم.......... 71

روایات و جهان جاودانگی قرآن کریم.......... 71

تغییر ناپذیری قرآن کریم.......... 72

بخش پنجم: نورانیت قرآن کریم.......... 74

حقیقت نور.......... 74

آن چه به نور تشبیه شده است.......... 75

علم و دانش.......... 75

دین مبین اسلام.......... 76

ایمان.......... 76

هدایت الهی.......... 76

قرآن کریم.......... 77

پیامبر گرامی اسلام.......... 77

امامت و ولایت.......... 77

خداوند نور آسمان و زمین است.......... 78

ص: 9

چگونه قرآن، نور است؟.......... 78

بخش ششم: هدایتگری قرآن کریم.......... 82

معنای هدایت.......... 82

آیات و هدایت قرآن کریم.......... 82

گستره کمی هدایت قرآن کریم.......... 83

گستره کیفی هدایت قرآن کریم.......... 83

مراتب بهره مندی از هدایت قرآن کریم.......... 83

شرط استفاده از هدایت قرآن کریم.......... 84

منابع کتاب.......... 85

ص: 10

ص: 3

خَالِدِینَ؛(1) سلام بر شما! گوارایتان باد این نعمتها! داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید.

خود در راه اشتباه و جهالت تأسف دارم و شما ای فرزندان برومند اسلام! حوزه ها و دانشگاه ها را از توجه به شئونات قرآن و ابعاد بسیار مختلف آن بیدار کنید. تدریس قرآن در هر رشته ای از آن را مَحطّ نظر و مقصد اعلای خود قرار دهید. مبادا خدای ناخواسته در آخر عمر که ضعف پیری بر شما هجوم کرد از کرده ها پشیمان و تأسف بر ایام جوانی بخورید، همچون نویسنده...(1)

ص: 6

از تمامی علمای اعلام و فرزندان قرآن و دانشمندان ارجمند تقاضا دارم که از کتاب مقدّسی که "تِبْیان کلِّ شَیءٍ"(1) است و صادر از مقام جمع الهی به قلب نور اول و ظهور جمع الجمع تابیده است، غفلت نفرمایند.

این کتاب آسمانی الهی که صورت عینی و کتبی جمیع اسما و صفات و آیات و بینات است و از مقامات غیبی آن دست ما کوتاه است و جز وجود اقدس جامع "مَنْ خُوطِبَ بِهِ" از اسرار آن، کسی آگاه نیست و به برکت آن ذات مقدّس و به تعلیم او، خُلَّص اولیای عظام دریافت آن نموده اند و به برکت مجاهدات و ریاضت های قلبیه، خُلَّص اهل معرفت به پرتویی از آن به قدر استعداد و مراتب سیر، بهرمند شده اند و اکنون صورت کتبی آن که به لسان وحی بعد از نزول از مراحل و مراتب، بی کم و کاست و بدون یک حرف کم و زیاد به دست ما افتاده است؛ خدای نخواسته مباد که مهجور شود.

و اگر چه ابعاد مختلف آن و در هر بُعد مراحل و مراتب آن از دسترس بشر عادی دور است؛ لکن به اندازه علم و معرفت و استعدادهای اهل معرفت و تحقیق در رشته های مختلف، به بیان ها و زبان های متفاوت نزدیک به فهم، از این خزینه لایتناهی عرفان الهی و بحر مواج کشف محمدی صلی الله علیه و آله و سلم بهره هایی بردارند و به دیگران منتقل کنند.

وارستگان صاحب آداب قلبی و مراقبات باطنی، رشحه و جرعه ای از آنچه قلب عوالم از "ادَّبَنی رَبِّی" دریافت فرموده، برای تشنگان این کوثر به هدیه آورند و آنان را مؤدب به آداب الله تا حد میسور نمایند.

متقیان تشنه هدایت بارقه ای از آنچه به نور تقوا از این سرچشمه جوشان "هُدی لِلْمُتَقین" هدایت یافته اند، برای عاشقانِ سوخته هدایت الله به ارمغان آورند.

بالاخره هر طایفه ای از علمای اعلام و دانشمندان معظم به بُعدی از ابعاد الهی این کتاب مقدّس دامن به کمر زده و قلم به دست گرفته و آرزوی عاشقان قرآن را برآورند و در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و جنگ و صلح قرآن وقت صرف فرمایند، تا معلوم شود این کتاب سرچشمه همه چیز است؛ از عرفان و فلسفه تا ادب و سیاست؛ تا بی خبران نگویند عرفان و فلسفه، بافته ها و تخیلاتی بیش نیست و ریاضت و سیر و سلوک، کار درویشان قلندر است، یا اسلام به سیاست و حکومت و اداره کشور چه کار دارد که این کار سلاطین و رؤسای جمهور و اهل دنیا است، یا اسلام دین صلح و سازش است و حتی از جنگ و جدال با ستمکاران بری است و بر سر قرآن آن آورند که کلیسای جاهل و سیاستمداران بازیگر بر سر دین مسیح عظیم الشأن آوردند.(1)

اسلام! حوزه ها و دانشگاه ها را از توجه به شئونات قرآن و ابعاد بسیار مختلف آن بیدار کنید.

تدریس قرآن را در هر رشته ای از آن، مورد توجه و مقصد اعلای خود قرار دهید. مبادا خدای ناخواسته در آخر عمر که ضعف پیری بر شما هجوم کرد از کرده ها پشیمان و تاسف بر ایام جوانی بخورید.

اکبر" و "ثقل کبیر" که از هر چیز اکبر است جز ثقل اکبر که اکبر مطلق است؛ و نه از آنچه گذشته است بر این دو ثقل از دشمنان خدا و طاغوتیان بازیگر که شمارش آن براى مثل منى میسر نیست با قصور اطلاع و وقت محدود، بلکه مناسب دیدم اشاره اى کوتاه از آنچه بر این دو ثقل گذشته است بنمایم.

شاید جمله « لَنْ یَفْتَرِقا حتّی یَرِدا عَلَیَّ الْحَوض» اشاره باشد بر اینکه بعد از وجود مقدّس رسول الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَ آلِهِ و سَلَّم، هر چه بر یکى از این دو گذشته است بر دیگرى گذشته است و مهجوریت هر یک، مهجوریت دیگرى است، تا آنگاه که این دو مهجور بر رسول خدا در حوض وارد شوند و آیا این حوض مقام اتصال کثرت به وحدت است و اضمحلال قطرات در دریا است یا چیز دیگر که به عقل و عرفان بشر راهى ندارد؟ و باید گفت آن ستمى که از طاغوتیان بر این دو ودیعه رسول اکرم صَلَّى الله عَلَيْهِ وَ آلِهِ و سَلَّم گذشته بر امت مسلمان بلکه بر بشریت گذشته است که قلم از آن عاجز است.

ذکر این نکته لازم است که حدیث ثقلین متواتر بین جمیع مسلمین است و کتب اهل سنت از صحاح ششگانه تا کتب دیگر آنان با الفاظ مختلفه و موارد مکرره از پیغمبر اکرم صَلَّى الله عَلَيْهِ وَ آلِهِ و سَلَّم بطور متواتر نقل شده است و این حدیث شریف حجت قاطع است بر جمیع بشر به ویژه مسلمانان مذاهب مختلف و باید همه مسلمانان که حجت بر آنان تمام است جوابگوى آن باشند و اگر عذرى براى جاهلان بى خبر باشد براى علمای مذاهب نیست.

ص: 11

است بسپارند؛ چنان از صحنه خارج نمودند که گویى نقشى براى هدایت ندارد و کار بجایى رسید که نقش قرآن بدست حکومت هاى جائر و آخوندهاى خبیث بدتر از طاغوتیان وسیله اى براى اقامه جور و فساد و توجیه ستمگران و معاندان حق تعالى شد.(1)

مى کند و وهابیت این مذهب سراپا بى اساس و خرافاتى را ترویج مى کند و مردم و ملت هاى غافل را سوق بسوى ابر قدرت ها مى دهد و از اسلام عزیز و قرآن کریم براى هدم اسلام و قرآن بهره بردارى مى کند.(1)

فاطمیه که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه است از ما است.

ما مفتخریم که باقرالعلوم بالاترین شخصیت تاریخ است و کسی جز خدای تعالی و رسول صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السّلام، مقام او را درک نکرده و نتوانند درک کرد، از ماست.

ما مفتخریم که مذهب ما جعفری است و فقه ما که دریای بی پایان است یکی از آثار اوست و ما مفتخریم به همه ائمه معصومین علیهم صلوات الله و متعهد به پیروی آنانیم.

ما مفتخریم که ائمه معصومین ما صلوات الله و سلامه علیهم در راه تعالی دین اسلام و در راه پیاده کردن قرآن کریم که تشکیل حکومت عدل یکی از ابعاد آن است در حبس و تبعید به سر برده و عاقبت در راه براندازی حکومت های جائرانه و طاغوتیان زمان خود شهید شدند.

و ما امروز مفتخریم که می خواهیم مقاصد قرآن و سنت را پیاده کنیم و اقشار مختلف ملت ما در این راه بزرگ سرنوشت ساز سر از پا نشناخته، جان و مال و عزیزان خود را نثار راه خدا می کنند.(1)

خداوندا، تو از درون و برون همه آگاهی، بر ما ترحم فرما و لسان صدق و نیت خالص و توفیق عمل و معرفت و عبودیت خودت و پیوند با آنچه امر به پیوستن با آنها و گسستن از آنچه امر به دوری از آنها فرموده ای عطا فرما...

ص: 15

نهاده شده است؟! و یا مخاطبین آیه شریفه: خُذِ الْکتَابَ بِقُوَّةٍ(1)،

چه کسانی هستند؟

راستی مخاطبین فرمان نجات بخش رسول گرامی اسلام صَلَّى الله عَلَیهِ وَآلِهِ وسَلَّمْ که فرمود: اِذَا التَبَسَت عَلَیکُمُ الفِتَنُ، کَقِطَعِ الَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقُرآنِ؛(2)

هنگامی که فتنه ها، هم چون پاره های شب تاریک، شما را در خود پیچید، برشماست که به قرآن تمسک جویید؛ چه کسانی هستند؟

آیا دستور نجات بخش رسول گرامی اسلام صَلَّى الله عَلَیهِ وَآلِهِ وسَلَّمْ که فرمود: اِذَا التَبَسَت عَلَیکُمُ الفِتَنُ، کَقِطَعِ الَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقُرآنِ(1)؛

مورد توجه قرار گرفته است؟ آیا برای رهايی از مهجوریت قرآن کریم و برای نجات از شکایت پیامبر گرامی اسلام در روز قیامت: وَقَالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا(2)؛ و پیامبر عرضه داشت: پروردگارا! قوم من قرآن را رها کردند؛ چاره جویی شده است؟

آیا نقش قرآن کریم در تدوین قوانین، در اداره کشور، در اقتصاد و سیاست، در فرهنگ و اجتماع، در حل اختلافات و دعاوی، در وقایع و حوادث، در طرح ها و عملکردها، در ارزیابی ها و امتیاز دهی ها، در تولیدات سمعی و بصری، در فضای نو و جدید، در دانشگاه و حتی حوزه علمیه؛ نمایان است؟ سهم آن چه مقدار است؟

آیا غیر از این است که هر مصیبتی که امروز به مسلمانان می رسد به خاطر دوری و غفلت از قرآن کریم است؟ آیا غیر از این است که سکوت و تسلیم مسلمانان در مقابل جاهلیت مدرن که دستاوردهایش را با وحشی ترین روش ها، به نام تمدن به خورد مردم جهان می دهد؛ به خاطر تبیین نشدن معارف بلند قرآنی است؟

آیا هجمه فرهنگی یا تهدیدات فرهنگی یا شبیخون فرهنگی که جامعه اسلامی را در معرض خطر قرار داده است و روزانه صدها نفر را به كام خود می كشاند جز با قرآن کریم دفع می شود؟ آیا ناهنجاری ها و بحران های اخلاقی، تربیتی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، جز با نسخه های نجات بخش قرآن کریم مرتفع و به هنجار تبدیل می شود؟ آیا با همه دشمنی ها که با اسلام و مسلمین و نظام اسلامی در قالب اسلام

ص: 19

هراسی، اسلام گریزی و اسلام ستیزی صورت می گیرد؛ جز رجوع به قرآن کریم، راه دیگری برای مبارزه با این همه دشمنی ها وجود دارد؟

در حقیقت ما فرمان خُذِ الْکتَابَ بِقُوَّةٍ(1)

را گردن ننهادیم، دستور اُنس و تدبّر در قرآن کریم را اجرا نکردیم، فرمان نجات بخش رسول گرامی اسلام در مواجهه با بحران ها را عملی نساختیم، پیروی از این کتاب مقدّس را بر خود واجب نکردیم، تمسک به آن را بر خود لازم ندانستیم، و مراجعه محتوایی به آن را مبنای ارتباط مان با قرآن کریم قرار ندادیم.

مراجعه ما به قرآن کریم در حد تشریفات و بسیار سطحی است. حداکثر مراجعه ما به قرآن کریم در حد ظواهر و تجوید و صوت و لحن قرآن کریم است و برای حفاظت از جان و مال و عزیزان مان، برای مهریه عروس، سوگند یاد کردن، گرفتن بر سر مسافر و بعنوان کتاب استخاره از آن استفاده می کنیم.

اگر چنین نیست چرا با تلاوت هر آیه، ایمان ما زیاد نمی شود؟ وَ إِذا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إیماناً(2)؛ چرا با تلاوت هر آیه دل ما نمی لرزد؟ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ إِذا ذُکرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُم؛(3)

چرا باسوادترین افراد، ساده ترین کلمات قرآن کریم را متوجه نمی شوند؟ چرا اکثر فارغ التحصیلان یک صفحه قرآن کریم را نمی توانند بدون غلط بخوانند؟ آیا برای ما گران نیست که قشر تحصیل کرده در صحیح خواندن قرآن مشکل داشته باشند؟ چرا یعقوب وار به خاطر دوری از قرآن کریم ضجّه نمی زنیم و مویه نمی کنیم؟

ص: 20

اگر با رجوع به قرآن کریم و اُنس و تدبّر در این کتاب مقدّس، به راه و روش قرآن کریم عمل می کردیم و اگر حلاوت و شیرینی های قرآن کریم را می چشیدیم و اگر تراوت و زیبايی های آن را احساس می کردیم؛ مانند زلیخا واله و دلداده قرآن کریم می شدیم و دنیا را تشنه قرآن کریم می کردیم. آیا غیر از این است که اگر مسلمانان به این کتاب مقدّس، درست عمل می کردند؛ امروز حاکمیت در سراسر این کره خاکی، با قوانین قرآن کریم بود.

باید از برکات سرشار این کتاب مقدّسی که تِبْیاناً لِکلِّ شَی ءٍ است، استفاده کرد و برای تبیین ابعاد الهی این کتابِ مقدّس، دامن به کمر زد و قلم به دست گرفت و آرزوی عاشقان قرآن را برآورد.

باید این کتاب که مربّی نفوس، شفای امراض قلوب و راهنما و هدایتگر انسان به سیر و سلوک الهی است؛ خوب به بشریت معرفی کرد و ابعاد گوناگونش را برای بشریت نمایان ساخت.

باید بر اساس آیه شریفه: خُذِ الْکتَابَ بِقُوَّةٍ(1) قیام کرد و با ترغیب به اُنس و تدبّر در قرآن کریم، ابعاد الهی این کتابِ مقدّس را به دست آورد و با آشنایی با مضامین و معارف قرآنی، جامعه بشری را به سر منزل سعادت و کمال رهنمون ساخت.

باید با استفاده از فنآوری پیشرفته به توسعه و تعمیق معرفت قرآنی پرداخت و با بکار گیری این فنآوری در انتقال به موقع و صحیح مفاهیم و آموزه های قرآنی به صورت سازمان یافته، جامع و جذّاب کوشید و ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی، جنگ و صلح قرآن کریم را با برنامه ریزی دقیق، مورد بررسی، تحقیق و تدریس قرار داد.

ص: 21

ص: 22

پس با روزه، عبادت، راز و نیاز و تحول معنوی، باید از برکات این کتاب مقدّس بهره گرفت و ارتباط با قرآن کریم را مستحکم و استوار نمود.

که کجا بوده اند و چه مى کردند! و همان سخنان شب قبل میان آنها در گرفت و سپس از هم جدا شدند، به این شرط که دیگر تکرار نکنند. با این وصف، سومین شب هم این صحنه تکرار شد و چون صبح هنگام باز یکدیگر را دیدند یکى از آنها گفت: نباید از هم جدا شویم مگر این که قول شرف بدهیم که دیگر اقدام به این کار نکنیم. این تعهد را سپردند و از هم جدا شدند.(1)

امام علی عَلَيْهِ الْسَّلام در باره اُنس با قرآن کریم می فرماید: مَنْ أنِسَ بِتِلاوَةِ الْقُرْآنِ لَمْ تُوحِشْهُ مُفَارَقَةُ الإِخْوَانِ؛(2)

هر کس با قرآن انس گیرد، از جدایی دوستان، وحشتی نخواهد داشت. همچنین در جواب گروهی که هنگام سفر از ایشان توصیه ای خواسته بودند، فرمود: اگر به دنبال مونس می گردید، قرآن برایتان کافی است.

امام سجاد عَلَيْهِ الْسَّلام در باره اُنس با قرآن کریم می فرماید: لَوْ مَاتَ مَنْ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أنْ یَکُونَ الْقُرْآنُ مَعِی؛(3) اگر همه مردم از مشرق تا مغرب بمیرند تا زمانی که قرآن با من باشد، از تنهائى نمی حراسم.

امام رضا عَلَيْهِ الْسَّلام در باره کم و کیف اُنسش با قرآن کریم می فرماید: لَوْ أرَدْتُ أنْ اُخْتِم فِی أقَلَّ مِنْ ثَلاثٍ لَخَتَمْتُ وَلَکِنْ مَا مَرَرْتُ بِآیَةٍ قَطُّ إِلا فَکَّرْتُ فِیهَا وَفِی أیِّ شَیْ ءٍ اُنْزِلَتْ وَفِی أیِّ وَقْتٍ فَلِذَلِکَ صِرْتُ أخْتِمُهُ فِی ثَلاث؛(4)

اگر خواسته باشم که در کمتر از سه روز قرآن را ختم کنم، می توانم، ولی هرگز هیچ آیه ای را نخوانده ام، مگر این که در معنای آن اندیشیدم و درباره این که آیه در چه موضوع و در چه وقت نازل شده فکر کردم؛ از این رو هر سه روز قرآن را می خوانم.

ص: 25

اُنس با قرآن کریم که بر سه مرحله استوار است و این سه مرحله بر یکدیگر مترتب است: اول تلاوت قرآن کریم، دوم تدبّر در قرآن کریم و سوّم عمل به دستورات قرآن کریم.

ابواب مربوط به تلاوت قرآن کریم به تفصیل بیان شده است و در این بخش به صورت اختصار به آن اشاره می شود.

طاقت شنیدن آن ها را پیدا کند و به فهم آن نزدیک شود و اگر حقیقت کمال کلام الهی لباس حروف نمی پوشید، نه عرش را توانایى شنیدن آن بود و نه ما تحت الثری؛ بلکه اجزایشان متلاشی می شد: لَوْ أَنزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَّرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُّتَصَدِّعًا مِّنْ خَشْيَةِ اللَّهِ؛(1)

اگر ما این قرآن را بر کوهی فرو می فرستادیم می دیدی آن را که ذلیل می شد و از هم شکافته می گردید.

دوم: توجه به عظمت خداوند: عظمت خداوند تبارک و تعالی در کلامش نمایان است. امام صادق عَلَيْهِ الْسَّلام: لَقَدْ تَجَلَّى اللّهُ لِخَلْقِهِ فِى کَلامِهِ وَ لکِنَّهُمْ لایُبْصِرُونَ؛(2) خداوند خود را در کلامش به مردم نشان داده است، ولى نمی بینند.

سوم: حضور قلب داشتن: در هنگام تلاوت حضور قلب داشتن و متمرکز شدن در کلام الهی و دوری از افکار دنیوی.

چهارم: خشوع داشتن: در هنگام تلاوت حالت خشوع داشتن،

قرآن کریم مي فرمايد: أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ؛(3)

آيا وقت آن نرسيده است كه دل هاي مؤمنان در برابر ذكر خدا و آنچه از حق نازل شده، خاشع گردد؟

امام صادق عَلَيْهِ الْسَّلام می فرماید: فَقارِيٌّ الْقُرْآنِ يَحْتاجُ اِلي ثَلاثَةِ اَشْياءٍ، قَلْبٌ خاشِعٌ وَ بَدَنٌ فارغٌ وَ مَوْضِعٌ خالٍ فَاِذا خَشَعَ لِلّهِ قَلْبُهُ فَرَّمِنْهُ الشَّيْطانُ الرَّجيمُ؛(4)

قاری قرآن، محتاج به سه چیز است: دلی خاشع، و بدنی فارغ و مکانی خلوت؛ زیرا هرگاه دل او خاشع باشد شیطان از او می گریزد. چون بدن او از مشاغل فارغ باشد، دل او متوجه قرآن خواندن می شود و عارضه ای عارضش نمی شود که او را از نور قرآن و فواید آن

ص: 28

محروم سازد. چون در مکان خلوتی باشد و از خلق کناره گرفته باشد، باطن او با خدا انس می گیرد و حلاوت خطاب های الهی را که با بندگان صالح خود کرده، می یابد و لطف او را به ایشان می داند. فاِذا شَرِبَ كَأْسا مِنْ الْمَشْرَبِ حينَئِذٍ لا يَخْتارُ عَلي ذلِكَ الْحالُ حالاً وَ لا عَلي ذلِكَ الْوَقْتُ وَقْتا بَلْ يُؤْثِرُهُ عَلي كُلِّ طاعَةٍ لِأَنَّ فيهِ الْمُناجاةُ مَعَ الرَّبِّ بِلا واسِطَةٍ؛(1)

و چون از این مشرب جامی نوشید. هیچ حالی را بر این اختیار نمی کند و هیچ وقتی را از این خوش تر نمی دارد؛ زیرا در آن وقت بی واسطه در مناجات با پروردگار است.

امام صادق عَلَيْهِ الْسَّلام در روایت دیگری می فرماید: مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ وَ لَمْ يَخْضَعْ لِلّهِ وَ لَمْ يَرْقَ قَلْبُهُ وَ لَمْ يُنْشِي ءْ حُزْنا وَ وَجِلاً في سِرِّه فَقَدِ اسْتَهانَ بِعِظَمِ شَأْنِ اللّهِ وَ خَسِرَ خُسْرانا مُبينا؛(2)

هركه تلاوت قرآن كند و تلاوت او مقارن خضوع و خشوع نباشد و از تلاوت قرآن، او را رقّتی حاصل نشود و ترس الهي در دل او به هم نرسد، پس به تحقيق كه سهل گرفته مرتبه و منزلت قرآن را و حقير شمرده است مرتبه ی صاحب قرآن را و چنين قاری، هر آينه در نهایت زيانكاری است.

پنجم: خداوند را حاضر و ناظر دانستن: چنان تصور کند که در حضور پروردگار ایستاده و قرآن می خواند و خدای تعالی به او نظر می کند و کلام او را می شنود.

ششم: در فهم حقایق آیات تلاش کردن: تلاش در فهم معانی آیات و پس از آن تلاش در فهم حقیقت آیات: كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُوالْأَلْبَابِ؛(3)

این کتابی است پربرکت که بر تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبّر کنند و خردمندان متذکّر شوند.

ص: 29

هفتم: اقرار بر حقانیت آیات: هنگام تلاوت آیات اعتقادی مانند آیات توحیدی یا آیات ارسال رسل یا آیات معاد، اقرار بر حقانیت آن داشتن.

نهم: اندیشه در صفات خداوند: هنگام تلاوت صفات جلال و جمال و اسمای خداوند متعال مانند: هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ؛(1) رسد، در صفات خداوند اندیشه کند و در پی اسرار ان صفات براید.

دهم: عظمت و جلال الهی ستودن: هنگام تلاوت آیات افعالی خداوند تبارک و تعالی مانند خلقت آسمان ها، زمین ها، ملائکه، ستارگان، کوه ها، حیوانات، نباتات، ابر، باد، باران و غیر این ها، عظمت و جلال الهی را ستودن و در هر فعلی، خداوند تبارک و تعالی را دیدن.

یازدهم: خود را در برابر خطاب خداوند قرار دادن: قاری هر خطابی که در قرآن ملاحظه کند، باید چنان تصور کند که مقصود از آن خطاب، اوست و هر قصه از قصص انبیاء را مشاهده نماید، جزم کند که مقصود از آن، عبرت گرفتن اوست. نه محض قصه خوانی و حکایات؛ زیرا که جمیع قرآن، هدایت و ارشاد و رحمت و شفا و موعظه و نور و راهنمایی عالمیان است.

دوازدهم: سعی در تحصیل صفات نیک: در تلاوت قرآن کریم هنگامی که به توصیف نیکان می رسد، به آنان علاقمند شود و در متصف شدن به صفات آنان بکوشد از خداوند بخواهد تا او را در زمره آنان درآورد.

سیزدهم: ذوق و شوق داشتن: چون به آیه ای رسد که دلالت بر وسعت رحمت و وعده مغفرت کند، شاد و فرحناک و ذوق زده گردد و هرگاه به وصف بهشت رسد، اثر شوق به آن در دل او ظاهر شود.

ص: 30

چهاردهم: بیمناک بودن و پناه به خدا بردن: هنگامى تلاوت آیات عذاب، به خدا پناه بردن. چون به آیه ای رسد که مشتمل بر تهدید و وعید است، دل او مضطرب و از خوف مرتعش شود و صیحه زند که گویا از شدت بیم، قالب تهی می کند. چون به شرح دوزخ رسد، علامات خوف در او پیدا شدن.

پانزدهم: انزجار از بدکاران: در تلاوت قرآن کریم هنگامی که به توبیخ بدکاران می رسد، از آنان منزجر شود و از دوری از آنان به خدا پناه برد.

شانزدهم: تأثیرپذیری دل: دل خواننده قرآن کریم متأثر شود به آثار آیات مختلفه پس هنگام تلاوت قرآن، به حسب هر آیه حالات خوف، حزن، شادی، بهجت، بیم، امید، دلتنگی و گشادگی برای او حاصل شدن.

هفدهم: در اندیشه اصلاح برآمدن: همان گونه نوشته قرآن کریم را نمی شود بدون طهارت دست گذاشت؛ زبان آلوده، هم نمی تواند کلام آن را ادا کند و روح آلوده نمی تواند هدایت آن را دریافت نماید پس در پی اصلاح بودن.

هجدهم: هنگام تلاوت قرآن کریم سکوت کردن: وقتی شنونده آیات قرآن کریم شد؛ سکوت کند، سکوتى توأم با اندیشه و تفکر: وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ؛(1) و هنگامى که قرآن خوانده مى شود گوش فرا دهید و خاموش باشید تا مشمول رحمت حق شوید.

موانع فهم قرآن کریم دو قسم است: موانع ظاهری و موانع باطنی که به بخشی از آن اشاره می شود.

لوح محفوظ جای دارد و از هر گونه تحریف و دگرگونی مصون است و به حقایق و اسرار و لطایف آن، جز پاکان، دیگران دسترسی ندارند.

حب دنيا: حبّ دنیا غفلت می آورد و غفلت قلب انسان را تاریک و سیاه می کند به حدی که نور فطرت را خاموش می کند و توان درک و فهم قرآن کریم را از دست می دهد.

امید که خداوند تبارک و تعالی به حق مقربان درگاهش، همگان را از این موانع و حجاب های فهم و درک قرآن کریم نجات دهد.

تدبّر در قرآن کریم به معنای دقّت نظر در کشف مفاهیم و عمق معنا آیات و کاوش در پیام ها، درس ها، انذارها، تبشیرها و همراه شدن با رهنمودهای آیات قرآن کریم است.

تدبّر همان تلاوت راستین است که از قرائت آیات شروع و با تأمّل و تعمّق در معنا و پیام ها و خواسته ها، ادامه می یابد و با تعهّد و التزام و عمل به مضامین آنها، ختم می گردد.

امام باقر عَلَيْهِ الْسَّلام مراحل سه گانه اُنس با قرآن کریم و ترتب و پیوستگی تلاوت، تدبّر و عمل را این چنین بیان می فرماید: یَتلُون آیاتِهِ وَ یَتَفَقَّهُونِ فیهِ وَ یَعْمَلُونَ بِأحْکامِهِ؛(1)

تلاوت کنندگان واقعی کسانی هستند که قرآن را تلاوت می کنند و در آن تفقّه و تأمّل عمیق دارند و به احکام آن عمل می کنند.

امام سجاد عَلَيْهِ الْسَّلام در پایان تلاوت قرآن کریم، حقیقت اُنس با قرآن کریم را از خداوند تبارک و تعالی درخواست کرده و می فرمود: اللَّهُمَّ فَإِذْ أَفَدْتَنَا الْمَعُونَةَ عَلَى تِلَاوَتِهِ، وَ سَهَّلْتَ جَوَاسِی أَلْسِنَتِنَا بِحُسْنِ عِبَارَتِهِ، فَاجْعَلْنَا مِمَّنْ یرْعَاهُ حَقَّ رِعَایتِهِ، وَ یدِینُ لَک بِاعْتِقَادِ التَّسْلِیمِ لِمُحْکمِ آیاتِهِ، وَ یفْزَعُ إِلَى الْإِقْرَارِ بِمُتَشَابِهِهِ، وَ مُوضَحَاتِ بَیّنَاتِهِ(2)؛

الهی اکنون که ما را به تلاوت قرآن یاری دادی، و عقده های زبانمان را به زیبایی عبارات آن گشودی، پس ما را از جمله کسانی قرار ده که حق این کتاب را چنان که سزاوار است رعایت می کنند، و تو را با اعتقاد تسلیم در برابر آیات محکمش بندگی می نمایند، و به آیات متشابه و دلایل روشنش اعتراف می نمایند.

ص: 35

بَرانِسِهِم، فهؤلاءِ يَدفَعُ اللّهُ بهِمُ البَلاءَ و يُزيلُ مِن الأعداءِ و يُنزِلُ غيثَ السماءِ، فو اللّهِ لَهؤلاءِ مِن القُرّاءِ أعَزُّ مِن الكِبريتِ الأحمَرِ؛(1)

قاريان قرآن سه گونه اند: كسى كه قرآن مى خواند و آن را وسيله ى تقرّب به شاهان و جلب توجه مردم قرار می دهد. و كسى كه قرآن مى خواند و كلماتش را درست ادا کرده اما حدود آن را ضایع می کند. اين دو دسته از قاريان قرآن تعدادشان زياد است و خدا امثال آنها را زياد نكند. و كسى كه قرآن مى خواند و داروی قرآن را بر درد دل خويش مى نهد. شب را با آن به بيدارى مى گذراند و روز را با آن به تشنگى سپرى مى كند. آن را در مسجدهايشان به پا مى دارند و زير بُرنُس هاى خود نگاه می دارند. به بركت وجودشان، خداوند بلا را دفع مى کند و دشمنان را از ميان برمی دارد و باران از آسمان را فرو مى فرستد. به خدا سوگند كه اين قاريان از كبريت احمر كمياب ترند.

امام علی عَلَيْهِ الْسَّلام در این زمینه می فرماید: عَلَيْكُمْ بِهذَا الْقُرآنِ اَحَلُّوا حَلالَهُ وَ حَرِّمُوا حَرامَهُ وَاعْمَلُوا بِمُحْكَمِهِ وَ رُدُّوا مُتَشابِهَهُ اِلي عالِمِه فَاِنَّهُ شاهِدٌ عَلَيْكُمْ وَ اَفْضَلُ ما بِه تَوَسَّلْتُمْ؛(2) بر شما باد عمل به قرآن. حلال آن را حلال بشماريد و حرام آن را حرام بدانيد. محكمات آن را عمل كنيد و متشابهات آن را با عالمش ارجاع دهيد كه قرآن شاهد است بر شما و برترين چيزست كه به آن متوسل توانيد شد.

امام علی عَلَيْهِ الْسَّلام در وصيت خويش بر عمل به قرآن کریم تأکید کرده، می فرماید: اللّهَ اللّهَ فِي الْقُرآنِ لا يَسْبِقُكُمْ بِالْعَمَلِ بِهِ غَيْرُكُمْ؛(3)

خدا را خدا را در باره قرآن، مبادا ديگران در عمل كردن به دستوراتش از شما پيشى گيرند.

ص: 37

مراحل سه گانه اُنس با قرآن کریم باید به درستی طی شود و الا قاری قرآن کریم که نه تدبر داشته باشد، نه در عمل به قرآن کریم بکوشد؛ نه تنها بر طریق صواب نیست بلکه مورد لعن قرآن کریم واقع می شود. پیامبر گرامی اسلام در این زمینه می فرماید: رُبَّ تالِ القرآنِ و القرآنُ يَلعَنُهُ؛(1) اى بسا قرآن خوانى كه قرآن لعنش مى كند.

ص: 38

ص: 39

لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرینَ؛(1) روح الامين آن را بر دلت نازل كرد تا از هشداردهندگان باشى.

به تعبیر امام خمینی رحمت الله علیه، قرآن کریم به صورت یک کتاب از لوح محفوظ، تا بیت العزّه فرود آمده است و طی مراحل و مراتبی به آسمان دنیا تنزّل کرده است و بر قلب نازنین پیامبر گرامی اسلام نازل شده است. قرآن کریم پس از تنزل در حجاب حروف و الفاظ درآمده است تا قابل فهم برای بشر باشد و طیّ بیست و سه سال به تدریج بر ایشان نازل شده است.

امام خمینی رحمت الله علیه در کتاب آداب الصلوة می فرماید: خداى تبارك و تعالى به واسطه سعه رحمت بر بندگان، اين كتاب شريف را از مقام قرب و قدس خود نازل فرموده و به حسب تناسب عوالم، تنزل داده تا به اين عالم ظلمانى و سجن طبيعت رسيده و به كسوة الفاظ و صورت حروف در آمده است. قرآن کریم براى استخلاص مسجونين از اين زندان تاريك دنيا و رهايى مغلولين در زنجيرهاى آمال و امانى، و رساندن آنها از حضيض نقص و ضعف و حيوانيت به اوج كمال و قوت و انسانيت، و از مجاورت شيطان به مرافقت ملكوتيين، بلكه به وصول به مقام قرب و حصول مرتبه لقاء الله كه اعظم مقاصد و مطالب اهل الله است؛ آمده است.(2)

اسلام و آن هایى که در دامن رسول اکرم بزرگ شدند و مورد عنایت خداى تبارک و تعالى و عنایات خاص او بودند؛ دیگران از اسرار آن بی خبرند.

حضرت امام خمینی در این زمینه می فرماید: این کتاب آسمانی که صورت عینی و کتبی جمیع أسما و صفات و آیات و بینات است و دست ما از مقامات غیبی آن کوتاه است و جز وجود اقدس جامع "مَنْ خُوطِبَ بِهِ" از اسرار آن، کسی آگاه نیست و به برکت آن ذات مقدّس و به تعلیم او، خُلَّص اولیای عظام دریافت آن نموده اند و به برکت مجاهدات و ریاضت های قلبیه، خُلَّص اهل معرفت به پرتویی از آن به قدر استعداد و مراتب سیر، بهرمند شده اند و اکنون صورت کتبی آن که به لسان وحی بعد از نزول از مراحل و مراتب، بی کم و کاست و بدون یک حرف کم و زیاد به دست ما رسیده است؛ خدای نخواسته مباد که مهجور شود.(1)

امام علیّ علیه السلام قرآن کریم را سفره گسترده الهی معرفی کرده و می فرماید: الْقُرْآنُ مَأْدُبَةُ اللَّهِ فَتَعَلَّمُوا مَأْدُبَتَهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ؛ قرآن سفره ی گسترده ی الهی است، پس به قدر توان از این سفره گسترده یاد گیرید(1).

امام صادق علیه السلام در باب تعلیم قرآن کریم می فرماید: یَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ لَا یَمُوتَ حَتَّی یَتَعَلَّمَ الْقُرْآنَ أَوْ یَکُونَ فِی تَعْلِیمِهِ؛ سزاوار است برای انسان مؤمن که قبل از مردنش قرآن را یاد بگیرد یا در حال یادگیری قرآن باشد.(2)

تعلیم قرآن کریم و فراگیری رهنمودهای این کتاب مقدّس و عمل به دستورات این نسخه نجات بخش بشری میسر نمی شود مگر آن که ضرورت فراگیری آن در جامعه، نهادینه شود و به یک فرهنگ درآید و همگان به ضرورت آن پی برده و نسبت به یادگیری آن احساس نیاز کنند. در آرزوی آن روز.

ص: 44

عمل صحیح، شناخت آن است، چرا که عمل، فرع شناخت است. امروز شناخت محتوای قرآن کریم و طرح و نقشه آن برای زندگی بشر، یک امر لازم و ضروری است.

از این رو اوّلین موهبتی که خداوند پس از آفرینش به انسان ارزانی کرده است، ابزار شناخت است: إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعًا بَصِیرًا؛(1) ما انسان را از نطفه مختلطى آفریدیم و او را مى آزماییم بدین جهت او را شنوا و بینا قرار دادیم.

هر چه شناخت قرآن، عمیق تر، کامل تر و دقیق تر باشد؛ عمل به آموزه های آن و اجراى دستورات آن اصولی تر، آسان تر و کارسازتر است. شناخت ناقص نمی تواند پیروی و اطاعت صحیح و کامل را همراه داشته باشد. البته وقتی سخن از شناخت است منظور، آشنایی شناسنامه ای نیست بلکه، شناختِ معرفتی و بصیرتی است. شناختی که انسان را به جایگاه، اهداف، راه های تعالی، محتوا، فرامین، آموزه ها و دستورات قرآن کریم، آگاه نماید و معرفت ببخشد.

ص: 46

هوا و هوس است: وَمَا ینْطِقُ عَنِ الْهَوَى . إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْی یوحَى(1). بهربرداران قرآن کریم پاگان جامعه هستند: لا یمَسُّهُ إِلا الْمُطَهَّرُونَ.(2) ظرف نزول قرآن کریم قلب نازنین پیامبر است: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ. عَلَى قَلْبِک لِتَکونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ.(3) ماه نزول قرآن کریم ماه رمضان است: شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآن.(4) زمان نزول قرآن کریم شب قدر است: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ.(5) زبان قرآن کریم عربی شیوا است: بِلِسَانٍ عَرَبِی مُبِینٍ.(6)

پیامبر گرامی اسلام قرآن کریم را راست ترین گفتار و رساترین پندها و نیکوترین قصه ها معرفی می کند و می فرماید: اَصدَقُ القَولِ وَ اَبلَغُ المَوعِظَةِ وَ اَحسَنُ القَصَصِ، کِتابُ اللهِ.(1)

در حدیث دیگری پیامبر گرامی اسلام قرآن کریم را سفره و ادبستان الهی و معرفی می کند و می فرماید: أَنَّ هَذَا الْقُرْآنَ مَأْدُبَةُ اللَّهِ فَتَعَلَّمُوا مَأْدُبَتَهُ مَا اسْتَطَعْتُم ؛ قرآن سفره ضيافت خداست. پس تا مى توانيد از ضيافت او فراگيريد.(2)

در حدیث دیگری پیامبر گرامی اسلام قرآن کریم را وسیله جلای قلوب می داند و می فرماید: اِنَّ هذِهِ القُلوبَ لَتَصدَاُ کَما یَصدَاُ الحَدیدُ وَ اِنَّ جِلاءَها قِراءَةُ القُرآنِ(3)؛ براستی این قلبها زنگار می گیرد، همان طور که آهن زنگار می گیرد، جلای قلب ها قرائت قرآن است.

حضرت امام علی عَلَيْهِ الْسَّلام در معرفی قرآن کریم می فرماید: إِنَّ اَلْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِيقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِيقٌ لاَ تَفْنَى عَجَائِبُهُ وَ لاَ تَنْقَضِي غَرَائِبُهُ وَ لاَ تُكْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلاَّ بِه(4)؛

به درستى كه ظاهر قرآن، نيكو و باطن آن عميق است، شگفتي هاى آن از بين نمى رود و غرايب آن تمام نمى شود و تاريكي ها، جز به سبب قرآن،گشوده نمى شود.

دارد که در باب شناخت قرآن کریم، بسیار لازم و ضروری است و ما به صورت خلاصه به آن اشاره می کنیم.

قرآن کریم چند زبان دارد، یکی از زبان های قرآن کریم "زبان منطق و استدلال" است و مخاطب این زبان عقل و قوّه تفکر انسان است و زبان دیگر قرآن کریم "زبان احساس" است و مخاطب این زبان دل انسان است.

كُنْ فَيَكُونُ(1). در سوره یس نیز می فرماید: وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ . قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ(2). زبان این آیات و آیات متعدد دیگر همه به زبان منطق و استدلال است.

اندازه طنین صدا که از آن به نوای موسیقی یاد می شود؛ تحریک کننده نباشد. یک موسیقى، حس دلاورى و سلحشورى را تحریک می کند. گاهى آنقدر قوى است که سرباز ترسیده از دشمن را از سنگر بیرون می آورد و او را برای حمله به دشمن، بى باک می سازد. یک موسیقى، حس بخشش یا کمک به دیگران را تحریک می کند. یک موسیقى حتّی حس لودگی یا شهوت رانى را در انسان تحریک می کند و شخص را تسلیم پلیدی ها می سازد و حریم عفت و اخلاق را از بین می برد.

اگر در مجالس به شعر خوانی، مداحی و مدیحه سرایی پرداخته می شود بخاطر تأثیر طنین صدا و نوای موسیقی بر روح انسان است و اگر توصیه مى شود قرآن را با آهنگ زیبا و دلنشین بخوانید برای این منظور است: وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا(1)؛

قرآن را با آهنگ لطیف، زیبا و دلنشین تلاوت کن.

وقتی آقای آهنگران با تعدادی از رزمندگان در دیدار امام مرثیه سرايی کرد، امام به آقای آهنگران فرمود: حماسی بخوان؛ و دیدید که چقدر شعرهای آقای معلّم و صدای آقای آهنگران در اعزام نیروها به جبهه و آماده سازی آن ها برای حمله نقش داشت.

در میان مسلمانان یگانه چیزی که مایه نشاط، کسب قدرت روحی، پیدا کردن خلوص و صفای باطن بوده، همان موسیقی قرآن است. ندای آسمانی قرآن در اندک مدتی از مردم وحشی شبه جزیره عربستان، مؤمنانی ثابت قدم ساخت که توانستند با بزرگترین قدرت های زمانه درافتند و آنها را از پا درآورند.

مسلمانان قرآن را نه فقط به عنوان یک کتاب درس و تعلیم بلکه همچون یک غذای روح، مایه کسب نیرو و ازدیاد ایمان می نگریستند.

ص: 52

شب ها با خلوص قرآن می خواندند و با خدای خود راز و نیاز می کردند، روزها چون شیر غرّان به دشمن حمله می بردند.

داستان زندگی پیامبر، خود بیانگر درستی این قول است. او بی هیچ پشتیبان، در حالی که تنها قرآن را در دست داشت، قیام کرد و همین قرآن برای او همه چیز شد، برایش سرباز، سلاح و نیرو تدارک دید، دشمن را در برابرش خاشع و خاضع گردانید، افراد دشمن را به سوی او کشاند و بالاخره آنها را در برابر رسول خدا به تسلیم واداشت و به این ترتیب وعده راستین الهی را تحقّق بخشید.

وقتی قرآن زبان خود را زبان دل می نامد، منظورش آن دلی است که می خواهد با آیات خود آن را صیقل بدهد و تصفیه کند و به هیجان بیاورد. این زبان غیر از زبان موسیقی است که احیاناً احساسات شهوانی انسان را تغذیه می کند و نیز غیر از زبان مارش های نظامی و سرودهای رزمی است که در ارتش های دنیا می نوازند و حس سلحشوری را تقویت می کنند. این همان زبانی است که از اعراب بدوی، مجاهدینی می سازد که در حقّشان فرمودند: حَمَلوا بَصائِرَهُمْ عَلی اسْیافِهِمْ (1)؛

آنان که شناخت و بینش شان را بر شمشیرها حاکم کرده و شمشیرهایشان را در راه تحقق حق و حقیقت به کار گرفتند.

این که کفّار و مشرکین قریش همه را ملزم می کردند که وقتی پیامبر گرامی در مسجدالحرام حضور داشت؛ در گوششان پنبه بگذارند و به مسجدالحرام وارد شوند برای جاذبه و تأثّر این کتاب مقدّس بود که از زبان پیامبر گرامی اسلام منتشر می شد.

چه بسیار افراد عنود و لجوج، که با شنیدن آیات قرآن کریم مجذوب پیامبر گرامی شدند و چه بسیار افراد عنود و لجوج که واله و

ص: 53

دلداده شنیدن آیات قرآن کریم بودند و مخفیانه به تلاوت قرآن کریم پیامبر گرامی اسلام گوش می دادند.

ابن هشام مورخ مشهور روایت مى کند که: یک شب ابوسفیان و ابوجهل و اخنس بن شریق ثقفى هر یک به تنهايى و بدون اطلاع دیگرى آمدند تا از پشت دیوار خانه پیغمبر، صداى تلاوت قرآن او را بشنوند، هر کدام جایى را انتخاب کردند و تا هنگام طلوع فجر نشستند و گوش به تلاوت قرآن پیغمبر دادند و همین که هوا روشن شد، برخاستند تا بروند، هر سه با هم برخورد کردند و رازشان برملا شد و یکدیگر را سرزنش کردند که دیگر چنین نکنند که اگر ساده لوحان ببینند، به قرآن کریم متمایل شوند. با این وصف، شب دوم نیز هر سه نفر برخلاف تعهدى که نمودند و به خیال این که دیگران نمی آیند، آمدند و هرکدام درجایى نشسته و از پشت دیوار خانه پیغمبر گوش به آهنگ دلنشین قرائت قرآن او دادند و سپیده دم تا برخاستند بروند باز در میان راه به هم رسیدند و هر کدام فهمیدند که کجا بوده اند و چه مى کردند! و همان سخنان شب قبل میان آن ها در گرفت و به این شرط که دیگر تکرار نکنند، از هم جدا شدند. با این وصف، سومین شب هم این صحنه تکرار شد و چون صبح هنگام باز یکدیگر را دیدند یکى از آن ها گفت: نباید از هم جدا شویم مگر این که قول شرف بدهیم که دیگر اقدام به این کار نکنیم. این تعهد را سپردند و از هم جدا شدند.

فضیل بن عیاض، معاصر با امام صادق علیه السلام یکی از کسانی است که دورانی از عمر خودش را به گناه و فسق و فجور و دزدی گذرانده است، شبی خانه ای را در نظر گرفته بود که از آن دزدی کند، وقتی از دیوار بالا می رود ناگهان صدای مردی را می شنود که با لحن بسیار زیبا قرآن تلاوت می کند و این آیه را می خواند: أَلَمْ یأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ

ص: 54

قُلُوبُهُمْ لِذِکرِ اَللّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ اَلْحَقِّ(1)؛ آیا وقتی آن نرسیده است که دل کسانی که ادعای ایمان دارند برای پذیرش یاد خدا نرم شود؟ فضیل تا این آیه را می شنود احساس می کند این خداست که با بنده اش فضیل، سخن می گوید: که فضیل! دزدی و غارتگری و چپاول تا کی؟ فضیل تکانی می خورد و جواب می دهد: خدایا همین الان وقتش است؛ از دیوار پایین می آيد ، توبه می کند آن هم توبه ی نصوح، توبه ای که او را در ردیف مردان پرهیزگار و عابد زمان خودش قرار داد به حدی که وقتی یکی از مقتدرترین سلاطین دنیا یعنی هارون الرشید خلیفه ی عباسی که فردی فاسق و فاجر بود را موعظه و نصیحت می کرد، هارون مثل باران بهاری اشک می ریخت.

ندای آسمانی قرآن کریم با این زبان با انسان سخن می گوید و انسان را شیفته خود می سازد و ما باید ببینیم، با کدام زبان، قرآن را تلاوت می کنیم و به کدام منطق قرآن کریم پاسخ می دهیم؟

باید قرآن کریم را خوب شناخت، حقایق این کتاب آسمانی را خوب درک کرد، به محتوای آن واقعی و حقیقی ایمان آورد، راستی و درستی این ودیعه الهی را باور کرد و به وظیفه سنگین و حساس خود نسبت به قرآن کریم، عمل نمود و با استفاده از فنّاوری پیشرفته به توسعه و تعمیق معرفت قرآنی پرداخت و در انتقال به موقع و صحیح و جذاب مفاهیم و آموزه های قرآنی کوشید و شیفتگان و تشنگان معارف الهی را سیراب کرد. به امید آن روز...

ص: 55

ص: 56

بسیار نیرومند است: عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَى . ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَىٰ(1)؛

آنچه را خداوند به آن فرمان داده است را به طور کامل اجرا نموده و هرگز از فرمان خدا سرپیچی نکرده است: لَا یعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیفْعَلُونَ مَا یؤْمَرُونَ(2).

مى گویند: قرآن کریم را به دروغ ساخته است. بگو: اگر راست مى گویید، سوره اى مانند آن بیاورید، و هر که را جز خدا مى توانید به کمک، فرا خوانید.

قرآن کریم در آیه دیگر می فرماید: وَ إِنْ کنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کنْتُمْ صادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ(1)؛ و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم شک دارید، پس اگر راست مى گویید، سوره اى مانند آن بیاورید؛ و گواهان خود را فرا خوانید و اگر چنین نکردید، که هرگز نمى توانید کرد، پس از آتشى که هیزمش انسان و سنگ است، و براى کافران آماده شده، بپرهیزید.

ص: 62

یا در آیه ای دیگر، جامعیت قرآن کریم را چنین توصیف می فرماید: وَلَا رَطْبٍ وَلَا یابِسٍ إِلَّا فِی کتَابٍ مُبِینٍ(1)؛ و هیچ تر و خشکی وجود ندارد، جز این که در کتاب مبین آمده است.

خداوند در قرآن کریم، جامعیت قرآن کریم را این گونه بیان می فرماید: ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ(2)؛ ما در این کتاب هیچ چیزى را فروگذار نکرده ایم.

و امام خمینی (قدس سره) هم، از جمله آنان هستند و از همه مهم تر امام خمینی از معدود عالمانی است که در آراء و آثار قرآن شناختی خویش، از جامعیت قرآن کریم با نگرش واقع بینانه و مبتکرانه و در عین حال کاربردی سخن رانده است به گونه ای که در نگاه هیچ یک از متفکرین شیعه و سنی در ادوار مختلف تاریخ به چشم نمی خورد.

ارتباطى که از الفاظ قرآن کریم؛ جامعیت قرآن کریم که در بردارنده و بیانگر همه علوم است به دست مى آید و مخاطبان اصلى قرآن کریم و راسخون در علم، توانایى این را دارند که تمام علوم را از آن استخراج کنند.

ص: 66

یا در آیه ای دیگر می فرماید: ما قرآن کریم را برای هدایت همه مردم کردیم«وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِی هَذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ»(1)؛

و هرآینه در این قرآن برای مردم از هرگونه مثالی آوردیم.

قرآن کریم خود را هدایتگر همه مردم معرفی می کند و می فرماید: شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاس(2)؛

ماه رمضان كه در آن قرآن فرو فرستاده شده كه رهنمودی برای مردم است.

یا فرزندان آدم را مخاطب قرار داده و می فرماید: یَا بَنِی آدَمَ لاَ یَفْتِنَنَّكُمُ الشَّیْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْكُم مِّنَ الْجَنَّة(3)؛ ای فرزندان آدم، مبادا شیطان فریبتان دهد چنان كه پدر و مادرتان را از بهشت بیرون كرد.

یا همه بشریت را مخاطب قرار داده و می فرماید: یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّكُمُالَّذِی خَلَقَكُمْ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون(4)؛ ای مردم، خداوند را كه شما و پیشینیان شما را آفریده، بپرستید؛ باشد كه پرهیزگار شوید.

جهانی بودن قرآن کریم با صراحتی بیش از آیات دیگر، در سوره انعام آمده است: وَأُوحِیَ إِلَیَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأُنذِرَكُم بِهِ وَمَن بَلَغ(5)؛ و این قرآن به من وحی شده است تا با آن شما و هر كه این پیام به او برسد را بیم دهم. صراحت این آیه در جهانی بودن قرآن، بیش از آیات پیشین است.

وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِینَ(1)؛ و ما تو را نفرستادیم مگر رحمتی برای جهانیان. یا آیه: وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِّلنَّاس(2)؛

و ما تو را نفرستادیم مگر برای همه مردم. یا آیه: تَبَارَكَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِیَكُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرًا(3)؛ خجسته باد كسی كه بر بنده خود فرقان را فرو فرستاد تا هشدار دهنده ای برای جهانیان باشد.

خداوند قرآن کریم را ذکر معرفی کرده و به وسیله آن، پیامبر گرامی اسلام را بیم دهند زنده دلان می خواند: إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَقُرْآنٌ مُّبِینٌ * لِیُنذِرَ مَن كَانَ حَیًّا(4)؛ این كتاب نیست جز یادآوری و قرآنی روشن، تا پیامبر هر كه را كه زنده دل است بیم دهد.

در بخشی از آیاتی قرآن کریم، غلبه آیین پیامبر گرامی اسلام را بر همه ادیان نوید می دهد مانند: هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ كُلِّه(5)؛ او كسی است كه فرستاده اش را با رهنمود و آیین حق فرستاد تا آن را بر همه آیین ها پیروز کند.

در بخشی از آیات، قرآن کریم پیروان ادیان گوناگون را مورد خطاب قرار داده و آنان را به ایمان به قرآن و معارف آن دعوت كرده و سعادت جاودانه شان را به آن پیوند داده است: فَإِنْ آمَنُواْ بِمِثْلِ مَا آمَنتُم بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوا(6)؛ پس اگر اهل کتاب به مانند آنچه شما به آن ایمان آورده اید ایمان آورند، همانا به حق راه یافته اند.

ص: 69

همه این آیات، جهانی بودن قرآن کریم و عمومیت دعوت قرآن کریم را برای همه مردم جهان ثابت می کند.

امام باقر علیه السلام در روایت دیگری فرمود: الْقُرْآنَ یجْرِی أوَّلُهُ عَلَی آخِرِهِ مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ(1)؛ تا زمانی که آسمانها و زمین باقی است، سراسر قرآن در جریان خواهد بود.

در روایت دیگری امام صادق علیه السلام می فرماید: إِنَّ الْقُرْآنَ حَیّ لَمْ یمُتْ وَ إِنَّهُ یجْرِی کَمَا یجْرِی اللَّیلُ وَ النَّهَارُ وَ کَمَا یَجْرِی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ(2)؛ قرآن زنده ای است که هرگز نمی میرد و جاری است همانگونه که شب و روز در جریان است و همان طور که خورشید و ماه در جریان است.

حدّ تمام رسید؛ هیچ کس نمی تواند کلمات او را دگرگون سازد؛ و او شنونده داناست.

ص: 73

· وَاتَّبَعُوا النُّور الَّذِی اُنْزِلَ مَعَهُ(1)؛ نورى را که با او نازل شده است پیروى کردند.

· وَالنُّورِ الَّذِی أَنزَلْنَا(2)؛

و آن نورى که ما فرو فرستادیم.

· وکتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیک لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ(3)؛

و کتابی است که بر تو نازل کردیم، تا مردم را از تاریکی ها به سوی روشنایی در آوری.

امام صادق می فرماید: أَلْعِلْمُ نُورٌ یقْذِفُهُ اللّهُ فِى قَلْبِ مَنْ یشآءُ(1)؛ علم واقعی و حقیقی نور است که بر قلب هر آن که خداوند تبارک و تعالی شایسته بداند می افکند.

مرده جهل و ضلالت بود، سپس او را زنده کردیم، براى او نورى پدید آوردیم تا در پرتو آن، در میان مردم سرافراز حرکت کند.

قرآن کریم در آیه ای دیگر می فرماید: یوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ یسْعَىٰ نُورُهُمْ بَینَ أَیدِیهِمْ(1)؛ مردان و زنان مؤمن را می نگری که نورشان، پیشاپیششان حرکت می کند.

امام رضا علیه السلام در تفسیر آیه می فرماید: یَهْدِی اللَّهُ لِوَلَایَتِنَا مَنْ أَحَبَّ(1)؛ خداوند تبارک و تعالی به ولایت ما را هدایت می کند.

اشیاء را نمایان می سازد. پس هر حقیقتی که ظاهر، روشن، نمایان و آشکار باشد و دیگر اشیاء را روشن، نمایان، آشکار و جلوه گر سازد؛ به آن نور اطلاق می شود، مانند خورشید که هم روشن و نمایان است، هم خود جلوه گر است، هم اشراق و درخشش دارد، هم دیگر اشیاء را به اشراق و درخشش خود نمایان می سازد، هم نیازی به ظاهر کننده و آشکار کننده ندارد و هم موجوداتی که در شعاع تابش آن قرار گیرند؛ نمایان می شوند.

قرآن از آن جهت نور است که هم از عالَم نور آمده است، هم نمایان است، هم نمایان گر است و هم همه تاریکی ها را می زداید.

قرآن کریم نور رستگاری است، راه بشر به سعادت و کمال را روشن می کند. قرآن کریم نورِ دانش است، تاریکی جهل را برطرف می کند. قرآن کریم نورِ علم است، عقل بشر را بارور می سازد. وَ یُثیرُوا لَهُم دَفائِنَ العُقول(1)؛ گنجینه های عقل را شکوفا می کند. قرآن کریم نور یقین است، شک و شبهه را برطرف می سازد. قرآن کریم نورِ حقیقت است، حق را نمایان می سازد. قرآن کریم نور هدایت است، همگان را به راه سعادت رهنمون می سازد و گمراهی را می زداید: وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّقَوْمٍ یوقِنُونَ(2).

قرآن کریم نور ایمان است، ظلمت کفر را برطرف می کند. قرآن کریم نور توحید است، تاریکی شرک را می زداید. قرآن کریم نور تسلیم است، انسان را به اطاعت رهنمون می سازد. قرآن کریم نور اخلاق است، زشتی ها را برطرف می کند. قرآن کریم نور معنویت است، از تباهی دور می کند. قرآن کریم نور بصیرت است، ارزش ها را نمایان می سازد: هَذَا

ص: 79

بَصَائِرُ لِلنَّاسِ(1). قرآن کریم نور سلامت است امراض را درمان می کند. امیر علیه السلام می فرماید: وَاسْتَشفُوا بِنُورِهِ(2)؛ با نور قرآن کریم امراض خود را درمان کنید.

قرآن کریم نور بصیرت است، راه را از بیراهه، سره را از ناسره، حق را از باطل و سعادت را از شقاوت روشن می کند، رذایل اخلاقى، صفات ناپسند، از یک سو، فساد و تباهی، ضلالت و گمراهى، ظلم و تعدی از سوی دیگر و مکتب هاى انحرافی و اندیشه های منحرف از سوی سوم، همه تاریکى و ظلمت است، و انسان براى حرکت به سوى کمال و مبارزه با تاریکى و ظلمت، نیاز به روشنايی دارد و آن قرآن کریم است. به همین خاطر در اخبار آمده است که اگر خبری بر شما از ما عرضه شد، و نتوانستید صحّت و سقم آن را دریابید؛ به کتاب الله عرضه بدارید. اگر مفادش مطابق بود بگیرید؛ و گرنه رهایش کنید.

آری آن چه قرآن کریم آورده است از جنس نور است و اعماق وجود انسان را نورانی می کند. بر این اساس است که امام حسن مجتبی علیه السلام در جواب کسی که نصیحت آن بزرگوار را جواهر خواند، فرمود: جواهر از جماد است و با جان آدمی سنخیتی ندارد، در حالی که این گفتار نور است و در اعماق وجود انسان نفوذ کرده و جان آدمی را زنده می کند.

حضرا امیر علیه السلام قرآن کریم را نور معرفی می کند و می فرماید: أَنْزَلَ عَلَیهِ اَلْکتَابَ نُوراً لاَ تُطْفَأُ مَصَابِیحُهُ وَ سِرَاجاً لاَ یخْبُو تَوَقُّدُهُ(3)؛ قرآن

ص: 80

نورى است که روشنايي اش خاموشى ندارد و چراغى است که درخشش کاستى ندارد.

در جای دیگر حضرت امیر علیه السلام از قرآن کریم به نور درخشان و روشنايی فراگیر یاد می کند و می فرماید: النُّورِ السَّاطِع، وا لضِّیاءِ اللامِع (1)؛ قرآن کریم، نور درخشان و فراگیر است.

ص: 81

النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ(1)؛ کتابى است که بر تو نازل کردیم تا مردم را به فرمان پروردگارشان از تاریکى به روشنایى رهنمون سازی.

است، هم شامل عموم مردم می شود: هُدًی لِلنّاس(1)، هم شامل مسلمانان می شود: هُدًی وَ بُشریٰ لِلمُسلِمین، هم شامل مؤمنین می شود: هُدًی وَ بُشریٰ لِلمُؤمِنینَ(2) و هم شامل متقین می شود: هُدًی لِلمُتَّقین(3).

اما هدایت واقعی شامل متقین است و در حقیقت متقین هستند که از هدایت قرآن کریم بهره واقعی و حقیقی می برند. این جا است که رهبر کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی قدس سره می فرماید: متقیان تشنه هدایت بارقه ای از آنچه به نور تقوا از این سرچشمه جوشان "هُدی لِلْمُتَقین" هدایت یافته اند، برای عاشقانِ سوخته هدایت الله به ارمغان آورند.

11. تفسير القمي، قمى، على بن ابراهيم(قرن 3 ق)، محقق: موسوى جزائرى، طيّب، دار الكتاب، قم، 1404 ق

12. مجمع البيان في تفسير القرآن، الشيخ الطبرسی، الناشر : دار المعرفة، بی تا

13. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسين بن محمد تقى(1320 ق)، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1408 ق

14. إرشاد القلوب / ترجمه طباطبايى، ديلمى، حسن بن محمد(841 ق)، قم: جامعه مدرسين، بی تا

15. البرهان في تفسير القرآن، بحرانى، سيد هاشم بن سليمان(1107 ق)، محقق: قسم الدراسات الإسلامية ، قم: موسسه بعثه، 1374 ش

16. مشارق أنوار اليقين في أسرار أمير المؤمنين عليه السلام، حافظ برسى، رجب بن محمد(813 ق)، محقق: عاشور، على، بیروت: نشر أعلمي، 1422 ق

17. بحار الأنوار – ط ، محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، بیروت: دارالاحیاء التراث، 1403ق

18. بحارالانوار-ط، محمد باقر بن محمد تقی المجلسی، موسسه الوفاء، 1403 ق

19. وسائل الشيعة، شيخ حر عاملى، محمد بن حسن(1104ق)، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1409ق

20. الامالي، للشيخ الصدوق، مؤسسة البعثة ،قم، 1417ق

21. مجموعة ورّام (تنبيه الخواطر و نزهة النواظر)، ورّام بن أبي فراس ، قم: مکتبه فقیه، 1410 ق

22. صحیفه امام، خمینی، روح الله(1409 ه. ق)، تهران: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( س)، 1389ش

ص: 86

23. شرح حدیث"جنود عقل و جهل"، خمینی، روح الله(1409ه.ق)، قم: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( س)، 1382

24. آداب الصلاه، خمینی، روح الله، تهران: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( س)، 1378 ه. ش

25. نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم)، پاینده، ابوالقاسم، تهران: دنیای دانش، 1382 ش

26. عرفان اسلامى تفسير مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه، انصاريان، حسين، قم: دارالعرفان، 1386

27. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، قم: دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) ،1389

28. رنج نامه ای درباره تفسیر قرآن، قرائتی، محسن، پرتال جامع علوم و معارف قرآن، 1388

ص: 87