روشنای علم: مروری بر بیانات حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی پیرامون دانش و تولید علم

فهرست اجمالى

مقدمه 9

بخش اول: اسلام و علم

فصل اول: اهميت علم در اسلام 13

فصل دوم: رابطه ى علم و دين 29

فصل سوم: سابقه ى شكوهمند علم در ميان مسلمين 53

فصل چهارم: وضعيت تأسف بار امروز و ضرورت تحرك علمى مسلمين 63

فصل پنجم: جامعه ى مطلوب اسلامى 67

بخش دوم: غرب و علم

فصل اول: تقابل دين تحريف شده با علم در قرون وسطا 81

فصل دوم: جدايى علم از دين پس از رنسانس 85

فصل سوم: علم بدون اخلاق و نتايج آن 89

فصل چهارم: علم، پايه ى اقتدار غرب 113

فصل پنجم: انحصار طلبى و سوء استفاده از علم 119

فصل ششم: استفاده ى غرب از علوم مسلمين براى پيشرفت 139

فصل هفتم: برخى صفات خوب منجر به پيشرفت علمى 143

فصل هشتم: فرهنگ سازى غلط در ارزش گذارى علم 147

فصل نهم: تبليغات و اقدام عليه پيشرفت علمى مسلمين و ايران 151

فصل دهم: لزوم تفكيك فرهنگ غلط غرب از علم غربى 169

بخش سوم: ايران و علم

فصل اول: سابقه ى شكوهمند علمى در ايران 177

فصل دوم: خيانت قاجار و پهلوى به پيشرفت علمى كشور 187

فصل سوم: جدا كردن علم از دين در گذشته 211

فصل چهارم: تزريق نوميدى و خودباختگى علمى در گذشته 215

فصل پنجم: ترسيم وضعيت كنونى، فرصتها و پيشرفتهاى پس از انقلاب 231

ص: 5

مقدمه

قال رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم): «أُطْلُبوا العِلْمَ وَ لَو بِالصّينْ»(1)

علم را طلب نماييد حتّى اگر در چين باشد.

توصيه به فراگيرى علم و دانش در جاى جاى آموزه هاى دين اسلام به چشم ميخورد. پيامبر اسلام و حضرات معصومين (عليهم السلام) همانند قرآن كريم، همواره بر اهمّيّت تعليم و تعلّم تأكيد كرده و آن را از اصلى ترين برنامه هاى خويش قرار داده اند. ثمره ى تحريص و تأكيد اسلام در اين مقوله، چند قرن ايستادن بر بلنداى علم و دانش و پر كردن سفره ى بشريت از فوايد علوم دانشمندان امّت اسلام بود، كه نه تنها مسلمانان، بلكه انديشمندان شرق و غرب نيز بر اين برترى خارق العاده اذعان دارند و هيچ گاه نمى توانند اين حقيقت را كتمان نمايند؛ اگر چه دست به دامن تحريف هايى در منابع خويش بشوند.

امّا هم اكنون بايد پرسيد كه جايگاه كنونى امّت اسلام كجاست؟ آيا هنوز جوامع بشرى از علم و دانش آن بهره ميبرند؟ پيشرفت ديگران چگونه بوده و از كجا نشأت گرفته است؟ ثمرات پيشرفت علمى ديگران در مقايسه با پيشرفت علمى مسلمانان چگونه است؟ دلايل عقب ماندگى جوامع اسلامى در عرصه هاى علمى روز دنيا چيست؟ وضعيت ايران اسلامى در اين مسابقه ى علمى هميشگى چگونه است؟ مراكز علمى چه نقشى در اين ميان ايفا ميكنند و چه وظايفى بر عهده دارند؟ آيا با شرايط كنونى، قادر به رسيدن به جايگاه علمى و عزّت پيشين خود هستيم؟ جنبش نرم افزارى و نهضت توليد علم چيست و طرح و اجراى آن چه فوايدى در بردارد؟ و سؤالات فراوان ديگرى كه دست يافتن به پاسخ آنها و عمل كردن به توصيه هاى سازنده در اين زمينه، ميتواند موجب تغييرات عظيمى در فضاى علمى جامعه شود و ما را به يك جهش بزرگ در مسير دانش و فناورى رهنمون سازد.

ص: 9

بخش اول اسلام و علم

فصل اول: اهميت علم در اسلام

مأموريتى علمى از طرف دين براى بشر

شما بايد روح علمى و علم گرايى را و اينكه اين كَون عظيم قاعده يى دارد و بر تمام اجزايش قانونى حكم فرماست و ما از طرف دين مأموريم كه اين قانون را كشف كنيم، تا بتوانيم اين كَون را اداره كنيم، در جامعه گسترش دهيد. بشر براى اداره ى اين كَون آمده است. بشر آمده كه بر سنگ و چوب و درخت و روى زمين و زير زمين حكومت كند؛ نيامده كه محكوم اينها باشد. اين حاكميتِ بر روى زمين - كه فلسفه ى وجودى و وظيفه ى اصلى بشر است - محقق نميشود، مگر آن وقتى كه شما قوانين زمين - يعنى قوانين آب و باد و هوا - را بشناسيد. تا اين قوانين را نشناسيد، نمى شود. پس، اين قوانين را با علم ميشود شناخت. بنابراين، روح علمى يك هدف مهم است.(2)

پايان ناپذيرى علم آموزى

همه ى شما بايد احساس كنيد كه در جامعه ى اسلامى، در حال تعلّم؛ يعنى ياد گرفتن هستيد. هر كس در هر مرحله اى كه هست، ميتواند ياد بگيرد. ياد گرفتن كه حد ندارد. ولو علّامه ى دهر باشد، بايد ياد بگيرد. اتّفاقاً كسانى كه معلومات بيشترى دارند و مزه ى معلومات را چشيده اند، بيشتر در فكر ياد گرفتن اند. شما كدام عالم را پيدا مى كنيد كه چند جلد كتاب كنار دستش نباشد و شب و روز و وقت و بى وقت آنها را مطالعه نكند؟ اهل علم، اهل معرفت، اهل دانش و كسانى را كه طعم علم چشيده اند، نميشود از دانش جدا كرد.(1)

شناخت مقوله ى علم

علم، يك نوع معرفت است و براى جامعه ى بشرى، يك ضرورت محسوب مى شود. اگر علم نباشد، انسان در تاريكى قرار خواهد گرفت و نخواهد توانست اشياى پيرامون خود را بشناسد و از آنها بهره بردارى كند.(2)

ارزش هاى ثابت دينى با وجود پيشرفت علم و فناورى

امروز بشريت به همين خصلت هايى كه اميرالمؤمنين پرچمدارش بود، احتياج دارد. اين خصلت ها، با پيشرفت علم، با پيشرفت فناورى، با پديد آمدن روش جديد زندگى در دنيا كهنه نمى شود. عدالت كهنه نمى شود؛ انصاف و حق طلبى كهنه نمى شود؛ دشمنى با زورگو كهنه نمى شود؛ پيوند دل با خدا كهنه نمى شود. اينها رنگ ثابت وجود انسان در همه ى تاريخ است.(2)

تشويق اسلام به گسترش علم و شكوفايى استعدادها

يك عدّه نيز همين را تقويت كردند كه بله، اسلام با دنيا مخالف است! ببينيد مخالفان اسلام چگونه دنيا را متحوّل كردند و چگونه علم را پيش بردند. دنيايى كه در اسلام ميگويند، اين نيست. دنيايى كه در اسلام مذمّت شده، دنيايى است كه تو براى شخصِ خودت ميخواهى جمع كنى. اين دنيا بد است. اينكه بنده به فكر خودم و زن و فرزندم و آينده ام و تجارتم و فلان سودى كه در فلان جا هست و - به تعبيرى كه اين روزها به كار ميرود - به دنبال رانت اقتصادى در جامعه باشم، اين بد است؛ والّا آباد كردن روى زمين، علم را گسترش دادن، استعدادهاى بشرى و طبيعى را روزبه روز آشكار كردن و شكوفاتر كردن، در اسلام بيش از همه جا به آن تحريض شده است.(2)

توصيه ى پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) به علم و خرد قبل از هر كار

من روايتى را از نبىّ اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) يادداشت كرده بودم كه ميخواستم اوايل صحبتم بخوانم؛ ولى الان آن را ميخوانم. حضرت خطاب به «عبدالله بن مسعود» - صحابى معروف - ميفرمايند: «يابن مسعود!» اذا عملت عملاً فعمل بعلم و عقل» ؛ اى پسرِ مسعود! هر كارى كه ميخواهى انجام بدهى، با دانش و خرد انجام بده. اين، استثنا ندارد و شامل همه ى كارها ميشود. اينها شعارهاى اسلامى است. حالا عدّه اى ميخواهند به مسلمانان - كه اين مطالب هزار و چهار صد سال جزو فرهنگشان بوده است - ياد بدهند كه دنبال علم و خرد بروند!

اين حرفها كهنه بشو هم نيست؛ هميشه تازه است. «وايّاك و ان تعمل عملا بغير تدبير و علم» ؛ مبادا هيچ كارى را بدون تدبير و دانش انجام دهى؛ همه ى كارها بايد سنجيده و علمى صورت گيرد. «فأنّه جلّ جلاله يقول: وَ لاٰ تَكُونُوا كَالَّتِي نَقَضَتْ غَزْلَهٰا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْكٰاثاً»(4)؛ چون خداوند ميفرمايد: مثل آن پيرزنى نباشيد كه پشم را نخ ميكرد، بعد نخها را دوباره پشم ميكرد. اگر كار را بى منطق و بى دانش و بى تدبير انجام دهيد، قوّتى را كه خدا به شما داده، واژگون كرده ايد و ذخيره ى علم و عقل را به زمين ريخته ايد و به عقب برگشته ايد. ما نبايد به عقب برگرديم.(5)

اوج گيرى علمى مسلمين، حاصل اهميت داشتن علم در اسلام

در اسلام، وضعيت به كلى متفاوت است. در اسلام، ضديت دين با علم و ضديت دين با عقل، اصلاً معنا ندارد. در اسلام، يكى از منابع حجت براى يافتن اصول و فروع دينى، عقل است؛ اصول اعتقادات را با عقل بايستى به دست آورد؛ در احكام فرعى هم عقل يكى از حجتهاست. اگر شما به كتب احاديث ما نگاه كنيد - مثل كتاب «كافى» كه هزار سال پيش نوشته شده - اولين فصل آن، «كتاب العقل والجهل» است، كه اصلاً فصلى است در باب عقل و ارزش و اهميت آن و اهميت دانايى و خردمندى. اسلام همچنين نسبت به علم، مهم ترين حركت و مهم ترين تحريك و تحريص را داشته است.

تمدن اسلامى به بركت حركت علمى كه از روز اول در اسلام شروع شد، به وجود آمد. هنوز دو قرن به طور كامل از طلوع اسلام نگذشته بود كه حركت علمى جهش وار اسلامى به وجود آمد؛ آن هم در آن محيط. اگر شما بخواهيد آن حركت علمى را با امروز مقايسه كنيد، بايد قطبهاى علمى امروز دنيا را در نظر بگيريد، بعد فرض كنيد كه كشورى در نقطه ى دوردستى از دنيا قرار دارد كه دور از هر گونه مدنيتى است؛ اين كشور وارد

ص: 20

ارزش ذاتى علم

نخبگان، سرمايه هاى معنوى كشورند. در دنيا، نگاه مادى به سرمايه ها و ثروت معنوى موجب شده است كه ثروتهاى معنوى را با محاسبه ى امكان تبادل به پول بسنجند؛ اين دانش چقدر ميتواند تبديل به پول بشود؛ اين هنر چقدر ميتواند تبديل به پول بشود. اما در اسلام اين معيار وجود ندارد. نه اينكه از تبديل علم و هنر و ساير سرمايه هاى معنوى به پول، ابايى وجود داشته باشد؛ نه، علم وسيله ى رفاه زندگى است؛ هنر وسيله ى رونق و بهاى زندگى است؛ اشكالى ندارد؛ اما با قطع نظر از اين نگاه، خودِ اين ثروت معنوى هم يك ارزش والايى از نظر اسلام دارد. يعنى اين هنرمند، حتّى اگر هنر او را كسى نشناسد و از هنر او هيچ كس بهره نبرد، نفس دارا بودنِ اين هنر، با نگاه اسلامى و نگاه معنوى، خود يك ارزش است. اين عالم ولو مورد انكار قرار بگيرد و علم او را كسى نشناسد، نفس دارا بودنِ اين علم، يك ارزش است. درست است كه علم، مقدمه ى عمل است؛ درست است كه دانايى وسيله ى توانايى است؛ اما اين توانايى، اين عمل، لزوماً هميشه آن چيزى نيست كه قابل تبديل به ثروت مادى باشد؛ بايد ما اين نگاه را تقويت كنيم.

ممكن است در يك جامعه يى به خاطر فقر امكانات يا كمبود تجربه، نتوان مابه ازاى مادى را در مقابل دانش يا تحقيق يا هنر يا اين گونه سرمايه هاى معنوى ارايه كرد. در جامعه ى ما هم حتماً اين گونه است و در بسيارى از نقاط دنيا اين گونه است. اين نبايد

ص: 21

توصيه ى اسلام به طلب علم از هر جا

ما علم را از همه كس ميگيريم؛ حرفى نداريم. اسلام به ما گفته: «اطلبوا العلم ولو بالصّين» .(2) صين يعنى چين. چينِ آن روز وارث يك تمدن كهن و پيشرفته بود، با آن فاصله؛ و مطلقاً هم بويى از اسلام به مشامشان نرسيده بود؛ در عين حال پيغمبر فرمود: علم و دانش و تجربه و - به زبان امروزى ما - فناورى را هرجا بود، برويد طلب كنيد؛ يعنى شاگرد عالم بشويد، در مقابل عالم زانوى ادب بزنيد و از او ياد بگيريد.(3)

ارزش تعليم در اسلام

مسأله ى تعليم و تربيت، مسأله ى زندگى بخشيدن و ولادت بخشيدن به يك مخاطب و يك انسان است. اسلام با اين چشم نگاه ميكند. شما تلاش كنيد، سعى كنيد يك بخشى از زمينى را كه خشك به نظر ميرسد، بكاويد و از آنجا چشمه اى جارى شود؛ شما يك بذرى را كه خيلى ناچيز به نظر ميرسد، در زمين مستعدى بكاريد و آن را آبيارى كنيد، تا نهال سرسبزى از آن متولد شود؛ مسأله اين است. حالا چه قابلِ تبديل به پول باشد، چه نباشد. اسلام با اين چشم به تعليم و تربيت و به معلم نگاه ميكند.(1)

تكريم معلم؛ نياز جامعه ى اسلامى

من همتم اين است كه ارزش گذارى معلم، همان ارزش گذارى اسلامى باشد. جامعه ى ما نياز دارد كه به معلم احترام كند و معلم را تكريم كند. اگر ولىّ دانش آموز براى معلم به معناى واقعى كلمه احترام قايل شد، آن دانش آموز هم سر كلاس و بعد از كلاس نسبت به معلم همين احساس را خواهد داشت. ما اين را لازم داريم. اين براى شما از همه ى امتيازات مادى بالاتر است.(2)

حديثى در شأن معلّم

حديثى از پيغمبر اكرم - غير از آيات قرآن كه: «يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ اَلْكِتٰابَ وَ اَلْحِكْمَةَ » كه چند جاى قرآن تكرار شده - است كه تعليم را به پيامبر نسبت ميدهد. آن حديث اين است كه: «انّ اللَّه لم يبعثنى معنّتا و لا متعنّتا ولكن بعثنى معلماً ميسّراً» ؛ خدا من را معلم مبعوث كرده است؛ معلم ميسّر، يعنى آسان ساز. زندگى را براى متعلمين خودم با آموزشهاى خودم آسان ميسازم و كار را بر آنها آسان ميكنم. اين آسان سازى، غير از آسان گيرى است؛ يعنى سهل انگارى نيست. من معنّت و متعنّت نيستم. نه خودم را دچار پيچ و خمهاى دشوار زندگى ميكنم، نه مردم را؛ بلكه با تعليم خود، مردم را به راه راست، راه صحيح، راه آسفالته، صراط مستقيم هدايت ميكنم. آسان سازى يعنى اين.

انسان گاهى به يك هدفى ميخواهد دست پيدا كند، راه را بلد نيست. سنگ و خاك و خاشاك و بلنديهاى نفسگير؛ دايم برو بالا، دايم بيا پايين، آخرش هم يا ميرسد، يا نميرسد؛ اين تعنّت است. يك وقت نه، يك آدم آشنا و واردى همراهش ميرود و آن انسان وارد ميگويد: آقا! از اينجا برو، هم راه هموار است، هم نزديك است، هم حتماً شما را به هدفت ميرساند. «معلماً ميسّرا» يعنى اين. شأن معلم اين است. اين مطلب اصلى ماست.(2)

جايگاه علوم دنيوى در اسلام

علم براى يك جامعه ى انسانى، يك موهبت الهى است: هم علوم ارزشى و علوم معرفتى، و هم علومى كه به انسان كمك ميكند تا در اين طبيعت عظيم و در اين خلقت شگفت آور خداى بزرگ، از گنجينه هايى كه خدا براى انسان در اين طبيعت قرار داده، بيشتر و بهتر استفاده كند. از اول پيدايش انسان، حركت انسان به سمت پيدا كردن رموز طبيعت و كشف كردن كوچه پس كوچه هاى تو در توى اين ساخت عظيم و بافت بزرگ به كار گرفته شده و اسلام و همه ى اديان اين را تأييد ميكنند.

شما نميتوانيد در هيچ دينى - به خصوص دين اسلام - يك تعبير و جمله اى پيدا كنيد كه نشان دهنده ى اين باشد كه اين علوم دنيوى فايده اى ندارد يا مضر است يا نبايد دنبالش رفت؛ به عكس، همه ى اين دانشهايى كه تا امروز بشر به آنها دست پيدا كرده - كه وسيله اى است براى اينكه انسان بتواند از اين حقيقتى كه وجود دارد و اين طبيعتى كه خدا براى ما آفريده، بهتر استفاده كند - و همچنين دانشهايى كه تا امروز بشر به آنها دست پيدا نكرده - شايد دانشهاى بيشترى در آينده پيدا خواهد شد كه حجم و كميت آنها از همه ى دانشهاى بشرى از اول تا حالا بيشتر است و بشر در آينده به آنها دست پيدا خواهد كرد - همه ى اين دانشها از نظر اسلام باارزش است.(2)

فصل دوم: رابطه ى علم و دين

روح دينى پشتيبان روح علمى

«ابن سينا» ى ما هم همين طور بود. خود «ابن سينا» يك عالم دينى است؛ او به يك معنا اصلاً يك عارف است. «بيرونى» هم يك عالم دينى است، كه آن «تحقيق ماللهند» را نوشت. او در زمان خود، در رياضى و در نجوم و در علوم متفرق، تبحر داشت. «شيخ بهايى» هم كه يك آخوند به تمام معناى كامل است، همين طور بود. در زمان «شيخ بهايى»، رشته هاى دينى در آن مسير و جريان صنفىِ آخوندى افتاده بود. در گذشته، صنفى به اين شكل كه نبوده است؛ يك روحانى بوده كه در همه ى علوم عالم بوده؛ مثل خود «ابن سينا» كه شاگرد فلسفه هم داشته، شاگرد طب هم داشته؛ اما «شيخ بهايى» مربوط به آن دورانى است كه روحانيت جنبه ى صنفى پيدا كرده بود؛ يعنى يك آخوند حرفه يىِ منبر و محرابى، با آن گونه دانشهاى كذايى. پس، آن روح دينى، با روح علمى اصلاً منافاتى ندارد؛ بلكه روح دينى، كمك و پشتيبان روح علمى است.(2)

دين؛ زمينه ى لازم براى علم

دين، يك زمينه است؛ يك فضاست. اخلاق دينى يك محيط تنفّس است كه اگر اين محيط تنفّس وجود داشته باشد، هر موجود و پديده اى، برحسب گنجايش، ظرفيتِ وجودى و اقتضاى خودش، معناىِ درستِ خودش را خواهد داد. اگر اين محيطِ تنفّس وجود نداشته باشد، نه علم، نه سياست، نه كسب و كار، نه هيچ چيزى از پديده هاى جمعى زندگى بشر، معناى خودش را نخواهد داد.

اين طور نيست كه علم، قسيمِ دين باشد؛ دو چيز باشند در كنار يكديگر كه يا اين باشد يا آن باشد. بلكه اصلاً نسبتِ اينها با وجود انسان، نسبتهاى متفاوتى است. دين، عبارت است از فضاى مطلوب زندگى بشرى كه اگر بشر بخواهد زندگى مطلوب داشته باشد، بايد در اين فضا قرار گيرد. ساختن اين فضا، طبعاً قوانين و مقرّراتى دارد كه بايد با رعايت آنها، آن فضا به وجود آيد و ساخته شود. وقتى اين فضا ساخته شد، در درون اين فضا، عالم به هر علم خاصى، سياستمدارى، پيشه ورى، جاهلى، هر كسى، طورى زندگى خواهد كرد. لذاست كه اينها كاملاً ميتوانند بر هم منطبق شوند؛ يعنى يك متديّنِ كامل و يك دانشمند كامل كه دين او مؤثّر در علم او باشد و علم او متأثّر از دين او باشد، پديد آيد. اين، آن شكل درست است. و امروز شما ترتيبِ مقدّمات فراهم ميكنيد. لذاست كه اين، قدم مباركى است و بنده بسيار خرسندم كه در جمهورى اسلامى، در اين باره فكر ميشود.(1)

ورود تفكر جدايى علم و دين و مقابله ى مؤمنين با آن

البته اين فكر [جدايى علم از دين]، در دوران ورود دانشهاى جديد به ايران، آن هم از بلادى كه با اسلام ميانه ى خوبى نداشتند، وارد كشور شد. آن گاه در دوران «پهلوى» ها شدّت پيدا كرد و خواستند آن را عرف رايج كنند. اما عدّه اى از مؤمنينِ بااخلاص و حقيقتاً مجاهد فى سبيل الله، از قبل از انقلاب - همان طور كه آقاى دكتر ولايتى گفتند، و درست هم هست - قرص و محكم ايستادند تا ثابت كنند كه ورود در ميدان دانشهاى جديد، نه فقط با دين معارضه اى ندارد، بلكه ميتواند در خدمت دين هم قرار گيرد. اين عدّه، در طول انقلاب هم، چنين حقيقتى را ثابت كردند و هنوز هم در دانشگاهها آن را به اثبات ميرسانند. چه بسا دختران جوانى كه عالى ترين مراحل تخصّص پزشكى را گذراندند و به اينكه چادر سرشان است، افتخار كردند. به عكس، بعضى از خانمهاى پزشك هم بودند كه من يك وقت ميگفتم: «اينها براى زنان بيمار و مراجعه كننده ى ما، از پزشك مرد هم نامحرم ترند. پس خوب است زنان به پزشك مرد مراجعه كنند، اما پيش اينها نروند!» واقعاً چنين پزشكانِ زنى بودند.(1)

ايمان، برتر از علم

در بعضى جاها كه پاى علم لنگ است، ايمان كارساز است. اگر شما تاريخ و تنگناهاى زندگى بشر را نگاه كنيد، خواهيد ديد اين تنگناها بيشتر با سرانگشت ايمان باز شده است تا با مشت علم. جايى كه علم در آنجا پياده و ناتوان است؛ ايمان، كشورها را نجات داده و ملتها را از اسارت خارج كرده است. ايمان، تسلّطِ بديها و زشتيها و ستمها را زايل كرده است. چيزى كه از اهميت زيادى برخوردار است، پيدا كردن نقش و رابطه ى سه مقوله ى دانش، روشنفكرى و ايمان با هم است.(2)

اهميت جهت گيرى و روح علم آموزى

امروز در بعضى از مناطق دنيا، براى نابودى ارزشهاى انسانى تعليم علم داده ميشود. امروز كسانى هستند كه علم را فرا ميگيرند، براى اينكه در پشت مرزهاى كشورهاى بيگانه - كه براى اهداف شيطانى كمين گرفته اند - به آنها كمك كنند. اين، ارزش نيست. يك روز، در همين آب و خاك مقدّس خود ما، كسانى علم را آموختند، براى اينكه جامعه ى ايرانى و كشور ايران را به سمت فساد، بيشتر و بهتر سوق دهند. اين، ارزش و اعتبارى ندارد. جهت و روح، مهم است.(2)

سازگارى تمدّن با تديّن

تديّن و تمدّن، چرا بايد با هم منافاتى داشته باشند؟ تمدّن، يعنى زندگى توأم با نظم علمى، با تجربيات خوب زندگى، استفاده از پيشرفتهاى زندگى؛ و تديّن يعنى جهت درست در زندگى داشتن؛ جهت عدل، انصاف، صفا، صداقت و رو به طرف خدا. اينها با هم چه منافاتى دارند؟! انسان ميتواند با اين جهت گيرى، آن طور زندگى كند؛ كما اينكه خيلى از دانشمندان و متفكران ما متديّن بودند؛ خيلى از پيشروان همين تمدّن كنونى اروپا هم - البته عمدتاً در دوره هاى بعدى - متديّن بودند.

تمدّن اسلامى در زمان خودش جزو تمدنهاى درخشان تاريخ بود كه امروز هم نشانه هايش وجود دارد. امروز هم بحمدالله خيلى از ملتهاى مسلمان - به خصوص ملت ما - از مدنيّت روز بهره مند ميشوند، از دانش روز استفاده و در تحصيل آن كوشش ميكنند. در هر جايى كه كوشش كنند، پيشرفتهاى بسيارى هم به دست مى آورند؛ متديّن هم هستند، منافاتى هم ندارد.(2)

دين، عامل پيشرفت علم در تاريخ ايران

دين، طرفدار و مشوّق علم است. آن كسانى كه علماى بزرگ هستند - به جز موارد بسيار معدودى - همه جزو علماى بالله اند. مثلاً ابن سيناى پزشكى كه كتاب «قانون» اش تا اندكى پيش - يعنى بعد از هزار سال - در اروپا به عنوان يك منبع در دانشگاهها مورد مراجعه بود، يك عالم دينى است؛ آدمى است كه در عرفان مينويسد، در فلسفه هم مينويسد. فارابى و ديگران هم همين طور بودند. البته، موارد بسيار معدودى هم وجود دارد كه از اين قبيل نبودند؛ يعنى عالم علوم طبيعى، عالم دين به حساب نمى آمده است. از اين قبيل هم داريم؛ اما كم. بنابراين، علم و دين با هم پيش رفتند و دين به علم كمك كرده است. اين يك حقيقت بسيار مهمّ است كه امروز خوشبختانه در كشور ما وجود دارد.(3)

تأثير مثبت ديندارى در جامعه ى علمى

اگر ملاحظه كنيم، ديندارى براى هركسى، در هر شهرى - در مديريّتهاى كشور و در كارهاى اساسى - عامل بسيار مثبتى است؛ عامل بسيار مفيد براى نتيجه ى آن كار است. دين كه باشد؛ امانت، پرهيزكارى و تقوا هست. دين كه باشد، خيانت و كم كارى نيست. دين كه باشد، احساس تعهّد و مسؤوليت در همه ى مراحل هست. دين، اينهاست. دين كه باشد، كار علمى حتى خالص تر، جانانه تر و بدون چشمداشت به پاداش انجام ميگيرد. اتّفاقاً در تاريخ علم هم هر جا كار علمى و تحقيقى، پيشرفتى داشته است، غالباً - رنميخواهم بگويم عموماً - اين طور است؛ مربوط به آن جاهايى است كه علم از روى شوق دنبال شده است، نه از روى وظيفه و مزد و پول و اينها. آن دانشمندانى كه از روى شوقِ به علم به دنبال تحقيق رفته اند، بيشترين و بزرگ ترين كارها را كرده اند. دين كه باشد، احساس مسؤوليت علمى، مسؤوليت تحقيقى و چشمداشت مادّى نداشتن از كار علمى، در انسان بيشتر خواهد بود. ديندارى براى جامعه ى علمى يك كشور، چيز خيلى

ص: 37

فقدان تربيت؛ خسارت عظيم تر در مقايسه با فقدان علم

اما همه ى اين ضررهايى كه از ندانستن ميبريم، در مقابل ضررهايى كه از عدم تربيتِ درست ميبريم، باز كم و كوچك است. در همان نواحى و زمينه هايى كه علم داريم، وقتى كه تربيت انسانى و تربيت صحيح نيست، همان براى ما ضربه است. ببينيد چه خسارت بزرگى است! انسان زحمت بكشد، يك دانش پيدا كند و اين دانش، موجب سقوطش شود! اين خسارت خيلى بزرگى است. اينجاست كه تربيت، اهميت پيدا ميكند.(2)

علم و برنامه ريزى؛ معناى حزب اللّهى بودن

وقتى من كلمه ى حزب اللّهى را بر زبان جارى ميكنم، منظورم اين است كه چنين انسانى ميتواند هدفهاى بزرگ را ترسيم كند؛ براى آن برنامه ريزى كند و عالمانه پيش برود؛ چون «أَلاٰ إِنَّ حِزْبَ اَللّٰهِ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ ».(3) چه كسى مفلح و كامياب ميشود؟ مگر بدون علم و دقت و برنامه ريزى و همّت و بدون خصوصيات والاى يك انسان، ميشود كامياب شد؟ مگر دستگاه خدا همين طور بى حساب است؟(4)

تأثير ايمان در پيشرفت علمى

بعضى كسان نگويند كه شما هميشه روى ايمان تكيه ميكنيد و از علم و تجربه غافل ميشويد؛ نه، علم و تجربه و پيشرفت علمى را با نيروى ايمان، بيشتر ميشود به دست آورد و كسب كرد و بعد آن را به بهترين و نيكوترين وجهى در جاى خود به كار برد.(2)

به كارگيرى همه ى استعدادهاى انسان و علم آفرينى، نتيجه ى تكيه بر ايمان

بعضى خيال ميكنند وقتى گفته ميشود تكيه به ايمان و ايثار، معنايش اين است كه خود را براى فدا شدن آماده كنيد؛ نه. تكيه به ايمان و ايثار، معنايش اين است كه با ايمانى كه در دل انسان وجود دارد و با اتّكال و اتّكايى كه به خدا هست، همه ى نيروهاى انسان به كار بيفتد. اين نيروها ميتوانند علم بيافرينند، تجربه بيافرينند، توليد كنند و پيچيده ترين صنعتها را به وجود آورند؛ همچنان كه به وجود آوردند.(1)

پيشرفت علم در گرو حفظ ارزشهاى اسلامى از سوى جوانان ايرانى

مناطق فتح نشده در علم و گستره ى داناييهايى كه بشر بايد به دست بياورد، هنوز خيلى زياد است. خيلى چيزها هست كه بشر هنوز نميداند؛ اينها را بايد كشف كرد و شما ميتوانيد همان پيشروانى باشيد كه اينها را كشف ميكنيد. البته همان طور كه عرض كردم، اين روحيه وقتى به وجود خواهد آمد كه جوانان ما براى ارزشها و هويّت ملى خودشان - كه عنصر اصلى آن، اسلام ناب است - ارزش قايل شوند، والّا از خود تهى شدن و مثل يك ظرف خالى در اختيار ديگران قرار گرفتن، هيچ چيز را حل نميكند. انجمنهاى اسلامى، اين مسؤوليت را برعهده دارند كه اين هويّت ارزشى را براى جوانان حفظ كنند. شما كه به عنوان انجمن اسلامى در خارج از كشور تلاش ميكنيد، در واقع يك خدمت مضاعف انجام ميدهيد: هم خودتان تحصيل علم ميكنيد، هم كسانى را كه تحصيل علم ميكنند، در راه درست و صراط مستقيم حفظ ميكنيد. اين چيز خيلى باارزشى است.(2)

بسيج پزشكان؛ اثبات عملى سازگارى علم و دين

حال به سراغ بسيج آمديم. وقتى بسيج در سطح پزشكان و دارندگان تخصصهاى عالى و فوق تخصص آمد، دو معناى برجسته پيدا ميكند. يكى از اين دو معنا اين است كه اين مجموعه، مجموعه اى متديّن و پايبند به ايمان و تعهّد دينى هستند، خدا و قيامت و وظيفه ى دينى را در مقابل مسلمانان و مؤمنان و مردم قبول دارند، و علم با اين باورهاى عميق و مثمر و كارساز سازگار است. خوب؛ اين را دستِكم نميشود گرفت؛ خيلى مهمّ است. دهها سال و شايد قرنهاست - از قرن هجدهم و نوزدهم ميلادى - كه تلاش ميشود اثبات كنند كه علم با دين سازگار نيست؛ هرجا علم هست، دين نيست؛ هرجا دين هست، علم نيست!

شما در ردِّ اين مقوله هيچ كار نكرده ايد؛ نه كتاب نوشته ايد، نه بحث فلسفى كرده ايد؛ اما وجود و عمل خودتان نشان داد كه نخير، اين فلسفه باطل است. بنابراين، اين كار خيلى باارزش است. اينكه در روايت ميفرمايد: «كونوا دعاة النّاس بغير السنتكم» (1)؛ حقايق را به وسيله يى غير از زبان اثبات كنيد، اين همين كارى است كه شما كرديد؛ يعنى با وجود خودتان نشان داديد كه اين كارسازتر و مفيدتر از هر كتاب قطور و بحث فلسفى يى است و نيز نشان داديد كه علم و دين نه تنها ناسازگار نيستند، بلكه به هم كمك هم ميكنند.(2)

هدف از ترويج علوم طبيعى در اسلام

اسلام ميخواهد ملت مسلمان، عمران و استفاده از زمين و طيّبات زمين را به حدّ اعلى و اكثر برساند؛ لذا علم و پيشرفت علمى و كشف زوايا و خباياى عالم طبيعت را ترويج ميكند؛ بدون اين هم نميشود.

شما ميدانيد تا قبل از انقلابِ صنعتى و رنسانس اروپا، اسلام بزرگ ترين قلّه ى علمى را در سطح دنيا به وجود آورد.(2)

فرهنگ و دانش ايرانى سرچشمه در دين دارد

البته مليت ما از اول با اسلام آميخته بود؛ زبانمان، آدابمان، دانشمان و دانشمندانمان با اسلام آميخته بودند. در تاريخ ميبينيد كه دانشمندان برجسته و نام آور و ماندگار ما كسانى هستند كه دانش دين را در كنار دانشهاى معمولى زندگى دارا بودند؛ يعنى همه ى دانشها از مجموعه ى دين برآمده است. البته اين به آن معنا نيست كه طلاب مدرسه ى دينى اين خصوصيت را داشتند؛ نه، جامعه، جامعه ى دينى بود. فرهنگ ما، دانش ما، رفتار ما و سنتهاى ما با دين آميخته است و بسيارى از آنها از دين سرچشمه گرفته است.(2)

از نتايج توجه به پيشرفت علم در اسلام

گرچه اسلام، نهضت و حركت معنوى و اخلاقى بود و هدف اعلاى اسلام عبارت است از ساخت انسان متكامل و منطبق با طراز اسلامى، لكن بدون شك، پيشرفت علم و پيشرفت و اعتلاى اقتصادى جزو هدفهاى اسلامى است؛ لذا شما ملاحظه ميكنيد كه در تمدن اسلامى، اسلام در يكى از فقيرترين و عقب مانده ترين نقاط دنيا ظهور كرد؛ اما هنوز پنجاه سال از عمر آن نگذشته بود كه بيش از پنجاه درصد از دنياى متمدن آن روز در زير پرچم اسلام قرار گرفت و هنوز بيش از دو قرن از عمر اين تمدن نگذشته بود كه دنياى بزرگ اسلامى در آن روز، قله ى تمدن بشرى از لحاظ علم و انواع دانش و پيشرفتهاى مدنى و اقتصادى شد؛ اين نبود مگر به بركت تعاليم اسلام.(3)

ص: 46

جهان بينى اسلام؛ مشوّق علم و مخالف مبانى نامعتبر علوم انسانى غرب

در جهان بينى ما، علم از دل دين ميجوشد و بهترين مشوق علم، دين است. دينى كه ما ميشناسيم، جهان بينى دينى يى كه ما از قرآن ميگيريم، تصويرى كه ما از آفرينش و از انسان و از ماوراءالطبيعه و از توحيد و از مشيت الهى و از تقدير و قضا و قدر داريم، با علم سازگار است؛ لذا توليدكننده و تشويق كننده ى علم است. نمونه اش را شما در تاريخ نگاه كنيد؛ ببينيد حركت علمى در قرون اوليه ى اسلام بر اثر تشويق اسلام آنچنان اوج گرفت كه تا آن روز در دنيا بى سابقه بود - در همه ى زمينه ها - و علم و دين با هم آميخته و ممزوج بود و دانش و تحقيق و فن در حد خود پيشرفت كرد. پايه و مبناى علوم انسانى يى كه امروز در غرب مطرح است، از اقتصاد و جامعه شناسى و مديريت و انواع و اقسام رشته هاى علوم انسانى، بر مبناى يك معرفت ضددينى و غيردينى و نامعتبر از نظر كسانى است كه به معرفت والا و توحيدىِ اسلامى رسيده باشند. ما در اين زمينه ها بايد كار كنيم.(1)

ايمان؛ پشتوانه حركت علمى تحول ساز در ملت

كننده ى كار شماها هستيد؛ الحمدلله هم همت داريد، هم استعداد داريد، هم شوق و ذوق داريد؛ پشتوانه ى اين حركت شما هم «ايمان» است. اين را بدانيد كه كليد علمى كه گفتم ميتواند يك ملت را متحول كند، با ايمان به دست مى آيد؛ با ايمان نگه داشته ميشود؛ با ايمان به كار مى افتد. ايمان قوى، يك چنين نقشى ميتواند داشته باشد. با ايمان، همه ى كارها آسان تر انجام ميشود تا بدون ايمان. الحمدلله هم ايمان داريد، هم انگيزه و همت و تصميم و عزم راسخ داريد، هم توانايى استعداد و فكر داريد. شما بايد اين كار را بكنيد؛ بايد اين كار پيش برود.(1)

اثرات علمِ در راه خدا

علم را بايد با دين همراه دانست. علم را براى خدا و در راه خدا بايد تحصيل كرد و به كار گرفت. اين، جزو تعاليمِ اوليه ى ما بايد باشد؛ در همه جا.

و توفيقات اين علم هم بيشتر است؛ اين را به شما عرض بكنم. نگويند اگر علم را مقدس كرديم و با دين همراه كرديم و مؤمن كارى درآورديم، ديگر پيشرفت نميكند؛ نخير، الان همين خود جهاد دانشگاهى شما، همين مجموعه كارهاى شما - كه به وسيله ى عناصر مؤمن اين همه كار بزرگ انجام گرفته - نشان دهنده ى اين است كه علم وقتى با ايمان همراه باشد، توفيقاتش هم بيشتر خواهد بود.(2)

مواجهه ى معنويت و ماديت در عرصه هاى اجتماعى

بحث عظيم مواجهه ى نيروهاى مردمىِ متكى به معنويت با نيروهاى مادىِ متكى به زور و تهديد، يك بحث بسيار مهم و جديدى است كه بايد در مباحث علوم اجتماعى و روان شناسى ملتها و روان شناسى اجتماعى مورد توجه قرار بگيرد؛ اين كاملاً مغفولٌ عنه است.

ملتى مثل ملت ما كه نه بمب اتم دارد، نه از لحاظ علمى به او فرصت داده شده در طول صد سال كه همپاى پيشروان قافله ى علمى حركت كند و مواقع زيادى عقب مانده، هم از لحاظ ثروتها به پاى آن كشورهاى ثروتمند نميرسد؛ اما در عين حال اين كشور و اين ملت توانسته است توطئه هاى مجموعه ى كشورهاى قدرتمندِ برخوردار از سلاح و تكنولوژى و ثروت مادى و رسانه اى را در مهم ترين ميدانها به عقب نشينى وادار كند و شكست بدهد. اين علتش چيست؟ اين در خور تأمل و تدقيق است. اين را بايد دانشمندان علوم سياسى و علوم اجتماعى تحليل كنند؛ ببينند نقش اين معنويتها چگونه خود را نشان ميدهد، كه امروز در ايران نشان داده. لذا نگاه به اين صحنه، نگاه عبرت آموز و درس آموزى است.(1)

نقش علمىِ بسيج

نقش بسيج، منحصر به معركه ى جنگ و عرصه ى نبرد نيست؛... در هر جايى كه اسلام به آن نيازمند است و جمهورى اسلامى نسبت به آن احساس نياز ميكند، نيروى بسيج ميتواند در آنجا حضور پيدا كند؛ همچنانى كه خوشبختانه در عرصه ى علم و تحصيل دانش، جوانان بسيجى، ميبينيم و ميشنويم كه رتبه هاى بسيار خوب و برجستگيهايى را كسب كردند و از خودشان نشان دادند.(2)

تربيت اخلاقى؛ زمينه ساز آموختن دانش

در حديثى نبى مكرم اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: «انّ العقل عقال من الجهل» ؛... بعد ميفرمايد: «والنّفس كمثل اخبث الدّواب، فان لم تعقل حارت» ؛(2)

... - بعد كه عقل را بيان ميكند - ميفرمايد كه آن وقت از عقل، حلم به وجود آمد؛ از حلم، علم به وجود آمد. ترتيب اين مسايل را انسان توجه كند: عقل، اول حلم را به وجود مى آورد؛ حالت بردبارى را، حالت تحمل را. اين حالت بردبارى وقتى بود، زمينه براى آموختن دانش، افزودن بر معلومات خود - شخص و جامعه - فراهم خواهد آمد؛ يعنى علم در مرتبه ى بعد از حلم است. حلم، اخلاق است. در آيه ى قرآن هم «يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ اَلْكِتٰابَ وَ اَلْحِكْمَةَ »، تزكيه را جلوتر مى آورد. اين، تربيت اخلاقى است.(3)

فصل سوم: سابقه ى شكوهمند علم در ميان مسلمين

پايگاه عظيم دانش بشرى در صدر اسلام

اكنون اينجا - مكه و مدينه - پايگاه وحى و محل نزول بركات الهى است بر جماعتى مؤمن و مقاوم، كه به بركت ايمان و عمل به آيات الهى، توانستند از خاك مذلتى كه بر آن آراميده بودند، برخاسته و قد علم كرده و آزادى شايسته ى انسان را براى خود تدارك ديده و پرچم آزادى بشريت و نجات انسان از سلطه ى امپراتوريهاى زر و زور آن دوران را برافرازند و با نور معرفتى كه از قرآن سرچشمه ميگرفت، پايگاه عظيم دانش بشرى را پديد آورند و خود، قرنها بر منبر بلند علم و معرفت بشرى قرار گيرند و سخاوتمندانه به همه ى بشريت بياموزند و گرانبهاترين آثار علمى را طى قرنهاى متمادى پديد آورند و سرنوشت جهان بشريت را با علم و سياست و فرهنگ خود رقم بزنند.

اينها همه از بركات تعاليم خالص اسلام و حكومت الهى در عهد پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) و برهه يى از صدر اسلام بود، كه على رغم تسلط و رشد شجره ى خبيثه ى حكومتهاى سلطنتى و رجعت از دوران توحيدى، باز تا قرنها ثمرات خود را به مسلمين ميچشانيد و آنان و همه ى بشريت را كامياب ميكرد.(3)

اهتمام اسلام به علم و فلسفه ى آن

يك وسيله لازم است كه ما از آن استفاده كنيم و راه بيفتيم؛ يك بينش لازم است كه ما بدانيم به كجا بايد راه بيفتيم. از كجا و به كجا، از كدام طرف؟ از كدام راه و به كدام هدف؟ اين هر دو، براى زندگى انسانها لازم است. آن، دنياست؛ اين، آخرت است. اين دو اگر با هم جمع شدند، «سَعَدالدّنيا والاخرة؛ حَصَل الدّنيا والاخرة» ميشود؛ يعنى كسى كه هم دنيا دارد؛ هم آخرت دارد. يعنى يك انسان خوشبخت؛ يعنى يك زندگى سعادتمند؛ يعنى همانى كه انبيا آن را خواسته اند. لذا ميبينيد پيغمبر اكرم دين آورد، همان جهت گيرى را آورد، بر معنويّات تكيه كرد؛ اما پى درپى، ابزار مادّى را هم به دست مردم داد. جاهايى را خودش، مباشرتاً علم را - يعنى علم زندگى و علم مربوط به اداره ى امور زندگى را - به دست مردم داد. يك جا هم كه كار پيچيده تر ميشد و محتاج تخصّص بود، آنها را امر كرد كه برويد علم ياد بگيريد، برويد بينش پيدا كنيد، برويد به اشيا نگاه كنيد.

در قرآن و سنّت نبىّ اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم)، راه كشف كردن، ديدن و پيدا كردن ياد داده شده است. لذا شما ميبينيد كه هر كدام از اين دو قسمت، در جوامع اسلامىِ صدر اوّل، يك اوج و شكوه دارد. در بخش دنيايى هم، به بركت اسلام، آنها قلّه ى دانش بشرى شدند. اين را كه ديگر بنا نيست امروز غربيها سلب كنند. خاطره ى تاريخى از ملل مسلمان، كه ديگر جاى انكار نيست. اگر اين دوتا، يعنى دنيا و آخرت، با هم جمع شوند، اين خواهد شد كه گفتيم. اما اگر هر كدام از اين دو گرفته شود، اشكالى به وجود مى آيد.(2)

ص: 55

اسلام؛ تمدن ساز برتر

مگر يك تمدّن عظيم، همين طورى از يك كوير ميجوشد؟! مگر چنين چيزى ممكن است؟! اما در مورد اسلام، چنين شد. عدّه اى كه حتّى سوادِ خواندن نداشتند؛ چه رسد به اينكه سواد داشتن، به خواندن كتابهاى گوناگون و به پيدا كردن نظر علمى منتهى شود و بعد اين نظر علمى در مسابقه بين نظرات علمىِ بشر رتبه ى بالاتر را پيدا كند، تمدّنى عظيم را پى ريزى كردند.

چطور ممكن است كه ملت و جامعه اى اين راهها را طى كند و بعد از آنكه نظرات علمى او در همه ى مسايل بر نظرات علمى مدرن درجه ى يك دنيا تسلّط پيدا كرد، به سودِ خود، تمدنهاى ديگر را حذف كند و تمدّن منحصر گردد؟! ملت عربستان، نه تنها نظرات علمى برجسته ترى نداشت، بلكه اصلاً نظر علمى نداشت؛ اصلاً علم و سواد نداشت. آن گاه، چنين جمعيتى، در طول ده سال حيات مبارك پيغمبر، بعد از هجرت و در دوران حكومت، پايه هاى مدنيّتى را چيد كه آن مدنيّت چند صد سال دنيا را اداره كرد و تمام مدنيّتهاى دنيا را تحت تأثير قرار داد.

در آن قرون - قرون سوم و چهارم و پنجم و ششم ميلادى - تمدّن غربى تمدّن برتر بود؛ تمدّن شرقى منقرض شده بود و تمدّن ايرانى هم در واقع چيزى نبود. ولى ميبينيم كه تمدّن اسلامى، آن تمدّن برترِ غربى را از بين برد. بدين معنا كه تمدّن غربى در مقابل اين تمدّن منقرض شد؛ مثل ستاره كه با آمدن خورشيد ديگر نور ندارد، يا مثل يك طبيب ابتدايىِ تجربى كه با آمدن يك متخصّص درجه ى اوّل با چند عنوان دكتراى فوق تخصّص، اصلاً پُررويى است كه بگويد: «كسى به من مراجعه كند.» وقتى كه تمدّن اسلامى آمد، چنين شد.(1)

تاريخ پرچمدارى مسلمين در علم

هنوز بيش از دو قرن از رحلت پيغمبر نگذشته بود كه پرچم علم در دنياى اسلام با مركزيّت منطقه ى عربى برافراشته شد. علم از آنِ آنها نبود. مسلمانان خبرى از علم نداشتند، اما علم را جذب كردند؛ زيرا پيغمبر فرموده بود: «اطلبوا العلم ولو بالصّين» (3)؛ اگر لازم بود، آن طرف دنيا هم براى فراگيرى علم برويد. مسلمانان، علم را كسب كردند و

ص: 57

سانسور درخشش علمى تاريخى مسلمانان توسط مورّخان غربى

قرنهاى سوم و چهارم هجرى و پس از آن، مزيّن به تمدّنى آنچنان مشعشع است كه پس از هزار سال، هنوز بركات علمى و فرهنگى آن را در مدنيّت كنونى جهان، ميتوان به وضوح ديد. اگر چه مورّخان غربى به هنگام حكايت تاريخ علم و تمدّن، اين رستاخيز عظيم و بى سابقه ى علم و فرهنگ و تمدّن را يكسره در بوته ى اجمال و اهمال مينهند و سرگذشت علم را از يونان و رم باستان، يكسره به رنسانس متصل ميكنند! گويى علم و تمدّن، هزار سال مرده بود و يكباره در رنسانس تولّد يافت! ليكن حقيقت آن است كه قرون وسطا، فقط براى غرب و اروپا دوران تاريكى و جهالت و وحشت بود، ولى براى دنياى اسلام با گستره اى چندين برابر اروپا - يعنى از اندلس تا چين - دوران تشعشع و بيدارى و عروج علمى شمرده ميشد.(2)

منشأ پيشرفت علمى و مدنى مسلمين

مسلمانان صدر اسلام توانستند از مفهوم بعثت و حقيقتِ بعثت استفاده كنند و اين نور درخشنده را به سراسر دنياى آن روز بپراكنند و انسانهاى زيادى را به راه راست هدايت نمايند و به حقيقت عبوديّت بكشانند. بعد از آن، در برهه اى از تاريخ توانستند آنچنان مدنيّت و عظمت و دانشى در عالم پديد آورند كه هنوز هم از وراى ديوارهاى بلند تاريخ و فواصل طولانى تاريخ، تلألوى آن ديده ميشود و دنيا متنعّم به نعم آن پيشرفت علمى و صنعتى و فكرى و معرفتى و مدنى است. در همه ى اعصار هم هر وقت مسلمانان توانستند از اسلام بهره ى مناسب خودشان را بگيرند، خوشبخت شدند. هر انسانى كه توانست به قدر ظرفيت خود بهره ببرد، خود را سعادتمند كرده است.(2)

هنر اسلام در ايجاد جهان علمى

اسلام ظرفيتش خيلى زياد است. قله هايى كه اسلام جلو ما قرار ميدهد، خيلى برتر از اينهاست. بايد اين قله ها را طى كنيم؛ بايد به اين قله ها برسيم. اسلام توانست يك ملت را كه از تمدن بويى نبرده بودند و با علوم و دانشهاى بشرى هيچ رابطه يى نداشتند، اينها را در رأس قله ى دانش جهانى قرار دهد، كه همه ى دنياى بشرى از دانش اينها، از معرفت اينها، از نوشته هاى اينها، از تفكرات و انديشه هاى اينها بهره مند شوند. اين هنر اسلام است. ما مسلمانها بوديم كه خودمان را از اين قله پرتاب كرديم پايين؛ ما بوديم كه اشتباه كرديم، تن داديم به ضعفها و ذلتها، كه امروز دنياى اسلام عقب مانده است.

ما ميتوانيم دوباره اين راه را پيش بگيريم و پيش برويم. «ذٰلِكَ بِأَنَّ اَللّٰهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَهٰا عَلىٰ قَوْمٍ حَتّٰى يُغَيِّرُوا مٰا بِأَنْفُسِهِمْ ».(2) همان اندازه كه ما در خودمان تغيير ايجاد كرديم، پيش رفتيم؛ خداى متعال ما را جلو برد باز هم بايستى اين حركت ادامه پيدا كند.(3)

فصل چهارم: وضعيت تأسف بار امروز و ضرورت تحرك علمى مسلمين

ايجاد حركت علمى در جهان اسلام با تكيه بر ذخاير علمى گذشته

اگر مسلمين بخواهند خودشان را نجات دهند، بايد به گذشته ى علمى خودشان تكيه كنند. ما مسلمانها استعداد علمى داريم. گذشته ى ما اين را نشان ميدهد. ما ميگوييم كه بايد يك حركت خوش بينانه و اميدوارانه ى علمى در دنياى اسلام به وجود آيد. بايد يك حركت علمى در داخل كشورهاى اسلامى به وجود آوريم، و اينكه بزرگداشت شخصيتهايى مانند شيخ مفيد و بزرگانى از اين قبيل در دستور كارمان قرار ميگيرد، براى احياى همين روحيه در بين مسلمين است.

ما در دنياى اسلام، شخصيتهاى بزرگ فراوانى را داريم. شرق تا غرب اسلام پُر است از اين گونه شخصيتها. اسم ابن سينا و ابن رشد، روزگارى فضاى فلسفه ى غرب را فرا گرفته بود. ابن سينا كجاست؟ ابن رشد كجاست؟ منتهاى شرق و منتهاى غرب؛ اما هر دو اسلامى، و هر دو ذخيره ى اسلامند. البته ما بعد از ابن سينا و ابن رشد و امثال اينها هم شخصيتهاى بسيار برجسته اى داريم؛ اما غربيها آنها را كتمان كردند.(2)

علت عقب ماندگى مسلمانان از كاروان علم

اگر جوامع مسلمان از كاروان علم و سازندگى و ابتكار عقب ماندند، به خاطر اين است كه به دستور اسلامى عمل نكردند.(2)

عقب ماندگى در علم و فناورى

ما خيلى عقب ماندگى داريم. دنياى اسلام خيلى عقب ماندگى دارد. در ميدان علم و فناورى بايد جلو برويم.(4)

فصل پنجم: جامعه ى مطلوب اسلامى

مسلمانان رو به پيشرفت علمى، ديگران رو به گذشته

ببينيد قرآن چقدر به علم و نظر كردن و تدبر كردن و از گذشته درس گرفتن تكيه ميكند؛ ما كه مسلمان و انقلابى هستيم، ما كه پيشاهنگ حركت نوين عالم هستيم، بايد بهتر از ديگران اين دانش را بلد باشيم. ديگران مرتجع اند، ديگران عقب افتاده اند، ديگران رو به گذشته دارند؛ به ظاهر و به زرق وبرقشان نگاه نكنيد. ديگران اسير شهوتند، اسير كوچك ترين انگيزه هاى بشرى اند؛ پيشرو شماييد، پيشقراول شماييد، نوآور شماييد، پيام جديد را شما براى دنيا داريد. در عرصه ى هر دانشى كه بشود و بتوان - از جمله، دانش نظامى و فنون نظامى گرى و روشهاى نوين سازماندهى نظامى - شما بايد بهترين را داشته باشيد.(2)

علم و كار؛ لازمه ى يكديگر

علم بى كار، همان علم بى عمل است. «العالم بلاعمل، كالشّجر بلا ثمر» درختى روييده است؛ مظهر قدرت الهى است؛ امّا ميوه ندارد. از آن طرف هم «المتعبِّد بغير علم كحمار الطاحونة» .(2) وقتى كسى بدون علم كار كند، اگر چه آن كار عبادت خدا باشد، باز هم فايده اى ندارد؛ مثل حركت دَوَرانى، كسى بدون پيشرفت، دور خودش چرخ ميخورد. كشور، هم به علم و هم به كار احتياج دارد. خداى متعال هم، هر دو اينها را حسنه قرار داده و براى آنها اجر و ثواب معيّن كرده است.(3)

پيشرفت در دو ركن «تعليم و تربيت» و «كار و ابتكار»

معلّم، مظهر علم است؛ كارگر، مظهر عمل است. بنابراين، روز معلّم و روز كارگر، يعنى روز علم و عمل. قوام جامعه هم به علم و عمل است. اگر ما بتوانيم در ميان خودمان، اين دو ركن - يعنى علم و عمل، تعليم و تربيت و كار و ابتكار - را توسعه دهيم و در اين دو زمينه، پيشرفتى محسوس در كشور به وجود آوريم - كه بحمدالله امروز تا حدود زيادى هم شده است - حركت كشور به سمت هدفها سريع خواهد شد، مشكلات برطرف خواهد گرديد و آن چيزى كه انقلاب عظيم ما براى ايران اسلامى ترسيم كرده است، نزديك خواهد شد. لذا اين دو ركن، مهم است. كسانى كه نماينده ى اين دو ركن هستند - يعنى جامعه ى معلم كشور و مجموعه ى تعليم و تربيت از يك طرف، و جامعه ى كارگرى كشور و مجموعه ى مربوط به كار و ابتكار و توليد و حركت صنعتى و كشاورزى و غيره از جانب ديگر - براى كشور بسيار حايز اهميت اند.(2)

ضرورت ارايه ى الگوى علم و ايمان

ما ميخواهيم نسل نمونه اى را به دنيا ارايه دهيم كه عملاً ثابت كند ميتوان دنبال دانش رفت و دانش را كسب كرد و از ودايع الهى در عالم وجود و در وجود خود انسان حداكثر بهره بردارى را كرد و متديّن و پايبند به ارزشهاى اخلاقى و معنوى هم بود.

اگر جمهورى اسلامى و نظام اسلامى بتواند - ولو با گذشت سى سال، چهل سال، پنجاه سال - به دنيا نشان دهد كه دانشمند و معتقد به دانش و طالب علم و به كار برنده ى علم، چنانكه متديّن و معتقد به ارزشهاى دينى و اخلاقى باشد، ميتواند اين بركات را براى بشر به وجود آورد، ميدانيد چه تبليغ بزرگى براى اسلام خواهد بود؛ چه دريچه ى فَرَجى به روى بشر باز خواهد شد و بشريت چطور احساس امنيت خواهد كرد؟ اگر نظام اسلامى بر اين كار همّت گماشته باشد، چه كسانى بايد اين را در ميدان و صحنه ى عمل تحقّق بخشند؟ شما جوانان.(2)

سه ركن اساسى اسلام، در پرورش جوان

«موجود مطلوب اسلام»، عالم بى عمل نيست؛ عالم بى دين و ديندارِ بى اخلاق نيست. بعضى كسان هستند كه ظواهر دينى هم دارند، ولى هيچ اخلاق اسلامى ندارند! به ظواهر اسلامى هم عمل ميكنند، نماز هم ميخوانند، روزه هم ميگيرند؛ اما يك ذرّه خيرخواهى، گذشت، احسان، همدردى و همكارى در آنها نيست!

ديندارى هم كه با اخلاق باشد، اما با علم و ابتكار و جوشش و اينها سروكار نداشته باشد، فايده اى ندارد. بايستى شما علم، عمل و اخلاق - اين سه ركن اساسى - را در اين جوان، پرورش دهيد. البته مقدارى مربوط است به برنامه ريزان كه آنها چه برنامه اى، چه كتابى، چه درسى و چه بحثى را فراهم كنند؛ اما بخشى هم مربوط به شما - مدير آموزش و پرورش - است. در اين بخش، شما هستيد كه اشراف داريد؛ نگاه ميكنيد، معلم را ميشناسيد، رييس دبيرستان را ميشناسيد، مسؤول پرورشى را ميشناسيد، دانش آموز را ميشناسيد و كارهايى از شما برمى آيد.(2)

استفاده ى بهينه از دانش در زمان ظهور

دوره ى ظهور، دوره اى است كه بشريّت ميتواند نفس راحتى بكشد؛ ميتواند راه خدا را طى كند؛ ميتواند از همه ى استعدادهاى موجود در عالم طبيعت و در وجود انسان به شكل بهينه استفاده كند. امروز از امكانات بشر استفاده ى بهينه نميشود؛ استعدادها ضايع و نابود ميشود؛ استعدادهاى طبيعى هم همين طور. همه ى اين پديده هايى كه شما ميبينيد عليه محيط زيست و در آلوده سازى محيط زيست وجود دارد، ناشى از بد استفاده كردن از امكانات طبيعى است. بشر در اين راه افتاده است و پيش ميرود؛ اما اين راه درستى نيست؛ راه منحصرى نيست. راه دانش، راههاى فراوانى است. بشر ميتواند در سايه ى نظام الهى آن راه را بيابد و طى كند.(2)

دنياى مطلوب اسلام، در گرو پيشرفت علمى

ما امروز احتياج داريم روحيه اى را كه بحمدالله در كشور ما به وجود آمده، حفظ كنيم؛ با مفاهيم اسلامى درست آشنا شويم؛ ارزشهاى اسلامى را پاسدارى كنيم و علم را براى ساختن دنيايى كه اسلام براى ما تصوير كرده، به كار گيريم. دنيايى را كه اسلام براى مسلمين پيش بينى كرده، بدون علم نميشود به دست آورد. آيه ى «لِيُظْهِرَهُ عَلَى اَلدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ اَلْمُشْرِكُونَ »(1) كه دو جا در قرآن تكرار شده، يعنى غلبه ى فرهنگى بر همه ى دنيا و به دست گرفتن زمام هدايت همه ى مردم عالم و هدايت آنها به سمت نور و معنويّت و تكامل الهى. رسيدن به اين هدف بزرگ، جز با كسب علم امكان پذير نيست؛ يعنى با جاهل ماندن و بى سواد ماندن و درجا زدن از لحاظ علمى و هميشه محتاج و نيازمند و سائل به كفِ توليد كنندگان علم بودن، امكان ندارد به آن هدفها رسيد؛ بنابراين بايد توليد علم كرد.(2)

تشويق اسلام به تشكيل جامعه ى پيشرفته ى علمى

جامعه يى كه در آن، پيشرفت علمى و عملى، پيشرفت فناورى و پيشرفت دنيايىِ مردم وجود داشته باشد؛ اسلام اين را براى پيروان خود ميپسندد. تشويق اسلام به علم و عمل و تلاش و فعاليت، از همين جهت است. سنت الهى بر اين قرار گرفته است كه هر ملتى تلاش و كار كند، بدون ترديد نتيجه ى آن را خواهد ديد.(2)

علم؛ يكى از اصول مبنايى جامعه ى اسلامى

انقلاب اسلامى براى قدرت طلبىِ يك گروه يا يك حزب يا يك جمعيت به وجود نيامد. انقلاب اسلامى را مردم مسلمان ايران به راه انداختند؛ هدف از اين انقلاب هم تشكيل جامعه ى اسلامى است و معيارها و شاخصهاى عمده ى جامعه ى اسلامى هم اينهاست: جامعه ى برخوردار از علم، برخوردار از اخلاق و برخوردار از عدالت. همه بايد براى اين تلاش كنند. اصولى كه به آن پاى بنديم، اينهاست. ارزشهايى كه جامعه ى اسلامى براى آنها تشكيل شده است، اينهاست. آن چيزى هم كه ميتواند زندگى مادى ما را، رفاه ما را، عزت سياسى و بين المللى ما را، امنيت ما را به طور كامل تأمين كند، اينهاست. همه بايد تلاش كنند جامعه يى برخوردار از علم، برخوردار از اخلاق، برخوردار از عدالت به وجود بياورند. وظيفه ى دولتها هم اين است، وظيفه ى آحاد مسؤولان هم اين است، وظيفه ى مديران بخشهاى مختلف هم همين است؛ آحاد مردم هم آرزويشان اين است؛ آن چيزى را كه طلب ميكنند و مطالبه ى از مسؤولان ميكنند، اين است: يك جامعه ى برخوردار از علم و اخلاق و عدالت.(1)

نقطه ى مطلوب شغل معلمى

اينكه روز معلم را با مناسبت ياد شهادت يك معلم بزرگ قرار داده اند، براى ما درس آموز است؛ اين يك حركت نمادين است؛ يعنى عظمت كار تعليم و تربيت در آن حدى است كه آميخته اى از كار فكرى و علمى و حضور در ميدانهاى اساسى زندگى - رآنچنانى كه در حيات شهيد مطهرى (رحمه الله) مشهود بود - نقطه ى مطلوب اين شغل شريف و اين كار بزرگ است.(2)

ص: 77

بخش دوم غرب و علم

فصل اول: تقابل دين تحريف شده با علم در قرون وسطى

خرافات مسيحى؛ مانع پيشرفت علمى در قرون وسطا

پس، اين دين نيست كه مانع علم است؛ يك چيز ديگر و يك هويّت ديگرى است كه مانع از پيشرفت علمى ميشود. آن چيست؟ آن، جهالتهاى گوناگون مردم است؛ خرافات مسيحيتِ آن روز است. هرگز در دوره ى اسلامى ديده نشد كه يك عالم به جرم علم، مورد اهانت قرار گيرد؛ در حالى كه در اروپا به جرم علم يكى را كشتند، يكى را سنگسار كردند، يكى را به دار زدند، تعداد زيادى را آتش زدند! يعنى آنها آنچه را كه در آنجا اتّفاق افتاده و ناشى از دينِ خرافىِ آميخته به شدّت جهالت زده ى مسيحيتِ تحريف شده بود، به همه ى دنيا تعميم دادند. گناه اسلام چيست؟ گناه مسلمانان چيست؟ گناه ملتهاى اسلامى چيست؟(2)

تضاد علم و دين در اروپا حاصل برخورد تعصب آميز كليسا

البته در غرب و اروپا وضع فرق ميكرد. در اروپاى مسيحى، آغاز تحرك معرفت علمى با پايان معرفت دينى همزمان و همراه بود؛ يعنى شروع اين مرحله به معناى ختم آن مرحله تلقى شد. شايد حق هم همين بود؛ چون معرفت دينى در محيط مسيحى، معرفتى خرافى، تعصب آلود و كاملاً ضد علم بود. آن زمانى كه در اروپا يك دانشمند را به جرم كشف علمى يا زندانى ميكردند يا شلاق و آتش ميزدند، زمان خيلى دورى از زمان ماست. قرنهاى متوالى دانشمند را به عنوان جادوگر آتش ميزدند، كه شما در آثار ادبيات غرب و در تاريخ علم غرب، كاملاً اين موضوع را مشاهده ميكنيد. وقتى فضا و محيط دينى جامعه و متوليان و متصديان دينى آن با علم اين جور برخوردى دارند، بديهى و طبيعى است كه در چنين شرايط اجتماعى، اگر علم بتواند قد علم كند، دين و معرفت دينى را به خاك سياه مينشاند و آن دوره به كلى تمام ميشود؛ اين چيزِ روشنى است.(2)

فصل دوم: جدايى علم از دين پس از رنسانس

علت مخالفت دانشمندان اروپايى با مذهب

چرا بايد كسى كه با تفكر خودش كار ميكند، لزوماً به سنتهاى زادگاه و كشور و ميهن و تاريخ خودش بيگانه باشد، حتّى با آنها دشمن باشد، يا بايستى با مذهب مخالف باشد؟ علّت اين است كه آن روزى كه مقوله ى روشنفكرى - مقوله ى «انتلكتوئل» - اوّل بار در فرانسه به وجود آمد، اوقاتى بود كه ملت فرانسه و اروپا از قرون وسطا خارج شده بودند؛ مذهب كليسايىِ سياهِ خشنِ خرافىِ مسيحيّت را پشت سر انداخته و طرد كرده بودند. دانشمند را ميكشد؛ مكتشف و مخترع را محاكمه ميكند، تبعيد ميكند، نابود ميكند؛ كتاب علمى را از بين ميبرد. اين بديهى است كه يك عدّه انسانهاى فرزانه پيدا شوند و آن مذهبى كه اين خصوصيت را داشت و از خرافات و حرفهايى كه هيچ انسان خردپسندى آن را قبول نميكند، پُر بود، به كنارى بيندازند و به كارهاى جديد رو بياورند و

ص: 86

تخيّل حذف دين پس از رنسانس

يك روز در دو قرنِ اوّلِ اين تجديد حيات صنعتى اروپا كه به علم روى آورده بودند، تصوّر اين شد كه دين از دنيا رفت. اين تفكراتى كه شما امروز ميبيند بعضى از تازه رسيده هاى به ميدان فكر و انديشه و سياست بر زبان جارى ميكنند، اينها حرفهاى قرن نوزدهمى فيلسوفان و سياستمداران اروپاست. آنها خيال ميكردند كه دين تمام شد! تجربه ى آنها اين را نشان ميداد كه دينِ آلوده به خرافات و آميخته به تاريكيها، در مقابل هجوم علم نتوانست طاقت بياورد؛ ذوب شد و از بين رفت. اينها تصوّر كردند كه دين در ميان بشر هر جا هست، مثل همان چيزى است كه آنها نمونه اش را در اروپا و در غرب داشتند.(2)

فصل سوم: علم بدون اخلاق و نتايج آن

سرانجام در اختيار داشتن علم توسط قدرتهاى مستكبر دنيا

غلط است اگر كسى خيال كند «ما بايد تلاش كنيم تا به آنجا برسيم كه مثلاً امروز ملتهاى غربى رسيده اند»! البته علم آنها را بايد به دست آوريم. علم شكوفا و پيشرفته، اگر در اختيار يك ملت سالم و كامل باشد، مايه ى خير و بركت است. سلاح مدرن، اگر در اختيار يك ملت عاقل و كامل باشد، بى خطر است. انرژى اتمى اگر در اختيار فرزانگان عالم و انسانهاى سالم دنيا باشد، مايه ى رشد انسانهاست؛ اما اتم، در دست ملتى كه از كمال برخوردار نيست، تهديد كننده ى حيات بشرى است. موشكهاى قارّه پيما، كلاهكهاى اتمى، زرّادخانه هاى پيشرفته، فناورى فضايى و ارتباطات شگفت آور، وقتى در اختيار قدرتهاى امروز مستكبر دنيا باشد، نتيجه اش چه ميشود؟ نتيجه اش ظلمى ميشود كه امروز امريكا يا قدرتهاى ديگر - و ديروز شوروى سابق - در حق ملتها و ميليونها انسان روا ميداشتند و ميدارند.

يعنى در داخل جامعه ى ثروتمند و پيشرفته و برخوردار از ترقّى و تكامل مادّى امريكا، اختلاف طبقاتى، بسيار زياد است. آنجا به سياهان، فقرا و كارگران ظلم ميشود. انسانهاى بسيارى در آن مركز علم و ثروت و فناورى، شب، كنار سگهاى ولگرد در خيابانها ميخوابند. انسانهايى، انسانهاى ديگر را به ناحق ميكشند. آمار قتل و آدم كشى و جنايت در امريكا - به نسبت - از همه جاى دنيا بيشتراست؛ با اينكه آنها علم، فناورى، ثروت و پيشرفتهاى مادّى دارند.(2)

بى فايدگى خارج رفته هاى بى دين

گيرم كه رفتيم دانش را از اروپاييها ياد گرفتيم و برگشتيم؛ امّا وقتى شديم يك آدم شهوتران، يك آدم بى وجدان، يك آدم بى اراده و يك آدم بى دين؛ اين علم چه فايده اى به حال مردممان خواهد داشت؟ كما اينكه ديديم آن كسانى كه علم هم تحصيل كردند و برگشتند - خارج رفته ها - به حال كشورشان نافع نشدند؛ كارى براى اين مملكت نكردند و مملكت همين طور عقب ماند. اين سيّئه ى آنهاست؛ سيّئه ى سلاطينى كه حداقل در اين دو قرن اخير - قبلش را نميدانيم - هيچ نميفهميدند و هيچ سرشان نميشد، جز منافع خودشان.(2)

وضعيت متضادّ علم و اخلاق در زمان تولد پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم)

ولادت نبىّ اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم)، از چند نظر براى ما مسلمانان حايز اهميّت است. يعنى سالگرد بسيار بامعنا و پرمضمونى است. جهت اوّل اين است كه ولادت آن بزرگوار، در دنيا و در تاريخ، در زمانى واقع شد كه بشريّت بر روى هم - نه يك ملت خاص يا اهل كشور خاصّى را عرض كنيم؛ بلكه مجموعه ى بشريّت - دو خصوصيت بارز داشت. يكى از اين دو خصوصيت اين بود كه از لحاظ علمى و عقلانى و فكرى، نسبت به آحاد بشر در ادوار گذشته ى خودش، بسيار پيشرفته بود. در ميان آنها، فلاسفه اى پديد آمده و دانشمندانى پيدا شده بودند - رياضيدانها، پزشكان، مهندسين بزرگ - و تمدنهايى سرِ پا شده بود. اين تمدنها، بدون علم كه نميشد! آكادميها در غرب، هگمتانه ها در شرق، تمدّن چين، تمدّن مصر و تمدنهاى بزرگ تاريخى، همه ظهور كرده بودند. يعنى بشر، كامل شده بود. اين، يك خصوصيت.

خصوصيت دوم - كه جمع اين دو خصوصيت با هم، خيلى عجيب است - اين است كه بشر در آن روز از لحاظ اخلاقى، از هميشه ى گذشته، منحطتر، يا اگر نخواهيم اين نسبت را بيان كنيم، بايد بگوييم: در اوجِ انحطاط بود. همين بشرِ برخوردار از علم و دانش، به شدّت اسير تعصّبات، اسير خرافات، اسير خودخواهيها، اسير ظلم و ستم و اسير دستگاههاى حكومتهاى مردم كُش و ضدّبشرى بود. چنين وضعى در دنيا حاكم بود.(1)

دانش براى اشاعه ى معنويت در دنيا

وظيفه ى دولت و مسؤولان و از جمله اين حقير است كه هر كارى ميتوانيم، براى پيشرفت اين اقدام (ايجاد فرهنگستان) بكنيم. وظيفه ى دانشمندان است كه هر خدمتى ميتوانند، به اين كار بكنند و دانش را واقعاً ارزش دهند. ما ميتوانيم دانش را - كه امروز ان شاءالله اميدوارم بتوانيم پرچمش را بلند كنيم - علامتى براى اشاعه ى معنويّت در دنيا قرار دهيم. درست برخلاف آنچه كه در دنيا متأسّفانه پيش آمده است و دانش، علم ماديّت و فردگرايى شده است؛ حتّى علم فساد شده است! شما ببينيد امروز آنجا كه دانش بيش از همه جاست - يعنى كشور امريكا كه امروز از لحاظ دانش از همه جا جلوتر است - از لحاظ فساد هم، از همه جاى دنيا جلوتر است؛ از لحاظ ناامنى و قتل و جنايت و كارهاى زشت هم، از همه جا جلوتر است؛ از لحاظ ارتكاب حريم شكنى انسانى و همين چيزهايى كه امروز ميبينيد، پيشتاز است؛ به طورى كه بعضى از روحانيون مسيحى و بعضى از آدمهاى با وجدان، وقتى كه اينها را ميشنوند، موى بدنشان راست مى ايستد. ميبينيم كه پرچمدار و مروّجش، همانها هستند.(2)

ص: 93

مذمت پيشرفتى كه انسانيت را مبتذل ميكند!

اين چه دانشى است؟! اين چه پيشرفتى است؟! اين چه تحقيقى است كه بشر را فاسد و همجنس بازى را ترويج ميكند؟! انسانيت را مبتذل ميكند، شخصيتها را پست ميكند و انسان را فقط در تلاش معاش و پركردن شكم و بهره ورى، در اين جاده مى اندازد و معنويّات را از ياد او ميبرد؟! اين، نشانه ى بسيار بدى در دنياست. البته دانشمندان خوب، زيادند. ما اشخاص را كار نداريم. متأسفانه كسانى كه دانش را در بلاد غرب زنده كردند، اوّلين قربانيان و اولين اهانت شدگان اين وضعيّت اند. امروز به آنها اهانت ميشود؛ به خاطر اينكه سياستمدارانِ مادّى گرا، يا سرمايه داران، يا پولداران و كمپانى داران، در اين ماجراها، علم را يك دستمايه ى مادّى كرده اند. ما ميتوانيم عكس اين را عمل كنيم. ميتوانيم ان شاءالله، پيشرفت علم را با رشد معنويّت و گسترش فضيلت، همراه كنيم. اميدوارم كه ان شاءالله شما پيشقراولان اين راه باشيد.(1)

پيشرفت علم؛ شمشير دولبه

خيال نكنيد موفّقيت، يعنى بمب اتم. بمب اتم، موفّقيت نيست. پيشرفت علم، شمشير دو دَم است. ممكن است موفّقيت باشد، ممكن است ناكامى باشد. امروز، على العجاله، براى دنياى غرب، علم وسيله ى ناكامى است.

در همان دنياى علم، رييس جمهور و وزير و وكيل و كمپانى دارهايش، دايم در جهنم سوزانى كه حرص و آز و افزون طلبى و مبارزه و درگيرى پيش پاى آنها گذاشته است، ميسوزند. آرامش كجا بود؟! اين طور نيست كه خيال كنيد علم، خوشبختى مى آورد! لذا ميبينيد در همان كشورها، بسيارى هستند كه از اين شهرها و جوامع فاصله ميگيرند؛ ميروند گوشه ى جنگل يا روستايى، به تنهايى زندگى ميكنند و سال به سال، آدم نميبينند و خوشحالند! از بس محيط زندگى شان جهنّمى و آلوده به انواع عذابها و ناراحتيهاست. اينها، آسايش نيست. اينها، راحتى نيست. اينها، پيشرفت نيست.(2)

تبعات انديشه ى جدايى علم و دين

اروپا، بيش از يك قرن كه پيشتاز ميدان اكتشافات علمى و دانش بشرى بود، چوب انديشه ى غلط جدايى دين از علم را خورد. مسايلى است كه امروز وقوع مى يابد؛ اما اثر آن فردا ديده ميشود. دزدى در كوچه ى خلوتى از ديوار خانه ى مردم بالا ميرفت. كسى به او رسيد و گفت: چه كار ميكنى؟ گفت: دُهل ميزنم. گفت: اگر دُهل ميزنى، چرا صدايش را نميشنوم؟ گفت: صداى دُهل مرا فردا خواهى شنيد!

دنيا، صداى دُهل نابجايى را كه در قرن نوزدهم ميلادى كوبيدند، شنيد. روزى كه بيتليسم و بقيه ى روشهاى انحرافىِ زندگى جوانان در اروپا، گريبان جوامع بشرى را فشرد، معناى جدايى دين از علم را فهميدند. روزى كه خانواده ها در مهد دانش بشرى - ردر كشورهاى غربى، اروپا و امريكا - متلاشى شدند، نوجوانان اسلحه به كمر بستند و در خيابانها گروه ترور تشكيل دادند و در شهرها و كشورهاى مختلف شروع به كشتن انسانها كردند، فهميدند كه جدايى دين از علم چه تبعاتى دارد. قبل از اينها، روزى كه يك بمب اتمى كوچك، در يك لحظه جان دهها هزار انسان را گرفت، فهميدند كه معناى جدايى علم از دين چيست. البته باز هم چوبش را خواهند خورد.(2)

ص: 96

از پيامدهاى علم بدون ايمان

عزيزان من! اروپا همواره در طول تاريخ مركز جنگهاى خونين و نسل برانداز بوده است. اين قارّه مركز چند قوم معروف «ژرمن» و «انگلوساكسون» و اقوام ديگر بوده است. روزى كه اروپا به علم مجّهز شد، جنگهاى بزرگ و بى نظيرى در دنيا رخ داد. دو مورد آن، جنگ اوّل و دوم جهانى بوده است. در هيچ جاى ديگر چنين جنگهايى در اين فاصله ى زمانى رخ نداده است. اين حوادث، پيامدهاى علم بدون ايمان است.(1)

روى ديگر مكتب سرمايه دارى

اغلب مكاتب بشرى، از جمله مكتب سرمايه دارى غرب هم، همين طور است. يك طرفش را ديده اند. آن طرفى كه انسانها را به كار و تلاش و پيشرفت و رشد مادّى و ثروت و علم ميكشاند، ديده اند و درست هم بوده است. اما طرف ديگرش را نديده اند، كه در اين جامعه اى كه آسمانخراشها وجود دارد و ثروتها و تجملاّت هست؛ فقر و بيچارگى افراد زيادى از انسانها هم هست، از گرسنگى مردن هم هست، ظلم هم هست؛ بدتر از همه، فساد همه گيرى هست كه به داخل خانه ى همه ى كسانى كه از اين وضع لذّت ميبرند، نفوذ ميكند و زندگى را بر آنها تلخ خواهد كرد. خوب؛ اين معضل، گريبانگير شد و كار را خراب كرد.(2)

دردهاى كهنه ى بشر با وجود پيشرفتهاى علمى

جهان از لحاظ دانش و فناورى و ابزار و سرعت و سهولت، به كلّى با گذشته تفاوت كرده، ولى دردهاى مزمن و كهنه ى بشر، همچنان پابرجاست و گرفتاريهاى عمده، همان است كه بود. ليبراليسم غربى و كمونيسم و سوسياليسم و غيره، همه امتحان خود را داده و ناتوانى خود را ثابت كرده اند. امروز هم مانند گذشته، اسلام تنها نسخه ى شفابخش و فرشته ى نجات است.(2)

علم و پيشرفت بى بركت

امروز در كشور ما بسيار دشمن - يعنى كسى كه با اين ارزشها و با هويت اين ملت و اين انقلاب دشمن است - مرتّب كار علمى ميكند؛ پيشرفتهايى هم داشته است؛ در بسيارى از جاها بسيار هم جلو است؛ منتها كارش بى بركت است. دستگاه استكبار اين همه قدرت و پول و علم و پيشرفت دانش دارد؛ اما شما ميبينيد كه در مسايل بزرگ جهانى غالباً پايش در گل است. مثل آن است كه يك نفر سرمايه ى هزار ميلياردى داشته باشد، اما درآمد او از اين پول ماهى يك ميليون تومان باشد. امروز وضع دنياى استكبار اين است. كارشان بركت ندارد.(2)

مسير غلط پيشرفتهاى علمى در دويست سال اخير

دانش در همه ى بخشها پيش رفته است - در همان ويرانيهايى كه گفته شد - اما ملاك سعادت بشر و پيشرفت بشر، دانش نيست. ملاك پيشرفت بشر، تسلّط بر ابزارهايى كه چند صباحى انسان را راضى نگه ميدارند، نيست. ملاك پيشرفت بشر، صراط مستقيمى است كه بشر در لابلاى اين حركت دويست ساله آن را گم كرده است. آن روزى را شما در نظر مجسّم كنيد كه دانشمندان برجسته ى بشرى بنشينند محاسبه كنند و با نتايج قطعى به اين نقطه برسند كه اگر بشر، پيشرفتهاى علمى را نه از راه پيموده شده ى اين دويست سال پى ميگرفت - كه راههايى وجود داشت - فرضاً اگر بشر به جاى استفاده ى بى رويّه از انرژى نفت و راه اندازى اين كارخانه هاى عجيب و غريب در دنيا، از انرژيهايى كه باز آنها هم در دسترس بشر است، منتها رويش كار نكردند، استفاده ميكرد؛ در اين دويست سال، هم دانش بشرى اين پيشرفتها را ميداشت، هم اين همه ضايعه ى بشرى وجود نميداشت؛ اين محيط زيستِ نابود شده، اين انسانِ از اخلاق تهى شده، اين فحشاى گسترده شده، اين اختلاف طبقاتى روزبه روز افزوده شده در دنيا، اين استعمار كشورهاى ضعيف و لزوم حتمى تسلّط قدرتهاى سلطه گر جهانى بر كشورهاى ديگر هم وجود نميداشت.

روزى بشر به همين جا خواهد رسيد. روزى دانش بشرى اين را كشف خواهد كرد كه در اين دويست، سيصد سال، بيراهه و كجراهه اى را پيموده است؛ دستاوردهايى را هم به دست آورده كه به نظرش بسيار برجسته آمده؛ غافل از اينكه اگر به انگشت اشاره ى هدايت الهى توجه ميشد، ميتوانست همين دستاوردها و بيشتر از آنها را بدون اين ضايعه ها، با اين حجم از كوشش و تلاش به دست آورد.(1)

رقابت علمى؛ باطنِ جنگهاى امريكا در منطقه

يكى از دوستان اسم ژاپن را آوردند. ميدانيد ژاپن در چه شرايطى به دنبال علم رفت و دانشمندان و صنعتگران ژاپنى در چه شرايط سختى كار كردند؟ امروز ژاپن در دنيا در قلّه ى علمى قرار دارد. الان خيلى از كارهايى كه شما ميبينيد امريكا در اين منطقه ميكند - رمسأله ى عراق و امثال آن - و ظاهر صددرصد سياسى دارد، باطنش در جهت رقابت با امثال ژاپن و چين است كه مثل يك غول جلو مى آيند؛ براى اينكه بتوانند عقب ماندگيهاى علمىِ نسبىِ خود را در مقابل رقباى بالقوّه و تازه نفس جبران كنند!(2)

غرب و هدايت فناورى در مسيرهاى غير انسانى

امروز اِشكال بزرگى كه بر پيشرفتهاى فناورى غربى وارد است، اين است كه اينها فناورى را در ميدانهايى كه براى بشريت مضرّ است، وارد كردند. بمب اتمى و بمب شيميايى را اينها ساختند؛ مواد مرگبار براى بشر را اينها به وجود آوردند و خودشان هم استفاده كردند. توليد بمب اتمى هيچ حُسنى ندارد؛ چون توليد وسيله يى است كه ميتواند ميليونها نفر را در آنِ واحد از بين ببرد؛ بنابراين توليد و تكثيرش نادرست است و به كار بردنش از همه نادرست تر است. فناورى در دنيا راه كج و غلطى را در زمينه هاى مختلف طى كرده است. البته در راههاى مثبت و خوب هم به كار افتاده كه آنها يقيناً مورد سپاس خدا و خلق خداست؛ ليكن در راههاى كجى هم حركت كرده است. ما از همين آغازِ كار بايد مشخّص كنيم كه در چه رشته هايى و در چه مسيرى ميخواهيم فناورى كشور را اعتلا دهيم و رو به پيشرفت ببريم.(2)

نتيجه حذف فرهنگ الهى از تمدن علمى و دنيايى

در يك جامعه ى روبه رشد و داراى آرمانهاى والاى علمى و اجتماعى و دنيايى، اگر يك جريان متنفذ فرهنگى وجود داشته باشد كه تلاشها و حركت اين جامعه را هدايت كند، اين جامعه به خير و صلاح و فلاح خواهد رسيد؛ اما اگر يك چنين جريان فرهنگىِ دينىِ الهى و معنوى در جامعه ى در حال رشد و توسعه ى علمى وجود نداشته باشد، نتيجه همان چيزى ميشود كه شما امروز در جوامع پيشرفته ى غربى داريد مشاهده ميكنيد. هرچه پيشرفت بيشتر است، دورى از صلاح و انسانيت و عدالت هم بيشتر است.

اوج تمدن مادى از لحاظ علم و ثروت و قدرت نظامى و تلاش سياسى و ديپلماسى را امروز شما در امريكا ميبينيد. امريكا كشورى است داراى ثروت و قدرت افسانه يىِ نظامى و تحرك سياسى فوق العاده؛ اما اوج دورى از انسانيت و معنويت و اخلاق و فضيلت را هم شما در همين جامعه ى امريكايى ميبينيد، كه قبل از اين در هيچ جامعه ى ديگرى ديده نشده است. امروز مستنكرترين كارهاى بشرى، اخلاقى، جنسى و اجتماعى در همين جامعه ى پيشرفته و جوامع نظير آن به شكل قانون و عرفِ مقبول درآمده است. گناه در همه ى جوامع بشرى هست؛ اما گناهى كه عرف و قانون بشود و براى آن سرمايه گذارى و از آن دفاع شود، انحرافى بى نظير است. امروز اين انحراف، در جامعه ى امريكايى به عنوان پيشرفته ترين جامعه ى علمى، صنعتى، مالى، اقتصادى و سياسى به روشنى و وضوح مشاهده ميشود.

شما ميبينيد يك مرد يا يك زن، با ظاهر آراسته و با شكل كاملاً مطلوب، كه اگر كسى اين مرد را در خيابان يا اين زن را در يك فروشگاه ببيند، هيچ گونه احساس بدبينى يى

ص: 104

سرنگونى تمدن غرب به دليل تفكيك علم از معنويت

از طريق اين علم، ثروت بى اندازه هم كشف كردند و به دست آوردند؛ از ثروتهاى زيرزمينى و منابع خدادادى هم حداكثر استفاده را كردند؛ به فضا هم رفتند، به اعماق اجسام هم پى بردند، در پيشرفت علمى كار زيادى كردند و از اين علم هم براى به دست آوردن ثروت و قدرت و سياست و همه چيز، حداكثرِ استفاده هاى مشروع و نامشروع را كردند؛ با همين علم استعمار كردند، كشتارهاى گوناگون جهانى كردند، ميليونها انسان را اروپاييها در قرن اخير و در جنگهاى مختلف و حوادث گوناگون كشتند. بنابراين، اينها در علم مشكلى نداشتند، اما علم بدون هدايت و فضيلت و معنويت و انسانيت، و علم ناظرِ فقط به دنيا و غمض عين از آخرت، نتيجه اش همين است. اول، جلوه يى به زندگى ميبخشد و قدرت و ثروت و زيبايى ميدهد - «للباطل جوله» - اما آخر قضيه اين است؛ و اين ادامه پيدا خواهد كرد. شما بدانيد وحشيگرى اخلاقى جوامع مترقى و متمدنى كه از معنويت بويى نبرده اند، روزبه روز بيشتر خواهد شد و همين وحشيگرى، لغزشگاه بزرگ تمدن غربىِ امروز است و آنها را سرنگون خواهد كرد.(2)

علم امروز در خدمت سرمايه دارى

امروز علم دست كسانى است كه از بشريت بويى نبرده اند. علم و فناورى در خدمت اهدافى است كه صددرصد به زيان جامعه ى بشرى و به نفع سرمايه داران و ثروت اندوزان و قدرتمندان است.(2)

نتايج خلأ ايمان در دانش غرب و وظيفه ى دانشگاه اسلامى در قبال آن

اگر ايمان بر دانش غربى تسلط داشت، دانش غربى به بمب اتم نميرسيد، تا بعد اين قدر تويش گير كنند كه چه كارش كنيم؛ محدودش كنيم؛ نگذاريم تا دنيا ويران نشود. كارشان اصلاً به اينجا نميرسيد. اگر ايمان با دانش همراه بود، اصلاً استعمار و استعمار نو - كه استعمار نو مخلوق دانش بود - به وجود نمى آمد. تسلط بر كشورها، تصرف كشورها، تسلط قهرآميز بر ملتها و بردن ثروت ملتها - كه اين بلاى اين دويست سال گذشته ى دنيا و ملتهاست - اينها اصلاً به وجود نمى آمد. علم جدا از ايمان، اين است و شما در دانشگاه اسلامى، ميخواهيد اين خلأ را پُر و علم را با ايمان آميخته كنيد؛ يعنى دانش را چه در بافت درونى خودش، چه در استنتاجش و چه در جهت گيريهايى كه در آن به كار خواهد رفت، از ايمان سيراب كنيد.(2)

نتايج علم بدون ايمان و اخلاق

يك نكته ى ديگر كه به شما عرض ميكنم، اين است كه علم با دين و اخلاق هست كه براى بشريت مفيد خواهد بود. اين را به طور قاطع بدانيد، علم هر چه هم پيشرفت كند، اگر از اخلاق و دين فاصله بگيرد، به حال بشريت مفيد نخواهد بود. آن كسانى كه ميگويند ما دانش را براى ارتقاى بشريت ميخواهيم، بايد به اين نكته توجه كنند. حالا مثالهاى واضحى كه همه شنيديد، من نميخواهم اينها را تكرار كنم كه حالا كسانى كه مثلاً در علم شيمى پيشرفت كرده اند، به بمبهاى شيميايى و وسايل كشتار جمعى رسيدند؛ كسانى كه در علوم هسته اى پيشرفت كردند، به بمب اتمى و كشتار فاجعه آميز ملتها رسيدند؛ اينها حالا مثالهاى واضحى است.

شما در ملتها نگاه كنيد. يك ملت پيشرفته ى از لحاظ علمى را كه در دنيا در اوج پيشرفت علمى قرار دارد، در نظر بگيريد، ببينيد آيا مردم اين كشور حقيقتاً به سعادت رسيده اند؟ آيا در آن كشور عدالت وجود دارد؟ آيا در آن كشور فقر و تبعيض و بى عدالتى از بين رفته است؟ آيا آنچنان كه ادعا ميكنند، مردم با آرامش و دور از خشونت و تجاوز و تعدى زندگى ميكنند؟ با اينكه علم در آنجا هست، اين واقعيات هم در آنجا هست! آيا بر زندگى خانواده ها، يك حس اعتماد و آرامشى حكم فرماست؟ فرزندان در آغوش پدر و مادرها با عواطفِ خوب تربيت ميشوند؟ قتل و ترور و جنايت و اينها در آنجا نيست؟

ميبينيد درست به عكس است. امروز بيشترين ناامنى در آن كشورى است كه از لحاظ علمى، بالاترين رتبه را دارد؛ يعنى امريكا. هيچ كشورى در دنيا به ناامنى امريكا نيست؛ نه در اروپا، نه در آسيا. بيشترين ناآرامى روانى در آنجاست؛ بيشترين قتل و خشونت از ناحيه ى شهروندان نسبت به يكديگر در آنجاست؛ بيشترين تبعيض و فاصله ى طبقاتى در آنجاست؛ ثروتهايى به بلندى كوه هيماليا و فقرهاى غير قابل توصيف - يعنى مردن از گرسنگىِ به معناى واقعى - در آنجاست. فاصله ها اين است.

مهم ترين آرمانهاى بشرى كه از اول تاريخ تا حالا با تغييرات زمانه، تغيير نكرده، اينهاست. آرمان مهم بشر، «عدالت» و «امنيت» است؛ «آسان زندگى كردن در كنار ديگران» است - بهشت آنجاست كازارى نباشد - «آزار نديدن از ديگران» است؛ احساس آرامش كردن در روان است؛ راحت بودن در خانواده است؛ لذت بردن از زندگى خانوادگى و از ديدن فرزندان است؛ از بودن در آغوش پدر و مادر است. اينها اساسى ترين نيازهاى بشر است؛ اينها چيزهايى است كه بشر از اول تا امروز ميخواسته؛ ديروز هم ميخواسته و امروز هم ميخواسته است. اين چيزها در آن جامعه يى كه از

ص: 108

علم نامطلوبِ ما

اين در منطق ما درست نيست [كه يك ملت] علم خودش را به كار بگيرد براى ايجاد سلاحى مثل بمب اتم، كه وقتى يك جايى فرود افتاد، ديگر با گناه و بى گناه و مسلح و بچه ى كوچك و شيرخوار و انسانهاى مظلوم را نگاه نميكند و فرقى نميگذارد و همه را نابود ميكند. علمى كه در اين راه به كار بيفتد و كشورى كه اين را داشته باشد و تحولى كه بخواهد به اينجا منتهى شود، مورد تأييد ما نيست و ما چنين تحولى را دوست نميداريم.(2)

علم و دانش؛ ابزار سعادتمندى اند، نه تمام سعادت

امروز خلأ بزرگ دنياى ليبرال دموكراسى غرب همين است. كارخانه ها را زياد كردند، چرخهاى گردنده را زياد كردند، دامنه ى علم را گسترش دادند؛ اما عدالت اجتماعى را نتوانستند تأمين كنند؛ اخلاق انسانى به انحطاط كشيده شده. اين حرفى نيست كه من اينجا بگويم. مگر ميشود در يك تريبون و منبر جهانى، كه امروز اين حرفها در دنيا منعكس ميشود، چيزى برخلاف آنچه كه احساس مردم آن كشورهاست، بر زبان آورد؛ حرفى است كه خودشان ميزنند.

امروز بحران اخلاقى گريبانگير ليبرال دموكراسى غرب است. امروز بحران جنسى، بحران اقتصادى، بحران اخلاقى، بحران خانوادگى، گرفتاريهاى همان كشورهايى است كه از لحاظ علمى، چشم تاريخ را خيره كردند از پيشرفتهاى خودشان.

بشر، سعادتمندى اش به اين نيست كه دانش او پيشرفت كند - دانش، ابزار سعادت است - سعادت بشر به آسايش فكر است، به آسايش روح است، به زندگى بى دغدغه است، به زندگى همراه با امنيت اخلاقى و معنوى و مادى است، به احساس عدالت در جامعه است. اين را غرب ندارد؛ نه اينكه ندارد، روزبه روز هم از او دارد دورتر ميشود. ما اين را براى نشان دادن به دنيا به عنوان آرمان خودمان ترسيم كرديم؛ ما نكرديم، خدا كرد. ملت ايران به اقتضاى ايمان خود به اين راه، دنبال اين راه افتاد.(2)

فصل چهارم: علم، پايه ى اقتدار غرب

تأثير قدرت علمى در تسلط سياسى

امروز ابزار قدرت، با سابق فرق ميكند. علم هم امروز قطعاً از ابزار قدرت سياسى است! فرض بفرماييد كه به وسيله ى ماهواره، به وسيله ى ابزارهاى رايانه اى، به وسيله همين شبكه هاى عظيم اطّلاع رسانى در دنيا - مثل اينترنت و ديگر چيزها - ميتوانند خواسته هاى خودشان را به هر جايى از اعماق اين عالم بزرگ كه بخواهند، برسانند! اين، از ابزار سلطه ى سياسى است. در سابق اين گونه نبود؛ نه چنين علمى وجود داشت و نه علم، اين چنين در خدمت سلطه ى سياسى بود؛ ولى امروز هست! كشورى كه داراى ابزارهاى سلطه ى سياسى است و كشورى كه ضعيف است و داراى اين امكانات نيست - رراديوى آن، آن صدا را ندارد، قدرت علمى اش آنچنان نيست و نميتواند ماهواره به فضا بفرستد و تهديد نظامى آنچنانى هم ندارد - اگر بخواهند با همديگر تعامل دوستانه داشته باشند، قطعاً اين تعامل دوستانه، به تأثير و نفوذ آن قوى در اين ضعيف خواهد انجاميد؛ شكّى نيست!(2)

علم، رمز قدرت جامعه ى غربى

علم، سلاح اصلى انسان براى رسيدن به كمال است؛ بدون علم نميشود. كسانى كه ميبينيد امروز با همه ى فسادشان، دنيا را در اختيار دارند - در حالى كه فسادى كه امروز در جامعه ى امريكايى، در جامعه ى اروپايى و كلاً در جامعه ى غربى هست، كافى بود كه آنها را به كلّى از بين ببرد - علت اينكه با وجود اين فساد، مانده اند، به خاطر برخى از خصوصيات مثبتشان از جمله علمشان است؛ دنبال علم رفتند.(2)

سه موضوع لازم براى حفظ رابطه ى سلطه گرى

درباره ى مسأله ى علم و تحقيق، بايد بگويم كه عمده ى موضوع هايى كه قدرتهاى سلطه گر در نظام سلطه ى جهانى براى حفظ اين رابطه ى سلطه گر و سلطه پذير رويش تكيه ميكنند، سه موضوع است: سلطه ى فرهنگى، سلطه ى اقتصادى، سلطه ى علمى. لازمه اش هم اين است كه نگذارند آن طرف سلطه پذير يا آن كسى كه سلطه بر او تحميل شده، در اين سه زمينه به استقلال و به خودباورى و به پيشرفت برسد.(1)

پيشرفت علم؛ تسهيل كننده ى زورگويى

قدرتهاى سلطه گر و زورگوى جهانى البته در طول تاريخ هميشه بوده اند، اما با پيشرفت علم و صنعت و با امكانات ارتباطاتى مدرن، اين سلطه گرى براى آنها آسان تر شده است. لذا ميبينيد امريكاييها نسبت به همه ى جهان ابراز طمع ورزى ميكنند و با اين بهانه كه منافع ما در فلان جا به خطر افتاده است، وارد ميشوند. گويا منافع آنها بر منافع همه ى دنيا ترجيح دارد؛ بر منافع ملتها ترجيح دارد.(1)

ص: 117

فصل پنجم: انحصار طلبى و سوء استفاده از علم

اروپا و انحصارطلبى در پيشرفت علم

نكته ى دوم اين است كه اروپا بر اثر حوادث و عواملى، از لحاظ علمى پيشرفتى پيدا كرد. اين پيشرفت را هم اروپاييها سعى كردند در محدوده ى خودشان نگه دارند. در اين زمينه، شما جوانان اگر مطالعه كنيد و كتابهاى گوناگون را بخوانيد، به همين نتيجه ميرسيد. اين هم يك واقعيت است.

در دوران اسلامى كه مسلمانها پرچم علم را در دنيا در دست داشتند، همچنانكه تحصيل علم را لازم و واجب ميدانستند، تعليم علم را هم لازم ميدانستند. ميگفتند: «زكوة العلم تعليمه» .(1) لذا در دانشگاههاى اسلامى، از همه ى كشورها، دانشجويانى حضور داشتند كه مى آمدند و به طور رايگان از مسلمين علم مى آموختند. آن دانشگاهها، علم را منتشر ميكردند و كتابهاى علمى را در اختيار اين و آن ميگذاشتند. اين مربوط به چه زمانى است؟ مربوط به زمانى است كه علم هر جا بود، جزو اسرار بود. هر كه علم داشت، براى خودش داشت و به ديگران نميداد. اما مسلمانان - چه ايرانى شان، چه اندلسى شان و چه عربشان - علم را به ديگران ميدادند.(2)

توسل اروپا به علم براى استعمارگرى

از هنگامى كه علم در اختيار اروپاييها قرار گرفت، آن را وسيله يى براى تسلّط بر ملتها قرار دادند. گناه بزرگ، اين است. علم، وسيله يى براى قبضه كردن دولتها و حكومتها و گرفتن كشورها، چه با به وجود آوردن سلاحهاى جديد و چه با روشهاى گوناگونِ اقتصادى و سياسى و امثال اينها، كه اسمش «استعمار» است، شد. به تعبيرى ديگر، علم پشتوانه ى استعمار شد؛ چنانكه امروز هم پشتوانه ى استكبار است.(1)

خسّت غربيها در گسترش علم

زادگاه علم و منطقه ى انحصارىِ خسّت بار آن، اروپا و امريكاست. براى تعليم علم، خسّت ميورزند. اگر ظاهراً درِ دانشگاههايشان به روى افراد باز است، به اين دليل است كه چاره اى ندارند. پيشرفتها، اختراعات و كشفيّات علمى، روزى مُجاز است به دست ملتهاى ديگر - به خصوص ملتهاى شرقى و مسلمان - برسد كه اين ملتها، يا بدل آن فنون را به وجود آورده باشند و يا آن علم نزد خودشان از مُد افتاده باشد!(2)

حفظ سلطه ى علمى؛ مانع انتقال فناورى

در غرب، حدّ آزادى را منافع مادّى تشكيل ميدهد. ابتدا براى آزادى هاى اجتماعى و فردى، محدوديتهايى را معيّن كردند؛ اين يكى از آنهاست. آن وقتى كه منافع مادّى به خطر بيفتد، آزادى را محدود ميكنند. منافع مادّى، مثل عظمت اين كشورها و سلطه ى علمى اين كشورها. تعليم و تربيت، يكى از مقولاتى است كه آزادى در آن، جزو مسلّم ترين حقوق انسانهاست. انسانها حق دارند ياد بگيرند؛ اما همين «آزادى»، در دانشگاههاى بزرگ دنياى غربى محدود ميشود! دانش و فناورى والا - به قول خودشان HIGH TEC - قابل انتقال نيست! انتقال فناورى به كشورهاى معيّنى ممنوع است! چرا؟ چون اگر اين دانش و اين علم انتقال داده شد، از انحصار اين قدرت خارج شده است و اين قدرت مادّى و اين سلطه، به حال خود باقى نخواهد ماند. آزادى مرز پيدا ميكند؛ يعنى استاد حق ندارد كه فرضاً به شاگرد كشور جهان سومى - شاگرد ايرانى، يا دانش پژوه چينى - فلان راز علمى را بياموزد!(1)

قدرت علمى و فناورى ملتها؛ ضامن مقاومت در برابر استكبار

يك ملت، با ارتباط با دولتى كه اهداف استكبارى دارد، هيچ خير و سودى نميبرد. الان ببينيد؛ كشورهايى كه با امريكا ارتباط دارند - كشورهاى گوناگونى كه در آسيا و آفريقا و ساير جاها هستند - بسته به قدرت خودشان؛ اگر قدرت علمى بالايى داشتند، اگر در آنها قدرت پيشرفت دانش و فناورى و استقلال وجود داشته باشد، به همان اندازه ميتوانند مقاومت كنند. اگر در درون خودشان نتوانسته باشند يك بناى شامخ به وجود آورند، آن قدرت استكبارىِ امريكا، نه فقط به آنها سودى نميرساند، بلكه از آنها بهره ميبرد، به آنها ضربه هم ميزند؛ آنها را به بازار فروش محصولات خود - چه محصولات نظامى و چه محصولات بى ارزش ديگر - بدل ميكند؛ به غارت منابع آنها ميپردازد و در همه ى امور آنها هم دخالت ميكند. اين، هدف استكبار است.(2)

علوم جديد و تخريب منابع طبيعى

امروز شكوفايى زندگى، با تخريب طبيعت است! امروز كسانى كه در دنيا سردمداران و طبّالهاى علم اند و بوق و كرناى علم را ميزنند، خوب ميبينيد به قيمت علم چه كار كرده اند! نفت را از زير زمين در آوردند و آتش زدند! هم آن ذخيره را و هم فضا را از بين بردند، هم سروصدا در محيط زندگى درست كردند! آدم گرما ميخواهد، با سروصدا؛ سرما ميخواهد، با سروصدا؛ آب و نان ميخواهد، با سروصدا! اين كارى است كه امروز علم ما كرده است.

آيا اين مطلوب است؟ آيا زندگى همين است؟ نميشد از نفت و از هزاران منبع ديگر، طور ديگرى استفاده كرد؟ امروز خوشبختانه دارند نشان ميدهند كه اين نفت، در واقع براى سوختن نيست. از نفت، انواع و اقسام و هزارها ماده توليد ميشود كه همه ى آنها براى زندگى انسان، لازم است.

خوب؛ اين يك نمونه از غلطهايى است كه ما كرديم؛ خاك را خراب ميكنيم، آب و هوا و نفت و گاز را خراب ميكنيم؛ وجود خودمان را، جسم و فكر و استعدادهاى بشرى را خراب ميكنيم!(2)

استناد امريكا به پيشرفت علمى براى رهبرى دنيا

واقعاً امريكا به دنيا چه ميخواهد بدهد؟ فقط به استناد صنعت برتر، فناورى پيچيده و بالا، پيشرفت علمى و ثروت - كه قدرت نظامى و ديپلماتيك هم دنبالش هست - ميخواهد رهبرى دنيا را به عهده بگيرد؟ بسيارى از كشورهاى دنيا تصديق كرده اند، قبول كرده اند و به زبان ميگويند نه؛ اما در واقع خيليها در دنيا زير بار رفته اند. ما اين را هم قبول نداريم.(1)

استفاده هاى جهنمى از علم

گاهى هم هست كه وقتى چنين كشورى به قلّه ى علم رسيد، همان را در راه جلوگيرى از عالم شدن و تصرّف منابع حياتى ديگران به كار ميبرد؛ مثل اينكه ديده ايد در طول دوره ى استعمارِ پيچيده ى نوِ قدرتهاى بين المللى - و بعد از آن تا امروز - اين اتّفاق افتاده است. قدرتهاى بزرگ، دانش را به كار بردند براى اينكه از منابع ديگران استفاده و ديگران را سركوب كنند و مانع از پيشرفت ملتهاى ديگر شوند. به هر حال برنامه ريزى كردند، پشتكار خوب نشان دادند، مديريّت خوب كردند و به اينجا رسيدند. البته استفاده ى جهنّمى و غلط ميكنند.(2)

سلطه جويى سياسى غرب با استفاده از اولين توليدات علمى

غربيها با بهره گيرى از پيشرفتهاى علمىِ آغاز كار، اوّلين استفاده هايى كه از اين پيشرفتها كردند، استفاده هاى سياسى بود، نه استفاده هاى انسانى. غربيها اوّلين بهره را از علم در زمينه ى استعمار بردند؛ يعنى از همان قرنهاى هفدهم و هجدهم كه آغاز حركت علمى اروپا بود، شروع به استعمار كردند. آغاز حركت استعمارى غربيها در مناطق پُرثروت آسيا و آفريقا هم در همان سالهاست. توانستند از همان علم محدود براى سلطه ى بيشتر بر انسانهايى كه در كشورها و سرزمينهاى ديگر زندگى ميكردند، استفاده كنند؛ بالاخره تفنگ در مقابل شمشير و نيزه، يك قدرت به حساب مى آيد.

اينها با همان مراحل اوّليه ى دانش و فناورى يى كه به دست آورده بودند، اوّل استفاده كننده از تفنگ و كشتى بخار و وسايل سلطه ى هر چه بيشتر بر كشورهاى دورافتاده بودند، كه بعضى از آنها تمدنهاى بسيار قديمى هم داشتند؛ مثل هند و آفريقا و برخى مناطق ديگر. از ثروت آن مردم استفاده كردند، به تقويت مايه هاى علمىِ خودشان پرداختند و باز از علم براى تثبيت و تحكيم قدرتِ خودشان در مناطق گوناگون دنيا استفاده نمودند؛ يعنى از علم استفاده كردند براى قدرت، از قدرت استفاده كردند براى علم؛ و نتيجه اين شد كه بر كشورهاى اسلامى، هم سلطه ى سياسى و هم سلطه ى فرهنگى و علمى پيدا كردند.(2)

نقش مديريت مراكز علمى در توليد علم

نكته ى سوم، اين است كه همه ى اين كارها [نهضت نرم افزارى و توليد علم] فقط احتياج به پول و استعداد ندارد، بلكه احتياج به مديريت شايسته دارد كه اين برميگردد به بخشهاى مديريّتى دانشگاه؛ چه رؤساى دانشگاهها و دانشكده ها و مراكز تحقيقاتى، چه مديران دستگاههاى دولتى كه مربوط به علم اند؛ مثل وزارتخانه هاى علوم، بهداشت و آموزش و پرورش. اينها وظايف سنگينى دارند. چون ظاهراً وزراى محترم اينجا تشريف دارند، اين نكته را بگويم كه آنها بشنوند و دنبال كنند: كسانى كه در وزارتخانه ها و دانشگاهها مسؤوليت مديريّتى دارند، با تشخيص درست و اهميت دادن به موضوع، ميتوانند نقشى بسيار مهمّ و تعيين كننده در اين هدفى كه مورد علاقه ى همه ى ماست، ايفا كنند.

ما امروز استعدادهاى زيادى در كشور داريم كه بايستى شناسايى، جمع و هدايت شوند و بايد به آنها عملاً تفهيم شود كه براى استعدادشان ارزش قايليم. همين مسايل مادّى و پول و پاداش - كه در خلال فرمايشات بعضى از دوستان بود - عملى است؛ لكن بر مديريّتِ اين كار متوقّف است. البته شوراى عالى انقلاب فرهنگى هم در اين زمينه مسؤوليت و نقش دارد. اعضاى اين شورا هم بايستى به اين مسايل توجّه كنند، تا اين آرزوها تحقّق پيدا كند.(2)

ص: 129

ضرورت توزيع عادلانه ى علم و مقابله با انحصار فناورى

حرف من به طور كلّى همين است كه اگر علم به يك دليل تاريخى - كه آن دليل تاريخى را هم فكر ميكنيم كاملاً ميشناسيم - در انحصار مجموعه اى از ملتها و بخشى از مردم دنيا قرار گيرد و اينها علم را انحصارى نگه دارند و تبعيض قايل شوند و علم را به ملتهاى ديگر بفروشند و آن را وسيله يى براى تحميل سياستهاى خودشان قرار دهند - كه استعمار اصلاً از همين نقطه به وجود آمد - اين، ظلم بزرگ به بشريت است. علم بايد مثل ثروت، عادلانه توزيع شود. نظر اسلام هم همين است كه علم بايد بين همه ى كشورها و ملتها توزيع شود. اينكه ما اين فناورى را نبايستى به مردم آسيا يا جاهاى ديگر بدهيم، همان طلبيدنِ انحصار فناورى است كه وقتى در اقتصاد پيش مى آيد، كارتلهاى عظيم اقتصادى به وجود مى آيد و آنها به انسانها ظلم ميكنند؛ وقتى در سياست پيش مى آيد، انحصارگرى هاى جهانى پيش مى آيد و اين جنگها را پيش مى آورد.(1)

رواج فرهنگ سرمايه پرستى غرب به كمك پيشرفت علمى

از وقتى كه تحولات فكرى اروپا در زمينه ى فلسفه و ادبيات و هنر و غيره شروع شده - يعنى از اواسط قرن هجدهم - و تفكر نفع پرستىِ شخصى و سرمايه سالارى به عنوان ايدئولوژى حاكم بر رفتار اروپا و غرب پيدا شده، آنچه آنها خواستند و توانستند بكنند، اين بوده كه دنيا را با فرهنگِ خودشان فتح كردند. ما بايد اين واقعيت را ببينيم. آنها توانستند با كمك علم و تحول علمى و پيشرفت علمى، فرهنگ خودشان را تقريباً در همه ى دنيا گسترش دهند. در واقع، ايدئولوژى حاكم بر زندگى غربىِ امروز - اروپا و امريكا و ژاپن و آنچه ما به آن «غرب» ميگوييم - تحت سيطره ى آن فرهنگ است؛ يعنى سرمايه سالارى و نفع پرستىِ شخصى با حواشى آن - كه لذت طلبى و اين طور چيزهاست - ايدئولوژى اصلى حاكم بر رفتار دنياست؛ يعنى اصالت سود، اصالت نفع فردى و تقويم و ارزيابى و سنجش همه چيز با پول؛ يعنى علم هم با پول سنجيده ميشود و براى پول، دنبال علم ميروند؛ ادبيات و فكر هم همين طور؛ ارزشها حول و حوش پول ميچرخد.

اين، حاصل و عصاره ى ايدئولوژى حاكم بر دنياست. آنها با ابزار علم و تبليغات مدرن، كه روزبه روز هم مدرن تر شد - تا آنجا كه امروز را «عصر ارتباطات» ميگويند - توانستند كار خودشان را خوب پيش ببرند. امروز شما نگاه كنيد؛ در واقع آقاى دنيا غرب است؛ به كمك علمشان دارند همه چيز دنيا را ميبرند؛ هرجا هم به مشكلى برخورد كنند، با فشار سياسى، با فشار اقتصادى و با فشار نظامى مشكل را حل ميكنند و كار خود را پيش ميبرند.(1)

پيشرفتهاى فناورى در خدمت رسانه هاى اسلام ستيز

امروز جاده ى رسانه اى و ارتباطات، يك جاده ى دوجانبه و چندجانبه نيست؛ يك جاده ى يك طرفه است؛ يعنى بايد گفت آنچه را كه صاحبان قدرت رسانه اى و امپراطورى رسانه اى ميپسندند، با استفاده از علم و فناورى پيشرفته، به زواياى دنيا منتشر و منعكس ميكنند. آنچه آنها ميپسندند، چيست؟ آن مفاهيمى كه آنها ميخواهند منتشر كنند، چيست؟ آيا مفاهيم انسانى است؟ آيا برخاسته از حس فضيلت طلبى است؟ آيا واقعاً در آن، عدالت انسانى وجود دارد؟ چنين چيزى را ما مطلقاً احساس نميكنيم.

امروز شما سياستهاى رسانه اى مسلط دنيا را ملاحظه كنيد. مصلحت آنها اقتضا ميكند كه اسلام را با تروريست مساوى بدانند. اين كار، با سرعت هر چه بيشتر و با استفاده ى هر چه بيشتر از فناوريهاى پيشرفته انجام ميگيرد. مصلحت آنها اقتضا ميكند كه متقابلاً امريكا را مظهر حقوق بشر و دموكراسى به حساب آورند. اين كار، به راحتى و با شيوه هاى پيچيده و بسيار پيشرفته ى رسانه اى در دنيا انجام ميگيرد.(2)

نحوه ى پيشرفت علمى برخى كشورها بر خلاف ميل غرب

من به شما عرض بكنم: غربيها هيچ مايل نبودند و نيستند كه غير غربى وارد باشگاه علمى غرب شود. اين كشورهاى آسيايى كه الان پيشرفت كرده اند - مثل ژاپن، مثل چين، مثل تا حدودى هند - غرب به هيچ كدام از اينها كمكى نكرد. چين در كشمكشهاى شديد شرق و غرب - كمونيسم و دنياى سرمايه دارى - از طرف شوروىِ آن روز سخاوتمندانه مورد حمايت قرار گرفت؛ حتّى انرژى هسته اى اش را روسها دادند. چين هيچ چيز نداشت؛ شوروى ها چون ميخواستند يك جبهه ى آسيايى بزرگى در مقابل امريكا و اروپا تشكيل بدهند، چين را تجهيز كردند؛ چون چين كمونيستى بود، تجهيزش كردند. هند هم در درجه ى بعد همين طور؛ يعنى در جبهه بندى هاى شرق و غرب، هند گرايش به چپ داشت، شوروى ها - چپ ها - كمكش كردند. امريكايى ها متقابلاً پاكستان را تقويت ميكردند. البته پاكستان هم انرژى هسته اى را خودش به وجود نياورد، آنها از چين گرفتند؛ اما امريكا چشمش را بست و در موازنه هاى سياسى منطقه اى به رو نياورد. ژاپن، پيشرفت علمى خودش را به كمك امريكا و غرب به دست نياورد؛ ژاپنى ها توانستند نفوذ علمى كنند - شايد تعبير سرقت، تعبير خوبى نباشد - و توانستند علم را به شكلى كه طرف راضى نيست، از او بقاپند؛ منتها ملت سختكوشى بودند و خودشان را پيش بردند؛ غرب به آنها كمكى نكرد.(1)

علت تهديدآميز بودن پيشرفت علمى براى استكبار

چرا پيشرفت علمى يك ملت و يك كشور، از نظر يك جماعتى در دنيا تهديدآميز است؟ چرا؟! چون انحصارطلب اند؛ چون سلطه طلب اند؛ چون ايران را طعمه فرض كرده اند. خواستند اين كشور را با ذخاير و با موقعيت جغرافيايى ممتاز و برجسته اش، يك جا ببلعند. بيدارى ملت ايران، بيدارى جوان ايرانى و استعداد و درخشندگى پيشرفت علمى جوان ايرانى، نميگذارد. لذا پيشرفت فناورى شما، انرژى هسته اى شما و پيشرفتهاى علمى ديگرِ شما، آنها را عصبانى ميكند.

بله، اگر ملت ايران بى خيال و جوان ايرانى بى فكر باشد - دنبال علم و دنبال كار و دنبال توليد و دنبال نوآورى نرود و همين طور به عيش و عشرت بگذراند - آنها خوشحال ميشوند. آنها اين را ميخواهند؛ آنها نميخواهند شهر شيراز، يك مركزى باشد كه در آن پيشرفت علمى هست - كه من گفتم شيرازِ شما، از لحاظ پيشرفت صنعتى در خط مقدم شهرها و استانهاى كشور قرار دارد و در بعضى از رشته هاى علمى، جوانها و مردان و زنان شما در دنيا آوازه پيدا كرده اند - آنها اين را نميخواهند. آنها نميخواهند كه دانشگاه ما، حوزه ى علميه ى ما، آزمايشگاه ما و محيط توليد ما، پر رونق باشد. آنها دلشان ميخواهد اختلاط دختر و پسر و آميزشهاى شهوانى و غفلت و عشرت و اينها، بر زندگى مردم غلبه پيدا كند؛ آنها اين را ميخواهند. شما عكس اين را عمل كرديد؛ علت عصبانيت امريكا و صهيونيستها و اين همه تبليغات اين است.(2)

جهتهاى متفاوت در استفاده ى از علوم

قالبها اشكالى ندارند. تكنولوژى هسته اى هيچ گناهى نكرده؛ گناه مال آن كسى است كه جهت او را جهت تخريب انسانها قرار ميدهد. يا مثلاً فناوريهاى پيشرفته ى نانو، يا صنايع الكترونيك بسيار پيشرفته و آيروديناميك و امثال اينها گناهى ندارند؛ اينها خيلى خوبند و ابزارهايى هستند براى اينكه انسان بتواند در دنيا از منابع و فرصتهايى كه خدا در اين طبيعت قرار داده، به بهترين وجهى استفاده كند. گناه مال آن كسانى است كه از اين نعمت خدادادى و از اين گنجينه ى الهى، براى زورگويى به بشر، تسلط به ديگران و پامال كردن حقوق ديگران استفاده ميكنند.

شما كه مبناى خوبى داريد، شما كه به خدا معتقديد، شما كه به كرامت انسان معتقديد، شما كه با ظلم و غصب و تعدى و تجاوز مخالفيد، شما كه استكبار و جامعه ها يا حكومتهاى برآمده ى از شهوات شخصى و جمعى را تقبيح ميكنيد، شما اين علوم را ياد بگيريد تا ارزشهاى خودتان را در دنيا ترويج كنيد و معارف خودتان را در دنيا حاكم كنيد. اين چيز بدى است؟! يك نفر سوار هواپيما ميشود و براى عياشى و هرزگى، به فلان شهرِ فلان كشور ميرود؛ يك نفر هم سوار همين هواپيما ميشود، ميرود براى زيارت خانه ى خدا؛ اين هواپيما كه گناهى ندارد؛ جهتها فرق ميكند.

شما دانش و فناورى را فرا بگيريد و از هوش ويژه اى كه در شما هست - كه من حالا اشاره خواهم كرد و بعضى از دوستان هم گفتند - استفاده كنيد، براى اينكه در اين جهت، قله را فتح كنيد. آن وقت از اين موقعيت و از اين فرصت، براى نشر ارزشهاى حقيقى - به جاى ارزشهاى دروغين، به جاى نفسانيات، به جاى هرزگى، به جاى سلطه ى

ص: 135

سوء استفاده ى غرب از پيشرفت دانش

امروز بيش از دو ميليارد انسان در دنيا گرسنه اند! اين شوخى است؟ امروز ملتهايى بر روى طلا راه ميروند، ولى شكمشان گرسنه است. نظام جهانى، نظام سلطه است، نظام استكبار است، نظام ظلم است. به چه وسيله امريكا به اينجا رسيد؟ چطور توانست اين جور به دنيا زورگويى كند؟ چون دانش داشت و از دانش استفاده كرد. غربيها در اين مسابقه ى جهانى يى كه در طول تاريخ وجود داشته، سوء استفاده كردند.(2)

تحديد و انحصار علم توسط غرب

دنيا تحولات دارد؛ انسانها در يك حدى محدود نميمانند و انسان را نميشود زندانى كرد. بالاخره جوشش استعداد انسانى - چه در زمينه ى علمى، چه در زمينه ى سياسى - كار خودش را ميكند، و كرد. حركتهاى فراوانى از طرف مردم در جاهاى مختلف دنيا به وجود آمد.

وضع امروز دنيا اين است كه قدرتهايى كه داراى پيشرفت علمى هستند، سعى ميكنند اين پيشرفت را به صورت انحصارى نگه دارند. شماها خوب ميدانيد، بخشهايى از دانش در كشورهاى پيشرفته ى غربى هست كه مطلقاً اجازه ى دسترسى به آنها به كسانى خارج از محدوده ى خودشان داده نميشود؛ يعنى اختصاصى است. مثل اين سندهايى كه وقتى كهنه شد، منتشرش ميكنند؛ دانشى هم كه در اختيار آنهاست، وقتى از آن مرحله ى اهميت و درجه ى اوّلى افتاد، آن وقت اجازه ميدهند ديگرى دست پيدا كند؛ آن وقتى كه خودشان به يك مرحله ى بالاترى رسيده باشند. اين جورى اند و در زمينه ى علم، انحصارطلب اند.(2)

فصل ششم: استفاده ى غرب از علوم مسلمين براى پيشرفت

پيشرفت غرب با استفاده از دانش مسلمين

غربيها علم را از ما ياد گرفتند. شما به كتاب پير روسو - «تاريخ علوم» - نگاه كنيد؛ آنجا ميگويد: چهار، پنج قرن قبل تاجرى در يكى از كشورهاى اروپايى به استادى مراجعه ميكند و ميگويد ميخواهم فرزندم درس بخواند؛ او را به كدام مدرسه بفرستم؟ استاد در جواب ميگويد اگر به همين چهار عمل اصلى - جمع و ضرب و تفريق و تقسيم - قانع هستى، ميتوانى او را به هر كدام از مدارس كشور ما يا ديگر كشورهاى اروپايى بفرستى؛ امّا اگر بالاتر از آن را لازم دارى، بايد او را به كشور اندلس يا به مناطق مسلمان نشين بفرستى. اين را پير روسو مينويسد؛ اين حرف من نيست. جنگهاى صليبى به آنها كمك كرد تا از ما بياموزند. هجرت دانشمندان آنها به اين مناطق، كمك كرد تا از ما بياموزند. هجرت دانشمندان ما به مناطق آنها و منتقل شدن كتابهاى ما به آنها، كمك كرد تا از ما بياموزند.(2)

نقش دنياى اسلام در پيشرفت علمى غرب

در كدام كتاب آسمانى در اولين خطاب، به علم، به قلم، به تعليم، توجه شده و اهميت داده شده است؟ و امروز اگر دنياى غرب در كار علم و پيشرفت علمى موفقيتى دارد، كدام مورخ و مطلعِ باانصافى است كه تصديق نكند كه اين را از دنياى اسلام گرفته است. قرون وسطا كه قرون تاريكى و ظلمت و سياهى دنياى غرب و اروپا بود، دوران شكوفايى علم و تعقل و انديشه و فلسفه و ابن سيناها و فارابى ها و افرادى اين چنين، در دنياى اسلام است.(1)

ص: 141

فصل هفتم: برخى صفات خوب منجر به پيشرفت علمى

از جمله جهات مثبت فرهنگ غرب

فرض بفرماييد مظهر اين جوامع مجذوب، جامعه ى امريكايى است. خوب؛ در آنجا، براى اين فرهنگ، اسم داشتند. ديگر به طور كامل، اين فرهنگ، مشهود است و خصوصيات خوبى هم دارد. يعنى اين فرهنگ و تمدّن - به قول خودشان اين ايدئولوژى - مردم را به كار و تلاش دعوت ميكند و به وقت شناسى و رعايت دقايق و ذرّه هاى سرمايه هاى انسانى فرا ميخواند. نتيجه ى اين فرهنگ، با همه ى خصوصياتى كه دارد، چيست؟ اين است كه جامعه اى داراى ثروت و پيشرفت و علم و فناورى به وجود مى آيد. همين جاذبه ها، چشم آحاد مردم و متفكرين غرب را در دو، سه قرن پيش، كه اين افكار در امريكا و اروپا مطرح بود، گرفت و همه از اين روش زندگى و از اين مكتب و فرهنگ و مجموعه خوششان آمد و آن را پذيرفتند.(1)

معنا و مفهوم خطرپذيرى و جرأت علمى

خطرپذيرى؛ نقطه ى مقابل آن، ترس است. ترس از چه؟ ترس از عدم موفقيت؛ وارد نشويم كه مبادا موفق نشويم؛ حركت نكنيم كه مبادا نرسيم؛ اقدام نكنيم كه مبادا مورد قبول قرار نگيرد؛ اقدام نكنيم كه مبادا براى ما مشكلات ايجاد كند. اينها همه اش نقطه ى مقابل خطرپذيرى است. يكى از خصوصيات خوب غربيها - كه ما خصوصيات بد و خوب، هر دو را در كنار هم ميبينيم و انكار نميكنيم - خطرپذيرى است. غربيها اين خصوصيت مثبت را و به تبع آنها امريكاييها - كه فرهنگ اروپاييها را اول بار گرفتند - خطرپذيرند. خطرپذيرى ميتواند جامعه را موفق كند.

شما جوانها بايد آماده باشيد؛ ترس از اينكه شايد نشود، اين خيلى چيز بدى است. گاهى اوقات تصورات انسان، يك آينده اى را براى انسان تصوير ميكند كه به كلى او را مأيوس ميكند؛ اين به نظر من، يكى از ايرادهاست. حالا اگر وارد دانشگاه شديم، اگر درس خوانديم، اگر اين تحقيق را كرديم، اگر وارد رشته ى تحقيق و پژوهش شديم، آيا قبول ميشود؟ آيا دست ما را به جايى بند ميكنند؟ آيا نميكنند؟ بايد وارد شويد! به قول شاعر عرب «از بلا بدتر، ترس از بلاست»، ترس از فرود آمدن بلاست؛ اين از خود بلا سخت تر است. مبادا نشود؛ خوب، به اين «مبادا» نبايد اعتنا كرد. وارد شويد، خواهيد ديد كه ميشود. در همه ى ميدانهاى مادى و معنوى كه انسان موفقيتى مشاهده ميكند، اين جرأت و گستاخى و نترسيدن از احتمال موفق نشدن، عامل بسيار مهمى است كه ما را پيش ميبرد.(2)

تلاش؛ دليل قله نشينى امريكا در علم

آنهايى كه امروز در قله ى دانش اند، هميشه اين طور نبوده اند. همين امريكا كه امروز از لحاظ علمى از همه ى مراكز علمى و كشورهاى دنيا جلوتر است، صد سال پيش براى ابزارهاى عادى جنگىِ خودش، محتاج انگليس و فرانسه و ايتاليا بود. تاريخ را بخوانيد! در جنگهاى داخلى امريكا - به جنگهاى انفصال معروف است؛ جنگ بين شمال و جنوب امريكا. جنوبيها ميخواستند جدا شوند؛ اما شماليها ميجنگيدند و نميگذاشتند كه آنها جدا شوند؛ جنگ چهار ساله كه در حدود سالهاى هزار و هشتصد و شصت تقريباً، صد و پنجاه سال پيش، اتفاق افتاد - دو طرف موفقيت خودشان را در اين ميدانستند كه بتوانند مثلاً يك كشتى جنگى يا يك توپِ از فلان نوع را از انگليس بخرند، از اقيانوس اطلس عبور بدهند و برسانند به اين طرف. آن زمان، امكانات نداشتند؛ اما امروز در قله ى علم اند؛ چون تلاش كردند.

تلاش به دين و ايمان و كفر و اسلام، ارتباطى ندارد؛ قرآن اين را ميگويد. من بارها اين آيه را گفته و خوانده ام: «كُلاًّ نُمِدُّ هٰؤُلاٰءِ وَ هَؤُلاٰءِ »(2)؛ ما به همه كمك ميكنيم؛ اين سنت الهى است. هر كس در راه يك مقصودى تلاش كرد، خداى متعال اين سنت را قرار داده است كه اين تلاش به نتيجه خواهد رسيد.(3)

ص: 146

فصل هشتم: فرهنگ سازى غلط در ارزش گذارى علم

برابرى با پول؛ ارزش گذارى علم در غرب

اينها به مسأله ى زندگى و عيش و مادّى گرى اهميت اصلى را ميبخشند؛ اما به مسأله ى معنويت و روان و توجهات معنوى انسان، كمترين بها را ميدهند. براى اينها ارزش برابرىِ همه چيزهاى دنيا با پول مقايسه ميشود: علمى خوب است كه ارزش برابرىِ آن با پول بيشتر شود! صنعتى خوب است كه اين طور باشد! سياستى خوب است كه اين گونه باشد! معامله اى خوب است كه اين گونه باشد! اين فرهنگِ غالب امروز است.(2)

هويت ديگر معلم كه فرهنگ غرب آن را نمى بيند

معلم، غير از هويت شخصى خود، يك هويت معلمى دارد كه متعلق به همه ى كسانى است كه ميتوانند از او بياموزند و فرا بگيرند. معلم، هويت جمعى دارد. ارزش معلم هم به خاطر همين هويت معلمىِ اوست كه ما بايد اقرار كنيم كه روى اين مسأله كم كار كرديم و عملاً تسليم آن فرهنگ و جوى شديم كه براى معلم غير از جنبه ى مادى قضيه - يعنى قابليت ارزش درس به پول - ارزش ديگرى قايل نبودند. فرهنگ تمدن مادى اين است؛ معيار ارزش گذارى عبارت است از قابليت تبديل هر چيزى به پول. معلم هم به همان اندازه يى كه ميتواند مستقيم يا غيرمستقيم پول ساز باشد، در آن فرهنگ به همان اندازه محترم است. ما - مجموعه ى فرهنگى ملت ايران - تسليم اين فرهنگ غلط شديم؛ در حالى كه در منطق اسلام، مسأله فراتر از اين حرفهاست.(1)

فصل نهم: تبليغات و اقدام عليه پيشرفت علمى مسلمين و ايران

ربودن مغزها؛ درد ملتها

امروز متأسفانه بسيارى از ملتها نميتوانند از استعدادهاى خودشان استفاده كنند؛ تحصيل كرده هاى معدودى هم كه پيدا ميكنند، پول قدرتهاى بزرگ آنها را به سمت خود جذب ميكند! جوانى در كشورى درس خوانده و به مقامات علمى رسيده است؛ اما وقتى كه هنگام استفاده ى از دانش اوست، دست دشمن مى آيد، او را برميدارد و ميبرد و از ملتِ خودش دور ميكند؛ اين يعنى فرار مغزها؛ يا در حقيقت ربودن مغزها؛ اين هم از دردهاى ملتهاست.(2)

مقايسه ى رفتارهاى علمى غرب و مسلمين در دوران پيشرفت علمى شان

امروز مراكز علمى دنيا، حقيقتاً به كشورهاى عقب افتاده از لحاظ علمى، نميپردازند؛ حتى براى تعليم به آنها هم سرمايه گذارى نميكنند. در امريكا و اروپا، علم شكوفاست؛ لكن آن را براى خودشان ميخواهند. من آن مكتبهاى اشرافى را كه در قديم براى آقازاده ها و اشراف زاده ها و خوديهايشان درست ميكردند، اين طور در ذهن خودم تصوير ميكنم. حالا يك وقت اگر يك ميرزا تقى خانِ بچه آشپزى هم استعدادى داشت و از پشت در چيزى ميشنيد، حرفى نبود! آن بزرگوارىِ قائم مقامى در آنها نبود كه وقتى ميبينند اين فرد استعداد دارد، بگويند: «بيا تو هم در اينجا استفاده كن.»

امروز با كشورهاى جهان سوم، اين طور رفتار ميشود. اگر چيزى ياد گرفتند، خودشان ياد گرفته اند؛ مگر وقتى كه استعداد درخشانى را كشف كنند، كه در آن صورت هم، سعى ميكنند او را صيد كنند! آنجا سرمايه گذارى ميكنند كه باز، در مآل، سرمايه گذارى براى خودشان است! اما آن روحيه ى گسترش علمى را، كه روزى مسلمانان داشتند و با دست باز، دانش را در اعماق و زواياى جهالت دنيا ميبردند و تعليم علم را يك فريضه ميدانستند - همچنان كه تعلّم علم را فريضه ميدانستند - و عقيده داشتند كه زكات علم اين است كه ديگران را تعليم دهند، در اين صاحبانِ تنگ نظرِ دانش امروز، نميبينيم.(2)

پيشرفتهاى تكنولوژيكى؛ از بركات دفاع مقدس

دشمن تبليغات ميكند كه اينها بمب اتم درست ميكنند! خودش ميداند دروغ ميگويد و همه هم ميدانند اين ادّعا دروغ است. دشمن نميخواهد پيشرفتهاى ما را باور كند. يكى از بركات دفاع هشت ساله ى ما، همين پيشرفتهاى علمى و تكنولوژيكى و ساخت دقيق ترين ابزارهاست، كه با دست خالى و بدون هيچ سابقه اى آنها را به دست آورديم و جزو موجودى ملت ايران شده است. اين مجموعه، باارزش است و بايد براى اسلام و مسلمين حفظ شود.(1)

علت جنجال «بمب هسته اى»

بله؛ بچه هاى ما، مردان و جوانان ما بايد كار كنند، ما را از لحاظ علمى به آن اوج برسانند، تا ما كشور را از لحاظ تبليغاتى، از لحاظ ابزار روز و امكانات نظامى مجهّز كنيم. آن چيزهايى كه الان آنها جنجال ميكنند كه شما نيروگاه اتمى داريد، همه براى اين است كه آن روز پيش نيايد!(2)

ممانعت دشمن از اعتلاى دانشگاهها

دانشگاه را مشغول چه كارى كنند كه دانشجو و استاد را از اين راه باز بدارند؟ يقين بدانيد يكى از چيزهايى كه امروز مورد توجّه سرويسهاى اطّلاعاتى است، اين نكته است كه ببينند چگونه ميتوانند دانشجوى بيدار و دانشگاه آگاه ايرانى را از آن راهى كه ميتواند به اعتلاى كشور بينجامد، منصرف كنند و مانعش بشوند.(2)

علت دشمنى با دانش بومى هسته اى در ايران

ميبينيد راجع به مسايل هسته اى در ايران چه جنجالى به راه انداخته اند! ميگويند ايران دنبال دانش هسته اى براى ساختن سلاح هسته اى است. قسمت دوم را دروغ ميگويند، امّا قسمت اوّل حقيقت دارد و حقيقتاً مايه ى دغدغه آنهاست. كدام ملت با وضعيّت صنعتى و علمىِ ملت ايران در دوران بعد از پيروزى انقلاب - يعنى با بازمانده ى ميراث بسيار ناچيز علمى و صنعتىِ دوران طاغوت - توانسته بدون كمك ديگران به اين فناورى بسيار پيشرفته و پيچيده دست پيدا كند؟! آنها اين حقيقت را ميدانند و باعث عصبانيتشان شده است. در حقيقت از اينكه ملت ايران به اين فناورى بسيار پيچيده و سطح بالا دست پيدا كرده است، ناراحتند؛ اما اين ناراحتى از آنجا بيشتر شده است كه فهميده اند ملت ايران فناورى مذكور را خودش خلق كرده و آن را از كسى وام نگرفته است. اگر ما اين پيشرفت در صنعت هسته اى را در داخل كشورمان به وسيله ى مهندسين و خبرگان فلان

ص: 157

مخالفت دشمن با پيشرفت علم در كشور

در بخشهاى مختلف ما توانسته ايم پيش برويم. البته مخالفان جمهورى اسلامى - كسانى كه اصل وجود جمهورى اسلامى را قبول ندارند و نميپسندند - با پيشرفت علم در كشور ما به شدّت مخالفند؛ چون ميدانند يكى از عوامل استحكام جمهورى اسلامى است.(2)

دنياى غرب؛ نگران و متوحّش از پيشرفت علمى ايران

از لحاظ علمى، تحقيقاتى و فناورى پيشرفت كرده ايم و كارهاى بزرگى انجام شده است. اينها همان چيزهايى است كه امروز دنيا را نگران و متوحّش كرده است. البته آنها وقتى اسم سلاح هسته اى را مى آورند، خودشان هم ميدانند ما سلاح هسته اى نداريم. آنها از سلاح هسته اى نگران نيستند؛ از دانش هسته اى نگرانند، كه ميدانند اين را داريم. فقط اين يك مورد را ذكر ميكنند، اما تنها اين نيست؛ ما پيشرفتهاى علمى و تحقيقاتى ديگرى هم داريم و ذهنهاى جوان و پويا و پُرنشاط ما كار ميكنند. آنها اين پيشرفتها را ميفهمند؛ لذا نگران و متوحّش ميشوند.

كشورى در نقطه اى از دنيا - كه اروپا از دويست سال پيش تصميم گرفته سيادت علمى خود را براى ابد نسبت به آن حفظ كند - در جاده ى رشد علمى قدم بگذارد؛ آن هم كشورى كه عليه ظلم و استكبار و سياست كلّىِ دستگاههاى غربى - يعنى تقسيم دنيا به مستكبر و مستضعف، ظالم و مظلوم، سلطه گر و سلطه پذير - پرچم برافراشته است. اين، دنيا را متوحّش ميكند.(1)

عصبانيت غرب از پيشرفتِ تحقيقات در ايران

تحقيقاتى درباره ى توليد و تكثير سلّولهاى بنيادى صورت گرفت - كه امروز يكى از برادران محقق در آن كار هم در اين جلسه حضور دارند - و گردهمايى علمىِ سطح بالايى در اين خصوص تشكيل شد و افراد از كشورهاى مختلف دعوت شدند و پيشرفتهاى ايران را در اين زمينه ديدند و همه تصديق و تحسين كردند. در گزارشى كه به تازگى در اين باره به من داده شد، آمده است كه بعضيها به شدّت خشمگين و عصبانى شده و اظهار نگرانى كرده اند كه چرا ايران به اين دانش - كه دانش بسيار پيشرفته و بالايى است - دسترسى پيدا كرده است!(2)

رشد دانش بومى در ايران؛ از بين برنده ى استكبار و سلطه ى غرب

نگرانى آنها اين است كه از اين ناراحتند كه اين دانش در داخل رشد كرده و روييده است؛ يعنى در واقع بومى است. البته اين به معناى آن نيست كه ما اين دستگاه را اختراع كرديم؛ نه، بلكه به اين معناست كه ما براى فراگيرى اين كار درِ خانه ى آنها نرفتيم. محققان جوان خودمان - همين جوانهايى مثل شما - و صدها مغز متفكر و خوشفكر، توانسته اند اين دستگاه عظيم را راه اندازى كنند و به نتيجه برسانند؛ دانش را در ميان خودشان بارور كنند؛ فناورى را به وجود بياورند و درِ خانه ى اين و آن نروند؛ اين يكى از نگرانيهاى آنهاست؛ چرا؟ چون ميبينيد اين درست بر خلاف آن فلسفه ى استكبارى است كه كشورهايى كه ميخواهند تحت سلطه باشند، نبايد در دانش و فناورى استقلال داشته باشند؛ بايد دستشان دراز باشد؛ محتاج آنها باشند.

آنها ميدانند كه اگر امروز كشور و ملت ايران توانست بر قله ى اين فناورى بنشيند، سخن حق او در دنيا كه همان استقلال امت اسلامى و عزت اسلامى است، بيشتر در بين مسلمانها و در جوامع اسلامى جايگزين خواهد شد و ذهنها بيشتر آن را قبول خواهند كرد؛ از اين ناراحتند؛ لذا جنجال ميكنند. بنابراين، حقيقتِ قضيه غير از آن چيزى است كه آنها ميگويند.

وظيفه ى ملى ما امروز اين است كه دنبال اين فناورى و فناوريهاى مشابه، هر چه كه ما را به اوج قله ى علم نزديك كند، برويم و امروز دنبال كردن آن براى ملت ما واجب

ص: 161

پيشرفتهاى حساس كشور عليرغم محاصره ى هدفمند دشمنان

قدرتهاى مسلط دنيا در آن روز ميفهميدند كه نظام جمهورى اسلامى براى مقاصد قدرت طلبانه ى آنها يك تهديد است؛ اين را درك ميكردند، لذا از اول با او مخالفت كردند؛ اما اين تهديد به خاطر خودِ كشور ايران نبود، بلكه به خاطر اين بود كه جمهورى اسلامى حرف نو و حرف تازه يى است؛ در دنياى اسلام و در عرصه ى سياست بين الملل، حرف و ايده هاى نُوِ جمهورى اسلامى، جزو ايده هاى جذاب است و خيلى از مبانى آنها را متزلزل ميكند.

آنها اين مسايل را ميدانستند، ليكن به خودشان تسلى ميدادند كه جمهورى اسلامى قادر بر ماندن نيست؛ چون در دنيايى كه علم و فناورى حرف اول را ميزند و ثروت هم از راه علم و فناورى به دست مى آيد، وقتى كشورى از لحاظ علمى و فناورى توانايى نداشت و محاصره هم شد - نگذاشتند به آن برسد - به خودىِ خود خواهد خشكيد؛ مرتب به خودشان وعده ميدادند. هم محاصره ى اقتصادى كردند، هم محاصره ى علمى كردند، هم محاصره ى فناورى و تكنولوژيك كردند، هم جنگ را تحميل كردند، هم از طرف مقابل ما در جنگ، هرچه توانستند حمايت كردند و كمكش كردند كه بلكه بتوانند اين مشكلات را آوار كنند روى سر جمهورى اسلامى و آن را از بين ببرند؛ اما حالا ميبينند كه بعد از بيست وپنج سال، جمهورى اسلامى از زير آوارها قد كشيده و بيرون آمده؛ روى پاى خودش ايستاده و به خود متكى و اميدوار است و به آينده خوش بين و در زمينه ى علمى و فناورى هم پيشرفت كرده است. اينها واقعياتى است؛ اين واقعيات را آنها ميفهمند و ميدانند كه در بعضى از زمينه هاى بسيار مهم و حساس، رتبه هاى اول را در دنيا به دست آورده است.(2)

علت مخالفت امريكا با جمهورى اسلامى

دشمنىِ نظام مستكبر امريكايى و هر مستكبرى در دنيا با نظام اسلامى، به خاطر اين است كه ميبيند با نام اسلام و با تعاليم والاى اسلام، كشورى دارد به سمت رشد و توسعه و پيشرفت علمى و عملى حركت ميكند؛ ميداند كه اين، جلوى نفوذ آنها را خواهد گرفت. آنها با هر كشورى كه خارج از قلمرو قدرت آنها به توسعه و پيشرفت علمى دست پيدا كند، مخالفند. آنها با هر كشورى كه در ميدان علم و توسعه، به سمت رقابت با آنها حركت كند، مخالفند. آنها در مناطق مختلف عالم، منافع خودشان را دنبال ميكنند.(2)

ممانعت دشمنان از تجهيز كشورهاى اسلامى به علم و فناورى

شما ميبينيد دشمنان دنياى اسلام چه فشارى بر روى مسأله ى انرژى هسته اى در ايران دارند. آنها ميدانند كه ما دنبال بمب اتم نيستيم. آنها از پيشرفت علم در اين كشور، از پيشرفت فناورى در يك كشور اسلامى ناراحتند. يك كشور اسلامى يى كه نشان داده كه تسليم سياستهاى امريكا نيست؛ نشان داده كه از امريكا نميترسد، اين كشور اسلامى بايد به پيشرفت مهم ترين تكنولوژى امروز دنيا - يعنى تكنولوژى هسته اى - مجهز نباشد. آنها به خاطر اين، فشار را وارد ميكنند. البته ما تصميم خودمان را گرفته ايم.(2)

نمونه اى از مقابله ى غرب با پيشرفت علمى كشور

در مورد مقابله با پيشرفت علمى هم يك نمونه ى مهمش همين مسأله ى انرژى هسته اى است. در گفته ها، در گفتگوهاى سياسى و غيره ميگويند دولتهاى غربى با دارا بودن قدرت هسته اى در ايران موافق نيستند؛ خب نباشند. مگر ما براى به دست آوردن قدرت هسته اى از كسى اجازه خواستيم؟ مگر ملت ايران با اجازه ى ديگران وارد اين ميدان شده است كه بگويند ما موافق نيستيم؟ خب موافق نباشيد. ملت ايران موافق است و مايل است اين انرژى را داشته باشد.

من سال گذشته هم در اجتماع روز اول فروردين در اينجا گفتم كه انرژى هسته اى براى كشور ما يك ضرورت است، يك نياز بلندمدت است. امروز اگر مسؤولان كشور در به دست آوردن انرژى هسته اى كوتاهى كنند، نسلهاى بعد آنها را مؤاخذه خواهند كرد. ملت ايران و كشور ايران به انرژى هسته اى و اين توانايى براى زندگى - نه براى سلاح - احتياج دارد.(2)

عزم راسخ براى پيشرفت علم، عليرغم كارشكنيها

اگر اين ملت بتواند خودش را به قله هاى پيشرفت و علم و ترقى برساند، يك دروازه ى عظيمى جلوى راه ملتها براى رفتن به سمت معنويت باز ميشود. لذا كارشكنى ميكنند، مخالفت ميكنند، تبليغات سوء ميكنند، تحقير ميكنند، از فشارهاى سياسى و اقتصادى استفاده ميكنند؛ براى اينكه اين ملت نتواند به اين مقصود برسد؛ اما عزم ما و عزم اين ملت، عزم راسخى است و راه را ادامه ميدهد؛ اينجاست كه نقش نيروى جوان، خودش را نشان ميدهد.(1)

دستپاچگى اردوگاه استعمارى در برابر پيشرفت علمى ايران

اردوگاه سرمايه دارى و استعمارى با همه ى توان سياسى خود، با همه ى قدرت مالى و اقتصادى خود و با همه ى شبكه هاى تبليغاتى خود، دارد فشار مى آورد تا شايد بتواند ملت ايران را وادار به عقب نشينى و تسليم بكند؛ نه فقط از حق هسته اى - حق هسته اى يكى از حقوق ملت ايران است - بلكه ميخواهند ملت ايران را از حق عزتش، از حق استقلالش، از حق قدرت تصميم گيرى اش و از حق پيشرفت علمى اش، وادار به عقب نشينى كنند. ملت ايران امروز در جاده ى پيشرفت علمى و پيشرفت فناورى افتاده و ميخواهد دو قرن عقب افتادگى خود را در دوران طاغوتها، جبران كند. اينها دستپاچه شده اند و نميخواهند ملت ايران - كه در اين نقطه ى حساس دنيا قرار گرفته است و به عنوان پرچمدار اسلام شناخته شده - به اين توفيقات دست پيدا كند؛ لذا فشار مى آورند. اما ملت ايران ايستاده است.(2)

فصل دهم: لزوم تفكيك فرهنگ غلط غرب از علم غربى

در استفاده از محصولات تمدن غرب، بايد گزينشى عمل كنيم

ما در استفاده از محصول فكر و عقل و تجربه ى بيگانگان، معتقد به گزينشيم؛ يعنى هر چه را كه لازم داشتيم و براى ما خوب بود، گزينش ميكنيم و برميداريم. ما با چه مخالفيم؟ با اين مخالفيم كه خارجيها هر روشى را كه خودشان ميخواهند، به ملّت ما تزريق كنند؛ يعنى آنها گزينش كنند و به ما بدهند. ما با اين مخالفيم. ما هم امروز ميخواهيم هر چه را لازم داريم و برايمان مفيد است، خودمان از تمدّن و فرهنگ غربى انتخاب كنيم و براى خودمان برداريم. شما غربيها چرا برخلاف ميل ما، چيزهايى را كه برايمان لازم است، نميدهيد؟! بهترين پيشرفتهاى علمى ممنوع است؛ فناورى پيشرفته ممنوع است؛ علوم دقيق ممنوع است؛ نسخه هاى كمياب ممنوع است. اما، بى حجابى آزاد است؛ مشروبات الكلى آزاد است؛ فيلمهاى آموزش بدترين روشهاى جنسى، آزاد و فراوان و زوركى است و اگر دمِ مرزها بند و بستى باشد - مثل اينجا - بايد قاچاقى وارد كشور كنند! حرف ما اين است.(1)

قانون شكنى شبهه افكنان در حوزه ى انديشه

در حوزه ى انديشه، قانون شكنى ميكنند. حوزه ى انديشه و فكر هم قوانينى دارد و بايد از آن قوانين پيروى كرد. اگر كسى درباره ى يك مبناى فكرى شبهه اى دارد، قانونش اين است كه آن را در مراكز تخصصى و محافل علمى مطرح كند. يا بايد شبهه را برطرف كرد و از ذهن خود زدود، يا اگر شبهه اشكال واقعى است، آن را به يك نظريّه تبديل كرد و ذهنهاى اهل علم و اهل نظر را نسبت به آن منقاد نمود. اين حضرات از اين قانون پيروى نميكنند. شبهه اى به ذهن آنها مى آيد، خودشان دچار بى اعتقادى ميشوند و بر اثر هزار گونه ابتلا و گرفتارى، پايه هاى ايمان عميق قلبى شان را موريانه ى هوى و هوس و رفاه زدگى و دنياطلبى ميجود و ميخورد و شبهه دار ميشوند؛ آن گاه مى آيند شبهه را در افكار عمومى مطرح ميكنند و اسمش را هم تجديدنظر ميگذارند! اين خيانت به افكار عمومى است.(2)

خلأ معنويت؛ دليل مخالفت مسلمانان روشن بين با تمدن غرب

اينكه گفته ميشود اسلام گرايانِ روشنفكر و روشن بين با تمدن غربى مخالفند، خود معاندان غربى نعل واژگونه ميزنند؛ وانمود ميكنند اينها با علم و پيشرفت مخالفند؛ در حالى كه مخالفت مؤمنِ به اسلام با تمدن غربى، به خاطر پيشرفت علمى و مبارزه با خرافات و علمى كردن همه ى روابط اجتماعى نيست؛ به خاطر خلأ معنويت و فضيلت در اين مجموعه ى دنيايى است.(2)

تأكيد بر استفاده از دانش روز

من به استفاده ى علمى - يعنى استفاده ى از دانش جديدى كه غرب در اختيار دنيا گذاشته و در آن پيشرفت پيدا كرده - تأكيد ميكنم. حتماً بايستى از دانش روز استفاده كنيم؛ و اين ميتواند به ما كمك كند؛ ابزارى است كه متعلق به بشريت است؛ بايد از اين بهره ببريد و استفاده كنيد و به نصرت الهى مطمئن باشيد.(2)

ص: 173

بخش سوم ايران و علم

فصل اول: سابقه ى شكوهمند علمى در ايران

تأثير يادآورى گذشته ى علمى بر پيشرفت ما

البته در مورد ايران نميشده اين كارها را بكنند؛ چون اين همه كتاب و اين همه اثر علمى و اين تاريخ مشعشع وجود دارد و نميتوانستند كارى بكنند؛ اما اثرش را از ذهنها زدوده اند؛ شما بايد كارى كنيد و اين را برگردانيد. در پيشرفت علمى ما، واقعاً اين يادآورى اثر دارد. اين نسل اگر بداند كه استعداد و گذشته ى آنچنانى دارد، يك طور به آينده خواهد نگريست؛ اما اگر تصور بكند كه هرچه هست و نيست، دست اروپاييهاست و هميشه ما بايد دنبال آنها باشيم، اين در پيشرفت علمى ما طور ديگرى اثر خواهد گذاشت.(2)

اعتزاز به ايرانى بودن با آثار علمى گذشته

آثار گذشته، حتماً بايد منعكس شود. يكى از چيزهايى كه ما الان كمبود داريم، اين حسّ اعتزاز به خود است. آن قديميهاى ما هم، در آن دوره ى قبل كه ميخواستند آن اعتزاز به ايرانى بودن را زنده كنند، چسبيدند به آثار غير قابل انتقال و غير قابل استفاده! يك چيزهايى؛ مثلاً فرض كنيد آثار تخت جمشيد. البته تخت جمشيد چيز مهمّى است، اما چيزى كه يك ملت بايد خودش را به آن متّكى كند، علم است؛ حتى در تخت جمشيد هم كه بنده رفتم آنجا، ديدم اگر نسبت به تخت جمشيد خوب كار كنند، اين هم نشانه ى پيشرفت علمى است؛ يعنى چيزهايى در اين بنا وجود دارد كه حاكى از اين است كه دستگاهى كه اينجا را ساخته، از علم برخوردار بوده و صِرف يك هنر نيست. چون هنر با علم، بينشان عموم و خصوصِ مِن وجه است. ميتواند جايى علم باشد و هنر نباشد، يا هنر باشد و علم نباشد. لكن در آنجا علم وجود دارد.(1)

نيرنگ پهلويها در ناديده گرفتن پرچمدارى ايران در علم پس از اسلام

در زمان رضاخان و پسرش، اگر در اين كشور ميخواستند از گذشته ى تاريخى و فرهنگى ياد كنند، ناگهان پا را از سال 1330، 1340 و 1350 هجرى برميداشتند و به قبل از هجرت ميگذاشتند! به يكباره هزاروسيصد، چهارصد سال را حذف ميكردند! در حالى كه پيشرو بودنِ ملت ايران در فرهنگ و معرفت، و پرچمدارى اش در علم، مربوط به همين هزاروسيصد، چهارصد سال؛ يعنى مربوط به اسلام است. آنها اين سالهاى حقيقى را حذف ميكردند و به سراغ سالهاى قبل از ظهور اسلام كه تاريخى مبهم و گنگ دارد، ميرفتند. به سراغ گذشته اى ميرفتند كه در آن، غير از كاخهاى تخت جمشيد، سرستونها و برخى نقّاشيها، چيز ديگرى نبود. از آن گذشته ى گنگ و مبهم كه كتاب و علم و دانش و ادبيات و فرهنگى باقى نيست! ببينيد چه كلاهى ميخواستند برسر ملّت ايران بگذارند!(2)

استعداد بالاى ايرانيان در علوم مختلف

آقايان! ايرانى داراى يك استعداد برتر از متوسط بشرى در سطح جهان است؛ اين را، هم تاريخ اثبات كرده، هم مطالعاتى كه روى آدمهاى گوناگون در مناطق مختلف شده، نشان داده است. البته همه ى ملتها آدم برجسته دارند؛ بحث سر متوسط است. متوسط استعداد در اين مرز و بوم، از متوسط استعداد در سطح جهان بالاتر است؛ قاعدتاً هم بايد همين طور باشد. شما به گذشته ى اين كشور نگاه كنيد؛ آن وقتى كه هنوز سياستهاى مخرب استعمارى روى خاندانهاى پليد سلطنتى در اين كشور چنگ نينداخته بود، همه جا نشانه هاى اين برجستگى را ميبينيد. اگر در دانشهاى عقلى محض است - مثل فلسفه و عرفان - اگر در پيشرفتهاى علمى است، اگر در گسترش دانشهاى بشرى و كشف مناطق جديد در محيط دانش انسانى است، اگر در علوم انسانى است - مثل ادبيات و هنر - اگر در علوم دينى است - مثل فقه و حديث و تفسير - ميبينيد ايرانيها نه تنها در دنياى اسلام - كه بلاشك از همه جلوترند - بلكه در سطح جهان هم يكى از برجسته هايند؛ اين دليل بر آن است كه اينجا زمينه ى استعداد و تواناييهاى ذهنى را دارد. امروز آن روزى است كه بايد اين زمينه ى خوب، بدون هيچ مانع و رادعى رشد كند.(2)

رونق علم و فرهنگ در ايران همزمان با قرون وسطاى اروپا

من از دوره ى اسلامىِ شهر همدان خبر دارم؛ از دوره ى قبل از اسلام خبر درستى ندارم؛ يعنى هيچ كس خبر ندارد. در دوره ى اسلامى، همان وقتى كه ابن سينا در اين شهر برترين نظريات را در فلسفه و پزشكى و هندسه و رياضيات و ساير علوم و فنون خلق ميكرد و مينوشت و تعليم ميداد - من آن روز در جمع طلاب و فضلا و علماى همدانى اين نكته را گفتم - در كتابهاى فلسفى و اصولىِ ما از شخصى به نام «رجل همدانى» ياد ميشود. اين رجل همدانى نظريه ى ردشده يى دارد در باب كلىِ طبيعى؛ بحثى است در منطق و فلسفه، و در اصول هم به مناسبتى بحث ميشود. ابن سينا وقتى به همدان مى آيد و با اين مرد برخورد ميكند، درباره ى او ميگويد: «مردى بود بسيار مسن و داراى محسّنات بسيار». از سخنى كه درباره ى او ميگويد، معلوم ميشود اين مرد هزار سال پيش در هندسه و فلسفه و منطق وارد بوده و اطلاعاتى داشته. هزار سال پيش، يعنى قرن چهارم هجرى؛ يعنى قرن دهم ميلادى. قرن دهم چه زمانى است؟ قلب قرون

ص: 182

اهميت كار در تاريخ علمى ايران

ما متأسفانه از گذشته هم منقطع ايم. جوانهاى ما تاريخ علمى ما را نميشناسند. اين يكى از ضعفهاى ماست كه البته سفارش شده، گفته شده كه در اين زمينه - در زمينه ى تاريخ علم در ايران - كار شود؛ و دارند كار ميكنند و كارهاى خوبى هم انجام گرفته، كه ان شاءاللَّه بعد از اين بيشتر هم خواهد شد.(2)

استعداد انسانى شيراز عرصه ى علم و دانش

شيراز در طول قرنهاى گذشته، استعداد انسانى خود را تقريباً در همه ى زمينه هاى علمى به اثبات رسانده است؛ همچنين در زمينه هاى اجتماعى و دينى و آن چيزى كه به سرنوشت ملتها مربوط ميشود.

در باب ادبيات و هنر، سعدى و حافظ دو گوهر درخشان بر پيشانى زبان فارسى و ادبيات فارسى هستند؛ اين چيزى نيست كه كسى بخواهد آن را معرفى كند. در دانشهاى مختلف هم شخصيتهاى عظيمى از اين استان برخاسته اند كه هر كدامى در دوره ى خود و عصر خود يگانه بوده اند؛ چه در فلسفه، چه در فقه، چه در ادبيات و نحو، چه در هنر، چه در تفسير و لغت، چه در رشته هايى مانند ستاره شناسى و فيزيك و پزشكى. نام بردن شخصيتهايى كه در اين علوم متنوع، هر كدامى به قله رسيدند و جزو سرآمدان زمان خود بودند و معرفى يكايك اين بزرگان، در يك محفل ديگر و نوع ديگرى از ديدار اقتضا دارد.(2)

كتاب قانون ابن سينا در ايران و اروپا

ترجمه ى كتاب قانون ابن سينا يك كار پيچيده و مركب و بسيار ارزشمند است. هزار سال اين كتاب كه به زبان عربى به وسيله ى يك ايرانى نوشته شده و در طول قرنها در دانشگاههاى بزرگ پزشكى عالم مورد استفاده قرار گرفته، به فارسى ترجمه نشده بود. من اطلاع داشتم كه تا اندكى قبل، مثلاً شايد تا صد سال قبل، در مدارس پزشكى كشورهاى اروپايى، قانون به عنوان يك مرجع مطرح بوده و به زبانهاى اروپايى ترجمه شده بوده؛ اما فارسى زبان از دانستن قانون محروم بود!

در سالهاى اواسط رياست جمهورى به اين نكته توجه كردم كه ما چرا قانون را ترجمه نكرديم. يك جمعى را صدا كردم، گفتم بياييد همت كنيد قانون را ترجمه كنيد. يك حكمى داده شد و رفتند دنبال اين كار. خوب، اين كارها عشق لازم دارد؛ با حكم و با فرمان اين كارها انجام نميگيرد. در همين اثنا به من خبر دادند كه اين كتاب ترجمه شده و - به نظرم كتاب حدود هشت جلد است - كتاب مرحوم هجار را آوردند. من كتاب را كه خواندم - حالا ما نه از پزشكى سررشته داريم، نه نشسته ام اين كتاب را با متن عربى قانون تطبيق كنم - ديدم هر كسى اين كتاب را بخواند، حقاً و انصافاً در مقابل استحكام و استوارى اين نثر زيبا سر تعظيم فرود مى آورد.(2)

ص: 185

فصل دوم: خيانت قاجار و پهلوى به پيشرفت علمى كشور

روش تبادل علمى و فرهنگى با كشورهاى غربى

فرمانروايان ايران در سالهاى پيش و در دورانهاى گذشته، كارى كردند كه وقتى موضوع تبادل بين كشور ما و كشورهاى ديگر به وجود آمد، به جاى اينكه ما معلومات و فرهنگ عظيم خودمان را در معرض ديد مردم عالم قرار دهيم - خيلى چيزها داريم كه ميتوانيم به ديگران بياموزيم - و به جاى اينكه ما هم از بيگانگان علمشان را ياد بگيريم؛ اين طور شد كه ما به آنها - فرض بفرماييد - مصنوعات دستى مان را داديم تا در نمايشگاههايشان آويزان كنند، يا نفتمان را داديم تا كارخانه هايشان را به كار بيندازند و خودمان هم منتظر نشستيم كه آنها فرهنگ فاسدشان را به ما بدهند!

كسانى كه پيشروان ارتباط فرهنگى ايران با غرب بودند، نگفتند «هر ايرانى بايد علم غرب را تا آنجا كه ميتواند ياد بگيرد.» اگر اين را ميگفتند، خوب بود. ما از اين استقبال ميكنيم. ما الان هم ميگوييم: دنيا پيشرفتهايى در معلومات دارد. ما را دويست، سيصد سال عقب نگه داشتند و نگذاشتند ترقّى كنيم. ما بايد خودمان را به آنها برسانيم و معلومات آنها را ياد بگيريم. پيشروان مذكور، اين را نگفتند. گفتند: «ايران بايد از لحاظ ظاهر و باطن و لباس و شكل و صورت و اخلاق، فرنگى مآب شود!» اخلاق آنها را بگيرد، لباس آنها را بگيرد، وضع زندگى آنها را بگيرد و ارتباطات ناسالم آنها را بياموزد! اين را گفتند و نتيجه اش همان شد كه در اواخر دوران منحوس پادشاهى ديديم - كسانى هم كه بودند و يادشان هست، ديدند - و هنوز هم آثار و ته نشينها و رسوبهايى تا امروز دارد.

ما بايد از همه، معلومات بياموزيم، منتها علم را بياموزيم. علم را از آنها بگيريم، نه فساد اخلاق را؛ نه آلودگيها را؛ نه اعتيادهاى مضر را؛ نه بيماريهاى خطرناك را؛ نه اين «طاعون امريكايى» كه اسمش را «اِيدز» گذاشته اند و نه بقيه ى فسادهاى اخلاقى و غيره را. اينها را از آنها ياد نگيريد، اما علمشان را چرا.(2)

تاريك ترين دوره ى علمى ايران

دوره ى قاجار، به نظر من جزو تاريك ترين دوره هاى تاريخ ايران است. بنده بارها گفته ام: «خدا لعنت كند پادشاهان قاجار را كه در دوران پيشرفت و علم - آن وقتى كه وقت علم و فرهنگ بود - كارى را كه بايد بكنند، نكردند و ايران را به اين روز انداختند.» من به آنها يك سر سوزن اعتقاد و ارادت ندارم.(2)

وابستگى علمى؛ تحقير يك ملت

رؤساى رژيم طاغوتى پهلوى، ثروتهاى اين ملتِ باهوش، باغيرت، شجاع و سابقه دار در تمدّن و علم را صرف خريد هواپيماى جنگى از امريكا ميكردند. وقتى هم قطعه اى از قطعات يك هواپيما عيب و ايرادى پيدا ميكرد، مهندس يا مكانيسين ايرانى حق نداشت آن قطعه را باز كند و در رفع عيب و ايرادش بكوشد. زيرا قطعه ها، قطعه هاى مركّب بود؛ يعنى گاهى يك قطعه از يك هواپيما، مركّب از ده قطعه ى به هم بسته شده بود. بايد قطعه ى معيوب را باز ميكردند، به وسيله ى هواپيما به كشور سازنده و فروشنده - كه عمدتاً امريكا بود - ميفرستادند. آن گاه، ضمن تحويلِ قطعه ى معيوب، يك قطعه ى جديد ميخريدند و باز ميگشتند! چرا مهندسين ايرانى حق نداشتند به قطعه ى معيوب هواپيما دست بزنند؟ براى اينكه به آنها ميگفتند: «شما را چه به اين كارها؟! اين مسايل مربوط به متخصصّين خارجى است. اصلاً شما دخالت نكنيد و به چنين مواردى نزديك هم نشويد!»

تحقير يك ملت همين است ديگر! بنده بسيار متأسفم كه بايد بگويم: امروز هم در گوشه و كنار كشور، كسانى پيدا ميشوند كه چنين طرز فكرى دارند؛ يعنى هنوز هم عدّه اى تحت تأثير پس مانده هاى فكرى و سليقه اىِ گذشتگانِ وابسته به غرب و امريكايند.(2)

جرايم قاجار و پهلوى در عقب ماندگى كشور

علم و كار براى يك ملت، دو بال است. ملتِ بى علم و بى كار، پيش نخواهد رفت. بنده، بدين خاطر، بارها عرض كرده ام كه ملت ايران بايد از اعماق دل به دو سلسله پادشاهى پهلوى و قاجار لعنت بفرستد، كه اين دو سلسله ى خبيث، دو بالِ مملكت و پيكره ى عظيم اين ملت كهن، باهوش و بااستعداد را بريدند. نه علم و نه كار، هيچ كدام را براى اين ملت فراهم نكردند. كارى كه بود، كارهاى بى ارزش يا كم ارزش بود. علمى كه بود، علم تقليدى و دستِ دوم بود. آن كارى را كه از دل ميجوشد و حقيقتاً پوشش و حليه ى حيات ميبخشد و كارهاى اساسى در مملكت صورت ميدهد، ترويج نكردند. هرچه توانستند، قلع و قمع هم كردند و بساط علمى را كه از دل ميجوشد و در آن ابتكار هست، برچيدند. آن خاندآنها اين جرايم را دارند. نتيجه اين شد كه ملّت ايران كه در مسابقه ى علم و پيشرفت تمدّن و دانش و تجربه، يا از ديگران جلوتر بود يا اقّلاً كسرى نداشت، سالها عقب ماند.(1)

عقب ماندگى علمى در حكومتهاى پهلوى و قاجار

ملت ايران به خاطر دخالت بيگانگان و حكومتهاى فاسد و حكومت جبّار پهلوى و قاجار - كه اين دو سلسله ى ننگين، سالها بر اين كشور حكومت كردند و پاى بيگانگان را بر اين سرزمين گشودند - از قافله ى علم و دانش بازماند. ملت ايران در صورتى ميتواند زندگى را به آبادى و توسعه و رشد حقيقى برساند كه بتواند روى پاى خود بايستد و احكام الهى را در زندگى عمل و پياده كند و دست و پاى دشمن را به كلّى از اين كشور قطع نمايد. اين، همان راه و توصيه هاى امام است.(2)

رضاخان و توقّف علمى بيست ساله در حوزه ها

شكل ديگرى از همين كار را رضاخان انجام داد. درب مدرسه ها را بستند، عمامه ها را برداشتند، روحانيت را خانه نشين و حوزه ها را نابود كردند، علما را از مسند تدريس دين پايين آوردند و طلّاب را آواره نمودند! در حقيقت، يك توقّف علمى فاجعه آميز در حوزه هاى علميّه - تقريباً در طول قريب به بيست سال - به وجود آوردند كه اين خلأ هنوز هم - بعد از گذشت چهل، پنجاه سال - محسوس است! براى اينكه روحانيت را از بين ببرند، چون طبيعت رضاخان قلدر بود، همان كار را با قلدرى انجام داد!(2)

ايجاد بن بستِ علمى؛ توسط قاجار و پهلوى

خوب؛ اينكه نميشود. ما بايستى كار كنيم؛ كار علمى. از بزرگ ترين فجايعى كه در دوران سلطنت قاجاريه و پهلوى براى اين كشور پيش آمد - و معمولاً به آن توجّه نميشود - اين است كه در دورانى كه باب علم در دنيا گشوده بود، اينها ايران را در يك بن بست نگه داشتند و اجازه ى حركت و پيشرفت ندادند! بزرگ ترين جنايت، اين است. اين از كشتن و سوزاندن و به زندان افكندن و شكنجه كردن به مراتب بالاتر است! اين از بالا كشيدن پول نفت و از مسلّط كردن اجانب، بالاتر است! اين مسأله ى خيلى مهمّى است؛ كسى هم به آن توجّه نميكند!(1)

اروپاييها و حكّام مستبد داخلى؛ عامل عقب ماندگى

ايران، كشورى است كه هيچ وقت تحت استعمار مستقيم نبوده؛ اما ببينيد نفوذ دولتهاى غربى در ايران چه كرد! صد سال ما را عقب انداختند! ما روزگارى در دنيا جزو پيشروان علم بوديم و دانش و فكر و علم ايرانى در دنيا پيشگام بود. در هنگامى كه وقت رشد ملتها بود، اين اروپاييها بودند كه با كمك مستبدّينِ داخلى خود ما، ما را عقب انداختند و ما صد سال از كاروان تمدّن عقب افتاديم و اين همه ظلم در ايران انجام گرفت؛ اين همه تبعيض شد! هيچ كدام از شما نيستيد كه در كشورهاى خودتان شاهد ضربه هاى همين تمدّن غربى بر ملت خودتان نباشيد.(1)

صنعت وابسته و محيط علمى خودباخته در رژيم گذشته

آنها هر كارى توانسته بودند، با اين ملت كردند. اين ملت، اين استعدادها، اين مغزها و اين جوانان، قدرت يا فرصت اين را نداشتند كه بخشى از نيازهاى خودشان را خودشان توليد كنند، كه بتوانند بگويند ما به خارج احتياجى نداريم. اگر صنعتى را هم در داخل كشور مى آوردند - مثل صنعت اتومبيل سازى، يا ذوب آهن و امثال اينها، كه به شكل بسيار ناقصى وارد كشور شده بود - سر تا پاى آن صنعت، وابستگى بود. وسايل پيشرفته و مدرنى هم كه ميفروختند - مثل هواپيماهاى جنگى - اجازه ى تعميرش را حتّى به داخل نميدادند؛ تعميرش هم بايد در خارج انجام ميگرفت! از لحاظ اقتصادى، صددرصد وابسته و مصرف كننده؛ از لحاظ علمى، تقريباً صفر؛ اين ملت هيچ حرف تازه يى در بازار علم و دانش نو جهانى نداشت. در دانشگاهها - كه البته از لحاظ كميت هم بسيار كم بودند؛ كه در آخرين سالهاى رژيم پهلوى، در حدود يك دهم وضعِ فعلى، دانشجو در كشور بود - اگر درسى در كلاسى گفته ميشد - در هر زمينه اى؛ چه علوم انسانى، چه علوم فنى و صنعتى، چه علوم طبيعى - همان حرفهاى ديگران بود؛ چيز نويى از لحاظ علمى وجود نداشت!(2)

ممانعت از تحقيق و فناورى در گذشته ى ارتش

به ارتش، تا آنجايى كه برايشان صرفه داشت و به خودشان و جلال و شكوه ظاهرى خودشان مربوط بود، ظواهر و تشريفات و زرق و برقى ميدادند؛ اما علم، فناورى، تحقيق، ساخت و توليد، ابدا! اينكه نيروى هوايى بتواند به يك ابزار و وسيله يى اشاره كند و بگويد اين را من به وجود آورده ام و فرزندان من از محصول انديشه ى خودشان ساخته اند، ابدا! اين گونه نبود؛ يعنى اجازه نميدادند. انسان همان انسان است؛ جوانِ آن روز نيروى هوايى، از لحاظ استعداد و كيفيت، مثل جوانِ امروز نيروى هوايى بود؛ اما او اجازه پيدا نميكرد. تحصيلات در يك چارچوب خاص و در محيط مشخصى در كشور بيگانه؛ دستورها، اندازه ها و روشها - نه فقط در حوزه ى كار نظامى، كه در زمينه ى فرهنگ و اعتقادات - تحت تأثير و در مشت بيگانه بود. چهار تا ابزار هم در اختيارش ميگذاشتند!

ارتشى كه يك ابزار را در اختيارش بگذارند، اما اگر يك قطعه ى اين ابزار جابجا يا خراب شد، قدرت استفاده از آن را نداشته باشد، چگونه ارتشى است و چقدر ميتواند مستقل باشد؟ قضيه اين گونه بود. در آن روز، صحبت از اين نبود كه ارتش ايران بتواند از توليد و از محصول تحقيقات خود استفاده كند؛ ابدا. حتّى صحبت اين نبود كه بتواند آن هواپيما يا رادار يا وسيله ى مدرن الكترونيكى يى را كه در اختيارش ميگذارند، درست بشناسد! اجازه ى اين هم داده نميشد. اين همان سنگ و حجاب و محفظه اى است كه جلوِ رشد يك موجود را ميخواهد بگيرد. اين موجود تا مادامى كه بى حسّ و بى خيال باشد، اين محفظه هست و وقتى به خود آمد، آن وقت است كه محفظه ها را ميشكند و مانعها را برميدارد. اين اتّفاق افتاد و ارتش، خود را در صفوف مقدّم ملت ايران قرار داد.(2)

زمامداران سابق، مسؤول عقب ماندگى علمى

كشور ما حداقل دهها سال - اگر بخواهيم دامنه را وسيع تر بگيريم، بيش از اينها - تا هنگام شروع اين انقلاب عقب ماندگى داشته است؛ عقب ماندگىِ جهاد علمى و فكرى. متأسفانه كسانى كه ميتوانستند براى كشور كارى بكنند و كارى كردند، كم بودند؛ كسانى كه ميتوانستند كارى بكنند و اجازه ى كار به آنها داده نشد؛ به مراتب بيشتر بودند؛ كسانى كه ميتوانستند كارى بكنند، اما ترجيح دادند در گوشه اى بنشينند و دنباله ى كار خويش را بگيرند، آنها هم كم نبودند؛ از آن قبيل هم كسانى را ميشناسيم. البته وزر و وبال همه ى اينها به گردن زمامدارانى است كه به سرنوشت كشور و مصلحت كشور فكر نميكردند و برايشان اهميتى نداشت. وقتى آن طور شد، چنان وضعهايى طبيعى است. نتيجه اين شده كه اين كشور با اين همه انسان بااستعداد، با اين همه زمينه ى رشد و پيشرفت علمى و فنى و صنعتى و بخشهاى مختلف علمى و با اين همه امكانات، امروز با يك فاصله ى بسيار ژرف و عميقى عقب است.(2)

مايه ى اصلى عقب ماندگيهاى امروز كشور

اوّل، تلاش براى تحصيل علم است. علم را دست كم نگيريد. بدانيد مايه ى اصلى عقب ماندگيهايى كه امروز شما در كشورتان ملاحظه ميكنيد، عبارت است از اينكه زمامداران ايران در آن دورانى كه جوان اين كشور در سنين شما بايد علم مى آموخت و انسانِ بااستعدادش بايد براى توليد و سازندگى و ابتكار و خلاقيّت تشويق ميشد - در آن دوران كه هنوز دنيا اين پيشرفتهاى شگفت آور را پيدا نكرده بود، ما هم در عرض ديگر ملتها بوديم - تنبلى و تن پرورى و خيانت كردند، به خودشان پرداختند، به قدرت مطلقه ى خودشان انديشيدند و به فكر مردم نيفتادند. لذا ما عقب مانديم. اگر امروز شما در جامعه، فقر و نابسامانيهاى گوناگون ميبينيد، منشأ اصلى آن همين است كه جمع زمامدارانى - چه در حكومت قاجاريه و چه بعد، در حكومت ننگين پهلوى - اين كشور و جوانان آن را از كاروان علمى عقب انداختند.(1)

سركوب استعدادها قبل از انقلاب

ما دچار زمامداران فاسد، حكومت استبداد و دولتهاى وابسته به غرب و امريكا بوديم. هرجا خواستيم استعداد خود را در طول صدوپنجاه و دويست سال اخير - كه دوران تولّد و رشد علم است - شكوفا كنيم، بر سرش كوبيدند. اگر ميخواستيم همين صنايع كوچك را كه از غرب مى آمد - شيشه، پارچه، شيشه هاى عكاسى و... - درست كنيم، توطئه ميكردند و كمپانيهاى جهانى هم كه ميخواستند مصرف كننده در دنيا داشته باشند، نميخواستند چنين چيزى وجود داشته باشد و بنابراين جلويش را ميگرفتند. حكومتهاى گذشته ى ما هم حكومتهاى وابسته، فاسد، ناباب يا بى عرضه و بى كفايت بودند.

بعد از انقلاب، آن سدها شكسته شد. البته اگر جنگ تحميلى نبود؛ اگر بعضى از مسايل ديگر نبود، مديريّتهاى انقلابى خيلى بهتر از اين ميتوانستند عمل كنند. ان شاءالله به فضل الهى و به بركت نظام اسلامى و انقلاب، در آينده اين كارها خواهد شد؛ اين سرنوشت قطعى كشور ماست.(1)

عقب ماندگى علمى؛ از تبعات ديكتاتورى وابسته ى قجرى و پهلوى

پادشاهان قديم اگر ديكتاتور بودند، وابسته و گوش به فرمان قدرتهاى بيگانه نبودند؛ اما از اواخر دوران قاجار و همه ى دوران پهلوى؛ پادشاهان، هم ديكتاتور بودند و هم وابسته! اين شد بيمارى مضاعف نظام سياسى حاكم بر ايران در دوران گذشته. اين ديكتاتورى و وابستگى، آثار و تبعات زيادى در كشور ما و روى ملت ما داشته است. همين ديكتاتورى و وابستگى بود كه كشور ما را عقب مانده نگه داشت؛ منابع و ثروتهاى طبيعى ما را به كام دشمنان داد و مانع رشد و پيشرفت فكرى و علمى ملت ما شد و ما كه يك روز در دنيا پرچمدار علم بوديم، دريوزه گر دانش - آن هم نقاط ضعيف و كم اهميت و پسمانده هاى دانش ديگران - شديم و دست نياز به سمت ديگران دراز كرديم! آنها هم هر وقت خواستند، چيز كمى كف دست ما گذاشتند؛ هر وقت هم نخواستند - كه غالباً هم نخواستند - منع كردند. بنابراين، ملت ما به شئامت آن ديكتاتورى و آن وابستگى، ملتى عقب افتاده و ضعيف شد.(2)

گناه خاندان پادشاهى در عقب ماندگى علمى

چرا ايران بايد در رديف كشورهاى به اصطلاح در حال توسعه - يعنى توسعه نيافته - قرار بگيرد؟ «در حال توسعه» يك تعبير تعارف آميز است؛ يعنى عقب مانده و توسعه نيافته. مگر ذهن و استعداد و قدرت فكرى ما از كسانى كه امروز دويست سال در دنياى علم پيشتازند، كمتر است؟ ميبينيد كه كمتر نيست. آنها از لحاظ علمى دويست سال از ما جلوترند؛ اين گناهِ پادشاهان است؛ گناهِ نظام ديكتاتورى است؛ گناهِ خاندانهاى پليدى است كه بر اين كشور حكومت كردند؛ گناهِ خاندان پهلوى است. همين احساسى كه امروز من و شما داريم و بايد در اين كشور حاكم ميبود، يك روز آن را كوبيدند و خفه كردند. چرا خفه كردند؟ چون رؤساى اين كشور، دست نشانده هاى همان قدرتهايى بودند كه نميخواستند اين كشور اين طور حركت و رشد كند؛ نميخواستند اين منبع ثروتِ مفت و مجانى را از دست بدهند.(1)

زنجير كردن ملت ما به هنگام مسابقه ى علمى در دنيا

نكته ى بعد، جايگاه جهانى ماست؛ اين همان مسأله ى علم است كه من دارم روى آن، اين همه تأكيد ميكنم و اولين مخاطبانش هم شما جوانهاى دانشجو هستيد. ما داريم چوب بى علمىِ خود را ميخوريم. آن وقتى كه حركت علمى در آغاز راه بود و مسابقه ى علمى هنوز آنچنان فاحش نشده بود و ملت ايران ميتوانست در صفوف مقدم قرار بگيرد، ما را با غل و زنجير نگه داشته بودند؛ حداقل اين است كه به پيشرفتمان كمك نكردند. چه كسانى سر كار بودند؟ امثال ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه و ديگر بى عرضه هاى خائن قاجار. بعد از آنها هم بلافاصله امثال رضاخان و پسر او محمدرضا سر كار آمدند. آنها نه فقط محيط علمى را در كشور به وجود نياوردند و تسهيل نكردند، بلكه استعدادها را تضييع كردند و اجازه ى پيشرفت ندادند؛ لذا ما عقب مانديم و فاصله ها زياد شد.(2)

عقب نگه داشتن ملتى با سرمايه هاى فراوان

عزيزان من! ملت ما دهها سال از مسيرى كه بايد پيش ميرفت، عقب نگه داشته شد؛ ما بايد اين عقب ماندگى را جبران كنيم. اينها واقعيت است؛ اينها عينيات تاريخ ماست. با ملت ما، يعنى همان ملتى كه امروز در ميدان علم كه وارد ميشود، در دنيا شگفتى مى آفريند؛ در برخورد نظامى كه وارد ميشود، دشمنانِ مجهز را دچار حيرت ميكند؛ در زورآزماييهاى سياسى كه وارد ميشود، حريفان قَدَر را حريف ميشود - ما ملتى اين گونه داريم. اين ملت با اين سرمايه هاى استعداد انسانى و با اين سرزمين پهناور و حاصلخيز و زرخيز و سرشار از منابع طبيعى، ميتوانست در اوج قله ى علم و تمدن و پيشرفت مادى و معنوى قرار بگيرد - كارى كردند كه شد جزو كشورهاى جهان سوم؛ آن هم در آن رديفهاى آخرِ آخر!

اينكه اين قدر دانايان اين كشور به رژيم طاغوت لعن و طعن ميكنند، بيهوده نيست. اين جنايت بر كشور ما وارد آمده و بر ملت ما تحميل شد. ملتى را كه ميتوانسته به اوج بى نهايت پرواز كند، بالهايش را بريدند، پاهايش را بستند و زخمى اش كردند؛ ملت ما را به يك ملت بدبين به خود، نااميد از آينده ى خود، بى تحرك براى رسيدن به افقهاى دوردست، مجذوب و واله در مقابل ديگران، تبديل كرده بودند؛ اما انقلاب آمد و يك تكان سخت و يك تغيير نگرش عميق به اين ملت داد، كه ملت ما بيدار شد، حركت كرد، راه افتاد، خودش را شناخت و گفت «ميتوانيم»، و توانست؛ حالا هم پيش رفته است.(2)

ص: 205

دوران قاجار و پهلوى؛ دوران عقب ماندگى علمى

ما از علم عقب مانديم. نه فقط در دوران پنجاه ساله ى منحوس پهلوى كه البته در اين دوران، از لحاظ عمق علمى، پدر اين مملكت را درآوردند. حالا خود تحليل اين مسأله، يك تحليل تاريخى - اجتماعى است (و يك مسأله ى مهمى است)، بلكه از قبل از آن. دوران قاجاريه و پهلوى مظهر اين عقب ماندگى علمى است. ما حالا داريم تلاش ميكنيم كه بتوانيم اين درّه ى وسيع را پُر كنيم.(1)

عقب ماندگى به رغم استعدادهاى فراوان

حقيقت اين است كه كشور و جامعه ى ما بعد از انقلاب، در تمام طول اين دوران، لحظات حساسى را گذرانده است كه نقش جوانها و تأثير حالت جوانى و استعدادهاى جوانى در آن، يك نقش برجسته است. با اينكه ما ملت بااستعدادى هستيم و بوديم، بر اثر تسلط سياستهاى استعمارى و استبدادى و سلطنتهاى موروثىِ خاندانى و حكومتهاى غاصب و جائر، در طول دو سه قرن، از قافله ى علم جهانى عقب مانديم.

عقب ماندگى علمى، همراهِ خود، عقب ماندگى اقتصادى و فرهنگى و نظامى و بقيه ى عقب ماندگيها را هم به بار مى آورد. يك كشورى كه با توجه به استعداد خود، با توجه به زمينه هاى طبيعى و انسانى خود، با توجه به جايگاه جغرافيايى خود - كه اگر به نقشه ى جهان نگاه كنيد، توجه ميكنيد كه ايران در چه نقطه ى حساسى قرار دارد - با توجه به ذخاير زيرزمينى خود، بايد يكى از پيشرفته ترين و يكى از ثروتمندترين كشورهاى دنيا باشد، در دوره ى حكومتهاى قاجارى و بعد پهلوى، تبديل شد به حكومت عقب افتاده ىِ دست نشانده ىِ فقيرِ ضعيفِ توسرى خور.(2)

عيبِ جنبه ى ايمانى آموزش و پرورش قديم

عيبِ جنبه ى ايمانى اين بود كه آن كسانى كه آموزش و پرورش جديد را وارد كشور كردند، نه فقط نيتشان متدين كردن مردم و جوانها نبود، بلكه به عكس، نيتشان دور كردن مردم از عقايد دينى بود. به طور مسلّم اين است. البته آن كسانى كه طراحان اوليه ى وزارت آموزش و پرورش در كشور بودند، برنامه ها را ريختند، كتابهاى درسى را نوشتند، بعضى شان كاملاً جزو آدمهاى بى دين نبودند؛ نه، در بين آنها آدمهاى متدين هم بودند، لكن كلانِ برنامه اين بود. همان برنامه اى بود كه در آموزش و پرورش به يك شكل، در مسأله ى كشف حجاب به يك شكل، در مسأله ى كوبيدن مراكز مذهبى به وسيله ى رضاخان به يك شكل، خودش را نشان ميداد؛ يعنى توسعه ى تفكرات غير دينى، بلكه ضد دينى.

آموزش و پرورش بر اساس يك چنين فكرى به وجود آمد، و آن كسانى كه از اول، آموزش و پرورش را درست كردند - عرض كرديم - بعضى شان آدمهاى بى دينى هم نبودند، متدين هم بودند؛ نشانه هاى تدينشان هم بعضاً گوشه و كنار در آن نظام قديمىِ آموزش و پرورش و كتابهاى قديمى پيداست؛ كه ما بعضى را از گذشته در زمان نوجوانى ديده بوديم و يك چيزهايى پيدا بود، لكن اساس، اساسِ ضد دينى بود، نه غير دينى؛ بر اساس ضديت با دين بود. هر چه هم گذشت، اين جنبه ى ضد دينى، پيوسته و تا آخرِ دوران پهلوى بيشتر و بيشتر شد.(2)

خطوط اساسى نظام آموزش و پرورش قبل از انقلاب

نظام آموزش و پرورش ما يك نظام غرب زده، تقليدى، مبتنى بر باورها و مبانى پذيرفته ى در اروپا بود. حالا يكى بلژيك را ترجيح ميداد، يكى انگليس را ترجيح ميداد، يكى فرانسه را ترجيح ميداد؛ بالاخره مربوط به آنها بود. در بخشهاى مختلف ادارى و تشكيلات دولتى ما، اين محسوس بود. آموزش و پرورش هم عيناً به همين كيفيت شكل گرفت و همين طور ماند. حالا نكته ى قابل توجه اين است كه آن كسانى كه الگوى آموزش و پرورش سنتى و قديمى ما بودند، آنها به همان شكلها و قالبهاى آن روز بسنده نكردند؛ مرتباً تحولات به وجود آوردند و خودشان را پيش بردند؛ اما اين مقلدان، آن تحولات را ديگر نفهميدند و همان شكل سنتى را نگه داشتند.

اين، آموزش و پرورش شكل گرفته ى سنتى كشور ما بود. البته اين، خطوط اساسى اش بود؛ نه اينكه بخواهيم يك تعريف كاملى از آموزش و پرورش كرده باشيم.

اين دو عيب بزرگ؛ يعنى اول، جنبه ى ضديت با دين - حداقل مغايرت با مبانى دينى و اخلاق دينى و تربيت دينى - و دوم هم به شدت ترجمه اى بودن، وابسته بودن، تقليدى بودن، از نيازهاى حقيقى كشور و ملت ايران نجوشيده بودن، عيب اساسى آموزش و پرورش ما بود كه ماند تا دوره ى انقلاب اسلامى.(2)

فصل سوم: جدا كردن علم از دين در گذشته

غناى حقوق اسلامى در مقابل حقوق غربى

حقوق اسلامى ما غنى تر از حقوق غربى است. كدام حقوقدان غربى ميتواند در زمينه هايى كه شيخ انصارى - كه اين روزها بحث درباره ى او زياد است - تأليفى در آن زمينه ها دارد و صاحب تحقيقاتى است، به غبار حركت سريع اين مرد و به گرد پاى او برسد؟ ما دانشمندان بزرگى در زمينه ى حقوق اسلامى داريم، چطور باز هم بايد در مسأله ى حقوق به حقوق غربى مراجعه كنيم، ببينيم آنها در زمينه ى مرافعات و حقوق مدنى و حقوق جزا چه تحقيقاتى كرده اند؛ برويم از آنها ياد بگيريم؟ حتّى امروز هم بعضى ميخواهند اين حقايق را ناديده بگيرند. اين جزو آثار شوم همان قضاياى آن روزهاست. اين گونه درست كردند: دانشگاهى پشت به حوزه و حوزه اى پشت به دانشگاه. دانشگاهى جدا از ارزشهايى كه حوزه براى آن كار ميكند و حوزه اى بى خبر از تحقيقات علمى يى كه دانشگاه انجام ميدهد.(2)

تعليم، همراه با تربيت ضد دينى در جامعه، از سوى رژيم گذشته

گفتند كه در سابق، يك بُعدى بود، تعليم بود و تربيت نبود؛ من ميخواهم اضافه كنم كه بله، شايد در آموزش و پرورش، اين گونه بود؛ اما در كلّ جامعه، دو بُعدى بود؛ يك بُعد، بُعد تعليم و يك بُعد، بُعد تربيت ضدّدينى! در رژيم گذشته، اين گونه بود ديگر. همه ى عوامل، در سمت تربيت ذهنها به سمت ضدّ دينى بود؛ همه چيز، جوان را به شهوترانى، به بى خيالى و حالت ولنگارى دعوت ميكرد. مگر ميشد به جوان، مسؤوليت داد و از او مسؤوليت خواست؟! چرا ما در همه ى ابعاد علمى و عملى، اين قدر عقب مانده شديم؟ براى خاطر اين است: جوانان بى خيال و بى حال بودند. بعد آتشى مثل انقلاب پيش آمد كه هر مسى را طلا ميكرد. خصوصيّت انقلاب، اين است و اين معجزه ى بزرگ را به وجود آورد. انقلاب اين زمينه را در اختيار بنده و شما قرار داده است كه بتوانيم جوانان را تربيت دينى كنيم. جوانان را دريابيد؛ ان شاءالله اجرتان هم با خدا خواهد بود.(2)

ص: 213

فصل چهارم: تزريق نوميدى و خودباختگى علمى در گذشته

وابستگى و خود كم بينى در دانشگاه دوران پهلوى

امروز دهها سال - شصت، هفتاد سال - از آغاز به وجود آمدن بساط دانش جديد در اين كشور ميگذرد. غير از چند سالِ پس از پيروزى انقلاب كه يك حركت حقيقى در راه تكيه به تحقيقات ايرانى انجام گرفته است، در گذشته، حقيقتاً كار قابل توجّهى انجام نگرفته است. كدام اختراع مهم، كدام كشف بزرگ، كدام قطع وابستگى به بيگانه از سوى دانشگاه دوران رضاخان و پسر رضاخان انجام گرفت؟ در آن دوران، دانشگاه روزبه روز كشور را به خارج وابسته تر ميكرد.

البتّه تقصيرِ جوانان دانشجو هم نبود. من به عنوان آدمى كه از نزديك قضاياى آن روز را در مقابل چشم داشته است، شهادت ميدهم جوانان دانشجوى آن روزِ ما، خودشان هيچ تقصيرى نداشتند؛ محيطى درست كرده بودند كه در آن كارِ علمى اصيل، امكان نداشت. در اين اواخر، چنان فرهنگ غربى و غربيها - به خصوص امريكا - را در چشم جوان، بزرگ و موضع و موقع آن را دست نيافتنى كرده بودند كه جوان مسلمان دانشجوى ما به هر جا هم ميرسيد، اصلاً فكر نميكرد كه ممكن است اين فاصله ى ژرف علمى را كسى طى كند و به آنجاها برسد! اصلاً فكرش را نميكرد. لذا تلاشى هم انجام نميگرفت. نهايت پرواز علمى يك درس خوانده و تحصيلكرده، اين بود كه بتواند از آنچه غربيها توليد كرده و ساخته اند، استفاده كند؛ همين. آنها چيزى بسازند و اين بتواند از آن استفاده كند. حتّى اجازه ى تعمير بعضى از ماشينها و دستگاههاى جديد ساختِ خارج را كه به ايران آورده ميشد، به مهندسين و تكنسينها و كاركنان ايرانى نميدادند. ميگفتند شما حق نداريد به اين وسايل دست بزنيد. هواپيماى مدرن را به ارتش ايران ميفروختند؛ شرطش اين بود كه همافر و افسر فنى ايرانى، به اين دستگاه نزديك نشود! هر وقت خراب شد، آن مجموعه قطعاتى را كه مثلاً پانصد قطعه ابزار در آن است، جدا كنند و به خارج بفرستند؛ يعنى تمام مجموعه را سوار طيّاره كنند و ببرند آنجا تعمير كنند و برگردانند!(1)

ترويج حسّ حقارت علمى در دوران استبداد

امروز آن دورانى است كه بايد با ابزار دانش و معرفت و تلاش علمى، كارى كنيم كه عقب افتادگيهاى تحميلىِ دوران طولانى سلطه ى استبداد در اين كشور، جبران شود؛ آن دورانى كه نگذاشتند استعدادها شكوفا گردد؛ نگذاشتند هويّت اصلى و حقيقى اين ملت، خود را نشان دهد؛ به تبع ورود كالاهاى صنعتى - كه نتيجه ى پيشرفت علم و صنعت غرب بود - در همه چيز، آن را به غرب وابسته كردند؛ كالاهاى فكرى و فرهنگى را وارد اين كشور كردند و به اوّلين كارى كه دست زدند، بى اعتقاد كردن قشر تحصيلكرده ى اين كشور به موجودى خودش بود؛ به فرهنگ خودى، به رسوم و آداب خودى، به دانش خودى، به استعداد شكوفا و درخشانى كه در نسل ايرانى وجود داشت. اين بى اعتقادى، در طول سالهاى متمادى، اثر خودش را بخشيد.

از روزى كه اين فكر - فكر تحقير ايرانى - وارد اين كشور گرديد و موجب شد كه اين احساس حقارت تا اعماق جان قشرهاى برگزيده ى اين كشور نفوذ كند، تا وقتى كه غرب محصول اين حالت را چيد، البته سالها طول كشيد؛ ولى بالأخره آنها موفّق شدند و نتيجه ى آن، همين عقب افتادگيهايى است كه شما در كشورمان مشاهده ميكنيد. با اين همه منابع انسانى، با اين همه منابع مادّى، با اين موقعيت جغرافيايىِ ممتازى كه ما داريم، با آن سابقه ى درخشان علمى و فرهنگى و ميراث عظيم گنجينه ى علمى كه ما داريم، وضع ما امروز از آنچه كه بايد در ميدان علم و صنعت و پيشرفتهاى گوناگون علمى باشد، بسى عقب تر است.(2)

ص: 217

فضاى بسته در دانشگاههاى قبل از انقلاب

من در محيط علمى اين كشور، در محيط روشنفكرى و محيط دانشگاهى اين كشور، قبل از انقلاب حضور داشتم و از نزديك ديدم كه بهترينها كسانى بودند كه ميگفتند اينجا نميشود كار كرد. ما استعداد و امكان داريم، ولى بايد به يك محيط باز برويم، فضايى باز باز بيابيم و در دنيا كار كنيم. اينها بهترينها بودند، والّا خيلى از اشخاص اهلِ دانش روز، اعتقادشان اين بود كه ايرانى هر كار بكند، عقب است! ميگفتند اصلاً امكان دستيابى به جاده هاى علمى براى ما ممكن نيست! آنها با هواپيما سير ميكنند، ما سوار الاغ، ميخواهيم برويم و به آنها برسيم! راهش اين است كه هرطور ميشود، خودمان را به هر نحو ممكن به اين هواپيما آويزان كنيم، تا ما را هم ببرند. اصلاً طرف فكر، اين بود! حتى تلاشهاى علمى هم كه انجام ميگرفت، غالباً با اين تفكر بود؛ با تفكر كپى بردارى، با تفكر تقليد، با تفكر «ره چنان رو كه رهروان رفتند»!

اينكه يك استعداد بزرگ ميتواند بنشيند و راه بن بست را باز و راه ميانبرى پيدا كند و به خود جرأت دهد كه در اين مسايل فكر كند، در اين كشور وجود نداشت - همه ى كارهاى بزرگ علمى دنيا، راههاى ميانبرى بوده كه كشف شده است - يعنى چنين روحيه اى نبود. من نميگويم هيچ كس نبود كه اين طور فكر كند. ممكن است كسانى هم اين طور فكر ميكرده اند، ولى آنها هيچ امكاناتى نداشتند كه اين كار را دنبال كنند. در هر حال، اين تفكر وجود نداشت.

متأسفانه روح تذلل و انظلام علمى و معنوى در آنها ايجاد شده بود كه در دنياى استعمارزده و به قول خودشان بخشِ جنوب دنيا نيز فرمانروايان علمى دنيا كه فرمانروايان سياسى هم بودند، به وجود آوردند و كارى كردند كه هميشه خودشان را محتاج و مستمند و گداى درِ آنها به حساب آورند!(1)

خودكم بينى در گذشته ى ارتش

اوايل انقلاب، كسانى كه عادت كرده بودند هر چيزى را در بسته بنديهاى مزيّن و چشم فريب از خارج اين مرزها وارد كنند و اجازه ندهند كه مغز جوان اين سرزمين با پيچيدگيهاى دانش روز آشنا شود، به ما ميگفتند نميشود! اگر ميگفتيم هواپيمايمان خوابيده، تانكمان از كار افتاده، تفنگ نداريم يا تفنگ ژ - 3 مان عيب دارد، در پاسخ ميگفتند: نميشود! اينها عادت كرده بودند كه در بسته بندى زرورق، برايشان ژ - 3 را ببندند و به داخل بفرستند. در اواخر دوره ى رژيم گذشته هم كه ژ - 3 در داخل كشور توليد ميشد، همه ى وسايلش را از خارج مى آوردند و در اينجا به هم متصّل ميكردند، كه در حقيقت ساختن نبود. اينها ميگفتند نميشود؛ اما عدّه اى در مقابلشان ايستادند و گفتند ميشود. استعداد شما از ديگران بيشتر است و كمتر نيست؛ ولى در ميدانهاى دانش و تجربه و صنعت پيشرفته، اجازه ندادند شما فكر كنيد.(2)

پيشرفتهاى علمى و صنعتى در گرو ابتكار و خلاقيت

يك ملت تا گستاخىِ ورود در ميدانهاى ناشناخته را نداشته باشد، نه در زمينه ى علم پيشرفت ميكند و نه در زمينه ى صنعت و سياست. ما را عادت داده بودند كه جرأت نكنيم دست به ابتكار و خلاقيّت بزنيم. من در طول دوران انقلاب، در اين زمينه ها خاطراتى دارم. بعضى افراد كه ذهنشان همچنان تحت تأثير همان فرهنگ قديمى بود، ميگفتند نميشود.(2)

عقب ماندگى علمى، حاصل فرهنگ خودباختگى در گذشته

از سياستمدارانى كه وابسته بودند، از آنهايى كه با قراردادهاى مالى دهنِشان را ميبستند، هيچ توقعى نيست؛ اما از شخصيتهاى علمى و فرهنگى در آن دوران اين انتظار و توقع بود كه اگر داراى هر عقيده يى هستند، ولو اسلام را هم قبول ندارند و ايمان اسلامى هم ندارند، براى هويت فرهنگى اين ملت ارج قايل شوند؛ اما ارجى قايل نشدند؛ دروازه ها را باز كردند و چشمها را بستند و مجذوب و خيره شدند و ما را عقب انداختند. به خاطر همين، ما در ميدان علم و فناورى عقب مانديم. اينكه در عرف دوره ى جوانىِ من - كه حالا خوشبختانه آن طور نيست و خيلى فرق كرده - واقعاً هر كالايى به صِرف خارجى بودن، مطلوب بود و به صِرف داخلى بودن نامطلوب، فرهنگ عمومىِ آن زمآنها بود و در داخل كشور هم جرأت و گستاخى كار علمى و تحقيقى و باز كردن بن بستها و شكستن مرزهاى دانش اصلاً قابل تصور نبود و كسانى كه در خودشان چنين استعدادى ميديدند، به هيچ راهى جز اينكه در محيطهاى خارج از كشور كار كنند، فكر نميكردند. اينكه ما خودمان بسازيم، خودمان توليد كنيم و خودمان ابتكار، اصلاً متصور نبود.(2)

دو قرن نوميدى از تحصيل علم در ايران

چرا بايد اين امر بديهى را باور كنيم؟ زيرا على رغم اينكه سوابق علمى فراوانى داشته ايم و در طول دوران مديدى از تاريخمان در دنيا به اهل علم شناخته شده ايم، در يكى دو قرن اخير كه جريانهاى استعمارى و سياسى و جهان خوارى و تسخير دنيا به وسيله ى قدرتهاى غربى در دنيا راه افتاد، بر اثر سياستهاى آنها ما به علم يا بى اعتنا شديم، يا از تحصيل آن نوميد شديم، يا در روشهاى آن خطا كرديم؛ لذا نتيجه شده اين. با همتِ خود، معجزه آفرينى كردند كه در دوره يى در اين كشور دارالفنون ايجاد كردند. شما ببينيد ما امروز هم حتّى يكى از افتخارات اميركبير را تأسيس دارالفنون ميدانيم. مگر دارالفنون در قبال آن حجم عظيم و تاريخ عميق و عريقى كه ملت ما در علم داشته است، چيست؟ اين قدر ما عقب نگه داشته شديم. يا بى همتى كرديم و يا بى توجهى، و بالاخره وضع ما به كيفيتى رسيده كه شماها از آن آگاهيد.(2)

تزريق خودكم بينى براى جلوگيرى از پيشرفت علمى

يكى از كارهايى كه نسبت به كشورهاى تحت ستم استعمار انجام گرفت، اين بود كه اينها را در عقب ماندگى علمى نگه داشتند؛ هم عملاً مانع پيشرفت اينها شدند، هم روحاً اينها را تضعيف كردند، تا احساس كنند قادر نيستند. اين براى ملت ما در يك دوره ى طولانى پيش آمد؛ ما را از پيشرفت باز داشتند. نميگوييم اين كار تماماً به وسيله ى پيشروان علم انجام گرفته و قدرتهاى داخلى و سياستهاى ديكتاتورى و مستبدانه ى داخلى يا سوء اداره ى دولتها تأثيرى نداشته؛ اين بخش قضيه را منكر نيستيم؛ اما آن بخش هم مهم ترين تأثير را گذاشت.

در دوران قاجاريه، سوء سياست، بدفهمى، مال دوستى و تنبلىِ مهم ترين شخصيتهاى مؤثر، در وضع كشور تأثير ميگذاشت؛ اما وقتى در همين دوره هم كسى مثل اميركبير به وجود مى آيد و نقش پيشرفت علمى و تأثير علم در پيشرفت را در سطوح سياسيون به درستى كشف ميكند، نقش عامل دوم - كه عامل خارجى است - خودش را به روشنى نشان ميدهد؛ سعى ميكنند اين شعله را بخوابانند. اين نشان دهنده ى اين است كه آنها توجه دارند كه اگر بخواهند كشورى را تحت سيطره ى اقتصادى و سياسى نگه دارند، راهش اين است كه نگذارند از لحاظ علمى پيشرفت كند. عين همين قضيه در طول دوران حكومت پهلوى هم وجود داشته. اينها مسايلى است كه تحليل و تبيين آنها جزو كارهاى طولانى است. البته اين كارها شده؛ اينها دعوى محض نيست؛ استدلالهايى پشت سرش وجود دارد.(2)

مصرف و تقليد به جاى تحقيق علمى در دوران استعمار

ايرانيها در طول سالهاى متمادى - بيش از شصت، هفتاد سال - كه در اختيار انگليسيها و غربيها بودند، اين قدرت را پيدا نكردند كه مثلاً يك مركز تحقيقات علمى در كشور به وجود آورند كه ظرف پنجاه سال دو تا اختراع درست كند؛ دانشمندانى را تربيت كنند كه دو، سه تا كشف جديد علمى بكنند؛ يعنى اينها اين اندازه از غرب استفاده نكردند. آنها چه ميخواستند؟ مصرف كننده ميخواستند. مصرف كننده ى اقتصادى يى كه به طور طبيعى با خودش مصرف فرهنگى و تسليم سياسى را هم همراه دارد. آنها اين را ميخواستند؛ اينها هم راحت تسليم شدند و دادند.(2)

نقطه ى مقابل اعتماد به نفس

نقطه ى مقابل اعتماد به نفس، خودكم بينى است؛ خودكم بينى در مقابل فكر يك جناحى از ملتهاى عالم - كه امروز غرب مظهر آن است - خودكم بينى در مقابل فلسفه ى آنها، خودكم بينى در مقابل علم آنها، حتّى خودكم بينى در مقابل الگوهاى توسعه ى ملى كه آنها پيشنهاد ميكنند؛ در حالى كه الگوى توسعه ى ملى نسبت به ملتهاى مختلف، گوناگون است. خودكم بينى، اين بيمارى بسيار خطرناك، كه در طول دهها سال متوالى آن را در كالبد ملت ما تزريق كردند.(2)

نمونه هاى عينى از يأس پراكنيهاى دشمن در مسايل علمى

حالا اين چند مورد را ببينيد: يكى از آنها مسأله ى انرژى هسته اى است. در داخل كشور خودمان جنجال راه انداختند كه آقا! انرژى هسته اى هزينه ى بدون سود است؛ چرا داريد اين كار را ميكنيد؟ حالا تبليغات جهانى كه اين مسأله را كاملاً دنبال ميكرد و هنوز هم ميكند؛ اما در داخل كشور خودمان از اولى كه اين مسأله ى هسته اى مطرح شد، از پنج شش سال قبل از اين تا حالا مرتباً اين مطلب را گفته اند و تكرار كرده اند. حتّى عده اى نامه نوشتند و گفتند آقا ما فيزيكدانيم؛ اينكه ميگويند ما توانسته ايم دستگاههاى سانتريفيوژ را راه بيندازيم، اصلاً واقعيت ندارد! به قدرى قرص اين را گفتند كه ما مجبور شديم افرادى را بفرستيم و بگوييم بروند بازرسى كنند، درست ببينند؛ نكند كه همينى كه اينها ميگويند، باشد. اين، مال پنج شش سال قبل است. رفتند، آمدند گفتند نه آقا! كار، بسيار خوب، صحيح، علمى و محكم دارد انجام ميگيرد. اول گفتند نميشود، نميتوانيم؛ بعد كه ديدند توانستيم، گفتند آقا اين هزينه اى است كه سود ندارد، فايده اى ندارد.

ص: 226

خطر بيراهه ها در مسير پيشرفت

از بيراهه ها بايد ترسيد. گاهى اوقات يك چيزها و راههايى را براى پيشرفت پيشنهاد ميكنند كه بيراهه است. يك نمونه اش را گفتم؛ مثل پيشرفتهاى دوره ى پهلوى كه حقيقتاً بعضى اش توقف و بعضى اش پسرفت و سقوط بود...

يك نمونه ى ديگر از اين بيراهه ها، نمونه هايى است كه گاهى ممكن است در زمان ما هم پيدا بشود؛ بايد توجه داشت. در اين نمونه ى دوم، اسمى از ظواهر آورده نميشود، هويت ايرانى و اسلامى هم مثل آنچه كه در آن شكل اول ديده ميشد، نفى نميشود؛ ليكن يك حالت نوميدىِ از تحرك و پيشرفت در اين مسابقه در سياست گذاران و سررشته داران امور و سخنگويان جامعه مشاهده ميشود؛ يعنى نگاهى كه به غرب ميكنند، يك نگاه به يك نقطه ى والا و دست نيافتنى است، اسمش را هم ميگذارند واقع بينى! ميگويند آقا! واقع قضيه چيست؛ امروز اينها از لحاظ علمى اين قدر جلويند، در زمينه هاى گوناگون اين همه پيشرفت كرده اند؛ اين همه نظريات مختلف در علوم انسانى، در زمينه هاى مسايل اجتماعى، مسايل سياسى؛ اين همه نظر، اين همه فكر، اين همه نظريه ى نو، ابتكارى ارايه داده اند؛ ما كِى ميتوانيم به گرد اينها برسيم؟ يعنى يك چنين روحيه اى در آنها وجود دارد.

بارها در طول اين سى سال، بنده خودم با افرادى از اين قبيل مواجه بودم كه چه با زبان صريح يا نيمه صريح يا با زبان حال، همين معنا را بيان ميكردند كه «آقا! ما البته بايد پيشرفت كنيم، اما دنبال اينها بايد حركت كنيم! ما كه نميتوانيم به گرد اينها برسيم، چه برسد به اينكه از اينها جلو بزنيم؛ چرا بى خود زحمت ميدهيد خودتان را؟». اين هم يك بيراهه است.

اين معنايش اين است كه يك ملت - حالا ملت ما به عنوان يك نمونه - و ملتهاى

ص: 229

فصل پنجم: ترسيم وضعيت كنونى، فرصتها و پيشرفتهاى پس از انقلاب

تأثير فضاى آزاد انديشى عليرغم فقدان ابزار

امروز هم شما ببينيد در دوران جمهورى اسلامى كه استعدادها آزاد شد و ميدان داده شد، فضا، فضاى آزادانديشى است و خودِ اين فضاى آزادانديشى، با وجود فقدان ابزارها و وسايل، كار خودش را ميكند. ما همين امروز كه در مسابقات دانش آموزى فيزيك و رياضى و امثال اينها شركت ميكنيم، ناگهان از پايين به رتبه هاى بالا ميرويم. استعدادهاى درخشان ما در دنيا، جلوه ى خاصّى دارد.(2)

توسعه ى كمّى مراكز علمى و تحقيقى

يك فصل از كارها، توسعه در كار علم و تحقيق است. اين توسعه در تعداد دانشجو، دانشگاه، استاد و مراكز تحقيقى و آموزشى در سراسر كشور صورت گرفته است. بيست سال قبل، براى هر كسى، تعداد كنونى مراكز دانشگاهى و آموزش عالى در كشور ايران، غيرقابل تصوّر بود. اگر اين روند توسعه را با بيست سال قبل - يعنى پنج سال قبل از انقلاب - مقايسه كنيد، ميبينيد كه از لحاظ كميّت دانشجو و مراكز علمى غيرقابل باور است.(2)

كارهاى علمى برجسته، بعد از انقلاب اسلامى

البته از اوّل انقلاب تا امروز، حقّاً و انصافاً، در زمينه ى علم و كار، خيلى تلاش شده است. اگر كسى اين را انكار كند، مثل اين است كه بگويد «الان به چه دليل روز است؟» اين قدر واضح است. اگر كسى به سطح كشور نگاه كند، افزايش دانش آموز، معلّم، استاد، متخصّص، دانشجو و كارگاههاى فراوان، كار كشاورزى، صنعتى، كارهاى دقيق و برجسته، ابتكارها و اختراعهاى زيادى ميبيند كه در اين پانزده سال، اسلام براى اين ملت آورده است. من و ما هم نميتوانيم بگوييم «اين كارها را ما كرديم.» اين دستاوردها، مالِ اسلام است.(1)

پيشرفتهاى علمى توسط حزب اللّهيها

اين را همه باور كنند. اينكه ما در صنعت و فناورى و پيشرفتهاى علمى و فنى، با قبل از انقلاب، زمين تا آسمان فرق داريم، مرهون همين حزب اللّهيها هستيم. عمدتاً آنها كردند و عمدتاً آنها بودند كه اين بن بستها را گشودند و پيش رفتند. از اين رو، در همه ى زمينه ها - هم زمينه هاى اقتصادى و هم ورزشى و هم علمى و فرهنگى - به فضل پروردگار، كار به دست همين حزب اللّهيها پيش رفته است.(2)

انقلاب و احياى روحيه ى خودباورى علمى

در مسابقه اى كه براى انجام يك طرح بسيار دقيق، ظريف و پيچيده ى علمى در زمينه هاى نرم افزارىِ رايانه اى ترتيب داده شده بود، عدّه اى را از سراسر دنيا دعوت كرده بودند. بچه هاى مسلمان انقلاب اسلامى هم در اين مسابقه شركت جستند و طرح خود را در آن زمينه ى علمى ارايه كردند. هيأت داوران بين المللى، طرح ايرانيها را از ميان شركت كنندگان امريكايى، اروپايى و كشورهاى پيشرفته ى صنعتى و علمى پذيرفت و انتخاب كرد. انقلاب، روحيه ى خودباورى را در ميان مردم و جوانان زنده كرد. امروز ملت ايران، متكّى به خود است. در طول اين هفده سال، به فضل پروردگار، بسيار پيش رفتيم. هر چه بگذرد، اين پيشرفت بيشتر خواهد شد؛ مشروط به اينكه جبهه ى حق - يعنى شما - در صحنه باشد. روز به روز ايمان و اميد خود را به آينده بيشتر كنيد و يك لحظه هم عزم و اراده بر اقدام را از دست ندهيد.(2)

پيشرفتهاى علمى و معنوى جوانان؛ ناخوشايند براى دشمنان

من در سال گذشته، به نكته اى توجّه كردم و آن اين است كه جوانان ما، در عرصه هايى كه براى دشمنانمان هيچ خوشايند نيست، حضور جدّى و فعّالى دارند. مثلا در عرصه ى معنويّات، جوانان ما به معنويات توجّه كردند. همچنين به علم روى آوردند. پيشرفت علم و تحوّل امور دانشجويى و افزايش تعداد دانشجويان در كشور، براى دشمنان ما هيچ خوشايند نيست و نميتوانند ببينند كه در كشور، اين همه طلب علم ميشود و به اين وسيله، آينده ى ميهن تضمين و تأمين ميگردد. حتّى در صحنه ى مسابقات علمى ديديم كه جوانان ما، پيشرفتهاى خوبى كردند كه همه ى اينها، مبارزه با استكبار محسوب ميشود و كمك به آينده ى كشور است.(1)

ابتكار و پيشرفت جوانان در ساخت تجهيزات نظامى

امروز جوانان ما، صنعتگران ما، مهندسان ما و فناوران ما، با ابتكارى كه مخصوص ملت ماست - به اين معنا كه ملت ما هم بحمدالله از آن به صورت ويژه اى برخوردار است - در زمينه ى ساخت تجهيزات نظامى، توانسته اند به پيشرفتهاى زيادى نايل آيند. جمهورى اسلامى ايران به وسيله ى همين نيروهاى مؤمن ما، در عداد سازندگان جنگنده هاى پيشرفته ى دنيا درآمده است؛ اما در گذشته چنين فرصتهايى داده نميشد.(2)

جمهورى اسلامى؛ نظام مبتنى بر علم و فرهنگ

... اين دانشگاه جزو دانشگاههايى بود كه رژيم وابسته و فاسد پهلوى تحت نام آن ميخواست يك وجهه ى علمى و فرهنگى به خودش بدهد؛ لذا در خيلى از مراكز علمى دنيا اين دانشگاه ثبت و شناخته شده است؛ هم ميشناسند، هم مراوده داشته اند، هم شايد مثلاً در كنفرانسهاى علمىِ آن شركت ميكردند. به نظر من شما همتى بكنيد - شايد هم تا كنون همت كرده باشيد - كه فاصله ى علمىِ نظام مبتنى بر فرهنگ جمهورى اسلامى را با نظام مبتنى بر جهالت رژيم پهلوى به دنيا نشان دهيد.

اين نظام، مبتنى بر علم و فرهنگ و دين و معرفت است؛ مسؤولان آن، اهل معرفت و فرهنگ اند؛ با فرهنگ آشنايند و قدر علم و فرهنگ را ميدانند؛ اما براى آن رژيم، فرهنگ يك چيز تشريفاتى بود؛ مثل كسانى كه به كتاب فروشى ميروند و براى قفسه هاى خود يك متر كتاب ميخرند! رنگش را هم معين ميكنند! كار ندارند كه اين كتاب چيست! آن نظام با علم و دانش و فرهنگ، اين طور برخورد داشت. اگر ميدانست كارش بدون علم و فرهنگ ميگذرد، كارش را بدون اينها انجام ميداد؛ منتها ميدانست دنيا با علم و فرهنگ سروكار دارد؛ بنابراين ناچار بود براى وجهه ى خودش به اين چيزها بپردازد. اين، غير از نظامى است كه همه ى حركتش بر اساس علم و معرفت است؛ «اِقْرَأْ وَ رَبُّكَ اَلْأَكْرَمُ * اَلَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ».(2) در موارد ديگر هم همين طور است. الان شما نگاه كنيد؛ هم تعداد دانشجو، هم سطح دانشجوها، هم كار علمى در كشور، با آن زمان چقدر تفاوت كرده؛ حقيقتاً تفاوت كاملاً واضحى كرده است.(3)

پيشرفت علمى؛ نتيجه ى قطع وابستگى به امريكا

ملت ايران تجربه ى رابطه ى دوستانه با امريكا را سالهاى متمادى - دهها سال - در اين كشور داشته است! اين كشور، مأمن صهيونيستها و سرمايه داران امريكايى شده بود كه به اينجا بيايند و خوش بگذرانند؛ نه اينكه اينجا فناورى بياورند، نه اينكه علم بياورند، نه اينكه سطح دانشگاههاى كشور را ارتقا دهند، نه اينكه جوانانِ اينجا را با معلومات و با دانش تربيت كنند. در يك عرصه ى علمى جهانى هم ايرانيها آن روز حضور قابل توجّهى نداشتند؛ اما امروز همان جوانان ايرانى هستند كه در مسابقات علمى جهانى رتبه هاى بالا را به دست مى آورند. آن روز در دنيا، ايران كشور قابل ذكرى محسوب نميشد؛ اگر اسمى از ايران برده ميشد، به خاطر فلان محصول بود - در محافل خواص، نفت؛ در محافل عوام، قالى و فرش! - اما امروز جوانان ايران، رزمندگان ايران، شخصيتهاى برجسته ى ايران، انسانهاى والاى ايران، جوانان بااستعداد و نوآور ايران، ساخته هاى دست جوانان ايران، چشم ملتها و دوستان ايران را خيره ميكند. موفقيتهاى شما، در اعماق دنياى اسلام، دلها را شاد ميكند.(2)

تأثير انقلاب در جهت گيرى دانشگاهها

انقلاب اسلامى، جهت گيرى دانشگاه را يكسره دگرگون كرد و خودباورى، و ابتكار، و استقلال، و پايبندى به ارزشهاى اسلامى، و جهاد علمى، و آزادى از اسارت و تبعيت، را جهت اصلى آن قرار داد.(1)

صفا و ديانت در دانشگاههاى پس از انقلاب

امروز بحمداللّه دانشگاه مانند ديگر محيطهاى اجتماعى كشور اسلامى ما، مزيّن به نشانه هاى دينى و آراسته به صفا و ديانت و روحيه ى انقلابى است. دانشگاه انقلاب در طول دو دهه در همه ى صحنه هاى انقلابى حضور فعال داشته و شهيدان بلند آوازه يى تقديم كرده است. شما دانشجويان عزيز و شما استادان گرامى، امروز امانتدار اين بخش مؤثر از پيكره ى فعال و پرنشاط كشور اسلامى عزيزمان ميباشيد.(2)

احياى اعتماد به نفس علمى؛ از بركات انقلاب

قبل از انقلاب، به جوان و غيرجوان، فرصت ابتكار و خلاقيّت در زمينه ى علمى، در زمينه ى صنعتى و در زمينه ى ابتكارات گوناگون داده نميشد و ابتكارات با بى اعتنايى مواجه بود. اما انقلاب نيروى استقلال و نيروى اتّكا به نفس و اعتماد به خود را در جامعه ى ما زنده كرد؛ لذا اين روحيه هم يكى از فرصتهاى بزرگ است.(2)

پيشرفتهاى علمى بعد از انقلاب

البته بعد از انقلاب انصافاً حركت علمى در دانشگاهها شروع شد و با اينكه خيلى از اساتيد رفتند يا نبودند و يا خوب كار نكردند، اما بالاخره جوانها و مردان انقلاب به ميدان آمدند؛ فضا هم فضاى علم و تحقيق بود. كار به جايى رسيد كه ما از لحاظ پيشرفت علمى - چه در زمينه هاى پزشكى و چه در زمينه هاى علوم ديگر - موفقيتهاى قابل توجهى پيدا كرديم. الان شما وضع پزشكى كشور را ملاحظه كنيد - وضع جراحيهاى قلب، كليه، چشم و بقيه ى چيزها - و آن را با پانزده سال قبل مقايسه كنيد؛ ببينيد آن وقت كجا بوديم و الان كجا هستيم. شماها كه نزديك هستيد، خيلى خوب اين وضعيت را ميبينيد. اگر ما عالم نميداشتيم، نميشد. اگر متخصص نميداشتيم، اين كارها صرفاً با تلاش و دلسوزى صورت نميگرفت.(2)

انقلاب و نجات دانشگاه از دو آفت بزرگ

دانشگاه مجذوب غرب بود و نميخواست نوآورى كند. نه اينكه استاد و دانشجو ميل به اين معنا نداشتند؛ فرهنگ غالب بر دانشگاه، اين فرهنگ نبود. فرهنگ وابستگى بود كه رژيم شاه هم آن را به شدّت ترويج ميكرد. كسانى هم كه در داخل دانشگاه داعيه ى روشنفكرى داشتند، روشنفكران مردمى نبودند؛ روشنفكرهاى كافه اى و بريده از مردم بودند! بسيارى از آنها بعد از انقلاب رفتند و امروز در كشورهاى اروپايى باز هم كافه اى اند و بيشترين محيطشان، محيط كافه هاست! دانشگاه چنين وضعى داشت.

انقلاب، دانشگاه را از اين دو آفت بزرگ نجات داد؛ دانشگاه را خودانديش، مستقل، داراى اعتماد به نفس، داراى قدرت توليد - توليد فكر و توليد علم - مرتبط با قشرهاى مختلف مردم، مرتبط با فرهنگ مردمى و متّصل به دلبستگيها و عشقها و جاذبه هاى موجود ميان مردم قرار داد. اين، اهميت بسيار زيادى دارد.(2)

انقلاب؛ برهم زننده ى وابستگى و خودباختگى علمى

اين كشور بحمدالله از اين امكانات برخوردار است. امروز به بركت انقلاب، راه انديشيدن باز شده است؛ اما يك روز بود كه اصلاً چنين اجازه اى داده نميشد. شما ببينيد قبل از انقلاب، در همين محيط دانشگاهى كشور، اصلاً اين فكر راه نداشت كه يك ايرانى ممكن است بتواند در ساختن علمى كشور خود، با استقلال حركت كند. بعضى از شما دوستان گفتيد و درست هم گفتيد كه برنامه هاى علمى و تحصيلى و آموزشى در كشور ما چيزى بود كه ديگران براى كشورى كه بايد هميشه از آن استفاده كنند و آن را استثمار نمايند، طرّاحى كرده بودند و همان عمل ميشد. فرهنگى هم در كنارش وجود داشت؛ فرهنگ وابستگى علمى و عملى به غرب و بزرگ انگاشتن غرب؛ به طورى كه اصلاً نميشود به سايه ى او رسيد؛ چه برسد كه به خود او رسيد و اصلاً او را عقب گذاشت. انقلاب آمد اينها را به هم زد.(2)

فناناپذيرى فناورى بومى

صنايع هسته اى و پيشرفتهاى آن - كه اين روزها بحثش در دنيا خيلى هست - واقعاً از افتخارات ماست. وقتى بازرسان آژانس بين المللى به ايران آمدند و فعّاليتهاى ما را در نطنز ديدند، حقيقتاً به بيش از آنچه كه تصوّرش را ميكردند، رسيدند. علّت هم اين نبود كه ما توانسته ايم يك مجموعه را راه بيندازيم، بلكه تعجّبشان به علّت اين بود كه ديدند همه ى اجزاى اين مجموعه، ساختِ داخل كشور است. حالا به فرض نطنز را بمباران كنند و از بين ببرند؛ قضيه تمام نميشود، چون دانش فنى اش اينجا وجود دارد و ايرانيها توانسته اند از درون خود بجوشانند و اين دانش را به وجود آورند. اصرار و تأكيد من به مسؤولان اين است كه روى اين نكته تكيه كنند.(2)

پيشرفتهاى علمى و صنعتى پس از انقلاب

انقلاب و نظام اسلامى، كشورى را كه حدود هفتاد و چند درصد بى سواد داشته، تحويل گرفته؛ اما امروز ما به كشورى با درصد بسيار بالاى سواد تبديل شده ايم، كه من درصد آن را تعيين نميكنم، چون نميخواهم يكى دو درصد بالا و پايين گفته شود؛ اما درصدش مشخّص است. در توسعه ى دانشگاه و دانشجو، كشور ما يك كار معجزه آسا انجام داده است. بيش از ده برابرِ هنگامى كه نظام اسلامى تشكيل شد، ما امروز دانشجو داريم. ما در همه ى اقطار كشور دانشگاه داريم. كدام شهر كوچك و بزرگ در اطراف اين كشور هست كه يكى دو تا يا بيشتر دانشگاه در آن نباشد؟

در عرصه ى فناورى - پتروشيمى، نفت، فولاد، توليدات و صنايع دفاعى - پيشرفتها حيرت آور است. سامانه هاى دفاعى يى كه امروز در كشور توليد ميشود، يك روز به رؤيا و خواب هم نمى آمد كه كشور ما بتواند حتّى محصولاتش را داشته باشد؛ اما امروز اينها را توليد ميكنند. در فناورى برتر كه در دنيا با افتخار از آن ياد ميشود، مجبور شدند على رغم همه ى دشمنيها بگويند ايران جزو ده كشورى است كه توانسته چرخه ى سوخت هسته اى توليد كند. اين چيزِ كمى نيست. البته وقتى چنين موفّقيتى پيش مى آيد، اين جنجال را هم دنبالش راه مى اندازند كه بله، اينها ميخواهند چنين كنند، چنان كنند؛ بمب بسازند. اين پيشرفتهاى مهم به بركت نظام اسلامى به وجود آمده است.

هر كدام از دانشگاههاى مهم و بزرگ كه بنده گاهى از آنها بازديد داشته ام - از دور هم اطّلاع داشتم، از نزديك هم كه ميروم، ميبينم - كارهاى تحقيقاتى شان تحسين برانگيز است. اين در حالى است كه گرفتاريهاى دولت در طول سالهاى گذشته كمتر اجازه داده سهم بودجه ى تحقيقات، آنچنان كه بايد و شايد، باشد. در زمينه هاى پزشكى و همچنين توجّه به زير ساختهاى كشور - احداث سد، راه، پايانه هاى دريايى براى نفت - و ديگر چيزها پيشرفتهاى چشمگيرى داشته ايم. اينها واقعاً به فضل پروردگار و در عين استقلال و استغنا به وجود آمده است.(2)

سرعت پيشرفتهاى علمى در كشور

آنچه در زمينه هاى علمى و فناورى در كشور ما به وجود آمده، از آنچه ما و شما اطّلاع داريم - بر اساس اظهارنظر خبرگان در اين زمينه ها - نسبت به همه ى كشورهاى مشابه خودمان، سرعت ما در اين خصوص و دستيابى مان به موفقيتها و كامرانيهاى علمى و فناورى بيشتر بوده است، كه يك نمونه اش همين مسأله ى هسته اى است كه در دنيا جنجال به پا كرده است. بد نيست به پژوهشكده ها و مراكز تحقيقات علمى سرى بزنيد و ببينيد جوانان مؤمن ما چه كرده اند. اين را هم به شما عرض كنم: در همه ى اين بخشها، مهم ترين عناصر، عناصر مؤمن و انقلابى و معتقد به مبانى اسلام و انقلاب هستند كه جلواند.(2)

پيشرفتهاى علمى بعد از انقلاب با اتكا به استعدادهاى جوان

ما به بركت قرآن توانستيم زنجيرهاى اطاعت و تسليم در مقابل قدرتهاى شيطانى را از گردن و دست و پاى خودمان باز كنيم. ما به بركت قرآن توانستيم جوانان خودمان را در راه پيشرفت و ترقّى به راه بيندازيم. امروز پايه ى علم و پيشرفت در كشور ما با قبل از پيروزى انقلاب قابل مقايسه نيست. امروز ميليونها جوان ايرانى با احساس استقلال انسانى خودشان و با احترامى كه به ارزش استعدادهاى آنها ميشود، حركت ميكنند.(2)

پيشرفتهاى علمىِ امروز؛ مديون ايثارگرانِ ديروز

امروز ملت ما در ميدان علم و تحقيق و سياست و سازندگى كشور پيشرفت كرده است. ملتى كه براى يك كار عمرانىِ كوچك مجبور بود متخصصان بيگانه را بياورد، امروز كشور را با نيروى خود، به دست جوانان خود و در بخشهاى مختلف ميسازد و بنا ميكند. براى يك ملت، پيشرفت اينهاست. ملت ما در ميدانهاى علمى دنيا رتبه مى آورد و با كشورهايى كه سالهاى متمادى از لحاظ پيشرفت علمى جلوتر از ملت ما بودند و زمامداران نالايق طاغوتى نگذاشته بودند اين ملت استعداد خود را نشان دهد و عقب مانده بود، در ميدان آزمايش علمى مسابقه ميگذارد و بر آنها پيروز ميشود. اينها واقعيّاتى است كه در جامعه ى ما وجود دارد. اينها به بركت ايثار جوانان شما، شهيدان شما، سلامت شما جانبازان و به قيمت رنجهايى كه شما ايثارگران تحمّل كرديد، به دست آمده است.(2)

نگاه خوش بينانه به مسايل آموزش عالى

بايد نگاه ما به مسايل آموزش عالى و تحقيقات كشور در همه ى رشته ها، نگاه خوش بينانه باشد، نه نگاه بدبينانه و همراه با تأسّف و تأثّر. البته نه به خاطر اينكه ما نبايد آرزوى پيشرفت و سرعت عمل در اين زمينه داشته باشيم - بديهى است كه ما هر مقدار كه در زمينه ى آموزش عالى و تحقيق و گرم كردن فضاى علم و پژوهش در كشور پيش برويم، كم است و هنوز راه طولانى يى در پيش داريم - بلكه به خاطر اينكه ما بايد به آنچه كه در طول سالهاى بعد از انقلاب و به خصوص آنچه كه در سالهاى اخير پيش آمده، نگاه كنيم و بدانيم كه شتاب خوبى پيدا كرده ايم و دانشگاههايمان در اين زمينه پيشرفت خوبى كرده اند.

آن طور كه بنده استفسار كردم و مسؤولان مورد وثوق - آقاى رييس جمهور و بعضى ديگر از مسؤولان - به من گزارش دادند، بودجه ى تحقيقاتى در همين چند سال اخير خيلى بالا رفته و آن طور كه دانشگاهيان مورد اعتماد از گوشه و كنار دانشگاههاى كشور اطّلاع ميدهند، بحمدالله عملاً ميدان و كار تحقيقاتى و ميل به پژوهش در دانشگاهها زياد شده و جايگاه خوبى پيدا كرده است. اين، نشان دهنده ى سيْرِ ماست. شايد اگر در مقام توقّع و انتظار باشد، من انتظارم از شما كمتر نيست؛ من خيلى توقّعم براى پيشرفت اين گونه امور زياد است و اگر اين توقّع نباشد، پيش نميرويم. نميخواهم نصيحت كنم كه بيش از اين توقّع و انتظار نداشته باشيد - چرا؛ داشته باشيد و دنبالش حتماً حركت كنيد - بلكه ميخواهم بگويم نگاه نبايد نگاهِ بدبينانه و همراه با تأسّف باشد. نگاه بايد خوش بينانه باشد و با همين نگاه ما وارد ميدان شديم و به فضل پروردگار جلو هم رفتيم و باز هم جلوتر از اين خواهيم رفت و ان شاءالله تحقيقات در زمينه هاى مختلف، رشد شايسته ى خودش را پيدا خواهد كرد. واقعيت، اين را به ما ميگويد.(1)

رشد سطح علمى دانشگاههاى بزرگ كشور

الان در بسيارى از دانشگاههاى ما، جوانان فعّالند و آن طور كه افراد خبره و وارد به من گزارش داده اند، سطح كار علمى و تحقيقى در بيست، سى دانشگاه بزرگ كشور از لحاظ استعداد، كار، كوشش و پيگيرىِ استادان و داشتنِ استادهاى خوب، برابر با دانشگاههاى خوب و پيشرفته ى دنياست. بحمدالله پيشرفتها خوب است. اينها امكاناتى نيست كه كسى براى اين كشور به ارمغان آورده باشد؛ متعلّق به اين كشور است. منتها مستبدّان داخلى از يك طرف و استثمارگران خارجى از طرف ديگر نميگذاشتند. حال كه بحمدالله كشور هم مستقل است و هم آزاد، اين دانشها به تدريج بيشتر بروز خواهد كرد.(2)

بالاترين نرخ رشد علم و تحقيق در ايران

من شنيده ام كه در برخى از محافل سياسىِ حسّاس دنيا گفته شده كه ما نخواهيم گذاشت يك ژاپن اسلامى در اين منطقه به وجود آيد! آن ژاپن اسلامى، شما هستيد. اين حرف بى خود هم گفته نشده است؛ به خاطر اينكه كشور ما بر حسب آمار از لحاظ - به قول رايجِ معروف - نرخ سرعت رشد علمى و تحقيقى، در بُرهه اى از زمان و در همين چند ساله، بالاترين نرخ رشد را در دنيا داشته است. البته آنچه كه در قدر مطلق و موجودى ماست، نشان دهنده ى اين است كه با پيشرفتهاى دنيا هنوز خيلى فاصله داريم؛ اما فاصله بسيار بسيار زيادتر بوده و ما توانسته ايم اين فاصله را با سرعت بالا كم كنيم. اين موضوع در كشور ما در همين ده، پانزده سالِ اخير اتّفاق افتاده است. البته امروز قدرمطلقهاى ما نسبت به گذشته خيلى تفاوت دارد.(2)

پيشرفت علمى، نتيجه ى احياى هويت ملى توسط انقلاب

بعد از پيروزى انقلاب اسلامى - كه انقلابى بر اساس يك هدف تعريف شده ى فرهنگى بود - كه به مقوله ى فرهنگ اهميت داده شد و به مقوله ى هويت ملى - كه خودِ هويت ملى يك كشور، فرهنگ است و خود اين جزو مصاديق و سطور برجسته ى فرهنگ يك ملت است - اهتمام ورزيده شد، بركاتى بر اين كار مترتب شد كه اين بركات به هيچ وجه ممكن نبود در اين كشور به وجود بيايد. اين نوآوريها، اين پيشرفتهاى علمى، اين جسارتِ وارد شدن در عرصه هاى نوِ علمى و تحقيقى - كه امروز در كشور ما خوشبختانه مشاهده ميشود - به خاطر همين اعتماد به نفسى است كه از احياى هويت ملى پيدا شده است؛ اين را انقلاب به وجود آورد.(2)

پيشرفتهاى ناباورانه ى كشور در علوم و فناورى

چه كسى خيال ميكرد نظام جمهورى اسلامى در سال پنجاه ونه كه جنگ را بر ما تحميل كردند و آرپى جى براى زدن نداشت و نميتوانست توليد كند، امروز در مقوله ى تسليحات، پيشرفتهايى كرده باشد كه براى آنها خيره كننده است؛ در زمينه ى علوم، پيشرفتش آنچنان است كه مجموعه ى جوانان دانشمند و نخبه ى اين نظام، كه متصل و متعلق به اين نظامند، در اغلب آزمونهاى جهانى سرآمد ميشوند. در زمينه ى فناورى به جايى رسيده كه برخلاف همه ى اَقران خود، بدون استفاده از كمك و راهنمايى و دستگيرى ديگران، ميتواند فناورى و غنى سازى هسته اى را خودش توليد كند؛ اين پيشرفتها تن قدرتهاى متجاوز را ميلرزاند.(1)

رويش نسل جوان محقق و پرتلاش در حوزه و دانشگاه

ما از لحاظ علمى و سازندگى پيشرفت كرديم و آنچه در اين كشور در بخشهاى مختلف انجام شده، حقيقتاً ميتواند الگو باشد. كار زيادى در همه ى بخشها در زمينه ى ترويج دين، در زمينه ى رشد، گسترش و ترويج علم، در زمينه ى شكوفايى استعدادها، در زمينه ى زيرساختهاى عظيمى كه براى اداره ى كشور و براى رفاه عمومى لازم بوده، و در زمينه هاى گوناگون، انجام شده است. امروز نسل جوان محقق و عالم و فاضل و اهل تلاش علمى كه به طور گسترش يافته يى در كشور وجود دارد - هم در دانشگاهها، هم در حوزه ها - به وجود آمده اند؛ اينها حقايق و واقعيات است. اين، نشان دهنده ى اين است كه اين موجود، قابل دوام، باثبات، قابل گسترش و قابل ريشه يافتن بود؛ دنيا اين را ميبيند.(2)

پيشتازى ايران در توليد سوخت هسته اى و سلولهاى بنيادى

الان دهها كشور از سوخت هسته اى استفاده ميكنند؛ اما كشورهايى كه سوخت هسته اى را ميتوانند توليد بكنند - كه امروز در جريان همين مسأله، اين جنجال هسته اى ايران را راه انداختند - خيلى معدودند؛ شايد حدود ده كشورند، كه يكى از آنها ايران است.

همين مسأله ى سلولهاى بنيادى - كه من چند بار تا حالا آن را مطرح كرده ام - كه جوانهاى مؤمن، متعبد و انقلابى ما در آزمايشگاههاى خودشان توانسته اند سلولهاى بنيادى را توليد، تكثير و منجمد كنند و به كار ببرند؛ قلب درست كنند، به قلب تزريق

ص: 258

اهميت علمى و فنى سد كارون 3

در زمينه ى ديگر فناوريهاى گوناگون هم حرف زياد است؛ ولى چون فناورى هسته اى سر زبانهاست، ما اين مسأله را ذكر كرديم؛ والّا در رشته هاى ديگر و زمينه هاى ديگر هم خيلى كارهاى علمىِ بزرگ و خوبى شده. در مورد سد كارون 3 كه آقاى رييس جمهور چند وقت پيش آن را افتتاح كردند، يكى از دوستان ما ميگفت اگر كشورهاى ديگر بودند، براى سد كارون 3 سرود درست ميكردند؛ اين قدر مهم است.(2)

روند تصاعدى پيشرفت علم در كشور

شما ببينيد از ده سال پيش تا الان، همين وضعيتى كه شما در آن هستيد، چقدر تفاوت كرده. ده سال پيش ما اين پديده ها را نداشتيم؛ اين پيشرفتهاى المپيادى را نداشتيم؛ اين نوآوريها را در محيطهاى دانشگاهى و دانشجويى نداشتيم؛ اما امروز داريم. البته اين روند با تصاعد هندسى پيش ميرود؛ همين طور خودش را ميزايد و توليد ميكند. اين روند ان شاءالله رو به افزايش خواهد بود و مطمئناً روزى كه به اميد خدا شما جوانهاى امروز مردان ميان سالى شديد و سررشته هاى كار در اين كشور دست شماها قرار گرفت، ان شاءالله كار خيلى آسان تر و روان تر خواهد بود. آن روز ماها نيستيم، ولى شماها كمربسته ى يك كار عظيم و بزرگ هستيد.

من اين مطلب را داخل پرانتز بگويم؛ هفته ى گذشته به يك مشت جوان كه اينجا آمده بودند، گفتم آن روزى را بايد دنبال كنيم كه اگر در دنيا دانشمندى خواست يك نظريه ى علمى را بفهمد، بشناسد، حل كند و با يك اختراع آشنا شود، مجبور شود زبان فارسى را ياد بگيرد.(2)

صدها و هزارها درصد پيشرفت بعد از انقلاب

انقلاب اسلامى و نظام اسلامى، كشور را از وابستگى نجات داد؛ اين قيد و بندها را برداشت و راه ملت را باز كرد. امروز كشور در صنعت، در توليد، در فناورى، در علم، در تهيه ى زيرساختهاى اساسى براى بناى آينده ى كشور، با قبل از انقلاب قابل مقايسه نيست. وقتى آمارها و شاخصها را نگاه ميكنيم، بعضى از موارد صدها درصد، بعضى از موارد هزار درصد، و بعضى از موارد هزارها درصد در شاخصهاى اساسى پيشرفت پيدا شده است.(1)

خلاقيت علمى؛ محصول نگاه نو انقلاب

نگاه به مقوله ى علم و تحقيق و معنويت و پيشرفت در خلاقيت فكرى و ذهنى و علمى، از مقولاتى است كه در كشور ما - لااقل در اين دهه هاى اخير - سابقه ى زيادى ندارد. اينها محصول نگاه نويى است كه انقلاب به ما داد. ما امروز به خودمان ميباليم و احساس ميكنيم كه ميتوانيم در ميدان دانش و معرفت و فناورى و انواع معارف بشرى حركت كنيم و نوآورى كنيم. ديروز اين باور در كشور ما وجود نداشت، كما اينكه امروز هم براى بعضيها هنوز وجود ندارد.(1)

ارزش علمى و اقتصادى مسأله ى هسته اى

براى ما مسأله ى هسته اى، مسأله ى علمى و اقتصادى است. در مسأله ى هسته اى، راهى را كه تا الان آمده ايم و بحمدالله به طور كامل هم موفق بوده ايم، اگر بتوانيم در آن پيش برويم و به آخر برسانيم، اين يك پيشرفت علمى براى كشور است. جوانان ايرانى در اين ميدان، مهارت و استعداد و توانايى علمىِ خودشان را ثابت كرده اند؛ اين از لحاظ علمى خيلى براى ما باارزش است.(2)

پيشرفتهاى علمى مشهود در كشور و ظرفيتها

آن وقت مشكل ما مشكلى بود كه امروز در كشور وجود ندارد. آن سالها ما پزشك به قدر لازم نداشتيم؛ استاد دانشگاه به قدر لازم نداشتيم؛ بارهاى سنگينِ كارى زمين مانده بود. مراد از جذب نخبگان، آن بود. در همه ى بخشهاى مختلف، ما مشكل داشتيم؛ مشكل تحصيلكرده و دانشمند و عالم و استاد داشتيم. امروز خوشبختانه همان تلاشها به نتيجه رسيده و نتيجه اش چيزى است كه شماها داريد بيان ميكنيد. كشور بحمدالله بخشهاى علمىِ محض، بخشهاى تجربى، بخشهاى علوم مختلف و پيشرفتهاى گوناگون را شاهد است. البته همان طور كه شماها مكرر گفتيد، بنده هم عقيده ام اين است كه ظرفيت، خيلى بيش از اينهاست. من اين نكته را روى شواهد علمى و قطعى عرض ميكنم، نه روى خطابيات.(2)

تحريمها؛ عامل پيشرفتهاى علمى و صنعتى كشور

تهديد ميكنند كه ما ملت ايران را تحريم خواهيم كرد؛ مگر تا حالا تحريم نكرديد؟! مگر تا حالا ملت ايران دچار تحريم شما قدرتهاى زورگو نبوده است؟! اگر ما امروز پيشرفتى پيدا كرده ايم و در علم، صنعت و برخى از صنايع، در منطقه حرف اول را ميزنيم، اينها در همين شرايط تحريم براى ما پيش آمده است. ما پيشرفت نظامى پيدا كرده ايم؛ پيشرفت علمى پيدا كرده ايم؛ در زمينه هاى پزشكى پيشرفتهاى شگفت آور پيدا كرده ايم؛ در زمينه ى صنعت، در برخى از صنايع بسيار پيچيده كه دنيا تصور نميكرد، ما پيشرفت پيدا كرده ايم. ما در زمينه ى علوم زيستى پيشرفت پيدا كرده ايم؛ علوم و دانشهايى را كه دارندگان آنها، هرگز اجازه نميدهند غير از يك مجموعه ى كوچك خودشان، كسى به آنها دست پيدا كند؛ ما به اين دانشها دست پيدا كرده ايم.

همه ى اينها در شرايط تحريم به وجود آمده است. اگر تحريم نميكردند، شايد به اينجا نميرسيديم؛ اگر پول ما را ميگرفتند، سلاحهاى دسته چندم خودشان را به ما ميدادند، ما به فكر نمى افتاديم كه از ابتكار و استعداد جوانانمان استفاده كنيم؛ امروز هواپيما هم توليد كنيم، تانك هم توليد كنيم، موشك هم توليد كنيم و از بسيارى از كشورهاى منطقه در اين توليدات جلوتر باشيم. اگر بازارها را باز ميكردند، هرچه ميخواستيم به ما ميدادند، پول ما را ميگرفتند، توى جيبشان ميريختند؛ امروز هم ما به اين پيشرفتها نرسيده بوديم. ما را از تحريم ميترسانيد؟!(2)

ثمرات شيرين شجره ى طيبه ى جمهورى اسلامى

ما ملتى بوديم خودباخته و به نيروهاى درونى خودمان ناآشنا و بى اعتقاد، و به زرق و برق بيگانگان چشم دوخته و فريفته؛ ولى اين شجره ى طيبه [ى جمهورى اسلامى]، ما را به ملتى با ابتكار، با اعتماد به نفس، با حرفهاى نو و تازه در زمينه هاى گوناگون تبديل كرد. ثمرات شيرين اين شجره ى طيبه، امروز هزاران محقق و پژوهشگر، هزاران عالم و دانشمند، هزاران مغز متفكر و سرانگشت كارآمد در انواع و اقسام عرصه ها و صحنه هاست؛ چه در علوم انسانى، چه در علوم تجربى، چه در مسايل اجتماعى، چه در سياست و چه در دين. امروز ما كشورى هستيم با جمعيت غالباً جوان، پُرانگيزه، باايمان و داراى همه ى شرايط پيشرفت.

عزيزان من! كشور ما در مسير رشد و پيشرفت افتاده است و از آن حالت خواب آلودگى و رخوتى كه در طول دهها سال بر او تحميل شده بود، با انقلاب عظيم ما و نظام جمهورى اسلامى ما، بيرون آمده است.

امروز هر حركت علمى و تحقيقى كه بخواهد در علوم مختلف در اين كشور انجام بگيرد، استادان كار و محققان ميتوانند دهها، صدها، هزارها ذهن آماده را براى افتادن در

ص: 266

مشوق مسؤولان براى پيشبرد علمى كشور

تجربه ى موفق انقلاب هم نشان داده است كه اگر ما به عنوان مسؤولان نظام و كشور در اين ميدان وارد بشويم، حركت، حركتِ خرسندكننده و تشويق آميزى خواهد بود. ما از لحاظ كميت دانشجويى، امروز تقريباً پانزده برابر قبل از انقلاب دانشجو داريم. در حالى كه جمعيت كشور تقريباً دو برابر شده است، جمعيت دانشجويى ما تقريباً پانزده برابر شده است. تعداد دانشگاهها، اساتيد، رشته ها و كارهاى نوِ علمى و فناورى و تجربى، تشويق كننده ى مسؤولان است كه در اين زمينه پيش بروند.(2)

ورود به ميدانهاى پيشرفت علمى به بركت انقلاب

در عين حال كه سالهاى متمادى قدرتهاى وابسته، قدرتهاى فاسد، قدرتهاى بى كفايت و پادشاهان ظالم چنين وضعى را براى ملت ما به وجود آوردند، به مجرد اينكه به وسيله ى انقلاب اسلامى دروازه ى ورود به اين جاده براى ملت ما باز شد و ملت ما وارد ميدان رقابتهاى جهانى و مسابقات جهانى شد، پيشرفتهاى بزرگى به دست آورد. ملت ما، هم در زمينه هاى علمى، هم در زمينه هاى سياسى، امروز در جهان يك ملتِ داراى نشان و شناخته شده است؛ يك چهره است در ميان ملتها. در زمينه هاى علمى، ما به نسبت اين زمان پيشرفته هستيم.

البته عقب ماندگيهاى دويست ساله را در ظرف بيست سال و سى سال نميشود جبران كرد؛ اما در اين بيست و چند سال، ما با سرعت بسيار بيشترى نسبت به همين مدت زمانى جلو رفته ايم. امروز شما نگاه كنيد؛ جوانان ما در زمينه ى انرژى هسته اى، در زمينه ى سلولهاى بنيادى، در زمينه ى ضايعات نخاعى و در دهها زمينه ى ديگر - كه اگر ملت ما از آنها به روشنى آگاه بشوند، شادمان خواهند شد - پيشرفت داشته اند. برجستگان علمى كشور ما امروز توانسته اند در دنيا بدرخشند و تحسين جهانيان را جلب كنند.(2)

مقايسه ى صحيح جهت سنجش پيشرفتها

جوان امروز ما، دانشجوى امروز ما كه شما هستيد، نسخه ى گذشته را جلوى چشم نداريد تا مقايسه كنيد كه امروز چه هست و آن روز چه بود. شما امروز كشورتان را با يك كشور پيشرفته اى كه مثلاً دويست سال سابقه ى تحرك علمى و پيشرفت علمى و تحقيق دارد نگاه ميكنيد، ميبينيد كمبود دارد، ميگوييد كمبود است. درست هم هست، بله؛ اما اين مقايسه، مقايسه ى علمى يى نيست. كشور را بايد با آنچه كه بود، مقايسه كرد؛ كشور را بايد با كشورهاى مشابه و همجوار مقايسه كرد.(1)

لزوم اعتماد به نفس ملى در جامعه ى علمى

آنچه كه انقلاب به ما داده و توقع ما از خودمان است، اين است كه اين را روز به روز در خودمان تقويت كنيم؛ آن، اعتماد به نفس است؛ اعتماد به نفس ملى. ملت به خود اعتماد به نفس داشته باشد، بداند كه ميتواند مقاصد خودش را با همت بلند و با مجاهدت و با همدستىِ همه ى كشور با يكديگر، پيش ببرد؛ اين را بايد بدانيم. جامعه ى دانشگاهى ما در زمينه ى كار خود، در زمينه ى علم پژوهى خود، بايد اين را از بُن دندان باور كند و دانشجوى ما، استاد ما، محقق ما، مديران دانشگاهى ما بدانند كه هر كارى بخواهند، ميتوانند بكنند؛ در سايه ى همت، در سايه ى مجاهدت و در سايه ى تلاش. اين، آن چيزى است كه ما لازم داريم.(2)

ص: 270

بر هم زدن ركود علمى در منطقه

نظام جمهورى اسلامى در اين مدت توانسته است با قدمهاى بسيار بلندى در همه ى زمينه ها به پيش برود. در ميدان سياست، ادبيات سياسى دنيا را با عناصر مهمى تغيير داد؛ در ميدان علم، ركود مطلق حاكم بر اين منطقه و اين كشور را بر هم زد. جوانان ما به خود اميدوار شدند؛ خود را باور كردند.(1)

هويت جهاد دانشگاهى

جهاد دانشگاهى مولود مبارك انقلاب است. همين طور كه در قرآن كريم در مقايسه ى دو مسجد ميفرمايد: «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى اَلتَّقْوىٰ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ، فِيهِ رِجٰالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا »(2)، جهاد دانشگاهى همين جور است؛ جزو معدود رويشهاى اصلى خود انقلاب است.

اين معنايش اين نيست كه جهاد از اول در هر برهه ى از زمان، هر جور بوده، هر جور فكر كرده، هر جور كار كرده، درست است؛ نه، ما آدمها گاهى درست فكر ميكنيم، گاهى غلط فكر ميكنيم، گاهى درست عمل ميكنيم، گاهى غلط عمل ميكنيم. ملاك قضاوت، اين تناوبها و پيچ و خمها نيست؛ ملاك قضاوت، هدف گيرى و جهت گيرى و استمرار در حفظ اين هدف است؛ ولو حالا گاهى انسان خطايى هم بكند، لغزشى هم بكند. من هويت جهاد را درنظر دارم كه بركات زيادى هم بحمداللَّه داشته.(3)

علت تكريم مؤسسه ى رويان

اگر بخواهم اين الگوى مطلوب را در يك جمله معرفى كنم، عبارت است از: تركيب علم، ايمان، تلاش. هم علم را جدى گرفتند، هم ايمان و پاى بندى و تقوا را - نه به صورت يك سربار، بلكه به شكل يك عنصر اصلى در بافت مجموعه و در بافت كار - و هم خستگى را فراموش كردند، كه به گمان من مرحوم كاظمى جان و سلامت خودش را هم سر همين كار گذاشت؛ يعنى اين دنبال گيرى و اين اهتمامها و خسته نشدنها. لذا رويان در چشم من بسيار گرامى است و عزيز است و شما جوانها و مردان و زنان مؤمن و عزيزى كه در اين مجموعه كار ميكنيد، براى من عزيز هستيد و معتقدم رويان استعداد بسيار زيادى براى كار كردن و براى پيش رفتن دارد.(1)

تقدير از جرأت تحول در نظام آموزشى كشور

تحول يك كلمه است، لكن در پشت اين وجودِ لفظى، در پشت اين كلمه، يك دنيا كار نهفته است. اولاً، اين كارها چيست؛ ثانياً، با چه هدفى اين كارها قرار است انجام بگيرد؛ ثالثاً، چگونه بايد اين كارها انجام بگيرد.

پاسخ به اين سه تا سؤال، يك عمر كار است. ما همه ى اينها را در زير كلمه ى تحول قرار ميدهيم و ميگوييم: تحول. خوب، اصلِ اينكه شما به فكر تحول افتاده ايد و ميخواهيد يك دگرگون سازىِ عميق در كار آموزش و پرورش كشور انجام بدهيد، حقيقتاً جاى تشكر دارد؛ همتى به خرج داديد، جرأتى به خرج داديد، اسم تحول آورديد؛ چون گاهى نظامها آنچنان به نظر ماندگار و به هم جوشيده و غير قابل تغيير به نظر ميرسند كه انسان جرأت نميكند به آنها به قصد تغيير و تبديل نزديك شود. خوب، شما جرأت كرديد، گفتيد ميخواهيد در نظام آموزشى كشور تحول ايجاد كنيد. خودِ اين خيلى مهم است.(2)

اثر عكس تحريمها در حركت علمى كشور

امكاناتى كه جمهورى اسلامى توانسته است با قدرت، با ابتكار، با استفاده از خلاقيت خود و با جوشش درونى به وجود بياورد، چشمها را خيره كرده است. در زمينه هاى گوناگون علمى و فناورى و پيشرفتهاى گوناگون هم كه جاى خود دارد و روشن است، كه يك نمونه اش اين مسأله ى انرژى هسته اى است. اينها همه در دوران تحريم و در دوران فشار، به دست ملت ايران آمد. يعنى تحريمها، نه فقط اثرى نكرد، بلكه اثر عكس كرد؛ نيروهاى درونى را به فكر واداشت و به حركت وادار كرد.(1)

پيشرفتهاى علمى؛ محسوس و قابل اندازه گيرى

ما خيلى جلو رفته ايم. آنچه كه جلو چشم است و محسوس و قابل اندازه گيرى است، پيشرفتهاى علمى ماست كه يك نمونه اش همين مسأله ى هسته اى است و نمونه هاى فراوان ديگرى هم دارد. با اين پيشرفت، دشمنان ما البته مخالف اند.(2)

توجه يزديها به استعدادهاى علمى

امروز هم وقتى نگاه ميكنيم، ميبينيم استان يزد در طول چهارده سال پى درپى بيشترين نسبت قبولى در دانشگاهها را نسبت به شركت كنندگان در كنكور سراسرى كشور ارايه دادند. اين چيز كمى نيست، اين نشان دهنده ى اين است كه استعداد علمى، استعداد دانشمند شدن، استعداد نخبه شدن، استعداد تبديل شدن به بازوان توانا و مغزهاى متفكرى كه ميتواند اين ملت را تكان بدهد و به سوى آينده اى كه انقلاب اسلامى براى او ترسيم كرده است، به پيش ببرد، در اين استان فراوان است.

جوان يزدى، مرد و زن يزدى، روحانى يزدى، روشنفكر يزدى، استاد يزدى بايد قدر اين استعداد را بداند؛ و همه بدانند كه شكر اين نعمت، در شناختن آن، در به كار گرفتن آن، در راه اندازى آن است.(1)

ثمره ى احياى گنجينه هاى درونى

ملت ايران در درون كشور خود، در درون استعدادهاى مردم خود، در عمق تاريخ خود، گنجينه هاى بسيار زيادى دارد؛ ما ميخواهيم اين گنجينه ها را احيا كنيم. اين گنجينه ها وقتى احيا شود، يك ملت ثروتمند ميشود؛ يك ملت عالم ميشود. فناورى، علم، تمدن، قدرت بيان و جايگاه برتر در مجادلات بين المللى براى او حاصل ميشود. آن وقت آن ملت ميشود الگو براى ملتهاى ديگر. تا امروز هم ملت ما الگو بوده است.(1)

حافظه محورى به جاى فكر محورى

بالاخره اين ماجراى «شاگرد، استادى» تا ابد نبايد طول بكشد. بله، ما حاضريم شاگردى كنيم پيش كسى كه بلد است آن چيزى را كه ما بلد نيستيم؛ اما ديگر تا ابد كه نبايد انسان شاگرد بماند. ما بايد خودمان استاد بشويم. يكى از چيزهايى كه ياد گرفتيم، مسأله ى آموزش و پرورش است. آنها شيوه هاى آموزش و پرورشىِ خوبى داشتند و ما هم از آنها ياد گرفتيم. اينكه دبستانها از مكتب خانه هاى قديم بهتر بود؛ دبستان، دبيرستان، تقسيم بنديها، خوب بود، اينها را كه ما رد نميكنيم؛ اينها مفيد است؛ اما بالاخره چقدرش، چه جورش، با كدام رويكردش، ما ديگر به اين توجه نكرديم و يكپارچه گرفتيم. آنها گفتند شش كلاس اين جور باشد، شش كلاس آن جورى باشد، ما همان را آورديم. بعد، آنها روششان را تغيير دادند، پنج كلاس و سه كلاس و فلان، ما هم اين را ياد گرفتيم، آورديم. خوب، اينكه نميشود. آنها كتاب درسى با درسهاى مختلف داشتند، گفتند اينها را تعليم بدهيد، ما هم همين طور اين تراكم تعليمات را فرا گرفتيم. شيوه ى سازماندهى آموزش و پرورش هم از لحاظ قالب، هم از لحاظ محتوا يك شيوه ى تقليدى محض است.

اين درست نيست. ما بايد نگاه كنيم ببينيم چه لازم داريم، اين شيوه اى كه هست، كجايش معيوب است. اين شيوه عيوبى دارد كه يكى از عيبهايش همين حافظه محورى است به جاى فكر محورى. آموزش و پرورش ما حافظه محور است. بچه ها بايد

ص: 279

رتبه هاى علمى فرزندان شهدا و جانبازان

من در شرح حال شهداى شيراز، ديدم كه تعدادى از فرزندان شهداى شيراز و استان فارس، رتبه هاى علمىِ بالا و رتبه هاى تحقيقىِ بالا به دست آورده اند. اين چه جور به دست مى آيد؟! با مجاهدت آن مادر، آن همسر شهيد، آن شيرزن و آن مجاهده ى فى اللَّه؛ جهاد او اين است: «حسن التّبعّل» . حسن التّبعّل يعنى اين؛ يعنى آبروى شوهر را حفظ كردن؛ شخصيت شوهر را حفظ كردن؛ اين حسن التّبعّل است. يك نمونه اش همين است كه شوهر رفت در راه خدا؛ بچه هايش و جوجه هايش را در آغوش رعايت خودشان و با تربيت خودشان آنچنان بزرگ كنند كه اينها احساس افتخار كنند و راه شهيد را ادامه بدهند.(2)

فارس؛ استانى محجوب در عين برجستگى علمى

يكى از چيزهايى كه در اين استان انسان احساس ميكند، اين است كه اين استان با وجود داشتن استعدادهاى برجسته، استان محجوب و باحيايى است؛ مثل انسانهايى كه سواد و فضل زيادى دارند، اما خيلى اهل گفتن و نشان دادن و اظهار كردن نيستند؛ اين را انسان اينجا حس ميكند. اين همه مفاخر در گذشته و در زمان حال. من ديروز در جلسه ى نخبگان لذت بردم از ديدن نخبگان علمى، ادبى، كارآفرينان، شخصيتهاى مفيد براى جامعه - چه از لحاظ ذهنى، چه از لحاظ عرصه ى عملى - در عين حال تبليغات و ارايه و نشان دادن اين همه استعداد در شيراز، آنچنان كه بايد و شايد، نيست. مردم فارس اهل قال نيستند؛ آدم احساس ميكند.

بحمداللَّه اينجا خيلى اهل كارند؛ تحرك علمى، تحرك عملى؛ در صنعت، در كشاورزى؛ انسان تحسين ميكند. مردم فارس اهل قال نيستند؛ اهل گفتن و جنجال كردن و مردم را به خود متوجه كردن نيستند؛ اين بايد يك جورى جبران شود.(1)

نتايج بحث درباره ى پيشرفت علم

خيلى روز شيرين و ساعت خوشى براى بنده است كه در جمع يك مجموعه ى نخبه، زبده و اميدبخش براى آينده ى كشور، بنشينيم و راجع به يكى از اساسى ترين و اصلى ترين مسايل كشور - كه مسأله ى پيشرفت علم و بر اساس آن پيشرفت فناورى است - بحث كنيم. همه ى مطالبى هم كه برادران و خواهران و جوانان عزيز ما آمديد اينجا و بيان كرديد، اين فكر را در انسان تقويت ميكند كه جريان نخبه پرورى و توسعه ى فكر سازنده در بين جوانان كشور، يك جريان رو به رشدى است؛ داراى پيشرفت است و آينده ى خوبى را نويد ميدهد. انسان ميبيند كه هم توجه و انگيزه ها براى پيشرفت علم و اعتنا به اهميت علم و فناورى بيشتر شده، هم جهت گيريها با اهداف والاى نظام جمهورى اسلامى هم خوان تر و منطبق تر شده است.(1)

پيشرفتهاى مقبول در مباحث علمى

يك نكته اين است كه ما هر چه كه عرض ميكنيم، با اين پيش فرضها بايستى ملاحظه بشود. ما چند پيش فرض داريم. يكى اين است كه پيشرفت علمى، ضرورت حياتى كشور در علوم مختلف است؛ البته رتبه بندى علوم را بعد عرض ميكنيم، كه يكى از كارهاى مهم است.

پيش فرض دوم اين است كه اين پيشرفت علمى، اگرچه كه با فراگيرى علم از كشورها و مراكز پيشرفته ترِ علمى حاصل خواهد شد - بخشى از آن بلاشك اين است - اما فراگيرى علم يك مسأله است، توليد علم يك مسأله ى ديگر است. نبايد ما در مسأله ى علم، واگن خودمان را به لوكوموتيو غرب ببنديم. البته اگر اين وابستگى ايجاد بشود، يك پيشرفتهايى پيدا خواهد شد؛ در اين شكى نيست؛ ليكن دنباله روى، نداشتن ابتكار، زيرِ دست بودنِ معنوى، لازمه ى قطعىِ اين چنين پيشروى يى است؛ و اين جايز نيست.

بنابراين، ما بايد علم را خودمان توليد كنيم و آن را بجوشانيم. هر پله اى از پله ها كه انسان در مدارج علم بالا برود، او را آماده ميكند براى برداشتن گام بعدى و رفتن به يك پله ى بالاتر. اين حركت را بايستى ما از خودمان، در درون خودمان، با استفاده ى از منابع فكرى و ذخاير ميراث فرهنگى خودمان ادامه بدهيم و داشته باشيم.

سوم اينكه، اين پيشرفت علمى بايستى با خودباورى اولاً، اميد به موفقيت ثانياً، حركت جهادگونه ثالثاً، همراه باشد. چون ما فرض را بر اين گذاشتيم كه پيشرفت علمى، بايستى با نگاه بومى و با تكيه ى به فرهنگ خودمان باشد - فرهنگ ما يعنى اسلام و مواريث ملىِ پسنديده ى ما - و نيز ناظر به نيازهاى كشور. اين، بايستى مجموعه ى حركت علمى ما را تشكيل بدهد. ممكن است بعضى خدشه كنند كه آقا مگر ميشود؟ ما بايد اين باور را پيدا كنيم - همين طور كه حالا بعضى از آقايان فرمودند - كه ميتوانيم. بدانيم كه وقتى حركت انجام گرفت، اميد رسيدن به موفقيت وجود دارد.

ص: 283

امكان دست يابى به پيشرفتهاى باور نكردنى

يقيناً قبل از انقلاب - قبل از اينكه اين حركت و شوق در مردم به وجود بيايد؛ اين احساس دليرى در مقابل موانع در مردم ما به وجود بيايد - اگر ميگفتند كه كشور ما خواهد توانست به اين نقطه از دانشهاى گوناگون برسد، كسى باور نميكرد. آن روزى كه براى يك بيمارى معمولى كه امروز توى بيمارستانهاى درجه ى سه و چهار در شهرستانهاى دور ما به راحتى آن را علاج ميكنند، افراد ناچار بودند به كشورهاى خارج بروند، پولهاى زيادى بدهند، منت زيادى را بكشند - اين مال خيلى قديم نيست، مال همين پيش از انقلاب است - با اين وضعى كه امروز ما داريم در دانشهاى گوناگون و در بخشهاى مختلف، يقيناً يك روزى به نظر خيليها دست نيافتنى بود؛ اما ملت ما به او دست يافت، جوانهاى ما به او دست يافتند. همين مسأله ى هسته اى از اين قبيل است؛ مسايل گوناگون در بخشهاى علمى از اين قبيل است.(2)

مقايسه ى پيشرفتهاى علمى امروز با ديروز

عنصر ديگر، زيرساختهاى كشور است. امروز كشور ما مثل دهه ى اول يا دهه ى دوم انقلاب نيست كه زيرساختهاى علمى و مورد نياز را در كشور فاقد باشد. امروز جوانهاى ما و متخصصين ما و دانشمندان در هر رشته اى كه وارد ميشوند، ميتوانند كارهاى بزرگ انجام دهند؛ لذا امروز در كشور آن چيزهايى كه براى يك پيشرفت وسيع در زمينه ى ارتباطات، در زمينه ى مواصلات، در زمينه ى تحقيقات علمى، در زمينه ى ساخت و سازها مورد نياز است، بحمداللَّه آماده است. ما از لحاظ راههاى مهم و بين المللى، از لحاظ ساخت فرودگاه، از لحاظ ارتباطات بى سيم و باسيم، شبكه هاى ارتباطى، از لحاظ ساخت سدها، احتياجى به ديگران نداريم.

يك روزى بود كه به خاطر كسى خطور هم نميكرد كه عناصر داخلى و متخصصين داخلى بتوانند سد بسازند، سيلو بسازند، بزرگراه بسازند، فرودگاه بسازند، كارخانه ى فولاد بسازند؛ در همه ى اين چيزها چشم ملت ما به بيگانگان بود. بعد هم كه بيگانگان دستشان قطع شد، ما از اين جهت در كشور فقير بوديم؛ اما امروز از اين جهت توانايى

ص: 285

مقايسه ى سطح علمى امروز كردستان با دوران طاغوت

اگر شما امروز مشاهده ميكنيد كه در استان كردستان نزديك به پنجاه هزار دانشجو وجود دارد كه در بيست و چند مركز آموزش عالى مشغول تحصيل هستند، اين رقم در دوران طاغوت فقط 360 نفر بود! نسبت بى سوادى هم در اين استان در دوران طاغوت وحشت آور بود: فقط 29 درصد مردم در اين استان باسواد بودند! طاغوت نميخواست مردم كُرد - اين مردم بااستعداد و اين مردم داراى هوش و ذكاوت - باسواد بشوند. فقط 29 درصد استانى با اين خصوصيات و با اين كيفيت، باسواد بود!(2)

پيشرفت علمى كنونى به بركت خون شهدا

اين پيشرفت علمى و فناورى، اين افزايش تعداد عالم و دانشمند و دانشجو و محقق و پژوهشگر، اينها همه به بركت خون شهداست.(2)

ضعفِ ناشى از نبود نقشه ى جامع علمى كشور

اگر اين آقايان در اينجا اشاره هم نميكردند به نبود نقشه ى جامع علمى كشور، يك نگاه به برنامه ى كلى علمى در دانشگاهها، نشان دهنده ى نداشتن نقشه ى جامع علمى است. آن طورى كه در گزارشها من به دست مى آورم و افراد آگاه و خبره و دانشگاهى و مسؤول به ما اطلاع ميدهند، تقسيم توان در برنامه ريزى رشته هاى گوناگون علمى، يك تقسيم عادلانه و صحيح و منطبق با نياز كشور نيست. يك جاهايى ما رشدهاى چشمگيرى داريم، يك جاهايى اصلاً حركتى مشاهده نميشود!

اين غلط است؛ اين ناشى از نبود نقشه ى جامع علمى است. درست است كه در هر رشته اى ما پيشرفت بكنيم، مغتنم است و براى كشور ما كه سالهاى متمادى، دهها سال در دوران حاكميت طواغيت، از كاروان علمى بشر عقب مانده است، هر جايى دستمان به هر چيزى از ثمرات علم و پيشرفتهاى علمى بند شد، مغتنم است؛ در اين ترديدى نيست؛ اما اگر ميخواهيم كشور رتبه ى علمى به معناى واقعى كلمه پيدا كند و علم در كشور نهادينه بشود، ما بايستى در رشته هاى گوناگون علمى - چه در آموزش، چه در پژوهش - توازن و تعادل صحيح و واقعى و عادلانه اى ايجاد بكنيم؛ اين جزو نيازهاى ماست.(2)

از نمونه هاى اميدواركننده ى علمى

در كشور، مايه هاى اميد فراوان است؛ زيرساختهاى كشور، امروز زيرساختهاى بسيار مستحكمى است؛ كارهاى مهمى در طول اين سالها انجام گرفته و امروز كشور آماده ى يك حركت جهش وار به جلوست. پيشرفتهاى علمى، امروز خيلى چشم نواز و چشم گير است؛ به طورى كه ديگران - دانشمندان كشورهاى ديگر، آنهايى كه انگيزه ى سياسى ندارند - اعتراف ميكنند؛ كه يك نمونه اش را ديشب توى تلويزيون ديديد.

در مورد همين سلولهاى بنيادى، اعتراف كردند كه باور نميكردند در ايران اين حدِ پيشرفت وجود داشته باشد. ميگويد: من پارسال هم در اين كنفرانس علمى شركت كردم، امسال هم شركت كردم؛ امسال تا پارسال تفاوت زيادى به وجود آمده، پيشرفت زيادى شده! اين يك نمونه اش است؛ دهها نمونه از اين قبيل داريم كه اينها پيشرفتهاى علمى است؛ مايه هاى اميد است.(1)

ويژگى نسل تحصيل كرده ى انقلاب

يكى از امكانات بزرگ نظام، اين نسل جوانِ تحصيل كرده ى پرانرژى پرانگيزه اى است كه در كشور ما وجود دارد. اينها تحصيل كرده اند، درس خوانده اند، باانگيزه اند، در راه فهم و درك مسايل گوناگون در بخشهاى مختلف تلاش ميكنند، داراى اعتماد به نفس اند. ما امروز در جوانهايمان احساس ميكنيم يك اعتماد به نفسى وجود دارد كه در گذشته وجود نداشته است، و در كمتر ملتى هم اين را مشاهده ميكنيم. هر كدام از اين مسايل گوناگون اقتصادى و فنى و سياسى و اجتماعى و مسايلى كه احتياج به دانش و تخصص دارد، اينها را وقتى انسان با مجموعه هاى جوان و اهل تحقيق مطرح ميكند، ميبيند اينها با اعتماد به نفس، ميگويند ميتوانيم. احساس نميكنند كه عاجزند، ناتوانند؛ احساس ميكنند ميتوانند.

اين اعتماد به نفس خيلى ارزش دارد براى يك ملت كه احساس كند ميتواند؛ چون سالهاى متمادى به ما تلقين ميشد كه شما نميتوانيد. به ملت ما گفته ميشد شما عُرضه نداريد.

سياستمداران كشور، حكام جائرى كه بر كشور ما مسلط بودند و غالباً با دشمنان اين ملت دستشان در يك جيب و در يك كيسه بود، اينها غالباً به كشور ما، به مردم ما، به جوانهاى ما تلقين ميكردند كه نميتوانيد؛ زحمت بيهوده نكشيد. يعنى بايد ما بنشينيم، ديگران تحقيق كنند، پيشرفت پيدا كنند؛ ما برويم از آنها دريوزگى كنيم، گدايى كنيم، از آنها بگيريم؛ خودمان نميتوانيم از درون خود بجوشيم. اين به ملت ما و جوانهاى ما و نسل ما تلقين ميشد و جزو باورهاى اين ملت بود.(2)

ظرفيت حيرت آور كشور در عرصه ى علمى

در زمينه ى علمى، ظرفيت كشور واقعاً حيرت آور است. يك مقدار كه انسان حركت را سريع تر ميكند، جدى تر ميكند، فشارى وارد مى آيد و اصرارى صورت ميگيرد، انسان ميبيند ناگهان همين طور گلهايى است كه در اين باغ ميشكفد؛ نهالهايى است كه در اين بوستان ميبالد، كه انسان هيچ تصورش را نميكرد و گمانش را نداشت؛ اما ميبينيم شد و ميشود.(2)

فصل ششم: علم، عامل اقتدار كشور

نيروهاى هوايى، محتاج پيشرفتهاى علمى و دستگاه آموزشى فعال

علاوه بر نظامى گرى، بايد دانش و پيشرفتهاى علمى و تحقيقى و صنعت و غيره، در حدّ مطلوب، در اين نيرو وجود داشته باشد. علاوه بر اين، چون محيطى است كه عناصر مختلفى را ميطلبد، لذا احتياج دارد به اينكه نظمِ لازم هم در آن استقرار داشته باشد. بنابراين، ملاحظه ميكنيد كه بايد پيشرفت نظامى، پيشرفت علمى و پيشرفت در زمينه ى نظم داشته باشد. براى اينكه همه ى اينها بتواند آينده دار باشد و مثل درياچه ى بزرگى نباشد كه به هيچ جا وصل نيست و اگر آبش تبخير شد يا حادثه ى ديگرى برايش پيش آمد، ديگر هيچ فردايى براى آن متصوّر نيست؛ يعنى براى اينكه مثل يك چشمه ى جوشان باشد، بايد دستگاه آموزشى فعّال و سازنده و زنده و متّكى به نفس هم داشته باشد.

البته روح همه ى اينها، تعبّد، ديانت، تديّن، پافشارى و پايبندى بر مظاهر و ظواهر دين، ايمان دينى و عمل دينى است.(2)

اهميت تلاش علمى در اقتدار و رفاه كشور

جوانان عزيز! ببينيد اهميت كار علمى چقدر است؛ اهميتش درجه يك است. اگر ما براى يك كشور، عزّت و آبرو و رفاه و اقتدار جهانى و پيشرفتهاى علمى بخواهيم، بايد از طريق علم وارد شويم. من نميگويم براى سعادت يك جامعه، علم كافى است. ميبينيم كه در دنيا كشورهايى هستند كه علم هم دارند، اما واقعاً سعادتمند نيستند و در مشكلات فراوانى دست و پا ميزنند. قطعاً علم، نه فقط يك شرط لازم، بلكه يك شرط لازمِ بسيار مهمّ است و بايد در كشور پيش برود. بنابراين، اهميت علم معلوم است. اگر امروز كشورى از لحاظ علمى پيشرفت نكرد، نه اقتصادش پيشرفت خواهد كرد، نه اقتدار جهانى اش پيشرفت خواهد كرد و نه زندگى مردم پيش خواهد رفت. بالاخره علم بايد در كشور پيش برود؛ به خصوص كه ما عقب ماندگى داريم و بايد تلاش شود.(1)

زيرساخت همه ى پيشرفتها

موضوع علم و پژوهش در كشور، يك موضوع جدّى است. همان طور كه اشاره كرديد، از جمله چيزهايى است كه زيرساخت همه ى پيشرفتهاى كشور در امور توسعه ى مادّى و صنعتى و به تبع آن مالى و سياسى و بين المللى است.(2)

به دنبال اقتدار حقيقى

ما ميتوانيم با ايستادگى، روحيه ى خوب و ايمان عميق و راسخ و آگاهانه، مراحل علمىِ بسيار بالا را طى كنيم. اقتدار حقيقى براى يك كشور اين است؛ ما دنبال اين هستيم. اينكه گفته ميشود امروز دارندگان دانش و فناورى دوست ندارند دانش و فناورى در اختيار كشورهاى ديگر قرار گيرد، يك واقعيت است؛ آنها تلاش ميكنند كه نگذارند.(1)

اعتماد به نفس ملى، ناشى از فتوحات علمى

ما امروز بايد توجه كنيم كه علم همچنانكه در يك فرد عزت نفس و اعتماد به نفس مى آفريند، در يك ملت هم عيناً همين كار را ميكند. شما ببينيد يك انسان عالم كه براى خودش جايگاهى در معرفت علمى قايل است، در مقابل هر قدرت پولى و سياسى يى قرار بگيرد، در ظاهر ممكن است الزاماتى او را مجبور به كرنشها و كوتاه آمدنهايى بكند؛ اما در دلِ خود براى خودش عزت قايل است. موجودىِ خودش را با تهيدستىِ طرف مقابلش مقايسه ميكند، لذا احساس عزت و احساس اعتماد به نفس و احساس غرور ميكند.

يك ملت هم عيناً همين طور است. ملتى كه از علم و دانش برخوردار بود، فتوحات علمى داشت و توانست در دنيا در علم نوآفرينى كند، به طور طبيعى داراى اعتماد به نفس و عزت نفس خواهد بود. اگر اين عزت نفس و اين اعتماد به نفس در ملتى پديد آمد، بسيارى از مشكلات او حل خواهد شد؛ كارهاى بزرگ ميكند، خطرپذيريها ميكند، در ميدانهاى دشوار قدم ميگذارد و كوهها را از جا ميكند. كليد اين كارها، علم است. ما بايد علم را در كشور احيا كنيم؛ اين، نقطه ى اصلى مسأله است.(2)

پيشرفت علمى نظام؛ خطرى بزرگ براى استكبار

امروز نظام جمهورى اسلامى سر كار است كه داعيه ى عدالت و مبارزه با ظلم و دفاع از ارزشهاى والاى انسانى را دارد. چنين نظامى اگر بتواند مردم خودش را به اوج علمى برساند، قطعاً براى مستكبران عالم خطر بزرگى را به وجود خواهد آورد؛ اين واقعيتى است كه امروز وجود دارد.(2)

علم، عامل اقتدار؛ روايتى از اميرالمومنين (عليه السلام)

در روايتى از اميرالمؤمنين نقل شده است كه فرمود: «العلم سلطان، من وجده صال به و من لم يجده صيل عليه» (2)؛ يعنى علم اقتدار است، علم مساوى است با قدرت؛ هر كسى كه علم را پيدا كند، ميتواند فرمانروايى كند؛ هر ملتى كه عالم باشد، ميتواند فرمانروايى كند؛ هر ملتى كه دستش از علم تهى باشد، بايد خود را آماده كند كه ديگران بر او فرمانروايى كنند.(3)

كشف دانش برتر؛ بسيار مهم تر از كشف نفت

اين كار شما به معناى استخراج آن حقيقت نهفته ى در مغز و ذهن انسان در وراى اين ظواهر عالم وجود است، كه شما اين حقيقت را كشف ميكنيد؛ مثل همه ى دانشهاى برتر دنيا. خيلى از اين حقايق عالم وجود را ما نميبينيم؛ اما ذهن انسانها آن را كشف ميكند و به كار ميگيرد و براى بهبود زندگى بشريت از آن استفاده ميكند. شما اين كار را ميكنيد و ارزش اين كار از كشف و استخراج و به كارگيرى و راه اندازى نفت و صنعت نفت خيلى بيشتر است. بنابراين، كار شما تاريخ ساز است.(2)

اهتمام به پيشرفت علمى؛ شاخصه ى مهم اصول گرايى

از جمله شاخصه هاى مهم اصول گرايى، يكى «اهتمام به علم و پيشرفت علمى» است. شما ببينيد چه زمانى در آغاز پيدايش اسلام گفته شد كه: «طلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمة» (2) يا «مؤمن و مؤمنة» ؛ يعنى همان وقتى كه نماز و زكات و اين چيزها آمد، طلب العلم هم آمد؛ «اطلبوا العلم ولو بالصين» (3) هم آمد. من بارها تكرار ميكنم، اين به خاطر همين است كه جامعه، بدون علم نخواهد توانست آرمانهاى خودش را بالا بياورد. مثل اين است كه انسان حرف حقى داشته باشد، اما اصلاً زبان گفتنش را نداشته باشد. نداشتن علم اين طورى است. علم موجب ميشود كه شما بتوانيد آن آرمانها، آن اهداف و آن خط روشن و جاده ى روشنِ صراط مستقيمى را كه در دست و اختيار شماست، مطرح كنيد و كسان بيشترى را از بشريت، به آن هدايت كنيد. علم نداشته باشيد، اين امكان پذير نخواهد بود. بنابراين، علم - كه وسيله ى رشد ملى، بشرى، انسانى و اوج گرفتن در محيط عام بشريت است - جزوِ چيزهاى لازم است و بايد به اين اهتمام داشته باشيد.(4)

جبران عقب ماندگيها با سلاح علم

خوب، ما اين عقب افتادگى تاريخى را بايد جبران كنيم؛ يعنى ما ضربه را از بى علمى خورده ايم. اگر امروز دنياى اسلام از لحاظ اقتصادى عقب است، از لحاظ فرهنگى يا سياسى عقب مانده است، اين به خاطر آن است كه رقيب، يعنى دنياى غرب، مجهز به سلاح علم است. از سلاح علم براى غلبه ى در ميدانهاى سياست، اقتصاد و فرهنگ استفاده ميكند.

ما بايد اين سلاح را به دست آوريم؛ بايد بتوانيم مسلح به علم شويم تا تهديد رقيب - ريا رقيب يا دشمن، حالا همه شان يك جور نيستند - نتواند آن طورى كه تاكنون كارآمد بوده است، كارآمد باشد. ما بايد اين را داشته باشيم. اين يك هدف راهبردى بسيار بلند ملت و بسيار مهم و حياتى است.(2)

تنها راه رسيدن به آرزوهاى بزرگ و ملى

خيلى بايد به مسأله ى نهضت علمى در كشور اهميت داد؛ بايد آن را جدى گرفت. من عرض بكنم: هيچ كشورى - از جمله كشور ما - نخواهد توانست به آرزوهاى ملى و بزرگ خود دست پيدا كند، مگر آن وقتى كه در مسابقه ى علمى بتواند يك جايگاه و رتبه اى پيدا كند. عقب ماندگى علمى، حتماً عقب ماندگى سياسى، اقتصادى و فرهنگى را به دنبال خود دارد.(2)

رويكرد استكبار در هر يك از دو نوع انرژى هسته اى

يكى از عللِ دشمنىِ استكبار و توطئه هاى جهانى با ملت ايران در قضيه ى انرژى هسته اى و قضاياى مشابه، همين است. شما ميبينيد در همان حالى كه امريكاييها پيشقراول اند و بعضى از اروپاييها هم دنباله روِ امريكا در ضديتِ با دستيابىِ ملت ايران به

ص: 305

ضرورت حركتى علمى؛ براى بر هم زدن سلطه ى علمى غرب

خب، در اين دنيا براى به هم زدن اين سلطه، بايد يك حركت علمى كرد. نظام جمهورى اسلامى كه از لحاظ ارزش گذارى و نظام ارزشى، نقطه ى مقابل آن چيزى است كه امروز سلطه گران غربى دنبالش هستند... براى اينكه بتواند هدفهاى خودش را تأمين بكند - كه آن هدفها، هدفهاى والاى انسانى است كه هر انسانى آنها را قبول داردر - بايد دنبال علم برود؛ اين است كه من گفته ام امروز يكى از پايه اى ترين گفتمانهاى كنونى كشور ما بايد گفتمان پيشرفت علم و فناورى باشد؛ اين برو برگرد ندارد.

بدون اينكه ما به دنبال پيشرفت علمى و رشد علمى و افزايش توان علمى باشيم، و بدون اينكه اين امكان علمى را در سطح زندگى خودمان بياوريم و زندگى مادى را اعتلا بدهيم، امكان مقابله ى با آن قدرتها وجود ندارد. اين پرچمى كه در دست جمهورى اسلامى است، در اين صورت در اهتزاز و سرپا خواهد ماند و پيروز خواهد شد.(2)

رسيدن به عزت علمى؛ هنگامه ى قطع توطئه هاى دشمنان

ما ميتوانيم با سرعت حركت خودمان را پيش ببريم. البته منتظر توطئه ى دشمن هستيم. اين توطئه ها ادامه پيدا خواهد كرد، تا يك مقطعى؛ آن مقطع عبارت است از اقتدار همه جانبه ى كشور كه اين، كارِ شما دانشجوها، كارِ شما نسل جوان است. آن وقتى كه توانستيد كشور را به اقتدار علمى و به اقتدار اقتصادى برسانيد و آن وقتى كه توانستيد عزت علمى را براى كشور فراهم كنيد، آن روز البته توطئه ها كم خواهد شد؛ مأيوس خواهند شد. تا وقتى به آن نقطه نرسيده ايم، منتظر توطئه ها بايد بود و آماده ى مقابله ى با اين توطئه ها بايد بود.(2)

علت تأكيد چند ساله در مسأله ى علم و تحقيق

اين مجموعه كه تويش دولت ايالات متحده هست، دولتهاى اروپايى هستند، خيلى از اين نفت خوارهاى ثروتمند منطقه ى خودمان هستند، با يك چنين قدرتِ رو به رشد رو به اعتلاى در حال قدكشى به شدت مخالف اند؛ بنابراين هرچه بتوانند، در مقابله ى او كار ميكنند. توى اين سى سال هم بيكار نماندند؛ هرچه بگذرد هم باز بيكار نميمانند؛ مگر آن وقتى كه شماها همت كنيد؛ شما جوانها كشور را از لحاظ علمى، از لحاظ اقتصادى، از لحاظ امنيتى به نقطه اى برسانيد كه امكان آسيب پذيرى اش نزديك به صفر باشد؛ آن وقت كنار ميكشند و توطئه ها تمام خواهد شد. اينى كه من توى اين چند سال به دانشگاهها مرتب راجع به مسايل علم و تحقيق و پژوهش و نوآورى و جنبش نرم افزارى و ارتباط صنعت و دانشگاه و اينها اين همه تأكيد كردم، براى خاطر اين است كه يك ركن امنيت بلندمدت كشور و ملتتان علم است.(1)

علم؛ عامل مصونيت از تعرض دشمن

گفتند بياييد مراكز هسته اى ايران را بمباران كنيد. يكى از مسؤولينِ رؤساى دنيا - حالا نميخواهم اسم بياورم. البته همه ميدانند، شايد هم ميدانيد؛ پخش شد در دنيا. بنده دوست ندارم اسم بعضيها را بياورم - گفت علم را كه نميشود بمباران كرد. راست ميگويد؛ حق با اوست. با همه ى خلافهايى كه ميگويند، اين حرفشان درست بود. گيرم نطنز را بمباران كردند، كارخانه ى اصفهان را بمباران كردند، علم را چه جورى بمباران ميكنند؟ ببينيد، علم مصونيت مى آورد، اقتدار مى آورد. مراقب باشيد تو دانشگاه شما، تو كلاس شما، تو مركز تحقيقات شما، تو كار پژوهشى شما، اختلال ايجاد نكنند. اگر ديديد دستى دارد اختلال ايجاد ميكند، به آن دست بدبين بشويد. اقتدار شما را، آينده ى شما را هدف گرفته اند.(2)

فصل هفتم: همت و تلاش براى پيشرفت علمى ايران

شركت در سرمايه گذارى علمى دنيا

البته ما ايرانيها امتيازاتى داريم و ميتوانيم در مجموعه ى سرمايه ى علمى دنيا، به عنوان يكى از شركاى ذى دخل در مجموعه ى مسايل جهانى، سهم قابل توجّهى داشته باشيم. اين چيز مهمّى است. يعنى ديد را از مصرف داخلى بايد بيرون آورد، كه حالا ما علوم و تحقيقاتى را لازم داريم كه زندگى ما وابسته به آنهاست. البته، اين واقعيّتى است؛ اما از اين بايد بالاتر فكر كرد. ما دنبال تحقيق، دنبال علم، دنبال تحصيل، دنبال پيشرفت علمى و پيشرفت دادن علم بايد برويم. نه براى اينكه به آنچه به دست مى آوريم، نياز داريم؛ بلكه به عنوان اينكه در مجموعه ى سرمايه گذارى علمى دنيا بايد سهيم شويم، تا بتوانيم حق اين ملت را ادا كنيم؛ تا بتوانيم به مثابه ى يك ملت و يك مجموعه ى انسان شريف، در دنيا جايگاه خود را پيدا كنيم؛ تا لگدمان نكنند؛ تا بگذارند زندگى معمولى خودمان را بكنيم؛ تا بگذارند غذايى را كه خودمان به دست آورده ايم، بخوريم. علم، امروز در دنيا، اين قدر تأثير دارد!(2)

فوايد استفاده ى صحيح از علم

علم ميتواند وسيله ى رفاه، سعادت و عدالت باشد. چقدر خوب است كه شما علم داشته باشيد و به عنوان يك ملتِ طرفدارِ عدالت، پرچم عدالت را در دست گيريد، و با علم، عدالت را پيش ببريد. پس، اوّل علم. درس بخوانيد، كار كنيد و خودتان را از لحاظ علمى - در علوم و رشته هاى مختلف - بسازيد.(2)

لزوم به كارگيرى نوآورى علمى دانشمندان در صنايع دفاعى

من خواهش ميكنم برادران عزيز دانشمند و داراى فكر و قدرت علمى در بخش دفاعى، هر چه ميتوانند، نوآورى و ابتكار خود را در خدمت اين كشور و اين انقلاب و اين ملت قرار دهند. اين ملت خيلى عقب نگه داشته شده؛ هرچه شما تلاش كنيد، بجاست؛ زيادى نيست.(2)

پيشرفت علم و تحقيقات در اثر ايستادگى مردم

على رغم ميل امريكا؛ اسلام، قرآن و پيام انقلاب اسلامى پيش رفت. سازندگى، استقلالِ اقتصادىِ كامل و پيشرفت دانش و تحقيقات در اين كشور، همه و همه با ايستادگى شما مردم به نتايج و هدفهاى خود خواهد رسيد.(1)

علم و اخلاق؛ از ملاكهاى پاسدارى

اگر نظامى و پاسدار هم باشيد، علم به دردتان ميخورد. بايد با علم حركت كنيد. قاعده ى اصلى سپاه پاسداران از اوّل، از جوانان عالم بود؛ بچه هاى درس خوانده، باسواد، دانشجو، بعضيها طلبه و بهترين و فرزانه ترين جوانان. سپاه، همين مجموعه ى حزب الّلهىِ به شدّت پايبند به مبانى انقلاب و اسلام، يكى از باسوادترين و متخصص ترين و مجهّزترين مجموعه هاى كشور است. الان هم ما براى هر كارى از كارهاى گوناگون، اگر كسى را بخواهيم كه داراى صلاحيتهاى علمى و اخلاقى باشد، در سپاه ميشود پيدا كرد.(2)

سختى پيشرفت علم

همه ى افتخاراتى كه در دنيا به وجود آمده، با سختى به وجود آمده است. همه ى پيشرفتهاى علمى، با سختى به دست آمده است. شما به آن تاجر استفاده كننده از اين امكانات نگاه نكنيد كه جيبش را پُرِ پول ميكند؛ به آن كسى نگاه كنيد كه اين بخش ناشناخته ى علم را كشف كرده و شناسانده است. اينها همه با زحمت به دست مى آيد.(2)

تفكر غلط برخى مراكز تحقيقاتى

من ميخواهم به شما عرض كنم: اين وسوسه به ذهن كسى راه پيدا نكند كه «ما هر كار كنيم، بالاخره به پاى محصولات فوق مدرن آنها نميرسيم. پس چرا به خودمان زحمت دهيم؟» من شنيده ام كه اين تفكر در بعضى از مراكز، حتّى مراكز تحقيقاتى ما در نيروهاى مسلّح و حتّى در سپاه وجود دارد. امّا اين، كاملاً غلط است كه «ما هر كار كنيم، نميتوانيم آن محصول را توليد كنيم». خوب؛ نتوانيم!

ما بايد از مدارج علمى بالا برويم. ما را اين پايين نگه داشته اند؛ نگذاشته اند حركت كنيم. هنرِ شما جوانان بعد از انقلاب و بچه هاى انقلابى، اين است كه توانسته ايد مدارج را طى كنيد و به ميزانِ زيادى بالا برويد. هر چه محصول بدهيد و هرچه درست كنيد، خوب است. نبايد بگوييد كه اين، در مقابل آن موشك، آن هواپيما يا آن وسيله ى الكترونيكى دشمن، چيزى نيست؛ نخير! «چيز» همين است كه ما از لحاظ علمى جلو برويم.(2)

بزرگ ترين ضايع كننده ى علم

شما يك گنج هستيد؛ اين گنج را بايد استخراج كرد. چه كسى آن را استخراج ميكند؟ خودِ شما. اوّلين كسى كه در استخراج گنجينه ى وجود خود قدم جلو ميگذارد و شروع به كاوش ميكند، خودِ انسان است.

من بارها گفته ام كه بزرگ ترين دشمن انسان، تنبلى است. تنبلى و بيكارگى، از جهل هم بدتر است و حتّى علم را ضايع ميكند. آدمِ عالم تنبل؛ داراى فكر عالى ولى تنبل، است. ببينيد؛ امروز در دنيا، پژوهش جايگاه مهمّى در پيشرفت علم و صنعت دارد. پژوهش يعنى چه؟ يعنى كاوش و تحرّك دايم كه صدوهشتاد درجه نقطه ى مقابل تنبلى است. نبايد تنبلى كرد؛ نااميد هم نبايد شد. اين حركت را در چه راهى به كار بيندازيم؟ مشتركات و اختصاصاتى وجود دارد، كه من چيزهايى را كه بيشتر به شما نسل جوان ارتباط پيدا ميكند، عرض ميكنم.(2)

توصيه به تلاش و برنامه ريزى براى فراگيرى علم

شما هم اگر تلاش كنيد و خوب برنامه ريزى نماييد و خوب پشتكار نشان دهيد، همين دستاورد باارزش؛ يعنى دانش را كه وسيله ى پيشرفت هر كشور در درجه ى اوّل است، در دنياى امروز به دست خواهيد آورد. البته دستگاههاى داخل كشور بايد برنامه ريزى كنند. ما اميدوار هستيم ان شاءالله مسؤولان بتوانند آنچنان كه شايسته ى جوان بااستعداد ملت ماست، اين برنامه ريزيها را بكنند. به هر حال آنچه جوانان ما در خارج از كشور بايد هرگز از آن غفلت نكنند، اين است كه از همه ى تلاش و امكان و استعدادشان براى فراگيرى استفاده كنند؛ منتها اين علم را در خدمت هويّت ملى و ارزشى خود به كار ببرند. ما به بركت اسلام، اين روحيه را پيدا كرديم كه حركت كنيم.(2)

تأثير روحيه ى جهادى در كار علمى و تحقيقاتى

اين روحيه ى حركت عمومى، اين دلسوزى، اين ورود در صحنه ى كار و ابتكار، اين كمك رسانىِ انبوه، مخصوص ملتى است كه دل او از حركت جهادى گرم است و جوشش جهادى در دل او وجود دارد. اين همان روحيه ى بسيجِ دوران دفاع مقدّس است؛ اين همان روحيه ى سنگرسازان بى سنگرِ جهاد سازندگى است كه غسل شهادت ميكردند، روى بولدوزر مينشستند تا خاكريز بزنند. ما اين روحيه را بايد حفظ كنيم. اين روحيه با كار علمى و نظم تشكيلاتى هيچ منافاتى ندارد؛ بلكه اتفاقاً كار علمى را هم همين روحيه ى جهادى بهتر ميكند.

من به شما عرض كنم؛ ما پيشرفتهاى علمى و پژوهشىِ بسيار زيادى در بخشهاى

ص: 321

فشار دشمن؛ انگيزه ى كشف راههاى علمى

... البته بيگانگان فشار اقتصادى و سياسى مى آورند، اما بى فايده است. در كوتاه مدت ممكن است فشار اقتصادى عليه ملت ايران باشد، اما خودشان هم ميدانند كه در بلندمدّت، هم به نفع ملت ايران است و هم به ضرر آنهاست. همين فشارها ملت ايران و دانشمندان و جوانانِ بااستعداد ما را به پيمودن راههاى علمى و كشف راههاى علمىِ پيچيده و دور از دسترس كشاند؛ بنابراين فشار اقتصادى تأثيرى ندارد. تا شما در صحنه هستيد، فشار سياسى هم تأثيرى ندارد.(2)

لزوم تلاش تا فتح قله هاى علم

در راه تحصيل علم و افزودن بر بار علمى و تواناييهاى علمىِ خودتان، هيچ كوتاهى نكنيد. به كارى كه كرديد، هيچ قناعت نكنيد و آن را قدم اول بدانيد. شما مثل كوهنوردى هستيد كه بايد برويد و به قله برسيد. شما الان داريد در پيچ وخمهاى اول راه حركت ميكنيد، كه گاهى عرق آدم هم درمى آيد. به موفقيتهاى ابتدايىِ راه قانع نشويد؛ نگاه كنيد ببينيد قله كجاست. بايد زحمت بكشيد و دشواريها را تحمل كنيد، تا بتوانيد به قله برسيد.(2)

ضرورت پيشرفت علم و فناورى در سايه ى عدالت اجتماعى

همه ى ما پيشرفتهاى اين كشور را در زمينه ى علم، فناورى، تحقيقات و توسعه ى اقتصادى ميدانيم و ميبينيم. اين پيشرفتها براى اين ملت طبيعى است. اگر اين ملت پيشرفت نكند، غير طبيعى است. آنچه بايد روى آن تكيه و براى آن تلاش كرد، اين است كه اين حركتها و اين پيشرفتها در سايه ى عدالت اجتماعى انجام بگيرد، تا جوانان و همه ى مردم بخشهاى گوناگون ايران بتوانند از امكانات اين كشور استفاده كنند.(1)

پيشرفت علمى؛ در رأس همه ى كارهاى اساسى كشور

آقايان و خانمهاى اساتيد و اهل علم دانشگاهى! اين را بدانيد كه اعتقاد راسخ بر اين است كه پيشرفت علمى و رشد علمى در رأس همه ى كارهاى اساسى براى پيشرفت كشور باشد؛ يعنى مهم ترين زيرساخت كشور، زيرساخت انسانى است به وسيله ى علم. ما بايد خود را از فقر علمى نجات دهيم؛ اين مسأله ى اول و اساسى ماست. تجربه ى بيست و چند سال گذشته، بارها و بارها اين را به ما نشان داده و براى ما اثبات كرده است.(2)

تدبير مسؤولان براى تداوم پيشرفت حركت علمى كشور

ما حركتمان شروع شده، لكن هنوز در اول كاريم؛ هم بايد به مراكز علمى و تحقيقى كمك بشود؛ هم به پروژه هاى علمى، پروژه هاى تحقيقى و فناورى بايد كمك بشود؛ هم بايستى اين ميل به علم و تحقيق و پژوهش همه جا گسترش پيدا كند. بايد مخصوص استاد و محقق هم نماند؛ در محيط دانشجويى و فضاى دانشجويى گسترش پيدا كند؛ يعنى دانشجو ميل به علم آموزى و توليد علم پيدا كند كه اين كارى است كه احتياج دارد به تدبير، و با توصيه و خواهش و تمنا و سفارش و دستور و اينها، نخواهد شد.

مسؤولان بخشهاى آموزشى كشور ما؛ چه وزارت آموزش و پرورش، چه وزارت علوم و وزارت بهداشت و درمان، چه بخشهايى كه مربوط به مسايل برنامه ريزى فرهنگى اند، در اين زمينه مسؤوليت دارند. آنها كارى بكنند كه محيط دانشگاهى، محيط علم طلبى باشد. واقعاً اين جوان بخواهد عالم بشود و فقط مسأله اين نباشد كه بخواهد مدركى بگيرد، يا حالا اسمى مثلاً براى يك كار كوچكى در بياورد. اين، حركت لازم دارد. اين حركت بايد ادامه پيدا كند. كمك دولت و دستگاههاى مسؤول و كمك كسانى كه جايگاهى دارند كه ميتوانند اثرگذار باشند بر روى ذهن مخاطبانشان، در اين زمينه حتماً لازم است.(2)

اميد رسيدن به سرمنزل اين حركت علمى

ممكن است عوامل گوناگونى ما را در رسيدن به اين آرزوها [ى علمى]، اندكى به تأخير بيندازد؛ لكن بدانيد اين حركت علمى، اين جوشش و شكوفايى، بالندگى و بارورى، قابل توقف نيست و پيش خواهد رفت به توفيق الهى، قائم به شخص هم نيست. اين حركت در كشور آغاز شده؛ اين خودآگاهى به وجود آمده و ان شاءاللَّه به سرمنزل خود هم خواهد رسيد.(1)

سه اصل براى افزايش كارايى نظام

ما بايد اين كارايى را افزايش بدهيم؛ با علم، با عقل، با عزم؛ سه تا «عين». عالمانه بايد باشد؛ عاقلانه بايد باشد؛ عازمانه بايد باشد. بايد با عزم همراه باشد؛ با سست عنصرى و سست عهدى نميشود پيش رفت. علم و عقل را به كار بگيرند و عزم ملى را مثل موتورى پشت سر اينها قرار بدهند. ما ميتوانيم اين كارايى را افزايش بدهيم.(1)

علت اهتمام به مسايل علمى و پژوهشى

چرا ما اين اهتمام و اين انگيزش را در زمينه ى مسايل مربوط به دانشگاه و دانش و پژوهش به خرج ميدهيم؟ چون عقبيم؛ عقب نگه داشته شديم؛ و چون پيشرفت ما، عزت ما، هويت ملى و اسلامىِ ما وابسته به اين است كه در اين بخش كار جدى كنيم. اين علتش است. ما فرق داريم با فلان كشورى كه فرض بفرماييد از يك تمدن كوتاه مدت برخوردار است. بعضى از كشورها در منطقه ى ما هستند كه همه ى موجوديت اينها به عنوان يك كشور به صدسال نميرسد؛ اصلاً چنين هويت جغرافيايى يى در صد سال گذشته به اين معنا و به اين نام وجود نداشته و بعضى از ملتها هم در همين منطقه ى ما هستند كه هيچ سابقه ى قابل ذكرى در تاريخ ندارند. در جاهاى ديگر دنيا هم هستند؛ در امريكاى لاتين، در اروپا و در جاهاى مختلف ديگر اين جور كشورهايى وجود دارند.

اما كشور و ملت ما يك كشور ريشه دار است؛ ما در تاريخ، ريشه داريم؛ ما سابقه داريم؛ ما تازه نروييديم؛ از گذشته ى خودمان هم ميتوانيم تغذيه بشويم و بايد تغذيه ميشديم. اگر چنانچه با نواخت و آهنگ رشد علم بعد از اسلام تا قرنهاى پنجم و ششم و هفتم هجرى به اين كشور نگاه كنيد، اگر با آن نواخت ما پيش ميرفتيم، امروز در قله بوديم. با آن آهنگ و با آن نواخت پيش نرفتيم؛ چرا نرفتيم؟ خوب، جاى بررسى و تحليل دارد؛ حكومتها ناباب بودند، همتها كوتاه بود، بعد در دورانهاى دويست، سيصد سال اخير عوامل خارجى تأثير گذاشته و بالاخره واقعيت اين است كه: ما با آن نواخت حركت نكرديم، بلكه به طرف حضيض هم رفتيم.

حالا ميخواهيم جبران كنيم. حالا حكومت، حكومتى است لايق، با كفايت؛ ملت، ملتى است بيدار؛ نخبگان، نخبگانى هستند ميدان دار و صحنه گردان؛ حالا ميخواهيم جبران كنيم. خوب، يك وقت سند چشم انداز را به عنوان يك سند شناسنامه ى افتخار در جيب ميگذاريم و گاهى به سر و دست ميگيريم؛ يك وقت هست نه، سند چشم انداز را به عنوان يك دستورالعمل به حساب مى آوريم و براى جزء جزء آن، راهكار پيدا ميكنيم. اگر ما بخواهيم الهام بخش باشيم، در منطقه مرجع علمى باشيم، اين راهكار دارد. راهكارش را در سند چشم انداز ما نبايد معين كنيم، مسؤولان در منطقه ى اجرا بايد اينها را مشخص كنند؛ اصرار ما اين است. ما ميخواهيم اين كار در زمينه ى مسايل علم و پژوهش به صورت درست، به صورت خوب و كامل انجام بگيرد. علت اين اهتمام و اين انگيزش اين است.(1)

ص: 329

پيشرفت علم به همراه معنويت

فاصله ى ما را با دنيا از لحاظ علمى در طول دهها سال گذشته، كه سالهاى رشد دانش در عالم بود، افزايش دادند؛ اما به فضل الهى ما اين فاصله را كم خواهيم كرد و به علم هم اكتفا نميكنيم؛ معنويت، اخلاق، سازندگى خود؛ اين را ما بايد به عنوان يك وظيفه براى خودمان بدانيم.(1)

نكات مربوط به تحول عميق در آموزش و پرورش

من سال گذشته در همين ديدار با معلمين در تهران، مسأله ى تحول عميق در آموزش و پرورش را مطرح كردم. اين تحول عميق يعنى چه؟ بارها گفته ام كه ما از ياد گرفتن از غربيها و غير غربيها و بيگانه ها خجالت نميكشيم، امتناع نميكنيم. اينى كه ما يك روش ادارى را، يك روش آموزشى را، يك دانش را، يك اختراع را از كشورهاى ديگر ياد بگيريم، هيچ خجالت نميكشيم، كوتاه هم نمى آييم، دنبالش هم ميرويم؛ شاگردى ميكنيم. منتها دو نكته اينجا وجود دارد در كنارِ اين شاگردى كردن، كه اين دو نكته را متأسفانه در دوران استحاله ى فرهنگى - يعنى دوران پهلوى، كه دوران پهلوى، دوران استحاله ى فرهنگى كشور ماست - رعايت نكردند. چشمشان را بستند، آغوششان را باز كردند؛ هر كس آمد، هر چه دادند، اينها گرفتند.

يكى از اين دو نكته اين است كه ما آنچه را كه ميگيريم، ارزيابى كنيم، ببينيم به درد ما ميخورد يا نه. اگر صددرصد به درد ما ميخورد، صددرصد قبول كنيم؛ اگر صددرصد به درد ما نميخورد و مضر است، صددرصد رد ميكنيم. اگر بين اين دوتاست، به همان اندازه اى كه به درد ميخورد، قبول كنيم، مابقى اش را رد كنيم. اين نكته ى اول.

من مثال زدم و گفتم فرق است بين آن كسى كه يك جسمى، يك ميوه اى، يك غذايى، يك دارويى را ميبيند، ميشناسد، ميخواهد با دست خود، با ميل خود آن را بگذارد در دهانش و فرو بدهد؛ با آن آدمى كه دست و پايش را ميگيرند و يك چيزى را با آمپول در بدن او تزريق ميكنند. اينها با هم فرق دارد. نوع اول درست است، نوع دوم غلط است. به ما نبايد تزريق كنند؛ ما بايد انتخاب كنيم. اين يك نكته كه مورد غفلت قرار گرفت. هر چه آوردند، مثل آدمهايى كه بى حس و حال و بى هوش افتاده اند و همين طور چيزى را يا در جسمشان فرو ميكنند يا از دهانشان به حلقشان ميريزند، نباشيم. ما در دوران استحاله ى فرهنگى منتظر مانديم كه بريزند به حلقمان.

ص: 331

استفاده از خبره ها

مسأله ى ديگر، مسأله ى تربيت معلم و آموزشگرِ آموزشگاههاى آموزش و پرورش است، كه خيلى مهم است. اينجا هم من معتقدم - البته امروز خوشبختانه وزارت آموزش و پرورش ظرفيت خوبى در تربيت معلم دارد، كه از اين ظرفيت بايد حداكثر استفاده را كرد - كه از ظرفيتهاى دانشگاهى هم استفاده شود. در را به بيرون نبنديد؛ از همه ى ظرفيتها استفاده شود.

گاهى ممكن است يك كسى مدرك دانشگاهى هم نداشته باشد، اما خبره باشد در يك رشته اى، در يك كارى. ما در مشهد تعدادى از اين اهل ادب و شعر را داشتيم كه هيچ تحصيلات دانشگاهى - بلكه بعضى شان پايين تر از دانشگاهى - نداشتند، اما استاد بودند؛ ناصرخسروشناس، مسعود سعد سلمان شناس، سعدى شناس، حافظشناس، صائب شناس، بهتر از خيلى از اساتيدى كه در دانشگاه تحصيل كردند در رشته ى ادبيات! عين همين مطلب در بخشى از دانشهاى ديگر ممكن است وجود داشته باشد كه از اينها نبايد خود را محروم كرد.(2)

طرح ريشه كنى بى سوادى

يك مسأله هم مسأله ى سوادآموزى است كه بالاخره ما اين غائله ى بى سوادى را بايستى جمع كنيم از كشور. اولاً ديده ميشود كه در برخى از مناطق كشور بچه هاى در سنين ورود به تعليم - بچه هاى واجب التعليم - به مدارس نميروند، كه اين خيلى چيز خطرناكى است؛ بسيار چيز بدى است. بايد ترتيبى داده شود كه گذراندن دوره ى ابتدايى براى همه الزامى شود. داشتن گواهينامه ى دوره ى ابتدايى - حداقل - يك چيز واجب و لازم شمرده شود مثل شناسنامه، مثل گواهى رانندگى؛ همه بايد اين را داشته باشند.

اين خيلى نكته ى مهمى است كه به آن بى توجهى ميشود. اين بى توجهيها هم بعضى اوقات موجب سوءاستفادههايى در بعضى از نقاط كشور شده. بچه ها بايد در كانال آموزش و پرورش بيايند و اين دوره را بايد در اينجا بگذرانند. بعد هر كار كنند، جداست؛ اما اين دوره بايد الزامى شود.

بايد واقعاً مجموعه ى آموزش و پرورش و نهضت سوادآموزى بنشينند و يك حدى را معين كنند. حالا فرض كنيم مثلاً افراد زير سنين پنجاه سال، پنجاه وپنج سال يا شصت سال، اينها را يك مدتى معين كنند، بگويند تا فلان مدت - پنج سال مثلاً - مطلقاً همه بايد در سراسر كشور باسواد بشوند. حالا آنهايى كه بالاتر از اين سنين هستند، با الزامات و اهتمام كمترى به آنها پرداخته شود، نه اينكه به كلى رها شوند؛ اما مجموعه ى كسانى كه در سنين زير پنجاه يا زير پنجاه وپنج سال هستند، از زن و مرد، حتماً باسواد شوند، تا ما

ص: 333

توصيه به جديت اهل دانش

من به جوانهاى كشور چند سال قبل از اين گفتم آينده ى كشور مال شماست، برويد دنبال علم، دنبال نوآورى علمى. و جوانهاى دانشگاهىِ ما پاسخ مثبت دادند؛ اساتيد مجرب ما در اين ميدان با حضور خود، با جديت خود، كار را پيش بردند. امروز كه نگاه ميكنيم، ميبينيم نسبت به ده سال، پانزده سالِ قبل از اين، پيشرفت علمى كشور بسيار چشم نواز و چشم گير است؛ بعد از اين هم همين خواهد بود.(2)

تنهايى و مظلوميت ما در اين حركت علمى

من البته قانع نيستم. نه اينكه تصور كنيد بنده حالا خيال ميكنم ما به مقصود رسيده ايم؛ نه، خيلى كار دارد تا اين عقب ماندگى تاريخى و طولانى جبران بشود؛ به خصوص كه ما تنها هستيم؛ ما تنها هستيم! كسى از نظام اسلامى و انديشه ى اسلامى حمايت نميكند. اين چينيها - كه الان شما مشاهده كرديد و در جريان المپيك در پكن، يك گوشه اى از تواناييهاى فنى چينيها نشان داده شد و در واقع رو شد - خيلى

ص: 335

توليد ثروت از دانش؛ نه از تخليه ى گنجينه

البته اينها ثروت و پول لازم دارد؛ پول را هم از همين راه بايد به دست بياوريم. دوستان اشاره كردند - اغلب اين نكاتى كه دوستان گفتند، نكات درستى است؛ در محاسبات ما و در يادداشتهايى كه به ما دادند، همه ى اين نكات وجود دارد - ثروت را از همين راه بايد به دست بياوريم. آن روزى كه ما بتوانيم درآمد كشور را از راه دانشمان به دست بياوريم و درِ چاههاى نفت را پلمب كنيم، آن روز براى ما روز خوبى است. امروز ما داريم از ذخايرمان مى خوريم. بيشتر بودجه ى كشور از نفت است. نفت ذخيره ى ماست. گنجينه مان را داريم تخليه ميكنيم؛ از روى ناچارى.

بايد روزى برسد كه بتوانيم از دانش خود نان بخوريم و اين ملت بتواند از دانش خود ثروت توليد كند. آن وقت خودِ آن ثروت به پيشرفت دانش كمك خواهد كرد. يك هم افزايى پى در پى دارند؛ علم به ثروت كمك ميكند، ثروت به علم كمك ميكند؛ دايماً هم افزايى به وجود مى آيد. ما بايد دنبال اين روز باشيم. البته جهت گيريها، بايد جهت گيريهاى درست و معنوى و الهى باشد.(2)

رسيدن به عزت علمى با هدف مرجعيت علمى

عرض كرديم كه كشور بايد به عزت علمى برسد. هدف هم بايد مرجعيت علمى باشد در دنيا؛ همين طور كه بارها عرض كرده ايم. يعنى همين طور كه شما امروز ناچاريد براى علم و دستيابى به محصولات علمى به دانشمندانى، به كتابهايى مراجعه كنيد كه مربوط به كشورهاى ديگرند، بايد به آنجا برسيم كه جوينده ى دانش، طالب علم، مجبور باشد بيايد سراغ شما، سراغ كتاب شما؛ مجبور باشد زبان شما را ياد بگيرد تا بتواند از دانش شما استفاده كند. هدف بايد اين باشد.

اين يك آرزوى خام هم نيست. اين چيزى است كه عملى است. اينجايى هم كه ما امروز از لحاظ علمى و فناورى قرار داريم، اين هم يك روزى جزو آرزوهاى خام به حساب مى آمد.(2)

نگاه به علم و فناورى در برنامه ى پنجم توسعه

جناب آقاى دكتر احمدى نژاد

رياست محترم جمهورى اسلامى ايران

با سلام و تحيت

پيش روى بودن دومين پنج سال از سند چشم انداز دوره ى بيست ساله ى كشور و ابلاغ بعضى از سياستهاى كلى اصولى مانند سياستهاى كلى اصل 44 از يك طرف و بعضى تحولات جهانى از طرف ديگر، اقتضا ميكند كه هرچه زودتر قانون برنامه ى پنج ساله ى پنجم كشور با جهت گيرى دستيابى به اهداف مرحله اى متناسب با سند چشم انداز بيست ساله تهيه گردد. اينك سياستهاى كلى برنامه ى پنجم كه بايد مبناى تهيه و تدوين قانون برنامه ى پنج ساله ى پنجم توسعه ى جمهورى اسلامى ايران باشد، ابلاغ ميگردد.

مشاركت جدى انديشه وران حوزه و دانشگاه در تبيين مقوله ى عدالت و اقتضائات آن، نقشى تعيين كننده در اين امر دارد. لازم ميدانم از مجمع محترم تشخيص مصلحت نظام و هيأت محترم دولت و دبيرخانه ى مجمع و نيز كارشناسان فعال و همكار با اين

ص: 339

ضرورت تحول در نظام آموزشى

در مسأله ى آموزش و پرورش، آنچه كه من بر او تأكيد و اصرار ميكنم، در درجه ى اول عبارت است از طرح تحول در نظام آموزش و پرورش؛ همين مطلبى كه وزير محترم هم به آن اشاره كردند، ما هم بارها در گذشته تأكيد كرديم. نظام آموزش و پرورش ما يك نظام تقليدى و كهنه است؛ دو تا خصوصيت بد در او هست.

اولاً، از روز اولى كه نظام آموزش و پرورش را در دوران سياه پهلوى و اندكى پيش از آن بر كشور حاكم كردند، نيازها و سنتهاى كشور را در نظر نگرفتند. پايه ى سنتهاى كشور بايد باشد، از تجربيات ديگران هم بايد حداكثرِ استفاده بشود. نه اينكه ما بياييم الگويى را كه در فلان كشور غربى با اقتضائات خودش - با همه ى خطاهايى كه ممكن است داشته باشد - به كار گرفته شده، او را عيناً اينجا بياوريم. متأسفانه اين كار را كردند. تقليدى محض بود؛ اين يك.

دوم اينكه همان هم كهنه است. خودِ آن كسانى كه يك روزى مرجع تقليد مسؤولان وابسته ى كشورِ ما قرار گرفتند، امروز از اين روشها عبور كرده اند و روشهاى تازه ترى را

ص: 341

تهيه ى مدل علمى پيشرفت

[مختصات پيشرفت] با اين حرفها تمام نميشود: بايد دقت كرد، بايد تعقيب كرد، بايد تحقيق كرد. صاحبان فكر در دانشگاهها بنشينند و روى اين مسايل مطالعه كنند؛ تبيين علمى بشود؛ مدل سازى علمى بشود تا بتوانيم اين را به برنامه تبديل كنيم و بيندازيم در ميدان اجرا تا در پايان ده سال، ملت احساس كنند كه پيشرفت حقيقى پيدا كردند.

يكى از الزامات ما اين است: هر الگوى پيشرفتى بايستى تضمين كننده ى استقلال كشور باشد؛ اين بايد به عنوان يك شاخص به حساب بيايد. هر الگويى از الگوهاى طراحى شونده ى براى پيشرفت كه كشور را وابسته كند، ذليل كند و دنباله رو كشورهاى مقتدر و داراى قدرت سياسى و نظامى و اقتصادى بكند، مردود است. يعنى استقلال، يكى از الزامات حتمىِ مدل پيشرفت در دهه ى پيشرفت و توسعه است. پيشرفت ظاهرى - با وابسته شدن در سياست و اقتصاد و غيره - پيشرفت محسوب نميشود.

امروز هستند كشورهايى - به خصوص در آسيا - كه از لحاظ فناورى، از لحاظ دانش، از لحاظ مصنوعات، پيشرفتهاى ظاهرى دارند؛ خيلى از جاهاى دنيا را هم تصرف كرده اند؛ اما وابسته اند، وابسته اند. ملت و به تبع آنها دولت، از خودشان هيچ نقشى ندارند؛ نه در سياستهاى جهانى، نه در سياستهاى اقتصادى عالم و نه در طراحيهاى مهمى كه در عرصه ى بين المللى مورد توجه است. دنباله رواند؛ غالباً هم دنباله رو امريكا. اين پيشرفت نيست و ارزشى ندارد.(2)

كارآمدى تشكيلات علمى به جاى افزايش آنها

بعضى از دوستان، اينجا گفتند: سازوكارهاى كنونى دستگاههاى علمى و فرهنگى كشور، جوابگوى نياز كشور نيست. من به تجربه ميخواهم عرض بكنم، افزايش تشكيلات، كمكى به حل مشكلات نميكند. ما يك تشكيلات ديگر درست كنيم، يك مجموعه ى خبرگان دانشگاهى فرض كنيد ايجاد كنيم، اين تراكم منظمه هاى گوناگون و تشكلهاى گوناگون دولتى و ادارى براى رسيدن به اين اهداف، حقيقتاً كارساز نيست. همين تشكلهاى موجود، سازمانهاى موجود را بايد كارآمد كرد.

فرض بفرماييد خود وزارت علوم در معاونتهاى ذى ربط، در مديريتهاى كلان زيرمجموعه ى معاونتها دقت كنند، آدمهاى باسواد، كارآمد، مؤمن، انقلابى، شجاع، خوشفكر، بهره برنده ى از نيروهاى انسانى كارآمد را آنجاها بگذارند. يا شوراى عالى انقلاب فرهنگى كه من مكرراً سفارش كرده ام، نوع ارتباطشان را با نخبگان آنچنان تسهيل كنند كه اين ارتباط روان بشود تا بتوانند از نظرات آنها استفاده كنند. همين مجموعه هاى موجود را بايستى تقويت كرد، تا بتوان پايه ى علم و تحقيق را در كشور پيش برد.(2)

ترسيم فعاليتهاى آينده بر اساس نيازهاى آينده

اينى كه يكى از جوانهاى عزيز گفتند: «فعاليتها بايد بر اساس نيازهاى آينده باشد، اين آينده را ترسيم كنيد، اين نيازها را تصوير كنيد»؛ يا در همين زمينه جوان عزيز ديگرى گفتند: «جهت حركتمان را خودمان معين كنيم؛ نه اينكه جهت حركتى را كه ديگران - غربيها - ترسيم كرده اند، ما تكميل كننده ى پازلهاى زندگى آينده ى آنها باشيم؛ ببينيم چه نياز داريم، آن را تأمين بكنيم»، اين حرفها حرفهاى بسيار بزرگى است؛ حرفهاى بسيار مهمى است. اينها همان چيزهايى است كه هر انسان آگاه متفكر دلسوزِ متعهدى وقتى به نگاه كلان به حركت علمى كشور نگاه ميكند، اين چيزها را درك ميكند؛ منتها درك او كافى نيست؛ اگرچه لازم است؛ بر اساس آن برنامه ريزى كردن، مهم است.(2)