بسم اللّه الرحمن الرحیم

یا أَیهَا الْعَزِیزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُّزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَیلَ وَتَصَدَّقْ عَلَینَا إِنَّ اللّه یجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ

هَدیّه ای ناچیز به شما ای آقای مَظلُوم! یا سَیدی یا صَاحبَ الزَّمانِ

یا مِیثاقَ اللّه الَّذِی أخَذه وَوكدَهُ

ص: 2

حقیقت الاسرار

پژوهشی پیرامون اسرار آفرینش فرزندان آدم در عوالم پیشین

احمد رضا مرتضوی

ص: 3

ص: 4

طینت ها سه قسم اند.......... 79

احادیث خلقت طینتی اشاره به خلقت بدن خاكی هر انسانی دارد.......... 83

همه ی بدن اهلبیت (علیهم السلام) بدن اصلی است.......... 89

بدن امام (علیه السلام) جذب زمین نمی شود.......... 111

بدن اولیاء الهی به عرش می رود و همواره زنده اند.......... 112

اجماع علمای شیعه بر حیات بدن امام (علیه السلام) پس از مرگ ظاهری.......... 116

شهید نیز با بدن اصلی زنده است.......... 117

رمز و راز ملك نقاله و اسرار معراج جسمانی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) .......... 120

توضیح محقق كراجكی.......... 127

دیده شدن ائمه (علیهم السلام) پس از شهادتشان.......... 128

فرود انبیاء و ائمه (علیهم السلام) به سرزمین كربلاء و قرآن خواندن….......... 133

فصل سوم: عالم ذرّ اول.......... 147

بیان علامه مجلسی درباره ی حكمت تعلّق ابدان ذری به ارواح، در عالم ذر.......... 148

بیان شیخ صدوق (رحمه الله) درباره ی عالم ذر.......... 150

تصریح به عالم ذرّ اول در روایات.......... 151

شرط بداء در عالم ذر.......... 155

حجرالاسود، یكی از شاهدان عالم ذرّ.......... 160

علت اینكه مؤمن گاهی تندی و كج خلقی دارد مربوط به حوادث عالم ذرّ است.......... 164

تماس طینت ها با هم در عالم ذرّ.......... 167

علت اختلاف طینت ها در عالم ذرّ و تفاوت درجات عباد در دنیا و معنای السابقون السابقون.......... 183

فصل چهارم: عالم ذرّ دوم.......... 193

وجه تمایز بین عالم ذرّ اول و عالم ذرّ دوم در روایات.......... 195

رؤیت خدا در عالم ذرّ و معنای آن.......... 201

خدا در عالم ذرّ از همه میثاق گرفت و از مردم به اندازه ای كه نیاز بود آفرید.......... 208

نفاق در عالم ذر.......... 209

فصل پنجم: زمان و مكان عوالم پیشین.......... 211

ص: 6

فصل ششم: مفاد میثاق هایی كه در عوالم پیشین گرفته شده است.......... 215

نكته ی اول: حجیت روایات.......... 216

نكته ی دوم: عدم تعارض بین آیات و روایات عالم ذر.......... 217

نكته ی سوم: میثاق های عالم ذر، از حیث شمول افراد با هم یكسان نیستند.......... 217

نكته ی چهارم: كسانی كه در عالم ذر، صادقانه میثاق نبستند ایمانشان در این دنیا عاریه ایست.......... 217

نكته ی پنجم: شیعیان تنها كسانی هستند كه به میثاقِ عالم ذرّ وفا نموده اند.......... 218

أ. میثاق بر ربوبیّت خدا.......... 219

ب. میثاق بر نبوت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ولایت مولانا امیرالمؤمنین (علیه السلام) .......... 220

ج. میثاق بر زیارت قبور ائمه ی اطهار (علیهم السلام) .......... 227

د. میثاق به شهادت.......... 231

ه. میثاق به قبول احادیث و كتمان سرّ آل اللّه (علیهم السلام) .......... 232

و. میثاق درباره ی حضرت مهدی (علیه السلام) .......... 233

ز. میثاق به نصرت و یاری امیرالمؤمنین (علیه السلام) .......... 235

ح. میثاق به دفن پیكر شهدای كربلاء.......... 237

ط. میثاق به اقامه ی عزاء بر حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) .......... 239

ی. میثاق به برائت و دشمنی با اعداء آل محمد (علیهم السلام) .......... 241

ك. میثاق بر صبر و پایداری.......... 243

ل. میثاق بر قبول فضیلت و محبت حضرت زهراء (علیها السلام) .......... 244

منظور از قُرون الاولی.......... 244

فائده مهم: سیادت، مبتنی به اختیار، و در عالم ذرّ معین شده است.......... 246

امكان سلب سیادت و یا الحاق به سلسله ی سادات در این دنیا وجود دارد.......... 247

ذكر بعضی از كسانی كه در دنیا در زمره ی اهلبیت (علیهم السلام) قرار گرفتند.......... 251

1. سلمان محمدی.......... 251

2. ابوذر غفاری.......... 259

3. راهب مسیحی.......... 259

4. جابر بن عبداللّه انصاری.......... 259

5. عیسی بن عبداللّه قمی.......... 260

ص: 7

6. عمر بن یزید.......... 262

7. ابوعبیده حذاء.......... 262

8. سعد بن عبدالملك.......... 262

9. فضیل بن یسار.......... 263

10. یونس بن یعقوب.......... 264

ساداتی كه سیادتشان را از دست دادند و طینتشان تغییر یافت.......... 265

چگونه به عهدی كه در عالم ذرّ بستیم استوار بمانیم؟.......... 271

فصل هفتم: آنچه كه در عالم ذرّ به آل محمد (علیهم السلام) عطا شده است.......... 273

فصل هشتم: پاسخ به اشكالاتی پیرامون عالم ذرّ.......... 279

1- چرا چنین عالم و پیمانی را به یاد نمی آوریم؟.......... 280

2- مخلوقات در عالم ذرّ با چه زبان، عقل و اختیاری پاسخ دادند.......... 284

3- هدف از پیمان عالم ذر.......... 285

4- شبهه ی جبر.......... 286

الف:بیان معنای كلام امام (علیه السلام) كه فرمودند:«فَلَن یستَطِیعَ هؤلاء أن یكُونُوا من هؤلاء و لا هؤلاء أن یكُونُوا مِن هؤلاء»......... 287

ب: وجود شرط بداء در بعضی روایات.......... 290

ج: مردم در عالم ذر، انتخابی آگاهانه و از روی اختیار داشته اند.......... 291

د: علیین و سجین، رنگ طینت است نه ذاتش.......... 293

اهلبیت (علیهم السلام) تبدیل طینت در دنیا را محتمل دانسته اند.......... 296

دلیل اول: حدیث كسی كه در راه زیارت امام حسین (علیه السلام) به شهادت برسد.......... 297

دلیل دوم: حدیث دعای امام صادق (علیه السلام) برای تغییر طینت كسی كه به ایشان توسل جست.......... 298

دلیل سوم: اعمالی كه توسط معصومین (علیهم السلام) برای تبدیل شقاوت به سعادت توصیه شده است.......... 300

حسن ختام.......... 307

فهرست منابع.......... 309

ص: 8

وَلَوْلَمْ يَكُنْ في صُلْبِ آدَمَ مُودَعاً *** لَمَا قالَ قِدْماً لِلمَلائِكَةِاسْجُدُوا

وَلَوْلاهُ مَا قُلْنَا ولا قَالَ قائِلٌ *** لِمالِكِ يَومِ الدِّينِ إِيَّاكَ نَعْبُدُ

اگر نور حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در صلب آدم نبود، به ملائكه گفته نمی شد كه به آدم سجده كنید و اگر آن حضرت نبود، نه ما و نه هیچكس دیگر، به «مالك یوم الدین»، «ایاك نعبد» نمی گفتیم و كسی خداپرست نبود.

ابیات فوق كه منتسب به سیدرضی (رحمه الله) است، كنار ضریح حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به شكلی زیبا بر دیوارِ تحت قبّه نگاشته شده است. اینجانب رجاء واثق دارم كه هر یك از شما خوانندگان عزیز كه در آن مكان مقدّس، شرفیاب شدید؛ از جانب بنده به نیابت حضرت صاحب الزمان (علیه السلام) سلامی خدمت مولایم امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) عرض نموده و زنده و مرده ی حقیر را از دعای خیرتان محروم ننمایید.

ص: 9

ص: 10

برای احدی نفرستاده باشی و ما را با همه ی روسیاهی كه داریم از جمله خاكساران و عباد درگاه ایشان قرار داده و حشر ما را نیز در زمره ی آنها مقرر فرمایی و به بركت ایشان، قول، فعل و قلم ما را سبب گمراهی كسی قرار ندهی. آمین رب العالمین.

اما بعد! عالم ذرّ یا عالم اَلَسْت یا عالم قالوا بَلی؛ یكی از مراحل خلقت و آفرینش است كه در قرآن و روایات به آن اشاره شده و بنا بر عقیده ی اندیشمندان اسلامی، این عالم، مربوط به دوران پیش از خلقت آدم و یا همزمان با خلقت اوست. در عالم ذر، تمام انسان هایی كه قرار بوده تا روز قیامت به دنیا بیایند، به صورت «ذرّه» و به تعبیر بعضی از روایات به شكل مورچه ظاهر شدند. در واقع یكی از مسائل مهم كلامی و تفسیری كه مَطمح نظرِ دانشمندان واقع شده، همین بحث عالم ذرّ است كه نوشتار حاضر، با بررسی آیات و روایات مربوطه در خصوص عوالم پیشین، متذكر اقوال مختلف شده و زوایای تاریك این مسأله را در حد امكان، روشن نموده است.

در اینجا با امعان نظر به فرموده ی حضرت حق كه «و اما بنعمة ربك فحدث»، خدا را گواه می گیرم كه در این اوراق، معارفی بیان شده است كه شاید تا پیش از این بر سایرین پوشیده بوده و به امتنانی كه خدای عزوجل بر مؤلف نهاده و تصدّقی كه از جانب حضرت مولا ارواحنا فداه بر او رسیده ابوابی از معارف اهلبیت (علیهم السلام) بر او كشف گردیده كه شما با خواندن این كتاب، آن را تصدیق خواهید كرد، ان شاء اللّه.

در هر حال این حقیر، به عنوان نویسنده ی این سطور با اینكه در حد وسع خویش تمام آیات و روایات مربوط به موضوع را مطالعه كرده و ده ها آیه و بیش از یكصد و هفتاد روایت مرتبط را در این مرقومه بررسی نموده ام؛ لكن خود را از خطا و اشتباه مبرّا ندانسته و پیشاپیش از ارائه نظرات و انتقادات سازنده ی شما عزیزان استقبال و تشكر می نمایم.

عبد آل محمد (علیهم السلام) . احمدرضا مرتضوی

15 شعبان 1443

ص: 12

كرد كه آیا ایمان نداری؟ گفت: «آری! ایمان دارم ولی به دنبال یقین هستم» كه معلوم می شود، ایمان پذیرفتن از راه شنیدن است و یقین چیزی است كه از طریق مشاهده و دیدن حاصل می شود.

«وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيفَ تُحْيي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيطْمَئِنَّ قَلْبِي»(1)

یاد كن آنگاه كه ابراهیم گفت: پروردگارا! به من نشان ده؛ چگونه مردگان را زنده مى كنى؟ فرمود: مگر ایمان نیاورده اى؟ گفت: چرا! ولى می خواهم دلم به اطمینان (یقین) برسد.

البته این موضوعی است كه برای اثبات آن، آیات و روایات فراوانی وجود دارد و ما به دلیل آنكه در صدد بیان مطلب دیگری هستیم به همین مقدار اكتفاء می كنیم.

در این دیباچه ی بحث، در صدد این هستیم تا ثابت كنیم كه مؤمن به كسی می گویند كه علی رغم آنكه چیزی را ندیده به خاطر اعتماد به انبیاء و اولیاء (علیهم السلام) ، آن را می پذیرد و بدان منقاد می شود؛ همانطور كه خدای عزوجل نیز درباره ی او فرموده است:

«الَّذِينَ يؤْمِنُونَ بِالْغَيبِ» (2)

در واقع، مؤمن، ایمان به غیب دارد و ناگفته پیداست كه این غیب، چیزی است كه بر او پوشیده است نه بر خدا؛ پس مؤمن، كسی است كه به وجود ملائكه و روز قیامت و... اعتقاد راسخ دارد در حالی كه آنها را ندیده است.

حقایقی كه در این عالم بر ما پوشیده است قابل احصاء و شمارش نیست. هزاران حقیقت و واقعیت است كه در عالم وجود، موجود است؛ ولی ما از آن اطلاعی نداریم؛ پس عقلِ سلیم می گوید كه برای دریافت این حقایق، به عالمان راستگویی مراجعه كنیم كه هم از حیث علم، كامل بوده و هم در راستگویی در نهایت درجه ی صدق باشند؛ و به اجماع همه ی فِرَق، كسی جز آل محمد (علیهم السلام) به این درجه نائل نشده و نخواهد شد. پس چون ایشان از وقوع امری در آینده چون برپاشدن قیامت، خبر دهند و یا از حدوث امری در گذشته چون عالم ذرّ سخن گویند ما با آنكه ندیده ایم و یا دیده،

ص: 14

ولی فراموش كرده ایم و با عقل خویش به كمّ و كیف آن دست نمی یابیم، آن را از ایشان قبول كرده و بدان ایمان می آوریم.

مثبتین؛ یعنی كسانی كه عالم ذرّ را پذیرفته اند و از زبان نافین؛ یعنی منكرین عالم ذرّ مطالعه نموده و پس از اندیشیدن در آنها به نتایجی دست یافته ام كه آنها را در این سطور برای شما مرقوم خواهم ساخت.

لازم به ذكر است كه بگویم به تصریح خود آل اللّه (علیهم السلام) درك اخبار و احادیث ایشان امری بس صعب و مشكل است به غایتی كه جز نبی مرسل، ملك مقرب و مؤمنی كه قلبش برای ایمان، آزموده باشد، روایات اهلبیت (علیهم السلام) را تحمل نخواهد كرد.(1) این دشواری تا جایی پیش می رود كه به بیان امام صادق (علیه السلام) بعضی روایات ایشان را حتی همان سه گروه هم نمی توانند تحمل كنند و فقط كسانی قدرت فهم و درك آنها را خواهند داشت كه ائمه (علیه السلام) به ایشان قدرت فهم، عطا كرده و در زمره ی "من شئنا" باشند.(2)

با این اوصاف، شاید یكی از مشكل ترین ابواب علوم حضرات (علیهم السلام) همین احادیثی است كه درباره ی كیفیت و جزئیات عالم پیشین یا همان عالم ذرّ سخن گفته و از اسرارش پرده برداشته است، و از آن رو كه ردّ و انكار اخبار ائمه اطهار (علیهم السلام) ممنوع است(3) نمی توان فرمایشات ایشان را به بهانه های واهی انكار نموده و خود و دیگران را از نیل به فیض درك معارف ایشان محروم ساخت.

ص: 16

نائل شوند. و این امرِ محكم، از آدم تا آخرین بشری كه قدم بر زمین خواهد گذاشت درجریان است. در نتیجه اینكه كسی به مقام نبوت، رسالت، امامت، سیادت و شهادت و... برسد، امری اتفاقی نبوده و نیست.

با توجه به این نكته می گوییم: اینكه كسی حضرت محسن بن علی «سلام اللّه علیهما» شده و یا حضرت علی اصغر (علیه السلام) گشته و یا در زمره ی شهدای كربلا واقع شود، و یا در دفن اجسام پاره پاره ایشان مشاركت كند، امری تصادفی و از روی اتفاق نیست؛ بلكه همه و همه آنطور كه پس از این به اثبات خواهد رسید؛ مراحلی را طی كرده و به درجاتی نائل شده اند كه در این دنیا حائز این مقام ربّانی گشته اند. پس جاهلی كه حضرت محسن بن علی (علیهما السلام) را طفلی می داند كه هنوز به دنیا نیامده و فضیلتی كسب نكرده تا ما برایش احترامی قائل شویم، نادانیِ خویش را به رخ همه كشیده و حماقتش را فریاد زده است؛ چرا كه این چنین شخصی، دنیا را شروع زندگی بنی آدم می داند، در حالی كه بنابر فرمایشات ذوات مقدسه معصومین (علیهم السلام) دنیا ادامه ی مسیر زندگی انسان است نه ابتدای آن.

حضرت باقرالعلوم (علیه السلام) در كلامی بس نورانی به زراره می فرمایند:

اگر مردم می دانستند كه ابتدای خلقت چگونه بوده هرگز با هم دچار اختلاف نمی شدند.(1)

پس بدان ای عزیز! كه خدای تعالی در زمانی كه جز خود و اولیائش كسی زمانش را نمی داند؛ ارواح بنی آدم را آفرید و آنها را در محلی كه خود می داند كنار هم گرد آورد. پس، از ایشان بر آنچه كه می خواست عهد و میثاق گرفت و اینگونه ارواح، یكدیگر را شناختند و با هم انس گرفتند و هر كدام با همفكرِ خویش، مأنوس شده و با هم آشنا گشتند و اینچنین بود، تا پس از دو هزار سال، خدای متعال از گل، بدن هایی آفرید و به آن بدن ها با اینكه بسیار كوچك بودند، صورت بخشید و عده ای را به آبی گوارا و عده ای را به آبی تلخ و شور آمیخت، تا اینكه تبدیل به ابدانی مختلف شدند. پس هر كدام از آن

ص: 18

ارواح را به یكی از این بدن ها دمید تا دوباره از ایشان میثاق بگیرد. آن ارواحی را كه درمیثاق نخستین، صادقانه پیمان بستند به بدن هایی متعلق ساخت كه با آب گوارا طینتشان را آمیخته بود و آن ارواحی را كه در میثاقِ عالم ارواح، مورد قبول واقع نشدند به پیكرهایی تعلق داد كه با آبِ تلخ و شور سرشته بود؛پس این بدن های گلی، جان گرفته، شروع به حركت كردند. در این مرحله، خدا آتشی آفرید و به دسته ی شوربختان فرمود تا وارد آن شوند؛ ولی ایشان با دیدن آتش، استنكاف كرده و معترضانه گفتند: خدایا! چرا با وجود آنكه هنوز از ما عمل زشتی سرنزده می خواهی ما را بسوزانی؟! پس خدای حكیم رو به گروه دیگر فرموده و از ایشان خواست كه به آتش ورود كنند و آنها نیز به سرعت، رو به آتش نموده و داخلش شدند؛ ولی آتش به ایشان آسیبی نرسانید. آن دسته كه ایشان را اصحاب الشمال نیز می خوانند رو به خدا كرده، طلب اقاله نموده و از او خواستند تا فرصتی دوباره به ایشان دهد؛ پس خدا فرصتی دوباره به ایشان داد؛ ولی باز هم استنكاف ورزیده و داخل آتش نشدند. خدا روح را از همه ی آنها گرفت و آدم را خلق كرد و بدن های بی روحشان را كه چون ذره ای بودند در صلب آدم نهاد. سپس ایشان را از پشت آدم بیرون كشید و روح را به ایشان بازگردانده و برای بار سوم از ایشان میثاق گرفت و پس از میثاق، روح را از ایشان خارج کرد و دوباره آنها را بر اساس سلسله ی ولادت، در صلب آدم نهاد. این بدن ها كه همان بدن خاكی و اصلی هر انسان است در صلب پدران قرار دارد تا زمانی كه اراده ی خدا به خروج آنها محقق شود. پس چون نطفه ی انسانی منعقد شود و چهل روز بگذرد، ملكی بدنش را درون نطفه اش قرار دهد و آن نطفه كه آن را لباس و جسم می نامیم بر خلاف بدن گلی اش رشد و نمو كند؛ تا آنكه خدا در چهار ماهگی، روح را به او بدمد و چون از رحم مادر خارج شود آن لباس و جسمی كه بر بدنش دارد آرام آرام رشد كند تا به حد كمال برسد و چون مرگش فرا رسد جسمش كه همان لباس بر روی بدن اصلی اوست را دفن نمایند و آن بپوسد و یا خوراك حیوانات شود؛ ولی بدن اصلی اش كه از گِل است در خاك بماند و ذره ای از آن نه گم شود و نه خوراك حیوانی دیگر گردد، تا آنكه اراده ی خدا به برپایی قیامت تحقق گیرد؛ پس همانطور كه در ابتدای آفرینش، از خاك، او را آفرید فضای قبر را چون رحم مادر قرار دهد و دو مرتبه بر آن بدن اصلی، لباسی از گوشت و خون و استخوان برویاند و

ص: 19

او چون سر از قبر در بیاورد خود را بشناسد با آنكه دست و پایش عوض شده و گوشت وپوستش تازه است؛ ولی حقیقت او كه همان بدن گلی اوست همان است كه بوده؛ پس منكر خویش نشده و خویشتن را بشناسد.

خداوند متعال در قرآن كریم فرموده است:

«وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِين» (1)

خدا خلقت انسان را از گل شروع كرد.

و در آیه ی دیگری فرموده:

«كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُون» (2)

و فرموده است:

«كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَينا» (3)

همانطور كه شروع خلقت شما را آغاز كردیم به همان نحو دوباره پس از مرگ شما را بر می گردانیم.

نتیجه ی آیات فوق این است كه همانطور كه شروع خلقت انسان ها از گل بود و بدنی گلی داشتند، دو مرتبه در قیامت، خدای قادر متعال ایشان را از همان طینت و گل، باز خواهد آفرید. لطفاً در این سه آیه بیاندیشید.

پس این انسانِ ابوالعجائب، مراحل متعددی را طی كرده تا به این دنیا برسد و اثبات این مراحل همان چیزی است كه ما در این كتاب در صدد بیان آن هستیم و ان شاء اللّه هر یك را به نوبت، در جای خویش ثابت خواهیم كرد. بِمنِّه و كرَمِه

ص: 20

دو هزار سال پیش از آنكه خدای مهربان بدن های بنی آدم را از خاك ایجاد كند؛ ارواح ایشان را آفرید و در آن عالم كه از آن در روایات به عالم ارواح، یا اظلّه و یا عالم ظلال تعبیر شده است، از ارواحِ خلق شده، اخذ عهد و میثاق نمود و از همانجا خوبان و بدان از هم متمایز شدند.

در بسیاری از اخبار، به خلقت ارواح، پیش از ابدان و گرفتن میثاق از آنها تصریح شده است و در بعضی نیز از وجود انسان ها در عالَم ظلال و اظلّه؛ یعنی عالم سایه ها و میثاق در آن عالم، سخن به میان آمده و چون این عبارت با عالم ارواح، سازگار تر از عالم ذرّ است و به این دلیل كه در عالم ذر، انسان ها بدنی گلی داشته كه روح در آنها دمیده شده؛ نتیجه می گیریم كه منظور از عالم اظلّه همان عالم ارواح است. و به این جهت ظلالش خوانده اند كه با تجرد از ابدان، و البته نه تجرد مطلق، سازگارتر است. ارواح در آن عالم به هیچ بدن جسمانى كثیف، تعلقی نداشته اند؛ و علت اینكه تجرد مطلق را از روح، نفی نمودم این است كه بسیاری از محدثین؛ بلكه همه ی ایشان، روح را مجرد از ماده نمی دانند و بر مبنای فرمایش حضرت صادق (علیه السلام) (1) آن را جسمی رقیق شمرده اند.

خداوند روح انسان ها را پیش از خلقت بدن هایشان آفرید و آنها را در هوا ساكن ساخت. شیخ صدوق (رحمه الله) درباره ی تقدم خلقت ارواح می گوید:

«اعتقاد ما درباره ی نفوس انسان ها این است كه آنها روح هایى می باشند كه زنده بودن آدمى به واسطه ی آنها است و آنها اولین

ص: 22

مخلوق خدایند، به جهت آنكه پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده اند: اول چیزى كه حق تعالى آفرید، ارواح مقدسه و مطهره بود، پس آنها را به یگانگى خود گویا فرموده، و بعد از آن، آفرید سایر خلایق را. و اعتقاد ما آن است كه ارواح براى بقاء خلق شده اند نه براى فناء و نابودی؛ چرا كه جناب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده اند: خلق نشده اید براى فنا؛ بلكه خلق شده اید براى دوام و جز آن نیست كه بُرده می شوید از خانه ای به خانه ی دیگر. و این نفوسِ انسانیه در روى زمین، غریب اند و در بدن ها زندانی اند. و عقیده ی ما این است كه چون نفوس، از بدن ها جدا شوند باقى هستند بعضى در نعمت و بعضى در عذاب تا وقتى كه حق تعالى به قدرت كامله بازآورد آنها را به بدن ها... و اعتقاد ما در ذات روح آن است كه از جنس بدن نیست و خلقتى دیگر است جهت آنكه خداوند فرموده است: ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللّه أَحْسَنُ الْخالِقِينَ.(1)

البته بزرگانی چون شیخ مفید(2) و سید مرتضی(3) «رحمهما اللّه» خلقت ارواح پیش از ابدان را نپذیرفته، بیانات شیخ صدوق را از روی حدس و گمان تلقی كرده و روایات این باب را بر خلاف ظاهرش توجیه و تأویل می نمایند.

به نظر می رسد كه برای درك صحیح مطلب، لازم است در محضر عالمان حقیقی زانو زده و حقیقت را از فرمایشات ایشان جستجو كنیم.

ص: 23

تكرار كرد. پس امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: دروغ می گویى، تو چنان كه می گویى نیستى، همانا خدا روح هاى مردم را دو هزار سال پیش از بدن هایشان آفرید و سپس دوستانمان را به ما عرضه كرد، به خدا كه من روح تو را در میان آنها ندیدم، پس تو كجا بودى؟ آنگاه آن مرد ساكت شد و جوابى نگفت. و در روایت دیگر است كه امام صادق (علیه السلام) فرمودند: او در آتش دوزخ بود.(1)

در حدیث دیگری امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

مردی به امیرمؤمنان علی (علیه السلام) عرض كرد: من شما را دوست می دارم. امام به او فرمودند: دروغ می گویی! دومرتبه عرض كرد: نه به خدا قسم! من شما را دوست دارم و ولایت شما را به دل دارم. باز آن حضرت به او فرمودند: دروغ می گویی! گفت: سبحان اللّه! من برای شما قسم می خورم كه شما را دوست دارم و شما می فرمایید كه دروغ می گویم؟! حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به او فرمودند: آیا نمی دانی كه خداوند دوهزار سال پیش از آفرینش بدن ها ارواح را آفریده و آنها را در هوا ساكن ساخت؛ پس ایشان را بر ما اهلبیت عرضه نمود و به خدا قسم هیچ روحی آنجا نبود مگر آنكه ما بدنش را می شناسیم و من تو را در آنجا (در زمره محبینمان) ندیدم پس كجا بودی؟ امام صادق (علیه السلام) فرمودند: در آتش بوده است.(2)

ص: 25

این دو روایت نیز به آفرینش ارواح، دو هزار سال پیش از خلقت ابدان، تصریح نموده است و بیان كرده كه ائمه اطهار (علیهم السلام) از آن روی كه در عالم ارواح با دوستان خویش آشناشده اند در این دنیا با نظر به بدن او و یا شنیدن صدایش وی را می شناسند. در واقع جسم ما كه از عالم ناسوت است نمی تواند حقیقت روح را كه از عالم ملكوت است برای اولیاء اللّه (علیهم السلام) بپوشاند و ایشان كه با اسرار ملكوت آشنایند حقیقت هر انسانی را می دانند.

جناب جابر از شكافنده ی علوم اولین و آخرین؛ یعنی حضرت باقر العلوم (علیه السلام) نقل كند كه فرمودند:

روزى امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مسجد كوفه نشسته بودند؛ پس زنى وارد شد و از شوهر خود شكایت نمود. امام علی (علیه السلام) به نفع شوهر او حكم كردند. زن، با خشمِ تمام گفت: به خدا قسم! در این قضاوت، حق را رعایت نكردى و به عدالت رفتار ننمودى و مساوات را در نظر نگرفتى و خدا از چنین قضاوتى راضى نیست!. حضرت علی (علیه السلام) به دقت در او نگاه كرده و فرمودند: دروغ گفتى! بى حیا زنِ بد زبانِ تندخو! تو زنى هستی كه مانند سایر زنان باردار نمی شوی و چون سایر زنان حیض نمى بینی. از شنیدن این سخنان، زن با ترس و واویلا گویان برگشت و با خود می گفت: اى پسر ابو طالب! پرده ى مرا كه مستور بود گشودى. عمرو بن حریث (منافقی كه از مخالفین مولا علی (علیه السلام) بود) از پى آن زن رفت و به او گفت: سخنى با علی گفتى كه مرا شاد كرد اما او در جواب، تو را چنان سرزنش نمود كه با واویلا برگشتى و فرار كردى. زن گفت: به خدا قسم! علی واقع را بیان كرد و خبر از مطلبى داد كه من آن را از پدر و مادرم و از شوهرم از وقتى كه با من ازدواج كرده پنهان داشته بودم. آری! من مانند سایر زنان حیض نمی شوم. عمرو بن حریث به خدمت حضرت علی (علیه السلام) بازگشت و

ص: 26

سخنان زن را نقل نموده و گفت: من سابقه ی كهانت از شما نداشتم و نمی دانستم كه شما كهانت و غیبگویی می كنید! مولا على (علیه السلام) فرمودند:این كهانت نیست. خداوند ارواح را دو هزار سال قبل از بدن ها آفرید و وقتى روح ها را در بدن ها تركیب نمود در پیشانى آنها رقم زد كه مؤمن است یا كافر و نوشت آنچه را كه گرفتار آن خواهند شد و هر كار خوب یا بدى كه انجام مى دهند و همه را در یك سطح كوچكى به اندازه گوش موشى مكتوب ساخت. و این آیه را در این مورد بر پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل كرد: إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مُتَوَسِّم بودند (یعنی از چهره ها مردم را می شناختند) من نیز بعد از او متوسّم هستم و ائمه از فرزندان من نیز متوسمین هستند. وقتى در چهره و پیشانیش دقت كردم متوجه آنچه در این زن بود شدم.(1)

در روایت دیگری، راوی گوید كه از حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) شنیدم كه می فرمودند:

همانا خدای تبارك و تعالی دو هزار سال پیش از خلقت بدن ها ارواح را آفریده و سپس بدن ها را خلق نمود. پس هركدام از ارواح كه در آسمان با هم آشنا شده و از هم خوششان آمد در زمین هم چنین شدند و هر كدام كه در

ص: 27

آسمان از هم بدشان آمد در زمین هم از یكدیگر خوششان نیامد...(1)پیامبر مهر و رحمت و رسول پر شأن و رفعت، محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

خداوند دو هزار سال پیش از آنكه بدن ها را بیافریند، ارواح را خلق نمود و آنها را به عرش خویش متعلق ساخت و بدان آویخت؛ سپس آنها را به تسلیم نسبت به من و فرمانبرداری از علی بن ابی طالب (علیه السلام) فرمان داد و اولین روحی كه تسلیم من شد روح علی بن ابی طالب (علیه السلام) بود و او اولین مؤمن است و اولین كسی است كه با من سر از خاك برمی دارد و اولین كسی است كه با من وارد بهشت می شود.(2)

نكته ی مشترك تمام این روایات این است كه ارواح بشری، دو هزار سال پیش از خلقت بدن ها آفریده شده اند. حال ممكن است كسی سؤال كند كه چگونه این ارواح، دو هزار سال قبل از ایجاد بدن ها خلق شده اند؛ درحالی كه بدن انسان ها هر كدام با فاصله های متمادی از همدیگر به وجود آمده است؟. مثلا بین خلقت بدن اولین انسان تا امروز، هزاران سال فاصله است و بین ما و انسان های پس از ما نیز سالیانی بس طولانی فاصله است؟

در جواب گفته می شود كه این دو هزار سال، فاصله ای است كه بین خلقت ارواح ما و ایجاد بدن های ترابی و گلی ما وجود داشته و در غیر این صورت، روایات معنای صحیحی نخواهد داشت. در توضیح این مطلب اضافه كنم همانطور كه در فصل های

ص: 28

بعدی مفصلا درباره اش سخن خواهیم گفت؛ خداوند، ارواح انسان ها را ایجاد نموده و آنها در آن عالم، یكدیگر را شناخته، با هم انس و الفت و یا از هم بُعد و نفرت داشته اند كه این حالت در دنیا نیز نمود كرده و حبّ و بغض های دنیایی ثمره ای از ثمرات همان ایام است؛ سپس بعد از سپری شدن دو هزار سال، خداوند، بدن های اصلی انسان ها را آفریده؛ ولی نه به صورت سلسله؛ بلكه همه را یكجا ایجاد نموده و چونان ذراتی،خلقشان كرده است. پس این فاصله ی دو هزار سال، برای همه انسان ها یكسان و مشترك است و این همان حدّ فاصل بین ایجاد ارواح و ابدان اصلی شان است.

مفضل گوید: درباره ی شش عالم از حضرتش توضیح خواستم، فرمودند:

ای مفضل! اما عالم اول، عالم نورانی بود و هیچ غیر نور نبود و ما در آن بودیم و اما عالم دوم، جوهریّ بود و جز آن، چیز دیگری نبود و ما در آن بودیم و اما عالم سوم، هوائی بود و جز آن، هیچ نبود و ما درآن بودیم، و اما عالم چهارم، آبی بود و جز آب، هیچ در آن نبود و ما در آن بودیم و اما عالم پنجم، ناری بود و جز آتش نبود و ما در آن بودیم و اما عالم ششم، ترابی بود و جز خاك، هیچ نبود و ما در آن بودیم. پس سایه ها (ارواح) ایجاد شده و سپس جنیان آفریده شدند تا اینكه خدا آدم را از خاك خلق كرد...

مفضل گوید: به حضرت صادق (علیه السلام) عرض كردم: آقاجان! من بر این باورم كه شیعیان شما هر چقدر هم در شأن شما غلو كنند به كمترین حد وصف شما هم نخواهند رسید!.

امام (علیه السلام) فرمودند:

ای مفضل! چرا از تفصیل این عوالم ششگانه سؤال نمی كنی؟ گفتم: مولاجان! آنچه كه از شما شنیدم مرا گیج و مبهوت ساخته و از پرسش این معانی مرا به خود مشغول كرده است.

پس امام (علیه السلام) توضیحاتی پیرامون عوالم ششگانه و خلقت ملائكه و جنیان برای او می دهند.

مفضل می گوید: عرض كردم: عالم سایه ها(ارواح) چگونه بود؟ فرمودند:

آیا نشنیده ای كه خدا در قرآن فرموده: «آیا ندیده اى كه پروردگارت چگونه سایه را گستراند و اگر مى خواست آن را ساكن قرار مى داد آنگاه خورشید را بر آن دلیل گردانیدیم؛ سپس سایه را اندك اندك به سوى خود باز مى گیریم»(1)

ص: 30

ای مفضل! خداوند، اولین چیزی كه آفرید نورِ سایه ای بود. عرض كردم او را از چه آفرید؟ فرمودند: از مشیّت و اراده ی خویش، آن را ایجاد كرد؛ سپس آن را به سایه هایی تقسیم نمود و این در حالی بود كه هنوز آسمان و زمین و عرش و آبی خلق نشده بود. پس بعضی ازسایه ها (اوراح) به بعضی دیگر نظر افكنده و اینگونه خویش را شناختند و فهمیدند آفریده شده اند پس از آنكه پیش از این وجود نداشتند و به همین مقدار به ایشان معرفت، الهام شد و معرفتِ چیز دیگری از خیر و شرّ به ایشان داده نشد. سپس خدا آنها را ادب كرد. گفتم: به چه كیفیتی ایشان را مؤدب ساخت؟. فرمودند: نفس خویش را تسبیح و تحمید گفت و ایشان تسبیح و تحمید را آموختند و اگر چنین نكرده بود احدی نمی دانست كه چگونه حمد و ثنای الهی بگوید و از او تشكر كند. پس ارواح، دائما به گفتن الحمدلله و لا اله الا اللّه مشغول بودند تا هفت هزار سال در آن حال گذشت؛ پس ما برای ایشان از خدا تشكر كردیم و خدا از تسبیح ایشان آسمان هفتم را آفرید و پس از آن (برای) سایه ها، شبح ساخت و آن اشباح را لباس سایه ها نمود و از تسبیح خویشتن، حجاب اعلا را آفرید و فرمود: هیچ بشری را توان اینكه خدا با او سخن گوید نیست مگر از ورای حجاب. و منظورش حجاب وحی بود؛ یعنی سایه ها و یا حجابِ اشباحی كه از تسبیحِ سایه ها ایجاد شده بودند. سپس بهشت هفتم را كه بالاترین جنات است آفرید و پس از آن "آدمِ اول" را خلق كرد و از او و ذریه اش میثاق گرفت و به ایشان فرمود: خدای شما كیست؟ گفتند: تو منزهی! ما را بر این سؤال تو علم و دانشی نیست؛ پس به آن حجابی

ص: 31

كه از تسبیح خویش آفریده بود فرمود: ایشان را به نام هایشان و آنچه از آن آفریده شده اندآگاه كن؛ پس حجاب با ایشان تكلم كرده و ایشان را خبر داد و از آنجا بود كه حجت بر خلق واجب شد. پس خدا بر همان مثال، هفت آدم خلق كرد و برای هر آدمی، آسمان وباغی ایجاد نمود و هركدام را بر مبنای اخذ میثاقشان در آسمان ها جای داد به این ترتیب كه اولین را در آسمان اول و همین طور تا هفت آسمان. و نور دومین را از سومین برتر قرار داد و سایه ها را از اراده اش آفرید و به همین ترتیب آنها را ادب كرده و آسمان دوم و سوم و... را برای ایشان آفرید.(1)

ص: 32

در این روایت علاوه بر اینكه امام صادق (علیه السلام) توضیح مفصلی درمورد چگونگی خلقت ارواح و تأدیب ایشان فرموده اند؛ سخن از ایجاد "آدمِ اول" به میان آورده كه با ضمیمه كردن قرائن موجود در همین روایت و روایات دیگر این نتیجه به دست می آیدكه آدم های فراوانی به عنوان سر سلسله آفرینش، خلق شده و هر كدام فرزندان و اولادی با عنوان بنی آدم دارند كه سلسله ی ما یكی از آنهاست. البته اینكه آیا همگی این سلسله ها، به یك شكل و صورت اند و اینكه آیا در سایر خصوصیات انسانی همانند یكدیگرند یا با هم فرق می كنند؛ امری است بر ما پوشیده، كه در اخبار ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز بدان پرداخته نشده یا به ما نرسیده است.

جابر بن یزید گوید:

از امام باقر (علیه السلام) درباره ی آیه «آیا ما از آفرینش نخست ناتوان شدیم؟ بلكه آنان در آفرینش تازه ای هستند.» پرسیدم، حضرت فرمودند: اى جابر! تأویل آیه این است كه خداوند متعال آنگاه كه این آفریدگان و این جهان را نابود ساخته و بهشتیان را در بهشت و دوزخیان را در دوزخ جاى دهد، جهان دیگرى غیر از این جهان را از نو پدید مى آورد، بدون نر و ماده، تا او را پرستیده و یگانه دانند و برای آنان زمینى غیر از این زمین مى آفریند كه در آن استقرار یافته و آسمان

ص: 33

دیگرى كه بر آنان سایه افكند. شاید تو بر این باورى كه خداوند، تنها این جهان را آفریده و به جز شما بشرى را نیافریده است؟ آرى به خدا سوگند! به طور حتم خداوند متعال، هزار هزار جهان و هزار هزار آدم آفریده كه تو در پایان این جهان ها و آن آدمیان هستى.(1)

اینكه امام (علیه السلام) فرمودند: "بدون نر و ماده" ظاهرا منظورشان این است كه ابتدای خلقت ایشان منفصل از گذشتگان است و ابتدای ایجادشان از پدر و مادر نیست، درست مانند حضرت آدم؛ پس آنها نیز چون ما سر سسلسله ای دارند كه از نر و ماده ای ایجادنشده؛ ولی خود، چنین نیستند و تداوم نسلشان از طریق ازدواج و تكثیر نسل است.

حضرت زین العابدین (علیه السلام) نیز به ابوحمزه ثمالی فرموده اند:

خداوند، محمد و علی و فرزندان پاكشان را از نور عظمت خود آفرید و آنها را قبل از آفرینش مخلوقات به صورت شبح قرار داد؛ سپس فرمودند: تو خیال می كنى خداوند جز شما چیزى نیافریده است؟ به خدا سوگند! هزار هزار آدم و هزار هزار عالم آفرید كه تو در آخرین آن عوالم قرار گرفته اى.(2)

در هر حال، خلقت هر عالمی به این نحو بوده كه پیش از آفرینشِ بدن هایشان ارواح ایشان خلق شده و از آنها عهد و میثاق هایی اخذ شده است و دیگر آنكه از ابتدای خلقت ارواح تا سرانجام بهشت و دوزخِ هر گروهی، یك عالم نامیده می شود كه معلوم

ص: 34

نیست موازی باشند؛ بلكه ظاهر فرمایش ائمه اطهار (علیهم السلام) بر این است كه پس از انتهای كارِ عالمی، خدا بنیان عالم دیگری را پی ریزی می كند؛ یعنی ما اكنون حدودا در رتبه ی هزار هزارم خلقتیم بدین معنا كه یك میلیون عالم و آدم و بنی آدم پیش از ما آفریده شده و كارشان به سرانجام رسیده و خدا در پی ایشان، جد ما آدمِ ابوالبشر را آفریده و پس از ما نیز سلسله ای جدید ایجاد خواهد كرد. با همه ی این تفاصیل باید متذكر شویم كه براساس كلام نورانی حضرت صادق (علیه السلام) ، حجت در همه ی عوالم، ائمه معصومین (علیهم السلام) اند(1)

كه پیش از آفرینش اولین عالم و آدم بوده اند و خواهند بود؛ چرا كه ایشان حقیقتا فرزندان هیچ آدمی نیستند كه در سلسله ی او گنجیده و در سایر عوالم نباشند؛ بلكه خدای متعال ایشان را پیش از خلقت هر چیزی و هر عالمی، از نور جلال و جمالش آفریده و در تمام عوالم بوده و هستند.

منظور استقامت بر ولایت در اصل خلقت است، زمانی كه در عالم ارواح بودند، همان وقت كه خدا میثاق بنی آدم را گرفت. مقصود آن است كه اگر بر ولایت استقامت می ورزیدند آبی گوارا به ایشان می نوشاندیم؛ یعنی ارواح ایشان را در آبی شیرین و گوارا قرار می دادیم.(1)

در این روایت، اصل خلقت هر كسی را همان خلقت روحش معرفی كرده اند؛ اما نكته ی مهم آن است كه فرموده اند اگر در عالم ارواح، بر ولایت استقامت ورزیده بودند، ارواح ایشان را در آبی گوارا قرار می دادیم. در آینده خواهیم دید كه خدا پس از خلقت ارواح، برای هر یك از آنها بدنی آفرید كه بعضی از آن بدن ها را با آب گوارا و بعضی را با آب تلخ و شور آمیخت و دسته ی اول را سعداء یا اصحاب الیمین و دومین را اشقیاء و یا اصحاب الشمال نامید. و اینگونه معلوم می شود كه هر كسی با كیفیت اختیار خویش، طینتش را در عالم ذر، معیّن نموده است. ما در فصل هشتم این كتاب، بحث مبسوطیپیرامون وجود اختیار در عوالم پیشین خواهیم داشت.

باز درباره ی مواثیق عالم ارواح، جناب جابر از حضرت باقر العلوم (علیه السلام) و ایشان از پدرانشان روایت مى كنند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به حضرت على (علیه السلام) فرمودند:

خداوند در ابتدای خلقت، به تو احتجاج كرد، و در آن هنگام همه به صورت اشباح بودند. خداوند فرمود: آیا من خداى شما نیستم؟ گفتند: آرى! تو خداى ما هستی. فرمود: آیا محمد رسول من نیست؟ گفتند: آرى! و بعد فرمود: مگر على امیرمؤمنان نیست؟ در این جا همه تكبر و خودخواهى كردند و ولایت تو را نپذیرفتند مگر گروه اندكى كه آنها هم بسیار كم هستند و آنها اصحاب الیمین مى باشند.(2)

ص: 36

اینكه مردم در عالم ارواح، میثاق الهی را پذیرفته و یا با سوار شدن بر زورق شكسته ی تكبّر و نخوت، از قبول آن سرپیچی كرده اند؛ خود، علامت خوبی برای وجود اختیار در آن عالم است؛ چرا كه اگر مردم نسبت به پذیرش مواثیق الهی مجبور بودند باید همگی به صورت یكسان نسبت به همه ی پیمان های حضرت حق مجبور باشند در حالی كه در این فرمایش حضرت باقر (علیه السلام) خلاف این امر بیان شده و وجود اختیار در عالم ارواح از ظاهر كلام ایشان مشهود است.

سر حلقه ی اولیاء، امیرمؤمنان حضرت علی مرتضی (علیه السلام) در یكی از خطبه های خویش فرموده اند:

همانا كلیدهای غیب در نزد من است آن كلیدهایی كه پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) كسی جز من از آن خبر ندارد. من همان كسی هستم كه در صحف اولی به نام ذوالقرنین از من یاد شده، من صاحب انگشتری سلیمانم، من متولی حسابم، من صاحب صراط و قیامتم، من به امر پروردگار، تقسیم كننده ی بهشت و دوزخم، من آدم اول و نوح اولم، من نشانه جبارم، من حقیقت اسرارم، منم آنكه به درختان، برگ و بار دهد، منم آنكه چشمهساران را جاری كند، منم خازن علم، منم كوه بزرگ حلم و بردباری، منم امیرالمؤمنین و عین الیقین و حجت خدای در آسمان ها و زمین،... من همان كسی هستم كه خدا در عالم ارواح مرا اقامه كرده و ارواح را به اطاعت من فراخواند؛ پس چون طاعت من(در دنیا) آشكار شد آن را انكار كرده و منكرش شدند. در این باره خدا فرمود: چون آنچه را كه از پیش می شناختند بر ایشان آمد بدان كافر شدند...(1)

ص: 37

دعوت مردم به چیزی علامت این است كه آنها قدرت تشخیص و شناخت آن را داشته (به تعبیر دیگر عقل داشته اند) و همچنین پذیرفتن و یا انكار آن چیز برایشان میسور و ممكن بوده است. (به بیان دیگر، قدرت اختیار و انتخاب داشته اند).

در كلامی دیگر حضرت امام جعفر بن محمد الصادق (علیه السلام) فرمودند:

... بدانید اى شیعیان! كه مجاز نیست كسى از خلایق، در امر دین، به میل خویش و آنچه در نظرش خوب می نماید یا به نوعى از انواع قیاس، عمل نماید. به تحقیق كه خداى بلند مرتبه، قرآن را فرستاده و همه چیز را در قرآن، بیان كرده و جمعى را اهل قرآن قرار داده و ایشان كسانی هستند كه خداى تعالى، علم قرآن را به آنها داده، و ایشان اجازه ندارند كه در قرآن یا در دین، به رای و نظر خود یا به قیاس، عمل كنند. و خداى تعالى، ایشان را به سبب آنچه از علم خود به ایشان داده و ایشان را به آن علم، مخصوص ساخته و آن علم را نزد ایشان گذاشته از اینگونه كارها، مستغنى ساخته است. و اینكرامتى است از جانب خداى عزوجل كه ایشان را به آن، گرامى داشته و ایشان اند اهل ذكر كه خداى تعالى، امّت حضرت پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را امر فرموده به آن كه احكام و آنچه را كه ندانند، از ایشان سؤال كنند. و ایشان اند آن جماعتى كه كسى كه از ایشان سؤال كند و در علم سابق الهى بوده باشد كه تصدیقِ ایشان بكند و پیروىِ ایشان بكند، او را به راه حق، راهنمایى مى كنند و از علم قرآن به او آن قدر عطا مى كنند كه راه بندگى و قرب الهى را به اذن خداى تعالى بیابد و به همه ی راه هاى حق، هدایت یابد. و ایشان اند آن جماعتى كه از ایشان و از سؤال از ایشان و از علمى كه خداى تعالى ایشان را به آن گرامى داشته و آن علم را نزد ایشان گذاشته، كسى رو نمى گردانَد، مگر آنها

ص: 38

كه علم سابق الهى به شقاوت ایشان، در اصل آفرینش در عالم ارواح، تعلّق گرفته... و این جماعت، آنهایند كه به خواهش و رأى خود و به قیاس عمل كرده اند تا آن كه شیطان، در ایشان تصرّف كرده و اضلال نموده؛ زیرا كه ایشان، جماعتى را كه اهل ایمان اند، در علم قرآن، كافر مى دانند و جماعتى را كه اهل ضلالت و گمراهى هستند، در علم قرآن، مؤمن مى شمارند.(1)در این سخن حكیمانه، حضرت ابوعبداللّه (علیه السلام) درست بر خلاف كسانی كه دنیا را آغاز آفرینش هر انسانی می دانند؛ اصل آفرینش هر كسی را و آغاز و ریشه ی خلقتش را همان ایجاد روحش دانسته و ابتدای خلقت هر انسانی را آفرینش روحش معرفی می كنند. از دیگر سوی، رفتار این دنیای افراد را نیز مبتنی بر اختیارات گذشته ی او دانسته و می فرمایند كسانی كه در دنیا از آل محمد (علیهم السلام) روی گردانند همان هایی هستند كه در عالم ارواح، این طریقه را برگزیده و متّصف به شقاوت شدند.

همچنین در حدیث قدسی آمده است:

...ای محمد! تو فرستاده من به سوی همه ی مخلوقاتم هستی و علی (علیه السلام) ولیّ من و امیرمؤمنان است و بر همین اساس از ملائكه و پیامبران و جمیع خلقم در حالی كه روح بودند و هنوز آسمان و زمین

ص: 39

را نیافریده بودم عهد و میثاق گرفتم؛ چرا كه تو را دوست دارم.(1)

و در خبری دیگر، راوی گوید: حضرت باقر (علیه السلام) از شخصی به نام عمران، درباره ی اوضاع مردم پرسیدند؛ پس گفت: آقاجان! حجاج را دیدم كه بر روی منبر به پدر بزرگوارتان حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) ناسزا می گفت! امام (علیه السلام) فرمودند:

دشمنان خدا آشكارا ما را دشنام می دهند! همانا اگر ایشان می توانستند كه از شیعیان ما باشند شیعه شده بودند و لكن نمی توانند. خدا میثاق ما و شیعیانمان را زمانی گرفت كه همگی سایه (روح) بودند پس اگر همه مردم تلاش كنند نخواهند توانست كه كسی را به شیعیان ما افزوده و یا كسی را كم كنند.(2)

كسانی كه پیش از این تكذیبش كرده بودند اینجا نیز انكارش كردند. امام (علیه السلام) سپس این آیه را تلاوت كردند: «پس اینگونه نبودند كه ایمان بیاورند به چیزی كه پیش از این تكذیبش كرده بودند.»(1)

در خبری دیگر، مفضل بن عمر مى گوید: محضر امام جعفر بن محمد (علیهما السلام) عرض كردم: براى چه امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (علیه السلام) تقسیم كننده بهشت و دوزخ گردیده اند؟ حضرت فرمودند:

براى این كه حبّ آن حضرت، ایمان و بغضش كفر است و بهشت، براى اهل ایمان و دوزخ، براى اهل كفر آفریده شده است و به خاطر همین علّت، آن جناب تقسیم كننده ی بهشت و دوزخ مى باشند؛ پس فقط كسانى كه محبّت آن حضرت را دارند داخل بهشت مى شوند؛ همانطور كه صرفا كسانى كه بغض آن جناب را دارند وارد دوزخ مى گردند... سپس فرمودند: از خلق اوّلین و آخرین احدى داخل بهشت نمى شوند مگر آن كه امیرالمؤمنین (علیه السلام) را دوست داشته باشد؛چنانچه دیّارى داخل آتش نمى گردد مگر آن كه مبغض آن حضرت باشد، بنابراین ثابت شد كه حضرت امیرالمؤمنین على (علیه السلام) تقسیم كننده ی جنّت و نار مى باشند.

مفضّل مى گوید: محضر مبارك امام (علیه السلام) عرض كردم: اى پسر رسول خدا! كدورت و گرفتگى را از من برداشتید، خدا كدورت را از شما بردارد، باز هم از آن علمى كه حقّ تعالى به شما داده به من تعلیم فرمایید، پس آن حضرت فرمودند: سؤال كن. محضرشان عرضه داشتم: آیا حضرت على بن ابى طالب (علیه السلام) دوستانشان را به بهشت و

ص: 41

دشمنانشان را به دوزخ وارد مى كنند، یا رضوان و مالك (یعنى رضوان دوستان را به بهشت و مالك دشمنان را به دوزخ)؟

حضرت فرمودند: اى مفضّل! آیا مى دانى كه حق تبارك و تعالى دو هزار سال قبل از خلقت مخلوقات در عالم ارواح، روح رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را به سوى ارواح انبیاء (علیهم السلام) مبعوث نمود؟

عرض كردم: آرى مى دانم!.

حضرت فرمودند: آیا مى دانى كه نبىّ اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) انبیاء را به توحید و اطاعت از حق دعوت و ایشان را به بهشت وعده داده و كسانى را كه با اجابت انبیاء مخالفت كرده و جواب ایشان را انكار نمودند، به دوزخ وعید فرمود؟ عرض كردم: آرى مى دانم! حضرت فرمودند: آیا نبىّ اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ضامن وعده و وعیدى كه داده اند نمى باشند؟ عرض كردم: آرى! حضرت فرمودند: آیا على بن ابى طالب جانشین پیامبر و امام امّت او نمى باشند؟ عرض كردم: آرى!. حضرت فرمودند: آیا رضوان و مالك، از فرشتگان و كسانی كه براى شیعه امیرالمؤمنین (علیه السلام) استغفار كرده و به واسطه ی داشتن محبّت آن حضرت نجات مى یابندنمى باشند؟ عرض كردم: آرى همین طور است!. حضرت فرمودند: بنا بر این على بن ابى طالب (علیه السلام) از طرف رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تقسیم كننده ی بهشت و دوزخ بوده و رضوان و مالك به امر حق تبارك و تعالى از امر و فرمان آن جناب اطاعت كنند و تابع ایشان مى باشند. اى مفضّل! این معانى را ضبط كن كه از علوم مخزون و اسرار بوده و مواظب باش آن را فقط به اهلش برسانى و از نااهل پنهان نما.(1)

ص: 42

از حضرت باقر (علیه السلام) هم روایت است كه فرمودند:

خداوند آفرید خلق را، و دوستان خود را از آنچه كه دوست می داشت خلق نمود و آن طینت بهشتى بود، و خلق نمود دشمنان خود را از آنچه كه دشمن می داشت و آن طینت آتش (جهنم) بود، و همه را در عالم ظلال مبعوث كرد. راوى گوید عرض كردم: ظلال چیست؟ فرمودند: مى بینى سایه خود را در آفتاب با آنكه سایه تو چیزى هست و چیزی(جسمی) نیست، ظلال هم همانند آن سایه است. سپس خداوند بر ایشان در همان عالمِ ارواح، پیامبران را ارسال كرد تا همه ی خلق، را به خدائى خود فراخوانَد، چنان كه در قرآن مجیدش به همین مطلب اشاره فرموده: «اگر از تمام مردم سؤال كنى كه چه كسى ایشان را خلق نموده همگى خواهند گفت: خداوند (قادر مطلق) ما را آفریده» و سپس اقراربه نبوت پیغمبران را خواست و لیكن بعضى اقرار كردند و بعضى اقرار نكردند، و بعد آنها را به ولایت و دوستى با ما دعوت كرد، پس هر كه ما را دوست می دارد (و پیرو ما می باشد) در آن روز اقرار كرده، و هر كه دشمن ما اهل بیت است (و حقوق حقه ما را غصب كرده و می كند) ولایت و دوستى ما را انكار نمود (و اقرار نكرد) و اشاره به همین است

ص: 43

این آیه ی شریفه: «(مردم منافق و كافر) ایمان نخواهند آورد چون پیش از این (در عالم ارواح یا عالم ذر) تكذیب كرده اند (و اقرار ننموده اند)»، بعد از آن حضرت فرمودند: تكذیب آنها در آن عالم بود كه خداوند از ایشان عهد و میثاق می گرفت، و اگر در آن روز اقرار كرده بودند در دنیا هم اقرار می كردند.(1)

زراره و حمران و محمد بن مسلم از حضرت باقر و حضرت صادق (علیهما السلام) نقل كرده اند كه درباره آیه «و دل ها و دیدگانشان را برمى گردانیم [در نتیجه به آیات ما ایمان نمى آورند] چنانكه نخستین بار به آن ایمان نیاوردند» فرمودند:

منظور از نخستین بار، زمانی است كه از ایشان میثاق گرفت.(2)

و امام به حق ناطق، جعفر بن محمد الصادق (علیه السلام) فرمودند:

خداوند تبارك وتعالی، دو هزار سال پیش از آنكه جسم ها را بیافریند، روح ها را آفرید و ارواح محمّد، علی، فاطمه، حسن، حسین و امامان پس از آنها را برترین و شریف ترین آن ارواح قرار داد و ارواح آنها رابر آسمان ها، زمین و كوه ها عرضه داشت و نور آنها، آسمان ها، زمین و كوه ها را پوشاند. خداوند تبارك وتعالی به آسمان ها، زمین و كوه ها فرمود: اینان دوستان، اولیاء و حجّت های من بر خلقم، و امامان آفریدگانم هستند. تا به حال مخلوقی را محبوب تر از آنان نزد خود

ص: 44

نیافریدم. به خاطر آنان و به خاطر كسانی كه ولایت آنان را برگزیدند، بهشت خود و به خاطر كسانی كه با آنان مخالفت و دشمنی ورزیدند، آتش جهنّم را آفریدم. پس هركسی را كه مدعی منزلت ایشان باشد و جایگاه آنان نزد عظمت من را مدعی شود، مجازاتی كنم كه احدی از جهانیان را چنان مجازات نكرده باشم! و او را به همراه مشركان، در پایین ترین طبقه ی آتش خود قرار می دهم و كسانی را كه به ولایت آنان اذعان و اعتراف كنند و ادّعا نكنند كه دارای منزلت آنان نزد من و صاحب جایگاه آنان نزد عظمت من اند، به همراه آنان در باغ های بهشتِ خود جای می دهم و هرچه را نزد من بخواهند، در بهشت برایشان فراهم می كنم. من كرامت خود را به آنان ارزانی داشته و آنان را در جوار خود بنشاندم و آنان را شفیع بندگان و كنیزان گناهكار خود قرار دادم. بنابراین ولایت آنان، امانتی نزد خلق من است. پس كدامیك از شما را این قدرت است كه این امانت را با سنگینی هایش بر دوش كشیده، آن را برای خود و نه برای برگزیدگانم، ادّعا كند؟

آسمان ها، زمین و كوه ها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسیدند. و از اینكه مدّعی آن منزلت شوند و آن جایگاه را نزد عظمت پروردگارشان آرزو كنند، هراسیدند. چون خداوند عزوجل، آدم و همسرش را در بهشت ساكن نمود و به آن دو فرمود: «و از نعمت هایآن، از هرجا می خواهید، گوارا بخورید امّا نزدیك این درخت نشوید كه از ستمكاران خواهید بود» آدم و همسرش به جایگاه محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) و امامان پس از آنان نظر افكندند و جایگاه آنان را بهترین جایگاه های بهشت یافتند، پس عرض كردند:

ص: 45

پروردگارا! این منزلت برای كیست؟ خداوند عزوجل فرمود: سرهایتان را بالا بگیرید و به ساق عرش من نگاه كنید. آن دو به بالای سر خود نگاه كردند و دیدند كه نام محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) و امامان پس از آنها با نوری از نور خداوند جبّار، جل جلاله، بر ساق عرش نوشته شده است؛ پس عرض كردند: پروردگارا! چقدر صاحبان این منزلت و جایگاه نزد تو دارای كرامت و عظمت هستند و چقدر آنان نزد تو محبوب و شریف می باشند!. خداوند عزوجل فرمود: اگر آنان نبودند، من شما دو نفر را نمی آفریدم. اینان، خزانه داران دانش من و امینان راز من اند. برحذر باشید از اینكه با چشمِ حسادت به آنان نگاه كنید و منزلت آنان را نزد من و جایگاهشان را نزد كرامتم آرزو كنید كه به خاطر این عمل، مرتكب معصیت و آنچه از آن نهی كرده بودم می شوید... پس آن دو (به ایشان حسادت كرده) و تنزّل پیدا كردند و طلب روزی برعهده ی خودشان افكنده شد. تا اینكه خداوند خواست كه توبه ی آن دو را بپذیرد؛ پس جبرئیل نزد آن دو رفت و فرمود: شما تنها به این خاطر كه منزلت و جایگاه كسانی را كه نسبت به شما برتری داده شده اند آرزو كردید، به خودتان ظلم نمودید. لذا سزای عمل شما این بود كه از جوار خداوند عزوجل به زمین او تنزّل پیدا كرده و بر آن فرود آیید و به این وسیله، مجازات شوید. پس ازپروردگارتان بخواهید تا به حق همان نامهایی كه بر ساق عرش دیده بودید، توبه ی شما را بپذیرد. پس آن دو عرض كردند: خدایا! ما به حق كسانی كه نزد تو گرامی ترین افراد هستند یعنی: محمّد، علی، فاطمه، حسن، حسین و ائمه (علیهم السلام) از تو می خواهیم كه توبه ی ما را

ص: 46

بپذیری و بر ما رحم نمایی. پس خداوند، توبه ی آنان را پذیرفت؛ چرا كه بسیار توبه پذیر و مهربان است. سپس انبیای خداوند، پس از آدم همچنان این امانت را نگاه داشتند و جانشینان خود و افراد مخلص امّت های خود را از آن آگاه می نمودند، و از به دوش كشیدن آن امتناع می ورزیدند و از ادّعا كردن آن امانت، هراس داشتند و كسی آن را برداشت كه همه او را می شناسند (یعنی ظالم اول و دوم علیهما اللعنة). پس اصل همه ظلم ها تا روز قیامت از او سرچشمه می گیرد و منظور از آیه: «ما امانت را بر آسمان ها و زمین و كوه ها عرضه كردیم؛ پس از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناك شدند؛ ولى انسان آن را برداشت، راستى او ستمگرى نادان بود»(1) همین است.(2)

ص: 47

در كلامی نورانی، امام جعفر صادق (علیه السلام) فرمودند:

حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) همواره این خطبه را برای بعضی از بزرگان اصحاب خویش می نوشتند و در آن كلامی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود: بسم اللّه الرحمن الرحیم. این نامه ای است به سوی مقرّبینی كه در عالم ارواح اقرار كرده و (در دنیا) به بلاها آزموده شدند همان هایی كه در راه طاعت، از هم پیشی گرفته و به رجعت من یقین دارند. تحیت ما بر شما و السلام علیكم.(1)

این روایات، سخن ما را در فهم روایات پیشین، تأیید می كند؛ كه دنیا ادامه ی مسیر زندگی انسان است نه آغاز آن. خوب بنگرید كه امام (علیه السلام) می فرمایند "در عالم ارواح، خدا حجتش را بر مردم تمام كرده و رسولی برای ایشان فرستاده است و از خلقش بر مبنای رسالت و ولایت، عهد و میثاق گرفته است."خوب اگر در آن عالم، ارواح از داشتن اختیار، محروم بوده اند، پس فرستادن رسول برای ایشان چه معنایی می تواند داشته باشد؟ به علاوه اینكه حضرت می فرمایند آنهایی كه در این دنیا به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ایمان آورده اند همان هایی هستند كه در عالم ارواح، او را به رسالت، تصدیق كرده و پیامش را پذیرفته اند و كسانی كه امروز به ایشان نمی گروند همانهایی هستند كه در عالم ارواح نیز حضرتش را تصدیق نكرده اند. پس در عالم ارواح، هم ارسال رسل بوده و هم پذیرش و انكار ایشان توسط ارواح، و این عمل، مقدمه ای بوده برای رفتار بعدی انسان ها و سرنوشت ایشان در عوالم بعدی چون عالم ذر، عالم دنیا و عالم آخرت.

ص: 48

تو عبدالرحمانی؟ لعنت خداوند بر عبدالرحمن!. گفت: بله ایامیرمؤمنان! به خدا سوگند كه من شما را دوست دارم. حضرت سه مرتبه فرمودند: به خدا سوگند دروغ می گویی. او گفت: من سه مرتبه قسم می خورم كه شما را دوست دارم. آیا شما سه مرتبه قسم می خورید كه من شما را دوست ندارم؟ حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: وای بر تو! خداوند، ارواح را دو هزار سال پیش از ابدان، خلق كرد و آنها را در هوا سكنا داد، هر كدام از آن ارواح كه در آن هنگام همدیگر را شناختند و با هم الفت یافتند، در دنیا نیز مأنوس گشتند و هر كدام از آنها كه در آن موقع همدیگر را نشناختند و از هم نفرت داشتند، در دنیا نیز با هم اختلاف پیدا كردند. به راستی روح من روح تو را نمی شناسد. پس هنگامی كه ابن ملجم رفت، حضرت فرمودند: اگر دیدن قاتلم شما را خوشحال می كند پس به او نگاه كنید. یكی از یاران گفت: آیا او را نمی كشی؟ یا آیا او را نكشیم؟ حضرت فرمودند: شگفتا از این كلام، آیا به من می گویید كه قاتلم را بكشم؟(1)

ششمین امام و هدایتگر الهی؛ یعنی حضرت صادق (علیه السلام) فرمودند:

همانا خدای تبارك و تعالی از بندگانش میثاق گرفت در حالی كه ایشان سایه هایی بیش نبودند(عالم ارواح) و هنوز به دنیا نیامده بودند؛ پس هركدام از آن ارواح كه در آن عالم، همدیگر را شناختند (و با هم

ص: 50

طرح دوستی ریختند، در دنیا نیز) با هم الفت یافتند و هركدام كه یكدیگر را نشناختند دچار اختلاف شدند.(1)

و در خبر دیگری است كه راوى محضر امام (علیه السلام) عرضه داشت: چه مى فرمایید راجع به این كه گفته اند: ارواح، لشكریانى هستند آراسته و مرتّب شده، پس آنها كه به واسطه ی اتّفاق رأى و اتّحاد میثاق، با هم آشنا شده اند در این عالم، بینشان انس و الفت مى باشد و آنها كه متباین الرّاى بودند، با هم آشنایى نداشته؛ بلكه یكدیگر را انكار نموده و در نتیجه در عالم دنیا بینشان اختلاف پیدا می گردد؟ امام (علیه السلام) فرمودند:

ما هم به همین معنا قائل هستیم چه آن كه حضرت حق عزوجل قبل از این كه بندگانش متولّد شوند و به دنیا بیایند در حالى كه به صورت اشباح بودند از آنها میثاق و پیمان گرفت؛ چنانچه در قرآن شریف آمده: «اى رسول ما به یاد آور هنگامى كه خداى تو از پشت فرزندان آدم ذریه آنها را برگرفت و بر خود گواهشان ساخت كه آیا من پروردگار شما نیستم» تا آخر آیه. سپس حضرت فرمودند: آنان كه اقرار به ربوبیت حق عزوجل نمودند، الفت و انس بینشان برقرار گردید و كسانى كه آن را آن روز انكار نمودند در این جا به اختلاف پرداختند.(2)

این دوستی ها و برادری ها كه در عالم ارواح پایه گذاری شده، در زمان ظهور حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مبنای تقسیم ارث و میراث خواهد بود. امام صادق (علیه السلام) در این باره فرموده اند:

به درستی كه حق تعالی دو هزار سال پیش از آنكه بدن ها را خلق

ص: 51

كند؛ میان ارواح در عالم اظلّه، برادری قرار داده است. پس چون قیام كننده ی ما اهل بیت، قیام كند؛ هر آینه آن برادرانی را كه حق تعالیمیانشان در عالم اظلّه، اخوّت قرار داده، میراث خواهد داد و برادر ولادتی و نسبی را میراث نخواهد داد. ارواح در هوا با هم ملاقات می كنند و یكدیگر را می شناسند و از هم سؤال می كنند. پس وقتی یك روح از زمین می آید، می گویند: رهایش كنید كه از ترسی بزرگ (مرگ) خارج شده؛ سپس از او می پرسند: فلانی و فلانی چه كردند؟ پس هر بار كه می گوید هنوز زنده است، امید دارند كه به آنان ملحق شود و هرگاه كه می گوید: مُرد، می گویند: سقوط كرد و افتاد!(1)

جایگاه ارواح، پیش از آفرینشِ بدن ها یكسان بوده و آنطور كه در روایات پیشین دیدیم، در جوار عرش الهی اقامت داشته اند و در آنجا با یكدیگر انس و الفت پیدا كرده و یا از هم دوری و نفرت گزیده اند. بعضی با بعضی دوست و برادر و بعضی از هم متنفر و دور بوده اند و در زمان ظهور حضرت صاحب الزمان (علیه السلام) تازه رموز عالم ارواح بر مردم منكشف شده و حقایق آن عالمِ اسرارآمیز، نمایان می شود. این ارواح، همگی در آغاز به یكجا تعلق داشته اند؛ ولی چون به دنیا وارد شده و به بدن های مادی تعلق یافتند، فقط ارواحی از ایشان به جایگاه اولی صعود می كنند و با هم در جوار رحمت الهی ملاقات كرده و یكدیگر را می شناسند كه در دنیا نیكوكار بوده باشند؛ ولی سایر ارواح، دیگر به جایگاه رفیع و ملكوتی پیشین صعود نمی كنند؛ بلكه سقوط كرده و به اسفل السافلین می روند. ضرورت دارد تا به روایت ذیل كه درباره ی عظمت جایگاه اولیه ی روح و حكمت تعلق آن به بدن مادی دنیوی است توجه ویژه ای مبذول شود:

جعفر بن سلیمان بن ایوب خزّاز از عبداللّه بن فضل هاشمى نقل كرد كه گفت:

ص: 52

محضر حضرت صادق (علیه السلام) عرض كردم: چرا خداوند عزوجل، ارواح را كه در ملكوت اعلى و در محلّى رفیع بودند در ابدان قرار داد؟ امام (علیه السلام) فرمودند:خداوند تبارك و تعالى مى دانست ارواح با این علوّ و شرافتى كه دارند اگر به حال خود واگذارده شوند اكثر آنها ادّعاء ربوبیت كرده و هر كدام نداء «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى» سر مى دهند؛ لذا به قدرت كامله اش آنها را در ابدان مادى كه از ابتداء برایشان تقدیر كرده بود قرار داد و بدین ترتیب رحمتش را شاملشان نمود و به همین منظور بعضى را به برخى محتاج و دسته اى را بر گروهى معلّق و جمعى را در دنیا بر جماعتى برتر و درجه ی تعدادى را بر عده ای در آخرت، متفوّق ساخت و همچنین به واسطه ی بعضى، برخى دیگر را كفایت نمود و رسل و سفرایش را بر ایشان مبعوث داشت و نمایندگان و حجّت هایش را با بشارت و انذار بر آنها گمارد تا آنها ایشان را بر انجام مراسم عبودیت و خاكسارى در مقابل معبودشان امر نموده و به انواع و انحاء تعبّدات، راهنمایى كنند، و همچنین در دنیا و آخرت بر آنها عقوبت و پاداش قرار داد تا بدین وسیله ایشان را در انجام كارهاى شایسته، راغب و از كارهاى ناپسند باز دارد و نیز بدین طریق، آنها را به طلب معاش و تجارت دلالت نمود و نتیجه ی همه ی این الطاف و عنایات این شد كه ارواح دانستند رب نبوده؛ بلكه مربوب هستند و بندگانى بوده كه آفریده ی حضرت خالق مى باشند؛ از این رو به عبادت بارى تعالى روى آوردند و بدین ترتیب، مستحق نعیم ابدى و فردوس جاودانى شده و از وحشت در امان ماندند.سپس حضرت فرمودند: اى پسر فضل! خداوند تبارك و تعالى نظرش به

ص: 53

بندگان بهتر است از نظر آنها به خودشان، آیا نمى بینى برخى از ایشان طالب تفوّق بر غیر بوده به حدّى كه این معنا ایشان را به سر حدّدعواى ربوبیت كشانده و بعضى دیگر از ایشان حبّ جاه و بزرگى شان باعث شده كه ادّعاى پیامبرى كنند بدون این كه استحقاقش را داشته باشند و گروهى دیگر ادّعاى امامت نموده در حالى كه لایق آن نبوده و علاوه بر آن نقص و عجز و سستى و فقر و درد و استحقاق عقوبت را در خود احساس نموده و مى دانند كه مرگ بر ایشان غالب بوده و اجتماعشان را متفرق مى سازد. اى پسر فضل! خداوند تنها آنچه را كه براى بندگان صلاح است پیش آورده و كوچكترین ظلمى به ایشان نمى كند؛ ولى خودشان به خود ستم مى نمایند.(1)

این قبیل روایات، علاوه بر اینكه بر خلقت ارواح، پیش از ابدان، گواهی می دهند؛ بر این امر نیز تأكید كرده كه هر آنچه دوستی و دشمنی كه در دنیا می بینیم از عالم ارواح سرچشمه گرفته و اینجا ادامه راه است. چه بسا كسانی كه در عالم ارواح، دوست و برادر بوده اند؛ ولی در سلسله ی آفرینشِ دنیایی در صلب پدرانی جدا از هم قرار

ص: 54

گرفته اند؛ با این حال چون یكدیگر را می بینند، هر یك، دیگری را به یاد آورده؛ ولی نمی دانند از كجا او را چنین دوست دارند و كجا با وی ملاقات و آشنایی داشته اند، فقط در دل خویش می یابند كه او را بسیار دوست دارند و با وی هم عقیده اند. چون بیانِ اسرار عالم ارواح، كار هر كسی نیست و پذیرشش نیز نیاز به مقدمات فراوانی دارد، تازمان ظهور امام عصر (علیه السلام) پرده هایش افكنده شده و اسرارش فاش نمی گردد؛ ولی با ظهور خورشیدِ نورانی ولایت و ازاله شب تاریك جهالت، آن بزرگوار بر مبنای برادری در عالم میثاق، حكم كرده و ارث را تقسیم می فرمایند. شاید به این دلیل كه نر و ماده و مذكر و مونث، از خواص بدن مادی دنیایی است و ارواح و طینت ها كه همان بدن اصلی ماست از این عوارض به بهره اند؛ كلمه ی "اخ" در عالم ارواح به معنای برادر در برابر خواهر نیست و ارواح در آن عالم یا با هم الفت و برادری داشته اند، یا ضدیت و دشمنی. پس در نتیجه نر و ماده از خواص نطفه است و چون نطفه ای منعقد شده كه خدا روحی را بدان تعلق بخشیده و از خواص نطفه و بدن دنیایی، مذكر و یا مونث بودن است؛ مردی و زنی در عالم دنیا محقق شد وگرنه روح نه مذكر است نه مونث. به همین خاطر شاید در زمان ظهور امام (علیه السلام) جنسیت در سهم الارث تأثیری نداشته باشد؛ چرا كه در آن زمان، مردم بر اساس برادری در عالم ارواح از هم ارث می برند و در آن عالم هم كه جنسیت وجود نداشته؛ پس ممكن است بگوییم امام (علیه السلام) حكمی را آشكار می كنند كه پیش از آن بر مردم پوشیده بوده و شاید این از قبیل احكامی باشد كه به دست آن بزرگوار آورده شود و از عجایبی باشد كه توسط آن حضرت به مردم نشان داده شود. و اللّه اعلم

ص: 55

ص: 56

آنچه كه از آیات و روایات فهمیده می شود این است كه خدای متعال دو هزار سال قبل از خلقت ابدان، ارواح را خلق و مقدرات را تقدیر كرد. حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا سلام اللّه علیه از طریق پدران بزرگوار خویش از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل نموده اند كه آن حضرت فرمودند:

همانا كه خدای بلند مرتبه دو هزار سال پیش از خلقت آدم، مقدرات را تقدیر نمود و تدابیر را تدبیر كرد.(1)

خدای عزوجل دو هزار سال پس از آنكه ارواح را آفرید و از ایشان به مشیّت خویش، میثاق گرفت؛ موجوداتی از خاك، به كوچكی ذره آفرید و آن ارواح را در ایشان دمید و این اولین مرحله ای بود كه خدا انسانِ مركب از روح و جسم را سرشت و سپس برای بار دوم از او میثاق گرفت. درباره ی چگونگی میثاق در این مرحله كه با عنوان عالم "ذرّ اول" از آن یاد می شود در فصل بعد سخن خواهیم گفت؛ ولی در اینجا به اثبات این نكته خواهیم پرداخت كه همه ی انسان ها بدنی ترابی و خاكی دارند و آن بدن اصلی و حقیقی ایشان است و این جسم گوشتی، لباسی است بر آن بدن.

ص: 58

«مراد از خلقت آنان از خاك این است كه پدر ایشان آدم را از خاك آفرید؛ چون خلقت غیر آدم (علیه السلام) بالاخره منتهی به خلقت آدم می شود كه از خاك بوده؛ در نتیجه خلقت ایشان نیز در اصل، از خاك بوده است. ممكن هم هست مراد از خلقت ایشان از خاك این باشد كه تكوین نطفه ی پدرها از مواد بسیط زمین بوده است.»(1)

ایشان برای چگونگی خلقت انسان از خاك و تفسیر فرمایش حضرت حق جل و علا دو احتمال داده كه یكی از دیگری ضعیف تر و از ظاهر آیه دورتر است. اول اینكه چون آدم از خاك بوده و بنی آدم فرزندان او هستند؛ پس اصالتاً آنها نیز به واسطه ی آدم، از خاك اند؛ و دوم آنكه چون هر انسانی از مواد زمین تغذیه می كند و همان ها تبدیل به نطفه می شود؛ پس همه ی بنی آدم، نطفه و ذاتشان از خاك است!!

اینها همه سخنانی است كه خلاف ظاهر آیات قرآن بوده و با تفاسیر ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز ناهمگون است؛ در واقع حتی یك روایت هم برای اثبات این تفسیری كه بیان شد به ما نرسیده و یا حتی تلویحا آن را تأیید ننموده است؛ بلكه این گفتار جناب علامه و سایر همفكران ایشان دقیقاً در جهت مقابل ظواهر آیات كریمه قرآن و فرمایشات ائمه اطهار (علیهم السلام) است.

حال این شما و این ظاهر آیاتی كه در ذیل آورده می شود، خود بیاندیشید و تعقل كنید.

1- هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيوخًا وَمِنْكُمْ مَنْ يتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوا أَجَلًا مُسَمًّى وَلَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (2)

«او همان كسى است كه شما را از خاكى آفرید سپس از نطفه اى آنگاه از علقه اى و بعد شما را [به صورت] كودكى برمى آورد تا به كمال قوّت خود برسید و تا سالمند شوید و از میان شما كسانی است قبل از پیری بمیرند و تا [بالاخره] به مدتى كه مقرر است برسید و امید كه در اندیشه فرو روید.»

ص: 60

در این آیه خداوند به صراحت، مراحل آفرینش انسان را برمی شمرد و می فرماید كه خدا شما را از خاك آفرید و سپس از نطفه و... پس به خوبی از ظاهر آیه مستفاد می شود كه اگر منظور خدا خلقت آدم بود كه از خاك آغازیده است، نباید به مراحل بعدی كه نطفه و علقه و... اشاره كند؛ زیرا حضرت آدم (علیه السلام) فقط از خاك آفریده شد و مراحل بعدی را طی نكرده است و اگر منظور، جمیع بنی آدم باشد و ما به خلقت ترابی و طینتی ایشان معتقد نباشیم، با ضمیر جمعی كه در آیه آمده چكار باید كرد؟ چرا كه فرموده: خدا شما انسان ها را از خاك و سپس از نطفه... آفریده است؛ لذا به دلیل اینكه مَجاز، نیاز به دلیل دارد و ظهور آیه نیز تامّ است و قرائن بیشماری در تأیید ظاهر آیه وجود دارد، معنای آیه ی كریمه، با توجه به ظاهر آن، این است كه خدا همه ی بنی آدم را ابتداء از خاك آفریده است، مگر اینكه دلیل محكمی برای كنار گذاشتن ظاهر آیه وجود داشته باشد كه ما چنین دلیلی نیافته ایم.

2- قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَهُوَ يحَاوِرُهُ أَكَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاكَ رَجُلًا(1)

«رفیقش در حالى كه با او گفتگو می كرد به او گفت: آیا به آن كسى كه تو را از خاك سپس از نطفه آفرید آنگاه تو را [به صورت] مردى درآورد كافر شدى.»

در این آیه هم باز اشاره به انسانی كه قطعا جناب آدم نبوده شده و فرموده كه خدا تو را از خاك و پس از آن از نطفه آفریده است.

3- وَمِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ(2)

«و از نشانه هاى او این است كه شما را از خاك آفرید پس بناگاه شما [به صورت] بشرى هر سو پراكنده شدید.»

ص: 61

4- يا أَيهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَينَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِيالْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يتَوَفَّى وَمِنْكُمْ مَنْ يرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيلَا يعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيئًا(1)

«اى مردم اگر درباره ی برانگیخته شدن شك دارید؛ پس [بدانید] كه ما شما را از خاك آفریده ایم سپس از نطفه سپس از علقه آنگاه از مضغه ی داراى خلقت كامل و [احیانا] خلقت ناقص، تا [قدرت خود را] بر شما روشن گردانیم و آنچه را اراده مى كنیم تا مدتى معین در رحم ها قرار مى دهیم آنگاه شما را [به صورت] كودك بیرون مى آوریم سپس [حیات شما را ادامه مى دهیم] تا به حد رشدتان برسید و برخى از شما [زودرس] مى میرد و برخى از شما به غایت پیرى مى رسد به گونه اى كه پس از دانستن [بسى چیزها] چیزى نمى داند.»

اینجا نیز خدای عزوجل فرموده است ما همه ی شما را از خاك آفریده ایم؛ سپس از نطفه و معنای كلمه ی "سپس" این است كه قبلاً خلقت دیگری بوده است كه از تراب شكل گرفته و گرنه كلمه ی " سپس" معنا نخواهد داد. دقت كنید می فرماید خدا شما را از خاك آفرید و سپس از نطفه، و هرگز آفرینش آدم از خاك نمی تواند این معنا را بدهد كه خدا خطاب به ما انسان ها بفرماید من شما را اول از خاك آفریدم و سپس از نطفه.

5- وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللّه أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ(2)

«و به یقین انسان را از عصاره اى از گل آفریدیم سپس او را [به صورت] نطفه اى در جایگاهى استوار قرار دادیم آنگاه نطفه را به

ص: 62

صورت علقه درآوردیم پس آن علقه را [به صورت] مضغه گردانیدیم و آنگاه مضغه را استخوانهایى ساختیم بعد استخوان ها را با گوشتىپوشانیدیم آنگاه [جنین را در] آفرینشى دیگر پدید آوردیم آفرین باد بر خدا كه بهترین آفرینندگان است.»

این آیه نیز به وضوح، مراحل آفرینش انسان را توضیح می دهد. اولا اینكه در هیچ آیه و روایتی حضرت آدم (علیه السلام) را انسان ننامیده اند؛ و ثانیا اینكه اگر كسی بخواهد از روی تكلّف بگوید كه منظور از این آیه حضرت آدم است به او گفته می شود كه مگر حضرت آدم (علیه السلام) هم نطفه بوده كه در رحم قرار بگیرد؛ زیرا كه آیه می فرماید: «به یقین ما انسان را از عصاره اى از گل آفریدیم؛ سپس او را به صورت نطفه اى در جایگاهى استوار (رحم) قرار دادیم آنگاه...» پس قطعا منظور از این آیه حضرت آدم نمی باشد؛ بلكه فرزندان اویند كه به تعبیر قرآن، خداوند ابتداء برای ایشان بدن هایی گلی خلق كرد و در مرحله بعدی خلقتشان آنها را از نطفه ایجاد نمود.

6- مِنْهَا خَلَقْنَاكُمْ وَفِيهَا نُعِيدُكُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُكُمْ تَارَةً أُخْرَى(1)

«از این زمین شما را آفریده ایم و در آن شما را بازمى گردانیم و بار دیگر شما را از آن بیرون مى آوریم.»

در این آیه هم تمام ضمائر، جمع است. ما را از خاك آفریده، به خاك بر می گرداند و دومرتبه از آن بیرونمان خواهد آورد. ظاهر آیه به خوبی دلالت بر خلقت ترابی ما انسان ها دارد.

7- وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ لَمْ يكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ(2)

«و در حقیقت شما را خلق كردیم سپس به صورتگرى شما پرداختیم آنگاه به فرشتگان گفتیم براى آدم سجده كنید پس [همه] سجده كردند جز ابلیس كه از سجده كنندگان نبود.»

ص: 63

این آیه از بهترین شواهد قرآنی برای اثبات خلقت بدن ترابی انسان هاست. در این آیه سخن از چند موضوع به میان آمده است. اول: ما شما را خلق كردیم. دوم: سپس بهشما صورت دادیم. سوم: سپس به ملائكه گفتیم كه به آدم سجده كنند. سخن از خلقت انسان ها و صورت دادن به ایشان پیش از آفرینش آدم است! یعنی هنوز جریان سجده ی ملائكه به آدم و تمرّد شیطان، واقع نشده بود كه خدا بنی آدم را آفریده و حتی به ایشان صورت هم داده است! واقعاً كسانی كه منكر خلقت بدن گِلی انسان ها هستند این آیه را چگونه معنا می كنند؟. خوب در آیه دقت فرمایید.

8- الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ (1)

«همان كسى كه هر چیزى را كه آفریده است نیكو آفریده و آفرینش انسان را از گل آغاز كرد سپس[تداوم و یا انتقال] نسل او را از چكیده آبى پست مقرر فرمود.»

9- هُوَ أَعْلَمُ بِكُمْ إِذْ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَإِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ(2)

«و خدا از آن دم كه شما را از زمین پدید آورد و از همان گاه كه در شكم هاى مادرانتان نهفته بودید به [حال] شما داناتر است.»

10- وَاللّه خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجًا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنْثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا يعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَلَا ينْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللّه يسِيرٌ. (3)

«و خداست كه شما را از خاك آفرید؛ سپس از نطفه. آنگاه شما را جفت جفت گردانید و هیچ مادینه اى بار نمى گیرد و بار نمى نهد مگر

ص: 64

به علم او و هیچ سالخورده اى عمر دراز نمى یابد و از عمرش كاسته نمى شود مگر آنكه در كتابى مندرج است. در حقیقت این كار بر خدا آسان است.»

و ده ها آیه دیگر كه به خاطر پرهیز از تطویل از ذكر آنها خودداری می كنم.اكنون كه ذهن شما درگیر سؤالات فراوانی شد نیاز است برای رسیدن به پاسخ آنها در مكتب آل محمد (علیهم السلام) زانوی ادب بر زمین زده و متواضعانه از دروس نورانی ایشان اقتباس نور كنیم.

انسان چیزی بود ولی مذكور نبود.(1)

این روایت به وجود انسان پیش از خلقت ظاهری اش تصریح دارد. انسان، پیش از آفرینش ظاهری اش در دنیا چیزی بود؛ ولی ذكر نمی شد و چون به دنیا آمد مورد ذكر و یادواقع شد. حال پیش از دنیا چه بود؟ چیزی است كه جوابش در روایات پیش رو آمده است.

ابن ابی عمیر این شاگرد جلیل القدر امام صادق (علیه السلام) از ایشان نقل كرده كه فرموده اند:

سهام ارث، شش سهم است و زاید بر آن نیست. محضر مباركشان عرض شد: یا ابن رسول اللّه! چرا شش سهم قرار داده شده است؟ حضرت فرمودند: زیرا انسان از شش چیز آفریده شده (مراحل خلقتش شش تاست) چنانچه حق تعالى در قرآن فرموده: اول: انسان را از گل خالص آفریدیم، دوم: سپس او را نطفه گردانیده و در جاى استوار (صلب و رحم) قرار دادیم، سوم: آنگاه نطفه را علقه نمودیم، چهارم: پس از آن علقه را مضغه گردانیدیم. پنجم: بعد مضغه (گوشت پاره) را استخوان ششم: و سپس بر استخوان، گوشت پوشانیدیم.(2)

سید و سالار شهیدان و مقتدای همه ی آزادگان جهان، حضرت اباعبداللّه الحسین (علیه السلام) هم در ضمن دعای عرفه می فرمایند:

خدایا! مرا از خاك پدید آوردی، و سپس در میان صلب ها جایم دادی، درحالی كه از حوادث زمانه و رفت وآمد روزگار و سال ها، ایمنی بخشیدی، و من همواره كوچ كننده بودم از صلبی به رحمی، در ایام گذشته و قرن های پیشین، و تو از باب رأفت و مهربانی و احسانی

ص: 66

كه به من داشتی، مرا در حكومت پیشوایان كفر، آنان كه پیمانت را شكستند و پیامبرانت را تكذیب كردند، به دنیا نیاوردی.(1)در این روایات، به خوبی به مرحله خلقت گلی همه انسان ها اشاره شده و مخصوصا تعبیر حضرت اباعبداللّه الحسین (علیه السلام) این است كه خدایا! مرا از خاك پدید آوردی و سپس در صلب ها جایم دادی. این بیان به صراحت، اولین مرحله ی تكوین بدن انسان كه همان خلقت ترابی او است را توضیح داده است به این معنا كه پیش از اینكه انسان را در صلب پدرانش جای دهند او را از خاك آفریده و بدن خاكی او را در صلب پدرانش قرار داده اند.

و حضرت صادق (علیه السلام) می فرمایند:

جدم علی بن الحسین (علیهما السلام) مانعى نمى دیدند كه انسان نطفه خود را در خارج رحم بریزد. امام (علیه السلام) سپس این آیه را تلاوت می كردند: «و آن هنگام كه خداوند از پشت فرزندان آدم نطفه ها را بیرون كشید واعتراف گرفت كه آیا من پروردگار شما هستم؟ و آنان گفتند: آرى، تو پروردگار مایى» پس می فرمودند: تمام آن چیزهایی (بدن های اصلی) كه خداوند در این مراسم شركت داده است قطعا پا به عالم وجود مى نهند، گرچه نطفه ی آنان بر روى سنگ خارا ریخته شود.(1)

در این دو روایت بین نطفه های طینت دار و نطفه های بدون طینت، تمیز قائل شده و فرموده اند: اگر در نطفه ای بدن ذرّی یا همان طینتِ كسانی كه خدا از ایشان عهد و میثاق گرفته وجود داشته باشد؛ به هر حال به دنیا خواهد آمد و لو اینكه والدین او از تمام راه های جلوگیری از فرزنددار شدن استفاده كرده باشند؛ ولی اگر نطفه ای بدون طینت باشد قطعا تبدیل به فرزند نخواهد شد؛ حتی اگر همه دنیا اراده ی خلقت او را داشته باشند. دقت فرمایید كه این عبارت "مخلّقه و غیر مخلّقه"؛ یعنی خلق شده و خلق نشده، تعبیر بسیار زیبایی است و منظور از این عبارت، كسانی اند كه خدا ایشان را در عالم ذرّ خلق كرده و برای ایشان بدن آفریده و كسانی هستند كه خدا برای آنها چنین خلقتی نفرموده است. مخلّقه، آنهایی هستند كه خدا آنها را در عالم ذرّ خلق كرده و برایشان بدنی ذرّی آفریده است؛ اما غیر مخلّقه آن نطفه هایی هستند كه فقط نطفه اند نه انسان؛ زیرا خدای حكیم در این نطفه ها بدن خلق شده در عالم ذر، قرار نداده است. پس فقط نطفه های طینت دار، رشد كرده، لباس جنینی به خود می گیرند و پا به دنیا می گذارند. اما نطفه ای كه فاقد بدنِ طینتی است، ممكن است تا مدتی هم در رحم بماند؛ ولی هرگز روح در او دمیده نمی شود و از مرحله ی حیوانی عبور نمی كند.

ص: 68

در این تعبیر نورانی، حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) می فرمایند كه نطفه ی هر انسانی با بدن اصلی او كه از خاك بوده تمزیج شده و البته هنگام مرگ، آن نطفه از او خارج می شود. در هر حال بر اساس روایاتی كه پس از این خواهد آمد ظاهراً منظور امام (علیه السلام) خروج صرف نطفه از میت است نه نطفه و طینت؛ زیرا در اخبار دیگر آمده است كه این طینت یا بدن اصلی با انسان درون قبر رفته و هرگز نمی پوسد در حالی كه تمام بدن ظاهری و گوشتی او پوسیده و جذب زمین و یا خوراك حیوانات شود.

در كلامی دیگر، امام باقر (علیه السلام) می فرمایند:

هرگاه خداوند بخواهد نطفه ای را كه در صلب آدم از او پیمان گرفته و یا اینكه در مورد آن برایش بدا حاصل شده، خلق كند و آن را در رحم زن قرار دهد، مرد را برای آمیزش آماده می كند و به رحم وحی می كند كه در خود را بگشا تا آفرینش من و قضا و قدر نافذم در تو راه یابد. رحم، راه خود را باز می كند و نطفه به رحم می رسد. چهل روز كه در آنجا می ماند تبدیل به لخته ی خون می شود و چهل روز بعد، مضغه (گوشت جویده شده) و پس از چهل روز به گوشتی تبدیل می شود كه دارای رگ های درهم فرو تنیده است تبدیل می شود. سپس خداوند دو فرشته آفرینشگر را مبعوث می كند و آن دو، آنچه را كه خداوند اراده می فرماید، در ارحام می آفرینند. آن دو از دهان زن وارد شكم او می شوند و از آنجا به رحم می روند. جنین، روحی را كه از صلب مرد و رحم زن به او منتقل شده را دارد. آن دو فرشته، روح حیات و بقا را در پیكر جنین می دمند و برای او به اذن خداوند متعال، گوش، چشم و تمامی اعضا و جوارح و احشا را خلق می كنند. سپس خداوند به این دو فرشته وحی می كند: «قضا و قدر و امر حتمی مرا بر او بنویسید و هرآنچه را كه می نویسید، برای من در آن بداء [و قدرت تغییر] هست». آن دو می گویند: «خداوندا! چه بنویسیم»؟ خداوند به آنها وحی می كند

ص: 70

كه سر خود را به سمت سر مادر بالا بگیرید، آن دو، سرهای خود را بالا می گیرند وقتی كه لوح با پیشانی مادر تماس پیدا می كند، دو فرشته در آن لوح، صورت كودك، زینتش، مدّت زندگی، عهدنامه، خوشبختی و بدبختی اش و هرچیزی كه به او مربوط می شود را می بینند. در این هنگام یكی از آن دو، این چیز ها را بر دیگری املا می كند و او آنها را می نویسد و این شرط را هم می نویسند: در تمامی این موارد، برایخداوند بداء هست. سپس نوشته را مهر می زنند و آن را در پیشانی جنین قرار می دهند و كودك را در شكم مادر می ایستانند». حضرت فرمود: «و چه بسا كه جنین، گردنکشی می كند و واژگون می شود و این مسئله فقط برای سركشان و عصیانگران اتّفاق می افتد». هنگامی كه موقع ولادت كودك می رسد، خواه نه ماه تمام باشد یا كمتر، خداوند عزوجل به رحم وحی می كند كه راه خود را باز كن تا مخلوقم به زمینم راه یابد و امرم در مورد او اجرا شود؛ كه زمان خروج او فرا رسیده است. رحم راه جنین را باز می كند و خداوند فرشته ای را به نام زاجر مبعوث می كند كه كودك را چنان می راند كه كودك می ترسد و واژگون می شود و پاهایش بالای سرش قرار می گیرد و سرش در پایین شكم قرار می گیرد تا وضع حمل هم برای مادر و هم برای كودك آسان شود. اگر زایمان و خروج نوزاد سخت شود، فرشته ی زاجر بار دیگر كودك را می ترساند و كودك می ترسد و گریه كنان و هراسان به زمین می افتد.(1)

ص: 71

در خبر دیگری آمده كه یكی از منحرفین زمان امام باقر (علیه السلام) به نام عبداللّه بن قیس ماصر خدمت آن حضرت رسیده عرض كرد: چرا میت را غسل جنابت(1) می دهند؟فرمودند: جواب تو را نمی دهم. از خدمت امام بیرون رفت و در بین راه به یكى از شیعیان برخورد كرده، گفت: تعجب است از شما شیعیان كه این شخص را دوست دارید و از او اطاعت می كنید، كه اگر شما را به پرستش خود دعوت كند مى پذیرید؛ ولی با این حال، من یك مسأله از او پرسیدم و او جوابى نداشت بدهد. سال بعد همان مسأله را سؤال كردم دو مرتبه امام (علیه السلام) به او فرمودند: نمی گویم. عبداللّه بن قیس ماصر چاره ای اندیشیده، به یكى از اصحاب خود گفت تو با شیعیان رفت و آمد كن و اظهار علاقه به ایشان بنما و از من بیزارى بجوى و مرا لعنت كن و ایام حج كه رسید بیا تا من وسائل سفر حج تو را فراهم كنم و از شیعیان بخواه تا تو را به نزد محمد بن علی باقر (علیه السلام) ببرند و چون آنجا رفتى بپرس كه چرا میت را غسل جنابت می دهند.

آن مرد با شیعیان رفت و آمد پیدا كرد تا ایام حج و در این برخوردها واقعاً به مذهب آنها علاقمند شد و این مذهب را از روى حقیقت پذیرفت؛ ولى جریان را به عبداللّه بن قیس نگفت كه مبادا از دادن مخارج حج خود دارى كند و چون ایام حج شد پیش عبداللّه رفت و او پول یك حج را به او داد. وی به راه افتاده و به مدینه كه رسید دوستانش (كه هنوز به او اعتماد نداشتند) گفتند تو در منزل باش تا با امام درباره ات صحبت كنیم و اجازه بگیریم.

ص: 72

وقتى خدمت حضرت باقر (علیه السلام) رسیدند امام (علیه السلام) فرمودند: كو دوستتان؟ با او به انصاف رفتار نكردید! عرض كردند: نمی دانستیم آوردن او صحیح است یا نه؟. امام یك نفر را از پى او فرستادند. وقتى وارد شد امام فرمودند:

مرحبا به تو! آیا این وضعى كه حالا دارى از نظر اعتقاد، بهتر است یا آن وضعى كه سابق داشتى؟ عرض كرد: آنچه كه پیش از این داشتم چیز به درد بخوری نبود. فرمودند: صحیح است، اما عبادت سابق برایت سبك تر بود از حالا؛ زیرا حق سنگین است و شیطان موكل بر شیعیان ما است؛ ولى سایر مردم نفسِ خودشان براى گمراهى آنها كافى است اكنون به تو می گویم آنچه عبداللّه ابن قیس از تو خواستهاز من بپرسی قبل از اینكه سؤال كنى و اختیار را به تو می دهم خواستى به عبداللّه بگو نخواستى هم نگو.

خداوند فرشتگانى را مأمور خلقت نموده و وقتى بخواهد یك نفر را به وجود آورد به آنها دستور می دهد پس از چهل روز كه در رحم جای گرفت از همان خاكى كه در این آیه فرموده مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى بردارند و نطفه را به آن خاكى كه از آن مى آفریند مخلوط كنند.

وقتى چهار ماه تمام شد عرض می كنند: خدایا! اراده كرده اى چه بیافرینى؟ هر نوع كه اراده كرده باشد از نر یا ماده، سفید یا سیاه به آنها دستور می دهد و وقتى روح از بدن خارج شود این نطفه نیز عینا از او خارج مى شود هر چه باشد كوچك یا بزرگ، نر باشد یا ماده و به همین جهت، میت را غسل جنابت می دهند. آن مرد عرض كرد نه به

ص: 73

خدا این جریان را به پسر قیس ماصر نمی گویم هرگز. امام (علیه السلام) فرمودند: هر جور راحتی عمل كن.(1)در همین زمینه از ابوحمزه نیز روایت است كه گوید: از امام باقر (علیه السلام) در مورد آفرینش سؤال كردم. فرمودند:

خداوند تبارك وتعالی هنگامی كه مخلوقات را از گل آفرید، خیر و شرّ آنها را درهم آمیخت و سپس مسلمان را جدا نموده و او را سعادتمند و كافر را تیره روز گردانید. هنگامی كه نطفه بسته می شود، فرشتگان آن را تحویل می گیرند و صورتگری می كنند.

سپس می گویند: خداوندا! آیا این كودك مرد است یا زن؟ و خداوند هریك را كه بخواهد می گوید.

پس آن دو می گویند:

ص: 74

فَتَبارَك اللّه أَحْسَنُ الْخالِقِينَ.(1)

زراره هم كه از قابل اعتمادترین راویان احادیث است از امام محمد باقر (علیه السلام) روایت كند كه فرمودند:

هنگامی كه نطفه در رحم قرار می گیرد، چهل روز در آنجا می ماند و چهل روز بعدی به صورت خون بسته می شود و چهل روز بعدی به صورت پاره گوشت می شود. سپس خداوند دو فرشته ی آفرینشگر را مبعوث می كند و به آنها می فرماید: همان گونه كه خدا اراده كرده است، او را مرد یا زن بیافرینید و صورتگری اش كنید و طول عمر، رزق و روزی، مرگ، سعادت و شقاوتش را بنویسید و میثاقی را كهخداوند در عالم ذرّ از او گرفت، بین دو چشمانش بنگارید و آن را در پیشانیش قرار دهید. هنگامی كه زمان خروجش از شكم مادر نزدیك می شود، خداوند فرشته ای را به نام زاجر مبعوث می كند كه كودك را بانگ زند و كودك بسیار می ترسد و عهدنامه را فراموش می كند و درحالی كه از فریاد فرشته گریه می كند، بر زمین می افتد.(2)

ص: 75

بر اساس این روایات اگر خدا بخواهد یكی از انسان هایی را كه در عوالم پیشین از او پیمان گرفته در دنیا ایجاد كند خود، تمام مقدمات آن را فراهم كرده و اسباب تولدش را به ترتیب می چیند. ابتدا مردی كه را بناست پدر این انسان شود، آماده ی آمیزش نموده و سپس به رحم مادرش، دستور پذیرش می دهد تا نطفه در آن، جای گیرد و اگر در روز چهلم نطفه را به طینت، ممزوج ساخت؛ پس از چهار ماه، روح را به او می دمد و او از حالت حیوانی خارج شده و تبدیل به انسان می شود. حال اگر پس از این مدت در رحم مادر بمیرد و یا كشته شود باز انسان كاملی بوده كه از دنیا رفته است؛ چرا كه از وقتی كه روح در بدنش دمیده شد، رحم مادر برای او حكم دنیا را دارد و این نیست كه اگر از رحم خارج شود به دنیا آمده است؛ بلكه از زمانی كه خدا روح او را از ملكوت فراخوانده و به جسمش تعلق داده او دنیایی شده و احكامش احكام یك انسانِ كامل است. لذا به همین دلیل است كه دیه ی یك جنین چهارماهه با دیه ی یك انسان كاملِ خارج رحم، برابر است.

خوب بنگرید؛ زمانی كه نطفه در رحم قرار می گیرد، پس از گذشت زمانی، تبدیل به خونِ بسته شده و قلبش تشكیل می شود؛ سپس با طی فرایندی در مدتی خاص، مبدل به گوشت دَرهم تنیده شده و پس از آن استخوان ها نیز به وجود می آید. تا اینجا حیوانی بیش نیست؛ چرا كه اگر دقت كرده باشید تمام حیوانات نیز همینگونه ایجاد می شوند. حال این فرایند یا در رحم، به تكامل رسیده و یا در خارج آن به اذن خدا در چیزی چون تخمِ جانورانی چون مرغ و مار و...!خوب به یك تخم مرغ بنگرید، اگر دارای نطفه باشد؛ محتویات داخل آن، اول به خون تبدیل شده؛ سپس گوشت و استخوانش ایجاد گردیده و در زمان مقرّر، سر از تخم بیرون می آورد. تا این مرحله، تفاوتی بین انسان و حیوان نیست؛ بلكه انسان، حیوانی بیش نیست؛ اما آنچه اورا از سایر حیوانات، متمایز كرده، اتفاقی است كه پس از چهار ماه می افتد و آن دمیده شدنِ روح انسانی در این كالبد حیوانی است. و این همانجایی است كه خدا به خود، آفرین گفته و خویش را ستوده است.

«و به یقین انسان را از عصاره اى از گل آفریدیم سپس او را به صورت نطفه اى در جایگاهى استوار قرار دادیم آنگاه نطفه را به صورت علقه

ص: 76

درآوردیم پس آن علقه را به صورت مضغه گردانیدیم و آنگاه مضغه را استخوان هایى ساختیم بعد استخوانها را با گوشتى پوشانیدیم (تا اینجا خلقت حیوانی است كه در همه ی حیوانات مشترك است) سپس او را به صورت مخلوق دیگری پدید آوردیم (كه منظور دمیدن روح در بدن است و خارج شدن او از صف حیوانات و به همین دلیل می گوید ما او را مخلوق دیگری گردانیدیم) آفرین باد بر خدا كه بهترین آفرینندگان است.» (1)

بر اساس این آیه ی شریفه، تكوین یك انسان به دو مرحله ی كلی تقسیم می شود؛ مرحله ی اول كه از نطفه تا لحم؛ یعنی از منی تا گوشت می باشد؛ مرحله ی مشترك او با سایر حیوانات است و تا اینجا هنوز انسانی ایجاد نشده؛ اما مرحله ی دوم كه خدا از آن با عنوان "ثمّ أنشأناه خلقاً آخَر" یاد كرده، این حیوان، با دمیده شدن روح، به موجودی دیگر كه انسان نامیده می شود، مبدل شده و اینجاست كه خدا به خودش آفرین گفته می فرماید: فتبارك اللّه احسن الخالقین.

پس در نتیجه اگر قضای الهی به ایجاد انسانی تعلق گیرد؛ پس از چهل روز كهنطفه اش در رحم مادر مستقر شد بدن طینتی او را به نطفه می آمیزد و پس از چهار ماه، روح را در او می دمد و او اكنون یك انسان كامل است. این بدن طینتی و خاكی كه بسیار كوچك است بر خلاف نطفه كه تغییر ماهیت داده و رشد می كند، ثابت و بدون تغییر می ماند تا آنكه مرگ انسان فرا برسد؛ پس با او به قبر وارد شده و تا قیامت در قبر می ماند (مگر شهداء كه بعدا درباره اش سخن خواهیم گفت) و در قیامت دو مرتبه اراده ی خدا به زنده شدن او تحقق یافته، گوشت و پوست و استخوانش بروید و سر از خاك بردارد و چون اصلِ او همان بدن طینتی بوده، هیچ چیزی از خویشتن خویش را انكار نمی كند.

عمار بن موسی ساباطی گوید: از حضرت امام صادق (علیه السلام) درباره پوسیدن جسد میت سؤال شد. امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

ص: 77

آری می پوسد؛ تا جایی كه دیگر گوشتی و استخوانی از او باقی نمی ماند؛ مگر طینت او كه از آن طینت، خلق شده است. پس به درستی كه طینت او در قبر نمی پوسد و در قبر به صورت استداره (گِرد) می ماند تا آنكه دوباره مثل خلقت اولش از همان طینت، خلق [و محشور] شود.(1)

كسی را بر ولایت علی بن ابی طالب بیافریند به آن ملك امر می كند تا از آن گل برداشته و در نطفه اش بیاندازد تا در رحم مادر قرار گیرد و از آن گل خلق شود و آن همان میثاق است.(1)

از این عبارات اینگونه می توان فهمید كه نطفه ی یك مومن، محترم است و در آن، بدن اصلی او قرار دارد كه در روایت از آن به میثاق تعبیر شده است.

اما درباره ی سایر انسان ها و طینت و ذاتشان از امام صادق (علیه السلام) روایت شده كه فرموده اند:

طینت ها سه نوعند؛ اول: طینت انبیاء كه مؤمن از همان طینت است جز اینكه طینت انبیاء از قسمت بهتر آن است آنها اصل هستند و داراىامتیاز خود می باشند و مؤمنین فرع آن می باشند از سرشتى چسبنده (كه ملحق به آنها می شوند) و اینگونه خداوند بین انبیاء و پیروانشان فاصله نمى اندازد. سپس فرمودند: دوم: طینت ناصبی است كه از گلى بدبو است؛ و سوم: گل مستضعفین است كه از خاك (معمولی) است. مؤمن از ایمان خود و ناصبی از دشمنى خویش برنمی گردد و برای خداست اراده و مشیت درباره ی همه آنها.(2)

ص: 80

این روایت علاوه بر آنكه اصل وجود بدن خاكی و اصلی را برای هر انسانی ثابت می كند بر این نكته نیز تصریح می فرماید كه ذات و جنس این طینت ها و بدن های اصلی با هم فرق داشته و به اختلاف امتیازاتی كه در عالم ارواح به دست آورده اند در عالم ذر، هر كدام به بدن هایی تعلق یافتند كه درجاتش مختلف بوده و این بدن اصلی ایشان است كه تا قیامت و بهشت و جهنم از آن جدا نمی شوند؛ مگر آنكه طینتشان مبدل شود و ما در این زمینه به زودی سخن خواهیم گفت. اما مهمترین نكته ای كه از این روایت استنباط می شود این است كه همه ی مردم به دو دسته ی علیین و یا سجین تقسیم نمی شوند؛ بلكه عده ای هستند كه نه از علیین اند و نه از سجین؛ و خاك بدنشان نه رنگ علیین گرفته و نه رنگ سجین.

به هر حال، خدای متعال پس از اینكه در عالم ارواح از انسان ها میثاق گرفت به تناسب هر روحی، بدنی از خاك به صورت ذره آفرید و این بدن در اصلاب پدران نهاده شده تا نوبت خروجش برسد. پس خدا او را به همراه نطفه ی پدرش به رحم مادر منتقل می كند و نطفه كه لباسی بر این بدن اصلی است رشد و نمو كرده و بر بدن ذرّی كه از جنس گل است گوشت و پوست می رویاند و چون به چهار ماهگی رسید، خدا روحی را كه در عالم ذرّ به او دمیده بود و از او میثاق گرفته و سپس قبضش نموده بود را فراخوانده و به این بدن می دمد؛ اما او هنگام تولد و خروج از رحم مادر دچار سختی بسیار می شود و به تعبیر امام هشتم حضرت رضا (علیه السلام) یكی از سخت ترین ایام حیاتخویش را تجربه كرده و همه چیز را از یاد می برد.

یاسر، خادم حضرت رضا (علیه السلام) گوید: آن حضرت فرمودند:

ترسناك ترین موقعیت ها براى انسان، سه موقعیت است: روزى كه زاده مى شود و از شكم مادرش خارج مى گردد و دنیا را مى بیند، و روزى كه مى میرد و آخرت و اهل آن را مشاهده مى كند، و روزى كه مجدّدا زنده مى شود و احكامى را مى بیند كه در دار دنیا ندیده بود.(1)

ص: 81

روح انسان به خاطر همنشینی با خوبان از مجالست با اهل دنیا بیزار بوده و اینجاست كه در ابتدای تولد از این مفارقت ها بی تابی می كند.

مفضّل بن عمر نقل كرده كه از حضرت جعفر بن محمّد (علیهما السلام) پرسیدم: این كه طفل بدون تعجّب خندیده و بدون درد و المى مى گرید سببش چیست؟ حضرت فرمودند:

اى مفضّل هیچ طفلى نیست مگر آنكه امام خود را دیده و با او مناجات مى نماید، پس گریه اش به خاطر غیبت امام از او است و خنده اش زمانى است كه امام به او رو مى كند. و وقتى زبان طفل باز شد این باب بر رویش بسته شده و دیگر امام را ندیده و در دلش نسبت به آنچه قبلاً برایش اتّفاق افتاده نسیان و فراموشى پیدا مى شود.(1)

این روح و جسم گوشتی و بدن ذرّی تا هنگام مرگ با هم اند و چون اجلِ انسان فرا برسد روح یا به جای اولیه ی خود در ملكوت بازگشت كرده و به ملكوت اعلی پر می كشد و یا اینكه به اسفل السافلین سقوط كرده و معذب می شود و جسمش به خاك بازگشته و می پوسد؛ ولی بدنش تا قیامت به همان شكل باقی مانده نه جذب خاك می شود و نه خوراك حیوانات، تا اینكه در نفخه صور دمیده شود و دو مرتبه خدا بر این بدن گلی وذرّی گوشت و پوست برویاند و او را زنده گرداند.

أ لَيسَ ذَلِكَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يحْيي الْمَوْتَى

ص: 82

امام صادق (علیه السلام) هم فرمودند:

همانا كه خدای بلند مرتبه ما را از علیین آفرید و قلوب ما را از مرحله ای بالاتر از آن خلق كرد و شیعیان ما را از گلی پایین تر از آن خلق كرد و قلوبشان را از گل علیین سرشت. پس به همین دلیل است كه طینت ایشان به سوی ما میل و كشش دارد چرا كه از ماست. و دشمنان ما را از گل سجین خلق كرده و قلوبشان را از گلی پایین تر از آن و بی شك كه خدای مهربان هر گلی را به معدنش باز خواهد گرداند و بدین ترتیب شیعیان ما را به علیین و دشمنان ما را به سجین برمی گرداند.(1)

عزیز خواننده! اینكه حضرات معصومین (علیهم السلام) فرموده اند "خدا اهلبیت را از گل علیین و شیعیان را از گلی پایین تر از علیین خلق كرده است" قطعا منظور، جسمی كه منشأش نطفه است نیست؛ بلكه همان بدن اصلی اهلبیت (علیهم السلام) و شیعیان است كه از جنسِ گل می باشد. در باب دشمنان نیز امر به همین نحو است؛ پس مردم یا از علیین اند و یا از سجین كه خوبان و بدان اند و انسان های میانه كه میلی به هیچ طرف نداشته و مستضعفان فكری اند از خاك اند؛ اما نه خاك مصبوغ به لون علیین و یا لون سجین؛ بلكه خاك بدون رنگِ علیین و سجین كه این نكته ی لطیف را به زودی شرح خواهیم داد. در بعضی از روایات، صراحتا به كلمه ی بدن نیز اشاره شده است. به طور مثال از امام زین العابدین على بن الحسین (علیهما السلام) روایت است كه فرمودند:

خداى بلند مرتبه، پیامبران و بدن هایشان را از طینت علیین و قلوب مؤمنین را نیز از همان طینت آفرید و بدن های مؤمنین را از غیر آن خلق كرد و كافرین و قلوب و بدن های ایشان را از طینت سجّین خلق فرمود؛ پس از آن، حقّ تعالى این دو طینت را مخلوط نمود و این باعث شد كه

ص: 84

از مؤمن كافر و از كافر، مؤمن متولّد شود چنانچه سبب گردید كهمؤمن، مرتكب كار بد و كافر، عاملِ عمل نیك گردد؛ پس دل هاى هر یك از اهل ایمان و كفر به آنچه از آن آفریده شده اند مایل مى باشد.(1)

خوب بنگرید؛ این بدن ها و قلوبی كه از طینت، كه همان گل است، خلق شده كدام قلب و بدن است؟. چرا ما دچار مجاز گویی شویم؟ واقعاً چرا برای ما سخت است كه سخن عالمان حقیقی را بپذیریم؛ ولی تكلفات فلسفی را با دل و جان قبول می كنیم؟ این روایات، سخن از بدنی گلی می كند كه همه ی انسان ها داشته اند، آیا جز این است كه در صدد بیان خلقت ذرّی انسان ها و توضیح آفرینش همه ی آنها از خاك است؟

عبداللّه بن سنان مى گوید: راجع به اوّلین مخلوقِ خدای متعال از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم؟ حضرت فرمودند:

اوّل مخلوق خداوند، موجودى است كه هر موجود دیگرى از آن آفریده شده است.

عرضه داشتم: فدایت شوم آن چیست؟ فرمودند:

آب، و شرح این ماجرا آن است كه: خداوند تبارك و تعالى دو دریاى آب آفرید، یكى از آن دو شیرین و دیگرى شور بود. پس از ایجاد آنها نظر به آب شیرین نمود و فرمود: اى دریا!. آب جواب داد: لبیك و سعدیك (یعنی از روی اشتیاق جواب داد). حضرت حق عزوجل فرمود: بركت و رحمت من در تو است و اهل طاعت و بهشتم را از تو مى آفرینم؛ سپس به آب شور نظر كرده و فرمود: اى دریا !. آب جواب نداد. حقّ دوباره بلكه تا سه مرتبه آن را مورد خطاب قرار داد؛

ص: 85

ولى آن دریا جواب نداد. حقّ تبارك و تعالى فرمود: لعنت من بر تو باد و از تو اهل معصیت و ساكنین در دوزخ را ایجاد مى كنم؛ سپس بههر دو امر فرمود تا با هم آمیخته شوند. پس امام (علیه السلام) فرمودند: و به خاطر همین آمیختن و امتزاج بود كه مؤمن از كافر و كافر از مؤمن متولّد مى گردد.(1)

ابوبصیر نیز نقل كرده كه روزی به اتفاق یكى از دوستانم وارد بر امام صادق (علیه السلام) شدیم؛ پس محضرشان عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! فدایت شوم! گاهى مغموم و محزون شده بدون این كه سببى برایش سراغ داشته باشم، جهت آن چیست؟

حضرت فرمودند:

حزن و سرورى كه به شما مى رسد از ناحیه ما است؛ زیرا هر وقت ما محزون یا مسرور شویم به واسطه ی آن، شما نیز محزون و مسرور مى گردید و جهتش آن است كه ما و شما از یك نور یعنى نور حقّ عزوجل مى باشیم، خدای متعال گلِ ما و شما را یكى قرار داده و اگر طینت شما به حال خود واگذارده مى شد به همان نحو كه اخذ و برداشته شده محققا ما و شما یكسان مى بودیم؛ ولى طینت شما با طینت دشمنانتان ممزوج شده و بدین ترتیب از مرحله و مرتبه تساوى با ما خارج شدید و اگر این معنا اتّفاق نمى افتاد هرگز گناهى از شما سر نمى زند. راوى مى گوید: محضر مباركش عرضه داشتم: فدایت شوم آیا طینت و نور ما به اصل و ابتدائش برمى گردد؟ حضرت

ص: 86

فرمودند: آرى! به خدا سوگند !. به من بگو این شعاع درخشان قرص آفتاب وقتى طلوع و ظهور پیدا مى كند آیا به قرص، متّصل بوده یا ازآن جدا مى باشد؟ عرض كردم: فدایت شوم! شعاع جدا از قرص مى باشد. فرمود: وقتى قرص آفتاب غروب نمود و سقوط كرد و زیر افق رفت شعاع مگر برنگشته و به آن متّصل نشده همان طورى كه ابتداء و قبل از طلوع متّصل به آن بود؟ عرض كردم: آرى! فرمودند: به خدا سوگند! شیعیان ما همین طور بوده و از نور خدا خلق شده و به همان نور بازمى گردند به خدا سوگند روز قیامت شما به ما ملحق مى شوید و ما به طور قطع شفاعت خواهیم نمود و شفاعتمان پذیرفته مى شود. و به خدا قسم شما نیز شفاعت كرده و شفاعتتان مقبول مى گردد، و نیست احدى از شما مگر آن كه از جانب چپش آتشی و از سمت راستش بهشتى به پا مى گردد پس دوستانش را به بهشت و دشمنانش را به دوزخ داخل مى كند.(1)

زید شحام هم از حضرت صادق (علیه السلام) نقل كرده كه آن جناب فرمودند:

خداوند تبارك و تعالى ما را از نورى كه در طینتى از اعلاء علیین رسوخ نموده آفرید و قلوب شیعیانمان را از آنچه بدن هاى ما را از آن

ص: 87

آفرید ایجاد كرد و بدن هایشان را از طینتى پایین تر از آن خلق نمود، لذا دل هایشان به ما مایل مى باشد، سپس آیات زیر را تلاوت فرمودند: كَلَّا إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيينَ، وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّيونَ كِتابٌ مَرْقُومٌ يشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ. پس از آن فرمودند:حق تبارك و تعالى قلوب دشمنان ما را از طینت سجّین و ابدانشان را از طینت دیگرى آفرید و دلهاى شیعیانشان را از آنچه ابدان ایشان را خلق كرد آفرید از این رو دلهاى شیعیان آنها به ایشان مایل است، سپس آیه زیر را قرائت فرمودند: كَلَّا إِنَّ كِتابَ الفُجَّارِ لَفِي سِجِّينٍ وَ ما أَدْراكَ ما سِجِّينٌ كِتابٌ مَرْقُومٌ وَيلٌ يوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ.(1)

و در حدیث دیگری حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

خداوند عزوجل ما را از علیین آفرید و ارواح ما را از فوق آن خلق كرد و ارواح شیعیانمان را از علیین و اجسادشان را از گلی پایین تر از آن ایجاد نمود؛ لذا بین ما و ایشان قرابت بوده و لاجرم دلهایشان به ما مایل مى باشد.(2)

ص: 88

آنها منم و علی و فاطمه و حسن و حسین كه ما در سرادق عرش، خدا را تسبیح می كردیم و ملائكه دو هزار سال قبل از آفرینش آدم به واسطه ی تسبیح ما به تسبیح مشغول شدند. پس از خلقت آدم، خداوند به ملائكه دستور داد او را سجده كنند؛ اما ما را چنین دستورى نداد؛ پس همه ی ملائكه سجده كردند به جز ابلیس كه از سجده امتناع ورزید. خداوند فرمود: كبر ورزیدى یا خود را از آن پنج نفر بهحساب آوردى كه نامشان در سرادق عرش نوشته شده. ما باب خدا هستیم كه هر كس بخواهد باید از جانب ما وارد شود و به واسطه ی ما هدایت یافته اند هدایت شده ها.(1)

و در روایت دیگری آمده است كه قبیصه بن یزید جعفى گفت: خدمت حضرت صادق (علیه السلام) رسیدم در حالی كه دوس بن ابى الدوس و ابن ظبیان و قاسم صیرفى نیز حضور داشتند؛ پس سلام كرده، نشستم. سپس گفتم: یا بن رسول اللّه! آمده ام از خدمت شما بهره مند شوم، فرمودند: سؤال كن، اما سؤالى كوتاه. عرض كردم: شما قبل از اینكه خداوند، آسمان را افراشته و زمین را گسترده و تاریكى و روشنائى را بیافریند كجا بودید؟. فرمودند:

از این مطلب چرا در این موقع سؤال كردى مگر نمی دانى كه محبت ما پنهان است؛ ولى دشمنى با ما آشكار و ما از میان جنیان نیز دشمنانى داریم كه احادیث ما را به دشمنان اِنسی ما می رسانند و

ص: 90

دیوارها نیز مانند انسان ها گوش دارند. عرض كردم: بالاخره چنین سؤالى برایم پیش آمده، فرمودند: یا قبیصه! ما اشباح نورى بودیم اطراف عرش، خدا را تسبیح مى كردیم پانزده هزار سال قبل از آفرینش آدم وقتى آدم آفریده شد ما را در صلب او قرار دادند و پیوسته از نهادى پاك به رحمى پاك منتقل می شدیم تا خداوند پیامبر اكرم محمّد مصطفى (صلی الله علیه و آله و سلم) را برانگیخت پس دستاویز محكم خدائیم هر كه بما چنگ زند نجات می یابد و هر كه از ما فاصله بگیرد گمراهاست هر كه به ما چنگ زند او را به گمراهى نمی كشانیم و از هدایت خارج نمی كنیم...(1)

و همچنین روایت است كه جابر از حضرت باقرالعلوم (علیه السلام) نقل می كند كه فرمودند:

خداوند چهارده نور از نور عظمت خود چهارده هزار سال قبل از آفرینش آدم آفرید كه آنها ارواح ما اهلبیت هستند. عرض شد آنها را نام ببرید و بگویید كه آن چهارده نور كیانند. فرمودند: محمّد و علی و فاطمه، حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین (علیهم السلام) كه نهمى آنها قیام كننده ایشان است؛ سپس یكایك را نام بردند و آنگاه فرمودند: به خدا قسم! ما اوصیاء و جانشینان بعد از پیامبریم... خداوند ما را به

ص: 91

نیكوترین وجه و صورت آفرید و ما را نگهبان بندگان خود و زبان گویاى خویش در میان مردم و... قرار داد. به واسطه ی ما درختان میوه می دهد و میوه ها می رسد و نهرها جارى می گردد و باران از آسمان مى بارد و گیاه در زمین می روید. با عبادت ما خدا پرستش شد، و اگر ما نبودیم خدا شناخته نمی شد. به خدا سوگند اگر سفارش قبلى نبود و پیمان از ما نگرفته بودند سخنى را می گفتم كه موجب شگفتى می شد و یا گذشتگان و آیندگان دیگر فراموش می شدند.(1)پس خدا ایشان را به صورت نورهایی آفرید در حالی كه هنوز هیچ چیزی را حتی لوح و قلم و عرش و كرسی را خلق نكرده بود. سپس اراده فرمود تا نور ایشان را در ابدانشان مستقر سازد؛ پس ارواح ایشان را خلق كرد و آن نور را با روح ایشان ممزوج ساخت و قبل از اینكه آدم را بیافریند برای ایشان از گلِ علیین، بدن هایی بسرشت و ایشان را درآن جای داد.

ابن عباس نقل می كند كه: شنیدم پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به حضرت علی (علیه السلام) می فرمودند:

خداوند بود و هیچ چیزی جز او وجود نداشت؛ پس من و تو را به صورت دو روح از جلال خود آفرید و ما در جلو عرش به تسبیح و تقدیس و تهلیل و سپاس خدا اشتغال داشتیم؛ پیش از آنكه آسمان ها و زمین ها را بیافریند. پس وقتى اراده كرد آدم را بیافریند، من و تو را از

ص: 92

یك گل از طینت علیین آفرید و با آن نور در آمیخت و ما را در تمام نورها و نهرهاى بهشت فرود برد؛ سپس آدم را آفرید و در نهاد او آن طینت و نور را قرار داد؛ پس از آفریدن آدم، فرزندان و ذریه ی او را از نهادش خارج كرد و از آنها اعتراف گرفت و اقرار به ربوبیت كردند و اول كسى كه به ربوبیت خدا اقرار نمود، من و تو بودیم و پس از ما سایر پیامبران اقرار كرده و به همان نسبت، مقام و قربشان به خدا تعیین شد. خداوند فرمود: اى محمّد و ای علی! گواهى دادید و اقرار كردید و از همه خلایق بر طاعت من سبقت گرفتید، و در علم سابقمن نیز چنین بودید، شما دو برگزیده از آفریده هاى منید و ائمه از نژاد شما و پیروان شمایند و این چنین شما را آفریدم.

آنگاه پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: یا علی! طینت و سرشت در صلب آدم بود و نور من و تو در پیشانى او و پیوسته این نور منتقل می شد به پیشانى پیامبران برگزیده تا بالاخره طینت و نورِ هر دو منتهى به صلب عبدالمطّلب شد آنگاه به دو قسمت تقسیم گردید. خداوند مرا از یك نیمه ی آن آفرید و پیامبر و رسولم قرار داد و تو را از نیمه ی دیگر و جانشین و وصى و امام قرار داد. وقتى (در معراج) از عظمت و جلال پروردگارم در فاصله یك زه كمان یا كمتر از آن رسیدم به من فرمود: چه كسی تو را از بین تمام بندگانم بیشتر اطاعت می كند؟. گفتم: علی بن ابی طالب. پس فرمود: او را خلیفه و جانشین خود قرار بده.

سپس پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: پس از این تعاریف، چه كسى می تواند بین من و تو فاصله بیاندازد با اینكه من و تو از یك نور و یك طینت هستیم. تو از همه ی مردم نسبت به من در دنیا و آخرت، شایسته تر

ص: 93

هستى. فرزندان تو فرزند من و پیروان تو پیرو من و دوستان تو دوست من اند. شما فردا در بهشت با من خواهید بود.(1)

آنچه كه قابل توجه است این است كه تمام انسان ها شروع خلقتشان از عالم ارواح بوده و در آغاز، روح ایشان آفریده شده است؛ ولی آل محمد (علیهم السلام) جهانی پیش از آن را نیز سیر كرده و در آغاز، نورشان خلق شده و عالم انوار را هم طی كرده اند. در نتیجه باید گفت: اصل خلقت اهلبیت اطهار (علیهم السلام) خلقتی نورانی بوده و ذاتشان نور است در حالی كه سایر انسان ها چنین خصوصیتی را نداشته اند. از دیگر سوی اینكه چون تمام بدن اهلبیت از گل علیین است اساسا از سایر مخلوقات متمایز بوده و اینگونه است كه حجت خدا بر مردم اند. ایشان بشرهای عادی نبوده؛ بلكه بشرهای نورانی اند و به همین دلیل است كه ابدان مطهرشان سایه ندارد. حضرت صادق (علیه السلام) در این باره فرموده اند:

خداوند ما را از نور عصمت خود آفرید؛ سپس ما را از طینتى مخزون و پنهان داشته از زیر عرش، صورت بخشید؛ پس آن نور را در این طینت قرار داد و در نتیجه ما موجود و بشرى نورانى هستیم و هیچ

ص: 94

كس بهره اى از چگونگى خلقت ما ندارد. ارواح شیعیان ما را از بدن هاى ما آفرید و بدن هایشان را از طینتى مخزون و پنهان داشته كه پائین تر از آن طینت بود ایجاد كرد و به جز انبیاء و مرسلین براى احدى نصیبى در چگونگى خلقت آنها قرار نداد، به همین جهت ما و آنها انسان هستیم و بقیه مردم چون پشه های ناپایدارند كه در آتش اند و به سوى آتش رهسپارند.(1)

خدای عزوجل تمام بدن این چهارده نور را از علیین آفرید و قلبشان را از گلی بالاتر از آن و قلب شیعیانشان را از علیین و بدن های ایشان را گلی پایین تر از آن؛ لذا وجه اشتراك شیعیان آل محمد (علیهم السلام) با آن ذوات مقدسه در آن است كه قلب ایشان از همانطینت و گلی است كه بدن آن بزرگواران از آن سرشته شده است. آل محمد (علیهم السلام) آن زمانی كه خدا مشغول خلقت عالم و آدم بود شاهد این خلقت بوده و تمام ماجرا را بالعین دیده و خود، عامل پروردگار در ایجاد مخلوقات بوده اند.

سید رضی در كتاب نهج البلاغة از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل می كند كه فرمودند:

ما آفریده ها و تربیت شده های خدائیم و مردم پس از آن مصنوع و تربیت شده ی ما هستند.(2)

همین جمله با كمی اختلاف، از حضرت صاحب الزمان (علیه السلام) هم صادر شده است.(3)

در توضیح این مطلب جابر بن یزید جعفی از حضرت باقر (علیه السلام) روایت كند كه فرمودند:

ص: 95

ای جابر! خدا بود در حالى كه هیچ چیز با او نبود نه معلوم و نه مجهول. اولین موجودى كه آفرید محمد مصطفى (صلی الله علیه و آله و سلم) بود و ما اهل بیت را از نور خود و عظمتش با او آفرید و به صورت سایه اى سبز در مقابل خود نگهداشت، آن هم در وقتی كه نه آسمان و زمین و شب و روز و خورشید و ماه، هیچكدام وجود نداشت. نور ما از نور خدا سرچشمه می گرفت مانند پرتو خورشید كه از خورشید نشأت می گیرد. پس ما او را تسبیح و تقدیس و ستایش می كردیم و عبادتى واقعى می نمودیم. بعد از آن خدا تصمیم گرفت كه مكان را بیافریند؛ پس آن را آفرید و بر مكان نوشت: «لا إِلهَ إِلا اللّه مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه علي اميرالمؤمنين و وصىُّ رسولِ اللّه به أيّدتُه و نصرتُه» یعنی به وسیله ی علی (علیه السلام) پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را تأیید و نصرت دادم. سپس عرش را آفرید و بر سرادق عرش، همان جملات را نوشت؛ آنگاه آسمان ها را آفرید و براطراف آن همین كلمات را نوشت، بعد بهشت و جهنم را آفرید و بر آنها نیز همین جملات را نوشت؛ سپس ملائكه را آفرید و آنها را ساكن آسمان گردانید. آنگاه خداوند، خویشتنِ خود را به آنها معرفى نمود و آنها به او عرفان یافتند؛ پس از آنها به ربوبیت خود و نبوّت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و ولایت علی (علیه السلام) پیمان گرفت. ملائكه از این پیمان مضطرب شدند و خداوند بر آنها خشمگین شده و از ایشان در حجاب شد. ملائكه هفت سال پناهنده به عرش شدند و از خدا تقاضا می كردند آنها را از خشم خود پناه دهد و اقرار به پیمان خود می كردند و تقاضاى رضا مى نمودند؛ پس بعد از اقرار، از آنها راضى شد و به واسطه ی همین اقرار، آنها را ساكن آسمان گردانید و به

ص: 96

خدمت خویش اختصاص داد و براى عبادت، آنها را انتخاب نمود. آنگاه خداوند دستور داد به انوار ما كه تسبیح كنند؛ پس ملائكه از تسبیح ما خدا را تسبیح نمودند و اگر تسبیح ما نبود آنها نمی دانستند چگونه خدا را تسبیح كنند و چگونه تقدیس نمایند. آنگاه خداوند هوا را آفرید و بر آن همان جملات را نوشت. سپس جنّ را آفرید و آنها را ساكن هوا نمود و از ایشان براى خود به ربوبیت و براى محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) به نبوت و براى علی (علیه السلام) به ولایت پیمان گرفت، هر كه اقرار نمود اكنون نیز مُقرّ است و هر كه انكار كرد اینك نیز منكر است. اولین كسى كه انكار نمود ابلیس بود خدا او را لعنت كند كار او به شقاوت و وضعى كه اكنون دارد، منتهى گردید.

بعد خداوند به انوار ما امر كرد كه تسبیح نمایند؛ پس جنیان به واسطه ی تسبیح ما تسبیح كردند و در غیر این صورت نمی دانستندچگونه تسبیح كنند. بعد خداوند، زمین را آفرید و در اطراف آن همان جملات را نوشت. به همین جهت ای جابر! آسمان ها بدون پایه پا بر جا است و زمین استوار است؛ سپس خداوند آدم را از پَهن دشت زمین آفرید و قیافه اش را آراست و در او از روح خود دمید آنگاه ذریه او را از نهادش خارج كرد و از ایشان به ربوبیت خود و نبوت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و ولایت علی (علیه السلام) پیمان گرفت. هر كه خواست اقرار كرد و هر كه خواست انكار نمود. ما اولین گروهى بودیم كه به این امر اقرار نمودیم. آنگاه به محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: به عزت و جلال و مقام والایم سوگند كه اگر تو و علی و عترت هادى و مهدى و راهنمایت نبودند بهشت و جهنم و مكان و زمین و آسمان و ملائكه و هیچ موجودى را

ص: 97

نمى آفریدم كه مرا بپرستد. یا محمد! تو دوست و حبیب و صفىّ و برگزیده ی خلق من و محبوبترین آنها در نزد منى و اولین كسى هستى كه او را از میان مخلوق خود امتیاز بخشیدم، سپس بعد از تو جناب صدیق، امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) را برتری دادم كه وصى توست و كسی است كه به وسیله ی او تو را نصرت و تأیید نمودم و او را دستاویز محكم و روشنى بخش دوستان و چراغ راهنما قرار دادم. پس از او این راهنمایان هدایت یافته را بر همه تفضیل دادم. به واسطه ی شما آفریدم آنچه را كه آفریدم و شما برگزیدگان خلق هستید. شما را وسیله ی آمرزش و بازخواست قرار دادم. هر چیز، نابود شونده است به جز وجهم و شما وجه منید كه نابود نمی شوید و هلاك نمی گردید و هر كه شما را دوست بدارد نابود نمی شود. هر كه با محبت كسی غیر از شما پیش من بیاید گمراه است و عمر خود را به هدر دادهاست. شما برگزیدگان خلق و حامل اسرار و گنجینه علم من و سرور اهل آسمان ها و اهل زمین هستید.

آنگاه خداوند سایبانى از ابر و ملائكه بر زمین فرستاد و انوار ما اهل بیت را با آن فرستاد و به صورت نور در مقابل خود قرار داد. ما او را در زمین تسبیح می كردیم همان طور كه در آسمان تسبیح مى نمودیم و در زمین تقدیس می كردیم مانند آسمان و او را در زمین می پرستیدیم همان طورى كه در آسمان مى پرستیدیم. وقتى خداوند اراده كرد تا ذریه آدم را براى گرفتن پیمان بیرون بكشد، این نور را در آن راه داد آنگاه ذریه او را لبیك گویان از نهادش خارج كرد. ما خدا را تسبیح كردیم و به واسطه ی تسبیح ما آنها نیز تسبیح نمودند و

ص: 98

در غیر این صورت نمی دانستند چگونه خدا را تسبیح كنند. آنگاه خداوند براى پیمان گرفتن به ربوبیتش خود را به آنها معرفى نمود و ما اولین كسانى بودیم كه آرى گفتیم در آن وقتى كه فرمود آیا پروردگار شما نیستم؟. سپس پیمان گرفت به نبوت محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) و براى علی (علیه السلام) به ولایت ؛پس هر كه خواست اقرار كرد و هر كه خواست انكار نمود. حضرت باقر (علیه السلام) ادامه داده فرمودند: پس ما اولین مخلوق خدا و اولین پرستنده او و تسبیح كننده بودیم، ما سبب آفرینش و موجب تسبیح و عبادت ملائكه و انسان ها بودیم و به وسیله ی ما خدا شناخته شد و به وحدانیت، پرستش گردید و به واسطه ی ما گرامى شد هر كه از مخلوقات، مقامى یافت. ما سبب پاداش، پاداش گیران و كیفر تبهكاران هستیم.

سپس این آیه را تلاوت نمود: وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ و آيه ديگر قُلْ إِنْ كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اولین كسى است كه خدا را پرستش كرده و اول كسى است كه منكر فرزند یا شریك داشتن خدا شده و ما پس از پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار داریم. سپس نور ما را در صلب آدم (علیه السلام) قرار داد و پیوسته این نور از صلب و رحم ها به صلب و رحمى دیگر منتقل می گردید. از هر صلبى كه منتقل می شد كاملا آشكارا بود كه این نور دیگر از او منتقل شده و در صلب دیگر كه قرار مى گرفت آثار شرافت نور در او آشكار می شد تا بالاخره به صلب عبدالمطّلب رسید و به رحم فاطمه مادر عبداللّه منتقل شد در این هنگام به دو قسمت، تقسیم گردید: یك قسمت در عبداللّه قرار گرفت و قسمت دیگر در ابو طالب. این است تفسیر آیه

ص: 99

قرآن: وَ تَقَلُّبَكَ فِی السَّاجِدِینَ كه منظور اصلاب پیامبران و رحم هاى زنان ایشان است بدین طریق خداوند ما را در اصلاب و ارحام پدران و مادران جای داد.(1)

ص: 100

حضرت موسی بن جعفر (علیهما السلام) نیز در بیانی شگفت انگیز فرمودند:

خدای متعال نور حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را از نور عظمت و جلالت خویش و بدون اینكه قبل از آن، چیزی بوده باشد ایجاد كرد و این همان نور لاهوتیّت او كه از الاهیّت و انّیتش(ذاتش) نشأت می گرفت بود. همان نوری كه در كوه طور بر حضرت موسی (علیه السلام) تجلّی نمود و او را تاب و توان مشاهده آن نبوده و از هوش رفت. آن نور، نور محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بود. پس چون اراده فرمود تا پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را از نور لاهوتیّتش ایجاد كند آن را دو نیم كرد و از یكی محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و از نیم دیگر، علی بن ابی طالب (علیه السلام) را آفرید و از آن نور، كسی را جز آن دو خلق نفرمود. پس ایشان را به دست خویش آفرید و خودش از خودش و برای خودش در آن دو دمید و به ایشان صورت بخشید و هر دو را امینان خود و شاهدان بر خلق و جانشینان خویش در بین مخلوقات، و چشم و زبان خویشتن در بین مردم قرار داد. به هر دو، علم خویش را به ودیعت سپرد و بیان را به ایشان آموخت و از غیبآگاهشان ساخت. یكی را نفس و دیگری را روح خویش قرار داد به طوری كه هیچ یك بدون دیگری قوامی ندارد. ظاهرشان بشری است؛ ولی باطنشان لاهوتی و برای این خلق، با هیكل های ناسوتی(مادی)

ص: 101

ظاهر شدند تا اینكه مردم طاقت دیدن ایشان را داشته باشند؛ پس محمد و علی صلی اللّه علیهما و آلهما بر پا داشتگان رب العالمین و حجاب خالق جهانیان اند كه به آن دو بزرگوار خلایق را آغازید و به ایشان سلطنت و مقدرات را ختم نمود. سپس از نور محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمه (علیها السلام) را اقتباس كرد، همانطور كه نور علی (علیه السلام) را از همان نور گرفته بود و از نور فاطمه و علی (علیهما السلام) نور حسنین (علیهما السلام) را اقتباس كرد؛ درست مانند روشن كردن مصابیح كه یكی از دیگری اقتباس كرده، روشن می شوند. پس ایشان از نورها آفریده شدند و از پشتی به پشت و از صلبی به صلب و از رحمی به رحمی دیگر منتقل شدند؛ تا اینكه به بالاترین رحم رسیدند؛ اما هیچ نجاستی ایشان را در بر نگرفت؛ بلكه منتقل می شدند نه مانند سایر مخلوقات خدا، از آبی پست و نطفه ای ناچیز؛ بلكه نوری بودند كه از صلب های طاهر به رحم های مطهّر و پاكیزه نقل مكان می نمودند؛ چرا كه ایشان برگزیده ی برگزیدگان بودند. خدا ایشان را برای خویش اصطفاء نمود و آنها را صندوق داران علم خویش قرار داد و ایشان را رسانندگان از جانب او به خلقش مقدّر ساخت و مقرّر فرمود تا این پاكان، قائم مقام او در بین مخلوقاتش باشند؛ چرا كه مردم او را نمی بینند، دركش نمی كنند و كیفیت و ذات او را نمی فهمند. پس ایشان سخنگویان اویند كه در امر و نهیش تصرّف كرده و خدا به ایشان قدرتش را ظاهر می كند و ازجانب ایشان است كه نشانه ها و معجزاتش را به مردم نشان می دهد. به واسطه ی این بزرگواران و از نزد ایشان است كه خود را به مردم

ص: 102

می شناساند و به سبب ایشان اطاعت می شود كه اگر نبودند خدا شناخته نمی شد و كسی نمی دانست چگونه خدا را عبادت كند.(1)

در روایتی دیگر، جابر بن عبداللّه نقل كرده كه به پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) عرض كردم: اولین چیزى كه خداوند آفرید چه بود؟. فرمودند:

نور پیامبرت كه از آن، تمام خیر و خوبی ها را آفرید. بعد آن نور را در مقام قرب خود هر چه خواست نگه داشت؛ سپس به چند قسمت تقسیم نمود از یك قسمت عرش را و از دیگرى كرسى را و حاملین عرش و نگهبانان كرسى را از یك قسمت دیگر و قسمت چهارم را در مقام حبّ قرار داد تا موقعى كه خواست. آنگاه قسمت چهارم را به چند قسم تقسیم نمود، از یك قسمت قلم و از قسمت دیگر لوح و از قسمت دیگر بهشت را آفرید و قسمت چهارم را در مقام خوف

ص: 103

نگهداشت تا زمانى كه می خواست. سپس آن را به چند قسم تقسیم نمود، ملائكه را از یك قسمت و خورشید را از قسمت دیگر و ماه و ستارگان را از قسمت سوم و قسمت چهارم در مقام رجاء قرار داد تا هنگامى كه می خواست. سپس آن را چهار قسمت كرد؛ عقل را از یك قسمت، علم و حلم را از قسمت دیگر و عصمت و توفیق را از قسمت سوم و قسمت چهارم را در مقام حیاء قرار داد تا موقعى كه می خواست. سپس با دیده هیبت بر او نگریست آن نور به صورت قطرات درآمد و یك صد و بیست و چهار هزار قطره شد كه از هر قطره اى روح پیامبر و رسولى را آفرید؛ سپس ارواح انبیاء تنفسى كردند و از تنفس آنها ارواح اولیاء و شهداء و صالحین را آفرید.(1)

اللّه اكبر و سبحان اللّه به این عظمت و بزرگی!!!

از پنجمین امام بر حق؛ یعنی حضرت باقر (علیه السلام) نیز روایت است كه فرمودند:

خداوند، در وحدانیت خویش یكتا بود.پس به كلمه اى تكلم كرد كه نورى شد و از آن نور، محمّد و علی و عترتش (علیهم السلام) را آفرید. بعد تكلم به كلمه ی دیگرى كرد كه به صورت روحى درآمد. آن روح را در نور قرار داد و ساكن بدن هاى ما گردانید. به همین جهت، ما روح اللّه و

ص: 104

كلمه ی او هستیم و به وسیله ی ما از خلق خود در حجاب قرار گرفت. پیوسته در سایه عرش، سبز و خرم، مشغول به تسبیح و تقدیس بودیم،آن زمان كه نه خورشید و نه ماه و نه موجودی وجود داشت؛ سپس شیعیان ما را آفرید و شیعه را به این نام نامیده اند چرا كه از شعاع نور ما آفریده شده اند.(1)

ابوحمزه ثمالى نیز از حضرت ابوجعفر (علیه السلام) نقل كرد كه مولانا امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:

خداوند تبارك و تعالى یكتا و بى همتا بود؛ سپس تكلم به كلمه اى كرد و از آن كلمه، نور محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) را آفرید و من و ذریه ام را آفرید؛ پس دو مرتبه، تكلم به كلمه اى كرد و آن كلمه روح شد. روح را خداوند در آن نور سكونت داد و در بدن هاى ما قرار داد؛ پس ما روح اللّه و كلمات خدائیم. و ما را حجاب خویش قرار داد و به وسیله ی ما از خلقش محجوب شد. پس پیوسته ما در زیر سایبانى سبز قرار داشتیم جایى كه خورشید و ماه و شب و روزى وجود نداشت و نه چشمى به هم می خورد و ما پیش از آفرینش مخلوقات، او را می پرستیدیم و تسبیح می گفتیم و پیمان گرفت از انبیاء كه به ما ایمان داشته باشند و ما را یارى كنند...(2)

ص: 105

در خبری دیگر محمّد بن سنان گفت : خدمت حضرت امام محمّد جواد (علیه السلام) بودم. سخن از اختلاف شیعه به میان آمد فرمودند:خداوند پیوسته یكتا و تنها در وحدانیت خویش بود؛ سپس محمّد و علی و فاطمه (علیهم السلام) را آفرید. یك میلیون سال گذشت، آنگاه اشیاء را آفرید و آنها را گواه بر آفرینش اشیاء قرار داد و اطاعت ایشان را لازم گردانید و هر چه مایل بود در آنها قرار داد و اختیار اشیاء را به ایشان سپرد. آنها جانشین خدا هستند هر چه را بخواهند حلال می كنند و هر چه را بخواهند حرام و جز آنچه خدا بخواهد انجام نمی دهند. این عقیده و دیانتی است كه هر كه از آن پیش افتد هلاك مى شود و هر كه عقب بماند نابود می گردد. این مطلب را در خاطر بسپار كه از مكنون علم و اسرار است.(1)

ماحصل این روایات این است كه خدا نور ائمه اطهار (علیهم السلام) را آفرید و سپس نور را با روح، تمزیج كرد و آن را در بدن های نورانی ایشان كه از گلِ علیین بود قرار داد و تمام آنچه كه مردم از بدنِ امام و حجت خدا می بینند همان بدن نورانی است كه خدا از گل علیین آفریده و به همین دلیل است كه ابدان مطهره ی ایشان با سایر بدن ها تفاوت دارد. مثلا بدن های طاهره ی ایشان، حاجب نور نشده و سایه ندارد و این از علائمی است كه برای پیامبر و امام گفته شده و یا اینكه رایحه ی ایشان از هر مشك و عنبری خوشبوتر است و یا اینكه نجاستی در ابدان ایشان راه ندارد(2) و یا اینكه حضرت زهرای

ص: 106

بتول (علیها السلام) چون سایر زنان به عادات ماهیانه و نفاس مبتلا نمی شدند(1) و... كه همه ی اینها به آن دلیل است كه ابدان پاك ایشان نجاسات و قذاراتِ جسم های گوشتی ما را ندارد و همه اش از علیین است. آنچه كه جالب است این است كه بدن های ایشان مانند سایر بنی آدم به اصلاب پدرانشان وارد نشده؛ بلكه نور ایشان(نه بدن ایشان) در صلب آبائشان بوده است كه در همین زمینه می خوانیم: «اشهد انكَ كنت نورا في الاصلاب الشامخه و الارحام المطهره»(2) و در حدیث پیشین نیز به صراحت بیان شد كه: "پس ایشان از نورها آفریده شدند و از پشتی به پشت و از صلبی به صلب و از رحمی به رحمی دیگر منتقل شدند؛ تا اینكه به بالاترین رحم رسیدند؛ اما هیچ نجاستی ایشان را در بر نگرفت؛ بلكه منتقل می شدند نه مانند سایر مخلوقات خدا، از آبی پست و نطفه ای ناچیز؛ بلكه نوری بودند كه از صلب های طاهر به رحم های مطهّر و پاكیزه نقل مكان می نمودند" و در همان حدیث بود كه "ظاهرشان بشری است؛ ولی باطنشان لاهوتی و برای این خلق، با هیكلهای ناسوتی (مادی) ظاهر شدند تا اینكه مردم طاقت دیدن ایشان را داشته باشند" و در حدیث دیگری پیش از این خواندیم كه: " سپس نور ما را در صلب آدم (علیه السلام) قرار داد و پیوسته این نور از صلب و رحم ها به صلب و رحمى دیگر منتقل می گردید. از هر صلبى كه منتقل می شد كاملا آشكارا بود كه این نور دیگر از او منتقل شده و در صلب دیگر كه قرار مى گرفت، آثار شرافت نور در او آشكار می شد تا بالاخره به صلب عبد المطّلب رسید و به رحم فاطمه مادر عبداللّه منتقل شد، در این هنگام به دو قسمت، تقسیم گردید: یك قسمت در عبداللّه قرار گرفت و قسمت دیگر در ابوطالب".

پس خدای متعال نور ایشان را در اصلاب پدرانشان قرار داد و چون زمان خروج این نور فرا رسید طینت را به پدر بزرگوارشان منتقل و از او در رحم مادرانشان جای داد؛ پس طینت ایشان مانند سایر انسان ها كه در صلب پدرانشان قرار گرفته نبوده است.

ص: 107

در روایتی از حسن بن راشد درباره ی كیفیت انتقال امام (علیه السلام) به دنیا آمده است كه حضرت صادق (علیه السلام) فرمودند:وقتى خداوند بخواهد امام را بیافریند شربتى از زیر عرش به فرشته اى می دهد تا به مادر او بخوراند «در بعضى نسخه ها آمده به پدرش بخوراند» پس از آن شربت، امام آفریده مى شود.(1)

و همان بزرگوار در كلام دیگری فرمودند:

همانا نطفه ی امام از بهشت است.(2)

و باز همان حضرت (علیه السلام) فرمودند:

وقتى خداوند بخواهد امامى را قبض روح كند و امام بعد از او را بیافریند قطره اى از آب زیر عرش فرو می فرستد و آن را بر میوه و یا دانه اى قرار می دهد. امام از آن میوه یا دانه میل می كند و خداوند از همان قطره، نطفه اى در صلب او مى آفریند؛ سپس منتقل به رحم مادر مى شود و پس از چهل روز از سكونت در رحم صدا را می شنود و پس از چهار ماه بر بازوى راستش نوشته مى شود: وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ و چون بر زمین قرار گیرد به او حكمت داده مى شود و به علم و وقار آراسته می گردد و هیبت و جلال پیكرش را مى پوشاند...(3)

ص: 108

اسحاق بن عمار نیز گوید: وارد بر حضرت صادق (علیه السلام) شدم؛ پس آن بزرگوار با خشم به من فرمودند:بنشین! آنگاه فرمودند: اسحاق! مثل اینكه تو خیال می كنى من مانند همین مردمم؟ مگر نمیدانى امامان یكى پس از دیگرى در شكم مادر صدا را می شنوند...(1)

ابوبصیر هم نقل كند: در خدمت حضرت صادق (علیه السلام) بودم در آن سالى كه فرزندشان حضرت موسى (علیه السلام) متولد شدند. وقتى در سرزمین ابواء وارد شدیم امام (علیه السلام) براى ما و اصحابشان صبحانه اى بسیار زیاد و لذیذ گستردند. ما مشغول صرف صبحانه بودیم كه پیكى از جانب حمیده همسر امام (علیه السلام) آمد و پیغام آورد كه حالت زایمان به من دست داده و شما دستور داده بودید كه در چنین وقتی شما را مطلع نمایم.

حضرت صادق (علیه السلام) با شادى و شعف از جاى حركت كرده و طولى نكشید كه برگشتند در حالی كه آستین بالا زده بوده و میخندیدند. گفتیم خدا شما را بخنداند و چشمتان روشن باد! حمیده چه كرد؟ فرمودند:

خداوند به من پسرى عنایت كرد كه بهترین خلق خدا است. مادرش جریانی را برایم نقل كرد كه من از او بهتر می دانستم. عرض كردم: فدایتان شوم! چه جریانی ؟. فرمودند: مادرش نقل كرد كه وقتى متولد شد دو دست بر زمین گذاشت و سر به آسمان بلند كرد. به او گفتم این نشانه ی پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و نشان امامان پس از اوست. عرض كردم: چگونه این جریان علامت امام است؟ فرمودند: در آن شبى كه نطفه ی جدم بسته شد در حال خواب، شخصى پیش جد پدرم آمد و ظرفى آورد كه در آن شربتى رقیق تر از آب و سفیدتر از شیر و گواراتر از

ص: 109

كره و شیرین تر از عسل و سردتر از یخ قرار داشت پس به او خورانید و بدو امر كرد تا با همسرش همبستر شود. پس حضرت سید الشهداء (علیه السلام) با شادى حركت كرد و آمیزش نمود و نطفه جدم در آنشب منعقد شد. همین امر در شبى كه نطفه پدرم بسته شد واقع گردید؛ یعنی شخصى پیش جدم آمد و همان شربتى كه براى جد پدرم آورده بود را به او نیز داد و امر به جماع كرد. جدم با شادى و سرور حركت نمود و آمیزش كرد و نطفه ی پدرم بسته شد. در شبى هم كه نطفه من بسته شد شخصى آمد و همان شربت را آورد و همان دستور را داد و پدرم با شادى از جاى حركت نمود و نزد همسرش رفته و نطفه من منعقد گردید. و شبى كه نطفه این فرزندم بسته شد شخصى آمد و همان طور كه پیش جد پدرم و جد و پدرم آمده بود، به من هم از همان شربت خورانید و همان دستور را داد پس با شادى حركت كردم و می دانستم خداوند چه به من عنایت كرده و نطفه فرزندم بسته شد. آری! نطفه امام از همان چیزى كه گفتم بسته مى شود...(1)

ص: 110

منظور از نطفه در این روایات هرگز چیزی چون نطفه ی سایر انسان ها نمی باشد؛ بلكه منظور، همان طینت است كه از بهشت به پدر امام (علیه السلام) منتقل می شود؛ یا آنكه منظور، نطفه ی پاكی است، نه چون سایر نطفه ها که حامل طینت مخصوص امام (علیه السلام) بوده و پیش از آن در اصلاب آبائشان قرار نداشته است.

خداوند درخواست می كنم كه كارهاى خوب شما را افزون كند و برای كارهاى زشتتان از خداوند تقاضاى بخشش مى نمایم. یكى از منافقین (كه ظاهراً متخلف ثانی علیه اللعنه بوده) عرض كرد: این مطلب چگونه امكان دارد در حالی كه استخوان های شما پس از مرگ،می پوسد؟! پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: هرگز! خداوند گوشت بدن ما را بر زمین حرام نموده و ذرّه اى از گوشت ما نمی گیرد.(1)

می كردند) می روند و از دور به آنها سلام می رسانند و به گوش ایشان از نزدیك، گفتار خود را عرضه می دارند.(1)

عبداللّه بن بكیر نیز گوید: با حضرت صادق (علیه السلام) به حج رفتم سپس در ضمن حدیثی طولانى می گوید: عرض كردم: یا ابن رسول اللّه! اگر قبر حضرت اباعبداللّهالحسین (علیه السلام) را بشكافند آیا چیزى در قبرش یافت مى شود؟ فرمودند:

اى پسر بكیر چه سؤال هاى بزرگى می كنى؟! حسین بن على سلام اللّه علیه با پدر و مادر و برادرش در منزل پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است و با او روزى می خورند و خوشحال اند. او به طرف راست عرش چنگ زده و می گوید: خدایا! وعده اى كه به من داده اى وفا كن. آن بزرگوار، زائرین خود را تماشا می كند و اسم آنها را و اسم پدرشان را می داند و از آنچه در بار و بُنه خود دارند اطلاع دارد بهتر از اطلاعى كه یكى از ایشان نسبت به فرزندش دارد. او مى بیند همه ی كسانی را كه بر مصیبتش گریه می كنند؛ پس بر ایشان استغفار نموده و از پدر خویش درخواست می كند تا برایش استغفار كنند و می فرماید: اى گریه كننده بر من! اگر بدانى چه چیزی خدا برایت فراهم كرده، بیشتر از اندوهى كه دارى شاد می شوى و براى او از هر گناه و خطائى، طلب آمرزش می كند.(2)

مرحوم سید عبدالكریم بن طاووس برادرزاده ی سید بن طاووسِ معروف، در كتاب

ص: 113

خویش با عنوان "فرحة الغَرِی" روایتی را از دختر امیرالمؤمنین (علیه السلام) ؛یعنی حضرت امّ كلثوم (علیها السلام) نقل فرموده كه جای بسی تأمل دارد. پیش از نقل روایت، خوب است كه بدانید این كتاب را علامه مجلسی (رحمه الله) به زبان فارسی ترجمه نموده و ما عین ترجمه ی ایشان را با كمی اصلاح در الفاظ برای شما می آوریم:

ام كلثوم دختر حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) گفت: آخر سخنى كه پدرم به برادرانم، حضرت امام حسن و امام حسین صلوات اللّه علیهما فرمودند این بود:اى فرزندان! چون من از دنیا رحلت نمایم مرا غسل دهید و جسد مرا خشك كنید با آن بُرد یمنى كه رسول خدا و فاطمه صلوات اللّه علیهما وآلهما را با آن خشك كردید و مرا در تابوت گذاشته، چیزى بر من بپوشانید؛ پس نظر كنید هر گاه جلوی تابوت بلند شد عقب آن را بردارید. امّ كلثوم گوید: بیرون آمدم كه تشییع جنازه ی پدر خود كنم، چون به نجف اشرف رسیدیم، طرف سرِ تابوت، میل به زمین كرد؛ پس عقب تابوت را بر زمین گذاشتند؛ سپس حضرت امام حسن (علیه السلام) كلنگى گرفته و به ضرب اوّل كه زدند زمین شكافته شد و قبری كنده شده نمایان گشت و در آنجا تخته ای بود كه بر آن، دو سطر به خطّ سریانى نوشته بود كه مضمونش این بود: بِسمِ اللّه الرَّحمنِ الرَّحِیم این قبریست كه كنده است و مقرّر ساخته است نوح پیغمبر از جهت على، وصىّ محمد صلی اللّه علیهما وآلهما، پیش از طوفان به هفتصد سال. امّ كلثوم گوید: چون قبر را درست كردند شكافته شد و ندانستیم كه پدرم امیرالمؤمنین (علیه السلام) ، زمین را شكافت و بیرون رفت، یا آن حضرت را به آسمان بردند. آنگاه شنیدیم كه هاتفى

ص: 114

ما را تعزیت داده و گفت: خدا شما را صبر نیكو كرامت فرماید در مصیبت سید و بزرگتان و حجّت خداوندِ عالمیان بر خلایق.(1)

همان بزرگوار این روایت را نیز از امام صادق (علیه السلام) نقل كرده كه فرمودند:چون هنگام این شد كه طایر روح مقدّس حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به ریاض قدس پرواز كند، به حضرت امام حسن و امام حسین صلوات اللّه علیهما فرمودند كه چون من به دار وصال، ارتحال نمایم؛ مرا غسل دهید و كفن كنید و حنوط نمایید و مرا در تابوت گذاشته، بردارید عقب تابوت را، كه جلوی تابوت را ملائكه برخواهند داشت. چون مرا خواهید برد، به قبرى خواهید رسید، كنده و لحد ساخته و خشت در آن چیده. پس مرا در لحد گذارید و خشت بر من بچینید و چون خشت ها را بگذارید؛ یك خشت از بالاى سر من بردارید و گوش بدهید به هاتفى كه ندا خواهد كرد. پس چون حسنین (علیهما السلام) به اوامر آن حضرت عمل نمودند و آن حضرت را دفن نموده و خشت بر لحد چیدند، یك خشت از جانب سر برداشتند؛ در قبر چیزى ندیدند و قبر را خالى یافتند. در آن حالت هاتفى آواز داد كه حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) بنده صالح و نیكو كردار خداوند عالمیان بود. حق تعالى او را به پیغمبر خود ملحق ساخت. سپس حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) فرمودند: حق سبحانه و تعالى چنین مى كند به جمیع

ص: 115

اوصیاء بعد از انبیاء حتّى آنكه اگر پیغمبرى در مشرق وفات یابد و وصی آن پیغمبر در مغرب، البتّه حق تعالى آن وصى را به آن پیغمبر ملحق مى سازد.(1)

اگر چه ممكن است شما عزیزان تا به حال در این باره چیزی نشنیده باشید و شنیدندش برای شما موحش باشد؛ ولی همانطور كه از پیش نظر شما گذشت این عقیده ی همه ی علمای امامیه بوده و هست. آری! درست است كه امام به شهادت می رسد؛ ولی وعده ی خدا این است كه شهید زنده است.

روحش نیز مانند سایر اموات زنده است؛ ولی تمایزش با مردگان در این است كه چون جسمِ مردگان را به خاك می سپارند؛ روح او در قالب جسمی مثالی قرار گرفته و تا قیامت متنعم یا معذب است و بدن اصلی او در خاك است و نمی پوسد؛ ولی شهید، بدن اصلی اش زنده شده، روح بدان متعلق می گردد و به محلِّ رفیق اعلا منتقل می شود. او با این بدن، رزق خورده و شادمان و مسرور است. بله! او را پس از چند روز با بدنش به جایگاه ابرار منتقل می كنند و او واقعاً زنده است و حیات دارد و رزق می خورد.خوشا به حال شهدا!

اما این امر درباره ی امام (علیه السلام) به این گونه است كه چون همه ی بدن او اصلی است و جسمش همان بدن اوست با تمام بدنش كه روح در آن دمیده شده از قبر به عرش منتقل می شود؛ به خلاف سایر شهداء كه جسمشان می ماند و بدنشان كه همان اصل شخصیت ایشان است، زنده شده و در جوار رحمت الهی مستقر می شوند. این مطلب در كلام حضرت صادق (علیه السلام) نیز آمده است:هشام بن سالم در ضمن حدیثی طولانی گوید: مردی خدمت مولای ما حضرت جعفر بن محمد (علیه السلام) شرفیاب شده و عرض كرد:

اجر و ثواب كسى كه نزد قبر حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) كشته شود چیست؟ مثلا سلطان ظالمى بر وى ستم كرده و او را آنجا بكشد. حضرت فرمودند: اولین قطره ی خونش كه ریخته شود؛ خداوند متعال تمام گناهانش را مى آمرزد، و فرشتگان، طینتى را كه از آن آفریده شده غسل داده تا از تمام آلودگى ها و تیره گى ها پاك و خالص گردد، همان طورى كه انبیاءِ مخلَص، خالص و پاك مى باشند و بدین ترتیب آنچه از اجناس طین اهل كفر با طینت وى آمیخته شده زدوده مى گردد و نیز قلبش را شستشو داده و سینه اش را فراخ نموده و آن را مملوّ از ایمان كرده و بدین ترتیب خدا را ملاقات كرده در حالى كه از هر چه ابدان و قلوب با آن مخلوط هستند پاك و منزه مى باشد و برایش مقرّر مى شود كه خانواده و هزار تن از برادران ایمانى خود را بتواند

ص: 118

شفاعت كند و فرشتگان با همراهى جبرئیل و ملك الموت، متولى خواندن نماز بر او مى گردند و كفن و حنوطش را از بهشت آورده و در قبرش توسعه داده و چراغ هایى در آن مى افروزند و درى از آن به بهشت باز مى كنند و فرشتگان برایش اشیاء تازه و تحفه هایى بدیع از بهشت مى آورند و پس از هجده روز او را به خطیرة القدس(بهشت) برده؛ پس پیوسته در آنجا با اولیاء خدا خواهد بود تا نفخه اى كه با دمیده شدنش هیچ چیز باقى نمى ماند دمیده شود و وقتى نفخه دوّمى دمیده شد و وى از قبر بیرون آمد اوّلین كسى كه با او مصافحه مى كندرسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) و اوصیاء سلام اللّه علیهم بوده كه به وى بشارت داده و مى گویند: با ما باش...(1)

شستن طینت شهید، ظاهرا از امتیازات آن مؤمنی است كه در راه زیارت حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) توسط ظالمی به شهادت رسیده باشد؛ ولی الحاق طینتش به اولیاء، پس از هجده روز ظاهرا مختص به او نباشد؛ بلكه همه ی شهداء به این نعمتِ حیات، متنعم باشند.

پس بدن شهید پس از چند روز به رفیق اعلا صعود كرده و واقعاً حیات حقیقی را تجربه می كند و در نزد خدا رزق می گیرد و اینگونه هست تا نفخه ی اُولَی كه همه چیز و همه كس می میرند؛ پس قبض روح شده و بدنش به محل دفن جسمش باز می گردد و در نفخه دوم، جسم بر بدنش روئیده و سر از خاك بر می دارد.

ص: 119

عروج كرد، جبرئیل به او گفت: «ای محمّد! پیش بیا، در جایی قدم گذاشته ای كه هیچ فرشته ی مقرّب و هیچ پیامبر مرسلی در آنجا قدم نگذاشته است». اگر روح او و خودش متعلّق به آن مكان نبود، نمی توانست به آنجا برسد و فاصله ی او تا خداوند چنان كه خود خداوند می فرماید، این گونه بود: «فاصله ی او با پیامبر به اندازه ی فاصله ی دو كمان یا كمتر بود.»(1) یعنی بلكه كمتر بود. سپس امام صادق (علیه السلام) فرمودند: میثاقی كه از آنها گرفته شد بر ربوبیّت خداوند و نبوّت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامت امیرالمؤمنین و ائمّه (علیهم السلام) گرفته شد؛ خداوند فرمود: آیا پروردگار شما نیستم و محمّد، پیامبر شما و علی امامتان و ائمه ی هدایتگر، امامان شما نیستند؟! گفتند: چرا! خداوند فرمود: گواهی دادیم تا مبادا روز قیامت بگویید كه: ما از این امر غافل بودیم. اولین چیزی كه خداوند عزّوجل از پیامبران بر آن میثاق گرفت، ربوبیت بود. آیه ی «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ» به همین معنا است. پس تمام پیامبران را ذكر نمود. سپس برترین آنان را با بردن نامشان جلوه داد. و فرمود: «وَ مِنك » یعنی و از تو ای محمّد! میثاق گرفتیم. خداوند، نام رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را پیش از دیگر انبیاء ذكر نمود؛ چون او برترین آنها است. سپس فرمود: «وَ مِن نُّوحٍ وَ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسَي وَ عِيسَي ابْنِ مَرْيَمَ» پس این پنج تن، برترین انبیاء هستند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برترین این پنج تن است. سپس خداوند از انبیاء پیمان گرفت كه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ایمان بیاورند و امیرالمؤمنین (علیه السلام) را یاری كنند.(2)

ص: 121

بنگرید كه چگونه امام صادق (علیه السلام) در تعلیل رسیدن نبی خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) به عرش الهی فرموده اند: «اگر روح او و خودش متعلّق به آن مكان نبود، نمی توانست به آنجا برسد».

در حدیث دیگر، ابو الصباح كنانى از حضرت صادق (علیه السلام) نقل كرد كه:

مردى خدمت حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) آمد، در حالی كه آن آقا در مسجد كوفه بوده و به شمشیر خود تكیه داشتند. آن مرد گفت: یا امیرالمؤمنین! یك آیه در قرآن، موجب تباهى دل من و تردیدم در دین شده است؟ پرسیدند: آن آیه كدام است؟ عرض كرد: این آیه: وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا یعنی: «از پیامبرانى كه قبل از تو فرستاده ایم سؤال كن.» بفرمائید آیا در زمان حضرت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پیامبرى وجود داشت كه آن حضرت از او بپرسند؟. حضرت على (علیه السلام) به او فرمودند: بنشین! ان شاء اللّه برایت توضیح می دهم. خداوند در قرآن می فرماید: سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِيهُ مِنْ آياتِنا یعنی: «منزه است آن خدایى كه بنده اش (پیامبر) را شبانگاهى از مسجدالحرام به سوى مسجد الاقصى كه پیرامون آن را بركت داده ایم سیر داد تا از نشانه هاى خود به او بنمایانیم.»

از جمله نشانه هایی كه خداوند به پیامبرش در شب معراج نشان داد این بود كه جبرئیل ایشان را از مكه به بیت المقدس رساند و بعد

ص: 122

بُراقی برای ایشان آورد و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به آسمان برد تا به بیت المعمور رسیدند. جبرئیل وضو گرفت و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز مانند او وضو گرفتند.جبرئیل اذان و اقامه گفت و به حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عرض كرد جلو بایستید و با صداى بلند نماز بخوانید؛ زیرا پشت سر شما گروهى از ملائكه هستند كه تعداد آنها را جز خدا نمی داند. در صف اول، پدرتان آدم و نوح و هود و ابراهیم و موسى و هر پیامبرى كه خدا از ابتداى آفرینش،تا موقع بعثت شما فرستاده ایستاده اند. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پیش رفته و بدون ترس و ابائی، دو ركعت نماز خواندند؛ پس از تمام شدن نماز، خدا به ایشان وحى كرد: وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا «بپرس از پیامبرانى كه قبل از تو فرستاده ایم.» پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روى به آنها نموده، فرمودند: گواهى به چه چیز می دهید؟ گفتند: گواهى می دهیم به اینكه خدایى نیست جز پروردگار یكتا كه شریكى ندارد و تو پیامبر اویی و على (علیه السلام) امیرالمؤمنین و وصى تو است و هر پیامبرى كه از دنیا رفت جانشینى از خانواده خود گذاشت غیر از این شخص" و اشاره به عیسى بن مریم كردند چرا كه او چون از طرف پدر، خویشاوندى نداشت، شمعونِ صفا پسر حمون بن عمامه را وصی خود قرار داده بود." و گواهى می دهیم كه تو رسول خدا و سید انبیاء هستى و على بن ابى طالب (علیه السلام) سرور اوصیاء است. همانا كه از ما نسبت به شما پیمان گرفته شده است. آن مرد گفت: یا امیرالمؤمنین! دلم را زنده كردى و عقده ی دلم را گشودى.(1)

ص: 123

پس پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در شب معراج، جمیع انبیاء را دیده اند. وقتی گفته می شود جمیع انبیاء را مشاهده كرده اند منظور روح پیامبران نیست؛ بلكه روح و بدن ایشان است؛ چرا كه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سفری خیالی ننموده و یا به عالم برزخ مسافرت نكرده اند و یا اینكه در خواب، این صحنه ها را ندیده اند؛ بلكه در بیداری و با جسم و روحشان به معراج رفته اند و هر چه را دیده اند واقعیتش را مشاهده نموده و انبیاء را نیز با جسم و روح دیده اند. آری! انبیاء، چون همه ی بدنشان بدن اصلی است پس از مرگ ظاهری، از قبر خارج شده و به اختلاف رتبه هایشان در درجات عالیه ی ملكوت جای گرفته اند. در روایتی بس طویل كه علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش نقل كرده، پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) در شب معراج در هر آسمانی عده ای از انبیاء را دیده اند كه نشان دهنده تفاوت مقام ایشان است تا جایی كه خود به حدی بالا می روند كه جای هیچ بشر و ملكی نیست.(1)

حضرت باقرالعلوم (علیه السلام) نیز در ضمن بیان یك حدیث طولانی فرموده اند:...

یكى از آیاتى كه خداوند تبارك و تعالى در معراج به نبی خویش، محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) نشان داد این بود كه همه ی پیامبران و رسولان را از آغازین تا آخرین، جمع كرد و سپس به جبرئیل فرمان داد تا اذان گوید، و او هر بند از اذان را دو بار گفت: و هر بند اقامه را هم دو بار تكرار كرد و در اذانش «حی على خیر العمل» را هم گفت، سپس محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) جلو ایستاده و با گروه پیامبران نماز جماعت خواندند، و چون از نماز فارغ

ص: 124

گشتند به آنها فرمود: بر چه شهادت مى دهید و كه را مى پرستیدید؟ آنها گفتند: ما همه گواهیم كه نیست شایسته پرستشى جز خداى یگانه كه انبازى ندارد و گواهیم بر اینكه تو پیامبر خدایى و بر این عقیده از ما عهد و پیمان ستانده شده است.(1)پس پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به برزخ سفر نكرده اند كه بگوییم روح انبیاء را دیده اند؛ بلكه به معراج و ملكوت رفته اند و ایشان را با جسم و بدن دیده اند. یكی از نكات دیگر معراج این است كه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اوصیاء خویش از ائمه اطهار (علیهم السلام) را نیز دیده اند.

پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

ای علی! خدای متعال تو را با من در هفت موطن شاهد قرار داد و سپس شمردند و در مورد دوم فرمودند: چون جبرئیل مرا به آسمان برد به من گفت: پس برادرت كو؟ گفتم: او را او را ورای خودم جانشین قرار دادم. جبرئیل گفت: خدا را بخوان تا او را به تو برساند. پس از خدا خواستم و ناگهان دیدم كه تو با منی؛ آن وقت پرده از هفت آسمان و هفت زمین برداشته شد به طوری كه ساكنین و مأموران آنجا را مشاهده كردم و هر فرشته ای را در محلّ خودش دیدم و هرچه من دیدم تو نیز مشاهده كردی.(2)

و حضرت صادق (علیه السلام) در یكى از نامه هاى خود نوشتند:

ص: 125

هیچ موقفی نیست كه خدا به پیامبرش نشان داده باشد و یا او را شاهد گرفته باشد مگر آنكه برادرش و همراهش و پسر عم و وصی اش علی بن ابی طالب (علیه السلام) با او بوده و میثاق هر دو را با هم گرفته است. صلوات اللّه علیهما و على ذریتهما الطیبین.(1)و پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

در شبى كه خداوند مرا به آسمان ها برد، به من وحى كرد كه سؤال كن از پیامبران پیش از خود كه بر چه امری رسالت داشته اند.؟ پس به ایشان گفتم: شما را بر چه چیز مبعوث نموده اند؟. پاسخ دادند: بر نبوت شما و ولایت على بن ابى طالب (علیه السلام) و ائمه از شما دو نفر. سپس خدا به من وحى كرد كه التفاتی به طرف راست عرش كن، توجه نمودم دیدم على و حسن و حسین و على بن الحسین و محمّد بن على و جعفر بن محمّد و موسى بن جعفر و على بن موسى و محمّد بن على و على بن محمّد و حسن بن على و مهدى در هاله اى از نور مشغول نماز هستند. خداوند به من فرمود اینها حجت ها و اولیاء من اند و این شخص از دشمنانم انتقام می گیرد. (یعنى مولا و ولی امر ما حضرت مهدى عجل اللّه فرجه الشریف و علیه افضل الصلاة و السلام).(2)

ص: 126

گرچه این بزرگوار در جواب سؤال اول، انصافا خوب وارد شدند؛ ولی به نظر در پاسخ به سؤال دوم، دقیق بیان نفرموده اند؛ چرا كه اولا متن روایت این است كه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) همه ی امامان را در معراج دیدند و اینگونه نیست كه ایشان ملائكه ای را به صورت آنها دیده اند و ثانیا اینكه اگر كسی با اسرار طینت آشنا باشد می داند كه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیهم السلام) همگی پیش از ورود به دنیا با بدن اصلی در عرش الهی ساكن بوده و پس از وفات نیز با همان بدن به آنجا عود می كنند؛ لذا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ، ایشان را "تأكید می كنم" خودِ امامان را در معراج دیده اند.

اگر سؤال كننده بپرسد كه ما یقین داریم كه در زمان معراج، امیرالمؤمنین (علیه السلام) به دنیا منتقل شده بودند و در دنیا تشریف داشتند در حالی كه این روایت می فرماید كه پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن حضرت را هم در معراج دیدند و محال است كه ایشان به حیثیت حقیقی خویش در دو مكان باشند. به او پاسخ می دهیم كه بر اساس روایاتی كه ذكر شد مولانا امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز شب معراج با آن حضرت بودند.

تصرفی نكرده اند كه تخیّلِ دیدن حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) را كرده باشد؛ چرا كه این اتهامِ سحر است و گفتنش از روی عقیده، كفر می باشد.

ابوسعید مكارى از حضرت صادق (علیه السلام) نقل كرد كه فرمودند:

حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) پیش ابوبكر رفته و به او فرمودند: مگر پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به تو دستور ندادند كه از من اطاعت كنى؟ جواب داد: نه! اگر چنین دستوری داده بودند اطاعت می كردم. پس حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: بیا تا با هم به مسجد قبا برویم. چون رفتند مشاهده كردند كه پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مشغول نمازند؛ پس از تمام شدن نماز، حضرت على (علیه السلام) فرمودند: یا رسول اللّه! من به ابوبكر گفتم خدا و پیامبرش به تو دستور داده اند از من اطاعت كنى؛ ولی او جواب داد: نه! چنین دستوری در كار نبوده است.، پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به ابوبكر فرمودند: من به تو دستور می دهم كه از علی اطاعت كنی. ابوبكر خارج شد و در بین راه، عمر او را دید كه بیمناك است پرسید چه شده ؟ جواب داد: پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را دیدم كه به من چنین و چنان فرمودند. عمر گفت: مرگ بر ملتى كه تو را فرمانرواى خود كنند! آیا تو سحر بنى هاشم را نمی دانى؟(1)

روایاتی كه این جریان را ذكر كرده اند بسیار زیاد است.

در اخبار پرشمار دیگری، مشاهده شدن سایر معصومین (علیهم السلام) پس از مرگ نیز بیان شده كه به ذكر شمّه ای از آنها می پردازم.

سماعه كه از اصحاب موثق حضرت صادق (علیه السلام) است گوید: (پس از شهادت امام باقر (علیه السلام) ) به خدمت حضرت صادق (علیه السلام) رسیدم در حالی كه با خود صحبت مى كردم.

ص: 129

امام (علیه السلام) مرا مشاهده كرده فرمودند:

تو را چه شده كه با خود حرف می زنى؟! آیا مایلى حضرت باقر (علیه السلام) را ببینى؟ عرض كردم: آرى! فرمودند: حركت كن، برو داخل خانه. پس داخل شدم، ناگاه چشمم به حضرت باقر (علیه السلام) افتاد؛ پس آن حضرت فرمودند: گروهى از شیعه پس از شهادت حضرت على (علیه السلام) به خدمت حسن بن على (علیه السلام) آمدند و سؤال كردند. حضرتش فرمودند: اگر امیرالمؤمنین (علیه السلام) را ببینید مى شناسید؟ عرض كردند: آرى! فرمود: پرده را بالا بزنید. آن جناب را دیدند و شناختند و منكر نشدند. امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: مى میرد مرده ی ما با اینكه مرده نیست و باقى می ماند باقیمانده ما به عنوان حجت بر شما.

و باز همین سماعه نقل كند كه خدمت موسى بن جعفر (علیه السلام) بودم، مدت زیادی نشستم، فرمودند:

مایلى حضرت صادق (علیه السلام) را مشاهده كنى؟ گفتم: به خدا مایلم! فرمودند: حركت كن و داخل این اطاق برو. پس وارد شدم و دیدم حضرت صادق (علیه السلام) آنجا نشسته اند.(1)

حسن وشاء نیز گوید: امام مهربان و عزیزمان؛ حضرت رضا (علیه السلام) روزی بدون مقدمه به من فرمودند:

پدرم دیشب پیش من بود. عرض كردم: پدرتان؟! فرمودند: آرى! پدرم. باز گفتم: آقا! پدرتان؟! فرمودند: بلى! پدرم. براى مرتبه ی سوم گفتم

ص: 130

پدرتان؟. فرمودند: در خواب. سپس فرمودند: حضرت جعفرصادق (علیه السلام) پیش پدرم می آمدند و می فرمودند: پسرم چنین و چنان كن. راوی گوید: پس از آن روز، یك مرتبه ی دیگر خدمتشان رسیدم فرمودند: اى حسن! خواب و بیدارى ما یكسان است.(1)

و همو روایت كرده كه امام هشتم (علیه السلام) در خراسان به من فرمودند:

من، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را همین جا دیدم و با ایشان همراهی كردم.(2)

مولای بزرگوار ما، حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) هم فرمودند:

روزی به اتفاق پدرم امام صادق (علیه السلام) به صحرا رفته بودیم پس ناگهان پیرمردی موی سفید به استقبال ایشان آمد پس پدرم به او سلام كرده و از مركب پیاده شدند و من می شنیدم كه پدرم به ایشان می فرمود: فدایت شوم!. پس نشستند و مدت مدیدی با هم سخن گفتند تا اینكه آن جناب برخواسته با پدرم وداع كرده و از نزد ما دور شد و دیدم كه پدرم همواره او را از قفا می نگریست تا اینكه ناپدید شد. من به پدرم گفتم: ایشان كه بودند كه دیدم با او جوری سخن می گفتید كه ندیده ام با كس دیگری چنین سخن گویید؟ فرمودند: او پدرم بود.(3)

و در روایت است كه:

ص: 131

چون امام حسن مجتبی (علیه السلام) پس از امیرالمؤمنین (علیه السلام) به امامت رسیدند؛ بزرگان اهل كوفه به خدمت آن بزرگوار رسیده و از ایشان طلب كردند تا عجایبی به ایشان نشان دهند همانطور كه حضرتامیرالمؤمنین (علیه السلام) چنین می كردند؛ پس امام مجتبی (علیه السلام) ایشان را با خود به داخل خانه برده و پرده را عقب زدند و فرمودند: بنگرید! پس چون ایشان خوب نگریستند مشاهده كردند كه امیرالمؤمنین (علیه السلام) در جوف خانه نشسته اند. آن گروه همگی گفتند: شهادت می دهیم كه حضرتعالی خلیفه ی خدا هستید و این از قبیل همان اسراری است كه پدر بزرگوارتان همواره به ما نشان می دادند. (1)

جابر بن عبداللّه هم گزارش دهد كه: چون حضرت سیدالشهداء «ارواحنا له الفداء و علیه السلام» تصمیم قطعی بر خروج از مدینه به سمت عراق گرفتند به نزد ایشان رفته و از ایشان خواستم كه این كار را نكرده و چونان برادرشان امام حسن (علیه السلام) با خلیفه ی ظالم، صلح كنند؛ پس ایشان فرمودند:

این حركت من به امر خدا و رسول است همانطور كه برادرم نیز به دستور خدا و رسول، صلح كردند. سپس فرمودند: آیا دوست داری پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین و برادرم حسن (علیهما السلام) را برای تو شاهد بگیرم ؟! عرض كردم: آری! پس به آسمان نظر افكنده و دیدم كه گویا درهای آن باز شده و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ، امیرالمؤمنین (علیه السلام) ، حضرت مجتبی (علیه السلام) ، حمزه، جعفر و زید (علیهم السلام) فرود آمدند. من وحشت زده شدم؛ پس پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به من فرمودند: ای جابر! مگر من پیش از این درباره ی امر

ص: 132

حسن و حسین (علیهما السلام) با تو سخن نگفته بودم؟ مگر نمی دانی كه مؤمن نیستی مگر آنكه در برابر امامانت تسلیم باشی و به ایشان اعتراض نكنی؟...(1)آری! این بزرگواران به بدن حقیقیِ خویش زنده اند و چگونه چنین نباشد در حالی كه مولانا امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «إنّ ميتنا لم يمت و غائبنا لم يغب، و إنّ قتلانا لم يقتلوا»(2)

یعنی: همانا مرده ما نمرده و غایب ما غایب نشده و كشته هاى ما هرگز كشته نشده اند.

ای پسر وكیده! نمی توانی چنین كنی. اینكه خونم را ریختند، نزد خدا بزرگتر از گرداندن سر من است. واگذارشان، به زودی خواهند دانست، آنگاه كه زنجیرها بر گردنهایشان خواهد بود و به سوی دوزخ می برندشان.(1)در روایتی دیگر، سید بن طاووس از ابن لهیعه روایت كند كه گفت: مشغول طواف كعبه خانه خدا بودم ناگاه مردى را دیدم كه مى گفت: خدایا! مرا بیامرز؛ ولى گمان ندارم كه مرا بیامرزى. نزد او رفتم و به او گفتم: اى بنده خدا! از خدا بترس و این گونه دعا نكن، همانا گناه تو اگر به اندازه ی قطره هاى باران، و برگ هاى درختان باشد، و توبه كنى، خداوند آنها را مى آمرزد؛ چرا كه خدا بسیار آمرزنده و مهربان است. او گفت: نزدیك من بیا تا داستانم را براى تو بازگو نمایم. نزدیكش رفتم گفت:

بدان كه ما پنجاه نفر بودیم كه سر مقدّس امام حسین (علیه السلام) را از كوفه به سوى شام مى بردیم. وقتى كه شب فرا رسید، سر را در میان صندوقى مى گذاشتیم و در كنار آن صندوق، شراب مى خوردیم. یك شب، همراهان من شراب خوردند و مست شدند؛ ولى من شراب نخوردم. هنگامى كه آخرهاى شب شد، رعد و برقی رخ داد و ناگاه دیدم كه درهاى آسمان گشوده شد و حضرات آدم، نوح، ابراهیم، اسحاق، اسماعیل و پیامبر ما محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) همراه گروهى از فرشتگان به زمین آمدند. ملكی كه گویا جبرئیل بود، نزدیك صندوق رفت و سر امام حسین (علیه السلام) را برداشت و بوسید و به خود چسبانید؛ سپس پیامبران چنین كردند، و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) گریه كرده و پیامبران به ایشان تسلیت گفتند.

ص: 134

جبرئیل به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) عرض كرد: اى محمّد! خداوند به من فرمان داده كه در مورد امّتت از تو پیروى كنم، اگر امر كنى زمین را براى آنها به لرزه درآورم و زیر و رو كنم، چنین كنم، همان گونه كه نسبت به قوم لوط چنین كردم. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: نه اى جبرئیل! زیرا در روز قیامت در پیشگاه خدا مرا با این دشمنان حسابى هست. سپسفرشتگان نزد ما آمدند تا ما را بكشند، به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) توجّه كردم و گفتم: الامان الامان اى رسول خدا! فرمودند: برو خدا تو را نیامرزد.(1)

و در حدیث دیگر است: هنگامى كه سر امام حسین (علیه السلام) را وارد منزل قِنَّسرِین كردند؛ راهبى از صومعه خود متوجه سر مقدس آن حضرت شد دید نورى از دهان مبارك امام حسین خارج می شود و به طرف آسمان صعود می كند. آن راهب مبلغ ده هزار درهم آورد و سر آن مظلوم را از آنان گرفت و داخل صومعه ی خویش نمود. راهب صدایى شنید؛ ولى صاحب آن صدا را ندید. آن گوینده به راهب می گفت: خوشا به حال تو! و خوشا به حال آن كسى كه از حرمت این حسین آگاه شد. راهب سر خود را بلند كرد و گفت: پروردگارا! تو را به حق عیسى قسم می دهم كه این سر را مأمور كنى تا با من تكلم نماید. آن سر تكلم كرد و گفت:

ص: 135

اى راهب! چه منظورى دارى؟ راهب گفت: تو كیستى؟ فرمود: انا ابن محمد المصطفى، و انا ابن على المرتضى. و انا ابن فاطمة الزهراء، انا المقتول بكربلاء، انا المظلوم، انا العطشان!

سپس آن سر مقدس ساكت شد. راهب صورت به صورت امام حسین نهاد و گفت: صورتم را از صورت تو بر نخواهم داشت تا اینكه بگوئى: مرا در روز قیامت شفاعت خواهی كرد. آن سر مقدس به سخن آمد و فرمود: به دین جدم محمد مصطفى (صلی الله علیه و آله و سلم) در آی. راهب گفت: اشهد ان لا اله الا اللّه و اشهد ان محمدا رسول اللّه. و امام حسین (علیه السلام) قبول كردند تا وی را شفاعت كنند.(1)ابو مخنف هم از شعبى نقل می كند كه گفت: هنگامى كه سر مبارك امام حسین (علیه السلام) را در كوفه در محله ی صراف ها به دار زدند؛ آن سر مقدس تنحنح كرد و سوره كهف را تلاوت نمود. و در روایت دیگرى می نگارد: هنگامى كه سر مقدس امام حسین (علیه السلام) را بر فراز درخت زدند شنیدند كه می فرمود: وَسَيعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَي مُنْقَلَبٍ ينْقَلِبُونَ و در دمشق صوت آن حضرت را شنیدند كه می فرمودند: لا قوة الا باللّه. و نیز شنیده شد كه می فرمودند: أَنَّ أَصْحابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقِيمِ... زید بن ارقم كه این صدا را شنید می گفت: یا ابن رسول اللّه! تعجب از سر بریده تو كه قرآن می خواند از هر چیز دیگر بیشتر است.(2)

سعید بن مسیب هم نقل می كند: هنگامى كه امام حسین (علیه السلام) شهید شدند و مردم

ص: 136

در سال آینده براى اعمال حج رفتند؛ من به حضور حضرت على بن الحسین (علیهما السلام) مشرّف شدم و به آن بزرگوار گفتم: اى مولاى من! موسم حج نزدیك شده، شما چه دستورى به من می دهید؟ امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: برو و حج به جاى بیاور. من رفتم و مشغول اعمال حج شدم. در آن حینى كه مشغول طواف كعبه بودم ناگاه با مردى مواجه شدم كه دستهایش قطع و صورتش نظیر شب تار بود. وى به پرده هاى كعبه آویزان شده بود و می گفت:

اى خدایى كه پروردگار كعبه اى مرا بیامرز! گر چه می دانم مرا نمى آمرزى و لو اینكه ساكنین آسمان ها و زمین و آنچه را كه آفریده اى براى من شفاعت نمایند؛ زیرا جرم من خیلى بزرگ است.

سعید بن مسیب می گوید: من و عموم مردم دست از طواف برداشته و در اطراف آن مرد اجتماع كردیم و به او گفتیم: واى بر تو! اگر توابلیس می بودى جا نداشت كه از رحمت خدا مأیوس شوى. تو كیستى و گناه تو چیست؟ پس گریان شد و گفت: اى جماعت! من خود را با این گناه و جنایتى كه انجام داده ام بهتر مى شناسم. در آن موقع كه امام حسین (علیه السلام) از مدینه خارج و متوجه عراق شد، من ساربان آن حضرت بودم. وقتى آن حضرت براى وضو گرفتن می رفتند شلوار خود را نزد من می گذاشتند. من بند شلوار آن حضرت را دیدم، به قدرى می درخشید كه چشم ها را خیره می كرد. من این تمنا را داشتم كه آن بند شلوار از من باشد. تا اینكه وارد كربلا شدیم و آن حضرت شهید شد و آن بند شلوار با آن بزرگوار بود. من خود را در مكانى پنهان نمودم. وقتى شب فرا رسید و از مخفیگاه خود خارج شدم، در آن صحنه، نورى را بدون ظلمت و روزى را بدون شب دیدم و مشاهده كردم كه جسد كشتگان روى زمین افتاده بود. من به علت آن شقاوت

ص: 137

و خباثتى كه داشتم به یاد آن بند شلوار افتادم و با خویشتن گفتم: به خدا قسم به دنبال حسین (علیه السلام) می گردم، شاید آن بند شلوار در شلوار او باشد و من آن را غارت كنم. پس همچنان در میان كشتگان جستجو می كردم تا اینكه با جسد حسین (علیه السلام) مصادف شدم و دیدم از رو برزمین افتاده است؛ ولى جسد مقدسش سر ندارد. نور آن حضرت می درخشید و بدنش غرقه به خون بود و بادها به بدن مباركش می وزید. با خویشتن گفتم: به خدا قسم این حسین است!. وقتى به شلوار آن حضرت نگاه كردم دیدم همان طور است كه دیده بودم. نزدیك آن بزرگوار رفتم و دست بردم تا آن بند شلوار را غارت نمایم؛ ولى دیدم آن حضرت چندین گره به آن زده است. من همچنان تلاشمی كردم تا اینكه یك گره از آنها را باز كردم. ناگاه دیدم كه آن بزرگوار، دست راست خود را آوردند و به نحوى آن بند شلوار را گرفتند كه من نتوانستم دست مقدسش را رد كنم و بند شلوار را برگیرم و به آن دست یابم. نفس ملعون من مرا وادار نمود تا چیزى به دست آورم و دست حسین (علیه السلام) را به وسیله ی آن قطع نمایم؛ لذا شمشیر شكسته اى را كه به نظرم آمد برداشته و دست راستِ آن حضرت را به وسیله ی آن، از بند جدا كردم. سپس دست آن مظلوم را از بند شلوار دور نمودم و دست خود را بردم تا گره ی بند شلوار را باز كنم؛ ولى دیدم آن حضرت، دست چپ خود را دراز كرد و آن را گرفت، چون من نتوانستم آن بند شلوار را بردارم؛ لذا آن شمشیر شكسته را برداشته و دست دیگر او را نیز بریدم و از آن بند شلوار جدا نمودم. دست خود را دراز كردم كه آن را برگیرم كه ناگاه دیدم

ص: 138

زمین دچار لرزه شد و آسمان به اهتزاز آمد، ناگاه شور و شین و گریه و صدایى به گوشم خورد كه می گفت: «وا ابناه! وا مقتولاه! وا ذبیحاه! وا حسیناه! وا غریباه! یا بُنىَّ قتلوك و ما عرفوك، و من شُرب الماء منعوك.» وقتى من با این منظره مواجه شدم از حال رفته و خود را در میان كشتگان انداختم. پس از این جریان، سه نفر مرد و یك زن را دیدم كه گروهی در اطراف آنان ایستاده بودند و زمین از وجود انسان ها و بال هاى ملائكه پر شده بود. ناگاه شنیدم یكى از ایشان می گفت: اى پسرم! اى حسین! جد، پدر، برادر و مادرت به فداى تو باد. ناگاه دیدم حضرت اباعبداللّه الحسین (علیه السلام) در حالى كه سرش به بدن مباركش پیوسته بود نشسته و فرمودند:«لبیك یا جداه یا رسول اللّه! و یا ابتاه یا امیرالمؤمنین! و یا اماه یا فاطمة الزهراء! و یا اخاه المقتول بالسم! علیكم منى السلام.»

سپس آن بزرگوار گریان شده و فرمود: «یا جداه! قتلوا و اللّه رجالنا، یا جداه! سلبوا و اللّه نسائنا، یا جداه! نهبوا و اللّه رحالنا، یا جداه! ذبحوا و اللّه اطفالنا. » یعنی: یا جدا به خدا كه مردان ما را كشتند و زنانمان را به اسیری گرفتند و خیمه های ما را به آتش كشیده و كودكانمان را ذبح كردند. یا جدا به خدا قسم بر تو ناگوار است كه حال ما را به این نحو بنگرى و این عملى را كه كفار انجام دادند مشاهده نمایى.

ناگاه دیدم آنان در اطراف حسین (علیه السلام) نشسته و براى مصیبت آن حضرت گریه می كردند. حضرت زهراى اطهر (علیها السلام) می فرمودند: یا ابتاه! یا رسول اللّه! آیا نمى بینى امت تو با فرزندان من چه كرده اند؟ آیا به من اجازه می دهى كه از خون محاسن حسینم بگیرم و پیشانى خود را

ص: 139

به وسیله ی آن خضاب نمایم و خدا را در حالى ملاقات نمایم كه با خون فرزندم خضاب كرده باشم؟ پیغمبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: تو از خون حسین (علیه السلام) بگیر، ما نیز خواهیم گرفت.

من ایشان را دیدم كه از خون محاسن حسین (علیه السلام) می گرفتند و حضرت زهراى اطهر (علیها السلام) آن خون را به پیشانى خود می مالیدند. پیامبر خدا و حضرت امیر و امام حسن (علیهم السلام) نیز خون رنگین حسین (علیه السلام) را به گلو و سینه و دست هاى خود تا آرنج می مالیدند.

پس شنیدم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمودند: فداى تو اى حسین! به خدا قسم خیلى براى من ناگوار است تو را با سر بریده، جبین غرقه به خون، گلوى خون آلود، و در حالی كه به قفا افتاده اى، و رمل و ریگبیابان بدن تو را پوشانده اند، و دو كف دست تو قطع شده است بنگرم. اى پسر عزیزم! چه كسى دست راست و چپ تو را بریده است؟

امام حسین (علیه السلام) فرمودند: یا جدّا! یك ساربان از مدینه همراه من بود. وقتى من شلوار خود را براى وضو گرفتن در مكانى مى نهادم او مشاهده می كرد و این تمنا را داشت كه بند شلوار من از او باشد. چیزى مانع من نبود كه آن بند شلوار را به وى عطا كنم جز اینكه می دانستم او این جنایت را خواهد كرد.

هنگامى كه من شهید شدم وى خارج شد و مرا در میان كشتگان جستجو نمود. تا اینكه بدن بى سر مرا یافت. وقتى شلوار مرا مورد بررسى قرار داد آن بند شلوار را دید. من گره هاى زیادى به آن زده بودم. وقتى یكى از آن گره ها را با دست خود باز كرد من دست راست خود را دراز كردم و روى بند شلوار نهادم. وى در میدان جنگ

ص: 140

به جستجوى حربه ای پرداخت، تا اینكه شمشیر شكسته اى یافت و دست راست مرا قطع نمود. سپس یك گره دیگر را باز كرد و من دست چپ خود را روى آن بند شلوار نهادم كه آن را باز نكند و عورت مرا كشف ننماید؛ ولی او دست چپ مرا برید. موقعى كه تصمیم گرفت بند شلوار را باز كند حضور شما را احساس نمود و خود را در میان كشتگان انداخت.

هنگامى كه پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سخن امام حسین (علیه السلام) را شنیدند، پس از اینكه به شدت گریان شدند در میان كشتگان به سوى من آمده و نزد من ایستاده و فرمودند: اى ساربان! مرا با تو چه كار!؟ تو آن دو دستى را قطع كردى كه جبرئیل و عموم ملائكه مدتی طولانى آنها رامى بوسیدند و اهل آسمان ها و زمین ها آنها را باعث خیر و بركت می دانستند. آیا براى تو كافى نبود كه این ملعون ها این ذلت و خوارى را دچار حسین (علیه السلام) كردند و زنان پرده نشین وی را خارج نمودند. اى ساربان! خدا روى تو را در دنیا و آخرت سیاه كند، و دست و پاهاى تو را قطع نماید و تو را در ردیف آن گروهى قرار دهد كه خون ما را ریختند و در مقابل خدا جرأت پیدا كردند. هنوز نفرین آن حضرت تمام نشده بود كه دست هاى من شَل شدند و این طور احساس نمودم كه صورت من نظیر شب تاریك، سیاه شده است و به این حالت باقى مانده ام. من نزد این كعبه آمده ام كه شفیع من شود، در صورتى كه می دانم خدا هرگز مرا نخواهد آمرزید!!

راوى می گوید: احدى در مكه باقى نبود مگر اینكه جنایت این مرد را شنید و به وسیله ی لعنت كردن او به خدا تقرب جست. هر یك از آن مردم به او می گفتند: اى

ص: 141

لعین! همین جنایتى كه انجام دادى براى تو كافى خواهد بود. وَ سَيعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَي مُنْقَلَبٍ ينْقَلِبُونَ.(1)

ص: 142

علامه سید هاشم بحرانی (رحمه الله) نیز از ابومخنف نقل كرده كه محفّر بن ثعلبه(1) گزارش داده است:

چون سرهای شهدای كربلا را به نزد یزید بردیم وی چهل نفر از ما را برگزیده و برای ما خیمه ای در خارج دمشق بر پا كرد و به هر كدام هزار دینار جایزه داده و گفت مراقب سر باشید تا ببینم چه باید كرد. پس در شبی از شب ها كه یارانم از شدت اكل و شرب به خوابی عمیق فرو رفته بودند، من از فرط بیماری، خواب به چشمانم نمی آمد؛ پس ناگهان صدای گریه ی شدیدی به گوشم رسید و مرا به وحشت انداخت. سپس صدای وحشتناكی از آسمان شنیدم كه چهار ستون بدنم به لرزه افتاده و شنیدم كه كسی می گفت: ای آدم فرود آی! پس دیدم كه مردی در كنار خیمه ی سر مطهر ایستاده و می گوید: السلام علیك یا اباعبداللّه! خدا لعنت كند آن قومی را كه تو را كشتند وسپس مشغول نماز شد. من كه زبانم بند آمده بود مشغول مشاهده ی این صحنه ها بودم. پس دو مرتبه صدای بلندی به گوشم رسید و به همین ترتیب، نوح و ابراهیم و موسی (علیهم السلام) به زیارت حسین (علیه السلام) آمده و

ص: 143

مشغول نماز شدند. در همین حین صیحه ی عظیمی شنیدم و صدای گوینده ای كه گفت: ای علی بن ابی طالب هبوط كن؛ پس در حالی كه شمشیری به دست داشت نازل شده و درون خیمه رفت و فرمود: السلام علیك یا ابا عبداللّه! لعن اللّه قوما قتلوك یا بنیّ! و سپس مشغول نماز شد. در اینجا صدایی عظیم تر از همه ی اصوات شنیدم و محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) هبوط كرد و با چشمی گریان سر حسین (علیه السلام) را در آغوش گرفت و می فرمود: پسرم! چقدر بر من سخت است كه تو را در این حالت ببینم و شروع به بوسیدن لب و دندان او كرد. پس سر را از خیمه خارج كرده و در میان آن جمع نهاد و همگی بر او گریستند؛ سپس همگی به امامت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر او نماز گذاردند...(1)

ص: 144

زنده بودن ائمه اطهار (علیهم السلام) پس از شهادت و تكلّم ایشان و رؤیت شدنشان توسط افراد مختلف به انضمام روایات معراج جسمانی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و عدم بقای ایشان در قبر و روایات خلقت بدن آل محمد (علیهم السلام) از گل علیّین، همگی بر این امر دلالت دارد كه جسم و بدن مبارك ایشان یكی است و بدن نورانی ایشان به حجاب جسم، محجوب نیست. حال در پاسخ كسی كه بگوید: " چگونه جسم اهلبیت (علیهم السلام) كه همان بدن اصلی است و از گل علیین سرشته شده، دچار آسیب، بیماری، شهادت و امثال اینها می شود؟" به بیان دو نكته بسنده می كنیم: نكته ی اول اینكه؛ همانطور كه می دانید جنیان نیز جسمی دارند كه از آتش است و لطیف می باشد و درجه ی لطافت آن به حدی است كه ما از رؤیت ایشان در حالت عادی ناتوانیم؛ ولی با این حال، جسم ایشان هم دچار آسیب و گرسنگی و پیری و مرگ می شود و هم سایر خواص ماده از جمله جنسیت و زاد و ولد در ایشان نیز ساری و جاری است. اگر صحبت از تمایز جسم و بدن می شود به معنای نبود همه ی خواص ماده، از جمله آسیب و بیماری نیست؛ بلكه ممكن است موجودی چون جن و یا ملك در عقیده ی محدثین، دارای جسم مادی باشد؛ ولی همه ی خواص آن با خواص جسم مادی ما یكسان نباشد. اما نكته ی دوم اینكه؛ درست است كه ما گفتیم حضرات معصومین (علیهم السلام) همه ی جسم مباركشان همان بدن اصلی ای است كه خدا در عالم ذرّ سرشته است؛ ولی با این حال، ما هرگز انكار جنبه های مادی بدن های مطهر ایشان را نمی نماییم؛ بلكه فقط با تمسّك به آیات و روایات به این نتیجه ی ارزشمند رسیدیم كه گلِ بدن آنها با گلِ بدن سایر انسان ها فرق دارد و آنها همه ی بدنشان از علیین است و به همین دلیل، خواص بدن مباركشان همانطور كه پیش از این بیان شد با آثار ابدان ما متفاوت است؛ و الا به اذن ایشان بدن آنها نیز آسیب دیده، بیمار شده و شمشیرها و زهرها بر آن كارگر است.

مرحوم علامه میرجهانی در این باره فرموده است:

ص: 145

با چنین حسن و ملاحت اگر اینان بشرند *** زآب و خاك دگر و شهر و دیار دگرند

آنگونه كه از ظاهرِ بعضی از روایات بر می آید، تمام موجودات زنده پس از نفخه اُولَی می میرند. كسانی چون حضرت عیسی و شیطان كه عمرهای طولانی داشته اند و یا شهداء كه با بدن های اصلی زنده اند و روزی می خورند، همه می میرند و آیه ی شریفه ی «كل نفس ذائقة الموت» درباره ی همه مصداق پیدا می كند. شاید آن زمان؛ یعنی بین نفخه ی اولی و نفخه ی ثانیه كه همه می میرند حتی ملائكه،(1) بتوان از ظاهر روایات(2) برداشت كرد كه انوار آل محمد (علیهم السلام) كه با ارواح ایشان ممزوج شده از قالب بدن های مطهّرشان خارج شود. واللّه اعلم.

ص: 146

اگر شما خواننده ی گرامی از ابتدای بحث با ما همراه بوده باشید؛ دانسته اید كه خلاصه ی كتاب تا بداینجا اینگونه شد كه خدای عزوجل پیش از آفرینش دنیا، ارواح بنی آدم را آفرید و دو هزار سال پس از آن، از گل، بدن هایی برای ایشان خلق فرمود و سپس در این دنیا آن ابدان را درون اجسام گوشتی نهاد.

اما پاسخ اینكه چرا برای ارواح، بدن هایی از گل آفرید، به این فصل مربوط می گردد و آن این است كه خواست تا از ایشان در آن عالم كه عالم ذرّ می نامند عهد و میثاق بگیرد و خود را به ایشان معرفی كند. در هر حال، در آن عالم از گل، بدن هایی كوچك، به اندازه ی مورچه یا كوچك تر از آن آفرید و بر اساس درجاتی كه ارواح در امتحانات آن عالم به دست آورده بودند، ایشان را در این بدن های ذرّی قرار داد و سپس از ایشان برای بار دوم میثاق گرفت.

خلق تقدیر است؛ یعنی اینكه خدا از دو طینت، بدن هایی را مقدر فرموده و سپس ارواح را به امری مكلف ساخت و از هر یك، كاری سرزد و خدا برای هر روحی، به نسبت آنچه انجام داده بود بدنی عطا نمود كه شایسته ی آن بود.»

وی سپس درباره ی این فرمایش خویش می افزاید: «از روایات اینگونه فهمیده می شود كه اولین تكلیف، دو بار اتفاق افتاده یكی در عالم ارواح و دیگر در عالم ذرّ، زمانی كه ارواح به بدن های كوچكی مثل مورچه تعلّق یافتند و به خاطر اینكه اكثر مردم تحمّل درك جوهر مجرد را ندارند، از عالم ارواح به عالم ظلال تعبیر فرموده اند كه نشان دهند آن عالم، مانند سایه، از این كثافات جسمانی به دور بوده است، چیزی بوده نه مانند این چیزهای محسوس كثیف.»(1) پایان كلام علامه مجلسی و محدث آسترآبادی

با این نقل قولی كه از دو عالم و محدث بزرگوار نقل نمودیم متوجه می شویم كه در فهممان از این روایات، تنها نبوده و بزرگانی پیش از این نیز و لو جسته و گریخته در این باب، سخنانی فرموده و بر این امر تأكید نموده اند كه انسان در عالم ارواح، مختار و حامل بار تكلیف بوده است و نتیجه ی آن تكلیف، بدنی بوده كه به او در عالم ذرّ عطا شده است.

حضرت امام صادق (علیه السلام) در كلامی نورانی فرموده اند:

خداوند رسولان خویش را به سوی مردم ارسال كرد در حالی كه آنها هنوز در پشت مردان و ارحام زنان بودند؛ پس هر كه آن روز ایشان را تصدیق كرد پس از آن نیز آنها را تصدیق كند و هركه تكذیبشان نمود پس از آن هم تكذیبشان كند.(2)

ص: 149

پس از این بیان خواهد شد خلق نمود و برای هر روحی بدنی را قرار داد و ایشان را زندهكرد و از آنها میثاق طلبید. اینك به نقل و بیان پاره ای از روایات عالم ذرّ اول می پردازیم.

كه گاهی اوقات، ائمه اطهار (علیهم السلام) ، از عالم ذرّ اول به عالم ذرّ اطلاق می فرمودند و این تأییدی بر ادعای ماست كه گفتیم بسیاری از روایات عالم ذرّ مربوط به عالم ذرّ اول است و منظور، آن روایاتی است كه اشاره به خلقت ذرّات، پیش از آفرینش آدم (علیه السلام) دارد؛ چرا كه خدا پس از اینكه او را آفرید، این ذرّات را در صلب او نهاد و دو مرتبه بیرون كشیده و از ایشان عهد و میثاق گرفت و این مربوط به عالم ذرّ دوم است. اما روایت مفضّل كه بدان اشاره شد این است:

مفضل بن عمر گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم كه می فرمودند:

بپرهیزید از شهرت دادن و فاش كردن (خصوصیات امر امام دوازدهم (علیه السلام) ) همانا به خدا كه امام شما سال های سال از روزگار این جهان، غایب شود و هر آینه شما در فشار آزمایش قرار گیرید تا آنجا كه بگویند: امام مرده است یا كشته شده، و یا به كدام دره افتاده است؟ ولی دیده ی اهل ایمان بر او اشك بارد، و شما مانند كشتی های گرفتار امواج دریا، متزلزل و سرنگون شوید، و نجات و خلاصی نیست، جز برای كسی كه خدا از او در عالم ذرّ میثاق گرفته و ایمان را در دلش ثبت كرده و به وسیله ی روحی از جانب خود تقویتش نموده باشد. همانا دوازده پرچمِ هم شكل، برافراشته گردد كه هیچ یك از دیگری تشخیص داده نشود (حق از باطل شناخته نشود). مفضل گوید: من گریستم و عرض كردم: پس ما چه كنیم؟ حضرت به شعاعی از خورشید كه در ایوان تابیده بود اشاره كرده و فرمودند: ای مفضل! این آفتاب را می بینی؟ عرض كردم: آری! فرمودند: به خدا كه امر ما از این خورشید روشن تر است.(1)

ص: 152

اما درباره ی چگونگی عالم ذرّ اول، امام صادق (علیه السلام) در روایتی به بیان كیفیت آن پرداخته، می فرمایند:

چون خداى عزوجل اراده فرمود آدم را بیافریند، آب را به سوى خاك ارسال داشت، سپس مشتى بر گرفت و آن را بمالید، آنگاه آن را با دست قدرت خود، دو نیمه ساخت، و بشر را بیافرید، ناگاه به جنبش در آمدند. سپس براى آنها آتشى بر افروخت و به اصحاب الشمال دستور داد، داخلش شوند، آنها به سویش رفته و ترسیدند و داخل نشدند. آن وقت به اصحاب الیمین دستور داد، داخلش شوند، آنها برفتند و داخل شدند. خداى عزوجل به آتش امر فرمود تا بر آنها سرد و سلامت گشت. چون اصحاب الشمال چنان دیدند، گفتند: پروردگارا! از ما در گذر و تجدید كن، خدا تجدید كرد و به آنها فرصت دوباره داده و فرمود: به آتش در آئید. آنها رفتند و كنارش ایستادند و داخل نگشتند. خدا همه ی ایشان را به طینت اول برگردانید و از آن طینت (اصلی)، آدم (علیه السلام) را آفرید. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: از این رو اینها نتوانند از آنها شوند و آنها نتوانند از اینها گردند. و از این جهت (اهل بیت (علیهم السلام) ) عقیده دارند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نخستین كسی بود كه داخل آن آتش شد، و از این باب است قول خدای بلند مرتبه كه فرمود: «بگو اگر براى خداى رحمان فرزندى بود، من نخستین پرستنده بودم.»(1)

ص: 153

زراره نیز نقل كند كه امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

اگر مردم می دانستند، آغاز آفرینش چگونه بوده، هرگز حتی دو تن با یكدیگر (در امر دین) دچار اختلاف نمی شدند. همانا خداى عزوجل پیش از آنكه مخلوق را بیافریند، فرمود: آبى گوارا پدید آى! تا از تو بهشت و اهل طاعت خود را بیافرینم، و آبى شور و تلخ پدید آى! تا از تو دوزخ و اهل معصیتم را بیافرینم؛ سپس به آن دو دستور فرمود تا آمیخته شوند، از این جهت است كه مؤمن، كافر زاید و كافر مؤمن. آنگاه گلى را از صفحه زمین برگرفت و آن را به شدت مالش داد، به ناگاه مانند مورچگان به جنبش در آمدند؛ سپس به اصحاب الیمین فرمود: به سلامت به سوى بهشت، و به اصحاب الشمال فرمود: به سوى دوزخ، و باكى هم ندارم. آنگاه امر فرمود تا آتشى افروخته گشت و به اصحاب الشمال فرمود: در آن داخل شوید، پس از آن ترسیدند و پرهیز كردند؛ سپس به اصحاب الیمین فرمود: داخل شوید. آنها داخل شدند؛ پس فرمود: سرد و سلامت باش. آتش سرد و سلامت شد. اصحاب الشمال گفتند: پروردگارا! از لغزش ما درگذر و از نو بگیر. فرمود: تجدید كردم، داخل شوید. ایشان برفتند و باز ترسیدند و داخل نشدند. در آنجا فرمانبردارى و نافرمانى منعقد شد؛ پس نه این دسته توانند از آنها باشند و نه آنها توانند از اینها باشند.(1)

ص: 154

خوب بنگرید كه در آن عالم، انسان ها دارای اختیار بوده اند؛ چرا كه عده ای به سوی آتش رفته و داخلش شدند و عده ای نرفتند و در امتحان مردود شدند و پس از اینكه عذرخواهی نمودند باز به سمت آن رفته؛ ولی دو مرتبه داخلش نشدند. همه ی اینها علامت وجود قدرت و اختیار است. اما اینكه امام (علیه السلام) فرمودند: " اینها نتوانند از آنها شوند و آنها نتوانند از اینها گردند" از قبیل همان آیاتی است كه خدای عزوجل در قرآن فرموده است كه اگر كسی را خدا هدایت نكند كسی توان هدایت او را ندارد و یا اینكه فرموده خدا ظالمان را هدایت نمی كند. منظور در این فقره این است كه جز خدا كسی نمی تواند ایشان را هدایت كند و مراد از این كلام، بیان توحید افعالی است؛ نه اینكه این سخن، گویای جبر باشد، مراد این است كه خودشان نمی توانند طینت خویش را تغییر دهند و ما به زودی در این باره مفصلا سخن خواهیم گفت.

امتیاز خود می باشند و مؤمنین فرع آن می باشند از سرشتى چسبنده (كه ملحق به آنها می شوند) و خداوند بین انبیاء و پیروانشان فاصله نمى اندازد. سپس فرمودند: دوم: طینت ناصب است كه از گلى بدبواست و سوم گل مستضعفین است كه از خاك (معمولی) است. مؤمن از ایمان خود و ناصبی از دشمنى خویش برنمی گردد و برای خداست اراده و مشیت درباره ی همه ی آنها.(1)

از روایت فوق، فهمیده می شود كه تغییر و تبدیل در تمام طینت ها، البته مشروط به مشیت و اراده ی خدا امكان پذیر است. در روایات دیگر، بداء را مخصوص اصحاب الشمال دانسته و ایشان را برای رسیدن به خیر و صلاح امیدوار كرده است. حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) به طریق پدران بزرگوار خویش از امیرالمؤمنین (علیه السلام) در ضمن خبری بس طویل، نقل فرموده اند كه:

خداوند عزوجل به فرشتگان فرمود: من از گل و لاى سالخورده و سیاه و بدبوى تغییر یافته، انسانى را آفریده و پس از آن كه آن را آراسته و از روح خویش در آن دمیدم همه بر او سجده كنید. البتّه این فرمان و امر حق تعالى به ملائكه زمانى صادر شد كه آدم هنوز خلق نشده بود و امر مزبور، احتجاج و اقامه برهانى بود از ناحیه بارى تعالى بر فرشتگان. سپس امام (علیه السلام) فرمودند: حق تعالى مشتى از آب شیرین و گوارا برداشت )و آن را با خاك آمیخت تا گل شد) و آن را به صدا آورد؛ سپس آن خشك شد، بعد حق تعالى خطاب به آن نمود و فرمود: از تو انبیاء و رسولان و بندگان نیكوكار و پیشوایانى كه

ص: 156

دیگران را به بهشت دعوت نموده و تابعین آنها تا روز قیامت را آفریده و باكى از آن ندارم چه آن كه من از فعلى كه انجام مى دهم مورد سؤال واقع نشده؛ بلكه خلایق اند كه بازخواست مى شوند. سپس مشتى از آب شور و تلخ را برداشت (و آن را با خاك آمیخت تا گلشد) و آن را به صدا آورد، سپس آن خشك شد. بعد خدای متعال به آن فرمود: جبّارین و فراعنه و طاغیان و اعوان شیاطین و كسانى كه دیگران را تا روز قیامت به دوزخ دعوت مى كنند و اتباعشان را از تو مى آفرینم و باكى ندارم؛ زیرا از فعلى كه انجام مى دهم مورد سؤال واقع نشده و این مخلوقات هستند كه بازخواست می شوند. امام (علیه السلام) فرمودند: البته پروردگارِ بلند مرتبه در خطاب با آب شور و تلخ كه اصحاب الشمال را از آن آفرید بداء را شرط فرمود؛ ولى در خطاب با آب شیرین كه منشأ آفریدن اصحاب الیمین است این شرط را نیاورد. سپس هر دو را با هم ممزوج نمود و بعد آن را به صدا آورد و به دنبالش آنها را جلو عرش ریخت.(1)

ششمین حجت پروردگار؛ حضرت جعفر بن محمد الصادق (علیه السلام) فرمودند:

خدای متعال در ابتدای خلقت دو دریا آفرید؛ یكی گوارا و شیرین و دیگری شور و تلخ. سپس خاك آدم را از آب دریای شیرین خلق

ص: 157

نمود و پس از آن بر دریای تلخ، عبورش داد؛ پس سیاه و بدبویش كرد و این آفرینش آدم بود. پس مشتی از كتف راست او برداشته و آن را در صلب آدم پاشید و فرمود: ایشان را برای بهشت خلق می كنم و ابایی ندارم. سپس مشتی از كتف چپش برداشت و آن را در صلب آدم پاشید و فرمود: ایشان را برای آتش می آفرینم و ابایی ندارم. از آنچه انجام می دهم بازخواست نشوم و برای من در این گروه دوم پساز این، امكان بداء وجود دارد. همانا همه به این دو گروه امتحان خواهند شد. سپس امام (علیه السلام) فرمودند: پس در آن روز، اصحاب الشمال در حالی كه ذرّه بودند بر خالقشان احتجاج كرده و گفتند: پروردگارا! خدایا! به چه سبب آتش را بر ما واجب كردی با اینكه تو حاكم عادلی هستی و هنوز حجت را بر ما تمام نكرده و با پیامبرانت ما را نیازموده ای و به طاعت و معصیت ما علم نداری؟!. پس خدای متعال فرمود: هم اكنون شما را از حجت خویش با خبر ساخته و دلیل خویش را بیان می كنم. پس وحی فرستاد به مالك، فرشته نگهبان دوزخ، كه به آتش دستور بده تا نعره زده، و زبانیه ای از آن خارج شود پس چنین شد. سپس خدای عزوجل به آن معترضین فرمود: با میل خویش وارد آتش شوید. گفتند: به میل و رغبت، داخل نخواهیم شد. باز فرمود: با میل خویش داخل شوید و گرنه به زور در آن عذاب خواهید شد. گفتند: ما اصلا از ترس این آتش و اینكه ما را برای آن آفریده ای به تو پناه برده و اعتراض كردیم؛ حال چگونه به میل خویش داخل شویم؟! این فرمانت را از اصحاب الیمین آغاز كن! تا اینگونه بین ما به عدالت رفتار كرده باشی!.

ص: 158

پس خدا رو به اصحاب الیمین كرده و به ایشان كه ذرّه بودند دستور داد تا از روی طوع و اختیار به آتش داخل شوند. پس با شتاب به سمت آن حركت كرده و همگی در آن فرو رفتند پس خداوند متعال آتش را بر ایشان سرد و سلام گرداند و از آن بیرونشان كشید. در اینجا خدای متعال هر دو گروه را مورد خطاب قرار داده و فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟. پس اصحاب الیمین گفتند: آری! تو پروردگار ما هستی و ما جملگی با میل خویش عباد و بندگانفرمانبردار توایم. و اصحاب الشمال گفتند: آری! و ما از روی اكراه، بندگان توایم. این است همان فرمایش خدا كه در قرآن فرموده: «هر كه در آسمان ها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است و به سوى او بازگردانیده مى شوید.»(1) منظور همان پذیرفتن توحید پروردگار است.(2)

ص: 159

در واقع اراده ی خدای متعال بر این امر محقق شده كه راه سعادت را به روی اشقیای عالم ذرّ نبندد؛ و فرصت دنیا را نیز برای ایشان محتمل دانسته و روزنه های امید را كاملا بر ایشان مسدود نسازد. گرچه اندك اند كسانی كه در عالم ارواح و ذرّ اول و ذرّ دوم، شقی بوده اند؛ ولی در دنیا جبران مافات نموده و از صالحین شوند. به هر حال با اثبات امكان بداء در مورد اشقیاء عالم ذر، چند نكته ی لطیف به دست می آید. اول اینكه امكان دارد عده ای علی رغم اینكه ذاتشان در عالم ذر، سجّینی بوده، در عالم دنیا تغییر طینت داده و رنگشان عوض شود (ما در این باره بحث مفصلی خواهیم داشت.) و همه چیز در عالم ذرّ تمام نشده به صورتی كه افراد جبرا در این دنیا مرتكب اعمالی شوند؛ بلكه هنوز فرصت باقی است و اصلا این دنیا را خدای متعال قرار داده است تا فرصت دوباره ای به خلقش دهد، و نكته ی دوم اینكه با توجه به معنای بداء كه آشكار كردن امری برای مردم بود نه آشكار شدنش برای خدا به این نتیجه می رسیم كهممكن است افرادی به خاطر سوء اختیار خویش در عالم ارواح و عالم ذر، صاحب طینتی پست و دون شده باشند كه البته این حاصل انتخاب خودشان در آن عالم بوده است؛ ولی چون به دنیا قدم بگذارند با اقاله و توبه، خدای عزوجل طینتشان را تغییر دهد و آنها را بر خلاف انتظار مردم، بهشتی كند و نكته ی سوم اینكه ممكن است علت آنكه بر بداء نسبت به اشقیاء تأكید بیشتری شده به این دلیل باشد كه انتظار بداء نسبت به ایشان بیشتر است در حالی كه امید است درباره ی گروه اول، بدائی صورت نگیرد گرچه مشیّت خدا درباره ی هر دو گروه، غالب و چیره است و امكان تبدیل در هر دو دسته وجود دارد.

جناب عبداللّه بن سنان كه از موثّق ترین یاران حضرت صادق (علیه السلام) و از اصحاب سرِّ ایشان است در حدیثی نقل می كند كه: با حضرت ابوعبداللّه جعفر الصادق (علیه السلام) در طواف بودیم. شخصى از فرزندان عمر (خدا لعنتش كند) از نزدیك ما گذشت و دستش را مردى دیگر گرفته بود؛ پس آن مرد، حجر الاسود را استلام نمود. آن شخص عمرى كه دستش را وى گرفته بود بر سرش فریاد زد و با او درشتى نمود و به وى گفت: حجّت باطل است! این چیزى را كه تو استلام مى كنى سنگ بوده نه نفعى به حال تو داشته و نه ضررى. عبداللّه بن سنان مى گوید: من خدمت امام صادق (علیه السلام) عرض كردم: فدایت شوم! آیا كلام این عمرى را شنیدید و ملاحظه فرمودید كه وى به آنكه استلام نمود چه گفت و به او چه رساند آنچه را كه رساند؟ حضرت فرمودند: چه چیزى به او گفت؟ پس من ما وقع ماجرا را محضرشان عرضه داشتم.حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:دروغ گفت، دروغ گفت، دروغ گفت. روز قیامت حجر الاسود زبانى تیز و گویا داشته و با آن براى كسانى كه او را استلام كرده اند و بدین وسیله به عهد خود وفاء نموده اند، شهادت به وفادارى مى دهد. سپس حضرت فرمودند: وقتى حق تعالى آسمان ها و زمین را آفرید، دو دریا ایجاد نمود، یكى شیرین و دیگرى تلخ، تربت آدم (علیه السلام) را از دریاى شیرین آفرید سپس از دریاى تلخ بر آن پاشید، بعد آدم را از آن آفرید آنگاه آن را همچون پوست مالید؛ سپس رهایش نمود و وقتى خواست در آن، روح بدمد او را به صورت شبح و تمثالى ایستاند بعد یك مشت از كتف راستش برداشت و بلافاصله اجزاء ریزى همچون مورچه از آن خارج شدند. پس فرمود: اینها اهل بهشت هستند و یك مشت هم از كتف چپش برداشت و فرمود: اینها اهل جهنّم هستند، بعد حق تعالى اصحاب الیمین یعنی ذرّاتى كه از كتف راست بیرون آمده بودند و اصحاب الیسار یعنى ذرّاتى كه از كتف چپ خارج گشتند را به سخن در آورد، اصحاب الیسار عرضه داشتند: پروردگارا! چرا آتش

ص: 161

را براى ما آفریدى، در حالی كه حق را براى ما روشن نكردى و به سوى ما رسولى مبعوث نداشته اى؟ خداوند عزوجل به آنها فرمود: به خاطر آنكه مى دانم شما به طرف جهنم مى روید اگر چه بعد از بعث رسل و تبیین و روشن نمودن واقع باشد و من شما را به زودى مى آزمایم؛ پس حق تعالى به آتش امر فرمود برافروخته شود، و آتش گرم و افروخته گردید؛ سپس به اصحاب الیسار فرمود: همگی داخل آتش شوید و من آن را براى شما سرد و سالم مى گردانم.آنها عرضه داشتند: پروردگارا! ما از تو پرسیدیم چرا براى ما آتش آفریدى و مقصودمان از این سؤال فرار و گریز از آن بود حال ما را امر مى كنى كه در آن داخل شویم، اگر به اصحاب الیمین نیز این فرمان را بدهى داخل آن نمى شوند. حقّ عزوجل به آتش امر فرمود تا گرم و افروخته شود؛ پس از آن به اصحاب الیمین فرمان داد كه در آتشِ گداخته داخل شوند پس در آن جهیدند و آتش بر ایشان سرد و سلام شد. بعد به تمام آنها فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ اصحاب الیمین از روى میل گفتند: چرا هستی! و اصحاب الیسار از روى كراهت جواب داده و تصدیق كردند؛ پس بارى تعالى از جملگى آنها پیمان گرفت و ایشان را بر خودشان شاهد قرار داد.

بعد امام (علیه السلام) فرمودند: حجرالاسود، آن وقت در بهشت بود؛ پس خداوند عزوجل بیرونش آورد و آن، میثاق و پیمان خلائق را در خود فرو برد و به همین معنا اشاره دارد فرموده حق تعالى «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ إِلَيهِ يرْجَعُونَ»(1) یعنی تمام موجودات

ص: 162

در آسمان و زمین خواه و ناخواه مطیع او بوده و رجوعشان به سوى او است. و زمانى كه حضرت حق تبارك و تعالى آدم (علیه السلام) را در بهشت ساكن نمود و وى مرتكب لغزش گردید، حق تعالى حجر را از بهشت فرود فرستاد و آن را در ركنى از اركان بیت خود قرار داد و جناب آدم (علیه السلام) را از بهشت به زمین روى كوه صفا هبوط داد، آدم براى مدّت مدیدى در آن جا درنگ نمود؛ سپس حجر را در بیت دید آن را شناخت و یاد میثاق و عهدش افتاد از این رو نزد حجر آمد و بهسرعت خود را به آن جا رسانید و سپس خویش را، روى آن افكند و مدّت چهل بامداد گریست و از خطایش توبه نمود و از این كه عهد را نقض كرده اظهار پشیمانى كرد. سپس امام (علیه السلام) فرمودند: به همین خاطر امر شده اید هرگاه حجر را استلام كردید بگویید: «امانتى ادّيتها و ميثاقى تعاهدته لتشهد لي بالموافاة يوم القيامة.» یعنی: امانتم را رسانده و به میثاقم متعهدم تا تو مرا به این وفاداری در قیامت شهادت دهی.(1)

ص: 163

شدت اندوهگین می شوم و این در حالی است كه مخالفان خود (غیر شیعه) را نیكو روش مى بینم. حضرت فرمودند:

مگو نیكو روش! زیرا مقصود از روش، طریقه (كیش و مذهب) است؛ بلكه بگو ظاهرش نیكوست.

عرض كردم: او را نیكو ظاهر و داراى وقار می بینم و از آن جهت اندوهگین می شوم. فرمودند:

از تندی كه در اصحابت و سیمای نیكى كه در مخالفینت می بینى اندوهگین مباش؛ زیرا خداوند تبارك و تعالى چون خواست آدم را بیافریند، دو طینت آفرید؛ سپس آنها را دو نیمه كرد و به اصحاب الیمین فرمود: به اذن من آفریده شوید، آنها مخلوقى گشتند مانند مورچگان كه می شتافتند و به اصحاب الشمال فرمود: به اذن من آفریده شوید، آنها نیز مخلوقى گشتند مانند مورچگانی كه آهسته وكند می رفتند؛ سپس براى آنها آتشى برافراشت و فرمود: به اذن من به آن در آئید. نخستین كسى كه به آتش درآمد، محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بود؛ سپس پیغمبران اولو العزم دیگر و اوصیاء و پیروانشان هم از پى ایشان در آمدند. آنگاه به اصحاب الشمال فرمود: به اذن من به آن در آئید، گفتند: پروردگارا! ما را آفریدى تا بسوزانى؟! و اینگونه نافرمانى كردند. سپس به اصحاب الیمین فرمود: به اذن من از آتش خارج شوید، پس خارج شدند بى آنكه آتش به آنها جراحتى رسانده و در آنها تأثیرى گذارد.

چون اصحاب الشمال آنها را دیدند، گفتند: پروردگارا! رفقای خود را سالم می بینیم، از ما در گذر و امر فرما كه داخل آتش شویم، فرمود: از شما در گذشتم و به شما فرصت دوباره دادم، داخل شوید. این بار

ص: 165

هم چون نزدیك رفتند و افروختگى آتش به آنها رسید، برگشتند و گفتند: پروردگارا! ما بر سوختن، صبر نداریم و باز نافرمانى كردند، تا سه بار ایشان را امر به داخل شدن فرمود، و در هر سه بار نافرمانى كردند و برگشتند و آنها (یعنى اصحاب الیمین) را سه بار امر فرمود، و هر سه بار فرمان بردند و به سلامت از آتش بیرون آمدند؛ سپس به همه آنها فرمود: به اذن من گل شوید و آدم را از (اصل) آن گل آفرید، پس آنها كه از این دسته باشند، از آن دسته نگردند و آنها كه از آن دسته باشند، از اینها نشوند (یعنى عاقبت، اصحاب الیمین سعادتمند و بهشتى گردند و اصحاب الشمال شقاوتمند و دوزخى شوند). هر سبُكى و بدخلقى كه در اصحابت (شیعیان) می بینى ازبرخورد آنهاست با اصحاب الشمال و هر سیماى نیك و وقارى كه در مخالفینت مى بینى، از برخورد آنهاست با اصحاب الیمین.(1)

گویا مقصود از این برخورد، همان چسبندگى و آمیختگى اجزاء گل اولیّه ی آنها با

ص: 166

یكدیگر است و حضرت با این فرمایش فهماندند كه خوبی های مخالفین برای شیعه است و بدی های شیعه برای مخالفین می باشد.

من است اقدام به آن مى كند. و مشاهده مى كنم كه نماز بسیار مى خواند و روزه زیاد مى گیرد و صدقه و زكات فراوان مى دهد و در امانتى كه نزدش مى گذارند خیانت نكرده و آن را رد مى نماید، سرّ این دو حركت چیست؟

حضرت فرمودند: آیا نمى دانید كه از كجا و به چه سبب، گناه و عصیان از شما سر مى زند؟ عرض كردم: خیر به خدا قسم! فدایت شوم! مگر آنكه شما آگاهم نمایید. حضرت فرمودند:

خداوند تبارك و تعالى چون در یگانگى متفرّد و منحصر بود لاجرم تمام اشیاء را آفریده؛ ولى نه از چیزى و مادّه اى بلكه شرح آفرینشش چنین است: آب شیرین را بر زمین پاك و پاكیزه هفت شبانه روز جارى نمود؛ سپس آب را بند آورد و یك مشت از خاك پاك و طاهرى كه گل شده بود را برداشت، و آن مشت گل، طینت و گل اهل بیت عصمت و طهارت بود؛ سپس از زیر آن گل، مشتى دیگر برداشت و آن، گل و طینت شیعیان ما بود؛ سپس ما را براى خودش اختیار فرمود و اگر طینت و گل شیعیان را همچون طینت ما به خودوامى گذارد هرگز احدى از ایشان مرتكب زنا و سرقت و لواط و شرب مسكر و افعال قبیحه اى كه نام بردى نمى شد؛ ولى این طور نشد؛ بلكه حق تعالى هفت شبانه روز، آب شور را بر روى زمین ملعونه و ناپاك جارى فرمود؛ سپس آن را قطع كرد و پس از آن، مشتى از آن گل را كه گل ملعونه و به واسطه ی طول مجاورتش با آب، تغییر یافته و سیاه رنگ شده بود (لجن) برداشت.

این مشت گل، طینت آلوده و فاسدی بود كه از آن، طینت دشمنان ما را سرشت. اگر خداوند عزوجل، طینت دشمنان ما را به حال خود مى گذارد؛ هرگز آنها را در میان انسان ها نمى دیدى و ابدا به شهادتین

ص: 168

اقرار نكرده و روزه نگرفته و نماز نخوانده و زكات نداده و حج بیت اللّه نرفته، و هیچ گاه ایشان را با حسن خلق ملاقات نمى كردى؛ ولى حق تبارك و تعالى طینت شما و ایشان را جمع نمود و با هم مخلوط كرد و به هم مالید همچون مالیدن پوست و سپس آن دو را با هم در آب ممزوج فرمود؛ پس هر لفظ ناهنجار یا عمل زنا یا افعال قبیحه اى كه یاد كردى از قبیل شرب مسكر یا غیر آن كه از برادر مؤمن خود مشاهده مى كنى، ناشى از جوهریت و طینت و یا از ایمان او نیست؛ بلكه به واسطه تماسى است كه ناصبى با طینت او پیدا كرده، و وى بر انجام این سیئات و قبائح اقدام و مبادرت مى كند چنانچه هر فعل نیكو و یا خلق زیبا و یا روزه و نماز یا حج بیت اللّه یا صدقه یا معروفى كه از ناصبى سر مى زند مستند به جوهریت و طینت او نبوده؛ بلكه تماسش با ایمان، سبب اكتساب این افعال پسندیده و صدورش در خارج گردیده است.

عرض كردم: فدایت شوم! وقتى قیامت به پا شود چه خواهد شد؟ حضرت به منفرمودند:

اى اسحاق! آیا خداوند خیر و شر را در یك جا جمع خواهد فرمود؟ وقتى قیامت شود حق تعالى آنچه از ایمان را كه با طینت ناصبى ها اصابت كرده و منشأ افعال حسنه شده از ایشان گرفته و به شیعیان ما رد نموده و به عكس آنچه از خباثت ناصبى ها كه با طینت شما مقرون گردیده و باعث صدور قبایح گردیده است را از شما گرفته و به ایشان بر مى گرداند و اساسا هر چیزى به عنصر اوّلى كه ابتدائش بوده بر مى گردد. آیا خورشید را در هنگام طلوعش ندیده اى؟ آیا شعاع محرّك و نیرو بخشش، متّصل به آن است یا از آن بائن و جداست؟

عرضه داشتم: فدایت شوم! خورشید وقتى غروب مى كند شعاع به آن بر مى گردد،

ص: 169

همان طورى كه از آن صادر و خارج گشته بود و این خود دلیل است كه شعاع از خورشید، جدا نیست و الّا نباید به آن باز گردد. حضرت فرمودند:

آرى! هر چیزى به جوهره خود كه از آن صدور یافته باز مى گردد.

عرضه داشتم: فدایت شوم! آیا حسنات و افعال نیك ناصبى ها را گرفته و به ما بر مى گردانند و به عكس افعال قبیح و ناپسند ما را به ایشان ارجاع مى دهند؟ حضرت فرمودند:

آرى به خدایى كه غیر از او معبودى نیست امر چنین مى باشد.

عرض كردم: فدایت شوم! در كتاب خدا آیه اى كه شاهد بر این گفتار باشد مى یابم یا نه؟ حضرت فرمودند: آرى!.

عرضه داشتم: در كدام آیه این مضمون مى باشد؟ فرمودند:

آیا این آیه را تلاوت نكرده اى؟«فَأُوْلئِكَ يبَدِّلُ اللّه سَيئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللّه غَفُوراً رَحِيماً» یعنی: آن كسانى كه از گناه توبه كنند و با ایمان به خدا عمل صالح به جاى آورند خدا گناهان آنها را به ثواب بدل گرداند چه آنكه خداوند در حق بندگان بسیار مهربان و آمرزنده است.سپس فرمودند: خداوند متعال تنها سیئات شما را كه دوستان ما هستید به حسنات مبدّل مى فرماید.(1)

ص: 170

ابو اسحاق لیثى نیز نقل كرده كه محضر مبارك حضرت ابو جعفر محمد بن على الباقر (علیهما السلام) عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! بفرمایید آیا مؤمنى كه بصیرت دارد، چون معرفتش كمال یافت، مرتكب زنا مى شود.؟ حضرت فرمودند: خیر. عرض كردم: آیا لواط مى كند؟ فرمودند: خیر. عرض كردم: دزدى مى نماید؟ فرمودند: خیر. عرض كردم: شرب خمر مى كند؟ فرمودند: خیر. عرض كردم: آیا كبیره اى از این كبائر یا فاحشه اى از فواحش را انجام مى دهد؟ فرمودند: خیر. عرض كردم: گناهى مى كند؟ فرمودند: آرى، (كه در چنین موقعی) او مؤمن گناهكارى است كه مُلمّ مى باشد. عرض كردم: معناى مُلمّ چیست؟ فرمودند: الملمّ بالذنب یعنى كسى كه گناهى مى كند ولى ملازم با آن نبوده و اصرار بر آن نمى ورزد. راوى مى گوید: عرض كردم: سبحان اللّه!خیلى جاى تعجب است كه مؤمن زنا و لواط و سرقت نمى كند و شراب نیاشامیده و كبیره اى از كبائر را مرتكب نشده و فاحشه اى از فواحش را انجام نمى دهد!! حضرت فرمودند: از كار خدا نباید تعجب نمود، حق تعالى آنچه را كه بخواهد انجام مى دهد و از فعلش سؤال نمى شود؛ ولى بندگان مورد سؤال و بازخواست قرار مى گیرند، پس از چه

ص: 171

تعجّب كردى اى ابراهیم؟ سؤال كن و خوددارى نكن و شرم و حیا ننما، این علم را متكبّر و كسى كه از سؤال، حیاء مى كند فرا نمى گیرد.

عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! در بین پیروان شما كسانى را سراغ دارم كه شرب خمر نموده، راه را بر مردم مى بندند و راه ها را مخوف و خطرناك مى كنند، مرتكب زنا و لواط شده، ربا مى خورند، مبادرت به فواحش مى كنند، در خواندن نماز و گرفتن روزه و دادن زكات، سستى از خود نشان مى دهند، قطع رحم مى نمایند و كبائر و معاصى كبیره را اتیان مى كنند؛ پس توجیه آن چیست و چرا مؤمنى كه شیعه شما است فاعل این قبایح مى باشد؟

حضرت فرمودند: اى ابراهیم! آیا در سینه ات غیر از این سؤال، سؤال دیگرى خلجان نمى كند؟ عرض كردم: چرا اى فرزند رسول خدا! سؤالی بزرگ تر از این! حضرت فرمودند: آن سؤال چیست؟ عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! آن سؤال این است كه از دشمنان و كسانى كه ناصبی بوده و به بغض شما متدین اند كسانى را یافته ام كه نماز زیاد خوانده و بسیار روزه گرفته، زكات اموالش را داده، حج و عمره نموده، بر جهاد، راغب و حریص بوده، افعال نیك و كردار پسندیده داشته، صله رحم نموده، حقوق برادران دینى اش را اداء كرده، در مالش با دیگران، رعایت مواسات را كرده، از شرب خمر دورى نموده، مرتكب زنا و لواط و سایر فواحش نمى گردد، منشأ آن چیست و چطور مى توان این را توجیه كرد؟ پس برایم این راز را گفته و برهان و بینه اش را بیان نمایید، به خدا سوگند كه فكرم را به خود مشغول كرده و خواب شب از من ربوده است.

ابواسحاق مى گوید: دیدم حضرت باقر (علیه السلام) تبسّم نموده و سپس فرمودند: اى ابراهیم! بیانى كه مشكلت را حل كند و سؤالت را جواب دهد، برایت ایراد خواهم نمود و علمى نهان از خزائن علم خدا را اظهار خواهم كرد. بگو اعتقاد این دو گروه (شیعیان عاصى و دشمنان مؤدّب به آداب) را چگونه یافته اى؟

عرض كردم: محبّین و شیعیان شما كه فاعل افعال یاد شده مى باشند كسانى هستند كه اگر بین مشرق و مغرب را از طلا و نقره پر كنند و به آنها دهند كه دست از دوستى و ولایت شما برداشته و به سراغ غیر شما روند هرگز این كار را نمى كنند و اگر در راه دوستى شما با شمشیر، بینى هاى ایشان را ببُرند و نیز در این راه كشته شوند از این

ص: 172

راه برنگشته و دست از آن بر نمى دارند. و ناصبى ها را با آن اوصافی كه از ایشان برایتان نقل كردم، این طور دیده ام كه اگر بین مشرق و مغرب را از طلا و نقره پر كنند و به آنها دهند تا از محبّت طواغیت دست كشیده و ولایت و دوستى شما را باور كنند، امكان ندارد و در راه محبّت طواغیت و ستمگران اگر با شمشیر بینى آنها را ببرند و یا كشته شوند حاضر نیستند از آن دست بردارند و اگر منقبتى از مناقب و فضیلتى از فضایل شما را بشنوند بد حال شده و از آن مشمئز گردیده و رنگشان تغییر كرده و آثار كراهت در صورتشان دیده مى شود و این به خاطر داشتن بغض شما و محبت ظالمان مى باشد.

راوى مى گوید: امام باقر (علیه السلام) تبسّم كرده و فرمودند:

اى ابراهیم! اینجا است كه ناصبى هاى عامل به اعمال یاد شده هلاك مى شوند و پیوسته در آتش فروزان دوزخ معذّب اند و از چشمه هاى آب گرم جهنم مى نوشند و به خاطر همین است كه خداى عزوجل مى فرماید: ما توجه به اعمال فاسد بى خلوص و بى حقیقت آنها نموده و تمام را باطل و نابود مى گردانیم. اى ابراهیم! آیا مى دانى سبب و سرّ آنچه گفتى چیست؟

عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! برایم بیان كنید و برهانش را شرح دهید. حضرت فرمودند:

اى ابراهیم! خداوند تبارك و تعالى همواره عالم بوده و ایجاد نشده و همیشه موجود بوده و اشیاء را از هیچ آفریده و كسانى كه معتقدند خداوند اشیاء را از چیزى آفریده به او كفر ورزیده اند؛ زیرا آن چیزى كه اشیاء را از آن آفریده باید قدیم و با حق تعالى از ازل، موجودبوده باشد؛ در حالى كه این طور نیست؛ بلكه حق تعالى اشیاء را از هیچ آفریده، یكى از مخلوقات حق، زمین است كه آن را طیب و پاك آفرید و سپس آن را شكافت و از درونش آبی زلال و صاف و شیرین بیرون آورد و بر آن، ولایت ما اهل بیت را عرضه كرد، آب آن را

ص: 173

پذیرفت؛ سپس حق تعالى آن را هفت روز بر روى زمین جارى ساخت تا تمام آن را فرا گرفت، بعد آب را برد و پس از آن مقدارى از گل روى زمین را برداشت و آن را گل ائمه (علیهم السلام) قرار داد و بعد گل و لاى ته نشین شده آن گل را برداشت و از آن شیعیان ما را آفرید و اگر گل شما را اى ابراهیم به حال خود مى گذاشت همان طورى كه گل ما را به حال خود گذاشت البته شما و ما یك چیز مى شدیم.

عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! مگر خداوند با گل ما چه كرد؟ حضرت فرمودند:

خداوند متعال بعد از آن، زمین شور و ناپاك و متعفّنى را آفرید، آن را شكافت و آبى بد مزه و شور از آن بیرون آورد؛ سپس ولایت ما را بر آن عرضه داشت، و آن نپذیرفت، آن آب را بر زمین براى هفت روز جارى ساخت تا تمام آن را فرا گرفت؛ سپس آب را برد و پس از آن، مقدارى از گل روى آن زمین را برداشت و از آن، طاغیان و پیشوایانشان را آفرید، بعد با ته نشینِ گل شما آن را ممزوج كرد و اگر گل آنها را به حال خود مى گذاشت و با گل شما ممزوج نمى كرد، شهادتین اصلا به زبان جارى نمى كردند، نماز نمى خواندند، روزه نمى گرفتند، زكات نمى دادند، حجّ به جا نمى آوردند، و امانت را به صاحبش رد نمى نمودند و اصلا در شكل و قیافه شباهتى به شما نداشتند و هیچ چیز گران تر و سخت تر بر مؤمن از این نیست كه دشمنش را به صورت خود ببیند.

عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! با این دو گل چه كرد؟ فرمودند:

این دو را با آب اوّل (آب شیرین و گوارا) و دوّم (آب شور بدمزه و متعفّن) با هم ممزوج كرد، بعد آن گل را مالید مثل مالیدن پوست؛ پس از آن، یك مشت از آن را برداشت و فرمود: این به طرف بهشت

ص: 174

باشد و باكى نیست، بعد مشتى دیگر برداشت و فرمود: این به طرف آتش و دوزخ باشد و باكى ندارم؛ سپس آن دو را مخلوط نمود؛ لذا از سنخ و طینت مؤمن بر سنخ كافر مالیده شد و از سنخ كافر نیز بر طینت مؤمن واقع شد، پس آنچه از شیعیان ما از قبیل زنا، لواط، ترك نماز، ترك روزه، ترك حجّ، ترك جهاد، خیانت یا كبیره اى از كبائر مى بینى، بدان كه ناشى است از طینت و عنصر ناصبیان كه با طینت مؤمن ممزوج گردیده و طینت ناصبى مقتضى اكتساب مآثم و فواحش و كبائر مى باشد. و آنچه كه از ناصبى مشاهده مى كنى از قبیل مواظبت بر نماز، روزه، زكات، حجّ، جهاد و ابواب خیر، ناشى از طینت مؤمن است كه با طینت ناصبى ممزوج شده و طینت مؤمن، مقتضى اكتساب حسنات و به كار گرفتن اسباب خیر و اجتناب از مآثم مى باشد.

بارى! وقتى این اعمال، بر حق تبارك و تعالى عرضه شود بفرماید: من عادل بوده، جور و ستم نمى كنم، منصف هستم و ظلم را روا نمى دارم، حاكم بوده و در حكم خود جور نكرده و از صواب میل به خطاء ننموده و از حق و واقع دور نمى شوم. اعمال زشتی را كه مؤمن مرتكب شده ملحق به سنخ ناصب و طینتش كنید و اعمال حسنه و پسندیده ای را كه ناصبى كسب نموده به سنخ مؤمن و طینت وى ملحق سازید. تمام این افعال را به اصل خود برگردانید، من خداوندى هستم كه معبودى غیر از من نیست، آگاه به آشكار و نهان هستم، من بر دل هاى بندگانممطّلع هستم، جور و ظلم نكرده، احدى را ملزم و مجبور به چیزی نكرده، مگر آنچه را كه قبل از آفرینشش از او سراغ دارم.

ص: 175

سپس حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند: اى ابراهیم! این آیه را بخوان.

عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! كدام آیه را؟ فرمودند: «قالَ مَعاذَ اللّه أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ إِنَّا إِذاً لَظالِمُونَ»

یعنى: یوسف گفت: پناه به خدا كه ما در شرع خویش جز آنكه متاع خود را نزد او یافته ایم دیگرى را بگیریم كه اگر چنین كنیم بسیار مردم ستمكارى هستیم.

این فرموده حق تعالى در ظاهر همان معنایى را دارد كه از آن مى فهمید و به خدا سوگند در باطن عینا همان است كه من گفتم. اى ابراهیم! قرآن ظاهر و باطن، محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ دارد؛ سپس فرمودند: اى ابراهیم! به من بگو خورشید وقتى طلوع مى كند و شعاع نورش در شهرها و بلاد ظاهر مى گردد آیا این شعاع از قرص آفتاب جدا است یا به آن متّصل است؟

عرض كردم: در حالِ طلوع و بُروزش جدا از آن مى باشد. حضرت فرمودند:

آیا وقتى غروب مى كند و از انظار مخفى مى گردد، مگر نه این است كه این شعاع، متّصل به قرص خورشید است و به آن عود و بازگشت می كند؟ عرض كردم: آرى! فرمودند: هر چیزى به سنخ و اصل خودش باز مى گردد؛ لذا وقتى قیامت به پا شود خداوند عزوجل، سنخ ناصب و طینت او را با وزر و وبال هایش از مؤمن، جدا كرده و تمام را به ناصبی ملحق مى سازد. و سنخ مؤمن و طینت او را با ابواب خیر و تلاش های مثبتش از ناصبی جدا مى كند و تمام را به مؤمن ملحق مى سازد. حال تودر اینجا ظلم و ستم مى بینى؟ عرض كردم: خیر اى فرزند رسول خدا !. حضرت فرمودند: به خدا سوگند! این حكمى است كه فاصل بین حقّ و باطل و قاطع و حتمى بوده و حكمى است

ص: 176

عادلانه و آشكار، او از آنچه انجام مى دهد سؤال نشده؛ ولى بندگان از اعمالشان بازخواست مى شوند.

اى ابراهیم! این حكم به حقّ و صواب از ناحیه پروردگارت بوده و تو از شك كنندگان در آن مباش كه این حكم ملكوت می باشد.

عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! حكم ملكوت چیست؟ فرمودند:

حكم اللّه و حكم انبیائش و قصّه ی خضر و موسى، زمانى كه موسى خواست با آن حضرت همراه باشد؛ لذا خضر به آن حضرت گفت: تو هرگز نمى توانى كه با من صبر پیشه كنى و چگونه صبر توانى كرد بر چیزى كه اصلا از آن آگهى نیافته اى؟.

اى ابراهیم! بفهم و تعقّل كن، موسى بر خضر انكار كرد و افعال او را شنیع و منكر دانست تا این كه خضر به او گفت: اى موسى! از پیش خود این افعال را انجام نداده؛ بلكه به دستور حق تعالى بوده است.

اى ابراهیم! اینها كه به تو گفتم، سخن قرآن است و كتاب خداست كه از جانب او خبر مى دهد، كسى كه یك حرف از قرآن را ردّ كند كافر و مشرك است و خداى عزوجل را ردّ كرده است.

لیثى مى گوید: من در حالى كه این آیات را چهل سال بود كه مى خواندم؛ ولی معناى آنها را نفهمیده بودم مگر آن روز. عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! چقدر عجیب و شگفت انگیز است!! آیا اعمال حسنه و كردار نیك دشمنان را مى گیرند و به شیعیان شما مى دهند و در مقابل، اعمال زشت دوستان شما را اخذ كرده و بر مبغضین شما رد مى كنند؟ حضرت فرمودند:

آرى! خدایى كه معبودى غیر از او نیست، شكافنده حبّه و آفریننده انسان و ایجاد كننده زمین و آسمان است هرگز خبری نمى دهد مگر آنكه خبرش راست و حقّ بوده و من نیز به تو خبر نمى دهم مگر آنكه

ص: 177

راست باشد. خدا ظلم به بندگانش نمى كند، او ظلّام نسبت به عباد نیست و آنچه به تو خبر دادم تمامش در قرآن موجود مى باشد.

عرض كردم: این اخبار عینا در قرآن مى باشد؟ فرمودند:

بلى! در بیش از سى موضع از قرآن مى باشد. آیا دوست دارى بر تو آیاتش را قرائت كنم؟ عرض كردم: بلى اى فرزند رسول خدا!. حضرت فرمودند: خداوند متعال مى فرماید: «وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطاياكُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِينَ مِنْ خَطاياهُمْ مِنْ شَي ءٍ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ وَ لَيحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِم»(1) یعنی: كسانى كه كافر شده اند به كسانى كه ایمان آورده اند مى گویند راه ما را پیروى كنید و گناهانتان به گردن ما ولى چیزى از گناهانشان را به گردن نخواهند گرفت، قطعا آنان دروغگویان ند و قطعا بارهاى گران (معصیت) خودشان و بارهاى گران دیگر را با بارهاى گران خود برخواهند گرفت. آیا زیادتر براى بگویم؟ عرض كردم: آرى! اى فرزند رسول خدا!.

حضرت فرمودند: «ليحْمِلُوا أَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً يوْمَ الْقِيامَةِ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِينَ يضِلُّونَهُمْ بِغَيرِ عِلْمٍ أَلَا سَاءَ مَا يزِرُونَ»(2)

یعنی: تا آنكه آنان در نتیجه انكار روز قیامت، بار سنگین گناه خود را با بار گناه كسانى كه از جهل گمراهشان كردند به دوش نهند. آیا دوست دارى زیادتر برایت بگویم؟

عرض كردم: آرى! اى فرزند رسول خدا !. حضرت فرمودند: «فَأُوْلئِكَ يبَدِّلُ اللّه سَيئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللّه غَفُوراً رَحِيماً.»(3)یعنی: پس خدا

ص: 178

گناهان آنها را به ثواب مبدل گرداند كه خداوند در حق بندگان بسیار مهربان است.

مقصود این است كه خداوند اعمال زشت شیعیان ما را به حسنات و افعال پسندیده تبدیل فرموده و اعمال حسنه دشمنانمان را به سیئات و كردارهاى زشت مبدّل مى نماید و قسم به جلال حق، كه این از عدل و انصاف بارى تعالى بوده و براى قضاء و حكم الهى ردّى نبوده و او سمیع و علیم است. سپس امام (علیه السلام) فرمودند: آیا از قرآن برایت راجع به امر مزاج و دو طینت مؤمن و مخالف شاهد نیاورم؟

عرض كردم: چرا اى فرزند رسول خدا! حضرت فرمودند: «الَّذِينَ يجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِكُمْ إِذْ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ.»(1) یعنی: آنان كه از گناهان بزرگ و اعمال زشت دورى مى كنند مگر آنكه لممى «یعنى گناه صغیره» از آنها سر زند كه مغفرت پروردگار بسیار وسیع است و خدا به حال شما بندگان آگاه تر است زیرا او شما را از خاك زمین آفریده است.

منظور از خاك زمین درآیه، زمین طیب و پاك، و زمین متعفّن و ناپاك است.

و فرموده: «فَلا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقى»(2) یعنی: و خودستایى نكنید. او كه آفریننده است به حال هر كه متّقى است داناتر است.

خدا مى فرماید: هیچ یك از شما به كثرت نماز و روزه اش افتخار نكند و زیاد زكات دادن و حجّ به جا آوردنش را در نظر نگیرد؛ زیرا خداىمتعال به پرهیزكاران از شما داناتر است و این گونه خودستایى ها از لمم محسوب مى شود كه مربوط به مزاج است. آیا زیادتر برایت

ص: 179

بگویم؟ عرض كردم: آرى اى فرزند رسول خدا!. حضرت فرمودند: «كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ فَرِيقاً هَدى وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ اللّه»(1) یعنى همان گونه كه شما را پدید آورد [به سوى او] برمى گردید. خدا گروهى را هدایت نموده و گروهى گمراهى بر آنان ثابت شده است؛ زیرا آنان شیاطین را به جاى خدا، دوستانِ خود گرفته اند و مى پندارند كه راه یافتگانند.

منظور، ائمه و پیشوایان جور هستند، نه پیشوایان حقّ و عادل و آنهایند كه گمان مى كنند كه به راست هدایت یافته اند. ای ابا اسحاق! این مطلب و معانى را دریاب كه به خدا سوگند اینها از احادیث گرانبها و شریف و باطن اسرار ما و از گنج هاى نهانى خزائن ما مى باشد، برگرد و احدى را بر اسرار ما مطّلع مكن مگر مؤمنى كه بصیرت داشته باشد و مراقب باش كه اگر سرّ ما را نزد نااهلان فاش كردی در جان و مال و اهل و عیالت، دچار بلا و گرفتاری خواهی شد.(2)

ص: 180

ص: 181

عبداللّه بن سنان نیز مى گوید: راجع به اوّلین مخلوق پروردگار بلند مرتبه از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم؟ حضرت فرمودند:

اوّلین مخلوق خداوند، موجودى است كه هر موجود دیگرى از آن آفریده شده. عرضه داشتم: فدایت شوم آن چیست؟ فرمودند: آب، و شرح این ماجرا آن است كه: خداوند تبارك و تعالى دو دریاى آب آفرید، یكى از آن دو، شیرین و دیگرى شور بود؛ پس از ایجاد آنها نظر به آب شیرین نمود او را صدا زده و فرمود: اى دریا!. آب جواب داد: لبیك و سعدیك. خدای متعال فرمود: بركت و رحمت من در تو

ص: 182

است و اهل طاعت و بهشتم را از تو مى آفرینم. سپس به آب شور نظر كرده و فرمود: اى دریا !. آب جواب نداد. حضرت حق دوباره بلكه تا سه مرتبه آن را مورد خطاب قرار داد؛ ولى آن دریا جواب نداد. خدای تبارك و تعالى فرمود: لعنت من بر تو باد و از تو اهل معصیت و ساكنین در دوزخ را ایجاد مى كنم.سپس به هر دو امر فرمود تا با هم آمیخته شوند و به خاطر همین آمیختن و امتزاج بود كه مؤمن از كافر و كافر از مؤمن متولّد مى گردد.(1)

السَّابِقُونَ أُولئِك الْمقرّبونَ» خبر دهید. امام (علیه السلام) فرمودند:

خدای تعالی این گفتار را در روزی دو هزار سال پیش از آنكه (بدن ها) را خلق فرماید و آن زمان كه ایشان را در عالم میثاق خلق كرد بیان فرمود.

عرض كردم: آیه را برایم تفسیر فرمایید. فرمودند:

زمانی كه خدای عزوجل اراده فرمود مخلوقات را بیافریند، آنان را از گل آفرید و برای آنها آتشی افروخت و دستور داد كه داخل آتش شوید، پس اوّلین كسی كه داخل آن شد حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) و حسن (علیه السلام) و حسین (علیه السلام) و نُه نفر از امامان (علیهم السلام) بودند كه یكی پس از دیگری وارد شدند،و سپس شیعیان ایشان از آنها پیروی كردند؛ پس به خدا سوگند! آنها پیشی گیرندگان هستند.(1)

همو از حضرت صادق (علیه السلام) نقل كرده كه آن جناب فرمودند:

وقتى خدای عزوجل اراده نمود كه مخلوقات را ایجاد كند، ایشان را آفرید و در مقابل خودش منتشر و پراكنده ساخت؛ سپس به ایشان فرمود: پروردگار شما كیست؟ اوّلین موجودى كه سخن گفت، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) و ائمّه هدى صلوات اللّه علیهم اجمعین بودند، كه گفتند: تو پروردگار ما هستى. پس حضرت حق تبارك و تعالى ایشان را حامل علم و دین قرار داد؛ سپس به فرشتگان فرمود: ایشان حاملین دین و علم من بوده و امینهاى من در بین مخلوقاتم مى باشند، ایشان مسئول خلائق هستند؛ سپس به بنى آدم گفته شد:

ص: 184

اقرار كنید به ربوبیت خدا و وجوب طاعت و ولایت این چند نفر (رسول خدا و ائمه (علیهم السلام) ). بنى آدم گفتند: بلى! پروردگارا! اقرار نمودیم. خداوند عزوجل به فرشتگان فرمود: شما شاهد اقرار بنى آدم باشید. فرشتگان گفتند: ما شاهد هستیم كه بنى آدم در فردا نگویند ما از این معنا (ربوبیت خدا و ولایت حضرات معصومین (علیهم السلام) ) غافل بودیم یا بگویند: پدران ما قبلاً شرك ورزیده و ما هم فرزندان ایشان بوده كه بعد از آنها آمده ایم و تابع ایشانیم، آیا ما را به واسطه فعل آنهایى كه كار باطلى انجام داده اند هلاك و عذاب مى كنى. سپس امام (علیه السلام) به داود رقّى فرمودند: اى داود! ولایت ما در عالم میثاق، مورد تأكید قرار گرفت و خدا آن را بر خلایق، مسلّم و مسجّل ساخت.(1)

در حدیث دیگری راوی از امام صادق و یا امام كاظم (علیهما السلام) نقل كرده كه فرمودند:خداوند به آبی فرمود: گوارا و شیرین باش كه از تو بهشتم و اهل اطاعتم را می آفرینم و به آبی فرمود: شور و تلخ باش كه از تو آتش و اهل معصیتم را می آفرینم؛ سپس آن دو آب را بر گِل جاری ساخت. سپس مشتی با دست راست گرفت و آنها را مانند ذرّه هایی آفرید. سپس آنها را برخودشان گواه ساخت؛ و فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ و اطاعت من بر شما واجب نیست؟ گفتند: آری! پس به آتش فرمود: آتش باش. ناگهان آتشی افروخته شد و به آنها فرمود: در آن بیفتید. بعضی از آنها در رفتن شتاب كردند و بعضی از آنها با تأخیر

ص: 185

رفتند و بعضی از آنها از جایشان حركت نكردند. هنگامی كه گرمای آتش را احساس كردند، برگشتند و هیچ یك از آنها وارد آن نشدند. سپس مشتی با این [دست] گرفت و اینها را همانند آنها مانند ذرّه هایی آفرید. سپس آنها را بر خودشان گواه ساخت مانند آنچه دیگران را گواه ساخت؛ سپس به آنها نیز فرمود: در این آتش بیفتید. بعضی از آنها با تأخیر رفتند و بعضی از آنها با شتاب رفتند و بعضی از آنها در یك چشم به هم زدن عبور كردند و همه ی آنها در آن افتادند. خدا فرمود: سالم از آن بیرون بیایید. بیرون آمدند درحالی كه هیچ گرفتاری نداشتند. دیگران گفتند: پروردگارا! از ما درگذر تا همانگونه كه آنها رفتار كردند عمل كنیم. فرمود: شما را بخشیدم؛ پس بعضی از آنها با شتاب رفتند و بعضی از آنها با تأخیر رفتند و بعضی از آنها از جایشان حركت نكردند، همانگونه كه مرتبه ی اوّل انجام دادند و آن كلام خداوند است: «اگر هم بازگردانده شوند قطعا به آنچه از آن منع شده بودند برمى گردند و آنان دروغگویانند.(1)»(2)

و امام صادق (علیه السلام) درباره ی این آیه : « اگر هم بازگردانده شوند قطعا به آنچه از آن منع شده بودند برمى گردند»: فرمودند:

ص: 186

همانا كه ایشان در اصل (ذات خویش) ملعون بودند.(1)

امام باقر (علیه السلام) هم فرمودند:

همانا خداى تبارك و تعالى چون خواست مخلوقات را بیافریند، نخست آبى گوارا و آبى شور و تلخ آفرید، و آن دو آب را به هم آمیخت؛ سپس خاكى از صفحه زمین برگرفت و آن را به شدت مالش داد، آنگاه به اصحاب الیمین كه مانند مورچه می جنبیدند، فرمود: با سلامت به سوى بهشت و به اصحاب الشمال فرمود: به سوى دوزخ و باكى هم ندارم. سپس فرمود: مگر من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا گواهى دهیم، تا در روز قیامت نگویند: ما از این بى خبر بودیم. سپس از پیغمبران پیمان گرفت و فرمود: مگر من پروردگار شما نیستم؟ و این محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) رسول من نیست و این على (علیه السلام) امیرمؤمنان نمی باشد؟ گفتند: چرا! پس نبوت برای آنها مستقر شد، و از پیغمبران اولو العزم پیمان گرفت كه من پروردگار شمایم و محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) رسولم و على (علیه السلام) امیرمؤمنان و اوصیاء پس از او، والیان امر من و خزانه داران علم من و اینكه مهدى كسى است كه به وسیله ی او دینم را نصرتدهم و دولتم را آشكار كنم و از دشمنانم انتقام گیرم و به وسیله او خواهى نخواهى عبادت شوم. گفتند:

پروردگارا! اقرار كردیم و گواهى دادیم؛ ولى آدم نه انكار كرد و نه اقرار نمود؛ پس مقام اولو العزمى براى آن پنج تن از جهت مهدى (علیه السلام) ثابت شد و براى آدم، عزمى براى اقرار به آن یافت نشد (از این رو از پیغمبران اولو العزم خارج گشت) این است گفتار خداى عزوجل: «و

ص: 187

هر آینه از پیش با آدم عهدى كردیم، او فراموش كرد و برایش تصمیم جدى نیافتیم»(1) مقصود از «فراموش كردن آدم» در اینجا «ترك» است. سپس به آتشى دستور فرمود تا برافروخت و به اصحاب الشمال فرمود: به آن درآئید، ایشان ترسیدند و به اصحاب الیمین فرمود: در آئید، آنها وارد شدند، آتش بر آنها سرد و سلامت شد، آنگاه اصحاب الشمال گفتند: پروردگارا! از ما درگذر و تجدید كن، فرمود: تجدید كردم، بروید و داخل شوید، باز ترسیدند. لذا در آنجا بود كه اطاعت و ولایت و معصیت ثابت گشت.(2)

در خبری دیگر امام صادق (علیه السلام) هم فرمودند:

بعضى از قریشیان به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) عرض كردند: به چه سبب رتبه و مقامتان از پیغمبران دیگر پیش افتاد در صورتى كه در آخر و پایان آنها مبعوث گشته اید؟ حضرت فرمودند: من نخستین كسى بودم كه به پروردگارم ایمان آوردم و نخستین كسى بودم كه پاسخ گفتم آن زمانى كه خدا از پیغمبران پیمان گرفت و آنها را بر خودشان گواه ساخت كه مگر من پروردگار شما نیستم؟ در آنجا من نخستین پیغمبرى بودم كه

ص: 188

گفتم: آری! پس من در اقرار به خداى عزوجل بر آنها پیشى گرفتم. (از این رو در مقام و رتبه از آنها پیش افتادم).(1)

داود رقى گوید: از امام صادق (علیه السلام) راجع به قول خداى عزوجل «و عرش خدا بر آب بود» پرسیدم فرمودند:

(سنی ها) در این باره چه می گویند؟

عرض كردم: می گویند عرش روى آب بود و پروردگار بالاى آن! فرمودند:

دروغ می گویند، هر كه اینگونه بر خدا گمان برد او را محمول قرار داده و او را به صفت مخلوق، وصف كرده است و بر اساس فكر او باید چیزى كه خدا را حمل می كند تواناتر از خود خدا باشد.

عرض كردم: قربانتان گردم! شما برایم بیان كنید كه معنای آیه چیست؟ فرمودند:

پیش از آنكه زمینى یا آسمانى یا جن و انسى یا خورشید و ماهى باشد، خدا دینش را و علمش را به آب عطا فرمود. چون خدا خواست مخلوقات را بیافریند ایشان را در برابر خویش پراكنده ساخت و به آنها گفت: پروردگار شما كیست؟ نخستین كسى كه سخن گفت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) و ائمه صلوات اللّه علیهم بودند كه گفتند: تویى پروردگار ما! خدا به ایشان علم و دین عطا كرد؛ سپس بهفرشتگان فرمود: اینان حاملان دین و علم من و امینان من در میان خلقم و مسئولان اند. آنگاه به فرزندان آدم گفت: به ربوبیت خدا و ولایت و اطاعت این اشخاص اعتراف كنید. گفتند: آرى اى پروردگار ما اعتراف نمودیم؛ پس خدا به فرشتگان فرمود: گواه باشید. فرشتگان گفتند: گواهى دهیم و این پیمان براى آن بود كه فردا نگویند ما از آن بى خبر

ص: 189

بودیم یا آنكه بگویند: پدران ما، از پیش، مشرك شدند و ما هم فرزندان پس از آنها بودیم، ما را به آنچه اهل باطل كردند هلاك می كنى؟ اى داود! ولایت ما در عالم میثاق بر ایشان مؤكد گشته است.(1)

همانطور كه گفته شد؛ درجات انسان ها در این دنیا منوط به میزان پذیرش قلبی و عملیِ میثاق عالم ذرّ است و این قانون الهی حتی شامل ملائكه نیز می شود؛ یعنی هركدام از ایشان، به میزان پذیرشِ میثاق، مقام و درجه گرفتند. انبیاء هم به همین سبك و روش بر هم تفوّق یافتند. درباره ی سایر مؤمنین نیز امر به همین گونه است؛ یعنی به اندازه ای كه در عالم ذر، در پذیرش میثاق، خلوص داشتند، طینتشان نیز از آلودگی ها خالص تر شد و به هنگام آفرینش طینتشان، گل ایشان نسبت به سایر افراد از گلی خالص تر و نزدیك تر به علیّین، برداشته شد. لذا ممكن است كه بگوییم گل و طینت سلمان از گل اباذر خالص تر و به طینت آل اللّه (علیهم السلام) قُربش بیشتر است. در فصل های بعد روایاتی در همین باب ذكر خواهیم كرد.

در حدیث است كه سدیر گفت: از حضرت صادق (علیه السلام) سؤال كردم معنى این فرمایش حضرت على (علیه السلام) را كه فرموده اند: « امر ما دشوار و مشكل است و نمى پذیرد آن را مگر فرشته مقرّب یا نبىّ مرسل یا بنده اى كه خدا دلش را به ایمان آزمایش نموده باشد» امام (علیه السلام) فرمودند:

در میان ملائكه هم مقرّب وجود دارد و هم غیر مقرّب و انبیاى خدا بعضى مرسل هستند و برخى غیر مرسل و مؤمنین نیز بعضى آزموده شده هستند و بعضى غیر آزموده. پس امر شما یعنى ولایت را بر

ص: 190

ملائكه عرضه داشتند و نپذیرفتند مگر مقرّبین و بر انبیاء عرضه شد كه جز مرسلین آن را و مؤمنین نیز نپذیرفتند مگر آزموده شدگان. سپس به من فرمودند: بگذر از حدیث خود.(1)

ابوسعید خدری گوید: از نبی خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم كه می فرمودند:

ای علی! خدا هیچ پیامبری را به نبوت مبعوث نساخته مگر آنكه او را به ولایت تو دعوت كرده، چه بخواهد و چه نخواهد.(2)

و مفضل بن عمر نیز گفت : حضرت صادق (علیه السلام) به من فرمودند:

خداوند تبارك و تعالى در فرمانروایى خود یكتا بود؛ پس، خود را به بندگان معرفى نمود؛ سپس امر خود را به آنها واگذار كرد و بهشت را بر ایشان ارزانى داشت. هر كه را از جن و انس كه بخواهد دلی پاك دهد، به او معرفتِ ولایت ما را ارزانی كند و هر كسی را كه بخواهد كور دل نماید معرفت ما را از او دریغ می دارد. سپس فرمودند: ای مفضل! به خدا قسم! آدم، شایستگیِ آفریده شدن به دست خدا و دمیده شدن روح او را در خویش نیافت مگر به واسطه ی ولایت على (علیه السلام) و خدا با موسى سخن نگفت مگر به سبب ولایت على (علیه السلام) وعیسى بن مریم را آیتی براى جهانیان قرار نداد مگر به واسطه خضوعش نسبت به حضرت على (علیه السلام) . سپس فرمودند: بالاتر بگویم؛

ص: 191

احدی شایستگی اینكه خدا به او نظر اندازد پیدا نكرد؛ مگر به واسطه ی بندگی و عبودیتش(1) برای ما.(2)

این احادیث و نظائر آن دلالت دارد به اختلاف درجات قبول میثاق در عالم ذرّ اول و اینكه طینت ها پس از قبول ولایت در عالم ارواح، سرشته شده است؛ پس هر چه نسبت به ولایت، كه بخش مهمی از میثاق بوده خاضع تر و پذیراتر بودند، بدنی خالص تر و طینتی نیكوتر در عالم ذرّ و جایگاهی خاص تر در این دنیا به دست آوردند.

ص: 192

خدای متعال پس از آنكه ارواح را آفرید؛ پس از سپری شدن فرایندی، بدن های گلی آدم و اولاد او را به صورت ذرّه هایی سرشت و برای هر یك، روحی قرار داد و سپس ایشان را امتحان نمود و پس از آن بود كه آدم (علیه السلام) را به شكل كامل آفرید و این ذرّات را در صلب او قرار داد و دوباره ایشان را از پشت او فراخواند و بیرون كشید و با ایشان تجدید عهد و پیمان نمود. مرحله ی اول آفرینش از گل را عالم ذرّ اول و مرحله ی دوم كه همان بیرون كشیدن ذرّیه ی آدم (علیه السلام) از صلب اوست را عالم ذرّ دوم خوانند. آیه ی شریفه ی زیر به همین عالم اشاره دارد:

«وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ»(1)

و یادآور هنگامى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذرّیه ی آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت كه آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند چرا! گواهى دادیم تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این امر غافل بودیم.

زراره نقل كرده كه گفت: از مفسر حقیقی قرآن، حضرت باقر (علیه السلام) راجع به معنای همین آیه پرسیدم؛ فرمودند:معرفت بندگان به بارى تعالى ثابت مانده؛ ولى زمان و مكانش را فراموش كرده اند و به زودى آن را به یاد خواهند آورد و اگر ثبوت معرفت نمى بود، احدى از بندگان نمى دانست كه خالق و رازقش كیست.(2)

عده ای با تمسّك به این تناقض ادعایی، مدعی این شده اند كه روایات عالم ذر، متناقض و از حجیّت ساقط است؛ چرا كه پاره ای از روایات، عالم ذرّ را به پیش از خلقت آدم (علیه السلام) و دسته ای به پس از خلقت او ربط داده اند و صد البته كه ما در اینجا به این اشكالِ بی مبنا پاسخ داده و عرض می كنیم: با توجه و تدقّق در اخبار آل محمد (علیهم السلام) به این نتیجه می رسیم كه عالم ذر، متعدد بوده و بدین نكته در لسان بعضی از اخبار نیز تصریح شده است. بالنتیجه، آن روایاتی كه سخن از سرشتن گل بنی آدم و امر به دخول در آتش دارد، مربوط به عالم ذرّ اول و آنهایی كه تصریح به بیرون كشیدن ذریه ی آدم از صلب او پس از آفرینشش دارد، در صدد بیان عالم ذرّ ثانی می باشد. اكنون با این دید، روایات ذیل را مطالعه فرمایید.

هشام بن سالم از حبیب سَجستانى نقل كرده كه وى گفت: از امام باقر (علیه السلام) شنیدم كه مى فرمودند:

زمانى كه حق تعالى به منظور اخذ میثاق از ذریه آدم (علیه السلام) و شهادت و اقرارشان به ربوبیت خویش و نبوّت تمام انبیاء، ایشان را از پشت آدم بیرون آورد؛ اوّلین میثاقى كه از ایشان گرفت (در باب نبوت) اقرار به پیامبری حضرت محمد بن عبد اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) بود؛ سپس حضرت حق جل و علا به آدم فرمود: بنگر! چه مى بینى؟ پس جناب آدم (علیه السلام) به ذریه خود در حالى كه به صورت مورچگان بوده و آسمان را پر كرده بودندنگریست و گفت: پروردگارا! چقدر زیادند! براى چه ایشان را آفریده اى؟ از گرفتن میثاق و بستن پیمان بر ایشان چه اراده ای كرده اى؟ خداوند عزوجل فرمود: دو چیز را خواهانم؛ اول: مرا پرستیده، و برایم شریك نیاورند.دوم: به فرستادگانم ایمان آورده و از ایشان پیروى نمایند.

آدم (علیه السلام) عرضه داشت: پروردگارا! چرا بعضى بزرگ تر و برخى نورانی تر و پاره اى كم نور و جمعى بى نور مى باشند؟ خداوند عزوجل

ص: 195

فرمود: این گونه ایشان را آفریدم تا در تمام این حالات، آنها را بیازمایم. آدم (علیه السلام) عرضه داشت: پروردگارا! اجازه دارم سخنی بگویم؟.

خداوند عزوجل فرمود: سخن بگو! روح تو از روح من است؛ ولى طبیعتت خلاف هستی من مى باشد.

آدم (علیه السلام) عرضه داشت: پروردگارا! اگر ایشان را متفاوت نمى آفریدى؛ بلكه از نظر صورت و اندازه و طبیعت و فطرت و رنگ و عمر و رزق و روزى، یكسان خلق مى نمودى، هرگز بعضى بر برخى ستم نكرده و بینشان حسادت و كینه واقع نشده و در هیچ موضوعى با هم اختلاف پیدا نمى كردند.

خداوند عزوجل فرمود: اى آدم! اصل نطق و سخن گفتنت ناشى از انشعاب روحت از روح من است؛ ولى ناتوانى طبیعتت تو را به تكلّف انداخت و از چیزى كه علم به آن ندارى پیگیرى كردى. من آفریننده دانا هستم كه با علم و آگاهى بین آفرینش مخلوقات، اختلاف انداخته و با مشیت و خواسته ام در بین آنها امر خود را مى گذرانم و ایشان با تدبیر و تقدیر من مى گردند، هیچ تغییرى در خلقت و آفرینش من نمى باشد. جنّ و انس را آفریدم تا مرا عبادت كنند، و بهشت را ایجادكردم براى آنان كه مرا پرستیده و اطاعتم نموده و از فرستادگانم پیروى كنند و دیگر التفاتى نكرده و باكى ندارم و آتش را براى كسانى كه به من كفر ورزیده و از فرمانم سرپیچى كرده و از فرستادگانم پیروى نكنند مهیّا ساخته ام و دیگر التفاتى نداشته و باكى ندارم و تو و ذریه تو را آفریدم بدون این كه به تو و ایشان نیازى داشته باشم فقط ایجادتان كردم تا جملگى را آزموده و آشكار شود كه در دنیا در دوران زندگانى و قبل از مردن، كدام یك از حیث كردار بهتر هستید و

ص: 196

همچنین دنیا و آخرت، حیات و ممات، طاعت و عصیان، بهشت و دوزخ را آفریدم تا معلوم شود هر كسی كدام را اختیار نماید و در تقدیر و تدبیرم نیز چنین اراده اى را نموده ام و با علم و آگاهى بین صور و اجسام و رنگ ها و عمرها و ارزاق و طاعت و معصیتشان اختلاف و تفاوت انداختم. پس در نتیجه برخى از ایشان را سعید و بعضى را شقى، دسته اى را بینا و گروهى را نابینا، جمعى را كوتاه و نفراتى را بلند، تعدادى را زیبا و جمیل و عددى را زشت و ذمیم، جمله اى را عالِم و فرقه اى را جاهل، تنى چند را غنى و قومى را فقیر، جماعتى را مطیع و طایفه اى را عاصى و مجموعه اى را سالم و صحیح و معدودى را بیمار و سقیم، صفّى را مبتلا به زمین گیرى و ردیفى را مبرّا از آفات قرار دادم و سرّ این اختلاف بین مخلوقات آن است كه: شخص سالم و صحیح به كسى كه مبتلا به آفت است مى نگرد آنگاه در مقابل عافیت و سلامتیش مرا حمد و شكر مى كند و در مقابل، آن كسی كه به آفت مبتلا است به شخص صحیح، نظر نموده مرا خوانده و درخواست مى كند كه وى را عافیت دهم و پیوسته بر این بلایى كه به او داده ام صبر كرده، در نتیجه به او ثواب جزیل و عطاء كثیرمى دهم، غنى به فقیر نگریسته مرا سپاس و شكر مى نماید و فقیر به غنى نظر نموده مرا خوانده و درخواست مى كند كه وى را از فقر برهانم. مؤمن به كافر مى نگرد و در قبال هدایتى كه او را كرده ام حمد مرا به جا مى آورد. بارى! مخلوقات را بدین گونه و با این اختلاف آفریدم تا در خوشحالى و بد حالى، سلامتى و بیمارى، دارایى و ندارى، ایشان را بیازمایم. توجّه داشته باشد كه من معبود و سلطانى قادر بوده و تمام مقدّرات را بر اساس تدبیر قرار داده ام و مى توانم

ص: 197

آنچه را كه بخواهم تغییر دهم مثلا مؤخّرات را مقدّم نموده و مقدّمات را مؤخّر نمایم، من آنچه را اراده كنم به مرحله فعل آورده و هرگز كسى حقّ سؤال از افعال من را نداشته؛ ولى من از فعل و كردار مخلوقاتم بازخواست می كنم.(1)

عبداللّه بن سنان نیز گوید: یك روز امام صادق (علیه السلام) براى دیدن عیسى بن موسى از منزل خارج شدند. در بین راه عیسى به همراه ابن شبرمه ی قاضى به امام (علیه السلام) رسیدند؛پس عرض كرد: آقا! كجا تشریف می بردید؟ فرمودند: پیش تو مى آمدم. گفت: خدا زحمت این راه را براى شما كم كرد. پس ابن شبرمه عرض كرد: آقا چه می فرمائید در مورد سؤالى كه امیر از من نموده؛ ولى من جواب آن را نمی دانستم؟ فرمودند: چه چیز؟.

ص: 198

عرض كرد: از من پرسید: اولین نوشته اى كه در زمین نوشته شد كدام نامه بود؟ حضرت فرمودند:

خداوند، برای حضرت آدم، فرزندانش را به صورت ذرّ نشان داد و او پیامبران، پادشاهان و مؤمنین و كفار را یكى یكى دید. همین كه رسید به داودِ پیامبر، عرض كرد: خدایا! این كیست كه او را گرامى داشته و به مقام پیامبرى مفتخر كرده اى اما عمر كوتاهى دارد؟.

خداوند به او وحى كرد: این پسرت داود است كه چهل سال عمر می كند. من مدت زندگى و ارزاق را معین كرده ام اما هر كدام را بخواهم می توانم كم و زیاد كنم و در نزد من است ام الكتاب. اگر تو از عمر خود چیزى به او ببخشى به او خواهم داد. عرض كرد: خدایا! من شصت سال از عمرم را به او می دهم تا صد سال تمام داشته باشد.

خداوند به جبرئیل و میكائیل و ملك الموت دستور داد كه این جریان را یادداشت كنید؛ چرا كه او به زودى فراموش می كند. یادداشتى نوشتند و با بال هاى خود آن را از طینت علیین، امضاء نمودند. هنگام وفات آدم كه رسید؛ ملك الموت براى قبض روح او آمد. آدم گفت براى چه آمده اى؟! گفت: براى قبض روح تو. گفت: هنوز از عمر من شصت سال دیگر باقیمانده است. گفت: آن شصت سال را به فرزندت داود بخشیدى. جبرئیل فرود آمد و آن یادداشت را آورد. (و آدم خجالت كشید) به همین جهت، وقتى یادداشت و سند بدهى مدیون را بیرون می آورند كوچك مى شود. در نهایت روح آدم را قبض نمودند.(1)

ص: 199

نعیم صحاف هم گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره ی آیه: «بعضى از شما كافر و بعضى مؤمن اند»(1) سؤال كردم. فرمودند:

خداى عزوجل ایمان و كفر مردم را با ولایت ما شناخت. روزى كه از ایشان پیمان گرفت و آنها به صورت مور در صلب آدم (علیه السلام) بودند...(2)

امام باقر (علیه السلام) نیز فرمودند:

همانا خدای تبارك و تعالی با فوج هایی از فرشتگان به نزد آدم (علیه السلام) هبوط كرد... پس بر پشت آدم، دستی كشید و ذریّه او را كه همچون مورچه های ریزی بودند، صدا زد. آنان، همچنان كه مورچه ها از لانه هایشان خارج می شوند، بیرون آمدند و در كناره ی آن وادی اجتماع نمودند. خداوند به آدم (علیه السلام) فرمود: چه می بینی؟ آدم (علیه السلام) گفت: ذرّاتِ ریزِ بسیاری در كناره وادی. خداوند فرمود: ای آدم! آنان، فرزندان تو هستند كه از پشتِ تو بیرونشان آوردم تا از آنان به پروردگاری خودم و پیامبری محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) ، پیمان بگیرم، همچنان كه در آسمان، (عالم ارواح) این پیمان را از آنان گرفتم...(3)

ص: 200

شد اقرارش به ربوبیت خدا نفعش نبخشید و هر كه منكر میثاق محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نشد، میثاق به ربوبیت خدا او را نافع بود.(1)ابن مسكان هم گوید: در مورد آیه: «و به یاد آور زمانی را كه پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذرّیّه ی آنها را برگرفت و آنها را گواه بر خویشتن ساخت و فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری! گواهی می دهیم»(2)

از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم كه آیا این جریان گواهی گرفتن از بنی آدم به صورت دیدن با چشم بوده است؟ (یعنی خدا را دیده اند) فرمودند:

آری! این گونه بوده است و این معرفت و شناخت در دل ها به جای مانده؛ ولی مردم، آن صحنه را فراموش كرده اند و به زودی آن را به خاطر خواهند آورد. اگر آن شناخت در عالم ذرّ نبود هیچ كسی نمی دانست آفریدگار و روزی دهنده اش كیست. گروهی از مردم هستند كه در عالم ذرّ با زبان اقرار نمودند؛ ولی قلباً ایمان نیاوردند و خدا در مورد آنها فرموده است: «اما آنان به آنچه قبلاً تكذیب كرده بودند [باز] ایمان نمى آوردند.(3)»(4)

حضرت صادق (علیه السلام) نیز در مورد آیه «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ» تا آخر آیه فرمودند:

خداوند از صلب آدم، ذریه اش را تا روز قیامت خارج كرد؛ پس ایشان به صورت ذرّات خارج شدند. خداوند خود را به آنها معرفى نمود و خود

ص: 202

را به آنها نمایاند كه اگر نه این بود، هیچ كسی خدایش را نمى شناخت. فرمود: مگر من خداى شما نیستم؟ گفتند: چرا! گفت: محمّد نیز بنده و رسول من و على امیرالمؤمنین و خلیفه و امین من است.(1)ما در فهم این اخبار بین دو محذور، گرفتار می شویم؛ یكی: محال بودن رؤیت پروردگار با چشم مادی و دوم: جسمیّت انسان ها در عالم ذر.

تمام عقلای عالَم و علمای شیعه، بر این امر اتفاق نظر دارند كه خدای متعال نه در دنیا و نه در آخرت با چشمِ مادی، دیده نمی شود؛ ولی امكان درك او با چشمِ قلب آنطور كه مولی الموحدین امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرموده اند وجود دارد. اما آنچه كه در این روایت و امثال آن آمده است؛ این است كه خدای متعال پس از آنكه مردم را از گل آفرید و چون مورچگانی در برابر خویش قرار داد، خود را به ایشان نمایاند و مردم همگی او را دیدند. در هر حال به خاطر محال بودن رؤیت خدا با چشم، ناچار باید یكی از توجیهات ذیل و یا امثال آن را بپذیریم.

اول: شاید منظور از مشاهده ی خدا در عالم ذر، مشاهده ی اولیاء و حجج او بوده است؛ زیرا ایشان وجه ربّ العالمین اند و هر كه بخواهد خدا را ببیند باید به ایشان نظر كند؛ همانطور كه لسان اویند كه با هر كه بخواهد سخن گوید از طریق ایشان با او تكلم فرماید؛ و گوش و اُذن پروردگارند كه هر كسی كه بخواهد با خدا سخن گوید باید با ایشان نجوا كند و یداللّه؛ یعنی مظهر قدرت پروردگار متعال اند؛ پس شاید بتوان گفت آنچه را كه مردم در عالم ذرّ دیده اند، پرتوی از نور ذوالجلال و تجلّی حضرت حق یعنی نور مقدس آل محمد (علیهم السلام) بوده است. این توجیه نظیر همان فرمایش حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا (علیه السلام) در بیان رؤیت خدا در بهشت است كه فرموده اند؛ منظور مشاهده ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است.

اباصلت هروى گوید: از امام رضا (علیه السلام) سؤال كردم كه نظر شما درباره ی این حدیث كه اهل حدیث روایت مى كنند: «مؤمنین از منازل و مقامات خود در بهشت، خدا را زیارت مى كنند» چیست؟ حضرت فرمودند:

ص: 203

اى اباصلت! خداوند تبارك و تعالى حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را بر تمام مخلوقین، حتّى فرشتگان و انبیاء عظام، برترى داده است، و اطاعت كردن و پیروى نمودن از او را به منزله اطاعت و پیروى از خود قرار داده است و زیارت و دیدار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را در دنیا و آخرت به منزله ی زیارت و دیدار خود شمرده است. دلیل بر این مدّعى این است كهخداوند مى فرماید: «هر كس از پیامبر پیروى كند از خدا پیروى كرده است» و نیز فرموده است: «كسانى كه با تو بیعت مى كنند، در واقع با خدا بیعت مى كنند، دست خداوند «براى بیعت كردن» بالاى دست آنهاست» و نیز حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده اند: «هر كس در زمان حیات من یا بعد از مرگم به دیدار و زیارت من بیاید، خداوند را زیارت نموده است» و درجه و مقام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در بهشت از تمام درجات بالاتر است؛ پس هر كسی از درجه و مقام خود در بهشت، حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) را زیارت كند، خداوند تبارك و تعالى را زیارت كرده است.

اباصلت گوید: پرسیدم: یا ابن رسول اللّه! معنى این روایت چیست: «ثواب گفتن "لا إِلهَ إِلا اللّه" نظر انداختن به صورت خدا است»؟ حضرت فرمودند: اى اباصلت! هر كس خداوند را داراى وجه و صورت و چهره اى همانند صورت و چهره مخلوقین، بداند كافر است. وجه و چهره ی خدا، انبیاء و پیامبر و حجّت هاى او هستند. آنها كسانى هستند كه مردم، به توسط ایشان به سوى خداوند و دین و معرفت او روی مى آورند. خداوند مى فرماید: «هر كه بر روى زمین است، از بین خواهد رفت و وجه با عظمت و كریم پروردگارت باقى مى ماند» و نیز مى فرماید: «همه چیز از بین مى رود جز وجه خداوند» پس نگاه كردن به پیامبران الهى و حجّت هاى خداوند (علیهم السلام) در مقامات و درجاتشان،

ص: 204

براى مؤمنین ثواب بزرگى است در روز قیامت. و حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده اند: «هر كسی كه اهل بیت و خاندان مرا دوست نداشته باشد، در قیامت نه او مرا مى بیند و نه من او را» و نیز فرموده اند: «در میان شما كسانى هستند كه بعد از اینكه از من جدا شدند، دیگر مرانخواهند دید» اى اباصلت! خداوند تبارك و تعالى جا و مكان ندارد و با چشم دیده نمى شود و افكار و عقول نمى تواند كنه او را درك كند.(1)

دوم: شاید منظور از رؤیت خدای متعال در عالم ذر؛ امكان درك وجود او برای همه ی حاضرین در آن عالم بوده است كه خدا را بالوجدان با چشم قلب دیده اند. این توجیه نیز، مؤید به روایتی از امام صادق (علیه السلام) است.

ابوبصیر گوید: به حضرت صادق (علیه السلام) عرض كردم: مرا خبر دهید از خداى عزوجل كه آیا مؤمنان در روز قیامت او را مى بینند؟ فرمودند:

آرى! و پیش از روز قیامت هم او را دیده اند. عرض كردم: در چه زمان؟! فرمودند: در هنگامى كه به ایشان فرمود: «أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى» پس آن حضرت ساعتى ساكت شدند و بعد از آن فرمودند: مؤمنان در دنیا، پیش از روز قیامت هم او را مى بینند. آیا تو چنان نیستى كه در همین وقت او را ببینى؟ ابوبصیر می گوید كه به آن حضرت عرض

ص: 205

كردم: فدایتان شوم! من این سخن را از شما نقل كنم؟ فرمودند: نه! زیرا كه تو هرگاه این حدیث را نقل كنى؛ پس منكرى كه به معنى آنچه ما می گوییم جاهل باشد آن را انكار كند و بعد از آن گمان كند كه این تشبیه است و كافر می شود و این باعث ناخوشى تو خواهد بود. دیدن با دل چون دیدن با چشم نیست و خدا برتر است از آنچه فرقه مشبهه و ملحدان او را وصف مى كنند.(1)هشام نیز گزارش دهد كه نزد حضرت صادق (علیه السلام) بودم؛ پس معاویه بن وهب و عبدالملك بن اعین بر آن حضرت وارد شدند؛ پس معاویه بن وهب عرض كرد: اى فرزند رسول خدا! چه مى فرمایید در این خبر كه روایت شده است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خداى خود را به هر صورت كه خواست دید؟ و حدیث دیگرى كه روایت كرده اند كه مؤمنین در بهشت، خداى خود را به هر صورت كه خواهد مى بینند؟ حضرت تبسمى كرده سپس فرمودند:

اى معاویه! چقدر زشت است براى مردى كه هفتاد یا هشتاد سال بر او بگذرد، و در ملك خداوند زندگى كند، و از نعمت هاى او بخورد و در این مدت خدا را آن طور كه باید نشناسد؟ سپس فرمودند: اى معاویه! حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) خدا را به چشمِ ظاهر ندیدند، و دیدن دو جور است؛ دیدن چشم و دیدن دل. پس اگر آن گوینده كه گفته پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خدا را دیده اند، مقصودش دیدنِ دل بوده است درست گفته است و اگر مقصودش دیدن به چشم بوده است، دروغ گفته و به خدا و آیات او كافر شده است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «هر كه خدا را به مخلوقش تشبیه كند كافر شده است»، و به تحقیق كه پدرم مرا

ص: 206

حدیث كرد از پدرش از حضرت حسین بن على (علیه السلام) كه فرمودند: از امیرالمؤمنین (علیه السلام) سؤال شد: كه اى برادر رسول خدا! آیا خدایت را دیده اى؟ فرمودند: چگونه پرستش كنم خدایی را كه ندیده ام؟ دیدگان، در ظاهر و آشكارا او را نبینند؛ ولى دل ها به حقیقتِ ایمان او را ببینند، و اگر بنا شود مؤمن خداى خود را به چشم ببیند، پس هر كه به چشم دیده شود او آفریده شده و مخلوق (دیگرى) است، و هر مخلوقى را آفریدگار و خالقى است، و در این صورت تو خدا را مخلوق، پنداشته ای، و هر كه خداى را به مخلوق، تشبیه كند؛ براى خدا شریكقرار داده است. واى بر ایشان! آیا نشنیده اند گفتار خداى تعالى را كه می فرماید: «چشم ها او را درك نكند و او چشم ها را درك كند، و اوست لطیف و بینا. و نشنیده اند گفتار دیگرش را كه به موسى (علیه السلام) فرمود: «هرگز مرا نخواهى دید؛ ولى به كوه نگاه كن، اگر آن در جاى خود قرار گرفت آنگاه مرا خواهى دید؛ پس همین كه خدایش به كوه تجلى فرمود آن را هموارش گردانید و موسى بی هوش بیفتاد». آنچه از نور خدا بر كوه تابید مانند نورى بود كه از سوراخ سوزنی بتابد؛ ولى زمین زیر و رو و هموار شد، و كوه ها صاف شد و موسى بى حركت به روى زمین افتاد یعنى مرد، و همین كه به حال آمد یعنى روح به بدنش برگشت؛ عرض كرد منزّهى تو و من به سویت بازگشت كنم و توبه نمایم از گفتار آنكه پندارد كه تو دیده شوى، و معرفت من درباره ی تو به اینكه چشم ها تو را نبیند به جانب من بازگشت نمود و منم نخستین ایمان آورنده و اولین گواه دهنده كه تو مى بینى؛ ولى دیده نشوى»(1)

ص: 207

پس در نتیجه، مردم در عالم ذرّ خدا را دیده اند حال یا به مشاهده ی آیات كامله او كه نور آل محمد (علیه السلام) است و یا به درك قلبی و با چشم دل و یا هر دو، و معرفت او در دل های بنی آدم جای گرفته و به تعبیر حضرات معصومین (علیهم السلام) اگر چنین نبود كسی در دنیا خدای خویش را نمی شناخت.

این تعبیر از لطیف ترین عبارات در مورد عالم ذرّ است. حضرت صادق (علیه السلام) درباره ی ابدان بنی آدم در عالم ذرّ می فرمایند: "خدا برای ایشان از بدنشان به اندازه ای آفرید كه در آن عالم، بدان نیاز داشتند"؛ یعنی جسمی گلی با قدرت تعقل و تكلّم. ما الآن در اجسام گوشتی مان، اعضاء و جوارحی درونی و بیرونی داریم كه به خاطر شرایط زندگی در این دنیا به آنها نیازمندیم؛ ولی در عالم ذرّ نیازی به آنها نداشته ایم. دستگاه گوارش و سیستم های پیچیده ی عصبی و سلول های درهم تنیده و استخوان های تنومند، هیچ كدامشان در عالم ذرّ نبوده و كارایی هم نداشته است؛ چرا كه بنا نبوده انسان چیزی بخورد و یا تولید مثل كرده و یا رشد نماید. به همین دلیل است كه در آن عالم، مردم چون مورچگانی صغیر آفریده شده اند و آنچه مقصود خدا بوده گرفتن میثاق از بنی آدم در این ابدان اصلی بوده است؛ فلذا به اندازه ی نیاز از ابدان ایشان را خلق فرموده نه بیشتر.

ابن مسكان نیز گوید: در مورد آیه: «و به یاد آور زمانی را كه پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذرّیه ی آنها را برگرفت و آنها را گواه بر خویشتن ساخت و فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری! گواهی می دهیم»(1)

از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم كه آیا این جریان گواهی گرفتن از بنی آدم به صورت دیدن با چشم بوده است؟ ( یعنی خدا را دیده اند) فرمودند:

آری! این گونه بوده است و این معرفت و شناخت در دل ها به جای مانده؛ ولی مردم، آن صحنه را فراموش كرده اند و به زودی آن را به خاطر خواهند آورد. اگر آن شناخت در عالم ذرّ نبود هیچ كسی نمی دانست آفریدگار و روزی دهنده اش كیست. گروهی از مردم هستند كه در عالم ذرّ با زبان اقرار نمودند؛ ولی قلباً ایمان نیاوردند و خدا درمورد آنها فرموده است: «اما آنان به آنچه قبلاً تكذیب كرده بودند [باز] ایمان نمى آوردند(2).»(3)

ص: 210

درباره ی زمان برگزاری مراسم بزرگ عالم ذرّ در روایات به روز جمعه اشاره شده است. جابر جعفى گوید: حضرت باقر (علیه السلام) فرمودند:

می دانی چرا روز جمعه را به این نام نامیده اند؟ عرض كردم: فدایتان شوم! علت آن را بفرمائید. فرمودند: برایت تأویل و تفسیر اعظم آن را نگویم؟! عرض كردم: چرا یا ابن رسول اللّه! بفرمائید.

فرمودند: جابر! این روز را جمعه نامیده اند چون در این روز، خدا تمام جهانیان از اولین و آخرین و هر چه آفریده از جن و انس و تمام مخلوقات، آسمان ها و زمین و دریاها و بهشت و جهنم و هر چه به وجود آورده است را در عالم میثاق، جمع كرد. پس از تمام آنها به ربوبیت خویش و براى محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) به نبوت و براى على (علیه السلام) به ولایت پیمان گرفت. در همین روز، خداوند به آسمان ها و زمین فرمود: «خواه یا ناخواه بیایید. آن دو گفتند فرمان پذیر آمدیم»(1) این روز را جمعه نامید چون همه جهانیان را جمع كرد... در همین روز انبیاء و رسل و ملائكه و هر چه آفریده و جن و انس، آسمان ها و زمین ها و مؤمنین لبیك گویان آمدند.(2)

ص: 212

اما درباره ی مكان برپایی عالم ذر، از دو مقام به نام عرفات و سرزمینی به نام رَوحاء كه بین طائف(1)

و مكه است نام برده شده است. تا آنجایی كه نویسنده ی این سطور، تحقیق نموده امروزه جایی بین مكه و طائف به نام روحاء، وجودِ خارجی ندارد و از آن روی كه صحرای عرفات در همین وادی بین مكه و طائف واقع شده، شاید منظور هر دو روایت، یك مكان واحد باشد.

از امام باقر (علیه السلام) روایت است كه فرمودند:

همانا خدای تبارك و تعالی با فوج هایی از فرشتگان به نزد آدم (علیه السلام) هبوط كرد. آن هنگام، كه آدم (علیه السلام) در وادیی بین طائف و مكه بود كه به آن رَوحاء می گویند. پس بر پشت آدم، دستی كشید و ذریّه او را كه همچون مورچه های ریزی بودند، صدا زد. آنان، همچنان كه مورچه ها از لانه هایشان خارج می شوند، بیرون آمدند و در كناره ی آن وادی اجتماع نمودند. خداوند به آدم (علیه السلام) فرمود: چه می بینی؟. آدم (علیه السلام) گفت: ذرّاتِ ریزِ بسیاری در كناره وادی. خداوند فرمود: ای آدم! آنان، فرزندان تو هستند كه از پشتِ تو بیرونشان آوردم تا از آنان به پروردگاری خودم و پیامبری محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) ، پیمان بگیرم، همچنان كه در آسمان، (عالم ارواح) این پیمان را از آنان گرفتم». آدم (علیه السلام) گفت: پروردگارا! چگونه پشتِ من، این همه را در خود جای داده است؟ خداوند فرمود: ای آدم! با دقّتِ ساخت من و اِعمال قدرتم. آدم (علیه السلام)

ص: 213

گفت: پروردگارا! در پیمان، از آنان چه می خواهی؟ خداوند فرمود:این كه چیزی را شریك من قرار ندهند. آدم (علیه السلام) گفت: پروردگارا! هر كدامشان كه از تو فرمان بَرَد، پاداشش چیست؟ فرمود: در بهشتم ساكنش می كنم. آدم (علیه السلام) گفت : و هر كه نافرمانی ات كند، كیفرش چیست؟ فرمود: در جهنّمم ساكنش می كنم. آدم (علیه السلام) گفت: پروردگارا! همانا تو درباره آنان، عدالت ورزیدی؛ ولی به یقین، اگر تو آنان را حفظ نكنی، بیشترِ آنان نافرمانی ات می كنند.(1)

و حضرت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هم فرمودند:

خداوند از نسل آدم در سرزمین نعمان یعنی وادی عرفات، پیمان گرفت و از صلب وی ذرّیه هایی خارج نمود، و آنها را پراكنده ساخته و منتشر نمود و با آنان صحبت كرد و گفت: آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری!.(2)

ص: 214

در قرآن كریم درباره ی مفاد میثاق عالم ذرّ فقط به اقرار گرفتن از مردم بر ربوبیتِ پروردگار متعال اشاره شده است؛ ولی در اخبار معصومین «سلام اللّه علیهم اجمعین» به موارد دیگری هم تصریح شده است. به همین دلیل باید پیش از بیان مفاد میثاق های عالم ذرّ به چند نكته ی مهم توجه كرد:

صلاح، دانسته، به ایشان دل می بندند؛ ولی به علت آنكه آنها در عالم ذرّ، ایمان نیاورده اند، همین ظاهرِ ایمان دنیایی شان از ایشان سلب می شود.

امام صادق (علیه السلام) راجع به قول خداى عزوجل كه فرموده «كسى كه از پیش (یعنى هنگام میثاق) ایمان نیاورده یا در ایمان خویش كار خیرى نكرده، ایمانش سودى ندهد» می فرمایند:

مقصود، اقرار به پیغمبران و اوصیائشان و مخصوصاً به امیرالمؤمنین (علیه السلام) است كه خدا فرماید: ایمانش او را سود ندهد، چون از او گرفته شده است.(1)

نكوهش مى كرد؛ چنانچه دیگران را نكوهش كرد، آنجا كه مى فرماید: «و در بیشتر آنان عهدى [استوار] نیافتیم و بیشترشان را جداً نافرمان یافتیم.»(1)

اى ابا محمّد! آیا شادت كردم؟(2)

حال با ذكر یك صلوات، شكر این نعمت را به جای آورده و تجدید پیمان می كنیم؛ چرا كه امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

هركسی كه بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) صلوات بفرستد، معنایش این است كه من، بر همان پیمان و عهدی هستم كه خداوند در عالم ذرّ از من گرفت آنگاه كه خدا فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: بله.(3)

با توجه به نكات بیان شده، با دقت بنگریم به آیات و روایاتی كه درباره ی مفاد مواثیق عالم ذرّ سخن گفته است، به این امید كه خدای متعال ما را از اهل وفای به این عهود و مواثیق قرار دهد.

2- «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ»(1)

اى فرزندان آدم مگر با شما عهد نكرده بودم كه شیطان را مپرستید؛ زیرا وى دشمن آشكار شماست و اینكه مرا بپرستید این است راه راست.

جابرجعفى هم گفت: به حضرت باقر (علیه السلام) عرض كردم: چه وقت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به این نام نامیده شدند؟ امام (علیه السلام) فرمودند:

آیا قرآن نخوانده اى؟ عرض كردم: چرا! فرمودند: بخوان. گفتم: چه بخوانم؟ فرمودند: بخوان« وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِی آدَمَ...» فرمودند: این است آن آیه اى كه می خواستى؛ ولى نمیدانى به كجا منتهى مى شود. خدا (در عالم میثاق) فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ و محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) رسول من نیست؟ و على امیرالمؤمنین نیست؟ ای جابر! در آن موقع بود كه خداوند، حضرت علی (علیه السلام) را امیرالمؤمنین نامید.(1)

امام صادق (علیه السلام) درباره ی آیه«وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ...» فرمودند:

خداوند ذریه ی آدم را تا روز قیامت از پشت او مانند مورچگان بیرون كشید و خویشتن را به ایشان معرفی كرد؛ كه اگر چنین نبود، احدی پروردگارش را نمی شناخت. پس به ایشان فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم و محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) رسول من و علی (علیه السلام) امیرالمؤمنین نیست؟(2)

همان بزرگوار در حدیثی دیگر فرمودند:

خداوند هیچ آفریده ای را نیافرید و هیچ پیامبری را مبعوث نكرده، مگر برای اینكه آنها را دعوت به ولایت محمّد و علی و جانشینان آن دو دعوت نماید و از آنها عهد بگیرد كه پایدار باشند تا عوام سایر ملّت ها نیز به آن عمل كنند.(3)

ص: 221

حضرت امام باقر (علیه السلام) نیز فرمودند:

خداوند تبارك وتعالی میثاق پیامبران و عهد پیامبران را به ولایت حضرت علی (علیه السلام) گرفت.(1)

و در حدیث دیگری از طریق پدران بزرگوار خویش از پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل كرده اند كه به حضرت على (علیه السلام) فرمودند:

ای علی! تو آن كسی هستى كه خداوند، بر مردم، در ابتداى آفرینششان كه به صورت شبح بودند(عالم ارواح) احتجاج نمود. همان زمان كه به آنها فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا! فرمود: آیا محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) پیامبر من نیست؟ گفتند: چرا! فرمود: آیا على (علیه السلام) امیرالمؤمنین نیست؟! مردم همگى از روى تكبر و خودخواهى، امتناع ورزیدند؛ مگر گروه كمى از آنها كه بسیار كم اند و آنها اصحاب الیمین هستند.(2)

در خبر دیگری حضرت صادق (علیه السلام) فرمودند:

در شب معراج، فرشتگان اجتماع نمودند؛ سپس محضر مبارك نبى اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مشرّف شده و فوج فوج جلو آمده و به آن سرور، سلام نمودند؛ بعد عرضه داشتند: یا محمّد! برادرت چطور است؟ حضرت فرمودند: خوب است. عرض كردند: وقتى به او رسیدى سلام ما را به او برسان. نبى اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: آیا او را مى شناسید؟ عرضه داشتند:

ص: 222

چگونه او را نشناسیم و حال آنكه حق تعالى پیمان شما و او را از ما گرفته و ما بر شما و او صلوات فرستاده و طلب رحمت مى كنیم.(1)

ابوذر غفاری كه خدا از او خشنود باد گزارش دهد: روزی در منزل ام سلمه رضی اللّه عنها در خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بودم و آن حضرت برای من سخن می گفتند و من از درّ افشانی های ایشان لذت می بردم. پس در این حین علی بن ابی طالب (علیه السلام) داخل شدند و چون چشم نبی اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به ایشان افتاد چهره ی مباركشان از فرط شادی و سرور درخشیده و او را به سینه چسباندند و بر پیشانی آن حضرت را بوسه زدند؛ سپس التفاتی به من نموده و فرمودند:

ای اباذر! آیا این آقا را آنگونه كه شایسته است می شناسی؟!

عرض كردم: ایشان برادر و پسر عموی شما و همسر فاطمه زهرا (علیها السلام) و پدر حسنین (علیهما السلام) هستند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

ای اباذر! این آقا، امامِ نورانی و نیزه بزرگ خدا، و باب اللّه الاكبر است؛ پس هر كه خدا را اراده كرده باید از این باب، وارد شود. ای اباذر! علی، قیام كننده به قسط و مدافع حریم خدا و یاری كننده ی دین و حجت حق است بر جمیع خلایق...

تا آنجا كه فرمودند:

ای اباذر! علی، پرچم هدایت و كلمه تقوی و ریسمان محكم خدا و امامِ دوستان من و نور مطیعان است. هر كه او را دوست بدارد مؤمن و هر كه بغضش را در دل داشته باشد كافر است و هركه ولایتش را ترك كند گمراه و گمراه كننده است و هر كه حقش را منكر شود مشرك است...

ص: 223

ابوذر گوید: عرض كردم: پدر و مادرم به فدای شما ای رسول خدا! دلم را مملوّ از شادی نمودید، پس بر من بیافزایید!. حضرتش فرمودند:

ای اباذر! چون مرا به معراج بردند: پس به آسمان دنیا كه رسیدم، فرشته ای اذان و اقامه گفت و جبرئیل دست مرا گرفته و جلو برد و گفت: با ملائكه نماز بجای آور كه ایشان بسیار مشتاق تو بودند. پس هفتاد صف از ملائكه به من اقتداء نمودند كه جز خدا كسی تعداد ایشان را نمی داند. نماز كه به پایان رسید، گروه گروه به نزد من آمده و بر من سلام كرده و گفتند: ای محمد! ما را با تو حاجتی است آیا آن را برآورده می كنی؟ من گمان كردم كه ایشان از من طلب شفاعت خواهند كرد؛ چرا كه خدا به من، مقام شفاعت و حوض كوثر را عطا كرده و بر جمیع انبیاء برتری بخشیده است؛ پس گفتم: اي ملائكة اللّه! حاجت شما چیست؟ عرض كردند: ای رسول خدا! حاجت ما این است كه چون به زمین بازگشتی سلام ما را به علی بن ابی طالب برسانی و به او از قول ما بگویی كه ما بسیار دلتنگ او هستیم. به ایشان گفتم: آیا شما ما را آنطور كه شاید و باید می شناسید؟ پاسخ دادند: چگونه شما را نشناسیم در حالی كه شما اولین مخلوقات خدایید؟. خدا شما را به صورت اشباحی از نور آفرید. نوری كه از نور خودش منشعب ساخت، نوری كه از بلندای عزت و سلطنتش و از نور وجه گرامیش نشأت گرفته بود؛ پس برای شما جایگاهی ویژه در ملكوت سلطانش قرار داد در حالی كه عرشش بر آب بود و هنوز آسمان و زمینی آفریده نشده بود. پس آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید و عرش را به آسمان هفتم رفعت داد و شما در برابر عرش

ص: 224

او مشغول تسبیح و تقدیس و تكبیر بودید. پس از طی همه ی این مراحل، ملائكه را از نورهای پراكنده آفرید و ما بر شما گذر می كردیم و شما را در حال تسبیح و تقدیس و تكبیر می یافتیم؛ (پس از شما آموخته) و اینگونه ما هم به تسبیح و تقدیس خدا پرداختیم. هر چه را كه خدا نازل كرده به سوی شما نازل فرموده و هرچه به سوی خدا بالا رود از جانب شما بالا می رود. پس چگونه شما را نشناسیم؟! سلام ما را به علی بن ابی طالب برسان و به او خبر ده كه بسیار مشتاق و دلتنگ اوییم!... در هر آسمانی كه بالا رفتم، ملائكه همین تقاضا را از من داشتند تا اینكه به آسمان هفتم رسیدم؛ پس شنیدم كه ملائكه پس از سلام به من می گفتند: خدای را شكر كه به وعده اش به ما وفا نمود. از ایشان پرسیدم قصه ی این سخن شما چیست؟ عرض كردند: چون خدای متعال شما را به صورت اشباحی نورانی از بلندای عزتش آفرید و شما را در ملكوت سلطانش جای داد و خلقت بندگانش را به شما نشان داد، ولایت شما را بر ما عرضه نمود و ولایت شما در دل های ما رسوخ كرد به حدی كه از فرط محبت شما و شدت شوق زیارت شما به خدا شكایت كردیم و او به ما وعده داد كه شما را در آسمان به ما نشان دهد و اینگونه وعده اش را عملی ساخت.(1)

ص: 225

از این چند روایت و امثال آن استنباط می شود كه از ملائكه نیز عهد و میثاق گرفته شده است؛ البته در اولین روایت فصل پنجم هم گذشت كه خدا از همه ی موجودات از جمله جنیان نیز بر ولایت، پیمان گرفته است؛ حال در چه عالمی و چگونه؟ برای ما معلوم نیست. در هر حال، ولایت مولای متقیان و سرور مؤمنان حضرت ابوتراب ابوالحسن امیرالمومنین علی بن ابی طالب «علیه و علی آله افضل صلوات المصلین» هم در عالم ارواح و هم در عالم ذرّ و هم در دنیا و هم در معراج، مورد تأكید حضرت حق تبارك و تعالی بوده همانطور كه امام ششم (علیه السلام) فرمودند:

پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یكصد و بیست بار به معراج رفتند و در هر بار، خداوند درباره ولایت حضرت على (علیه السلام) و امامان (علیهم السلام) بیش از واجبات و فرائض به او سفارش فرمود.(1)

ص: 226

و در حدیث دیگری فرمودند:

ای زراره! بر روی زمین، هیچ زن مؤمنه ای زندگی نمی كند مگر آنكه بر او واجب است كه حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) را در زیارت حسین (علیه السلام) خشنود سازد.(1)علی بن میمون نیز از امام صادق (علیه السلام) روایت كرده كه فرمودند:

اگر یكی از شما هزار بار حج به جا آورد؛ ولی به زیارت قبر حسین بن علی (علیهما السلام) نرود به تحقیق كه حقی از حقوق الهی را ترك كرده است. همانا حق حسین (علیه السلام) بر هر مسلمانی واجب است.(2)

در روایت دیگری نیز حضرت صادق (علیه السلام) درباره ی كسی كه بدون علت، زیارت امام حسین (علیه السلام) را ترك كند فرموده اند:

او مردی از اهل آتش است.(3)

این نكته درباره ی حج بیت اللّه الحرام هم صدق می كند؛ البته با این اختلاف كه پیمان حج در عالم ذرّ گرفته نشده؛ بلكه پس از آن و در زمان ابراهیم (علیه السلام) از همه ی انسان هایی كه در اصلاب پدرانشان بودند اخذ شده است.

عبداللّه بن سنان، از حضرت صادق (علیه السلام) نقل كرده كه آن جناب فرمودند:

وقتى خدای عزوجل به ابراهیم و اسماعیل (علیهما السلام) فرمان داد تا بیت اللّه را بسازند و آنها خانه را ساخته و تمامش كردند؛ به ایشان امر فرمود ركنى را بالا ببرند و پس از آن در بین مردم نداء كنند: آگاه باشید و توجّه نمایید! بشتاب به حجّ، بشتاب به حجّ. پس اگر نداء مى داد:

ص: 228

بیایید به سوى حج! تنها كسانى اجابت مى كردند كه در آن روز، انسانى مخلوق بودند؛ ولى وقتى نداء داد: بشتاب به حج، تمام مردم چه انسان هاى مخلوق و چه آنهایى كه در اصلاب و پشت مردان بودند لبیك گفته و دعوت حق را اجابت نمودند؛ پس آنان كه ده بار لبیك گفتند، ده بار به حج مشرف خواهند شد و كسانى كه پنج بارلبیك گفتند پنج مرتبه حج به جا آورده و آنكه بیشتر لبیك گفت به عدد لبیكى كه گفت حج انجام داد و كسانى هم كه یك بار لبیك گفتند یك حج انجام دهند و آنان كه اصلا لبیك نگفتند به انجام حج مبادرت ننمایند.(1)

و حضرت ابوجعفر محمد الباقر (علیه السلام) فرمودند:

خداوند جلّ جلاله وقتى به ابراهیم (علیه السلام) امر فرمود كه در بین مردم نداء كند و ایشان را به حجّ دعوت نماید، وى روى مقام ایستاد و آن مقام به قدرى بالا رفت كه محاذى كوه ابوقیس واقع شد، پس با صداى بلند، مردم را به حج خواند، وى با این نداء، صدایش را به تمام كسانى كه در اصلاب و پشت مردان و رحم زنان بوده و تا روز قیامت خواهند آمد شنواند.(2)

و جناب علی بن ابراهیم نیز در تفسیرش نوشته است:

ص: 229

هنگامی كه ابراهیم از ساختن كعبه فراغت یافت خداوند به او فرمان داد كه مردم را با صدای بلند به حج دعوت كند. او عرض كرد: پروردگارا! صدای من به گوش همه ی مردم نمی رسد. خداوند فرمود: تو بانگ برآور، كه وظیفه ی تو این است كه بانگ برآوری و من آن را به گوش همه می رسانم. ابراهیم از مقام كه در آن روز چسبیده به كعبه بود بالا رفت و مقام، آ نقدر قد كشید كه از كوه ها بلندتر شد. ابراهیمدرحالی كه دو انگشتش را در گوش هایش كرده و صورتش را به چپ و راست می گرداند بانگ برآورد و گفت: ای مردم! بر شما واجب شده است كه آهنگِ خانه ی كعبه نمایید، پس پروردگارتان را اجابت كنید. آنها نیز از آن سوی دریاهای هفتگانه، از مشرق و مغرب، از تمام نواحی زمین و از صُلب مردان و رحِم زنان او را اجابت كرده و گفتند: «لبّیك، اللّهم لبّیك»؛ آیا نمی بینید كه حاجیان از هر طرف لبّیك گویان به سوی خانه ی خدا می آیند؟ پس هركسی كه از آن روز تا قیامت حج به جا می آورد از جمله ی كسانی است كه [در آن روز] دعوت خداوند را اجابت نموده است.(1)

ص: 230

راوی گوید: امام باقر (علیه السلام) درباره آیه

«در حقیقت، خدا از مؤمنان، جان و مالشان را به بهاى اینكه بهشت براى آنان باشد خریده است. همان كسانى كه در راه خدا مى جنگند و مى كشند و كشته مى شوند» فرمودند:

این معامله در عالم میثاق صورت گرفته است.(1)

اگر قیام كننده ی ما قیام كند، به تحقیق كه مردم او را نشناخته و انكار كنند؛ پس بر ولایت او ثابت نماند مگر آن مؤمنی كه خدا از او در عالم ذرّ اول، میثاق گرفته باشد.(1)

مفضل بن عمر هم گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم كه می فرمودند:

بپرهیزید از شهرت دادن و فاش كردن (خصوصیات امر امام دوازدهم (علیه السلام) ) همانا به خدا كه امام شما سال های سال از روزگار این جهان، غایب شود و هر آینه شما در فشار آزمایش قرار گیرید تا آنجا كه بگویند: امام مرده است یا كشته شده، و یا به كدام دره افتاده است؟ ولی دیده ی اهل ایمان بر او اشك بارد، و شما مانند كشتی های گرفتار امواج دریا، متزلزل و سرنگون شوید، و نجات و خلاصی نیست، جز برای كسی كه خدا از او در عالم ذرّ میثاق گرفته و ایمان را در دلش ثبت كرده و به وسیله ی روحی از جانب خود تقویتش نموده باشد. همانا دوازده پرچمِ هم شكل، برافراشته گردد كه هیچ یك از دیگری تشخیص داده نشود(حق از باطل شناخته نشود). مفضل گوید: من گریستم و عرض كردم: پس ما چه كنیم؟ حضرت به شعاعی از خورشید كه در ایوان تابیده بود اشاره كرده و فرمودند: ای مفضل! این آفتاب را می بینی؟ عرض كردم: آری! فرمودند: به خدا كه امر ما از این خورشید روشن تر است.(2)

ص: 234

به كلمه اى كرد و آن كلمه روح شد. روح را خداوند در آن نورسكونت داد و در بدن هاى ما قرار داد؛ پس ما روح و كلمات خداییم. [خداوند] به وسیله ی ما از خلق خود، پنهان شد؛ یعنی ما را حجاب بین خود و خلق، قرار داد. ما وسیله و واسطه ی بین مخلوق و خالقیم همان طور كه پرده، واسطه ی بین محجوب و كسی كه پشت پرده است، می باشد. ما پیوسته در زیر سایبانی سبز قرار داشتیم؛ جایی كه خورشید و ماه و شب و روزی وجود نداشت و نه چشمی به هم می خورد. ما او را می پرستیدیم و تسبیح می گفتیم. پیش از آفرینش مخلوقات، از انبیاء (علیهم السلام) پیمان گرفت كه به ما ایمان داشته باشند و ما را یاری كنند. این آیه اشاره به همین مطلب است: «وَ إِذْ أَخَذَ اللّه مِيثاقَ النَّبِيينَ لَما آتَيتُكمْ مِنْ كتابٍ وَ حِكمَةٍ ثُمَّ جاءَكمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ»(1)؛ یعنی ایمان به محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) بیاورید و جانشینش را یاری كنید. پس ایمان به محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) آوردند؛ ولی هنوز وصیّ او را یاری نكردند. به زودی همگی او را یاری خواهند كرد و خداوند پیمان مرا با پیمان محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) گرفت كه یكدیگر را یاری كنیم. من آن جناب را یاری كردم و در مقابل او پیكار نمودم و دشمنش را كشتم و به پیمانی كه خدا از من گرفته بود درباره ی یاریِ حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) وفا نمودم؛ ولی هیچ یك از انبیاء (علیهم السلام) و پیامبران خدا مرا یاری نكردند، چون وفات نموده بودند؛ ولی به زودی مرا یاری خواهند كرد.(2)

ص: 236

طف (كربلا) آن مصیبت به ما وارد گشت و پدرم (علیه السلام) و تمام فرزندان و برادران و جمیع اهلش كه با او بودند كشته شدند و حرم و زنان آن حضرت را بر روى شترانِ بى جهاز نشانده و ما را به كوفه برگرداندند؛پس به قتلگاه ایشان، نظر انداخته و ابدان طاهره ی ایشان را برهنه و عریان دیدم كه روى خاك افتاده و دفن نشده اند. این معنا بر من گران آمد و در سینه ام اثرش را یافته و هنگامى كه از ایشان چنین منظره اى را مشاهده كردم اضطراب و نا آرامى در من شدت یافت به حدّى كه نزدیك بود، روح از كالبدم خارج شود. وقتى عمّه ام زینب كبرى، دختر على بن ابى طالب (علیهما السلام) این هیئت و حالت را از من مشاهده نمود فرمود: این چه حالتى است كه از شما مى بینم؟! اى یادگار جدّ و پدر و برادرم! چرا با جان خود بازى مى كنید؟!! من گفتم: چگونه جزع و بیتابى نكنم در حالى كه مى بینم سرورم و برادران و عموها و پسر عموها و اهل خود را كه در خونِ خویش طپیده، عریان و برهنه بوده، جامه هایشان را از بدن بیرون آورده اند، بدون اینكه كفن شده یا دفن شده باشند، احدى بالاى سرشان نبوده و بشرى نزدیكشان نمى شود؛ گویا ایشان از خاندان دیلم و خزر (كفار) مى باشند؟!! عمّه ام فرمود: از آنچه كه مى بینى بیتابی مكن كه به خدا سوگند این عهد و پیمانى بوده كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با جدّت (امیرالمؤمنین (علیه السلام) ) و پدرت (سید الشهداء (علیه السلام) ) و عمویت (حضرت مجتبى (علیه السلام) ) نموده و خداوند متعال نیز از گروهى از این امت كه در عداد ستمكاران و سركشان نمى باشند و در بین اهل آسمان ها معروف و مشهورند، پیمان گرفته است كه این اعضاء قطعه قطعه را جمع كرده و دفن نموده و این ابدان و اجسام

ص: 238

خون آلود را به خاك سپرده و در این سرزمین، براى قبر پدرت سید الشهداء (علیه السلام) نشانه اى نصب كرده كه اثرش هیچگاه كهنه و مندرس نشده و گذشت شب و روز آن را محو نمى كند، و بسیارى از رهبرانكفر و الحاد و فرزندان ضلالت و گمراهى، سعى در نابود كردن آن مى نمایند؛ ولى به جاى اینكه رسم و نشانه ی آن از بین رود ظاهرتر و آشكارتر مى گردد...(1)

زهراء (علیها السلام) شدیدتر شد و فرمودند: پدر جان! پس چه كسى براى حسینم گریه خواهد كرد و چه كسى متصدى عزادارى وى خواهد شد!؟ پیامبر معظم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: اى فاطمه! زنان امت من بر زنان اهل بیتم و مردان ایشان بر مردان اهل بیت من گریه خواهند كرد. همه ساله گروهى پس از گروهی دیگر، عزادارى را تجدید می نمایند. پس هنگامى كه روز قیامت فرا رسد تو زنان امت من و من مردان آنان راشفاعت خواهیم كرد و هر كسى از ایشان كه در مصیبت حسین (علیه السلام) گریه كند ما دست او را می گیریم و داخل بهشت می نماییم. اى فاطمه! هر چشمى فرداى قیامت گریان است غیر از چشمى كه در مصیبت حسین (علیه السلام) گریه كند؛ زیرا صاحب آن چشم، خندان و مژده نعمت هاى بهشت به وى داده خواهد شد.(1)

ای مردم! بدانید كه عده ای با خدا و پیامبر او عهد بسته اند تا عزای حضرت مظلوم «سلام اللّه علیه» را سال به سال تجدید كنند و آگاه باشید كه دل حضرت صدیقه شهیده «سلام اللّه علیها» به این پیمان خوش است و آن بزرگوار بر این پیمان دلگرم اند. پس وای برآنهایی كه سعی در اطفای این نور كرده و یا عهد خویش را زیر پا گذارند. بدانید و فراموش نكنید كه هر سال حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) منتظر مجالس شما و چشم به راه سوگواری های شیعیان است. أبَد وَاللّه يا زهراء ما نَنسَ حُسيناً

ص: 240

نهادی، و دین را با موالات و دوستی آنان و تبرّی و بیزاری ازدشمنانشان كامل نمودی و با تجدید عهد و پیمانت، نعمت را بر ما كامل نمودی و عهد و میثاق(عوالم پیشین) را به یادمان آوردی، و سخن خویش را از ذهنمان پاك نساختی، و تو در كتاب خویش ذكر نمودی: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّك مِنْ بَني آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلي أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكمْ قالُوا بَلي شَهِدْنا». گواهی می دهیم بر لطف و منّت تو، به اینكه تو خدایی هستی كه هیچ خدایی جز تو نیست و محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) بنده و فرستاده ی توست و علی (علیه السلام) امیرمؤمنان... و برهان عظیم و نشانه ی كبرای تو، و خبر بزرگ و نبأ عظیمی است كه پیوسته مردم در آن اختلاف دارند. بارالها! همانطور كه با هدایت به معرفت ایشان بر ما منت نهادی؛ پس بر محمد وآل محمد صلوات بفرست و این روز را بر ما مبارك گردان همین روزی كه عهد و میثاقت را در آن به ما یادآوری كرده و دینت را در آن كامل و نعمتت را تمام نموده ای و به منتت در این روز، ما را اهل اجابت قرار داده و از دشمنان و اعداء، بیزاری عطا نموده ای.!(1)

ص: 242

نامیده اند. بدین ترتیب پس ما سه عالم را طی كرده و می كنیم و ائمه اطهار (علیهم السلام) در هر سه حجت خدایند؛ یكی دنیا كه در آن هستیم و دیگری آخرت كه خواهیم دید و سوم عالم اُولَی. آنچه تعجب انسان را برمی انگیزد آن است كه مرحوم علامه محمد تقی مجلسی (رحمه الله) در شرح این عبارت، اُولَی را به معنای عالم قبر و برزخ دانسته(1)

كه پذیرش این سخنش در غایت اشكال است؛ چرا كه اولا: برزخ، عالمی مستقل از دنیا نبوده؛ بلكه در همین دنیاست و ثانیا: اُولَی به معنای جهانِ آغازین است كه با عالم ذر، سازگارتر است تا با برزخ كه بین دنیا و آخرت است و كلمه ی وُسطی با آن مطابق تر است.

فرزند ایشان؛ یعنی جناب علامه محمد باقر مجلسی (رحمه الله) نیز در شرح این كلمه فرموده اند كه اُولَی تأكید كلمه ی دنیاست(2)؛ به این معنا كه ائمه (علیهم السلام) حجت اند بر اهل دنیا و اهل آخرت و اهل دنیا. و این خلاف ظاهر است؛ چرا كه ظاهر كلام امام (علیه السلام) از این كلمه، تأسیس است نه تأكید و اصلا تأكید در اینجا معنایی ندارد. به هر حال بدون جسارت به محضر این دو عالم جلیل القدر باید عرض كنم كه این دو توجیه ایشان، مورد پسند ما نبوده و آنچه كه به نظر می رسد این است كه با توجه به روایات، منظور از "اولی" همان عالم ذرّ است؛ پس معنا این می شود كه ائمه (علیهم السلام) در دنیا و آخرت و عالم ذر، حجّت های الاهی هستند. در روایات فراوانی كه گذشت دیدیم كه خدا پیامبر و ائمه (علیهم السلام) را در عالم ذرّ بر مردم، مبعوث ساخت و ایشان را به عنوان حجت های خویش بدیشان معرفی نمود. پس منظور از "عالم اولی" همان عالم ذرّ است.

خلاصه اینكه یكی از عهدهای عالم ذرّ یا عالم اُولَی، پیمان به فضل و معرفت حضرت زهرای اطهر (علیها السلام) بوده است؛ اما این پیمان، از همه گرفته نشده؛ بلكه كمال پیامبری هر پیغمبری بدان وابسته بوده است، همانطور كه در حدیث پیشین خواندیم كه امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

نبوت هیچ پیامبری به كمال نرسید مگر آنكه به فضل و محبت حضرت زهرا (علیها السلام) اقرار كرد.(3)

ص: 245

حال اگر كسی بگوید از كجای این روایت، معلوم می شود كه این اقرار، در عوالم پیشین گرفته شده به او می گوییم به دلیل این روایت كه نبی اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

نبوت هیچ پیامبری در عالم ارواح به تكامل نرسید مگر آنكه ولایت من و ولایت اهلبیت من بر او عرضه شد و صورت مثالی ایشان بر او نمایان گشت؛ پس جملگی انبیاء، اقرار به طاعت و ولایت ایشان كردند.(1)

و با همین روایات، معنای "عالم اولی" هم كه در روایت حضرت صادق (علیه السلام) بود و از پیشِ نظر شما گذشت روشن می گردد. والمنة لله و له الحمد

شكل كه هر كسی زودتر از همه، محبت سید اوصیاء امیرمؤمنان علی (علیه السلام) و سیده ینساء، حضرت فاطمه زهراء (علیها السلام) و اولاد معصومین این دو بزرگوار را پذیرفت؛ در عالم دنیا به مقام نبوت رسید و یا اینكه خدا وی را در صلب آل محمد (علیهم السلام) قرار داد و او در زمره ی سادات داخل شد، و آنها كه در مرحله ی بعد، اجابت نمودند جزو شیعیان و پیروان ایشان قرار گرفتند و این از اسرار مهم عالم ذرّ است، تا ما بدانیم نه تنها اعطای درجه ی نبوت و رسالت، منوط به پذیرش و نحوه پذیرش ولایت آل محمد (علیهم السلام) بوده؛ بلكه سلسله و نسب نیز بر اساس اعمال عالم پیشین تعیین شده؛ و لذا احترام به سادات، فقط احترام به نژاد ایشان كه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) باز می گردد و در ظاهر، امری غیر اختیاری بوده، نیست؛ بلكه احترام به سبقتِ ایشان در قبولِ محبّت حضرت زهراء (علیها السلام) در عالم ذرّ است كه امری اختیاری بوده و موجب اجر و پاداش می باشد.

و نوح پروردگار خود را آواز داد و گفت پروردگارا پسرم از اهلِ من است و قطعا وعده ی تو راست است و تو بهترین داورانى. خدا فرمود اى نوح! او از اهل تو نیست او [داراى] كردارى ناشایسته است؛ پس چیزى را كه بدان علم ندارى از من مخواه من به تو اندرز مى دهم كه مبادا از نادانان باشى.

در نتیجه كسانی كه تبعیت از خوبان كنند از اهل ایشان، و كسانی كه با ایشان مخالفت نمایند از اهلیّت آنها خارج می شوند. حال، این تبعیت اگر به تعبیر روایت فوق، در عالم ذرّ صورت گرفته باشد و در آن عالم از دیگران سبقت گرفته باشد، نَسَبش هم به خوبان و اولیاء مرتبط شده و طینتش در صلب انبیاء و اولیاء نهاده می شود؛ اما اگر در این دنیا راه را كج نمود، طینش از ایشان جدا شده و اهلیّتش منقطع می گردد. این همان چیزی است كه ظاهرا حضرت نوح (علیه السلام) بدان توجه نداشت و خدا بر او خرده گرفت كه چرا چیزی را كه نمی دانی از من طلب می كنی، فرزندت دیگر اهل تو نیست.

لذا ممكن است عده ای از سادات "اگر اصل نسب و سیادتشان جعلی نباشد و حقیقتاً از اولاد ائمه اطهار (علیهم السلام) باشند" در دنیا به خاطر سوء اختیارشان ارزش اعمال عالم ذرّ خویش را تباه كرده، طینتشان تغییر یابد و شرفشان بر باد رود. (ما درباره ی تبدیل طینت، پس از این سخنی مفصل خواهیم داشت ان شاء اللّه.) و از آن طرف، كسانی كه در عالم ذرّ در اصلاب ائمه ی اطهار (علیهم السلام) قرار نگرفتند؛ باز خدا در این دنیا به ایشان فرصت داده تا بتوانند با پیروی صادقانه و خالصانه از اهلبیت (علیهم السلام) ، خود را از زمره ی ایشان قرار دهند. بله! طینتشان اصلاح و در اصطلاح "منّا اهل البیت" می شوند و اگر كسی تحمل درك این مطلب را داشته باشد برای او می گویم كه به درجه ی سیادت هم دست می یابد.

روایات در این باب، فراوان است مانند این حدیث كه ابو عبیده از امام باقر (علیه السلام) روایت كند كه فرمودند:

هر كه ما را دوست بدارد، او از ما اهل بیت است. به ایشان عرض شد: یابن رسول اللّه! از شماست؟ فرمودند: به خدا قسم! از ماست؛ آیا

ص: 248

نشنیده اى این سخن ابراهیم (علیه السلام) را كه گفت: «پس هركه از من پیروى كند، او از من است؟.»(1)

منظور امام (علیه السلام) آن است كه راه رسیدن به این فوز، مفتوح است.

امام صادق (علیه السلام) هم فرمودند:

هریك از شما كه پرهیزگار و درستكار باشد، او از ما اهل بیت است. راوى عرض كرد: یا بن رسول اللّه! از شماست؟ فرمودند: آرى! از ماست. پس عمر بن یزید گفت: یعنی از آل محمد است ؟ فرمودند: آری از آل محمد است !.آیا نشنیده اى این سخن خداى عزوجل را كه فرمود: «و هركس از شما آنها را به دوستى گیرد، از آنان خواهد بود» و این سخن ابراهیم (علیه السلام) را كه گفت «پس هر كه از من پیروى كند او از من است.»(2)

عمّار بن یاسر نیز مى گوید: در حالى كه من در خدمت پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بودم حضرتش فرمودند:

شیعیان خاص و ناب، از ما اهل بیت هستند. عمربن الخطاب(...) گفت: اى پیامبر خدا! آنها را به ما بشناسان تا ما با آنها آشنا شویم. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: من این سخن را به شما نگفتم مگر آنكه خواستم شما را از آن آگاه كنم(پس چرا عجولانه كلامم را قطع می كنی ای فلان؟!). سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: منم دلیل و راهنماى بر خداى عزوجل و على یاور دین من است، و خاندانش چراغ آن مى باشند، و ایشان نور دهندگانی هستند كه [دیگران] از آنها پرتو مى گیرند. عمر گفت: اى رسول خدا!

ص: 249

پس اگر كسى دلش با این سخن همراه نباشد و آن را نپذیرد چه ؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: قلب را در این جایگاه ننهاده اند مگر به دلیل آنكه این سخن را بپذیرد یا با آن مخالفت كند (یعنی كار قلب همین است) اما هر كه دلش موافق ما اهل بیت بود نجات یافت و هر كه دلش مخالف ما خاندان بود فرجامش هلاكت و نابودى خواهد بود.(1)

عزیزان! خوب بنگرید كه چقدر به درجه ی "منّا اهل البیت " رسیدن سخت است. ائمه ی اطهار (علیهم السلام) به این سادگی كسی را به عنوان شیعه ی خویش نمی پسندند و از او راضی نمی شوند؛ بلكه ده ها صفت و خصلت نیكو را به عنوان صفات یك شیعه ی پسندیده، ذكر كرده و بر آن پافشاری نموده اند.(2) صفاتی چون ورع، مداومت به نماز اول وقت و نوافل، سكوت، كسب علم از ائمه اطهار (علیهم السلام) ، پاكدامنی، عقیده ی سالم و... كه دستیابی به هر یك، بدون استعانت از ذوات مقدسه ی خودشان امكان پذیر نیست. با همه ی این اوصاف، در حدیثی كه در سطرهای پیشین گذشت، پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: "شیعیان خاص و خالص، از ما اهلبیت اند، نه هر شیعه ای". خلاصه اینكه هر كسی را یارای این نیست كه از خیل محبین آل محمد (علیهم السلام) باشد؛ بلكه طِیب ولادت و طهارت مولد می طلبد و هر محبی را توانایی نیل به درجه ی شیعه نیست؛ چرا كه نیاز به ریاضات عدیده دارد و در نهایت اگر كسی بخواهد به مقام " مِنّیَّت" برسد و سیّد واقعی شود، باید از خواص و خالصین شیعه باشد. جعلنا اللّه منهم و اياكم.

و این است شرف حقیقی و بر همین اساس امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

ص: 250

ولایت و دوستی من نسبت به علی بن ابی طالب (علیه السلام) برایم محبوب تر از ولادت من از او است، چون ولادت از او فضیلت است، لیكن ولایت او فریضه و واجب است.(1)

اهل بیت است. گفت: یعنى از فرزندان ابو طالب است؟ فرمودند: از مااهل بیت است. پدرم گفت: من او را (به این نسب) نمی شناسم فرمودند: او را بشناس او از ما اهل بیت است. در این موقع اشاره به سینه ی خود نموده فرمودند: آن طور كه تو گمان كرده اى نیست؛ خداوند طینت ما را از علیین آفرید و شیعیانمان را از پائین تر آن پس آنها از ما هستند و طینت دشمنان ما را از سجین آفرید و پیروان آنها را از پست تر از آن، آنها از ایشان به شمار می روند و سلمان از لقمان بهتر است.(1)

وقتی گفته می شود سلمان از ما اهلبیت است، سخن از اعطای یك مقام تشریفاتی نیست؛ بلكه حقیقتی است كه بر زبان معصوم (علیه السلام) جاری شده است؛ لذا جناب سلمان به شرافت عظما رسیده و به همین دلیل، خدمت حضرت زهرا (علیها السلام) شرفیاب می شد و بانویی را كه اگر نامحرمِ كوری به خدمتشان می آمد، به پشت حجاب می رفتند و خویش را از او می پوشاندند زیارت می كرد.

حضرت مصباح هدایت و كشتی نجات؛ مولانا اباعبداللّه الحسین (علیه السلام) درباره ی مادر پاكدامن خویش نقل كرده اند كه:

شخصی نابینا از حضرت فاطمه (علیها السلام) اجازه خواست تا به حضور ایشان برود، آن حضرت اجازه دادند؛ ولى در طول ملاقات در پس پرده قرار داشتند. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به ایشان فرمودند: چرا در پس حجاب رفته ای در حالى كه او تو را نمى بیند و كور است؟ حضرت فاطمه (علیه السلام) فرمودند: اگر او مرا نمى بیند، من كه او را مى بینم، و او بوى مرا استشمام مى كند!. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: شهادت مى دهم كه تو پاره ی تن من هستى.(2)

ص: 252

حال، این چنین بانویی با ورود سلمان، به پس پرده ی حجاب نرفته؛ بلكه با سلمان رودر رو سخن می گویند. مرحوم سید بن طاووس از سلمان فارسى روایت كند كه گفت:

ده روز پس از رحلت رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) از منزل خود خارج و با حضرت على (علیه السلام) مواجه شدم. آن حضرت به من فرمودند: اى سلمان! تو بعد از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر ما جفا كردى. گفتم: حبیب من اى ابو الحسن! درباره شما جفا نشده است؛ بلكه حزن و اندوه شدید من در رحلت رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) مانع زیارت شما شد. حضرت على (علیه السلام) فرمودند: اى سلمان! به منزل فاطمه دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برو؛ زیرا او به تو لطف دارد و مى خواهد از تحفه اى كه از بهشت برایش آورده اند به تو بدهد. گفتم: آیا بعد از رحلت رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) براى ایشان از بهشت تحفه اى رسیده است؟ فرمودند: آرى! دیروز تحفه اى از بهشت براى او آورده اند. سلمان مى گوید: من به سرعت به سوى خانه فاطمه (علیها السلام) دویدم؛ و پس از ورود به خانه دیدم كه فاطمه (علیها السلام) نشسته و یك قطعه عبا در بر دارند؛ ولى هر گاه آن را روى سر مى كشند پاهایشان بیرون مى ماند، و هر گاه پاهایشان را مى پوشانند سرشان نمایان مى شود. وقتى چشم ایشان به من افتاد آن عبا را به سر كشیده و فرمودند: اى سلمان! تو بعد از رحلت پدرم به ما جفا كردى؟! گفتم: اى دختر رسول خدا! آیا امكان دارد كه من بتوانم به شما جفا كنم؟

فاطمه (علیها السلام) فرمودند: پس بنشین و درباره ی آنچه كه به تو مى گویم خوب بیاندیش. من دیروز در همین مكان نشسته بودم و درِ خانه بسته بود و درباره ی انقطاع وحى از خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اینكه فرشتگان دیگر در این خانه رفت و آمد نمى كنند فكر مى كردم كه ناگاه درِ خانه باز شد و سه دختر وارد شدند كه در نیكویى جمال و خوشبویى مانند آنها را ندیده بودم، وقتى چشمم به آنها افتاد بدون اینكه آنان را

ص: 253

بشناسم از جاى برخاستم و گفتم: آیا از اهل مكّه اید یا اهل مدینه هستید؟ گفتند: ما حوریه هایى از بهشت مى باشیم كه خداى مهربان براى زیارت شما فرستاده است؛ زیرا ما بهشتیان، اشتیاق دیدار شما را داریم. من به یكى از آنها كه فكر مى كردم به لحاظ سنّ بزرگتر است گفتم: نام تو چیست؟ گفت: مقدوده. گفتم: براى چه این نام را بر تو گذارده اند؟ گفت: به این دلیل كه من براى مقداد بن اسود كِندى آفریده شده ام. سپس به دومى گفتم: نام تو چیست؟ گفت: نام من ذرّه است. گفتم: براى چه تو را ذرّه نام نهاده اند؟ گفت: زیرا مرا براى ابوذر آفریده اند. به سومى گفتم: نام تو چیست؟ گفت: نام من سَلمَى است. گفتم: چرا تو را به این نام مى خوانند؟ گفت: براى اینكه مرا براى سلمان، دوست رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خلق كرده اند. پس آن سه حوریه، خرمایى به من دادند كه مانند آن را ندیده بودم.

سلمان گوید: پس حضرت فاطمه (علیها السلام) برخاسته و از آن خرما براى من آورده و فرمودند: امشب با این خرما افطار كن و فردا هسته ی آن را نزد من بیاور. سلمان مى گوید: خرما را گرفتم و از خانه ی آن بانو خارج شدم؛ پس از هر جا كه عبور مى كردم مردم سؤال مى كردند: آیا مشك و عنبر به همراه دارى؟ مى گفتم: آرى!. هنگامى كه وقت افطار شد با آن خرما افطار كردم؛ ولى هسته اى در میان آن ندیدم. پس، روز بعد نزد دختر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رفتم و واقعه را برای ایشان بیان نمودم؛ فرمودند: اى سلمان! چنین خرمایى نباید هسته داشته باشد؛ زیرا درخت آن را در بهشت با این دعایى كه پدرم به من آموخته و من هر صبح و شام آن را مى خوانم غرس كرده اند. سلمان گفت: به آن بزرگوار عرض كردم : آن دعا را به من بیاموزید. حضرت فاطمه (علیهم السلام)

ص: 254

فرمودند: اگر دوست دارى كه در دنیا دچار تب نشوى بر خواندن این دعا مداومت كن. مى گویى: بسم اللّه النور، بسم اللّه نور النور،... تا آخر. سلمان مى گوید: من این دعا را فراگرفتم و به بیش از هزار نفر از اهالى مدینه و مكّه كه دچار تب شده بودند تعلیم دادم و همه آنها به لطف خدا از تب نجات یافتند.(1)

واقعاً چگونه می توان باور كرد كه سلمان به خانه ای وارد شود كه بانویش به تنهایی

ص: 255

در آن نشسته باشد و او آن بانو را در آن حالتی كه نقل كرده ببیند و توصیف كند، آن هم، چنان بانویی كه خود را از مرد نامحرمِ نابینایی می پوشاند؟ این واقعه توجیهی ندارد مگر آنكه بگوییم او به اهلِ این بیت، محرم بوده و بیگانه نبوده است.

جریانی كه نقل شد اولین و آخرین باری نبوده كه وی اینگونه به خانه ی دردانه ی هستی قدم گذاشته و مشرّف به این لقاء شده؛ بلكه در روایات، امثال این دیدارها باز هم نقل شده است.قطب الدین راوندى از سلمان فارسى روایت می كند كه گفت: به درِ خانه ی حضرت صدیقه ی شهیده (علیه السلام) رفته و در زدم. پس صدای حضرت فاطمه (علیها السلام) را شنیدم كه می فرمودند:

ای فضه به سلمان بگو كه داخل شود؛ چرا كه او از ما اهلبیت است(1). پس دیدم كه حضرت فاطمه (علیها السلام) در منزل نشسته بودند و با آسیابى كه در مقابلشان بود جو آسیاب مى كردند و دسته ی آسیاب، (از جراحت دست ایشان) خون آلود بود، و در این حال، امام حسین (علیه السلام) در گوشه ی اطاق از گرسنگى بى قرارى مى نمودند. من به فاطمه (علیها السلام) عرض كردم: اى دختر رسول خدا! پوست دستانِ شما مجروح شده در صورتى كه فضّه، خادمه ی شما، حاضر و بیكار است. آن حضرت فرمودند: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به من توصیه كرده اند كه كار منزل را با او تقسیم كنم، یك روز به عهده ی من باشد و یك روز به عهده ی فضه، و نوبت كار او دیروز بوده است. سلمان گوید: به حضرت فاطمه (علیها السلام) عرض كردم: من بنده ی آزاد شده ی پدر شما هستم (فرمودند: ای سلمان! تو از ما اهلبیتی.)(2) گفتم: پس اجازه دهید یا جو را آسیاب كنم و یا اینكه حسین (علیه السلام) را ساكت نمایم. حضرت فاطمه (علیها السلام) فرمودند: من بر آرام كردن حسین (علیه السلام) تواناترم، تو آسیاب كردن جو را عهده دار

ص: 256

باش. من مقدارى از جو را آسیاب كرده بودم كه اذان و اقامه ی نماز گفته شد، برخاستم و به مسجد رفته، نمازم را با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به جاى آوردم. هنگامى كه از نماز فارغ گردیدم آنچه را كه دیده بودم براى على (علیه السلام) تعریف كردم؛ پس ایشان گریه كرده و خارج شدند و پس از مدّتى بازگشتند در حالى كه می خندیدند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) علّت خندهرا از على (علیه السلام) پرسیدند و ایشان گفتند: نزد فاطمه (علیها السلام) رفتم، او را دیدم كه بر قفا خوابیده و حسین (علیه السلام) بر روى سینه اش به خواب رفته است و آسیابى كه در مقابل ایشان بود به خودى خود، كار مى كرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) لبخندى زده و فرمودند: اى على! تو مى دانى كه خداوند، فرشتگانِ زیادى در زمین دارد كه تا روز قیامت محمّد و آل محمّد را خدمت خواهند كرد.(1) عین این جریان با كمی تفاوت برای جناب اباذر هم اتفاق افتاده است.(2)

در خبری دیگر سلیم بن قیس هلالی مى گوید: به ابن عباس در حالى كه جابر بن عبداللّه انصارى كنارش بود گفتم: آیا هنگام وفات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حاضر بودى؟ گفت: آرى! وقتى بیمارى حضرت شدّت یافت، دستور دادند تا از فرزندان عبدالمطلب، همه ی جوانان بالغ و زن و بچه هایى كه عقلشان مى رسید جمع شوند. پس به همسران خویش فرمودند: از حضور من برخیزید و مرا با اهل بیتم تنها بگذارید. همه ی آنان به جز عایشه و حفصه برخاستند! حضرت نگاهى به آن دو كرده و فرمودند:

ص: 257

مرا با اهل بیتم تنها بگذارید.

عایشه در حالى كه دست حفصه را گرفته بود برخاست و در حالی كه از غضب به خود مى پیچید؛ مى گفت: باشد! تو را با آنان تنها گذاشتیم!. پس سلمان هم برخواست؛ ولی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به او فرمودند:

بنشین كه تو از ما اهلبیتی... (1)آری! درست فهمیدید! بعضی از همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با آنكه مدتی مدید در جوار آن بزرگوار بوده و حتی در بستر، كنار او آرمیده اند؛ از اهلبیت ایشان نبوده اند؛ ولی مردی كه از اصفهان به جزیره العرب رفته و عاشق رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شده، از اهلبیت ایشان محسوب می شود. همه ی اینها نیست مگر به واسطه ی معرفت و عمل.

خَیثَمه جعفى گوید: بر حضرت باقر (علیه السلام) وارد شدم؛ پس به من فرمودند:

ای خیثمه! سلام ما را به دوستان ما برسان و آنها را از این امر آگاه كن كه به الطاف و ثواب هاى خدا نمی رسند مگر به واسطه ی عمل. پیغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند سلمان از ما خانواده است و منظورشان این بود كه او از ماست به خاطر معرفت ما و اقرارش به ولایت ما.(2)

و حضرت صادق (علیه السلام) فرمودند:

سلمان از این رو از جمله علماء شد كه او مردیست از ما خانواده و از این جهت او را در ردیف علماء آوردم.(3)

ص: 258

گفت: هر وقت كه شما بخواهید. پس روزى با او در خلوت نشسته و به او فرمودند: درباره ی لوحى كه آن را در دست مادرم فاطمه (علیها السلام) ، دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دیده اى و آنچه مادرم به تو فرمودند كه در آن لوح نوشته بود، به من خبر ده. جابر گفت: خدا را گواه می گیرم كه من در زمان حیات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خدمت مادرتان حضرت فاطمه (علیها السلام) رفتم و او را به ولادت امام حسین (علیه السلام) تبریك گفتم. در دستشان لوح سبزى دیدم كه گمان كردم از زمرّد است و مكتوبى سفید در آن دیدم كه چونرنگ خورشید (درخشان) بود. به ایشان عرض كردم: دختر پیغمبر! پدر و مادرم قربانتان. این لوح چیست؟ فرمودند: لوحى است كه خدا آن را به رسولش (صلی الله علیه و آله و سلم) اهدا فرموده و اسم پدرم و اسم شوهرم و اسم دو پسرم و اسم اوصیاء از فرزندانم در آن نوشته است و پدرم آن را به عنوان مژدگانى به من عطا فرموده است. جابر گوید: سپس مادرتان حضرت فاطمه (علیها السلام) آن را به من داد. من آن را خواندم و رونویسى كردم...(1)

است. گفتم: اهل كجایی؟ گفت: مردی از اهل قم هستم. چیزى نگذشت كه حضرت صادق (علیه السلام) در حالی كه سوار بر الاغ بودند آمده و پس از ورود به منزل، به ما فرمودند: داخل شوید. بعد رو به من نموده، فرمودند:

ای یونس! گمان می كنم این حرف مرا كه گفتم عیسى بن عبداللّه از ما اهلبیت است قبول ندارى؟

عرض كردم: آرى به خدا قسم! قربانتان شوم؛ زیرا عیسى بن عبداللّه از اهالى قم است (وسید نیست) پس چطور از شما خانواده خواهد بود؟!. فرمودند:ای یونس! عیسى بن عبداللّه از ما است در زندگى اش و پس از مرگش.(1)

و همو نقل كند كه چون عیسى بن عبداللّه قمی از خدمت حضرت صادق (علیه السلام) مرخص شد و رفت؛ امام به خادم خود فرمودند: برو او را برگردان. عیسى برگشت پس سفارش هایى به او نموده و آنگاه فرمودند:

ای عیسى! خداوند در قرآن می فرماید: «وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاة» یعنی اهل خویش را به نماز امر كنید و تو از اهلبیت مایی؛ پس وقتى خورشید به این قسمتِ عصر رسید؛ شش ركعت نماز بخوان. سپس او را وداع نموده و پیشانى اش را بوسیدند و او رفت.(2)

ص: 261

ابوحمزه گوید: سعد بن عبدالملك كه از فرزندان عبد العزیز بن مروان بود و حضرت باقر (علیه السلام) او را سعد الخیر می نامیدند؛ خدمت آن جناب رسید؛ پس شروع كرد مانند زنان مصیبت زده اشك ریختن. امام (علیه السلام) به او فرمودند: چرا گریه می كنى؟ عرض كرد: چرا گریه نكنم و حال اینكه در قرآن مرا از شجره ملعونه(بنى امیه) شمرده اند؟ امام (علیه السلام) فرمودند:

تو از آنها نیستى؛ تو از ما اهلبیتی. مگر نشنیده اى این آیه را كه خداوند از قول ابراهیم نقل می كند: «فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي» یعنی هر كه پیرو من باشد از من است.(1)

است. سپس رو به من كرده و فرمودند: اى حسن! این آیه شریفه را قرائت می كنید: «يا نُوحُ إِنَّهُ لَيسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيرُ صالِحٍ»

عرض كردم... معنى آیه این چنین مى شود كه فرزند نوح از عمل نوح نبود؛ بلكه عمل كسى است كه بدكار بوده است؟ (یعنی پسر نوح حقیقتا فرزند یك انسان بدكردار بوده و حلال زاده نبوه تا واقعاً پسر نوح باشد) آن بزرگوار فرمودند:

البته این طور نیست؛ زیرا آن فرزند از نوح بوده است؛ لیكن چون معصیت خدا كرد خداوند او را از پدرش نفى كرد و همین طور است هر كسى كه (به ظاهر) از ما اهل بیت است؛ ولی خدا را اطاعت نمی كند؛ پس از ما نیست و تو هر گاه خدا را اطاعت كنى از ما اهل بیت خواهى بود.(1)

روایت فوق به طور كامل، مقصود ما را می رساند و ظاهر؛ بلكه نص در مدعای ماست.

شاید زبیر بن عوام در سرلوحه ی این افراد شقاوتمند باشد. او كه هم از بنی هاشم بود و هم از اهلبیت؛ به سبب سوء عمل و عقیده اش از ایشان جدا شد و طینتش متحول گشت. بله! زبیر یكی از كسانی بود كه در دفن حضرت زهرا (علیها السلام) شركت داشت(2)

ص: 266

و گویا از اهلبیت (علیهم السلام) محسوب می شد كه به او رخصتِ مشاركت در این مراسمِ خصوصی را دادند؛ ولی با كمال تأسف، عاقبت به خیر نشده و به چاهِ هلاكت، سقوط كرد. جریان زبیر به ما می فهماند كه امكان سلب شرافت سیادت، در این دنیا وجود داردهمانطوری كه امكان نیل به آن نیز در دسترس است.

ابوبصیر گوید: از امام پنجم حضرت باقر (علیه السلام) شنیدم كه می فرمودند:

زبیر همواره از ما اهلبیت بود تا آنكه پسرش عبداللّه به سن بزرگی رسید. زبیر همان كسی بود كه سرش را تراشید و ندا می داد كه جز با علی (علیه السلام) بیعت نخواهیم كرد و عمر شمشیر او را گرفت و شكست.(1)

به خدا عجیب است كه كسی چون سعد بن عبدالملك كه روزی از بنی امیه بوده بتواند خود را از اهلبیت (علیهم السلام) گرداند و كسی چون زبیر كه روزی از اهلبیت (علیهم السلام) بوده به خاطر سوء اختیارش و تبعیت از فرزند نابكارش از ایشان جدا شده، و دوزخی شود!. پناه به خدا می بریم از بدی عاقبت.

سورة بن كلیب گوید: امام باقر (علیه السلام) راجع به قول خداى عزوجل «و روز قیامت كسانى را كه درباره ی خدا دروغ گفته اند رو سیاه بینى» پرسیدم؛ فرمودند:

منظور كسى است كه بگوید من امامم و امام نباشد. عرض كردم: اگر چه علوى باشد؟ فرمودند: اگر چه علوى باشد. (دو مرتبه با تعجب) پرسیدم: اگر چه از اولاد على بن ابى طالب (علیه السلام) باشد!؟ فرمودند: اگر چه فرزند علی بن ابی طالب (علیه السلام) باشد.(2)

حسین بن مختار گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض كردم: قربانتان شوم! تفسیر این آیه چیست ؟ «روز قیامت كسانى را كه به خدا دروغ بستند می بینى كه روی هایشان سیاه شده». فرمودند:

ص: 267

این آیه درباره ی كسى است كه خود را امام داند و امام نباشد، عرض كردم: اگر چه از فرزندان فاطمه و على (علیهما السلام) باشد؟ فرمودند: اگر چه از فرزندان فاطمه و على (علیهما السلام) باشد.(1)

عده ای از سادات در طول تاریخ، خود را به ناحق امام نامیده و یا دیگران ایشان به این وصفِ مهم خوانده و آنها بدان راضی بوده اند(2). گروهی نیز چون زید، برادر حضرت رضا (علیه السلام) كه جریانش گذشت و یا سادات زیدیّه و حَسنیّه از گذشته تا به حال، بی اجازه ی امامِ خویش بر ضد دستگاه جور، قیام كرده اند؛ اینها همه سلب سیادت گشته و در اصطلاحِ عوام، ناسیّد خوانده شده و محكوم به نارند.

قطعاً كسی كه از ذریه ی فاطمه (علیها السلام) و طینتِ آل اللّه باشد به جهنم نخواهد رفت و چون حضرات معصومین (علیهم السلام) به ایشان وعده ی دوزخ داده اند؛ پس قطعا از این شرافت، مسلوب و طینتشان مبدّل شده است و چون، طینت بهشتی وارد جهنم نخواهد شد؛ پس طینتشان سجینی شده و به دوزخ می روند. عزیزان خواننده از این سخنان تعجب نكنید، همه ی اینها فرمایشات اهلبیت (علیهم السلام) است كه از پیش نظر شما گذشت.

ص: 268

حمزه و محمّد دو فرزند حُمران گفته اند: با گروهى از بزرگان اصحاب امام صادق (علیه السلام) در محضر مقدّس آن حضرت بودیم و پدر ما، حمران بن أعین هم در میان ما بود. ما سخت سرگرم مناظره و بحث بودیم و حمران ساكت بود و هیچ نمى گفت، امام صادق (علیه السلام) به او فرمودند: حُمران چه شده است كه سخنى نمى گویى؟ عرض كرد: سرورم! من با خود عهد كرده ام، در انجمنى كه شما حضور داشته باشید سخن نگویم. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: من به تو اجازه مى دهم كه بگویى، شروع كن (بگو)! آنگاه حُمران گفت: گواهى مى دهم كه نیست معبود بر حقّى جز خدای یگانه كه شریكى ندارد، نه همسرى گرفته و نه فرزندى دارد، و از دو حدّ خارج است: یكى؛ نبودن، و دیگرى شبیه بودن به موجودى. و در افعال بندگان سخن حقّ، بین این دو گفته است (جبر و تفویض) نه جبر است و نه تفویض یعنى اختیار است. و گواهى مى دهم كه محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) بنده و پیامبر اوست، كه فرستاده است وى را همراه با هدایت (كه قرآن، محض هدایت است) و به دین درست (كه اسلام آئین حقّ است) تا آشكار سازد و غالب گرداند آئین خویش را بر همه دین ها، و احكام آنها را منسوخ سازد، هر چند مشركان مایل نباشند، و گواهى مى دهم كه بهشت حقّ است و آتش جهنّم حقّ، و بر انگیخته شدن پس از مرگ حقّ است، گواهى مى دهم كه یقینا حضرت على (علیه السلام) حجّت خداست بر مخلوقش، و مردم نمى توانند آن را نادیده بگیرند و پس از او حسن (علیه السلام) ، و بعد از او حسین (علیه السلام) سپس علىّ بن الحسین (علیه السلام) ، بعد محمّد بن على (علیه السلام) ، و پس از ایشان شما، اى سرور من، امام و حجت خدایید!. وقتى سخنش به اینجا رسید حضرت صادق (علیه السلام) فرمودند:

مقیاس حقّ، مقیاس حُمران است، و ادامه دادند: اى حُمران «مِطمَرى» بین خودت و جهان كشیدى. گفتم: آقاى من «مِطمَر» چیست؟ فرمودند: شما آن را (شاقول یا) ریسمان بنّایى مى نامید. پس هر كسی كه تو را در این امر مخالفت نماید، زندیق و بى دین است. حمران

ص: 269

گفت: و اگر چه نژاد او به حضرت على (علیه السلام) و فاطمه (علیها السلام) برسد؟ امام (علیه السلام) فرمودند: حتّى اگر تبارش محمّدى و علوی و فاطمی باشد.(1)

خلاصه ی گفتار ما در این بخش، چنین شد كه در عالم ذرّ هر كه به محبت حضرت زهرا (علیها السلام) ، شوهر و فرزندانشان سبقت گرفت؛ خدا او را در صلب ایشان قرار داد و در این دنیا به شرف سیادت نائل شد. حال اگر در این دنیا همان راه را طی نمود كه خوشا به حالش؛ اما اگر مسیر را كج رفت و میثاق را فراموش نمود، امكان اینكه سیادت از او سلب و ندای "انه ليس من اهلك" بر او سر داده شود وجود دارد؛ پس طینتش را تبدیل كرده و در قیامت با محمد و آل او (علیهم السلام) نخواهد بود. شیعیانی هم كه در عالم ذرّ از مسابقه ی محبت حضرت زهرا (علیها السلام) عقب افتادند، بدانند كه هنوز در دنیا امكان الحاق به سادات آل محمد (علیهم السلام) وجود دارد و به همان كیفیتی كه از كسی سلب سیادت می شود، امكان اعطای سیادت نیز وجود دارد. آنهایی كه در این دنیا، كم كاری عالم ذرّ را جبران نمایند، امكان الحاقشان به شجره ی طیبه ی اهلبیت (علیهم السلام) میسور خواهد بود و این الحاق، مشخص نخواهد شد مگر به استماع از امام (علیه السلام) پس از ظهور و یا در سرای قیامت كه ندای "أَينَ الفاطميُّون" سر داده شود.

ص: 270

قوتش به نور اعمال نیكو، زبانش به نور صداقت، دین و عقیده اش به نور بصیرت وآگاهی، چشمش به نور بینایی حقایق، گوشش به نور حكمت و دوست داشتنش، منوّر به نور محبت محمد و آل محمد (علیهم السلام) نورانی شود. این است راه نجات؛ پس به تحصیل این نورها باید بكوشیم.

ص: 272

ائمه اطهار (علیهم السلام) كه خود یكی از میثاق های عالم ذرّ بوده اند؛ به عنوان شاهدان خلقت نیز در آن عالم حضور داشته، و به همین دلیل، علومی در آن سرا به ایشان عطا شده كه دیگران از داشتن آن محروم بوده اند. یكی از این علوم، شناختن دوستان از دشمنانشان، در آن عالم است. به تعبیر دیگر چون ایشان در عوالم پیشین، به عنوان شاهدان خلق، حاضر بوده اند، دیده اند چه كسی كدام میثاق را پذیرفته و چه كسی از چه طینتی آفریده شده است.

امام صادق (علیه السلام) از جدّ اطهرشان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت كردند كه ایشان فرمودند:

خدا امت مرا در عالم طینت برایم مجسّم كرد، و نام هاى ایشان را به من آموخت، چنان كه همه نام ها را به آدم آموخت، آنگاه پرچمداران (امامان، پیشوایان و زمامداران هر زمان) بر من گذشتند و من براى على (علیه السلام) و شیعیانش آمرزش خواستم و پروردگارم یك مطلب را درباره ی شیعیان على (علیه السلام) به من وعده داد. عرض شد: یا رسول اللّه! آن مطلب چیست؟ فرمودند: آمرزش براى ایمان آورندگانشان، و درگذشت از گناهان، براى كوچك و بزرگشان، و اینكه گناهان ایشان به حسنه و ثواب مبدل شود.(1)

ص: 274

و همان بزرگوار، روزى در جمعى از اصحاب خویش دو بار فرمودند:

خداوندا! برادران مرا به من نشان بده. اصحاب عرض كردند: یا رسول اللّه! مگر ما برادران شما نیستیم؟ حضرت فرمودند: نه! شما اصحاب من می باشید. برادران من، مردمى در آخر الزمان هستند كه به من ایمان می آورند، با این كه مرا ندیده اند. خداوند آنها را با نام و نام پدرانشان، پیش از آن كه از صلب پدران و رحم مادرانشان بیرون بیایند، به من شناسانده است. پایداری آنها بر دین خود، از صاف كردن درخت خاردار با دست در شب ظلمانى، دشوارتر است و یا مانند كسى است كه پاره اى از آتش را در دست نگاه دارد. آن ها چراغ هاى شب تار می باشند. پروردگار، آنان را از هر فتنه تیره و تارى نجات می دهد.(1)

امام عزیزتر از جان؛ یعنی حضرت ابوالحسن الرضا «علیه آلاف التحیة و الثناء» نیز از قول جدّشان حضرت باقرالعلوم (علیه السلام) فرمودند:

تمام امت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر ایشان در عالم طینت عرضه شدند؛پس همه ی ایشان را به نام و نام پدر و خلق و خو شناختند.

راوی گوید: خدمت آن حضرت عرض كردیم: فدایتان شویم آیا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) همه ی امت را از ابتداء تا انتهاء، دیده اند؟ فرمودند:

جدّم حضرت باقر (علیه السلام) اینگونه فرموده اند.(2)

ص: 275

و همچنین شكافنده ی علوم اولین وآخرین؛ یعنی حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:

حضرت رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) به امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: خداوند متعال امتم را در حالی كه در عالم طینت بودند، به من نشان داد و اسامی ایشان را به من تعلیم داد؛ آنطور كه به آدم، اسماء را آموخت؛ پس پرچمداران (پیشوایان و تابعانشان) از مقابل من عبور كردند و من برای تو و شیعیانت استغفار كردم.(1)

امام صادق (علیه السلام) هم فرمودند:

مردی به امیرمؤمنان علی (علیه السلام) عرض كرد: من شما را دوست می دارم. امام به او فرمودند: دروغ می گویی! دومرتبه عرض كرد: نه به خدا قسم! من شما را دوست دارم و ولایت شما را به دل دارم. باز آن حضرت به او فرمودند: دروغ می گویی! گفت: سبحان اللّه! من برای شما قسم می خورم كه شما را دوست دارم و شما می فرمایید كه دروغ می گویم؟! حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به او فرمودند: آیا نمی دانی كه خداوند دوهزار سال پیش از آفرینش بدن ها ارواح را آفریده و آنها را در هوا ساكن ساخت؛ پس ایشان را بر ما اهلبیت عرضه نمود و به خدا قسم هیچ روحی آنجا نبود مگر آنكه ما بدنش را می شناسیم و من

ص: 276

تو را در آنجا ( در زمره محبینمان) ندیدم، پس كجا بودی؟. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: در آتش بوده است.(1)پنجمین امام معصوم؛ حصرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

خداوند، میثاق شیعیان ما را از صلب آدم گرفته است و ما از آن میثاق، محبت دوستانمان را می شناسیم گرچه به زبان، خلافش را آشكار كنند و به دشمنی دشمنانمان نیز عارفیم و لو اینكه ظاهراً دوستی ما را ابراز نمایند.(2)

ص: 277

ص: 278

واقعه ی عظیم عالم ذر، با آن همه عجایب فراوانش برای عده ای، چیزی چون افسانه و خیالات بوده و باور پذیری اش را برای ایشان ناممكن ساخته است. درست به همین دلیل و به خاطر عدم ایمان راسخ به فرمایشات عترت طاهره (علیهم السلام) ، به قصد انكار آن مراسم باشكوه، به توجیهات و اشكالاتی چنگ زده تا بتوانند این عدم تصدیق خویش را موجّه جلوه دهند. در ذیل به ذكر بعضی از این اشكالات پرداخته و با استعانت از حضرت رب العالمین و طلب یاری از خلیفه ی او؛ حضرت ولی اللّه الاعظم (علیه السلام) پاسخی در خور، برای آنها بیان خواهیم كرد.

را دیده ایم كه برای خودمان نیز تصدیق می كنیم وگرنه ممكن بود همین را هم منكر شویم. بسیاری از ما، وقایع مهم زندگی خویش را با آنكه در همین دنیا اتفاق افتاده از یاد برده ایم و وقتی در یك فیلم و یا تصویر، آنها را می بینیم باور نمی كنیم كه انجام دهنده ی این افعال، خودِ ما هستیم. پس فراموش كردن چیزی دلیل بر نبود آن نیست. از دیگر سوی، خدای متعال درباره ی مجرمین در روز قیامت می فرماید:

«يوْمَ ينْفَخُ فِي الصُّورِ وَنَحْشُرُ الْمُجْرِمِينَ يوْمَئِذٍ زُرْقًا يتَخَافَتُونَ بَينَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْرًا نحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يقُولُونَ إِذْ يقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا يوْمًا»(1)

روزى كه در صور دمیده مى شود و در آن روز مجرمان را كور برمى انگیزیم. میان خود به طور پنهانى با یكدیگر مى گویند شما (در دنیا) جز ده روز بیش نمانده اید ما داناتریم به آنچه مى گویند آنگاه كه نیك روش ترین آنان مى گوید بیش از یك روز نمانده اید.

در جای دیگر می فرماید:

«وَيوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَيرَ سَاعَةٍ كَذَلِكَ كَانُوا يؤْفَكُونَ »(2)

و روزى كه رستاخیز بر پا شود مجرمان سوگند یاد مى كنند كه جز ساعتى در این دنیا درنگ نكرده اند.

و در آیه ای دیگر درباره ی همه كسانی كه محشور می شوند می فرماید:

«يوْمَ يدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ وَتَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلا» (3)

روزى كه شما را فرا مى خواند پس در حالى كه او را ستایش مى كنید اجابتش مى نمایید و مى پندارید كه جز اندكى [در دنیا] نمانده اید.

و فرموده :

ص: 281

«كَأنَّهُمْ يوْمَ يرَوْنَهَا لَمْ يلْبَثُوا إِلَّا عَشِيةً أَوْ ضُحَاهَا»(1)

روزى كه آن(قیامت) را مى بینند گویى كه آنان جز شبى یا روزى در دنیا درنگ نكرده اند.

مضمون مشترك تمام آیات فوق این است كه چون انسان ها از این دنیا بروند و روز قیامت محشور شوند، گمان كنند كه جز ساعتی در این دنیا نبوده و اكثر وقایع زندگی خویش و روزها و شب هایش را از خاطر ببرند، منكر اعمال خویش شده و پس از شهادت شاهدان و دیدن اعماشان (فمن يعمل مثقال ذره خيرا يره و...) آنها را به یاد آورند؛ حال می توان گفت كه چون این دنیا و كردار خویش را فراموش كرده اند؛ پس دنیایی وجود نداشته و ایشان در آن مرتكب اعمالی نشده اند؟!

دقت فرمایید! از این آیات معلوم می شود كه سختی سفر از عالمی به عالم دیگر در محفوظات انسان، تأثیر گذاشته و او را سردرگم می كند. یاسر، خادم حضرت رضا (علیه السلام) گوید: آن حضرت فرمودند:

ترسناك ترین موقعیت ها براى انسان، سه موقعیت است: روزى كه زاده مى شود و از شكم مادرش خارج مى گردد و دنیا را مى بیند، و روزى كه مى میرد و آخرت و اهل آن را مشاهده مى كند، و روزى كه مجدّدا زنده مى شود و احكامى را مى بیند كه در دار دنیا ندیده بود.(2)

نتیجه ی این فرمایش حضرت رضا (علیه السلام) این است كه عبور از یك عالم به عالم دیگر سخت ترین اوقات بر بنی آدم است و شاید به همین دلیل، انسانی را كه هشتاد سال در این دنیا، اقرار و اعتراف به ربوبیت خدا و رسالت نبی اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نموده، هنگام مرگ و زمان تدفین و پس از خاكسپاری، بارها تلقین كنند كه بگو خدای من، اللّه جل جلاله و رسول من، محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است. بله! سختی سفر قیامت با او كاری كرده كه چه بسا تمام

ص: 282

عقایدش را بالاخص اگر فقط بر زبان بوده و در دل رسوخ ننموده، فراموش كرده وزبانش از بیان عقایدی كه هر روز بارها آن را تكرار می كرده الكن شده است.

بعضی از ما انسان ها به خاطر غافلگیر شدن در یك حادثه ی سخت، حتی خویشتنِ خویش را از یاد می بریم؛ چه رسد به اینكه سفری سخت، پشت سر گذاشته و وارد عالمی جدید شویم. پس همانطور كه هنگام مرگ، برخی دانسته های خویش را از یاد می بریم و در قیامت، دنیا را فراموش می كنیم؛ ممكن است زمان به دنیا آمدن، عوالم پیشین را از یاد برده باشیم و این چیزی محال و غیر طبیعی نیست.

اما جواب حَلّی این كه چرا ما عالم ذرّ را به یاد نمی آوریم این است كه اصلا خدای متعال به حكمت كامله اش چنین اراده فرموده كه ما آن عالم را فراموش كرده و به یاد نیاوریم و از این اراده اش در آیات قرآن سخن به میان آورده است:

«وإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ»(1)

و هنگامى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت كه آیا پروردگار شما نیستم گفتند چرا گواهى دادیم تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این [امر] غافل بودیم.

اصلاً بنا نبوده كسی در دنیا آن را به یاد آورد؛ بلكه اراده ی مقدس او بر این امر مقرر گشته كه مردم در قیامت، روز اَلست را به خاطر بیاورند.

زراره گزارش دهد كه از مفسر واقعی قرآن؛ یعنی حضرت امام صادق (علیه السلام) درباره ی آیه «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِی آدَمَ» پرسیدم، فرمودند:

حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) اولین كسی بودند كه پاسخ خدا را داده و گفتند: بلی. عرض كردم: آیا مردم، خدا را بالعین دیدند؟ فرمودند: معرفت در

ص: 283

دل ایشان ثبت شد؛ ولی (جریان) میثاق را از یاد ایشان برده اند وروزی به خاطر آورند و اگر آن عهد و میثاق نبود، كسی خالق و رازقش را نمی شناخت.(1)

بنای الهی این بوده كه مردم، عوالم پیشین را فراموش كنند؛ گرچه روزی به یاد خواهند آورد "و آن روز، یوم الحساب است نه یوم العمل" تا بتوانند با اختیار خویش در این دنیا مسیر خیر و شرّ را انتخاب كرده و بپیمایند. در نتیجه، پرسشِ سؤال كننده كه بپرسد چرا ما عالم ذرّ را به یاد نمی آوریم، مثل این است كه سؤال کند: چرا روز، روشن و یا چرا خورشید، تابان است و... اصل اراده ی خدا از همان روز بر اساس اعلامی كه فرموده به فراموش كردن عالم ذرّ در دنیا بوده و تبیین آن روز و جزئیاتش را به عهده ی كسانی گذاشته كه نخواسته فراموش كنند و همه چیز را با دقت دیده و شاهد همه ی ریزه كاری هایش بوده اند. آل محمد (علیهم السلام) كه عوالم پیشین را دیده اند برای ما از اسرارش سخن گفته و كمی از پرده هایش را بالا زده اند؛ حال ما معترضانه می پرسیم: چرا ما آن روز را فراموش كرده ایم؟.

مردم در عالم ذرّ چگونه پاسخ دادند با آنكه ذره بودند؟ امام (علیه السلام) فرمودند: خدا در عالم میثاق در آنها چیزی قرار داد كه چون از آنها بپرسند بتوانند پاسخ گویند.(1)یعنی خدا قدرت كلام و انتخاب را به ایشان داده بود و به آنها توانایی سخن گفتن را عطا كرده بود تا بتوانند در برابر سؤال: اَلستُ بربكم ؟ بگویند: بلی.

در حدیث دیگری همو گوید كه به امام صادق (علیه السلام) عرض كردم: به من درباره ی ذرّ هنگامی كه خدا از آنان بر خودشان گواهی گرفت، خبر دهید كه آنان گفتند: بلی! امّا برخی از آنان خلاف آن را در دل داشتند. آنان چگونه توانستند در آنجا پاسخ دهند و چگونه سخن گفتن آموخته بودند؟ فرمودند:

همانا خدا چیزی را در آنان قرار داد كه اگر از آنان بپرسد، جواب دهند.(2)

در نتیجه بر خلاف گفتار فلاسفه و متفلسفه و امثال آنها كه زیر بار پذیرش عالم ذرّ نمی روند و تمام سعی خویش را مبذول می كنند تا آیات و روایات را به تأویلات خودپسندشان توجیه كنند؛ حضرات ائمه (علیهم السلام) آن را با همین كیفیت پذیرفته و بدون تأویل و توجیه، وجودش را با تمام جزئیات از جمله انتخاب و سخن گفتن با خدا اثبات می كنند.

«وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَكَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ »(1)و هنگامى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریه ی آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت كه آیا پروردگار شما نیستم گفتند: آری! گواهى دادیم. تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این [امر] غافل بودیم. یا بگویید پدران ما پیش از این مشرك بوده اند و ما فرزندانى پس از ایشان بودیم آیا ما را به خاطر آنچه باطل اندیشان انجام داده اند هلاك مى كنى.

در این آیه به وجود دو حكمت برای ایجاد عالم ذرّ استناد می كند:

الف: مبادا روز قیامت بگویید ما غافل بودیم و كسی نبود كه خدا را به ما معرفی كند.

ب: برای اینكه نگویید پدران ما پیش از این مشرك بوده اند و ما فرزندانى پس از ایشان بودیم و از روی ناچاری از پدرانمان تبعیت كردیم.

در حقیقت، خدای متعال عالم ذرّ را برپا نمود تا حجت برهمگان تمام شده و هیچ عذری باقی نماند. كاری هم كه انبیاء عظام (علیهم السلام) انجام می داده اند؛ یكی: یادآوری پیمان عالم ذر، و دوم: نشان دادن راه صحیح بندگی به بندگان بوده است. از اینجا معلوم می شود كه خداوند مهربان در عالم ذرّ تمام راه های فرار را بر بندگانش بسته، با ایشان سخن گفته و خود را به ایشان شناسانده است تا كسی در قیامت عذر و بهانه ای برای عدم شناخت پروردگار نداشته باشد.

این دنیا توانایی تغییر وضع موجود را ندارند و هركاری كه بكنند چون از طینت علیّین و یا سجّین سرشته شده اند؛ جبراً به بهشت و یا به دوزخ خواهند رفت. ایشان در ادامه اشكال خویش می گویند: اگر اینگونه باشد كه خدای عزوجل در عالم ذرّ اول، بدن هایی از گل آفرید و برخی از آنها را از گل بهشت و برخی دیگر را از گل جهنم سرشت؛ و سپس به هركدام روحی از ارواح را دمید و فرمود آنهایی كه از گل بهشتی اند، عاقبت به جنت وارد شده و آنهایی كه از گل دوزخی اند به جهنم خواهند رفت؛ نتیجه اش پذیرفتن جبر و نفی اختیار بشر در این دنیاست. با این اوصاف پذیرفتن چنین عالمی امكان پذیر نمی باشد؛ زیرا اگر چنین باشد، انسان در این دنیا بیهوده آفریده شده و قدرت تغییر سرنوشت خویش را ندارد و چون همه ی این امور، باطل است؛ بالنتیجه اعتقاد به عالم ذرّ حداقل با این كیفیت، غیر سازنده بوده و خالی از اشكال نیست. این خلاصه ی گفتار منكرین عالم ذرّ است كه با تمسك به قبح جبر، عوالم پیشین و روایات ائمه (علیهم السلام) را انكار می كنند؛ در حالی كه باید به ایشان عرض شود كه شما كلمات حضرات معصومین (علیهم السلام) را درست نفهمیده و دقت كافی ننموده اید. ما در اینجا به یاری پروردگار، پاسخ این شبهه را داده و از او می خواهیم كه معرفتی به معارفمان بیافزاید.

ترسیدند و داخل نشدند. در آنجا فرمانبردارى و نافرمانى منعقد شد؛ پس نه این دسته توانند از آنها باشند و نه آنها توانند از اینها باشند.»

نظیر این فرمایشات در چندین حدیث آمده است و ما آنها را در فصل سوم كه پیرامون عالم ذرّ اول بود نقل نمودیم. جمله ای كه در این قبیل روایات باعث به وجودآمدن توهّم جبر شده، همین كلامی است كه ما زیر آن خط كشیده ایم؛ یعنی این سخن كه فرمودند: پس از آنكه خدا بدن ها را سرشت دیگر كسی نمی تواند از اصحاب الیمین جزو اصحاب الشمال و یا بالعكس شود.

نكته ی مهمی كه باید همه ی عزیزان بدان توجه كنند این است كه با یك یا چند روایت نمی توان مقصود اهلبیت (علیهم السلام) را فهمید و یا درباره ی موضوعی ابراز نظر كرد. آری! در این روایت چنین فرموده اند؛ ولی قطعاً منظور حضرات معصومین (علیهم السلام) این نبوده كه مردم در این دنیا از نعمت اختیار محروم اند و یا اینكه قدرت تغییر سرنوشت خویش را ندارند؛ بلكه منظور ایشان با توجه به سایر آیات و روایات چیز دیگری است. از آن رو كه در آیات فراوان قرآن كریم و اخبار معصومین (علیهم السلام) بر این نكته تأكید شده كه دنیا محل آزمایش و ابتلاست و دنیا مزرعه ی آخرت است و انسان در این دنیا نه مجبور است و نه امور كاملا به او تفویض شده؛ بلكه مختار است؛ به این نتیجه می رسیم كه انسان ها در این دنیا مختارند كه بهشت را اختیار كنند یا جهنم را و هرگز چیزی نمی تواند ایشان را جبرا بهشتی یا جهنمی كند. با این اوصاف؛ پس معنای كلام امام صادق (علیه السلام) درباره ی عالم ذرّ اول چه می شود؟ برای رسیدن به پاسخ باید به چند نكته توجه كنیم:

1- منظور و مقصود امام (علیه السلام) این است كه این دو طینت از هم جدا، و نیكان و بدان ذاتا از هم ممیّزند.

2- اینكه امام (علیه السلام) فرموده اند كسی از این دسته به آن دسته و بالعكس نخواهد رفت تا زمانی است كه طینتشان عوض نشده است و قطعا كسی كه طینتش از سجین است نمی تواند از دسته ی علیین شود و كسی كه طینتش از علیین است نخواهد توانست از سجین باشد مگر آنكه طینتش عوض شود؛ پس امكان جابجایی ندارند مگر آنكه اصلاح شوند. لذا اینكه حضرت صادق (علیه السلام) فرمودند: كسی از اینها جزو آنها نشود معنایش این است كه تا از اینها باشد و طینتش جهنمی باشد از آنها نشود.

ص: 288

3- منظور امام (علیه السلام) آن است كه فقط خدا می تواند آنها را جا به جا كند و طینتشان را تغییر دهد همانطور كه در ابتدای امر هم او بود كه این طینت ها را سرشت و ذاتشان را آفرید. در قرآن كریم آیات فراوانی هست كه هدایت و ضلالت را منحصرا در ید قدرتخدا دانسته و بس.

مَنْ يضْلِلِ اللّه فَلَا هَادِي لَهُ (1). لَيسَ عَلَيكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللّه يهْدِي مَنْ يشَاءُ (2). وَمَنْ يضْلِلِ اللّه فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ(3) وَاللّه لا يهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ(4) و...

خلاصه ی استفاده ی ما از این آیات این است كه اگر خدا كسی را گمراه كند، هدایتگری برای او نباشد و خدا قوم فاسق را هدایت نمی كند. حال آیا می توان گفت كه چون خدا فاسقین را هدایت نمی كند و بدین دلیل كه اگر خدا كسی را هدایت نكند، هدایتگری ندارد؛ پس در نتیجه فاسقین مجبورند تا گمراه باشند؛ چرا كه خدا كه هدایتشان نكرده و هدایتگر دیگری هم وجود ندارد؟.

جواب این است كه این آیات درصدد بیان این نكته است كه اولا هدایت صرفا مخصوص پروردگار است و ثانیا تا كسی فاسق باشد خدا او را هدایت نمی كند؛ زیرا فاسق می خواهد گناه كند و اگر خدا او را هدایت كند باید اختیار او را سلب نماید؛ لذا تا زمانی كه فاسق است او را هدایت نمی كند؛ مگر آنكه دست از فسق برداشته و بخواهد كه هدایت شود.

در بحث ما نیز جواب به همین شكل می باشد؛ یعنی گروه خوبان از بدان متمایزند و جا به جا نخواهند شد مگر آنكه كسی از خوبی دست بكشد و یا كسی از بدی توبه كند و طینتشان تغییر یابد و این تغییر دادن طینت در دنیا فقط به دست خداست و ظاهرا این همان چیزی است كه امام (علیه السلام) در صدد بیانش بوده اند. واللّه و قائله اعلم

ص: 289

همانا خدا چیزی را در آنان قرار داد كه اگر از آنان بپرسد، جواب دهند.(1)

اینكه امام (علیه السلام) فرمودند: "خدا چیزی را در آنان قرار داد كه اگر از آنان بپرسد بتوانند جواب دهند." ظاهراً منظورشان همین قدرت فهم، تعقل و انتخاب است.

در روایت دیگر امام صادق (علیه السلام) در ضمن بیان حدیث عالم ذرّ فرمودند:

خدای متعال فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ آیا محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نبی شما نیست ؟ آیا علی و امامان پس از او (علیهم السلام) ائمه شما نیستند.؟ پس همگی بر مبنای اقرار، پاسخ دادند: بلی! ولی بعضی از ایشان در دل، اقرار به ربوبیت خدا نموده و لكن به رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامت ائمه اقرار نكردند و ایشان قومی از یهود و نصاری هستند. و بعضی نیز به خدا و رسول او ایمان آورده؛ ولی امیرالمؤمنین و ائمه (علیهم السلام) را تصدیق نكردند و ایشان همین جمعیت زیاد و خلق كثیر ناصبی هستند. و بعضی به خدا و رسول و ائمه (علیهم السلام) قلبا ایمان آورده، و تصدیقشان كردند، كه اینان همان شیعیانی هستند كه ولایت آل محمد (علیهم السلام) را پذیرفته و از دشمنان ایشان بیزارند. اما گروهی هم با آنكه زبانی اقرار كردند؛ ولی قلبا نه خدا و نه رسول و ائمه را تصدیق نكردند و ایشان همان زنادقه و طبیعتگراها و كفارند. پس همگی اینگونه به دنیا آمدند مگر آنكه در عالم دنیا چیزی را اظهار می كنند كه در عالم ذرّ پنهان كرده بودند.(2)

ص: 292

این روایت نیز تاییدی است بر عرض سابق ما كه گفتیم درجات عوالم پسین به اختیار ما در عوالم پیشین بستگی دارد؛ یعنی در آن عالم بود كه عده ای اختیار كردند رسالت را و برخی عزمشان راسخ تر بود و به همین دلیل به درجه ی اولی العزم نائل شدند، گروهی نیز به محبت حضرت زهرا (علیها السلام) سبقت گرفتند و از سادات شدند و جمعی شهادت را اختیار كردند و در دنیا به فیض شهادت نائل شدند. جمع كثیری زندیق و كافر گشته و جماعتی قلیل نیز شیعه ی آل محمد (علیهم السلام) شدند. همه ی اینها اختیاراتی بود كه مردم در عوالم پیشین نموده و ثمره اش را در دنیا مشاهده كردند. با وجود آنكه جبری كه مبتنی بر اختیار باشد؛ حقیقتا جبر نیست؛ ولی باز هم كسی در این دنیا مجبور نمی باشد تا بر همان عهد و پیمان عالم ذرّ باقی بماند و می تواند آن را زیر پا نهاده و یا از دیگر سوی می تواند اشتباهات عوالم قبل خویش را جبران نماید و از خدا بخواهد كه طینتش را اصلاح كند و او چنین خواهد كرد.

خدا مؤمنین را در عالم میثاق، رنگ ولایت زده است.(1)

با این بیانِ نورانی حضرت صادق (علیه السلام) معلوم می شود آنچه كه خوبان را از بدان در عالم ذر، متمایز ساخته است رنگ آمیزی پروردگار بوده است. این رنگ آمیزی خدا بر ذات مردم؛ یعنی بر همان خاك ایشان واقع شده و معلوم است كه این حالت، عَرَض و قابل تغییر است. در روایات دیگر از این نگارگری پروردگار با تعبیر دیگری یاد شده و آن جاری ساختنِ آب شور و تلخ و یا آب شیرین و گوارا بر خاك اصلی انسان هاست.

زراره نقل كند كه امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

اگر مردم می دانستند، آغاز آفرینش چگونه بوده، هرگز حتی دو تن با یكدیگر (در امر دین) دچار اختلاف نمی شدند. همانا خداى عزوجل پیش از آنكه مخلوق را بیافریند، فرمود: آبى گوارا پدید آى! تا از تو بهشت و اهل طاعت خود را بیافرینم، و آبى شور و تلخ پدید آى! تا از تو دوزخ و اهل معصیتم را بیافرینم؛ سپس به آن دو دستور فرمود تا آمیخته شوند، از این جهت است كه مؤمن، كافر زاید و كافر، مؤمن. آنگاه گلى را از صفحه زمین برگرفت و آن را به شدت مالش داد، به ناگاه مانند مورچگان به جنبش در آمدند؛ سپس به اصحاب الیمین فرمود: به سلامت به سوى بهشت، و به اصحاب الشمال فرمود: به سوى دوزخ، و باكى هم ندارم... .(2)

راوی نقل می كند:

ص: 294

امام صادق و یا امام كاظم (علیه السلام) فرمودند: خداوند به آبی فرمود: گوارا و شیرین باش كه از تو بهشتم و اهل اطاعتم را می آفرینم و به آبی فرمود: شور و تلخ باش كه از تو آتش و اهل معصیتم را می آفرینم؛ سپس آن دو آب را بر گِل جاری ساخت. سپس مشتی با دست راست گرفت و آنها را مانند ذرّه هایی آفرید. سپس آنها را برخودشان گواه ساخت؛ و فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ و اطاعت من بر شما واجب نیست؟ گفتند: آری!...»(1)

مرحوم علامه مجلسی «رضوان اللّه علیه» در توضیح این روایات فرموده است: «نتیجه این اخبار این است كه اگر ایشان در عالم ظلال و ارواح به ولایت، اقرار كرده بودند؛ خداوند ارواح ایشان را در اجسادی قرار می داد كه از آب گوارا ایجاد شده بودند؛ پس منشأ اختلاف در طینت، همان اولین تكلیف در عالم ارواح هنگام اخذ میثاق است.»(2)

روایتی كه علامه مجلسی بدان اشاره كرده، حدیثی است كه سماعه از امام صادق (علیه السلام) نقل كرده است. جناب سماعه گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم كه درباره ی آیه «و اگر بر راه استقامت می ورزیدند به ایشان آب گوارا می نوشاندیم» می فرمودند:

منظور استقامت بر ولایت در اصل خلقت است، زمانی كه در عالم ارواح بودند، همان وقت كه خدا میثاق بنی آدم را گرفت. مقصود آن است كه اگر بر ولایت استقامت می ورزیدند آبی گوارا به ایشان می نوشاندیم؛ یعنی ارواح ایشان را در آبی شیرین و گوارا قرار می دادیم.(3)

ص: 295

نكته ی مهم این روایت آن است كه فرموده اند: اگر در عالم ارواح، بر ولایت، استقامت ورزیده بودند، ارواح ایشان را در آبی گوارا قرار می دادیم. همانطور كه در اخبار فصل های پیشین خواندیم؛ خدا پس از خلقت ارواح، برای هر یك از آنها بدنی آفرید كه بعضی از آن بدن ها را با آب گوار ا و بعضی را با آب تلخ و شور آمیخت و دسته ی اول را سعداء یا اصحاب الیمین و دومین را اشقیاء و یا اصحاب الشمال نامید. در نتیجه ی این روایات، به این باور می رسیم كه در عالمِ ارواح، خدا ایشان را به ولایت آزمود و عده ای كه از آن آزمون، سربلند خارج شدند را در بدن هایی قرار داد كه با آب گوارا آمیخته بود و ارواح دیگر را در بدن هایی قرار داد كه با آب تلخ، ممزوج ساخته بود. به هر حال اینكه در عالم ذر، چه كسی به چه بدنی تعلق یابد حاصل عملكرد او در عالم ارواح بوده است و این خود به خوبی، نفی جبر كرده و دلیلی بر وجود اختیار در عوالم پیشین است؛ زیرا اگر در عالم ارواح، اختیاری برای قبول یا ردّ چیزی نبود و مردم چاره ای جز پذیرش و یا استقامت بر ولایت، نداشتند؛ عرضه كردن و آزمودن، امری عبث و بیهوده بوده و خدای حكیم از انجام چنین كاری پاك و منزه است. به خوبی از این روایت و امثال آن بر می آید كه در عالم ارواح، خدا امری را به ارواح عرضه داشته و آنها به اختیار و میل پذیرفته و یا انكار كرده اند و در نتیجه ی همین رفتار، خداوند در عالم ذر، بدنی و یا طینتی متناسب با عملكردشان به ایشان ارزانی كرده و دوباره به ایشان فرصت شركت در آزمون داده و این فرصت را باز به ایشان در دنیا عطا كرده است.

داده و مى گویند: با ما باش و سپس او را كنار حوض كوثر آورده و از آن به او مى نوشانند و سپس به هر كسى كه او بخواهد و دوست داشته باشد نیز مى آشامانند....(1)

این روایت نورانی كه از نظر متن و سند، هیچ شائبه ای ندارد كاملاً در مقصود ما صراحت دارد. امام صادق (علیه السلام) در این بیان شریف فرموده اند كه امكان اصلاح طینت در این دنیا وجود دارد و وقوع آن حتی برای یك بار؛ امكان وقوعش را ثابت كرده و امر را از استحاله خارج می كند.

شما خانواده پیامبر را دوست دارم و از دشمن شما بیزارم؛ ولكن گرفتار درد بزرگى شده ام و به خانه خدا پناه آورده ام تا برطرف شود. در این موقع اشكهایش سرازیر شده و خود را روى قدم هاى حضرت صادق (علیه السلام) انداخت و مرتب سر و پاهاى آن جناب را می بوسید و امام (علیه السلام) خود را كنار می كشیدند (كه نبوسد ولی او به كارش ادامه می داد). پس دل امام به حال اوسوخت و اشكشان جاری شد. آنگاه روى به حاضرین نموده فرمودند:

این برادر شماست و به شما پناه آورده؛ پس دست هاى خود را بلند كنید تا برایش دعا كنیم و خود حضرت صادق (علیه السلام) نیز دستان مبارك خود را بلند كرده و شروع به دعا كردن نمودند و فرمودند:

«خدایا! طینت پاكى آفریدى و از آن سرشتِ پاك، طینت دوستان و دوستانِ دوستان خود را قراردادى. اگر بخواهى دردها را از این شخص برطرف كنى می توانى. خدایا! ما پناهنده به خانه ات شده ایم كه هر چیز بدان پناه می برد این مرد نیز به ما پناه آورده است. اى خدایى كه در نور عظمت خود محجوب شده ای! من از تو درخواست می كنم به حق محمّد و على و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) اى فریادرس هر بیچاره و گرفتار و غمگین دردمند! كه او را از این گرفتارى به واسطه ی ما نجات بخش. و آن چه را كه بر طینت او مقدر كرده ای به لطف و كرمت محو فرما و غم و اندوه را از او زائل گردان یا ارحم الراحمین.!»

دعا كه تمام شد آن مرد، راه خود را گرفت و رفت؛ ولی هنوز به درب مسجد نرسیده بود كه با گریه برگشت و گفت: خدا بهتر از همه می داند كه نمایندگى خود را به كه بسپارد. به خدا سوگند! به در مسجد نرسیده بودم كه تمام ناراحتی من از بین رفت و ذره ای از آن را در خویشتن احساس نمی كنم.(1)

ص: 299

این خبر نیز مؤید خوبی برای ادعای ما مبنی بر امكان تبدیل طینت در دنیا بوده وهمانطور كه عرض شد وقوع یك امر، بهترین دلیل برای امكان آن است و اینكه می بینیم طینت كسی به خاطر حُسن عملش، تغییر یافته، به بالاترین درجه ی ممكن الوصول؛ یعنی طینت انبیاء (علیهم السلام) می رسد و یا با دعای امام (علیه السلام) آلودگی هایش زائل می شود؛ و یا كسی از اهلیّت خوبان، خارج و یا در اهلیّت ایشان، داخل می شود؛ خود بهترین دلیل برای امكان تبدیل طینت و تغییر درجه در این دنیاست.

مطلب دوم اینكه با امعان نظر به روایاتی كه پس از این خواهد آمد، ادعای سابق ما مبنی بر این كه طینت، ذات انسان است؛ و علیّین و سجّین، عَرَضی است كه بر طینت، عارض شده و قابلیت تغییر دارد، ثابت می شود.

لون علیّین و سجّین، همان چیزی است كه منشأ شقاوت و سعادت است؛ در نتیجه بر خلاف فرمایش عده ای از بزرگان، كه شقاوت و سعادت را ذاتیِ انسان پنداشته اند؛ شقاوت و سعادتِ یك انسان، امری ذاتی نیست كه قابل تغییر نباشد؛ بلكه امریعَرَضی است كه قابلیّت تبدیل و تغییر دارد. از عجایب آن است كه مرحوم آخوند خراسانی (رحمه الله) در كتاب "كفایة الاصول" به ذاتی بودن شقاوت و سعادت رأی داده(1) و البته در این راه، بسیاری از شارحین و محشّین كتاب او در طول تاریخ، بر وی خورده گرفته و نظر او را نپسندیده اند. از جمله ی این اَعلام، حضرت آیة اللّه العظمی سید تقی قمی (رحمه الله)(2) است كه در كلامی بس طویل، به طور مفصل فرمایش آخوند را به چالش كشیده، رأی او را نپسندیده و بر عَرَضی بودن شقاوت، تأكید كرده است.(3)

به هر حال، در مذهب اهلبیت (علیهم السلام) و دیدگاه ایشان، شقاوت، ذاتی انسان نیست و امكان تغییرش محتمل است. امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

خدای تبارك و تعالی بنده را از شقاوت به سعادت منتقل می كند؛ ولی از سعادت به شقاوت منتقلش نمی كند.(4)

ص: 301

از این روایت فهمیده می شود كه شقاوتِ هیچ انسانی، ذاتی او نیست؛ بلكه عَرَضی است كه امكان تغییر آن وجود دارد. اما اینكه فرموده اند "خدا بنده را ا از سعادت به شقاوت منتقل نمی كند! "ظاهرا به این معنا نیست كه فقط اشقیاء، امید صلاحشان می رود و برای سعداء، سقوط به دَرَك شقاوت، محتمل نیست؛ بلكه معنایش همانطور كه پیش از این هم مفصلا بیان شد این است كه اگر كسی از شقاوت به سعادت منتقل شود ثمره ی فضل خداست و خدای متعال با كمی تحول كه در شخصِ شقی ایجاد شود او را به سعداء ملحق می فرماید؛ ولی انتقال از سعادت به شقاوت به این سادگی صورت نمی پذیرد؛ بلكه بر اساس روایت، تغییر عقیده و گناهان پی در پی، باعث تبدیل طینت شده و كسانی كه به چنین آفتی دچار می شوند نسبت به اشقیائی كه سعید می شوند بسیار اندك اند. روایتی كه ابوبصیر از حضرت صادق (علیه السلام) نقل كرده به همین امر گواهی می دهد كه آن حضرت درباره ی آیه «جهنمیان گویند: خدایا شقاوتمان بر ما چیره شد» فرمودند:

به سبب اعمالشان شقی و بدبخت شدند.(1)

و زینت عرش خدا مولانا اباعبداللّه الحسین (علیه السلام) نیز در ضمن دعای عرفه فرمودند:

خدایا مرا با تقوای خودت سعادتمند گردان و به سبب معصیت و نافرمانیت شقی و بدبخت منما.(2)

از هر دو روایت این امر استنباط می شود كه وصول به شقاوت به سبب سوء عمل در این دنیا محتمل است و همین نكته، مقصود ما كه اثبات ذاتی نبودن شقاوت و سعادت است را ثابت می كند.

پس از ذكر این دو مطلب و دقت در آنها، عرض می كنم كه در روایات ائمه اطهار (علیهم السلام) به خواندن ادعیه و انجام اعمالی سفارش شده كه انسان را از شقاوت به سعادت منتقل می سازد. در ادامه به برخی از این روایات اشاره خواهیم كرد.

در پاره ای از دعاهای مأثوره از حضرات اهلبیت (علیهم السلام) عباراتی وارد شده كه به ما تعلیم داده اند تا از خدای متعال در خواست كنیم در صورتی كه نام ما نزد او در زمره ی

ص: 302

اشقیاء است، ما را از لوح اشقیاء، محو و در جرگه ی سعداء، ثبت فرماید. ناگفته نماند كه در این ادعیه به لوح محو و اثبات نیز اشاره شده كه بر اساس روایات، منظور همان امكان بداء توسط خداوند در آفرینش است.(1)

به عنوان مثال، در دعایی كه سید بن طاووس و شیخ كفعمی و علامه مجلسی (رحمة اللّه علیهم) در ضمن اعمال شب بیست و سوم ماه مبارك رمضان نقل كرده اند؛عبارتی آمده كه به امكان تبدیل طینت، اشاره می كند. عبارت دعا این است:

اى خدا!... اگر نام من در دفتر اهل شقاوت است آن را محو گردان و مرا از اهل سعادت، رقم زن؛ كه تو در كتاب آسمانى ات كه بر پیامبر مرسل خود (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل كردی فرموده اى: خدا هرچه را بخواهد محو و هرچه را بخواهد اثبات مى كند و اصل كتاب آفرینش نزد خداست و هرتصرف و تغییری كه بخواهد در عالم تواند داد. (2)

و همچنین در مطلق نوافل ماه مبارك رمضان نقل كرده اند:

ای خدا! اگر من در نزد تو از اشقیاء بوده ام نام مرا از ایشان محو كن و در زمره ی سعداء ثبت فرما؛ چرا كه تو فرموده ای: خدا هر چه را كه بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می كند و اصل كتاب آفرینش در نزد اوست.(3)

بی شك معنای شقی بودن در علم خدا، مربوط به عوالم پیشین است كه كسی به خاطر سوء اختیارش در زمره ی اشقیاء قرار گرفته و نامش در دیوان سیاه بختان ثبت شده است و ناگفته معلوم است كه اشقیاء، همان هایی هستند كه در عالم ذرّ اول، از

ص: 303

طینت سجین، سرشته شده و از سعادت گلِ علیین، محروم گشته اند. حال اینكه به ما گفته اند دعا كنید تا از لوح اشقیاء، محو و در زمره ی سعداء، ثبت شوید؛ اشاره به این معنا دارد كه ممكن است خدا نقش طینت كسی را كه سابقا به رنگ سجین بوده و نامش در اشقیاء قرار گرفته، در این دنیا تغییر دهد و او را از سعادتمندان، مقرر نموده و لون طینتش را از علیین قرار دهد.

در دعایی دیگر كه از حضرت صادق (علیه السلام) صادر شده آمده است:ای صاحب منّت كه هیچ منّتی بر تو نیست!... اگر در نزد تو و در امّ الكتاب، من شقی یا محرومم و یا روزی ام تنگ است، از امّ الكتاب، بدبختی، محرومیّت و تنگی رزقم را محو كن و مرا در نزد خود سعادتمند، موفّق به خیر و دارای وسعت روزی بنویس؛ چون تو در كتاب نازل شده ی بر پیامبرت فرموده ای: يمْحُوا اللّه ما يشاءُ وَ يثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكتابِ.(1)

در حدیث دیگر، حضرت صادق (علیه السلام) فرمودند:

هر كسی پس از نماز صبح و نماز مغرب هفت بار بگوید: "بسم اللّه الرحمن الرحيم، لا حول و لا قوة الا باللّه العلى العظيم" خداى عزوجل از او هفتاد نوع از انواع بلاها را دور كند كه آسانترین آنها بادهاى بد (چون عفونت اعضا كه باعث بوى بد شود) و پیسى و دیوانگى است، و اگر در اصل، شقی بوده باشد از شقاوت بیرون آید و نامش در طومار سعادتمندان نوشته شود.(2)

ص: 304

از حسین بن ابى العلاء نیز نقل شده است كه امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

هر كه سوره "كافرون" و سوره "توحید" را در یكى از نمازهاى واجب خود بخواند، خداوند او و پدر و مادر و فرزندانش را مى آمرزد، و اگر از اشقیاء و تیره بختان باشد، نام او را از دیوان آنهامحو و در دیوان سعداء و نیكبختان ثبت مى كند، و او را نیكبخت زنده مى دارد و شهید مى میراند و شهید برمى انگیزد.(1)

دقت فرمایید كه آیه ی "بسم اللّه الرحمن الرحیم" در هر دو سوره ی "كافرون و توحید" جزو سوره است و كسانی كه از آل محمد (علیهم السلام) و مذهب ایشان منحرف اند هرگز این آیه را در نماز نمی خوانند؛ پس تا دست از انحراف عقیده بر ندارند هرگز این دو سوره را به صورت كامل در نماز نمی خواند و به فوزِ سعادت نائل نمی شوند.

از دیگر روایات مربوط به بحث، دعایی است كه مرحوم ثقة الاسلام كلینی (رحمه الله) در كتاب كافی شریف، به سند خویش از امام صادق (علیه السلام) نقل می كند كه فرجامش انتقال از شقاوت به سعادت است. امام صادق (علیه السلام) پس از سفارش به خواندن دعای مذكور، می فرمایند:

هیچ بنده ی مؤمنى نیست كه این دعا را بخواند و دلش متوجه خداى عزوجل باشد جز اینكه حاجتش برآورده شود، و اگر شقى باشد امید دارم كه سعید گردد.(2)

پس اول باید دست از انحراف عقیده بكشد و مؤمن شود تا این دعا وی را از شقاوت نجات دهد.

از دیگر اعمالی كه شقی و بدبخت را سعید می كند زیارت حضرت اباعبداللّه (علیه السلام) است.

ص: 305

عبداللّه بن میمون قداح گوید: محضر مبارك امام صادق (علیه السلام) عرض كردم: كسى كه به زیارت قبر حضرت حسین بن على (علیهما السلام) برود در حالى كه عارف به حق آن جناب بوده و بدون تكبر و نخوت به زیارت آن جناب مشرّف شود ثوابش چیست؟ حضرت فرمودند:هزار حج مقبول و هزار عمره پذیرفته شده برایش مى نویسند و اگر شخص، شقى باشد او را سعید گردانند و پیوسته در رحمت خداوند عزوجل غوطه مى خورد.(1)

انجام این اعمال و ادعیه به تنهایی باعث سعادت انسان نمی شود؛ بلكه یا به تعبیر روایات فوق، نیاز به ایمان اولیه، معرفت و دوری از نخوت دارد تا خدا طینتش را اصلاح كند؛ یا اینكه با انجام عملِ توصیه شده، از شقاوت بیرون می آید؛ ولی باز به خاطر عدم استقامت و پایداری، به شقاوت عود می كند؛ یعنی ممكن است كسی بارها از شقاوت به سعادت و بالعكس خارج شود و البته كه ملاك سنجش وی، آخر عمر اوست كه: الاعمال بخواتیمها

ص: 306

واسطه ی شما می گشاید و افتتاح می كند و به سبب شما ختم و تمام می نماید، و به واسطه ی شما آنچه را كه بخواهد محو كرده و یا اثبات می كند.(1)

پس در نتیجه، محو و اثبات و تغییر طینت ها، همه به واسطه ی حجج الهی و ائمه ی اطهار (علیهم السلام) است؛ یعنی با پذیرش آن، طینتِ سجّینی به طینت علیّینی مبدّل شده و انسان شقی به انسان سعید تبدیل می شود.

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

به واسطه ی حسین (علیه السلام) ، سعید و به سبب او شقی می شوید، بدانید و آگاه باشید كه او بابی از ابواب جنت است.(2)

در پایان از خدای مهربان عاجزانه درخواست می كنیم كه به حق محمد وآل محمد (علیهم السلام) ما را از اخیار قرار داده و به خوبان ملحقمان سازد و آلودگی های طینتمان را بزداید و در دنیا و آخرت ما را از اهلبیت (علیهم السلام) جدا نفرماید.

والحمدلله علي الإتمام و الصلاة و السلام علي محمد و آله خير الأنام و اللعنة الدائمة علي أعدائهم إلي يوم التّناد

اللّهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ حُجَّتِكَ فِي أَرْضِكَ وَ خَلِيفَتِكَ فِي بِلَادِكَ وَ الدَّاعِي إِلَى سَبِيلِكَ وَ الْقَائِمِ بِقِسْطِكَ وَ الثَّائِرِ بِأَمْرِكَ وَلِي الْمُؤْمِنِينَ وَ بَوَارِ الْكَافِرِينَ وَ مُجَلِّي الظُلْمَةِ وَ مُنِيرِ الْحَقِّ وَ النَّاطِقِ بِالْحِكْمَةِ وَ الصِّدْقِ وَ كَلِمَتِكَ التَّامَّةِ فِي أَرْضِكَ الْمُرْتَقِبِ الْخَائِفِ وَ الْوَلِي النَّاصِحِ سَفِينَةِ النَّجَاةِ وَ عَلَمِ الْهُدَى وَ نُورِ أَبْصَارِ الْوَرَى وَ خَيرِ مَنْ تَقَمَّصَ وَ ارْتَدَى وَ مُجَلِّي الْعَمَى الَّذِي يمْلَأُ الْأَرْضَ عَدلا وَ قِسْطاً كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَي ءٍ قَدِير

ص: 308

26) تفسیر نور الثقلین. العروسى الحویزى، عبد على بن جمعة. نشر اسماعیلیان

27) تهذیب الاحكام. شیخ طوسی. دارالكتب الاسلامیه

28) التوحید. شیخ صدوق. نشر جامعه مدرسین قم

29) الثاقب فی المناقب. ابن حمزه طوسی. نشر انصاریان

30) الجعفریات.محمد بن محمد بن اشعث. مكتبه نینوی

31) الخرائج و الجرائح؛ قطب الدین راوندی. دارالكتب الاسلامی بیروت

32) الدعوات: قطب الدین راوندی. نشر مدرسه امام مهدی (علیه السلام) . قم

33) دلائل الامامه. طبرى آملی، محمد بن جریر بن رستم. نشر بعثت. قم

34) رجال كشی. محمد بن عمر الكشی. موسسه آل البیت (علیهم السلام)

35) رسائل الشریف المرتضی. السید المرتضی. الناشر: دار القرآن الكریم قم

36) زاد المعاد. علامه محمد باقر مجلسی.نشر موسسه اعلمی بیروت

37) الزام الناصب؛ علی حائری یزدی. موسسه اعلمی

38) السرائر. محمد بن احمد بن ادریس. نشر جامعه مدرسین قم

39) طرف من الانباء و المناقب. سید بن طاووس. نشر تاسوعا

40) عقائد الامامیة. شیخ محمد رضا مظفر. نشر انصاریان

41) علل الشرایع. شیخ صدوق. نشر دارالكتب الاسلامیه

42) عوالم العلوم. شیخ عبداللّه البحرانی الأصفهانی. نشر مدرسه امام مهدی (علیه السلام)

43) عیون أخبار الرضا (علیه السلام) ؛ شیخ صدوق. نشر دارالكتب السلامیه

44) غایة المرام و حجة الخصام. علامه سید هاشم بحرانی. نشر آل البیت (علیهم السلام)

45) غرر الاخبار و درر الآثار. حسن بن محمد دیلمی. نشر دلیل ما. قم

46) الغیبة. شیخ طوسی. نشر دارالمعارف الاسلامیة. قم

47) الغیبة؛ محمد بن ابراهیم نعمانی. نشر دارالهدی

48) فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) . سید عبد الكریم بن طاووس الحسنی. نشر مركز الغدیر للدراسات الاسلامیة

49) فضائل ابن شاذان. ابن شاذان قمى، أبو الفضل شاذان بن جبرئیل. نشر رضی

50) فضائل الشیعة. شیخ صدوق.موسسه اعلمی

51) الكافی؛ شیخ كلینی. نشر داركتب الاسلامیة

52) كامل الزیارات. ابن قولویه، جعفر بن محمد. دارالمرتضویه نجف اشرف

53) الكتاب العتیق. محمد بن علی بن الحسین العلوی. نشر دلیل ما

54) كتاب سلیم. سلیم بن قیس هلالی. نشر الهادی

55) كشف المحجة. سید بن طاووس. نشر بوستان كتاب

ص: 310

56) كفایة الاثر. علی بن محمد خزاز قمی. نشر بیدار

57) كفایة الاصول. آخوند محمد كاظم خراسانی. موسسه آل البیت (علیهم السلام) . قم

58) كمال الدین و تمام النعمة؛ شیخ صدوق. نشر مؤسسه نشر اسلامی

59) كنز الفوائد. محمد بن علی الكراجكی. نشر دارالذخائر

60) اللّهوف علی قتلی الطفوف. سید بن طاووس. نشر جهان

61) لوامع صاحبقرانی. محمد تقی مجلسی. موسسه اسماعیلیان

62) مأة منقبة. فضل بن شاذان قمی. مطبعة الامیر

63) المحاسن. برقى، احمد بن محمد بن خالد. نشر دارالكتب الاسلامیه

64) المحتضر. حسن بن سلیمان الحلى. مطبعه حیدریه

65) مختصرالبصائر. حسن بن سلیمان بن محمد. موسسه نشر الاسلامی

66) مدینه المعاجز؛ سید هاشم البحرانی. نشر اعلمی

67) مرآه العقول؛علامه محمد باقر مجلسی. دارالكتب الاسلامیه

68) المزار الكبیر. محمد بن جعفر بن المشهدی. نشر جامعه مدرسین قم

69) المزار. محمد بن مكی، شهید اول. نشر مدرسه امام مهدی (علیه السلام)

70) مستدرك الوسائل؛ شیخ حسین نوری. مؤسسه آل البیت

71) مشارق انوار الیقین. حافظ رجب برسی. نشر اعلمی بیروت

72) مصباح المتهجد وسلاح المتعبد. شیخ طوسی. نشر موسسه فقه الشیعه

73) المصباح: شیخ ابراهیم كفعمی. نشر دار الرضی

74) معانی الاخبار. شیخ صدوق. نشر جامعه مدرسین قم

75) مفردات الفاظ القرآن. راغب اصفهانى، حسین بن محمد. نشر دارالقلم بیروت

76) مقتضب الاثر. الجوهری، أحمد بن عبید اللّه بن عیاش. نشر طباطبائی

77) من لا یحضره الفقیه. شیخ صدوق. نشر جامعه مدرسین

78) مهج الدعوات. سید بن طاووس. دارالذخائر

79) مهذب الاحكام. سیدعبدالاعلی سبزواری. سیدعبدالاعلی سبزواری. نشر دارالتفسیر. قم

80) المیزان فی تفسیر القرآن. محمد حسین طباطبایی. نشر اسماعیلیان

81) الهدایة الكبری. خصیبى، حسین بن حمدان. نشر البلاغ. بیروت

82) الوافی. علامه محمد محسن فیض كاشانی. نشر كتابخانه حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) . اصفهان

83) وسائل الشیعة؛ شیخ حر عاملی. نشر داراحیاءالتراث العربی

84) وقعة صفین. نصر بن مزاحم. نشر مكتبه مرعشی نجفی

85) الیقین. سید بن طاووس. داركتاب قم

ص: 311