بسم الله الرحمن الرحيم

ص: 2

ص: 3

سرشناسه: خامنه اى، سيدعلى، رهبر جمهورى اسلامى ايران، 1318 _.

عنوان و نام پديدآور: امين زبان و ادب پارسى: راهكارهاى علمى و عملى حضرت آيت الله العظمى خامنه اى (مدّظلّه العالى) درباره ى پويش و گسترش زبان و ادبيات فارسى/ به كوشش: محمّدحسن مقيسه.

مشخّصات نشر: تهران: انتشارات انقلاب اسلامى (وابسته به مؤسّسه ى پژوهشى فرهنگى انقلاب اسلامى)، 1395.

مشخّصات ظاهرى: 296 ص.

قيمت: 200000 ريال _ شابك: 3-04-8212-600-978

وضعيت فهرست نويسى: فيپا

عنوان ديگر: راهكارهاى علمى و عملى حضرت آيت الله العظمى خامنه اى (مدّظلّه العالى) درباره ى پويش و گسترش زبان و ادبيات فارسى.

موضوع: خامنه اى، على، رهبر جمهورى اسلامى ايران، 1318 ___ ديدگاه درباره ى زبان فارسى

موضوع: خامنه اى، سيدعلى، رهبر جمهورى اسلامى ايران، 1318 ___ پيام ها و سخنرانى ها

شناسه افزوده: مقيسه، محمّدحسن، 1344 _، گردآورنده

شناسه افزوده: مؤسّسه ى پژوهشى فرهنگى انقلاب اسلامى. انتشارات انقلاب اسلامى

رده بندى كنگره: 1395 8 الف 2 ز/ 1692 DSR

رده بندى ديويى: 955/0844

شماره كتابشناسى ملّى: 4228534

ناشر: انتشارات انقلاب اسلامى

(وابسته به مؤسّسه ى پژوهشى فرهنگى انقلاب اسلامى)

شمارگان: 3000

چاپ دوّم - بهار 1397

200000 ريال

شابك: 3-04-8212-600-978

نشانى: تهران، خيابان جمهورى اسلامى، خيابان فلسطين جنوبى، كوچه ى هلالى، شماره ى 26

تلفن: 66977268-66410649 - تلفن مركز پخش: 09195593732-66483975

پست الكترونيكى: Info@Book-khamenei.ir - سامانه ى پيام كوتاه: 120 20 1000 - http://Book-Khamenei.ir

ص: 4

به:

علاّمه دكتر سيدجعفر شهيدى؛

بزرگ مردى كه بيش از نيم سده درخت پرشاخسار عمرش از آفتاب زبان و ادبيات فارسى پرتوهاى پر از مِهرِ آموختن و آموزاندن را فراگرفت و با همين شيدايى، عارفانه سر بر بستر خاك نهاد.

ص: 5

پرداختن به زبان فارسى... جزو فرائض انقلابى ما است.

جزو فرائض اسلامى ما است، يك چيز تجمّلاتى و تشريفاتى نيست.

1367/03/25

ص: 6

فصيح و بليغ و نگارش شيوا و اديبانه تصديق ميكنند. مقام معظّم رهبرى در همه ى سالهاى پس از پيروزى انقلاب اسلامى از هر فرصتى براى تقويت زبان و ادب فارسى استفاده كرده اند و مخصوصاً شعر فارسى را، همچون ابزارى كارساز و مؤثّر در خدمت آرمانهاى انسانى و اسلامى اين انقلاب، عزيز داشته اند.

كتاب حاضر، كه مجموعه ى سخنان و ارشادات مقام معظّم رهبرى در باب زبان فارسى است، مخصوصاً از آن جهت كه ميتواند توجّه جوانان مؤمن و انقلابى را به جايگاه رفيع اين زبان جلب كند و دلبستگى به زبان و ادب فارسى را در آنان فزون تر سازد، سودمند است. اميدوار بايد بود كه ملّت ما فرصتِ داشتنِ رهبرى اديب و سخن دان و سخن شناس را مغتنم شمارد و در برابر طوفانى كه ميخواهد با پنهان شدن پشت نقاب «جهانى شدن» همه ى مظاهر هويت و ملّيت كشورها و ملّتها را محو سازد، ايستادگى كند.

غلام على حدّاد عادل

1394/11/07

ص: 8

سخنرانى دكتر سيدعلى موسوى گرمارودى 49

فصل اوّل: زبان ملّى و ادبيات 55

زبان ملّى 57

ويژگى هاى اصلى ترين شاخصه ى فرهنگى يك ملّت 57

1. ريشه دارى زبان ملّى 57

2. زنده و سالم بودن زبان ملّى 57

اصول پاسدارى از زبان 85

1. جلوگيرى از نوآورى هاى ناشيانه 85

2. نگاهداشت فرهنگ 59

3. فراموش نكردن پاسدارى از زبان فارسى در ايران و جهان 59

ادبيات 61

آموزش زبان و ادبيات، كارى بنيادى 61

كاركرد ادبيات 26

1. پيوند نسلها به يكديگر 62

2. نگاهدارنده ى تشكّلهاى سازمانى 63

فصل دوّم: زبان و ادبيات فارسى در رهگذر تاريخ... 65

زبان و ادبيات فارسى در رهگذر تاريخ 67

دوران طلايى 67

زبان و ادبيات فارسى در سياهراه گذشته 69

دوران پس رفت 69

بُن مايه هاى انحطاط زبان و ادبيات فارسى قبل از انقلاب اسلامى 96

1. بى مهرى 96

2. بيزارى 70

3. چيره نبودن 70

4. ناكارآمدى فرهنگستانها 71

5. گرايش به خط و زبان بيگانه 71

6. مباهات به واژه هاى فرنگى 72

7. هدف گيرى ادبيات براى اهداف سياسى 27

8. بى توجّهى به ادبيات اسلام گرا 37

زبان و ادبيات فارسى در گذرگاه كنونى 74

ص: 10

ويژگى هاى امروزين 74

1. نماد ملّيت 74

2. مظلوميت 74

3. مردمى بودن 75

4. پيشرفت، متناسب با نياز مردم 57

5. گسترش، از بُردِ نام امام و مجاهدات مردم 76

6. اوج گيرى ادبيات از حوادث انقلاب و جنگ 76

شرايط، فعّاليتها و زمينه ها 77

1. چيرگى 77

2. گستراندن زبان فارسى در كشورهاى ديگر 78

3. دوّمين زبان دانشگاهى در دنيا 78

4. كارا شدن فرهنگستان زبان فارسى 78

5. برگزارى جلسه هاى شعر براى پاسداشت زبان فارسى 79

6. همكارى، با هدفِ انجام كارهاى برجسته 79

زبان و ادبيات فارسى و افق پيش رو 80

جهان آينده و زبان فارسى 08

1. گسترش به پهنه ى همه ى گيتى 80

2. زبان دانشورانه ى دنياى فردا 81

زبان فارسى و آينده ى ايران 81

1. زبان دانش كشور، فارسى 81

2. پيشكش زبان فارسى به تمدّن جهانى با كاروان شعر 82

فصل سوّم: بررسى حال و روز زبان فارسى از پنجره ى ويژگى ها و راهكارها... 83

ويژگى هاى زبان فارسى 85

درون مايه ها 85

1. دلربايى، گنجايش، كارآمدى 85

2. تركيب پذيرى 87

3. غناى زبان 89

4. پايدار ماندن در برابر هجوم زبانهاى ديگر 89

5. شيوايى ويژه و آهنگ سخن 89

6. برتابى شعر 91

ص: 11

7. برخوردارى از امتياز موسيقايى 91

8. دنيايى از نازك خيالى و درون مايگى 92

9. وسعت قلمرو 93

كارايى ها 93

1. بر دوش كشيدن فرهنگ اسلام 93

2. حقّ زبان فارسى بر فرهنگ و تمدّن جهانى 95

3. راه دست يافتن به حكمت بى نظير 96

4. عامل برجستگى علمى 96

5. زبان اسلام انقلابى 97

6. وحدت آفرينى 98

7. راهبر انتقال معارف 99

8. پديدآورنده ى زبان اردو 99

راهكارهاى تكامل زبان فارسى 100

قدمهاى ادارى _ اجرائى 001

1. پى افكندن دستگاه هاى لازم 100

2. گذاردن قانون 100

3. رويارويى با گسترش تعابير فرنگى 101

4. جلوگيرى از انزواى زبان در محيط كارى و ادارى كشور 101

اقدامهاى علمى _ پژوهشى 201

1. ساخت واژه بر پنج بنياد 102

1.1. از خود زبان 102

2.1. به دست اهل فن 103

3.1. فارسيگرى 103

4.1. با هدفِ برترى بخشى به زبان 104

5.1. ساختگى و همانند واژه ى بيگانه نبودن 104

2. كاربردى كردن فارسى واژه ها در نوشتار و گفتار 105

1.2. مَتْروس 105

2.2. اوّلْبار 105

3.2. اوّلْسفارش 105

4.2. بازْتكرار شدن 106

ص: 12

5.2. ضربت 106

6.2. هموند 106

7.2. نشان گرفتن 106

8.2. خواست 107

9.2. شكوفان شدن 107

10.2. كين 107

11.2. وازَد كردن 107

12.2. جَست زدن 107

13.2. سَر دادن 108

3. بهره بردن از نامهاى فارسى و اسلامى 108

1.3. جايگزينى واژه هاى زيبا به جاى المپياد 108

2.3. مردم سالارى در برابر دموكراسى 109

3.3. برابريابى واژه ى فراكسيون و ملّت 109

4.3. گرته بردارى به معنى اقتباس 109

5.3. گزيدن نامى به جاى مينياتور 110

6.3. برترى دادن اسم اسلامى بر نام يونانى 110

4. پردازش اصطلاح و تركيب بر سه بنيان 111

1.4. فارسى نشان 111

2.4. ضابطه مند 111

3.4. معنى دار 111

5. بلندمرتبه كردن زبان 112

6. پويا و به روز كردن زبان 113

7. تن ندادن به نادرستى هاى روزانه 114

8. سود بردن از واژه هاى مناطق مختلف 116

9. وام گيرى از عربى و زبانهاى ديگر 117

موانع بيگانگان بر سر راه زبان فارسى 118

موانع كارى 118

1. به شهادت رساندن رايزن فرهنگى 118

2. چيرگى بيگانگان بر كشورهاى فارسى زبان 118

3. هوچيگرى هاى تبليغاتى 119

ص: 13

موانع علمى 119

1. تاخت وتاز زبانهاى غربى 119

2. جنگ حساب شده عليه زبان فارسى 120

سُستى هاى مردم در برابر زبان فارسى 122

1. وادادگى فرهنگى 122

2. تن آسانى 122

كوتاهى هاى مسئولان درباره ى زبان فارسى 123

كوتاهى ادارى 123

1. پراكنده كارى 123

كوتاهى هاى دانشى 124

1. كاهلى در داخل، دگرگونى در خارج 124

2. پيدايى لغتهاى دساتيرى 125

فصل چهارم: وظايف رسانه ها، سازمانها و شيفتگان در پاسداشت زبان و... 127

وظايف رسانه ها 921

الف. صدا و سيما 129

1. كارهاى ادارى صدا و سيما و زبان فارسى 129

1.1. زبان صدا و سيما، زبان معيار 129

2.1. زبان ملّى، شالوده ى كار صدا و سيما 129

3.1. ترويج دستاوردهاى فرهنگستان 130

4.1. سامان دهى زبان محاوره 130

5.1. ارزش دادن به لهجه هاى محلّى 131

6.1. پاسِ دستور زبان 131

7.1. دانا شمردن شنونده و بيننده 132

8.1. برنامه ى هوشمندانه براى كشورهاى فارسى زبان 132

2. كردار دانش گرانه ى صدا و سيما با زبان فارسى 133

1.2. همراهى پيام و سخن و خبر، با ابزار هنر 133

2.2. آراستن نوشته ها به دو ويژگى: استوارى و سادگى 134

3.2. آموزگارى زبان فارسى 135

4.2. بايسته هاى نگارش خبر 135

1.4.2. ظرافت و زيبايى ادبى 135

ص: 14

2.4.2. پر كردن خلأ ذهنى، نماياندن خطّ فكرى 136

5.2. نبودن غلطگويى و غلطخوانى 136

1.5.2. راه حلّ جلوگيرى از نادرست گويى 138

2.5.2. طبقه بندى 139

3.5.2. ويراستارى 139

4.5.2. جريمه _ جايزه 139

5.5.2. آثار غلطگويى؛ تخريب ارزشهاى نظام 140

6.2. انواع گفتار در راديو تلويزيون 141

1.6.2. نوع حرف زدن مردم 141

2.6.2. نويسندگى در راديو تلويزيون 141

3.6.2. گزارشگرى در راديو تلويزيون 142

4.6.2. نشانه هاى درست خوانى بر مردم 142

3. چگونگى بهره گيرى صدا و سيما از ادبيات فارسى 143

1.3. نشان دادن ادب فاخر و ارزشى 143

2.3. نقّادى همه سويه 145

3.3. بهره مندى از ادبيات كلاسيك 148

4.3. پرداختن به ادبيات انقلاب اسلامى 150

5.3. برجسته كردن چهره هاى خوب ادبى 152

1.5.3. آذريزدى (مهدى) 153

2.5.3. آرام (احمد) 154

3.5.3. آل احمد (جلال) 154

4.5.3. آوينى (مرتضى) 154

5.5.3. اخلاقى (زكريا) 155

6.5.3. اعتصامى (پروين) 155

7.5.3. افشار (ايرج) 155

8.5.3. اميرى (سيدكريم اميرى فيروزكوهى) 156

9.5.3. اميرى اسفندقه (مرتضى) 156

10.5.3. اميريان (داود) 157

11.5.3. امين پور (قيصر) 157

12.5.3. اوستا (مهرداد) 157

ص: 15

13.5.3. امينى (اسماعيل) 158

14.5.3. باقرزاده (على) 158

15.5.3. باقرى (ساعد) 158

16.5.3. بايرامى (محمّدرضا) 159

17.5.3. بهزاد (يدالله) 159

18.5.3. جعفريان (محمّدحسين) 159

19.5.3. حسينى (حسن) 160

20.5.3. رهگذر (محمّدرضا) 160

21.5.3. رهى مُعَيرى (محمّدحسن) 161

22.5.3. زَرُويى نصرآبادى (ابوالفضل) 161

23.5.3. زرياب خويى (عبّاس) 161

24.5.3. سبزوارى (حميد) 161

25.5.3. سيار (محمّدمهدى) 162

26.5.3. شفق (محمّدحسين بهجتى اردكانى) 163

27.5.3. صابرى (كيومرث) 163

28.5.3. صاحب كار (ذبيح الله) 163

29.5.3. صفّارزاده (طاهره) 163

30.5.3. عرفان پور (ميلاد) 164

31.5.3. عزيزى (احمد) 165

32.5.3. فردى (اميرحسين) 165

33.5.3. فرزام (محمّد) 166

34.5.3. فريد (قادر طهماسبى) 166

35.5.3. فيض (ناصر) 166

36.5.3. قدسى (غلامرضا) 166

37.5.3. قزوه (عليرضا) 167

38.5.3. قزوينى رازى (عبدالجليل) 167

39.5.3. قهرمان (محمّد) 167

40.5.3. كاشانى (سپيده) 168

41.5.3. كاشانى (مشفق) 168

42.5.3. كمال (احمد) 169

43.5.3. محدّث اُرمَوى 169

ص: 16

44.5.3. مخدومى (رحيم) 169

45.5.3. مردانى (نصرالله) 170

46.5.3. مطهّرى (مرتضى) 170

47.5.3. معلّم (على) 171

48.5.3. نظرى (فاضل) 171

49.5.3. نگارنده (عبدالعلى) 171

50.5.3. نيمايوشيج (على اسفنديارى) 172

ب. مطبوعات 271

1. به كارگيرى صحيح زبان فارسى 172

2. عنوان گزينى، بر شيوه ى زبان فارسى 173

3. گرته بردارى نام روزنامه به روش پسنديده 173

4. خوش آهنگ كردن عناوين 174

5. بهره بردارى از لطافت زبان فارسى 174

6. بهبود زبان محاوره ى مردم 175

7. كمك دولت به مطبوعات نشردهنده ى زبان فارسى 175

وظايف سازمانها 771

الف. دستگاه هاى دولتى و دست اندركاران 771

1. مسئولان، وزارتخانه ها و سازمانها 177

2. شوراى عالى انقلاب فرهنگى 177

3. فرهنگستان زبان فارسى 178

1.3. فرهنگستان؛ تقويت، سپاس 178

2.3. كارهاى باارزش فرهنگستان 178

3.3. مأموريت اوّل، كمك گرفتن از موجودى زبان 178

4.3. مأموريت دوّم، بهره گيرى از گنجايش ساختارى و دستورى زبان 178

1.4.3. كنار نهادن انديشه ى: غلط مشهور، بهتر از... 179

2.4.3. سِتُردن تركيبها و گرته بردارى هاى نادرست 179

5.3. مأموريت سوّم، همكارى با فرهنگستانهاى ديگر 179

6.3. اميد به فرهنگستان كنونى براى كار جدّى 180

4. شوراى گسترش زبان فارسى 180

5. رايزنى هاى فرهنگى 181

6. وزارت خارجه 181

ص: 17

7. وزارت آموزش و پرورش 181

1.7. بازتاب زبان و ادب فارسى در كتب درسى 181

2.7. كار كانون پرورش فكرى؛ آموزش ادبيات به كودكان 182

ب. تشكّلها و سازوكارهاى خصوصى 281

1. ناشران، توليدكنندگان و نويسندگان 182

وظايف شيفتگان زبان و ادبيات فارسى 183

دو كار مهم 183

1. گستردن زبان فارسى در ميان ملّتهاى عالم 183

2. پالايش و پيرايش زبان فارسى 185

نمونه هايى از شيفتگان 185

1. زبان و ادبيات فارسى، علاقه ى شخصى بنده 185

2. محبّت به ادبيات فارسى در دنيا 186

3. تشكيل انجمن هواداران زبان و ادب پارسى 186

4. دوستداران زبان فارسى در روسيه 186

5. عاشقان زبان فارسى در هند 187

6. دلدادگان زبان فارسى در افغانستان و تاجيكستان 187

فصل پنجم: آموزش و گسترش زبان و ادبيات فارسى در ايران و جهان 189

آموزش و گسترش زبان و ادبيات فارسى در ايران 191

1. آموزش و گسترش زبان فارسى 191

1.1. ارزيابى دانش گرايانه و ژرف نگرانه 191

2.1. بهره بردارى از زبان روان روز 193

3.1. نشانه هاى به كارگيرى درست زبان بر همه ى جامعه 193

4.1. برخوردارى از ادب گذشته ى تاريخى 193

5.1. به كار بستن تجربه ى ديگران 194

6.1. ساده سازى آموزش 194

7.1. نوشتن دستور زبان يكسان 195

8.1. بت نشدن قاعده 195

9.1. گردآورى واژه نامه هاى خوب 195

10.1. نگاشتن درست كتابهاى درسى 195

11.1. دور نگه داشتن پايه هاى آموزشى از دگرگونى 196

ص: 18

12.1. آموزش معارف اسلامى با كتابهاى ادبى 197

13.1. آموزش زبان و ادبيات به كودكان و نوجوانان 197

2. آموزش و گسترش ادبيات 197

1.2. آميختن نوشتار به آرايه ى هنرى 197

2.2. گزيده نگارى و زيبانويسى 198

3.2. نشستن انسانهاى بينا بر سرچشمه ى ادبيات 199

4.2. پرواز پيامهاى اعتقادى با پروانه هاى ادبى 199

5.2. يادكرد شهداى اديب در كتب درسى 201

6.2. ابزار نويسندگى 201

1.6.2. پايدارى سخن در ذهن، پيراستن از ناراستى ها 201

2.6.2. افزايش روزبه روز درون مايه ها 202

3.6.2. همراهى يا دشمنى، انگيزه ى بالندگى نويسنده 203

4.6.2. پردازش مغزِ جُستار 203

6.5.2. گزارش درست ترين مطالب 203

آموزش و گسترش زبان و ادبيات فارسى در جهان 205

1. نشر زبان فارسى در آن سوى مرز ميهن 205

1.1. بنياد نهادن كرسى هاى زبان فارسى 205

2. چرايى گسترش زبان فارسى در بيرون از كشور 206

1.2. انتقال فرهنگ و مفاهيم برجسته ى انقلابى 206

2.2. ناكارآمدى ترجمه در انتقال فرهنگ 207

3.2. پيوند فرهنگهاى نژاده با يكديگر 208

3. توانا كردن زبان اردو 208

فصل ششم: زبان فارسى و ويرايش 902

ويرايش 211

1. تعريف ويرايش 211

2. ارزش گذارى به ويراستارى 211

3. انواع ويرايش 212

1.3. ويراستارى علمى 212

2.3. ويراستارى طولى 212

3.3. پرداختن يا نپرداختن به سخن 212

ص: 19

4. كاركرد ويرايش 213

1.4. سامان دهى سخنان سر درگُم 213

2.4. نمايش زبان شُسته رُفته 213

3.4. پديد آوردن نثر دل چسب و شاد 213

5. مسائل حقوقى ويرايش 213

6. پاره اى از مصاديقِ: درست بنويسيم، غلط نگوييم 214

1.6. امّا 214

2.6. گرفتن از 214

3.6. خداى من 214

4.6. هِى 215

5.6. مگر نه؟ / چرا نه؟ 215

6.6. فوق الذّكر 215

7.6. تراجم 216

8.6. لازم به ذكر است 216

9.6. عمرو بن محبوب 217

10.6. نِقاط/ نِكات 217

11.6. اطمينان داريد غذا خورده ايد؟ 218

12.6. مورد هدف قرار دادن 218

13.6. غرور ملّى 218

14.6. ملّى 219

15.6. تركيب فعل معلوم به جاى مجهول 220

16.6. به كاربرى نادرست افعالِ «رفتن» و «گرفتن» 220

17.6. داشتن 221

18.6. رنج بردن 221

19.6. تلفّظ اصلى واژه 221

20.6. نگهداشت وحدت تلفّظ 222

فصل هفتم: دُرواژه ها 223

پيامها 225

1. پيام به همايش بزرگداشت هشتصدمين سال زادروز سعدى شيرازى 225

2. پيام به حجّاج بيت الله الحرام 227

ص: 20

3. پيام به مناسبت چهلمين روز ارتحال حضرت امام خمينى (ره) 232

4. پيام به سوّمين همايش جهانى امام رضا (عليه السّلام) 233

5. پيام به مناسبت سالگرد رحلت امام خمينى (ره) 235

6. پيام به مناسبت بزرگداشت يكصدمين سال ميلاد امام خمينى (ره) 237

7. پيام تجليل از شهدا و ايثارگران در هفته ى دفاع مقدّس 238

8. پيام به حجّاج بيت الله الحرام 932

9. پيام به حجّاج بيت الله الحرام 042

10. پيام به حجّاج بيت الله الحرام 242

11. پيام به اجلاس سراسرى نماز 244

12. پيام به حجّاج بيت الله الحرام 246

سخنرانى ها 247

1. خطبه هاى نماز جمعه ى تهران 247

2. خطبه هاى نماز جمعه ى تهران 942

3. سخنرانى در مراسم بزرگداشت علّامه اقبال لاهورى 250

4. سخنرانى در چهل و دوّمين مجمع عمومى سازمان ملل متّحد 254

5. سخنرانى در گشايش همايش بين المللى بزرگداشت حافظ 256

6. سخنرانى در مراسم شانزدهمين سالگرد ارتحال امام خمينى (ره) 259

7. سخنرانى در جمع شركت كنندگان در اجلاس بيدارى اسلامى 260

8. سخنرانى در شانزدهمين اجلاس سران جنبش عدم تعهّد در تهران 262

نمايه ها 265

آيات 267

روايات 269

اشعار 271

موضوعها 273

اشخاص، مكانها، دولتها و.... 285

كتابها و مجلّه ها 293

منابع و مآخذ 295

ص: 21

ص: 22

ص: 24

كوچك و محلّى از آل بويه گرفته تا چغانيان و سيستانيان روزگار گذرانيد و يا در زير سايه ى سنگين دولتهايى گران جان چون غزنويان و سلجوقيان و خوارزمشاهيان قرار گرفت، تنها رشته ى پولادينى كه مردم را در گذر از دالان همه ى اين خاندانهاى بزرگِ هزارفاميل و خانواده هاى كوچكِ حاكم به هم پيوند ميداد، زبان ملّى بود؛ زبان ملّى بود كه كمك كرد تا آن كه در سيستان ميزيد، با آن كه در ديلمان، احساس بيگانگى نكند؛ مردم بيهق، زبان اهالى گرگانج را بفهمند و زادگان و ساكنان رى در سفر به قومس و طوس و مرو، هم زبانان خويش را بيابند، نه ايرانيانى زبان نافهم را! همين زبان، در دوران خاندان سلطنتى پهلوى نيز كه به آشكارا سخن از تغيير خط و زبان در رسانه ها و روزنامه ها به ميان مى آمد، ميخ پايدارى خويش را بر ديوار سفت و سخت دشمنان بيدار و دوستان بيمار فرو كوفت و ايران عزيز را از خطرى گران، كه گسيختگى و از هم پاشيدگى سوغات آن بود، نجات داد.

و تدين و بلاغت و هنر و علم شهره گردد. و امّا... اين همه برنيامد، مگر با جوشش درونى و سرشت بى نياز و نستوهى پرتوانِ يكى از بنيانهاى سِتُرگ اين سرزمين كهن سال، كه آن «زبان و ادب پارسى» است، و نيز كوشش بنيادين و خستگى ناشناس دل شيفتگان و بزرگان علمى اين زبان در بستر طولانى تاريخ ايرانِ بزرگ.

در همه ى پيامهايش، بويژه آنچه در بزرگداشت شهدا نوشت و خاصّه در پذيرش قطعنامه ى 598، ريخت و چون جملگى اسلاف دانشمندش بر سر اين باور بود و ماند، كه توش و توان زبان و نيز ادب پارسى فراوان و سرشار از انديشه و حكمت است و تأثير شگرف آن بر دل و جان گزيرناپذير.

وجودى جان و روان فارسى زبانان صورت نبنديم، ديرى فرا نخواهد رسيد كه ديگر پوستى نيز از سيماى خوش قد و بالاى او _ كه روزگارانى چه بسا بيش از يك دهم كره ى زمين را در زير سايه سار دانايى و مهربانى خويش گرفته بود _ براى امروز و فرداى ايرانيان و همه ى پارسى گويان باقى نماند.

اين كتاب، از پسِ دلواپسى ها و اميدبخشى هاى رهبر دانشور انقلاب اسلامى، حضرت آيت الله العظمى سيد على خامنه اى (مدّظلّه)، در خصوص زبان فارسى پديد آمده است. ايشان در ديدارى كه در تاريخ 1392/9/19 با اعضاى شوراى عالى انقلاب فرهنگى داشته اند، نگرانى عميق خويش را از وضعيت كنونى زبان فارسى با اين جمله ى كوتاه و ژرف بيان كرده اند: «من خيلى نگران زبان فارسى ام؛ خيلى نگرانم... من ميبينم كار درستى در اين زمينه انجام نميگيرد و تهاجم به زبان زياد است.» و بعد از آن، رهنمودها و راهكارهاى فرهمندانه ى خويش را براى برون رفت از اين هنگامه ى وانفسا بيان فرموده اند، كه چه آنچه اين بزرگوار در اين ديدار گفته اند و چه آنچه در طى ساليانِ پس از انقلاب اسلامى يادآور شده اند، مجموعه اى از بيم و اميدها، و راه دانى ها و چاه بينى ها را فرا ديد دست اندركاران علمى و ادارى فرهنگ و ادب و هنر گشوده، كه اميد است از سردرگمى و ستوه بيرون آيند و مردان مردى را به ميدان گُسيل دارند كه با انديشه اى فردوسى وار و قدرتى آرش گون، بينديشند و با هر آنچه بر راه است، از ناهموارى گرفته تا ناسازگارى، بستيزند، تا بتوان طلوع روزى را ديد كه آنچه مايه ى هويت و فرهنگ ايران سربلند است، دگرباره سر برآورَد و بتواند با توش و توان فراوان و جان مايه اى جاودان به پيش رود و چونان گذشته ى درخشان خويش، هم پروبال ديرين را بگشايد و هم به آفريدن شاهكارهاى سِتُرگ و تازه دست يازد.

ص: 29

بيان خواسته هاى ملّى و شخصى فراهم مى آورد. ازاين روى اعلام ميكنند كه ادبيات از مقوله هاى مورد علاقه ى ايشان است و براى كسانى كه در اين راه قدم و قلم و فكرى داشته اند، احترام قائلند و ارزش كار آنها و تأثيرى كه جهت گيرى ايشان ميتواند در وضع عمومى كشور و انقلاب داشته باشد، برايشان آشكار است.

آقاى دكتر حدّاد عادل، رئيس فرهنگستان زبان و ادب فارسى، بر اين باورند كه از نگاه رهبر انقلاب اسلامى، «هويت ملّى ما را دو ركن مهم تشكيل ميدهد: يكى، دين اسلام؛ و ديگرى، زبان فارسى.»(1) ايشان در همين خصوص و نيز در پاسخ به سؤال مقدّر درباره ى چرايى و چگونگى تسلّط رهبرى بر ادبيات مطالبى خواندنى دارند:

«در اين سى و چند سالى كه از انقلاب گذشته و بنده توفيق آشنايى با آيت الله خامنه اى را داشته ام، يكى از رشته هاى پيوند ما زبان و ادبيات فارسى بوده است. درباره ى اين وجه از شخصيت ايشان نكاتى را عرض ميكنم:

اوّل اينكه احاطه ى ايشان بر ادب فارسى و توانايى هاى زبانى ايشان يك امر استثنائى است و نتيجه ى تحصيلات عادّى حوزوى نيست. زمانى كه آقاى خامنه اى جوان بودند و در حوزه ى علميه فقه و اصول ميخواندند، درس و بحثى تحت عنوان زبان فارسى يا ادبيات فارسى يا نويسندگى يا حتّى شعر به صورت رسمى در حوزه نبود. حوزه ى امروز كه در آن فعّاليتهاى ادبى هم جايى دارد، بسيار فرق دارد با حوزه ى پنجاه سال پيش. اين يك واقعيت است كه روحانيون تربيت شده ى آن حوزه از نظر توانايى هاى زبانى و ادبى، معاصرِ جامعه ى خود نبودند امّا آقاى خامنه اى اين ارتباط با زبان و ادبيات فارسى و عشق و علاقه و تسلّط بر آن را در اثر چند عامل كسب

ص: 31

كرده بود: اوّل، استعداد طبيعى و ذوق فطرى خود ايشان كه يك موهبت خدادادى است؛ دوّم، زندگى در محيط مشهد كه زادگاه و پرورشگاه زبان و ادبيات فارسى است و در آن سالها قوّت و قدرت ادبى خوبى داشت. شاعران درجه اوّل خراسان و ايران در آنجا حضور داشتند و محافل و انجمنهاى ادبى و جلسات شعرخوانى زيادى برگزار ميشد و آقاى خامنه اى هم دوستان شاعر خوبى داشتند كه من بعضى از آنها مثل مرحوم قدسى و قهرمان را كم و بيش مى شناسم. آقاى خامنه اى در اين مجالس حضور پيدا ميكردند، به اشعارى كه سرايندگان درجه اوّل ميخواندند، توجّه ميكردند و به بحثهايى كه در نقد شعر ميشد، اهتمام مى ورزيدند. خود ايشان هم ذوق شعرى داشتند و به لحاظ شخصيت و دانش مورد احترام استادان مُسِن تر بودند. ايشان خاطرات زيادى از مجالس ادبى مشهد دارند و در تمام اين سالها نيز دوستى و مراوده ى شعرى و ادبى را با عدّه اى از شاعران مشهد داشته اند.».(1)

اين شعر از يك شاعر عرب در بيان احوال مجنون است. مجنون سوار ناقه _ مادّه شتر _ بوده و رو به قبيله ى ليلى ميرفته امّا اين ناقه بچّه اش را در خانه گذاشته و دلش پيش او بوده است. تا مجنون از ناقه غافل ميشده، اين شتر برميگشته به سوى بچّه اش. ميگويد: عشقِ ناقه ى من پشت سرم است و عشقِ خودم جلوى روى من؛ با هم هماهنگ نيستيم. مضمون عرفانى والايى است. من به ايشان گفتم كه اين شعر را به فارسى برگردانده ام، از نظر شما چطور است؟ گوش كردند و با محبّت نظرى دادند و فرمودند: اين قصّه اش در مثنوى هست. بعد، تمام ابيات آن داستان مثنوى را براى من خواندند!

امثال اين طور اشعار و ابيات در حافظه ى ايشان زياد است و تك بيت ها و غزلهاى سبك هندى فراوانى از صائب و كليم و بيدل و طالب آملى و ديگران را حفظ هستند. اگر كسى اهل شعر باشد و با حضرتشان مصاحبت داشته باشد، نوبه نو اين گونه مضمونها و ابيات دست اوّلِ برگزيده را از ايشان مى شنود.

علاوه بر اين، به كلّيت ادبيات فارسى و تاريخ تحوّل شعر فارسى نيز توجّه دارند. يعنى سبكهاى مختلف شعرى مانند سبك خراسانى، هندى، دوره ى بازگشت و شعر معاصر هركدام در ذهن ايشان جاى خود را دارد، خصوصيات اينها را مى شناسند و امتياز هركدام را نسبت به ديگرى ميدانند. ميتوانم بگويم رهبرى اين دوره ى هزار ساله از شعر رودكى را در جادّه ى تاريخ پابه پاى شاعران طى كرده اند و كمتر شاعر بزرگى است كه ايشان درباره ى آن نظر نداشته باشند؛ چه اين شاعر مولانا و سعدى و حافظ باشد و چه ملك الشّعراى بهار و ديگران.

ايشان پس از دوره ى جوانى هم با شاعران و استادان معاصر ارتباط داشته و از آنها استفاده ميكرده اند كه يكى از اين شاعران مرحوم اميرى

ص: 33

فيروزكوهى بود كه آقاى خامنه اى در تهران با وى ارتباط داشتند و شاعران ديگرى هم كه به منزل آقاى اميرى مى آمدند، حضرت آقا را ميديدند. از آنجا كه آقاى اميرى به سبك هندى علاقه و اعتقاد داشت، اين نيز يك زمينه ى مشترك گفتگوهاى ادبى ميان اين دو ميشد. ما علاقه ى متقابل بين اين دو بزرگوار را بعد از انقلاب و در آن دوران محدودى كه آقاى اميرى زنده بود، ديده بوديم.

يكى ديگر از ويژگى هاى رهبر معظّم انقلاب اسلامى، آشنايى با پژوهندگان و محقّقان معاصر زبان و ادبيات فارسى و تكريم و تشويق آنها است. چند سال پيش من كتاب «مينوى و گستره ى ادب فارسى» را كه تازه منتشر شده بود، ميخواندم و به ذهنم رسيد شايد ايشان از انتشار اين كتاب مطّلع نشده باشند... گفتم اين كتاب را ملاحظه كنيد، حرفهاى خواندنى دارد. ايشان گفتند: «بله، من با آقاى مينوى آشنا بودم و با او ملاقات كرده بودم.» ديدم خيلى ارزيابى خوبى از مرحوم مينوى دارند و كتاب را با حُسن قبول پذيرفتند. خاطرم هست يك بار هم راجع به مرحوم جلال همايى كه صحبت شد، فرمودند من در جوانى يكى دو بار به ديدن آقاى همايى رفتم و درباره ى بعضى از غزلهايشان با ايشان صحبت كردم. مرحوم همايى هم يكى دو غزل را به خطّ خود در دفتر من نوشته اند. آقاى خامنه اى از روزگار قديم دفترى دارند كه ابيات و اشعار خوب و درجه اوّل شاعران معاصر _ و شايد هم شاعران غير معاصر _ را در آن نوشته اند و يادداشت كرده اند. البتّه من آن دفتر را نديده ام، ولى خودشان گفتند چنين دفترى هست و كسانى كه آن دفتر را ديده اند، اين مطلب را به من گفته اند.

بدين ترتيب آيت الله خامنه اى از پيش از انقلاب تا چهار پنج دهه ى اخير، با تحوّلات معاصر شعر و نثر فارسى كاملاً همگام بوده اند. بسيارى از شاعران و نويسندگان معروف نوپرداز را نيز بخوبى مى شناسند و شايد بعضى از آنها مانند اخوان ثالث را از نزديك هم ديده باشند. درباره ى هركدام از

ص: 34

اينها هم ارزيابى دارند و زبان هركدام را ميدانند. شاعران كهن سراى معاصر را نيز بخوبى مى شناسند. مثلاً آثار و احوال رهى مُعَيرى يا تولّلى يا حميدى يا ابتهاج را _ كه هم نوپرداز است و هم كهن سرا _ خوانده اند. خلاصه در ذهن ايشان هم ادبيات معاصر اعمِّ از شعر و نثر كاملاً حضور دارد و هم ادبيات كهن.

موضوع مهم ديگر اين است كه هم اكنون كثرت مطالعه ى ايشان در شعر و ادبيات حيرت آور است. گاهى كه خدمتشان ميرسيم، انبوه كتابهاى جديدى كه براى ايشان در همه ى رشته ها و ازجمله ادبيات فارسى رسيده است، من را متحير ميكند. همان شبى كه جلسه ى سالانه ى شاعران در ماه رمضان در محضرشان برگزار ميشود، شاعران مختلفى ده ها جلد كتاب شعر جديد را به ايشان تقديم ميكنند و بعد نظر ميدهند.

آيت الله خامنه اى به نثر فارسى قديم و معاصر و داستانهاى نويسندگان ايرانى نيز علاقه دارند. به رمان هاى بزرگ نويسندگان غرب نيز آشنا هستند و بسيارى از رمان هاى درجه اوّل غربى را از نويسندگانى مثل داستايوفسكى، تولستوى، شولوخوف، رولان، هوگو و... خوانده اند. چند سال پيش من با ايشان صحبت ميكردم كه ميشود خاطره ى فلان دوره ى سياسى را نوشت و اظهار علاقه ميكردم كه اى كاش فرصت ميشد تا خودم آن را بنويسم. ايشان گفتند: «اگر ميخواهى بنويسى، من كتابى از ويكتور هوگو را معرّفى ميكنم تا بخوانى؛ نمونه ى خوبى است.» بعد كتاب «تاريخ يك جنايت» را به من دادند. ايشان هنوز هم فراوان رمان ميخوانند و با آن اُنس دارند.».(1)

اين موارد، وسعت ميدان آشنايى ايشان با ادبيات عرب و ادبيات فارسى قديم و جديد و همين طور نمونه هاى فاخر ادبيات غربى را نشان ميدهد.

ص: 35

نگاه ميكردم؛ منزل ما هم كتاب زياد بود. پدرم كتابخانه ى خوبى داشت و خيلى از كتابها هم براى من مورد استفاده بود. البتّه خود ما هم كتاب داشتيم، كرايه ميكرديم. نزديك منزل ما كتاب فروشى كوچكى بود كه كتاب كرايه ميداد. من رمان و مانند اينها [را] كه ميخواندم، معمولاً از آنجا كرايه ميكردم.

من نميخواهم به بچّه ها خيلى كتاب و رمان معرّفى كنم؛ حالا ممكن است اسم مؤلّفينش را بگويم. مثلاً يك نويسنده ى معروف فرانسوى هست به نام «ميشل زواكو» كه كتابهاى زيادى دارد. من اغلب رمان هاى او را در آن دوره خواندم. يا نويسنده ى معروف فرانسوى «ويكتور هوگو»، من كتاب «بينوايان» او را اوّلين بار در همان دوره ى نوجوانى از كتابخانه ى آستان قدس گرفتم. البتّه همه ى آن را نخواندم، مقدارى اش را خواندم. يكى دو بار بعد از آن هم تمامش را خواندم.».

و توان طرف صحبت و مخاطبان، و خلاصه آنچه شايسته و بايسته ى بيان و كلام حكيمان و حكمت پيشگان است و بر كسى پوشيده نيست، در كلام و كتابت حضرتشان آشكار است كه نمونه هاى اندكى از آن بسياران را در سراسر اين كتاب ميتوان ديد و خواند و شادمان بود از اين همه دانايى و آگاهى و توانايى.

مردم آن را براحتى فهم كنند و با كمترين ويرايش عرضه گردد. اينكه بيان و كتابت ايشان آراسته به سلاست و روانى است، قولى است كه جملگى برآنند و آقاى دكتر حدّاد عادل نيز آن را از امتيازهاى كلامى و قلمى رهبر فرزانه ى انقلاب اسلامى دانسته است.(1) «دُرواژه ها» _ كه عنوان آخرين فصل اين كتاب را بر سينه گرفته _ با همين هدف گردآورى گرديده تا نمايى، حتّى اگر شده به بويى، از آن باغ معطّر، به خواننده بنماياند.

نمونه اى از آن، جلسه ى ساليانه ى شعرخوانى شاعران سراسر كشور است در نيمه ى ماه مبارك رمضان، در شب ولادت حضرت امام حسن مجتبى (عليه السّلام). اين جلسه به اندازه اى صميمى و دلنشين است كه رهبرى، شاعران را كاملاً آزاد ميگذارند تا در هر قالبى و با هر درون مايه اى كه ميخواهند، از غزل گرفته تا مثنوى و رباعى و دوبيتى و آزاد و قصيده و نيمايى؛ عاشقانه باشد يا عارفانه، اجتماعى يا سياسى و حتّى طنز و تلخ، شعرهاى خويش را بخوانند، كه كمترين ثمره اش در نگاهِ نخستين رصد فضاى شعرى كشور است و سپس آشنايى با گستره ى وسيعى از شاعران، چه شاعران جوان كه چون جوانه هايى بر تنه ى درخت ديرسال ادب اين سرزمين روييده اند و چه شاعران آشنا به چشم ايشان كه پا بر سن گذاشته اند. بنابراين همان گونه كه سبزوارى و كاشانى و معلّم و مردانى و... را مى شناسند، از شعر و احوال جناب «محبّت» در كرمانشاه نيز سراغ ميگيرند و به «كلامى» در زنجان سلام ميرسانند و از شاعرى تبريزى كه در جلسه است، از فلان سخنور شهرش ميپرسند و از «فردوسى» جوان شيرازى ميخواهند كه از دوبيتى هايش بخواند و... و در يك كلام نشان ميدهند كه از منظر شناخت شاعران نيز، مايه هاى فراوان در دست دارند. امّا افزون تر و برتر، پايش و نقد اشعارى است كه در جلسه خوانده ميشود، كه هيچگاه از چشم نگران، ذهن نقّاد و گوش نافذ ايشان به دور نميماند و رقيقه ها و دقيقه هايى بسزا را چه در لابه لاى اشعار و چه در سخنان انتهايى جلسه بيان ميدارند كه اگر بخواهيم فشرده ترين سفارش ايشان را به نگارش درآوريم، چيزى نيست جز برانگيختن شاعران به دستيابى بر سرچشمه هاى نو و تلاش روزافزون در جهت بالندگى شعر و آكندن آن از درون مايه هاى معرفتى و آرمانى كه در مكتب اسلام و انقلاب شكوهمند اسلامى ايران، فراوان يافت ميشود.

ص: 40

جلسه ى ديگر، نشستى است كه ايشان با شاعران آئينى و مدّاحان داشته اند و دارند، كه البتّه هر يك جداگانه برگزار ميگردد. ديرى است كه مدّاحان سراسر كشور در سالروز ولادت حضرت زهرا (سلام الله عليها)، سال به سال خدمتشان ميرسند و تلاش و پايفشارى ايشان را مى بينند و مى شنوند بر خوانش اشعار مدّاحى كه بايسته است به دور از گزافه گويى باشد و شايسته ى دين و سزاوار امامان همام؛ و همين، در شعرهاى مدّاحى ساليان اخير كارساز افتاده و اكنون شاهد رويش معنائى و معنوى اشعار مدحى هستيم.

ايشان همچنين شاعران آئينى را كه اشعار ايشان آبشخور منقبت هاى مدّاحان است، پدرانه برانگيخته اند كه سامانى داشته باشند و انجمنى، تا هدفمند بتوانند كارهاى خويش را پى بگيرند.

تا كارگران و كشاورزان و دانشجويان و استادان حوزه و دانشگاه و نخبگان و فرهيختگان و روحانيان با ايشان در طول سال پر شمار ميباشد، و فراوانى مطالعه ى ايشان در مطالب گونه گون به فراوانى مشاغلى كه به حيث رهبرى بايد بدانها بپردازند، شايد از شماره خارج باشد _ با همه ى اين احوال و با همه ى اين كارها _ توجّه ويژه ى آن بزرگ به موضوع زبان فارسى، كاركرد، ابعاد تأثير و تأثّر آن، حوزه ى جغرافيايى و جايگاه شايسته اى كه اين زبان ميتواند در طراز علمى و مناطق فارسى زبان دارا باشد و بسى موضوعها و مباحث ريز و درشت ديگرِ اين حوزه، نشان از حسّاسيت و نگاه ژرف نگر و داهيانه ى ايشان بر اين موضوع دارد كه براى زبان و ادب فارسى جايگاهى همسانِ جايگاه مباحث مهمِّ جارى جامعه قائل هستند و نگران پويه و رُويه و رَويه ى آن.

3. اين كتاب اوّلين جُستار است كه به بازتاب گوشه اى از ديدگاه هاى ادبى حضرت آيت اللّه العظمى خامنه اى (مدّظلّه) اختصاص يافته است. ايشان جداى از آنكه خود تجربت كرده ى سرد و گرمِ تأليف و ترجمه هايى چند هستند، در نقد ادبى و تحليل رمان و داستان و شعر (آزاد، نيمايى، كلاسيك) و نيز تاريخ ادبيات و آثار و اشعار شاعران و نويسندگان، بويژه در شاخه هاى تازه روييده ى ادبى همچون ادبيات انقلاب اسلامى و دفاع مقدّس، اشعار آئينى، شعرهاى منقبتى در رسا و رثاى اهل بيت (عليهم السّلام) و حتّى بررسى داستانهاى ريز و درشت غربى و نويسندگانشان، مطالب خواندنى و نوِ فراوانى در لابه لاى سخنانشان و يا در جلسه هايى مستقل بيان كرده اند، كه اميد است بهنگام به دست و ديده ى مشتاقان و جامعه ى ادبى رسانده شود و اين مجلَّد، درِ باغ سبزى باشد بر روى آن گلستان رنگارنگ، تا در روزگارانى كه به دورى و ديرى نرسد، مشامِ جان دوستداران به شميم آن عطرآگين گردد.

4. دُرواژه ها، كه واپسين عنوان و آخرين مطلب اين كتاب است، با

ص: 43

هدفِ نشان دادن قدرت هنرِ گفتارى و نوشتارى رهبرى فراهم آمده است. كلام ايشان، خاصّه در جلسه هاى رسمى چون نماز جمعه ها، ديدار با مسئولان كشورى و لشكرى، سخنرانى در جمع استادان و دانشجويان و نظامى ها، و نيز در چهره به چهره شدن با رؤسا و انديشمندان دنياى اسلام و غرب و مهمانان خارجى، و ديدارهايى از اين دست، به شيوايى و زيبايى و روانى آراسته است و به كمترين ويرايش محتاج، آن چنان كه آقاى دكتر حدّاد عادل در اين خصوص گفته اند:

«به نظر بنده مهم ترين عنصر و عمده ترين كارى كه ايشان براى رونق بخشيدن به زبان و ادبيات فارسى كرده اند، همين سخنرانى هاى فراوانِ صحيح و فصيحى است كه ايراد كرده اند و با اين خطبه ها ارزش و اهمّيت زبان را به طور طبيعى به عموم ملّت و بخصوص تحصيل كرده ها منتقل كرده اند. شايد كمتر كسى اين تأثير را ارزيابى كرده باشد. البتّه ما به گويندگان و سخنوران خود احترام ميگذاريم امّا ميتوانيم سخنرانى ها و خطبه هاى ايشان را با بسيارى از سخنرانان مذهبى و حتّى روشنفكران ديگر مقايسه كنيم. اگر كسى بخواهد صحبتهاى ايشان را از طرز محاوره اى و گفتارى به سبك رسمى و زبان معيار مبدّل كند، زحمت بسيار كمى خواهد داشت؛ يعنى فعل سر جاى خودش است، جمله سالم است، عبارت رها نشده و اين طور نيست كه جمله با يك آهنگ و يك وجه فعلى شروع شود امّا به آخر كه ميرسد، متناسب با مقدّمات نباشد.

سخن گفتن ايشان با آن آهنگ صيقل خورده و آئينه گون كه مخصوصاً در دوران جوانى داشتند، بسيار اثرگذار بوده است. و الآن كه گاهى تلويزيون سخنرانى هاى اوايل انقلاب ايشان را پخش ميكند كه مثلاً در نماز جمعه خطبه ميخوانند يا دعا ميكنند، مثل شيشه ى شفّاف و مثل آئينه ى درخشان است. لحنِ صيقلى و كلام فصيح، هنر والايى است و بر اينكه جوانهاى تحصيل كرده ى ما بدانند و بياموزند كه چگونه بايد حرف زد،

ص: 44

بسيار مؤثّر است. در واقع رهبرى به صورت طبيعى براى نسلى كه با ايشان بوده و از وجودشان استفاده ميكرده و به صحبتشان گوش مى سپرده، معلّمِ سخنورى بوده اند.»(1)

و امّا در «پيام» ها، قدرت هنر قلمشان شگفت انگيز و ساحرانه است. بديهى است تأمّل و تدبّر، و البتّه دارا بودن پشتوانه اى عميق از دانايى و ذوقى سرشار از احساس، پيامهاى ايشان را پر بار و خواندنى كرده، به گونه اى كه رئيس فرهنگستان زبان فارسى در اين باره گفته اند:

«مقالات و رسالات و نامه ها و پيامهاى ايشان كه بعد از انقلاب در جامعه منتشر شده نيز اهمّيت دارد. ايشان با ظرافت، نكات مهمّى را با رعايت همه ى جهات و جوانب در قالب عبارتهاى شُسته رُفته و پاكيزه در پيامهايشان ميگنجانند؛ طورى كه همه ى مردم آن را ميفهمند؛ از يك پيرزن ساده ى روستايى تا استاد دانشگاه. فرض كنيد ايشان درباره ى فوت كسى يك پيام تسليت مينويسد. اگر در آن پيام دقّت كنيد، مى بينيد چقدر از كلمه و كلام و قدرت زبان براى بيان انديشه ى خود بخوبى استفاده ميكنند.»(2)

توجّه به آهنگ كلام، موسيقى جمله ها، هم آوايى واژه هايى كه دوشادوش يكديگر به هم آهنگى و هماهنگى پاياپاى رسيده اند و چون نغمه اى جان فزا بر جان آدمى راحت و آرام و نرم فرود مى آيند؛ تدبّر در رازواژه هاى تضاد كه در جمله هاى مثبت و منفى، حروف و حركات و واژه هاى مخالف، چه از نگاه معنا و چه از نگره ى آهنگ خود مينمايند، زير نظر گرفتن آرايه هاى لفظى و معنائى چون سجعها و جناسها و مزدوجها؛ و نيز حذفهاى به قرينه، تقدّم مسند بر مسنداليه يا برعكس، تشبيه هاى درخشان و همه كس فهم، جايگزينى فعلهاى ماضى به جاى مضارع يا به عكس، طرح جمله هايى كه با پرسشهاى استفهام انكارى همراه است، استفاده از آيات و روايات و

ص: 45

اشعار و ضرب المثل ها و تكيه كلام ها در چرخش كلمات و طول و عرض جمله ها و سرعت و شتابى كه در خواندن به خواننده دست ميدهد و اين راز از گزينش واژگان تراش خورده و متناسب با متن و شيوايى جملات دانسته ميگردد، و بسى نوآورى هاى ذوقى ديگر، كه پرشمارند و فقط با خوانش پيامهاى مكتوب بر جان و دل مى نشينند، نشان دهنده ى گوشه اى از هنر نوشتارى آن مرد دانش گزين و فحلِ اين روزگاران است و نيز انگيزه ى روشنِ گردآورنده ى اين مجموعه، كه نخواست كام خوانندگان كتاب و خواستاران آن عزيز را از شيرينى كلام و پيام رهبرِ آيينه به دستشان بى بهره گذارد.

5. اين نكته مهم مينمايد كه اين كتاب نشان دهنده ى جهت گيرى ها و تلاش رهبرى در طول دوره ى بعد از انقلاب اسلامى براى نگاهداشت و گسترش زبان فارسى در ايران و جهان است؛ حال ممكن است سخن از سازمانها يا روندهايى برود كه اكنون موجوديتى ندارند يا موضوع بحث روز نيستند _ مثلاً شوراى گسترش زبان فارسى در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، كه هم اكنون بنياد سعدى وظيفه ى آن را در پخش و پراكندن زبان و ادب پارسى در خارج از كشور به عهده دارد _ بنابراين، تأكيدِ كتاب، بر نشان دادن سير حركتى انديشه و كردار رهبرى در چهارچوب عنوان و محتواى كتاب است و نه نماياندن زايش و نيستى سازمانها و سازوكارها و نمودن گزارش كار آنها.

6. رتبه بندى فصلها و نخستين و پسين شدن عنوانها _ كه در كارى اين چنين گريزى از آن نيست _ مؤلّف را ناچار كرد كه گاه پيام و كلامى را چندين بخش كرده و در فصول مختلف، به تناسب موضوع، از آنها استفاده كند. اين روش، بناگزير جابه جايى در سخنان و پيامها را در پى داشت، كه البتّه سعى گرديده بدون آنكه به اصالت آنها خدشه اى وارد آيد، اصل و لُبّ مطلب به خواننده منتقل گردد. تنها در مواردى كه واژه يا موضوعى مبهم مينمود، در دو كمان _ و بدين شيوه؛ مثلاً: در همين دوره (= اواخر قاجار)

ص: 46

_ ابهام زدايى شده است. و آشكار است كه از علامت دو قلاّب [] نيز هنگامى بهره گرفته شده كه لازم بوده واژه هايى به متن افزوده شود.

7. عنوانهاى هر فصل و نيز عنوانهاى درون هر فصل، گاه برآمده از متن و گاه برساخته ى گردآورنده است. و نيز اينكه كوشيده ام تا در آفرينش و گزينش آنها، از واژگان سره ى پارسى سود جويم.

8. ويرايش جمله هاى اين كتاب براساس «شيوه نامه ى نشر و ويرايش مؤسّسه ى پژوهشى فرهنگى انقلاب اسلامى» و نگارش واژه ها (جدا يا سرهم نويسى و...) مطابق با كتاب «فرهنگ املايى خطّ فارسى»(1) تنظيم و تدوين يافته است.

9. و اينكه در فراهم آمدن اين كتاب، دوستانى هم داستان و همراهانى همگام، مهربانانه و دلسوزانه، هر يك به اشارتى يا كنايتى، نكته اى يا فصلى بر زيور و زيبايى كتاب افزودند، يا از زاويه ها و زائده هاى آن، سِتُردند:

9.1. حضرات حجج اسلام سيد مسعود و سيد ميثم حسينى، كه فضل تقدّم در پذيرش موضوع و برشمارى اصول و چهارچوب بندى كار، از آنِ ايشان است.

9.2. دكتر على اشرف صادقى و دكتر قدم على سرامى، كه در خوانش پيش نماى كتاب ياريگرم بودند و در بركشيدن آن، دانش ريشه دار ايشان بسى نافذ بود و اثرگذار.

9.3. عليرضا مختارپور، نويسنده اى توانا، كه تجربه هايش گران قدر بود؛ محسن معينى، پژوهشگرى قرآنى، كه در يافتن برخى ابيات دست يارى ام را به گرمى فشرد.

9.4. سيد محمّد ابراهيمى حسينى، سيد اميرحسين مفضّلى، مجيد عظيمى. اين سه تن، سه يار همكار بوده اند در بيست زمستان و بهار؛

ص: 47

خِردورزى ها و خُرده شناسى هايى كه دارند و دريغ نداشتند، حسرت و آه سرد نخواهد شد؛ ذخيره هايى است گران بار، پگاه روزى كه براى برآمدنش آن يگانه ى راست گفتار وعده مان داده است. و نيز: محمّد رعايايى، و نكته سنجى هاى او، كه بهنگام بود و بايسته؛ از اينكه به سر در چاله نيفتم و به پاى از راه نمانم.

9.5. شهريار زمانى و حسن رمضانى. اين دو، كه خود نويسنده اند، دست پخت ذوق و چكيده ى فكرشان را به من تحفه دادند و آن، نام كتاب بود؛ و چه با ارزش! و: مجيد صحّاف و آن نظم و اقتدارش، و كارمندان چابكش در انتشارات انقلاب اسلامى.

9.6. و يك بانو؛ همسرى كه هم قدمى با مؤلّف را، كتابِ سرنوشت خود

كرده و اگر حوصله و ظرافت و باريك بينى او، چون راه طولانى سالها زندگى مشترك، چيزكى حتّى كم داشت، همه ى تلاش همراهان و كوشش اين كمترين بر زمين ميماند؛ چه، واژه ها و حرفها و جمله ها با سرانگشتان وى بود كه بر صفحه كليد نشست تا اين كتاب به يادگار نقشى مانا بر اين گنبد دوّار زنَد. از ايشان و همه ى كسانى كه بايسته ها و نابايسته هاى تنظيم و تدوين را به بنده يادآور شدند و يا در آينده گوشزد خواهند كرد، سپاسگزارم.

محمّدحسن مقيسه

1394/11/12

ص: 48

نام ميبرند؛ از آذر يزدى، آل احمد، ايرج افشار، قزوه تا اميرى فيروز كوهى و زَرُويى نصرآباد و فاضل نظرى. فصل پنجم، آموزش و گسترش ادبيات در ايران و جهان؛ فصل ششم، زبان فارسى و ويرايش، كه نخستين موضوع در ذيل آن تعريف ويرايش است و سپس در آن همه ى نكاتى كه مقام معظّم رهبرى به تفاريق در سخنرانى ها و يا نوشته هاى مختلف خود فرموده اند، با نظمى عالمانه كنار هم آورده شده و در آن انواع ويرايش، از ويرايش علمى، ويرايش طولى و همچنين سامان دهى سخنان سردرگم و غير آن آمده است و دامنه ى موضوع به ذكر بيست مورد از مصاديق نادرست گويى و ارائه ى صورت درست آنها از سوى مقام رهبرى كشيده شده است. فصل هفتم، دُرواژه ها شامل دو حوزه است: پيامها، سخنرانى ها.

پيامها شامل دوازده پيام و سخنرانى ها شامل هشت سخنرانى است كه از برجسته ترينِ اين سخنرانى ها، ميتوان از سخنرانى در مراسم بزرگداشت علاّمه اقبال لاهورى مورّخ 64/12/19 و سخنرانى در گشايش همايش بين المللى حافظ در 67/8/28 نام برد و اين بنده در هر دو سخنرانى توفيق حضور و استماع داشتم. در سخنرانى حافظ خاطره اى نيز از حضور گل آقا(1) در پايان سخنرانى نقل ميكنند، كه يادآورى آن خالى از لطف نيست: هنگامى كه همگى براى فاتحه در شيراز سرِ قبر حافظ ميروند، مرحوم آقاى دكتر حبيبى كه دبير علمى همايش بود، تقاضا ميكند كه همه در شيراز ساعتى براى ناهار بمانند تا ناهار را با افراد همايش كه از دانشمندان برجسته ى كشورهاى مختلف بودند صرف كنند، يكى از اعضاى هيئت دولت ميگويد همه تا ساعتى ديگر بايد در جلسه ى مهمّ هيئت دولت در تهران حضور داشته باشند. گل آقا كه در جمع حضور داشته است، به آن وزير به طنز ميگويد: مملكت از اين خراب تر نخواهد شد، كجا ميرويد!

ساختار و مهندسى كتاب عالمانه، داراى انسجام، حُسن گزينش و در

ص: 50

همان حال جامع الاطراف است. مطالب اگرچه در هفت فصل مختلف چيدمان دارد، امّا آن قدر از تنوّع موضوع در حوزه ى ادب، فرهنگ، شعر، زبان، نثر، نظم، ويرايش، بيان و آرايه ها سرشار است كه بى هيچ شائبه ى مبالغه، ميتوان آن را يك دانشنامه ى كوچكِ نكته هاى ناب در حوزه ى ادبيات به حساب آورد.

كتاب با يكى از بهترين غزلهايى كه از مقام معظّم رهبرى منتشر شده است، با نام «امين» آغاز ميشود كه آن را ميتوان درى به باغ بسيار درخت _ به قول مرحوم اخوان _ ناميد. اخوان ثالث برنامه اى در تلويزيون داشت كه اسمش اين بود: درى به باغ بسيار درخت. و واقعاً اين طور است كه ميتوان اين كتاب را درى به باغ بسيار درخت ناميد. و من به عنوان يك كارشناس كوچك شعر و خدمتگزار كلمه، ميگويم كه غزلى كه در سرآغاز اين كتاب جا خوش كرده، يكى از بهترين غزلهاى معاصر است:

سرخوش ز سبوى غم پنهانى خويشم *** چون زلف تو سرگرم پريشانى خويشم(1)

مؤلّف محترم جناب دكتر مقيسه، علاوه بر مستندات و مرجعهاى يكايك مطالب، هر جا لازم ديده است، در پانويس ها اصل شعر يا نكته اى را كه رهبرى معظّم در متنْ تنها به آن اشاره يا به اشاره بسنده فرموده اند، يادآور شده است. مثلاً در صفحه ى 75 و 76 به عنوان «ويژگى هاى زبان فارسى» در بخشى از سخنرانى ايشان چنين ذكر شده است: علاّمه اقبال سالهاى متمادى در اروپا زندگى كرده، ميتوانست زبان انگليسى را كه در شبه قارّه هم رايج بود و شبيه زبان مادرى بود انتخاب كند و انتخاب نكرد، زبان فارسى را انتخاب كرد. خودش ميگويد كه من ديدم كه آن افكار جز در ظرف زبان فارسى ريخته نميشود.

ص: 51

در اينجا دكتر مقيسه در پاورقى اين شعر اقبال را با ذكر مرجع مى آورد:

گرچه هندى در عذوبت شكّر است *** طرز گفتار درى شيرين تر است

فكر من از جلوه اش مسحور گشت *** خامه ى من شاخ نخل طور گشت

پارسى از رفعت انديشه ام *** درخورد با فطرت انديشه ام

يا در صفحه ى 82 و 83 رهبر معظّم در ديدار اعضاى مجمع بين المللى استادان زبان فارسى مورّخ شانزده دى ماه 72 فرموده اند: يك وقت در مجمعى ادبى در مشهد نشسته بوديم و استاد بلندپايه اى شعرى را كه به زبان ديگرى غير از زبان فارسى ترجمه كرده بود ميخواند، كلمه ى «دامن كشان» در آن بود، ديدم دامن كشان را نميتواند ترجمه كند... من به جرئت ميگويم كه اين كلمه و بسيارى از تركيبات با هيچ معناى ديگرى قابل مقايسه نيستند. ذوق والايى اين كلمات را در برهه اى از آن جوشش و غليان ذوق و قريحه شعرى بر زبان آورده است. مثلاً در شعر سعدى: «او ميرود دامن كشان، من جام محرومى چشان»، شما اگر بخواهيد كلمه ى دامن كشان را ترجمه كنيد، چگونه ترجمه خواهيد كرد؟

در اينجا دكتر مقيسه هم تمام بيت سعدى را در پانويس ذكر كرده است و هم نوشته است كه رهبر معظّم اين سخنان را پس از غزلى كه محمّدكاظم كاظمى، شاعر افغانى ساكن ايران، در جلسه ى ديدار سالانه ى شاعران با حضرتشان در ماه رمضان يعنى 92/5/1 خواندند، بيان فرمودند، كه اجازه بفرماييد اين شعر را كه از شعرهاى بسيار خوب آقاى كاظمى هم است، براى تغيير ذائقه ى جمع بخوانم. غزل گفته اند ولى بايد گفت كه غزلْ تركيب است؛ ما بيش از يازده، دوازده نوع غزل داريم كه بنده انواع مختلف غزل را در يكى از مقاله هايم ذكر كرده ام. اين نوع، غزلْ تركيب است:

ص: 52

بادى وزيد و دشت سترون درست شد *** طاقى شكست و سنگ فلاخن درست شد(1)

شاعر در اين غزل خيلى نكته هاى جالبى را ميگويد؛ اينكه الان آن وسعت فرهنگى كه از حلب تا كاشغر ادامه داشته، امروز اين قدر تكّه تكّه شده است، افغانستان شده، تاجيكستان شده، ازبكستان شده، اينها اغلبشان قلمروهاى فرهنگى همين كشور عزيز ما بودند.

بارى، كتاب بسيار زيبا چاپ شده امّا نه لوكس. دريغا كه حتّى با تورّق يك شبه ى من، در آن غلط چاپى كه اختاپوس چاپ ايران است، ديده ميشود.(2) يادآور ميشوم كه اهل تحقيق ميدانند انتخاب و گزينش مطالب و موضوعهايى كه هم پيوند هستند، از ميان هزاران سخن و پيام و نوشته ى مقام معظّم رهبرى، آن هم در طى بيش از 35 سال، كارى كارستان است وكارِ هر كس نيست واقعاً:

آن كس ز ديار آشنايى است *** داند كه متاع او كجايى است(3)

آن هم گزينه هايى كه گاه از چند و چندين سخنرانى يا نوشته است با فواصل زمانى بسيار دور از هم، امّا چنان پيوند يافته اند كه تحسين برانگيز است و من را به ياد تخت جمشيد مى اندازد؛ يعنى به پيوست صخره ها وسرْ ستون ها كه در ظاهر هيچ يك از ميخ و پيوستها آشكار نيست ولى همه يكپارچه به نظر مى آيند. دست مريزاد جناب مقيسه!

كلام را با شعرى ديگر از مقام معظّم رهبرى كه در كتاب حاضر نيامده است به پايان ميبرم كه ختام آن باز مِسك(4) باشد.

ص: 53

دل را ز بى خودى سرِ از خود رميدن است *** جان را هواى از قفس تن پريدن است

از بيم مرگ نيست كه سر داده ام فغان *** بانگ جرس ز شوقِ به منزل رسيدن است

دستم نميرسد كه دل از سينه بركنم *** بارى علاجِ شوق گريبان دريدن است

شامم سيه تر است ز گيسوى سركِشت *** خورشيد من برآى كه وقت دميدن است

سوى تو اى خلاصه ى گلزار زندگى *** مرغ نگه در آرزوى پركشيدن است

بگرفته آب و رنگ ز فيض حضور تو *** هر گل در اين چمن كه سزاوار ديدن است

با اهل درد شرح غم خود نميكنم *** تقدير غصّه ى دل من ناشنيدن است

آن را كه لب به دام هوس گشت آشنا *** روزى «امين» سزا لبِ حسرت گزيدن است

سپاسگزارم و عفو بفرماييد آقاى دكتر مقيسه اين كار كوتاه و نا درخور من را.

ص: 54

زبان، استخوان فقرات يك ملّت است.

1384/02/12

ص: 56

داشته باشد. اگر ما از رشد يك زبان جلوگيرى كرديم و بعد آمديم لغات بيگانه را به صورت فراوانى در آن ريختيم، اين زبان ناخالص خواهد شد؛ زبان از صحّت و اتقان خود خارج خواهد شد.(1)

بسته نخواهد شد، چون نيازها افراد را ميكشاند به توليد تازه ها و اين تازه ها، تازه هاى غلط و نادرست خواهد بود؛ وضعيتى كه امروز متأسّفانه در زبان ما به وجود آمده؛ لغت درست ميكنند، تركيب درست ميكنند، تركيبهاى غلط، خنده آور؛ اوّل هم در زبانِ يك نفر يا چند نفر يا زبانِ يك جمع يا زبانِ نوشتار است، بعد هم ميرود در ملّت و در محاوره ى مردم، ميشود جزو زبان، درحالى كه يك چيزِ زشت، بى استدلال، و بى منطق است. پس زبان، حراست لازم دارد، اگر حراست نشود، فاسد خواهد شد.(1)

را نبايد يك كار دفعى و موسمى و مقطعى تلقّى كرد. اين، يك كار جارى و هميشگى و يك وظيفه است كه بايد ان شاءالله دنبال شود.(1)

ص: 60

ديد، ادبيات يك معنا و مفهوم ديگرى پيدا ميكند، گسترش بيشترى پيدا ميكند، ذوقهاى بيشترى و سليقه ها و استعدادهاى بيشترى در خدمت ادبيات قرار ميگيرد، كسان بيشترى در اين ميدان كار ميكنند، آن كارهايى كه انجام گرفته مورد استفاده ى كسان بيشترى قرار ميگيرد؛ ادبيات در خدمت انسان خواهد شد.(1)

وحدت نسلهاى مختلف با ادبيات حاصل ميشود؛ يعنى با شعر، با كلام، با سخن.(1)

ص: 64

زبان فارسى براى ما فارسى زبانان مايه ى افتخار است

و ميراث عظيم ما محسوب ميشود.

1374/10/16

ص: 66

از شعرگويى هاى سلاطين و حواشى و نزديكان و كسانشان به زبان فارسى در تاريخ ادبيات ما محفوظ است كه معلوم ميكند زبان فارسى يك زبان مورد استفاده ى گاه گاه نبوده است و مثل بعضى از كشورها كه در دورانى، زبانهاى بيگانه زبان اشراف و اعيان محسوب ميشده نبوده است، بلكه زبان رايجِ آنها محسوب ميشده است. در ميان آنها، زبان فارسى مثل زبان مادرى تأثير ميگذاشته و احساساتشان را تحريك ميكرده و آنها را بر سر ذوق و شوق و وجد مى آورده است. زبان فارسى، چنين خصوصياتى را در شبه قارّه دارد كه در كمتر جايى هم در دنيا چنين جايگاه رفيعى براى اين زبان مشاهده ميكنيم.(1)

و امروز هم همان طور كه شايد شما بدانيد، در منطقه ى تركستان و آن ايالت چينى... هنوز تعبيرات اسلامى به زبان فارسى است؛ نماز خفتن، نماز پيشين، نماز ديگر؛ كتيبه هاى مساجد، همان تعبيرات فارسى است؛ يعنى زبان دين و زبان اسلام بوده و زبان مقدّسى بوده. همچنان كه در شبه قارّه امروز كتاب گلستان سعدى و ديوان حافظ جزو كتب مقدّس است در پيش آن كسانى كه هنوز در آنها چيزى از زبان فارسى باقى است.(2)

ص: 68

در جهان است، نسبت به زبان فارسى علاقه و عشق و محبّت واقعى وجود نداشت.(1)

پرسيد! من در دلم گفتم بيخود نيست شما اين قدر بدبختيد كه زبان خودتان را هم بلد نيستيد؛ درحالى كه شما رئيس كشورتان هستيد! عزيزان من! اين وضع، قبل از انقلاب در ايران هم وجود داشت؛ خيلى تعجّب نكنيد؛ زبان خودشان را بلد نبودند!(1)

تو در اوج فلك چه دانى چيست *** كه ندانى كه در سرايت كيست(2)

وقتى در مهد زبان فارسى، زبان فارسى اين گونه مورد بى اعتنائى است كه بلد نيستند درست فارسى حرف بزنند، انتظار پيشرفتِ آن بيجا است.(3)

دو، سه مرتبه، در دو، سه مقطع، همين مسئله ى خطّ لاتين و زبان اسپرانتو را در مطبوعات [آن] زمان خوانده بودم.(1)

من همان وقت قبل از انقلاب هم تعجّب ميكردم كه چرا اين آقايان معروف هستند؛ الآن هم وقتى كه مجدّداً نگاه ميكنم، باز تعجّبم به حال خودش باقى است! براى من شكّى نميماند كه دستهايى كمك ميكردند تا اينها رواج پيدا كنند و در دست و بال افرادى كه به اين چيزها علاقه مند بودند، بيفتند؛ والّا كارشان از لحاظ ادبى و هنرى ارزشى ندارد.(1)

مسئولين و افراد در قبال كارهاى ديگرى كه انجام ميشود، خيلى مظلوم و غريب است. بايستى اين مظلوميت برطرف بشود و زبان فارسى و جايگاه آن و ارزش و اهمّيتش در استقلال ملّى ما و انقلاب ما و به اصطلاح گسترش ايده ها و ارزشهاى مورد قبول ما دانسته بشود. كار لازم دارد؛ بايد كار بشود.(1)

حوادث سخت، از جمله جنگ است. زيباترين رمان ها، بهترين فيلم ها، شايد بلندترين شعرها، در جنگها و به مناسبت جنگها سروده شده و گفته شده و توليد شده و به وجود آمده است. در جنگ ما هم همين طور بود.(1)

بسيارى از ملّتها را شما نگاه كنيد، اوج ادبياتشان، براى آن شخصى كه ادبيات و هنر را به كار برده، مربوط به دوران مبارزات است؛ چه مبارزه براى از بين بردن ريشه ى ظلم يك رژيم، چه مبارزه براى تحكيم يك رژيم مطلوب، چه مبارزه براى دفاع از سرزمين محبوب و مقدّس؛ در فرهنگهاى بيگانه ما اين را مشاهده ميكنيم. اين، ميتواند يك وسيله اى باشد براى نشاط يافتن ادبيات ما و هنر ما؛ و بنده از همه ى كسانى كه داراى قدر و ارجى هستند در عالم ادبيات و هنر و يا حتّى داراى استعدادى، ولو به فعليت به طور كامل نرسيده، درخواست ميكنم كه به اين مسئله بينديشند؛ يعنى مسئله ى در خدمت زنده ترين و بانشاطترين مسائل تاريخ ما قرار دادنِ ادب و هنر فارسى. شايد ما بتوانيم زبان فارسى را امروز با استفاده ى از اين انگيزه به اوج برسانيم؛ ميشود. زبان فارسى ميتواند امروز به اوج دوران تاريخى اش برسد. الآن البتّه پايين است... به زبان فارسى و به ادبيات فارسى ميتوان در سايه ى نشاط و زندگى كه از انقلاب ميجوشد و از حوادث انقلاب از جمله جنگ، يك نشاطى داد، يك حياتى داد.(2)

آن اهتمام ورزيده ميشود.(1)

حالاها كسى جرئت نميكند اين حرفها (= تغيير خط به لاتين و رواج زبان اسپرانتو) را بزند؛ الآن هيچ كس در ايران جرئت تَفَوُّه به اين حرفها را ندارد... در اين فضا، ان شاءالله ما ميتوانيم يك خدمت بزرگى به زبان فارسى بكنيم.(2)

و از ظرفيتهاى ساختارى و دستورى زبان استفاده نمايند، يقيناً موفّقيت بيشترى خواهند داشت.(1)

زبان فارسى يك زبان زنده

و داراى خصوصيات برجسته ى زبان شناسى است؛

زبان وسيعى است، زبان شيرينى است، زبانى است كه ظرفيت گفتارى

آن زياد است، همه ى مفاهيم مهم و ظريف و دقيق را ميشود با اين زبان بيان كرد؛ هيچ محدوديتى ندارد.

1372/11/18

ص: 84

ميكردند. اقبال هم سالهاى متمادى در اروپا زندگى كرده، ميتوانست زبان انگليسى را كه در شبه قارّه هم رايج بود و شبيه زبان مادرى بوده براى اقبال و امثال اقبال، انتخاب كند؛ انتخاب نكرده، زبان فارسى را انتخاب كرده. خودش ميگويد كه من ديدم كه آن افكار جز در ظرف زبان فارسى ريخته نميشود؛(1) و اين درست است. آن زبانى كه سايش و هنجاريابى در حدّ غزليات حافظ و غزليات ديوان شمس دارد، و قالبهاى از پيش ساخته براى تمام مفاهيم عرفانى در آن وجود دارد، زبان فارسى است، و آن زبان شايسته است كه كسى مثل اقبال آن را انتخاب كند براى ارائه ى نظرات خودش.(2)

شعراى بزرگى را مى شناسيم كه بهترين آثارشان را به زبان فارسى _ و نه به زبان مادرى _ بيان كرده اند. از نظامى گنجوى در طرف غرب و امير خسرو دهلوى و حسن دهلوى در شبه قارّه بگيريد، تا در دوران بعد از آن در شبه قارّه، شعرايى مثل فيضى دكنى و... شاعرى چون صائب تبريزى و در اين اواخر، مرحوم استاد شهريار، بيشترين و شايد بهترين اشعار خود را به زبان فارسى سروده اند... همه ى اينها، نشان دهنده ى جاذبه هاى فراوان زبان فارسى است.(3)

شايد يكى از عوامل افتخارات بزرگ فرهنگى اين ملّت همين زبان [است]. ما چرا از اين نكته غافل باشيم؟ ما كه مى بينيم در دنياى اسلام ايرانى ها به عنوان يك قوم بيشتر از تمام اقوام ديگر مسلمان براى اسلام كار كردند و در گسترش فرهنگ اسلامى تلاش كردند؛ اينكه چيز واضحى است؛ يعنى اين جاى شك نيست براى كسى؛ در حديث، در تفسير، در لغت،

ص: 86

حتّى در لغت عربى، بهترين لغات عربى را ايرانى ها نوشتند، فارسى زبان ها نوشتند؛ و در فلسفه بخصوص، فلسفه و عرفان كه ديگر غوغا است كه غير از ايرانى، انگشت شمار و معدود فيلسوف مسلمان غيرايرانى داريم؛ اكثرِ نزديك به همه ايرانى اند. خب، اين خصوصياتى كه ما در قوم ايرانى و در ملّت خودمان مشاهده ميكنيم و همين طور برجستگى هاى علمى كه اين ملّت داشته در گذشته، [شايد] يك مقدارش ناشى باشد از همين سعه ى ظرفيت اين زبانى كه در اختيارش گذاشته، [كه] اين توانايى را ما پيدا كرديم؛ ديگران اقوام ترك بودند، اقوام ديگر بودند، مسلمان هم بودند، نتوانستند. شما ميدانيد تركهاى سلجوقى كه رفتند در آسياى صغير آن حكومت چند قرنى را تشكيل دادند، يك روزى محور و مركز عالم اسلام بودند، درعين حال زبان ادارى شان زبان فارسى، زبان علمى شان زبان فارسى، زبان دينى شان زبان فارسى [بود]؛ خب اينها بى حساب نيست. در شبه قارّه امپراتورى مغولى هند كه حدود شايد سيصد سال در شبه قارّه حكومت مطلقه كرده، زبان ادارى اش زبان فارسى است، زبان شعرى اش زبان فارسى است، زبان ادبى اش زبان فارسى است، زبانى كه در مردم رايج بود، زبان فارسى است. اينها يك خصوصياتى است، چرا ما به اينها نبايد توجّه بكنيم و قدر اين زبان باارزش و پرظرفيت و كارآمد را ندانيم.(1)

حيوانى است [كه] در عالم خارج وجود ندارد امّا شما قشنگ ميتوانيد آن را در ذهنتان ترسيم كنيد. ببينيد [با] اين كلمه ى شتر، گاو، پلنگ، يك تركيبى درست ميشود: شتر گاو پلنگ.(1)

خصوصيتِ تركيب زبان فارسى اين است كه فقط با پسوند تركيب نميشود؛ تركيب با پسوند، در بسيارى از زبانها وجود دارد. گاهى دو كلمه ى جدا و بيگانه از هم، با يكديگر تركيب ميشوند و زيباتر مى افتد تا كلماتى كه با پسوند تركيب شده اند. مثلاً ما با كلمه ى «دانش»، ده ها تركيب درست ميكنيم؛ مثل كلمه ى دانشمند و دانشور و دانشكده، كه اينها با پسوندهاى معمولىِ زبان فارسى تركيب شده اند. اين واژه ها از تركيبهاى دانشگاه و دانشجوى و دانش پژوه و دانش سرا _ كه دو كلمه اند و اصلاً با هم ارتباطى ندارند _ زيباتر نيستند. دانش سرا، دانشگاه و دانش پژوه، تركيبات زيبايى هستند. بنابراين در تركيب، فقط به دنبال پسوندها و قيافه هاى تركيبى نگرديم، بلكه دنبال ذوق تركيب باشيم.(2)

به هرحال اين خصوصيت بسيار ممتازى است،... اين چيز خيلى مهمّى است، حالا در عربى مثلاً همه ى اين مفاهيمى را كه گفته شد، نميتوانيم از مادّه ى علم درست كنيم، [مگر] چهار، پنج كلمه: عالم، معلوم، متعلّم، معلّم؛ امّا ديگر از اينجا كه گذشت، بعضى از مفاهيم آن اصلاً شايد در زبان عربى قابل انتقال نباشد و بعضى هم بايستى از يك مفاهيم ديگرى، از يك افعال ديگرى، غير از فعل عِلم، عَلِم، استفاده كرد و ساخت. امّا در فارسى ما راحت ميتوانيم اين كار را بكنيم و بسازيم... اين چيز خيلى بابركتى است. [اين] زبان، تركيبى است، يعنى بى نهايت هم كشش دارد. براى همين است كه بنده فكر ميكنم براى پيدا كردن مفاهيم علمى و اختراعات و پديده هاى جديد دنيا، واقعاً ما ميتوانيم از

ص: 88

زبان خارجى هيچ استفاده نكنيم؛ براى همه ى آنها ميشود معادل فارسى درست كرد، به اين ترتيبى كه گفتيم.(1)

را حمل ميكند. كارى كه امروز دولتهاى استعمارگر و سلطه طلب ميخواهند با خرجهاى زياد و با اِعمال نفوذهاى فراوان در دنيا انجام دهند، زبان فارسى آن كار را با نفوذ طبيعىِ خودش كرده است. نميشود باور كرد كه نفوذ زبان فارسى به خاطر قدرت سياسى كشور فارسى زبان است. آن روزى كه زبان فارسى در هند زبان رسمى بود، پادشاهان مغولى هند و تيمورى ها اگر از سلاطين صفويه در ايران مقتدرتر نبودند، قدرت كمترى نداشتند. اورنگ زيب از معاصر خودش در ايران بمراتب قوى تر بود؛ يعنى يك كشور بسيار ثروتمند در اختيارش بود؛ از لحاظ سياسى قوى بود و تقريباً بر تمام منطقه ى شرق آسيا نيز مسلّط بود امّا زبان آن مردم، زبان فارسى بود. نميشود گفت زبان فارسى را كه خود اين سلاطين و خانواده ها و ديوانها و زنان و رعيتشان با شوق و ذوق ميپذيرفتند، به خاطر اين ميپذيرفتند كه مثلاً كشور ايران و حكومت صفوى يا حكومت نادرى روى آنها نفوذ داشتند؛ نخير، مسئله ى نفوذ سياسى نيست؛ بايستى در چيز ديگرى جستجو كرد. هيچ وقت ايران در دولت عثمانى نفوذى نداشته، كه زبان فارسى را نفوذ سياسى ما به آنجا ببرد؛ خودشان دولت مقتدرى بودند؛ هميشه هم با كشور ايران در حال جنگ و درگيرى بودند. اتّفاقاً دورانى كه زبان فارسى در تركيه نفوذ داشته، تقريباً همان دوران صفويه است كه در خود ايران زبان فارسى خيلى اوجى نداشته است. شعراى خوب ما در آن دوران فرار ميكردند و از ايران ميرفتند امّا ما مى بينيم كه در كشور عثمانىِ آن روز، زبان فارسى، زبان ديوانى و زبان شعرى و زبان علمى و ادبى است؛ پس ناشى از نفوذ سياسى نيست؛ يعنى نميتوان گمان كرد كه علّت گسترش زبان فارسى، نفوذ سياسى دولت فارسى ايران بوده است. علاوه بر اين، خيلى از سلاطين ايران اصلاً فارس نبودند. غزنويان و سلجوقيان شايد زبان فارسى را درست هم نميفهميدند. خود صفويه و قاجاريه هيچ كدام فارسى زبان نبودند؛ اينها با فارسى خيلى اُنس و خويشاوندى نداشتند. بنابراين علّت نفوذ زبان فارسى در چيز ديگرى

ص: 90

است؛ شايد يك مقدار در ذات اين زبان است؛ يعنى تركيب و شيوايى ويژه و آهنگى كه اين زبان دارد.(1)

دارد، در آن خشونت وجود ندارد و روان و كِشِش دار و منعطف و دلنشين و دل پسند است.(1)

من از بعضى كسانى كه در مجامع جهانى خيلى حضور پيدا ميكنند و نطقهاى مختلف را مى شنوند، شنيدم كه ميگفتند آهنگ زبان فارسى و نطقهاى فارسى، گيراتر از آهنگ زبانهاى ديگر است. ما هم گاهى مى بينيم كه بعضى از اشخاصى كه از كشورهاى متعدّد به ايران مى آيند و در اينجا صحبت ميكنند، آن زيبايى و فراز و نشيب لطيف زبان فارسى در كلامشان احساس نميشود.(2)

نيست. من به جرئت ميگويم كه اين كلمه و بسيارى از تركيبات، با هيچ معناى ديگرى قابل مقايسه نيستند. ذوق والائى، اين كلمات را در بُرهه اى از آن جوشش و غليان ذوق و قريحه ى شعرى بر زبان آورده است. مثلاً در شعر سعدى: او ميرود دامن كشان، من جام محرومى چشان(1)

شما اگر بخواهيد كلمه ى «دامن كشان» را ترجمه كنيد، چگونه ترجمه خواهيد كرد؟(2)

به نظر مى آيد كه يكى از عوامل گسترش زبان فارسى در دنيا _ و لااقل در اين ناحيه _ همراهى آن با دين و پيام دين و معارف دينى باشد؛ يعنى كسى كه اين دين و اين معارف را ميپذيرد، زبانى را هم كه حامل آن است، ميپذيرد. من در هند ديده ام كه قوّالها در مقبره ى شاه ولى الله مى نشينند و اشعارى را هم به زبان فارسى ميخوانند. البتّه فارسى را خيلى بد ميخوانند؛ يعنى صدايشان خوب است، لكن خواندنشان خيلى غلط دارد؛ درعين حال اشعار، همان اشعار عرفانى و معنوى فارسى است كه يا از خود شاه ولى الله است و يا از اشعار ديگران.(1)

در منطقه ى آسيا و در قسمتهاى وسيع شرقىِ كشور عزيز ما كه زبان فارسى توسعه پيدا كرد، معارف اسلامى را با خود برد. اين زبان با شمشير پيش نرفت. زبان فارسى را شمشير سلطان محمود غزنوى و فتوحات نادرى به هند نبردند، چه برسد به مناطقى از چين و اندونزى و مالزى و جاهاى ديگرى كه اسلام با زبان فارسى در آنجاها وارد شد. خودِ اين زبان و ظرفيت بالاى آن بود كه توانست اين كار را بكند. فرق است بين ورود اسلام مثلاً به وسيله ى سلجوقيان در آسياى صغير و سيطره ى زبان تركى در آنجا، و رفتن زبان فارسى به شبه قارّه ى هند و زبان رسمى شدن و زبان ادبى و زبان شعر و نثر و گفتار و پرس وجويى و ظريف پردازى شدن. اين، خصوصيات اين زبان است. در كشور خودِ ما زبان فارسى توانست با حركت بسيار عميق، بيشترين تلاش را براى گسترش و تحكيم اسلام انجام دهد. اسلام، عربى وارد كشور ما شد، لكن فارسى ترويج گرديد. بيشترين معارف اسلامى و بيشترين سخن حكمت آموز در ايران در طول قرنهاى متمادى، به وسيله ى زبان فارسى در بين فارسى زبانان منتشر شد. حقوقِ زبان فارسى بر فرهنگ اسلامى، بر گسترش اسلام و بر فرهنگ و تمدّن بشرى _ لااقل در اين بخش از عالم _ روشن تر از آن است كه نياز به سخن گفتن درباره ى آن باشد، يا

ص: 94

آمارى ذكر گردد و عدد و رقمى داده شود. اين براى كسانى كه در تاريخ و فرهنگ و تمدّن اسلامى، بخصوص در اين منطقه تلاش و كار كرده اند، مطلب واضحى است... ايران اسلامى، با زبان فارسى شكل گرفته است. از هزار و اندى سال قبل تا امروز و امروز، زبان فارسى بهترين حامل و بهترين رساننده ى معارف و افكار و نوآورى هاى اسلامى و معارف و فرهنگ و تمدّن عميق اسلامى ما است.(1)

و مجنون نظامى است، اسكندرنامه يا بقيه ى داستانها است. به هرحال اينها ذخاير زبان فارسى است.(1)

دانش و علوم و معارف و گسترش آن و ارائه ى آن و تبادل آن نقش بسيار مؤثّرى دارد. با اين زبان، با اين استعداد، با اين وضع، با آگاهى از پيشرفتهاى جديد جهانى، چه دليلى دارد كه ما اين انتظار را در خودمان و اين آرزو را در دلمان نپرورانيم كه ايران همان نبوغ را، همان برجستگى ها را كه در قرون ميانه ى اسلامى، قرنهاى چهارم و پنجم و ششم و هفتم و همين طور قرون برجستگى علمى و شكوفايى فرهنگى اسلامى ارائه ميكرد، امروز هم ارائه كند؟ ما چرا قبول كرديم كه بايد عقب تر از گذشته ى خودمان باشيم؟(1)

است كه فارسى ستيزى در آنجاها شده مثل هند و كلّاً شبه قارّه _ اين پيامى كه ميتواند در خلال كلمات فارسى، از اين قبيل كه گفتم، منتقل بشود، در خلال هيچ گفتار عربى ممكن نيست منتقل بشود. پس، زبان فارسى امروز حقيقتاً زبان انقلاب و زبان دين و زبان اسلام انقلابى و مطلوب و محبوب ملّتها است. اين را ما دستِكم نبايد بگيريم.(1)

انقلاب پيام و سخنى دارد؛ كسى كه مسلمان است، پيام اسلام را از انقلاب ميگيرد، كسى هم كه مسلمان نيست و بالاخره پيام نو را از انقلاب ميگيرد، دلش ميخواهد مثلاً بداند كه امام و پدر اين انقلاب، وقتى حرف ميزد، چه ميگفت، كه در ترجمه نميشود فهميد؛ لذا زبان فارسى ياد ميگيرند.(2)

كه واژه ها انگليسى است و اينها فقط بايد اين واژه ها را به يكديگر ربط بدهند؛ خودشان را ديگر دچار زحمت نميكنند؛ همان ربط انگليسى را ميدهند! پس ما بايد واژه بگذاريم تا زبان در محيطهايى اين گونه، منزوى نشود؛ كه متأسّفانه منزوى شده است. در محيط بيمارستان ها خيلى اوقات همين طور است، در جاهاى ديگر همين طور است؛ اينها جاهايى است كه ما ديده ايم.(1)

«اَتك» مى آوردند! «چالش» را براى تقليد از «چلنج»(1) مى آوردند! اين طور لغت سازى ميكردند. از اين قبيل، زياد است و شايد اگر كسى واقعاً دنبال كند، بتواند يك دفتر از اين گونه لغتهايى كه عمدتاً بر محور لغت انگليسى ميگشته، بيابد.(2)

اينها يك هيمنه ى روحى اى ميگذارند. من اوّلْسفارشم به شما جوانها... اين است كه تحت تأثير اين هيمنه ها قرار نگيريد.(1)

كه يك تعبير خراسانى _ مشهدى _ است، اصطلاحاً به معنى نهالهاى تازه است كه بر ريشه هاى كهن جوانه ميزند و ميرويد. در مشهد، به روييدنى چنين، جَست ميگويند.(1)

امّا بعيد است كه مسلمانان از اسم «استامبول» براى اين شهر استفاده كرده باشند. منظور مسلمانان همان «اسلامبول» بوده است؛ يعنى «استامبول» را كه متّخَذ از «استامپولوس» است، به «اسلامبول» تبديل كرده اند. [به هرحال] من با همه ى اين تحقيقات و ريشه يابى هايى كه ميكنيد، موافقم. همه اش خوب و در جهت كمال است.(1)

ميكنيم، مى بينيم معنا ندارد. خب، شنونده را فى المجلس راضى ميكند؛ آدم احساس ميكند كه خوشش آمد؛ لكن شعر را در نهايت، از حركتِ به جلو بازميدارد. تركيبها بايد معناى درست داشته باشد. اين تركيبهاى فراوانى كه امروز خوشبختانه خيلى زياد است؛ دائم ميبينم اين جوانها دارند تركيب ميسازند و به لفّاظى، امروز توجّه ميشود _ و البتّه در شعر بد هم نيست؛ يكى از محسّنات شعر هم همين هست؛ و تركيب بنابراين زياد است _ امّا آنچه من ميخواهم عرض بكنم، توقّع از شاعران جوان هست، كه هر جمله اى كه به كار ميبرند، از آن توقّع يك معنا كنند؛ يعنى مشخّص باشد كه اگر بخواهند معناى آن را به نثر بنويسند، بشود بنويسند؛ اگر ديدند نميشود آن را به نثر درآورد، شايد بشود كشف كرد كه اين چيز محتوادارى نيست.(1)

ميشود با سليقه هاى خوب، از زبان فارسى بى نهايت تركيبهاى خوب درست كرد. البتّه تركيبهاى غلط و بد هم ميشود درست كرد، و امروز ما دچار اين بليه هستيم؛ يعنى هركس تركيبى درست ميكند! البتّه در سابق لغت درست ميكردند، كه دفع كردن آن آسان تر بود. من ديده بودم كه در مجامع اهل ادب و شعر مشهد _ كه مردمان فاضل و بادركى آنجا بودند _ لغتهاى دساتيرى و جعلى و من درآوردى را مى شناختند؛ اصلاً از آهنگ لغت ميگفتند كه اين دساتيرى است؛ درست هم بود؛ تحقيق ميكردند، معلوم ميشد كه واقعاً همين طور است. درعين حال ما تركيبهاى دساتيرى نداريم. الآن تركيب، دست همه افتاده و همه تركيب درست ميكنند! عجيب اين است كه بعضى از طِباع عوام، تركيب خوب را خيلى ديرتر و سخت تر ميپذيرند تا تركيب غلط را!(2)

بفرماييد در گذشته شعرِ افراد درجه ى يك، يا آنهايى كه حالا لااقل اگر واقعاً هم درجه يك نبودند، درجه ى يك تلقّى ميشدند، فقط در رسانه ها خوانده ميشد، در روزنامه ها نوشته ميشد، در راديو تلويزيون خوانده ميشد [امّا] حالا انسان ميبيند نه، اشعار جوانها، نورس ها، كسانى كه تازه مشغول مقوله ى شعر شدند _ اگر شعر خوبى داشته باشند، يا لااقل به نظر آن مجرى شعرشان شعر خوبى باشد _ راحت خوانده ميشود، هيچ مانعى ندارد؛ خب، اينها مشوّق است؛ اينها زمينه است براى گسترش و پيشرفت شعر فارسى، به معناى شعر فقط، امّا به معناى زبان نه. گاهى ممكن است كه پيشرفت شعر با انحطاط زبان همراه باشد؛ من از اين خائفم. امروز كه خوشبختانه ذوق شعر و قريحه ى شعرى و ميل به شعرگويى و شعرشنوى در جامعه ى ما زياد شده _ كه بلاشك اين خودش يك امتياز است _ اگر چنانچه اين شعرهاى ما ضابطه مندى نداشته باشد و به اين نكات توجّه نشود، زبان بتدريج تنزّل ميكند.(1)

كنيم. ايستايى زبان، به معناى مرگ آن است؛ زيرا در ارتباطات امروز، با تبادل فرهنگها و ورود مفاهيم جديد كه واژه هاى جديدى را با خود حمل ميكنند، روبه رو هستيم. در هر زبانى از زبانها و ارتباطات فراوانى كه افراد دنيا با يكديگر دارند، همان ارتباطات كه تأثير و تأثّر زبانها را سريع تر و قوى تر و عميق تر ميكند، اگر زبانى نتواند خود را متناسب با زمانه پويا كند، قطعاً تضعيف خواهد شد و رو به اضمحلال خواهد رفت. البتّه استحكام زبان فارسى و رسوخ اين زبان، بيش از اينها است كه بشود درباره ى آن، چنين گمانى برد امّا بلاشك چنانچه ما نتوانيم پويندگى و پويايى لازم را براى زبان فارسى تأمين كنيم و فارسى زبانانِ فاضل و دانشور و آگاه و دلسوز و پيگير نتوانند اين زبان را با نيازهاى خودش كه نيازهاى امروز فارسى زبانان است، همراه و همساز كنند، بلاشك به ضعف و مغلوبيت اين زبان خواهد انجاميد.(1)

هم در زبان مولوى و حافظ ديده ميشود كه برخلاف قواعد مرسوم و متداول است. البتّه ميشود آنها را هم بر نوعى از قواعد حمل كرد؛ اين طور نيست كه بكلّى خلاف قاعده باشد. فرض بفرماييد در اين بيت كه مطلعِ غزل است:

صلاح كار كجا و من خراب كجا *** ببين تفاوت ره از كجاست تا به كجا(1)

كسره ى «بِكجا» برخلاف موازين عروض و قافيه است، لكن حافظ نگفته است «تا به كجا». او به لهجه ى شيرازى گفته است: «تفاوت ره از كجاست تا بْكجا» و اين درست است. حافظ، تكيه بر لهجه ى شيرازى ميكند؛ درست است، اشكالى هم ندارد. اگر ما بخواهيم به غيرِ آن لهجه حساب كنيم، ممكن است بگوييم از لحاظ قافيه اشكال دارد. حرف رَوى را در آنجا ساكن و در اينجا متحرّك آورده است و اين نميشود، لكن حافظ گفته است: «تا بْكجا» و درست هم است. از اين قبيل، در اشعار فردوسى و در اشعار مولوى هم هست؛ بخصوص در مثنوى موارد زيادى ميشود پيدا كرد كه ممكن است در نظر اوّل، خلاف قاعده برسد، لكن او استاد است، او محور و شاخص است؛ چون در اوج است. زبان يعنى همين. حافظ و سعدى و مولوى، شاخص زبان فارسى هستند، بايد قواعد را هم به آن سمت برد، هيچ اشكالى ندارد. دليل آن هم همين است كه رسايى زبان در اين گفته ها، هيچ خللى پيدا نميكند. البتّه مثالهاى زيادى در ذهنم هست كه ديگر مجال نيست عرض كنم. فرض بفرماييد در اين غزل حافظ كه اين طور شروع ميشود:

نسيم صبح سعادت، بدان نشان كه تو دانى *** گذر به كوى فلان كن، بدان زمان كه تو دانى

تو پيك خلوت رازى و ديده بر سر راهت *** به مردمى نه به فرمان، چنان بران كه تو دانى(2)

ص: 115

در بيت دوّم، جمله ى «به مردمى نه به فرمان» كه يك جمله ى معترضه است، در هيچ يك از ساختارهاى تركيبى و قواعد زبان قرار نميگيرد. اين قيد، براى گفتن نيست. معنايش اين است: «من كه به تو ميگويم، به تو فرمان نميدهم؛ از تو خواهش ميكنم.» لكن هيچ احتياجى نيست كسى اين تفسير را براى اين بكند. خودِ زبان، رسا و گويا است.

بايد از اين ظرفيتها به وسيله ى انسانهاى برجسته و صاحب نظر و صاحب فن و كسانى كه صلاحيت دارند درباره ى زبان فارسى تلاش و كار كنند، به طور كامل استفاده شود.(1)

كرده ايم؛ درحالى كه هم اكنون در زبان معمولىِ خراسانىِ موجود ما، اين لغت به كار ميرود. يا لغت «پَتَو» در مقابل «نَسَر» كه همين حالت را دارد. «نَسَر» را در جاهاى گوناگون به كار ميبرند. «نَسَر» و «نَسار»، يعنى طرف پشت به آفتاب كه معمولاً در اينجاها هم به كار ميبرند. ما در مشهد «نَسَر» ميگوييم؛ ولى در اينجا «نَسار» تلفّظ ميكنند. «پَتَو» به معناى رو به آفتاب است كه در مقابل «نَسَر» به كار ميرود و اين لغت رايجى در خراسان _ در منطقه اى حدود گناباد _ است. اين لغات زيبا و امثال آن، در زبان ما فراوان است. بايد از ظرفيتهاى موجود استفاده كنيم و يك بخش براى جستجوى لغات بسيطِ فراموش شده ى زبان فارسى تأسيس شود و به كار افتد.(1)

داريم زبان فارسى را فراموش ميكنيم؛ براى تحكيم آن، براى تعميق آن، براى گسترش آن، براى جلوگيرى از دخيلهاى خارجى هيچ اقدامى نميكنيم. يواش يواش [در] تعبيرات يك حرفهايى ميزنند _ هر روزى هم كه ميگذرد يك چيز جديدى مى آيد _ ما هم نشنفته ايم. گاهى مى آيند يك كلمه اى ميگويند، بنده ميگويم معناى آن را نميفهمم، معناى آن چيست؟ معنا [كه] ميكنند، تازه ما اطّلاع پيدا ميكنيم كه اين كلمه آمده و يواش يواش كشانده شده به طبقات و توده ى مردم؛ اين خطرناك است. اسم فارسى را با خطّ لاتين مينويسند! خب چرا؟ چه كسى ميخواهد از اين استفاده كند؟ آن كسى كه زبانش فارسى است يا آن كسى كه زبانش خارجى است؟ اسم فارسى با حروف لاتين!(1)

او شدند. بنابراين، اين جزو چيزهاى سرشتى در ارتباط انسانها و نظام سلطه ى جهانى است كه از دوران قديم هم بوده؛ منتها در دوران استعمار، اين كار سازمان يافته شد. در هر كشورى وارد شدند، با خط و زبان آن كشور و با عقايد مردم و شاخصهاى هويت ملّى آنها مبارزه كردند؛ ولو مبارزه ى آرام و بى سروصدا. مثلاً انگليسى ها در هند زبان خودشان را آوردند و زبان فارسى را كه در آنجا زبان رايج و زبان حكومتى بود، بكلّى از بين بردند.

اين قضيه در شكل استعمارِ مستقيم بود امّا در شكل استعمارِ غيرمستقيم در تركيه، زبان فارسى زبان ديوانى تركيه بوده و تقريباً تا آخر دوران عثمانى رواج داشته است؛ ولى جديدى ها كه آمدند، نه فقط زبان فارسى را بكلّى از بين بردند، بلكه خطّ عربى را هم كه خطّ تركيه بود، از بين بردند.(1)

به نظر ما يك جنگ حساب شده اى عليه زبان فارسى در طول اين صد سال گذشته يا حتّى بيشتر، اوّل از هند، شروع شد، سپس در عثمانى و تركيه ى جديد دنبال گرديد و بعد هم در كشورهاى آسياى ميانه با زبان فارسى مبارزه كردند و جنگيدند؛ اين را انسان ميفهمد.(2)

در كشور هند طورى با زبان فارسى مبارزه كردند كه تقريباً آن را از صحنه ى زندگى حذف نمودند. حتّى قبل از آنكه انگليسى ها در هند، حكومتِ رسمى تشكيل بدهند و در سال 1857 هند رسماً جزو امپراتورى انگليس شود، زبان فارسى از طرف كمپانى هند شرقى در هند ممنوع شد و نگذاشتند اين زبان به عنوان زبان رسمى باشد. وقتى زبان فارسى ممنوع ميشود، خيلى طبيعى است كه از جايگاه رفيع خود، به طور قهرى فرومى افتد. بتدريج در سالهاى بعد هم، اين مبارزه را با زبان فارسى كردند... امروز هم متأسّفانه، بعضى مبارزه ها و معارضه ها با زبان فارسى در دنيا مشاهده ميشود.(3)

ص: 121

همان تعبير فرنگى _ مُد كردند و مجبور نمودند كه همه، آنها را كار ببرند و اگر گاهى آنها به كار نرود، فهميده نميشود! البتّه آن مقدارى را كه جزو زبان ما شده است، قبول ميكنيم امّا مقدارى را كه به آن نيازى نداريم، يا جزو زبان نيست، يا اساساً غلط بوده و يا بر زبان سنگين است، خوب است كه از زبان اخراج كنيم تا در زبان فارسى نماند.(1)

ص: 126

جا دارد كسانى براى اين زبان فاخر و زيبا و رسا و پرظرفيت و داراى محموله ى بسيار عظيمى از گنجينه ى معارف و ميراث ذهنيات و عقليات بشرى تلاش كنند.

1374/10/16

ص: 128

كه فارسى را خيلى خوب ميدانند _ تمام اين نوشته جات را تا مدّتى دقيقاً كنترل كنند، نگاه كنند.(1)

عمدتاً شامل خراسان و مازندران و آذربايجان شرقى و غربى ميشود، نيست. شما در خراسان براى مردم تاجيك _ چه تاجيكهاى شمال افغانستان كه فارسى زبانند، چه مردم تاجيكستان كه الآن بعد از هفتاد، هشتاد سال دارند احساس فارسى بودن ميكنند _ برنامه پخش ميكنيد. هيجانى در آن مردم وجود دارد كه ميخواهند زبان فارسى را، زبان رودكى را _ كه متعلّق به خودشان هم هست _ يا زبان شعراى برجسته و ادباى قديمى ما را به خودشان نسبت دهند؛ اين را بايد توجّه داشته باشيد و جذب كنيد. هرچه بشود برنامه ى فارسىِ خوب پخش كنيد، هرچه بشود بخصوص در آن منطقه از زبان فارسىِ صحيح و بدون غلط استفاده كنيد، اين به نفع ما است... حتّى در ازبكستان و تركمنستان عدّه اى فارسى زبان هستند [امّا] به مناسبت سياستهايى كه اتّحاد جماهير شوروى داشته، اينها تقسيم شده اند. سمرقند و بخارا جزو تاجيكستان نيست، ولى زبانشان تاجيكى و فارسى است. فارسى زبان هايى كه الآن در منطقه ى آسياى ميانه هستند، متفرّقند و در يك جا جمع نيستند.(1)

منعكس ميشود، نه درست ميرسد و نه باقى ميماند. هنر آن ابزارى است كه بهترين وسيله براى رساندن پيامها و بهترين تضمين براى باقى ماندن آن در ذهنها و در محيط انديشه ى انسانها است؛ اگر بدون هنر بود، اصلاً درست درك نميشود، فهميده نميشود، بخصوص مردم ما [كه] مردم متأثّر از هنر هستند. گاهى ميشود كه يك انسانى حتّى معناى هنر را نميداند، تعريف هنر را نميداند، شايد تشخيص علمى و فنّى هنر را ندارد امّا هنر در او اثر ميگذارد. ملّت ما خوشبختانه از اين ملّتها هستند. بايستى هنرمندانه با مردم حرف زد و از ابزارهاى هنر حدّاكثر استفاده را كرد.(1)

اين چه فايده اى براى شما دارد؟ شما احتياج داريد به اينكه مردم اين حرف را بفهمند؛ با آن زبان شيرين و فارسى و همه كس فهم و درعين حال استوارى كه يك اديب هم وقتى نگاه ميكند، احساس عوامانه حرف زدن در آن نكند. اين هم يك چيز خيلى لازمى است كه بايستى حتماً به آن توجّه بشود.(1)

پيرزن بى سوادى هم كه در خانه نشسته، وقتى راديو يا تلويزيون خود را باز كرد، بفهمد شما به او چه ميگوييد؛ اين كارِ هنرى است و تمرين لازم دارد. اصلاً عدّه اى بنشينند اين كار را تمرين كنند. عدّه اى باشند كه وقتى خبرى تنظيم ميشود، آن را مميزى كنند. همه ى خبرها اين طور نيست كه آناً به دستتان برسد. البتّه من بخش سردبيرى خبر را كه آقايان دور ميز مى نشينند و خبر را تنظيم ميكنند، ديده ام. تنظيم خبر نبايد با عجله انجام شود؛ بايد فرصتى باشد و كسانى بنشينند اين را _ بخصوص در تفسيرها _ دقّت كنند.(1)

جزو فرايض اسلامى ما است، يك چيز تجمّلاتى و تشريفاتى نيست. صدا و سيما چه كار بايد بكند؟ در يك جمله، بايد تصميم بگيرد كه در مقابل بى مبالاتى نسبت به زبان در اين رسانه بشدّت بايستد؛ يعنى مديريت صدا و سيما بايستى اين مسئله را حتم و لازم براى خودش [بداند]، بايد در برنامه هاى صدا و سيما ترويج غلطگويى نباشد، و زبان فارسى بايد تضعيف نشود.(1)

راديو و تلويزيون اگر مواظب زبان خودشان نباشند، دائم امواج فاسد پخش ميكنند. انسان گاهى ميبيند كه برخى از واژه ها غلط تلفّظ ميشود؛ مثلاً نام شهرى كه در الجزاير است، درست تلفّظ نميشود _ البتّه اين هم بد است _ امّا گاهى هم هست بخصوص در تلويزيون كه شعر به آن قشنگى حافظ يا صائب را غلط ميخوانند؛ آدم ميخواهد يقه ى خودش را پاره كند! بد ميخوانند، زشت ميخوانند؛ اين در حالى است كه اين اشعار را به عنوان تفريح و رفع خستگى، ميان دو برنامه قرائت ميكنند! آخر چه اصرارى است آدم شعرى را كه بلد نيست بخواند، بخواند؟!(2)

بايد جلو غلطخوانى _ كه رفع آن، مسئله ى مورد علاقه و اهتمام شما است _ گرفته شود. يك وقت است كسى ملتفت نيست؛ در مورد كسى كه ملتفت نيست، هرچه انسان تلاش كند، فايده اى ندارد. امّا شما نسبت به اين مسئله ملتفت و علاقه منديد و ميخواهيد كار كنيد؛ درعين حال مى بينيد مشكل غلطخوانى وجود دارد. اين موضوع بايد دنبال شود.(3)

بُعد دوّم كار شما، كار هنرى است. شما هنرمنديد؛ يعنى كار شما دقيقاً يك كار هنرى است. متن بايستى طورى تنظيم شود و به گونه اى خوانده شود كه جاذبه داشته باشد. از چيزهايى كه جاذبه را از بين ميبرد، غلطخوانى است. غلطخوانى دو گونه است: يكى غلطخوانىِ متن صحيح

ص: 137

است، يكى هم تنظيم متنِ غلط است؛ يعنى صحيح خوانى متن غلط. غلطخوانىِ متن صحيح اين است كه شما مثلاً كلمه اى را بد بخوانيد. فرضاً برادران و خواهرانى كه گوينده هستند، عبارات فارسى را غلط بخوانند يا مثلاً عبارات عربى را درست تلفّظ نكنند. البتّه الآن بحمدالله خيلى بهتر شده، ولى اوايل كه خيلى بد بود. نميشود گفت بكلّى بى غلط شده امّا بحمدالله خيلى كم غلط است؛ بخصوص وقتى كه برادران كار ميكنند و من گاهى مطّلع ميشوم كه روى متنى خيلى كار ميشود. پس غلطخوانى يكى از چيزهاى ضدّجاذبه است؛ غلط تنظيم كردن هم همين طور است.

شما بايد راقى ترين سطح اداى فارسى را در متنهايتان تأمين كنيد. فرق هم نميكند كه چه متنى باشد؛ متن خبر باشد، يا متن تفسير؛ چون تفسير هم به قدر خبر اهمّيت دارد. بنابراين چيزى كه خوانده ميشود، بايد يكى از قوى ترين و صحيح ترين متون فارسى باشد؛ متأسّفانه الآن اين طور نيست. من بارها هم اين را گفته ام، ولى درعين حال وجود دارد... بايد اصلاً غلط نباشد. شما بايد مميز _ و به قول خارجى ها، اديتور _ داشته باشيد و او نگاه كند و بگويد كه اين كلمه صحيح است يا نه. نگذاريد هيچ خبرى اصلاً غلط تنظيم شود. رُندترين و رايج ترين سخن يك رسانه، خبر آن است؛ بنابراين نبايد غلط باشد.

زبان به اين خوبى را چرا با تعبيرات غلط، آن هم در راديو و تلويزيون، خراب كنيم؟ پس ببينيد درست گويى مهم است.(1)

نيست، هيچ كدام هم هيچ محدوديتى به وجود نمى آورد، ممكن است فرضاً در برخى از نوشته جاتى كه حجم خيلى بالايى دارد، به نظر سنگين بيايد.(1)

آخر شب هست _ در انتهاى شب _ كه از برنامه هايى است كه آدم وقتى گوش ميكند، حقيقتاً اعصاب انسان خُرد نميشود، بخشى از اين كتاب را حتّى در آن برنامه بخوانيد، چون برنامه ى متنوّع و خوبى است؛ هم كتاب معرّفى شده براى مردم و براى صاحب نظرها و صاحب قلم ها و گويندگان و نويسندگان، هم مردم چيزى ياد گرفتند.(1)

پس ببينيد آن قسمت نوشتن را بخشنامه كنيد،... مقيد كنيد بگوييد هركسى مينويسد، بايد درست بنويسد. البتّه راه دارد؛ يك دفتر ويراستارى مخصوص همين بگذاريد، بخصوص اخبار كه پربيننده ترين و پرشنونده ترين است.(2)

هم كه مردم باشند، بتدريج درست خواهند شد. اين اشتباه است كه ما خيال كنيم مردم حرف درست را نميفهمند؛ نخير، حرف درست را مردم خيلى خوب ميفهمند. يك نفر برود در ميان مردم بايستد سخنرانى كند و فاعل و مفعول و مبتدا و خبر و قيد و شرط را به جاى خود بياورد، اگر مردم تا آن ذرّه ى آخر از حرف او را جذب نكردند؛ مردم ما مردم شاهنامه ى فردوسى اند. شما خيال ميكنيد شاهنامه ى فردوسى را در قهوه خانه ها ميخواندند كه مردم نفهمند، يا ميخواندند كه مردم بفهمند، خب ميفهميدند. بنده خودم اوّلين غزلهاى حافظ را از مادرم شنيدم؛ كوچك بوديم. چه كسى است كه غزل حافظ [را] در زبان فارسى نفهمد... چطور مردم حرف زدن خوب را نميفهمند؟ اگر ما بد حرف بزنيم، مردم نميفهمند؟ يك چيزهايى را ما داريم بِزور به ذهن مردم تزريق ميكنيم، درحالى كه جزو زبان مردم نيست.(1) و از اين گذشته، سخنِ درست مفهوم تر است، چون زبان مردم است. مردم مايلند درست، سخن گفته بشود. زبان فصيح را همه ميفهمند و زبان غيرفصيح را بسيارى نميفهمند. بنابراين به زبان اهمّيت بدهيد، به محتوا اهمّيت بدهيد، به خط و جهت اهمّيت بدهيد، به هنر و به كارگيرى هنر اهمّيت بدهيد، مخاطبانتان را در همه ى دنيا بشناسيد، مخاطبانتان را در اين جامعه بشناسيد و برويد به طرف تصحيح برنامه.(2)

اوّل، مايه ى فنّىِ ادبى برنامه هاى شما است؛ يعنى ادب شما بايد ادب فاخرى باشد؛ چون آنجا راديو است. فرق است بين روزنامه اى كه فرضاً شعرى را از يك شاعر چاپ ميكند و وقتى شما آن را نگاه ميكنيد، مى بينيد شعر بى ربطى است _ روزنامه است؛ دلش خواسته آن شعر را درج كند؛ اگر كسى نميخواهد، اين روزنامه را نخرد و نخواند؛ يا بخرد و اين صفحه را نخواند _ و بين راديو كه يك رسانه ى عمومى و متعلّق به همه ى مردم است. مردم راديو را باز ميكنند، به شما احترام ميگذارند و برنامه تان را گوش ميكنند؛ شما بايد چيزى در اختيارشان بگذاريد كه بهترين باشد؛ يعنى شعر سُست و بيان سُست و تحليل و نقد سُست بايد نباشد؛ هرچه داده ميشود، بايد قوى باشد.

پس نكته ى اوّل اين است كه بايد مايه ى ادبى كامل باشد؛ يعنى آن شخص اديب _ آدمى كه اهل شعر و قصّه است _ از مايه ى ادبىِ كامل برخوردار باشد... وقتى يك آدم اهل ادبيات و اهل نقد، متنى را كه شما خوانديد، گوش كرد و ديد درست است، شما ميتوانيد اميدوار باشيد كه كارتان در مسير درستى پيش ميرود. نميخواهم بگويم طورى باشد كه مردم عادّى چيزى نفهمند و فقط به درد ادبا و اساتيد بخورد؛ نه، بلكه بايد مُتْقَن و عالى باشد و سطح فاخرى داشته باشد.

نكته ى دوّم اين است كه جنبه هاى ارزشى را در ادبيات رعايت كنيد؛ اين حرفى است كه من با همه ى گروه هاى راديو در ميان ميگذارم. رسانه هاى ما _ از جمله راديو _ تشكيلات ما، گفتن و نشستن ما، اجراى نقش ما، همه براى اين است كه ميخواهيم اين نظام را كامل كنيم؛ هرچه بهتر، هرچه اسلامى تر، هرچه انسانى تر، و هرچه به هدفهاى عالى اش نزديك تر؛ هدف غير از اين كه نيست. وقتى ملّتى حركت عظيم و انقلاب بزرگى را انجام ميدهد، يك جمهورىِ با اين عظمت را بنا ميگذارد و در مقابل اين همه تهاجمات، اين طور از آن دفاع ميكند، اهدافى دارد؛ اين اهداف را ما بايد

ص: 144

با همه ى وسايل تعقيب كنيم. ممكن است يك جا اين اهداف در حال تضييع باشد؛ ما بايد جبران كنيم. منطقه ى ادب و هنر، يكى از جاهايى است كه شما خيلى خوب ميتوانيد در اين زمينه كار كنيد. مسائل ارزشى نظام را بايد در نظر داشته باشيد. آنجاهايى كه با ارزشهاى نظام برخورد ميكند، حتماً حذف كنيد... على ايّحال، هم در نقدهايتان، هم در برنامه سازى هايتان، هم در گزينش متنهايتان، جنبه هاى ارزشىِ اسلامى را رعايت كنيد.(1)

راجع به قصّه حرف بزند، حتماً بايد اسم صادق هدايت را مى آورد! البتّه صادق هدايت نقاط قوّتى دارد امّا نقاط ضعفى هم دارد. صادق هدايت كه جزو نويسندگان بزرگ دنيا نيست؛ اگر شما صادق هدايت را با نويسنده هاى معروف دنيا مقايسه كنيد _ چه نويسنده هاى روسى، چه نويسنده هاى فرانسوى، چه نويسنده هاى انگليسى؛ اينهايى كه رمان هاى معروف را خلق كردند و داستانهاى بزرگ را نوشتند _ در مقابل آنها بچّه ى كوچكى است! البتّه او در ايران جايگاهى دارد امّا در همان حد بايد او را تفخيم كرد و نه بيشتر؛ آدم نبايد اسير مُد باشد.

آقايى برداشته ده جلد رمان نوشته، كه على الظّاهر كار قشنگى است امّا _ به قول ما مشهدى ها _ توى بحر كار كه ميرويد، مى بينيد كار پوكى است؛ اين را نقد كنيد. حالا مُد شده است كه بردارند مرتّب تعريف بنويسند: فلان كس يك رمان ده جلدى نوشته و چنين و چنان كرده! خيلى خب، يك آدم نقّادِ واردِ داراى چشم بصير اين را بخواند و عيوبش را پيدا كند؛ عيوبى كه در زبانش هست، عيوبى كه در محتوايش هست، عيوبى كه در تاريخش هست، عيوبى كه در انسجام داستانى اش هست. داستان كه فقط گزارش نيست؛ چفت و بند داستانى هم مهم است. اهمّيت «جنگ و صلح» تولستوى يا «دُن آرام» شولوخوف به خاطر اين است كه چفت و بند داستانى اينها خيلى محكم است؛ يعنى همه جاى داستان، صحيح پيش آمده است.

شعر هم همين طور است. يك شعر، غير از انسجام عرضى، انسجام طولى لازم دارد؛ حتّى در غزل. يكى از خصوصياتى كه براى غزل نقل ميكنند، اين است كه ابيات آن به هم ربطى ندارد؛ البتّه اين تعريفِ خيلى ناقصى است؛ اين طورى نيست. در غزل، هر بيتى دنبال بيت ديگر نيست امّا در قصيده، هر بيتى دنبال بيت ديگر است؛ چون قصيده است _ قصيده، يعنى مايقصدُ به چيزى. قصيده از قصد است؛ يعنى شما مقصدى داريد؛

ص: 146

مثلاً اگر ميخواهيد كسى را مدح كنيد، آن مدح را در قصيده مى آوريد؛ اگر ميخواهيد فلان منظره را توصيف كنيد، آن توصيف را در قصيده مى آوريد؛ بنابراين هر بيتى دنبال بيت ديگر است و يك توالى طبيعى دارد _ در غزل، اين توالىِ طبيعى وجود ندارد امّا به اين معنى نيست كه به هم ربط نداشته باشد؛ مگر ميشود به هم ربط نداشته باشد؟ اگر غزل انسجام نداشت و چفت و بست آن محكم نبود، امكان نداشت كه اين طور جا بيفتد. اصلاً زيبايى بميزان زيادى به انسجام و هماهنگى و هم نواختى و هم صدايى ارتباط دارد؛ بدون اين اصلاً درست نيست. من ديدم كه بعضى از شعراى نزديك به زمان ما اشتباه ميكنند؛ دو مطلب در دو بيت ميگويند كه اصلاً به هم ربطى ندارد؛ بلكه ضدّ هم است؛ خيال ميكنند كه اين از خصوصيات غزل است! علّت اين است كه نكته را نفهميده اند و نميدانند كه مقصودِ استاد فن از بى ارتباطى چيست. شما نگاه ميكنيد، مى بينيد كه ابيات يك شعر، از بيت بالا تا بيت پايين، به هم ربطى ندارد؛ يك جا مى بينيد كه بين دو بيت چيزى جا افتاده؛ معلوم است كه اين دو بيت به هم وصل نميشود؛ در داستان هم عيناً همين طور است.

اگر از قطعات چهل تكّه ى داستان _ كه از اين چهل تكّه، پارچه ى زيبا و مصوّرى درست شده _ يك قسمت جا افتاده باشد، اين نقش ناتمام است؛ درست مثل اينكه از مجموع تكّه هاى يك داستان، يك نقّاشىِ بزرگ به وجود بيايد، كه هم بايد بخشهاى آن زيبا باشد، و هم ربط اين بخشها با يكديگر زيبا باشد.

آن رمانى كه اشاره كردم، اين ويژگى را ندارد؛ اين اشكال بر آن وارد است؛ يعنى چفت و بست هاى داستانىِ آن قابل دفاع نيست. چطور شد كه آدمى در ظرف هشت ماه، از يك شخصيت به شخصيت ضدّ خودش تبديل شد؟! نويسنده ى داستان براى اين پرسش جوابى ندارد. اين طور بايد نقد كنيد. در نقد خود، اسم طرف را هم بياوريد؛ اسم كتابش را هم بياوريد؛

ص: 147

نقاط قوّتش را هم بگوييد.

مشكل اين است كه نقد، درست انجام نميگيرد. من حقيقتاً گاهى از اينكه چرا ما در بخشهاى حسّاس ادبياتى خودمان... نميتوانيم آن كار ادبىِ قوى را ارائه كنيم، جوش ميخورم! البتّه در جاهايى انصافاً وجود دارد و خوب و قوى است؛ مثلاً گاهى نقد شعر وجود دارد.

البتّه [در نقد] اين به معناى آن نيست كه شخص اهل شعر، لزوماً شاعر هم باشد. اى بسا شما ميتوانيد درباره ى شيرجه اى كه شخصى از روى دايو ميزند، قضاوت كنيد _ مثلاً ميگوييد هنگام شيرجه، پايش كج شد _ درحالى كه خودتان نميتوانيد شيرجه بزنيد. اى بسا غير شاعرى كه هنر نقدش از يك شاعر بيشتر است، يا غير نويسنده اى كه هنر نقّادى اش از يك نويسنده بيشتر است.(1)

خوشبختانه همه ى ادبيات سلف ما در جهت ارزشهاى الهى و اسلامى است؛ از جمله همين شاهنامه... حقيقت قضيه اين است كه فردوسى يك حكيم است. تعارف كه نكرديم به فردوسى، حكيم گفتيم. الآن چند صد سال است كه دارند به فردوسى، حكيم ميگويند. حكمت فردوسى چيست؟ حكمت الهىِ اسلامى. شما خيال نكنيد كه در حكمت فردوسى، يك ذرّه حكمت زردشتى وجود دارد. فردوسى آن وقتى كه از اسفنديار تعريف ميكند، روى دين دارى او تكيه ميكند. ميدانيد كه اسفنديار يك فرد متعصّبِ مذهبىِ مبلّغ دين بوده كه سعى كرده پاك دينى را در همه جاى ايران گسترش دهد. تيپ اسفنديار، تيپ حزب اللّهى هاى امروز خودمان است؛ آدم خيلى شجاع و نترس و دينى بوده است؛ حاضر بوده است براى حفظ اصولى كه به آن معتقد بوده و رعايت ميكرده، خطر كند و از هفت خان بگذرد و حتّى با رستم دست و پنجه نرم كند. وقتى شما شاهنامه را مطالعه ميكنيد، مى بينيد كه فردوسى روى جنبه ى دين دارى و طهارت اخلاقى اسفنديار تكيه ميكند. با اينكه فردوسى اصلاً بنا ندارد از هيچ يك از آن پادشاهان بدگويى كند امّا شما ببينيد گشتاسب در شاهنامه چه چهره اى دارد، اسفنديار چه چهره اى دارد؛ اينها پدر و پسر هستند. فردوسى بر اساس معيارهاى اسلامى به فضيلت ها توجّه دارد؛ درحالى كه بر طبق معيارهاى سلطنتى و پادشاهى و شاهنامه اى _ شاهنامه اى به معناى واقعى _ در نزاع بين گشتاسب و اسفنديار، حق با شاه است. «چه فرمان يزدان، چه فرمان شاه»(1) يعنى چه؟ يعنى هرچه شاه گفت، همان درست است؛ يعنى حق با گشتاسب است. امّا اگر شما به شاهنامه نگاه كنيد، مى بينيد كه در نزاع بين اسفنديار و گشتاسب، حق با اسفنديار است؛ يعنى اسفنديار يك حكيم الهى است.

ص: 149

فردوسى از اوّل با نام خدا شروع ميكند _

به نام خداوند جان و خرد/*** كزين برتر انديشه بر نگذرد(1)

_ تا آخر هم همين طور است؛ فردوسى را با اين چشم نگاه كنيد. فردوسى خداى سخن است؛ او زبان مستحكم و استوارى دارد و واقعاً پدر زبان فارسىِ امروز است؛ او دلباخته و مجذوب مفاهيم حكمت اسلامى بود؛ شاهنامه را با اين ديد نگاه كنيد. البتّه بعضى ها زردشتى مسلكند، بعضى ها هم زردشتى مسلك نيستند. آنهايى كه زردشتى مسلكند، خوششان مى آمد كه به زردشتيگرى تظاهر كنند و چيزى درباره ى فردوسى بگويند امّا حقيقت قضيه اين نيست. شاهنامه ى فردوسى در مقابلمان است. شما خيال ميكنيد كه اگر در شاهنامه ى فردوسى چيزى برخلاف مفاهيم اسلامى وجود داشت، اين قدر در جوامع اسلامى جا مى افتاد؟ شما ميدانيد كه در نسلهاى گذشته، مردم ما چقدر دينى بوده اند. در كدام خانه و كدام دِه و كدام محلّه شاهنامه نبود يا خوانده نميشد؟ همه جا ميخواندند و منافاتى هم با مفاهيم اسلامى نميديدند. حافظ هم همين طور است؛ در ديوان حافظ هم با اينكه سخن از مى و معشوق و پياله و اين حرفها است، درعين حال مردم بين آن اشعار و مفاهيم مذهبى منافاتى نميديدند؛ يعنى از اشعار حافظ واقعاً همان برداشت عرفانى را ميكردند؛ اگرچه بنده به آن شدّت قبول ندارم كه همه ى شعرهاى حافظ عرفانى است.(2)

گذشته بهتر است. يك نسل از هنرمندان و ادباى ما به خاطر اينكه با انقلاب بد بودند، خودشان را از تاريخِ رو به رشد آينده منقطع كردند؛ جدارى كشيدند و نگذاشتند كه تبادل و تعاطى اى انجام بگيرد؛ به پيشرفت كار كمك نكردند و متوقّف ماندند؛ درعين حال اين جوانان ما رشدشان بسيار خوب بوده است؛ شعرشان هم همين طور است. الآن بچّه هاى انقلابى ما شعرهايى ميگويند كه از بسيارى از اشعار شعراى گذشته اى كه متأسّفانه معروف هم بودند، بهتر است... انصافاً شعر انقلابى دارد در ايران رشد پيدا ميكند. انقلاب افقهاى جديدى را در مقابل چشم ما باز كرد و حقايقى را نشان داد و واقعاً شعر را از حالت ذهنى و تخيلىِ محض و غيرواقعى خارج كرد. حافظ كه آن غزليات را ميگفت _ «دوش ديدم كه ملائك درِ ميخانه زدند»(1) يا «دوش مى آمد و رخساره برافروخته بود»(2) _ غزلياتش واقعى بود؛ تخيلى نبود... در زبان معمولى، هر تعبيرى را به كار ببرند، نميتواند عظمت آن مفاهيم و حقايق را بيان كند، يا حتّى به آن اشاره اى بكند. اشعارى كه امام ميسرود، با توجّه به همين مفاهيم و حقايق بود. امام خمينى، يك فقيهِ ورعِ مقدّسِ آن طورى، مى بينيد كه از خال لب و از كمان ابرو و امثال اين واژه ها حرف ميزد؛ اينها اشعار واقعى است امّا اين چيزى كه در زمان ما از شعر حافظ تقليد ميشود، پندارى است؛ چون شاعر اصلاً آن را درك و حس نكرده و دارد به تقليد از شعر او شعر ميگويد؛ ببينيد كار تصنّعى و تقليدى چقدر بد از آب درمى آيد، درحالى كه بعد از انقلاب، سوژه ها و مفاهيم و مضمونهاى شعرى، عيناً واقعى شد؛ يعنى افراد به جبهه و ميدان مبارزه و ميدان انقلاب رفتند و جوانان و پدران و مادران حماسه آفريدند و به مسئله ى شهادت توجّه خاصّى شد؛ اينها اصلاً افق جديدى را باز كرد كه

ص: 151

هم مفاهيم و تعبيرات شعرى در آن هست، و هم مطالب واقعى است؛ اينها را شاعر حس كرده، لمس كرده و احساسات واقعى خودش را در قالب شعر ريخته است؛ اين ميشود شعر واقعى؛ يعنى صرفاً نظم لفظ نيست؛ واقعاً شعر است؛ لذا شعر رشد كرده است؛ حتّى در قصّه _ كه ما متأسّفانه عقبيم، آن وقت هم عقب بوديم، الآن هم همين طور؛ باز الآن بهتر از گذشته است _ و از خاطره هاى خوبى كه مينويسند، خيلى بايد استفاده كرد.(1)

به منطقه ى عظيمى كه گرايش و گويش تركى دارند _ كه از چين تا اروپا را گرفته است _ عنصرى مثل شهريار، يك شاعر ترك زبان در اين حد، با آن عشق و اخلاص به جمهورى اسلامى، زنده كردنى و نشان دادنى است؛ اين را شما كار بكنيد؛ البتّه به شكل صحيح و هوشمندانه. از اين قبيل كارهاى خوب ميشود انجام داد؛ مثلاً كار روى شعراى معاصر، ادباى حاضر، ادباى متوفّا، در زمينه هاى كودكان و امثال اينها.(1)

اين كلام تأثير زيادى ميگذاشت. يك وقت هم عدّه اى از جوانان كه به نظرم مال جهاد بودند، پيش من آمدند و من در همان جلسه به آنها گفتم اين صداى نجيبى كه اين مطالب را بيان ميكند، خيلى صداى جالبى است؛ اين را نگه داريد.(1)

شما خوشم مى آيد؛ چون خون دار و جاندار است و نثر دلپذير و درست و دلنشينى مينويسيد.(1)

زندگى ميكنند، اين احساس را درك ميكنند و در دلهايشان وجود دارد. ايشان اين احساس را با الفاظ خوبى بيان كردند.(1)

شخصيت ايشان دو بخش هست كه هركدام جداگانه مورد توجّه قرار بگيرد:

يكى رتبه ى شعرى ايشان است؛ ايشان شاعر بسيار خوبى هستند. يعنى هم قريحه ى شعرى خوبى دارند، هم مضمون ساز هستند، هم تسلّط بر لفظ و گستره ى ميدان واژگانى دارد... هم متنوّع در شعر است. ايشان غزل ميگويد، قصيده ميگويد، تصنيف ميگويد؛ ترانه هاى گوناگون.

نكته ى دوّم... اين است كه ايشان اين هنر را در خدمت مردم و در خدمت انقلاب و در خدمت بصيرت افزايى قرار داده؛ اين خيلى مهم است.(1)

كه باقى مانده اند، جهت «فارسى گويى» را غنى كنيد، خيلى بهتر است. ميدانيد كه شعرا هم مختلفند؛ بعضى واقعاً فارسى گو هستند، بعضى هم چندان فارسى گو نيستند و با فارسى خيلى اُنس ندارند. بنابراين قريحه ى شعرى، هميشه ملازم با تسلّط بر زبان نيست.(1)

از آن شعرى كه آقاى سيار و آقاى عرفان پور مشتركاً گفته بودند(1) _ و من گفتم شنيدم آن را _ [اين بود كه] به نظرم همين شعر بود كه شبكه هاى خارجى ضدّ انقلاب روى آن حسّاس شدند و آن را كوبيدند؛ يعنى آنها فوراً اهمّيت اين كار را درك كردند _ به نظرم براى من نقل كرده بودند و گزارش دادند كه از فاكس نيوز و مانند اينها، شروع كرده اند كوبيدن _ و آهنگ خوبى كه رويش گذاشته شده بود و مضمون خوب شعر، آنها را عصبانى كرده بود، يعنى ناراحت كرده بود؛ [ولى] ما خودمان از آن خبر نداريم؛ يعنى ما ترويج نميكنيم؛ سرود خوب را ترويج نميكنيم. به نظر من گفتن سرود خيلى خوب است، آهنگهاى خوب روى آن گذاشتن بسيار خوب است.(2)

هر آشناى شعر و ادب معاصر را دچار تأسّف و اندوه ميسازد و آشنايان شعر ممتاز او و خود آن شخصيت متين و باوفا و آن ذهن موّاج و ژرف بين و مضمون ياب را بسى بيشتر.

قهرمان بى شك يكى از چهره هاى ماندگار و برجسته ى شعر و ادب فارسى، و غزل او يادآور شاعران بزرگ سبك هندى است.(1)

خيلى هنرمندانه مينويسد... كه جزو بهترين قلمهاى خاطره نويس است... آقاى مخدومى... قلم خيلى خوبى دارد. انصافاً شما(1) سفرنامه هاى حجِّ خيلى خوبى را منتشر كرديد. شما هرچه سفرنامه ى حج منتشر كرده ايد، من خوانده ام. يعنى يكى از دل خوشى هاى من در فصل حج، خواندن سفرنامه ى حج است. نوشته ى ايشان را هم خواندم. بسيار خوب نوشته است. من تقريظ قشنگى هم در پشت آن، براى ايشان نوشتم.(2)

غلط دستورى و غلط سبك و نگارشى در كلمات ايشان پيدا كرد؛ درعين حال خيلى ساده و همه كس فهم است.(1)

مشهد ما در كشور بهترين بودند. ما همه را از نزديك ميشناختيم؛ شعراى مشهد جزو بهترين ها بودند؛ هم قصيده سراهايشان، هم غزل سراهايشان. در مشهد از اوّل تا آخر، در آن دوره اى كه اين افراد روى كار آمدند و پرورش پيدا كردند، سه تا انجمن وجود داشت؛ يكى اش انجمن مرحوم نگارنده بود كه در خانه ى خود او تشكيل ميشد. ايشان اجاره نشين هم بود و هر چند وقت يك بار خانه اش عوض ميشد؛ لذا اينهايى كه ميخواستند شركت كنند بروند به آن خانه ى جديد، بايد آدرس جديد ميگرفتند. بنده آن وقت قم بودم. هر وقت مشهد مى آمدم، حتماً به آن جلسه ميرفتم؛ تا بعد كه از قم برگشتم. اين يك انجمن بود؛ ده نفر، پانزده نفر در آن شركت ميكردند. يك سماورى هم آنجا روشن بود، كه چايى اش را خود مرحوم نگارنده ميريخت! اين آقاى شفيعى كدكنى، ميرزازاده، قهرمان، قدسى، اينها همه پرورش يافته ى همين جلسه اند.(1)

سالها است _ شايد ده سال بيشتر است _ كه با صدا و سيما بحث و بگومگو دارم براى اينكه در آن زمينه پيشرفت كنند؛ كارهايى بكنند و اشكالات را برطرف سازند. امّا روزنامه ها، از اين جهت از صدا و سيما مهم ترند؛ چون مخاطبين آن رسانه، در زمينه ى زبان فارسى و نكات و ظرايف زبانى و دستورى، فقط از طريق گوش ارتباط دارند و مواردى كه عنوان ميشود، لحظه اى و گذرا است امّا مطبوعات در خانه و كاشانه ى ما، براى مدّتها ميمانند؛ افراد متعدّدى آن را ميخوانند و در آن تعمّق ميكنند.(1)

گذاشته اند؛ آن هم نه «كاغذ خبر»! درحالى كه اگر واقعاً Newspaper هم بخواهند ترجمه كنند، «كاغذ خبر» ميشود و نه «كاغذ اخبار». به نظر من كه اين گرته بردارى، لزومى نداشت... متعذّر شدند كه چون اسم اوّلين روزنامه، «كاغذ اخبار» بوده، از آن جهت براى روزنامه ى جشنواره هم از آن اسم استفاده كرديم.(1)

كيفيت بخشيدن به مطبوعات است؟ از واژه هاى سنجيده، تعبيرات زيبا و تركيبات نو استفاده كنيد.(1)

ميپردازند و زبان فارسى را رواج ميدهند، دولت بايد كمك هم به آنها بكند؛ ولو بى تفاوتند. با ما كارى ندارند، نداشته باشند. ما هيچ انتظارى از اينها نداريم.(1)

ص: 176

فارسى زبانان، اوّلاً از اين جهت وظيفه دارند كه اين زبان، حامل بخش عظيمى از فرهنگ والاى بشرى است و بيشترين مباحث كهن بشرى، يا بخش عظيم غيرقابل اغماضى از مواريث كهن بشريت _ از فلسفه، دين، علم، اخلاق، عرفان و سياست _ به وسيله ى اين زبان، منتقل شده است و اين زبان، حامل مجموعه ى ميراث عظيمى است كه بدون اطّلاع از اين زبان، دست يافتن به آن آسان نيست. گنجينه هايى مثل آنچه مولوى و عطّار و حافظ و سعدى و فردوسى و بزرگان ديگر در شعر و نثر فراهم آورده اند، وقتى به طور كامل براى بشريت قابل استفاده است كه با زبان اصلى _ زبان فارسى _ در اختيار طالبان و پژوهندگان آن قرار گيرد. ترجمه، وافى نيست براى اينكه اين مجموعه ى عظيم را به جهان و به افكار و دلهاى تشنه كامان معنويت برساند. ثانياً از نظر فارسى زبانان، اين زبان وسيله اى است براى اينكه بتواند موجودى ايران و ساير ملّتهاى فارسى زبان را... به دنيا معرّفى كند. امروز ملّتهاى دنيا سعى ميكنند موجودى هاى خودشان را در همه ى زمينه هاى فلسفى و معرفتى و علمى به ملّتهاى ديگر معرّفى كنند. ملّت ايران و ملّتهاى فارسى زبان، در صورتى ميتوانند اين كار بزرگ را انجام دهند كه اين زبان بتواند در دنيا جايگاه شايسته ى خود را پيدا كند. گسترش جغرافيايى و رواج اين زبان در دنيا، متوقّف بر اين است. از طرف ديگر، اين زبان فارسى كه بخش عظيمى از مدنيت گذشته ى عالم بر دوش آن قرار داشته و در واقع مثل مَركب راهوارى توانسته است اين معارف را حمل كند و ذهنيتهاى والاى بشرى را به همه جاى عالم _ به قدر قدرت و سعه ى وجودى خود در آن زمانها _ برساند، امروز در مقابله با سياستهاى استعمار فرهنگى و سلطه طلبى هاى فرهنگى كه برخى از قدرتهاى عالم به كار ميبرند، در موضع ضعف قرار گرفته است. سعى قدرتهاى بزرگ عالم بر اين است كه فرهنگ، معارف و ارزشهاى مورد نظر خود را به همه ى جهان و به

ص: 184

همه ى ملّتها تحميل كنند؛ كه لازمه ى آن، اين است كه زبان خود را تحميل نمايند.(1)

جنابعالى... احترام زيادى قائل هستيم... و دوست دارم فرهنگ فارسى و روسىِ شما را هم ببينم. اين شاهنامه اى را هم كه شما گفتيد،... براى من آوردند و گفتند اين را شما داديد... از زيارت شما خيلى خوشحاليم.(1)

ص: 188

زبان فارسى مثل همه ى

چيزهاى ديگر، مثل همه ى زبانهاى ديگر،

محتاج نوسازى روزبه روز است. وقتى ريشه سالم است،

اين زبان بايد روزبه روز شاخه و برگهايش زياد بشود و اتّساع پيدا كند.

1370/09/18

ص: 190

مثال ميزديد، ملموس تر بود. منطقه ى خراسان، فارسى زبان است. فارسىِ ما خراسانى ها از فارسى همه ى كشور قوى تر و اصيل تر است؛ زبان درى است. وقتى زنان روستايى ما حرف ميزنند _ از لهجه شان كه صرف نظر كنيد _ زبان آنها به متون فارسى اصيل ما خيلى نزديك تر است تا حرف روزمرّه اى كه ما در تهران مى شنويم. خراسان مركز فارسى گويى و فارسى فهمى است؛ من تعجّب ميكنم چرا بايد آنجا اين طور باشد. بنابراين، من به نتيجه ى اين آزمايش خيلى اطمينان نميكنم؛ مگر اينكه اتّفاق خاصّى افتاده باشد و يا عامل ناشناخته اى براى ما وجود داشته باشد.(1) من اينها را ردّ قطعى نميكنم امّا استبعاد ميكنم. البتّه در جاهايى افراد ناهم زبانند؛ يعنى اين بچّه تا شش سالگى در خانه اى كه اصلاً فارسى حرف نميزنند، تركى حرف زده و الآن به مدرسه ى شما مى آيد و شما ميخواهيد به او «آب بابا» ياد بدهيد؛ اين سخت است و بايد براى آن فكرى كرد.

ما از زمان جوانىِ خودمان ديده بوديم، الآن هم خيلى اوقات مى بينيم كه افرادِ ترك زبان _ بخصوص الآن كه زبان فارسى به وسيله ى راديو و تلويزيون ترويج ميشود _ فارسىِ صحيحِ بدون لهجه ى تركى و حتّى با لهجه ى تركىِ خيلى ضعيف حرف ميزنند؛ اين استعداد فراگير وجود دارد. شما ساختارها و روشها را علمى كرديد امّا محتوا چيست؟ معلوم نيست محتوا و محصول فرآيند علمى سازىِ كار چيست و واقعاً نميدانيم چه اتّفاقى افتاده است. شما بايد در اين زمينه ارزيابى خوبى داشته باشيد و نتيجه را بگوييد؛ محصول كار بايد معلوم شود.(2)

ص: 192

بكنند، اين گنجينه را در حقيقت ما زنده كرديم و محتواى اين گنجينه را در اختيار مردم قرار داديم.(1)

اگر ما بتوانيم اين كتابها را به شيوه ى درست و آن چنان كه بتواند رشد ادبيات و تكامل ادب فارسى را تضمين كند و نيز بتواند بر خطّ درست فكرى حركت بكند، تنظيم بكنيم و تدوين بكنيم، بزرگ ترين خدمت را به زبان و ادبيات فارسى كرده ايم؛ در آن بخش كه رشد ادب فارسى را بتواند زبان تضمين بكند.(1)

دل اثر بگذارد. فرق است بين سخنى كه مغزها را به خود متوجّه ميكند امّا عواطف و احساسات را تحت تأثير قرار نميدهد، و آن سخنى كه هر دو كار را با هم ميكند. اينها با هم خيلى تفاوت دارد. اگر بتوانيم از بيان هنرى استفاده كنيم، معناى آن اين است كه در دلها _ روى عواطف و احساسات _ هم اثر ميگذاريم. اصل قضيه همين است. خيلى ها هستند كه بسيارى از معارف عاليه را با استدلال به دست نياورده اند؛ با دل به دست آورده اند. همين دل، آنها را حتّى به بهترين قلّه هاى معرفت علمى و عملى _ هر دو _ راهنمايى ميكند. بنابراين به دل بايد خيلى اهمّيت داد.(1)

ما اگر بتوانيم ابعاض و ابعاد حادثه را با نگاه هنرمندانه و با زبان هنرمندانه، ببينيم و تبيين و تصوير بكنيم، به افزودنى هيچ احتياج ندارد؛ اين افزودنى هاى مضر و رنگ آميزى هاى غيرلازم هيچ لزومى ندارد.(2)

اگر مفاهيم عاليه ى قرآن [هم] در اين قالب هنرى فوق ممتاز ارائه نشده بود، پيشرفت نداشت. ديگر چيزى بالاتر از مفاهيم قرآن و توحيد هست؟ خداى متعال براى اين مفاهيم، از بيان طبيعى نبى اكرم (صلّى الله عليه و آله)، كه يك بيان بشرى است، استفاده نكرد؛ بيان معجزنشانى را به كار گرفت، تا حدّاكثر زيبايى در آن باشد.(3)

كتاب بايد طورى باشد كه مثلاً دست هركدام از افراد اين جلسه _ كه نمونه هاى مختلفى از تفكّرات و معرفتهاى اجتماعى را در خودشان دارند _ رسيد، تمايل داشته باشند آن را بخوانند. احساس تمايل به خواندن كتاب فقط اين نيست كه كتاب، داستانى باشد؛ نه، گاهى اوقات يك كتاب، داستان هم نيست امّا متين و مُتْقَن و صحيح و خوش عبارت است؛ وقتى دست انسان ميرسد و ميخواند، مى بيند معلوماتى پيدا ميكند؛ لذا آن را تا آخر ميخواند.(1)

كرد.(1)

يك مشكل اساسى ما در كارهاى اعتقادى و علمىِ اسلامى، برخوردار نبودن از آرايه هاى هنرى و ادبى است. خيلى از كتابهاى ما كتابهاى خيلى خوبى است، لكن هيچ خواننده ى اهل ذوق و اهل ادبى را جذب نميكند، مگر كسى انگيزه ى زيادى داشته باشد و فقط محتواها را بخواهد بفهمد؛ چون خودِ آرايه ى كتاب _ از لحاظ ادبى _ چيز جذّابى نيست.(2)

اينكه حوزه به فكر مسئله ى هنر بيفتد، چيز مباركى است. نميشود ما يك حوزه ى علميه اى داشته باشيم _ كه كار نهايى اش تبليغ دين در سطوح مختلف است _ و اين از هنر غافل بماند؛ اين چيز خوبى نيست و عملى نيست. و در گذشته هم اين جور نبوده؛ يعنى در گذشته، ما در حوزه هاى علميه هنرمندانى داشتيم؛ البتّه در دايره ى محدودترِ هنر؛ يعنى شعر و ادبيات. شما ممكن است دو هدف را براى اين كار تعريف كنيد:

يكى اينكه بالاخره حوزه ى علميه يك مجموعه اى است از انسانهاى اهل فكر و اهل علم، اگر چنانچه در بين اينها كسانى قريحه ى هنرى داشته باشند، اين قريحه بايد قدرشناسى بشود. اين يك هدف است كه خودش يك هدف مستقلّى است.

هدف دوّم همان هدف ابزارى است؛ يعنى شما وقتى ميخواهيد تبليغِ دين بكنيد، نميشود از هنر استفاده نكنيد. استفاده ى از هنر جز با ورود در ميدان هنر امكان پذير نيست. هيچ كس با خواندن كتابهاى آموزش شناورى شناگر نميشود؛ شما ده كتاب هم كه بخوانيد، اگر شما را داخل يك حوض كوچك هم بيندازند، نميتوانيد خودتان را از اين طرف به آن طرف بكشانيد؛ بايد وارد شد.

حالا كدام يك از رشته هاى هنرى؟ مثلاً فرض بفرماييد كه هنرهاى

ص: 200

تجسّمى _ حالا مثلاً مجسّمه سازى _ هم لازم است؟ معلوم نيست، شايد اولويت ندارد؛ نميگويم ممنوع است، لكن اولويت ندارد؛ آنكه بيشتر مهم است، مسئله ى ادبيات در كنار هنر است كه بُروز ادبيات هم بيشتر در بخشى از شعبه هاى هنرى است، مثل رمان، مثل شعر و از اين قبيل.(1)

يعنى انسان چيزى را در ذهن خودش نضج بدهد و بپروراند و آن را از غلطها و ناصواب ها بپيرايد و بپالايد؛ بعد آن را در قالب الفاظِ درست بياورد.(1)

اثبات نيست، يا لااقل من كه مينويسم، نميتوانم آن را ثابت كنم؛ ولو ديگرى اثبات ميكند، من آن را نگويم.(1)

ص: 204

زبان فارسى ما از پايتخت عثمانى تا پايتخت تيموريان هند _ شما ببينيد بين استانبول تا مثلاً دهلى يا كلكته و همچنين بقيه ى استانهاى ديگر چقدر فاصله است _ در تمام اين قلمرو وسيع، رايج بوده. وقتى زبان فارسى در آنجا بود، گلستان سعدى هم هست، ديوان حافظ هم هست؛ شعر ما، ادب ما، كتاب ما، نوشته ى ما هم هست؛ اين ميشود انتقال فرهنگ. مسئله ى زبان هم كه ما روى آن خيلى تكيه ميكنيم، به خاطر اين است.(1)

بنابراين، [با] خانه هاى فرهنگ ما، كلاسهاى درس ما در آنجا، مخصوصاً كلاسهاى تدريس زبان فارسى كه امروز بيشترين فرهنگ انقلابىِ اسلامى ما در كتب فارسى است _ و اگر بتوانيم ما، ملّتها را با زبان فارسى آشنا بكنيم، بسيار گام بزرگى برداشتيم _... بهترين نوع ارائه ى اسلام و فرهنگ اسلامى در آنجا انجام گرفته؛ صدور انقلاب يعنى اين.(2)

در سرتاسر اثر بايد يك زبان شُسته رُفته ى قابل عرضه ديده شود

و اين با ويراستارى خوب ميسّر است.

1380/09/01

ص: 210

كه دارد اين [موضوع] را به اين شكل قشنگ درمى آورد... البتّه من نميخواهم به هيچ وجه زحمات اين راوى هايى كه نشسته اند ساعتهاى متمادى به ذهن خودشان فشار آوردند، نديده بگيرم و كوچك بشمارم امّا ميخواهم بگويم كار اين پرداخت كننده، اين سازنده، خيلى مهم است... [چون] اينها دارند اين خاطرات را ميسازند، پرداخت ميكنند؛ نميشود اين را نديده گرفت... معتقدم بايد مورد توجّه جدّى قرار بگيرد.(1) و شايد بشود قوانينى هم به وجود بيايد كه از حقوق ناشر و مؤلّف و مترجم و ويراستار... دفاع كند.(2)

ما معمول نيست. مثلاً فرض كنيد: «آه، خداى من!» ما كى ميگوييم: «آه، خداى من»؟(1)

همه چيز، انسان ميبيند اين كلمه ى «فوق الذّكر» بارها و بارها تكرار ميشود! چرا بايد اين جورى باشد؟ درست گفته بشود، درست بحث بشود.(1)

قدرى كمتر شده است؛ ميگويند «شايان ذكر است». هرچند بخشنامه شده كه آن جمله را به كار نبرند، ولى ديگران به كار ميبرند! الحمدلله اين جمله در خبر نيست امّا من گاهى ميبينم كه در گفته هاى غير خبرِ تلويزيون و در وسط يك صحبت خوب، يك نفر كه بيان خيلى لطيف و ظريف و خوبى هم دارد، ناگهان چيزى يادش مى آيد و ميگويد: «لازم به ذكر است»! واقعاً چه داعى اى دارى كه صحبتِ به اين خوبى را با اين جمله ى غلط خراب كنى؟!(1)

فريفته بشود از روى جهالت. اين معناى غرور است، لذا ميگويند فلانى آدم مغرورى است. اين زشت است. اتّفاقاً اين تعبير در فارسى ما وجود دارد. [البتّه] نه در تعبيرات سياسى، در تعبيرات معمولى: آدم باغرورى است، آدم مغرورى است؛ اين بد است. يعنى خودفريفتگى جاهلانه دارد. [امّا] اين وقتى مى آيد در فرهنگ سياسى، ميشود غرور ملّى، خوب ميشود! خب ما چه داعى داريم كه يك كلمه اى را كه معناى نارسا و غلطى دارد، بگوييم، كه بعد منِ روحانى وقتى كه از زبان عرب مى آيم وارد زبان فارسى ميشوم، تا ديدم ميگويد غرور ملّى، بگويم آقا، ساكت شويد! غرور ملّى چيست؟ غرور ملّى را بگذاريد كنار. درحالى كه شما مقصودتان از غرور ملّى، آن معناى بد اصلاً نيست _ كه معناى كلمه است _ شما آن شرف ملّى را ميخواهيد بگوييد؛ خيلى خب، به تعبير درستش بگوييد كه من هم اشتباه نكنم در فهم مراد شما. ببينيد، كار به اينجاها رسيده، درحالى كه امروز كسى فكر نميكند كه كلمه ى غرور ملّى، كلمه ى غلطى باشد امّا غلط است، و اين غلط، عدم تفاهم به وجود آورده.(1)

بگويند. يا مثلاً زلاند نو يا زلاند جديد، لزومى ندارد كه حتماً نيوزلاند يا نيوزوزلاند گفته بشود.(1)

ص: 224

و حديث است، همواره نقش زرّين خاطر پندآموزان، و زبان فصيح و صريح او، رازگشاى گنجينه هاى معانى براى دلهاى جوينده و مشتاق بوده است. و امروز مانند هميشه عزيزترين هديه ى احباب سخن و ارباب خرد را ميتوان در بدايع و طيبات ديوان او و زيباترين گلهاى انديشه ى بشرى را در گلستان مصفّاى نظم و نثر او جست و يافت.

شرف سعدى بر بسيارى از سرايندگان پارسى از آن است كه قدر سخن را نشكسته و آن را دست مايه ى تقرّب و ارتزاق نساخته است. بسى اندكند زبان آورانى كه گوهر آسمانى سخن را در پاى اهريمنان زمانه نريخته و تيغ ستم را بدان صيقل نداده باشند. سعدى يكى از اين نادرگان است كه اگر گاه زبان به ستايش گشوده، در ساغر زرّين مدح خود جز داروى شفابخش و گاه تلخ پند و اندرز نريخته است.

شعر و نثر فاخر اين جهان ديده ى انسان شناس صادق، همواره پيامى را با خود حمل كرده است؛ يا از منبع وحى و گنجينه ى قرآن و حديث و يا از پرتوِ دل و احساس صاف و بى غشّ خود او. شيوه ى سخن بى تكلّف و شفّاف او نيز امتياز ديگر اين آموزگار بزرگ مردمى و محبّت است. كلام او چون جوى آب زلالى، ذرّه ذرّه ى جان مستمع را سيراب ميكند و بى هيچ غبار تصنّع، بر دل او مى نشيند. بسيارند آنها كه در هر دو قلمرو نظم و نثر، سمند فصاحت تاخته اند امّا فقط سعدى است كه شعرى روان چون نثر و نثرى آهنگين چون شعر پديد آورده و آميزه ى شگفت آورى از مضمون و تركيب و معنى و لفظ در هر دو عرصه فراهم ساخته است.

بارى، اينك بهانه اى براى ابراز شيفتگى به اين سخن ساز معنى پرداز فراهم آمده و بجا است كه كلام او كه قرنها خاطر حزين و شاد را به خود مشغول كرده و از عشق و جوانى تا ضعف و پيرى را دربر گرفته و آداب صحبت را به پير و برنا آموخته و رازهاى تربيت را براى عالم و عارف گشوده، امروزه حدّ آن نگه داشته و حقّ آن گزارده شود و اين حق گزارى بدون معرفت درست او، ممكن نخواهد شد.

ص: 226

همان اخلاص و صفا را كه در سخن عبد صالح تو و امام و قائد ما موج ميزد، بدان بياميز و آن را به قبول حُسن، مقبول فرما.... آمين ربّ العالمين.

بار ديگر روزهاى حج فراميرسد و صلاى ابراهيمى «وَ أَذِّنْ فِي اَلنّٰاسِ بِالْحَجِّ»(1) فطرت مسلمانان پاك نهاد را به اجابت ميخواند و فراق خانه ى خدا، دل مشتاقان را آكنده از درد و رنج ميسازد. دست ظلم و عدوانِ بيرون آمده از آستين حكّام حجاز، بدين اكتفا نكرده كه صدها زائر خانه ى خدا را در حريم امن الهى به خاك و خون كشيده و هزاران كبوتر خونين بال حرم را فقط به جرم برائت از مشركين و اعلام نفرت از آمريكا و اسرائيل و دعوت مسلمين به وحدت و برادرى، تارومار نمايد؛ بلكه براى انتقام از ملّتى كه در همه ى صحنه ها بر قواى استكبار جهانى تاخته و خواب راحت را از چشم غارتگران و زورگويان جهان ربوده است و براى زدودن اثر چند سال حجِّ همراه با برائت، كه به بركت حضور فرزندان انقلاب و مجاهدان راه قرآن و اسلام، فضاى حرمين شريفين و عرفات و مشعر و مِنى را از نداى توحيدِ خالص و نفى آلهه ى زور و زر آكنده بود، راه خانه ى خدا و مأمن خلق را به روى آنان بسته و زبانها و قلمهاى اجير و مزدور را به كمك رسانه هاى صهيونيستى و آمريكايى، بر ضدّ آنان به كار انداخته است.

اين دوّمين موسم حجّى است كه در آن ملّت ايران _ اين فدائى ترين فرزندان اسلام _ از طواف بر گرد خانه ى محبوب، مصدود شده اند. دولت سعودى با دستاويز كردن بهانه هاى پوچ، امسال نيز همچون سال قبل، به صدّ عن سبيل الله پرداخت و خود را مصداق اين آيه ى شريفه ساخت: «إِنَّ اَلَّذِينَ كَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اَللّٰهِ وَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرٰامِ اَلَّذِي جَعَلْنٰاهُ لِلنّٰاسِ سَوٰاءً اَلْعٰاكِفُ فِيهِ وَ اَلْبٰادِ»(2) . حافظه ى تاريخ ما اين دشمنى ها را فراموش نخواهد كرد.

اكنون كه ملّت ايران هم زمان با سالگرد فاجعه ى خونين مكّه، به

ص: 228

مصيبت بزرگ فقدان قائد اكبر و منادى وحدت مسلمين و برافرازنده ى پرچم اسلام و قرآن، بنده ى صالح خدا و ناصح دلسوز امّت و فرزند خلف پيغمبر _ خمينى كبير _ مبتلا شده است، جا دارد كه حجّاج بيت الله از هر كشور و ملّت، طنين نداى توحيد و وحدت را كه همه ساله از آن حنجره ى ابراهيمى برمى آمد و فضاى خانه ى خدا و سپس فضاى جهان اسلام را پر ميكرد و بتهاى قدرت و مُكنت را به لرزه درمى آورد، به گوش جان بشنوند و به دعوت او _ كه حرف دل ميليون ها مسلمان تحقيرشده و ستم زده به وسيله ى حكّام وابسته و مستكبر بود _ پاسخ گويند.

آرى، اگرچه يوسف عزيز امّت اسلام اكنون در ميان ما نيست و جاى او كه همه ساله در وجود يكايك حاجيان دلباخته و سر از پا نشناخته ى ايرانى تجلّى ميكرد، خالى است، ولى هم اكنون نيز او را در هر دل ذاكر و عارف و در هر جان پرشور و در هر زبان حق گو و در وجود هر مسلمان غيور و دل سوخته و در هر جا كه در آن، سخن از عزّت اسلام و وحدت مسلمين و برائت از مشركين و نفرت از انداد الله و اصنام جاهليت هست، ميتوان يافت. او زنده است تا اسلام ناب محمّدى زنده است، و او زنده است تا پرچم عظمت اسلام و وحدت مسلمين و نفرت از ظالمين برافراشته است.

هنوز نداى ملكوتى او كه ميگفت: «حاشا كه خلوص عشق موحّدين، جز به ظهور كامل نفرت از مشركين و منافقين ميسّر شود» در فضاى مكّه طنين افكن است و درس فراموش نشدنى او كه ميگفت: «كدام خانه اى سزاوارتر از كعبه و خانه ى امن و طهارتِ ناس كه در آن به هرچه تجاوز و ستم و استعمار و بردگى و يا دون صفتى و نامردمى است، عملاً و قولاً پشت شود؟» در كتيبه ى ذهن انسانهاى بيدار مُنَقَّش است.

هنوز اين سؤالِ هشداردهنده ى او كه: «آيا بايد در خانه ها نشست و با تحليل هاى غلط و اهانت به مقام و منزلت انسانها و القاى روحيه ى ناتوانى و عجز در مسلمانان، عملاً شيطان و شيطان زادگان را تحمّل كرد؟» وجدان

ص: 229

مسلمانان غيور را برمى انگيزد و پاسخى از سر وارستگى و اخلاص ميطلبد. و هنوز اين سخن پيامبرگون او، دل و جان مشتاقان را تسخير ميكند كه ميگفت: «هيهات كه امّت محمّد (صلّى الله عليه و آله)، سيراب شدگان كوثر عاشورا و منتظران وراثت صالحان، به مرگ ذلّت بار و به اسارت غرب و شرق تن در دهند؛ و هيهات كه خمينى در برابر تجاوز ديوسيرتان و مشركان و كافران به حريم قرآن كريم و عترت رسول خدا و امّت محمّد (صلّى الله عليه و آله و سلّم) و پيروان ابراهيم حنيف، ساكت و آرام بماند و نظاره گر صحنه هاى ذلّت و حقارت مسلمانان باشد. قدرتها و ابرقدرت ها و نوكران آنان مطمئن باشند كه اگر خمينى يكّه و تنها هم بماند، به راه خود _ كه راه مبارزه با كفر و ظلم و شرك و بت پرستى است _ ادامه ميدهد». و خدا را شكر، خمينىِ بزرگ تنها نماند و چنان كه او ميگفت و ميخواست، «بسيجيان جهان، اين پابرهنه هاى مغضوب ديكتاتورها، خواب راحت را از ديدگان جهان خواران و سرسپردگانشان سلب كردند».

هنوز اين نواى شيرين و اميدبخش، دل مؤمنان را از فروغ حيات روشن ميكند و خون اميد و نشاط در پيكر امّت اسلامى ميدمد كه: «مسلمانان جهان و محرومان سراسر گيتى از اين برزخ بى انتهايى كه انقلاب اسلامى براى همه ى جهان خواران آفريده است، احساس غرور و آزادى كنند و آواى آزادى و آزادگى را در حيات و سرنوشت خويش سر دهند و بر زخمهاى خود مرهم گذارند، كه دوران بن بست و نااميدى و تنفّس در منطقه ى كفر به سر آمده است و گلستان ملّتها رخ نموده است و اميد كه همه ى مسلمانان شكوفه هاى آزادى و نسيم عطر بهارى و طراوت گلهاى محبّت و عشق و چشمه سار زلال جوشش اراده ى خويش را نظاره كنند....».

آرى، امام خمينى زنده است تا اميد زنده است؛ و تا حركت و نشاط هست و تا جهاد و مبارزه هست.

ص: 230

مصداق: «رَضِيَ اَللّٰهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولٰئِكَ حِزْبُ اَللّٰهِ أَلاٰ إِنَّ حِزْبَ اَللّٰهِ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ»(1) گرديد.

او با عمرى كه روزها و ساعتها و لحظه هايش با مراقبه و محاسبه سپرى ميشد، صدها آيه ى قرآن را كه در توصيف مخلصين و متّقين و صالحين است، مجسّم و عينى ساخت. او قرآن را نه فقط در محيط زندگى جامعه و با تشكيل جامعه ى اسلامى، بلكه در نَفْس خود و زندگىِ خود تحقّق بخشيد.

او آن روح الله بود كه با عصا و يد بيضاء موسوى و بيان و فرقان مصطفوى به نجات مظلومان كمر بست؛ تخت فرعون هاى زمان را لرزاند و دل مستضعفان را به نور اميد روشن ساخت. او به انسانها كرامت، و به مؤمنان عزّت، و به مسلمانان قوّت و شوكت، و به دنياى مادّى و بى روح معنويت، و به جهان اسلام حركت، و به مبارزان و مجاهدان فى سبيل الله شهامت و شهادت داد.

او بتها را شكست و باورهاى شرك آلود را زدود. او به همه فهماند كه انسانِ كامل شدن، على وار زيستن و تا نزديكى مرزهاى عصمت پيش رفتن، افسانه نيست. او به ملّتها نيز فهماند كه قوى شدن و بند اسارت گسستن و پنجه در پنجه ى سلطه گران انداختن، ممكن است. لمعات قرب حق را صاحبان بصيرت در چهره ى منوّر او ديدند و طعم برّ الهى را كه در حيات و ممات بر او ميباريد، همه چشيدند...

بارى، خمينى عزيزِ ما را كيست كه نشناسد؟ و كيست كه بشايستگى بشناسد؟ الفاظ من را تحمّل آن نيست كه آن حقيقت فاخر و آن گوهر نفيس را در خود بگنجاند و قلم قاصر اينجانب ناتوان تر از آن است كه سوداى ترسيم آن چهره ى ملكوتى را بپروراند.

ص: 232

تقيه.

در زندگينامه ى آن امام عالى مقام، سخن از حوادث گوناگون و بى ارتباط با يكديگر و تأكيد بر مقام علمى و معنوى و قدسى آن سلاله ى پيامبر (صلّى الله عليه و آله) و نقل قضاياى خاندان و اصحاب و شاگردان و مباحثات علمى و كلامى و امثال آن، بدون توجّه به خطّ جهاد مستمرّى كه همه ى عمر 35 ساله ى امامت آن بزرگوار را فرا گرفته بوده است، ناقص و ناتمام ميماند.

چرا حضرت امام صادق (عليه السّلام) به «مفضّل» ميفرمايد: امر امامت اين جوانك را فقط به اشخاص مورد وثوق بگو؟ و به «عبدالرّحمان بن حجّاج» به جاى تصريح، به كنايه ميگويد: زره بر تن او راست آمده است؟ و به ياران نزديك چون «صفوان جمّال»، او را به علامت و نشانه معرّفى ميكند؟

چرا به «عليّبن يقطين» كه صاحب منصب بلندپايه ى دستگاه هارون و از شيفتگان امام است، عملى تقيه آميز را فرمان ميدهد امّا «صفوان جمّال» را بر خدمت همان دستگاه شماتت ميكند و او را به قطع رابطه با خليفه فراميخواند؟

چرا «منصور» و «مهدى» و «هارون» و «هادى»، هر كدام در بُرهه اى از دورانِ خود كمر به قتل و حبس و تبعيد او ميبندند؟

چرا هارون در سفر حجّى، آن حضرت را در حدّ اعلى تجليل ميكند و در سفر ديگرى دستور حبس و تبعيد او را ميدهد؟

اينها و صدها حادثه ى توجّه برانگيز و پرمعنى و درعين حال ظاهراً بى ارتباط و گاه متناقض با يكديگر در زندگى موسى بن جعفر (عليه السّلام) هنگامى معنى ميشود و ربط مى يابد كه ما آن رشته ى مستمرّى را كه از آغاز امامت آن بزرگوار تا لحظه ى شهادتش ادامه داشته، مشاهده كنيم. اين رشته، همان خطّ جهاد و مبارزه ى ائمّه (عليهم السّلام) است كه در تمام دوران 250 ساله و در شكلهاى گوناگون استمرار داشته و هدف از آن، اوّلاً تبيين

ص: 234

اسلام ناب و تفسير صحيح قرآن و ارائه ى تصويرى روشن از معرفت اسلامى است، و ثانياً تبيين مسئله ى امامت و حاكميت سياسى در جامعه ى اسلامى، و ثالثاً تلاش و كوشش براى تشكيل آن جامعه و تحقّق بخشيدن به هدف پيامبر معظّم اسلام (صلّى الله عليه و آله) و همه ى پيامبران؛ يعنى اقامه ى قسط و عدل و زدودن اندادالله از صحنه ى حكومت و سپردن زمام اداره ى زندگى به خلفاءالله و بندگان صالح خداوند.

صاحب عزا شمرد. پس در روى زمين جايى نماند كه در آن، دلهايى از اين حادثه ى عظيم، از اندوه لبريز نشود و انسانهايى از اين فقدان بى جبران، به عزا ننشينند.

و امّا ايران يكسر عزاخانه اى شد كه در هر شهر و روستايش، شيون حسرت بار از يكايك خانه ها سرريز شد و كوى و ميدان و خيابان را پر كرد. هيچ كس نتوانست اين جرعه ى درد را خاموش فرو بَرد؛ از دلاوران ميدانهاى نبرد، تا مادران و پدرانى كه غم شهادت جوانانشان نتوانسته بود گره ى عجز و اندوه بر جبينشان بيفكند، تا بزرگ مردان عرصه ى علم و عرفان و سياست، و تا يكايك آحاد اين ملّت عظيم القدر، همه و همه در اين مصيبت عظمى زارزار گريستند، يا صدا به فغان بلند كردند، يا بى صبرانه بر سر و سينه زدند. مصيبت فقدان امام، همان به بزرگى امام بود و جز خدا و اوليائش كيست كه حدّ و مرز اين عظمت را بشناسد؟ آنجا كه دلهاى بزرگ بى تاب ميشوند، آنجا كه انسانهاى بزرگ دست و پا گم ميكنند، آنجا كه صحنه از بى قرارى ميليون ها و ميليون ها انسان پر است، كدام زبان و قلم انسانى است كه بتواند نمايشگر و صحنه پرداز گردد؟ من كه خود قطره ى بى تابى در اقيانوس متلاطمِ آن روز و آن روزها بوده ام، چگونه خواهم توانست آن را شرح كنم؟!

و امّا روى ديگر صحنه، يعنى فضاى ملكوت جهان در آن روز، تنها براى اصحاب بصيرت و معرفت مشهود بوده است. شايد چشمهاى نافذى كه حجاب مُلك را ميگشايند و مرغ نگاه را تا ملكوت پرواز ميدهند، شگفتى هاى بيشتر و صحنه هاى تماشايى ترى را آن روز در آن عاشوراى خمينى ديده باشند: عروج نَفْس مطمئنّه اى را به قرارگاه لطف و رحمت خدا؛ صعود كلمه ى طيبه اى و نَفْس راضيه و مرضيه اى را به سوى حق؛ رجوع جويبارى را به دريا و وصال عاشقى را به معشوق؛ استقبال خيل عظيم شهدا را از آن روح مطهّر و خيرمقدم ارواح طيبه ى اوليا را به آن ميهمان تازه وارد؛ فوز و فلاح جان مزكّايى را كه بر بال ملائك رحمت نشسته و شميم

ص: 236

حسنات بى شمارش، مشام فرشتگان و خزنه ى بهشت نعيم حق را معطّر ساخته؛ عمل صالحى را كه ردايى از نور گشته و بر پيكر ملكوتى آن روح مجرّد پوشانيده شده و باران غفران و فضل خداوندى گشته و بر سراپاى آن عبد صالح فرو ريخته و دارالسّلام ابدى شده و آن مشتاق رضوان حق را در خود جاى داده است.

افسوس كه براى ما خاكيان، از آن آئينه بندان جشن ملكوتى، بارقه ى تسلّايى نميدرخشيد و جز اشك ديدگان، نَمى بر آتش هجران آن قبله ى دلها افشانده نميشد. شور عزا در غم پدر مهربان، معلّم دلسوز و مرشد حكيم و ديده بان هميشه بيدار و طبيب درد و درمان شناس و سروش رحمت خدا بر امّت و يادگار انبيا و اوليا در زمين، اهل زمين را ميگداخت و غمى بى تسلّا بر آنان فروميريخت. زمان، يگانه ى خود را از دست داد و زمين، گوهرى يك دانه را در خود گرفت.

مؤمنى نوانديش، و عارفى شجاع و هوشمند، و فرمانروايى عادل، و مجاهدى فداكار بود. او فقيه و اصولى و فيلسوف و عارف و معلّم اخلاق و اديب و شاعر بود. برترين كرسى تدريس و فشرده ترين و گرم ترين مجمع علمى حوزه در طول ساليان دراز به او تعلّق داشت. در او خصلتهاى برجسته ى خداداد، درآميخته با آنچه او خود از معارف قرآنى آموخته و دل و جانش را به آن زيور داده بود، شخصيت عظيم و جذّاب و تأثيرگذارى پديد آورده بود كه هريك از چهره هاى برجسته ى يك قرن اخير جهان _ كه قرن رجال بزرگ و مصلحان نام آور دينى و سياسى و اجتماعى است _ در برابر آن، كم جاذبه و يك بُعدى و كوچك به نظر مى آمدند. كارى كه او بدان همّت گماشت و با ايمان و توكّل و تدبير و صبرِ خود بدان دست يافت، نيز به همان اندازه بزرگ و باورنكردنى و اعجاب انگيز بود.

بار ديگر با طراوتى كه از زدودن گناه و تجلّى معرفت و محبّت خداوند، در جان و دل آنان پديد آمده است، به خانه ى خدا برگردند و طواف و نماز و سعى را اين بار در آفاقى برتر از پيش به جاى آورند و با ذخيره اى سرشار از توحيد و معنويت و صفا، و عزمى راسخ در مبارزه با شيطانها، و قدرتى فائق بر نَفْس خويشتن، آماده ى برگشتن به ديار خود و پراكندن عطر حج در اقطار گيتى باشند.

در سطح بين المللى است؛ چگونه بايد عزّت و قدرت شايسته ى خود را به دست آورد؟ همه ى آحاد مسلمان، بخصوص زمامداران و مسئولان كشورهاى اسلامى و علما و روشنفكران و شخصيت هاى مسلمان، بايد همواره اين سؤال را در ذهن و زبان خود داشته و به دنبال پاسخ آن باشند.

امروز بيشترين منابع نفت كه بى اغراق به منزله ى خون براى تمدّن كنونى جهان است، در كشورهاى اسلامى است؛ حسّاس ترين مناطق سوق الجيشى عالم در اختيار مسلمانان است؛ بخش عظيمى از منابع زيرزمينى كه براى بناى امروز و فرداى جهان مورد نياز ضرورى است، در اين كشورها است؛ يك پنجم همه ى جمعيت دنيا متعلّق به آنان است؛ بزرگ ترين بازار مصرف مصنوعات كشورهايى كه خود را بر مسلمانان تحميل كرده اند، در دست آنان است؛ فرهنگ غنى و ريشه دار و علوم و معارف آنان، اوّلين گامهاى عروج به اوج دانش كنونى جهان را به غربى ها آموخته و حقّ حيات به گردن دانش و تمدّن غرب دارند. با اين همه، مسلمانان، امروز در سطح جهان، در روند عمومى سياست جهانى، در تصميم گيرى هاى بزرگ عالم و در تعيين نظام همبستگى جهانى، هيچ نقشى ندارند؛ و از اين بالاتر، بسيارى از كشورهاى اسلامى در سياست ملّى خود، دنباله رو و محكومِ يكى از چند دولت مستكبر و زورگوى جهانند؛ دولتهايشان دست نشانده و ضعيف النَّفس، ملّتهايشان دچار اختناق يا بى خبرى، و علما و روشنفكرانشان دستخوش ترس و تغافل و عشق به راحتى؛... و نتيجه آن شده است كه سرمايه هاى آنان بر باد ميرود؛ جايگاه سياسى آنان به اشاره ى دولتهاى مستكبر تعيين ميشود؛ و عِدّه و عُدّه ى آنان به حساب نمى آيد؛ و امّت بزرگ اسلامى كه امروز بايد از همه ى موجودى خود براى كسب عزّت و اقتدارى كه مستحقّ آن است، برخوردار شود، بدين گونه از بخش عظيمى از عِدّه و عُدّه ى خود محروم ميماند و دشمن اسلام و مسلمين، از آن به زيان اسلام و مسلمين استفاده ميكند.

ص: 241

ملّت ايران حامل تجربه ى گران قيمتى براى همه ى كشورهاى اسلامى است. اين ملّت عظيم الشّأن توانسته است به بركت حاكميت اسلام، در همه ى عرصه ها به موفّقيتهاى بزرگ دست يابد؛ استقلال سياسى و اقتصادى و فرهنگى خود را كه در دوران طاغوت يكسره از دست رفته بود، به دست آورَد و حفظ كند؛ عظمت و شوكت اسلام را در مواجهه با قضاياى جهانى نشان دهد؛ از مرزهاى خود در برابر تهاجم چندين ساله اى كه با فكر و سلاح و پول دشمنان اسلام به راه افتاده بود، به طور كامل دفاع كند؛ پس از جنگ هشت ساله، كشور را بازسازى كند و معجزه ى انقلاب را در نوسازى زيربنائى كشور نشان دهد؛ در مجموعه ى جهانى، جايگاهى عزيز و رفيع به دست آورَد؛ دولتهاى مردمى و منتخب خود را يكى پس از ديگرى در كشور بر سر كار آورَد؛ كاروان علم و تحقيق و پيشرفت صنعتى و كشاورزى را به راه اندازد و گامهاى بلندى در راه توسعه ى كشور بردارد؛ در سياست جهانى، صريحاً از مواضع حقّى كه بدان مؤمن است، دفاع كند؛ مسئله ى فلسطين را در صدر مسائل جهان اسلام دانسته و على رغم آمريكا و صهيونيزم كه خواسته اند اين مسئله به فراموشى سپرده شود، به طور مداوم آن را در همه جا و همه وقت مطرح سازد؛ به مردم مظلوم بوسنى كمكهاى مؤثّر برساند؛ در همه ى قضاياى محنت بار ملل اسلامى، دست يارى به سوى آنان دراز كند و با وجود فشارهاى روزافزون استكبار و تهديدهاى مداوم آمريكا، با صلابت و قدرت، در اين راه ها به جلو رود. اين تجربه ى ذى قيمتى براى همه ى دولتها و ملّتهاى مسلمان است.

سرزنده و برخوردار از شور زندگى ميسازد، لكن شايد بتوان گفت كه كليد اين همه، «معرفت» است؛ و نخستين هديه ى حج به كسى كه مايل است چشم خود را به حقايق بگشايد و از نيروى خداداده ى «فهم پديده ها» بهره بگيرد، همان معرفت و شناخت منحصربه فردى است كه عادتاً جز در حج، در اختيار خيل عظيم مسلمانان قرار نميگيرد، و هيچ پديده ى دينى ديگرى نميتواند مجموعه ى شناختهايى را كه در مراسم حج قابل وصول است، يكجا در اختيار امّت اسلامى قرار دهد.

آنجا كه تعينات مادّى و تشخّص به مال و مقام و نژاد و عنوان و زيور و لباس، رنگ ميبازد و آدمى جدا از آن مايه هاى تمايز، در كنار صدها هزار انسان ديگر به طواف و سعى و نماز و افاضه و وقوف ميرود، و فقير و غنى، و حاكم و محكوم، و تحصيل كرده و امّى، و سياه و سفيد، همه با يك لباس و در يك جايگاه، رو به سوى خدا ميكنند و دست نياز به سوى او ميگشايند و خود را در برابر مركز جمال و عظمت و قدرت و رحمت مى يابند، هر انسان با تدبّرى ميتواند ضعف و تهيدستى خود را در برابر خدا، و علوّ و اقتدار و عزّت خود را در اتّصال به خدا، بخوبى بشناسد، توهّم باطل و غرورانگيز درباره ى هستى ضعيف خود را به دور افكند، و شيشه ى كبر و خودپسندى را كه مايه ى زشت ترين خُلقيات و رفتارهاى او است، به خاك بكوبد، و از سوى ديگر حلاوت ارتباط با معدن عظمت و به او پيوستن و از بتهاى درونى خويش گسستن را بيازمايد و بچشد.

ديدن توده هاى عظيم حج گزار از نقاط گوناگون عالم، و با زبانها و رنگها و نژادهاى گوناگون، افق ديد مسلمان را گسترش ميدهد و از مرزهاى شخصى و قومى و ملّى فراتر ميبرد، و وظيفه ى اسلامىِ رفتار برادرانه، وى را با آنان به تعارف و هم زبانى و همدلى ميكشاند، خبرهاى اختصاصى ملّتها را به سراسر جهان اسلام ميبرد و توطئه ى تبليغاتى دشمن را كه هميشه، و امروز بيش از هر زمان، دست اندركار قلب حقيقت و دروغ سازى و شايعه پراكنى

ص: 243

است، خنثى ميكند و فاصله هاى مكانى و زبانى و پندارى را از ميان برميدارد. با تبيين موفّقيت يك ملّت، در دل ملّتهاى ديگر، اميد ميدمد و با تشريح تجربه ى يك كشور، كشورى ديگر را مجرّب ميسازد. احساس انزوا و تنهايى را از افراد و ملّتها ميزدايد و ابّهت دشمن را در چشم آنان ميشكند، مصيبت هاى بزرگ يك كشور را براى ديگران شرح ميدهد و آنان را به فكر علاج آن مى افكند.

توقّف حج گزاران در موسم حج در يك نقطه، و بخصوص وقوف در عرفات و مشعر و مَبيت در مِنى، همگى، زمينه هاى مستعدّ اين شناختِ كارساز و كارآمدند.

شناخت عظمت و رحمت خداوند در حج، به معنى تأمّل در پايه گذارى اين خانه است كه درعين حال، هم خانه ى خدا است و هم خانه ى مردم؛ إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّٰاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبٰارَكاً وَ هُدىً لِلْعٰالَمِينَ.(1)

هم جايى است كه انسان نيازمند، بدان روى ميكند و هم نقطه اى است كه عظمت آئين الهى در آن جلوه گر ميشود؛ آميزه اى از شكوه و عظمت و صفا و سادگى، يادگارى از نخستين نداى توحيد، و جايگاهى براى تحقّق وحدت كلمه؛ هم نشان دار جاى پاى مجاهدان صدر اسلام، كه غريبانه در آن مبارزه كردند و مظلومانه از آن هجرت نمودند و فاتحانه و مقتدرانه بدان بازگشتند و آن را از نشانه هاى جاهليت عرب پيراستند، و هم معطّر به نَفَس نيايشگران و جاى سجده ى متعبّدان و دست نياز ثناگويان؛ هم مَطلَع خورشيد اسلام در آغاز و هم مشرق طلوع مهدى موعود در انجام؛ هم پناهگاه دلهاى رميده و هم اميدبخش جانهاى به ستوه آمده.

ميبخشد و در حالات غفلت و ناآمادگى، در گوش او زنگ آماده باش مينوازد و او را به آن وادى نورانى نزديك ميسازد. لذا نماز در هيچ حالى نبايد ترك شود. در عين شدّت و محنت، در بحبوحه ى ميدان جهاد، در هنگام فراغ و آسايش، و حتّى در ميان محيط لجن آلودى كه انسان با هوسها و كينه ها و شهوتها و خودخواهى ها، پيرامون خود پديد آورده است، نماز يك شربت مقوّى و شفابخش است، بايد آن را با دل و جان خود نوشيد و از هر نقطه كه در آن واقع شده ايم، يك گام يا يك ميدان به بهشت رضوان نزديك شد. ازاين رو است كه نه «حىّ على الجهاد» و نه «حىّ على الصّوم» و نه «حىّ على الإنفاق» نگفته اند، ولى در هر روز بارها سروده اند: «حىّ على الصّلاة».

همه بايد در اين حركت بزرگ كه شايسته است جهاد ناميده شود، خود را ملتزم و متعهّد بدانند؛ علماى دين، روشنفكران، هنرمندان، جوانان، پدران و مادران و همسران، دارندگان منبرها و رسانه ها، نويسندگان، و بيش از همه مسئولان بخشهاى حكومتى مانند: وزارتهاى آموزش و پرورش، علوم و فنّاورى، ارشاد، صدا و سيما، سازمانهاى تبليغاتى، مراكز توليد سينمايى، پژوهشگاه ها، مديرانى كه نيروى انسانى كلانى در قبضه ى امر و نهى آنهايند، مانند: نيروهاى مسلّح، وزارتخانه ها، كارگاه ها، دانشگاه ها و مدارس، وسايل حمل و نقل و غيره و غيره؛ اينان هريك به گونه اى ميتوانند و ميبايد در اين حركت همگانى سهيم گردند و نقش ويژه ى خود را بگزارند. اين كار با سهل انگارى و كم همّتى به سرانجام خود نميرسد. از برترين شيوه ها و فنّى ترين و هنرى ترين ابزارها بايد بهره گرفته شود.

جوانهاى ما هزاران صف جماعت پرشور و حال در سراسر كشور تشكيل ميدهند، مردم زيادى از آنان كه فيلم هاى سينمايى در گزارش واقعيتهاى زندگى آنان ساخته ميشود، اهل نماز و نياز و تهجّدند، حنجره هاى بسيارى از روى ايمان و تعبّد در هنگام اذان، صدا به اين سرود معنوى بلند ميكنند، گروه هاى انبوهى در هنگام نماز از كار روزانه دست كشيده به مسجد رو

ص: 245

مى آورند؛ اينها ميتواند در ساختهاى هنرى، چهره ى زيبا و ترغيب كننده ى اين فريضه ى نجات بخش را به همه نشان دهد.

به گوشه اى ديگر پناه ببرند. امروز دروازه اى كه انسانهاى محروم ميتوانند از آن وارد بلد امن و سلام بشوند، در پيشاروى ملّتهاى مظلوم و ملّتهاى مستضعف گشوده شده است و آن، دروازه ى انقلاب اسلامى است. انقلاب اسلامى مردم ايران در حقيقت گشودن يك جبهه ى سوّم است در جهان؛ جبهه اى كه با ستم به هر شكل و با هر تعبير و بيانش مخالف است؛ جبهه اى كه نه حاضر است با نظامهاى استثمارى و استعمارى غربى بسازد، نه حاضر است با نظامهاى ظالمانه ى دولتىِ شرقى بسازد، نه حاضر است دنيا را فداى جهان خوارگى جهان خواران كند و نه حاضر است براى رفاه مادّى مردم، از اصيل ترين نيازهاى انسان يعنى نياز به معنويت و نياز به اخلاق چشم بپوشد. اسلام، قرآن، توحيد، وحدت كلمه، حمايت از مستضعفان، نشانه هاى اين جناح سوّم و اين جبهه ى تازه پديد آمده است. ملاحظه ميكنيد بعد از پيروزى انقلابِ شما مردم، در سطح منطقه چه گذشت؛ ملّتهاى مستضعف چگونه هيجان زده شدند، چگونه چشم به شما دوختند، چگونه از كمترين غم شما غمگين شدند و چگونه در شادى شما به قدر شما شادى و پايكوبى كردند. اين اميد تازه، اميد انقلاب اسلامى ايران است. ملّتها كار شما را تعقيب ميكنند، ملّتها به دنبال خبر اجتماعات شما، خبر نماز جمعه ى شما، خبر انتخابات شما و خبر مسائل داخلى شما هستند. امسال در سفر حج، برادران مسلمان به ما ميگفتند ما كمترين خبرى كه از ايران بيايد، آن چنان مشتاقانه آن را استقبال ميكنيم كه وصف ناپذير است. هرگونه خبرى از شما براى برادران و خواهران شما در آن سوى مرزها جالب است، چشمگير است، خوشحال كننده است.

برادران و خواهران من، مردم مسلمان، اى امّت مستحكمى كه در همه ى مراحل اين مبارزات، استحكام و نفوذناپذيرى خودتان را به اثبات رسانديد و به دنبال خطّ مستقيم خدا و قرآن و امام حركت كرديد! در اين لحظه ى حسّاس بهوش باشيد، چشم جهان سوّمى كه با نام خدا و با ياد خدا و با

ص: 248

اسلام پديد خواهد آمد، به دنبال انقلاب شما است؛ مبادا اين انقلاب را با اندكى بر خود مسلّط نشدن ها، با تكيه بر اختلاف سليقه كردن ها از بين ببريد يا مخدوش و لكّه دار كنيد. امروز وظيفه بر دوش ما است.

او بتواند درست اقدام كند، درست عمل كند، ميدانها را درنوردد، بتواند ملّت را با رشدش، با شعورش، با همكارى اش، با وحدتش، با اسلام و قرآنش به اوج قلّه ى تكامل از جهات مادّى و معنوى و سياسى برساند. اگر در او اشكالى ديدند، آن اشكال را حتماً به او تذكّر بدهند. اگر در عمل او تخلّفى مشاهده كردند، دلسوزانه آن تخلّف را به او بفهمانند. او همانند پدر خانواده اى است كه اعضاى خانواده حق دارند به او اعتراض كنند امّا حق ندارند به او تعرّض كنند؛ نميبايست حيثيت او را، شرف او را، آبروى او را كه در نزد جهانيان آبروى يك ملّت است، از بين ببرند و به هدر بدهند. به هرحال، بايد گرد محورى جمع بشوند و او همان محور است؛ او هم بايد در مقابل مردم به وظايف خودش عمل كند.

وظيفه ى رئيس و زمامدار آن است كه بداند اصل، مردمند؛ او براى مردم است، او براى خود نيست، او براى آسايش خود نيست، او براى خواسته هاى خود حتّى نيست، او براى خواسته هاى مردمى است كه او را خواسته اند تا وكيل آنان باشد؛ بداند كه او وكيل مردم است، بداند كه مردم موكّلان او هستند، بداند كه شرف و حيثيت او بسته به شرف و حيثيت و اعتلاء ملّت است، بداند كه بايد رأى ناصحان و مشفقان و دلسوزان و دوستداران اسلام و قرآن را همچون مشعلى فراراه خود قرار بدهد؛ مشورت كند، بينديشد، مردم را مانند پدرى دلسوز دوست بدارد.

برابر چشمهاى ما ترسيم ميكرد، امروز مشعل فروزنده اى شده و چشم ملّت ما را خوشبختانه به خود جلب ميكند. مردم ما _ كه اوّلين مخاطب جهانى اقبال هستند _ متأسّفانه خيلى دير با اقبال آشنا شدند. وضعيت خاصّ كشور ما و بخصوص سلطه ى سياستهاى خبيث استعمارى در آخرين سالهاى زندگى اقبال در كشور محبوب او _ ايران _ موجب شد كه اقبال هرگز ايران را نبيند. اين شاعر بزرگ پارسى گوى _ كه بيشترين شعر خودش را نه به زبان مادرى اش كه به فارسى گفته _ هرگز در اين فضاى محبوب و مطلوب خودش قرار نگرفت و نه فقط اقبال به ايران نيامد، همان سياستهايى كه اقبال عمرى با آنها مبارزه كرد، نگذاشتند كه ايده ى اقبال و راه اقبال و درس اقبال به گوش مردم ايران _ كه آماده ترين براى شنيدن آن پيام بودند _ برسد. من پاسخ اين سؤال را دارم كه چرا اقبال به ايران نيامد. اقبال آن وقتى كه در اوج افتخار و شهرت ميزيست و در گوشه وكنار شبه قارّه و در دانشگاه هاى معروف دنيا از او ياد ميكردند به عنوان يك متفكّر، يك فيلسوف، يك دانشمند، يك انسان شناس، يك جامعه شناس بزرگ _ كه البتّه هيچ يك از اين عنوانها آن عنوانى كه اقبال دوست ميداشت به آن ناميده بشود، نيستند _ در كشور ما سياستهايى حكومت ميكردند كه اقبال را به هيچ عنوان نميتوانستند تحمّل كنند. از او به اينجا دعوت نشده، زمينه براى آمدن او به اين كشور فراهم نشده، كتاب او تا سالهاى متمادى در ايران چاپ نشده، به عنوان كتاب معرّفى نشده؛ در همان وقتى كه آثار و ادبيات و فرهنگ بيگانگانِ از هويت انسان ايرانى و انسان مسلمان در اين كشور مثل سيل ويرانگرى از همه طرف جارى بود، شعرى از اقبال، اثرى از اقبال در محاضر عام و در منظر ديد عموم مردم نيامد و قرار نگرفت. امروز جمهورى اسلامى _ يعنى تجسّم آرمان اقبال _ اينجا تحقّق پيدا كرده. اقبالى كه از بى خودى شخصيت انسانى و اسلامى مردم مسلمان رنج ميبُرد، و محو شخصيت و ذلّت روحى و نوميدى در انسانهاى جوامع اسلامى را به چشم بزرگ ترين

ص: 251

خطر مينگريست و با همه ى توان فراوان و وسيع خودش به ريشه كن كردن اين علف هرزه در روح انسان و در ذات انسان شرقى بخصوص مسلمان همّت گماشته بود، امروز اگر زنده ميبود، ميتوانست ملّتى را ببيند كه بر روى پاى خودش و سيراب از سرمايه هاى ارزشمند اسلامى خودش و متّكى و معتمَد به خودش و بى اعتنا به زيورهاى فريبنده ى غربى و نظام ارزشى غرب دارد زندگى ميكند، و قدرتمندانه زندگى ميكند، هدف مى آفريند و در راه آن هدفها حركت ميكند، و عاشقانه ميتازد، و در درون چهارديوار قوميت و ناسيوناليسم و وطن پرستى خودش را زندانى نميكند، و ديگر آرزوهاى اقبال، كه در سراسر آثار ارزشمند او متفرّق هست.

بنده خوشحالم از اينكه ميبينم بحمدالله ما كه آرزوى اقبال را در محيط خودمان برآورده مى بينيم، حالا اين فرصت را هم پيدا كرديم _ اگر چه اندكى دير _ كه به معرّفى شخصيت اين متفكّر بزرگ، اين مصلح عظيم الشّأن دوران معاصر و اين انقلابى و مبارز خستگى ناپذير بپردازيم و او را به ملّت خودمان معرّفى كنيم.

اقبال بى شك يك شاعر بزرگ و از بزرگان شعر به حساب مى آيد. شعر اردوى اقبال را _ آن كسانى كه زبان اردو را ميفهميدند و درباره ى اقبال چيزى نوشتند _ ميگويند كه بهترين شعر اردو است.

شعر پارسى اقبال هم به نظر من از معجزات شعر است. ما غير پارسىِ پارسى گوى در تاريخ ادبياتمان زياد داريم امّا هيچ كدام را من نميتوانم نشان بدهم كه در شعر پارسى گفتن، خصوصيات اقبال را داشته باشند. اقبال محاوره ى فارسى را نميدانست؛ يعنى در خانه ى خودش اردو حرف ميزد، و با دوستان خودش اردو يا انگليسى حرف ميزد. نگارش و نثر فارسى را اقبال نميدانست؛ نثر فارسى اقبال همين تعبيراتى است كه در اوّل فصلهاى «اسرار خودى» و «رموز بى خودى» نوشته، كه شما مى بينيد براى فارسى زبان ها فهميدن آن مشكل است. اقبال در هيچ مدرسه اى از مدارس

ص: 252

دوران كودكى و جوانى فارسى را ياد نگرفته بود و در خانه ى پدرى خودش اردو حرف زده بود. فارسى را فقط به اين مناسبت كه احساس ميكرد معارفى و مضامينى كه در ذهن او است در ظرف زبان اردو نميگنجد انتخاب كرد، و با فارسى اُنس گرفت، و از ديوان سعدى و حافظ و مثنوى و شعراى سبك هندى مثل عُرفى و نظيرى و غالب دهلوى و ديگران، با خواندن اين كتابها، فارسى را آموخت و آن وقت با اينكه در محيط فارسى زندگى نكرده بود و در مهد فارسى هرگز نزيسته بود و با فارسى زبانان هرگز معاشرت نداشت، ظريف ترين و دقيق ترين و دست نيافتنى ترين مضامين ذهنى را در قالب اشعار بلند و بعضى بسيار عالى اى درآورده و عرضه كرده. اين، به نظر من نبوغ شعرى است. شما اگر ببينيد اشعار كسانى كه فارس نبودند و فارسى گفتند و آنها را با شعر اقبال مقايسه كنيد، آن وقت عظمت اقبال برايتان آشكار خواهد شد. بعضى از مضامين اقبال را _ كه او در يك بيت گنجانده _ اگر انسان بخواهد با زبان نثر بيان كند، نميتواند؛ مدّتى بايد زحمت بكشيم تا يك بيت را _ كه او به آسانى بيان كرده _ ما به فارسى نثر كه زبان خود ما هم هست، دربياوريم و بيان كنيم؛ و او توانسته اينها را بگويد.

در طول اين چند روز هر چه ميتوانيد شعر اقبال را در اين جلسه زنده كنيد و بخوانيد. بهترين معرّف او شعر او است؛ هيچ بيانى نميتواند اقبال را معرّفى كند؛ شاعر بزرگى است. بعضى از اشعار اقبال در اوج شعر فارسى است؛ يعنى در سبكهاى مختلف؛ سبك هندى، سبك عراقى، حتّى سبك خراسانى شعر گفته و در همه ى اين سبكها هم خوب گفته و به همه ى انواع مثنوى و غزل و قطعه و دوبيتى و رباعى مصطلح هم شعر گفته؛ در همه ى اينها هم شعرهاى خوبى دارد؛ با آن مضامين عالى و _ همان طورى كه گفتم _ در بعضى از موارد هم شعرش ممتاز و در آسمان هفتم است؛ و درعين حال اين آدم فارسى حرف زدن و نوشتن نميدانسته! در خانواده ى فارس به دنيا نيامده بوده، در محيط مهد فارسى هم زندگى نميكرده؛ اين،

ص: 253

نبوغ است. درعين حال، ستودن اقبال به عنوان يك شاعر يقيناً كوچك كردن اقبال است؛ اقبال يك مصلح و آزادى خواه بزرگ است.

جهان، انسانها، اشياء _ مرتبط ميكند، و نيز فهم و درك آدمى از وجود خود و خلاصه همه ى چيزهايى كه نظام ارزشى جامعه را ميسازد و آن را بر اداره ى مطلوب خود قادر ميكند، همه و همه از اين جهان بينى الهى ريشه و مايه ميگيرد و منشعب ميشود. در انديشه ى الهى اسلام همه ى هستى آفريده ى خدا است و جلوه گاه علم و قدرت او و پوينده به سوى او است، و انسان برترين آفريده و جانشين او است. انسان ميتواند با استخراج گنجينه هاى استعداد _ كه در نهاد او است _ خود را و جهان را كه براى او آفريده شده به زيباترين وجهى بسازد و بيارايد، و با دو بال علم و ايمان به عروج معنوى و مادّى نائل آيد، و ميتواند با تضييع يا به انحراف كشاندن اين استعدادها جهنّمى از ظلم و فساد در جهان بيافريند.

پيغمبران مردم را به بندگى خدا _ كه پتكى بر سر خودخواهى و برترى جويى است _ فراخواندند، و آئينى كه بهشت صفا و آرامش را حتّى پيش از بهشت اخروى به بشر ارزانى ميداشت بدو عرضه كردند، و او را به مهار كردن غريزه ى افزون خواهى و سلطه جويى تشويق نمودند، و از تباه شدن و هرز رفتن استعدادها و غلتيدن در لجنزار فساد اخلاقى برحذر داشتند، و سرچشمه هاى فضيلت و راستى و محبّت و كار و ابتكار و دانش و آگاهى را در او جارى ساختند، و ياد خدا و عشق به او را _ كه ضامن اين همه و تعالى بخش روان او است _ بدو تلقين كردند. آنها همچنين به او آموختند كه بازوى خود را براى حراست از اين ارزشها نيرومند كند، و راه را بر شيطانهاى شر و فساد و انحطاطآفرين ببندد؛ با جهل و ظلم و استعباد بستيزد، و از علم و عدل و آزادى پاسدارى كند؛ بدو آموختند كه بايد نه ستم كند و نه ستم پذيرد؛ بايد براى اجراى قسط و عدل قيام كند، و بايد به راهزنان صلاح و فلاح انسان امان ندهد. تسليم در برابر دشمنانِ فضيلت و عدالت و صلاح، رضا دادن به نابودى اين ارزشها و قبول رذيلت و ظلم و فساد است. در انديشه ى الهى اسلام دين خدا قالب و شكل زندگى بشر

ص: 255

است، و نه تنها گوهرى بر تارك آن. دين يك نظام اجتماعى به بشر ارائه ميكند، و نه فقط يك سلسله عبادات و عادات. هرچند كه عبادات و عادات نيز انباشته از روح زندگى و در جهت همان نظام است؛ و اين نظام اجتماعى مبتنى بر همان جهان بينى و ساخته به شكل آن است. آزادى، برابرى انسانها، عدل اجتماعى، خودآگاهى افراد جامعه، مبارزه با كژى و زشتى، ترجيح آرمانهاى انسانى بر آرزوهاى شخصى، توجّه و ياد الهى، نفى سلطه هاى شيطانى و ديگر اصول اجتماعى نظام اسلامى و نيز اخلاق و رفتار شخصى و تقواى سياسى و شغلى، همه و همه مُلهَم و زاييده ى آن جهان بينى و برداشت كلّى از جهان و انسان است. اسلام، نظامهاى مبتنى بر زور و قلدرى و زاينده ى ظلم، جهل، اختناق، استبداد، تحقير انسان و تبعيض نژادها، ملّتها، خونها و زبانها را رد ميكند و غلط ميشمرد، و با هر آن نظام و كس كه به ستيزه ى نظام اسلامى كمر بندد، با شدّت و مقاومت مى ستيزد، و به جز آنان با همه ى انسانها _ چه هم كيش و چه ناهم كيش _ به محبّت و مساعدت امر ميكند. بر چنين پايه ها و با چنين هدفهايى انقلاب اسلامى در ايران پديد آمد، و نظام جمهورى اسلامى را بنا نهاد.

ارادتى به خواجه ى شيراز و شاعر همه ى عصرها و قرنهايمان در حضور شما عزيزان _ برادران و خواهران و ميهمانان گرامى _ خواندم.

حافظ بدون شك، درخشان ترين ستاره ى فرهنگ فارسى و شعر فارسى است. در طول اين چندين قرن تا امروز نداريم هيچ شاعرى را كه به قدر حافظ، در اعماق و زواياى جامعه ى ما و ذهن و دل ملّت ما نفوذ كرده باشد و حضور داشته باشد. شاعرِ همه ى قرنها است و همه ى قشرها است؛ از عرفاى بى خود از خودِ مجذوبِ جلوه هاى الهى، تا اديبان و شاعران خوش ذوق، تا رندان بى سر و پا و تا مردان و زنان معمولى جامعه ى ما، هركدام سخن دل خود را در حافظ يافتند و به زبان او، شرح حال و وصف حال خود را سرودند. شاعرى كه ديوان او تا امروز هم، پرفروش ترين كتاب و پرنشرترين كتاب، بعد از قرآن است و ديوان او در همه جاى اين كشور و در بسيارى از خانه ها _ يا بيشتر خانه ها _ با قداست و حرمت، در كنار كتاب الهى گذاشته شده است. شاعرى كه لفظ و معنا را و قالب و محتوا را با هم به اوج رسانده و در هر مقوله اى كه سخن رانده، زُبده ترين و موجزترين و شيرين ترين را گفته است؛ امروز بزرگداشت اين شاعر است.

ما حافظ را فقط به عنوان يك حادثه ى تاريخى ارج نمى نهيم، بلكه حافظ همچنين حامل يك پيام و يك فرهنگ است. دو خصوصيت وجود دارد كه به ما حكم ميكند كه از حافظ تجليل كنيم و ياد او را زنده كنيم: اوّل، زبان فاخر او است كه همچنان در قلّه ى زبان فارسى و شعر فارسى است و ما اين زبان را بايد ارج بنهيم و از آن معراجى بسازيم به سوى زبان پاكِ پيراسته ى كامل والا؛ چيزى كه امروز از آن محروميم.

دوّم، معارف حافظى است كه خود او تكرار ميكند كه از نكات قرآنى استفاده كرده است. قرآن درس هميشگى زندگى انسان است و ديوان حافظ مستفاد از قرآن است و خود او اعتراف ميكند كه نكات قرآنى را آموخته و زبان خودش را به آنها گشوده است. پس محتواى شعر حافظ آنجا كه از جنبه ى شعرى محضْ خارج ميشود و قدم در وادى بيان معارف

ص: 257

و اخلاقيات ميگذارد، امروز يك گنجينه و ذخيره است براى ملّت ما و نسلهاى آينده و همچنين براى ملّتهاى ديگر؛ چون معارف والاى انسانى مرز نمى شناسد. پس بزرگداشت از حافظ، بزرگداشت از فرهنگ قرآنى و اسلامى و ايرانى است و بزرگداشت از آن انديشه هاى نابى است كه در اين ديوان كوچك، گردآورى شده و به بهترين و شيواترين زبان، اداء شده است.

من امروز مايل بودم بتوانم يك بحث مورد قبول خود _ حدّاقل _ در اين مجمع شما داشته باشم. ارادت به حافظ و احساس مسئوليت در مقابل پيام حافظ و جهان بينى او و نيز زبان او، من را وادار ميكند و ميكرد به شركت در اين اجتماع و همكارى با شما.

آن چنان كه من جمع بندى ميكنم از ديوان او و از مجموعه ى سخن او، شعر حافظ در اوج هنر فارسى است و از جهات مختلف در حدّ اعلى است. اين بحث كه بهترين شاعر فارسى كيست، تاكنون بحث بى جوابى مانده و شايد بعد از اين هم بى جواب بماند امّا ميتوان ادّعا كرد كه به اوج سخن حافظ _ يعنى به اوجى كه در سخن حافظ هست _ هيچ سخن ديگرى نرسيده است. نه اينكه مرتبه ى شعر حافظ در همه ى غزليات و سروده ها مرتبه اى است والاتر از ديگران، بلكه بدين معنا كه در بخشى از اين مجموعه ى گران بها و نفيس، اوجى وجود دارد كه شبيه آن را در كلام ديگران انسان مشاهده نميكند.

شعر غزلى به طور طبيعى شعر عشق است _ هر نوع شعر غزلى، چه عارفانه و چه غيرعارفانه _ و شعر عشقى كه متعهّدِ بيان لطيف ترين احساسات انسان است، به طور طبيعى نميتواند از شيوه ها و اسلوب ها و كلماتى استفاده كند كه به فخامت شعر خواهد انجاميد؛ آنچه در قصيده براحتى ميتوان از آن بهره برد و حتّى در مثنوى. لذا شما مى بينيد كه سعدى بزرگ كه استاد سخن است، فخامتى را كه در بوستان نشان ميدهد، در غزليات خودش نميتواند نشان بدهد. اين، طبيعت زبان غزل است و هر

ص: 258

شاعرى ناگزير در غزل محدوديتهايى دارد، محدوديتهايى كه سخن را از استحكام و فخامت و جزالت لازم مى اندازد. پس لطافت و نازكى در غزل، به طور طبيعى منافات دارد با طبيعت استحكام و محكم بودن شعر كه در قصيده مشاهده ميشود. حالا ما شعرى را اگر پيدا كرديم كه با اينكه غزل است، از لحاظ استحكام الفاظ، كوچك ترين نقيصه اى ندارد، اين شكل شعر، برترين است. اگر غزلى را ما يافتيم كه علاوه بر لطف سخن و لطافت كلمات، از يك استحكام و استوارى هم برخوردار است _ به طورى كه نميتوان جاى هيچ كلمه اى از كلمات آن را عوض كرد يا چيزى به آن افزود يا چيزى از آن كاست _ بايد استنتاج كنيم كه اين غزل، اين سخن، در حدّ اوج است؛ و در ديوان حافظ، از اين قبيل بسيار است. آن چنان استحكام سخن در غزل حافظ، چشم را به خود جلب ميكند كه كسانى كه بر روى خصوصيات لفظى سخن كار ميكنند _ منهاى مسائل معنوى _ بلاشك يكى از چيزهايى كه آنها را مبهوت ميكند، همين استحكام سخن حافظ است در بسيارى از ابيات او و غزليات او.

اين مفاهيم را پيغمبران _ اين مردان خدا _ به تاريخ عرضه كردند و آنها را در اختيار بشريت قرار دادند. بنابراين، مردان خدا تاريخ را متحوّل ميكنند. آنها با اميد به خدا و با خشيت از پروردگار، ناممكن ها را ممكن ميكنند. با خوف و رجاء مادّى و حيوانى نميشود انسان و انسانيت را متحوّل كرد. بيم و اميد مردان خدا از قبيل بيم و اميد اهل دنيا نيست؛ دلبستگى آنها به خدا است؛ توكّلشان به خدا است؛ خشيت آنها از نافرمانى خدا است؛ آنها همه ى قوانين طبيعت را _ كه دست قدرتمند الهى سررشته دار آنها است _ در خدمت هدفهاى خود مى بينند و با توكّل به خدا حركت ميكنند؛ لذا دنيايى را متحوّل ميكنند. امام بزرگوار ما از زمره ى چنين مردانى بود.

سطحى گرى و ناپايدارى دور است؛ كلمه ى طيبه اى است مصداق كلام خداوند كه فرمود: «أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اَللّٰهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهٰا ثٰابِتٌ وَ فَرْعُهٰا فِي اَلسَّمٰاءِ».(1) من وقتى پيكر دلاور ملّت پرافتخار مصر را از تلويزيون در ميدان تحرير ديدم، يقين كردم كه اين انقلاب پيروز خواهد شد. حقيقتى را بگويم: پس از پيروزى انقلاب اسلامى و تشكيل نظام اسلامى در ايران كه زلزله ى عظيمى را در حكومتهاى دنياطلبان شرق و غرب پديد آورد و ملّتهاى مسلمان را در جوش و خروشى بى سابقه انداخت، ما غالباً انتظار داشتيم كه مصر پيش از همه جا به پا خيزد. سابقه ى جهاد و روشنفكرى و تربيت شخصيت هاى بزرگ مجاهد و متفكّر در مصر، اين توقّع را در دل ما برمى انگيخت. امّا از مصر صداى واضحى شنيده نميشد. من در دل، خطاب به ملّت مصر اين شعر ابوفراس را زمزمه ميكردم:

اَراكَ عَصِىِّ الدَّمعِ شيمتُك الصَّبر *** اَما لِلهوى نهىٌ عليك و لا امرٌ(2)

وقتى ملّت مصر را در ميدان تحرير و ميادين ديگر شهرهاى مصر ديدم، پاسخ خود را شنيدم. ملّت مصر با همان زبان دل به من ميگفت:

بَلى اَنَا مُشتاقٌ و عِندِىَ لَوعَةٌ *** ولكنَّ مِثلى لايُذاعُ لهُ سِرًّ(3)

اين سرّ مقدّس؛ يعنى انگيزه و عزم قيام، بتدريج در ذهنيت ملّت مصر قوام يافت و شكل گرفت و در لحظه ى مناسب تاريخى، عريان در صحنه اى پرشكوه به ميدان آمد. تونس و يمن و ليبى و بحرين هم دقيقاً محكوم به همين حكمند؛ «وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ مٰا بَدَّلُوا تَبْدِيلاً»(4) .

ص: 261

تحميل ميكنند و با شبكه ى رسانه اىِ انحصارىِ سازمان يافته، دروغهاى خود را راست، و باطل خود را حق، و ظلم خود را عدالت طلبى وانمود ميكنند و در مقابل، هر سخن حقّى را كه افشاگر فريب آنها است، دروغ، و هر مطالبه ى برحقّى را ياغيگرى مينامند.

ص: 263

ص: 264

ص: 266

ص: 268

ص: 270

دوش مى آمد و رخساره برافروخته بود... حافظ 151

هر بلايى كز تو آيد رحمتى است... اعتصامى 155

تا تو نكوتر ميشوى... _ 156

از باغ ميبرند چراغانى ات كنند... نظرى 171

به حُسن خلق و وفا كس به يار ما نرسد... حافظ 256

اراك عصى الدّمع شيمتك الصّبر... ابوفراس 261

ص: 272

استبداد، ديكتاتورى: 256، 260، 262

استثمار: 248

استعمار: 90، 120، 121، 184، 229، 248، 251

استعمار فرهنگى: 184

استفاده از هنر: 133، 134، 143، 161، 200، 245

استقبال از خطر: 231

استقلال اقتصادى: 242

استقلال فرهنگى: 242

استقلال ملّى، استقلال كشور، استقلال سياسى: 75، 238، 242

استكبار: 228، 238، 242، 260

اسلام انقلابى: 97، 98، 206

اسلام ناب: 229، 235

اشعار مدّاحى، اشعار آئينى: 41، 43

اصلاح زبان محاوره: 130، 175

افعال متروك، لغات فراموش شده: 116، 117

اقامه ى عدل: 231، 235، 255

القاى روحيه ى ناتوانى: 229

امّت اسلامى، ملّتهاى مسلمان: 227، 229، 230، 231، 238، 240-243، 249، 260، 261

اميدبخشى: 29، 230، 232، 240، 244

انتقال فرهنگ، انتقال مفاهيم، رساندن پيام، انتقال افكار، انتقال معلومات: 27، 88، 97-99، 134، 136، 184، 195، 206، 207

انجمنهاى ادبى: 32، 159، 212

انسان كامل: 232

انقلاب اسلامى: 29، 31، 34، 36، 39، 40، 42-48، 63، 69، 71، 73، 75-78، 97، 98، 104، 119، 131، 144، 150-152، 157، 159، 163، 165، 166، 185، 197، 201، 206، 225، 228، 230، 235، 242، 248، 249، 254، 256، 261

ايمان راسخ، ايمان استوار: 165، 237

بازار مصرف: 241

بازسازى كشور: 242

بالندگى شعر، رويش شعر، پيشرفت شعر: 40، 41، 113

بت شكنى: 227، 232

برابرى انسانها: 256

برابريابى واژه، معادل سازى، جايگزينى واژه: 108-110، 117، 220

برائت از مشركين، نفرت از ظالمين: 228، 229، 231

برجسته كردن چهره ها: 152، 153

بزرگداشت شهدا، تكريم شهيدان: 28، 170، 201، 238

ص: 274

بصيرت، هوشيارى سياسى، پختگى سياسى، خوداگاهى: 162، 232، 233، 236، 237، 256

بصيرت افزايى: 162

بندگى خدا: 255

بهترين شاعر فارسى: 258

به گزينى واژه ها، انتخاب واژه ها، گزيده نگارى: 37، 46، 198

بيان هنرى: 197، 198

بيدارى ملّتها: 97

پايان ناپذيرى بشر: 202

پدر زبان فارسى: 150

پذيرش قطعنامه: 28

پرهيز از حواشى: 203

پويايى زبان: 113، 114

پيروزى انقلاب اسلامى: 69، 76، 248، 261

پيشرفت علمى: 80، 81، 96، 97، 113، 191

پيشرفت فرهنگى، رشد فرهنگ، تقويت فرهنگ: 113، 118، 175

پيشرفت كشور، رشد ملّت، بالندگى كشور: 36، 242، 249، 250

تاريخ ادبيات: 43، 68، 252

تاريخ اسلام: 95

تاريخ ايران: 27

تاريخ بشر: 254، 260

تاريخ تحوّل شعر فارسى: 33، 34

تبادل فرهنگى، تبادل افكار: 114، 129، 208

تبعيض: 231، 256، 259

تبليغ دين، ارائه ى اسلام، ابلاغ پيام الهى، تبيين اسلام: 200، 207، 227، 235

تبليغات دشمن: 243

تُپُق كردن: 139

تحت تعقيب: 159

تحميل زبان: 179، 185

تحميل فرهنگ: 185

تحوّل تاريخ: 260

تخريب ارزشهاى نظام، هجوم به ارزشهاى انقلاب: 140، 152

ترك نشدن نماز: 245

تُرك زبان: 74، 153، 192

تركيب پذيرى زبان فارسى: 87، 88، 89، 111، 220

ترور: 118، 262

تسلّط بر ادبيات، شناخت ادبيات: 31، 32، 37

تصوّف اسلامى: 27، 36

تعريب: 103

تغيير خط و زبان: 26، 72، 78

ص: 275

تفكّر اسلامى و انقلابى، انقلابيگرى، فرهنگ انقلابى، تفكّر اسلام انقلابى: 85، 206، 207

تقليد كوركورانه، تقليد يكسره: 173، 174

تقويت زبان فارسى، والاتبارى زبان فارسى، استحكام زبان فارسى، استوارى زبان: 30، 41، 114، 120، 124، 134، 135، 183، 185

تقيه: 234

تلفّظ اروپايى و آمريكايى: 221

تمدّن اسلامى: 39، 95، 99

تمدّن جهانى، تمدّن بشرى: 82، 94، 95، 241

تن آسانى، عشق به راحتى، سهل انگارى: 122، 241، 245

توكّل به خدا، اتّصال به خدا، اميد به خدا: 238، 243، 260

توليد داخلى: 101

تهاجم به زبان، جنگ عليه زبان: 29، 99، 119، 120، 121

تهجّد، مراقبه: 231، 232

جامعه ى اسلامى: 150، 232، 235، 251

جامعه ى جهانى: 262

جاهليت: 227، 229، 244

جلسات شعرخوانى، جلسات شعر: 32، 35، 40، 41، 52، 79

جلوگيرى از گسترش تعابير فرنگى، جلوگيرى از دخيل خارجى، اجتناب از لغات دساتيرى: 101، 119، 120، 125

جنگ تحميلى، دفاع مقدّس: 43، 76، 77، 159، 163، 170، 238، 242

جوشش درونى: 27، 102

جهان اسلام، دنياى اسلام، عالم اسلام: 42، 44، 86، 87، 229، 231، 232، 235، 239، 240، 242، 243

جهان بينى توحيدى، جهان بينى الهى: 254-256

حاكميت اسلام: 242

حريم امن الهى: 228

حضور مردم در صحنه: 260

حفظ زبان ملّى، حراست از زبان، حفظ زبان و ادب فارسى، پاسداشت زبان فارسى: 30، 38، 39، 42، 46، 58، 59، 79، 183

حقوق بشر: 262

حكّام وابسته، دولتهاى دست نشانده: 229، 241

حكمت اسلامى: 149، 150

حكمت زردشتى: 149

حمايت از مستضعفان: 248

حيات اسلامى: 239

ص: 276

حيات فرهنگى: 129

خاطره نويسى، خاطره گويى: 152، 170، 213، 214

خاندان هزارفاميل: 26

خانه ى فرهنگ: 207

خداباورى، عشق به خدا، ايمان به خدا، دين دارى: 96، 149، 165، 197، 237، 238، 245، 255، 260

خطّ لاتين: 71، 72، 78، 120

خطّ مقدّم جبهه ى فرهنگى: 181

خودفريفتگى، خودپسندى، خودخواهى: 219، 243، 245، 255

دانا شمردن مخاطب: 132

در خدمت انقلاب: 162، 168

در خدمت مردم، در خدمت كشور: 62، 162، 163، 250

درست گويى، صحيح خوانى، درست خوانى، درست نويسى: 136، 138، 139، 142، 143، 148، 193، 195، 214، 216

دروغ سازى، شايعه پراكنى: 243، 263

دستور زبان انگليسى: 173

دستور زبان فارسى: 38، 78، 114، 131، 171، 178، 195

دفاع از دين: 238

دفاع از كشور، دفاع از مردم: 77، 106، 242، 248

دفاع از نظام: 144

دموكراسى: 109، 262

دوران پهلوى، سلطنت پهلوى، دوران اختناق، دوران طاغوت: 26، 61، 63، 71، 72، 104، 125، 131، 132، 153، 166، 242، 250

دوران صفويه: 90

دوران طلايى زبان فارسى: 67

دوران مبارزات: 77

دوران مشروطه: 218، 219

دوستان بيمار: 26

ذوق شاعرى، ذوق شعرى، قريحه ى شعرى، طبع شعرى، نبوغ شعرى: 32، 52، 93، 113، 159، 162-164، 166، 167، 253، 254

ذوق فطرى: 32، 37، 45

ذوق هنرى، قريحه ى هنرى: 62، 161، 200

راز تربيت: 226

راهبرى الهى: 42

رايزنى فرهنگى: 76، 118، 181

رشد زبان و ادبيات، تكامل زبان، پيشرفت زبان، پيشرفت ادبيات، شكوفايى ادبيات، نشاط ادبيات، تكامل ادبيات: 43، 57، 58، 59، 69، 75 -

ص: 277

77، 79، 100، 104، 111، 112، 117، 148، 150، 178، 179، 193، 195، 196

رضاى الهى، رضوان حق: 227، 237، 245

رضاى مردم: 227

روانى واژه ها، روانى كلام، رسايى زبان، زبان روان: 27، 39، 44، 74، 99، 104، 113، 115، 116، 129، 148، 193، 226

زادگاه زبان فارسى، قلب زبان فارسى، مهد زبان فارسى: 28، 32، 69، 70، 71، 119، 124، 253

زبان آلمانى: 85

زبان اردو: 85، 99، 179، 208، 252، 253

زبان اروپايى: 85، 103، 215

زبان اسپرانتو: 71، 72، 78

زبان انگليسى: 51، 71، 81، 85، 86، 101-103، 119، 173، 179، 194، 214، 218، 252

زبان بين المللى: 81

زبان تاجيكى: 133

زبان تُركى، گويش تُركى: 87، 94، 153، 192، 214

زبان خراسانى: 108، 117

زبان دَرى: 95، 192

زبان دوّم: 78، 194

زبان دين، زبان اسلام انقلابى، زبان انقلاب، زبان مذهبى، زبان دينى: 67، 68، 87، 97، 98، 206

زبان ديوانى، زبان ادارى، زبان حكومتى: 67، 87، 90، 121

زبان رسمى: 71، 90، 121، 131

زبان ساده، ساده گويى، سادگى زبان، ساده سازى زبان: 132، 134، 171، 194

زبان عربى: 70، 85، 87-89، 94، 97، 98، 103، 117، 156، 206، 216، 218، 219، 220

زبان علم، زبان علمى، زبان دانشگاهى، زبان دانش: 41، 78، 81، 87، 90

زبان فارسى، ادب فارسى، زبان و ادب فارسى، هنر فارسى: در بسيارى از صفحات

زبان فرانسوى: 70، 85، 194

زبان مادرى: 51، 68، 86، 251

زبان محاوره، زبان مردم، حرف روزمرّه، زبان رايج: 44، 59، 114، 121، 130، 143، 175، 192، 252

زبان محلّى، زبان بومى: 28، 179

زبان معيار: 28، 44، 129

زبان ملّى: 25، 26، 28، 49، 57، 74، 81، 100، 129-131

زبان شناسى: 78، 178

ص: 278

زبانهاى بيگانه، زبانهاى خارجى، زبانهاى فرنگى، زبانهاى غربى: 25، 68، 71، 81، 89، 101، 104، 119، 122، 179، 214، 220، 221

زردشتى: 150

زهد، پرهيزكارى، تقوا: 233، 237، 256

سبك خاقانى: 156

سبك خراسانى: 33، 253

سبك عراقى: 253

سبك هندى: 33، 34، 104، 163، 168، 253

سرودهاى انقلابى، شعر انقلابى، شعر انقلاب: 76، 97، 151، 165، 168

سنّت پيامبر (ص): 227

شاخص زبان فارسى، معيار زبان فارسى قلّه ى زبان فارسى: 115، 124، 257

شرك، باور شرك آلود: 230، 232، 239

شعر براى شعر: 72

شهداى اديب: 201

صحيح مهجور: 179

صدور انقلاب اسلامى: 207

ظرفيت زبان فارسى، غناى زبان فارسى، توانمندى زبان فارسى، توان زبان فارسى، قدرت زبان، گنجايش زبان فارسى، درون مايگى زبان فارسى، موجودى زبان، وسعت زبان: 27، 28، 30، 45، 79، 85، 86، 87، 89، 92، 94، 96، 102، 113، 129، 173، 178، 185، 220

عجز مسلمانان، حقارت مسلمانان: 229، 230

عدل، عدالت: 231، 235، 255، 256، 259، 262، 263

عرب زبان: 70

عزّت اسلام، عظمت اسلام: 229، 242

عزّت ملّى، شرف ملّى، عزّت كشور، آبروى ملّت: 218، 219، 238، 250

عزّت مؤمنين، عزّت مسلمين، عزّت امّت اسلامى: 232، 235، 240، 241

عزّت نفس: 169

علاقه به زبان فارسى، گرايش به ادبيات، شيفته ى زبان فارسى: 36، 38، 42، 49، 70، 98، 180، 183، 185، 186، 187

عنوان گزينى: 173

غربت زبان، مظلوميت زبان: 28، 74، 75، 124

غرور ملّى: 218، 219

غريزه گرايى جنسى: 162

غلبه بر دشمن، مقابله با سياست استعمار، تاختن بر قواى استكبار، شكست ابّهت دشمن، نفى سلطه: 106، 184، 228، 232، 238، 244، 246،

ص: 279

256، 260

غلط مشهور، غلط رايج، غلط واضح، غلط نشان دار: 114، 135، 142، 179، 215، 216

فاجعه ى خونين مكّه: 228

فارسى خراسان: 116، 124

فارسى فارس: 124

فارسى هند: 124

فارسى زبان، فارسى گو: 29، 43، 59، 70، 85، 87، 90، 93، 94، 96-98، 102، 103، 114، 118، 120، 131-133، 164، 173، 183-185، 187، 192، 208، 251-253

فارسى ستيزى: 98

فارسيگرى، فارسى سازى: 103، 104

فارسى گويى، فارسى نويسى: 164، 173، 192، 253

فداكارى: 159، 238، 259

فرهنگ اسلامى: 86، 93-95، 207، 258

فرهنگ بشرى، فرهنگ بشريت: 95، 254

فرهنگ بومى، فرهنگ كشور، فرهنگ ملّت: 25، 29، 37، 39، 57، 99، 129، 175، 225، 254، 258

فرهنگ بيگانه: 77، 251

فرهنگ عمومى: 119، 174

فرهنگ سازى: 164

فريفتگى جاهلانه: 218، 219

فساد زبان، پسرفت زبان فارسى، انحطاط زبان فارسى، تضعيف زبان فارسى، انزواى زبان فارسى، از بين بردن زبان فارسى، شكستگى زبان، خيانت به زبان فارسى: 59، 69، 70، 113، 114، 121، 124، 125، 137، 179، 187

فساد فرهنگ، مرگ فرهنگ، وادادگى فرهنگى: 58، 59، 122، 129

فضاى مجازى: 162

فناى در حق: 231

قانونگذارى، سياست گذارى: 100، 177

قدرت ادبى، قدرت هنرى: 32، 44، 45

قربانى كردن هوا، گسستن از بتهاى درونى، غلبه بر نفس: 239، 240، 243

قصيده ى خراسانى: 169

كار فرهنگى: 41، 123، 145، 174، 175

كرامت انسان: 158، 232، 235، 259

كرسى هاى زبان فارسى: 205

كلام فصيح، زبان فصيح، زبان بليغ: 44، 99، 143، 193، 226

كوتاهى درباره ى زبان، بى مبالاتى نسبت به زبان: 49، 122-124، 137

گرته بردارى، گرده بردارى، اقتباس: 109،

ص: 280

142، 173، 174، 179، 214، 215، 218، 221

گسترش جغرافيايى زبان فارسى، وسعت قلمرو زبان فارسى: 43، 93، 113، 183، 184، 207، 208

گسترش فرهنگ اسلامى، گسترش اسلام، شكوفايى فرهنگى اسلام، احياى دين: 86، 94، 97، 227

لانه ى جاسوسى: 106

لطافت زبان فارسى، زيبايى زبان فارسى: 92، 174

لغات دساتيرى: 112، 125

لغت عربى، تعبير عربى، اسم عربى: 87، 119، 138، 221

لغت نامه ى خوب: 195

لهجه هاى محلّى، لهجه هاى مختلف: 25، 131

لهجه ى تُركى: 192

لهجه ى شيرازى: 115

مافياى موادّ مخدّر: 246

مبارزه با تروريسم: 262

مبارزه ى ائمّه (ع): 234

متّكى به خود: 252

مرجع علمى: 81

مرجعيت دينى: 42

مردم سالارى دينى: 109

مردم سالارى: 109

مرگ ذلّت بار: 230

مستندسازى: 154

مشورت كردن: 249، 250

مضمون عرفانى، مفاهيم عرفانى: 33، 36، 86، 92، 150، 165

مطبوعات غربى: 173، 174

مطبوعات معاند: 175

معادل فارسى: 89، 109، 117، 122

معرفت، شناخت عظمت خداوند: 243، 244، 262

مفاهيم اسلامى، مفاهيم انقلابى، معارف دينى، معارف الهى، مفاهيم قرآنى، پيام معنوى، انديشه ى الهى: 36، 76، 94، 95، 97، 150، 164، 165، 167، 170، 197-199، 206، 225، 233، 235، 238، 255، 257

مِلك فرهنگى: 99

منابع نفت: 241

منزلت پرستار: 106

ميراث فرهنگى: 26، 62، 95، 96

نااميدى، يأس: 230، 235، 250، 251

نادرست گويى، غلطخوانى، غلطگويى، غلطنويسى: 50، 129، 134-142، 211، 215-221

ناسيوناليسم: 119، 206، 252

ص: 281

نام اسلامى، اسم اسلامى: 38، 108، 110

نام فارسى، اسم فارسى، تعبير فارسى، واژه ى فارسى، تركيب فارسى، فارسى واژه، لغت فارسى: 38، 39، 47، 67، 68، 105، 108، 110، 119، 120، 125، 138، 197

نشر زبان و ادب فارسى، گسترش زبان فارسى، ترويج زبان فارسى، رونق زبان و ادب فارسى، صدور زبان فارسى، گسترش ادبيات: 38، 39، 44، 46، 50، 62، 67، 69، 74، 76، 78-80، 90، 94، 100، 113، 118-120، 124، 130، 175، 176، 178، 180، 183-186، 191، 192، 195، 197، 205، 206، 208

نظام اشتراكى: 247

نظام جمهورى اسلامى: 37، 42، 76، 123، 130، 140، 144، 145، 153، 163، 175، 251، 256، 261

نظام سرمايه دارى: 247

نظام سلطه، سلطه گر، قدرتهاى جهانى، دولتهاى استعمارگر، استكبار جهانى، ارباب قدرت، نظام استعمارى، شياطين مسلّط: 90، 120، 121، 184، 208، 228، 230، 232، 233، 241، 246، 248، 251، 260

نفع طلبى شخصى، آرزوى شخصى: 162، 256

نفوذ انقلاب: 76

نفوذ زبان فارسى: 67، 80، 90، 93، 114

نفوذ سياسى: 90

نفوذ فرهنگى: 80

نقد درست، نقد حقيقى: 145، 148

نقد شعر: 32، 37، 40، 43، 148

نگارش خبر، تنظيم خبر، تنظيم متن، گزينش متن: 135-138، 145

نماد ملّيت: 74

نوآورى در زبان: 46، 58، 171

واژه سازى، لغت سازى، تركيب سازى، ايجاد اصطلاح: 27، 58، 59، 102-105، 111، 112، 125، 130، 220

واژه هاى آلمانى: 28

واژه هاى انگليسى: 28، 101، 102، 105، 218

واژه هاى روسى: 28

واژه هاى غيرفارسى، واژه هاى لاتين، واژه هاى بيگانه، واژه هاى فرنگى، تعبير فرنگى، اسم فرنگى، تعبير غربى، معادل فرنگى، لغت خارجى: 28، 38، 58، 72، 100، 101، 103، 104، 108-110، 117، 119، 122، 125، 126، 221

واژه هاى فرانسوى: 28، 70، 102، 110

واژه هاى يونانى: 110

ص: 282

وحدت تلفّظ: 222

وحدت نسل: 63

وحدت، پيوند مردم، وحدت كلمه: 25، 26، 28، 98، 107، 228، 229، 239، 240، 244، 248، 250

وظيفه ى انقلابى، فريضه ى انقلابى، فريضه ى اسلامى: 130، 136، 137، 243

وعده ى رحمت: 227

ولايت الهى: 231

ويراستارى لفظى: 182، 211

ويرايش طولى، ويراستارى طولى: 50، 212

ويرايش علمى، ويراستارى علمى: 50، 212

هجرت: 231، 244

همپايى ادبيات و اسلام: 36

هم زبانى: 26، 243

هنرهاى تجسّمى: 201

هوچيگرى: 119

هوشيارى اسلامى، بيدارى اسلامى: 233، 254، 260

هويت انسانى: 120

هويت دينى، هويت اسلامى: 120، 246

هويت فرهنگى: 57

هويت ملّى، هويت كشور، هويت ايرانى: 29، 30، 31، 57، 120، 121، 251

ص: 283

ص: 284

مهدى عبّاسى: 233، 234

ابوعبدالله مشرف الدّين مصلح، سعدى شيرازى: 27، 33، 52، 68، 91، 93، 96، 104، 114، 115، 184، 193، 205، 207، 225، 226، 253، 258

اتّحاد جماهير شوروى: 133

اخلاقى، زكريا: 155

اخوان ثالث، مهدى: 34، 51

ارمنستان: 233

اروپا: 51، 81، 85، 86، 103، 153، 206، 215، 221، 262

ازبكستان: 53، 133

اسدالله غالب دهلوى: 253

اسرائيل، صهيونيست: 228، 246، 262

اسفنديار: 149

اسفنديارى، على، نيما يوشيج: 172

اسلامبول، استانبول، استامپولوس: 67، 110، 111، 207

اصفهان: 28

اعتصامى، پروين: 155

افريقيه: 233

افشار، ايرج: 50، 155

افضل الدّين بديل بن على خاقانى شروانى: 91، 156

افغانستان: 52، 53، 97، 132، 133، 187، 246

الجزاير: 137

الياس بن يوسف نظامى گنجه اى: 27، 86، 91، 95، 96، 114، 118

امپراطورى مغولى: 87، 90

امرءالقيس بن حجر: 91

اميرى اسفندقه، مرتضى: 156

اميرى فيروزكوهى، سيدكريم: 33، 34، 50، 156، 161، 172

اميريان، داود: 157

امين پور، قيصر: 27، 157

امينى، اسماعيل: 158

انتشارات انقلاب اسلامى: 47، 48

انجمن هواداران زبان و ادب فارسى: 186

اندونزى: 94

انصارى، مرتضى، شيخ انصارى: 196

انگليس: 28، 81، 121، 146، 173، 174، 187

اورنگ زيب: 90

اوستا، مهرداد: 157

اهل بيت (ع)، خاندان پيامبر (ص): 41، 43، 167، 170، 230، 233، 234

ايالت چينى: 68

ايران: 25، 26، 29، 32، 39، 46، 50، 52، 53، 59، 67، 70، 71، 74، 77، 81، 86، 87، 89، 90، 92، 94، 95، 97، 101، 110، 117، 123، 130، 146، 149، 151، 166، 178، 184، 187، 191، 194، 206، 219، 225، 228، 229، 235، 236، 238، 242، 248، 251، 254، 256، 261

ص: 286

باقرزاده، على: 158

باقرى، ساعد: 158

بايرامى، محمّدرضا: 159

بجنورد: 191

بحرين: 261

بخارا: 133

بغداد: 26

بلال بن رباح، بلال حبشى: 141

بلوچ: 131

بنياد سعدى: 46

بنى اميه: 233

بنى عبّاس: 233

بوسنى: 242

بهار، محمّدتقى، ملك الشّعرا: 27، 33

بهجتى اردكانى، محمّدحسين: 163

بهزاد، يدالله: 159

بهمن (12 بهمن): 235

بهمن (22 بهمن): 164

بيت الله الحرام، خانه ى خدا: 227، 228، 229، 239، 240، 242، 244، 246

بيدل، عبدالقادر: 33، 160

بيروت: 154

بيهق: 26

بيهقى، ابوالفضل: 27

پاكستان: 76، 179، 205

پهلوى، رضاخان: 63

پهلوى، محمّدرضا: 69، 70

تاجيك: 133

تاجيكستان: 53، 97، 133، 187

تبريز: 40

تخت جمشيد: 53

تُرك سلجوقى: 87

تُرك: 87، 131

تركستان: 68، 118

تركمن: 131

تركمنستان: 133

تركيه: 90، 121

تولستوى، لئو: 35، 146

تولّلى، فريدون: 35

تونس: 261

تهران: 34، 50، 192، 247، 249، 262

تيمورى ها، تيموريان: 90، 207

جامعه ى كشورهاى غير متعهّد، جنبش عدم تعهّد: 247، 262

جرجان: 233

جريربن عطيه: 91

جعفريان، محمّدحسين: 159

جلال الدّين محمّد بلخى، مولوى: 27، 33، 96، 114، 115، 155، 184، 207

جمال الدّين محمّد شيرازى، عرفى: 253

جمال زاده، محمّدعلى: 145

چابهار: 28

چغانيان: 26

چمران، مصطفى: 106

ص: 287

چوبك، صادق: 145

چين: 26، 67، 93، 94، 101، 153

حارث بن سعيدبن حمدان، ابوفراس: 261

حبيبى، حسن: 50

حجاز: 228

حجّت بن الحسن، صاحب الزّمان (عج): 244

حدّاد عادل، غلامعلى: 31، 39، 44، 45، 49

حزب توده: 63

حسن بن على المجتبى (ع): 9، 40، 79

حسن بن يوسف بن مطهّر حلّى، علّامه حلّى: 196

حسينى، سيدحسن: 27، 160

حكومت آل بويه: 26

حكومت صفوى: 90

حكومت قاجار: 46، 69، 70، 90

حكومت نادرى: 90، 94

حلب: 53

حميدى شيرازى، مهدى: 27، 35

حوزه ى علميه: 27، 30، 31، 108، 200، 238

حوزه ى هنرى: 150

خامنه اى، سيدعلى، رهبر معظّم انقلاب اسلامى: 29-46، 49-53

خاندان سامانى: 25

خراسان: 32، 108، 116، 117، 132، 133، 192، 233

خرداد (14 خرداد): 235

خَرطوم: 221

خليج فارس: 26

خمينى، روح الله، حضرت امام (ره): 27، 76، 97، 98، 107، 151، 206، 227-232، 235-237، 248، 259، 260

داستايوفسكى، فيودور: 35

دعاى ابوحمزه: 163

دوانيقى، عبدالله منصور، منصور عبّاسى: 233، 234

دولت خوارزمشاهيان: 26

دولت ساسانى: 25

دولت سعودى: 228

دولت سلجوقيان: 26، 90، 94

دولت عثمانى: 67، 90، 93، 110، 121، 207

دولت غزنويان: 26، 90

دهلوى، اميرخسرو: 86

دهلوى، حسن: 86

دهلى: 207

ديلمان: 26، 233

دين اسلام: 31، 36، 40، 68، 73، 86، 89، 93، 94، 116، 228، 229، 235، 240-242، 244، 248، 249، 250، 254، 255، 262

راديو: 76، 103، 122، 131، 133-136، 140-142، 144، 215، 217، 221، 222

ص: 288

رجايى، محمّدعلى: 163

رستم: 149

روايت فتح (برنامه ى تلويزيونى): 132

روسيه: 28، 146، 186، 187

رولان، رومن: 35

روم: 93

رهى معيرى، محمّدحسن: 35، 161

رى: 26

زرويى نصرآبادى، ابوالفضل: 50، 161

زرياب خويى، عبّاس: 161

زلاندنو، زلاند جديد: 222

زنجان: 40

زواكو، ميشل: 37

ژاپن: 222

سازمان پژوهش و برنامه ريزى آموزشى: 181

سازمان ملل متّحد: 254

سال 1358:106

سال 1359:76

سال 1372:52

سال 1376:36

سال 1392:52

سال 148 هجرى: 233

سال 183 هجرى: 233

سال 1857 ميلادى: 121

سبزوارى، حميد: 27، 40، 161

سپهرى، سهراب: 160

سرشار، محمّدرضا: 160

سفرنامه ى حج: 170

سلطان محمّد فاتح: 110

سمرقند: 26، 133

سودان: 221

سيار، محمّدمهدى: 162، 165

سيستان: 26

سيستانيان: 26

شامات: 89، 233

شبه جزيره ى بالكان: 26

شبه قارّه: 26، 51، 67، 68، 78، 85، 86، 87، 93، 98، 99، 187، 251

شفيعى كدكنى، محمّدرضا: 172

شمس الدّين محمّد، حافظ شيرازى: 27، 33، 50، 68، 86، 92، 96، 104، 114، 115، 137، 143، 150، 151، 184، 193، 205، 207، 253، 256-259

شوراى امنيت سازمان ملل: 262

شوراى عالى انقلاب فرهنگى: 29، 101، 177

شوراى گسترش زبان فارسى: 46، 180

شولوخوف، ميخائيل: 35، 146

شهريار، محمّدحسين: 86، 152، 153

شيراز: 40، 50، 115، 257

صابرى فومنى، كيومرث: 50، 163

صاحب كار، ذبيح الله: 163

صائب تبريزى، محمّدعلى: 27، 33، 86، 137

صداوسيما، راديوتلويزيون: 113، 129،

ص: 289

130، 133، 136-139، 141-143، 172، 173، 192، 212، 216، 221، 222، 245

صدرالدّين محمّدبن ابراهيم شيرازى، ملّاصدرا: 196

صفا: 239

صفّارزاده، طاهره: 27، 163

صفوان بن مهران جمّال: 234

صهيونيزم: 242

ضياءالحق، محمّد: 208

طالب آملى، محمّد: 33

طوس: 26

طوسى، نصيرالدّين، خواجه نصير: 196

طهماسبى، قادر: 166

عاشورا: 230، 236

عبدالرّحمان بن حجّاج: 234

عبدالرّحمن جامى: 27

عراق: 132، 246

عربستان: 76

عرفات: 228، 239، 244

عرفان پور، ميلاد: 164، 165

عزيزى، احمد: 165

عطّار نيشابورى، محمد: 27، 184، 207

على بن ابى طالب (ع): 232، 233

على بن محمّد الصادق (ع): 234

على بن موسى الرضا (ع): 233

على بن يقطين: 234

عمروبن بحربن محبوب: 217

عيسى بن مريم (ع): 254، 259

فاطمة بنت محمّد الزّهرا (س): 41

فاكس نيوز (شبكه): 165

فرانسه: 28، 37، 70، 81، 110، 146

فرّخزاد، فروغ: 155

فردوسى، هادى: 40

فردى، اميرحسين: 165

فرزام، محمّد: 166

فرعون: 120، 232

فروزانفر، بديع الزّمان: 166

فرهنگستان زبان اردو: 179، 208

فرهنگستان زبان و ادب فارسى: 31، 41، 45، 49، 78، 130، 178، 179، 180

فلسطين: 89، 242، 246

فيض، ناصر: 166

قاآنى، حبيب الله شيرازى: 145

قانون اساسى: 97، 130

قائم مقام فراهانى، ابوالقاسم: 27

قدسى، غلامرضا: 32، 166، 172

قرآن: 30، 120، 186، 198، 225، 226، 228، 229، 230، 232، 235، 238، 248-250، 257، 258

قرن اوّل هجرى: 91

قرن دوّم هجرى: 91

قرن چهارم هجرى: 97

قرن پنجم هجرى: 91، 97، 148

قرن ششم هجرى: 91، 97، 148، 167

قرن هفتم هجرى: 91، 97

ص: 290

قزوه، عليرضا: 27، 50، 166، 167

قزوينى رازى، عبدالجليل: 167

قزوينى، محمّد: 169

قسطنطنيه: 26، 67، 110

قلّه ى توچال: 81

قلّه ى دماوند: 81

قم: 172

قومس: 26

قهرمان، محمّد: 32، 167، 168، 172

كاشانى، سپيده: 168

كاشغر: 53

كاظمى، محمّدكاظم: 52

كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان: 182

كانون نويسندگان: 63

كُرد: 74، 131

كرمانشاه: 40، 159

كشورهاى اسلامى: 241، 242، 246

كشورهاى عربى: 76، 119

كعبه: 229، 239، 240

كلامى، ولى الله: 40

كلكته: 207

كليم كاشانى، ابوطالب: 33

كمال، احمد: 169

كمپانى هند شرقى: 121

كى منش، عبّاس، مشفق: 40، 168

گرگانج: 26

گشتاسب: 149

گناباد: 117

گيلان: 28

لاريجانى، على: 186

لاهورى، اقبال: 50-52، 85، 86، 250-254

لبنان: 246

ليبى: 261

ليلى: 33

مازندران: 132، 133

مالزى: 94

مانيل: 222

ماه رمضان: 35، 40، 52

مجنون: 32، 33

محبّت، محمّدجواد: 40

محدّث ارموى، سيدجلال الدّين: 169

محدّثى خراسانى، مصطفى: 27

محمّدبن عبدالله، رسول الله (ص): 170، 198، 227، 229، 230، 232، 234، 235، 239، 240، 254

مخدومى، رحيم: 169، 170

مردانى، نصرالله: 40، 170

مرو: 26

مروه: 239

مشعر: 228، 239، 244

مشهد: 28، 32، 52، 72، 92، 101، 108، 112، 116، 117، 146، 157، 159، 171، 172، 212

مصر: 89، 233، 261

ص: 291

مطهّرى، مرتضى: 170

معلّم دامغانى، محمّدعلى: 40، 171

مفضّل بن عمر: 234

مقام ابراهيم (ع): 239

مقيسه، محمّدحسن: 48، 49، 51-54

مكّه: 228، 229

ملّافيروز: 125

منافقين: 229، 246

مِنى: 228، 239، 244

موسوى گرمارودى، سيدعلى: 49

موسى (ع): 232، 254، 259

موسى بن جعفر الكاظم (ع): 233، 234

موسى بن مهدى بن عبدالله، هادى عبّاسى: 233، 234

موصل: 233

ميدان تحرير: 261

ميرزاده ى عشقى، محمّدرضا: 27، 172

مينوى، مجتبى: 34

نادرشاه: 90، 94

ناكازاكى: 222

نجفى، ابوالحسن: 141

نجفى، محمّدحسن، صاحب جواهر: 196

نصيبين: 233

نظرى، فاضل: 50، 171

نظيرى نيشابورى، محمّدحسين: 253

نفيسى، سعيد: 166

نگارنده، عبدالعلى: 171، 172، 212

نمايشگاه كتاب: 105

نورى عثمانف، محمّد: 186، 187

نيروهاى مسلّح: 245

وزارت آموزش و پرورش: 181، 245

وزارت امور خارجه: 181

وزارت علوم و فنّاورى: 245

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى: 46، 245

ولايتى، على اكبر: 181

ويل دورانت: 161

هارون الرّشيد: 233، 234

هجويرى، على بن عثمان: 27

هدايت، صادق: 145، 146

همّام بن غالب، فرزدق: 91

همايى، جلال الدّين: 34

همدان: 28

هند: 67، 76، 87، 90، 93، 94، 98، 121، 124، 125، 187، 205

هندى، ميرحامدحسين: 124

هوگو، ويكتور: 35، 37

يزد: 28

يمن: 162، 261

يوسف (ع): 171

يونان: 108، 110

ص: 292

ص: 294

چاپ نهم.

_ www.Khamenei.ir (30/08/1391) ، ساعت و زمان مراجعه: 1392/07/05 _ 9:30

(روايت خواندنى دكتر غلام على حدّاد عادل درباره ى اهتمام رهبر معظّم انقلاب اسلامى به زبان و ادبيات فارسى)

ص: 296