رضایی اصفهانی، محمد علی، 1341-

انس با قرآن کریم: مراحل آشنایی و فهم قرآن، آداب روخوانی و از برخوانی، تأثیرات فردی و اجتماعی قرائت / محمد علی رضایی. - اصفهان: شهید مسلم، 1379.

144 ص ISBN: 964-90678-9-2

فهرست نویسی بر اساس اطلاعات فيپا.

کتاب نامه: ص. 137؛ هم چنین به صورت زیر نویس.

1. قرآن -- قرائت -- تأثیر. 2. قرآن -- حفظ.

3. قرآن - قرائت -- جنبه های اجتماعی.

الف. عنوان. ب. عنوان: مراحل آشنایی و فهم قرآن.

آداب روخوانی و از برخوانی، تأثیرات فردی و اجتماعی قرائت.

8الف 6ر 151/BP75 297

کتاب خانه ملی ایران 20394 - 79م

مشخصات کتاب

اسم کتاب:اُنس با قرآن کریم

( مراحل آشنایی و فهم قرآن، آداب روخوانی و از برخوانی تأثیرات فردی و اجتماعی قرائت )

مؤلف:دکتر محمّد علی رضایی اصفهانی

ناشر:انتشارات شهید مسلم

ویرایش و بازخوانی:محسن اسماعیلی

لیتوگرافی و چاپ و صحافی:اسماعيليان - قم

چاپ:زمستان 1379

شمارگان:5000 نسخه

قیمت:500 تومان

شابک: 2- 9-90678-964 ISBN: 964-90678-9-2

کلیه حقوق برای ناشر محفوظ است

اصفهان: خیابان بزرگمهر، جنب ایران مرینوس

تلفن: 259495-0311و 50249-0251

ص: 2

بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِيمِ

ص: 3

ص: 4

8- تلاوت قرآن با صدای زیبا ( هنرمندانه )...28

9- قرائت قرآن با لحن عربی...29

10- مكان تلاوت...31

11- زمان قرائت...33

اوّل: زمان های نیکو برای قرائت قرآن...4

دوّم: زمان های نامناسب برای قرائت قرآن...35

12- مقدار قرائت قرآن...35

13- گوش دادن و سکوت...37

14- حفظ احترام قرآن...38

15- سجده کردن در هنگام تلاوت آیات سجده دار...40

احکام خاصّ آیات سجده دار...41

16- قرائت با آرامش...42

17- قرائت با حالت حزن ( عاشقانه )...43

18- اتمام قرائت...44

الف: کیفیّت اتمام...44

ب: دعای بعد تلاوت...44

19- ختم قرآن...45

الف: فضیلت ختم قرآن...45

ب: ختم قرآن در مکّه...45

ج: دعای ختم قرآن...46

ص: 6

ب: آداب باطنی و معنوی قرائت قرآن کریم...47

در آمد...47

1- خالص بودن هدف قاری قرآن...47

2- حضور قلب با توجّه به معانی قرآن...48

3- تدبّر و تفکّر...49

4- حالت فروتنی و بیم باطنی ( خشوع )...51

5- ثواب های متعدّد با عمل واحد...53

6- فهم حقایق آیات الهی...54

7- تعظیم قرآن...56

8- تخصيص...56

9- تبرّى...56

10- ترقّی...57

11- تأثیر پذیری از قرآن ( عمل به قرآن )...57

12- درک تجلّی خداوند در قرآن کریم...58

فصل دوّم: از برخوانی قرآن ( حفظ )...61

درآمد: قرآن گل واژه های الهی بر گل برگ ها...61

الف: دست آوردهای حفظ قرآن کریم...62

1- همراهی با سفیران الهی...62

2- نیل به عالی ترین درجه ی بهشت...63

3- دوری از عذاب...64

ص: 7

4- دو پاداش برای سختی حفظ قرآن...64

5- حفظ مقدّمه عمل به قرآن است...65

6- آثار حفظ قرآن در زبان...65

ب: آداب حفظ قرآن ( عوامل مؤثّر در حفظ )...66

اوّل: آداب معنوی و باطنی حفظ...67

دوّم: آداب ظاهری حفظ...67

1- ایجاد انگیزه در خود...69

2- انتخاب یک نسخه واحد از قرآن...69

3- تمركز حواس...70

4- سکون و آرامش روانی...71

5- تقویت حافظه...71

6- مراعات ترتیب در حفظ...72

7- قرائت زیاد و شنیدن بسیار...72

8- جلسات مشترک با حافظان قرآن...73

9- ایجاد رابطه ذهنی با هر آیه...73

10- حفظ نام سوره های قرآن...74

11- حفظ آیات مکرّر و مشابه...74

12- یادگیری قواعد ادبیات عرب...74

13- كم حفظ کنیم و خوب حفظ کنیم...74

14- سنجش استعداد خود...75

ص: 8

15- مکان مناسب حفظ قرآن...75

16- زمان متناسب با حفظ قرآن...76

17- حفظ قرآن با نگاه به قرآن منافات ندارد...76

18- تصحیح اشتباهات...77

19- تمرین و تکرار...78

20- حفظ رقم و نشانی آیات...78

21- جلوگیری از فراموشی آیات...79

ج: راه کارهای حفظ قرآن...80

اوّل: روش تکرار آیات...81

دوّم: روش استفاده از نوارهای ترتیل...81

سوّم: روش نوشتن آیات...81

د: حفظ قرآن و کودکان...82

بخش دوّم: تأثیرات قرآن بر انسان...83

درآمد...85

فصل اوّل: تأثیرات قرائت قرآن...85

الف) تأثیرات قرائت قرآن در زندگی فردی انسان...85

1- یاد خدا...85

2- باز شدن درهای اطاعت حق...86

3- بسته شدن درهای گناه...86

4- توفيق دعا قبل و بعد از قرائت...86

ص: 9

5- جایزه قاری قرآن یک دعای مستجاب است...87

6- قرآن باعث افزایش ایمان...87

7- باران رحمت الهی از طریق قرآن می بارد...87

8- قرآن شفاست...88

9- هدايت الهى...88

10- پاکی باطنی و سازندگی روحی...88

11- طهارت شرعی...89

12- بهداشت فردی...89

13- اهل قرآن شدن...89

14- رشد قدرت تفکّر...89

15- عبادت چشم...90

16- تاثیر تربیتی بر فرزندان...90

17- کفاره گناهان است...90

18- امان آتش است...91

19- سخن گفتن با خداست...91

20- قرائت قرآن دل را زنده می کند...91

21- قرائت قرآن زنگار دل را می زداید...91

22- قرائت قرآن مانع فحشا و منکرات می شود...91

ب: تاثیرات قرائت قرآن در زندگی اجتماعی انسان...92

1- نشر فرهنگ قرآن در اجتماع...92

ص: 10

2- پیدایش علوم جدید و رشد آن ها...92

3- طراوت اجتماعی در مسابقات قرآنی...93

4- گسترش زبان قرآن...93

5- تأثیر پذیری مردم از تعالیم قرآن...93

6- قرآن شفای دردهای اجتماعی...

7- نجات مردم از حکومت ستمگران...94

8- نجات مردم از شرک و بت پرستی...94

9- نجات مردم از خرافات...94

فصل دوّم: تاثیرات حفظ قرآن بر انسان و جامعه...95

بخش سوم: مراحل آشنایی با قرآن و فهم آن...97

در آمد...99

1- نگاه به قرآن کریم...100

2- شنیدن قرآن مجید...100

3- روخوانی قرآن...102

4- قرائت قرآن ( مطالعه همراه روخواندن )...103

5- ترتیل قرآن...104

6- تلاوت قرآن...106

7- درس قرآن ( مراجعه مکرّر به قرآن )...108

8- حفظ و قرآن ( یاد سپاری قرآن )...111

9- تدبّر در قرآن...112

ص: 11

10- تفکّر در قرآن...114

11- تمسّک به قرآن کریم...115

12- ترجمه قرآن...116

13- تفسیر قرآن...118

14- تأویل قرآن...122

15- دریافت باطن قرآن...124

16- عمل به قرآن و بر پاداشتن عدل...125

بخش چهارم: کلیاتی در مورد قرآن کریم...127

درآمد...129

1- واژه ((قرآن))...129

2- آیه...130

3- سوره...132

معنای اصطلاحی سوره...132

ترتیب سوره ها...133

نامگذاری سوره ها...133

اسامی بخش هایی از قرآن...135

4- اطلاعات قرآنی...136

فهرست آیات...139

منابع و مصادر...143

ص: 12

ص: 14

مسلمانان مثل علم تجوید و قرائت گردید که در جای خود مهم و قابل برّرسی است و در کنار آن آداب تلاوت و روش های حفظ قرآن کریم مورد عنایت قرار گرفته و کتاب های متعدّدی در مورد آن ها به رشته تحریر درآمده است.

ما در این بخش فضایل و شرایط و مقدّمات یا آداب ظاهری و باطنی روخوانی ( قرائت اصطلاحی امروز ) و حفظ قرآن را مرور می کنیم. و در ضمن راه بردهایی جهت انجام بهتر قرائت و حفظ ارائه می کنیم. امّا قبل از ورود به این مباحث تذکّر چند نکته لازم است:

1- ما در این نوشتار بر آنیم تا بیشتر از آیات قرآن و روایات معتبر استفاده کنیم.(1)

2 - معنای لغوی و اصطلاحی قرائت و نیز آثار قرائت و حفظ قرآن در یک بخش جداگانه برّرسی می شود و لذا در این بخش به این مطلب نمی پردازیم و فقط ممکن است اشاراتی در آیات و روایات باشد که در لابلای مباحث راه پیدا می کند.

ص: 16

در قرآن کریم می فرماید: « هر اندازه می توانید قرآن بخوانید »(1)

و در روایتی از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله نقل شده که فرمود: ﴿ قرآن ضیافت الهی ( سفره ی مهمانی خدا ) است هر چه می توانید از آن بردارید ﴾.(2)

و در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: « سزاوار است ان که انسان مؤمن نمیرد مگر آن که قرآن را فرا گرفته باشد یا در حال فراگیری آن باشد ».(3)

و نیز از ایشان نقل شده که فرمودند: ﴿ مراتب بهشت به تعداد آیات قرآن است به قاری قرآن می گویند: بخوان و بالا بیا ﴾.(4)

پس آداب هر کار عبارت است از صورت نیکو و روش خوبی که در شکل آن کار پیش گرفته می شود که انسان را از تخلّف از حدود و مرزها باز می دارد.

در مورد قرآن کریم آدابی ذکر شده که سرچشمه، ریشه و خواستگاه آن چند چیز است:

الف: دستورات خود قرآن کریم ( مثل سکوت در هنگام خواندن قرآن و....).

ب: توصیه هایی که در روایات اهل بیت علیهم السلام در مورد قرآن شده است. (مثل بسم الله گفتن و دعای قبل و بعد قرائت و...).

ج: حكم عقل و عقلا در مورد احترام گذاردن به کلام الهی و جلوگیری از هتک و بی احترامی به آن و استفاده بهتر و عمیق تر از آن.

د: حكم دل یعنی عشق به حضرت حق که موجب عشق به کلام او می شود یعنی انسان چیزهای زیبا را دوست دارد و در مقابل آن خضوع می کند و زیباترین چیزها بلکه زیبایی مطلق خداست و هر چه متعلّق به اوست از جمله قرآن که کلام اوست زیباست.

و از این رو به کلام حضرت حق عشق می ورزد و آن را اکرام می کند و بر دیده می نهد و زیبا می خواند.

براساس این سرچشمه هاست که بحث آداب قرائت قرآن پیش می آید یعنی قرائت قرآن مثل هر کار مهمّ دیگری دارای مقدّمات و شرایطی است که ما آن ها را آداب می نامیم چراکه خواننده قرآن در

ص: 19

محضر خداست و لازم است که ادب حضور را به جا آورد.

این آداب را به دو قسمت آداب ظاهری و باطنی تقسیم می کنیم و سپس با خوشه چینی از آیات قرآن و احادیث اهل بیت علیهم اسلام مروری کوتاه بر هر کدام از آن ها می کنیم.

در مورد شروع قرآن دعاهای متعدّدی از معصومین علیهم السلام نقل شده که ما دعایی را که امام صادق علیه السلام می خواند نقل می کنیم؛ ﴿ اللّٰهُمَّ إِنِّى أَشْهَدُ أَنَّ هٰذَا كِتابُكَ الْمُنْزَلُ مِنْ عِنْدِكَ عَلَىٰ رَسُولِكَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِاللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَكَلامُكَ النَّاطِقُ عَلَىٰ لِسانِ نَبِيِّكَ ﴾.

این گونه نیست. و گاهی با گفتن الفاظ با تمام وجود به خدا پناهنده می شود و از او کمک می خواهد.

استعاذه باید به صورت حقیقی باشد تا مؤثّر واقع شود و خداوند به ما پناه دهد و ما را اصلاح کند.

در این مورد به کلام عارف بزرگ حضرت امام خمینی قدّس سرّه توجّه کنید: « از آداب مهم قرائت ... استعاذه از شیطان رجیم است که خار طریق معرفت و مانع سیر و سلوک الی الله است، و این استعاذه و پناه بردن، با لقلقه ی لسان و صورت بی روح و دنیای بی آخرت تحقّق پیدا نکند...»(1)

این آیه شریفه در اوّل سوره قرائت شود. ولی در اوّل سوره برائت خوانده نشود.

ب: در صورت شروع قرائت از وسط ( بین آیات ) هر سوره می توان با بسمله یا بدون آن شروع کرد.

تذکّر: در هر صورت گفتن « اعوذ بالله من الشّيطان الرّجيم » قبل از شروع تلاوت قرآن لازم است.

یعنی اگر قاری خواست « بسمله » بگوید لازم است قبل از آن « استعاذه » کند. و اگر نخواست که « بسمله » بگوید با « استعاذه » شروع کند.

الف: نگاه به قرآن عبادت است. و چشم انسان از این عبادت بهره می برد چنانچه در روایتی از پیامبر صلى الله علیه وآله نقل شده که: نگاه کردن در مصحف یعنی صفحه قرآن عبادت است.»(1)

استفاده از این عبادت برای افراد بی سواد و کسانی که قادر به خواندن قرآن نیستند نیز ممکن است.

ب: رعایت حقّ مصحف ( قرآن ): قرائت قرآن و مراجعه مکرّر به آن موجب می شود که قرآن در خانه و مسجد از حالت انزوا و غربت خارج شود.

و در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که یکی از چیزهایی که در پیشگاه خدا شکایت می کند، قرآنی است که غبار گرفته و خوانده نمی شود.(2)

پ: روخوانی قرآن موجب تخفیف عذاب پدر و مادر قاری می شود.(3)

ت: موجب چاپ و تکثیر بیش از پیش قرآن می شود که همین مطلب موجب رواج فرهنگ قرآن است.

تذکّر: برای کسانی که در حال حفظ قرآن هستند شاید بهتر باشد که مطالب را از حفظ ( نه از روی مصحف ) بخوانند و سخن امام علیه السلام به اسحاق بن عمار در مورد مرحله بعد از حفظ قرآن بوده است.

ص: 26

2- در جایی که بلند خواندن قرآن موجب آزار و اذیّت دیگران شود مثل قرائت در هنگام استراحت و خواب همسایگان یا در حال عبادت دیگران در مسجد و...

3- هنگامی که بلند خواندن قرآن ضرر و زیان جسمی داشته باشد چراکه ضرر به جسم حرام است امّا قرائت قرآن مستحب است.

4- آهسته خواندن قرآن ( حمد و سوره ) در نمازهای ظهر و عصر برای مرد و زن و در نمازهای دیگر برای زنان هنگامی که نامحرم صدای آنان را بشنود، واجب است.(1)

خوش صداتر است؟ فرمودند: کسی که وقتی قرائتش را شنیدی گمان کنی که در پیشگاه خدا خشیّت دارد.(1)

از این حدیث معلوم می شود که خوش صدایی دو معنا دارد.

اوّل: خوش صدا بودن ظاهری و لفظی.

دوّم: خوش صدا بودن حقیقی و معنوی و آن هنگامی است که قاری قرآن خود تحت تأثیر سخنان آتشین قرآن قرار گرفته باشد و در مقابل عظمت کلام الهی خاشع شود.

تذکّر 2: زیبا خواندن قرآن غیر از خواندن آن به صورت مطرب و غنا است به طوری که مناسب مجالس لهو و لعب باشد که در این صورت حرام است.(2)

لازم است چرا که در برخی موارد تلفّظ حروف ( مثل: ظ، ض، ز، ذ ... ) در عربی با زبان های دیگر متفاوت است و گاهی موجب غلط های فاحش در معنای کلمه می شود. برای مثال کلمه « عظیم » به معنای « بزرگ » است و اگر « عزیم » خوانده شود به معنای « دشمن سرسخت » است.

تذکّر: کسانی هستند که در حال فراگیری، قرآن را غلط می خوانند و یا تلاش کرده اند ولی هنوز نمی توانند به صورت صحیح بخوانند در مورد این افراد باید گفت که عذر آن ها در بارگاه الهی پذیرفته است ( البتّه در نماز وظایف خاصّی دارند ) و در روایتی از رسول الله آمده است: قاری قرآن اگر در اثنای خواندن اشتباه خواند یا اعراب را غلط تلفّظ کرد یا این که به لحنی غیر عرب خواند ملک ( مامور نوشتن اعمال او ) آن چه را خواند به همان صورت اصلی و صحیح می نویسد.(1)

مرحله ی دوّم: رعایت قواعد تجوید: رعایت وقف ها، وصل ها و نکات تجویدی دیگر موجب صحّت و کمال قرائت قرآنی است. و این مطلب هم با آموزش استادان فن به انجام می رسد.

از امام صادق علیه السلام: نقل شده که فرمودند: « قرآن را عربی بخوانید زیرا قرآن به زبان عربی است. »(2)

مرحله ی سوّم: رعایت موسیقی و آهنگ قرآن: خواندن قرآن با لحن

ص: 30

عربی به طوری که قاری پیام و معنای آیه را با لحن آن هماهنگ کند و آن را همراه با آهنگ و موسیقی خاصّ قرآن ارائه دهد موجب جذّابیّت و دلنشینی صوت قرآن می شود.

در روایات از پیامبر نقل شده که قرآن را با لحن عربی بخوانید(1) و بسیاری از زبان شناسان عرب و قرآن پژوهان برآنند که قرآن دارای موسیقی و آهنگ خاصّ خود است که در هیچ متن عربی دیگر نیست.

استاد شهید مطهّری می نویسند: « مسأله ی دیگری که مربوط به سبک قرآن است و از قدیم مورد توجّه بوده است. مسأله ی آهنگ پذیری قرآن است... قرآن یگانه نثری است آهنگ پذیر. »(2)

خوانده ) و خانه های خویش را از عبادت تهی ساختند هر خانه ای که در آن قرآن زیاد تلاوت شود، خیر و برکت آن افزوده می گردد و اهل آن در وسعت قرار می گیرند و آن خانه برای اهل آسمان نور افشانی می کند، آنگونه که ستارگان برای اهل دنیا نور می دهند.(1)

به صورت مختصر فواید قرائت قرآن در منزل را این گونه می توان بر شمرد.

1- نورانی شدن خانه همان طور که در حدیث اشاره شده که قرائت قرآن در خانه باعث ایجاد حیات در آن، خیر و برکت زیاد آن و وسعت اهل آن می شود.

2- تأثیر قرائت قرآن در تربیت فرزندان و قرآنی شدن زندگی آنان.

3- تأثیرات اجتماعی صوت قرآن خانه ها بر همسایگان که نوعی دعوت و اشاعه فرهنگ قرآن است.

4- دوری از ریا در قرآن خواندن می تواند یکی از نتایج این عمل باشد.

ج: ختم قرآن در شهر مکه دارای ثواب های ویژه ای است.(2)

تذكّر: خواندن قرآن در مکان هایی که توهین به قرآن محسوب می شود جایز نیست.

ص: 32

و بدین جهت است که در برخی روایات از خواندن قرآن در هنگام قضای حاجت ( دستشویی )و در حمام منع شده است. و در برخی دیگر اجازه داده شده است.(1)

یعنی اگر خواننده قرآن در این گونه مکان ها قصد اهانت داشته باشد ( وهن ) و با انعکاس عمل او در نظر دیگران توهین به قرآن باشد ( هتک ) در این صورت خواندن قرآن ممنوع است امّا اگر برای یاد خدا و بدون توهین و اهانت باشد اشکالی ندارد.

از امام باقر علیه السلام از رسول الله صلی الله و علیه و آله « هر کس در هر شب ده آیه بخواند از جمله بی خبران و غافلین نوشته نخواهد شد. »(1)

و در روایات متعدّدی پنجاه آیه توصیه شده.

از امام صادق علیه السلام: « قرآن پیمان خدا با مردم است پس یقیناً برای شخص مسلمان سزاوار است که با دقت در پیمان خویش بنگرد و از آن در هر روز پنجاه آیه بخواند. »(2)

و در روایات متعدّدی نیز توصیه به ختم قرآن به ویژه در ماه مبارک رمضان شده است ولی از عجله در روخوانی قرآن نهی شده است. و توصیه شده که با توجّه و ترتیل خوانده شود.(3)

تذكّر: بر زن ها در حالت های زنانگی ( حیض و نفاس ) و بر هر شخص جنب مکروه است که بیشتر از هفت آیه ( سوره های غیر سجده دار ) بخواند و خواندن سوره هایی که سجده واجب دارند برای آن ها حرام است.(4)

ص: 36

خدا را بشنود بدون این که خود قرائت کند خداوند برایش حسنه ای می نویسد و یکی از گناهان او را محو می کند و مقام او را یک درجه بالا می برد. »(1)

تذکّرات:

1- سکوت و استماع در هنگام شنیدن آیات قرآن مستحب است(2)

2- اگر سکوت نکردن به صورت بی توجّهی به قرآن و موجب صدق هتک یا توهین شود حرام است. ولی برگزاری مجالس ترحیم با خواندن قرآن که فعلاً مرسوم است به طوری که گاهی در این مجالس کلماتی گفته می شود. معلوم نیست که هتک قرآن باشد و از این رو حرام نیست.(3)

3- گفتن ذکرهایی که به صورت ناخودآگاه بین قرائت آیات در جلسات قرائت گفته می شود ( مثل: احسنت -الله و ... ) اشکالی ندارد، البته این کلمات باید با ادب استماع سازگار باشد.

خویش قرار گرفته است. البته گاهی حفظ احترام قرآن بر طبق عرف و فرهنگ اقوام مختلف، مصادیق مختلفی پیدا می کند. اکنون به پاره ای از مصادیق و موارد حفظ احترام قرآن اشاره می کنیم.

1- نگهداری قرآن در جای مناسب و با ظاهری آراسته و تمیز.

2- مؤدّب نشستن در حضور قرآن.

3- رحل گذاشتن زیر قرآن.

4- رو به قبله نشستن در هنگام قرائت تا توجّه قلبی بهتری حاصل شود.

5- قرائت قرآنی که، در خانه است از روی آن به صورتی که قرائت آن را ترک نکند. یکی از چیزهایی که در پیشگاه الهی از انسان شکایت می کند. قرآنی است که بدون استفاده مانده و غبار گرفته باشد و خوانده نشود.(1)

6- در مکان و زمان نامناسب قرآن تلاوت نکند ( موارد آن قبلاً بیان شد ) تا موجب اهانت به قرآن فراهم آید.

7- چیزی روی قرآن بگذارد.

8- اگر قرآن بر زمین افتاد فوراً بردارد و احترام کند. (هر چند که در این موارد کفّاره ی خاصی ندارد. )(2)

9- گذاشتن قرآن بر روی چیز نجس ( مثل خون و ... ) حرام است و برداشتن آن واجب است.(3)

10- اگر جلد قرآن یا ورق و خطّ آن نجس شد باید فوراً آن را آب بکشد.(4)

ص: 39

مفسّر عالی قدر قرآن « فیض کاشانی » می نویسد: « قاری قرآن بایستی در چهره خود، ادب مناسب را حفظ کند... هنگام تلاوت شایسته است رو به قبله باشد و سر خود را پایین اندازد.

چهار زانو بنشیند و به جایی تکیه نکند و نشستن او در چهره متکبّران نباشد.

اگر چه تنها نشسته باشد چنین پندارد که در برابر استاد خود نشسته است. »(1)

هر چند که حفظ احترام قرآن حکم عقل و عقلا است ولی در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز به این امر مهم ارشاد شده است، از امام صادق علیه السلام نقل شده که خداوند در روز قیامت در باره ی قرآن می فرماید: « به عزّتم و جلالم و ولایت خودم قسم که امروز اکرام می کنم کسانی را که تو را اکرام کردند و خوار می سازم کسانی که تو را خوار ساختند. »(2)

فصّلت، آیه ی 27، نجم، آیه ی آخر، علق، آیه ی آخر

ب: یازده مورد دیگر از آیات فوق سجده مستحب دارند که عبارتند از: اعراف، آیه ی آخر - رعد، آیه ی 15 - نحل، آیه ی 50 - اسراء، آیه ی 109 - مریم، آیه ی 58 - حج، آیات 18 و 77 - فرقان، آیه ی 60 - نمل، آیه ی 26 - ص، آیه ی 24 - انشقاق، آیه ی 21.

احکام خاصّ آیات سجده دار

1- هر کس تمام هر کدام از آیاتی که سجده واجب دارد را بشنود یا بخواند بعد از تمام شدن آیه فوراً باید سجده کند و اگر فراموش کرد هر وقت یادش آمد سجده کند.

2- در این سجده رو به قبله بودن، وضو داشتن، پاک بودن بدن و لباس لازم نیست و بر هر چیزی غیر از خوردنی ها و نوشیدنی ها می توان سجده کرد.

3- اگر آیه ای که سجده واجب دارد از ضبط صوت یا رادیو و تلوزیون یا پخش غیر مستقیم شنیده شود لازم نیست سجده نمایند.

ولی اگر از دستگاهی که صدای انسان را به صورت مستقیم پخش می کند شنیده شود سجده واجب است.(1)

4- گفتن ذکر سجده فوق واجب نیست و گذاشتن پیشانی بر زمین

ص: 41

کافی است ولی بهتر است این ذکر گفته شود که از علی علیه السلام نقل شده است.

« به تحقیق جز الله معبودی نیست من به یکتایی او ایمان دارم و تصدیق می کنم و از روی بندگی به یکتایی او اعتراف می نمایم، پروردگارا از روی بندگی در برابرت سر به سجده نهاده ام، تکبّر و سرپیچی از بندگی تو ندارم، بلکه من بنده ذلیل، ترسان و پناه آورنده به توام. »(1)

آری هنگامی که انسان قرآن را با آرامش بخواند فرصت دارد تا در آن تفکّر کند و به معنای آن توجّه کند و دعاهای مناسب با معانی آیات بنماید. امّا عجله در خواندن قرآن چیزی جز ثواب تلفّظ نصیب انسان نمی کند.

﴿ اَللَّهُمَّ اِشْرَحْ بِالْقُرْآنِ صَدْرِي وَ اِسْتَعْمِلْ بِالْقُرْآنِ بَدَنِي، وَ نَوِّرْ بِالْقُرْآنِ بَصَرِي، وَ أَطْلِقْ بِالْقُرْآنِ لِسَانِي، وَ أَعِنِّي عَلَيْهِ مَا أَبْقَيْتَنِي، فَإِنَّهُ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِكَ ﴾.

بار خدایا! سینه ام را به وسیله قرآن گشاده گردان، جسمم را با قرآن به خدمت بگیر، چشمم را با قرآن نورانی نما، زبانم را با قرآن گویا کن، و تا زنده ام مرا در راه قرآن یاری کن، که هیچ نیرو و قدرتی جز به تو نیست.(1)

ص: 46

امّا اگر خلوص در نیّت نباشد اعمال بدون ارزش خواهد شد و نه تنها انسان را به کمال نمی رساند بلکه باعث سقوط معنوی او نیز می گردد.

در این جا به بیان دو روایت اکتفا می کنیم: از پیامبر اسلام صلى اللهُ علیه و آله نقل شده که: « کسی که برای رضایت خدا و به خاطر فهمیدن دین خدا قرآن بخواند، پاداش او مانند همه پاداشی است که خدا به فرشتگان، پیامبران و رسولان خود می دهد. »(1)

و از صادق آل محمد علیه السلام روایت شده که قاریان قرآن سه دسته اند: « بعضی از مردم قرآن می خوانند تا گفته شود او قاری است.

و برخی دیگر برای به دست آوردن امور دنیوی قرآن می خوانند که در کار آنان خیری نیست.

و برخی دیگر قرآن را می خوانند تا در نماز و هنگام روز و شب از

آنان بهره و ثواب ببرند. »(2)

یعنی انسان خود را در مقابل خدا و در حال گفتگوی با او بداند.

حضور قلب در برخی حالات بهتر حاصل می شود. برای مثال: در روایات آمده است که قرائت قرآن در دل شب افضل است چرا که قلب انسان در آن هنگام فارغ تر است.(1)

و در برخی روایات توصیه شده که از عجله در خواندن قرآن پرهیز شود و توجّه به معانی شود و در هنگام یاد بهشت، در خواست بهشت گردد و در هنگام یاد جهنّم، به خدا پناه برده شود.(2) این گونه روایات به ما می آموزد که در حال قرائت به معانی قرآن توجّه داشته باشیم و حضور قلب خویش را حفظ کنیم تا بهره معنوی از آن ببریم.

اگر کسی بدون حضور قلب و توجّه به معانی قرآن اقدام به قرائت نماید چیزی جز لقلقه ی زبان نیست و فقط ثواب تلفّظ قرآن نصیب او خواهد شد.

تذکّر: برای حضور قلب در حال قرائت قرآن رعایت شرایط ظاهری قرائت بسیار مؤثّر است. همان گونه که سکوت محیط، آرام خواندن قرآن و استفاده از قرآن های ترجمه دار نیز مؤثّر است.

درک صحیح قرآن است که این امر با تدبّر و تفکّر حاصل می شود.

خداوند در قرآن کریم چندین بار این مطلب مهم را یادآوری کرده است.

« قرآن کتاب با برکتی است که آن را به سوی تو ( ای پیامبر ) فرستادیم تا ( مردم ) در آن تدبّر کنند و برای خردمندان تذکّری باشد. »(1)

و در جای دیگر می فرماید: « همانا این قرآن را عربی نازل کردیم تا در آن تفکّر کنید. »(2)

و در جای دیگر کسانی را که تدبّر در قرآن نمی کنند سرزنش می کند: آیا آن ها در قرآن تدبّر نمی کنند یا بر دل های (3) آن ها قفل نهاده شده است.(4)

و مولی علی علیه السلام می فرماید: « بدانید قرائتی که همراه با تدبّر نباشد خیری در آن نیست. »(5)

آری اگر قرائت قرآن بدون تفکّر و تدبّر باشد(6) انسان را به لباب قرآن و زبان هدایت آن رهنمون نمی شود و به پوسته و قشر قرآن مشغول می سازد. و از این روست که خیری در آن نیست چون هدف قرائت قرآن را تحقّق نمی بخشد.

تذکّر: برای تفکّر و تدبّر در قرآن مقدّماتی همچون آرامش محیط، آرام خواندن قرآن، استفاده از ترجمه و تفسیر مؤثر است.

ص: 50

و اگر انسان به خاطر موانعی درونی و قلبی تحت تأثیر قرار نگرفت بهتر است خود را به حالت گریه در آورد. که همین نیز کم کم در روح انسان اثر می کند و حالت خشوع و فروتنی ایجاد می کند.

از پیامبر صلى الله و علیه و آله روایت شده که: « قرآن بخوانید و گریه کنید یا حالت گریه کردن به خود بگیرید. »(1)

و از ابن عبّاس بزرگ ترین شاگرد کلاس تفسیر علی علیه السلام نقل شده که: «چون به آیه سجده دارد رسیدید برای سجده عجله نکنید و اگر چشم هایتان نمی گرید قلب هایتان را بگریانید. »(2)

شاید مراد از گریه همان فروتنی و بیم است.

حضرت علی علیه السلام در خطبه همام، در وصف افراد با تقوا می فرماید: «اگر به آیه ای برسند که تشویقی در آن است به طمع بیایند و جان هایشان چنان از شوق پر می کشد که می پنداری آن ( مژده ها و پاداش ها ) در برابر دیدگان آن هاست. و هنگامی که به آیات عذاب می رسند گوش دل بدان نهند چنان که پنداری بانگ برآمدن و فرو شدن آتش دوزخ را می شنوند. »(3)

ص: 52

عبادت مستحبی ثواب آن را به پیامبر صلی الله علیه و آله یا اهل بیت و یا پدر و مادر خود و یا دیگران هدیه کند.

در این مورد روایت خاصّی در زمینه قرائت قرآن وجود دارد که می فرماید: شخصی به نام « علی بن مغیره » خدمت امام موسی بن جعفر علیه السلام عرض کرد: در ماه رمضان چند بار قرآن را ختم می کنم، روز عید فطر که فرا می رسد یکی از آن ها را به پیامبر صلی الله و علیه و آله یکی را به علی علیه السلام یکی را به فاطمه سلام الله علیها و بقیّه را به سایر امامان تا برسد به شما اهدا می کنم در برابر این عمل چه پاداشی برای من است؟

امام هفتم علیه السلام فرمود: پاداش تو آن است که در روز قیامت با آن بزرگواران خواهی بود.

عرض کردم: الله اکبر، آیا چنین پاداشی برای من است.

حضرت سه مرتبه فرمود: آری.(1)

تذكّر: هدیه ی ثواب و نیابت در قرائت قرآن و اعمال مستحبّی علاوه بر ثواب های متعدّد آن موجب تضمین عمل و ذخیره سازی عمل نیز می گردد و غالباً آن را از ریا و مفاسد عمل دور می سازد.

همچون صفات خدا را در بر دارد. که فهم حقیقت و بطن این آیات بسی دشوار است.

و این امر به آسانی میسّر نمی شود و گاهی موانع درونی و برونی سبب می شود. تا انسان نتواند حقیقت کلام الهی را فهم کند.

پس لازم است که انسان حجاب ها را کنار زند و قلب خویش را از وسوسه های شیطان دور کند و تدبّر و تفکّر خود را عمق بخشد و از خدا کمک طلبد تا بتواند حقایق قرآن را درک کند.

یکی از موانع عمده درک مسایل ملکوتی ( از جمله فهم آیات الهی ) شیطان است از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند: « اگر شیطان راهزن قلوب بنی آدم نبود ملکوت و باطن عالم را مشاهده می کردند. »(1)

از مولی علی علیه السلام نقل شده که فرمودند: « قرآن ظاهری زیبا و شگفت انگیز و باطنی پر مایه و عمیق دارد. »(2)

و از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: « کتاب خدای عزّوجلّ بر چهار چیز است؛ عبارت، اشاره ها، لطایف و حقایق پس عبارت برای مردم عادّی است و اشارات برای خواصّ امّت است و لطایف قرآن برای اولیای الهی و حقایق برای انبیا است. »(3)

ص: 55

خود را مخاطب این آیات بداند و از خدا بخواهد که او را نجات بخشد.(1)

این مضمون را ما قبلاً از برخی روایات نقل کردیم.(2)

آری عمل به قرآن از آثار تلاوت آن است.

و لذا در روایات شیعه و اهل بیت در مورد آیه قرآن: « کتاب را تلاوت می کنند حق تلاوت. »(1) آمده است که منظور تبعیّت از آن است.(2)

و در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله و علیه و آله نقل شده که فرمودند: « تو هنگامی قرآن می خوانی که تو را ( از اعمال زشت باز دارد ) و اگر تو را باز نمی دارد در حقیقت قرائت قرآن نمی کنی.»(3)

و شاید به همین مناسبت است که در برخی روایات آمده است که چه بسا قرائت کنندگانی که قرآن آن ها را لعنت می کند.(4)

آری اگر کسی در اعمال ظاهری مطابق قرآن عمل نکرده باشد و صفات باطنی خود را بر طبق آیات قرآن نسازد ولی فقط روخوانی کند قرآن او را نمی پذیرد بلکه از خود دور می کند. و این عمل در حقیقت تلاوت و قرائت قرآن نیست.

تجلّی یافت ولی آن ها نمی بینند. »(1)

حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید: « و خداوند بر آن ها در کتابش تجلّی کرد. »(2)

حقیقت تجلّی الهی در قرآن و کلمات الهی چیست؟

درک تجلّی الهی چه لذّتی دارد؟

این مطلب یکی از مسایل معنوی قرآن است که در اثر انس با قرآن و درک مراتب عالی این کتاب آسمانی حاصل می شود. که همه افراد از آن بهره نمی برند. و بر ماست که بکوشیم تا از این تجلّی الهی بهره ببریم. تجلّی به معنای ظهور و ظاهر شدن است. هنگامی که حضرت موسی علیه السلام از خدا درخواست کرد که او را ببیند خداوند فرمود: هرگز مرا نخواهی دید. لیکن به کوه بنگر، پس اگر بر جای خود باقی ماند، به زودی مرا خواهی دید، پس چون پروردگارش به کوه جلوه نمود. ( فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ ) آن را ریز ریز ساخت و موسی بی هوش بر زمین افتاد.(3)

آری خدایی که از تجلّی او کوه متلاشی می شود در قرآن تجلی کرده است و از این جا عظمت قرآن معلوم می شود و این که قاری قرآن باید بسیار با ظرفیت باشد تا بتواند بهره ای از تجلّی الهی ببرد.

ص: 59

ص: 60

ابعاد مختلف حفظ قرآن بیان کنیم. تا قرآن دوستان، با دستاوردهای حفظ و آداب و شرایط آن و به ویژه با راه های حفظ قرآن آشنا شوند تا این راه، برای آنان آسان تر گردد.

این کلام امام صادق عليه السلام به آیات سوره عبس ( 16-11 ) اشاره دارد که در بالا آمد.

یعنی: حافظ قرآن با ملائکه مقرّب هم سنگ خواهد بود اگر به آیات قرآن عمل کند.

تفسیر صافی نیز به این مطلب اشارت دارد.(1)

روشن است پس کسی که در حفظ قرآن مداومت کند و آیات را تمرین نماید. زبانی فصیح می یابد و نمونه عالی این مطلب علی عليه السلام در نهج البلاغه است.

ب: توانمندی در استدلال کردن: کسی که با قرآن آشنا شود می تواند از مضامین عالی آن در سخنرانی ها ... استفاده کند و محتوای سخن او غنی و ژرف می شود. همان گونه که این مطلب را در خطبه های ائمّه اطهار به ویژه پیامبر صلی الله و علیه و آله، زهرای اطهر علیها السلام، زینب کبری علیها السلام و على علیه السلام و بقيّه اهل بیت عليهم السلام می توان مشاهده کرد.

ج: توفیق ذکر خدا: « کسی که مشغول حفظ قرآن است زبانش دایم در ذکر خداست. »(1)

و این از نعمت های خداست که اوج آن را علی عليه السلام در دعای کمیل از خدا می خواهد: « زبانم را به ذکر خود شیفته فرما. »(2)

- پاکیزگی لباس و بدن

- دعا قبل و بعد از قرائت

- استعاذه

- بسم الله الرّحمن الرّحیم گفتن

- رعایت مکان برتر

- رعایت زمان برتر

- بلندی و کوتاهی صدا

- تلاوت با صدای زیبا و لحن عربی

- حفظ احترام قرآن

- سجده در هنگام تلاوت یا شنیدن آیات سجده دار.

- درخواست نعمت های الهی در هنگام تلاوت آیات بشارت و پناه بردن به خدا در هنگام تلاوت آیات مربوط به عذاب

- کیفیت اتمام قرائت ( صدق الله العلى العظيم )

ختم قرآن و دعای آن

علاوه بر موارد فوق رعایت برخی نکات تأثیر ویژه ای در حفظ قرآن دارد. یعنی موجب آسان شدن و سرعت حفظ قرآن می شود و نتایج کمّی و کیفی کار حافظ قرآن بیشتر و بهتر می شود.

این عوامل ( مقدّمات و شرایط و نکات ) عبارتند از:

ص: 68

حفظ قرآن بر اساس نسخه های متعدّد و غیر معتبر موجب می شود تا حافظه ی انسان مشوش شود. و این امر سبب کندی حفظ و یا حفظ غلط آیات می شود.

پس لازم است که یک نسخه ی معتبر و صحیح و استاندارد از قرآن انتخاب شود و همیشه همراه انسان باشد تا بدین وسیله ذهن انسان بر یک خط و نوشته قرآن تمرکز یابد و حفظ قرآن آسان تر گردد.

در این مورد برخی صاحب نظران توصیه می کنند که از قرآن خط « عثمان طه » استفاده شود ولی از قرآن هایی با خط ریز استفاده نشود چرا که فاصله کم خطوط آن ها اثرات منفی بر چشم و اعصاب بر جای می گذارد.(1)

بازی های علمی: تماشا کردن اشیای یک اتاق در سه دقیقه و بعد نوشتن آن ها روی کاغذ و مقایسه کردن. که تکرار آن موجب تقویت قدرت تمرکز می شود.

چهره افرادی را که معمولاً می بینید دقیقاً در ذهن ترسیم و سپس با

اصل آن مقایسه کنید و...(1)

علمی مطالب زیادی آمده است و به برخی عوامل معنوی و مادی مؤثّر در آن اشاره شده است. از جمله خوردن عسل - مسواک کردن - خواندن قرآن - صلوات فرستادن - دوری از گناه - تنظیم برنامه روزانه و...(1)

افراد برای تمرین حفظ خود لازم است که از روی خط قرآن قرائت نکنند.

گروه دوّم؛ کسانی هستند که قرآن را به صورت کامل حفظ کرده اند که در این صورت روایت فوق به آنان دستور می دهد که از روی قرآن بخوانند پس روایت فوق ناظر به این گروه دوّم است از این رو در روایت فرمود ( احفظ القرآن ) یعنی قرآن را حفظ کرده ام نه این که در حال تمرین حفظ هستم.

البتّه روخوانی قرآن فواید زیادی دارد که در روایت فوق بدان ها اشاره شده است و برخی از بزرگان نیز گفته اند فایده دیگر این عمل نشر مکرّر قرآن و نگهداری آن از نابودی است.(1)

نوشته شود تا رابطه ی ذهنی ایجاد شود و تصحیح گردد.

سوّم: کلمه ای که به اشتباه در ذهن رفته است در جایی زیبا و یا بلند به صورت صحیح چند بار تکرار شود تا رابطه ذهنی ایجاد شود و کلمه تصحیح شود.

خوش نمایی در آن چه تو را از من خشنود سازد، و قلبم را به حفظ قرآنت وادار کن آن گونه که به من آموختی، و مرا روزی کن آن را همان گونه که خوشایند توست بخوانم.

بار خدایا! با قرآنت دیدگان مرا روشن کن و به وسیله قرآن سینه ی مرا بگشای، دلم را شاد کن و زبانم را باز کن، بدنم را به وسیله آن به کار گیر، و با آن مرا نیرومند ساز، با قرآن مرا یاری کن زیرا یاوری در آن جز تو نیست، جز تو کسی شایسته ی پرستش نیست.

ص: 84

ص: 98

سکوت برای شنیدن قرآن در همه موارد و همه جا مطلوب است و استماع قرآن مستحب است(1) و در نماز جماعت هنگام شنیدن قرائت امام جماعت برای مأموم واجب است(2) کلمه استماع به معنای شنیدن با میل ( اصغاء ) است.(3)

بر خلاف کلمه « سماع » که فقط شنیدن یا به گوش خوردن است.(4)

در این آیه شریفه دو وظیفه برای ما مشخص فرمود:

الف: سکوت در هنگام تلاوت آیات خدا که مقدّمه استماع است.(5)

ب: شنیدن با میل و دقت یعنی به معنا و مفهوم کلام توجّه کردن و از امام سجاد علیه السلام نقل شد که: « هر کس حرفی از کتاب خدا بشنود بدون این که خود قرائت کند، خداوند برایش حسنه ای می نویسد و یکی از گناهان او را محو می کند و مقام او را یک درجه بالا می برد. »(6)

تذکّر: این مرتبه از بهره برداری قرآن نیز شامل همه افراد اجتماع می شود و حتّی کسانی که قادر به خواندن قرآن نیستند می توانند با شنیدن آیات حق، دل را صفا دهند.

ص: 101

یعنی قرائتی حقیقتاً قرائت است که در دل اثر کند و اعمال انسان را تغییر دهد و مانع انجام گناهان شود.

و این امور وقتی ممکن است که روخوانی قرآن همراه با فهم مطالب آن باشد.

و در ذیل آیه 20 مزمل ﴿ فَاقرَئوا ماتَیَسَّرَ مِنَ القُرآنِ ﴾از امام رضا علیه السلام نقل شد که فرمودند: « هر مقدار قرائتی که با خشوع قلب و صفای باطن برای شما ممکن است بخوانید. »(1)

تذکّر: آن چه که امروزه به عنوان قرائت قرآن در جلسات رواج دارد که به عنوان روشی در خواندن قرآن محسوب می شود. یک اصطلاح در روش های خواندن قرآن است. از مباحث بالا روشن شد که این اصطلاح غیر از معنای لغوی و قرآنی قرائت است.

یافتن چیزی بر طریق مستقیم است و خروج کلمه از دهان به راحتی و به طور صحیح را نیز ترتیل گویند.(1)

در تفسیر نمونه مینویسد: « ترتيل » در اصل به معنای « تنظیم » و « ترتیب موزون » است که در این جا به معنی خواندن آیات قرآن با تأنی و نظم لازم و ادای صحیح حروف و تبیین کلمات و دقت و تأمل در مفاهیم آیات و اندیشه در نتایج آن است...

در حدیثی از امام صادق علیه السلام در تفسیر « ترتیل » می خوانیم: وقتی از کنار آیه ای می گذری که در آن نامی از بهشت است توقف کن و از خدا بهشت را بطلب ( وخود را برای آن بساز ) و هنگامی که از آیه ای می گذری که در آن نام دوزخ است از آن به خدا پناه ببر و خویشتن را از آن دور دار. »(2)

به عبارت دیگر در ترتیل دو عنصر نهفته است و یا در آن دو مرتبه وجود دارد.

اوّل: ترتیل لفظی که همان ادای حروف و حفظ وقوف و پرهیز از شتاب در قرائت و پیوستگی در قرائت است.

دوّم: ترتیل معنوی که همان تفکّر و تانی در آیات و خود را مخاطب آیه دانستن است یعنی بشارت آن را متوجه خود بدانیم و داروی

ص: 105

دردهای خویش را در آیات قرآن بیابیم.(1)

در روایات متعدّدی به این مطالب اشاره شده است

تذکّر: آن چه که امروزه در جلسات قرآن به عنوان ترتیل مطرح می شود که روشی در خواندن قرآن است یک اصطلاح جدید است. و از مباحث بالا روشن شد که معنای لغوی و قرآنی - روایی « ترتيل » غیر از اصطلاح مرسوم فعلی است.

تذكّر: تفاوت ترتیل با قرائت آن است که در قرائت تأکید بر خواندن قرآن بود ( که همراه با فهم معانی و تأثیر قلبی باشد ) و در ترتیل تأکید بر تأنی و آرامش و توقف ها در خواندن قرآن است ( که همراه با تفکّر و تأثر قلبی و دلی است. )

و در روایات متعدّدی نیز سفارش شده که قرآن را تلاوت کنند.(1)

کلمه « تلاوت » از ماده « تلی » به معنای تبعیت و متابعت است یعنی از پی در آمدن که گاهی جسم چیزی در پی چیزی در می آید و گاهی اقتدا به چیزی و عمل بر طبق آن مراد است و تلاوت کتاب الهی به معنی قرائت و عمل به امر و نهی آن است پس تلاوت اخص از قرائت است.(2)

برخی مفسّران در توضیح حق تلاوت می نویسند: این تعبیر پر معنا خط روشنی برای ما در برابر قرآن مجید و کتب آسمانی مشخص می سازد.

چرا که مردم در برابر این آیات الهی چند گروهند: گروهی فقط ادای الفاظ می کنند.

گروهی از الفاظ فراتر می روند و در معانی دقت می کنند.

گروهی قرآن را به عنوان یک کتاب عمل و یک برنامه کامل زندگی می پذیرند.

یعنی خواندن الفاظ و درک مفاهیم را مقدّمه ای برای عمل می دانند. و این است حق تلاوت.(3)

در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد آیه ای که می فرماید « حق تلاوت » آمده است که فرمودند: « تبعیت می کنند آن را حق تبعیت. »(4)

ص: 107

د: باقی ماندن اثر چیزی درس آن است. برای مثال هنگامی که اصل خانه ای از بین می رود ( کهنه می شود ) و اثرات آن باقی می ماند می گویند: درس الدار و هنگامی که اثر علم به وسیله حفظ آن باقی می ماند آن را درس علم و درس کتاب گویند.

و از آن جا که بقای اثر علم و کتاب به وسیله مداومت است هر گونه استمراری را « درس » گویند.(1)

از مجموع سخنان مفسّران و لغویین بر می آید که « درس » در آیه فوق ( اعراف، آیه ی 169 ) به معنای مداومت و تکرار مطالب کتاب آسمانی است.

و در جای دیگر می فرماید: « برای هیچ بشری سزاوار نیست که خداوند کتاب آسمانی و حکم و نبوّت به او دهد و سپس او به مردم بگوید غیر از خدا مرا پرستش کنید، بلکه ( سزاوار مقام او این است که بگوید ) مردمی الهی باشید به آن گونه که کتاب خدا را آموخته اید و درس خوانده اید.(2)

ربّانی به کسی گفته می شود که پیوند و ارتباط او با پروردگار محکم باشد. چون از ماده ربّ است و بنابراین به کسی گفته می شود که به تدبیر و اصلاح و تربیت دیگران بپردازد.

ص: 109

پس هدف انبیا تنها پرورش افراد نیست بلکه تربیت معلّمان و مربیان و رهبران است و این افراد کسانی هستند که دو مرحله را گذرانده اند:

الف: تعلیم کتاب دیده اند.

ب: درس کتاب دیده اند.

تفاوت تعلیم و تدریس در این است که تعلیم معنای وسیع و گسترده ای دارد و هرگونه یاد دادن از طریق گفتار و کردار نسبت به افراد باسواد و بی سواد را شامل می شود.

امّا تدریس به تعلیماتی گفته می شود که از روی کتاب و دفتری باشد پس نسبت به تعلیم اخص است.(1)

نتیجه: ما می توانیم به وسیله تکرار تلاوت و درس آن در مرحله ای بالاتر از قرآن بهره جوییم. لازم به یادآوری است که قرآن کریم بر خلاف بقیه کتاب ها همیشه تازه و شیرین است و با مراجعه مکرّر ملال آور نمی شود.

در روایتی است که شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید که: چرا هر چه قرآن بیشتر نشر می شود و درس داده می شود شیرین تر می شود، حضرت فرمودند: چون که خداوند تبارک و تعالی قرآن را برای زمان خاص و مردم معینی قرار نداده است.

قرآن تا قیامت در هر زمان جدید و نزد هر قومی شیرین و تازه است.(2)

ص: 110

در قیامت به او گفته می شود که بخوان و بالا برو و هر آیه ای که می خواند درجه ای در بهشت بالا می رود.(1)

آن جا که از حضرت علی علیه السلام نقل شده که فرمودند: « آگاه باشید قرائتی که در آن تدبّر نباشد خیری در آن نیست. »(1)

« تدبّر » از ریشه « دبر » به معنای پشت چیز است و تدبّر عبارت است از تفکر در ورای امور(2) ( یعنی عاقبت امور و پیامدها را دیدن و در آن اندیشه کردن )

در تفسیر نمونه آمده است: « تدبّر » از ماده «دبر» به معنای بررسی نتایج و عواقب چیزی است به عکس تفکّر که بیشتر به بررسی علل و اسباب چیزی گفته می شود. و به کار بردن هر دو تعبیر در قرآن پر معناست.

« اقفال » در آیه 24، سوره ی محمد، جمع قفل در اصل از ماده قفول. به معنای بازگشت کردن یا قفیل به معنی اشیای خشک است و از آن جا که وقتی در را ببندند و بر آن قفل زنند هر کس بیاید از آن جا باز می گردد و همانند موجود خشک و صلب چیزی در آن نفوذ نمی کند این کلمه به این ابزار مخصوص ( قفل ) گفته شده است.

بهره گیری از قرآن نیاز به یک نوع خود سازی دارد... چراکه اگر بر دل ها قفل باشد قفل هایی از هوی و هوس، کبر و غرور، لجاجت و تعصب، اجازه ورود نور حق به آن نمی دهد. در آیه مورد بحث به همین امر اشاره شده است.(3)

تذكّر: تدبّر همان فهم باطن و تأویل و مقاصد قرآن کریم است که در

ص: 113

ورای الفاظ امری نهفته است مثال داستان های پیامبران در قرآن ظاهری دارد و مقاصدی که همان بیان سنت های الهی و عبرت آموزی است که مهم درک پیام های عام این داستان هاست.

برهان لمّی آن است که از علت به معلول برسیم و برهان انّی آن است که از معلول به علت پی ببریم.(1)

شاید بتوان گفت که تدبّر اشاره به برهان انّی دارد و تفکر اشاره به برهان لمّی دارد.

تذكّر: تفكّر همان فهم ظاهر عبارات قرآن ( و به عبارت دیگر تفسیر آن ) است مثل فهم داستان های پیامبران در قرآن.

تمسک به معنای گرفتن و چسبیدن به چیزی برای حفظ و نگهداری آن می باشد و آن می تواند به دو صورت حسّی و معنوی تحقق یابد.

الف: صورت حسی آن است که انسان صفحات قرآن را محکم در دست گیرد و در حفظ و حراست جلد و کاغذ آن بکوشد و این کار اگر چه کار مطلوب و خوبی است اما مقصود از آیه این نیست.

ب: تمسّک معنوی و واقعی آن است که انسان با کمال جدّیت پایبند به عقیده و برنامه ای باشد و در حفظ و حراست آن بکوشد. و اجازه ندهد که کم ترین مخالفتی با آن از هیچ طرف انجام شود. و در تحقق مفاهیم آن از جان و دل بکوشد.(1)

نتیجه: یکی از وظایف ما نسبت به قرآن کریم، تمسک به این کتاب الهی است که البته در این جا تمسک معنوی و حقیقی مراد است.

پس ترجمه قرآن باید خلاصه تفسیری آن باشد. که توسط یک مفسّر انجام پذیرد.

ترجمه های قرآن در یک تقسیم بندی کلی به سه گروه تقسیم می شوند:(1)

تذکّر: هر کس بر اساس ذوق و هدفی که از ترجمه قرآن دارد می تواند یکی از اقسام ترجمه را انتخاب کند و بدان انس گیرد.

تذكّر: با توجّه به این که ترجمه کامل قرآن به زبان دوم به عقیده برخی ممکن نیست و اگر تحقق یابد قرآنی دیگر است ( و اشکالات ترجمه های موجود دلیل آن است ) پس ما نباید در عین حالی که از ترجمه ها استفاده می کنیم خود را از الفاظ قرآن و ثواب قرائت آن و تفکر در آن ها محروم کنیم.

ب:تفسیر قرآن حداقل سه حکم دارد: جایز است برای کسی که تمام شرایط یک مفسّر را دارد و می تواند با رعایت قواعد و معیارها تفسیر معتبر انجام دهد.

واجب است اگر فهم صحیح عقاید و جلوگیری از انحرافات و استخراج احكام الهى متوقف بر تفسیر قرآن باشد.

حرام است برای کسی که شرایط مفسّر را ندارد و یا قواعد تفسیر را رعایت نمی کند و تفسیر به رای نماید.(1)

پ: تفسیر به رأی چیست؟ اگر تفسیر قرآن توسط فردی که شرایط لازم را ندارد و یا رعایت قرینه های عقلی و نقلی را در تفسیر آیه نمی کند انجام گیرد این تفسیر غیر معتبر است و تفسیر به رأی خوانده می شود و در روایات و عده آتش برای این افراد داده شده است.(2)

ت: با توجه به مطالب بالا روشن می شود که این مراحل جزو تفسیر نیست:

1- خواندن آیات ( قرائت )

2- ترجمه الفاظ و جملات ( به ویژه در ترجمه لغت به لغت )

3- تدبر و تفکر در آیات قرآن ( فهم قرآن ) بدون اظهار آن ها به عنوان تفسیر قرآن.

4- نقل تفسیر، تفسیر نیست.

تذکّر مهمّ: پس منافاتی بین آیاتی که دستور به تدبّر و تفکّر در قرآن می دهد با حرام بودن تفسیر به رأی نیست، یعنی تدبر و تفکر در آیات

ص: 119

برای خود شخص لازم و مفید است امّا اگر بخواهد برای دیگران بیان کند یا باید از کانال های معیارها و قواعد تفسیری گذشته باشد تا معتبر باشد و یا بدون آن ها بیان شود که تفسیر به رأی و حرام است.

ث: روش های تفسیر قرآن کدام است؟

تفسیر قرآن در یک تقسیم ابتدایی به دو بخش تقسیم می شود.

تفسیر موضوعی: ( یعنی بحث از تمام آیات مربوط به یک موضوع مثل نبوّت در یک جا جمع شود ).

تفسیر ترتیبی: یعنی تفسیر آیات قرآن از اوّل تا آخر هر سوره به ترتیب شماره ی آیات )

و در یک تقسیم دیگر هر کدام از دو بخش بالا به هفت قسم تقسیم می شود: تفسیر قرآن با قرآن - قرآن با عقل - قرآن با روایات - تفسیر علمی ( قرآن با علوم تجربی ) - تفسیر به رأی - تفسیر رمزی و اسطوره ای - تفسیر اجتهادی یا کامل.(1)

ج: شرایط یک مفسّر چیست؟

کسی که دارای این شرایط باشد می تواند تفسیر قرآن را ( با رعایت ضوابط آن ) به عهده گیرد.

1- آشنایی با ادبیات عرب ( صرف - نحو - لغت - اشتقاق - معانی - بیان - بديع و...

2- آگاهی از شأن نزول آیات قرآن کریم.

ص: 120

3- اطلاع از علوم قرآن ( ناسخ و منسوخ - مکی و مدنی - محکم و متشابه و... )

4- علم فقه

5- علم اصول فقه

6- آگاهی از احادیث و مراجعه به آن ها

7- علم به قرائت های مختلف قرآن

8- آگاهی از بینش های فلسفی، علمی، اجتماعی و اخلاقی

9- پرهیز از پیش داوری و تطبیق

10- آشنایی با تفسیر و اقوال مفسّران و عدم تقلید از آن ها.(1)

ج: تفسیرهای مهم شیعه کدام است؟ در این جا به چند مورد اشاره می کنیم: مجمع البیان ( طبرسی )، نور الثقلين ( حویزی )، المیزان ( علامه طباطبایی )، نمونه ( استاد مکارم شیرازی ) و پیام قرآن و منشور جاوید.

تفسير مجمع البیان بیشتر به مطالب ادبی، قرائات و شأن نزول آیات و اقوال مفسّرین مهم از صحابه و تابعین پرداخته است.

و تفسیر نورالثقلین بیشتر روایات اهل بیت علیهم السلام را در تفسیر آیات قرآن آورده است.

و تفسیر المیزان از روش تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده و بیشتر تفسیر عقلی آیات را ارائه کرده است.

و تفسیر نمونه بیشتر به بعد اجتماعی آیات قرآن پرداخته است و

ص:121

نکات و اسرار علمی آیات را نیز بیان نموده است.

پیام قرآن حدود ده جلد آن منتشر شده و تفسیر موضوعی قرآن است که صاحبان تفسیر نمونه نگاشته اند.

منشور جاوید که حدود ده جلد آن منتشر شده اولین تفسیر موضوعی است که آیت الله سبحانی به رشته تحریر در آورده است.

امّا واژه تأویل در قرآن کریم در هفت سوره و مجموعاً هفده بار به کار رفته است که در معانی متعدّدی استعمال شده است:

الف: به معنای تفسیر و تبيين ﴿ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللهُ ﴾ غیر از خدا کسی تاویل قرآن را نمی داند.(1)

ب: به معنای عاقبت و بازگشتگاه چیزی.

« پس اگر در مورد چیزی تنازع کردید، به نزد خدا و رسول برگردانید اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید و این بهتر است و تأویل آن نیکوتر است. »(2)

ج: به معنای وقوع چیزی که از آن خبر داده شده است.

« آیا غیر تأویل آن را می نگرند در روزی که تأویل آن ظاهر شود. »(3)

د: به معنای مصالح و انگیزه ها یعنی علل غایی و اسرار کارهای مرموز و فلسفه احکام. مثلا در داستان موسی علیه السلام و خضر علیه السلام می فرماید: « این ( اسرار و نتایج ) تأویل کارهایی است که برای آن ها طاقت نیاوردی. »(4)

تذکّر: برای اطلاع بیشتر به ذیل آیه 7 سوره ی آل عمران در تفسیر نمونه و المیزان مراجعه کنید.

ص: 123

مثال: آیه ی 30، سوره ی ملک می فرماید: « بگو به من خبر دهید، اگر آب ( آشامیدنی ) شما ( به زمین ) فرو رود چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد؟ »(1)

ظاهر این آیه سخن از آب آشامیدنی است امّا در روایاتی وارد شده که مقصود از « آب » همان « امام و علم او » است.(2)

چگونه ائمه اطهار از کلمه « ماء » در این جا « امام و علم او » را فهمیده اند؟

آب مایه حیات است امام و علم هم مایه حیات معنوی و اجتماعی است.

در حقیقت این جا می توان از آیه فوق به یک مطلب کلی منتقل شد و سپس امام را به عنوان مصداق کامل آن معرفی کرد. یعنی آب را اعم از حقیقی و کنایی است یعنی هر چیزی که مایه حیات است مثل امام و علم او که مایه حیات معنوی است. این شیوه استنباط از قرآن به دست آوردن بطن آن است که در بسیاری از روایات تفسیری پیموده شده است.

انسان می گشاید و جامعه انسانی را به سعادت رهنمون می شود. و سربلند و پیشرفته می سازد.

در سوره مائده در مورد کتاب های آسمانی و آیات الهی می فرماید: « اگر آنان تورات و انجیل و آن چه از جانب پروردگارشان بر آنان فرود آمده را بر پا می داشتند ( و بدان عمل می کردند، ) قطعاً از بالای ( سر ) شان و از زیر پاهایشان ( از برکات ) برخوردار می شدند. »(1)

و در سوره حدید هدف فرستادن پیامبران و نزول کتاب را بر پا داشتن قسط و عدل در جامعه بشری معرفی می کند و می فرماید: « به راستی ( ما ) پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آن ها کتاب و ترازو فرود آوردیم تا مردم برای برپایی قسط ( و عدل ) به پا خیزند. »(2)

ص: 126

ص: 128

الف: قرآن از هیچ کلمه ای مشتق نشده و ابتداءً برای کلام الهی وضع شده است.

ب: قرآن مشتق از « قرء » به معنای جمع و گردآوری است. ( گردآوری شده )

ج: قرآن مشتق از « قرء » به معنای قرائت و خواندن می باشد. یعنی قرآن کتاب قرائت شده ( خوانده شده ) است.

د: قرآن از ریشه « قرن » به معنای ضمیمه کردن و پیوستن است و چون حروف و آیات و سوره های قرآن به همدیگر مقرون هستند آن را قرآن می خوانند.

ه: قرآن مشتق از « قرائن » است که جمع قرینه است و چون آیات قرآن قرینه و مؤید یکدیگرند آن را قرآن نامند.

تذكّر: البتّه قرآن کریم نام ها و صفات دیگری هم دارد مثل: فرقان ( جدا کننده حق و باطل ) کتاب - ذكر - تنزيل - نور - هدى - مجيد و...

ب: هر آیه از جماعتی از حروف و کلمات یا جملات تشکیل شده است.

ج: هر آیه ممکن است از نظر لفظ یا محتوا، اعجاز قرآن را نشان دهد و این عجیب و شگفت آور است.

آیه از نظر اصطلاحی عبارت است از بخشی از حروف و یا کلمات یا جمله هایی که از طریق نقل و روایت، حدود آن ها مشخص شده است.

شناخت آیات قرآن توقیفی است یعنی حدود و مرز آیات از طریق شخص پیامبر صلی الله علیه و آله مشخص گردیده است. یعنی ایشان در هنگام تلاوت در رأس برخی کلمات توقف می کرد تا مردم را از حد و مرز آیات آگاه کند.

قرآن کریم 6236 آیه دارد. البته بر طبق شماره گذاری فعلی قرآن که « بسم الله الرحمن الرحيم » همه سوره ها غیر از حمد را آیه مستقل حساب نمی کنند.

لازم به ذکر است که ترتیب آیه های قرآن ( ضمن سوره ها ) نیز به دستور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده است. که با اشاره جبرییل بوده است.

دانشمندان علوم قرآن می نویسند که هر وقت وحی نازل می شد پیامبر صلی الله علیه و آله یکی از نویسندگان وحی را احضار می فرمود و به وی می گفت این آیه یا آیات را در فلان محل از فلان سوره قرار دهد. و حتی قرار دادن « بسمله » در اوّل سوره ها به غیر از سوره برائت به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله بود.

ص: 131

و برخی قرآن پژوهان بر آنند که این گونه نام ها از طریق وحی مشخص شده است.

امّا برخی از سوره ها و مجموعه آیات پس از وفات پیامبر الله بخاطر ویژگی ها و یا این که مشتمل بر موضوعات خاصی بودند به نام هایی مشهور شدند که این گونه نام ها توقیفی نیست و از طریق وحی مشخص نشده است.

پس به صورت واضح می توان گفت که نام سوره های قرآن عمدتاً به مناسبت ویژگی هر سوره یا موضوع مهمی که در آن طرح شده است نام گذاری شده است و دلیلی بر ممنوعیت نام های جدید برای سوره های قرآن نداریم.

مثال: سوره بقره به مناسبت این که داستان « گاو بنی اسراییل » در این سوره بیان می شود نام آن را بقره ( گاو ) گذاشته اند. در حالی که این سوره دارای نام های دیگری مثل: فسطاط القرآن ( خیمه قرآن ) الفردوس ( بهشت ) سنام القرآن ( کوهان قرآن ) نیز هست.

سوره حمد به مناسبت این که در ابتدای قرآن واقع شده به نام فاتحة الکتاب ( ابتدای کتاب ) نامیده شده امّا نام های دیگری مثل: حمد - ام الکتاب ( مادر کتاب ) فاتحة القرآن - ام القرآن - السبع المثاني - الوافية - الكافيه و... نیز دارد.

سوره نساء را از آن جهت نساء نامیدند که احکام مربوط به زنان د در آن به صورت مفصل بیان شده است.

ص: 134

ه: با وجود سوره ها خواننده قرآن کمتر احساس خستگی می کند.

نکته جالب در مورد نام های سوره های قرآن: در بین نام سوره های قرآن این عناصر به چشم می خورد:

الف: نام هایی از طبیعت مثل التین ( انجير ) الشمس ( خورشید )

ب: نام هایی از زمان ها مثل الليل، الضحى ( روز )، و العصر، الجمعه.

ج: نام هایی از حیوانات مثل بقره ( گاو ) نحل ( زنبور ) نمل ( مورچه ).

د: نام انسان ها و پیامبران مثل: الناس ( مردم ) محمد صلی الله علیه و آله، ابراهیم.

ه: نام هایی از قیامت مثل القارعة ( كوبنده ) واقعه، دخان، حاقه

و: نام سرزمین ها مثل الروم، البلد ( مكه ) و...

ز: برخی اسما و صفات خداست مثل: فاطر، نور، رحمن، ملک

ح: نام ها و صفات قرآن مثل: فرقان، فصّلت.

ط: اصول دین و فروع آن مثل: توحید ( اخلاص ) - حج، سجده...

ی: مسایل اخلاقی مثل: توبه، شوری

ک: حروف مقطعه نام سوره است مثل: ص، ن، ق و ...

دهند و چند روز بعد از آن وفات یافت.

اوّلین سوره ای که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد: سوره علق است.

آخرین سوره کامل که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد: سوره نصر است.

تاریخ آغاز نزول قرآن بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: شب قدر که احتمالاً همان شب 23 رمضان است.

البتّه برخی مفسران دو نزول دفعی و تدریجی برای قرآن کریم ذکر کرده اند.

تعداد حروف قرآن کریم: 321250 حرف.

تعداد کلمات قرآن کریم: 77437 کلمه.

تعداد آیات قرآن کریم: 6236 آیه.

تعداد سوره های قرآن کریم: 114 سوره.

تعداد حزب های قرآن کریم: 120 ( هر 4 حزب یک جزء است )

تعداد جزءهای قرآن کریم: 30 جزء.

کلمه نیمه قرآن: وَ لیَتَلَطَّف ( کهف، آیه ی 19 )

نوشت افزارهایی که قرآن با آن نوشته می شد: عسب ( چوب نخل ) لخاف ( سنگ های سفید ) اکتاف ( استخوان شانه شتر ) رقاع ( برگ کاغذ یا درخت یا گیاه یا پوست حیوانات ) حریر و پارچه و کاغذ ( قرطاس ).

جهت مطالعه بیشتر در این زمینه می توانید از منابع زیر استفاده کنید:

1- پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، سید محمد باقر حجتی، دفتر نشر

ص: 137

فرهنگ اسلامی، 1375 ش.

2- التمهيد في علوم القرآن، استاد محمد هادی معرفت ( هفت جلد ) به زبان عربی که در حال ترجمه است و برخی جلدهای آن ترجمه شده است.

3- تاریخ و علوم قرآن، ابوالفضل میر محمدی زرندی، به زبان عربی که توسط نویسنده به فارسی ترجمه شده است.

4- البيان في تفسير القرآن، آیةالله خویی رحمه الله به زبان عربی که ترجمه نیز شده است.

5- علوم القرآن، سید محمد باقر حکیم، به زبان عربی.

ص: 138

سوره ی اعراف

آیه ی 52: ﴿ وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ... ﴾

آیه ی 143: ﴿ وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ... ﴾

آیه ی 169: ﴿ فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا...

آیه ی 170: ﴿ وَ الَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتابِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ إِنَّا لا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ ﴾

آیه ی 204: ﴿ وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ ﴾

آیه ی 206: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ... ﴾

سوره ی انفال

آيه ى 2: ﴿ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ... ﴾

سوره ی توبه

آيه ى 5: ﴿ فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ... ﴾

آيه ى 11: ﴿ فَإِنْ تَابُوا وَ أَقَامُوا الصَّلاَةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ... ﴾

سوره ی یوسف

آيه ى 2: ﴿ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴾

سوره ی نحل

آیه ی 43: ﴿ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ... ﴾

أيه ى 98: ﴿ فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ ﴾

سوره ی اسرا

آیه ی 82: ﴿ وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ... ﴾

أيه ى 109: ﴿ وَ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ يَبْكُونَ... ﴾

ص: 140

سوره ی کهف

آیه ی 82: ﴿ وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَ... ﴾

سوره ی مریم

آيه ى58: ﴿ أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ... ﴾

سوره ی لقمان

آیه ی 3: ﴿ هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِين

آيه ى 20: ﴿ أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ... ﴾

سوره ی ص

آيه ى 29: ﴿ كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ... ﴾

سوره ی فصلت

آیه ی 44: وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِيًّا لَقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ... ﴾

سوره ی زخرف

آيه ى 3: ﴿ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴾

آیه ی 43: ﴿ فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ ۖ إِنَّكَ عَلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴾

سوره ی محمد

آيه ی 24: ﴿ أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَ أَمۡ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقۡفَالُهَآ ﴾

سوره ی حجرات

ايه ى 11: ﴿ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسى أَنْ يَكُونُوا... ﴾

آیه ی 12: ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ.. ﴾

سوره ی واقعه

آیه 77: ﴿ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيم ﴾ٌ

آیه ی 79: ﴿ لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ ﴾

ص: 141

سوره ی حدید

آيه ى 3: ﴿ هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ ۖ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ. ﴾

آیه ی 16: ﴿ أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ... ﴾

آیه ی 25: ﴿ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ... ﴾

سوره ی جمعه

آیه ی 2: ﴿ هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَ... ﴾

سوره ی ملک

أيهى :30: ﴿ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَمَن يَأْتِيكُم بِمَاءٍ مَّعِينٍ ﴾

سوره ی مزمل

آیه ی 4: ﴿ أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا ﴾

آيه ى 20: ﴿ إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ... ﴾

سوره ی عبس

آيه ى 11: ﴿ كَلَّا إِنَّهَا تَذْكِرَةٌ ﴾

آیه ی 16: ﴿ كِرَامِۭ بَرَرَةٖ ﴾

سوره ی علق

ایه ی 1: ﴿ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ﴾

آیه ی 2: ﴿خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ ﴾

ص: 142

صدوق، 1366ش.

12- محجة البيضاء، فیض کاشانی، مکتبة الصدوق، تهران، 1339.

13- احياء علوم الدین، غزالی.

14- راهیان حفظ قرآن، البصری، ترجمه محمد مهدی رضایی، قم، دفتر نشر نوید اسلام، 1376ش.

15 - درباره حفظ قرآن، سید باقر قبانچی، ترجمه ابراهیم احمدیان، دار الاعتصام، قم، بی تا.

16- حفظ و تقویت حافظه، محمد حسین حقجو، انتشارات فاطمة زهرا سلام الله علیها، قم، 1370ش.

17- البيان في تفسير القرآن، آية الله خویی رحمه الله، قم، المطبعة العلمية، 1394 ق.

18- سفينة البحار، شيخ عباس قمی، دارالمرتضی، بیروت.

19- تفسیر نمونه، استاد مکارم شیرازی، مطبوعاتی هدف و دارالكتب الاسلاميه، چاپ سی ام، 1372.

20- المنطق، محمد رضا المظفر، انتشارات معارف اسلامی، نجف، 1388 ق.

21- درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، محمد علی رضایی اصفهانی، قم، انتشارات اسوه، 1375ش.

22- التفسير و المفسّرون، دکتر ذهبی، بی جا، دار الكتب الحديث، الطبعة الثالثه، 1396ق.

23- تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، استاد جعفر سبحانی، تنظیم سید هادی خسرو شاهی، قم، موسسه امام صادق علیه السلام، انتشارات توحید، 1371 ش.

ص: 144