سرشناسه: علی بن ابی طالب (علیه السلام)، امام اول 23 قبل از هجرت 40ق.

عنوان و نام پدیدآور: از چشمه خورشید چهل حدیث از امیر مؤمنان علی علیه السلام/ تأليف هادی نجفی؛ ترجمه و توضیح جویا جهانبخش.

مشخصات نشر: اصفهان کانون پژوهش، 1387.

مشخصات ظاهری : 104ص؛ 16×23/5س م.

شابک: 978-600-5287-01-11

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

یادداشت: کتابنامه: ص. 102 104 همچنین به صورت زیرنویس

عنوان قراردادی: الأربعون حديثاً من مولانا أمير المؤمنين - عليه صلوات المتقين. فارسی.

موضوع: علی بن ابی طالب (علیه السلام)، امام اول 23 قبل از هجرت 40ق. - احادیث

موضوع: احادیث شیعه - قرن 14

موضوع: اربعينات - قرن 14

شناسه افزوده: نجفی، هادی 1342 - ، گردآورنده.

شناسه افزوده: جهانبخش، جویا، 1356 - ، مترجم.

رده بندی کنگره: 1387 4041 الف BP39/5/85

رده بندی دیویی: 297/9515

شماره کتابشناسی ملی : 1303087

از چشمه خورشید

چهل حدیث از امیر مؤمنان على - عليه السّلام -

تأليف: هادي نجفي

ترجمه و توضیح: جویا جهانبخش

ناشر: کانون پژوهش

چاپ: اصفهان

نوبت چاپ: اوّل 1387ه- . ش. - 1429ه- . ق .

شمارگان: 1000 نسخه

شابک: 1-01-5287-600-978

کلیّه حقوق برای مؤلّف محفوظ است

قیمت: 2000 تومان

تصویر روی جلد صفحه ای از نهج البلاغه بخط ابن مؤدب پایان کتابت ذى القعده 499 ه-.ق. موجود در کتابخانه آیة الله مرعشی«رحمه الله علیه» به شماره 3827

خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان

ویراستار کتاب: خانم شهناز محققیان

ص: 2

حدیث بیست و دوم: استغفار...64

حدیث بیست و سوم: چگونگی دعا...66

حدیث بیست و چهارم: دوستان خدا...67

حدیث بیست و پنجم: سالك طريق خداوند سبحان...69

حدیث بیست و ششم: دین شناس...71

حدیث بیست و هفتم: امر به معروف و نهی از منکر...72

حدیث بیست و هشتم: حج...74

حدیث بیست و نهم: جهاد...76

حدیث سی ام: آموزش پیکار و کارزار...80

حدیث سی و یکم: قضا و قدر...82

حدیث سی و دوم: فتنه...84

حدیث سی و سوم: بیت المال...87

حدیث سی و چهارم: هنگامی که آن حضرت را سرزنش کردند که چرا بیت المال را به طور برابر تقسیم کرده است...88

حدیث سی و پنجم: در سحرگاه آن روز که ضربت خورد...90

حدیث سی و ششم: سخنی که پیش از مرگ به عنوان وصیت فرمود...92

حدیث سی و هفتم: پیش از شهادت...94

حدیث سی و هشتم: سفارش های پنجگانه...97

حدیث سی و نهم: بهشت...99

حديث :چهلم دعای آن حضرت در حق خویشتن...101

کتابنامه ترجمان...102

ص: 4

است. با اجازه مؤلّف کوتاه و دِگَرسان شده این نام را زیر عنوانی دیگر که مُختارِ مَنَست بر پیشانی دفتر نهادیم.

2. همه حواشي توضيحي أحادیث چهلگانه از ترجُمان است (و چه بسا گاه بیانگر برداشت مؤلّف- که من از آن بی اطّلاع بوده ام- نباشد).

3. نهج البلاغه زبانی بلند و سُتوار و بِشکوه و دلپسند دارد که ترجمه آن به پارسی قلم ترجُمان را به بهره وری از گنجینه گرانبار أدب نیاکانی می گرایاند؛ و از همین روی خواننده ارجمند اگر در این ترجمه به واژگان دیریاب و نامأنوس بازخورَد بر این صاحب قلم خواهد بخشود.

و سپاس و ستایش خدای راست که پروردگار جهانیان است.

بنده خدا: جویا جهانبخش

دی ماه 1385ه. ش.

ذى الحِجَّه 1427ه. ق .

ص: 6

پناهگاه فرمان او، و ظرفِ علم او و مرجَع حُكم او و گنج خانه کتاب های او، و کوه های دین اویند؛ به وسیلهٔ ایشان خمیدگی پشتِ آن را راست گردانید و لرزش پهلوهای (1) آن را زُدود» (2)، «آنان بنیاد دین و ستون یقین اند. آن که از مرز درگُذَرَد، به سوي ايشان بازگردد و آن که در پی می آید بدیشان رَسَد و پیوندد. ویژگی های حقّ ولایت از آن ایشان و وصیّت و وراثتِ [پیامبر -صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آله-] در ایشان است». (3)

***

چون شیوۀ سَلَفِ صالح از روزگاران پیش آن بوده است که به تألیف کتاب های چهل حدیث پردازند و آن ها را میان مردمانِ انتشار دهند بر آن شدم چهل حدیثی از أحادیثِ صحیح (4) که گمانی در آن ها نیست فراهم آورم؛ باشد که حدیثِ نَبَوي شریف این رَجامَند را که در آن طریق که او آموزانیده است گام می زَنَد، در برگیرد؛ و آن حدیث شریف اینست:

﴿مَنْ حَفِظَ مِنْ أُمَّتِي أَرْبَعِينَ حَدِيثًا مِمَّا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ فِي أَمْرِ دِينِهِمْ، بَعَثَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَقِيهًا عَالِمًا﴾ (5)

(/هر کس از امّتِ من چهل حدیث از آن چه که در کار دینشان حاجَتمند آنند، حفْظ كُند، خداوند در روز رستاخیز او را دین شناس و دانشمند برانگیزد).

از سَرِ ولایتِ تامّ و مَحَبَّتِ وافر و إخلاص محضی که در حقّ سَرور و

ص: 8

پیشوایم دَرِ شهرِ عِلم أمير مؤمنان -که درودِ درودگویان بر او باد! -داشتم از خداوند طلب خیر کردم و آهنگ آن نمودم تا چهل حدیث از أحادیث شریف آن حضرت را از کتاب ارجمند نهج البلاغه (1) گرد آورم. به ياري خداي متعال بدين کار آغازیدم؛ چه بسا که وجود عزیز آن حضرت -که بر او درود باد!- نیز در این کارِ خُرد مرا یاور گردد.

این چهل حدیث را به او پیشکش می کنم و به زبان حال و مقال او را مخاطب ساخته می گویم:

﴿يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنَا بِيضَاعَةٍ مُرْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقَ عَلَيْنَا إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ﴾ (2)

(/ای عزیز! ما و کَسان ما را سختی رسیده است؛ و سرمایه ای اندك آورده ایم؛ پیمانه مان را تمام و کمال بپیما و به ما دِهِش کُن؛ همانا خداوند دِهِش کُنندگان را پاداش می دهد).

و نیز در مخاطبت با خوانندگان گرامی می گویم:

﴿امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى ﴾ (3)

(/ درنگ کنید. آتشی دیدم باشد که از آن اخگری برایتان آرَم یا در پرتو آن آتش راه را یابم).

در پایان ،پیشگفتار خدای را می خوانم که مرا و زاد و رودم را از پیروانِ سَروَرَم، أميرِمؤمنان -عَلَيْهِ السَّلام -قرار دهد و ما را، در دنیا، زیارت او، و در

ص: 9

آخرت شَفاعَتِ او روزی ،کُند و با او- که درود و سلام بر او باد!- محشور فرماید! به حقّ او و به حق فرزندان پاكِ رَهْیافته مَعْصومش- که بر ایشان درود باد!

﴿خِتَامُهُ مِسْكُ وَ فى ذلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُون ﴾ (1)

(/ مُهر آن از مشک است؛ و در این راه باید پیشی جویندگان بر یکدگر پیشی جویند.).

و سلام، بهترین فرجام است!

هادى نجفى

رمضان فرخنده 1406 [ه-. ق.]

ص: 10

(یعنی:

آغاز دین شناخت اوست و درست شناختن ،او، باورداشتن اوست، و درست باورداشتن ،او یگانه شمردن اوست و درست یگانه شمردن او، إخلاص ورزیدن نسبت به اوست و درست إخلاص ورزيدن نسبت به او صفت ها را از او برکنار دانستن ،است زیرا که هر صفتی گواهی دهد که جز موصوف است، و هر موصوفی گواهی دهد که جز صفت .است پس هر که خدای پاک را به صفتی متّصف ،شمارد او را قرین داشته و هرکس او را قرین دارد، دوگانه اش پنداشته و هر که دوگانه اش پندارد جُزء جَزءاش ،انگاشته و هر که جُزء جزءاش انگارد، او را نشناخته و هرکه او را نشناسد به سوي او إشارت آرد، و هر که به سوي او إشارت آرد، محدودش انگارد و هرکه محدودش انگارد او را به شمار درآرد. و هرکه گوید: در چیست؟ او را در چیزی گنجانیده و هر که :گوید بر چیست؟ پنداری جائی را از وی تهی دیده باشنده ای است بی آن که پدید آمده باشد، و هستی دارنده ای است آن که نیستی از سر گذرانده .باشد با همه چیز ،است نه به همتائی و جز همه چیز است، نه به جدائی. کننده کارهاست بی جنبش ها و ابزار دیده ور است از آن هنگام که آفریده ایش نبوده تا بدان بنگرد و یکتاست از آن گاه که دلآرامیش نبوده تا بدو

بیارمد و از نبودنش رنج تنهائی یابد.).

ص: 12

مَا أَصْغَرَهَا فِي نِعَمِ الْآخِرَةِ!﴾ (1)

(یعنی:

همه چیز در برابر او فروتن و ناچیز است و همه چیز به واسطۀ او بر پای و چیز توانگری هر نیازمند است و ارجمندی هر خوار و نیروی هر ناتوان و پناهگاه هر دلسوخته هر که سخن گوید گفتارش ،بشنود و هر که خاموش نشیند رازش را .بداند هر که بزید روزی اش بر ،اوست و هر که بمیرد بازگشتش به سوی اوست.

دیده ها تو را ندیده تا از تو آگهی دِهد؛ بلکه تو پیش از هر وصف کُننده ای از آفریدگانت بوده ای آفریدگان را از سر رنج تنهائی ،نیافریدی، و از برای سود بردن به کار .نگماشتی آن که جوئی از تو پیش نیفتد و آن که بگیری از گفت نرود و آن که فرمانت نَبَرَد از چیرگی ات ،نکاهد و آن که فرمانت برد بر فرمانروائی تو نفزاید. آن که بر قضاي تو خشم گیرد فرمان تو را برنگرداند و آن که از فرمان تو رُخ برتابد از تو بی نیاز نگردد. هر راز نزد تو آشکار است و هر نهان پیش تو پدیدار تو همیشه ای، که کرانه ات نیست؛ و تو فرجامی که از تو گریزی نیست؛ و تو وعده گاهی که رهائی از تو جز به تو نیست. زمام هر جنبده در کفِ ،توست و بازگشت هر آفریده به سوی توست. پاکا تو! چه سترگ پایه ای! پاکا تو! چه بزرگ است آن چه از آفرینش تو می بینیم! و چه خُرد است هر بزرگی پهلوی قدرتِ تو! و چه بیم انگیزست آن چه از ملکوت تو می بینیم و چه خوار است این همه در برابر آن چه از چیرگی تو بر ما نهانست! و چه فراگیرست نواخت های تو در دنیا و چه خُرد است این ها در برابر نواخت های سرای بازپسین!)

ص: 14

لإِنْجَازِ عِدَتِهِ وَ إِثْمَامِ نُبُوَّتِهِ، مَأْخُوذَا عَلَى النَّبِيِّينَ مِيثَاقُهُ، مَشْهُورَةٌ سِمَاتُهُ، كَرِيمًا مِيلَادُهُ. وَ أَهْلُ الْأَرْضِ يَوْمَئِذٍ مِلَلٌ مُتَفَرِّقَةٌ، وَ أَهْوَاءٌ مُنتَشِرَةٌ، وَ طَرَائِقٌ مُتَشَتَّتَةٌ، بَيْنَ مُشَبِّهِ لِلَّهِ بِخَلْقِهِ، أَوْ مُلْحِدٍ فِي أَسْمِهِ، أَوْ مُشِيرٍ إِلَىٰ غَيْرِهِ، فَهَدَاهُمْ بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ، وَ أَنْقَذَهُمْ بِمَكَانِهِ مِنَ الْجَهَالَةِ. ثُمَّ اخْتَارَ سُبْحَانَهُ لِمُحَمَّدٍ - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ - لِقَاءَهُ، وَ رَضِيَ لَهُ مَا عِنْدَهُ، وَ أَكْرَمَهُ عَنْ دَارِ الدُّنْيَا، وَ رَغِبَ بِهِ عَنْ مَقَامِ الْبَلْوَىٰ، فَقَبَضَهُ إِلَيْهِ كَرِيمًا - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ - وَ خَلَّفَ فِيكُمْ مَا خَلَّقَتِ الْأَنبِيَاء فِي أُمَمِهَا، إِذْ لَمْ يَتْرُكُوهُمْ هَمَلاً بِغَيْرِ طَرِيقٍ وَاضِحِ، وَ لَا عَلَم قَائِم﴾ (1)

(یعنی:

و خداي سُبحان از فرزندانِ او [ = آدم عَلَيْهِ السَّلام-] پیامبرانی برگزید و از آنان بر وحی پیمان گرفت و بر تبلیغ رسالت أمانت ستاند (2)؛ آن هنگام که بیشترینه آفریدگانش پیمان خدای را با خودشان دگر ساخته حقّ او را ناشناخته و با او هنبازها برگرفته بودند و شیطان ها ایشان را از شناخت او به بیراهه گردانیده و از پرستش او باز بُریده بودند. پس [خداوند] فرستادگان خویش را در میانشان بر انگیخت و پیامبرانش را یکی از پس دیگری به سویشان روان داشت تا گُزارد پیمان فطرتِ الهی را از مردمان در خواهند و نواختِ فراموش گشته خدای را

ص: 16

فرایادشان آرپَند و به رسانیدن پیام بر ایشان حُجَّت گیرند و نهان کرده های خردهاشان را برانگیزند و نشانه هاي توانائی [اش] را بدیشان نمایند: از آسمانه ای که بر فراز ایشان برگرفته شده و گاهواره ای که زیر پایشان نهاده شده و زیست مایه هائی که زنده داردشان و أَجل هائی که بر اندازدشان، و رنج هائی که پیر و فرسوده شان ،گرداند و رخدادهائی که بر ایشان پیاپی آید.

هیچ گاه نبود که خداي سبُحان آفریدگانش را بی پیامبری که گسیل داشته باشد، یا کتابی که فرو فرستاده باشد یا حُجَّتی ،پیوسته یا راهی روشن و گشوده، وانهاده باشد پیوسته پیَمبَرانی بودند که نه اندك بودن شمارشان و نه بسياري کسانی که به دروغ می داشتندشان به ستوهشان نمی آورد. چه آن پیشین که پسینی اش را از برای او نام بُرده بودند و چه آن پسین که پیشینی اش را بدو شناسانیده بودند برین سان مردمان سپری شدند و روزگاران گذشتند پدران بگذشته شدند و پسران بر جای آنان نشستند تا آن که خداي سُبحان محمّد پیامبر خدا را برانگیخت- که درود و سلام خدا بر او و خاندانش باد!-؛ [برانگیخت] تا وعده خویش به جای آرد و پیمبر انگیزی را به فرجام رساند؛ و این در حالی بود که پیمان آن حضرت را از پیامبران ستانده و ویژگی های او را بلندآوازه ساخته و ولادتش را گرامی گردانیده بود آن روز زمینیان کیش های گونه گون داشتند و خواست های پراکنده و راه های شوریده گروهی خدای را به آفریدگانش مانند می ساختند؛ گروهی در نامیدن او کَژ رَوی می کردند؛ گروهی روی سویِ جُز او می داشتند. پس خداوند به آن ،حضرت آنان را از گمراهی به راه آورد و به واسطهٔ او، از نادانی برهانید.

آن گاه خداي سُبحان از برای محمّد- که درود و سلام خدای بر او باد!- دیدار خویش را برگزید و آن چه نزد خود داشت از براي او پسندید. او را ارجمندتر از

ص: 17

آن داشت که در دنیا بماند و گرامی تر از آن شمرد که در این محنت گاه بپاید. پس عزیزانه جانش- که درود خداوند بر او و خاندانش باد!- ستاند و آن حضرت نیز همان که پیامبران در میان أمّت هاشان برجای می نهند در میان شما بر جای نهاد چه آنان أمّت هاشان را دَروا بیراهی ،آشکار و بینشانی استوار، وا ننهادند.).

ص: 18

آن حضرت با کسانی که فرمانش بردند با نافرمانان کارزار در پیوست. به سوي رستگاریشان می راند و در رسیدن ،بدیشان بر رستخیز پیشی می جُست مبادا که آن زودتر بدیشان در رَسَد ناتوان حسرت بَرَد، و شکسته در ایستد، پس بر سر هر يك می ایستاد تا به سرمنزلش ،رساند مگر هالکی که در او خیری نبود. تا بدان جا که سَر مَنزلِ نَجات را بدیشان نمایانید و آنان را در جایگاهشان نشانید و کارشان روان شد و آسیاشان گردان (1) به خدا سوگند من در دنبالهٔ آن سپاه (2) بودم تا یکسره پشت کرد و در فرمانبری گرد هم آمد نه ناتوان شده ام نه بيمناك، نه خائن نه سُست. به خدا سوگند، باطل را برشکافم تا حق را از تهیگاهش بدر آرم!).

ص: 20

فَأَعْرَضَ عَنِ الدُّنْیَا بِقَلْبِهِ وَ أَمَاتَ ذِکْرَهَا مِنْ نَفْسِهِ وَ أَحَبَّ أَنْ تَغِیبَ زِینَتُهَا عَنْ عَیْنِهِ لِکَیْلاَ یَتَّخِذَ مِنْهَا رِیَاشاً وَ لاَ یَعْتَقِدَهَا قَرَاراً وَ لاَ یَرْجُوَ فِیهَا مُقَاماً فَأَخْرَجَهَا مِنَ النَّفْسِ وَ أَشْخَصَهَا عَنِ الْقَلْبِ وَ غَیَّبَهَا عَنِ الْبَصَرِ.

وَ کَذَلِکَ مَنْ أَبْغَضَ شَیْئاً أَبْغَضَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَیْهِ وَ أَنْ یُذْکَرَ عِنْدَهُ

وَ لَقَدْ کَانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ -صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ- مَا یَدُلُّکَ عَلَی مَسَاوِئِ الدُّنْیَا وَ عُیُوبِهَا إِذْ جَاعَ فِیهَا مَعَ خَاصَّتِهِ وَ زُوِیَتْ عَنْهُ زَخَارِفُهَا مَعَ عَظِیمِ زُلْفَتِهِ

فَلْیَنْظُرْ نَاظِرٌ بِعَقْلِهِ: أَکْرَمَ اللَّهُ مُحَمَّداً بِذَلِکَ أَمْ أَهَانَهُ؟! فَإِنْ قَالَ: أَهَانَهُ فَقَدْ کَذَبَ -وَ اللَّهِ الْعَظِیمِ!- بِالْإِفْکِ الْعَظِیمِ وَ إِنْ قَالَ أَکْرَمَهُ فَلْیَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهَانَ غَیْرَهُ حَیْثُ بَسَطَ الدُّنْیَا لَهُ وَ زَوَاهَا عَنْ أَقْرَبِ النَّاسِ مِنْهُ فَتَأَسَّی مُتَأَسٍّ بِنَبِیِّهِ وَ اقْتَصَّ أَثَرَهُ وَ وَلَجَ مَوْلِجَهُ وَ إِلاَّ فَلاَ یَأْمَنِ الْهَلَکَةَ فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ مُحَمَّداً -صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ- عَلَماً لِلسَّاعَةِ وَ مُبَشِّراً بِالْجَنَّةِ وَ مُنْذِراً بِالْعُقُوبَةِ خَرَجَ مِنَ الدُّنْیَا خَمِیصاً وَ وَرَدَ الآْخِرَةَ سَلِیماً لَمْ یَضَعْ حَجَراً عَلَی حَجَرٍ حَتَّی مَضَی لِسَبِیلِهِ وَ أَجَابَ دَاعِیَ رَبِّهِ

فَمَا أَعْظَمَ مِنَّةَ اللَّهِ عِنْدَنَا حِینَ أَنْعَمَ عَلَیْنَا بِهِ سَلَفاً نَتَّبِعُهُ وَ قَائِداً نَطَأُ عَقِبَهُ وَ اللَّهِ لَقَدْ رَقَّعْتُ مِدْرَعَتِی هَذِهِ حَتَّی اسْتَحْیَیْتُ مِنْ رَاقِعِهَا وَ لَقَدْ قَالَ لِی قَائِلٌ أَلاَ تَنْبِذُهَا عَنْکَ؟ فَقُلْتُ: اُغْرُبْ عَنِّی فَعِنْدَ الصَّبَاحِ یُحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرَی!﴾ (1)

ص: 22

(یعنی:

پس به پیامبر پاکیزه پاکت- که درودِ خدا بر او و خاندانش باد! اقتدا کُن که در وجود او از برای هر که اقتدا خواهد أسوه ای است و از براي هر که انتساب جوید، نسبتی و محبوب ترین بندگان نزدِ خدای آن است که به پیامبرش اقتدا کند و راه او بسپرد نه به خوردن دهان از دنیا ،انباشت و نه به نگریستن، نگاهی بدان انداخت در میانِ أهل دنیا تهی گاه از همه تهی تر داشت و شکم از همه خالی تر. دنیا برو عرضه شد ليك از پذیرفتنش سَر .باز زد دانست خداي سُبحان چیزی را دشمن ،داشته پس دشمنش داشت و دانست که چیزی را خوار شمرده پس خوارش شمرد و دانست که چیزی را ناچیز دانسته پس ناچیزش دانست. و اگر در ما جز این بود که آن چه را خدا و فرستاده اش دشمن داشته اند دوست می داریم و آن چه را خدا و فرستاده اش ناچیز دانسته اند بزرگ می شماریم از برای ستیهیدن با خدای و سرپیچیدن از فرمان خدای بس بود.

آن حضرت- که درود و سلام خداوند بر او و خاندانش باد!- بر زمین غذا می خورد و بنده وار می نشست و پارگی پای افزار خویش را به دست خود می دوخت و به دست خویش بر جامه اش وصله می زد و بر دزارگوش بی پالان بر می نشست و دیگری را بر تَركِ خود بر می نشانید (1) پرده ای که بر در سرای او بود نگاره هائی داشت؛ پس یکی از همسران خود را می فرمود: «فلانی! این [ پرده] را از من نهان دار که من چون بدان نگرم دنیا و زیورهایش را یاد آورم.». او به دل خود از دنیا رُخ گردانید و یادِ آن را در جان خود می رانید و دوست داشت زیور دنیا از

ص: 23

دیده اش نهان ماند تا از آن جامهٔ فاخر نسازد و پاییدنش را باور ندارد و در آن ماندن را امید نبندد. پس آن را از جان برون کرد و از دل براند و از دیده نهان داشت. چُنین است. هر که چیزی را دشمن ،دارد این را که بدان بنگرد و از آن نزد او سخن رود، دشمن می دارد.

در رسول خدا که- درود خدا بر او و خاندانش !باد نشانه هائی از زشتی ها و عیب های دنیا ،هست چه او با ویژگان خویش در دنیا گرسنه به سر بُرد و با همه نزدیکی اش [به خدا] زیورهای دنیا از او دور و برکنار ماند.

نگرنده را گوی تا با خِرَدِ خود اندر نگَرَد: خداوند بدین حال محمّد را گرامی داشت یا خوار کرد؟ اگر گوید: او را خوار کرد به خدای بزرگ سوگند که دروغی بس گران ساز کرده و اگر گوید او را گرامی داشت پس گو بداند که خدای دیگرگس را خوار گردانیده چون که دنیا را از برای وی گسترده و از نزدیک ترین مردمان به خویش دَر نَوَردیده.

پس هر که خواهد به پیامبرش اقتدا نماید و راه او بپیماید و پا بر جاي پاي او تهد؛ وَرْنَه از هلاکت در أمان نباشد. که -همانا- خدای محمّد را- که درود خدا بر او و خاندانش !باد- نشانه ای از برای رستاخیز و مژده بخشی به بهشت و بیم رسانی از پاداَفراه (1) نهاده است تهی شکم از دنیا برون شد و تندرست به سرای بازپسین درآمد. سنگی بر سنگی ،ننهاد تا به راه خویش رفت و فراخواننده (2) پروردگارش را إجابت کرد.

بزرگا مِنَّتا که خدای بر ما نهاده است که ما را بدین پیشرو نواخته تا پیروی اش

ص: 24

کنیم و بدین راهبر که پای بر جای پایش .نهیم به خدا سوگند که این پشمینه جامه خویش را چندان وصله زدم که از وصله زن شرم کردم خود کسی مرا گفت: بدورش نیفکَنی؟ گفتم از من دور شو کاروانیان بامدادان بر شب روی ثنا خوانند! (1)).

ص: 25

اِسْتَنْصِحُوهُ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ اِتَّهِمُوا عَلَیْهِ آرَاءَکُمْ وَ اِسْتَغِشُّوا فِیهِ أَهْوَاءَکُمْ﴾ (1)

(یعنی:

و بدانید که این قرآن خیر خواهی است که خیانت نکُنَد و رهنمائی است که گمراه نگرداند و سخنگوئی است که دروغ نگوید. و هیچ کس با این قرآن ننشست مگر آن که با فزایشی یا کاهشی از بر آن برخاست. فزایش هدایت، یا کاهش کوردلی. و بدانید که هیچ کس را از پس ،قرآن ،ناداری ،نباشد و هیچ کس را پیش از قرآن توانگری نباشد پس درمان دردهاتان از و خواهید و در سختی کارتان از و خواستاری یاری نمائید که در آن بهبودی بدترین درد هست که آن کفر است و نفاق و بی راهی و ضَلال. پس به واسطه قرآن از خدای در خواهید و به دوستداري قرآن روی بدو آرید بدان از آفریدگانش چیزی مخواهید که بندگان به هیچ چیز چون قرآن روی به خدای متعال نیاورده اند و بدانید که او میانجیی است که میانجیگری اش پذیرفته است و گوینده ای است که سخنش راست شمرده شده و هرکه قرآن در روز رستاخیز از برایش میانجیگری کُند میانجیگری اش پذیرفته باشد، و هرکه قرآن در روز رستاخیز بَدِ او گوید سخنش را به زیان او راست .شمارند. همانا روز رستاخیز منادیی ندا در دهد هان هر کشتکاری در کشتکاری و فرجام کردارش گرفتار است، جز کشتکاران .قرآن پس از کشتکارانِ قرآن و پیروان آن باشید و بر پروردگارتان رهنمایش گیرید و از بهر خودتان خیر خواهی اش جوئید و رایهاتان را بر او متّهم دارید و خواهش های نفسانیتان را در برابر قرآن خیانتکار شمارید.).

ص: 27

تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ ﴾ [س 35 ی 8]! (1)

(یعنی:

ای مَردِ أَسَدى! بیقراری و ناسنجیده گفتار؛ ليك زان پس تو را حقِّ خويشي سَبَبى (2) و حقّ پرسشگری است آگاهی خواستی پس بدان که خودکامانه این پایگاه را از ما که به تبار برتریم و به رسولِ خدا -صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِه - پیوسته تر، غصب کردن ویژه خواهی ای بود که جان های گروهی بدان آزمند شد و جان های گروهی دیگر گُشاده دستانه از آن درگذشت؛ داور خداست، و رستاخیز، بازگشت به سوي اوست.

و دَعْ عَنْكَ ... (3)

(یعنی: داستان تاراجی را که برگردَش بانگ ها بر خاست فروگذار؛ داستان ما را که داستان شتران بارکش [به تاراج رفته] است، در میان آر).

داستان شگرف پسر بوسُفیان را در میان .آر روزگار پس از آن که مرا گریانید به خنده انداخت و به خدا سوگند شگفت ،نیست که داستان از شگرفی اش شگفتی را می زداید (4) و کَژی می فزاید! جماعت خواشتند تا فروغ خدای را در چراغ

ص: 30

فروكُشند و بَر جوشیدَنگاهش را از سرچشمه فرو بندند و آبشخوری را میان من و خودشان به بیماری و درد آمیختند پس اگر رنج های این آزمون از ما و آنان برداشته شود، آنان را به حقّ ناب وادارم و اگر کار دیگرگونه سرآید، «پس جانتْ بر سر افسوس هائی بر آنان از کف نَرَوَد؛ همانا خدا بدانچه می کنند داناست.».).

ص: 31

وَ لَقَلَّمَا أَدْبَرَ شَیْءٌ فَأَقْبَلَ!﴾

قالَ السَّیِّدُ الشَّریفُ:

وَ أَقُولُ: إِنَّ فِي هَذَا الْكَلامِ الْأَدْنَى مِن مَوَاقِع الْإِحْسَانِ مَا لَا تَبْلُغُهُ مَوَاقِعُ الْإِسْتِحْسَانِ، وَ إِنَّ حَظِّ الْعَجَبِ مِنْهُ أَكْثَرُ مِنْ حَظِّ الْعُجْب به. وَ فِيهِ - مَعَ الْحَالِ الَّتِي وَصَفْنا - زَوَائِدُ مِنَ الْفَصَاحَةِ لَا يَقُومُ بِهَا لِسَانُ، وَ لَا يَطَّلِعُ فَجَّهَا إِنْسَانٌ وَ لَا يَعْرِفُ مَا أَقُولُ إِلّا مَنْ ضَرَبَ فِي هَذِهِ الصَّنَاعَةِ بِحَقِّ، وَ جَرَى فِيهَا عَلَى عِرْقٍ. ﴿ وَ مَا يَعْقِلُهَا إِنَّا الْعَالِمُونَ﴾ (1)

(یعنی:

پیمان من گرو اینست که می گویم و من این را پایندانم. هرکه عبرت ها از پادافراه های پیشارویش پرده برگیرد پارسائی از در افتادنش به شبهت ها بازدارد. هان! گرفتاری و آزمونتان بازگشته است به سان آن روز که خداوند پیامبرش را -صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّم - برانگیخت. سوگند بدان که او را بحق برانگیخت سخت در آمیخته و پالوده و برهم زده خواهید شد چونان برهم خوردن آن چه در دیگ است تا فرودینتان بر فرازتان شود و آن که بر فرازتان است فُرودین گردد و پیشروانی که واپس مانده اند پیش افتند و پیشتازانی که پیش رفته اند واپس مانند. به خدا سوگند، نه کلمه ای از حق را فرو پوشیدم و نه دروغی ،گفتم و مرا از این جایگاه و این روز آگهی داده اند !هان خطاها اسبانی توسن اند که خطاکاران را بر پشت دارند و لگام هاشان وانهاده است پس به آتششان اندر آرند هان! پارسائی مرکب هائی دستکش را ماند که پارسایان را بر پشت دارند و افسارهاشان به دست ایشان است پس به بهشتشان درآورند حق هست و باطل و هر کدام را یاران و خواهانان. اگر باطل چیره شود دیریست که چُنین بوده است و اگر حق اندك باشد، پس «ای بسا» و «شاید» در کار است (2) و کم افتد که آن چه رفته باز آید!

ص: 33

سَيِّدِ شریف [رضی، گردآورنده نهج البلاغه] گفته است:

می گویم:

در این سخن چندان زیبائی هست که بازنمودن کم ترین آن نتوان، و شگفتی از آن برخوردارترست تا خودپسندی ،بدان و با این همه که گفتیم فزونی ها از شیوائی دارد که هیچ زبان نتواند آن را گزارد و هیچ آدمی به ژرفای آن آگهی نیابد؛ و آن چه را می گویم جز آن کس که براستی در این فن کوشیده و از آن بهره ای وافر یافته است نداند؛ «و جُز دانشوران آن را در نیابند».).

ص: 34

للِعَظِیمِ بَاطِلٍ فُعِلَ! فَهُنَالِکَ تَذِلُّ الْأَبْرَارُ وَ تَعِزُّ الْأَشْرَارُ- وَ تَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللَّهِ -سَبحانَهُ- عِنْدَ الْعِبَادِ. فَعَلَیْکُمْ بِالتَّنَاصُحِ فِی ذَلِکَ وَ حُسْنِ التَّعَاوُنِ عَلَیْهِ- فَلَیْسَ أَحَدٌ- وَ إِنِ اشْتَدَّ عَلَی رِضَا اللَّهِ حِرْصُهُ وَ طَالَ فِی الْعَمَلِ اجْتِهَادُهُ- بِبَالِغٍ حَقِیقَهَ مَا اللَّهُ -سُبْحَانَهُ- أَهْلُهُ مِنَ الطَّاعَهِ لَهُ. وَ لَکِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَی عِبَادِهِ النَّصِیحَهُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ وَ التَّعَاوُنُ عَلَی إِقَامَهِ الْحَقِّ بَیْنَهُمْ. وَ لَیْسَ امْرُؤٌ - وَ إِنْ عَظُمَتْ فِی الْحَقِّ مَنْزِلَتُهُ وَ تَقَدَّمَتْ فِی الدِّینِ فَضِیلَتُهُ- بِفَوْقِ أَنْ یُعَانَ عَلَی مَا حَمَّلَهُ اللَّهُ مِنْ حَقِّهِ. وَ لاَ امْرُؤٌ- وَ إِنْ صَغَّرَتْهُ النُّفُوسُ، وَ اقْتَحَمَتْهُ الْعُیُونُ- بِدُونِ أَنْ یُعِینَ عَلَی ذَلِکَ أَوْ یُعَانَ عَلَیْهِ﴾. (1)

(یعنی:

پس خداوندِ سُبحان پاره ای از حقوق خود را از برای برخی مردمان بر برخی دیگر واجب ،گردانید و آن حقوق را برابر یکدیگر و چنان نهاد که برخی برخی دیگر را واجب سازند و برخی جز به برخی دیگر وجوب نیابند و بزرگ ترین چیزی از این حقوق که خداوندِ سُبحان واجب ،گردانید حقّ والی بر رعیّت و حقّ رعیّت بر والی است فریضه ای است که خداوندِ سُبحان از برای هر یک بر دیگری واجب گردانیده و آن را مایۀ سامانِ اُلفَتِ ایشان و عِزّتِ دینشان قرار داده است. پس رعیّت جز به صالح بودن والیان صلاح نپذیرند و والیان جز به درستکاري رعيّت صالح نشوند. پس چون رعیّت حقّ والی را بدو گزارَد و والی حقّ رعیت را بِدیشان أدا نماید، حق میان آنان ارجمند گردد و راه های دیانت برقرار شود و نشانه های عدالت اعتدال پذیرد و سُنّت ها چُنان که باید روان ،گردد، بدین گونه زمانه صلاح پذیرَد و در پایداریِ دولت طَمَع بسته شود و مطامع دشمنان به نومیدی بدل گردد. و اگر رعیّت بر والي

ص: 36

خود چیره شوند یا والی بر رعیّتِ خویش ستم ،راند ناهمسوئی پدید آید، و نشانه های جور هویدا گردد و دست اندازی تباهی آفرین (1) به دین بسیار شود، و راه های روشن و گُشاده سنّتها را بازنهند، پس بر هوای نَفْس کار کنند و أاحکام را فرو گُذارند و بیماری های جان ها بسیار گردد. نه بر حقّ سترگی که فروگذاشته شود بیم رود، و نه بر باطل بزرگی که چهره بندد آن گاه باشد که نیکان خوار شوند و بدان ،اَرجدار و تاوان های خداوندِ سُبحان بر بندگان گران باشد. پس در آن نیکخواه یکدیگر باشید و بر آن به نیکوئی همکاری نمائید هیچ کس -هر چند سخت بر -خشنودي خداوند حریص و در کار بندگی بسیار کوش باشد- به حقیقتِ طاعتی که خداي سُبحان سَزای آن باشد در نتواند رسید. ليك از حقوق واجب إلهي بر بندگانش آن است که چندان که توانند نیکخواه باشند و در برپاداشتن حق میانِ خویش، همکاری کنند. هیچ کس- هر اندازه هم که منزلتش در حق، بزرگ، و فضیلتش در دین پیشتر باشد- برتر از آن نیست که او را در حقّی که خداوند بر دوش او نهاده یاری رسانند و هیچ کس- هر اندازه هم کسانش خوار دارند و دیدگانش بی مقدار یابند- فروتر از آن نیست که در این کاری یاری رساند یا یاری اش رسانند.).

ص: 37

لاَ تُفْصَمُ کُبُولُهَا لاَ مُدَّهَ لِلدَّارِ فَتَفْنَی وَ لاَ أَجَلَ لِلْقَوْمِ فَیُقْضَی﴾. (1)

(یعنی:

تا آن گاه که آن چه تقدیر شده است ،سرآید و کار را اندازه رسد و فرجام آفریدگان به آغازشان در رسانیده ،شود و اراده خدای مبنی بر تجدید آفرینشش ،بیاید آسمان را به حرکت آرد و بر شکافَد و زمین را بجُنبانَد و بلرزاند، و کوه هایش را بَرکَنَد و ،بزداید و از هیبتِ جلالت و سَطوَتِ بیم انگیزش برخی در برخی دیگر فرو کوفته شوند و هر که را در آن است برون آرد و از پس فرسائیدن، نو گرداَندشان، و از پس پراکندگی گرد آردشان آن گاه جداشان کُند تا آن چه از کردارهای نهان و کرده های پنهان می خواهد از ایشان بپرسد بپرسد و آنان را دو گروه کُند گروهی را نوازد و از گروهی انتقام .بازکشد فرمانبران را به همسایگی خود پاداش دهد و در سراي خويش جاودانه سازد جائی که فرود آیندگان از آن نکوچند، و حال و روزشان دگرگون نشود و هراس ها فرا نگیرندشان و بیماری ها در نیابندشان و در خطر نیفتند و سفرها از آن جایگه روانه شان نسازند و أما نافرمانان را به بدترین سرای فرود آرند و دست هاشان را به گردن ها در غُل آورند و پیشانی هاشان را به پای ها فرو بندند و جامه های قطران و پاره های آتش بر آنان پوشانند در عذابی که سوز آن در اشتداد است و پشت دری که بر اهل آن سرای فروبسته شده در آتشی بیقرار و غران و زبانه کش و دمان (2) با آوائی هراس انگیز که باشنده اش کوچ نتواند و بندی اش به فِديه نتواند رشت و قیدهایش گسست .نیابد نه این سرای را مدتی است که به پایان رسد و نه این مردمان را سرآمدی تا به فرجام آید.).

ص: 39

آنان که بر آن چیرگی خواهند استوار ساخت آن را برای کسی که بدان در آویزد، أمان گردانید، و برای کسی که بدان اندر آید آرامش و آشتی برای آن که بدان زبان ،گشاید بُرهان و برای آن که به آن بر کسی حُجَّت ،آرد ،گواه، و برای کسی که بدان روشنی ،جویَد نور و برای کسی که خِرَد وَرْزَد ،فَهم و برای آن که که ژرف اندیشد، خِرَد، و برای آن که نشانه شناسد نشان و برای کسی که آهنگ کُند، بینائی، و برای کسی که پند گیرد ،عبرت و برای آن که که راست ،شمارد، رهایش و برای آن که توكّل آرد، مُعتَمَد، و برای کسی که کار [خویش] وانهاد، آسایش، و برای آن که شکیبید، سپر پس اسلام روشن ترین راه است و هویداترین طریق. (1) نشانِ راهِ آن بلند و پدیدار است جاده هایش ،روشن چراغ هایش نورافشان، مُسابَقَتْ جاي آن فراح آماج آن فرازمند؛ مُسابَقَتْ جویان را فراهم آرد و بر سرِ پاداش آن بر یکدیگر سبقت جویند؛ سواران آن ار جدارانند راست شمردن [حقائق] راه آن است، و کردارهای شایسته نشان راه و مرگ آماج ،آن و دنیا مُسابَقَتْ جاي آن، و رستاخیز، جایگاه فراهم آمدن سبقت جویان و بهشت، پاداش مسابقت.).

ص: 41

لَكُمْ سَبِيلَ الْحَقِّ وَ أَنَارَ طُرُقَهُ. فَشِقْوَةٌ لَازِمَةٌ، أَوْ سَعَادَةٌ دَائِمَةٌ! فَتَزَوَّدُّوا فِي أَيَّامٍ الْفَنَاءِ لِأَيَّامِ الْبَقَاءِ. قَدْ دَلِلْتُمْ عَلَى الزَّادِ، وَ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ، وَ حُثِثْتُمْ عَلَى الْمَسِيرِ؛ فَإِنَّمَا أَنْتُمْ كَرَكْبٍ وُقُوفٍ، لَا يَدْرُونَ مَتَى يُؤْمَرُونَ بِالسَّيْرِ. أَلَا! فَمَا يَصْنَعُ بِالدُّنْيَا مَنْ خُلِقَ لِلْآخِرَةِ؟ وَ مَا يَصْنَعُ بِأَلْمَالِ مَنْ عَمَّا قَلِيلٍ يُسْلَبُهُ، وَ تَبْقَىٰ عَلَيْهِ تَبِعَتُهُ وَ حِسَابُهُ؟!

عِبَادَ اللَّهِ! إِنَّهُ لَيْسَ لِمَا وَعَدَ اللَّهُ مِنَ الْخَيْرِ مَتْرَكٌ، وَلَا فِيمَا نَهَى عَنْهُ مِنَ الشَّرِ مَرْغَبٌ.

عِبَادَ اللَّهِ! أَحْذَرُوا يَوْمًا تُفْحَصُ فِيهِ الْأَعْمَالُ، وَ يَكْثُرُ فِيهِ الزِلْزَالُ، وَ تَشِيبُ فيه الأطفال!

اعْلَمُوا - عِبَادَ اللَّهِ ! - أَنَّ عَلَيْكُمْ رَصَدًا مِنْ أَنفُسِكُمْ، وَ عُيُونًا مِنْ جَوَارِحِكُمْ، وَ حُفَاظَ صِدْقٍ يَحْفَظُونَ أَعْمَالَكُمْ، وَ عَدَدَ أَنْفَاسِكُمْ، لَا تَسْتُرُكُمْ مِنْهُمْ ظُلْمَةٌ لَيْلٍ دَاجٍ، لا يكنكُمْ مِنْهُمْ بَابٌ ذُو رِتَاجِ، وَ إِنَّ غَدًا مِنَ الْيَوْمِ قَرِيبٌ.

يَذْهَبُ الْيَوْمُ بِمَا فِيهِ، وَ يَجِيَّ الْغَدْ نَاحِقًا بِهِ، فَكَأَنَّ كُلَّ أَمْرِي مِنْكُمْ قَدْ بَلَغَ مِنَ الْأَرْضِ مَنْزِلَ وَحْدَتِهِ، وَ مَخَدَّ حُفْرَتِهِ. فَيَا لَهُ مِنْ بَيْتِ وَحْدَةٍ، وَ مَنْزِلِ وَحْشَةٍ، وَ مُفْرَدِ غُرْبَةٍ! وَ كَأَنَّ الصَّيْحَةَ قَدْ أَنتَكُمْ، وَ السَّاعَةَ قَدْ غَشِيتْكُمْ، وَ بَرَزُتُمْ لِفَضل القضاء، قَدْ زَاحَتْ عَنْكُمُ الْأَبَاطِيلُ، وَ أَضْمَحَلَّتْ عَنْكُمُ الْعِلَلُ، وَاسْتَحَقَّتْ بِكُمُ الْحَقَائِقُ، وَ صَدَرَتْ بِكُمُ الْأُمُورُ مَصَادِرَهَا ، فَأَتَّعِطُوا بِالْعِبَرِ، وَاعْتَبِرُوا بِالْغِيَرِ، وَانْتَفِعُوا بِالنُّذُرِ﴾ (1)

ص: 44

(یعنی:

سپاس و ستایش خدای راست که سپاس و ستایش را کلیدی از برای یاد خود ساخت و مایه ای از برای فزایش دِهِشِ خویش و رهنمونی به نواخت ها و بزرگی اش.

ای بندگان خدا! روزگار بر بازماندگان چُنان رَوَد که بر گذشتگان رفت؛ آن چه از آن سپری شُد، باز نیاید و آن چه در آن است جاودان نپاید. فرجام کارش چون آغاز آن .است کارهایش همسان است و نشان های آن پی درپی. پنداری رستخیز چونان شُتُررانی که شُتُرانِ سبك سير (1) خود را پیش می راند شما را به پیش سوق می دهد. پس هر که خویش را به جُز خویش سرگرم سازد در تاریکی ها سرگردان گردد و در هلاکت ها فرو افتد و شیاطینش او را در سرکشی اش کشانند و کردارهای زشت او را در دیده اش بیارایند پس بهشت پایان کار پیشی جویندگان است و ،دوزخ پایانِ کارِ کوتاهی کُنندگان.

بدانید ای- بندگان خدا!- که پرهیزگاری دژی استوار است و معصیت کاری دژی سُست و خوار. نه باشندگانش را پاس دارد و نه آن را که بدان پناهد در أمان آرد. هان! که با پرهیزگاری نیش کَژ روی ها را توان بُرید و با یقین به آماج فرجامین توان رسید.

بندگان خدا! خدا را! خدا را! آن جان را که بر شما از همه جان ها گرامی تر و نزدِ

ص: 45

شما از همۀ جان ها محبوب تر است (1) دریابید. که خداوند راه حق را برایتان هویدا گردانیده و جاده هایش را روشن ساخته است. پس نگون بختیی است دامنگیر یا نیکبختیی پایان ناپذیر! پس در روزهای سپری شدن برای روزهای ماندن توشه !برگیرید شما را به توشه راه نموده اند و به کوچیدن فرمان داده و به راه سپاردن بر آغالانیده! پس شما چون سوارانی هستید بر جای خویش ایستاده، ندانند کی رفتنشان فرمایند.

هان! کسی که برای آن جهان آفریده اندش با این جهان چه کُنَد؟! و کسی که بزودی دارائی را از او واستانند و وبال و حساب آن بر وی ماند با مال چه کُتَد؟!

بندگان خدا! آن خیر که خداوند وعده داده است وانهادنی نیست، و آن شر که از آن نهی فرموده ،است، خواستنی نیست.

بندگان خدا! از آن روز پروا کنید که در آن کردارها را وارَ سَند و لرزه ها در آن بسیار باشد، و کودکان در آن پیر گَردَند!

بدانید- بندگان خدا!- که بر شما از خودتان دیده بان نهاده شده است و از اندام هاتان دیده ها و پاسدارانی راستی پیشه که کرده هاتان را و شمار نَفَس هاتان نگاه می دارند نه تیرگی شبی تار از آنان پوشیده تان دارد و نه دری استوار از آنان نهانتان سازد؛ و راستی که فردا به امروز نزديك است!

امروز با هر آن چه در آنست می رود و فردا می آید و بدان می رسد. تو گوئی که هر یکی تان به سرای تنهائی اش و گودال گورش در زمین رسیده! چه خانه تنهایی! و

ص: 46

چه سرای وحشتی! و چه تنهائی کدۀ غُربتی! تو گوئی آن بانگ بلند (1) به شما رسیده و رستخیز شما را دریافته و برای داوری قطعی به میان آمده اید! یاوه ها از شما بر کنار شده و دلیل تراشی ها از کَفتان رفته و حقائق سزاوار شما گردیده و کارها شما را بدان جا که باید کشانده! پس از عبرت ها پند پذیرید و از گردش روزگار عبرت گیرید و از بیم دهندگان سود برگیرید!).

ص: 47

عَنْهُ، وَ أَمَلَهُ خَادِعُ لَهُ، وَ الشَّيْطَانُ مُوَكَّلْ بِهِ، يُزَيِّنُ لَهُ الْمَعْصِيَةَ لِيَرْكَبَهَا، وَ يُمَنِّيهِ التَّوْبَةَ لِيُسَوِفَهَا، إِذَا هَجَمَتْ مَنِيَّتُهُ عَلَيْهِ أَغْفَلَ مَا يَكُونُ عَنْهَا.

فيَا لَهَا حَسْرَةً عَلَى كُلِّ ذِي غَفْلَةٍ أَنْ يَكُونَ عُمُرُهُ عَلَيْهِ حُجَّةً، وَ أَنْ تُوْدِيَهُ أَيَّامُهُ إِلَى الشَّقْوَةِ!

نَسْأَلُ اللَّهَ- سُبْحَانَهُ - أَنْ يَجْعَلَنَا وَ إِيَّاكُمْ مِمَّنْ لَا تُبْطِرُهُ نِعْمَةٌ، وَ لَا تُقَصِّرُ بِهِ عَنْ طَاعَةِ رَبِّهِ غَايَةٌ، وَ لَا تَحْلُّ بِهِ بَعْدَ الْمَوْتِ نَدَامَةٌ وَ لَا كَابَةٌ﴾. (1)

(یعنی:

از خدا پروا کنید- ای بندگان خدا!- و به كردارهاتان بر أَجل هاتان پیشی گیرید و بدان چه از کَفتان رود آن چه را برایتان می ماند ،بخرید و رهسپار شوید، که شتابان می برندتان و برای مرگ آماده گردید که بر سرتان سایه افکنده است. مردمانی باشید که بر آنان بانگ زده اند و بیدار شده اند و دانسته اند که این جهان سرای ایشان نیست پس خانه بَدل کردند؛ همانا خداوند سُبحان شما را بیهوده نیافریده و رها واننهاده و ميان هريك از شما و بهشت یا دوزخ، جز مرگ نیست که به وی فرود آید و همانا مدّتی که چشم برهم زدنی فرو می کاهَدَش و گذر زمان در هم می کوبدش کوتاهی را سزاست! و غائبی (2) که شب و روز آن را پیش می،رانند سزاست که زود باز گردد! و آینده ای که رستگاری یا تیره روزی آرَد به بهترین پذیرائی و برگ و ساز شاید ،پس در دنیا از دنیا توشه ای برگیرید که فردا

ص: 49

خود را بدان نگاه دارید.

پس بنده باید از پروردگار خویش پروا ،کُند نیکخواه خویش باشد و توبه اش را پیش دارد و بر خواهش نَفْسِ خود چیره گردد (1) چه مرگ وی از او پوشیده ،است و آرزویش او را فریبنده و شیطان بر وی گماشته معصیت را در دیده اش بیاراید، تا بدان دست یازد و آرزوی توبه را در دل او می اندازد تا در اقدام بدان امروز و فردا ،نماید هنگامی که مرگ بر وی تازد از همیشه از آن غافل تر باشد.

دریغا بر هر غَفْلَتمند که غَفْلَتمند که عمر وی حُجَّتی بر وی باشد و روزگارش او را به تیره روزی کشاند!

از خداوندِ سُبحان در می خواهیم ما و شما را از کسانی قرار دهد که نعمت ایشان را به سرکشی نیندازد و هیچ هدفی ایشان را در فرمانبری خداوند به کوتاهی نیفْكَند و پس از مرگ دچار پشیمانی و اندوه نشوند.).

ص: 50

حدیث شانزدهم: اندرز سترگ

﴿فَإِنَّ الْغَايَةَ أَمَامَكُمْ، وَ إِنَّ وَرَاءَكُمُ السَّاعَةَ تَحْدُوكُمْ. تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا، فَإِنَّمَا ينتظر بأوَّلِكُمْ أخرُكُمْ﴾.

قالَ السَّيِّدُ الشَّريف:

﴿ أَقُولُ: إِنَّ هَذَا الْكَلَامَ لَوْ وُزِنَ، بَعْدَ كَلَامِ اللَّهِ- سُبْحَانَهُ- ، وَ بَعْدَ كَلَامِ رَسُولِ اللَّهِ -صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ- بِكُلِ كَلَامِ لَمَالَ بِهِ رَاجِحًا، وَ بَرَّزَ عَلَيْهِ سَابِقَا فَأَمَّا قَوْلُهُ - عَلَيْهِ السَّلَامُ- : «تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا» فَمَا سُمِعَ كَلَامٌ أَقَلُّ مِنْهُ مَسْمُوعًا وَ لَا أَكْثَرُ مِنْهُ مَحْصُونًا، وَ مَا أَبْعَدَ غَوْرَهَا مِنْ كَلِمَةٍ! وَ َأنْقَعَ نُطْفَتَهَا مِنْ حِكْمَةٍ! وَقَدْ نَبَّهْنَا فِي كِتَابِ الْخَصَائِصِ عَلَى عِظَمٍ قَدْرِهَا وَ شَرَفِ جَوْهَرِهَا﴾. (1)

(یعنی:

همانا آماج پیش روی شماست و همانا رستاخیز پس پشت شماست که پیش میراندتان سَبُکبار باشید تا اَندَر رَسید؛ که در باب ،پیشینیانتان پسینیانتان را چشم می دارند!

سيّدِ شريف [رضی] گفته است:

می گویم:

ص: 51

همانا اگر این سخن گذشته از سخن خدای سُبحان و گذشته از سخنان رسولِ خدا - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ و آله-، با هر سخنی بر سنجیده شود از آن بیش باشد و پیش اُفتَد. همانند این گفته آن حضرت -عَلَيْهِ السَّلام - که فرموده: ﴿تَخَقَّفُوا تَلْحَقُوا﴾ (سبکبار باشید تا اَندر رسید)، سخنی کُوته به شنُفتار و پُرمایه و سرشار شنیده نشده است چه سخن ژرفی! و حکمتِ آبدارٍ عَطَشْ زُدائی! ما در کتاب خصائص بلند پایگی و گرانمایگی این سخن را فرا نموده ایم.

ص: 52

الْإِخْوَانِ، إِلَى دَارِ غُرْبَتِهِ، وَ مُنْقَطَعِ زَوْرَتِهِ، وَ مُفْرَدِ وَحْشَتِهِ؛ حَتَّى إِذَا أَنْصَرَفَ الْمُسَيِّعُ، وَ رَجَعَ الْمُتَفَجِعُ، أَقْعِدَ فِي حُفْرَتِهِ نَجِيَّا لِبَهْتَةِ السُّوَالِ، وَ عَثْرَةِ الْامْتِحَانِ. وَ أَعْظَمُ مَا هُنَالِكَ بَلِيَّةٌ نُزُولُ الْحَمِيمِ، وَ تَصْلِيَةُ الْجَحِيمِ، وَ فَوْرَاتُ السَّعِيرِ، وَ سَوْرَاتُ الزَّفِيرِ، لَا فَتْرَةٌ مُرِيحَةٌ، وَلَا دَعَةٌ مُزِيحَةٌ، وَ لَا قُوَّةٌ حَاجِزَةٌ، وَ لَا مَوْتَةٌ نَاجِزَةٌ، وَ لَا سِنَةٌ مُسَلِّيَةٌ، بَيْنَ أَطْوَارِ الْمَوْتَاتِ، وَ عَذَابِ السَّاعَاتِ! إِنَّا بِاللَّهِ عَائِذُونَ!

عِبَادَ اللَّهِ! أَيْنَ الَّذِينَ عُمَرُوا فَنَعِمُوا، وَ عُلِّمُوا فَفَهِمُوا، وَ أُنْظِرُوا فَلَهَوْا، وَ سلّمُوا فَنَسُوا! أُمْهِلُوا طَوِيلًا، وَ مُنِحُوا جَمِيلًا، وَ حُدِّرُوا أَلِيمًا، وَ وُعِدُوا جَسِيمًا! احْذَرُوا الذُّنُوبَ الْمُوَرِّطَةَ، وَالْعُيُوبَ الْمُسْخِطَةَ!

أُولِي الْأَبْصَارِ وَالأَسْمَاعِ، وَالْعَافِيَةِ وَالْمَتَاعِ! هَلْ مِنْ مَنَاصِ أَوْ خَلَاصٍ، أَوْ مَعَاذٍ أَوْ مَلَاذٍ، أَوْ فِرَارٍ أَوْ مَحَارٍ ؟! أَمْ لَا؟! ﴿ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ﴾! أَمْ أَيْنَ تُصْرَفُونَ! أَمْ بِمَاذَا تَغْتَرُّونَ! وَ إِنَّمَا حَظِّ أَحَدِكُمْ مِنَ الْأَرْضِ، ذَاتِ الطُّوْلِ وَالْعَرْضِ قِيدُ قَدِّهِ، مُتَعَفِّرًا عَلَى خَدِهِ! آلْآنَ- عِبَادَ اللَّهِ! - وَ الْخِنَاقُ مُهْمَلٌ، وَالرُّوحُ مُرْسَلٌ فِي فَيْنَةِ آلْإِرْشَادِ، وَ رَاحَةِ الْأَجْسَادِ، وَ بَاحَةِ الْإِحْتِشَادِ، وَ مَهَلِ الْبَقِيَّةِ، وَأُنْفِ الْمَشِيَّةِ، وَ إِنْظَارِ التَّوْبَةِ، وَ أَنْفِسَاحِ الْحَوْبَةِ، قَبْلَ الضّنْكِ وَالْمَضِيقِ، وَ الرَّوْعِ وَالزُّهُوقِ، وَ قَبْلَ قُدُومِ الْغَائِبِ الْمُنْتَظَرِ وَ إِخْذَةِ الْعَزِيزِ الْمُقْتَدِرِ﴾ .

قَالَ الشَّريفُ:

﴿وَ فِي الْخَبَرِ: أَنَّهُ لَمَّا خَطَبَ بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ أَقْشَعَرَّتْ لَهَا الْجُلُودُ، وَ بَكَتِ الْعُيُونُ، وَ رَجَفَتِ الْقُلُوبُ. وَ

ص: 54

مِنَ النَّاسِ مَن يُسَمّي هَذِهِ الْخُطْبَةَ: «الْغَرَّاءَ»﴾ (1)

(یعنی:

... این کسی که در تاریکی های زهدان ها و پوشش پرده ها، او را، به صورتِ نطفه ای ریخته و خون بسته ای ناتمام و جنین بیافرید و به صورت کودکی شیرخوار و طفلی خُردسال و نوجوان درآورد آن گاه دلی فراگیرنده و زبانی گوینده و دیده ای بیننده بدو بخشید تا پند پذیرانه دریابد و باز ایستنده وار [از زشتی ها] کوتاه آيد ليك چون باندام گردید و پیکر ،کشید گردن کشانه بگریزد و سرگشته وار حقّ و باطل را در آمیزد. در دلوِ هواي نَفْسِ خویش آب کَشَد و در پی دنیا بیقرارانه کوشد؛ غرقِ لذّت های سرخوشی و خواهش های نفسانی. نه مُصیبتی را گمان می بَرَد و نه از بیمی دل نگران می.کُند پس در آزمون خویش بفریفتگی می میرد و تنها لختی در لغزش خود می زیَد. نه عِوَضی ستاند و نه فریضه ای گزارد. بناگاه در بازمانده سرکشی و طریق شادکامی اش مصیبت های مرگ او را دریافت پس در گرداب آلام و شبآیندهای دردها و رنجوری ها سرگشته ماند و شام تا بام بیدار بود؛ در میان برادری همزاد و پدری دلسوز و زنی که از سر بی تابی واویلا سر می دهد و زنی دیگر که از بیقراری بر سینه می کوبد. مرد خود در بی هوشیی نَفَس گیر و تنگنائی کوبنده و ناله ای دردبار و کششی اندوه زای و رانشی جان فرسای است. آن گاه زار در کَفن هاش پیچند و رام و بی اختیارش برگیرند. کوفته رنجوری و نِزارِ بیماری بر چوب هاش نهند. یاران فرزندان و پیرامونیان از برادران (2)، او را به سوي سراي تنهائی و گسستگاه دیدارها و تنهائی کده وحشتش بر می گیرند چندان که چون تشییع کنندگان رُخ برتافتند و مصیبت زدگان

ص: 55

بازگشتند او را در گودال گورش می نشانند (1) در حالتی که از حیرتِ سؤال و لغزش در امتحان نرم نرم سخن می گوید و دشوارترین چیز در آن جا، بلاي فرود آمدن به حرارت دوزخ و در رسیدن به جهنّم و شعله های زبانه کش و تیزگشتن های زوزه آتش است که نه باز ایستادنی آسایش بخش در کار است و نه راحتی رهایش ،بخش و نه توانی که بازدارد و نه مرگی که ،در رسد و نه غنودنی که آرامش رساند. هنگامهٔ مرگ هاي رنگارنگ است و عذاب های دم به دم! به خدا می پناهیم!

بندگانِ خدا! کجایند کسانی که عمرشان دادند و تنعّم یافتند، و بدیشان درآموزانیدند و دریافتند و مهلتشان دادند و به لهو و بیکارگی گذرانیدند و تندرستی داده شدند و فراموش !کردند ایشان را مهلتی دراز دادند و نعمت نیکو بخشیدند و از عذاب دردناك تحذیر کردند و نویدِ پاداش کلان دادند از گناهان هلاک انگیز و زشتی های خشم آفرین بپرهیزید!

ای خداوندان دیده و گوش و تندرستی و دارائی! آیا هیچ گریزگاهی یا رهایشی یا جای أمنی یا پناهگاهی یا گریزی یا راه بازگشتی هست؟! یا نه؟! پس به کجا بر می گردانندتان؟! آیا به کدام سوئ رُخ بر می تابانندتان؟! یا فریفته چه می شوید؟! جُزین نیست که بهرۀ هريك از شما از این زمین دارای درازا و پهنا مگر به اندازه قامتش نیست که گونه اش در آن خاک آلود شود! هم اکنون- ای بندگان خدا!- ریسمان [مرگ] بر گلوها سخت نشده و رهاست و جان آزاد است در زمان راهنمائی (2) است و آسایش تَنْها و زمینه گرد آمدن به کوشیدن ها، اندک زمانی برای گردآمدن

ص: 56

ماندن و کار از سرگرفتن؛ فرصتی برای توبه و رهائی از گناه. پیش از آن که سختی و تنگنا و هراس و نابودی فرا رسد و پیش از در رسیدن آن غائب که انتظارش می رود (1) و پیش از گرفتاری به کیفر [خداوند] آن شکست ناپذیر توانمند.

شریف [رضی] گوید:

در خبر است که آن حضرت چون این خطبه خواند تن ها از شنیدنش لرزید و دیده ها گریید و دل ها تپید. و برخی مردمان این خطبه را «غَرّاء» می نامند.)

ص: 57

(یعنی:

أمّا ،بعد خداوند ستمکاران گردنفرازِ هیچ روزگار را جز پس از آن که لختی مهلت و آسانی داده است فرو نشکسته و استخوان شکسته هیچ أمّتی را جز پس از پاره ای سختی و ابتلاء درستی نبخشیده است (1). در مَشَقَّتی که پذیره شدید و در آن سختی که پشتِ سَر ،نهادید عبرتی است! نه هر که دلی دارد داناست و نه هرکه گوشی دارد ،شنواست و نه هر که دیده ای دارد بیناست! شگفتا! و چگونه در شگفت نشوم از خطای این فرقه ها با حُجَّت های ناهمسازشان در کارِ دین! نه از هیچ نبی پیروی کنند و نه به هیچ وصی اقتدا نمایند و نه به غيب إيمان دارند و نه از عیب کناره می!جویند در شبهت ها عَمَل می کنند و در شهوت ها راه می سپرند پسندیده نزد ایشان آنست که ایشان پسندند و ناپسند نزدِ ایشان آن که ایشان ناپسند دارند. در دشواری ها به خویشتن خویش می پناهند و در کارهای گران بر اندیشه های خود تکیه می.دارند پنداری هر یکی از ایشان پیشوای خویشتن است؛ در اندیشه ای که در می اندازد، نزد خویش به ریسمان های استوار و دستاویزهای مُحَکم درآویخته!).

ص: 59

نگریست نابینایش کرد.

شریف [رضی] گوید:

می گویم:

اگر ژرف اندیش در این گفتار آن حضرت - علیه السّلام - که می فرماید: ﴿وَ مَنْ أَبْصَرَ بِهَا بَصَّرَتْهُ﴾ (/هرکه با آن ،نگریست دیده وَرَش ساخت) دَرنگَرَد، در آن از معنای شگرف و آماج ژرف آن یابد که به فرجام آن نیارد رسیدن و ژرفاش را نتواند یافتن؛ به ویژه اگر با آن این سخن آن حضرت را همراه سازد :كه ﴿وَ مَنْ أَبْصَرَ إِلَيْهَا أَعْمَتْهُ﴾ (/و هر که در آن نگریست نابینایش کرد)، پس دگرسانی ﴿أَبْصَرَ بها﴾ (/با آن نگریست) و ﴿أَبْصَرَ إِلَيْهَا﴾ (/در آن نگریست) را به روشنی روز و شگفتیی دیده دوز دریابد. درودها و سلام خداوند بر او باد!)

ص: 61

از خدا آمرزش می خواهم) گفت (1) فرمود:

مامت به سوکت نشیناد! (2) آیا می دانی استغفار چیست؟ استغفار پایه والامقامان است، و نامی است که بر شش معنا واقع می گردد (3):

نخستین ،آن ها پشیمانی بر آن چه صورت بسته.

دوم، عزیمت بر هرگز باز ناگشتن بدان.

سوم، آن که حقوق آفریدگان را بدیشان بپردازی تا خدای را پاک و عاری دیدار کنی و وبالی بر تو نباشد.

چهارم، آن که به هر آن چه بر تو واجب بوده و آن را ضایع ساخته ای بازپردازی تا حقّ آن بگزاری.

پنجم آن که بدان گوشت که از حرام روئیده بازپردازی و به اَندُهان آن را ،بگدازی چندان که پوست را به استخوان باز چسبانی و میان آن ها گوشتی نو بازرویَد.

ششم آن که پیکر خود را همانسان که شیرینی نافرمانی چشانیده ای، دردِ فرمانبری بچشانی.

در این هنگام گوئی: ﴿أَسْتَغْفِرُ الله﴾ (/از خدا آمرزش می خواهم.).

ص: 65

دانند که زودا واگذاردشان واگذارند بسیار خواری دیگران را از آن کم بهرگی شمارند، و دست یافتن شان را بر آن از کف دادن (1) دانند با آن چه مردمان در آشتی اند دشمن اند و با آن چه مردمان دشمنی دارند در آشتی!اند کتاب خدا به واسطه ایشان دانسته شد و خود به واسطه آن دانسته اند. (2) کتاب خدا به واسطۀ آنان برپا شد و خود به واسطهٔ آن برپا شده.اند چیزی را برتر از آن چه بدان امید بندند، امید بستنی، و برتر از آن چه از آن بیم کُنند، بیم کردنی نبینند.(3)).

ص: 68

دیگر راند. از آن روی که دلِ خود را به کار گرفت و پروردگارش را خشنود کرد، دو پاي او به واسطۀ آرامش پیکرش در قرارگاه إیمنی و آسایش استوار گردید.).

ص: 70

(یعنی:

از ایشان کسی باشد که به دست و زبان و دلِ خویش مُنکَر را زشت شمارد. این کسی است که ویژگی های نیکو را به کمال رسانیده است.

و از ایشان کسی باشد که مُنکر را به زبان و دلِ خویش زشت شمارد و به دست وانَهد. او به دو ویژگی از ویژگی های نیکو دست می یازد و یک ویژگی را ضایع می سازد.

و از ایشان کسی باشد که مُنْكَر را به دلِ خویش زشت شمارد و به دست و زبان وانهد. او کسی است که برترین آن سه ویژگی را ضایع ساخته و به یکی دست یازیده است.

و از ایشان کسی باشد که زشت شمردنِ مُنْكَر را به زبان و دل و دست وانهد. او مُرده ای است در میان زندگان!

همۀ نیکوکاری ها و جهاد در راه خدا در برابر أمر به معروف و نهی از منکر، چون دمیدنی است در پهن دریائی موج زَن.

و همانا أمر به معروف و نهی از منکر نه به مرگ نزدیك می سازند و نه از روزی می کاهند.

و از همه این ها برتر سخنی دادگرانه است نزدِ پیشوائی ستمگر.)

ص: 73

بدان پناهند. و خدای سُبحان آن را نشانه ای نهاد از برای فروتنی ایشان در برابر عَظَمَتش و خستوئی شان به عِزّتش و از میان آفریدگانش شنوندگانی را برگزید که فراخوانش را به سوی آن پذیرفتند و سخنش را راست شمردند، پای بر جاي پاي پیمبرانش نهادند و به فرشتگان گردنده بر گرد عرش او مانندگی جُستند. در تجارتخانه بندگی او سودها اندوزند و بدان هنگام (1) به سوي وعده گاه مغفرتش بر یکدیگر پیشی جویند. خداوند- سُبحانه و تَعالی - آن را براي إسلام، نشان و براي پناهندگان سراي أمان قرار داد حقّ آن را واجب کرد و حجّ آن را فریضه گردانید و به سویش رفتن را وظیفهٔ شما ساخت که فرمود ﴿و لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَيْتِ...﴾ (/خدای راست بر مردمان که آهنگ آن خانه کنند بر هر که به سوی آن تواند رفت؛ و هر که کُفر ،وَرزَد پس همانا خدای از جهانیان بی نیاز است).)

ص: 75

الْبَاقِيَ. وَ إِنَّ الْفَارَّ لَغَيْرُ مَزِيدٍ فِي عُمُرِهِ، وَ لَا مَحْجُوزٍ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ يَوْمِهِ.

مَنِ الرَّائِحُ إِلَى اللَّهِ كَالظَّمْآنِ يَرِدُ الْمَاءَ؟ الْجَنَّةُ تَحْتَ أَطْرَافِ الْعَوَالِي! الْيَوْمَ تُبْلَى الْأَخْبَارُ! وَاللَّهِ لَأَنَا أَشْوَقُ إِلَىٰ لِقَائِهِمْ مِنْهُمْ إِلَىٰ دِيَارِهِمْ.

اللَّهُمَّ ! فَإِنْ رَدُّوا الْحَقَّ فَافْضُضْ جَمَاعَتَهُمْ، وَ شَيتّتْ كَلِمَتَهُمْ وَ أَبْسِلْهُمْ بِخَطَايَاهُمْ إِنَّهُمْ لَنْ يَزُولُوا عَنْ مَوَاقِفِهِمْ دُونَ طَعْنٍ دِرَاکٍ: يَخْرُجُ مِنْهُمُ النَّسِيمُ، وَ ضَرْبٍ يَفْلِقُ أَلْهَامَ، وَ يُطِيحُ الْعِظَامَ، وَ يُنْدِرُ السَّوَاعِدَ وَ الْأَقْدَامَ؛ وَ حَتَّى يُرْمَوْا بِالْمَنَاسِرِ تَتَّبَعُهَا الْمَنَاسِرُ ؛ وَ يُرْجَمُوا بِالْكَتَائِبِ تَقْفُوهَا الْحَلَائِبُ؛ وَ حَتَّى يُجَرَّ بِبِلَادِهِمْ الْخَمِيسُ يَتْلُوهُ الْخَمِيسُ ؛ وَ حَتَّى تَدْعَقَ الْخُيُولُ فِي نَوَاحِرِ أَرْضِهِمْ، وَ بِأَعْنَانِ مَسَارِبِهِمْ وَ مَسَارِحِهِمْ﴾.

قَالَ السَّيِّدُ الشَّريف:

﴿أَقُولُ: الدَّعْقُ: الدَّقُّ، أَي تدُقُّ الْخُيُولُ بِحَوَافِرِهَا أَرْضَهُمْ وَ نَوَاحِرُ أَرْضِهِمْ: مُتَقَابِلاتُهَا وَ يُقَالُ: مَنَازِلُ بَنِي فُلان تَتَنَاحَرُ أَي تَتَقَابَلُ﴾ (1)

(یعنی:

زِرِه پوشیده را پیش دارید و بی زِرِه را واپَس گُمارید و دندان ها را بر هم بیفشارید که این شمشیرها را از کاسه سر دوردارنده تر است. در برابر نیزه ها در پیچید که این، سرنیزه ها را راننده تر است. دیده ها را فرو خوابانید که دلیری را فزاینده تر است و دل را آرام دهنده تر. آواها را بمیرانید که این ترس را زداینده تر است. و پرچمتان را نه کژ دارید و نه پیرامونش را تهی گذارید و نه جُز به دستِ دِلاورانتان و پاسداران غیور

ص: 77

ثابت قدم تان (1) سپارید. شکیبایان بر نُزولِ شدائد، همان کسانی اند که پرچم هاشان را در میان می گیرند و از هر سو می:پایند از دو پهلو و از پشت و از پیش. نه از آن پس می مانند که واگذارندش و نه از آن پیش می افتند که تنها گذارندش. هر يك از شما کار همآورد خود بسازد؛ نیز به یاری برادر خویش پردازد و کار همآورد خویش را به برادر بازنگذارد تا چُنان شود که هم همآورد او و هم همآورد برادرش حریف وی گردند و به خدا سوگند اگر از شمشیر این جهان گریختید، از شمشیر آن جهان جانِ درست بدر نتوانید بُرد. شمایان پیشتازان تازیانید و برجستگان و نامیانید. همانا در گریختن، خشم خدای و خواری پیوسته و ننگِ ماندگار است. و گُریزنده نه عُمرش فزون آید و نه از مرگ مصون ماند. کیست که چون تشنه ای که بر آب درآید به سوی خدا رهسپار گردد؟ بهشت زیر سر نیزه هاست! امروز گفته ها را آزمایند! به خدا سوگند من به دیدار آنان مشتاق ترم تا ایشان به سراهاشان.

خدایا! اگر حق را مردود داشتند جمعشان را پریشان کُن و سخنشان را ناهمسان فرما و به خاطر کژروی هاشان به هلاکتشان در اَنداز. آنان هرگز از جای هاشان نَشوند مگر با زخم نیزه های پی درپی: زخمی که نسیم از آن بگذرد! و ضربتی که سر شکافد استخوان ها را از یکدیگر گسلانیده بَرپَراکَنَد و بازوها و پاها را پَرانَد؛ و چندان که دسته های لشکر پی در پی برایشان تازند و سواران که تازندگان یاریگر را پشتِ سر دارند بر آنان هجوم آرُند و چندان که لشکر پشت لشکر به سرزمین هاشان روان ،گردد و چندان که اسبان گلوگاه های سرزمین شان (2) و أطرافِ راه ها (3) و

ص: 78

چراگاه هاشان را زیر سم فُروکوبند.

سَیّد شریف [رضی] گوید:

گویم:

«دَعْق» کوفتن است؛ یعنی اسبان به سُم هاشان سرزمین ایشان را کوبند و «نواحر» سرزمين ایشان یعنی پاره های رویاروی آن و گویند: «مِنازِلُ بَني فُلانٍ تَتَنَاحَرُ» یعنی سراهاي فلان خاندان رو به روی یکدیگر است.).(1)

ص: 79

(یعنی:

ای گروه مسلمانان! خَشیت از خداوند در باطن خویش پیوسته دارید و سر تا پای پیکرتان را به آرامش و وقار فرو پوشید و دندان ها را بر هم فشارید که این شمشیرها را از کاسه سر دور دارنده تر است. ساز و برگ رزم را کامل سازید و پیش از آهیختن، تیغ ها را در نیام هاشان بجُنبانید. خشمگینانه درنگرید و از چپ و راست نیزه زنید و به تیزنای شمشیر ضربت آرید و شمشیرها را به گام ها در پیوندید (1) و بدانید که در برابر چشم خدائید و با پسر عموی رسولِ خدا. پس پیاپی حمله آرید و از گریختن شرم دارید که ،آن در میانِ ،أعقاب ننگ است و در روز حساب آتش! به خوشدلی دست از جان بشوئید و آسان به سوی مرگ گام زنید! آهنگ این گروهِ انبوه و این سراپرده به رَسَن استوار کرده (2) کنید. پس بر میانش زنید که شیطان در شِکَنِ آن نهان است؛ دستی پیش نهاده براي جستن و پائی پس نهاده برای بازپس .رفتن پایداری! کنید پایداری تا ستون حق برایتان آشکار شود «و شما برترید و خدا با شماست و از پاداش کردارهاتان هیچ نمی کاهد». )

ص: 81

-که این برگزیده آن است-:

واي تو! چه بسا تو قضائی لازم و قَدَری حتمی را گمان بُرده ای! اگر چُنان بود، پاداش و کیفر ،باطل و نوید و تهدید ساقط می.بود همانا خداوند سُبحان به بندگانش با اختیار دادن به ایشان أَمر فرمود و برای بازداشتن نَهی نمود، و تکلیفی آسان ،فرمود، نه دشوار، و بر اندك پاداش بسیار داد؛ نه به غلبه بر وی نافرمانی اش کنند و نه به إجبار فرمانَش بَرَند؛ و پیامبران را به بازیچه نفرستاد و کتاب را برای بندگان بیهوده نازل نفرمود و آسمان ها و زمین و آن چه را میان آن هاست بباطل نیافرید. «این گمان کسانی است که کُفر ورزیدند. پس وای بر کسانی که کُفر ورزیدند از آتش دوزخ !».)

ص: 83

فَقَالَ لِي: «إِنَّ ذَلِكَ لَكَذِلِكَ ، فَكَيْفَ صَبْرُكَ إِذَنْ؟».

فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ! لَيْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ، وَ لَكِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَىٰ وَالشُّكْرِ.

وَ قَالَ: «يَا عَلِيُّ! إِنَّ الْقَوْمَ سَيُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ، وَ يَمُنُّونَ بِدِينِهِمْ عَلَى رَبِّهِمْ، وَ يتَمَنوْنَ رَحْمَتَهُ، وَ يَأْمَنُونَ سَطوَتَهُ، وَ يَسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشَّبُهَاتِ الْكَاذِيَةِ، وَالْأَهْوَاءِ السَّاهِيَةِ، فَيَسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِيذ، والسُّحْتَ بِالْهَدِيَّةِ وَالرِّبا بالبيع».

قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ! فَبِأَيِّ الْمَنَازِلِ أُنزِلُهُمْ عِنْدَ ذلِكَ؟ أَبمَنْزِلَةِ رَدَّةٍ، أَمْ بِمَنْزِلَةِ فتنة؟

فَقَالَ: «بِمَنْزِلَةِ فِتْنَةٍ».﴾ (1)

(یعنی:

مردی رو بدان حضرت برخاست و گفت: ای امیر مؤمنان! ما را از فتنه آگهی ده! آیا از رسولِ- خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِه - در این باره پرسش کرده ای؟

آن حضرت- عَلَيْهِ السَّلام - فرمود:

چون خداوند سُبحان این سخنش را فرو فرستاد که می فرماید: ﴿المَ. أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ﴾ (/ألف، لام، ميم. آیا مردمان پنداشتند که وانهاده شوند که گویند: ایمان آوردیم و ایشان را نیازمایند؟!)، دانستم تا رسولِ خدا - صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِه در میان ،ماست فتنه دامنگیر ما نمی شود. پس :گفتم ای رسولِ خدا! این فتنه که خدای متعال تو را از آن آگهی داد چیست؟

فرمود: ای علی! همانا أمّتِ من پس از من به فتنه (/آزمون) دچار شوند.

پس گفتم: ای رسولِ خدا! آیا در روز اُحُد که گروهی از مسلمانان شهید شدند

ص: 85

و شهادت بهره من نشد و این بر من گران ،آمد مرا نگفتی که: «مژده باد تو را که شهادت پُشتِ سرِ توست»؟

مرا فرمود: همچُنان است و شکیب تو در آن هنگام چگونه باشد؟

:گفتم ای رسولِ خدا! این نه جای ،شکیبائی که جای مژده و سپاسگزاری است!

نیز فرمود: ای علی! همانا مردمان زودا که به دارائی هاشان در فتنه (/آزمون) و به دینداری خویش بر پروردگارشان منّت نهند و رحمت او را آرزو کنند و خود را از کیفر و عذاب او در أمان شمارند و حرام او را به شبهت هاي دروغين و هَوَس هاي غَفْلَت آفرین حلال دارند؛ پس «باده» را به نام «نبید»، و «مال حرام» [چون «رشوه»] را به نام «هَدیّه» و «ربا» را به نام «داد و ستد»، حلال شمارند!

گفتم: ای رسول خدا! در آن هنگام ایشان را چه قَلَمداد کنم؟ آیا مُرتَد بشمارم یا فتنه زده؟!

فرمود: فتنه زده قَلَمداد کُن.).

ص: 86

همگان را در بهره مندی برابر می داشتم تا چه رسد بدین که مال مال خداست! هان! دادن مال به نابجا تبذير و إسراف است و این کار دهنده را در این جهان برفرازد و در آن جهان فرود آرد و در میان مردمانش گرامی کند و نزدِ خداش خوار گردانَد. و هیچ کس مالِ خود را نابجا مصروف نداشت و به ناسزایان نداد مگر آن که خداوند او را از سپاسگزاریشان محروم نمود و دوستداریشان از برای جُز او بود. پس اگر روزی پایش لغزید و نیازمند یاریشان شد بدترین دوست و فرو مایه ترین رفیق باشند. ).

ص: 89

گفتم: خداوند به جای ایشان بهتر از ایشان را بهرۀ من ،کُناد و به جای من بدتر از من را نصیب ایشان فرمایاد!

شريف [رضی] گفته است:

مراد از «أَوَد» کژی است و مراد از «لَدَد» دشمنی است؛ و این از شیواترین سخنان است.).

ص: 91

-صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِه- سنّتش را ضایع مگذارید. این دو ستون را بر پای دارید، و این دو چراغ را بیفروزید؛ که دیگر نکوهشی بر شما نیست!

من دیروز یارتان بودم و امروز مایۀ عبرت ،شُمایم و فردا از شما جُدایم. اگر بمانم که خود ولیّ دم خویش ام و اگر بمیرم مرگ مرا وعده گاه است، و اگر [از ضارب] در گذرم این درگذشتن مرا مایّۀ تقرّب [به خداوند] است، و نیز [اگر شما پس از من ببخشید ] (1) از برای شما نکوکاری است (2) پس در گذرید؛ «آیا دوست ندارید که خداوند شما را بیامرزد؟!»

به خدا سوگند که با مرگ چیزی بناگاه به سَرَم نیامد که ناخوشش دارم و چیزی پدیدار نشد که آن را نشناسم جز به مانندِ کسی نبودم که شب هنگام آب می جُسته و اينك بدان رسیده و خواهان چیزی بوده و اکنون آن را یافته است؛ «و آن چه نزدِ ،خداست نیکان را بهتر است».

ص: 93

الْأَرْضِ مَخَطَّهَا. وَ إِنَّمَا كُنْتُ جَارًا جَاوَرَكُمْ بَدَنِي أَيَّامًا، وَ سَتَعْقَبُونَ مِنِّي جُنَّةً خَلَاءً: سَاكِنَةً بَعْدَ حَرَاکٍ، وَ صَامِتَةً بَعْدَ نُطْقٍ. لِيَعِظُكُمْ هُدُوّي، وَ خُفُوتُ إِطْرَاقِي، وَ سُكُونُ أَطْرَافِي، فَإِنَّهُ أَوْ عَظُلِلْمُعْتَبِرِينَ مِنَ الْمَنْطِقِ الْبَلِيغِ وَالْقَوْلِ الْمَسْمُوعِ، وَ دَاعِي لَكُمْ وَدَاعُ أَمْرِي مُرْصِدٍ لِلتَّلَافِي! غَدًا تَرَوْنَ أَيَّامِي، وَ يُكْشَفُ لَكُمْ عَنْ سَرَائِرِي، وَ تَعْرِفُونَنِي بَعْدَ خُلُو مَكَانِي وَ قِيَام غَيْرِي مَقَامِي﴾ (1)

(یعنی:

ای مردمان! هرکس در گریختنش آن چه را از آن می گریزد (2) می بیند. دورانِ ،زندگانی میدان پیش راندن جان ،است و گریختن از آن [=مرگ] در رسیدن بدان. چه روزها پشت سر نهادم که در آن نهان این واقعیّت را می جُستم، ليك خداوند جُز نهان داشتن آن را نخواست. هیهات! دانشی است نهفته!

أمّا سفارش من: پس خدا! هیچ چیز را هنباز او مگیرید؛ و محمّد - صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آله-! سنتّش را ضایع مگذارید. این دو ستون را بر پای دارید و این دو چراغ را بیفروزید که دیگر نکوهشی بر شما نیست چندان که پراکنده نگشته و نرمیده اید! هريك از شما هَمْچندِ توانش مُكَلَّف ،است و کار بر نادانان (3) آسان گرفته شده. پروردگاری ،مهربان و دینی ،استوار و پیشوائی .دانا من دیروز یارتان بودم و امروز مایۀ عبرتِ شُمایَم و فردا از شما جُدایَم. خداوند مرا و شما را بیامُرزاد!

اگر گام در این لغزشگاه استوار مانَد [/ زنده بمانم]، که هیچ، و اگر پای بلَغزَد [/ازین جهان درگُذَرَم]، ما در سایه شاخساران و وزشگاه بادها و زیر سایه ابرهائی که

ص: 95

توده هاشان در هوا نابود و نشانه هاشان در زمین ناپدید ،گردید به سر بردیم؛ و من همسایه ای بودم که چند روزی پیکرم در همسایگی شما بود و زودا که از من کالبدی تهی نزدِ شما ماند که پس از جُنبش آرمیده و پس از گویائی خامُشی گزیده. آرمیدگی ام و چشم پیش افکنده ماندنم و بی جنبشی دست و پایم، باید که اندرزتان دهد؛ که این برای پندپذیران از گفتارِ رسا و سخن شنیدنی پندآموزتر است. بدرودِ من با شما بدرود کسی است که چشم دار دیدار است! فردا روزهاي مرا می بینید و از رازهاي درونم آگاه می شوید و پس از آن که جای من خالی ماند و دیگری بر جای من ایستاد مرا می شناسید.).

ص: 96

و جُز از گناه خویش بیم ندارد

و هيچ يك از شما شرم ندارَد که چون از چیزیش پُرسَند که نَدانَد :گوید نمی دانم

و هیچ کس شرم ندارد که چون چیزی را نَدانَد آن را بیاموزد

و شکیبائی پیشه ،کُنید که شکیبائی نسبت به ایمان چونان سر است نسبت به ،پیکر و در پیکری که سر ندارد خیری نیست و در إیمانی که با شکیبائی همراه نباشد خیری نه).

ص: 98

جَعَلْنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ مِمَّن يَسْعَى بِقَلْبِهِ إِلَىٰ مَنَازِلِ الْأَبْرَارِ بِرَحْمَتِهِ﴾. (1)

(یعنی:

اگر دیدهٔ دلت را بدان چه از بهشت برایت وصف کنند افکنی هر آینه جانَت از بدایع خواهش هاي نفسانی و لَذَّت ها و دیدنی های آراسته ای که به دنیا اندر آورده شده رُخ برتابد و به اندیشه در برهم خوردنِ برگِ درختانی که ریشه هاشان در پشته های مُشك بر کرانه های جویباران بهشت نهان گردیده و در آویزش خوشه های مُروارید تر در شاخه های کلان و خُرد آن ها و برآمدن و نمایان شدن آن میوه های گوناگون در پوشش های شکوفه هاشان که بی زحمتی چیده می شوند و موافق آرزوی چینندگان فرادست می آیند و در پیرامون کاخ های بهشت با عسل های پاکیزه و باده های پالوده بر ساکنانش دور می گردانند سرگشته می شود؛ مردمانی که پیوسته در کَرامت بودند تا در سرای قرار بار گشودند و از رنج سفرها بیاسودند.

پس -ای شنونده!- اگر دلِ خویش را به رسیدن بدان چه از آن مناظر دلرُبا بر تو هجوم آرَد مشغول ،داری هر آینه جانت از مشتاقی بدان ها از کالبد برآید و هر آینه از غایت شتابناکی به آن ها از این مجلس من به همسایگی در گور خفتگان روی.

خداوند به رحمت خویش ما و شما را از کسانی قرار داد که به دل خود به سوي منزل های نیکان شتابند!. ).

ص: 100

آستان قدس رضوی علیه السلام)، 1384ه- ش.

* شرح نهج البلاغة ابن أبى الحديد، تحقيق: محمّد أبو الفضل إبراهيم، 20ج، دار إحياء التُّراث العَرَبيّ، 1385ه. ش.

* شرح نهج البلاغة ابن ميثم البَحرانيّ ،5ج، ط: 2، طهران، 1404ه. ق.

* شرح نهج البلاغة، السّيّد عبّاس على الموسویّ، ط: 1 ، دار الرّسول (صلی الله علیه و اله) و دار المَحَجَّة البيضاء، 5ج، ط: 1 ، 1418ه. ق .

* فرهنگنامۀ قرآنی (فرهنگ برابرهای فارسی [ألفاظ] قرآن بر أساس 142 نسخه خطّی کهن...)، گروه فرهنگ و إدب بنياد پژوهش های اسلامی زیر نظر دکتر محمّدجعفر یاحقّی)، ج 1-4، ج 1، مشهد: بنیاد پژوهش های إسلامی آستان قُدس رضوی (علیه السلام)، 1372 - 1374ه. ش.

* فى ظلال نهج البلاغة، محمّدجواد مَغنّیه 4 ج ط 1 ، بیروت: دارالعلم للمَلايين 1972م.

* كتاب المصادر، قاضي أبو عبدالله حسين بن أحمد زوزَنی، به اهتمام تقي بينش، :چ 2 تهران: نشر البرز، 1374ه. ش.

* مصادر نهج البلاغة و أسانيده، السّيّد عبد الزّهراء الحسينيّ الخطيب، ط: 3، 4ج، بيروت: دار الأضواء، 1405ه. ق.

* معجم أُمََّهات الأفعال (معانيها و أوجُه استعمالها)، أحمد عبدالوهّاب بكير، ج، ط: 1، بيروت: دار الغرب الإسلامي، 1997م.

* مفردات نهج البلاغه، سيّد على أكبر ،قرشی 2ج، چ: 1، تهران: نشر قبله، 1377ه. ش.

* منهاج البَراعة فى شرح نهج البلاغة ميرزا حبيب الله الهاشمى الخوئیّ، ط: 4 طهران: الإسلاميّة، 1405ه . ق .

* منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة، قطب الدّين أبو الحسين سعيد بن هبة الله الرّاونديّ، 3ج، قم: مكتبة أية الله المرعشيّ العامّة، 1406 ه. ق.

* نزهة النَّظَر في غريب النَّهج و الأثَر، عامل عبدالرَّحمن البَدريّ، ط: 1، قم: مؤسّسة المعارف الإسلاميّة، 1421ه. ق.

* نهج البلاغه، ترجَمۀ سَيّد جعفر شهیدی چ: 3 تهران: انتشارات و آموزش انقلاب

ص: 103

إسلامی، 1371ه. ش.

* نهج البلاغه، ترجَمة على أصغر ،فقیهی، تهران: انتشارات صبا، چ: 1، 1374ه. ش.

* نهج البلاغه، ترجَمه محمّدجواد ،شریعت :اصفهان کتابخانه مشعل 1360ه. ش.

* نهج البلاغه با ترجَمۀ کهن ،فارسی، به تصحیح عزیزالله جوینی، تهران: انتشارات علمی و ،فرهنگی، چ: 1، 1368ه. ش.

* نهج البلاغة امام علی- علیه السّلام - ، تأليف علّامه سَيّد شريف رضى -رَحِمَهُ الله -، مترجم: حُسَيْنِ استاد ولی، چ:2، تهران: أُسوه، 1384ه. ش.

* نهج البلاغه، ترجَمه أسداللهِ مُبَشِّری، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ: 3 1366ه. ش.

* نهج البلاغه با ترجَمه گویا و فشرده، محمّد جعفر إمامى و محمّدرضا آشتیانی، 3ج، چ: 11، قم: مدرسة إمام علىّ بن أبى طالب -عليه السّلام-، 1378 ه. ش.

ص: 104

گفتار إمام أمير المؤمنين علىّ بن أبى طالب - عَلَيْهِمَا السَّلام - را، از غایتِ شیوانی و رَسائی و نغزی و پُر مغزی، فراتر از کلام مخلوق و فروتر از کلام خالق دانسته اند.

نَهج البلاغه ،شریف برگزیده ای است از گفتارهائی که از آن أميرِ بی رقیب عرصه علم و عَمَل روایت شده بوده، و این دفتر، چهل بهره مُنتَخَب از آن کتاب عزیز و ارجمند که با گزارش پارسی همراه گردیده

یکی از اندیشه گران مسیحی گفته است: تعجّب می کنم از جامعه ای که هم نهج البلاغه در آن باشد و هم بیداد!

...، آری اگر حالِ ما چُنین است که هست از آن روست که از آموزه های مُصْطَفَوی و مرتضوی بدور افتاده ایم.

ای پسر! ما بی نشانیم از «علی» *** «عین» و «لام» و «یا» بدانیم از «علی»

کتابخانه عمومی آیت الله جنی

ایران اصفهان مسجد نو بازار

تأسیس 1420 ه ق.

ص: 105