ص: 2

جمعه 1371/3/8 = 1412/11/26...37

زیارت وداع - احرام در مسجد شجره - یک مناظره شنبه 1371/3/9= 1412/11/27...43

رسیدن به مکّه - انجام اعمال عمره تمتّع كاروان یکشنبه 1371/3/10 = 1412/11/28...45

توضیحاتی پیرامون کعبه و مسجد الحرام دوشنبه 1371/3/11 = 1412/11/29...49

طواف حرم الله سه شنبه 1371/3/12= 1412/12/1 اوّل ماه ذى الحجّة...49

استلام حجّر الأسود چهارشنبه 1371/3/13= 1412/12/2...50

طواف شبانه پنج شنبه 1371/3/14= 1412/12/3...50

طواف شبانه جمعه 1371/3/15= 1412/12/4...50

زیارت قبرستان ابوطالب (جنّة المُعَلّاة) شنبه 1371/3/16= 1412/12/5...53

دیدار آیة الله سیّد مهدى يثربی با کاروانیان - ملاقات با استاد آیة الله العظمی آقای حاج شیخ حسین وحید خراسانی مدظله یکشنبه 1371/3/17= 1412/12/6...53

مراسم برائت از مشرکین دوشنبه 1371/3/18= 1412/12/7...54

اعمال حجّ معذورين - احرام حجّ سه شنبه 1371/3/19=1412/12/8 روز ترویه...54

رفتن به عرفات چهارشنبه 1371/3/20= 1412/12/9روز عرفه...54

وقوف در عرفات - رفتن به سوی مشعر الحرام

ص: 4

پنج شنبه 1371/3/21= 1412/12/10 عید قربان...56

وقوف در مشعر الحرام - رمی جمره عقبه - قربانی - حلق - خروج از لباس احرام - بيتوته شب یازدهم در منی - رفتن به مکّه جمعه 1371/3/22= 1412/12/11 اوّل ایام تشریق...57

بیماری و استراحت در مکّه - قضا شدن رمی این روز - بیتوته شب دوازدهم در منی شنبه 1371/3/23= 1412/12/12 دومین روز ایّام تشریق...57

رمى جمرات ثلاث - خروج از منی یکشنبه 1371/3/24=1412/12/13...57

انجام اعمال مکّه خود و باقیمانده کاروان دوشنبه 1371/3/25= 1412/12/14 بازگشت به جدّه و ایران...58

دیار یار (سفرنامه دهمین حجّ تمتّع) سه شنبه 1388/8/12=1430/11/15...63

آغاز سفر به سوى مدينة النبي چهارشنبه 1388/8/13=1430/11/16...64

چهارده ساعت در فرودگاه مدینه - اوّلین زیارت پنج شنبه 1388/8/14=1430/11/17...65

دومین زیارت و زیارت قبور داخل قبرستان بقیع جمعه 1388/8/15=1430/11/18...66

سومین روز زیارت- بیمارانی در کاروان شنبه 1388/8/16=1430/11/19...67

حضور در بعثه و اعلام ورود - زیارت دوره یکشنبه 1388/8/17=1430/11/20...68

زیارت قبر عبدالله پدر رسول الله صلی الله علیه و اله- بازدید مساجد ابوذر و مباهله (اجابه) دوشنبه 1388/8/18=1430/11/21...69

اهدای زیارت به روح پدر - بازدید از مسجد شیعیان مدینه سه شنبه 1388/8/19=1430/11/22...71

زيارت وداع - احرام در مسجد شجره - شرح حال آقای حاج شیخ محمّد حسن ایزدپناه

ص: 5

چهارشنبه1388/8/20 =1430/11/23...73

ورود به حرم امن الهی - انجام اعمال عمره تمتّع پنج شنبه 1388/8/21 =1430/11/24...74

وضعیت منزل و صاحبش - هزینه سفر حجّ- دعای کمیل در مسجدالحرام جمعه1388/8/22 =1430/11/25...75

دعای ندبه - اعلام ورود در بعثه - اعتراض به وضعیت حمل و نقل درون شهری – روز دَحو الأرض شنبه 1388/8/23=1430/11/26...76

رفتن به حرم در شب یکشنبه 1388/8/24=1430/11/27...77

غار حراء - تشييع آية الله زاهد نجفی در اصفهان - مجلسی در ماه شعبان گذشته با حضور وی و علمای اصفهان به دعوت حقیر دوشنبه 1388/8/25 =1430/11/28...79

زیارت دوره - ارتحال آیة الله سیّد مرتضی نجومی در کرمانشاه سه شنبه 1388/8/26=1430/11/29...82

سالروز شهادت امام جواد علیه السلام- رفتن به منی جهت نشان دادن راه آن به نمایندگان حجّاج چهارشنبه 1430/12/1= 1388/8/27 اوّل ماه ذى الحجّة...83

دیدار آقای حاج شیخ علی اسلامی نماینده بعثه با حقیر - ختم قرآن کاروان در مسجد الحرام پنج شنبه 1388/8/28=1430/12/2...87

دومین دعای کمیل در مسجد الحرام جمعه 1388/8/29=1430/12/3...87

دومین دعای ندبه - تماس تلفنی با شیخ العَمْری جهت خبر اوّل ماه - دعای سمات – رفتن به حرم شنبه 1388/8/30=1430/12/4...88

رفتن به بعثه های مراجع یکشنبه 1388/9/1=1430/12/5...89

حضور در جلسه بعثه - جستجو در عطاری های شارع غزه جهت گیاه دارویی دوشنبه 1388/9/2=1430/12/6...90

امام جمعه شهرضا در جمع همشهریانش و شرح حال وی

ص: 6

سه شنبه 1388/9/3=1430/12/7...91

سالروز شهادت امام باقر علیه السلام- حضور در بعثه های مراجع - حجّ و سیاست چهارشنبه 1388/9/4 =1430/12/8...94

احرام حجّ پشت مقام ابراهیم - باران شدید استوایی پنج شنبه 1388/9/5 - 1430/12/9 روز عرفه...95

رفتن به عرفات از طریق منی - مراسم برائت از مشرکین - وقوف واجب - قرائت دعای امام حسین علیه السلام- رفتن به مشعر الحرام جمعه 1388/9/6=1430/12/10 = عید قربان...98

وقوف در مشعر - رمی جمره عقبه - قربانی - حلق پیش از ظهر - بیتوته شب یازدهم در منی - رفتن به مسجد الحرام برای اعمال مکّه شنبه 1388/9/7=1430/12/11= اوّل ايام تشريق...99

انجام اعمال مکّه - بازگشت به منزل - رفتن به منی و رمی جمرات ثلاث -بیتوته شب دوازدهم در منى - شرح حال مرحوم حاج شیخ غدیر علی مميّز به مناسبت ارتحال وی یکشنبه 1430/12/12= 1388/9/8 دومین روز از ایّام تشریق...101

رمى جمرات ثلاث - بازگشت به مکّه بعد از فریضهٔ ظهر دوشنبه1388/9/9=1430/12/13 آخرین روز از ایّام تشریق...102

خواب پدر - خدمت به فاطمه زهرا علیها السلام- مجلس ترحیم آقای ممیّز سه شنبه 1388/9/10=1430/12/14...102

جلسه ای با تحصیل کرده های کاروان - تکرار اعمال مکّه یکی از زائران چهارشنبه 1388/9/11=1430/12/15...104

انجام طواف نساء خواهرزن - سالروز ولادت امام هادی علیه السلام - جلسه تودیع کاروان پنج شنبه 1388/9/12=1430/12/16...105

اشتباه اولیاء امور در پیش بینی بیماری آنفولانزای نوع A - شقشقةٌ هَدَرَتْ - سومین دعای کمیل در مسجد الحرام جمعه 1388/9/13=1430/12/17...106

دعای ندبه - تحویل بار - عمره مفرده - طواف وداع شنبه 1388/9/14=1430/12/18...107

رفتن به جدّه - برگزاری جشن غدیر در فرودگاه جدّه - بازگشت به وطن

ص: 7

طور سینا (سفرنامه پنجمین زیارت عتبات عالیات عراق)

اولین سفر...117

سفر دوم...118

سفر سوم...120

سفر چهارم...120

چگونگی تهیه بلیط و ویزای سفر پنجم...121

شرح حال مرحوم حجّة الاسلام حاج شیخ محمود قانعی رحمه الله چهارشنبه 1388/11/14=1431/2/18...123

شرکت در ختم مرحوم شیخ مظفر کاظمینی - رفتن به قم - ملاقات شیخ علی فاضلی - زيارت حضرت معصومه علیها السلام- رفتن به فرودگاه امام خمینی قدس سره - پرواز - رسیدن به فرودگاه نجف - استقبال خاندان كاشف الغطاء پنج شنبه 1388/11/15=1431/2/19...125

اوّلین زیارت امیر المؤمنین علیه السلام - امامت در صحن حیدری - قرائت فاتحه برای جد (صاحب تفسیر مجد البيان)- مدفونین در حجّره جد جمعه 1388/11/16 = 1431/2/20 روز اربعین...127

زیارت امیر علیه السلام- بازدید از حرم و تعمیرات آن - حضور بر سر قبور آیات عظام - زیارت مزار کمیل و میثم تمار و مسجد کوفه و مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و مختار و بیت حضرت امیر علیه السلام و مسجد حنانه شنبه 1388/11/17=1431/2/21...128

ملاقات با آیة الله فیّاض - شط كوفه - ملاقات با آیة الله شیخ بشیر نجفی یکشنبه 1388/11/18=1431/2/22...131

حضور در کتابخانه روضه حیدریه - ملاقات با آیة الله سیستانی - بازدید از کتابخانه آیةالله حکیم و حضور بر مزار مؤسّس آن دوشنبه 1388/11/1=1431/2/23...134

وداع حضرت امیر علیه السلام- رفتن به کربلا - زيارت اباالفضل العباس علیه السلام و امام حسین علیه السلام سه شنبه 1388/11/20=1431/2/24...135

زیارت دو حرم - نگارش چند روز سفرنامه - دیدار از مؤسّسه خیریه - حسینیه اصفهانی ها

ص: 8

چهارشنبه 1388/11/21=1431/2/25...136

زیارت صبحگاهی - دیدار آقایان کربلائی و بروجردی با صاحب سفرنامه پنج شنبه 1388/11/22 =1431/2/26...136

سالروز پیروزی انقلاب اسلامی ایران و زیارت صبحگاهی - ملاقات آقایان جلالی و آل طعمه زیارت شب جمعه جمعه 1431/2/27 = 1388/11/23...137

زیارت صبحگاهی - رفتن به سامراء و زیارت عسکریین علیهما السلام- زیارت سیّد محمّد در بلد شنبه 1388/11/24 = 1431/2/28 روز پیامبر صلی الله علیه و آله و امام حسن مجتبى علیه السلام...139

زیارت - تل زینبیه خیمه گاه یکشنبه 1388/11/25=1431/2/29...140

زیارت صبحگاهی - رفتن به کاظمین - زیارت جوادین علیهما السلام- زیارت دو طفلان مسلم و عون دوشنبه 1388/11/26 = 1431/2/30 سالروز شهادت امام رضا علیه السلام...142

زیارت- ملاقات سیّد محمّدتقی مدرسی - شبکه های ماهواره ای شیعی - دیدار موزه و مخطوطات کتابخانه عباسی علیه السلام سه شنبه 1388/11/27 =1431/3/1 غره ربیع الاوّل 1431...146

زیارت وداع - خداحافظی با آقای شیخ علی مجاهد - دیدار از کتابخانه عباسی علیه السلام- ورود مجدّد به نجف اشرف - زیارت امیر علیه السلام- دیدار آقای حاج شیخ محمود اَرگانی چهارشنبه 1388/11/28 =1431/3/2...148

زیارت امیر علیه السلام- ناهار در جمع دوستان نجف در منزل شیخ محمّد کرباسی - گزارش شیخ عباس كاشف الغطاء از سفر مصر - دیدار از کتابخانه آیة الله شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء و نفائس مخطوطات آن - دیدار با آیة الله شیخ محمّدامین مامقانی پنج شنبه 1388/11/29=1431/2/3...149

زیات صبحگاهی- بررسی نسخه اصل کتاب الحصون المنيعة - ديدار با آیة الله سیّد محمّد سعيد حکیم - حضور بر مزار علّامه امینی و آیة الله سیّد عبد الأعلى سبزوارى و آیة الله سید علی بهشتی - كتاب موسوعة و قيمت آن در سوق الحويش - ناهار در منزل دکتر شیخ عباس كاشف الغطاء - مسجد سهله و اعمالش جمعه 1388/11/30=1431/3/4...151

بررسی بقیه مجلّدات نسخة اصل الحصون المنيعة - ناهار در منزل مهندس عزت کرباسی - نسب

ص: 9

وى - تأليفات جدّ مادریش میرزا هاشم کلباسی – دیدار آقای سیّد محمّدرضا خِرسان - دیدار با آية الله سيّد مهدی خرسان - قبله حرم امیر المؤمنين علیه السلام - تَیاسُر در قبله عراق - نجف، پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2012م - اجازه روایت از سیّد مهدی خرسان - مشایخ اجازه وی - دیدار شیخ شريف كاشف الغطاء شنبه 1388/12/1=1431/3/5...156

زیارت صبحگاهی - حضور بر مزار دو پیامبر خدا هود و صالح علیهما السلام- زيارت وادى السلام - مرقد سيّد على قاضي - حضور در مقام صاحب الزمان عجّل الله تعالى فرجه و امام صادق علیه السلام- ملاقات آقای ایزدپناه - ناهار در منزل دکتر شيخ عباس كاشف الغطاء یکشنبه 1388/12/2=1431/3/6...156

ارسال كتاب الآراءُ الفقهية براى آية الله شیخ حسین بشیر نجفی - اجازه امور حسبیه و روایت از وی - زیارت امیر علیه السلام- تعویض بلیط برگشت و غرامت - نماز ظهر در جامع سبزواری - دیدار شیخ منصور الجشي - ملاقات با دانشجوی کارشناسی ارشد که رسالۀ خود را درباره اشعار دیوان مرحوم جد می نویسد و راهنمایی او - گرفتن نسخة مجمع الإجازات دوشنبه 1388/12/3=1431/3/7...158

زیارت امیر علیه السلام- دیدار دیگری با آیة الله شیخ حسین بشیر نجفی - حرکت به سمت سامراء جهت روز شهادت امام حسن عسکری علیه السلام - رسیدن به بلد و زیارت سیّد محمّد و شرکت در مجلس عزاداری حرم سیّد محمّد - رفتن به منزلی در بلد و صرف شام و استراحت سه شنبه 1388/12/4 = 1431/3/8 سالروز شهادت امام حسن عسکری علیه السلام...159

خروج از بلد به سوی سامراء در روز شهادت امام حسن عسکری علیه السلام- رسیدن به سامراء ساعت 8 صبح - طی کردن بیش از 15 کیلومتر راه پیاده به جهت رسیدن به حرم - طی این راه به صورت هیئت عزاداران امام حسن عسکری علیه السلام- استقبال مواكب عزاداری - حضور در حرم مطهّر و زیارت امامین عسکریَّین علیهما السلام- شرکت در مجلس عزاداری صحن مطهّر - بازگشت به سمت اتوبوس ها - مسمومیّت صاحب سفرنامه - بدتر شدن حال وی - رسیدن به کاظمین و رفتن به بیمارستان و شفای او به برکت امامَین کاظمین علیهما السلام- بازگشت بعد از نیمه شب به نجف اشرف - رسیدن به سلامت ساعت 4 صبح به نجف چهارشنبه 1388/12/5 = 1431/3/9 عيد البَقر...162

زيارت وداع امير المؤمنين علیه السلام- تودیع با دوستان – رفتن به سوی فرودگاه نجف - دیدار آقای مهدی اقارب پرست در فرودگاه - پرواز به سوی ایران با دو ساعت تأخیر

ص: 10

بسم الله الرحمن الرحيم

تَغَرَّبْ عَن الْأَوْطَانِ في طَلَبِ العُلى *** فَسَافِرٌ فَفِي الْأَسْفَارِ خَمْسُ فَوائِدِ

تَفَرُّجُ هَمِّ وَ اكْتِسابُ مَعِيشَة *** وَ عِلْم وَ آدابِ وَ صُحْبَةُ مَاجِدِ

فإن قيل في الأَسْفَارِ ذُلُّ وَ مِحْنَةٌ *** وَ قَطْعُ الفَيافي وَ ارْتِكَابُ الشَّدائِدِ

فَمَوْتُ الفَتى خَيْرٌ لَهُ مِنْ قِيامِهِ *** بدار هَوانٍ بَينَ واشٍ وَ حاسِدِ

در جست و جوی ،مهی از میهن دور شو و سفر کُن که در آن پنج سود بینی:

گشایش ،اندوه ،روزی دانش و فرهنگ و دیدار بزرگان

گویند در سفر رنج است و آزمون است و بریدن بیابان ها و دیدن سختی هاست.

مرد را مرگ بِه که در خانه خواری زید و در میان سخن چینان و رشک بَران سَر آرَد. (1)

آن چه گذشت در هر سیر و سفری بر روی زمین مترتب می گردد ولی اگر این سفر به سوی کعبه مقصود و انجام فریضه الهی و حجّ بيت الله الحرام باشد مطلب متفاوت خواهد بود و آثار فراوان و برکات ماندگار برای مسافر این کوی داشته، درس های بی شماری را به وی می آموزد؛ به ویژه اگر این سفر زیارت آخرین پیام آور الهی صلی الله علیه و آله و وارثان و جانشینان بر حقّ وی علیهم السلام را نیز در بر داشته باشد.

از این رو صاحب این قلم بر آن شد در این دفتر آن چه را در سه سفر نگارش کرده است به محضر خوانندگان خود به نام «سه سفرنامه» عرضه نماید:

1. ميقات: سفرنامۀ اوّلين حجّ تمتّع «حَجَّةُ الإسلام» است که در سال 1371ش برابر با 1412ق انجام گرفته است.

2. دیار یار: سفرنامۀ دهمین حجّ تمتّع است که در سال 1388ش برابر با 1430ق صاحب خانه نگارنده را به آن دعوت نموده است.

3. طور سینا: سفرنامه پنجمین زیارت عتبات عالیات ،عراق، در سال 1388ش برابر با 1431ق است.

هر یک از این سه سفرنامه در جای خود خواندنی است و مطالب سودمندی را به سالک این طریق می آموزد.

ص: 12

در پایان این مقدمه روایت معتبره حمّاد از امام صادق علیه السلام را قرار می دهم که آن حضرت حکایت اندرز لقمان حکیم به فرزندش را دربارۀ سفر و همراهی با همسفران باز می گویند؛ و خوانندگان خود را به اندیشه در آن فرا می خوانم

گزارش این روایت چنین است:

﴿الكليني عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْراهِيمَ، عَن أبيهِ، عَنِ الْقاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ سُلَيْمانَ بْنِ داوُدَ الْمِنْقَري، عَنْ حَمَادٍ، عَنْ أَبي عبد الله علیه السلام، قالَ: «قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ : إِذا سَافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ، فَأَكْثِرِ اسْتِشَارَتَكَ إِيَّاهُمْ فِي أمْرِكَ وَ أُمُورِهِمْ، وَ أَكْثِرِ التَبَسَّمَ فِي وُجُوهِهِمْ، وَ كُنْ كَريماً عَلى زادِكَ، وَ إِذا دَعَوْكَ فَأَجِبْهُمْ، وَ إِذا اسْتَعانُوا بِكَ فَأَعِنْهُمْ وَ اغْلِبُهُمْ بِثَلاثٍ: بِطُولِ الصَّمْتِ، وَ كَثْرَةِ الصَّلاةِ، وَ سَخاءِ النَّفْسِ بِمَا مَعَكَ مِنْ دابَّةٍ أَوْ مَالٍ أو زادٍ ؛ وَ إِذا اسْتَشْهَدُوكَ عَلَى الْحَقِّ فَاشْهَدْ لَهُمْ، وَاجْهَدْ رَأْيَكَ لَهُمْ إِذَا اسْتَشارُوكَ، ثُمَّ لَا تَعْزِمُ حَتَّى تَثَبَّتَ وَ تَنْظُرَ، وَ لَا تُجِبْ فِي مَشْوَرَةٍ حَتَّى تَقُومَ فيها وَ تَقْعُدَ وَ تَنامَ وَ تَأْكُلَ وَ تُصَلِّيَ وَ أَنْتَ مُسْتَعْمِلَ فِكْرَكَ وَ حِكْمَتَكَ فِي مَشْوِرَتِهِ؛ فَإِنَّ مَنْ لَمْ يَمْحَضِ (1) النصيحَةَ لِمَنِ اسْتَشَارَهُ، سَلَبَهُ اللَّهُ- تَبَارَكَ وَ تَعالى - رَأْيَهُ، وَ نَزَعَ عَنْهُ الْأَمَانَةَ؛ وَ إِذَا رَأَيْتَ أَصْحابَكَ يَمْشُونَ فامْشِ مَعَهُمْ، وَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ يَعْمَلُونَ فَاعْمَلْ مَعَهُمْ، وَ إِذا تَصَدَّقُوا وَ أَعْطَوْا قَرْضاً فَأَعْطِ مَعَهُمْ، وَ اسْمَعْ لِمَنْ هُوَ أَكْبَرُ مِنْكَ سِنّاً، وَ إِذا أَمَرُوكَ بِأَمْرِ وَ سَأَلوكَ، فَقُلْ: نَعَمْ، وَ لا تَقُلْ: لا؛ فَإِنَّ «لا» عَيٌّ وَ لُوْمٌ.

وَ إِذا تَحَيَّرْتُمْ فِي طَرِيقِكُمْ فَانْزِلُوا، وَ إِذا شَكَكْتُمْ فِي الْقَصْدِ فَقِفُوا وَ تَآمَرُوا، وَ إِذا رَأَيْتُمْ شَخْصاً واحِداً فَلَا تَسْأَلُوهُ عَنْ طَرِيقِكُمْ وَ لا تَسْتَرْشِدُوهُ؛ فَإِنَّ الشَّخْصَ الْوَاحِدَ فِي الْفَلَاةِ مُرِيبٌ (2) لَعَلَّهُ أَنْ يَكُونَ عَيْناً لِلْصُوصِ، أَوْ يَكُونَ هُوَ الشَّيطانَ الَّذِي حَيَّرَكُمْ، وَاحْذَرُوا الشَّخْصَيْنِ أَيْضاً إِلَّا أَنْ تَرَوْا ما لا أرى؛ فَإِنَّ الْعاقِلَ إِذا أَبْصَرَ بِعَيْنِهِ شَيْئاً عَرَفَ الْحَقَّ مِنْهُ، وَ الشَّاهِدُ يَرَى مَا لا يَرَى الْغَائِبُ.

يا بُنَيَّ، وَ إذا جاءَ وَقْتُ الصَّلاةِ فَلا تُؤَخِّرْها لِشَيْءٍ، وَصَلِّها وَ اسْتَرِحْ مِنْهَا، فَإِنَّهَا دَيْنٌ، وَصَلَّ في جَمَاعَةٍ وَلَوْ عَلى رَأْسِ زُجًّ (3)، وَ لا تَنامَنَّ على دابَّتِكَ؛ فَإِنَّ ذلِكَ سَرِيعٌ فِي دَبَرِهَا، وَ لَيْسَ ذَلِكَ مِنْ فِعْلِ الْحُكَماءِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ فِي مَحْمِلٍ يُمْكِنُكَ التَّمَدُّدُ لِاسْتِرْخاءِ الْمَفاصِلِ، وَ إِذا قَرُبْتَ مِنَ الْمَنْزِلِ، فَانْزِلْ عَنْ دابَّتِكَ، وَ ابْدَأْ بِعَلْفِها قَبْلَ نَفْسِكَ ؛ وَ إِذا أَرَدْتَ النُّزُولَ، فَعَلَيْكَ مِنْ بِقاعِ الْأَرْضِ بِأَحْسَنِهَا لَوْنَا، وَ أَلْيَنِها تُرْبَةً، وَ أَكْثَرِها عُشْباً وَ إِذا نَزَلْتَ فَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ قَبْلَ أَنْ تَجْلِسَ ، وَ إِذَا أَرَدْتَ قَضاءَ حَاجَةٍ فَأَبْعِدِ

ص: 13

الْمَذْهَبَ فِي الْأَرْضِ، وَ إِذا ارْتَحَلْتَ فَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ، وَ وَدَّعِ الْأَرْضَ الَّتِي حَلَلْتَ بِهَا، وَ سَلَّمْ عَلَيْهَا وَ على أَهْلِها فَإِنَّ لِكُلِّ بُقْعَةٍ أَهْلاً مِنَ الْمَلائِكَةِ، وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أنْ لا تَأْكُلَ طَعاماً حَتَّى تَبْدَأَ فَتَتَصَدَّقَ مِنْهُ فَافْعَلْ.

وَ عَلَيْكَ بِقِراءَةِ كِتابِ اللهِ - عَزَّ وَ جَلَّ - ما دُمْتَ راكِباً ، وَ عَلَيْكَ بِالتَسْبيح ما دُمْتَ عامِلاً، وَ عَلَيْكَ بِالدُّعاءِ ما دُمْتَ خالِياً ، وَ إِيَّاكَ وَ السَّيْرَ مِنْ أَوَّلِ اللَّيْلِ، وَ عَلَيْكَ بِالتَعْرِيسِ (1) وَ الدَّلْجَةِ (2) مِنْ لَدُنْ نِصْفِ اللَّيْلِ إِلى آخِرِهِ، وَ إِيَّاكَ وَ رَفْعَ الصَّوْتِ فِي مَسيرِكَ». (3)

«حمّاد از امام صادق علیه السلام روایت کند که فرمود: لقمان به پسرش گفت: هرگاه به همراه مردمی سفر کردی چه در کار خود و چه در کار آن ها با ایشان رایزنی بسیار کن و لبخند بسیار به روی آن ها بزن و در توشه و خرجی خود بخشنده باش؛ و هرگاه تو را دعوت کردند دعوت ایشان را بپذیر؛ و هنگامی که از تو یاری طلبیدند بدیشان یاری رسان؛ و در سه چیز بر آن ها برتری :یاب خاموشی بسیار، نماز فراوان و سخاوت بدان چه همراه داری اعم از مرکب و مال و توشه و هرگاه از تو در حق مسلمی گواهی خواستند برای آن ها گواهی ،ده و هنگامی که با تو رایزنی کردند تا آن جا که می توانی نظر خوبی بدیشان ده و در کاری تصمیم مگیر تا در آن خوب اندیشه کنی و در هیچ مشورتی [بزودی] پاسخ مده تا در فکر آن برخیزی و بنشینی و بخوابی و غذا بخوری و نماز بخوانی و در این میان اندیشه و حکمت خود را بکار زنی؛ زیرا اگر آن که با او مشورت کرده اند، حقیقتاً خیرخواهی نکند، خدای تبارک و تعالی اندیشه و خرد او را بستاند و امانت [خود] را از او بگیرد.

و هنگامی که دیدی همراهانت حرکت کرده و راه می روند تو هم با آن ها برو، و هرگاه دیدی به کاری پرداختند تو هم با آن ها به این کار بپرداز و چون صدقه و قرضی به کسی دادند تو هم بده، و سخن آن کسی را که از تو عمر بیشتری دارد گوش کن.

و هرگاه فرمانی به تو دادند و از تو چیزی طلبیدند بدیشان پاسخ مثبت ده، و از گفتن «نه» خودداری کن زیرا کلمهٔ «نه» [نشانۀ] درماندگی و نکوهیدگی است.

و هرگاه در راه خود حیران ماندید و راه را گم کردید فرود آیید؛ و هرگاه در مقصد خود مردّد ،شدید درنگ کنید و با هم رایزنی کنید هنگامی که به یک نفر تنها برخورد کردید از او راه خود را

ص: 14

نپرسید و راهنمایی نجویید؛ زیرا یک نفر به تنهایی در بیابان مشکوک است و شاید او دیده بان دزدان باشد یا او همان شیطانی باشد که شما را حیران کرده است و از دو نفر هم بهراسید مگر آن که وضعی [دالّ بر درستی] در آن ها ببینید که من اکنون آن را نمی بینم؛ زیرا شخص دانا هنگامی که چیزی را با چشم خود ببیند آثار حقیقت و درستی آن را درک می کند و شخص حاضر ، آن چه را که غایب نمی بیند می بیند

ای پسرم! به محض این که هنگام نماز رسید، آن را به سبب کار دیگر به تأخیر مینداز و آن را اقامه کن و خود را از آن آسوده ساز زیرا که بدهی است و نماز را به جماعت بخوان اگرچه بر نوک پیکان باشد و بر روی مرکب خود مخواب که این کار پشت آن حیوان را زود زخم کند و این کار کار عقلا نیست، مگر آن که در کجاوه ای باشی که بتوانی پای خود را برای آرامش مفاصل دراز کنی.

و چون به نزدیک منزلگاهی رسیدی از مرکب خود پیاده شو و پیش از آن که به فکر خود باشی نخست علف آن حیوان را بده و چون آهنگ ماندن در جایی کردی مراقب باش آن جایی را برگزینی که زمینش خوشرنگ تر و خاکش نرم تر و گیاه و علفش بیشتر .باشد و چون فرود آمدی پیش از آنکه

بنشینی دو رکعت نماز ،بخوان و چون خواستی قضای حاجت کنی به جای دور دستی برو و اگر خواستی کوچ کنی دو رکعت نماز بجای آور و با مکانی که در آن اقامت گزیده بودی وداع کن و بر آن مکان و اهلش درود فرست؛ زیرا که هر جای ،زمین ساکنانی از فرشتگان دارد؛ و اگر بتوانی از غذایی مخوری مگر آن که قدری از آن را صدقه دهی چنین کن

بر تو باد به خواندن قرآن خداوند - عزّوجلّ تا سوار ،هستی و چون به کاری مشغول شدی تسبیح گوی و در هنگام بیکاری دعا کن و بر تو باد که در آغاز شب راه نروی و آن زمان را به استراحت گذرانی و از نیمه شب به بعد راه روی و مبادا در مسیر خود آواز بخوانی و فریاد کنی». (1)

روایات آداب سفر را می توانید در کتاب های: الفقیه 2 / 265، بحارالأنوار، 221/733 (266/30)، وسائل الشیعة، 343/11 و پس از آن مستدرك الوسائل، 113/8، جامع أحاديث الشيعة، 5/21 و موسوعة أحاديث أهل البيت علیهم السلام، 229/10 ببینید.

در پایان متذکر می شوم که سفری بس خطیر در پیش است و می بایست مهیا و آماده آن شد و زاد و توشه ای برگرفت؛ همان گونه که امیر علیه السلام می فرمایند: ﴿وَ أَنْتُمْ بَنُو سَبيل عَلَى سَفَرٍ مِنْ دَارٍ لَيْسَتْ بِدارِكُمْ، وَ قَدْ أُوذِنْتُمْ مِنْها بِالارْتِحَالِ، وَ أُمِرْتُمْ فِيهَا بِالزَّادِ﴾ (2)

ص: 15

مردم! شما چونان مسافران در راهید که در این دنیا فرمان کوچ داده شدید و دنیا خانه اصلی شما نیست، و به جمع آوری زاد و توشه فرمان داده شدید. (1)

و فرمود: ﴿آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ، وَ طُولِ الطَّرِيقِ، وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ عَظيمِ الْمَوْرِدِ!﴾ (2) آه از توشه ،اندک و طولانی بودن راه و دوری منزل، و بزرگی روز قیامت! (3) و فرمود: ﴿مَنْ تَذَكَّرَ بُعْدَ السَّفَر أَسْتَعَدَّ﴾ (4)

کسی که به یاد سفر طولانی آخرت ،باشد، خود را آماده می سازد. (5)

بر این امید که انجام آن سفر نیز به خیر و نجات و سعادت و مغفرت و رضوان الهی و بهشت .باشد بمحمّد و علىٍّ و آلهما علیهم السلام. (6)

9 فروردین 1389

13 ربیع الثانی 1431

اصفهان - هادی نجفی

ص: 16

﴿وَ فَرَضَ عَلَيْكُمْ حَجَّ بَيْتِهِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلَهُ قِبْلَةَ لِلْأَنامِ، يَرِدُونَهُ وُرُودَ الْأَنْعَامِ، وَ يَأْلَهُونَ إِلَيْهِ ولُوهَ الْحَمام ؛ وَ جَعَلَهُ سُبْحانَهُ عَلامَةً لِتَواضُعِهِمْ لِعَظَمَتِهِ، وَ إِذْعانِهِمْ لِعِزَّتِهِ؛ وَ أَخْتارَ مِنْ خَلْقِهِ سُمّاعاً أجابُوا إِلَيْهِ دَعْوَتَهُ، وَ صَدَّقُوا كَلِمَتَهُ، وَ وَقَفُوا مَواقِفَ أنبيائِهِ، وَ تَشَبَّهُوا بِمَلائِكَتِهِ المُطِيفِينَ بعَرْشِهِ. يُحْرِزُونَ الْأَرْباحَ فِي مَتْجَرِ عِبادَتِهِ، وَ يَتَبَادَرُونَ عِنْدَهُ مَوْعِدَ مَغْفِرَتِهِ. جَعَلَهُ سُبْحانَهُ وَ تَعَالَى لِلإِسْلام عَلَماً، وَ لِلْعائِذِينَ حَرَماً. فَرَضَ حَقَّهُ، وَ أَوْجَبَ حَجَّهُ، وَ كَتَبَ عَلَيْكُمْ وَفَادَتَهُ، فَقَالَ سُبْحانَهُ: ﴿و لِلَّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً ، وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمينَ﴾ ﴾ (1) (2)

«خدا حجّ خانهٔ محترم خود را بر شما واجب کرد همان خانه ای که آن را قبله گاه انسان ها قرار داده که چونان تشنگان به سوی آن روی می آورند و همانند کبوتران به آن پناه می برند. خدای سبحان کعبه را مظهر تواضع بندگان برابر عظمت خویش و نشانه اعتراف آنان به بزرگی و قدرت خود قرار داد و در میان انسان ها شنوندگانی را برگزید که دعوت او را برای حجّ اجابت کنند و سخن او را تصدیق نمایند و پای بر جایگاه پیامبران الهی .نهند همانند فرشتگانی که برگرد عرش الهی طواف .کنند سودهای فراوان در این عبادتگاه و محل تجارت زائران به دست آورند و به سوی وعده گاه آمرزش الهی بشتابند خدای سبحان کعبه را برای ،اسلام نشانه گویا و برای پناهندگان، خانه امن و امان قرار داد؛ ادای حق آن را واجب کرد و حجّ بیت الله را واجب شمرد و بر همه شما انسان ها مقرّر داشت که به زیارت آن بروید و فرمود: «آن کس که توان رفتن به خانه خدا را دارد، حجّ بر او واجب است؛ و آن کس که انکار کند خداوند از همه جهانیان بی نیاز است»». (3)

ص: 18

تسوید این اوراق را در چند ده کیلومتری مدینه منوره آغاز می کنم و بیش از 24 ساعت است از منزل به قصد زیارت و پس از آن حجّ خانه خداوند، خارج شده ایم.

قبل از حرکت به رحمت حق پیوست و ویزای آن مرحومه را به ایشان منتقل کردند و 6 روز قبل از ،حرکت سفر همسرم نیز قطعی گردید اکنون در چند کیلومتری مدینه منوّره هستیم و او در صندلی اتوبوس در کنار بنده آرمیده است.

این مطلب را بدین جهت متذکر شدم که کسی فراموش نکند که سفر حجّ جز به دعوتِ الهی بسته به امر دیگری نیست و کارها باید از جایی دیگر درست شود.

به هر حال پس از سه ساعت پرواز و عبور از شیراز و بوشهر و خلیج فارس و ،ریاض، هواپیما در فرودگاه جدّه به زمین نشست و بعد از چند دقیقه، اجازه خروج از هواپیما داده شد. ما که در صندلی های نزدیک در بودیم جزء نفرات اوّلی قرار داشتیم که از هواپیما خارج شدیم پس از انجام تشریفات گمرکی که نزدیک دو ساعت طول کشید، به طرف در سالن حرکت کردم که از آن خارج شوم یکی از خدمه محترم درخواست نمود که چند ساک را کمک او منتقل کنم که حدود 80 ساک بزرگ مسافران را برای وارسی جلوی مأموران عربستان گذاشتم. سپس اثاثیه را جمع کرده، در داخل ساک گذاشتم و اجازه ورود به ساک الصاق شد. سپس ساک را به خدمه های دیگری که دم در سالن بودند و اجازه ورود به سالن را نداشتند تحویل دادم که این کار حدود سه ساعت طول کشید طی این سه ساعت به خوبی می دیدم که مأموران برای من به عنوان یک روحانی احترام قائل هستند؛ البته مأموران امنیّتی سعودی نیز حرکات مرا زیر نظر داشتند یکی از رؤسای آن ها جلو آمد و به من :گفت: أنت الإمام؟ (تو امام هستی؟) به او پاسخ :گفتم أنا الحَملِدار ( من كاروان دارم)؛ چون مشغول کاری بودم که وظیفه خدمۀ کاروان بود بعد از مدت زمانی که گذشت همو آمد و در حالی که سرش را تکان می داد گفت: حملدار بدون مقدمه به او پاسخ :گفتم: لستُ بالحملدار (من کاروان دار نیستم). وقتی این پاسخ صریح را از من ،شنید بهتش زد ولی نتوانست جوابی بدهد و چیزی به من بگوید.

طی این سه ساعت مشاهده کردم که مأموران عربستان در وارسی ها سخت گیری نمی کنند. قبلاً به ما گفته بودند که آوردن مفاتیح و کتب ادعیه، خصوصاً اگر زیارت عاشورا داشته باشد ممنوع است ولی در بازدید مشاهده کردم که - لااقل - امسال در این مورد، سخت گیری نمی شود مگر این که کتاب دعای بزرگ باشد و یکی از مأموران

ص: 20

امنیّتی نیز مأمور تجسس تحت امر خود را نگاه کند؛ در این صورت او را صدا می زد و کتاب را به او نشان می داد تا او در مورد آن تصمیم بگیرد.

خود من یک کتاب ادعیه و عیال یک مفاتیح کامل را از بازرسی گذراندیم؛ البته همسرم در حق من لطف نمود و یک مهر کوچک تربت ابا عبدالله الحسین علیه السلام را نیز برایم رد نمود که به خاطر رد نمودن ،آن باید به او آفرین گفت

در پایان این سه ساعت وارد محوطهٔ باز فرودگاه جده شده، تعدادی از افراد کاروان بر روی حصیرهایی که از قبل تهیه شده بود نشستند ابتدا وضو ساختم و به نماز .پرداختم پس از مقداری ،استراحت شام صرف شد و پس از آن تا اذان صبح استراحت کردم چند ساعت بعد از نیمه شب قسمت دوم کاروان نیز که در پرواز بعدی بودند وارد شدند و در کنار ما به استراحت پرداختند. پس از اذان و بعد از اقامه صلاة صبح مشغول گفتگو و مذاکره شدیم در صرف صبحانه حرکت ناپسندی از طرف برخی از افراد به ظهور رسید و آن فروش گز و پسته و زعفران و تسبیح و مانند آن به عرب های حاضر در فرودگاه بود که عمده آن ها از کارکنان و پلیس و اعضای سازمان امنیّت سعودی بودند که تعداد آنان در فرودگاه جدّه، بی شمار بود.

بنده اصلاً این افراد را منع نکردم؛ چون می دانستم منع من سودى ندارد، ولی روحانی دیگر کاروان و سرپرست و عده ای دیگر نهی از منکر نمودند که البته نتیجه ای هم نگرفتند!

نداشت به نمازگزاران توصیه نمودم که از مهر و سنگ و کاغذ و امثال آن برای سجده استفاده کنند و خودم نیز از مهر تربتی که به همراه داشتم بهره بردم و با شهادت ثالثه به ولایت در اقامه و جهر به بسم الله و سجده بر تربت حسینی یعنی همان گونه که در بلادِ شیعه معمول است- صلاة را اقامه نمودم و از این که بدون دردسر و خلاف تقیه ای توانستم در سرزمین وهابیت چنین صلاتی را اقامه ،کنم جبین شکر به درگاه الهی ساییدم؛ و الحمد لله على كلٌ حال.

پس از آن به سمت مدینه حرکت کردیم و حوالی عصر به شهر خاطره ها، مدینه رسول الله صلی الله علیه و اله، رسیدیم. در هنگام ورود به شهر مدینه و دیدن مناره های مسجدالنبی بی اختیار دیدگانم را اشک فرا گرفت در حالی که حلقه اشک، بر چشمانم نشسته بود خدمت رسول اعظم صلی الله علیه و اله ختم رسل و مخلوق اوّل و مخاطب لولاك لما خلقت الأفلاك و سفر کننده به "قاب قوسين أو أدنى" و صاحب خُلْق عظيم و رحمةٌ للعالمين عرض سلام نمودم، و شادمان بودم که به ،زیارتش که حضور زائر نزد مزور به جان و تن است، مشرّف خواهم شد؛ و چه فضیلتی از این برتر و چه سعادتی از این بالاتر؟!

این را هم در این جا ثبت کنم که من این سفر مقدّس را برای خود و عیال از فرزند بزرگوار پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله مولایم و امامم على بن موسى الرضا عليه آلاف التحيّة و الثناء گرفتم و در خدمت ایشان آن را خواستم بحمدالله عنایت نیز شد.

در هر صورت عصر وارد مدینه شدیم و به هتل محل اقامت رفتیم. ناهار صرف شد. پس از آن غسلی کردیم ولی به علّت ،خستگی موفّق به زیارت نشدم. پس از صرف شام، شب را به استراحت می پردازم تا ببینیم فردا دست سرنوشت این دفتر را چگونه رقم خواهد زد.

مردم را بیرون می کنند؛ لذا می بایست اوّل به بقیع رفت. کاروان را به سمت بقیع هدایت کردم. از آن جا که مأموران سعودی از ورود بانوان، به بقیع جلوگیری می کردند، قرار شد کاروان در پشت میله های بقیع باقی بماند و زنان و مردان همه با هم زیارت را بخوانند و مدّاحی کنند

چنین تصمیمی گرفتند و ایستادند اما من که برای اوّلین بار بود به بقیع می آمدم، نتوانستم خود را نگه دارم و وارد بقیع شدم و به یکبار خودم را در کنار قبر چهار امام علیهم السلام یافتم.

در ابتدا مدّت مدیدی را فقط به قبور مطهّر نگاه می کردم و اشک می ریختم و از خود بیخود شده بودم نمی دانستم با چهار امام علیهم السلام چگونه سخن بگویم فقط به آن ها :گفتم من از شیعیان و دوستداران شما هستم از کسانی که عمرش را تاکنون در راه شما مصروف داشته است و امید دارد که تا پایان عمر نیز خادم شما باشد و به شما خدمت نماید؛ خدماتی که در شأن شما باشد و مورد توجه و عنایت و رضایت شما نیز قرار گیرد. در همان جا از خود ائمه بقیع علیهم السلام خواستم که به من عنایتی کنند تا بتوانم و موفّق شوم قبور آن ها را به آن گونه که شایسته است بازسازی کنم تا از این مظلومیت خارج شود. اللهم آمُين بحقِّهم!

به هر حال بعد از مدّتی در خلسه ،بودن به خود آمدم و با صدای بلند قرائت آمده زیارت ائمه بقیع علیهم السلام را آغاز کردم تعدادی از کاروانیان نیز که به دنبال من به داخل بودند به دورم اجتماع ،کرده زیارت را به همراه من قرائت کردند. تعمداً زیارتنامه را با صدای بلند می خواندم تا شُرطه هایی که حاضر بودند بشنوند و بدانند اعتقاد ما دربارهٔ این چهار امام مظلوم علیهم السلام چیست

زیارت را در حالی که شاید اشک از دیدگانم قطع نمی شد به پایان رساندم و به دعا و طلب حاجت پرداختم

از سر قبر چهار امام علیهم السلام به سر قبر حضرت ام البنین (1) و عاتکه (2) و صفیّه (3) دو عمه

ص: 23

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رفتیم بر کنار مرقد حضرت ام البنین علیها السلام به یکی از همراهان که در مدّاحی دستی ،داشت گفتم که روضهٔ فرزندش ابا الفضل العباس علیه السلام را بخواند. او نیز انصافاً روضه خوبی خواند به گمانم روح ام البنین هم به خاطر این روضه و مصیبت گریست.

قطعاً نیز چنین خواهد بود از مادری که چهار فرزندش را در روز عاشورا و بر کرانه فرات در دفاع از حریم ولایت و امامت تقدیم کرد و تا پایان عمر بر این چهار تن گریست، به طوری که سعید بن العاص- حاکم منصوبی امویان- هم که از کنار بقیع عبور می کرد و می دید که این مخدّره محترمه مشغول ندبه کردن ،است، بی اختیار می ایستاد و اشک می ریخت. با توجه به این که او حاکم وقت مدینه و از خاندان بنی امیه بود، چنین عملی عجیب و غیر منتظره بوده است.

در هر صورت از آن جا به کنار قبر دختران پیامبر صلی الله علیه و آله رقیه، ام کلثوم و زينب (1) رفتیم و بعد از آن زوجات النبی (2) را به فاتحه یاد کردیم. سپس عبدالله (3) بن جعفر طیّار را که پسر عموی امام حسن مجتبی علیه السلام و شوی گرامی خواهرش صدّيقه صغری، زینب كبرى سلام الله عليها عقیله بنی هاشم است زیارت کردیم. او کسی است که دو فرزند برومندش عون و عبدالله را در روز طفّ بر کرانه فرات در خدمت اباعبدالله الحسين علیه علیه السلام تقدیم کرد و آنان به شرف شهادت در راه امامت نائل آمدند.

در کنار او عقیل بن ابی طالب را به فاتحه یاد کردیم. او برادر بزرگ تر امير المؤمنين علیه السلام و دومین فرزند پسر ابوطالب است کسی است که به انساب عرب در روزگار خودش مطّلع بود و لذا او را از علمای انساب در عصر خودش محسوب می.کنند امیر علیه السلام به او بود که فرمودند: زنی را برای من خواستگاری کن که از او فرزندانی دلاور پا به عرصه وجود گذارند؛ و عقیل نیز ام البنین را پیشنهاد نمود و امیر او را تزویج فرمود و چهار پسر به دنیا آمدند که همه در روز عاشورا به شهادت رسیدند و

ص: 24

در رأس آن ها ابالفضل العباس علیه السلام قرار دارد؛ چنان که به قلم آمد.

در شرق قبر عقيل، قبر مالک بن أَنس، امام فرقه مالكي (از أئمة أربعة فقه أهل سنت) و شیخ او نافع بن ابی نُعَیم قرار دارد.

پس از آن به زیارت قبر ابراهیم فرزند رسول اکرم صلی الله علیه و آله رفتیم. ابراهیم از ماریه قبطیه به دنیا آمد ولی در هجده ماهگی در سال دوم هجری از دنیا رفت و در بقیع مدفون شد. پیامبر صلی الله علیه و آله در فوت او گریستند و کسوف نیز در روز رحلت او پیش آمد و مردم گمان کردند خورشید به خاطر رحلت ابراهیم گرفته است؛ امّا پیامبر صلی الله علیه و آله مردم را از این ،ظن برحذر داشتند و فرمودند: ماه و خورشید دو نشانه از نشانه های خداوندند و برای مرگ هیچ کس نمی گیرند.

کمی بالاتر از قبر ابراهیم قبور برخی از شهدای اُحُد قرار دارد. آنان چند نفری هستند که خانواده هایشان آن ها را به مدینه منتقل کردند و مابقی در خود احد مدفون شده اند که در خارج از مدینه آن زمان قرار داشته است. در کنار همین شهدا، تعدادی از شهدای واقعۀ حَرّهٔ شهر مدینه نیز قرار دارند.

کمی بالاتر از آن قبر اسماعیل ابن امام صادق علیه السلام واقع شده است؛ البته این قبر در بیرون بقیع فعلی قرار داشته است و به ما گفتند چون در خیابان افتاد بدون این که نبش قبر شود، قبر را با یک بیل میکانیکی بزرگ به داخل بقیع منتقل کردند. (1) این همان اسماعیلی است که از پدرش امام صادق علیه السلام احادیثی را نقل می کند و امام نیز در مورد او مطالبی را فرموده اند که ذکر آن به درازا می کشد و فرقه اسماعیلیه یا باطنیه نیز خودشان را منتسب به او می دانند و معتقدند که او از دنیا نرفته است و غیبت کرده و مهدی موعود است در حالی که او در زمان پدرش امام صادق علیه السلام از دنیا رفت و مولا او را تشییع کردند و دفن ،نمودند و قبل از دفن او نیز رو به مردم کردند و کفن اسماعیل را باز کردند و گفتند: مردم جمع شوید و ببینید که او مرده است، کسی نگوید که او هنوز در حیات است.

ص: 25

بالاتر از قبر اسماعیل قبری قرار دارد که عامه گمان می کنند قبر فاطمه بنت اسد است، در حالی که قبر فاطمه بنت اسد در دایره قبر چهار امام علیهم السلام در کنار دیوار قرار دارد.

فراموش کردم متذکر شوم که قبر عباس بن عبدالمطلّب، عموی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز بالای سر قبر چهار امام قرار دارد.

فاطمه بنت اسد همسر ابوطالب و مادر امیر علیه السلام است. او کسی است که در حق پیامبر صل الله علیه و آله سمت مادری دارد در سن 8 سالگی پیامبر که جد آن ،حضرت عبدالمطلّب رحلت ،کرد کفالت پیامبر صلی الله علیه و آله و تربیت ایشان به ابوطالب عموی بزرگشان محوّل شد و ابوطالب این طفل را به خانه برد و فاطمه بنت اسد نیز بهتر از مادر و بیشتر از فرزندان خودش از او نگهداری نمود؛ به گونه ای که از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند: «روزهایی بود که او چیزی در خانه نداشت که شکم خود را سیر کند، ولکن غذایی را برای من پنهان نموده بود و در اختیار من می گذاشت»؛ (1) و موقعی که امیر علیه السلام در مدینه خبر رحلت او را به پیامبر دادند، پیامبر صلی الله علیه و آله گریست و عبای خود را عنایت فرمود تاکفن فاطمه بنت اسد شود و شخصاً نیز در تشییع او حاضر شده در قبر او خوابید تا فشار قبر از او برطرف شود و.....

و امّا عباس عموی بزرگوار پیامبر با همسرش ام الفضل از آغاز به اسلام و پیامبر صلی الله علیه و آله گرویدند ولی به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام خود را ظاهر نکردند تا بتوانند در مکّه و در میان مشرکان قریش باقی بمانند و نقش سازمان اطلاعاتی پیامبر صلی الله علیه و آله را در مکّه ایفا می کردند.

بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله نیز عباس در کنار امام خودش، امیرالمؤمنین علی صلی الله علیه و آله قرار داشت و در زمان حیاتش خانه علی بود و با او بیعت نمود و... .

بعد از قبر اسماعیل و قبل از قبری که عامه آن را قبر فاطمه بنت اسد می دانند قبر حليمه سعدیه دایه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرار دارد. وی حدود پنج سال مراقبت از پیامبر صلی الله علیه و آله را بر عهده .داشت

ص: 26

در محدوده بقیع اولیّه قبر عثمان بن مظعون قرار دارد و فعلاً صورت قبر مشخصی ندارد. او از صحابه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که بسیار به پیامبر صلی الله علیه و آله علاقه داشته و در سال اوّل هجرت به ،مدینه رخت از این جهان بر می بندد. وی اوّلین فردی است که در بقیع دفن می شود و پس از دفن او سرزمین بقیع به عنوان قبرستان مسلمانان در شهر مدینه مطرح می گردد.

در برخی از روایات است که در سال دوم هجری که ابراهیم فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا ،رفت ایشان فرمودند: عثمان بن مظعون برای ،ابراهیم خوب سلفی است. برخی گفته اند خطبه ای را که امیرالمؤمنین علیه السلم در زمان خلافتشان ایراد فرمودند بدین عنوان كه: ﴿ کَانَ لِی فِیمَا مَضَی أَخٌ فِی اَللَّهِ...﴾ (1) ، در شأن عثمان بن مظعون است.

قبر عثمان بن عفان خلیفه سوم نیز در انتهای بقیع فعلی قرار دارد و عامّه آن را زیارت می کنند.

در هر صورت بعد از زیارت بقیع به طرف مسجدالنبی حرکت کردم از در بقیع وارد مسجد شدم از لابه لای جمعیت عبور کردم و خودم را در بالای سر رسول صلى الله علیه و آله و بين قبر و منبر قرار دادم که در روایتی از قول پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نقل شده است: ﴿ بَیْنَ قَبْرِی وَ مِنْبَرِی رَوْضَهٌ مِنْ رِیَاضِ اَلْجَنَّهِ﴾. (2) از آن جا چون ازدحام جمعیت بود و عده ای از کاروان نیز به دنبال من بودند تا برای آن ها زیارت بخوانم خارج شدم و به طرف نقطه ای دیگر از مسجد حرکت نمودم و زیارت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و فاطمه زهرا سلام الله علیها را خواندم و کاروانیان نیز قرائت کردند. سپس به حد فاصل بین قبر و منبر آمدم و 8 رکعت نماز زیارت ائمه بقیع علیهم السلام و دو رکعت نماز زیارت ابراهیم ابن رسول الله و دو رکعت نماز زیارت رسول الله صلى الله عليه و سلم را بجا آوردم. پس از آن تا نزدیک ضریح مطهر حرکت کردم، اما مأموران عربستان که وقیحانه پشت به قبر مطهر ایستاده بودند از نزدیک شدن و دست گذاشتن و بوسه زدن بر ضریح مقدّس جلوگیری می کردند و بدون هیچ گونه مراعاتی، فعل حرام و شرک را به مسلمانان عاشق رسول الله صلی الله علیه و آله که از جمیع نقاط دنیا آمده ده بودند

ص: 27

تا لحظاتی را در حضور پیامبر خود باشند و با او سخن بگویند و از او طلب دعا و حاجت کنند، نسبت می دادند ولی متأسفانه شرطهٔ وهابیت که مانند سران فکریشان بهره ای از دانش ندارند بدان ها نسبت شرک و انجام فعل حرام را می دهند، خدایا! من نمی دانم آیا همۀ مسلمانان مشرک هستند و تنها این افراد که شرذمه قلیله ای بیش نیستند موحدند؟! مسلماً شخص رسول اکرم صلی الله علیه و آله از این نسبتی که این افراد به امّتش می دهند راضی نیست آیا تا قبل از به حکومت رسیدن این افراد در قرن پیشین، همواره افرادی این چنین بر کنار مرقد مطهر رسول الله صلی الله علیه و آله بوده اند یا نه؟ بدیهی است که پاسخ این سؤال منفی است.

و این را هم نمی دانم که چگونه است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم در زمان حیات و هم پس از آن گرفتار چنین افرادی بوده اند؟! و به راستی پیامبر صلی الله علیه و آله از این جهت نیز مظلوم است!

در هر صورت یک ساعتی به ظهر مانده در حالی که مروری در اطراف مسجد النبی صلی الله علیه و آله کردم از مسجد خارج شدم و خسته به هتل بازگشتم.

شامگاه بعد از اقامه صلاة مغرب و عشا دوان دوان فاصله نسبتاً زیاد هتل تا مسجد النبی صلى الله عليه و سلم را پیمودم. وقتی وارد مسجد شدم، صفوف جماعت برای اقامه جماعت عشا گسترده شده بود از میان صفوف عبور کردم در پشت محل اذان، فردی بر کرسی تدریس نشسته بود ولی به جز مسائلی ساده و سطحی و بیانی عوامانه مطلبی نداشت که بگوید؛ درست مانند مسئله گوهای خود ما که چند مسئله را از روی رسائل عملیه فرا گرفته اند و به مردم تعلیم می دهند.

پس از مدتی اذان عشا را گفتند و در میان آن ها نماز عشا را به جماعت اتیان نمودم؛ به خاطر این که مصداق حدیث شریف شوم که می گوید: ﴿مَنْ صَلَّی مَعَهُمْ فِی اَلصَّفِّ اَلْأَوَّلِ کَانَ کَمَنْ صَلَّی خَلْفَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ في الصف الأول﴾. (1)

سپس قرائت قرآن را شروع کردم قسمتی از جزء سی ام قرآنم باقی مانده بود که چند سورۀ آخرش را در کنار ضریح مطهر پیامبر صلی الله علیه و آله خواندم و ثواب این ختم قرآن به روح بزرگوارش صلی الله علیه و آله هدیه کردم.

ص: 28

درست در کنار ضریح مطهر و در حالی که شرطه در بالای سرم ایستاده بود، به نماز پرداختم و چندین رکعت نماز را به قصدهای مختلفی به جا آوردم.

یکی از مأموران ایستاده در کنار ضریح دانست که من ایرانی هستم و شروع کرد با من به فارسی صحبت کردن که موجب تعجبم شد زبان فارسی را بدون داشتن لهجه عربی تکلّم می کرد، هر چند که در به کار بردن برخی از کلمات اشتباه می کرد. وقتی قرائت قرآن من تمام شد و مقداری در فکر فرو رفتم به فارسی با من پرخاش کرد و :گفت چرا خفه شده ای؟ و البته نمی فهمید که استعمال چنین کلمه ای در محاوره معمولی صحیح نیست.

این قدر به نماز خواندن ادامه دادم که شرطه ها مرا از کنار ضریح کنار زدند تا درِ حرم مطهر را ببندند

حدود ساعت 10 شب از حرم بیرون آمدم و شام را در هتل صرف کرده، استراحت نمودم.

سرگرم توضیحات بودم که پیرزنی ایرانی دستمال خود را به میله ها و پنجره های بقیع مالید. شرطه ای که بر روی دیواری که در کنار قبر ام البنین قرار دارد ایستاده بود خطاب به او فریاد زد ،حرام ،شرک و دستمال پیرزن را از دستش گرفت و آن را باز کرد و در بقیع بر روی زمین انداخت

پیرزنی ناتوان با هزاران امید و آرزو خود را به پشت بقیع رسانده است و حال این مأمور بدون عذر با او چنین رفتار می.کند از دیدن این صحنه بسیار متأثّر شدم و در حالی که خون در رگ هایم به جوش آمده بود بر سرش فریاد زدم و به زبان عربی به او گفتم: چرا دستمال زن بیچاره را گرفتی؟ دستمال را به او رد کن. گفت: لا، لا فِعلُها حرام فعلُها شرک. به او گفتم: أخذت مالَها غَصْباً. فأنت الغاصب؛ و قال رسول الله صلی الله علیه و آله: ﴿مَن غَصَبَ رَجُلاً أرضا ظُلما لَقِیَ اللّهَ و هُو علَیهِ غَضبانُ ﴾ (1) و می دانیم تفاوتی بین زمین غصبی و غیر آن در غصب وجود ندارد وقتی با این استدلال ساده ولی محکم روبرو شد و احساس کرد پاسخی ندارد بدهد از پشت میله ها به طرف دیگر دیوار رفت و با نگاه غضب آلودش مرا تعقیب کرد.

مدّتی گذشت و کمی دورتر از آن ،مکان برای عیال نقشه بقیع را ترسیم کردم و مختصر توضیحی دادم، مأموران نیز مشغول بیرون کردن مردم از بقیع بودند؛ چون ساعت از 8 صبح گذشته بود.

مأمور سعودی دوباره مرا در پشت میله ها ،دید به خاطر مکالمه دوباره با من، خودش را به من رساند و به زبان عربی گفت تو که زبان این افراد را می فهمی به آن ها بگو که این کارها حرام است بدون مقدمه به او پاسخ :گفتم این کارها حرام نیست، تبرّک به فرزندان پیامبر و یاوران و شهداء و بزرگان اسلام است ولی کار تو که دستمال پیرزن را غصب کردی حرام است و....

او مجدّداً از من فاصله گرفت و مرا به دوستانش نشان داد. عیال که این صحنه را دید مرا از برخورد این چنین با این افراد نهی نمود ولی افتخار من این است که اگر بتوانم از فکرم و مذهبم و امامانم دفاع کنم البته تقیه را خودم متوجه هستم و مراعات نیز می کنم.

ص: 30

بعد از ظهر تلفنی به ایران زدم و سپس به پاسخ گویی مسائل مردم پرداختم.

مسجد واقع شده است که به نامهای خلیفۀ اوّل و دوم معروف است و از مساجد دیگر از نظر ساختمان بزرگ تر است ولی نمازگزار چندانی ندارد و معمولاً خلوت است. پس از آن باز بر بالای تپه دوم مسجدی به نام مولایم امیرالمؤمنین علی علیه السلام قرار دارد که مسجدی کوچک است. در پایین این ،مسجد مسجد کوچک تر دیگری وجود دارد که به نام فاطمه زهرا سلام الله عليها شهرت یافته است.

البته مسجد دیگری نیز وجود داشته که مجموعاً 7 مسجد را تشکیل می داده و مسجد هفتم به نام یکی از اصحاب رسول الله صلی الله علیه و اله بوده است ولی سعودی به بهانه تعریض خیابان آن را از بین برده و اکنون اگرچه هنوز نام آن مساجد سبعه است، ولی عملاً فقط 6 مسجد وجود دارد.

پس از دیدار این ،مساجد به زیارت شهدای احد رفتیم و عمّ گرامی پیامبر صلی الله علیه و آله سیّدالشهدای آغازین اسلام حمزه را با حدود هفتاد نفر شهید دیگر زیارت کردیم و یاد و خاطره فداکاری آنان را در دفاع از اسلام و پیامبر صلی الله علیه و آله گرامی داشتیم. آن گاه در کنار مرقد مطهّر این شهدا دست به دعا برداشتیم و خداوند را خواندیم که ما را نیز از این فیض بزرگ بی بهره نگذارد. تا دست تقدیر چه بازی کند و یار که را اختیار

بعد از مغرب بود که به هتل محل اقامت بازگشتیم. ولله الحمد.

شد که:

بیش از دو میلیون شیعه در حجّاز وجود دارد همۀ منطقة قطيف و اَحساء -در حاشیه دریا- شیعه نشین هستند خود شهر مدینه نیز بیش از 30 هزار شیعه دارد و تقریباً تمامی مناطق نفت خیز عربستان نیز در این دو استان قرار دارد امّا ،شیعیان از بسیاری از امکانات محرومند و تحت فشار زندگی می کنند.

حکومت سعودی مذهب جعفری را به رسمیت نمی شناسد و مقامات عالی دولتی در حد مدیریت و مانند آن ها را به شیعیان نمی دهد و سخت آن ها را تحت فشار قرار می دهد.

آنان حق ندارند مدرسه ای را طبق آیین خود اداره کنند فرزندان آنان نیز می بایست در مدارس معمولی که شرعیّات آن ها را کتب وهابیّون تشکیل می دهد، درس .بخوانند شیعیان با تأسیس حسینیه ها اطفال و فرزندان خود را تربیت می کنند و در آن جا کلاس دایر کرده نسل فردا را پرورش می دهند دولت ،سعودى، حتّى اجازه تأسيس حسینیه نمی دهد از این رو آن ها جواز منزل می گیرند و بعد عملاً استفاده حسینیه از آن می کنند. در حسینیه ها علاوه بر تربیت نسل آینده مجالس عزاداری ائمه علیهم السلام نیز انجام می شود؛ حتّی در ایّام عاشورا روضه خوانی و عزاداری نیز می شود ولكن داخل حسینیه و اجازه خروج از آن جا وجود ندارد.

از برخی وقایع داخلی عربستان از او جویا شدم و او توضیحاتی داد.

ساعتی به ظهر مانده را به پاسخگویی سؤالات کاروانیان گذراندم و بعد از ساعتی استراحت در بعد از ظهر جلسه توجیهی کاروان تشکیل شد که ساعتی نیز آن جا به صحبت پرداختم.

پس از آن نزدیک مغرب به مسجد شیعیان مدینه در شارع العوالی که عالمی بنام الشيخ محمّد على العمری (1) در آن امامت می کند رفتم و نماز را به جماعت با آن ها خواندم.

مسجد شیعیان مدینه اگرچه نسبت به برخی از مساجد بزرگ و زیبایی که سعودی ساخته است محقّر و کوچک است ولکن چنان صفایی در آن مسجد وجود

ص: 33

دارد که انسان وقتی وارد آن جا می شود دیگر دلش نمی آید از آن جا بیرون رود.

پس از آن به دیدن ابوالزوجه (1) و ام الزوجه که آن ها نیز با کاروان دیگری مشرف شده اند رفتم و پس از صرف شام، به اتفاق ابوالزوجه برای قرائت کمیل به پشت قبرستان بقیع رفتیم و ساعتی با زبان علی علیه السلام با خدای خویش راز گفتیم و نیمه های شب بود که به محل اقامتمان بازگشتیم. در حالی که نمی دانستم آیا کلماتی که از امیر علیه السلام آموخته بودیم و اداء کردیم موجب غفران و بخشش و آزادی ما از آتش و دوزخ شده است یا نه؟ ولکن باید به رحمت الهی امیدوار بود.

ص: 34

شهر مدینه بوده که در آن نماز عید اقامه می شده .است یک روز که هوا گرم بوده و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آن به خواندن نماز مشغول بوده اند، ابری بر سر پیامبر صلی الله علیه و آله سایه می افکند تا ایشان را از گرما و حرارت خورشید در امان ،بدارد لذا بدان «غمامه» یعنی ابر گویند.

در هر یک از این ،مساجد دو رکعت نماز تحیّت اقامه کردیم و خداوند را در آن ها خواندیم تا به حرمت کسانی که در این مساجد او را خوانده اند و به عبادتش پرداخته اند بهترین نعمت های دنیا و آخرت را به ما عنایت فرماید. بمنّه و كرمه.

عیادت ام الزوجه در بیمارستان ایرانیان رفتم که به علت بیماری قند و کسالت قلب و ،گرمازدگی امروز صبح بستری شده بود.

نیز از این فرصت استفاده و سر صحبت را با راننده باز کردم او مردی بود حدود چهل سال متولّد فلسطين وفعلاً ساكن مصر. عربی زبان مادریش بود و انگلیسی را هم قدری می دانست سخن را از وضع کشورهای اسلامی و مسئله فلسطین که موطن او بود، آغاز کردم و او در مورد مسئله فلسطین فرد مطّلعی بود و معتقد بود حاکمان کشورهای ،اسلامی در خواب غفلتند و تمام آن ها را سرسپرده قدرتمندان و استکبار جهانی آمریکا می پنداشت.

از این که در این مورد آگاهی نسبتاً خوبی داشت خوشحال شدم. پس از آن چون جواز گذرنامه او مصری بود، عقیده اش را در مورد جمال عبدالناصر جویا شدم. گفت: جنبش او یک جنبش ملی گرایانه ناسیونالیستی بود و بهره ای از اسلام نداشت و چنین حرکاتی امروز نمی تواند مفید باشد. پس از آن در مورد امام خمینی رحمه الله از او جویا شدم و :گفتم دربارۀ او چه می گویی؟ گفت در دنیا هیچ کس او را نشناخت مگر تعدادی از ایرانی ها که قدری توانستند او را بشناسند همان طور که گفتم وی بر بیشتر سران عرب «نائم» یعنی خفته را اطلاق می کرد و قذافی را مجنون می پنداشت. وی آقای هاشمی رفسنجانی ریاست محترم جمهوری را فردی زیرک و کیّس و سیاستمدار می دانست.

در هر صورت چون زمینه فکری او را آماده دیدم بحث را از سیاست به اعتقادات بُردم و سخن از امیرالمؤمنین علی علیه السلام را آغاز کردم. دیدم بدون این که من هنوز کلامی را بگویم احادیثی را در فضیلت امیر علیه السلام از زبان پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم خواند و من نیز بعد از هر حدیثی که او می خواند حدیثی به آن اضافه می کردم. هر دوی ما از این معنی تعجب کرده بودیم. هر حدیثی که او می خواند من حدیثی را بدان می افزودم و هر حدیثی که من می خواندم او حدیثی بدان می افزود تا آن جا که از خواندن و قرائت احاديث ما خسته شدیم امّا فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام خاتمه نیافت؛ و این نیست مگر عدم تناهى فضائل امیر علیه السلام که از این جهت خداوند او را مانند خویش بی نهایت خلقت نموده .است خدا بینهایت و فضائل علی علیه السلام نیز بی نهایت است و در حد و حصر نمی آید.

کتاب فضل تو را آب بحر کافی نیست *** که تر کنم سر انگشت و صفحه بشمارم

پس از آن کلام را دربارهٔ دشمنان اهل بیت علیهم السلام آغاز کردم و به او گفتم: دربارهٔ

ص: 38

يزيد بن معاویه چه می گویی؟

بی درنگ پاسخ گفت عليه لعنة الله و الناس والملائكة أجمعين.

از این که بی درنگ یزید را لعنت ،نمود خوشحال شدم و به دنبال او لعن را تکرار کردم. از او پرسیدم: چرا یزید را لعنت می کنی؟ پاسخ داد: چون پسر پیامبر، حسین علیه السلام را به قتل رسانده است؛ پس از آن به او گفتم در مورد معاویه چه نظری داری؟

پاسخ داد: کار او را باید به خداوند واگذار کرد و من او را لعن نمی کنم؛ چون او مسلمان بوده است و لعن مسلم جایز نیست.

گفتم: چه کسی یزید را حاکم مسلمانان کرد و او را به خلافت آن ها تعیین کرد؟ گفت: پدرش معاویه.

گفتم: آیا پدر نمی دانست که پسرش شرب خمر و زنا و قمار و سگ بازی و میمون بازی می کند و بهره ای از دیانت ندارد؛ بلکه اصلاً به اصول دین نیز اعتقادی ندارد؟!

بی درنگ پاسخ داد: چرا پدر چنین مطالبی را در مورد پسر می داند.

از او پرسیدم: با علم به این مسائل چگونه معاویه چنین پسری را بر مسلمین به حکومت رساند؟

گفت: بدین خاطر که خلافت از خاندانش بیرون نرود.

گفتم: مگر خلافت مسلمانان سلطنت است که از پدر به پسر ارث برسد؛ و مگر خلیفه دوم پسر خلیفۀ اول و سومی فرزند دومی بوده است؟

گفت: نه خلافت چنین نیست.

باز به او گفتم: یزید سه سال حکومت کرد: سال اوّل که 61 هجری باشد-فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله را بر کنار فرات با یارانش به شهادت رساند و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله را اسیر کرد به مرکز حکومتش شام .برد سال ،دوم واقعۀ حرّه را در شهر پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله آفرید و قتل عامی را در مدینه به راه انداخت که جوی خون راه افتاد همچنین سه روز زنان شهر مدینه را به سربازان خود حلال کردد که بر اثر این اقدام غیرانسانی و فاجعه بار تا سال ها وقتی کسی از مردان مدینه می خواست دخترش را به خانه بخت بفرستد شرط بکارت نمی کرد. در سال سوم نیز در جنگ با عبدالله بن زبیر بن عوام شهر مکّه را محاصره کرد و

ص: 39

خانه خدا را به منجنیق .بست البته پس از رسیدن خبر به دَرَک واصل شدن او به سپاهیانش که مکّه را محاصره کرده بودند آنان از محاصره دست برداشتند و به شام .بازگشتند

آن پدر در تمام جنایت هایی که این پسر انجام داده است، شریک است؛ چون او بود که به لطائف الحیل خلافت را به فرزندش منتقل نمود.

کلام که بدین جا رسید پذیرفت. باز ادامه دادم: مگر نه این است که مسلمانان پس از عثمان به در خانه علی بن ابیطالب علیه السلام ریختند و او را به عنوان خلیفه برگزیدند و مولا زمام امور را به دست گرفت ولی معاویه تمرد کرد و به جنگ با امیر خارج شد و شما می گویید: مَنْ خرج على الإمام فهو کافر. معاویه نیز به جنگ با امیر علیه السلام دست زد و بر ایشان خروج کرد؛ پس معاویه، کافر است.

در تأیید سخنان من گفت: و رسول الله سپاه معاویه را گروه متجاوز خوانده است آن جا که به عمار یاسر می فرمايد: ﴿تَقْتُلُکَ اَلْفِئَهُ اَلْبَاغِیَهُ﴾ (1)

از این گفته بسیار خشنود شدم و گفتم و معاویه در این خروج و جنگ با امیر علیه السلام هزاران نفر را به کشتن داد؛ حال با این ،توضیحات دربارهٔ معاویه چه می گویی؟

در پاسخم :گفت علی علیه السلام از او احق به خلافت بود؛ و سکوت کرد.

گفتم: ولی به نظر من او مستحق لعن است به خاطر همۀ ادلۀ گذشته و خصوصاً که سبط پیامبر امام حسن مجتبی علیه السلام را به وسیلهٔ سمی که برای همسر ایشان جعده دختر اشعث بن قیس فرستاد، به شهادت رساند؛ و می دانیم که قرآن کریم می فرماید: ﴿وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها﴾ (2)؛ پس معاویه در آتش جهنم جاودان است. معنای لعن نیز دوری از رحمت الهی است که خداوندا او را از رحمت خودت دورکن؛ و چون او در آتش جهنم خلود دارد و جاودان است، لعن او جایز است.

در این هنگام دیدم که جوابی ندارد ،بدهد اما باز سکوت کرد و تعصّب به او اجازه داوری نداد و گفت اما من او را لعن نمی کنم.

ص: 40

به او گفتم: پس بدان که من جد و پدر و پسر - هر سه -را لعن می کنم؛ یعنی ابوسفیان و معاویه و یزید چون ابوسفیان، با پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله جنگید و معاویه، با امام برحق زمانش امیرالمؤمنین علی علیه السلام و یزید، با سبط رسول الله امام حسين سیّدالشهدا علیه السلام پس هر سه در آتش جهنم جاویدان هستند و لعنشان جایز است و من هر سه را لعن می کنم و گفتم: اللهم العنهم.

در مقابل این استدلال ،محکم پاسخی نداشت که ارائه کند؛ ولی تشبّث به این کرد که ابوسفیان مسلمان شده است و پیامبر نیز از «مولَّفة قلوبهم» زکات به او داده است؛ پس لعن او، جایز نیست.

در جواب به او گفتم: اوّلاً اسلام او به خاطر حفظ جانش در فتح مکّه بود. ثانیاً: خود «تألیف قلوب» به خاطر این است که وقتی ایمان در قلب فردی وارد نشده است به او چیزی می دهند تا او راضی شود و به وسیلهٔ آن ایمان در قلبش داخل گردد؛ و نفس این که رسول الله صلی الله علیه و آله از غنائم طائف مقدار معتنابهی به ابوسفیان و فرزندش معاویه به عنوان تأليف قلوب زکات عنایت ،فرمود بهترین شاهد است که ایمان در قلب آن دو وارد نشده است هر چند متأسفانه این تألیف نیز کارساز نبود و ایمان به قلب های آن ها پا نگذاشت و شاید قصد پیامبر صلی الله علیه و آله نیز این بوده است که چنین معنایی را به مردم برساند. (دقت شود)

پس از این بیانات محکم و مستدل خود را در مقابل جواب و پاسخگویی عاجز یافت و سخنی نگفت.

بعد از مدّتی از او جویای مذهبش شدم که بر طبق فتوای کدام یک از ائمه اربعه اهل سنت عمل می کند

گفت: بر طبق فتوای امام ابوحنيفه.

گفتم: نعمان بن ثابت ابو حنیفه امام حنفی ها از شاگردان امام صادق علیه السلام است و دو سال خدمت امام صادق لا تتلمذ کرده و خود درباره این دو سال گفته است: لَولَا السُّنَتَانِ لَهَلَکَ النُّعمَانُ (1) اگر این دو سال شاگردی در نزد امام صادق علیه السلام نبود نعمان هلاک می شد کنایه از این که این دو سال در شکل گیری شخصیت دینی وی نقش بسیار مهمّ و اساسی

ص: 41

داشته است.

مدّت زمانی که گذشت دل را به دریا زدم و شروع کردم به تعریف واقعه غدیر و تفصيل حدیث غدیرخم در حجّة الوداع که توضیح آن را در رساله امامت و ولایت (1) رقم زده ام پس از این که توضیحات کافی برای او دادم از او پرسیدم: معنای ولایت در حدیث شریف چیست؟

و او بدون لحظه ای درنگ پاسخ گفت: الخلافة.

من اگر چه همۀ تفصیلات و مقدمات را برای اعتراف به همین کلمه چیده بودم ولی منتظر این نبودم که به این صراحت به این مطلب اقرار کند ولی چون ذهن صافی داشت، فوری اقرار و اعتراف نمود و معنای صحیح حدیث را دریافت و بیان کرد.

من هم به او مهلت ندادم و بی درنگ پرسیدم: پس چرا دیگران بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله خلافت را از علی علیه السلام غصب کردند و نگذاشتند که او خلافت را به دست گیرد؟ و آن چه را که خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله گفته بود زیر پا گذاشتند؟

پاسخی نداشت که بدهد و گفت: این مطلب را رها کن و پیرامون آن بحث نکن.

وقتی بحث به این جا رسید دیدم بهتر است که کمی در مورد شیعه برای او توضیح دهم تا او از تشیّع و مبانی آن آگاه شود به او گفتم: ما فقه و جمیع اعتقادات خود را از اهل بیت پیامبر علیهم السلام می گیریم و آنان را از همه برتر و عالم تر می دانیم.

او نیز به نزول قرآن در بیت آن ها و این که اهل بیت داناتر از بقیه هستند اعتراف نمود و گفت: ائمه شما چه کسانی هستند؟

گفتم: ما به دوازده امام معتقد هستیم و شروع کردم به شمردن ائمّه علیهم السلام و مشخّص کردن مدفن .آن ها در پایان اضافه کردم که ما مسلمان هستیم ولی همواره تهمت هایی ناروا به ما زده اند به ما می گویند شما قرآن را تحریف کرده اید یا آن را تحریف شده می دانید یا این که اعمال مذهبی را انجام نمی دهید، در حالی که قرآن ما و شما یکی است و قبله ما و شما هم یکی است؛ ما نماز می خوانیم زکات می دهیم روزه می گیریم حجّ می گزاریم به معاد و خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله اعتقاد داریم و در یک جمله ما نیز مسلمان ،هستیم ولی متأسّفانه عده ای وهّابی که بر حسب پندارهای خودشان

ص: 42

اعتقادات مسلمانان را زیر سؤال می برند ما را مسلمان نمی دانند و حکم کفر و حرمت اَكلِ ذبیحه و اباحه دم و جواز اخذ مال ما را صادر کرده اند.

این مطالب را که شنید نمی توانست باور کند کسی چنین حکمی داده باشد! گفت: بله شما مسلمان هستید؛ و این تهمت ها به شما ناروا و دروغ است.

خداوند را به جهت این که توانستم این مطالب را به او منتقل کنم، شکر گفتم.

برای مردم است: ﴿جَعَلَ اللّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ﴾ (1) خانه ای که از آن خدا است؛ ولی او این خانه را برای مردم می داند.

خدایا! من در کنار خانه تو! خانه ای که برای مردم است؟!... لحظاتی بهت و حیرت مرا فرا گرفت و حالتی رفت که محراب به فریاد آمد!

پس از آن که مردم را به آن چه می بایست راهنمایی نمودم، خودم نیز با آنان طوافم را از حجّر الأسود شروع کردم و در حالی که ادعیه طواف و اذکاری را که در آن وارد شده ،است قرائت می کردم هفت شوط طواف را طی .نمودم پس از اتمام طواف، در حد فاصل بین درب کعبه و رکن عراقی پرده خانه خدا را گرفتم و این اوّلین باری بود که موفّق می شدم پرده کعبه را بگیرم قدری با ربّ البیت راز گفتم و پس از آن موفّق شدم که مستقیماً بدون هیچ گونه حائلی در نزدیک ترین جایی که صلاه ممکن است، دو رکعت نماز الله تعالی اتیان کنم. پس از آن پشت مقام ابراهیم رفتم و نماز طواف واجبم را در آن جا خواندم.

ایستادن در مکان ابراهیم و طواف برگرد حِجر اسماعیل که مدفن او و مادرش و جمعی از انبیاء دیگر عليهم و علی نبینا و آله السلام است و حرکت در آن جایی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و ائمه علیهم السلام طواف و حرکت کرده بودند مرا وادار می کرد که بیش از پیش شکر اکرم الله و ذات باری را به جا آورم.

پس از انجام طواف و نماز ،آن سعی بین صفا و مروه را آغاز کردیم و پس از هفت بار رفتن از سوی صفا به مروه و بازگشت از مروه به صفا سعی در مروه پایان یافت اذکار و ادعیه وارده در سعی را نیز تلاوت نمودم و پس از آن در ختام سعی، اهالی کاروان را در همان مروه جمع کردم و از تک تک آن ها اعمال سابقشان را سؤال نمودم. بحمدلله همه موفّق شده بودند که اعمال را صحیحاً انجام دهند. پس از سؤال و جواب و اطمینان از درستی به آن ها گفتم که آخرین عمل عمره تمتّع را که تقصیر است انجام دهند. پس از آن خودم نیز تقصیر کردم و به منزل بازگشتم به خانه که رسیدیم، نزدیک اذان صبح بود به گونه ای که فریضه را انجام دادم و از مستی دیدار خانه یار، از هوش رفتم!

ص: 44

که خانه را سیل ویران کرده بود و بازسازی شد و نصب حَجَر توسط پیامبر صلی الله علیه و آله انجام گرفت؛ به تفصیلی که در تواریخ (1) موجود است.

خانه کعبه در سال 63 هجری توسط سپاه یزید به منجنیق بسته شد که در سال 64 توسط عبدالله بن زبیر تعمیر شد. در سال 74 هجری نیز پس از قتل ابن زبیر تجدید بنا گردید که نصب حجّر این بار به دست امام سجاد علیه السلام صورت گرفت. در سال 140 و پس از آن نیز مرتب مرمت و بازسازی شده است تاریخ موارد بازسازی کعبه در لوحه سنگی بزرگی که در داخل کعبه بین دو ركن حجّر الأسود و یمانی نصب شده، حک گردیده است.

کعبه در میان مسجد الحرام قرار گرفته است و به شکل یک مکعب است که البته اضلاع آن با یکدیگر از حیث طول برابر و مساوی نیستند ضلعی که از رکن حجّر الأسود تا رکن عراقی قرار دارد 11/68 متر است (ضلع شرقی)؛ ضلعی که از رکن عراقی تا رکن غربی است 9/90 متر است (ضلع شمالی)؛ ضلعی که از رکن غربی تا رکن یمانی است؛ 12/04 متر است (ضلع غربی)؛ ضلعی که از رکن یمانی شروع و به رکن جر الأسود ختم می شود 10/18 متر است (ضلع جنوبی). ارتفاع آن از سطح مسجد الحرام حدود 15 متر است. درب آن در ضلع شرقی و در میان دو رکن مسجدالحرام حجّر الأسود و سود و عراقی نزدیک به حَجَر قرار گرفته است در ساختن درب موجود فعلی حدود 300 کیلوگرم طلای خالص به دستور ملک خالد بن عبدالعزیز پادشاه وقت سعودی در سال 1358 ش به کار رفته است.

کعبه از داخل بر سه ستون بزرگ استوار است. در سمت ضلع شمال غربی، باب التوبة واقع شده که از آن به سوی بام کعبه می روند سقف کعبه از داخل پوشیده و اطراف دیواره ها را با حریر قرمز به صورت مربع که بر آن «الله جلّ و جلاله» نوشته شده، تزیین کرده اند.

حجّر الأسود به معنای «سنگ سیاه» است و آن در یکی از ارکان کعبه به اذن الله تعالی قرار گرفت تا ابتدا و انتهای طواف به وسیلهٔ آن تعیین شود؛ و البته از سال 1331ه.ق به بعد در داخل یک قاب نقره ای قرار گرفته است. استلام -یعنی دست

ص: 46

راست را به آن کشیدن- و تقبیل - یعنی بوسیدن- آن استحباب دارد؛ و در برخی از روايات (1) بوسیدن و استلام ،آن در حکم بیعت با خداوند تبارک و تعالی دانسته شده است.

اگر شانه چپ را به سمت حجّر الأسود و کعبه قرار دهیم و حرکت نماییم به همان گونه همان گونه که طواف می کنند بعد از گذشتن حدود دو متر به درب کعبه می رسیم که نزدیک دو متر نیز از سطح فعلی مسجد الحرام مرتفع .است. حد فاصل بين حجّر الأسود و درب کعبه را مُلْتَزَم گویند و آن مکان توبه و استغفار و طلب آمرزش از صاحب خانه است.

ركن بعدی رکن عراقی نام دارد که به سمت عراق است و رکن بعد از آن، رکن غربی نامیده می شود؛ چون به طرف مغرب قرار گرفته است. در ضلع مابین دو رکن عراقی و غربی، ناودان طلا قرار گرفته است که گویند دعا در زیر آن مستجاب است. در ساختن این ناودان و همچنین ستون های داخلی کعبه 25 کیلوگرم طلای خالص 24 عیار استفاده شده است. بین این دو ،رکن حجّر اسماعیل واقع شده است که نیم دایره ای است به ارتفاع حدود 1/5 متر و بزرگترین شعاع آن تا کعبه حدود 20 ذراع یعنی تقریباً ده متر است خواندن نماز و دعا در آن شایسته است. این حجّر مدفن اسماعیل و هاجر و حدود هفتاد نفر از انبیاء گذشته است و در طواف نیز می بایست بر گرد آن طواف کرد اگر چه از خانه کعبه خارج است. (2)

بعد از رکن غربی رکن یمانی قرار دارد رکن یمانی را چون پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله استلام و تقبیل نموده اند، (3) برای استلام و تقبیل آن ازدحام جمعیت است. در ضلع مابین دو رکن غربی و یمانی در نقطه مقابل درب کعبه و در قرینه آن مستجار يا مُتَعَوَّذ- یعنی

ص: 47

جای پناهنده شدن- قرار دارد و آن جایی است که دعا در آن مستجاب است. (1) محل شکافتن دیوار کعبه و دخول فاطمه بنت اسد مادر امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز همین قسمت است. (2)

در فاصله 26 زراعی در مقابل ضلعی که بین دو رکن حجّر الأسود و عراقی است، مقام ابراهیم قرار دارد این ،مکان جای پای حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام است که فعلاً در یک قالب نقره ای بر گرد آن و در یک ظرف شیشه ای نگهداری و محافظت می شود؛ و فرموده اند: طواف باید بین کعبه و مقام حضرت ابراهیم علیه السلام واقع شود و همه متفق القول هستند که نماز طواف باید در پشت مقام ابراهیم علیه السلام خوانده شود.

از مقام که بگذریم در پشت سمت دست چپ کسی که به طرف خانه کعبه ایستاده باشد در فاصله چند ده متری آن چاه زمزم قرار دارد آن چشمه ای بوده است که در زیر پای حضرت اسماعیل فوران کرده است و تاکنون ادامه دارد و مدت ها تنها منبع آب شهر مکّه بوده است. البته زبیده همسر هارون الرشید نیز قناتی برای تهیه آب مکّه حفر کرده بود ولی آب موجود در حوالی مسجدالحرام منحصر به زمزم بوده است که اکنون به وسیلهٔ پمپ در شیرها و لوله هایی رانده می شود.

کمی عقب تر از زمزم در گوشهٔ مسجدالحرام و خارج از آن «مسعی» قرار دارد که حد فاصل بین دو کوه صفا و مروه است و 450 متر است. البته اکنون جز چند تخته سنگ از ،صفا اثری از این دو کوه وجود ندارد سعی و هفت مرتبه رفت و آمد بین این دو کوه از واجبات عمره و حجّ است. این کار تأسّی به هاجر مادر اسماعیل است که برای سیراب کردن فرزند ،تشنه اش هفت مرتبه بین این دو کوه دوید؛ زیرا هر مرتبه طرف دیگر را به نحو سراب مشاهده می نمود.

مسجد الحرام مانند مسجدالنبی از صدر اسلام تاکنون مکرّر در مکرّر توسعه یافته و اکنون دارای سه طبقه است مسعی نیز دو طبقه شده است؛ امّا علمای شیعه سعی در طبقه دوم را جایز نمی دانند در این میان برخی می گویند: اگر برای مسعی طبقه ای

ص: 48

زیر زمین درست شود و این دو کوه در زمین نیز ریشه داشته باشند، سعی در آن اشکال نخواهد داشت این نظر جماعتی از فقهاست که برای ،مطاف ،حدی قائل نیستند و اتصال به جمعیت را کافی می دانند؛ کما هو المختار عندنا.

بعد از دادن این ،توضیحات نزدیک اذان صبح به منزل بازگشتیم.

ثانياً: مذهب عبدالمطلّب به دست می آید که او برای خانه، پروردگاری دانا و توانا را قائل است. اگرچه در داخل خانه در آن روز بت های متعددی قرار داده شده است ولكن عبدالمطلب آن ها را نمی پرستد و بر آیین پاک ابراهیم خلیل جد بزرگوار خود است که بدان آیین حنیف می گفتند.

و البته معلوم است که بر حسب آن چه از قرآن در مورد آیین دو پیامبر بزرگ خداوند به نام های موسی و عیسی علی نبینا و آله و عليهما السلام استفاده می شود این است که این دو آیین محدود به قوم بنی اسرائیل یعنی فرزندان یعقوب پیامبر بوده است.

و امّا ابو طالب علیه السلام فرزند عبد المطلب و عموی گرامی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله کسی بود که سرپرستی پیامبر را بعد از پدرش عبدالمطلب و در سن 8 سالگی، پیامبر بر عهده گرفت و پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه او تربیت شد. قبل از بلوغ پیامبر صلی الله علیه و آله را با خود به شام بهجهت سفر تجارتی برد و جریان دیدار با بحیرای راهب پیش آمد و بحیرا رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله را پیشگویی نمود و به ابوطالب علیه السلام گفت: برگرد و إلّا يهود به او گزندی خواهند رساند (1) و ابو طالب علیه السلام نیز از میان راه به مکّه بازگشت. ریاست قریش بعد از عبدالمطلّب به ابو طالب علیه السلام منتقل شد و بعد از رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز تمام قوای خود را در حمایت از پیامبر صلی الله علیه و آله به کار برد و به ایشان نیز ایمان آورده بود. سه سال در شعب ابی طالب بنی هاشم را در دفاع از پیامبر صلی الله علیه و آله جمع کرد و در پایان سه سال نیز به ماجرای شعب با آن مناظره معروف پایان داد و مسلمانان و بنی هاشم از شعب خارج شدند. پس از خروج از شعب چون ابوطالب از پیامبر صلی الله علیه و آله بی دریغ حمایت می کرد، ایشان قدری در وسعت قرار گرفتند ولی دیری نپایید و در همان سال ابوطالب به جوار رحمت حق پیوست و بزرگ ترین حامی سیاسی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از دنیا رفت. ابوطالب اگرچه مربّی و حامی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است ولی بسیار مورد ستم قرار گرفته است؛ چون او پدر امیرالمؤمنین علی علیه السلام است؛ وی با این که بسیار برای اسلام زحمت کشید، ولی به وی تهمت کفر زدند و گفتند اسلام را اختیار نکرد و کافر از دنیا رفت، در حالی که از اشعار و کلامات و بیانات و دفاعیات و حالات و مقالات او به خوبی ظاهر می شود که

ص: 51

او مسلمان و آن هم در حد اعلای اسلام و ایمان از دنیا رفته است؛ و فقیر، این تهمت را در رساله سه مقاله در اصل امامت (1) پاسخ داده ام؛ بزرگان از اصحاب نیز قديماً و حديثاً در این باب رسائلی را نوشته اند که بر اهل اطلاع پوشیده نیست.

و امّا بزرگ بانوی اسلام خدیجه بنت خویلد علیها السلام، مشهور در بین برخی این است که در چهل سالگی به همسری پیامبر صلی الله علیه و آله درآمد؛ ولی قول صحیح در نزد بیهقی (2) این است که وی 25 ساله بوده است و بسیاری (3) نیز 28 ساله بودن او را ترجیح داده اند. سالیانی را در کنار پیامبر زندگی کرد و برای ایشان چندین فرزند به دنیا آورد چهار دختر که زینب و رقیه (4) و ام کلثوم (5) و فاطمه زهرا سلام الله علیها باشند که سه نفر اوّل در قبرستان بقیع واقع در مدینه دفنند و سه پسر به نام های عبد مناف قاسم و عبدالله که هر سه در طفولیت از دنیا رفتند و در کنار خود خدیجه مدفونند دو پسر اخیر در اسلام به دنیا آمدند. (6)

این بانوی بزرگ از ثروتمندان نمونهٔ قریش بود و بعد از رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله تمامی ثروت خود را در اختیار ایشان قرار داد که در آن روز و با آن وضع نابسامان اقتصادی مردم، ثروت خدیجه را می بایست یکی از علل پیشرفت و گسترش اسلام به حساب آورد. پیامبر صلی الله علیه و آله تمامی ثروت او را در راه اسلام هزینه کرد به گونه ای که در هنگام رحلت خدیجه کفنی نداشت که در آن دفن شود و از پیامبر خواست که او را در عبای مبارک ،خود کفن .نمایند پیامبر هرگز تا پایان عمر ،شریفش یاد خدیجه را فراموش نکرد، حتی در مقابل همسرانش نیز مکرر از او یاد می کرد به گونه ای که یک بار حسادت عایشه را تحریک کرد و او خطا به پیامبر فرمود: «دَعْها ليست إلّا عَجُوزَهُ»: او را رها و فراموش کن پیرزنی بیش نبوده است؛ و پیامبر صلی الله علیه و آله سخت از این سخن بر آشفت.

ص: 52

در این سرزمین مستجاب است. (1) صبحگاه بعد از نماز صبح و قبل از طلوع خورشید بر بالاى جبل الرحمة رفتیم و بر بالای آن دو رکعت نماز خواندیم. چون در حال وقوف واجب به عرفات که از ظهر عرفه تا مغرب است صعود این کوه کراهت دارد ما صعود بر آن را مقدم بر وقوف داشتیم.

ظهر فرا رسید و نیّت وقوف کردیم بعد از گذشت ساعاتی از قرائت زیارت اباعبدالله الحسین علیه السلام که در روز عرفه وارد شده است به خواندن دعای عرفه ایشان پرداختیم و تا نزدیک غروب آن را ختم کردیم در عرفات نماز را به جماعت خواندیم و به سرعت به طرف اتوبوس ها که در فاصله نسبتاً دوری قرار داشتند، حرکت نمودیم. ساعت 9 شب اتوبوس ها به طرف مشعر الحرام حرکت کرد ولی به قدری ازدحام و ترافیک به طرف مشعر وجود داشت که اتوبوس ها در واقع قدم به قدم جلو می رفتند. من بر سقف یکی از اتوبوس ها سوار بودم هوا نسیم ملایمی را به همراه داشت و چون گرمای صحرای عرفات نگذاشته بود که استراحت کنیم در حالی که خودم را به سختی در لباس احرام جمع می کردم همان جا خوابم برد حدود نیمه شب که شد و هنوز به مشعر نرسیده بودیم در عین حال ترافیک شدید نیز هم چنان ادامه داشت سخت وحشت کردم که مبادا وقوف اختياري مشعر الحرام را که از طلوع فجر تا طلوع خورشید صبح عید است درک نکنیم؛ خصوصاً که این ،وقوف رکن حجّ تمتع است و وقوف اضطراری آن نیز چندان دلبند بنده نبود؛ لذا مصمم شدم که فاصله باقی مانده را پیاده طی کنم؛ زیرا طی این مسافت با اتومبیل آهسته تر از آن بود. برای این امر استخاره گرفتم، بد آمد؛ لذا باقی ماندم و دست توسل به ساحت قدس آقا امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف دراز کردم که وقوف اختیاری را درک کنیم. خوشبختانه حدود ساعت سه بعد از نیمه شب به مشعر الحرام رسیدیم؛ یعنی حدود یک ساعت به طلوع فجر، و به این جهت پیشانی شکر بر درگاه ربوبی ساییدم.

ص: 55

اعمال مکّه کاروان رهسپار مسجد الحرام .شدم این اعمال تا حدود دو بعد از ظهر به طول انجامید خسته و کوفته به منزل مراجعت کردم در حالی که طواف وداع را نیز در گرمای ظهر انجام داده بودم دوش گرفتم و قدری استراحت کردم و نیمه شب به قصد جدّه، حرکت کردیم.

و في وَصِیَّهِ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ:

﴿اَللَّهَ اَللَّهَ فِی بَیْتِ رَبِّکُمْ. فَلاَ یَخْلُو مِنْکُمْ مَا بَقِیتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِکَ لَمْ تَنَاظَرُوا وَ أَدْنَی مَا یَرْجِعُ بِهِ مَنْ أَمَّهُ أَنْ یُغْفَرَ لَهُ مَا سَلَفَ ﴾ (1)

در وصیت نامه امیرالمؤمنین علیه السلام- که به سند صحیح نقل شده- آمده است:

در مورد خانه پروردگارتان [کعبهٔ مقدسه] خدا را در نظر بگیرید! خدا را در نظر بگیرید بنابراین نباید تا وقتی زنده هستید از شما خالی شود؛ که اگر آن خانه ترک شود و بر گرد آن نروید، دیگر مهلت داده نشوید و از میان می روید و آن که قصد آن کند کم ترین چیزی که نصیبش می شود آن است که گناهان گذشته او بخشیده می شود.

ص: 60

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله الذي جعل الكعبة قبلة للأنام و أرسل رسوله خاتم الأنبياء محمّد المصطفى بخير الأديان و جعل وصيّه أمير المؤمنين علي بن أبي طالب و أحد عشراً من لاده المعصومين أئمة للخلق أجمعين.

ذات ربوبی را سپاس می گویم که بار دیگر حجّ بیت الله الحرام و زیارت رسول أعظم صلی الله علیه و آله سيدة نساء العالمين فاطمه شهیده علیها السلام و ائمه معصومین علیهم السلام مدفون در بقیع نورانی را به من ارزانی فرمود و با همۀ بی لیاقتی دعوتی را نصیبم کرد که هرگز سزاوار آن نبوده و نیستم؛ اما لطف و مرحمت بی حدّ و اندازه او باز مرا دریافت و غرق در نعمتم کرد؛ نِعَمی که هرگز توان سپاسگزاری آن را ندارم.

از دست و زبان که برآید *** كز عهده شکرش به در آید

فقط در یک کلام می توانم بگویم: «الحمد لله ربّ العالمین».

اینک دو روز، از سفر گذشته است. در لحظاتی که در دل شب در پشت دیوار حرم ملکوتی ائمه بقیع غَرقَد (1) علیهم السلام در انتظار دعای کمیل شب جمعه نشسته ام تا شروع شود سیاهی قلم را بر روی سفیدی کاغذ به حرکت در می آورم، به این امید که آن چه خیر است بر صاحب قلم و قلمش جاری شود و سیاهی درونش به نور ولایت پیشوایان آسمانیش علیهم السلام نورانی گردد.

ص: 61

این دهمین سفر حجّ تمتّعی است که از سال 1371ش خداوند ذوالجلال و الاكرام و ربّ البيت الحرام مرا بدان دعوت نموده است.

و رجامندم خبر ابی بکر حضرمی از امام صادق علیه السلام که فرمودند: ﴿مَنْ حَجَّ عَشْرَ حِجَجٍ لَمْ یُحَاسِبْهُ اَللَّهُ أَبَداً﴾ (1) در مورد این ضعیف بی قابلیت، مصداق پیدا کند.

در همان اوّلین سفر و در طی آن خاطراتی را تدوین نمودم و نام آن را «میقات» .گذاشتم. اکنون بعد از گذشت 17 سال بار دیگر قصد نگارش سفرنامه ای را از حجّ دارم. شاید با مقایسه این دو سفرنامه بر خواننده زیرک و هوشمند اموری از این راه و راهرو و مقصد و مطلوب روشن گردد.

و نام این سفرنامه را «دیارِ یار» گذاشتم به امید که به رضایت و زیارتش عجّل الله تعالى فرجه الشريف نائل آیم ایدون !باد

ص: 62

در این سفر، من روحانی کاروانی هستم از شهرضای اصفهان به مدیریت آقای محمّد رضا باستان و دست تقدیر مرا در آغاز این راه به شهرضا برد؛ چون حجّ قبلی را با کاروانی از شهرضا گذرانده بودم مدیر قبلی - آقای علیرضا ضیائی - مرا به مدیر کنونی- آقای باستان- معرفی کرده بود با این که در ابتدا استخاره مساعدت نکرد و جواب منفی دادم ولی با اصرار مدیر روبرو شدم و به گفته مرحوم آقانجفی رحمه الله (1332-1262ق) عموی بزرگم که "مؤمن! از اصرار غافل نشو"، اصرار، کار خودش را کرد و مرا همراه این کاروان نمود.

جلسات توجیهی اعضای کاروان قبل از ماه رمضان تا یک هفته قبل از سفر، برگزار شد. البته مجموعاً 4 بار بیشتر به شهرضا نرفتم که در یکی از جلسات، جلسه ای نیز مخصوص بانوان داشتم که مجموع 5 جلسه شد. دو جلسه پیاپی در دو روز را نیز مُعينم اداره کرد که متأسّفانه از سفر حجّ باز ماند و یک جلسه را نیز امام جمعه موقّت و دیگری را امام جمعه دائم شهرضا اداره کردند. بدین ترتیب مجموعاً 9 جلسه در ایران داشتیم.

بعد از ظهر به خانه رفتم و نیم ساعتی استراحت کردم نماز مغرب و عشا را در خانه خواندیم و عازم فرودگاه شدیم به فرودگاه که رسیدم دیدم تقریباً همه مسافران سوار هواپیما شده بودند؛ از این رو با عجله و حتی بدون شمارهٔ صندلی سوار شدیم. هواپیما جت بوئینگ 747 دو طبقهٔ ایران ایر بود که بدون تأخیر حرکت کرد و موجب خشنودی ،گردید امّا این خشنودی دیری نپایید.

ساعت 9/20 شب به وقت سعودی- که نیم ساعت از ایران عقب است- به فرودگاه مدینه رسیدیم؛ ولی به زائران اجازه خروج از هواپیما داده نشد. حدود 4 ساعت در هواپیما محبوس بودیم تا اجازه خروج دادند.

ولى متأسّفانه گمرک سعودی دو ساک کتابی را که به همراه داشتم که بیشتر آن از یکی از بعثه های مراجع ،بود به همراه دو نسخه از کتابم سه مقاله در اصل امامت که به تازگی از چاپ خارج شده و دو مفاتیح الجنان همه را از من گرفتند این اوّلین -اری بود که کتاب هایی که به همراه داشتم در گمرک سعودی گرفته می شد بدین جهت بسیار متأسف شدم.

حدود یک بعد از ظهر به هتل محل اقامت رسیدیم نماز ظهر و عصر را فرادی خواندم و ناهار خوردم و ساعت 4 بعد از ظهر با کاروانم به زیارت رسول الله صلی الله علیه و آله و فاطمه زهرا سلام الله عليها و ائمه بقیع علیهم السلام در پشت بقیع رفتیم.

نماز مغرب را در محل خانه امام صادق علیه السلام در نزدیک قبة الخضراء نبوی صلی الله علیه و آله به جماعت مسجدالنبی خواندیم و عشا را فرادی و به هتل برگشتیم و بعد از صرف شام، ساعت 8 تا 9 برای کاروانیان سخن گفتم و شب را چند ساعتی استراحت نمودم

ولی این روز برای من روز سختی بود همسرم- که زائر کاروان است- در راه بازگشت از حرم گم شد و ساعت 8 شب به هتل برگشت؛ از این رو تمام روز را ناراحت ،بودم ولی وظایفم را به انجام رساندم.

وى طالب علوم حوزوی است خداوند او را خلفی صالح از برای اسلاف بزرگش قرار دهد. آمين ربّ العالمین

در سفر قبلی ،حجّ اوراقی از الکنز الجلي (گنج نامه) را برایش رقم زدم که منتشر شد.

به هر حال از اُحد به مسجد ذوقبلتین - محل تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه- رفتیم و چهار رکعت نماز زیارت حضرت حمزه سلام الله علیه و زیارت شهدای احد را نیز آن جا خواندم.

سپس به محل جنگ خندق یا احزاب به «سَبع مساجد» رفتیم که الباقی (1) مساجد را نیز بسته بودند و در مقابل مسجد فتح و سلمان مأمور گذاشته بودند که مردم در نزدیک آن جا نیز نماز نخوانند مسجد بزرگی را در کنار این مساجد ساخته اند که دربان مسجد، نامش را مسجد خندق عنوان کرد و همه را راهنمایی می کردند که به آن مسجد بروند و نماز بخوانند.

پس از آن به قبا رفتیم نماز مغرب و عشا را چون جماعت مسجد تمام شده بود، خودم امامت کردم و این دو نماز را به جماعت بپا داشتیم. چند رکعتی نیز برای منظورین نماز خواندم برای صرف شام به هتل آمدیم و ساعت 8/5 شب جلسه سخنرانی کاروان را انجام دادم تا نزدیک ساعت 10 شب. البته مردم خسته بودند و بسیاری هم خواب بودند از این رو می خواستم جلسه را تعطیل کنم، ولی مدیر کاروان آن را بر عهده من گذاشت و من نیز پذیرفتم از باب این که عنوان العقل مداراة الناس (2) و ثمرة العقل مداراة الناس (3)

بعد از پایان جلسه تقریباً خودم نیز از بی خوابی بیهوش بودم. از حدود ساعت 11 الی 2/5 بامداد روز بعد استراحت کردم

عصر ساعت چهار و اندی جهت زیارت قبر عبدالله بن عبدالمطلب علیهما السلام پدر رسول الله صلی الله علیه و اله کاروان را بیرون بردم و از مسجد ابی ذر غفاری دیدن کردیم و نماز مغرب را در آن جا اقامه کردیم یک افغانی که فارسی بلد بود و بسیار خوش برخورد درب مسجد را باز کرد و استدعا داشت که آن جا نماز بخوانیم که چنین کردیم. بعداً معلوم شد او هم خادم و هم مؤذن و هم امام جماعت مسجد است.

از آن جا به مسجد مباهله رفتیم و نماز عشا را خودم در مسجد مباهله برای ،کاروانیان امامت کردم؛ در هر سه محل هم توضیحات لازم را دادم و به هتل بازگشتیم

ساعت 8 شب نیز جلسه توجیهی و مناسک کاروان را برپا کردم.

ساعت 4/5 با بیش از 60 نفر از کاروان با یک اتوبوس به مسجد آقای العَمری معروف یعنی مسجد شیعیان مدینه رفتیم در آن جا یک حدیث شریف کساء را جهت خوب به پایان بردن اعمال حجّ و صحّت و قبولی آن و سلامتی کاروانیان با هم قرائت کردیم. مدتی هم در باغ آن جا، قدم زدیم.

هنگام قرائت حدیث کساء شيخ كاظم العَمری فرزند آقای العمری - که تنها فرزند روحانی وی است و اکنون به جای پدر امامت می کند- به من و کاروانیان به زبان فارسی خوش آمد گفت؛ وی تحصیل کرده قم است و لذا فارسی را خوب می داند.

پدرش آقای شیخ محمّد علی العَمرى مولود 1327ق است و در نجف اشرف نزد آقایان سیّد باقر الشخص و جواد مغنية و آية الله سیّد ابوالحسن اصفهانی درس خوانده است. از نظر مالی وضع خوبی دارد و دارای زن های متعدّد و فرزندان فراوان است.

آقای قریشی از قول وی نقل می کرد که در زمان جوانی امیر مدینه خرید قطعه زمینی را بالاجبار بر عهده اش می گذارد و شیخ العمری به سختی اقساط آن را می پردازد و از این کار نیز ناخرسند بوده است. بعدها همان زمین ترقّی فراوانی کرد و همین موجب ثروت اولیه وی گردید.

آقای سیّد عبدالفتاح نوّاب می گفت ،شیخ فرزندانِ پسر متعدّدی دارد که در شهرهای مختلف از ریاض گرفته تا دیگر شهرها زندگی می کنند و در شغل های متعدّد نیز مشغول به کار هستند از شرطه گرفته تا روحانی و شیخ کاظم - همان گونه که گذشت- تنها فرزند روحانی وی است.

ریاست شیعیان ،مدینه با وی است چند سال پیش من از شیخ عدد شیعیان مدینه را پرسیدم، آن را بیش از سی هزار نفر اعلام کرد؛ یعنی تقریباً 1/5 جمعیت بومی و اصلی مدینه را شیعیان تشکیل می دهند که البته در کمال تقیّه زندگی می کنند.

در هر صورت نماز مغرب و عشا را با شیخ کاظم العمری خواندیم. آقای نوّاب فوق الذکر مسئول امور روحانیون بعثه رهبری نیز آمد از او که خود شهرضایی است دعوت کردم به کاروان ما که از شهرضای اصفهان است بیاید و سخنرانی کند، پذیرفت

ص: 70

و شماره همراهش را داد که مکّه با وی تماس بگیرم و برنامه ریزی کنیم. (1)

بعد از نماز به دیدار شیخ العمري پدر .رفتیم بحمد الله حالش مساعد و خوب بود و مشاعرش کار می کند اگرچه مصداق آیه شریفه ﴿وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ﴾ (2) شده است

دو گروه دیگر نیز که فرستاده بودم در مسجد شیعیان به ما پیوستند و در راه بازگشت 80 نفر داخل اتوبوس بودند مبلغ 340 ریال سعودی کرایه به راننده دادیم.

شب ساعت 8/5 الی حدود 10 برای مردم سخنرانی کردم و نزدیک نیمه شب در اتاقم، خواب مرا ربود.

عسكرى علیه السلام بجا آوردم که مشهور این است که به حسب ظاهر به حجّ مشرف نشده اند.

در ضمن در روبروی رسول الله صلی الله علیه و اله از دشمنان فاطمه زهرا سلام الله عليها نیز برائت و بیزاری جستم که اهلش می دانند.

پیش از ظهر قدری استراحت کردم بعد از ظهر غسل احرام کردم و با کاروانیان به میقات ذوالحليفة، معروف به مسجد شجره رفتیم. نزدیک اذان مغرب، زنان را مُحْرِم کردم و بعد از نماز عشا مردان را.

بين الصلاتین آقای حاج شیخ محمّد حسن ایزدپناه (1) از روحانیون اصفهانی را که اصلش شهرضایی است دیدم و عشا را به وی اقتدا .نمودیم قول داد جهت سخنرانی به نزد همشهریانش بیاید.

وی از روحانیان موفّق اصفهان است که توانسته یک کتابخانه خوب در دو طبقه یک طبقه مخصوص خواهران و ،دیگری مخصوص برادران و درمانگاهی مجهز تأسیس کند خیریه ای را نیز به نام امام محمّد باقر علیه السلام راه اندازی کرده که بیش از سیصد خانواده را تحت پوشش گرفته است.

فرزندش آقا مهدی به حقیر اظهار محبت می کند.

به هر حال در مسجد ،شجره، مُحْرِم شدیم و با سه دستگاه اتوبوس به طرف مکّه مکرّمه حرکت کردیم.

ص: 72

بودند.

اکنون اذان ظهر را می گویند که من حدود دو روز را نگارش کردم و باید نمازم را اقامه كنم. حىَّ على الصلاة.

بعد از ناهار، کم تر از دو ساعتی استراحت کردم. ساعت 4 عصر جلسۀ کاروان را اعلام کرده ام که آن را اداره کردم تا اذان مغرب طول کشید یعنی ساعت پنج و نیم. کاروانیان تقاضای نماز جماعت داشتند پذیرفتم و نماز مغرب و عشا را به جماعت خواندیم.

بعد از صرف شام ساعت 9 شب برای انجام اعمال عمره تمتع به همراه عیال و خواهرش - که هر دو مریض هستند- به مسجد الحرام .رفتیم بعد از انجام طواف و خواندن نمازش علی - فرزندم -خاله اش را با ویلچر به «سعی» برد و عیال نیز خودش «سعی» کرد. ساعت 12 اعمالشان تمام شد و به منزل برگشتیم. بحمد الله تمامی کاروان، عمره تمتع خود را انجام داده اند.

در این ساختمان فقط گروه ما سکونت دارد و گروه دیگری، ساکن نیست.

تا سر خیابان نیز حدود 100 متر فاصله داریم به جهت رفتن حرم از سر خیابان اتوبوس رایگان به محبس الجن (مظلّة) می برد و از آن جا نیز با اتوبوس دیگری به «موقف باصات»- که گویند محل شعب ابی طالب علیه السلام است- می رویم و از طرف مسعی، وارد مسجدالحرام می شویم.

کاروان ما از نوع درجه سه و در درجه خود نیز از نوع "ج" آن یعنی پایین ترین کاروان موجود در حجّ .است با این حال زوّار فقط جهت خدمات حجّ مبلغ 2/250/000 تومان که 500/000 تومان آن سود فیش 1/000/000 تومانی آن ها بوده است پرداخته اند.

البته با هزینه واکسن و ساک و خروجی و ماسک نیز حدود 100/000 تومان دیگر اضافه می.شود جهت گوسفند قربانی نیز نفری 113/000 تومان گرفتند. سر جمع هر حاجی کاروان ما حدود 2/000/000 نقداً پرداخت کرده است تقریباً و بدون احتساب سود ودیعه پرداختی و با آن مبلغ حدود 2/500/000 تومان است.

البته کاروان های درجه یک تا حدود 3/5 میلیون تومان الی 4 میلیون تومان پرداخت کرده اند یعنی کم تر از دو برابر حاجی کاروان ما و البته فرق خدمات آن ها با ما نیز فقط در مسکن و هتل است و لا غیر؛ چون غذا در همه جا، یکسان است.

عصر ساعت 4 الی 5/5 برای مردم سخن گفتم بعد از شام به حرم رفتم و طوافی و نمازی و ساعت 11 شب دعای کمیل را برای کاروانیان در طبقه سوم (پشت بام) مسجدالحرام در مقابل مستجار قرائت کردم.

حدود ساعت 2 بامداد به خانه برگشتیم.

نقل درون شهری نیز به وضعیت اتوبوس های حرم اعتراض کردم، امیدوارم رسیدگی شود.

از باب تصادف وقتی به آن دفتر رسیدم که مسئول آن داشت با یک خبرنگار مصاحبه می کرد و توسط دوربینی ضبط می شد من نیز صدای اعتراض خود را بلند کردم؛ امیدوارم وضعیت اتوبوس های رفت و آمد به حرم از امشب اصلاح شود، که نشد.

امروز 25 ذی القعدة الحرام روز دحو الأرض نیز می باشد. عصر ساعت 4 الی 5 و چند دقیقه برای مردم سخن .گفتم در پایان زیارت مختصر امام رضا علیه السلام را قرائت کردم و بعد از آن دعای سمات توسط علی - فرزندم- قرائت گردید.

شام را که صرف کردیم قصد رفتن به حرم را داشتم همانند شب های قبل، ولی متأسفانه به علت عرق سوز شدن پاهایم نتوانستم قدم از قدم بردارم و فیض حرم در این شب از دستم رفت حیف و صد حیف و دیگر قابل جبران نیست و اگر توفیقی بوده است همه به عنایت خداوندی است چرا که و الله هو الموفِّق المعين.

سيّد على.

حاج سيّد مرتضى مستجاب الدعواتى، حاج شيخ محمّد علی ابراهیمی، حاج شیخ مهدی مظاهری و فرزندشان حاج شیخ حسین.

مرحوم آقای زاهد و دو فرزندشان حاج شيخ محمّد و على آقا.

حاج سيّد حجّة موحد ابطحی، حاج شیخ علی صافی اصفهانی فرزند مرحوم آية الله حاج شیخ حسن صافی و فرزندشان.

حاج سیّد مهدی شفتی و فرزندش آقا سیّد محمّد رضا.

سیّد حسن موحد ابطحی و جمعی دیگر از دوستان و علمای اصفهان

در ضمن از نجف اشرف نیز شیخ محمّد کرباسی نجفی حاضر بود.

از قم مقدسه نیز آقای حاج سیّد محمّد رضا جلالی به همراه آقازادگان مرحوم علّامه سیّد عبدالعزیز طباطبایی (1) رحمه الله [که از دوستان حقیر بود] یعنی آقایان سیّد محمّد و سيّد على و نواده ایشان آقای سیّد حسین حائری- که متأسفانه بیمار (2) شد- حضور داشتند. از دیگر حاضران ادیب و شاعر فرهیخته بی مانند نجف اشرف و عراق آقای سیّد عبدالستار حسنی بغدادی و آقای سیّد محمّد جواد اصغری هاشمی و جمعی دیگر بودند. (3)

به هر حال مجلس انسی بود و ناهار را در خدمت حضرات بودیم.

خداوند مرحوم آیة الله زاهد نجفی رحمه الله را با ائمه اطهار علیهم السلام محشور فرماید و به بقيه حضرات طول عمر و سلامتی و توفیق خدمت به محمّد و آله عنایت فرماید. آمّین ربّ العالمين.

فرزند آية الله زاهد رحمه الله حجّة الإسلام آقاى حاج شيخ محمّد مولود سال 1333ش

ص: 78

در مدتی که در این سفر هستم به جای من در مسجد جامع عباسی (شاه عباس) نیابت می کند و منبر نیز می.رود او انسان خوش ذوق و مبلّغی تواناست و آثار قلمی نیز دارد.

فرزند دوم ایشان آقای استاد علی آقا مولود سال 1354ش فعليّاً طلبة بحوث است و لیسانس زبان عربی را نیز دارا است. در ادبیات عرب و فارسی مسلط است. برخی از آثار مطبوعهٔ حقیر مانند الكنز الجلي لولدي علي (گنج نامه) و سه مقاله در اصل امامت و معراج مؤمن را او ویراستاری کرده و الحق ویراستاری توانا در هر دو زبان عربی و فارسی است. من این دو فرزند آن مرحوم را از نزدیک می شناسم.

حوالی ساعت 4 الى اذان مغرب حدود یک ساعت و نیم جلسه کاروان را اداره کردم

شب به حرم مشرف شدم و طواف و نمازی برای مرحوم آیة الله زاهد نجفی رحمه الله و اساتید و مشایخم و غیرهم رحمه الله و همچنین یک نماز لیلة الدفن برای آن مرحوم، اقامه کردم

رَؤُفٌ بِالْعِبادِ﴾ (1) (2) و کیفیت هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه و رفتن در غار ثور و آية الغار (3) و دلالت آن بر کفر دیگری دادم چون اطرافمان را جماعتی از اهل سنت احاطه کرده ،بودند مطلب را جمع کرده و احاله به جلسه آموزشی کاروان دادم.

دقایقی از ظهر گذشته بود که به منزل بازگشتیم نماز ظهر را در منزل خواندم.

امروز خبر ارتحال آية الله سیّد مرتضی نجومی رحمه الله رسید. وی از دانشمندان برجسته کشور و در کرمانشاه ساکن بود تألیفات چاپ شده ای دارد که برخی از آن ها به خط زیبای خودش به طبع رسیده است. اخیراً نیز از وی تقریرات استادش مرحوم آية الله شیخ میرزا باقر زنجانی قدس سره در موضوعات استصحاب و تعادل و تراجیح در دو جلد (4) منتشر شد. آثارش نوعاً توسط آقای حاج شیخ ناصرالدین انصاری قمی دامت برکاته نشر می شد و به دست حقیر می رسید.

وی دانشمندی متعهّد و منزّه و متّقی و خدوم و خدمتگزار مذهب بود. برخی از دروس ،اخلاقیش توسط رادیو معارف پخش می شد و حقیر در اتومبیل آن را می شنیدم. مفید و آموزنده بود.

در سنوات اخیر نیز یک سال به عنوان چهره ماندگار معرفی شد؛ و الحق شایسته چنین نامی بود رحمة الله عليه رحمة واسعة.

آیا جای چنین افرادی در بلاد پر خواهد شد و آن ها جایگزین و جانشینانی خواهند داشت؟!

آن چه متیقّن است این است که مذهب صاحب اصلی دارد و او عجّل الله تعالی فرجه الشريف و حفظه الله من كلّ سوء و جعلني فداه حافظ شریعت جدّش خاتم الأنبياء صلی الله علیه و آله است.

شب بعد از شام و برخی برنامه ریزی ها با مدیر کاروان به حرّم مشرف شدم. ساعت 2/5 بامداد به منزل بازگشتم.

ص: 80

عکس

ص: 81

روز پروازی نیز باید از مکّه خارج شویم؛ یعنی بعد از خروج از منی. اگر تأخیری در کار نباشد، بعد از دو یا سه روز می بایست از مکّه خارج شویم.

به هر حال با کاروانیان به منی رفتیم تا راه رفت و آمد را یاد بگیرند و در آن ایّام حجّاج را در آمد و شد مساعدت و یاری کنند و ان شاء الله تعالی از گم شدگی، جلوگیری به عمل آید. بعون الله تعالى و مدده و نصرته.

من از آن جا که دیگر پیر شده ام و قدرت کافی بر انجام اعمال ندارم، فقط به مدد و یاری الهی چشم دوخته ام ﴿وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اَللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ﴾ (1)

شب، بعد از شام، به حرم مشرّف شدم و موفّق به طواف و نماز گردیدم.

گنبد چهار علیهم السلام در قبرستان بقیع و بقیه گنبدهای آن قبل از تخریب سال 1344ق توسط وهابیان

عکس

عکس

از طرف راست: گنبد اوّل ابراهیم فرزند رسول خدا صلی الله علیه و اله و دومی عقیل و سومی همسران رسول خدا صلی الله علیه و اله و چهارمی دختران رسول خدا صلی الله علیه و اله: رقیه و زینب و ام کلثوم و گنبد پنجمی بزرگ اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و اله: «امام حسن و امام سجاد و امام باقر و امام صادق و عباس بن عبدالمطلب و گنبدی هم که در طرف راست دو برج دیده می شود از عاتکه و صفیه عمّه های رسول خداست».

ص: 84

عکس

عکس

عکس

ضریح و گنبد چهار امام مدفون علیه السلام در قبرستان بقیع قبل از تخریب

ص: 85

رهبری است. از آن زمانی که در قم بود و در دفتر انتشارات جامعه مدرسین کار می کرد، او را می شناختم.

وی تألیفی دارد به نام موسوعة الإمام المهدي «عجل الله تعالی فرجه الشریف» که دو جلد آن تاکنون منتشر شده است. کتاب حياة الإمام المهدي «عجل الله تعالی فرجه الشریف» تأليف شيخ باقر شريف القرشي را نيز به نام زندگانی خاتم الاوصیاء به ،فارسی، ترجمه کرده است.

در مدینه هم به هتل ما آمده بود چون یک کاروان تاکستانی با ما بود؛ و به عنوان نماینده بعثه در جمع 5 کاروان موجود در هتل سخنرانی کرد. در آن جلسه نیز حاج صادق آهنگران مصیبت خوانی کرد و مجلس انسی بود و من چون بسیار خسته بودم، اکثر این جلسه را در خواب بودم؛ اگرچه در آغاز مجلس چون در کنار آقای اسلامی قرار ،گرفتم هم با وی و هم با حاج صادق خوش و بشی کردم.

حدود ساعت 10/5 جلسه ای به همراه آقای محمّد جواد قاسمی (1) نماینده بعثه رهبری با چند تن از تحصیل کرده های کاروان داشتم که تا ظهر طول کشید. الحق که ما ایرانیان مردمان نجیبی هستیم با این که دل خوشی از وضعیت موجود داخلی نداریم، امّا باز در مقابل بیگانگان از مملکت خود دفاع می کنیم و این شرف ایرانی است.

حوالی مغرب در هنگام نگارش این صفحه آقای سید حسن موحّد ابطحی فرزند مرحوم آية الله سيّد مرتضى (متوفی 1413ق) از ایران تماس گرفتند. وی از دوستان حقیر در اصفهان است و در عمره همین امسال خود و خانواده اش زائر کاروان من بودند. همسرش دختر آقای حاج شیخ مهدی فقیه ایمانی دامت برکاته است که آثاری مطبوع دارد.

او فقط یک دختر دارد خداوند ایشان و خانواده اش را محفوظ بدارد و تنها دخترش را سعادتمند و خوشبخت کند. بمحمّد و آله.

شب در مسجد الحرام طبقه سوم ساعت 11 ختم قرآنی را با کاروانیان شروع کردم. به جای یک ختم دو بار قرآن ختم شد و بعد از طوافی و نمازی ساعت 3 به منزل بازگشتم.

ص: 86

داشتند اجابت کردم و شب به حرم مشرف شدم.

تا آن جا حاضر بودم آقای شیخ فوزی سیف آمد که وی نیز از دوستان قم و درس مرحوم آیة الله تبریزی بود و اکنون در قطیف ساکن است مدتی بود از احوالش خبر .نداشتم او نیز اوضاع قطیف را برایم ترسیم کرد و وعده داد به اصفهان بیاید.

آقای طبسی نیز از بازداشتش در سال گذشته در مدینه منوّره بعد از بحث با یکی از مبلّغان وهابی و درماندن او در جواب سخن گفت و فرمود: به برکت توسّل به أمّ البنين آزاد شدم.

وی گفت: همان سال آقای حکیم الهی را دیده است که با غل و زنجیر به دادگاه فرمایشی آورده بودند آقای حکیم الهی خودش نیز داستان را برای من قبلاً تعریف کرده بود.

همچنین داستان نواده آقای سیّد مرتضی قزوینی کربلایی- که سیّد جوانی است و مقیم آمریکا- را نقل کرد و وی را نیز نشان داد و از او نیز تأییدیه گرفت که چند سال پیش موقع سخن گفتن به زبان انگلیسی برای چند نفر در طبقه دوم مسجدالحرام، وی را بازداشت کردند و به زیرزمین مسجدالحرام برده مورد ضرب و شتم قرار دادند به گونه ای که یکی از دنده های جوان شکسته بود.

دستگاه وهابیّت بسیار خشن و دادگاه تفتیش عقاید ،آن از شکنجه های قرون وسطایی استفاده می.کند. أعاذنا الله و إيّاكم منها.

به هر حال بعد از ملاقاتی با دوستان برخاستم که ،بیایم، شیخ منصور الجشي نگذاشت و گفت: ظهر به مناسبت ولادت فرزند پسری برای شیخ عباس قطیفی ولیمه داریم و شما نیز بمانید. با اصرار وی مجدّداً نشستم. در آن جا نماز ظهر و عصر را با آقای طبسی خواندیم و بعد از صرف ناهار و ولیمه به منزل بازگشتیم. عصر را قدری استراحت کردم.

شب به حرم مشرّف شدم و بعد از طواف و نماز به منزل بازگشتم

اجباری است حرکت کرده و در آن حاضر شدم.

در بازگشت با آقای ایزدپناه همراه شده و به عنوان بازدید ایشان به کاروانش رفتم و ناهار را با وی و آقای حجّجی صرف کردیم.

عصر را استراحت کردم. شب به مسجدالحرام مشرّف شدم. در راه در جستجوی یک نوع گیاه طبی برای معالجه کلیه های اُمّ الزوجه بودم. در عطاری های شارع غزّه فحصی ،کردم ولی آن را نیافتم که هیچ حتّی آن را نمی شناختند. خسته به مسجد الحرام رفتیم و لذا از فیض طواف محروم ماندم نمازی خواندیم و به منزل .بازگشتیم

فعلاً نشانی دیگری در شارع مسفله را داده اند باید آن جا برویم و ببینیم می یابیم يا نه؟ ﴿ لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً!﴾ (1)

شهرضا را بر عهده دارد (1). با این که از معدود امام جمعه های بومی است، ولی در شهر خود موفّق عمل نموده است جلسه آخر آموزشی کاروان ما را نیز در شهرضا به پیشنهاد ،حقیر وی اداره نمود.

مدیر نیز در جلسه شبانه قدری سخن گفت که من محروم بودم و درخواست کرده بود ساک های منی را بیاورید مشغول بستن ساک منی شدیم که دیر شد و از فیض حرم محروم ماندیم «که تو در برون چه کردی که درون خانه آیی!؟».

وی علاوه بر شناخت دقیق مکّه و مدینه و آثار و مناطق آن ها و مسائل حجّ، انسان خوش نَفسی نیز هست و هنوز خودش و موطنش را فراموش نکرده است. با اولین درخواست من، پذیرفت بیاید و با این که می دانم این ایّام سرش شلوغ است، آمد و با همشهریانش سخن گفت و با آن ها دیدار صمیمانه ای داشت؛ و این از محسّنات او است.

پس از پایان جلسه که حوالی ساعت 10/5 ،بود به بعثه های برخی از مراجع معظم تقليد أدام الله ظِلالهم سری زدم و در مجلس روضهٔ برخی از آن ها شرکت کردم و ظهر هنگام به منزل بازگشتم

در بعثه آیة الله سیستانی مدّظلّه معلوم شد که هیچ یک از حضرات مراجع دامت برکاتهم چهارشنبه را که سعودی اوّل ماه اعلام کرده است نپذیرفته اند و در نزد شیعیان، فقط آقای العمری در مدینه اوّل ماه چهارشنبه را پذیرفته است؛ ولی چون کشف خلاف نیز نشده است به تبعیت اعمال حجّاج ان شاء الله صحیح شمرده خواهد شد.

مفتی سعودی اعلام کرده است که جماعتی می خواهند حجّ را با سیاست در آمیزند، در حالی که حجّ ارتباطی با آن ندارد و از این آمیزش نهی نموده است. ظاهراً مراد او حرکت شیعیان لبنان در شام ششم که شب هفتم ،است، می باشد و فریاد «الموت لآمریکا»یِ آن ها در مطاف و حول کعبه مقدّسه که همه مسلمین در مسجدالحرام با آن ها همراهی می کردند؛ همچنین شیعیان ایران که مراسم برائت از مشرکین را فعلاً و معمولاً در صحرای عرفات، انجام می دهند.

واقعاً جمود و تحجّر است اگر نپذیریم که از حجّ به جز مسائل معنوی و عبادی و فردی استفاده های فراوان مادّی و سیاسی نیز می توان کرد؛ همان گونه که آیه شریفه می فرماید: ﴿لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ﴾؛ (1) و این منافع می تواند دنیوی باشد و اخروی، مادّی باشد و ،معنوی فردی باشد و ،اجتماعی عبادی باشد و سیاسی.

حجّ می آموزد که افراد می توانند اجتماعات بزرگ تر را تشکیل دهند و آن اجتماعات می تواند توده های ناس را به وجود آورد و ناس در فرض مدیریت صحیح و همکاری منسجم و توحید صفوف و زمان شناسی و دشمن شناسی و انجام وظایف فردی در موقع مقرر و توجه تامّ به ذات ربوبی و مبدأ ،اعلی، می توانند بزرگ ترین

ص: 92

مشکلات را حل کنند و به اهداف بلند خویش نایل گردند؛ و آیا حلّ مسائل سیاسی و اجتماعی و دنیوی و مادی ،مردم جز از این راه میّسر است؟!

امان از این همه نابخردی و گریز از تعقّل و خشک مغزی و بی توجّهی به روح عبادت و معنویّت! ولكن شاید ماجرا اطاعت از اوامر غیر و سرسپردگی به آستان دیگران و دل در محبّت بیگانگان بستن و دست نشاندگی دشمن و با آن ها سَر و سِرّی داشتن و... باشد!!

در خیابان معابده که غالب بعثه هاي مراجع أعلى الله كلمتهم قرار دارد به نام برخی افراد برخورد می کنیم که از طرف دولت عراق به آن ها بعثه داده شده است. برخی از آن ها هیچ شناخته شده نیستند و برخی دیگر عدم اجتهاد آن ها، بلكه حتى عدم طالب علم بودن آن ها محرز ،است لکن با تعبیراتی چون المرجع الأعلى و مانند آن، صاحب بعثه و دفتر در موسم حجّ هستند.

امروز در راه رفتن به بعثات از دو نفر از طلّاب نجف اشرف از این مسأله پرسش ،نمودم پاسخ دادند: دستی در کار است که بدین وسیله بین ،شیعیان ایجاد اختلاف کند و آن ها را گروه گروه و فرقه فرقه کند.

ظاهراً این دست ،اجنبی دولت عراق را مجبور کرده که به آن ها بعثه بدهد و هزینه های مادّی آن را نیز تقبّل کرده است.

وقتی دشمن دارد این صف واحد و اجتماع توحیدی را به تفرقه می کشاند، آیا ما می توانیم بگوییم حجّ سیاسی نیست؟! نابخردی تا به کجا؟!

تخمین جمعیت حجّ امسال متجاوز از 2/5 میلیون حاجّ است که با توجّه به شایعه بیماری آنفولانزای نوع HIN1) A)، باز عدد حجّاج به این مقدار رسید و این یعنی اعتقاد دینی انسان ها علی رغم همۀ تبلیغات منفی هم چنان راسخ و محکم است و اسلام هم چنان دین اوّل کرۂ ارض محسوب می شود و از قدرت تحرک و مانور و عملیات بی حدّی، برخوردار است.

ای کاش کسانی که در بلاد اسلامی حکمرانی دارند این حقایق را درک می کردند و خود و مردم تحت سلطه خود را نجات می دادند امّا افسوس و صد افسوس که گویا افسون شده اند ....!!

ص: 93

به علت ازدحام و ترافیک شب را استراحت کرده به حرم، مشرف نشدم؛ و جای بسی تأسّف و بی لیاقتی!

هم عقیده باشد امید قطعى دارم ان شاء الله تعالى.

﴿وَ قُلْ رَبِّ اغْفِر وَارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیْرُ الرّاحِمینَ﴾ (1) ﴿وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾ (2) یا رَبِّ يا الله، عَفْوَكَ عَفْوَكَ عَفْوَكَ.

در هر صورت بارش بعد از ظهر که بیش از چهار ساعت ادامه پیدا کرد، ما را بر آن داشت که شب را در منزل توقّف کنیم؛ زیرا با این باران هم چادرهای عرفات تر شده است و هم گلیم هایی که در زیر آن پهن می شود؛ لذا زائر و حاجی اگر بدان جا منتقل شود، قطعاً تا صبح بیش از نیمی از آن ها مریض خواهند شد. لذا با این که همهٔ برنامه ها برای رفتن به عرفات در بعد از ظهر آماده بود از رفتن صرف نظر کردیم.

بعد از نماز مغرب حوالی ساعت 6/5 برای کاروان قدری سخن گفتم و آن ها را به جهت نرفتن به عرفات در شب نهم توجیه کردم دعاهای شب عرفه را نیز به همراه یک زیارت عاشورا در منزل خواندیم و مجلس انسی بود که حوالی 8/15 تمام شد.

شب را در منزل استراحت می کنیم صبح به سرزمین عرفات خواهيم رفت إن شاء تعالى و بعونه و فضله و کرمه سرزمینی که مولایمان نیز در آن حاضر است؛ چرا که ﴿فيَشْهَدُ المَوْسِمَ (3) أو ليَحْضُرُ الْمَوْسِمَ كُلَّ سَنَةٍ فَيَرَى النَّاسَ وَ يَعْرفُهُمْ وَ يَرَوْنَهُ وَ لاَ يَعْرفُونَهُ﴾ (4) بار خدايا....

او ما را از آخر منی می خواست ببرد؛ ولی وانت او را راه ندادند و شرطه مرور (پلیس راهنمایی و رانندگی) او را به داخل کوچه ای هدایت کرد سه راننده دیگر نیز به دنبال او رفتند که در داخل کوچه راه بسته و ماشین ها درهم قفل شد.

به ناچار خودم پیاده شدم و دستور دادم در یک پارکینگ دور بزنند و مجدداً به مسیر اصلی .برگشتیم سه وسیله نقلیّه حجّاج را اجازه دادند ولی وانت را نه با آن نیز کاری نداشتیم از آخر منی وارد منی شدیم از جمرات عبور کردیم. از کنار مسجد خیف گذشتیم و چادرهای منی را پشت سر گذاشتیم و به راحتی وارد مزدلفه یا مشعر الحرام شدیم و از آن جا به عرفات و زائران را پیاده کردیم. به چادرها که رفتیم ساعت حوالی 9 صبح بود و این در حالی بود که ما ساعت 7 صبح حرکت کرده بودیم.

از این راه و به این کیفیت بعد از آن راه بندان رسیدن به عرفات در کم تر از دو ساعت شبیه به معجزه بود؛ اگر چه در راه نیز متوسّل به امام زمان «عجل الله تعالی فرجه الشریف » شدم و بحمدالله تعالی نتیجه داد.

برخی از کاروان ها که صبح حرکت کرده بودند و از راه معمولی عرفات قصد ورود به آن را داشتند تا نزدیک غروب نیز نتوانسته بودند به عرفات برسند و برخی از حاجیانشان با کرایه موتور و برخی با پای پیاده خود را به جهت وقوف، رسانده بودند.

به عرفات که رسیدیم پیش بینی من درست بود چادرها خیس بود و هنوز از برخی از آن ها آب می چکید و گلیم هایی نیز که بر روی زمین پهن شده بود خیس بود، به گونه ای که زیر پتویمان مجبور شدیم پلاستیک بیندازیم تا خیس نشود. اگر حجّاج دیشب به این جا آمده بودند چون برهنه نیز بودند و فقط لباس احرام بر تن داشتند حتماً بسیاری بیمار می شدند؛ و این صبح آمدن آن هم به این طریق معجزه گونه، لطف بزرگ الهی بود.

در عرفات در مراسم برائت از مشرکین حاضر شده مجدّداً به چادر خودمان بازگشتیم.

نماز ظهر و عصر را به جماعت خواندم و نیّت وقوف را بعد از نماز نیز مجدّداً تکرار کردم. برخی از ادعیه وارد شده در عرفات را پس از نماز خواندم و قرار گذاشتیم یک ساعت دیگر و بعد از ،ناهار دعای عرفه امام حسین علیه السلام را قرائت نماییم.

ص: 96

بعد از ناهار دستشویی .رفتم خلوت بود؛ غسل روز عرفه را انجام دادم و ساعت 2 بعد از ظهر دعای عرفه امام حسین علیه السلام را شروع .نمودیم مجلس حال و انسی بود و ساعتی به غروب مانده به پایان رسید.

مردم قدری استراحت کردند و وسایل خود را جمع نمودند. نماز مغرب و عشا را خواندیم

با این که اتوبوس و دو مینی بوس در جای بسیار خوبی برای رفتن به مشعر الحرام قرار داشت ولی رفتن به تأخیر افتاده بود؛ چون کلید ماشین ها را از راننده ها گرفته بودند و به خطا در داخل ساک گذاشته بودند و به منی منتقل شده بود. تا کلیدها ،برگشت یک ساعتی گذشت کاروان را سوار کردیم؛ زنان داخل دو مینی بوس به اضافهٔ مردانی که بیمارند و قدرت راه رفتن ندارند و به همراه دو نفر یا سه نفر از خدمه عازم مشعر الحرام شدند زنان و مریضان و بیماران و ناتوانان از مردان می توانند در مشعر وقوف اضطراری شبانه .کنند آن ها ساعتی بعد به مشعر رسیدند وقوف اضطراری کردند با ماشین ها تا نزدیک جمرات رفتند و ،شبانه جمره عقبه را رمی کردند و پیاده با ساک ها و وسایلشان به چادرها در منی .برگشتند قبل از نیمه شب أعمال بانوان و ناتوانان به انجام رسیده بود.

امّا در اتوبوس بدون سقف مردان که به همراهی خود من و مدیر و یک نفر از خدمه حرکت کردیم بعد از سوار شدن شروع به قرائت دعای کمیل کردیم. دعای کمیل نزدیک تمام شدن بود که به مشعر الحرام .رسیدیم راهی که ما از آن رفتیم طریق 8 .بود. طریق 7 مسدود شده بود و شرطه ما را به طریق 8 هدایت کرد و کمتر از یک ساعت از شروع حرکت به مشعر الحرام رسیدیم قبل از ،پل از اتوبوس پیاده شدیم. در کنار یک جاده انحرافی کاروان مردان را که حدود 50 مرد ،بود اسکان دادم و نیّت بیتوته در مشعر را نیز برای آن ها گفتم و استراحت کردیم. بحمدالله با رسیدن به مشعر دو رکن حجّ تمتّع که وقوفین در عرفات و مشعر الحرام است یکی انجام شده بود و دیگری را نیز به مکانش رسیده بودیم که دلهره ،همیشگی به موقع رسیدن به آن است. کاروان استراحت کرد اما کم تر کسی توانست خواب درستی برود؛ چون هم اتوبوس ها از فاصله کم تر از نیم متری ما عبور می کردند و هم در کنار دستشویی بودیم و هم عده ای از

ص: 97

زنان سیاه مشغول تهیّه غذا در نزدیکمان بودند که هم بوی غذای آن ها اذیّت می کرد و هم مشتریان اندکشان

از ساعت 9 شب تا نزدیک اذان حوالی ساعت 5 صبح را استراحت کردیم.

با حمد و سپاس الهی روز عرفه را به خوبی و با موفقیت تمام به انجام رساندیم و اکنون در مشعر الحراميم. الحمد لله ربّ العالمين.

نماز ظهر و عصر را به جماعت - در حالی که باران استوایی شدیدی مجدّداً می بارید -خواندیم و این موفّقیّت و عید قربان را تبریک گفتم و عرض نمودم که دو رکعت نماز شکر برای این موفّقیّت بخوانید که خواندند. بعد از صرف ناهاری که صبحانه نیز محسوب می شد بلکه برای ما شام شب گذشته نیز بود، استراحت کردند.

قبل از غروب آفتاب نیّت بیتوته در منی در شب یازدهم را برای حجّاج .گفتم. نماز را به جماعت خواندیم و عملیّات شبانه و اعمال مکّه را مجدّداً برای کاروان توضیح دادم.

ساعت حوالی 11 شب بود که به قصد مسجد الحرام و جهت انجام اعمال مکّه از چادرهای منی خارج شدیم قبل از ساعت 12 شب توانستیم با کرایه دو اتوبوس یکی برای هر نفر 15 ریال سعودی معادل حدود 4500 تومان و دیگری برای هر نفر 20 ريال معادل حدود 6000 تومان که حجّاج خود پرداخت کردند، به مسجدالحرام برویم.

حوالی ساعت 8 بعد از یک ساعتی استراحت صبحانه خوردم و باز خواب مرا ربود.

اذان ظهر، نماز ظهر و عصر را خواندیم و بعد از ناهار قدری از 2 بعد از ظهر گذشته بود که کاروان را با اتوبوس و دو مینی بوسی که دم در هتل بود، به سوی منی حرکت دادم به روی پل اوّل جمرات رفتیم ناتوانان را با یک مینی بوس بعد از گرفتن نیابت برای رمی به چادرها هدایت کردند و ما با آقایان و بانوان جهت رمی جمرات ،ثلاث روز یازدهم به سوی جمرات حرکت کردیم قبل از ساعت 4 بعد از ظهر رمی انجام شده بود و ساعت از 5 گذشته بود که به چادرها در منی رسیدیم. نماز مغرب و عشا را به جماعت خواندیم و نیّت بیتوته شب دوازدهم و اعمال روز دوازدهم که رمی جمرات ثلاث است را برای کاروان .گفتم چون سینه ام گرفته بود و بلندگو نیز نبود و کاروان نیز خسته بودند گفتم شام را دادند و حجّاج استراحت کردند.

به قصد ملاقات یکی از دوستان اهل علم از چادرها خارج شدیم که آیةالله زاده خادمی - آقای حاج سیّد محمّد علی (1) دامت برکاته - را دیدم که از خارج کشور و آزاد آمده بود. ایشان را به داخل چادر، دعوت کردم و ساعتی با ایشان مأنوس بودیم که حجّاج چراغ ها را خاموش کردند و چون تقریباً دو شب است که نخوابیده اند همه را خواب فرا گرفت. ما نیز استراحت کردیم.

امروز خبر وفات حجّةالإسلام آقاى حاج شيخ غدير على مميّز (2) قدس سره مؤسس

ص: 100

مدرسة مدينة العلم شهرضا و از علمای آن ،سامان رسید و کاروانیان، متأثر شدند.

از منی خارج کردیم.

نماز ظهر و عصر را به جماعت در منی خواندیم و چون منزل، نزدیک منی است با کاروان پیاده به قصد منزل حرکت کردیم 45 دقیقه که راه آمدیم به منزلمان در خیابان عبدالله خیاط رسیدیم؛ یعنی حدود ساعت 1/5 بعد از ظهر در منزل بودیم.

خداوند را سپاس می گزارم و پیشانی شکر بر آستانش می سازیم که به خوبی موفّق به انجام عملیّات حجّ شدم و شدیم و الحمد لله ربّ العالمين.

امروز خبر تشییع جنازه و دفن مرحوم آقای ممیز شهرضایی طاب ثراه واصل شد. برخی از حجّاج برای وی نماز لیلة الدفن خواندند.

الباقی روز یکشنبه را در منزل، استراحت کردیم.

تحصیل کرده های کاروان داشتم که در آن از پیدایش تشیّع در عصر رسول خاتم صلی الله علیه و اله سخن به میان آمد و روایات نازل شده در ذيل آيه ﴿أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾ (1) (2) و اين كه کلمه شیعه یک لفظ قرآنی است چراكه ﴿وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْراهِيمَ﴾ (3) (4) و ماجرای علّامه حلّى و الجایتو که بعداً به سلطان محمّد خدابنده (5) تغییر نام داد (6) و خدمات سلسله صفویّه به ایران و مذهب شیعه (7) را متذکّر شدم که تفصیل آن خود سیاه کردن اوراقی را مطالبه می کند

اکنون به جهت خالی نبودن عریضه و این که اگر خواننده باهوش و زیرک و متتّبع، خودش بخواهد مراجعه کند فقط نشانی ها را در پاورقی ذکر کردم تا مصادر مورد استفاده و بررسی قرار گیرد.

بعد از نماز ظهر و عصر و ناهار خواهرزنم را به جهت اعمال مکّه مجدّداً به مسجد الحرام بردم چون در شب یازدهم با این که طوافش را انجام داد، ولی در سعی به علت خستگی مفرط بر روی ویلچری که فرزندم علی آن را هل می داد، خوابش برد، لذا امروز مجدّداً ساعت 2 بعد از ظهر به مسجدالحرام رفتیم و طواف حجّ و نمازش و سعی را اعاده نمود. این بار نیز ،علی ویلچر سعی او را هُل داد، واقعاً در حق خاله اش به اندازه حقّ مادری در این سفر یاری داد چرا که «الخالةُ والدهٌ». (8) بعد از پایان سعی او به

ص: 103

بعد از نماز عصر برخورد کردیم و مطاف شلوغ شد. از طرف دیگر وی نیز به علّت بیماری قادر به انجام دو طواف پشت سر هم نیست، لذا طواف نساء او را به فردا واگذاشتیم.

یکی از بانوان کاروان که همسر جانباز شیمیایی 50٪ است و دو بار طواف نسائش را انجام داده و شک کرده بود نیز با ما آمد و طواف نسائش را انجام داد.

به هر حال چون حاجّ بیت الله الحرام وضيف الرحمن و وفد الله و همسر جانباز است؛ برای من قابل احترام است؛ لذا او را نیز با خود بردم این بار نیز در شمارش خطا کرد و لکن چون پشت سر من می آمد اعتماد به شمارش من کرد و طوافش را به پایان برد. (1)

شب را استراحت کردم

ساعت به درازا کشید.

برنامه آتی کاروان و عمره مفرده که حجّاج مطالبه می کنند و دعای کمیل فردا شب و نیّت رجوع و سجده آخر مسجدالحرام و طواف وداع و آب زمزم و بقیه امور جلسه تودیع را نیز متذکر شدم. ان شاء الله به برکت امام هادی علیه السلام امور کاروان، ختم به خیر شود و همه با اعمال صحیح و قبول و مغفرت و دعاي مستجاب و توبه مقبول، به خانه هایشان بازگردند.

دیگری نیز بگویند لااقل این است که یک خطا کرده اند و باز به این خطا اعتراف و اقرار نمی کنند و با اشتباهات و خطاهای ،دیگر می خواهند روی خطا و اشتباه اوّل را بپوشانند. متأسّفانه این سیره مستمّر برخی است.

یکی از جانبازان 70% کاروان وقتی از تلویزیون این دستورات برگشت حجّاج را می شنید گفت: چقدر دروغ می گویند.

آیا می توان نام برخی را دروغ گویان بزرگ گذاشت؟ به نظر من شاید بهترین تسمیه این افراد همین باشد خداوند چهار سال آینده این ملک و مملکت و مردم را با این اولیای امور ،نابخرد ختم به خیر فرماید! بمنّه و کرمه

چرا از اوّل اعلام نمی کنند تمام این حرف ها به خاطر این است که پادشاه سعودی ملک عبدالله بن عبدالعزيز آل سعود در انتخابات اخیر -که خداوند هرگز چنین انتخاباتی با حوادث پس از آن را نصیب این کشور و مملکت در آینده نفرماید- به منتخب اعلام شده تبریک نگفته است و ما با به تأخیر انداختن عمل واجب مردم و ضرر زدن به بیت المال می خواهیم او را تنبیه کنیم ،آفرین به این تدبیر! و صد آفرین بر این سیاست! و هزاران ،آفرین بر این صداقت و راستگویی!!

در هر صورت «شقشقة هدرت ثم قرّت». (1) بنا نبود وارد عالم سیاست شوم، امّا چه کنم؟! درد دل حجّاج بود نوشتم تا در تاریخ برای یک بار هم که شده است حرف مردم ثبت و ضبط ،شود نه حرف اولیای امور و حکمرانان و دولت مردان؛ و آن ها نیز بدانند که همیشه نمی توان مردم را بازی داد و حقایق را پنهان کرد روزی و روزگاری پرده ها کنار می رود و ملّت چهره خادم را از خائن باز خواهند شناخت. بدین امید!

بگذاریم و بگذریم. شب به حرم مشرّف شدم و سومین دعای کمیل در مسجد الحرام را برای حجّاج خواندم و بعد از طواف و نماز حوالی ساعت 3 به منزل بازگشتم

منزل با جمع معدودی از حجّاج کاروان، زمزمه کردیم.

بعد از ظهر 30 ساعت مانده به پرواز با حضور نمایندهٔ ایران ایر ساک ها و بارهای حجّاج را تحویل گرفتند.

شب ساعت 8 با جمعی از دوستان کاروان به عمره مفرده رفتیم. در مسجد تنعیم -كه أدنى الحل است- مُحرم شدیم. حدود ساعت 10 به مسجدالحرام رسیدیم و حدود 12/5 اعمال عمره مفرده ،ما تمام بود

بعد از آن خواهر زنم را که به مسجدالحرام آمده بود طواف وداع دادم. خودم نیز طواف وداعم را انجام دادم و در پایان با سجده در آخر مسجدالحرام و طلب زيارت مجدّد خانه خدا در حجّ و عمره از مسجدالحرام خارج شدیم. حدود ساعت 3 بامداد به منزل رسیدیم.

علی، پسرم، که بعد از اعمال عمره مفرده بلافاصله به منزل آمده بود، ساعت 1 بامداد رسیده و استراحت کرده بود.

من با توجّه به این که حجّ را نیابت کرده بودم عمره را برای خودم انجام دادم که مستحب است ،نایب یک عمره مفرده برای خود انجام دهد.

تاکنون مجموعه ،سفر به خوبی انجام گرفته است و الحمدلله ربّ العالمين.

اگر پروازمان به اصفهان تأخیر نداشته باشد، لذت سفر در کام حجّاج تا مدت ها باقی خواهد ماند که ان شاء الله تعالی چنین خواهد شد.

بالصّراحه از من که در صندلی اوّل اتوبوس نشسته بودم پرسید: مَنْ النبي صلی الله علیه و آله؟ پیامبر صلى الله عليه و سلم کیست؟ از این سؤال بی پرده وی حجم تبلیغات گسترده جريان وهابيّت عليه شیعه، آشکار می گردد بدون درنگ پاسخ :گفتم محمّد بن عبدالله صلی الله علیه و آله از این پاسخ قدری به خود آمد که همۀ آن چه در تبلیغات به آن ها گفته می شود دروغ محض است و صحّت ندارد در هر صورت تقریباً حدود ساعت 5/5 به مبنى الحجّاج رسیدیم. از اتوبوس که پیاده شدیم و به محل استقرارمان ،رسیدیم اذان مغرب گذشته بود. کاروان را به سمت تطهیر و وضو هدایت کردم تا آماده نماز شوند یک بلندگو نیز از یکی از کاروان های مجاور عاریه کردم اذان و اقامه با شهادت ،ثالثه در بلندگو گفته شد. جلو ایستادم و نماز مغرب و عشا را امامت کردم.

بعد از نماز توکّل بر خداوند کردم و با این که میز ارشاد و کتاب های ارشادی سعودی در فاصله دو متری من بود بلند شدم و بلندگو را به طرف کاروانم قرار دادم و عید غدیرخم را تبریک گفته و ماوقع غدیرخم و خطبه غدیریه حضرت ختمی مرتبت (1) صلی الله علیه و آله را خواندم و توضیح دادم و جشن غدیر کاروان را در فرودگاه جدّه در مقابل چشمان حیرت زده گروه ارشاد سعودی و حتی کاروان های دیگر، برگزار کردم. بعداً فهمیدم کاروان بعثه هاي مراجع أعلى الله كلمتهم نیز در جوار ما بودند و از این حرکت هم در دل شاد بودند و هم مبهوت بعد از این که سخنانم به پایان رسید، یکی از کاروانیان با آواز اشعار مرحوم شهریار رحمه الله را خواند که:

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را *** که به ما سوا فکندی همه سایه هما را

پس از آن از حجّة الإسلام حاج شیخ حسین نصر حفظه الله که از مدرّسان حوزهٔ علمیّه اصفهان و در بعثه آیة الله اردبیلی است و شاهد این جشن بود، با اشاره دعوت کردم که بیاید و سخن بگوید اجابت فرمود و چند کلمه در ادامه مطالب بنده، اضافه کرد. سپس با درخواست ،این جانب دعا نمود و مجلس ختم شد.

ص: 108

آخرین مجلس ،کاروان در شام عید غدیر به افق سعودی و شب عید غدیر به افق ایران با جشن غدیر به پایان رسید و ختام آن مشک گردید.

خوشبختانه پرواز بدون تأخیر قابل توجّهی که در چنین سفرهایی متداول و معهود ،است انجام شد و این چند سطر را در حالی که شب از نیمه گذشته است و در هواپیما نشسته ایم تا به وطن بازگردیم .نگاشتم

به این امید که عاقبت حقیر نیز به برکت ولایت مولی الموالى أمير المؤمنين على ابن ابی طالب علیه السلام ختم به خیر باشد. آمّين ربّ العالمین

بدین ترتیب این دفتر همان گونه که با نام امیرالمؤمنین علیه السلام آغاز شد، با نام وی نیز به پایان آمد و حکایت هم چنان باقی است.

ص: 109

قَالَ رَسُولُ اللَّهُ صَلَى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ وَ سَلَّم :

ذِكْرُ عَلِيٍّ عِبَادَةٌ

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، فرمود :

بیاد علی بودن عبادت است

کنز العمال 601/11، 32894؛ ذخائر العقبى /95؛ ينابيع المودة 245/2 ، ح 689؛ سبل الهدى و الرشاد 293/11؛ تاریخ دمشق 408/2.

ص: 110

قال الله تعالى:

﴿وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلْآكِلِينَ﴾ (1)

و قال:

﴿وَ طُورِ سِینِینَ﴾ (2)

﴿عَنِ اَلثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی حَدِیثٍ حَدَّثَ بِهِ أَنَّهُ کَانَ فِی وَصِیَّهِ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنْ أَخْرِجُونِی إِلَی اَلظَّهْرِ فَإِذَا تَصَوَّبَتْ أَقْدَامُکُمْ فَاسْتَقْبَلَتْکُمْ رِیحٌ فَادْفِنُونِی وَ هُوَ أَوَّلُ طُورِ سِینَا فَفَعَلُوا ذَلِکَ﴾ (3)

و في خبر موسى بن بكر، عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ، عَنْ أبيه عَلَيْهِ السَّلَامُ، عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ في حديث ﴿وَ طُورِ سینینَ﴾: الكوفة، الحديث. (4)

ص: 112

قال صاحب الجواهر قدس سره: ﴿ و من المستحبّات المؤكّدة زيارة أمير المؤمنين و سيّد الوصيين أبي الحسن علي بن أبي طالب... وُلِدَ یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ ثَالِثَ عَشَرَ رَجَبٍ... بعد مولد رسول الله الله بِثَلاَثِینَ سَنَهً وَ قُبِضَ قَتِیلاً بِالْکُوفَهِ لَیْلَهَ اَلْجُمُعَهِ لِتِسْعِ لَیَالٍ بَقِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَهَ أَرْبَعِینَ عن ثَلاثٍ و سِتّینَ سَنَهً﴾.

﴿ و دفن بالغَري من نجف الكوفة بمشهده الآن، الذي هو أوّل طور سيناء، و قِطْعَهٌ مِنَ اَلْجَبَلِ اَلَّذِی کَلَّمَ اَللَّهُ عَلَیْهِ مُوسَی تَکْلِیماً،، وَ قَدَّسَ عَلَیْهِ عِیسَی تَقْدِیساً، وَ اِتَّخَذَ عَلَیْهِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلاً، وَ اِتَّخَذَ مُحَمَّداً صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَبِیباً وَ جَعَلَهُ لِلنَّبِیِّینَ مَسْکَناً، و أنّه ما سكن فيه بَعْدَ أَبَوَیْهِ اَلطَّیِّبَیْنِ آدَمَ وَ نُوحٍ أَکْرَمُ مِنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ (1) و قبره مَا بَیْنَ صَدْرِ نُوحٍ وَ مَفْرِقِ رَاْسِهِ﴾. (2)

﴿و من زاره عَارِفاً بِحَقِّهِ غَیْرَ مُتَجَبِّرٍ وَ لاَ مُتَکَبِّرٍ کَتَبَ اَللَّهُ لَهُ أَجْرَ مِائَهِ أَلْفِ شَهِیدٍ وَ غَفَرَ اَللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ بُعِثَ مِنَ اَلْآمِنِینَ وَ هُوِّنَ عَلَیْهِ اَلْحِسَابُ وَ اِسْتَقْبَلَهُ اَلْمَلاَئِکَهُ فَإِذَا اِنْصَرَفَ شَیَّعَتْهُ إِلَی مَنْزِلِهِ فَإِنْ مَرِضَ عَادُوهُ وَ إِنْ مَاتَ تَبِعُوهُ بِالاِسْتِغْفَارِ إِلَی قَبْرِهِ﴾ (3)

﴿و من زاره عَارِفاً بِحَقِّهِ کَتَبَ اَللَّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَهٍ حَجَّهً مَقْبُولَهً وَ عُمْرَهً مَقْبُولَهً و أنه ما تَطْعَمُ النّارُ قَدَما تَغَبَّرَتْ في زيارته، ماشِياً كانَ أو راكِباً...﴾ (4) (5)

ص: 113

آغازین قطعهٔ مخمّس بزرگ فقیه شیعه در قرن یازدهم آقاحسین خوانساری قدس سره:

اصل ،ایمان عين ،عرفان مظهر أسماء على است *** بوستان آفرینش را چمن پیرا (1) علی است

رافع بنیاد گردون نوربخش آفتاب *** عقل اوّل، عرش اعظم معنى أمّ الكتاب

كوثر [و] عين الحياة و سدرة طوبی علی است (2)

ص: 114

در مورد نگارش این سفرنامه تردید داشتم در اوّلین روز سفر شب جمعه بعد از نماز مغرب و عشاء استخاره ای به قرآن کریم زدم و آیه ﴿بِسْمِ اللّه الرَّحْمنِ الرَّحیمِ﴾ در اوّل سوره مبارکه شوری آمد

بعد از موافقت ،استخاره دست به قلم شدم تا گوشه ای از سفر به طور سینای ولایت و معرفت برخی از اسرار آن را از برای اهلش مکتوب نمایم؛ شاید مقبول اهل نظر افتد و در حق کاتبش که آن ها را بدین سفر دعوت نموده است، دعایی نمایند.

ص: 115

قالَ رَسُولُ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ وَ سَلَّم:

﴿عَلَى مَني بمزلتی من رَبِّي﴾

حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود :

منزلت علی (علیه السلام):

نزد من چون مقام من پیشگاه پروردگار (من) است.

ذخائر العقبی /64 از احمد بن عبدالله طبرى الرياض النضره 215/2؛ الصواعق المحرقة /106 (ص 175 طبع محمّدية)؛ السيرة الحلبيّة 391/3؛ احقاق الحق 217/7؛ النصّ و الاجتهاد /556؛ المراجعات /243؛ الغدير 22/3؛ المناقب /297 للخوارزمي.

ص: 116

این سفر پنجم ،حقیر به عتبات عالیات عراق و زیارت مولى الموالى أسدالله الغالب سيّدي و مولاى أمير المؤمنين على بن أبى طالب عليه صلوات المصلّين، و سيّد الشهداء أباعبدالله الحسین علیه السلام و الكاظمين الجوادين علیهما السلام و هاديين العسكريين علیهما السلام است.

اوّلین سفرم در محرّم الحرام سال 1420ق برابر با اواخر فروردین ماه 1378ش بود. از طریق هوایی از تهران به دمشق رفتم از آن جا با پرداخت 950 دلار آمریکا در دههٔ اوّل محرّم از مرز زمینی ،سوریه وارد عراق شدم و یک هفته کامل، در عراق بودم و به همۀ چهار شهر زیارتی عراق (نجف اشرف، کربلای معلّی کاظمین و سامرّا) مشرّف شدم و بعد از گذشت یک هفته کامل مجدّداً از مرز زمینی به سوریه و دمشق بازگشتم.

در آن سفر از دمشق و از طریق عسکری به لبنان و بیروت رفتم و مقدّمات طبع كتابم عة أحاديث أهل البيت علیهم السلام را فراهم آوردم و پس از گذراندن حدود یک هفته در بیروت و بعد از سفری به صور و صیدا مجدّداً از مرز زمینی ،عراق، به سوریه و پایتخت آن، دمشق بازگشتم و از آن جا نیز مجدّداً با هواپیما به تهران مراجعت نمودم آغاز این سفر، شهر مقدّس قم بود و مجدّداً نیز چون دروس حوزه شروع شده بود به قم بازگشتم. در این اوّلین سفر تنها بودم؛ ولی دوستانی پیدا کردم که هرگز آن ها را فراموش نمی کنم.

مدت اقامتم در دمشق را در این سفر، در حسینیه حجّة الإسلام آقاى حاج سيّد احمد واحدی دامت برکاته گذراندم.

در بیروت نیز در حسینّیه ای که مخصوص مبلّغین عراقی بود، ساکن شدم.

هزینه این سفر به جز بلیت هواپیما و رفت و آمد و کرایه و هزینه تور عراق چیز دیگری را بر من تحمیل نکرد و شاید حدود 1200 دلار شد. در حالی که به سه کشور

ص: 117

سفر کرده و هر هفته را در یک کشور، گذرانده بودم.

سفر دوم من اواخر ربیع الثّانی 1422 برابر با اواسط یا اواخر تابستان 1380ش انجام گرفت. مجدّداً از طریق هوایی از تهران به دمشق .رفتم. این سفر بعد از ارتحال مرحوم والدم قدس سره به دیار باقی بود و مقصودم از آن بردن CD و پرینت های کتابم موسوعة أحاديث أهل البيت علیهم السلام و تحویل آن ها به ،ناشر، در بیروت لبنان بود.

آخرین تصحیحات کتاب را قبل وفات والد رحمه الله انجام دادم. بعد از فوت ایشان، صفحاتی را در شرح احوالشان به کتاب افزودم و بعد از مراسم چهلم و تهیّه مقدّمات و گرفتن ویزای سوریه و لبنان و اخذ بلیت، عازم سفر شدم.

به یاد دارم اخوی ،محترم آقای مهندس که مرا به فرودگاه مهرآباد تهران می رساند در راه به من :فرمود آیا لیر سوری همراه داری؟

گفتم: نه.

:گفت آیا شب که به دمشق می رسی جایی را رزرو کرده ای که می روی؟

:گفتم نه.

گفت: پس چگونه وارد یک کشور غریب بدون داشتن پول آن کشور می شوی؟

:گفتم توكلتُ على الله ﴿ و مَنْ يَتَوَكَّل على اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ﴾ (1)

پوزخندی به من زد؛ گویا کار مرا ابلهانه شمرد وارد سالن پرواز که شدم حجّة الاسلام آقای سیّد جواد شهرستانی دامت برکاته وكيل مطلق آیةالله آقای سیستانی مدّظلّه و هیأت همراه را دیدم.

آشنایی من با وی به طبع كتاب وقاية الأذهان مرحوم جدّ أبى المجد طاب ثراه بر می گردد؛ یعنی اوایل ورود من به قم حوالی سال 1406ق. از من پرسید: کجا می روی؟

پاسخ :گفتم دمشق و از آن جا بیروت به جهت طبع كتابم.

:گفت در دمشق، جایی داری؟

:گفتم: خیر.

گفت منحصراً باید نزد ما باشی نه جای دیگری.

ص: 118

هرچه عذر آوردم، نپذیرفت.

در فرودگاه دمشق که پیاده شدم یک اتومبیل به همراه یک نفر را مأمور من کرده بود که ساکم را بردارد و مرا به دفتر آیة الله سیستانی مدّظلّه در دمشق ببرد؛ و این چنین تمام مدت اقامتم در سوریه را مهمان خاصّ ایشان بودم.

در این بین به بیروت رفتم و CD و پرینت کتابم را به ناشر آن يعنى دار إحياء التراث العربی آقای حاجی مصطفی فولادگر معروف به ایرانی و فرزندش حاجی محمّد تحویل دادم و قرارداد امضاء کردم سفری نیز به صور و صیدا به جهت ملاقات یکی از دوستانم رفتم. از آن جا مجدّداً به دمشق بازگشتم به قصد کربلا و زیارت اعتاب مقدّسه و ائمه مدفون در عراق علیهم السلام و از طریق هوایی از دمشق به بغداد رفتم و یک هفته، زائر بودم و مجدّداً از طریق هوایی به دمشق بازگشتم از آن جا با هواپیما به تهران آمدم و از تهران به اصفهان مراجعت نمودم این سفرم نیز حدود یک ماه به درازا کشید و هزینه آن نیز حدود 1000 دلار بود. در حالی که مجدداً نیز به سه کشور مسافرت کرده بودم که دو کشورش از طریق هوایی انجام گرفت.

لازم به یادآوری است کتابم موسوعة أحاديث أهل البیت علیهم السلام در همان سال در بیروت لبنان در 12 جلد به طبع رسید. اگر چه داخل ،آن سال چاپ، 1423= 2003 میلادی زده شده است. ناشرش در نمایشگاه کتاب تهران سال 1381ش، 100 دوره از آن را به حقیر تحویل داد و از نشر کتاب نیز اظهار خرسندی می.کرد. هر چند این کتاب را ناشری دیگر در سال 2007م با حروف چینی جدید در 14 جلد در همان جا، بدون اجازه حقیر چاپ کرد. همچنین برای بار سوم نیز با حروف اوّلیه در سال 2008م در 12 جلد به دست همان ناشر ،دوم بدون اجازه مؤلف به طبع رسید. یعنی تاکنون حقیر از سه چاپ کتاب اطلّاع دارم که دو چاپ آن بدون اجازه من بوده است. البته هدف من نشر احادیث مقدّسه بوده و از این که کتاب مورد توجه قرار گرفته است شادمانم و الحمدلله و إلى الله المشتكى. (1)

ص: 119

سفر سوم من از مرز زمینی ایران و عراق در سال 1382 ش برابر 1424ق انجام گرفت که در این سفر من هم روحانی یک کاروان 40 نفره بودم و هم مدیر یعنی یک اتوبوس زائر را مدیریّت و روحانیّت می کردم؛ در این سفر ،فرزندم علی و همسرم نیز با من بودند.

این سفر در فصل زمستان انجام گرفت و حوالی ژانویهٔ میلادی بود، دو ماه قبل از سقوط صدام به گونه ای که تا ما در سفر بودیم خوف این بود که آمریکایی ها حمله کنند ولى بحمد الله مشکلی پیش نیامد.

اتوبوس زائرین را به سلامت به همۀ چهار شهر زیارتی عراق بردم و همه جا نیز در خدمت آن ها بودم؛ به سلامت نیز به ایران و شهر اصفهان بازگرداندم. سفر بسیار خوبی بود. هنوز برخی از زائران آن ،سفر با من در تماس هستند و گاهی تلفنی که می زنند پیداست شیرینی سفر را هم چنان در کام دارند.

این سفر اوّلین سفر علی و مادرش به عتبات عالیات عراق و مَشاهد مشرّفه بود.

با این که فصل زمستان و هوا بسیار سرد بود و علی نیز کم تر از دوازده سال سن داشت - و به همین جهت هزینه سفر او تقریباً نصف بود- هر دو، بسیار لذت روحی بردند و استفاده فراوان کردند

سفر چهارم من در سال 1385 ش برابر با 1427ق و در اواخر ماه شعبان - که اواخر فصل تابستان نیز می شد- انجام گرفت. این نخستین سفر من به عراق بعد از سقوط نظام بعثى صدام ملعون بود. من در این سفر فقط روحانی کاروان بودم و مدیریت کاروان به عهده شخص دیگری بود و کاروان زائران ما را یک اتوبوس حدوداً 40 نفره تشکیل میداد که اکثر آن ها نیز رانندگان شرکت واحد اتوبوسرانی اصفهان و خانواده های آن ها بودند.

از آن جا که من فقط روحانی بودم و مدیر کاروان نیز مکرر این سفر را آمده بود، کار من سبک تر بود.

در این سفر باز علی و مادرش مرا همراهی می کردند لکن چون وضعیت امنیتی

ص: 120

عراق مناسب ،نبود زائران ایرانی را فقط به دو شهر زیارتی نجف و کربلا می بردند.

سه روز در نجف و چهار روز در کربلا بودیم یک روز صبح زود از کربلا یک ماشین کرایه کردم و به همراه علی و مادرش که عبایه عراقی به سر کرده بود و برقع و شیه زده بود و به همراه دو زن دیگر از کاروان که از دوستان مادر علی در این سفر بودند، به قصد زیارت کاظمین علیهما السلام عازم بغداد .شدیم بعد از گذشت ساعتی به شهر محمودیه رسیدیم زیر پلی را بمبگذاری کرده بودند و راه بسته بود و به ناچار مجبور شدیم حوالی بعد از ظهر و بدون انجام ،زیارت به هتل .برگردیم. شاید خداوند تبارک و تعالی ثواب زیارت کاظمین علیهما السلام را در این سفر نیز برای ما ثبت و ضبط کرده باشد. ان شاء الله تعالى

رفتن به این سفر ناموفّق یک روزه از آن جا که توسط نیروهای امنیّتی برای من گزارش شده بود در سازمان حجّ و زیارت مشکل ساز شد مرا به تهران دعوت کردند و در تهران با پاسخ منطقی من روبرو شدند و مسئله ختم به خیر شد.

این اجمالی بود از چهار سفر ،گذشته و امّا اینک

سفر پنجم: متجاوز از سه سال بود که به زیارت مشاهد مشرفه عراق، موفق نشده بودم

اشتیاق به این زیارت سراسر وجودم را فرا گرفته و سخت مرا واله و شیدا کرده .بود از حجّ که برگشتم و بعد از پایان مراسم روضهٔ سالیانه دهۀ عاشوراي مسجد نو بازار اصفهان که توسّط حقیر برپا می شود در صدد تشرف به مشاهد مشرفه عراق بودم تا این که خداوند تبارک و تعالی راهی را به جهت اخذ ویزای عراق به حقیر نمایاند که هیچ گونه امتنان غیر، در آن نبود.

گذرنامه ها توسط دفتر هواپیمایی که بلیت هواپیمای شركت العراقيّة را صادر می کرد و توسّط حجّة الاسلام آقای حاج شیخ محمود قانعی (1) دامت برکاته معرفی شده

ص: 121

بود به سفارت عراق فرستاده می شد و ویزای عراق می خورد ولی ویزایی که فقط از طریق مرز هوایی و با شرکت العراقيّة قابل ورود است.

بلیت های این شرکت قدری گران است و هر راه آن 200/000 تومان قیمت گذاری شده است؛ و چون مورد استقبال ایرانی ها قرار نگرفته است، با سفارت ،عراق هماهنگ کرده اند که ویزا نیز توسّط شرکت هوایی اخذ می شود؛ اگرچه هزینه ويزا معادل 40 دلار آمریکا جدا از زائر گرفته می شود.

در این سفر قرار بود علی و مادرش نیز مرا همراهی کنند ولی با این که ویزا به گذرنامه آن ها الصاق شده بود در روزهای آخر مادر علی و پس از وی علی نیز اعلام انصراف نمودند و این سفر را من به همراهی مادرم که یک هفته ای قبل از سفر درخواست زیارت کرده بود انجام می دهیم

روز دوشنبه 1388/11/12 برابر 16 صفر المظفر 1431 در پایان درس خارجم در مدرسه صدر بازار اصفهان به من خبر دادند فردا پیش از ظهر از تهران پرواز دارم بدین جهت درس را از فردا سه شنبه تعطیل کردم.

ص: 122

پس از آن که دفتر هواپیمایی پول بلیت و ویزاهایش را گرفت و گویا خیالش راحت شده بود اعلام کردند که پس فردا چهارشنبه ساعت 6 بعدازظهر از تهران به سوی بغداد پرواز انجام می شود چاره ای جز قبول نداشتم چون پول و گذرنامه و ویزا همه در اختیار آن ها بود.

در این دو روز باقی مانده امور مسجد و مجالس روضه و کتاب ها را تنظیم نمودم.

در آخرین روز حضورم در اصفهان سه شنبه کتاب اشارات ایمانیّه عموی بزرگم مرحوم آیةالله آقای حاج شیخ محمّدتقی آقانجفی اصفهانی رحمه الله که توسط حقیر و با مشارکت انجمن مفاخر فرهنگی در تهران به طبع رسیده ،بود به دستم رسید. در همان روز، نسخه هایی را باید تحویل افرادی می دادم یا پست می کردم، که انجام شد و الحمد لله.

با استعداد اصفهان با خانواده هایشان در آن سکونت دارند: آقایان آزادمنش و فقیهی حفظهما الله تعالى.

مجدّداً با جناب حجّة الاسلام آقای حاج شیخ علی فاضلی دامت برکاته - که از محققّان برجسته حوزه علميه قم است- تماس گرفتم- چون از شب قبل با ایشان قرار گذاشته بودم- که جهت دریافت برخی از کتب، به نزد من بیایند.

تا نماز خواندیم ایشان نیز تشریف آوردند. مدّتی به همراه صرف ناهار گرم صحبت شدیم که ساعت از 2/5 بعد از ظهر .گذشت کتاب ها را به ایشان تحویل دادم.

حضرت آقای آزادمنش لطف کرده ما را به حرم رساندند. زیارت حضرت معصومه علیها السلام را با مادر انجام دادیم و با گرفتن یک تاکسی از پل آهنچی عازم فرودگاه امام خمینی رحمه الله در 30 کیلومتری تهران و 90 کیلومتری قم شدیم. حدود 4/5 بعدازظهر به آن فرودگاه رسیدیم.

بعد از نیم ساعتی جناب آقای مهندس اخوی از تهران گذرنامه ها و بلیت هایمان را آوردند.

در هنگام گرفتن صندلی پرواز معلوم شد هواپیما در نجف اشرف قبل از بغداد به زمین می نشیند و هرکس بخواهد می تواند در نجف پیاده شود ما نیز درخواست کردیم در نجف پیاده شویم.

نماز مغرب و عشاء را در فرودگاه امام خمینی تهران خواندیم. ساعت هفت و چند دقیقه بعدازظهر هواپیما به سوی نجف اشرف پرواز کرد و بعد از گذشت حدود یک ساعت و نیم در فرودگاه نجف اشرف به زمین نشست

بعد از طی مراسم بررسی ویزا و مهر دخول- که بیش از یک ساعتی به درازا کشید- از سالن خارج شدیم و راننده جناب حجّة الاسلام آقای دکتر عباس کاشف العظاء دامت بركاته- که فعلیاً در این چند روز خودش به قاهره مصر جهت نمایشگاه کتاب رفته است- دم درب خروجی منتظر ما بود. در بیرون فرودگاه فرزندش شیخ احمد كاشف العظاء نیز در انتظار بود که ما را به منزل مسکونی پدرش .برد خودش در طبقهٔ فوقانی آن زندگی می کند و چند روز آتیه نجف اشرف را میهمان آن ها بودیم؛ از این رو به جهت میهمان نوازی ،ویژه شایستهٔ قدردانی و تشکر هستند

ص: 124

وی - دکتر شیخ عباس کاشف الغطاء- فرزند مرحوم آية الله شيخ على كاشف الغطاء متوفی 19 رجب 1411ق .است فعلیاً مدرسۀ مهدیه در نجف اشرف و کتابخانه آن و مؤسسه کاشف الغطاء را اداره می کند و استاد دانشگاه کوفه نیز می باشد. تاکنون از وی کتبی منتشر شده است که مهم ترين آن ها المال المثلى و القيمي في الفقه الإسلامي است که رساله دکترای نامبرده می باشد.

از دیگران مؤلَّفات وی می توان المدخل إلى الشريعة الإسلامية و الدين النصيحة و الفساد الإدارى فى المنظور الإسلامي را نام برد.

و از دیگر کارهای مهم او تصویر برداری از بیش از هزاران نسخه خطی موجود در عراق و نجف است که آن ها را مجاناً در اختیار در خواست کنندگان می گذارد.

بیش از ده سال پیش در اوّلین سفرم به عراق با وی در بیرونی منزل جدّ مشتركمان شيخ جعفر كاشف الغطاء رحمه الله ملاقات کردم.

در سفرهای بعدی نیز این ملاقات ها ادامه داشت تا در تابستان سال 1385=1427ق وی به همراه خانواده اش به ایران و اصفهان آمدند و بیش از یک هفته در منزل ما میهمان بودند پس از آن نیز مکرّر خودش و بستگانش در اصفهان به نزد من آمده اند؛ از این روست که ما نیز به منزلشان رفتیم و آن ها نیز به گرمی از ما پذیرایی نمودند.

مأذنه های حرم پخش میشد در صفوف نماز نشستم که نماز به جماعت بخوانم در این هنگام از خود حقیر درخواست نمودند که امامت صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام را امروز بر عهده بگیرم پاسخ گفتم: نمازم قصر است.

گفتند: غالب نمازگزاران نیز زائران ایرانی هستند و نمازشان قصر است. پذیرفتم و نماز ظهر و عصر را در صحن حرم مطهّر مولى الموالى اميرالمؤمنین علیه السلام امامت نمودم.

پس از آن به طرف حجّره مان در صحن مطهّر جنب باب سلطانی (باب الفَرَج) طرف دست راست کسی که وارد حرم مطهر می شود حجّرۀ شمارۀ 3 رفتم که جدم مرحوم آیة الله حاج شیخ محمّد حسین نجفی قدس سره (1308ق) صاحب تفسیر مجدالبیان و برادرش آیة الله حاج شیخ محمّدعلی نجفی اصفهانی معروف به ثقة الاسلام رحمه الله (م 1318ق) و مرحوم آیة الله سیّد صدرالدین صدر بزرگ قدس سره (متوفی 1264ق)- جد امّی حقیر و جدّ آل صدر- و فرزندش مرحوم آية الله سيّد محمّد علی آقا مجتهد قدس سره (متوفى 1274ق) پدر زن مرحوم صاحب تفسیر و جماعتی دیگر از علماء چون حضرات آیات:

- سيّد صالح شرف الدین متوفی 1217ق پدر سیّد صدرالدين مذكور.

- شيخ عبدعلي بن اميد على رشتى مؤلّف منهاج الكلام و مجاز از شیخ جعفر كاشف الغطاء و سيّد مهدی بحر العلوم، متوفی بعد از 1235ق

- حاج میرزا مسیح بن محمّد سعید تهرانی، متوفی 1263ق

- سیّد عبدالله بن علی غریفی ،بوشهری، متوفی 1282ق

- ميرزا محمّد اندرمانی ،تهرانی شاگرد صاحب جواهر، متوفی 1282ق

- سیّد مهدی بن عبدالله غریفی بحرانی، متوفی 1316ق

- آخوند ملا فتحعلی عراقی، متوفی 1318ق

- شيخ علی بن حسین خاقانی، متوفی 1334ق

- شیخ حسین بن علی خاقانی، متوفی 1336ق

- شیخ جعفر بن حسن جعفری قرشی، متوفی 1355ق

- شیخ باقر بن جواد آل محبوبه، متوفی 1359ق

- شیخ عبدالحسین مبارک، متوفی 1364ق

- شيخ حسن بن علی خاقانی، متوفی 1381ق

ص: 126

- شیخ محمّد بن حسن خاقانی، متوفی 1385ق

- شيخ محمّد رضا زایر اِدهام مخزومی، متوفی 1393ق

- سیّد ابوالحسن بن محمّد مهدی بن اسماعیل صدر، متوفی 1398ق

- استاد على خاقانی، صاحب شعراء الغري، متوفی 1399ق

- سيد محمّد صادق بن محمّد مهدی بن اسماعیل صدر متوفی 1403ق در آن مدفون .هستند (1)

البته در حجره بسته بود و از بیرون آن ها را به فاتحه ای یاد کردم. در این بین، آقای سیّد حسن موحّد ابطحی دامت برکاته را به همراه خانواده محترمشان دیدم که چند روزی است در نجف اشرف زائر هستند.

بعد از ظهر حوالی ساعت 3 به همراه مادرم و آقای شیخ احمد کاشف الغطاء منزلشان بازگشتیم چون خسته بودیم عصر و شب را استراحت کردیم

عصر بعد از صرف ،ناهار با والده به مزار کمیل بن زیاد نخعی و میثم تمّار و مسجد کوفه رفتم و اعمال آن جا را انجام دادم نیز به زیارت مسلم بن عقیل، هانی بن عروه، مختار بن ابی عبیده ثقفی و بیت امیر علیه السلام و مسجد حنّانه رفتیم.

مسجد کوفه را بُهره های هند- که شیعیان اسماعیلی هستند- بازسازی کرده اند.

مسجد حنّانه توسط دیوان وقف شیعی به طرز زیبایی تجدید بناء شده است.

این زیارت حدود 4 ساعت به درازا کشید و حوالی ساعت 8 شب خسته به منزل بازگشتیم.

در مزار کمیل به کنار مرقد مرحوم آية الله حاج شيخ محيى الدين مامقاني رحم الله (متوفی 1429ق) حاضر شدم و ایشان را به فاتحه و سورهٔ «قدر»ی یاد کردم. شرح حال وی را می توانید در کتاب مخزن المعاني، ص 427 طبع مؤسسة آل البيت علیهم السلام بيابيد. (1)

در جوار او مرحوم آیة الله حاج شيخ احمد سعیدی قوچانی رحمه الله (متوفی 1387ش) نیز مدفون است وی داماد مرحوم آية الله سیّد عبدالله شیرازی رحمه الله (متوفی 1362ش) از مراجع تقلید ساکن مشهد مقدّس بود. برای او نیز فاتحه ای قرائت کردم.

استصحاب به نام «المباحث الأصولية» منتشر شده و «تعاليق مبسوطة» نيز بر عروة دارد که 10 جلد از آن تا پایان کتاب الحجّ نیز منتشر شده و کتابی نیز به نام «الأراضی» در یک مجلّد در قدیم الایام از وی نشر شده است و همچنین رساله هایی به نام «البنوك» و «موقع المرأة في النظام السياسي الإسلامي» و «المختصر في الحياة العلميّة للسيّد الخوئي» و «الأنموذج في الحكومة الإسلامية» و « النظرة الخاطفة في الإجتهاد» از او به چاپ رسیده است.

فرزندش که در قم ساکن است در این ملاقات حضور داشت و من و شیخ احمد یک ساعتی با او مشغول سخن گفتن ،بودم از اوضاع دولت فعلی عراق، ناراضی بود، که در طی 6 سال خدماتی را آن چنان که شایسته باشد به مردم ارائه نداده اند - و بعد بر من معلوم شد این شکواییه همۀ مراجع نجف است- و دولتیان به جهت خودشان و اتباعشان حقوق های هنگفتی قرار داده اند و فساد مالی و اداری فراوان است.

او را فقیهی وارسته و بحاثه ای محقّق .یافتم یکی از موفقیت های مرحوم آیةالله خویی رحمه الله تربیت چنین شاگردانی بوده است.

اگرچه اینان نیز به نوبه خود خدماتی را به استاد ارائه داده اند که از آن جمله نوشتن و نشر تقریراتی شایسته و خوب باشد.

به هر حال بعد از حضور ساعتی در مجلسش که مجلس علم و تحقیق بود و با اهداء كتاب الآراءُ الفقهية و الكنز الجلی خودم به ایشان و درخواست اجازه از وی که قرار شد توسط فرزندش ارسال کند، با وی وداع کردم و از نزد او بیرون آمدیم. (1)

پس از آن به حرم مشرّف شدم و بعد از نماز ساعت از 2 گذشته بود که به منزل .بازگشتیم بعد از ظهر نیز شیخ احمد مرا به کنار شطّ کوفه و دیدن برخی از نقاط، به جهت تفرّج برد؛ از آن جمله مسجد صعصعة بن صوحان در نزدیکی مسجد سهله.

پس از آن بعد از مغرب به خانه بازگشتیم و نماز مغرب و عشاء را خوانده، به جهت ملاقات آية الله شیخ بشیر حسین نجفی مدّظلّه از منزل بیرون آمدیم.

در راه به مدرسه مهدیه و دیدار علّامه محقق آقای سیّد محمّد رضا جلالی - که چند روزی است از قم به عراق آمده است- رفتیم و دقایقی را در خدمت او بودیم.

ص: 129

ساعت 8/5 شب به منزل آیة الله شیخ بشیر حسین نجفی مدّظلّه رسیدیم.

وی پاکستانی الاصل و از شاگردان آیة الله خویی رحمه الله است. زمان صدام قصد ترور وی را داشتند که نارنجک را به طرف خود پرتاب کننده برگرداند و وی کشته شد و او نجات یافت مردی بلند قامت و قوی هیکل است صدایی قوی و بلند دارد و زبان فارسی و عربی را به خوبی می داند و به هر دو سخن می گوید؛ زبان اردو نیز که زبان مادریش است. گویند که زبان انگلیسی را نیز می داند. وی اکنون از مدرّسان خارج فقه و اصول و از مراجع عالی قدر نجف اشرف محسوب می شود این ملاقات دومین ملاقات من با وی .است ملاقات قبلی در سفر پیشین بود که ساعتی را در خدمتش بودم این ملاقات نیز بیش از یک ساعت طول کشید. نکاتی را در باب اوضاع عراق به او متذكّر شدم، او نیز از وضعیت دولت موجود عراق شاکی بود که گذشت؛ مثلاً می فرمود که در مدارس همان کتب دینی و شرعیات زمان ،صدام تدریس می شود و مانند آن.

حکومت فعلی عراق از حزب الدعوة هستند که متأسفانه به روحانیّت و مرجعیّت اعتقاد چندانی ندارند.

پس از آن مطلبی را که صبح به آیة الله فیاض گفته بودم، به ایشان نیز عرض کردم که در حجّ، دولت عراق به کسانی بعثه داده بود که در نزد ما مجهول الهویّه بودند و باید از این کار منع کرد

وی :گفت برخی از این افراد حتى سطح خود را تمام نکرده اند و دولت به جهت تضعیف مقام مرجعیّت این حرکات را انجام می دهد و برخی از احزاب نیز چنین افرادی را از نظر اقتصادی تأمین می کنند.

در پایان دو کتاب اشارات ایمانیه و الکنز الجلی را به وی اهدا کردم. او نیز دو درّ نجف یکی برای خودم و دیگری برای مادرم و یک رساله تحت عنوان ستبقى النجف رائدة حوزات العالم به قلمش را به حقیر لطف کرد.

پس از ساعتی که در حضورش بودیم که محضر علم و فقاهت و روحانیّت بود، با وی وداع کرده و به همراه شیخ احمد و شیخ محمّد کرباسی -که با من در مجلس وی حاضر بودند- بازگشتیم.

ص: 130

همان گونه که دو مرجع سابق نیز چنین کردند- و پس از آن دو زانو نشست و دستش را بر روی زانوهایش گذاشت و مشغول احوال پرسی شد.

شایسته است متذکّر شوم این سومین ملاقات ،حقیر با آن بزرگوار است.

اوّلین ،ملاقات در سفر اوّل من به عراق بود در زمان صدام دو نفری بیش از یک ساعت با هم سخن گفتیم در آن سفر من از وسعت اطلاعات و کثرت مطالعات و دقّت ذهنش تعجّب کردم و در میان فقهاء و مراجع فردی با این همه اطلاع و مطالعه تاکنون ندیده بودم

در آن ملاقات، وقتی نام من و پدرم را دانست نسب مرا به شیخ محمّدتقی صاحب هداية المسترشدین قدس سره رساند. اوضاع خاص عراق و خودش را برای من، تشریح کرد و از این که من توانسته بودم از دست مأموران امنیّتی صدام فرار کنم و به تنهایی به ملاقاتش بروم، تعجّب کرده بود.

دومین ملاقات من با وی در سفر چهارم به همراهی فرزندم علی بود و همین شيخ محمّد کرباسی و شیخ ذوالفقار كاشف الغطاء نيز حضور داشتند. در آن ملاقات نیز نکته ای را به ایشان متذکّر شدم که بعد از هزار سال دولت شیعی در بغداد حکومت می کند و این امر بسیار مهمی است که باید بر آن تحفّظ .شود. سپس کتابم موسوعة أحاديث أهل البیت علیهم السلام را به ایشان اهداء کردم و در همین ملاقات از ایشان اجازه روایت درخواست نمودم فرمود: من به کسی اجازه نمی دهم، امّا حساب شما جداست شفهياً به شما اجازه می دهم و فرمود: شما از من مُجازید.

:گفتم این نمی شود لطف فرموده بعد از بسمله و حمد و صلاة على محمّد و آله صیغه اجازه را انشاء بفرمایید.

از این سخن من تعجب نموده دو زانو نشست و بعد از تلفظ بسمله و حمد و صلاة، صیغه اجازه را انشاء کرد. پس از آن مشایخ و طریقش را نیز پرسیدم که فرمود و در ورقه ای من خودم آن را ضبط نموده ام.

در آن ملاقات دوم نیز به ایشان گفتم شما خیلی پیر شده اید و در ملاقات قبلی بسیار بانشاط تر و سرزنده تر بودید و وی از مصائب و مشکلات خودش و عراق گفت.

و اکنون این ملاقات سوم است ابتدا به ایشان عرض کردم تا قبل از آمدن به

ص: 132

نجف در هفته قبلی مشغول تدریس بحث اختلاف حدیث از روی تقریرات (1) حضرت عالی بودم؛ تعجب کرد که آن را از کجا به دست آورده ام و مگر چاپ شده است؟!

:گفتم حروفچینی و تکثیر شده و نسخه ای نیز به من رسیده است و الحق بسیار قابل استفاده است و بحث اختلاف حدیث در کتب معهود اصولی، طرح نشده و با یک تحقیق ارزنده، قابل نشر است.

از نشر به نامش عذر آورد. وی دستور داده است اثری به نام او از تقریراتش منتشر نشود معروض داشتم بیش از 500 صفحه و مشحون از تحقیقات است و می بایست در اختیار طالبان باشد.

فرمود: اگر کسی طالب باشد، بدست می آورد.

آب کم جو تشنگی آور به دست *** تا بجوشد آبت از بالا و پست

پس از آن در ادامه از وی استدعا کردم کار برقراری حکومت شیعی در عراق را رها نکند و به جهت تداوم آن تلاش کند.

:فرمود چنین خواهم کرد اگرچه از دولت فعلی شاکی بود و فرمود: «حرف مرا گوش نمی کنند و توجّهی به توصیه های من ندارند».

در جواب گفتم: «اصل را حفظ کنید، ان شاء الله اصلاح خواهد شد و بر آن ها نیز لازم است همه توصیه های حضرت عالی را بر دیده گذارند».

پس از آن یک سؤال به نحو خصوصی در گوش ایشان پرسیدم که سؤال را محفوظ می دارم پاسخ فرمود: من چنین نگفته ام و به جدّ آن را تکذیب کرد. البتّه گفت: شاید به یک نفر خاص چنین گفته باشم چون او از جهاتی در خطر بوده است، امّا چنین جمله ای را به نحو عام که نسبت به همه باشد نگفته ام و آقایان ایران از وضع داخلی ایران خودشان بهتر از من اطلاع دارند هر جور صلاح می دانند، عمل نمایند.

نیز فرمود: اکاذیبی را به من نسبت می دهند که تکلم به آن نکرده ام. سپس این شعر مثنوی را قرائت کرد:

هر کسی از ظنّ خود شد یار من *** وز درون من نجست اسرار من

پس از این ملاقات فشرده که حدود نیم ساعت طول کشید و آقای سید

ص: 133

محمّدرضا (1) فرزندشان نیز در تمام وقت ایستاده بود از این بزرگ مرجع خداحافظی نمودیم مجدداً به قد بلند شد و تا نیمه اتاق ما را بدرقه نمود.

آية الله العظمى سیّد علی حسینی سیستانی مدّظلّه اکنون بزرگ ترین مرجع شیعه به حساب می آید و در واقع مرجع اعلی است و البته از هر نظر نیز شایسته این نام و مقام است.

کتاب های الآراء الفقهیة از چشمه خورشید الکنز الجلی، معراج مؤمن و سه مقاله در اصل امامت همه از خودم و غرقاب از سيّد محمّد مهدی شفتی رحمه الله که حقیر نشر کرده و بر آن مقدّمه دارم و اشارات ایمانیه از عموی بزرگم مرحوم آقا نجفی رحمه الله که جدیداً از چاپ خارج شده بود همه را به وی اهداء نمودم.

در راه بازگشت از این ملاقات در «مكتبة الإمام الحكيم» در کنار مسجد هندی حاضر شده و از این کتابخانه ،آبرومند دیدن کردم هم چنان که بر سر مزار مؤسّس این کتابخانه مرحوم آية الله سیّد محسن حکیم نیز حاضر شده و فاتحه ای خواندم. توضیح این که در جوار این کتابخانه و مسجد مقبره خانوادگی آل حکیم قرار دارد

بعد از ظهر به خانه بازگشتیم و عصر را خواب بودم که شیخ محمّد کرباسی به همراه پدر و مادر و همسر و فرزندان و خواهرش به دیدن من و مادرم، به خانه داییش آمدند.

ساعتی نیز با آنان نشستیم. الباقی شب را نیز استراحت نمودم.

اخذ اجازه از وی که باب الحسین علیه السلام است به زیارت ابا عبدالله الحسين علیه السلام سيّد الشهداء مشرف شدم و نماز مغرب و عشاء را در حرم حسینی خواندم.

زمان های زیارتی مانند عاشورا و اربعین به کربلا می آیند در این دو طبقه ساکن می شوند در حالی که هنوز تابلوی آن وجود دارد ولی باز پس داده نشده است قطعاً برای برگشت آن باید اقدام مقتضی صورت گیرد.

ناهار را مهمان مضيف العباسي بودیم آقای سلمان آل طعمه را نیز در مکتبة ملاقات نمودم.

بعد از ظهر آقای شیخ عباس کاشف الغطاء که دیروز از نمایشگاه کتاب مصر در قاهره بازگشته است با حقیر تماس گرفت و با اصرار تمام دعوت نمود به نجف باز گردیم به او وعده بازگشت دادم ان شاء الله تعالى.

بعد از استراحت بعد از ظهر نماز مغرب و عشاء را در صحن عباسی خواندم و شب جمعه به زیارت ابوالفضل العباس علیه السلام و اباعبدالله الحسين سيّد الشهداء علیه السلام مشرف شدم.

در صحن حسینی آقای حاج على رضایت مداح اهل البیت علیهم السلام را دیدم گفت: ظهر اربعین در مسجد نو بازار اصفهان در مجلس ما شرکت نموده و حرکت کرده بود و فردا نیز برمی گردد.

کنار ضریح حسینی توسلی برای من پیدا کرد و قطره اشکی کنار حرم مطهر در زیر قبه حسینی به یادگار گذاشتیم شاید به برکت آن در لحظات مرگ و شب اول قبر و در روز قیامت آقا ابا عبدالله الحسین علیه السلام به فریاد این فقیر لاشیء برسند ان شاء الله تعالى.

این چهارمین زیارت من از سامرا است در حرم مطهر به طور طبیعی شیعیان سخت متأثر و ناراحت می شوند از دو انفجاری که در روز چهارشنبه 23 محرم الحرام 1427ق = 1385/12/3ش و چهارشنبه 27 جمادى الأوّلى 1428ق = 1386/3/23ش به دست تروریست های تکفیری و وهابی انجام شد و در طی آن بزرگ ترین گنبد حرم های ائمه معصومین علیهم السلام که قطر آن بیش از پنجاه متر بود در انفجار اوّل و در دومین نیز دو مناره حرم مطهر تخریب شد سخت متأثر و نارحت می شوند. (1)

این دو انفجار به اعتقاد من بزرگ ترین داغی بود که در عصر حاضر بر دل شیعه نشست، ولی خوشبختانه مسئول این انفجار دستگیر و اعدام گردید و توسط دولت عراق و با هزینه سازمان فرهنگی ملل متحد یونسکو بازسازی حرم مطهر آغاز شد و بحمد الله تعالى من مشاهده کردم قسمت محکم کاری گنبد و مناره ها به پایان رسیده، ولی گنبد فعلی کوچک تر از قبلی ،است اگرچه تعمیرات اطراف حرم و صحن و تزیینات آن هم چنان باقی است.

به دور قبور مطهر تخته هایی نصب شده بود که با پارچه آن را پوشانده بودند.

در داخل این ضریح چوبی- که در آینده بهترین و بزرگ ترین ضریح به جای آن نصب خواهد شد ان شاء الله تعالى - قبور مطهر امام علی بن محمّد الهادى علیه السلام و امام حسن عسکری علیه السلام او و نرجس خاتون مادر امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و حکیمه خاتون دختر امام جواد نیز که در پایین پای دو امام مدفون است قرار دارد قبر مادر امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز در ردیف دو امام علیهما السلام است.

موفق به زیارت دو امام علیهما السلام و نرجس خاتون علیها السلام و حکیمه خاتون علیها السلام شدم. پس از آن به سرداب مقدس غیبت .رفتم این سرداب نیز از انفجارات و تخریب ها بی نصیب نمانده است در داخل آن محرابی قرار داشت که حقیر در سفر اوّل در آن نماز خوانده بودم و کاشی کاری و گچ بری و کنده کاری چوبی ممتازی و تاریخی در آن وجود داشت. در آن یک کاشی جلب توجه می کرد که بر آن نوشته بود ناصرالدین شاه قاجار موفق به زیارت و نماز در آن جا شده است. شاید قسمتی از تعمیرات آن جا را نیز بر عهده گرفته بوده است. در سفرهای بعدی این محراب داخل شیشه قرار گرفته بود. متأسفانه

ص: 138

مشاهده کردم قسمتی از درب چوبی و تزیینات آن به طور وحشیانه تخریب شده است، نه این که به سرقت رفته باشد

در سفرهای گذشته ساعتی را در این سرداب مقدس مشغول بودیم ولی در این سفر فقط اجازه می دادند تماشا کنیم و افراد را از سرداب خارج می کردند، لذا مجدداً به حرم مطهر بازگشتم و زیارت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را در حرم خواندم

نماز ظهر و عصر را نیز در حرم اقامه کردم و بیرون آمدیم و به قصد زیارت سید محمّد فرزند امام هادی علیه السلام به شهر بلد واقع در منطقه - دجیل که ساعتی با سامرا فاصله دارد و در یک منزلی آن قرار دارد- حرکت کردیم

حوالی ساعت 2 بعد از ظهر به بلد رسیدیم سیّد محمّد که فرزند امام هادی و برادر امام حسن عسکری و عموی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است بعد از ملاقات پدرش در سامرا و به قصد رفتن به مدینه از سامرا خارج می شود که در بین راه بیمار گشته و در روز 29 جمادی الثانی سال 252ق (1) از دنیا می رود و در بلد دفن می شود. امام حسن عسکری علیه السلام در مصیبت وی گریبان چاک کردند.

اهالی منطقه دجیل که همه از شیعیان خوب هستند اعتقادی تامّ به این سیّد محمّد دارند و از وی معجزات و کرامات فراوانی نقل می کنند؛ لذا وی در نزد آن ها و همچنین عموم شیعیان بسیار محترم است. ساعتی نیز او را زیارت کردیم.

حدود ساعت 3/5 مینی بوس به قصد کربلا حرکت کرد و ساعت 8 شب خسته و کوفته، اما شادمان از این که موفق به زیارت شده بودیم به هتل در کربلا بازگشتیم.

شدم.

همچنین دو رکعتی نیز بر تلّ زینبیه خوانده و به حوراء زينب کبری علیها السلام عقیله بنی هاشم اهدا نمودم پس از آن خیمه گاه حسینی را - که اخیراً بازسازی کرده اند- زیارت کردم بنایی زیبا و استوار ساخته اند؛ از این جهت مسرور شدم.

مجدداً به جهت نماز ظهر به صحن عباسی و زیارت ابالفضل العباس علیه السلام موفق شدم

بعد از ظهر به هتل بازگشتم و اکنون بعد از نماز مغرب و عشاء که در هتل خواندم این سطور را می نویسم و پیشانی شکر بر آستان باری تعالی می سایم که امسال این توفیق را رفیق حقیر بی لیاقت لاشيء نمود.

فرهاد میرزا فرزند عباس میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار رحمه الله مدفون است بر سر مزارش فاتحه ای خواندم هنوز سنگی به یاد بود وی که اشعاری در رثای او بر آن نقش بسته است بر دیوار منصوب است.

وی صحن بزرگ کاظمین علیهما السلام را از اموال شخصیش بنا نمود. وفاتش نیز ماجرایی دارد که جای ذکر آن نیست. مضافاً به این که مقتلش در ماوقع شهادت امام حسين علیه السلام یکی از بهترین مقاتل فارسی است. این مقتل «قمقام زخّار و صمصام بتّار» نام دارد که در دو جلد مكرراً منتشر شده است.

با این که سنگ منصوب جهت فرهاد میرزا هنوز بر دیوار بود در حالی که می دانیم عراق از چه دورانی عبور کرده است ولی متأسفانه سنگ مزار پدرش عباس ميرزا وليعهد فتحعلی شاه قاجار در رواق قبله حرم مطهر رضوی علیه السلام که با خطی بسیار زیبا بر روی سنگی بسیار گران قیمت کنده کاری شده بود در اثر بی سلیقگی در چند سال اخیر برداشته شده است.

بعد از خواندن نماز ظهر و عصر به سمت کربلا حرکت کردیم. در راه در شهر مسیب 20 کیلومتری کربلا بر مزار محمّد و ابراهیم فرزندان کوچک مسلم بن عقیل - که در کنار فرات به شهادت رسیده اند- حاضر شدیم و آن دو را زیارت کردیم. ماجرای مفصل این دو شهید کوچک اما بزرگوار را شیخ صدوق در أمالی (1) خود نقل می کند.

ضریح و گنبد و مناره های این دو شهید عالی مقام در سنوات اخیر تعویض شده حرم نیز بازسازی شده است.

پس از آن در 10 کیلومتری کربلا بر مزار عون (2) بن عبدالله بن جعفر طیّار، شهيد بزرگوار عاشورای حسینی حاضر شده عرض ادب نمودیم.

بنابر قول صحیح وی فرزند عقیله بنی هاشم زینب کبری علیها السلام است. آن چه موجب تعجّب است این است که مزار این جوان شجاع بیش از 10 کیلومتر از میدان جنگ عاشورا فاصله دارد؛ و این فاصله به یکی از دو جهت به نحو احتمال و قضية مانعة الخلو خواهد بود:

ص: 141

1. این جوان چنان شجاعانه جنگیده که حدود 10 کیلومتر سپاه دشمن را فراری داده است.

2. پس از شهادتش بر روی اسب یا به زیر آن افتاده و اسب بدن مبارک وی را به این فاصله برده باشد والعلم عند الله تعالى.

حدود ساعت 4/5 بعد از ظهر به هتل بازگشتیم و ناهار خوردیم. الباقی روز را استراحت کردم و خدای را سپاسگزاری نمودم که موفق به این زیارت گردیده ام.

دوستان حوزه علمیه کربلای معلی لطف کرده و هزینه اتومبیل سواری حقیر را پرداخت نموده بودند که با ذکر آن از آن ها تشکر می کنم.

است. این تفسیر را در طی 10 سال از اواخر دههٔ هفتاد تا اواخر دهه هشتاد قرن میلادی ،گذشته نگارش کرده است

می:فرمود ده سال نیز در فلسفه و منطق و عرفان نظری کار کردم که ثمره آن کتاب هایی در این باب است مانند: العرفان الأسلامى و الفلسفة و المنطق؛ و ده سال بعد در تفسیر که ثمره آن من هدى القرآن است؛ و ده سال سوم در فقه طبق شیوه رسائل عملیه به نحو خاصی که خودش توضیح می داد.

پدرش را از شاگردان میرزا مهدی اصفهانی رحمه الله می دانست و از طریق وی به مسلک میرزا آشنا شده بود.

برادر کهترش سیّد هادی مدرسی که خود نیز مؤلَّفاتی دارد شبکه تلویزیونی اهل بیت علیهم السلام اداره می کند که در اروپا و آمریکا نیز قابل دریافت است و به زبان انگلیسی نیز پخش برنامه دارد حقیر به خاطر راه اندازی این شبکه که صدای تشیّع را به عالم می رساند تشکر کردم که فرمود: این مربوط به برادرم است.

چون وی را فردی مطلع از اوضاع جهانی دیدم از او پرسیدم وضعیت را در ایران چگونه می بیند؟

پاسخ داد: باید گروه سومی به جهت اصلاح اقدام کنند که بالطبع این گروه سوم ترجیحاً بلکه تحقیقاً باید از مراجع معظم تقلید ،باشند اما متأسفانه حرمت مرجعیت مورد تعرض قرار گرفته است اگر اصلاح نشود خدای ناکرده...

این اجمالی بود از ملاقات کم تر از یک ساعت حقیر با وی.

نکته قابل توجه این است که در عراقی که شش سال قبل تلفن همراه اصلاً وجود نداشت و همچنین حتی وسایل دریافت ماهواره ،نبود اکنون چند شبکه تلفن همراه وجود دارد و تقریباً هر زن و مرد عراقی هر کدام یک یا دو خط تلفن همراه دارند.

اگر معیار ترقّی و پیشرفت آمدن شرکت های خارجی و تأسیس شرکت تلفن همراه و افزایش عدد آن باشد- چنان چه در ایران برخی مدعی هستند- پس عراق چه زود راه ترقّی و پیشرفت را پیموده است!

واضح است که تعداد مشترکان تلفن همراه که شرکت های خارجی آن را تأسیس و در آن سرمایه گذاری کرده اند نمی تواند دلیلی بر پیشرفت و توسعه محسوب گردد.

ص: 143

نکته دیگر این که در عراق امروز تقریباً هر روحانی که قابل باشد توانسته است یک شبکه ماهواره ای تلویزیونی تأسیس کند مثلاً شبکه های الأنوار 1 و 2 و الزهراء و المهدی و فارسی سلام که همه از مرحوم آیة الله سیّد محمّد شیرازی رحمه الله است و او اوّلین روحانی است که در این راه پیشقدم شد.

شبکه الفرات از شهید سیّد محمّد باقر حکیم قدس سره و برادرش مرحوم سیّد عبدالعزیز حکیم رحمه الله و مجلسی اعلی .است

شبكة السلام عربی از سیّد حسين بن اسماعيل صدر است که در حرم کاظمین علیهما السلام نماز می خواند.

شبكة العهد از سیّد مقتدی ابن شهید سیّد محمّد صادق ابن سیّد محمّد صدر است.

شبكة الغدير و المعارف و المودّة وكربلاء والأوحد و الدعاء و CH4Teen و الثقلین و مانند آن نیز توسط دیگران راه اندازی شده است.

ولی در ایران تنها صدایی که به گوش می رسد...

البته به تازگی شبکه ای به نام امام حسین علیه السلام توسط عده ای از جوانان اصفهان راه اندازی شده است که امید دارم ادامه یابد.

جناب حجّة الاسلام آقای حاج شیخ حامد معاونیان نیز موفق به تأسیس ثامن TV شده است جماعتی نیز قصد تأسیس هادی TV را دارند که تاکنون راه اندازی نشده است. و از این جهت متأسّفانه در ایران کاری شایسته صورت نگرفته است؛ شاید به این جهت است که اولیای امور روی خوشی نسبت به این امر نشان نمی دهند، در حالی که می دانیم و می بینیم که شبکه های وهّابی با شکل ها و زبان های مختلف و در سطح بسیار گسترده مشغول پخش عقاید فاسد خود هستند، به طوری که شاید در مقابل هر شبکه شیعه متجاوز از یکصد شبکه وهابی مشغول تبلیغات است.

ای کاش لااقل یک شبکهٔ آزاد جهانی در قم راه اندازی می شد و از طریق آن اخبار مراجع عظام تقلید ادام الله تعالى ظلهم و دروس و آن چه آن بزرگواران صلاح می دیدند پخش می شد. آیا این برای حوزه علمیّه شایسته و بایسته نیست؟!

تا کی به جهت پخش یک خبر یا برنامه باید چشم داشت به صدا و سیمای

ص: 144

کذایی داشته باشیم؟ چرا نباید شبکه ای جهانی به نام حوزه وجود داشته باشد و زیر نظر مراجع تقلید اداره شود؟

افسوس و صد افسوس که «معشوقه به نام من و کام دگران است»! فیالیت... و ای کاش.... مثلاً در زیارت اربعین امسال حدود 15 میلیون نفر به کربلا مشرف شده اند و این یعنی ده برابر جمعیت حجّاج ،امسال ولی در رسانه های ایران به جز یک خبر چند سطری هیچ گونه انعکاس دیگری نداشته و متولّیان و دست اندرکاران عتبه حسینی و عباسی علیهما السلام نیز از این عدم انعکاس سخت متأثّر بودند.

آقای مدرسی می فرمود: از بصره یک نفر پیاده به زیارت اربعین آمده بود. قابل توجه است فاصله بصره تا کربلا حدود 500 کیلومتر است و پیاده در بیش از دو هفته طی می شود. دم دفتر ایشان پرسیده بود از آقا بپرسند که چون آن فرد مسیحی است آیا برای او جایز است داخل حرم مطهر حسینی شود یا نه؟ ملاحظه کنید یک مسیحی

500 کیلومتر راه را پیاده طی کرده است به جهت زیارت اربعین امام حسين . و همو می گفت یک سنّی نیز از بصره آمده و به کربلا که رسیده، مستبصر شده بود.

دیگری می گفت: یک سنّی را دیده است که در مواکب حسینی اربعین مشغول خدمت به زوّار اباعبدالله الحسین علیه السلام بوده است آیا این موارد و مانند آن قابلیت انعکاس را ندارد؟ خصوصاً در حالی که شبکه های وهّابی جوانان ما و عقاید آن ها را مورد تهاجم قرار داده اند و شبکه های تبلیغ مسیحیت و مبلّغان آن ها آغوش خود را به روی جوانان ما گشوده اند و هر ساعت آن ها را به آیین خود می خوانند و می دانیم که... و إلى الله المشتكى....

عصر به حرم عباسی مشرف شدم و در آن جا آقای سیّد نوری کربلایی دامت برکاته را در مكتبة العتبة العباسيّة ملاقات کردم.

ایشان فردی را فرستادند و مرا به موزه داخل صحن برد که تعدادی سکه و سلاح و فرش و شمعدان ها و وسایل کهن موجود در حرم عباسیان علیه السلام را در آن گذاشته بودند و در صدد توسعه و افزایش این ذخایر بودند. (1)

ص: 145

سپس با همراهی آن شخص به قسم مخطوطات مكتبه که در طبقه دوم است رفتم. در رفتن به آن جا حضرت آقای سیّد حسن بروجردی مرا همراهی کردند و تعدادی از نسخ خطی را به من نشان دادند؛ از آن جمله تعدادی نسخ قرآن قدیمی قرن دوم و چهارم هجری و نسخه منتهى المقال ابو علی حائری به خط مؤلّف. البته ايشان می:فرمود نسخه دیگری از این رجال نیز به خط وی موجود است که در کتابخانه دانشگاه تهران جزو کتب اهدایی سیّد محمّد مشکاة رحمه الله است و از این جا معلوم می شود یکی مسودّه است و دیگری ،مبیضّه یا کتابش را دو بار خودش نوشته؛ و این دومی بعید است.

همچنین یک مجلّد کبیر از حدائق شیخ یوسف بحرانی به خط سيّد على صاحب رياض المسائل مجموعه هایی به خط مرحوم سید مرتضی کشمیری بزرگ، جدّ ابي المجد و نفائس دیگری که در این کتابخانه نگهداری می شود.

مجموعه مخطوطات این کتابخانه بیش از دو هزار مجلّد است و چهارصد عدد از آن در یک مجلّد، توسط آقای سیّد حسن بروجردی فهرست شده که آماده نشر است و ان شاء الله الباقی نیز فهرست و منتشر می شود.

كتب مخطوطة کتابخانه مدرسه هندیه کربلا را نیز به خاطر این که متولی عتبه متولی آن جا نیز هست و کتاب ها محل مناسبی ،نداشته به این کتابخانه منتقل کرده اند.

بنده معروض داشتم چون کتب وقف آن مدرسه است؛ شایسته است محل مناسبی در آن مدرسه به جهت این کتب تهیه شود و سپس کتاب ها به همان مدرسه منتقل گردد؛ چون الوقوف على حسب ما يُوقِفُها أهلها.

پس از این دیدار دوستانه از موزه و مخطوطات مكتبة العتبة العباسيّة، جهت نماز مغرب و عشاء به حرم عباسی علیه السلام مشرّف شده پس از آن به زیارت حرم حسینی علیه السلام نیز تشرّف یافتم.

حوزه ابن فهد کربلا رفتم و با وی تودیع نمودم.

لازم است تذکّر دهم که صاحب هتل کربلا آقای حاج علی چخمیغ فرزند حاج عبدالرسول بابت 8 شب که در هتل وی اقامت داشتم چیزی نگرفت و گفت: فقط دعا کنید. البته این به جهت سفارش آقای مجاهد بود در حالی که شبی 30 دلار اتاقش را به دیگران اجاره داده بود

پس از آن به دائره اقامه رفتم و یک هفته دیگر ویزای عراق را تمدید کردم. سپس در مکتبه عتبه عباسیّه حاضر شده و مطبوعات آن را مشاهده کردم. کتابخانه تخصّصی خوبی در علوم اسلامی فراهم کرده بودند.

نماز ظهر و عصر را در حرم عبّاسی خواندم و پس از آن با اتومبیلی که از طرف روضه عبّاسیّه توسط آقای سیّد نوری کربلایی به جهت رساندن ما به نجف اشرف تهیه شده بود به سمت نجف حرکت کردیم.

حدود ساعت دو حرکت به نجف آغاز و ساعت سه نیز به نجف رسیدیم والحمد لله.

در آن جا به منزل شیخ محمّد کرباسی -که از قبل رفتن به کربلا، دعوت نموده بود و به او قول داده بودم- که به منزلش بروم وارد شدم قدری استراحت کردیم و به جهت نماز مغرب و عشا به حرم حیدری علیه السلام مشرّف و بعد از نماز نیز موفّق به زیارت شدم.

پس از آن به مؤسّسه کاشف الغطاء بازگشتم و موفّق به دیدن جناب حجّةالاسلام آقای حاج شیخ محمود ارگانی بهبهانی (1) دامت برکاته در مدرسه مهدیّه شدم. بنده از قبل با ایشان سابقه آشنایی .داشتم در این ملاقات آقای سیّد ابوالحسن قریشی مدیسه حفظه الله تعالى مرا همراهی می کرد پس از آن به منزل بازگشتیم.

ص: 147

در طبقه ،زیرین مخطوطات قرار دارد که نفائسی از کتب در آن مشاهده می شود

بنا شد نسخۀ مجمع الإجازات شيخ محمّد باقر الفت رحمه الله را که مرحوم شیخ علی كاشف الغطاء قدس سره آن را بتمامها استنساخ نموده است به جهت حقیر، نسخه برداری کنند. قابل توجه است که اصل این کتاب از مؤلّف به سرقت رفته است.

همچنین بنا شد نسخه اصل کتاب الحصون المنيعة همان شيخ على رحمه الله را مشاهده کنم و آن چه می خواهم به جهت حقیر استنساخ .کنند

به خواهش شیخ امیر مدیر کتابخانه در دفتر یادبود آن چند خطی به رسم تقدیر نوشتم باشد که بعد از کاتبش باز ماند که دنیا را نمی بینم بقائی.

شب از ساعت 8 گذشته بود که به منزل آیة الله شیخ محمّدامین مامقانی دامت بركاته صاحب بُشرى الفقاهة و بشرى الاُصول رفتيم. وی متولد سال 1371ق و از نوادگان آية الله حاج شيخ محمّد حسن مامقانی رحمه الله صاحب تعلیقه بر مکاسب و مرحوم شاگرد شیخ اعظم انصاری قد سره- است و یک دوره اصول در نزد مرحوم آیةالله شهید شیخ ميرزا علی غروی (1) قدس سره (1349-1419ق) حاضر شده و ده سال نیز در نزد مرجع الطائفة آية الله سیّد ابوالقاسم خوئی (2) رحمه الله (1317-1413ق) در فقه، حضور یافته است و اکنون از مدّرسان عالی مقام خارج فقه و اصول در نجف اشرف است.

به فردا محوّل شد. ان شاء الله تعالى.

ساعت از 11 صبح گذشته بود که به اتفاق شیخ محمّد کرباسی، عازم دیدار آية الله سيّد محمّد سعيد حكيم مدّظلّه شدیم.

وی از مراجع تقلید اربعه نجف اشرف است و این سومین ملاقات حقير با اوست. ملاقات ،اوّل، در زمان حکومت صدام سال 1420 در سفر اوّل حقیر و در شب عاشورای آن سال انجام گرفت و از وی درخواست اجازه امور حسبیه کردم که نوشته شد و توسط دفترش در قم به دستم رسید.

ملاقات ،دوم سه سال قبل در سفر سال 1427 بود که به همراه همین شیخ محمّد و شیخ ذوالفقار کاشف الغطاء به نزدش رفتیم و بعد از مقداری صحبت از وی درخواست اجازه روایت کردم که فوراً دستور داد نوشته شد و به من دادند.

و امروز در سومین ملاقات کتب مطبوعۀ همایش مرحوم آية الله سیّد ابوالحسن اصفهانی رحمه الله را - که چند ماه پیش در اصفهان منعقد شده بود- برای او بردم و چند دقیقه ای نیز در مجلس خصوصی با او سخن گفتیم.

وی به اصلاح امور دولت عراق خوشبین بود که ان شاء الله اصلاحات ادامه می یابد و مشکلات و مصائب مردم برطرف می شود.

پس از آن از وی خداحافظی نمودیم وی با برخاستن از سر جایش با ما وداع نمود؛ همان گونه که در ورود نیز چنین خوش آمد گفت.

در راه بازگشت از منزل وی بر سر مزار علامه شیخ عبدالحسین امینی رحمه الله متوفی 1390ق مؤلف کتاب شريف الغدیر در مكتبة الإمام أمير المؤمنین علیه السلام حاضر شده و از خدمات گسترده وی و دفاعش از ،مذهب به فاتحه ای یاد کردیم.

پس از آن در مسیر، به جامع سبزواری حاضر شده و بر سر مزار مرجع فقید آية الله سيّد عبدالأعلى سبزواری (1) قدس سره (1328-1414ق) صاحب كتاب مهذب الأحكام و تهذيب الاُصول و مواهب الرحمن في تفسير القرآن فاتحه خواندیم.

سپس بر مزار مرحوم آیة الله سیّد علی حسینی بهشتی (2) قد سره مولود 1324 و متوفی

ص: 150

11 ربیع الاوّل 1424ق نیز فاتحه ای خواندیم. وی از معاصران و همنشینان مرحوم آية الله خویی رحمه الله است. جماعتی قصد رجوع به او را بعد از آیةالله خویی داشتند که او نپذیرفت و به میدان نیامد. از وی نقل شده است که فرموده بود: "رقبتي ضعيف، أي لا يتحمّل ثقل المرجعيّة"، هر چند برخی قائل به اعلمیّت او بودند.

در سوق الحُوَيش نجف اشرف مشاهده کردم که طبع اوّل كتاب موسوعة أحاديث أهل البيت علیهم السلام از صاحب قلم به قیمت های مختلف از 80000 دینار تا 120000 دینار عراقی به فروش می رسد که قیمت ،دوم معادل یک صد دلار آمریکا است.

پس از آن نماز ظهر و عصر را در حرم امیرالمؤمنین علیه السلام خواندم و زیارت مختصری کردم و به مؤسّسۀ کاشف الغطاء آمدم بعد از آمدن والده، با جناب آقای دکتر شیخ عباس کاشف الغطاء جهت ناهار به منزل ایشان رفتیم.

پس از آن و قدری ،صحبت ساعتی استراحت کردیم و ساعتی به مغرب مانده به همراه ایشان عازم مسجد سهله در کوفه شدیم تا مغرب اعمال مسجد سهله را به سرعت تمام کرده نماز مغرب و عشا را در مسجد سهله خوانده و ساعتی بعد از ،مغرب به طرف نجف اشرف بازگشتیم

در منزل شیخ محمّد کرباسی آقای امیر کاشف الغطاء مدير كتابخانه امام محمّد حسين كاشف الغطاء، به دیدن من آمد.

آقای حاج شیخ یدالله رضوانی حفظه الله تعالی - که از دوستان حقیر، در اصفهان است و فعلاً روحانی یک کاروان زیارتی است- با من تماس گرفت و قصد ملاقات مرا دارد که در مؤسّسه كاشف الغطاء، ساعتی با وی مأنوس بودم.

پس از آن ظهر جمعه به حرم مشرف شده نماز ظهر و عصر را در حرم امير المؤمنين علیه السلام خواندم و به زیارت رفتم.

ناهار را در خانه آقای مهندس عزت کرباسی پدر شیخ محمّد، مهمان بودیم. وی (پدر) فرزند شیخ مهدی ابن شيخ على ابن شيخ محمّدحسین ابن شيخ محمّدمهدی صاحب شرح منهاج الهدایة و فرزند بزرگ حاجی محمّد ابراهیم کرباسی صاحب الاشارات و المنهاج و نخبه است.

شیخ مهدی مذکور (پدر مهندس) هم داماد میرزا هاشم کلباسی (متوفی 1358ق) است که میرزا هاشم نیز داماد عموی بزرگ ما مرحوم آية الله حاج شيخ محمّد على نجفی اصفهانی معروف به ثقة الاسلام (متوفی 1318ق) بوده است.

همچنین میرزا هاشم (1) فرزند شیخ محمّد جواد صاحب شرح عيون الاُصول ،پدرش فرزند شیخ محمّدمهدی فرزند ارشد حاجی کرباسی است. و میرزا هاشم صاحب تألیفاتی است چون: رساله در حکم ماء الغسالة، رساله در ملازمات عقليه، شرح مباحث ظن فرائد الاُصول از شیخ اعظم ،انصاری رساله در اقاله رساله در اجتماع امر و نهی رساله در جواز التطوع في وقت المكتوبة.

وی از سیّد محمّد باقر در چهای اجازه روایت دارد و تقریرات این استاد را نیز نوشته است. همۀ این رسائل، مخطوط است و در نزد آقای شیخ محمّد کرباسی نگهداری می شود.

با ماشین و راننده دکتر شیخ عباس به آن جا رفتیم که در احیاء (محلّات جديد شهر) قرار دارد در این جلسه فرزند دیگر صاحب خانه شیخ حیدر و دو دامادش سیّد عمّار حکیم و شیخ عمّار كاشف الغطاء و حبیب فرزند شیخ فاتح كاشف الغطاء داماد شیخ شریف نیز حاضر بودند شیخ عباس و فرزندانش نیز بعد از ناهار آمدند.

بعد از ظهر ساعت 4/5 به جهت دیدار حضرت آقای سیّد محمّد رضا خرسان فرزند مرحوم آية الله سيد حسن خرسان رحمه الله محقق تهذيب الأحكام شيخ طوسى به منزلش که نزدیک منزل محل سکونت ما بود رفتیم.

وی که کمی فارسی بلد است گفت که بیش از 40 سال پیش از اصفهان دیدن

ص: 152

نموده و :پرسید می گویند در اصفهان بازاری وجود دارد که طی کردن آن از حد قصر بیشتر است؛ یعنی متجاوز از 8 فرسخ (1) (46 کیلومتر) طول دارد. عرض کردم: اگر بازار را با فروعش حساب کنیم باز هم به این مقدار نمی رسد و این مبالغه است.

پس از بازگشت به قسمت مرکزی شهر و منزل شیخ محمّد کرباسی بعد از نماز مغرب و عشاء به همراه وی و شیخ عمّار كاشف الغطاء جهت ديدار آية الله سیّد محمّد مهدی خرسان - فرزند آیة الله سیّد حسن خرسان سابق الذكر و اخوی بزرگ آقای سیّد محمّد رضا-به منزل وی رفتیم.

او فردی محقّق، کتاب شناس تاریخ دان متبحّر و مطّلع در علوم اسلامی است. اخيراً دورۀ کتاب موسوعه ابن ادریس حلّی در 14 جلد از او منتشر شده است. او نیز :گفت بیش از پنجاه سال ،پیش به اصفهان آمده است.

از وی ماجرایی را که به نام پدرش رواج داده اند (2) پرسیدم، فرمود: چگونه است که تا پدرم زنده بود این مطالب را نمی گفتند؟ وی قضیه را این چنین تعریف کرد: پدرم در موقعی که ضریح فعلی امیرالمؤمنین علیه السلام را در متجاوز از 60 سال پیش نصب می کردند، به حرم مشرّف شده بود وقتی ضریح سابق را برداشته بودند یکی از سنگ های آن ریزش کرده بود اما نه سردابی بوده است و نه قبری در آن پدرم از درون آن جا قدری رمل و خاک قرمز رنگ را برداشت و وصیت فرمود آن را در درون قبرش هنگام دفن پهن کنیم؛ و چنین کردیم و ماجرا بیش از این نیست.

سپس فرمود: قبله حرم امیرالمؤمنین علیه السلام مستقیم است؛ چون از اَمارات معتبره در قبله محاريب و قبور مسلمین است و امیر المؤمنین علیه السلام توسط فرزندان معصومشان علیهما السلام دفن شدند و قبر نیز مستقیم قرار گرفته است. مضافاً به این که یک روز من (سيّد مهدی خرسان) سه قبله نمای مختلف را در داخل حرم مطهر برده و مشاهده کردیم که قبله مستقیم است؛ پس انحراف به راست و چپ وجهی ندارد. اگرچه تعیین قبله از موضوعات ،است و هرکس به اعتقاد خود عمل نماید ان شاء الله مجزى خواهد

ص: 153

بود و تقلید در آن راهی ندارد

آن چه به نظر صاحب این قلم می آید آن است که تیامُن در قبله حرم وجه صحیحی ندارد؛ بلکه بنابر گفته محقق حلّی تیاسُر در مطلق عراق (نه در حرم حیدری) مستحب است؛ چنان چه در شرائع، می فرماید: «و أهل العراق... يُستحَبُّ لهم التياسر إلى يسار المصلّي منهم قليلاً» (1). و محقّق اشکال خواجه نصیرالدین طوسی به وی را که اگر به طرف قبله ایستاده، تیاسر از قبله وجهی ندارد و اگر قبله در تیاسر است، واجب است به قبله برگردد و استحباب وجهی ندارد در یکی از رسائلش (2)، نقل و پاسخ می گوید.

شاید وجه بیان محقق این است که اهل عراق فقط - و -لاغير- به گونه ای نسبت به قبله قرار گرفته اند که اگر کمی به دست راست از قبله منحرف شوند به سوی بیت المقدس قرار خواهند گرفت؛ لذا به جهت انحراف از بیت المقدس، محقق حکم به استحباب تیاسر به جهت اهل عراق نموده است. در این میان برخی این استحباب تیاسر را عام گرفته اند و در همه جا جاری دانسته اند که این اشتباه است و فقط مختص اهل عراق می باشد (3) و الله العالم.

سپس به ایشان ماجرای سال 2012 میلادی را که نجف اشرف در آن سال به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام تعیین شده متذکر شدم و این که تا این سال می بایست وضعیت ظاهری ،شهر مرتب گردد؛ مضافاً به این که چون نجف اشرف، محور و مرکز و پایتخت و چشم و چراغ تشیّع است می بایست به جهت این سال در هر علم از علوم اسلامی یک دوره کتاب منتشر گردد. مثلاً در فقه و اصول و حدیث و تفسیر و کلام و ادب و تاریخ و.... در هر کدام یک دوره کتاب شیعی از مؤلّفی تا حدّ امکان نجفی که یا مولود نجف باشد یا خرّيج (فارغ التحصیل) آن منتشر شود تا هم تبلیغ تشیع باشد و هم آبروی آن این موارد را خدمت ایشان عرض کردم؛ اگرچه مورد استقبال قرار نگرفت.

پس از آن از او درخواست اجازه روایت کردم پذیرفت و بعد از بسمله و حمد

ص: 154

الهى و صلوات بر نبی صلی الله علیه و اله و آلش علیهم السلام و قرائت حديث ﴿ مَنْ حَفِظَ مِنْ أُمَّتِي أَرْبَعِينَ حَدِيثاً﴾ (1) اجازه روایت به حقیر را انشاء نمود از طریق مشایخ خاصّهٔ خودش؛ پس از آن نیز حدیث رحمت را قرائت کرد و از طریق مشایخ عامّه اش، اجازه را صادر نمود.

دو حدیث به عنوان حدیث رحمت در بین عامّه معروف است:

1. عن النبي صلی الله علیه و آله: ﴿ الرَّاحِمُونَ يَرْحَمُهُمُ الرَّحْمَنُ، ارْحَمُوا أهلَ الأرضِ؛ يَرْحَمُكُمْ مَنْ فِي السَّمَاءِ﴾. (2)

2. عنه صلی الله علیه و آله: ﴿إِنَّ اللّه خَلَقَ الرَّحمَهَ یَومَ خَلَقَها مِئَهَ رَحمَهٍ ، فَأَمسَکَ عِندَهُ تِسعا وَ تِسعِینَ رَحمَهً وَ أَرسَلَ فِی خَلقِهِ کُلِّهِم رَحمَهً واحِدَهً ، فَلَو یَعلَمُ الکافِرُ بِکُلِّ الَّذِی عِندَ اللّه ِ مِنَ الرَّحمَهِ لَم یَیأَس مِنَ الجَنَّهِ ، وَلَو یَعلَمُ المُؤمِنُ بِکُلِّ الَّذِی عِندَ اللّه ِ مِنَ العَذابِ لَم یَأمَن مِنَ النّارِ﴾ (3)

آن چه به یاد دارم این است که ایشان حدیث اوّل را قرائت فرمود.

اهم مشایخ خاصّه اش عبارتند از حضرات آیات: حاج شیخ آغا بزرگ تهرانی صاحب الذريعة و طبقات أعلام الشيعة و والدش سيّد حسن خرسان و سیّد حسن بجنوردى صاحب القواعد الفقهية و منتهى الأصول.

مهم ترین شیخ عامۀ وی نیز سیّد علوی بن سیّد عباس مکّی مالکی (متولد عام 1325ق) صاحب ثَبَت و مدرس در مسجدالحرام است.(4)

پس از آن از وی جدا شده ضمن مشاهده مسجد شیخ انصاری و مدرسه ای که در کنار آن به نام وی قرار دارد به طرف منزل حرکت کردیم.

در راه شیخ شریف کاشف الغطاء پدر شیخ عمّار حاضر در کنارم و فرزند مرحوم آية الله شيخ محمّد حسين كاشف الغطاء را دیدیم که به منزل برمی گردد. قدری نیز با او سخن گفتیم و جدا شده به منزل شیخ محمّد کرباسی بازگشتیم.

ص: 155

نیز سلامی عرض کردم وی مردی مؤدب و دانشمند است.

بعد از نماز جناب حجّة الاسلام آقای حاج شیخ منصور الجشي دامت برکاته را در جامع دیدم در سفر حجّ امسال نیز در بعثه استاد محقق آیةالله حاج شيخ حسين وحيد خراسانی مدّظلّه او را ملاقات کرده بودم وی دعوت نمود که فردا بعد از ظهر به مناسبت روز شهادت امام حسن عسکری علیه السلام که عازم سامرا هستیم، شما نیز بیایید.

دعوت وی را پذیرفتم و فعلاً که تاریخ برگشت عوض شده است فرصت نیز وجود دارد ان شاء الله عازم خواهم شد.

پس از آن در منزل مادر آقای دکتر شیخ عباس ناهار را مدعوّ بودیم که عازم آن جا شدم ،مادرش پیرزن بسیار مؤدّب و خوش نفس و باوفایی است و در خانه جدّ مشترکمان شيخ جعفر كاشف الغطاء قدس سره زندگی می.کند بالاخره بعد از چند روز موفق شدم دعوت وی را اجابت کرده ناهار را در کنار فرزند وی و نوادگانش در منزل ایشان صرف کنیم.

ساعت 4 بعد از ظهر با خانم إسراء محمّد رضا صلّال العكراوي دانشجوى دانشگاه کوفه که رساله فوق لیسانس خود را در مورد ادب و شاعری جد ما آية الله علّامه ابوالمجد شیخ محمّدرضا نجفی اصفهانی قدس سره قرار داده است - البتّه منحصراً در مورد دیوان مرحوم جد- در مؤسّسه کاشف الغطاء ملاقات کردم.

وی دختری مؤدِّب و محجّبه است و ادبیّات عرب را به خوبی درک می کند. پدرش نیز شاعر حسینی علیه السلام است پس در فضای ادب و شعر رشد کرده و بزرگ شده .است.

آن چه را او نوشته بود تقریباً در بیش از یک ساعت به دقت نگاه کردم و تورقی .نمودم راهنمایی ها و ارشاداتی را در اختیارش گذاردم همچنین کتاب وقاية الأذهان و الإجازة الشاملة - هر دو از مرحوم جد- را که در کتابخانه مؤسسه موجود بود در اختیارش گذاردم و از کتابخانه امانت گرفت.

همچنین از علّامه ادیب آقای سیّد عبدالستار حسنی بغدادی که در جلسه حاضر شد، درخواست کردم که در پایان رسالهٔ وی را با دقت نظری که دارد و آشنایی که با ابوالمجد دارد و ادبیّت و شاعریت قوی ،خود تصحیح نماید. رساله او پرمحتوا و

ص: 157

خوب نوشته شده و قابلیت انتشار دارد و همچنین بنا شد تصحیحات و اعراب گذاری دیوان را که توسط آقای سیّد عبدالستار فوق الذکر انجام شده است، به اضافه دو نسخه از دیوان برای وی ارسال کنم ان شاء الله تعالی؛ این پیشنهاد توسط آقای دکتر شیخ عباس كاشف الغطاء و با تأیید حقیر انجام شده و امید دارم نتیجه آن نیز ارزنده باشد. آمین.

البته بررسی او فقط منحصر به ادب ابوالمجد در دیوانش است ولی شایسته است ادبیت آن مرحوم که خود صاحب یک مدرسه ادبی است در همۀ آثارش مورد مداقه و پیگیری قرار گیرد.

آقای شیخ محمّد کرباسی از استادش جناب حجّة الاسلام آقای سیِد محمّدباقر سیستانی فرزند آیة الله سیستانی مدظله نقل نمود که در درس اصولش، جد ابوالمجد رحمه الله را صاحب یک مدرسه اصولیه که ناظر به ادبیات ،است دانسته است. از ناقل پرسیدم: آیا این نظر فرزند است یا پدر؟ پاسخ داد: پدر ایشان نیز به این مدرسه اهتمام دارد و الله العالم.

در بازگشت به منزل از در کتابخانه آیة الله شیخ محمّد حسين كاشف الغطاء عبور کردم و نسخۀ مجمع الإجازات را که مدیر ،کتابخانه آقای شیخ امیر کاشف الغطاء با زیراکس رنگی جهت حقیر گرفته بود، اخذ کردم.

عقب و سه اتومبیل سواری که در آن نیز نگهبانان و محافظان و کسانی که تدارکات کاروان را بر عهده داشتند نشسته بودند حرکت کردیم.

اتوبوس ها که ساعت 1 قرار بود حرکت کند، حدود ساعت 3 بعد از ظهر حرکت کرد از نجف اشرف به سمت حله و از آن جا بغداد و از بغداد به سوی بلد و مزار سیّد محمّد فرزند امام هادی علیه السلام رفتیم در مجلس تعزیه ای که در صحن امامزاده سيّد محمّد تشکیل شده ،بود شرکت کردیم و بعد از آن زیارت سیّد محمّد و از آن جا به منازلی که به جهت این کاروان تهیه شده بود، رفتیم.

حقیر و آیة الله زاده حاج شیخ علی نجفی و شیخ منصور الجشي و جماعتی از فضلا را به خانه ای هدایت کردند و سفرهٔ شام را به طریق عربی که سینی های بزرگ برنج باقلا و بر روی آن یک ران گوسفند و حدود 10 ران مرغ قرار داده شده بود، پهن کردند.

بعد از صرف شام گروهی از کسانی که با ما بودند به منزل دیگری رفتند و من با دو نفر فوق الذکر و عدّه ای دیگر در حالی که ساعت از 1 شب گذشته بود، استراحت کردیم.

به جهت پذیرایی از عزاداران در همۀ طول راه در دو طرف مسیر قرار گرفته بود.

پس از طی ،راه ساعت از 10/5 گذشته بود که به حرم مطهر امامین همامين عسکریین علیهما السلام رسیدیم این جا خانه موروثی امام زمان عجّل الله تعالی فرجه است.

چون امام هادی علیه السلام را در خانه خودشان دفن کردند و بعداً امام حسن عسکری علیه السلام نیز در خانه موروثی خودشان دفن شدند پس این خانه، فعلاً ملک طلق حجّة ابن الحسن العسكرى عجّل الله تعالی فرجه است.

در حرم مطهر مشغول قرائت زیارت امام هادی علیه السلام و پس از آن امام حسن عسکری علیه السلام و نرجس خاتون - مادر امام زمان عجّل الله تعالی فرجه - شدم. ایشان در کنار همسرش، دفن است؛ یعنی در ردیف دو امام علیهما السلام، و حکیمه خاتون دختر امام جواد علیه السلانم و عمّه امام عسکری علیه السلام هم که در پایین پای دو امام علیهما السلام دفن است.

از حرم بیرون آمدم و شیخ منصور الجشی را بر روی منبر در کنار صحن دیدم که دوستان و دیگران نیز نشسته اند. من نیز در کنار آیة الله زاده، شیخ علی قرار گرفتم.

پس از منبر شیخ منصور و روضه ای که خواند یک مدّاح حسینی که با ما همراه بود عزاداری کرد و پس از آن شیخ ،علی سخنانی را ایراد کرد و میکروفون صحن را واگذاشتند. ظاهراً چند شبکه ماهواره ای مانند الفرات و کربلا مراسم این روز را مستقیماً گزارش می کردند

پس از آن عازم محل اتوبوس ها شدم. در میان راه ظهر شد و نماز را خواندم. مقدار زیادی راه را پیاده طی کردم و دو بار نیز سوار ماشین شدم، ولی عمده راه را پیاده بازگشتم.

هیچ ناهاری را نخوردم مبادا مسموم شوم فقط چه در رفتن و چه در بازگشت چند چای، در مواکب نوشیدم و یک لیوان شربت قرمز رنگ هم که نمی دانم چه بود و به اصرار به من تعارف ،کردند نوشیدم چند دانه هم خرما خوردم. به اتوبوس ها که رسیدم حالم منقلب بود و حال تهوع داشتم و دانستم که از همان چیزی که می ترسیدم به سرم آمده است و مسموم شده ام.

در هر صورت استفراغ کردم و قدری حالم بهتر شد ولی احساس سرما می کردم. در صندلی آخر اتوبوس که 4 صندلی با هم ،بود خوابیدم شیخ علی و شیخ منصور، هر

ص: 160

دو به عیادتم آمدند و طبیبی را که در مواکب بود و لباس نظامی داشت به نزدم آوردند. فشار گرفت و گفت پایین است و قدری آب نمک تجویز کرد حاضر کردند، خوردم. دو قرص نیز داد آوردند که آن ها را هم خوردم.

حدود ساعت 3 اتوبوس ها حرکت ،کرد ولی حال من بدتر می شد. بار دوم داخل پلاستیک در اتوبوس استفراغ کردم به کاظمین که رسیدم، در تب می سوختم و حالت تهوّع نیز داشتم. از اتوبوس پیاده شدم و حالت تهوع شدیدی داشتم، و از شیخ علی و شیخ منصور خواستم که مرا به بیمارستان برسانند قدری در فضای کاظمین قرار ،گرفتم و در حالی که با یک مرسدس بنز و دو نفر مرا به سوی بیمارستان می بردند، به برکت امامین همامین کاظمین جوادین علیهما السلام حالم بهتر شد.

در بیمارستان دکتر سِرُّم برایم تجویز نمود برگرداندم چون فرصت نبود. یک سِرُم کوچک مغذی و یک آمپول در عرض پنج دقیقه در رگ من تزریق کردند و از آن جا به همراهانم گفتم مرا به حرم ببرید.

دستم را تطهیر کردم و وضو گرفتم و به حرم مشرّف شدم در حالی که تقریباً دوستان کم کم خارج می شدند در مقابل ضریح جوادين علیهما السلام ابتدا نماز مغرب و عشا را در حالی خواندم که ساعت از 10 شب گذشته بود پس از آن زیارت امامین کاظمین علیهما السلام را خواندم نماز زیارت هر یک را هم ،نشسته اقامه کردم. در حرم، احساس کردم حالم بهتر است.

در پایان زیارت شیخ علی کسی را فرستاده بود که مرا به سمت اتاق تولیت راهنمایی کنند دقایقی نیز آن جا نشستم و عازم اتوبوس ها شدیم.

حدود ساعت 12 حرکت کردیم مسیر از کاظمین به بغداد و از بغداد به حلّه و از حلّه به نجف را در بیش از سه ساعت پیمودیم. در حالی که به غیر از اتومبیل های ما تقریباً هیچ وسیله نقلیه دیگری در راه مشاهده نمی شد؛ و این به خاطر وضعیت امنیّتی عراق است مردم وحشت دارند که در شب در بیابان ،باشند این حرکت نیز کار خطرناکی بود اما با توکل به خدا حرکت کردیم و هیچ گونه اتفاقی نیفتاد و همگی به سلامت حوالی ساعت 4 صبح به نجف اشرف رسیدیم از دوستان خداحافظی کرده و جدا شدم.

ص: 161

14. بوستان ،فضیلت حمید خلیلیان 1385، اصفهان.

15. بیان ،المفاخر، سیّد مصلح الدین مهدوی، کتابخانۀ مسجد سیّد اصفهان، 1368ش.

16. تاریخ بغداد (مدينة السلام)، الخطيب البغدادي ، المكتبة السلفية، المدينة المنوّرة.

17. تاريخ روضة الصفا في سيرة الأنبياء والملوك و الخلفاء، محمّد بن خاوند شاہ بن محمود «میرخواند»، تصحیح و تحشیه جمشید کیان فر، انتشارات ،اساطیر، تهران، چاپ دوم 1385ش.

18. تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، سیّد مصلح الدین مهدوی، نشر الهداية، قم، 1367ش.

19. تاریخچه مختصر ،بقیع هلال محمّد ،شعبان ترجمۀ خلیل احمد محمّد مسرور 2009م ، المدينة المنورة.

20. تذكرة الخواص من الأمّة بذكر خصائص الأئمة علیهم السلام ، سبط بن الجوزي، تحقيق حسین تقی زاده، المجمع العالمي لأهل البيت علیهم السلام، 1426ق، قم.

21. تفصيل وسائل الشيعة و تحصيل مسائل الشريعة، الشيخ حر العاملي، تحقيق مؤسسة آل البيت علیهم السلام، قم.

22. تقويم الشيعة ، عبدالحسين ،النيشابوري، دليل ما، قم، 1387ش.

23. التهذيب الشيخ الطوسي، تحقيق السيد حسن الخرسان، اسلامیّه تهران.

24. ثواب الاعمال، شیخ صدوق - تحقیق علی اکبر غفاری کتبی ،نجفی قم

25 جامع أحاديث الشيعة، تحت اشراف آية الله الحاج آقا حسين البروجردي، الطبعة الحديثة، قم.

26. الجامع الصغير، سيوطى.

27. جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام الشيخ محمّد حسن النجفي، تحقيق شيخ حیدر دباغ جامعه مدرسین حوزه علمیّه قم و طبع دار الإسلاميّة، تهران.

28. الخصال، شیخ صدوق، تحقیق علی اکبر غفّاری، مؤسّسه نشر اسلامی، قم.

29. دانشمندان و بزرگان ،اصفهان، سیّد مصلح الدین ،مهدوی، تحقیق رحیم قاسمی و محمّدرضا ،نیلفروشان، 1384ش، اصفهان.

30. الدر المنثور، سيوطى.

ص: 164

31. دلائل النبوة ، البيهقي، دار الكتب العلميّة، بيروت.

32. دیوان المنسوب إلى الإمام على علیه السلام أبو الحسن محمّد بن حسين الكيدري تصحيح و ترجمه دکتر ابوالقاسم امامی اسوه، 1375ش، تهران.

33. الرسائل التسع ، المحقق الحلّي، تحقيق الشيخ رضا الأستادي، مكتبة آية الله المرعشي، قم

34. سه مقاله در اصل امامت شیخ هادی ،نجفی دارالتفسیر، 1388ش، قم.

35. سنن أبى داود، أبي داود، بيروت، قم.

36. سنن الترمذی، ترمذی، بیروت.

37. السنن الكبرى بيهقی، بیروت 10 مجلد

38. السيرة النبويّة ابن هشام 1355ق، مصر.

39. سیری در تخت فولاد اصفهان سید مصلح الدین ،مهدوی، 1370ش، اصفهان.

40. شرائع الإسلام المحقق الحلّي، عبدالحسين البقال، قم.

41. شرح اُصول الکافی ، المولى محمّد صالح المازندراني، تصحيح السيّد علي عاشور، 1429ق، بیروت.

42. شرح نهج البلاغة، محمّد بن أبي الحديد المعتزلي، تحقيق: محمّد ابوالفضل ابراهیم، طبع مصر .

43. صحیح بخاری بخاری، بیروت، دارالفکر.

44. الصحيح من سيرة النبي الاعظم صلی الله علیه و آله، السيّد جعفر مرتضى العاملي، المركز الإسلامي للدراسات، 1427، بیروت.

45. الطبقات الكبرى، محمّد بن سعد كاتب الواقدي، دار صادر، بيروت.

46. الطراز الأوّل و الكناز لما عليه من لغة العرب المعوّل، السيد علي بن أحمد بن محمّد معصوم الحسيني المدني، مؤسسة آل البيت علیهم السلام، 1429ق، قم.

47. العدد القويّة لدفع المخاوف اليوميّة ، رضي الدين علي بن يوسف بن المطهر الحلّي، تحقيق السيّد مهدي ،الرجائى مكتبة آية الله المرعشی، 1408ق، قم.

48. عوالم العلوم، الشيخ عبد الله البحراني الإصفهاني، مدرسة الإمام المهدي(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، قم.

49. غرر الحكم الآمدي

ص: 165

50. فتح القدير، شوكاني.

51. قبیلهٔ عالمان ،دین شیخ هادی ،نجفی انتشارات عسکریه، 1381ش، قم.

52. الكافي، محمّد بن يعقوب ثقة الإسلام الكليني، طبع دارالحدیث، 1388ش، قم المقدسة.

53. الكنز الجلی لولدی علی (گنج نامه) الشيخ هادي النجفي، ترجمه علی اصغر حبیبی، 1388ش، اصفهان.

54. کنز العمال، متّقی هندی، بیروت

55. گنج زری بود در این خاکدان (مجموعه آثار محمّد باقر الفت)، تصحیح لاله الفت، نشر ،نوشته، 1385ش، اصفهان.

56. اللمع، سیوطی.

57. مجالس المؤمنین قاضی نورالله شوشتری اسلامی، تهران، 1377ش.

58. مجمع الزوائد و منبع الفوائد علي بن أبي بكر الهيثمي، دار الكتاب العربي، 1402ق، بيروت.

59. مخزن المعاني في ترجمة المحقّق المامقاني، الشيخ عبدالله المامقاني، تحقيق الشيخ محمّدرضا المامقاني، مؤسّسة آل البيت علیهم السلام، قم ، 1423ق.

60. مراقد المعارف، محمّد حرزالدین، مكتبة سعيد بن جبیر، قم، 1371ش.

61. مستدرك حاكم حاکم نیشابوری

62. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل الميرزا حسين النوري، تحقيق مؤسّسة آل البيت علیهم السلام ، قم.

63. مسند أحمد أحمد بن محمّد بن حنبل الشيباني، دار إحياء التراث العربي، بيروت.

64. المشاهير المدفونين فى الصحن العلوى الشريف، كاظم عبود الفتلاوي، قم 1427ق.

65. المعجم الأوسط سليمان بن أحمد بن أيّوب الشامي الطبراني، تحقيق: محمود الطحّان مكتبة المعارف، 1405ق، الرياض.

66. مناقب آل أبي طالب علیهم السلام، ابن شهر آشوب، بیروت.

67. المناقب، الموفّق بن أحمد بن محمّد المكّي الخوارزمي، تحقيق: مالك المحمودي،

ص: 166

جماعة المدرّسین، 1411ق، قم.

68. من لا يحضره الفقيه الشيخ الصدوق، تحقيق على اكبر الغفّاري، جامعه مدرّسين، قم.

69. منية الراغب في إيمان أبي طالب الشيخ محمّدرضا الطبسي النجفي، تحقيق محمّد جعفر الطبسي بوستان کتاب 1428ق، قم.

70. موسوعة أحاديث أهل البيت علیهم السلام، الشيخ هادي النجفي، دار إحياء التراث العربي 1423ق، بیروت.

71. ميراث حوزه ،اصفهان جمعی از محققّان اصفهان

72. نهج البلاغه سیّد ،رضی ترجمهٔ شیخ محمّد دشتی رحمه الله، انتشارات امامت، 1384ش، مشهد

73. نهج البلاغة السيد الرضي طبع الدكتور صبحي الصالح، بيروت.

74. نور الثقلين فى تفسير القرآن عبد علي الحويزي، تحقيق سيّد على عاشور، بيروت.

75. ولایت و امامت شیخ هادی نجفی، 1370ش، قم.

76. يوم الطف، الشيخ هادي النجفي، 1413ق، قم المقدسة.

ص: 167

از همین قلم تاکنون منتشر شده است:

- موسوعة أحاديث أهل البيت علیهم السلام 12 جلد

- الآراء الفقهية قسم المكاسب المحرمة جلد

- الأربعون حديثاً في من يملأ الأرض قسطاً و عدلاً

- يوم الطّف

- ألف حديث في المؤمن

- الكنز الجلّى لولدي على

- کتاب ابليس اللعين

- قبیله عالمان دین

- از چشمه خورشید

- ولایت و امامت