بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

‫نحو کاربردی

عبدالهادی فقهی زاده

[برای] وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دانشگاه قرآن و حدیث، مرکز آموزش الکترونیکی.

ص: 3

ص: 4

افعال سه مفعولى 69

درس چهارم: مفعولٌله

مفعولٌله 75

وجه تسميۀ مفعولٌله 76

شروط نصب مفعولٌله 77

مفعولٌله صريح و غيرصريح 79

حالت هاى سه گانۀ مفعولٌله 80

درس پنجم: مفعولٌفيه

مفعولٌفيه 86

وجه تسميۀ مفعولٌفيه 86

دو نكته پيرامون مفعولٌفيه و تعريف آن 87

اقسام ظرف 88

مُتعلَّق ظرف 94

جانشين هاى ظرف 95

درس ششم: مفعولٌمعه

مفعولٌمعه 102

شرايط مفعولٌمعه 103

شيوۀ تشخيص «واو معيّت» از «واو عاطفه» 104

عامل نصب مفعولٌمعه 110

درس هفتم: افعال (صيغه هاى) تعجّب

اصطلاحات مربوط به افعال تعجب 115

اعراب صيغه هاى تعجب 116

نكاتى در بارۀ صيغه هاى تعجب 118

ص: 6

درس هشتم: شبه فعل (1)

شبه فعل هاى ناصب مفعولٌبه 130

الف) اسم فعل 130

ب) مشتقّات وصفى 134

1. اسم فاعل 134

درس نهم: شبه فعل (2)

شبه فعل هاى ناصب مفعولٌبه 146

2. صيغۀ مبالغه 146

3. اسم مفعول 147

4. صفت مشبهه 149

درس دهم: شبه فعل (3)

شبه فعل هاى ناصب مفعولٌبه 156

ب) مشتقات وصفى 156

5. اسم تفضيل 156

ج) مصدر 163

درس يازدهم: حذف عامل نصب مفعول به (1)

ندا 175

انواع منادا 178

اعراب انواع منادا 182

درس دوازدهم: حذف عامل نصب مفعول به (2)

ساختار ندا در اسم هاى محلّى به «ال» 187

منادا شدن لفظ جلالۀ «الله» 189

مناداى مضاف به «ياء متكلم» 190

ترخيم 192

ص: 7

درس سيزدهم: حذف عامل نصب مفعول به (3)

نداى استغاثه 199

نداى تعجب 202

نداى ندبه 203

درس چهاردهم: حذف عامل مفعول به (4)

تحذير 211

إغراء 215

اختصاص 217

درس پانزدهم: حذف عامل نصب مفعول به (5)

اشتغال 225

وجه تسميۀ باب اشتغال 227

اصطلاحات باب اشتغال 227

اعراب مشغولٌ عنه 228

حالت هاى اعرابى مشغولٌ عنه 230

درس شانزدهم: تنازع

تنازع 239

چگونگى عمل دو متنازِع در متنازَعٌفيه 241

انواع دو عامل متنازِع 242

نحوۀ اعراب در تنازع 243

درس هفدهم: حال (1)

حال 250

اصطلاحات مبحث حال 251

انواع ذو الحال 251

مسوّغات نكره بودن ذو الحال 255

ص: 8

درس هجدهم: حال (2)

حال جامد 260

عوامل نصب حال 265

درس نوزدهم: حال (3)

تعدّد حال و ذو الحال 269

انواع حال 272

شروط جملۀ حاليه 275

اقتران جملۀ حاليه با واو 277

درس بيستم: تمييز (1)

تمييز 285

اصطلاحات تمييز 286

انواع تمييز 287

انواع تمييز مفرد 288

انواع تمييز مقدار 288

انواع تمييز جنس 290

حالت هاى كاربرد تمييز مفرد 291

احكام تمييز عدد 293

درس بيست و يكم: تمييز (2)

اقسام تمييز نسبت 298

حكم اعرابى تمييز محوّل و غيرمحوّل 301

عامل نصب تمييز 301

درس بيست و دوم: تمييز كنايات عدد

اقسام «كَمْ » 305

احكام تمييز «كَم» استفهاميه 306

ص: 9

احكام تمييز «كَم» خبريه 307

حالت هاى اعرابى «كَم» 309

كَأيِّنْ 313

درس بيست و سوم: افعال مدح و ذمّ

افعال «نِعمَ ، بِئسَ و سَاءَ » 318

فاعل افعال «نِعمَ ، بِئسَ و سَاءَ » 319

اعراب جملات مدح و ذمّ 320

«حَبَّذا» و «لا حَبَّذا» 322

درس بيست و چهارم: استثناء (1)

تعريف استثناء 327

ادوات استثناء 328

تقسيمات استثناء 328

اعراب اسم پس از «إلاّ» 332

درس بيست و پنجم: استثناء (2)

اعراب مستثناى به «خَلا، عَدا و حاشا» 343

چگونگى اعراب اسمِ پس از «خَلا، عَدا و حاشا» 345

اعراب مستثناى به «غَيْر» و «سِوَى» 345

تفاوت «غَير» و «سِوَى» با «إلاّ» 347

فصل دوم: مجرورات

درس بيست و ششم: اضافه (1)

مجرورات در نحو عربى 353

مقايسۀ كلّى تركيب وصفى و تركيب اضافى 354

ص: 10

اضافه در لغت و اصطلاح 356

عامل جرّ مضافٌ اليه 356

اضافۀ معنوى و اضافۀ لفظى 357

درس بيست و هفتم: اضافه (2)

انواع اضافۀ معنوى 362

احكام مضاف و مضافٌ اليه در اضافۀ معنوى 366

حالت هاى ظهور مضافٌ اليه در اضافۀ معنوى 368

وجوب آمدن مضافٌ اليه به صورت جمله 370

انواع اسم در مقام مضاف 371

درس بيست و هشتم: اضافه (3)

حذف مضاف و مضافٌ اليه 380

صفت گرفتن مضاف و مضافٌ اليه 384

اضافۀ صفت به موصوف 386

درس بيست و نهم: اضافه (4)

اضافۀ عامل به معمول 390

هدف از اضافۀ لفظى 391

انواع عامل در اضافۀ لفظى 392

نشانه هاى دستورى نكره بودن مضاف در اضافۀ لفظى 394

تطابق مضاف با موصوف در اضافۀ لفظى 397

شباهت اضافۀ لفظى با صفت مركب در فارسى 398

درس سى ام: حروف جر (1)

حروف جرّ 402

انواع حروف جرّ (اصلى، زائد و شبه زائد) 403

انواع متعلَّق حروف جرّ اصلى (افعال عموم و افعال خصوص) 406

ص: 11

درس سى و يكم: حروف جر (2)

حروف جرّ زائد 415

الف) حرف جرّ زائد «بِ -» 415

ب) حرف جرّ زائد «مِن» 417

ج) حرف جرّ زائد «لِ -» 418

د) حرف جرّ زائد «كَ -» 419

درس سى و دوم: حروف جر (3)

مهم ترين معانى حروف جر (1) 423

1. حرف جرّ «بِ -» 423

2. حرف جرّ «تَ -» 428

3. حرف جرّ «كَ -» 429

4. حرف جرّ «وَ» 430

5. حرف جرّ «لِ -» 430

6 و 7. حروف جرّ «مُنْذُ» و «مُذْ» 431

درس سى و سوم: حروف جر (4)

8، 9 و 10. حروف جرّ «خَلا، حاشا و عَدا» 436

11. حرف جرّ «رُبَّ » 437

12. حرف جرّ «مِن» 438

13. حرف جَرّ «عَلَى» 440

14. حرف جرّ «فى» 442

15. حرف جرّ «عَنْ » 444

16. حرف جرّ «حَتّى» 445

17. حرف جرّ «إلى» 446

ص: 12

فصل سوم: توابع

درس سى و چهارم: توابع (1)

انواع توابع 454

نعت 455

تعريف نعت 455

حالت هاى ظهور نعت 456

وجوه تطابق صفت با موصوف 458

نعت سببى 460

درس سى و پنجم: توابع (2)

تأكيد 467

فايدۀ تأكيد 468

انواع تأكيد 468

درس سى وششم: توابع (3)

بدل 474

انواع بدل 475

حالت هاى بدل 479

احكام بدل 480

درس سى و هفتم: توابع (4)

عطف بيان 483

فوايد عطف بيان 484

حالت هاى ظهور عطف بيان 485

احكام عطف بيان 486

ص: 13

درس سى و هشتم: توابع (5)

عطف نسق 488

حروف عطف 489

معانى حروف عطف 489

احكام خاصّ برخى حروف عطف 495

حالت هاى ظهور عطف نسق 498

تكمله: اعراب جمله

درس سى و نهم: اعراب جمله

اعراب جمله 508

جملاتِ فاقد محلّ اعرابى 509

جملات داراى محلّ اعرابى 513

فهرست منابع و مآخذ 521

ص: 14

اساتيد محترم و دانشجويان ارجمند براى دست يابى به اطلاعات بيش تر مى توانند به دو اثر ياد شده نيز مراجعه كنند.

گفتنى است در مجموعۀ حاضر بخش منصوبات به قلم دكتر لاجوردى و بخش هاى مجرورات، توابع و جمل به قلم دكتر فقهى زاده است.

در پايان جا دارد از مؤلفان ارجمند اين كتاب و مديران پيشين مركز آموزش الكترونيكى تشكر كنيم كه اين مجموعه اكنون با پيگيرى آنان به صورت يك اثر مستقل منتشر مى گردد.

مديريت توليد محتوا

مركز آموزش الكترونيكى دانشگاه قرآن و حديث

شهريورماه 1396

ص: 16

ص: 17

رجاء و شروع)؛ 10. اسم حروف مشبّهةٌ بالفعل (اسم «إنّ » و اخواتُها)؛ 11. خبر حروف شبيه به «لَيْسَ » (ما، لا، إنْ ، لات) و 12. اسم لاى نفى جنس.

چهار نوع اخير را در نحو كاربردى (1) فراگرفتيم. در بخش آغازين نحو كاربردى (2) با 8 نوع منصوبات ديگر آشنا خواهيم شد.

نخستين اسم از اسم هاى منصوب، مفعول مطلق است كه در اين درس پيرامون آن گفتگو مى كنيم.

همچنين در آيۀ مبارك (وَ كَلَّمَ اَللّهُ مُوسى تَكْلِيماً) ،(1) عبارت «كَلَّمَ اللهُ موسى» به اين معنى است كه خداوند با حضرت موسى (عليه السلام) صحبت كرده است. حال ممكن است هر انسانى كه اين جمله را مى شنود، به راحتى اين خبر را نپذيرد؛ يعنى، پذيرفتن اين كه خداوند متعال با بشر خاكى صحبت كرده است، براى او دشوار باشد و چنين تصور كند كه قرآن قصد مجازگويى داشته است يا اين كلام بايد تأويل شود و در واقع تكلّمى در كار نبوده است و منظور چيز ديگرى است. قرآن كريم براى اين كه نشان دهد واقعاً خداوند با حضرت موسى صحبت كرده است، واژۀ «تَكليماً» را به آخر عبارت افزوده است: (كَلَّمَ اَللّهُ مُوسى تَكْلِيماً) تا بر سخن گفتن خداوند با حضرت موسى تأكيد كند.

گفتنى است تأكيد مفعول مطلق تأكيدى بدين خاطر است كه ذكر مصدر پس از فعل به منزلۀ تكرار فعل است؛ براى مثال هنگامى كه گفته مى شود: «ضَرَبْتُ عليّاً ضَرباً» گويى گفته شده است: «ضَرَبْتُ عليّاً ضَرَبْتُ »، يا آيۀ مبارك (كَلَّمَ اَللّهُ مُوسى تَكْلِيماً) به منزلۀ اين است كه خداوند فرموده باشد: «كَلَّمَ اللهُ موسى كَلَّمَ ».

البته گاه مفعول مطلق تأكيدى براى تأكيد بر طلب يا خواسته اى مى آيد؛ براى مثال قرآن كريم مى فرمايد: (وَ رَتِّلِ اَلْقُرْآنَ ) (2) آن گاه براى اين كه بر تلاوتِ شمرده شمرده و منظم قرآن تأكيد كند، مى فرمايد: (... تَرْتِيلاً) . واژۀ «تَرتيلاً» براى تأكيد بر اين امر است كه قرآن را بايد شمرده شمرده و منظم تلاوت كرد. بنا بر اين، مفعول مطلق تأكيدى يا براى تأكيد بر صحت خبر مى آيد و آن هنگامى است كه جمله، حالت خبرى داشته باشد و يا براى تأكيد بر مطلب و خواسته اى به كار مى رود و آن هنگامى است كه جمله، طلبى (انشائى) باشد.

ص: 21

حال حركت اند، مفعول مطلق نوعى به واژۀ پس از خود اضافه شده است؛ در اينجا واژۀ «مَرَّ» براى «تَمُرُّ» مفعول مطلق نوعى است؛ زيرا به «السّحاب» اضافه شده و بدين سان با ذكر مضاف اليه نوع عبور و حركت كوهها بيان شده است.

همچنين در حديث «مَن ماتَ وَلَم يَعرِفْ إمامَ زَمانِهِ ماتَ مِيتَةَ الجاهِلِيَّةِ .»(1)؛ كسى كه بميرد و امام زمان خويش را نشناسد، همچون مردم عصر جاهلى مى ميرد (مرگ او همچون مرگ زمان جاهليت است)، واژۀ «مِيتَة»، كه مصدر نوعى است، به «الجاهليّة» اضافه شده است تا نوع مرگ را بيان كند.

واژۀ «سُبحانَ » هميشه مفعول مطلق نيابى است؛ براى مثال در آيۀ مبارك (فَسُبْحانَ اَللّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ ) (1)«سُبحانَ » جانشين فعل امر شده است و چون فعل هاى پس از آن («تُمسونَ » و «تُصبِحونَ ») جمع مذكر مخاطب (صيغۀ نهم) است، از اين رو، «سُبحان» در اينجا جانشين فعل امر جمع مذكر «سَبِّحوا» شده است. گويى عبارت اين چنين بوده است: «سَبِّحوا اللهَ حينَ تُمسونَ وحينَ تُصبِحونَ »؛ خداوند را تسبيح و تحميد كنيد (خداوند را از عيب و نقص تنزيه كنيد)، هنگامى كه وارد شب مى شويد (شامگاهان) و هنگامى كه وارد صبح مى شويد (صبحگاهان).

يا در ذكر ركوع نماز (سُبحانَ رَبّيَ العَظيمِ وبحمدهِ )، «سُبحانَ » جانشين فعل مضارع «أُسَبِّحُ » (تسبيح مى كنم) شده است؛ يعنى، «أُسَبِّحُ رَبِّيَ العَظيمَ وَبِحَمدِهِ ».

همچنين در داستان آفرينش حضرت آدم (عليه السلام) هنگامى كه فرشتگان گفتند: (سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا) ،(2) «سُبحانَ » جانشين فعل مضارع «نُسَبِّحُ » شده است؛ يعنى، «نُسَبِّحُكَ لا عِلمَ لَنا إلّا ما عَلَّمتَنا».

اين عامل گاه مذكور و گاه محذوف و مقدّر است. مفعول مطلق نيز كه منصوب است، نيازمند عامل نصب است و عامل نصب آن بايد يكى از سه نوع واژه اى باشد كه در ادامه به تفصيل به آن ها مى پردازيم.

زَيداً كَرَماً كَثيراً!»؛ زيرا «أكرَمَ » در اسلوب تعجب، جامد است و تنها صيغۀ ماضى آن به كار مى رود و مضارع و امر ندارد. بنا بر اين، فعلى مى تواند عامل نصب مفعول مطلق شود كه علاوه بر تام بودن، متصرف نيز باشد.

در آيۀ مبارك (يا أَيُّهَا اَلْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ ) (1)، «كَدحاً» به وسيلۀ «كادِحٌ »، كه اسم فاعل است، منصوب شده است؛ يعنى، عامل نصب «كدحاً» يك اسم فاعل (مشتق وصفى) است.

تنگ دست بمانى؛ (وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ اَلْبَسْطِ) .(1) در اين آيۀ مبارك «كلّ » چون به مصدر اضافه شده، مفعول مطلق نوعى است.

در عبارت «نِمتُ بَعضَ النَّوم»؛ اندكى (مقدارى) خوابيدم، نيز «بعض» به مصدر (النّوم) اضافه شده است و مفعول مطلق نوعى به شمار مى رود.

همچنين حضرت على (عليه السلام) در يكى از كلمات قصار نهج البلاغه مى فرمايد: «اِتَّقِ اللهَ بَعضَ التُّقَى»؛(2) از خدا بترس هرچند ترسى اندك باشد؛ يعنى، اگر نمى توانى تقواى الهى را به طور كامل پيشه كنى، دست كم آن مقدارى كه مى توانى تقوا پيشه كن. در اين عبارت «بعض» به مصدر «التُّقَى» اضافه شده و مفعول مطلق نوعى است.

گفتنى است علاوه بر واژه هاى «كلّ » و «بعض»، كه از ديگر واژه ها پركاربردترند، هر واژۀ ديگرى كه به مصدر اضافه شود، مى تواند نقش مفعول مطلق را بازى كند. براى نمونه در آيۀ شريف (وَ سَيَعْلَمُ اَلَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ ) ،(3) «أيَّ » كه به مصدر ميمى «مُنقَلَب» اضافه شده، مفعول مطلق نوعى است و منصوب شده است.

هنگامى كه «ذَهاباً» از جمله حذف شود، صفت آن جانشين موصوف مى شود. اين مسئله در زبان فارسى نيز وجود دارد. گاه ما در زبان فارسى مى گوييم: «مرد دانايى را ديدم»، گاه نيز صفت (دانا) را جانشين موصوف (مرد) مى كنيم و مى گوييم: «دانايى را ديدم»، در زبان عربى نيز وقتى گفته مى شود: «ذَهَبتُ سريعاً»، با اين كه اصل آن «ذَهَبتُ ذَهاباً سَريعاً» بوده است، ولى «ذَهاباً» حذف مى شود و «سريعاً» در مقام جانشين مصدر، خود، نقش مفعول مطلق نوعى را مى پذيرد.

✓مفعول مطلق تأكيدى براى تأكيد بر وقوع فعل پيش از خود به كار مى رود؛ مانند «تَعليماً» در عبارت «عَلَّمتُ حُسَيناً تَعليماً».

✓مفعول مطلق نوعى نوع، حالت و چگونگى فعل را بيان مى كند؛ مانند «صَبراً» و «سَيرَ» در عبارات «اِصْبِرْ صَبراً جَميلاً» و «سِرتُ سَيْرَ الصّالِحينَ ».

✓مفعول مطلق عددى تعداد دفعات وقوع فعل را نشان مى دهد؛ مانند «دَقَّتَيْنِ » در عبارت «دَقَّتِ السّاعَةُ دَقَّتَيْنِ ».

✓مفعول مطلق نيابى جانشين فعل خود مى شود و از آن فعل نيابت مى كند؛ مانند «سُبحانَ » و «صَبراً» در عبارات «سُبحانَ اللهِ » و «صَبراً على المَكارِهِ ».

✓عامل نصب مفعول مطلق يا فعل، يا مشتق وصفى و يا مصدر است.

✓فعل به دو شرط مى تواند عامل نصب مفعول مطلق واقع شود: 1. تام باشد؛ 2. متصرّف باشد.

✓از ميان مشتقات وصفى پنج گانه (اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبّهه، صيغۀ مبالغه و اسم تفضيل)، تنها اسم فاعل، اسم مفعول و صيغۀ مبالغه مى توانند عامل نصب مفعول مطلق قرار گيرند؛ زيرا بر حدوث دلالت دارند، اما صفت مشبّهه و اسم تفضيل، چون بر ثبوت دلالت دارند، نمى توانند عامل نصب مفعول مطلق شوند. تنها آن دسته از مشتقات وصفى مى توانند عامل نصب مفعول مطلق واقع شوند كه بر حدوث دلالت داشته باشند.

✓مصدر نيز به شرطى كه مصدر افعال تام و متصرف باشد، مى تواند عامل نصب مفعول مطلق باشد.

✓گاه در جملات عربى واژگانى در مقام مفعول مطلق جانشين مصدر مى شوند كه مصدر نيستند يا دست كم مصدر فعل قبل خودشان نيستند، ولى مى توانند نقش مفعول مطلق را بپذيرند.

ص: 34

✓در مفعول مطلق تأكيدى سه گروه از كلمات مى توانند در مقام مفعول مطلق جانشين مصدر شوند:

1. مصدر مترادف با مصدر فعل؛ مانند «وُقوفاً» به جاى «قِياماً» در عبارت «قُمتُ وُقوفاً».

2. مصدر فعل از باب ديگر؛ مانند «تَنزيلاً» به جاى «إنزالاً» در عبارت «أنزَلَ اللهُ القرآنَ تَنزيلاً».

3. اسم مصدر؛ مانند «غُسلاً» به جاى «اِغتِسالاً» در عبارت «اِغتَسَلْتُ غُسلاً».

✓در مفعول مطلق مبيّن (نوعى و عددى) نُه نوع از كلمات مى توانند جانشين مفعول مطلق شوند:

1. مصدر مترادف با مصدر فعل؛ مانند: «قَعَدْتُ جُلوساً طَويلاً».

2. مصدر فعل از باب ديگر؛ مانند: «أكرَمتُ صَديقي تَكريماً جَيِّداً».

3. اسم مصدر؛ مانند: «أعطَيْتُ عَطاءً كَثيراً».

4. اسم مضاف به مصدر فعل؛ مانند: «اِجتَهَدتُ بَعضَ الاِجتِهادِ».

5. صفت مصدر؛ مانند: «خاطَبتُهُ حَسَناً» كه در واقع «خاطَبتُهُ خِطاباً حَسَناً» بوده است.

6. عدد مصدر؛ مانند: «زُرْتُ صَديقي ثَلاثاً».

7. اسم اشاره؛ مانند: «جَلَستُ هذا الجُلوسَ ».

8. ضمير عائد به مصدر؛ مانند: (فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ اَلْعالَمِينَ ) .(1)

9. نوع خاص مصدر فعل؛ مانند: «رَجَعتُ القَهْقَرَى».

ص: 35

3 - النَّبيُّ الأكرمُ (صلى الله عليه وآله): «كُونوا كَالسّابِقينَ قَبلَكُم والماضِينَ أمامَكُم قَوَّضُوا مِنَ الدُنيا تَقْويضَ الرّاحِلِ وَطَوَوْها طَيَّ المَنازِلِ ».(1)

4 - إذا أذنَبَ إلَيكَ أخوكَ فَاعْفُ عَنهُ عَفْواً جَميلاً، واصْبِرْ على هَفَواتِهِ صَبْرَ الأخِ المُحِبِّ حُبّاً حَقيقيّاً.

5 - تَعَجَّبْتُ مِن ضَرْبِ سَعيدٍ صَديقَهُ ضَرباً مُبْرِحاً.

ج) واژه هايى را كه در مقام مفعول مطلق، جانشين مصدر شده اند مشخص كنيد و نوع جانشين را بيان نماييد.

1 - (فَيُعَذِّبُهُ اَللّهُ اَلْعَذابَ اَلْأَكْبَرَ) (2)

2 - (فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلاً وَ لْيَبْكُوا كَثِيراً) (3)

3 - الرَّسولُ الأعظمُ (صلى الله عليه وآله): «لَوْ خِفْتُمُ اللهَ حَقَّ مَخَافَتِهِ لَعَلِمْتُمُ العِلمَ الَّذِي لَيسَ مَعَهُ جَهْلٌ .»(4)

4 - يَجْدُرُ بِكَ أن تُعْرِضَ عن اللِّئامِ غايَةَ الإعراضِ ، وتُعاشِرَ الكِرامَ عِشرَةً طَويلَةً .

5 - بعدَ أن نَظَرتُ إلى صديقي تِلكَ النَّظرَةَ اِنْزَعَجَ .

6 - راجَعتُ المَكتَبَةَ أربَعَ مَرّاتٍ فَلَم أجِدِ الكتابَ الَّذي طَلَبتُهُ .

د) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (فَلا تُطِعِ اَلْكافِرِينَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبِيراً) (5)

2 - (سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا يَصِفُونَ ) (6)

ص: 37

3 - الإمامُ الصّادِقُ (عليه السلام): «اُرْجُ اللهَ رَجاءً لا يُجْرِئُكَ على مَعاصِيهِ ، وخَفِ اللهَ خَوفاً لا يُؤْيِسُكَ مِن رَحمَتِهِ .»(1)

4 - (وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ اَلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً) (2)

ص: 38

عبارت «عَرَفتُ أنَّكَّ ناجحٌ »(1) عبارت «أنَّكَ ناجحٌ » به يك مصدر تأويل مى شود كه آن مصدر مؤوّل، مفعولٌبه فعل «عَرَفتُ » است. گويا گفته باشيم: «عَرَفتُ نَجاحَكَ ».

يكى ديگر از حروف مصدرى «أنْ » است. براى مثال «أن» ناصبه اى كه بر سر فعل مضارع مى آيد از حروف مصدرى است، اما گاه ممكن است «أن» مصدرى، ناصبه نباشد؛ مانند زمانى كه بر فعل ماضى وارد مى شود، ولى به هر حال در اينجا، «أن» حرف مصدرى است؛ براى نمونه در عبارت «أريدُ أن أذْهَبَ إلى المَكتَبَةِ »؛ مى خواهم به كتابخانه بروم، جملۀ «أن أذْهَبَ إلى المَكتَبَةِ »؛ اين كه به كتابخانه بروم، در واقع به معناى مصدر است و در اصطلاح به مصدرى كه مفعولٌبه «أريدُ» است، تأويل مى شود. گويى گفته باشيم: «أريدُ الذَّهابَ إلى المكتبةِ ». همچنين در آيۀ مبارك (فَمَنْ يُرِدِ اَللّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ ) (2) فعل مضارع «يَهديَ » به همراه «أنْ » و مفعولٌبه فعل مضارع (ضمير «ه») و فاعل مستترى كه در آن است در مجموع به مصدرى كه مفعولٌبه فعل «يُرِدْ» است، تأويل مى شود؛ يعنى، «فَمَن يُرِدِ اللهُ هِدايَتَهُ يَشرَحْ صَدرَهُ للإسلامِ ».

سپس مفعولٌبه (زيداً) قرار گرفته است. بنا بر اين، اصل در مفعولٌبه اين است كه پس از فعل و فاعل بيايد.

حال سؤال اين است كه آيا امكان تقديم مفعولٌبه بر فاعل وجود دارد يا خير؟ يعنى امكان دارد در جمله اى مفعولٌبه بر فاعل مقدّم شود؟ در پاسخ بايد بگوييم كه تقديم مفعولٌبه بر فاعل، به حصر عقلى سه حالت دارد؛ يعنى، عقل حكم مى كند كه رتبۀ مفعولٌبه از اين سه حال خارج نباشد:

1. تقديم مفعولٌبه بر فاعل جايز باشد؛ يعنى، بتواند پس از فاعل قرار گيرد و هم پيش از فاعل.

2. تقديم مفعولٌبه بر فاعل واجب باشد.

3. تقديم مفعولٌبه بر فاعل ممتنع باشد؛ يعنى، مفعولٌبه نتواند پيش از فاعل قرار گيرد و بايد پس از آن بيايد.

گاه ممكن است قرينۀ عقلى يا معنوى يا لُبّى (به معناى خِرَد) وجود داشته باشد؛ يعنى، از يك معنا بتوانيم بفهميم كه كلمۀ جلوافتاده قطعاً مفعولٌبه است و نمى تواند فاعل باشد؛ براى مثال در عبارت «أكَلَ الكُمّثرى موسى» هر فرد عاقلى مى فهمد كه كلمۀ «كمّثرى» مفعولٌبه مقدّم است، هرچند حركت اعرابى در اين كلمات (موسى و كمّثرى) تقديرى است؛ يعنى، حركت فتحۀ «كمّثرى» نمى تواند ظاهر شود و مقدَّر است. در كلمۀ موسى هم حركت رفع ظاهر نمى شود و مقدَّر است؛ به ديگر سخن، هر دو كلمه منصوب و مرفوع به فتحه و ضمۀ تقديرى هستند و تنها از معناى عبارت مى توان دريافت كه «كمّثرى» مفعول است؛ چرا كه عبارت نمى تواند به معناى «گلابى موسى را خورد» باشد، بلكه حتماً موسى، گلابى را خورده است.

اين، جملۀ «أكرَمَ عليٌّ إيّاكَ » نادرست است. قرآن كريم نيز مى فرمايد: (وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اَللّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ ) ،(1) در اين آيۀ شريف كلمۀ «الله» فاعلِ «نَصَرَ» و «كُمْ » مفعولٌبهِ مقدّم براى فعل «نَصَرَ» است؛ چرا كه مفعولٌبه ضمير است و بايد بر لفظ جلاله كه اسم ظاهر است، مقدّم شود.

مورد دوم: هنگامى كه فاعلِ جمله به وسيلۀ اسلوب «إنّما» يا اسلوب نفى و «إلّا»، محصور شده باشد؛ مانند «إنَّما ضَرَبَ زيداً عليٌّ »؛ زيد را فقط على زد. يا همين مفهوم حصر با اسلوب نفى و «إلّا» بيان شود؛ مانند عبارت: «ما ضرب زيداً إلاّ عليٌّ »؛ زيد را نزد مگر على.

پيش تر آموختيم كه هرگاه بخواهيم كلمه اى را محصور كنيم، حتماً بايد آن را مؤخر بياوريم؛ يعنى، در آخر جمله ذكر كنيم؛ براى مثال وقتى گفته شود: «إنَّما ضربَ زيداً عليٌّ » به اين معنى است كه زيد را فقط على زد و كس ديگرى او را نزد، در حالى كه اگر گفته شود: «إنّما ضربَ عليٌّ زيداً»، يعنى على فقط زيد را زد و كس ديگرى را نزد.

بنا بر اين، اگر قصد اين باشد كه فاعل محصور شود، بايد آخر جمله قرار گيرد. لذا مفعول بايد حتماً مقدّم شود.

قرآن كريم مى فرمايد: (أَ فَأَمِنُوا مَكْرَ اَللّهِ فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اَللّهِ إِلاَّ اَلْقَوْمُ اَلْخاسِرُونَ ) .(2) در اين آيه از آنجا كه قصد حصر فاعل وجود داشته، كلمۀ «القومُ » (فاعل) مؤخّر شده و «مَكرَ» (مفعولٌبه) مقدّم شده است.

مورد سوم: از موارد تقديم وجوبى مفعولٌبه بر فاعل، اين است كه به فاعل ضميرى متصل شود كه مرجع اين ضمير مفعولٌبه باشد؛ يعنى، اين ضمير به مفعولٌبه بازگردد؛ براى مثال اگر بگوييم «يُحِبُّ عليّاً أخوهُ »؛ على را برادرش دوست دارد، ضمير «ه» در «أخوهُ » به

ص: 44

«عليّ » بر مى گردد كه در اينجا مفعولٌبه است. پس بايد مقدّم شود؛ چرا كه اگر گفته شود: «يُحِبُّ أخوهُ عليّاً»، لازم مى آيد، ضميرى كه به «أخوهُ » متصل شده، به مرجعى كه هم از نظر لفظى مؤخّر است و هم از نظر رتبه پايين تر است، برگردد؛ زيرا بيان شد كه رتبۀ فاعل قبل از رتبۀ مفعولٌبه است و در جملۀ فعليه اول فعل بعد فاعل و سپس مفعولٌبه مى آيد. از ديگر سو، ضمير يا كلمه اى كه به فاعل يا به مفعولٌبه مى پيوندد، همان رتبه را خواهد داشت؛ چون مضاف و مضافُ اليه به مثابۀ كلمه اى واحد هستند. بنا بر اين، اشكال عبارت «يُحِبُّ أخوهُ عليّاً» اين است كه ضمير به كلمۀ «عليّ » كه بعد آمده و از نظر لفظى مؤخر و از نظر رتبه هم پايين تر است، برخواهد گشت و در زبان عربى اين كاربرد جايز نيست. بنا بر اين، براى رفع اشكال بايد كلمۀ «عليّاً» مقدّم و گفته شود: «يُحِبُّ عليّاً أخوهُ » تا ضمير به مرجعى باز گردد كه از نظر لفظى مقدّم است ولو اين كه از نظر رتبه مؤخر باشد؛ چراكه جايز است ضمير به چيزى برگردد كه از نظر لفظى مقدم، ولى از نظر رتبه مؤخر باشد؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (وَ إِذِ اِبْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ ) (1)«ربُّ » فاعل است و به ضمير «- ه» اضافه شده است. ضمير «- ه» نيز به كلمۀ «إبراهيم» باز مى گردد، لذا بايد اجباراً «ابراهيم» مقدّم شود.

عبارت «أكْرَمَ موسى عيسى»؛ موسى عيسى را گرامى داشت، اگر كلمۀ «عيسى» مقدّم شود و گفته شود: «أكرَمَ عيسى موسى»، مشخص نمى شود كه اين كلمۀ «عيسى» مفعولٌبه مقدّم است؛ چون به همان اندازه كه احتمال دارد مفعولٌبه مقدّم باشد، به همان اندازه نيز احتمال دارد كه فاعل باشد و اصل بر اين است كه در جمله، تقديم و تأخير وجود نداشته باشد مگر اين كه خلافش ثابت شود. بنا بر اين، در اين حالت اسمى كه اوّل آمده باشد، فاعل و آن كه دوم آمده باشد، مفعولٌبه است.

مورد دوم: كه مفعولٌبه محصور باشد. اگر مفعولٌبه به وسيلۀ «إنّما» يا «إلّا» محصور شود، بايد در آخر جمله قرار گيرد. بنا بر اين، اگر قصد گوينده حصر مفعولٌبه باشد، بايد مفعولٌبه پس از فاعل در آخر جملۀ آغازشده با «إنّما» قرار گيرد، يا پس از كلمۀ «إلّا» بيايد؛ براى مثال جملۀ «ما ضَرَبَ عليٌّ إلاّ زيداً» يا «إنّما ضربَ علىٌّ زيداً» به اين معنى است، على فقط زيد را زد نه كس ديگرى را.

گفتنى است كه جملۀ «إنّما ضَرَبَ عليٌّ زيداً» با جملۀ «إنّما ضَرَبَ زيداً عليٌّ »، كه در بحث حصر فاعل و وجوب تقديم مفعولٌبه بر آن گذشت، از نظر معنا كاملاً متفاوت است؛ جملۀ «إنّما ضَرَبَ زيداً عليٌّ » بدين معناست كه زيد را فقط على زد و كس ديگرى او را نزد. در حالى كه وقتى مى گوييم: «إنّما ضَربَ عليٌّ زيداً»، يعنى على، فقط زيد را زد و نه كس ديگرى را.

مورد سوم: هنگامى كه فاعل ضمير باشد، اعم از اين كه مفعولٌبه هم ضمير يا اسم ظاهر باشد. به ديگر سخن اگر فاعلِ جمله اى ضمير بود، مفعولٌبه آن، خواه اسم ظاهر باشد خواه ضمير، فاعل بايد مقدّم شود؛ براى مثال در جملۀ «شاهَدتُ عليّاً فِي الشّارعِ »، فعل «شاهَدَ»، فعل ماضى مبنى بر سكون، «تُ » فاعل و «عليّاً» مفعولٌبه است. در اين جمله نمى توان كلمۀ «عليّاً» را بر فاعل مقدّم كرد و گفت: «شاهدَ علياً تُ » يا «شاهدَ عليّاً أنا» چرا كه تا زمانى كه كاربرد ضمير متصل ممكن باشد، نوبت به كاربرد ضمير منفصل نمى رسد و

ص: 46

نمى توان گفت: «شاهدَ عليّاً أنا»، بلكه بايد گفت: «شاهَدتُ عليّاً»؛ يعنى، بايد فاعل (ضمير متصل) مقدّم شود.

3. مصدر

البته شرايط عمل كردن (نصب و رفع دادن) شبه فعل ها مجال بيش ترى مى طلبد كه در آينده به طور مفصل بيان خواهد شد.

در قرآن مجيد نيز آمده است: (فَبِما نَقْضِهِمْ مِيثاقَهُمْ لَعَنّاهُمْ وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِيَةً ) ؛(1) به سبب پيمان شكنى شان، آن ها را لعن كرديم. كلمۀ «نقض» مصدرى به معناى شكستن [پيمان] و ضمير «هُم» مضافٌ اليه است. در اينجا مصدر (نقض) به فاعل خود (هُم) اضافه شده است و «ميثاق» مفعولٌبه آن است، و به همين جهت نيز منصوب شده است.

افعال دو مفعولى كه دو مفعول آن ها در اصل مبتدا و خبر است، به دو دسته تقسيم مى شوند: افعال قلوب و افعال تحويل.

همچنين گاه فعل «جَعَلَ » به معناى «اعتقاد داشت يا پنداشت» به كار مى رود؛ مانند آيۀ مبارك (وَ جَعَلُوا اَلْمَلائِكَةَ اَلَّذِينَ هُمْ عِبادُ اَلرَّحْمنِ إِناثاً) (1) كه در آن «الملائكةَ » مفعول اوّل و «إناثاً» مفعول دوم است، ولى فعل «جَعَلَ » در اينجا از افعال تحويل به معناى تبديل و تغيير نيست، بلكه از افعال قلوب و به معناى پنداشتن است؛ يعنى، مشركان، فرشتگان را كه بندگان خدا هستند، مؤنث پنداشتند؛ يعنى، فكر مى كردند كه فرشتگان دختران خدا هستند.

فعل «جَعَلَ » گاهى هم به معناى تبديل، تحويل و تغيير به كار مى رود كه در اين معنا از افعال تحويل است؛ مانند آيۀ مبارك (وَ جَعَلْنا نَوْمَكُمْ سُباتاً) ؛(2) و خواب شما را [مايۀ] آسايش گردانيديم.

و آيۀ شريف (لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً) ؛(3) اگر اراده كنيم اين آب گوارا را به آب شور و تلخ تبديل مى كنيم. در اين آيه ضمير «ه» مفعول اوّل و «أجاجاً» مفعول دوم است و معناى تبديل هم در فعل «جَعَلَ » وجود دارد.

همچنين «جَعَلَ » در عبارت «جَعَلتُ الطّينَ خَزَفاً»؛ گل را به سفال تبديل كردم، از افعال تحويل است؛ زيرا بر تبديل چيزى به چيز ديگر و از حالتى به حالت ديگر درآوردن دلالت دارد. در اين جمله «الطّينَ » مفعول اوّل و «خَزَفاً» مفعول دوم است.

علاوه بر اين، گاه ممكن است فعل «جَعَلَ » از افعال شروع باشد كه در بحث افعال مقاربه در نحو كاربردى (1) با آن آشنا شديم.

با توجه به اين مطالب روشن مى شود كه فعل «جَعَلَ » هميشه از افعال تحويل نيست، بلكه تنها هنگامى فعل تحويل است كه معناى تبديل كردن و تغيير دادن داشته باشد.

ص: 52

افعال قلوب از نظر معنا به دو دسته تقسيم مى شوند:

«تبديل كردن و تغيير دادن» به كار مى رود؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (وَ جَعَلُوا اَلْمَلائِكَةَ اَلَّذِينَ هُمْ عِبادُ اَلرَّحْمنِ إِناثاً) ؛(1) فكر كردند كه فرشتگان كه بندگان خداوند رحمان هستند، دخترند.

شايان ذكر است كه همان گونه كه افعال يقين به شرط داشتن معناى يقين (أيْقَنَ ) در شمار افعال يقين قرار مى گيرند، افعال رجحان نيز به شرط داشتن معناى گمان (ظَنَّ / حَسِبَ ) جزء افعال رجحان قلمداد مى شوند. بنا بر اين، اگر هر كدام از اين افعال در معنايى ديگر به كار رود، از افعال يقين يا رجحان به شمار نمى آيد. براى فهم اين نكته به نمونه هاى زير توجه كنيد:

1. فعل «رَأى» به شرطى كه به معناى «أيقَنَ »؛ يقين كرد و علم قطعى پيدا كرد، باشد در شمار افعال قلوب يقينى است، اما اگر به معناى ديدن با چشم سر باشد و به اصطلاح رؤيت بصرى باشد، نه رؤيت قلبى، ديگر دو مفعولى نيست، بلكه يك مفعولى است؛ مانند «رَأيتُ عليّاً في الشّارِعِ » كه فعل «رأى» در اين عبارت يك مفعول بيش تر ندارد و از افعال حسّى (جوارح) است و از افعال قلبى نيست. اما «رأى» در جملۀ «رأيتُ عليّاً عالماً»؛ على را عالم ديدم/ يافتم، فعل قلبى است.

2. فعل «وَجَدَ» نيز به شرطى كه به معناى «أيقَنَ » باشد از افعال قلوب است، اما اگر به معناى پيدا كردن و يافتن حسّى و مادى باشد، ديگر از افعال دو مفعولى نيست؛ براى نمونه در عبارت «ضَيَّعْتُ كتابي، ثُمَّ وَجَدْتُهُ »؛ كتابم را گم كردم، سپس پيدا كردم، فعل «وَجَدَ» يك مفعولى است و از افعال قلوب نيست. اما اگر گفته شود: «وَجَدتُ العِلمَ نافِعاً»؛ علم را سودمند يافتم، فعل «وَجَد» از افعال يقين و دو مفعولى است. اين يافتن، يافتن حسّى نيست، بلكه يافتن قلبى و به معناى دانستن و يقين كردن است.

ص: 55

3. فعل «ظَنَّ » اگر به معناى اتهام زدن به كار رود از افعال رجحان نيست؛ مانند عبارت «ظَنَنتُ زَيداً»؛ زيد را متّهم دانستم، كه در اين جمله «ظَنَّ » يك مفعولى است. اما اگر «ظَنَّ » به معناى پنداشتن باشد دو مفعولى خواهد بود؛ مانند: «ظَنَنتُ زَيداً مَريضاً»؛ پنداشتم كه زيد مريض است.

4. فعل «هَبْ » اگر به معناى «ببخش» و «عطا كن» باشد، فعل امر از ريشۀ «وَهَبَ ، يَهَبُ » است و از افعال قلوب نيست، بلكه از افعال حسّى يا جوارح است؛ مانند عبارت «هَبني كتاباً»؛ كتابى به من بده/ ببخش. در اينجا فعل «هَبْ » دو مفعولى است، دو مفعول آن در اصل مبتدا و خبر نيستند، و از افعال قلوب نيست. اما اگر «هَبْ » به معناى «فرض كن/ خيال كن» باشد، از افعال رجحان است؛ مانند اين عبارت دعاى كميل كه مى گويد: «هَبْني صَبَرْتُ عَلَى عَذابِكَ ، فَكَيفَ أصبِرُ عَلَى فِراقِكَ »؛ فرض كن كه من بر عذاب تو صبر كردم، چگونه بر فراق تو صبر كنم ؟ در اين عبارت «ياءِ » متكلم در «هَبني» مفعول اوّل است و جملۀ «صَبَرتُ عَلَى عَذابِكَ » جانشين مفعول دوم شده است. بنا بر اين، «هَبْ » هنگامى در شمار افعال قلوب است كه به معناى «فرض كن» باشد.

كوتاه سخن آنكه اين افعال زمانى از افعال قلوب هستند كه در حالت يقين به معناى «أيقَنَ » و در حالت ظن و رجحان به معناى «ظَنَّ / حَسِبَ » باشند.

✓در جملۀ فعليّه به طور طبيعى مفعولٌبه پس از فعل و فاعل مى آيد، ولى گاه ممكن است اين ترتيب جابه جا شود و مفعولٌبه بر فاعل مقدّم گردد. تقديم مفعولٌبه بر فاعل سه حالت دارد:

1. جواز تقديم مفعولٌبه بر فاعل؛

2. وجوب تقديم مفعولٌبه بر فاعل؛

3. امتناع تقديم مفعولٌبه بر فاعل.

✓عامل نصب مفعولٌبه يا فعل است يا شبه فعل.

✓منظور از شبه فعل در زبان عربى، اسم هايى است كه عمل فعل را انجام مى دهند؛ يعنى شباهتشان به فعل از لحاظ عملشان است.

✓شبه فعل ها شامل سه نوع از كلمات هستند:

1. مشتقات وصفى: اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبّهه، صيغۀ مبالغه و اسم تفضيل.

2. اسم فعل (اسمى مبنى كه در آن معناى فعل نهفته است) اسم فعل به شرطى مى تواند عامل نصب مفعولٌبه واقع شود كه معناى فعل متعدى داشته باشد.

3. مصدر.

✓در زبان عربى برخى افعال متعدى بيش از يك مفعول دارند و در اصطلاح دو مفعولى يا سه مفعولى هستند.

✓افعال دو مفعولى به دو دسته تقسيم مى شوند:

1. افعالى كه دو مفعول آن ها در اصل مبتدا و خبر است.

2. افعالى كه دو مفعول آن ها در اصل مبتدا و خبر نيست.

✓افعالى كه دو مفعول آن ها در اصل مبتدا و خبر است، بر دو گونه است:

ص: 57

1. افعال تحويل: افعالى هستند كه بر جملۀ اسميه وارد مى شوند و مبتدا را به مفعول اوّل و خبر را به مفعول دوم تبديل مى كنند و معناى آن ها تبديل حالتى به حالت ديگر يا تغيير از حالتى به حالت ديگر است.

2. افعال قلوب: افعالى هستند كه قلبى و باطنى هستند؛ يعنى، با اعضا و جوارح سر و كار ندارند، بلكه از باطن، فكر، انديشه و قلب انسان صادر مى شوند.

افعال قلوب از نظر معنا به دو دسته تقسيم مى شوند:

1. افعال يقين: افعالى هستند كه بر علم قطعى، يقينى و جزمى دلالت مى كنند و معناى يقين مى دهند.

2. افعال رُجحان: افعالى هستند كه بر گمان، پندار، خيال يا ترجيح يكى از احتمالات بر احتمالات ديگر دلالت مى كنند و بر علم قطعى دلالت ندارند.

2 - قال علىٌّ (عليه السلام): «مَنْ كَسَاهُ الحَياءُ ثَوبَهُ ، لَمْ يَرَ النّاسُ عَيبَهُ .»(1)

3 - ما تَرجَمَ ابنُ المُقَفَّعِ إلاّ كتابَ «كليلة ودمنة».

4 - بَنَى صديقي بَيتَهُ في العامِ الماضِي.

5 - أعجَبَني الكِتابُ فَاشتَرَيْتُهُ .

6 - لامَ زيداً أصدقاؤُهُ لِاَنَّهُ لَمْ يَكْتُبْ واجبَه.

ج) مفعول به و عامل آن را در عبارت هاى زير تعيين كنيد.

1 - (قُلْ يا أَيُّهَا اَلْكافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ ) (2)

2 - (وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ اَلْيَمِينِ وَ ذاتَ اَلشِّمالِ وَ كَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَيْهِ بِالْوَصِيدِ) (3)

3 - قال علىٌّ (عليه السلام): «أقْبَحُ الظُّلْمِ مَنْعُكَ حُقوقَ اللهِ .»(4)

4 - دُونَكَ الكتابَ ؛ فإنَّهُ يُفيدُكَ .

د) افعال دو مفعولى و مفعول هاى آن را در عبارت هاى زير تعيين كنيد و نوع آن ها را بنويسيد.

1 - (إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ ضالِّينَ ) (5)

2 - (وَ جَعَلْنَا اَلسَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً) (6)

3 - (إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً وَ نَراهُ قَرِيباً) (7)

ص: 59

4 - (وَ لا تَحْسَبَنَّ اَللّهَ غافِلاً عَمّا يَعْمَلُ اَلظّالِمُونَ ) (1)

5 - (وَ ما عَلَّمْناهُ اَلشِّعْرَ وَ ما يَنْبَغِي لَهُ ) (2)

6 - قال علىٌّ (عليه السلام): «مَنْ كَسَاهُ الحَياءُ ثَوبَهُ ، لَم يَرَ النّاسُ عَيبَهُ .»(3)

ه) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (وَ اُذْكُرِ اِسْمَ رَبِّكَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلاً) (4)

2 - قال علىٌّ (عليه السلام): «إيَّاكَ ومُعَاشَرَةَ الأشرارِ؛ فإنَّهُمْ كالنّارِ مُباشَرَتُها تُحْرِقُ .»(5)

3 - قال علىٌّ (عليه السلام): «اِنَّ مَنْ رَزَقَهُ اللهُ عَقلاً قَويماً وعَملاً مُستَقيماً، فَقَدْ ظاهَرَ لَدَيْهِ النِّعمَةَ وأعْظَمَ عليه المِنَّةَ .»(6)

4 - قال علىٌّ (عليه السلام): «إنَّ الْفُرَصَةَ تَمُرُّ مرَّ السَّحابِ .»(7)

ص: 60

در درس گذشته با افعال تحويل و بخشى از افعال قلوب آشنا شديم و انواع افعال قلوب، از نظر معنا؛ يعنى افعال يقين و رجحان را شناختيم.

در اين درس ادامۀ مباحث مربوط به افعال قلوب را پى مى گيريم و با افعالى كه دو مفعول آن ها در اصل مبتدا و خبر نيست و همچنين افعال سه مفعولى آشنا خواهيم شد.

الدّارِ»؛ دانستم كه زيد در خانه است، «زَيداً» مفعول اوّل و «في الدّار» جار و مجرور متعلّق به محذوف، در محلّ نصب و مفعول دوم است.(1)

همچنين در آيۀ شريف (وَ لَئِنْ أَتَيْتَ اَلَّذِينَ أُوتُوا اَلْكِتابَ بِكُلِّ آيَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَكَ ) ،(1) «أُوتُوا» فعل ماضى مجهول، ضمير «و» نايب فاعل آن و «الكتابَ » مفعول دوم است. ضمير «و» كه در اين عبارت قرآنى نايب فاعل است، در اصل مفعول اول بوده است. عبارت «أُوتُوا الْكِتَابَ » نيز پيش از مجهول شدن «آتاهُمُ اللهُ الكتابَ » بوده است.

بنا بر اين فعل «رَأى» اگر به معناى رؤيت بصرى باشد، يك مفعولى است؛ مانند: «رَأيْتُ كتاباً». اين فعل اگر به باب إفعال برود، دومفعولى مى شود: «أريْتُ صديقي عليّاً»؛ على را به دوستم نشان دادم. در اين عبارت «صديق» مفعول اول و «عليّاً» مفعول دوم است. همچنين در آيۀ مبارك (وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ اَلْمُوقِنِينَ ) ،(1) «نُري» كه مضارع فعل «أرَى» است، دومفعولى است؛ چون اين رؤيت، رؤيت بصرى است. در اين عبارت قرآنى «إبراهيمَ » مفعول اول و «ملكوتَ » مفعول دوم است.

اما در آيۀ شريف (إِذْ يُرِيكَهُمُ اَللّهُ فِي مَنامِكَ قَلِيلاً وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ ) ،(2) «يُري» سه مفعولى است. ضماير «كَ » و «هُم» در «يُريكَهُم» به ترتيب مفعول اول و مفعول دوم و «قليلاً» مفعول سوم است. همچنين در ادامۀ آيه «أرَى» نيز سه مفعولى است. «كَ » مفعول اول، «هُم» مفعول دوم و «كثيراً» مفعول سوم است.

همچنين در آيۀ مبارك (كَذلِكَ يُرِيهِمُ اَللّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ ) ،(3) «يُري»، فعل مضارع سه مفعولى، «هم» مفعول اول محلاً منصوب، لفظ جلالۀ «الله» فاعل و مرفوع به ضمّه، «أعمالَ » مفعول دوم و منصوب به فتحه، «هُم» مضافٌ اليه و «حَسَراتٍ » مفعول سوم است و چون جمع مؤنث سالم است، نصب آن به كسره است.

بنا بر اين، فعل «أعلَمَ » و «أرَى» هنگامى سه مفعولى خواهند بود كه پيش از رفتن به باب إفعال از افعال دومفعولىِ يقين باشند و با انتقال آن ها به باب إفعال، يك مفعول به آن ها اضافه شود و بدين ترتيب سه مفعولى شوند. اما پنج فعل ديگر معمولاً به همان شكل سه مفعولى به كار مى روند.

ص: 70

✓در زبان عربى هفت فعل سه مفعولى وجود دارد. اين افعال عبارت اند از: «أعلَمَ ، أرَى، حَدَثَّ ، أخبَرَ، خَبَّرَ، أنبَأ و نَبَّأ». كاربرد «أعْلَمَ » و «أرَى» از ديگر افعال سه مفعولى بيش تر است.

✓البته بايد توجه داشت كه «أعْلَمَ » و «أرَى» به شرطى سه مفعولى هستند كه پيش از رفتن به باب إفعال دومفعولى باشند و اگر پيش از رفتن به باب إفعال يك مفعولى باشند، با رفتن به باب إفعال دومفعولى مى شوند.

2 - (هُوَ اَلَّذِي يُرِيكُمْ آياتِهِ وَ يُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ اَلسَّماءِ رِزْقاً) (1)

3 - أخبَرَهُم البائِعُ الأسعارَ مُنْحَطَّةً .

4 - (وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ اَلْمَثانِي وَ اَلْقُرْآنَ اَلْعَظِيمَ ) (2)

5 - النّبىٌّ الأعظمُ (صلى الله عليه وآله): «أعْطُوا الأجيرَ أجرَهُ قَبلَ أن يَجِفَّ عَرَقُهُ ».(3)

6 - لِماذا تُنَبِّئِينَهُم الهَواءَ بارِداً؟

ج) در عبارت هاى زير، فاعل را حذف و فعل را مجهول كنيد.

1 - (وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً) (4)

2 - أرَيْتَني النُّجومَ ساطِعَةً في كَبِدِ السَّماءِ .

3 - أنْبَأتُ مريمَ المُعَلِّمَةَ غائِبَةً .

4 - أطْعَمَ الكَريمُ الفَقيرَ خُبزاً.

5 - يُعْطِي المُعَلِّمُ عليّاً جائِزَةً إنْ فازَ بِالدَّرَجَةِ العالِيَةِ .

د) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (زَعَمَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا) (5)

2 - (يَحْسَبُهُمُ اَلْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ اَلتَّعَفُّفِ ) (6)

3 - (وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا) (7)

4 - (وَ عَلَّمَ آدَمَ اَلْأَسْماءَ كُلَّها) (8)

ص: 73

5 - وُهِبَ الإنسانُ العَقلَ .

6 - اُرِيَ العِبادُ أيّوبَ صابِراً.

ص: 74

يعنى بايد زمان تحقق مصدر قلبى و زمان تحقق فعل و همچنين فاعل هر دو يكى باشد. براى نمونه در عبارت «قُمتُ اِحتِراماً لأبي»؛ براى احترام گذاشتن به پدرم برخاستم، «احتراماً» تمام ويژگى هاى مذكور در تعريف مفعولٌله را دارد؛ از اين رو، آن را مفعولٌله يا «مفعول لأجله» مى ناميم.

الف) مصدر است؛

ب) مصدر قلبى است؛ يعنى مصدرى است كه از اعضا و جوارح ظاهرى انسان صادر نمى شود، بلكه ناشى از قلب و فكر انسان است؛

ج) علت فعل «قُمْتُ »، يعنى علت برخاستن را بيان كرده است. بدين معنا كه اگر پرسيده شود: «لِمَ قُمتَ؟»؛ براى چه برخاستى ؟ چنين پاسخ داده مى شود: «اِحتراماً لأبي»؛

د) زمان تحقق اين مصدر با فعل «قُمتُ » يكى است؛ يعنى برخاستن و احترام گذاشتن به پدر هم زمان رخ مى دهد؛

ه -) فاعل اين مصدر با فاعل فعل يكى است؛ يعنى «قيام» و «احترام» را يك فاعل (متكلم) انجام داده است؛ بنا بر اين، «اِحتراماً» در اين جمله مصدرى قلبى است كه علت فعل پيش از خود را بيان كرده و با فعل نيز از نظر زمان و فاعل يكسان است؛ از اين رو، تمامى شروط مفعولٌله را دارد.

آيه «حَذَرَ» (از ترس/ به خاطر ترس) همۀ شروط پنج گانۀ مذكور را دارد و مفعولٌله محسوب مى شود. بنا بر اين، در اين آيه هم مفعولٌله صريح (حَذَرَ) و هم مفعولٌله غيرصريح (جار و مجرور «مِن الصَّواعق») وجود دارد.

همچنين يكى از ابيات شعر معروفى كه فرزدق در مدح امام سجاد (عليه السلام) سروده است، چنين است:

يُغضِي حَيَاءً وَيُغضَى مِن مَهابَتِهِ *** فَما يُكَلَّمُ إلاّ حينَ يَبتَسِمُ

در اين بيت «حياءً » مفعولٌله و منصوب است، ولى در ادامه «مَهابَة» نيز علت فعل پيش از خود را بيان مى كند، اما چون شروط ديگر را ندارد با حرف جرّ «مِن» مجرور شده است. در اينجا اين واژه را نمى توان منصوب كرد و گفت: «يُغضَى مَهابَتَهُ ».

همچنين گاه ممكن است از حرف جرّ «لام» استفاده شود؛ مانند: «جِئتُكَ لِلقَلَم» و «جِئتُكَ لِلمُباحَثَةِ ».

مقام مفعولٌله منصوب شده است. مضمون اين آيه چنين است: بسيارى از اهل كتاب به خاطر حسادت درونى نسبت به شما دوست دارند كه شما را كافر گردانند.

همان گونه كه گذشت حالت نصب در اين مورد فصيح تر و بهتر است. با اين حال در اين حالت مى توان مفعولٌله را مجرور به حرف جر كرد، گرچه كاربرد آن اندك است؛ مانند عبارت «جِئتُكَ لِرَغبَةٍ فِيكَ »؛ به خاطر علاقه و اشتياق به تو، نزد تو آمدم، كه در آن «رَغبَةٍ » با حرف «لام» مجرور شده است.

✓در برخى كتابهاى نحو مجرور به حرف جرّى را كه علت فعل پيش از خود را بيان مى كند، مفعولٌله غيرصريح مى گويند و اگر مفعولٌله همۀ شروط پنج گانه را داشته و منصوب باشد، مفعولٌله صريح خوانده مى شود.

✓اگر واژه اى تنها دليل فعل پيش از خود را بيان كند و شروط ديگر را نداشته باشد، بايد آن را با يكى از حروف جرّى كه افادۀ تعليل مى كنند، مجرور كرد.

✓مفعولٌله به سه صورت به كار مى رود:

الف) مجرّد از «ال» و اضافه؛

ب) مضاف به مابعد؛

ج) محلّى به «ال».

4 - أخرَجُوهُ مِن جوارِهِم (خَشِىَ ) أن يُوقِعَ الفِتنَةَ في البِلاد.

5 - إذا أكرَمتَ النّاسَ أجَلُّوكَ ، وإذا أحسَنتَ إليهم أحَبُّوكَ (أقَرَّ) بِفَضلِكَ .

ج) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - الإمامُ علىٌّ (عليه السلام): «ما أحسَنَ تَواضُعَ الأغنِياءِ لِلفقراءِ طَلَباً لِما عِندَ اللهِ ».(1)

2 - (لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ اَلْأَذى كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ اَلنّاسِ ) (2)

ص: 84

يعنى، به پيامبر اكرم (صلّى الله عليه و آله) توصيه شده است كه تسبيح خداوند را پيش از غروب آفتاب و پيش از طلوع آن انجام دهد.

همچنين گاه مفعولٌفيه زمان يا مكان وقوع شبه فعل را نشان مى دهد؛ مانند: «عليٌّ واقِفٌ عِندَ البابِ » كه در اين عبارت «عِندَ» ظرف مكان و منصوب و متعلق به «واقِف» است. «واقفٌ » اسم فاعل است؛ يعنى فعل نيست، بلكه شبه فعل است.

واژۀ «يَومِ » در آيۀ مبارك (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ اَلْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اَللّهِ ) (1) نيز چنين حالتى دارد.

تقسيم دوم بر اساس حالت هاى كاربرد آن است كه در اين تقسيم، ظرف به دو نوع ظرف متصرف و ظرف غير متصرف تقسيم مى شود.

تقسيم سوم ظرف نيز بر اساس اعراب و بناى آن است كه در اين تقسيم، ظرف به دو نوع معرب و مبنى تقسيم مى شود. گفتنى است كه بيش تر ظروف معرب و تنها تعداد اندكى از آن ها مبنى اند.

همچنين در آيۀ مبارك (اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ اَلْإِسْلامَ دِيناً) ،(1) «اليَومَ » بر روزى مشخص دلالت مى كند؛ از اين رو ظرف زمان محدود (مختص) است.

در آيۀ مبارك (إِنَّ يَوْمَ اَلْفَصْلِ كانَ مِيقاتاً) (1) واژۀ «يَومَ » اسم «إنّ » و منصوب به فتحه است.

و در آيۀ مبارك (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ اَلْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اَللّهِ ) (2)«يَومِ » با حرف جرّ «مِن» مجرور شده است.

همان گونه كه مشاهده مى شود، واژۀ «يَوم» در عبارات مختلف نقش هاى گوناگونى را پذيرفته است. به چنين ظرفى در اصطلاح ظرف متصرف گفته مى شود.

گفتنى است كه واژۀ متصرف در لغت به معناى متغيّر است و چون اين نوع ظرف نقش هاى گوناگونى را مى پذيرد و نقش آن تغيير مى كند، به آن متصرف مى گويند. بنا بر اين، مراد از متصرف در اينجا معناى نحوى آن است، نه معناى صرفى؛ زيرا اصطلاح متصرف در مباحث صرفى مربوط به اسمى است كه مى تواند تصريفات گوناگون را بپذيرد؛ يعنى، مى توان از آن مثنى، جمع، مصغَّر و منسوب ساخت؛ يا مربوط به فعل متصرف است كه در برابر فعل جامد (غير متصرف) قرار مى گيرد؛ فعل متصرف فعلى است كه مى تواند هم ماضى و هم مضارع، يا هم ماضى و هم امر، يا هم مضارع و هم امر و يا هم ماضى، هم مضارع و هم امر داشته باشد.

ظرف غير متصرف در برابر ظرف متصرف قرار مى گيرد و آن ظرفى است كه نمى تواند نقش هاى گوناگون اعرابى را بپذيرد، بلكه تنها مفعولٌفيه واقع مى شود. البته برخى از اين ظروف مى توانند با حرف جرّ «من»، «إلى» و يا «حتى» نيز مجرور شوند؛ مانند واژۀ «عِنْدَ» كه گاه در مقام ظرف منصوب مى شود و گاه با حرف جرّ «مِن» مجرور مى گردد؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (وَ لا تَحْسَبَنَّ اَلَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اَللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ ) ،(3)

ص: 92

«عندَ» ظرف و منصوب است، ولى در آيۀ شريف (قالَ يا مَرْيَمُ أَنّى لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اَللّهِ ) (1) اين واژه با حرف جرّ «مِن» مجرور شده است.

واژۀ «مَتَى» نيز اسم استفهامى است كه معناى ظرف دارد و تنها يا مى تواند ظرف باشد و يا با حرف جرّ «إلى» يا «حتى» مجرور شود؛ مانند: «مَتَى تَذهَبُ؟» كه در آن «مَتَى» ظرف، محلاً منصوب و متعلّق به «تَذهَبُ » است، ولى همين واژه در عبارت «إلى مَتَى أحارُ فِيكَ يا مَولاي» با حرف جرّ «إلى» مجرور شده است، يا در عبارت «حَتَّى مَتَى أنتَظِرُ»؛ تا كِى منتظر باشم، با حرف جرّ «حتى» مجرور شده است.

لَدَى زَيدٍ»؛ كتاب نزد زيد است، «لَدَى» ظرف مكان است. اما همين واژه در عبارت «رَأيتُ عليّاً لَدَى الظُّهرِ»؛ على را هنگام ظهر ديدم، ظرف زمان است.

حتى اگر ظرف يا جار و مجرور در جمله اى به كار روند كه به ظاهر فعل يا شبه فعل ندارد، بايد براى ظرف يا جار و مجرور فعل يا شبه فعلى را در تقدير گرفت؛ يعنى ظرف يا جار و مجرور را متعلّق به فعلى محذوف (مقدّر) دانست؛ براى نمونه اگر در پاسخ پرسش «أينَ جَلَسَ عليٌّ؟» گفته شود: «تَحتَ الشَّجَرَةِ »، «تَحتَ » در اين عبارت ظرف مكان و متعلّق به فعل محذوف «جَلَسَ » است كه به قرينۀ سؤال و براى اختصار حذف شده است؛ يعنى، جمله در اصل «جَلَسَ تَحتَ الشَّجَرَةِ » بوده است.

گاه ممكن است ظرف يا جار و مجرور متعلّق به فعل يا شبه فعلى از افعال عموم باشد. افعال عموم افعالى است كه به معناى «بودن» و «وجود داشتن» است؛ براى نمونه در عبارت «عليٌّ عِندَ زَيدٍ»، «عِندَ» ظرف، منصوب به فتحه و متعلّق به يكى از افعال عموم همچون «يَكونُ »، «يُوجَدُ»، «يَستَقِرُّ»، «يَحصُلُ » يا «يَثبُتُ » است. همچنين مى توان اين ظرف را متعلّق به شبه فعلى از اين افعال دانست؛ مانند: «كائِنٌ »، «مَوجودٌ» يا «مُستَقِرٌّ»؛ به ديگر سخن اين عبارت در اصل اين گونه بوده است: «عليٌّ يَكونُ (يَستَقِرُّ، يَحصُلُ ... / كائِنٌ ، مَوجودٌ...) عِندَ زَيدٍ».

ضم، محلاً مرفوع؛ «كُلَّ »: ظرف، منصوب به فتحه، متعلّق به فعل «مَشَيتُ » و «النّهار»: مضافٌ اليه و مجرور به كسره است. در اين عبارت «كلّ » با اين كه در ظاهر معناى زمان ندارد، ولى به اعتبار مضافٌ اليه خود (النّهار) معناى زمان يافته است.

در آيۀ مبارك (تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها) (1) نيز «كُلّ » به دليل اين كه به واژه اى كه معناى زمان دارد (حِين) اضافه شده است، ظرف زمان و متعلّق به فعل «تُؤتى» است.

همچنين در عبارت «مَشَيتُ نِصفَ كيلومترٍ»، «نِصفَ » ظرف مكان، منصوب به فتحه و متعلّق به «مَشَيتُ » است؛ زيرا اين واژه معناى جزئيّت دارد و به «كيلومتر» كه بر مكان دلالت دارد، اضافه شده است.

همچنين در عبارت «رَأيتُ ذَلِكَ اليَومَ عليّاً»، «ذلكَ » ظرف زمان، مبنى بر فتح و محلاً منصوب است. در اينجا با اين كه «ذلكَ » اسم اشاره است و معناى زمان يا مكان ندارد، ولى از آنجا كه به «يَوم»، كه ظرف زمان است، اشاره دارد، معناى زمانى مى يابد و ظرف زمان محسوب مى شود.

✓وجه تسميۀ مفعولٌفيه اين است كه «مفعولٌفيه» از نظر لغوى به معناى «انجام شده در آن» است؛ مفعول: انجام شده + فيه: در آن. بنا بر اين، واژه اى همچون «يَومَ » در عبارت «رَأيتُ صَديقي يَومَ الجُمُعَةِ » مفعولٌفيه ناميده مى شود؛ زيرا عمل ديدن در اين زمان انجام شده است.

✓همچنين گاه در مباحث نحوى مفعولٌفيه را «ظرف» مى نامند.

✓ظرف با توجه به وجه تقسيم آن، اقسام گوناگونى دارد كه سه تقسيم مهم و مشهور آن به شرح زير است:

✓تقسيم نخست بر اساس دلالت معنايى آن است كه بر اين اساس، ظرف به دو نوع ظرف زمان و ظرف مكان تقسيم مى شود و هر يك از اين دو نيز به نوبۀ خود به مبهم و محدود (مختص) تقسيم مى شوند. بنا بر اين، در اين تقسيم چهار نوع ظرف وجود دارد: ظرف زمان مبهم، ظرف زمان محدود (مختص)، ظرف مكان مبهم و ظرف مكان محدود (مختص).

✓تقسيم دوم بر اساس حالت هاى كاربرد آن است كه در اين تقسيم، ظرف به دو نوع ظرف متصرف و ظرف غير متصرف تقسيم مى شود.

✓تقسيم سوم بر اساس اعراب و بناى آن است كه در اين تقسيم، ظرف به دو نوع معرب و مبنى تقسيم مى شود.

✓تقسيم دوم ظرف از نظر حالت هاى كاربرد آن است كه در اين تقسيم ظرف به دو نوع متصرف و غير متصرف تقسيم مى شود.

✓ظرف متصرف ظرفى است كه مى تواند نقش هاى گوناگون اعرابى را بپذيرد؛ يعنى غير از مفعولٌفيه (ظرف) نقش هاى ديگر را نيز مى پذيرد.

✓ظرف غير متصرف ظرفى است كه نمى تواند نقش هاى گوناگون اعرابى را بپذيرد، بلكه تنها مفعولٌفيه واقع مى شود، البته برخى از اين ظروف مى توانند با حرف جرّ «مِن»، «إلى» يا «حتى» مجرور شوند.

ص: 98

✓تقسيم سوم ظرف از نظر اعراب و بناى آن است كه بر اين اساس ظرف به دو نوع معرب و مبنى تقسيم مى شود. بيش تر ظروف زمان و مكان معرب هستند؛ يعنى، حركت حرف آخر آن ها در حالت هاى گوناگون اعرابى تغيير مى كند، اما شمار اندكى از ظروف مبنى هستند و اعراب آن ها محلّى است.

✓ظرف و جار و مجرور همواره به فعل يا شبه فعلى نياز دارند كه مُتعلَّق آن ها ناميده مى شود. مفهوم تعلّق اين است كه هنگام تعيين اعرابِ ظرف يا جار و مجرور بايد مشخص شود كه اين ظرف يا جار و مجرور كدام فعل را از نظر معنايى قيد مى زند و در واقع قيد زمان يا مكان براى چه فعل يا شبه فعلى است.

✓گاه واژه هايى كه معناى زمان يا مكان ندارند، جانشين ظرف مى شوند؛ يعنى، نقش مفعولٌفيه (ظرف) را مى پذيرند و در واقع نايب ظرف واقع مى شوند. مهم ترين اين واژه ها عبارت اند از: اسم مضاف به ظرف، صفتِ ظرف، اسم اشاره، عددِ ظرف و مصدر متضمن معناى ظرف.

5 -

ومَنْ يُنفِق السّاعاتِ في جَمعِ مالِهِ *** مَخافَةَ فقرٍ فَالَّذي فَعَلَ الفقرُ

ب) ظرف هاى به كار رفته در عبارت هاى زير را تعيين كنيد و نوع آن (زمان، مكان، مبهم، محدود، متصرف، غير متصرف، مبنى و معرب) را بنويسيد.

1 - (اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي) (1)

2 - (فَلَبِثْتَ سِنِينَ فِي أَهْلِ مَدْيَنَ ) (2)

3 - (قِيلَ اِرْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً) (3)

4 - (وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ اَلْقِيامَةِ ) (4)

5 - (وَ فِي اَلسَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ ) (5)

6 - (وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرامِ حَتّى يُقاتِلُوكُمْ فِيهِ ) (6)

7 - (بَلْ يُرِيدُ اَلْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ * يَسْئَلُ أَيّانَ يَوْمُ اَلْقِيامَةِ ) (7)

8 - (وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكائِيَ اَلَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ ) (8)

9 - (قالَ أَنّى يُحْيِي هذِهِ اَللّهُ بَعْدَ مَوْتِها) (9)

10 -

مَتَى تَأتِهِ تَعشُو إلى ضَوءِ نارِهِ *** تَجِدْ خَيرَ نارٍ عِندَها خَيرُ مُوقِدِ

ص: 100

ج) جانشين ظرف را در عبارت هاى زير تعيين كرده و نوع آن را بيان كنيد.

1 - (سَخَّرَها عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيالٍ ) (1)

2 - مَشيتُ اليَومَ مَشياً مُتعِباً وانتَبَذْتُ تِلكَ النّاحيةَ .

3 - خَيَّمَ العَسْكَرُ قُربَ المدينةِ .

4 - سافَرتُ نِصفَ فَرسَخٍ .

5 - وَقَفتُ طويلاً مِن الوَقتِ .

د) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ اَلْقِيامَةِ ) (2)

2 - (وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ ) (3)

3 - (قالَ رَبِّ إِنِّي دَعَوْتُ قَوْمِي لَيْلاً وَ نَهاراً) (4)

4 - الإمامُ علىٌّ (عليه السلام): «تَكلَّمُوا تُعْرَفُوا؛ فَإنَّ الْمَرْءَ مَخْبُوءٌ تَحتَ لِسانِهِ ».(5)

ص: 101

وجه تسميۀ اين اسم به مفعولٌمعه آن است كه اين اسم، معمول فعل را در انجام عمل، مصاحبت و همراهى مى كند؛ براى نمونه در عبارت «سِرْتُ وَالقَمَرَ»، «القَمَرَ» مفعولٌمعه است؛ زيرا شرايط موجود در تعريف را دارد:

الف) اسمى فَضله است؛ چون جملۀ «سِرتُ »، خود جمله اى كامل است و نياوردن «القَمَرَ» اشكالى در صحت مفهوم جمله به وجود نمى آورد.

ب) پس از واوى آمده است كه معناى «مَعَ » دارد؛ گويى گفته ايم: «سِرتُ مَعَ القَمَرِ».

ج) پيش از «واو» جمله اى كامل آمده است: «سِرتُ ».

حال اگر پيش از اين «واو» جمله اى وجود نداشته باشد، نمى توان اسمِ پس از آن را در مقام مفعولٌمعه منصوب كرد؛ براى نمونه، چنان كه در بحث مبتدا و خبر مطرح شد، يكى از موارد وجوب حذف خبر اين است كه اسمى به وسيلۀ واوى به معناى «مَعَ » بر مبتدا عطف شود؛ مانند: «كُلُّ طالبٍ وَدَرْسُهُ » كه در اين عبارت حرف «واو» معناى «مَعَ » مى دهد، گويى گفته ايم: «كُلُّ طالبٍ مَعَ دَرسِهِ »، ولى چون پيش از «واو» جمله اى وجود ندارد، نمى توان «درس» را منصوب كرد و گفت: «كُلُّ طالبٍ وَدَرسَهُ » و تنها مى توان آن را در مقام معطوف به «كُلّ » مرفوع كرد كه در اين صورت تركيب عبارت چنين است: «كُلّ »: مبتدا، مرفوع به ضمّه؛ «طالِبٍ »: مضافٌ اليه، مجرور به كسره؛ «وَ»: حرف عطف؛ «دَرسُ »: معطوف به «كُلّ »، مرفوع به ضمّه به تبعيّت؛ «هُ »: مضافٌ اليه، مبنى بر ضم، محلاً مجرور.

اگر در اين عبارت «كُلّ » را مفعولٌبهِ فعلى مقدّر بدانيم و آن را منصوب كنيم، معطوفِ آن (دَرس) نيز منصوب خواهد شد. بنا بر اين، تركيب عبارت «كُلَّ طالبٍ وَدَرسَهُ » اين گونه است: «كُلَّ »: مفعولٌبه براى فعل محذوفِ «اُترُكْ » يا «دَعْ »؛ «طالبٍ »: مضافٌ اليه؛ «وَ»: حرف عطف؛ «دَرسَ »: معطوف به «كُلّ »، منصوب به فتحه به تبعيّت؛ «هُ »: مضافٌ اليه، مبنى بر ضم، محلاً مجرور.

الف) اسمى كه مفعولٌمعه محسوب مى شود، بايد فضله باشد. در ادامه اسم هايى را مشاهده خواهيم كرد كه به سبب نداشتن اين شرط نمى توان آن ها را منصوب كرد؛

ب) «واوِ» پيش از آن اسم به معناى «مَعَ » باشد؛ يعنى «واو معيّت» باشد؛

ج) پيش از «واو» يك جملۀ كامل (اسميه يا فعليه) بيايد.

است، در حالى كه اگر گفته شود: «جاءَ عليٌّ وأحمدَ» تنها همراهى اين دو نفر در هنگام آمدن فهميده مى شود و دو احتمال ديگر در اين عبارت وجود ندارد. اما در اينجا هيچ قرينه اى براى احراز منظور گوينده وجود ندارد و نمى دانيم كه مراد وى همراهى على و احمد بوده است، يا نه. بنا بر اين، در حالت كلى رفع بر نصب ترجيح دارد.

اما گاه شرايطى پيش مى آيد كه واجب است اسمِ پس از «واو» را در مقام مفعولٌمعه منصوب كرد و گاه برعكس شرايطى پيش مى آيد كه واجب است اسمِ پس از «واو» را معطوف به حساب آورد كه در زير به ترتيب به موارد هر يك مى پردازيم:

2. اگر شرط دوم، يعنى اين كه «واو» به معناى «مَعَ » باشد، نقض شود؛ يعنى، قراين موجود در جمله نشان دهد كه «واو» نمى تواند معناى معيّت داشته باشد، بايد آن اسم را معطوف به شمار آورد؛ براى نمونه در جملۀ «جاءَ عليٌّ وحسينٌ قَبلَهُ »؛ على آمد و حسين پيش از او آمده بود، عبارت «قَبلَهُ » نشان مى دهد كه آمدن على و حسين هم زمان نبوده است. بنا بر اين «واو»، «واو معيّت» نيست، بلكه «واو عاطفه» است. از اين رو، بايد «حسين» را مرفوع كرد.

3. اگر پيش از «واو» جمله اى نباشد، بايد «واو» را عاطفه دانست و آن اسم را معطوف به شمار آورد؛ مانند: «كُلُّ إنسانٍ وَعَمَلُهُ »؛ ارزش هر انسانى به عمل او است، يا «كُلُّ طالبٍ وَدَرسُهُ »؛ ارزش هر دانشجويى به درس خواندن او است. گفتنى است كه اين دو عبارت از موارد وجوب حذف خبر است كه در باب مبتدا و خبر بدان اشاره شد.

حال اگر در جايى اين تأويل و نيت درست نباشد؛ يعنى، با برداشتن حرف «واو» و تكرار عامل ماقبل به جاى آن، جملۀ درستى به دست نيايد، نمى توان آن را حرف عطف محسوب كرد و بايد آن را «واو معيّت» دانست و اسمِ پس از آن را نيز در مقام مفعولٌمعه منصوب كرد؛ براى نمونه در عبارت «أكَلتُ الطّعامَ والماءَ » با وجود اين كه هر دو واژۀ «الطّعامَ » و «الماءَ » منصوب اند، ولى نمى توان «الماء» را معطوف به «الطّعام» دانست و آن را منصوب به تبعيّت محسوب كرد؛ زيرا «نيت تكرار عامل» در اينجا درست نيست و نمى توان گفت كه تأويل اين سخن «أكَلتُ الطّعامَ ، أكَلتُ الماءَ » است؛ چون در زبان عربى عبارت «أكَلتُ الماءَ » درست نيست، بلكه بايد گفت: «شَرِبتُ الماءَ ». بنا بر اين، بايد «الماء» را مفعولٌمعه به شمار آورد.

همچنين در آيۀ مبارك (فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَ شُرَكاءَكُمْ ) ،(1) نمى توان «شُرَكاء» را معطوف به «أمر» دانست؛ زيرا در اينجا نمى توان «أجْمِعُوا» (عامل نصب) را تكرار كرد؛ يعنى «أجْمِعُوا شُرَكاءَكُم» درست نيست؛ چرا كه اين فعل براى اسم هاى معنا و مصادر به كار مى رود و براى اسم هاى ذات يا عين به كار نمى رود؛ براى نمونه نمى توان گفت: «أجْمِعْ كُتُبَكَ »، بلكه بايد از صيغۀ ثلاثى مجرد آن استفاده كرد و گفت: «اِجْمَعْ كُتبَكَ ». اما «أجمِعُوا أمرَكُم»؛ كارهايتان را سامان دهيد، درست است؛ زيرا «أمر» اسم معنا است. بنا بر اين، در اين آيه بايد «شُرَكاءَ » را مفعولٌمعه به شمار آورد.

البته در هر دو نمونه مى توان اسمِ پس از «واو» را مفعولٌبه براى فعلى محذوف نيز دانست؛ يعنى، تقدير نمونۀ نخست را «أكَلتُ الطَّعامَ وَشَرِبْتُ الماءَ » دانست و در تركيب «الماء» گفت: مفعولٌبه لفعلٍ محذوفٍ تقديرُهُ «شَرِبتُ ». در اين حالت «واو عطف» جمله را بر جمله عطف مى كند؛ يعنى، جملۀ «شَرِبتُ الماءَ » بر جملۀ «أكَلتُ الطَّعامَ » عطف

ص: 107

مى شود. يا در نمونۀ دوم مى توان تقدير آيه را «أجْمِعُوا أمْرَكُم وَاجْمَعُوا شُرَكاءَكُم» دانست و جملۀ «اِجْمَعُوا شُرَكاءَكُم» را معطوف به جملۀ «أجْمِعُوا أمرَكُم» محسوب كرد.

2. هرگاه با عاطفه دانستن «واو» لازم آيد كه اسمِ پس از آن بر ضمير متصل رفعى، بدون وجود فاصل، عطف شود؛ به ديگر سخن اگر «واو» را عاطفه محسوب كنيم، باعث شود كه اسمِ پس از آن به ضمير متصل رفعى عطف شود، در حالى كه بين معطوف (اسم) و معطوفٌ عليه (ضمير) واژه اى فاصله نينداخته باشد، در اين صورت بايد «واو» را «واو معيّت» و اسمِ پس از آن را مفعولٌمعه دانست.

توضيح مطلب اين كه عطف بر ضمير متصل رفعى بدون وجود فاصل، يعنى بدون اين كه واژه اى بين معطوف و معطوفٌ عليه فاصله بيندازد، جايز نيست يا دست كم فصيح نيست؛ براى نمونه نمى توان گفت: «ذَهَبتُ وعليٌّ إلى الصّفِّ »؛ يعنى نمى توان «عليّ » را بر ضمير رفعى «تُ » عطف كرد؛ زيرا عطف بر ضمير متصل مرفوع هنگامى جايز يا دست كم فصيح است كه واژه اى بين معطوف و معطوفٌ عليه فاصله انداخته باشد؛ مثلاً «إلى الصّفّ » بين ضمير و «عليّ » قرار گرفته باشد و گفته شود: «ذَهَبتُ إلى الصّفِّ وعليٌّ ».

بنا بر اين، عاطفه دانستن «واو» در اينجا جايز يا دست كم كاربرد فصيحى نيست و براى اين كه اين كاربرد فصيح شود، بايد آن «واو» را «واو معيّت» دانست و اسمِ پس از «واو» را در مقام مفعولٌمعه منصوب كرد و گفت: «ذَهَبتُ وعليّاً إلى الصّفِّ ».

در قرآن كريم نيز هرگاه واژه اى بر ضمير متصل رفعى عطف شده باشد، كلمه يا كلماتى به عنوان فاصل بين معطوف و معطوفٌ عليه قرار گرفته است؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (اُدْخُلُوا اَلْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ ) ،(1) «أزواجُ » معطوف به ضمير «واو» در «اُدْخُلُوا» است، در حالى كه بين اين «واو»، كه ضمير متصل رفعى است و «أزواجُ »، كلمات «الجنّة» و «أنتُم» فاصله انداخته است.

ص: 108

همچنين در آيۀ شريف (وَ قُلْنا يا آدَمُ اُسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ اَلْجَنَّةَ ) ،(1) «زَوج» عطف بر فاعلِ «اُسكُنْ »، يعنى ضمير مستتر «أنت» است. از اين رو قرآن كريم براى اين كه اين عطف جايز باشد، ضمير مستتر «أنتَ » را با يك ضمير منفصل تأكيد كرده است تا بين معطوف و معطوفٌ عليه فاصله بيفتد و عطف جايز شود.

بنا بر اين، اگر چنين فاصلى وجود نداشته باشد، بايد اسمِ پس از «واو» را منصوب كرد؛ براى نمونه به جاى عبارت «جِئتُ وزَيداً» نمى توان گفت: «جِئتُ وزَيدٌ». البته بنا به نظر ضعيفى كه برخى از نحويان بيان كرده اند، اين كاربرد جايز است، ولى فصيح نيست؛ يعنى، بر اساس اين ديدگاه مى توان گفت: «جِئتُ وزَيدٌ»، ولى ترجيح با «جِئتُ وزَيداً» است.

3. هرگاه با عاطفه دانستن «واو» لازم آيد كه اسمِ پس از آن بر ضمير متصل جرّى، بدون تكرار عامل جر، عطف شود، بايد «واو» را «واو معيّت» و اسمِ پس از آن را مفعولٌمعه دانست.

توضيح مطلب اين كه براى عطف اسمى بر ضمير متصل جرّى كاربرد فصيح تر اين است كه عامل جرّ ضمير در معطوف هم تكرار شود؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (وَ عَلَيْها وَ عَلَى اَلْفُلْكِ تُحْمَلُونَ ) ،(2) «فُلك» به ضمير «ها» در «عَلَيها» عطف شده است و از آنجا كه عطف بر ضمير جرّى بدون تكرار عامل جر جايز نيست، قرآن كريم نيز عامل جر (عَلَى) را تكرار كرده است.

افزون بر اين، هرگاه عامل جر مضاف باشد؛ يعنى، ضمير متصل جرّى در جايگاه مضافٌ اليه قرار گرفته باشد، در حالت عطف بر چنين ضميرى نيز بايد مضافى كه مضافٌ اليه را مجرور كرده است، تكرار شود؛ براى نمونه قرآن كريم فرموده است: (اَللّهُ رَبُّنا وَ رَبُّكُمْ ) (3)

ص: 109

و نفرموده است: «اللهُ ربُّنا وَكُم»، بلكه هنگام عطف ضمير «كُم» بر «نا»، مضاف (ربُّ ) را دوباره تكرار كرده است.

بنا بر اين، اگر پيش از «واو» ضمير متصل مجرور وجود داشته باشد و با فرض عاطفه بودن آن لازم آيد كه اسمِ پس از «واو» بر ضمير متصل مجرور عطف شود، در حالى كه عامل جر تكرار نشده باشد، در اين صورت جايز نيست آن اسم را در مقام معطوف مجرور كرد؛ براى نمونه نمى توان گفت: «مَرَرتُ بِهِ وأخِيكَ »؛ يعنى، نمى توان «أخ» را بر ضمير مجرورى «ه» در «بِهِ » عطف كرد، بلكه بايد گفت: «مَرَرتُ بِهِ وأخاكَ »؛ يعنى بايد «أخ» را منصوب كرد.

البته در اين مورد نيز همانند مورد پيشين اختلاف نظر وجود دارد و بسيارى از نحويان بر اين باورند كه در عطف بر ضمير متصل جرّى، نيازى به تكرار عامل جر در معطوف نيست؛ يعنى، بدون تكرار عامل جر نيز مى توان بر ضمير متصل جرّى عطف كرد؛ براى نمونه در درود بر پيامبر (صلى الله عليه وآله) مى گويند: «صَلَّى اللهُ عليهِ وآلِه» و «آلِهِ » را بدون تكرار عامل جر بر ضمير «ه» در «عليه» عطف مى كنند. البته قطعاً فصيح تر آن است كه گفته شود: «صَلَّى اللهُ عليه وعلى آله»، ولى «صلّى اللهُ عليه وآله» نيز كاربرد رايج و متعارفى است و بين فصحاى عرب وجود دارد. بنا بر اين، اگر اين ديدگاه پذيرفته شود، حداكثر مى توان گفت كه در اين مورد، نصب بر جرّ ترجيح دارد؛ يعنى «مَرَرتُ به وأخيكَ » درست است، ولى بهتر است گفته شود: «مَرَرتُ به وأخاكَ ».

وَعَمَلُهُ ». همان گونه كه مشاهده مى شود با اين كه اين «واو»، «واو معيّت» است، ولى اسمِ پس از آن به خاطر تبعيّت از مبتداى مرفوع، مرفوع شده است.

بنا بر اين، هر اسمى كه پس از «واو معيّت» قرار گيرد، منصوب نمى شود تا بتوان گفت كه «واو» عامل نصب مفعولٌمعه است، بلكه عامل نصب مفعولٌمعه، بنا به ديدگاه درست، همان فعل يا شبه فعلى است كه پيش از «واو» قرار دارد؛ يعنى، اگر پيش از اين «واو» فعل يا يكى از شبه فعل هايى كه مى تواند عامل نصب مفعولٌبه واقع شود، مانند اسم فاعل و اسم مفعول، قرار گيرد، اين واژه ها عامل نصب مفعولٌمعه نيز خواهند بود. بنا بر اين، در عبارت «جاءَ عليٌّ وزَيداً»، فعل «جاءَ » هم «عليّ » را مرفوع كرده و هم «زَيداً» را در مقام مفعولٌمعه منصوب كرده است. همچنين در عبارت «عليٌّ مُسافِرٌ وزَيداً»، اسم فاعلِ (شبه فعلِ ) «مُسافرٌ»، «زَيداً» را به عنوان مفعولٌمعه منصوب كرده است.

گاه عامل نصب مفعولٌمعه در جمله ذكر مى شود؛ مانند دو نمونه اى كه گذشت. گاه نيز عامل نصب مفعولٌمعه مقدّر است كه اين حالت منحصر به «كَيفَ » استفهاميه و «ما» ى استفهاميه است؛ يعنى، اگر پيش از «واو معيّت» جملۀ اسميه اى به كار رفته باشد كه با «كَيفَ » يا «ما» ى استفهاميه آغاز شده باشد، اسمِ پس از «واو» در مقام مفعولٌمعه منصوب مى شود و عامل نصب آن فعل يا شبه فعل مقدّرى است كه از «كَيفَ » يا «ما» ى استفهاميه فهميده مى شود؛ براى نمونه در عبارت «كَيفَ أنتَ والامتحانَ؟»؛ با امتحان چه مى كنى ؟ «الامتحانَ » مفعولٌمعه و منصوب به فتحه است و عامل نصب آن فعل مقدّر «تَصنَعُ » است، گويا گفته ايم: «كَيفَ تَصنَعُ والامتحانَ؟».

همچنين در عبارت «ما لَكَ وزَيداً؟»؛ تو با زيد چه كار دارى ؟ عامل نصب «زيداً» فعل مقدّر «تَصنَعُ » است؛ زيرا اين جمله به معناى «ما تَصنَعُ وزَيداً» است.

گفتنى است كه برخى عامل نصب مفعولٌمعه را فعل مقدّر «تَكونُ » تامّه به شمار مى آورند و براى نمونه تقدير عبارت «كَيفَ أنتَ والامتحانَ؟» را «كَيفَ تَكونُ والامتحانَ؟» مى دانند.

ص: 111

1 - سِرْتُ وَطُلوع الفَجرِ.

2 - اِشتَرَكَ سعيدٌ وحامد في تِجارَةِ الصُّوفِ .

3 - سافَر إبراهيمُ وخالد.

4 - اِختَلَفَ التّاجِرُ وَوَكيلهُ .

5 - اِذهَبْ وصَديقكَ إلى الصّفّ .

6 - غَضِبتُ عَلَيكَ وزَميلكَ .

7 - كُلُّ امرِئٍ وَعَمَلهُ .

ب) مفعولٌمعه و عامل آن را در عبارت هاى زير تعيين كنيد.

1 - ما لَكُم والأمرَ الّذي لا يَعنِيكُم ؟

2 - لا مَجالَ لأنْ تَكونوا مُتَنافِرينَ وإخوانَكُم.

3 - محمّدٌ مسافِرٌ وغُروبَ الشّمسِ .

4 - كَيفَ أنتَ والسّفَرَ غداً؟

ج) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

(وَ اَلَّذِينَ تَبَوَّؤُا اَلدّارَ وَ اَلْإِيمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ ) (1)

ص: 113

از ديگر ساختارها، اسلوب استفهامى است كه معمولاً با «كَيفَ » آغاز مى شود؛ مانند آيۀ مبارك (كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ ) ؛(1) چگونه ممكن است به خداوند كفر بورزيد، در حالى كه شما مرده بوديد و او شما را زنده كرد. البته منظور اين نيست كه هر جا واژۀ «كَيفَ » به كار رود حتماً معناى تعجب خواهد داشت، بلكه تنها در برخى موارد خاص به اين معنا به كار مى رود و تشخيص آن از نوع اسلوب و معنا امكان پذير است.

همچنين عبارت «سُبحانَ اللهِ » نيز از ساختارهايى است كه مى توان براى نشان دادن تعجب از آن استفاده كرد؛ براى نمونه اگر بخواهيم تعجب خود را از فردى كه در نماز خود سستى مى كند بيان كنيم، مى توانيم بگوييم: «سُبحانَ اللهِ لِمَ لا تُصَلِّى!». در اين عبارت «سبحانَ اللهِ » براى تنزيه و تسبيح خداوند نيست، بلكه بيان كنندۀ معناى تعجب است.

با همۀ ساختارهاى پيش گفته و نيز ساختارهاى ديگرى كه در اينجا مجال بيان آن ها نيست، مى توان تعجب خود را از چيزى بيان كرد. اما در زبان عربى به طور ويژه دو ساختار قياسى مشهور براى ابراز تعجب وجود دارد: يكى ساختار «ما أفعَلَ » و ديگرى ساختار «أفعِل بِهِ » است؛ مانند: «ما أجمَلَ الرَّبيعَ !» و «أجْمِلْ بِالرّبيعِ !»؛ بهار چه زيباست!

در ادامه پيرامون اين دو ساختار، چگونگى اعراب آن ها و مباحث ديگرى در همين زمينه گفتگو خواهيم كرد.

در ساختار «أفْعِلْ بِهِ » (مانند «أجْمِلْ بِالرّبيعِ ») نيز فعل «أجْمِلْ »، فعل تعجب، «بِ -» حرف جرّ زائد، «الرّبيعَ » متعجب منه و ساختار «أفعِل بِ -» صيغۀ تعجب خوانده مى شود.

در مجموع يك جملۀ اسميه است؛ زيرا «ما» مبتدا است و جملۀ «أجمَلَ الرّبيع» جمله اى فعليه و در محل رفع است كه خبر «ما» محسوب مى شود.

در نتيجه معناى اين عبارت با توضيحاتى كه در اعراب آن بيان شد، چنين است: «شيءٌ عظيمٌ (عجيبٌ ) جَعَلَ الرّبيعَ جميلاً»؛ امر بزرگى باعث شده است كه بهار اين قدر زيبا شود. اين بهترين تقدير معنايى است كه در كتابهاى نحوى در بارۀ اين ساختار بيان شده است. البته ديدگاههاى ديگرى نيز در معناى اين اسلوب گفته شده است؛ براى نمونه برخى از نحويان معتقدند كه «ما»، «ماى استفهاميه» و برخى ديگر معتقدند كه «ماى موصوله» و... است.

اين ساختار در قرآن كريم هم به كار رفته است؛ مانند آيۀ مبارك (قُتِلَ اَلْإِنْسانُ ما أَكْفَرَهُ ) (1) كه در آن «ما أكفَرَهُ » اسلوب تعجب است. در اين عبارت «ما»، «ماى تعجبيّه»، مبنى بر سكون، در محل رفع و مبتدا؛ «أكفَرَ»: فعل ماضى (فعل تعجب)، مبنى بر فتح و فاعل آن ضمير مستتر «هُوَ»، محلاً مرفوع؛ «ه»: مفعولٌبه (متعجب منه)، مبنى بر ضم، محلاً منصوب و جملۀ «أكفَرَهُ » در محل رفع و خبرِ «ما» است.

مى شود و تركيب مذكور از نظر معنايى يك فعل و فاعل در درون خود دارد، اما فعل ماضى براى افادۀ معناى تعجب به شكل فعل امر درآمده است.

بنا بر اين، در اعراب اين ساختار بايد معناى فعل ماضى را در نظر بگيريم و بگوييم: «أجمِل»: فعل ماضى كه براى نشان دادن تعجب به شكل امرى آمده است؛ «بِ »: حرف جرّ زائد، مبنى بر كسر كه محلّى از اعراب ندارد؛ «الرّبيع»: فاعلِ «أجمِلْ »، لفظاً مجرور به «باء زائد» كه در محلّ رفع است.

اين ساختار نيز در قرآن كريم به كار رفته است، اما از ساختار نخست كم كاربردتر است؛ مانند: (لَهُ غَيْبُ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ أَبْصِرْ بِهِ وَ أَسْمِعْ ) ؛(1) غيب آسمانها و زمين در اختيار خداوند متعال است، چقدر بينا و شنوا است. اعراب ساختار تعجب در اين آيۀ مبارك اين گونه است: «أبصِرْ»: فعل ماضى كه براى نشان دادن تعجب به شكل امرى آمده است: فعلٌ ماضٍ جاءَ عَلَى هَيْأةِ الأمْرِ لإنْشاءِ التَّعَجُّبِ ؛ «بِ -»: حرف جرّ زائد، مبنى بر كسر كه محلى از اعراب ندارد؛ «ه»: مجرور به «بِ » (محلّ قريب)، محلاً مرفوع (محل بعيد)؛ چون در اصل فاعلِ «أبصِرْ» است.

نيز لازم است؛ مثلاً از فعلى كه بر رنگ و عيب دلالت مى كند، نمى توان صيغۀ تعجب ساخت.

براى نشان دادن تعجب از فعلى كه داراى اين شروط هشت گانه نيست، مانند اسم تفضيل عمل مى كنيم؛ يعنى، ابتدا واژه هايى را همچون «أكثَر، أشَدّ و أوفَر» براى نشان دادن كثرت و شدت، يا «أقبَح» براى نشان دادن عيوب مى آوريم. سپس مصدر منصوب فعل مورد نظر را در نقش مفعولٌبه به آن مى افزاييم؛ مثلاً براى ابراز تعجب از سرخى يك گُل نمى توان گفت: «ما أحمَرَ الوَردَةَ »؛ زيرا «أحمَرَ» (از ريشۀ «ح م ر») فعلى است كه بر رنگ دلالت مى كند. از اين رو، بايد از فعل هاى كمكى مانند «أشَدّ» و «أكثَر» استفاده كرد و گفت: «ما أشَدَّ حُمرَةَ الوَردَةِ !». در واقع مصدر فعل «حَمُرَ» (حُمرَة) را در مقام متعجبٌمنه قرار مى دهيم. در اينجا مصدر منصوب متعجب منه است و آن را در اعراب مفعولٌبه حساب مى كنيم، يعنى «حُمرَةَ » مفعولٌبه براى «أشدّ» و «الوردة» مضاف إليه براى «حُمرَه» است. براى مثال اگر بخواهيم تعجب خود را از كثرت ايمان و اعتقاد يك نفر نشان دهيم، مى گوييم: «ما أكمَلَ إيمانَ علىٍّ »؛ يعنى، چقدر ايمانش كامل است؛ زيرا كلمۀ ايمان مصدر باب «إِفعال» است؛ به عبارت ديگر، فعل آن ثلاثى مجرد نيست و نبايد گفت: «ما آمنَ علياً»، بلكه بايد از اساليبى چون «ما أكثر»، «ما أشدَّ» يا «ما أكملَ » استفاده و مصدر فعل «آمنَ » را به دنبال آن ذكر كرد: «ما أشدَّ إيمانَ علىٍّ » يا «ما أكثرَ إيمانَ علىٍّ ».

در مورد اسلوب «أفعِل بِ -» بايد توجه داشت كه در افعالى كه شروط ساختن تعجب را ندارند و از كلمۀ «أشدَّ» يا مانند آن استفاده مى شود، لازم است كلمۀ «أشدَّ» بدون ادغام بيايد؛ يعنى، «أشدِدْ بِ -» و نمى توان گفت: «أشَدَّ بِ -»، مانند: «أشدِدْ بِإيمانِ علىٍّ » يا «أشْدِدْ بِحُمرةِ الوردةِ ».

نكتۀ ديگرى كه در مورد شروط بناى افعال تعجب مطرح است، اين است كه اگر يكى از دو شرط مثبت يا به اصطلاح موجَب بودن، يا معلوم بودن نقض شود، يعنى فعل منفى يا مجهول باشد، نمى توان مصدر فعل را در مقام مصدر صريح بعد از كلماتى مانند «ما أكثر»

ص: 119

و «ما أشدّ» قرار داد، بلكه بايد از مصدر مؤوّل استفاده كرد؛ يعنى، حرف مصدرى به ضميمۀ فعل منفى يا مجهول. حال در حالت نفى، اگر حرف مصدرى «أن» باشد، فعل بعد از آن به صورت مضارع منصوب؛ و اگر حرف «ما» باشد، به صورت فعل ماضى يا مضارع خواهد بود؛ مانند: «ما أكثرَ ألّا تَدرسَ »؛ چقدر تو درس نخوان شدى! (چقدر درس نمى خوانى!) و نمى توان گفت: «ما أكثرَ درسَكَ »، چون در اين صورت معناى مثبت خواهد داشت، در حالى كه منظور متكلم تعجب به صورت منفى است. بنا بر اين، در اين دو فعل (منفى و مجهول) لازم است از مصدر مؤوّل از حرف مصدرى («أن» يا «ما») و فعل مضارع منفى يا مجهول يا ماضى منفى يا مجهول استفاده كنيم؛ براى مثال اگر بخواهيم تعجب خود را از كتك خوردن زيد بيان كنيم، مى گوييم: «ما أشدَّ ما ضُرِبَ زيدٌ» كه در اين صورت زيد نايب فاعلِ فعلِ «ضُرِبَ » است و نمى توان گفت: «ما أشدَّ ضَرْبَ زيدٍ»؛ زيرا «ضَرْب» مصدر است و مُحتَمَل هم فعل معلوم و هم مجهول است. بنا بر اين، شنونده نمى فهمد كه كتك خوردن زيد منظور متكلم است يا كتك زدن او، حتى «ضَرْب» با مصدر معلوم بيش تر سازگار است؛ چون «ضرب» غالباً يعنى زدن نه زده شدن. در اينجا متعجب منه مصدر مؤوّل از «ما ضُرِبَ » خواهد بود؛ يعنى، «ماى تعجبيه»: در محل رفع، مبتدا، نكرۀ تامه و مبنى بر سكون؛ «أشدَّ»: فعل ماضى مبنى بر فتح و فاعل آن ضمير مستتر به تقدير «هُوَ» در محل رفع؛ «ماى مصدريه» محلى از اعراب ندارد؛ «ضُرِبَ »: فعل ماضى، مجهول و مبنى بر فتح؛ «زيدٌ»: نايب فاعل و مرفوع به ضمۀ ظاهر؛ مصدر مؤوّل از «ما ضُرِبَ »: در محل نصب در جايگاه مفعولٌبه براى «أشدّ».

بِ -» قابل اسناد به ضماير مختلف نيست؛ مثلاً نمى توان گفت: «ما أفعَلا» يا «ما أفعلوا»، بلكه در صيغۀ «ما أفعَلَ » هميشه بايد به صورت فعل ماضى مفرد مذكر غايب، و در ساختار «أفعِل بِ -» به صورت فعل امر مفرد مذكر مخاطب باشد، زيرا اگر خبر به صورت جمله باشد، حتماً به ضمير يا رابط ديگرى نياز دارد كه آن رابط بين جملۀ خبر و مبتدا ارتباط ايجاد كند؛ مثلاً در جملۀ «ما أجمَلَ الرَّبيعَ »، رابط، ضمير مستتر موجود در «أجمَلَ » (ضمير «هُوَ») است كه به «ما» بر مى گردد و همين ايجاد ربط مى كند. در نتيجه چون لفظ «ما» مفرد مذكر است، بايد فعل «أجمَلَ »، يعنى صيغۀ اول فعل ماضى، را به كار ببريم كه ضمير «هُوَ» در آن مقدر است و نمى توان گفت: «ما أجمَلا»؛ زيرا «ما» لفظاً شىء مفرد مذكر است، در حالى كه ضمير «أجملا» ضمير مثنى است. همچنين در «أجمِل بِالربيع»، چون فاعل در واقع كلمۀ «الرّبيع» است و فعل قبل از فاعل هميشه بايد به صورت مفرد بيايد، ساختار «أفعِل» هميشه بايد به صيغۀ مفرد مذكر بيايد و نمى توان گفت: «أفعِل أفعِلا أفعِلوا».

زياد است، ولى چقدر پندگرفتن ها كم است)، يا ضمير باشد، مثلاً قرآن مى فرمايد: (فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى اَلنّارِ) (1) كه در آن ضمير «هُم» متعجب منه و معرفه است؛ يا ممكن است معرفه به اضافه باشد؛ مثلاً در زيارت جامعۀ كبيره به ائمۀ معصومين (عليهم السلام) عرض مى كنيم: «فما أحْلَى أسماءَكُم وأكرَمَ أنفُسَكُم»، كه در آن «أسماء» و «أنفس» به خاطر اضافه شدن به ضمير «كُم» معرفه شده است. اعراب اين عبارت چنين است: أحلى: فعل تعجب، مبنى به فتحۀ تقديرى روى «الف» آن؛ أسماء: متعجب منه مفعولٌبه، منصوب به فتحه و معرفه به اضافه به ضمير.

اگر متعجب منه نكره باشد، حتماً بايد نكرۀ مخصَّصه باشد؛ مثلاً مى توان گفت: «ما أحسنَ طالباً يَدرُسُ جيّداً»؛ چه نيكو است دانشجويى كه خوب درس مى خواند، كه در آن جملۀ «يَدرُسُ جيّداً» بعد از اسم نكرۀ «طالباً» آمده و جمله اى وصفى است كه نكره را توضيح مى دهد. در واقع «طالباً» كلمۀ نكره اى است كه به واسطۀ جملۀ وصفى تخصيص خورده است و چنين تعجبى امكان پذير است، ولى نمى توان گفت: «ما أحسَنَ طالباً»؛ يك دانشجويى چه نيكو است. در اينجا شنونده از دانشجوى مورد بحث هيچ شناختى ندارد، ولى وقتى مى گوييم: «طالباً يَدرُسُ جيّداً» اين جمله، نكره را تخصيص مى زند و كلمۀ «طالباً» مى تواند متعجب منه واقع شود.

أصبَرَ»، «ما أصبَرَ المَريضَ »، يا «ما أصبَرَه» است. قرآن كريم در سورۀ مبارك مريم مى فرمايد: (أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ يَوْمَ يَأْتُونَنا لكِنِ اَلظّالِمُونَ اَلْيَوْمَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ ) (1) در اين آيه، «أسمِع بِهِم» در ساختار «أفعِل بِ -» است و ضمير «هم» متعجب منه و فاعل براى «أسمِع» است، شاهد ما كلمۀ «أبصِر» است كه مانند «أسمِع» فعل تعجب است، در حالى كه حرف جر زائد «بِ -» و مجرورِ آن حذف شده است؛ يعنى، در واقع چنين بوده است: «أبصِر بِهِم» و در قرآن كريم از باب اختصار به خاطر وجود قرينۀ «أسمِع بِهِم» كه قبل از آن آمده، حذف شده است.

بِالمَعروفِ »؛ امر به معروف عجب كار نيكويى است، واژۀ «الأمر» مفعولٌبه و منصوب است و «بالمعروف» جار و مجرورى است كه متعلق به «أمر» يا معمول آن است. در اينجا نمى توان «بالمعروف» را بين «ما أحسنَ » و «الأمرَ» قرار داد و گفت: «ما أحسنَ بالمعروفِ الأمرَ»، مگر اين كه كلمه اى كه بين صيغۀ تعجب و معمولش فاصله مى اندازد، جار و مجرور يا ظرفى باشد كه متعلق به فعل تعجب است؛ مثلاً مى توان گفت: «ما أحسنَ عندي عليّاً»؛ على از نظر من چقدر خوب است. در اينجا چون كلمۀ «عندَ» ظرف و متعلق به فعل «أحسَنَ » است، اشكالى ندارد كه بين فعل تعجب و متعجب منه به واسطۀ اين كلمه فاصله بياندازيم.

زيرا اگر هدف از آوردن فعل «كانَ » در صيغۀ تعجب ايجاد معناى ماضى باشد، صيغۀ «ما أجمَلَ » خودش ماضى است و نيازى به «كان» ندارد. اساساً تعجب از معانى انشايى است و معناى زمان در آن مطرح نيست و اگر قرار باشد زمانى در آن لحاظ شود، بايد به قراين ديگرى فهميده شود؛ مثلاً در آيۀ (أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ يَوْمَ يَأْتُونَنا) ،(1)(يَوْمَ يَأْتُونَنا) اشاره به زمان قيامت دارد و به قرينۀ آن مى فهميم كه (أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ) در مورد آينده و مستقبل است، اما كلمۀ «كانَ » يا كلمات ديگر نمى توانند در صيغۀ تعجب معناى زمان ماضى يا مستقبل ايجاد كنند و براى همين به آن «كان» زائد گفته مى شود. زائد به كلمه اى گفته مى شود كه در معنا و اعراب جمله نقشى نداشته باشد.

تعجبمان را براى آينده نشان دهيم و بگوييم كه بهار چه زيبا خواهد بود، بايد بگوييم: «ما أجمَلَ ما يَكونُ الربيعُ »؛ كه ترتيب واژگان اين جمله چنين است: «ماى تعجبيه»؛ فعل تعجب؛ «ماى مصدريه»؛ فعل مضارع «يكونُ » كه فعل تام محسوب مى شود؛ و «الرّبيع» در مقام فاعل. در اينجا باز مصدر مؤوّل از «ما يكونُ الربيعُ » مفعولٌبه فعل تعجب «أجمَلَ » و در محل نصب است.

به مضارع يا امر و از امر به ماضى و مضارع برد. حتى در همان صيغۀ ماضىِ «ما أفعَلَ » يا صيغۀ امر در «أفعِل بِ -» نيز قابل اسناد به ضماير مختلف نيست؛ مثلاً نمى توان گفت: «ما أفعَلا» يا «ما أفعلوا».

✓متعجب منه يا بايد معرفه باشد، يا نكرۀ مخصصه؛ چون اساساً تعجب كردن از چيزى كه شنوندۀ هيچ شناختى نسبت به آن ندارد، معنى ندارد؛ مثلاً نمى توان گفت: «ما أحسَنَ رَجُلاً»؛ يك مردى چقدر نيكو است؛ زيرا اساساً چنين كلامى از متكلم خردمند صادر نمى شود و چنين جمله اى فايده اى ندارد.

✓اگر بخواهيم تعجبمان را نسبت به زمان گذشته يا مستقبل نشان بدهيم، بايد بعد از صيغۀ تعجب، «ماى مصدريه» به همراه «كانَ » تامه، براى زمان گذشته، و ماى مصدريه به همراه فعل مضارع «يكونُ » به صورت تامه براى زمان آينده، استفاده كنيم و متعجب منه را به صورت مرفوع بعد از «كانَ » يا «يكونُ » بياوريم؛ مثلاً بگوييم: «ما أجمَلَ ما كانَ الرّبيعُ ».

4 - أجْمِلْ بِمَنظَرِ الرِّياضِ .

5 - أنْفِعْ بِعِلاجِ الطَّبيبِ .

ب) از جمله هاى زير، هر دو صيغۀ تعجّب را بسازيد.

1 - ذَلَّ أهلُ الجَبَانَةِ .

2 - كَرُمَتْ طِباعُ العُقلاءِ .

3 - اِسْوَدَّ وَجهُ الخائِنِ .

4 - يَلِيقُ هذا المَنصِبُ بِكَ .

5 - عَرِجَ الصَّبِىٌّ .

6 - لم يُشْرِقِ البَدرُ.

7 - السَّواحِلُ حارَّةٌ في الصَّيفِ جِدّاً.

ج) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - الإمامُ الصادقُ (عليه السلام): «ما أقبَحَ بِالمؤمنِ أن تَكُونَ لَهُ رَغبَةٌ تُذِلُّهُ .»(1)

2 -

أكْرِمْ بِقَومٍ يَزِينُ القَولُ فِعْلَهُمُ *** ما أقْبَحَ الخُلْفَ بَينَ القَولِ والعَمَلِ

ص: 128

اسم فعل، مشتقّات وصفى و مصدر تقسيم مى شوند. مشتقّات وصفى عبارت اند از: اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبّهه، صيغۀ مبالغه و اسم تفضيل.

در اين درس به مباحث مربوط به عمل نصب مفعولٌبه به وسيلۀ اسم فعل و نخستين مشتقّ وصفى، يعنى اسم فاعل، مى پردازيم و در درس هاى آينده به بررسى عمل نصب مفعولٌبه توسط مشتقّات وصفى ديگر و نيز مصدر خواهيم پرداخت.

3. اسم فعل هايى كه معناى مضارع دارند؛ مانند: «أفٍّ » به معناى «أتَضَجَّرُ»؛ بدم مى آيد، متنفّرم.

بنا بر اين برخى از اسم فعل ها معناى فعل امر دارند، كه تعداد آن ها بسيار است، برخى از آن ها نيز معناى فعل ماضى دارند كه تعداد آن ها نيز نسبتاً زياد است و برخى از آن ها نيز معناى فعل مضارع دارند كه تعداد آن ها بسيار كم است.

فعلِ «هَيهاتَ » و مرفوع است. تركيب اين عبارت اين گونه است: «هَيهاتَ » اسمِ فعل به معناى فعل ماضى «بَعُدَ» و مبنى بر فتح، «مِنّا» جار و مجرور متعلّق به «هَيهاتَ » و «الذّلّةُ » فاعل و مرفوع به ضمّه. در اين جمله چون «هَيهاتَ » به معناى فعل لازم است، نمى تواند مفعولٌبه داشته باشد.

اما اگر اسم فعل به معناى فعل متعدى باشد، مى تواند علاوه بر فاعل، مفعولٌبه نيز داشته باشد؛ مانند «عَلَيكُم» در آيۀ مبارك (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ ) ؛(1) اى كسانى كه ايمان آورديد مراقب خودتان باشيد. در اين عبارت قرآنى «عَلَيكُم» جار و مجرور نيست، بلكه اسم فعلى به معناى فعل امر است و تقدير آن «اِلزَمُوا»؛ ملازمت داشته باشيد/ مراقبت كنيد/ مواظب باشيد، است. «أنفُسَ » مفعولٌبهِ «عَلَيكُم» و منصوب به فتحه و عامل نصب آن نيز همان اسم فعلِ «عَلَيكُم» است.

همچنين در عبارت «رُوَيْدَ زيداً»، «رُوَيدَ» اسم فعلى امرى به معناى «أمْهِلْ »؛ مهلت بده، است. از اين رو، «رُوَيدَ زيداً»؛ به معناى «أمهِلْ زيداً» است. در اين عبارت «رُوَيدَ» اسم فعلى امرى و مبنى بر فتح است كه فاعل آن «أنتَ » مستتر است و «زيداً» مفعولٌبهِ «رُوَيدَ» و منصوب است.

همچنين در عبارت «بَلْهَ هذا الأمرَ»، «بَلْهَ » اسم فعلى امرى به معناى «اُترُكْ » يا «دَعْ »؛ رها كن يا واگذار، است. از اين رو، «بَلْهَ هذا الأمرَ» به معناى «اُتْرُكْ هذا الأمرَ» است. در اين عبارت «بَلْهَ » اسم فعلى امرى و مبنى بر فتح است كه فاعل آن «أنتَ » مستتر است و «هذا» مفعولٌبه آن و محلاً منصوب است.

ص: 132

البته اين دو واژه گاه مصدر هستند و مفعول مطلق واقع مى شوند. براى نمونه در آيۀ مبارك (فَمَهِّلِ اَلْكافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً) ،(1) «رُوَيداً» مفعول مطلق تأكيدى به معناى «إمهالاً» است و گويى عبارت اين چنين است: «أمهِلهُم إمهالاً».

در اين دو واژه براى تشخيص اسم فعل از مصدر بايد دقت كرد كه اگر «رُوَيدَ» يا «بَلْهَ » تنوين داشته باشند يا به واژۀ پس از خود اضافه شده باشند، مفعول مطلق هستند؛ مانند: (أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً) يا «رُوَيدَ زَيدٍ». در غير اين صورت اسم فعل هستند. علاوه بر اين بايد توجه داشت كه در حالتى كه «رُوَيدَ» و «بَلْهَ » اسم فعل هستند، بايد پس از آن ها يك واژۀ منصوب در مقام مفعولٌبه بيايد.

قراينى بتوان دريافت كه منظور از آن تحقّق فاعل در زمان حال يا استقبال است، همين مقدار كافى است كه اسم فاعل بتواند عمل فعل را انجام دهد.

نكتۀ ديگرى كه در مبتدا بايد به آن اشاره كرد، اين است كه اگر اسم فاعل بر چيزى تكيه كند كه اصل آن مبتدا بوده است نيز كافى است. براى مثال اگر بر «إنَّ » و اخوات آن، يا بر اسم «كانَ » و اخوات آن، يا بر مفعول اول افعال قلوب كه در اصل مبتدا بوده است، تكيه كند، باز مى تواند عمل فعل را انجام دهد. براى نمونه در آيۀ مبارك (فَلَعَلَّكَ تارِكٌ بَعْضَ ما يُوحى إِلَيْكَ ) ،(1) «بعضَ » مفعولٌبهِ «تاركٌ » است؛ زيرا «تاركٌ » بر اسم «لَعَلَّ » (كَ ) تكيه كرده و «كَ » پيش از وارد شدنِ «لَعَلَّ » بر آن مبتدا بوده است.

همچنين در عبارت «إنَّ عليّاً مُكرِمٌ صَديقَهُ »، «مُكرِمٌ »، «صديق» را در مقام مفعولٌبه منصوب كرده است؛ زيرا بر اسم «إنَّ » كه در واقع مبتدا بوده، تكيه كرده است.

2. نفى: مورد دوم از مواردى كه اسم فاعل مى تواند بر آن تكيه كند، نفى است. براى مثال اگر گفته شود: «ما مُسافِرٌ الطّلاّبُ إلى مُدُنِهِم غَداً»، «مُسافرٌ» كه اسم فاعل از باب مفاعله است، مى تواند «الطّلاّب» را در جايگاه فاعل خود مرفوع كند؛ زيرا هم معناى استقبال دارد و هم بر حرف نفى (ماى نافيه) تكيه كرده است. در اين عبارتْ «ما» ماى شبيه به «لَيسَ »، «مسافرٌ» اسم آن و «الطّلاّبُ » فاعلِ «مسافرٌ» و در عين حال سدّ مسدّ خبرِ «ما» است. به عبارت ديگر، چون «مسافرٌ» مبتداى وصفى است، به جاى خبر، به فاعل نياز دارد.

شايان ذكر است كه لازم نيست حتماً نفى با حروف نفى، همچون «ما» و «لا» صورت گيرد، بلكه ممكن است نفى با فعلى همچون «لَيسَ » نيز انجام شود. براى نمونه در عبارت «لَيسَ ذاهبٌ عليٌّ إلى الصَّفِّ الآنَ »، «ذاهبٌ » اسمِ «لَيسَ » و «عليٌّ » فاعلِ «ذاهبٌ » و سدّ مسدّ خبرِ «لَيسَ » است.

ص: 136

همچنين مى توان معناى نفى را به وسيلۀ اسم هم نشان داد. براى مثال در عبارت «غَيرُ قائمٍ الزَّيدانِ »، «غيرُ» مبتدا و مرفوع به ضمّه و «قائمٍ » مضافٌ اليه و مجرور به كسره است و به دليل اين كه اسم فاعل و بر نفى تكيه كرده است، مى تواند عمل فعل را انجام دهد. از اين رو، «الزَّيدانِ » فاعلِ «قائم» و در عين حال سدّ مسدّ خبرِ «غير» است.

3. استفهام: از ديگر مواردى كه اسم فاعل مى تواند به آن ها تكيه كند و عمل فعل را انجام دهد، استفهام است؛ مانند عبارت «أذاهِبٌ عليٌّ إلى الصَّفِّ » كه در آن «ذاهبٌ » مبتدا و مرفوع به ضمّه، «عليٌّ » فاعل آن و سدّ مسدّ خبر و «إلى الصَّفِّ » جار و مجرور متعلّق به «ذاهب» است.

همچنين در عبارت «مَتَى ذاهِبٌ عليٌّ إلى الصَّفِّ »؛ على چه هنگام به كلاس مى رود؟ «ذاهبٌ » با تكيه بر اسم استفهام «مَتَى» توانسته عمل رفع را در «عليٌّ » در مقام فاعل و سدّ مسدّ خبر انجام دهد.

4. ندا: ندا نيز از مواردى است كه اسم فاعل با تكيه بر آن مى تواند عمل فعل را انجام دهد. اگر اسم فاعل پس از حروف ندا بيايد، مى تواند عمل فعل را انجام دهد؛ مانند عبارت «يا راكِباً دَرّاجَةً »؛ اى كسى كه الآن سوار دوچرخه هستى. در اين عبارت «راكباً» فاعل مستترى دارد كه تقدير آن «هو» و «درّاجَةً » هم مفعولٌبه آن است. در اين عبارت به دليل اين كه «راكباً» بر حرف ندا تكيه و معناى حال دارد، مى تواند عمل فعل را انجام دهد.

5. موصوف: يكى ديگر از واژه هايى كه اسم فاعل با تكيه بر آن عمل فعل را انجام مى دهد، موصوف است. براى مثال در عبارت «هذا رَجُلٌ مُجتَهِدٌ أولادُهُ »؛ اين مردى است كه فرزندان او كوشا و ساعى هستند. «هذا» مبتدا و مبنى بر سكون، محلاً مرفوع، «رَجُلٌ » خبر و مرفوع به ضمّه، «مجتهدٌ» نعت و مرفوع به تبعيّت، «أولادُ» فاعلِ «مجتهدٌ» و مرفوع به ضمّه و «ه» مضافٌ اليه، مبنى بر ضمّه و محلاً مجرور است.

6. ذو الحال: آخرين واژه اى كه اسم فاعل با تكيه بر آن عمل فعل را انجام مى دهد، ذو الحال است. براى نمونه در عبارت «يَخطُبُ عليٌّ رافِعاً الصَّوتَ »؛ على در حالى كه صدايش

ص: 137

را بلند كرده است، سخنرانى مى كند، «رافعاً» براى «عليّ » حال است و چون بر ذو الحال تكيه كرده است، مى تواند عمل رفع و نصب انجام دهد. از اين رو، فاعل آن ضمير مستتر «هو» است كه به «عليّ » بر مى گردد و مفعولٌبه آن «الصَّوتَ » است.

«أعطَى») شرايط عمل را داشته باشد، مى تواند دو مفعول خود را منصوب كند و نيز مى تواند به يكى از آن ها اضافه شود و ديگرى را منصوب كند:

1. منصوب شدن دو مفعولٌبه؛ مانند: «عليٌّ مُعطٍ الفَقيرَ دِرهماً»، كه در اين جمله «عليٌّ » مبتدا و مرفوع به ضمّه، «مُعطٍ» خبر و مرفوع به ضمّۀ تقديرى و فاعل آن «هو» مستتر كه به «عليّ » بر مى گردد، «الفَقيرَ» مفعول اول و «دِرهماً» مفعول دوم است.

2. اضافه شدن مفعول اول و منصوب شدن مفعول دوم؛ مانند: «عليٌّ مُعطِي الفَقيرِ دِرهماً» كه در اين عبارت «الفَقيرِ» مضافٌ اليه و «دِرهماً» مفعول دوم است.

در افعال سه مفعولى نيز وضعيت به همين شكل خواهد بود. براى نمونه در عبارت «زيدٌ مُعْلِمٌ حُسَيناً عليّاً ناجِحاً»؛ زيد به اطلاع حسين مى رساند كه على موفق است، «مُعْلِمٌ » كه اسم فاعل است (از فعل سه مفعولى «أعْلَمَ ») سه مفعول را منصوب كرده است: «حسيناً» مفعول اول، «عليّاً» مفعول دوم و «ناجحاً» مفعول سوم است.

همچنين مى توان اسم فاعل را به مفعول اول اضافه كرد و دو مفعول ديگر را به حال خود منصوب باقى گذاشت و گفت: «زيدٌ مُعْلِمُ حُسَينٍ عليّاً ناجحاً» كه در اين جمله «حُسَينٍ » مضافٌ اليه، «عليّاً» مفعول دوم و «ناجحاً» مفعول سوم است.

براى مثال در عبارت «جاءَ الكاتِبُ رِسالَةً أمسِ »؛ كسى كه ديروز نامه اى نوشت، آمد، «الكاتِب» به دليل محلّى بودن به «ال» توانسته «رِسالَةً » را در مقام مفعولٌبه خود منصوب كند. «جاءَ » فعل ماضى و مبنى بر فتح، «الكاتبُ » فاعل و مرفوع به ضمّه كه فاعل آن «هو» مستتر و محلاً مرفوع است و «رِسالةً » مفعولٌبهِ «الكاتب» است.

✓اسم فاعل اگر از ريشۀ فعل لازم گرفته شده باشد، تنها مى تواند فاعل را رفع دهد و مفعولٌبه نمى گيرد. اما اگر از فعل متعدى گرفته شده باشد، همانند فعل متعدى، علاوه بر فاعل، مفعولٌبه نيز مى گيرد؛ يعنى مى تواند عامل رفع فاعل و عامل نصب مفعولٌبه باشد.

✓اگر اسم فاعل «الف و لام» نداشته باشد، به دو شرط مى تواند عمل فعل را انجام دهد:

1. اسم فاعل به معناى حال و استقبال باشد؛

2. اسم فاعل بر مبتدا، نفى، استفهام، ندا، موصوف يا ذو الحال تكيه كند.

✓اگر اسم فاعلِ بدون «ال» شروط عمل را نداشته باشد، عمل آن از بين مى رود و ديگر نمى تواند همانند فعل خود عمل كند. در چنين شرايطى اسم فاعل بايد به معمول خود اضافه شود. البته اسم فاعل هرگز نمى تواند به فاعل خود اضافه شود، بلكه تنها مى تواند به مفعولٌبه خود اضافه شود.

✓لازم به ذكر است با فرض وجود دو شرط پيش گفته در اسم فاعل، حتماً لازم نيست كه اسم فاعل عمل كند؛ يعنى فاعل را مرفوع و مفعولٌبه را منصوب كند، بلكه مى تواند به معمول خود اضافه شود.

✓چنانچه اسم فاعلى كه شروط عمل را دارد، از يك فعل دومفعولى يا سه مفعولى ساخته شده باشد، باز مى تواند دو يا سه مفعول را نصب دهد و يا به يكى از آن ها اضافه شود و مفعول هاى ديگر را منصوب كند.

✓اگر اسم فاعل محلّى به «ال» باشد، عمل آن همچون فعل به هيچ شرطى وابسته نيست؛ يعنى اسم فاعل محلّى به «ال» همواره عمل مى كند.

✓اگر اسم فاعلِ محلّى به «ال»، مثنى يا جمع مذكر سالم باشد، بدون هيچ شرطى مى تواند به مفعولٌبه خود اضافه شود، اما اگر مثنى يا جمع مذكر سالم نباشد، به شرطى مى تواند به مفعولٌبه خود اضافه شود كه مفعولٌبه نيز يا محلّى به «ال» باشد و يا به اسمى محلّى به «ال» اضافه شده باشد.

ص: 142

3 - وَجَدتُ العُقَلاءَ (أنكَرَ) عَلَى أخيكَ فِعله.

4 - أنا (دَعَا) المارِّينَ إلَى الهُدَى.

5 - أرَى رَجُلاً (كَسَا) أبناءَهُ ثِياباً جَديدَةً .

6 - علىٌّ (أعطَى) الفُقَراءَ إحساناً و (أرَى) النّاسَ العِلمَ مُفيدًا.

د) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (وَ ما كُنْتُ مُتَّخِذَ اَلْمُضِلِّينَ عَضُداً) (1)

2 - (قُلْ هَلُمَّ شُهَداءَكُمُ اَلَّذِينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اَللّهَ حَرَّمَ هذا) (2)

3 - (اَلَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي اَلسَّرّاءِ وَ اَلضَّرّاءِ وَ اَلْكاظِمِينَ اَلْغَيْظَ وَ اَلْعافِينَ عَنِ اَلنّاسِ وَ اَللّهُ يُحِبُّ اَلْمُحْسِنِينَ ) (3)

ص: 144

مى گردد. علاوه بر اين، در اين حالت مى توان اسم مبالغۀ «غفارٌ» را به مفعولٌبه اضافه كرد و عبارت را به اين شكل بيان كرد: «اللهُ غَفّارُ الذّنوبِ ».

مثال ديگر عبارت «علىٌّ مِعطاءٌ الفقيرَ» است. در اين مثال كلمۀ «الفقير» در مقام مفعولٌبه براى «معطاءٌ » قرار گرفته و فاعلش هم «هُوَ» مستتر است. از آنجا كه «معطاء» دو مفعولى است، بنا بر اين، مى توان مفعولٌبه دوم هم برايش ذكر كرد؛ مانند: «علىٌ معطاءٌ الفقيرَ درهماً»؛ يعنى على به فقرا خيلى درهم مى بخشد.

در عبارت «زيدٌ ضَروبٌ الأعداءَ بالسَّيف»؛ زيد دشمنانش را خيلى با شمشير مى زند، نيز «ضروبٌ » با تكيه بر مبتداى ماقبل خود (زيدٌ) و با فرض اين كه در زمان حال يا آينده باشد، توانسته است كلمۀ «الأعداء» را در مقام مفعولٌبه خود منصوب كند.

و لام» باشد، همواره و بدون هيچ قيد و شرطى عمل مى كند. تنها تفاوتى كه در اينجا وجود دارد اين است كه اسم مفعول عمل فعل مجهول را انجام مى دهد كه با ذكر چند مثال آن را بيان مى كنيم:

به قوّت خود منصوب مى مانند؛ مانند: «عليٌ مُعْلَمٌ أخوه حسيناً ناجحاً»؛ به برادر على خبر داده شده كه حسين قبول شده است. در اين جمله «علىٌّ » مبتدا، «مُعلَمٌ » خبر، «أخوه» نايب فاعل (كه در واقع مفعولٌبه اوّل بوده است)، «حسيناً» مفعولٌبه دوم، و «ناجحاً» مفعولٌبه سوم است.

مى كند. بنا بر اين، قطعاً همواره معناى زمان حال را دارد؛ براى نمونه «علىٌّ شجاعٌ » به اين معنى است كه على هم اكنون شجاع هست و هم قبلاً شجاع بوده است. البته نسبت به مابعدش ساكت است. در واقع صفت مشبهه بر ماضى متصل به حال دلالت مى كند. همچنين در جملۀ «علىٌّ حَسَنٌ خُلقُه»، «عليٌّ » مبتدا و مرفوع، «حَسَنٌ » خبر و مرفوع، «خلق» فاعل براى «حَسَنٌ » و مرفوع به ضمه و ضمير «ه» مضافٌ اليه مبنى بر ضم و محلاً مجرور است.

اما اگر صفت مشبهه «الف و لام» داشته باشد و ما تابع آن قولى شويم كه «الف و لام» صفت مشبهه را هم «الف و لام» موصوله به حساب مى آورد، در اين حالت صفت مشبهه همواره عمل مى كند، هرچند بر امور شش گانه هم تكيه نكرده باشد.

نكته اى كه در اينجا بايد ذكر شود اين است كه صفت مشبهه به دليل گرفته شدن از فعل لازم، نمى تواند مفعولٌبه را نصب بدهد، حتى اگر شروط عمل در آن وجود داشته باشد. البته مى تواند كلمات ديگرى را منصوب كند، اما نه به عنوان مفعولٌبه، بلكه اگر اسمى كه منصوب مى كند، نكره باشد، آن را به عنوان تمييز منصوب مى كند؛ مانند: «عليٌّ حَسَنٌ خُلقاً»، كه «خُلقاً» در مقام تمييز براى «حَسَنٌ » منصوب شده است. اما اگر معرفه باشد، «منصوب على التشبّه بالمفعولِبه» به شمار مى رود؛ مانند: «علىٌّ حَسَنٌ خُلقَه»، كه در اينجا كلمۀ «خُلقَه» را «منصوب على التشبّه بالمفعولِبه» به حساب مى آوريم؛ يعنى، شبيه به مفعولٌبه است نه مفعولٌبه واقعى؛ زيرا «حَسَنٌ » از فعل «حَسُنَ » گرفته شده و «حَسُنَ » چون خودش لازم است، نمى تواند مفعولٌبه بگيرد. بنا بر اين، هر مشتق وصفى هم كه از آن گرفته شده باشد، نمى تواند مفعولٌبه بگيرد.

مثلاً در جملۀ «عليٌّ حسنٌ خلقُهُ » مى توان گفت: «علىٌّ حسنُ الخُلقِ »؛ يعنى، كلمۀ «خُلق» را مجرور كنيم به عنوان مضافٌ اليه براى صفت مشبهۀ «حَسَن».

«خُلق» گرچه خودش «الف و لام» ندارد، ولى به يك كلمۀ «الف و لام» دار اضافه شده است. با اين حال مى توان «الخلقِ » يا «خُلقِ الأخِ » را به عنوان فاعلْ مرفوع كرد: «جاءَ الكريمُ الخُلقُ » يا «جاءَ الكريمُ خُلقُ الأخِ ». در اين صورت مى توان آن را بر اساس تشبّه به مفعولٌبه منصوب كرد: «جاءَ الكريمُ الخُلقَ » يا «جاءَ الكريمُ خُلقَ الأخِ ».

الف) معمول صفت مشبهه مضاف به ضمير موصوف است؛ يعنى به ضميرى كه صفت مشبهه در واقع صفت آن است، يا مضاف به كلمه اى كه مضاف به ضمير موصوف است. در اين حالت از نظر اعرابى بهتر است كه معمول مرفوع شود و آن را فاعل به حساب بياوريم.

ب) حالت دوم آن است كه معمول، نكره يا مضاف به نكره باشد كه در اين حالت منصوب كردن اين كلمه بر اساس تمييز فصيح تر است.

ج) حالت سوم اين است كه معمول «الف و لام» داشته باشد يا مضاف به كلمۀ «الف و لام» دار باشد. در اين حالت فصيح ترين و بهترين حالت اين است كه كلمۀ «الف و لام» دار، مضافٌ اليه محسوب و مجرور شود.

1 - جاءَ .......... المساكينَ فِى اَيّام حياتِه.

2 - عَزَّ مَن كانَ ....... جارُه.......... جوارُه.

3 - اللهُ ......... الغُيوبَ .

4 - النيل........... ماؤُه........ فيَضانُه.

5 - هذه الشجرةُ .......... اَغصانُها.

6 - هذا الخطيبُ ........ الاَلْفاظِ.

ج) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

(وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ لَحُسْنَ مَآبٍ جَنّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ اَلْأَبْوابُ ) (1)

«فى صفات المتقيّن: تَراهُ قريباً اَمَلُه، قليلاً زَلَلُه، منزوراً اَكْلُه، سَهْلاً اَمْرُهُ ، مَكظوماً غَيظُه..... غائِباً مُنكَرُه، حاضِراً مَعروفُه.»(2)

ص: 154

أعلَمُ مِنْ زيدٍ» يا «زيدٌ أكبَرُ مِنْ حسينٍ ». در اينجا «أكبر» چون «الف و لام» ندارد و مضاف نشده است، پس از آن و بر سر «مُفَضَّلٌ عليه» (زيد يا حسين) كلمۀ «مِنْ » آمده است. قرآن كريم مى فرمايد: (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اَللّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اِسْمُهُ وَ سَعى فِي خَرابِها) (1) در اين آيه چون اسم تفضيل (أظلَمُ ) «الف و لام» ندارد و مضاف هم نشده است، پس از آن حتماً بايد «مِن» بيايد(2). گاهى نيز «مِنْ » در تقدير است و در ظاهر جمله وجود ندارد؛ يعنى به دليل روشن بودن معناى كلام و براى اختصار «مِنْ » و مجرور آن حذف شده اند؛ مانند: «اللهُ أكبَرُ» در «تكبيرة الإحرامِ » آغاز نماز كه در اين عبارت نيز «أكبر» «الف و لام» ندارد و مضاف هم نشده است، از اين رو طبق قاعده بايد «مِنْ » به دنبال آن بيايد، اما در اينجا «مِنْ » با مجرور آن مقدّر محسوب مى شوند؛ يعنى، ساختار مقدر اين جمله اين گونه است: «اللهُ أكبرُ مِنْ أنْ يُوصَفَ »؛ آن گونه كه از امام صادق (عليه السلام) هم روايت شده است(3). قرآن كريم در سورۀ مبارك اعلى مى فرمايد: (بَلْ تُؤْثِرُونَ اَلْحَياةَ اَلدُّنْيا * وَ اَلْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبْقى ) . در اين آيه كلمۀ «أبقَى» بر وزن «أفعَل» و اسم تفضيل است، در حالى كه «مِن» و مجرور آن پس از اسم تفضيل نيامده است، اما واضح است كه معنا چنين است: «والآخِرَةُ خَيرٌ وأبقَى مِنَ الدُّنيا».

دوم اين كه اسم تفضيل در اين حالت بايد به صورت مفرد مذكر به كار رود، چه كلمۀ پيش از اسم تفضيلْ مفرد، مثنى يا جمع باشد و چه مذكر يا مؤنث باشد؛ مانند: «عليٌّ أفضلُ مِنْ زيدٍ»، «العَلِيّانِ أفضلُ مِنْ زيدٍ»، «فاطمةُ أفضلُ مِنْ زَينَبَ »، «الفاطماتُ أفضلُ مِنْ زينَبَ ». در اين حالت نمى توان گفت: «فاطمةُ فُضلَى مِنْ ...» يا «العَلِيّونَ أفضلونَ مِن...».

ص: 157

نمى كند، بلكه كلمۀ «أقرب» كه از فعل «قَرُبَ » گرفته شده است با «مِن» متعدى مى شود و «مِن» در اينجا براى تعديه است.

الطّالباتِ ». در حالت مثناى مذكر مى توان گفت: «العليانِ أفضلُ الطلابِ » يا «العليانِ أفضلا الطلاب»(1). در مثناى مؤنث مى توان گفت: «الفاطمتانِ أفضلُ الطالباتِ » يا «الفاطمَتانِ فُضلَيا الطالبات». در جمع مى گوييم: «العليون أفضلُ الطلاب» يا «العليون أفضلوا الطلاب» و در جمع مؤنث هم به همين شكل: «الفاطمات أفضلُ الطالبات» يا «الفاطمات فُضلَياتُ الطالبات».

خداوند در سورۀ مبارك بقره مى فرمايد: (وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ اَلنّاسِ عَلى حَياةٍ ) .(2) در اينجا «أحرص» به معناى حريص ترين، اسم تفضيلى است كه به اسم معرفه اضافه شده است و چون كلمۀ «أحرص» براى ضمير «هُم» به كار رفته است مى توانست به صيغۀ جمع به كار رود، اما در اينجا به دليل اضافه شدن به معرفه، به صورت مفرد مذكر آمده است. در بعضى آيات به قرينۀ ماقبل، جمع بسته شده است؛ براى نمونه در سورۀ مبارك انعام مى فرمايد:

(وَ كَذلِكَ جَعَلْنا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكابِرَ مُجْرِمِيها لِيَمْكُرُوا فِيها) (3) . در اينجا واژۀ «أكابرَ»، جمع «أكبر»، به كار رفته است. دليل اين كاربرد آن است كه «أكابر» به «مجرمين» و «مجرمين» به ضمير «ها» اضافه شده است و چون ضمير «ها» معرفه است «مجرمين» از آن كسب كرده و معرفه شده است.

نكتۀ مهم ديگر اين است كه كلمۀ پيش از اسم تفضيل(4) بايد با مضافٌ اليه از يك جنس باشد. در اين حالت تفاوتى ندارد كه اسم مضاف، مضاف به معرفه باشد يا مضاف به نكره. البته منظور از كلمۀ جنس در اينجا مذكر و مؤنث نيست، بلكه منظور جنس اشياء يا اشخاص يا حيوانات است. براى نمونه مى توان گفت: «علىٌّ أفضلُ الرجال»، اما «علىٌّ

ص: 160

أفضلُ النساء» نادرست است. همچنين نمى توان گفت: «الملائكةُ أفضلُ البشر»؛ زيرا ملائكه از جنس بشر نيستند. حال اگر بخواهيم برترى ملائكه را بر بشر بيان كنيم، مى گوييم: «الملائكةُ أفضلُ مِن البشر».

مرفوع كرده است. از اين رو، فاعل «أحسن» ضمير مستتر نيست، بلكه اسم ظاهر است و اين تنها حالتى است كه اسم تفضيل مى تواند اسم ظاهر را رفع دهد.

به طور كلى فاعل اسم تفضيل با وجود سه شرط مى تواند اسم ظاهر باشد: نخست اين كه جملۀ حاوى اسم تفضيل، مشتمل بر نفى، نهى يا استفهام باشد، همان گونه كه در مثال پيش گفته «ما رأيتُ » جمله اى منفى بود. دوم اين كه اسم تفضيلى كه مى خواهد فاعل ظاهر داشته باشد، صفت يا خبر براى ماقبل خودش باشد. در مثال پيشين واژۀ «أحسن» صفت «رجُلاً» بود. سوم اين كه شىءِ تفضيل يافته، در دو جايگاه و به دو اعتبار مختلف بر خودش برترى داده شود، آن گونه كه در مثال، سُرمه در چشم زيد با سُرمه در چشم ديگران برترى داده شده است و در واقع يك شىء در دو جايگاه و به دو اعتبار مختلف بر خودش برترى يافته است.

اين نمونه در ساختار استفهامى نيز وجود دارد. براى نمونه مى گوييم: «هَل فِي النّاسِ رجُلٌ أحَقُّ بهِ الحَمدُ مِنهُ بِعَليٍّ؟»؛(1) مفهوم اين جمله آن است كه آيا كسى وجود دارد كه مدح و ستايش او سزاوارتر از مدح و ستايش على باشد؟ در اينجا كلمۀ «الحَمدُ» فاعل كلمۀ «أحَقّ » است. از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) نقل است كه فرمودند: «ما مِن أيّامٍ أحَبُّ إلَى اللهِ فيها الصَّومُ مِنهُ في عَشرِ ذي الحجّة»؛(2) بنا بر اين، روزۀ دهۀ اول ذى الحجه بر روزه در ايام ديگر برترى داده شده است. پس جمله، منفى است و واژۀ «أحَقّ » در مثال پيشين و واژۀ «أحَبّ » در اين مثال، صفت واقع شده اند و همچنين شىءِ برترى داده شده، در دو جايگاه و دو موقعيت مختلف بر خودش برترى داده شده است. اين تنها موردى است كه اسم تفضيل مى تواند اسم ظاهر را رفع دهد.

ص: 162

نكتۀ ديگر در عمل اسم تفضيل اين است كه اگر اسمى پس از اسم تفضيل واقع شود و از لحاظ معنايى نسبت به اسم تفضيل حالت فاعلى داشته باشد؛ يعنى در واقع اسم تفضيل در معنا به اسم پس از خود نسبت داده شده باشد، چنين اسمى، تمييز به حساب مى آيد؛ مانند: «علىٌّ أكثَرُ عِلماً مِن زيدٍ» يا «أنتَ أكمَلُ إيماناً مِن زيدٍ». در اين دو مثال كلمات «علماً» و «إيماناً» از نظر معنايى نسبت به كلمات «أكثر» و «أكمل» حالت فاعلى دارند، هرچند در اعراب تمييز محسوب مى گردند. از نظر نحوى نيز ضمير مستتر موجود در «أكثر» يا «أكمل» را فاعل به شمار مى آورند؛ گويا جملۀ «علىٌّ أكثَرُ عِلماً مِن زيدٍ»؛ يعنى: «علىٌّ يَكثُرُ عِلمُه» يا «أنتَ أكملُ إيماناً»؛ يعنى: «أنتَ يَكمُلُ يا كَمُلَ إيمانُكَ ».

اما اگر كلمۀ پس از اسم تفضيل نسبت به اسم تفضيل حالت فاعلى نداشته باشد، نمى توان آن را تمييز قرار داد، بلكه در اين حالت بايد اسم تفضيل را به كلمۀ پس از آن اضافه كرد. براى نمونه نمى توان گفت: «عليٌّ أفضَلُ رجُلاً»؛ زيرا «رجُل» در اينجا از نظر معنايى فاعل «أفضل» محسوب نمى شود، پس بايد كلمۀ «رجل» را به عنوان مضافٌ اليه و پس از «أفضل» بياوريم: «علىٌّ أفضَلُ رجُلٍ ». البته در چنين حالتى نيز مى توان كلمه اى مانند «رجُل» را به عنوان تمييز منصوب كنيم و به شرطى كه اسم تفضيل را به كلمۀ ديگرى اضافه كنيم و پس از آن، كلمۀ «رجُل» را بياوريم؛ مانند: «علىٌّ أفضلُ الناسِ رجُلاً»، اما نمى توان گفت: «علىٌّ أفضلُ الناسِ رجُلٍ »؛ زيرا «أفضل» خود به «الناس» اضافه شده و با وجود يك مضافٌ اليه، نمى توان مضافٌ اليه ديگرى براى آن آورد.

البته مصدر با شرايطى عمل مى كند و تنها در دو حالت مى تواند مانند فعل خود عمل كند.

أسَبِّحُ » است كه هر كدام از اين معانى با توجه به جمله و مخاطب تعيين مى شود. مفعول مطلق نيابى گاه به مفعولٌبه خود اضافه مى شود؛ مانند عبارت «سبحانَ اللهِ » كه هرچند لفظ جلاله مضافٌ اليه و مجرور است، اما در واقع مفعولٌبه بوده است. همچنين در آيۀ مبارك (فَسُبْحانَ اَللّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ وَ لَهُ اَلْحَمْدُ فِي اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ عَشِيًّا وَ حِينَ تُظْهِرُونَ ) (1) به قرينۀ دو فعل «تُمسونَ » و «تُصبِحُونَ »، كه صيغۀ جمع مذكر مخاطب هستند، درمى يابيم كه «سبحانَ » جانشين يك فعل امر جمع مذكر مخاطب شده است؛ يعنى: «سَبِّحوا» (خداوند را تسبيح و تنزيه كنيد.)

مى توان «ضرب» را حذف كرد و به جاى آن «أن» يا ماى مصدريه به همراه فعل قرار داد، اما اين كه فعل، ماضى يا مضارع تقدير شود و حرف مقدَّر، «أن» يا «ما» باشد، به زمان تحقق «ضرب» بستگى دارد. ظاهر عبارت اين است كه «ضرب» در زمان گذشته رخ داده است؛ بنا بر اين، مى توان به جاى «ضَرْب»، از «أنْ » و فعل ماضى استفاده كرد؛ يعنى: «تَعَجَّبْتُ مِن أنْ ضَرَبَ عليٌّ زيداً». اين جمله اى صحيح است و معنايى صحيح دارد؛ بنا بر اين، كلمۀ «ضَرْب» شايستگى عمل را دارد و از اين رو «زيداً» را منصوب كرده است. حال اگر زمان تحقق فعل در آينده باشد «ضَرْب» به صورت «أن يَضْرِبَ » تقدير مى شود؛ يعنى: «تَعَجَّبْتُ مِن أنْ يَضْرِبَ عليٌّ زيداً» و اگر زمان تحقق فعل در زمان حال باشد «ضَرْب» به صورت «ما يَضرِبُ » تقدير مى شود؛ يعنى: «تَعَجَّبتُ مِمّا (مِنْ ما) يَضرِبُ عليٌّ زيداً».

اما اگر با تقدير حروف مصدرى و فعل، معنايى صحيح به دست نيايد، مصدر نمى تواند عمل كند؛ براى نمونه نمى توان گفت: «كَتَبَ عليٌّ كتابةً رِسالَتَهُ » و «رسالة» را مفعولٌبه «كتابةً » فرض كرد؛ زيرا در اين جمله نمى توان به جاى «كتابةً » حرف مصدرى به همراه فعل قرار داد و گفت: «كَتَبَ عليٌّ أن كَتَبَ رِسالَتَهُ »؛ زيرا اين عبارت به لحاظ اسلوب عربى صحيح نيست. همچنين نمى توان به جاى مصدر، «ماى مصدريه» و فعل قرار داد و گفت: «كَتَبَ عليٌّ ما يَكتُبُ رِسالَتَهُ »؛ بنا بر اين، علت منصوب شدن «رسالة» در اين جمله، عمل كردن «كتابةً » نيست، بلكه اين واژۀ مفعولٌبه فعل «كَتَبَ » است. در واقع «كتابةً » و «رسالة» هر دو معمول فعل «كَتَبَ » هستند؛ اوّلى مفعول مطلق و دومى مفعولٌبه است.

حالت دوم، اضافه شدن مصدر متعدى به مفعولٌبه و مرفوع باقى ماندن فاعل است. در زبان عربى اين حالت كمتر به كار مى رود، ولى جايز است. براى نمونه در عبارت «أعجَبني إِكرامُ عليٍّ زيداً» به جاى اضافه كردن «إكرام» به فاعل و منصوب كردن مفعول مى توان «إكرام» را به مفعولٌبه اضافه كرد و «عليّ » را مرفوع باقى گذارد؛ يعنى گفت: «أعجَبَنى إِكرامُ زيدٍ عليٌّ » كه در آن «إِكرام» به مفعولٌبه (زيد) اضافه شده و «عليّ » به عنوان فاعل مرفوع باقى مانده است. معناى اين عبارت اين گونه است خوشم آمد از پذيرايى شدن زيد توسط على. در اين جمله «زيد» به دليل مضافٌ اليه بودن لفظاً مجرور است، اما محلاً منصوب است؛ زيرا در واقع مفعولٌبه بوده و در اصطلاح محل بعيد آن محلّ نصب است. «عليٌّ » نيز فاعل براى «إكرام» است.

است. همان گونه كه مشاهده مى شود مصدر «خوفٌ » تنوين دارد و مجرّد از «الف و لام» و اضافه است و «أخا» را در نقش مفعولٌبه خود منصوب كرده است.

همچنين در آيۀ مبارك (فَلاَ اِقْتَحَمَ اَلْعَقَبَةَ * وَ ما أَدْراكَ مَا اَلْعَقَبَةُ * فَكُّ رَقَبَةٍ * أَوْ إِطْعامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ * يَتِيماً ذا مَقْرَبَةٍ * أَوْ مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةٍ ) (1)، «يتيماً» مفعولٌبه «إِطعامٌ » است و «إطعامٌ » مصدر منّون از باب إفعال است؛ بنا بر اين، مصدر منوّن هم اگر متعدى باشد، مى تواند مفعولٌبه را منصوب كند.

1. اسم تفضيل مجرد از «الف و لام» و اضافه: كاربرد اسم تفضيل در اين حالت با رعايت دو شرط صحيح است: نخست اين كه در اين حالت اسم تفضيل حتماً بايد همراه با حرف جرّ «مِنْ » باشد. اين حرف جر يا لفظاً وجود دارد؛ مانند: «علىٌّ أعلَمُ مِنْ زيدٍ» يا كلمۀ «مِنْ » در ظاهر جمله وجود ندارد و مقدّر محسوب مى شود؛ مانند: «اللهُ أكبَرُ» كه تقدير آن عبارت است از: «اللهُ أكبرُ مِنْ أَن يُوصَفَ ». دوم اين كه اسم تفضيل در اين حالت بايد به صورت مفرد مذكر به كار رود، چه كلمۀ پيش از اسم تفضيلْ مفرد، مثنى يا جمع باشد و چه مذكر يا مؤنث باشد.

2. اسم تفضيل داراى «الف و لام»: در اين حالت اسم تفضيل بايد از لحاظ عدد، (مفرد، مثنى و جمع بودن) و از جنسيت (مذكر و مؤنث بودن) با قبل از خود مطابقت كند؛ مانند: «علىٌّ هُو الأفضل» يا «فاطمةُ هِىَ الفُضلى». همچنين به دنبال اسم تفضيل مُحلّى به «الف و لام» به هيچ وجه نبايد حرف جرّ «مِنْ » بيايد، مگر اين كه «مِنْ » تفضيليه نباشد.

3. اسم تفضيل مضاف: اگر اسم تفضيل به اسم نكره اضافه شود، واجب است كه اسم تفضيل به صيغۀ مفرد مذكر بيايد، حتى اگر پيش از آن، اسم مؤنث، مثنى يا جمع به كار رفته باشد. البته مضافٌ اليه بايد از لحاظ عدد و جنسيت با ماقبل اسم تفضيل مطابقت كند؛ مانند: «فاطمةُ أعلَمُ طالبةٍ » و «العَلِيّانِ أعلَمُ طالِبَينِ ». اما اگر اسم تفضيل به اسم معرفه اضافه شود، هر دو حالت كاربرد اسم تفضيل جايز است؛ يعنى يا هميشه به صورت مفرد مذكر به كار مى رود يا اين كه با ماقبلش مطابقت مى كند؛ مانند: «فاطمةُ أفضَلُ الطّالباتِ » يا «فاطمةُ فُضلَى الطّالباتِ ».

✓اسم تفضيل هيچ گاه مفعولٌبه نمى گيرد، اما مى تواند فاعل بگيرد. اين فاعل در حالت معمول همواره ضمير مستتر است. براى نمونه در جملۀ «علىٌّ أعلَمُ مِن زيدٍ»، فاعل «أعلَمُ » ضمير مستتر «هُوَ» است كه به على بر مى گردد.

✓فاعل اسم تفضيل با وجود سه شرط مى تواند اسم ظاهر باشد: نخست اين كه جملۀ حاوى اسم تفضيل، مشتمل بر نفى، نهى يا استفهام باشد، دوم اين كه اسم تفضيلى كه

ص: 170

مى خواهد فاعل ظاهر داشته باشد، صفت يا خبر براى ماقبل خودش باشد، و سوم اين كه شىءِ تفضيل يافته، در دو جايگاه و به دو اعتبار مختلف بر خودش برترى داده شود؛ مانند: «هَل فِى النّاسِ رجُلٌ أحَقُّ بهِ الحَمدُ مِنهُ بِعَلىٍّ »؛ آيا در ميان مردم كسى هست كه به مدح و ستايش سزاوارتر از على باشد؟

✓اگر اسمى پس از اسم تفضيل واقع شود و از لحاظ معنايى نسبت به اسم تفضيل حالت فاعلى داشته باشد، چنين اسمى تمييز به حساب مى آيد؛ مانند: «علىٌّ أكثَرُ عِلماً مِن زيدٍ». اما اگر كلمۀ پس از اسم تفضيل نسبت به اسم تفضيل حالت فاعلى نداشته باشد، نمى توانيم آن را تمييز قرار دهيم، بلكه در اين حالت بايد اسم تفضيل را به كلمۀ پس از آن اضافه كنيم؛ مانند: «علىٌّ أفضَلُ رجُلٍ ».

✓عمل مصدر تنها در دو حالت امكان پذير است:

1. مفعول مطلق نيابى: به كار بردن مصدرى متعدى در آغاز جمله و ذكر اسمى منصوب به عنوان مفعولٌبه از جمله اسلوب هاى آن است؛ مانند: «كِتابةً تَمارينَكُم». چگونگى معناى مصدر منصوب به مخاطب بستگى دارد. براى نمونه در جملۀ پيشين با توجه به ضمير «كُم» مى توان دريافت كه خطاب به گروهى مذكر و مخاطب است؛ بنا بر اين، «كِتابةً » را به معناى «اُكتُبوا» فرض مى كنيم.

2. مصدر قابل جايگزينى با حرف مصدرى به همراه فعل: اگر بتوان به جاى مصدر، حرف مصدرى «أن» يا «ما» به همراه فعل به كار برد و بدون تغيير معنا، جملۀ صحيحى به دست آيد، چنين مصدرى مى تواند عمل فعل خود را انجام دهد. در اين صورت اگر مصدر در زمان حال تحقق يابد، اين مصدر به صورت «ماى مصدريه» و فعل مضارع تقدير مى شود؛ اگر در زمان گذشته تحقق يافته باشد، به صورت «أن» مصدريه و فعل ماضى؛ و اگر در زمان آينده محقق شود، تقدير به صورت «أن» و فعل مضارع فرض مى شود. اگر با اين تقدير، معناى درستى از كلام دريافت شود، مى توان دريافت كه اين مصدر مى تواند عمل فعل را انجام دهد، در غير اين صورت جايز نيست.

ص: 171

✓مصدر عامل به ترتيب كثرت كاربرد به يكى از اين سه حالت زير به كار مى رود:

1. مصدر مضاف: در اين صورت اگر اين مصدر از فعل لازم گرفته شده باشد مفعولٌبه نمى گيرد و از آنجا كه مضاف است به فاعل خود اضافه مى شود؛ مانند: «تَعَجَّبتُ مِن ذَهاب عليٍّ إلى مدينتِه». اما اگر مصدر عامل، متعدى و مضاف باشد، فصيح تر آن است كه مصدر به فاعل خود اضافه شود و مفعولٌبه منصوب گردد؛ مانند: «أعجَبَنى إكرامُ عليٍّ زيداً». همچنين مى توان مصدر مضاف متعدى را به مفعولٌبه اضافه كرد: «أَعجَبَني إِكرامُ زيدٍ عليٌّ ». 2. مصدر مجرد از «الف و لام» و اضافه: اين مصدر نيز مى تواند عمل فعل خود را انجام دهد؛ مانند: «لَو لَا خَوفٌ أخاكَ لَفعَلْتُ ».

3. مصدر همراه با «الف و لام»: اين مصدر در زبان عربى كم كاربرد است و تنها در برخى اشعار يافت مى شود و با فرض تحقق شرايط پيش گفته مى تواند عمل فعل را انجام دهد.

5 - الإمام عليٌّ (عليه السلام): «مَنْ ضَيَّعَهُ الأَقْرَبُ اُتِيحَ لَهُ الْأبْعدُ».(1)

ب) غلطهاى موجود در كاربرد اسم تفضيل را اصلاح نماييد.

1 - أنتِ فُضلَى ابنةٍ :

2 - هذانِ هُما الأعْلَم:

3 - العليّانِ أجَلُّ الناسِ قدراً وأَكثرهُم مالاً:

4 - نَحنُ أعْرَفُونَ بِمَواقِعِ الأُمورِ مِنْكُم:

5 - فاطمةُ كُبرَى مِنْ زَينبَ :

6 - رأيتُ اُخْتَيْكَ الأفْصَحانِ :

ج) مصدر و معمول آن را در عبارت هاى زير مشخص كنيد و آن دو را حركت گذارى نماييد.

1 - (وَ لَوْ لا دَفْعُ اَللّهِ اَلنّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ ) (2)

2 - الإمامُ علىٌّ (عليه السلام): «أقْبح الظُّلم منعك حُقوق الله».(3)

3 - هل أعْجَبَكَ إنشاد علىٌّ الأشعار؟

4 -

يا قابلَ التَّوبِ غُفرانا مآثم قَدْ *** أسلَفتُها أنا مِنها خائِفٌ وَجِل

5 - إنَّ عَلامَة إعراض الله القدير عن العبد اشتغاله بغير خَلاصه.

د) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (يا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخاذِكُمُ اَلْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلى بارِئِكُمْ ) (4)

ص: 173

2 -

إذا صَحَّ عَونُ الْخالِقِ المَرءَ لَم يَجِدْ *** عَسِيراً مِنَ الآمالِ إلاّ مُيَسَّراً

3 - (وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ اَلنّاسِ عَلى حَياةٍ ) (1)

4 - الإمام الحسين (عليه السلام): «مَنْ حاوَلَ أمْراً بِمَعْصِيَةِ اللهِ كانَ أفْوَتَ لِمَا يَرْجُو وأسْرَعَ لِمَا يَحْذَرُ.»(2)

ص: 174

«أنادى (أدعُو) عليّاً»؛ على را صدا مى زنم (فرا مى خوانم)، بوده است كه به خاطر فراوانى كاربرد ندا، ابتدا فعلِ جمله حذف شده و به جاى آن واژۀ كوتاه «يا»، كه در اصطلاح حرف ندا ناميده مى شود، نشسته است، سپس «عليّاً»، كه مفعولٌبهِ «أنادى» است و پس از حذف فعل «منادا» ناميده مى شود، به «عليّ » تبديل شده و اين عبارت به صورت «يا عليُّ » در آمده است. در اين گونه عبارات منادا، مبنى بر ضم و محلاً منصوب مى شود؛ زيرا از ابتدا مفعولٌبه بوده است.

اسلوب ندا در زبان عربى اين گونه تعريف مى شود: «النّداءُ طَلَبُ إقبالِ المُخاطَبِ بِحَرفٍ يَنوبُ مَنابَ فعلٍ مَحذوفٍ تَقديرُهُ أنادى أو أدعُو»؛ ندا درخواست توجه مخاطب به واسطۀ حرفى است كه جانشين فعل محذوفى است كه تقدير آن «أنادى» يا «أدعُو» است.

بنا بر اين، تركيب عبارت «يا عليُّ » بدين شكل است: «يا»: حرفُ نداءٍ ، قامَ مقامَ فعلٍ محذوفٍ تقديرُهُ أنادى، مبنيٌّ على السّكونِ ، لا محلَّ لها من الإعراب؛ «عليُّ »: مناداى مبنيٌّ على الضَّمِّ في محلِّ النَّصبِ .

اگر جملۀ ندا و جواب آن به صورت يك نقلِقول حكايت شوند، در اين حالت چون هر دو جمله مفعولٌبهِ فعل «قالَ » است، در اصطلاح نحوى مَقول قول محسوب مى شوند و در محلّ نصب خواهند بود؛ مانند آيۀ مبارك (قالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ اَلْعَظْمُ مِنِّي وَ اِشْتَعَلَ اَلرَّأْسُ شَيْباً وَ لَمْ أَكُنْ بِدُعائِكَ رَبِّ شَقِيًّا) (1) كه در آن «رَبِّ » جملۀ ندا است كه حرف نداى آن حذف شده و در اصل «يا ربّي» بوده است و (إِنِّي وَهَنَ اَلْعَظْمُ مِنِّي...) جملۀ جواب ندا است و هر دو جملۀ ندا و جواب ندا در مجموع مقول قول و محلاً منصوب است.

يعنى: اى ساكنان «نعمان الأراك»، يقين داشته باشيد كه شما در قلمرو (سرزمين) دل من ساكن هستيد.

در اين بيت با اين كه شاعر در مكانى دور از «نعمان الأراك» - مكانى در باديه - زندگى مى كند، ولى ساكنان آن ديار را با حرف نداى نزديك مورد خطاب قرار مى دهد تا نشان دهد كه آنان در قلمرو دل او ساكن هستند.

گاه نيز امر برعكس است؛ يعنى، ممكن است مخاطب خيلى نزديك باشد، ولى براى رعايت يك نكتۀ بلاغى به طور عمد از حرف نداى دور استفاده شود؛ براى مثال در دعاهاى مختلف، خداوند با عبارت «يا رَبِّ » مورد خطاب قرار مى گيرد، در صورتى كه پروردگار بسيار به ما نزديك است. اين امر به خاطر تعظيم منادا است. در اينجا جلالت قَدر، بزرگى و عظمت خداوند نازل منزل بُعد مسافت محسوب مى شود و به جاى «أي رَبِّ » يا «أرَبِّ » گفته مى شود: «يا رَبِّ ».

گفتنى است كه در برخى موارد ممكن است شبه مضاف ظرفى را نصب دهد يا جار و مجرورى را به خود تحمّل كند؛ يعنى، آن را براى خود بپذيرد كه در اين صورت نيز در اصطلاح اين كلمات شبه مضاف ناميده مى شوند.

گفتيم يكى از اقسام منادا، مناداى شبه مضاف است؛ مانند: «يا حَسَناً خُلْقُه»؛ يعنى، اى آدم خوش اخلاق، «يا ضارباً زيداً»، «يا ثلاثَةً وعِشرينَ طالباً» يا در دعاى توسل آمده است: «يا وجيهاً عندَ اللهِ ».

در عبارت اخير «وجيهاً» صفت مشبهه است و در واژۀ «عندَ»، كه ظرف است، عمل نصب را انجام داده است. بنا بر اين، مناداى شبه مضاف به حساب مى آيد. همچنين در عبارت «يا راغباً في العلمِ »؛ اى كسى كه گرايش به علم و دانش دارى، «راغباً» مناداى شبه مضاف است؛ چرا كه جار و مجرور را براى خود قبول كرده و اين جار و مجرور (في العلم) متعلق به «راغباً» است.

در اينجا گوينده، فرد خاصى را قصد نكرده و در واقع هر كس كه در اين كلاس لفظ طالب بر او صدق مى كند، منادا است.

يا اگر در خطبۀ نماز جمعه، خطيب بگويد: «يا مُسلماً قُمْ ودافِعْ عن وطنِك»؛ اى مسلمان بپا خيز و از وطنت دفاع كن، چون فرد معينى مقصود خطيب نيست، منادا، نكرۀ غيرمقصوده محسوب مى شود، اما اگر فرد خاصى را از لفظ «مسلم» قصد كند، منادا، نكرۀ مقصوده محسوب مى شود كه در اين صورت بايد بگويد: «يا مُسْلِمُ قُمْ ودافِعْ عَنْ وَطَنِكَ ».

✓انواع منادا عبارت اند از: مناداى مفرد، مناداى مضاف و مناداى شبه مضاف.

✓مناداى مفرد به دو نوع معرفه و نكره تقسيم مى شود و مناداى نكره هم به نكرۀ مقصوده و نكرۀ غيرمقصوده تقسيم مى شود. مناداى مقصوده نيز به مقصودۀ موصوفه و غيرموصوفه تقسيم مى شود.

ب) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (قالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ اَلْعَظْمُ مِنِّي وَ اِشْتَعَلَ اَلرَّأْسُ شَيْباً وَ لَمْ أَكُنْ بِدُعائِكَ رَبِّ شَقِيًّا) (1)

2 - «يا مَنِ اسْمُهُ دَواءٌ وذِكْرُهُ شِفاءٌ .»(2)

ص: 186

گونه عبارات مناداى واقعى همان «الرّجُل»، «المَرأة» يا «الذين» است و «أيُّها» يا «أيَّتُها» تنها واسطۀ ندا است. با اين همه از نظر لفظ و اعراب، «أيُّ » يا «أيَّةُ » منادا محسوب مى شود، هرچند هدف اصلى از اين جمله صدا زدن «الرّجل» يا «المَرأة» بوده است. بنا بر اين، عبارت «يا أيُّها الرَّجُلُ » را بايد اين گونه تركيب كرد: «يا»: حرف ندا، جانشين فعل محذوف، مبنى بر سكون، محلّى از اعراب ندارد؛ «أيُّ »: مناداى نكرۀ مقصوده، مبنى بر ضم، محلاً منصوب؛ «ها»: حرف تنبيه، مبنى بر سكون، محلّى از اعراب ندارد؛ «الرّجُلُ »: عطف بيان و تابع «أيُّ »، مرفوع به ضمّه.

از آنجا كه «أيُّ » از نظر لفظى مضموم است، «الرّجُل» هم بايد از آن تبعيت كند؛ زيرا در زمرۀ توابع است و عطف بيان محسوب مى شود. عطف بيان به واژه اى مى گويند كه واژۀ پيش از خود را تبيين مى كند و توضيح مى دهد. در واقع در تركيب «يا أيُّها»، «أيُّ » معنا و مفهوم خاصى ندارد و تنها واسطه اى است كه به وسيلۀ آن مى توان اسم محلّى به «ال» بعد از آن را مورد ندا قرار داد. «الرَّجُل» نيز مفهوم «أيُّ » را توضيح مى دهد، از اين رو، به آن عطف بيان گفته مى شود. البته اين در صورتى است كه واژۀ محلّى به «ال» مرفوعى كه پس از «أيُّها» يا «أيَّتُها» آمده است، جامد يا مشتقّ غيروصفى، همانند اسم مكان، اسم زمان و اسم آلت باشد.

اگر اسم پس از «أيُّها» يا «أيَّتُها» مشتقّ وصفى مُحلّى به «ال» باشد، نعتِ «أيُّ » محسوب مى گردد؛ مانند «الطّالبُ » در عبارت «يا أيُّها الطّالِبُ »، يا «المُدَّثِّرُ» در آيۀ مبارك (يا أَيُّهَا اَلْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ) (1) كه در اين آيه «المُدَّثِّرُ» مرفوع، داراى «ال» و مشتقّ وصفى است. از اين رو، تابع «أيُّ » و صفت آن به شمار مى رود. اما اگر اسم پس از «أيُّها» يا «أيَّتُها» جامد باشد، عطف بيانِ «أيُّ » يا «أيَّةُ » محسوب مى شود؛ مانند «الإنسانُ » در آيۀ مبارك (يا أَيُّهَا اَلْإِنْسانُ

ص: 188

ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ اَلْكَرِيمِ ) (1) و «النَّفسُ » در آيۀ شريف (يا أَيَّتُهَا اَلنَّفْسُ اَلْمُطْمَئِنَّةُ * اِرْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً ) (2) كه اين دو واژه به ترتيب عطف بيانِ «أىُّ » و «أيَّةُ » است و به تبعيت از لفظ آن مضموم شده است.

كريم هيچ گاه «يا الله» را به كار نبرده است، ولى در چند مورد از «اللَّهُمَّ » استفاده كرده است؛ مانند: (قُلِ اَللّهُمَّ مالِكَ اَلْمُلْكِ تُؤْتِي اَلْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ اَلْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ ) (1) و (قالَ عِيسَى اِبْنُ مَرْيَمَ اَللّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَيْنا مائِدَةً ) .(2) البته بديهى است كه در تركيب «اللَّهُمَّ » «ميمِ » مشدّد به جاى حرف ندا نشسته و ديگر نمى توان حرف نداى «يا» را به ابتداى آن افزود؛ يعنى، نمى توان گفت: «يَا اللّهُمَّ »؛ زيرا در اصطلاح اجتماع عوض و مُعَوَّض جايز نيست؛ يعنى، نمى توان هم حرف «يا» و هم عوض آن («ميمِ » مشدّد) را آورد. بنا بر اين، «اللّهُمَّ » را اين گونه تركيب مى كنيم: «اللّهُ »: مناداى مفرد علم، مبنى بر ضم، محلاً منصوب؛ «مّ » («ميمِ » مشدّد): حرف عوض از حرف نداى محذوف، مبنى بر فتح، محلّى از اعراب ندارد.

زِدْنِي عِلْماً) (1) كه اصل آن «ربّي» بوده و «ياء متكلم» حذف شده و «رَبِّ » مكسور مانده است تا نشان دهندۀ «ياء محذوف» باشد.

حالت دوم: آن است كه «ياء متكلم» باقى بماند و مبنى بر سكون شود؛ مانند: «يا رَبّيْ » و «يا صَديقيْ ». در اينجا «صديق» مناداى مضاف و منصوب به فتحۀ تقديرى است و ضمير «ي» مضافٌ اليه، مبنى بر سكون و محلاً مجرور است.

حالت سوم: همانند حالت دوم است، با اين تفاوت كه ضمير «ي» به جاى اين كه مبنى بر سكون شود، مبنى بر فتح مى شود؛ مانند: «يا صَديقِيَ ». در اين حالت «صديق» مناداى مضاف و منصوب به فتحۀ تقديرى و «ي» مضافٌ اليه، مبنى بر فتح و محلاً مجرور است.

نكته: بناى بر سكون يا فتح در ضمير «ياء متكلم»، مختصّ به مناداى مضاف به «ياء متكلم» نيست و در حالت عادى هم اگر واژه اى به «ياء متكلم» اضافه شود، هم مى توان «ي» را مبنى بر سكون قرار داد و هم مبنى بر فتح؛ مانند: «هذا كِتابيْ » يا «هذا كتابِيَ ».

حالت چهارم: اين است كه «ياء متكلم» به «الف» تبديل و حرف آخر مناداى مضاف مفتوح شود؛ مانند: «يا صديقا» و «يا رَبّا». در اين حالت «صديق» مناداى مضاف و منصوب به فتحۀ ظاهر و حرف «الف» مضافٌ اليه، جانشين «ياء متكلم»، مبنى بر سكون و محلاً مجرور است.

حالت پنجم: آن است كه «الف» را از حالت چهارم حذف كنيم؛ مانند: «يا صَديقَ » و «يا رَبَّ ».

حال اگر مناداى مضاف به «ياء متكلم»، معتلّ الآخر باشد، در منادا تنها يك حالت جايز است و آن اين كه حرف علّه تغييرى نكند و «ياء متكلم» مبنى بر فتح شود؛ مانند: «يا مَولايَ ». در اينجا «مولا» تغييرى نكرده و چيزى از آن حذف نشده و «ياء متكلم» مبنى بر

ص: 191

فتح شده است. تركيب «مَولايَ » اين گونه است: «مولا»: مناداى مضاف، منصوب به فتحۀ تقديرى؛ «ي»: مضافٌ اليه، مبنى بر فتح، محلاً مجرور.

همچنين در ترجمۀ عربى عبارت «اى دو دوست من» كه در آن مناداى مضاف به «ياء متكلم»، اسم مثنّى است، بايد توجه داشت كه اولاً مناداى مضاف بايد منصوب باشد، ثانياً اسم مثنى با «ى» منصوب شود. از سوى ديگر وقتى اسم مثنى اضافه مى شود، «نونِ » آن مى افتد: «يا صَديقَيْ »؛ بنا بر اين، «ياء مثنّى» در «ياء متكلم» ادغام مى شود: «يا صَديقَيْيَ » = «يا صَديقَيَّ ». اما دليل آنكه در اينجا نمى توان از «ياء متكلم» مبنى بر سكون استفاده كرد و مثلاً گفت «يا مولايْ » و «يا صديقَيْ يْ »، اين است كه در اين صورت التقاى ساكنين رخ مى دهد؛ زيرا «الف» در «مولايْ » ساكن است و اگر «ياء» هم ساكن شود، التقاى ساكنين رخ مى دهد و التقاى ساكنين جايز نيست، مگر اين كه روى كلمۀ «مولايْ » وقف شود كه بديهى است در حالت وقف با سكون خوانده مى شود: «يا مَولايْ ».

واسطه استفاده كرد. در اين حالت اسم مُحلّى به «ال» به تبعيّت از «أيُّ » و «أيَّةُ » مرفوع مى شود. حال اگر اين اسم، جامد يا مشتق غيروصفى باشد، عطف بيان و اگر مشتق وصفى بود، صفتِ «أيُّها» يا «أيَّتُها» محسوب مى شود. در چنين حالتى «أيُّ » و «أيَّةُ » منادا به شمار مى رود.

✓در اين ميان يك استثنا وجود دارد و آن لفظ جلالۀ «الله» است، كه با وجود داشتن الف و لام، حرف نداى «يا» بر آن درمى آيد. بنا بر اين، مى توان گفت: «يا اللهُ ». البته در اين مورد بهتر است «يا» از كلام حذف و به جاى آن «ميمِ » مشدّدى به انتهاى «اللّه» اضافه و گفته شود: «اللَّهُمَّ ».

✓در مناداى مضاف به «ياء متكلم»، اگر منادا صحيح الآخر باشد، پنج حالت در كاربرد آن جايز است و اگر معتلّ الآخر باشد، تنها يك حالت دارد.

✓ترخيم در لغت به معناى «ترقيق صوت» و در اصطلاح نحوى به معناى حذف يك يا چند حرف از آخر منادا است. ترخيم در زبان عربى به دو شيوه انجام مى شود: «لُغة مَن ينتظر» و «لُغة مَن لا ينتظر». در حالت اول پس از حذف يك يا چند حرف آخر، حرف باقى ماندۀ آخر بر همان حالت قبلى خود باقى مى ماند. در حالت دوم علامت حرف آخر حفظ مى شود و روى حرف ماقبل قرار مى گيرد. در ترخيم مناداى مختوم به «تاء تأنيث» هيچ شرطى لازم نيست، اما اگر منادا مختوم به «تاء تأنيث» نباشد، براى مرخّم شدن آن سه شرط لازم است: علم باشد، چهار حرف يا بيش تر داشته باشد و مركب اضافى يا اسنادى نباشد.

ص: 195

د) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (يا أَيُّهَا اَلنّاسُ اِتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ اَلسّاعَةِ شَيْ ءٌ عَظِيمٌ ) (1)

2 - «يا أبا الحسنِ يا موسى بنَ جَعفَرٍ أيُّها الكاظِمُ يابنَ رسولِ اللهِ .»(2)

3 - (يُوسُفُ أَيُّهَا اَلصِّدِّيقُ أَفْتِنا فِي سَبْعِ بَقَراتٍ ) (3)

4 - قال الإمامُ علىٌّ (عليه السلام): «معاشِرَ النّاسِ ، الفقةَ ثُمَّ المَتجَرَ، واللهِ لَلرِّبا فى هذِهِ الأمَّةِ أخْفَى مِن دَبيبِ النَّملِ عَلَى الصَّفا».(4)

ص: 197

ج) نداى تعجب، يعنى ندايى كه براى ابراز تعجب به كار مى رود؛

د) نداى نُدبه، يعنى ندايى كه براى اظهار اندوه، زارى و گريه براى افراد به كار مى رود.

در دو درس گذشته مطالب مربوط به نداى دعوت را فرا گرفتيم. در اين درس با سه نوع ديگر آشنا خواهيم شد.

رَجُلاً يُنادى يا لَلمُسلِمينَ فَلَم يُجِبْهُ فَلَيسَ بِمُسلِمٍ »(1). در اين روايت تنها مناداى مُستَغاث (مسلمينَ ) آمده و مُستَغاثٌلَه حذف شده است.

ج) در نداى استغاثه ترخيم جايز نيست؛ يعنى مناداى مُستَغاث را نمى توان مُرخّم كرد، حتى اگر شروط ترخيم را داشته باشد.

عَلَى الضّمِّ المقدّرِ، في محلِّ النّصب؛ «ا»: ألِفٌ زائدةٌ لِتأكيدِ الاستغاثةِ ، مبنيّةٌ على السّكونِ ، لا محلَّ لها من الإعرابِ .

گفتنى است الفى كه به انتهاى مناداى مُستَغاث افزوده مى شود، براى تأكيد استغاثه است، همان گونه كه لام زائد نيز براى تأكيد استغاثه بر مُستَغاث وارد مى شود.

كن. حال اگر مستغاثٌله ضمير «ياءِ » متكلّم باشد، حرف «لام» به دليل تناسب با آن ضمير، مكسور مى شود؛ مانند: «يا لَزَيدٍ لِي».

گفتنى است در اين حالت مى توان به جاى افزودن «لامِ » مفتوح به ابتداى لفظ صريح مناداى متعجَّبٌمِنه، ضمير مبهمى را پس از آن «لامِ » مفتوح آورد و سپس اين ضمير مبهم را با حرف جرّ «مِن» و مجرور آن تفسير كرد و توضيح داد. براى نمونه به جاى «يا لَلجَمالِ » يا «يا لَلذَّكاءِ » مى توان گفت: «يا لَهُ مِن جَمالٍ » يا «يا لَهُ من ذَكاءٍ ». همچنين مى توان پس از اين ضمير مبهم، تمييزى منصوب آورد و گفت: «يا لَهُ جَمالاً» يا «يا لَهُ ذَكاءً » كه در اين دو عبارت «جَمالاً» و «ذَكاءً » تمييز و منصوب به فتحه هستند.

«فاجعة» به معناى «مصيبت» است؛ از اين رو، نداى «مُتَفَجَّعٌ عَلَيه» به معناى نداى فرد مصيبت زده است.

گاه نداى ندبه براى اظهار درد از چيزى به كار مى رود؛ مانند: «وا رَأساه»؛ واى سرم و «وا قَلباه»؛ آه قلبم. بنا بر اين، نداى ندبه به دو نوع تقسيم مى شود: الف) نداى «مُتَفَجَّعٌ عليه»؛ يعنى چيزى كه از آن اظهار غم و اندوه مى شود. ب) نداى «مُتَوَجَّعٌ مِنه»؛ يعنى چيزى كه از آن اظهار درد مى شود.

✓نداى استغاثه به معناى ندا كردن فردى به منظور كمك خواستن از او براى فردى ديگر است؛ مانند: «يا لَزَيدٍ لِعَليٍّ ». در اين عبارت «يا» حرف نداى استغاثه است كه جانشين فعل محذوفى است كه تقدير آن «أستَغيثُ » است، «لَ -»، «لامِ » استغاثه، «زَيدٍ» مناداى مستغاث و «عليّ » مستغاثٌله است.

✓مناداى مُستغاث به سه حالت به كار مى رود:

1. همراه با «لامِ » جارّۀ زائد و مفتوحى در ابتداى مناداى مُستَغاث؛ مانند: «يا لَزَيدٍ»؛

2. همراه با الفى زائد در انتهاى مناداى مُستَغاث؛ مانند: «يا زَيدا»؛

3. به صورت مناداى معمولى و مبنى بر ضم؛ مانند: «يا زَيدُ».

✓در نداى استغاثه گاه پس از مناداى مُستغاث، مستغاثٌلَه هم به كار مى رود و مجرور به «لام» مى شود؛ مانند: «يا لَزَيدٍ لِعَليٍّ ».

✓تنها حرف ندايى كه براى استغاثه به كار مى رود، حرف «يا» است و ديگر حروف ندا در نداى استغاثه كاربرد ندارند.

✓حذف مناداى مُستغاث ممكن نيست، ولى مُستغاثٌلَه و مُستغاثٌمِنه را مى توان حذف كرد.

✓ترخيم مناداى مُستغاث به هيچ روى جايز نيست.

✓نداى تعجب ندايى است كه براى ابراز تعجب از وجود يك منادا يا وجود صفتى در منادا به كار مى رود؛ مانند: «يا لَلجَمالِ ». در اين عبارت «يا» حرف نداى تعجب است كه جانشين فعل محذوفى است كه تقدير آن «أتَعجَّبُ » است، «لَ » «لامِ » تعجب و «الجمالِ » مناداى مُتعجَّبٌمِنه است.

✓مناداى متعجَّبٌمِنه به سه حالت به كار مى رود:

1. همراه با «لامِ » جارّۀ زائد و مفتوحى در ابتداى مناداى متعجَّبٌمِنه؛ مانند: «يا لَلذَّكاءِ »؛

ص: 207

2. همراه با «الفِ » زائدى به نام «الفِ » تعجب در انتهاى مناداى متعجَّبٌمِنه؛ مانند: «يا ذَكاءا»؛

3. به صورت مناداى معمولى و مبنى بر ضم؛ مانند: «يا بَحرُ».

✓نداى ندبه ندايى است كه براى اظهار اندوه، حسرت و مصيبت يا براى اظهار درد به كار مى رود و حرف ويژۀ آن، حرف «وا» است. اين حرف جانشين فعل محذوفى است كه تقدير آن «أندُبُ » است.

✓نداى ندبه به دو نوع تقسيم مى شود:

الف) نداى مُتَفَجَّع عليه: يعنى چيزى كه از آن اظهار غم و اندوه مى شود؛

ب) نداى مُتَوَجَّعٌ مِنه: يعنى چيزى كه از آن اظهار درد مى شود.

✓واژه اى كه پس از حرف نداى ندبه قرار مى گيرد، مناداى مندوب نام دارد. مناداى مندوب به سه حالت به كار مى رود:

الف) به همراه «الف ندبه»؛ مانند: «وا حسينا»؛

ب) به همراه «الف ندبه» و «هاى سَكت»؛ مانند: «وا حسيناه»؛

ج) همانند مناداى معمولى؛ مانند: «وا حسينُ ».

✓حكم اعرابى مناداى مندوب همانند حكم اعرابى مناداى معمولى است؛ يعنى، اگر مناداى مندوب، عَلَم مفرد باشد، مبنى بر علامت رفع خود خواهد بود؛ اگر مضاف باشد، همانند مناداى مضاف، معرب و منصوب است و اگر داراى «الف ندبه» باشد، مبنى بر ضمّۀ تقديرى است.

4 - يا لَرجالِ المالِ ويا لَرجالِ الأعمال لِقِلَّةِ المَشروعاتِ النّافعةِ .

5 - يا للزّارِعينَ مِن آفاتِ القَمحِ .

6 - يا لَسُرعَةِ الطَّيّارةِ .

7 -

ألا يا قومُ للعَجَبِ العَجيبِ *** ولِلغَفَلاتِ تَعرِضُ لِلأريبِ

ب) از اسم هاى زير حالت هاى سه گانۀ اسم مندوب را بسازيد.

1 - محمّد

2 - فاطمة

3 - أبو الأيتام

4 - حَمزَة

5 - مَنْ قُتِلَ بِكَرْبلاء.

6 - ابنُ عبّاسٍ

ج) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - «مَنْ سَمِعَ رَجُلاً يُنادِي يا لَلْمُسلِمينَ فَلَمْ يُجِبْهُ فَلَيسَ بِمُسْلِمٍ .»(1)

2 -

يا لَلرِّجالِ ذَوي الألبابِ مِن نَفَرٍ *** لا يَبْرَحُ السَّفَهُ المُردِى لَهُم دِينَا

3 - وا أبَتاهْ وا عَلِيَّاهْ .

ص: 209

«الكسلَ »: مفعولٌبه لفعل محذوف وجوباً، تقديرهُ «اِحذَر».

جملۀ «اِحذَرِ الكسلَ »: معطوف به جملۀ «أُحَذِّرُكَ ».

در حديثى از اميرالمؤمنين على (عليه السلام) مى خوانيم: «إيّاكَ والغَضَبَ فإنَّهُ طَيرَةٌ مِن الشَّيْطانِ »؛ يعنى، تو را برحذر مى دارم و بپرهيز از غضب كردن و خشمناك شدن. در اين عبارت، «الغضب» مفعولٌبه فعل محذوفى است كه تقديرش «اِحْذَرْ» است و «إيّاكَ » نيز مفعولٌبه فعلى محذوف است كه تقديرش «أُحَذِّر» است.

حرف جر «مِن» حذف شده است و اين جار و مجرور (مِنْ أنْ تَكْسَلَ ) متعلق به همان فعل «أُحذِّرُ» مقدّر است. بنا بر اين، تقدير معنايى آن «أُحذِّرُكَ مِن الكَسَلِ » است.

گفتنى است كه «مغرى به» كه در جمله هم ذكر مى شود، از همۀ اجزاى اغراء بيش تر اهميت دارد.

اگر بخواهند كسى را به كار و تلاش تشويق كنند، به او مى گويند: «العملَ العملَ »؛ يعنى، كار كن، كار كن. «العملَ » نخست مفعولٌبه براى فعل محذوف وجوبى است كه تقديرش «اِلزَم» است و «العملَ » دوم نيز تأكيد لفظى و منصوب به فتحه به تبعيت است.

سخن در اين جمله منظور از «نحن» مى تواند «ما پدران، ما ايرانيان، ما فرزندان، ما دانشجويان و...» باشد. در اينجا نوع اين ويژگى ها و حالت ها مشخص نيست و از اين رو مى توان با آوردن «المُعَلِّمينَ » پس از ضمير «نَحنُ » مصداق اين ويژگى ها و حالت ها را مشخص كرد. با افزوده شدن اين واژه، مفهوم جمله اين گونه خواهد شد: ما از اين جهت كه معلم هستيم دانشجويان خود را دوست داريم؛ يعنى در واقع حكم دوست داشتن دانشجويان توسط ما به معلم بودن ما مختص است.

با اين توضيح وجۀ تسميۀ باب اختصاص روشن مى گردد.

اين ساختار در زبان فارسى نيز وجود دارد؛ براى مثال اگر دانشجويان درس نحو در پايان نيمسال تحصيلى بخواهند زمان آزمون نحو را به تعويق بياندازند، نامه اى خطاب به رئيس دانشكده يا استاد درس آماده مى كنند و در آن مى نويسند: «ما دانشجويان درس نحو خواستار به تعويق افتادن زمان آزمون اين درس هستيم». چنين جمله اى در عربى اين گونه بيان مى شود: «نَحنُ طُلّابَ دَرسِ النّحوِ نَطلُبُ تَأجيلَ الامتحانِ إلى الأسبوعِ القادِمِ ». در اين عبارت «طُلّابَ » مفعولٌبه فعلى واجبُ الحذف است كه تقدير آن «أخُصُّ » است.

وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) ،(1) «أهلَ » مفعولٌبه باب اختصاص و منصوب است. در اين آيه منظور از ضمير «كُم»، «أهل البيت» است و از اين رو «أهل» منصوب شده است. «أهل» در اين آيه مفعولٌبه فعلى واجبُ الحذف است كه تقدير آن «أخُصُّ » است و معناى آيه چنين است: خدا فقط مى خواهد پليدى را از شما خاندان [پيامبر] بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.

«المُذنِب»: نعتِ «أيُّ »، مرفوع به تبعيّت؛ «مُفتَقِرٌ»: خبر، مرفوع به ضمّه؛ «إلى عَفوِ»: جار و مجرور، متعلّق به «مُفتَقِر»؛ «الله»: لفظ جلاله، مضافٌ اليه، مجرور به كسرۀ ظاهر.

گفتنى است در اين حالت مى توان بدون استفاده از «أيُّها» واژۀ «المُذنِب» را منصوب كرد: «أنا المُذنِبَ مُفتَقِرٌ إلى عَفوِ اللهِ ».

خوانده مى شود. واژه اى كه بعد از «واو» مى آيد (الكسلَ )، شىء ناپسند و مكروهى است كه شخص مخاطب را از او برحذر مى داريم و در اصطلاح «محذَّرٌ مِنه» ناميده مى شود و خود گويندۀ كلام «محذِّر» (يعنى برحذردارنده) خوانده مى شود.

✓اسلوب هاى تحذير را مى توان به دو دستۀ كلى تقسيم كرد: الف) اسلوب هايى كه با ضمير «إيّاك» يا فروعات آن (ضماير منفصل منصوبى) آغاز مى شوند؛ ب) اسلوب هايى كه فاقد «إيّاكَ » و فروعات آن هستند. دستۀ اول خود به چهار شكل است: 1. ذكر ضمير منفصل منصوبى متناسب با مخاطب و ذكر محذّرمنه پس از حرف عطف «واو»؛ 2. ذكر محذّرمنه بعد از ضمير منفصل منصوبى؛ 3. آوردن «أنْ » ناصبه بر سر فعل مضارع، در مقام محذّرمنه، بعد از ضمير منفصل منصوبى؛ 4. ذكر محذّرمنه همراه با «مِن» جارّه بعد از ضمير منفصل منصوبى. دستۀ دوم هم به سه شكل است. 1. ذكر محذّرمنه به همراه عطف؛ 2. تكرار محذّرمنه؛ 3. ذكر محذّرمنه به شكل منصوب.

✓اغراء از جهات فراوانى، از جمله اسلوبها و نحوۀ اعراب، به بحث تحذير شباهت دارد، اما از نظر معنايى درست برعكس تحذير است. «اغراء» به معناى تشويق كردن و برانگيختن انجام كارى است. وقتى فردى مى گويد: «أخاكَ والإحسانَ إليه»؛ يعنى، مواظب برادرت باش و به او نيكى كن، گويندۀ اين كلام در اصطلاح «مُغرِي» تشويق كننده؛ و چيزى كه مورد تشويق و ترغيب است «مُغرى به»؛ و مخاطب «مُغرى» (تشويق شده) خوانده مى شود.

✓پركاربردترين اسلوب هاى اغراء سه مورد است: الف) آوردن مُغرى به به صورت منصوب در آغاز جمله و عطف يك واژه بر آن؛ ب) تكرار مُغرى به؛ ج) ذكر مُغرى به به صورت منصوب.

✓اختصاص عبارت است از آوردن اسم ظاهر معرفه پس از ضمير متكلم يا مخاطب براى بيان مقصود آن ضمير يا براى تفاخر و يا براى تواضع. اسم ظاهر معرفه در اين

ص: 222

حالت منصوب و مفعولٌبه فعلى واجبُ الحذف خواهد بود كه تقدير آن فعل محذوف «أخُصُّ » است. اين اسم در اصطلاح «مخصوص»، «مُختَصّ »، «مفعولٌبه باب اختصاص» يا «منصوبٌ على الاختصاص» خوانده مى شود.

✓باب اختصاص براى يكى از سه هدف زير به كار مى رود:

الف) بيان مقصود از ضمير متكلم يا مخاطب؛

ب) تفاخر؛

ج) تواضع.

✓چهار نوع از انواع اسم مى تواند مفعولٌبه باب اختصاص قرار گيرد:

الف) اسم معرفه به «ال»؛

ب) واژه هاى «أىُّ » و «أيَّةُ »؛

ج) اسم مضاف به معرفه؛

د) اسم عَلَم.

4 - الإمامُ علىٌّ (عليه السلام): «الجِهادَ الجِهادَ عِبادَ اللهِ . ألا وإنّي مُعَسْكِرٌ في يَوْمي هذا؛ فَمَنْ أرادَ الرَّواحَ إلَى اللهِ فَلْيَخرُجْ .»(1)

5 -

إيّاكَ أنْ تَعِظَ الرِّجالَ *** وقَد أصْبَحتَ مُحتاجاً إلَى الوَعظِ

ب) اسم مخصوص (مفعول به از باب اختصاص) را در عبارت هاى زير مشخص كنيد و نوع و اعراب آن را بازگو نماييد.

1 - نحنُ سُكّانَ المُدُنِ نَميلُ إلى التَّرَفِ .

2 - إنّا الأمَّهات لا نَدَّخِرُ جُهداً في تَربِيَةِ أبنائِنا.

3 - بِثُباتي أيُّها الصَّبورُ نِلْتُ آمالي.

4 - نحن أهلَ الإسلامِ نَسعَى إلى تَوحيدِ صُفوفِنا ضِدَّ الأعداءِ .

5 - أنا أيَّتُها المُجِدَّةُ أجتَهِدُ في دُروسي.

ج) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - الرّسولُ الأعظمُ (صلى الله عليه وآله) «إيَّاكُم وتَخَشُّعَ النِّفاقِ ، وهو أنْ يُرَى الجَسَدُ خاشِعاً والقَلْبُ لَيْسَ بخاشِعٍ .»(2)

2 - الإمامُ عليٌّ (عليه السلام): «الفَرائِضَ الفَرائِضَ ، أدُّوها إلَى اللهِ تُؤَدِّكُم إلَى الجَنَّةِ .»(3)

3 - نحنُ الطّلاّبَ شِعارُنا الجِدُّ.

4 - إنّا مَعشَرَ المُثابِرينَ لا نَيْأسُ .

5 - اللّهُمَّ اغْفِرْ لَنا أيَّتُها العِصابَةُ .

ص: 224

اسم يا در اسمى كه مضاف به ضمير آن اسم است، عمل نصب را انجام دهد، يا اين كه به واسطۀ حرف جر به ضمير آن اسم يا به اسم مضاف به ضمير آن اسم متعدى شود؛ براى نمونه در عبارت «زيداً رأيتُهُ » اسمى منصوب در ابتداى كلام آمده است، سپس فعلى متعدى قرار گرفته كه عمل نصب را در ضمير «هُ »، كه به «زيد» بر مى گردد، انجام داده است؛ يعنى، ضمير را در مقام مفعولٌبه خود منصوب كرده است.

همچنين گاه ممكن است اين فعل در اسمى كه مضاف به ضمير آن اسم است، عمل نصب را انجام دهد؛ مانند: «زيداً رأيتُ أخاهُ ».

گاه نيز فعلى كه پس از اسم آغاز جمله آمده است، متعدى بنفسه نيست؛ يعنى، مفعولٌبه مستقيم ندارد، بلكه به واسطۀ حرفى جر متعدى شده است؛ مانند: «زيداً مَرَرْتُ بِهِ ». فعل «مَرَّ، يَمُرُّ» فعلى لازم است و با حرف جرّ «بِ » متعدى مى شود.

گفتنى است كه عبارتى همچون «زيدٌ جاءَ » از باب اشتغال نيست؛ زيرا فعل پس از «زيد» عمل نصب را در ضمير آن انجام نداده است. بر اين اساس، نحويان براى تحقق باب اشتغال شرطى را قرار داده اند و آن اين كه فعل پس از اسم بايد به گونه اى باشد كه اگر آن فعل يا فعلى مترادف با آن بر اسم آغاز جمله مسلط شود، بتواند آن اسم را منصوب كند؛ به ديگر سخن اشتغال در صورتى محقق مى شود كه در عبارتى همچون «زيداً رأيتُهُ » اگر ضمير «هُ » از فعل «رأيتُ » حذف و اسم آغاز جمله (زيد) جانشين آن شود، بتواند آن اسم را منصوب كند. روشن است كه در اين عبارت چنين امكانى وجود دارد؛ يعنى، «رأيتُ زيداً» درست است.

اين شرط را براى افعالى كه به حرف جر متعدى مى شوند، نيز قرار داده اند؛ به اين معنا كه اگر فعلى متعدى بنفسه و مترادف با اين فعل بتواند اسم آغاز جمله را منصوب كند، آن عبارت از باب اشتغال خواهد بود؛ براى نمونه در عبارت «زيداً مَرَرتُ به» باب اشتغال تحقق دارد؛ زيرا اگر ضمير «ه» را حذف كنيم و به جاى «مَرَرتُ بِ -» فعلى متعدى بنفسه و

ص: 226

مترادف با آن، همچون «جاوَزتُ »، را بر «زيد» مسلط كنيم، فعل «جاوَزتُ » مى تواند «زيد» را منصوب كند و عبارت «جاوَزتُ زيداً» درست خواهد بود.

همچنين عبارت «زيداً ضَرَبتُ أخاهُ » نيز از باب اشتغال است؛ زيرا اگر به جاى «ضَرَبتُ » فعلى همچون «أهَنْتُ » قرار دهيم كه با معناى جمله تناسب داشته باشد و آن را بر «زيد» مسلط كنيم، آن فعل مى تواند «زيد» را منصوب كند. در اينجا زدنِ برادر زيد در واقع متضمن نوعى بى احترامى و اهانت به خود زيد نيز هست و مثل اين است كه بگوييم: «أهَنْتُ زيداً، ضَرَبتُ أخاهُ ».

اما جملۀ «زيدٌ جاءَ » از باب اشتغال نيست؛ زيرا اگر «جاءَ » را بر «زيد» مسلط كنيم، نمى توانيم بگوييم: «جاء زيداً»، بلكه بايد بگوييم: «جاءَ زيدٌ».

بنا بر اين، بايد فعل پس از اسم به گونه اى باشد كه اگر همان فعل يا فعلى مناسب با معناى آن را بر اسم مسلط كنيم، بتواند آن را منصوب كند.

ب) فعل مشغول (مُشتَغِل): به فعلِ پس از مشغولٌ عنه گفته مى شود؛ يعنى، فعلى كه به ضمير مشغول مى شود.

ج) مشغولٌبه (مُشتَغَلٌبه): ضميرى است كه فعل به آن مشغول مى شود.

ظاهر؛ «قَرَأ»: فعل ماضى، مبنى بر سكون؛ «تُ »: فاعل، مبنى بر ضم، محلاً مرفوع؛ «هُ »: مفعولٌبه، مبنى بر ضم، محلاً منصوب و جملۀ «قَرَأتُهُ »: جملۀ مفسّره (تفسيريّه)، محلّى از اعراب ندارد. در اينجا در واقع جملۀ اصلى، فعل محذوف به همراه اسم منصوب، يعنى «قَرَأتُ الكتابَ » است و جملۀ «قَرَأتُهُ » تنها نقش تفسير و توضيح فعل محذوف را بر عهده دارد و بيان مى كند كه فعل محذوف، «قَرَأتُ » بوده است.

همچنين عبارت «زَيداً مَرَرتُ به» اين گونه تركيب مى شود: «زيداً»: مفعولٌبه براى فعلى واجبُ الحذف كه تقدير آن «جاوَزتُ » (فعلى متعدى بنفسه و مترادف با فعل «مَرَرتُ بِ -») است، منصوب به فتحۀ ظاهر؛ «مَرَر»: فعل ماضى، مبنى بر سكون؛ «تُ »: فاعل، مبنى بر ضم، محلاً مرفوع؛ «بِهِ »: جار و مجرور، متعلّق به «مَرَرتُ » و جملۀ «مَرَرتُ به»: جملۀ تفسيريه (مفسّره)، محلّى از اعراب ندارد.

حالت نصب مشغولٌ عنه نيز در قرآن كريم به كار رفته است؛ مانند: (وَ اَلسَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ وَ إِنّا لَمُوسِعُونَ ) .(1) تركيب عبارت «السَّماءَ بَنَيْنَاهَا» در اين آيه چنين است: «السَّماءَ »: مفعولٌبه براى فعلى واجبُ الحذف كه تقدير آن «بَنَيْنَا» است، منصوب به فتحۀ ظاهر؛ «بَنَيْ »: فعل ماضى، مبنى بر سكون؛ «نا»: فاعل، مبنى بر سكون، محلاً مرفوع؛ «ها»: مفعولٌبه، مبنى بر سكون، محلاً منصوب و جملۀ «بَنَيْنَاهَا»: جملۀ تفسيريه (مفسّره)، محلّى از اعراب ندارد.

با توضيحاتى كه بيان شد، مى توان دريافت كه در حالت رفعِ مشغولٌ عنه، كلّ كلام يك جمله بيش تر نيست؛ يعنى، جمله اى اسميه كه مركب از مبتدا و خبر است و خبر آن، خود، جمله اى فعليه است. اما در حالت نصبِ مشغولٌ عنه، در واقع دو جمله وجود دارد: جملۀ اصلى كه مركب از فعل محذوف و مشغولٌ عنه است و جملۀ تفسيريّه كه محلّى از اعراب ندارد و تنها براى تفسير فعل محذوف مى آيد.

ص: 229

مهم ترين ادواتى كه تنها بر جملۀ فعليه وارد مى شوند، سه دسته اند: 1. ادوات شرط؛ 2. حروف عَرْض و تحضيض؛ 3. ادوات استفهام، غير از همزۀ استفهام كه بر جملۀ اسميه نيز وارد مى شود.

بنا بر اين، اگر مشغولٌ عنه پس از ادوات شرط يا حروف عَرْض و تحضيض و يا ادوات استفهام، غير از همزه بيايد، حتماً منصوب مى شود؛ مانند: «إنْ زَيداً رَأيتَهُ فَسَلِّمْ عَلَيه»؛ اگر زيد را ديدى به او سلام كن. در اين عبارت «زيد» واجبُ النصب است؛ زيرا پس از ادوات شرط آمده است. از اين رو، نمى توان گفت: «إنْ زَيدٌ رأيتَهُ »؛ زيرا در اين صورت لازم مى آيد كه «إن» شرطيه بر جملۀ اسميه وارد شود، كه در اين حالت مشغولٌ عنه مرفوع و مبتدا خواهد بود. اما مى دانيم كه جملۀ شرط حتماً بايد فعليه باشد.

همچنين اگر مشغولٌ عنه پس از ادوات عرض و تحضيض بيايد، واجبُ النصب است؛ زيرا اين ادوات نيز تنها بر جملۀ فعليه وارد مى شوند. گفتنى است كه «عَرْض» به طلبى گفته مى شود كه با حالت رِفق و نرمى گفته شود و حالت تقاضاى دوستانه داشته باشد. «تحضيض» نيز طلبى است كه با جدّيت و قوّت همراه باشد. ادوات عرض و تحضيض عبارت اند از: «ألا، هلّا، لَوْلا، لَوْما و ألّا»؛ مانند: «هَلّا عَليّاً تُكرِمُهُ »؛ على را گرامى نمى دارى ؟ در اين عبارت «عليّاً» مفعولٌبه براى فعلى واجبُ الحذف است كه تقدير آن «تُكرِمُ » است. در اين عبارت نمى توان گفت: «هَلّا عَليٌّ تُكرِمُهُ »؛ زيرا در اين صورت «عليّ » مبتدا خواهد شد و ادات تحضيض نيز بر جملۀ اسميه وارد خواهد شد كه جايز نيست.

همچنين اگر ادات استفهامى غير از همزه بر مشغولٌ عنه وارد شود، باز مشغولٌ عنه بايد منصوب شود؛ براى نمونه در عبارت «مَتَى الكتابَ قَرَأتَهُ؟»؛ كِى كتاب را خواندى ؟ چون «الكتابَ » پس از ادات استفهام آمده است، بايد در نقش مفعولٌبهِ فعل محذوف منصوب شود تا «مَتَى» بر جملۀ فعليه وارد شده باشد؛ زيرا اگر «الكتاب» را مرفوع بخوانيم، لازم مى آيد كه «متى» بر مبتدا وارد شود كه جايز نيست.

ص: 231

در «زيد» عمل كند. در اصطلاح مى گويند: «ما لا يَعمَلُ في اسمٍ لا يُفَسِّرُ لَهُ عاملاً»؛ آنچه صلاحيت عمل در كلمه اى را ندارد، نمى تواند عامل محذوفى را براى آن تفسير كند. در اينجا نيز اگر «زيد» را منصوب بخوانيم، لازم مى آيد كه جملۀ «رأيتَهُ » جمله اى تفسيريه باشد كه فعل محذوف «رأيتَ » را، كه قبل از «زيد» قرار داشته و اكنون در تقدير فرض مى شود، تفسير كند، در حالى كه اساساً «رأيتَ » نمى تواند در «زيد» عمل كند. از اين رو به طريق اولى نمى تواند عامل محذوفى را براى «زيد» تفسير كند. در اين عبارت «زيدٌ» مبتدا و جملۀ «هَل رأيتَهُ » محلاً مرفوع و خبر است.

ب) ادوات شرط؛ مانند «عليٌّ إنْ رأيتَهُ أكرِمْهُ » كه در اين عبارت «عليّ » حتماً بايد مرفوع شود؛ زيرا «إنْ » شرطيه صدارت طلب است و اجازه نمى دهد كه فعل پس از آن (رأيتَ ) در ماقبل آن (عليّ ) عمل كند و چون صلاحيت عمل كردن در «عليّ » را ندارد، به طريق اولى نمى تواند عامل نصب «عليّ » را تفسير كند. بنا بر اين، «علىّ » مبتدا و كلّ جملۀ شرط و جواب شرط محلاً مرفوع و خبر است.

ج) ادوات عرض و تحضيض، «لامِ » ابتدا، «كَمِ » خبريه، «ماى تعجبيّه»، «ماى نافيه» و «إنّ » و اخوات آن؛ مانند: «خالِدٌ هلّا دَعَوْتَهُ »، «الخيرُ لَأنا أفعَلُهُ »، «زُهَيرٌ كَم أكرَمتَهُ »، «الخُلقُ الحَسَنُ ما أطيَبَهُ »، «الشَّرُّ ما فَعَلتُهُ » و «أسامَةُ إنّي أحِبُّهُ ».

علت ترجيح نصب بر رفع آن است كه اگر «أبا» مرفوع و گفته شود: «أبوكَ اِحتَرِمْهُ »، جمله به صورت اسميه درخواهد آمد و در اين حالت «أبو» مبتدا، «كَ » مضافٌ اليه و جملۀ «اِحتَرِمْهُ » خبر خواهد بود. در حالى كه مى دانيم اگر خبر جمله باشد، بهتر است جمله، جمله اى خبرى باشد، نه انشايى. بنا بر اين، اشكال جملۀ «أبوكَ اِحتَرِمْهُ » آن است كه خبر آن، جمله اى انشايى (طلبى) است و اين عبارت هرچند غلط نيست، اما كاربرد آن فصيح نيست.

همچنين در عبارت «عَليّاً لا تَضْرِبْهُ »؛ على را نزن، پس از مشغولٌ عنه فعل نهى آمده است. در اينجا نيز به اين دليل نصب را بر رفع ترجيح مى دهيم كه جمله به حالت فعليه درآيد.

در عبارت «أخاكَ وَفَّقَهُ اللهُ »؛ خدا برادرت را موفق كناد، نيز نصب را بر رفع ترجيح مى دهيم تا جمله حالت فعليه بگيرد و خبر، جمله اى انشايى (طلبى) نباشد.

2. مشغولٌ عنه پس از ادواتى بيايد كه اغلب بر فعل وارد مى شوند.

پركاربردترين اين ادوات همزۀ استفهام است.

همزۀ استفهام هم مى تواند بر جملۀ فعليه و هم مى تواند بر جملۀ اسميه وارد شود، ولى بيش تر بر جملۀ فعليه وارد مى شود. از اين رو بهتر است در عبارتى همچون «أكتابكَ قَرَأتَهُ؟»؛ آيا كتابت را خواندى ؟ مشغولٌ عنه را منصوب كنيم و بگوييم: «أكتابَكَ قَرَأتَهُ؟». علت ترجيح نصب بر رفع اين است كه در حالت نصب، «كتاب» مفعولٌبه فعلى واجبُ الحذف است كه تقدير آن «قَرَأتَ » است و در اين حالت همزۀ استفهام در واقع بر فعل محذوف وارد شده است، در حالى كه اگر مرفوع شود، لازم مى آيد كه همزۀ استفهام بر جملۀ اسميه، يعنى بر مبتدا داخل شود و اين كاربرد اگرچه نادرست نيست، اما كاربرد فصيحى محسوب نمى شود.

3. مشغولٌ عنه توسط حرف عطف به جمله اى فعليه عطف شود؛ مانند: «جاءَ عليٌّ وصَديقَهُ أكرَمتُهُ »؛ على آمد و من هم دوست او را گرامى داشتم. در اين عبارت به اين دليل

ص: 234

نصب مشغولٌ عنه بر رفع آن ترجيح داده مى شود كه در اين حالت «صديقَ » مفعولٌبه فعلى محذوف است و در واقع پس از «واو» جملۀ فعليه تشكيل مى شود و اين جمله به جملۀ فعليۀ پيش از خود عطف خواهد شد و بهتر است تناسب ميان معطوف و معطوفٌ عليه رعايت شود. گفتنى است كه اگر «صديق» مرفوع و مبتدا محسوب شود، پس از «واو» يك جملۀ اسميه تشكيل مى شود كه بر جملۀ فعليه عطف شده است و اگرچه عطف جملۀ اسميه بر جملۀ فعليه نادرست نيست، اما عطف جملۀ فعليه بر فعليه مناسب تر و فصيح تر است.

همچنين در آيۀ مبارك (وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً * وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى اَلنّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلاً) ،(1) «قرآناً» پس از حرف عطفى آمده است كه پيش از آن جمله اى فعليه قرار دارد. از اين رو «قرآناً» منصوب شده است تا جملۀ فعليه بر فعليه عطف شود.

ب) حروف عَرْض و تحضيض؛

ج) ادوات استفهام، به جز همزۀ استفهام كه بر جملۀ اسميه هم وارد مى شود.

✓وجوب رفع مشغولٌ عنه دو مورد دارد:

الف) مشغولٌ عنه پس از ادواتى بيايد كه تنها بر جملۀ اسميه وارد مى شوند؛ يعنى پس از «إذاى فُجائيه» و «واوِ حاليه» بيايد؛

ب) پس از مشغولٌ عنه واژه اى بيايد كه مابعد آن نتواند در ماقبل آن عمل كند؛ به عبارت ديگر يكى از كلمات صدارت طلب بيايد.

✓ترجيح نصب مشغولٌ عنه بر رفع آن در سه مورد رخ مى دهد:

الف) پس از مشغولٌ عنه فعل امر، نهى يا دعا بيايد؛

ب) مشغولٌ عنه پس از ادواتى بيايد كه اغلب بر فعل وارد مى شوند؛

ج) مشغولٌ عنه توسط حرف عطف به جمله اى فعليه عطف شود.

✓ترجيح رفع مشغولٌ عنه بر نصب آن هنگامى است كه مشغولٌ عنه هيچ يك از حالت هاى سه گانۀ پيشين را نداشته باشد. علت آن نيز اين است كه در حالت كلّى رفع مشغولٌ عنه بر نصب آن ترجيح دارد؛ زيرا در حالت نصب نيازى به تقدير نيست.

6 - الأهرامُ إنْ شاهَدتَها بَهَرَتْكَ .

ب) مشغولٌ عنه را در عبارت هاى زير مشخص كنيد و حكم آن (وجوب نصب يا رفع يا ترجيح يكى بر ديگرى) و دليل آن را بازگو نماييد.

1 - الشَّرير اِجْتَنِبْهُ .

2 - وَطَنكَ ألا تَخدِمُهُ .

3 - إنِ البُستان دَخَلتَهُ فَلا تَقطِفْ أثمارَهُ .

4 - أصَديقكَ عُدْتَهُ؟

5 - الكَريم إنْ عاوَنْتَهُ شَكَرَكَ .

6 - صَديقكَ رَأيتُهُ في السّوقِ .

ج) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (إِنّا كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ) (1)

2 -

مَتَى الوُدَّ تُصْفِيهِ إذا كُنتَ كُلَّمَا *** بَدَتْ زَلَّةٌ مِن صاحبٍ تَتَعَتَّبُ

3 - (وَ اَلْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ اَلْماهِدُونَ ) (2)

4 -

مَهْما لَئيمَ القَومِ أكْرَمْتَهُ *** فَلَنْ تَراهُ صاحِباً مُخْلِصاً

ص: 238

«أكرَمتُ » در اين عبارت بر سر واژۀ «حسيناً» نزاع دارند و هر دو فعل به اين واژه به عنوان مفعولٌبه خود نياز دارند.

همچنين در عبارت «جاءَ وجَلَسَ زَيدٌ في الصَّفِّ »، فعل هاى «جاءَ » و «جَلَسَ » بر سر «زَيدٌ» نزاع دارند و هر دو به آن به عنوان فاعل خود نياز دارند. در اين عبارت نيز بين اين دو عامل تنازع وجود دارد.

همچنين در آيۀ مبارك (آتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً) ،(1) فعل هاى «آتوني» و «أفرِغْ » بر سر «قِطراً» نزاع دارند. «آتونى» فعلى دومفعولى است كه ضمير «ى»، كه در انتهاى آن آمده، مفعولٌبه نخست آن است و مفعولٌبه دوم ندارد. فعل «أفرِغْ » نيز فعلى يك مفعولى است، كه در اينجا پس از آن مفعولٌبه نيامده است. بنا بر اين، «قِطراً» يا بايد مفعولٌبه دومِ فعل «آتوني» باشد كه به مفعول دوم نياز دارد و يا مفعولٌبهِ فعل «أفرِغْ ».

در كتابهاى نحوى معمولاً تنازع اين گونه تعريف مى شود: «التَّنازُعُ تَوَجُّهُ عامِلَينِ إلى مَعمولٍ واحدٍ متأخر عَنهُما»؛ تنازع آن است كه دو عامل به يك معمول متأخر متوجه باشند. از اين تعريف چنين برداشت مى شود كه اگر واژۀ مورد نزاع بر اين دو عامل مقدم شود يا در وسط آن ها قرار گيرد، تنازع محقّق نخواهد شد؛ براى نمونه اگر عبارت «رَأيتُ وأكرَمتُ حُسَيناً» به «حسيناً رَأيتُ وأكرَمتُ » تغيير يابد، ديگر تنازعى در ميان نخواهد بود؛ زيرا «حسيناً» از اين دو عامل متأخر نيست. همچنين اگر «حُسيناً» در وسط دو عامل بيايد: «رَأيتُ حسيناً وأكرَمتُ »، باز هم تنازع محقق نخواهد شد.

در تنازع، عامل نخست را «مُتَنازِع اوّل»، عامل دوم را «مُتَنازِع دوم» و واژۀ مورد نزاع را «مُتَنازَعٌفيه» مى نامند.

ص: 240

دو متنازع بايد فعل متصرّف يا شبه فعل متصرّف و يا يكى فعل متصرّف و ديگرى شبه فعل متصرّف باشد.

متنازَعٌفيه (الطُّلّاب) عمل كرده و از اين رو منصوب شده است و «أجابَ » در ضمير آن (و) عمل كرده است.

البته بايد توجه داشت كه هنگامى كه گفته مى شود كوفيان عمل در متنازَعٌفيه (اسم ظاهر) را به عامل نخست و عمل در ضمير آن را به عامل دوم مى دهند، منظور اين نيست كه كوفيان تنها همين حالت را جايز مى دانند، بلكه ديدگاه برتر نزد كوفيان اين حالت است و گرنه نحويان كوفى نيز عملِ عامل نخست در ضمير متنازَعٌفيه و عمل عامل دوم در خود متنازَعٌفيه را جايز مى دانند.

فاعل بخواهد، نمى توان ضمير متنازَعٌفيه را به عامل نخست داد؛ يعنى، ضميرى كه به متنازَعٌفيه بر مى گردد، در اينجا واجبُ الحذف است؛ براى نمونه در عبارت «رَأيتُ وأكرَمتُ أخَوَيكَ »، طبق نظر بصريان، عمل در «أخَوَيكَ » به «أكرَمتُ » داده شده است، اما در اينجا نمى توان ضمير «أخويكَ » را براى فعل «رَأيتُ » آورد و گفت: «رَأيتُهُما و أكرَمتُ أخَوَيكَ »؛ زيرا ضمير «هُما» ضمير فاعلى نيست.

همچنين در عبارت «سَألتُ وأجابوني الطُّلّابَ »، كه طبق ديدگاه كوفيان عمل در اسم ظاهر به عامل نخست داده شده است، اگر طبق ديدگاه بصريان خوانده شود، بايد گفت: «سَألتُ وأجابَني الطُّلّابُ »؛ يعنى «الطُّلّاب» فاعلِ «أجابَني» محسوب و ضمير «و» حذف شود، اما در عين حال نمى توان ضمير «الطُّلّاب» را معمولِ فعل «سَألتُ » قرار داد و گفت: «سَألتُهُم وأجابوني الطُّلّابُ »؛ زيرا ضمير «هُم» در اينجا ضمير فاعلى نيست، بلكه ضمير مفعولى است و از اين رو واجبُ الحذف است.

همچنين در عبارت «سَلَّمتُ وسَلَّمَ عَلَيَّ إخوَتُكَ »، «إخوَةُ » فاعلِ «سَلَّمَ » است، اما نمى توان ضمير «إخوَةُ » را براى «سَلَّمتُ » آورد و گفت: «سَلَّمتُ عَلَيهِم وسَلَّمَ عَلَيَّ إخوَتُكَ ».

بنا بر اين، اگر ضميرى كه به عامل نخست داده مى شود، ضمير فاعلى يا ضمير نايب فاعل باشد، واجبُ الذكر است، ولى اگر ضمير مفعولى يا مجرورى باشد، حتماً بايد ضمير از عامل نخست حذف شود.

گفتنى است كه در تنازع، ديدگاه مشهورتر و ديدگاه مورد استفادۀ قرآن كريم و روايات، ديدگاه بصريان است؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (آتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً) (1) طبق نظر بصريان عمل شده است؛ يعنى در اينجا «قِطراً» مفعولٌبهِ فعل «أفرِغْ » است و ضمير مفعولى «قِطراً»، كه بايد در مقام مفعولٌبه دوم «آتوني» ذكر مى شد، نيامده است؛ زيرا ضمير فاعلى نيست. بنا

ص: 246

بر اين، نمى توان گفت: «آتونِيه أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً»، در حالى كه اگر طبق نظر كوفيان عمل مى شد، بايد «قِطراً» را مفعولٌبه دومِ «آتوني» به شمار مى آورديم و ضمير «قطراً» (ه) را به فعل «أفرِغْ » مى داديم و مى گفتيم: «آتوني أفرِغْهُ عَلَيهِ قِطراً».

الف) ديدگاه كوفيان: بر اساس اين ديدگاه بهتر است كه عمل در متنازعٌفيه به عامل نخست و عمل در ضمير آن به عامل دوم داده شود؛ براى نمونه در عبارت «جاءَ وجَلَسَ زَيدٌ» بهتر است كه «زيد» را فاعل «جاءَ » و ضمير مستتر «هُوَ» را فاعل «جَلَسَ » دانست.

ب) ديدگاه بصريان: بر اساس اين ديدگاه بهتر است كه عمل در متنازَعٌفيه ظاهر به عامل دوم و عمل در ضمير به عامل نخست داده شود؛ براى نمونه در عبارت مذكور بهتر است كه «زَيدٌ» فاعلِ «جَلَسَ » و ضمير مستتر «هُوَ» فاعلِ «جاءَ » محسوب شود.

✓از آنجا كه در ديدگاه بصريان عمل در اسم ظاهر (متنازَعٌفيه) به عامل دوم داده مى شود، اگر عامل نخست، به متنازَعٌفيه در مقام فاعل نيازمند باشد، بايد ضمير متنازَعٌفيه به عامل نخست داده شود و اين ضمير حتماً بايد ذكر شود، اما اگر آن را در نقشى غير از فاعل يا نايب فاعل بخواهد، نمى توان ضمير متنازَعٌفيه را به عامل نخست داد؛ يعنى، در اين حالت ضميرى كه به متنازَعٌفيه بر مى گردد، واجبُ الحذف است.

ب) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (آتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً) (1)

2 - (وَ إِنْ أَدْرِي أَ قَرِيبٌ أَمْ بَعِيدٌ ما تُوعَدُونَ ) (2)

ص: 249

(ضمير «تُ » در «رَأيتُ ») و مفعول (صَديق) را بيان مى كند. از اين رو حال محسوب مى شود. در اينجا واژۀ «ذاهِبَيْنِ » حال براى دو نفر است و به همين خاطر مثنّى شده است. گفتنى است كه نصب اسم مثنّى به «ى» است.

همچنين بايد توجه داشت كه صاحب حال يا ذو الحال مى تواند فاعل، مفعول يا كلمات ديگرى باشد كه در ادامه به تفصيل بيان خواهد شد و حال اغلب حالت صاحب خود را هنگام وقوع فعل بيان مى كند.

گفتنى است كه «غَضبان» غيرمنصرف است؛ زيرا هم معناى وصفى و هم «الف» و «نون» زائده دارد. از اين رو بدون تنوين به كار رفته است، ولى «أسِفاً» منصرف است و تنوين گرفته است.

الف) اگر مضافٌ اليه در معنا فاعل، مفعولٌبه يا نايب فاعل براى مضاف خود باشد؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً) ،(1) «جميعاً» براى ضمير «كُم» در «مَرجِعُكُم» حال است؛ زيرا مضافٌ اليه (ضمير «كُم») در معنا، فاعلِ مضاف خود (مَرجِع) است؛ به ديگر سخن «كُم» فاعل براى «مَرجِع» است كه مصدر ميمى است؛ يعنى، مصدر ميمى به فاعل خود اضافه شده است. تركيب اين آيه چنين است: «إلَيه»: جار و مجرور، متعلّق به محذوف، خبر مقدّم، محلاً مرفوع؛ «مَرجِع»: مبتداى مؤخّر، مرفوع به ضمّه؛ «كُم»: ضمير، مبنى بر سكون، محلاً مجرور، مضافٌ اليه؛ «جَميعاً»: حال، منصوب به فتحه.

همچنين در عبارت «أعجَبَني صَوْغُ الكَلامِ فَصيحاً»؛ از ساخته شدن كلام به صورت فصيح و شيوا خوشم آمد، «فصيحاً» براى «الكلام» حال است؛ زيرا مضافٌ اليه (الكلام) در واقع مفعولٌبهِ مضاف خود (صَوغ) است؛ يعنى، مصدر «صَوغ» به مفعولٌبهِ خود اضافه شده است.

يا در عبارت «عليٌّ مَضروبُ الأخِ باكياً» تركيب اضافىِ «مَضروبُ الأخِ » از باب اضافۀ اسم مفعول به نايب فاعل است؛ يعنى، «الأخ» در معنا نايب فاعل «مَضروب» است و جمله در اصل چنين بوده است: «عليٌّ مَضروبٌ أخُوهُ ». بنا بر اين، «الأخ» در اصل نايب فاعل است و مى تواند ذو الحال واقع شود و از اين رو «باكياً» براى «الأخ» حال است.

ب) اگر مضاف جزء يا مانند جزئى از مضافٌ اليه باشد؛ مانند: «أعجَبَني وَجْهُ عليٍّ ضاحِكاً» كه در اين عبارت «ضاحكاً» براى «عليٍّ » حال است؛ زيرا «وَجه» جزئى از «عليّ » است؛ يعنى، صورت انسان جزئى از انسان است. يا در آيۀ مبارك (أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ ) ، «مَيْتاً» براى «أخ» حال است؛ زيرا «لَحم» جزئى از «أخ» است؛ يعنى، مضاف جزئى از مضافٌ اليه است.

ص: 254

همچنين اگر مضاف مانند جزئى از مضافٌ اليه باشد، باز مضافٌ اليه مى تواند ذو الحال واقع شود؛ يعنى مضاف از چيزهايى باشد كه از متعلّقات مضافٌ اليه است و در عين حال از اجزاى آن نيست. معيار اين كه مضاف مانندِ جزئى از مضافٌ اليه محسوب شود، اين است كه اگر مضاف از جمله حذف شود و مضافٌ اليه به جاى آن قرار گيرد، باز معناى جمله درست باشد؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (ثُمَّ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ أَنِ اِتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً) ،(1) «حَنيفاً» براى «إبراهيمَ » حال است. در اينجا تركيب اضافىِ «مِلَّةَ إبراهيمَ » به معناى شريعت و آيين ابراهيم است و روشن است كه «مِلَّة» جزئى از «إبراهيم» نيست، ولى يكى از متعلّقات و چيزهايى است كه به او مربوط است و در واقع مانند جزء آن است. در اينجا اگر به جاى «أنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً»، «أنِ اتَّبِعْ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً» قرار داده شود، باز همان معنا از اين آيه برداشت خواهد شد؛ يعنى، با برداشتن مضاف و قرار دادن مضافٌ اليه به جاى آن باز معناى عبارت درست خواهد بود و تفاوت چندانى با معناى قبلى نخواهد داشت.

در نمونه هاى پيشين همۀ ذو الحال ها معرفه بودند. اما در اينجا اين پرسش مطرح مى شود كه ذو الحال در چه شرايطى مى تواند نكره باشد و مسوّغ و مجوّز نكره بودن آن چيست ؟ در پاسخ بايد گفت كه ذو الحال نكره داراى همان مسوّغاتى است كه در بحث مبتداى نكره گذشت و اين مسوّغات را مى توان در چهار دسته خلاصه كرد:

كرده است. در اين عبارت نيز «فا» نه نكره و نه مشتق است، بلكه معرفه (معرفه به اضافه) و جامد است.

همچنين در عبارت «أقبَلَ زَيدٌ بَدراً»؛ زيد در حالى كه همچون ماه بود، آمد، «بَدراً» حال جامد است و مى توان آن را به مشتق تأويل كرد و گفت: «أقبَلَ زَيدٌ جَميلاً»؛ زيرا مراد از اين جمله تشبيه زيد در زيبايى به ماه است.

همچنين در عبارت «وَضَحَ الحَقُّ شَمْساً»؛ حقّ همانند خورشيد آشكار شد، «شَمساً» حال جامد است و مراد از اين عبارت، تشبيه حقّ در وضوح و روشنايى به خورشيد است؛ از اين رو، مى توان «شَمساً» را به مشتق تأويل كرد و گفت «وَضَحَ الحَقُّ مُنيراً» يا «وَضَحَ الحَقُّ مُشْبِهاً الشَّمسَ ».

2. حال جامد بر مشاركت دو طرف در يك عمل دلالت كند: براى نمونه در عبارت «سِرتُ مَعَ صَديقي جَنْباً إلى جَنبٍ »؛ با دوستم پهلوبه پهلو حركت كردم، «جَنباً» اسمى جامد است، ولى چون تركيب «جَنباً إلى جَنبٍ » بر مشاركت و همراهى دلالت مى كند، مى تواند نقش حال را ايفا كند. اين حال جامد را مى توان به مشتق تأويل كرد و گفت: «سِرتُ مَعَ صَديقي مُصاحِبَيْنِ ».

همچنين در عبارت «بِعْتُكَ الكتابَ يَداً بِيَدٍ»؛ كتاب را دست به دست به تو فروختم (كتاب را به شكل نقدى فروختم و پول را گرفتم)، با اين كه «يَداً» جامد است، ولى حال به شمار مى رود؛ زيرا بر عملى دوطرفه دلالت دارد و مى توان آن را به مشتق تأويل كرد. به ديگر سخن، مى توان به جاى تركيب «يَداً بِيَدٍ» اسم مشتق «مُتَقابِضَيْنِ » را قرار داد و گفت: «بِعتُكَ الكتابَ مُتَقابِضَينِ »؛ من پول را از او گرفتم و او كتاب را از من گرفت.

يا در عبارت «كَلَّمتُ عليّاً فاهُ إلى فِيَّ » چون تركيب «فاهُ إلى فِيَّ » بر مشاركت دوجانبه دلالت مى كند، مى توان به جاى آن اسم مشتق «مُتَشافِهَيْنِ » (رودررو) را قرار داد و گفت: «كَلَّمتُ عليّاً مُتَشافِهَيْنِ ».

3. حال جامد بر ترتيب دلالت كند: براى نمونه در عبارت «جاءَ القَومُ رَجُلاً رَجُلاً»؛ قوم يكى يكى وارد شدند، «رَجُلاً» اوّل حال و منصوب به فتحه است و چون بر ترتيب دلالت دارد، بر خلاف اصل به شكل جامد به كاررفته است. در اينجا نيز مى توان تركيب «رَجُلاً

ص: 261

رَجُلاً» را به يك مشتق وصفى، همچون «مُتَرَتِّبِينَ » تأويل كرد و گفت: «جاءَ القَومُ مُتَرَتِّبِينَ »؛ قوم به ترتيب وارد شدند.

همچنين در عبارت «قَرَأتُ الكِتابَ دَرساً دَرساً»؛ كتاب را درس به درس خواندم، «دَرساً» اوّل با اين كه اسمى جامد است، ولى نقش حال را ايفا كرده است؛ زيرا بر ترتيب دلالت مى كند و قابليت تأويل به مشتق را دارد.

گفتنى است كه واژه هاى «دَرساً» و «رَجُلاً» اوّل در مثال هاى بالا حال به شمار مى روند، ولى «رَجُلاً» و «دَرساً» دوم، تأكيد لفظى و منصوب به فتحه به تبعيّت هستند.

همچنين در آيۀ مبارك (فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا) ،(1) «بَشَراً» حال براى ضمير مستتر «هُوَ» در «تَمَثَّلَ » است، اما بايد دانست كه «بَشَراً» جامد است و قابل تأويل به مشتق نيست، ولى به دليل موصوف بودن(2) چنين كاربردى جايز است.

2. حال بر تسعير (قيمت گذارى) دلالت كند: اگر حال براى بيان قيمت و بهاى چيزى باشد، مى تواند جامد و غير قابل تأويل به مشتق باشد؛ براى نمونه در عبارت «اِشتَرَيتُ البُرتُقالَ كيلواً بِألْفِ تومانٍ »، «كيلواً» حال براى «البُرتُقال» است، ولى قابليّت تأويل به مشتق را ندارد؛ زيرا بر بها و قيمت دلالت مى كند و كاربرد آن در جايگاه حال اشكالى ندارد.

همچنين در عبارت «اِشتَرَيتُ القُماشَ ذِراعاً بِدينارٍ»؛ هر يارد پارچه را به يك دينار خريدم، «ذِراعاً» حال براى «القُماش» است و اين حال، جامد و غير قابل تأويل به مشتق است.

3. حال بر عدد دلالت كند: اگر حال بر عدد دلالت كند، مى تواند جامد و غير قابل تأويل به مشتق باشد؛ براى نمونه در عبارت «جاءَ وَقتُ الأنسِ ثَلاثَةَ أيّامٍ »؛ وقت انس و الفت آمد در حالى كه اين وقت سه روز است، «ثَلاثَةَ » حال براى «وَقت» است، اما قابليّت تأويل به مشتق را ندارد، ولى چون بر عدد دلالت مى كند، اين كاربرد جايز است.

همچنين در آيۀ مبارك (وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ) ،(3) «أربَعينَ » حال براى «ميقاتُ » و منصوب است. اما حالى جامد و غير قابل تأويل به مشتق است؛ زيرا بر عدد دلالت مى كند.

4. حال بر تفضيل حالتى بر حالت ديگر دلالت كند: براى نمونه در عبارت «عليٌّ غُلاماً أحسَنُ مِنهُ رَجُلاً»؛ على در حال كودكى و نوجوانى بهتر و نيكوتر از على در حال بزرگسالى

ص: 263

است (كودكى على از بزرگسالى او بهتر است)، «غُلاماً» و «رَجُلاً» حال، ولى جامد و غير قابل تأويل به مشتق هستند؛ زيرا بر ترجيح حالتى بر حالت ديگر دلالت دارند.

همچنين در عبارت «العِنَبُ زَبِيباً أطْيَبُ مِنهُ دِبْساً»؛ انگور در حالت كشمش بودن خوشمزه تر از هنگامى است كه شيره باشد، «زَبيباً» و «دِبساً» هر دو حال جامد و غير قابل تأويل به مشتق هستند؛ زيرا بر ترجيح حالتى بر حالت ديگر دلالت دارند.

5. حال فرع از صاحب حال باشد: به ديگر بيان، حال از جنس ذو الحال باشد و از آن نشأت گرفته باشد؛ براى نمونه در عبارت «هذا ذَهَبُكَ خاتَماً»؛ اين طلاى تو است كه به صورت انگشتر است، «خاتَماً» حال براى «ذَهَب» است؛ زيرا از ذو الحال (ذَهَب) نشأت گرفته است؛ به عبارت ديگر، جنس انگشتر از طلا است.

همچنين در آيۀ مبارك (وَ تَنْحِتُونَ مِنَ اَلْجِبالِ بُيُوتاً) ؛(1) و براى خود از كوه ها خانه هايى مى تراشيد، «بُيوتاً» حال براى «الجِبال» است؛ زيرا «بيوت» از دل اين كوه ها ساخته شده اند و كوه پس از تراشيده شدن به صورت خانه در آمده است.

6. حال اصل صاحب حال را بيان كند: اين حالت بر عكس حالت پيشين است؛ يعنى اگر حال، اصل و جنس صاحب حال را نيز بيان كند، مى تواند اسمى جامد و غير قابل تأويل به مشتق باشد. براى نمونه در عبارت «هذا ثَوبُكَ حَريراً»؛ اين لباس تو است در حالى كه از جنس حرير است، «حَريراً» حال است. در اين جا حال (حَريراً) جنس ذو الحال (ثَوب) را بيان مى كند و گويى ذو الحال فرعِ از حال است.

همچنين در آيۀ مبارك (قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِيناً) ؛(2) آيا براى كسى كه از گِل آفريدى سجده كنم ؟، «طيناً» حال است و روشن است كه «طيناً» اسمى جامد و غير قابل تأويل به مشتق است، اما چون جنس و اصل ذو الحال را بيان كرده، حال واقع شده است.

ص: 264

عبارت «لَيْتَ السُّرورَ دائِماً عِندَنا»؛ اى كاش شادمانى همواره نزد ما باشد، «دائماً» حال براى «السُّرور» است و عامل نصب «دائماً» نيز «لَيتَ » است؛ زيرا «لَيتَ » به معناى «أتَمَنَّى» است.

3. ادوات استفهام: ادوات استفهام نيز مى توانند عامل نصب حال باشند؛ براى نمونه در عبارت «ما شَأنُكَ واقِفاً؟»؛ چه كار دارى كه ايستاده اى ؟ (چرا ايستاده اى ؟)، «واقفاً» حال براى ضمير «كَ » است و عامل نصب حال نيز «ماى استفهاميه» است؛ زيرا ادوات استفهام معناى فعل دارند. گويى گفته باشيم: «أسْتَفهِمُ عَن شَأنِكَ واقِفاً».

همچنين در آيۀ مبارك (فَما لَهُمْ عَنِ اَلتَّذْكِرَةِ مُعْرِضِينَ ) ،(1) «مُعرِضينَ » حال و منصوب به «ى» است و عامل نصب آن «ماى استفهاميه» است.

4. حروف ندا: مانند «يا عليُّ ضاحِكاً، تَعالَ هُنا»؛ اى على، در حالى كه خندانى بيا اينجا. در اين عبارت «ضاحكاً» حال براى «عليّ » است و عامل نصب آن حرف نداى «يا» است؛ زيرا حروف ندا جانشين فعل محذوف «أنادي» يا «أدعُو» هستند.

5. اسم هاى اشاره: از ديگر ادواتى كه مى توانند عامل نصب حال واقع شوند و نسبتاً پركاربرد هستند، اسم هاى اشاره اند؛ زيرا اين اسم ها داراى معناى فعل «أشِيرُ» هستند. براى نمونه در عبارت «هذا زَيدٌ قائماً»؛ اين زيد است در حالت ايستاده، «قائماً» حال براى «زَيد» است و عامل نصب آن «هذا» است. به عبارت دقيق تر، عامل نصب آن «ذا» است؛ زيرا در «هذا»، «ها» حرف تنبيه و «ذا» اسم اشاره است. در واقع، عبارت «هذا زَيدٌ قائماً» به معناى «أشيرُ إلى زيدٍ قائماً» است.

همچنين در آيۀ مبارك (هذا بَعْلِي شَيْخاً) ،(2) «شيخاً» حال براى «بَعل» است و عامل نصب آن نيز اسم اشارۀ «هذا» است.

ص: 266

6 - ساكَنْتُهُ غُرفَتَهُ إلى غُرفَتي.

7 - اِشتَرَيتُ القُماشَ مِتراً بِلِيرَةٍ .

ب) حال، عامل آن و نوع عامل را در عبارت هاى زير مشخص كنيد.

1 - (وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً) (1)

2 - أنتَ أفْصَحُنَا مُتَكَلِّماً.

3 - كَلَّمَ علىٌّ حسيناً راكِبَيْنِ على فَرَسَيْهِما.

4 - علىٌّ ذاهِبٌ ضاحِكاً إلى الصّفِّ .

5 - كَأنَّ حسيناً غَضبانَ لَيْثٌ .

6 - سَرَّني مَجيءُ أخي غانِماً.

ج) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

(أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً) (2)

ص: 268

همچنين در آيۀ مبارك (وَ لَمّا رَجَعَ مُوسى إِلى قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً) ،(1) «غَضبانَ » و «أسِفاً» هر دو، حال براى «مُوسَى» هستند.

در اعراب اين دو عبارت، «ضاحِكاً» و «غَضبانَ » را حال اول و «حاملاً» و «أسِفاً» را حال دوم به شمار مى آوريم و براى نمونه عبارت نخست را چنين تركيب مى كنيم:

«جاءَ »: فعلٌ ماضٍ ، مبنيٌّ عَلَى الفَتحِ ؛

«عليٌّ »: فاعلٌ ، مرفوعٌ بالضّمّةِ الظّاهرة؛

«ضاحكاً»: حالٌ لِلفاعلِ ، منصوبٌ بالفتحةِ الظّاهرة؛

«حاملاً»: حالٌ ثانِيَةٌ لِلفاعلِ ، منصوبٌ بالفتحةِ الظّاهرة.

البته بايد توجه داشت كه تعدّد حال به شرطى است كه ميان اسم هايى كه حال واقع مى شوند، حرف عطفى نيايد؛ براى نمونه اگر در عبارت نخست ميان دو حال، حرف عطفى بياوريم و بگوييم: «جاءَ عليٌّ ضاحكاً وحاملاً كتابَهُ بِيَدِهِ »، «حامِلاً» حال دوم محسوب نمى شود، بلكه معطوف به حال خواهد بود و تنها «ضاحكاً» حال است.

ذو الحال گوناگون است و هم حال، اما از آنجا كه حال براى هر دو فرد يكسان است، بايد به صورت مثنّى بيايد.

همچنين در آيۀ مبارك (وَ سَخَّرَ لَكُمُ اَلشَّمْسَ وَ اَلْقَمَرَ دائِبَيْنِ ) ؛(1) و خورشيد و ماه را، كه پيوسته روان اند، براى شما رام گردانيد، «دائِبَيْنِ » حال است و چون ذو الحال آن دو چيز (خورشيد و ماه) است، مثنّى شده است. در اينجا حال متعدّد است، ولى براى هر دو ذو الحال يكسان است.

همچنين اگر ذو الحال بيش از دو نفر باشد، حال جمع بسته مى شود؛ مانند: «سافَرَ عليٌّ وأصدِقاؤُهُ ماشِينَ ؛ على و دوستانش پياده مسافرت كردند». در اين عبارت «ماشِينَ »، كه جمع مذكّر سالم است، براى على و دوستان او حال واقع شده است؛ زيرا هم على و هم دوستان او، همگى پياده مسافرت كرده اند.

در پاسخ بايد گفت كه در اينجا دو وضعيّت وجود خواهد داشت:

گاه در سخن قرينه هايى وجود دارد كه خود اين قرينه ها نشان مى دهد كه كدام حال براى كدام ذو الحال است؛ براى نمونه در جملۀ «رَأيتُ زَينَبَ باكِيَةً ماشِياً؛ در حالى كه راه مى رفتم، زينب را گريان ديدم»، به قرينۀ تاى تأنيث در «باكِيَةً » مى توان دريافت كه اين واژه حال است براى «زَينَب» و «ماشِياً»، كه مذكر است، حال براى ضمير فاعلى «تُ » در «رَأيتُ » است. در اينجا حتّى اگر جاى دو حال تغيير يابد و گفته شود: «رَأيتُ زَينَبَ ماشِياً باكِيَةً »، باز «باكِيَةً » حال است براى «زَينب» و «ماشِياً» حال براى ضمير فاعلى «تُ » در «رَأيتُ » است. در اين عبارت، قرينه مذكر بودن يكى از حال ها و ذو الحال ها و مؤنث بودن حال و ذو الحال ديگر است.

اما اگر قرينه اى در كلام وجود نداشته باشد، براى تشخيص اين كه كدام حال براى كدام ذو الحال است، قانونى وجود دارد كه بر اساس اين قانون حال اوّل براى ذو الحال دوم و حال دوم براى ذو الحال اول خواهد بود. اين قانون همانند قاعدۀ دوردردور، نزديك درنزديك در رياضى است؛ براى نمونه در عبارت «لَقِيتُ عَليّاً باكِياً ضاحِكاً»، هم حال ها («باكياً» و «ضاحكاً») و هم ذو الحال ها («عليّاً» و ضمير فاعلى «تُ ») مذكر هستند و قرينه اى براى تشخيص اين كه كدام حال براى كدام ذو الحال است، وجود ندارد؛ از اين رو، از قاعدۀ دوردردور، نزديك درنزديك استفاده مى كنيم و «باكياً» را حال براى «عليّاً» و «ضاحكاً» را حال براى ضمير «تُ » در «لَقِيتُ » به شمار مى آوريم.

بنا بر اين، در ترجمۀ عربى عبارت «من در حالى كه گريان بودم على را خندان ديدم»، بايد گفت: «رَأيتُ عليّاً ضاحِكاً باكِياً».

ضاحكاً» هم از آمدن على و هم از خندان بودن او هنگام آمدن خبر مى دهيم، گويا گفته باشيم: «جاء عليٌّ ، هُوَ ضاحكٌ ».

واقع شود و آن را توضيح دهد، اين شبه جمله براى آن اسم معرفه، حال محسوب مى شود، اما اگر شبه جمله پس از اسمى نكره واقع شود و آن را تبيين كند، صفت به شمار خواهد آمد؛ براى نمونه در عبارت «نَظَرتُ إلى العُصفُورِ عَلَى الغُصْنِ »؛ به گنجشك نگاه كردم در حالى كه روى شاخۀ درخت بود، جار و مجرورِ «على الغُصنِ »، «العصفور» را كه معرفه به «ال» است، توضيح مى دهد، بنا بر اين، حال محسوب مى شود. اين جار و مجرور اين گونه تركيب مى شود: جارٌّ ومجرورٌ، متعلّقانِ بِمَحذوفٍ ، حالٌ لِ - «العُصفور»، في محلّ النّصب. متعلَّق جار و مجرور در اين حالت يكى از افعال عموم يا شبه فعل هاى عموم است؛ يعنى واژه هايى كه به معناى «وجود داشتن» و «بودن» هستند؛ يعنى گويى به جاى اين جمله گفته باشيم: «نَظَرتُ إلَى العُصفورِ كائِناً (مَوجوداً/ يَكونُ / يُوجَدُ) عَلَى الغُصنِ ».

همچنين اگر شبه جمله، ظرف باشد و اسم معرفۀ پيش از خود را تبيين كند، در اين صورت نيز حال محسوب مى شود؛ مانند: «جاءَ عليٌّ بَينَ أصدِقائِهِ »؛ على در حالى كه بين دوستانش بود، آمد. در اين جمله «بَيْنَ » ظرف و منصوب است و «أصدِقاءِ » نيز مضافٌ إليه است. «بَينَ » متعلّق به عاملى محذوف است كه اين ظرف (بَينَ ) و متعلّق محذوف آن در مجموع حال براى «عليٌّ » محسوب مى شود؛ يعنى، عبارت «جاءَ عليٌّ بَينَ أصدِقائِهِ » در اصل «جاءَ عليٌّ كائِناً بَينَ أصدِقائِهِ » بوده است.

گفتنى است كه هنگامى كه جار و مجرور يا ظرف، حال واقع شوند، متعلَّق آن ها واجب الحذف است؛ يعنى نمى توان واژۀ «كائناً»، «موجوداً» يا فعل عمومى همچون «يَكونُ » يا «يُوجَدُ» را ذكر كرد؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ ) (1)، عبارت «في زينَتِهِ »، كه حال براى فاعل مستتر در «خَرَجَ » است، متعلّق به كلمه اى محذوف است كه نمى تواند ظاهر شود و حذف آن واجب است.

ص: 274

ج) ضمير و واو حاليه؛ گاه واو حاليه و ضمير، هر دو بين حال و ذو الحال ارتباط ايجاد مى كنند. روشن است كه اين ارتباط نسبت به دو رابط پيشين قوى تر و مستحكم تر است؛ براى نمونه در عبارت «جاءَ عليٌّ وهُوَ ضاحِكٌ »؛ على آمد، در حالى كه خندان بود، جملۀ «هُوَ ضاحِكٌ » براى «عليٌّ » حال است. در اين عبارت واو حاليه و ضمير «هُوَ»، كه به ذو الحال (عليٌّ ) باز مى گردد، هر دو بين جملۀ حاليه و ذو الحال ارتباط برقرار كرده اند.

همچنين در آيۀ مبارك (أَ لَمْ تَرَ إِلَى اَلَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ اَلْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اَللّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْياهُمْ ) (1)، جملۀ «وَ هُمْ أُلُوفٌ » جملۀ حاليه و ضمير رفعى «واو» در «خَرَجُوا» ذو الحال است. در اينجا ضمير «هُم»، كه به ضمير «واو» در «خَرَجُوا» بازمى گردد و نيز واو حاليه، هر دو بين جملۀ حاليه و ذو الحال ارتباط برقرار كرده اند.

همچنين در آيۀ مبارك (قالُوا لَئِنْ أَكَلَهُ اَلذِّئْبُ وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إِنّا إِذاً لَخاسِرُونَ ) (1)، در عبارت «نَحْنُ عُصْبَةٌ » ضميرى وجود ندارد كه به ذو الحال برگردد؛ از اين رو قرآن كريم حرف واو را به عنوان رابط ذكر كرده است.

2. اگر حال جمله اى اسميه باشد و در صدر اين جمله ضمير ذو الحال قرار داشته باشد و به اصطلاح جملۀ حاليه جملۀ اسميه اى باشد كه مُصَدَّر به ضمير صاحب حال است، در اينجا نيز آوردن واو حاليه واجب است؛ مانند: «جاءَ زَيدٌ وهُوَ يَبكِي» كه در اينجا جملۀ «وهُوَ يَبكي» جملۀ حاليه براى «زَيدٌ» است و چون در صدر اين جمله ضمير «هُوَ»، كه به «زَيدٌ» بر مى گردد، آمده است، آوردن واو حاليه در صدر جمله لازم است.

همچنين در آيۀ مبارك (أَ لَمْ تَرَ إِلَى اَلَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ ) (2)، از آنجا كه در صدر جملۀ حاليۀ «هُم ألُوفٌ » ضمير «هُم» آمده است كه به ذو الحال بر مى گردد، از اين رو به طور وجوبى واو حاليه در صدر اين جمله آمده است.

3. اگر جملۀ حاليه جمله اى فعليه با فعل مضارعِ مقرون به «قَد» باشد، در اين حالت نيز آوردن واو حاليه واجب است؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِي وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّي رَسُولُ اَللّهِ إِلَيْكُمْ ) (3)، جملۀ «وَ قَد تَعْلَمُونَ أنِّى رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ » جمله اى حاليه براى ضمير فاعلى «واو» در «تُؤذُونَنى» است. در اين آيه جملۀ حاليه، جمله اى فعليه است كه با فعل مضارع مقرون به «قَد» آغاز شده و از اين رو واو حاليه با آن همراه شده است.

ص: 278

4. اگر جملۀ حاليه جمله اى فعليه باشد كه داراى فعل ماضى است و در آن ضميرى وجود نداشته باشد كه به ذو الحال برگردد و نيز جملۀ حاليه پس از «إلاّ» نيامده باشد؛ در اين حالت دو مورد وجود دارد:

اگر فعل ماضى مثبت باشد، آوردن «قَد» نيز لازم است؛ مانند: «سافَرَ عليٌّ وَقَد طَلَعَ الفَجرُ»؛ على مسافرت كرد، در حالى كه سپيده دميده بود. در اين عبارت چون «طَلَعَ الفَجرُ» جمله اى با فعل ماضى است و پس از «إلاّ» قرار نگرفته است، آوردن واو حاليه لازم است و چون فعل ماضى (طَلَعَ ) مثبت است، بايد «قَد» نيز بر آن وارد شود.

اما اگر فعلِ جملۀ حاليه، با داشتن شرايط بالا، منفى باشد، تنها آوردن واو حاليه لازم است و نمى توان در آغاز آن «قَد» آورد؛ براى نمونه در عبارت «جِئتُ وما طَلَعَت الشَّمسُ »؛ آمدم، در حالى كه هنوز خورشيد طلوع نكرده بود، چون «طَلَعَ » با حرف نفى «ما» منفى شده است، نمى توان در آغاز آن «قَد» آورد و گفت: «ما قَد طَلَعَت الشَّمسُ »، ولى آوردن واو حاليه لازم است.

جملۀ «هُمْ قائِلُونَ » ضميرى درآمده است كه به ذو الحال بر مى گردد، اما به دليل اين كه پيش از آن حرف عطف «أو» وجود دارد، واو حاليه بر آن وارد نشده است.

2. اگر حال براى تأكيد مضمون جمله آمده باشد؛ يعنى، اگر جملۀ حاليه، حال مؤكِّده باشد، به هيچ وجه نمى توان از واو حاليه استفاده كرد؛ براى نمونه در عبارت «هذا هُوَ الحَقُّ لا رَيبَ فيه»؛ اين حق است و هيچ خدشه اى در آن نيست، جملۀ «هذا هو الحقُّ » معناى جملۀ «لا ريبَ فيه» را مى فهماند. بنا بر اين، جملۀ اخير براى مضمون جملۀ پيش از خود حال مؤكّده محسوب مى شود؛ از اين رو نمى توان در آغاز آن واو حاليه آورد.

3. اگر جملۀ حاليه، جمله اى فعليه و داراى فعل ماضى باشد و پس از «إلاّ» قرار گيرد؛ در اين صورت نيز نمى توان بر چنين جمله اى، يعنى پس از «إلاّ» واو حاليه آورد؛ براى نمونه به جاى عبارت «ما تَكَلَّمَ زَيدٌ إلاّ ضَحِكَ »؛ زيد سخن نگفت، مگر اين كه خندان بود، نمى توان گفت: «ما تَكَلَّمَ زَيدٌ إلاّ وَضَحِكَ »؛ زيرا فعل ماضى پس از «إلاّ» آمده است.

همچنين در آيۀ مبارك (وَ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاّ كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ ) (1)، جملۀ «كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ » حال براى «رَسولٍ » است و چون پس از «إلاّ» آمده است، واو حاليه بر آن وارد نشده است.

4. اگر جملۀ حاليه، جمله اى فعليه با فعل ماضى مثبت باشد و پيش از حرف عطف «أو» قرار گيرد؛ يعنى اگر جمله اى حاليه با فعل ماضى مثبت پيش از «أو» قرار گرفته باشد و پس از حرف عاطفۀ «أو» نيز جمله اى فعليه با فعل ماضى مثبت بر اين جملۀ حاليه عطف شود، در اين صورت نيز نبايد بر جمله حاليۀ پيش از «أو» واو حاليه آورد؛ براى نمونه در عبارت «اُحِبُّكَ أحْبَبْتَني أو أبغَضتَني»؛ من تو را دوست دارم؛ چه تو مرا دوست داشته باشى، چه دشمنم باشى، به هيچ وجه نمى توان بر جملۀ «أحبَبتَني» واو حاليه درآورد؛ زيرا جمله اى

ص: 280

با فعل ماضى مثبت است و پس از آن نيز جمله اى با فعل ماضى مثبت (أبغَضتَني) به كمك حرف عطف «أو» بر آن عطف شده است.

5. اگر جملۀ حاليه، جمله اى فعليه با فعل مضارع مثبت باشد و مقرون به «قَد» نباشد؛ در اين صورت نيز نمى توان بر جملۀ حاليه، واو حاليه درآورد؛ براى نمونه نمى توان گفت: «جاءَ عليٌّ ويَضحَكُ »، بلكه بايد گفت: «جاءَ عليٌّ يَضحَكُ ».

6. اگر جملۀ حاليه، جمله اى فعليه با فعل مضارع منفى به «ما» يا «لا» باشد؛ يعنى، اگر جملۀ حاليه با فعل مضارعى آغاز شود كه با حرف نفى «ما» يا «لا» منفى شده باشد، در اين صورت نيز نمى توان بر جملۀ حاليۀ منفى واو حاليه درآورد؛ براى نمونه در عبارت «جاءَ زيدٌ ما يَضحَكُ »، جملۀ «ما يَضحَكُ » جمله اى حاليه براى «زَيدٌ» است كه نمى توان بر آن واو حاليه درآورد و گفت: «جاء زَيدٌ وما يَضحَكُ ». گفتنى است كه بر خلاف ديدگاه مشهور، برخى از نحويان در مورد نفى به «ما»، آوردن واو حاليه را در برخى موارد جايز دانسته اند؛ مانند: «جاءَ زَيدٌ وما يَضحَكُ »، ولى اين كاربرد چندان فصيح نيست.

همچنين اگر فعل مضارع با «لا» منفى شده باشد، نمى توان بر جملۀ فعليه واو حاليه درآورد؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ بِاللّهِ ) (1)، جملۀ «لا نُؤمِنُ بِاللَّهِ » جمله اى حاليه با فعل مضارع منفى به «لا» است؛ از اين رو، واو حاليه نمى تواند بر آن وارد شود.

همچنين در آيۀ مبارك (فَقالَ ما لِيَ لا أَرَى اَلْهُدْهُدَ أَمْ كانَ مِنَ اَلْغائِبِينَ ) (2)، چون فعل مضارع در جملۀ «ما لِىَ لا أرَى الهُدهُدَ» با حرف «لا» منفى شده است، نمى توان بر جملۀ حاليه، واو حاليه درآورد.

ص: 281

1. جملۀ حاليه جمله اى اسميه باشد كه ضمير ذو الحال در آن نباشد؛

2. جملۀ حاليه جمله اى اسميه باشد كه مصدَّر به ضمير ذو الحال است؛

3. جملۀ حاليه جمله اى فعليه با فعل مضارعِ مقرون به «قد» باشد؛

4. جملۀ حاليه جمله اى فعليه با فعل ماضى باشد كه در آن ضميرى كه به ذو الحال برگردد، وجود نداشته باشد و نيز جملۀ حاليه پس از «إلاّ» نيامده باشد.

✓در شش مورد اقتران جملۀ حاليه با واو حاليه ممنوع است:

1. حال براى تأكيد مضمون جمله آمده باشد؛

2. جملۀ حاليه پس از حرف عطف قرار گيرد؛

3. جملۀ حاليه، جمله اى فعليه و داراى فعل ماضى باشد و پس از «إلاّ» قرار گيرد؛

4. جملۀ حاليه، جمله اى فعليه با فعل ماضى مثبت باشد و پيش از حرف عطف «أو» قرار گيرد؛

5. جملۀ حاليه، جمله اى فعليه با فعل مضارع مثبت باشد و مقرون به «قَد» نباشد؛

6. جملۀ حاليه، جمله اى فعليه با فعل مضارع منفى به «ما» يا «لا» باشد.

✓اقتران جملۀ حاليه با واو حاليه جز در موارد مذكور جايز است.

5 - سِرْتُ عَلَى نُورِ القَمَرِ.

ب) جملۀ حاليه را در عبارت هاى زير مشخص كنيد و وضعيت اقتران (همراهى) آن با واو حاليه (اعم از وجوب، جواز و امتناع) را بازگو نماييد.

1 - (فَلا تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ) (1)

2 - هذا الحَقُّ لا شُبهَةَ فيه.

3 -

كُنْ لِلْخَليلِ نَصيراً جارَ أو عَدَلا *** ولا تَشُحَّ عَلَيهِ جادَ أو بَخِلا

4 - أقاعِدًا وقَد قامَ النّاسُ؟

5 - جِئْتُ ولَمْ أحْمِلْ شيئاً.

ج) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (فَإِذا قَضَيْتُمُ اَلصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اَللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ ) (2)

2 - (وَ إِذَا اِنْقَلَبُوا إِلى أَهْلِهِمُ اِنْقَلَبُوا فَكِهِينَ ) (3)

3 - (كَما أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنَ اَلْمُؤْمِنِينَ لَكارِهُونَ ) (4)

4 - (ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلاَّ اِسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ يَلْعَبُونَ ) (5)

5 - (عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ) (6)

ص: 284

دانش آموز و... باشد. اما اگر گفته شود: «جاءَ عِشرونَ رَجُلاً»، ابهامى كه از نظر معدود در «عِشرونَ » وجود دارد، به وسيلۀ «رَجُلاً» برطرف مى شود. از اين رو «رجلاً» كه اسمى نكره، جامد و منصوب است و از واژۀ «عِشرونَ » رفع ابهام كرده است، تمييز محسوب مى شود.

يا در جملۀ «عِندي خاتَمٌ »؛ انگشترى دارم، براى شنونده اين سؤال پيش مى آيد كه انگشتر از چه جنسى است ؟ در اينجا براى رفع ابهام مى توان اسم منصوبى آورد و جنس انگشتر را بيان كرد؛ مانند: «عِندي خاتَمٌ فِضَّةً ». در اين عبارت «فِضَّةً » جنس «خاتَمٌ » را بيان و ابهام آن را برطرف كرده است.

همچنين در جملۀ «طابَ عليٌّ »؛ على نيكو شد، ممكن است اين سؤال مطرح شود كه خوبى و نيكويى على از چه نظر است ؟ در اينجا واژۀ «طابَ » يا «علىٌّ » به تنهايى ابهام ندارد، ولى در تركيب «طابَ عليٌّ » كه خوبى و نيكويى را به على نسبت مى دهد، ابهام وجود دارد. در حقيقت اين خودِ نسبت است كه ابهام دارد، نه كلمه. در اينجا نيز بايد اسم منصوبى آورد تا اين ابهام برطرف شود؛ مانند: «طابَ عليٌّ خُلْقاً». در اين عبارت «خُلقاً» ابهام را از مضمون كلّ جمله برطرف كرده است.

مِن حُسَينٍ عِلماً»؛ علم على از علم حسين بيش تر است. به اين نوع تمييز، تمييز نسبت (تمييزُ النِّسبَة) يا تمييزُ الإسناد مى گويند.

در زبان عربى برخى از واژه ها هستند كه براى بيان جنس، به تمييز نياز دارند. اين گونه واژه ها بر مماثلت و مشابهت (همچون «مِثل»، «نَظير»، «شَبيه») يا برعكس بر مغايرت و جدا بودن (همچون «غَير» و هر واژه اى كه به معناى آن باشد، مانند «سِوَى») دلالت مى كنند؛ براى نمونه در عبارت «ما لَنا غَيرُك سَنَداً»؛ ما به جز تو هيچ پناهى نداريم، «سَنَداً» از «غَير» رفع ابهام كرده و تمييز محسوب مى شود.

همچنين در عبارت «مَنْ لنا بِمِثلِك بَطَلاً»؛ چه كسى همانند تو پهلوانى براى ما مى آورد؟ واژۀ «بَطَلاً» از «مِثل» رفع ابهام كرده است. يا در عبارت «لَنا مِثلُ ما لَكُم خَيْلاً وعِندَنا غَيرُ ذلك غَنَماً»؛ ما به اندازۀ شما اسب داريم و اضافه بر آن هم گوسفند داريم، واژۀ «خَيلاً» از «مِثل» و واژۀ «غَنَماً» از «غَير» رفع ابهام كرده است.

گفتنى است در اين حالت اگر واژه اى كه از آن رفع ابهام شده است، همانند مثال بالا، اسمى نكره باشد، متعلَّق جار و مجرور صفت خواهد بود، اما اگر اين واژه معرفه باشد، متعلَّق جار و مجرور حال خواهد بود.

نمونۀ بالا از نمونه هاى تمييز مقادير بود. تمييز جنس نيز به شكل مجرور به «مِن» به كار مى رود؛ براى نمونه به جاى عبارت «عِندي خاتَمٌ فِضّةً » مى توان - و حتى بهتر اين است كه - گفت: «عِندي خاتَمٌ مِن فِضّةٍ ». در اين صورت «مِن فِضَّةٍ » جار و مجرور و متعلّق به محذوفى است كه صفتِ «خاتَمٌ » است.

قرآن كريم نيز اين حالت را براى تمييز جنس به كار برده است؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (يَلْبَسُونَ ثِياباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ ) ،(1) به جاى «ثِياباً سُندُساً»، «ثِياباً مِن سُندُسٍ » آمده است؛ زيرا مجرور كردن تمييز براى بيان جنس با حرف جرّ «مِن» از نصب آن فصيح تر است.

براى فعل «قَرأتُ » است و واژۀ «كُتُبٍ » تمييز آن و به صورت جمع و مجرور است كه از نظر نحوى مضافٌ اليه به شمار مى رود.

ب) تمييز عددهاى 11 تا 99، مفرد و منصوب است و از نظر اعرابى تمييز به شمار مى آيد؛ براى نمونه در آيۀ مبارك (إِذْ قالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً وَ اَلشَّمْسَ وَ اَلْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي ساجِدِينَ ) ،(1)واژۀ «كَوكَباً» تمييز براى «أحَدَ عَشَرَ» است كه به صورت مفرد و منصوب آمده است. همچنين در آيۀ مبارك (إِنَّ هذا أَخِي لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِيَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ ) (2) تمييز براى عدد «تِسعٌ وتِسعونَ » است و از اين رو به صورت مفرد و منصوب آمده است.

ج) تمييز عددهاى «مِئَة (صد)، ألْف (هزار)، مِليون (ميليون)، مليار (ميليارد)» و مانند آن مفرد و مجرور است و از نظر نحوى مضافٌ اليه به شمار مى رود؛ براى نمونه در عبارت «عِندي مِئَةُ كتابٍ »، واژۀ «كتابٍ » به صورت مفرد و مجرور آمده است و مضافٌ اليه محسوب مى شود.

گفتنى است كه تمييز تثنيه و جمع اين دسته از اعداد نيز همين حكم را دارد؛ براى نمونه در عبارت «عِندي مِئَتا كتابٍ »،(3) واژۀ «كِتابٍ » كه تمييز عدد «مئتان» است، به صورت مفرد و مجرور آمده است.

همچنين در عبارت «في الصّالَةِ ثَلاثَةُ آلافِ رَجُلٍ »؛ در اين سالن سه هزار مرد وجود دارد، از يك سو جمع «ألْف» (آلاف) به كار رفته است و اين واژه خود، معدود عدد «ثلاثةُ »

ص: 294

است و تمييز عددهاى سه تا ده بايد به صورت جمع و مجرور بيايد و از سوى ديگر «رَجُل» معدود «آلافِ » است و از اين رو به صورت مفرد و مجرور آمده است.

همچنين در عبارت «عَدَدُ السُّكّانِ في هذه المَدينةِ مِليُونا نَسَمَةٍ »؛ تعداد ساكنان اين شهر دو ميليون نفر است، «مِليونا» خبر و مرفوع به «الف» است و «نونِ » مثناى آن به خاطر اضافه افتاده است و «نَسَمَةٍ » به صورت مفرد و مجرور آمده است و مضافٌ اليه محسوب مى شود.

و جدا بودن (همچون «غَير» و هر واژه اى كه به معناى آن باشد، مانند «سِوَى») دلالت مى كنند.

✓تمييز مفرد، اعم از تمييز مفرد براى مقادير يا اجناس، علاوه بر حالت نصب، مى تواند به سه شكل ديگر به كار رود: الف) مجرور به «مِن»؛ ب) مجرور به اضافه؛ ج) تمييز به شكل بدل.

✓عدد در زبان عربى به صريح و مبهم تقسيم مى شود. عدد مبهم را غيرصريح يا «كِناياتُ العدد» نيز مى گويند.

✓تمييز عدد صريح سه حالت دارد:

الف) تمييز عددهاى سه تا ده، جمع و مجرور است و از نظر اعرابى مضافٌ اليه محسوب مى شود؛

ب) تمييز عددهاى 11 تا 99 مفرد و منصوب است و از نظر اعرابى تمييز به شمار مى رود؛

ج) تمييز عددهاى «مِئَة (صد)، ألْف (هزار)، مِليون (ميليون)، مليار (ميليارد)» و مانند آن مفرد و مجرور است و از نظر نحوى مضافٌ اليه محسوب مى شود.

4 - اِشتَرَيتُ ذِراعَيْنِ كَتّاناً ورَطلَيْنِ لَبَناً.

5 - أطْعَمْتُ الحِصانَ قَدَحاً شَعيراً وسَقَيتُهُ دَلواً ماءً .

6 - الفِضَّةُ أغلَى ثَمَناً مِنَ النُّحاسِ .

7 - في الكتابِ خَمسٌ وتِسعونَ صفحةً وفي كُلِّ صفحةٍ تِسعَةَ عَشَرَ سَطراً.

ب) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (وَ إِذِ اِسْتَسْقى مُوسى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اِضْرِبْ بِعَصاكَ اَلْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اِثْنَتا عَشْرَةَ عَيْناً) (1)

2 - (اَلْمالُ وَ اَلْبَنُونَ زِينَةُ اَلْحَياةِ اَلدُّنْيا وَ اَلْباقِياتُ اَلصّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَيْرٌ أَمَلاً) (2)

ص: 297

2. تمييز منقول از مفعولٌبه؛ مانند: «غَرَستُ البُستانَ أشجاراً»؛ درختهاى باغ را كاشتم. روشن است كه خود باغ كاشتنى نيست و آنچه كاشته شده، درختان باغ است. در اين عبارت، مضمون جملۀ «غَرَستُ البُستانَ » به تنهايى ابهام دارد. از اين رو، به وسيلۀ «أشجاراً» (تمييز نسبت) اين ابهام برطرف شده است. واژه اى كه در اين جمله در مقام تمييز به كار رفته، در اصل مفعولٌبه بوده است: «غَرَستُ أشجارَ البُستانِ ».

همچنين در آيۀ مبارك (وَ فَجَّرْنَا اَلْأَرْضَ عُيُوناً) ،(1) واژۀ «عُيُوناً» تمييز نسبت است كه در اصل مفعولٌبه بوده است: «وَفَجَّرْنَا عُيونَ الْأرْضِ ».

3. تمييز منقول از مبتدا؛ مانند جملۀ «عليٌّ أكمَلُ إيماناً مِن زَيدٍ» كه در آن واژۀ «إيماناً» از نسبتى كه در جمله وجود دارد رفع ابهام كرده است؛ زيرا اين جمله بدون وجود تمييز، يعنى به صورت «عليٌّ أكمَلُ مِن زَيدٍ»، مبهم است و در آن دليل كامل تر بودن على مشخص نيست. در اينجا واژۀ «إيماناً» منقول از مبتدا است؛ يعنى، جمله در اصل چنين بوده است: «إيمانُ عليٍّ أكمَلُ مِن إيمانِ زَيدٍ».

همچنين در آيۀ مبارك (فَقالَ لِصاحِبِهِ وَ هُوَ يُحاوِرُهُ أَنَا أَكْثَرُ مِنْكَ مالاً وَ أَعَزُّ نَفَراً) ،(2) واژۀ «مالاً» تمييز نسبت منقول از مبتدا و به معناى «مالِي أكثَرُ مِنكَ » است. «نَفَراً» نيز تمييز نسبت منقول از مبتدا و به معناى «نَفَري أكثَرُ مِنكَ » است.

نسبت است، در اصل فاعل يا مفعول يا مبتدا نبوده است؛ زيرا نمى توان گفت: «اِمتَلَأ ماءُ الإناءِ »؛ چون خود آب پر شدنى نيست. يا نمى توان گفت: «اِمتَلَأ ماءَ الإناءِ »؛ چون «اِمتَلَأ» فعلى لازم است و مفعولٌبه نمى پذيرد. همچنين نمى توان گفت: «ماءُ الإناءِ اِمتَلَأ»؛ آب ظرف پر شد؛ زيرا خود آب پر نمى شود تا بتوانيم «اِمتَلأ» را به آب نسبت دهيم. بنا بر اين، اين واژه تمييز نسبت است، ولى محوّل (منقول) از چيزى نيست و از ابتدا به صورت تمييز بوده است.

همچنين در جملۀ «سَمَوْتَ رَجُلاً»؛ تو به عنوان يك مرد، بلندمرتبه و عالى شدى، نمى توان «رَجُلاً» را منقول از فاعل يا مفعول يا مبتدا محسوب كرد، بلكه اين واژه تمييز غيرمحوّل (غيرمنقول) است.

منصوب شده است. يا در جملۀ «عليٌّ أكثَرُ مالاً مِن زَيدٍ»، «مالاً» به وسيلۀ «أكثَرُ»، كه اسم تفضيل و شبه فعل است، منصوب شده است.

4 - اِنكَسَرَتْ رِجْلُ زيدٍ.

5 - قَلبُ المُمَرِّضاتِ أرحَمُ في مُعامَلَةِ المَرضَى.

6 - هَواءُ الرّيفِ أنْقَى مِن هَواءِ المَدينَةِ .

ب) آيۀ مبارك زير را كامل تركيب كنيد.

(قالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ اَلْعَظْمُ مِنِّي وَ اِشْتَعَلَ اَلرَّأْسُ شَيْباً) (1)

ص: 303

كنايات عدد در زبان عربى سه واژه هستند: 1. «كَمْ » كه از دو واژۀ ديگر پركاربردتر است؛ 2. «كَأيِّنْ »؛ 3. «كَذا». در اين درس پيرامون دو واژۀ نخست و احكام و مباحث مربوط به آن ها و تمييز آن ها سخن خواهيم گفت.

روشن است كه اگر تمييز پس از «كَم» خبريه به صورت مجرور بيايد، مضافٌ اليه است، اما اگر تمييز مجرور به حرف جرّ «مِن» باشد، همچون «كَم مِن عالِمٍ لَقِيتُ !»، چنين تركيب مى شود: «مِن عالمٍ »: جار و مجرور، متعلق به محذوف، در محلّ نصب، حال براى «كَم». در اينجا چون جار و مجرور، «كَم» را توضيح مى دهد، براى آن حال محسوب مى شود.

نكتۀ ديگر اين كه معمولاً تمييز «كَم» خبريه مفرد است، اما گاه به صورت جمع نيز مى آيد؛ مانند: «كَم كُتُبٍ قَرأتُ !»؛ چه بسيار كتابهايى كه خواندم. اما مفرد آوردن تمييز «كَم» خبريه، چه به صورت مضافٌ اليه و چه به صورت مجرور به «مِن»، فصيح تر و بهتر است.

همچنين در عبارت «كَم عِندَكَ دِرهماً»، نمى توان «دِرهم» را مضافٌ اليه و مجرور كرد؛ زيرا با وجود «عِندَكَ »، «كَم» نمى تواند به «دِرهم» اضافه شود، بلكه بايد تمييز را مجرور به «مِن» كرد و گفت: «كَم عِندَكَ مِن دِرهمٍ ».

گفتنى است كه در عبارتى همچون «كَم عِندَكَ دِرهماً» با توجه به قراين درمى يابيم كه مراد استفهام است يا اِخبار.

محل نصب، مفعول مطلق؛ «زيارةً »: تمييز، منصوب به فتحه؛ «زُرتَ »: فعل ماضى، مبنى بر سكون؛ «تَ »: فاعل، مبنى بر فتح، محلاً مرفوع؛ «مَشهدَ»: مفعولٌبه، منصوب به فتحه.

2. مفعولٌفيه: اگر پس از «كم» فعلى بيايد كه به «كم» مشتغل نباشد و تمييز آن واژه اى از جنس ظرف زمان يا مكان باشد، «كم» مفعولٌفيه (ظرف) به شمار مى رود و اين ظرف متعلّق به فعل پس از خود است؛ براى نمونه در عبارت «كَم يوماً سافَرتَ؟»، «كم» ظرف، مبنى بر سكون، در محل نصب و متعلّق به «سافَرتَ » است.

«كَم» خبريه نيز بر همين روال است؛ براى نمونه در عبارت «كَم ساعَةٍ نِمتُ !»؛ چند ساعت خوابيدم!، واژه اى كه از «كَم» رفع ابهام كرده و به صورت مضافٌ اليه پس از آن آمده است، از جنس زمان است و فعل پس از آن نيز به ضمير «كم» مشتغل نشده است؛ بنا بر اين «كَم» ظرف، مبنى بر سكون، محلاً منصوب و متعلّق به فعل «نِمتُ » است.

3. مفعولٌبه مقدم: اگر پس از «كم» فعلى بيايد كه به «كم» مشتغل نباشد و تمييز آن نيز واژه اى از جنس ظرف يا مصدر نباشد، «كم» مفعولٌبه مقدم به شمار مى رود؛ براى نمونه در عبارت «كَم عالِماً لَقِيتَ؟»، «عالِم» نه مصدر است و نه ظرف. با اين همه پس از «كم»، فعلى آمده است كه به ضمير «كم» مشتغل نيست؛ بنا بر اين در اين عبارت، «كَم» مفعولٌبه مقدم، مبنى بر سكون، محلاً منصوب؛ «عالِماً» تمييز و «لَقِيتَ » فعل و فاعل است.

«عالِمٍ » مجرور به «مِن» مقدّر است. البته همان طور كه در جلسات پيشين گفته شد، در چنين عبارتى مى توان واژۀ «عالِم» را منصوب هم خواند و گفت: «كتابَ كَم عالِماً قرأتَ؟».

نمونه هاى بالا را در مورد «كم» خبريه نيز مى توان استفاده كرد؛ براى نمونه در عبارت «كتابَ كَم عالِمٍ قَرأتُ !»؛ چه بسيار دانشمندانى كه كتابشان را خوانده ام! واژۀ «كَم» مضافٌ اليه، مبنى بر سكون و محلاً مجرور است.

است، بنا بر اين «كم» خبر مقدم، محلاً مرفوع؛ «يوماً» تمييز، منصوب به فتحه؛ «سَفَرُ» مبتداى مؤخّر، مرفوع به ضمه و «كَ » مضافٌ اليه و محلاً مجرور است.

اما اگر تمييز «كم» از جنس ظرف زمان و مكان نباشد، «كم» مبتدا و محلاً مرفوع خواهد بود؛ براى نمونه در جملۀ «كَم رَجُلاً إخوَتُكَ؟»، پس از «كَم رَجُلاً» اسمى مرفوع آمده است، اما تمييز «كم» از جنس ظرف زمان و مكان نيست؛ بنا بر اين در اينجا «كم» مبتدا، محلاً مرفوع؛ «رَجُلاً» تمييز؛ «إخوَةُ » خبر و «كَ » مضافٌ اليه و محلاً مجرور است.

3. مبتدا يا مفعولٌبه: اگر پس از «كم» فعلى بيايد كه به ضمير آن مشتغل باشد؛ يعنى، فعلى به طور مستقيم يا به واسطۀ حرف جرى در ضمير «كم» عمل كرده، يا ضمير «كم» را در مقام فاعل مرفوع كرده باشد، در اينجا نيز «كم» در محل رفع خواهد بود. اين حالت از دو صورت خارج نيست:

الف) فعلِ مشتغل به ضميرِ «كم»، لازم باشد؛ در اين حالت «كم» مبتدا و محلاً مرفوع محسوب مى شود؛ براى نمونه در عبارت «كم طالباً جاءَ إلى الصّفّ؟»، فاعل «جاء» ضمير مستتر «هو» است كه به «كم» بر مى گردد؛ به عبارت ديگر فعل به ضمير آن مشتغل شده است و چون «جاء» فعلى لازم است، بايد اين عبارت را اين گونه تركيب كرد: «كم»: اسم استفهام، مبنى بر سكون، در محل رفع، مبتدا؛ «طالباً»: تمييز، منصوب به فتحۀ ظاهر؛ «جاءَ »: فعل ماضى، مبنى بر فتح؛ «إلى الصّفّ »: جار و مجرور، متعلق به «جاءَ » و جملۀ «جاءَ إلى الصّفّ »: در محل رفع، خبر براى «كم».

ب) فعلِ مشتغل به ضميرِ «كم»، متعدى باشد و ضمير «كم» را در مقام يكى از منصوبات، همچون مفعولٌبه، منصوب كند؛ در اين حالت، هم مى توان «كم» را مبتدا و محلاً مرفوع و هم مفعولٌبه براى فعلى واجبُ الحذف به شمار آورد؛ براى نمونه در جملۀ «كَم رَجُلاً ضَرَبتَهُ؟»، پس از «كم» فعلى آمده كه اين فعل در ضمير «كم» عمل نصب انجام داده است. در اينجا دو اعراب جايز است:

ص: 312

1. «كم»: اسم استفهام، مبنى بر سكون، در محل رفع، مبتدا؛ «رَجُلاً»: تمييز، و جملۀ «ضَرَبتَهُ »: در محل رفع، خبر؛

2. «كم»: مفعولٌبه براى فعلى واجبُ الحذف كه تقدير آن «ضَرَبْتَ » است؛ يعنى، همانند باب اشتغال مفعولٌبه فعل محذوف و در محل نصب به شمار مى رود.

بايد توجه داشت كه در اينجا فعل محذوف و مقدّر حتماً بايد پس از «كم» در تقدير گرفته شود، نه پيش از آن؛ زيرا «كَم»، اعم از استفهاميه يا خبريه، صدارت طلب است، بنا بر اين معمولِ عاملِ پيش از خود به حساب نمى آيد؛ پس تقدير عبارت اين گونه است: «كَم رَجُلاً (ضَرَبتَ ) ضَرَبتَهُ؟» در اينجا جملۀ «ضَرَبتَهُ » جملۀ مفسّره است و محلى از اعراب ندارد و «كم» مفعولٌبه براى فعلى واجبُ الحذف (ضَرَبتَ ) است.

يا در عبارت «كَأيِّن مِن رَجُلٍ عالمٍ في الدّارِ!»، «في الدّارِ» جار و مجرور، متعلّق به محذوف و خبر است.

در غير اين صورت، يعنى اگر خبر «كَأيِّن» جمله يا شبه جمله نباشد، عبارت درست نخواهد بود؛ مثلاً نمى توان گفت: «كَأيِّن مِن رَجُلٍ أجبَنُ مِن اِمرَأةٍ !»؛ چه بسا مردى كه از زنى ترسوتر باشد؛ زيرا «أجبَنُ » اسم (مفرد) است و جمله يا شبه جمله نيست.

✓تمييز «كَم» خبريه مفرد است، اما گاه به صورت جمع نيز مى آيد.

✓گاه ميان «كَم» خبريه و تمييز آن واژه هايى فاصله مى اندازند. در اين حالت به خاطر وجود فاصله مجرور كردن تمييز از طريق اضافۀ «كَم» به آن ممكن نيست. بنا بر اين يا بايد تمييز را منصوب و يا مجرور به «مِن» كرد.

✓واژۀ «كَم»، اعم از استفهاميه يا خبريه، مى تواند هر كدام از اعرابهاى سه گانۀ نصب، جر يا رفع را بپذيرد.

✓حالت نصب «كَم» هنگامى است كه پس از آن فعلى بيايد كه در ضمير «كَم» عمل نكرده باشد. «كَم» در حالت نصب يكى از اين سه نقش را مى پذيرد: 1. مفعول مطلق؛ 2. مفعولٌفيه؛ 3. مفعولٌبه مقدم.

✓حالت جر «كَم» هنگامى است كه حرف جرى بر آن وارد شود، يا اين كه «كم» مضافٌ اليه باشد.

✓حالت رفع «كم» زمانى است كه هيچ يك از حالت هاى نصب و جر پيش نيايد؛ يعنى، اگر فعلِ پس از «كم» به ضمير «كم» مشتغل باشد، يا پس از آن فعل نيايد، يا حرف جر و مضافى بر آن وارد نشده باشد، «كَم» در محل رفع خواهد بود.

✓«كَأيِّنْ » از نظر معنا همانند «كَم» خبريه است؛ يعنى، مانند آن بر كثرت و زيادى دلالت مى كند و معناى «چه بسيار» دارد. «كَأيِّنْ » نيز همانند «كم» صدارت طلب است و همواره در صدر جمله مى آيد.

✓اعراب «كأيّن» همانند اعراب «كم» است، با اين تفاوت كه «كأيّن» هيچ گاه مجرور به حرف جر يا اضافه نمى شود؛ بنا بر اين تنها حالت نصب يا رفع را مى پذيرد. تفاوت ديگر «كَأيِّن» با «كم» خبريه اين است كه اگر «كَأيِّن» مبتدا باشد، خبر آن حتماً بايد جمله يا شبه جمله باشد.

ص: 315

افعال مدح و ذمّ عبارت اند از: «نِعمَ ، بِئسَ ، سَاءَ ، حَبَّذا و لا حَبَّذا» كه از اين ميان، فعل هاى «نِعمَ و حَبَّذا» براى مدح(1) و فعل هاى «بِئسَ ، سَاءَ و لا حَبَّذا» براى ذمّ (2) به كار مى روند. ساختار و اسلوب مدح و ذمّ سه جزء اصلى دارد: 1. فعل مدح يا فعل ذمّ ؛ 2. فاعل مدح يا فاعل ذمّ ؛ 3. مخصوص به مدح يا مخصوص به ذمّ . براى نمونه در عبارت «نِعْمَ الرَّجُلُ عليٌّ »، «نِعمَ » فعل مدح، «الرَّجُلُ » فاعلِ فعل مدح و «عليٌّ » مخصوص به مدح است. در واقع هنگامى كه گفته مى شود: «نِعمَ الرَّجُلُ »؛ چه خوب مردى است، گويى فردى مى پرسد كه مردى كه از او تعريف و تمجيد مى شود، كيست ؟ در پاسخ گفته مى شود كه اين مدح و ستايش به «عليّ » اختصاص دارد. همچنين در عبارت «بِئسَ الرَّجُلُ زيدٌ»، «بِئسَ » فعل ذمّ ، «الرَّجُلُ » فاعلِ فعل ذمّ و «زيدٌ» مخصوص به ذمّ است. در اين عبارت، جملۀ «بِئسَ الرَّجُلُ » ذمّ و نكوهشى را نشان مى دهد كه با آوردن واژۀ «زيدٌ» اين نكوهش به «زيدٌ» اختصاص داده مى شود.

مؤنث باشد، حتى اگر فاعل آن ها هم مذكر باشد، باز هر دو وجه جايز است؛ يعنى هم مى توان فعل آن ها را به صورت مؤنث و هم به صورت مذكر به كار برد. براى نمونه هم مى توان گفت: «بِئسَ الشَّرابُ الخَمْرُ» و هم «بِئسَتْ الشَّرابُ الخَمْرُ». در عبارت دوم با اين كه فاعل (الشَّراب) مذكر است، اما از آنجا كه مخصوص به ذمّ (الخَمر) مؤنث مجازى است، مى توان فعل را مؤنث آورد. ولى با اين حال، بهتر است در همۀ حالت ها فعل هاى مدح و ذمّ را به صيغۀ مفرد مذكر به كار ببريم، هر چند فاعل يا مخصوص آن ها مؤنث باشد.

همچنين در آيۀ مبارك (ساءَ مَثَلاً اَلْقَوْمُ اَلَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا) ،(1) فاعل «سَاءَ » ضمير مستتر «هو» است و «مَثَلاً» تمييز و «القَومُ » مخصوص به ذمّ است. يا در آيۀ مبارك (إِنْ تُبْدُوا اَلصَّدَقاتِ فَنِعِمّا هِيَ ) (2) فاعل «نِعمَ » ضمير مستتر و مبهمى است كه ابهام آن با تمييز (ما) كه اسم نكره، مبنى بر سكون و محلاً منصوب است، رفع شده است. گفتنى است در اين آيه «فَنِعِمَّا» در اصل «فَنِعْمَ ما» بوده است كه به دليل تماثل دو حرف «ميم» در «نِعمَ ما» در يكديگر ادغام شده اند و سپس براى رفع التقاى ساكنين، حرف «عين» مكسور شده است.

2. ديدگاه دوم اين است كه مخصوص، خبر براى مبتداى محذوف است. بر اين پايه، عبارت «نِعْمَ الرَّجُلُ عليٌّ » اين چنين تركيب مى شود: «نِعمَ »: فعلُ مَدحٍ ماضٍ ، مبنيٌّ على الفتحِ ؛ «الرَّجُلُ »: فاعلٌ ، مرفوعٌ بِالضَّمَّةِ الظّاهِرَةِ ؛ «عليٌّ »: خبرٌ لِمُبْتَدَأٍ محذوفٍ ، تقديرُهُ «هُوَ» أو «المَمدوحُ ». به ديگر سخن، تقدير آن چنين است: «نِعمَ الرَّجُلُ ، هُوَ عليٌّ » يا «نِعمَ الرَّجُلُ ، المَمدوحُ عليٌّ ». البته «هو» يا «الممدوح» واجب الحذف است و نبايد ذكر شود.

3. ديدگاه سوم آن است كه مخصوص، مبتدايى است كه خبر آن حذف شده است؛ يعنى، گويا عبارت «نِعْمَ الرَّجُلُ عليٌّ » به صورت «نِعمَ الرَّجُلُ ، عليٌّ المَمدوحُ » بوده است. يا اگر جمله براى ذمّ باشد، به صورت «بِئسَ الرَّجُلُ ، عليٌّ المَذمومُ » بوده است.

عبارت «نِعمَ ما كتابُكَ » نيز به همين گونه اعراب مى شود، با اين تفاوت كه در آن «ما»، به معناى «شيئاً»، تمييز است و اين عبارت به معناى «نِعمَ شَيئاً كتابُكَ » است. اعراب اين عبارت چنين است: «نِعمَ »: فعلُ مدحٍ ماضٍ ، مبنيٌّ على الفتحِ ؛ فاعِلُهُ : ضميرٌ مستترٌ، تقديرُهُ «هُوَ»، في محلِّ الرَّفعِ ؛ «ما» اِسمٌ نَكِرَةٌ ، مبنيٌّ على السّكونِ ، في محلِّ النَّصبِ ، تمييزٌ؛ جملۀ «نِعمَ ما»: خبرٌ مقدّمٌ ؛ «كتابُ »: مبتدأ مؤخّرٌ و «كَ »: مضافٌ اليه، مبنيٌّ على الفتحِ ، مجرورٌ محلاً.

اين واژۀ منصوب (تمييز) را هم مى توان پيش از مخصوص و هم پس از مخصوص آورد؛ يعنى هر دو عبارت «حَبَّذا رَجُلاً زيدٌ.» و «حَبَّذا زَيدٌ رَجُلاً.» درست است.

فتحۀ ظاهر؛ جملۀ «لا حَبَّذا رَجُلاً.»: خبر مقّدم، در محلّ رفع و «زَيدٌ»: مبتداى مؤخّر، مرفوع به ضمّۀ ظاهر.

بِئسَ و ساءَ » كه به دليل ابهام ضمير مستتر، بايد با اسمى نكره و منصوب يا با «ما»، كه به معناى «شيئاً» است، ابهام آن رفع شود.

✓در اعراب جملات مدح و ذمّ سه ديدگاه وجود دارد:

1. ديدگاه مشهورتر اين است كه مخصوص، مبتداى مؤخّر و جملۀ پيش از آن خبر مقدّم است؛

2. مخصوص خبرِ مبتداى محذوف است؛

3. مخصوص مبتدايى است كه خبر آن حذف شده است.

✓در «حَبَّذا»، «حَبَّ » فعل مدح ماضى، مبنى بر فتح و «ذا» اسم اشاره، مبنى بر سكون، محلاً مرفوع و فاعلِ فعل «حَبَّ » است.

✓در «لا حَبَّذا»، «لا» حرف نفى، غير عامل و مبنى بر سكون است و محلّى از اعراب ندارد؛ «حَبَّ » فعل ذمّ ماضى، مبنى بر فتح و «ذا» اسم اشاره، مبنى بر سكون، محلاً مرفوع و فاعلِ فعل «حَبَّ » است.

✓اگر اسم منصوبى كه براى رفع ابهام از اسم اشارۀ «ذا» در «حَبَّذا» يا «لا حَبَّذا» مى آيد، جامد باشد تمييز به شمار مى رود، اما اگر مشتقّ باشد ديدگاه مشهور اين است كه بايد حال محسوب شود.

3 -

فَنِعمَ صَديقُ المَرءِ مَن كانَ عَوْنَهُ *** وبِئْسَ امْرَأ مَن لا يُعينُ عَلَى الدَّهْرِ

4 - حَبَّذا الصّبرُ شِيمَةً لِلرِّجالِ العامِلينَ .

5 - نِعْمَتْ فَتاةً مَن تَتَّقِي اللهَ وبِئْسَتْ فَتاةً مَن تَعْصِيهِ .

6 - حَبَّذا الصّادِقونَ ولا حَبَّذا الكاذِبونَ .

7 - بِئْسَ التِّجارَةُ النَّميمَةُ .

8 - ساءَ القُضاةُ الّذينَ يَحكُمونَ بِالجَورِ.

ب) عبارت هايى را كه زير آن ها خط كشيده شده است، كامل تركيب كنيد.

1 - (نِعْمَ اَلثَّوابُ وَ حَسُنَتْ مُرْتَفَقاً) (1)

2 - الرّسولُ الأعظمُ (صلى الله عليه وآله): «نِعْمَ المِيتَةُ أن يَمُوتَ الرَّجُلُ دُونَ حَقِّهِ .»(2)

3 -

حَبَّذا الصّبرُ شِيمَةً لِامْرِئٍ را *** مَ مُباراةَ مُولِعٍ بالمَغانِى

ص: 326

جملۀ استثناء سه ركن اساسى دارد: 1. مستثنى منه؛ يعنى، واژه اى كه حكم كلّى جمله به آن نسبت داده مى شود و واژۀ پس از «إلاّ» و ساير ادوات استثناء از آن استثناء مى شود؛ 2. ادات استثناء؛ مانند: «إلاّ، غَيْر، سِوَى، خَلا و عَدا»؛ 3. مستثنى؛ يعنى، واژه اى كه از حكم كلّى استثناء مى شود؛ براى نمونه در جملۀ «جاءَ التّلاميذُ إلاّ عليّاً»، «التّلاميذُ» مستثنى منه، «إلاّ» ادات استثناء و «عليّاً» مستثنى است.

«استثناى مفرَّغ» ناميده مى شود. بنا بر اين، «استثناى تامّ » استثنايى است كه مستثنى منه در آن ذكر شده باشد؛ مانند: «جاءَ التّلاميذُ إلاّ عليّاً» و «قَرأتُ الكتابَ إلاّ فَصلاً» كه در عبارت نخست «التّلاميذُ» و در عبارت دوم «الكتابَ » مستثنى منه است.

اما اگر مستثنى منه در كلام ذكر نشده باشد، آن را «استثناى مفرَّغ» مى نامند؛ مانند: «ما ذَهَبَ إلاّ زيدٌ» كه مستثنى منه در آن نيامده است. ولى اگر همين جمله را اين گونه بيان كنيم: «ما ذَهَبَ أحَدٌ إلاّ زيدٌ»، از آنجا كه اين جمله مستثنى منه دارد، استثناى تامّ به شمار مى رود. همچنين در آيۀ مبارك (وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ ) ،(1) واژۀ «رسولٌ » مستثنى و «إلاّ» ادات استثناء است، اما مستثنى منه در آن ذكر نشده است. بنا بر اين، اين استثناء نيز استثناى مفرّغ است. گفتنى است در اين آيه «محمّدٌ» مبتدا و «رسولٌ » خبر است.

بايد توجه داشت كه استثناى مفرّغ تنها در كلامى مى آيد كه منفى يا شبه منفى باشد. كلام منفى كلامى است كه ادوات نفى، مانند «ما» و «لا»، بر آن وارد شده باشد؛ مانند: «ما ذَهَبَ إلاّ زيدٌ» و كلام شبه منفى كلامى است كه حاوى مفهوم نهى يا استفهام باشد؛ مانند: «لا تَقْرَأ كتاباً إلاّ كتابَ النَّحوِ» و «هَل جاءَكَ إلاّ عليٌّ ».

مفعولٌبه فعل «رأيتُ » است، اما اگر استثناء، مفرَّغ نباشد؛ مانند «ما رأيتُ أحداً إلاّ زيداً»، در اين صورت مفعولٌبهِ «رأيتُ »، «أحَداً» است و ديگر نمى توان «زيداً» را مفعولٌبه آن به شمار آورد.

اما در جمله اى مانند «رَجَعَ المُسافِرونَ إلاّ أمتِعَتَهُم»، «أمتِعَة» جزئى از «المسافرونَ » نيست و اساساً «أمتِعَة» از آغاز در حكم داخل نيست و حكم رجوع شامل آن نمى شود. همچنين در عبارت «جاءَ الطّلاّبُ إلاّ المعلّمَ »، «المعلّمَ » جزو مستثنى منه نيست و از آغاز حكم «مجيء» در بارۀ آن صادق نيست.

بنا بر اين، دليل ناميدن اين استثناء به استثناى منقطع آن است كه در استثناى منقطع، ادات استثناء به معناى استدراك (لَكِن) است؛ براى نمونه عبارت «رَجَعَ المُسافِرونَ إلاّ أمتِعَتَهُم» به اين معنا است كه مسافران برگشتند، ولى بار و اثاثشان برنگشت. يا مفهوم جملۀ «جاءَ الطّلاّبُ إلاّ الأستاذَ» اين است كه دانشجويان آمدند، ولى استادشان نيامد. در اينجا استثناء، استثناى واقعى نيست، بلكه به معناى استدراك، يعنى رفع توهّم از كلام پيشين است. گويا هنگامى كه گفته مى شود: «دانشجويان آمدند»، براى اين كه كسى گمان نكند كه استادشان هم آمده است، اين توهّم با آوردن استثناى منقطع برطرف مى شود.

دليل اين كه استثناى منقطع را در شمار استثناء آورده اند اين است كه معمولاً براى مثال هنگامى كه مسافران برمى گردند، بار و اثاث آن ها نيز بر مى گردد و اين نكته به دلالت التزامى از اين جمله برداشت مى شود. بنا بر اين، با استفاده از اسلوب استثناء اين گمان برطرف مى گردد. يا از جملۀ «اِحتَرَقَتِ الدّارُ» به دلالت التزامى مى توان دريافت كه هر چيزى كه در خانه بوده، از جمله كتابها، سوخته است، ولى با آوردن عبارت «إلاّ الكُتُبَ »، كتابها از اين حكم خارج مى شود.

«استثناى غيرموجَب» استثنايى است كه در آن جملۀ استثنا، منفى يا شبه منفى باشد؛ مانند: «ما ذَهَبَ القَوْمُ إلاّ زيداً» يا «ما رَأيتُ طالِباً إلاّ عليّاً».

شبه منفى جمله اى است كه در آن نهى يا استفهام به كار رفته باشد؛ مانند: «لا تَقْرَأ كتاباً إلاّ كتابَ النَّحوِ» كه در آن «لاى ناهيه» بر فعل «تَقرأ» وارد شده و آن را مجزوم كرده است؛ يا مانند: «هَلْ جاءَكَ أحدٌ إلاّ زيدٌ (زيداً)»(1) كه در آن حرف استفهام «هَل» بر فعل «جاء» وارد شده است، يا مانند آيۀ مبارك (وَ لا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ إِلاَّ اِمْرَأَتَكَ ) (2) كه در آن «لاى ناهيه» بر فعل «يَلْتَفِتْ » وارد شده و آن را مجزوم كرده است. بنا بر اين، اين سه جمله، همگى، استثناى غيرموجَب هستند؛ زيرا جملۀ استثنا، جمله اى شبه منفى است.

متّصل و موجَب است؛ زيرا اولاً مستثنى منه و مستثنى در آن ذكر شده اند و كلام تامّ است؛ ثانياً «زيداً» از مصاديق «التّلاميذُ» است، پس استثناء، متّصل است و جملۀ «جاءَ التّلاميذُ» نيز جمله اى موجَب است. بنا بر اين، اين جمله همۀ شروط را دارد و واژۀ «زيد» بايد حتماً منصوب شود. تركيب اين عبارت چنين است: «جاءَ »: فعلٌ ماضٍ ، مبنيٌّ على الفتح؛ «التّلاميذُ»: فاعلٌ ، مرفوعٌ بالضّمّةِ الظّاهرةِ ؛ «إلاّ»: أداةُ استثناءٍ ، مبنيّةٌ على السّكونِ ، لا محلَّ لها من الإعراب و «زيداً»: مستثنى، منصوبٌ بالفتحةِ الظّاهرةِ .

همچنين در آيۀ مبارك (فَلَبِثَ فِيهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلاّ خَمْسِينَ عاماً) (1) اولاً «خَمسينَ » از «ألفَ » استثناء شده و از جنس آن است؛ ثانياً استثناء نيز هم تامّ و هم موجَب است؛ از اين رو واژۀ «خَمسينَ » واجب النصب است.

غيرموجَب است، اما به دليل تقديم مستثنى بر مستثنى منه، اسم پس از «إلاّ» حتماً بايد منصوب شود. بديهى است كه اگر استثناء در اين حالت، موجَب باشد، نصب آن به طريق اولى لازم است؛ مانند: «جاءَ إلاّ عليّاً الطّلاّبُ » كه «عليّاً» مستثنى و منصوب به فتحۀ ظاهر است.