میراث بان فداکار و بزرگ شیعه

سیری در خدمات علمی و تحقیقیِ مجلسی زمان ، محدّث خبیر شیعه

مرحوم آیة اللّه العظمی آقای حاج سیّد محمّد باقر موحّد ابطحی قدس سره

نویسندۀ محقق : آقای سیّد حسن سجادی درّه صوفی

نویسندۀ محقق : آقای شیخ محمد امیری سوادکوهی

ص: 2

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم

الحَمدُ لله رَبِّ العالَمین

وصلَّی اللهُ عَلی سَیِّدِنا و نَبِیِّنا و حَبیبِنا و طَبیبِنا

الَّذی بُعِثَ رحمةً لِلعالَمين ، و بَشيراً للمُذنِبين

مُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِيّين

وعَلى آلِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرينَ الاَنجَبين ، لا سِيّما

الإمامِ المُنتَظَر ، و الوَليِّ المُنتَقِم

الحُجَّةِبن الحَسَنِ المَهدِيِّ عجل الله تعالی فرجه الشریف

ولَعنَةُ اللهِ عَلى أعدائِهِم اجمَعين مِنَ الآنَ إلى يَومِ الدّين

آمينَ آمينَ آمين

ص: 4

نسخه شناسی.. 30

درخشش تتبّع مرحوم علامه موحد ابطحی قدس سره .... 31

دورۀ 18 جلدی عوالم أمیرالمؤمنین علی علیه السلام. 31

دورۀ سه جلدی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام از کتاب شریف عوالم. 33

عوالم العلوم حیاة امام جواد علیه السلام ( مستدرک ) در 1 جلد. 33

عوالم العلوم حیاة امام هادی علیه السلام ( مستدرک ) در 2جلد. 34

عوالم العلوم حیاة امام عسکری علیه السلام ( مستدرک ) در 2 جلد. 34

تجلیل آیت الله العظمی مرعشی نجفی از مرحوم علامه. 35

خاطره ای از علامه موحد ابطحی قدس سره .... 37

تفسیر. 39

المدخل الی التفسیر الموضوعی للقرآن. 40

روش تفسیری علامه موحّد ابطحی.. 41

توضیح مرحوم علامه ابطحی درباره کتاب «المدخل الی التفسیر الموضوعی ». 41

ترجمه مقدمۀ کتاب المدخل الی التفسیر الموضوعی.. 43

علت و انگیزه این تألیف... 47

ترجمه تقریظ علامه آقا بزرگ طهرانی بر کتاب المدخل الی التفسیر الموضوعی.. 47

تجلیل اعاظم قم و نجف اشرف از تألیف کتاب المدخل.. 49

کتاب جامع الأخبار و الآثار عن النبى و الائمة الاطهارعلیهم السلام. 50

دو. سند شناسی روایات... 51

سه . مقابله با نسخه ها 51

چهار. باب بندی مهمی که این روایات دارند . 51

ص: 6

آیات الاحکام. 52

کتاب زبدة تأويل الآيات النازلة في فضائل العترة الطاهرة 52

احیای تفاسیر مهم شیعی توسط آیة الله موحّد ابطحی.. 53

پیشنهاد تألیف تفسیر « المیزان » به علامه طباطبائی.. 53

سوم . موسوعه ادعیه و صحیفه شناسی.. 55

صحائف ادعیۀ اهل بیت علیهم السلام. 55

خصوصیات تحقیقی علامه موحد ابطحی در باب ادعیه. 57

توفیقی بزرگ در تألیف الصحیفة السجادیة الجامعة و انتشار جهانی آن. 59

چرا صحیفۀ جامعۀ سجادیه تألیف شد ؟. 61

هدایت به برکت صحیفه سجادیه و تلاش آقا شیخ مجتبی قزوینی قدس سره .... 61

صحیفه های جامعۀ دیگر. 63

نگاهی گذرا به عبقات الانوار. 65

آیة الله ابطحی احیاگر کتاب عبقات الانوار. 67

خدمت به ثقلین.. 68

احیاگر کتب مهجور و فراموش شده 68

فهرست کتاب ها و تألیفاتی که در مؤسسة الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف  منتشر شده 69

ص: 7

در اختیار علاقه مندان قرار دهند و بدین وسیله ، گامی جدید در آشنائی با خدمات علمی و تحقیقی مرحوم علامۀ موحّد ابطحی قدس سره و مرکز نورانی و عظیم الشأن مؤسّسة الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برداشته شود و طبق فرمودۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمودند :

عِنْدَ ذِكْرِ الصَّالِحِينَ تَنْزِلُ الْبَرِکَة

برکتی الهی نصیب همۀ علاقه مندان و ادامه دهندگان راه و مکتب علمی و معنوی آن بزرگمرد الهی و ولائی بگردد .

آمین آمین آمین

اصفهان – حوزۀ علمیّه – میر سیّد حجة موحّد ابطحی موسوی اصفهانی

در آستانۀ ایام فاطمیه 1445 قمری – آبان ماه 1402 شمسی

عکس

ص: 9

عظمت ذاتت در وحشتى شديد فرو مى رود ). آرى ، به عقب برمى گردد و در تاريكى غرق مى شود و راهى به سوى جلو پيدا نمى كند .(1)

ابن ابی الحدید در ادامۀ این شعر می نویسد : از باب مبالغۀ در علوم می توان این کلمات را خطاب به علما و دانشمندان استفاده کرد و خود نام برخی از اکابر علمی مورد نظر خود را بیان می دارد .!

از این رو من نیز در نهایت خضوع ، این جملات را خطاب به مرحوم آیة الله العظمی آقای حاج سیّد محمد باقر موحد ابطحی قدس سره عرضه می دارم :

فِيكَ يا أُعجوبةَ الكَوْنِ غَدا الفِكْرُ كَلِيلا ...!.

از سوی دیگر علما و دانشمندان بر چهار قسم تقسیم می شوند :

1. علمایی که از زمان خود جلوتر هستند .

2. علمایی که از روزگار خود عقب تر هستند .

3. علمایی که عالم به زمان خود هستند .

4. علمایی که هم عالم به زمان خود هستند و هم جلوتر از عصر خود می باشند .

در این بین و این تقسیم بندی ، شناخت دستۀ چهارم به معنای واقعی کلمه ، کار هرکسی نیست . چون آن ابعادی که از این عالم تراوش می شود برای هر کس قابل درک نیست که این مربوط به زمان خودش یا آینده بوده است !.

از نگاه ما نیز ، مرحوم آیة الله العظمی حاج سید محمّد باقر موحد ابطحی قدس سره از دستۀ چهارم از علما بودند که ابعاد فکری و شخصیتی ایشان به اندازه ای که به قلم کشیده شده و یا آنچه که خودشان گفتند ، برای بسیاری از

ص: 11

علمای زمان ما نیز قابل درک نیست ، شاید دانشمندان و متفکّران سال های بعد بتوانند افکار جامع ایشان را درک کنند .

چه بسا افکار متعالی که ایشان در وجود خود داشتند و نتوانستند آن را بروز دهند با خود به قبر بردند برای همگان قابل درک نبود و سال های بعد ممکن است دانشمندانی پیدا شوند تا بتوانند افکار و اندیشه های آن مرد بزرگ را به درستی واکاوی کنند ... و یقیناً اکثر مردم عاجز از درک چنین شخصیت کم نظیر خواهند بود .

آب دریا را اگر نتوان کشید *** پس به قدر تشنگی باید چشید

از این رو می بایست قدردان مقام شامخ علم و عمل بود ، چرا که کوتاهی در حق علما و دانشمندان ضررهای متعددی خواهد داشت که بدین شرح می باشد :

یک . ضرر دینی دو . ضرر اجتماعی سه . ضرر علمی .

ایشان که سابقه مشارکت علمی با بسیاری از فضلا و زعمای حوزۀ علمیّۀ قم را در کارنامۀ خود داشت و همچنین کارهای تحقیقاتی گسترده ای را نیز به اساتید خود ،پیشنهاد می کرد و به سهم خود در انجام آن امور مشارکت می نمود ، در اندیشۀ گسترده نمودن دامنۀ تحقیقاتی شیعه و پر نمودن خلاء پژوهش های علمی بود ، از این رو در امتداد جهاد علمی مرحوم علامۀ مجلسی قدس سره قرار گرفت و بر این امر مهم و قابل توجه همت گمارد .

آشنایی مرحوم علامه با امر تحقیق ، ایشان را به این نتیجه رسانیده بود که انجام کارهای بزرگ علمی ، بدون کار گروهی امکان پذیر نیست .

مرحوم علامه ، برای پایه گذاری مرکز تحقیقاتی وسیع ، در ابتدا در منزل شخصی خود ، جمعی از فضلای حوزه علمیه قم را دعوت به همکاری نمودند ، و یک گروه تحقیقیِ فعّالی را شکل بخشیدند ، که چندین سال به کارهای علمی و تحقیقاتی ، در زمینۀ قرآن و حدیث و رجال اشتغال داشتند ، و قسمت اصلیِ منزل شخصی ایشان در اختیار محققان بود .(1)

یكی از عمده ترین كارهای مؤسّسۀ پیش گفته ، استمرار هدف علامه مجلسی در گردآوری جامع احادیث با توجه به امكانات امروز و استفاده از كتابخانه های دنیا و میكرو فیلم های كتب و ... می باشد .

منزل ايشان مشرف می شديم و شاهد اين امر بوديم که ايشان شاگردان بسياری که جهت شرکت در درس خارجشان شرکت می نمودند را تشويق به امر تحقيق می نمودند و از آنان جهت همکاری در لجنۀ تحقيقی خود دعوت و آنان را محقق و پژوهشگر تربيت نموده و امروز شاهد آن هستيم که بهترين محققين عصرما از همان هايی هستند که آن زمان از اصحاب علمی و تحقيقی آية الله موحد ابطحی بوده اند .

تحيّر برانگيز است که ايشان در حدود 50 سال قبل بدون هيچ حمايت دولتی و با آن همه مشکلات دوره طاغوت، فکر و ذهنشان اين باشد مجمع تحقيقاتي تأسيس کنند که اين مجمع ، اوّلين مؤسسۀ تحقيقاتی حوزوی و فقاهتی بود که ايشان بدون هيچ امکانات دولتی شروع به کار کردند و اوّلين کامپيوتر پيشرفتۀ آن زمان را در قم آوردند و از آن تکنولوژی و ابزار جديد برای مطالعات تحقيقاتی حديثی شان استفاده می کردند .

خدا حفظ کند حضرت حجة الاسلام والمسلمين شهرستانی دام عزه داماد معظم حضرت آية الله العظمی آقای سيستانی را که می فرمودند :

عالی ترين محققين مؤسّسۀ آل البيت علیهم السلام ، شاگردان آقای ابطحی بوده اند .

توسعه بود و گاهی وقتها تحقیقات ایشان بر مطلبی علمی آنچنان بود که حواشی بر متن غلبه می کرد .

آن زمانی که هیچ تشکیلات علمی و تحقیقی و تبلیغی در قم نبود ، ایشان بودند که اساس و بنای آن را به وجود آوردند و بی شک آیة الله ابطحی جزء اولیه ها بودند .

بسیاری از کارکنان مؤسّسات علمی ابتدائاً نزد ایشان بودند و از پرورش یافتگان علمی و تحقیقی ایشان هستند و همچنین بسیاری از شاگردان ایشان الان در عراق و در عتبۀ امام حسین علیه السلام مشغول همین کارها هستند و آن را ادامه می دهند .

به نظر من ایشان یک ایثار بزرگی کردند و آن اینکه با آن شخصیت والای علمی که اهلیّت و زمینه برای رساله و مرجعیت داشتند از آن مقام منيع گذشتند و تمام این مناصب را فدای احیای آثار و اخبار اهل بیت علیهم السلام نمودند و خودشان را در اخبار اهل بیت علیهم السلام سوق دادند و این در حالی است که طبق فرمودۀ برخی بزرگان ، از مستشکلین مطرح و شاخص درس مرحوم آیة الله العظمی بروجردی بودند . همواره در پی نسخه های « عوالم العلوم » علامۀ بحرانی بودند و برخی از آن را در کتابخانۀ آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی برایشان جمع آوری می نمودیم و ایشان به کتابخانه می آمدند .

بسیاری از کارهای اجرایی کتابها را خودشان وارد عمل می شدند و شخصاً به چاپخانه می رفتند و پیگیر نشر آثار اهل بیت علیهم السلام بودند . حقیقتاً خدمات آیة الله ابطحی بی نظیر است و بعد از مرحوم علامۀ مجلسی در

ص: 15

دوران چهار قرن اخیر کارهای ایشان بی نظیر بوده و خدماتشان در واقع نظیر کارهای علامۀ مجلسی در احیاء و جمع آوری این آثار بوده است .

متحدات هر حدیث باید با ذکر اختلافاتی که در سند و یا در متن آنها است در کنار آن آورده شود ، و می فرمود : فایده این کار این است که این ها یکدیگر را کمک می کنند ، اگر در سند یکی از آنها راوی مجمل ذکر شده ، در حدیث متحد با آن ، که از کتاب دیگری نقل شده چه بسا این اجمال بر طرف شود ، و یا اگر در متن یکی از آنها عبارتی یا کلمه ای به کار رفته که معنایش واضح نیست و ما مناسب آن را در آنجا درست نمی فهمیم ، چه بسا در حدیث متحد با آن ، عبارت یا کلمه دیگری به جای آن آمده که واضح است و مناسب تر است ، و بسیاری از مشکلات موجود در سند یا متن به این وسیله برطرف می شود .

ایشان پیش از هر کتابی ، موسوعۀ عظیم « بحارالانوار » را بررسی کامل نمودند ، مصادر هر حدیثی را استخراج نموده و در کنار آن حدیث یادداشت کردند ، و آنگاه تمام جوامع حدیثی را که این حدیث در آنها ذکر شده در کنار آن ثبت نمودند ، با توجه به اینکه امکانات امروز در اختیار ایشان نبود چنین کاری لازم و ضروری بود، و این برای معظم له سرمایه ای بزرگ بود و لذا گاهی می فرمودند : هر جلد از این کتاب های بحار برای من چند میلیون ارزش دارد ، چون با زحمت زیادی توانسته بودند این سرمایه را فراهم کنند .

در تحقیق کتاب « عوالم العلوم » ابتدا نسخه های مخطوط آن را جمع نموده و در هر بابی ، احادیث آن را با احادیث همان باب از بحارالانوار متحد می نمودند ، یعنی در کنار هر حدیثی شماره جلد و صفحه بحار را می نوشتند و آنگاه کار برای تحقیق آن آسان می شد . ابتدا حدیث را از نظر

ص: 17

سند مورد بررسی قرار می دادند ، اگر در سلسله روات اشکالی به نظر می رسید درباره اش تحقیق می نمودند و نتیجه آن را در پاورقی ذکر می کردند ، متن حدیث را با مصدر آن و بحارالانوار مطابقه می نمودند ، و اگر اختلافی در نسخه ها بود ، نسخه ای که به نظر ایشان صحیح تر بود در متن قرار می دادند و بقیه نسخه ها را در پاورقی ذکر می کردند ، آیاتی که در ضمن حدیث آمده با قلم دیگری مشخص می کردند و در پایان حدیث ، آدرس مصدر و سایر کتبی که آن را نقل کرده اند را ذکر می نمودند . برای تکمیل شدن هر باب اگر حدیث یا احادیثی مناسب بود و مؤلف به هر دلیلی نیاورده بود و ایشان از کتب دیگر یافته بودند به عنوان استدراک اضافه می نمودند و برای تکمیل شدن ابواب کتاب ، اگر بابی ذکر نشده بود و مناسبت داشت که ذکر شود آن را استدراک می کردند ، به عبارت دیگر تکثیر ابواب می نمودند ، تا مطالب سهل الوصول تر باشد و آن مجموعه از این جهت نیز کامل شود .

در پایان هر کتاب ، فهرست های گوناگونی از قبیل فهرست آیات ، موضوعات ، اعلام ، و رواة و ... به صورت الفبایی که برای اهل تحقیق و بررسی بسیار حائز اهمیت است و آنان را در امر تحقیق کمک شایانی می نماید تنظیم می نمودند .(1)

مرحوم علامه موحد ابطحی قدس سره درباره تحقیقات و تألیفاتشان می فرمود :

« من تألیفاتم را روی کتاب هایی متکامل آوردم ، یعنی در حقیقت چون همه علما سیره شان بر این است که بر کتاب هایی عرضی نوشتند ، من روی آن

ص: 18

کتاب ، متکامل کتاب می نویسم ، یعنی من اضافات یا نواقص او را کامل می کنم و این اگر چنانچه همه جا شیوع پیدا کند ، بسیاری از کارهایی که تکراری است ، از بین خواهد رفت ».(1)

بن رستم الطبری ، و « الزهد » تألیف حسین بن سعید الأهوازی و ... اشاره نمود که به همت والای ایشان احیا شد .

احیای آثار بزرگان توسط ایشان ، موجب اعجاب بزرگان شیعه بوده است ، تا آنجا که مرحوم آقا بزرگ طهرانی می نویسد :

پدر مرحوم صدوق اصلاً کتابی به نام « الامامة التبصرة » ندارد ، تا قبل از زمان من ، از زمان مرحوم مجلسی - چهار صد سال قبل از این - تا به حال در اختیار کسی نبود .

از مرحوم آیة الله العظمی حجت استفتاء شده بود و به قلم مرحوم آیة الله العظمی آقای سید محمّد حسین طباطبایی صاحب تفسیر « المیزان » انکار شده بود که این کتاب متعلق به والد صدوق باشد .

مرحوم آیة الله العظمی بروجردی فرمودند :

هنوز من اثری از کتاب های پدر صدوق را سراغ ندارم و ندیده ام . در حالی که مرحوم آیة الله ابطحی آن را در کرامتی عجیب یافتند و منتشر نمودند و نیز تحقیقات خوبی راجع به برخی آثار ، از جمله « بصائرالدرجات » تألیف أبو جعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار ، المعروف بالصفار القمی ، و کتاب « المزار » تألیف شیخ مفید و ... انجام دادند .

یک توسل ، و رفتم سر قبر مجلسیّین . به ایشان گفتم : من دو هدیه آورده ام ، یکی سورۀ یس و یکی سورۀ ... - که یادم نیست - الرحمن یا تبارک ، مهمان شما هستم از شما ناشتایی می خواهم از شما پدر و پسر . دو سوره را ایستاده سر قبر این دو بزرگوار خواندم و رفتم . یک ساعت طول نکشید ( در آن کتابی که چاپ کردیم « الامامة و التبصرة » شرح حال را نوشتم ) که به کرامت علامه مجلسی ، نسخه این کتاب از یک کتابخانۀ گمنام در اصفهان به دست من رسید و من آن را طبع کردم که الآن حاضر و آماده است . این نسخه از کتاب « الامامة و التبصرة » که به دست ما آمد ، خط مرحوم مجلسی بر آن است . این مصادر که اکنون هست ، حتی بعضی از آنها در فصلنامه « تراثنا » آمده است یا بعضی دیگر در نشریۀ علوم الحدیث ، به عنوان رساله چاپ شده است ، آنها را هم استخراج کردیم به قرون اول و ثانی و ثالث ، تا هر کجا که رسیده است .

آنجا که مرحوم علامه با قدرت و اشراف علمی و تحقیقی منحصر به فردشان ، پی به نقص و خلاء بزرگی در یکی از امور علمی حوزۀ علمیه برده و با مطرح نمودن آن نقص و پیشنهادی تاریخی به استاد بزرگوارشان ، منشاء برکات عظیم و قابل تقدیری در حوزه ی علمی حدیثی جهان اسلام شدند .

حجة الاسلام والمسلمین سیّد صدرا موحّد ابطحی دام عزه در خود نگاشته های شب های بهار ، این رویداد تاریخی را چنین از لسان مبارک مرحوم علامه روایت می کنند :

«یک روز من یک اشکال خصوصی به ایشان ( آیة الله العظمی بروجردی ) عرض کرده بودم . در مسجد بالا سر همراه ایشان رفتم . آقا فهمیدند که من همراه ایشان دارم می روم ، عنایت کردند و سوار درشکه نشدند . وقتی مقابل درب موزه سابق رسیدند ، من به ایشان نزدیک شدم . چون کسی با ایشان کار نداشت ، عرض کردم : « آقا ! یا این اشکالات و انتقادات را در درس و بالای منبر بیان نکنید ، یا اگر بیان می کنید ، در قدرت و امکانات شما هست که مشکلات را بر طرف کنید ». ایشان قریب یا عین این عبارت را فرمودند : « آن روزی که می توانستم خودم این کار را انجام بدهم ، توجهی نداشتم . اکنون که توجه به این نکته پیدا کرده ام ، مشاغل من مانع است و امروز نمی توانم ».

به ایشان عرض کردم : « آقا ! تمام حوزه ای که همه یا مقلّد شمایند یا شاگرد شمایند یا تحت فرمان شما هستند ، به اندازه پنج انگشت دست برای شما کار می کنند یا نه ؟».

ص: 22

آقای بروجردی از این حرف من خیلی خوشحال شدند و فردا در درس ، این مسأله را مطرح کردند و فرمودند : آقایان درباره این مسأله که اگر مرد و زن در محاذات یکدیگر نماز بخوانند چه حکمی دارد ، تحقیق کنند و بنویسند و به من بدهند ، و من آن تحقیقی را که پسندیدم به کار جمع آوری حدیث دعوت می کنم .

شاید 70 نفر نوشتند . من هم جزوه را به ایشان تقدیم کردم و منتظر بودم که آیا من را می پذیرند یا خیر؟ این مطلب مربوط به اواخر ماه رجب بود و من تا اوائل ماه رمضان منتظر بودم .

یک روز ( شب سیزدهم ماه رمضان ) آقای احسن از طرف آقای بروجردی به مدرسه حجتیه آمد و گفت : آقا فرمودند : امشب یک ساعت و ربع بعد از غروب منتظر شما هستم .

من سر ساعت به آنجا رفتم و حاضر شدم . در آنجا آقای بروجردی را در حالی که زیر بغل های ایشان را گرفته بودند آوردند ، من دست ایشان را بوسیدم و عرض ادب کردم .

ایشان فرمودند : من یک سؤالی خواستم از شما بکنم و آن اینکه شما با آن عشقی که به من ابراز کردید و من را تشویق به وارد شدن به صحنه ( کار کتاب جامع الأحادیث ) کردید ، حال که قبول کردم و خوشحال شدم که آقایان مشغول به کار شدند، من از آن روز تا به حال در تعجبم که آقایان مشغول کتاب طهارت و صلاة شدند ، اما هر چه سراغ از شما می گیرم ، می گویند که شما شرکت نمی کنید ! دلیلش چیست ؟!

ص: 23

گفتم : آقا ! شما روی منبر فرمودید که جزوه بنویسید و به من تحویل بدهید ، مطالعه می کنم و کار هر کس را که پسندیدم ، او را دعوت می کنم . اما شما ابراز نکردید و نه خودتان شفاهاً فرمودید و نه کسی را به عنوان واسطه فرستادید تا من را دعوت به کار کند .

آقا آنقدر منفعل شدند که عرق در صورت ایشان پیدا شد . با آنکه من بی ادبی نکردم ، از ایشان عذر خواهی کردم . ( ایشان از من تفقد کردند ) و بعد فرمودند : حال چه کتابی را شما قبول می کنید؟

عرض کردم : آقا ! چون ده ، دوازده نفر هستند که مشغول صلاة و طهارت می باشند ، من دیگر وارد کار آنها نمی شوم و کتاب های بعد از آن را که خمس و زکات و صدقات هست را قبول می کنم ، اما یک شرطی دارم و آن اینکه چون سلایق و حالات روحی افراد با یکدیگر مختلف است ، انتخاب افراد گروه خودم ، به عهده من باشد . و لذا من آقای حاج شیخ جعفر خندق آبادی که بسیار مرد فاضل ، متقی و عفیف و مدرس هم بود و آقا جلال امینی و طاهر شمسی را انتخاب کردم و آقای سید عبدالحسین بهشتی بروجردی هم بعداً اضافه شد و البته بعداً افراد دیگری هم اضافه شدند . ما کتاب زکات ، خمس ، صدقات را نوشتیم ، تا آنجایی که باید می رسید و در این کار من یک دوره کتب اربعه را مطالعه کردم تا دلالت های ضمنی که در باب زکات ، خمس و ... دارد را یادداشت کنم .

یک روز آقای حرم پناهی به آقای بروجردی عرض کرده بود که ما در کتب احادیث ، فقط باب احادیث مربوط به آن موضوع را می دیدیم ، اما تنها

ص: 24

کسی که سراغ داریم که تمام ابواب کتب اربعه را دیده باشد ، فقط آقای ابطحی است .

من برای نوشتن کتاب خمس و زکات و صدقات ، علاوه بر روایات شیعی ، روایات عامه را هم می دیدم و حتی تابستان گرم آن سال ها را هم کار کردیم و لکن به روستای وشنوه رفتیم و در یک باغ بزرگی که برای بعضی فضلاء گرفته شده بود ، مشغول تحقیق بودیم . این کار به مرحله ای رسید که باید کتاب ها را به هم ارتباط دهیم و تبادل افکار لازم داشت .(1)

برداشت کردن از کتاب های مصادر ، مطابقت ، شماره گذاری ، تنظیم ، تبدیل ، متحد کردن تمام شد ، لکن احتیاج داشت به یک هماهنگی برای مجموعه . من چند جلسه شرکت کردم ، مسائلی دیدم که استعفا کردم . البته کتاب « زکات » و « خمس » و « صدقات » و « صوم » و « اعتکاف » که به اندازه دو جلد کتاب وسایل است را من انجام دادم و تحویل حضورشان دادم ؛ و گفتم : من در ادامه کار معذورم از اینکه شرکت کنم ، زیرا با اختلافِ نظر کاری نمی شود کرد . البته بحمدالله کار به صورتی در آمده است ، لکن این کار را واجد امتیازات کامله از هر جهت ندانستم . لذا به فکر افتادم که خودم تکمیلش کنم . بر این اساس یک کتاب جامع فقهی نوشتم . لکن یکی از مراجع تقلید که از شخصیت های شاگردان آقای بروجردی بودند ، به من فرمودند : حق استاد را حفظ کنید و شما اگر مکملاتی دارید ، مثل تعلیقات بر آن تمام کنید ، اما کتاب آقای بروجردی را دست نزنید . لذا از انتشار آن منصرف شدم .

ص: 25

نسبت به کتاب مرحوم آقای بروجردی دو مثال می زنم : تمام مصادر که در این کتاب هست و تمام متحدات از مصادر ، که ما پیدا کردیم و تمام جوامعی که در اختیار ما و کتابخانه های معظم کشور بود - اعم از مطبوع و مخطوط - فراهم کردیم و متحد کردیم . از باب مثال ، حدیث واحد از اوّل جامع الاحادیث تا به آخر ، دانه به دانه تمام مصادر حدیث را با شماره و صفحۀ کتاب فهرست کردیم ، بهترین منبع را انتخاب کردیم و نوشتیم ، همچنین از جوامع حدیثی متأخر - وسائل الشیعه ، وافی ، مستدرک الوسائل ، جامع المعارف سید شبّر ، جوامع الکلام ، الشفاء فی اخبار آل المصطفی ، عوالم العلوم - همان حدیث را یافتیم و نشانی آن را با جلد و صفحه معین کردیم . به طور کلی الان این تعلیقه هشت مجلد شده است که هر مجلدی هفتصد الی هشتصد صفحه می شود و هم اکنون(1)

برای چاپ کردن آماده است ، به عنوان یک طلبه انجام دادم تا در اختیار طلاب قرار دهم ، این کار از این نظر تمام شده است ».(2)

حضرت آیة الله آقای حاج سید محمّدرضا موحد ابطحی دام ظله می فرمودند :

مرحوم آیة الله العظمی گلپایگانی اعلی الله مقامه الشریف پس از تدوین و تکمیل جامع الأحادیث می فرمودند : خواب دیدم شما ( محققین جامع الأحادیث ) ، آیة الله العظمی بروجردی را سرِ دست بلند کردید . ( و به ایشان رفعت بخشیدید).(3)

ص: 26

که مرحوم مجلسی رفتند ، ولی امتیازاتی در این کتاب هست . اخبار کتاب ، عمدتاً همان اخبار بحارالانوار است ، ولی امتیازاتی در این کتاب هست که در بحار نیست . ایشان هم به شاگردی خودش و استادی مرحوم علامه مجلسی اعتراف کرده ؛ لذا به تعبیر استاد از ایشان نام می برند. تصمیم گرفتم این کتاب را که تاکنون چاپ نشده است ، به عنوان « عوالم و مستدرکات » منتشر کنم .

این امور ، کارهای بزرگی بود که در عوالم انجام شد و سنگ های مهمی بود که از جلوی پای محققان برداشته شده است .

لذا با مطالبی که بیان شد ، کتاب عوالم از بزرگترین کتاب ها و دایرة المعارف تشیّع به شمار می رود و علما غفلت نمودند و جا دارد بار دیگر این اثر مهم مورد بازنگری مجدد قرار بگیرد تا عرصه بر دانشمندان و محققین در مسائل علمی باز شود و جامعۀ حوزوی متوجه شوند که این اثر فاخر از چه جایگاهی برخوردار است .

ج 1 : در بدو نور آن حضرت ، نسب ، ولادت ، اسماء ، القاب و شمائل ایشان است.

ج 2 : در آیات مؤوّله که در شأن آن حضرت نازل گشته و دلالت بر امامت و بلندی مرتبه ایشان دارد .

ج 3 : در نصوص بر ائمّه علیهم السلام است که امیرالمؤمنین اوّلین آنان می باشد .

ج 4 : در نص بر امامت آن حضرت به عنوان حدیث غدیر است .

ج 5 : در نصوص خاصّه بر امامت آن حضرت .

ج 8-6 : در فضائل و مناقب آن حضرت است .

ج 9 : در مکارم اخلاق و سیره نورانی آن حضرت است .

ج10 : در معجزات آن حضرت .

ج11 : در علوم و قضاوت های آن حضرت .

ج12 : در احتجاجات و کلمات و مفتتح خطب آن حضرت .

ج13 : در ادعیه و مناجات آن حضرت که به عنوان « الصحيفة العلويّة الجامعة » چاپ گردیده است .

ج15 و 14 : در حکم و مواعظ آن حضرت.

ج16 : در احوال اولاد و همسران و اصحاب آن حضرت .

ج17 : در احوال شیعیان و محبّان و اوصاف و فضائل آنان .

ج18 : در شهادت آن حضرت و محلّ شهادتشان می باشد .

از این مجموعۀ عظیم سه مجلد آن یعنی 2 و3 و 4 در زمان حیات معظم له تحقیق و بررسی گردید و به چاپ رسید و دو مجلد آن یعنی 1 و 5 که یکی پیرامون ولادت و نسب و اسماء آن حضرت و دیگری پیرامون نصوص

ص: 32

خاص به امامت آن حضرت است بعد از ارتحال ایشان تکمیل گردید و مراحل تحقیق آن به پایان رسید . این دو جلد با سه جلد قبلی ، به صورت یک دورۀ 5جلدی نفیس به مناسبت فرارسیدن اوّلین سال ارتحال مؤسس عالیقدر مؤسسه ، چاپ و در اختیار اصحاب فضل و کمال و تحقیق قرار گرفت .

بحرانی ، کاملاً به صورت مستدرک توسط محدث خبیر شیعه مرحوم علامه حاج سید محمد باقر موحد ابطحی قدس سره نگاشته شده است .

طبق روش قبلی خود در خصوص زندگانی امام جواد و امام هادی علیها السلام، این بار در مورد زندگانی و حیاة امام عسکری علیه السلام نیز بنا را بر استدراک گذاشت و با همان همت بلند و تلاش وقفه ناپذیر خود ، زمینۀ دو مجلد با عنوان « مستدرک عوالم العلوم فی احوال الامام الحسن بن علی العسکری علیهما السلام » را فراهم آورد . این کار تا قسمت زیادی در زمان حیات مرحوم آیة الله ابطحی پیش رفت ولی بخشی از کار ناتمام مانده بود که این محقق فرزانه به دیار باقی شتافت و مؤسسه در غم و ماتم فرو رفت .

عاقبت نیت خیر این بزرگمرد ، توفیقات شاگردان و تربیت یافتگان او را در مؤسسۀ الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه

فراهم آورد تا با تحقیق و تصحیح و تکمیل این اثر نفیس مستدرک حیاة امام عسکری علیه السلام از موسوعۀ عظیم عوالم را در مجلد (25/1/25/2) با 961 صفحه در قطع وزیری در سال 1438 هجری قمری چاپ و منتشر نمایند . گفتنی است که

این دو جلد پس از انتشار توسط عزیزان هیأت امنای مؤسسۀ الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه طی مراسمی در حرم عسکریین علیهما السلام رونمایی و به کتابخانه حرم مطهر اهداء گردید .

« جناب آقای حاج سید محمّد باقر ابطحی خودمان حفظه الله تعالی که از ارکان حوزه می باشند ، کتاب عوالم العلوم محدث حاج میرزا عبدالله بحرانی قدس سره را زنده نمودند ، خداوند ایشان را طول عمر عنایت فرماید » .(1)

فیما بین مرحوم علامه و آیة الله العظمی مرعشی نجفی ارتباط و صمیمیت فراوانی بود . پدر ایشان مرحوم آیة الله حاج سید مرتضی موحد ابطحی از مشایخ اجازه حدیث آیة الله العظمی مرعشی نجفی قدس سره بودند .

مرحوم علامه موحّد ابطحی قدس سره بعضی از کتب نفیس خطی را که با کشف و کرامات به دست آورده بودند را بنا به درخواست مرحوم آیة الله العظمی مرعشی نجفی برای چاپ در اختیار ایشان قرار داده بودند که مؤلف کتاب « غریب مدینه » به یکی از آن ها اشاره می کند که بدین شرح می باشد :

در رابطه با کتاب « المجدی » ، حضرت آیة الله آقای حاج سید محمّد باقر موحد ابطحی قدس سره فرمودند : نسخه خطی این کتاب که در امامزاده زینبیۀ اصفهان دفن شده بود ، هنگام مرمت و اصلاح بنای امامزاده توسط عده ای از علما بیرون آورده شد ، و نزد مرحوم آیة الله حاج میرزا علی محمّد اژه ای در اصفهان نگهداری می شد ، در سفری که در گذشته داشتیم ، نسخه ای از آن را جهت احیاء و تحقیق نزد من آوردند و با درخواست حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی قدس سره به ایشان تحویل داده شد و برای اوّلین بار چاپ گردید .(2)

ص: 36

عکس

ص: 38

عکس

و معظم له روش نوین تحقیقات را نیز از مرحوم علامه و مدرسه الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الگوبرداری نموده و زمانی از کامپیوترهای مدرسه دیدن کرده و برای مؤسسه شان نیز همین کامپیوتر اپل را خریداری کردند.

آیة الله ابطحی با یک روشی وارد بحث شده است که اگر آن روش و آنچه که در ذهن ایشان بوده به تمام معنا کامل شود ، اولاً مفصل ترین تفسیر خواهد بود و ثانیاً هر موضوعی که در قرآن کریم وجود دارد ، جزء تفسیر موضوعی خواهد بود .

برسد که دسته ای به بهشت ، دسته ای در جهنم قرار می گیرند . این کتاب در یک مجلّد درآمده است . هر صفحه ای که می خوانید ، از نظر ترتیب ، تسلسل تاریخی دارد . یعنی اوّل باید خداوند تبارک و تعالی مرا مبعوث کند که معاد جسمانی را ما مثل خورشید در آسمان ثابت می کنیم ، از خود قرآن - نه با ظواهر آن - ثابت کرده ایم . مکتب های فلسفی را که ذکر کرده اند و

نتوانسته اند ثابت بکنند « ما قدروالله حق قدره ». این کتاب را ما نوشته ایم در موضوع معاد ، که هنوز مخطوط است و از اول تا به آخر یک جلد قطور است ، معاد از بیان خود قرآن است . این یک قدم مقدماتی است که برداشته ایم و نام آن را گذاشته ایم « المدخل الی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم » .

به شهادت بعضی از اعلام و بزرگان حوزه ، مرحوم آیة الله علامه طباطبایی فرموده بودند : کار من تفسیر آیه به آیه است ، ولی آن کاری را که آقای ابطحی شروع کرده و مدخل آن را نوشته است کار تفسیر موضوعی است و آن هم تفسیر موضوعی متسلسل .

یعنی ابتدا باید درباره خدا سخن بگوییم . اول چیزی را که باید برای خدا صحبت کنیم ، شأن خالقیت اوست . بعداً اراده پروردگار است که در بحث ربوبی می آید . بعداً خلق آسمان و زمین و انسان و حیوانات است . بعد امت تشکیل داده می شود ، بعد شرایع و ادیان به وجود می آید ، دین های پیامبران یک به یک تا برسد به خاتم النبیین ، سپس قرآن نازل بشود . یعنی بر مبنای تسلسل طبیعی درباره موضوعات . بدین گونه نسبت به قرآن یک معجم نوشته شده است . من ، کار خودم را در معجم قرآن به شما ارائه

ص: 42

می کنم ، ببینید آیا قابل پیشرفت هست ؟ خواهید دید که واقعاً پیشرفته است . چند کتاب به منزله ابزار مقدماتی برای کار موضوعی قرآن است : یکی معجم لفظی قرآن ، دیگر معجم ادوات قرآن ، سوم تفصیل الآیات، چهارم الجامع در مواضیع قرآن . به نظر من ، الجامع از کتابهای دیگر مهم تر است . ولی این ها مقدمات است . یعنی یک قسمتی از یک سوره را - که مربوط به قیامت است -

آورده ، چه در مورد بهشتش باشد ، چه درباره جهنمش. ولی ما این طور نکردیم . مرحله بالاتر ، این است که آیات را به ترتیب ریز موضوع مرتّب کنیم ، که در کتاب « المدخل الی التفسیر الموضوعی » چنین کرده ایم . (1)

« خدا ، آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برگزیده است » « فرزندانی که بعضی از آنها از بعضی دیگرند ».(1) « خداوند

پیامبران را نوید آورنده و هشدار دهنده برانگیخت ».(2) « و با آنها کتاب و میزان فرود

آوردیم تا مردم به عدل و انصاف قیام کنند ».(3)

« او است که بر قلب بنده خاص خود ، فرقان ( کتاب جدا سازنده حق از باطل ) را فرو فرستاد ».(4) « روح الامین آن را فرو آورد بر قلب او ».(5) « که برای هر چیزی روشنگر است ».(6) « و هر چیزی را به گونه ای روشن جداسازی کند و نیز هدایت و رحمت باشد ».(7)

« تا برای جهانیان بیم دهنده باشد ».(8) و درود و سلام بر محمد صلی الله علیه و آله رسول او که او را « با هدایت و دین حق فرستاد ، تا او را بر تمام ادیان پیروز گرداند ، هر چند مشرکان را ناخوشایند باشد ».(9) « و درودی (فراوان) بر بندگان خاص او که آنان را برگزید ».(10)

ص: 44

از میان بندگانش ، و آنان را به رعایت کتاب و آنچه در آن است از آیات و ذکر گرامی داشت و آنان را وارث کتاب قرار داد ، بعد از آنکه آن را به رسولش وحی نمود : « ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ » ؛ آنگاه این کتاب را به کسانی از بندگان خود که آنها را برگزیدیم میراث دادیم ، پس بعضی از

ایشان به خویش ستم کرده و بعضی معتدل و بعضی از ایشان به اذن خدا پیشی گیرنده به خیرات هستند .(1)

آنها زبدۀ خلق از آل رسول صلی الله علیه و آله و ورثۀ نبوت بعد از آن حضرت اند، انسان پاکی از انسان پاک دیگری به ارث می برد .

« ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِی الْإِنجِیلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ یعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیغِیظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ »(2)؛ این صفت ایشان است در تورات و مثل آنها در انجیل ، چون کِشته ای است که جوانه اش را بر آورد ، و آن را ما به دهد تا سبز شود و بر ساقه های خود بایستد و زارعان را به شگفت آورد تا به آنان کافران را به خشم آورد .

« أُولَئِكَ عَلَیهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ »(3)؛ ین وصف حال آنها در کتاب تورات و انجیل مکتوب است که ( مثل حال آن رسول ) به دانه ای ماند که چون نخست سر از خاک برآورد جوانه و شاخه ای

ص: 45

نازک و ضعیف باشد بعد از آن قوّت یابد تا آنکه ستبر و قوی گردد و بر ساق خود راست و محکم بایستد که دهقانان را ( در تماشای خود ) حیران کند ( همچنین محمد صلی الله علیه و آله و اصحابش از ضعف به قوّت رسند ) تا کافران عالم را ( از قدرت و قوّت خود ) به خشم آرند . خدا وعده فرموده که هر کس از آنها ثابت ایمان و نیکوکار شود گناهانش ببخشد و اجر عظیم عطا کند .

اما بعد ، از آنجا که قرآن معجزه جاوید اسلام است در طول زمان ، و رحمت خدا است که آن را برای جهانیان نازل فرموده و دستور جامعی است برای آنچه انسان در حیات علمی و عملی بدان نیازمند است چیزی از آن فوت نشده و شگفتی های آن پایان ناپذیر است و باطل نه از پیش روی آن و نه از پشت سرش به آن راه پیدا نمی کند و به خاطر این جهت اقدام کردم به تفسیر قرآن به قرآن و احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله که از روی هوی سخن نمی گوید و از آثار خاندان پاک و برگزیده او که وارث کتابند . و چون وارد شدن در این راه سخت و دشوار است و برای هر کسی ساده و آسان نیست ، ابوابی را به عنوان مقدمه برای رسیدن به اهداف قرآن و مقاصد شریف آن تقدیم نمودم و آن بر این اسلوب است .

1 . احداث کتابی که مدخل برای تفسیر باشد و کتابی که جامع آیاتی باشد که درباره یک موضوع خاص بحث می کند ، به گونه ای فراگیر باشد آنچه را که آن موضوع احتیاج دارد از مباحث و مطالب ، و مرتب باشد به حسب آنچه تسلسل طبیعی اقتضاء دارد .

ص: 46

2 . ساختن فهرست عامی برای آیات قرآن بر مبنای نظم آن در قرآن کریم با اشاره به جایگاه آن در این کتاب .

3 . تهیه و تنظیم کاشف الآیات با اسلوب واضح و مختصر تا جستجو کننده آگاهی و احاطه داشته باشد به آنچه در تحصیل آن بدان نیازمند است .

4 . تألیف کتابی که مشتمل بر احادیث تفسیری باشد و بر حسب موضوعات مرتب گردیده باشد ، با این عنوان : ( الآثار فی تفسیرالقرآن الکریم ) .

آن تحصیل کاملی نموده و مطالب مشکل را تحقیق کرده و با در نظر گرفتن سایر موارد به آنچه مراد و مقصود آیه است تصریح نموده و قضایای تاریخی را با آیاتی که مربوط به آن تاریخ و محل وقوع آن است بیان کرده ، و موضوعات بعضی از آیات احکام را از بقیۀ آیات روشن ساخته است . و دیدم مؤلف با قلم روان خود موضوعی را مبتکر است که مثل آن دیده نشده، و با همت عالی خود چشمه ای گشوده که غیر از او کسی نگشوده است و دانستم که سال ها به خود زحمت داده تا عملش را کامل و بدون نقص انجام دهد و حق مطلب را ادا نماید و زبان قاصر است از تحسین و تکریم عمل ابتکاری این مؤلف ارجمند و ماهر مولانا حاج سید محمد باقر موحّد موسوی ابطحی اصفهانی ، برکات وجود شریفش مستمر باد ، تا از رشحات قلم مبارکش نظائر این اثر ماندگار و امثال این تصنیف منتشر گردد ، از ثنا و تمجید آن اعراض نموده و از تقریظ چشم پوشی کرده و اکتفا نمودم به بلند کردن دست تمنا به دعا در حالی که عرض می کنم : خدا به مؤلف برکت دهد و گام های او را استوار گرداند و در دنیا و آخرت سعادتمند نماید و برای آنچه رضای او در آن است توفیق دهد ....(1)

29 ذیحجة الحرام سنه 1382 هجری قمری - عبد فانی مشهور به آقا بزرگ تهرانی

ص: 48

و در قرآن به صورت پراکنده بوده است ومؤلف آن را کنار هم قرار داده و تسلسل طبیعی را در هر موضوعی رعایت کرده است .

خداوند به ایشان اجر و پاداش در دنیا و آخرت دهد که خود را در بیش از ده سال به زحمت و رنج و زحمت انداخته و آن را فراهم نموده و در این ابتکار خدمتی به دین و لطفی به خوانندگان فرموده است ... .(1)

تاریخ اوّل ربیع المولود 1389 - عبد فانی مشهور به آقا بزرگ طهرانی

جلد سوم نیز درباره خصائص قرآن است و در آن بعضى از ویژگی هاى قرآن از قبیل ناسخ و منسوخ ، محكم و متشابه ، عام و خاص ، حروف مقطعه ، اسماء الحُسنى ، عدد اسماء اللَّه واسم اعظم شرح داده شده است . ( تاریخ نشر1414هجری قمری ).

غیر از کتاب جامع الاخبار و الآثار کتاب های دیگری نیز نوشته شده است که امتیاز کتاب جامع الاخبار نسبت به کتاب های دیگر آن است که از جامعیتی برخوردار است که آن کتاب ها برخوردار نیستند . از مطالب مهمی که سبب تمییز اثر فاخر آیة الله ابطحی با سایر کتب هست می توان به مطلب ذیل اشاره کرد . آنها هر کدام یک جلد هستند ، ولی این کتاب سه جلد و کامل تر است .

کتاب « تأویل الآیات » تألیف سیّد شرف الدین على حسینى استرآبادى و از منابع مهمّ علامه مجلسى و دیگر محدّثان بوده است . نویسنده این کتاب آیاتی را که به مدح اهل بیت و اولیای آنها و نکوهش دشمنان اهل بیت تأویل شده است ، از طریق شیعه و سنی در دو جلد جمع آوری کرده است . این کتاب بعد از مقابله با چهار نسخه خطی و مصادر اصلی کتاب و ذکر اختلاف نسخ و شرح برخی لغات مشکل در پاورقی و اشاره به تخریجات هر حدیث در آخر آن منتشر گردیده است . ( تاریخ نشر 1407ه.ق )

روزی مرحوم آیة اللّه سید محمّد باقر موحّد ابطحی به علامه طباطبایی عرضه می دارند :

« آقا ! شما یک تفسیر دو جلدی در تبریز نوشته اید . این تفسیر هر چند بسیار خوب و ارزشمند است ، اما در شأن جهان تشیع و حوزه علمیه قم نیست و شایسته است شما یک دوره کامل تفسیرآغاز کنید و از شاگردان برجسته خود بخواهید در این کار با شما همکاری کنند و به سبک درس خارج این کار را جلو ببرید ».

علامۀ طباطبایی در پاسخ می فرمایند : « الان شرایطش فراهم نیست » .

آیة الله موحد ابطحی که خلاء یک دوره تفسیر سنگین و به روز را در جهان تشیع کاملاً حس می کردند ، به همراه مرحوم آیة الله ، حاج آقا مهدی حائری تهرانی قدس سره و جمعی در حدود 41 نفر از طلاب برجستۀ حوزه علمیه قم ( که برخی از آنها امروز از مراجع تقلید و صاحب تفسیر هستند ) را گرد هم می آورند و علامۀ طباطبایی هم می پذیرند که درس خارج تفسیر را از ابتدا تا انتها آغاز کنند و هر شش ماه یک مجلد از این کتاب را برای نشر آماده سازند . (1)

خوشبختانه آیة الله موحّد ابطحی ، تفسیر المیزان را در شش مجلد خلاصه نموده و نکات دقیق تفسیری را که آن ایام به ذهن نورانی علامه طباطبایی نیامده بود یاد آور شده ، و مکمل این تفسیر ناب و نور آفتاب شده اند .که خود این امر جایگاه تفسیری قرآن علامۀ موحّد ابطحی را به خوبی نشان می دهد ، هرچند

ص: 54

خود ، صاحب تفسیر روائیِ قرآن و به ویژه تفسیر گرانسنگ « المدخل الی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم » می باشند ، که در نجف اشرف چاپ شده ، و در قم هم به چاپ رسیده ، که معظم له اوّلین مبتکر تفسیر موضوعی می باشند .(1)

صورت پذیرفت و اکنون مجموعه ای بزرگ از دعاهای قرآنی ، قدسی ، دعاهای انبیاء و دعاهای مأثور از پیامبر اکرم و اهل بیت اطهار علیهم السلام که به صورت خاصی مرتب و منظم شده ، در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است . هر صحیفه دارای پنج فصل و هر فصل دارای بخش های فراوانی است و به گونه ای تنظیم شده که خواننده به راحتی و سهولت می تواند مقصود خود را بیابد .

همچنین دعاها به شکل کامل اعراب گذاری شده و آیات قرآنی در ضمن دعاها مشخص شده است . افزون بر این ، بعضی از لغات مشکل ترجمه شده و اختلاف نسخ نیز ذکر شده و فهرست هایی به آخر هر صحیفه اضافه شده که برای محققان و اهل نظر فواید فراوانی خواهد داشت و آنان را در امر تحقیق کمک خواهد کرد . فهرست اسامی و مأخذ ادعیه، فهرست مصادر تحقیق و فهرست عناوین ادعیه به صورت اجمالی و تفصیلی، از آن جمله است .

مرحوم علامه ، معتقد بودند که این موسوعه ، دعاها را از پراکندگی نجات داده است ، و می فرمود : اکنون بهتر می توان به سرمایۀ موجود دراین حوزه پی برد و همان گونه که برای بهتر فهمیدن معارف عمیق قرآن ، در تحقیق در باب هر موضوعی ، آیات به کار رفته در موارد مختلف جمع آوری و با هم ملاحظه می شود ، اکنون می توان در حوزۀ معارف مندرج در ادعیه نیز ، این چنین عمل کرد و با ملاحظۀ موضوعات مختلف مطرح شده در ادعیه مأثوره از نبی اکرم و ائمه معصومین علیهم السلام به درجات بالاتری از معارف ایشان دست یافت .

مرحوم علامه ابطحی در این زمینه ، پیشنهادی نیز به مسئولین داشتند که می بایست برای بهره مندی هرچه بیشتر از میراث ارزشمند و گنجینه گرانبهای

ص: 56

ادعیۀ انبیای سلف و چهارده نور مقدس معصومین علیهم السلام ، محافل و حوزه های علمی با دایر کردن کلاس هایی در این زمینه و تدریس اصولیِ مباحث مطرح در ادعیه، معارف مندرج در آنها را از انزوا خارج کنند ».(1)

اهل رجال چهار دسته اند :

یک : فقط افرادی که روایات فقهی را نقل کرده اند را جمع آوری و معرفی کرده اند . مانند رجال نجاشی، رجال کشی و ...

هشتاد درصد از رواتی که از آنان نقل کرده اند رواتی بوده اند که روایات فقهی نقل می کرده اند، ما بقی روات دیگر بوده اند .

دو : افرادی که مربوط به اصحاب هر امام هستند. مانند کاری که شیخ طوسی و آیة اللّه بروجردی در طبقات روات انجام داده اند.

سه : طبقات مختلفی که روایات را مشخص کردند که اهل تسنن نیز چنین بدان پرداخته اند .

چهار : افرادی که غیر از روایات احکام ، روایات دیگر را نیز نقل کرده اند . همانند روایات مربوط به اخلاقیات ، ادعیه ، مسائل مستحبی ، روایاتی که جنبه تاریخی داشته را سند شناسی کرده اند .

مرحوم آیة اللّه ابطحی از آن قسم چهارم بودند .

حال چرا کتاب ایشان مفصل نیست ؟! ایشان در کتاب های خود فقط آدرس داده اند که از این راوی چند روایت نقل شده است و این روایات در فقه ، احکام مستحبات و ادعیه و ... است که این جزء نوآوری های رجالی ایشان است که کسی دیگر آن را انجام نداده است .

با این کار ، افراد مجهول الحال نیز مشخص شدند . وقتی مشخص شود یک راوی در چه باب از روایات مطالبی دارد مشخص می شود که موقعیت

ص: 58

او چگونه بوده است و نقش مهم آیة اللّه ابطحی این نقص بزرگ در رجال را برطرف نموده و کار محققان را در شناخت راوی آسان کرده است .

ایشان در همۀ کتاب ها کارهای رجالی را پیاده نمودند و حقیقتاً منبع شناسی که ایشان انجام دادند ، بقیه انجام نداده اند .

حرکتِ ابتکاری و برجسته ای را شروع نمایند . که به فراهم آمدنِ مجموعه ای بزرگ و بی نظیر، به نام « الصحیفة السّجّادیة الجامعة » منتهی گردد .

چنین اقدام بزرگی نیازمند حوصلۀ زیاد ، مقاومت و پشتکار فراوان ، امکانات مختلف ، از قبیل : نسخه های گوناگونِ کتاب های حدیث و دعا ( اعم از خطی و یا چاپیِ اصیل و معتبر و... ) و نیز هزینه های فراوان برای پرداخت حقوق محققین ، می بود ، و موانع گوناگونی ، مرتباً سدّ راه می شد . و همانند هر کار بزرگ و بی سابقۀ دیگری که در اثر برخورد با مشکلات ، به مخاطره می افتد ، و اصل انجام یا کیفیت و نتیجه بخشیِ آن مورد تهدید های جدّی واقع می شود ، این اقدام بزرگِ علمی و تحقیقی و معنوی نیز، گرفتار همین خطرها می گردید .

پدرمان ، مرحوم آیة الله ، حاج سیّد مرتضی موحّد ابطحی قدس سره از اوّلین مراحل شروع این حرکت نورانی ، اعلام نمودند که برای طیّ همۀ منازل این راه نورانی و طولانی ، همۀ هزینه های گسترده و سنگین آن را می پردازند ، و با دعا و توسلات ویژه از یک طرف، و پیگیری و جستجو و تشویق های مرتب ، از طرف دیگر ، در تشویق بر انجام این کار ، و رفع موانع روحی آن همت می گماردند ... ، تا آنکه در زمان حیات پر برکت خویش ، با چشم خود دیدند که « الصّحیفة السجّادیة الجامعة » با کمّ و کیفی بسیار شایسته و آبرومند ، در اختیار علاقمندان به مکتب اهل بیت علیهم السلام قرار گرفت ، و برای عموم شیعه ، و

مخصوصاً ملت ایران ، در سطح جهانی به عنوان نقطۀ عطفی نورانی و آبرومند مطرح گردید .(1)

ص: 60

دانشمندانی هم که در مشهد بودند ، به آقای شیخ مجتبی قزوینی یک نظر علمی بالا داشتند ، علاوه بر آن مقامات معنویِ عالی که داشت .

قصه ای را یکی از علمای مشهد نقل می کند ، می گوید : ما آمدیم که قبل از سفر حج برویم برای مشهد ، رفتیم خدمت آقا شیخ مجتبی . دیدیم آقا کسالت دارد و حالش خوب نیست . با ایشان خداحافظی کردیم و رفتیم برای مکه معظمه . در آنجا ، در حرم نشسته بودیم . یکی از استادهای دانشگاه می آید و می بیند که یک شیخ اینجا نشسته است که به حالت عجیبی دعا می کند و توجه به کسی هم ندارد و اشک می ریزد . آن استاد بزرگ می آید و کنار او می نشیند و می بیند عجب حالی دارد و عجب مناجات می کند ، چنان که گویی مستقیماً با خدا حرف می زند . حال درونیِ آن فرد ، او را هم زیر و زبر و منقلب کرده است . دعای او را گوش کرد .

فرد دعاکننده ، از عالم مشهدی پرسید که شما آقا شیخ مجتبی قزوینی را می شناسی ؟ گفت : بله . گفت : آقا شیخ مجتبی قزوینی امسال به مکه آمده ؟

گفت : نه برای اینکه من به عیادتش رفتم ، مریض بود و نمی توانست مسافرت کند ، من او را در حالت مرض در بستر دیدم . اما شما به چه مناسبت ، از آقا شیخ مجتبی قزوینی اسم بردید و از من سؤال کردید و اسم من را از کجا دانستید ؟

گفت : من از رفقای شما پرسیدم که کدام یک از میان جمع شما ، رفیق آقا شیخ مجتبی است ؟ گفتند : این آقا ، برو از او بپرس . من اسم شما را از رفقای ایرانی تان پرسیدم . اما آقا شیخ مجتبی را سال گذشته از اینجا شناختم .

ص: 62

وارد شدم و دیدم که دارد دعا می کند و با خدا مناجات می کند ، چه حالت عجیبی ! این پیرمرد از محاسنش اشک می ریزد و سرازیر می شود ! من غبطه خوردم ، سلام کردم . گفتم که آقا این دعا از آنِ کیست ؟ گفت : این دعا از امام سجاد علیه السلام امام چهارم ما شیعیان است که از عترت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشد .

استاد عرب افزود : به آقا شیخ مجتبی گفتم : من خیلی لذت بردم از این دعایی که شما خواندید . ایشان کتاب را به من اهداء کرد . از پارسال که این کتاب را به من داده ، من از این کتاب جدا نشده ام . همیشه این کتاب را مطالعه می کنم و می بینم حالی عجیب در من ایجاد می کند ، گویی که گریه و ناله من قوه مغناطیسی به وجود آورده است که رابطه مرا به خدا نزدیک می کند . خلاصه این که من به وسیله کتاب « صحیفۀ کاملۀ سجادیه » شیعه شده ام . من استادم و در دانشگاه درس می دهم ، سنّی بودم و لیکن به وسیلۀ این کتاب ، من شیعه شدم و معتقد شدم به این که امام سجاد از جانب خدا بوده است و علمی که عترت رسول الله دارند ، غیر از این علم های عادی است ؛ لذا شیعه بودن من ، مرهون این است . آقا شیخ مجتبی هم وسیله شد که صحیفۀ سجادیه به من معرفی شود .

دعا از امیرالمؤمنین علیه السلام که صحیفه علویه سماهیجی و صحیفه ثانیه علویه محدث نوری را با دیگر دعاهای حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در بردارد )، الصحیفة الفاطمیة الجامعة (شامل231دعا از حضرت زهرا و حسنین علیهم السلام) ، الصحیفة الباقریة و الصادقیة الجامعة ( شامل 1425 دعا از امام باقر و امام صادق علیهما السلام ، الصحیفة الکاظمیة الجامعة ( شامل 260 دعا از امام کاظم علیه السلام) ، الصحیفة الرضویة الجامعة ( شامل 287 دعا از امام رضا و امامان بعدی تا حضرت مهدی علیهم السلام) . تمام این کتاب ها به لطف الهی و عنایت حضرات معصومین علیهم السلام منتشر شده و موجودند .(1)

مجلّدات صحائف پیامبر و ائمّه علیهم السلام

عکس

ص: 64

عکس

تا کنون ، دوره صحائف سه مرتبه در قطع وزیری و یک مرتبه در قطع جیبی چاپ شده است .

یکی از عالمان اهل تسنن ساکن هند به نام عبدالعزیز دهلوی که به « سراج الهند » شهرت داشت و با 31 واسطه نسبش به عمر بن الخطاب می رسید و صاحب عبقات او را با عنوان شاه صاحب خطاب می کند کتابی را در ردّ اعتقادات و آراء شیعه مخصوصا شیعه اثناعشریه منتشر کرد و آن را « تحفۀ اثنا عشریه » نامید . او در این کتاب بدون ملاحظۀ حدود و قواعد علم حدیث و بدون در نظر گرفتن جایگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندان او، عقاید ، اصول ، فروع ، اخلاق و سایر آداب و اعمال شیعه را بدون رعایت آداب مناظره و امانتداری در نقل حدیث ، هدف تهمت ها و افترائات خود قرار داده است .

دهلوی در بخش هفتم کتاب ، مطالب خود را در دو بخش آورده است :

بخش اول : آیاتی که شیعه با آنها بر امامت امیر المؤمنین علیه السلام استناد می کند. در این بخش وی فقط به نقل 6 آیه اکتفا کرده است .

بخش دوم : احادیثی که شیعه در راستای اثبات ولایت و امامت ، روایت می کند . در این بخش نیز فقط 12 روایت را مطرح کرده است و در مجموع مستندات شیعه را منحصر به همین 6 آیه و 12 روایت نموده و ادلّه و اسانید آنها را مخدوش دانسته است .

کتاب نفیس « عبقات الانوار » در نقض و ردّ باب هفتم تحفۀ اثنی عشریه ، در زمینه ادلّۀ امامیه بر امامت امیر مؤمنان علیه السلام نگاشته شده است . مؤلف در این کتاب می کوشد تا فلسفه امامت را روشن کند و نشان دهد که اسلام آن دینی نیست که در دربار خلفا مطرح بوده است . میر حامد حسین در این کتاب حرف به حرف مدّعیات دهلوی را با براهین استوار و مستند نقض کرده است .

ص: 66

کتاب عبقات به زبان فارسی نوشته شده است . مؤلف هر مجلّد از منهج دوّم کتاب را در یک یا دو جزء قرار داده است . نخست در سند حدیث و اثبات تواتر و قطعی الصدور بودن آن ، تنها از طرق عامّه بحث نموده و با استناد به مدارک معتبرۀ اهل سنّت ، از زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و عصر صدور تا زمان مؤلّف ( به صورت قرن به قرن ) ابتدا به توثیق و تعدیل هر یک از راویان بلا واسطۀ حدیث ، از طریق قول دیگر صحابه و سپس به توثیق و تعدیل هر یک از صحابه و توثیق کنندگان آنها از طریق قول تابعین و در نهایت به توثیق و تعدیل طبقات بعد ، از طریق کتب رجال و تراجم و جوامع حدیثی و مصادر مورد وثوق خود آنها ، تا به زمان خود، پرداخته است . آنگاه به تجزیه و تحلیل متن حدیث پرداخته و سپس وجوه استفاده و چگونگی دلالت حدیث را بر وفق نظر شیعه تشریح نموده و در پایان کلیه شبهات و اعتراضات وارده از طرف عامه را یک به یک نقل کرده ، و به همۀ آنها پاسخ داده است ، و در این زمینه ، گاهی برای ردّ دلیلی از آنان به کلمات خود آنان استدلال کرده است .

احیای عبقات و فهرست نویسی و استخراج منابع آن کار هرکسی نیست . می بایست آن شخص کتابشناس ، مسلط به رجال بوده باشد و از قدرت علمی بالایی در تسلط به تاریخ و تراجم و انساب اهل سنت داشته و ادبیات ، کلام ، فقه الحدیث را به خوبی بداند .

حدیث شناسی باشد که همانطور که تبحر در منابع شیعی دارد ، تبحر در منابع اهل سنت هم داشته باشد تا بتواند پاسخگوئی به مسائل اهل سنت داشته باشد . ایشان مطالعات سنگینی در عبقات داشتند و موفق بودند .

مرحوم آیة الله العظمی حاج سیّد محمّد باقر موحد ابطحی قدس سره پناهگاهی برای ایتام آل محمد علیهم السلام ، علماء و دانشمندان و همۀ اقشار جامعه بود که همواره با مجاهدت های علمی و عملی شان چون خورشیدی درخشان در آسمان جهان اسلام درخشیدند و در عصر غیبتِ موعود امم ، حضرت بقیة الله الاعظم امام زمان ارواحنافداه ملجاء و پناهگاهی برای ایتام آل محمّد علیهم السلام بودند و تاریخ ، ایشان را مصداق آن می داند که فرمودند :

« واماالحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فانهم حجتی علیکم وانا حجة الله ». اعلی الله مقامه الشریف .

11 و 10 . تأویل الآیات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة ؛ تألیف گرانسنگ سیّد شرف الدین علی حسینی استرآبادی النجفیّ قدس سره ، 2 جلد .

12 . التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن بن عليّ العسکريّ علیه السلام

15- 13 .تفسیر القمّي ؛ علیّ بن ابراهیم قمی قدس سره ، سه جلد .

16 . التحصین في صفات العارفین ؛ أحمد بن محمّد بن فهد حلّی قدس سره.

17 . التعریف ؛ أبوعبد الله صفوانی قدس سره

18 . التمحیص ؛ محمّد بن همّام اسکافی قدس سره

22 – 19 . جامع الأخبار والآثار عن النبيّ والأئمّة الأطهار علیهم السلام ؛ آیةالله سیّد محمّد باقر موحّد ابطحی قدس سره ، 4 جلد

ج1: فضائل القرآن. ج2: فضائل آیات القرآن.

ج3: خصائص القرآن. ج4 :تفسیر الإمام الرضا علیه السلام)

23 . چهار رساله ؛ آیة الله سیّد محمّد تقی موسوی (مؤلّفِ مکیال المکارم ).

26 – 24 . الخرائج والجرائح ؛ قطب الدین راوندی قدس سره ، 3 جلد .

27 . الدرر اللّامعة في الأحادیث الجامعة ؛ آیةالله سیّد محمّد باقر موحّد ابطحی

28 . الدعوات (سلوة الحزین )؛ قطب الدین راوندی قدس سره

29 . زبدة تأویل الآیات الظاهرة؛ آیة الله سیّد محمّد باقر موحد ابطحی قدس سره

30 . الزهد ؛ الحسین بن سعید الأهوازی قدس سره

31 . شمیم ولایت در نوروز ؛ محمّد ظریف

38 – 32 . موسوعة الصحائف لأدعیة المعصومین علیهم السلام ؛ آیة الله سیّد محمّد باقر موحّد ابطحی قدس سره ، 7 جلد

ص: 70

39 . صحیفة الإمام الرضا علیه السلام

40 . الصحیفة المهدیّة أو الصحیفة الهادیة ؛ إبراهیم بن المحسن الکاشانی قدس سره

41 . صحیفۀ قرآنیه ؛ محمد ظریف

42 . صفات الشیعة ؛ محمّد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، شیخ صدوق .

47 – 43 . عبقات الأنوار؛ علامه میرحامد حسین لکنهوی قدس سره ، 5 جلد

79 – 48 . موسوعة عوالم العلوم والمعارف والأحوال من الآیات والأخبار والأقوال ... ؛ تألیف: شیخ عبدالله بن نورالله بحرانی قدس سره ، تحقیق و استدراکات به اشراف آیة الله سیّد محمدباقر موحّد ابطحی قدس سره ، (تا کنون 32 جلد چاپ شده)

80 . فضائل الشیعة ؛ محمّد بن علیّ بن حسین بن بابویه قمی، شیخ صدوق

81 . القول المعتبر في مولد الامام موسی بن جعفر علیهما السلام ؛ آیة الله سید محمّد باقر موحّد ابطحی قدس سره

82 . کتاب الغیبة والتفسیر للنعماني؛ محمّد بن إبراهیم نعمانی قدس سره

83 . مائة منقبة من مناقب امیرالمؤمنین عليّ بن أبي طالب و الأئمة علیهم السلام ؛ ابن شاذان قمی قدس سره

84 . مختصر بصائر الدرجات؛ حسن بن سلیمان حلی قدس سره

85 . المزار ؛ محمّد بن محمّد نعمان، شیخ مفید قدس سره

86 . المزار ؛ محمّد بن مکّی عاملی، شهید اوّل قدس سره

87 . مستطرفات السرائر ؛ محمّد بن ادریس حلّی قدس سره

88 . مصادقة الإخوان ؛ محمّد بن علیّ بن حسین بن بابویه قمی، شیخ صدوق

89 . مصباح الأنظار في الأخلاق وخبر العالم وما جری له مع الإمام عليّ علیه السلام (حوار)

ص: 71

101 – 90 . معجم رواة الحدیث و ثقاته؛ آیة الله سیّد محمّد باقر موحّد ابطحی قدس سره ، 12 جلد

103 و 102 . مکیال المکارم في فوائد الدعاء للقائم علیه السلام ؛ آیة الله سیّد محمّد تقی موسوی قدس سره ، 2 جلد.

105 و 104 . المدخل الی تفسیر الموضوعي؛ اثری است ابتکاری از اولین آثار تحقیقی و تألیفی مرحوم آیة الله ابطحی است که بیش از 55 سال پیش توسط انتشارات حیدریه نجف منتشر شد و در سال 1405 توسط مؤسسه با تحقیقات و اضافات در دو جلد تجدید چاپ گردید.

106 . نزهة الناظر وتنبیه الخاطر ؛ حسین بن محمّد حلوانی قدس سره

107 . النوادر ؛ أحمد بن محمّد بن عیسی قدس سره

108 . نوادر المعجزات ؛ محمّد بن جریر بن رستم طبری قدس سره

109 . نیایش ظهور؛ پیرامون دعای شریف اللهم کن لولیک، محمد ظریف.

110 . وظیفة الأنام في زمن غیبة الإمام علیه السلام ؛ آیة الله سیّد محمّد تقی موسوی قدس سره (مؤلّفِ مکیال المکارم).

111 . یادگار معنوی؛ بخشی از نمازها و دعاهای مورد اهتمام و توصیه مرحوم آیة الله ابطحی قدس سره.

ص: 72