ص: 2

نفی خشونت در اسلام

مؤلف:

آیت الله العظمی سیّد محمّد حسینی شیرازی قدس سره

مترجم:

محمد علی سلطانی

ص: 3

شناسنامه کتاب

* نام کتاب: نفی خشونت در اسلام

* مؤلف: آیت الله العظمی سید محمد حسینی شیرازی قدس سره

* مترجم: محمد على سلطانى

* صفحه آرایی: سجاد ناصری

* زیر نظر: گروه ترجمه آثار آیت الله العظمی شیرازی

***

کلیه حقوق طبع و نشر برای بنیاد جهانی

آیت الله العظمی شیرازی محفوظ است.

www.iswf.net

ص: 4

[فصل سوم: عدم خشونت در رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندانش علیهم السلام/53]

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و عدم خشونت...55

مدارا با اسیران...55

از مکارم اخلاق رسول خدا صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و آله...56

جريان عكرمة بن ابى جهل...58

گذشت آن حضرت از ابن زبعری...58

رسول خدا صلی الله علیه و آله در زندان یهودی...60

اسلام و زندان...61

گذشت از مرد بیابانی...62

سفر حضرت صلی الله علیه و آله به طائف...62

عدم خشونت در جنگ اُحد...64

بخشودن هبّار...65

رفتار حضرت با دختر حاتم طایی...66

عدم خشونت با مرد بیابانی...67

رفتارش با عبدالله بن ابی امیه...67

روز رحمت...69

برادرى شريف و شریف زاده...69

رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و آله...71

امير مؤمنان، على علیه السلام و عدم خشونت...72

امام على علیه السلام و خرما فروش...73

رفتار آن حضرت با ابن الكوّاء...74

ص: 6

از تو گذشتیم...75

گذشت از گناه...76

چیزی جز آنچه که تو را خشنود میکند ندارم...77

استغفار و توبه كن...78

گذشتم و بخشیدم...78

از کجا آمده ای؟...79

ای مدعی ناشناخته ها!...81

رفتار با ابو هریره...82

احساس امنیت از کیفر...82

على علیه السلام المظهر عدم خشونت...83

عدم خشونت حتی با قاتل خود...84

عدم خشونت در خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله...86

پیرمرد غریب...86

شهيد عدم خشونت...87

امام حسين علیه السلام و عدم خشونت...88

امام سجاد علیه السلام و عدم خشونت...90

رهایش کنید!...91

از ما آسوده باش...92

پند نيکو...92

فروخورندگان خشم...93

امام باقر علیه السلام علیه السلام و عدم خشونت...93

ص: 7

عدم خشونت با نصرانی...96

امام صادق علیه السلام و عدم خشونت...96

امام كاظم علیه السلام و عدم خشونت...97

امام زمان (عجل الله فرجه) و عدم خشونت...98

بركات حضرت حجت (عجل الله فرجه)...101

تربیت بر عدم خشونت...103

اى على! زبانش را ببُر!...103

با یهودی...106

دعوت به آرامش...107

جواب امام سجاد علیه السلام...108

پرسش از نماز...110

با ما چون او سخن بگو...111

[فصل چهارم: پرورش یافتگان بر عدم خشونت/113]

پرورش یافتگان بر عدم خشونت...115

توكیستی و چیستی؟...116

رفتن به مسجد برای دعا...116

از خدا بترس و شتاب مكن...117

موضع گیری دیگر...118

ابزار خشونت...119

كليد تمام شرها...119

حسد راه نابودی...123

ص: 8

تعصّب...128

نفاق و خشونت...131

[فصل پنجم: عدم خشونت در جامعه/137]

جامعه اسلامی و عدم خشونت...139

عدم خشونت با افراد...140

به برادر مؤمنت زيان مرسان...141

عدم خشونت با کودکان...143

عدم خشونت نسبت به بزرگترها...143

عدم خشونت با یتیمان...145

برآوردن نیازها...147

حق مؤمن بر برادرش...151

عدم خشونت با همسایه...154

عدم خشونت در خانواده...159

اسلام و جاهلیّت...160

محبت به همسر...160

نيكى به همسر...163

مدارا با همسر...164

گذشت نسبت به همسر...164

منع از تنبیه بدنی...165

بدترین مردان...167

ص: 9

روایات دیگر...168

عدم خشونت با فرزندان...173

[فصل ششم: عدم خشونت سیاسی/175]

سياست عدم خشونت...177

سیاست آسمانی...178

سیاست اسلام...180

حرمت خون...181

حرمت آبرو...183

عدم خشونت با شهروندان...184

عهدنامه امام الا به مالک اشتر...186

عدم خشونت در برابر مخالف...188

شما دو نفر قصد نیرنگ دارید...189

ای قاتل عزيزان من!...190

شایستگان فرماندهی سپاه...191

عدم خشونت در جنگ...192

خرابی هرگز!...193

سفارشهای پیش از جنگ...194

امان دهی...195

توجه به اسیران...195

دعوت به اسلام...197

ص: 10

[فصل هفتم: آثار عدم خشونت/199]

نمادهای عدم خشونت...201

عدم خشونت در گفتار...201

فحاش نباشید...202

مراقب زبانتان باشید...205

عدم خشونت با حیوانات...208

محیط زیست و عدم خشونت...213

درختها را قطع نکنید...213

رفع مانع از راه...214

عدم خشونت با نوکران و بردگان...216

[فصل هشتم: عدم خشونت و زنان/219]

زن پیش از اسلام...221

خشونت بر زن در جوامع متمدن...221

زن در جامعه اروپایی...226

اسلام و احترام به زن...231

زن و اهل كتاب...235

شکنجه زنان...237

تفاوتهای زن و مرد...244

فقدان سرزنش زن در آیات...247

صلى الله سلام رسول خدا صلی الله علیه و آله بر زنان...249

تعدد زوجات...250

ص: 11

مشورت با زنان...252

زنان و عمل صالح...254

حرمت زن در اسلام...255

[فصل نهم: دست آورد خشونت/259]

علل عقب ماندگی مسلمانان...261

در روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله...262

صلى الله بزرگترین بدبختی پس از رسول اکرم صلی الله علیه و آله...265

گردونۀ خشونت...265

تعدّی های تاریخی یزید...266

خشونت عباسیان...268

نمونه ای از ظلم هارون عباسی...270

سخن آخر...272

ص: 12

بی شک هرکس به قانون سِلم و عدم خشونت پایبند باشد، در زندگی موفّق است، حتی اگر در مواردی، شرائطِ زمان و مکان، وی را به حفظ جان و باورهایش از راه پنهان کاری و مخفی شدن وا دارد؛ چنانکه برای حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) پیش آمده است، و یا حضرت عیسی علیه السلام که خداوند، ایشان را به سوی آسمان بالا، برد زیرا اگر عیسی می ماند، وی را می کُشتند و بدنش را می سوزاندند؛ امّا خدای متعال مانع آن شد و وی را به سوی خویش برد. قرآن کریم از تصمیم آنان چنین گزارش می دهد:

(فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنبِيَاءَ اللهِ مِن قَبْلُ(1)؛ «پس چرا پیش از این، پیامبران خدا را می کشتید؟».

و یا آن که فردی از راه معجزه و امثال آن خود را حفظ کند؛ همان گونه که موسی علیه السلام با بهره گیری از شب و عصا خود را از شرّ فرعون حفظ کرد، و یا همچون رسول خدا صلی الله علیه و آله با دفاع از خود، به حفظ خویش بپردازد؛ زیرا جنگ های پیامبر صلی الله علیه و آله دفاعی بوده و زمان آن بسیار کوتاه بود؛ به همین دلیل، طی دهها جنگ، شمار کشته ها از دو طرف حدود هزار نفر و یا اندکی بیشتر است. با این وجود، آن حضرت صلی الله علیه و آله حکومتی ایجاد کرد، امّتی تشکیل داد، قوانینی ارائه نمود و پیشرفت چشمگیری را که تا آن زمان و حتی تا این زمان، جهان شاهد آن نبوده، به دست آورد.

همچنین ائمه اطهار علیهم السلام نیز در همه زندگی شان به سِلم و عدم

ص: 14

خشونت، به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تأسی کردند تا آن که دوره حضرت مهدی (عجل الله تعالى فرجه الشريف) فرا رسید و آن حضرت از دست ستمکاران غایب شد. امّا دیگر امامان علیهم السلام مظلومانه، به شمشیر و یا به زهر شهید شدند.

ممکن است کسی از جنگ های امیرالمؤمنين و امام حسن علیهما السلام بپرسد [که جنگ آن دو امام، با عدم خشونت منافات دارد.]. پاسخ آن است که آن دو بزرگوار پس از آن که همه تلاش ها بی نتیجه ماند و همهٔ راه های حلّ مشکلات از طریق صلح آمیز بسته شد، مجبور به جنگی ناخواسته و در عین حال دفاعی و کوتاه مدت شدند.

نسبت به امام حسین علیه السلام هم وضع چنین بود؛ زیرا وقتی حضرت به بیعت با ستمکاران راضی نشد، جنگ را بر وی تحمیل کرده، او را مظلومانه به شهادت رساندند. حضرت امام حسین علیه السلام می فرمایند:

آیا نمی بینید که به حق عمل نمی گردد و از باطل دست کشیده نمی شود؟ در نتیجه مؤمن به دیدار خداوند علاقه مند می گردد، و من مرگ را جز سعادت و زندگی با ستمکاران را جز ذلّت نمی بینم.(1)

تردیدی نیست که اسلام، آن سان که خیانت پیشگان [از مستشرقین] تبلیغ می کنند با شمشیر استوار نگشت و شاید بهترین گواه بر این

ص: 15

مطلب، چیزی است که خردمندانشان بنابر آنچه در کتاب هایشان است [مبنی بر سِلم و مدارا و عدم خشونت در اسلام] بدان اعتراف میکنند. که در کتاب «کیف انتشر الأسلام» (اسلام چگونه منتشر شد) از آن ها یاد کرده ایم.

در پایان یادآور می شویم انسان امروز همان انسان است و زمان ما هم نسبت به ضرورت تطبیق قوانین اسلام همان زمان است. بنابراین اگر قصد به جنبش در آوردن مسلمانان و هدایت غیر مسلمانان را داریم، به همان روش عدم خشونتی که افزون بر آیات قرآن - همچون آیه سابق - در روایات نیز به طور صریح و گاه با تعبیر صلح، مدارا، نرمی و نظایر آن آمده است. نیازمندیم.

والله الموفق المستعان

شهر مقدس قم

ذى الحجّه/1420 ه- . ق

محمد شیرازی

ص: 16

ص: 18

«گذشت» خود نوعی عدم خشونت و از روشن ترین مصادیق آن است.

خدای متعال می فرماید:

(وَأَن تَعفُوا اَقرَبُ لِلتَّقْوى وَلاَ تَنسَوُا الْفَضْلَ بَينَكُم)(1)؛ و گذشت کردن شما به تقوی نزدیک تر است. و گذشت و نیکوکاری را در میان خود فراموش مکنید.

و نیز می فرماید:

(وَليَعفُوا وَليَصفَحُوا أَلاَ تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللهُ لَكُم)(2)؛ و باید عفو کنند و گذشت نمایند. مگر دوست ندارید که خدا برشما ببخشاید.

و می فرماید:

(إن تُبدُوا خَيْراً أو تُخفُوهُ أو تَعفُوا عَن سُوءٍ فَإِنَّ اللهَ كَانَ عَفُوّاً قَدِيراً)(3)؛ اگر خیری را آشکار کنید یا پنهانش دارید یا از بدیی، درگذرید پس خدا در گذرنده

تواناست.

و خطاب به پیامبر بزرگوارش دستور می دهد که از مسلمانان درگذرد:

﴿فَاعْفُ عَنهُم وَاستَغفِرلَهُم وَ شَاوِرهُم فِى الأمر)(4)؛ پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار

ص: 20

[ها] با آنان مشورت کن.

و نیز

(فَاعْفُ عَنهُم وَاصْفَح إِنَّ اللهَ يُحِّبُّ الْمُحْسِنِينَ)(1)؛ پس، از آنان درگذر و چشم پوشی کن که خدا نیکوکاران را دوست می دارد.

و نیز می فرماید:

(فَاعفُوا وَاصفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللهُ بِأَمرِهِ)(2)؛ پس عفو کنید و درگذرید تا خدا فرمان خویش را بیاورد.

و در جای دیگر می فرماید:

(فَمَن عُفِيَ لَهُ مِن أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ)(3)؛ و هر که برادر دینی اش در حق او بخشش کند، بر اوست که خوشرفتاری کند.

و می فرماید:

(وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ الْعَفو)(4)؛ و از تو می پرسند: چه چیزی انفاق کنند؟ بگو گذشت را.

و نیز می فرماید:

(وخُذِ الْعَفْوَ وَأمُر بِالعُرفِ وَأَعرِض عَنِ الجاهِلِينَ)(5)؛

ص: 21

گذشت پیشه کن و به [کار] پسندیده فرمان ده، و از نادانان رخ برتاب.

توکّل نما.

خدای متعال بندگان مؤمن خویش را نیز به کنار گذاشتن جنگ در پی پذیرش صلح از سوی مشرکان، فرا خوانده است:

(فَإِنِ اعْتَزَلُوكُم فَلَم يُقاتِلُوكُم وَالْقَوا إلَيكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللهُ لَكُم عَلَيْهِم سَبِيلاً)(1)؛ پس اگر از شما کناره گیری کردند و با شما نجنگیدند و با شما طرح صلح افکندند، [دیگر] خدا برای شما راهی [برای تجاوز] بر آنان قرار نداده است.

خدای عزّوجلّ در وصف مؤمنان می فرماید:

(وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قَالُوا سَلاما)(2)؛ و چون نادانان، ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می دهند.

و خطاب به پیامبر بزرگوارش می گوید:

(وَلا تَستَوِي الحَسَنَةُ وَلا السَّیِّئَةُ ادْفَع بِالَّتِي هِيَ أَحسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَينَكَ وَ بَينَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيُّ حَمِيمٌ)(3)؛ هرگز نیکی و بدی یکسان نیست. بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه خواهی دید همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است.

ص: 23

مرحوم طبرسی در تفسیر این آیه می فرماید: «گفته شده که خصلت نیکی و بدی همطراز نیستند، پس صبوری و خشم، بردباری و نادانی، مدارا و سخت گیری و گذشت و بدی هموزن نمی باشند.

آن گاه خدای متعال عمل به مدارا را که بر دعوت کننده در برابر دعوت شونده لازم است آورده و فرموده است: «ادفَع بِالَّتِّي هِيَ أَحْسَنُ»؛ خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است که با حقّانیّت خود، باطل آنان؛ و با مدارایت، نادانی آنان؛ و باگذشت خود، زشت کاری آنان را پاسخ ده «فَإِذَا الَّذِي بَينَكَ وَ بَينَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِیم»؛ اگر تو دشمنت را با نرمخویی، مدارا وگذشت، پاسخ بگویی دشمنت که با تو در امر دین دشمنی می کرد به دوستی نزدیک تبدیل می گردد؛ آن سان که گویی دوست تو در دین و خویش تو در نسب است»(1).

صلى الله رسول اکرم صلی الله علیه و آله و بارها یاران خود را به پاسخ گویی به نیکوترین شکل و نیکی به بدرفتاران فرا می خواند. علاء بن حضرمی نزد آن حضرت آمد و گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ! من اقوامی دارم که به آنان نیکی می کنم ولی آنان بدی می کنند؛ با آنان در پیوند هستم و آنان از من می بُرند». رسول خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ او این آیه را خواندند: (ادفَع بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَينَكَ وَ بَينَهُ عَداوَةٌ كَانَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ * وَ ما يُلَقَّاهَا إِلاَّ

ص: 24

الَّذِينَ صَبَرُوا وَمَا يُلَقَّاهَا إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ)(1)؛ «بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه (خواهی دید) همان کسی که میان تو و میان او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است. اما جز کسانی که دارای صبر و و استقامتند به این مقام نمی رسند و جز کسانی که بهرهٔ عظیمی (از ایمان و تقوا) دارند به آن نایل نمی گردند». علاء بن حضر می گفت: من شعری سروده ام که از این آیه بهتر است. پیامبر فرمودند: چه گفته ای؟ وی چنین خواند:(2) دلِ گروه دل چرکینان را سلام بزرگوارانه تو، به بند می کشد و کینه از بین می رود.

اگر رفتار نیک از خود نشان دادند تو نیز چنان کن و اگر از سخن گفتن با تو روی گردان شدند پیگیر آن مباش.

چون آنچه که تو را آزار می دهد شنیدن آن است و آنچه آنان پشت سر تو می گویند، گویی که گفته نشده است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: پاره ای از شعرها حکمت هستند و بعضی بیان ها سحر می باشند و شعر تو نیکو است ولی کتاب خدا بهتر از آن است.(3)

ص: 25

منحرف شده، داناتر و او به [حال] راه یافتگان [نیز] داناتر است. و اگر عقوبت کردید، همان گونه که مورد

عقوبت قرار گرفته اید [متجاوز را] به عقوبت رسانید، و اگر صبر کنید البته آن برای شکیبایان بهتر است.

و در سوره کافرون می فرماید:

(لَكُم دِينُكُم وَلِيَ دِينِ)(1)؛ دین شما برای خودتان، و دین من برای خودم.

و در آیه ای دیگر، مؤمنان را به آزار نرساندن و تحریک نکردن کافران از راه بدگویی خدایانشان فرا می خواند و می گوید:

(وَلا تَسُبُّوا الّذينَ يدعونَ مِن دونِ الله فَيَسُبُّوا اللهَ عَدواً بِغَيرِ علم)(2)؛ (معبود) کسانی که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید، که آنان از روی دشمنی و نادانی، خدا را دشنام خواهند داد.

تبیین این موضوع در احادیث شریفه آمده است. امام باقر علیه السلام علیه السلام در تفسیر این آیه می فرماید: «در تورات است که خدای عزّوجل به موسی بن عمران فرمود: ای موسی! پوشیده ترین اسرار من را در دلت

ص: 27

نگه دار و در آشکار با دشمن من و خودت، مدارا کن و با بیان اسرار پوشیده من در نزد، آنان بدگویی آنان را برنینگیز، که در آن صورت دشمن تو و من، در بدگویی از من، همدست خواهند شد»(1).

و امام صادق علیه السلام در حدیثی مفصل می فرمایند: «بر حذر باشید از بدگویی دشمنان خدا که به گوششان خواهد خورد و به بدگویی خدا از روی نادانی و دشمنی روی خواهند آورد»(2).

افزون بر همۀ اینها خدای متعال در بسیاری از موارد، متن گفتار کافران و ملحدان را در لابلای آیات قرآنی قرار داده و به مسلمانان امر کرده است که هرگاه می خواهند آن را مس کنند، وضو بگیرند؛ زیرا آن گفتارها متن قرآن گشته است، و این امر بیانگر احترام اسلام حتی نسبت به گفتار مخالفان و بی اعتباری خشونت، حتّی با مخالفان و دشمنان است.

به بخشش و چشم پوشی از بدی دیگران تشویق می کند.

از جمله این دسته از آیات که به گذشت بزرگوارانه فرا می خواند، کلام خدا است که می فرماید:

(وَاِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحیم)(1)؛ و اگر عفو کنید و درگذرید و ببخشید، به راستی که خدا آمرزندۀ مهربان است.

و کلام دیگر او:

(وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللهُ لَكُمْ)(2)؛ و باید عفو کنند و گذشت نمایند. مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید؟

و کلام دیگر خدای سبحان:

(فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ)(3)؛ پس، از آنان درگذر و چشم پوشی کن، که خدا نیکوکاران را دوست می دارد.

و کلام باری تعالی خطاب به رسول اکرم صلی الله علیه و آله:

(وَإِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الجَمِيْل)(4)؛

ص: 29

و يقيناً قیامت فرا خواهد رسید. سپس به خوبی صرف نظر کن.

و نیز کلام دیگر خدای عزّوجلّ:

(فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ)(1)؛ و اکنون که آن ها ایمان نمی آورند و لجاجت می کنند) از آنان روی برگردان (و در عین حال اعراضت به معنی قهر و جدائی توأم با خشونت و پرخاشگری نباشد) بلکه به آن ها بگو سلام بر شما (سلامی که نشانۀ بی اعتنائی توأم با بزرگواری است).

(فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِي اللَّهُ بِأَمْرِه)(2)؛ پس عفو کنید و درگذرید، تا خدا فرمانش را بیاورد.

ص: 30

ص: 32

رفتار پاکشان بر عدم خشونت تأکید داشتند.

از امام صادق علیه السلام نقل است که مردی عابد و زاهد به نام هَمّام در زمانی که امیر مؤمنان علیه السلام سخنرانی می کرد برخاست و گفت: ای امیر مؤمنان! ویژگی های مؤمن را آن سان برای ما توصیف کن که گویی آن را می بینیم. امام علیه السلام فرمودند: «... مؤمن: همواره خوش اخلاق، پاک طینت، پایدار وفا و بی آزار است؛ نه دروغگو و نه آبروریز می باشد. اگر بخندد، پرده دری نکند و اگر خشم کند، از جا در نرود. خنده اش لبخند، پرسشش آموختن و مراجعهاش فهمیدن است. دانشش فراوان و بردباری اش گسترده و پر مهر است. بخل نمی ورزد و شتاب نمی کند، دلتنگی ندارد و سرکشی پیشه نمی سازد، در داوری ناحق نمی گوید و

در علم خویش جفا نمی ورزد، استوارتر از سنگ خاراست و تلاشش شیرین تر از شهد نه آزمند است و نه بی تاب، نه خشن است و نه لاف زن، نه سخت گیر است و نه خشک اندیش، ستیزش زیبا و بازگشتش بزرگوارانه، هرگاه خشم ورزد، از مرز عدالت در نگذرد و اگر چیزی بخواهد مدارا بورزد. بی باکی نمی کند و هتّاک نیست و زورگویی پیشه نمی سازد، در دوستی بی شیله، پایدار پیمان، با وفا و رفیق است. با پیوند، بردبار و گمنام است، کم دردسر و خشنود از خدای عزّوجلّ می باشد. مخالف هوسهایش است و بر زیردست خویش

ص: 34

سخت نمی گیرد»(1).

و سعید خدری، رسول خدا صلی الله علیه و آله را چنین توصیف کرده است: «آسان گفتار، نرم خوی، بزرگ طبع، خوش معاشرت، گشاده روی و لبخند به لب بود. قهقه نمی زد، اندوهگینی که عبوس نبود، جدی اما

بدون خشونت و تندی بود»(2).

و از امام باقر علیه السلام علیه السلام نقل شده که: «خدای مهربان است و مهربانی را دوست دارد؛ و آنچه را که به مهربانی می دهد بر خشونت نمی دهد»(3).

و از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند: «هرکس که برادر مؤمنش با وی مشورت کند و او خیر واقعی را برایش بیان نکند، خدا خِردش را از وی می گیرد. و من تو را به شیوه ای راهنمایی می کنم که اگر بدان عمل کنی، از آنچه که از آن می ترسی نجات خواهی یافت: بدان که نجات تو، در دست کشیدن از خون مردم، دست شستن از آزار اولیای خدا، مهربانی با رعیّت، آرامش، خوش رفتاری و نرمخویی بدون ضعف، و

جدیّت بدون خشونت است»(4).

ص: 35

در وصایایی که امیرمؤمنان علیه السلام برای مأموران جمع آوری مالیات (زکات) می نوشت، چنین آمده است: «... اگر کسی گفت: نه، به سراغش مرو. و اگر کسی گفت: آری، بی آنکه او را بترسانی و تهدیدش کنی یا بر

او سخت گیری و به دشواریش افکنی، به همراهش برو و آنچه از طلا و نقره به عنوان زکات دهد بستان، و اگر او را گاو و گوسفند و شتر باشد جز به اجازۀ او به میان رمه اش مرو، زیرا بیشتر آن ها از آن اوست. و چون به رمه چارپایان رسیدی مانند کسی مباش که خود را بر صاحب آن ها مسلط می داند، یا می خواهد بر او تنگ گیرد، هیچ چارپایی را رم مده و مترسان، و صاحبش را در گرفتن آن مرنجان»(1).

بخش هایی از عهدنامۀ امیرمؤمنان علی علیه السلام به مالک اشتر هنگام اعزام وی به استانداری مصر این است: «از لشکریان خود او را که در نظرت پند پذیرنده تر به خدا و پیامبر او و امام توست به کار برگمار، آنان باید پاکدامن ترین و شکیباترین افراد سپاه باشند، دیر به خشم آیند، و پوزش پذیرتر، و به ناتوانان مهربان تر و بر زورمندان سخت گیرتر باشند. زورمندی و خشونت آنان را به ستم بر نینگیزد، و ناتوانی آنان را برجای ننشاند»(2).

ص: 36

خضر علیه السلام به موسی بن عمران این است که گفت: کسی را به خاطر گناهی سرزنش مکن؛ چون محبوب ترین کارها در نزد خدا سه کار است:

میانه روی در وقتِ جدّی بودن، گذشت به هنگام توانمندی و نرمی و مهربانی به بندگان خدا، و هیچ کس در دنیا به کسی مهر نمی ورزد جز آنکه خدا در روز قیامت به وی مهر می ورزد»(1).

و از امام صادق علیه السلام است که فرمودند: «ما زوي الرفق عن أهل بيت إلاّ زوي عنهم الخير(2)؛ هیچ مهرورزی از خانواده ای رخت بر نمی بندد جز آنکه خیر هم از آنان رخت می بندد».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «مهرورزی به مثابۀ سر [برای] حکمت است. خدایا هر کسی که متصدی امری از امور امّت من می شود و نرمی می کند و مهر می ورزد، به وی نرمی کن و هرکس که بر آنان سخت می گیرد بر او سخت گیر»(3).

رسول خدا صلی الله علیه و آله صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ الله رفيق يحبّ الرفق ويعين عليه(4)؛ خدا مهربان است و کسی را که مهربان است دوست دارد و بر آن یاری اش می کند».

ص: 38

امام باقر علیه السلام علیه السلام فرمودند: «مَن قسم له الرفق قسم له الأيمان(1)؛ هرکس را که مهرورزی داده شده، ایمان داده شده است».

رسول خدا صلی الله علیه و آله صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّ في الرفق الزيادة، والبركة، ومن يحرم الرفق يحرم الخير(2)؛ در مهرورزی فزونی و برکت است و هرکس که از مهرورزی محروم باشد از خیر محروم است».

رسول خدا صلی الله علیه و آله صلى الله عليه و آله فرمودند: «دو نفر با هم همراه نمی گردند جز آنکه مأجورترین و محبوب ترین آن دو نزد خدا، مهرورزترینشان به دیگری است»(3).

از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که: «مَن عفا عن أخيه المسلم عفا الله عنه(1)؛ آن که از برادر مسلمانش درگذرد، خدا از او خواهد گذشت».

از ابوالحسن علیه السلام است که فرمودند: «دو گروه درگیر نمی شوند جز آن که [خدا] پرگذشت ترین آن دو را پیروز می دارد».(2)

از طریق ابو حمزه ثمالی از امام زین العابدین علیه السلام نقل شده است که آن حضرت فرمودند: «آن گاه که رستاخیز برپا شود خدای تبارک و تعالی پیشینیان و پسینیان را در یک جا جمع خواهد کرد و جارچی بانگ برخواهد آورد که: اهل فضل کجایند؟ گروهی از مردم بر خواهند خاست. فرشتگان استقبالشان کرده، خواهند پرسید: فضل شما چیست؟ گویند: هرکس پیوند از ما می برید، با او ارتباط برقرار می کردیم، به آن که محروممان می داشت می بخشیدیم، از آن که بر ما ستم می کرد در می گذشتیم. امام علیه السلام فرمودند: به آنان گفته می شود: راست گفتید؛ به بهشت در آیید».(3)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «گذشت به هنگام توانمندی، از سنت های پیامبران و متّقین است، و معنای گذشت، آن است که دوستت را به [کیفر] جرمی که آشکارا انجام داده نگیری و ضربه ای که در نهان بر تو

ص: 40

وارد کرده بطور کلّی فراموش کنی و با نیکویی آزمایش های بیشتری از وی به عمل آوری. و به چنین کاری موفق نمی شود جز آن کس که خدا از وی در گذشته و گناهان گذشته و آیندۀ او را بخشیده و او را به کرامت

خویش آراسته و از نور خود پوشانده است؛ زیراگذشت و بخشش، دو صفت از صفت های خدای عزّوجل است که آن را بر ضمیر برگزیدگانش افکند تا در بین مردم به اخلاق آفریننده شان متخلّق گردند و آنان را چنین قرار داده است. خداى عزّوجلّ مى فرماید: (وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ)(1)؛ «و باید عفو کنند و گذشت نمایند. مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید؟ و خدا آمرزندۀ مهربان است». کسی که از انسانی چون خودش نمی گذرد چگونه امیدوار است که پادشاهی قادر از او درگذرد».(2)

و از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل است که فرمودند: «سه کس از هرجا که بخواهند وارد بهشت می شوند.» تا آن جا که فرمود: «و مردی که از ستمی که بر وی شده درگذرد».(3)

سعدان از معتب نقل می کند که: «امام صادق علیه السلام را دیدم در حیاطی خلوت گزیده بود. یکی از غلامان وی را مشاهده کردم که سبدی از

ص: 41

خرما را برداشت و آن را پشت دیوار افکند. من رفتم و آن را برداشتم و به همراه غلام نزد امام علیه السلام بردم و گفتم: فدایت گردم من این سبد خرما و این غلام را پشت دیوار یافتم. امام فرمودند: فلانی! غلام گفت: بلی. فرمودند: آیا گرسنه بودی؟ گفت: نه مولایم. فرمودند: آیا برهنه بودی؟ گفت: نه مولایم. فرمودند: پس چرا این را برداشتی؟ گفت: هوس کردم. امام علیه السلام فرمودند: بردار و برو، این مال توست. آن گاه فرمودند: او را

رها کنید.».(1)

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که به عبدالله بن جندب فرمودند: «ای پسر جندب! با آن کس که از تو پیوند بریده ارتباط برقرار کن، به آن که محرومت ساخته ببخش؛ بر آن که به تو بدی کرده نیکی کن، به کسی که بدگویی ات کرده سلام کن، با کسی که دشمنی می کند انصاف به خرج ده، کسی را که بر تو ستم روا داشته ببخش آن گونه که خود دوست داری مورد عفو قرارگیری».(2)

مردی پیش پیامبر صلی الله علیه و آله از خدمت کارانش شکایت کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله به وی فرمودند: «از آنان درگذر و به این وسیله دل آنان را اصلاح کن». وی گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ! آنان در بی ادبی با دیگران فرق می کنند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «از آنان درگذر» و او چنین کرد.(3)

ص: 42

امام زین العابدین علیه السلام فرمودند: «من بدأ بالشر زيّف أصله ومن کافاً به شارك أهله،(1) هركس به بدی بیاغازد، ریشه و اصل خودش را دست کاری کرده و هرکس مقابله به مثل کند، با اهل شرّ شریک شده است».

و در حدیث است که: «رسول خدا صلی الله علیه و آله در هر نشستی به عفو فرمان می داد و از مقابله به مثل نهی می کرد».(2)

عصبیّت به خرج ندهد، تنش از دست او در رنج باشد ولی مردم از دست او آسوده باشند. به درستی که دانش، دوست مؤمن، بردباری وزیر او، خرد، فرمانده سپاه او، مهرورزی برادرش و خوبی، پدرش است».(1)

از امام باقر علیه السلام علیه السلام نقل شده که فرمودند: خدای عزّوجل شخص با شرمِ بردبار و با عفّت خویشتندار را دوست دارد».(2)

از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: «هرگاه بین دو نفر اختلافی پیش آید، دو فرشته فرود می آیند و به فرد نادان از آن دو می گویند: گفتی و گفتی آنچه خواستی! و تو شایسته گفتار خودت هستی. و به فرد بردبار می گویند: شکیبایی به خرج دادی و بردباری کردی؛ اگر کار را به بردباری پایان بری خدا تو را خواهد بخشید. اگر شخص بردبار به طرف مقابل پاسخ دهد، آن دو فرشته باز می گردند».(3)

از قول ربیع، از یاران منصور دوانقی، ضمن گزارشی طولانی نقل شده که: «منصور به امام صادق علیه السلام گفت: از خودت سخنی به من بگو که بدان پند گیرم و برای من مانع درستی از بدبختی ها باشد. امام صادق علیه السلام فرمودند: «بردبار باش که بردباری، پایۀ دانش است، و به هنگام قدرت، خویشتندار باش؛ زیرا اگر آنچه را که بر آن توان داری انجام دهی، در

ص: 44

حدّ کسی خواهی بود که خشمش را پاسخ داده و کینه اش را فرو نشانده و یا حد اکثر دوست دارد که از او به صولت و هیبت یاد شود. و بدان که اگر مستحقّی را مجازات کنی در نهایت به دادگری موصوف می گردی و

البته من چیزی بهتر از عدل نمی شناسم؛ ولی شرایطی که موجب سپاس و شکر گردد از شرایطی که موجب صبر و تحمّل گردد بهتر است».(1)

در ضمن وصیّت امیر مؤمنان علیه السلام به پسرش امام حسن علیه السلام آمده که فرمودند: ای فرزندم! خرد دوست مرد است و بردباری وزیر او، مدارا پدرش و شکیبایی از بهترین سربازانش».(2)

از حضرت علی علیه السلام نقل است که فرمودند: «سه شخص از سه شخص دادخواهی نمی کنند: شریف از خوار، بردبار از نادان و مؤمن از فاجر».(3)

رسول خدا صلی الله علیه و آله صلى الله عليه و آله فرمودند: «آیا شما را از شبیه ترینتان به خودم در اخلاق، خبر دهم؟» گفتند: آری ای رسول خدا صلی الله علیه و آله . فرمودند: «خوش اخلاق ترین، برد بارترین و مهربان ترین شما به نزدیکانش».(4)

رسول خدا صلی الله علیه و آله صلى الله علیه و آله فرمودند: «دو سخن غریب وجود دارد که حتماً آن را گوش کنید: سخنی خردمندانه از نادان که آن را بپذیرید و سخنی

ص: 45

احمقانه از حکیم که آن را بر وی ببخشید».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «بردباری، چراغ الهی است که بردبار از آن برای رسیدن به خدا کسب نور می کند. و جز کسی که به نور معرفت و توحید تأیید شده باشد نمی تواند بردبار باشد. بردباری بر پنج شکل دایر است: گاه عزیزی است که خوار شده، یا راستگویی است که متّهم گشته است، یا به سوی حق می خواند ولی مردم بی اعتنایی می کنند، یا بدون جرمی مورد آزار قرار می گیرد و یا آن که حق را می جوید ولی در آن کار با او مخالفت می کنند. اگر در هر مورد بردباری واقعی را انجام دهی به حلم دست یافته ای. با نادان از راه روی گرداندن و بی جواب گذاشتن مقابله کن؛ مردم یاور تو می گردند؛ چون کسی که بانادان مبارزه کند، هیزم به آتش افکنده است».(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «مؤمن همچون زمین است، منافع آنان از زمین است در حالی که بر روی آن هستند؛ هرکس که بر ستم کسی شکیبایی نکند، به خشنودی خدا دست نمی یابد؛ چون خشنودی خدا

منوط به صبوری در برابر ستمکاری مردم است. تا آنجا که فرمودند: من به عنوان مرکز بردباری، معدن عمل و جایگاه صبوری مبعوث شده ام».(3)

ص: 46

را فرو می نشاند».(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «آن که خشم خویش فرو نشاند، خدا درون او را از ایمان انباشته کند، و کسی که از حرامی روی بگرداند، خدا آن را به عبادتی که وی را مسرور، کند تبدیل خواهد کرد، و کسی که

ستمی را ببخشد، خدا آن را در دنیا و آخرت برایش به عزّت مبدّل خواهد ساخت».(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «بر سه فرد همراهی پیامبران روزی خواهد شد؛ کسی که قاتل ولیّ اش را به وی بسپارند و از آن درگذرد؛ کسی که در نزدش امانتی باشد که می تواند در آن خیانت ورزد ولی آن را

به صاحبش بازگرداند؛ و کسی که به خاطر خدا از خشم بر برادر دینی اش چشم پوشی کند».(3)

از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: امام زین العابدین علیه السلام همواره می گفت: «هیچ گاه جرعه خشمی دوست داشتنی تر از جرعه خشمی که صبوری در پی آن باشد، نچشیدم و دوست ندارم در برابر از دست دادن

ص: 48

آن، بهترین چهارپایان را به من بدهند».(1)

امام باقر علیه السلام فرمودند: «هیچ جرعه ای نزد خدا دوست داشتنی تر از جرعۀ خشمی که در دل بنده ای وجود دارد و او آن را با صبوری و بردباری از سر می گذراند، محبوب تر نیست».(2)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «بندهای خشم خود را فرو نمی نشاند جز آن که خدای عزّوجلّ در دنیا و آخرت، عزّتش را می افزاید. خدای تبارک و تعالی می فرماید: (وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ)؛(3) «و خشم خود را فرو می برند؛ و از مردم در می گذرند؛ و خدا نکوکاران را دوست دارد». و خدا در برابر خشم او بهشت را به او می دهد».(4)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «خدا، دل آن کس را که خشم خود را فرو می نشاند در حالی که می تواند خشم خود را بکار بگیرد، تا روز قیامت از آرامش و ایمان انباشته می کند».(5)

ص: 49

امام صادق علیه السلام فرمودند: «نعمت الجرعة الغيظ لمن صبر عليها،(1) بهترین جرعه برای هرکس خشمی است که بدان شکیبایی ورزد».

نشده اند، بلکه به نرمی، دل شکستگی، اشک و بیمناکی [وصف شده اند].(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: مؤمن با بردباری و نرمخویی، منزلت عابد شب زنده دار را می یابد».(2)

از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل است که فرمودند: «مؤمن، بی پیرایه، نرمخوی و باگذشت است و اخلاقی نیکو دارد. و کافر، زمخت و خشن است و اخلاق بد و متکبرانه دارد».(3)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «جبرئیل هیچگاه بر من نازل نمی شد جز آن که می گفت: ای محمد! از افراد کینه توز و دشمنی آنان برحذر باش».(4)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «مَن زرع العداوة حصد ما بذر(5)؛ هركس بذر دشمنی بکارد محصول دشمنی خواهد چید».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «أتدرون من يحرم على النّار؟ كُلِّ هَيِّن لَيِّن

ص: 51

سَهْل قریب(1)؛ آیا می دانید چه کسی بر آتش حرام است؟ هر فرد راحتِ نرمخوی و آسانگیر نزدیک».

امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر فرمودند: «... اگر می خواهی مورد احترام قرار گیری نرمخویی کن و اگر می خواهی تحقیر شوی خشن باش. هر کس که ریشه اش اصیل باشد دلش نرم است و هرکس عنصرش خشن باشد درونش خشن است».(2)

ص: 52

ص: 54

شود. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله از موضوع مطّلع شد فرمودند: ای بلال! آیا مهر و رحمت از تو رخت بربسته است؟ آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله اسلام را به صفیّه عرضه داشت و وی اسلام آورد. سپس او را برای خود برگزید و آن گاه آزاد کرد و با وی که زنی آداب دان بود ازدواج نمود».(1)

برایت آورده ام.

صفوان که بنا بر رأی خود و برپایه قواعد جاری در جاهلیّت این کار را بعید می دانست گفت: از من دور شو و با من حرف نزن!

عمیر به انگیزۀ مطمئن ساختن وی گفت: ای صفوان! می خواهم بدانی که برترین مهربان ترین و بهترین مردم، پسر عمویت [پیامبر اکرم صلی علیه و آله] است. عزّت او عزّت تو و شرف او شرف تو و پادشاهی او پادشاهی تو است. صفوان در حالی که باطن خود و نیرنگی که جاهلیّت در وجودش نهاده بود آشکار می کرد گفت: من از وی نسبت به جانم بیمناکم!

عمیر گفت: وی آن گونه که تو تصوّر می کنی نیست؛ او بردبارتر و بزرگوارتر از آن است. وقتی صفوان عمّامه رسول خدا صلی الله علیه و آله را که آن حضرت به عنوان نشان امان فرستاده بود در دست عمیر دید، اطمینان یافت و به همراه وی برگشت و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستاد و گفت: این مرد می پندارد که تو به من امان دادی!

فرمود: راست می گوید.

گفت: پس دو ماه به من مهلت بده [تا درباره اسلام آوردنم فکر کنم].

حضرت فرمود: تو چهار ماه فرصت داری.(1)

ص: 57

بدهند. در پی این جریان، اسلام آورد و شعری به قرار ذیل سرود:

گواهی می دهم که دین تو راست و حق است، و تو در بین مردم بزرگ هستی؛

و خداوند گواهی می دهد که احمد مصطفی، طلیعه دار خوبان و بزرگوار است؛

و نیز سروده:

اکنون در برابر محمد پیامبر فروتن هستم، با دستی مطیع و دلی شکسته؛

محمد با وفاترین مردم در پیمان است، و عزیزترین مطلوب و پیروزترین جستجوگر؛

بندگان را به خیر و درستی راهنماست، و با روشنایی نور درخشنده راهبر مؤمنان است؛

ای محمد! من تو را پناهگاهی برای جهانیان، از عذاب ماندگار می دانم.(1)

ص: 59

اشراف طائف رفته، با ایشان حرف زدند [آن ها را به اسلام دعوت کردند]، اما آن ها از او خواستند که از شهر آن ها بیرون رود و اوباش خود را تحریک کردند و آنان به ساق های پای حضرت سنگ می زدند به گونه ای که کفش هایش پر از خون گشت. هرگاه (در اثر برخورد سنگ ها ناتوان می شد، می نشست، آنان زیر بازوانش را

می گرفتند و بلند می کردند وقتی راه می افتاد دوباره سنگ باران می کردند و می خندیدند زید بن حارثه تلاش می کرد آن حضرت را محافظت کند، تا آنجا که سرش در اثر برخورد سنگ ها شکافته شد. آنان به کارشان ادامه دادند تا آن که حضرت به دیوار باغ متعلق به عُتبه و شِیبه، پسران ربیعه، پناه برد و در سایه دیوار نشست، آن گاه اوباش برگشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله شروع به راز و نیاز با پروردگارش کرد و به ذکر این دعا پرداخت و گفت: «خدای من، از ضعف توان و نداشتن چاره در برابر مردم به درگاهت شکایت می کنم؛ تو مهربان ترین مهربانان هستی پروردگار مستضعفان می باشی، تو پروردگار من هستی، مرا به که می سپاری؟ به دشمنی دور که بر من ترشرویی می کند؟ و یا به دشمنی که امورم را در اختیارش گذاشته ای؟ اگر تو بر من خشم نگرفته باشی، با کم نیست؛ زیرا آسایش و عافیت تو برای من بسیار گسترده است، من به نور روی تو که تاریکی ها را روشن می سازد و بدان، کار دنیا و آخرت سامان می گیرد پناه می برم از این که خشمت را بر من فرو فرستی و یا

ص: 63

نارضایتی از من داشته باشی. تو را حقّ عتاب است تا آنجایی که خشنود شوی، و توان و قدرتی جز برای تو نیست».(1)

آن حضرت در این دعا هیچ گاه بر آن مردم نفرین نکرد بلکه می گفت: خدایا! قوم مرا هدایت کن آنان نمی دانند.

خود جمع می کرد و به هوا پرت می کرد و چیزی از آن بر نمی گشت.(1)

به آن حضرت صلی الله علیه و آله گفته شد: بر آنان نفرین نمی کنی؟ آن حضرت فرمود پرودگارا! قوم مرا هدایت کن؛ آنان نمی دانند. و آن گاه با تأسف می گفت: مردمی که چهرهٔ پیامبرشان را که آنان را به خدا می خواند، با خون خضاب می کنند، چگونه رستگار می گردند؟(2)

نازل شده است. عبدالله این سخن را پیش از هجرت در مکه به آن حضرت گفت. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله برای فتح مکه حرکت کرد، عبدالله عليه والليان بن ابی امیه به استقبالش آمد و سلام کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخ سلامش را نداد و از وی روی برگرداند. خواهرش ام سلمه همراه پیامبر صلی الله علیه و آله بود. عبدالله نزد ام سلمه آمد و گفت: خواهرم! رسول خدا صلی الله علیه و آله اسلام همه را پذیرفت ولی اسلام مرا نپذیرفت و مرا چون دیگران پذیرا نشد.

وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد ام سلمه آمد، ام سلمه گفت: پدر و مادرم فدایت، ای رسول خدا! به وسیله شما همه مردم از قریش و عرب سعادتمند گشتند جز برادر من که اسلام او را نپذیرفتی و اسلام دیگران را پذیرفته ای.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ام سلمه! برادرت طوری مرا تکذیب کرد که هیچ کس مثل او مرا تکذیب نکرد. او کسی است که به من گفت: به تو ایمان نمی آوریم مگر آن که از زمین چشمه ای برای ما بجوشانی!

ام سلمه :گفت پدر و مادرم فدایت ای رسول خدا! آیا شما نگفته ای که: اسلام، هر آنچه را که در گذشته بود می پوشاند؟ فرمود: آری. آن گاه اسلام وی را پذیرفت.(1)

ص: 68

یارانش به کار گرفتند، زمانه چرخید و شرایط عوض شد و همان بزرگان در برابر رسول رحمت قرار گرفتند و منتظر بودند ببینند که دربارۀ آنان چه خواهد کرد.

فکر می کنید رسول خدا صلی الله علیه و آله چگونه با آنان رفتار کرد؟ آیا بدی های آنان را به بدی پاسخ گفت؟ مورّخان آورده اند: وقتی بزرگان قریش وارد کعبه شدند [به کعبه پناه بردند]، می پنداشتند که حتماً کشته می شوند. رسول خدا صلی الله علیه و آله دستگیره های کعبه را گرفت و فرمود: خدایی جز الله نیست، به وعده اش وفاکرد و بنده اش را یاری رساند تا به تنهایی بر همه احزاب و گروه ها چیره گشت. آن گاه فرمود چه گمان می برید؟ و چه می گویید؟ سهیل بن عمرو گفت: خیر می گوییم و گمان خیر داریم. برادری بزرگواری و [نیز] پسر عمو [یمان هم هستی]!

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من همان سخنی که برادرم یوسف، به برادرانش گفت به شما می گویم: (لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّٰحِمِينَ؛(1) «امروز بر شما سرزنشی نیست؛ خدا شما را می آمرزد و او مهربان ترین مهربانان است» آگاه باشید هر خون، مال و افتخاراتی که در روزگار جاهلیت بود، زیر پا افکنده ام».(2)

ص: 70

أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا)؛(1) «بگو ای بندگان من-که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید- از رحمت خدا نومید مشوید. در حقیقت، خدا همه گناهان را می آمرزد».

آن گاه آمدند و اسلام آوردند.

پیامبر صلی الله علیه و آله به وحشی، قاتل حمزه فرمود: خود را به من نشان مده، چون من نمی توانم به تو نگاه کنم. و این نهایت چیزی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی گفت.

تکیه می کرد. به نمونه هایی از موضع گیری های همیشگی امیر مؤمنان علیه السلام در خصوص عدم خشونت اشاره می کنیم:

یقین ندارند، تو را به سبکسری وا ندارند».

آن گاه سوره [اخلاص] را تمام کرد و به رکوع رفت.(1)

آن گاه به منبر رفت؛ سپاس و حمد خدا را به جای آورد و فرمود: ای مردم! نزد خدا محبوب تر و برای مردم سودمندتر از بردباری و فقه و دانایی امام [حاکم] نیست، و چیزی نزد خدا مبغوض تر و بر مردم، زیان بارتر از نادانی و دریدگی امام [حاکم] وجود ندارد. آگاه باشید هرکس درون خویش ناصحی نداشته باشد، از سوی خدا حافظی برایش نخواهد بود؛ هرکس در حق خودش منصف باشد، خدا همواره عزتش را افزون می سازد. آگاه باشید که در درگاه الهی، خواری در راه اطاعت خدا، مقرّب تر از عزّت در مسیرگناه است.

آن گاه فرمود: آن که چندی قبل حرفی زد کجاست؟

طرف نتوانست انکار کند و گفت: ای امیرمؤمنان منم!

امام فرمود: اگر بخواهم پاسخ تو را می دهم.

مرد گفت: درگذر و ببخش که تو اهل گذشت هستی.

حضرت علی علیه السلام فرمود: گذشتم و بخشیدم».(1)

یکی از آنان اعلام آمادگی کرد؛ اما روز دوّم پشیمان شد و صلى الله عذرخواهی کرد و گفت: پیش پسر عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله و پدر فرزندان او بروم و او را به قتل برسانم؟ نه سوگند به خدا... هرگز چنین کاری نمی کنم.

معاویه مزد این کار را دو برابر کرد و بیست هزار دینار قرار داد؛ شخصی انجام آن را پذیرفت اما پشیمان شد و انجام نداد. معاويه دست مزد را سی هزار دینار قرار داد. فردی از قبیله «حمیر» آن را پذیرفت و به قصد کوفه از شام خارج شد. به کوفه رسید و در حالی که لباس سفر بر تن داشت نزد امیرمؤمنان علیه السلام رفت. امام علیه السلام پرسید: از کجا آمده ای؟ گفت: از شام. امام علیه السلام از جریان کار اطلاع داشت و او را بازجویی کرد. مرد اعتراف کرد. امام علیه السلام به وی فرمود: اکنون نظرت چیست؟ آیا دستوری که به تو داده اند اجرا می کنی؟

مرد گفت: نه، بر می گردم.

امام علیه السلام به قنبر: فرمود به مرکبش رسیدگی کن، توشه اش را آماده کن و خرج راه هم به وی بده.(1)

ص: 80

راه نیابد و قدرت و توانی جز به وسیله خدای علی و عظیم وجود ندارد».(1)

داده که مردم از دستم احساس امنیت می کنند. برو؛ تو در راه خدا آزاد هستی.(1)

سلاح تشنگی از بین ببر و بدون جنگ، آنان را اسیر کن.

حضرت علی علیه السلام فرمود: نه، سوگند به خدا، با آنان مقابله به مثل نخواهم کرد؛ قسمتی از رود را برای آنان آزاد بگذارید.(1)

کمک کند شاید از گمراهی خود دست برداری؛ امّا شقاوت بر تو غلبه کرد و مراکُشتی، ای تیره روزترین تیره روزان!

چشم ابن ملجم پر از اشک شد و گفت: ای امیر مؤمنان! آیا تو می خواهی کسی را که در آتش است نجات دهی؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: راست گفتی! و آن گاه رو به پسرش امام حسن علیه السلام کرد و فرمود: پسرم! به اسیرت محبّت کن و رحم نما؛ به وی نیکویی و مهر بورز؛ به چشم هایش نگاه کن که چگونه از حدقه بیرون زده و دلش از ترس و دلهره می لرزد.

امام حسن علیه السلام گفت: پدرجان! این ملعون فاجر، تو را کشته و ما را مصیبت زده کرده و تو دستور می دهی که با او مدارا کنیم؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: آری فرزندم! ما خاندان نبوّت با کسی که بر ما بدی کرده، جز بزرگی و گذشت انجام نمی دهیم؛ رحمت و مهربانی اخلاق ماست. سوگند به حقی که بر گردنت دارم از همان غذایی که می خوری به او بخوران، از آنچه می نوشی به وی بنوشان. اگر من مُردَم، او را قصاص کن ولی در آتش مسوزان و مثله اش نکن. از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: هرگز مثله نکنید حتی سگ گزنده را. و اگر من زنده بودم، من به گذشت از او سزاوارترم و خودم می دانم که با او چه کنم. اگر (تو) درگذری چه بهتر؛ که ما خاندان پیامبر صلى الله علیه و آله بر

ص: 85

کسی که علیه ما جنایتی انجام داده جزگذشت و بخشش نداریم».(1)

بخواهی کمکت می کنیم، اگر راه بجویی هدایتت می کنیم، اگر مرکب بخواهی مرکبت می دهیم، اگر گرسنه هستی سیرت می کنیم، اگر لباس نداری می پوشانیمت، اگر نیازمندی بی نیازت می سازیم، اگر آواره هستی پناهت می دهیم و اگر نیازی داری آن را برآورده می سازیم و اگر اثاثیه ات را برداری و نزد ما بیایی و تا زمان برگشت مهمان ما باشی، برای تو مناسب است؛ زیرا تو از جایگاهی وسیع و احترامی بالا و دارای مالی فراوان در نزد ما هستی.

وقتی مرد کلام امام را شنید، شروع به گریستن کرد و گفت: گواهی می دهم که تو خلیفه خدا در روی زمین هستی. خدا می داند که رسالتش را کجا قرار دهد. تو و پدرت مبغوض ترین شخص نزد من بودید و اکنون محبوبترین خلق در نزد من هستید. اثاثیه اش را برداشت و به منزل امام رفت و تا زمان بازگشت، مهمان امام بود و به محبت اهل بیت معتقد گشت».(1)

پس از آن که احساس کرد سم همه وجودش را از هم می گسلد، دنبال برادرش امام حسین علیه السلام فرستاد و هنگامی که امام حسین علیه السلام آمد و از کسی که این سم کشنده را به وی خورانده پرسید، آن حضرت نام قاتلش را نگفت.

امام زین العابدین علیه السلام می فرمود: «امام حسین علیه السلام در پی مسموم شدن عمویم به منزل او رفت. امام حسن علیه السلام فرمود: چند بار سم به من خورانده شده است اما هیچگاه مثل این بار نبود، بخش هایی از جگرم به دهنم آمد و امام حسین پرسید: برادرم چه کسی مسمومت کرده است؟

عمویم فرمود: میخواهی چه کنی؟ اگر همانی هست که من گمان می برم، خدا به حسابش خواهد رسید و اگر غیر از او هست که من دوست ندارم بیگناهی به خاطر من مورد مؤاخذه قرار بگیرد. بر امام علیه السلام سه روز نگذشت که به شهادت رسید».(1)

مرتکب شوند.

شاید بهترین گواه بر این بی اطلاعی اکثر مسلمانان، نا آگاهی آنان از قانون عدم خشونتی است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام بدان تصریح کرده و شب و روز در راه تحقق آن تلاش کردند؛ مثلاً امام حسین علیه السلام در راه کوفه، با حر بن یزید ریاحی روبرو شد که شمار سوارانش حدود هزار نفر بود. وی بر آن حضرت و خاندانش سخت گرفت و مانع ادامه راهشان گشت. در نیمه های روز، تشنگی، حر و سپاهش را به شدت گرفتار کرد. امام حسین علیه السلام به جوانان سپاهش فرمود: به این سپاه آب بدهید و آنان را سیراب کنید و اسب هایشان را هم آب بدهید و بر روی شان آب بپاشید [تا خنک شوند]. آنان چنین کردند؛ ظرفها را از آب پر می کردند و نزدیک دهان اسب ها می آوردند تا بنوشند. وقتی آن ها کاملاً سیراب می شدند، ظرف را پیش اسب های دیگر می گذاشتند و به این شکل، همۀ اسبها را آب دادند.

علی بن طعان محربی می گوید: «آن روز من در سپاه حر بودم و در آخر صف قرار داشتم. وقتی امام حسین علیه اسلام حال من و اسبم را دید فرمود: مشک را باز کن. سپس فرمود: شتر را بخوابان؛ من هم خواباندم.

امام علیه السلام فرمود: بنوش، و من آب می خوردم و آب همچنان از مشک فرو می ریخت. امام حسین علیه السلام فرمود: مشک را کج کن و من نفهمیدم چه طور مشک را کج کنم. امام حسین علیه السلام برخاست و مشک را کج کرد و

ص: 89

من و اسبم آب نوشیدیم».(1)

امام حسین علیه السلام در روز عاشورا نیز چنین رفتاری داشت؛ با آنان آغاز به جنگ نکرد، بلکه سپاه دشمن جنگ و کشتار را شروع کرد و همه خاندان آن حضرت و یارانش و حتی طفل شیر خوارش را به قتل رساندند.

امام علیه السلام به وی توجهی نکرد. غلامان به دنبال او دویدند و ردا را از وی گرفتند و آوردند و بر دوش امام انداختند.

امام علیه السلام پرسید: این شخص که بود؟

گفتند: مردی یاوه گوی است که مردم مدینه را می خنداند.

امام علیه السلام فرمود: به وی بگویید: «روزی خواهد آمد که کج رفتاران در آن روز، زیان خواهند دید».(1)

بگذرم من بدتر از آن هستم که تو می گویی».(1)

و عدم خشونت به دست می آید.

محمد بن سلیمان از پدرش نقل می کند که گفت: «مردی شامی که در مدینه سکونت داشت، نزد امام باقر علیه السلام رفت و آمد می کرد و به وی می گفت ای محمد! آیا نمی بینی که من به دلیل خجالتی که از تو می کشم، همیشه در جلسه هایت خودم را مخفی می کنم، و فکر نمی کنم در روی زمین کسی باشد که بیشتر از من، شما اهل بیت را دشمن بدارد و می دانم که اطاعت خدا، رسول خدا و اطاعت امیرالمؤمنين [خلیفه وقت اموی] در دشمنی با شماست؛ ولی می بینم تو مردی فصیح، ادیب و خوش سخن هستی و من فقط به دلیل ادیب بودن تو نزدت می آیم.

امام باقر علیه السلام همواره سخن نیکو به او میگفت و می فرمود: برای خدا هیچ چیزی پوشیده نیست.

چندی نگذشت که مرد شامی بیمار گشت و دردش شدید شد. وقتی از پای افتاد غلامش را صدا زد و گفت: وقتی مراکفن کردی پیش محمد بن علی علیهما السلام برو و از وی بخواه که بر من نماز بگزارد و به وی بگو که من از تو خواستم که از وی چنین درخواست کنی.

راوی:گفت نیمه شب بود که پنداشتند بدنش سرد شده (مُرده است)؛ او را در پارچه ای پیچیدند. وقتی صبح شد، غلامش به مسجد آمد. هنگامی که محمد بن علی علیه السلام نماز گزارد و نشست (معمولاً پس از نماز در جایش می نشست و تعقیبات بجای می آورد.)

ص: 94

غلام آن مرد گفت: ای اباجعفر! فلان مرد شامی مُرده و از تو درخواست کرده که بر او نماز بگذاری.

امام باقر علیه السلام فرمود: نه، او نمُرده است! منطقه شام سردسیر است حجاز کشوری گرم می باشد و حرارتش شدید است؛ برو، و در تدفین او شتاب نکنید تا من بیایم.

آن گاه از جایش برخاست، تجدید وضو کرد، برگشت، دو رکعت نماز گزارد و دست های خود را تا آنجایی که می شد بلند کرد، سپس به سجده افتاد و تا طلوع خورشید در سجده ماند، آن گاه بلند شد و به خانهٔ مرد شامی رفت. او را صدازد، و وی پاسخ داد. وی را در جایش نشاند، و به پشتی تکیه اش داد و نوشیدنی خواست و به وی نوشاند و به خانواده اش گفت: معده اش را پر کنید و با غذاهای سرد، جگرش را خنک نگه دارید.

امام علیه السلام برگشت، چیزی نگذشت که مرد شامی سلامت خود را بازیافت. خدمت امام باقر علیه السلام آمد و درخواست کرد که مجلس را برایش خلوت کند و امام چنین کرد. شامی گفت: گواهی می دهم که تو حجّت خدا بر بندگانش هستی و دری هستی که باید از آن به درگاه الهی درآمد؛ هرکس به غیر تو روی آورد، شکست خورده، زیان دیده و بسیار گمراه گشته است».(1)

ص: 95

آن ها را در بین مسلمانان از بین ببرند، تأکید می کرد.

یکی از مهمترین قوانینی که امام صادق علیه السلام مردم را بدان فرا می خواند قانون عدم خشونت، حتی بادشمنان و مخالفان بود. مردی نزد حضرت آمد و گفت: پسر عموی تو، از شما یاد کرد و هر چه ناسزا و بدی بود درباره شما گفت. راوی می گوید: امام صادق علیه السلام به کنیز خود فرمود: آب برای وضو بیاور. امام علیه السلام وضو گرفت و وارد خانه شد. پیش خودم فکر کردم که امام علیه السلام او را نفرین خواهد کرد. امام دو رکعت نماز خواند و فرمود: «پروردگارا، این حق من بود و بخشیدم و تو از من بخشنده تر هستی؛ او را به خاطر من ببخش، و به خاطر من مورد مؤاخذه و آزمون قرار نده» و همچنان دلسوزی کرد و برایش دعا کرد و من شگفت زده شده بودم.(1)

حضرت علی علیه السلام بد می گفت. بعضی از یاران آن حضرت به وی گفتند: اجازه بده او را بکشیم. ولی امام آنان را از این کار نهی کرد. روزی امام سوار مركب شد و نزد او رفت؛ وی را در کشت زار یافت. کنارش نشست و سر سخن را با وی گشود و گفت: برای این کشت چقدر خرج کرده ای؟ پاسخ داد: صد دینار. امام پرسید: چقدر امید داری برداشت کنی؟ پاسخ گفت: دویست دینار. امام علیه السلام کیسه ای در آورد که در آن سیصد دینار بود و به وی داد و فرمود: «زراعتت هم مال خودت؛ خدا هرچه امید داری از آن روزی ات کند.

آن شخص از امام معذرت خواست و گفت: خدا بر این که رسالتش را در کجا قرار دهد، داناتر است و از آن به بعد به امام خدمت می کرد.(1)

امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام و امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام و امام زمان (عجل الله فرجه) نیز چنین بودند.

بعید نیست این قبیل شبهه ها که در احادیث، هیچ ریشه و پایه ای برای آن نیست، از سوی دشمنان امام زمان (عجل الله فرجه) ساخته و ترویج گردیده است. آنان با این شبهه ها تصمیم دارند افزون بر دور کردن مردم از امامشان که همواره در انتظار او هستند و برای فرجش دعا می کنند، از شأن و منزلت وی نیز بکاهند.

اگر کسی احادیث مربوط به زندگی امام مهدی(عجل الله فرجه) و وقایع و حوادثی را که در آستانه ظهور آن حضرت به وجود می آید مورد بررسی قرار دهد، خواهد دید که آن حضرت به روش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام گام برخواهد داشت. آن حضرت با شمشیر قیام خواهد کرد اما آن را هرگز علیه توده مردم که هیچ گناه و جرمی ندارند به کار نخواهد گرفت، بلکه علیه مغرضان و دشمنان اسلام که با او به جنگ برخواهند خاست و علیه مسلمانان بسیج خواهند شد، به کار می گیرد. و گرنه جهانیان وقتی امام (عجل الله فرجه) را بشناسند و حقانیت او و حقانیت اسلام و مذهب اهل بیت علیهم السلام را بدانند، گروه گروه در دین خدا وارد خواهند شد.

از سوی دیگر امام در برابر دشمنان دست به شمشیر و اسلحه نخواهد برد مگر پس از اتمام حجت و آوردن برهان و عدم پذیرش و سرپیچی و اصرارشان بر فساد در شهرها و آزار بندگان؛ که در این صورت آنان را می کشد و در بین آنان شمشیر به کار می گیرد.

روايات تصریح میکنند که آن حضرت (عجل الله فرجه) به روش

ص: 99

اجدادش، رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام عمل خواهد کرد و آن دو بزگوار با کسی نجنگیدند مگر بعد از ناامیدی از اصلاح و اطمینان به عدم قابلیت هدایت وی.

در حدیث مفضّل بن عمر است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم می فرمود: «هرگاه خدای عزّ وجلّ اجازه خروج به قائم (عجل الله فرجه) بدهد، آن حضرت بر منبر خواهد رفت و مردم را به خود خواهد خواند و به سوی خدا و حق، دعوت خواهد کرد و در بین آنان به روش رسول خدا صلی الله علیه و آله و بر طبق عمل او عمل خواهد کرد».(1)

از جابر بن عبدالله انصاری است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «مهدی از فرزندان من است؛ نام او نام من و کنیه او کنیه من است. در قیافه و اخلاق شبیه ترین مردم به من است؛ او را غیبت و حیرت خواهد بود».(2)

از طریق امام صادق علیه السلام، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند: «مهدی از فرزندان من است... شبیه ترین مردم به من در رفتار و خلقت می باشد.»(3)

امام باقر علیه السلام فرمودند: «در صاحب این امر، سنّتی از موسی علیه السلام، سنتی از عیسی علیه السلام، سنتی از یوسف علیه السلام و سنتی از محمد صلی الله علیه و آله است... اما

ص: 100

آنچه از محمد دارد قیام به روش او و بیان آثار آن حضرت است».(1)

از امام باقر علیه السلام نپرسیدند که وقتی قائم (عجل الله فرجه) ظهور کند در بین مردم به چه شیوه ای رفتار خواهد کرد؟ امام فرمودند: به روش صلى الله رسول خدا صلی الله علیه و آله تا اسلام را آشکار کند. گفتند: روش رسول خدا صلی الله علیه و آله چگونه بود؟ فرمودند: هر آنچه در جاهلیت بود باطل کرد، و با مردم به عدل رفتار نمود. حضرت قائم(عجل الله فرجه) هم وقتی قیام کند آنچه که در آن روزگار در دست مردم است، باطل اعلام کرده، به عدل رفتار خواهد کرد».(2)

خواهد محو و یا تثبیت خواهد نمود؛ به وسیلهٔ ما روزگار آشفته را دور، کرده بواسطه ما باران فرو خواهد فرستاد؛ و زنهار تا [شیطان] فریبنده شما را درباره خدا نفریبد. از زمانی که خدا باران را محبوس کرده است، بارانی نیامده؛ وقتی قائم ما قیام کند، آسمان، باران [واقعی] خود را فرو خواهد ریخت؛ زمین گیاهش را خواهد رویاند؛ دشمنی از دل مردم بیرون شده، درندگان و بهایم در صلح خواهند زیست؛ حتی زن، از عراق تا شام را خواهد پیمود و در این مسیر گام هایش را جز بر سبزی نخواهد گذاشت در حالی که بر سرش زنبیلی گذاشته و هیچ درنده ای او را به لرزه در نیاورده و نمی ترساند».(1)

و علی بن عقبه از پدرش روایت کرده که گفت: «هرگاه قائم قیام کند، به عدل حکم خواهد کرد و در روزگار او ستم از بین خواهد رفت؛ راه ها امن خواهد شد و زمین برکاتش را بیرون خواهد ریخت؛ هر حقی به اهلش داده خواهد شد و هیچ دینداری در دنیا نخواهد ماند جز آن که اسلام آورد و اعتراف به ایمان نماید. آیا نشنیده ای که خدای سبحان می فرماید: (وَلَهُ أَسْلَمَ مَن فِي السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ»،(2) «هر که در آسمان ها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است، و به سوی او بازگردانیده می شوند».(3)

ص: 102

نمی دادند (نیاز به کمک آنان نداشتم) و از دادن مال به دیگران خود داری نمی کردم؛

وانگهی «حصن و حابس» (پدران آن دو) در میان مردم از پدر و جدم برتری نداشتند؛

من نیز از آنان کمتر نبودم، و اگر امروز [با بی توجهی و کم دادن] کسی را بی اعتبار کنی، هرگز بزرگی نخواهد یافت.(1)

سخن او به گوش رسول اکرم صلی الله علیه و آله رسید؛ او را فرا خواند و گفت: آیا تو گویندۀ این جمله هستی که: أتجعل نهبي ونهب العبيد بين الأقرع وعيينة.

... آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: برخیز و زبانش را بِبُر.

راوی می گوید: عباس بن مرداس گفت: این کلام رسول خدا برایم سخت تر از روزی بود که قبیله خثعم به سرزمین ما حمله کردند.

علی بن ابی طالب دستم را گرفت و مرا بُرد و اگر کسی را می شناختم که می توانست مرا از دستش نجات بدهد، به یاری می طلبیدم.

أتجعل نهبي ونهب العبيد***بین عيينة والأقرع

وقدكنت في القوم ذا ثروة***فلم أعط شيئاً ولم أمنع

فماكان حصن ولا حابس***يفوقان شَيْخَيَّ في المجمع

و ماكنت دون امریء منهما***ومن تضع اليوم لم يرفع

ص: 104

گفتم: ای علی! آیا واقعاً زبانم را خواهی برید؟

حضرت علیه السلام فرمود: آنچه به من دستور داده شده انجام خواهم داد.

عباس می گوید: مرا برد. باز پرسیدم: ای علی! آیا زبانم را قطع خواهی کرد؟ پاسخ داد: هر آنچه بدان مأمور شده ام انجام خواهم داد. همچنان مرا می برد تا به آغُل شتران وارد شدیم. علی علیه السلام به من گفت: از چهار تا صد شتر را برای خودت برگزین. گفتم: پدر و مادرم فدایت، چقدر بخشنده و بردبار و دانا هستید!

حضرت علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: چهار شتر به تو میدهم و تو را جزء مهاجران قرار می دهم؛ اگر می خواهی بردار و اگر هم مایلی صد شتر بردار و جزء افرادی باش که صد شتر گرفته اند.

گفتم: نظر شما چیست؟

حضرت علی علیه السلام فرمود: من می گویم آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله به تو داده بگیر و راضی باش. گفتم باشد چنین می کنم».(1)

از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده که: شاعری نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و از وی کمک خواست و پیامبر را ستود. پیامبر صلی الله علیه و آله به یکی از اصحاب خود فرمودند: برخیز و زبانش را ببُر. بیرون رفت و سپس برگشت و گفت: آیا واقعاً زبانش را قطع کنم؟

ص: 105

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: گفتم زبانش را با عطا و بخشش قطع کن».(1)

عایشه گفت: ای رسول خدا! آیا نشنیدی که گفتند: السام علیکم!

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: آری شنیدم، و آیا شما نشنیدی که من در جواب گفتم: علیکم. هرگاه مسلمانی بر شما سلام کرد بگویید سلام علیکم و اگر کافری بر شما سلام کرد بگویید: عليك».(1)

ما حکم سلام بر کافر را در فقه بیان کرده ایم.(2)

نیکوکاران را دوست دارد.» فهمیدیم که آن حضرت علیه السلام چیزی به وی نمی گوید.

راوی می گوید: امام زین العابدین علیه السلام به منزل آن مرد آمد و او را صدا زد و فرمود: بگویید علی بن الحسین است. مرد برای شرارت خیز برداشته بیرون آمد و تردیدی نداشت که امام برای مجازات او به خاطر بدگویی هایش آمده است.

امام سجاد علیه السلام فرمود: ای برادر! اندکی قبل در برابر من ایستادی و هر چه خواستی گفتی؛ اگر تو چیزی گفتی که در من وجود داشت، من از خدا طلب گذشت می کنم و اگر آنچه گفتی در من نبود، پس خدا تو را بیامرزد.

راوی می گوید: آن مرد که از رفتار امام علیه السلام مبهوت شده بود، حضرتش را در آغوش گرفت و پیشانیش را بوسید و گفت: چیزهایی دربارۀ تو گفتم که در تو نیست، بلکه من خود نسبت به آنچه گفتم سزاوارترم».(1)

ص: 109

زورگویی و شتاب نمی شود. سخن ما را گوش می کند و از دلایل ما آگاه می گردد [و صبر می کند] تا هر چه داریم بیان کنیم به طوری که ما یقین می کنیم که او را قانع کرده ایم؛ آن گاه با سخنی روان و خطابی کوتاه، دلایل ما را نفی و دلایل خود را بر ما اثبات می کند و بهانه جویی ما را از بین می برد و ما نمی توانیم پاسخ او را رد کنیم. اگر تو از یاران او هستی، چون او با ما حرف بزن».(1)

ص: 112

ص: 114

نمازش تمام شد، آن مرد روی پاهای وی افتاد و آن ها را می بوسید. مالک پرسید: این چه کاری است؟ مرد گفت: از رفتاری که با تو داشتم معذرت می خواهم. مالک گفت: اشکالی ندارد. سوگند به خدا فقط این منظور که برای تو طلب بخشش کنم وارد مسجد شده ام».(1)

فکر کشتن او افتادم؛ ولی همواره کلام آن حضرت را یادآور می شدم که فرموده بود: «از خدا بترس و شتاب مکن». بدین سان من دشنام های او را می شنیدم و به خاطر دستور آن حضرت علیه السلام جوابش را نمی دادم.(1)

باز می گذارد تا بر همۀ قوای وی سیطره پیدا کند، راه درست را گم می کند و در مسیر نابودی می افتد و سرانجام کار نتایجی به دست می آورد که محصولی جز حسرت و آه ندارد.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «مردی به پیامبر گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله هم مرا آموزش بده. آن حضرت علیه السلام فرمودند: برو و خشمگین مباش. آن شخص گفت: به همین بسنده می کنم. و راه افتاد و رفت. در بین قبیله اش درگیری به وجود آمده بود و همه صف آرایی کرده و اسلحه برداشته بودند؛ وقتی چنین دید اسلحه برداشت و در کنار آنان قرار گرفت. ناگاه به یاد سخن رسول اکرم صلی الله علیه و آله افتاد که فرموده بود: «خشم مگیر»؛ اسلحه را کنار گذاشت و به سوی دشمنان قبیله اش رفت و گفت: ای مردم! من دیه و غرامت هر مجروح یا مقتول و یا مضروبی که علامت کتک خوردگی هم نداشته باشد، بر عهده می گیرم و آن را می پردازم. آنان گفتند: هر آنچه که در بین شما وجود دارد ما به پرداختن آن سزاوارتریم. پس مردم با هم صلح کردند و خشم از بین رفت.(1)

به همین خاطر پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت اطهار علیهم السلام در احادیث اسلام شریفشان مردم را بر خشم نگرفتن تشویق می کرده و خشم را مذموم شمرده اند.

ص: 120

در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله است که فرمودند: «الغضب يُفسد الإيمان كما يُفسد الخَلُّ العسل؛(1) خشم، ايمان را فاسد می کند چنان که سرکه، عسل را فاسد می کند».

از امام باقر علیه السلام است که فرمودند: «خشم، ذغال افروخته ای از شیطان است که در دل آدمی قرار می گیرد؛ وقتی فردی از شما خشمگین در می شود چشم هایش سرخ و رگ های گردنش برافروخته و شیطان وجودش داخل می شود. هر کدام از شما که به خشم آمد، روی زمین بنشیند؛ چون در این صورت شرارت شیطان از او دور می گردد».(2)

امام باقر علیه السلام فرمودند: «من كفّ غضبه عن النّاس كفّ الله عنه عذاب يوم القيامة؛(3) هر کسی از خشم بر مردم دست بردارد خدا در روز قیامت بر او خشم نمی کند».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «ما لإبليس جند أعظم من النساء والغضب؛(4) برای شیطان، سپاهی بزرگتر از زن و خشم نیست».

امام صادق علیه السلام فرمود: «از پدرم شنیدم که می فرمود: «مردی بیابانی پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: من در بیابان زندگی می کنم؛ عصاره سخن را به من آموزش بده. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: دستور می دهم که

ص: 121

خشمگین مباش. مرد بیابانی سه بار درخواست خود را تکرار کرد و همان پاسخ را شنید. مرد با خود اندیشید و گفت: پس از این، از هیچ صلى الله عليه واله چیزی پرسش نمی کنم؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا جز به خیر فرمان نداد.

امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم می فرمود: چه چیزی از خشم شدیدتر است. انسان که خشمگین می شود انسان دیگری را که خدا قتلش را حرام کرده می کشد و یا آن که زن شوهرداری را متهم می کند».(1)

امام زین العابدین علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش مردمی رفت که سنگی را بر می داشتند. فرمود: چه کار می کنید؟ گفتند: می خواهیم ببینیم کدام یک از ما قوی تر و سخت تر است. فرمود: دوست دارید من بگویم کدام یک از شما قوی تر و سخت تر است؟ گفتند: آری یا رسول خدا صلی الله علیه و آله. فرمود: سخت ترین و قوی ترین شما کسی است که وقتی خشنود است در خشنودی خود گناه یا کار باطلی را داخل نکند و هرگاه خشمگین است، خشم، او را از کلام حق بیرون نبرد و هرگاه مال دار شد به آنچه که حق ندارد نپردازد».(2)

پیامبر فرمودند: «خشم، اخگری از شیطان است.» و شیطان ملعون گفت: خشم، کمین و دام من است و به وسیله خشم، بهترین مردم را از بهشت و راه بهشت باز می دارم».(3)

ص: 122

امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند: «الغضب شرّ إن أطعته دمّر؛(1) خشم، شرّى است که اگر از آن پیروی کنی نابودت می کند».

امیرمؤمنان علیه السلام فرمودند: «إيّاك والغضب فأوّله جنون وآخره ندم؛(2) از خشم دوری کن، چون آغازش دیوانگی و پایانش پشیمانی است».

امیرمؤمنان علیه السلام فرمودند: «بئس القرين الغضب يبدي المعائب ويدني الشرّ ويباعد الخير؛(3) خشم، بدهمنشینی است؛ عیبها را آشکار می کند، شر را نزدیک و خیر را دور می کند».

امام صادق علیه السلام فرمودند: «الغضب ممحقة لقلب الحكيم؛ خشم، تباه کننده قلب حکیم است». و نیز فرمودند: «من لم يملك غضبه لم يملك عقله؛(4) هر آن که خشمش را کنترل نکرد، خردش را در اختیار نگرفت».

زندگی اش روز به روز از خوشبختی به دوزخ تبدیل می گردد.

و به طور حتم انسان گرفتار به این بیماری کشنده، اگر خویشتن را درنیابد و آن را از دست حسد رها نکند، سرانجام کار در رفتار با دیگران به خشونت و زور پناه می آورد.

شاید این داستان، بهترین گواه بر این موضوع باشد: علامه مجلسی در بحار الأنوار نقل می کند که: «مرد صاحب ثروتی در روزگار موسی الهادی در بغداد بر یکی از همسایگانش حسد ورزید و به هر شکل ممکن علیه او سعایت کرد اما نتوانست کاری انجام دهد. سرانجام بردۀ كم سن و سالی خرید و او را تربیت کرد، وقتی جوان و قوی گشت، به وی دستور داد که او را بر پشت بام همسایه اش بکُشد تا همسایه را به جرم قتل گرفته، بکشند.

در نتیجه خنجری آماده کرد و آن را تیز نمود و به برده اش داد و گواهی داد که وی را پس از مرگش آزاد کند و سه هزار درهم از اموالش را هم به وی داد و گفت: وقتی کارت را انجام دادی، هرجا خواستی برو. غلام نخست امتناع کرد و این دست و آن دست نمود و به وی:گفت آقای من! تو را به خدا قسم می دهم که جان خودت را برای کاری که معلوم نیست انجام پذیرد یا نه تلف نکن. و اگر هم تحقق پیدا کند در حالی که مرده ای، تحقق آرزوی خودت را مشاهده نخواهی کرد.

آن شخص گفت: می بینم که نافرمانی می کنی و من راضی نمی گردم مگر آن که هر چه گفتم انجام دهی. غلام تصمیم گرفت دستور صاحبش

ص: 124

را اطاعت کند و گفت: حال که تصمیم تو چنین است هر چه می خواهی انجام بده. وقتی شب از نیمه گذشت نزدیک صبح غلام را بیدار کرد. غلام هراسان بود. چاقو را به وی داد و به آرامی روی بام همسایه آمد. روی بام دراز کشید، رو به قبله قرار گرفت و به غلامش گفت: زود باش.

غلام چاقو را بر گلویش گذاشت و رگ های آن را قطع کرد و به رختخوابش برگشت و اربابش را در حالی که در خون خود غلط می زد رها کرد. وقتی صبح شد، زن و بچه ارباب از او بی خبر ماندند. در اواخر روز او را کشته بر روی بام همسایه پیدا کردند.

همسایه اش را گرفته، زندانی کردند. وقتی موضوع روشن شدهادی دستور داد او را آزاد کنند».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «حسود پیش از آن که به محسودش زیان رساند به خودش زیان می رساند. چنانکه ابلیس به خاطر حسادتش لعنت را برای خود خرید و برای آدم برگزیدگی، هدایت و دست یابی به جایگاه حقایق عهد و منتخب شدن را بر جای گذارد. محسود باش ولی حسود نباش؛ چون کفه حسود در برابر کفه محسود همواره سبک است. روزی ها قسمت شده اند بنابراین حسود از حسد خود چه بهره ای میبرد و محسود چه زیانی از حسد می بیند. ریشۀ حسد از کوردلی و انکار فضل خدای متعال است و این دو دوبال کفر هستند.

ص: 125

آدمی با حسد در حسرت ابدی قرار می گیرد و به گونه ای نابود می شود که هیچ گاه نجات پیدا نکند. حسدورز نمی تواند، توبه کند چون بر آن اصرار می ورزد، بر آن باور دارد و بدان سرشته شده است؛ هیچ معارض و دلیلی ندارد و سرشت او اگر هم مورد مداوا قرار گیرد تغییر پیدا نمی کند».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «وقتی حضرت نوح از کشتی خارج شد، شیطان سراغش آمد و گفت: در روی زمین کسی مانند تو بر من لطف نکرده است! بر این فاسقین نفرین کردی و مرا از دست آنان نجات دادی. من دو ویژگی به تو یاد می دهم: از حسد بپرهیز، چون حسد مرا به این روزگار افکند و دوم، از حرص دور باش چون حرص، آدم را به این روزگار کشاند».(2)

روایات، بشدت حسد و حسد ورزان را مذمت کرده است:

امام باقر علیه السلام می فرمایند: «انسان هر عملی [گناهی] انجام ده پوشیده می شود اما حسد، ایمان را می خورد آن گونه که آتش هیزم را می بلعد».(3)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «إنّ الحسد يأكل الإيمان كما تأكل النار الحطب؛(4) حسد، ایمان را از بین می برد همان گونه که آتش هیزم را

ص: 126

نابود می کند».

رسول اکرم صلی الله علیه و آله روزی به یارانش فرمودند: «بدانید که یک بیماری به نام ححسد از درون شما بر شما نفوذ می کند که گرچه موهای سرتان را نمی ریزد اما دین شما را از بین می برد و در این بیماری، انسانی که دست خود را نگه دارد و زبانش را حراست کند و بر برادر مؤمن خویش کینه نورزد نجات پیدا می کند».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «إنّ المؤمن يغبط ولا يحسد، والمنافق يحسد ولا يغبط؛(2) مؤمن غبطه می خورد اما حسد نمی ورزد و منافق حسد می ورزد اما غبطه نمی خورد».

رسول اکرم صلى الله عليه و آله در خطبه روز غدیر فرمودند: «ای مردم! شیطان، آدم را با ابزار حسد از بهشت خارج کرد؛ پس حسد نورزید که اعمالتان نابود و قدم هایتان سست می شود. آدم به خاطر یک اشتباه به زمین هبوط کرد و شیطان از روی حسد او را بر درخت [ممنوعه] واداشت. حضرت آدم که برگزیده خدای عزّوجل بود، چنین شد و شما که این هستید چگونه خواهید گشت؟».(3)

ص: 127

تعصب شد و برخاست و خطاب به سعد بن معاذ گفت: سوگند به خدا دروغ می گویی؛ او را نمی کشی و نمی توانی بکشی.

اسید بن حضیر که پسر عموی سعد بن معاذ بود برخاست و خطاب به سعد بن عباده گفت: سوگند به خدا می کشیم، تو منافق هستی و از منافق دفاع می کنی.

دو قبیله اوس و خزرج به جوش آمده، به فکر جنگ افتادند و رسول خدا صلی الله علیه و آله روی منبر نشسته بود و آنان را به آرامش فرا می خواند تا آن که ساکت شدند و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز سکوت کرد.(1)

اسلام در ضمن روش خود که به آرامش و عدم خشونت فرا می خواند، به طور مؤکد بر کنارگذاشتن عصبیت و حمیت جاهلی تأکید می ورزد.

امام صادق علیه السلام فرمودند: «رسول خدا صلی الله علیه و آله هر روز از شش چیز به خدا پناه می جست، شک، شرک، حمیت، خشم، ستم و حسد».(2)

امیرمؤمنان علیه السلام فرمودند: «أهلك النّاس إثنان: خوف الفقر وطلب الفخر؛(3) دو چیز، مردم را هلاک کرده است: ترس از فقر و فخر طلبی».

امام باقر علیه السلام فرمودند: «سه چیز از کارهای جاهلی است: فخر فروشی به نسب، نژاد دیگران را مورد طعن قراردادن، و توسل به.

ص: 129

مرغ باران برای درخواست باران».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «من تعصب عصبه الله عزّوجل بعصابة من نار؛(2) هر كسی تعصب بورزد، خدای عزوجل سربندی از آتش بر سر او خواهد بست».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «من كان في قلبه حبّة من خردل من عصبية بعثه الله تعالى يوم القيامة مع أعراب الجاهلية؛(3) هر کس در دلش به مقدار خردلی از تعصب باشد، خدای متعال وی را در روز قیامت به همراه اعراب جاهلی بر می انگیزد».

امام صادق علیه السلام فرمودند: «ثلاث إذا كن في المرء فلا تتحرّج أن تقول إنّه في جهنّم: البذاء والخيلاء والفخر؛(4) اگر سه چیز در شخص وجود داشته باشد، بدون تردید می توان گفت که اهل جهنم است: دشنام دادن غرور و فخرفروشی».

امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند: «خدا شش گروه را به شش چیز عذاب خواهد کرد: عرب ها را به عصبیت، کدخدایان را به تکبّر، حاکمان را به ستم ورزی، فقیهان را به حسادت، تجار را به خیانت و اهل کوچه و بازار را به نادانی».(5)

ص: 130

گردنه ای عبور کنند، از پشت سر، آن حضرت را از گردنه پرت کنند، رسول خدا صلی الله علیه و آله از طرحشان آگاهی یافت و فرمود: هر کس از شما از می خواهد، مسیر داخل دره را در پیش بگیرد، چون این مسیر وسیع است [اما راه، کوه کوتاه تر بود]

خود پیامبر صلی الله علیه و آله گردنه را در پیش گرفت و مردم از دل دره عبور کردند، جز تعداد معدودی که می خواستند خیانت کنند. آنان آماده شده، چهره خود را پوشاندند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به حذيفة بن يمان و عمّار ياسر دستور داد که در کنارش حرکت کنند؛ به عمار فرمود که افسار شترش را در دست بگیرد و به حذیفه دستور داد که آن را پیش ببرد. در ضمن حرکت، ناگهان از پشت سرشان، آن گروه را دیدند که خود را مخفی کردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله خشمگین شد و به حذیفه فرمود تا ببیند چه کسانی هستند. وی برگشت در حالی که عصایی به همراه داشت؛ به سوی شتران رفت و با عصای خود آن ها را زد و آنان را در حالی که چهره خود را پوشانده بودند، مشاهده کرد.

وقتی حذیفه را دیدند، خدای متعال ترسی در دلشان افکند و گمان بردند که توطئه شان برای حذیفه آشکار شده است؛ پس به سرعت خود را به میان دیگر لشکریان رساندند و حذیفه برگشت و به پیامبر صلى الله عليه و آله پیوست. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله حذیفه را دید فرمود:

ص: 132

ای حذیفه! شتر را بِران، و عمّار! تو هم در پیش برو. آنان با سرعت حرکت کرده، از گردنه گذشتند و منتظر لشکریان [که از راه دره می آمدند] شدند.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: حذیفه! آیا فردی از آن گروه را شناختی؟

حذیفه گفت: شتر فلانی و فلانی را شناختم، تاریکی شب، آنان را مخفی کرده بود و رویشان هم پوشیده بود. پیامبر صلی الله علیه و آله فهمیدید که آن گروه که بودند و چه تصمیمی داشتند؟

گفتند: خیر، ای رسول خدا!

پیامبر فرمود: آنان توطئه کردند که همراه من بیایند تا وقتی که گردنه مانع از دیدن من شد، مرا از آن جا پرت کنند.

گفتند: ای رسول خدا! چرا دستور نمی دهی که وقتی آمدند، گردنشان را بزنیم؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خوش ندارم که بین مردم حرف در آید و بگویند: محمد در بین یاران خود، کسی را کشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله نام آنان را به عمار و حذیفه گفت و فرمود: پوشیده نگه دارید».(1)

آیات و روایاتی صادر شده که این خصلت مذموم، یعنی نفاق و پی آمدهای آن را به شدت مورد نکوهش قرار داده است.

خدا می فرماید: (وَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا

ص: 133

هُم بِمُؤْمِنِينَ * يُخَدِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ ءَامَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ * فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَهُمُ اللهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ * وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ * أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِن لَّا يَشْعُرُونَ * وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ عَامِنُوا كَمَا ءَامَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا ءَامَنَ السُّفَهَاءُ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِن لا يَعْلَمُونَ»؛(1) «و برخی از مردم می گویند: «ما به خدا و روز باز پسین ایمان آورده ایم» ولی گروندگان [راستین] نیستند. با خدا و مؤمنان نیرنگ می بازند، ولی جز بر خویشتن نیرنگ نمی زنند، و نمی فهمند. در دلهایشان مرضی است و خدا بر مرضشان افزود؛ و به [سزای] آنچه به دروغ می گفتند، عذابی دردناک [در پیش] خواهند داشت. و چون به آنان گفته شود: «در زمین فساد مکنید»، می گویند: «ما خود اصلاحگریم». بهوش باشید که آنان فسادگرانند، لیکن نمی فهمند. و چون به آنان گفته شود: «همان گونه که مردم ایمان آوردند، شما هم ایمان بیاورید»، می گویند: «آیا همان گونه که کم خردان ایمان آورده اند، ایمان بیاوریم؟» هشدار که آنان همان کم خردانند؛ ولی نمی دانند».

امیر مؤمنان علیه السلام در خطبه ای منافقان را توصیف کرده می فرماید:

«ای بندگان خدا شما را به پروا داشتن از خدا سفارش می کنم، و از منافقان برحذر می دارم، منافقان گمراهند و گمراه کننده اند، خود

ص: 134

خطاکارند و دیگران را هم به خطا می اندازند، هر بار رنگی به خود می گیرند، و به حالات گوناگون ظاهر می شوند، و هر بار شیوه ای اتخاذ می می کنند تا شما را گمراه کنند، و در هر جایی به کمین می نشینند، دلهایشان بیمار، و ظاهرشان آراسته و پاکیزه می نماید، در خفا این سو و آن سو روند، و چون روباه درون جنگل انبوه راه می سپرند. وصفشان به دارو ماند، و گفتارشان شفاست، ولی عملشان در دی است درمان ناپذیر. بر آسایش مردم رشک می برند، بر گرفتاری دیگران می افزایند، رشته امیدها می بُرند، در هر راهی کسانی را فدای خود کرده، و هر دلی را شفاعتگر خویش پندارند، بر سرشکها افشانند، مدح و ثنا به یکدیگر وام دهند، و منتظر پاداش می باشند. در سئوال سماجت ورزند، و اگر مورد نکوهش قرار گیرند پرده دری کنند، و اگر داوری کنند به اسراف گرایند...»!.(1)

از محمد بن فضیل وارد شده که گفت: «نامه ای به امام رضا علیه السلام نوشتم و از مسأله ای پرسش کردم. در پاسخم نوشت: خدای متعال می فرماید: (إنَّ الْمُنٰفِقِينَ يُخَدِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خَدِعُهُمْ وَإِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلَوَةِ قَامُوا كُسَالَى يُرَآءُونَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلاً * مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذَلِكَ لَا إِلَى هَؤُلَاءِ وَلَا إِلَى هَؤُلَاءِ وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِيلاً)،(2) «منافقان، با

ص: 135

خدا نیرنگ می کنند، و حال آن که او با آنان نیرنگ خواهد کرد؛ و چون به نماز ایستند با کسالت برخیزند؛ با مردم ریا می کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی کنند. میان آن [دو گروه] دو دلند، نه با اینانند و نه با آنان. و هر که را خدا گمراه کند، هرگز راهی برای [نجات] او نخواهی یافت»؛ آنان از عترت رسول الله نیستند، و از مؤمنان نمی باشند و از مسلمانان هم نمی باشند؛ اظهار ایمان می کنند ولی کفر و تکذیب شان را مخفی می دارند. خد العنت شان کند».(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «خُلتان لا تجتمعان في منافق: فقه في الإسلام، وحسن سمت في الوجه؛(2) دو ویژگی در منافق جمع نمی گردد، اسلام شناسی و خوشنامی».

و امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: « أربع من علامات النفاق: قساوة القلب، وجمود العين، والاصرار على الذنب، والحرص على الدنیا؛(3) چهار چیز از نشانه های نفاق است: قساوت قلب، خشک چشمی، اصرار بر گناه و طمع بر دنیا».

ص: 136

ص: 138

سمره نپذیرفت. مرد انصاری نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و از وی شکایت کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله کسی را پیش سمره فرستاد و شکایت انصاری را به او رساند و فرمود: هر گاه می خواهی به باغ درآیی اجازه بگیر. سمره نپذیرفت. وقتی نپذیرفت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قیمت گذاری کرد و قیمت را تا آنجا که می شد بالا برد. ولی سمره از فروختن آن ابا کرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در مقابلش خدا درختی در بهشت به تو خواهد داد؛ ولی او نپذیرفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله به مرد انصاری فرمود: «برو و درخت خرمایش را بِکَن و پیشش بینداز که در اسلام ضرر و زیان رساندن وجود ندارد».(1)

امام علیه السلام در پاسخ نوشتند: «فاصله باید به مقداری باشد که - به خواست خدا - موجب زیان به دیگری نگردد.

راوی می گوید: به آن حضرت نوشتم: مردی آسیابی در کنار نهر روستایی دارد و روستا از آنِ شخص دیگری است که می خواهد آب را از جوی دیگری ببرد و در نتیجه آسیاب تعطیل می گردد؛ آیا وی چنین حقی دارد یا نه؟

امام علیه السلام در پاسخ نوشتند: صاحب نهر تقوا پیشه کند و به آنچه شایسته است عمل نماید و به برادر مؤمن خود زیان نرساند».(1)

«مردی از امام صادق علیه السلام درباره افرادی پرسید که در زمینی چاه هایی نزدیک به هم دارند؛ یکی از آنان می خواهد چاه خود را پائین تر از جای قبلی آن قرار دهد و اگر چنین کند به دیگر چاه ها زیان می رساند و البته بعضی از چاه ها به خاطر سفتی زمین زیان نمی بینند. امام علیه السلام در پاسخ فرمودند: چاه هایی که در زمین سخت است زیان نمی بینند؛ ولی چاه هایی که در زمین سست و شنی قرار دارند زیان می بینند.

پرسیده شد: اگر به همسایۀ خود پیشنهاد کند که چاهش را در همان جایی که او کنده بکند و هر دو در یک سطح باشند، چگونه است؟ فرمودند: اگر هر دو راضی باشند اشکال ندارد. ولی باید بین دو چاه هزار ذرع فاصله باشد».(2)

ص: 142

غیر خشن و مبتنی بر نرمخویی با آنان و به ویژه سالخوردگان که چاره و توانشان از دست رفته دعوت کرده است.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام است که فرمودند: «عظموا كبراءكم، وصلوا أرحامكم، وليس تصلونهم بشيء أفضل من كف الأذى عنهم؛(1) بزرگترهای خود را تعظیم کنید و با اقوامتان پیوند برقرار کنید، و بهترین وسیله برای برقراری پیوند، ترک آزار آنان است».

از امیر مؤمنان علیه السلام است که فرمودند: «و قروا كباركم، يوقركم صغاركم؛(2) بزرگان خود را حرمت نهید تا کوچک ترها شما را حرمت نهند».

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در خطبه ای در استقبال از ماه مبارک رمضان فرمودند: «وقروا كباركم وارحموا صغاركم؛(3) بزرگان خود را حرمت نهید و بر کوچک ترها رحم نمایید».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «من إجلال الله إجلال ذي الشيبة المسلم؛(4) بزرگداشت پیر مرد مسلمان، بزرگداشت خدای متعال است».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: من عرف فضل شيخ كبير فوقره لسنّه آمنه الله من ن فزع يوم القيامة، وقال: من تعظيم الله عزّوجل إجلال

ص: 144

ذي الشيبة المؤمن؛(1) هر کس فضل پیر مرد کهنسالی را بشناسد و به خاطر سنش حرمتش نهد، خدای متعال او را از ترس روز قیامت ایمن می دارد، و فرمودند: بزرگداشت پیرمرد، مؤمن بزرگداشت خدا است».

فيلاطفه وليمسح رأسه يلين قلبه بإذن الله؛(1) هر کدام از شما قساوت قلب را دوست ندارد، به یتیمی نزدیک شود و او را مورد لطف قرار دهد و دست بر سرش بکشد؛ به اذن خدا دلش نرم می گردد».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «هرگاه یتیمی بگريد، عرش خدا به لرزه در می آید و خدای تبارک و تعالی می فرماید: چه کسی این بنده ام را که در کودکی پدر و مادرش را از وی گرفتم، به گریه در آورد؟ سوگند به عزت و جلالم، هر کس چنین کودکی را آرام سازد بهشت برای او واجب می شود».(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «خدای عزوجل از آن روی بر نیکی بر یتیمان تشویق کرده است که آنان دستشان از پدرشان کوتاه است. هرکس از آنان نگهداری کند، خدا از او نگهداری می کند، و هر کس آنان را احترام کند، خدا احترامش می کند، و هرکس از روی مهر دستش را بر سر یتیم بکشد، خدا برای او در بهشت در برابر هر مویی که از زیر دستش رد شده کاخی وسیع تر از آنچه در دنیا است برایش قرار می دهد و در آن کاخ هر آنچه دل بخواهد و دیده از آن لذت ببرد وجود دارد، و آنان در بهشت جاودان هستند».(3)

ص: 146

پروردگاری است که او را می پرستیم و انبازی برای او باور نداریم».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «برآوردن نیاز مؤمن بهتر از آزاد کردن هزار بنده و بهتر از تجهیز هزار اسب سوار در راه خداست».(2)

ابو صباح کنانی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمودند: «برآوردن نیاز مؤمن نزد خدا، دوست داشتنی تر از گزاردن بیست حج است که در هر کدام از آن ها صد هزار [درهم یا دینار] خرج کند».(3)

اسماعيل بن عمار صیرفی گفت که: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم: فدایت گردم! آیا مؤمن برای مؤمن رحمت است؟ فرمودند: آری. پرسیدم: چگونه؟ فرمودند: «هر مؤمنی که نیازش را نزد برادرش بیاورد، رحمتی است که خدا برایش پیش آورده و سبب آن گشته است. اگر نیازش را برآورد، با پذیرش آن، رحمت را پذیرفته است و اگر نیازش را رد کند، در حالی که می تواند برآورده اش کند، رحمت الهی را که خداوند برایش پیش آورده و باعث آن شده است، از خودش دور کرده است. و خدای عزّوجل آن رحمت را تا روز رستاخیز ذخیره می کند تا در آن روز، کسی که نیازش برآورده نشده است درباره آن تصمیم بگیرد؛ اگر خواست، برای خویش برگزیند و اگر خواست در ختیار دیگری قرار دهد. ای اسماعیل! فکر می کنی در روز رستاخیز

ص: 148

هنگامی که او درباره رحمت خدا تصمیم گیرنده شد، آن را به چه کسی خواهد داد؟ گفتم: گمان نمی کنم برای خودش برنگزیند. فرمودند: گمان نکن، بلکه یقین داشته باش او از آن نمی گذرد. ای اسماعیل! هرگاه نیازمندی نیازش را پیش شخصی آورد و او بتواند آن را برآورده کند ولی برآورده نسازد، خدا، ماری را در قبرش بر او مسلط می کند که تا روز رستاخیز انگشت او را نیش بزند، [و] فرق نمی کند که وی آمرزیده شده، یا معذب باشد».(1)

ابان بن تغلب می گوید: «از امام صادق علیه السلام شنیدم در ضمن حديثي می فرمودند: «وقضاء حاجة المؤمن أفضل من طواف وطواف حتى عد عشراً؛(2) برآوردن نیاز مؤمن بهتر است از طواف و طواف و... و ده بار طواف را شمرد».

امام صادق علیه السلام فرمودند: «ما قضى مسلم المسلم حاجةً إلا ناداه الله تبارك وتعالى عليَّ ثوابك ولا أرضى لك بدون الجنة؛(3) مسلماني نياز مسلمان دیگری را برآورده نمی کند جز آن که خدای تبارک و تعالی بانگ می زند که: پاداشت بر عهده من است و بر پایین تر از بهشت برای تو راضی نیستم».

امام صادق علیه السلام فرمودند: «هر کس گرد این خانه (کعبه) یک طواف

ص: 149

کند، خدا برای او شش هزار حسنه می نویسد و شش هزار سیئه را از او محو می کند و شش هزار درجه او را بالا می برد تا آن که در پیش ملتزم [خدا یا فرشته کلیددار بهشت] قرار گیرد و او هفت در از درهای بهشت را می گشاید.

گفتم: فدایت شوم، همه این فضایل در طواف است؟ فرمودند: آری. و به برتر از این تو را آگاه کنم؛ برآوردن نیاز مسلمان بهتر از طواف و طواف و... است، و ده بار طواف را ذکر کرد».(1)

آورده اند که: «پیامبر لباسش را وصله می زد، کفشش را پینه می زد، گوسفندش را می دوشید، با بردگان هم سفره می شد، روی زمین می نشست، بر الاغ سوار می شد و دیگری را هم بر ترکش سوار می کرد، حیا مانع از آن نمی شد که مواد مورد نیازش را از بازار بردوش گرفته پیش خانواده اش بیاورد، با دارا و ندار مصافحه می کرد و تا طرف مقابل، دستش را نمی کشید، آن حضرت دستش را نمی کشید. با هرکس که روبرو می شد، بزرگ یا کوچک، دارا و یا ندار، سلام می کرد. هیچ دعوتی را کوچک نمی شمرد حتی اگر بر خرمای نامرغوب دعوت می گشت. کم خرج، بلند طبع، خوش رفتار، گشاده رو، بشّاشِ غير خندان، غمگین بدون اخم، فروتن، اما نه از روی ذلّت، بخشنده بدون اسراف، دل نازک و مهربان بر هر مسلمان بود. هرگز از سیری

ص: 150

آروغ نمی زد، هرگز طمع نمی ورزید و در ستایش او همین بس که خدای متعال فرمود: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيم)؛(1) «و راستی که تو را خوبی والاست».(2)

ابن مسعود از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمودند: «در شب معراج بر سر بر سر درب دوم بهشت این کلمات را مکتوب دیدم:

خدایی جز الله نیست، محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی ولی خداست. هر چیزی را چاره ای است و چاره دست یابی به خوشحالی در روز واپسین چهار ویژگی است: دست کشیدن بر سریتیمان، مهرورزی بر بیوه زنان، تلاش در راه نیاز مؤمنان و بر عهده گرفتن فقیران و زمین گیران».(3)

راه خدا باشید؛ در ارتباط با هم و رحم کننده بر هم باشید، به دیدار هم بروید، با هم ملاقات کنید، موضوع ما [امامت] را باد کنید و آن را زنده نگه دارید».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «تواصلوا و تباروا و تراحموا وكونوا إخوةً بررةً كما أمركم الله عزّوجل؛(2) در پیوند با هم باشید، به هم خوبی کنید، به هم رحم کنید و همان طور که خدا امر فرموده با هم برادرانی خوب باشید».

امام باقر علیه السلام فرمودند: «مؤمن که برای دیدار برادرش از خانه بیرون می آید، خدای عزّوجلّ فرشته ای را بر او موکل می کند که بالی بر زمین بگستراند و بالی دیگر در آسمان بر سرش سایه افکند و آن گاه که به خانه وی درآمد، خدا بانگ می زند که: ای بنده ای که حق مرا بزرگ داشتی و روش پیامبر را به خوبی پیروی کردی، از من درخواست کن تا بدهم؛ مرا بخوان تا پاسخ دهم؛ اگر سکوت کنی من بدون درخواست تو پیش قدم می شوم. هرگاه از خانه وی بیرون آید، فرشته مزبور او را همراهی می کند و بال بر می گسترد تا وارد خانه اش بشود و آن گاه خدای تبارک و تعالی بانگ می زند که: ای بنده ای که حقم را بزرگ داشتی، احترام تو بر من سزاوار است؛ بهشتم را برای تو واجب کرده و

ص: 152

شفاعتت را در بین بندگانم می پذیرم».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «دیدار مؤمن در راه خدا [به نیت رضای خدا] بهتر از آزاد سازی ده بندهٔ مؤمن است، و هر کس یک بندهٔ مؤمن را آزاد کند، هر عضوی از آن بنده، عضوی از او را از آتش باز می دارد؛ حتی شرمگاه او شرمگاه وی را».(2)

امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «لقاء الإخوان مغنم جسيم وإن قلّوا؛(3) ديدار برادران، غنیمتی بزرگ است، اگرچه شمارش کم باشد».

ابو حمزه ثمالی گفت: «از امام باقر علیه السلام شنیدم می فرمود که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: من سرّ مؤمناً فقد سرني ومن سرني فقد سر الله؛(4) هركس مؤمنی را شادمان کند مرا شادمان کرده است و هر کس مرا شادمان کند خدا را مسرور ساخته است».

جابر از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمودند: «لبخند شخص در چهره برادرش حسنه است و دور کردن تهمت از او حسنه است. و خدای متعال با هیچ وسیله ای دوست داشتنی تر از شادمان ساختن مؤمن،

ص: 153

عبادت نشده است».(1)

امام باقر علیه السلام فرمودند: «إن أحب الأعمال إلى الله عزوجل إدخال السرور على المؤمن شبعة مسلم أو قضاء دَينه؛(2) دوست داشتنی ترین اعمال نزد خدای عزّ وجلّ شادمان نمودن مؤمن، سیر کردن مسلمانی و یا برآوردن قرض او است».

مفضل بن عمر از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمودند: «شما فکر الان نکنید وقتی مؤمنی را شادمان می کنید تنها او را شادمان ساخته اید بلکه سوگند به خدا، ما را و بلکه رسول خدا صلی الله علیه و آله را شادمان کرده اید».(3)

فقط نمازهای واجب خودش را به جای می آورد و ماه رمضان را روزه صلى الله می گیرد و همسایه اش را آزار نمی رساند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: وی از بهشتیان است».(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «من آذى جاره فقد آذاني، ومن حاربه صلى الله عليه وآله فقد حاربني؛(2) هر کس همسایه خود را آزار برساند مرا آزار داده است و هر کس با او ستیز کند با من ستیز کرده است».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «إذا ضربت كلب جارك فقد آذيته؛(3) اگر سگ همسایه ات را بزنی در واقع خود همسایه ات را آزار رسانده ای».

امام صادق علیه السلام فرمودند: «ليس حسن الجوار كفّ الأذى، ولكن حسن الجوار صبرك على الأذى؛(4) همسایه خوب بودن، به آزار نرساندن نیست بلکه به شکیبایی بر آزار است».

امام صادق علیه السلام فرمود: «مؤمن کسی است که همسایه اش از بلای او در امان باشد. گفتم: بلا چیست؟ فرمود: ستم و خدعه».(5)

امام صادق علیه السلام و در ضمن حدیثی فرمودند: یکی از انصار نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: من خانه ای از یکی از افراد فلان قبیله خریده ام؛ نزدیکترین همسایه من فردی است که امید خیری به او ندارم و از

ص: 155

شرّش در امان نمی باشم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به على علیه السلام، سلمان و ابوذر... دستور داد که با صدای بلند در مسجد فریاد بزنند هر کس که همسایه اش از رنج او در امان نباشد ایمان ندارد. آنان سه بار جار زدند و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با دستش به چهل خانه در سمت جلو، پشت سر، چپ و راست اشاره کرد [یعنی تا چهل خانه در هر طرف همسایه حساب می شود]».(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «ده صنف از امّت من به طور متفرّق محشور خواهند شد و خدای متعال آنان را از مسلمانان جدا خواهد، کرد چهره شان را تغییر داده، بعضی از آنان را به شکل میمون در خواهد آورد. (رسول خدا صلی الله علیه و آله ادامه داد تا فرمود) پاره ای از آنان را عليه وال دست و پا قطع شده محشور خواهد کرد (و سخن را ادامه داد تا آن که فرمود) آنان که دست و پا بریده هستند کسانی هستند که همسایگانشان را آزار می دادند».(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «من كان يؤمن بالله فلا يؤذين جاره؛(3) هرکس به خدا ایمان داشته باشد همسایه اش را آزار نمی رساند». و نیز فرمودند: «ليس يدخل الجنّة من يؤذي جاره ومن لم يأمن جاره بواثقه؛(4)

ص: 156

هرکس که همسایه اش را آزار می رساند و همسایه اش از دردسرهای او در امان نیست وارد بهشت نمی شود».

امام صادق علیه السلام فرمودند: «ملعون ملعون من آذى جاره؛(1) نفرین شده و ملعون است کسی که همسایه اش را آزار دهد».

پیامبر فرمودند: من مات وله جيران ثلاثة كلّهم راضون عنه غفر له؛(2) هرکس بمیرد در حالی که سه همسایه داشته باشد که از وی خشنود باشند، بخشوده می شود».

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «ما زال جبرائيل يوصيني بالجار حتّى ظننت أنّه يورّث بشيء؛(3) جبرئیل همواره مرا در حق همسایه سفارش کرد به گونه ای که پنداشتم همسایه ارث می برد».

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «حرمة الجار على الجار كحرمة أمّه؛(4) حرمت همسایه بر همسایه مثل حرمت مادر است».

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «من آذى جاره بقتار قدره فلیس منّا؛(5) هر کس به یی دود آتش غذایش همسایه اش را آزار دهد از ما نیست».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «من خان جاره بشبر من الأرض طوقه الله يوم القيامة إلى الأرض السابعة حتى يدخل النار؛(6) هرکس به مقدار یک وجب نسبت به زمین همسایه اش خیانت ورزد، خدای متعال در روز

ص: 157

رستاخیز آن قطعه را تا طبقه هفتم زمین بر گردنش خواهد آویخت تا وارد آتش گردد».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «آیا حق همسایه را می دانید چقدر است؟ جز اندکی از شما، حق همسایه را نمی دانید. آگاه باشید هرکس که همسایه اش از دردسرهای او در امان نباشد، ایمان به خدا و روز قیامت ندارد. هرگاه همسایه درخواست قرض کرد باید به او قرض بدهد، هرگاه مصیبتی دید تسلیت بگوید، جز با اجازۀ او دیوار خانه خودش را آن قدر بالا نبرد که جلو وزش باد را بگیرد، هرگاه میوه ای خرید به او هم هدیه کند، و اگر هدیه نمی کند، مخفیانه میوه را به خانه اش ببرد و به بچه هایش از آن میوه ندهد که بچه های همسایه را آزرده خاطر کند. آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: همسایه سه گونه است: گروهی از آنان سه حق دارند؛ حق مسلمانی، حق همسایگی. و حق خویشی. و گروهی دو حق دارند؛ حق مسلمانی و حق همسایگی. و گروهی تنها یک حق دارند و او شخص کافر است که تنها حق همسایگی دارد».(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «هرگاه غذا پختی، خورشت آن را زیاد کن و صلى الله بین همسایه ها تقسیم کن. هرکس همسایه اش را آزار رساند خدا، فرشتگان و همه مردم او را لعن می کنند».(2)

ص: 158

شاید بهترین شاهد بر این که پیش از اسلام، خانواده پایه ای محکم نداشت و یا ارزش هایی که آنان را به سوی کمال سوق دهد نبود، موضوع زنده به گور کردن دختران و تحقیری بود که زن نسبت به حقوق و از بین بردن کرامت خود متحمل می شد.

داشتن رفتاری نیکو است؛ چرا که زن به تعبیر پاره ای از روایات، گل است و نه مرد کارزار. اسیر دست مرد می باشد بنابراین روا نیست که مرد، ستمکارانه حقوق او را زیر پا بگذارد و به هرگونه که می خواهد بر طبق صلاحدید خود به او زور بگوید.

در حدیثی از امام زین العابدین علیه السلام آمده است که فرمودند: «... و امّا حقّ همسر این است که بدانی خدا او را برای تو مایۀ آرامش و انس قرار داده است، و بدانی که این خود نعمتی از سوی پروردگار بر تو است؛ پس وی را محترم بشمار و بر وی مهر بورز، اگرچه که حقّ تو بر او واجب باشد. حق او بر تو این است که بر او ترحّم کنی چون اسیر دست توست، غذا و لباسش را فراهم کنی و اگر اشتباه کرد از وی درگذری».(1)

از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند: «اگر مردی زنی داشته باشد که شوهرش را آزار برساند، خدا نماز و دیگر اعمال نیک آن زن را نمی پذیرد تا هنگامی که او را کمک کند و راضی نماید؛ در غیر این صورت، اگر زن، همه روزگار روزه بگیرد و نماز به پا دارد و بردگان را آزاد کند و اموالش را در راه خدا خرج کند، باز هم اولین کسی است که وارد دوزخ می گردد. (آنگاه افزود:) «و بر مرد هم چنان گناه و عذاب است اگر آن زن را اذیّت بکند. اگر مردی بر بداخلاقی زنش شکیبایی

ص: 161

کند و خشمش را نگه دارد و بر آن تحمل کند، خدا در برابر هر بار صبوری، اجری همپای اجر ایّوب در بلاهایش به او می دهد. و برای زن در هر روز و شب به شمار ریگ های بیابان گناه خواهد بود، و اگر مرد پیش از گذشت و رضایت از او بمیرد، زن در روز رستاخیز به همراه منافقان سرافکنده محشور خواهد شد. و اگر مردی زنی ناهماهنگ داشته باشد و بر آنچه که خدا روزی اش کرده صبوری بورزد و زن بر او سخت بگیرد و او را برکارهایی که در توانش نیست و ادارد، خدا هیچ کار نیکی از آن زن که وی را از آتش باز دارد نمی پذیرد و تا زمانی که چنین است خدا بر او خشم دارد».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «اتقوا الله في الضعيفين، يعني بذلك اليتيم والنساء؛(2) درباره دو قشر ناتوان، تقوای الهی را مراعات کنید، و منظورش یتیمان و زنان بود».

رسول خدا صلی الله علیه و آله الله فرمودند: «عيال الرجل اُسراؤه، وأحبّ العباد إلى الله عزّوجلّ أحسنهم صنعاً إلى اُسرائه،(3) خانوادۀ مرد، اسیران او هستند و دوست داشتنی ترین بندگان نزد خدا، خوش رفتارترین آنان با اسیران خود است».

ص: 162

عدم خشونت و مهربانی، وی را در نهایت به سوی خوبی و محبّت باز می گرداند.

از اسحاق بن عمار است که گفت: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم: حقّ زن بر شوهرش چیست که اگر آن چیزها را عمل کند، جزء نیکوکاران به شمار می آید؟ فرمودند: «یشبعها ويكسوها وإن جهلت غفر لها؛ او را سیر کند، بپوشاند و اگر نادانی کرد درگذرد».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «كانت امرأة عند أبي تؤذيه فيغفر لها؛(2) پدرم زنی داشت که وی را اذیت می کرد؛ ولی پدرم از وی می گذشت».

بدگویی نکند، از آنچه می خورد به او بخوراند و از آنچه می پوشد به او بپوشاند و از او دوری نکند».

زدن زن از حرام های شرعی است و اما کلام خدا که فرموده: (وَالَّتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَأَهجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا)؛(1) «و زنانی را که از نافرمانی آنان بیم دارید [نخست] پندشان دهید و [بعد] در خوابگاه ها از ایشان دوری کنید و [اگر تأثیر نکرد] آنان را بزنید، پس اگر شما را اطاعت کردند [دیگر] بر آن ها هیچ راهی [برای سرزنش] مجویید، که خدا والای بزرگ است». تفسیر آن به شرح ذیل است:

«وَالَّتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ» از ریشهٔ «نشز» به معنای عصیان؛ گویی آنان از حدود خود پا بیرون نهادند. «فَعِظُوهُنَّ» از ماده وعظ به معنای پند پا و ارشاد و نظایر آن است. «وَأَهجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ» مضاجع جمع مضجع به جایگاه خواب و رختخواب گفته می شود، و تحقق هجر به پشت کردن و یا بیرون رفتن از رختخواب زن انجام می پذیرد و این جایی است که نصیحت سودی نبخشید. «وَاضْرِبُوهُنَّ» در پاره ای از خبرها است که زدن به ابزاری چون مسواک مقصود است و تردیدی نیست که این برخوردها مرحله به مرحله است. «فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ» در قانون

ص: 166

شرع، اطاعت واجب بر زن فقط در خروج بدون اجازه شوهر و آمادگی اش برای پاسخ گویی به درخواست لذت جویی مرد است. «فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِیلاً» یعنی در پی راه هایی برای زیان رسانی به آنان نباشید از راه آزار رساندن به آنان و یا بی توجهی و کم لطفی به آنان که بر شوی لازم است؛ بلکه با آنان مسامحه کنید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «از حقوق زن بر مرد این است که در ناآگاهیهایش وی را ببخشد». «إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا» یعنی هیچ کس با قدرتش بر او نمی تواند برتری بجوید «كَبِیرًا» بزرگ است و هیچ چیزی از او بزرگتر نیست».(1)

به همین دلیل، رسول اکرم کسی را که خانواده اش را کتک بزند، به عنوان شرورترین مردها توصیف کرده است.

نیز. پرسیدند: ای رسول خدا! یکی چطور؟ فرمود: و حتّی یکی».(1)

حسن بن سعید لخمی می گوید: «یکی از دوستان ما دختر دار شد؛ نزد امام صادق علیه السلام رفت. امام علیه السلام و او را ناراحت دید. فرمودند: «اگر خدا به تو وحی می کرد که تو برای خودت انتخاب می کنی و یا من برای تو انتخاب کنم، فکر می کنی چه می گفتی؟ وی گفت: می گفتم خدایا تو برایم انتخاب کن. امام فرمودند: خدا برای تو انتخاب کرده است. آن گاه امام افزودند: پسری را که آن عالم [خضر] همراه موسی علیه السلام کُشت، و آن فرمودۀ خدای عزّوجلّ است که فرمود: (فَأَرَدْنَا أَن يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْراً مِّنْهُ زَكَوَةٌ وَأَقْرَبَ رُحْمًا)؛(2) «پس خواستیم که پرودگارشان آن دو را به پاک تر و مهربان تر از او عوض دهد». خدا در عوض آن پسر، دختری نصیب پدر و مادر کرد که هفتاد پیامبر صلی الله علیه و آله از نسل او به دنیا آمد».(3)

در فقه الرضا علیه السلام است که: «بدان که حق مادر لازم ترین و واجب ترین حقوق است؛ زیرا در هر حال، حتی هنگامی که کسی، کسی را در آن حال، حمل نمی کرد، او تو را حمل کرد و با چشم و گوش و همه اعضای بدن از تو مراقبت و مواظبت نمود، و به این خوشحال و شادمان بود، و با همه ناخوشایندی که در آن بود و کسی نمی توانست آن را تحمّل کند، او را تحمّل کرد، و راضی بود که خود گرسنه باشد و فرزندش سیر،

ص: 169

خود تشنه باشد و او سیراب، خود برهنه باشد و او پوشیده، خود در آفتاب باشد و او در سایه. باید سپاس در برابر او و خوبی و مدارا به او نسبت به مقدار این رنج باشد هر چند شما جز به یاری خدا نمی توانید کمترین حقّ او را ادا کنید».(1)

مردی به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: «مادرم پیر شده است و اکنون ا نزد من است، او را به پشت می گیرم، از دست رنجم او را سیر می کنم و هر گونه اذیت و آزار را از او دور می کنم؛ با این حال از روی اکرام و شرمساری از او به صورتش نگاه نمی کنم؛ آیا پاداش کارهای او را داده ام؟ فرمودند: نه. چون شکم او جایگاه تو بود، سینه اش وسیله سیراب کردن تو گامهایش برایت کفش و دستهایش حافظ و دامنش پناهگاه تو بود. او همه این کارها را می کرد و آرزوی زنده بودن تو را داشت. و تو این کارها را می کنی و آرزوی مرگ او را داری».(2)

از پیامبر نقل شده که فرمودند: «الجنة تحت أقدام الأمهات؛(3) بهشت زیر پای مادران است».

آن حضرت صلی الله علیه و آله فرمودند: «إذا كنت في صلاة التطوع فإن دعاك والدك فلا تقطعها وإن دعتك والدتك فاقطعها؛(4) اگر در نماز مستحبی بودی و پدرت صدایت زد، نمازت را قطع نکن؛ ولی اگر مادرت صدایت کرد

ص: 170

نمازت را قطع کن».

امام باقر علیه السلام فرمودند: «موسی بن عمران گفت: پروردگارا! مرا وصیتی کن! خدا فرمود: تو را به خودم سفارش می کنم. و این را سه بار تکرار کرد. موسی علیه السلام برای بار چهارم گفت: خدایا مرا وصیت کن! خدای متعال فرمود: تو را به مادرت سفارش می کنم. موسی گفت: خدایا! مرا وصیت کن. خدا فرمود: تو را به مادرت وصیت می کنم. موسی گفت: پروردگارا! وصیتم کن. خدای متعال فرمود: تو را به پدرت وصیت می کنم. امام باقر علیه السلام فرمودند: به همین دلیل است که گفته می شود، دو سوم خوبی برای مادر و یک سوم برای پدر است».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «شخصی نزد رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمد و از نیکی بر پدر و مادر پرسید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: به مادرت نیکی کن، به مادرت نیکی کن، به مادرت نیکی کن، به پدرت نیکی کن، به پدرت نیکی کن، به پدرت نیکی کن؛ نیکی به مادر را پیش از نیکی به پدر قرار داد».(2)

مهنی بن حکیم از پدرش و پدرش از پدر بزرگش نقل می کند که گفت: «به پیامبر صلی الله علیه و آله گفتم: یا رسول خدا! به چه کسی نیکی کنم؟ فرمودند: مادرت؛ پرسیدم: پس از آن به کی؟ فرمودند: مادرت. پرسیدم: پس از او؟ فرمودند: مادرت. پرسیدم سپس به کی؟ فرمودند: به پدرت

ص: 171

و آن گاه به ترتیب به اقوام نزدیک خود».(1)

مردی به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله چه کسی سزاوارتر است که با او بیشتر نیک رفتاری کنم؟ فرمودند: مادرت. گفتم: بعد از او؟ فرمودند: مادرت. گفتم: بعد از آن. فرمودند: پدرت».(2)

در روایت دیگری آمده که آن حضرت سه بار نام مادر و بار چهارم نام پدر را آورد.(3)

در حدیثی است که به پیامبر صلی الله علیه و آله گفته شد: «ای رسول خدا! حق پدر چقدر است؟ فرمودند: تا وقتی که زنده است اطاعتش کن. پرسیدند: حق مادر چقدر است؟ فرمودند: هیهات، هیهات، اگر به شمار ریگهای بیابان و قطره های باران در تمام روزهای دنیا در برابرش سرپا بایستید، معادل دورانی که او را در شکمش حمل کرده نمی شود».(4)

روایت شده که: مردی به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: «ای رسول خدا! حق کدام یک از پدر و مادر مهم تر است؟ فرمودند: آن که در درون خود او را حمل کرد و از پستان هایش شیر داد، روی زانویش نشاند و پدر و مادرش را فدایش کرد. [قربان و صدقه رفتن]».(5)

ص: 172

به امام زین العابدین علیه السلام گفتند: «تو نیکوکارترین مردم هستی؛ ولی ندیده ایم که با مادرت غذا بخوری؟ فرمود: می ترسم که دستم را به چیزی از غذا دراز کنم در حالی که چشم او پیش از دست من به سوی آن رفته باشد و در نتیجه ناراحتش کرده باشم».(1)

کودکان همگان را به عدم خشونت فراخوانده است.

در حدیثی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «کودکان را دوست بدارید و بدانان رحم کنید، و هرگاه چیزی برایشان وعده کردید، بدان عمل کنید، چون جز این که شما را روزی دهنده خود می شمارند، چیزی نمی دانند».(1)

امام صادق علیه السلام در بیان گناهان کبیره فرمودند: «و کسی که چون پدرش صدایش بزند، پدر را لعنت کند، و کسی که هرگاه فرزندش پاسخش دهد، او را بزند».(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «بچه های خود را به دلیل گریه کردنشان نزنید. چون گریه شان در چهار ماه نخست، گواهی بر این است که خدایی جز خدای واحد نیست، و چهار ماه دیگر درود بر پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندانش می فرستند و چهار ماه به پدر و مادرشان دعا می کنند».(3)

ص: 174

ص: 176

آتش باشی، و این است سزای ستمگران».

مرحوم طبرسی در مجمع البیان در تفسیر این آیه می نویسد: گفته شده معنای آیه این است که: «اگر دست خود را به سوی من دراز کنی و از روی ستم و بی جهت مرا بکشی، من دستم را از روی ستم و بی دلیل سوی تو دراز نخواهم کرد».(1)

آن گاه هابیل التزام خود به نرمخویی و عدم خشونت در برابر تهدیدات برادرش را چنین توجیه می کند: (إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَلَمِینَ)، «من از خدا، پروردگار جهانیان می ترسم».

در حدیث آمده است که: «حضرت ابراهیم علیه السلام تا جایی که ممکن بود به نرمی و عدم خشونت پایبند بود. روزی شخصی نزد او آمد و وی را بسیار آزار داد و ناسزا گفت. ابراهیم علیه السلام در پاسخ فرمود: خدا ترا هدایت کند».(2)

هنگامی که خدای متعال پیامبرش موسی علیه السلام و وصی او هارون را فرمان داد که به سوی فرعون تجاوزگر بروند، آن دو را به نرمی و عدم خشونت به هنگام دعوت به خدا، سفارش کرد و فرمود:

(فَقُولَا لَهُ قَوْلاً لَّينا)؛(3) «و با او سخنی نرم گویید».

امام موسی بن جعفر علیه السلام در پاسخ پرسش محمد بن ابی عمیر، از

ص: 179

مفهوم این آیه فرمود: «اما کلام خداکه فرمود: «فَقُولَا لَهُ قَوْلاً لَّيّنا» يعنى او را با کنیه صدا بزنید و بگوییدای ابا مصعب، و کنیۀ فرعون ابا مصعب بود»(1) و گفتن کنیه، نوعی احترام و نرمی در سخن گفتن است.

حضرت عیسی علیه السلام هم به قانون نرمی و عدم خشونت در دعوتش پایبند بود و پیروان خود را هم به این قانون سفارش می کرد. روزی به یکی از پیروان خود فرمود: «چیزی را که دوست نداری کسی درباره تو انجام دهد، درباره دیگری انجام نده؛ اگر صورت راستت را سیلی زدند، صورت چپ خود را پیش بگیر».(2)

از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «اوّلین چیزی که خدا درباره اش در روز رستاخیز داوری خواهد کرد خون است. نخست دو فرزند آدم را آورده، بین آن دو حکم می کند. سپس کسانی که بعد از آن دو آمده اند و موضوع خون بین آنان مطرح است به صف کشیده می شوند به طوری که هیچ کس از آنان باقی نمی ماند. پس از آن، مردم می آیند؛ مقتول، قاتل خود را می آورد و در حالی که خون بر چهره اش جاری است، می گوید: این شخص، مرا کشته است. خدای متعال می پرسد: آیا تو این شخص راکشته ای؟ و قاتل نمی تواند چیزی را پنهان نگه دارد».(1)

امام صادق علیه السلام می فرمایند: «لا يدخل الجنّة سافك للدم، ولا شارب الخمر، ولا مشّاء بنميم؛(2) قاتل، شراب خوار و سخن چین وارد بهشت نمی شوند».

و در قرآن کریم خدای متعال می فرماید: (مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَءِيلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا)؛(3) «از این رو بر فرزندان اسرائیل مقرّر داشتیم که هر کس کسی را - جز به قصاص قتل،

ص: 182

یا [به کیفر] فسادی در زمین-بکشد، چنان است که گویی همه مردم را کشته باشد. و هر کس کسی را زنده بدارد، چنان است که گویی تمام مردم را زنده داشته است».

امام صادق علیه السلام فرمودند: «به شکلی که بیان می کنم درباره این قضیه داوری کن». سپس فرمودند: «اقوام دزد که دیه دزد را می خواهند، ضامن دیه فرزند آن زن هستند، و دزد از ماترکش ضامن چهار هزار درهم برای آن زن به خاطر تجاوز به وی است، چون زناکار است و غرامتش را باید از مالش بدهد، و بر عهده زن در خصوص قتل دزد صلى الله چیزی نیست. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «هر کس بر زنی زورگویی کند تا با وی نزدیکی نماید و زن او را بکشد؛ آن مرد دیه و قصاص ندارد».(1)

اعزام کرد. حارث مدّتی در آن شهر ماند و در این مدت به شهروندان مدائن زور گفت و با آنان بدرفتاری کرد گروهی از آنان نزد عثمان آمدند و از حارث شکایت کرده، از رفتار ناشایست او به وی خبر دادند و درباره او بسیار تند حرف زدند. عثمان در اواخر خلافت خود حارث را کنارگذاشته، حذيفة بن یمان را بر آنان گمارد و حذیفه تا زمان کشته شدن عثمان در مدائن بود. وقتی امام علی بن ابی طالب علیه السلام به خلافت رسید، حذیفه را در مدائن ابقا کرد و برایش نوشت:

«به نام خدای رحمان و رحیم. از بنده خدا علی امیر مؤمنان به حذيفة بن یمان. سلام عليكم.

من تو را به آنچه که پیش از من از سوی او بر منطقه مدائن ولایت داشتی بر می گزینم..» تا آنجایی که نوشت: «من تو را در آشکار و نهان به تقوای الهی و اطاعت از خدا فرمان می دهم؛ در نهان و آشکار از عقاب خدا بر حذر باش. نیکوکاری بر نیکوکار و سختگیری بر دشمن را به تو پیشنهاد می کنم، به مدارا در کارها و نرمی و عدالت بر شهروندان فرمانت می دهم؛ چون تو در برابر این کار مسؤول هستی. و تو را به انصاف بر ستمدیده و گذشت نسبت به مردم و خوش رفتاری به هر مقداری که می توانی، دستور می دهم و خدا نیکوکاران را دوست دارد».(1)

ص: 185

امیر مؤمنان علیه السلام به پاره ای از کارگزارانش نامه ای نوشت و آنان را بر التزام به نرمخویی و عدم خشونت در رفتار با شهروندان فرمان داد و فرمود: «اما بعد؛ تو از کسانی هستی که در پای داشتن دین از آنان یاری می جویم، و نخوت و سرکشی گناهکاران را به آنان فرو می کوبم، و رخنۀ ترسناک حدود و مرزها را می بندم. پس آهنگ هر کار که می کنی از خدای یاری بخواه و درشتخویی را به پاره ای نرمی بیامیز و آنجا که نرمی و مدارا باید، نرمی و مداراکن، و در آنجا که جز خشونت به کار نیاید خشونت نمای، و با رعیت فروتن و گشاده روی و نرمخوی باش، و در نظر انداختن به آنان با گوشۀ چشم و رویاروی نظر کردن و به اشارت و تحیّت با همگان یکسان باش، تا زورمندان به تو طمع ستم کردن نبندند، و ناتوانان از دادگری تو نومید نمانند. والسلام».(1)

خوردنشان را غنیمت شمری، زیرا آنان دو گروهند: یا همکیشان تو هستند، یا انسانهائی مانند تو، که از آن ها خطاهائی سر زند، و علل بدکاری به آنان رو آورد، و به عمد یا خطا دچار لغزشهایی می گردند، پس از عفو و بخشایش خویش بهره شان ده، همانگونه که دوست داری تا خدا نیز از عفو و بخشایش خود تو را بهره دهد، زیرا تو برتر از آنهائی، و آنکه تو را بر آن سرزمین ولایت داده برتر از توست، و خدا برتر از کسی است که تو را ولایت داده است. کفایت امورشان را از تو خواسته و آن ها را سبب آزمایش تو قرار داده است. خود را در موقف برای جنگ با خدا قرار مده، که تو را در برابر خشم او توانی نیست، و از عفو و بخشایش او هرگز بی نیاز نخواهی بود.

هرگاه کسی را بخشودی از کردۀ خود پشیمان مشو، و هرگاه کسی را کیفر دادی از کردۀ خود شادمان مباش. به خشمی که می توانی مرتکب نشوی شتاب مکن، و مگو که مرا بر شما امیر ساخته اند و باید فرمان من اطاعت شود، زیرا چنین روشی سبب فساد دل و سستی دین و نزدیک شدن زوال قدرت است».(1)

ص: 187

آنجا کشتند و کارهای ناشایستی مرتکب شدند. شگفتا که آن دو بر ابوبکر و عمر صبر کردند و بر من خروج کردند و حال آنکه می دانستند من از آن دو پایین تر نیستم و اگر می خواستم همه چیز را بگویم می گفتم. معاویه از شام نامه ای به آن دو نوشت و فریبشان داد، آن دو، نامه را از من مخفی داشتند و خروج کردند و در مردم عوام این پندار را ایجاد کردند که خون خواه عثمان هستند».(1)

خوشنودی آنان است، و نگاه تو به امور مهم موجب نشود که نیازهای کوچک آنان را فراموش کنی».(1)

بود، سپاهی را برای جنگ به راه نینداخت؛ وقتی به مدینه مهاجرت نمود و پس از آن که جهاد با تمام شرایطی که در کتاب های فقهی به طور مفصل آمده بر مسلمانان واجب گشت، آن حضرت علیه السلام با مشرکان به جنگ پرداخت؛ اما هیچگاه این جنگ ها هجومی نبود بلکه همۀ آنها جنبه دفاعی داشت.

از سوی دیگر، توصیه های بزرگوارانه ای که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام پیش از ورود به جنگ ارائه داده اند به وضوح از این حقیقت پرده بر می دارد که اسلام، قدرت و خشونت را جز در ضروری ترین حالات و تنها با اندکی از مردم که پندهای نیکو در آنان تأثیری ندارد، به کار نمی گیرد. از جمله این وصیت ها که به عدم خشونت در جنگ فرا می خواند موارد ذیل است:

به مردی از مشرکان امان دهد، آن مشرک در امان او است تا سخن خدا را بشنود؛ اگر پیرو شما شد، برادر دینی شما می شود و اگر نپذیرفت او را به محل امن برسانید و برای چیرگی بر او، از خدا یاری طلبید».(1)

امام زین العابدین علیه السلام می فرمایند: «هرگاه اسیری را گرفتی که توان راه رفتن نداشت و وسیله ای هم نداشتی که سوارش کنی، وی را رها کن و او را نکش؛ چون نمی دانی فرمان امام درباره او چیست».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «غذا دادن به اسیرحقی بر عهده اسیرگیرنده است، گرچه بخواهد روز بعد او را بکشد، چون سزاوار است که اسیر غذا داده شود، سیراب گردد، در سایه باشد و به او محبت شود؛ حال فرق ندارد که اسیر، کافر باشد یا مسلمان».(2)

از شعبی نقل شده است که گفت: «وقتی حضرت علی علیه السلام در روز صفین اسیران را گرفت، آنان را آزاد کرد و آنان نزد معاویه برگشتند. در حالی که عمروبن عاص درباره اسیرانی که معاویه گرفته بود، به وی می گفت: آنان را بکش. وقتی چشمشان به اسیرانی افتاد که حضرت علی علیه السلام آنان را آزاد کرده بود، معاویه گفت: ای عمرو! اگر در مورد اسیران به حرف تو گوش می کردم، در کار زشتی گرفتار می آمدیم. نمی بینی که اسیران ما را آزاد کرده است؟ به این ترتیب معاویه نیز دستور داد اسیرانی که از سپاه حضرت علیه السلام نزدش بود آزاد سازند.

ص: 196

حضرت علی علیه السلام هرگاه اسیری از مردم شام می گرفت وی را آزاد می کرد، مگر آن که قبلاً فردی از اصحاب آن حضرت را کشته باشد».(1)

خدا آن است که او را به وحدانیّت، رأفت، رحمت، عزت، علم، قدرت و برتری بر هر چیزی بشناسی و این که سود دهنده و زیان رساننده اوست، بر هر چیزی چیره است، او را دیده ها نمی بینند و او دیده ها را می بیند، او لطیف و خبیر است؛ و این که محمد، بنده و فرستادۀ اوست و هر آنچه آورده حق و از نزد خدای عزّوجل است و غیر آن باطل است. هرگاه این را پذیرفتند، آنان را همان است که برای مسلمانان است و بر آنان همان است که بر مسلمانان است».(1)

ص: 198

فصل هفتم

آثار عدم خشونت

ص: 199

ص: 200

جهان کشاند. از این رو شمار زیادی از روایات بر نرمی در گفتار و عدم تعرّض به دیگران به وسیله زبان، تأکید می کند؛ اعم از آن که از راه فحش و ناسزاگویی و یا روشهای دیگر خشونت گفتاری باشد.

هرجا می رفت از او جدا نمی شد. روزی همراه امام در بازار کفاشان می رفت و پشت سرشان غلام سندی او حرکت می کرد. مرد سه بار برگشت که غلامش را ببیند ولی او را ندید. وقتی بار چهارم نگاه کرد و وی را دید گفت: ای نابکار زاده! کجا بودی؟

راوی می گوید: امام صادق علیه السلام با دست خود به صورتش زد و فرمود: سبحان الله! به مادرش تهمت زنا می زنی! فکر می کردم فرد پرهیزکاری هستی؛ اما هیچ ورعی در تو نیست. وی گفت: فدایت گردم مادرش سندی و مشرک است.

امام علیه السلام فرمود: آیا نمی دانی که هر ملّتی آیین ازدواجی دارد؟ از من دور شو. راوی گفت: من دیگر او را ندیدم که همراه امام باشد تا آن که مرگ بین آن دو جدایی افکند.(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «در بین بنی اسرائیل شخصی بود که سه سال دعا می کرد تا خدا پسری به او عطا کند. وقتی دید دعایش مستجاب نمی شود گفت: ای پروردگارم! آیا من از تو دورم که دعایم را نمی شنوی و یا تو به من نزدیک هستی و پاسخم را نمی دهی؟ امام فرمودند: در خواب کسی را دید که به وی گفت: تو سه سال است که

ص: 203

خدا را با زبانی ناشایست و دلی چموش، به دور از پرهیزکاری و بانیّتی غیر صادق می خوانی؛ زشت گویی را کنار بگذار، دلت را به تقوای الهی بیارای و نیتت را نیکو ساز. امام فرمودند: آن شخص چنین کرد و آن گاه خدا را خواند و خدای متعال پسری به وی عطا نمود».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «إنّ الفحش والبذاء والسلاطة من النفاق؛(2) فحش، بدزبانی و بی پروایی، زاده نفاق است».

سماعه گفت: وارد منزل امام صادق علیه السلام شدم؛ بی مقدمه به من فرمودند: «موضوع بین تو و باربرت چیست؟ برحذر باش از این که فحّاش یا عربده جو و یا نفرین گر باشی. گفتم: سوگند به خدا، این کار به خاطر آن بود که وی به من ستم کرده بود. امام فرمودند: «اگر به تو ستم کرده است تو نیز بیش از آنچه به او پرداخته ای از او کار کشیده ای. این نه روش من است و نه شیعیانم را بدان دستور می دهم. استغفار کن و دیگر تکرار نکن. گفتم: به درگاه خدا استغفار می کنم و هرگز تکرار نمی کنم».(3)

ص: 204

امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند: «اللسان سبع عقور إن خلّي عنه عقر؛(1) زبان، حیوان وحشی درنده خوی است که اگر رهایش کنی می درد».

سلیمان بن مهران گفت: منزل امام صادق علیه السلام رفتم. نزد آن حضرت شماری از شیعیانش بودند، شنیدم که می فرمود: «ای شیعیان، برای ما سبب زینت باشید، نه اسباب بدی؛ با مردم، خوب سخن بگویید؛ زبانتان را نگه دارید؛ آن را از حرف های زیادی و سخن زشت محفوظ بدارید».(2)

فضیل بن یسار از امام باقر علیه السلام نقل می کند که آن حضرت علیه السلام فرمود: «ای فضیل! دوستان ما را که دیدی سلام برسان و به آنان بگو من جز به ورع نمی توانم آنان را از [کیفر] خدا حفظ کنم؛ پس زبانتان را نگه دارید؛ دستتان را کنترل کنید و شکیبا و اهل نماز باشید؛ خدای متعال با صبوران است».(3)

امام صادق علیه السلام در نامه ای به یارانش نوشت: «فاتقوا الله وكفّوا ألسنتكم إلا من خير؛(4) تقواى الهی پیشه کنید و زبانتان را جز از خیر باز دارید».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «زبان به گونه ای عذاب می شود که هیچ عضوی آن گونه عذاب نمی شود. زبان می گوید: پروردگارا! مرا به

ص: 206

گونه ای عذاب کردی که هیچ عضوی را چنین کیفر ندادی. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: [به زبان] گفته می شود: از تو کلمه ای خارج شد که به شرق و غرب زمین رسید و به خاطر آن خونی به حرام ریخته شد، مالی به حرام گرفته شد و عفّت محترمی دریده گشت. سوگند به عزّتم که تو را به کیفری عذاب خواهم داد که هیچ کدام از اعضاء را آن گونه کیفر نداده ام.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «خدا رحمت کند بنده ای را که سخن می گوید و بهره می برد، و یا سکوت می کند و سالم می ماند. زبان، مملوکترین عضو برای انسان است. آگاه باش! سخن انسان جز آنچه که یاد خدا و یا امر به معروف و نهی از منکر و یا اصلاح بین مؤمنان است، کلاً علیه او است.

معاذ پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا به خاطر حرف هایمان مورد بازخواست قرار می گیریم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «آیا مردم را جز دستاورد زبان هایشان به رو در جهنم می افکند؟ هرکس سلامتی را می خواهد باید مواظب باشد که بر زبانش چه چیزی جاری می شود».(2)

ص: 207

قرار ندهید».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: خدای متعال مدارا را دوست دارد و به آن کمک می.کند هرگاه بر چهارپایان لاغر سوار شدید آن را در جایگاه مناسبش متوقف کنید اگر زمین خشک بود از آنجا در گذرید و اگر زمین سرسبز بود نگه دارید [تابچرد].(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله ماده شتر بسته ای را دید که بر پشتش جهاز بود، فرمودند: «صاحب این شتر کجاست؟ به وی بگویید که برای فردا [قیامت] خود را آماده بازجویی کند [زیرا جهاز شتر را از پشت آن باز نکرده بود]».(2)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «امام زین العابدين علیه السلام ده بار سوار بر مرکبش حج به جای آورد ولی هرگز به آن تازیانه نزد. در یکی از سال ها مرکبش او را بر زمین زد ولی آن حضرت هیچ تازیانه ای به آن نزد».(3)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «حیوان، هفت حق بر صاحبش دارد؛ افزون بر توانش بارش نکند، پشت حیوان را مجلس گفتگو قرار ندهد، هرگاه از آن فرود آمد علفش بدهد، بر چهره اش داغ ننهد، بر چهره اش نزند چون تسبیح خدا می کند، درگذرِ از آب به حیوان آب عرضه کند، به

ص: 209

خاطر ترس و یا سکندری خوردنش آن را نزند؛ چون حیوان چیزهایی را که شما نمی بینید می بیند».(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «لا تسبّوا الديك فإنّه يوقظ للصلاة؛(2) به خروس، بد نگویید، چون برای نماز بیدار می کند».

در حدیث دیگری فرمودند: «لا تسبّوا الديك فإنّه يدلّ على مواقيت الصّلاة؛(3) به خروس، بد نگویید، چون به زمان نمازها راهنمایی می کند.

و در حدیث سوّمی فرمودند: «خروس» را بد نگویید، چون دوست من است و من دوست آن هستم و دشمن آن دشمن من است. سوگند به آن که مرا به حق برانگیخت، اگر آدمیزادگان می دانستند چه چیزی در آن است، گوشت و پرش را به طلا و نقره می خریدند. این حیوان، اجنّه مذموم را از خانه دور می کند».(4)

از امام رضا علیه السلام روایت شده که: «دو کودک، خروسی را گرفته و پرش را می کندند و حیوان را کاملاً بی پر کردند؛ پیرمردی در کنار آنان نماز می خواند و هیچ آنان را امر و نهی نکرد. آن گاه حضرت فرمود: خدای متعال به زمین دستور داد که پیرمرد را ببلعد».(5)

ص: 210

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «زنی به خاطر محبوس کردن گربه و غذا ندادن به آن و رها نکردنش تا از زمین خدا خود را سیر کند، به دوزخ رفت».(1)

امام رضا علیه السلام از پدرش و او از جدّش نقل کرد که فرمودند: «چکاوک را نخورید و به آن بد نگویید و در اختیار بچه ها نگذارید که با آن بازی کنند، چون این حیوان بسیار تسبیح خدا را می گوید و تسبیح آن، نفرین دشمنان آل محمد صلی الله علیه و آله است».(2)

جمیل بن درّاج می گوید: از امام صادق علیه السلام این درباره کشتن و یا اذیت کردن پرستو در حرم پرسیدم. فرمود: هرگز آن را نکشید چون من با امام زین العابدين علییه السلام بودم، مرا دید که پرستو را می آزردم فرمود: پسرم! آن ها را نکشید و آزارشان ندهید، چون آن ها به چیزی آزار نمی رسانند».(3)

علی بن جعفر گفت: «از برادرم موسی بن جعفر علیه السلام درباره هدهد و کشتن و سربریدنش پرسیدم فرمود: آن را آزار نده و نکش که هدهد پرندۀ خوبی است».(4)

ص: 211

امام زین العابدین علیه السلام به کبوترهای حرم نگاه کرد و پرسید: آیا می دانید چرا این کبوترها در حرم هستند؟ گفتند: علت آن چیست، ای پسر رسول خدا ؟

فرمود: «در روزگاران نخستین، مردی بود که خانه ای داشت و در آن خانه درخت نخلی بود که کبوتری به سوراخ شاخهٔ آن پناه آورده بود. وقتی جوجه هایش از تخم بیرون آمدند، آن مرد بالای نخل رفت و بچه هایش را گرفت و سر برید. کبوتر سالیانی بر آن درخت ماند و از آن نسلی باقی نماند. کبوتر از ستمی که مرد بر آن روا داشته بود پیش خدا شکایت برد. به کبوتر گفته شد که اگر پس از این وی بر بالای نخل رود و جوجه های تو را بردارد، از نخل خواهد افتاد و خواهد مرد. وقتی جوجه های بچه کبوتر بزرگ شد آن مرد پیش نخل آمد و منتظر ماند که چه کند، وقتی بر بالای نخل رفت گدایی بر در کوفت، مرد چیزی به گدا داد و بار دیگر بر نخل برآمد، جوجه را گرفت و پایین آمد و آن را کشت ولی اتّفاقی نیفتاد. کبوتر گفت: پروردگارا این چه بود [چرا نمُرد]؟ به کبوتر گفته شد این مرد با صدقه جان خود را حراست کرد و از مرگ نجات داد. و خدا نسل تو را افزون خواهد ساخت و شما را در جایی قرار خواهد داد که تا روز رستاخیز از سوی آنان بر شما زیانی نخواهد رسید

ص: 212

و کبوتر را به حرم آورد و در آنجا قرار داد».(1)

روایات بسیار دیگری در این خصوص وجود دارد، و پاره ای از حقوق حیوان و احکام آن را در کتاب «الفقه حقوق الحيوان» آورده ایم.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده که فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگاه می خواست، گروهی را به جنگ اعزام کند، آنان را صدا می زد و مقابل خود می نشاند و می فرمود: به نام خدا و به یاری خدا و در راه خدا و بر دین رسول خدا حرکت کنید... - تا آنجا که می فرمود - درختی را قطع نکنید مگر آن که مجبور شوید».(1)

و در وصیت دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله در بعضی از اعزام ها آمده که فرموده است: «نخل ها را آتش نزنید، آن ها را در آب غرق نسازید، درختان میوه را قطع نکنید و هیچ کِشت و زرعی را آتش نزنید».(2)

امير مؤمنان على علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله از آلوده کردن شهرهای مشرکان به سم نهی کرده است».(3)

دارد. روش اسلام، مسلمانان را تشویق می کند تا آنجایی که ممکن است خشن نباشند و از جمله چیزهایی که به این موضوع دلالت می کند روایاتی است که به رفع مانع از راه مردم فرا می خواند؛ چون اسلام تا این حد هم آزار مردم را نمی پسندد.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «ایمان، هفتاد [شصت] و اندی قسمت دارد که برترین آن، گواهی به توحید - خدایی جز الله نیست - است و پائین ترین آن رفع مانع از راه مردم می باشد».(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «دخل عبد الجنّة بغصن من شوك كان على صلى الله طريق المسلمين فأماطه عنه؛(2) بنده ای وارد بهشت شد، به خاطر آن که شاخه تیغ داری را از راه مسلمانان برداشت».

امام صادق علیه السلام فرمودند: «امام زین العابدین علیه السلام از کنار گِل و لای (لجن) در وسط راهی رد می شد، از مرکبش پائین آمد و با دست خود آن ها را کنار زد».(3)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «هر کس چیز زیان آوری را از راه مسلمانان کنار بزند، خدا برای او ثواب خواندن چهارصد آیه قرآن را

ص: 215

می دهد که در برابر هر حرف از آن ده ثواب خواهد بود».(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «روزی حضرت عیسی علیه السلام از کنار قبری گذشت که صاحب قبر مورد عذاب و کیفر بود. سال بعد از همان جا گذشت ولی کیفری مشاهده نکرد. گفت: پروردگارا! سال قبل از اینجا گذشتم، صاحب قبر عذاب می دید اما امسال گذشتم ولی عذابی ندیدم؟ خدای عزوجل به وی وحی کرد: ای روح خدا! او فرزندی داشت صالح که راهی را تعمیر کرد و یتیمی را پناه داد و من به خاطر کار فرزندش او را بخشیدم».(2)

از رسول اکرم صلی الله علیه و آله است که فرمودند: «هر مسلمان را در هر روزی صدقه ای است. پرسیده شد: چه کسی طاقت چنین تکلیفی دارد؟ حضرت فرمودند: کنار زدن شیئی آزار دهنده از راه مردم، صدقه است، راه نشان دادن به فردی، صدقه است».(3)

عادت دهد و از جمله این ویژگی ها، نرمی و عدم خشونت و تکیه نداشتن به زور و خشونت است که معمولاً انسان را از چهارچوب ایمان بیرون می برد و گرفتار سرگردانی بی پایان می سازد.

روایت شده که امام زین العابدین علیه السلام هر گاه وارد ماه رمضان می شد، الان خلاف های نوکرانش را می نوشت و در آخرین شب، آنان را فرا می خواند و نوشته را در می آورد و می فرمود: «فلانی! تو فلان کار را کردی و من اذیّتت نکردم» و همه به این امور اعتراف می کردند؛ آن گاه بر می خاست و می گفت: با صدای بلند بگوئید: ای علی بن حسین! پروردگارت همان گونه که تو خلاف های ما را شمردی، خلاف های تو را می شمارد و نزد او کتابی است که به حق سخن می گوید و کوچک و بزرگی را فراموش نمی کند، پس خواری جایگاهت را در پیش پروردگارت که به وزن ذره ای ستم نمی کند و بهترین شاهد است به یادآور و درگذر تا خدای متعال از تو درگذرد؛ چون خدا می فرماید: (وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللهُ لَكُمْ)(1) «و باید عفو کنند و گذشت نمایند. مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید؟» و آن گاه گریه می کرد و می نالید».(2)

موضع گیری دیگری از امام صادق علیه السلام وجود دارد که مقدار توجه آن

ص: 217

حضرت علیه السلام به موضوع نرمی و عدم خشونت بر بندگان و نوکران از آن آشکار می شود. ابو سفیان ثوری می گوید: نزد امام صادق علیه السلام رفتم و دیدم که رنگ پریده است؛ علت آن را پرسیدم؛ فرمود: «من از رفتن به پشت بام نهی کرده بودم. وارد خانه شدم دیدم یکی از کنیزکان من که مربّی یکی از بچه هایم است از نردبان بالا رفته و بچه را هم با خود بالا برده است. وقتی چشمش به من افتاد، ترسید و لغزید و بچه زمین افتاد و مُرد. پریدگی رنگ من برای مرگ بچه نیست بلکه به خاطر ترسی است که در دل کنیزک افکندم!!!» و امام علیه السلام دوبار به آن کنیز فرمود: تو در راه خدا آزاد هستی».(1)

حفص بن ابی عائشه میگوید: «امام صادق علیه السلام غلامی را پی کاری فرستاد و غلام دیر کرد. امام صادق علیه السلام به دنبال او رفت که ببیند چرا دیر کرده است. وقتی او را یافت دید که خوابیده است. امام علیه السلام بالای سرش نشست و بادست، او را باد می زد تا آن که بیدار شد. وقتی بیدار شد امام علیه السلام فرمود: فلانی، سوگند به خدا این حق تو نیست که روز و شب بخوابی؛ شب از آن تو و روز هم سهم ما است».(2)

ص: 218

ص: 220

شوهرش آتش می زدند و گاهی هم هیچکدام را آتش نمی زدند، اما همسرش را در کنار شوهر دفن می کردند.

بعضی از دوستان ما در پاره ای از گورستان های جمعی مجوسیان، مردگان را به همراه زنانشان در یک گور دیده اند که اکنون جای بحث آن نیست.

در تمدن روم پدر حق داشت دختران خود را بفروشد ولی حق فروش پسران را نداشت و نمی توانست پسران خود را بفروشد حتی پدر می توانست علیه دختران تصمیم گرفته، هرگاه که اراده کند او را بکشد. همچنین مرد حق داشت زن خود را بفروشد و یا وی را با زن دیگر و یا جنس دیگری معاوضه نماید. این حق برای پدر دختر تا زمانی که ازدواج نکرده بود وجود داشت و پس از ازدواج، این حقّ مالکیت به شوهر منتقل می گشت.

در تمدّن هند، زن را در حالی که زنده بود به همراه نعش شوهر آتش می زدند تا به این وسیله روحش از تنهایی و گوشه گیری نجات پیدا کند. پاره ای از کتب تاریخی درباره زن در هند به این موضوع اشاره کرده اند.

در شبه جزیره عربی، بعضی از عرب ها از ترس آن که دختر به دست دشمن نیفتد و برای آنان بچه نیاورد، او را زنده به گور می کردند.

دختران در آن روزگار به طرز عجیبی زنده به گور می شدند. قرآن کریم به حال کسی که به وی خبر دختردار شدن می دادند اشاره کرده، می گوید: «وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِالأُنثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ * يَتَوَرَىٰ

ص: 222

مِنَ الْقَوْمِ مِن سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلَا سَآءَ مَا يَحْكُمُونَ)(1)؛ «و هرگاه یکی از آنان را به دختر مژده آورند، چهره اش سیاه می گردد، در حالی که خشم [و اندوه] خود را فرو می خورد. از بدیِ آنچه بدو بشارت داده شده، از قبیلهٔ [خود] روی می پوشاند. آیا او را با خواری نگاه دارد، یا در خاک پنهانش کند؟ وه چه بد داوری می کنند!»

مرحوم طبرسی در تفسیر این آیه می گوید: «وَإِذَا بُشِّرَ» یعنی هرگاه مژده داده شود به یکی از آنان که دختر دار شده است «ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدّاً» یعنی رنگ صورتش از اثر غم و کراهت به سیاهی می گراید. در حالی که آنچه را که برای خود ناروا می دانستند به خدا نسبت می دادند و این نهایت نادانی است. «وَهُوَ كَظِیمُ» یعنی از خشم و غم انباشته بود، «يَتَوَرَىٰ مِنَ الْقَوْمِ مِن سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ» یعنی این شخص که به دختر دار شدن بشارت داده شده از ناخشنود بودن این خبر و از خجالت و شرمی که زاییدۀ بشارت به دختر بود و زشتی این کار، از مردمی که خبر مولود او را می پرسیدند مخفی می شد. «أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ» یعنی در خود فرو می رفت و درباره دختری که به دنیا آمده بود می اندیشید که آیا او را با خواری و ذلت نگه دارد و یا آن که در خاک مخفی کند و زنده به گور نماید و این زنده به گور کردن از عادت های

ص: 223

عرب به شمار می رفت».(1)

امام صادق علیه السلام با اشاره به این عادت در حدیثی می فرمایند:

«دختران، حسنات و پسران، نعمت می باشند؛ بر حسنات ثواب داده می شود و از نعمت ها سؤال می شود».(2)

امام صادق علیه السلام فرمود: به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر تولد فاطمه علیها السلام را دادند. نگاهی به چهره یاران خود افکند و در سیمایشان ناخشنودی دید. فرمود: شما را چه شده است؟ [دختر] گُلی است که می بویم و روزی او برخداست».(3)

امام صادق علیه السلام فرمود: «مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و به مردی که در کنار آن حضرت بود، خبر داد که بچه دار شده است. رنگ آن مرد عوض شد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چه شده؟ گفت: خیر است. فرمود: بگو. گفت: از خانه که خارج می شدم زنم در حال وضع حمل بود؛ اکنون به من خبر دادند که بچه ام دختر است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: زمین سنگینی اش را بر می دارد و آسمان بر سرش سایه می افکند و خدا روزی اش را می دهد و آن گُلی است که می بویی».(4)

بعضی از جاهلان از ترس سیر کردن شکم دختران، آنان را

ص: 224

می کشتند. قرآن در این باره می گوید: (وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُمْ)؛(1) «و از بیم تنگدستی، فرزندان خود را نکشید. ماییم که به آن ها و شما روزی می بخشیم».

(وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَدَكُم مِّنْ إِمْلَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ)؛(2) «و فرزندان خود را از بیم تنگدستی نکشید؛ ما شما و آنان را روزی می رسانیم».

این موضوع ویژۀ دختران نبود بلکه غالباً برای دختران پیش می آمد و گاه شامل حال پسران نیز می گشت؛ اما جریان محرومیت زن از ارث، در نزد پاره ای از عرب ها، موضوعی متداول بود که در بین بعضی از جاهلان تا زمان ما هم باقی مانده است و آنرا در پاره ای از روستاهای دور افتاده دیده ایم.

افزون بر همه این ها، بعضی از عرب های جاهلی، زنان را جزء ارث و ماترک شخص مرده قلمداد می کردند. بعضی دیگر، زنان را جهت گردآوری مال مجبور به خود فروشی می کردند و این موضوع در مواردی تا زمان ما نیز کشیده شده است و در بعضی از کشورها آن را دیده ایم؛ گر چه دین و قانون از آن منع می کنند.

قرآن به این موضوع چنین اشاره می کند: ﴿وَلَا تُكْرِهُوا فَتَيَتِكُمْ عَلَى الْبِغَآءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنَّا)؛(3) «و کنیزان خود را که تمایل به پاکدامنی دارند-

ص: 225

برای این که متاع زندگی دنیا را بجویید، به زنا وادار مكنيد». كلمه «فتاة» در آیه، شامل دختران و کنیزکان می گردد.

در تاریخ بسیار یافت می شود.

بنابراین اهانت به زن و رفتار مبتنی بر خشونت و درشتی، ویژۀ جاهلیت و یا گروه خاصی از عرب ها نبود بلکه جریانی فراگیر بود و تا روزگار ما در غرب و جاهای دیگر نظایر آن باقی است.(1)

ص: 227

ص: 228

ص: 229

ص: 230

است، به طور شایسته، به نفع آنان [بر عهده مردان]است».

در آیه دیگری زن و مرد را در کنار هم ذکر کرده می گوید: (إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَتِ وَالقَيْتِينَ وَالْقَتَتِ وَالصَّدِقِينَ وَالصَّدِقَتِ وَالصَّبِرِينَ وَالصَّبِرَاتِ وَالْخَشِعِينَ وَالْخَشِعَتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَ الْحَنفِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحَفِظَتِ وَالذَّكِرِينَ الله كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللهُ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرًا عَظِيما)؛(1) «مردان و زنان مسلمان، و مردان و زنان با ایمان، و مردان و زنان عبادت پیشه، و مردان و زنان راستگو، و مردان و زنان شکیبا، و مردان و زنان فروتن، و مردان و زنان صدقه دهنده، و مردان و زنان روزه دار، و مردان و زنان پاکدامن، و مردان و زنانی که خدا را فراوان یاد می کنند، خدا برای [همه] آنان آمرزش و پاداشی بزرگ فراهم ساخته است».

خدای متعال در بسیاری موارد مؤمنان و مؤمنات را در کنار هم یاد می کند نظیر این آیه: (وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَلاً مُّبِينًا)؛(2) «و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند، برای آنان در کارشان اختیاری باشد؛ و هرکس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند قطعاً دچار گمراهیِ

ص: 232

آشکاری گردیده است».

و در جای دیگر می فرماید: (وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّتٍ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَلِدِينَ فِيهَا وَمَسَكِنَ طَيِّبَةٌ فِي جَنَّتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ)؛(1) «خدا به مردان و زنان با ایمان باغ هایی وعده داده است که از زیر [درختان] آن نهرها جاری است در آن جاودانه خواهند بود. و [نیز] سراهایی پاکیزه در بهشت های جاودان [به آنان وعده داده است] و خشنودی خدا بزرگتر است. این است همان کامیابی بزرگ».

و نیز می فرماید: (لَّوْلَآ إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَنتُ بِأَنفُسِهِمْ خَيْراً»؛(2) «چرا هنگامی که آن [بهتان] را شنیدید، مردان و زنان مؤمن گمان نیک به خود نبردند». و فرموده است: (لِيُعَذِّبَ اللهُ الْمُنَفِقِينَ وَالْمُنَفِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالمُشْرِكَاتِ وَيَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَكَانَ اللهُ غَفُورًا رَّحِيَما»؛(3) «[آری چنین است] تا خدا مردان و زنان منافق، و مردان و زنان مشرک را عذاب کند و توبۀ مردان و زنان با ایمان را بپذیرد، و خدا همواره آمرزندۀ مهربان است».

و نیز فرمود: (وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا أَكْتَسَبُوا

ص: 233

فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَناً وَإِثْماً مُّبِينًا)؛(1) «و کسانی که مردان و زنان مؤمن را بی آنکه مرتکب [عمل زشتی] شده باشند آزار می رسانند، قطعاً تهمت و گناهی آشکار به گردن گرفته اند».

و در جای دیگر فرمود: (فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ)؛(2) «پس بدان که هیچ معبودی جز خدا نیست؛ و برای گناه خویش آمرزش جوی؛ و برای مردان و زنان با ایمان [طلب مغفرت کن]، و خداست که فرجام و مالِ [هر یک از] شما را می داند».

و نیز فرموده: «رَّبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَن دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلَا تَزِدِ الظَّلِمِينَ إِلَّا تَبَارًا)؛(3) «پروردگارا، بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنی که در سرایم درآید، و بر مردان و زنان با ایمان ببخشای، و جز بر هلاکت ستمگران میفزای».

و همچنین فرموده: (إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابٌ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ)؛(4) «کسانی که مردان و زنان مؤمن را آزار داده و بعد توبه نکرده اند، ایشان راست عذاب جهنم، و ایشان راست عذاب سوزان».

و در جای دیگری فرموده: (يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ يَسْعَى

ص: 234

نُورُهُم بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَنِهِم بُشْرَاكُمُ الْيَوْمَ جَنَّتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَرُ خَلِدِينَ فِيهَا ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ)؛(1) «آن روز که مردان و زنان مؤمن را می بینی که نورشان پیشاپیششان و به جانب راستشان دوان است.

[به آنان گویند:] «امروز شما را مژده باد به باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است؛ در آن ها جاودانید. این است همان کامیابی بزرگ».

و آیات دیگری از این دست وجود دارد. و پیشتر روایاتی که گواه بر کرامت زن، لزوم احترام وی و رعایت حقوقش بود، گذشت.

قدر گودی پشت هستۀ خرمایی مورد ستم قرار نمی گیرند».

در جریان مباهله خدا زنان مؤمن را چون مردان مؤمن و زنان غیر مؤمن را چون مردان غیر مؤمن قرار داده می فرماید: «فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَآءَنَا وَأَبْنَآءَكُمْ وَنِسَآءَنَا وَنِسَآءَكُمْ وَأَنفُسَنَا وَأَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَّعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَذِبِينَ)؛(1) «پس هر که در این [باره] پس از دانش که تو را [حاصل] آمده، با تو محاجّه کند، بگو: «بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فراخوانیم؛ سپس مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغ گویان قرار دهیم». در آیات دیگر حال زن منافق را چون مرد منافق دانسته و زنان را در خیر و شرّ همدوش مردان شمرده است.(2) و در سورۀ مسد چون مرد و زن کافر بودند چنین فرموده است: (تبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ * مَآ أَغْنَىٰ عَنْهُ مَالُهُ وَ مَا كَسَبَ * سَيَصْلَىٰ نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ * وَأَمْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ * فِي جِيدِهَا

ص: 236

حَبْلٌ مِّن مَّسَد)؛(1) «بریده باد دو دست ابولهب، و مرگ بر او باد. دارایی او و آنچه اندوخت، سودش نکرد. به زودی در آتشی پر زبانه در آید. و زنش، آن هیمه کش [آتش افروز]، برگردنش طنابی از لیف خرماست».

خرجی اش را نداد. آن زن پیش پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای پیامبر خدا! من از شوهرم چیزی به ارث نبردم و آزاد هم گذاشته نشدم تا ازدواج کنم. در آنجا این آیه نازل شد.

و گفته شده که در روزگار جاهلیت هرگاه مردی می مُرد، پسر مرد از زن دیگرش یا ولیّ او می آمد و زن پدر را به ارث می برد، همان گونه که دیگر اموالش را به ارث می برد و لباسی بر دوش زن می افکند؛ اگر می خواست با همان مهریّه نخستین با او ازدواج می کرد و اگر می خواست زن را به دیگری شوهر می داد و مهریه اش را می گرفت. [با نزول این آیه] از این کار نهی شدند.

و گفته شده: این آیه درباره مردی نازل شده است که زنی داشت که دوستش نداشت و برای زن مهریه ای بر عهده شوهرش بود. مرد خشونت نشان میداد و آزارش می کرد تا از مهر بگذرد. که توسط این آیه از این کار نهی شدند.

و گفته شده: آیه درباره مردی نازل شده که زنی را بدون آن که به وی نیازی داشته باشد پیش خود نگه داشته بود و منتظر بود که زن بمیرد تا از وی ارث ببرد».(1)

در روزگار جاهلیّت هرگاه مردی از زنش بدش می آمد و علاقه ای به او نداشت و می خواست او را عوض کند، وی را به بدکاری متّهم

ص: 238

می ساخت تا مجبور گردد از مهریه اش دست بردارد و مرد در طلاق دادن و رها کردن او بهانه ای در جامعه داشته باشد. آیه ذیل به همین جریان اشاره دارد: ﴿وَإِنْ أَرَدتُّمْ أَسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَّكَانَ زَوْجٍ وَءَاتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَارًا فَلَا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئًا أَتَأْخُذُونَهُ بُهْتَنا وَإِثْمًا مُّبِينًا)؛(1) «و اگر خواستید همسری [دیگر] به جای همسر [ پیشین خود] ستانید، و به یکی از آنان مال فراوانی داده باشید، چیزی از آن را پس مگیرید. آیا می خواهید آن [مال] را به بهتان و گناه آشکار بگیرید؟».

در بعضی از جامعه ها زن را مورد تحقیر قرار می دادند و وی را شایسته مشارکت با مردان در فعالیتها نمی دانستند. این تلقّی تا به امروز حتّی در بین پاره ای از مسلمانان وجود دارد علی رغم آن که اسلام حق فعالیت زن و نقش وی را در فعالیت با حفظ عفّت و کرامت در صحنه های گوناگون اجتماعی و اقتصادی و حتی در صحنه سیاسی اثبات کرده است. خدای متعال می فرماید: (وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَتٌ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ)؛(2) «مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهای پسندیده وا می دارند، و از کارهای ناپسند باز می دارند».

مرحوم طبرسی در تفسیر این آیه می نویسد: «بعضی یاور بعضی هستند و بر هر کدام کمک بر دوست و همراهش لازم است. و آن گاه

ص: 239

گفت: آیه گواه بر این است که امر به معروف و نهی از منکر، از واجبات عینی است چون آن را از ویژگی های همه مؤمنان قرار داده است و گروه خاصّی را ویژه آن نساخته است».(1) و شاید بهترین گواه بر این که زن حق بر عهده گرفتن و دست یازیدن به تلاش های سیاسی را دارد این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنان دستور داد که بیعت کنند و قرآن چنین به این عليه واله جریان اشاره می کند: «فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ)؛(2) «با آنان بیعت کن و از خدا برای آنان آمرزش بخواه، زیرا خدا آمرزندۀ مهربان است».

امام صادق علیه السلام درباره چگونگی بیعت زنان با رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به سعدان بن مسلم فرمود: آیا می دانی چگونه رسول خدا صلی الله علیه و آله با زنان بیعت کرد؟ عرض کرد: خدا و پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله بدان داناترند. فرمود: آنان را گرد آورد و آن گاه طشتی خواست و آن را از آب پر کرد و سپس دست خود را در آب فرو برد و به آنان فرمود: من با شما بیعت می کنم به اینکه هیچ گونه شرکی به خدا نورزید، دزدی نکنید و زنا ندهید و...؛ سپس حضرت دست مبارکش را از طشت بیرون آورد و به آن ها فرمود: دستهایتان را [به عنوان بیعت با من] در آب این طشت فرو ببرید. آنان نیز چنین کردند؛ [و به این صورت بیعت خود را با حضرت

ص: 240

اعلام نمودند]».(1)

و همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله زنان را در روز غدیر پس از نصب حضرت علی علیه السلام به خلافت، دستور داد تا باوی بیعت کنند.

به هر حال در قرآن حکیم آیات فراوانی است که زن و مرد را مساوی قلمداد کرده است، از قبیل: (هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ)؛(2) «آنان برای شما لباسی هستند و شما برای آنان لباسی هستید». و (وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ)؛(3) «و با آن ها به شایستگی رفتار کنید».

بلکه در بعضی از روایات بهترین فرد را کسی دانسته که به زنانش بهترین باشد چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «بهترین شما بهترینتان نسبت به همسرش است».(4)

و نیز فرمود: «زنان را جز افراد با شخصیت بزرگ نمی شمارند و جز افراد پست آنان را تحقیر نمی کنند».

و در حجة الوداع فرمودند: «امّا بعد، ای مردم! شما بر گردن زنانتان حقّی دارید و آنان هم برگردن شما حقی دارند... با زنان به خوبی رفتار کنید چون آنان اسیر دست شما هستند و شما آنان را به عنوان امانت خدا گرفته اید».(5)

ص: 241

از سوی دیگر حضرت فاطمۀ زهرا علیها السلام الگو و پیشوای زنان، وقتی دید مردم از آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن فرمان داده دور می شوند، بر آنان فریاد برآورد و موضع سیاسی حکیمانه برگزید و خطبه طولانی و مشهور خود را خواند. تفصیل این خطبه را در کتاب من فقه الزهراء آورده ایم. آری ظاهر کلام خدای متعال که می فرماید: ﴿يَأَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْتَكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَكُمْ شُعُوبًا وَقَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللهِ أَتْقَاكُمْ)؛(1) «ای مردم! ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملّت ملّت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بی تردید، خدا دانای آگاه است». این است که هرکس از دیگری با تقواتر باشد بهتر از دیگری است، می خواهد مرد باشد یا زن، اگر برادر و خواهری در نظر گرفته شود و خواهر با تقواتر از برادر باشد از نظر شارع مقدس آن خواهر برتر از برادر است. همچنین اگر زن و شوهر و نظائر آن چنین باشند. مرحوم طبرسی در تفسیر این آیه می فرماید: «معنایش آن است که شما در نسب همگون هستید چون نسب همه شما به آدم و حوّا می رسد».(2)

ابن عباس از پیامبر صلى الله عليه وآله نقل کرده که فرمودند: «شما از یک مرد و زن

ص: 242

هستید نظیر محتوای یک پیمانه، هیچ کس را بر دیگری جز به تقوا برتری نیست».(1)

و در حدیث دیگری فرموده اند: «همه شما آدمیزادگان محتوای یک پیمانه هستید مگر آن را که خدا به تقوا بزرگ داشته است. با تقواترین شما گرامی ترین شما نزد خداست».(2)

از بعضی روایات حجم تأکیدی که اسلام بر دوست داشتن زنان دارد بدست می آید. رسول اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی با اشاره به این موضوع می فرمایند: «از دنیای شما سه چیز برای من دوست داشتنی است زن، عطر و نماز که نور چشم من است».(3)

همانگونه که در پزشکی ثابت شده عطر اعصاب را تقویت می کند و انسان را برای کارهای گوناگون بانشاط می سازد. یاد کرد زن در روایت برای توجه دادن به لزوم عنایت شأن آنان و بیرون آوردن زن از تحقیرهای دوران جاهلی است و نماز ارتباط انسان با خدای عزّ و جلّ است.

حدیثی در اصول کافی به این مضمون آمده که امام صادق علیه السلام فرمودند:

ص: 243

«هر چه قدر ایمان بنده ای زیاد شود علاقه اش به زنان افزوده می شود».(1) و دیگر آیات و روایاتی که اگر همه گردآوری شود کتابی قطور خواهد شد.

مخلوقات، مرد یا زن و غیر آن دو می گوید: (مَّا تَرَىٰ فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفٰوُّتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَىٰ مِن فُطُورٍ * ثُمَّ أَرْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ)؛(1) «در آفرینش آن [خدای] بخشایشگر هیچ گونه اختلاف [و تفاوتی از حیث کامل بودن مخلوقات] نمی بینی. باز بنگر، آیا خلل [و نقصانی] می بینی؟»

در آیه فوق موضوع را تکرار کرده است برای آن که به عدم نقص در آفریده های خدای سبحان تأکید بورزد؛ زیرا خدای عزّوجلّ هر چیزی را کامل آفریده و هدایتش کرده است. شاید منظور از نقص ایمان، بهره و عقل در کلام حضرت امیر علیه السلام همین موضوع باشد، چون اگر زن هم همانند مرد بود، نقص در هر دو نقص حقیقی بود.

امّا موضوع همگون نبودن حق ارث و نیز دیۀ زن با مرد، چیزی است که با امور اقتصادی حتی تا زمان کنونی هماهنگ است؛ حتی آنان که در هر چیزی بین زن و مرد به تساوی باور دارند در امور اقتصادی مرد را بر زن پیش می دارند. بنابراین، این مسأله به اصل انسانیت و ارزش آن مرتبط نمی شود چون هر دو در اصل انسانیت و کرامت انسانی با هم یکسانند، بلکه تفاوت از باب توان اقتصادی است.

افزون بر همه این ها، حضرت علی علیه السلام این کلام را در خطبه ای که

ص: 245

بعد از جنگ جمل ایراد کرده اند، فرموده و منظورشان تنقیص زن مورد نظر [عایشه] بوده است که آن جنگ را به پا کرده بود و نه همۀ زنان».(1)

و این گونه سخن گفتن در شأن بزرگان است و خود نوعی از بلاغت است، چون بزرگان، غالباً اشخاص را با لفظ جمع ذکر می کنند و یا اشیاء را بطور عموم یاد می کنند؛ مثل کلام خدای سبحان که می فرماید:

(الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ)؛(2) «همان کسانی که [برخی از] مردم به ایشان گفتند: «مردمان برای [جنگ با ] شما گرد آمده اند؛ پس، از آن بترسید». در حالی که مراد از «ناس» در این عبارت ابن مسعود است چنانکه پاره ای از مفسران(3) آن را

ص: 246

یادآور شده اند.

وَ رِضْوَانٌ مِّنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِيرُ بِالْعِبَادِ)؛(1) «دوستی خواستنیها [ی گوناگون] از: زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سیم و اسبهای نشاندار و دامها و کشتزار [ها] برای مردم آراسته شده، [لیکن] این جمله، مایه تمتّع زندگی دنیاست، و [حال آنکه] فرجام نیکو نزد خداست. بگو: «آیا شما را به بهتر از اینها خبر دهم؟ برای کسانی که تقوا پیشه کرده اند، نزد پروردگارشان باغهایی است که از زیر [درختان] آن ها نهرها روان است؛ در آن جاودانه بمانند، و همسرانی پاکیزه و [نیز] خشنودی خدا [را دارند]، و خدا به [امور] بندگان [خود] بیناست».

آیه در مورد سرزنش مردی است که پیرو شهوات است و عقل و شأن خود را به آنچه که جنبه شهوانی زنان است پیوند می زند و سرزنش زن نیست، چنان که سرزنش فرزندان و امثال آن ها هم نیست و گرنه زن در همه چیز مانند مرد است به جز در چند مورد که استثنا شده است، هم چنان که مرد هم در مواردی از احکام، مورد استثناء قرار گرفته، از قبیل جنگ، و همچنین در پاره ای از مسایل مالی در اداره خانواده و جامعه؛ زیرا یک خانواده نمی تواند دو مدیر داشته باشد و باید مدیریت به یکی از آن دو سپرده شود و دیگری مورد مشورت قرار گیرد. و روشن است که غالباً مرد در اداره امور، از نظر دخل و خرج

ص: 248

تواناتر است. همان گونه که زن از نظر نمود و مدیریت عاطفی قوی تر می باشد.

و اما محدود کردن زنان به برخی امور، از قبیل حجاب و امثال آن، در اسلام، بخاطر مصلحت خود زن و نیز مصلحت مرد بوده است.

مصلحت زن، اینکه حفظ کرامت و شرف و عزتش در آن است تا بازیچه ای ارزان نگردد چنان که در غرب چنین است. و اما مصلحت مرد در آن است تا ضعیف النفس تر و ناتوان تر نگردند و در نتیجه بازیچه شهوت نشوند. به همین خاطر خدا می فرماید: (وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ)؛(1) و پاهای خود را [به گونه ای به زمین] نکوبند تا آنچه از زینتشان نهفته می دارند معلوم گردد».

و نیز فرموده: (فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ)؛(2) «پس به ناز سخن مگوئید تا آنکه در دلش بیماری است طمع ورزد».

امام صادق علیه السلام می فرماید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله بر زنان سلام می کرد و آنان هم پاسخش را می دادند».(1)

و بنا بر گزارش اصول کافی، امیر مؤمنان علیه السلام بر زنان سلام می کرد ولی دوست نداشت بر زنان جوان سلام کند. از وی درباره این موضوع پرسیده شد، فرمود: «می ترسم از صدایش خوشم بیاید و در نتیجه بیش از طلب پاداشی که دارم به گناه مرتکب شوم».(2) حضرت علی علیه السلام با این تعبیر در اندیشه آموزش مسلمانان بود تا در شهوت های حرام واقع نشوند.

چنین است.

اشاره شد که فرق بین زن و مرد ناشی از علّت های خارجی است از قبیل ساختار جسمی و نظائر آن ولی در انسانیت و کرامت انسانی فرقی آن دو نیست. از این رو، جنگ بر مردان واجب شده و بر زنان واجب نشده است. و تعدد زوجات برای مردان در نظر گرفته شده و نه برای زنان، که این موضوع ناشی از فراوانی شمار زنان و مسایلی از این دست است. چون شمار زنان بیشتر از مردان است و خدا فرموده است: (فَانكِحُوا مَا طَابَ لَكُم مِّنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَٰعَ)؛(1) «هرچه از زنان [دیگر] که شما را پسند افتاد، دو دو، سه سه، چهار چهار، به زنی گیرید». و نیز افزون بودن سهم مرد در ارث و دیه به خاطر مدیر بودن مرد است، و به همین خاطر نفقه بر عهده مرد است نه زن.

اما اصل در اسلام همانی است که خدا فرموده است: ﴿وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ)؛(2) «و مانند همان [وظایفی] که بر عهده زنان است، بطور شایسته، به نفع آنان [بر عهده مردان] است». و خروج از این قانون تساوی به دلیل خاص و به خاطر پدیده ای عارضی از قبیل نوع خلقت و امثال آن است.

و قرآن کریم دلیل ضرورت دو شاهد از زنان را در این سخن خدا

ص: 251

بیان داشته است: (أَن تَضِلُّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكَّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى)؛(1) «تا [اگر] یکی از آن دو [زن] فراموش کرد، [زن] دیگر، وی را یاد آوری کند».

با این حال در جریان وصیّت گواهی یک زن، دو زن، سه زن و یا چهار زن براساس تفصیلی که فقیهان به پیروی از روایات ذکر کرده اند، پذیرفته می شود. چنان که مواردی است که در آن موارد طبق تفصیلی که در فقه است جز شهادت زن پذیرفتنی نیست.

وزارت و امثال آن دست می یابند اما در آمریکا و اروپا ریاست جمهوری از آن مردان است.

زن از آنجایی که دارای عواطف قوی است غالباً عواطفش بر تعقلش چیره می شود و در بسیاری مواقع بدون ژرف نگری تحت تأثیر ظاهر قرار میگیرد. و لذا اسلام مشورت با زنان را نیکو نشمرده است. امام صادق علیه السلام علت موضوع را چنین تبیین فرموده است: «از مشورت با زنان بر حذر باشید چون در آنان ضعف، سستی و ناتوانی است».(1) و همه می دانند که احکام بر موارد غالب جعل می شود و نه بطور مطلق و گرنه کلام خدا که می فرماید: (وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ)؛(2) «و کارشان در میانشان مشورت است» شامل مشورت در کارهای مردان با مردان و در کار زنان با زنان می شود بلکه حتی مشورت با زنان در امور مردان و مشورت با مردان در امور زنان هم می گردد. و از این رو رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها با زنان مشورت کرد از جمله هنگامی که می خواست بعد از وفات حضرت خدیجه علیها السلام ازدواج کند با شماری از زن ها مشورت کرد و طبق نظر آنان عمل نمود.

و چنان که در روایت بحار الأنوار است حضرت علی الا فرمودند: «بر حذر باش از مشورت با زنان مگر با آن زنی که کمال خردش را

ص: 253

آزموده ای».(1)

همچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها با ام سلمه مشورت کرده است. و ما در بعضی از نوشته هایمان به آن اشاره کرده ایم. از جمله در صلح حدیبیه که پس از دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله به مردم مبنی بر نحر و تقصیر و خروج از احرام و عدم پذیرش اصحاب، ام سلمه به رسول خدا صلی الله علیه و آله الله پیشنهاد کرد که: ای رسول خدا! صلی الله علیه و آله برخیز و قربانی خودت را نحر کن، مردم از تو پیروی می کنند. رسول خدا صلی الله علیه و آله چاقو را برداشت و شتری را که برای قربانی آورده بود نحر کرد. وقتی مردم عمل رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدند، به سوی قربانی خود رفته نحر کردند.(2)

از مذکر یا مؤنث ندارد.

دلیل بر آنچه گفتیم کلام خدا است که می فرماید: (مَنْ عَمِلَ صَٰلِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَوَةٌ طَيِّبَةٌ)؛(1) «هرکس - از مرد یا زن - کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگی پاکیزه ای، حیات [حقیقی] بخشیم».

و در آیه دیگری آمده است: (وَ مَنْ عَمِلَ صَلِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ)؛(2) «و هر که کار شایسته کند- چه مرد باشد یا زن - در حالی که ایمان داشته باشد، در نتیجه آنان داخل بهشت می شوند و در آنجا بی حساب روزی می یابند».

فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ)؛(1) «و به مادر موسی وحی کردیم که: او را شیرده، و چون بر او بیمناک شدی او را در نیل بینداز، و مترس و اندوه مدار که ما او را به تو باز می گردانیم و از [زمرۀ] پیمبرانش قرار می دهیم».

همچنین نسبت به مادر عیسی علیه السلام که خدا فرمود: ﴿وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَمَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَكِ عَلَى نِسَآءِ الْعَلَمِينَ)؛(2) «و [یاد کن] هنگامی را که فرشتگان گفتند: ای مریم، خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و تو را بر زنان جهان برتری داده است».

و نیز فرموده: (إِذْ قَالَتِ الْمَلَئِكَةُ يَمَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِّنْهُ أَسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهًا فِى الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ * وَيُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلاً وَمِنَ الصَّلِحِينَ * قَالَتْ رَبِّ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ قَالَ كَذَلِكِ اللَّهُ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ إِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ)؛ «[یادکن] هنگامی [را] که فرشتگان گفتند: ای مریم، خدا تو را به کلمه ای از جانب خود، که نامش مسیح، عیسی بن مریم است مژده می دهد، در حالی که [او] در دنیا و آخرت آبرومند و از مقرّبان [درگاه خدا] است. * و در گهواره [به اعجاز] و در میانسالی

ص: 256

[به وحی] با مردم سخن می گوید و از شایستگان است. * [مریم ]گفت: پروردگارا چگونه مرا فرزندی خواهد بود با آنکه بشری به من دست نزده است؟ گفت چنین است [کار پروردگار]. خدا هرچه بخواهد می آفریند؛ چون به کاری فرمان دهد، فقط به آن می گوید: باش؛ پس می باشد».

و درباره داستان آسیه زن فرعون می گوید: (وَضَرَبَ اللهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ امَنُوا أَمْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِى عِندَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِن فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّلِمِينَ)؛(1) «و برای کسانی که ایمان آورده اند، خدا همسر فرعون را مثل آورده آن گاه که گفت پروردگارا، پیش خود در بهشت خانه ای برایم بساز، و مرا از فرعون و کردارش نجات ده، و مرا از دست مردم ستمگر بِرَهان».

خدیجه کبری علیها السلام چنانکه در روایات آمده است به بالاترین درجه کمال دست یافته است و جبرئیل سلام و تحیّت ویژه ای از سوی خدای عزوجل به وی می رساند.

امّا دخترش فاطمه زهرا علیها السلام که بانوی همه زنان از اوّل تا آخر است به درجه بسیار عظیمی از فضل و شرف دست یافته است؛ آنحضرت

ص: 257

پایین تر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و برتر از ائمه اطهار علیهم السلام به جز شوهرش امیر مؤمنان علیه السلام است که با آن حضرت در رتبه همطراز بود. و در احادیث آمده است که آن حضرت علیه السلام با امیر مؤمنان علی علیه السلام همطراز بود و در بعضی روایات است که آن حضرت علیها السلام بر دیگر ائمه از فرزندانش حجّت است.(1)

ص: 258

ص: 260

تفصیل این بحث را در بعضی از کتاب هایمان یاد آور شدیم.(1)

از این نظر، بیان پاره ای از موضع گیری های خشونت باری که بعضی از حاکمان و غیر حاکمان، صفحات سفید تاریخ را سیاه و قیرگون کردند، بی ایراد می باشد؛ تا بیزاری اسلام از خشونت روشن گردد. عاملی که موجب عقب ماندگی تمدن اسلامی گشت. تمدّنی که همواره رسول انسانیت و اهل بیت پاکش با تلاش های فراوان خود، آن را یاری می رساندند.

شاید بهترین گواه بر این مدعا، جریانی است که بسیاری از مورّخین صلى الله آن را نقل کردند که: رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از فتح مکه، عده ای را برای دعوت مردم به سوی خدای عزّوجلّ به اطراف مکه گسیل نمود و به آنان فرمان جنگ نداد... .

از جمله فرستادگان رسول خدا صلی الله علیه و آله خالد بن ولید بود که او را به سوی قبیله بنی جذيمة بن عامر فرستاد. این قبیله در روزگار جاهلیت زنانی از خاندان بنی مغیره را به اسارت گرفته و عموی خالد را کشته بودند. آنان مسلحانه به پیشواز خالد آمدند و گفتند: ای خالد! ما اسلحه علیه خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله نکشیده ایم. ما مسلمان هستیم. اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را برای جمع آوری زکات فرستاده است، این ها شترها و عليه واله گوسفندهای ماست؛ انتخاب کن.

خالد گفت: اسلحه هایتان را بر زمین بگذارید.

گفتند: ما از تو می ترسیم که به کینه جاهلیت که خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را از بین برد، با ما رفتار کنی. خالد از آنان روی برگرداند و در نزدیکی بر آنان هجوم برد؛ گروهی را کشت و گروهی را هم اسیر کرد و فرمان داد: هر کس اسیر خودش را بکشد، و

ص: 263

آنان اسیران را کشتند. فرستاده آن قبیله پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و از کار خالد آگاهش ساخت. رسول خدا صلی الله علیه و آله به دست خود را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: «بار خدایا من از آنچه که خالد انجام داده در درگاهت، بیزاری می جویم». و آن گاه گریست و حضرت علی علیه السلام را فراخواند و فرمود: «پیش آنان برو و امورشان را مورد بررسی قرار بده» و یک پوست پر از طلا به وی داد [که آنجا ببرد] و حضرت علی علیه السلام بر طبق آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده بود انجام داد و آنان را راضی ساخت. در روایت آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله به هنگام اعزام حضرت علی علیه السلام به وی فرمود: امورشان را بررسی کن و زنانشان و نیز اموالشان را و حتی ظرفی که در آن سگ هایشان را آب می دادند به آنان برگردان. با پرداخت تمام این موارد به آن ها، مقداری مال نزد حضرت اضافه آمد، آن گاه از آنان پرسید: «آیا نزد شما خون بها و یا مالی مانده که ادا نشده باشد؟ گفتند: خیر. حضرت علی علیه السلام فرمود: من این زیادی را جهت احتیاط اجرای فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله به شما می دهم. و چنین کرد و پیش رسول صل الله صلى الله خدا برگشت و به حضرت گزارش داد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «کار درست و نیکویی انجام دادی».(1)

ص: 264

ردای خلافت به تن کردند فرموده: «پس خلافت را به فضائی خشن کشید که درشتی اش پای را مجروح می ساخت و ناهمواری اش رونده را به رنج می انداخت. لغزشها و پوزشش فراوان بود.... .(1)

خونینی که یزید بن معاویه در روز عاشورا مرتکب شد، به خود ندیده است. وی در آغاز حکم رانی خود به قتل نوۀ رسول اعظم صلی الله علیه و آله امام حسین علیه السلام به آن شکل دردآور دست زد و افزون بر آن، به اسیر کردن اهل بیت آن حضرت و گرداندن در شهرهای اسلامی مبادرت نمود.

این گردنکش خشن، به کشتن اهل بیت علیهم السلام و ریختن خون پاک آنان بسنده نکرد، بلکه کشتار در مدینه الرسول را به مدت سه روز مباح شمرد. و در خلال این سه روز، سپاه خشن یزید به شکنجه و کشتار مردم مدینه پرداخت. تاریخ یادآور شده است که شمار کشته شدگان از انصار و مهاجرین در حادثه «حرّه» هزار و هفتصد نفر و از دیگر مردم به جز کودکان و زنان به دهها هزار نفر رسید.

از چیزهایی که در این حادثۀ دردناک نقل شده آن که: یکی از سپاهیان مسلم بن عُقبه وارد خانه زنی از انصار شد که تازه وضع حمل کرده بود و بچه اش در کنارش بود. از زن پرسید: آیا مالی در بساط داری؟ زن گفت: نه، سوگند به خدا که چیزی برایمان نگذاشتند. مرد گفت: سوگند به خدا اگر چیزی به من ندهی تو و بچه ات را می کشم.

زن گفت: وای بر تو! این بچه پسر ابی کبشه انصاری، صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله است.

ص: 267

مرد در حالی که سینۀ مادر در دهان بچه بود، بچه را از دامن زن کشیده، بر دیوار کوبید و مغز بچه روی زمین پخش شد.

گفت: «من در خواب دیدم که تو امسال می میری». هارون بسیار غمگین گشت. جعفر برمکی در جلسه حضور داشت؛ هارون از وی راه چاره خواست. جعفر گفت: چاره آسان است. از این منجم بپرس که خودش کی می میرد و آن گاه با کشتن او ادعایش را تکذیب کن تا مشخص شود که منجم نسبت به تعیین زمان مرگ تو هم دروغ می گوید.

هارون از مدت عمر منجم پرسید. منجم گفت: من ده سال زنده می مانم و آن گاه می میرم. جعفر به هارون گفت: هم اکنون دستور بده تا وی را بکشند تا دروغش نسبت به خودش روشن شود و در نتیجه دروغش نسبت به عمر تو هم آشکار گردد.

هارون به جلاد خود فرمان داد که سر منجم را قطع کند و جلاد در همان مجلس سر وی را قطع کرد و آن گاه هارون به جعفر گفت: مرا از دست این تقدیر نجات دادی.

و آورده اند که متوکل عباسی کیسه ای انباشته از مار و عقرب داشت که همواره در کنار خودش نگه می داشت و هرگاه می خواست حاضران را بخنداند، سر کیسه را باز می کرد و آن ها را در وسط مجلس رها می کرد و وزرا و حاضران در جلسه به این سو و آن سو فرار می کردند و گاه هم عقربها و مارها آنان را نیش می زدند.

ص: 269

با نگهبان راه افتادیم تا به در خانه ای بسته رسیدیم. نگهبان در را باز کرد. در وسط خانه، چاهی بود و در خانه شصت زندانی وجود داشت که بعضی پیرمرد و گروهی جوان و همه خاک آلود و ژولیده و در زنجیر بودند که از علویان و اولاد حضرت علی علیه السلام و حضرت فاطمه علیها السلام بودند. نگهبان به من دستور داد که سر آنان را بزنم و هر سری را که قطع می کردم، نگهبان جسدش را به چاه می افکند. آخرین فردی را که می خواستم سرش را قطع کنم، پیری کهن سال بود. رو به من کرد و گفت: خدا تو را بکشد! در روز قیامت پیش جدمان رسول خدا صلی الله علیه و آله که آمدی چه پاسخ خواهی داد؟

از این سخن تنم به لرزه افتاد؛ اما نگهبان با خشم به من نگریست، و من سر آن پیرمرد را قطع کردم. بنابراین من شصت علوی را در یک روز سربریده ام. پس از این جنایت، نماز و روزه چه سودی دارد؛ من بدون تردید از گرفتاران دائمی دوزخ هستم».

خلافت عثمانیان نیز انباشته از ستم و خشونت بر مسلمانان و غیر مسلمانان بود که ما در كتاب حول تاريخ الخلافة العثمانية(1) به اين ظلم ها اشاره کرده ایم.

ص: 271

ص273