بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ

ص: 2

سلسله مباحث سمت خدا ( سيره علوی 3)

تحکیم خانواده

سید حسین حسینی قمی

ص: 3

سر شناسه: حسینی قمی، سید حسین

عنوان و نام پدید آور: تحکیم خانواده / سید حسین حسینی قمی: تدوین و ویرایش: اکبر

اسدی.

مشخصات نشر: قم نشر عطش , 1396

مشخصات ظاهری: 272 ص

فروست: سلسله مباحث برنامه سمت خدا.

شابک: 9-25-7429-600-978

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

موضوع: خانواده - جنبه های مذهبی - اسلام

موضوع: خانواده - احادیث

موضوع : خانواده

شناسه افزوده: اسدی, اکبر, ویراس تار

رده بندی کنگره: 254/2BP اف 943 1395

رده بندی دیویی: 297/652

شماره کتاب شناسی ملی : 4217511

تحكيم خانواده

مؤلف/ سید حسین حسینی قمی

تدوین و ویرایش / اکبر اسدی

ناشر/ عطش

نوبت چاپ / چهارم 1400

تیراژ / 1000 نسخه

شابک/ 9-25 - 7429-600-978

قیمت: 75000 تومان

نشر عطش

09128531050

025-37830181

09128531030

025-30182

www.Atash Book.com

خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان

ویراستار کتاب: خانم نرگس قربانی

ص: 4

برخی از شکایت های زنان...36

کنترل خشم...37

بد زبانی در خانه...39

بهترین یاور در اطاعت خدا...40

مسأله اشتغال بانوان...42

ضرورت های شغلی بانوان...43

فرهنگ بیگانه...45

زنی بهشتی...46

سبک زندگی غربی...47

فصل دوم: راه های تحکیم خانواده...49

الف) محبت...51

محبوبیت؛ نیاز فطری...52

اظهار محبت...52

اسباب محبت از نگاه امیر المؤمنین علیه السّلام...54

1. حسن خلق...55

2. رعایت انصاف...55

3. تواضع و فروتنی...56

4. نرمی در کلام...57

5. احسان و نیکو کاری...57

6. سخاوت مندی...58

7. هدیه دادن...58

ص: 6

8. خیر خواهی...59

9. مدارا کردن...59

10. خوش بینی...60

آفات محبت...61

1. جَدَل و بگو مگو...61

2. منت گذاردن ..67

ب) اعتماد متقابل...67

صداقت و جلب اعتماد...67

نشانه ایمان...68

کذب و بی اعتمادی...70

صداقت زشت...72

1. سخن چینی...72

2. اخبار ناخوشایند...74

3. تکذیب دیگری...74

کتمان برخی از حقایق...74

ج) درک متقابل...75

درک دوران های دشوار...76

نیمی از شهادت...77

فشار های زندگی...78

د) رعایت خطوط قرمز...79

ه) گفت و گو با همسر...80

ص: 7

فصل سوم: وظایف زن و شوهر...81

تفاوت های جنسیتی..83

ارشاد های قرآن کریم...85

1. توصیه ای به مردان...86

2. توصیه ای به زنان...88

3. رجوع به بزرگان خانواده برای حل اختلاف...89

4. زمینه سازی برای آشتی حتی پس از طلاق...90

احکام طلاق رجعی...92

وظایف مشترک زن و شوهر...95

1. آرامش و مودت در زندگی...95

الگو های مودت بین زن و شوهر...96

2. گفتار زیبا...100

3. اظهار محبت...100

4. صداقت در گفتار و رفتار...100

5. حفظ اسرار...101

6. سپاس گزاری قلبی و زبانی...102

7. گذشت...105

وظایف شوهر...107

1. حسن خلق...107

2. انس با همسر...111

ص: 8

3. پرهیز از آزار جسمی همسر...113

4. یاری کردن همسر در خانه...116

5. تأمین نیاز مالی همسر...117

وظایف زن...119

1. رضایت و قناعت...119

قناعت فاطمه زهرا عليها السّلام...120

انتظارات بی جا...121

اعتدال در زندگی...122

در پی هدف زندگی...123

زحمات فاطمه سلام الله علیها در خانه...124

دشواری های زندگی...125

ازدواج و ایمان...126

فاطمه سلام الله علیها در نگاه امیر المؤمنین علیه السّلام...127

2. امین شوهر و حافظ زندگی...128

عفت ورزی در برابر نا محرمان...129

حفاظت از اموال شوهر...129

3. تربیت فرزندان صالح و رسیدگی به امور خانواده...130

خدمت بانوان در خانه...131

فرزند آوری...132

ارزش تربیت فرزند...133

ص: 9

فصل چهارم: ارتباط با فرزندان...135

رفتار با فرزندان ...137

1. پرهیز از افراط و تفریط...137

فرزند؛ وسیلهٔ آزمایش الهی...138

فرزند و غفلت از یاد خدا...140

فرزند غير صالح؛ دشمن والدین...142

2. انس و موعظه...145

موعظه های لقمان...146

پرداختن به جوانان...148

نوشته ای برای فرزند...149

3. دعا برای فرزند...150

دعا به همراه تربیت...152

بستر تربیت...153

رفتار با کودکان...155

آموزه های اسلام برای برخورد با کودکان...157

1. اظهار محبت ...157

شاد کردن کودکان...157

2. رفتار کودکانه با کودکان...159

3. توجه به منزلت کودکان...161

مراعات حال کودکان در نماز...162

ص: 10

اولیای الهی...164

4. رفتار همراه با کرامت...165

5. تفاوت نگذاشتن بین فرزندان...167

6. خود داری از تنبیه بدنی...168

فصل پنجم: مطالبات جوانان از والدین...169

برای جوان ها چه کرده ایم؟!...171

ازدواج جوان ها...171

احترام به شخصیت جوان...172

آزمون و خطا...174

فرزندان زمان...175

فرزندان جامعه...176

صداقت در رفتار...177

رابطه صمیمانه...178

انتظارات جوان ها...179

ابراز محبت...180

نگاهی به چند پیام...182

پرهیز از تبعیض بین فرزندان...184

پرهیز از سرزنش...186

قهر کردن با فرزند...187

برخورد های سازنده...188

برخورد امام صادق علیه السّلام با شرابخوار...189

ص: 11

سلب مسئولیت پدر و مادر...190

بالا ترین سیر و سلوک...191

احساس شخصیت...192

حق فرزند بر پدر...192

نام نیکو...193

تربیت خوب...195

لقمه حلال...195

رسم های نا پسند در ازدواج...195

هشدار به پدر و مادر ها...197

شکستن سنت های غلط...198

سخت گیری در ازدواج...199

اشتغال زایی برای جوانان...201

تندی و بد اخلاقی در خانواده...202

حاکمیت, نه تحکم!..203

سه کیمیای تربیتی...204

1. تشويق...204

2. هدیه دادن...204

3. اظهار محبت...205

فصل ششم: مطالبات والدین از جوانان...207

مطالبات والدين...209

پیام درد ناک یک پدر!...209

ص: 12

نقش فرزند در زندگی...212

تفاوت محبت پدر و مادر و فرزند...213

سختی های مادرانه...215

جبران یک ناله مادر...216

موفقیت در گرو احسان به پدر و مادر...217

بیچاره مادر!...217

جنون و مستی جوانی...218

فرصت جوانی...219

تلاش در دوران جوانی...220

دغدغه دین داری فرزندان...221

حقوق متقابل پدر و فرزند...222

اطاعت از پدر و مادر...223

به نام صدا نزدن پدر...224

نام و یاد پدر و مادر...224

در برابر خشم پدر...225

احسان به پدر و مادر...225

معنای احسان به پدر و مادر...226

نفقه پدر و مادر...227

ادای دین پدر و مادر...227

کمک به پدر و مادر در سال مندی...227

ص: 13

فصل هفتم: پرسش هایی پیرامون روابط خانوادگی...229

ازدواج دوم...231

رعایت عدالت بین همسران...232

عدالت در رفتار...233

رعایت عدالت بین همسران در سیره پیشوایان...234

عقوبت بی عدالتی...235

آه مظلوم...236

مسیر شهوت رانی...237

ازدواج های مکرر در دیدگاه اسلام...238

قهر کردن...240

فراهم نمودن زمینه آشتی...241

قهر طولانی...243

چند پرسش و پاسخ...243

فهرست ها...247

فهرست آیات...249

فهرست روایات و دعا ها...253

فهرست منابع...267

ص: 14

ص: 16

ص: 18

شیخ حسن علی تهرانی که از شاگردان زبده ایشان بوده و مقامات فوق العاده ای داشته به امر میرزای شیرازی مقداری از «نهج البلاغه» را می خوانده و شرح می کرده، بعد میرزای شیرازی درس را شروع می کرده است. البته درس میرزا گاهی سه چهار ساعت طول می کشیده است.

من تقاضا می کنم عزیزان با «نهج البلاغه» انس بگیرند و به هفته ای یک بار اکتفا نکنند. روزی دو صفحه از آن را با ترجمه بخوانند و در آن تأمل کنند. با این روش «نهج البلاغه» در ظرف یک سال خوانده می شود.

خیابان ،فلان ،کوچه فلان پلاک فلان نزدیک تر شدیم بار سوم پرسید , گفتم: خیابان ،فلان ،کوچه ،فلان پلاک .فلان بعد گفتم با سه مرتبه شنیدن آدرس را حفظ نکردید؟ مرحوم علامه فرمود: حیف نیست آدم سلول های مغزش را خرج این چیز ها بکند؟!

﴿ أَ وَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي اَلْحِلْيَةِ وَ هُوَ فِي اَلْخِصَامِ غَيْرُ مُبِينٍ ﴾ (1)؛ آیا کسی را که در لا به لای زینت ها پرورش می یابد و به هنگام جدال قادر به تبیین مقصود خود نیست ( فرزند خدا می خوانید ) ؟

در این بحثی نیست که احساسات و تمایلات و عواطف زن با مرد متفاوت است این ها با هم متفاوت هستند اما مکمل هم دیگرند اگر عاطفه محبت آمیز مادر نبود کجا می توانست این همه سختی دوران بار داری و زایمان و شیر دهی را تحمل کند؟ عاطفۀ زن قابل مقایسه با مرد نیست.

امیر المؤمنین علیه السلام در نامه 31 «نهج البلاغه» که طولانی ترین نامه «نهج البلاغه» است به امام حسن علیه السلام می فرماید:

﴿ إنَّ المَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ وَ لَيْسَتْ بقَهْرَمَانَة ﴾؛ زن گل و ریحانه است. قهرمان میدان نبرد نیست.

ریحانه است یعنی باید با لطافت او کنار بیایی از او انتظار یک قهرمان نداشته باش او برای کار های سنگین ساخته نشده است. در جایی دیگر امده است.

﴿ قُدَارَهَا عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ اَلصُّحْبَةَ لاَ لِيَصْفُوَ عَيْشُكَ ﴾؛ (2)

پس در همه حال با او مدارا کن و با وی به خوبی هم نشینی نمای تا زندگی ات با صفا شود.

با او خوب کنار بیا، آن وقت می بینی که زندگی ات پاکیزه و مصفا می شود.

زن و مرد از دو جنس اند احساسات و عواطف و تمایلات شان دو جور

ص: 25

است اگر در همه عالم بگردی دو نفر را پیدا نمی کنی که با هم یک جور بیندیشند شما روی یک چیز حساس هستی خانمت روی یک چیز دیگر شما به یک چیز علاقه داری خانمت به چیز دیگر.

مثلاً، خانم از صبح تا ظهر دکور اتاق را تنظیم می کند. خانه را مرتب می کند. سه ساعت زحمت کشیده است. حالا ظهر خسته است و می خواهد ببیند آقا متوجه می شود چه کرده است یا نه؟ آقا وقتی وارد خانه می شود، خانم مرتب اشاره می کند، حرفی به میان می آورد هر حیله ای می زند، آقا متوجه نمی شود.

اگر این احساسات و عواطف نبود نمی توانست سختی ها و مشکلات زندگی را تحمل کند.

شب ها بر گاه واره من *** بیدار نشست و خفتن آموخت

اگر خانم ها یک هفته بچه ها را پیش شوهر بگذارند و به مسافرت بروند، آن وقت آقایان قدر خانم ها را می فهمند به ویژه در ایامی که بچه ها به مدرسه می روند.

اگر آن عاطفه و احساس نبود چه می شد؟ خانم ها و آقایان کتاب حقوق زن در اسلام شهید مطهری را بخوانند ایشان حقوق زن را بسیار زیبا بیان کرده است. در اسلام حق زن پای مال نشده است. زن و مرد دو جنس هستند و هر کدام برای کاری و رسالاتی ساخته شده اند.

امیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند تو مدارا کن اگر مدارا کردی ،زندگی مصفا و شیرین می شود به هیچ وجه انتظار نداشته باشید آن صلابتی که در مردها ،هست در زن ها هم باشد. اگر این طور بود عالم به هم می خورد سنگ روی سنگ بند نمی شد.

ص: 26

آنان به صورتی شایسته و پسندیده رفتار کنید چه بسا چیزی خوشایند شما نیست و خدا در آن خیر فراوانی قرار می دهد.

خدا می گوید تو مدارا کن من جبران می کنم مفسران می گویند: خدا چطور جبران می کند و خیر کثیر می دهد؟ فرموده اند: یعنی با گذشت زمان به اخلاق هم آشنا می شوید.

در ها را بستند و گفتند هر کس خواست برود باید کاملاً شناسایی شود. پسر هشام آن جا بود تا دید در ها را بستند رنگش پرید. فهمید نقشه برای گرفتن اوست حالش به هم خورد پیدا بود که مضطرب است کسی به او گفت چرا رنگت پریده است؟ :گفت این ها دنبال من هستند .گفت مگر تو کیستی؟ گفت: من پسر هشام بن عبد الملک .هستم این ها می خواهند مرا بگیرند.

پسر هشام از او پرسید شما که هستی؟ گفت: من پسر زید هستم، زید بن على بن الحسين او نوه امام سجاد علیه السلام بود که پدرش را همین هشام بالای دار برد. بعد هم بدنش را سوزاندند.

پیش خود گفت عجب ما به چه کسی گفتیم؟ به پسر زید گفت لابد همین جا دست بسته مرا تحویل می دهی گفت نه، برای چه تحویلت بدهم؟ گفت پدرم پدر تو را کشته است گفت باشد تو که نکشتی پدر تو هشام بن عبد الملک پدر مظلوم مرا به شهادت رسانده است، به تو ارتباطی ندارد من تو را نجات می دهم نقشه اش با من.

ما نمی خواهیم فقط تاریخ و قصه بگوییم، بلکه هدف پند گرفتن از تاریخ در زندگی ماست انصافاً اگر می دیدیم شخصی که فرزند قاتل پدر ماست در اختیار ما قرار گرفته است، با او چه می کردیم؟

هشام زید را به دار آویخت و جنازه اش را آتش زد. حالا پسر زید، قاتل پدر را پیدا کرده است ما بودیم کم ترین چیزی که می گفتیم این بود که به ما چه اما پسر زید :گفت پدر تو پدر مرا شهید کرد تو نقشی نداشتی من تو را نجات می دهم من نقشه دارم تو با نقشه من کنار بیا از تو عذر می خواهم مجبور هستم تو را یک مقدار اذیت کنم.

ص: 29

عبایش را روی سر پسر هشام کشید و شروع به زدن کرد. او را زد و کشان کشان از در بیرون برد مأمور هم ایستاده بود که ببیند چه کسی از در بیرون می رود. عبا روی سرش بود و این هم مرتب بر سر او می زد مأمور گفت چرا می زنی؟ صورتش را کنار بزن ما ببینیم گفت: این چند شتر به ما کرایه داده، از ما پول گرفته آن وقت رفته شتر ها را به کسان دیگری داده است.

شما دو مأمور بفرست من می خواهم نزد قاضی بروم. گفت: این دو مأمور، بیا بگیر و نزد قاضی برو یک مقدار که از مسجد الحرام دور برای این که دو مأمور را رد کند گفت اگر پول ها را می دهی آزادت کنم؟ گفت: نزن می دهم به مأمورها گفت: شما بروید مشکل حل شد. وقتی دو مأمور رفتند عبا را از سرش برداشت و گفت: حالا برو.

پسر هشام گفت: از جواهر هایی که به دست منصور رسیده یکی هم این جا دارم این را به تو می دهم؛ چون جان مرا نجات دادی گفت ما اهل بیتی هستیم که به ما یاد داده اند برای این کار ها پول از کسی نگیرید. برو به سلامت!

فرزند شهیدی که جنازه پدرش را سوزاندند نه تنها از گرفتاری پسر قاتل پدرش خوشحال نمی شود بلکه نجاتش هم می دهد.

قرآن می فرماید: اگر صبر کنید، خداوند خیر در زندگی شما قرار می دهد.

اگر ما در آغاز زندگی با هم مشکلاتی داشتیم اما صبر کردیم و با خط قرمز های هم آشنا شدیم حساسیت های هم را شناختیم و با هم کنار آمدیم، مشکلات حل خواهد شد توافق فکری صد در صد ممکن نیست ولی توافق عملی ،ممکن بلکه لازم است بسیاری از افراد بعد از مدتی به این مرحله می رسند.

برخی افراد در عین حال که زندگی فقیرانه ای دارند، عاشقانه زندگی کنند همه چیز در مال و ثروت نیست ممکن است انسان یک زندگی فقیرانه عاشقانه داشته باشد این عشق بالا ترین ثروت است.

زندگی فاطمه زهرا سلام الله علیها خیلی سخت بود در بعضی از جلساتی که خانم ها هستند گفته ام: شما خانم هایی که این جا هستید، اگر تمام مشکلات خود را روی هم بریزید، باز هم اصلاً به خودتان اجازه نمی دهید که مشکلات خودتان را با مشکلات حضرت زهرا علیها السلام مقایسه کنید. اما ایشان طوری عاشقانه زندگی می کردند که امیر المؤمنین علیه السّلام وقتی به خانه می آمد، تمام غم و غصه هایش برطرف می شد می فرمودند:

﴿ وَ لَقَدْ كُنْتُ أَنْظُرُ إِلَيْهَا فَتَنْكَشِفُ عَنِّي اَلْهُمُومُ وَ اَلْأَحْزَانُ ﴾ ؛ (1)

هنگامی که به او نگاه می کردم غم ها و اندوه ها از من برطرف می شدند.

با یک نگاه به فاطمه سلام الله علیها غم عالم از قلب آن حضرت بیرون می رفت. در زندگی سختی و مشکلات و گرفتاری هست فراز و نشیب هست ولی اگر با هم کنار بیاییم مشکلات را مشکل نمی بینیم. مرد هایی هستند که

ص: 31

در عین مشکلاتی که در بیرون خانه دارند وقتی به خانه می آیند، خوش اخلاق وارد خانه می شوند این ها معنای زندگی را درک می کنند.

فقر عیب نیست آزمایش الهی است. آن چه همه چیز را جبران می کند اخلاق است با فقر می توان ساخت ولی با بد خلقی خیلی سخت است.

این دختر فهمیده گفت: پدر جان فقر عیب نیست. فضل و کمال و

اخلاق مهم است من راضی هستم عقد را خواندند تمام شد. این خانم به قدری اهل علم بود که ملا صالح مازندرانی می گوید: شب ها وقتی کتاب را باز می کردم تا مطالعه کنم گاهی به جایی می رسیدم که دیگر نمی توانستم مطلب را حل کنم کتاب را باز می گذاشتم تا استراحت کنم صبح که بلند می شدم می دیدم همسرم نخوابیده است دیده من به این جا رسیدم و متوجه نشدم مشکل علمی مرا حل کرده و پاسخش را نوشته است.

این خانم در این حد با کمال و فضل بوده است. از آن طرف هم می فهمد فقر عیب نیست آن وقت نتیجه این ازدواج فرزندان صالح و ذریه طیبه ای است که نسل این ها عده ای از علمای بزرگ هستند.

چنین زنی از برزخ در رفاه و راحتی است تا در قیامت به حضرت زهرا سلام الله علیها برسد. اگر با این باور ها زندگی کنیم سختی ها و فقر و تنگ دستی شوهر قابل تحمل می شود.

کاره هستم؟ همۀ زندگی برای شماست اگر زندگی به این خوبی اداره می شود اگر بچه های ما به این خوبی تربیت می شوند همۀ این ها از وجود شماست خانم هم به شوهرش بگوید نه من چه کاره هستم؟ همه برای شماست شما زحمت می کشید و سر پرست خانه هستید. در این صورت دیگر ممکن نیست در این زندگی دعوا و تلخی پیدا شود.

این توافق ها و اتفاق ها ساده نیست بسیاری از خانم ها در زندگی مشکلات و سختی و گرفتاری دارند ولی با گرفتاری ها و مشکلات کنار می آیند.

انگار نه انگار! زن زحمت کشیده و چند فرزند را به این خوبی اداره کرده است تا مرد با آرامش به دنبال کار برود.

بعضی گلایه می کنند که شوهر من خوب است، ولی گاهی در جمع خانواده برای مزاح مرا به مسخره می گیرد تا دیگران بخندند. پناه بر خدا! بعضی مرد ها دوست و رفیق برای شان مهم تر از خانواده است. این هم خیلی زشت است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

﴿ خَيْرُكُمْ خَيْرُكُمْ لِأَهْلِهِ وَ أَنَا خَيْرُكُمْ لِأَهْلِي ﴾؛ (1) بهترين شما آن کسی است که برای خانواده اش بهتر باشد و من بهترین شما برای خانواده ام هستم.

بعضی از بخیل بودن مرد ها گلایه می کنند.

بعضی از هوس باز بودن مرد ها گلایه می کنند. کسی نوشته بود: من پنج سال است به دلیل خود خواهی شوهرم به خانه پدرم نرفته ام. فقط به خاطر دختر دوازده ساله ام تحمل می کنم.

قصه ای تعریف کرد.

یک نفر از جمع ما قصه ای گفت که تکان دهنده بود. البته این قصه مربوط به ده ها سال پیش است. الآن ارتباطات بسیار پیشرفته است. من یادم هست پیرمردی در شهرستانی میزبان ما بود و می گفت: ما وقتی برای تجارت به کشور های دیگر به مسافرت های طولانی می رفتیم ارتباطی با خانواده نداشتیم اگر بر می گشتیم معلوم می شد زنده هستیم اگر برنمی گشتیم فاتحه ما را می گرفتند.

این آقا تعریف کرد که من شغلی داشتم که باید چندین سال از شهر و دیار و خانه ام دور باشم به این خاطر مسافرتی رفتم که چندین سال طول کشید. خانمم را به همراه پسر بچه دوازده ساله ام گذاشتم و رفتم. وقتی برگشتم شب بود از شکاف در نگاه کردم دیدم ای داد و بی داد ما این همه دنبال کار و زندگی و آواره در شهر و بیابان بودیم خانم من با جوانی نشسته است و با هم می گویند و می خندند!

خیلی ناراحت و عصبانی شدم اسلحه ای داشتم. اسلحه را کشیدم تا همان جا این ها را به قتل برسانم یک مرتبه یاد حرف کسی افتادم که به من نصیحت کرده بود که هر وقت عصبانی شدی، چند لحظه صبر کن تا آرام شوی، بعد تصمیم بگیر من کمی خودم را کنترل کردم تا آرام شدم.

تا وارد خانه شدم این جوان گفت به به بابا جان کجا بودی؟ نگو این بچه دوازده ساله حالا یک جوان هجده ساله شده است. اگر یک لحظه تأمل نکرده بود بچه خودش را کشته بود.

الآن پرونده های اعدام را ببینید. به چه دلیل آدم کشتند؟ چون عصابانی شدند

ص: 38

و زود تصمیم گرفتند. آقای محترم خانم محترم شما می خواهی زمین و زمان را به هم بزنی کاری می کنی که بعداً قابل جبران نیست. به قول آن آقا چند لحظه صبر کن آرام شوی بعد تصمیم بگیر.

یکی از راه های کنترل غضب تغییر وضعیت است. امام صادق علیه السلام فرمودند: ﴿ إِنَّ الرَّجُلَ لَيَعضَبُ فَمَا يَرْضَى أَبَداً حَتَّى يَدْخُلَ اَلنَّارَ فَأَيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ عَلَى قَوْمٍ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْيَجْلِسْ مِنْ فَوْرِهِ ذَلِكَ فَإِنَّهُ سَيَذْهَبُ عَنْهُ رِجزُ اَلشَّيْطَانِ ﴾؛ (1) همانا مردی خشمگین می شود و هیچ گاه راضی نمی شود تا این که به آتش ( جهنم ) وارد می شود؛ پس هر شخصی که بر گروهی خشم گرفت، اگر ایستاده بود، فوراً بنشیند تا پلیدی شیطان از وجودش خارج شود.

حضرت فرمودند: اسم او را بیاور و لقب او را رها کن بعد فرمودند: خداوند متعال می فرماید:

﴿ وَ لاَ تَنَابَزُوا بِا لِأَلْقَابٍ ﴾ (1) و با القاب زشت و ناپسند یک دیگر را یاد نکنید.

بعد فرمودند: ﴿ وَ لَعَلَّ اَلرَّجُلَ يَكْرَهُ هَذَا ﴾؛ شاید این مرد از این کنیه (2) خوشش نیاید. (3)

کسی که لقبش بد است امام رضا علیه السّلام لقبش را نمی گوید آن وقت شما برای خانمت ,برای شوهرت, برای دوستت لقب بد می گذاری؟

مرحوم آیت الله سید احمد خوانساری که از علمای بزرگ شیعه است، سر درس وقتی می خواست روایتی بخواند اگر راوی لقبی داشت که اشاره به نقص عضوی بود لقب را نمی گفت. آن وقت ما به همسر مان این القاب را بدهیم و بد زبانی کنیم؟

پیامبر همین سؤال را از فاطمه علیها السلام پرسیدند. عرضه داشت: ﴿ خَيْرُ بَعْلٍ ﴾ (1) «بهترین شوهر است».

این جمله کوتاه بسیار زیباست. این جمله را می توان تابلو کرد. امير المؤمنين علیه السّلام فاطمه زهرا سلام الله علیها را برای خود یاوری خوب برای بندگی خدا معرفی می کند. یعنی زن و مرد هر دو می توانند یار و یاور هم برای بندگی خدا باشند.

برخی از خانم ها به جای این که یاور شوهر شان در اطاعت خدا باشند یاور در معصیت خدا هستند برخی از خانم ها انتظارات مالی بیش از حد از مردان دارند مرد هم نمی تواند آن انتظار را برآورده کند. وقتی نتوانست انتظارات مالی زن را تأمین کند گرفتار حرام خواری می شود. البته این مجوز حرام خواری نیست ولی کمک به حرام خواری می شود.

امروزه اگر در جامعه ما کم فروشی هست رشوه خواری و ربا خواری و حرام خواری هست حتماً بخشی از آن به این دلیل است که مرد در خانه در فشار است و نمی تواند نیاز های مالی را از راه حلال تأمین کند. در نتیجه گرفتار حرام می شود؛ چون راه حرام خواری برای همه آماده است.

اگر زن با درآمد شوهرش بسازد و بیش از توانش از او درخواست نکند زن می شود ﴿ نِعْمَ اَلْعَوْنُ عَلَى طَاعَةِ اَللَّهِ ﴾ چون کاری کرده است که مرد به دنبال مال حرام نرود.

گاهی زنانی را مشاهده می کنیم که در خانه پدر و مادر خود با ایمان بوده اند حجاب شان خوب بوده اما وقتی وارد زندگی مشترک شده، ایمان و

ص: 41

حجابش با اصرار شوهرش سست شود این مرد نعم «العون على معصية الله» می شود. او را مجبور به بد حجابی می کند مجبور به آرایش و گناه می کند.

البته این ها هیچ کدام مجوز شرعی نمی شود چه در مورد حرام خواری و چه در مورد بد حجابی ولی این ها به جای «نعم العون على طاعة الله»، «نعم العون على معصية الله» شده اند.

به آن کار فرما و رئیس شرکت باید گفت: چه دینی دارید؟ امام حسین علیه السّلام فرمودند:

﴿ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ دِينٌ وَ كُنْتُمْ لاَ تَخَافُونَ اَلْمُتَعَادِ فَكُونُوا أَحْرَاراً فِي دُنْيَاكُمْ هَذِهِ ﴾ ؛ (1) اگر دین ندارید و از معاد نمی هراسید، پس در این دنیای تان آزاده باشید.

اگر پای بندی به دین ندارید دست کم مرد باشید، آزاد مرد باشید! آیا این مردانگی و جوان مردی است؟! این استعمار و استثمار جدید است. این استفاده ابزاری از زن است

انسان واقعاً غصه می خورد که چه حقوق های نا چیزی به این زنان می دهند کم ترین حقوق آن هم با این شرایط برای جذب مشتری! آیا این استعمار و استثمار و نامردی نیست؟ آن وقت یک مرد به همسرش بگوید: تو باید سر کار بروی تو سر بار خانه من هستی برای چه درس خواندی؟

در ادامه نوشته اند: آیا برای تان پیش آمده است که جایی بدون دعوت مهمانی رفته باشید و صاحب خانه از حضور شما راضی نباشد؟ وقتی سر سفرۀ آن میزبان نشستید چه حسی دارید؟ من در خانه این آقا چنین حسی دارم چنین مرد هایی باید بدانند که از قوانین مسلم دینی ما این است که نفقه زن بر عهده مرد است.

خانواده است، اولاً دولت اسلامی باید زندگی او را تأمین کند اگر تأمین نکرد، این زن مجبور به اشتغال است. بانوانی هستند که پزشک هستند کاری می کنند که خانم ها نیازی برای مراجعه به مرد ها نداشته باشند. خانم هایی هستند که معلم و استاد هستند خیلی از این ها ممنون هستیم این ها کاری می کنند که دختران ما مجبور نباشند سر کلاس هایی بروند که مرد تدریس می کند این ها را قبول داریم.

اما از این ها که بگذریم مخصوصاً در فضای امروزی و با چند میلیون مرد بی کاری که داریم چه اصراری است که خانم ها موقعیت های کاری را اشغال کنند؟ اگر ما سه میلیون زن شاغل داریم در برابر آن سه میلیون مرد بی کار داریم. یعنی ما راضی شده ایم سه میلیون مرد که سرپرست خانواده هستند و باید هزینه زندگی را تأمین کنند در خانه بنشینند و در برابرش سه میلیون زن شاغل باشد! آیا ما راضی هستیم که مرد ها در خانه بنشینند و زن های مان اشتغال داشته باشند؟

یک عزیزی می فرمود: من تعجب می کنم از این که صهیونیست ها روزی چند قانون از قوانین بین الملل را نقض می کنند و هیچ کس نمی گوید چرا؟ آن وقت ما باید ملتزم به کنوانسیون بین الملل و حقوق بشر و حقوق زنان باشیم که گفته است باید زنان شاغل داشته باشیم. واقعاً تأسف دارد!

یکی از مسئولین با افتخار می گفت ما در سال گذشته یک میلیون و پانصد هزار شغل ایجاد کردیم از این یک میلیون و پانصد هزار شغل ششصد هزار شغل برای بانوان ایجاد کردیم اگر این ششصد هزار جزء همان سه دسته هستند خیلی ممنون اما اگر جزء آن سه دسته نیستند,

ص: 44

یعنی شما شش صد هزار مردی که باید بروند خرج زندگی را تأمین کنند، خانه نشین کرده اید آیا این افتخار دارد؟

﴿ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا ﴾؛ (1) از خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدان ها آرام گیرید.

ایشان برای تشییع تا حرم حضرت معصومه سلام الله علیها آمدند. گفتم خیلی لطف کردید، برگردید! فرمودند: نه، کجا خاک می کنید؟ من میخواهم تا خاک سپاری بیایم هر چه اصرار کردم، فرمودند: من می آیم.

وقتی خاک سپاری تمام شد گفتم: چرا اصرار داشتید که بیایید؟ فرمودند: به خاطر این که همسر شما زن بهشتی است و با شهدا محشور می شود. گفتم: شما از زندگی ما خبر نداشتید برای چه این را می گویید؟ فرمودند: ما چهل سال است با شما همسایه دیوار به دیوار هستیم. یک دیوار دو متری خانه ما و شما فاصله است. در این چهل سال یک بار صدای این زن را نشنیدم یک بار من این زن را ندیدم. این زن بهشتی است.

يحيى المازنی می گوید: من سال ها همسایه دیوار به دیوار زینب کبری علیها السلام بودم ﴿ وَ اَللَّهِ مَا رَأَيْتُ لَهَا شَخْصاً وَ لاَ سَمِعْتُ هَا صَوْتاً ﴾ (1) «به خدا قسم, خودش را ندیدم و صدایش را هم نشنیدم».

باشند سیزده وزیر زن است همین ها در سبک زندگی شکست خوردند. امروز چیزی به نام خانه و خانواده وجود ندارند خود شان نسل خود شان را در معرض خطر می دانند. می گویند ما تا فلان سال منقرض می شویم خانه و خانواده نداریم.

یکی از دوستان ما می گفت من سه دختر دارم حواسم به تحصیل این ها .بود. حواسم به اشتغال این ها بود ولی از ازدواج این ها غفلت کردم الآن سه دختر دارم که تحصیلات شان عالی است اشتغال شان فوق العاده است ولی سن ها بالا رفته و هیچ کدام زندگی ندارند اگر فقط به فکر اشتغال و تحصیلات بودیم و از خانه و خانواده غفلت کردیم خیلی زود پشیمان می شویم.

ما می گوییم اشتغال بانوان را یک اصل تلقی نکنیم همه چیز را فدای اشتغال نکنیم اولویت ها را در نظر بگیریم ،اشتغال متناسب با شخصیت و ظرافت های خانم ها و در موارد لازم و ضروری باشد.

ص: 48

ص: 50

برای تحکیم خانواده راه کار های فراوانی در آیات قرآن و روایات معصومین علیهم السلام ذکر شده است که به برخی از آن ها می پردازیم.

﴿ إِذَا أَحَبَّ أحدكم أَخَاهُ فِي اَللَّهِ فَلْيُعْلِمْهُ فَإِنَّهُ أَبْقَى فِي اَلاُلْفَةِ وَ أَثْبَتَ فِي اَلْمَوَدَّة ﴾؛ (1) هر گاه یکی از شما برادر دینی اش را دوست بدارد این را به او اعلام کند؛ چرا که این کار الفت را پایدار تر و دوستی را استوارتر می کند.

مردی در مسجد در محضر امام باقر علیه السّلام نشسته بود در این حال یکی از دوستانش را دید که از آن جا عبور می کند به امام علیه السلام گفت: ﴿ وَ اَللَّهِ إِنِّي لاَحِبُّ هَذَا الرَّجُلَ ﴾؛ «به خدا من این مرد را دوست می دارم!» امام باقر علیه السّلام به او فرمودند:

﴿ اِلاّ فَأَعْلِمْهُ فَإِنَّهُ أَبْقَى لِلْمَوَدَّةِ وَ خَيْرٌ فِي اَلاُلْفَةِ ﴾؛ (2) پس این را به او اعلام کن؛ زیرا این کار دوستی را پایدار تر می سازد و برای الفت بهتر است.

همین قدر که گفت: من این مرد را دوست دارم حضرت فرمودند: بلند شو برو و به او بگو! این باعث می شود دوستی شما پایدار تر و جاودانه تر شود.

امام باقر علیه السّلام در ادامه فرمودند: ابراهیم خلیل الرحمن به خدا عرض کرد:

﴿ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ اَلْمَوْتِي ﴾؛ (3) پروردگارا، به من نشان ده؛ چگونه مردگان را زنده می کنی.

خداوند به ابراهیم خطاب کرد: ﴿ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ ﴾ «آیا ایمان نداری که من می توانم مرده را زنده کنم؟» ابراهیم عرضه داشت: ﴿ بَلَى وَ لَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي ﴾؛ «چرا ولی برای این که دلم آرامش یابد».

ص: 53

ابراهیم به خدا می گوید خدایا من قدرت تو را قبول دارم ولی اطمینان دل می خواهم اگر ابراهیم از خدا اطمینان دل می خواهد آن وقت شما نباید به رفیقت با گفتن این که من تو را دوست دارم به او اطمینان دل بدهی؟!

واقعاً این اظهار محبت و دوستی کیمیاست و ما کوتاهی می کنیم. آقای محترم با زبان به خانمت بگو دوستت دارم خانم محترم شما هم با زبان به شوهرت بگو دوستت دارم. رسول خدا صل الله علیه و اله فرمودند:

﴿ اَلْآنَ قَوْلُ اَلرَّجُلِ لِلْمَرْأَةِ إِنِّي اُحْبَكَ لاَ يَذْهَبُ مِنْ قَلْبِهَا أَبَداً ﴾؛ (1) اين سخن مرد به زن که بگوید دوستت دارم هرگز از دل زن بیرون نمی رود.

چیزی راحت تر از پیام نیست از فضای مجازی خوب استفاده کنیم و مرتب برای همسرمان پیام محبت آمیز بفرستیم بسیاری از افراد می گویند ما یک کلمۀ محبت آمیز از همسرمان نشنیده ایم.

بالا تر و مهم تر از اظهار محبت زبانی محبت رفتاری است. یعنی در عمل نشان بدهیم که همسر مان را دوست داریم فقط زبان نباشد.

خدمت های خود به انصار را که شمردند بلا فاصله فرمودند چرا شما جواب مرا نمی دهید؟ شما هم بگویید چه خدمت هایی به من کردید گفتند: چه بگوییم؟ ﴿ فِدَاكَ آبَاتُنَا وَ أُمَّهَاتُنَا ﴾؛ «پدران و مادران ما فدای شما!»

فرمودند: بگویید من از مکه فرار کردم و شما مرا پناه دادید در مدینه جایی نداشتم شما به من جای دادید. (1)

ببینید با این که انصار سکوت کردند خود پیامبر صلی الله علیه و اله انصاف به خرج دادند و خدماتی را که به پیامبر کرده بودند بر شمردند.

الآن متأسفانه ما وقتی با کسی دعوای مان می شود، دیگر تمام خوبی ها را فراموش می کنیم انصاف داشته باشیم در همان روزی هم که شما از همسرت کدورتی داری یا همسرت از شما کدورتی دارد بنشینید فکر کنید ببینید آیا واقعاً این آقا یا این خانم هیچ خیری نداشته است؟ یا این که فقط طرف را می بینیم انصاف را برای چنین روز هایی گذاشته اند.

صمیمیت و یگانگی می دهد.

چرا مرد باید فکر کند که حتماً خانمش باید به او سلام کند. بعضی افراد این را یک تکلیف می دانند می گویند بزرگ تری گفته اند، کوچک تری گفته اند. اولاً چه کسی گفته شما بزرگ تری؟ به فرض که شما بزرگ تر هستی آدم اگر در بالا ترین درجه هم هست خودش را باید کوچک بداند. تواضع برای بزرگ تر ها زیبنده تر است.

﴿ اَلْإِنْسَانُ عَبْدُ اَلْإِحْسَانِ ﴾؛ (1) آدمی، بنده احسان است.

یعنی انسان ها در مقابل نیکی دیگران خاضع و تسلیم می شوند اگر پول نداری که با پول دل همه را به دست آوری با محبت، با اخلاق، با احسان و نیکی دل دیگران را به دست آور احسان فقط به خرج کردن مال نیست.

ببریم، هر چند یک شاخه گل باشد مهم تر از همه هدیه به همسر است که محبت را افزایش می دهد و موجب الفت و صمیمیت در خانواده می شود.

هدیه را فقط به تولد و مسافرت موکول نکنید گه گاهی شاخه گلی به همسر تان هدیه کنید ببینید چقدر در گرمی خانواده تأثیر می گذارد رسول خدا صل الله علیه و اله می فرماید:

﴿ اَلْهَدِيَّةُ تُذْهِبُ اَلضَّغَائِنَ مِنَ اَلصُّدُورِ ﴾؛ (1) هدیه دادن، کینه ها را از سینه ها می برد.

التَّواضُعُ ﴾. (1) سه چیز عامل دوستی است خوش خویی ملایمت نیکو و فرو تنی.

در این روایت حضرت سه چیز را عامل محبت می شمارند که به دو مورد آن اشاره شد یکی هم «حُسْنُ الرِّفْق» یعنی مدارا کردن است. مدارا در برابر کج خلقی ها جلوی بسیاری از فتنه ها و نا ملایمات را می گیرد و کم کم سر از محبت و دوستی در می آورد.

قرآن کریم هم به زیبایی به مدارا و نرم خویی توصیه می کند و می فرماید:

﴿ وَ عَاشِرُوهُنَّ بِا لِمَعْرُوفٍ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلُ اَللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً ﴾؛ (2) و با همسران تان به شایستگی رفتار کنید؛ و اگر از آنان خوش تان نیامد پس چه بسا چیزی را خوش نمی دارید و خدا در آن مصلحت فراوان قرار می دهد.

اگر یک وقت مشکلی پیش آمد، حوصله و مدارا کنید، آن وقت است که خدا خیر کثیر به شما می دهد. متأسفانه بعضی ها فکر می کنند که حرف اول باید دعوا و طلاق باشد بیش ترین طلاق ها در شش ماه اول است. یعنی اصلاً به مدارا و رعایت این مسائل نمی رسد.

مردم از کسانی که به همه بد گمان هستند، بیزارند بعضی ها چون کج اندیش هستند، فکر می کنند همه پای شان را کج می گذارند. چون خودش دنبال کار خلاف است فکر می کند همه دنبال کار خلاف هستند.

منشأ بسیاری از جدایی ها بد گمانی است آقا به خانم بد گمان است خانم هم به آقا این بد گمانی ها آنان را تا پای طلاق می کشاند، در صورتی که واقعیت امر چیز دیگری بوده است.

بنا بر این نه تنها بد گمانی زن و شوهر به یک دیگر امر پسندیده ای نیست بلکه باید حسن ظن به یک دیگر در خانواده حاکم باشد.

متأسفانه بخشی از زندگی خانواده های ما را پر کرده است. روایات فراوانی در مذمت و نکوهش مراء و جدال آمده است که به بیان برخی از آن ها می پردازیم.

اگر به کلام امیر المؤمنین علیه السّلام و اهل بیت علیهم السلام توجه شود، هشتاد درصد پرونده های طلاق بسته می شود منشأ بسیاری از دعوا ها به همین دلیل است این ها نسخه های درمانی است که هیچ هزینه ای برای ما ندارد.

زن و شوهر معمولاً سر چه موضوعی با هم کدورت پیدا می کدورت پیدا می کنند؟ یکی از دلایل کدورت این است که یکی از آنان حرف نامناسبی زده و دیگری جوابش را داده است. اگر یکی از آن ها کوتاه بیاید دعوا تمام می شود. اگر او حرف غلطی زد شما چرا ادامه می دهی؟

انس بن مالک می گوید: روزی درباره موضوعی دینی جدال می کردیم که پیامبر خدا صل الله علیه و اله آمد و بسیار خشم گین شد به گونه ای که قبلاً چنان خشم گین نشده بود و ما را از این کار باز داشت و فرمود:

﴿ مهلا يا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ! إِنَّا هَلَكَ مَن كانَ قَبلَكُم بِهذا،

ذَروا المراء لِقِلَّةِ خَيْرِهِ

ذَرُوا اَلْمِرَاءَ فَإِنَّ اَلْمُؤْمِنَ لاَ يُمَارِي

ذَرُوا الْمِراءَ فَإِنَّ الْمُمَارِيَ قَدْ تَمَّتْ خَسَارَتُهُ

ذَرُوا اَلْمِرَاءَ فَكَفَاكَ إِنَّمَا أَنْ لاَ تَزَالَ مماريا

ذَرُوا اَلْمِرَاءَ فَإِنَّ اَلْمِمَارِيَ لاَ أَشْفَعُ لَهُ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ

ذَرُوا الْمِرَاءَ فَأَنَا زَعِيمٌ بِثَلاَثَةِ أَبْيَاتٍ فِي الْجَنَّةِ فِي رِبَاضِهَا وَ وَسَطِهَا وَ أَعْلاَهَا لِمَنْ تَرَكَ اَلْمِرَاءَ وَ هُوَ صَادِقٌ

ص: 62

ذروا الْمِرَاءَ فَإِنَّ أَوَّلَ مَا نَهَانِي عَنْهُ رَبِّي بَعْدَ عِبَادَةِ اَلْأَوْثَانِ اَلْمُرَاءُ ﴾؛ (1)

ای امّت محمّد آرام باشید آنان که پیش از شما بودند با همین کارها هلاک شدند.

جدال را به خاطر کم فایدگی آن، رها کنید.

جدال را رها کنید؛ چرا که مؤمن جدال نمی کند.

جدال را رها کنید؛ چرا که جدال گر، کاملاً در خسارت است.

جدال را رها کنید؛ چرا که همین گناه برای تو کافی است که هم واره جدال گر باشی.

جدال را رها کنید؛ چرا که من در روز قیامت جدال گر را شفاعت نمی کنم.

جدال را رها کنید؛ چرا که من برای کسی که جدال را ترک کند و صادق باشد سه خانه در حاشیه وسط و بالای بهشت متعهد می شوم.

جدال را رها کنید؛ چرا که پس از نهی از پرستش بتان اولین نهی پروردگار نهی از جدال گری بود.

نخستین وظیفه ای که مسلمان دارد، این است که مراء و جدال و مخاصمه و بگو مگو را کنار بگذارد اگر همسر گفت، شما کوتاه بیایید چیزی نگویید گفت که گفت سکوت شما به جایی برنمی خورد.

اگر مسائلی که پیش می آید و به داد گاه کشیده می شود را ریشه یابی کنید، می بینید که منشأ بسیاری از آن ها همین جدل و بگو مگو بوده است. یک طرف حاضر نشده است کوتاه بیاید پیامبر صل الله علیه و اله خدا فرمودند:

﴿ مَنْ تَرَكَ الْمِرَاءَ وَ هُوَ مُحِقٌ بَنَى اَللَّهُ لَهُ بَيْتاً فِي أَعْلَى اَلْجَنَّةِ وَ مَنْ تَرَكَ

ص: 63

اَلْمِرَاءِ وَ هُوَ مُبْطِلٌ بَنَى اَللَّهُ لَهُ بَيْتاً فِي رَبَضِ اَلْجَنَّةِ ﴾؛ (1) اگر کسی جدال گری را در صورتی که او برحق است، ترک کند، خداوند

خانه ای برای وی در بالا ترین نقطه بهشت خواهد ساخت و اگر کسی جدال گری را در صورتی که بر باطل است ترک کند خداوند خانه ای در حومۀ بهشت برای وی خواهد ساخت.

من نمی گویم: حق با شما نیست. حق با شما، ولی شما کوتاه بیا. فرمود: کسی که مراء را ترک کند و حق با او باشد ،خداوند خانه ای برای وی در بالا ترین نقطه بهشت خواهد ساخت.

در روایت دیگری فرمود:

﴿ أَنَا زَعِيمٌ بِبَيْتٍ فِي رَبَضِ الْجَنَّةِ وَ بَيت فِي وَسَطِ اَلْجَنَّةِ وَ بَيْتٍ فِي أَعْلَى الْجَنَّةِ لِمَنْ تَرَكَ المِراءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً وَ لِمَنْ تَرَكَ الْكَذِبَ وَ إِنْ كانَ هَازِلاً وَ لِمَنْ حَسُنَ خُلُقُه ﴾؛ (2) من، خانه ای را در حومه بهشت و خانه ای را در مرکز بهشت و خانه ای را در بالای بهشت ضمانت می کنم، برای کسی که جدال گری را رها کند، هرچند حق با او باشد و برای کسی که دروغ را هر چند به شوخی ترک گوید و برای کسی که خوش خو باشد.

اگر حق هم با شماست شما کوتاه بیا تصمیم بگیرید، اگر شریک زندگی تان حرف نادرستی زد شما جواب ندهید آن وقت ببینید چگونه زندگی گوارا می شود خانم هایی هستند که وقتی همسر شان حرف نا خوشایندی به او می گوید عجله در جواب ندارند خوشا به حال کسانی

ص: 64

که این طور هستند! بعضی ها هم هستند هنوز حرف همسر شان تمام نشده جوابی بالا تر می گویند امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمایند:

﴿ مَنْ جُعِلَ دَيدَنَهُ اَلْمِرَاءَ لَمْ يُصْبِحُ لَيْلُهُ ﴾؛ (1) کسی که مراء و بگو مگو منش و عادت او باشد شبش به صبح نمی رسد.

یعنی همیشه در ظلمت و تاریکی جهل به سر می برد گویا همواره در شب به سر می برد و از صبح بهره ای ندارد چنین شخصی هیچ گاه در زندگی موفق نمی شود در روایت دیگری فرمودند:

﴿ مَنْ ضَنَّ بِعِرْضِهِ فَلْيَدَعِ اَلْمِرَاءَ ﴾؛ (2) هرکس که از آبروی خود بیم ناک است از جدال بپرهیزد.

بگو مگو ها آبروی انسان را بر باد می دهد برای حفظ آبرو باید از آن کناره گرفت. پیامبر خدا صل الله علیه و اله در روایت دیگری که بسیار امید وارکننده است، فرمودند:

﴿ ثَلاَثٌ مَنْ لَقِيَ اَللَّهَ عَزَّ و جَلَّ بِهِنَّ دَخَلَ اَلْجَنَّةَ مِنْ أَيِّ بَابٍ شَاءَ مَنْ حَسُنَ خُلُقُهُ وَ خَشِيَ اَللَّهَ فِي اَلْمَغِيبِ وَ اَلْمَحْضَرِ وَ تَرَكَ اَلْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّا ﴾؛ (3) سه چیز است که هرکس با آن ها خداوند عز و جل را دیدار کند از هر در بهشت که می خواهد، وارد می شود؛ کسی که اخلاقش نیکو باشد و در نهان و آشکار از خدا بترسد و بگو مگو را رها کند هرچند حق با او باشد.

اگر همسر شما بی مورد ایراد گرفت اگر زحمات شما را نادیده گرفت و جمله تندی به شما گفت و حق هم با شما بود، چیزی نگو! فرمود: اگر

ص: 65

جوابش را ندهد از کسانی است که از هر یک از در های بهشت که بخواهد وارد آن می شود.

همین طور که شوهر نباید بر بر سر همسر و خانوده خود منت بگذارد زن هم نباید بر سر شوهرش منت بگذارد که عواقب نا خوشایندی به دنبال دارد پیامبر خدا صل الله علیه و اله فرمودند:

﴿ أَيُّهَا اِمْرَأَةٌ مَنَّت عَلَى زَوْجِهَا بَمالَهَا فتقول «إِنَّما تَأْكُلُ أَنْتَ مِنْ مَالِي» لَوْ أَنَّهَا تَصَدَّقَتْ بِذَلِكَ اَلْمَالِ فِي سَبِيلِ اَللَّهِ لاَ يَقْبَلُ اَللَّهُ مِنْهَا اَللَّهَ إِلاَّ أَنْ يَرْضَى عَنْهَا زَوْجُهَا ﴾؛ (1) هر زنی که به دارایی خود بر شوهرش منت نهد و بگوید: «تو از ثروت من میخوری»، اگر تمام آن ثروت را هم در راه خدا صدقه بدهد خداوند از او نمی پذیرد مگر آن که شوهرش از او راضی شود.

نگه دارنده تر از آن نمی شناسم.

وفا و صداقت توأم هستند. هستند. هر گاه خدا به کسی بچه دو قلو می دهد عرب ها به آن توأمان می گویند اگر زندگی با صداقت بود وفا در آن هست. یعنی زن و شوهر به هم وفا دار خواهند ماند اعتماد در آن پیدا می شود صداقت عامل وفاست و در زندگی سپری محکم تر از وفا در برابر آسیب ها نمی توان پیدا کرد.

هم چنین امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمایند:

﴿ قَدْرُ اَلرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ هِمَّتِهِ وَ صِدْقُهُ عَلَى قَدْرِ مُرُوءَتِهِ ﴾؛ (1) ارزش مرد به اندازه همّت اوست و راست گویی او به میزان جوان مردی اش.

چقدر ممکن است انسان در زندگی با دیگران صادق باشد؟ به اندازه ای که مروت داشته باشد مروت را هم به انسانیت معنا کرده اند. هر چه انسانیت بیشتر باشد به همان مقدار صداقت بیشتر است.

هم چنین آن حضرت در همین رابطه فرمودند:

﴿ مَنْ كَذَبَ أَفْسَدَ مُرُوَّتَهُ ﴾؛ (2) هر کس دروغ بگوید، انسانیت خود را فاسد کرده است.

صداقت نشانۀ مروت است نقطه مقابلش دروغ است که مروت آدمیت و انسانیت انسان را از بین می برد.

يَنْفَعُكَ وَ أَلاَّ يَكُونَ فِي حَدِيثُكَ فَضْلٌ عَنْ عَمَلِكَ﴾؛ (1) نشانه ايمان این است که راستی را در جایی که به زیان توست بر دروغی که به سود توست مقدّم بداری و این که گفتارت از کردارت بیشتر نباشد.

یکی از نشانه های ایمان این است که بیش از عملت حرف نزنی به اندازه ای که عمل داری حرف بزنی. الآن مشکل ما این است که ادعا ها و حرف ها ،زیاد و عمل کم است.

امیر مؤمنان علیه السّلام در خطبه ای بسیار زیبا و مفصل نکات تربیتی فراوانی را مطرح کرده و می فرماید:

﴿ عِبَادَ اَللَّهِ اُصْدُقُوا فَإِنَّ اَللَّهَ مَعَ اَلصَّادِقِينَ وَ جَانِبُوا الكَذِبَ فَإِنَّهُ مُجَانِبٌ لِلْإِيمَانِ وَ إِنَّ اَلصَّادِقَ عَلَى شَرَفِ مَنْجَاةٍ وَ كَرَامَةٍ وَ اَلْكَاذِبُ عَلَى شَفَا مَهْوَاةٍ وَ هَلَكَةٍ ﴾؛ (2) ای بندگان خدا، راست بگویید که خدا با راست گویان است و از دروغ به دور مانید که دور از ایمان است و راست گو بر فراز پایگاه رستگاری و بزرگ واری قرار دارد و دروغ گو در لبه پرت گاه نابودی و هلاکت است.

یعنی اگر شما بخواهی ایمان داشته باشی ایمان در یک مسیر است و دروغ در مسیر دیگری است. این ها نمی توانند با هم در یک مسیر قرار بگیرند. آن یک طرف و این هم یک طرف است. با هم قابل جمع نیستند.

گاهی ما فکر می کنیم انسان می تواند مؤمن باشد و در عین حال بعضی گناهان را انجام بدهد. بعضی از گناهان با ایمان قابل جمع نیست.

ص: 69

صفوان بن سلیم می گوید: از پیامبر خدا صل الله علیه و اله پرسیده شد: ﴿ يَا رَسُولَ اَللَّهِ أَيْكُونَ اَلْمُؤْمِنُ جَبَاناً ﴾؛ «آیا می شود ،مؤمن ترسو باشد؟» فرمود: «آری».

گفته شد: ﴿ أَيْكُونُ اَلْمُؤْمِنُ بَخِيلاً ﴾؛ «آیا می شود مؤمن بخیل باشد؟» فرمود: «آری».

گفته شد : ﴿ أَيْكُونُ اَلْمُؤْمِنُ كَذَّاباً ﴾؛ آیا ممکن است مؤمن دروغ گو باشد؟»فرمود: «نه». (1)

در روایت دیگر آمده است که رسول خدا صل الله علیه و اله فرمودند:

﴿ ثَلاَثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ كَانَ مُنَافِقاً وَ إِنْ صَامَ وَ صَلَّى وَ زَعَمَ أَنَّهُ مُسْلِمٌ مَنْ إِذا ائتُمِنَ خانَ وَ إِذا حَدَّثَ كَذَبَ وَ إِذا وَ عَدَ أَخلَفَ ﴾؛ (2) سه خصلت است که در هر کس باشد منافق است هر چند اهل روزه و نماز باشد و خودش را مسلمان بداند این که هرگاه مورد اعتماد قرار گیرد خیانت ورزد؛ و هرگاه سخن گوید دروغ گوید؛ و هرگاه وعده دهد، خُلف وعده کند.

اگر آدم این سه صفت را داشته باشد منافق است. البته نه آن منافقی که در ردیف کافر و بد تر از کافر است ولی فکر نکنیم بعضی از گناهان با ایمان کامل قابل جمع است.

میان نخواهد بود. امیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند:

﴿ مَنْ عُرِفَ بِالْكَذِبِ قَلت اَلثِّقَةُ بِهِ مَنْ تَجَنَّبَ اَلْكَذِبَ صَدَقْتَ أَقْوَالُهُ ﴾؛ (1) کسی که به دروغ گویی شناخته شود، اعتماد به او کم می شود و کسی که از دروغ اجتناب ورزد گفته هایش باور می شود.

گاهی ما یک دروغ می گوییم و ممکن است منفعتی هم ببریم، ولی اعتمادی که از دست می رود ضررش خیلی بیشتر از منفعت جزئی است که ما به دست می آوریم.

امير المؤمنین علی السّلام می فرمایند:

﴿ اَلصِّدْقُ أَمَانَةُ اَلْكَذِبِ خِيَانَةٌ ﴾ ؛ (2) راستی، امانت داری است و دروغ، خیانت است.

اگر من دروغ گفتم و همسرم می داند من دروغ می گویم مرا خائن می داند. اگر شریک زندگی مرا اهل خیانت بداند آیا این زندگی سالم و پایدار می ماند.

امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

﴿ إِنَّ مِمَّا أَعَانَ اَللَّهُ بِهِ عَلَى اَلْكَذَّابِينَ اَلنِّسْيَانُ ﴾؛ (3) از جمله کمک های خداوند بر ضد دروغ گویان فراموشی است.

جمله معروف دروغ گو حافظه ندارد ناظر به همین معناست. خدا به نفع دروغ گو ها وارد عمل می شود و فراموشی به این ها عارض می گردد تا کمتر گرفتار شوند.

مرحوم علامه مجلسی رحمة الله علیه در شرح این حدیث فرموده است وقتی

ص: 71

دروغ گو حافظه اش را از دست داد زود تر رسوا می شود و این به نفع اوست از این جهت تعبیر اعانه و کمک به کار برده شده است.

صَلَاحُ ذَاتِ الْبَيْنِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَ الصَّيَامِ ﴾؛ (1) شما را، و تمام فرزندان و خاندانم را و کسانی را که این وصیت به آن ها می رسد به ترس از خدا و نظم در امور زندگی و ایجاد صلح و آشتی در میان تان سفارش می کنم؛ زیرا من از جد شما پیامبر صلی الله علیه و اله شنیدم که می فرمود: «اصلاح کردن بین مردم از همه نماز و روزه ها برتر است».

شما اگر بین دو نفر را اصلاح کنید این کار شما از همه نماز ها و روزه ها برتر و بالا تر است این قدر ارزش مند است!

اگر انسان به قصد اصلاح قدم بردارد خداوند به او کمک می کند. اگر زن و شوهر سر ساز گاری داشته باشند خدا میان آن ها سازگاری بر قرار خواهد کرد.

﴿ إِنْ يُرِيدا إِصْلاحاً يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهما ﴾؛ (2) اگر سر سازگاری داشته باشند، خدا میان آن دو سازگاری خواهد داد.

یعنی اگر آن ها تصمیم بگیرند خداوند توفیقش را ر می دهد و اسباب ساز گاری را فراهم می کند وقتی اراده جدی برای ساز گاری وجود ندارد، گناه را گردن یک دیگر می گذارند اما به فرموده قرآن اگر تصمیم بر اصلاح باشد و شما بخواهید کار حل شود خداوند کمک می کند و حل می شود.

البته موارد نادری هست که مصلحت در جدا شدن است. اما همه نگویند ما جزء آن موارد نادر هستیم. نگذارید بچه های مان داغ جدایی پدر و مادر را ببینند.

ص: 73

این داغ ها از داغ مرگ سنگین تر است. یک بچه که پدرش بمیرد، شاید برایش گوارا تر باشد از این که بگویند مادرش می خواهد از پدرش جدا شود.

مگر آن که پاره ای از آن چه را می دانی کتمان کنی.

گاهی کمک به پدر و مادر از مواردی است که باید کتمان و پنهان کرد. نگاه دین پدر و مادر واجب النفقه ما هستند در مرحله اول همسر انسان واجب النفقه است اگر زندگی خود و همسرم را تأمین کردم، نوبت به مرحله دوم می رسد یعنی اگر پدر و مادرم نیاز به کمک مالی دارند، باید آن ها را هم تأمین کنم.

در این صورت گاهی در زندگی آن قدر صمیمیت وجود دارد که خانم اگر بداند شوهرش به پدر و مادرش کمک می کند خوشحال می شود، اینجا مانعی ندارد می تواند بگوید.

اما اگر همسر من آن صمیمیت و درک را ندارد و حساس است، من نباید به او خبر بدهم معنای صداقت این نیست که من آمار بدهم چقدر به کمک کردم.

البته ما دنبال زندگی هایی هستیم که خانم شوهرش را در خدمت به پدر و مادر تشویق کند. خود آقا همسرش را تشویق کند. آقا صبح که می خواهد از خانه سر کار برود، خانمش را هم می برد و می گوید: برو پیش پدر و مادرت بمان اگر به این صفا و صمیمیت و به این نگاه دینی رسیدیم الله اما اگر به این مرتبه از درک و کمال نرسیدیم نشانه صداقت این نیست که من همه حرف هایی که در خارج از وظیفهٔ خانوادگی من هست بگویم.

طرف مقابل .است خانم شرایط ویژه شوهرش را درک کند مرد هم شرایط ویژه همسرش را درک کند شوهر بداند که همسرش در شرایط ویژه نیاز به توجه بیشتری دارد بسیاری از افراد گلایه دارند که همسرم مرا درک نمی کند.

خداوند در قرآن می فرماید:

﴿ وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کَر هَا ﴾؛ (1) و انسان را نسبت به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم. مادرش با تحمل رنج به او باردار شد و با تحمل رنج او را به دنیا آورد.

مرد باید بداند که همسرش در دوران بار داری شرایط ویژه ای دارد باید بداند در این دوران کمبود هایی در جسم مادر پیدا می شود باید بداند در این دوران فرزند در شکم مادر شیره جان مادر را می مکد. باید بداند خواب و خوراک مادر به هم می خورد. هم بار داری دشوار است و هم وضع حمل.

جای تأسف است که خانواده هایی زندگی خوب و صمیمی داشتند ولی مرد به دوران بار داری و زایمان همسرش و شرایط سخت بعد از زایمان توجه نکرده است و خانم بعد از زایمان گرفتار جنون یا گرفتار بیماری های روحی شدید شده است که سال هاست داروی آرام بخش مصرف می کند.

جان مادر است.

این مادر چقدر گرفتار ضعف های جسمی و روحی و آسیب های جدی می شود ما اگر دو وعده غذا نخوریم فریاد مان بلند می شود همین دورانی که خانم ها عذر ماهانه دارند، در آزار و اذیت هستند.

برخی افراد فهمیده می گویند ما در این دوران بیشتر مراقب هستیم. خانم را درک می کنیم در این شرایط بد اخلاقی نکنید. خانم خلق و خویش تنگ است. شما او را درک کن در دوران بار داری ناراحتی پیدا می کند و خلق و خویش تنگ است. بعد از زایمان خلق و خویش تنگ است. در دوران عذر ماهانه خلق و خویش تنگ است باید او را درک کنی باید کوتاه بیایی توجه به شرایط ویژه نسبت به خانم ها خیلی مهم است.

نقطه مقابل آن هم قابل توجه است خانم هم باید شرایط ویژه همسرش را درک کند سال ها با او زندگی کرده ای او را می شناسی هر چه داشته در طبق زندگی و خانواده گذاشته است الآن مدتی است مشکلات اقتصادی دارد شما با او کنار بیا کوتاه بیا.

غمگین ساخته؟ اگر برای رزق و روزی است که آن به عهده تو نیست و دیگری یعنی ( خداوند ) آن را به عهده گرفته است و اگر مربوط به امور آخرتی است خداوند بر اندوهت بی افزاید. رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمودند:

﴿ إِنَّ لِلَّهِ عُمالًا وَ هَذِهِ مِنْ عُمَّالِهِ لَهَا نِصْفُ أَجْرِ الشَّهِيدِ ﴾؛ (1) خداوند را کار گزارانی است و این زن یکی از آنان است و او نصف اجر شهید را خواهد برد.

کن که ظهر که بر می گردم با ایمان برگردم.

خانم محترم، شما هم کاری کن که شوهرت که صبح از خانه بیرون می رود ظهر با ایمان بر گردد. درصد مهمی از بازگشت با ایمان او این است که دنبال حرام خواری نرود حرام خواری نکردن او هم به درک شما از وضعیت او بستگی دارد.

پس یک مسأله مهم درک شرایط ویژه است آقا شرایط ویژه همسر را درک کند خانم هم شرایط ویژه شوهرش را درک کند.

ص: 82

مکمل دیگری هستند به دلیل اختلاف در آفرینش عواطف و احساسات و تمایلات آن ها نیز متفاوت است نمی توان انتظار داشت که هر دو یکسان بیندیشند و یک نوع احساس و تمایل و عاطفه داشته باشند. اما توافق کامل نداشتن در افکار و احساسات و تمایلات به معنای نداشتن توافق عملی در زندگی نیست راه برای توافق عملی باز است.

قرآن کریم درباره آفرینش زن می فرماید:

﴿ أَ وَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الْحِلْيَةِ وَ هُوَ فِي الْخِصامِ غَيْرُ مُبِينٍ ﴾؛ (1) آیا آن که در زینت و زیور پرورش می یابد و در هنگام مخاصمه و جدال بیانش روشن نیست [را شریک خدا قرار می دهید]؟

خداوند زن را برای زینت و زیبایی ها ،آفریده نه برای میدان نبرد. خداوند چنین انتظاری از او ندارد نظام آفرینش او این چنین نیست. امير المؤمنین علیه السّلام در نامه ای به امام مجتبی علیه السلام می نویسند:

﴿ إِنَّ الْمَرْأَةَ رَيْحَانَةُ وَ لَيْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ ﴾؛ زن گل است، نه قهرمان [میدان های نبرد].

یعنی آفرینش او چنین اقتضا می کند که دارای احساسات و تمایلات ظریف باشد لذا جهاد از زنان برداشته شده است.

علامه طباطبایی رحمه الله در ذیل آیه ﴿ الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ ﴾ (2) می فرمایند: سر پرستی مرد ها بر زن ها در سه امر است: یکی در جهاد است. جهاد تکلیف زن نیست دوم در قضاوت است زن ها در مسند قضاوت

ص: 84

نمی نشینند سوم در مدیریت های کلان است.

البته اگر اسلام اجازه نداده است که زن در مسند قضاوت بنشیند، خدمتی به او کرده است قاضی باید انسان های شیاد و فاسد را محاکمه کند. اسلام مانع از آن شده که زنی که خدا او را چون «ریحانه» آفریده است متصدی محاکمه چنین افرادی بشود زنان می توانند قاضی پرور و مجتهد پرور باشند و به مقام اجتهاد برسند اما نمی توانند در مسند قضاوت قرار گیرند.

خلاصه کلام آن که سطح توقعات ما در زندگی های خانوادگی باید با توجه به این تفاوت ها باشد؛ یعنی دختر یا پسر در زندگی مشترک به هیچ وجه نباید در پی توافق فکری صد در صدی با همسر خود باشد قطعاً اختلاف وجود دارد این آفرینش انسان است برای زن ها اموری مهم است و برای مرد ها امور دیگری افکار بانوان در اموری سیر می کند و افکار آقایان در امور دیگری.

اکنون که توافق کامل فکری نیست آیا باید هر روز دعوا و جنگ و جدال در زندگی باشد؟ خیر! قطعاً این چنین نیست.

مرحله اول؛ دربارهٔ وظایف مشترک بین زن و مرد است.

مرحله دوم؛ درباره مسئولیت های مرد.

و مرحله سوم؛ درباره مسئولیت های زن.

چیست؟ مفسران بیانات زیبایی در این باره دارند؛ از جمله علامه طبرسی رحمه الله در «مجمع البیان» (1) می فرماید: یکی از این خیر ها این است که با گذشت زمان مهربانی به زندگی بر می گردد و زیاد می شود.

تحلیل این مطلب خیلی پیچیده نیست معمولاً در آغاز زندگی مشترک وقتی زوج در زیر یک سقف قرار می گیرند هنوز خیلی با اخلاق هم آشنا نیستند اما اگر حوصله کنند آشنا می شوند و هر یک متوجه می شود که طرف مقابلش نسبت به چه مسائلی حساس است؛ بنا بر این آن ها را رعایت می کند.

به بیان دیگر، به مرور زمان خطوط قرمز یک دیگر را می شناسند و از آن تجاوز نمی کنند و همین امر باعث می شود که شیرینی به زندگی برگردد. و این یکی از مصادیق ﴿ يَجْعَلَ اللهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً ﴾ است.

بیان دوم علامه طبرسی رحمه الله این است که با گذشت زمان و آمدن فرزند به خانه، کانون خانواده گرم می شود.

البته موارد کمی وجود دارد که همسر اصلاً قابل تحمل نیست و انواع و اقسام اشکال در او وجود دارد. در این گونه موارد با گذشت زمان و آمدن فرزند مشکلی حل نمی شود بلکه در این موارد باید به سراغ راه حل های دیگری رفت اما غالباً اختلافات و دعوا ها جزئی هستند و با گذشت زمان و آشنا شدن با روحیات یک دیگر حل می شوند.

البته چنان که بیان شد نباید انتظار داشته باشیم که شخص مقابل توافق فکری صد در صد با ما داشته باشد ما وقتی با کسی بیست سال رفاقت

ص: 87

کرده ایم، هنگامی که به مسافرت می رویم در موارد متعدد با هم به اختلاف بر می خوریم آن وقت چطور انتظار داشته باشیم که در یک زندگی مشترک، بین زن و مرد هیچ اختلافی وجود نداشته باشد؟!

آن دو داور نباید دنبال این باشند که آتش این اختلاف را بیشتر کنند و نباید هر کسی از موکل خود بی جهت دفاع کند باید از حق دفاع کنند و در پی ایجاد صلح و سازش باشند در این صورت خداوند زندگی زن و مرد را دوباره به خوبی و شیرینی بر می گرداند.

خدا آگاه است مواظب باشید که در این داوری ها و در این اختلافات خدا را در نظر بگیرید. این ها توصیه های قرآن کریم است، ولی متأسفانه باید اعتراف کنیم که عمل ما با قرآن فاصله زیادی دارد.

خدا تجاوزکند؛ به خود ظلم کرده است تو نمی دانی شاید خدا بعد از آن پیش امدی پدید آورد.

اگر کار به جدایی کشید و مرد همسر خود را طلاق داد، باز هم قواعدی وجود دارد که باید رعایت شود در این آیه ،نیز در کنار سفارش به تقوا توصیه به اموری شده که در زندگی کاملاً ملموس هستند.

اما تقوای روز جدایی چیست؟ مرد پس از طلاق تا زمانی که عده زن تمام نشده، حق ندارد او را از خانه بیرون کند البته طلاق از نظر فقهی چند نوع است و هر کدام احکامی مخصوص به خود دارد که اکنون وارد آن نمی شویم.

به هر حال، در طلاق های رجعی که در آن ها امکان رجوع و بازگشت وجود دارد مرد نباید زن را از خانه بیرون کند و زن ها هم حق ندارند خانه را ترک کنند. این طور نیست که خانم بعد از طلاق بگوید: «من می خواهم به خانه پدرم بروم مگر طلاق نگرفته ایم؟ پس دیگر به خانه خودم برنمی گردم.

اما چرا بعد از طلاق باز هم باید مدتی را در یک خانه زندگی کنند؟ قرآن کریم می فرماید شاید بعد از این خداوند امری را پدید آورد یکی از حکمت های عده در طلاق همین است که این خانم در خانه شوهر خود که او را طلاق داده است بماند تا شاید مرد پشیمان شود و تصمیم به بازگشت به زندگی مشترک بگیرد ممکن است نقص های قبلی برطرف شود و علاقه ها دوباره زنده شود.

شاید این پرسش مطرح باشد که این آقا همسر خود را طلاق داده، چطور دوباره باید در کنار هم زندگی کنند؟ مگر به هم نامحرم نیستند؟ پاسخ این است که نه به هم نامحرم نیستند در طلاق های رجعی، در دوران عده،

ص: 91

امکان بازگشت وجود دارد. در این مدت احکام زن و شوهر بین این ها برقرار است و هیچ کدام از این احکام تا دوران عده طلاق است لغو نمی شود.

اگر در این دوره مرد به زن خود رجوع نکرد و زندگی را به حالت قبلی بر نگرداند، بعد از گذشتن دوران عده طلاق اثر خود را می گذارد. بنا بر این درست است که صیغهٔ طلاق خوانده شده ولی تا این دوران سپری نشود آن صیغه تأثیر گذار نیست. این صریح قرآن است.

از این رو بین فقها هم اختلافی در این باره وجود ندارد همه فقها می گویند: کسی که همسر خود را به صورت رجعی طلاق می دهد، حق ندارد او را از خانه بیرون کند تا این که دوران عده سپری شود.

ایشان هفت اثر این حکم را بیان می کند که برخی از آن ها را در این جا ذکر می کنیم.

1. این که امکان برقرار کردن روابطی که قبل از طلاق داشتند هم چنان وجود دارد بنابراین اگر شوهر بخواهد دوباره با همسر خود رابطه زوجیت برقرار کند دیگر نیازی نیست که صیغه ای بخواند یا به جایی مراجعه کند.

دین شرایط سختی برای طلاق قرار داده است. حتماً باید دو شاهد عادل در هنگام خواندن صیغه طلاق حضور داشته باشند و برای زن هم شرایطی ذکر شده است؛ اما برای بازگشت کار خیلی آسان است.

اگر مرد پس از طلاق تا زمانی که عده تمام نشده خواست دوباره با همسر خود ارتباط برقرار کند هیچ شرطی ندارد همین که دوباره به طرف همسر خود برگردد و تصمیم بگیرد این زندگی دوباره از نو شروع بشود و صفا و صمیمیت به خانواده برگردد کار تمام می شود و اثر آن طلاق از بین می رود.

2. حكم دوم در طلاق رجعی این است که نه تنها جایز است که زن در این مدت زینت خود را برای همسرش آشکار کند بلکه این کار مستحب است. مستحب است که برای همین شوهری که الآن با او به محضر رفته و از او طلاق گرفته دلبری کند تا شاید وظایفی که پیش از این فراموش شده ،بود انجام بگیرد و به تعبیر قرآن کریم ﴿ لَعَلَّ اللهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً ﴾. شايد خدا بعد از این بین آن ها اصلاح و دوستی ایجاد نماید.

3. حکم سوم این است که همان طور که قبل از طلاق، نفقه و هزینه زندگی خانم با شوهر بوده است در ایام عده نیز این هزینه ها بر عهده اوست.

4. حکم چهارم این است که اگر احیاناً در این مدت یکی از این دو نفر

ص: 93

از دنیا رفت از هم ارث می برند.

5. حکم دیگر این است که در طول دوران عده، مرد حق ندارد زن را از خانه ای که قبل از طلاق در آن زندگی می کرده است، به خانه دیگری منتقل کند. مرد نمی تواند بگوید حالا که از من جدا شده ای دیگر چه دلیلی دارد که در این خانه باشی من خانه دیگری در اختیارت می گذارم برو در این مدت در آن جا زندگی کن مثلاً اگر تا به حال در خانه ای دویست متری زندگی می کرده مرد حق ندارد او را به خانه کوچک تری بفرستد در طول این مدت نباید چیزی تغییر کند. قرآن کریم در تعبیر بسیار لطیفی می فرماید:

﴿ أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجُدِكُمْ وَ لا تُضارُوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَ إِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ ... ﴾؛ (1) آنان را به قدر توان خود در همان جا که سکونت دارید ساکن کنید و به آنان آسیب نزید که عرصه را برای شان تنگ کنید و اگر باردار بودند نفقه شان را بدهید تا آن که حمل خود را به دنیا بیاورند... .

چنان که گفته شد، همۀ احکام زوجیت تا پایان دوران عده برقرار است و اگر در طول این مدت شوهر باز گشت نکرد و محبت و صمیمیت به خانواده بر نگشت دیگر با پایان مدت عده جدایی صورت می گیرد و دیگر این دو نمی توانند با هم ارتباطی داشته باشند؛ مگر این که عقد ازدواج بین شان خوانده شود.

توجه به این نکات روشن می کند که دین اسلام تا چه اندازه در پی ایجاد سازش و جلو گیری از تحقق جدایی زن و شوهر است.

ص: 94

نكته لطیفی که در این جا باید مورد توجه قرار گیرد این است که خداوند متعال قرار دادن همسرانی که موجب آرامش هستند و نیز ایجاد مودت و رحمت در بین زن و شوهر را در کنار آیاتی چون خلقت آسمان ها و زمین به عنوان نشانه عظمت و قدرت خود بیان می فرماید.

این نشانه قدرت پروردگار است که زندگی خانوادگی می تواند وسیله آرامش انسان ها باشد خداوند این امر را به خود نسبت می دهد و چنان که در این آیه می بینیم فاعل «خَلَقَ» و «جَعَلَ» خداست. اوست که این آرامش و مودت و رحمت را در کانون خانواده قرار داده است.

بنا بر این اگر سؤال شود که مهم ترین انتظار از زندگی خانوادگی چیست؟ باید بگوییم رسیدن به آرامش ،صفا، صمیمیت و محبت و از نکته روشن می شود که اساسی ترین وظیفهٔ مشترک بین زن و مرد این است که هم واره در پی حفظ آرامش و محبتِ موجود در خانواده باشند و از هر امری که به این نعمت الهی خدشه وارد می کند بپرهیزند تا کانون خانواده بستری برای رشد و تعالی افراد آن شود.

خاست گاهی الهی دارد و چه بسا به جای گاه نبوت و امامت و عصمت مربوط باشد، اما به هر حال اگر بخواهیم از این بزرگ واران تبعیت کنیم و آنان را الگوی زندگی خویش قرار بدهیم باید به نحوه ارتباط و چگونگی رفتار ایشان در زندگی شخصی شان توجه کنیم.

امیر مؤمنان علیه السّلام دربارۀ زندگی مشترک خود با حضرت فاطمه سلام الله علیها چنین فرموده اند:

﴿ فَوَ اللهِ مَا أَغْضَبْتُهَا وَ لَا أَكْرَهْتُهَا عَلَى أَمْرٍ حَتَّى قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا أَغْضَبَتْني وَلَا عَصَتْ لي أَمْراً وَ لَقَدْ كُنْتُ أَنْظُرُ إِلَيْهَا فَتَنْكَشِفُ عَنِّى الهمُومُ وَ الْأَحْزَانُ ﴾؛ (1) به خدا سوگند، تا آن زمان که فاطمه سلام الله علیها از این دنیا رحلت کرد در هیچ امری او را به خشم نیاوردم و موجب نا خوشایندی او نشدم و او نیز مرا به خشم نیاورد و در هیچ امری با من مخالفت نکرد و من به او می نگریستم و ناراحتی ها و اندوه هایم برطرف می شد.

امیر المؤمنین علیه السّلام ده سال در مدینه هم زمان با حیات نورانی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دشوار ترین رنج ها را متحمل شد ،دشمنان نزدیک به هشتاد جنگ را بر پیامبر صلی الله علیه و اله تحمیل کردند و حضرت علی علیه السّلام در تمام این دشمنی ها در صف اول مبارزه قرار داشت. گاهی در یک جنگ بیش از نود زخم بر بدن مطهر امیر مؤمنان علیه السّلام وارد می شد؛ آن هم نه زخم های ساده و سطحی.

در روایت آمده است که بعضی از زخم ها آن قدر عمیق بود که آن وسیله ای که برای مداوای آن حضرت به کار می بردند، از یک قسمت بدن

ص: 97

وارد می شد و از قسمت دیگر بدن بیرون می آمد. علاوه بر این ها دشمنی های منافقان و دوران خانه نشینی نیز از رنج ها و مشکلات توصیف ناپذیر آن حضرت بود.

اما امیر مؤمنان علیه السّلام می فرماید: «وقتی به فاطمه سلام الله علیها نگاه می کردم، غم و غصه هایم از بین می رفت».

روابط خانواده باید به شکلی باشد که وقتی زن و مرد در محیط خانه کنار هم قرار می گیرند، غم ها و خستگی ها و اضطراب های شان برطرف شود. در کلام نورانی پیامبر خدا صلی الله علیه و اله آمده است که خداوند متعال می فرماید: اگر بخواهم خیر دنیا و آخرت را برای بنده ای جمع کنم چند نعمت به او می دهم یکی از این نعمت ها این است:

﴿ زَوْجَةٌ مُؤْمِنَةٌ تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَيْهَا ... ﴾؛ (1) خداوند متعال زن مؤمنی به او می دهد که وقتی همسرش به او می نگرد شادمان شود.

این همان آرامش و دور شدن از اضطراب هاست.

زندگی پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و خدیجه کبری سلام الله علیها نیز به همین صورت بود. محبت و مودت این دو بزرگ وار چنان عمیق بود که حتی تا روز های پایانی زندگانی پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی نام خدیجه کبری سلام الله علیها در حضور پیامبر صل الله علیه و اله ذکر می شد، ایشان متأثر می شدند و گریه می کردند.

البته این گریه ها در حد یک رابطه احساسی بین همسران نبوده بلکه جنبه های معنوی و الهی در کار بوده است؛ اما چنان که گفته شد این

ص: 98

بزرگواران الگو های ما هستند و ما باید در زندگی خود تا آن جا که می توانیم به ایشان نزدیک شویم و راه و روش ایشان را در همه ابعاد زندگی خود پیاده کنیم.

گاهی به دوستان عرض می کنم آیا به یاد دارید که در اولین مکالماتی که در زندگی مشترک داشتید چقدر مواظب انتخاب کلمات بودید؟ هنگام پیام دادن چند بار یک مطلب را می نوشتید و حذف می کردید و لطیف ترین واژه ها را انتخاب می کردید سعی کنیم همان گفت و گو های زیبا را با محبت تا آخر ادامه بدهیم.

﴿ يَا ابْنَ عَمَّ مَا عَهِدْتَنِي كَاذِبَةً وَلَا خَائِنَةٌ وَلَا خَالَفْتُكَ مُنْذُ عَاشَرْتَنِي ﴾؛ (1) ای پسر عمو، تو مرا دروغ گو و خیانت کار نیافتی و من در طول دوره ای که با من زندگی ،کردی با تو مخالفت نکردم.

فاطمه زهرا سلام الله علیها به امیر مؤمنان علیه السّلام عرض می کنند که در طول زندگی مشترک یک بار هم از محدوده صداقت با همسر شان دور نشده اند آیا ما می توانیم در زندگی مشترک خود صادقانه این جمله را بگوییم؟ آیا کسانی هستند که بگویند ما در طول زندگی مشترک یک دروغ نگفته ایم؟

فکر می کنم در بسیاری از خانواده ها این ادعا صادقانه نباشد ولی این امر خلاف سیره حضرت زهرا سلام الله علیها است تمام دوران زندگی آن حضرت هماهنگی و صداقت بوده است.

بنا بر این یکی از مسائلی که به گرمی و صفای زندگی خانوادگی ما کمک بسیاری می کند این است که صادقانه با هم برخورد کنیم.

بر شمرده شده است. متأسفانه کم نیستند مردان و زنانی که عیوب همسران خود را حتی پیش نزدیکان بر ملا می کنند.

امیر مؤمنان و فاطمه زهرا علیهما السلام در همسایگی پیامبر خدا صلی الله علیه و اله زندگی می کردند، ولی در جریان نزول آیه ﴿ وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتيماً وَ أَسيراً ﴾؛ (1) وقتى سه روز روزه گرفتند و غذای خود را به مسکین و یتیم و اسیر دادند و با آب افطار کردند نگذاشتند رسول خدا صلی الله علیه و اله با خبر شوند که در خانه ایشان نان پیدا نمی شود تا این که پیامبر صلی الله علیه و آله به خانه امیر المؤمنین علیه السّلام آمدند و از رنگ پریده فرزندان خود حسن و حسین علیهما السّلام متوجه ماجرا شدند.

سختی های زندگی را باید نزد خود نگاه داریم و گرفتاری ها و مشکلات حتی به نزدیکان هم نگوییم این زیبا نیست که زنان یا مردان را منتشر نکنیم . کمترین مشکلات خود را همه جا بگویند ممکن است انسان در مقام مشورت با پدر یا مادر یا عزیزی مشکلات خود را مطرح کند تا از نظر آن ها استفاده کند، اما این که بدون هیچ فایده ای هر روز با دیگران درد دل کند و آنان را در جریان مشکلات و اسرار زندگی خود قرار دهد، شایسته نیست.

بنا بر این رازداری نکته مهمی است که قطعاً در حفظ صفا و صمیمیت و محبت در زندگی، تأثیر دارد.

زن و شوهر فکر کنند که آن چه همسر شان انجام می دهد وظیفه اوست و به تشکر نیاز ندارد. اگر روحیه سپاس گزاری در زندگی ما پیدا شود، مطمئن باشید که به صمیمیت و صفای زندگی کمک می کند.

اخیراً یکی از کتاب های یکی از علمای بسیار بزرگ واری که تألیفات بسیار فراوانی دارند به عنوان کتاب سال انتخاب شد هیئتی برای اعلام این خبر به محضر این عالم بزرگوار رفته و گفته بودند که هیئت داوران کتاب شما را به عنوان کتاب سال انتخاب کرده اند این استاد بزرگ وار فرموده بود: «با این که حدود نود سال از عمر من می گذرد و دیگر این طور نیست که با این مسائل تغییری در زندگی من ایجاد شود ولی در این سن و سال هم وقتی دیدم عده ای از نوشته و کتاب و تألیف و تلاش من تشكر می کنند خوشحال شدم».

تقدیر و سپاس گزاری در زندگی انسان اثر می گذارد؛ فرقی نمی کند که از یک کودک سه ساله تشکر شود یا از یک پیر مرد نود ساله این سپاس در زندگی یک پیر مرد نود ساله فصل جدیدی باز نمی کند، ولی او از توجه دیگران خوشحال می شود بنابراین در زندگی روحیه سپاس گزاری را فراموش نکنیم؛ مخصوصاً در زندگی خانوادگی.

مرحوم کلینی از امام سجاد علیه السّلام نقل کرده که آن حضرت فرمودند:

﴿ يَقُولُ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِعَبْدِ مِنْ عَبِيدِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ : أَشَكَرْتَ فُلاناً؟ فَيَقُولُ : بَلْ شَكَرْتُكَ يَا رَبِّ. فَيَقُولُ: لَمْ تَشْكُرْنِي إِذْ لَمْ تَشْكُرْهُ ﴾؛ (1) خدای تبارک و تعالی در روز قیامت به بنده ای از

ص: 103

بندگانش می فرماید: آیا از فلانی تشکر کردی؟ عرض می کند؟ نه بلکه از تو تشکر کردم ای پروردگار من! خداوند می فرماید: شکر مرا به جا نیاوردی آن هنگام که از او سپاس گزاری ننمودی.

درست است که مسبّب الاسباب پروردگار متعال است ولی نباید واسطه ها را فراموش کنیم حضرت سجاد علیه السّلام فرمودند:

﴿ أَشْكَرُكُمْ لِلَّهِ أَشْكَرُكُمْ لِلنَّاسِ؛ ﴾ (1) سپاس گزار ترین شما نسبت به خدا، کسی است که نسبت مردم سپاس گزار تر باشد.

چه مانعی دارد که بر سر هر سفره ای می نشینیم و هر خدمت و محبتی که می بینیم تشکر کنیم؟ متأسفانه گاهی دیده می شود که زن و شوهر نه تنها قدر دان یک دیگر نیستند بلکه نسبت به هم نا سپاسی می کنند مثلاً ممکن است مرد یا زنی به همسر خود بگوید از روزی که با تو زندگی می کنم خیری ندیده ام در این باره از امام صادق علیه السّلام چنین روایت شده است:

﴿ أَيُّهَا امْرَأَةٍ قَالَتْ لِزَوْجِهَا مَا رَأَيْتُ قَطُّ مِنْ وَجْهِكَ خَيْراً فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهَا ﴾؛ (2) هر زنی که به همسر خود بگوید: هرگز از جانب تو خیری ندیدم عمل او از بین می رود.

«حبط عمل»مسألۀ دقیق و پیچیده ای است به سادگی نمی توان گفت که چه کاری اعمال خوب ما را نابود می کند ولی این که انسان نعمتی را ببیند و به جای تشکر اظهار کند که من از این زندگی خیری ندیدم موجب نابودی اعمال خوب می شود متأسفانه گاهی چنین جملاتی بر زبان زن یا مرد

ص: 104

جاری می شود. گاهی یکی از آن ها به دیگری می گوید: این زندگی برای من جز بدبختی و گرفتاری، چیز دیگری نداشت.

را به چاه انداخته بودند و به خاطر حسادت برادران خود، سال ها گرفتار بردگی و زندان و مصیبت های گوناگون شده بود، ولی با وجود آن همه ظلمی که از برادران دیده بود آن هنگام که خود را به برادران معرفی کرد، بلا فاصله خطای آنان را توجیه کرد.

﴿ قالَ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ ﴾ (1)

گفت: آیا می دانید آن چه را که با یوسف و برادرش کردید، در آن هنگام که جاهل بودید؟

گویا حضرت یوسف با بیان ﴿ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ ﴾ می خواست برای آنان بهانه و عذری دست و پا کند پس از آن هم به راحتی از آنان گذشت و حتی برای ایشان طلب آمرزش کرد و فرمود:

﴿ لا تَثْريبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ ﴾ (2) امروز بر شما سرزنشی نیست. خدا شما را بیامرزد و او مهربان ترین مهربانان است.

حتی آن هنگام که آنان از نا بینایی پدر خود به خاطر غم فراق يوسف نگران بودند، حضرت یوسف نگرانی ایشان را برطرف کرد و فرمود:

﴿ اذْهَبُوا بِقَميصي هذا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصيراً ﴾؛ (3) پيراهن من را ببرید و روی صورت پدر بیندازید بینایی او بر می گردد.

خطا هایی که در زندگی های ما پیش می آید با آن خطا ها قابل مقایسه نیست ولی حضرت یوسف علیه السّلام این گونه با گذشت رفتار می کند.

ص: 106

خداوند عز و جل در بارۀ هیچ چیز خشم گین نمی شود آن گونه که برای زنان و کودکان خشم گین می شود.

بیشترین غضب الهی در مورد ظلم و ستم به زن ها و کودکان است.

هم چنین در کتاب «نهج الفصاحه» که در بر دارنده کلمات نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و اله است، آمده است که آن حضرت فرمودند:

﴿ ما أكْرَمَ النِّساء إلّا كَريمٌ و لا أهانَهُنَّ إِلَّا لئيم ﴾؛ (1) جز انسان های بزرگ وار، کسی زنان را اکرام نمی کند و جز انسان های پست کسی به آنان توهین نمی کند.

چهارمین روایت نیز بسیار قابل توجه است پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمودند:

﴿ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ يَعُولُ ﴾؛ (2) از رحمت خدا دور است، از رحمت خدا دور است، آن کسی که حقوق نان خوران خود را پای مال کند.

حدیث پنجم که در مصادر اهل سنت نیز آمده است سفارشی زیبا از رسول خدا صلی الله علیه و اله است. وقتی امیر المؤمنین علیه السّلام به خواستگاری فاطمه زهرا سلام الله علیها آمدند و عقد ازدواج ایشان خوانده شد پیامبر خدا صلی الله علیه و اله به امیر مؤمنان علیه السّلام این چنین سفارش کردند:

﴿ وَ الْطُفْ بِزَوْجَتِك ﴾؛ (3) نسبت به همسر خود لطف و محبت و مهربانی داشته باش.

علامه طباطبایی رحمه الله می فرمودند: رفتار شما با همسر خود در خانه، سیر و

ص: 108

سلوک شماست. اگر بتوانید وظایف اخلاقی و دینی خود را نسبت به همسر و فرزندان رعایت کنید سیر و سلوک شما همین است.

سیر و سلوک کار پیچیده ای نیست که فکر کنیم حتماً باید مراحل پیچیده ای را طی کنیم بلکه رعایت همین موازین دینی است. خوش اخلاقی از بالا ترین سلوک هاست و بالا ترین مصداق خوش اخلاقی، اخلاق در خانه است.

قرآن کریم خطاب به پیامبر صلی الله علیه و اله می فرماید:

﴿ وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظیمٍ ﴾؛ (1) تو اخلاقی بزرگ و عظیم داری.

قرآن خلق پیامبر صلی الله علیه و اله را عظیم یاد کرده است ولی آیا می دانید که اوج این خوش خلقی در خانه بود؟ پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمودند:

﴿ خَيْرُكُمْ خَيْرُكُمْ لِأَهْلِهِ وَ أَنَا خَيْرُكُمْ لِأَهْلِي ﴾؛ (2) بهترين شما آن کسی است که برای خانوادۀ خود بهترین باشد و من در میان شما بهترین برای خانواده ام هستم.

گاهی می بینیم کسانی که بیرون خانه خیلی خوش اخلاق هستند و در ارتباط با هم کاران و دوستان خود بسیار خوش رو و خندان هستند، به خانه که می آیند بد اخلاقی و تندی می کنند این نفاق و دو رویی است.

وقتی پیامبر خدا صلی الله علیه و اله به مدینه آمدند هر یک از مردم مدینه در هر حد توان خود هدیه ای برای آن حضرت آورد و مردم استقبال زیبایی از پیامبر صلی الله علیه و آله کردند.

زنی به محضر آن حضرت آمد و عرض کرد یا رسول الله، من توانایی

ص: 109

مالی و مادی نداشتم که هدیه ای در خور شأن شما بیاورم، ولی فرزندی دارم که به شما خیلی علاقه دارد و یک امتیاز ویژه دارد. او خواندن و نوشتن می داند خواندن و نوشتن در آن زمان امتیاز مهمی به شمار می آمد؛ زیرا در سرزمین حجاز کسانی که خواندن و نوشتن می دانستند خیلی محدود بودند.

آن زن پس از این عرض کرد یا رسول الله این فرزند من دوست دارد که خادم شما باشد اگر اجازه دهید در خدمت تان باشد.

نام این پسر انس بن مالک است که ده سال خادم پیامبر صلی الله علیه و اله بود. او می گوید: ﴿ ما رَأَيْتُ أَحَدَاً كانَ أَرحَمَ بَالِعِيَالٍ مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ ﴾؛ (1) «من کسی را ندیدم که نسبت به خانواده خود از رسول خدا صلی الله علیه و اله مهربان تر باشد».

هم چنین می گوید: ﴿ وَ الَّذي بَعَثَهُ با لحَقِّ ما قال لي في شَيْءٍ قَطُّ كَرِهَهُ، لِمَ فَعَلْتَهُ. وَ لا لا مَنى نِسَاؤُهُ إِلَّا قال: دَعَوْهُ إِنَّمَا كَانَ هذا بِكتابٍ وَ قَدَرٍ ﴾؛ (2) پيامبر خدا صلی الله علیه و اله در مواردی که امری نا خوشایندش بود یک بار هم مرا توبیخ نفرمود که چرا این کار را کردی؟ و هرگز نشد که همسران ایشان مرا سرزنش کنند مگر آن که پیامبر صلی الله علیه و اله از من دفاع کرد و فرمود او را رها کنید این امر براساس کتاب سرنوشت و تقدیر بوده است».

البته مقصود این نیست که ما خطا های زندگی خود را به حساب سر نوشت بگذاریم اما گاهی به طور طبیعی خطا ها و مشکلاتی در زندگی پیش می آید.

ص: 110

البته برخی افراد چاره ای ندارند می گویند ما مجبوریم که در چند جا کار کنیم اما به هر حال نباید فراموش کنیم که این گونه کار کردن به جسم و روح ما آسیب می زند. جسم و روح ما توانایی محدودی دارند. اگر بیش از توان خود کار کنیم علاوه بر آسیب های خانوادگی، بعد ها باید این درآمد ها را خرج درمان بیماری های جسمی و روحی خود بکنیم.

رسول خدا صلی الله علیه و اله در روایتی لطیف فرمودند:

﴿ جُلُوسُ المَرْءِ عِنْدَ عِبَالِهِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنِ اعْتِكَافٍ فِي مَسْجِدِي هَذَا ﴾؛ (1) این که مرد در نزد خانواده خود بنشیند، در نزد خدای متعال از یک اعتکاف در مسجد من بالا تر است.

یکی از اعمال مستحبی که در این سال ها رواج هم پیدا کرده اعتکاف است. اعتکاف دست کم باید سه روز باشد. اگر کسی دو روز معتکف شد و روزه گرفت و به وظیفۀ اعتکاف عمل کرد روزه روز سوم برای او واجب می شود.

اعتکاف باید در مسجد جامع باشد و احکامی دارد. یکی از بهترین محل ها برای اعتکاف مسجد النبی است. در روایت آمده است که یک نماز در مسجد النبی، معادل ده هزار نماز است. (2) ببینید که اعتکاف در مسجد النبی چقدر ثواب دارد ولی پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمودند: این که مردی پیش زن و فرزند خود بنشیند و با آنان انس بگیرد، پیش خدا از اعتکاف در مسجد النبی محبوب تر است.

ص: 112

گاهی برخی زنان به ما شکایت می کنند که همسر شان به سخنان آنان توجه نمی کند و گویا حرف آن ها برای شان ارزشی ندارد. این کار بسیار نا پسند است. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله در روایتی فرمودند:

﴿ مَنْ عَرَضَ لِأَخِيهِ الْمُسْلِمِ الْمُتَكَلِّمِ فِي حَدِيثِهِ فَكَأَنَّما خَدَشَ وَجْهَهُ ﴾؛ (1) کسی که در میان کلام برادر مسلمانش که در حال حرف زدن است وارد شود، مانند آن است که به صورت او خدشه وارد کرده باشد.

انس با خانواده فقط این نیست که ما در خانه ساکت بنشینیم و هیچ نگوییم و به حرف کسی هم توجه نکنیم گاهی این نشستن ها و سکوت های طولانی خیلی سنگین است. خانواده ها نمی پسندند. می گویند: وقتی شما در خانه نبودید، بهتر از این بود که این طور با بد اخلاقی به خانه بیایید.

هدف از نشستن با اهل خانه، انس و محبت و صمیمیت است. گاهی مردانی هستند که حتی پس از ازدواج هم ترجیح می دهند بیرون خانه غذا بخورند. این کار بسیار نا پسند است برای جوان عزیزی که ازدواج کرده است و شریک زندگی برای خود انتخاب کرده این کار زیبنده نیست باید در کنار همسر خود باشد.

می فرماید: ﴿ وَ اضْرِبُوهُنَّ ﴾؛ (1) «همسران خود را بزنید؟!»

تقاضای ما این است که در فهم قرآن دقت بیشتری بفرمایید. آیا درک قرآن به این آسانی است؟ آیا با یک ترجمه کار تمام می شود؟ آیا ما می توانیم برداشت اولیه و بدون تحقیق خود را به عنوان یک نظر دینی بر گردن قرآن بگذاریم؟

قرآن کریم آیاتی دارد که فهم آن نیازمند تحقیق و تأمل بسیار است مثلاً اگر بنا باشد به سادگی و با میل خود قرآن را معنا کنیم، ممکن است کسی بگوید: قرآن فرموده است: ﴿ فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ ﴾؛ (2) ولی دم در کشتن دیگران اسراف نکنند بنا بر این کشتن یکی دو نفر اشکال ندارد چون این اسراف در قتل نیست!

ما برای فهم آیات، نیازمند دانش و فهم قرآنی هستیم و باید به کار شناسان این فن مراجعه کنیم. شخصیتی مانند علامه طباطبایی رحمة الله علیه خود را برای فهم و درک و تفسیر قرآن می گذارد. بنا بر این باید بپذیریم که ما حق نداریم با ترجمه سطحی یک آیه بگوییم این نظر قرآن است.

یک فقیه یا مفسر پیدا نمی شود که ذیل آیه ﴿ وَ اضْرِبُوهُنَّ ﴾ به مردان بگوید شما حق دارید همسران خود را بزنید به صورتی که اثری در بدن او ایجاد شود و بدن زن سرخ یا کبود شود.

قطعاً اگر ما به دیگری آسیبی برسانیم و مثلاً به صورت او ضربه ای بزنیم و صورت او سرخ شود همۀ فقها می گویند باید به کسی که به او ضربه زده ایم،

ص: 114

دیه بپردازیم. یک مثقال و نیم طلا، دیه آن است اگر کبود شد، سه مثقال طلا مدیون او هستیم. اگر از کبودی گذشت و به سیاهی رسید شش مثقال فرقی نمی کند که آن شخص همسر ما باشد یا فرزند یا شخص دیگری. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمودند:

﴿ إِنِّي أَتَعَجَّبُ مِمَّنْ يَضْرِبُ امْرَأَتَهُ وَ هُوَ بِالضَّرْبِ أَوْلَى مِنْها ﴾؛ (1) من تعجب می کنم از مردی که زن خود را می زند حال آن که خودش سزا وار تر است به این که کتک بخورد [و ادب شود].

امام صادق علیه السّلام فرزندی به نام اسماعیل داشتند که در قبرستان بقیع مدفون است ایشان در زمان حیات امام صادق علیه السّلام از دنیا رفت. امروزه فرقه اسماعیلیه به امامت اسماعیل معتقدند حال آن که خود ایشان چنین ادعایی نداشته است.

روزی به امام صادق علیه السّلام خبر دادند که اسماعیل تب کرده است. امام صادق علیه السّلام فرمودند: بروید از او سؤال کنید که امروز چه خطایی کرده است که خداوند او را گرفتار این بیماری کرده است. اسماعیل در پاسخ چیزی نگفت، اما خبر دادند که او امروز با همسر خود در گیر شده است و همسرش را زده و او با دیواره در برخورد کرده و صورتش خراش برداشته است.

حضرت آن زن را که «بنت زلفی» نام داشت طلب کردند و به او فرمودند: ﴿ اجْعَلِي إِسْمَاعِيلَ فِي حِلٌّ مِمَّا ضَرَبَك ﴾؛ اسماعیل را به خاطر آن که تو را زد حلال کن او گفت او را حلال کردم امام صادق علیه السّلام هم هدیه ای به او سپس فرمودند حالا بروید ببینید که اسماعیل در چه حالی است؟

ص: 115

رفتند و دیدند که هیچ اثری از بیماری در او نیست. (1)

گاهی مشکلات و بیماری ها و ناراحتی هایی که در زندگی ما پیش می آید ناشی از ظلمی است که کرده ایم و یکی از بزرگ ترین مصادیق ظلم، ظلم به همسر است. البته ما نمی توانیم بگوییم که اگر کسی گرفتار بیماری شد حتماً مرتکب گناه شده است و عقوبت گناه خود را می کشد. ما نمی توانیم تشخیص دهیم؛ امام است که می تواند تشخیص بدهد.

هم چنین از رسول خدا صلی الله علیه و اله روایت شده است که فرمودند:

﴿ لَا يَخْدُمُ الْعِيَالَ إِلَّا صِدِّيقُ أَوْ شَهِيدٌ أَوْ رَجُلٌ يُرِيدُ اللَّهُ بِهِ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَة ﴾؛ (1) کسی به همسر خدمت نمی کند، مگر صدیق یا شهید یا مردی که خدا خیر دنیا و آخرت را برای او خواسته است.

این روایت ماجرای جالبی دارد از امیر مؤمنان علیه السّلام نقل شده است که روزی رسول خدا صلی الله علیه و اله به خانه ایشان آمدند و فاطمه زهرا علیها السّلام پای ظرف غذا نشسته بود و امام علیه السلام هم مشغول پاک کردن عدس بود.

بعد از این پیامبر خدا صلی الله علیه و اله با جملاتی زیبا به بیان فضیلت و پاداش مردی که به همسر خود کمک می کند پرداختند که یکی از جملات آن حضرت همان بود که ذکر کردیم.

بنا بر این، یکی از خصوصیات بهترین مردان این است که کاری نمی کنند که دست نیاز همسر و دیگر افراد واجب النفقه اش نزد دیگران دراز شود. در ادامه همین روایت، آن حضرت بد ترین مردان را کسانی می دانند که بخیل هستند و کاری می کنند که دست نان خور های شان به سوی دیگران دراز شود.﴿ .. الْبَخِيلَ الْمُلْجِىَ عِيَالَهُ إِلَى غَيْرِه ... ﴾ (1)

مردی که نیازمندی های همسر خود را تأمین نمی کند و همسر او محتاج دیگران می شود، از بد ترین مردان است حتی اگر آن دیگری پدر یا برادرش باشد. خانم ها هم دوست ندارند که نیازمندی های خود را از غیر شوهر شان درخواست کنند. این وظیفه مرد است. یک امری مستحب نیست، بلکه وظیفه ای دینی برای مرد و حق مسلم شرعی زن است.

از امام سجاد علیه السّلام روایت شده که فرمودند:

﴿ إِنَّ أَرْضَاكُمْ عِنْدَ اللهِ أَسْبَغُكُمْ عَلَى عِیالِهِ ﴾؛ (2) خداوند بیش از همه از کسی راضی است که گشایش بیشتری برای خانواده خود ایجاد کند.

در ضرب المثل های ما نیز آمده است که «چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است». البته گاهی از این ضرب المثل استفاده درستی نمی شود، ولی یکی از جا هایی که قطعاً می توانیم بگوییم این حرف درست است، آن جاست که مرد پیش از آن که نفقه همسر و فرزندان خود را پرداخت کند و نفقه واجب آنان را تأمین نماید، به سراغ مخارج دیگر برود. حتی اگر آن مخارج، به خودی خود مستحب هم باشند ولی قطعاً بر واجب مقدم نمی شوند.

ص: 118

ساده باشد ولی برکت همراه آن باشد و ممکن است زندگی ای بسیار پر زرق و برق ،باشد، ولی مبارک نباشد.

رفتار حضرت زهرا سلام الله علیها در زمینهٔ قناعت و تحمل فقر و سختی، می تواند بهترین الگو برای بانوان باشد. در این زمینه ماجرایی در تاریخ نقل شده است که واقعاً موجب شگفتی است نقل شده است روزی امير المؤمنین علیه السّلام از همسر خود سؤال کردند: آیا چیزی در خانه هست؟ حضرت فاطمه علیها السلام سوگند یاد کردند که سه روز چیزی در خانه نداشته اند جز همان مقدار اندکی که برای امیر المؤمنین علیه السّلام آماده می کرده اند. وقتی آن حضرت این کلام را شنیدند فرمودند پس چرا به من چیزی نگفتی؟! فاطمه زهرا علیها السلام پاسخ دادند:

﴿ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَانِي أَنْ أَسْأَلَكَ شَيْئًا فَقَالَ: لَا تَسْأَلِي ابْنَ عَمَّكِ شَيْئاً إِنْ جَاءَكِ بِشَيْءٍ عَفْواً وَ إِلَّا فَلَا تَسْأَلِيهِ ﴾؛ (1) رَسُول خدا صلی الله علیه و آله مرا نهی کردند از این که از شما چیزی بخواهم و فرمودند: از پسر عموی خود چیزی نخواه اگر از نزد خود چیزی برایت آورد به همان بسنده کن وگرنه از او درخواست نکن.

مردان دارند، چه پیش خواهد آمد؟

اگر شوهر متدیّن باشد؛ این درخواست ها را می شنود و تحمل می کند و فشار روحی به او می آید یا این که سعی می کند با کار بیش از حد و طاقت فرسا از پس تأمین خواسته های همسرش بر آید. و اگر متدین نباشد به دنبال راه های حرام می گردد و از راه های حرام که امروزه بسیار هم فراوان و آسان شده است در پی تأمین خواسته ها خواهد بود. پیش از این گفتیم که شغل های دوم و سوم و کار های زیاد، قطعاً به جسم و روح و خانواده آسیب خواهد زد.

این مطلب نمی تواند راه را برای کوتاهی مردان باز کند. آن ها باید از کار و تلاش دریغ نکنند و در حد توان خود و با پرهیز از افراط و تفریط، به وظیفۀ خود بپردازند. اما مهم این است که بعد از تلاش مرد زن به مقدرات الهی راضی باشد.

مظهر صفات الهی و عظمت پروردگار باشد.

برخی از مفسران گفته اند که مقصود از این آیه تنها آدم ابو البشر نیست، بلکه هر انسانی باید جانشین خدا بر روی زمین باشد و مظهر صفات پروردگار در شعاع وجود خود گردد.

قطعاً هدف آفرینش این نیست که انسان هر روز به دنبال زرق و برق دنیا و عوض کردن پرده ها و مبلمان ها و لباس ها و مدل های خانه باشد و خود را سر گرم زخارف دنیا کند و به تجملات مشغول شود.

باز هم تکرار می کنم که حتماً باید زندگی آبرو مندانه ای داشته باشد، ولی هدف خلقت این نیست بنا بر این حضرت زهرا سلام الله علیها از خداوند می خواهد که او را فراغت دهد تا فرصت خود را برای آرمان های بلندی که انسان به خاطر آن ها آفریده شده صرف کند.

﴿ يَا بِنْتَاهُ تَعَجَّلِي مَرَارَةَ الدُّنْيَا بِحَلَاوَةِ الْآخِرَةِ ﴾؛ (1) ای دخترم به سوی تلخی دنیا بشتاب [و آن را تحمل کن] که در عوض آن شیرینی آخرت در انتظار تو است.

حضرت زهرا سلام الله علیها در پاسخ پدر بزرگ وار خود عرض کردند:

﴿ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى نَعْمَائِهِ وَ الشُّكْرُ لِلهِ عَلَى آلَائِهِ ﴾؛ خدا را به خاطر نعمت هایش سپاس گزارم و شکر می گویم.

تصور می کنند که با طلاق و جدایی آینده بهتری خواهند داشت.

اگر بررسی شود، روشن می شود که غالب کسانی که پس از طلاق ازدواج مجدد داشته اند، در زندگی دوم نیز دچار گرفتاری های دیگری شده اند. البته نه در همه موارد ولی غالباً این طور بوده است. فکر نکنیم که اگر این زندگی را به خاطر سختی ها به هم زدیم زندگی بهتری در انتظار ماست به هر ترتیب زندگی بدون سختی ها نیست.

﴿ ما كلُّ ما يَتَمَنَّى المرءُ يُدْرِكُهُ ﴾ *** ﴿ تَجْري الرِّيَاحُ بِمَا لَا تَشتَهِي السُّفُن ﴾. (1)

خدا کشتی آن جا که خواهد برد *** اگر نا خدا جامه بر تن درد

این چنین نیست که همیشه آن چه ما می خواهیم بشود و زندگی به میل ما پیدا بکند. اگر نا خدای کشتی حتی جامه خود را تکه تکه کند مسیر باد تغییری نمی کند. این هنر انسان است که بتواند مقاومت کند و بر خلاف مسیر ها حرکت نماید و سختی های زندگی را پشت سر بگذارد.

داشته باشند مقاومت می کنند و آسیب های روحی می بینند و اگر ایمان قوی نداشته باشند، به دنبال راه های حرام می روند. منشأ بسیاری از حرام خواری هایی که امروزه در جامعه وجود دارد همین زیاده خواهی هاست.

درست است که مردان زیادی هستند که خود مایل به حرام خواری هستند ولی بخش عمده ای از حرام خواری ها به خاطر فشار هایی است که در محیط خانه به مرد وارد می شود.

عرض کردند: ﴿ نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى طَاعَةِ اللهِ ﴾؛ «خوب یاوری برای اطاعت خداست!»

یعنی فضای خانه را با همه سختی ها و گرفتاری ها، آن قدر زیبا اداره کرده است که این محیط محیط عبودیت و بندگی است. اگر هیچ آیه و حدیثی در فضیلت فاطمه زهرا سلام الله علیها نداشتیم جز همین شهادت و گواهی امیر مؤمنان علیه السّلام برای عظمت این بانوی دو عالم کافی بود.

به هر ترتیب، هر چه در مورد نقش بانوان در این زمینه بگوییم، باز هم کم است؛ چرا که قناعت و صبر و رضایت مندی از زندگی مهم ترین و عالی ترین نقشی است که بانوان در زندگی مشترک ایفا می کنند.

قرآن کریم در بیان ویژگی زنان صالح می فرماید:

﴿فالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ الله﴾؛ (1) زنان صالح فرمان بردارند و حافظ غیب هستند به آن چه خدا حفظ کرده است.

ثروت همسران خود نیز باشند.

حفظ اموال همسر، مصادیق متعددی دارد و زنان در امور مختلف زندگی باید مراقب این امر باشند. گاهی بانوان محترمی هستند که به خاطر صفای قلبی خود فریب بعضی از کسانی که ادعای جادو گری و دعا نویسی دارند می خورند و پول های زیادی برای این منظور خرج می کنند.

کسی با دعا مخالف نیست. قطعاً دعا و دعا نویسی خوب است. می توانیم کتاب «مفاتیح الجنان» را بر داریم و دعایی از روی آن بنویسیم. اما این که کسی بخواهد با دعا نویسی برای خود دکان و بازاری درست کند و کار هایی به اسم جادو گری و سر انجام دهد، مذموم و نا پسند است.

معمولاً خانم ها زود تر این مسائل را باور می کنند. آن ها باید در این گونه مسائل همسر خود را محرم راز خود بدانند و چیزی را از آن ها مخفی نکنند که دچار گرفتاری های سنگینی که در پی این کار ها به وجود می آید نشوند.

کند، از توفیقات مهم است فراوان این جمله را به نقل از امام خمینی قدس سره شنیده اید که از دامن زن مرد به معراج می رود این یک حقیقت است و نباید با این جمله به صورت شعاری برخورد کرد.

در راه تربیت فرزندان و اداره خانه سختی های فراوانی پیش می آید هنر زنان این است که این سختی ها را تحمل کنند بانوان واقعاً باید این مطلب را عبادت بدانند در روایات پاداش های بسیاری برای کار خانه سپری کردن دوران های سخت بارداری و شیر دهی و نیز تربیت فرزندان بیان شده است که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم.

مگر ما دوست نداریم در تمام زندگی نظر رحمت الهی را متوجه خود کنیم؟ یکی از بهترین راه های جلب رحمت و عنایت الهی کار در خانه است. زنان نباید این کار ها را ساده بگیرند آنان باید در این کار ها قصد تقرب به خدا را از یاد نبرند و برای خدا کار کنند. خوشا به حال کسانی که بتوانند با کار در خانه نظر و عنایت الهی را متوجه خود کنند!

می شوند در هنگام غروب به آن ها خطاب می شود که عمل را از نو آغاز کنید. خداوند گذشته شما را بخشید.

همان گونه که حاجی تولد جدیدی پیدا می کند؛ بانوان هم بعد از زایمان تولد جدیدی پیدا می کنند اگر زنان به این پاداش ها توجه کنند، سختی های زندگی برای شان خیلی آسان می شود.

اگر انسان به عظمت کاری که انجام می دهد توجه داشته باشد و این کار را برای خدا انجام بدهد و ملتفت باشد که کاری که در خانه می کند و بار داری و شیر دهی و تربیت فرزندان، چه آثاری در زندگی او دارد، تحمل سختی ها برایش آسان و بلکه شیرین می شود.

ص: 134

ص: 136

کاملاً آزاد و رها گذاشته اند نه در فکر معیشت آن ها هستند و نه در فکر اخلاق آن ها این افراط و تفریط ها بسیار ناپسند است.

این دسته از آیات را در ضمن سه موضوع جزئی بررسی می کنیم.

﴿ أَوْلَادُنَا أَكْبَادُنَا صُغَرَاؤُهُمْ أُمَرَاؤُنَا وَ كُبَرَاؤُهُمْ أَعْدَاؤُنَا فَإِنْ عَاشُوا فَتَنُونَا وَ إِنْ مَاتُوا أَحْزَنُونَا ﴾؛ (1) فرزندان ما پاره های جگر ما هستند. کوچک های آنان، امیران ما هستند و بزرگان آنان، دشمنان ما اگر زنده بمانند موجب آزمایش ما می شوند و اگر بمیرند ما را اندوه گین می سازند.

فرزندان ما پاره های جگر ما هستند. این تعبیر نشان دهنده اوج محبت انسان به فرزندانش می باشد. این فرزندان تا کوچک هستند، امیر ما هستند. دیده ایم که گاهی یک کودک خرد سال مانند یک امیر دست پدر یا پدر بزرگی را گرفته و او را به هر جایی که بخواهد می برد و هرچه بخواهد از او طلب می کند.

تا وقتی که کودک هستند امیرند اما وقتی بزرگ می شوند، دشمن ما می شوند؛ زیرا چه بسا انسانی که محبت بیش از حد به فرزندش دارد، فرمان خدا را به خاطر رضایت فرزند خود کنار بگذارد،

فرزندان در زمان حیات خود وسیله آزمون هستند و سخت ترین آزمون ها نیز از همین ناحیه است. وقتی هم از دست بروند، غم و غصه عالم بر قلب انسان می نشیند.

خلاصه آن که فرزندان اسباب آزمایش هستند مراقب باشیم که در این آزمون سر افکنده نشویم. گاهی ما در بسیاری از آزمون های سخت موفق می شویم و حتی در جهاد و جان فشانی در راه خدا سربلند بیرون می آییم، ولی در این آزمون به دلیل بی توجهی به هشدار های قرآن شکست می خوریم.

ص: 139

این که خواسته های فرزندان خود را با هر عنوانی اجابت کنیم یا به عکس، آن قدر برای خود اشتغالات ایجاد کرده باشیم که از خواسته های معقول و تربیت فرزندان خود غافل شویم هر دو موجب شکست در آزمایش الهی است.

برخی آن قدر درگیر کار های اجتماعی هستند که اصلاً متوجه گذر زمان و رشد فرزندان خود نمی شوند و نمی فهمند که آن ها در چه محیطی تربیت شده اند ،بنابراین با در پیش گرفتن راه اعتدال و دوری از افراط و تفریط باید از این آزمایش الهی سربلند بیرون آییم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمودند: ﴿ أَوْلَادُنَا أَكْبَادُنَا ﴾، فرزندان ما پاره های جگر ما هستند. پدر و مادر چگونه می توانند به پاره تن خود بی توجه باشند؟! ولی باید مواظب باشیم که این عزیزان ما ما را از یاد خدا دور نکنند. به خاطر خواسته های فرزندان، فرمان الهی را از یاد نبریم.

در زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله بعضی از مردم به جهاد که برای شان واجب بود نمی آمدند وقتی به آن ها گفته می شد «چرا نمی آیید؟»مال و خانواده خود را بهانه می کردند.

﴿ سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوالُنَا وَ أَهْلُونا ﴾؛ (1) آن بادیه نشینان که بازماندگان [از جهاد] هستند به زودی به تو خواهند گفت: دارایی ها و خانواده مان ما را مشغول کرد.

این همان محبت افراطی است انسان آن قدر محو فرزندان و خانه و زندگی می شود که حتی حاضر نیست به مهم ترین وظایف دینی خود عمل کند. امیر مؤمنان علیه السّلام به یکی از یاران خود فرمودند:

﴿ لا تَجْعَلَنَّ أَكْثَرَ شُغُلِكَ بِأَهْلِكَ وَ وَلَدِكَ فَإِنْ يَكُنْ أَهْلُكَ وَ وَلَدُكَ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَوْلِيَاءَهُ، وَ إِنْ يَكُونُوا أَعْدَاءَ اللهِ فَمَا هَمَّكَ وَ شُغُلُكَ بِأَعْدَاءِ الله ﴾؛ (2) بیشتر کار و مشغولیت خود را برای خانواده و فرزندان خود قرار نده که اگر خانواده و فرزندانت از اولیای خدا باشند، خدا اولیای خود را تباه نمی کند و اگر از دشمنان خدا باشند، پس تو را با دشمنان خدا چه کار؟

ص: 141

تعبیر امام علیه السّلام بسیار حساب شده است. این فرمایش، نهی از افراط و تفریط است نه به کلی از فرزندان خود غافل باشیم و نه این که عمده هم و غم و فکر و آسایش ما فدای فرزند شود. امور بسیار دیگری در زندگی وجود دارد که انسان باید به آن ها نیز بپردازد باید به فکر آسایش و رفاه و سلامتی خود نیز باشیم.

امام علیه السلام برای این مطلب دلیل زیبایی آورده اند. می فرمایند: اهل و عیال ما از دو حال خارج نیستند؛ یا از بندگان مؤمن خدا هستند یا از دشمنان او در صورت اول باید بدانیم که خدا از اولیای خود غافل نمی شود و مراقب آن هاست و به زندگی ایشان توجه دارد؛ بنا بر این ما نباید از آسایش و سلامتی خود و وظایف دیگری که بر عهده داریم صرف نظر کنیم.

کم نیستند پدران و مادرانی که برای خود نه خوابی دارند و نه غذایی و نه استراحتی. نه شب را می فهمند و نه روز را بیست و چهار ساعته در حال دوندگی و تلاش هستند، می گویند می خواهیم فرزند مان در رفاه باشد.

باید به آنان گفت: آیا خود شما حقی از زندگی ندارید؟ آیا شما وظایف دیگری بر عهده ندارید؟ فرزند شما یا ولی خداست یا دشمن خدا اگر ولی خدا باشد خدا از اولیای خود مراقبت می کند و اگر دشمن خدا باشد، چرا هم و غم خود را برای دشمنان خدا می گذارید؟ چرا خود را فدا می کنید تا دشمن خدا در آسایش باشد؟

دربر دارنده هشداری بسیار مهم است.

﴿ يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ ﴾؛ (1) ای کسانی که ایمان آورده اید، [بدانید که] از میان همسران و فرزندان تان برخی دشمن شما هستند؛ پس از ایشان بر حذر باشید.

برخی فرزندان می خواهند خواسته های خود را به هر قیمتی تأمین کنند، هر چند به قیمت مخالفت با دستورات دینی و حرام خواری پدر باشد. چنین فرزندانی دشمن هستند و از دشمن باید بر حذر بود هشدار دیگر در سوره مبارکه عبس است. می فرماید:

﴿ فَإِذا جاءَتِ الصَّاخة يَوْمَ يَفِرُّ المَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنُ يُغْنِيهِ ﴾؛ (2) پس آن گاه که فریاد گوش خراش بیاید در آن روز که مرد از برادر و مادر و پدر و همسر و فرزندان خود فرار می کند، در آن روز هر یک از آنان را کاری است که او را به خود مشغول می دارد.

همین فرزندی که به خاطر او به هر راه حلال و حرامی رفتید و دین و دنیای خود را فدای او کردید، در روز قیامت از شما فرار می کند.

یکی از اسامی قیامت «یوم الفرار» است. همه از هم فرار می کنند؛ زیرا هر کسی گرفتار خویش است. شما فریاد بزن: «پسرم من به خاطر شما این همه بلا و مصیبت را به جان خریدم و این همه در معرض گناهان و

ص: 143

محرمات قرار گرفتم به فریاد من برس». او جوابی نمی دهد؛ زیرا گرفتار کار خویش است. قرآن کریم می فرماید:

﴿ لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحَامُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴾؛ (1) در روز قیامت، خویشان شما و فرزندان تان هرگز برای شما سودی ندارند. [خدا] میان شما جدایی اندازد و خدا به آن چه می کنید بیناست.

اگر فرزند تان دشمن شما و آرمان های تان بود و از شما خواست که به هر وسیله ای خواسته های او را برآورده کنید، باید از او فاصله بگیرید. فکر نکنید که فردای قیامت آن ها نفعی برای تان خواهند داشت.

خلاصه سخن آن که میتوانیم آیات مرتبط با فرزندان را به سه دسته تقسیم کنیم:

دسته اول، آیاتی است که افراط و تفریط را در باره فرزندان ممنوع کرده است. کسانی که به کلی از فرزندان خود غافل هستند کار شان غلط است و کسانی هم که تمام هم و غم و آسایش خود را وقف فرزندان خود کرده اند، و از خودشان غافل شده اند نیز دچار اشتباه هستند.

در این مجموعه از آیات سه موضوع مورد توجه بود:

1. فرزند وسیله ازمون است.

2. نباید فرزند موجب غفلت از یاد خدا بشود.

3. بعضی از فرزندان دشمن والدین خود هستند.

ص: 144

و در کتاب، اسماعیل را یاد کن. او در وعده خویش صادق بود و فرستاده ای پیامبر صلل الله علیه و اله بود و اهل خود را به نماز و زکات امر می کرد و نزد پروردگارش مورد رضایت بود.

در سوره تحریم نیز به مؤمنان سفارش شده است که خانواده خود را از آتش جهنم دور بدارند.

﴿ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نَاراً وَ قُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ ﴾؛ (1) ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و اهل خود را از آتشی که هیزم آن، مردم و سنگ است حفظ کنید.

این طور نیست که ما فقط نسبت به خود مان وظیفه داشته باشیم. اهل خانه همسر و فرزندان خود را نیز باید از جهنم برحذر بداریم.

تعبير «يا بنيّ» ملاطفت و مهربانی حضرت لقمان در گفت و گو با فرزندش را نشان می دهد، فرهنگی که ما حتماً باید در هنگام گفت و گو رعایت کنیم.

در سیره ائمه اطهار علیهم السّلام نیز شاهد چنین برخوردی هستیم. در نامه ای کوتاه از امام رضا علیه السّلام آمده است که دو بار به فرزند خود، امام جواد غلیه السّلام خطاب می کنند: ﴿ فِدَاكَ أَبوك ﴾؛ «پدرت فدایت شود.» (1)

طولانی ترین نامۀ «نهج البلاغه» نامۀ به مالک اشتر است که هم جنبه سیاسی و حکومتی دارد و هم جنبه اخلاقی، ولی طولانی ترین نامۀ تربیتی و اخلاقی «نهج البلاغه» نامه ای است که امیر مؤمنان علیه السّلام به امام مجتبی علیه السّلام نوشته اند.

این نامه را مطالعه کنید و ببینید که آن حضرت با چه تعبیرات زیبایی فرزند خود را نصیحت می کنند. ما چه مقدار به این روش عمل کرده ایم و با فرزندان خود صمیمانه گفت و گو نموده ایم؟

نکته جالبی که باید در آیات سوره لقمان مورد توجه قرار گیرد این است که موعظه های حضرت لقمان همراه با استدلال است. می فرماید: ﴿ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللهِ ﴾ و بلا فاصله جهت آن را هم بیان می کند که ﴿ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْم عظيمٌ ﴾.

شایسته است که ما نیز به فکر فرزند خود احترام بگذاریم و اگر می بینیم در بارۀ مطلبی به استدلال و برهان نیاز دارد، آن استدلال و برهان را برای او بیان کنیم.

ص: 147

حق بیشتر است خود ما نیز تجربه کردیم و دیدیم که در دوران انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، جوان ها بیشتر آمادگی داشتند. سال خوردگان تا بخواهند تعلقات خود را کنار بگذارند کار سختی در پیش دارند.

سال روز تکلیف خود را با شکر گزاری و صدقه دادن بزرگ بشمارد و آن را روز عید بداند. مرحوم سید مبلغی را در نظر می گیرد و بیان می کند که اگر زنده بماند روز به تکلیف رسیدن فرزندش را عید قرار می دهد و هر سال بخشی از آن مبلغ را در سال گرد آن، صدقه می دهد. (1) ملاطفت، محبت و صمیمیت در جملات این کتاب نمایان است.

بسیاری از بزرگان ما برای موعظه و راهنمایی فرزندان خود نامه های طولانی می نوشتند. علامه حلی رحمة الله علیه نیز از جمله آنان است. ایشان وصیت نامه بسیار مفصلی دارد که در منابع متعدد ذکر شده است. (2)

خلاصه آن که آیات قرآن و کلمات اهل بیت علیهم السلام ما را به موعظه همراه با محبت و استدلال نسبت به فرزندان دعوت می کند و سیره بزرگان دین و اولیای خدا نیز بر همین اساس بوده است.

﴿ هُنالِكَ دَعا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَميعُ الدُّعاءِ ﴾؛ (1) آن جا بود که زکریا پروردگارش را خواند. گفت: ای پرورگار من، از نزد خود به من ذریه ای پاک عطا فرما؛ تو شنونده دعا هستی.

ابراهیم و اسماعیل علیهما السّلام این گونه برای ذریه خود دعا کردند:

﴿ رَبَّنَا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةٌ مُسْلِمَةٌ لَكَ ﴾؛ (2) اى پروردگار ما، ما دو تن را تسلیم خود قرار ده و از فرزندان مان نیز امتی را قرار ده که تسلیم تو باشند.

قرآن کریم در ضمن بیان ویژگی های عباد الرحمن می فرماید:

﴿ وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْواجِنَا وَ ذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ ﴾؛ (3) و کسانی که می گویند ای پرودگار ما، همسران و فرزندان مان را نور چشم ما قرار ده!

در روایت آمده است که بیشترین دعای امیر المؤمنین علیه السّلام همین آیه بوده است در این روایت کلام بسیار زیبایی از امیر المؤمنین علیه السّلام بیان شده که معنای آیه را روشن می کند آن حضرت فرمودند:

﴿ وَ اللهِ مَا سَأَلْتُ رَبِّي وَلَداً نَضِيرَ الْوَجْهِ وَ لَا وَلَداً حَسَنَ الْقَامَةِ وَ لَكِنْ سَأَلْتُ رَبِّي وُلداً مُطِيعِينَ لِلَّهِ خَائِفِينَ وَ جِلِينَ مِنْهُ حَتَّى إِذَا نَظَرْتُ إِلَيْهِ وَ هُوَ مُطِيعٌ لِلهِ قَرَّتْ بِهِ عَيْنِي ﴾؛ (4) به خدا سوگند، از

ص: 151

پروردگارم فرزند خوش چهره و خوش قامت نخواستم، بلکه از او فرزندانی مطیع خدا و خدا ترس خواستم تا هرگاه که به او نظر کردم و دیدم که مطیع خداست، چشمم به او روشن شود.

کافی است و ما را به نتیجه می رساند. ما نباید دست از تربیت فرزندان بکشیم و فقط به دعا بپردازیم.

ولی سرا نجام می بیند که آن چه می خواست نشد. نتیجه مقاله این عالم بزرگ این است که ما از عوامل متعدد غافل شده ایم. درست است که خانواده و تربیت ما در فرزندان اثر می گذارد، ولی نباید از نقش معلم، جامعه، رسانه، و دوستان غافل شویم. اگر همه این محیط ها خوب باشند حتماً فرزندان خوبی خواهیم داشت.

ص: 154

نمی گذارم، به این امید که میان امت من سنت باشد یکی از آن پنج کار سلام کردن به کودکان است.

البته سلام یک مصداق از شیوه رفتار با کودکان است و عنوان کلی، محبت و ملاطفت و مهربانی است.

یکی دیگر از کار هایی که رسول خدا صلی الله علیه و اله از کوچک ترها دریغ نمی کردند، دست دادن آنان است. در حالات آن حضرت آمده است:

﴿ يُصَافِحُ اَلْغَنِيَّ وَ اَلْفَقِيرَ وَ اَلصَّغِيرُ وَ اَلْكَبِيرُ ﴾؛ (1) به کوچک و بزرگ دست می دادند.

این طور نبود که نسبت به بچه ها بی اعتنا باشند.

سیره دیگر رسول خدا صلی الله علیه و اله این بود که دست نوازش بر سر کودکان خود می کشیدند.

﴿ كَانَ اَلنَّبِيُّ صلى الله عَلَيْهِ وَ سَلَّم إِذَا أصبَحَ مَسَحَ عَلَى رُؤُوسِ وُلْدِهِ وَ وُلْدِ وُلْدِهِ؛ ﴾ (2)

رسول خدا صلی الله علیه و اله هر گاه که صبح می کردند، دست نوازش بر سر فرزندان و نوادگان خود می کشیدند.

ویژگی دیگری که در حالات نبی مکرّم اسلام صلی الله علیه و اله نسبت به کودکان نقل شده، خنده و شوخ طبعی و صمیمیت با آنان است. در کتب عامه در این باره آمده است:

﴿ كَانَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَفْكَهِ النَّاسِ مَعَ صَبِيٌّ ﴾؛ (3) رسول خدا صلی الله علیه و اله [در هنگام برخورد] با یک کودک، از شوخ ترین مردم بود.

ص: 156

﴿إِنَّ فِي الجَنَّةِ دَاراً يُقالُ لَهَا دَارُ الفَرَحِ لَا يَدْخُلُهَا إِلَّا مَن فَرَّح الصبیان﴾؛ (1) در بهشت خانه ای است که به آن گفته می شود «خانه شادی». هیچ کس در آن وار نمی شود، مگر کسی که کودکان را شاد کرده باشد.

نتیجه شاد کردن کودکان در دنیا جای گرفتن در خانه شادی در قیامت است.

از این روایات و روایات مشابه به این نتیجه می رسیم که محبت داشتن به تنهایی کافی نیست، بلکه اظهار این محبت نیز مهم و مؤثر است. پیش از این هم بیان کردیم که یکی از دستورات دین آن است که اگر کسی را دوست داریم این دوستی را به او اظهار کنیم.

محبت قلبی به فرزندان به طور طبیعی وجود دارد و نیازی نیست که اسلام به پدر ها و مادر ها سفارش کند، که بچه های خود را دوست داشته باشید. اما گاهی والدین از اظهار محبت قلبی خود دریغ می کنند. من کسانی را دیده ام که خیلی فرزندان خود را دوست دارند ولی می گویند ما محبت مان را نشان نمی دهیم؛ زیرا می ترسیم که بچه ها سوء استفاده کنند و به اصطلاح عامیانه پر رو شوند. این فکر قطعاً برخلاف آرمان های دینی و اخلاقی است.

پیش از این روایتی ذکر کردیم که «این که مرد به همسر خود بگوید، دوستت دارم، هرگز از قلب او بیرون نمی رود.» (2) بنا بر این اگر کسی همسر و فرزند خود را دوست دارد، باید به آن ها بگوید و محبتش را اظهار کند. این اظهار ها قطعاً تأثیر روانی .دارد. شما اگر دوست خود را دوست دارید، به او

ص: 158

بگویید که من به شما علاقه دارم و به یاد شما هستم و از دوری شما متأثر می شوم؛ البته به همان مقداری که واقعیت دارد، نه این که خلاف واقعیت بگویید. چون دروغ در این موارد هم شایسته نیست.

بوسیدن بچه ها و در آغوش گرفتن آن ها، این محبت را نشان می دهد. فرزندان ما به این محبت ها نیاز دارند. اگر خدایی نا کرده ما کام فرزندان خود را از محبت سیراب نکنیم، آنان را در معرض آفاتی قرار می دهیم.

یکی از آفت های مهم و سنگین، اظهار نکردن محبت این است که فرزندان ما دچار احساس کمبود محبت می شوند و در دام کسانی قرار می گیرند که به دروغ به آن ها اظهار محبت می کنند. اظهار محبت آنان دروغین است ولی کسی که اظهار محبت واقعی را درک نکرده است فریب می خورد. او مانند تشنه ای می ماند که باید آب بنوشد. اگر با آب زلال نتوانست خود را سیراب بکند، با آب آلوده عطش خود را از بین می برد.

ما هزار و چهار صد سال پیش این ظرایف و دقایق و نکات را بیان کرده اند.

اگر کودکی در خانه دارید، باید وقتی برای بازی با آن کودک بگذارید و بچگی کنید. فرقی نمی کند که چه شخصیتی هستید و چه مقام و موقعیتی دارید. وقتی که می خواهید وارد خانه شوید، شخصیت و پست و مقام را پشت در بگذارید. در خانه همسر و پدری مهربان باشید.

در حالات پیامبر صلی الله علیه و اله نقل شده است که گاهی بچه های کوچه و بازار از آن حضرت تقاضا می کردند که با ما بازی کنید. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز تقاضای آن ها را رد نمی کردند.

امروزه با گسترش بازی های جدید و فضا های مجازی، ارتباط والدین با فرزندان کم رنگ شده است. گاهی خود پدر ها و مادر ها فضا های مجازی و بازی های جدید را در اختیار فرزندان شان می گذارندف تا خودشان راحت تر باشند.

گاهی فرزند ما ساعت ها پای شبکه های مختلف می نشیند و سر گرم می شود و اگر از این شبکه ها خسته شد، به دنبال بازی های مجازی می رود و خود والدین هم برای این که می خواهند آسوده باشند و حوصله بازی با فرزندان خود را ندارند، موقعیت را برای آنان فراهم می کنند. می گویند این تبلت مال توست خودت بنشین و بازی کن. بچه هم ساعت ها سرگرم این بازی ها می شود؛ چون پدر می خواهد به دنبال فضای مجازی و کار های خود باشد. به خانه آمده است ولی باز در خانه می خواهد به دنبال فضای مجازی یا کار های شخصی یا تماشای شبکه های تلویزیونی باشد. مادر هم برای خودش مشغولیت هایی ایجاد کرده و در پی مشغولیت های خودش است.

ص: 160

این نوع بازی ها، هم بیماری های جسمی در پی دارند و هم مشکلات روحی؛ چون تحرّک را از بچه ها می گیرند.

در گذشته این طور نبود. پدر و مادر که از کار فارغ می شدند، همه خانواده دور هم جمع می شدند و صمیمانه با هم می نشستند.

﴿ أَمَا سَمِعْتُمْ صُرَاخَ الصَّبِيِّ ﴾؛ (1) آیا صدای فریاد کودک را نشنیدید؟

این روایت در دو کتاب از کتب اربعه ذکر شده است؛ هم در «کافی» و هم در «تهذیب الاحکام» نکات دقیق و لطیفی وجود دارد که ما از آن غافل هستیم. جای گاهی برای کودکان قائل نیستیم؛ نه در زندگی فردی و خانوادگی و نه در زندگی اجتماعی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و اله بیش از هر کسی به نماز احترام می گذارند و شأن و جای گاه آن را می دانند نماز معراج مؤمن است؛ آن هم نمازی که پیامبر صلی الله علیه و اله می خوانند؛ ولی همین نماز را زود تر تمام می کنند که کودکی که دارد گریه می کند، اذیت نشود و پدر یا مادرش او را آرام کند. این حکایت از جایگاه و منزلت بلند کودکان دارد و باید آنان را عزیز و گرامی داشت.

مانعی ندارد که کسی در حال نماز فرزند خود را در آغوش بگیرد. مادر یا پدر می تواند در حالت ایستاده طفل خرد سالش را در آغوش بگیرد. قهراً در هنگام رکوع و سجود فرزند را زمین می گذارد و بعد از دو سجده دوباره فرزند را در آغوش می گیرد، هیچ ضرری به نماز نمی زند، بلکه از جهتی می توان گفت که ثواب هم دارد.

بر اساس روایتی از امام صادق علیه السّلام فقهای ما فتوا داده اند که در آغوش گرفتن طفل در نماز و حتی شیر دادن به او اشکالی ندارد. (1) ما چون از آموزه های دینی فاصله داریم تعجب می کنیم. می گوییم شاید خطایی در بیان مسأله انجام گرفته است مانعی ندارد که مادر هنگام تشهد، فرزند خود را شیر بدهد؛ مثلاً فرزند خود را زیر چادر می گیرد و بدون این که بدنش پیدا شود، او را شیر می دهد.

در حالات پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله آمده است که از دختر شان زینب، نوه ای به نام امامه داشتند. آن حضرت این فرزند خرد سال را در حال قیام نماز در آغوش می گرفتند و وقتی به رکوع و سجود می رفتند، روی زمین می گذاشتند. (2)

باز در سیره رسول صلی الله علیه و اله خدا آمده است که روزی سجده ایشان طولانی شد. اصحاب تعجب کردند بعد از نماز پرسیدند یا رسول الله، آیا وحی بر شما نازل شده بود؟ آن حضرت فرمودند: حسن و حسین علیهما السّلام بر دوش من سوار شده بودند. آن حضرت سجده شان را آن قدر طولانی کرده بودند که

ص: 163

آن ها خود شان پایین بیایند می توانستند بلند شوند؛ کاری نداشت ولی ملاحظه فرزندان شان را کردند. در آن زمان آن دو بزرگ وار بچه های خرد سالی بودند که همراه با پیامبر خدا صلی الله علیه و اله به مسجد می آمدند.

احترام بوده است. ایشان آموخته است که سخن حق را بیان کند.

اما ما به فرزندان خود می گوییم: جلوی چهار نفر بزرگ تر شما حقّ سخن گفتن ندارید. یکی از کار هایی که ما به فرزندان خود یاد می دهیم، این است که آن ها در جایی که بزرگ ترها هستند نباید سخن بگویند. چرا نباید سخن بگویند؟

امام جواد علیه السّلام در سن کودکی در کوچه های مدینه بودند. موکب سلطنتی مأمون در حال عبور بود بچه با دیدن موکب سلطنتی پا به فرار گذاشتند. اما امام علیه السلام همان طور سر جای خود ایستاده بودند و مشغول کار خود بودند. معلوم است که وقتی موکب سلطنتی با عظمت و شکوه می آید، کوچک و بزرگ باید دور شوند اما امام جواد علیه السّلام ایستاده بودند. مأمون با تعجب از آن حضرت پرسید: شما چرا فرار نکردی؟ آن حضرت فرمودند:

﴿ لَمْ يَكُنْ بِالطَّرِيقِ ضِيقٌ لِأُوَسِعَهُ عَلَيْكَ بِذَهَابِي وَ لَمْ يَكُنْ لِي جَرِيمَةٌ فَأَخْشَاهَا وَ ظَنِّي بِكَ حَسَنُ أَنَّكَ لَا تَضُرُّ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ؛ ﴾ (1) راه تنگ نبود که من بخواهم با رفتنم آن را برای تو باز کنم و جرمی مرتکب نشده ام که از آن بترسم و گمانم به تو نیکوست که تو به توبه کسی که گناهی ندارد، زیانی نمی رسانی.

این که آقازاده ای می ایستد و از حق خود دفاع می کند و برای خود شخصیت قائل است، به خاطر آن اکرام و شخصیتی است که در خانه و خانواده برای او قائل بوده اند. اگر ما می خواهیم فرزندان مان از حق خود دفاع کنند و برای خود شخصیت قائل باشند و در جامعه به آن ها ظلم نشود و در برابر ظلم بایستند، باید در محیط خانه و خانواده برای آنان شخصیت قائل باشیم.

ص: 166

یعنی این کار ظلم است که بین فرزندان خود فرق بگذاری و به یکی ببخشی و دیگران را محروم کنی.

البته گاهی تفاوت گذاشتن بین فرزندان جهت خاصی دارد. مثلاً ممکن است کسی چند فرزند دارد و همه فرزندانش ملک و خانه دارند و سر و سامان یافته اند، اما یکی از آن ها نه ازدواج کرده است و نه شغل دارد و گرفتاری های زیادی هم دارد. از این جهت پدرش به او مال بیشتری می دهد. این جهت خاصی دارد و این را نمی توان ظلم به شمار آورد.

ص: 170

هر چند فروش جنس تان رواج پیدا می کند، اما برکت کسب شما از بین می رود.

می گوید: حضرت به بازار خرما فروشان رسید. دید زن خادمه ای گریه می کند. فرمود: چرا گریه می کنی؟ گفت: یک درهم خرما خریدم و به خانه بردم. آقای من گفت: برو پس بده اما خرما فروش پس نمی گیرد. حضرت به خرما فروش فرمود: پس بگیر او خادمه است اختیاری ندارد. او هم پذیرفت.

اقاله مستحب است. یعنی اگر کسی جنسی را برگرداند، از او پس بگیرید. حضرت در بازار خرما فروشان در ادامه فرمود: به مساکین هم بدهید. کسب تان برکت پیدا می کند.

این ها باور می خواهد. شخصیتی مثل علی علیه السّلام می ایستد کنار بازار خرما فروشان می گوید: به مساکین مجانی بدهید بخورند تا کسبتان برکت و رونق پیدا کند.

می گوید: حضرت راه را ادامه داد تا به بازار ماهی فروشان رسید فرمود: ماهی هایی که مرده از دریا گرفته شده است را نفروشید؛ چون می دانید اگر ماهی در دریا بمیرد خوردنش جایز نیست.

به بازار بزاز ها رسید. به مغازه داری فرمود: دو پیراهن به مبلغ پنج درهم داری؟ :گفت بله یا امیر المؤمنین! وقتی امیر مؤمنان را شناخت، حضرت خرید نکرد. به سراغ فروشنده دیگری رفت دومی هم حضرت را شناخت. از او هم خرید نکرد.

به سراغ مغازه سومی رفت. جوانی بود. حضرت را نشناخت. حضرت دو پیراهن گرفت. یکی سه درهم و یکی دو درهم. به قنبر خادم شان فرمود: این سه درهمی مال تو. گفت: برای شما که به منبر می روید و برای مردم

ص: 173

سخن می گویید مناسب تر است. علی علیه السّلام فرمود:

﴿ يَا قَنْبَرُ أَنْتَ شَابٌ وَ لَكَ شَرَهُ الشَّبَابِ وَ أَنَا أَسْتَحْيِي مِنْ رَبِّي أَنْ أَتَفَضَّلَ عَلَيْكَ لأَنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله يَقُولُ: الْبِسُوهُمْ مما تَلْبَسُونَ وَ أَطْعِمُوهُمْ مِمَّا تَأكُلُونَ ﴾؛ (1) ای قنبر، تو جوانی و در تو شور جوانی است. من از پروردگارم شرم دارم که خود را بر تو برتری دهم. زیرا از رسول خدا صلی الله علیه و اله شنیده ام که می فرمود:«زیردستان را همان بپوشانید که خود می پوشید و همان بخورانید که خود می خورید.»

امیر مؤمنان علیه السّلام با خادم جوانش این گونه برخورد می کند. آن وقت ما با فرزندان مان نه فقط فرزندان مان با جامعه مان به چه شکل برخورد می کنیم؟

شارلاتان به تن شان نخورده است. قلبی صاف و پاک دارند. به همین دلیل می گویند: چقدر پدر و مادر ها دخالت می کنند.

در چنین موقعیتی اجازه آزمون و خطا صلاح نیست. واقعاً دختر خانم تجربه ندارد. سرد و گرم دنیا را نچشیده است. این جا جایی نیست که امتحان کند.

اما آزمون و خطا در مواردی مثل انتخاب یک رشته تحصیلی شاید ضرر جبران ناپذیری نداشته باشد.

چقدر جوانانی که به خاطر اجبار پدر رشته هایی را انتخاب کردند و تا آخر عمر پشیمان هستند. علاقه ندارند پدر و فرزند همیشه درگیر هستند. در چنین مواقعی بگذارید آزمون و خطا کنند تا متوجه اشتباهات شان بشوند.

پنج ساعت در حرم بنشینی. این جوان دلش می خواهد یک امین الله بخواند و برگردد.

می گویی: نه این بچه من از راه به در رفته است. چرا نماز زیارت نخواند؟ چرا جامعه کبیره نخواند؟ ان شاء الله او هم به آن جا برسد. شما مال پنجاه سال پیش بودی. من چه گناهی کرده ام که باید حتماً آن آدابی که شما داشتی داشته باشم.

متوجه شدم من هم به همین بلا گرفتار شدم. البته فرزندان ایشان خوب بودند، ولی انتظار این مرد بزرگ بیش از این بود.

می گوید: نشستم تحلیل و بررسی کردم. یک مقالهٔ مفصلی نوشته است. می گوید: خطایی که من کردم این بود در محاسبه فکر می کردم. فرزندان من فقط فرزندان من هستند. یادم رفت فرزندان من بیش از آن که فرزندان من باشند، فرزند مدرسه هستند. فرزند دانشگاه هستند. فرزند رسانه ها هستند. فرزند جامعه هستند. ما غافل نباشیم سهم ما یک سهم است. سهم بالا تر برای محيط و رسانه و مدرسه و دانشگاه است. همه دست به دست هم می دهند تا شخصیت یک جوان شکل بگیرد.

اگر عمل ما صادقانه باشد، این بالا ترین تبلیغ است.

من به معلم ها زیاد گفته ام که با دانش آموزان طوری رفتار کنید که جذب شما شوند. اگر یک مورد رفتاری دور از صداقت از شما ببینند، دیگر این دانش آموز به حرف شما گوش نمی دهد. تأثیر کلام شما از بین می رود. اگر باور کرد شما با صداقت با او رفتار می کنی، کلام شما بسیار تاثیر دارد.

است. جای دیگر خودش را نشان می دهد. حضرت در جایی دیگر فرمودند:

﴿ النُّصْحُ بَيْنَ الْمَلَإِ تَقْرِيعُ ﴾؛ (1) نصیحت کردن در جمع از بین بردن شخصیت است.

اگر جوان تان را در جمع و در مقابل دیگران نصیحت کردید، شخصیت او را در هم کوبیده اید. بنا بر این تربیت عملی، همان رفتار و منش ماست.

در تعامل با نوجوان ها و جوان ها بسیار باید مراقب باشیم.

نکته دیگر این که بسیاری از ما خود را بی نیاز از یاد گرفتن نکات تربیتی می دانیم. چقدر نشستیم مطالعه کردیم که بچه های مان را چگونه باید تربیت کنیم؟

در تهران بنر های تبلیغاتی تربیتی می زدند. یک جمله آن این بود: پدر و مادر! آیا به خاطر دارید آخرین باری که صمیمانه با فرزند تان نشستید و گفت و گو کردید کی بوده است؟ اگر دختر و پسر من با پدر و مادرش رفیق و دوست صمیمی شد، آن وقت فریب دوست دروغین کوچه و بازار را نخواهد خورد. اگر هم می خواهیم نصیحت بکنیم در خلوت باشد.

از کودکی بسیار دوست داشتم. اما مادرم دائماً از این امر ایراد می گیرد. یا علاقه زیادی به انجام فعالیت های فرهنگی و مذهبی دارم، اما مادرم به خاطر این کار ها طوری سرزنشم کرد که ترجیح می دهم دیگر به سمت شان نروم.

هر کاری که من به آن ها علاقه دارم و مادرم آن را نمی پسندد، مورد سرزنش او قرار می گیرم و هر کاری که مورد پسند اوست، حتماً باید انجام بدهم.

در کوچک ترین اشتباه یا اختلاف نظری با هر کدام از اعضای خانواده، اوقات تلخی می کند و عصبانی می شود و خیلی وقت ها مدت ها قهر می کند. این رفتار های او صبرم را لب ریز کرده است.

مادرم هیچ وقت ما را تشویق نمی کند. هیچ وقت احساس نمی کنم از من راضی است، یا من را قبول دارد. اگر چه خودش اعتقاد دارد که گفتن خوبی های من فایده ای ندارد و او اشکالاتم را می گوید تا آن ها را اصلاح بکنم. اما این که کسی دائماً کوچک ترین ضعفی را به من گوش زد می کند، آن هم با تندی و تلخی واقعاً ناراحتم می کند.

این رفتار ها مشکلات زیادی، مثل عدم اعتماد به نفس، خجالتی بودن، خود کم بینی و غیره را برای من به وجود آورده است.

تازه علاوه بر همۀ این مسائل عذاب وجدان این که مادرم هیچ وقت از من راضی نیست هم به شدت مرا آزار می دهد؛ چون می دانم خداوند چقدر نسبت به مادر سفارش کرده است. نمی دانم چه کار کنم. من همیشه تشنه ذره ای توجه و احترام از سمت دیگران هستم و خیلی غصه این وضع خانوادگی ام را می خورم.

باور کنید نمی خواهم قدر نا شناسی یا بی انصافی کنم. دلم می خواهد طبق

ص: 181

دستور خداوند رفتار بسیار خوبی با مادرم داشته باشم. وقت هایی که مادرم کمی اخلاقش بهتر می شود، من هم بسیار خوش اخلاق می شوم و حال روحی ام هم بسیار بهتر می شود. اما در اکثر مواقع بسیار زجر می کشم دلم می خواهد کسی باشد که به جای سرزنش کمی با من هم دردی کند. خوبی های مرا هم ببیند.

به خاطر این رفتار های مادرم خودم را هم اصلا قبول ندارم و این مانع پیشرفتم در خیلی از کار ها می شود. خواهش می کنم به این در خواست و درد دل من پاسخ بدهید. با تشکر.

پاسخ: نیازی نیست به این پیام جواب بدهیم. در خود این پیام جواب نهفته است. پدر و مادر وقتی بشنود که مطالبه فرزندش این است، خواندن این پیام برای شان کافی است. جواب این است که باید این رفتار های غلط مان را اصلاح کنیم.

بی دقتی پدر و مادر است. می گوید: حالا ما یک چیزی گفتیم. بچه من است. اختیار فرزندم را دارم یک تکه ای به او پراندم و دیگران خندیدند. چیزی نیست.

بعضی از فرزندان ما کتوم هستند.کتمان می کنند و همه ناراحتی ها را در دل شان می ریزند. پدر و مادر ها از خدا بخواهند بچه ها در دل نریزند. اگر ابراز کنند انسان متوجه می شود.

نگرانی من از فرزندانی است که کتوم هستند. کتمان می کنند و نمی گویند. آن وقت عقده ها و ناراحتی های آنان جمع می شود و یک زمانی خودش را نشان می دهد که دیگر هیچ کاری نمی توان کرد.

خدا نکند بچه ها کتوم باشند. خدا کند همیشه بگویند. آن هایی که فرزندانی دارند که می گویند خدا را شکر کنند که درد دلشان را می گویند و کتمان نمی کنند. اما گاهی بچه ها یک سال دو سال ده سال جمع می کنند، بعد یک جا منفجر می شود.

مثلاً بعد از سی سال که ازدواج کرده بچه دارد، می گوید: یادت هست کلاس اول بودم، خانۀ عمو بودیم، شما این طوری گفتی همه خندیدند! پانزده سال گذشته و این را در دل نگه داشته و این بغض در او جمع شده است. این حق الناس و حق الله است.

بیننده ای نوشته است که دلم خون است از فرق گذاشتن بین بچه ها، چه از طرف پدر و مادر ها و چه از طرف پدر زن و مادر زن.

بیننده ای پیام داده است که من پسر خانواده ام. پدرم خواهرانم را از من بیشتر تحویل می گیرد. مرا سرزنش می کند.

ص: 183

نوشته اند: پسری بیست ساله هستم. مادرم به قدری از من غافل است که حتى تولد من یادش نبود.

یک پسر بیست ساله توقع و انتظار دارد پدر و مادرش در سال روز تولد او خوشحال باشند. حالا جشن تولد معنایش این نیست که جشن و تالار و هزینه باشد. یک شاخه گل کافی است. اگر یک شاخه گل هم نباشد، یادش بیاوریم. به قول بعضی دوستان خدا پدر همراه اول را بیامرزد که یادمان می آورد و تبریک می گوید.

پیامکی آمده است که من سی و سه سال دارم. هیچ وقت از پدر و مادرم جمله محبت آمیزی نشنیدم.

کسی نوشته است: من دختر بیست و چهار ساله ای هستم. به قرآن و خدا قسم می خورم که در این بیست و چهار سال عمرم تنها مكالمه من و پدرم سلام بوده است.

کسی آمد خدمت پیغمبر صلى الله عليه و اله و سلم و گفت: یا رسول الله من باغی دارم. می خواهم به یکی از فرزندانم ببخشم. شما بیایید شاهد باشید. آن وقت ثبت اسناد نبود. افراد شهادت می دادند. حضرت فرمودند:

﴿ الكَ وَلَدٌ غَيْرُهُ ﴾ ؛ «فرزند دیگری هم داری؟» گفت: «آری،» حضرت فرمود: به همۀ آن ها چیزی بخشیدی؟ گفت: نه. فرمودند:

﴿ فَإِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ لَا نَشْهَدُ عَلَى الْخَيْفِ ﴾؛ (1) ما سلسله پیغمبران به چنین ظلمی شاهد نمی شویم.

حیف یعنی ظلم. ما پیغمبران شاهد ظلم نمی شویم. تو می خواهی به یکی از فرزندانت چیزی ببخشی و به دیگری چیزی نبخشی. البته بعضی وقت ها یک جهت خاصی دارد. مثلاً من پنج فرزند دارم، چهار فرزندم سر و سامان پیدا کردند، ازدواج کردند، زندگی دارند، هیچ مشکلی ندارند. یکی از فرزندانم هنوز ازدواج نکرده است. نیاز مند توجه بیشتری است. اما اگر نکته خاصی نیست، ظلم است. الآن چقدر از این ظلم ها در خانه های ماست؟

یک بار زندگی خود مان را باز نگری کنیم. واقعاً ما در محبت ها، رفت و آمد ها و برخورد ها فرق نمی گذاریم؟

اگر یکی از بچه ها را بیشتر دوست داریم، نباید اظهار کنیم. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله مردی را دیدند که یکی از دو کودک خود را بوسید و دیگری را نبوسید. حضرت به او فرمودند:

﴿ فَهَلًا سَاوَيْتَ بَيْنَهُما ﴾؛ (2) چرا بین دو کودک خود مساوات نکردی؟!

ص: 185

بین خود و خدا ببینیم ما چقدر بین فرزندان مان فرق گذاشتیم، چقدر مقایسه کردیم، چقدر در حق شان کوتاهی کردیم، چقدر سرزنش شان کردیم، چقدر در جمع توبیخ شان کردیم!

آتش لجبازی را شعله ور می گرداند.

شما دائم ملامت می کنید، نتیجه اش چه می شود؟ آتش لجبازی شعله ور می شود. پدر و مادر ها می گویند: بچه ها با ما لجبازی می کنند. باید به خود مان مراجعه کنیم که چرا لجبازی می کنند؟ من چند بار او را سرزنش کردم که نباید می کردم؟ علی علیه السّلام فرمودند:

﴿ لَا تُعَبِرَّنَّ أحدًا بِخَطِيئَتِه ﴾؛ (1) دیگری را به گناهش سرزنش مکن.

انسان باید این فرمایش امیر المؤمنین علیه السّلام را تابلو کند و جلو دیدگانش قرار دهد. فرمودند:

﴿ مَن عَيَّرَ مُؤمِناً بِذَنبٍ لَم يَمُت حَتَّى يَرْتَكِبَهُ ﴾؛ (2) هرکس مؤمنی را برای گناهی سرزنش کند، نمیرد تا خود، آن گناه را مرتکب شود.

ما حق سرزنش نداریم، اما حق نصیحت داریم. مرحوم علامه مجلسی در توضیح این حدیث فرموده است: اشتباه نشود، ما باید امر به معروف و نهی از منکر انجام بدهیم، اما حق سرزنش نداریم. کسی که سرزنش می کند، خواهد دلش خنک شود. اما آن کسی که امر به معروف می کند، از روی خیر خواهی و دل سوزی است. می خواهد دستش را بگیرد.

﴿ لَا تَضْرِبْهُ وَ اهْجُرْهُ وَ لَا تُطِل ﴾ ؛ (1) او را نزن، بلکه از او دوری نما ( و قهر کن ) ولی این را نیز طول مده.

فرمودند: قهر را طولانی نکنید. اگر شما با کسی قهر هستید، در حقیقت او را تحریم اجتماعی کرده اید، این کار را طول ندهید. نه پدر و مادر با فرزند و نه فرزند با پدر و مادر ها.

همین طور هم شد. مدتی گذشت و توبه کرد و نجات یافت. (1)

امير المؤمنین علی علیه السّلام در بازار کوفه از مسیری عبور می کردند. دیدند یک جوان خیاطی در مغازه اش نشسته و در ضمن خیاطی آواز می خواند. حضرت ایستادند و فرمودند:

﴿ يَا شَابٌ لَو قَرَئتَ القُرآنَ لَكَانَ خَيْرًا لک ﴾ ای جوان! اگر قرآن بخوانی برای تو بهتر است.

جوان مؤدبی بود. گفت: نمی توانم قرآن بخوانم. حضرت فرمودند:نزدیک بیا. جوان نزدیک آمد. آن حضرت آهسته چیزی در گوش او گفتند که تمام قرآن در قلب او نقش بست و حافظ کل قرآن شد. (2)

سفارشت را کردم. مشکلت برطرف شد.

می دانید این آدم چه کاره بود؟ شراب خوار بود. برخورد ما با شراب خوار چیست؟ ما باشیم می گوییم خجالت نمی کشی پیش من آمدی؟ برو حیا کن. برو پیش رفقای شراب خوارت؛ برای چه این جا آمدی؟ اما حضرت نفرمودند شراب خوردی. در جمله ای زیبا او را نصیحت کردند و فرمودند:

﴿ إنَّ الحَسَنَ مِن كُلِّ أحدٍ حَسَنٌ ، و إِنَّهُ مِنكَ أحْسَنُ لِمَكانِكَ مِنّا و إنَّ القبيحَ مِن كُلِّ أحَدٍ قَبيحٌ، وَ هُوَ مِنكَ أَقبَحُ لِمَكانِكَ مِنّا؛ ﴾ (1) خوبی از همگان خوب است، اما از تو به دلیل انتسابت به ما خوب تر است؛ و زشتی، از همگان زشت است، اما به دلیل انتسابت به ما از تو زشت تر است.

اگر جوان ما روزی اشتباهی مرتکب شود، آیا با او می نشینیم و صمیمانه صحبت می کنیم؟ البته الحمد الله هستند پدر و مادر هایی که واقعاً رابطه ای صمیمانه با فرزندان شان دارند.

وقتی بچه ها می خواهند دوستان شان را بشمارند، در رأس آن ها باید پدر و مادر ها باشند.

شد. ما دو ساعت آن جا بودیم، سرش را از روی تبلت بلند نکرد.

آیا وظیفۀ پدر و مادر این است که یک تبلت بخرند و به بچه بدهند و خود شان را کنار بکشند و آن ها را از سر خود باز کنند. هفت ساله ها را به صورت دیگری سرگرم شان کردیم. بیست ساله های شان هم همین طور است. به ما کاری نداشته باشند، هر کاری می خواهند بکنند. بعد انتظار داریم اشکالات بیست ساله را یک جا حل کنیم. این اشتباه است.

طرف می آید می گوید: امشب شب قدر است. یک دعایی بفرمایید. پسرم از دستم رفت، دخترم از دستم رفت. فکر نکنید فرزند خوب داشتن کار یک شبانه روز است. شما بیست سال باید تلاش می کردید. باید بیست سال حواس تان را جمع می کردید. باید بیست سال رابطه صمیمی با بچه های تان برقرار می کردید و محبت شما در دل فرزند تان قرار می گرفت.

بنده هر کجا می روم برای مربیان و معلمان صحبت کنم، می گویند راه حلی بدهید، دانش آموزان حرف ما را گوش نمی کنند. می گویم موضع قدرت را کنار بگذارید. موضع محبت را برقرار کنید، ببینید چه تأثیری دارد.

هشت ساله دارم. گفتم: هر وقت به خانه رفتی، سیر و سلوکت این است که هیئت و جلسات مذهبی نروی. پیش بچه ها و همسرت بنشینی و با آن ها انس بگیری. بالا ترین سیر و سلوک برای تو همین است.

مرحوم علامه طباطبائی می فرمود: سیر و سلوک ما اخلاق در خانه است. فقط این نیست که در خانه بخندیم. این بخشی از آن است. باید خوش اخلاق باشیم، برای خانواده وقت بگذاریم و به وظایف مان توجه کنیم.

باید به محبت و تکریم در خانواده توجه شود. اگر فرزند من در خانه تحقیر شد و مورد احترام قرار نگرفت، عواقب جبران نا پذیری خواهد داشت.

﴿ حَقُّ الوَلَدِ عَلَى الوالِدِ أن يُحسِنَ اسمه، و يُحسِنَ أدَبَهُ، و يُعَلِّمَهُ القُرآنَ ﴾؛ (1) حق فرزند بر پدر آن است که نام نیک بر او بگذارد و او را به نیکی تربیت کند و قرآن به او بیاموزد.

باقر علیه السّلام فرمودند:

﴿ كَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صلى اللهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ يُغَيِّرُ الْأَسْمَاءَ الْقَبِيحَةَ فِي الرِّجَالِ وَ اَلْبُلْدَان ﴾؛ (1) پیامبر خدا صلی الله علیه و اله نام های زشت مرد ها و شهر ها را تغییر می داد.

اگر کسی نام بدی داشت، نامش را عوض می کردند. اگر شهری اسمش قشنگ نبود، عوض می کردند. با این وجود، آیا پیامبر خدا صلی الله علیه و اله راضی است که نام فرزندان ما، معنای نا مناسبی داشته باشد و یا بی معنا باشد؟!

حتی قبل از این که فرزند به دنیا بیاید، نام خوب پیدا کنید. پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله قبل از این که حضرت محسن علیه السّلام به دنیا بیاید، نامش را تعیین کرده بودند. امیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند:

﴿ سَمُّوا أَوْلاَدَكُمْ قَبْلَ أَنْ يُولَدُوا فَإِنْ لَمْ تَدْرُوا أَذْكُرْ أَمْ انثَى فَسَمُّوهُمْ بَا لِأَسْمَاءَ اَلَّتِي تَكُونُ لِلذَّكَرِ وَ الاُنْثى فَإِنَّ أَسْقَاطَكُمْ إِذَا لَقُوكُمْ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ وَ لَمْ تُسَمُّوهم يَقُولُ اَلسِّقْطُ لِأَبِيهِ أَلاَّ سَمَّيْتَنِي وَ قَدْ سَمَّى رَسُولُ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله مُحْسِناً قَبْلَ أَنْ يُولَد ﴾؛ (2) بر فرزندان تان، پیش از آن که زاده شوند، نام بگذارید و اگر نمی دانید دخترند یا پسر، آنان را به نام هایی که هم برای پسر است و هم برای دختر بنامید؛ چرا که فرزندان سقط شده شما، اگر روز قیامت در حالی با شما ملاقات کنند که نام بر آن ها نگذاشته باشید، به پدر خود می گوید چرا بر من نام ننهادی؟ پیامبر خدا نیز ( فرزند سقط شده حضرت زهرا سلام الله علیها ) را پیش از آن که به دنیا بیاید، محسن نام نهاده بود.

البته حضرت محسن علیه السّلام ولادتش با شهادت همراه بود.

ص: 194

شکل گیری آن سال ها طول کشیده است. ولی اگر این تبلیغ و تکرار برای حل این معضلات ادامه پیدا کند، حداقل نسل بعدی به این مشکلات دچار نمی شود و این افکار غلط از ذهن ما که قرار است پدر و مادر های آینده باشیم پاک شود و یاد مان بماند که اگر بچه ما دوست داشت به گناه نیفتد و خواست ازدواج کند، با افکار غلط خود مان نگوییم که نه هنوز برای تو زود است. هنوز تا نوبت تو شود خیلی مانده است. نگوییم که تا سی سالگی باید صبر کنی.

کمی به فکر آن جوان هم باشیم. آخر مگر چطور می شود یک نفر از حدود هجده نوزده سالگی تا سی سالگی صبر کند، آن هم با این همه عامل تحریک کننده از جامعه گرفته تا کوچه و خیابان و دانش گاه و فضای مجازی و حتی تلویزیون خود مان.

با این شرایط نمی دانم چطور یک نفر می تواند با این همه عامل تحریک کننده یازده سال گناه نکند. یازده سال زمان کمی نیست. از آن طرف هم یاد مان بماند توقع مان را کمی پایین تر بیاوریم.

چندی پیش عروسی یکی از اقوام نزدیک مان بود. ایشان فقط هفتاد میلیون تومان هزینه شروع زندگی اش بود. البته این سهم داماد بود طرف عروس هم همین قدر خرج کردند.

با این وضعیت من چطور جرئت کنم بگویم ازدواج؟ اگر هم آدم بخواهد مراسم را ساده برگزار کند، به او می خندند و می گویند: او از خشک مذهبی هاست. باید این ها گفته شود، آن هم نه یک بار و دو بار؛ چون شکل گیری چنین افکار غلطی سال ها طول کشیده است. پس قبول کنیم که حداقل همین قدر برای تغییر این افکار باید وقت بگذاریم.

ص: 196

پاسخ: اتفاقاً دو سه پیام مشابه همین دیدم. کسی نوشته بود: پسری نوزده ساله هستم. درس می خوانم. می خواهم ازدواج کنم ولی پدر و مادرم راضی نمی شوند. کنکور را بهانه کرده اند.

دختر خانمی نوشته است: بیست و دو سال دارم. مادرم اجازه ازدواج نمی دهد در حالی که همیشه از جشن عروسی دختر های فامیل تعریف می کند. با این رفتار شان با شنیدن اسم عروسی دیگران به گریه می افتم.

باز عزیزی پیام داده است که در مورد ثواب واسطه شدن برای ازدواج بگویید. نماز شب و دعای کمیل و روضه و مولودی و جشن میلاد اهل بیت خوب است. روزه و نماز مستحبی به جای خود ولی برای جوانان مجرد یک کاری بکنید.

به مقدس اردبیلی گفتند: اگر با زنی در یک جای خلوتی در معرض گناه قرار بگیری چه خواهی کرد؟ جرئت نکرد بگوید من پاک می مانم، بلکه فرمود: به خدا پناه می برم. (1)

ای پدر و مادر یادت باشد پسرت مقدس اردبیلی هم باشد آتش شهوت می تواند کار خودش را بکند. ما از این غافل هستیم.

پدر و مادر ها کمی بیشتر دقت کنند. جوانی خود شان را یاد بیاورند. چطور خود شان وقتی می خواستند ازدواج کنند اصرار داشتند. اگر ازدواج به تأخیر می افتاد مشکل داشتند. حالا بچه های شان همین طورند چرا ساده می گیریم؟ جوانان الآن از وسط یک آتش می گذرند.

امروز را با بیست سی سال پیش مقایسه نکنیم. الآن زمینه های گناه فراوان است. مانعی جز ایمان قوی وجود ندارد. همه اش هم نمی شود گفت ایمان. در قرآن می خوانیم:

﴿ وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَ النَّفْسَ لَأَمَارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَحِيم﴾ (2) و من نفس خود را تبرئه نمی کنم؛ چرا که نفس قطعاً به بدی امر می کند، مگر کسی را که خدا رحم کند؛ زیرا پروردگار من آمرزنده مهربان است.

این که ما فکر کنیم جوانان ما پاک هستند و باید صبر کنند، واقعاً غفلت است.

﴿ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ ﴾؛ (1) خدا حال قومى را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند.

تا ما این سنت های غلط را نشکنیم، هیچ مشکلی حل نمی شود. امروزه ما موانع شدیدی در راه ازدواج قرار داده ایم. نباید فکر کنیم کسی باید از خارج بیاید و مشکل ازدواج ما را بر طرف کند. کسی که مبالغ بسیار سنگینی هزینه جشن ازدواجش در تالار پذیرایی می شود، پایه گذار یک سنت غلط در جامعه است.

شما می گویی دارم و می توانم. بله داری و می توانی به جایی هم بر نمی خورد. ماشین کذایی و جهیزیه کذایی داری، می گویی در شأن من است. اما شما اگر می توانید به ازدواج دیگران کمک کنید. ازدواج دیگران را آسان کنید. چقدر از افراد آه می کشند و تمام می شود. می گویند: اگر این مراسم ازدواج است، ما چطور می توانیم ازدواج کنیم.

آن هایی که این سنت های غلط را پایه گذاری می کنند، گناه شان خیلی سنگین است. حتی اگر توانش را داری مراقب باش، از این پول و دارایی ات برای دیگران استفاده کن.

وسوسه های شیطان قرار می گیرند.

چطور برای ارتباط پسر و دخترت سخت نمی گیری، ناراحت هم نمی شوی، ولی سر مسأله ازدواج سخت می گیری؟! واقعاً عجیب است. دنیای وارونه ای شده است. اگر دختر خانمی دوست پسر نداشته باشد گویند بی کلاس است.

چرا ما این جا سخت نمی گیریم، ولی سر قضیه ازدواج شان سخت می گیریم. مهریه اش باید این قدر باشد، جهیزیه اش باید چنین و چنان باشد. راضی نیستیم فرش ماشینی بدهم، ولی راضی هستیم دوازده میلیون مجرد داشته باشیم. سر مان را مثل کبک زیر برف کردیم و هیچ چیز را نمی بینیم. در مهریه ها این قدر سخت نگیرید چه خبر است؟ مسابقه مهریه می دهیم!

مجلس عروسی در یک جای ساده بر گزار شود. ولیمۀ عروسی حضرت زهرا سلام الله علیها در مسجد بود. یک تالار ساده یک مجلس ساده اصلاً تالار نداشته باشیم. اگر آدم شخصیت واقعی داشته باشد، شخصیتش را در این نمی بیند که شب عروسی هزار نفر بخورند، آخرش هم انتقاد کنند.

یک شب هزار نفر را دعوت کنم تا سال ها زیر بار قرض و وام سی در صدی بروم؟ این فرهنگ کی باید درست شود؟

چه مانعی دارد کسی که خانه اش وسیع تر است، آن را در اختیار دیگران قرار بدهد تا مراسم را در آن جا برگزار کنیم. یک نوع غذا بدهیم. خود پسر و دختر ها هم باید به سادگی در ازدواج راضی باشند. فشار نیاورند. اصرار نکنند.

ص: 200

شما هستم، هر چه من می گویم این کجای مسلمانی است؟!

پیغمبر خدا صلی الله علیه و اله در طول عمرش یک بار هم به اهل خانه نگفت من چه غذایی میل دارم. از اهل خانه غذا نمی خواست و اظهار تمایل هم نمی کرد. اگر غذا می آوردند، می خورد و آن چه می دادند قبول می کرد و هر نوشیدنی که بود می نوشید. (1)

انس بن مالک می گوید: گاهی پیغمبر صلى الله عليه و اله و سلم شب می آمد. من فکر می کردم مهمانی بوده. شام حضرت را می خوردم حضرت می آمدند و گرسنه می خوابیدند و به روی من هم نمی آوردند.

رضایت دختر باشد. (1)

بنا بر این ولایت پدر به معنا نیست که هرچه او گفت، دختر حق اظهار نظر ندارد.

همانند کسی است که برای عده ای نیاز مند صدقه می برد.

این کار مثل صدقه دادن در راه خداست. صدقه فقط صندوق صدقات مجلس و هیئت نیست، بسیاری از کار های خوب ما صدقه می شود و پاداش گران بهایی دارد.

در پیامی نوشته بودند: خوشا به حال دخترانی که مادران شان آن ها را می بوسند. خوشا به حال دخترانی که روی زانو های مادران شان سر می گذارند و می خوابند.

آیا اگر شما دختر خرد سالت را بغل بگیری و دست نوازش بر سرش بکشی و او را ببوسی خرج دارد؟ نوشته اند من حسرت دارم یک بار سرم را روی زانوی مادرم بگذارم و مادرم دست محبت به سر من بکشد. مرا ببوسد و در آغوش بکشد.

ص: 206

ص: 208

هم می گویند و می خندند. خنده های بلند می کنند چنان که مو بر تن آدم سیخ می شود. اما همین که از جلوی من رد می شود و یا من از جلوی اتاق او رد می شوم اخم می کند و لبش را کج می کند و زیر لب شروع به غرغر کردن می کند.

می دانید چرا؟ چون به ادعای او من بعد از شانزده سال درس خواندن هنوز بی سواد هستم. اُمل هستم و طرز حرف زدن من درست نیست. اما او عقل کل است. من و مادرش همیشه باید در خدمت او باشیم مثل کلفت و نوکر! اما او نسبت به ما و خانواده هیچ تعهدی ندارد. حتی در خرید های خانه که از قدیم پسر های خانواده بر عهده داشتند، کمک ما نیست.

با صد کیلو وزن دریغ از جا به جا کردن دو کیلو وزنه! همیشه جلوی تلویزیون دراز کشیده است. هر نیم ساعت به نیم ساعت هم یک داد بلند سر خواهرانش می زند که چایی بیاور. میوه بیاور. اگر اتاقش را مرتب نکنیم دست به چیزی نمی زند و بیست جوراب کثیف در کمدش می گذارد و در اتاقش آشغال روی هم جمع شده است.

ما همیشه به او بدهکار هستیم، اما در عوض باید مواظب احساسات جوانی او باشیم. از گل نازک تر به او نگوییم. همه باید مواظب باشیم که مبادا به او توهین کنیم. پس احترام به والدین چه می شود؟ همیشه سفارش شده که قدر پدر و مادر را بدانید و بعد از خدا این همه توصیه نسبت به احترام به پدر و مادر شده. حیف که بعضی از جوان ها ذره ای از این مطالب را هم درک نمی کنند.

روزی که او به دنیا آمد من در عرش سیر می کردم از فرط شادی در

ص: 210

پوستم نمی گنجیدم که خداوند به من پسری داده که دوست و هم صحبت من باشد. عصای دست من باشد.

اما امروز بعد از این همه زحمت، آرزو می کنم کاش خداوند به جای او به من یک دختر دیگر عطا می کرد تا از اولاد فقط محبت و مهربانی ببینم. او رفتار مرا با پدرم می بیند و می داند چقدر برای پدرم احترام قائل هستم. با این که خودم هزار جور گرفتاری دارم ولی همیشه کمک حال پدرم هستم. حتی خرید های خانه پدری ام را هنوز من انجام می دهم. جلوی پدرم صدایم را بلند نمی کنم. پایم را دراز نمی کنم. او همه این ها را می بیند ولی هیچ تغییری در رفتارش ایجاد نمی کند.

من نمی گویم رابطهٔ پسرم با من آن گونه شود. من نمی خواهم پسرم جلوی من دست به سینه باشد. حتی برایش این حق را قائل هستم که مثلاً هنگام تماشای فوتبال دراز بکشد و راحت باشد. من فقط از او انتظار احترام و دوستی دارم احترام و دوستی از جنس امروز نه آن احترام سال های قدیم!

در این سن به شدت احساس می کنم پناهی برای روزهای پیری ام ندارم. عصای دستی ندارم. از شما می خواهم برای ایجاد مهر و محبت و الفت برای تمام خانواده ها دعا کنید.

مادری هم نوشته است پسرم چهار سال است ازدواج کرده است، تا حرفی می شود خانمش با من قطع رابطه می کند. شش هفت ماه رابطه قطع می شود. خودش که منزل ما نمی آید هیچ، پسرم هم نمی آید. پسرم می گوید: مادر زن من به ما خیلی کمک می کند شما چه؟ خدا شاهد است وضع مالی من خوب نیست. وقتی می خواهم خانه شان بروم می گوید: خانه نیستم.

ص: 211

با این که می فهمم همان زمان در خانه هست.

دیدم قرآن خطاب به مؤمنین می فرماید:

﴿ يَا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ و أَوْلَادِكُمْ عَدُوّاً لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اَللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴾؛ (1) ای کسانی که ایمان آورده اید، در حقیقت برخی از همسران شما و فرزندان شما دشمن شمایند، از آنان بر حذر باشید و اگر ببخشایید و درگذرید و بیامرزید به راستی خدا آمرزنده مهربان است.

بعضی از فرزندان شما دشمن شما هستند، نه همه. تا وقتی زنده هستند بزرگ ترین آزمایش ما با همین بچه هاست. گاهی ما در بسیاری از آزمون های زندگی موفق می شویم اما در آزمون اولاد شکست می خوریم.

در خدمت خود مان قرار بدهیم. می خواهیم یک خادم را از دست ندهیم.

اگر یک دختر و پسر جوانی پدر شان را از دست بدهند، دائم غصه می خورند که چه کسی دیگر شهریه دانش گاه مرا بدهد؟ طبیعت زندگی این است. محبتی که خدا در دل پدر و مادر نسبت به فرزندان قرار داده است، نقطه مقابلش یعنی فرزند وجود ندارد.

پدر و مادر ها همه هستی شان فرزند آن هاست. نباید از فرزندان مهر مادری و عطوفت پدری را انتظار داشت. این نکته باید تسکینی برای پدر و مادر ها باشد. اگر فرزندان شما آن طور که شما انتظار دارید نیستند، این طبیعت آفرینش است. اگر آن محبتی که خدا در دل پدر و مادر قرار داده است نبود، کی پدر و مادر این همه سختی را تحمل می کردند؟

یکی از آقایان اهل منبر هر شب در دعا می گفتک پروردگارا، ما را محتاج روز نوبتی نکن! گفتم: این دعا چیست؟ گفت: وقتی آدم زمین گیر و محتاج اولاد می شود، بچه ها می آیند جلسه می گیرند و برنامه ریزی می کنند که حسن آقا شنبه حسین آقا یک شنبه فاطمه خانم دو شنبه از پدر یا مادر نگه داری کنندو به فاطمه خانم می گویند: دوشنبه چرا نیامدی؟ می گوید: شما چرا شنبه نیامدی؟ هر موقع سر نوبت آمدی من هم می آیم.

گاهی هم بچه ها جمع می شوند و می گویند: ای خدا ما که حرفی نداریم ولی فرجی برای مادر برسان. برای مرگ مادر دعا می کنند. همان مادری که شب ها اگر تا صبح نمی خوابید، لذت می برد. می گفت: من نخوابیدم اما بچه ام خوابید.

در برنامه ای از صدا و سیما می دیدم که مادری در خانه سال مندان بود.

ص: 214

می گفت: من از بچه هایم هیچ چیز نمی خواهم. من را این جا گذاشتند، عیبی ندارد. فقط بیایند من آن ها را ببوسم. همین مادر بود که تا صبح نمی خوابید. اما دریغ داریم از این که پدر و مادری که در خانه سال مندان نشسته اند ما را ببوسند.

شایسته ای انجام دهم که آن را خوش داری، و فرزندانم را برایم شایسته گردان؛ در حقیقت من به در گاه تو توبه آوردم و من از فرمان پذیرانم.

خداوند می فرماید: به انسان سفارش کردیم که همیشه به پدر و مادرش محبت و احسان و نیکی داشته باشد، ولی او چه وقت یادش آمد؟ وقتی به چهل سالگی رسید؛ چون چهل سالگی پدر می شود، مادر می شود و تازه می فهمد که پدر و مادر از دست من چه می کشیدند!

الآن وقتی پدر به تو میزگوید: پسرم. مسافرت می روی از خانه بیرون می روی، یک زنگ هم به من بزن، یک خبری به من بده من نگران هستم! شما چه می گویید؟ می گویید ای بابا فکر می کنی من هنوز بچه ام؟

اما شما در چهل سالگی تازه می فهمی که پدر چه می کشیده است. مادر چه می کشیده است. قرآن می گوید آن وقت یادش می آید. به چهل سالگی که رسید انسان تازه به کمال عقل می رسد.

أبغَضُ إِلَيكَ ﴾؛ «دشمن ترین بندگانت نزد تو کیست؟» فرمود: ﴿ جِيفَةً بِاللَّيْلِ بَطَّالٌ بَا اَلنَّهَارِ﴾؛ (1) «آن که در شب مرداری بد بوست و در روز، بیکاره است.»

امام علی علی السّلام نیز می فرماید:

﴿ شَيئانِ لا يَعرِفُ فَضلَهُما إلاّمَن فَقْدُهُمَا اَلشَّبَابُ وَ اَلْعَافِيَةُ ﴾ (1) دو چیزند که قدر و قیمت شان را نمی شناسند، مگر کسی که آن دو را از دست داده باشد. یکی جوانی و دیگری تندرستی.

سالمندی ندارد. در سال مندی دستش خالی است. انواع و اقسام گرفتاری ها و پشیمانی ها را دارد.

جوان های عزیز! یاد تان باشد در احترام به پدر و مادر مرز نداریم. شما نمی توانید بگویید پدر و مادر به من ظلم کردند، پس من نباید به این ها محبت کنم. امام صادق علیه السّلام فرمودند:

﴿ مَن نَظَرَ إلى أَبَوَيهِ نَظَرَ ماقِةٍ و هُما ظَالِمانِ لَهُ، لَم يَقبَلِ اللهُ لَهُ صَلاةً ﴾؛ (1) کسی که به پدر و مادرش کینه توزانه بنگرد، حتی اگر بر او ستم کار باشند ،خداوند نمازی را از او نمی پذیرد.

اگر آن ها به شما ظلم کرده باشند، شما باید خدمت کنی. احسان به پدر و مادر در هر صورت باید باشد.

پدر و مادر عزیز! درست است ما باید در تلاش باشیم و نگران باشیم اما نباید حرص و جوش بخوریم. خود مان را از بین نبریم. همۀ هم و غمت فرزندت نباشد. به خودت هم برس. سلامتی و آسایش خود تان را هم حفظ کنید.

فرزندی نوشته است که پدر و مادرم با تندی با من برخورد می کنند. برای نماز صبح مرا با تندی بیدار می کنند. باعث می شوند من از نماز صبح دوری کنم.

اگر فرزندان ما اهل نماز هستند و ساعت می گذارند تا بیدار شوند یا تصمیم دارند بیدار شوند، دیگر ما وظیفه نداریم با سختی بیدار شان کنیم. قرار بوده بیدار شود خواب مانده است. این اهل نماز است برایش مهم است. این که من با تندی او را از نماز متنفر کنم بد است. قدری در مسائل دینی راحت باشیم و خود مان هم کمی آرامش داشته باشیم.

به خدا، انس و علاقه فرزند ابی طالب به مرگ در راه خدا، از علاقه طفل به پستان مادر بیشتر است.

نمی گوید علی، می گوید پسر ابی طالب. با این کار اسم پدر زنده می شود.

جهنم خواهد بود.

خدمت به پدر و مادر را اگر می توانید خودتان انجام دهید. نگویید پول داریم پرستار می آوریم. پدر و مادر از این که فرزندش به او خدمت کند لذت می برد. لقمه ای که اولاد در دهان پدر و مادر بگذارند، برای آن ها بسیار لذت بخش است.

ص: 228

ص: 230

در این فصل به بررسی چند پیام و پرسش پیرامون روابط خانوادگی می پردازیم.

یعنی اگر امروز خانه این همسر بودند، حتی وضوی شان را هم در خانه همسر دیگر نمی گرفتند.

در تفسیر «روض الجنان» ابو الفتوح رازی آمده است: یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله به نام معاذ بن جبل دو همسر داشت. در یک بیماری هر دو با هم از دنیا رفتند. این سؤال برایش مطرح شد که اول کدام یک را غسل بدهم و کفن کنم؟ با لاخره هر کدام جنازه اش زود تر به خاک سپرده شود، در نگاه دین احترام بیشتری به او شده است. چون احترام به میت این است که زود به خاک شود. گفت هر کدام را زود تر به خاک بسپارم به دیگری ظلم کرده ام. تمام زندگی اش با عدالت بود به همین جهت با قرعه مشکل را حل کرد.

مردم زاهدان و سیستان و بلوچستان، از سنی و شیعه، همه مرحوم آیت الله کفعمی رحمه الله را می شناسند. امام جمعه زاهدان و مرد فوق العاده ای بود. ایشان دو همسر داشت. بسیار مراقب بود تا به عدالت رفتار کند. مثلاً اگر می خواست هندوانه بخرد دو تا می خرید. دو هندوانه را هم نصف می کرد و از هر کدام نیمی را به آن ها می داد، می گفت شاید یکی شیرین باشد و یکی نباشد. این قدر مواظب بود.

آقای محترم! شما به هر دلیلی با دو زن ازدواج کردی، باید عدالت را میان آن ها مراعات کنی.

هم نزد آن یکی بماند. مشهور فقها چنین فتوایی دارند. آن وقت شما آقای محترم رفتی همسر دوم گرفتی و هیچ توجهی به حق و حقوق آن ها نداری!

برخی نوشته اند که همسر ما از وقتی ازدواج دوم کرده است، دو ماه یک بار شش ماه یک بار به ما سر می زند، می گوید: من نفقه شما را می دهم. در حالی که همۀ زندگی و ازدواج فقط مسأله نفقه نیست.

برای کسانی که تک همسرند از نظر فقهی سخت گیری نشده است. تمام سخت گیری ها برای کسی است که سراغ ازدواج دوم می رود. اگر خانه آن همسر رفت، باید خانه همسر دیگر هم برود. بحث عدالت این جا مطرح است؛ عدالت در رفتار عدالت در نفقه عدالت در برخورد و عدالت در مسکن پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمودند:

﴿ وَ مَنْ كَانَتْ لَهُ امْرَأَتَانِ فَلَمْ يَعْدِلْ بَيْنَهُمَا الْقِسْمَةَ مِنْ نَفْسِهِ وَ مَالِهِ جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَغْلُولًا مَائِلًا شَفَتَهُ حَتَّى يَدْخُلَ النَّارِ ﴾؛ (1) و كسى که دو همسر داشته باشد، ولی در میان آن دو از نظر هزینه، معاش زندگی و روابط زناشویی و تعهداتی که شرعاً بر عهده دارد با عدالت رفتار نکند و میان آن دو فرق بگذارد، در روز قیامت در حالی که به زنجیر کشیده شده است با اندامی کج محشور می گردد تا آن که ره سپار دوزخ شود.

يَا بُنَيَّ أُوصِيكَ بِمَا أَوْصَانِي بِهِ أَبِي علیه السلام حِينَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ وَ بِمَا ذَكَرَ أَنَّ أَبَاهُ أَوْصَاهُ بِهِ يَا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا يَجِدُ عَلَيْكَ نَاصِراً إِلَّا الله ﴾؛ (1) پدرم، علی بن الحسین علیه السّلام در حال احتضار مرا به سینه گرفت و فرمود: فرزندم، آن چه را که پدرم در ساعت آخر عمرش بر من وصیت کرد و یاد آور شد که او را نیز پدرش به همین وصیت کرده است به تو وصیت می کنم. فرزندم، مبادا بر کسی که به جز خدا یار و یاوری ندارد ستم کنی.

از ظلم به کسی که جز خدا پناهی ندارد بپرهیزید. واژه ظلم و ظلمت یکی است. ظلم تاریکی می آورد گاهی ما به کسی ظلم می کنیم او هم از ما انتقام می گیرد. این هم بد است. اما گاهی به کسی ظلم می کنیم و او آه می کشد. امام حسین علیه السّلام در آخرین لحظه با بدن غرق به خون فرمود: از ظلم به کسی که فقط آه می کشد، بپرهیز!

حریص می شوند.

در رابطه های جنسی غربی ها به همین نظریه عمل می کنند. شهید مطهری می فرمود: اشتباه فروید این است که انسان را نشناخت. قوه شهوانی انسان را نشناخت. مثل این است که برای خاموش کردن آتش نفت روی آن بریزیم. شعله ور تر می شود.

امروزه با فضایی که غرب به آن گرفتار شده است، هر روز یک قدم در مفاسد اخلاقی جلو تر می رود. چون میدان را برای خود شان باز کردند. من خجالت می کشم بگویم امروز غرب به کجا رسیده است. چون صاحب نظران و صاحبان اندیشه شان گفتند: اگر آزاد بگذارید؛ تمام می شود. آزاد گذاشتند. آیا تمام شد؟ از فساد اخلاقی که امروز از هر نوعش وجود دارد، سیر نمی شوند. انسان تنوع طلب است. با آزاد گذاردن آن این آتش خاموش نمی شود.

آیا هوس بازی و شهوت رانی ارزش این را دارد که شما زندگی خانوادگی خودت را از هم بپاشی؟ یک نگاهی به همسر مهربانت بینداز. یک نگاهی به بچه ها و به دختر و پسرت بینداز. آیا وجدانت می پذیرد که آن ها را آشفته خاطر و پریشان کنی؟! این هوس رانی ها و شهوت رانی ها زندگی را از هم می پاشد.

﴿ ما مِن شَيْءٍ مِما أَحَلَّهُ اللهُ عز و جل أبغَضُ إِلَيْهِ مِنَ الطَّلاقِ. و إِنَّ الله يُبغِضُ المطلاقَ الذَّوّاقَ ﴾ (1) هیچ حلالی نزد خداوند، منفور تر از طلاق نیست. بی گمان ،خداوند کسی را که زود به زود طلاق می دهد و همسر عوض می کند دشمن می دارد.

امام باقر علیه السّلام فرمودند: پیامبر خدا صلی الله علیه و اله به مردی برخورد. فرمود: «همسرت چه می کند؟» مرد گفت: طلاقش دادم. فرمود: «بی آن که عیبی در او باشد؟». گفت: بی آن که عیبی در او باشد.

آن مرد دوباره ازدواج کرد. باز پیامبر صلی الله علیه و اله به او برخورد و پرسید: «ازدواج کردی؟» گفت: بله. پس از مدتی از او پرسید: «همسرت چه می کند؟» گفت: طلاقش دادم فرمود: «بی آن که عیبی در او باشد؟» گفت: بی آن که عیبی داشته باشد.

آن مرد بار سوم ازدواج کرد و باز پیامبر صلی الله علیه و آله بر او گذشت و فرمود: «ازدواج کردی؟» گفت: بله پس از مدتی به او فرمود: «همسرت چه می کند؟» گفت: طلاقش دادم فرمود: «بی آن که عیبی در او باشد؟» گفت: بی آن که عیبی در او باشد. آن گاه پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمودند:

﴿ إِنَّ اللهَ عَزَّ و جَلَّ يُبغِضُ أو يَلْعَنُ كُلَّ ذَوَاقٍ مِنَ الرِّجالِ، و كُلَّ ذَوّاقَةٍ مِنَ النِّساءِ؛ ﴾ (2) خداوند عز و جل هر مرد بلهوس و هر زن بلهوسی را دشمن می دارد. یا از رحمت خود دور می سازد.

مرحوم مطهری روی این حدیث خیلی مانور داده است. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله

ص: 239

فرمودند: لعنت خدا بر مردی که بی جهت زنش را طلاق می دهد و سراغ کس دیگری می رود. هر کاری را به اسم این که شرعی و قانونی است، نمی توان انجام داد. بسیاری از حلال ها خوب نیست. طلاق مبغوض ترین حلال خداست. عرش خدا به لرزه در می آید اگر چه این کار قانونی است، اما قانون معنایش این نیست که حتماً باید انجام داد.

تن از شیعیان ما از یک دیگر دوری (و با هم قهر) نکنند، مگر آن که من از یکی از ایشان بی زاری جویم و نفرینش کنم و بیشتر با هر دو چنین کنم.

شخصی به امام عرضه داشت: ﴿ جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا الظَّالِمُ فَما بَالُ المظلوم ﴾ «فدایت شوم، این سزای ستم کار است. گناه ستم دیده در این میانه چیست؟» فرمودند:

﴿ لِأَنَّهُ لَا يَدْعُو أَخَاهُ إِلَى صِلَتِهِ سَمِعْتُ أَبِي وَ هُوَ يَقُولُ إِذَا تَنَازَعَ اثْنَانِ مِنْ شِيعَتِنَا فَفَارَقَ أَحَدُهُمَا الْآخَرَ فَلْيَرْجِ المظلُومُ إلى صَاحِبِهِ حَتَّى يَقُولَ لَهُ يَا أَخِي أَنَا الظَّالِمُ حَتَّى يَنْقَطِعَ الهِجْرَانُ فِيمَا بَيْنَهُمَا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى حَكَمٌ عَدْلٌ يَأْخُذُ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ ﴾

زیرا او هم برادرش را به پیوند (و سازش) نخوانده است. از پدرم شنیدم که می فرمود: هر گاه دو تن از شیعیان ما با یک دیگر ستیزه کنند و یکی از دیگری جدا شود و ستم دیده به رفیقش مراجعه کند و حتی به او بگوید ای برادر، من ستم کردم ( و تقصیر کار منم ) تا بدین وسیله ( قهر و ) جدایی از میان برخیزد، به راستی خداوند تبارک و تعالی که داوری عادل است، داد ستم دیده را از ستم گر می ستاند.

فرمود: من امام صادق علیه السّلام برائت خودم را اعلام می کنم و لعنت می کنم بر کسی که قهر کرده است. فرمود: تو هم که مظلوم هستی، قدم بردار. تو قدم جلو بگذار او ظالم است و بد کرده و مقصر است. توی مظلوم پا جلو بگذار. فراموش کن خدا حق تو را می گیرد.

ص: 241

بدهند، اما ما گرفتار مردانی هستیم که سخاوت مند نیستند. برای خرج های اولیه هم کمکی نمی کنند چه کنیم؟

پاسخ: جابر بن عبد الله می گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمودند: ﴿ أَ لاَ اُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ رِجَالِكُمْ؛ ﴾ «آیا شما را از بهترین مردان تان خبر ندهم؟» گفتیم: بله، ای رسول خدا! فرمودند:

﴿ إنَّ مِن خَيرِ رِجالِكُمُ التَّقيَّ النَّقِيَّ السَّمْحَ الْكَفَّيْنِ النَّقِيَّ الطَّرَفَينِ البَرَّ بِوَالِدَيْهِ وَ لاَ يُلْجِئُ عِيَالَهُ إِلَى غَيْرِه ﴾ (1) بهترین مردان شما آن کسی است که پرهیز گار، پاک، گشاده دست، پاک زبان، پاک دامن و خوش رفتار نسبت به پدر و مادرش است و خانواده اش را نیاز مند دیگران نمی سازد.

هم چنین فرمودند: ﴿ أَ لاَ اُخْبِرُكُمْ بِشِرَارِ رِجَالِكُمْ ﴾ «آیا شما را از بد ترین مردان تان خبر ندهم؟ گفتیم: بله، ای پیامبر خدا! فرمودند:

﴿ إِنَّ مِنْ شِرارِ رِجالِكُمُ الْبَهَّاتَ الْجَرِيءَ الْفَحَّاشَ الْآكِلَ وَحْدَهُ وَ الْمَانِعَ رِفْدَهُ وَ الضَّارِبَ عَبْدَهُ وَ الْمُلْجِئَ عِيَالَهُ إِلَى غَيْرِهِ ﴾؛ (2) بد ترین مردان شما کسانی هستند که به مردم پیوسته تهمت می زنند ،گستاخ اند، بدزبان اند، تنها خورند، دست بخشنده ندارند، بنده خود را می زنند و خانواده شان را برای تأمین معاش محتاج دیگران می کنند.

بهترین مرد ها کسی است که کاری نکند که خانوداه و همسرش مجبور

ص: 243

باشد دستش را نزد دیگری دراز کند. حتی اگر آن شخص دیگر فرزند یا پدر و ماردش باشد. اگر خانمی ثروت مند ترین زن روزگار باشد، باز نفقه او به عهده شوهر اوست. آن وقت شما به خانمی که نیاز های اولیه دارد چطور خرجی نمی دهی؟! نباید کاری کنی که خانم بخواهد حتی از بچه ها و پدر و مادر خودش کمک بگیرد.

پرسش: چند وقت است که متوجه شدم همسرم در تلگرام با دختران دیگر چت می کند و من این کار او را خیانت می دانم و نمی دانم باید چه کنم. حتی به روی او نیاورده ام. گاهی تصمیم به جدایی گرفتم ولی واقعاً به زندگی و همسرم علاقه دارم. هر چند کار او باعث شده که نسبت به او کم علاقه شوم، اما باز هم مانند همیشه به او محبت می کنم و تمام تلاش خودم را می کنم تا وظایف خودم را به بهترین صورت انجام دهم. اما متأسفانه با خیانت همسرم مواجه شده ام.

او مشغول فضا های مجازی و دیدن فیلم های مبتذل است. متأسفانه یا خوش بختانه همسر من شغل مناسبی ندارد، ولی من شاغل هستم.

پاسخ: این نتیجه تقسیم کار در جامعه ماست. مرد بی کار درون خانه چه کند؟ نتیجه اش همین است. مرد درون خانه بی کار نشسته و آلوده به فضای مجازی و فیلم های مبتذل است. ما به این تقسیم ها راضی شدیم این واقعیت جامعه ماست. خانم ها را سر کار بردیم و مرد ها درون خانه نشستند. ما نباید به این شرایط راضی باشیم. آدمی که بی کار باشد، زمینه گناه برایش ایجاد می شود.

ص: 244

ص: 245

ص: 247

ص: 248

رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةٌ لَكَ...151

فَإِذا جاءَتِ الصَّاحَة يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ...143

فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظاتٌ لِلْغَيْبِ...129 ، 101

فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَ تَعْدِلُوا فَواحِدَة...232

فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ...114

قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ المُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِير...34

لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ...106

لَعَلَّ اللهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً...93

لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ أَلاَ يَكُونُوا مُؤْمِنين...221

لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحَامُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بصيرٌ...144

وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عظيمٌ...146

وَ اذْكُرْ فِي الْكِتاب إسماعيلَ إِنَّهُ كانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كانَ رَسُولاً نَبيّا وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ با لصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا...145

وَ اضْرِبُوهُنَّ...114

وَ اعْلَمُوا أَنَّها أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ...138

وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْواجِنَا وَ ذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنِ...151

ص: 250

وَ أَمْرٌ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْها...145

وَ إِنِ امْرَأَةٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوراً أَوْ إِعْراضاً فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِما أَنْ يُصْلِحا بيْنَهُما صُلحاً وَ الصُّلْحُ خَيْرٌ وَ أَحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَ إِنْ تُحْسِنُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبيراً...88

وَ إِنْ جَاهَدَاكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبُهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً...223

وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَما مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها إِنْ يُريدا إصلاحاً يُوَفِّق اللهُ بَيْنَهُما إِنَّ اللهَ كانَ عَلِيماً خَبيراً...89

وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ...109

وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً...226

وَ عاشِرُوهُنَ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللهُ فِيهِ خَيْراً كَثيراً...86 ، 60 ، 27

وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ...40

وَ لَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَميلُوا كُل الميل...233

وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِا لسُّوءِ إِلا ما رَحِمَ رَبِّي إِنَّ رَبِّيٌّ غَفُورٌ رحيم...198

وَ مِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ...95

وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى وَالِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالحاً تَرْضَاهُ وَ أَوَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتي

ص: 251

إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ المُسْلِمين...215

وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرها...76

وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسانا...225

وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسيرا...102

قالَ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخيهِ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ...106

هُنالِكَ دَعا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ...151

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحيم...213 ، 143

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ َناراً وَ قُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ...146

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالمَنِّ وَ الْأَذى...66

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ...140

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ أَحْصُوا العِدَّةَ وَ اتَّقُوا اللهَ رَبَّكُمْ لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَ لا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لا تَدْري لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً...90

يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللهِ...147

يَجْعَل الله فيه خيراً كَثِيراً...87

ص: 252

أَكْثِرْ أَنْ تَنْظُرَ إِلَى مَنْ فُضِّلْتَ عَلَيْهِ...119

أَكْثِرُوا مِنْ قُبْلَةِ أَوْلَادِكُمْ فَإِنَّ لَكُمْ بِكُلِّ قُبْلَةٍ دَرَجَةً فِي الْجَنَّةِ مَا بَيْنَ كُلِّ دَرَجَةٍ خَمْسُ مِائَةِ عَامٍ...157

أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ وَ أَحْسِنُوا آدَابَهُمْ يُغْفَرْ لَكُمْ...165

ألا فَأَعلِمهُ فَإِنَّهُ أبقى لِلمَوَدَّةِ وخَيْرٌ فِي الالفَةِ...53

الكَ وَلَدٌ غَيرُه...185

اَلنُّصح بَينَ الملأ تَقرِيع...179

أَمَا سَمِعْتُمْ صُرَاخَ الصَّبِيٌّ...162

امرأةٌ صَبَرَتْ عَلى عُسْرِ زَوْجِها...33

إِنَّ أَرْضَاكُمْ عِنْدَ اللهِ أَسْبَغُكُمْ عَلَى عِبَالِهِ...118

إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَليَ ذَلِكَ مِنْهُ فَافْعَلْ، وَلَقَمْهُ بِيَدِكَ، فَإِنَّهُ جُنَّةٌ لَكَ غَداً...227

إنَّ الحَسَنَ مِن كُلِّ أحدٍ حَسَنٌ، و إِنَّهُ مِنكَ أحْسَنُ لِمَكانِكَ مِنّا، و إنَّ القَبِيحَ مِن كُلِّ أَحَدٍ قبيحٌ، وَ هُوَ مِنكَ أقبَحُ لِكائِكَ مِنا...190

إِنَّ الرَّجُلَ لَيَعْضَبُ فَما يرضَى أَبَداً حَتَّى يدخُلَ النَّارَ فَأَيْمَا رَجُلٍ غَضِبَ عَلَى قَومٍ وَ هُوَ قَائِمٌ فَليجلس مِن فَورِهِ ذَلِكَ فَإِنَّهُ سَيَذهَبُ عَنهُ رِجزُ الشَّيْطَانِ...39

إِنَّ اللهَ بَعَثَنِي بَشيراً وَ نَذيراً فَخَالَفَني الشَّبابُ وَ خالَفَني الشيوخ...148

إنَّ اللهَ تَعَالَى خَلَقَ مَلَكاً يَنزِلُ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ يُنَادِي يَا أَبْنَاءَ الْعِشْرِينَ جِدُّوا وَ اجْتَهِدُوا...220

إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَيْسَ يَغْضَبُ لِشَيْءٍ كَغَضَبِهِ لِلنِّسَاءِ وَ الصَّبْيَانِ...107

إنَّ اللهَ عَزَّ و جَلَّ يُبغِضُ أو يَلْعَنُ كُلَّ ذَوَاقٍ مِنَ الرّجالِ، و كُلَّ ذَوَاقَةٍ مِنَ

ص: 254

النِّساءِ...239

إِنَّ الْمَرْأَةَ إِذَا حَمَلَتْ كَانَ لَهَا مِنَ الْأَجْرِ كَمَنْ جَاهَدَ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فَإِذَا وَضَعَتْ قِيلَ لَهَا: قَدْ غُفِرَ لَكَ ذَنْبُكَ فَاسْتَأْنِفِي الْعَمَلَ. فَإِذَا أَرْضَعَتْ فَلَهَا بِكُلِّ رَضْعَةٍ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيلَ...132

إنَّ المرأَة رَيْحَانَةٌ وَ لَيْسَتْ بِقهْرَمَانَة...84 ، 25

إِنَّ أَوَّلَ مَا يَنحَلُ أحَدُكُم وَلَدَهُ: الاسمُ الحَسَنُ، فَلْيُحَسِّنْ أحَدُكُمُ اسم وَلَدِهِ...193

إِنَّ خَيْرَ نِسَائِكُمُ ... الْعَفِيفَةُ ... المُبَرِّجَهُ مَعَ زَوْجِهَا الْحَصَانُ عَلَى غَيْرِه...129

إِنَّ صَلوتَهُ تَنهاهُ يَوماً ما...188

أَنَّ عَلِيا علیه السلام كَانَ لَهُ امْرَأَتَانِ فَكَانَ إِذَا كَانَ يَوْمُ وَاحِدَةٍ لَا يَتَوَضَّأُ فِي بَيْتِ الْأُخْرَى...234

إِنَّ فِي الْجَنَّةِ دَاراً يُقالُ لَهَا دَارُ الفَرَحِ لَا يَدْخُلُهَا إِلَّا مَن فَرَّح الصبيان...158

إِنَّ لِلَّهِ عُمَّالا وَ هَذِهِ مِنْ عُمَالِهِ لَهَا نِصْفُ أَجْرِ الشَّهِيدِ...78

إِنَّ لِلْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ حَقًّا وَ إِنَّ لِلْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ حَقًّا فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ أنْ يطيعهُ في كلِّ شَيءٍ إِلَّا فِي مَعْصِيةِ اللهِ سُبْحَانَهُ...222

إن لَم يَكُن لَكُم دينٌ و کُنْتُمْ لَا تَخَافُونَ الْمَعَادَ فَکُونُوا أَحْرَاراً فِی دُنْیَاکُمْ هَذِهِ...43

إِنَّ لي زَوْجَةً إِذَا دَخَلْتُ تَلَقَّتْني وَ إِذَا خَرَجْتُ شَيَّعَتْني وَ إِذَا رَأَتْنِي مَهْمُوماً قَالَتْ مَا يُهِمُكَ إِنْ كُنْتَ تَهْتَمُّ لِرِزْقِكَ فَقَدْ تَكَفَّلَ لَكَ بِهِ غَيْرُكَ وَ إِنْ كُنْتَ تَهْتَمُّ بِأَمْرِ آخِرَتِكَ فَزَادَكَ اللهُ هَمّاً...77

ص: 255

إِنَّ مِمّا أعانَ اللهُ بِهِ على الكذّابينَ النِّسيان...71

إِنَّ مِن خَيرِ رِجالِكُمُ التَّقِيُّ النَّقِيُّ السَّمحَ الكَفِّينِ ، النَّقِيُّ الطَّرَفَينِ،اَلْبَرَّ بِوَالِدَیْهِ، ولا البَرَّ يُلجِيُّ عِيالَهُ إلى غَيْرِه...244

إنَّ مِن شِرارِ رِجالِكُمُ البَهَّاتَ الجري الفحّاش الآكِلَ وَحدَهُ، وَ المَانِعَ رِفدَهُ وَ الضارِبَ عَبدَهُ، وَ المُلجِئ عِيالَهُ إلى غيره...244

أَنَا زَعِیمٌ بِبَیْتٍ فِی رَبَضِ اَلْجَنَّهِ وَ بَیْتٍ فِی وَسَطِ اَلْجَنَّهِ وَ بَیْتٍ فِی أَعْلَی اَلْجَنَّهِ لِمَنْ تَرَکَ اَلْمِرَاءَ وَ إِنْ کَانَ مُحِقّاً وَ لِمَنْ تَرَکَ اَلْکَذِبَ وَ إِنْ کَانَ هَازِلاً وَ لِمَنْ حَسُنَ خُلُقُهُ...64

الإنسانُ عَبدُ الإِحْسانِ...58

الإنصافُ يَستَديمُ المَحَبَّةَ...55

أَنَّهُ كَانَ يُسَلِّمُ عَلَى الصَّغِيرِ وَ الْكَبِيرِ...155

إِنِّي أَتَعَجَّبُ مِمَّنْ يَضْرِبُ امْرَأَتَهُ وَ هُوَ بِالضَّرْبِ أَوْلَى مِنْها...115

أُوصِيكُما وَ جَمِيعَ وَلَدِي وَ أَهْلِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي بِتَقْوَى اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِكُمْ وَ صَلَاحِ ذَاتِ بَيْنِكُمْ فَإِنِّي سَمِعْتُ جَدَّكُمَا صلی الله علیه و آله يَقُولُ صَلَاحُ ذَاتِ الْبَيْنِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَ الصِّيَام...73

أَوْلَادُنَا أَكْبَادُنَا صُغَرَاؤُهُمْ أَمَرَاؤُنَا وَ كُبَرَاؤُهُمْ أَعْدَاؤُنَا فَإِنْ عَاشُوا فَتَنُونَا وَ إِنْ مَاتُوا أَحْزَنُونَا...212 ، 139

أيُّ عِبادِكَ أبغَضُ إِلَيكَ...218

أيكونُ المؤمِنُ بَخيلا...70

أيكونُ المؤمِنُ كَذَاباً...70

أيما امْرَأَةِ قَالَتْ لِزَوْجِهَا مَا رَأَيْتُ قَطُّّ مِنْ وَجْهِكَ خَيْراً فَقَدْ حَبِطَ

ص: 256

عَمَلُها...104

أَيُّهَا امْرَأَةٍ مَنَّت عَلى زَوجها بمالها فَتَقولُ: «إنَّما تَأكُلُ أنتَ مِن مالي»، لَو أنّها تَصَدَّقَتْ بِذلکَ المالِ فی سَبیلِ اللهِ، لا یَقْبَلُ اللهُ مِنها، إلّا أنْ یَرضی عَنْها زَوْجُها...67

أيُّها النَّاسُ، إنّ الوَفاءَ تَوامُ الصِّدِقِ، وَ لاَ أَعْلَمُ جُنَّهً أَوْقَی مِنْهُ...67

الْبَخِيلَ المُلْجِىَ عِيَالَهُ إِلَى غَيْرِهِ...118

التَّلَطُّفُ بالصَّبْيَانِ مِنْ عادَةِ الرَّسُولِ...155

ثَلاثٌ مَن كُنَ فِيهِ كانَ مُنافِقاً و إن صام و صلّى و زَعَمَ أنهُ مُسلِمٌ: مَن إذا ائتُمِنَ خَانَ، و إذا حَدَّثَ كَذَبَ، و إذا وَعَدَ أَخلَف...70

ثَلاثٌ مَن لَقِيَ الله عز و جل بِهِنَ دَخَلَ الجنَّةَ مِن أي باب شاءَ مَن حَسُنَ خُلقُهُ، وَ خَشِیَ اَللَّهَ فِی اَلْمَغِیبِ وَ اَلْمَحْضَرِ وَ تَرَکَ اَلْمِرَاءَ وَ إِنْ کَانَ مُحِقّاً...65

ثلاث يقبحُ فيهِنَ الصَّدقُ: النَّمِيمَةُ، و إخبارُكَ الرَّجُلَ عن أهلِهِ بِما يَكْرَهُهُ، وَ تَكذيبُكَ الرَّجُلَ عن الخَبَرِ...72

ثَلاثٌ يوجبن المحبَّةَ : حُسنُ الخُلُقِ، و حُسنُ الرّفقِ، وَ التَّواضُعُ...60

ثَمَرَةُ التَّواضُعِ المَحَبَّةُ...56

جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا الظَّالِمُ فَمَا بَالُ المَظْلُوم...242

جُلُوسُ المَرْءِ عِنْدَ عِبَالِهِ أَحَبُّ إِلَى اللهِ تَعَالَى مِنِ اعْتِكَافٍ فِي مَسْجِدِي هَذَا...112

جِهَادُ المَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُلِ...130

جيفَةٌ بِاللَّيلِ بَطَالٌ بِالنَّهارِ...219

الحِدَّةُ ضَربٌ مِنَ الجُنونِ لأنَّ صاحِبَها يَندَمُ، فَإِن لَم يَندَم فَجُنونُهُ

ص: 257

مُستَحكَمٌ...202

حُسنُ الخلق يورث المحبَّةَ، و يُؤَكِّدُ المتوَدَّةَ...55

حَقُّ الوَلَدِ عَلَى الوالِدِ أن يُحسِنَ اسمه، و يُحسِنَ أدَبَهُ، و يُعَلّمَهُ القُرآنَ...193

الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى نَعْمَائِهِ وَ الشُّكْرُ لِلهِ عَلَى آلَائِهِ...125

خِدْمَةُ الْعِيَالِ كَفَّارَةٌ لِلْكَبَائِر...116

خَمْسٌ لَا أَدَعُهُنَّ حَتَّى الْمَمَاتِ ... وَ التَّسْلِيمُ عَلَى الصَّبْيَانِ لِتَكُونَ سُنَّةٌ مِنْ بَعْدِي...155

خَيرُ بَعلٍ...127 ، 41

خَيرُكُم خَيْرُكُم لِأَهْلِهِ، و أنا خَيرُكُم لِأَهلي...109 ، 37

ذَرُوا المراءَ فَإنَّ المؤمِنَ لا يُماري...62

ذَرُوا الميراءً فَإنَّ المسماري قد تمت خَسارَتُهُ...62

ذَرُوا المراءَ فَإِنَّ المماري لا أشفَعُ لَهُ يَومَ القِيامَةِ...62

ذَرُوا المراءَ فَإِنَّ أَوَّلَ مَا نَهَانِي عَنْهُ رَبِّي بَعدَ عِبادَةِ الأَوثان المراء...62

ذَرُوا المراءَ فَأَنَا زَعيمٌ بِثَلاثَةِ أبياتٍ في الجنَّةِ في رباضها و وَسَطِها و أعلاها لمن تَرَكَ المراءَ وَ هُوَ صادِقٌ...62

ذَرُوا المراءَ فَكَفاكَ إثماً أن لا تزال ممارياً...62

ذَرُوا المَراءَ لِقِلَّةِ خَيره...62

رِيحُ الْوَلَدِ مِنْ رِيحِ الجَنَّةِ...161

زَوْجَةٌ مُؤْمِنَةٌ تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَيْهَا...98

سَبَبُ المحبَّةِ الإحسانُ...57

سَبَبُ المَحَبَّةِ السَّخاءُ...58

ص: 258

سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى وَ بِحَمْدِهِ...161

سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِه...161

السَّمْحَ الْكَفَّيْنِ ... وَ لَا يُلْجِئْ عِيَالَهُ إِلَى غَيْرِه...117

سَمّوا أَولادَکُم قَبلَ أَن یولَدوا،فَإن لَم تَدروا أَذَکَرٌ أَم انثی فَسَمُّوهُم بِالأَسماءِ الَّتی تَکُونُ لِلذَّکَرِ وَ الاُنثی؛فَإِنَّ أَسقاطَکم إذا لَقوکُم یَومَ القِیامَةِ و لَم تُسَمُّوهُم یَقولُ السِّقطُ لِأَبیهِ:ألّا سَمَّیتَنی؟و قَد سَمَّی رَسولُ اللهِ ِ صلی الله علیه وآله مُحسِنا قَبلَ أَن یولَدَ...194

سَيَقُولُ لَكَ المُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنَا وَ أَهْلُونا...141

الشَّبابُ شُعَبَةٌ من جُنون...218

شيئان لا يَعْرِفُ فَضلَهُما إِلَّا مَن فَقَدَهُما الشَّبابُ و العافية...220

الصِّدقُ أَمَانةٌ، الكَذِبُ خِيَانَةٌ...71

عِبَادَ اللَّهِ اصْدُقُوا فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّادِقِينَ و جَانِبُوا الْكَذِبَ فَإِنَّهُ مُجَانِبٌ لِلْإِيمَانِ وَ إِنَّ الصَّادِقَ عَلَى شَرَفِ مَنْجَاةٍ وَ كَرَامَةٍ وَ الْكَاذِبَ عَلَى شَفَا مَهْوَاةٍ وَ هَلَكَة...69

عَلَامَةُ الْإِيمَانِ أَنْ تُؤْثِرَ الصَّدْقَ حَيْثُ يَضُرُّكَ عَلَى الْكَذِبِ حَيْثُ يَنْفَعُك...68

العِلمُ سُلطانٌ، مَن وَجَدَهُ صالَ بِهِ، و مَن لَم يَجِدهُ صيلَ عَلَيهِ...22

عَلَى عَمُودِ الرَّحَى دَمٌ سَائِلٌ...124

عَلَيْكَ بِالْأَحْدَاثِ فَإِنَّهُمْ أَسْرَعُ إِلَى كُلِّ خَيْرٍ...148

فَإِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ لَا نَشْهَدُ عَلَى الخيف...185 ، 167

فدارِها عَلى كُل حال، و أحسنِ الصُّحبَةَ لَهَا لِيَصفُو عَيْشُكَ...25

فِداكَ آبَاتُنا وَ أُمَّهَاتُنا...56

ص: 259

فِدَاكَ أَبوك...147

فِدَاهَا أَبُوهَا...99

فَدَيْتُكَ نَفْسی...99

فَنَحَلْتَهُمْ كَمَا نَحَلْتَهُ...167

فَهَلًا سَاوَيْتَ بَيْنَهُما...185

فَوَ اللهِ مَا أَغْضَبْتُهَا وَ لَا أَكْرَمْتُهَا عَلَى أَمْرٍ حَتَّى قَبَضَهَا اللهُ عَزَّ وَجَلَّ وَ لَا أَغْضَبَتْني وَ لَا عَصَتْ لي أَمْراً وَ لَقَدْ كُنْتُ أَنظُرُ إِلَيْهَا فَتَنْكَشِفُ عَنِّي الهموم و الْأَحْزَانُ...97

قَدْرُ الرَّجُل عَلَى قَدْرِ هِمَّتِهِ وَ صِدْقُهُ عَلَى قَدْرِ مُرُوءَتِه...68

قولُ الرَّجُلِ لِلمَرأَةِ: «إنّي أحِبُّكِ» لا يَذهَبُ مِن قَلبِها أبداً...54،100،205

كَانَ أَبِي علیه السلام إِذَا حَزَنَهُ أَمْرٌ جَمَعَ النِّسَاءَ وَ الصَّبْيَانَ ثُمَّ دَعَا وَ أَمَنُوا...164

كَانَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله إِذَا أَصْبَحَ مَسَحَ عَلَى رُؤُوسِ وُلْدِهِ وَ وُلْدِ وُلدِ...156

كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَحْطِبُ وَ يَسْتَقِي وَ يَكْنُسُ وَكَانَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام تَطْحَنُ وَ تَعْجِنُ و َتَخبز...116

كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و سلم مِنْ أَفْكَهِ النَّاسِ مَعَ صَبِيٌّ...156

كَانَ رَسُولُ اللهِ نَهَانِي أَنْ أَسْأَلَكَ شَيْئًا فَقَالَ: لَا تَسْأَلِي ابْنَ عَمِّكِ شَيْئًا إِنْ جَاءَكِ بِشَيْءٍ عَفْواً وَ إِلَّا فَلَا تَسْأَلِيهِ...121

كان رسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله يُغَيّر الأسماء القبيحةَ في الرِّجالِ و البلدان...194

كَيف وَجَدتَ أهْلَكَ...40

لَا تَجْعَلَنَّ أَكْثَرَ شُغُلِكَ بِأَهْلِكَ وَ وَلَدِكَ فَإِنْ يَكُنْ أَهْلُكَ وَ وَلَدُكَ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَوْلِيَاءَهُ. وَ إِنْ يَكُونُوا أَعْدَاءَ اللهِ فَمَا هَمكَ وَ شُغُلُكَ

ص: 260

بِأَعْدَاءِ الله...141

لا تَزولُ قَدَما عَبدِ يَومَ القِيامَةِ حَتَّى يُسأَلَ عَن أربَعٍ عَن عُمُرِهِ فيما أفناه، و عَن شَبابِهِ فيما أبلاهُ، و عَن مالِهِ مِن أينَ اكتَسَبَهُ و فيما أنفَقَهُ، و عَن حُبنا أهل البيت...219

لا تَضْرِبْهُ وَ اهْجُرْهُ وَ لَا تُطِل...188

لَا تُعَیرَّنَّ أحدًا بِخَطِيئَتِه...187

لا تَقسِروا أولادَكُم عَلى آدابِكُم فَإِنَّهُم مَخلوقونَ لِزَمَانٍ غَيرِ زِمَانِكُم...175

لَا تَكُ صَادِقاً حَتَّی تَكْتُمَ بَعْضَ مَا تَعْلَمُ...74

لا خَيرَ في المهاجَرَةِ...240

لا مَحَبَّةَ مَعَ كَثرَةِ مِراءٍ...61

لا وَ لا بِزَفْرَةٍ واحِدَة...216

لا يَحِلُّ لِمُسْلِمٍ أَن يَهْجُرَ أَخاهُ فَوقَ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ، وَ اَلسَّابِقُ یَسْبِقُ إِلَی اَلْجَنَّهِ...241

لَا يَخْدُمُ الْعِيَالَ إِلَّا صِدِّيقُ أَوْ شَهِيدٌ أَوْ رَجُلٌ يُرِيدُ اللهُ بِهِ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَة...11

لا يُسَمِّيهِ بِاسمِهِ، وَ لاَ یَمْشِی بَیْنَ یَدَیْهِ، و لا يَجلِسُ قَبلَهُ، و لا يَستَسِب لَهُ...224

لِأَنَّهُ لَا يَدْعُو أَخَاهُ إِلَى صِلَتِهِ سَمِعْتُ أَبِي وَ هُوَ يَقُولُ إِذَا تَنَازَعَ اثْنَانِ مِنْ شِيعَتِنَا فَارَقَ أحَدُهُمَا الْآخَرَ فَلْيَرْجِعِ المَظْلُومُ إِلَى صَاحِبِهِ حَتَّى يَقُولَ لَهُ يَا أَخِي أَنَا الظَّالِمُ حَتَّى يَنْقَطِعَ الهِجْرَانُ فِيمَا بَيْنَهُمَا إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى حَكَمٌ عَدْلٌ يَأْخُذُ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالم...242

لَمْ يَكُنْ بِا لطَّرِيقِ ضِيقٌ لِأُوَسِعَهُ عَلَيْكَ بِذَهَابِي وَ لَمْ يَكُنْ لِي جَرِيمَةٌ فَأَخْشَاهَا وَ ظَنِّي بِكَ

ص: 261

حَسَنْ أَنَّكَ لَا تَضُرُّ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ...166

لَمَّا حَضَرَتْ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ علیه السلام الْوَفَاةُ ضَمَّنِي إِلَى صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ يَا بُنَيَّ أُوصِيكَ بِمَا أَوْصَانِي بِهِ أَبي علیه السلام حِينَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ وَ بَمَا ذَكَرَ أَنَّ أَبَاهُ أَوْصَاهُ بِهِ يَا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ ظُلْمَ مَنْ لا يَجِدُ عَلَيْكَ نَاصِراً إلَّا الله...237

الله اللهَ فِي النِّسَاءِ وَ فِيمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَإِنَّ آخِرَ مَا تَكَلَّمَ بِهِ نَبِيُّكُمْ أَنْ قَالَ: أُوصِيكُمْ بالضَّعِيفَيْنِ النِّسَاءِ وَ مَا مَلَكَتْ أَيمانكم...107

اللَّهُمَّ ... أَسْأَلُكَ الْقَصْدَ فِي الْفَقْرِ وَ الْغِنَى ... وَ أَسْأَلُكَ الرِّضَا بَعْدَ الْقَضَاء...122

اللَّهُمَّ بَارِكْ لِقَوْمٍ جُل آنيتهمُ الخَزَفٌ...120

اللّهُمَ فَاجعَل نَفسي مُطْمَئِئَةٌ بِقَدَرِكَ، راضِيَةً بِقَضائِكَ ، مولَعَةٌ بذكرِكَ و دُعائِكَ، مُحبَّةٌ لِصَفوَةِ أوليائِكَ، مَحبوبَةٌ في أرضِكَ و سَمائِكَ...51

اللَّهُمَّ قَنّعْنِي بِمَا رَزَقْتَنِي ... اللَّهُمَّ فَرِّغْنِي لِما خَلَقْتَنِي...123

اللَّهُمَّ هَذَا قَسْمِي فِيمَا أَمْلِكُ فَلَا تُؤَاخِذْنِي فِيمَا تَمْلِكُ وَ لَا أَمْلِكُ...234

لَوْ لَا أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ تَزَوَّجَهَا لَمَا كَانَ لَهَا كُفْرٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ...127

المؤمِنُ يَأكُلُ بشَهوَةِ أهلِهِ، وَ المُنافِقُ يَأكُلُ أهلُهُ بشَهوَتِهِ...202

ما أَكْرَمَ النِّسَاءَ إِلَّا كَريمٌ و لا أهانَهُنَّ إِلَّا لَئيم...108

ما رَأَيتُ أَحَداً كانَ أَرحَمَ بالعَيال مِن رَسولِ الله...110

مَا مِن امْرَأَةِ رَفَعَتْ مِنْ بَيْتِ زَوْجِهَا شَيْئاً مِنْ مَوْضِعِ إِلَى مَوْضِعِ تُرِيدُ بِهِ صَلَاحًا إِلَّا نَظَرَ اللَّهُ إِلَيْهَا، وَ مَنْ نَظَرَ اللهُ إِلَيْهِ لَمْ يُعَذِّبْهُ...131

مَا مِنْ إِنْسَانٍ يَطْعُنُ فِي عَيْنِ مُؤْمِنٍ إِلَّا مَاتَ بِشَرِّ - مِينَةٍ وَ كَانَ قَمِناً أَنْ لَا يَرْجِعَ إِلَى خَيْر...186

ص: 262

ما مِن شَيءٍ مِما أَحَلَّهُ الله عز و جل أبغَضُ إِلَيهِ مِنَ الطَّلاقِ و إنَّ اللهَ يُبغِضُ المطلاق الذَّوّاق...239

مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ يَعُولُ...108

مَن تَرَكَ الميراة و هُوَ مُحقِّ بَنَى اللَّهُ لَهُ بَيناً في أعلى الجنَّةِ، و مَن تَرَكَ المراء و هُوَ مُبطِل بَنَى اللهُ لَهُ بَيْتاً في رَبَضِ الجَنَّةِ...64

مَنْ تَزَوَّجَ أَحْرَزَ نِصْفَ دِينِهِ...126

مَن جَعَلَ دَيدَنَهُ المراءَ لَم يُصبح لَيْلَهُ...65

مَن حَسُنَ ظَتْهُ بِالنّاسِ حازَ مِنهُمُ المَحَبَّةَ...60

مِن حَقُّ الوالِدِ على وَلَدِهِ أَن يَخشَعَ لَهُ عِندَ الغَضَبِ...225

مَن دَخَلَ السّوقَ فَاسْتَرى تُحفَةٌ فَحَمَلَها إلى عِيالِهِ، كَانَ كَحَامِلِ صَدَقَةٍ إلى قومٍ مَحاوِيجَ...204 ، 66

مَنْ ضَنَّ بِعِرْضِهِ فَلْيَدَعِ المَرَاءَ...65

مَنْ عَرَضَ لِأَخِيهِ الْمُسْلِمِ المُتَكَلِّمِ فِي حَدِيثِهِ فَكَأَنَّهَا خَدَشَ وَجْهَهُ...113

مَن عُرِفَ بالكذب قَلَّتِ الثِقَةُ بِهِ مَن تَجَنَّبَ الكذبَ صُدِّقَت أقوالُهُ...71

مَن عَيَّرَ مُؤمِناً بِذَنبٍ لَم يَمُت حَتَّى يَرْتَكِبَهُ...187

مَنْ كَانَ عِنْدَهُ صَبِيٌّ فَلْيَتَصَابَ لَهُ...159

مَن كَذَبَ أفْسَدَ مُرُوَّتَهُ...68

من لأنت كَلِمَتُهُ وَ جَبَت مَحبّته. ..57

مَن نَظَرَ إلى أَبَوَيهِ نَظَرَ ماقِةٍ و هُما ظَالِمانِ لَهُ، لَم يَقبَلِ اللهُ لَهُ صَلاة...221

مَن وَعَظَ أخاهُ سِرّاً فَقَد زانَهُ، و مَن وعَظَهُ عَلانِيَةً فَقَد شانَهُ...178

مهلا يا امَّةَ مُحَمَّداً إنّما هَلَكَ مَن كانَ قَبلَكُم بِهذا...62

ص: 263

النّاسُ بِامَرائِهِم أشبَهُ مِنهُم بِآبائِهِم...176

النّاسُ بِزَمانِهِم أَشبَهُ مِنهُم بِآبائهم...176

النُّصحُ يُثمِرُ المَحَبَّةَ...59

نِعمَ العَونُ عَلى طاعَةِ الله...128 ، 40

نَهى [رَسولُ الله صلى الله عليه و آله] عَنِ الهجرانِ. فَمَن كانَ لا بُدَّ فاعِلًا فَلا يَهجُر أخاهُ أكثَرَ مِن ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فَمَن كانَ مُهاجِراً لِأَخِيهِ أكثَرَ مِن ذلِكَ كَانَتِ النار أولى به...241

الهدِيَّةُ تَجلِبُ المَحَبَّةَ...58

الهَدِيَّةُ تُذهِبُ الصَّغائنَ مِن الصُّدور...59

هَلْ أَدَّيْتُ حَقَّها...216

هيهاتَ مِن نَيلِ السَّعادَةِ السُّكونُ إِلَی اَلْهُوَیْنَا وَ اَلْبَطَالَهِ...220

وَ إِخْبَارُكَ الرَّجُلَ عَنْ أَهْلِهِ بِمَا يَكْرَهُ...74

وَ أَلا يَكُونَ فِي حَدِيثِكَ فَضْلٌ عَنْ عَمَلِك...69

وَ الذي بَعَثَهُ با لحَقِّ ما قال لي في شَيْءٍ قَطُّ كَرِهَهُ، لمَ فَعَلْتَهُ وَلا لا مَنى نِسَاؤُهُ إلّا قال: دَعَوْهُ إِنَّمَا كانَ هذا بِكتابٍ وَ قَدَرٍ...110

وَذالْطُّفْ بِزَوْجَتِك...108

وَ اللهِ لَا يَفْتَرِقُ رَجُلَانِ مِنْ شِيعَتِنَا عَلَى الهِجْرَانِ إِلَّا بَرِئتُ مِنْ أَحَدِهِمَا وَ لَعَتْتُهُ وَ أَكثرُ مَا أفْعَلُ ذَلِكَ بِكِلَيْهما...241

وَ اللهِ مَا سَأَلْتُ رَبِّي وَلَداً نَضِيرَ الْوَجْهِ وَ لَا وَلَداً حَسَنَ الْقَامَةِ وَ لَكِنْ سَأَلْتُ رَبِّي ولداً مُطِيعِينَ لِلَّهِ خَائِفِينَ وَ جِلِينَ مِنْهُ حَتَّى إِذَا نَظَرْتُ إِلَيْهِ وَ هُوَ مُطِيعٌ لِلهِ فَرَّتْ بِهِ عيني...151

ص: 264

وَ إِن كَانَا مُستَغنِياً...226

وَ تَكْذِيبُكَ الرَّجُلَ عَنِ الخبر...74

وَ زَوْجَةً مُؤْمِنَةٌ تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَيْهَا وَ تَحْفَظُهُ إِذَا غَابَ عَنْهَا فِي نَفْسِهَا وَ مَالِهِ...128

وَ لَا تَقْبلُ لَهُ عُذْراً وَ لَا تَغْفِرُ لَهُ ذَنْباً...105

وَ لَعَلَّ الرَّجُلَ يَكْرَهُ هَذَا...40

و لَقَد كُنتُ أنظُرُ إِلَيْهَا فَتَنكَشِفُ عَنِّي الهموم و الأحزانُ...31

وَ مَنْ كَانَتْ لَهُ امْرَأَتَانِ فَلَمْ يَعْدِلُ بَيْنَهُمَا الْقِسْمَةَ مِنْ نَفْسِهِ وَ مَالِهِ جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَغْلُولًا مَائِلًا شَفَتَهُ حَتَّى يَدْخُلَ النَّار...236

وَ اللهِ إِنِّي لَاحِبُّ هذَا الرَّجُلَ...53

و الله لابن أبي طالب آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ،...224

وَ اللهِ ما رَأيتُ لَهَا شَخصاً، وَ لا سَمِعْتُ لَهَا صَوْتاً...47

يا أبا ذَرِّ اغْتَنِم خمساً قَبلَ خَمْسٍ شَبابَكَ قَبلَ هَرَمِكَ...219

يَا ابْنَ عَمِّ مَا عَهِدْتَنِي كَاذِبَةٌ وَ لَا خَائِنَةٌ وَ لَا خَالَفْتُكَ مُنْذُ عَاشَرْتَني...101

يا بنتَاهُ تَعَجَّلي مَرَارَةَ الدُّنْيَا بِحَلَاوَةِ الْآخِرَةِ...125

يَا رَسُولَ اللهِ أُحِبُّ أَنْ تَشْهَدَ لِي عَلَى نِحَلٍ نَحَلْتُهَا ابْنِي...167

يا رَسولَ اللهِ ، أيكونُ المُؤمِنُ جَباناً...70

يَا قَنبَرُ أَنْتَ شَابٌ وَ لَكَ شَرَهُ الشَّبَابِ وَ أَنَا أَسْتَحْيِي مِنْ رَبِّي أَنْ أَتَفَضَّلَ عَلَيْكَ لأني سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و سلم يَقُولُ : أَلْبِسُوهُمْ مِمَّا تَلْبَسُونَ وَ أ َطْعِمُوهُمْ تِما تَأْكُلُونَ...174

يَقُولُ اللهُ تبَارَكَ وَ تَعَالَى لِعَبْدِ مِنْ عَبِيدِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ : أَشَكَرْتَ فُلَانا؟ فَيَقُولُ : بَلْ

ص: 265

شَكَرْتُكَ يَا رَبِّ. فَيَقُولُ: لَمْ تَشْكُرْنِي إِذْ لَمْ تَشْكُرْهُ...103

یكْفِي مِنَ الدُّعَاءِ مَعَ الْبِرِّ مَا يَكْفِي الطَّعَامَ مِنَ المِلْحِ...152

يَنبَغِي لِلعاقل أن يَحتَرِسَ مِنْ سُكْرِ اَلْمَالِ وَ سُكْرِ اَلْقُدْرَةِ وَ سُكْرِ اَلْعِلْمِ وَ سُكْرِ اَلْمَدْحِ وَ سُكْرِ اَلشَّبَابِ فَإِنَّ لِكُلِّ ذلِكَ رِياحاً خَبينَةٌ تَسلُبُ العَقل و تَستَخِفٌ الوَقارَ...218

يا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا يَجِدُ عَلَيْكَ نَاصِراً إلَّا الله...23

يَا شَابٌ لَو قَرَئتَ القُرآنَ لَكَانَ خَيرًا لك...189

يُصَافِحُ الغَنيَّ وَ الفَقيرَ وَ الصَّغيرَ وَ الكَبير...156

ص: 266

12. تصنيف غرر الحکم و درر الكلم/ تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد دفتر ،تبلیغات ،قم، چاپ اول، 1366 ش.

13. تفسير الصافي / فيض ،کاشانی محمد بن شاه ،مرتضى مكتبة الصدر ،تهران، چاپ دوم 1415 ق.

14. تفسير العياشي / عياشی محمد بن مسعود المطبعة العلمية، تهران چاپ اول، 1380 ق.

15. تفسیر نمونه / مکارم شیرازی ،ناصر دار الكتب الاسلامية، تهران 1374 ش.

16. تهذيب الاحكام / طوسی، محمد بن الحسن، دار الكتب الاسلامية،تهران چاپ چهارم، 1407 ق.

17. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال / محمد بن علی بن بابويه، دار الشريف الرضى للنشر ،قم، چاپ ،روم، 1406 ق.

18. جامع الاخبار (للشعيرى) / محمد بن محمد شعيري، مطبعة حيدرية، نجف، چاپ اول.

19. جواهر الكلام فى شرح شرائع الاسلام / الشيخ محمد حسن النجفى دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1404 ق.

20. الخرائج و الجرائح / قطب الدین راوندی، سعيد بن هبة الله مؤسسۀ امام مهدی علیه السلام ،قم، چاپ اول، 1409 ق.

21. خصائص الائمة علیهم السلام / شريف الرضى محمد بن حسن، استان قدس رضوی، مشهد چاپ اول، 1406 ق.

22. الخصال / ابن بابويه محمد بن علی جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1362 ش.

ص: 268

23. دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشريعة / ابوبكر احمد بن الحسين البيهقى ( م ،458 )، بیروت، دار الكتب العلمية، ط الأولى، 1985/1405.

24. روضة الواعظين و تبصرة المتعظين / فتال نیشابوری، محمد بن احمد انتشارات ،رضی ،قم، چاپ اول، 1375 ق.

25. السيرة النبوية / ابن هشام مؤسسة الرسالة، بيروت.

26. شرح نهج البلاغه لابن ابى الحديد / ابن ابی الحدید، عبدالحميد بن هبة الله مكتبة آيت الله المرعشي النجفي، قم، چاپ اول 1404 ق.

27. صحیح مسلم / مسلم بن الحجاج النيسابورى.

28. عدة الداعى و نجاح الساعى / ابن فهد حلی، احمد بن محمد دارالکتب ،الاسلامی، چاپ اول، 1407 ق.

29. العروة الوثقى / السيد محمد كاظم الطباطبائي اليزدي، مؤسسة النشر الاسلامي التابع لجماعة المدرسين، قم، 1420 ق.

30. عوالم العلوم و المعارف و الاحوال / بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، مؤسسة الامام المهدى علیه السلام ،قم، چاپ دوم، 1382ش.

31. عيون اخبار الرضا علیه السلام / ابن بابویه محمد بن علی، نشر جهان تهران، چاپ اول 1378 ق.

32. عيون الحكم والمواعظ / ليثى واسطى، عل-ى بن محمد، دار الحدیث ،قم، چاپ اول 1376 ش.

33. الغارات / ثقفی، ابراهیم بن محمد بن سعيد بن هلال، انجمن آثار ملی ،تهران چاپ اول 1395 ق.

ص: 269

34. غرر الحکم و دررالکلم / تمیمی آمدی، عبد الواحد بن دار الکتاب ،الاسلامی، قم، چاپ دوم، 1410 ق.

35. فلاح السائل و نجاح المسائل / على بن موسى بن طاووس، بوستان ،کتاب ،قم، چاپ اول، 1406 ق.

36. في ظلال القرآن / سيد بن قطب بن ابراهيم شاذلی، دار الشروق بيروت 1412 .ق.

37. قرب الاسناد / حمیری عبد الله بن ،جعفر، مؤسسة آل البيت علیهم السلام قم، 1413 ق. 1413.

38. قصص الانبياء علیهم السلام / قطب الدین راوندی سعید بن هبة الله مركز پژوهش های اسلامی ،مشهد چاپ اول، 1409 ق.

40. قواعد الاحكام فى معرفة الحلال والحرام / حلی، علامه حسن بن يوسف بن مطهر ،اسدی دفتر انتشارات اسلامی، قم 1413 ق. 40. الكافی / کلینی، محمد بن يعقوب بن اسحاق، دار الكتب الاسلاميه ،تهران چاپ چهارم، 1407 ق.

41. كامل الزيارات / ابن قولویه جعفر بن محمد، دار المرتضوية نجف اشرف چاپ ،اول 1356 ش.

42. كشف الغمة فى معرفة الأئمة علیهم السلام / اربلی، علی بن عیسی بنی هاشم ،تبریز، چاپ اول 1381 ش.

43. كشف المحجة لثمرة المهجة / ابن طاووس، على بن موسى، بوستان ،کتاب ،قم، چاپ دوم 1375 ش.

44. كنز العمال / المتقى الهندى، مؤسسة الرسالة، بيروت، 1409 ق - 1989 م.

ص: 270

45. مجمع البيان في تفسير القرآن / ابو على الفضل بن الحسن الطبرسي، دار احياء التراث العربی بیروت، چاپ اول، 1412 ق - 1992 ش.

46. مجموعة ورام / ورام بن ابی فراس مسعود بن عيسى، مكتبة فقيه، ،قم، چاپ اول، 1410 ق.

47. المحاسن / احمد بن محمد بن خالد ،برقی دار الكتب الاسلامية قم، چاپ دوم، 1371 ش.

48. المحجة البيضاء في تهذيب الاحياء / الفيض الكاشاني، مؤسسةالنشر الاسلامی، قم، 1428 ق.

49. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل / نوری، حسین بن محمد تقى، مؤسسة آل البيت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1408 ق.

50. مسكّن الفؤاد عند فقد الاحبة و الاولاد / شهید ثانی زین الدین بن على بصیرتی، قم، چاپ اول.

51. مشكاة الانوار فى غرر الاخبار / طبرسی على بن حسن المكتبة 1385 ش.الحيدرية، نجف، چاپ دوم، 1385 ش.

52. المقنعة / محمد بن محمد بن النعمان الشيخ المفيد، مؤسسة النشر الاسلامى التابع لجماعة المدرسين، قم، 1410 ق.

53. مكارم الاخلاق طبرسی، حسن بن فضل، شریف رضی، قم، چاپ چهارم 1412 ق.

54. من لا يحضره الفقيه / ابن بابویه محمد بن علی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم 1413 ق.

ص: 271

55. المناقب (للعلوى) / علوی، محمد بن دليل ما ، على بن االحسین،قم، چاپ اول 1428 ق.

56. منهاج الصالحين / السيد ابو القاسم الموسوي الخوئي، نشر مدينة العلم، 1410 ق.

57. منية المريد / شهید ثانی، زين الدين بن على، مكتب الاعلام ،الاسلامی، قم، چاپ اول، 1409 ق.

58. المواعظ العددية / ابن قاسم الحسيني العاملي، سيد محمد بن محمد بن الحسن طليعة ،النور ،قم، چاپ ،اول 1384ش.

59. النوادر للراوندى / فضل الله بن علی راوندی ،کاشانی ،دارالکتاب قم، چاپ اول.

60. نهج البلاغة / شریف الرضی، محمد بن حسین، هجرت، قم، چاپ اول 1414 ق.

61. نهج الفصاحة / ابوالقاسم پاینده دنیای دانش ،تهران چاپ ،چهارم 1382 ش.

62. وسائل الشيعة / شيخ حر عاملی، محمد بن حسن، مؤسسة آل البيت علیه السلام ،قم، چاپ اول، 1409 ق. الاسلام.

ص: 272