ص: 2

ص: 3

مطالب گوناگون

مؤلف: حبيب اللّه فرحزاد

تدوین و ویرایش: اکبر اسدی

انتشارات: طوبای محبت

تیراژ: 3000 نسخه

چاپخانه: طه

نوبت چاپ: اول 1398

شابک: 5-158 - 366-600-978

قیمت: 75000

نشانی: قم، بلوار سمیه، خیابان عباس آباد (شهیدین)، پلاک 112

025-37740066 025-37832143 09126514329 09122534967

مرکز توزیع بین المللی کتب و آثار اسلامی رسالت غدیر

www.tobaymohebat.ir

info@tobaymohebat.ir

tobaymohebat

tobayemohebat

ص: 4

پاداش مؤمن در بیماری...39

پشیمانی...39

پاداش صبر در برابر ابتلا برای مؤمن...40

داغ محبت...40

کفران نعمت...41

دروغ نشنیده...43

پشت پردۀ اتفاقات...43

کم عقلی انسان...44

توکل حضرت ابراهیم علیه السلام...44

لطيفه...46

جمع بین خیر دنیا و آخرت...46

راه به دوست...46

سر آمد اطاعت خداوند...47

شاخۀ وابستگی ها...48

اعتقاد به مشیت الهی...48

گنج خویش!...50

سه بینش متعال...51

طريق عشق...52

سرنوشت...54

معنای توکل...54

هم چون زنبور عسل...54

میزان ارزش انسان نزد خداوند...55

ملک الموت در قصر سلیمان...55

چند نکته برای نکته خواهان...57

لذت نماز...58

تأثیر گفتار...58

همۀ خیر در سه چیز!...58

دم خروس...59

توصیه به داوود علیه السلام...60

نشان آدمیت...60

لطف جبری...61

سه واقعیت...62

ایمان خالص...62

لطيفه...63

بی نیازی از طب...63

ده صفت پسندیدۀ سگ...64

بندگی و معرفت خدا...65

آب علم و حکمت...66

از گلستان سعدی...66

انگشتر عقیق...67

لطيفه...67

دل مشغولی به آخرت...68

حاج هادی در مشهد مقدس...68

بزرگ تر از هر چیز...69

ذوق مناجات...71

تقرب به خدا...72

شیوۀ همسر داری...72

چند بیت زیبا از سعدی...73

درخواست های دنیایی...74

چند خصلت خوب کودکان...75

حال دنیا...76

مفهوم فروتنی در برابر پدر و مادر...76

ص: 6

منصب قضاوت برای بهلول...77

دعای حضرت یونس علیه السلام...78

دو بيتي...79

بهای محبّت...80

طرف حساب...80

بزرگ مردی...81

مهمان بساط حور العين...82

حرمت مادر...82

در پی دل دار...83

سه مصیبت عبرت انگیز...84

تبر گم شده...85

اهتمام به ولایت...86

لطيفه...87

جان آدمی...88

حقوق پدر بر فرزند...89

حقوق فرزند بر پدر...90

زمان مرگ...90

صيقل دل...92

عرضۀ خود بر خدا...93

علم و حکمت...94

صلوات بر حضرت زهرا علیها السلام...95

لطيفه...96

نیکی به پدر و مادر بعد از حیات...96

شعری از طبیب اصفهانی...97

به سوی نماز...98

دو گروه هلاک شونده...99

سوختۀ عشق...100

یکی از اولیای الهی...101

چند بیت شعر...103

پاداش مصائب...104

بهلول و جمع خر ها...104

در های نیکی...105

شعر...105

هم دلی...106

هفت پند مولانا...106

تعاون در کار های خیر...107

شکافته شدن دریا برای موسی علیه السلام...108

هم نشینی با خدا...110

ذِكر «يا رَؤوفُ يا رَحيمُ»...111

لطيفه...112

اهتمام به آخرت...112

نعمت ابتلائات...113

حُسن یار...114

صبر و استقامت در برابر حق...115

امیدوارم هیچ وقت نوبتی نشی!...116

مشاهدۀ ملکوت...116

ناصر الدین شاه و مرد ذغال فروش...118

درخواست صبر از خداوند متعال...119

پذیرش ابتلائات...119

گفت پیغمبر...120

خیر خواهی...121

حقیقت اخلاص و راه یابی به آن...122

ص: 7

رايت عشق...123

ندای هر بامداد...124

روزی رسان...125

آشنایی با نور...126

باطن اعمال...126

ضعیفان؛ واسطهٔ روزی...127

قیمت حاکم...127

نگاهی بلند...128

صلای عشق...128

زندان دنیا...129

مزد کارگر...130

ای که ز دیده غایبی!...131

آغاز فرج...131

وقتی بچه ها اشتباه می کنند...132

اسباب ورود به بهشت...133

نعمت های معنوی...133

شیخ محمد تقی بافقی...134

گفت پیغمبر...138

نشانه های اهل بهشت...140

حدیث کسا در نگاه آیت اللّه بهجت...140

شکر ها زین عشق...141

سخت ترین لحظات...142

بازگشت یونس به سوی قومش...142

همان گونه که زندگی می کنیم!...144

به تمنای وصال...145

عذاب زبان...146

چرا از خاک؟!...147

ما عدم هاييم!...148

نورانیت صلوات...148

شکار رفتن بهلول و هارون الرشید...149

در خانه این گونه باش!...150

فقر واقعی...150

مشغول صاحب خانه باش!...151

شکر بر ابتلائات...152

در جست وجوی ارزش ها...153

نظر یک ریاضی دان دربارۀ انسانیت...156

خود شناسی...157

بخشش یعقوب و یوسف...157

لطيفه...158

سر انجام مال حرام...159

با من سحر کن!...159

گسترۀ علم امير المؤمنين علیه السلام...160

مرثیه سرایی برای امام حسین علیه السلام...161

به امید گشایش...162

معراج انسان...163

لطيفه...164

راه نجات از فتنه ها...164

سر چشمۀ خوبی ها...166

دربارۀ مثنوی...167

لطيفه...169

گفتار نیک...170

لطيفه...170

ص: 8

فراموش کردن روز غدیر!...170

لطیفه...174

ماه شعبان مده از دست!...174

دیدار دوست...175

غرض ورزی...176

زاهد ظاهر پرست...176

لطيفه...177

زیاده روی در تعریف...177

حکایتی از ملا نصر الدین!...179

نا پایداری دنیا...180

بذل اخلاق...180

پرواز در آسمان ها...181

حقیقت زهد...181

در کوی عشق...184

سر انجام آسیه...184

لطيفه...186

برکات مؤمن برای اطرافیان...186

ظهور قدرت حق...187

گفت پیغمبر...188

پیوند شیعیان با ائمه علیهم السلام...189

درد عشق امام زمان علیه السلام...191

چرا به رفیق، رفیق می گویند؟... 191

لطیفه...192

اهمیت دعای دیگران...192

حقیقت موت...192

شکسته دلی...194

وجوب محبت امیر مؤمنان علیه السلام...194

دوست ملا...195

وسوسه چیست؟...196

غلام سیه رو...196

کین ورزی با اهل بيت عليهم السلام...197

لطيفه...198

بهترین منقبت...198

محنت شيرين...199

فضیلت ملایمت...200

دیدار با برادران دینی...201

گر چه زندۀ جاوید...201

فؤاد کرمانی کیست؟...203

بهلول و مرد شیاد...204

استفاده از فرصت ها...205

دو دستور العمل...206

با امر حق...207

دعائی زیبا برای بعد از هر نماز...207

چند ضرب المثل فارسی...208

مأمور هلاکت نمرود...209

لطيفه...210

ولایت خود را خالص گردان!...210

یاد او کن!...211

تلقین به خود...212

لطيفه...213

استدراج...214

چند دو بیتی زیبا از خیام...215

ص: 9

فضیلت قرائت قرآن...216

کمک به فرزند...217

تحول معنوی...217

چند بیت زیبا...218

برکات صحيفۀ سجاديه...219

آزار همسر...222

لطيفه...223

توفيقات الهى...223

دانش بی ثمر...224

چند دو بیتی زیبا از بابا طاهر...224

بدترین مردم...225

تقدیر امام علیه السلام از علمان ربانی...226

اضطرار و اختيار...226

مقام ابو طالب...227

لباس نو...228

یک خانوادۀ موفق...228

عبادت داوود علیه السلام...228

مثل آیینه...229

سه توصیه در معاشرت با دیگران...231

لطیفه...232

ده توصیۀ امیر المؤمنین علیه السلام...232

به سوی میهمانی...233

تا که سلمانت کنند!...234

باب الحوائج!...235

دل به سودای تو بستیم!...235

فضیلت زیارت امير المؤمنين علیه السلام...236

شناخت کلمات...237

استاد راه...237

تمسک به اهل بیت علیهم السلام...238

حمام رفتن بهلول...239

تشنگی آور به دست...239

سرمای بهار...240

رؤیت ملک الموت...240

اشتباه زندگی نکن!...241

محرم و گریه برای امام حسین علیه السلام...242

لطيفه...245

شناخت خود...245

مراحل تهذيب...246

مراقبت در گفتار...246

کشان کشان تا بهشت...247

خدا زیباست!...248

عدد دوازده...248

دروغ گو و مرده...249

هم نشینی با رفیق...250

نیل به خواسته های دنیا و آخرت...251

وصیت مرد کفن دزد...251

ارزش پول...253

محبوب های خداوند...253

گم شدن ملا...254

فرار از بخل و فرومایگان...254

مناجاتی از مخزن الاسرار...255

انقطاع به سوی خدا...255

ص: 10

لطیفه...256

تربیت شدهٔ خداوند...256

مالک و مملوک...257

چند تک بیت...257

انس و محبت با مردم...259

لطيفه...260

چهار صفت بهشتیان...260

غم عشق...261

همراه داشتن انگشتر عقیق و فیروزه...262

احمق تر از بهلول...264

بهترین ها..264

ضمانت استجابت دعا...265

منابع...266

ص: 11

داشتی، مرگ بر دنیا!»

این جمله به قدری در من اثر گذاشت که محبت دنیا که ریشۀ همۀ رذائل است از دلم بیرون رفت.

بر این اساس بنده نیز از دیر باز گاهی که از کار های روزانه خسته می شدم، برای رفع خستگی، از مطالب متنوع و حکمت های ناب بهره مند می شدم. این رویکرد به من نشاط فراوان می داد و مرا برای کار های آینده سر حال و مهیا می کرد.

از همان زمان ها در این فکر بودم که مطالب جذاب و متنوع و حکمت آمیز، از حدیث و تاریخ و داستان و سخنان حکیمانۀ بزرگان و اشعار نغز و روح بخش را که در بردارندۀ پند و موعظه و لطیفه های شیرین است جمع آوری کنم و در کتابی به چاپ برسانم.

از این رو با مشورت دوستان و تلاش مستمر و پیگیر دوست صمیمی و عزیزم، جناب آقای اسدی، این مجموعه در چند جلد تنظیم و اکنون جلد سوم آن به شما علاقه مندان گرامی تقدیم می شود.

خداوند را بر این نعمت و نعمت های بی پایانش سپاس می گویم و امیدوارم خوانندگان عزیز از این مجموعه بهرهٔ کامل برده و ما را از دعای خیر خویش فراموش نکنند.

در پایان از همۀ دست اندر کاران چاپ و نشر این اثر سپاس گزارم.

قم مقدس / حبيب اللّه فرحزاد

زمستان 1398

ص: 13

« ﴿ الْجَارَ ثُمَ الدَّارَ؛﴾ (1) نخست همسایه و آن گاه اهل خانه.»

اول شخصیتی که وارد بهشت می شود، حضرت زهرا علیها السلام است. خداوند به او وحی می کند:

﴿ یَا فَاطِمَةُ سَلِینِی أُعْطِکِ وَ تَمَنَّیْ عَلَیَّ أُرْضِکِ؛﴾ اى فاطمه، از من بخواه تا به تو عطا کنم و از من درخواست کن تا خشنودت کنم.

و فاطمه علیها السلام در پاسخ می گوید:

﴿ إِلَهِي أَنتَ المُنَى وَ فَوْقَ المُنَى أَسْأَلُكَ أَنْ لَا تُعَذِّبَ مُحِبِّي وَ مُحِبِّي عِترَتِي بِالنَّار؛﴾ الهی، تو آرزوی من و بالا تر از آرزوی منی. از تو درخواست می کنم که دوست من و دوست عترتم را عذاب نکنی!

خداوند به او وحی می کند:

﴿ يَا فَاطِمَةُ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَ ارْتِفَاعِ مَكَانِي لَقَدْ آلَيْتُ عَلَى نَفْسِي مِنْ قَبْلِ أَنْ أَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِأَلْفَيْ عَامٍ أَنْ لَا أُعَذِّبَ مُحِبِّيكِ وَ مُحِبِّي عِتْرَتِكِ بِالنَّار؛﴾ (2) ای فاطمه، به عزت و جلال و مقام ارجمندم، دو هزار سال قبل از آفرینش آسمان ها و زمین به ذات خود سوگند خورده ام که دوستان تو را و دوستان عترت تو را با آتش عذاب نکنم.

سر فصل کتاب آفرینش زهراست *** روح ادب و کمال و بینش زهراست

روزی که گشایند در باغ بهشت *** مسئول گزینش و پذیرش زهراست

ص: 15

مغروریم. فکر می کنیم همه چیز داریم. غافل از آن که بسیاری از چیز های دیگری را که به آن ها نیازمندیم نداریم.

﴿ قَد أَفْلَحَ مَن أَسلَمَ، و رُزِقَ كفافاً، و قَنَّعَهُ اللهُ بِمَا آتاهُ؛﴾ (1) هر که اسلام آورّد و به قدر کفاف روزی یابد و خداوند به آن چه به وی می دهد قانعش سازد، رستگار می شود.

در روایات اسلامی، بهترین روزی، روزی کافی دانسته شده است. بر همین اساس، روزی اندک کافی، بهتر از فراوانِ غافل کننده است. پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرماید:

﴿ ما طَلَعَت شَمسٌ قَطُّ إلّا بُعِثَ بِجَنبَتَیها مَلَکانِ یُنادِیانِ یُسمِعانِ أهلَ الأَرضِ إلَا الثَّقَلَینِ :یا أیُّهَا النّاسُ ، هَلُمّوا إلی رَبِّکُم! فَإِنَّ ما قَلَّ و کَفی خَیرٌ مِمّا کَثُرَ و ألهی؛﴾ (2) هیچ گاه خورشید سر بر نزند، مگر آن که در کناره های آن، دو فرشته برخیزند و به گونه ای ندا دهند که جز جِن و انس دیگر زمینیان را نیز بشنوانند: «ای مردم! به سوی پروردگارتان بشتابید؛ که آن چه کم باشد و کفایت کند، بهتر از آن است که بسیار باشد و فریب گری کند.

و آل محمد است. محمد بن مسلم از امام باقر و یا صادق علیهم السلام نقل می کند که فرمودند:

﴿ مَا فِي الْمِيزَانِ شَيْءٌ أَثْقَلَ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ إِنَّ الرَّجُلَ لَيُوضَعُ عَمَلُهُ فِي المِيزَانِ فَيَمِيلُ بِهِ فَيَخْرُجُ النَّبِيُّ صلی اللّه علیه و آله و سلم الصَّلَاةَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَيَضَعُهَا فِي مِيزَانِهِ فَيَرْجَعُ بِه؛﴾ (1) چیزی در میزان سنجش اعمال، سنگین تر از صلوات بر محمّد و آل محمد نیست. در قیامت اعمال فردی را می آورند و در میزان سنجش قرار می دهند. می بینند سبک است. آن گاه پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم صلوات هایی را که بر او و آلش فرستاده است آورده و در میزان عمل این فرد قرار می دهد که موجب سنگینی آن می گردد.

این ذکر را صبح و شب، در هر حالی فراموش نکنید. ذکری کامل تر از این ذکر نداریم.

عَلَیْهَا، وَ عِنْدَ أَسْرَارِهِمْ کَیْفَ حِفْظُهُمْ لَهَا عِنْدَ عَدُوِّنَا، وَ إِلَی أَمْوَالِهِمْ کَیْفَ مُوَاسَاتُهُمْ لِإِخْوَانِهِمْ فِیهَا؛﴾ (1) شیعیان ما را در سه هنگام بیازمایید: هنگام نماز که چگونه آن را پاس می دارند، و در اسرار که چگونه آن را در نزد دشمنان ما پنهان می دارند، و در دارایی هاشان که چگونه برادران شان را در آن سهیم می کنند.

شیعیان واقعی را باید با این سه ویژگی شناخت. صرف این که کسی بگوید من شیعۀ اهل بیت علیه السلام هستم، پذیرفتنی نیست.

گشاده کار دو عالم به یک اشاره توست *** به کار ما چه درنگ است یا علی مددی

***

يا رب مکن از لطف پریشان ما را *** هر چند که هست جرم و عصیان ما را

ذات تو غنی بوده و ما محتاجیم *** محتاج به غیر خود مگر دان ما را

***

عیب است بزرگ بر کشیدن خود را *** وز جمله خلق برگزیدن خود را

از مردمک دیده باید آموخت *** دیدن همه کس را و ندیدن خود را

مقداری تقلاّ نمود و خود را خسته کرد، پی می برد که هیچ جا بهتر از دامان خدا و اولیای او نیست؛ لذا به اختیار خود به آغوش خدا و اولیائش باز می گردد و به مقدرات الهی تن می دهد و به قضای الهی تسلیم می شود.

ارزش ما به این است که با اختیار خود، خود را تسلیم خدا و اولیائش کنیم.

هر که نه گویای تو خاموش به *** هر چه نه یاد تو فراموش به

آب بریز آتش بیداد را *** زیر تر از خاک نشان باد را

دفتر افلاک شناسان بسوز *** دیدۀ خورشید پرستان بدوز

تا به تو اقرار خدایی دهند *** بر عدم خویش گوایی دهند

غنچه کمر بسته که ما بنده ایم *** گل همه تن جان که به تو زنده ایم

منزل شب را تو دراز آوری *** روز فرو رفته تو باز آوری

روشنی عقل به جان داده ای *** چاشنی دل به زبان داده ای

غمزۀ نسرین نه ز باد صباست *** کز اثر خاک تو اش توتیاست

پردۀ سوسن که مصابیح توست *** جمله زبان از پی تسبیح توست

بنده نظامی که یکی گوی توست *** در دو جهان خاک سر کوی توست

خاطرش از معرفت آباد کن *** گردنش از دام غم آزاد کن

یُبْصِرُ بِهِما امْرَ الآخِرَهِ، فَاِذا ارادَ اللّهُ بِعَبْدٍ خَیراً فَتَحَ عَیْنَیْهِ اللَّتَینِ فی قلبه فَأبْصَرَ بِهِما ما وَعَدَهُ بِالغیبِ؛﴾ (1) هيچ بنده ای نیست، مگر آن که دو چشم در چهره اش دارد که با آن ها، امور دنیا را می بیند و دو چشم در دلش که با آن ها امور آخرت را مشاهده می کند. پس هر گاه خدا، خیر بنده ای را بخواهد، دو چشمی را که در دل اوست، می گشاید و او با آن ها، آن چه را خداوند در عالم غیب وعده اش را داده است می بیند و به وسیلهٔ غیب (دو چشم دل) به غیب ایمان می آورد.

هم چنین فرمودند:

﴿ مَن یَرغَبُ فِی الدُّنیا فَطالَ فیها أمَلُهُ ، أعمَی اللّهُ قَلبَهُ عَلی قَدرِ رَغبَتِهِ فیها؛﴾ (2) هر کس به دنیا گراید و آرزو های دنیوی اش، دور و دراز گردد، خداوند به اندازۀ گرایش او به دنیا، دلش را کور می گردانَد.

امير المؤمنین علیه السلام هم فرمودند:

﴿ أُوصِیکُمْ بِمُجَانَبَهِ اَلْهَوَی؛ فَإِنَّ اَلْهَوَی یَدْعُو إِلَی اَلْعَمَی، وَ هُوَ اَلضَّلاَلُ فِی اَلْآخِرَهِ وَ اَلدُّنْیَا؛﴾ (3) شما را به دوری گُزیدن از هوای نفس، سفارش می کنم؛ چرا که هوای نفس، به کوری دل و بینش فرا می خوانَد و آن، موجب گم راهی در آخرت و دنیاست.

ص: 25

خیلی میل دارم که شیطان را ببینم.

بهلول گفت: اگر آئینه در خانه نداری در آب زلال نگاه کن، شیطان را خواهی دید.

بهلول را پیدا کردند و به باد کتک گرفتند که زحمات دیگران را به نام خودت تمام می کنی؟!

بهلول گفت: مگر شما نگفتید که مسجد را برای خدا ساخته ایم؟

فرضاً مردم اشتباه کنند و گمان کنند که من مسجد را ساخته ام، خدا که اشتباه نمی کند.

عمل بهشتیان می انجامد.

این است که همواره باید از سوء عاقبت به خدا پناه ببریم و از او عاقبت به خیری طلب کنیم.

در یک طبق به جلوه، جانان نثار کرد *** هر در شاهوار کش اندر خزانه بود

نامد به جز نوای حسینی، به پرده راست *** روزی که در حریم الست این ترانه بود

باللّه! که جا نداشت به جز بی نشان در او *** آن سینه ای که تیر بلا را نشانه بود

کوری نظاره کن که شکستند کوفیان *** آیینه ای که مظهر حسن یگانه بود

نی نی، که وجه باقی حق را هلاک نیست *** صورت به جاست ، آیینه گر رفت، باک نیست (1)

ولی خدا برای مخلوقاتش چیز های خوب می خواهد؛ زیرا او حکیم است. ریشۀ اختلاف هم این جاست.

اگر کودکی بگوید چاقویی به من بدهید، حتی اگر التماس و گریه هم بکند، به او نمی دهید. خالص تر از گریۀ بچه چیست؟ در مقایسه با علم خدا، سایر مخلوقات سفیه و نادان اند. انبیا چون اقرار کردند عالم اند.

هر چه در طول عمر نصیب تان شده، همانی است که خدا برای تان بریده است. فکر نکنید که در راه چیزی از آن کم شده است. هر آن چه که به شما نرسیده، اساساً مال شما نبوده، هر چند دعا کرده باشید. نه شیطان، نه اهل زمین و نه هیچ کس دیگر، گوشه ای از سهم شما را نبرده است. این را از و اخلاق خدا به دست می آوریم و از این که هستی خدا غنی است. کسی که غنیّ و حکیم است ظلم نمی کند.

بیش تر ظلم ها از روی احتیاجات بشر است. حتی فرعون که ادعایِ خدایی کرد، از روی احتیاج بود. او می خواست خدا باشد، تا دیگر محتاج کسی نباشد و نمی دانست که غنا در محتاج بودن به خداست.

حتی اگر ثروتمندی مال و قدرت داشت، ولی ظلم کرد، معلوم می شود که محتاج است. غنیّ مطلق ظلم نمی کند.

لِأَهْلِ السَّمَاءِ كَمَا تُضِيءُ نُجُومُ السَّمَاءِ لِأَهْلِ الدُّنْيَا؛﴾ (1) خانه ای که در آن قرآن فراوان خوانده شود، خیر آن بسیار گردد، و به اهل آن وسعت داده شود، و برای آسمانیان بدرخشد، چنان که ستارگان آسمان برای زمینیان می درخشند.

سعی کنیم برنامۀ قرائت قرآن را در خانه هایم دایر کنیم و فرزندان مان را از کودکی با قرآن مأنوس کنیم که برکات مادی و معنوی فراوانی خواهد داشت و اهل آن خانه مورد توجه خدای تعالی قرار خواهند گرفت.

دراز کند و موجب ذلت و خواری خود را فراهم کند.

اما درخواست از خدا و اولیای او برای انسان عزت است. انسان را عزیز می کند. بدانیم خداوند هیچ کس را از در خانه اش محروم باز نمی گرداند.

ما از تو به غیر از تو نداریم تمنا *** حلوا به کسی ده که محبت نچشیده است

با این همه باران بلا بر سر سعدی *** نشگفت اگرش خانۀ چشم آب چکیده است

می کند و بنده را از آتش دوزخ نجات می دهد؛ اما با شرم گناه چه می توان کرد؟!

آن گاه فریادی کشید و در دَم جان داد. (1)

باشه پس میام.

پس باشه میام.

هر که عیبم کند از عشق و ملامت گوید *** تا ندیدست تو را بر منش انکاری هست

صبر بر جور رقیبت چه کنم گر نکنم *** همه دانند که در صحبت گل خاری هست

نه من خام طمع عشق تو می ورزم و بس *** که چو من سوخته در خیل تو بسیاری هست

باد خاکی ز مقام تو بیاورد و ببرد *** آب هر طیب که در کلبۀ عطاری هست

من چه در پای تو ریزم که پسند تو بود *** سر و جان را نتوان گفت که مقداری هست

من از این دلق مرقّع به در آیم روزی *** تا همه خلق بدانند که ز نّاری هست

همه را هست همین داغ محبت که مراست *** که نه مستم من و در دور تو هشیاری هست

عشق سعدی نه حدیثی است که پنهان ماند *** داستانی است که بر هر سر بازاری هست (1)

مِنْ جَشَعِ وَ لَيْسَ كَذَلِك؛﴾ آن قدر انگشتان خود را از نانخورش می لیسم که بیم دارم خادمم گمان کند دچار حرص و طمع گشته ام، ولی این طور نیست.

بعد فرمودند: قومی در «ثرثار» زندگی می کردند که به اهل ثرثار معروف بودند. خداوند نعمت را بر آن ها تمام کرده بود و آن ها از مغز گندم نان سفید می پختند و آن قدر غرق در نعمت بودند که کودکان خود را با نان سفید استنجا می کردند. تا آن جا که از انبوه نان های نجس تبه مانندی به وجود آمد.

روزی مرد صالحی از آن جا عبور می کرد. دید زنی برای تمیز کردن بچه به جای کهنه از نان استفاده می کند. به او گفت: وای بر شما! از خدایی بترسید که تغییر دادن نعمت شما برای او آسان است.

آن زن گفت: گویا تو ما را از گرسنگی و قحطی می ترسانی. تا وقتی نهر ثرثار ما جریان دارد، ما از گرسنگی بیمی نداریم.

خداوند عزّ و جل از این کردار آن ها به خشم آمد و نهر ثرثار را خشک نمود و بارانی بر آن ها نبارید و زمین چیزی نرویاند. پس هر چه نان داشتند به مصرف رساندند. وقتی به گرسنگی دچار شدند، به آن نان های نجس هم محتاج شدند و برای رفع گرسنگی آن ها را با ترازو میان خود تقسیم کردند! (1)

مراقب باشیم که خدای نا کرده به کفران نعمت خدا مبتلا نشویم و قدر دان همۀ نعمت های خداوند باشیم، تا خداوند نعمتش را بر ما بیفزاید. هم چنان که ائمه علیهم السلام به این امر اهتمام داشتند.

ص: 42

ابلیس آمد و برای آن ها منجنیقی درست کرد و ابراهیم را در آن گذاشتند و به آتش انداختند.

ابراهیم علیه السلام در بین زمین و آسمان بود که جبرئیل آمد و به او گفت:«﴿ هَلْ لَكَ مِنْ حَاجَةٍ؛ آیا حاجتی داری؟» گفت: «﴿ أَمَّا إِلَيْكَ فَلَا حَسْبِيَ اللّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ؛﴾ اما به تو نه! خداوند خود مرا کفالت می کند و نگهبان من است.»

بعد از آن میکائیل آمد و گفت: «﴿ إِنْ أَرَدْتَ أَخَمَدْتُ النَّارَ فَإِنَّ خَزَائِنَ الْأَمْطَارِ وَ الْمَيَاهِ بِيَدِي؛﴾ اگر بخواهی این آتش را خاموش می کنم، که خزائن آب ها و باران ها به دست من است.» گفت از شما نمی خواهم.

سپس فرشتۀ باد آمد و گفت: «اگر بخواهی این ها را از این جا پراکنده می سازم.» گفت: نمی خواهم.

جبرئیل گفت:«﴿ فَاسْأَلِ اللّهَ؛﴾ پس از خداوند درخواست کن!»

گفت:«﴿ حَسْبِي مِنْ سُؤَالِي عِلْمُهُ بِحَالي؛﴾ همین که خداوند حال مرا می داند برای من کافی است و نیازی به درخواست نیست.» (1)

کسی که به خدا توکل کند، در هیچ شرایطی هیچ گونه نگرانی ندارد؛ چون پشتش بسیار محکم است و پشتیبانی هم چون خدا دارد. کسی مثل حضرت ابراهیم علیه السلام با آن توکل عجیب که از معرفت عمیق به خداوند حکایت دارد، زیر بار جبرائیل و میکائیل هم نمی رود. چنین توکلی شگفت آور است. از همین است که خداوند ابراهیم را خلیل و دوست بسیار صمیمی و نزدیک خود قرار داده است.

ص: 45

کام خود آخر عمر از می و معشوق بگیر *** حیف اوقات که یک سر به بطالت برود

ای دلیل دل گم گشته خدا را مددی *** که غریب ار نبرد ره به دلالت برود

حکم مستوری و مستی همه بر خاتمت است *** کس ندانست که آخر به چه حالت برود

حافظ از چشمهٔ حکمت به کف آور جامی *** بو که از لوح دلت نقش جهالت برود

غم جهان مخور و پند من مبر از یاد *** که این لطیفۀ عشقم ز رهروی یاد است

رضا به داده بده وز جبین گره بگشای *** که بر من و تو در اختیار نگشاد است

اگر با مشیّت خدا آشنا شوید و عقیده داشته باشید، غصه های دنیا کنار می رود. «شد شد، نشد نشد.» در هر حال می گوییم: به چشم. هر دو اطاعت خداست. بعضی اوقات همهٔ مقدمات فراهم است و معامله ای صورت نمی گیرد و در بعضی اوقات همۀ مقدمات و جهات خراب است، ولی بالاخره معامله ای انجام می گیرد.

این مشیّت الهی است. همۀ دنیا و آخرت مشیّت الهی است. شما با صاحب مشیّت آشنا هستید. این مشیّت است که به قلب شما اعتماد داده است. هر جا که نشد، طاقت داری و هر جا که شد، خیلی خوشحال نمی شوی و خیلی شلوغ نمی کنی؛ چون به یک مشیّت امید داری و با آن زندگی می کنی. بهره ای از آن دارید. نشانۀ آن این است که صابرید و طاقت دارید.

او برای ما این چنین تقدیر کرده است. وقتی دانستیم او برای ما درست کرده است، خیلی راحت می شویم. راحت می خوری و می پوشی و می شنوی و خوب هم نگاه می کنی. جمال او هم برایت تجلّی می کند.

پیش از این وقتی به همسرمان نگاه می کردیم و خیال می کردیم خودمان تهیّه کرده ایم، زشت بود. از دیشب تا به حال که به نظرمان آمده است او را خدا برای مان بریده است، تماشا دارد. خانه مان چه زیبا شده است، همان خانه ای که از آن خسته شده بودم.

رفیقانت را خدا و مشیّت برایت بریده است - رفقای خوب را - مخصوصاً شما که همه زیبا پسند و رفیق پسندید. همه این ها را خدا و ائمه علیهم السلام برای مان بریده اند.

اقرار به مشیّت، تمامی آسمان و زمین را زینت می دهد.

ص: 49

آدمی چیزی را که مشیّت برایش بریده است، با جان و دل می گیرد. اگر چه تلخ یا شور باشد.

امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند:

﴿ أَغْضِ عَلَى الْقَذَى وَ إِلَّا لَمْ تَرْضَ أَبداً؛﴾ (1) خار و ناراحتی مصائب را ندیده گیر و گرنه همیشه باید ناراحت باشی.

گنج زری بود در آن خاکدان *** چون پری از دیدۀ مردم نهان

پای گدا بر سر آن گنج بود *** لیک از غفلت به غم و رنج بود

گنج صفت خانه به ویرانه داشت *** غافل از آن گنج که در خانه داشت

عاقبت از فاقه و اندوه و رنج *** مرد گدا مرد و نهان ماند گنج

ای شده نالان ز غم و رنج خویش *** چند نداری خبر از گنج خویش؟

گنج تو باشد دل آگاه تو *** گوهر تو اشک سحر گاه تو

مایۀ امید مدان غیر را *** كعبۀ حاجات مخوان دیر را

غیر ز دل خواه تو آگاه نیست *** ز آن که دلی را به دلی راه نیست

خواهش مرهم ز دل ریش کن *** هر چه طلب می کنی از خویش کن (1)

کیست آن کس که به خدا توکل نماید و خدا امور او را کفایت نکند؟!

ای فرزندم، بینش و گمانت به خدا نیکو باشد، و آن گاه از مردم سؤال کن.

کیست آن کس که گمان خود را به خدا نیکو نماید و رفتار خدا را مطابق با گمانش نبیند.

واقعاً اگر کسی این سه باور و بینش در نهادش باشد، چه نگرانی در زندگی می تواند داشته باشد؟ با خیال راحت و خاطری آسوده زندگی می کند و از آینده هیچ بیمی به خود راه نمی دهد و همه چیز بر وفق مراد اوست؛ چون خدا را بهترین وکیل و پشتیبان می داند.

کسی کو روز و شب خوش نیست با او *** شبش خوش باد کان کس مرد ما نیست

که باشی تو که او خون تو ریزد *** وگر ریزد جز اینت خون بها نیست

دوای جان مجوی و تن فرو ده *** که درد عشق را هرگز دوا نیست

درین دریای بی پایان کسی را *** سر مویی امید آشنا نیست

تو از دریا جدایی و عجب این *** که این دریا ز تو یک دم جدا نیست

تو او را حاصلی و او تو را گم *** تو او را هستی اما او تو را نیست

خیال کژ مبر این جا و بشناس *** که هر کو در خدا گم شد خدا نیست

ولی روی بقا هرگز نبینی *** که تا ز اول نگردی از فنا نیست

چو تو در وی فنا گردی به کلی *** تو را دایم ورای این بقا نیست

ز حیرت چون دل عطار امروز *** درین گرداب خون یک مبتلا نیست (1)

ص: 53

نظر نمود و در عین حال از لذت و شادمانی آن چه خداوند به او عطا کرده بود مسرور بود.

ناگهان نگاهش به جوانی زیبا روی و خوش پوش افتاد که از زوایای قصر به جانب او می آمد. وقتی نزدیک شد، سلیمان گفت: چه کسی تو را به این قصر راه داده است؟! من می خواستم امروز با خود خلوت کنم، با اجازۀ چه کسی وارد شدی؟

جوان گفت: پروردگار و صاحب این قصر مرا به درون راه داده و به اذن او بر تو وارد شده ام.

سلیمان گفت: پروردگار این قصر سزاوار تر از من است به آن. تو کیستی؟ گفت: من ملک الموت هستم. سلیمان گفت: به چه منظوری آمده ای؟ گفت: برای قبض روح تو آمده ام.

سلیمان گفت: آن چه را مأمور آن هستی به انجام برسان. امروز روز شادمانی و سرور من است و خدای عزّ و جل ابا نمود از این که من سروری غیر از لقاء و دیدار او داشته باشم. پس ملک الموت او را در حالی که به عصا تکیه داشت قبض روح نمود.

سلیمان مدت طولانی در حالی که مرده بود، به عصا تکیه زده و ایستاده بود و مردم به او نگاه می کردند و می پنداشتند او زنده است و از هیبت او کسی جرأت نداشت به او نزدیک شود.

به زودی دربارۀ او اختلاف افتاد. بعضی گفتند: سلیمان این مدت طولانی بدون آن که بخورد یا بیاشامد یا بخوابد یا خسته شود، به عصای خود تکیه زده، همانا او پروردگار ماست و واجب است که او را عبادت کنیم!

ص: 56

گروهی گفتند: سلیمان ساحر است و در چشمان ما این چنین جلوه کرده که مدت هاست به عصا تکیه زده، در حالی که چنین نیست.

لیکن مؤمنین گفتند: سلیمان بندۀ خدا و پیامبر است و خداوند هر طور بخواهد امر او را تدبیر می کند.

چون چنین اختلافی روی داد، خداوند موریانه را به سوی عصای سلیمان فرستاد. وقتی موریانه درون عصای او را جوید، عصا شکست و سلیمان از بالای قصر با صورت به زمین افتاد و مردم و جن دانستند که او مرده است و جنیان به این جهت از موریانه سپاس گزار شدند و هر جا موریانه ای باشد، در آن جا آب و گل هم موجود است. (1)

چرا که کم داشتن و زیاد گفتن مثل نداشتن و زیاد خرج کردن است.!

پس نگذارید زبان شما از افکارتان جلو بزند!

﴿ جُمِعَ اَلْخَیْرُ کُلُّهُ فِی ثَلاَثِ خِصَالٍ اَلنَّظَرِ وَ اَلسُّکُوتِ وَ اَلْکَلاَمِ.

فَکُلُّ نَظَرٍ لَیْسَ فِیهِ اِعْتِبَارٌ؛ فَهُوَ سَهْوٌ،

وَ کُلُّ کَلاَمٍ لَیْسَ فِیهِ ذِکْرٌ فَهُوَ لَغْوٌ،

وَ کُلُّ سُکُوتٍ لَیْسَ فِیهِ فِکْرَهٌ فَهُوَ غَفْلَهٌ.

فَطُوبَی لِمَنْ کَانَ نَظَرُهُ عَبَراً وَ سُکُوتُهُ فِکْراً وَ کَلاَمُهُ ذِکْراً وَ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ وَ أَمِنَ اَلنَّاسُ شَرَّهُ! (1)

همۀ نیکی در سه خصلت گرد آمده است: نگاه، سکوت، سخن.

هر نگاهی که در آن پند آموزی نباشد، اشتباه است؛

هر سخنی که در آن یاد آوری نباشد، بیهوده است؛

و هر سکوتی که در آن اندیشه نباشد، غفلت است.

پس خوشا آن که نگاهش عبرت، سکوتش تفکّر، و سخنش یاد آوری باشد و بر خطای خویش بگرید و مردم از شرّ او آسوده باشند.

اگر این درنده خویی از طبیعتت بمیرد *** همه عمر زنده باشی به روان آدمیت

رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند *** بنگر که تا چه حد است مکان آدمیت

طیران مرغ دیدی تو ز پای بند شهوت *** به در آی تا ببینی طیران آدمیت

نه بیان فضل کردم که نصیحت تو گفتم *** هم از آدمی شنیدیم بیان آدمیت (1)

هنوز میل خوردن داری؛ خوب بجو؛ و چون خواستی بخوابی قضای حاجت کن. اگر این چهار نکته را به کار بستی، از طب بی نیاز می شوی.

هم چنین فرمودند:

﴿ مَن أكَلَ الطَّعامَ عَلَى النَّقاءِ، و أجادَ الطَّعامَ تَمَضُّعاً، و تَرَكَ الطَّعامَ و هُوَ يَشتَهِيهِ، و لَم يَحبِسِ الغائِطَ إذا أتى؛ لَم يَمَرَضِ إِلَّا مَرَضَ المَوتِ؛﴾ (1)

هر کس که در گرسنگی کامل، غذا بخورد، غذا را خوب بجَوَد، در حالی که هنوز میل خوردن دارد، غذا را وا گذارد، و چون احساس قضای حاجت کرد، آن را محبوس ندارد، به هیچ بیماری جز بیماری مرگ مبتلا نمی شود.

4. سگ اغلب اوقات گرسنه است. و این عادت صالحان است. خدا گرسنگی را دوست دارد.

5. اگر سگ صد تازیانه از دست صاحبش بخورد، باز صاحب خانه را رها نمی کند. و این صفت مریدان است که صفت اولیا است.

6. سگ بیش تر شب را بیدار است، و به جز اندک نمی آرامد. و این حالت محبّان است. کسی که عاشق خداست، معمولاً شب نمی خوابد.

7. اگر سگ رانده شود و ستم کشد و او را از خانه بیرون اندازند، بدون دل گیری باز می گردد. و این نشان فروتنان است.

8. به هر خوراکی که صاحبش به او دهد راضی است. و این حالت قناعت کنندگان است.

9. بیش تر مواقع سگ لب فرو بسته و خاموش است، حرف نمی زند، گاهی یک پارسی می کند. و این صفت خائفان است.

10. وقتی می میرد، ارثی از او باقی نمی ماند. و این حالت زاهدان است. (1)

می فرمود: بندگی خدا فقط نماز و روزه نیست؛ انسان باید در هر حرکتی حساب خدا را داشته باشد. مثلاً اگر برای رضای خدا این جا آمده اید، این هم مثل عبادت و نماز است. یعنی هر کاری باید برای خدا باشد. باید از راه بندگی خدا رفت.

این مدعیان در طلبش بی خبران اند *** کان را که خبر شد خبری باز نیامد

***

ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم *** وز هر چه گفته اند و شنیدیم و خوانده ایم

مجلس تمام گشت و به آخر رسید عمر *** ما هم چنان در اوّل وصف تو مانده ایم

حالا هی می گه تو رو خدا ببخشید ما هیچ وقت از این شیرینی ها نمی خریدیم. نمی دونم چی شده که شوهرم از این شیرینی ها خریده! شرمندم...!

به استقبال فرستاده اند.

حاج هادی با خلق تنگ گفت: حالا می آیی؟گفتم: مگر چه شده است؟ گفت: چه می خواستی بشود. فهمیدم در زیارت حضرت حالات سفر های گذشته اش را نداشته است. به او گفتم: خوب حضرت رضا علیه السلام حق ندارد بگوید: شما خنده های تان را می برید جا های دیگر و گریه های تان را می آورید پیش ما؟

حاج هادی زد زیر خنده. تا خندید گفتم: این خنده را حفظ کن و با همین حال برو حرم و یک طواف بکن. رفت و وقتی بازگشت، دیدم خلقش باز شده و به خواسته اش رسیده است.

سعی کنید وقتی به زیارت ائمه علیهم السلام مشرف می شوید، با خلق باز و دل راضی و خشنود از خدا وارد حرم شوید.

بار الها؛ حال می خواهم بهترین بنده ات را ببینم!

ندا آمد: آخر شب به در ورودی شهر برو.

آخرین نفری که وارد شهر شود، بهترین بنده من است.

هنگامی که شب شد، حضرت موسی به در ورودی شهر رفت.

دید آخرین نفری که از در شهر وارد شد، همان پدر و فرزندش است.!

با تعجب و درماندگی به درگاه خداوند، عرضه داشت:

خداوندا! چگونه ممکن است که بد ترین و بهترین بنده ات یک نفر باشد!؟

ندا آمد: ای موسی، این بنده که صبح هنگام می خواست با فرزندش از شهر خارج شود، بدترین بنده من بود.

اما هنگامی که نگاه فرزندش به کوه های عظیم افتاد، از پدرش پرسید:

بزرگ تر از این کوه ها چیست؟

پدر گفت: زمین.

فرزند پرسید: بزرگ تر از زمین چیست؟

پدر پاسخ داد: آسمان ها.

فرزند پرسید: بزرگ تر از آسمان ها چیست؟

پدر در حالی که به فرزندش نگاه می کرد، اشک از دیدگانش جاری شد و گفت: فرزندم، گناهان پدرت از آسمان ها نیز بزرگ تر است!

فرزند پرسید: پدر بزرگ تر از گناهان تو چیست؟

پدر که دیگر طاقتش تمام شده بود، به نا گاه بغضش ترکید و گفت:

عزیزم! مهربانی و بخشندگی خدای بزرگ، از تمام هر چه هست، بزرگ تر و عظیم تر است!

ص: 70

بِقَهْرَمَانَةٍ فَدَارِهَا عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَةَ لَهَا لِيَصْفُوَ عَيْشُكَ؛﴾ (1)

چنان چه بتوانی همسرت را جز در امور مربوط به خودش اختیار ندهی، همین کار را بکن؛ زیرا این هم برای جمال و بزرگواری او بهتر است و هم برای آسودگی خاطر و راحتی حالش؛ چون زن همانند شاخۀ گل و ریحان، بسیار لطیف و زود رنج است، قهرمان و دلاور نیست.

بنابراین، همیشه با او به مدارا و نرمی رفتار کن، و با زبان خوش و روی باز با وی بیامیز تا زندگی تان با آرامش و صفا بگذرد.

مرد باید در هر شرایط با همسر خود مدارا کند و با بهترین شیوه با او معاشرت و هم زیستی کند تا زندگی برای او با صفا و با نشاط باشد.

این یک نکتۀ کلیدی بسیار مهم در زندگی زناشویی توأم با آرامش و صفاست.

مدارا با همسر یعنی کوتاه آمدن، گیر ندادن، انعطاف داشتن، تحمیل نکردن، تحکم نداشتن، گذشت و چشم پوشی، و در یک کلمه رفاقت و صمیمیت.

البته تمام این ها باید در حدود شرع باشد. یعنی نباید زیر بار خواسته های نا مشروع رفت، آن هم با ملایمت و مهربانی، نه تندی و خشونت.

ور نه سزاوار خداوندیش *** کس نتواند که به جای آورد

***

ای کریمی که از خزانه غیب *** گبر و ترسا وظیفه خور داری

دوستان را کجا کنی محروم *** تو که با دشمن این نظر داری

***

گر کسی وصف او ز من پرسد *** بی دل از بی نشان چه گوید باز

عاشقان کشتگان معشوق اند *** بر نیاید از کشتگان آواز

***

کرم بین و لطف خداوندگار *** گنه بنده کرده است و او شرمسار

دنیا آن قدر و ارزش و اهمیت ندارد که دل انسان مشغول به آن باشد و برای از دست رفتنش اندوهگین شود. اگر انسان بخواهد به خاطر دنیا اندوه داشته باشد، همۀ عمر را باید به اندوه بگذراند؛ چون دنیا پر از ابتلا و رنج و بلا و چیز های دست نیافتنی است.

در آرزوی دنیا به سر کردن، بر باد دادن عمر عزیز است. بهتر آن که برای از دست رفتن، یا به دست نیامدن دنیا و آمال و آرزو های دنیوی محزون نشویم و آن را نادیده بگیریم.

امام صادق علیه السلام در بیان پند های لقمان به فرزندش فرمودند:

﴿ لا تَأْسَ عَلى ما فاتَكَ مِنَ الدُّنيا، فَإِنَّ قَليلَ الدُّنيا لا يَدومُ بَقَاؤُهُ، و كَثِيرُها لا يُؤمَنُ بَلاؤُهُ؛﴾ (1) بر آن چه از دنیا از دستت رفته، غمگین مباش؛ زیرا اندک دنیا پاینده نیست و فراوانش، از بلا و گرفتاری ایمنی ندارد.

حتی زمانی که از غذای خلیفه برای او می آورند می گفت: این غذا را به سگ ها بدهید بخورند، حتی اگر آن ها هم بفهمند مال خليفه است، نخواهند خورد!

امام صادق علیه السلام هم فرمودند:

﴿ عَجِبتُ لِمَنِ اغتَمَ كَيْفَ لا يَفْزَعُ إلى قَوْلِهِ تَعالى: «لا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ» فَإنّي سَمِعتُ اللّهَ يَقولُ: «فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ؛﴾ (1) در شگفتم از کسی که اندوهگین است، که چرا به این سخن خدای متعال پناه نمی برد: «معبودی جز تو نیست. پاکی تو! راستی که من از ستم کاران بودم»؛ چرا که شنیدم خداوند عز و جل می فرماید: «پس دعای او را برآورده کردیم و او را از اندوه رهانیدیم، و مؤمنان را نیز این چنین نجات می دهیم.

وقتی آن صحنه را دید، پشیمان شد و بازگشت.

تاجر چشمش به او افتاد و فهمید که برای حاجت و کاری آمده است.

به دنبال او رفت و گفت: با من کاری داشتی؟

شخص گفت: برای هر چه آمده بودم بی فایده بود.

تاجر فهمید که برای پول آمده است.

به غلامش اشاره کرد و کیسه ای سکه زر به او داد.

آن شخص تعجب کرد و گفت: آن چانه زدن با آن تاجر چه بود و این بذل و بخششت چه؟

تو را که این همه گفت و گوی است بر دَرمی، چگونه از تو توقع کند کَس کَرمی؟

تاجر گفت: آن معامله با یک تاجر بود، ولی این معامله با خداست!

در کار خیر طرف حسابم با خداست. او خیلی خوش حساب است.

این خلاف مزاج انسان است. معلوم می شود فایدهٔ بزرگی در این معامله خوابیده است. این که به کسی که به تو خوبی کرده است، خوبی کنی خوب است. اما خوب بزرگ و علامت مردانگی این است که به کسی که به تو بدی کرده است خوبی کنی. اگر این کار را بکنی، بزرگ می شوی.

این اخلاق خداست. خدا با ما همین کار را می کند. ما با خدا و اولیایش بدی می کنیم، ولی آن ها جلو عطا و فضل شان را نمی گیرند و محروم مان نمی کنند. این ها که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است، صفت خدا و اولیای اوست که به ما یاد می دهد و می خواهد ما را هم اخلاق خدا کند. این کار خیلی پر قیمت است.

اگر دیروز که ضعیف و محروم بودی، کسی به تو ظلم کرد و احتیاجت را به تو نداد، حالا که قدرت و امکانات یافتی شکرش این است که او را عفو کنی و حوائجش را بر آوری. این برای مزاج بشر سنگین است، اما برای دوستان اهل بیت علیهم السلام چندان سنگین نیست.

عرض کرد:«﴿يا رسولَ اللَّهِ مَا مِنْ عَمَلِ قَبيحِ إِلَّاقَد عَمِلتُهُ، فَهَل لِي مِن تَوبَةٍ؛﴾ يا رسول اللّه، هیچ کار زشتی نیست که نکرده باشم. آیا راه توبه و بازگشت برایم وجود دارد؟»

حضرت فرمودند:«﴿ فهَل مِن والِدَيكَ أَحَدٌ حَيٌّ ؛﴾ آیا از پدر و مادرت کسی زنده هست؟» عرض کردم: پدرم. فرمودند:«﴿ فاذهَبْ فَبَرَّه؛﴾ برو و به او نیکی کن!»

وقتی آن مرد رفت، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمودند:«﴿ لَو كانَت امُّهُ؛﴾ (1) کاش مادرش می بود!»

امام صادق علیه السلام هم فرمودند: مردی خدمت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آمد و عرض کرد: «يا رسولَ اللّهِ، مَن أَبُرُّ؛ اى رسول خدا، به چه کسی نیکی کنم؟»

فرمودند: به مادرت. عرض کرد: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به مادرت. عرض کرد: بعد از او به چه کسی؟ فرمودند: به مادرت. عرض کرد: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به پدرت. (2)

از این بیانات معلوم می شود که حرمت مادر بالا تر از حرمت پدر است. و احسان و نیکی به مادر نسبت نیکی و احسان بر پدر اولویت دارد. اگر امر دائر شد بر اینک نخست پدر را اجابت کنیم یا مادر را، اجابت مادر مقدم است.

خود شماست، در هستی شماست. باید با جان مان ارتباط بر قرار کنیم. باید در درون جان مان به دنبال آن حضرت بگردیم. اگر به خودمان راه پیدا کنیم، پیامبر را آن جا می یابیم. و عطار چه زیبا گفته است:

ای دل اگر عاشقی در پی دل دار باش *** بر در دل روز و شب منتظر یار باش

دلبر تو دائماً بر در دل حاضر است *** رو در دل بر گشای حاضر و بیدار باش

ديدة جان روی او تا بنبیند عیان *** در طلب روی او روی به دیوار باش

ناحیت دل گرفت لشگر غوغای نفس *** پس تو اگر عاشقی عاشق هشیار باش

نیست کس آگه که یار کی بنماید جمال *** لیک تو باری به نقد ساختۀ کار باش

در ره او هر چه هست تا دل و جان نفقه کن *** تو به یکی زنده ای از همه بیزار باش

گر دل و جان تو را دُرّ بقا آرزوست *** دم مزن و در فنا همدم عطار باش (1)

مِنْهُنَّ، ولَوِ اعتبَرَ لَهَانَت عَلَيهِ المَصائبُ و أمرُ الدُّنيا؛﴾ بينوا آدمى! هر روز سه مصیبت به او می رسد و حتی از یکی از آن ها پند نمی گیرد که اگر پند می گرفت، سختی ها و کار دنیا بر او آسان می شد:

﴿ فَأمّا المُصيبةُ الأولى: فاليَومُ الَّذي يَنقُصُ مِن عُمرِهِ، و إنْ نالَهُ نُقصانٌ في مالِهِ اغتَمَّ بِهِ، والدَّرهَمُ يَخلُفُ عَنهُ وَ العُمرُ لا يَرُدُّه شيء؛﴾ اما مصیبت نخست؛ روزی است که از عمر او کم می شود. در صورتی که اگر از مال او چیزی کم گردد، اندوهگین می شود، حال آن که درهم (مال) جایگزین دارد، اما عمر از دست رفته جبران نمی شود.

و الثانِيةُ: أَنَّهُ يَستَوفِي رِزْقَهُ، فإن كانَ حَلالًا حُوسِبَ عَلَيْهِ، و إِن كانَ حَراماً عُوقِبَ عَلَيْهِ؛﴾ اما مصیبت دوم این است که روزی اش را به طور کامل دریافت می کند که اگر از راه حلال باشد باید حساب پس دهد و اگر از راه حرام باشد کیفر می بیند.

﴿ و الثَّالِثَةُ أعظَمُ مِن ذلِكَ؛﴾ اما مصیبت سوم؛ از این ها بزرگتر است. عرض شد: آن چیست؟ فرمودند:

﴿ ما مِن يَوم يُمسي إلّا وقَد دَنَا مِنَ الآخِرَةِ مَرحَلَةً، لا يَدري عَلَى الجَنَّةِ أم عَلَى النَّارِ؛﴾ (1) هیچ روزی را به شب نمی رساند، مگر این که یک منزل به آخرت نزدیک شده است، اما نمی داند به سوی بهشت یا به سوی آتش؟!

شک کرد که همسایه اش آن را دزدیده باشد.

برای همین، تمام روز او را زیر نظر گرفت. متوجه شد که همسایه اش در دزدی مهارت دارد، مثل یک دزد راه می رود، مثل دزدی که می خواهد چیزی را پنهان کند، پچ پچ می کند.

آن قدر از شکش مطمئن شد که تصمیم گرفت به خانه برگردد، لباسش را عوض کند و نزد قاضی برود و شکایت کند.

اما همین که وارد خانه شد، تبرش را پیدا کرد.

زنش آن را جا به جا کرده بود.

مرد از خانه بیرون رفت و دوباره همسایه اش را زیر نظر گرفت و دریافت که او مثل یک آدم شریف راه می رود، حرف می زند، و رفتار می کند...!

همیشه این نکته را به یاد داشته باشیم که ما انسان ها در هر موقعیتی معمولاً آن چیزی را می بینیم که دوست داریم ببینیم!

لطفاً دیدمان را به زندگی عوض کنیم... آن وقت خواهیم دید که زندگی مان عوض می شود...!

اسلامی باید به دست مرد الهی اجرا شود.

تمام حوادث نا گوار که از مبدأ تاریخ اسلام تا امروز، متوجه مسلمین شده است، برای این است که حکومت به دست رجل الهی نبوده است.

نعمت ولایت بر منافقین و بر چپ و راست و شرق و غرب هم رحمت است و یکی از فواید آن، این است که در وجود، آرامش ایجاد می کند.

آن قدر که اهتمام به ولایت هست، به نماز نیست.

سفارش های پیامبر دربارۀ اهل بیت به مصلحت اجتماع بوده است، نه این که پیامبر رعایت اهل بیت علیهم السلام را کرده باشد.

بالاخره یک روز باید مرد الهی در این جهان حکومت کند و شما آثار حکومت الهی را مشاهده کنید. تمام قدرت ها باید جمع شوند و قدرت ولایی را تأیید کنند، تا همۀ قدرت های شیطانی نابود شوند.

و این معنایی است که پیامبر خدا از اول به آن اهتمام داشت. پیامبر خدا و ائمه و اولیا، کار خود را کردند؛ لكن اجتماع نتوانست قدرت الهی را حس کند. مردان الهی و حق پرست، باید این حکومت را به دست گیرند تا بشر تکامل پیدا کند.

قدسیان جمله سجودت کرده اند *** جزو و کل غرق وجودت کرده اند

از حقارت سوی خود منگر بسی *** زانک ممکن نیست بیش از تو کسی

جسم تو جزوست و جانت کل کل *** خویش را عاجز مکن در عین ذل

کل تو در تافت جزوت شد پدید *** جان تو بشتافت عضوت شد پدید

نیست تن از جان جدا، جزوی از اوست *** نیست جان از کل جدا، عضوی از اوست

چون عدد نبود در این راه وحد *** جزو و کل گفتی نباشد تا ابد

صد هزاران ابر رحمت فوق تو *** می ببارد تا فزاید شوق تو

چون در آید وقت رفعت های کل *** از برای توست خلعت های کل

برایش دشنام نخرد.

یعنی کاری نکند که دیگران به پدرش بد بگویند، یا بر او لعنت بفرستند.

مردی به پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عرض کرد: پدرم می خواهد مال مرا از آنِ خود کند. فرمودند:«﴿ أَنْتَ وَ مَالُکَ لِأَبِیکَ﴾؛ (1) تو و مال تو از آنِ پدرت هستید.»

خانه ات بیرونت می کنند و تو را به خانۀ جدیدت (قبر) می برند؛

خیلی ها برای تشییع جنازه ات کار های شان را تعطیل کرده و حاضر می شوند؛ از وسایل شخصی ات خلاصی انجام می گیرد.

کلید هایت، کتاب هایت، کیف و کفش هایت، لباس هایت، ... و اگر خانواده ات توفیق یابند شاید آن ها را صدقه کنند.

مطمئن باش مردم و دنیا بر تو حسرتی نمی خورند. تجارت و اقتصاد، استمرار می یابد. شغل و وظیفۀ تو به دیگری وا گذار می گردد.

اموال و دارایی هایت تقسیم می شود و ورثه آن ها را تصاحب می کنند. در حالی که تو از «ریز ریز» آن ها حساب گرفته می شوی!

اولین چیزی که از تو ساقط می شود اسم توست؛ لذا وقتی می میری می گویند: «جنازه». تو را به نامت صدا نمی زنند! وقتی می خواهند بر تو نماز بخوانند می گویند: «جنازه» کجاست؟ تو را به نامت صدا نمی زنند! و زمانی که می خواهند تو را دفن کنند می گویند: «میت» را نزدیک کنید. تو را به اسم صدا نمی زنند.

پس مواظب باش؛ چهره، اموال، نسب و قبیله و پست و مقامت تو را نفریبد! چقدر این دنیا بی ارزش است و آن چه در پیش رو داریم چقدر عظیم می باشد. بعد از وفاتت، سه نوع اندوه بر تو خواهد بود:

1. کسانی که شناخت سطحی از تو دارند می گویند: بیچاره!

2. دوستانت چند ساعت و یا نهایتاً چند روز برایت اندوهگین می شوند و سپس به شوخی و خنده های خود می پردازند.

3. عمیق ترین اندوه و غم داخل خانه خواهد بود. خانواده ات یک هفته،

ص: 91

دو هفته، یک ماه، دو ماه و یا نهایتاً یک سال غمگین می شوند و سپس تو را در بایگانی خاطرات قرار می دهند!

و این چنین داستان تو در بین مردم تمام می شود و داستان حقیقی تو شروع می شود: «آخرت».

جمال ،مال ،سلامتی ،فرزندان، ... از تو زائل شد. از خانه و کاشانه ات جدا شدی! و از همسرت نیز ... زندگی واقعی شروع شد.

و سؤال این است: «برای قبر و آخرت خود چه آماده نموده ای؟»

این حقیقتی است که جای تأمل دارد.

حریص باش بر: «فرائض، نوافل، صدقۀ پنهانی، عمل صالح ،نماز، تهجد...» شاید نجات یابی!

گر تن خاکی غلیظ و تیره است *** صیقلش کن زانک صیقل گیره است

تا در او اشکال غیبی رو دهد *** عکس حوری و ملک در وی جهد

صيقل عقلت بدان دادست حق *** که بدو روشن شود دل را ورق (1)

پس ادای این دین را به خدا که مالک و مولای توست وا می گذاری و از او می خواهی که تو را از زیر این دین بیرون بیاورد و نهایتاً تو بابت همه چیزت فقط مدیون خدا خواهی بود. و چون در برابر خدا از خودت چیزی نداری که بخواهی به آن وسیله دینت را به خدا ادا کنی، خداوند هم می فرماید: «﴿ المُفْلِسُ فِی اَمانِ اللّه﴾؛ مفلس در امان خداست.» تنها کاری که از تو بر می آید، این است که سر به سجدۀ شکر بگذاری.

خدا را سپاس بگزار و هر که سپاس بگزارد، تنها برای خود سپاس می گزارد؛ و هر کس کفران کند، در حقیقت، خدا بی نیاز ستوده است.

همین صلوات هایی که ما بر پیغمبر و آل می فرستیم، می توانیم به حضرت زهرا علیها السلام تقدیم کنیم و حتماً این اثر را خواهد داشت.

بنابراین، نیکی و احسان به پدر و مادر به زمان حیات آنان اختصاص ندارد. در هر حال باید به فکر آن ها باشیم و به مقتضای حال شان به آنان خدمت کنیم.

خدمت در دوران حیات، بر آوردن نیاز های مادی، عاطفی و روحی آنان است. و خدمت به آن ها بعد از حیات شان، پرداخت دِیون شان، صدق دادن برای آن ها، خدمت کردن به دیگران به نیابت آنان، و طلب آمرزش و نماز و زیارت و هر کار مستحب و پسندیده برای آن هاست.

غمش در نهان خانۀ دل نشیند *** به نازی که لیلی به محمل نشیند

به دنبال محمل چنان زار گریم *** که از گریه ام ناقه در گل نشیند

خلد گر به پا خاری آسان بر آرم *** چه سازم به خاری که در دل نشیند؟

پی ناقه اش رفتم آهسته ترسم *** مبادا غباری به محمل نشیند

مرنجان دلم را که این مرغ وحشی *** ز بامی که برخاست مشکل نشیند

عجب نیست خندد اگر گل به سروی *** که در این چمن پای در گل نشیند

بنازم به بزم محبّت که آن جا *** گدایی به شاهی مقابل نشیند

طبیب، از طلب در دو گیتی میاسا *** کسی چون میان دو منزل نشیند؟

قرآن پیدا می کردیم.

می فرمود: نماز به منزلۀ کعبه و تکبیرة الاحرام پشت سر انداختن همه چیز غیر خدا و داخل شدن در حرم الهی است، و قیام به منزلۀ صحبت دو دوست، و رکوع خم شدن عبد در مقابل آقاست، و سجده نهایت خضوع و خاک شدن و عدم شدن در مقابل اوست. وقتی که عبد در آخر نماز از پیشگاه مقدس الهی باز می گردد، اولین چیزی را که سوغات می آورد، سلام از ناحیۀ اوست.

می فرمود: معیار اصلی نماز است. نماز بالا ترین ذکر است، شیرین ترین ذکر است، برترین چیز است. حالا برخی به دنبال ذکر های ویژه ای می گردند که کسی نشنیده باشد.

همه چیز تابع نماز است. باید سعی کنیم این نماز را حسابی درستش کنیم. البته نماز سلمان فارسی خواندن حالا ها کار دارد و نمی توان به این زودی نماز با حالی هم چون نماز سلمان فارسی خواند. وقتی نماز درست شد و با حال گشت، انسان آدم شده است. بالاخره محک نماز است.

غلو و دشمنی نسبت به اهل بیت علیهم السلام موجب هلاکت و بدبختی انسان است. خود امیر المؤمنین علیه السلام حد غلو را در جایی دیگر بیان کرده و فرموده اند:

﴿ نزِّلُونَا عَنِ الرُّبُوبِیّة ثُمَّ قُولُوا فِي فَضْلِنَا مَا شِئْتُمْ﴾؛ (1) ما را از ربوبیت تنزل بدهید، آن گاه در فضیلت ما هر چه می خواهید بگویید.

و امام هادی علیه السلام در زیارت جامعۀ کبیره چه زیبا ائمه علیهم السلام را توصیف فرموده اند. زیارت جامعۀ کبیره بابی برای شناخت ائمه علیهم السلام است.

تا دلبرم او باشد دل بر دگری ننهم *** تا غم خورم او باشد غم خوار نخواهم داشت

چون ساختۀ دردم در حلقه نیارامم *** چون سوختۀ عشقم در ناز نخواهم شد

تا هست عراقی را در درگه او بازی *** در درگه این و آن بسیار نخواهم شد (1)

درس می خواند و نه به کسب و کاری دل می دهد، به او گفتند از خانۀ ما برو بیرون. او در شرایطی که بچه ای بود که هنوز بالغ نشده بود، به خاطر عزت نفس و بزرگی اش از خانه بیرون آمد و توی کوچه ماند و دو شب در مسجد دولاب خوابید. شب سوم به منزل ما در سر آسیاب دولاب، که الآن مكتب الزهرا در جای آن ساخته شده است آمد.

در همان کودکی در مجالس وعظ و روضه می گشت. چهل پنجاه نفر از بچه ها هم همراهش بودند. ته مجالس می نشست و در درون خودش مشغول بود. در وسط مجلس یک باره از جا بلند می شد و همۀ بچه ها هم با او بلند می شدند و از مجلس بیرون می رفتند. با این کارش می گفت: مجلس از این به بعد دیگر به درد نمی خورد.

من حدود ده سال از او بزرگ تر بودم. وقتی پنج ساله بود، یک روز ساعت نه یا ده صبح که در کوچه های دولاب قدم می زدم، از شیشۀ پنجرۀ مسجدی دیدم با پنجاه نفر پسر بچه و دختر بچه های هم سن و کوچک تر از خودش به مسجد رفته اند و او امام جماعت شده است و دارند نماز جماعت می خوانند. دیدم چه منظرۀ قشنگی است!

به این خاطر رد نشدم. بیرون مسجد قدم می زدم و از شیشه آن ها را نگاه می کردم. تا این که نماز شان تمام شد و با هم از مسجد بیرون آمدند. او که متوجه من شد، نگاه تندی به من کرد. یعنی چرا ایستاده ای و تفتیش می کنی؟ آیا ما را کوچک می شمری؟ من با وجود این که ده سال از او بزرگ تر بودم، ولی در اثر آن نگاه خیلی از او خجالت کشیدم.

از همان طفولیت بزرگ بود. به من می گفت: یکی دو ساله بودم که هر

ص: 102

وقت برادر بزرگ ترم می خواست برای روضه به منزل شما بیاید، گریه می کردم که مرا هم به خانۀ شما بیاورد. وقتی به منزل شما می آمدیم، در حالی که در بغل برادرم بودم، تمام حواسم به شما بود و فقط به شما نگاه می کردم. اما حواس شما به دیگران بود.

این حرف او مرا پیر کرد. دیدم اولیای خدا از همان طفولیت به دوستان شان نظر دارند. و دیدم او از من بالا تر است و با نور ولایت بیش تر از من ربط دارد. اصلاً دو مؤمن که به هم می رسند، هر کدام محبتش به دیگری بیش تر است، ایمانش افضل است. از همین جا هم می شود فهمید که محبت ائمه علیهم السلام به ما بیش تر از محبت ما به آن هاست.

پانزده ساله بود که روزی به خانۀ ما آمد و در نقطه ای از اطاق نشست و به پشتی تکیه داد و من مشغول پذیرایی از او بودم. وقتی که خواست برود به من فرمود: هر وقت که غم دنیا شما را گرفت، همین جایی که من نشستم بنشین، سبک می شوی. او در کمال و معرفت هلوع و سیری نا پذیر بود.

دست طمع چو پیش کسان کرده ای دراز *** پل بسته ای که بگذری از آبروی خویش (1)

***

واعظا در نزد من از آتش دوزخ مگوی *** من به عمر خویش بس شب های هجران دیده ام

بهلول بگذارد.

در این هنگام صدای شیهۀ اسبی از اصطبل خلیفه بلند شد. خلیفه به مسخره به بهلول گفت: برو ببین این حیوان چه می گوید، گویا با تو کار دارد.

بهلول رفت و برگشت و گفت: این حیوان می گوید: مرد حسابی حيف از تو نیست با این خر ها نشسته ای. زود تر از این مجلس بیرون برو. ممکن است که خریت آن ها در تو اثر کند.

***

این قدر کز تو دلی چند بود شاد، بس است *** زندگانی به مراد همه کس نتوان کرد

رود باش؛ در سخاوت و یاری به دیگران!

دریا باش؛ در کنار آمدن با دیگران!

خودت باش؛ همان گونه که می نمایی!

هرگز در زندگی این دو را ابراز نکنید:

اول آن چه نیستید،

دوم همۀ آن چه هستید!

همیشه یادمان باشد که نگفته ها را می توان گفت، ولی گفته ها را نمی توان پس گرفت!

چه سنگ را به کوزه بزنی، و چه کوزه را به سنگ بزنی،

همیشه شکست با کوزه است!

آن، چیزی کاسته شود.

بنابراین، اگر توان مالی نداریم که به دیگران کمکی کنیم، می توانیم واسطۀ در کار خیر شویم. از وقت و موقیعت و تلاش و آبروی مان، برای رفع نیاز دیگران و قضای حوائج کسانی که به کمک نیاز دارند مایه بگذاریم تا ما هم از ثواب آن بهره مند شویم.

دریا زد. دریا شکافته شد. موسی و یارانش از دریا عبور کردند، در حالی که فرعونیان به آن ها رسیده بودند.

چون فرعونیان به دریا نگاه کردند که شکافته شد، خطاب به فرعون گفتند: آیا شما از این کار تعجب نمی کنی؟ فرعون گفت: شکافته شدن دریا بنا به فرمان من بود. شما هم وارد شوید. وارد دریا شدند. چون به وسط دریا رسیدند، خدا دستور داد دریا به حال سابق در آمد و همگان غرق شدند.

هنگامی که فرعون غرق می شد، گفت: به خدای یگانه و به خدای بنی اسرائیل ایمان آوردم و من از مسلمان هستم. در پاسخ گفته شد: الآن ایمان آوردی و پیش از این عاصی و از مفسدان بودی. امروز جسد تو را نجات خواهم داد.

امام باقر علیه السلام فرمودند: تمام قوم فرعون در دریا فرو رفتند و جنازۀ آن ها ناپدید گشت و از قعر دریا به سوی آتش رفتند، اما دریا جنازهٔ فرعون را به ساحل انداخت تا دیگران ببینند و عبرت گیرند. و کسی در مرگ او به خود شک و تردید راه ندهد. زیرا مردم او را خدا می دانستند. خداوند فرعون را به شکل مرداری به کنار دریا انداخت تا دیگران پند گیرند. (1)

راوی از امام رضا علیه السلام پرسید: با این که فرعون ایمان آورد و به یگانگی خدا اقرار کرد، چرا خدا او را غرق کرد؟ امام فرمودند: به دو سبب:

ص: 109

1. ایمانی ارزش دارد که قبل از دیدن عذاب باشد. سنت خدا بر این است که ایمان بعد از نزول عذاب مفید نیست. خدا او را غرق کرد و بدن او را با این که با آهن و زره سنگین بود و طبق قانون طبیعت باید زیر آب برود، روی آب آورد تا دیگران پند گیرند.

2. فرعون از موسی درخواست کمک کرد و از خدا درخواست نکرد. موسی هم کمک نکرد. خدا به موسی وحی کرد:

﴿ يا مُوسى، لَم تُغِث فِرعُونَ لِاَنَّكَ لَم تَخلُقهُ وَلَوِ استَغاثَ بی لَاَغَثتُهُ﴾؛

ای موسی تو او را کمک نکردی؛ چون آفریدۀ تو نبود. اگر او از من کمک می خواست، حتماً کمکش می کردم. (1)

هین غذای دل بده از هم دلی *** رو بجو اقبال را از مقبلی

هر که خواهد هم نشینی خدا *** گو نشیند در حضور اولیا

از حضور اولیا گر بسکلی *** تو هلاکی زانک جزوی بی کلی

گفت پیغمبر که اجزاء منید *** جزء را از کل چرا بر می کنید

جزو از کل قطع شد بی کار شد *** عضو از تن قطع شد مردار شد

تا نپیوندد به کل بار دگر *** مرده باشد نبودش از جانی خبر

سیب یا انار وقتی به درخت وصل است، آب و باد و آفتاب آن را رشد می دهد و باعث تکامل آن است. ولی وقتی از درخت جدا شد که اصل اوست، همان آفتاب و باد و آب موجب فساد آن می شود. مراقب باشیم از اصل خویش جدا نشویم.

بودی، بسیار بگو: «یا رَؤوفُ یا رَحیمُ؛ ای مهربان، ای بخشایش گر!»

بعد فرمودند:

﴿ وَ الَّذِي نَراهُ فِي المَنامِ نَراهُ فِي اليَقَظةِ﴾؛ (1) و ما آن چه را در خواب می بینیم همانند چیزی است که در بیداری مشاهده می کنیم.

﴿ مَنْ كَانَتِ الْآخِرَةُ أَكْبَرَ هَمِّهِ، كَشَفَ اللَّهُ عَنْهُ ضِیقَهُ، وَ جَمَعَ لَهُ أَمْرَهُ، وَ أَتَتْهُ الدُّنْیَا وَ هِیَ رَاغِمَةٌ﴾؛ (1) کسی که آخرت، بزرگ ترین همّ و غم او باشد، خداوند سختی و تنگنایی را از او بر طرف می سازد و امورش را سامان می بخشد و دنیا به رغم میلش به او روی می آورد.

کسی که به دنبال آخرت است، خداوند دنیای او را هم آباد می کند و از رنج و مشقتش می کاهد. بنابراین، انسان عاقل کسی است که رو به آخرت آورد تا دنیا و آخرتش آباد گردد.

بنابراین، باید خودمان را در برابر حقوق الهی وا دار به صبر کنیم و آن را بپردازیم پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمودند:

﴿ مَن يَتَصَبَّرْ يُصَبَرْهُ اللّهُ، و مَن يَستَعفِفْ يُعِفَّهُ اللَّهُ، و مَن يَستَغنِ يُغنِهِ اللَّهُ، و ما اعطِيَ عَبْدٌ عَطاءً هُو خَيْرٌ و أوسَعُ مِن الصَّبرِ﴾؛ (1) هر کس خود را به شکیبایی وا دارد، خداوند او را شکیبا می گردانَد. و هر کس طالب عفّت باشد، خداوند او را عفیف می کند. و هر کس بی نیازی جوید، خداوند بی نیازش می سازد. به هیچ بندهای عطایی بهتر و گسترده تر از صبر و شکیبایی داده نشده است.

را آشکارا مشاهده می کرد. در همین رابطه پروردگارم می فرماید:

﴿وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ اَلْمُوقِنِینَ﴾؛ (1) و این گونه، ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جملۀ یقین کنندگان باشد.

ابراهیم در آن هنگام زن و مردی را در حال عمل پلید زنا مشاهده کرد و آن ها را نفرین نمود و آن دو به دعای ابراهیم هلاک شدند. سپس دو نفر دیگر را مشاهده کرد و آن ها را نفرین نمود. آن ها هم هلاک شدند. در این موقع به ابراهیم وحی شد: ای ابراهیم، دست از نفرین بندگان و کنیزان من بردار. تو فقط بنده ای بیم رسان هستی و شریک مملکت من و مسلّط بر بندگانم نیستی.

بندگان من در برابر من سه حالت دارند: یا توبه می کنند که من توبه پذیرم و آن ها را می آمرزم و عیوب شان را می پوشانم. و یا عذاب خود را شامل آنان نمی کنم؛ به خاطر این که می دانم از صلب آن ها فرزندانی مؤمن بیرون می آیند.

بنابراین، با پدران کافر و مادران کافر آن ها با رفق و مدارا و تأنّی رفتار می کنم و عذاب خود را از آن ها بر می دارم تا زمینۀ ظهور فرزندان مؤمن آنان ایجاد شود. وقتی از این دنیا بروند عذاب خود را در حق آنان عملی می سازم و هر آینه عذابی که من برای آن ها آماده کرده ام، از نفرین و عذابی که تو در نظر گرفته ای بزرگ تر است؛ چون عذاب من بر حسب جلال و کبریای من است.

ص: 117

پس ای ابراهیم، مرا با بندگانم رها کن و امر آن ها را به من وا گذار که هر آینه من جبّار و بردبار و دانا و حکیم هستم. با آن ها مطابق علم و حکمتم رفتار می کنم و قضا و قدر خود را در ایشان جاری می سازم. (1)

دست می دهد و بی تاب می گردد. پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نامه ای به وی می نویسد و مصیبت فرزندش را به وی تسلیت می گوید.

در بخشی از نامه، به دو مسألۀ مهم اشاره می فرماید: یکی «اجتناب نا پذیری سختی ها» است و دیگری «برگشت نا پذیری سختی ها» و این گونه او را آرام می سازند. می فرمایند:

﴿ وَ اعلَم أَنَّ الجَزَعَ لا يُرُدُّ مَيتاً ولا يدفَعُ قَدَراً، فَأَحْسِنِ العَزاءَ و تَنَجَّزِ المَوعودَ فَلا يَذهَبَنَّ أَسَفُكَ عَلى ما لازِمٌ لَك و لِجَميعِ الخَلقِ، نازِلٌ بِقَدَرِهِ﴾؛ (1) و بدان که بی تابی کردن، نه مرده را بر می گرداند و نه تقدیر را دفع می کند. پس به نیکی، عزادار باش و وعدۀ الهی را قطعی بدان و نسبت به آن چه بر تو و بر همۀ مردم حتمی است و به تقدیر الهی نازل شده، تأسّف نخور.

***

گفت پیغمبر که حق فرموده است *** قصد من از خلق احسان بوده است

آفریدم تا ز من سودی کنند *** تا ز شهدم دست آلودی کنند

نه برای آنک تا سودی کنم *** وز برهنه من قبایی بر کُنم (1)

شما و خانواده تان خواهد گذاشت. زن خانه هم با همین نیّت غذا بپزد و خانه را جارو کند.

با نیّت کار کن. مثلاً در حمام خودت را به این نیّت بشوی که داری نفست را از صفات رذیله و از هوی و هوس و آرزو های دور و دراز می شویی. سرت را به این نیّت اصلاح کن که داری گناهان و خیالات باطل را از وجودت قیچی می کنی. سرت را به نیّت شانه کردن سر یک یتیم شانه کن. خانه را که جارو می زنی و لباس ها را که می شویی، به نیّت بیرون ریختن دشمنان اهل بیت از زندگی و وجودت انجام بده.

چند وقت که با نیّت کار کردی، آن وقت ببین که نور همۀ فضای زندگی ات را پر می کند و راه سیرت باز می شود.

اگر با نیّت و توجه هفتاد بار به محاسن خود شانه بزنی همۀ صفات رذیله ات پاک می شود. اقلاً هر سه ماه یک بار به این نیّت ریش هایت را شانه کن و سنگ تمام بگذارد.

باشد که نزد خداست، عمل خود را خالص می گرداند.

قطع امید از مردم و تنها به خدا امید بستن، سر چشمۀ اخلاص است. همه چیز فانی و از بین رفتنی است، جز آن چه نزد خداست. ﴿ ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللّهِ باق﴾؛ (1) آن چه پیش شماست تمام می شود و آن چه پیش خداست پایدار است.» کدام عاقلی است که به آن چه نا پایدار است دل خوش کند؟!

عِقد عزای تو هست، سنت اسلام و بس *** سلسلۀ کائنات، حلقۀ این ماتم اند

گشت چو در کربلا، رایت عشقت بلند *** خیل ملک در رکوع، پیش لوایت خم اند

خاک سر کوی تو، زنده کند مرده را *** ز آن که شهیدان تو، جمله مسیحا دم اند

هر دم از این کشتگان گر طلبی بذل جان *** در قدمت جان فشان، با قدمی محکم اند (1)

و ای سی ساله ها، زندگی دنیا شما را فریب ندهد!

و ای چهل ساله ها، برای دیدار خدا چه چیزی آماده کرده اید؟!

و ای پنجاه ساله ها، خطر به بالای سرتان رسیده است!

و ای شصت ساله ها، نزدیک است از دنیا بروید!

و ای هفتاد ساله ها، شما را ندا می کنند و شما غافلید!

سپس می گوید: اگر بندگان اهل طاعت و مردان فروتن و کودکان شیر خوار و حیوانات بی گناه نبودند، عذاب بر سرتان فرو می ریخت.

کرم را به او برسانم و سپس دوباره وارد دهان وزغ شده و او مرا به سطح آب و ساحل برساند.

سلیمان گفت: آیا از آن کرم تسبیح شنیده ای؟ او گفت: آری، آن کرم می گوید: ای خدایی که مرا در سوراخ این سنگ در عمق این دریا فراموش نکرده ای و روزی مرا می رسانی، به رحمت خود بندگان مؤمنت را فراموش مكن. (1)

همۀ اعمال ما یک صورت ملکوتی و باطنی دارد که در عالم قیامت مجسم می شود.

﴿ يَوْمَ تَجِدُ كُلَّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعيداً﴾؛ (1) روزی که هر کسی آن چه کار نیک به جای آورده و آن چه بدی مرتکب شده، حاضر شده می یابد؛ و آرزو می کند: کاش میان او و آن [کار های بد] فاصله ای دور بود!

من است.

ملا هم گفت: منظورم همین بود و الاّ خودت ارزش نداری!

ز نور عشق شمع جان بر افروز *** ز بور عشق از جانان در آموز

چو زیر از عشق رمز راز می گوی *** چو بلبل بی زبان اسرار می گوی

چو داوود آیت سر گشتگان خوان *** ز بور عشق بر آشفتگان خوان

حديث عشق ورد عاشقان ساز *** دل و جان در هوای عاشقان باز

چو عود از عشق بر آتش همی سوز *** چو شمعی می گری و خوش همی سوز

شراب عشق در جام خرد ریز *** وز آن جا جرعه ای بر جان خود ریز (1)

لذت بخش می کند.

دنیا زندان مؤمن است. خداوند دو سره کسی را عذاب نمی کند. کافر در دنیا آزاد است و بی بند و باری می کند و در دنیا خوش می گذراند؛ لذا بعد از مرگ به سجن و زندان می رود. مؤمن در دنیا دستش بسته است و سختی می کشد، لذا بعد از مرگ به بهشت می رود.

می فرمود: مؤمنین باید حواس شان جمع باشد که این زندان موقت است و تمام می شود. لذا باید تحمل کنند و به آن تن بدهند و کاری کنند که در زندان کسانی به سراغ آن ها بیایند که به آن ها محبّت کنند و بشارت دهند، تا زندان به آن ها خوش بگذرد.

رِیحَهَا لَتُوجَدُ مِنْ مَسِیرَهِ خَمْسِمِائَهِ عَامٍ﴾؛ (1) کسی که مزدِ اجیری را کم دهد، خداوند عملش را باطل می گرداند و بوی بهشت را که از مسافت پانصد سال به مشام می رسد، بر وی حرام می کند.

الرَّخاءُ﴾؛ (1) هنگام اوج گرفتن سختی ها، گشایش فرا می رسد و هنگام تنگ شدن حلقه های بلا، دوران آسایش فرا می رسد.

و به بهترین شیوه آن را انجام می دهند. و به همین راحتی فرصت آموختن تجربه های جدید را از بچه می گیرند.

بهتر این است که صبر کنند بچه خودش تجربه کند و حتی اشتباه کند و نتیجۀ اشتباهش را ببیند. وقتی هم که از اشتباهش غمگین شد، او را دل داری بدهند و به او بفهمانند که اشکالی ندارد. هر کسی ممکن است اشتباه کند، حتى مامان و بابا. فقط باید دوباره تلاش کند و این بار حواسش باشد اشتباه قبلی را تکرار نکند.

همه نو تازه است.

هر زمان نو صورتی و نو جمال *** تا ز نو دیدن فرو می رد ملال

من همی بینم جهان را پر نعیم *** آب ها از چشمه ها جوشان مقیم

بانگ آبش می رسد در گوش من *** مست می گردد ضمیر و هوش من

شاخه ها رقصان شده چون تایبان *** برگ ها کف زن مثال مطربان

می افتادیم تا به قم برسیم. کم کم فهمید که من با شیخ محمد تقی دوست هستم. خلاصه وقتی من به شیخ پول دادم، او هم از من تقلید کرد و مقداری پول به ایشان داد.

پول که داد یک نفری از او پرسید: آیا این شیخ محمد تقی مجتهد است، یا از کسی اجازه دارد؟ مسأله پرسید. مسأله ای که کاش بلد نبودیم و نمی پرسیدیم! رفیق من گفت: و اللّه من نمی دانم، من دیدم کربلایی محمد اسماعیل که دوست من است پولش را به شیخ محمد تقی می دهد، من هم دادم و چیزی نپرسیدم.

دفعۀ بعد، این رفیق من هم از من همین سؤال را پرسید. وقتی پیش حاج شیخ رفتیم، از او پرسیدم: حاج شیخ، شما مجتهدی یا اجازه داری؟! گفت: برای چه می پرسی؟ گفتم: می خواستم بدانم. گفت: هیچ کدام. نه مجتهدم و نه اجازه دارم.

شیخ محمد تقی توی دست و بال حاج شیخ عبد الکریم بود. سنّش حدود چهل یا پنجاه سال بود و حاج شیخ عبد الکریم او را امین می دانست و اموال به اختیارش بود.

وقتی گفت هیچ کدام، من گفتم: پس شما از حاج شیخ عبد الکریم اجازه نگرفته اید؟ خوب می خواستی اجازه بگیری که حداقل مردم راحت باشند. گفت: لای دست پدر شان، مگر من به کسی گفته ام که به من پول بده. یک چیزی هم به خودم گفت. وقتی گفت لای دست پدر شان، یعنی به خود من هم گفت. یعنی من که به تو نگفتم پول بده؛ تو خودت دیدی که من می خواهم به یکی پول بدهم و ندارم دادی. در صورتی که اگر کسی این

ص: 135

جور بدهد، او نه به دست شیخ عبد الکریم که به دست خود حضرت ولی عصر علیه السلام داده است!

البته این را حالا می فهمم، آن وقت نمی فهمیدم. حالا می دانم که اگر کسی در روی زمین این جور کاری بکند، به دست خود حضرت ولی عصر علیه السلام داده است. چون این را از روی فکر نداده، بلکه این از فطرت بیرون زده و جایی رفته که نمی دانی کجاست! این خیلی قیمتی است.

آن جا که مراقب و مواظب چیزی هستی، خیلی دقت می خواهد که آن را سالم از آب در آوری. ولی آن جا که تصادفاً از تو سر می زند، این از صفت و اخلاق توست و در حقیقت مالِ خود حضرت است. یعنی از خودش به خودش بر گشت.

بعد یک قدری صبر کرد و به من و رفیقم گفت: هشت سال در نجف نزد آقا سید محمد کاظم یزدی درس خوانده است. سید از علمای بزرگ نجف است که زمان مشروطه هم بوده و تمام علما و مجتهدین از کتاب او بهره می برند.

شیخ محمد تقی، اهل یزد و قوی بود. خودش می گفت: از سید محمد کاظم مراقبت می کرده و اگر کسی به ایشان زور می گفته، مثلاً جوانی بی ادبی می کرده، ساکت نمی مانده است. شیخ پس از هشت سال درس خواندن، یک شب که مشغول عبادت بوده، خودش به خودش می گوید: خوب است که به یزد بروم و با مردم باشم و هر چه را هم بلد هستم، به مرور به آن ها بگویم. اگر دیدم که کم آمد، دوباره به نجف باز می گردم و ظرفم را پر می کنم.

ص: 136

گفت: تا این را گفتم، به ذهنم آمد که یک اجازه هم از سید محمد کاظم بگیرم. البته اگر صد تا اجازه هم می خواست به او می داد که هر کس به شیخ سهم امام بدهد جایز است. وقتی به ایران می آمد، چون امین بود، هر چه خودش نیاز داشت بر می داشت و باقی را هم به نجف می فرستاد.

اما گفت: به خودم گفتم: بگذار به قرآن هم تفأل بزنم. اگر اذن داد که نزد سید کاظم می روم و اگر هم نداد همین جوری به ایران بر می گردم. گفت: تا قرآن را باز کردم، این آیه آمد: ﴿ أَلَيسَ اللّهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ﴾. (1)

اگر شما از اول تا آخر قرآن بگردی، نمی توانی یک کلام پیدا کنی که برای شیخ محمد تقی دندان شکن تر از این آیه باشد.

اگر بخواهیم آن را معنا کنیم، معنای خوبی ندارد. اما برای خدا خیلی شیرین است. از بس شدت محبت و دوستی در آن خوابیده، حساب ندارد.

آیه به من و شما هم می گوید: آیا خدا با قدرت و علم و حیاتش برای بندگانش کافی نیست؟! از شیخ سؤال می کند: تو که شیخ محمد تقی هستی، درس خوانده ای و می خواهی درس دین هم به مردم بدهی، آیا خدا برایت کافی نیست؟!

می گفت: تا صبح خیلی گریه کردم که من چقدر بی ادب بودم که پرسیدم. آدمِ با فهم، چرا بپرسد؟ فردا شب هم برای خدا حافظی غذایی درست کردم و طلبه ها را جمع کردم. آن ها که آمدند گفتند: شیخ محمد تقی، آیا از سید محمد کاظم اجازه گرفتی؟ گفتم: نه. گفتند: پس می خواهی بدون اجازه بروی؟ خوب برو از او اجازه بگیر؛ او که به شما اجازه می دهد.

ص: 137

ده تا هم بخواهی می دهد، چرا نمی روی؟ وقتی که این هفت هشت طلبه، خوب حرف های شان را زدند، ماجرا را به آن ها گفتم. آن ها هم همگی به گریه افتادند.

جان من! آدمی هر چه سر و کارش را با خدا بهتر کند، قشنگ تر است.

پس به تاویل این بود کانفاس پاک *** چون بهارست و حیات برگ و تاک

از حدیث اولیا نرم و درشت *** تن مپوشان زانک دینت راست پشت

گرم گوید سرد گوید خوش بگیر *** تا ز گرم و سرد بجهی وز سعیر

گرم و سردش نو بهار زندگی است *** مایۀ صدق و یقین و بندگی است

زان کزو بستان جان ها زنده است *** زین جواهر بحر دل آگنده است

بر دل عاقل هزاران غم بود *** گر ز باغ دل خلالی کم شود (1)

در حدیث آمده است که پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمودند:

﴿ اغْتَنِمُوا بَرْدَ الرَّبِيعِ فَإِنَّهُ يَفْعَلُ بِأَبْدَانِكُمْ مَا يَفْعَلُ بِأَشْجَارِكُمْ وَ اجْتَنِبُوا بَرْدَ الْخَرِيفِ فَإِنَّهُ يَفْعَلُ بِأَبْدَانِكُمْ مَا يَفْعَلُ بِأَشْجَارِكُمْ﴾؛ (2)

سرمای بهار را غنیمت شمارید که با تن شما آن کند که با درختان شما، و از سرمای پائیز دوری کنید که با تن شما آن کند که با درختان شما.

ص: 139

این قدر معجزات در همین حدیث کسا هست! ای کاش کسی بتواند بشمارد!

کسی از آن خبر ندارد نوشته بوده است که قوم یونس عذاب نمی شوند. (1)

در روایتی مورد قبول نقل شده است که امام باقر علیه السلام فرمود: یونس به مدت سه روز در شکم ماهی ماند و خدا را در میان سه تاریکی، یعنی تاریکی شکم ماهی، تاریکی شب، و تاریکی دریا، می خواند و می گفت: «﴿ لا إلهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِين﴾؛ ای خدای یگانه تو منزهی، من به خود ستم کردم و از ستم کارانم.»

و خدا اجابتش کرد. ماهی خود را به بیرون آب آورد و دهانش را باز کرد و او را به بیرون آب انداخت. خدا برای او کدویی رویانید. کدو را می مکید و از برگ های آن سایه بان برای خویش قرار داد. و این در حالی بود که موی او ریخته بود و پوستش نازک شده بود.

پیوسته یونس تسبح خدا می گفت و شب و روز خدا را یاد می کرد. بعد از مدتی که یونس قوی و توانمند گشت، خداوند کرمی را بر انگیخت و قسمت پایین کدو را خورد. کدو خشک و تبدیل به زباله شد.

این جریان بر یونس دشوار آمد و غمناک شد. خدا به او وحی کرد که چرا غمناک گشتی؟ یونس جواب داد: به خاطر این کدو ناراحت و غمناک شدم؛ زیرا که من از آن بهره مند بودم و تو کرم را بر آن مسلط کردی و خشک گردید.

خداوند فرمود: ای یونس، تو به خاطر خشکیدن یک درخت محزون شدی، با این که تو آن را نرویانده بودی و آبش نداده بودی، ولی به خاطر صد هزار انسان و یا بیش تر که بر آن ها عذاب نازل شد محزون نگشتی و

ص: 143

درخواست عذاب کردی؟! اهل نینوا بعد از تو به خدا ایمان آورده اند و اهل تقوی گشته اند. به سوی آنان برگرد.

یونس به سوی قوم خویش روانه شد. هنگامی که نزدیک نینوا رسید، از خجالت و شرمندگی داخل نینوا نشد. با چوپانی ملاقات کرد و به او گفت: برو داخل شهر نینوا و به مردم خبر بده یونس باز گشته است. چوپان خطاب به او گفت: تو خجالت نمی کشی؟! چرا دروغ می گویی؟ یونس در دریا غرق شده و از بین رفته است.

یونس به چوپان گفت: اگر این گوسفند تو به زبان آید و بگوید من یونس هستم باور می کنی؟ چوپان گفت: آری.

یونس گفت: خدایا، این گوسفند را به نطق آور تا به نفع من گواهی دهد. بلافاصله گوسفند به نطق آمد و گواهی داد که او یونس است.

چوپان به شهر آمد و مردم را با خبر کرد. مردم او را دستگیر کرده و خواستند کتکش بزنند. چوپان گفت: من دلیل و برهان دارم. مردم گفتند: دلیل تو چیست؟ گفت: این گوسفند است. گوسفند شهادت داد که خدا يونس را برگردانیده است. مردم از شهر بیرون ریختند و یونس را یافتند و به او ایمان آوردند، و چه ایمان زیبایی آوردند. خداوند آنان را تا مرگ شان بهره مند ساخت، در حالی که از عذاب نازل شده نجات داده بود. (1)

﴿ يَموتُ الرَّجُلُ عَلى ما عاشَ عَلَيهِ، و يُحْشَرُ عَلى ما مَاتَ عَلَيْهِ﴾؛ (1) آدمى آن گونه که زندگی کرده است، می میرد و بر همان حالی که مرده است، بر انگیخته می شود.

عاقبت و آخرت خود را باید در همین دنیا بسازیم. پس از دنیا دوران سازندگی تمام می شود. مرگ پایان راه نیست، اما پایان فرصتی است که به انسان داده می شود که مسیر و سر نوشت خود رقم بزند؛ یا به سوی بهشت و جوار رحمت خداوند، و یا مسیری که به دوزخ و عذاب الهی می انجامد.

در میکده و دیر که جانانه تویی تو *** مقصود من از کعبه و بت خانه تویی تو

مقصود تویی کعبه و بت خانه بهانه

بلبل به چمن زان گل رخسار نشان دید *** پروانه در آتش شد و اسرار عیان دید

عارف صفت روی تو در پیر و جوان دید *** یعنی همه جا عکس رخ یار توان دید

ديوانه منم من که روم خانه به خانه

عاقل به قوانین خرد راه تو پوید *** دیوانه برون از همه آیین تو جوید

تا غنچۀ بشکفتۀ این باغ که بوید *** هر کس به زبانی صفت حمد تو گوید

بلبل به غزل خوانی و قمری به ترانه

بیچاره بهائی که دلش زار غم توست *** هر چند که عاصی است زخیل خدم توست

امید وی از عاطفت دم به دم توست *** تقصیر خیالی به امید کرم توست

یعنی که گنه را به از این نیست بهانه (1)

و انتُهِبَ بها المالُ الحَرامُ، و انتُهِكَ بِها الفَرجُ الحَرامُ﴾؛ (1) خداوند، زبان را عذابی می دهد که هیچ یک از اعضای دیگر را چنان عذابی نمی دهد. پس زبان می گوید: ای پروردگار! مرا عذابی دادی که هیچ چیز را چنان عذابی نداده ای!

در پاسخ او گفته می شود: «سخنی از تو بیرون آمد و به شرق و غرب زمین رسید و به واسطهٔ آن، خونی به نا حق ریخته شد، و مالی به غارت رفت، و ناموسی هتک شد».

بیش از همه باید از زبان مان مراقبت کنیم و نگذاریم در اختیار شیطان و هوا های نفسانی قرار گیرد، بلکه آن را در کنترل خود و تحت فرمان الهی قرار دهیم.

از چیز هایی که نور ایجاد می کند، مداومت بر ذکر شریف صلوات است. پیامبر عظیم الشأن صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمودند:

﴿ مَنْ صَلَّى عَلَيَ مَرَّةً خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى رَأْسِهِ نُوراً وَ عَلَى يَمِينِهِ نُوراً وَ عَلَى شِمَالِهِ نُوراً وَ عَلَى فَوْقِهِ نُوراً وَ عَلَى ظَهْرِهِ نُوراً وَ عَلَى تَحْتِهِ نُوراً وَ فِي جَميع أَعْضَائِهِ نُوراً﴾؛ (1) هر کس یک صلوات بر من بفرستد، خداوندِ بزرگ در روز رستا خیز، یک نور بر فراز سرش و یک نور در سمت راستش و یک نور در سمت چپش و یک نور در بالای سرش و یک نور در پایین پایش و در همۀ اعضای بدنش نوری می آفریند.

از شش جهت نور او را احاطه می کند و همۀ اعضا و جوارحش را نور فرا می گیرد. اگر کسی غرق نور باشد، قطعاً آتش جهنم به او راه نخواهد داشت. بنابراین، از چیز هایی که آتش را خاموش می کند و ما را از جهنم دور می کند، صلوات بر محمد و آل محمد است.

یک قلب؛ که می توانی به روی دیگران بگشایی!

چشمانی؛ که می توانی با آن ها به دیگران با نیت خوب نگاه کنی!

فقر واقعی فقر روحی است...

یا گل نو رسته شو یا بلبل شوریده حال *** یا چراغ خانه یا آتش به جان پروانه باش

یا که طبل عاشقی و کوس معشوقی بزن *** یا به رندی شهره شو یا در جمال افسانه باش

یا به زاهد هم قدم شو یا به شاهد هم نشین *** یا خریدار خزف یا گوهر یک دانه باش

یا مسلمان باش یا کافر، دو رنگی تا به کی *** یا مقیم کعبه شو يا ساکن بت خانه باش

یا که در ظاهر فروغی ذکر درویشی مکن *** یا که در باطن مرید خسرو فرزانه باش

ناصر الدین شه که چرخش عرضه می دارد مدام *** شاد کام از وصل معشوق و لب پیمانه باش (1)

محرومیت ها و ابتلائات شاکر خواهد بود.

می فرمود: غم و غصه های دنیا مال نفس انسان است، نه دل و روح انسان. این نفس است که از مصائب و گرفتاری های دنیوی ناراحت و غصه دار می شود. اما روح و باطن انسان، به خاطر ضربه ای که به نفس وارد شده و او را کوبیده است، خوشحال و شاد می گردد.

مرارت مال نفس است و حلاوت و شیرینی مال دل و روح. دل پرتو الهی است و از این چیز ها غصه دار نمی شود.

همان وقتی که مغموم شده اید و زانوی غم در بغل گرفته اید و خود را از همه محروم تر می بینید، لطف حق بالای سر شماست و فرج نزدیک است.

﴿ إِنَ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً﴾؛ (1) همانا با سختی، راحتی است.

الهى، وصل خود را سهل گردان *** دل نا اهل ما را اهل گردان

امیر المؤمنین ای شاه مردان *** دل نا شاد ما را شاد گردان

پس آن را در بخشندگی و جوان مردی یافتم.

2 . ﴿ وَ طَلَبْتُ الْعَافِيَةَ فَوَجَدْتُها فِي الْعُزَّلَةِ﴾؛ و تندرستی و رستگاری را جست و جو نمودم، پس آن را در کناره گیری (مثبت و سازنده) یافتم.

3. ﴿ وَ طَلَبْتُ ثِقْلَ المِيزَانِ فَوَجَدْتُهُ فِي شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ﴾؛ و سنگینی ترازوی اعمال را جست و جو نمودم، پس آن را در گواهی به یگانگی خدای تعالی و رسالت حضرت محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم یافتم.

4. ﴿ وَ طَلَبْتُ السُّرْعَةَ فِي الدُّخُولِ إِلَى الْجَنَّةِ فَوَجَدْتُها فِي الْعَمَلِ لِلَّهِ تَعَالَی﴾؛ سرعت در ورود به بهشت را جست و جو نمودم، پس آن را در کار خالصانه برای خدای تعالی یافتم.

5. ﴿ وَ طَلَبْتُ حُبَّ المَوْتِ فَوَجَدْتُهُ فِي تَقْدِيمِ الْمَالِ لِوَجْهِ اللَّهِ﴾؛ و دوست داشتن مرگ را جست و جو نمودم، پس آن را در پیش فرستادن ثروت (انفاق) برای خشنودی خدای تعالی یافتم.

6. ﴿ وَ طَلَبْتُ حَلَاوَةَ الْعِبَادَةِ فَوَجَدْتُهَا فِي تَرْكِ الْمَعْصِيَةِ﴾؛ و شيرينى عبادت را جست و جو نمودم، پس آن را در ترک گناه یافتم.

7. ﴿ وَ طَلَبْتُ رِقَّةَ الْقَلْبِ فَوَجَدْتُهَا فِي الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ﴾؛ و رقت (نرمى) قلب را جست و جو نمودم، پس آن را در گرسنگی و تشنگی (روزه) یافتم.

8. ﴿ وَ طَلَبْتُ نُورَ الْقَلْبِ فَوَجَدْتُهُ فِي التَّفَكُر وَ الْبُكَاءِ﴾؛ و روشانی قلب را جست و جو نمودم، پس آن را در اندیشیدن و گریستن یافتم.

9. ﴿ وَ طَلَبْتُ الْجَوَازَ عَلَى الصِّرَاطِ فَوَجَدْتُهُ فِي الصَّدَقَةِ﴾؛ و (آسانی) عبور بر صراط را جست و جو نمودم، پس آن را در صدقه یافتم.

10. ﴿ وَ طَلَبْتُ نُورَ الْوَجْهِ فَوَجَدْتُهُ فِي صَلَاةِ اللَّيْلِ﴾؛ و روشنی رخسار را

ص: 154

جست و جو نمودم، پس آن را در نماز شب یافتم.

11. ﴿ وَ طَلَبْتُ فَضْلَ الْجِهَادِ فَوَجَدْتُهُ فِي الْكَسْبِ لِلْعِيَالِ﴾؛ و فضيلت جهاد راجست و جو نمودم، پس آن را در به دست آوردن هزینه زندگی زن و فرزند یافتم.

12. ﴿ وَ طَلَبْتُ حُبَّ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَجَدْتُهُ فِي بُغْضِ أَهْلِ المُعَاصِي﴾؛ و دوستی خدای تعالی را جست و جو کردم، پس آن را در دشمنی با گنه کاران یافتم.

13. ﴿ وَ طَلَبْتُ الرِّئَاسَةَ فَوَجَدْتُهَا فِي النَّصِيحَةِ لِعِبَادِ اللّهِ﴾؛ و سرورى و بزرگی را جست و جو نمودم، پس آن را در خیر خواهی برای بندگان خدا یافتم.

14. ﴿ وَ طَلَبْتُ فَرَاغَ الْقَلْبِ فَوَجَدْتُهُ فِي قِلَّةِ المَالِ﴾؛ و آسايش قلب را جست و جو نمودم، پس آن را در کمی ثروت یافتم.

15. ﴿ وَ طَلَبْتُ عَزَائِمَ الْأُمُورِ فَوَجَدْتُها فِي الصَّبْرِ﴾؛ و کار های پر ارزش را جست و جو نمودم، پس آن را در شکیبایی یافتم.

16. ﴿ وَ طَلَبْتُ الشَّرَفَ فَوَجَدْتُهُ فِي الْعِلْم﴾؛ و بلندی قدر و حسب را جست و جو نمودم، پس آن را در دانش یافتم.

17. ﴿ وَ طَلَبْتُ الْعِبَادَةَ فَوَجَدْتُها فِي الْوَرَعِ﴾؛ و عبادت را جست و جو نمودم، پس آن را در پرهیز کاری یافتم.

18. ﴿ وَ طَلَبْتُ الرَّاحَةَ فَوَجَدْتُهَا فِي الزُّهْدِ﴾؛ و آسایش را جست و جو نمودم، پس آن را در پارسایی یافتم.

19. ﴿ وَ طَلَبْتُ الرَّفْعَةَ فَوَجَدْتُها فِي التَّوَاضُعِ﴾؛ برتری و بزرگواری را

ص: 155

جست و جو نمودم، پس آن را در فروتنی یافتم.

20. ﴿ وَ طَلَبْتُ الْعِزَّ فَوَجَدْتُهُ فِي الصَّدقِ﴾؛ و عزت (ارجمندی) را جست و جو نمودم، پس آن را در راستی و درستی یافتم.

21. ﴿ وَ طَلَبْتُ الذَّلَّةَ فَوَجَدْتُها فِي الصَّومِ﴾؛ و نرمی و فروتنی را جست و جو نمودم، پس آن را در روزه یافتم.

22. ﴿ وَ طَلَبْتُ الْغِنَى فَوَجَدْتُهُ فِي الْقَنَاعَةِ﴾؛ و غنا و ثروت را جست و جو نمودم، پس آن را در قناعت یافتم.

23. ﴿ وَ طَلَبْتُ الْأُنسَ فَوَجَدْتُهُ فِي قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ﴾؛ و انس (با خداى متعال) را جست و جو نمودم، پس آن را در قرائت قرآن یافتم.

25. ﴿ وَ طَلَبْتُ صُحْبَةَ النَّاسِ فَوَجَدْتُهَا فِي حُسْنِ الخُلُقِ﴾؛ و مصاحبت و هم نشینی و انس با مردم را جست و جو نمودم، پس آن را در خوش اخلاقی یافتم.

26. ﴿ وَ طَلَبْتُ رِضَى اللَّهِ فَوَجَدْتُهُ فِي بِرِّ الْوَالِدَيْنِ﴾؛ (1) و خشنودی خداوند را جست و جو نمودم، پس آن را در نیکی به پدر و مادر یافتم.

می شود 10.

اگر پول هم داشته باشد یک صفر دیگر جلوی عدد 10 می گذارم. می شود 100.

اگر اصل و نسب هم باشد، یک صفر دیگر جلوی عدد 100 می گذارم. می شود 1000.

ولی اگر زمانی عدد 1 رفت (یعنی اخلاق رفت)، چیزی به جز صفر باقی نمی ماند. صفر هم به تنهایی هیچ است و آن انسان هیچ ارزشی ندارد.

مواظب «یک» خودتون باشید!

طلب استغفار کند، و او فرمود:« ﴿ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي﴾؛ (1) به زودی از پروردگارم برای شما آمرزش می خواهم.» و استغفار آن ها را تأخیر انداخت.

اما وقتی آن ها به یوسف اظهار پشیمانی کردند، یوسف بلافاصله فرمود:« ﴿ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾؛ (2) امروز بر شما سر زنشی نیست. خدا شما را می آمرزد و او مهربان ترین مهربانان است.»

امام صادق علیه السلام دربارۀ این تفاوت فرمودند: به دلیل آن که قلب جوان از قلب پیر رقیق تر است و یوسف دل رحم تر از یعقوب بود. به علاوه جنایت آن ها دربارۀ یوسف بود و آن ها در حق یوسف جنایت کرده بودند. از این رو يوسف آن ها را عفو کرد و از حقّ خود گذشت.

اما يعقوب عفو را تأخیر انداخت؛ چون گذشت او دربارۀ حق غير بود و استغفار برای آن ها را تا سحر شب جمعه تأخیر انداخت. (3)

امشب تمام عاشقان را دست به سر کن *** یک امشبی با من بمان، با من سحر کن

یک چکه ماه افتاده بر یاد تو و وقت سحر *** این خانه لبریز تو شد، شیرین بیان، حلوای تر

تو میر عشقی عاشقان بسیار داری *** پیغمبری، با جان عاشق کار داری (1)

گفت خب بیا تو بکش!

تا حالا تو عمرم این جوری قانع نشده بودم!

بگویم؟» گفت: آری ای مولای من. فرمود:

﴿ مَا مِنْ أَحَدٍ قَالَ فِي الْحُسَيْنِ شِعْراً فَبَكَى وَ أَبَكَى بِهِ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الجنَّةَ وَ غَفَرَ لَهُ﴾؛ (1) احدی نیست که دربارۀ مصائب امام حسین شعر بگوید و گریه کند و دیگران را گریان نماید، مگر این که خدا بهشت را بر او واجب کند و او را بیامرزد.

می فرمود: عمل را باید با اخلاص انجام داد. توحید عملی همین اخلاص در عمل است. برای کار ها سه چهار جور حساب باز نکن که هم بخواهی خدا را راضی کنی، هم صاحب خانه را و هم همسایه را. هیچ کس راضی نمی شود. اگر عمل فقط روی حساب خدا باشد، قدرت الهی را متوجه شما می کند.

به جای مردم داری، رضای خدا را در نظر بگیر. اگر رضای خدا را در نظر گرفتید، مردم سراغ شما می آیند. این در صورتی است که اخلاص پیدا کنید، طهارت باطن پیدا کنید، زبانت در اختیار باشد، مالکیت نفس پیدا کنی، در برابر حوادث جهانی دیوانه وار حرکت نکنی، دست و چشم و زبان در اختیار شما باشد، اقتصاد در اختیار شما باشد.

فرمود: من از پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمودند:« ﴿ ألا إِنَّهَا سَتَكونُ فِتنَةٌ؛ به زودی فتنه ای پدید خواهد آمد.»

گفتم:« ﴿ مَا المَخرَجُ مِنها يا رَسولَ اللّهِ؛ راه نجات از آن فتنه چیست، ای پیامبر خدا؟» فرمودند:

﴿ كِتابُ اللّهِ؛ فِيهِ نَبَأُ ما كانَ قَبلَكُم، و خَبَرُ ما بَعدَكُم، و حُكمُ ما بَينَكُم، و هُوَ الفَصلُ لَيسَ بِالهَزل؛﴾

کتاب خدا. خبرِ آن چه پیش از شما بوده و خبرِ آن چه پس از شما خواهد شد، و حکم آن چه میان شماست، همه در قرآن آمده است. قرآن، جدا کنندۀ حق از باطل است و شوخی نیست.

﴿ مَن تَرَكَهُ مِن جَبَّارٍ قَصَمَهُ اللّهُ، وَ مَنِ ابْتَغَى الهُدى في غَيْرِهِ أَضَلَّهُ اللّه﴾؛ و هر گردن فرازی که آن را وا گذارَد، خداوند، گردنش را می شکند، و هر کس هدایت را در غیرِ آن بجوید، خداوند گم راهش می کند.

﴿ و هُوَ حَبلُ اللّهِ المَتينُ، و هُوَ الذَّكرُ الحَكيمُ، و هُوَ الصِّراط المُستَقيمُ﴾؛

قرآن، همان ریسمان استوار خدا، و همان پندِ حکیمانه، و همان راه راست است.

﴿ هُوَ الَّذي لا تَزيغُ بِهِ الأَهواءُ، و لا تَلْتَبِسُ بِهِ الأَلْسِنَةُ، وَ لا يَشبَعُ مِنهُ العُلَماءُ، و لا يَخلُقُ عَلَى كَثَرَةِ الرَّدِّ، و لا تَنقَضِي عَجائِبُه﴾؛

قرآن چیزی است که امیال و آرای گوناگون آن را به بی راهه نمی کشانند، زبان ها با آن به اشتباه نمی افتند، دانش مندان از آن سیر نمی گردند، با تکرار بسیار کهنه نمی شود و شگفتی هایش پایان نمی یابد.

ص: 165

﴿ هُوَ الَّذي لَم تَنتَهِ الجِنُّ إذ سَمِعَتهُ حَتّى قالوا: «إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآناً عَجَباً يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ»﴾؛ (1)

قرآن، همان است که جنّیان به محض شنیدن آن گفتند: «ما قرآنی شگفت شنیدیم که به راه راست رهنمون می شود».

﴿ مَن قالَ بِهِ صُدِّقَ، و مَن عَمِلَ بِهِ اجِرَ، وَ مَن حَكَمَ بِهِ عَدَلَ، وَ مَن دَعا إلَيهِ هَدى إلى صِراطٍ مُستَقِيمٍ، خُذها إِلَيْكَ يا أَعوَرُ؛﴾ (2)

هر کس به آن معتقد شود، تصدیق می گردد.(هر کس با آن سخن بگوید، سخن او تصدیق می شود)،

و هر کس به آن عمل کند، پاداش داده می شود، و هر کس با آن داوری کند، به عدالت داوری می کند،

و هر کس به آن فرا خواند، به راه راست رهنمون می شود. این ها را داشته باش، ای اعور. (3)

دیده ای خواهم که باشد شه شناس *** تا شناسد شاه را در هر لباس

این همه آواز ها از شه بود *** گر چه از حلقوم عبد اللّه بود

عاشقی گر این سر و گر آن سر است *** عاقبت ما را به آن شه رهبر است

می گوید: همان طور که قرآن آیات متشابه دارد و بعضی را گم راه می کند و بعضی را هدایت، مثنوی هم همین طور است. بعضی از آن سوء استفاده می کنند.

سخنان بزرگان دربارۀ مثنوی بسیار متفاوت و متضاد است. بعضی او را کافر و نجس می دانند و بعضی مانند مرحوم علامه جعفری بر آن شرح می نویسند. افرادی بودند که با مثنوی استخاره می کردند. این تضاد وجود دارد.

پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به خداوند عرضه می دارد:

﴿ اللّهُمَّ أَرِنَا الحَقائِقَ كَما هِيَ ﴾؛ (1) پروردگارا! حقایق را همان طور که هست، به ما بنمایان.

واقعیت یا خوب است یا بد، یکی با این کتاب استخاره می کند، یکی دیگر آن را نجس می داند. ولی واقعیت یک چیز بیش تر نیست.

مرحوم آیت اللّه کشمیری می فرمود: مرحوم قاضی با مثنوی خیلی مأنوس بود. مرحوم آیت اللّه نجابت، دوست صمیمی آیت اللّه دستغیب رحمة اللّه بود. یکی از دوستان ما می گفت: آقای نجابت فرمودند: آقای قاضی نامه نوشتند به آیت اللّه دستغیب که شما هیچ گاه از مثنوی بی نیاز نیستید.

مرحوم علامه محمد تقی مجلسی، در شرح «من لا يحضره الفقيه» كه یک دوره فقه است می فرماید: یکی از چیز هایی که مسافر باید همراه داشته باشد، مثنوی است.

این کتاب فرح بخش و دارای مطالب بلندی است. در تمثیل فوق العاده است.

ص: 168

اصلاً ما بگوییم کافر بوده است، ولی مطالب حکیمانه و مثال های قشنگی دارد. پیغمبر و امامان ما گاهی اشعار جاهلیت را می خواندند و به آن ها استناد و استشهاد می کردند. پیامبر اکرم صلى اللّه عليه و آله و سلم دربارۀ شعر لَبید که مسلمان نبود فرمودند:

﴿ أصدَقُ كَلِمَةٍ قَالَها شَاعِرٌ كَلِمَةُ لَبِيدٍ:

أَلا كُلُّ شَيءٍ ما خَلَا اللَّهَ بَاطِلُ *** وَ كُلٌّ نَعِيمٍ لَا مَحَالَةَ زَائِل﴾؛ (1)

درست ترین جمله ای که شاعری می تواند گفته باشد، این سخن لَبید است:

آگاه باشید که هر چیزی غیر از خدا باطل است، و هر نعمتی نا گزیر فانی خواهد بود.

انسانی در زمان جاهلیت حرف قشنگی زده، مطلب حکیمانه ای گفته است، پیامبر آن را تحسین می کنند. مگر ما از تکنولوژی خارجی ها استفاده نمی کنیم؟ بعضی ها خیلی تنگ نظر هستند. به اندک بهانه ای طرد می کنند. از یک زاویه نگاه می کنند.

صبر کردم تا آرام گرفت. آن گاه به حضور ایشان رسیدم. سلام کردم و عرضه داشتم: ای سرور بانوان، شما با این گریۀ خود شاهرگ قلب مرا پاره کردید؟ فرمود:

﴿ يَا أبَا عُمَرَ وَ لَحَقٌّ لِيَ الْبُكَاءُ فَلَقَدْ أُصِبْتُ بِخَيْرِ الآبَاءِ رَسُولِ اللّهِ صلى اللّه عليه و آله و سلم وَا شَوْقَاهُ إِلَى رَسُولِ اللّهِ﴾؛ ای ابا عمر، گریه بر من سزاوار است؛ زیرا به فقدان بهترین پدران یعنی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم گرفتار شدم. چقدر شوق دیدار رسول خدا را دارم!

سپس این شعر را خواند:

إِذَا مَاتَ يَوْماً مَيِّتٌ قَلَّ ذِكْرُهُ *** وَ ذِكْرُ أَبِي مُذْ مَاتَ وَ اللَّهِ أَكْثَرُ

هر کس مرد، نامش از بین رود، ولی نام پدر من به خدا سوگند تا من زنده ام بزرگ است.

گفتم: ای بانوی من! سؤالی برایم پیش آمده است که می خواهم با شما در میان بگذارم.

فرمود: بپرس! عرض کردم: آیا رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم قبل از وفات خود، تصریحی بر امامت علی علیه السلام داشته است؟ و آیا از طرف ایشان نصّی بر این مطلب وجود دارد؟ فرمود:

﴿ وَا عَجَبَا أَنَسِيتُمْ يَوْمَ غَدِيرِ خُمًّ﴾؛ شگفتا و عجبا! آیا روز غدیر خم را فراموش کرده اید؟!

عرضه داشتم: روز غدیر را می دانم (و آن غیر قابل انکار است.) از آن اسراری که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با شما در میان گذاشته، مرا آگاه کنید. فرمود:

ص: 171

﴿ أُشْهِدُ اللّهَ تَعَالَى لَقَدْ سَمِعْتُهُ يَقُولُ : عَلِيٌّ خَيْرُ مَنْ أُخَلَّفُهُ فِيكُمْ وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِيفَةُ بَعْدِي وَ سِبْطَايَ وَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْب الحُسَيْنِ أَئِمَّةُ أَبْرَارٌ لَئِنِ اتَّبَعْتُمُوهُمْ وَ جَدْتُمُوهُمْ هَادِينَ مَهْدِيِّينَ وَ لَئِنْ خَالَفْتُمُوهُمْ لَيَكُونُ الاِخْتِلَافُ فِيكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾؛ خدا را شاهد می گیرم که شنیدم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: علی بهترین کسی است که او را جانشین خود در میان شما قرار می دهم. علی امام و خلیفهٔ بعد از من است، و دو فرزندم (حسن و حسین) و نُه تن از فرزندان حسین، پیشوایان و امامانی پاک و نیک اند. اگر از آن ها اطاعت کنید، شما را هدایت خواهند نمود، و اگر مخالفت ورزید، تا روز قیامت بلای تفرقه و اختلاف در میان شما حاکم خواهد شد.

پرسیدم: بانوی من! پس چرا علی علیه السلام سکوت کرد، و برای گرفتن حقّ خویش قیام نکرد؟ حضرت زهرا علیها السلام در پاسخ فرمود:

﴿ يَا أَبَا عُمَرَ لَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّه علیه و آله و سلم: مَثَلُ الْإِمَامِ مَثَلُ الْكَعْبَةِ إِذْ تُؤْتَى وَ لَا تَأْتِي أَوْ قَالَتْ مَثَلُ عَلِيًّ ﴾؛ اى ابا عمر، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: مَثَلِ امام - یا فرمود: مَثَل علی - همانند کعبه است، که مردم به سراغ آن می روند، نه آن که کعبه به سراغ مردم بیاید.

آن گاه فرمود:

﴿ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ تَرَكُوا الْحَقَّ عَلَى أَهْلِهِ وَ اتَّبَعُوا عِتْرَةَ نَبِيِّهِ لَمَا اخْتَلَفَ فِي اللّهِ اثْنَانِ وَ لَوَرِثَهَا سَلَفٌ عَنْ سَلَفٍ وَ خَلَفٌ بَعْدَ خَلَفٍ حَتَّى يَقُومَ قَائِمُنَا التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِ الحُسَيْنِ وَ لَكِنْ قَدَّمُوا مَنْ أَخَرَهُ اللّهُ وَ أَخَّرُوا

ص: 172

مَنْ قَدَّمَهُ اللَّهُ حَتَّى إِذَا أَلْحَدُوا الْمَبْعُوثُ وَ أَوْدَعُوهُ الْجَدَثَ الْمَجْدُوثَ اخْتَارُوا بِشَهْوَتِهِمْ وَ عَمِلُوا بِآرَائِهِمْ تَبّاً لَهُم﴾؛ آگاه باش! به خدا سوگند، اگر حق را به اهلش وا گذار می کردند و از عترت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم اطاعت می نمودند، دو نفر هم (در حکم خداوند) با یک دیگر اختلاف نمی کردند، و امامت همان گونه که پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم معرّفی فرمود، از علی علیه السلام تا قائم ما، فرزند نهم حسین، از جانشینی به جانشینی دیگر به ارث می رسید. اما کسی را مقدّم داشتند که خدا او را کنار زده بود، و کسی را کنار زدند که خدا او را مقدّم داشته بود. نتیجه آن شد که محصول بعثت را انکار کردند و به بدعت ها روی آوردند. آن ها هوا پرستی را برگزیدند و بر اساس رأی و نظر شخصی عمل کردند. هلاکت و نا بودی بر آنان باد!

﴿ أَ وَ لَمْ يَسْمَعُوا اللّهَ يَقُولُ: «وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَ يَخْتارُ ما كانَ لَهُمُ الخِيَرَةُ» بَلْ سَمِعُوا وَ لَكِنَّهُمْ كَمَا قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ: «فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ»﴾؛ آیا نشنيدند كلام خدا را که فرمود: «پروردگار تو هرچه بخواهد، می آفریند و هر چه بخواهد، بر می گزیند، آنان (در برابر او) اختیاری ندارند.» آری شنیدند، اما همان گونه که قرآن فرمود: «چشم های ظاهر نا بینا نمی شود، بلکه دل هایی که در سینه هاست، کور می شود.»

﴿ هَيْهَاتَ بَسَطُوا فِي الدُّنْيَا آمَالَهُمْ وَ نَسُوا آجَالَهُمْ فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ أَعُوذُ بِكَ يَا رَبِّ مِنَ الْحَوْرِ بَعْدَ الْكَوْرِ﴾؛ (1) افسوس که آنان

ص: 173

آرزو ها و هوس های خود را تحقّق بخشیدند و از مرگ و قیامت غافل ماندند! خدا نابود شان گرداند و آنان را در کار های شان گمراه کند. پروردگارا! به تو پناه می برم از کمی یاران، پس از فراوانی آنان.

ای دل از عشرت امروز به فردا فکنی *** مایه نقد بقا را که ضمان خواهد شد

ماه شعبان منه از دست قدح کاین خورشید *** از نظر تا شب عید رمضان خواهد شد

گل عزیز است غنیمت شمریدش صحبت *** که به باغ آمد از این راه و از آن خواهد شد

مطربا مجلس انس است غزل خوان و سرود *** چند گویی که چنین رفت و چنان خواهد شد

حافظ از بهر تو آمد سوی اقلیم وجود *** قدمی نه به وداعش که روان خواهد شد (1)

مرگ به سوی ابراهیم برو و به او بگو:

﴿ هَلْ رَأَيْتَ حَبِيباً يَكْرَهُ لِقَاءَ حَبِيبِهِ إِنَّ الْحَبِيبَ يُحِبُّ لِقَاءَ حَبِيبِهِ﴾؛ (1) آيا تا کنون دوستی را دیده ای که از ملاقات دوست خود اکراه داشته باشد؟! بی تردید دوست دیدار دوست خود را دوست دارد.

معراج می رود، با امام زمان ملاقات دارد.

بعضی از افراد متدین و معتدل می گفتند: آقای ما مؤمن و با تقواست، ولی این هایی که شما دربارۀ ایشان می فرمایید حقیقت ندارد. می گفت: نه آقای ما همین است که من می گویم.

در هر صورت یکی از اهالی مسجد خیلی آدم فهمیده ای بود. گفت: آقا که فوت نکرده، زنده است. شما این همه کرامت از ایشان می گویی می رویم از خودش می پرسیم.

رفتند در منزل آقا. در زدند. آقا آمد و گفت: این موقع برای چه آمده اید؟ گفتند: این آقا دربارۀ شما چنین حرف هایی می زند. آیا درست است؟ گفت: نه اشتباه می کند. من چنین کراماتی ندارم.

آن مرد نادان که دربارۀ آن آقا غلو می کرد گفت: آقا دروغ می گوید. این از حرام زادگی اوست که نمی خواهد اقرار کند!

انسان باید خیلی مواظب باشد که از مدح و ذم دیگران دربارۀ خودش تحریک نشود. نه شادمان شود و نه ناراحت. امام باقر علیه السلام در سفارش به جابر بن یزید جُعفی فرمودند:

﴿ إن مُدِحتَ فَلا تَفرَح، و إن ذُمِمتَ فَلا تَجزَع﴾؛ (1) اگر مورد ستایش قرار گرفتی، شاد مشو و اگر نکوهش شدی، بی تابی مکن.

باید مراقب باشیم تعریف و تمجید دیگران در ما بی عدالتی و نفهمی و غرور ایجاد نکند.

مرحوم آقای دولابی همیشه می فرمودند: من از آن هایی که در تعریف

ص: 178

از انسان زیاده روی می کنند بیش تر می ترسم. بعضی ها آن قدر دست آدم را محکم می بوسند، که غلط نکنم چند روز دیگر گاز می گیرند. ما این را در طول عمرمان تجربه کرده ایم. آدم های که غلو می کنند، زود چپ می کنند و بر می گردند. و چه بسا دشمن شوند. نمونه های تاریخی زیاد دیده ایم. امثال زبیر که در دفاع از مولا علی علیه السلام زیاده روی می کرد و در جنگ جمل در برابر آن حضرت شمشیر کشید فراوان اند. انسان باید از این موجودات نادان بترسد.

نمی زاید؟! دیگی که می زاید حتماً مردن هم دارد!

این حکایت اغلب ما مردم است؛ هر جا که به نفع ما باشد، عجیب ترین دروغ ها و داستان ها را باور می کنیم، اما کوچک ترین ضرر را بر نخواهیم تابید.

احوال پرسی کن. برای دیدار با فقرا به خانه شان برو. در هر مرتبه و جایی که هستی نگاه کردن به زیر دست عبادت است.

به ایمان هم که رسیدی زیر دست هایت را با محبّت نصیحت کن. هم از آن چه از دنیا داری بی نظر انفاق کن و هم از آن چه از آخرت و اخلاق پسندیده داری بی نظر بذل و بخشش کن. اگر چنین کنی خواهی دید که نماز و عباداتت هم بزرگ می شود. با پایین تر از خود بنشینیم تا اولیاء مان با ما بنشینند.

خشن و خوردن غذا های خشک نیست. زهد به معنای دل بسته نبودن به دنیاست. در حقیقت زهد در برابر رغبت به دنیاست. به سه بیان از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در این باره توجه کنید:

﴿ لَيسَ الزُّهدُ فِي الدُّنيا تَحريمَ الحَلالِ، و لا إضاعَةَ المالِ، و لكِنَّ الزُّهدَ فِي الدُّنيا الرِّضا بِالقَضاءِ، وَ الصَّبرُ عَلَى المَصائِبِ، وَ الیَاسُ عَنِ النّاسِ﴾؛ (1) زهد به دنیا، به حرام کردن حلال بر خود و یا ترک دارایی نیست؛ بلکه زهد به دنیا، عبارت از راضی بودن به قضای الهی و صبر در مصائب، و چشم امید بر کَندن از مردم است.

﴿ لَيسَ الزُّهدُ فِي الدُّنيا لُبسَ الخَشِنِ و أكلَ الجَشِبِ، و لكِنَّ الزُّهدَ فِي الدُّنيا قَصرُ الأَمَلِ﴾؛ (2) زهدِ به دنیا، پوشیدن جامۀ خشن و خوردن غذای خشک نیست؛ بلکه زهد به دنیا، عبارت از کوتاه کردن آرزوست.

﴿ الزَّهادَةُ فِي الدُّنيا لَيسَت بِتَحريمِ الحَلالِ، و لا إضاعَةِ المالِ، و لكِنَّالزَّهادَةَ فِي الدُّنيا أَلا تَكونَ بِما فِي يَدَيكَ أَوثَقَ مِمّا فِي يَدَيِ اللّهِ، و أن تَكونَ في ثَوابِ المُصيبَةِ إذا أنتَ أُصِبتَ بِها أرغَبَ فيها لو أنَّها أُبقِيَت لَكَ﴾؛ (3) زهدِ به دنیا، به حرام کردن حلال و یا ترک مال نیست؛ بلکه زهد به دنیا آن است که به آن چه در دست توست، مطمئن تر از آن چه در دست خداست ،نباشی، و به ثواب مصیبتی که به تو می رسد، چندان راغب باشی که آرزو کنی آن مصیبت برایت باقی بماند.

سفیان ثوری از مسجد الحرام می گذشت که امام صادق علیه السلام را با جامه هایی

ص: 182

زیبا و قیمتی دید. گفت: و اللّه که نزد او می روم و ملامتش می کنم.

پس به نزد امام علیه السلام رفت و گفت: ای پسر پیامبر خدا! نه پیامبر خدا چنین لباسی پوشید، نه علی و نه هیچ یک از پدرانت!

امام صادق علیه السلام به او فرمود: پیامبر خدا، در روزگاری سخت و در تنگنای معیشت به سر می برد. از این رو با سختی زندگی می کرد؛ امّا بعداً دنیا، خیرات و برکات خود را فرو ریزاند. پس سزاوار ترین مردم دنيا به برخور داری از این نعمت ها نیکان هستند». سپس، این آیه را تلاوت کرد:

﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ﴾؛ (1) بگو: چه کسی زیور های خدا را که برای بندگانش پدید آورده، و نیز روزی های پاک را حرام گردانیده است؟!

آن گاه فرمود: ما به استفاده از این نعمت های خدا دادی، از هر کس دیگر سزاوار تریم. با این حال، ای ثوری! من این جامه ای را که بر تَنَم می بینی، برای مردم پوشیده ام.

سپس دست سفیان را گرفت و به طرف خود کشید و لباس رویی خود را بالا زد و جامۀ زِبری را که زیر آن پوشیده بود و با بدن ایشان تماس مستقیم داشت، نشانش داد و فرمود: این را برای خودم می پوشم و آن چه را دیدی (لباس رویی را) برای مردم». آن گاه، لباس رویی سفیان را که زِبر و درشت بود، کنار زد. زیر آن، جامه نرمی بود. فرمود: «تو این رویی را برای چشم مردم پوشیده ای و این زیری را برای خوشایند نَفست!» (2)

ص: 183

مادر آسیه با او خلوت کرد و از او دربارهٔ سخنان فرعون تحقیق نمود. اما او فقط گفت: من هرگز به خدای واحد کفر نمی ورزم. سپس فرعون دستور داد تا او را به چهار میخ کشیدند و آن قدر در عذاب بود تا وقتی که شهید شد.

از ابن عباس نقل شده است که وقتی ایمان آسیه برای فرعون آشکار شد، او را شکنجه کرد تا دست از ایمان بردارد. در همان حال موسی از آن جا عبور می کرد و او را در حال شکنجه دید. آسیه با انگشت اشاره نمود و از سختی عذاب به او شکایت کرد. موسی هم به درگاه الهی دعا کرد تا خداوند عذاب او را تخفیف دهد.

از آن پس دیگر دردی از شکنجه احساس نمی کرد و در هنگام شکنجه می گفت: ﴿ رَبِّ ابْنِ لِي عِندَكَ بَيْتاً فِي الجَنَّة﴾؛ (1) پروردگارا، برای من در نزد خود خانه ای در بهشت بنا کن.» آن گاه به او وحی شد: سر خود را بلند کن. وقتی سر بلند کرد، خانه ای از مروارید مشاهده کرد که برای او در بهشت ساخته شده و با دیدن آن، لبخند زد.

فرعون گفت: به او نگاه کنید که در حال عذاب می خندد! شاید جای خود را در بهشت می بیند! سر انجام او در حال شکنجه از دنیا رفت.

گفته شده است. همسر فرعون با اشعۀ آفتاب عذاب می شد و وقتی که مأموران شکنجه او را رها می کردند، ملائکه می آمدند و روی بدنش سایه می افکندند و جایگاهش را در بهشت به او نشان می دادند. (2)

ص: 185

آمده است) را یاد آور شد و فرمود:

﴿ «وَ كانَ أَبُوهُما صالِحاً» أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ شَكَرَ صَلَاحَ أَبَوَيْهِمَا لَهُمَا﴾؛ (1) «و پدر آن دو صالح بود.» مگر مشاهده نمی کنی که خداوند از شایستگی پدر آن ها قدر دانی کرده است.

زر و نقره گر نبودندی نهان *** پرورش کی یافتندی زیر کان (1)

مولوی در جایی دیگر می گوید:

دانه باشی مرغکانت بر چنند *** غنچه باشی کودکانت بر کنند

دانه پنهان کن بکلی دام شو *** غنچه پنهان کن گیاه بام شو

هر که داد او حسن خود را در مزاد *** صد قضای بد سوی او رو نهاد

طینت آفریده است، جز آن که طینت شما با طینت دشمنان تان ممزوج شده است. و اگر طینت شما به حال خود وا گذاشته شده بود و با طینت دشمنان تان ممزوج نگردیده بود، با ما مساوی بودید و هیچ گاه مرتکب گناهی نمی شدید. (و لیکن مقتضای حکمت این بوده است.)

ابو بصیر می گوید: عرض کردم: فدایت شوم آیا طینت و نور ما (شیعیان) به اصل خود بر می گردد. فرمود:

﴿ إِي وَ اللَّهِ يَا عَبْدَ اللَّهِ أَخْبِرْ نِي عَنْ هَذَا الشُّعَاعِ الزَّاهِرِ مِنَ الْقُرْصِ إِذَا طَلَعَ أَ هُوَ مُتَصِلٌ بِهِ أَوْ بَائِنٌ مِنْهُ﴾؛ آری به خدا قسم! ای أبو بصير، به من بگو ببینم آیا شعاع و نور خورشید هنگامی که خورشید طلوع کرد به او متصل است، یا جدا؟

گفتم فدایت گردم، شعاع و نور از خورشید جداست. فرمود:

﴿ أَ فَلَيْسَ إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ وَ سَقَطَ الْقُرْصُ عَادَ إِلَيْهِ فَاتَّصَلَ بِهِ كَمَا بَدَا مِنْهُ﴾؛ آیا چنین نیست که وقتی خورشید غروب کرد و در افق فرود آمد این شعاع و نور به آن بر می گردد و به آن متصل می شود، چنان که از آن بر آمده بود؟

گفتم: بلی چنین است. فرمود:

﴿ كَذَلِكَ وَ اللَّهِ شِيعَتُنَا مِنْ نُورِ اللّهِ خُلِقُوا وَ إِلَيْهِ يَعُودُونَ وَ اللِهِ إِنَّكُمْ لَمُلْحَقُونَ بِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ إِنَّا لَنَشْفَعُ فَنُشَفَعُ وَ وَ اللَّهِ إِنَّكُمْ لَتَشْفَعُونَ فَتُشَفَعُونَ وَ مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْكُمْ إِلَّا وَ سَتُرْفَعُ لَهُ نَارٌ عَنْ شِمَالِهِ وَ جَنَّةٌ عَنْ يَمِينِهِ فَيُدْخِلُ أَحِبَّاءَهُ الْجَنَّةَ وَ أَعْدَاءَهُ النَّارَ﴾؛ (1) به خدا قسم هم چنین

ص: 190

شیعیان ما از نور خدا آفریده شده اند و به سوی خدا باز می گردند. به خدا قسم شما شیعیان در قیامت به ما ملحق خواهید شد. و ما شفاعت می کنیم و شفاعت ما قبول می شود. و به خدا قسم شما نیز شفاعت می نمایید و شفاعت شما قبول می گردد. و در سمت راست هر یک از شما بهشت و در طرف چپ جهنم قرار می گیرد. دوستان خود را داخل بهشت می نماید و دشمنان خود را به جهنم وارد می کند.

رفاقت این است که انسان مراقب دین رفیقش باشد و او را در دین داری و اصلاح دینش کمک کند.

سبب ظهور ادب، اصل ایمان است. هر چه ایمان بیش تر شود، ادب کامل تر می شود. نهایتِ ادب موت است. ایمان کامل، موت حقیقی در مقابل حق تعالی است. حقیقت ﴿ مُوتُوا قَبْلَ أَنْ تَمُوتُوا﴾ (1) همان تفویض و ادب کامل است.

می فرمود: راه ایمان راه موت و فناست. در این راه به اختیار خودت می میری و به مقدّرات الهی تن می دهی و مشقّات دنیا را تحمل می کنی.

موت همان تسلیم شدن به ارادۀ حق و از خود نظریه نداشتن و اعتراض نکردن است. عبد مؤمن بین دو دست جمال و جلال خداوند، هم چون جنازۀ مرده بین دو دست مرده شوی است که به هر طرف بخواهد می چرخاند و جنازه ایستادگی و اعتراض و نظریّه ای ندارد.

همین قدر که از مردم قطع طمع کردی، همین موت است. طمع به دنیا که آمد، متولد شدی. و طمع را که بریدی، به موت نائل شدی.

می فرمود: در دنیا هیچ لذتی بالا تر از موت و تن دادن و آمادگی برای مرگ نیست. موت آن قدر شیرین است که همۀ شیرینی هایی که مؤمن در طول عمر چشیده را در کام او بی مزه می کند.

موت، هادمِ و از بین برندۀ لذّات است. برای اهل دنیا، موت به خاطر تلخی طعمش در کام آن ها از بین برندۀ لذت ها و خوشی های دنیاست. اما برای مؤمن و اهل آخرت، موت آن قدر شیرین است که خوشی ها و لذت های دنیا، در برابر آن کوچک و محو و منهدم می شود.

موت برای دوستان اهل بیت علیهم السلام آن قدر شیرین و لذیذ است که با نزدیک شدن آن مست می شوند. به همین خاطر به آن سکرات گفته می شود.

ص: 193

فَرَضْتُ الزَّكَاةَ وَ وَضَعْتُهَا عَنِ الْمُعْدِمِ وَ فَرَضْتُ حُبَّ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ فَفَرَضْتُ مَحَبَّتَهُ عَلَى أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَلَمْ أُعْطِ أَحَداً رُخْصَتَه﴾؛ (1) بعد از فراغت از تجهیز و کفن و دفن عمویم حمزه نشسته بودم که جبرییل علیه السلام نزد من آمد و گفت: ای محمد، خداوند به تو سلام می رساند و می فرماید:

نماز را واجب کردم، ولی این تکلیف را از معذور و مجنون و طفل برداشتم.

روزه را واجب کردم، ولی آن را برای مسافر الزامی نکردم.

حج را واجب کردم، ولی آن را از بیمار نخواستم.

زکات را واجب کردم، ولی آن را از گردن نیازمند ساقط کردم.

اما دوست داشتن علی بن ابی طالب را واجب کردم و محبتش را بر تمام اهل آسمان و زمین الزام نمودم، بدون آن که رخصتی در آن باشد.

گذاشت.

آن مرد به ملا گفت: الاغ تو در خانه است و تو می گویی نیست؟! ملا گفت: عجب دوست احمقی هستی. تو پنجاه سال با من رفیقی، حرف مرا باور نداری، ولی حرف الاغ را باور می کنی؟!

از گنه من مگو که زادۀ آدم *** نا خلف استی اگر گناه ندارد

هر که گدایی ز آستان تو آموخت *** دولتی اندوختی که شاه ندارد

گنج تجلی ز کنج خلوت دل جو *** نیک نظر کن که اشتباه ندارد

پیر خرد گر به خلوت تو برد پی *** جز که در آن خانه، خانقاه ندارد

مهر تو در هر دلی که کرد تجلی *** یافت فروغی که مهر و ماه ندارد

مهر گیاه است حاصل دل عشاق *** آب و گل ما جز این گیاه ندارد

مفتقر از سر عشق دم نتوان زد *** سر برود زان که سر نگاه ندارد (1)

کور ترینِ مردم کسی است که از دیدن فضیلت و برتری ما کور باشد و بدون آن که گناهی در حقّ او کرده باشیم با ما دشمنی ورزد. تنها گناه مان این است که ما او را به حق دعوت کرده ایم، در حالی که دیگران او را به سوی فتنه و دنیا فرا خوانده اند.

﴿ إِيَّايَ عَنَى بِمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتاب﴾؛ (1) مقصود خداوند از «کسی که علم کتاب نزد اوست» من هستیم.

حضرت علی علیه السلام فرمودند:

﴿ الرِّفقُ مِفتاحُ النَّجاحِ﴾؛ (1) ملایمت و مهربانی کلید کامیابی است.

امام باقر علیه السلام فرمودند:

﴿ إِنَّ لِكُلِّ شَيْ ءٍ قُفْلًا وَ قُفْلُ الْإِيمَانِ الرِّفْقُ﴾؛ (2) همانا برای هر چیزی قفلی است و قفل ایمان ملایمت است.

امام کاظم علیه السلام فرمودند:

﴿ الرِّفقُ نِصفُ العَیشِ﴾؛ (3) ملايمت و مهربانی نیمی از زندگی است.

آن که هلاکش نمود ساعد سیمینِ یار *** باز به آن ساعدش کشته شدن آرزوست

بندۀ یزدان شناس موت و حیاتش یکی است *** زان که به نور خداش پرورش طبع و خوست

غیر خدا باطل است در نظر اهل حق *** دعوى إنى أنا كاشف توحيد هوست

آن شجری را که حق بهر ثمر پرورید *** بانگ أنا الحق زند تا ابد از مغز و پوست

دل چو ز خود غافل است عارف باللّه نیست *** بر لب جو سال ها تشنه لب و آب جوست

گوش دل مؤمن است سامع صوت خدا *** گر چه ز آواز خلق مُلک پر از های و هوست

هر که ز کوی مجاز پا به حقیقت نهاد *** بر سرش از روزگار مخمصۀ تو به توست

عاشق وارسته را با سر و سامان چه کار *** قصۀ ناموس و عشق صحبت سنگ و سبوست

عاشق دیدار دوست اوست که هم چون حسین *** زردی رخسار او سرخ ز خون گلوست

هر که چو او پا نهاد بر سر میدان عشق *** بی سر و سامان سرش در خم چوگان چو گوست

ص: 202

دوست به شمشیر اگر پاره کند پیکرش *** منّت شمشیر دوست بر بدنش مو به موست

گر به اسیری برند عترت او دشمنان *** هر چه ز دشمن بر او دوست پسندد نکوست

تا بتوانی «فؤاد» در غم او گریه کن *** بر تو از این آبِ رو نزد خدا آبروست (1)

به پایان بردم. «شمع جمع» بار ها به چاپ رسیده است.

شعر فؤاد بسیار با حال و گیرا و دل نشین است و مراثی وی را باید در شمار بهترین مرثیه ها شمرد.

فؤاد مسلمانی پاک اعتقاد و شیعه ای اثنی عشری است و هم چون همۀ عارفان راستین، تشیّع را اسلام علی علیه السلام می شناسد و کم تر شاعری در دورهٔ وی می شناسیم که هم چون او توانسته باشد بعد از قرآن که بیش ترین قصاید و مثنوی هایش آراسته به آیات و بیّنات باشد و از دو اثر عالی عرفان اسلامی یعنی «نهج البلاغه» و «صحیفۀ سجّادیه» متأثر و برخور داری یافته باشد.

قوی ترین و ارزش مند ترین جنبۀ عاطفی و ایمانی وی، عشق و ارادتش به مولای متّقیان است که بیش از دو سوم اشعار اوست. هم چنین در مورد سرور شهیدان حسین بن علی علیهم السلام سروده هایی بسیار زیبا و ماندگاری آفرید.

شیاد قبول نمود و مانند خر عر عر کرد.

بهلول به او گفت: تو با این خریت فهمیدی سکه ای که در دست من است از طلاست، چگونه من نفهمم که سکه های تو از مس است؟

﴿ یا بْنَ ادَمَ، اِنَّمَا اَنْتَ اَیَّامٌ، کُلَّمَا مَضی یَوْمٌ ذَهَبَ بَعْضُک﴾؛ (1) ای زادۀ آدم! تو روز هایی هستی؛ هر روزی که برود، بخشی از تو می رود.

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در توصیه به ابوذر فرمودند:

﴿ یَا أَبَاذَرٍّ اغْتَنِمْ خَمْساً قَبْلَ خَمْسٍ: شَبَابَکَ قَبْلَ هَرَمِکَ وَ صِحَّتَکَ قَبْلَ سُقْمِکَ وَ غِنَاکَ قَبْلَ فَقْرِکَ وَ فَرَاغَکَ قَبْلَ شُغُلِکَ وَ حَیَاتَکَ قَبْلَ مَوْتِکَ﴾؛ (2) ای ابوذر! پنج چیز را قبل از پنج چیز دیگر غنیمت دان: جوانی ات را پیش از پیری؛ سلامتی ات را قبل از بیماری؛ ثروت و دارایی ات را پیش از آن که به فقر و تنگ دستی بیفتی؛ فراغت و آسایش خود را پیش از گرفتاری؛ زندگی خود را پیش از مرگ.

پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم در این حدیث مواردی از فرصت ها را برشمرده اند که از اهمیت بیش تری برخور دار است؛ در عین حال بیش تر از هر چیز دیگر مورد غفلت واقع می شوند و بدون استفاده بهینه از آن ها، از کف می روند.

سعدی هم این مضامین را به شعر در آورده است:

سعديا دی رفت و فردا هم چنان موجود نیست *** در میان این و آن، فرصت شمار امروز را

می شوید. اگر این کار ها را کردید، فهم شما هم عوض می شود. یعنی درک دیگری پیدا می کنید.

الآن شاید شما نتوانید این مطالب را از ما قبول کنید، ولی وقتی خودتان به آن رسیدید، قبول می کنید. وقتی وجدان شما مسأله را حل کرد، می بینید راست است و می بینید که اسلام چه نعمت بزرگی برای بشر بوده است. و این بشر، روی همان هوی و هوس و شیطنت خودش، از آن بی بهره بوده است.

پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم می خواهد همه به ستارۀ ثریّا برسید؛ ولی این ها می گویند بگذارید ما برویم در یک منجلاب غرق شویم.

اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ ذَنْبِي عِنْدَكَ عَظِيماً فَعَفْوُكَ أَعْظَمُ مِنْ ذَنْبِي؛

اللَّهُمَّ إِنْ لَمْ أَكُنْ أَهْلاً أَنْ أَبْلُغَ رَحْمَتَكَ فَرَحْمَتُكَ أَهْلٌ أَنْ تَبْلُغَنِي وَ تَسَعَنِي لأَنَّهَا وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ﴾؛ (1)

خدایا، البته به آمرزش تو بیش تر امیدوارم تا به عمل خود، و البته رحمت تو وسیع تر از گناه من است! خدایا، اگر چه گناه من نزد تو بزرگاست، اما عفو و بخشش تو بزرگ تر از گناه من است!

خدایا، اگر من لایق آن نیستم که رحمتت به من برسد، رحمت و لطف تو لایق است که به من رسا باشد و مرا فرا گیرد؛ زیرا رحمتت همه چیز عالم را فرا گرفته است؛ به رحمت تو خدای ارحم الراحمین!

* از خر خراطی خواستن خطاست.

* از بدان بد شود ز نیکان نیک *** داند این مایه هر که هشیار است (1)

* با بدان یار گشت همسر لوط *** خاندان نبوتش گم شد

سگ اصحاب کهف روزی چند *** پی نیکان گرفت و مردم شد (2)

* از بدان جز بد نیاموزی *** نکند گرگ پوستین دوزی (3)

* از پری آدمی گری مَطَلب *** از زحل کار مشتری مَطَلب

* بابد به جز بدی نکند چرخ نیلگون *** از خار هیچ میوه نچینند غیر خار (4)

وارد مغز و دماغ او گردید و خداوند چهل شب او را به وسیلۀ آن پشه عذاب کرد و آن گاه او را هلاک نمود. (1)

جَلَّ)، وَ أَخْلِصْ فِي الْوَلَاءِ لِأَئِمَّتِكَ الطَّاهِرِين﴾؛ (1) اى سهل؛ ولايت ما برای شیعیان مان حافظ و نگه دارنده ای است که اگر در قعر دریا های عمیق فرو روند و یا در دشت بی آب و علف و بیابان های خطرناک بین جانوران درنده و گرگ های وحشی و دشمنان آدمی و پری قرار بگیرند، هر آینه از خوف و خطر آن ها ایمن می باشند.

پس به خدا اعتماد کن و ولایت و سر سپردگی خود را به ائمّه طاهرین علیهم السلام یا خالص گردان!

وان گه از دریای علمت سوی جان *** جو به جو کن، جو به جو کن جو به جو

گر نخواهی خود فراموشت شود *** یاد او کن، یاد او کن یاد او

﴿ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونَ﴾؛ (1) پس مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم؛ و شکرانه ام را به جای آرید؛ و با من نا سپاسی نکنید.

هر آن که جانب اهل خدا نگه دارد *** خداش در همه حال از بلا نگه دارد

حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست *** که آشنا سخن آشنا نگه دارد

دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای *** فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد

گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان *** نگاه دار سر رشته تا نگه دارد (2)

تلقین آن قدر شریف است که حتی به مرده هم موقع دفن تلقین می خوانند. وقتی که تلقین خواندند نکیر و منکر می گویند: کار او درست شد. پس چرا آدم تا زنده است به خود تلقین نخواند؟

چند وقت در خلوت به خود تلقین بخوانید و بگویید:«﴿ إِنَّ اللّهَ تَبَارَكَ وَ تَعالَى نِعْمَ الرَّبُّ وَ اَنَّ مُحَمَّداً صلی اللّه علیه و آله و سلم نِعْمَ الرَّسُولُ وَ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيَّ بْنَ أَبِى طالِبٍ وَ أَوْلادَهُ الْأَئِمَّةَ الْاَحَدَ عَشَرَ نِعْمَ الْأَئِمَّةُ و...﴾؛ بی تردید خدای تبارک و تعالی خوب پروردگاری است و حضرت محمد صلى اللّه عليه و آله و سلم خوب پیامبری است و امیر المؤمنین علی بن ابی طالب و یازده امام از فرزندان او خوب امامانی هستند و...»

باور ياور مؤمن است. به خدا و خوبان خدا خوش باور باشید. خوش باوری به آن ها خوب است. اکثر اهل جنّت و بهشت انسان های خوش باور و ساده هستند، چون زود تر به باور و یقین می رسند.

آفت علم، زرنگی، شکّاکیت و دیر باوری است. آیا آن خوش باوری و سادگی که انسان را به بهشت می رساند، از آن شکاکیّت و نا باوری و زرنگی که انسان را به جهنم می برد، بهتر نیست؟

نیل به تمام آن فضیلت ها و شرافت ها و ثواب هایی که در روایات ذکر شده، به یک چیز احتیاج دارد و آن باور است. اگر باور کردی، مال توست و بهره می بری. اما اگر حاشیه زدی، محروم می شوی.

ولى الهى خرج دارو و درمان و اورژانس و تصادفش بشود!

الهی خرج سدر و کافور عزیزانش بشود!

خدا به زمین گرم بزندش، الهی فلج بشود!

به نظرم باید دربارۀ مفهوم گذشت، بیش تر با او صحبت بشود.

﴿ هُو العَبدُ یُذنِبُ الذَّنبَ ، فیُملی لَهُ و یُجَدَّدُ لَهُ عِندَها النِّعَمُ ، فتُلهیهِ عنِ الاستِغفارِ مِن الذُّنوبِ، فهُو مُستَدرَجٌ مِن حَیثُ لا یَعلَمُ﴾؛ (1) معناى استدراج این است که بنده گناه کند و خداوند به او مهلت دهد و با وجود گناه باز به او نعمت دهد تا این نعمت او را از طلب آمرزش برای آن گناه باز دارد. چنین شخصی بی آن که بفهمد تدریجاً به خشم و عذاب خدا نزدیک شده است.

این است که امام حسین علیه السلام در دعا به درگاه الهی عرضه می دارد:

﴿ اللّهُمَّ لا تَستَدرِجني بِالإِحسانِ، و لا تُؤَدِّبني بِالبَلاءِ﴾؛ (2) بار خدايا! مرا با احسان، پله پله فرو مینداز و با بلا تأدیبم مفرما!

هر یک به زبان حال با من گفتند *** کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش

***

هنگام سپیده دم خروس سحری *** دانی که چرا همی کند نوحه گری

یعنی که نمودند در آیینه صبح *** کز عمر شبی گذشت و تو بی خبری

طوری که چون از خانه خود بیرون می آید، بعضی از افراد را به صورت واقعی خود می بیند و برخی اسرار برای او کشف می شود.

تو آهن گری بیلُت آید به کار *** تو را با نبرد ستوران چه کار

***

گفت آن یار کزو گشت سر دار بلند *** جرمش آن بود که اسرار هویدا می کرد

***

گرفتم آن که نگیری مرا به هیچ گناهی *** همین گناه مرا بس که با وجود تو هستم

***

زهد و تقوی را تو ای زاهد شفیع خویش ساز *** من کسی دارم که در محشر به فریادم رسد

قضا کردن آن ها بودم. به همین دلیل نماز شب خواندن برایم میسر نمی شد.

در این باره حکم را از استاد خود، شیخ بهایی رحمة اللّه پرسیدم. ایشان فرمود: یک نماز ظهر و عصر و مغرب را به قصد نماز شب به جا آور. من هم همین کار را می کردم.

در این جا از حضرت حجت علیه السلام این موضوع را پرسیدم. فرمودند: نماز شب بخوان و کار قبلی را ترک کن. مسائل دیگری هم پرسیدم که یادم نیست.

آن گاه عرض کردم: مولای جان، برای من امکان ندارد که همیشه به حضورتان مشرف شوم. لذا تقاضا دارم کتابی که همیشه به آن عمل کنم عطا بفرمایید. فرمودند: کتابی به تو عطا کردم و آن را به مولا محمد تاج داده ام. برو و آن را از او بگیر. من در همان عالم مکاشفه آن شخص را می شناختم.

از در مسجد خارج شدم و به سمت دار بطیخ (محله ای است در اصفهان) رفتم. وقتی به آن جا رسیدم، مولا محمد تاج مرا دید و گفت: حضرت صاحب الامر علیه السلام تو را فرستاده اند؟ گفتم: آری.

او از بغل خود کتاب کهنه ای بیرون آورد. آن را باز کردم و بوسیدم و بر چشم خود گذاشتم و برگشتم و متوجه حضرت ولی عصر علیه السلام شدم.

در همین وقت به حال طبیعی برگشتم و دیدم کتاب در دست من نیست. به خاطر از دست دادن کتاب تا طلوع فجر مشغول تضرع و گریه و ناله بودم.

بعد از نماز و تعقیب، به دلم افتاده بود که مولا محمد تاج، همان شیخ بهایی است و این که حضرت او را تاج نامیدند، به خاطر معروفیت او در میان علماست. لذا به سراغ ایشان رفتم.

وقتی به محل تدریس او رسیدم، دیدم مشغول مقابلۀ صحيفۀ كاملۀ سجادیه

ص: 220

هستند. ساعتی نشستم تا از کار مقابله فارغ شد. ظاهراً مشغول بحث و صحبت دربارۀ سند صحیفۀ سجادیه بودند. اما من متوجه این مطلب نبوده و گریه می کردم.

نزد شیخ رفتم و خواب خود را به او گفتم و به خاطر از دست دادن کتاب گریه می کردم. شیخ فرمود: به تو بشارت می دهم؛ زیرا به علوم الهی و معارف یقینی خواهی رسید.

گر چه شیخ این مطلب را فرمود، اما قلب من آرام نشد. با حالت گریه و تفکر خارج شدم تا آن که به دلم افتاد به آن سمتی که در خواب دیده بودم بروم. به آن جا رفتم. وقتی به محله دار بطیخ که آن را در خواب دیده بودم رسیدم، مرد صالحی را که اسمش آقا حسن تاج بود دیدم. همین که او را دیدم سلام کردم.

گفت: فلانی، کتاب هایی وقفی نزد من هست. هر کس از طلاب که آن ها را می گیرد به شروط وقف عمل نمی کند، ولی تو عمل می کنی. بیا و به این کتاب ها نگاهی بینداز و هر کدام را احتیاج داری بردار.

با او به کتابخانه اش رفتم و اولین کتابی که ایشان به من داد کتابی بود که در خواب دیده بودم. یعنی کتاب صحیفۀ سجادیه. شروع به گریه و ناله کردم و گفتم: همین برای من کافی است و نمی دانم خواب را برای او گفتم یا نه.

بعد از آن به نزد شیخ بهایی آمده و نسخهٔ خودم را با نسخۀ ایشان تطبیق و مقابله کردم. نسخه جناب شیخ مربوط به جد پدر او بود که ایشان از نسخهٔ شهید اول و او هم از نسخۀ عميد الرؤسا و ابن سکون برداشته بود.

این دو بزرگوار صحیفهٔ خود را با نسخه ابن ادریس بدون واسطه یا با یک واسطه اخذ کرده بودند و نسخه ای که حضرت صاحب الامر علیه السلام به من

ص: 221

عطا فرمودند، از خط شهید اول نوشته شده بود و حتی در مطالب حاشیه کاملاً با هم موافقت داشتند.

بعد از مقابله و تطبیق نسخۀ خودم، مردم نزد من آمده و شروع به مقابله نمودند و به برکت حضرت حجت علیه السلام صحیفۀ کاملۀ [سجادیه] در شهر ها مخصوصاً اصفهان مثل آفتاب ظاهر شد و در هر خانه ای از آن استفاده می شود و خیلی از مردم صالح و اهل دعا و حتی بسیاری از ایشان مستجاب الدعوه شدند. و این ها همه آثار معجزاتی از حضرت صاحب الامر علیه السلام است و آن چه خدای متعال از برکات صحیفۀ سجادیه به من عنایت فرمود، نمی توانم به شمار آورم.

فهم این معنا خیلی مشکل است، ولی این واقعیتی است که انبیا به آن نایل شده اند. ولی ما می گوییم همه چیز مال خود ماست، این و آن، مال ماست، پول ها مال ماست. وقتی به قارون گفتند: این پول ها را انفاق کن، در جواب گفت: ﴿ أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِندِي﴾؛ (1) من زحمت کشیدم و روی علم و دانش خودم این پول ها را جمع کرده ام.

***

اگر یار مرا دیدی به خلوت *** بگو ای بی وفا ای بی مروت

گریبانم ز دستت چاک چاکو *** نخواهم دوخت تا روز قیامت

***

تن محنت کشی دیرم خدایا *** دل با غم خوشی دیرم خدایا

ز شوق مسکن و داد غریبی *** به سینه آتشی دیرم خدایا

***

دلی دیرم خریدار محبت *** کز او گرم است بازار محبت

لباسی دوختم بر قامت دل *** ز پود محنت و تار محبت

در مضیقه قرار دادن خانواده نیز یکی از مصادیق بارز آزار و اذیت است که در حدیث نخست بیان شد.

گر نبودی اختیار این شرم چیست *** وین دریغ و خجلت و آزرم چیست

انسان حالات مختلفی دارد و هر کدام کاشف حقایقی در وجود انسان است. مثنوی به دو حالت اشاره کرده است. این که بیچارگی و درماندگی ما دلیل بر احتیاج و اضطرار ماست. و این که از عمل خود نادم و خجالت زده می شویم دلیل اختبیار ماست که خود کار زشت انجام می دهیم.

سوگند به خدا که در روز قیامت به عمویم شفاعتی می کنم که تمام اهل محشر از آن شفاعت تعجّب کنند.

چنان عبادت می کنم و آن چنان قرائتی می نمایم که کسی تا امروز نظیر آن را انجام نداده باشد.

سپس وارد محراب شد و مشغول نماز گشت. وقتی از نماز فارغ شد، ناگهان قورباغه ای را در محراب دید. او به داوود گفت: ای داوود، عبادت و قرائت امروزت تو را به تعجب آورد و دچار عجب شدی؟

داوود گفت: آری. قورباغه گفت: مغرور مشو؛ چون من در هر شب هزار بار تسبیح می گویم که از هر تسبیح سه هزار تحمید منشعب می شود. و وقتی در قعر آب هستم و صدای پرندۀ گرسنه ای را در آسمان می شنوم، به سطح آب می آیم تا از من ارتزاق کند، بدون این که گناهی داشته باشم. (1)

يعنى مطیع امر الهی هستم که مرا روزی آن پرنده قرار داده است.

چنین باش!

آینه تنها عیب ها را نشان نمی دهد، بلکه زیبایی ها را هم نشان می دهد؛ و تو ای مؤمن نیز چنین باش!

آینه عیوب را آن گونه که هست نشان می دهد و چند برابر نمی کند؛ و تو ای مؤمن نیز چنین باش!

آینه عیب ها را از روی پاکی و صفای درونی خود می گوید، غرض و مرضی ندارد؛ و تو ای مومن نیز چنین باش!

آینه زمانی عیب ها را نشان می دهد که کثیف نباشد؛ و تو ای مؤمن نیز چنین باش!

آینه در گفتن عیوب رعایت پُست و مقام را نمی کند؛ و تو ای مؤمن نیز چنین باش!

آینه در گفتن عیوب انتظار و توقعی ندارد؛ و تو ای مؤمن نیز چنین باش!

آینه را نباید شکست، پس دل دوستی که عیب تو را می گوید نباید شکست؛ و تو ای مؤمن نیز چنین باش!

آینه در حال شکستن هم دست از کارش بر نمی دارد؛ و تو ای مؤمن نیز چنین باش.

آینه عیوب را در صفحه خود نگه نمی دارد؛ و تو ای مؤمن نیز چنین باش!

آینه فقط عیوب ظاهری را می گوید و تجسس نمی کند؛ و تو ای مؤمن نیز چنین باش!

ص: 229

آینه عیوب را رو به رو می گوید؛ و تو ای مؤمن نیز چنین باش!

آینه آن روز که گیری به دست *** خود شکن آن روز مشو خود پرست

آینه گر عیب تو بنمود راست *** خود شکن، آینه شکستن خطاست

***

دوست دارم که دوست عیب مرا *** هم چو آئینه رو به رو گوید

نه که چون شانه با هزار زبان *** پشت سر رفته مو به مو گوید

هر گاه کسی از تو عذر خواهی کرد، عذرش را بپذیر، هر چند بدانی که دروغ می گوید.

فرمایش امام سجاد علیه السلام سه نکتۀ کلیدی و دقیق در معاشرت هاست که راه را بر مشکلات می بندد.

3. در بینوائی و توانگری به کسب و کار پردازید،

4. با هر که از شما بریده پیوند کنید،

5. از آن که ظلم تان کرده بگذرید،

6. به هر کس محروم تان کرده عطا کنید،

7. نگاه تان عبرت آمیز باشد،

8. سکوت تان فکر،

9. گفتار تان ذکر،

10. طبع تان سخاوت باشد؛ که هیچ بخیل به بهشت راه نیابد، و هیچ سخاوت مند به دوزخ در نیاید.

هم چو سلمان در مسلمانی بکوش *** ای مسلمان تا که سلمانت کنند

تا توانی در گلستان جهان *** خار شو تا گل به دامانت کنند

هم چو خاک افتادگی کن پیش از آن *** که به زیر خاک پنهانت کنند (1)

ستم عشق تو هر چند کشیدیم به جان *** ز آرزویت ننشستیم خدا می داند

با غم عشق تو عهدی که ببستیم نخست *** بر همانیم که بستیم خدا می داند

به امیدی که گشاید ز وصال تو دری *** در دل بر همه بستیم خدا می داند

خاستیم از سر شادی و غم هر دو جهان *** با غمت خوش بنشستیم خدا می داند

دیده پر خون و دل آتش کده و جان بر کف *** روز و شب جز تو نجستیم خدا می داند

دوش با «شمس» خیال تو به دل جویی گفت *** آرزومند تو هستیم خدا می داند

زیارتش می نمایند؟!

عرض کردم: فدایت شوم به این امر واقف نبودم. فرمودند:

﴿ فَاعْلَمْ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ مِنَ الْأَئِمَّةِ كُلِّهِمْ وَ لَهُ ثَوَابُ أَعْمَالِهِمْ وَ عَلَى قَدْرِ أَعْمَالِهِمْ فُضُلُوا﴾؛ (1) بدان که امیر المؤمنین علیه السلام نزد حق تعالی از تمام ائمه علیهم السلام افضل و برتر بوده و ثواب اعمال ایشان برای آن حضرت نیز منظور می شود، در حالی که حضرات ائمّه علیهم السلام به مقدار اعمال صادره از خود شان فضیلت و برتری عائد شان می شود.

در این مسیر دستگیر کنند.

قطع این مرحله بی همرهی خضر مکن *** ظلمات است بترس از خطر گم راهی

***

پیر را بگزین که بی پیر این سفر *** هست بس پر آفت و خوف و خطر

***

هیچ نکشد نفس را جز ظل پیر *** دامن آن نفس کش را سخت گیر

***

به می سجاده رنگین کن گرت پیر مغان گوید *** که سالک بی خبر نبود ز راه و رسم منزل ها

تا نزاید طفلک نازک گلو *** کی روان گردد از پستان شیر او

پیش حق یک ناله از روی نیاز *** به کی عمری بی نیاز اندر نماز (1)

تشنگی و نیاز و اضطرار وسیلۀ نزول خیر و برکات است. هر کجا اضطرار باشد، اجابت بر فراز آن است.

﴿ أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ﴾؛ (2) يا كيست آن كس که درمانده را - چون وی را بخواند - اجابت می کند، و گرفتاری را بر طرف می گرداند.

هنگام قبض روح مؤمن به من نشان دهی؟ ملک الموت فرمود: آری. روی خود را از من برگردان. ابراهیم روی گرداند و وقتی دوباره نظر کرد، او را به صورت جوانی خوش صورت و خوش رو و خوش بو مشاهده نمود. در این موقع ابراهیم گفت: ای ملک الموت، اگر پاداش مؤمن از ایمانش فقط مشاهدهٔ همین صورت خوب تو باشد او را کفایت می کند.

سپس گفت: آیا می توانی صورت خود را هنگام قبض روح افراد گنه کار به من نشان دهی؟ ملک الموت گفت: تو طاقت دیدار مرا در آن حالت نخواهی داشت. ابراهیم اصرار کرد و ملک الموت گفت: روی خود را از من بگردان و دوباره به من نگاه کن.

وقتی ابراهیم چنین کرد، این بار مردی سیاه رو، با مو های راست و بد بو مشاهده کرد که لباس هایی سیاه به تن داشت و از سوراخ های بینی او دود و آتش بیرون می آمد.

ابراهیم از مشاهدهٔ او مدهوش شد. وقتی به هوش آمد، ملک الموت را به حالت اول مشاهده کرد. در این هنگام خطاب به او گفت: ای ملک الموت، اگر گنه کار غیر از مشاهدۀ تو عذاب دیگری نداشت، همین برای او کافی بود. (1)

به مرده ها سر می زنیم و گل باران شان می کنیم،

ولی گاهی چه راحت فاتحۀ حضور اطرافیان مان را می خوانیم!

السَّبْعُ وَ الْأَرَضُونَ لِقَتْلِهِ وَ لَقَدْ نَزَلَ إِلَى الْأَرْضِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ أَرْبَعَةُ آلَافٍ لِنَصْرِهِ فَوَجَدُوهُ قَدْ قُتِلَ فَهُم عِنْدَ قَبْرِهِ شُعْثٌ غُبْرٌ إِلَى أَنْ يَقُومَ الْقَائِمُ فَيَكُونُونَ مِنْ أَنْصَارِهِ وَ شِعَارُهُمْ يَا لَثَارَاتِ الْحُسَيْنِ﴾؛ ای پسر شبیب! اگر می خواهی گریه کنی، بر حسین بن علیّ ابن ابی طالب علیه السلام گریه کن؛ زیرا او را هم چون گوسفند ذبح کردند و از بستگانش، هیجده نفر به همراهش شهید شدند که در روی زمین نظیر نداشتند. آسمان های هفت گانه و زمین ها به خاطر شهادتش گریستند، و چهار هزار فرشته برای یاری او به زمین آمدند، ولی تقدیر الهی نبود، و آن ها تا قیام قائم علیه السلام در کنار قبرش با حال نزار و ژولیده باقی هستند و از یاوران قائم علیه السلام هستند و شعار شان «یا لثارات الحسین» است.

﴿ يَا ابْنَ شَبِيبٍ لَقَدْ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّهُ لَمَّا قُتِلَ جَدِّيَ الْحُسَيْنُ أَمْطَرَتِ السَّمَاءُ دَماً وَ تُرَاباً أَحْمَرَ﴾؛ ای پسر شبیب! پدرم از پدرش از جدّش علیهم السلام به من خبر داد که وقتی جدّم حسین علیه السلام شهید شد، از آسمان خون و خاک قرمز بارید.

﴿ يَا ابْنَ شَبِيبٍ إِنْ بَكَيْتَ عَلَى الْحُسَيْنِ حَتَّى نَصِيرَ دُمُوعُكَ عَلَى خَدَّيْكَ غَفَرَ اللَّهُ لَكَ كُلَّ ذَنْبٍ أَذُنَبْتُهُ صَغِيرًا كَانَ أَوْ كَبِيرًا قَلِيلًا كَانَ أَوْ كَثِيراً﴾؛ ای پسر شبیب! اگر به گونه ای بر حسین گریه کنی که اشک هایت بر گونه هایت جاری شود، خداوند هر گناهی که مرتکب شده باشی، چه کوچک و چه بزرگ، چه کم و چه زیاد، همه را خواهد بخشید.

﴿ يَا ابْنَ شَبِيبٍ إِنْ سَرَّكَ أَنْ تَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ وَ لَا ذَنْبَ عَلَيْكَ

ص: 242

فَزُرِا الْحُسَيْنَ علیه السلام﴾؛ ای پسر شبیب! اگر دوست داری پاک و بدون گناه به ملاقات خدا بروی، به زیارت حسین برو.

﴿ يَا ابْنَ شَبِيبٍ إِنْ سَرَّكَ أَنْ تَسْكُنَ الْغُرَفَ المُبنِيَّةَ فِى الجَنَّةِ مَعَ النَّبِيِّ صلى اللّه عليه و آله و سلم فَالْعَنْ قَتَلَةَ الْحُسَيْنِ﴾؛ ای پسر شبیب! اگر دوست داری با پیامبر اکرم صلى اللّه عليه و آله و سلم در غرفه های بهشت همراه باشی، قاتلان حسین را لعنت کن.

﴿ يَا ابْنَ شَبِيبٍ إِنْ سَرَّكَ أَنْ يَكُونَ لَكَ مِنَ الثَّوَابِ مِثْلَ مَا لِمَنِ اسْتُشْهِدَ مَعَ الْحُسَيْنِ فَقُلْ مَتَى مَا ذَكَرْتَهُ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً﴾؛ ای ابن شبیب! اگر دوست داری ثوابی همانند ثواب کسانی که همراه حسین بن علیّ علیهم السلام شهید شدند داشته باشی، هر گاه به یاد او افتادی بگو:« ﴿ يا لَيْتَني كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً﴾؛ اى کاش با آنان می بودم و به فوز عظیم می رسیدم!»

﴿ يَا ابْنَ شَبِيبٍ إِنْ سَرَّكَ أَنْ تَكُونَ مَعَنَا فِي الدَّرَجَاتِ الْعُلَى مِنَ الْجِنَانِ فَاحْزَنْ لِحُزْنِنَا وَ افْرَحْ لِفَرَحِنَا وَ عَلَيْكَ بِوَلَايَتِنَا فَلَوْ أَنَّ رَجُلًا تَوَلَّى حَجَراً لَحَشَرَهُ اللَّهُ مَعَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾؛ (1) ای پسر شبیب! اگر دوست داری با ما در درجات عالی بهشت همراه باشی، در اندوه ما اندوهگین و در خوشحالی ما، خوشحال باش، و بر تو باد به ولایت ما؛ زیرا اگر کسی سنگی را دوست داشته باشد، خداوند در روز قیامت او را با آن سنگ محشور خواهد کرد.

ص: 243

قیمت هر کاله می دانی که چیست *** قیمت خود را ندانی احمقی است

سعد ها و نحس ها دانسته ای *** ننگری سعدی تو یا نا شسته ای

جان جمله علم ها این است این *** که بدانی من کیم در یوم دین

آن اصول دین بدانستی ولیک *** بنگر اندر اصل خود گر هست نیک

از اصولینت اصول خویش به *** که بدانی اصل خود ای مرد مه (1)

﴿ رَحِمَ اللّهُ عَبْداً تَكَلَّمَ فَغَنِمَ أَوْ سَكَتَ فَسَلِمَ إِنَّ اللِّسَانَ أَمْلَكُ شَيْءٍ لِلْإِنْسَانِ أَلَا وَ إِنَّ كَلَامَ الْعَبْدِ كُلَّهُ عَلَيْهِ إِلَّا ذِكْرُ اللَّهِ تَعَالَى أَوْ أَمْرٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهى عَنْ مُنْكَرٍ أَوْ إِصْلَاحُ بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾؛ (1) رحمت خدا بر آن بنده ای که سخن مفید گوید و از آن بهرمند شود. یا سکوت کرده تا سالم بماند.

آگاه باشید که همهٔ سخن های انسان به ضرر اوست، جز آن سخنی که ذکر خدا، و یا امر به خوبی ها و یا نهی از بدی ها، و یا اصلاح بین مؤمنین باشد.

همیشه یادمان باشد که نگفته ها را می توان گفت، ولی گفته ها را نمی توان پس گرفت. چه سنگ را به کوزه بزنی، چه کوزه را به سنگ، شکست با کوزه است. دل ها خیلی زود از حرف ها می شکنند. مراقب گفتار مان باشیم!

پس رسول آن گفت شان را فهم کرد *** گفت آن خنده نبودم از نبرد

زان نمی خندم من از زنجیر تان *** که بکردم ناگهان شب گیر تان

زان همی خندم که با زنجیر و غل *** می کشمتان سوی سروستان و گل

ای عجب کز آتش بی زینهار *** بسته می آریم تان تا سبزه زار

از سوی دوزخ به زنجیر گران *** می کشم تان تا بهشت جاودان

أمير المؤمنین 12 حرف است.

فاطمة الزهراء 12 حرف است.

الحسن و الحسین 12 حرف است.

الحسن المجتبی 12 حرف است.

الحسين الشهيد 12 حرف است.

الإمام السجاد 12 حرف است.

الإمام الباقر 12 حرف است.

الإمام الصادق 12 حرف است.

الإمام الكاظم 12 حرف است.

الإمام الرضاء 12 حرف است.

الإمام الجواد 12 حرف است.

الإمام الهادی 12 حرف است.

الحسن العسکری 12 حرف است.

القائم المهدی 12 حرف است.

افتخار کنید که شیعۀ دوازده امامی هستیم!

اعتماد نشود، حیاتش از بین رفته است.

بنابراین، صداقت و راست گویی یکی از ارکان مهم شخصیت انسانی انسان است. اگر این عنصر مهم در انسان از بین برود، به شخصیت انسانی او خدشه وارد می شود و دیگر نمی توان روی آن حساب باز کرد.

اتفاقاً در همان شب ها فوت کرد. پس از این که به خاک سپرد شد،کفن دزد فکر کرد و پیش خود گفت: این شخص که مرد و به خاک سپرده شد. الآن چه می داند که من کفن او را برداشته ام و یا رها کرده ام.

طبق عادت همیشگی خود شبانه بر سر قبر آمد. همین که قبر را شکاف ناگهان صدائی شنید که به او گفت: چنین نکن. کفن دزد سخت وحشت زده شد و به کلی این عمل ننگین را کنار گذاشت.

بعداً در مقام وصیت بر آمد و به فرزندانش گفت: من چگونه پدری بودم برای شما؟ گفتند: پدر خوبی بودی. گفت: من تقاضائی از شما دارم.

گفتند: هر چه می خواهی بگو که حتماً انجام خواهيم داد؛ ان شاء اللّه. گفت: من دوست دارم وقتی مردم، بدن مرا به آتش بسوزانید و چون خاکستر شدم، خاکستر بدن مرا به باد داده، نصفش به دریا و نصف دیگرش را به بیابان پراکنده سازید.

پس از مردن کفن دزد، یکی از فرزندانش طبق وصیت عمل کرد و چون خاکسترش را پراکنده کرد، خداوند متعال به دریا و بیابان فرمان داد که ذرات بدن مرد را جمع نماید.

ناگهان مرد کفن دزد زنده شد و ایستاد. خداوند متعال خطاب به او فرمود: به چه جهت چنین وصیّتی کردی؟ عرض کرد: قسم به عزت و عظمت تو جز خوف و ترس از عذاب، هیچ عاملی در میان نبود.

خدای مهربان فرمود: ﴿ فَإِنِّی سَأُرْضِى خُصُومَکَ وَ قَدْ آمَنْتُ خَوْفَكَ وَ غَفَرْتُ لَكَ﴾؛ من هم به پاداش این عمل تمام دشمنانت را از تو راضی

ص: 251

خواهم کرد و خوف و وحشتت را به امن و امان تبدیل نموده و تو را مشمول بخشش و مغفرت خود ساختم.» (1)

شاید این غفران بزرگ الهی به خاطر توبۀ واقعی این کفن دزد بوده، و وصیتش نمودی از آن واقعیت است. هر کس واقعاً از گناه خود پشیمان شود، این گونه مورد لطف و رحمت بی انتهای خدای مهربان واقع می شود.

جَلَّ مِنْ قَطْرَتَيْنِ قَطْرَةِ دَم فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ قَطْرَةِ دَمْعَةٍ فِي سَوَادِ اللَّيْلِ لَا يُرِيدُ بِهَا عَبْدٌ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ﴾؛ (1) هیچ قدمی به سوی خداوند از دو قدم محبوب تر نیست؛ قدمی که مؤمن برای صف بستن در جهاد بر می دارد، و قدمی که برای آشتی با خویشاوند بر می دارد.

و هیچ جرعه ای نزد خدا محبوب تر از دو جرعه نیست؛ یکی جرعۀ خشمی که مؤمن با برد باری فرو می برد، و دیگر شربت مصیبتی که مؤمن با شکیبائی بنوشد.

و هیچ قطره ای نزد خداوند محبوب تر از دو قطره نیست؛ یکی قطرۀ خونی که در راه خدا ریخته شود، و دیگر اشکی که در تاریکی شب فقط برای خدا از چشم بنده جاری شود.

انسان های کریم بیش از آن که از مرگ بگریزند، از بُخل و هم نشینی با فرومایگان می گریزند.

بخل و فرومایگی آن قدر پلید و زشت است که جا دارد انسان همان گونه که از مرگ می گریزد، از آن بگریزد، مبادا به آن آلوده شود.

﴿ وَ مَنِ اِنْقَطَعَ إِلَی اَلدُّنْیَا وَکَلَهُ اَللَّهُ إِلَیْهَا﴾؛ (1) هر کس یک سره به خدا بپیوندد، خداوند هر باری را از او بر عهده گیرد، و از جایی که گمان ندارد روزی اش بخشد؛ و هر کس به دنیا بپیوندد، خدا وی را به دنیا وا گذارد.

***

بلبل به باغ و جغد به ویرانه تاخته *** هر کس به قدر همت خود خانه ساخته

***

ما را به دعا کاش فراموش نسازند *** رندان سحر خیز که صاحب نفسان اند

***

زین خوش ترت کجا خبری در زند که دوست *** سر بی خبر به ما زد و از ما خبر گرفت

***

قفس تنگ زبان درد مرا گویا نیست *** گاه اشکی باید تا سبک شود این بار

***

گر چه هستیم گنه کار تو ای ربِّ رحیم *** نا امیدی ز درت نیز گناهی است عظیم

***

یاقوتِ لبِ لعل تو ، یاقوتِ روان است *** ياقوت نَهَم نام لبِ لعل تو، یا قوت؟

***

ز یاران کینه هرگز در دل یاران نمی ماند *** به روی آب جای قطره باران نمی ماند

ص: 257

بنده ها آزاد کند و سوارانی بر اسب های تیز رو در راه حق بفرستد، و در زمرۀ نخستین کسانی است که وارد آتش می شوند. هم چنین است برای مرد، اگر به زن ستم کند.

﴿ اِعْلَمْ أَنَّ اَلْإِلْفَ مِنَ اَللَّهِ وَ اَلْفِرْکَ مِنَ اَلشَّیْطَانِ﴾؛ (1) بدان که انس گرفتن [با مردم]، کاری خدایی و دشمنی، کاری شیطانی است.

امام صادق علیه السلام هم فرمودند:

﴿ إِنَّ رُوحَ اَلْإِیمَانِ وَاحِدَهٌ، خَرَجَتْ مِنْ عِنْدِ وَاحِدٍ، وَ تَتَفَرَّقُ فِی أَبْدَانٍ شَتَّی، فَعَلَیْهِ اِئْتَلَفَتْ، وَ بِهِ تَحَابَّتْ﴾؛ (2) روح ایمان، یکی است که از نزد خدای یگانه فرود آمده و در پیکر های گوناگونی جای گرفته است. پس بر اساس آن، خو گرفته می شود و بدان، دوستی ها پدید می آید.

﴿ المُؤمِنونَ یَألَفونَ و یُؤلَفونَ و یُغشی رَحلُهُم﴾؛ (3) مؤمنان، با یک دیگر انس می گیرند و با آنان، انس گرفته می شود و خانه شان محلّ رفت و آمد دوستان است.

﴿ لا يَجتَمِعُ أَربَعَةُ فِي المُؤمِنِ إِلَّا أَوجَبَ اللَّهُ لَهُ بِهِنَّ الجَنَّةَ: الصدقُ فِي اللّسانِ، وَ السَّخاء في المالِ، وَ المَوَدَّةُ فِي القَلبِ، وَ النَّصيحَةُ فِي المشهَدِ وَ المَغيبِ﴾؛ (1) مؤمن هر گاه دارای چهار صفت گردد، خداوند بدان ها بهشت را بر او واجب می گرداند: راستی در زبان، بخشش در مال، دوستی در دل، و خیر خواهی در نهان و آشکار.

اگر این چهار صفت در انسان مؤمن وجود داشته باشد، بهشت رفتنش حتمی است.

فکر عشق آتش غم در دل حافظ زد و سوخت *** یار دیرینه ببینید که با یار چه کرد (1)

همراه داشته باشی؛ زیرا میان طوس و نیشابور، شیری بر سر راه است که کاروان را از رفتن باز خواهد داشت. تو به آن شیر نزدیک شو و انگشتری را نشان بده و بگو: مولایم فرموده است: از سر راه دور شو.

بعد فرمود: بر یک طرف نگین «اللّه الملك» و بر روی دیگر آن «الملك للّه الواحد القهّار» نوشته شده باشد؛ زیرا بر انگشتری امیر المؤمنين علیه السلام «اللّه الملك» نقش بسته بود و هنگامی که عهده دار خلافت گردید، «الملك للّه الواحد القهّار» را بر آن نگاشت. نگین انگشتری آن حضرت نیز فیروزه بود که مخصوصاً باعث ایمنی از درندگان و هم چنین پیروزی در جنگ هاست.

خادم گفت: راهی سفر شدم. به خدا سوگند، در همان جا که امام علیه السلام فرموده بود، به شیر بر خوردم؛ پس دستور آن حضرت را اجرا کردم. شیر فوراً از سر راه دور گردید.

پس از بازگشت خدمت آن بزرگوار رسیدم و ماجرا را باز گو نمودم. فرمود: «یک چیز باز ماند که آن را نگفتی اگر مایلی بگویم؟» عرضه داشتم: آقای من، ممکن است آن را فراموش کرده باشم.

فرمود:«آری، در طوس شبی را نزد مرقد مطهّر ماندی. در همان شب گروهی از جنّیان جهت زیارت آن قبر مطهّر به آن جا آمدند. نگینی را که در انگشت تو بود، دیدند و نقش آن را خواندند؛ پس آن را از انگشتت بیرون آوردند و جهت استشفای بیماری که داشتند بردند. انگشتری را در آب شستند و از آن آب به او دادند؛ بر اثر آن بهبود یافت.

سپس انگشتری را به تو برگرداندند و در حالی که تو آن را در انگشت دست راست کرده بودی، آن ها انگشتری را به دست چپت کردند. پس بسیار

ص: 263

شگفت زده شدی، امّا سببش را نفهمیدی.

آن گاه سنگ یاقوتی را که بالای سرت یافتی برداشتی و هم اکنون نیز به همراه داری. آن را به بازار ببر که به هشتاد دینار از تو خواهند خرید. این هدیۀ آن ها به توست.»

خادم می گوید: به بازار رفتم و همان گونه که آقایم فرموده بود، یاقوت را به هشتاد دینار فروختم. (1)

برای عبادت پارسایی برای تان کافی است.

برای استغفار ترک گناه برای تان کافی است.

و خیر خواهی شما را از دعا کفایت می کند.

کسی که یکی از این خصلت ها در او باشد، با نخستین گروه از پیامبران به بهشت وارد خواهد شد.

9. بحار الانوار/ مجلسی ، محمد باقر بن محمد تقی، دار احياء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق.

10. البرهان في تفسير القرآن/ بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، موسسۀ بعثه ،قم، چاپ اول، 1374 ش.

11. تحف العقول/ ابن شعبة حرانی، حسن بن علی، جامعۀ مدرسین، قم، چاپ دوم، 1404 ق.

12. تصنيف غرر الحکم و درر الكلم/ تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، دفتر تبلیغات، قم، چاپ اول، 1366 ش.

13. تفسير العياشي/ عیاشی، محمد بن مسعود، المطبعة العلمية، تهران، چاپ اول، 1380 ق.

14. تفسير القمى/ علی بن ابراهیم ،دار الکتاب، قم، چاپ سوم، 1404 ق.

15. التفسير المنسوب الى الامام الحسن العسكري علیه السلام/ حسن بن علی علیه السلام، امام یازدهم، مدرسة الامام المهدى علیه السلام، چاپ اول، 1409 ق.

16. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال/ ابن بابویه، محمد بن علی، دار الشريف الرضى للنشر، قم، چاپ دوم، 1406 ق.

17. جامع احاديث الشيعة/ بروجردی، آقا حسین، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، چاپ اول، 1386 ق.

18. جامع الاخبار (للشعيرى)/ محمد بن محمد شعيري، مطبعة حيدرية، نجف، چاپ اول.

19. حكم النبي الأعظم صلی اللّه علیه و آله و سلم/ محمدی ری شهری، محمد، موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، قم- ایران، چاپ اول، 1429 ق.

ص: 267

20. الخصال/ ابن بابويه، محمد بن علی، جامعۀ مدرسین، قم، چاپ دوم، 1362 ش.

21. دعائم الإسلام/ ابن حيون، نعمان بن محمد مغربی، مؤسسه آل البيت علیهم السلام، قم، 1385 ق.

22. دیوان خواجه حافظ شیرازی/ به اهتمام سيد ابو القاسم انجوی شیرازی، سازمان انتشارات جاویدان، تهران، چاپ سوم، 1358 ش.

23. روضة المتقين فى شرح من لا يحضره الفقيه/ مجلسي، محمد تقى بن مقصود علی، مؤسسۀ فرهنگی اسلامی کوشانبور، قم، چاپ دوم، 1406 ق.

24. روضة الواعظين و تبصرة المتعظين/ فتال نیشابوری، محمد بن احمد، انتشارات رضی، قم، چاپ اول، 1375 ق.

25. الروضة فى فضائل امير المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام/ ابن شاذان قمی، ابو الفضل شاذان بن جبرئيل، مكتبة الامين، قم، 1423 ق.

26. الزهد/ كوفى اهوازی ، حسين بن سعيد المطبعة العلمية، چاپ دوم، 1402 ق.

27. سیره نبوی «منطق عملی»/ دل شاد تهرانی، مصطفی، دریا ،تهران، چاپ 2، 1383 ش.

28. شواهد التنزيل لقواعد التفضيل/ حسکانی، عبید اللّه بن عبد اللّه، مجمع احياء الثقافة الاسلامية ،تهران، چاپ اول، 1411 ق.

29. عدة الداعى و نجاح الساعي/ ابن فهد حلی، احمد بن محمد، دار الکتب الاسلامی، چاپ اول، 1407 ق.

30. علل الشرايع/ ابن بابویه، محمد بن علی، کتاب فروشی داوری،

ص: 268

قم، چاپ اول، 1385 ش.

31. عوالم العلوم و المعارف و الاحوال/ بحرانی اصفهانی، عبد اللّه بن نور اللّه، مؤسسة الامام المهدی علیه السلام،قم، چاپ دوم، 1382 ش.

32. عوالى اللئالى العزيزية فى الاحاديث الدينية/ ابن ابى جمهور، محمد بن زين الدين، دار سيد الشهداء للنشر ،قم، چاپ اول، 1405 ق.

33. عيون اخبار الرضا علیه السلام/ ابن بابویه، محمد بن علی، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378 ق.

34. عيون الحكم و المواعظ/ ليثى واسطى، على بن محمد، دار الحدیث ،قم، چاپ اول، 1376 ش.

35. غرر الحکم و درر الکلم/ تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، دار الکتاب الاسلامی، قم، چاپ دوم، 1410 ق.

36. فلاح السائل و نجاح المسائل/ ابن طاووس، على بن موسى، بوستان کتاب ،قم، چاپ اول، 1406 ق.

37. الكافي/ کلینی، محمد بن يعقوب بن اسحاق، دار الكتب الاسلاميه، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.

38. كشف الغمة فى معرفة الأئمة علیهم السلام/ اربلی، علی بن عیسی، بنی هاشم ،تبریز، چاپ اول، 1381 ش.

39. كفاية الاثر فى النص على الأئمة الاثنى عشر/ خزاز رازی، علی بن محمد، بیدار، قم، 1401 ق.

40. کلیات سعدی/ به اهتمام محمد علی فروغی، مؤسسۀ انتشارات امیر کبیر، تهران، 1369 ش.

ص: 269

41. کلیات شمس تبریزی/ مولانا جلال الدين محمد مولوی، نشر پیمان ،تهران، چاپ چهارم، 1381 ش.

42. كنز العمال/ المتقى الهندى، مؤسسة الرسالة، بيروت، 1409 ق - 1989 م.

43. لثالى الاخبار/ محمد نبی التو سیرکانی، مكتبة العلامه، قم.

44. مأة منقبة من مناقب امیر المؤمنين و الائمة علیهم السلام/ ابو الحسن بن احمد شاذان القمى.

45. مثنوی معنوی/ جلال الدین محمد بلخی (مولوی)، به کوشش و اهتمام رینولدالین نیکلسون، نشر طلوع ،تهران، 1373 ش.

46. مجموعة ورام/ ورام بن ابی فراس، مسعود بن عيسى، مكتبة فقيه، قم، چاپ اول، 1410 ق.

47. المحاسن/ احمد بن محمد خالد برقی، دار الكتب الاسلامية، قم، چاپ دوم، 1371 ش.

48. مداد الروح/ حمود، محمد عبد اللّه، دار الولاء، بیروت، چاپ سوم، 1430. ق.

49. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل/ نوری، حسین بن محمد تقى، مؤسسة آل البيت علیهم السلام،قم، چاپ اول، 1408 ق.

50. المستطرف في كل فن مستظرف/ ابشیهی، محمد بن احمد،عالم الكتب، بيروت، 1419 ه. ق.

51. مشكاة الانوار فى غرر الاخبار/ طبرسی، على بن حسن، المكتبة الحيدرية، نجف، چاپ دوم، 1385 ش.

52. مقتل الحسین علیه السلام، الخوارزمی/ موفق بن احمد خوارزمی،

ص: 270

انوار الهدى، قم، 1423 ق.

53. مكارم الاخلاق/ طبرسی، حسن بن فضل، شریف رضی، قم، چاپ چهارم، 1412 ق.

54. من لا يحضره الفقيه/ ابن بابویه، محمد بن علی، دفتر انتشارات اسلامی ،قم، چاپ دوم، 1413 ق.

55. مناهج أنوار المعرفۀ فی شرح مصباح الشريعۀ و مفتاح الحقيقۀ/ میرزا بابا شیرازی، ابو القاسم بن عبد النبی، خانقاه احمدی، تهران.

56. منية المريد/ شهيد ثانی، زین الدین بن على، مكتب الاعلام الاسلامی، قم، چاپ اول، 1409 ق.

57. موسوعۀ الإمام الحسين علیه السلام فى الكتاب و السنۀ و التاريخ/ محمدى ری شهری ،محمد، موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، قم، 1431 ق.

58. مهج الدعواة و منهج العباد/ ابن طاووس، على بن موسى، دار الذخائر، قم، چاپ اول، 1411 ق.

59. ميزان الحكمۀ/ محمدی ری شهری ،محمد، موسسۀ علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر،قم، چاپ 11، 1389 ش.

60. نزهة الناظر و تنبيه الخاطر/ حلوانی، حسین بن محمد بن حسن بن نصر، مدرسة الامام المهدى علیه السلام، قم، چاپ اول، 1408 ق.

61. النور المبين فى قصص الانبياء و المرسلين/ جزایری، نعمت اللّه بن عبد اللّه، مكتبة آيت اللّه المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1404 ق.

62. نهج البلاغة/ شريف الرضى، محمد بن حسین، هجرت، قم، چاپ اول، 1414 ق.

ص: 271

63. نهج الفصاحة/ ابو القاسم پاینده، دنیای دانش ،تهران، چاپ چهارم، 1382 ش.

64. وسائل الشيعة/ شيخ حر عاملی، محمد بن حسن، مؤسسة آل البيت علیهم السلام، قم، چاپ اول، 1409 ق.

ص: 272