In the name of Allah, the compassionate, the merciful

به نام خداوند بخشنده مهربان

این کتاب با کاغذ حمایتی منتشر شده است BP1495

بیماری های اخلاقی و شفا بخشی قرآنی (بررسی 44 بیماری اخلاقی)

مؤلف: ناصر رفیعی محمدی

چاپ دوم: 1401ش / 1444ق

ناشر: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفى صلی الله علیه و اله

چاپ: چاپخانه دیجيتال المصطفى صلی الله علیه و اله قیمت: 1،500،000 ریال • شمارگان: 2000

مراکز پخش

ایران، قم خیابان معلم غربی (حجتیه)، نبش کوچه 18 تلفن: 982537836134+

تلفکس: (داخلی (105) 37839305 25 98+

ایران ،قم، بلوار محمد امین سه راه سالاریه تلفن: 32133106 9825+

miup@pub.miu.ac.ir pub-almustafa.ir pub_almustafa

باسپاس از دست اندرکارانی که ما را در تولید این اثر یاری رساندند.

مدیر انتشارات: مصطفی نوبخت مدیر تولید: جعفر قاسمی ابهری ناظر چاپ: ایوب جمالی

همه حقوق برای ناشر محفوظ است

ص: 2

بیماری های اخلاقی و شفابخشی قرآنی

(بررسی 44 بیماری اخلاقی)

ناصر رفیعی محمدی

ص: 3

13. وَ إيثار الباطِلِ عَلَى الحَقِّ: ترجيح باطل بر حق...227

14 و 15. وَ الإصرارِ عَلَى المآثم و استصغار المعصِيَةِ: اصرار بر گناه و كوچك شمردن آن...245

16. و استکبارِ الطاعَةِ: بزرگ شمردن اطاعت الهی...287

17 و 18. مُباهاة المكثرين و الازراء بالمُقلّين: به خود بالیدن ثروتمندان و خوار شمردن فقرا و تهیدستان...295

19. سُوءِ الوِلايَةِ عَمّا تَحتَ أيدينا: بدرفتاری با زیردستان...303

20. وَ تَركِ الشُّكرِ لِمَن اصطنَعَ العارِفَةَ عِندَنا: ترک شکر و سپاس در برابر خوبی دیگران...313

21 و 22. أو أن نَعضُدَ ظالِما أو نخذُلَ مَلهُوفا: یاری کردن ستمگر و خوار شمردن ستمدیده...321

23. أو نروم ما لَيسَ لَنا بِحَقِّ: طلب آن چه حق انسان نیست...335

24. أو نَقُولُ فِى العِلمِ بِغَيرِ عِلم: سخن گفتن از روی نادانی...341

25. وَ نَعُوذُ بِكَ أَن نَنطَوى عَلى غَشّ أَحَدٍ: فریب دادن دیگران...351

26. وَ اَن نُعجِبَ بِأعمالنا: خودپسندی و عُجب در عمل...357

27. وَ نَمُدَّ فى آمالنا: آرزوهای طولانی و دراز...365

28 و 29. وَ نَعُوذُبِكَ مِن سُوءِ السَّرِيرَةِ وَ احْتِكَارِ الصَّغيرة: سرشت بد و کوچک شمردن گناه...371

30. وَ أَنْ يَستَحوِذَ عَلَيْنَا الشَّيطانُ: حاکمیت و تسلّط شيطان...377

31 و 32. أَو أَن يَنكبنَا الزَّمانُ أو يَتهضَّمنا السُّلطان: به سختی افکندن روزگار و ستم کردن سلطان...391

33 و 34. وَ نَعُوذُ بِكَ مِن تَناوُلِ الإسرافِ وَ مِن فِقدانِ الكَفافِ: اسراف و تبذیر، تباهی سرمایه ها...401

35 - 38. وَ نَعُوذُ بِكَ مِن شَمَاتَةِ الأعداءِ وَ مِن الفقر إلى الاكفاء وَ مِن مَعيشَةٍ فِي شِدَّةٍ وَ مِيتَةٍ عَلَى غَيرِعُدَّةِ: شماتت دشمنان و نیازمندی به مثل خود و زندگی در سختی و مردن بدون زاد و توشه... 403

39- 44. وَ نَعُوذُ بِكَ مِن الحَسرَةِ العُظمى وَ المُصيبَةِ الكُبرى و أشقَی الشّقاءِ وَ سُوءِ المَآبِ وَ حِرمَانِ الثَّوابِ وَ حُلُولِ العِقابِ: پناه بردن به خدا از شش گرفتاری اخلاقی...415

کتابنامه...425

ص: 6

اشاره به این حقیقت، می فرماید: ﴿إِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى﴾؛ (1) «پیامبر تو نتوانی مردگان (مُرده دلان) را سخنی بشنوایی»

در جامعه ،انسانی ممکن است افرادی به ظاهر زنده باشند؛ ولی در واقع مرده دل بوده از زندگی حقیقی بهره ای نداشته باشند اینان به تعبیر امیرالمؤمنین «میّت الحیاه» (2) هستند. قبل از بررسی راهکارهای درمان بیماری های اخلاقی شناخت آن ها مهم است. امام سجاد علیه السلام در دعای هشتم صحیفه سجادیه ، با نگاهی عالمانه، 44 بیماری اخلاقی را نامبرده، با افزودن یک کلمه به هر صفت و رذیله ،اخلاقی در حقیقت به زمینه تبدیل آن به یک بیماری اشاره می کند و برای نمونه می فرماید: «هیجان الحرص». آن چه در حرص عامل سقوط است، طوفانی شدن آن است. نوشتار پیش رو به بررسی ریشه های شکل گیری این 44 رذیله و راهکارهای درمانی آن از منظر وحی یعنی قرآن و روایات می پردازد. امید آن که گامی کوچک در حوزه اخلاق و تربیت باشد و مرضی خدای متعال قرار گیرد.

ناصر رفیعی محمدی

ص: 8

این ها بخشی از اوصاف قرآن کریم از زبان قرآن بود. (1)

به استوارترین مسیر و نیکوترین راه هدایت می کند ﴿إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ﴾ (1)

بطلان ، گمراهی و خرافات به ساحت آن راه ندارد ﴿لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ﴾ (2)

هدایت قرآنی هدایت رشد و ترقی است ﴿إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا * يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ﴾ (3)

قرآن کریم عقول خفته را بیدار می کند و جان های مرده را حیات می بخشد. قرآن مانند خورشید، پرتو افشانی اش فراگیر است؛ اما آن که نابیناست از نور خورشید بهره نمی گیرد. باران ،قرآن، فراگیر است؛ اما آن که در معرض این باران قرار نمی گیرد، قرآن برای او خسارت است: ﴿قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدًى وَ شِفَاءٌ وَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ فِي آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى﴾ (4)

قرآن برای مؤمن هدایت و شفاست؛ اما برای بی ایمان سنگینی و کوری است. آن که ذائقه اش خراب است، از غذای شیرین لذت نمی برد. میوه شیرین و پرآب برای کسی که زخم معده دارد، جز افزایش درد و تشدید بیماری ثمره ای ندارد دستگاه گوارش بیمار قابلیت هضم آن را ندارد؛ اما آن که سالم است از آن انرژی و توان می گیرد. اگر دستگاه اندیشه و فکر کسی مريض شد، سخن حق بر بیماری او می افزاید: ﴿فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا﴾. (5) قرآن کریم می فرماید: قوم ثمود در معرض هدایت قرار گرفتند؛ اما هدایت تشریعی را نپذیرفتند و کوری و گمراهی را از روی اختیار بر نور هدایت ترجیح دادند: ﴿وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدَى ﴾ (6)

الكُفْرُ وَ النفاقُ وَ الغَيُّ الضّلالُ﴾. (1) قرآن چهار درد ،کفر، نفاق، گمراهی و تباهی را درمان می کند.

در چندین ،آیه قرآن با وصف شفا معرفی شده است؛ یعنی پاک سازی، تخلیه زدودن نواقص و از بین بردن ریشه های رذایل قرآن کریم نسخه حیات بخشی است که بیماری های اعتقادی و اخلاقی را درمان می کند؛ نسخه شفابخشی است که پرده های ظلمانی شهوات را از بین برده نور رحمت را بر دل می نشاند؛ نسخه سامان بخشی است که همه نابسامانی ها را بهبود می بخشد شاهد بر این ،امر مقایسه وضعیت عرب جاهلی با تربیت شدگان مکتب پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است. افرادی که سال ها بر سر مسائل جزئی با هم درگیر بودند و تفرقه در میان شان غوغا می کرد آن چنان تربیت شدند که از همه چیز خود برای اسلام گذشتند و در پرتو وحدت ،قرآنی در یک جبهه در برابر مشرکان قرار گرفتند.

بیش تر داروها آثار زیان بار برای بخش های دیگر دارند؛ اما قرآن دارویی است که هیچ اثر نامطلوبی بر جان و روح آدمی ندارد امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: ﴿وَ شِفَاءً لَاتُخْشَی أَسْقَامُهُ﴾ ؛ (2) یعنی قرآن دارویی است که هیچ بیماری از آن ایجاد نمی شود و هیچ اثر نامطلوبی ندارد. البته این نسخه شفابخش در صورتی تأثیر دارد که به آن عمل شود؛ چنان که اگر نسخه طبیب زیر پا گذاشته شود بهبودی به دست نمی آید.

اگر کسی به این نسخه (قرآن) عمل نکرد، بر بیماری او افزوده می شود ﴿فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللهُ مَرَضًا﴾ (3) رسول خدا صلی الله علیه و آله به تعبیر امیرالمؤمنین علیه السلام، ﴿طبیب دوّار بطبّه﴾ (4) است؛ اما بیماری که به دستور این طبیب عمل کند نتیجه می گیرد. امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿الحافِظ لِلقُرآنِ العامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الكِرامِ البَرَرَةِ﴾؛ (5) یعنی کسی که حافظ قرآن است و به آن عمل می کند قابلیت دارد با فرشتگان کریم محشور شود.

ص: 12

مراد از این حفظ، حفظ قلبی است؛ یعنی قرآن با دل و جان او عجین گردد؛ جان او ظرف محافظت قرآن شود تا از برکات و درمان قرآن بهره گیرد.

در آیات دیگری نیز قرآن مشتمل بر ذکر معرفی شده است ﴿ص وَ الْقُرْآنِ ذِي الذَّكْرِ﴾ (1)

قرآن هم خودش ذکر است هم ذکر می دهد و هم دارای ذکر است و یاد خدا و نعمت های او در قرآن آمده است.

قرآن، بیدارکننده و بیداری آفرین است. پیام آن رهاندن از فراموشی است: ﴿وَ ما هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ﴾. معارف قرآن یادآور خدا، نعمت ها عظمت ها لیاقت ها و شایستگی هاست. از این رو، آورنده آن نیز مذکر است. ذکر نام مشهوری برای قرآن کریم بوده است که مشرکان هم از قرآن با عنوان ذکر یاد می کردند ﴿وَ قَالُوا يَا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ﴾ (2)

خدا نیز در مقام اطمینان بخشی از حفظ قرآن، آن را ذکر یاد کرده است: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾ (3)

با اطلاق کلمه ذکر بر قرآن خدای متعال جایگاه هدایت آفرینی، زنده سازی، بیدارگری و یادآوری قرآن را یادآور شده است. در برابر ذکر، نسیان است که بسیار خطرناک است. فراموشی و غفلت، عامل سقوط بشر است. قرآن ذکر است؛ یعنی مانع سقوط بشر به چاه غفلت و نسیان می شود انس با قرآن باعث می شود انسان فرسوده و درمانده نشود. ارتباط با قرآن، غفلت را می زداید فطرت را شکوفا می سازد انسان را به خدا پیوند می دهد و از پلیدی می رهاند.

گفتنی است قرآن گاه «ذکری» معرفی شده است: ﴿وَ ذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ (4) راغب اصفهانی، ذکری را بلیغ تر از ذکر دانسته می گوید: «ذکری یعنی فراوان یاد کردن». (5)

افزون بر این تعبیر، «تذکره» هم آمده است: ﴿مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى * إِلَّا تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشَى﴾ (6)

ص: 15

تعابیر ذکر، ذکری و تذکر همه دلالت بر بیدار کردن شوراندن دل ها نجات دادن و راه نمایاندن است.

مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَ مُهَيْمِنًا عَلَيْهِ﴾ (1)

مهيمن، به معنای حافظ و مراقب و نگهدارنده است؛ یعنی قرآن، اصول کتب آسمانی قبلی را تصدیق و تأیید کرده است و نوعی اشراف و سیطره بر دیگر کتب آسمانی را می رساند.

خوانده نشود؛ و مرد صالحی که میان مردمان بد به سر می برد.

2. در سوره فرقان می فرماید: ﴿وَ قَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا﴾ (1)

این ،آیه شکوه رسول خدا صلى الله عليه و سلم از مهجوریت قرآن .است هجر جدایی با زبان قلب و عمل را شامل می شود. اگر حق قرآن ادا نشد مهجور می شود بی توجهی به پیام های قرآن، عدم فهم ،قرآن تدبّر نکردن در قرآن یاد ندادن به دیگران و عبرت نگرفتن از مصادیق مهجوریت است.

امام صادق علیه السلام وظیفه ما را در برابر قرآن روشن کردند تا دچار این شکوه پیامبر صلی الله علیه و اله نشویم. ایشان در مورد رعایت حق تلاوت قرآن فرمودند:

﴿يُرَتِّلُونَ آيَاتَهُ وَ يَتَفَهَمُونَ مَعَانِيَهُ وَ يَعْمَلُونَ بِأَحكامِهِ وَ يَرْجُونَ وَعَدَهُ وَ يَخشَونَ عَذابَهُ وَ يَتَمَثَلُونَ قِصَصَهُ وَ يَعتَبِرُونَ أَفعالَهُ وَ يَأْتُونَ أَوامِرَهُ وَ يَجْتَنِبُونَ نَواهِيَهُ (2)

آیاتش را روشن و شمرده می خوانند، سعی می کنند معنایش را بفهمند، احکام و دستورهایش را به کار می بندند به وعده اش امیدوارند از عذابش ترسناک اند از داستان های آن سرمشق می گیرند از مَثَل هایش پند می گیرند اوامرش را به جا می آورند و از نهی های آن دوری می کنند.

می فهمد. قرآن نور محض است و هیچ تاریکی در آن راه ندارد؛ اما اگر کسی قابلیت ،نداشت همین نور محض برای او خسارت و هلاکت می آورد.

بزرگ ترین مانع درک آیات قرآن، ظلم است ﴿وَ لَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا﴾ (1) در جای دیگر، علّت انکار آیات را ظلم ذکر می کند: ﴿وَ مَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ ﴾ (2)

اگر ایمان با ظلم آمیخته شد، تأثیر ندارد ﴿الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ ﴾ (3)

ظلم به معنای ستم و بیداد و تجاوز از حق و قرار دادن هر چیز در جای نامناسب است. ظلم به سه شاخه تقسیم می شود: 1. ظلم به خدا؛ 2. ظلم به مردم؛ 3. ظلم به خویشتن.

اگر کسی از حدود الهی تجاوز کرد، ظلم است: ﴿وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴾ (1)

اگر کسی به خدا دروغ بست ظلم است: ﴿فَمَنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴾ (2)

کسی که راه بازگشت و توبه را بر خود می بندد، از خدا دور می شود و به خود ستم می کند: ﴿وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ (1)

توبه، از اصول مهم فطری و اخلاقی است. اگر کسی خود را از این عنایت الهی محروم کرد، از فهم قرآن محروم می ماند.

استَوحَشْتُ بَعدَ أَن يَكُونَ القُرآنُ مَعِی﴾؛ (1) «اگر همه مردم که بین مشرق و مغرب جهان زندگی می کنند بمیرند و قرآن با من باشد احساس وحشت و ترس نمی کنم».

قرآن هدایت گر مطلق: رسول خدا صلى الله عليه و سلم می فرماید:

﴿القُرآنُ هُدى مِنَ الصَّلالِ وَ تِبيانُ مِنَ العَمَى وَ اسْتِقالَةٌ مِنَ العَشرَةِ وَ نُورٌ مِنَ الظُّلَمَةِ وَ ضِياءُ مِنَ الأجداثِ وَ عِصمَةٌ مِنَ الهَلَكَةِ وَ رُشدُ مِنَ الغَوايَةِ وَ بَيانٌ مِنَ الفِتَنِ وَ بَلاغُ مِنَ الدُّنيا إلَى الاخِرَةِ وَ فِيهِ كَمالُ دينِكُم وَ ما عَدَلَ أَحَدٌ عَنِ القُرْآنِ إِلَّا إِلَى النَّارِ﴾. (2)

قرآن کریم راهنمایی و هدایت از گمراهی بینش از کوری، وسیله بازگشت از لغزش نور از تاریکی پرتوی در پیشامدها و حوادث نگهدارنده از هلاکت رشد از هر گمراهی بیان در هر فتنه وسیله رسیدن از دنیا به آخرت و کمال دین شماست. هرکس از قرآن منحرف شد به سوی دوزخ روانه می شود.

جایگاه حاملان قرآن: رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: ﴿حَمَلَةُ القُرآنِ عُرَفاءُ أهل الجَنَّةِ ﴾ (3) «قرآن دانان، رؤسای بهشتیان اند»

قرآن، برترین موعظه: امام على علیه السلام فرمود: ﴿إِنَّ أَحسَنَ القَصَصِ وَ أَبَلَغَ المَوعِظَةِ وَ أَنفَعَ التَّذَكُرِ كِتابُ الله عَزَّوَجَلَّ ﴾؛ (4) «همانا ،قرآن بهترین داستان و زیباترین موعظه و سودمندترین پند است».

قرآن، حاجب از آتش رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: ﴿عَلَيكَ بِقَرائَةِ القُرآنِ فَإِنَّ قِراءَتَهُ كَفَّارَةٌ لِلذُّنُوبِ وَ سَترٌ فِي النَّارِ وَ أَمَانٌ مِنَ العَذَابِ﴾؛ (5)

برتو باد خواندن قرآن؛ زیرا قرائت قرآن کفاره گناهان ساتر و مانع در برابر آتش و موجب ایمنی از عذاب است

ص: 24

وَ الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ وَ الْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحَافِظَاتِ وَ الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَ الذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ (1)

نورانیت و پیام آگاهانه این آیه آن چنان بر آن دو اثر گذاشت که بعد از مدتی، هر دو مسلمان شدند و تغییر نام دادند. (2)

تزئین کرده بود و علاقه فراوانی به آن داشت روزی هنگام تلاوت قرآن به این آیه رسید: ﴿لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ﴾. (1) با خواندن این آیه، در فکر فرو رفت و با خود گفت که هیچ چیز مانند این قرآن نزد من محبوب نیست؛ باید آن را در راه خدا انفاق کنم. دنبال جواهر فروشان .فرستاد تزئینات آن را فروخت و بهایش را در بیابان های حجاز برای تهیه آب مورد نیاز بادیه نشینان مصرف کرد. (2)

وابسته به نظام سرانگشتان است که با آثار خطوط افراد را شناسایی می کنند. خطوط سر انگشت های هر کس منحصر به اوست. در تمام عالم دو نفر با خطوط سر انگشت یک شکل یافت نمی شوند این موضوع علمی را قرآن برای مردم بیان کرده است که قطعاً اهل حجاز و پیامبر آنان، از آن اطلاعی نداشتند. (1)

«کینت گریک»، استاد دانشگاه کمبریج که پیرو کیش مسیحی است، عمر خود را صرف تحقیق در قرآن کرده است. او کتابی نوشته که با نام قرآن را چگونه شناختم ترجمه شده است. وی در مقدمه می نویسد: «وقتی برای اولین بار قرآن را گشودم تصور نمودم اثری که در من ایجاد کرده است استثنایی است. نیروی جاذبه مغناطیسی قرآن، به قدری است که خواننده اروپایی نمی تواند وقتی شروع به خواندن کرد، آن را ببندد. یکی از علل نیروی جاذبه قرآن، ابهّت کلام است». (2)

پیامبر صلی الله علیه و اله نشست و میکائیل نزد پای او. جبرئیل سوره فلق را تلاوت کرد و میکائیل سوره ناس را پس پیامبر صلی الله علیه آله بهبود یافت. (1)

سید محمود حمیدی گفت که در بیماری عمومی آنفولانزا (محرم 1337ه-. ق) در شیراز من و اهل خانه ام مبتلا به بیماری شدیم از شدت بیماری از هوش رفتم در آن حال سید جلیل مرحوم سید میرزا سفارش کرد هفت مرتبه آیه ﴿وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا﴾ را در حالی که دست راست را بر شقیقه می گذارید، بخوانید همین دستور من و اهل خانه را نجات داد. از آن سال، هر وقت سر درد می گیرم، این توصیه را عمل می کنم؛ فوراً خوب می شود. (2)

از بهترین یارانت از نظر زاد و توشه باشی؟ عرض کرد پدر و مادرم فدایت! آری . فرمود: «در سفر این پنج سوره را بخوان: کافرون فلق ناس توحید و نصر». (1)

امام حسین علیه السلام روز عاشورا هنگام وداع اصحاب این آیه را می خواندند: ﴿مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ﴾ (2)

هنگامی که آیه شریفه ﴿وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ * لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِكُلِّ بَابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ ﴾ (3) نازل شد رسول خدا صلى الله عليه و سلم گریه شدیدی کرد اصحاب هم با آن حضرت گریستند بدون این که بدانند که رمز گریه پیامبر صلى الله عليه و سلم چیست؟ کسی هم توانایی صحبت با آن حضرت را نداشت. یکی از اصحاب (سلمان) رهسپار خانه حضرت زهرا علیها السلام شد. هنگام ورود ملاحظه کرد حضرت زهرا علیها السلام مشغول آرد کردن جو است؛ در حالی که آیه شریفه ﴿وَ مَا عِنْدَ اللهِ خَيْرٌ وَ أَبْقَى﴾ (4) را تلاوت می.کرد سلمان جریان گریه پیامبر صلی الله علیه و آله را برای فاطمه علیها السلام نقل کرد. حضرت زهرا علیها السلام بلافاصله برخاست و نزد پدر آمد تا وارد شد عرض کرد: ای پدر فدایت شوم چه چیز شما را به گریه انداخته است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله این دو آیه را خواندند. فاطمه علیها السلام از شدت ناراحتی ناله اش بلند شد و با صورت روی زمین افتاد و فرمود: ﴿وَيلٌ وَيلٌ لِمَن دَخَلَ النّار﴾؛ «وای وای بر کسی که وارد آتش شود». خبر به علی علیه السلام رسید. او فرمود: «ای کاش درندگان گوشت مرا پاره پاره می کردند و ای کاش از مادر متولد نشده بودم و جریان آتش را نمی شنیدم» و شروع به گریه کرد؛ در حالی که می فرمود: «آه از دوری راه و کمی توشه در سفر قیامت». (5)

«پسرم، سوره مبارکه حشر را مطالعه کن که گنجینه هایی از معارف و تربیت در آن است و ارزش دارد که انسان یک عمر در آن ها تفکّر کند و از آن ها به عدد الهی توشه ها بردارد؛ خصوصاً آیات اواخر آن؛ آن جا که می فرماید: (1) ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾ (2)

مرحوم میرزای محلاتی در ساعت احتضار شروع کرد به قرائت آیات آخر سوره حشر و مکرر خواند تا رسید به این آیه ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ﴾ (3) در این حال روح شریفش به ملکوت اعلی پیوست (4)

رحوم حاج شیخ عباس قمی، شب جمعه ای بعد از نماز شب در نجف اشرف مشغول خواندن سوره یس بود. وقتی به آیه شريفه ﴿هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ﴾ رسید، آن چنان منقلب شد که نتوانست ادامه سوره را بخواند؛ به همان حال باقی ماند تا هنگام اذان صبح شد (5)

ص: 32

1

قرآن برای اهل ایمان که راه های ادراکی خود را مسدود نکرده اند، شفاست؛ اما آن که راه را بر خود بسته است از آن بهره ای نمی برد:

﴿قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدًى وَ شِفَاءً وَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ فِي آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَيْهِمْ عَمَّى أُولَئِكَ يُنَادَوْنَ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ﴾ (1)

بگو این کتاب برای کسانی که ایمان آورده اند، هدایت و درمان است و کسانی که ایمان نمی آورند، در گوش های شان سنگینی است و قرآن برای آنان مایه کوردلی است. آنان گویی از مکان دور ندا داده می شوند.

برای پیدا کردن راه و رسیدن به مقصد، فقط وجود نور کافی نیست؛ بلکه چشم بینا هم لازم است افرادی که چشم و گوش خود را بر دیدن و شنیدن حق بسته اند، چگونه از آن بهره ببرند؛ هم وقر و هم عمی دارند سنگینی و کوری درست مانند کسانی است که خیلی دور هستند و آن ها را صدا می زنند کسی که کیلومترها با ما فاصله دارد، اگر صدا زده شود نمی شنود. افراد لجوج، متعصب و معاند را چگونه می توان در پرتو نور هدایت قرار داد؟ شفاخانه قرآن برای کسی درمان است که با روح حق طلبی نزد آن بیاید.

خمیر مایه انسانِ لجوج و متعصب با کفر و گناه شکل گرفته است و آب زلال بر چنین خمیرمایه ای نه فقط تأثیر و نفوذ ندارد؛ بلکه مانند چاه بدبو بر تعفن آن می افزاید و روح طغیانگر و سرکش آنان تحریک می شود اگر عالمی غذای نیروی بخش بخورد، انرژی برای عبادت و کسب علم پیدا می کند؛ اما همین غذا در ظالم انرژی برای ستم و زورگویی می.شود غذا یکی است؛ مزاج ها متفاوت است.

قرآن کریم در سوره توبه به وضوح به این موضوع اشاره کرده است:

﴿وَ إِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زَادَتْهُ هَذِهِ إِيمَانًا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ * وَ أَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَى رِجْسِهِمْ وَ مَاتُوا وَ هُمْ كَافِرُونَ﴾ (2)

ص: 34

و هنگامی که سوره ای نازل می شود بعضی از آنان می گوید: این ایمان کدام یک از شما را افزون ساخت؟ به آن ها بگو اما کسانی که ایمان آورده اند، ایمان شان را افزود و آن ها خوشحال اند و اما آن ها که در دل های شان بیماری است، پلیدی بر پلیدی شان افزود و از دنیا رفتند؛ در حالی که کافر بودند.

این آیه شریفه مردم را به دو دسته تقسیم کرده می فرماید: آن ها که با روح تسلیم و ایمان به واقعیت می نگرند از هر سوره و آیه ای پیام می گیرند و بر اعتقادات آن ها افزوده می شود؛ اما کسی که با عینک لجاجت و عناد می نگرد نه فقط بهره نمی برد؛ بلکه بر کفر و انکارش افزوده می گردد. چنین فردی در برابر هر فرمانی، یک معصیت و نافرمانی می کند، در مقابل هر دستور و پیام تازه ای از قرآن لجاجت جدیدی را آغاز می کند و این ها جمع و متراکم می شود و تقویت ریشه کفر و عناد را در آنان در پی دارد.

رجس در لغت به معنای پلیدی و ناپاکی است. برخی رجس و پلیدی را به چهار گونه تقسیم کرده اند: رجس غریزی رجس فکری رجس شرعی و رجس کامل (1)

بسیاری با شنیدن ،قرآن، نه فقط درس نگرفتند؛ بلکه موضع گیری کردند و حتّی به جرم قرائت قرآن قاریان را کتک زدند و حتی شهید کردند.

در نبرد جمل، امیر مؤمنان علی علیه السلام برای اتمام حجت با مردم بصره و لشکر عایشه، قرآنی به دست گرفت و فرمود: «کیست که این قرآن را ببرد و بر این مردم عرضه کند و ایشان را به حکم خدا بخواند»؟ مسلم مجاشعی که جوانی مؤمن و فدایی آن حضرت بود، قرآن را گرفت و به میدان رفت. حضرت علی علیه السلام در این هنگام فرمود: ﴿إِنَّ الفَتى مِمَّن حَشَى الله قَلبَهُ نُورا وَ هُوَ مَقتُولٌ﴾؛ «همانا این جوان از کسانی است که خدا دل او را از نور هدایت پُر کرده است و او شهید می شود»

او مردم را در حالی که قرآن به دستش بود به حکم قرآن دعوت کرد؛ اما دست راستش را قطع کردند. قرآن را به دست چپ داد دست چپش را نیز قطع کردند. قرآن را به سینه چسبانید؛ در حالی که خون بر آن جاری بود. او را قطعه قطعه نموده، شهید کردند. مادرش در میدان نبرد حاضر بود. پاره های تن فرزندش را که با قرآن پاره پاره شده روی هم بود، بوسه زد و گفت:

يا رَبِّ إِنَّ مُسلِما أَتَاهُمُ *** بِمُصحَفٍ أرسَلَهُ مَولاهُمُ

يَتلُوا كِتابَ الله لا يَخشاهُمُ *** يَأْمُرُهُم بالأمر مِن مَولاهُمُ

پروردگارا مسلم قرآنی را که مولای او علی علیه السلام به او داده بود برای ایشان آورد و کتاب خدا را تلاوت می کرد و هراسی از ایشان نداشت. آن ها را به چیزی امر می کرد که مولایش به آن امر کرده بود. (1)

دمیری در حیاة الحیوان می نویسد که یکی از سلاطین مصر وقتی مُرد، یک نفر قاری بر سر قبرش معیّن کردند و حقوق گزافی هم برایش قرار دادند تا قرآن بخواند. روزی خبر آوردند قاری فرار کرده و ناپدید شده است. او را یافتند، پرسیدند چرا گریختی گفت: من دیگر قرآن نمی خوانم؛ استعفا می دهم گفتند اگر حقوقت کم است، دو برابر می کنیم. گفت: اگر چند برابر هم بدهید، نمی خوانم گفتند تا علت را نگویی، دست از سر تو بر نمی داریم. گفت: چند شب قبل صاحب قبر در عالم خواب با من دعوا کرد و اعتراض کرد، گفت چرا بر سر قبر من قرآن می خوانی من گفتم مرا استخدام کرده اند برای این کار تا به تو ثوابی برسد. :گفت نه چنین نیست؛ هر آیه ای که تو می خوانی آتشی بر آتش من افزوده می شود و به من

ص: 36

می گویند می شنوی؟ چرا در این دنیا به این آیات عمل نکردی» (1)

آن چه در این نوشتار به دنبال آن هستیم کاویدن مهم ترین بیماری های اخلاقی و بیان راهکارهای قرآن برای درمان آن هاست. بدین منظور هشتمین دعای صحیفه سجادیه را انتخاب کرده ایم که امام علیه السلام چونان طبیبی حاذق در آن به 44 بیماری مهلک اشاره کرده است اگر چه هر یک از این بیماری ها درخور تحقیق و پژوهشی مستقل است با توجه به هدف این کتاب به نکات اصلی اشاره می کنیم.

این آیه فقط در مورد یهود سخن نمی گوید؛ اگرچه در این رابطه نازل شده است؛ اما هشدار به همه کسانی است که حرص می ورزند و در اندوختن ثروت و قبضه کردن دنیا به هیچ ارزشی پایبند نیستند

قرآن کریم داستان وسوسه شیطان به آدم و حوا را ذکر می کند که چگونه با حرص و طمع به عمر جاویدان او را به خطای بزرگ (ترک) اولی کشاند نهی آدم از نزدیک شدن به درخت، نهی تحریمی نبود تا کار او گناه باشد؛ اما به هر صورت، بهتر بود این کار صورت نمی گرفت. شیطان از حرص کم رنگی که در درون نخستین موجودات آفرینش لانه کرده بود، بهره برد و آن دو را گول زد: ﴿قَالَ يَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْكٍ لَا يَبْلَى﴾ (1) «اى آدم، آیا می خواهی تو را به درخت زندگی جاوید و ملکی پایدار راهنمایی کنم»؟

﴿إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا * وَ إِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا﴾ (2) «همانا انسان، حریص و کم طاقت آفریده شده است. وقتی بدی به او می رسد بی تابی می کند و هنگامی که خیری دریافت می کند، مانع دیگران می شود».

این آیه اشاره به کم طاقتی و ولع انسان ها دارد. البته آیاتی که در این سیاق وارد شده و انسان را با صفت منفی وصف کرده اشاره به بعد غریزی و حیوانی اوست؛ کما این که آیاتی که مدح انسان را دارد و او را با کرامت و عظمت یاد می کند اشاره به بعد فطری و عقلی دارد. انسان به حسب غریزی هلوع و به حسب فطری خلیفة الله و کریم است. صفات منفی بر اساس طبیعت انسان است.

هلوع در لغت، چهار معنا دارد: حرص، جزع، کم صبری، و بی حوصلگی البته معنای هلوع همان تمایل و حرص به لذت های دنیاست و جزع و کم صبری و بی حوصلگی، از آثار آن است. (3)

از این آیه استفاده می شود حرص سرچشمه بخل و بی تابی است. طبع بشر، فزون طلبی

ص: 38

است و هر چه کسب کند باز احساس کمبود می کند. اگر او خود را اصلاح و کنترل نکند، همواره احساس ضعف و عقب ماندگی می کند در این رابطه حدیث زیبایی ذکر می کنیم

﴿شكى رَجُلٌ إلى أبي عَبدِ الله علیه السلام أَنَّهُ يَطلُبُ فَيُصِيبُ وَ لَا يَقْنَعُ وَ تُنازِعُهُ نَفْسُهُ إِلَى مَا هُوَ أَكْثَرُ مِنْهُ وَ قالَ عَلّمني شَيئا أنتَفِعُ بِهِ، فَقَالَ علیه السلام: إِن كَانَ ما يَكفيكَ يُغنيكَ فَأَدْنى ما فيها يُغْنيكَ وَ إِنْ كانَ ما يَكفيكَ لا يُغنيكَ فَكُلُّ ما فيها لا يُغنيكَ﴾ (1)

مردی به شکایت نزد امام صادق علیه السلام، آمد عرض کرد من به دنبال مال دنیا می روم، آن را به دست می آورم؛ ولی قانع نمی شوم و همواره نفسم با من در نزاع و درگیری است و از آن بیشتر می خواهد به من چیزی بیاموزید که از آن منتفع شده، سود ببرم (یعنی درمانم کنید) امام علیه السلام فرمود: اگر آن مقدار درآمد که امر تو را کفایت می کند بی نیازت می سازد چیز جزئی و اندک از مال دنیا تو را غنی می نماید و اگر درآمدی برای تو کافی است و بی نیازت نمی کند، تمام آن چه در دنیاست نیز تو را بی نیاز نخواهد کرد

امام علیه السلام در این بیان نورانی به خطر حرص اشاره کرده می فرمایند که اگر مایلی از شرّ حرص خلاص شوی، هدف خود را از کسب مال اداره زندگی سعادتمند قرار بده. اگر چنین قصدی کردی مال کم هم تو را بی نیاز می کند و زندگی ات را کفاف می دهد؛ اما اگر هدف تو در کسب مال و ثروت ثروت اندوزی و تکاثر باشد تمام اموال جهان هم برای تو کافی نیست و همواره دچار جنگ و درگیری خواهی شد.

﴿وَ لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لِنفْتِنَهُمْ فِيهِ وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَ أَبْقَى﴾ (2)

و هرگز چشم خود را به نعمت های مادی که به گروه هایی از آنان دادیم، میفکن؛ که این ها شکوفه های زندگی دنیاست و برای آن است که آنان را با آن بیازماییم و روزی پروردگارت بهتر و پایدارتر است

ص: 39

در این آیه مال دنیا به شکوفه هایی تشبیه شده است که زود پژمرده و پرپر می شود و روی زمین می ریزد این شکوفه ها برای آزمون است و ارزش حرص و وابستگی ندارد. ذیل این آیه شریفه، روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است که فرمود: ﴿مَنِ اتَّبَعَ بَصَرَهُ بِما فِي أَيدِي النَّاسِ طالَ هَمُّهُ وَ لَمْ يَشفِ غَيظُهُ﴾؛ «کسی که چشم خود را برای دنبال کردن مال و ثروت دیگران بگشاید، اندوهش طولانی خواهد بود و غضبش هرگز شفا نمی یابد».

حرص و فزون طلبی، بیماری است که درمانی جز مآل اندیشی و کنترل طغیان و سرکشی ندارد.

﴿أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ * حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ﴾ ؛ (1) «تکاثر و فزون طلبی، شما را به خود مشغول کرده است؛ تا آن جا که به زیارت و شمردن قبور رفته اید».

حرص و ولع در جمع مال و تفاخر برخی افراد را به مرحله ای رسانده است که خدا و سجایای انسانی را فراموش کرده سرگرم به دنیا شده و از مقاصد عالی باز مانده اند. در روایتی از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم در تفسیر تکاثر آمده است: ﴿التَّکاثُرُ فِي الأموالِ جَمَعُها مِن غَيْرِحَقِّها وَ مَنعُها مِن حَقَّها وَ شَدُّها في الأوعِيَةِ﴾؛ (2) تكاثر يعنى جمع آوری اموال از طریق نامشروع و خودداری از ادای حق آن و بستن و نگهداری آن در صندوق ها و ظروف».

امیرمؤمنان علیه السلام در تفسیر آیه اخیر بیان زیبایی دارند که قرائت و تعمیق در آن راهکار بزرگی برای درمان بیماری حرص هست. ابن ابی الحدید در شرح این خطبه می گوید: «از روزی که این خطبه را یافتم تاکنون که پنجاه سال است حدود هزار بار آن را خوانده ام و در هر مرتبه در دلم ترس و لرزش و پندپذیری جدیدی به وجود آمده است». (3)

امام علیه السلام در خطبه نورانی 221 می فرماید:

﴿اَ فَبِمَصارع آبائِهِم يَفْخَرُونَ أم لِجَديدِ الهَلَكى يَتَكَاثَرُونَ، يَرتَجِعُونَ مِنهُم أجسادا خَوَتْ وَ حَرَكَاتٍ تَسَكَّنَت وَ لأَنْ يَكُونُوا عِبَرا أَحَقُّ مِنْ أَن يَكُونُوا مُفتَخَرا﴾.

آیا به گورهای پدران شان می نازند یا به تعداد فراوانی که در کام مرگ فرو

ص: 40

رفته اند؟ آیا خواهان بازگشت اجسادی هستند که پوسیده شده و حرکات شان به سکون تبدیل گشت؟ آن ها مایه عبرت ،باشند، سزاوارتر است تا تفاخر و افتخار!

ایشان در نامه ای که به معاویه در جریان نبرد صفین در سال 38 هجری نوشته است می فرماید:

﴿أما بَعدُ، فَإِنَّ الدُّنيا مَشغَلَةٌ عَن غَيْرِها وَ لَمْ يُصِبْ صاحِبُها مِنها شَيئا إِلَّا فَتَحت لَهُ حِرصا عَليها وَ لَهَجا بِها وَ لَن یَسْتَغْنِیَ صَاحِبُهَا بِمَا نَالَ فِیهَا عَمَّا لَمْ یَبْلُغْهُ مِنها وَ مِن وَرَاءِ ذَلِكَ فِراقُ ما جَمَعَ وَ نَقضُ ما أَبْرَمَ وَ لَو اعتَبَرتَ بِما مَضى حَفِظَتَ مَا بَقِی (1) وَ السَّلامُ﴾

اما ، بعد همانا دنیا انسان را به خود سرگرم و از دیگر چیزها باز می دارد. دنیاپرستان چیزی از دنیا به دست نمی آورند جز آن که دری از حرص به روی شان گشوده شده و آتش عشق آنان تندتر می گردد کسی که به دنیای حرام برسد، از آن چه به دست آورده راضی و بی نیاز نمی شود و در فکر آن است که به دست نیاورد؛ اما سرانجام آن جدا شدن از فراهم آورده ها و به هم ریختن بافته شده هاست . اگر از آن چه گذشته عبرت گیری آن چه را که باقی مانده می توانی حفظ کنی.

4. حرص فاسدکننده یقین: امام على علیه السلام فرمود: ﴿اَلْحِرْصُ یُفْسِدُ اَلْإِیقَانَ﴾؛ (1) «حرص، يقين ها را از بین می برد».

5. حرص کاهنده ارزش های انسانی حضرت علی علیه السلام می فرماید: ﴿الحَرصِ يَنقُصُ قَدرَ الرَّجُل فَلا يَزِيدُ فِى رِزْقِهِ﴾؛ حرص (2) «ارزش انسان را پایین می آورد بدون آن که چیزی بر روزی او بیفزاید».

6. حرص، از بین برنده حیا و شرم: امام علی علیه السلام فرمود: ﴿لاَ حَیَاءَ لِحَرِیصٍ﴾؛ (3) «انسان حريص شرم و حیا ندارد»

7. حرص، عامل محرومیت: رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود: ﴿الحَريصُ مَحَرُومٌ وَ هُوَ مَعَ حِرْمَانِهِ مَذْمُومٌ فِي أَيِّ شَيْءٍ كانَ﴾؛ (4) «انسانِ حريص محروم است و با این محرومیت، در همه چیز مورد سرزنش است».

8. حرص، فقر محض امام على علیه السلام فرمود: ﴿اَلْحَرِیصُ فَقِیرٌ وَ لَوْ مَلَکَ اَلدُّنْیَا بِحَذَافِیرِهَا﴾؛ (5) «انسانِ حریص فقیر است؛ هر چند مالک تمام دنیا باشد»

9. حرص، شقاوت و بدبختی امام علیه السلام علی فرمود: ﴿أشقاكُم أحرَصُكُم﴾؛ (6) «بدبخت ترين شما حریص ترین شماست».

10. حرص، بندگی طمع ها: حضرت علی علیه السلام می فرماید: ﴿اَلْحَرِیصُ عَبْدُ اَلْمَطَامِعِ﴾؛ (7) «انسانِ حريص بنده طمع هاست».

1. حبّ دنیا: امام علی علیه السلام می فرماید:

﴿مَنْ لَهِجَ قَلْبُهُ بِحُبِّ اَلدُّنْیَا اِلْتَاطَ مِنْهَا بِثَلاَثٍ، هَمٍّ لاَ یُغِبُّهُ وَ حِرْصٍ لاَ یَتْرُکُهُ وَ أَمَلٍ لاَ یُدْرِکُهُ﴾ (1)

هر كس حبّ دنیا داشته باشد به سه درد مبتلا می شود: 1. اندوهی که رهایش نمی کند؛ 2. حرصی که از او دست بر نمی دارد؛ 3. آرزویی که به آن نمی رسد.

2. سوء ظن و بدبینی به خدا امام علی علیه السلام در نامه به مالک اشتر می نویسد: ﴿إِنَّ البُخلَ وَ الجبنَ وَ الحِرصَ غَرَائِزُ شَتَّى يَجْمَعُها سُوءُ الظَّنِ بِالله﴾؛ (2) «بخل و ترس و حرص؛ غرائز مختلفی هستند که یک ریشه دارند و آن بدگمانی به خداست»

کسی که به تأمین روزی الهی اطمینان ندارد حرص می زند کسی که به رحمت و لطف خدا امیدوار نیست بخل می ورزد کسی که به آثار انفاق و بازگشت آن یقین ندارد، امساک می.کند اگر انسان بداند آن چه در راه خدا می دهد مانند دریایی است که مشتی آب از آن بر می داری و فوراً پُر می شود اگر انسان بداند هر جنبنده ای در عالم هستی روزی اش مقدّر و تنظیم شده است اگر بداند با حرص ثروت افزایش کاذب یافته، مفید نیست ، هرگز اسیر این صفت رذیله نمی شود .

3. جهل و نادانی: امام علی علیه السلام می فرماید: ﴿الحرصُ وَ الشَّرَةُ وَ البُخلُ نَتيجَةُ الجَهلِ﴾؛ (3) «حرص و ولع و بخل، نتیجه جهل و نادانی است».

4. سستی و ضعف دینی: امام علی علیه السلام می فرماید: ﴿شَدَّةُ الحِرصِ مِن قُوَّةِ الشّرَةِ وَ ضَعَفِ الدّين﴾؛ (4) «حرص زیاد از قدرت هوس و ضعف دینداری است».

درمان بیماری حرص: با توجه به عنوان این نوشتار که قرآن درمانی است، ابتدا به آیات کریمه قرآن مراجعه می کنیم تا راه درمان این بیماری مهلک را بیابیم. ریشه یابی زمینه های

ص: 43

حرص و مبارزه با آن باعث می شود تا از این صفت ضد انسانی نجات پیدا کنیم. ابتدا مانند امام سجاد علیه السلام در این دعا باید به خدا پناه ببریم؛ که در همه امور، پناهگاه اوست و اگر او عنایت نکند و توفیق ندهد، اصلاح هیچ رذیله ای ممکن نیست: ﴿...وَ لَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا...﴾ (1) «اگر فضل و رحمت الهی بر شما نبود، هیچ کس از شما هرگز تزکیه و پاک نمی شد».

خدای متعال از طریق فضل تشریعی که همان اعطای نعمت عقل و فرستادن پیامبران است از سویی و فضل تکوینی که همان امدادها و عنایات الهی است از سوی دیگر بشر را مورد لطف قرار داده است. هرکس طالب تزکیه نفس است و در این راه حرکت می کند خدا هم او را کمک می کند و دستش را می گیرد. پس در همه بیماری های اخلاقی، نخست باید به طبیب نفوس یعنی خدای متعال پناه برد راهکارهای قرآن در درمان بیماری حرص عبارت اند از:

نفس و شیطان را بر خاک بمالد رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود: ﴿الصَّلاةُ تُسَوّدُ وَجهَ الشَّيطانِ﴾؛ (1) «نماز روی شیطان را سیاه می کند»

انسانی که با نماز اُنس دارد، یاد خدا را بر پا داشته است و یاد خدا شیطان را دور می کند؛ اما آن که از یاد خدا سر باز می زند شیطان قرین و همراه او می شود و به راحتی بر او حکومت می کند.

﴿وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ﴾؛ (2) «و کسی که از ذکر پروردگار رحمان سر باز زند شیطانی که هم نشین او باشد، بر او می گمارم».

اگر کسی شیطان قرین و همراهش شد او بد قرینی است ﴿وَ مَنْ يَكُنِ الشَّيْطَانُ لَهُ قَرِينًا فَسَاءَ قَرِينًا﴾؛ (3) «هر كس شيطان همراه و قرین او باشد پس بد هم نشینی است».

ویژگی های نمازگزاری که از صفت حرص به دور است عبارت اند از:

1. استمرار بر نماز ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ﴾؛ یعنی بر نماز مداومت دارند و همیشه و در همه اوقات نماز آن را انجام می دهند نه این که گاهی بخواند و گاهی ترک کرده، کاهلی و سستی ورزند. استمرار و تداوم بر هر عملی باعث می شود آن عمل ملکه شود و در انسان تثبیت گردد.

2. کمک مالی به محرومان: ﴿وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُوم﴾؛ يعنى نمازگزاری که در اموالش حق معلومی برای تقاضا کنندگان و محرومان است.

پس اینان که هم با خالق ارتباط دارند و هم با مردم در اثر نماز، حس دگرگرایی در آن ها تقویت می شود و به آن که درخواست می کند یا به دلیل آبرومندی نمی گوید، اما او را می شناسد، کمک می کند سائل کسی است که می گوید و درخواست می کند؛ اما محروم، کسی است که از روی شرم و حیا روی گفتن ندارد و زندگی او به هم ریخته است.

ص: 45

امام صادق علیه السلام می فرماید: ﴿ أَوَّلُ مَنْ يَدْخُلُ اَلْجَنَّةَ أَهْلُ اَلْمَعْرُوفِ﴾ ؛ (1) «نخستین ورودی های ،بهشت خیررسانان و نیکوکاران هستند».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آخرین وصایای نورانی خود که برگرفته از آیات نورانی قرآن است به امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: ﴿ أُوصِیکَ بِالصَّلاَهِ عِنْدَ وَقْتِهَا وَ حُبِّ اَلْمَسَاکِینِ وَ مُجَالَسَتِهِمْ﴾؛ (2) «تو را به نماز در وقت آن و محبت مساکین و نشست و برخاست با آنان توصیه می کنم». امام صادق علیه السلام در سخنی فرمودند:

﴿خَصْلَتَانِ مَنْ کَانَتَا فِیهِ وَ إِلاَّ فَاعْزُبْ ثُمَّ اُعْزُبْ ثُمَّ اُعْزُبْ قِیلَ وَ مَا هُمَا قَالَ اَلصَّلاَهُ فِی مَوَاقِیتِهَا وَ اَلْمُحَافَظَهُ عَلَیْهَا وَ اَلْمُوَاسَاهُ﴾ (3)

دو ویژگی هست در هرکس باشد به او نزدیک شو؛ در غیر این صورت از او ،بگریز بگریز بگریز سؤال شد این دو خصوصیت چیست؟ فرمود: نماز در وقتش و محافظت بر آن و دیگری مواسات (بخشش مال)

3. تصدیق به روز قیامت نمازگزاری که به روز قیامت تصدیق دارد (هم تصدیق علمی و هم عملی)، معاد و قیامت نزد او یک واقعیت و حقیقت است و همواره به یاد آن است؛ نه این که صرف یک عقیده باشد؛ بلکه تصدیق دارد و گویا آن را حاضر می بیند.

يوم الدین سیزده مرتبه در قرآن به کار رفته است؛ از جمله در سوره حمد. قرآن کریم در علت جهنمی شدن افراد می فرماید: آن ها پاسخ می دهند: ﴿لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ * وَ لَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ * وَ كُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِينَ * وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ﴾ (4) و عوامل را در چهار علت خلاصه می کنند ترک ،نماز اطعام نکردن به مستمندان همسویی با اهل باطل و تكذيب روز جزا.

ص: 46

تکذیب یوم الدین در این آیه در برابر تصدیق آن است. ایمان به قیامت، اثر ژرفی بر تربیت نفوس دارد رابطه اعتقاد به معاد و تربیت انسان ها رابطه ای تنگاتنگ و محکم است. اعتقاد به معاد، عامل تهذیب نفوس اخلاص قلوب پرورش اخلاق و پاکی اعمال است. این عقیده بر احوال و اعمال این دنیای انسان نیز اثر دارد: نگرانی ها را می برد، آرامش می آورد، به انسان انگیزه و هدف می دهد شهوت و غضب و حرص را کاهش می دهد، روحیه شجاعت و جهاد را تقویت می کند به انسان صبر و استقامت می بخشد و بالاخره این تفکر که همه اعمال بازتاب می یابد و توسط حسابگری دقیق ارزیابی می شود. پس این عقیده زمینه کنترل طغیان و سرکشی را فراهم می کند و انسان را تحت مراقبت دائم قرار می دهد.

4. ﴿وَالَّذِينَ هُمْ مِنْ عَذَابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ﴾. کسانی که از عذاب پروردگارشان بیمناک هستند نه فقط به روز جزا ایمان دارند؛ بلکه خود را هرگز از عذاب الهی ایمن نمی دانند؛ عذابی که گناهکار دوست دارد فرزند خود را در برابر آن فدا کند همسر و برادر و قبیله اش را قربانی کند تا از آن نجات یابد؛ (1) عذابی که بی نظیر است؛ (2) عذابی که بزرگ است (3) عذاب های جسمی و روحی، عذابی که پایدار است؛ (4) عذابی که خوارکننده است. (5)

5. ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ﴾؛ آنان دامن خود را از بی عفتی حفظ می کنند

غریزه جنسی، سرکش و طغیانگر بوده، سرچشمه بسیاری از گناهان است حفظ کنترل این غریزه در پرتو نماز واقعی بسیار مهم است. این غریزه باید از راه صحیح ارضا شود. میدان دادن به غریزه جنسی انسان را به فساد و تباهی می کشد. امام علی علیه السلام می فرماید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: در زنا شش اثر منفی است:

ص: 47

﴿فِی اَلزِّنَا سِتُّ خِصَالٍ ثَلاَثٌ فِی اَلدُّنْیَا وَ ثَلاَثٌ فِی اَلْآخِرَهِ. فَأَمَّا اَللَّوَاتِی فِی اَلدُّنْیَا فَیَذْهَبُ بِنُورِ اَلْوَجْهِ، وَ یَقْطَعُ اَلرِّزْقَ، وَ یُسْرِعُ اَلْفَنَاءَ. وَ أَمَّا اَللَّوَاتِی فِی اَلْآخِرَهِ فَغَضَبُ اَلرَّبِّ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ سُوءُ اَلْحِسَابِ، وَ اَلدُّخُولُ فِی اَلنَّارِ﴾ (1)

در زنا شش اثر منفی است: سه بخش در دنیا و سه بخش در آخرت. اما آن ها که در دنیاست، صفا و نورانیت چهره را می گیرد، روزی را قطع می کند و نابودی انسان را تسریع می کند؛ اما آن ها که در آخرت است، غضب پروردگار، سختی حساب و ورود به جهنم

6. ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَاعُونَ﴾ ، افرادی که امانت ها و عهدها را رعایت می کنند

پایه و اساس روابط اجتماعی بر دو اصل امانت و صداقت بیان شده است. اگر افراد به یکدیگر خیانت کنند و دروغ بگویند اعتماد متقابل از بین می رود قوام جامعه بر هم می ریزد همه از یکدیگر وحشت دارند و نیروها به جای این که در جهت سازندگی و رشد به کار رود، در راستای پیشگیری و دفاع صرف می شود. به همین دلیل، در حدیث می خوانیم همه انبیاء با دو ویژگی صدق حدیث و امانت داری مبعوث شدند (2) وفای به عهد، زمینه ساز همبستگی و اعتماد است و بدون آن هیچ تعاون و همکاری اجتماعی ممکن نیست؛ تا آن جا که در حدیث می خوانیم سه اصل جهانی و بین المللی هست هیچ کس حق ندارد در آن خیانت کند. امام صادق علیه السلام فرمود:

﴿ثَلاثٌ لَم يَجْعَلِ الله عَزَّ وَجَلَّ لأَدٍ فِيهِنَّ رُحْصَةً، أداء الأمانَةِ إِلَى البِرِّ وَ الفَاجِرِ وَ الوَفاءُ بِالعَهْدِ لِلبِرِّ وَ الفاجِرِ وَ بَر الوالِدَينِ بِرَّينِ كانا أو فاجِرَينِ﴾ (3)

سه ویژگی هست که خداوند به هیچ کس اجازه مخالفت با آن را نداده است:

ص: 48

ادای امانت در مورد نیکوکار و بدکار؛ وفای به عهد درباره هرکس خواه نیکوکار یا بدکار؛ نیکی به پدر و مادر، خواه نیکوکار یا بدکار.

7. ﴿وَالَّذِينَ هُمْ بِشَهَادَاتِهِمْ قَائِمُونَ﴾ افرادی که برای ادای شهادتِ حق قیام می کنند، هرگز حق را کتمان نمی کنند کتمان ،شهادت، از گناهان بزرگ است.

8. ﴿ وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾ ، آخرین وصف، بازگشت به همان صفت نخست است؛ کسانی که نماز می گزارند آن را استمرار می بخشند و بر آن محافظت دارند؛ یعنی آن را با شرایط و ضوابطش انجام می دهند آغاز و پایان این ویژگی ها با ،نماز، می رساند که توجه به نماز از مهم ترین این اوصاف است.

امام خمینی رحمه الله علیه ، ادب محافظت بر نماز را از اصولی ترین و مهم ترین آداب قلبی نماز دانسته ، می نویسد: «و خلوص از تصرف شیطان که مقدمه اخلاص است، به حقیقت حاصل نشود مگر آن که سالک در سلوکش، خداخواه شود و خودخواهی و خودپرستی را که منشأ تمام مفاسد و امّ الامراض باطن است، زیر پا نهد». (1)

در پایان این هشت ،ویژگی قرآن کریم می فرماید: ﴿أُولَئِكَ فِي جَنَّاتٍ مُكْرَمُونَ﴾ .

افرادی که دارای این صفات،اند نه فقط حریص و آزمند نیستند؛ بلکه میهمان خدا هستند و در بهشت همه وسایل پذیرایی از آنان فراهم است و میهمانان حق از هر رذیله ای مبرا هستند و هرگز به دنیا حریص نیستند. این آیات درمانی است برای بیماری حرص و راهکاری است که اگر به کار بسته شود، حرص را ریشه کن می کند

برخاست با افراد سطح مالی پایین تر از خودمان حس کفاف را در ما تقویت می کند. قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم می فرماید:

﴿وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِئ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَ لَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ ﴾ (1)

با کسانی باش که پروردگار خود را صبح و عصر می خوانند و فقط ذات او را می طلبند و هرگز چشم خود را به خاطر زینت های دنیا از آن ها مگیر.

در شأن نزول این آیه آورده اند که جمعی از ثروتمندان مستکبر و اشراف از خود راضی به حضور پیامبر صلی الله علیه و اله رسیدند؛ در حالی که افرادی مانند سلمان اباذر و صهیب نزد آن حضرت بودند. آن ها گفتند اگر این افراد را که لباس خشن و پشمینه دارند از خود دور سازی ما نزد تو می آییم و در مجلست حاضر می شویم و از سخنان تو بهره می بریم؛ ولی با این وضعیت این جا جای ما نیست.

وقتی این آیات نازل شد رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: «حمد خدا را که نمردم و به من چنین دستوری داده شد تا با شما باشم: ﴿مَعَكُمُ المحيا وَ مَعَكُمُ المماتُ﴾ (2)

ارتباط با مؤمنان تهیدست که قلب شان پُر از یاد خداست به مراتب برتر از ارتباط با مستکبران است که از یاد خدا غافل هستند.

در روایت داریم حضرت سلیمان وقتی افراد ثروتمند و اشراف را می دید، نگاهی عمیق به آنان می کرد؛ اما وقتی به فقیران و افراد مسکین می رسید با آنان می نشست و می گفت: مسکینی با مسکینان؛ چنان که امام علی علیه السلام می فرماید: ﴿کانَ سُلَيمانُ إِذا أَصْبَحَ تَصَفَّحَ وُجُوهٌ الأغنياءِ وَ الأشرافِ حَتَّى يَجئ إِلَى اَلْمَسَاکِینِ وَ یَقْعُدُ مَعَهُمْ وَ یَقُولُ مِسْکِینٌ مَعَ اَلْمَسَاکِینِ﴾. (3)

سلمان گوید که رسول خدا صلى الله عليه و سلم به من هفت سفارش کرد که هرگز فراموش نمی کنم:

ص: 50

یکی محبت فقرا و ارتباط با آنان بود: ﴿وَ أن أُحِبَّ الفُقَراءَ وَ اَدْنُو مِنهُم﴾. (1)

بنابر حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله، جامعه ای که فقرا را رها کنند و با حرص و طمع به دنبال کالاهای لوکس و انباشت ثروت باشند به چهار درد و عذاب مبتلا می شوند:

﴿ إذا أبغَضَ النَّاسُ فُقَراءَهُم وَ أظْهَرُوا عِمارَةَ أسواقِهِم وَ تَبارَكُوا عَلى جَمَعِ الدَّرَاهِمِ رَمَاهُمُ الله بِأَربَعِ خِصالٍ بِالقَحطِ مِنَ الزَّمَانِ وَ الجَورِ مِنَ السُّلطانِ وَ الخِيانَةِ مِن وُلاةِ الحُكّامِ وَ الشَّوكَةِ مِنَ العُدوانِ﴾. (2)

هنگامی که جامعه ای و مردمی با فقرا با بغض و بی مهری رفتار کنند و همت خود را صرف ساختن بازارها کنند و بر جمع درهم ها و ثروت بکوشند، خدا آن ها را به چهار بدبختی مبتلا می سازد: 1. قحطی در زمان؛ 2. جور و ستم حاکمان؛ 3. خیانت مأموران و حاکمان بلندپایه؛ 4. چیرگی تلخ از دشمنان.

در این آیه به ثروتمند حریص و خودخواه بنی اسرائیل که از قوم موسی بود و آن قدر ثروت داشت که صندوق های اموالش را مردان نیرومند به سختی جابه جا می کردند چهار اندرز مهم و کلیدی می دهد تا کمر حرص و طمع را بشکند و اعتدال ایجاد کند:

1. با مال و ثروت، آخرت را جست وجو کن مال و ثروت بار منفی ندارد. آن چه به آن بار منفی می دهد، مسیری است که در آن به کار می رود. اگر وسیله کسب آخرت شود، چه چیزی بهتر از آن؛ اما اگر وسیله هوس بازی شود، چه چیزی پست تر از آن

2. سهم و بهره ات را از دنیا فراموش مکن. انسان از دنیا سهمی و بهره ای دارد. همه اموال عالم هم که برای ما باشد مگر ما در یک وعده چقدر غذا می خوریم یا در چند مسکن استراحت می کنیم در تفسیر این آیه از امیر مؤمنان علی علیه السلام می خوانیم: ﴿لاَ تَنْسَ صِحَّتَکَ وَ قُدرَتَکَ وَ فَرَاغَکَ وَ شَبَابَکَ وَ نَشَاطَکَ أَنْ تَطْلُبَ بِهَا اَلْآخِرَهَ﴾ ؛ (1) «سلامت و قدرت و فراغت و جوانی و نشاط خود را فراموش مکن و به وسیله آن ها آخرت را کسب کن»

3. خدا به تو نیکی کرده است؛ پس تو هم به مردم نیکی کن؛ یعنی این نعمت ها از ما نیست و ما صرفاً واسطه هستیم و احسان دیگری است. پس تو هم احسان کن. استقلال در مالکیت نداریم؛ همه «ممّا رزقناهم» است و او اعطا کرده است.

4. هرگز در زمین فساد مکن؛ که مُفسد از رحمت خدا دور است. ثروت و حرص، باعث فساد می شود. امام صادق علیه السلام می فرماید:

﴿فَسادُ الظَّاهِرِ مِن فَسادِ البَاطِنِ... وَ أصلُها مِن حُبّ الدُّنيا وَ جَمَعِها وَ مُتابَعَةِ النَّفْسِ وَ هَواها و إقامَةِ شَهَواتِها﴾ (2)

فسادهای ظاهری ،افراد حکایت از فساد درونی دارد. این نوع فسادها از آرزوهای دراز و حرص و پیروی نفس و شهوت رانی سرچشمه می گیرد

گفتنی است در روایات نیز راهکارهایی برای مبارزه با حرص و طمع آمده است؛ مانند:

ص: 52

1. توصیه به تقوا و ورع: على علیه السلام: ﴿ضادُّوا الطَّمَعَ بِالوَرَعِ﴾؛ (1) طمع را با ورع ریشه کن کنید».

2. توصیه به قناعت علی علیه السلام: ﴿مَن قَنعَ قَلَ طَمَعُهُ﴾؛ «هر كس قناعت ورزد، طمعش کاهش می یابد».

3. میانه روی: رسول خدا: ﴿مَنِ اِقْتَصَدَ أَغْنَاهُ اَللَّهُ﴾؛ «هر کس میانه روی کند، خدا او را بی نیاز می سازد»

حرص در یافتن عیوب خویش و رفع آن نیز مثبت شمرده شده است.

حرص در انجام واجبات نیز مورد تأکید قرار گرفته است امام علی علیه السلام می فرماید: ﴿فَکُنْ حَرِیصاً عَلَی أَدَاءِ اَلْمَفْرُوضِ عَلَیْکَ﴾؛ (1) «در انجام واجبات حریص باش».

به این ترتیب، حرص در هدایت مردم حرص بر رسیدن به مقامات عالی حرص در علم و فهم دین حرص در کشف معایب و اصلاح آن و حرص در انجام واجبات ، که به معنای سعی و تلاش زیاد و دغدغه انجام این امور است نه فقط مذموم نیست؛ بلکه پسندیده و مورد تأکید است.

2

می ریزد. بسیاری از پرخاشگری ها و حرمت شکنی ها در محیط خانواده و جامعه معلول همین صفت زشت است. واژه غضب در آیاتی از قرآن کریم به کار رفته که بیشتر موارد، مراد غضب الهی است که شامل کافران منافقان و معاندان می شود. قرآن کریم می فرماید که هر کس در دایره غضب الهی قرار گیرد سقوط می کند ﴿وَمَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوَى﴾ (1) «و هرکس غضب من بر او وارد شود سقوط می کند».

در برخی آیات هم اشاره به غضب و خشم مردم است که منفی شمرده شده است: ﴿وَ الَّذِینَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَوَاحِشَ وَ إِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ﴾؛ (2) «و آن ها کسانی هستند که از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب می ورزند و هنگامی که خشمگین می شوند، عفو می کنند».

یعنی اهل ایمان بر نفس خود تسلط دارند که نه فقط در موقع غضب ، اختیار از کف نمی دهند و اقدام به اعمال ناپسند نمی کنند؛ بلکه با عفو و غفران، کینه را از دل زدایند و اجازه برهم خوردن روابط اجتماعی را نمی دهند.

در این آیه نمی فرماید: عصبانی و خشمگین نمی شوند؛ زیرا غریزه غضب جزء سرشت انسان هاست و اگر برای خدا باشد بسیار پسندیده است؛ چنان که در میدان جنگ منشأ شجاعت هم می شود در این آیه اصل غضب را نفی نکرده است؛ بلکه می فرماید غضب باعث خروج از اعتدال و طغیان می شود وقتی عصبانی می شوند، خشونت به خرج نمی دهند و انتقامجویی نمی کنند

در آيه شريفه ﴿وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ﴾ ، (3) که در مورد حضرت یونس است، صفت غضب و عصبانیت او نکوهش شده است. او با خشم، قوم خود را ترک کرد. اولی این بود که چنین نکند و از هدایت آنان مأیوس نشود اگر عصبانی نمی شد، شاید چنین نمی کرد و در کار خود تجدید نظر می نمود.

ص: 58

آتش خشم همه چیز را می سوزاند و به کسی رحم نمی کند مبارزه با این رذیله بزرگ نیز همتی والا و سترگ و اراده ای ژرف و بلند می طلبد. غلبه بر خشم، کار ساده ای نیست؛ مبارزه ای مستمر و همیشگی می خواهد این دام گسترده شیطانی، بسیاری را در خود گرفتار کرده و رفاقت های فراوانی را به عداوت تبدیل کرده است. چقدر خانواده ها قربانی خشونت های کور شده اند و چه بحران ها که در سطح اجتماعی ایجاد شده است. ناتوانی در کنترل خشم عامل خشونت و تندروی می شود و خشونت و تندروی، پرخاشگری و تخریب را در پی دارد نخستین و کوچک ترین نهاد جامعه ،انسانی که متشکل از چند نفر بود در نزاعی میان دو برادر باعث شد یکی از پای درآمده کشته شود و بدین ترتیب، خون ریزی و فساد، لباس وجود بر تن کرد و از آن روز تاکنون دائم قربانی می گیرد. امام صادق علیه السلام فرمود:

﴿أيُّ شَئٍ أَشَدُّ مِنَ الغَضَبِ إِنَّ الرَّجُلَ إِذا غَضِبَ يَقتُلُ النَّفْسَ وَ يَقذِفُ المُحصِنَ﴾ (1)

چه چیز بدتر از غضب است؟ انسان وقتی خشمگین می شود، آدم می کشد و افراد پاک را متهم می سازد.

تندی می کنند این رفتار بدون تردید بر فرزندان اثر می گذارد طبق آماری 34 درصد والدین کودک آزار خود در کودکی مورد خشونت قرار گرفته اند. (1) افراد خشونت گرا، اغلب شاهد خشونت بوده اند، پدرانی که رفتار نیکویی با همسر ندارند مادرانی که دائم در محیط خانه تندی و بدرفتاری دارند فرزندان شان این آموزه ها را به محیط مدرسه و در آینده به محیط زندگی خود خواهند برد.

قرآن کریم مهربانی نیکو رفتاری و شفقت درباره خانواده را از ویژگی هایی اهل بهشت می داند. هنگامی که بهشتیان غرق در نعمت های مادی و معنوی با یکدیگر گفت وگو می کنند، از یکدیگر می پرسند چه عواملی باعث بهشتی شدن شما شد. پاسخ می دهند:

﴿قَالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنَا مُشْفِقِينَ * فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا وَ وَ قَانَا عَذَابَ السَّمُومِ﴾ (2)، «می گویند: ما در میان خانواده خود ترسان بودیم؛ پس خدا بر ما منت گذاشت و ما را از عذاب حفظ کرد».

مشفقین از اشفاق و شفق به معنای توجه آمیخته با ترس است. در این که این ها از چه چیز ترس داشتند سه احتمال هست 1. ترس از خدا و توجه به نجات خویش؛ 2. ترس از انحراف خانواده و توجه به امر تربیت آن ها؛ 3. ترس از دشمنان و توجه به حفظ خویش در برابر آنان که همه احتمالات در آیه می تواند جمع باشد.

کانون خانواده، بزم محبت، مودت و رحمت و آرامش است. (3) اگر این مرکز آرامش و سکون از محبت و مودت تهی گردد و به کانون نزاع و درگیری تبدیل شود، شالوده آن سست می گردد و نخستین تأثیر منفی را بر شخصیت فرزندان دارد بسیاری از زورگویی ها در دوران بزرگی، معلول عقده حقارت در کودکی و فقدان محبت در دوران شکل گیری شخصیت .است رفتار کریمانه و صمیمی زن و شوهر فرزندان را با کرامت و صمیمیت بار می آورد. والدین اجازه ندارند فرزندان را قربانی درگیری ها و تندخویی های بی مبنای خود کنند

ص: 60

اگر در سوره فرقان به عنوان آخرین ویژگی بندگان ممتاز آمده است: ﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾ ؛ (1) «(بندگان ممتاز) می گویند: پروردگارا از همسران و فرزندان مان مایه چشم روشنی برای ما قرار ده و ما را برای پرهیزکاران پیشوا قرار ده»، فرزندی نور چشم پدر و مادر می شود و برای متقین الگو قرار می گیرد که در محیط سالم تربیت شود پدران و مادران ،تندخو خشن بی تعهد و لاابالی، فرزندانی با این خصوصیات تربیت نمی کنند

به دست قابیل یا به چاه انداختن یوسف توسط برادرانش بود قدرت تخریبی حسادت برادران يوسف را به خشونت برادرکشی و نادیده گرفتن عواطف و احساسات کشاند.

اشخاص پرخاشگر و تندخو با این رفتارشان می کوشند شخصیتی کاذب برای خود بسازند و توجه دیگران را به خود جلب کنند. به تعبیر دیگر اعتماد به نفس ساختگی برای خود درست کنند.

مادَّةَ الحُجَّةِ وَ تُفَرِّقُ الفَهمَ﴾ ؛ (1) غضب شدید سه اثر منفی دارد: 1. منطق و گفتار آدمی را تغییر می دهد؛ 2. اساس برهان را قطع می کند؛ 3. فهم و درک را متفرق می سازد

امام سجاد علیه اللام در دعای مکارم الاخلاق به خدا عرض می کند: ﴿أَلْبِسْنِی زِینَهَ الْمُتّقِینَ، فِی بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ کَظْمِ الغَیْظِ﴾؛ (2) «خدايا مرا به زینت متقین آراسته کن تا موفق به گسترش عدل و فرو نشاندن خشم شوم».

در روایات و منابع ديني ما ثواب زیادی برای کنترل خشم ذکر شده است. اگر کسی موفق شود هیجان درونی خود را مدیریت کند و دست به انتقامجویی نزند، در پناه لطف الهی قرار می گیرد و در دنیا و آخرت عزیز می شود. امام صادق علیه السلام می فرماید:

﴿مَا مِنْ عَبْدٍ كَظَمَ غَيْظاً إِلاَّ زَادَهُ اَللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ به عزّا فِي الدُّنيا وَ الْآخِرَةِ وَ قَد قالَ الله تَبارَكَ وَ تَعَالَى ﴿وَ الْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللهُ يُحِبُّ المُحسِنينَ﴾ وَ آتَاهُ اَللَّهُ اَلْجَنَّهَ مَکَانَ غَیْظِهِ ذَلِکَ﴾ (3)

هیچ بنده ای کظم غیظ نمی کند مگر آن که خدا به واسطه کنترل خشمش در دنیا و آخرت عزت او را افزایش می دهد خدا در قرآن فرموده است: کنترل کنندگان خشم و عفوکنندگان مردم و خدا احسان کنندگان را دوست دارد و خداوند در برابر خشمی که فرو نشاند به او بهشت می دهد

در حدیث دیگری امام باقر علیه السلام می فرماید:

﴿مَنْ كَظَمَ غَيْظًا وَ هُوَ يَقدِرُ عَلى إمضائِهِ حَشَى اللَّه قَلبَهُ اَمْنا وَ إيمانا يَومَ القِيامَةِ﴾ (4)

کسی که خشم را کنترل کند و غیظی را در باطن حبس کند، در حالی که توان اظهار آن را دارد خداوند روز قیامت قلب او را از امنیت و ایمان پُر می کند

برای کنترل خشم و درمان ،غضب توصیه هایی شده است که به برخی از آن ها اشاره می شود:

ص: 64

اما اگر دانستی که عفو به ضرر اوست (جری می شود) طلب مغفرت نمایی (به قانون واگذار کنی).

قرآن کریم در این باره می فرماید: ﴿وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلَا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (1) باید ببخشید و لغزش های دیگران را نادیده بگیرید آیا دوست ندارید خدا شما را ببخشد و خداوند بخشنده و مهربان است.

امام صادق علیه السلام می فرماید: ﴿الْعَفْوُ عِنْدَ الْقُدْرَةِ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِينَ﴾؛ (2) گذشت به هنگام ،توانایی از سنت های پیامبران است

پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم می فرماید: ﴿مُرُوءَتُنا اَهْلَ الْبَیْتِ الْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمنا وَ اِعْطاءُ مَنْ حَرَمَنا﴾؛ (3) روش ما اهل بیت این است که از آن که به ما ظلم کرده است می گذریم و به کسی که ما را محروم کرده است، اعطا می کنیم.

عفو و گذشت، مانع رویش کینه در انسان می شود و دوستی و محبت را جایگزین می کند. امام سجاد علیه السلام می فرماید که روز قیامت خداوند همه انسان ها را در یک سرزمین جمع می کند. منادی ندا می کند کجایند اهل فضل؟ گروهی از مردم سربلند می کنند فرشتگان با آن ها ملاقات کرده، می پرسند: فضل شما چیست؟ می گویند: ﴿كُنّا نَصِلُ مَن قَطَعَنا وَ نُعطى مَن حَرَمَنا وَ نَعفُوا عَمَّن ظَلَمَنا ، فَيُقالُ لهَم صَدَقتُمُ ادْخُلُوا الجَنَّةَ﴾ ؛ (4) ما به کسی که با ما قطع رحم کرد، صله رحم کردیم و کسی که ما را محروم کرد، به او بخشیدیم و کسی که به ما ستم کرد گذشت کردیم. به آنان خطاب می شود درست می گویید؛ وارد بهشت شوید.

البته بخشش و عفو حدود گستره ای دارد که در جای خود باید مورد بحث قرار گیرد. (5)

امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق چنین عرض می کند:

ص: 67

﴿وَ أَجْزِى مَن هَجَرَنِى بِالْبِرِّ وَ أَثيبُ مَن حَرَمَنى بِالبَدْلِ وَ أُكَافِى مَنْ قَطَعَنِی بِالصِّلَهِ، وَ أُخَالِفَ مَنِ اغْتَابَنِی إِلَی حُسْنِ الذِّکْرِ﴾ (1)

خدایا مرا موفق بدار تا کسی که مرا ترک کرده است به خوبی با او رفتار کنم؛ کسی که مرا محروم ساخته است به او بذل و بخشش کنم و کسی که از من بریده است با او صله و پیوند کنم و کسی را که از من غیبت نموده به بدی یاد کرده است، به خوبی و نیکی یاد کنم.

توصیه های روایی در درمان غضب

1. گفتن ﴿ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِیِّ اَلْعَظِیمِ﴾؛

2.گفتن ﴿أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ اَلشَّیْطَانِ اَلرَّجِیمِ ﴾؛

3. سجده بر زمین هنگام عصبانیّت؛

4. تغيير حالت: ﴿كانَ النَّبِيُّ إِذا غَضِبَ وَ هُوَ قائِمٌ جَلَسَ وَ إِذا غَضِبَ وَ هُوَ جالِسٌ اضْطَجَعَ، فَيَذْهَبُ غَيْضُهُ﴾؛ رسول خدا صلى الله عليه و سلم وقتی عصبانی می شد، اگر ایستاده بود، می نشست و اگر نشسته بود به پهلو می خوابید تا خشم او برطرف شود»؛

5. وضو گرفتن؛

6. غسل کردن: رسول خدا صلی الله علیه و آله ﴿إذا غَضِبَ أَحَدُكُم فَليَتَوَّضاً وَ ليَعْتَسِل فَإِنَّ الغَضَبَ مِنَ النّار﴾؛ هنگامی که کسی از شما خشمگین می شود وضو بگیرد و غسل کند؛ زیرا غضب از آتش است؛

7. نوشیدن آب خنک و شستن سر و صورت؛

8. قرآن خواندن . (2)

وحی شد مرگ تو فرا رسیده است و می خواهم تو را قبض روح کنم؛ باید حکومت خود را به دیگری واگذاری هرکس در برابر تو تعهد کند که هر شب به عبادت خدا برخیزد و همه روز روزه گیرد و میان مردم داوری کند بدون آن که خشمگین شود، جانشین تو است.

جوانی گفت من متکفّل همه این ها می شوم و وعده داد و به هر سه عهدش عمل کرد. خداوند او را به مقام نبوت مبعوث کرد و نامش را «ذو الكفل» نهاد (1)

2. خشم مقدّس: مأمون عباسی (هفتمین طاغوت بنی عباس) پس از شهادت حضرت رضا علیه السلام در جلسه عروسی دخترش ام الفضل با امام جواد علیه السلام یک نفر ترانه خوان و مطرب به نام مخارق را که تارزنی می کرد دعوت کرد. او دارای ریش بلندی بود. از او خواست کاری کند که امام علیه السلام از حالت ذکر و دعا و معنویت بیرون بیاید و دلش به امور مادی سرگرم شود.

مخارق گفت من به هر شکل شده این کار را انجام می دهم. در مجلس شروع به زدن ساز و تار و انجام حرکت های ناپسند نمود. امام علیه السلام توجهی نکرد. او ادامه داد. امام علیه السلام با خشم بر سر او فریاد کشید: ﴿اِتَّقِ اَللَّهَ یَا ذَا اَلْعُثْنُونِ﴾ ؛ «ای ریش دراز از خدا بترس». او از فریاد امام علیه السلام آن چنان وحشت زده شد که ساز و تار از دستش افتاد و دستش فلج شد و دیگر تا آخر عمر خوب نشد (2)

3. کنترل غضب برای خدا مرحوم شیخ محمد بافقی را سلمان زمان می گفتند. او را به خاطر مبارزه با بدحجابی همسر رضاخان و برخوردی که با او در حرم کرد، زدند و به شهر ری تبعید کردند. روزی وارد حمام شد دید شخصی ریش و موی صورتش را می تراشد. جلو آمد و گفت چرا ریش می تراشی؟ این کار حرام است! آن شخص، که سرهنگ ارتش بود، متغیر شد و سیلی به صورت این عالم بزرگ زد مرحوم بافقی با آرامش گفت: یکی هم این طرف بزن؛ اما ریش نتراش سرهنگ از اخلاق و کظم غیظ او تعجب کرد. از دلاک :پرسید این شخص کیست؟ دلاک معرفی کرد. سرهنگ سراسیمه از ایشان عذرخواهی

ص: 69

کرد و تا آخر عمر ریش نتراشید و مرید مرحوم بافقی شد. (1)

1. 4. بزرگواری امام صادق علیه السلام شخصی نزد امام صادق علیه السلام آمد و عرض کرد: پسر عم شما زبان به بدگویی شما گشود و هیچ عیبی را در مورد شما فرو گذار نکرد مگر آن که به به شما نسبت داد. امام علیه السلام به کنیزی که آن جا بود فرمود آب بیاور برای نماز وضو گرفت و دو رکعت نماز خواند. آن شخص گوید من منتظر بودم امام علیه السلام نفرین کند؛ اما ایشان بعد از نماز دعا کرد و عرض کرد: «پروردگارا من حق خود را به او بخشیدم؛ تو از من سخی تر و بزرگوارتری که او را ببخشی و مؤاخذه نکنی». سپس حالت رقّتی به امام علیه السلام دست داد و پیوسته در حق او دعا می کرد و من از این کار ایشان در شگفت بودم

5. کنترل خشم نشانه عزّت: شخصی خدمت امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد: بین من و خانواده ای نزاع و درگیری رخ داده است می خواهم نزاع را ترک گویم؛ اما به من گفته می شود که ترک نزاع برای تو ذلّت است. امام علیه السلام فرمود: ﴿إِنَّمَا الذّليلُ الظَّالِمُ﴾ ؛ يعني به وسوسه ها اعتنا نکن؛ آن که ستم می کند، ذلیل و پست است. (2)

6. بزرگواری سیدابوالحسن اصفهانی رحمه الله علیه در دوران زعامت و مرجعیت مرحوم آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی در یکی از شب ها که ایشان در نجف نماز مغرب و عشا را به جماعت می خواندند بین دو نماز شخصی فرزند ایشان را شهید کرد این پیرمرد هفتاد ساله وقتی از شهادت فرزند باخبر شد بسیار بردباری و صبوری از خود نشان داد. مرتب می گفت: ﴿لاَ حَوْلَ وَ لاَ وَ لاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللَّهِ﴾ . نماز عشا را خواند و قاتل را هم عفو کرد. (3)

7. خشم مقدّس: ولید بن عتبه زمینی را از امام حسین علیه السلام غصب کرده بود. امام علیه السلام برای گرفتن حق خود نزد او آمد مروان گوید: امام حسین علیه السلام عمامه او را از سرش برداشت و بر گردنش پیچید و فشار داد ولید که این شجاعت امام علیه السلام را در ایفای حقش ملاحظه کرد،

ص: 70

کوتاه آمد. مروان گوید من تا آن روز این چنین جرئت و جسارت کسی را بر امیر ندیده بودم (1)

8. ارزش کنترل خشم: امام امیرمؤمنان علی علیه السلام شنید شخصی به قنبر دشنام می دهد و گویا قنبر می خواست پاسخ دهد. امام علیه السلام فرمود: قنبر او را رها کن تا خدا را از خودت راضی کرده باشی و دشمنت را کیفر داده باشی

﴿فَوَ الَّذِي خَلَقَ الحَبَّةَ وَ بَرَءَ النَسَمَةَ ما أَرضى المُؤْمِنُ رَبَّهُ لِمِثلِ الحِلمِ وَ لا أَسخَطَ الشَّيطانَ بِمِثلِ المَقتِ وَ لا عُوقِبَ الأحمَقُ مِثلِ السُّكُوتِ عَنهُ﴾

قسم به خدایی که دانه را در زیر خاک شکافته و انسان را آفریده، هیچ شخص مؤمنی پروردگارش را به چیزی مانند حلم خشنود نساخته و شیطان را به چیزی مانند خاموشی به هنگام غضب خشمگین نکرده و احمق را به چیزی مانند سکوت مجازات ننموده است. (2)

ص: 71

ص: 72

3

ظَنَنتَ فَلا تُحَقِّقِ وَ إِذا تَطَيَّرْتَ فَامْضِ وَ لاتنثن وَ إِذَا حَسَدْتَ فَلاَ تَبْغِ﴾ (1)

سه چیز است که هیچ کس از آن رهایی ندارد گمان بد فال بد و حسد و من راه نجات از آن ها را برای شما بازگو می کنم هنگامی که گمان بد درباره کسی بردی ترتیب اثر نده؛ هنگامی که فال بد ،زدی اعتنا نکن؛ و هنگامی که به کسی حسد پیدا کردی، ستم مکن

حسد در لغت به معنای آرزوی زوال نعمت از کسی است که سزاوار داشتن آن است. شخص حسود علاوه بر آرزوی ،قلبی چه بسا سعی در زوال و نابودی آن نعمت کند. (2)

مرحوم شهید ثانی می گوید: «حسد عبارت است از تحریک و برانگیخته شدن قوه شهوانی و خواهش نفس برای زوال مال و حال نیکوی شخص و آرزوی آن برای خود». (3)

فیض کاشانی برای حسادت چهار مرتبه (4) تعریف کرده است:

1. این که انسان آرزوی زوال نعمت و حالت نیکوی مردم کند؛ اگرچه این نعمت و حالت نیکو نصیب او نشود و این نهایت پلیدی نفس است؛

2. انسان دوست دارد زوال نعمت دیگری را از آن رو که آن ،نعمت به او برسد؛ مثل این که شخصی خانه یا زن زیبایی دارد و انسان آرزو کند آن خانه یا زن از دست صاحبش خارج شود تا به او برسد؛

3. انسان آرزوی همان نعمتی را که از مردم بهره مندند نکند؛ بلکه نظیر آن را بخواهد؛ اما از آن جا که از رسیدن به آن عاجز است میل داشته باشد که از دست او نیز برود تا با یکدیگر مساوی باشند؛

4. مانند مورد سوّم است؛ اما اگر انسان بتواند آن نعمت را از دست آن شخص بیرون کند نکند؛ بلکه بر نفس خود خشمناک .شود برای صاحب این ،مرتبه امید نجات هست

ص: 74

این آیه ، به صراحت گزارش می کند که اهل کتاب آرزوی زوال نعمت ایمان و بازگشت به کفر را برای مسلمانان داشتند.

حسد آنان به دلیل خروج نبوت از نسل آن ها و انتقال آن به بنی اسماعیل بود. آنان ایمان داشتن به رسول خدا صلى الله عليه و سلم را فضیلتی برای مسلمانان شمرده و آرزو می کردند این نعمت از کف مسلمانان برود. تعبیر ﴿مِنْ عِنْدِ أَنفُسِهِمْ﴾ در آیه به این معناست که این آرزو، میل درونی آنان بود نه این که مبنای منطقی داشته باشد یا در کتابی یافته باشند.

ابن عباس گوید این آیه درباره حُیَی بن اخطب و برادرش ابی یاسر بن اخطب نازل شده است. آنان بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد شدند و با او ملاقات کردند. از حیی بن اخطب سؤال شد آیا او همان پیامبر موعود است؟ گفت آری همان است. پرسیدند: تو چه رفتاری می کنی؟ گفت تا هنگام مرگ با او دشمنی می کنم او همان کسی است که آتش جنگ احزاب را بر افروخت.

قرآن کریم در آیه دیگری نیز این حسادت و بی حرمتی یهود را گزارش می کند: ﴿أَمْ یَحْسُدُونَ اَلنّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾ (1)

در مورد کلمه «الناس» در آیه شریفه چند قول .هست مراد از آن، پیامبر اکرم، پیامبر و خاندانش پیامبر و اصحابش و قوم عرب هستند. (2) دلیل حسادت آنان در آیه شریفه ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾ ذکر شده است که فضیلتی خدادادی است و به آل ابراهیم یعنی نیاکان و گذشتگان و فرزندان عموهای پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم هم دادیم

امام صادق علیه السلام در روایتی به تعمیم مصداق این آیه و بیان معنای باطنی آن پرداختند. ایشان می فرماید: ﴿نَحنُ المَحسُودُونَ الَّذِينَ قالَ الله عَلى ما آتانا الله مِنَ الإمامَةِ﴾ (3) ما مورد حسادت هستیم به واسطه امامتی که خدا به ما داده است».

ص: 76

در پاره ای آیات اگرچه واژه حسد به کار نرفته همین مفهوم مورد سرزنش و عتاب قرار گرفته است. قرآن کریم می فرماید:

﴿و لَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَ اسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾ (1)

و آن چه را خدا به سبب آن برخی از شما را بر برخی دیگر برتری داده، آرزو نکنید برای مردان از آن چه کسب کرده اند بهره ای است و برای زنان نیز از آن چه کسب کرده اند بهره ای است و خدا را از ناحیه فضلش درخواست کنید؛ که خدا به هر چیزی داناست.

برخی آورده اند ام سلمه خدمت پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم آمد و عرض کرد: مردان می جنگند و زنان نمی جنگند برای زنان نصف ارث است کاش ما هم مرد بودیم می جنگیدیم و به آن چه مردان می رسند، می رسیدیم. این جا این آیه آمد. (2)

واژه «تمنا» به معنای آرزوست. این آیه می گوید که آرزوی داشتن برتری های دیگران را نکنید؛ برتری هایی که ناشی از تفاوت اصناف انسان هاست و مردان و زنان به اقتضای مردانگی و زنانگی ویژگی هایی دارند؛ بلکه از خدا که مبدأ همه فضیلت هاست، درخواست برتری کنید تا او به شما پاداش ارزانی کند. در برخی روایات داریم که بگویید: ﴿اَللَّهُمَّ أَعْطِنِی مِثْلَهُ﴾ . رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود: ﴿وَ اسأَلُوا الله مِن فَضلِهِ فَإِنَّهُ يُحِبُّ أَن يَسأَلَهُ﴾؛ «فضل خدا را از او بطلبید که او چنین درخواستی را دوست دارد» (3)

حسودان ، افرادی کوتاه، فکر کم شخصیت، نادان، ضعیف، رنجور و مطرود هستند؛ از همین رو در روایات، بدترین بیماری یاد شده است. علی علیه السلام می فرماید: ﴿اَلْحَسَدُ شَرُّ اَلْأَمْرَاضِ﴾ ؛ «حسد بدترین بیماری هاست».

شناخت علایم و نشانه های هر بیماری مقدم بر درمان آن است. هر دردی ابتدا باید شناسایی شود و شناسایی آن نیز در گرو نشانه شناسی آن است. امام علی علیه السلام می فرماید: ﴿مَن حَاسَبَ نَفْسَهُ وَقَفَ عَلى عُيُوبِهِ وَ أَحاطَ بِذُنُوبِهِ﴾؛ (1) «کسی که حساب نفس خود را برسد، بر عيوب خویش واقف می شود و بر گناهان خود احاطه می یابد».

این حقیقتی است که هرکس صفت رذیله ای در درون دارد و آن را در رفتار و گفتار خود آشکار می سازد. امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿ما أَضْمَرَ أَحَدٌ شَيئا إِلا ظَهَرَ فِى صَفَحاتِ وَجهِهِ أو فَلَتاتِ لِسانِهِ﴾؛ (2) هیچ کس در باطن خود رازی را پنهان نمی دارد مگر این که از رنگ چهره و لابه لای سخنان او آشکار می شود». قرآن کریم هم بر بروز ناخودآگاه رذایل درونی در گفتار و رفتار تأكيد دارد ﴿قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَ مَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ﴾ (3)

مهم ترین نشانه های افراد حسود طبق کلام نورانی و موشکافی های دقیق معصومین علیهم السلام ، عبارت اند از:

پیوسته با خود درگیر است دردی همیشگی در درون خود دارد و پیوسته می سوزد و روح و روان خود را سوهان می زند قرآن کریم می فرماید: منافقان از پیروزی و موفقیت مسلمانان اندوهناک می شدند:

﴿إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةً يَفْرَحُوا بِهَا﴾ (1)

اگر برای شما رویداد خوشی باشد بدحال می شوند و اگر رویداد بدی به شما برسد، شاد می شوند.

حسود به دلیل این که از وضعیت خود ناراضی است، همواره به محرومیت ها می اندیشد داشته های خود را هیچ می پندارد ذهنش مشغول داشته های دیگران است خود را از لذت ها و زیبایی ها محروم می کند و احساس خوشی ندارد: ﴿لاَ رَاحَهَ لِحَسُودٍ﴾؛ «حسود آرامش ندارد»

من هیچ ستمگری را شبیه تر به مظلوم و ستمگرتر از حسود ندیدم. او دارای نفسی مشغول قلبی بیقرار و اندوه همیشگی است.

تعریف است یا تخریب امام علی علیه السلام می فرماید: ﴿اَلثَّنَاءُ بِأَکْثَرَ مِنَ اَلاِسْتِحْقَاقِ مَلَقٌ وَ اَلتَّقْصِیرُ عَنِ اَلاِسْتِحْقَاقِ عِیٌّ أَوْ حَسَدٌ﴾ ؛ (1) «ستودن و تعریف بیش از استحقاق و شایستگی، چاپلوسی است. ستودن کمتر از شایستگی نیز ناتوانی و حَسَد است».

نمی کند؛ اگر چه همه مردم بسیج شوند. فرد حسود ابتدا باید بپذیرد که حسود است و دست به توجیه گری نزند. اگر حسادت را در درون خود انکار کند و گاه آن را فضیلت بشمرد و عمل زشت خود را زیبا ببیند، هرگز درمان نخواهد شد ﴿أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا﴾ (1)

امام سجاد علیه السلام در بخشی از دعای مکارم الاخلاق از خدا می خواهد که حسد اهل ستم و معصیت در مورد ایشان به مودت و دوستی تبدیل شود ﴿وَ مِنْ حَسَدِ أَهلِ البَغي المودَّةُ﴾. (2)

حسد افراد به امام سجاد علیه السلام، شاید به دلیل جنبه های معنوی و مقامات روحانی ایشان بوده است. ایشان مال و قدرت و مقام دنیوی نداشت تا حسادت بورزند. نمونه آن حسادت عبدالملک مروان به ایشان در خانه خدا و اشعار فرزدق است. (3)

امام سجاد علیه السلام در این دعا از خدا می خواهد که حسد اهل بغی به دوستی و محبت تبدیل شود. معلوم می شود که دعا برای افراد حسود توسط کسی که مورد حسد واقع می شود، اثر دارد و مورد تأکید است. افرادی که مورد حسادت واقع می شوند، فضایل و ویژگی هایی دارند که در معرض رشک و حسد دیگران واقع می شوند. آن ها باید برای حسودان دعا کنند که خدا حسادت آنان را به دوستی و محبت تبدیل کند نخستین گام در مبارزه با هر رذیله ای دعاست. البته باید توجه داشت انسان هایی که برجستگی های مالی یا معنوی دارند، باید حتى المقدور خوبی ها و داشته های خود را بپوشانند تا زمینه حسادت در دیگران فراهم نکنند.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: ﴿إِستَعينُوا عَلى قَضاءِ حَوائِحِكُم بِالكِتمَانِ فَإِنَّ لِكُلِّ ذَى نَعمَةٍ مَحَسُودٌ ﴾؛ (4) «برای تهیه نیازهای زندگی تان از کتمان و پنهان کردن عمل کمک بگیرید؛ زیرا تمام صاحبان نعمت مورد حسد دیگران اند».

برخی راهکارهای درمان حسد در ادامه ذکر می شود.

ص: 83

مانع رشد و ترقی و پیشرفت می شود؛

امنیت جامعه را به خطر می اندازد؛

حسادت هیچ کس را ثروتمندتر زیباتر و توانمندتر نمی سازد؛

مورد خشم خدا واقع می شود؛

اعتراض به قضای الهی است؛

ریشه کینه و عداوت می شود؛

دوستی و محبت را می زداید؛

وقت و نیروی او را هدر می دهد.

حسود باید به پیامدهای این صفت ناپسند بیندیشد و انگیزه های حسادت را در خود از بین ببرد. او باید خود را در برابر خدا قرار ندهد آب به آسیاب شیطان نریزد، به وضعیت خود خشنود باشد به محرومیت ها فکر نکند و به موفقیت ها توجه داشته باشد. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿مَن رَضِيَ بِحالِهِ لَم يَعتورَهُ الحَسَدُ﴾؛ (1) «کسی که به وضعیت خود راضی ،باشد حسد بر او چیره نمی شود»

معارف بلند قرآن کریم ما را در مقابله با حسد راهنمایی می کند. برخی از این توصیه های درمانی عبارت اند از:

پس بر مؤمن لازم است که به راستی آن چه می گوید مطمئن باشد و گفتار خود را نیز بیازماید که لغو یا مایه فساد نباشد. (1)

وَ جَلَّ يَقُولُ: وَ لا تَقفُ مَا لَيسَ لَكَ بِهِ عِلم﴾ (1) برای تو روا نیست هر چه را می خواهی، بگویی؛ زیرا خداوند می فرماید: از آن چه علم نداری پیروی مکن.

1. حسد؛ 2. نمامی و سخن چینی؛ 3. سالی یک قدح شراب می خوردم. (1)

4

تنبلی و گوشه گیری از فعالیت را توکل نام نهاده اند افرادی نیز تحمل ناگواری ها و سکوت در برابر ستم و ناملایمات را صبر نامیده اند. در این نوشتار اشاره ای مختصر به این ویژگی ارزشمند داریم

5. صبر و توکل: ﴿الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾ ؛ (1)

6. صبر و تقوا: ﴿وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾ (2)

7. صبر و حق: ﴿وَ تَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ﴾؛ (3)

يعقوب سال ها در فراغ یوسف صبر کرد. به خدا شکوه کرد؛ اما نزد مردم هرگز زبان به گله نگشود بالاخره صبر او به ثمر نشست و یوسفش را یافت.

3. اسماعيل: ﴿وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِدْرِيسَ وَ ذَا الْكِفْلِ كُلُّ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾؛ (1) «اسماعیل و ادریس و ذوالکفل همه از بردباران بودند».

سه پیامبر الهی در این آیه در مقام صابران ستوده شده اند. اسماعیل در سرزمین گرم حجاز فرود آورد تنهایی را تحمل کرد و آماده شد به قربانگاه برود. ادریس و ذوالکفل نیز مرارت ها و سختی های زیادی را در میان قوم شان کشیدند؛ اما صبوری کردند. همه انبیای الهی صبور بودند. قرآن کریم به پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم می فرماید: تو هم مانند پیامبران صبور باش ﴿فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ﴾؛ (2) «ای پیامبر صبر کن؛ همان طور که پیامبران اولولعزم صبر کردند».

4. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله خداوند متعال در سه مرحله به پیامبرش فرمان صبر می دهد:

1. صبر در برابر فرمان خدا: ﴿فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لَا تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ﴾. (3) در راه ابلاغ احکام پروردگارت، صبر و بردباری داشته باش مشرکان، لجوجان و معاندان با تو مخالفت می کنند؛ اما نفرین نکن مانند حضرت یونس نباش که در مجازات قوم خود عجله کرد؛ منتظر باش تا بر اساس صبر و بردباری زمان پیروزی نهایی برسد و وسایل پیروزی تو فراهم شود.

2. صبر بر گفتارها: ﴿فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ﴾. (4) در برابر آن چه بدکاران می گویند، صبور و شکیبا باش طبیعی است که آن ها مطابق میل تو سخن نمی گویند حرف های آنان دل تو را به درد می آورد، تو را دیوانه ساحر و کاهن می خوانند و درخواست های نامعقول از تو دارند؛ اما در برابر گفتارشان تحمل داشته باش

ص: 94

3. صبر بر تعامل با فقراء ﴿وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِيِّ-﴾. (1) با کسانی باش که خدای خود را صبح و عصر می خوانند. جمعی از ثروتمندان و اشراف عرب خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیدند، در حالی که افرادی مانند سلمان اباذر، صهیب و خبّاب دور پیامبر صلی الله علیه و آله بودند. آن گروه گفتند: این ها لباس خشن دارند. این ها را از خود دور کن تا ما نزد تو .بیاییم در این هنگام این آیه نازل شد. رسول خدا صلى الله عليه و سلم خوشحال شد و به دنبال همین گروه فقرا رفت و فرمود: ﴿مَعَکُمُ اَلْمَحْیَا وَ مَعَکُمُ اَلْمَمَاتُ﴾؛ «زندگی و مرگ من با شما خوش است». (2)

کسانی هستند که اجر و پاداش شان را به خاطر بردباری و شکیبایی دو بار دریافت می کنند

این آیات در مورد گروهی از مسیحیان نازل شده است که خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدند و مسلمان شدند. مشرکان آنان را مسخره کردند؛ اما آن ها ضمن این که اسلام آوردند بر طعنه ها هم صبر کردند و با شنیدن آیات قرآن اشک ریختند آن ها ایمان آوردند و صبر و استقامت ورزیدند. اینان پا بر هوای نفس خود گذاشتند و به خاطر حق، مقاومت کردند. (1)

5. صبر و بردباری فوز و رستگاری: ﴿إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾ (2) «آنان را امروز به واسطه صبرشان پاداش می دهم همانا این صابران و بردباران رستگاران اند».

در روایات معصومین علیهم السلام نشانه ها و شاخصه های افراد صبور آمده است؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

﴿عَلامَةُ الصّابِرِ في ثَلاثٍ، أولها أنْ لا يَكسِلَ وَ الثَّانِيَةُ أنْ لا يَضْجُرَ وَ الثَّالِثَةُ أَن لا يَسْكُو مِن رَبِّهِ لِأَنَّهُ إِذا كَسِلَ فَقَد ضَيَّعَ الحَقَّ وَ إِذا ضَجَرَ لَم يُوَدَّ الشُّكَرَ وَ إِذا شَكَى مِن رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَد عَصَاهُ﴾ (1)

صابر و بردبار 3 نشانه دارد: 1.کسل و تنبل نمی شود؛ 2. بیقراری نمی کند؛ 3. از خدا گله نمی کند زیرا اگر تنبل و کسل شود حق را ضایع کرده است و اگر بی تابی کند، ادای شکر نکرده است و اگر از خدا شکایت کند، نافرمانی و گناه کرده است.

جزع و بی تابی، تقدیر الهی را تغییر نمی دهد؛ بلکه اجر را از بین می برد. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿اَلْجَزَعُ لاَ یَدْفَعُ اَلْقَدَرَ وَ لَکِنْ یُحْبِطُ اَلْأَجْرَ﴾؛ (1) «جزع و بي تابي تقدير الهی را بر نمی گرداند؛ بلکه اجر را نابود می کند». امیر مؤمنان علیه السلام به اشعث بن قیس که فرزندش را از دست داده بود، نوشتند:

﴿يا أسْعَتْ إِنْ صَبَرْتَ جَرى عَلَيكَ القَدَر وَ أنتَ مَأجُورٌ وَ إِنْ جَزِعْتَ جَرَی عَلَیْکَ اَلْقَدْرُ وَ أَنْتَ مَأْزُورٌ﴾ (2)

ای اشعث اگر صبور باشی تقدیر الهی بر تو جاری می شود و تو پاداش داده خواهی شد و اگر بی تابی کنی نیز تقدیر الهی بر تو جاری می شود و تو گناهکاری.

مرحوم محدث قمی در سفینة البحار نقل می کند که انوشیروان بر بوذر جمهری خشم گرفت و او را زندان کرد چندین روز گذشت. انوشیران کسی را فرستاد از حال او خبر بیاورد. فرستاده شاه آمد و بوذر جمهری را سرحال و خوشحال دید پرسید چگونه در زندان چنین آرام و شادی؟ او گفت معجونی از شش ماده دارم که مرتب استفاده می کنم:

1. توکل و امید به خدا؛

2. آن چه مقدّر است می رسد جزع و بی تابی در حل مشکل اثری ندارد؛

3. صبر، بهترین یاور در آزمون های الهی است؛

4. اگر صبر نکنم چه کنم؟ آیا با جزع خود را هلاک کنم؛

5. از مشکل من مشکلات برتر و بزرگ تر هم هست؛

6. ستون به ستون فرج است.

آن را پیدا کرد. ریشه بی صبری، گاهی خشم و غضب است. در عصبانیت افراد از کوره در می روند و خویشتن داری را از دست می دهند. گاهی عجله و شتاب زدگی، علت کم صبری است. استعجال و شتاب زدگی تاب و توان را از انسان می گیرد و باعث درخواست های غیر معقول و غیر منطقی می شود انسان های عجول، قبل از فراهم شدن زمینه ها و مقدمات هر کاری، به آن اقدام می کنند که طبعاً مانند نوزاد زودرس، نتیجه مطلوب نمی گیرند.

اگر حضرت موسی علیه السلام شتاب نمی کرد مطالب فراوانی در کلاس درس حضرت خضر فرا می گرفت: ﴿قَالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِي صَبْرًا * وَ كَيْفَ تَصْبِرُ عَلَى مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرا﴾؛ (1) «گفت تو هرگز نمی توانی با من شکیبایی کنی و چگونه می توانی در برابر چیزی که از رموزش آگاه نیستی شکیبا باشی».

خدا به پیامبرش فرمان می دهد: ﴿فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لَا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ ﴾؛ (2) «پس صبر کن؛ همان گونه پیامبران اولوالعزم صبر کردند و برای عذاب شتاب مکن».

رسول خدا صلی الله علیه و آله صبور و با حوصله بود؛ اما برای تأکید خدا می فرماید: عجله مکن تا اتمام حجت شود. ترک عجله در این آیه در برابر صبر و بردباری آمده است. افرادی به حدی عجول بودند که با لجاجت در راه شرّ و فساد و عذاب نیز شتاب می کردند و به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می گفتند: چرا عذاب نمی رسد؟ درواقع در اثر بی صبری، مرگ و نابودی خود را می خواستند ﴿وَ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ﴾ ؛ (3) «آن ها پیش از نیکی و حسنه از تو تقاضای شتاب در سیئه و عذاب دارند»

ریشه کم صبری گاهی ناامیدی و یأس است. افراد مأيوس طاقت و توان خود را از دست می دهند قرآن کریم می فرماید: ﴿وَ لَا تَهِنُوا وَ لَا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾؛ (4) «سست نشوید و اندوهناک نگردید که شما پیروز و برتر هستید اگر ایمان داشته باشید»

ص: 99

بنابراین راه مبارزه با کم صبری و ناشکیبایی یافتن ریشه و عوامل آن است که سه عامل خشم، عجله و یأس مورد بررسی قرار گرفت. گفتنی است برخی افراد، ذاتاً صبور و بردبار هستند که گاهی ریشه در وراثت یا ساختار وجودی شخص دارد. اگر کسی فاقد چنین ویژگی ذاتی بود، توصیه شده است که صبر و بردباری را بر خود تحمیل کند و خود را به آن عادت دهد. امام علی علیه السلام در نامه به امام حسن علیه السلام می فرماید: ﴿عَوّد نَفْسَكَ الصَبرَ عَلَى المتكرُوهِ وَ نِعمَ الخُلقُ التَصَبُّرُ فِي الحَقِّ﴾ ؛ (1) «نفس خود را به صبر و بردباری بر ناملایمات عادت بده و بهترین ،اخلاق بردباری بر حق است».

خواهد شد. تا این که پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم برای خواستگاری ،او کسی را فرستاد. ام سلمه گفت: به رسول خدا صلى الله عليه و سلم بگویید اولاً من زنی بچه دارم و اگر شوهر کنم، بچه هایم بی سرپرست خواهند شد. ثانیاً از بستگان من کسی حاضر نیست. ثالثاً من زنی غیور و بی اندازه حسودم و می ترسم از عهده وظایف بیرون نیایم. رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود: اما فرزندانت را تو خود سرپرستی خواهی کرد. اما فامیل و بستگانت با من مخالفت نخواهند کرد. در موضوع حسادت شما هم دعا می کنم تا خدا آن را از دلت ریشه کن کند.

وقتی جواب رسول خدا صلى الله عليه و سلم رسید، ام سلمه به پسر بزرگش گفت: مرا به ازدواج رسول خدا صلى الله عليه و سلم در آور این ازدواج سال چهارم هجری در ماه شوال واقع شد. خداوند در اثر صبر و بردباری ام سلمه، بهترش را نصیب او کرد. (1)

این مصیبت گفت: «من در باب خواست خدا تسلیم درگاه او هستم»؛ ﴿إِنّى مُسلِم مسلّم﴾. (1)

عبدالرحمان بن تمیم گفت: وارد بر معاذ شدیم، در حالی که کنار فرزندش که در حال جان کندن بود، نشسته بود. ما نتوانستیم از گریه خودداری کنیم. معاذ این کار را منع کرد و گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: «اگر کسی فرزندی داشت که از نظر او بسیار عزیز و گران قدر بود و از دنیا رفت و بر مصیبت او صبر کرد و آن را در حساب خدا قرار داد و به قضای الهی راضی بود خدای متعال سرایی بهتر از سرای دنیا و قرارگاهی بالاتر از قرارگاه دنیا برای او قرار می دهد».

عبدالرحمان بن تمیم می گوید ما هنوز از جای خود برنخاسته بودیم که با صدای اذان ظهر این پسر نوجوان مرد ما برای اقامه نماز ظهر رفتیم پدرش او را غسل داد و کفن کرد. معاذ وارد قبر شد و وقتی خواست بیرون بیاید، او را با دست خود گرفتیم. امتناع کرد و گفت دوست نمی دارم افراد جاهل فکر کنند این نشانه بی تابی و سستی و ناتوانی من است. او به خانه برگشت در حالی که مرتب می گفت: ﴿انا الله و انا اليه راجعون﴾. (2)

سميرا دختر قیس و خواهر ابی حزام است. وقتی جنگ احد رخ داد، دو فرزندش به شهادت رسیدند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد شهادت فرزندش به او تسلیت گفت آن زن عرض کرد: هر مصیبتی آن گه که تو به سلامت باشی آسان و قابل تحمل است. سوگند به خدا غباری که بر چهره تو نشسته از مرگ فرزندانم بر من گران تر و سخت تر است. (3)

قتیبه از شاگردان امام صادق علیه السلام گوید که یکی از پسران امام صادق علیه السلام بیمار شد. من برای احوالپرسی به طرف خانه امام علیه السلام حرکت کردم هنگامی که به در خانه رسیدم، دیدم امام علیه السلام ناراحت است. لحظه ای نگذشت که کودک از دنیا رفت. دیدم امام آرام است و غم قبلی در چهره او نیست. علت را پرسیدم فرمود: «ما اهل بیت، قبل از مصائب غمگین هستیم (تلاش می کنیم رفع شود)؛ «اما وقتی قضای الهی رسید، راضی و تسلیم مقدرات الهی هستیم». (4)

ص: 103

ص: 104

5

ضمانت کرده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وقتی باخبر شد، فرمود: ﴿إنّى لأبغِضُ الرَّجُلَ فَاغِراً فَاهُ إِلَی رَبِّهِ یَقُولُ، اَللَّهُمَّ اُرْزُقْنِی وَ یَتْرُکُ اَلطَّلَبَ﴾ (1) من دشمن می دارم کسی را که از سعی و تلاش دست کشد دهان خود را باز کند و بگوید خدایا به من روزی بده و تلاش را ترک کند

معارف دینی ما از ذُلّ سؤال، بیکاری، سربار جامعه بودن تنبلی و کسالت در طلب روزی منع کرده و چنین افرادی را مطرود خوانده است امروز اهمیت استقلال اقتصادی در کنار استقلال سیاسی فرهنگی و نظامی بر کسی پوشیده نیست؛ بلکه استقلال سیاسی و اجتماعی در پرتو استقلال اقتصادی است.

امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿قالَ مُوسى يا رَبِّ أَيُّ عِبادُكَ أبغَضُ إِلَيكَ ؟ قالَ جيفَةٌ بِاللَّيلِ وَ بَطال بِالنَّهار﴾ (2) موسی علیه السلام عرض کرد: خدایا، کدام یک از بندگانت نزد تو مبغوض تر است، فرمود: آن کس که در شب مانند مرداری بخوابد و در روز بیکار باشد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ﴿مَلعُونٌ مَن أَلقِ كَلَّهُ عَلَى النَّاسِ﴾؛ (3) کسی که بار زندگی خود را بر دوش دیگران بیفکند، مطرود و رانده درگاه خداست.

باید توجه داشت برخی امور تلف و تباه شدن رزق و نابودی آن را در پی دارد. اسراف حرص و طمع، بخل، احتکار و حرام خوری از این قبیل است. امام سجاد علیه السلام در دعا عرض می کند: ﴿وَ حَصِنْ رِزقى مِنَ التَّلَفِ﴾؛ (4) «خدايا رزق مرا از تباه شدن حفظ کن»

از عوامل قوام و حفظ ،مال قناعت است ،قناعت ثروت بی پایان است؛ روان انسان را آرامش می بخشد و چون دوستی ،مهربان همواره انسان را از سقوط نجات می دهد. انسانِ قانع از بسیاری خطرات محفوظ است و سرمایه ای پایان ناپذیر دارد. قانع نه طمع دارد، نه حسد، نه غصه دارد نه اندوه به دنبال ثروت دیگران نیست و هرگز احساس نارضایتی ندارد ،قانع هرگز تن به پستی نمی دهد و همواره عزیز و سربلند .است ناراحتی، اضطراب، پریشانی

ص: 106

روحی و فکری چشم و هم چشمی مسابقه ثروت اندوزی، تکاثر سرگشتگی و بیماری های روحی در قاموس انسان های قانع راهی ندارد.

قناعت از مکارم اخلاق و از ویژگی های پیامبران و اولیای الهی است که در نهج البلاغه ، حیات طیبه قرآنی به آن تفسیر شده است. (1) امام سجاد علیه السلام در این بخش از دعا از کمی قناعت به خدا پناه برده است ابتدا موضوع قناعت را مورد بررسی قرار می دهیم.

بِعَقلِهِ﴾؛ (1) «کسی که نفسش را اصلاح نکند، از خرد و عقلش بهره نمی برد».

مالکیت نفس، در پرتو اصلاح آن و هلاک آن در گرو اعمال و رها کردن آن است. امام علی علیه السلام می فرماید: ﴿مَن أَصلَحَ نَفْسَهُ مَلَكَها وَ مَن أَهمَلَ نَفْسَهُ أهلَكَها﴾ ؛ (2) کسی که نفسش را اصلاح کند آن را مالک می شود و تحت قدرت در می آورد و کسی که نفس را رها کند، آن را نابود کرده است».

توجه به نفس، منشأ تقویت و کمال انسان است. نفس انگیزه ها و کشش هایی دارد که همواره انسان را به ارضای مطلق خود دعوت می کند. اگر مدیریت نفس از دست عقل خارج شود، خطرات زیادی به وجود می آورد. از عواملی که ما را در اصلاح نفس کمک می کند، حس قناعت است. انسان قانع راه را بر طغیان نفس می بندد قنوع، موجب می شود سطح درخواست های نفس تعدیل شود. انسانی که دل در گرو دنیا ندارد، ابزار امیری و صدارت نفس را از آن سلب می کند ،نفس قدرت طلب و لذت خواه است و لذت های والاتر و بالاتر اخروی را نادیده می گیرد و به لذت های پست و زودگذر دنیوی نظر می اندازد. صفت قناعت، این تمایل نفسانی را سرکوب می کند؛ از این رو قناعت، از بهترین اسباب اصلاح نفس شمرده شده است.

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿إِذَا رَغِبْتَ فِی صَلاَحِ نَفْسِکَ فَعَلَيكَ بِالإِقتصادِ وَ القُنُوعِ وَ التَقلُلِ﴾؛ (3) اگر تمایل به اصلاح نفس خود داشتی، بر تو باد به میانه روی، قناعت و کم داری». در بیان نورانی دیگری می فرماید: ﴿كَيفَ يَستَطيعُ صَلاحَ نَفْسِهِ مَن لا يَقنَعُ بِالقَليل﴾؛ (4) کسی که قناعت به مال اندک ،ندارد چگونه می تواند نفسش را اصلاح کند.

نیستند افرادی که آن چه دارند زندگی آنان را کفایت می کند اما به واسطه رفاه طلبی و توقعات بی جا دچار فقر و نداری می شوند و همواره در مضیقه اند. به عبارت دیگر، فقر تصنّعی و صوری برای خود ایجاد می کنند. اینان هر چه داشته باشند، باز هم احساس کمبود می کنند. آن چه موجب از بین رفتن چنین حسی در انسان می شود و حالت بی نیازی و سازگاری می آورد صفت قناعت است. قانع همواره غنی است؛ زیرا به نداشته ها و فقدان ها نمی اندیشد؛ بلکه آن چه را دارد مغتنم می شمرد و از آن بهره می برد. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: ﴿القَناعَةُ مالٌ لا يَنْفَدُ﴾ ؛ (1) «قناعت، ثروت پایان ناپذیر است».

افرادی هستند که بدون حساب وارد بهشت می شوند؛ زیرا آلوده به امور دنیا نشده اند حساب در قیامت مخصوص افرادی است که به دنیا آلوده شده اند.

در حدیث دیگری، رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود: ﴿أمَّا الَّذينَ اعْتَدَلُوا فَأُولئِكَ يُحَاسَبُونَ حِساباً یَسِیْراً﴾؛ (1) «کسانی که میانه رو بودند، حسابرسی آسانی دارند».

قناعت و اکتفای به داشته ها و زندگی در حد کفاف وابستگی ها را کم می کند و مانع گناهان اقتصادی می شود. طبعاً انسان قانع سبک بار است و همین سبک باری، باعث می شود حسابرسی آسانی داشته باشد. رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود: ﴿أقنع بِما أُوتِيتَهُ يَخِفَّ عَلَيْكَ الحِساب﴾ ؛ «به آن چه به تو داده شده است، قناعت کن تا روز قیامت، حساب بر تو آسان و سبک باشد»

از نعمت ها فرا می خواند. (1) آن چه مورد نکوهش است استفاده نادرست و مصرف بی رویه است. قناعت اندک حرص و ولع به دنیا و تأمین افراطی نیازها خطرناک است. اگر کسی به این بیماری مبتلاست نخست باید آن را ریشه یابی کند هر صفت رذیله ناشی از یک انگیزه و سبب است.

ضعف قناعت گاهی در اثر تربیت بد خانوادگی گاه الگوی نادرست مصرف و بعضاً ناشی از جهل به آثار و عواقب آن است که در هر مورد باید از راه صحیح درمان شود. راه کارهای قرآنی و روایی مبارزه با این بیماری عبارت اند از:

رفت و آمد دارند از آن ها الگو می پذیرند. حضرت سلیمان هر روز صبح با مساکین نشست و برخاست می کرد سلمان :گوید رسول خدا صلی الله علیه و اله به من سفارش کرد که هرگز نشست و برخاست با فقرا را از دست ندهم. (1)

وَ أَهْلِيكُمْ نَارًا وَ قُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ ﴾ (1) «ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و خانواده های تان را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست حفظ کنید».

رسول خدا صلى الله عليه و سلم در پاسخ به سؤالی در مورد چگونگی این عمل فرمودند: «خانواده های تان را به آن چه خدا فرمان داده است امر کنید و از آن چه نهی کرده است باز دارید» (2)

«ابو الاسود دئلی» از اصحاب خاص امیرالمؤمنین علیه السلام است که با دختر کوچکش در شام زندگی می کرد. روزی معاویه برای فریفتن او حلوای زعفرانی برایش فرستاد. دخترک گرسنه او مقداری از آن عسل را در دهان گذاشت پدرش فریاد زد «يا بنتى القه فانّه سمّ؛ دخترم آن را بیرون بینداز؛ که سمّ است». اگرچه شیرین است با این لقمه حرام می خواهند محبت و ولایت علی علیه السلام را از ما دور کنند. دخترک انگشت انداخت و آن چه را خورده بود، بیرون آورد. (3) ابوالاسود، پدر و سرپرست خانواده است. او به رغم گرسنگی دخترش، مراقب است با هر چیزی سیر نشود لقمه حرام نخورد قناعت کند و اسیر طمع نشود.

پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم می فرماید: ﴿ما آمَنَ بي مَنْ شَبْعاناً وَ جارُهُ جائِعٌ﴾ ؛ (1) «کسی که شب سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است» شخصی خدمت آن حضرت رسيد و عرض كرد: «أُحِبُّ أن أكُونَ خَيرَ النّاس؛ دوست دارم که بهترین مردم باشم». حضرت صلى الله عليه و سلم فرمود: ﴿خَيرُ النَّاسِ مَن يَنْفَعُ النَّاسُ فَكُن نافِعًا لَهُم﴾؛ (2) بهترین مردم، کسی است که نفعش برای مردم بیشتر باشد؛ پس تو هم برای مردم نافع باش

کاری است؟ (1)

اصلاح الگوی مصرف، باید در سطح ملّی و با عزم سراسری صورت بگیرد: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيَّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ﴾ (2) با دگرگونی رفتاری افراد، دگرگونی در سطح جامعه اتفاق می افتد

وصله زده اند. به وصله لباس خیره شد و شگفت زده نگاه می کرد. امام علیه السلام فرمود: چه شده است؛ نگاهت را به من دوخته ای؟ عرض کرد به وصله یقه پیراهن شما می نگرم. امام علیه السلام نوشته ای را به او داد و فرمود: «این کتاب را بخوان». او کتاب را گشود؛ نوشته بود: «لا إيمان لِمَن لاحَياءَ لَهُ وَلا مَالَ لِمَن لا تَقديرَ لَهُ وَلا جَديدَ لِمَن لا خُلُقَ لَهُ؛ کسی که حیا ندارد، ایمان ندارد و کسی که برنامه ریزی ،ندارد ثروت ندارد و کسی که کهنه ندارد، نو و جدید ندارد». (1)

کنایه از این که انسان همه لباس های نو را بیرون نمی پوشد؛ بلکه برخی البسه باید برای مناسب تهای خاص نگهداری شود در پاره ای ،روایات پوشیدن لباس صون (لباس آبرو) در خانه، اسراف شمرده شده است. (2)

مردم. تو از کسانی مباش که حلم الهی و ثنای مردم موجب غرورشان گردیده است دچار لغزش شده اند (1)

ص: 122

6

هر یک به او کاری واگذار می کنند او سرگردان می شود متشاکس به کسی گفته می شود که با عصبانیت و بدخلقی و خصومت به نزاع دعوت می کند

بدخلقی و بدرفتاری با مردم روابط اجتماعی را به هم ریزد و موجب خواری و پستی می شود. امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: ﴿رُبَّ عَزيزِ أَذَلَّهُ خُلْقُه وَ ذَليلٍ أَعَزَّهُ خُلقُهُ﴾؛ (1) «چه بسیار عزیزی که بد خلقی اش او را ذلیل و خوار کرده و چه بسا ذلیلی که بر اثر خوش خلقی، عزیز شده است».

در این نوشتار با تکیه بر آیات و روایات این صفت منفی را مورد بررسی قرار می دهیم

آرامش روحی را سلب می کند انسان را در معرض تهمت قرار می دهد دوستان را می،گریزاند زندگی را دشوار می کند و فشار قبر و عذاب اخروی در پی دارد.

به رسول اکرم صلی لله علیه و اله گفته شد: فلان زن روزها را روزه می دارد و شب ها را با عبادت خدا می گذراند؛ اما تُند خوست و همسایگان خود را با زبان آزار می دهد. فرمود: ﴿ لاَ خَیْرَ فِیهَا هِیَ مِنْ أَهْلِ اَلنَّارِ﴾ ؛ (1) «خيرى در او نیست. او اهل آتش است».

﴿سُئِلَ رَسُولُ الله عَن أكثَرِ ما يُدخِلُ الناسُ الجَنَّةَ قالَ تَقوَى اللَّه وَ حُسنُ الخُلقِ وَ سُئِلَ عَن أكثَرِ ما يُدخِلُ النَّاسُ النَّارَ، فَقالَ الفَمُ وَ الفَرْجُ﴾ (1)

از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم سؤال شد بیشترین چیزی که مردم را بهشتی می کند، چیست؟ فرمود: دو چیز 1. تقوای الهی؛ 2. خوش خلقی. سؤال شد بیشترین عاملی که باعث جهنمی شدن مردم می شود چیست؟ فرمود: دو چیز: 1. زبان؛ 2. شهوت جنسی.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

﴿لَما خَلَقَ الله تعالى الإيمانَ قالَ اللّهُمَّ قَوّنى فَقَوّاهُ بِحُسنِ الخُلقِ وَ السَّخاءِ وَ لَمَّا خَلَقَ الله الكُفْرَ قالَ اللَّهُمَّ قَوِنِى فَقَوّاهُ بِالبُحْلِ وَ سُوءِ الخُلقِ﴾ (2)

هنگامی که خدا ایمان را آفرید به خدا :گفت مرا تقویت کن. خدا آن را به خوش خلقی و سخاوت تقویت کرد و هنگامی که کفر را آفرید گفت خدایا مرا تقویت کن خدا او را به بخل و بدخلقی تقویت کرد.

این حدیث دو صفت خوش خلقی و سخاوت را نشانه ،ایمان و دو صفت بدخلقی و بخل را نشانه کفر می داند.

آثار فراوانی بر خوش خلقی مترتب است که در روایات آمده است؛ مانند: عمر طولانی، برکت مال تخفیف در حساب تکفیر گناهان جذب دوستان ثواب اخروی سنگینی میزان کمال دین شباهت به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، برخورداری از شفاعت و دوستی مردم (3)

امثال آن حسن خلق از نتیجه های بردباری و سوء خلق از نتیجه های خشم و غضب است. (1)

گفتار پسندیده و بخشش بهتر از صدقه ای است که در پی آن آزار و اذیت باشد در این آیه سفارش شده است که اگر توان کمک مالی به فقرا را ندارید، آن ها را با تندخویی و بدزبانی ،نیازارید برای او دعا کنید عذرخواهی کنید راهنمایی کنید، حرفش را گوش دهید و دلجویی کنید.

﴿فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَ لَا تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾ (1)

به آنان «اف» نگو، پرخاش مکن و با آن ها از روی مهربانی و کرامت سخن بگو.

نَهر یعنی رنجاندن که یا با فریاد است یا با درشتی حرف زدن این آیه که در مورد رفتار با پدر و مادر است توصیه می کند از به کار بردن کلمات ناپسند و خشن و بی ادبانه بپرهیزد و با پدر و مادر از روی رأفت و مهربانی سخن بگویید.

بنابر روایات، بر سخن نیکو پنج اثر مترتب است. امام سجاد علیه السلام می فرماید:

﴿اَلْقَوْلُ الْحَسَنُ يُثْرى الْمالَ، وَ يُنْمى الرِّزْقَ وَ يُنْسى فِى الأَجَلِ وَ يُحَبَّبُ إِلَى الأَهلِ وَ يُدخِلُ الجَنَّةَ﴾ (2)

سخن نیکو مال را افزایش داده رزق را رشد می دهد، مرگ را به تأخیر می اندازد. انسان را نزد خانواده اش محبوب می کند و در نهایت او را بهشتی می سازد.

افراد تند خو در گفتار، دچار ناسزاگویی نکوهش سرزنش ،فحاشی عیب جویی استهزا، تهمت و رازگشایی می شوند. امام صادق علیه السام فرمود: ﴿ البَذا مِنَ الجَفا وَ الجَفا فِي النّارِ﴾ (3) «بدزبانی، جفا کاری و ستم است و جفاکار در دوزخ است». امیرالمؤمنین علیه السام در توصیف متقین در خطبه معروف همام می فرماید: ﴿بَعيدا فُحشُهُ لَيِّنا قَولُهُ﴾ ؛ (4) «از دشنام به دور و گفتارش نرم است».

ص: 128

آن حضرت وقتی شنید حجر بن عدی و عمرو بن حمق در نبرد صفین به شامیان دشنام داده اند، آن ها را نهی کردند آن ها گفتند مگر ما بر حق نیستیم؟ فرمود: «آری». عرض :کردند مگر آن ها بر باطل نیستند؟ فرمود «آری» عرض :کردند پس چرا ما را از بدگویی و دشنام به آنان منع می کنید، فرمود:

﴿إنّى أُكرِهُ لَكُم أَن تَكُونُوا سَبّابينَ وَ لَکِنَّکُمْ لَوْ وَصَفْتُمْ أَعْمَالَهُمْ وَ ذَکَرْتُمْ حَالَهُمْ کَانَ أَصْوَبَ فِی اَلْقَوْلِ وَ أبْلَغَ فِي العُذرِ وَ قُلتُم مَكانَ سَبِّكُم إِيَّاهُم أَللَّهُمَّ احقِن دِماءنا وَ دِماءهُم وَ اصلِح ذاتَ بَينِنَا وَ بَينِهِم وَ اهْدِهِم مِن ضَلالَتِهِم﴾ (1)

من دوست ندارم که شما دشنام دهنده باشید؛ ولی اگر اعمال زشت شان را شرح دهید و احوال آن ها را بیان کنید به گفتار صحیح نزدیک تر و برای اتمام حجت رساتر است. شما باید به جای دشنام چنین می گفتید: پروردگارا خون ما و آن ها را حفظ کن، میان ما و آن ها را اصلاح کن و آنان را از گمراهی شان هدایت نما!

افراد بدخلق، دچار بد زبانی می شوند و ناخواسته به گناهان دیگر کشیده می شوند. ،زبان پُل دو طرفه ای است که از یک سو به دل و از سوی دیگر به ظاهر مرتبط است. زبان ترجمان خُلق و خوی درونی افراد است. باید زبان را به کلام نیکو عادت داد تا مانع بروز بد خلقی از طریق این عضو شود. امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید: ﴿عَوّد لِسَانَكَ حُسنَ الكَلامِ تَأْمَنُ المَلام﴾ ؛ (2) «زبانت را به سخن نیکو عادت بده تا از ملامت و سرزنش ایمن باشی»

خانه را سرد می کنند در مواجهه با همسر و فرزند عبوس و گرفته هستند و فاقد حداقل های آداب اسلامی اند. روابط صمیمانه و محبت آمیز با مردم پایه های دوستی را ماندگار و محکم می.کند رابطه عاطفی از نخستین نیازهای انسان است. برخی پدران، گمان می کنند تأمین نیازهای مادی خانواده کافی است. چنین نیست؛ نیاز اعضای خانواده به محبت و دوستی و رفتار صمیمی بیش از نیازهای مادی است. فرزندانی که کمبود رابطه عاطفی دارند در بزرگی دچار سرخوردگی می شوند. رسول خدا صلى الله عليه و سلم می فرماید: ﴿إِنَّكُم لَن تَسَعُوا النَّاس بِأموالِكُم فَألْقُوهُم بُطِلاقَةِ الوَجهِ وَ حُسنِ البُشرِ﴾ ؛ (1) شما نمی توانید مردم را با مال تان جذب کنید و در آنان نفوذ کنید. پس با آنان با چهره گشاده و رفتار نیکو روبه رو شوید».

تأثیر یک لبخند و مصافحه در جذب دیگران گاه بیشتر از هزینه کردن پول های گزاف است. امام باقر علیه السلام می فرماید:

﴿صَنايِعُ المَعرُوفِ وَ حُسنُ البِشرِ يَكسِبانِ المَحَبَّةَ وَ يَدخُلانِ الجَنَّةَ وَ البُخلُ وَ عَبُوسُ الوَجهِ یُبْعِدَانِ مِنَ اَللَّهِ وَ یُدْخِلاَنِ اَلنَّارَ﴾ . (2)

نیکی به مردم و گشاده رویی باعث کسب محبت و ورود به بهشت است. بخل و گرفتگی چهره باعث دوری از خدا و ورود به جهنّم است.

شخصی محضر رسول خدا صلى الله عليه و سلم رسید و عرض کرد: ﴿یَا رَسُولَ اَللَّهِ أَوْصِنِی فَکَانَ فِیمَا أَوْصَاهُ أَنْ قالَ ألقِ أخاكَ بِوَجهِ مُنبَسط﴾؛ (3) «اى رسول خدا مرا موعظه کنید. فرمود: برادر مسلمانت را با روی گشاده ملاقات کن»

رفتار شایسته توصیه می کند و هم گفتار شایسته. دقت و تدبّر در این آیات و سعی در به کاربستن آن ها صفت بدخلقی را به تدریج از بین می برد برخی از آیات در این باره عبارت اند از:

1. تواضع با مردم ﴿وَ عِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا﴾ ؛ (1) «بندگان ممتاز خدای رحمان فروتنانه بر زمین راه می روند»

2. برادرى و دوستى: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ﴾، (2) «مؤمنان فقط برادرند، پس میان آن ها صلح برقرار کنید».

3. اعتدال در راه رفتن و صدا: ﴿وَ اقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ﴾؛ (3) «در راه رفتنت معتدل باش و صدایت را فرو بیاور»

4. شرح صدر و دریادلی: ﴿أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ﴾؛ (4) «آيا کسی که خدا سینه اش را برای اسلام گشاده است و بر فراز نور قرار گرفته (مانند سخت دلان است».

5. انتخاب سخن بهتر: ﴿وَ قُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ﴾؛ (5) «به بندگانم بگو هنگام سخن گفتن سخن بهتر آورند».

6. پاسخ بهتر در ابراز محبت مردم: ﴿وَ إِذَا حُرِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا﴾؛ (6) «هرگاه، درود و تحیتی به شما گفته شود بهتر پاسخ گویید یا همانند آن پاسخ دهید».

به حضور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیدم و عرض کردم ای رسول خدا صلى الله عليه و سلم می ترسم سرانجام به صلى الله عليه و سلم کیفر زشت بدزبانی گرفتار شوم و اهل آتش دوزخ گردم. حضرت فرمود: «ای حذیفه از استغفار غفلت مکن؛ زیرا با پشیمانی و استغفار از گفتار تند و زشت خود می توانی بد زبانی را ترک کنی و از شرّ زبانت در امان باشی. خود من نیز هر روز صد بار استغفار می کنم». (1)

می آورند رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود: ﴿لا تَلْعَنُوهُ فَإِنَّهُ يُحِبُ الله وَ رَسُولَهُ﴾؛ «او را لعنت نکنید؛ زیرا خدا و رسول خدا را دوست دارد». (1)

این رفتار سازنده است تأکید بر نقطه مثبت که همان دوستی خدا و پیامبر است باعث پشیمانی و شرمندگی این شخص خواهد شد. این روشی تربیتی است.

شما را می گذاشتم، او را می کشتید و جهنّمی می شدید. (1)

این داستان اثر شفابخش خوش خلقی را می رساند و این که اگر در حوادث و درگیری، مردم کنار بکشند، آتش به معرکه نیاورند و تحریک نکنند، نزاع خاموش می شود. بسیاری از درگیری های اجتماعی و خانوادگی از دامن زدن دیگران شعله ور می شود

ص: 136

7

است. البته این واژه در خصوص شهوت جنسی هم به کار برده می شود و بیشتر به همین معنا انصراف دارد غریزه جنسی مانند سایر غرایز و میل ها لازمه ساختمان روح انسان است. هر یک از امیال و غرائز در نهاد انسان مانند شاخه ای از درخت خوشبختی است. لجام گسیختگی و طغیان غرایز به ویژه غریزه جنسی مفاسد عظیمی را به بار می آورد. این غریزه اگر محدود شود و در مسیر صحیح به کار رود تبدیل به فضیلت می شود. پیروی و اطاعت محض از شهوات، انسان را از بندگی خدا و تعالی باز می دارد. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿لَیسَ فِی المَعاصی أشَدُّ مِنِ اتِّباعِ الشَّهوَهِ ، فَلا تُطیعوها فَیَشغَلَکُم عَنِ اللّهِ﴾ ؛ (1) «بين گناهان، چیزی سخت تر از پیروی شهوات نیست از شهوت پیروی نکنید؛ که شما را از خدا باز می دارد».

میل دارد، لذت و بهره ببرد چه محذوری دارد؟ قرآن کریم ابتدا چهار حکمت برای وضع قوانین شرعی در کنترل غرائز جنسی را بیان می کند:

1. خدا با این مقررات حقایق را بر شما آشکار می سازد: ﴿يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ﴾ ؛

2. این قوانین هدایتی است به سوی برنامه ها و روشهای صحیح گذشتگان: ﴿وَ يَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ ﴾،

3. این مقررات، زمینه بازگشت شما به خداست: ﴿وَ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ﴾؛

4. این احکام برای شما نوعی تخفیف و توسعه است: ﴿يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ﴾.

در این آیه اشاره شده است آن ها که غرق در گناه و شهوت رانی هستند، می خواهند شما را از راه حق منحرف کنند و حدود الهی را زیر پا بگذارند پیروان شهوات، میل دارند همه جامعه را هم کیش و هم رنگ خود سازند. در آیه دیگر می فرماید:

﴿فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيَّا﴾ (1)

اما پس از آنان، فرزندان ناشایسته ای روی کار آمدند که نماز را تباه کردند و از شهوات پیروی نمودند و به زودی مجازات گمراهی خود را خواهند دید.

این آیه شریفه به آمدن گروهی ناخلف و ناصالح از بنی اسرائیل اشاره دارد که در مسیر گمراهی قدم نهادند و نماز را فراموش کردند و پیرو شهوت شدند. ضایع کردن نماز و پیروی از شهوات، به عنوان دو عامل ،گمراهی ارتباط محکمی با هم دارند؛ کما این که حفظ نماز و بر پا داشتن صحیح آن در باز داشتن از فحشا و منکر تأثیر مستقیم دارد.

خطر شهوت رانی در کلام معصومین علیهم السلام مورد توجه عمیق قرار گرفته است، برخی از این خطرات عبارت اند از:

1. نابودی عقل: رسول خدا صلی الله علیه و آله: ﴿ زَوالُ العَقلِ بَينَ دَواعِى الشَّهْوَةِ وَ الغَضَبِ﴾؛ (2) عقل آدمی، بین شهوت و غضب از بین می رود

ص: 139

2. رسوایی: علی علیه السلام می فرماید: ﴿حَلاوَةُ الشَّهَوةِ يُنغِضُّها عارُ الفَضيحَةِ﴾ ؛ (1) «شیرینی شهوت با ننگ رسوایی از بین می رود».

3. نابودی دین: علی علیه السلام می فرماید: ﴿طاعَةُ الشَّهْوَةِ تُفسِدُ الدِّینِ﴾ ؛ (2) «پیروی از شهوات، دین را نابود می کند»

4. اسارت دائم: علی علیه السلام می فرماید: ﴿عَبدُ الشَّهْوَةِ أسيرُ لا يَنفَكُ أسره﴾، (3) «بنده شهوت، اسير و برده ای است که اسارت او پایان ندارد»

5. بیماری روحی: علی علیه السلام می فرماید: ﴿قَرينُ الشَّهْوَةِ مَرِيضُ النَّفسِ وَ مَعلُولُ العَقلِ﴾ ؛ (4) «شهوت ران بیمار روحی و خرد معلول دارد».

6. ناجوانمردی: علی علیه السلاممی فرماید: ﴿مَن زادَت شَهَوَتُهُ قَلَّت مُرُوتُه﴾ ؛ (5) «کسی که شهوت رانی ،کند جوانمردی و مروّتش کاهش می یابد».

7. ریشه گناهان: علی علیه السلام می فرماید: ﴿ما شَيءٌ مِن مَعصِيَةِ الله سُبحانَهُ يَأْتي إلا في شَهوَةٍ﴾ ؛ (6) «هر مصیبت و نافرمانی از مسیر شهوت عبور می کند».

8. دوری از حکمت: علی علیه السلام می فرماید: ﴿لا تَسكُنُ الحِكمَةُ قَلبا مَعَ شَهوَةٍ﴾؛ (7) «حكمت در قلب انسان شهوت ران وارد نمی شود».

9. خودکشی: علی علیه السلام می فرماید: ﴿الشَّهَواتُ سُمُومات قاتلاتٌ﴾؛ «شهوت ها، سم های کشنده هستند»

10. هزینه سنگین: علی علیه السلام می فرماید: ﴿مَن كَثُرَت شَهوَتُهُ ثَقُلَت مَؤُونَتُهُ﴾؛ «کسی که شهوتش زیاد است هزینه اش سنگین است»

ص: 140

آثار و نتایج مثبت و ارزشمندی برای کنترل و مدیریت شهوت ذکر شده است؛ مانند:

1. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿مَن غَلَبَ شَهِوَتُهُ صانَ قَدرُهُ﴾؛ (1) «کسی که بر شهوتش غلبه کند ارزش و منزلت خود را حفظ کرده است».

2. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿لَو زَهِدتُّم فِي الشَّهَوَاتِ لَسَلِمتُمْ مِنَ الآفاتِ﴾؛ (2) «اگر از شهوت رانی دوری کنید از آفت ها و آسیب ها محفوظ می مانید».

3. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿مَن مَلَكَ شَهوَتُهُ كَمُلَت مُرُوتُهُ وَ حَسُنَت عاقِبَتُهُ﴾؛ «کسی که مالک شهوتش باشد، جوانمردی اش کامل می شود و عاقبت نیک خواهد داشت».

نامشروع، کشمکش های درونی، اشاعه بیماری، سقط جنین، فروپاشی نظام خانواده ، بی اعتمادی، حرمت شکنی از نوامیس تأخیر در ازدواج ازدیاد افراد بی سرپرست، بی برکتی در جامعه، کثرت مرگ های زود هنگام و بالاخره جرئت بر ارتکاب دیگر گناهان می شود.

جنسی درهم ریختن روان ضعف های جسمی، تزلزل ،شخصیت، عبادت گریزی، سستی اراده، بدبینی هرزه گری خود فراموشی و بالاخره مطرود شدن از رحمت الهی می گردد. رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود: ﴿أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلَائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ عَلَى ناكِحِ يَدِهِ....﴾ (1) «لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر کسی که خود مشغولی جنسی دارد».

تبرّج به تبختر و ناز راه رفتن تفسیر شده است و به این که زینت خویش را آشکار سازد و کاری کند که سبب تحریک شهوت رانی مردان شود پوشیدن لباس نازکی که بدن را کاملاً نپوشاند یا نشان دادن زیبایی های گردن گردنبند و گوشواره نهی قرآن شامل همه این موارد می شود؛ زیرا سبب مفسده و لغزش در ورطه گناهان کبیره می.شود (1)

ریشه بدحجابی جهل و نادانی سستی اعتقاد به خدا و قیامت، تربیت نادرست خانوادگی فرهنگ سازی ،غلط، کمبود ،محبت، احساس حقارت ، تقلید کورکورانه پیدا کردن شخصیت کاذب، عقده گشایی، دوستان ناباب محیط فاسد، الگوهای فاسد، تفریحات ناسالم صحنه های شهوت انگیز و مانند آن است.

بد حجابی باعث می شود

- حیا و شرم از بین برود؛

- فساد در جامعه ترویج شود؛

- زنان و دختران در معرض خطر قرار گیرند؛

- زمینه گناهان جنسی فراهم شود؛

- هم دلی بین زن و شوهر از بین برود؛

- خانواده ها در معرض خطر فروپاشی قرار گیرند؛

- ازدواج های مکرر و بی مبنا صورت پذیرد؛

- شهوت نوجوانان تحریک شود؛

- بی غیرتی و بی حرمتی در جامعه گسترش یابد؛

- ایمان و عقاید انسان ضعیف شود؛

- سن ازدواج به تأخیر بیفتد؛

- از فرهنگ معصومین علیهم السلام فاصله گرفته شود؛

ص: 144

- معنویت در جامعه کاهش یابد؛

- فعالیت های علمی و رشد درسی کاهش یابد؛

- شهوت بر انسان ها حاکم شود؛

- وقت و فرصت های طلایی هدر برود؛

- مصرف گرایی گسترش یابد؛

- زمینه آزارهای جنسی فراهم شود.

امام علی علیه السلام می فرماید: ﴿عَلَیكُم بِالصَّفِيقِ مِنَ الرِّيابِ فَإِنَّ مَن رَقَ ثَوبُهُ رَقَ دِينُهُ﴾ ؛ (1) برشما باد لباس های ضخیم همانا کسی که لباسش نازک باشد، دینش کم رنگ می شود». در روایاتِ ما سفارش شده است که از تشبه به اخلاق و روش دشمنان بپرهیزید؛ زیرا تقلید از شیوه و منش آنان شما را مانند آنان قرار می دهد.

بورزد، اوصافش نیکو گردد. در حدیث دیگر می فرماید: ﴿العفّةُ تُضعِّف الشَّهْوَة﴾ ؛ (1) «عفت شهوت را کاهش می دهد»

مهم ترین نشانه های عفت عبارت اند از:

است که زن سرش را با آن می پوشاند (مقنعه)» . اما جلباب، یعنی لباس سرتاسری و بزرگی که تمام بدن را می پوشاند (1) که در مفهوم آن آوردند: ﴿ثَوبٌ واسِعٌ لِلمَرئَةِ دُونَ اللحَفَةِ أو ما تُغَطَّى بِهِ ثِيَابَهَا مِن فَوقِ﴾؛ (2) «لباس بزرگ برای زن است که غیر از ملحفه است یا لباسی که روى البسه پوشیده می شود».

حجاب، عاملی است برای دور کردن آسیب ها و خطرات از ساحت زن: ﴿ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ﴾. (3) از طرفی ارزش و قیمت زن را بالا می برد و نوعی وقار و عظمت به او می بخشد. ویل دورانت در این مورد می نویسد:

حجب و حیا برای دختران همچون وسیله دفاعی است که به او اجازه می دهد تا از میان خواستگاران خود شایسته ترین آنان را برگزیند یا خواستگارانش را ناچار سازد که پیش از دست یافتن بر او به تهذیب خود بپردازند. موانعی که حجب و عفت زنان در برابر شهوت مردان ایجاد کرده خود عاملی است که عاطفه و عشق شاعرانه را پدید آورده و ارزش زن را در چشم مرد، بالا برده است. (4)

بی حجابی و بدحجابی، مقدمه ترویج فساد و عفت ستیزی و عفت گریزی است. گفتنی است حریم داری و حفظ حجاب مخصوص زنان نیست؛ بلکه مردها نیز باید حریم گیری لازم را داشته باشند البته از آن جا که جذابیت و تسخیر در زنان بیشتر است، زن از این ناحیه آسیب پذیر است از این رو، تأکید بر حیا و عفاف در آنان بیشتر است. مردان به سرعت از زیبایی های زنان اثر می پذیرند؛ در صورتی که زنان چنین نیستند به همین دلیل دستورهای ویژه خطاب به زنان است تا زمینه ساز تحریک مردان نشوند؛ مانند: ﴿لا تَبرُجَنَّ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ، فَلا تَحْضَعْنَ بِالقَولِ، وَ ليَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ، يَدنينَ عَلَيهِنَّ جَلَابِيبَهُنَّ ...﴾.

ص: 147

قوانین راهنمایی و رانندگی برای افراد متخلف و قانون شکن سخت است؛ اما در نهایت، نظم شهر را در پی خواهد داشت. آثار مثبت و سازنده حجاب، به حدی است که هیچ انسان خردمندی، محدودیت منطقی آن را بهانه ترک حجاب قرار نمی دهد.

می کند. رسول اکرم صلى الله عليه و سلم می فرماید: ﴿ أَیُّما شابٍّ تَزَوَّجَ فِی حَداثَهِ سِنِّهِ عَجَّ شَیْطانُهُ: یا وَیْلَهُ عَصَمَ مِنِّی دِینَهُ﴾؛ (1) هر جوانی که در آغاز جوانی زن بگیرد شیطان فریاد می زند وای بر او دین خود را از دستبرد من حفظ کرد. تعبیر «حداثة سنه» اشاره به ازدواج در آغاز جوانی است.

گریز از ازدواج، بالا رفتن سن ازدواج و فرار از تشکیل خانواده زمینه ساز روابط نامشروع و فحشا در جامعه می شود اگر ازدواج به عنوان پناهگاه مشروع جنسی مورد توجه قرار گیرد و افرادی متعهد شوند همان طور که مجالس مذهبی برگزار می کنند مدرسه می سازند، نذر می کنند، زیارت می روند، به امر ازدواج جوانان نیز بپردازند، ضمن دریافت اجر معنوی، ضریب امنیت و استحکام اخلاقی جامعه را فراهم می سازند ازدواج احساس مسئولیت افراد را بالا می برد و استقلال اقتصادی و شخصیتی به آنان می دهد. امام صادق علیه السلام فرمود:

﴿أَرْبَعَهٌ یَنْظُرُ اَللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ ، مَنْ أَقَالَ نَادِماً أَوْ أَغَاثَ لَهْفَانَا أَوْ أَعْتَقَ نَسَمَهً أَوْ زَوَّجَ عَزَباً﴾.

خداوند به چهار گروه روز قیامت نظر رحمت می افکند: 1. کسی که از پشیمانی درگذرد؛ 2. کسی که به فریاد بیچاره ای برسد؛ 3. کسی که بنده ای آزاد کند؛ 4. کسی که جوانی را زن بدهد

افرادی که به گمان فقر و نداری ازدواج را ترک می کنند این سوء ظن به خداست و حرام است. خدا در قرآن وعده داده است که اگر فقیر باشید شما را بی نیاز می کنیم. (2) امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿مَنْ تَرَکَ التَّزْوِیجَ مَخَافَهَ الْفَقْرِ فَقَدْ أَسَاءَ الظَّنَّ بِاللَّهِ﴾؛ (3) «کسی که ازدواج را از ترس فقر ترک ،کند به خدا گمان بد ورزیده است».

باید مراکز و مؤسسه هایی ایجاد شود تا ازدواج را در جامعه نهادینه کنند. شکل سنتی همسریابی برای پاسخگویی به نیازها کافی نیست. حتی مراکزی باید باشد برای افرادی که همسر از دست داده اند یا جدا شده اند که به ازدواج مجدد اقدام کند

ص: 150

امیرمؤمنان می فرماید: ﴿أفضَلُ الشَّفاعاتُ أَن يَشفَعَ بَيْنَ اثْنَيْنِ فِي نِكَاحٍ حَتَّى يَجْمَعَ شَملَهُما﴾ (1) «بالاترین شفاعت ها آن است که زمینه ازدواج دو نفر فراهم شود تا جدیت و تلاش آن ها ثمره بدهد».

4. مدارس در تابستان کار تربیتی را تعطیل نکنند؛

5. بنگاه های خیریه ای تشکیل شود تا کارهای کوتاه مدت برای جوانان ایجاد کنند؛

6. نشست های علمی و گفتمان در مساجد و مراکز علمی برگزار شود.

أَللَّهُمَّ إغفِر لِلمَسرُولاتِ، أَيُّهَا النَّاسُ اِتَّخِذُوا اَلسَّرَاوِیلاَتِ فَإِنَّهَا مِنْ أَسْتَرِ ثِیَابِکُمْ وَ حَقِّنُوا بِها نِسائَكُم إِذا خَرَجْنَ﴾.

پروردگارا زنانی را که شلوار می پوشند مغفرت نما شلوار را برای زنان برگزینید؛ که بهترین پوشش است و زنان تان را موقع بیرون رفتن از خانه در امنیت قرار می دهد. (1)

ص: 153

ص: 154

8

و حمية الجاهلية و هى من لوازم الغضب مع الفخر و العيب و الكبر؛ (1) حمیت ناپسند که به معنای تکبر ورزیدن از پذیرش حق و خود را برتر دانستن از مردم است که عصبیت و حمية الجاهلیه نام دارد و از لوازم قوه غضبیّه و فخر و عجب و کبر است».

حمیت در قرآن کریم فقط دو مرتبه در سوره فتح آمده است:

﴿و إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَ كَانُوا أَحَقَ بِهَا﴾. (2)

(به خاطر بیاورید) هنگامی را که کافران در دل های خود خشم و نخوت جاهلیت داشتند در مقابل خدا آرامش و سکینه خود را بر رسولش و بر مؤمنین نازل فرمود و آنان را به حقیقت تقوا ملزم کرد و آنان از هر کس شایسته تر بودند.

این آیه شریفه درباره صلح حدیبیه است که کفّار با دیدن آن همه نشانه های حقانیت رسول خدا صلی الله علیه و آله، بر اثر تعصب جاهلیّت به او ایمان نیاوردند در برابر این حمیت که به جاهلیت اضافه شده است سکینه و آرامش وجود دارد. گفتنی است در قرآن کریم، عبارات «حمية الجاهليه»، «حكم الجاهليه» و «تبرّج الجاهليه» اشاره به اخلاق و ویژگی های جاهلیت قبل از اسلام است.

تعصّب و حمیت، همیشه ناپسند نیست وابستگی به امور مثبت دفاع منطقی و اصرار بر حقانیت آن و ثبات قدم بر حق نه فقط مذموم نیست؛ بلکه مورد سفارش نیز هست. امیرمؤمنان علیه السلام در خطبه ،192 که به خطبه قاصعه معروف است و در سرزنش تعصب و لجاجت ایراد کرده است، می فرماید: ﴿فَإِن كَانَ لابُدَّ مِنَ العَصَبِيَّةِ فَليَكُن تَعَصُّبَكُم لِمَكارِمِ الخصالِ وَ مَحامِدِ الأفعالِ وَ مَحاسِنِ الأُمُورِ﴾؛ (3) «اگر از تعصب ناچار هستید و باید تعصبی در کار ،باشد پس تعصب خود را در اخلاق پسندیده افعال نیکو و امور خوب قرار دهید».

ص: 156

الحَسَدِ؛ (1) 1. شک؛ 2. شرک؛ 3. حمیت و تعصّب؛ 4 . غضب؛ 5. بغی و ظلم؛ 6. حسادت».

تعصّب و حمیت صفت شیطانی است. امیرمؤمنان علیه السلام در نخستین خطبه نهج البلاغه می فرماید: ﴿إعتَرَتهُ الحَمِيَّةُ وَ غَلَبَت عَلَيهِ الشَّقوَةُ وَ تَعَزّزَ بِخِلقَةِ النّارِ وَ استَوهَنَ خَلقَ الصّلصَالِ﴾؛ (2) حمیت و تعصب، شیطان را گرفت و شقاوت بر او غالب شد و به آفرینش خود از آتش افتخار کرد و خلقت آدم را از گل خشکیده سبک شمرد».

شقاوت درونی و تعصب و خودخواهی که زاینده این شقاوت ،بود بر شیطان غلبه کرد و باعث شد حقیقت را نبیند و خود را برتر بشمارد در خطبه قاصعه نیز به این ویژگی شیطان اشاره شده و او امام و پیشوای متعصبان خوانده شده است. (3)

نشانه های انسان های متعصب عبارت اند از:

و هنگامی که به آن ها گفته می شود از آن چه خدا نازل کرد، پیروی کنید می گویند ما از آن چه پدران خود را بر آن یافتیم پیروی می کنیم. آیا اگر پدران آن ها چیزی نمی فهمیدند و هدایت نیافتند (باز هم پیروی می کنید)؟

ریشه اصلی انحراف مشركان عرب تقلید کورکورانه ناشی از تعصب است. ایشان درهای معرفت را به روی خود بستند و فقط یک شعار می دادند «تقلید و پیروی از پدران مان» و بر اثر جهل و نادانی حاضر نبودند در دیدگاه خود تجدید نظر کنند.

می دانست که این دو قبیله در جاهلیت با هم دشمن بودند؛ از این رو سخت خشمگین شد و با خود گفت: این دوستی و صمیمیت برای ما غیر قابل تحمل است

به جوانی از یهود که همراهش بود دستور داد به آن مجلس برود و روز بعاث را به یاد آنان بیاورد (روزی که قبل از اسلام در آن روز اوس و خزرج به جان هم افتادند و جنگ سختی کردند).

جوان یهودی وارد مجلس شد از روز بعاث سخن گفت و طبق دستور مأموریت خود را انجام داد و آتش خشم اوس و خزرج را برانگیخت در همان مجلس نزاع بالا گرفت. افراد قبیله باهم گلاویز شدند. اوس و خزرج تصمیم گرفتند خاطرات بعاث را تکرار کنند و با فریاد مسلّح شوید، مسلح شوید آماده باشید و هر دو طایفه به طرف منطقه حَرّه به راه .افتادند خبر در شهر پیچید. رسول خدا صلی الله علیه و آله با خبر شد با سرعت به اتفاق جمعی از اصحاب خود را به آن ها رساند و فرمود: ﴿اللّهَ اللّهَ أَبِدَعوى الجاهِلِيَّةِ تُرجَعُونَ﴾؛ «آیا به یاد جاهلیت و تعصب های غلط افتاده اید در حالی که من بین شما هستم»؟

خدا شما را هدایت کرد پیوندهای جاهلیت را برید بین شما محبت و دوستی و الفت قرار داد، آیا می خواهید روش جاهلیت را در پیش بگیرید و به کفری که قبلاً گرفتار آن بودید برگردید؟

سخنان پیامبر آنان را از غفلت بیدار کرد و از نیمه راه برگشتند و فتنه شاش بن قیس متعصب خاموش شد (1)

آیه نازل شد:

﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَ أَنْتُمْ شُهَدَاءُ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴾. (2)

و بر یکدیگر مباهات می کردند و شخصیت و افتخارات یکدیگر را به رخ هم می کشیدند. عباس به او گفت: من از تو برترم؛ زیرا عموی پیامبرم و وصی پدر آن حضرت و ساقی حاجی ها. شیبه گفت: من بهترم و مهم تر؛ زیرا امین خدا هستم و خزانه دار خانه خدا می.باشم در این لحظه علی بن ابیطالب علیه السلام رسید و فرمود: «من نخستین کسی هستم که ایمان آوردم و با پیامبر صلی الله علیه و آله هجرت کردم و در راه خدا جهاد نمودم». هر سه نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمدند. هر یک وجوه برتری خود را ابراز کرد بعد از چند روز پیک وحی آمد و این آیه را آورد:

﴿أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجَ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللهِ﴾ (1)

آیا آب دادن به حاجی ها و عمارت مسجد الحرام را مانند کسی قرار داده اید که به خدا و روز جزا ایمان آورد و در راه خدا کوشش می کند؟ نه این دو مساوی نیستند (2)

ص: 163

ص: 164

9

درخواست ها و خواهش های نفسانی است که در درون هرکسی وجود دارد و اگر تبعیت شود و بی چون و چرا فرمان براند، این خطرناک است. در آیات قرآن کریم هم سخن از تبعیت و پیروی از هوای نفس است: ﴿وَ لَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ وَ كَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا﴾، (1) «پیروی مکن از آن کس که دلش را از یاد خویش غافل ساخته ایم و از هوای خود فرمان می برد و در کارش افراطی است».

امام سجاد علیه السلام نیز در این بخشی از دعا از پیروی هوای نفس به خدا پناه برده است. قرآن کریم می فرماید: برخی هوای نفس را معبود خود قرار می دهند: ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَ أَضَلَّهُ اللهُ عَلَى عِلْمٍ﴾؛ (2) «پس آیا دیده ای کسی را که هوای خویش را خدای خود گرفته و خداوند او را با داشتن علم، گمراه ساخته است»؟

از هوای نفس پیروی نکنید؛ که از حق منحرف خواهید شد و اگر حق را تحریف کنید یا از اظهار آن اعراض نمایید، خداوند به آن چه انجام می دهید، آگاه است.

این آیه شریفه، سرچشمه ظلم و ستم را هواپرستی خوانده است. بیماری هوای نفس جامعه را از مسیر عدالت دور می کند

و رشد خود شده اند؛ چنان که امام باقر علیه السلام می فرماید:

﴿اَلْأَصْلُ فِی ذَلِکَ بَلْعَمُ ثُمَّ ضَرَبَهُ الله مَثَلاً لِكُلِّ مُؤَثرٍ هَوَاهُ عَلَی هُدَی اَللَّهِ مِنْ أَهْلِ اَلْقِبْلَهِ﴾ (1)

اصل در این آیه بلعم است. سپس خداوند آن را به عنوان مثال درباره افرادی که هوای نفس را بر خدا و هدایت الهی مقدم داشته اند، بیان کرده است.

نتیجه هواپرستی، «اخلاد الى الارض» است؛ یعنی همه سرمایه های علمی در خدمت هوس قرار می گیرد؛ تا آن جا که انسان شبیه سگ می شود: «فمثله كمثل الكلب».

1. هوای نفس مرکب فتنه ها امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿اَلْهَوَی مَطِیَّهُ اَلْفِتَنِ﴾ (1) «هواى نفس مرکب فتنه هاست».

2. هوای نفس، فتنه انگیز: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: ﴿أوَّلُ الهَوى فِتْنَةٌ وَ آخِرَهُ مِحنَةٌ﴾؛ (2) «آغاز هوای نفس، فتنه و سرانجامش محنت و رنج است».

هواپرستی عامل سقوط امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿طاعَةُ الهَوى تَرَدّى﴾ ؛ (3) «اطاعت از هوای نفس موجب سقوط و هلاکت است».

4. هواپرستی عامل پستی و خواری: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: ﴿مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ أَعْمَاهُ وَ أَصَمَّهُ وَ أذَلَّهُ وَ أَضَلَّهُ﴾ ؛ (4) «کسی که پیروی از هوای نفس کند کور و کر و گمراه و خوار می گردد».

5. هوای نفس حجاب بین خالق و مخلوق امام صادق علیه السلام می فرماید: ﴿لاَ حِجَابَ أَظْلَمُ وَ أَوْحَشُ بَیْنَ اَلْعَبْدِ وَ بَیْنَ اَللَّهِ تَعَالَی مِنَ اَلنَّفْسِ وَ اَلْهَوَی﴾؛ (5) «هیچ حجاب و مانعی، تاریک تر و وحشتناک تر در میان بنده و خدا از هوای نفس وجود ندارد».

6. هوای نفس سبب فساد دین امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: ﴿سَبَبُ فَسادِ الدِّينِ الهَوى﴾؛(6) هواى ،نفس باعث فساد دین است.»

7. آخرت فروشی: امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿مَنْ أَطَاعَ هَوَاهُ بَاعَ آخِرَتَهُ بِدُنْیَاهُ﴾؛ (7) «کسی که از هوای نفس پیروی کند آخرت خود را به دنیا فروخته است».

نفسانی پشت شود به تعبیر برخی روایات به جای گول خوردن از نفس انسان آن را گول بزند و عوامل تحریفش را فراهم نسازد خود به خود این امیال فروکش می کند حاکمیت عقل و اندیشه بر نفس و مبارزه همه جانبه با آن که از آن به جهاد با نفس تعبیر می شود عملکرد هوای نفس را سلب می کند. رسول خدا صلى الله عليه و سلم می فرماید: ﴿جاهِدُوا أهواتَكُم تَملِكُوا أَنفُسَكُم﴾؛ (1) «با هوای نفس خود مبارزه کنید تا مالک نفس خود شوید».

مالکیت نفس و زمام آن را بر دست گرفتن مانع تبعیت از نفس می شود. قرآن کریم می فرماید: ﴿وَ أَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَى﴾ (2) «و اما کسی که از مقام پروردگارش بترسد و نفس را از هوا و هوس باز دارد، بهشت جایگاه اوست».

در این آیه شریفه دو شرط برای بهشتی شدن آورده است: 1. خوف ناشی از معرفت؛ یعنی شناخت مقام پروردگار و ترس از مخالفت فرمان او؛ 2. تسلط و غلبه بر هوای نفس و جلوگیری از طغیان و سرکشی آن ریشه تمام گرفتاری ها هوای نفس است. غلبه بر آن نیز طبق این آیه خوف با معرفت است. در تفسیر این آیه امام صادق علیه السلام می فرماید:

﴿مَن عَلِمَ أَنَّ الله يَراهُ وَ يَسْمَعُ ما يَقُولُ وَ يَعلَمُ ما يَعلَمُهُ مِن خَيرٍ أَو شَرٍّ فَيَحجُزَهُ ذلِكَ عَنِ القَبيحِ مِنَ اَلْأَعْمَالِ، فَذَلِکَ اَلَّذِی خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَی اَلنَّفْسَ عَنِ اَلْهَوَی﴾. (3)

کسی که می داند خدا او را می بیند آن چه را می گوید، می شنود، و از آن چه انجام دهد خیر یا شرّ، آگاه است این توجه و آگاهی او را از اعمال قبیح باز می.دارد چنین کسی مصداق این آیه است

طبق این روایت، آگاهی و التفات به علم الهی بر اعمال، حاجز و مانع غلبه نفس است. مقام ربّ یعنی جایگاه ربّ، عدالت ربّ ، و عظمت خالق که اگر به خوبی درک شود، هوای نفس سرکوب می شود.

ص: 171

3. اهمیت مبارزه و مجاهده با نفس تا حدی است که رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود:

﴿إِنَّ الله عَزَّ وَجَلَّ يَقُولُ وَ عِزَّتى وَ جَلالی وَ جَمَالِی وَ بَهَائِی وَ عُلُوِّی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی لَا یُؤْثِرُ عَبْدٌ هَوَایَ عَلَی هَوَاهُ إِلَّا جَعَلْتُ هَمَّهُ فِی آخِرَتِهِ وَ غِنَاهُ فِی آخِرَتِهِ وَ كَفَفْتُ عَنهُ ضَيعَتَهُ وَ ضَمِنتُ السَّماواتِ وَ الأَرضَ رِزْقَهُ وَ كُنتُ لَهُ مِن وَرَاءِ حِجَارَةِ كُلّ تاجِرٍ﴾. (1)

(سوگند یاد شده است) به عزت و جلال و جمال و بهاء و بلندی و بزرگی مکانم سوگند، هر بنده ای که خواست مرا برای هوای نفس و خواست خود مقدم کند، پنج اثر دارد: 1. بی نیازی و غنای او در دلش قرار می دهم؛ 2. همّتش را در کار آخرت قرار می دهم؛ 3. آسمان و زمین روزی اش را تأمین می کند؛ 4. کسب و کارش را کفایت می کنم؛ 5. خودم خریدار کالای او هستم.

مهم ترین راهکارهای مبارزه با هوای نفس و درمان هواپرستی عبارتند از:

این تعبیر در سه آیه از قرآن کریم آمده است. (1) این که مرگ قانونی عمومی است و همه را شامل می شود و دنیا جای اجر و پاداش نیست و هر چند پاداش و جزای محدود در دنیا هست، اجر کامل در قیامت است مانع از غلبه هوای نفس است.

قرآن کریم طی ده ها ،آیه همگان را به تعقل و اندیشه فرا می خواند تا در گرداب خواهش های نفسانی سقوط نکنند: ﴿أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾، ﴿لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾، ﴿إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ﴾ عقل و خرد حاکمیت بر تمام قوای ادراکی و حواس انسان دارد. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

﴿العُقُولُ أَيْمَةُ الأفكار و الأفكارُ أَئِةُ القُلُوبِ وَ القُلُوبُ أَئِمَّهُ اَلْحَوَاسِّ وَ اَلْحَوَاسُّ أَئِمَّهُ اَلْأَعْضَاءِ﴾. (1)

خرد ما پیشوای فکر ما و افکار پیشوای عواطف و عواطف و ادراکات پیشوای حواس و حواس پیشوای اعضای انسان هستند.

بزرگ ترین ثمره تعقل و خردگرایی ریشه کن شدن هوای نفس است. حضرت علی علیه السلام: ﴿ثَمَرَةُ العَقلِ قَمعُ الهَوی﴾؛ (2) «میوه و نتیجه عقل، ریشه کن ساختن هوای نفس است».

سرفه می کند؛ اما رفته رفته آن چنان با سیگار خُو می گیرد که ریه به آن عادت می کند و طبع و عکس العمل نخستین خود را از دست می دهد.

در غلبه بر هوای نفس باید از این خصیصه نفس استفاده کرد و عادت ها را به سمت کسب صفات نیک و مبارزه با خواهش های نفسانی سوق داد امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿غَالِبُوا أَنْفُسَکُمْ عَلَی تَرْکِ اَلْعَادَاتِ و جاهِدُوا أهوائكُم تَمْلِكُوها﴾؛ (1) «با ترک عادت، بر نفس خود غلبه کنید و با هوای نفس مبارزه کنید تا مالک آن شوید»

راه مقابله با هوای نفس آن است که انگیزه ها و کشش های دیگر در برابر آن تقویت شود تا هوای نفس یکه تاز میدان نباشد دشمنی که در برابر خود مانعی نمی بیند راحت از مرزهای کشور عبور کرده تا مرکز را فتح می کند هر چه سنگر و سد و موانع در برابر او قوی تر باشد، نفوذ و تسخیرش سخت تر است. در برابر انگیزه های نفسانی، باید انگیزه های رحمانی تقویت شود و لشکر مجهز در برابر قوای نفس فراهم آید تا آن را زمین گیر کند؛ چنان که در مناجات شعبانیه می خوانیم: ﴿إلهى لَم يَكُن لى حَولٌ فَأَنتَقِلُ بِهِ عَن مَعْصِيَتِكَ إِلَّا فِي وَقتٍ أيقَظْتَني لِمَحَبَّتِكَ﴾؛ (1) «خدایا توان و نیرویی برای من نیست تا از نافرمانی تو روی گردانم، مگر آن که با محبت و دوستی ،خود مرا بیدار کرده باشی».

محبت الهی اگر تقویت شود، بیداری می آید و به مدد آن هوای نفس مغلوب می شود. (2)

ص: 178

10

هدایت الهی گاهی عام و فراگیر است؛ مانند هدایت تکوینی که در تمام موجودات به ودیعت نهاده شده است. درختان به سوی رشد و نمو رهبری شده اند یا حیوانات مسیر طبیعی زندگی را به هدایت تکوینی می پیماند ﴿رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾؛ (1) «پروردگار ما کسی است که همه موجودات عالم را نعمت بخشید، سپس هدایت کرد».

هدایت عام یعنی راه را به همه نشان داد تا به مقصود برسند همه موجودات را به سوی مطلوب شان که همان هدفی است که برای آن خلق شده اند هدایت کرد: ﴿وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى﴾ ؛ (2) «خدایی که هر چیز را اندازه ای داد و به راه کمالش هدایت کرد». این هدایت ابتدایی در برابر ضلالت قرار نمی گیرد. ضلالت ابتدایی .نداریم آن چه هست، هدایت است و شامل همه موجودات می شود هر موجودی با هدایت عامه الهی به آخرین حد وجودی خود نائل می آید. این رهبری تکوینی شامل همه می شود و از حقوق بندگان است که خدا برای آنان قرار داده است: ﴿إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى﴾؛ (3) «برای ماست هدایت و راهنمایی».

نوع دیگری از هدایت عام نیز هدایت تشریعی است؛ یعنی هدایت و راهنمایی از طریق تعلیم، تربیت و قوانین مفید و عادلانه این نوع از هدایت از طریق انبیا و پیشوایان دینی انجام می شود. بشر در پذیرش این هدایت مختار است قرآن کریم می فرماید: ﴿وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدَى﴾ ؛ (4) «اما قوم ثمود را پس هدایت کردیم؛ اما کوری و ضلالت را بر هدایت ما برگزیدند».

هدایت تشریعی آنان به وسیله انبیا انجام شد؛ اما آن ها به اراده خود نپذیرفتند. در برابر این هدایت هم ضلالت نیست ضلالت تشریعی نداریم شاخه دیگر هدایت، عبارت است از هدایت خاص که به بعضی بندگانش می دهد این هدایت هدایت پاداشی است که

ص: 180

برای افراد خاص ایجاد می شود. اگر کسی دعوت انبیا و رسولان را پذیرفت و راه حق را لطف ویژه الهی شاملش می شود تا راه را با سهولت طی کند و به مقصود برسد. این پیمود نوع از هدایت مخصوص اهل ایمان و تلاش است ﴿وَ الَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ﴾ (1) «و کسانی که در راه ما تلاش می کنند، ما آن ها را به راه خود هدایت می کنیم». در آیه دیگر می فرماید: ﴿وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى ﴾ (2)

امام سجاد علیه السلام در این فراز از دعا از مخالفت با هدایت الهی به خدا پناه می برد که مراد، همان هدایت اولیّه و عام است. اگر با آن چه خدا در بشر به ودیعه نهاده که هدایت تکوینی است و آن چه خدا با قوانین شرعی برای بشر آورده که هدایت تشریعی است مخالفت شود مصداق «مخالفة الهدی» است؛ پس این فراز هم شامل هدایت تکوینی است هم تشریعی.

مراد از مخالفت هدایت مخالفت با مظاهر و عوامل هدایت است که ذیلاً به آن ها اشاره می شود

﴿وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ ﴾ (1)

و هنگامی که به آنان گفته می شود همان گونه که مردم ایمان آوردند، شما هم ایمان آورید می گویند آیا مانند سفیهان ایمان بیاوریم؟

کسی که پزشک را سفیه و دارو را وسیله بیماری می داند چگونه از آن بهره ببرد؟ اینان ایمان را سفاهت می دانند؛ پس طبعاً از هدایت قرآن محروم .اند اگر کسی ایمان اولیه داشت با نور هدایت قرآن ایمانش افزوده می شود ﴿وَ إِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا﴾؛ (2) «و هنگامی که آیات الهی بر آنان تلاوت می شود ایمان شان افزوده می شود».

ثمره شرح صدر، حلم، صبر، شجاعت، آرامش تغافل، عفو و گذشت و از خودگذشتگی است. از آثار شرح صدر، حق پذیری و هدایت به صراط مستقیم است. کسی که ضیق صدر و تنگ نظری دارد زیر بار حق نمی رود و در نتیجه هدایت نمی شود. با قدرت روحي شرح صدر است که انسان صبورانه به استقبال حقیقت می.رود

کسی که در رفتن به مسجد استمرار داشته باشد به یکی از هشت ویژگی می رسد: 1. آیه محکم؛ 2. برادر قابل استفاده؛ 3. دانش خوب؛ 4. رحمت مورد انتظار؛ 5 و 6. سخنی که با آن هدایت شود یا از هلاکت او را باز دارد؛ 7 و 8. ترک گناه از روی حیا و شرم یا ترس.

6. زهد: امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

﴿مَنْ زَهَدَ فِي الدُّنيا وَ لَم يَجزَع مِن ذُهَا وَ لَم يُنافس في عِزّها هَداهُ الله بِغَيْرِ هِدايَةِ مِن تَخلُوقٍ﴾. (1)

کسی که در دنیا زهد و بی رغبتی بورزد و از پستی و خواری دنیا ناله نکند و در عزت دنیا و تکیه به آن خود را نبازد خدا او را بدون نیاز به بندگان هدایت می کند.

7. ترک مُنکر: امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿لَنْ يَهتدى إلَى المَعْرُوفِ حَتَّى تَضِلَّ عَنِ المُنكَرِ﴾؛ (2) «هرگز به معروف راه نخواهی یافت مگر از منکر روی گردان شوی».

8. عقل و خرد: امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿اَلْعَقْلُ یَهْدِی وَ یُنْجِی وَ اَلْجَهْلُ یُغْوِی وَ یُرْدِی﴾؛ (3) «عقل، هدایت گر و نجات بخش است و جهل و نادانی، گمراه کننده و هلاکت کننده است».

همانا تو (پیامبر) کسی را که دوست دارد هدایت نمی کنی؛ و لكن خدا هرکس را بخواهد هدایت می کند و او به هدایت شدگان آگاه تر است

از طرفی، زمینه هدایت باید در افراد باشد آیات متعددی نفی هدایت از فاسقین (1) ظالمین، (2) کافرین (3) و گمراهان (4) کرده است. اگر کسی چشم خود را بست، عالم را نمی بیند. ظالمين، كافرين اگر کسی در معرض باران قرار نگرفت، از آن بهره نمی گیرد. هدایت از مجرای الهی در عالم جاری می شود. آن چه در قرآن هدایتگر معرفی شد در راستای هدایت الهی است این هادیان عبارت اند از:

کسانی را گمراه می سازد که فاسق و منحرف باشند».

قرآن، هدایت محض است و هرگز ضلالت در ساحت آن راه ندارد؛ زیرا از ناحیه خدا، که هادی است فرود آمده است: ﴿وَ كَفَى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَ نَصِيرًا﴾. (1) راهکارهای قرآن برای هدایت بشر، در آیات متجلی است هدایت را از فرد شروع می کند و به خانواده و جامعه تسری می دهد. مجموعه اوامر و نواهی ،قرآن که در قالب های مختلفی ارائه شد با همین هدف هدایتی است هدایت قرآن در همه شئون ،اخلاقی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است. قرآن مشتمل بر جامع ترین قوانین اخلاقی و حقوقی است ،قرآن کتاب جهان شمولی است که با زبان جهانیان با آنان سخن گفته است. اگر کسی به معارف سعادت بخش قرآن پشت کرد انذار آن را جدی نگرفت و به اوامر آن عمل نکرد، دچار لغزش و سقوط می گردد.

دیدار ما آید و کلام ما را بشنود خدا هدایت او را افزایش می دهد».

امیرمؤمنان می فرماید: ﴿بِنَا اِهْتَدَیْتُمْ فِی اَلظَّلْمَاءِ وَ بِنا تَسَنَّمْتُمُ اَلْعَلْیَاءَ﴾؛ (1) «به وسیله ما از تاریکی هدایت یافتید و به اوج و ترقی رسیدید».

ابن ابی الحدید نقل می کند که وقتی امیرمؤمنان علیه السلام در صفّین آب راه را تصرف کرد به شامیان اجازه برداشت آب داد ایشان چند روزی در منطقه توقف نمود و جنگ را آغاز نمی کرد. عده ای خدمت ایشان رسیدند و عرض کردند: ما در کوفه زن و بچه خود را گذاشته ایم نیامده ایم که در شام وطن انتخاب کنیم و بمانیم فرمان جنگ بدهید! مردم و لشکریان به شما گمان بد برده اند . می گویند یا علی علیه السلام از مرگ می ترسد یا در نبرد با سپاه شام تردید دارد حضرت در پاسخ فرمود:

هیچ یک از این دو نیست. من کجا از مرگ ترسیده ام و هرگز کراهت از جنگ ندارم. علت تأخیر و توقف آن است که لکنّی اَستَأني بِالقَومِ عَسى أَن يَهْتَدُوا أو تَهتَدى مِنهُم طَائِفَةٌ فَإِنَّ رَسُولَ الله قال لى يَوم خَيبَرٍ، لأن يَهْدِى الله بِكَ رَجُلاً واحِدا خَيْرٌ لَكَ مِما طَلَعَت عَلَيْهِ الشَّمسُ ؛ (2) با این مردم تأنی می کنم به این امید که شاید هدایت یابند یا گروهی از آنان راه هدایت پیش گیرند زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز نبرد خیبر به من فرمودند: اگر خدا به وسیله تو یک نفر را هدایت کند برای تو از آن چه آفتاب بر آن طلوع کرده است بهتر خواهد بود.

قرآن کریم در مورد مقام پیشوایی و امامت انبیاء بنی اسرائیل میفرماید: ﴿وَ جَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾؛ (3) «و از آنان پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما راهنمایی کردند؛ چون صبور بودند و به آیات ما یقین داشتند».

کف نفس و خویشتنداری و یقین به آیات الهی منشأ هدایت پیشوایان و انتخاب آنان است.

ص: 189

رَسُولٍ. قاسم گفت: رسول همان مولای من است اکنون تاریخ بگذار و صبر کن تا حقیقت روشن شود.

عبدالرحمان تاریخ نامه را ثبت کرد. روز هفتم بعد از آمدن ،نامه، قاسم تب کرد و مریض شد. به رختخواب ،افتاد حالش بدتر شد و مرتب می گفت یا محمد یا علی یا حسن یا حسین از من شفاعت کنید

ناگهان چشمانش باز شد و بینا شد. همه را می دید مردم به دیدارش می آمدند.

با مرگ او عبدالرحمان هدایت شد. هنگام طلوع فجر روز چهلم، قاسم مُرد. عبدالرحمان شیعه شد در تشییع قاسم با سر و پای برهنه گریه می کرد و اظهار ندامت از عملکرد قبلی خودش داشت. (1)

بالاخره یک پیشگویی و خبر ،غیبی، فردی را مسلمان کرد.

برای سومین بار از من خواست وقت ملاقات بگیرم خدمت امام علیه السلام رسیدم، درخواست ملاقات کردم فرمود: «فردا ان شاء الله در حیره یکدیگر را ملاقات خواهیم کرد». به هشام خبر .دادم خوشحال شد. عموی هشام در این ملاقات سوم حضور نداشته است؛ اما می گوید بعد از مدتی هشام را دیدم و از او درباره نتیجه ملاقات پرسیدم.

گفت: من قبل از امام علیه السلام وارد حیره شدم. حضرت در حالی که سوار بر قاطر بود، به سوی من آمد. هیبت و شکوه ایشان مرا گرفت همه چیز را فراموش کردم. حتی قدرت سخن گفتن از من سلب شد. امام علیه السلام با وقار و متانت خاصی، مدتی صبر کرد تا من سخن بگویم؛ اما نتوانستم هیبت ایشان مرا گرفته بود. یقین کردم این عظمت الهی است . هشام از مذهب فاسد خود دست برداشت و به طریقه حقه شیعه پیوست و ملازم خدمت امام صادق علیه السلام شد. سال ها در محضر ایشان شاگردی کرد و تبدیل به یک کادر شد که همواره در بحث با مخالفان آنان را مغلوب می کرد. (1)

ابان بعد از بازگشت به مکه جریان را برای اقوام و بستگانش تعریف کرد. او در جریان صلح حدیبیه به شرف اسلام مفتخر گشت و اسلامش نیکو شد؛ تا جایی که چند بار از طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله به سرپرستی لشکری مأموریت تبلیغی پیدا کرد. ابان در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود تا در سال نهم هجری فرماندار بحرین شد. او بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله استانداری را رها کرد و به مدینه آمد و همواره با ابابکر مخالفت می کرد و بیعت نکرد (1)

دادی مرا بکشی او نیز قرض های تو را بپردازد و از خانواده ات نگهداری کند»؟

او با شگفتی شهادتین گفت و مسلمان شد عرض کرد من باورم نمی شد وحی بر شما نازل شود و با عالم غیب ارتباط داشته باشید؛ ولی اکنون یقین کردم؛ زیرا جز خدا کسی از مذاكرات من با صفوان خبر نداشت؛ به همین دلیل اسلام آوردم.

رسول خدا صلی الله علیه و اله دستور داد اسیرش را به او برگردانند و قرآن را به او بیاموزند. او راهی مکه شد؛ در حالی که صفوان روزشماری می کرد تا خبر کشته شدن پیامبر صلی الله علیه و آله را بشنود. به مردم مکه مژده می داد به زودی حادثه ای پیش می آید که داستان کشتگان بدر را از یادتان ببرند تا این که خبر اسلام آوردن عمیر را شنید و بر آشفت و نقشه هایش نقش بر آب شد. (1)

ص: 195

ص: 196

11

غفلت، نوعی بی خبری ثانوی است؛ یعنی بی خبری از امری که درخور توجه و بصیرت است. به عبارت دیگر مطلبی به ذهن خطور می کند مورد توجه قرار می گیرد؛ اما فراموش می شود؛ نه این که از ابتدا نمی دانسته؛ زیرا عدم اطلاع ابتدایی همان جهل است

غفلت، نوعی بی پروایی کاهلی، تهاون، غرور، سستی، کوتاهی، قصور، اهمال و بی اعتنایی است. از این روایت به خوبی می توان مفهوم غفلت را فهمید:

﴿ضادُّوا الغَفْلَةَ بِاليَقظَةِ﴾؛ «غفلت را با بیداری نابود کنید». (1)

غفلت در برابر ،یقظه یعنی سلب توجه از امور مهم.

آن چه از غفلت در این نوشتار مورد بحث است جنبه ناپسند و مذموم آن است؛ اگرچه غفلت و بی خبری جنبه مثبت هم دارد که همان بی خبری از حقیقت عالم هستی به دلیل زندگی مادی این عالم بوده اجتناب ناپذیر است و لازمه زندگی در این جهان مادی است. با توجه به پرسش های مستقل در زمینه غفلت به برخی جنبه های این بحث می پردازیم.

فقط ظاهری از زندگی دنیا را می دانند و از آخرت و فرجام کار بی خبرند».

اُفق دید افراد غافل، در حد زندگی ظاهری دنیاست. آن ها از باطن و درون دنیا خبر ندارند و به درجه اولی از آخرت نیز غافل اند اگر به باطن و حقیقت دنیا می اندیشیدند، به آخرت پی می بردند. کسی که به مرحله مقدماتی فکر کند به مرحله نهایی و هدف نهایی وقوف پیدا می کند افراد بی خبر عمیق و ژرف نگر نیستند. امروز را می نگرند، فردا و فرداها خارج از محدوده نظر آنان است. اینان کوتاه نظرند؛ از این رو سرمایه عمر را هدر می دهند و آن را در امور واهی صرف می کنند. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿کَفَی بِالْمَرْءِ غَفْلَهً أَنْ یُضَیِّعَ عُمُرَهُ فِیمَا لاَ یُنْجِیهِ﴾ (1) «همین غفلت و بی خبری برای انسان کافی است که عمر خود را در جایی صرف می کند که موجب رهایی اش نمی شود»

سرمایه عمر را با متاع دنیا معاوضه می کنند: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ﴾ (2) «اینان کسانی هستند که آخرت را به زندگی دنیا فروختند».

سرمایه عمر، نفیس ترین نقدی است که بشر در اختیار دارد و اگر از آن غفلت بورزد ثمره اش جز خسارت نیست.

را ببینند، آن را انتخاب می کنند؛ برای آن که آیات ما را تکذیب کردند و از آن غافل بودند.

این آیه، انعطاف پذیری مستکبران را در برابر حق بیان می کند و با اشاره به سه صفت (1. اگر نشانه های الهی را ببینند ایمان نمی آورند؛ 2. اگر راه رشد را ببینند انتخاب نمی کنند؛ 3. اگر راه انحراف را پیدا کنند، می پیمایند) می فرماید: اینان توفیق حق پذیری ندارند؛ زیرا غفلت بر آن ها حاکم است و در اثر غفلت راه رشد را کنار زده و به غی و ضلالت رو آورده اند.

انتخاب ،غافلان انتخاب مترقیانه و صائبی نیست آن ها به سادگی در مسیر غی و گمراهی حرکت می کنند و راه رشد و تعالی را نمی پذیرند غفلت از آیات و نشانه های الهی عامل چنین انتخابی است.

هستند و غفلت، آنان را از دنیای انسانیت به دنیای حیوانی تنزل داده است همه هم و غم ،اینان مانند حیوانات تأمین نیازهای جسمی است و هرگز دغدغه نیازهای معنوی خود را ندارند. حیوانات، قدرت تمیز بین خیر و شر نفع و ضرر و حق و باطل را ندارند و فقط به تمتع و خوردن می پردازند افراد غافل نیز چنین اند نه این که حیوانات گمراه اند و افراد غافل گمراه تر؛ زیرا در حیوان ضلالت اکتسابی نیست و لازمه قوای ترکیبی چارپایان همین است. علامه طباطبائی می فرماید:

ضلالتی که در چارپایان است، ضلالتی است نسبی و غیر حقیقی برای این که چارپایان به حسب قوای مرکب های که آن ها را وادار می کند به این که همه همت خود را در خوردن و جهیدن صرف کنند، در تحصیل سعادت زندگی ای که بر ایشان فراهم شده است گمراه نیستند و در این که قدمی فراتر نمی گذارند، هیچ مذمتی بر آن ها نیست و گمراه خواندن شان در مقایسه با سعادت زندگی انسان است که آن ها مجهز به وسایل تحصیل آن نیستند. برخلاف کر و کورهای از افراد انسان که با مجهز بودن به وسایل تحصیل سعادت انسانی و با داشتن چشم و گوش و دلی که راهنمای آن سعادت است؛ با این حال آن وسایل را اعمال نکرده و چشم و گوش و دل خود را نظیر چشم و گوش و دل حیوانات ضایع و معطل گذرانده اند و مانند حیوانات تنها در تمتع از لذایذ شکم و شهوت استعمال کرده اند به همین دلیل این گونه مردم از چارپایان گمراه ترند و برخلاف چارپایان استحقاق مذمت دارند. (1)

غفلت، انسان را پیرو هوای نفس قرار می دهد و از حد اعتدال و میانه روی بیرون می برد. افراد غافل جز هوای نفس چیزی نمی طلبند و به همین دلیل هم همواره دچار افراط و تندروی هستند

در این آیه سه مطلب به هم عطف شده است غفلت از یاد خدا، هواپرستی و افراط در امور؛ زیرا غفلت، هواپرستی می آورد هواپرست نیز همواره به دنبال اشباع شهوات و خواسته های خویش است و طبعاً دچار افراط و تندروی هم می شود. طبع آدمی، فزون طلب است که اگر غافل شد و هوای نفس بر او حاکم گردید همواره رو به جلو می رود و از هر چیز حداکثری آن را می طلبد و دچار عطش همیشگی و ولع و حرص مستمر است.

غفلت، باعث می شود هویت فرد فراموش شود و انسان به جای کشف استعدادها و شکوفایی آن ها در عالم تخیل و اوهام زندگی کند توانمندی خود را نادیده بگیرد و به امور واهی بپردازد.

فرجام افراد غافل هلاکت و نابودی است. ممکن است عمری طولانی کنند و بدنی سالم و زندگی به ظاهر خوش داشته باشند؛ اما با فروختن سرمایه های معنوی، از حیات پاکیزه و زندگی سالم اخروی محروم اند. آن ها نقد عمر را داده و هیچ کالایی دریافت نکرده اند.

قرآن کریم در مورد مشرکان و نفوذ ناپذیری آنان می فرماید: اینان، هم خود گمراه اند و هم سعی دارند دیگران را گمراه کنند؛ اما در حقیقت خود را هلاک می کنند:

﴿وَ هُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ يَنْأَوْنَ عَنْهُ وَ إِنْ يُهْلِكُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ مَا يَشْعُرُونَ﴾ (1)

آن ها دیگران را از آن (حق) باز می دارند و خود نیز از آن دوری می کنند. آن ها جز خود را هلاک نمی کنند؛ ولی نمی فهمند (در واقع تیشه به ریشه خود می زنند و خود را نابود می کنند)

قرآن کریم در سوره اسراء مراحل چهارگانه مجازات الهی را چنین مطرح می کند:

﴿وَ إِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا فَفَسَقُوا فِيهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيراً﴾. (2)

و هنگامی که بخواهیم شهر و دیاری را هلاک کنیم نخست اوامر خود را برای مترفین ، آن ها بیان می داریم سپس هنگامی که به مخالفت برخاستند و استحقاق مجازات یافتند، آن ها را شدیداً در هم می کوبیم.

مراحل چهارگانه عبارت اند از:

1. مرحله اوامر؛

2. مرحله فسق و نافرمانی؛

3. مرحله استحقاق مجازات؛

4. مرحله هلاکت و نابودی

افراد غافل و مترف ابتدا با اوامر الهی مخالفت می کنند استحقاق مجازات می یابند

ص: 204

سپس هلاک می شوند (1) امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿مَن غَلَبَت عَلَيهِ الغَفْلَةَ ماتَ قَلبُهُ﴾؛ (2) «هر کس غفلت بر او چیره شود دلش می میرد».

در شب معراج، خدا به پیامبرش فرمود: ﴿يَا احْمَدَ انْتَ لا تَغْفَلْ ابَداً مَنْ غَفَلَ عَنِّي لا ابَالِي بِايٍّ وَادٍ هَلَك﴾؛ (3) «ای احمد ، هرگز از من غافل مشو، هرکس از من غافل شود من به این که او را در کدام راه هلاک کنم اعتنا نمی کنم»

حدید و تیزبین بودن آن ،لحظه قهری است. به عبارتی اختیاری نیست و ارزشی ندارد؛ مانند راننده غافلی که بعد از تصادف و نابودی همه چیز متوجه غفلت خود می شود در آستانه برزخ و قیامت غفلتی نیست؛ بلکه پرده ها کنار می رود و همه چیز آشکار می شود؛ به همین دلیل افرادِ غافل درخواست بازگشت می کنند (1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای شناسایی این غفلت و درمان آن مبعوث شد. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿طبيبٌ دَوارٌ بِطِبّهِ... مُتَتَبِعْ بِدَوائِهِ مَواضِعَ الغَفْلَةِ وَ مَواطِنَ الحَيرَةِ﴾؛ (2) رسول خدا صلی الله علیه و آله، طبیبی است سیار که همواره با داروی خود در جست وجوی بیماران غافل و سرگردان است».

برای درمان بیماری غفلت نیازمند بیداری و هوشیاری هستیم. غفلت، بی خبری است و یقظه، خود آگاهی: ﴿ضادُّوا الغَفَلَةَ بِاليَقظَةِ﴾؛ (3) «با خودآگاهی به نبرد با غفلت بروید». دانشمندان اخلاق یقظه را نخستین گام در تهذیب نفس و مبارزه با رذایل اخلاقی می دانند: ﴿أَيُّهَا النَّاسُ تَيَقَّظُوا مِن رِقدَةِ الغَفْلَةِ وَ مِن تَكاشُفِ الظُّلمَةِ﴾ ؛ (4) «اى مردم از خواب غفلت و تراکم ظلمت و بی خبری بیدار شوید».

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿أليَقظَةُ نُورٌ وَ الغَفَلَهُ غُرُورٌ﴾؛ (5) «يقظه نور و غفلت غرور است».

تشبيه يقظه به نور و غفلت به ،غرور تشبیه بلند و زیبایی است ،تنبه بیداری و هوشیاری باعث خروج از وادی مهلک غفلت می گردد

البته عوامل و اسباب این یقظه و بیداری مختلف است. مشاهده جنازه فردی عیادت بیمار، یک تصادف یک موعظه خوابی پیام آور مطالعه یک داستان و ده ها عامل

ص: 206

دیگر می تواند این یقظه و بیداری را فراهم آورد.

پس از این مقدمه به ذکر برخی عوامل غفلت زدا می پردازیم:

- ﴿يَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَكْتُمُونَ﴾ (1)

- ﴿لَيَعْلَمُ مَا تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا يُعْلِنُونَ﴾ (2)

- ﴿يَعْلَمُ مَا فِي قُلُوبِكُمْ﴾ (3)

- ﴿يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ﴾ (4)

- ﴿يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا﴾. (5)

توجه به چنین گستره ای در علم الهی که هیچ چیز از او مخفی نیست، انسان غافل را بیدار می.کند. چنین التفات و مراقبه ای حجاب های غفلت را رقیق می کند و از بین می برد.

هر چه محبت بیش تر باشد ذکر بیشتر است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

﴿وَ مَن ذَكَرَ الله كَثِيرًا كُتِبَت لَهُ بَراءَتانِ بَرائَةٌ مِنَ النّارِ وَ بَراءَةٌ مِنَ النِّفاقِ ﴾. (1)

و کسی که زیاد یاد خدا کند خداوند برای او دو امان نامه می دهد امان نامه و برائتی از آتش و برائت از نفاق.

امام صادق علیه السلام در اوصاف شیعه می فرماید: ﴿شیعَتُنَا الَّذِينَ إِذا خَلَوا ذَكَرُوا اللهَ كَثِيرا﴾ (2) «شیعیان ما کسانی هستند که در خلوت ذکر خدا را بسیار می کنند». حضرت زهرا علیها السلام در یکی از دعاهای خود می فرماید: ﴿اللَّهُمَّ اجعَل غَفْلَةَ النّاسِ لَنا ذِکرا ﴾؛ (3) «خدایا غفلت مردم را برای ما تذکر قرار بده»؛ یعنی در جامعه غافل همرنگ نشویم؛ بلکه ذاکر باشیم امام سجاد علیه السلام در بخشی از دعای مکارم الاخلاق به پیشگاه الهی عرض می کند: ﴿و نَتِهنى لِذِكْرِكَ فى أوقاتِ الغَفْلَةِ﴾؛ (4) «در مواقع غفلت، به من آگاهی و توجه عطا فرما». امیرمؤمنان علیه السلام در مورد ذکر می فرمایند:

﴿الذِكرُ ذكران ، ذكر الله عَزَّ وَجَلَّ عِندَ المُصيبَةِ وَ أفضَلُ مِن ذلِكَ ذِکْرُ اَللَّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اَللَّهُ عَلَیْکَ فَیَکُونُ حَاجِزاً﴾ . (5)

ذکر دو قسم است: 1. ذکر خدا در مصیبت؛ 2. برتر از آن ذکر خداوند است در جایی که با حرام الهی روبه رو شود و ذکر مانع حرام شود.

حبّ ،مال تجارت علاقه به دنیا و مادیات انسان را از یاد خدا باز می دارد و سبب غفلت و بی خبری می شود؛ اما مردان با ایمان با وجود فراموش نکردن سهم دنیوی خود از ذکر و یاد خدا باز نمی مانند:

ص: 209

﴿رِجَالُ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةً وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله﴾. (1)

یاد خدا باید در همه ابعاد زندگی انسان تجلّی کند تا ضامن اجرای احکام الهی باشد و هرگز دچار لغزش نگردد. رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود: ﴿أذكُرُ الله عِندَ هَمّك اذا هَمَمْتَ وَ عِندَ لِسانِكَ إذا حَكَمْتَ وَ عِندَ يَدِكَ إِذا قَسَمتَ﴾؛ (2) «به یاد خدا باش در تصمیم گیری و در کنار زبانت وقتی حکم می کنی و در کنار دستت وقتی تقسیم می کنی».

یاد خدا باعث می شود خدای تبارک و تعالی نیز از انسان یاد کند و کسی که خدا از او یاد کند، دچار غفلت نمی شود: ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾. (3)

﴿إِنَّ الرَّجُلَينِ مِن أُمَتى يَقُومَانِ فِي الصَّلاةِ وَ رُكُوعُهُما وَ سُجُودُهُما واحِدٌ و إِنَّ مَا بَیْنَ صَلاَتَیْهِمَا مِثْلُ مَا بَیْنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ﴾. (1)

همانا دو نفر از امت من به نماز می ایستند و رکوع و سجودشان یکی است؛ در حالی که تفاوت بین نمازشان به اندازه فاصله بین زمین و آسمان است.

نماز اگر به موقع و با شرایط صورت گیرد فضایل اخلاقی را پرورش می دهد و باعث تکامل معنوی انسان می شود و مانند سدی محکم در برابر فحشا مقاومت می کند و پرده های جهل و غفلت را می زداید.

محاسبه باعث تقویت جنبه های عبادی می شود دانش آموزی که هر هفته وضعیت درسی خود را بررسی می کند به مراتب راحت تر می تواند نواقص را جبران کند تا آن که سال تحصیلی تمام شود و امتحانات به پایان سال برسد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیث بلندی به اصحاب شان فرمودند:

﴿أَ لَاأُنَبِّئُکُمْ بِأَکْیَسِ الْکَیِّسِینَ وَ أَحْمَقِ الْحُمَقَاءِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ، قَالَ أَکْیَسُ الْکَیِّسِینَ مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ وَ عَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ وَ أَحْمَقُ الْحُمَقَاءِ مَنِ اتَّبَعَ نَفْسُهُ هَوَاهُ وَ تَمَنَّی عَلَی اللَّهِ الْأَمَانِیَّ﴾. (1)

آیا به شما خبر دهم زیرک ترین زیرکان و احمق ترین احمقان کیست؟ اصحاب گفتند: بله یا رسول الله . فرمود: زیرک ترین انسان ها کسی است که به حساب نفس خویش رسیدگی کند و برای پس از مرگ خویش عمل کند و احمق ترین احمق ها کسی است که پیرو هوای نفس خود باشد و همواره آرزوهای خود را از خدا طلب می.کند

افراد محاسبه گر، به میزان غفلت خود پی برند و در صدد رفع آن بر می آیند.

4. خدایا مرا لحظه ای به خودم وامگذار و خودت مرا از هر آفتی نگهدار.

ام سلمه گوید که عرض کردم یا رسول الله گریه شما مرا به گریه انداخت. رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود: «چرا گریه نکنم؟» ام سلمه عرض کرد: با آن قرب و منزلتی که شما نزد خدا داری، این گونه می ترسی و می خواهی تو را به یک چشم به هم زدن به خودت وامگذارد؛ پس وای بر احوال ما رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «چگونه نترسم و چطور گریه نکنم و از عاقبت خود هراسان نباشم و به مقام و منزلتم خاطر جمع باشم؛ در حالی که یونس یک لحظه به خودش واگذاشته شد (غفلت کرد) و بر سرش چه پیشامدهایی آمد». (1)

ص: 214

12

تکلف یعنی آن چه انسان با سختی و مشقت انجام می دهد. گلفت در اصطلاح نام این مشقت است و تکلف، نام آن چیزی است که با سختی و مشقت و ریاکاری انجام شود.

این نوشتار را بر اساس معنای دوم تنظیم کرده ایم.

تکلف یعنی با سختی و ریاکاری و ظاهر سازی عملی را به خود بستن و عهده دار شدن اگر این مشقت برای رشد و تعالی و رسیدن به کمال باشد پسندیده است؛ اما اگر برای امتناع خودنمایی غرور و نخوت است، مذموم و ناپسند است.

5. ظلم و ستم با پایین دست؛

6. دفاع از ستمکاران؛

7. سخن گفتن بدون آگاهی؛

8. دنبال چیزی رفتن که به آن نمی رسد؛

9. ادعای دانش و علم؛

10. ريا و نفاق.

رسول خدا صلى الله عليه و سلم می فرماید: ﴿یا عَلِيّ ، لِلمُتَكَلِّفِ ثَلاثُ عَلاماتٍ، يَتَمَلَّقُ إِذا حَضَر يَعْتابُ إِذا غابَ وَ يَشْمِتُ بِالمُصيبَةِ﴾ ؛ (1) «اى علی، متکلف سه علامت دارد: 1. در حضور چاپلوسی می کند؛ 2. پشت سر غیبت می کند؛ 3. در مصیبت شماتت می کند».

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿لِلمُتَكَلِّفِ ثَلاثُ عَلاماتٍ، يُنازِعُ مَن فَوقَهُ بِالمَعصِيَةِ وَ يَظْلِمُ مَن دُونَهُ بِالغَلَبَةِ وَ يُظاهَرُ الظَّلَمَةِ﴾؛ (2) «متكلّف سه نشانه دارد: 1. با بالاتر از خود به نافرمانی و نزاع می پردازد؛ 2. با غلبه و قهر بر پایین دست ستم می کند؛ 3. از ظالمان پشتیبانی می کند».

رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود: ﴿امّا عَلامَةُ المُتَكَلِّفِ فَأَربَعَةٌ، الجدال فيما لا يَعنيهِ وَ يُنازِعُ مَن فَوقَهُ وَ يَتَعاطى ما لا ينالُ وَ يَجْعَلُ هَمهُ لِما لا يُنجِيهِ﴾؛ (3) «برای انسان متکلف چهار علامت است: 1. بیهوده جدال می کند؛ 2. با برتر از خود می ستیزد؛ 3. به دنبال چیزی می رود که به آن دست نمی یابد؛ 4. به آن چه نجاتش نمی دهد همت می گمارد».

امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿المتَكَلَّف ظاهِرُهُ رِياءٌ وَ باطِنُهُ نِفاق﴾؛ (4) «متکلف ، ظاهرش ریاکاری و باطنش نفاق است».

تکلفی است که از ویژگی های منافقان شمرده شده است و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند که من و اهل تقوا از امتم از آن بیزار هستیم چنین تکلّفی نتیجه و محصولی جز سقوط و بدبختی ندارد؛ مانند:

ندارد. قدرت، ابزاری است که اصل آن از خداست و اگر وسیله سلب قدرت دیگران و تجاوز به حقوق دیگران شود ناپسند است دلیل سرزنش ،فرعون همین غرور و نخوت او بود که نگاه استقلالی به قدرت و مسئولیت داشت و گفت: ﴿أَلَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ وَهَذِهِ الْأَنْهَارُ تَجْرِي مِنْ تَحْتِى أَفَلَا تُبْصِرُونَ﴾؛ (1) آیا سلطنت و پادشاهی مصر از آن من نیست؟ آیا نهرهایی را که زیر زیر پای من جاری است، نمی بینید؟

او قدرت را اصالتاً از خود می دانست امیرمؤمنان در اوج خلافت و قدرت، روزها به بازار می آمد و این آیه را تلاوت می کرد ﴿تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لَا فَسَادًا﴾، (2) «این جهان آخرت را قرار داده ایم برای کسانی که به دنبال برتری طلبی و فساد روی زمین نباشند».

اگر کسی برای رسیدن به این قدرت خود را به تکلف و مشقت انداخت و بدون شایستگی و لیاقت برای کسب قدرت دست به هر حیله و حرامی زد؛ این حرکت بسیار زشت و قبیح است. چه درگیری ها، جنگ ها آدم کشی ها برای رسیدن به قدرت صورت گرفته است طلحه و زبیر با وجود شناخت امام علی علیه السلام، جنگ جمل را بر پا کردند و هزاران نفر کشته شدند تا به قدرت برسند عمر سعد، امام حسین علیه السلام و اصحابش را با چه وقاحتی به شهادت رساند تا به مُلک ری برسد بنی عباس چه تعداد از بنی امیه را کشتند برای رسیدن به قدرت مأمون برادر خود امین را کشت تا قدرت را قبضه کند. امام صادق علیه السلام فرمود:

﴿مَلعُونٌ مَن تَرَأْسَ مَلعُونٌ مَنْ هَمَ بِها، مَلعُونٌ مَن حَدَّثَ بِها نَفْسَهُ﴾ (3)

مورد لعنت خداست کسی که بدون شایستگی با تکلف، ریاست را اشغال کند، ملعون است کسی که در راه رسیدن به ریاست همت گمارد یا فکر چنین ریاستی را در سر بپروراند

ص: 220

افرادی که برای رأی آوردن رسیدن به مسئولیت حاکمیت حزب خود و بالاخره پیروزی و قدرت طلبی دست به تزویر دروغ تهمت و مانند آن می زنند، مشمول این لعن هستند.

3. تکلّف در کسب مال

انسان، به صورت طبیعی به مال و فرزند علاقه دارد ﴿الْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ الْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرُ عِنْدَ رَبِّكَ﴾؛ (1) «مال و فرزندان تان زینت بخش زندگی هستند و اعمال صالح نزد خدا بهتر است».

مال، وسیله رفع نیاز ماست؛ از این رو مطلوب انسان است و به آن میل دارد. مال دوستی و تلاش در تحصیل و نگهداری آن ناپسند نیست؛ بلکه آن چه مورد سرزنش است علاقه به مال و فرزند است در حدی که انسان را از معنویت و کمال باز دارد مال وسیله زندگی شرافتمندانه ،رفاه آرامش ،فکر عزت نفس، بی نیازی و خدمت به مردم است. حرص، تفوق طلبی، برتری جویی فزون طلبی، عطش کاذب و بالاخره بیماری تکاثر است که بار آن را منفی می کند. تکلّف در راه جمع ثروت، غیر از تلاش و کوشش است، تکلّف یعنی تحمل مشقت های سنگین و جانکاه و فدا کردن ارزش ها برای رسیدن به ثروت

امام صادق علیه السلام می فرماید:

﴿أَثْقَل إخواني عَلَيَّ مَن يَتَكَلَّفُ لى وَ أَتَحَفَظُ فِيهِ وَ أَخَفَّهُم عَلَى قَلِبي مَن أکُونُ مَعَهُم کَمَا أکُونُ وَحدِی﴾ (1)

چه سنگین و سخت است آن برادر و رفیقی که برای او خود را به تکلّف و زحمت می اندازم و ناچار می شوم خود را از او تحفظ نمایم و چه خفیف و آسان است بر دلم آن رفیقی که وقتی با او هستم گویا تنها هستم (بی آلایش و ساده است).

می کشاند؛ 6. مرا نزد تو از خوارترین هلاک شدگان قرار می دهد؛ 7. عذرتراشی و توجیه او زیاد است؛ 8. آرزوهایش طولانی است؛ 9. اگر گرفتاری به او برسد، جزع و فریاد می کند؛ 10. اگر خیری دریافت کند از احسان و نیکی منع می کند؛ 11. میل و گرایش شدید به لهو و لعب دارد؛ 12. پُر از غفلت و بی خبری است؛ 13. مرا به سرعت به خطرات می کشاند؛ 14. و توبه را به تأخیر می اندازد.

تکلّف و مشقّت در راه مدیریت و اصلاح نفس و سرکوب تمایلات نامشروع آن ، که همان جهاد با نفس است، بسیار پسندیده است. امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿اَکرِه نَفسَكَ عَلَى الفَضائِلِ فَإِنَّ الرَّذْائِلَ أَنتَ مَطبُوعٌ عَلَيها﴾ (1) «نفس خود را بر فضایل اخلاقی اکراه کن؛ همانا رذایل و زشتی ها مورد پذیرش و طبع نفس است».

در حدیث دیگری فرمود: ﴿أَقْبِلْ عَلَی نَفْسِکَ بِالْإِدْبَارِ عَنْهَا ﴾؛ (2) «با پشت کردن به خواسته های نفسی به آن رو کن».

است حاجتش را برآورده کند تسریع کند و اگر نمی تواند خود را به زحمت اندازد و از دیگران در رفع نیاز او کمک بخواهد. اگر چنین نکند، بین ما و او پیوند ولایت وجود ندارد

در حدیث دیگری امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿أَيُّما مُؤمِنِ أَوْصَلَ إِلى أَخِيهِ المُؤْمِنَ مَعْرُوفًا فَقَد أوصَلَ ذلِكَ إِلى رَسُولِ الله صلی الله علیه و آله﴾ ؛ (1) «و هر مؤمنی که خیری به برادر مؤمنش برساند، این خدمت را در حق رسول خدا صلى الله عليه و سلم انجام داده است».

بنابراین سعی و تلاش و مشقت اگر نتیجه اش برداشتن باری از دوش نیازمندان باشد ممدوح است.

کسی که دنیا را برای حفظ آبرو و توسعه بر خانواده اش طلب کند خدا را ملاقات می کند روز قیامت در حالی که صورتش مانند ماه شب چهارده می درخشد.

قطعه نان گذاشت. سپس برگشتم عرض کردم فدای شما شوم این ها حق را نمی شناسند (معتقد به امامت شما نیستند) فرمود: «می دانم اگر حق را می شناختند، نمک مان را نیز با آن ها تقسیم می کردیم و به آن ها می دادیم. اما بدان که پدرم وقتی صدقه ای به فقیر می داد، دست او را می بوسید و می فرمود: صدقه قبل از آن که در دست سائل واقع شود، به دست خدا می رسد، سپس ادامه داد:

﴿إِنَّ صَدَقَةَ اللَّيلِ تُطفیء غَضَبَ الرَّبِّ وَ تَمَحُوا الذّنبَ العَظيمَ وَ تُهَوّنُ الحِسابَ وَ صَدَقَهَ اَلنَّهَارِ تُثْمِرُ اَلْمَالَ وَ تَزِیدُ فِی اَلْعُمُرِ ﴾ (1)

همانا صدقه در شب، غضب خدا را خاموش می کند، گناهان بزرگ را محو نموده و حسابرسی را آسان می گرداند و صدقه در روز مال و عمر را زیاد می کند.

13

حق ، آن چیزی است که پایدار بوده، برخوردار از واقعیت اتقان استواری و حقیقت است؛ اما باطل لرزان و ناپایدار است و استوار و استحکام ندارد.

ما به موسی وحی کردیم که عصای خود را بیفکن ناگهان به صورت (ماری عظیم) درآمد و وسایل دروغین آنان را برگرفت. این جا حق آشکار شد و آن چه آن ها ساخته بودند، باطل شد.

حق در این آیه به معجزه واقعی حضرت موسی علیه السلام اطلاق شده است و باطل، به جادوی سست ساحران معجزه موسی علیه السلام واقعی ،بود خدعه و شعبده و فریبی در کار نبود؛ اما جادوی ساحران، فریب و تردستی بود. آنان با حقه بازی و پندار، طناب های توخالی را به عنوان مار جا زدند. کلمه حق و باطل در این آیه به مفهوم واقعیت و پندار به کار رفته است.

جنجال باطل از فروغ حق است باطل در استمرار و خودنمایی خود، مدیون حق است. باطل موجودی عدمی است لباس حق می پوشد و در پرتو حق بروز می کند افراد حقه باز و متقلب خود را معتبر جلوه می دهند؛ در غیر این صورت کارشان کساد می شود. افراد دروغگو قیافه حق به جانب و راستگو به خود می گیرند و منافق در لباس صلاح آشکار می شود: ﴿وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ﴾. (1)

کف در پرتو آب آشکار می شود اگر آب نبود کف ظاهر نمی شد. باطل نیز در سایه سار حق قدم بر می دارد و با حرکت آن حرکت می کند.

8. حق گرایی عامل جذب مردم امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿مَن عَمِلَ بِالحَقِّ مَالَ إِلَيهِ الخلق﴾؛ (1) «کسی که به حق عمل می کند مردم به او گرایش پیدا می کنند».

لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ...﴾ (1) ﴿...وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ﴾ (2) ﴿هُنَالِكَ الْوَلَايَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ﴾ (3)

رستاخیز واقعیتی است که به جهان هستی واقعیت می بخشد و دنیا در برابر آن، سرابی بیش نیست. مفهوم حقیقی حیات در آن روز تجلّی می.کند قیامت حق است؛ یعنی ثابت و پا برجاست جاودان است و همه چیز شفاف و روشن است.

أَصْحَابِ السَّعِيرِ﴾ ؛ (1) «اگر سخن حق را شنیده و می اندیشیدیم، میان اهل دوزخ نبودیم».

مهم ترین عواملی که باعث ترجیح باطل بر حق و استنکاف از پذیرش حق می شود، عبارت اند از:

(عقایدش محکم نیست)و کسی که با کتاب و سنت به دین درآید، کوه ها از جای خود کنده می شود قبل از آن که عقیده او جدا شود (یعنی محکم است).

البته اگر شخصیتی از قرآن و سنت و عقل سخن می گوید راه را می نمایاند، به سوی خود دعوت نمی کند استدلال و برهان دارد و پیروی از او و استماع کلماتش تقلید نیست؛ بلکه راهی برای تصحیح عقیده است.

گفته های دیگران می شود. متعصبان، گوینده را بر گفته ترجیح می دهند و ملاک ارزیابی آنان سخنان نیست؛ بلکه تعصبات نژادی، لغوی و مانند آن، او را به انتخاب می کشاند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

﴿مَن كانَ في قَلْبِهِ حَبَّةٌ مِن خَردَلٍ مِن عَصَبِيَةٍ بَعَثَهُ الله يَومَ القِيامَةِ مَعَ أَعرابِ الجاهلية﴾. (1)

هر کس در دلش به اندازه خردلی عصبیت ،باشد خداوند او را در روز قیامت با اعراب جاهلیت بر انگیزاند.

در منابع روایی ما از زبان حضرت عیسی علیه السلام نقل شده است:

﴿خُذوا الحَقَّ مِن أهلِ الباطِلِ وَ لا تَأْخُذُوا الباطِلَ مِن أَهلِ الحَقِّ ، كُونُوا نَقَادَ الكَلامِ﴾. (2)

حق را از اهل باطل بگیرید و باطل را از اهل حق مگیرید. سخن را موشکافی و نقد کنید

از امیرمؤمنان علیه السلام سؤال شد اعلم الناس کیست؟ فرمود: ﴿مَنْ جَمَعَ عِلمَ النّاسِ إِلى عِلمِهِ﴾؛ (3) کسی که دانش های دیگران را به دانش خود بیفزاید.

افراد متعصب از چنین توفیقی محروم اند و همواره در جا می زنند. نگاه آنان به شخصیت ها و ملاک های قومی و نژادی است و طبعاً در تشخیص حق دچار انحراف می شوند.

اگر به کافران رحم کنیم و آن چه را از رنج و زیان به آنان رسیده است، برطرف سازیم، باز هم در طغیان شان لجاجت می ورزند، در حالی که سرگردان اند.

این آیه شریفه، لجاجت و اصرار غیر منطقی معاندان را تا آن جا می داند که حتی اگر بر فرض به آن ها لطفی هم شود و از سر مهر، رنج آنان برطرف شود دست از لجبازی بر نمی دارند. لجوج با اصرار غیر منطقی و جاهلانه راه دریافت رأی صائب و دیدگان صواب را بر خود می بندد. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿اللّجاجَةُ تَسْلُب الرَّأْيِ﴾؛ (1) «لجاجت رأی و نظر را سلب می کند».

امام صادق علیه السلام در روایتی فرمود: هنگامی که موسی بن عمران علیه السلام خواست از خضر علیه السلام جدا شود، به او عرض کرد: «أَوْصنی ، مرا نصیحت کن»، جناب خضر علیه السلام پنج نصیحت به موسی علیه السلام نمود:

1. ﴿إِيَّاكَ وَ الرّجاجَةَ﴾؛ «از لجاجت بپرهیز»؛

2. ﴿وَ أَن تَمشِيَ في غَير حاجَةٍ﴾ ؛ «بدون نياز حركتي مكن»؛

3. ﴿أَوْ أَنْ تَضحَكَ مِن غَيرِ عَجَبِ﴾؛ «بدون تعجب نخند»؛

4. ﴿وَ اذكُر خَطیئَتَكَ﴾؛ «گناهانت را به یاد داشته باش»؛

5. ﴿وَ إِيَّاكَ وَ خَطايَا النّاس﴾؛ (2) «از پیگیری گناه مردم بپرهیز».

انسان لجباز در معرض گرفتاری های فکری و جسمی واقع می شود: ﴿راكِبُ اللّجاج مُتَعَرَّضُ لِلبَلاءِ﴾؛ (3) «لجوج در معرض گرفتاری است».

بلکه کسانی که ستم کرده اند ناآگاهانه از هوای خود پیروی کردند؛ پس آن کسی را که خدا گمراه کرد، چه کسی هدایت می کند»؟

پیروی از تمایلات انسان را کور و کر می سازد و عملکرد صحیح را از ادراکات سلب کند. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ أعماهُ وَ أَصَمَّهُ وَ أَذَلَّهُ وَ أَضَلَّهُ﴾؛ (1) «هر کس پیرو تمایلات و هوای نفس شود، هوش او را کور و کر و خوار و گمراه می کند».

حق پذیری محکوم کردند و هم مانع و سدّی در راه دعوت انبیا علیهم السلام بودند؛ به گونه ای که مستضعفان فکری روز قیامت به آن اعتراض می کنند ﴿يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لَوْلاَ أَنْتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ﴾ (1) «مستضعفان به مستکبران می گویند: اگر شما نبودید، ما مؤمن بودیم».

رسول خدا صلى الله عليه و سلم در توضیح كبر فرمود: ﴿إِنَّمَا الكِبرُ إنكارُ الحَقِّ وَ اَلْإِیمَانُ إِقْرَارٌ بِالْحَقِّ ﴾؛ (2) كبر و خودخواهی انکار حق و ایمان اقرار به حق است. در حدیث دیگری امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿إِنَّقِ الكِبَرَ وَ هُوَ أَن يَجَهَلَ الحَقَّ وَ يَطْغِی عَلى أَهلِهِ﴾؛ (3) «از کبر بپرهیز؛ که کبر آن است که شخص حق را نشناسد و بر اهل حق طعنه بزند».

ای مردم از حب و دوستی دنیا بپرهیزید؛ که چهار اثر منفی دارد: 1. سرچشمه هر خطایی است؛ 2. دروازه هر گرفتاری است؛ 3. انتشار هر فتنه ای است؛ 4. فرا خواننده به هر مصیبتی است.

ص: 244

14 و 15

هیچ چیز به اندازه گناه برای قلب فساد آور نیست. قلب مرتکب گناهی می شود و بر آن اصرار می ورزد تا آن که گناه بر قلب غالب و حاکم می شود و واژگون می گردد.

امر و نهی الهی بر اساس مصلحت و خیر بشر است. اوامر الهی به چیزی تعلق می گیرد که دارای ارزش مثبت است. نهی الهی نیز از چیزی است که در زندگی اثر منفی دارد آن چه مخالفت با امر و نهی الهی ،باشد گناه است. گناه یعنی سرپیچی و نافرمانی از فرمان الهی.

امام سجاد علیه السلام در این فراز از دعا از اصرار بر گناهان و کوچک شمردن آن ها به خدا پناه برده است که در این نوشتار، پس از نگاهی به مباحث کلی گناه این دو عنوان را بررسی می کنیم (1)

ذنب یعنی دنباله چیزی هر فعلی را که عاقبتش وخیم است ذنب گویند؛ زیرا جزای آن مانند دم حیوان دنباله دار است. (1)

3. عصيان: عصیان به معنای نافرمانی است. عاصی کسی است که مخالفت فرمان الهی را انجام داده است: ﴿وَ عَصَى آدَمُ رَبَّهُ﴾؛ (2) آدم نافرمانی کرد.

4. حنث: این کلمه فقط یک بار در قرآن کریم به کار رفته است: ﴿وَ كَانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الحِنْثِ الْعَظِيم﴾ (3) حنث ، به اثم و ذنب معنا شده است. (4) برخی نیز در مفهوم آن تمایل را آورده اند؛ یعنی میل پیدا کردن به باطل

5. حوب: این کلمه هم یک بار در قرآن کریم آمده است ﴿إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا﴾. (5) در معنای آن هم گفته اند: اثم اصل آن یعنی از بین بردن حقوق افرادی که به آن ها اعتماد شده است.

6. جُناح: در 25 آیه به کار رفته است ﴿لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طعِمُوا﴾ (6) در معنای آن گفته اند این واژه مشتق از فعال ،جنح به معنای تمایل پیدا کردن به سوی گناه و روی گرداندن از حق است. گناهکار هم از حق روی می گرداند و به باطل متمایل می شود. (7)

7. جرم: در لغت به معنای قطع است گناه را جرم گویند؛ زیرا گناهکار را از رحمت خدا و سعادت قطع می کند: (8) ﴿فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا ﴾ (9)

ص: 247

8. جريرة این واژه در قرآن نیامده است؛ اما در ادعیه و روایات معصومین لیهم السلام به معنای گناه و معصیت به کار برده شده است: ﴿یَا مَنْ لَمْ یُوءاخِذْ بِالْجَرِیرَهِ﴾، جريره از جرّ یعنی کشیدن مشتق شده است گناه ادامه و دنباله دارد عقوبت و مجازات در پی دارد، شاید از این رو گناه را جریره گفته اند.

9. عثر و عثار: یعنی اطلاع یافتن بر کاری بدون طلب و درخواست. این واژه هم به معنای ذلت و خطیئه است. عثرت یعنی لغزش خطا و انحراف (کم من عثار وقيته) در دعای کمیل آمده است.

10. زلل: یعنی لغزش که ظاهراً مراد، گناهان سهوی است. قرآن کریم می فرماید: ﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ﴾. (1)

11. سوء: به معنای بدی و کار زیان بخش است: ﴿يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشَاءِ﴾ (2)

12. فسق: یعنی خارج شدن از حرمت های شرعی ﴿فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ﴾ (3)

13. وزر: یعنی سنگین و ثقل: ﴿وَ لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى﴾. (4)

14. لمم به معنای نزدیک شدن به گناه است به معنای اشیای کوچک هم به کار می رود و گاه بر گناهان صغیر نیز اطلاق می شود. قرآن کریم می فرماید: ﴿ اَلَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ اَلْإِثْمِ وَ اَلْفَواحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ...﴾ (5)

در پاره ای ،روایات لمم به گناهانی معنا شده که شخص به آن عادت نکرده است، اصرار هم ندارد و از روی غفلت انجام می دهد. (6)

ص: 248

فساد در خشکی و دریا به خاطر کارهایی که مردم انجام داده اند، آشکار شده است. خدا می خواهد نتیجه بعضی اعمال آن ها را به آنان بچشاند؛ شاید برگردند.

این آیه، معنای وسیعی دارد و به خوبی رابطه فساد و گناه را تبیین کرده است. اگرچه برخی مفسران فساد در این آیه را به معنای خاصی مانند خشکسالی و قحطی گرفته اند پیام آیه فراگیر است. هر کار خلافی در هر مقیاسی که باشد، در جامعه به میزان قدرت تخریبش، فساد ایجاد می کند. در اثری کلی گناه حجابی برای معرفت است و تاریکی و ظلمت خاصی در قلب انسان ایجاد می کند

این فساد در جامعه هم اثر گذاشته و موجب فساد در سرزمین ها می شود.

3. ﴿إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ﴾ (1)

ما برای اهل شهر و آبادی غذایی از آسمان به خاطر فسق و گناه شان فرو خواهیم ریخت.

این آیه شریفه که خبر از نزول عذاب بر آلودگان قوم لوط می دهد، علت مجازات دردناک آن ها را فسق و گناه ذکر می کند. تعبير فعل مضارع «يفسقون»، دلیل بر استمرار و ادامه نافرمانی و گناهکاری است. این رجز ،و عذاب همان باران سنگ های آسمانی بود که بر آن ها فرو ریخت. همین تعبیر در جای دیگر در مورد ستمگران بنی اسرائیل آمده است. (2)

مرحوم مجلسی در جلد هفتاد بجار در باب «الذنوب و آثارها» با استشهاد به ده ها آیه و روایت، به خوبی رابطه فساد و گناه را بیان کرده است تبرکاً یک روایت را ذکر می کنیم

عن ابى جعفر علیه السلام قال قالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله:

﴿خَمسٌ إِن أَدرَكتُمُوهُنَّ فَتَعَوَّذُوا بِالله مِنْهُنَّ لَم تَظْهَرِ الفَاحِشَةُ فى قَومٍ قَطُّ حَتَّى يُعلِنُوها إلا ظَهَرَ فِيهِمُ الطَّاعُون و اَلْأَوْجَاعُ اَلَّتِی لَمْ تَکُنْ فِی أَسْلاَفِهِمُ اَلَّذِینَ مَضَوْا وَ لَمْ یَنْقُصُوا اَلْمِکْیَالَ وَ اَلْمِیزَانَ الاّ أُخِذُوا بِالسّنين وَ شِدَّةِ المَؤُونَةِ وَ جَورِ السُّلطانِ وَ لَم يَمَنَعُوا الزَّكَاةَ

ص: 250

إِلاّ مَنَعُوا القَطرَ مِنَ السَّماءِ وَ لَو لاَ البَهَائِمُ لَم یُمْطَرُوا وَ لَمْ یَنْقُضُوا عَهْدَ اَللَّهِ وَ عَهْدَ رَسُولِهِ إِلاَّ سَلَّطَ اَللَّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ وَ أُخِذُوا بَعْضَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ وَ لَمْ یَحْکُمُوا بِغَیْرِ مَا أَنْزَلَ اَللَّهُ سُبْحَانَهُ إِلاَّ جَعَلَ بَأْسَهُمْ بَیْنَهُمْ﴾ (1)

امام باقر علیه السلام فرمود که رسول خدا صلى الله عليه و سلم می فرمایند: پنج گناه هست که اگر با آن ها روبه رو شدید، از آن ها به خدا پناه ببرید:

1. فحشا در هیچ قومی آشکار نشد مگر آن که طاعون و دردهای بی سابقه که در گذشتگان نبوده است آشکار می شود (مانند ایدز)؛

2. کیل و وزن را ناقص نکردند مگر آن که قحطی و سختی مئونه و ستم سلاطین بر آن ها وارد آمد؛

3. زكات نپرداختند؛ در نتیجه باران از آسمان نیامد. اگر چه چارپایان نبودند باران به صورت کامل قطع می شد؛

4. عهد خدا را در مورد پیامبر نشکستند مگر آن که خدا دشمنان شان را بر آن ها مسلط کرد و اموال آن ها چپاول شد؛

5. به آن چه خدا حکم کرده است حکم ننمودند تا آن که ظلم بین آن ها قرار گرفت.

مرحوم علامه مجلسی در توضیح روایت می نویسد:

هر عقوبتی با نوع گناه تناسب دارد. طاعون، موجب انقطاع نسل است. کم گذاشتن از کیل و میزان برای افزایش ثروت است؛ اما قحطی و جور سلاطین مانع آن می شود. کسی که از زکات بخل می ورزد، در واقع از آن چه خدا با آب باران به او داده است بخل می ورزد؛ لذا عدم پرداخت زکات مانع ریزش باران است نقض عهد الهی موجب سلطه حاکمان جور می شود عدم حکم به آن چه خدا فرستاده، موجب ترک شریعت و قوانین الهی است؛ لذا ظلم بین آن ها زیاد می شود (2)

ص: 251

امیرمؤمنان علی علیه السلام در دعای کمیل ابتدا به ذکر اسما و صفات الهی می پردازد؛ سپس گناهان و آثار آن را ذکر می کند و آن گاه با ذکر «الله» به او قرب می جوید. در واقع، ابتدا تمجید و تعظيم سپس آمرزش و پالایش آن گاه آرایش و تجلیه

نکته

باید توجه داشت گرفتاری ها و حوادثی که در دنیا دامن گیر انسان ها می شود، همیشه پیامد گناه و معصیت نیست. گاهی برخی حوادث برای آزمون ارتقای درجه پاداش برتر و تکامل انسان است؛ چنان که در سوره بقره این تعبیر آمده است: ﴿وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنْ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنْ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرْ الصَّابِرِينَ﴾. (1)

همان طور که همیشه اثر سریع و واکنش گناه، سختی و بلا در دنیا نیست، گاهی به افراد بدکار و کافران مهلت داده می شود و با سال ها معصیت و نافرمانی، هیچ کمبودی در زندگی ندارند؛ بلکه گاهی رفاه آن ها بیش تر می شود این از آن روست که پیمانه پر شود و به تدریج سقوط کنند (املاء و استدراج) فرعون این همه سال ادعای خدایی و نافرمانی کرد؛ اما هیچ بلای ظاهری ندید تا آن که یک مرتبه سقوط کرد. این ناز و نعمت، در واقع مقدمه عذاب سخت و ناگهانی است. (2) در این قسمت به دلیل گستردگی مباحث و ضرورت پژوهشی مستقل در این زمینه فقط به ذکر یک روایت نورانی از امام سجاد علیه السلام بسنده می کنیم که آن حضرت آثار دنیوی گناهان را برای ابا خالد کابلی بر شمرده اند.

المتعرُوفِ وَ كُفْرانِ النِّعَمِ وَ تَركُ الشُّکر﴾؛ گناهانی که نعمت ها را تغییر می دهد (چهار گناه است: 1. ظلم و تجاوز به مردم؛ 2. ترک کردن عادت به کار نیکی که رواج یافته است؛ 3. ناسپاسی کردن در برابر نعمت ها؛ 4. ترک شکر».

2. ﴿وَ الذُّنُوبُ الَّتى تُورِثُ النَّدَمَ، قَتلُ النَّفْسِ الَّتى حَرَّمَ اللهِ وَ تَركُ صِلَةِ القَرَابَةِ حَتَّى يَستَغْنَوا وَ تَركُ الصَّلَاةِ حَتَّى يَخرُج وَقتُها وَ تَركُ الوَصِيَّةِ وَ رَدُّ المُظالِمِ وَ مَنعُ الزَّكَاةِ حَتَّى يَحضُرَ الوتُ وَ يَتَعَلَّقَ اللّسان﴾؛ گناهانی که پشیمانی می آورد (شش گناه است): 1. کشتن انسان هایی که خداوند قتل آن ها حرام کرده است؛ 2. ترک صله رحم در موقع نیاز آن ها؛ 3. ترک نماز تا این که وقتش بگذرد؛ 4. عمل نکردن به وصیت (یا وصیت نکردن)؛ 5. ردّ نکردن مظالم؛ 6. ندادن زکات تا مرگ فرا رسد و زبان بند شود».

3. ﴿وَ الذُّنُوبُ الَّتي تُنزِلُ النِّقَمَ، عِصْیَانُ الْعَارِفِ بِالْبَغْیِ وَ التَّطَاوُلُ عَلَی النَّاسِ وَ الِاسْتِهْزَاءُ بهِم وَ السُّخرِيَّةُ مِنهُم﴾؛ «گناهانی که بلاها را نازل می کند (سه گناه است): 1. عصیان و نافرمانی شخصی که عارف است به ظلم و ستم؛ 2. تکبر بر مردم؛ 3. استهزا و تمسخر آنان».

4. ﴿وَ الذُّنُوبُ الَّتى تَدفَعُ القِسمَ إظهار الإفتِقارِ وَ النَّومُ عَنِ العُتَمَةِ وَ عَنْ صَلَاهِ الْغَدَاهِ وَ اسْتِحْقَارُ النِّعَمِ وَ الْمَعْبُودِ ﴾؛ «گناهانی که روزی قسمت شده را کم می کند (چهار گناه است): 1. اظهار فقر و نداری؛ 2. خوابیدن قبل از ادای نماز عشاء؛ 3. خوابیدن موقع نماز صبح؛ 4. خداوند و نعمت های او را سبک شمردن»

5. ﴿وَ الذُّنُوبُ الَّتى تَهتِكُ العِصَمَ، شُرب الخمرِ وَ اللعِبُ بِالقِمارِ وَ تَعاطى ما يَضْحَكُ النَّاسِ مِنَ اللَّغْوِ وَ الْمِزَاحَ، وَ ذِكْرُ عُيُوبِ النَّاسِ، وَ مُجَالَسَةُ أَهْلِ الرَّيْبِ﴾؛ «گناهانی که پرده ها را می درد (پنج گناه است): 1. شراب خوردن؛ 2. قماربازی؛ 3. لغو و بیهوده گویی به منظور خندانیدن مردم؛ 4. فاش کردن عیب های مردم؛ 5. همنشینی با اهل شک و شبهه».

6. ﴿الذُنُوبُ الَّتى تَنزِلُ البَلاءَ تَركُ إغاثَةِ المَلْهُوفِ وَ تَركُ مُعاوَنَةِ المَظْلُومِ وَ تَضييعُ الأمرِ بِالمَعْرُوفِ وَ النَّهى عَنِ المُنكَرِ﴾؛ «گناهانی که بلا را نازل می کند (سه گناه است): 1. ترک یاری و فریاد رسی درماندگان؛ 2. به مظلوم کمک نکردن؛ 3. ضایع کردن امربه معروف و نهی از منکر».

ص: 253

7. ﴿وَ الذُّنُوبُ الَّتِی تُدِیلُ الْأَعْدَاءَ الْمُجَاهَرَهُ بِالظُّلْمِ وَ إِعْلَانُ الْفُجُورِ وَ إِبَاحَةُ الْمَحْظُورِ وَ عِصْیَانُ الْأَخْیَارِ وَ الِانْطِبَاعُ لِلْأَشْرَارِ ﴾؛ «گناهانی که موجب شماتت دشمنان می شود (پنج گناه است): 1. آشکارا ظلم و ستم کردن؛ 2. انجام کارهای زشت به صورت آشکار؛ 3. مباح دانستن کارهای ممنوع و حرام؛ 4. مخالفت با نیکان؛ 5. همکاری با افراد شرور».

8. ﴿وَ الذُّنُوبُ الَّتى تُعَجِّلُ الفَناء قَطِيعَةُ الرَّحِمِ وَ اليَمينُ الفَاجِرَةِ وَ الأقوالُ الكَاذِبَةِ وَ الزّنا وَ سَدُّ طَريقِ المُسلِمينَ وَ ادّعاءُ الإمامَةِ بِغَيْرِ حَقَّ﴾؛ «گناهانی که عمر را کوتاه، و نیستی و فنا را تعجیل می کند (شش گناه است): 1. قطع رحم؛ 2. قسم دروغ خوردن؛ 3. دروغ گفتن؛ 4. زنا؛ 5. راهزنی در جامعه مسلمین؛ 6. ادعای امامت به ناحق»

9. ﴿وَ الذُّنُوبُ الَّتى تَقطَعُ الرَّجاءُ اليَأْسُ مِن رَوحِ الله وَ القُنُوطِ مِن رَحمَةِ الله وَ الثَّقَةُ بِغَيرِ الله وَ التَّكذيبُ بِوَعِدِ الله عَزَّ وَجَلَّ﴾؛ «گناهانی که امیدها را قطع می کند (سه گناه است): 1. ناامیدی از رحمت خدا؛ 2. امید بستن به غیر خدا؛ 3. تکذیب کردن وعده الهی».

10. ﴿وَ الذُّنُوبُ الَّتى تَظْلِمُ الهَواءَ السّحرُ وَ الكِهانَةُ و الإيمانُ بِالنُّجُومِ وَ التَّكذيبُ بِالقَدَر وَ عُقُوقُ الوالِدینِ﴾؛ «گناهانی که هوا را تاریک می کند (فضای جامعه را آلوده به جهل و خرافات می کند، پنج گناه است): 1. سحر و جادو؛ 2. کهانت و پیشگویی؛ 3. ایمان به تأثیر نجوم؛ 4. تكذيب تقدیر الهی؛ 5. عاق والدین شدن».

11. ﴿وَ الذُّنُوبُ الَّتى تَكشِفُ الغِطاء الإستَدانَةُ بِغَيرِ نِيَّةِ الأَداءِ وَ الإِسرافُ فِي النَّفَقَةِ عَلَى الباطِلِ وَ البُخْلُ عَلَى الأَهلِ وَ الوَلَدِ وَ ذَوِى الأرحامِ وَ سُوءُ الخُلقِ وَ قِلَّةُ الصَّبرِ وَ استعمالُ الزَّجرِ وَ الكَسَلِ وَ الإستِهانَةِ بِأَهلِ الدِّينِ﴾؛ «گناهانی که پرده ها را می درد (هفت گناه است): 1. قرض نمودن به نیت عدم پرداخت؛ 2. اسراف و ولخرجی در راه باطل؛ 3. خرج و انفاق نکردن برای اهل و خانواده و فرزندان و خویشان؛ 4. بد خلقی؛ 5. کم صبری؛ 6. اظهار کسالت و خستگی در کارها؛ 7. سبک شمردن و اهانت به افراد متدیّن».

12. ﴿وَ الذُّنُوبُ الَّتى تَرُدُّ الدُّعاءَ سُوءُ النِّيَّةِ وَ خُبثُ السَّرِيرَةِ و النِّفاقُ مَعَ الإخوانِ وَ تَرْکُ التَّصْدِیقِ بِالْإِجَابَهِ وَ تَأْخِیرُ الصَّلَواتِ المَفرُوضاتِ حَتَّى تَذهَبَ أوقاتُها وَ تَركُ التَّقَرُّبِ إِلَى اللَّه عَزَّ

ص: 254

وَ جَلَّ بِالبِرِّ وَ اَلصَّدَقَهِ، وَ اِسْتِعْمَالُ اَلْبَذَاءِ وَ اَلْفُحْشِ فِی القَولِ﴾؛ «گناهانی که مانع اجابت و قبولی دعا می شود (دعا را بر می گرداند، (هفت گناه است): 1. نیت و انگیزه بد؛ 2. خباثت باطن؛ 3. با برادران منافقانه رفتار کردن؛ 4. انکار اجابت؛ 5. تأخیر انداختن نمازهای واجب تا وقتش بگذرد؛ 6. ترک نزدیکی و تقرب به خدا با ترک احسان و صدقه؛ 7. به کار بردن فحش و بدزبانی در سخن»

13. ﴿وَ الذُّنُوبُ الَّتِي تَحبِسُ غَيْثَ السَّماءِ، جَورُ الحُكّامِ فِي القَضاءِ وَ شَهَادَةُ وَ مَنعُ الزَّكَاةِ وَ القَرْضُ وَ الماعُونُ وَ قَسَاوَةُ القَلبِ عَلى أَهلِ الفَقرِ وَ اَلْفَاقَهِ، وَ ظُلْمُ اَلْیَتِیمِ وَ اَلْأَرْمَلَهِ وَ اِنْتِهَارُ اَلسَّائِلِ وَ رَدُّهُ بِاللَّیْلِ﴾؛ (1) «گناهانی که باران را از آسمان قطع می کند (هفت گناه است): 1. ظلم حاکمان در قضاوت؛ 2. شهادت دروغ؛ 3. کتمان شهادت؛ 4. نپرداختن زکات و قرض و مایحتاج مردم؛ 5. قساوت قلب و سخت دلی با فقرا؛ 6. ستم بر یتیمان و بیوه زنان؛ 7. رنجاندن و راندن سائل و ردّ او در شب».

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

﴿الجَهلُ فَسادُ كُلّ أمرٍ﴾؛ (1) «فساد هر چیزی از نادانی است».

﴿الجَهلُ أصلُ كُلِّ شَر﴾؛ (2) «نادانی، ریشه همه شرور است».

﴿أَعْظَمُ اَلْمَصَائِبِ اَلْجَهْلُ﴾؛ (3) «بزرگ ترین مصیبت، جهل و نادانی است».

جهل به پیامدها و آثار گناه و بی خبری از تأثیرات مخرب معاصی بر روح و روان ، انسان ها را به سوی جرایم سوق می دهد. بیشتر مجرمان و جنایت کاران ، هنگامی که به بن بست می رسند، اظهار پشیمانی و جهالت می کنند: ﴿اَلْجَهْلُ یُزِلُّ اَلْقَدَمَ وَ یُورِثُ اَلنَّدَمَ ﴾؛ «نادانی قدم ها را می لغزاند و پشیمانی به دنبال دارد».

اگر حسود بداند که نخستین ضربه حسد بر خود اوست اگر دروغگو بداند که عاقبت دروغگویی بی اعتمادی مردم به اوست اگر شهوتران بداند که رسوایی به بار می آورد و بالاخره اگر هر معصیت کاری از نتیجه و ثمره کارش مطلع باشد، گام در مسیر معصیت نمی گذارد و معنای این سخن آن نیست که دانشمندان و آگاهان، نافرمانی نمی کنند؛ خیر، مراد آن است که از زمینه های جرم ناآگاهی بسیط یا مرکب است.

عَنْ ذِكْرِنَا وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ وَ كَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا ﴾ (1)

غفلت انسان را قشری و سطحی نگر بار می آورد و مانع فهم ژرف و عمیق می شود: ﴿يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ ﴾ (2)

بسیاری از گناهکاران غافل .اند نه این که آن ها نمی دانند؛ بلکه نمی اندیشند و در زندگی خود برای این امور حساب باز نمی کنند. آن ها لطافت روحی و پذیرش قلبی را از دست داده اند و روح شان دچار جمود و تحجّر است. امام باقر علیه السلام می فرماید: ﴿إِيَّاكَ وَ الغَفْلَةُ فَفيها تَكُونُ قَساوَةُ القَلبِ﴾؛ (3) «از غفلت بپرهیز؛ که مایه سنگدلی است».

جَاءَهُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُهُمْ فَرِيقًا كَذَّبُوا وَ فَرِيقًا يَقْتُلُونَ﴾؛ (1) «هر زمانی پیامبری حکمی بر خلاف میل آنان ،آورد عده ای از انبیا را تکذیب می کردند و عده ای را می کشتند».

ب) هواپرستی: هواپرستی مانع عملکرد صحیح عقل و خرد است، بصیرت و تعقّل را سلب می کند و انسان را حس گرا و لذت طلب بار می آورد؛ به گونه ای که هر چه با این لذت و حس گرایی ضد ،باشد با آن مخالفت می کند امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

﴿إِنَّما أَهلَكَ النَّاسُ خَصْلَتانِ هُما اهلكتا مَنْ كانَ قَبلَكُم وَ هُما مُهلَكَتانِ مَن يَكُونُ بَعدَكُم، أَملٌ يُنسَى الْآخِرَةَ وَ هَوى يُضِلُّ مِنَ السَّبِيلِ﴾ (2)

آن چه مردم را به هلاکت و نابودی می کشاند، دو خصلت است که ملت های قبل از شما را نیز آن دو خصلت هلاک کرد و کسانی را که بعد از شما بیایند نیز همین دو خصلت هلاک شان می کند: 1. آرزویی که آخرت را فراموش سازد؛ 2. هوا و هوسی که از راه حق باز می دارد.

طبعاً فقدان حیا ریشه همه زشتی ها و ناملایمات است. پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرمود: عصاره تبلیغ همه انبیاء الهی در یک کلمه و سخن جمع شده است: ﴿لَمْ یَبْقَ مِنْ أَمْثَالِ الْأَنْبِیَاءِ إِلَّا قَوْلُ النَّاسِ إِذَا لَمْ تَسْتَحْیِ فَاصْنَعْ مَا شِئْت﴾؛ (1) «از مثل های انبیاء فقط یک سخن معروف بین مردم باقی مانده است هرگاه شرم نکردی هر چه می خواهی انجام بده».

یعنی بی شرمی دریچه ای به سوی ارتکاب زشتی هاست کسی که خود را یله و رها دید و خدا را بر اعمالش ناظر ندانست هر فعل قبیحی از او امکان صدور دارد امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿فِعلُ السُّوءِ مِن قِلَّةِ الحَياء﴾؛(2) «ریشه زشتی ها، کم حیایی است».

تقویت حیا و شرم در خانواده ها باعث تحکیم روابط خانوادگی و رشد معنویت است. اگر حیا بین اعضای خانواده، فامیل و دوستان از بین برود، به سادگی به گناه آلوده می شوند. در صمیمی ترین روابط باید حریم حیای بین دوستان خدشه دار نشود وقاحت و بی شرمی جرئت انجام هر عصیانی را به انسان می دهد.

ما در هیچ شهر و دیاری پیامبر انذار کننده ای را نفرستادیم مگر این که مترفین گفتند ما به آن چه به آن فرستاده شده اید کافر هستیم و گفتند: اموال و فرزندان ما از همه بیش تر است.

قرآن کریم در توصیف مترفین، اصرار بر گناهان بزرگ را ذکر می کند و می فرماید: ﴿إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُتْرَفِينَ * وَ كَانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِيمِ﴾ (1) «آن ها پیش از این اهل اتراف بودند و بر گناهان بزرگ اصرار و لجاجت می ورزیدند».

ثروت در اسلام به خودی خود مذموم و ناپسند نیست؛ بلکه مغرور شدن به ثروت و انکار حق، ناپسند است مرفهان بیدرد صاحبان ثروت های بادآورده حرام خواران، دنیازدگان مغرور، کسانی که اسیر و بنده مال دنیا هستند و برای حفظ آن دست به هر اقدامی می زنند، دین مردم را به سُخریه می گیرند و از هیچ انحرافی ابا ندارند اینان سدّ راه انبیای الهی هستند. قرآن کریم در توصیف آنان می فرماید ﴿وَ تُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمَّا ﴾ (2) «و مال را به مقدار افراط دوست دارند».

اتراف و ثروت اندوزی زمینه جنگ ها درگیری ها، غارت ها، قتل ها، بدعت ها و بالاخره، بسیاری انحرافات بزرگ را در جوامع بشری فراهم کرده است. فزون طلبی ها نبرد جمل را بر پا داشت که هزاران کشته به بار آورد ثروت دوستی و طمع موجب شد برخی نمایندگان مالی امام کاظم علیه السلام فرقه واقفیه را به وجود آوردند. قرآن کریم می فرماید که افرادی برای کسب مال دنیا، کنیزکان خود و زنان پاکیزه را مجبور به خود فروشی و فحشا می کردند: ﴿وَ لَا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنَّا لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾؛ (3) «کنیزکان خود را که مایل به عفت اند و خویشتن دارند به طمع مال دنیا به زنا وادار نکنید».

خوی تکاثر و ،اتراف زمینه ساز تجاوز به حقوق دیگران و انحراف در بینش و روش می شود

ص: 260

در نقل دیگری ، امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿أَعْظَمُ اَلذُّنُوبِ عِنْدَ اَللَّهِ ذَنْبٌ أَصَرَّ عَلَیْهِ عَامِلُهُ﴾ (1) «بزرگ ترین گناهان نزد خدا گناهی است که گناهکار بر آن اصرار بورزد».

تکرار گناه و اصرار بر آن، اگر گناه صغیره باشد آن را کبیره می کند و اگر کبیره باشد، آن را بزرگتر و عقوبتش را شدیدتر می کند اصرار بر گناه، موجب می شود گناه در دل انسان تثبیت و ملکه شود که در این صورت، مبارزه با آن مشکل می شود؛ مانند پارچه ای سفید که مکرر لکه های خون بر آن بیفتد. این لکه ها محکم می شود و شستن آن سخت می گردد. اصرار بر گناه توبه را سخت می کند و گاه توفیق توبه از انسان سلب می شود. اصرار بر گناه جرئت انسان در انجام گناهان بزرگتر و ورود به عرصه های جدید گناه را زیاد می کند

اصرار بر گناه پیوند با خدا را قطع می کند هر گناهی که تکرار شود، محرومیت از دوستی با خدا را در پی دارد. گناه اگر چند مرتبه صورت گرفت و انسان توبه کرد و تکرار نکرد، درخت دوستی در دل انسان جوانه می زند و کم کم اثر گناه را از بین می برد؛ اما اصرار بر گناه، اعتیاد می آورد و ترک عادت نیز کار مشکلی است اصرار بر گناه خواطر شیطان را بر انسان حاکم می کند راه نفوذ شیطان بر قلب در اثر اصرار بر گناه، آسان تر می شود. اصرار بر گناه، پرده های عصمت را می درد و مصونیت و قدرت دفاع را از انسان سلب می گناه، حیا و شرم را از بین می برد. به عبارت دیگر، روی انسان به خدا باز می شود، قبح گناه شکسته می شود و شکسته شدن قبح گناه زمینه ارتکاب آن را آسان می کند. چرا در غرب، فحشا، رابطه نامشروع بی حجابی، مشروب خواری و مانند آن قبحی ندارد؟ اصل قبح منتفی نشده؛ بلکه حرمت قبح شکسته شده است. اگر دانش آموزی چند بار نمره بد گرفت و مردود شد کم کم این امر برای او عادی می شود.

اصرار بر گناه پل های رابطه با خدا را خراب می کند و راه بازگشت را می بندد امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿إِنَّ اللهِ تَبارَكَ وَ تَعالى عَلى عَبدِهِ المُؤمِنَ أربعين جُنَّةً فَمَتى أذنَبَ ذَنبا كَبيرا

ص: 263

أرفَعَ عَنهُ جُنَّةً ﴾؛ (1) «همانا خدا بر بنده مؤمنش چهل پرده قرار داده است که با هر گناه کبیره ای، یکی از آن پرده ها برداشته می شود».

چشمانش مجسم می کند و بار گناه را بر دوش او سنگین می سازد و هرگاه بدی بنده اش را بخواهد، گناهانش را از یادش می برد.

کوچک شمردن گناه نوعی بی ادبی در مورد خداست. اولیای الهی با یک ترک اولی چقدر اشک می ریختند؟ کار خود را بزرگ می شمردند و خود را ستمگر می خواندند. حضرت آدم و همسرش بعد از ترک اولی با انابه و تضرع عرض کردند: ﴿رَبَّنا ظَلَمنا أَنفُسَنا﴾ «خدایا ما به خود ستم روا داشتیم». آن ها هرگز گناه خود را کوچک نشمردند. کوچک شمردن گناه، توفیق توبه را سلب می.کند. اگر انسان گناه خود را بزرگ دید، مغرور نمی شود.

از شاخه های کوچک شمردن گناه، شادی و ابتهاج بر معصیت است. اگر کسی از انجام گناه و نافرمانی الهی اظهار شادی کرد از این که توانسته است کار خود را با معصیت پیش ببرد، خوشحال بود به دیگران فخر فروخت، من بودم که چنین کردم من توانستم از قانون فرار کنم، من با زرنگی کلاه سر مردم گذاشتم، من خدعه کردم و کسی نفهمید، من مال مردم را خوردم من سال ها ستم کردم این اظهار شادی و غرور بر گناه از اصل آن بدتر است. چنین کسی علاوه بر عذاب اخروی گریان وارد آتش می شود.

امام سجاد علیه السلام می فرماید: ﴿إياكَ وَ الإبتهاج بِالذَّنبِ، فَإِنَّ الإِبْتِهاجَ بِهِ أَعظَمُ مِن رُكُوبِهِ﴾؛ (1) «بپرهیز از شادی بر گناه که شادی بر گناه از اصل گناه بزرگ تر است». رسول اکرم صلى الله عليه و سلم می فرماید: «مَن أَذنَبَ ذَنبا وَ هُو ضاحِكٌ دَخَلَ النَّارَ وَ هُوَ باكٍ﴾؛ (2) «هرکس با شادی معصیت ،کند خدا او را گریان وارد دوزخ می گرداند».

﴿قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا ﴾. (1)

بگو آیا به شما خبر دهیم که زیان کارترین مردم کیست ؟ آن ها که تلاش های شان در زندگی دنیا نابود شد و با این حال گمان می کنند کار نیک انجام می دهند.

افرادی که نافرمانی را گناه می دانند و اعمال زشت خود را قبول دارند، همواره شرمنده اند در صدد جبران بر می آیند و توبه می کنند؛ اما آن که با توجیه و تغییر نام گناه، کژی را درستی، سراب را آب لجن را چمن و پلیدی را عمل صالح می خواند، به کار خود ادامه می دهد و زیان می کند خوارج نهروان چنین بودند. آنان کشتن ولی خدا را تقرب به خدا می دانستند افرادی که امروز با سبک مغزی و حماقت مسلمانان را می کشند و با انفجار خود و دیگران رعب و وحشت ایجاد می کنند با توجیه این عمل زشت حتی جان خود را می بازند. قرآن کریم عامل این تزئین و زیبا جلوه دادن گناه را شیطان معرفی می کند.

﴿وَ إِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَ قَالَ لَا غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّي جَارٌ لَكُمْ﴾. (2)

به خاطر بیاورید هنگامی که شیطان اعمال مشرکان را در نظرشان زینت داد و به آن ها گفت در این میدان (جنگ بدر) هیچ کس نمی تواند بر شما پیروز شود و من شخصاً در کنار شما در این میدان شرکت دارم

توجیه گناه سرپوش گذاشتن بر گناه است خدعه با نفس و اغفال خویشتن است. توجیه گناه، فرصت سوزی است و مانع اصلاح می شود قرآن کریم مواردی از این توجیه را ذکر می کند:

1. توجیه شرک و کُفر به جبر: ﴿وَ قَالُوا لَوْ شَاءَ الرَّحْمَنُ مَا عَبَدْنَاهُمْ﴾؛ (3) «و گفتند: اگر خدا می خواست ، ما بت ها را نمی پرستیدیم».

ص: 266

2. توجيه فحشا به تقليد: ﴿وَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ﴾؛ (1) «هنگامی که کار زشتی انجام می دهند، می گویند پدران خود را بر عمل دیدیم و خدا به ما دستور داده است، بگو: خداوند هرگز دستور به عمل زشت نمی دهد».

3. توجیه فرار از جهاد به حفاظت خانه ها: ﴿وَ يَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةً وَ مَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِرَارًا﴾؛ (2) «گروهی از آنان از پیامبر اجازه بازگشت می خواستند (در نبرد خندق) و گفتند خانه های ما بدون حفاظ است؛ در حالی که چنین نبود؛ آن ها می خواستند فرار کنند».

4. توجیه فساد به صلاح: ﴿وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ﴾ ، (3) و هنگامی که به (منافقان) گفته می شود در زمین فساد نکنید، می گویند همانا ما اصلاحگر هستیم».

5. عدم پذیرش رسالت به توجیه دریافت وحی: ﴿وَ إِذَا جَاءَتْهُمْ آيَةً قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ الله الله أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ﴾. (4) «و هنگامی که آیه ای بر آن ها بیاید، می گویند ما هرگز ایمان نمی آوریم مگر این که همانند چیزی که به پیامبران الهی داده شده است، به ما هم داده شود «رسالت و نبوت» و خداوند آگاه تر است که رسالت خویش را کجا قرار دهد».

اگر انسان بتواند در محیط گناه و در معرض آن قرار نگیرد به مراتب آسان تر است تا در معرض گناه قرار بگیرد و بخواهد درمان کند.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: ﴿اِجْتِنَابُ اَلسَّیِّئَاتِ أَوْلَی مِنِ اِکْتِسَابِ اَلْحَسَنَاتِ﴾؛ (1) «دوری و ترک گناهان، بالاتر و برتر از به دست آوردن حسنات و نیکی هاست». حضرت در سخن دیگری می فرماید: ﴿أفضَلُ مِن طَلَبِ الثَّوبَةِ تَركُ الذَّنبِ﴾؛ (2) «بالاتر از کسب توبه، ترک گناه است».

در این قسمت به بیان عوامل بازدارنده و عوامل درمانی می پردازیم.

فکر و اندیشه، آئینه خوبی ها و پوشاننده بدی ها و روشنی بخش دل ها و عامل خوش خلقی و اصلاح معاد و آگاهی از پایان کار و افزایش علم می شود.

تفکر، خصلتی است که با هیچ عبادتی به مانند آن خدا بندگی نمی شود.

اگر انسان به آثار زیان بار و مخرب نافرمانی با خدا بیندیشد، دست به معصیت نمی گشاید و اگر گشود، فوراً توبه می کند تفکر و اندیشه باعث خودسازی و خودیابی می شود. قرآن کریم می فرماید:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ (1)

ای کسانی که ایمان آورده اید مراقب خود باشید هنگامی که شما هدایت ،یافتید گمراهی کسانی که گمراه شده اند به شما زیان نمی رساند. بازگشت همه شما به سوی خداست و شما را از آن چه عمل می کردید، آگاه می سازد.

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿أَصْلُ اَلسَّلاَمَهِ مِنَ اَلزَّلَلِ اَلْفِکْرُ قَبْلَ اَلْفِعْلِ﴾؛ (2) «اصل سلامت از لغزش، اندیشه قبل از هر کاری است». در حدیث دیگری حضرت می فرماید: ﴿دَوامُ الفِکرِ وَ الحَذْرِ يُؤَمِنُ الزَّلَلَ﴾؛ (3) «استمرار اندیشه و پرهیز انسان را از لغزش حفظ می کند». همچنین در خطبه 103 نهج البلاغه که درباره زهد در دنیا ایراد شده است، می فرماید:

﴿رَحِمَ الله امرَءً تَفَكَّرَ فَاعتَبَرَ وَ اعتَبَرَ فَأَبْصَرَ فَكَأَنَّ ما هُوَ كَائِنٌ مِنَ الدُّنيا عَن قَليلٍ لَم يَكُن وَ كَانَ ما هُو كَائِنْ مِنَ الآخِرَةِ عَمّا قَليلٍ لَم يَزَل﴾ (4)

رحمت خدا بر کسی باد که بیندیشد، عبرت بگیرد و بینا شود. آن چه هم اکنون از دنیا موجود است پس از مدت کوتاهی فکر می کنید گویی هرگز وجود نداشته است و آن چه از آخرت به زودی فرا می رسد، گویی همواره بوده است.

ص: 269

در این بیان نورانی امیرمؤمنان علیه السلام تفکر را منشأ عبرت دانسته اند. اگر کسی در همین فرمایش دقت کند و بیندیشد، گناه نمی کند. اگر کسی بداند این دنیا پس از مدت کوتاهی زرق و برقش میرود، آخرت انسان بر پا می شود دنیا به قدری سریع می گذرد و آخرت به قدری سریع می آید که گویا از ابتدا دنیایی نبوده و همیشه آخرت وجود داشته است. چنین اندیشه ای انسان را از آلوده شدن به معاصی باز می دارد.

بسیاری از کسانی که گناه می کنند قبل از آن به عواقبش نمی اندیشند. اگر انسان قدر و منزلت خود را بداند راه تکامل را بشناسد و جایگاه والا و کرامت و عزت نفس خود را دریابد، هرگز خود را به زشتی ها آلوده نمی کند انسانی که کرامت خویش را دریافت، عظمت ها بِالمَعصيَة؛ (1) «هر كس نفسش نزد او گرامی ،باشد آن را با گناه خوار نمی کند.

روایات متعددی در این زمینه رسیده است امیرمؤمنان علیه السلاممی فرماید:

1. ﴿ضادُّوا الشَّهَوَةَ بِالعِفَّةِ﴾؛ (1) «با عفت به مبارزه با شهوت و سستی برخیزید».

2. ﴿ضادُّوا الشَّرَّ بِالخَيرِ﴾؛ (2) «با خیر به مبارزه با شرّ برخیزید».

3. ﴿ضادُّوا الغَفلَةَ بِاليَقظَةِ﴾؛ (3) «غفلت را با يقظه و بیداری از بین ببرید».

4. ﴿ضَادُّوا اَلْهَوَی بِالْعَقْلِ﴾؛ (4) «با خرد و اندیشه به مبارزه با هوای نفس بروید».

5. ﴿ضادُّوا الغَضَبَ بِالحُكمِ﴾؛ (5) «غضب را با بردباری ریشه کن کنید».

6. ﴿ضادُّوا الكِبَرَ بِالتَّواضُع﴾؛ (6) «با تواضع، کبر را ریشه کن کنید».

مرحوم نراقی، ضمن تأکید بر این راه درمان در مورد علاج بیماری بخل می نویسد:

اگر بيماري بخل مزمن شده و به راحتی قابل علاج نیست، یکی از روش های درمان آن است که نفس خود را فریب دهی تا به انگیزه نامدار شدن و شهرت در جامعه، جود و بخششی داشته باشی؛ گرچه این کار به قصد ریا و خودنمایی باشد. این از سنن الهی است که گاهی بدی و عوامل هلاکت با بدی دیگری نابود می شود. (7)

امام سجاد علیه السلام با استفاده از همین روش در دعای مکارم الاخلاق چنین دعا می کند:

﴿أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَدِدنى لا أَعارِضَ مَن غَشَنى بِالنُّصحِ وَ أَجْزِى مَن هَجَرَنى بِالبِرِّ وَ أُثيبَ مَن حَرَمَنى بِالبَدْلِ وَ أكافىء مَن قَطَعَنى بِالصِّلَهِ، وَ أُخَالِفَ مَنِ اغْتَابَنِی إِلَی حُسْنِ الذِّکْرِ﴾ (8)

ص: 271

خدایا بر محمد و آلش درود فرست و به من توفیق بده خیرخواهی کنم برای کسی که بدخواهی مرا نموده و با آشتی و نیکی تلافی کنم کسی را که با من قهر کرد و از من برید و به بخشش و کمک تلافی کنم کسی که مرا محروم کرد و بپیوندم با کسی که با من قطع رابطه کرد و به نیکی یاد کنم آن که غیبت مرا نمود.

این همان تزکیه نفس است؛ یعنی مراقب آفت های نفس بودن و آفت زدایی کردن. نفس، مانند نهالی است که باغبان باید دائم مواظب آن باشد تا کرم ها، آفات و حشرات آن را نابود نکنند. آفت زدایی از نفس و پاک کردن درون (تخلیه) قبل از تحلیه و جذب و رشد آن است. اگر آفت از یک درختی زدوده نشود آب و کود اثر نمی گذارد. مرکب بیمار انسان را به مقصد نمی رساند؛ بلکه ابتدا باید اصلاح شود راه این اصلاح تمرین و تکرار است.

اصل تداوم و استمرار به تدریج نفس را از رذایل تطهیر می کند و به سوی تکامل پیش فلسفه هشدارها و بیم ها در قرآن نیز همین است. گاهی نفس از درون شعله می می کشد که نه فقط ثمره ای ندارد؛ بلکه آتش می زند ﴿فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَ قُودُهَا النَّاسُ﴾ ؛ (1) یعنی از آتشی بترسید که آتش زنه آن انسان ها هستند. روش ریاضت نفس با انجام اعمال ضد، اگرچه مشقت دارد زود اثر و نتیجه می دهد و باعث تقویت اراده می شود. برخی دانشمندان اخلاق، 25 دستور و توصیه برای سیر و سلوک و تعالی اخلاقی ذکر کرده اند که نخستین آن، ترک آداب و عادات و رسومی است که انسان را غرق در آلودگی می کند (2)

از راه های کنترل غرایز، بازداشتن نفس از عوامل تحریک کننده است . نگاه به صحنه های حرام فیلم های مهیج موسیقی های مبتذل، ارتباط با نامحرم، روی آوردن به قمار، شراب، استماع حرف های محرک مطالعه داستان ها و رمان های جنسی و بالاخره آن چه به تحریک امیال و هوا و هوس می انجامد، زمینه ساز و ارتکاب معصیت است از این رو، آیات و روایات ما به پرهیز از عوامل تحریک کننده سفارش کرده است.

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ﴿مَنْ تَوَرَّعَ عَنِ الشَّهَواتِ هانَ نَفْسُهُ﴾؛ (1) «کسی که از شهوات خود دوری کند نفس خود را محفوظ داشته است». حضرت در کلام نورانی دیگری می فرماید: ﴿إمنَع نَفْسَكَ مِنَ الشَّهواتِ تَسلِم مِنَ الآفاتِ﴾؛ (2) «نفس خود را از تحریک و شهوات باز دار تا از آفات سالم بمانی».

تمام دانشمندان اسلامی بر وجوب توبه اتفاق نظر دارند این امر با آیات و روایات، ثابت است. توبه، مخصوص گناه یا گناهان خاصی نیست و شخص و اشخاص معینی را هم شامل نمی شود؛ بلکه عمومیت دارد. قرآن کریم می فرماید:

﴿قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾ (1)

بگوای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید، از رحمت خدا ناامید نشوید؛ که خدا همه گناهان را می آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

در تمام واژگان این آیه، لطف و مهر الهی موج می زند:

1. پیامبر، پیام بشارت را شخصاً ابلاغ کند ﴿قُل﴾؛

.2 خدا گناهکار را بنده خود خطاب کرده است نه عاصی و نافرمان ﴿عبادی﴾؛

خدا همه بندگان را لایق دریافت رحمت دانسته است ﴿عبادی﴾؛

4. گناهکار به خود ستم کرده و به خدا ضرری نرسانده است ﴿اسرفوا على انفسهم﴾؛

5. تعبیر اسراف به جای جرم و گناه؛ یعنی از حد تجاوز کرده و مرزشکنی کرده است ﴿اسرفوا﴾

6. یأس از رحمت حرام است ﴿لا تَقْنَطُوا﴾؛

7. رحمت محدود نیست ﴿رحمة الله﴾؛

8. وعده رحمت، قطعی است ﴿ان الله﴾؛

9. کار خدا بخشش است ﴿یغفر﴾؛

10. همه گناهان قابلیت آمرزش دارد ﴿الذنوب جميعا﴾؛

11. خدا بسیار بخشنده است ﴿الغفور﴾؛

12. خدا بسیار مهربان است ﴿الرحيم﴾؛

13. آمرزش گناه، اقتضای رحمت الهی است ﴿رحمة الله﴾. (2)

ص: 274

با توجه به آثار مستقلی که در مورد نقش توبه آثار و شرایط آن نوشته شده است، در این قسمت به ذکر یک حدیث بسنده می کنیم امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

﴿الثَّوبَةُ عَلَى أَرْبَعَةِ دَعَائِمَ، نَدَمٌ بِالقَلبِ وَ استغفارٌ بِالنِّسانِ وَ تَحَمُّلْ بِالجَوَارِحِ وَ عَزْمٌ عَلَى أَن لا يَعُودَ﴾ (1)

توبه بر چهار پایه استوار است پشیمانی با قلب طلب آمرزش با زبان عمل با اعضا، و اراده و عزم بر ترک و عدم بازگشت.