هزار ، عليرضا، 1353 -

دانشمندان و مشاهير حرم حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و شهر رى / به كوشش: على رضا هزار . - قم : دارالحديث ، 1382 .

2 ج . - (مجموعه آثار كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم عليه السلام ؛ 18 ؛ 19)

... ريال ... - ... - 964 ISBN

1 . رى - دانشمندان - سرگذشتنامه . 2 . رى - امامزادگان. 3 . رى - آرامگاهها. الف . كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام . ب . عنوان .

1382 2 د 4 ه /54 BP996/297

شابِك :

سازمان چاپ و نشر

دانشمندان و مشاهير حرم حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و شهر رى

به كوشش : على رضا هزار

از مجموعه آثار كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم عليه السلام - 18

ناشر : سازمان چاپ و نشر دار الحديث

چاپ : اوّل ، بهار 1382

چاپخانه :

شمارگان : 1000

قيمت :

تلفن : 7741650 0251 - 7740523 0251 ص . پ : 4468 / 37185

ص: 2

سازمان چاپ و نشر

مؤسسه فرهنگى دارالحديث

ص: 3

ص: 4

اين طرح، در آبان ماه 1380 در نخستين جلسه شوراى سياستگذارى - كه از عالمان و فرزانگان و نخبگان فرهنگى اند - به تصويب رسيد و كميته علمى كنگره از خرداد 1381 كار خود را آغاز كرد.

كميته علمى با فرصت اندكى كه در اختيار داشت، برنامه هاى خود را در پنج حوزه ساماندهى كرد:

1 . تأليف، تصحيح و گردآورى آثار مربوط به حضرت عبدالعظيم و شهر رى (كتاب و مقاله).

2 . سفارش و فراخوان نگارش مقاله.

3 . سفارش انتشار ويژه نامه هايى از سوى نشريات، همزمان با برگزارى كنگره.

4 . انتشار لوح فشرده (CD)توليدات علمى كنگره.

5 . انتشار خبرنامه.

با يارى خداوند و مدد قدسى روح حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، در حوزه نخست، بيش از بيست و دو

جلد كتاب آماده شد كه همزمان با برگزارى كنگره، توزيع مى گردد. همچنين مقالات منتخب و تأييد شده علمى در سه جلد، عرضه خواهند شد.

دو ويژه نامه از سوى مجلات علمى و نيز خبرنامه كنگره در پنج شماره عرضه خواهد شد.

همه اين آثار، علاوه بر نشر مكتوب، بر روى يك لوح فشرده (CD)تا هنگام برپايى كنگره در اختيار علاقه مندان قرار مى گيرد.

گفتنى است با فرصت اندك و حجم گسترده برنامه هاى علمى، وجود نقايص، امرى طبيعى است كه اهل فضل و دانش آن را بر ما خواهند بخشيد و ما را از نصايح عالمانه خويش بهره مند خواهند ساخت.

اميد است اين مجموعه، مقبول درگاه الهى و مورد عنايت روح بزرگ و قدسى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلامقرار گيرد و در گسترش و بالندگى فرهنگ و معارف تشيع، سودمند افتد.

در پايان از همه كسانى كه در به ثمر رسيدن اين برنامه ها سهم وافر داشتند؛ توليت محترم آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلامو رياست محترم مؤسسه فرهنگى دارالحديث، شوراى عالى سياستگذارى، مديران محترم آستان حضرت عبدالعظيم و مؤسسه فرهنگى دارالحديث و به ويژه فاضل گرانقدر جناب آقاى على اكبر زمانى نژاد - كه بار عمده بر دوش ايشان بود - سپاسگزارى مى شود.

مهدى مهريزى

دبير كميته علمى

بهار 1382

ص: 6

به نام خداوند بخشنده مهرورز

غولان ايستاده ام .(1)

دانشمندِ سختْ كوشِ لطيفْ نگار ، مرحوم محمّد شريف رازى رحمه الله از سلسله جنبانان و پيشگامان مسيرى است كه ما به تازگى در آن گام نهاديم . كتاب گرانْ ارجِ اختران فروزان رى و تهران و نيز جلد چهارم كتاب گنجينه دانشمندان رى ، ما را در طراحىِ هندسه اين كتاب و تدوين ساختار و بافتار آن بسيار مدد رساند .

مدخل هاى اين كتاب را دانشوران و پژوهندگان بسيارى سامان داده اند كه نگارنده وامدار خامه يكان يكان آنان است . نام شريف و فاخر آن عزيزان بدين قرار است .

1 . احسن ، محمّد رضا .

2 . انصارى قمى ، ناصر الدين .

3 . پارسا ، شفيق .

4 . پورمهر ، سيد كمال .

5 . ترابيان فردوسى ، محمّد .

6 . حائرى ، سيد مهدى .

7 . حسين زاده ، محسن .

8 . حضرتى آشتيانى ، صادق .

9 . حكيمى ، احمد .

10 . خرسند ، حامد .

11 . خسروى ، كاظم .

12 . سليمانى آشتيانى ، مهدى .

13 . صدرايى خويى ، على .

14 . عادلخانى ، حسن .

15 . عباسى ، روح اللّه .

ص: 8

16 . گلى زواره اى ، غلامرضا .

17 . محجوبى ، فاطمه .

18 . مطلبى سيد ابو الحسن .

19 . منيب ، محمّد .

20 . مؤذنى ، حسين .

علاوه بر مقالات مستقلى كه بوسيله نويسندگان پيشگفته نگاشته شده است ، چندين زيست نوشته هم از كتاب هاى مهمى مانند ، دائرة المعارف تشيع؛ اثر آفرينان؛ رجال بامداد؛ مفاخر اسلام؛ دائرة المعارف بزرگ اسلام گزيده و استخراج شده كه با نام نويسنده آن در مجموعه حاضر درج شده است .

شناسايى آرميدگان حرم و شهر رى ، نخستين قدم بود و گام ديگر پس از آن تدوين حال نامه . گاه مى شد كه از شخصِ مشهورى هيچ اطلاع و آگاهىِ مكتوبى در دست نبود ، و روزهاى بسيارى براى نيل و صيد اطلاعات و نشانه هاى مربوط به حيات آن فرد سپرى مى شد كه گاه پر ثمر بود و گاه عقيم .

معلم توانا و محبوب ، مرحوم نيرزاده يكى از آن موارد بود . نام وى در كتاب هايى كه درباره تهران و رى نوشته شده نيامده است . روزى كه به طور اتفاقى دانستم در حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلامآرميده است ، بسيار مباهى و متبهج شدم كه مى توانم با تنظيم كوته نوشتى درباره او ، خدمتى به جامعه علمىِ آموزش و پرورش و معلمان عاشق و عاشقان معلم كرده باشم . هر چه كاويدم و نوشتارهايى را كه مظان بحث بود تصفح كردم ، كمتر يافتم . دوستى رهنمايم شد كه فرزند مرحوم نيرزاده در دبستان علوى تهران به تعليم و تدريس روزگار مى گذراند . با سرعت و اشتياق فراوان با ايشان تماس گرفتم و خواسته ام را خواستم؛ ايشان هم پس از لتيّا و اللّتى پذيرفت . با

آنكه مكرر پى گيرى كردم ولى توفيق رفيق نشد ، و ترجمه پدر از جانب پسر نوشته نشد و كامروا نشديم .

ص: 9

پى افزود:

خداىِ دلْ آراىِ دلْ آرام را شاكرم كه گزارد اين تكليف را تكليفم كرد . نيز بر روحِ قدسىِ عبدالعظيم حسنى عليه السلام فروتنانه سلام و صلوات مى افشانم كه هم نشينى با ياد و خاطره مجاورانش را روزيم كرد .

سائلى را گفت آن پير كهن *** چند از مردان حق گويى سخن

گفت خوش آيد زبان را بر دوام *** تا بگويد حرف ايشان را مدام

گرنيم زيشان ، ازيشان گفته ام *** خوشدلم كاين قصه از جان گفته ام

همچنين برادر دانشمندم جناب مهدى سليمانى آشتيانى را سپاس مى گزارم كه تهيه و نگارش بسيارى از مدخل هاى اين مجموعه برعهده قلم و قدم او بود . و نيز وامدار راهنماييهاى جناب آقاى حسين مؤذنى ، رياست محترم كتابخانه آستان مقدس حضرت عبدالعظيم عليه السلام هستم كه بسيارى از نانموده ها و نادانسته ها را بر حقير نمود و آگاهانيد . و از صديقِ جانْ نواز و كتابشناس توانا جَناب استاد ابوالفضل حافظيان بسى تشكر مى كنم كه با مساعدت هاى فراوانش طَىّ اين طريق را برايم هموار كرد . از آقايان على رضا شوندى و محمّد كريم صالحى نيز كه در حروف نگارى و صفحه آرايى كتاب بسيار كوشيدند و استعجال هاى نگارنده را برتابيدند بسيار متشكرم .

نيك مى دانم كه پس از نشر اين كتاب ، در مرور ايام به عالمان و مشاهير ديگرى دست پيدا مى كنيم كه ذكر نام و شرح حالشان را از كف داده ايم . بر اين حادثه آينده ،اكنون دريغ مى بريم .

گمان مبر كه به پايان رسيد كار مغان *** هزار باده ناخورده در رگ تاك است

على رضا هَزار

قم

20/12/81

ص: 10

گرديد . و در دوره دوم مجلس شوراى ملى (1328 ق .) از طرف آذربايجان و تهران به وكالت منتخب و وكالت آذربايجان را قبول كرد در 17 رجب 1328 هق . براى اولين بار در دوره تازه ، وزير شده و به شغل وزارت ماليه در كابينه ميرزا حسن خان مستوفى الممالك انتخاب شد .

ادوارد برون در كتاب انقلاب ايران تأليف خود مى نويسد:

در كابينه اى كه پس از خلع محمّد على شاه از سلطنت بدون نخست وزير تشكيل يافت حكيم الملك وزير فرهنگ بود .

و اين گفته اشتباه است زيرا نامبرده در هيأت دولت مزبور سمتى نداشته است و اولين بار كه نامبرده وزير شد در تاريخ 17 رجب 1328 قمرى برابر با اول مرداد 1289 خورشيدى در كابينه اول ميرزا حسن مستوفى الممالك بسمت وزير دارايى منصوب شد . حكيمى در دوران حيات سياسى خود چهار بار وزير دارايى ، هشت بار وزير فرهنگ - يكبار وزير دادگسترى ، يك بار وزير مشاور ، يك بار وزير خارجه ، سه بار نخست وزير و يكبار هم وزير دربار بوده است . حكيمى در كابينه دوم خود 1324 خورشيدى قصد داشت كه به اتفاق وزير خارجه كابينه خويش (ابوالقاسم نجم) براى مذاكره راجع به تخليه ايران از قشون روس به مسكو برود ولى چون روسها با آمدن او چندان روى موافقتى از خود نشان ندادند بنابراين از رفتن به مسكو منصرف گرديد و سرانجام از تعلل شوروى در تخليه ايران كار به شكايت به سازمان ملل متفق كشيد (29 دى) و در اين باب سخت كوشش و مقاومت نمود در كابينه سوم خود (1326 خورشيدى) درصدد اصلاحات كلى از قبيل تعديل بودجه - صرفه جويى زياد در هزينه - جلوگيرى از حيف و ميل اموال دولت گماردن اشخاص درست در سركارها و كوتاه كردن دست نادرست ها برآمد اما متأسفانه اقدامات مزبور مخالفين زيادى توليد كرد كه منتهى به استعفاى وى گرديد و به جاى او عبدالحسين هژير بر سر كار آمد .

ص: 12

او در سال (1337 ش) در سن 91 سالگى درگذشت و در ابن بابويه (شهر رى) به خاك سپرده شد .

منابع

رجال بامداد ، ج 6 ، ص 9 .

ص: 13

يعنى همان موضوعى كه امروز به نام «فقه مقارن» معروف است .

ابن جنيد در ايام تسلط معزالدوله ديلمى بر بغداد و عراق و آزادى نسبى شيعه در ايران و عراق مى زيسته ، و به همين جهت توجه او به فقه و اصول عامه و به خصوص به كاربردن «قياس» - كه اختصاص به عامه دارد و شيعه آن را باطل مى داند - ، برايش چندان گران تمان شد كه فقهاى معاصر او و شاگردانش همچون شيخ مفيد ، و شاگردان مفيد مانند شيخ طوسى و نجاشى و ساير فقهاء تا چند قرن ، اقوال و كتاب هايش را ناديده گرفته و با بى اعتنايى از كنار آن گذشتند ، ولى هر چه زمان روبه جلو آمده ، توجه به آراء وى فزونى يافته است .

در اينجا ما نخست ابن جنيد را در گفتار بزرگان پيشين تا عصر علامه حلى مى نگريم ، سپس گفتار محققانه و مفصل علامه بحرالعلوم را كه گوياى اندكى از بسيار است ، مى آوريم ، و از آن پس نظر خودمان را اظهار مى داريم ، تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد .

ابن جنيد در نظر دانشمندان بزرگ ما

شيخ الطائفه محمّد بن حسن طوسى در فهرست مى نويسد:

ابو على محمّد بن احمد بن جنيد ، داراى تصانيف مرغوب و نيكو بوده ، جز اينكه عمل به قياس نموده و به همين علت هم كتاب هايش متروك شد ، و مورد توجه قرار نگرفت .

اوراست تأليفات بسيار كه از جمله كتاب «تهذيب الشيعه لاحكام الشريعه» است ، كه نزديك بيست جلد مى باشد ، و مشتمل بر تعداد كتب فقه به روش فقهاست ، و ديگر كتاب «المختصر الاحمدى للفقه المحمدى» است كه فقط در فقه است .

آنگاه شيخ 15 كتاب ديگر ابن جنيد را نام مى برد و مى گويد:

او فهرست كتاب هايش را به صورت باب باب تصنيف كرده و از آنجا كه طولانى است آن را ذكر نكرديم ، چون فائده اى در ذكر آن نيست . شيخ مفيد و ابن عبدون

ص: 15

تأليفاتش را به ما خبر داده اند .(1)

نجاشى از او بدين گونه ياد مى كند:

محمّد بن احمد بن جنيد ، ابو على كتاب اسكافى ، در ميان فقهاى ما چهره اى درخشان ، و دانشمندى موثق و جليل القدر بود . تصنيفات بسيار دارد . من آنها را بر حسب فهرستى كه اين كتاب ها در آن ذكر شده است ، ذكر مى كنم .

از يكى از استادانم شنيدم كه مى گفت مقدارى از مال امام عليه السلام و شمشيرى نيز متعلق به حضرت در نزد وى بود و آن را به كنيزش سپرد ، ولى از ميان رفت .

آنگاه نجاشى فهرست كتاب هاى تهذيب الشيعه او و ساير كتب مستقل ديگرش را به تفصيل نام مى برد ، كه در بخش تأليفات وى قسمتى از آنها را نقل مى كنيم ، و در پايان مى گويد:

او جز اينها مسائل بسيارى هم دارد ، و از استادان موثقم شنيدم كه مى گفتند: وى قائل به قياس بود ، و همگى آنها با اجازه اى كه از وى داشتند تمامى كتاب ها و مصنفات او را به ما خبر دادند .(2)

ابن شهر آشوب نيز به اختصار مانند شيخ طوسى از وى ياد كرده ، و تعدادى از كتاب هايش را نام مى برد ، كه خواهيم ديد .(3)

علامه حلى او را «شيخ الاماميه» دانسته و با نقل قسمتى از گفتار شيخ طوسى مى گويد: من در كتاب هايم مواردى را كه او در فقه نظر خاصى دارد ، ذكر كرده ام .(4)

شيخ حرّ عاملى كه معمولاً تراجم علما را نخست از فهرست شيخ منتجب الدين نقل مى كند ، در مورد ابن جنيد ، گفتار ابن شهر آشوب را مى آورد و پس از آن سخن علامه را در خلاصه آورده ، گويا شيخ منتجب الدين از ترجمه اين دانشمند فقيه بزرگ غفلت ورزيده ، يا شيخ حرّ عاملى غفلت نموده است .

ص: 16

دانشمند محدث مزبور آنگاه مى نويسد: علامه حلى در ايضاح او را مورد ستايش قرار داده و مى گويد: موارد اختلاف نظر او و اقوالش را در كتاب مختلف الشيعه آورده ام .

و از حواشى شيخ محمّد پسر شيخ حسن صاحب معالم ، و نوه شهيد ثانى بر رجال كبير ميرزا محمّد استرآبادى نقل مى كند كه از سخن علامه تعجب نموده است . زيرا ابن جنيد كه به گفته شيخ و نجاشى عمل به قياس مى كرده و به گفته فقهاى ما عمل به قياس متروك است ، نمى تواند موثق باشد و عدم توثيق او با نقل اقوالش در «مختلف» مناسبت ندارد .(1)

مير مصطفى تفرشى دانشمند فقيه رجالى گزيده اى از سخنان شيخ و نجاشى و ابن شهرآشوب را نقل مى كند و در پايان مى گويد: ابن داود بدون توثيق ، از وى نام برده است ، ولى سزاوار است كه او را موثق بدانيم چنانكه نجاشى و علامه موثق دانسته اند .(2)

به طورى كه ديديم شيخ و نجاشى و به نقل از آنها دانشمندان بعدى ، ابن جنيد اين فقيه اقدم را قائل و عامل به قياس دانسته اند ، و گفته اند به همين جهت نيز كتاب هايش

متروك ماند ، ولى هر چه زمانه رو به جلو مى آمده قدر وى بيشتر آشكار مى شده است . چنانكه ديديم علامه حلى او را موثق دانسته و اقوالش را در كتاب هايش نقل كرده است .

گفتار علامه بحرالعلوم

علامه بحرالعلوم در فوائد الرجاليه حق مطلب را چنانكه بايد و درخور او بوده است ، ادا كرده و پيرامون شخصيت والاى اين فقيه عظيم الشأن پيشين كه بايد او را سرآمد فقهاى شيعه دانست ، داد سخن داده و به تفصيل بحث و بررسى نموده و مى نويسد:

ص: 17

محمّد بن احمد بن جنيد ، ابو على اسكافى ، از مفاخر طائفه و اعاظم فرقه شيعه و افاضل قدماى اماميه است ، و از نظر علم و فقه و ادب و تصنيف و نيكويى تحرير و دقت نظر بر همه آنها فزونى دارد .

او دانشمندى متكلم ، فقيه ، محدث ، اديب و داراى دانشى وسيع بوده ، و در فقه و كلام و اصول و ادب و كتابت و غيره كتاب ها تصنيف كرده است . مصنفات او غير از پاسخ مسائلى كه از وى پرسيده شده ، قريب پنجاه كتاب است .

يكى از آنها كتاب تهذيب الشيعه لاحكام الشريعه ، است كه نزديك به بيست جلد مى باشد و مشتمل بر تمامى كتب فقه ، و تعداد كتاب هاى آن زائد بر يكصدوسى كتاب است ، و ديگر كتاب المختصر الاحمدى للفقه المحمدى است كه مختصر كتاب تهذيب وى مى باشد و همان است كه به دست علماى بعدى رسيده و از آن راه مسلك و اقوال او انتشار يافته است ، و ديگر كتاب ... .

و پس از شمارش بقيه تأليفات وى مى نويسد:

اين شيخ بزرگوار با همه جلالت قدر و رياست و مقام والايى كه در ميان طايفه شيعه داشت ، از وى نقل كرده اند كه قايل به قياس بوده است . اين معنى را جماعتى از اعاظم علماء نقل كرده اند ، معذالك علماى ما او را مورد ستايش فراوان قرار داده اند .

درباره كتاب هايش نيز اختلاف نظر هست . بعضى از علما به كلى آنها را از نظر انداخته اند ، و بعضى ديگر معتبر دانسته اند . ما نخست آنچه را از سخنان آنها يافته ايم نقل مى كنيم ، سپس نظر خود را ابراز مى داريم .

علامه بحرالعلوم آنگاه سخن شيخ و نجاشى ، و علامه را در خلاصه و ايضاح نقل مى كند ، و پس از نقل سخن شيخ مى نويسد:

شيخ مفيد در كتاب المسائل السرويه نوشته است: « ... و اما كتاب هاى ابو على بن جنيد ؛ او آنها را پر از احكامى نموده كه در آنها عمل به ظن كرده ، و روش مخالفين را در استناد به قياس به كار برده ، و احاديث نقل شده از ائمه عليهم السلامرا با نظر خودش

ص: 18

مخلوط كرده است .

و در فصل بعد از آن مى گويد:

... من از مسائلى كه ابن جنيد جمع آورى نموده و به اهل مصر نوشته و مسائل مصريه ناميده است ، جواب داده ام . ابن جنيد در آن كتاب اخبار را در چند باب گرد آورده و گمان كرده كه آنها از نظر معانى با هم اختلاف دارند ، و اين اختلاف معانى را به رأى ائمه عليهم السلام منسوب داشته است ، حال آنكه ظن و تخيل او مردود است . من ميان معانى اخبار مزبور قدر جامعى پديد آورده ام تا در آنها اختلافى حاصل نگردد .(1)

علامه حلى در ايضاح نوشته است:

«به خط سيد سعيد صفى الدين ابن مَعَدّ (صفى الدين محمّد بن معد برادر سيد فخار موسوى) ديدم كه نوشته بود: يك جلد از كتاب تهذيب الشيعه تصنيف ابن جنيد را به دست آوردم كه اوراقى از اول آن افتاده بود . اين جلد «كتاب نكاح» است .

من آن را ورق زدم و به مطالعه آن پرداختم ، ديدم تاكنون كتابى از اين بهتر و رساتر و از لحاظ عبارت نيكوتر و از نظر معنى دقيق تر را از فقهاى شعيه سراغ ندارم!

ابن جنيد در اين جلد موارد اختلاف در مسائل اصول و فروع احكام را به تفصيل مورد بحث قرار داده ، آنگاه آنها را تحرير نموده و به روش شيعه و مخالفان استدلال كرده است .

اگر درست در اين كتاب امعان نظر شود و پى به معانى آن ببرند ، و پيرامون آن غور و بررسى گردد ، ارزش و مقام والاى آن شناخته مى شود و چيزهاى بسيارى از آن به دست مى آيد كه در غير آن نيست ، وَ كَتَبَ محَمّدُ بن مَعَدِّ المُوسَوى» .

سپس علامه حلى خود مى گويد:

من هم از مصنفات اين شيخ عظيم الشأن كتاب الاحمدى للفقه المحمدى را كه مختصر تهذيب الشيعه اوست به دست آوردم ، و ديدم كتابى نيكوست و دلالت بر دانش و كمال

ص: 19

و نيل ابن جنيد به مرحله نهايى فقه و نظر پسنديده او دارد . من موارد اختلاف نظر و اقوال او را در كتاب مختلف الشيعه فى احكام الشريعه» آورده ام .

پيش از علامه ، استادش (محقق اول) ابن جنيد را مورد توجه قرار داده است . زيرا او اقوال ابن جنيد را در كتب خود زياد نقل مى كند ، و در مقدمات كتاب معتبر او را از فضلاى معروف در نقد اخبار و صحت انتخاب وجودت اعتبار ، از اصحاب كتب و فتاوى دانسته كه بايد نظرات آنها را نقل كرد .

همچنين شيخ فاضل ابن ادريس در كتاب سرائر اقوال ابن جنيد و نظرات خاص او را بسيار بازگو مى كند . از جمله در بحث از «سقوط زكات از غلات اطفال و ديوانگان» كه رأى خود اوست مى گويد:

ابو على محمّد بن احمد بن جنيد كاتب اسكافى هم در كتابش المختصر الاحمدى فى الفقه المحمدى، همين نظر را دارد . اين مرد فقيهى جليل القدر و داراى جايگاهى بزرگ مى باشد ، و كتب بسيارى تصنيف كرده است .(1)

و نيز در مسئله «جواز تفاضل در گندم و جو و عدم تحقق ربا در آنها ، به خاطر اختلاف جنس آنها» كه آن را از بزرگان فقهاى پيشين و رؤساى مشايخ مصنفين حكايت مى كند ، مى گويد:

و ابو على ابن جنيد از بزرگان فقهاى ما ، مسئله را تحقيق نموده و در كتابش المختصر الاحمدى للفقه المحمدى روشن ساخته است ...(2)

از جمله دانشمندان پيشين كه اقوال ابن جنيد را نقل نموده و در مسئله اجماع و مسائل مورد اختلاف ، معتبر دانسته ، سيد اجل مرتضى است . زيرا وى از او بسيار نقل مى كند و از مخالفت با وى در بعضى از مسائل ، عذر خواسته است ...

همين معنى از شخصى مانند سيد مرتضى با روشى كه مى دانيم وى در «اخبار آحاد» دارد تا چه رسد به «قياس» ، در شناخت ابن جنيد كافى است .

ص: 20

اما فقهاى متأخر ما همچون شهيد اول و دوم و فاضل مقداد و ابن فهد و صيمرى و محقق كركى و ديگران ، همگى اقوال اين شيخ بزرگوار را معتبر دانسته و در مسائل خلاف و وفاق مورد استناد قرار داده اند ... .

آنگه علامه بحرالعلوم به اصل مسئله اى مى پردازد كه مقام عالى اين فقيه عاليقدر را تا حدى مخدوش كرده است ، مى نويسد:

«در اينجا سؤالى پيش مى آيد ، و آن اينكه منع از قياس از ضروريات مذهب شيعه اماميه است ، و از ائمه اطهار عليهم السلام هم به تواتر رسيده است . بنابراين مخالف آن خارج از مذهب شيعه است و به قول او نمى توان اعتنا نمود ، بلكه موثق دانستن وى درست نيست ، مگر اينكه منظور اين باشد كه وى از لحاظ مذهب موثق است ، چنانكه در امثال فطحيه و واقفيه و برخى از عامه گفته مى شود .

بالاتر از اين مطلبى است كه از مفيد نقل شده كه گفته است: «ابن جنيد ائمه عليهم السلامرا به عمل به رأى منسوب داشته است» . زيرا اين نسبت ، نظرى زشت و قولى شنيع است . اين معنى چگونه با اعتقاد به عصمت ائمه عليهم السلام و عدم تجويز خطا از آنها كه جزو مسلمات مذهب شيعه است ، وفق مى دهد؟!

گرچه اين نظر از ابن جنيد شهرت نيافته ، ولى نظر وى نسبت به قياس مشهور است ، شيخ مفيد در كتاب «المسائل السرويه» و ابن شهر آشوب در «معالم» و نجاشى هم از استادان موثقش نقل كرده است .

اين معنى از گفتار سيد مرتضى در نقل اقوال ابن جنيد و جوابى كه از آنها مى دهد نيز استفاده مى شود . همچنين تأليف كتابى به نام ، «كشف التمويه والالباس على اغمار الشيعه فى امر القياس» و كتاب ديگرش موسوم به «اظهار ماستره اهل العناد من الرواية عن العتره فى امرالاجتهاد» نيز اشاره به همين معنى دارد .

نجاشى اين دو كتاب را در فهرست كتب و مصنفات ابن جنيد ذكر كرده و هم در ترجمه مفيد گفته است: كه وى كتابى دارد به نام الردعلى ابن الجنيد فى اجتهاد الرأى .

ص: 21

اگر كسانى كه گفته اند ابن جنيد قايل به قياس بوده است ، مانند اين فقهاى شناخته شده نبودند ، جا داشت كه به خاطر شخصيت اين شيخ بزرگوار ، قياس را در اعتقاد او به بهترين محمل آن حمل كنيم ، مانند «قياس اولويت» و «قياس منصوص العله» و «تعديه از مورد نص به دليل قطعى» كه در نظر فقهاى متأخر معروف به «تنقيح مناط» است . زيرا همه اينها شبيه قياس مى باشند ، حال آنكه قياس ممنوع نيستند .

چيزى كه هست چنين احتمالى بر شيخ مفيد و شيخ طوسى و ساير فقهاء مشتبه نبوده ، و نيازى به رد و نقض ندارد . اين تكلف درباره گفتار ديگرى كه شيخ مفيد نسبت به وى داده است (نسبت اظهار رأى به ائمه) جارى نمى شود . چون ظاهرا در اين مورد اين شيخ بزرگوار دچار لغزش شده و اختلاف اخبار رسيده از ائمه عليهم السلام را بدانگونه توجيه كرده است .

در يك جمع بندى مى توان گفت كه چون فقهاى ما بر جلالت و خلوص ابن جنيد اتفاق نظر دارند ، بايد عقيده او درباره قياس را حمل كنيم بر شبهه اى كه در آن زمان راجع به آن وجود داشته است . زيرا هنوز حرمت قياس به صورت يك امر ضرورى مذهب شيعه در نيامده بود .

زيرا گاهى اوقات مسائل از لحاظ وضوح و خفاء با اختلاف ازمنه و اوقات تفاوت پيدا مى كند . چه بسا امرى كه در نزد قدما روشن و آشكار بوده ، ولى در زمان ما به واسطه بعد زمان و فقدان ادله در پرده خفا فرو رفته است ، و چه كارهايى كه در آن زمان ها پنهان بوده ، اما به خاطر اجتماع ادله منتشره در صدر اول لباس وضوح و جلاء پوشيده ، يا در زمان متأخر اجماع بر آن قائم گشته است ، و شايد كه امر اقياس هم از اين قبيل بوده است .

گواه بر اين مدعا اين است كه سيد مرتضى در مسئله اى كه درباره «خبر واحد» دارد مى گويد:

ص: 22

در ميان راويان و ناقلان احاديث ما كسانى بوده اند كه عقيده به قياس داشته اند ، مانند فضل بن شاذان ، و يونس بن عبدالرحمان و جماعت ديگرى از معروفين .

همچنين شيخ صدوق در «من لايحضره الفقيه» اشاره به اين معنى مى كند و در «باب ابوين با وجود نوه پسرى» مى گويد: فضل بن شاذان در اين مسئله نظرى بر خلاف قول ما دارد ... و اين از مواردى است كه قدم وى از طريقه مستقيم لغزش يافته است . اين راهى است كه هر كس معتقد به قياس باشد در آن گرفتار مى شود» .(1)

از اينجا معلوم مى شود كه قول به قياس در ميان شيعه چيزى نيست كه تنها از ابن جنيد نقل شده است ، بلكه قبل از وى بزرگان فضلاء مانند يونس بن عبدالرحمان و فضل بن شاذان و ديگران هم نقل شده است . بنابراين نمى توان بطلان قياس را در آن زمان ها از ضروريات مذهب شيعه به شمار آورد .

نسبت دادن قول به رأى به ائمه عليهم السلام هم مانع از اين نيست كه در اعصار پيشين چنين بوده است ... .

از جمله امورى كه دلالت بر گفته ما دارد كه در اين مقوله شبهه اى وجود داشته و ابن جنيد را معذور مى دارد ، مضافا به اينكه علماى ما اتفاق دارند كه اعتقاد وى به قياس باعث خروج او از مذهب شيعه نمى شود ، و تصريح آنها بر جلالت قدر و وثاقت و عدالت وى ، اين است كه اين شيخ بزرگوار در ايام معزالدوله ديلمى آل بويه مى زيسته كه شيعه و دانشمند بوده است ، و كار شيعيان در زمان او بالا گرفته بود ، تا جائيكه مردم بغداد را ملزم ساخت تا در روز عاشورا در محلات و بازار بر امام حسين عليه السلام گريه و زارى كنند و مراسم عزادارى برپا دارند ، و در روز عيد غدير به هم تبريك و تهنيت بگويند و شادى نمايند ، و براى برگزارى نماز عيد به بيابان بروند ، و در آخر حكومت او كارهايى بزرگ تر از اينها هم روى داد .

بنابراين چگونه مى توان تصور كرد كه ابن جنيد ، در چنان اوقاتى منكر يكى از

ص: 23

ضروريات مذهب شيعه شود ، و در آن باره كتابى بنويسد و چيزى را كه در نزد تمامى شيعيان مسلم بوده است ، باطل بداند ، و به اين هم اكتفا نكند و مخالفان خود را «اغمار و جهال» بداند ، با اين وصف سلطان شيعه (معزالدوله) از وى مسائل علمى بپرسد و مكاتبه نمايد و او را تعظيم كند (يكى از تأليفات ابن جنيد پاسخ مسائل معزالدوله است)؟! اگر شبهه و عذرى در كار نباشد ، چنين واقعه اى بر حسب عادت محال به نظر مى رسد!

و نيز يافعى و ديگران نوشته اند كه معزالدوله احمد بن بويه در سال (356 ق) وفات يافت ، و در آن موقع 17 سال از وفات على بن محمّد سمرى آخرين سفير امام زمان عليه السلام مى گذشته است . اين معنى مقتضى آن است كه ابن جنيد از رجال غيبت صغرى و معاصر با سفراء باشد .

بلكه آنچه نجاشى و علامه راجع به شمشير و مال امام زمان كه در نزد وى بوده ، نقل كرده اند مشعر بر اين است كه وى از وكلاى امام زمان بوده ، و معذالك از ناحيه مقدس حضرت از وى نكوهشى نرسيده باشد!!

عليهذا اشتباه ابن جنيد در امر قياس و غيره در آن زمان ها ، همچون اشتباه در مسائل فرعى بوده كه خطاكار معذور است و باعث خروج وى از مذهب نمى شود .

از آنچه نقل كرديم دانسته مى شود كه راه صواب و درست ، اعتبار اقوال ابن جنيد و روش هاى او در تحقيق مسائل وفاق و خلاف است . چنانكه بيشترين فقها هم برآنند . اعتقاد به قياس و مانند آن باعث اسقاط كتب او نمى شود ، و نمى توان به گفته

شيخ طوسى رحمت اللّه عليه آنها را نامعتبر دانست . زيرا اختلاف نظر فقها در مبانى احكام موجب نمى شود كه اقوال آنها را به شمار نياورد . فقها در ازمنه قديم تاكنون درباره اصولى كه مسائل فرعى بر آنها استوار است ، مانند خبر واحد و استصحاب و مفاهيم و ساير مسائل اصول فقه ، نظريات مختلف داشته اند . با اين وصف علماى ما درباره اعتبار اقوال آنها و روشهائى كه بر اصولى كه خود آنها را باطل دانسته و با آن

ص: 24

مخالفت نموده اند ، اتفاق نظر دارند .

پس اگر اختلاف نظر در اصول فقه باعث متروك ماندن كتبى شود كه فروع فقهى براساس آنها استوار است . لازم مى آيد كه تمامى كتاب ها اعتبار خود را از دست بدهد و به هيچ وجه مورد استناد قرار نگيرد ، كه البته فساد چنين پندارى روشن است و نيازى به ذكر ندارد .

مگر اينكه بگوئيم قياس در نزد آنها با معذور بودن معتقد به آن ، خصوصيتى باشد كه مقتضى عدم تعويل بر آن گردد ، كه با وجود شبهه و عذر ، وجهى براى آن نمى بينيم .

دور نيست كه منظور شيخ طوسى و موافقان او درباره ابن جنيد و كتاب هاى ا و ، جلوگيرى از خود محورى فقيه ، و استصلاح امر شيعه باشد تا ديگرى در آن ورطه قدم نگذارد . اين مقصد مطلوبى است كه امكان دارد منشأ و سبب اصلى در اين خصوص بوده است .

گفته شده كه ابن جنيد در رى به سال (381 ق) وفات يافته است . بنابر اين وفات او و شيخ صدوق هر دو در رى و در يكسال واقع شده است . ولى ظاهرا در اين مورد اشتباهى رخ داده و وفات ابن جنيد بايد قبل از اين تاريخ اتفاق افتاده باشد .

ابن ادريس در سرائر مى گويد: اينكه او را «اسكافى» مى گويند اين است كه او منسوب به «اِسكاف» مى باشد كه شهرى در نهروانات است . اولاد جنيد از قديم الايام از زمان كسرى (پادشاهان ايران) رؤساى آنجا بوده اند .

هنگامى كه عراق توسط مسلمانان فتح شد ، آنها در سمت هاى خود ابقاء شدند . «جُنيد» جد آنها كسى است كه «شادزوان» را در زمان كسرى (پادشاه ايران) بر نهروانات بست ، و آثار آن تاكنون باقى است . شهر را «اسكاف بنى جنيد» مى گويند .(1)

بنابراين از ابن جنيد تا جدش «جنيد» واسطه هاى متعددى وجود داشته اند .

ص: 25

در قاموس مى گويد:

اسكاف ، دو موضوع است: اسكاف بالا و پائين ، واقع در نواحى نهروان از قلمرو بغداد ، و جماعتى از علماء منسوب به آنجاست .

سمعانى در كتاب «انساب» مى نويسند:

اسكاف ، به كسر همزه و سكون سين و فاء ناحيه اى از بغداد به طرف نهروان از سواد عراق است .(1)

ابن جنيد ، يا محمّد بن احمد بن جنيد اسكافى اصفهانى (از علماى عامه) كه سمعانى مى گويد در سال (360 ق) به خراسان آمد ، در نام و نسب و نسبت و طبقه ، با ابن جنيد ما ، يكسان است ، به طورى كه گاهى به هم مشتبه مى شوند كه خود عجيب است!

ابن جنيد را «جنيدى» هم مى گويند . نجاشى در ترجمه شيخ مفيد مى نويسد: يكى از تأليفات او «رساله جنيدى به اهل مصر» است و ظاهرا رساله اى باشد كه مفيد در نقض رساله ابن جنيد به اهل مصر نوشته است(2)

ساير دانشمندان چه گفته اند؟

شيخ ابو على حايرى شاگرد علامه بحرالعلوم ، پس از نقل گفتار علامه حلى در كتاب ايضاح الاشتباه مى نويسد: «بعيد نيست كه رمى وى به قول به قياس اين بوده كه ابن جنيد در مسائل فقهى به روش شيعه و سنى استدلال مى نموده است» .

گفتار شيخ طوسى هم در كتاب «عدّة الاصول» اشاره به همين معنى دارد . هرچند تصريح به نام ابن جنيد نكرده است ، در آنجا كه استدلال مى كند به عمل فقهاى شعيه نسبت به خبر واحد ، و اين خود كاشف از اين است كه چون عمل به قياس در احكام دينى در نظر فقهاى شيعه محظور داشته است ، به كلى از عمل به آن خوددارى

ص: 26

كرده اند .

به طورى كه اگر يكى از فقهاء در بعضى از مسائل براى الزام خصم ناچار بوده به آن استناد كند ، هرچند عقيده به آن نداشته است ، ولى مورد انتقاد قرار گرفته و از پذيرش گفتارش دورى جسته اند .

دليل بر اين معنى اين است كه يكى از كتاب هاى ابن جنيد به نقل «نجاشى» كتاب التمويه و الالتباس على اغمار شيعه فى امر القياس است كه خود اين كتاب گوياى مطلبى است!

اگر هم متهم ساختن ابن جنيد به عمل به قياس درست باشد ، بايد گفت كه به طور قطع حرمت قياس در زمان او تا حد ضرورت نرسيده بود ، و اينكه شيخ محمّد نوه شهيد ثانى به علامه ايراد گرفته كه با قائل بودن ابن جيد به عمل به قياس او را در حد فسق قرار مى دهد ، واقعا عجيب است ، و موجب مى شود كه او را در حد نادانى دانست! در مشتركات كاظمى مى نويسد: محمّد بن احمد بن جنيد ثقه است ، او پيشواى علماى شيعه و بزرگ آنهاست ، و مفيد و احمد بن عبدون از وى روايت مى كنند .(1)

ابن نديم دانشمند كتابشناس عامه كه به گفته «ابن نجار» فهرست خود را در سال 377 تأليف كرده و در سنه 385 در بغداد درگذشته است ، از وى در بخش دانشمندان شيعه نام برده و مى گويد:

ابن الجنيد ، ابو على محمّد بن احمد بن الجنيد ، زمان وى به ما نزديك بود ، و از بزرگان شيعه اماميه است . سپس 14 كتاب او را نام مى برد كه در بخش تأليفات وى خواهيم ديد .(2)

مامقانى در رجال خود مى نويسد:

ص: 27

هيچ يك از دانشمندان ما جز (شيخ محمّد) پسر صاحب معالم در توثيق او توقف نكرده اند ، و شيخ ابو على حائرى پاسخ او را داده است .(1)

و هم مامقانى در كتاب مقباس الهدايه فى علم الدرايه كه ملحق به جلد 3 رجال وى چاپ شده مى نويسد:

شهيد اول در كتاب ذِكْرى احاديث مرسل ابن جنيد را در حكم مسند دانسته و پس از نقل روايتى از وى ، چون ابن جنيد موثق است ارسال او در حكم مسند مى باشند ، زيرا او از اعاظم علماء است .(2)

تأليفات ابن جنيد

چنانكه ديديم شيخ طوسى او را داراى «تأليفات مرغوب و نيكو» دانسته بود ، و هم او و نجاشى نوشته اند: «تصانيف بسيار دارد» تصانيف ابن جنيد كه در علوم مختلف اسلامى از فقه و اصول و حديث و كلام و تاريخ و ادبيات بوده است ، نجاشى به تفصيل از آنها نام برده و كتب فقهِ كتابِ بزرگ او را برشمرده است .

تأليفات او مطابق نوشته ابن نديم و شيخ و نجاشى جمعا در حدود 50 كتاب مى باشد كه يكى از آنها نزديك بيست جلد بوده است . ولى متأسفانه اين تصانيف پرارزش و كم نظير به واسطه اين كه وى قائل به قياس بوده متروك شده و به مرور ايام از ميان رفته است!

فهرست كتب او به نقل دانشمندان نامبرده بدين قرار است:

كتاب تهذيب الشيعه لاحكام الشريعه كه حدود 20 جلد بوده است .

كتاب المختصر الاحمدى للفقه المحمدى ، مختصر كتاب تهذيب الشيعه است ، و همين كتاب است كه به دست دانشمندان بعدى همچون علامه حلى رسيده و آراء و نظرياتش انتشار يافت .

كتاب النصره لاحكام العتره ، كتاب مناسك حج ، كتاب مفرد در نكاح ، كتاب الخاصم

ص: 28

للشيعه فى نكاح المتعه ، كتاب مشكلات المواريث ، كتاب الانتصاف من روى الانحراف من مذاهب الأشراف فى مواريث الأخلاف ، كتاب فرض المسح على الرجلين ، كتاب الارتياح فى تحريم فقاع ، كتاب تبصرة العارف و نقد الزائف ، كتاب الشهيب المحرقه للاباليس المسترقه ، كتاب خلاص المبتدئين من حيرة المجادلين ، كتاب نور اليقين و بصيرة العارفين ،

كتاب التحرير والتقرير ، كتاب كشف الاسرار ، كتاب الاستيقان ، كتاب حدائق القدس فى الاحكام التى اخبارها لنفسه ، كتاب تنبيه الساهى بالعلم الالهى ، كتاب التراقى الى اعلى المراقى ، كتاب نثر طوبى ، كتاب سبيل الصلاح لاهل النجاح ، كتاب الاسفار فى الرد على المؤبّده ، كتاب نقض نقض الزجاجى النيسابورى على الفضل بن شاذان ، كتاب الظلامه لفاطمه عليهاالسلام ، كتاب ازالة السران عن قلوب الاخوان در معنى غيبت ، كتاب ايضاح خطأ من شنع على الشيعه فى امرالقرآن ، كتاب استخراج المراد من مختلف الخطاب ، كتاب الافهام لاصول الاحكام ، كتاب الايناس بائمة الناس ، كتاب كشف التمويه والالباس على اغمار الشيعه فى امرالقياس ، كتاب ما ستره اهل العناد من الرواية عن العترة فى امر الاجتهاد ، كتاب اللطيف ، كتاب علم النجابه فى علم الكتابه ، كتاب تفسيح العرب فى لغاتها و اشارتها الى مرادها ، اجوبة المسائل المصريه ، اجوبه مسائل معزالدوله من آل بويه ، اجوبه مسائل سبكتكين الاعمى ، كتاب قدس الطور و ينبوع النور فى معنى الصلاة على النبى صلى الله عليه و آله ، كتاب الفسخ على من اجاز النسخ ، كتاب وعظ المشترط .

نظر ما پيرامون ابن جنيد

به طورى كه از مجموع منابع ياد شده ديديم ، ابن جنيد اين فقيه اصولى بزرگ اقدم به واسطه قول به قياس و استفاده از آن در استنباط احكام فقهى مورد اعتراض و انتقاد فقهاى شيعه عصر خويش واقع شد ، و حتى كتاب هاى نفيس و گرانقدرش نيز متروك گرديد .

ما پس از مطالعه كافى پيرامون وى و با توجه به آنچه شيخ مفيد شاگرد نامدارش در

ص: 29

«مسائل سَرويّه» و «مسائل صاغانيه» درباره او نوشته است به اين نتيجه رسيديم كه ابن جنيد در زمانى كه به واسطه نفوذ امراى آل بويه در ايران و عراق ، و حكومت خلفاى شيعه فاطمى در مصر ، تقريبا قسمت عمده دنياى اسلام ، تحت تأثير مذهب شيعه قرار گرفته بود ، و علما و بزرگان شيعه فرصت مناسبى براى ارائه مكتب اهل بيت و فقه و حديث آن ذوات مقدس يافتند كه واقعيت اسلام نيز همان بود ، آرى درست در چنين جو مناسب و زمينه مساعدى ، ابن جنيد برخلاف انتظار ، فقه ساده و معمول شيعه را بر اساس مبانى اصولى كه بيشتر در ميان عامه معمول بود ، مورد بحث و بررسى قرار داد . او در اغلب مباحث فقهى استدلال هاى فقهاى عامه را نيز مى آورد و براى نزديكى با آنان و نرمش نسبت به آنها ، وسعت نظر را تا بدانجا رسانيد كه از «قياس» ساخته ابوحنيفه نيز استفاده نمود ، و در تحقيقات و فتاوى خود بدان استناد جست ، آن هم با تهورى عجيب و بى اعتنايى مطلق نسبت به ساير فقهاى پيشين شيعه و معاصران خود!!

اگر عصر او مانند عصر فضل بن شاذان و يونس بن عبدالرحمن بود ، شايد توجه وى به «قياس» بدانگونه براى او گران تمام نمى شد . ولى چنانكه گفتيم ابن جنيد در عصرى مى زيست كه مى بايد بيشتر به تحكيم مبانى فقه و حديث شيعه به روش خاص خود بپردازد ، نه اينكه چنان به عامه نزديك شود كه همه علما و فقهاى شيعه را به يك سو نهد!

بعضى از فقها مانند علامه بحرالعلوم و شيخ ابو على حايرى گفته اند: شايد قياس در آن زمان مانند اعصار بعدى مورد نكوهش واقع نشده بود ، ولى اين نظريه با واقع تطبيق نمى كند و در آن زمان بيشتر مورد توجه بوده است . به دليل اينكه توجه ابن جنيد به آن ، با چنان ضربت كارى مواجه گشت كه او و آثار و افكارش را به كلى به دست فراموشى سپرد ، تا جايى كه شاگرد فقيه و نابغه نامدارش شيخ مفيد در دو رساله نامبرده اش و شيخ طوسى و نجاشى كه با يك واسطه شاگردان او بوده اند ، بدانگونه با

ص: 30

وى معامله نمودند!!

شيخ مفيد در «مسائل صاغانيه» مى گويد: «ما به وى ايراد مى گرفتيم كه چرا اينقدر به عامه نزديك شده و «قياس» را كه اختراع ابوحنيفه مى باشد ، مورد توجه قرار مى دهد؟! و مى گويد در رساله خود به اهل مصر پاسخ سخنان او را داده ايم (يعنى رساله جنيدى به اهل مصر) .

بنابراين اولا يونس بن عبدالرحمن و فضل بن شاذان مانند ابن جنيد تا آن حد قياس را معمول نداشته بودند . و ثانيا عصر آنها پيشتر و سروصداى قياس كمتر ملموس بود ، ولى در زمان ابن جنيد عكس آن به نظر مى رسيد و چنان عكس العملى را در پى داشت .

اينكه مى بينيم در اعصار بعدى ، فتاوى ابن جنيد مورد توجه واقع شده است ، بدان جهت بوده كه چون فقه و اصول عامه به مرور ايام در كنار فقه و اصول شيعه مورد بحث و بررسى قرار گرفت ، ديگر آن حساسيت عصر ابن جنيد احساس نمى شد ، و از طرفى كتب و آثار او از ميان رفته بود ، و درست معلوم نبود كه او چگونه و تا چه حد از حد اعتدال معمول ميان فقهاى شيعه قدم فراتر نهاده ، و به مسئله قياس معمول ميان عامه نظر داشته است .

بى اطلاعى از اقوال و آراء ابن جنيد تا آنجا بود كه مرحوم آيت اللّه بروجردى ، مرجع فقيد شيعه متوفى (1340 شمسى) دستور داده بود بعضى از فضلاء فتاوى ابن جنيد را از كتاب «مختلف» علامه حلى استخراج نموده و در كتابى مستقل درآورند ، كه نمى دانيم عملى شد يا نه؟

مايه كمال تأسف و در عين حال عبرت انگيز كه فقيهى عالقيدر و چون او ، با آن همه آثار علمى نفيس و كتب فراوان كه از اسامى آنها پيداست داراى چه مطالب ارزنده و موضوعات ابتكارى و عالى بوده است ، به خاطر افراط در نزديكى به فقه و اصول عامه ، بدين گونه از نظر بيفتد و آن همه سرمايه علمى از ميان برود!!

ص: 31

در حقيقت چنانكه از كتاب «مسائل صاغانيه» و گفتار شيخ مفيد در جواب سائلى كه ماجراى ابن جنيد و دانشمند متعصب عامه را پرسيده ، پيداست ابن جنيد در روش خاصى كه پيش گرفته بود و به كسى هم اعتنا نمى كرد كار را در آن عصر به جاى باريكى كشانده و باعث دردسر زيادى براى علماى شيعه و عامه شيعيان شده بود .

به عبارت ديگر ابن جنيد تصور مى كرد كه با استفاده از مسئله قياس و گسترش مبانى اصول فقه مى تواند وحدتى ميان عامه و خاصه برقرار سازد و فقهاى فريقين را به هم نزديك گرداند . در صورتى كه چنين نشد و ظرف و زمان آمادگى براى اين كار را نداشت . شايد اگر او مثلاً در عصر علامه حلى و ازمنه بعدى مى زيست ، كار وى برايش گران تمام نمى شد .

موضوع مال و شمشير هم كه بعضى تصور كرده اند ، چيزى تازه و مثلاً امانتى از امام زمان عليه السلام در نزد وى بوده است ، ما در همان تصور نخست كه در رجال نجاشى ديديم متوجه شديم كه احتمالاً سهم امام بوده كه چون در آن زمان ها به خاطر احاديث اباحت خمس زياد معمول نبوده ، انعكاس يافته است . در آخر ديديم مرحوم مامقانى هم يادآور شده و اين احتمال را هم داده است كه شايد او مصرف سهم امام را جايز نمى دانسته و آن را نگاه مى داشته و لذا به جاريه اش وصيت كرده است ، ولى از «مسائل صاغانيه» پيداست كه او سهم مى گرفته و به مصرف مى رسانده است . شايد آن مقدار را هنگام وفات وصيت كرده ، ولى پس از وى تلف شده باشد ، و در هر صورت مطلب مهمى نبوده است .

اينكه علامه بحرالعلوم گفته است او در عصر معزالدوله ديلمى مى زيسته و بعيد است كه به قياس معمول عامه عمل نموده باشد ، با اشاراتى كه نموديم موضوع منتفى مى شود . سلاطين آل بويه هر چند شيعه بودند ، ولى كارى به اين قبيل موضوعات نداشتند ، بلكه چون اكثريت با عامه بوده ناچار طرف آنها را بيشتر نگاه مى داشتند . چنانكه عضدالدوله ديلمى ، طاهر ذوالمناقب پدر سيد رضى را تبعيد كرد ، و چند بار

ص: 32

شيخ مفيد تبعيد شد ، و صاحب بن عباد وزير ركن الدوله ، قاضى عبدالجبار متعزلى دانشمند معروف عامه را به رى دعوت كرد و به منصب قاضى القضاتى منصوب داشت ، و نظائر اينها .

وفات ابن جنيد

علامه بحرالعلوم احتمالاً ابن جنيد را از رجال غيبت صغرى و معاصر با سفراى امام زمان ، و از داستان مال و شمشير امام كه نزد وى بوده ، وكيل حضرت دانسته(1) و رحلت او را در سال (381) در رى ، با وفات شيخ صدوق در رى در همان سال موضوعى مشتبه شمرده و رحلت ابن جنيد را قبل از آن تاريخ شناخته است .(2)

مامقانى مى نويسند:

وفات او در رى به سال (381) بعيد است . زيرا اولاً او ساكن بغداد ، و ثانيا هم عصر با معزالدوله و كلينى بوده و بقاى او تا اين تاريخ بعيد است و العلم عنداللّه تعالى .(3)

اينكه وى در بغداد مى زيسته مسلم است . زيرا شيخ مفيد و ابن عبدون و ديگران در بغداد از او استفاده كرده اند ، و در بغداد بوده كه معزالدوله ديلمى پاس احترام او را نگاه مى داشته است .

در كتاب «مسائل صاغانيه» سائل ، خطاب به شيخ مى نويسد: دانشمند متعصب عامه گفته است: «در سال (340 ق) شيخى به نام جنيدى به نيشابور آمد و مورد توجه خاص شيعيان واقع شد» . معزالدوله ديلمى هم در سال (334 ق) وارد بغداد شد ، و در سنه (356 ق) در آنجا درگذشت .

از اينها گذشته ابن نديم كه گفتيم فهرست خود را در سال (377 ق) تأليف كرده و در سنه (385 ق) در بغداد درگذشته است ، مى نويسد: «زمان وى به ما نزديك بود» .

بنابراين راجع به رحلت وى در رى مى توان گفت شايد ابن جنيد در يكى از

ص: 33

سفرهاى خود به ايران (براى زيارت حضرت رضا عليه السلام و ديدار با شيعيان رى و نيشابور) به احتمال زياد در سال (371 ق) چشم از جهان فروبسته ، و كلمه «سبعين» يعنى هفتاد با «ثمانين» يعنى هشتاد ، اشتباه شده باشد . هر چند اين احتمال هم هست كه در همان سال (381 ق) از دنيا رفته ، و ابن نديم ترجمه او را پس از اين تاريخ در فهرست آورده باشد . عليهذا از رجال غيبت صغرى و معاصر كلينى نبوده است و رحلت وى در سنوات مذكور با واقع وفق مى دهد .

تاريخ رحلت ابن جنيد را «در رى به سال 381» علامه بحرالعلوم در حاشيه «فوائد رجاليه» خود را از «جامع الروات» اردبيلى ، و رجال شيخ عبدالطيف عاملى نقل كرده است .

اردبيلى هم از رجال ميرزا محمّد استرآبادى به عنوان «قيل» نقل مى كند(1) و از اين رو شيخ عبدالطيف هم كه شاگرد ميرزا محمّد بوده ، بايد از او گرفته باشد .

بايد دانست كه گروهى از دانشمندان شيعه و سنى معروف به «اسكافى» مى باشند . از علماى عامه ، محمّد بن عبداللّه اسكافى از متكلمين مشهور معتزله است كه پيروان او را «اسكافيه» مى گويند ، و ديگر محمّد بن احمد بن مالك اسكافى ، و محمّد بن عبدالمؤمن بن احمد اسكافى خطيب اسكاف ، و ابو عبداللّه جنيد اسكافى است كه چون از جنيد بغدادى صوفى معروف دم مى زده ، خود و فرزندانش به «جنيدى» شهرت يافتند ، كه البته ابن جنيدى با شهرت ابن جنيد به اين لقب فرق داشته است .

زيرا چنانكه گفتيم ابن جنيد ما به علت انتساب به جدشان جنيد «جنيدى» خوانده مى شده ، و اينان به واسطه ارادت جدشان به جنيد بغدادى به «جنيدى» معروف بوده اند .

يكى از فرزندان ابوعبداللّه جنيدى ، محمّد بن احمد بن جنيد اسكافى است كه قبلاً

ص: 34

علامه بحرالعلوم به نقل از سمعانى در «انساب» از وى نام برده ، و از اينكه وى در نام و لقب و زمان ، با ابن جنيد شيعه همسان بوده است ، تعجب كرده و گفته بود چه بسا كه با هم مشتبه شوند .

از علماى شيعه هم ، ابو على محمّد بن همام كاتب اسكافى بغدادى متوفى به سال 332 دانشمند بزرگ و عالى مقام ماست كه او نيز هم عصر ابن جنيد و همشهرى او بوده ، و در نام و كنيه و لقب ، و حتى لقب «كاتب» با او همسان است! و عجب تر اينكه نام همه اينان كه به لقب «اسكافى» نام برديم ، «محمّد» بوده است!!

ابن جنيد و ابن همام نيز كه به «كاتب اسكافى» معروف هستند ، به خاطر خط خوش آنها بوده است . زيرا در آن زمان ها كسانى را كه خوشنويس بودند ، بدين لقب مى خواندند .(1)

ص: 35

ديگرى با نام مستثبت در ردّ آن تأليف كرده ابوالقاسم كعبى نيز با خواندن اين رده كتابى به نام نقض المستثبت نوشت .

سوسنجردى مى گويد:

من اين كتاب را برداشتم و عازم رى شدم تا به ابن قِبَه برسانم ، ولى پيش از رسيدنم وفات يافته بود .

بنابر اين سخن مى توان گفت كه فوت ابن قِبَه پيش از سال (317 ق) كه تاريخ فوت ابوالقاسم كعبى است ، بوده است .

منابع

مجالس المؤمنين ، ج 1 ، ص 438؛ جامع الروات ، ج 2 ، ص 139؛ ريحانة الادب ، ج 8 ، ص 149؛ الذريعة ، ج 2 ، ص 335 - 336؛ الكنى والالقاب ، ج 2 ، ص 289؛ دائرة المعارف تشيع؛ ج 1 ، ص 358 .

ص: 37

مرا كه ميرزا رفيع الدين نائينى است و صاحب تصانيف بسيار است و بقعه او در تخت فولاد اصفهان مزار خاص و عام است در عداد مشايخ خود مى شمارد و من احوال اين گذشتگان را از اقارب مى شنيدم.(1)

سيد محمد مظفر - پدر جلوه - در زمره تيره اى از سادات طباطبايى است كه در اواخر دوران صفويه و مقارن يورش افغانها به اصفهان به دليل ناامنى، اين شهر را به قصد اقامت در زواره ترك نمودند. سيد محمد طباطبايى كه بعدها در سروده هاى خود «مظهر» تخلص مى نمود و بدين نام مشهور شد فرزند فقيه و محدث زواره اى يعنى مير محمد صادق طباطبايى مى باشد.(2)

مظهر كه تحصيلات مقدماتى را در زواره نزد ملا عبدالعظيم بيدگلى به همراه سيد حسين طباطبايى متخلص به مجمر (شاعر معروف) و ميرزا محمدعلى وفا (شاعر اين ديار) آموخته بود براى تكميل مهارتهاى خود خصوص طبابت و افزايش توانمندى در ادبيات و تاريخ در اوايل جوانى به سند رفت و بتدريج نزد اميران اين سامان مقامى معتبر به دست آورد به حدى كه بعد از مدتى ميرزا ابراهيم شاه - وزير غلامعلى خان (امير سند) - دخترش را به تزويج مظهر درآورد.(3)

ولادت و تحصيلات

چون سيد محمد مظهر تحت تبليغات گروهى از حسودان و افراد رشك ورز با حاكمان سند روابط تيره و تارى پيدا كرد و ناگزير گرديد تا به سوى احمدآباد گجرات برود، گرچه صداقت وى بر فرمانرواى سند ثابت گرديد و دروغ بدخواهان آشكار شد و از مظهر خواستند به سند باز گردد او نپذيرفت و در همين آبادى سُكنى گزيد. در ذيقعده سال 1238 ه.ق سيد محمد صاحب فرزندى گرديد كه او را ابوالحسن ناميد.

ص: 39

پس از چندى اقامت در اين سامان بستگان مظهر از وى با اصرار خواستند به زادگاهش بازگردد، او هم تقاضاى آنان بخصوص برادرش مير محمدحسين دوم را پذيرفت و پس از سى و شش سال توقف در هندوستان و سند به اصفهان بازگشت. در اين هنگام فرزند او يعنى سيد ابوالحسن هفت بهار پشت سر نهاده بود. مظهر پس از اقامتى كوتاه در اصفهان به زواره رفت امّا مدتى بعد بر اثر ابتلا به بيمارى و با بيمار شد و به سال 1252 ه.ق در زواره رحلت نمود و پيكرش در جوار مرقد جدش محمدصادق طباطبايى دفن گرديد. در اين زمان جلوه چهارده سال داشت.

جلوه پس از به پايان رسانيدن تحصيلات مقدماتى در زواره، راهى اصفهان گرديد و در مدرسه كاسه گران اين شهر اقامت گزيد همان مكانى كه مرحوم ميرزا بهاءالدين متولى اردستانى درباره آن به محيط طباطبائى گفته بود: قدر اين حجره را بدان زيرا جلوه و مجمر در آن سكونت داشته اند.(1)

جلوه در اصفهان به علوم عقلى روى آورد و از محضر عالمان چون ميرزا حسن حكيم معروف به حسينى و ميرزا حسن پسر آخوند ملا على نورى بهره مند گشت و حوزه درسى ملا عبدالجواد خراسانى را نيز مغتنم شمرد.(2) همچنين در محضر حاج ملا محمد جعفر لنگرودى (شاگرد معروف ملا على نورى تلمذ داشته است).(3)

حكيم جلوه به سال 1273 ه.ق و در سن سى و پنج سالگى به تهران عزيمت نمود.(4)

بر كرسى تدريس

مدرسه دارالشفا كه جلوه در آن اقامت گزيد و به مدت چهل و يك سال در آن به تدريس فلسفه و حكمت مشغول بود در ضلع شمالى بازارى كه از غرب و شرق در

ص: 40

جهت سبزه ميدان به سقاخانه نوروزخان امتداد داشت، روبروى مسجد شاه سابق تهران، واقع بود، او در گوشه اين مكان دو حجره تودرتو داشت يكى محل درس و ديگرى كتابخانه و محل استراحت.

اسامى مشهورترين شاگردان جلوه به شرح ذيل است:

آقا ميرزا محمدباقر اصطهباناتى مقيم نجف و مقتول در قيام مشروطه به سال 1326ه.ق ، ميرزا على اكبر حكمى يزدى قمى (استاد امام خمينى)، حكيم محمد هيدجى صاحب آثارى در حكمت و معرفت و ديوان شعر، ميرزا شهاب الدين نيريزى شيرازى صاحب رساله حقيقت وجود، سيد صالح خلخالى مُدرّس مدرسه دوست عليخان، ميرزا هاشم اشكورى صاحب حاشيه بر مصباح الانس، شيخ على نورى مُدرّس مدرسه مروى، ميرزا يحيى دولت آبادى صاحب كتاب حيات يحيى، آقا سيد حسين بادكوبه اى استاد عرفان و حكمت علامه طباطبايى، آقا ميرزا محمدعلى شاه آبادى، ميرزا محمدطاهر تنكابنى، آقا ميرزا حسن كرمانشاهى، جهانگيرخان قشقايى، آخوند ملا محمد كاشى، حكيم صفاى اصفهانى، شيخ عبداللّه رياضى رشتى، ميرزا ابوالفضل كلانتر تهرانى فرزند ميرزا ابراهيم كلانتر و پدر آيه اللّه حاج ميرزا محمد ثفقى تهرانى ، ميرزا سيدحسين رضوى قمى ، شيخ محمود بروجردى، ميرزا محمود قمى، حاج سيد عباس شاهرودى و...(1)

آثار ارزشمند

1 - حواشى بر الهيات و طبيعيات شفا كه از مهم ترين آثار جلوه است و نسخه هاى خطى آن در كتابخانه هاى دانشگاه تهران و مجلس شوراى اسلامى نگاهدارى مى شود. حاشيه هاى ارزشمند جلوه بر اين اثر و ساير آثار مطابق آخرين روش تحقيقات علمى مى باشد زيرا هر بخش از موارد كتاب شفا را با نقل عين كلمات و شرح مؤلفان آن از قسمت هاى مختلف به نام حاشيه نوشته است و خواننده متوجه

ص: 41

مى شود كه منظور از عبارت كتاب چه بوده و مؤلف در كدام قسمت هاى اثر خود مطالب دقيق فلسفى را تشريح نموده است. در حقيقت مطالب شفا را با كمال امانت به حكماى مصنف و فلاسفه سابقين ديگر با حواشى خود شرح كرده و همه مطالب را به صاحبان آنها نسبت داده است.(1)

2 - حواشى بر اسفار ملا صدرا كه بسيار گران سنگ است و مأخذ غالب مطالب اسفار را تعيين كرده و نشان داده است. كمتر مطالبى در اسفار يافت مى شود كه ميرزاى جلوه در حواشى و تعليقات خود نشان نداده باشد.(2) مدرس تبريزى مى گويد كه اين حواشى مورد استفاده اهل فن مى باشد.(3)

3 - حاشيه بر شرح الهداية الاثيريه اصل اين كتاب از اثيرالدين مفضل بن عمر الابهرى (متوفى به سال 660 ه.ق) از علماى اهل سنت است كه ملا صدرا بر آن شرحى نوشته و جلوه بر اين شرح حاشيه زده است، اين حاشيه جزو آثار مطبوع جلوه مى باشد.(4)

يادآور مى شود مجموعه اين سه حاشيه از نظر حجم با كل مطالب اسفار ملاصدرا برابرى مى كند.

4 - رساله اى در بيان ربط الحادث با القديم كه در حواشى شرح هدايه ملا صدرا در تهران چاپ شده است.

5 - حواشى بر مشاعر ملا صدرا كه به انضمام رساله عرشيه ملاصدرا در تهران انتشار يافته است.

6 - حواشى بر كتاب مبدأ و معاد ملاصدرا، چاپ شده در سال 1313 ه.ق.

7 - رساله اى در تركيب و احكام آن.

ص: 42

8 - رساله اثبات الحركة الجوهريه كه حاوى نظرات جلوه در بحث حركت جوهرى مى باشد و در منابع رجالى و برخى فهارس معرفى شده است.(1)

9 - تعليقه بر رساله درة الفاخر اثبات واجب، متن اين كتاب به زبان عربى است و نسخه اى از آن به خط نستعليق شاگرد جلوه مرحوم شاهرودى كه در سال 1306 ه.ق تحرير شده در كتابخانه آستان قدس رضوى نگاهدارى مى شود.

10 - تصحيح مثنوى معنوى مولوى، جلوه كه خود از ذوق سرشار شاعرى برخوردار بود مثنوى را تصحيح كرد و برخى ابيات آن حاشيه نوشت، اين مثنوى به اهتمام يكى از شاگردان فاضل ايشان، مرحوم ميرزا محمود كتابفروش خوانسارى (جد احمد سهيلى خوانسارى) در تهران به طبع رسيده است.(2)

11 - شرح ملخص چغمينى با حواشى جلوه كه در تهران به سال 1311 ه.ش چاپ شده است.

12 - تعليقات بر شرح فصوص قيصرى، نسخه اى از آن به خط شاگردش سيد عباس موسوى شاهرودى (متوفى 1345 ه.ق) در كتابخانه آستان قدس رضوى نگاهدارى مى شود.(3)

اين تعليقات اخيرا به همت استاد سيد جلال الدين آشتيانى به ضميمه شرح قيصرى بر فصوص الحكم چاپ شده است.

13 - تعليق بر فصل اول مقدمه شرح و فصوص قيصرى كه در آخر تمهيد القواعد ابن تركه چاپ سنگى شده است.

14 - رساله اى در حل شبهه ابن كمونه كه در حاشيه منظومه سبزوارى به سعى مرحوم احمد شيرازى چاپ سنگى شده است.

ص: 43

15 - تصحيح و يادداشت نويسى بر كتاب مفتاح الانس ابن فنارى.

16 - تصحيح كتاب تمهيد القواعد ابن تركه، اگر چه از اين اثر هيچ نسخه اى در دسترس نمى باشد ولى مرحوم ملا محمد طاهر تنكابنى گفته است خود ناظر تصحيح و حاشيه نويسى جلوه بر اين كتاب بوده ام.

17 - حاشيه بر منظومه سبزوارى كه نسخه مخطوطى از آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ضبط است.(1)

18 - جسم تعليمى، در كتابخانه دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد مجموعه شماره 60 كه اصول المعارف نام دارد و نگاهدارى مى شود كه بخش نهم آن همين رساله است.(2)

19 - وجود الصور النوعيه، رساله اى است در فلسفه به زبان عربى در اين رساله مختصر جلوه اثبات مى كند كه صور نوعيه در اجسام موجود است و جوهر مى باشد.

20 - انتزاع مفهوم الواحد، رساله اى فلسفى است كه در آن چگونگى انتزاع مفهوم واحد را از حقايق متباينه بحث كرده است.

21 - القضية المهمله هى القضية الطبيعيه، موضوع اين رساله در منطق است كه در آن مؤلف اثبات مى كند كه قضيه مهمله همان قضيه طبعيه است.

22 - بيان استجابة الدعا، در آغاز اين رساله جلوه ماهيت را به سه قسمت تقسيم كرده و دعا را از قسم دوم دانسته است. اين چهار رساله اخير در مجموعه اى به شماره 8081 در كتابخانه آيه اللّه مرعشى نجفى نگاهدارى مى شود.

23 - فوايد جلوه، آن نسخه اى است كه ميرزا طاهر تنكابنى طى آن برخى حواشى و فوايد مهم استاد خود را براى خويش استنساخ كرده است كه توسط نوادگان او نسخه عكسى اين اثر در اختيار دكتر سيد مصطفى محقق داماد برقرار گرفته است

ص: 44

و ترجمه فارسى بخشى از اين فوايد با عنوان مناظره حكيم و فقيه به اهتمام آقاى محمدحسن شفيعيان در كتاب نخبگان علم و عمل ايران چاپ شده است.

24 - جلوه در شعر نيز ذوق و توانايى خويش را بروز داد امّا خودش به جمع و تدوين سروده هاى خويش تمايل نشان نمى داد. امّا يكى از شاگردانش - ميرزا عليخان عبدالرسولى - در سال 1348 ه.ق اشعار جلوه را جمع و تدوين نمود كه به سعى و اهتمام احمد سهيلى خوانسارى در چاپخانه فردوسى تهران به طبع رسيد. اين ديوان كه در يكصد و يازده صفحه و در قطع رقعى تنظيم شده قصايد، غزليات و مثنويات جلوه را شامل مى شود.

25 - مقدمه ديوان مجمر و شرح حالى از آن شاعر كه همراه با ديوان مزبور در سال 1312ه.ق در تهران چاپ شده است.

26 - شرح حال خود، خانواده و برخى اجداش كه به تقاضاى اعتضاد السلطنه آن را نگاشت و در كتاب نامه دانشوران ناصرى درج گرديد.

به سوى سراى جاويد

سرانجام رنجورى و فرتوتى جلوه را بر بستر الم افكند . او در شب جمعه ششم ذيقعده سال 1314 ه.ق مطابق با آذرماه سال 1285 ه.ش رحلت نمود. پيكر پاكش را با احترامى تمام كه جمعى از علماء اعلام و طلاب حكمت از شاگردانش آن را تشيع مى كردند در جوار مقبره شيخ صدوق معروف به ابن بابويه دفن ساختند و مقبره اى مخصوص برايش احداث نمودند. اين مقبره به تدريج رو به ويرانى نهاد و در سالهاى اخير بقعه اى زيبا و به تقليد از آرامگاه حافظ بر روى مزارش ساخته اند. سنگ قبرى با

نظارت محمد ابراهيم تهرانى و عمل استاد عبداللّه حجّار قزوينى و به سعى و اهتمام سيد مهدى خادم بر مزار جلوه نصب گرديده كه در آن مقامات جلوه ستوده شده است.

ص: 45

علمى مشارٌ بالبنان گرديد و سپس به تهران بازگشت و تا پايان عمر دست از اشتغال به تدريس، تحقيق، تأليف و تتبع برنداشت مهمترين اساتيد علامه شعرانى در فقه و اصول و فلسفه و نجوم و رجال و حديث عبارت اند از:

حكيم محقق ميرزا محمود قمى متخلص به «رضوان» كه استاد، بيشترين بهره هاى علمى را در علوم عقلى و فلسفى از ايشان برده اند؛ مرحوم ميرزا طاهر تنكابنى، حاج شيخ عبدالنبى نورى؛ حكيم هيدجى؛ ميرزا مهدى آشتيانى؛ سيد ابوتراب خوانسارى؛ حاج آقا بزرگ ساوجى؛ شيخ مسيح طالقانى؛ اديب لواسانى؛ شيخ محمدرضا قمشه اى و ميرزا على اكبر يزدى.

و علوم رياضى از هيئت و نجوم و عمل به اسطرلاب و استخراج از زيج و غير آن را نزد پدر خود و استاد خود، ميرزا حبيب اللّه مشهور به ذوالفنون فراگرفتند.

شاگردان

آيت اللّه شعرانى در طول حايت پربار علمى خويش شاگردان بزرگى پروريد كه هر كدام در پستهاى دينى و علمى خود موقعيتى بسزا داشته و دارند و اكنون گرمى برخى از درسهاى حوزه هاى علوم دينى مرهون دست پروردگان و شاگردان برجسته آن فقيد سعيد است.

در ذيل با پوزش از اينكه قادر به احصاى تمامى شاگردان آن عالم فرزانه نيستيم نام تنى چند از آنان را به شمارش مى آوريم.

آيات و حجج اسلام و اساتيد گرانقدر حضرات آقايان:

مرحوم ميرزا هاشم آملى (پيش از رفتن به نجف)

عبداللّه جوادى آملى

سيد محمدباقر حجتى

حسن حسن زاده آملى

محمد خوانسارى

مرحوم سيد حسن سادات ناصرى

احمد سيّاح

سيد عباس شجاعى

مرحوم عمادالدين شهرستانى

ص: 47

سيد رضى شيرازى

على اكبر غفارى

قوامى واعظ

مهدى محقق

آقاكمال مرتضوى

سيد محمدحسن مرتضوى

مرحوم سيد حسن ميرخانى

مرحوم محمدعلى ناصح

مهدى نوائى

على اكبر وحيد

گزاره اى از حيات علمى

آيت اللّه شعرانى در مقدمه ترجمه نفس المهموم خود نگاشته اند:

چون عهد شباب به تحصيل علوم و حفظ اصطلاحات و رسوم بگذشت و اقتداءً با سلافى الصالحين من عهد صاحب منهج الصادقين از هر علمى بهره بگرفتم و از هر خرمنى خوشه برداشتم گاهى به مطالعه كتب ادب از عجم و عرب و زمانى به دراست اشارات و اسفار و زمانى به تتبّع تفاسير و اخبار، وقتى به تفسير و تحشيه كتب فقه و اصول و گاهى به تعمّق در مسائل رياضى و معقول، تا آن عهد به سرآمد.

لَقَدْ طُفْتُ في تِلْكَ المَعاهِدِ كُلِّها *** وَ سَرَّحْتُ طَرْفي بَيْنَ تِلْكَ المَعالِمِ

ساليان دراز شب بيدار و روز در تكرار هميشه ملازم دفتر و كراريس و پيوسته مرافق اقلام و قراطيس بودم. ناگهان سروش غيب در گوش اين ندا داد كه علم براى معرفت است و معرفت بذر عمل و طاعت؛ و طاعت بى اخلاص نشود و اين همه ميسّر نگردد مگر به توفيق خدا و توسل به اوليا، مشغولى تا چند؟

علم چندان كه بيشتر خوانى *** چون عمل در تو نيست نادانى

نويسنده چهره درخشان گويد:

يكى از علماى شيعه كه خود در رشته هاى مختلفه علمى، حوزه درس دارد و داراى دقت نظر است حضرت آيت اللّه شعرانى را خواجه نصير عصر معرفى مى كرد و مى گفت هيئتِ فلاماريون را از فرانسه به فارسى ترجمه كردند و براى جمعى در مدرسه عالى سپهسالار [مدرسه عالى شهيد مطهرى] كه يكى از آنها خودم بودم درس مى گفتند و اين

ص: 48

دانشمند اضافه مى كند كه در زمان مرحوم مدرّس اعلى اللّه سيد حسن مدرّس دستور داد آيت اللّه شعرانى در مدرسه عالى سپهسالار رياضى تدريس بفرمايند و نقل شد در مروى فلسفه تدريس مى فرمودند.(1)

همو مى افزايد:

يكى از اساتيد عاليقدر كه اخرا در دانشكده الهيات تدريس مى كرد و بدرود حيات گفت به نگارنده گفت: آقاى شعرانى قولى است كه جملگى برآنند. و نقل شد كه در دوران عمر - جز مقدارى از آن را - تا يك بعد از نيمه شب به مطالعه و تحقيق و نگارش مى پرداختند چنانكه خودشان هم به عبارت ديگر نگاشته اند و در اين قسمت اخير بيمارى آن مرحوم، مطالعات و زحمات نسبتا كم شده بود ولى ادامه داشت و سعى داشتند در احياى معارف دين مقدّس اسلام و مذهب حقّه جعفرى اثنى عشرى به هيچ وجه، كوتاهى ننموده و كمال جديّت را بنمايند و در حدود سى سال در منزل و خارج از منزل، حوزه درس داشتند و سطوح را بتمامها خصوصا جلدين كفاية الاصول مرحوم استاد المحققين حضرت آيت اللّه العظمى آخوند ملاكاظم خراسانى را تدريس مى فرمودند كه نگارنده در حدود بيست سال قبل [از زمان تأليف كتاب] در محضر درس كفايه ايشان شركت داشتم و اخيرا درسها در اثر بيمارى و ضعف تعطيل شده بود و فقط اسفار اربعه صدرالمتألهين شيرازى رحمه اللّه عليه را شبها در منزل تدريس مى نمودند و ممكن بود گاهى در اثر تقاضاى طالبان فضيلت، درسى اضافه شود؛ زيرا تا آنجا كه در خور استطاعت ايشان بود اگر براى استفاضه در رشته هاى مختلفه علمى و فنونى كه در آن تبحر داشتند به ايشان مراجعه مى شد دست ردّ بر سينه كسى نمى گذاشتند.

به گيتى بهتر از دانشورى نيست *** بجز دانش به گيتى مهترى نيست

سرى سخت و دلى ستوار بايد *** كه كار دين و دانش سرسرى نيست

بجز يك پرتو از انوار دانش *** فروغ آفتاب خاورى نيست(2)

به گفته صاحب چهره درخشان (ص 11 - 16) اشتغالات علمى علامه شعرانى را

ص: 49

پس از ادراك حوزه علميه تهران، قم و نجف و بازگشت ايشان به تهران در سه محور مى توان خلاصه كرد:

الف - تبليغ

ايشان رهبرى روحانى قلب پايتخت كشور شيعه يعنى امامت جماعت مسجد ملا ابوالحسن - جدّشان - معروف به مسجد حوض نزديك بازار تهران را به عهده داشتند كه خود مرحوم ملا ابوالحسن مجتهد تهرانى آن را از املاك شخصى خود نقشه برداشته و به طورى كه نقل كردند ساخته است. در اين مسجد اعتقادات و احكام و اخلاق و معارف دينى را خود ايشان و نيز گويندگان مذهبى براى مردم بيان مى كردند و مرحوم شعرانى براى تجديد بناى مسجد خيلى زحمت كشيدند تا به صورت فعلى درآمد؛ ابوالحسن تأسيس و ابوالحسن تجديد بنا كرد.

ب - تأليف

آنچه آيندگان دست مايه قضاوت درباره آگاهى و ميزان دانش يك شخص قرار مى دهند نوشته ها و انديشه هايى است كه از او بر جاى مانده است و در مورد علامه شعرانى و در اهميت آثار گرانسنگ قلمى ايشان به اين كلام از استاد آيت اللّه حسن حسن زاده آملى بسنده مى كنيم كه فرمودند: آثار آيت اللّه شعرانى را بايد در عداد كرامت به حساب آورد.

آنچه در ذيل آمده فهرستى است از آن آثار جاويدان كه عمدتا از كتاب چهره درخشان نقل مى كنيم:

1 - اصطلاحات فلسفى (فلسفه اولى يا ما بعد الطبيعة). تهران، كتابخانه و چاپخانه دانش، 1316 ش، 45 صفحه، رقعى، كتابى است مشتمل بر مهمترين اقوال فلاسفه اروپا در الهيات و تجرد نفس و تطبيق اصطلاحات آن.

2 - تجويد قرآن مجيد. تهران، كتابفروشى اسلاميه، 1351، 84 صفحه، جيبى. كه يكى از

ص: 50

بهترين و مفيدترين تجويدهاست كه براى قرآن مجيد نوشته شده است.

3 - تحقيق و تصحيح جامع الرّواة كه به امر حضرت آيت اللّه بروجردى اعلى اللّه مقامه پس از زحمات و دقت كامل استاد به زيور طبع آراسته گرديد.

4 - ترجمه الامام على صوت العدالة الانسانيه با انتقاد از لغزشهاى نويسنده آن.

5 - ترجمه رساله علوم و صناعات فارابى(ناتمام).

6 - ترجمه نفس المهموم مرحوم محدث متبحر حاج شيخ عباس قمى اعلى اللّه مقامه به نام دمع السّجوم كه احاطه استاد را در طرز ترجمه و تحقيق در تاريخ نشان مى دهد و در مقدمه آن كه خواندنى است نوشته اند من اين كتاب را براى ذخيره معادم نگاشتم و در آن علم داشتن امام را به جريان شهادت در كربلا در پاورقى صفحه 88 بيان مى فرمايند و خودشان نوشته اند چون ديدم بهترين كتاب است كه در تاريخ كربلا تاكنون نوشته شده آن را ترجمه كردم و اظهار نظرهاى ايشان در اين كتاب نشان مى دهد كه تنها در كتب استدلالى مقام علمى نشان داده نمى شود بلكه از چشمه علم در همه جا دانش مى جوشد و عالم وقتى سكوت كند درياى عميق و وقتى تكلم كند و يا قلم به دست بگيرد درياى مواج است.

7 - ترجمه و شرح دعاى عرفه حضرت اباعبداللّه الحسين عليه السلام كه با كتاب فيض الدموع مرحوم بدايع نگار چاپ شده است.

8 - ترجمه و شرح مفصل صحيفه كامله سجاديه به فارسى كه با پنجاه صفحه ملحقات به طبع رسيده و در دسترس است.

9 - ترجمه و شرح منظومه مرحوم حاجى سبزوارى به فارسى (ناتمام).

10 - تصحيح كتاب ابى الجعد يا مسند الرضا يا صحيفة الرضا عليه السلام به روايت شيخ طبرسى؛ اين كتاب همراه با نثر اللئالى و طب الائمة به امر آيت اللّه بروجردى(ره)، در سال 1377 ق به چاپ رسيد.

11 - تصحيح و حواشى مفيد بر تفسير صافى در 2 جلد.

ص: 51

12 - تعليقات بر شرح اصول كافى ملا صالح مازندرانى در 12 جلد كه خيلى مورد توجه اهل نظر است.

13 - تعليقات بر وسائل الشيعه كه از جلد شانزدهم تا بيستم آن به چاپ رسيده است.

14 - تعليقات و حواشى بر تفسير كبير منهج الصادقين اثر ملا فتح اللّه كاشانى در 10 جلد . فارسى، ج 1، (چاپ چهارم: تهران، انتشارات كتابفروشى اسلاميه، 1347 شمسى)، 45 + 668 ص، وزيرى. مرحوم شعرانى در مقدمه اى كه بر تفسير منهج الصادقين نگاشته به مطالب زير پرداخته است:

1 . قرآن و تلاوت آن، 2 . قرآن بايد به تواتر ثابت شود، 3 . اختلاف در قرائت، 4 . اختلاف مصاحف، 5 . مدارك قراء، 6 . تواتر قراآت سبع، 7 . حديث نزل القرآن على سبعة أحرف، 8 . اقرء كما يقرء الناس، 9 . عدم نقص و تحريف قرآن، 10 . تفسير قرآن وظيفه امام معصوم است، 11 . انواع تفاسير، 12 . شبهه اخباريين و جواب آن، 13 . اقوال اهل سنت در تفاسير، 14 . اسرائيليات، 15 . تفسير عرفانى، 16 . حكمت و فلسفه، 17 . تفسير مفهومى و مصداقى، 18 . اعجاز قرآن، 19 . رسم الخط قرآن، 20 . اخبار آحاد در تفسير، 21 . تأويل، 22 . كيفيت وحى، 23 . تنافى ظواهر، 24 . قرآن بيان همه چيز است، 25 . ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه، 26 . مقام جبرئيل در وحى، 27 . سرگذشت مؤلف [مولى فتح اللّه بن مولى شكراللّه كاشانى].

15 - تعليق و جمع حواشى كتاب وافى مرحوم فيض كاشانى در سه جلد.

16 - تعليقاتى بر زيج بهادرى كه البته تعليقات آن اندك است امّا شاگرد برجسته و وارسته ايشان استاد آيت اللّه حسن حسن زاده آملى يك دوره كامل آن را شرح كرده اند.

17 - تعليقات بر كتاب محمد پيامبر و سياستمدار، تأليف پروفسور مونت گمرى وات انگليسى.

ص: 52

18 - تعليقه و مستدرك تشريح الافلاك در اشاره به هيئت جديد موافق با زيج هندى. تهران، اسلاميه، 1378 ق، 28 + 3 صفحه .

19 - جلد اول و سوم نفائس الفنون و عرائس العيون با تصحيح و مقدمه و حاشيه بر آن.

20 - چند كتاب مستقل فقهى به فارسى درباره طهارت، صلات، اطعمه و ديات .

21 - تحشيه رسائل شيخ اعظم انصارى عليه الرحمه به فارسى.

22 - حاشيه بر ارشاد القلوب ديلمى؛ اين كتاب بيشتر يكى از متون درسى حوزوى در دفن اخلاق به شمار مى رفت؛ اى اين رو مرحوم شعرانى آن را احياء و تصحيح كرد و بر آن حواشى سودمندى نگاشت.

23 - حاشيه بر مجمع البيان در ده جلد با تصحيح و اعراب اشعار و توضيح آنها.

24 - حاشيه كبيره بر قواعد.

25 - راه سعادت(اثبات نبوت خاتم الانبياء و حقانيت دين اسلام)، تهران، كتابفروشى صدوق، 1391 ق، 300 ص، رقعى. اين كتاب در ردّ شبهات معاندين دين و مخصوصا يهود و نصارى است و در آن تسلط استاد به زبان عبرى نشان داده مى شود. در مقدمه (2 - 3) آمده:

علماى ما پيش از اين هم كتب بسيار تأليف كرده اند مانند مفتاح النبوه همدانى و سيف الامه فاضل نراقى و اظهار الحق علامه هندى و نصرة الدين حاجى كريم خان كرمانى و منقول الرضا في رد اليهود تأليف ميرزا محمدرضا كه از احبار يهود بود و اسلام آورد، و انيس الاعلام از فخر الاسلام كه او نيز از كشيشان نصارى بود و به دين اسلام درآمد و كتب ديگر كه ذكر آنها موجب تطويل است. امّا مردم عهد ما را همت مطالعه كتابهاى بزرگ و طولانى نيست و نسخ و تجديد طبع آنها غالبا دشوار است و مردم غالبا با عبارات ساده و مختصر مأنوس ترند و از كتب طولانى و عبارت مغلق ملول مى شوند، لذا من مهمات مباحث آن كتب را برگزيده با مطالب بسيار ديگر در اين مختصر آوردم در هر باب به يكى دو مطلب قناعت كردم تا ملال نياورده و خواننده بدان رغبت كند و آن را راه سعادت ناميدم، نفع اللّه به و بأمثاله».

ص: 53

26 - رساله در شرح شكوك الصلاة من العروة الوثقى.

27 - رسالة في الدرايه.

28 - رساله اى در اعتقادات، مانند اعتقادات صدوق و مفصلتر از آن كه در ابتداى شرح اصول كافى چاپ شده است.

29 - شرح تبصره علاّمه حلّى اعلى اللّه مقامه كه متن فقهىِ مستقل، عالى و با ديدى جديد و نو از نظر مسائل روز به فارسى است در دو جلد.

30 - شرح تجريد در علم كلام به فارسى كه شرح الشرح است و بيان دو عالم بزرگ خواجه نصيرالدين طوسى قدس اللّه سرّه و شاگرد عاليقدرش علامه على الاطلاق قدّس سرّه الشريف.

31 - شرح كفايه در اصول بر طريقه قال - اقول كه اكتفا كرده اند بر تفسير مقاصد آن به عبارت واضح و روشن نظير شرح شمسيه.

32 - فقه فارسى مختصر كه به صورت تعليمات دينى منتشر گرديده است.

33 - كتاب المدخل إلى عذب المنهل در اصول.

34 - كتابى در تراجم(چاپ نشده).

35 - متجاوز از 60 نوع قرآن به قطعهاى مختلف كه با دقت نظر استاد در خود آيات و ترجمه آنها و تصحيح و اعراب گذارى و رسم الخط طبق منابع و مآخذ معتبرى كه در دسترس داشتند.

36 - مقدمه بر كتاب وقايع السنين و الاعوام مرحوم سيد عبدالحسين خاتون آبادى، تهران، اسلاميه، 1352 .

37 - مقدمه و تصحيح منتخب التواريخِ مرحوم ملا هاشم خراسانى.

اخيرا در يك جلد تجديد چاپ شده است.

38 - مقدمه و تصحيح و تحقيق در مطالب كشف الغمه و شرح حال مؤلف آن على بن عيسى وزير.

ص: 54

39 - مقدمه و تصحيح و تعليقات بر روضة الشهداء تأليف ملا حسين واعظ كاشفى، ج 4: تهران، اسلاميه، 1371، 440 صفحه.

40 - مقدمه و حواشى و تصحيح تفسير ابوالفتوح كه استاد دامن همت به كمر زدند و در اين تفسير كلمه اى غير مفهوم از نثر و نظم، عربى، فارسى، آيه، روايت و آنچه در تفسير بود باقى نگذاشتند مگر اينكه اشكال آن را برطرف كرده و در 12 جلد طبع و نشر گرديد.

41 - مناسك حج مشتمل بر واجبات حج تمتع و عمره و اقسام حج كه با حواشى 9 نفر از مراجع تقليد چاپ و منتشر گرديد.

42 - نثر طوبى يا دائرة المعارف لغات قرآن مجيد به ترتيب حروف تهجّى كه جامع و بى نظير است و چنين خدمتى سابقه نداشته است. دو جلد در يك مجلد، ج 1، 358 ص؛ ج 2، 604 ص، وزيرى، تهران، كتابفروشى اسلاميه.

43 - هيئت فلاماريون كه از فرانسه به فارسى ترجمه كرده اند و احاطه استاد را به زبان علمى فرانسه نشان مى دهد.

وفات

آيت اللّه شعرانى در اواخر عمر دچار ضعف و نقاهت و بيمارى قلب و ريه شدند و زير نظر طبيب بودند و چون بيمارشان شدت يافت براى معالجه به آلمان رفتند و در بيمارستانى در شهر هامبورگ بسترى گرديدند لكن معالجات سودى نبخشيد و شب يكشنبه هفتم شوال المكرم 393 (12 / 8 / 52) سى و پنج دقيقه بعد از 12 نيمه شب در بيمارستان بدرود زندگى گفتند و روز چهارشنبه جنازه به تهران حمل شد و قبل از ظهر روز پنجشنبه تشييع جنازه گرديد و در جوار حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام روبروى باغ طوطى، مقبره خانوادگى زمردى به خاك سپرده شد اعلى اللّه مقامه و رفع في فراديس الجنان اعلامه.

ص: 55

6

ابوالرشيد عبدالجليل رازى

سيد مهدى حايرى

متلكم و فقيه بزرگوار شيعه كه با تربيت شاگردان نامدار و تأليف كتاب هاى ارزنده ، آثارى جاودانه بر جاى گذاشته و از مفاخر جهان اسلام به شمار آمده است .

از تاريخ و محلّ تولد او به طور دقيق اطلاعى در دست نيست ، و احتمالاً در اواخر سده پنجم به دنيا آمده است ، چنانكه مرحوم محدّث اُرموى گفته: مى توان از ملاحظه آنچه نقل شد حدس زد كه تولّدش اواخر قرن پنجم بوده است ، زيرا در سال (533 ق) كتاب معروفش تنزيه عايشه را تأليف نموده كه مورد تقريظ مفتى شرق و غرب قاضى القضاة عماد الدين ابو محمّد حسن استرآبادى قرار گرفته به نحوى كه اصل كتاب را به خزانه امير ملحد كش معروف عباس غازى انتقال داده اند .

همچنين در (537 ق) كتاب البراهين فى امامة امير المؤمنين را تأليف كرده و در 505 ق در مدرسه بزرگ خود نوبت مجلس داشته ... .(1)

وى از محضر علماى بزرگ آن عصر همچون برادر بزرگ ترش شيخ اوحد الدّين حسين قزوينى ، و شيخ معين الدين امير كاعجلى ، و شيخ ابو الوفاء عبدالجبّار رازى بهره گرفته و به مدارج عالى دانش و تقوى بالا رفته ، و مرجع دينى مسلمانان گرديده ، و در مسند وعظ و ارشاد بر اقران خويش برترى يافته است .

علماى آن زمان پاسخگويى به اشكالات و دفع شب هات مخالفان و منحرفان را به

ص: 56

عهده او قرار دادند ، شهيد قاضى نوراللّه شوشترى ، درباره اين عالم جليل و معرّفى مهمترين اثر مكتوب او چنين نوشته:

«الشيخ الأجل عبد الجليل الرازى ، از اذكياى علماى أعلام ، و اتقياى مشايخ كرام بوده ، و در زمان خود به علوّ فطرت وجودت طبع از ساير أقران امتياز داشته است ، تا آنكه چون بعضى معاصران او از غلاة سنّيان شهر رى و ناصبيان وادى ضلالت وغى ، مجموعه اى در ردّ مذهب شيعه تأليف نمود ، علماى شيعه كه در رى و آن نواحى بودند ، به اتفاق قرار دادند كه شيخ عبد الجليل اولى و احق است به آنكه متصدّى دفع و نقض آن شود ، و آخر او تأليف كتابى شريف در نقض آن مجموعه ساخت ، و عنوان آن را به نام نامى و اسم سامى حضرت صاحب الزمان الحجة بن الحسن المهدى صاحب الامر ، مزيّن ساخت ... .(1)

ساير آثار گرانمايه رازى عبارت است از:

الايّام والانام ،

البراهين فى امامة امير المؤمنين ،

السؤالات و الجوابات ، در هفت مجلّد بوده ،

مفتاح التذكير ،

تنزيه عايشه .

از شاگردان برجسته او:

شيخ منتجب الدين رازى ، رافعى و سيد واثق باللّه بن احمد جبلى - كه زيدى مذهب بوده و توسط شيخ عبد الجليل مستبصر شده است - را مى توان نام برد .

منابع

فهرست ، شيخ منتجب الدين ، تحقيق طباطبايى (129) ، ضيافة الاخوان (255) ، جامع الروات (1/438) ، تنقيح المقال (2/134) ، الفوائد الرضويه (223) ، النقض ، معروف به

بعض مثالب النواصب و مقدمه آن .

ص: 57

و ترجمۀ عبارت ابن شهر آشوب در معالم العلماء از قرار ذيل است:

«استاد من ابوالفتوح بن على رازى از تأليفات اوست روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن ، به زبان فارسى است ولى عجيب است [يعنى خوش آيند و مطبوع است] ، و شرح شهاب . (معالم العلماء ابن شهر آشوب طبع جديد آقاى اقبال ص 128)؛ و باز همو در كتاب ديگر خود مناقب آل ابى طالب معروف به مناقب ابن شهر آشوب در ضمن تعداد مشايخ خود يكى همين مؤلف ما نحن فيه «ابوالفتوح حسين بن على بن محمّد رازى) را مى شمرد و در اواخر همان فصل باز گويد: «و ابوالفتوح روايت روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن را به من اجازه داده است»(1) .

پس از منتجب الدين و ابن شهر آشوب در كتاب نزهة القلوب حمداللّه مستوفى كه در سنه (740) تأليف شده نيز ذكرى از صاحب ترجمه آمده ، در كتاب مزبور در فصل راجع به رى گويد: «و در رى اهل بيت بسيار مدفون اند و از اكابر و اولياءِ [نيز جمعى كثير در آنجا ]آسوده اند ، چون ابراهيم خوّاص و كسائى سابع قرّاء السبعة و محمّد بن الحسن الفقيه و هشام و شيخ جمال الدين ابوالفتوح و جوانمرد قصّاب) ، انتهى (نزهة القلوب ، طبع ليدن ، ص 54) ، و شكى نيست كه مقصود از شيخ جمال الدين ابوالفتوح به نحو قطع و يقين همين جمال الدين ابوالفتوح رازى مؤلف حاضر است كه چنان كه معلوم است و عن قريب نيز مشروحا از آن صحبت خواهيم نمود مرقد او در جنب مزار فائض الانوار امامزاده واجب التّعظيم حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى در دو فرسخى جنوب تهران واقع است .

پس از نزهة القلوب بر حسب ترتيب زمانى در كتاب حديقة الشيعة مرحوم ملا احمد اردبيلى متوفى در سنه (993) در اواخر فصل راجع به مذاهب صوفيه و ذمّ عقايد ايشان شرحى مفيد در خصوص مقبره ابوالفتوح رازى نقلاً از قول يكى از

ص: 59

معاصرين صاحب ترجمه مذكور است كه به عين عبارت ذيلاً نقل مى شود:(1)

«ابن حمزه - عليه الرّحمة - در كتاب ايجاز المطالب فى ابراز المذاهب و در كتاب هادى الى النجاة من جميع المهلكات هر دو مى گويد كه در شهر رى حاضر بودم كه شيخ ابوالفتوح رازى] صاحب] تفسير به رحمت حق تعالى پيوست و به موجب وصيتش در جوار مرقد امامزاده واجب التعظيم امامزاده عبدالعظيم حسنى رحمه الله مدفون گشت پس به نيّت حج متوجه مكه معظّمه شدم و در وقت برگشتن گذارم به اصفهان و محلّت چُنْبُلان و بعضى ديگر از محلات آن شهر افتاد ديدم كه آنقدر از مردم آن ديار به زيارت شيخ ابوالفتوح عجلى شافعى اصفهانى و حافظ ابو نُعَيم كه پدر استاد اوست و شيخ يوسف بناء كه جد شيخ ابو نُعَيم است و شيخ على بن سهل و امثال ايشان كه سنّى و از مشايخ صوفيّه بوده اند مى رفتند كه شيعه شهر رى و نواحيش هزار يك آن به زيارت امامزاده عبدالعظيم نمى رفتند و مؤلف اين كتاب و محتاج به مغفرت حضرت رب الارباب احمد اردبيلى گويد كه مرا گذار به اصفهان افتاد ، ديدم كه مردم آن بلده شيخ ابوالفتوح عجلى شافعى را شيخ ابوالفتوح رازى نام كرده بودند و به اين بهانه به عادت پدران خويش قبر آن سنّى صوفى را زيارت مى كردند ، اگر چه از مردم آن ديار امثال اين كردار دور نيست زيرا كه ايشان پنجاه ماه زياده از ديگران نسبت به حضرت شاه ولايت ناشايست و ناسزا گفته اند و در اين زمان كه مذهب شيعه بقدر قوّتى گرفته ايشان همچنان مانند پدران چندان محبّتى به شاه مردان ندارند» . انتهى كلام صاحب حديقة الشيعة .

پس از حديقة الشيعة در كتاب مجالس المؤمنين قاضى نوراللّه شوشترى متوفّى در سنه (1019) در اواسط مجلس پنجم نيز فصلى راجع به ترجمه احوال مؤلّف كتاب حاضر مسطور است كه به عين عبارت نقل مى شود و هو هذا:

«قدوة المفسّرين الشّيخ ابوالفتوح الحسين بن على بن [محمّد بن] احمد الخُزاعى

ص: 60

الرازى رحمه الله از اَعلام علماى تفسير و كلام و عُظماى ادباى اَنام است از خاندان فضل و بزرگى و اولاد امجاد بُدَيل بن ورقاء الخزاعى كه از كبار صحابه و اكابر خُزاعه بوده و سابقا در مجلس طوايف مؤمنين و مجلس صحابه مخلصين شرح اخلاص بنى خُزاعه خصوصا عبداللّه و محمّد و عبدالرحمن پسران بُديل مذكور و جان سپارى ايشان در حرب صفّين در ركاب حضرت امير المؤمنين عليه السلاممسطور گشته ، و جدّ او خواجه امام ابو سعيد كه مصنّف كتاب موسوم به روضة الزهراء فى مناقب الزهراء است از اعلام زمان خود بوده و عمّ او شيخ فاضل ابو محمّد عبدالرحمن بن احمد بن الحسين النيشابورى رحمه الله از مشاهير روزگار است و بالجمله مآثر فضل و مساعى جميله او در تفسير كتاب كريم و ابطال تأويلات سقيم مخالفان اثيم و تعسّفات نامستقيم مبتدعان رجيم بر همگنان مخفى نيست و از تفسير فارسى او ظاهر مى شود كه معاصر صاحب كشّاف بوده و بعضى از اشعار صاحب كشّاف به او رسيده اما كشّاف به نظر او نرسيده و اين تفسير فارسى او در رشاقت تحرير و عذوبت تقرير و دقّت نظر بى نظير است . فخرالدّين رازى اساس تفسير كبير خود را از آنجا اقتباس نموده و جهت دفع توهّم انتحال ، بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده ، در مطاوى اين مجالس پرنور شطرى از روايات و لطائف نكات و اشارات او مسطور است و او را تفسيرى عربى هست كه در خطبه تفسير فارسى به آن اشاره نموده اما تا غايت به نظر مطالعه فقير نرسيده .

و شيخ عبدالجليل رازى در بعضى از مصنّفات خود ذكر شيخ ابوالفتوح نموده و گفته كه خواجه امام ابوالفتوح رازى مصنف بيست مجلّد است از تفسير قرآن و در موضعى ديگر گفته كه خواجه امام ابوالفتوح رازى بيست مجلد تفسير قرآن تفسير اوست كه ائمه و علماى همه طوائف طالب و راغب اند آن را و ظاهرا اكثر آن مجلدات از تفسير عربى او خواهد بود زيرا كه نسخه تفسير فارسى او چهار مجلّد است كه هر كدام به قدر سى هزار بيت باشد و شايد كه هشت مجلد نيز سازند پس باقى آن

ص: 61

مجلدات از تفسير عربى او خواهد بود وَفَّقَنَا اللّه ُ لِتَحصِيلهِ و الاِستِفادَةِ مِنهُ بِمَنِّه وَجُودِه . از بعضى ثقات مسموع شده كه قبر شريفش در اصفهان واقع است واللّه ُ تَعاليه اَعْلَمُ» .

انتهى كَلامُ صاحب مَجالس المؤمنين .

و مخفى نماناد كه صاحب مجالس المؤمنين را در ترجمه حال مزبور دو فقره مختصر اشتباهى دست داده است:

يكى آنكه مستبعد شمرده كه تفسير فارسى صاحب ترجمه بيست مجلّد باشد و توهّم كرده كه اكثر مجلّدات آن بيست جلد شايد از تفسير عربى او بوده است ، و حال آنكه شيخ منتجب الدين رازى كه از تلامذه بلاواسطه مؤلف و عين عبارت او سابقا نقل شد در كتاب فهرست واضحا تصريح كرده كه «تفسير او موسوم به روض الجنان [و روح الجنان] فى تفسير القرآن بيست مجلّد است و او آن تفسير را نزد مؤلف آن خوانده است» . و اگر چه او ذكر نكرده كه اين تفسير موسوم به اين اسم فارسى بوده است ولى تلميذ ديگر مؤلف ابن شهر آشوب در كتاب معالم العلماء كه عين عبارت او نيز سابقا نقل شد تصريح كرده كه «از مؤلفات صاحب ترجمه يكى روح (ظ: روض) الجنان و رَوْح الجنان فى تفسير القرآن است و آن به زبان فارسى است لكن خوش آيند است» . و از مقايسه دو عبارت مزبور دو تلميذ مؤلف با يكديگر كه هر يكى مكمل ديگرى است ابدا مجال شكى و شبهه اى باقى نمى ماند كه بيست مجلد ، عدد همين تفسير فارسى فعلى او بوده است نه تفسير عربى او كه هيچ كس تاكنون بوجه مِنَ الوُجوه اثرى و نشانى از آن نديده و ظاهرا گرچه در ديباچه تفسير حاضر وعده تأليف آن را داده هيچ وقت از عالم قوّه به حيّز فعل نيامده بوده است و ما سابقاً نيز اشاره به همين فقره نموديم و عين عبارت مؤلف را در اين خصوص نقل كرديم .

و مرحوم مجلسى به نقل صاحب روضات از او و نيز خود صاحب روضات هر دو در نسبت تفسيرى عربى به صاحب ترجمه بكلّى تأمل دارند و احتمال اشتباه مؤلف را به غيرِ او مى دهند (رجوع شود به روضات الجنات ص 184) و منشاء اشتباه صاحب

ص: 62

مجالس چنان كه صاحب روضات نيز به خوبى ملتفت شده قطعا اين بوده كه او مجلدات را مجلدات متوسط عرفى بين الدفتين كه معمولاً از پانزده الى سى هزار بيت كتابت دارد فرض كرده است و حال آنكه مجلّد يا جزء در اصطلاح متقدمين حدّاقلّى يا اكثرى نداشته و اغلب محض سهولت استنساخ نسبت به مجلدات معمولى بسيار كوچكتر بوده است ، مثلاً اغانى ابوالفرج اصفهانى بيست مجلّد است و حال آنكه بر حسب مجلّدات معمولى عرفى بيش از پنج مجلّد نمى شود ، و همچنين تفسير معروف طبرى كه بر حسب تجزيه اصلى سى مجلّد است ولى به مقياس مجلدات معمولى بيش از هفت يا هشت منتهى ده مجلّد نيست؛ و همچنين تفسير مجمع البيان كه بر حسب تجزيه مؤلف ده مجلّد است و حال آنكه معمولاً هميشه در دو مجلد چاپ مى شود ، و هكذا بسيارى از كتب ديگر از همين قبيل كه از كثرت وضوح مطلب احتياجى به تكثير امثله نيست .

و اما اشتباه ديگر صاحب مجالس اين است كه قبر صاحب ترجمه را احتمال داده كه در اصفهان باشد و حال آنكه قبر او به شهادت يكى از معاصرين او ، ابن حمزه كه خود در وقت وفات وى در شهر رى حاضر بوده و به شهادت حمداللّه مستوفى در نزهة القلوب كه ما سابقا عين عبارت هر دو را نقل كرديم بعلاوه شياع و استفاضه ما بين اهالى محل از اقدم الايّام الى يومنا هذا ، در جوار مرقد حضرت عبدالعظيم در دو فرسخى جنوب تهران واقع است و واضح است كه منشأ اين اشتباه صاحب مجالس شهرت كاذبه اى است كه در آن ايام يعنى در اوايل عهد صفويه به تصريح مولى احمد اردبيلى در حديقة الشيعة ، چنانكه گذشت ، مابين عوام اصفهان منتشر بوده كه قبر ابوالفتوح عجلى شافعى را كه در اصفهان است با قبر سمّى او ابوالفتوح رازى شيعى امامى عمدا يا سهوا اشتباه كرده بوده اند و به اين بهانه چون قريب العهد به مذهب اهل سنت و جماعت بوده زيارت پيران قديم خويش را از دست نمى داده اند .

ص: 63

وفات ابوالفتوح

مرحوم محدّث ارموى در تعليقات كتاب نقض پس از نقل اصل و ترجمه آراء تنى چند از متقدّمان نزديك به عصر ابوالفتوح و پس از آن ، درباره صاحب روض الجنان و تجليل از مقاله علاّمه قزوينى ، از قول شيخ محمّد على سهورى در عُدّة الخلف فى عدّة السلف - كتابى منظوم در تراجم احوال ائمه هدى عليهم السلام و علماى بزرگ شيعه اماميه - ، ضمن ذكر علماى قرن ششم در مورد ابوالفتوح شعرى نقل كرده كه ذكر آن در اين صفحات براى كمال اين ديباچه ضرورى مى نمايد:

وَ تَرجُمانُ الذّكرِ ذُوالاِعْزازِ *** اُسُّ الهُديه اَبُوالفُتوحِ الرّازى

بَحرُ الفَضائِلِ اسْتِنادُ الْكُمّلِ *** كَنزُ المَعارِفْ الْحسينُ بنُ على

فَخْرُ المُشَكِّكينَ شيخُ الْقالَه *** لِلأَخْذِ مِنِ افْضالِهِ اَفْضى لَه

قَدْ سَرَقَ الْحَقّ لَهُ بِغيرِ حَق *** نَعَمْ ، وَ مِنْ قَبلُ اَخٌ لَهُ سَرَقْ

نكته مهم ترى كه مرحوم محدّث در تحقيق خود بدان متوجه شده ، موضوعى است كه بر روى تاريكيهاى مربوط به سال درگذشت ابوالفتوح پرتوهايى سزاوار توجّه مى افكند . اين مطلب ابتدا در مقدمه تفسير گازر ، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان ، ابوالمحاسن الحسين بن الحسن الجرجانى آمده و بعد عينا در جلد نخست تعليقات نقض نقل شده است .

حاصل مطلب از اين قرار است كه ، ميرزا محمّد صادق بن محمّد صالح آزادانى اصفهانى در كتاب شاهد صادق ، در فصل هفتاد و نهم از باب سوم ضمن ذكر سال وفات بزرگان اسلام از سال اول تا سال (1042) هجرى ، ذيل سال پانصد و چهلم گفته است «540 ابوالفتوح خزاعى درگذشت» .

مرحوم محدّث اين تاريخ را به سه تاريخ اجازه كه از ابوالفتوح به دست آورده ، مناقض يافته است:

نخستين اجازه را بر پشت صحيفه اوّل از نسخه اى از تفسير ابوالفتوح كه در ماه

ص: 64

لصفر 980 به خط احمد بن شكراللّه نوشته شده به اين شرح ديده است:

«صورت اجازَةِ الشيخ المُفسّرِ - قُدِّسَ رَوحَهُ -

أَجَزتُ لِلأَجَلِّ العالِم أَلاَخَصّ الاَشرَف ... - اَدام اللّه تُوفيقهُ و تَسديدَهُ - أَن يَروِىَ عَنّى هذا الكِتابِ مِن اَوَّلِهِ اِلى آخِرهِ عَلى الشَّرائِط المُعْتَبَرهِ فى هذا البابِ مِن اجْتِناب الغَلَطِ والتَّصحِيفِ . كَتَبهُ الحُسينُ بنُ عَلىِ بنِ مُحمّدٍ اَبُوالفُتُوحِ الرّازى ثُمَّ النّيسابُورى ثُمَّ الخُزاعىُ ، مُصَنّفُ هذا الكِتابِ ، فِى اواخِر ذِى القَعدَةِ سَنة سَبعٍ وَ أَربَعينَ وَ خَمسائةٍ حامِدا لِلّه تَعالى و مُصلّيا عَلى النَّبىِ وَ آلِه» .

اين اجازه را ابوالفتوح در اواخر ماه ذى قعده (547) نوشته كه ظاهرا پس از پايان تأليف كتاب بوده است . مسلّم است كه اين اجازه بر پشت نسخه اى نوشته شده كه در زمان خود او نوشته شده و بايد از نسخه هاى اصيل و آغازين تفسير بوده باشد . سپس همان يادداشت بر پشت نسخه مورّخ (980) يا نسخه دومى كه اين نسخه از روى آن استنساخ گرديده نقل شده است .

از روى اين قرينه مى توان يقين داشت كه تفسير ابوالفتوح در (547) يا سالى چند پيش از آن به پايان رسيده و خود او نيز در اين سال در قيد حيات بوده است .

اجازه ديگر بر پشت برگ اوّل نسخه اى از رجال نجاشى ، متعلق به كتابخانه آقاى فخرالدين نصيرى امينى به شماره (121) ثبت شده كه نسخه اى است با تاريخ كتابت (982) به خط شخصى به نام حسن بن غالب البراقى . نصّ آن اجازه به نقل از مقدمه جلد اوّل تفسير گازر به شرح زير است:

حِكايةُ ماوُجِدَ على الأصل المنقول مِنهُ هذَا الفَرعُ:

سَمِعَ هذَا الكتابَ مِنّي بقراءة من قرأ الولد النّجيب تاج الدّين ابو جعفر محمّد بن الحسين بن على بن محمّد - ادام اللّه توفيقه - وقد اجزت له روايته عنّى و رواية ما يصحّ عنده من مجموعاتى و مسموماتى على الشرط المعلوم فى ذلك من اجتناب الغلط والتّصحيف . كتبه الحسين بن على بن محمّد الخزاعى بخطّه فى شهر ربيع

ص: 65

الأوّل سنة احدى و خمسين و خمس مائة حامدا للّه تعالى و مصلّيا على النّبى و آله و مسلّما .

و كتب هذا مالك الكتاب نجم بن محمّد بن محمّد بن محمّد بن حسن بن نجم الحسينى الشّامى السكيكىّ فى النجف الشّريف يوم الثلثا ثانى ذى الحجة الحرام خاتمة شهور سنة اثنتين و ثمانين و تسع مائة من هجرة سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله الطّيبين الطّاهرين .

بنابراين سند ، ابوالفتوح در ربيع الاوّل سال (551) زنده بوده است .

اجازه ديگر را صاحب رياض العلماء ، در حين ترجمه حال ابوالفتوح به اين عبارت نقل كرده است:

و قد رأيت الرّبع الاوّل من تفسيره هذا فى اصفهان و كانت النّسخة عتقيقة جدّا و قد كتبت فى زمانه ، و على ظهرها خطّه الشّريف و اجازته لبعض تلامذته و كان اجازته له سنة اثنتين و خمسين و خمس مائة و عبّر عن نسبه هكذا: الحسين بن على بن محمّد بن احمد الخزاعى و قد قرأها جماعة أخرى ايضا عليه و منهم ولد الشيخ أبى الفتوح هذا ايضا و خطّه الشّريف لا يخلو عن ردائه .

به گواهى اين هر سه سند كه مؤيّد يكديگر نيز هست ، ابوالفتوح قطعا پس از (540) و دست كم تا سال (552) زنده بوده است . از طرفى وى در زمان تأليف كتاب نقض (556 - 559) در قيد حيات نبوده است ، زيرا شيخ عبدالجليل قزوينى صاحب نقض در چند موضع نام او را با عبارت ترحّم«رحمة اللّه» آورده است . پس وفات وى محدود مى ماند ميان سال هاى (552 تا 559)؛ و تنها قول صاحب شاهد صادق با اين تاريخ معارض مى نمايد .

مرحوم محدّث ارموى هوشمندانه تناقض را به اين صورت حل كرده است كه صاحب شاهد صادق اين تاريخ را به صورت رقومى ديده ، يعنى در جايى كه مأخذ كتاب مزبور بوده ، عبارت نه به طريق حرفى بلكه به شيوه عددنگارى بوده و ظاهراً

ص: 66

(540) خوانده مى شده است و نظر به آن كه برخى نويسندگان اعداد را نيز همانند حروف و كلمات مندمج و در هم فرو رفته مى نويسند ، چنان كه تشخيص عدد مقدّم و مؤخّر دشوار مى شود و با كمك قرينه معلوم مى گردد ، و در صورت نبودنِ قرينه ، خواننده كه به نظر خود يكى را مقدّم مى دارد ، گاهى درست مى خواند و گاهى هم به اشتباه مى افتد . در اين جا نيز مى توان پنداشت كه در اثر تقديم و تأخير در دو رقم اوّل اين عدد ، نوعى جابه جايى رخ داده و به احتمال نزديك به يقين تاريخ وفات ابوالفتوح در آن مأخذ اصلى (554) بوده است ، امّا ناقل به اشتباه عدد چهار را كه در مرتبه يكان بوده در مرتبه دهگان ديده و در اثر عدم تشخيص و بد خطى ، عدد پنج آن را صفر خوانده و در مرتبه يكان ديده است ، بنابراين عدد (554) سال وفات ابوالفتوح ، (540) خوانده شده است .

اگر اين استحسان دلپذير را به عنوان حلّ اين تناقض بپذيريم - كه ظاهرا دليلى براى پذيرفتنش در دست نيست - هيچ گونه ابهام و اشكال ديگرى باقى نمى ماند ، در اين صورت مى توانيم با اطمينانى نزديك به يقين اعلام كنيم كه شيخ ابوالفتوح رازى مؤلف تفسير گرانقدر روض الجنان و روح الجنان به سال (554) هجرى درگذشته است .

ص: 67

به تأليف و تدريس پرداخت (مدرس خيابانى ، ج 3 ، ص 374؛ آقا بزرگ تهرانى ، ج 1 ، ص 54) و او نخستين كسى بود كه در (1312 ق) ، مدرسه سپهسالار را افتتاح كرد و طلاّب را در آن سكونت داد و بناى تدريس در آن گذاشت (امين ، ج 2 ، ص 475) .

وى در علوم بسيار صاحب نظر بود و شعر عربى را نيكو مى سرود و مبتكران معانى دقيق و نكات بديع مى بود (مدرس خيابانى ، ج 3 ، ص 374) و قلم فارسى اش هم زيبا و بيانش نيز شيوا بود (آقا بزرگ تهرانى ، ج 1 ، ص 54) و مانندش در زمان خويش از زيادى هوش و كثرت حافظه ديده نشد و هزاران بيت از اشعار فارسى و عربى را از حفظ داشت و در اكثر فنون و علوم شرعى و رياضى و فلكى چيره دست بود . آثار فراوان او ، نشان گرِ اوج فضل و دانش وى است كه عبارت اند از:

1 . شفاء الصدور فى شرح زيارة عاشور ، كه بارها در ايران و هند به چاپ رسيده است و بر آن تفريظ استادش ميرزاى شيرازى ديده مى شود (الذريعه ، ج 14 ، ص 203) . اين كتاب با تحقيق سيد على موحد ابطحى در 2 جلد و با تحقيق سيد ابراهيم شبيرى زنجانى هم به چاپ رسيده است . ديوان اشعارِ عربى كه به اهتمام سيد جلال الدين محدث ارموى در 1369 ق در 408 ص به چاپ رسيده است (الذريعة ، ج 9 ، ص 47) .

2 . اجوبة المسائل المشكلة .

3 . ارجوزة فى اصول الفقه .

4 . الاصابة فى من اجمعت عليه العصابة(مصفى المقال ، ص 434) - نسخه خطى آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى به ش 3812 در 44 صفحه (همراه با تعليقات مؤلف با نام نقاوة الاصابة موجود است .

5 . تقريرات درس فقه و اصول ميرزاى شيرازى (الذريعة ، ج 4 ، ص 435) .

6 . تميمة المحدّث يا تميمة الحديث - منظومه اى است در علم درايه - (مصفى المقال ، ص 34) .

7 . تنقيح المقالة فى تحقيق الدلالة - رساله اى است درباره بحث دلالت در منطق و اصول فقه - (الذريعة ، ج 26 ، ص 239) .

ص: 69

8 . حاشيه اسفار .

9 . حاشيه رجال نجاشى (الذريعة ، ج 6 ، ص 88) .

10 . حاشيه فرائد الاصول .

11 . حاشيه مكاسب (الذريعة ، ج 6 ، ص 216) .

12 . الدرّ الفتيق در علم الرجال (الذريعة ، ج 8 ، ص 67) .

13 . رساله عشقيه .

14 . صلاح الحمامة فى احوال الوالد العلامة - كتابى است در شرح زندگانى پدرش كه به چاپ رسيده است (الذريعة ، ج 15 ، ص 27)-.

15 . قلائد الدرر فى نظم اللؤلؤ المنتثر - كه شافيه ابن حاجب را به نظم آورده و در چند موضع به ردّ و نقد و استدراك مطالب كتاب پرداخته و در 14 سالگى از آن فراغت جسته است (الذريعة ، ج 17 ، ص 162) .

16 . تراجم العلماء مرقاة الاتطار و مرآة الافكار - ارجوزه اى است در علم منطق - (الذريعة ، ج 20 ، ص 312)

17 . منظومه در علم نحو .

18 . ميزان الفك (الذريعة ، ج 1 ، ص 501 و ج 2 ، ص 140) -

19 . منظومه اى است در علم هيئت و نجوم (الذريعة ، ج 23 ، ص 316) .

20 . منية البصير فى بيان كيفية الغدير.

او در هشتم صفر سال (1316 ق) ، در 44 سالگى درگذشت(مصفى المقال ، ص 33) و در كنار پدر بزرگوارش - در بقعه شيخ ابوالفتوح رازى در حرم حضرت عبدالعظيم - مدفون شد (آقا بزرگ تهرانى ، ج 1 ، ص 54؛ مؤلفى الامامية ، ج 2 ، ص 254؛ اختران فروزان ، ص 222؛ مدرس خيابانى ، ج 3 ، ص 374؛ معلم حبيب آبادى ، ج 6 ، ص 2044) . گروهى هم به اشتباه ، مدفن او را قبرستان وادى السلام نجف نوشته اند ، كه صحيح نمى باشد (امين عاملى ، ج 2 ، ص 475؛ قمى ، ج 1 ، ص 144) .

ص: 70

منابع

1 . نقباء البشر فى القرن الربع عشر ، محمّد محسن آقا بزرگ تهرانى ، چاپ عبدالعزيز طباطبايى ، مشهد ، 1404 ق

2 . الذريعة الى تصانيف الشيعة ، چاپ علينقى منزوى ، همو ، بيروت ، 1403 ق .

3 . مصفى المقال ، فى مصنفى علم الرجال ، همود ، چاپ احمد منزوى ، تهران ، 1378 ق/1337 ش ، ص 33 - 34 .

4 . موسوعة مؤلفى الامامية . مجمع الفكر الاسلامى ، قم ، 1420 ق/1378 ش .

5 . اختران فروزان رى و تهران ، محمّد شريف رازى ، چاپ قم .

6 . مقدمه ديوان ميرزا ابوالفضل تهرانى ، سيد جلال الدين محدث ارموى ، تهران ، 1369 ق/1328 ش .

7 . اعيان الشيعة ، محسن امين عاملى ، بيروت ، 1403 ق/1983ش .

8 . مكارم الآثار ، محمّد على معلم حبيب آبادى ، چاپ سيد محمّد على روضاتى ، اصفهان ، 1356 ش .

9 . ريحانة الادب فى تراجم المعروفين بالكنية او اللقب ، محمّد على مدرس خيابانى تبريزى ، تهران ، 1369 ق/1328 ش .

10 . الكنى والالقاب ، عباس قمى ، چاپ تهران .

ابتدا در ساوه موطن داشتند سپس ، ميرزا ابوالفضل و پدرش به تهران آمدند و در اين شهر ساكن شدند .

وى در تهران به كسب علوم و كمالات پرداخت و با اكثر علوم متداول از جمله طب و حكمت الهى و طبيعى و علوم متداول از جمله طب و حكمت الهى و طبيعى و علوم ادبى آشنا شد . مقام فضل و دانش او بود كه وى را يكى از چهار تن دانشمند طراز اول قرار داد تا به امر مهم فرهنگى ، يعنى تأليف «نامه دانشوران ناصرى» پردازد .

ساوجى شعر مى گفت و صاحب «ديوان» بود و در خط نستعليق و شكسته نستعليق و شكسته تعليق از استادان مسلم به شمار مى رفت . نستعليق را هم خفى و هم جلى ، خوش مى نوشت و بسيارى از كتيبه هاى عمارات سلطنتى و دولتى كه در زمان وى بنا شد ، به خط اوست ، از جمله:

«كتيبه طلايى روى كاشى سردر باب همايون» ،

«كتيبه بناى مزار حضرت عبدالعظيم» در شهر رى ،

«وقف نامه قنات ناصرى» در قم .

از ديگر آثار خطى وى: يك نسخه «ديوان» اشعار ، خود او كه به قلم نستعليق كتابت جلى و شكسته تعليق غبار عالى به سال 1274 ق نوشته است ، با رقم: «ابن فضل اللّه الساوجى ابوالفضل مجدالدين محمّد الطبيب»؛ يك نسخه «تهذيب المنطق» ، به قلم نستعليق دودانگ خوش ، با تاريخ سال 1286 ق؛ يك نسخه «آداب المشق» ، به قلم نستعليق كتابت خود ، با رقم: «كتبه الحقير المذنب ابوالفضل مجد الدين محمّد بن فضل اللّه 1261»؛ يك نسخه «كلام الملوك» ، به قلم نيم دودانگ خوش ، با رقم: «تمت الرساله ... محمّد بن فضل اللّه الملقب بمجدالدين ساوجى 1261» و ديگر قطعات و مرقعات مختلف .

منابع

احوال و آثار خوش نويسان (1/29 - 32) ، اطلس خط (589 - 590) ، پيدايش خط و خطاطان (105 - 107) ، حديقة الشعراء (3/1508 - 1513) ، الذريعة (9/960 - 961) ، ريحانة الادب (2/417 - 418) ، سرآمدان فرهنگ (1/294 - 295) ، شرح حال رجال

ص: 72

(1/54) ، طرائق الحقائق (3/583 - 584) ، گنج شايگان (509 - 518) ، المآثر و الآثار (202) ، مجمع الفصحا (5/901 - 907) .

همدان يا رى درگذشت .

پس از وى ، پسرش نيز به وزارت ركن الدوله رسيد كه به سبب حسادت به شهادت رسيد . در ادب و ترسل او را «جاحظ ثانى» مى ناميدند .

از آثار او:

1 . تاريخ ابن عميد

2 . ديوان رسائل يا رسائل ابن عميد

3 . ابن نديم ، كتاب المذهب فى بلاغة را از آثار وى مى داند .

منابع

الاعلام ، ج 6 ، ص 328؛ تاريخ ادبيات در ايران ، ج 1 ، ص 638 - 639؛ تاريخ گزيده ، 412 ، 416 ، 417 ، 791 ، 792؛ دانشنامه ايران و اسلام ، ج 5 ، ص 739 - 740؛ الذريعة ، ج 3 ، ص 224 و ج 10 ، ص 240؛ رساله شرح احوال و آثار ابن عميد ، روضة الصفا ، ج 4 ، ص 50؛ ريحانة الادب ، ج 8 ، ص 125 - 127؛ سير النبلاء ، ج 16 ، ص 137 - 138؛

فوائد الرضويه ، ص 521 - 528؛ مجالس المؤمنين ، ج 2 ، ص 443 - 445؛ معجم المؤلفين ، ج 9 ، ص 257 - 258؛ الوافى بالوفيات ، ج 2 ، ص 381 - 383؛ وفيات الاعيان ، ج 5 ، ص 103 ، 113؛ هدية الاحباب ، ص 77 - 78؛ هدية العارفين ، ج 2 ، ص 46 .

ص: 74

به كربلا رفت و چند سال در درس صاحب ضوابط: سيد ابراهيم قزوينى شركت جُست(1) و ملازم او شد تا در كربلا فتنه و قتل و غارت رخ داد و او ناچار به فرار گرديد، پس به اصفهان رفت و پس از آرامش فتنه عراق به نجف كوچيد و به درس شيخ مرتضى انصارى حاضر شد و در اندك زمان، گوى سبقت از همگنان ربود و نامش در حوزه نجف اوج گرفت و يكى از اركان حوزه درسى شيخ و مقرّر بحث او شد و شيخ، به درجات علم و فضل و اجتهادش، مكرّر تصريح نمود.(2) وى، در 1277 ق به تهران بازگشت و مرجع امور دينى و علمى پايتخت شد و همه روزه علما و فقها به مجلس درسش در مدرسه مروى حاضر مى شدند و از دانش او، بهره فراوان مى بردند كه از آن جمله است: ملا حبيب اللّه كاشانى، فرزندش: ميرزا ابوالفضل كلانترى تهرانى، سيد حسين صدر الحفاظ قمى. شيخ فضل اللّه نورى، شيخ عبدالنبى نورى، شيخ حسنعلى تهرانى و شيخ محمدصادق تهرانى بلّور(3) او پس از پانزده سال زندگى در تهران و نابينا شدن در اواخر عمر(4) در همان روز كه به دنيا آمده بود - سوّم ربيع الثانى - 1292 ق در 56 سالگى درگذشت و در مقبره شيخ ابوالفتوح رازى در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى مدفون شد(5) و فرزندش در رثاى وى، قصيده اى بلند به عربى سرود.(6) معروفترين كتابش مطارح الانظار است، كه برگرفته از درس اصول شيخ مرتضى انصارى و در مباحث الفاظ مى باشد. موضوعات اين كتاب، عبارت اند از: صحيح و اعم، اجتماع امر و نهى، اجزاء، مقدمه واجب، مسأله ضدّ، مشتق، عام و خاص، مجمل و مبيّن، مطلق و مقيد، مفهوم و منطوق، حسن و قبح عقلى و شرعى، اجتهاد و تقليد(7) و به جز اينها، در هر يك از موضوعات، حجيت قطع، ظن، برائت، استصحاب، تعادل و تراجيح نيز رساله هاى جداگانه نگاشته كه به چاپ

ص: 76

نرسيده است. كتابهاى فقهى اش نيز عبارت اند از: طهارت، صلاة، خلل، صلاة المسافر، زكات، غضب، وقف، لقطة، رهن، احياء موات، اجاره، قضا و شهادات، كه همه آنها به چاپ نرسيده است.(1) و ديگر، رساله اى است در ارث(2) و تقريرات درس اصول شيخ جعفر كرمانشاهى.(3)

منابع:

محمد محسن آقا بزرگ تهرانى، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، چاپ علينقى منزوى، بيروت، 1403 ق، 1983 م.

همو. الكرام البررة في القرن الثالث بعد العشرة، چاپ عبدالعزيز طباطبايى، مشهد، 1404 ق.

مجمع الفكر الاسلامى، موسوعة مؤلفى الامامية، قم، 1420 ق، 1378 ش.

محمدعلى مدرس خيابانى تبريزى، ريحانة الادب في تراجم المعروفين بالكنية او اللقب، تهران، 1369 ق، 1328 ش.

گروه نويسندگان، نامه دانشوران ناصرى، چاپ سيدرضا صدر، قم، 1378 ق، 1338 ش.

محسن امين عاملى. اعيان الشيعة، بيروت، 1403 ق، 1983 م، ج 2، ص 413.

خان بابا مشار. مؤلفين كتب چاپى، تهران، 1342 ش. ج 1، ص 284 - 285.

محمدشريف رازى. اختران فروزان رى و تهران، چاپ قم.

ص: 77

به رشته تحرير درآورد كه از جمله آنها عبارت اند از:

1 - حاشيه بر رياض.

2 - رساله اى در وجوب حجاب.

3 - ديوان شعر، در بداع فارسى و عربى.

4 - ارجوزه اى در تمام فقه به نام الدرّة البيضا.

مرحوم حاج سيد ميرزا ابوالقاسم پس از خدمات در تاريخ 1343ق(1) از دنيا رفت و در مقبره خانوادگى طباطبائى سنگلجى در جنب حرم عبدالعظيم حسنى به خاك سپرده شد.

ص: 79

(خودى) و «اوزگه» (بيگانه) به وجود آمد.

قائم مقام كه ذاتا مردى بينا و مغرور بود و با بعضى از كارهاى وليعهد مخالفت مى كرد، پس از يك سال وزارت در اثر تفتين بدخواهان به اتهام دوستى با روسها از كار بر كنار شد و سه سال در تبريز به بيكارى گذراند.

امّا پس از سه سال معزولى و خانه نشينى، در سال 1241ه.ق دوباره به پيشكارى آذربايجان و وزارت نايب السطنه منصوب شد.

در سال 1242ه.ق فتحعلى شاه به آذربايجان رفت و مجلسى از رجال و اعيان و روحانيان و سرداران و سران ايلات و عشاير ترتيب داد تا درباره صلح يا ادامه جنگ با روسها، به مشورت پردازند. در اين مجلس تقريبا عقيده عموم به ادامه جنگ بود. امّا قائم مقام برخلاف عقيده همه با مقايسه نيروى مالى و نظامى طرفين، اظهار داشت كه ناچار بايد با روسها از در صلح درآمد. اين نظر، كه صحت آن بعدها بر همه ثابت شد، در آن روز همهمه اى در مجلس انداخت و جمعى بر وى تاختند و او را به داشتن روابط نهانى با روسها متهم كردند. پس دوباره از كار بر كنار و به خراسان اعزام شد.

جنگ با روس ادامه يافت و به شكست ايران انجاميد، تا در ماه ربيع الثانى سال 1243ه.ق (نوامبر 1827م) قواى روس به فرماندهى گراف پاسكوويچ تا تبريز راند. شاه قائم مقام را از خراسان خواست و دلجويى كرد و با دستورهاى لازم و اختيارنامه عقد صلح به نام وليعهد، به تبريز روانه نمود.

ميرزا ابوالقاسم در كار صلح و عقد معاهده با روس، جديت فراوان كرد و در ضمن معاهده، تزار را حامى خانواده عباس ميرزا ساخت و پادشاهى را با وجود برادران بزرگ و مقتدر ديگر در فرزندان او مستقر كرد.

عهدنامه تركمن چاى در پنجم شعبان 1243ه.ق (21 فوريه 1828م) به خط قائم مقام تنظيم و امضا شد و قائم مقام، كه خود حامل نسخه عهدنامه بود، به تهران آمد، و درباره آن توضيحات لازم داد و شش كرور تومان غرامت را كه مطابق عهدنامه

ص: 81

بايستى به دولت روس پرداخت شود، گرفت و بار ديگر به پيشكارى آذربايجان و وزارت وليعهد به تبريز مراجعت كرد.

در اوايل سال 1249ه.ق نايب السطنه براى دفع فتنه ياغيان افغانى عازم هرات شد و قائم مقام را نيز همراه برد. عباس ميرزا كه بيمارى سل داشت، در مشهد بسترى شد و فرزند خود، محمد ميرزا، را مأمور، فتح هرات كرد. هرات در محاصره بود كه عباس ميرزا درگذشت و قائم مقام، كه جنگ را صلاح نمى دانست، با يار محمدخان افغانى عهدنامه صلح بست و به امضاى محمد ميرزا رسانيد و به مشهد و از آنجا پس از چندى با محمد ميرزا به تهران بازگشت. محمد ميرزا در ماه صفر سال 1250ه.ق به تهران وارد شد و در همان ماه جشن وليعهدى او به جاى پدر برپا شد و وليعهد ايران به فرمانروايى آذربايجان و قائم مقام به وزارت او عازم تبريز شدند.

چندى نگذشت كه فتحعلى شاه در جمادى الاخر سال 1250ه.ق در اصفهان درگذشت. اين خبر به آذربايجان رسيد و محمد شاه قصد عزيمت پايتخت كرد. قائم مقام جهانگير ميرزا و خسرو ميرزا، دو برادر شاه، را كه در قلعه اردبيل زندانى بودند،

نابينا كرد و وسايل جلوس او را فراهم آورد. در ماه رجب، در تبريز، خطبه به نام او خوانده شد و به شاه به زودى به همراهى قائم مقام به تهران حركت كرد و روز 14 شعبان به تهران وارد شد و مجددا مراسم تاجگذارى برگزار و قائم مقام و منصب صدارت مشغول مملكت دارى شد و ظل السلطان و فرمانفرا و ملك آرا و ركن الدوله و ساير اعمام شاه و گردنكشان ديگر را به جاى خود نشاند. امّا با اين همه خدمت، به صدارت محمد شاه ديرى نپاييد و سختگيريهاى او و سعايت حاسدان و مخصوصا فتنه انگيزيهاى بيگانگان، عاقبت شاه را بر وى بدگمان كرد تا در سال دوم سلطنت خود دستور داد او را در باغ نگارستان، محل ييلاقى خانواده سلطنتى، زندانى و پس از چند روز (سلخ صفر 1251ه.ق) خفه كردند و بدين قرار به زندگانى مردى كه از بزرگان ايران و ابلغ المترسلين آن زمان، پايان داده شد.

ص: 82

تاريخ نويسان آن روزگار، مانند سپهر و فرهاد ميرزا و جهانگير ميرزا و ديگران، از او و كارهاى او زياد نكوهش مى كنند و وى را «بد دل و زشتكار»(1) و «ناسزاوار مرد دنيا دوست»(2) و «مزور و نمك به حرام و بد خيال و خاين»(3) مى نامند.

پيداست كه مورخان آن زمان، كه خود از شاهزادگان يا جيره خواران دربار بودند و بعضى از آنها مانند جهانگير ميرزا از وى صدمه ها ديده بودند، در چنان وضعى جز اين نمى توانستند نوشت. امّا از خلال عبارات آنان به خوبى مى توان استنباط كرد كه دربار آن زمان با آن سلطان درويش مسلك و رجال متقلب و متملق، تاب تحمل سختگيريها و تندرويهاى مردى چون قائم مقام را نداشت و روح بلند و طبع مغرور وى و گاهى سرپيچى او از اوامرى كه به صلاح كشور نمى دانسته، همه را از بزرگ و كوچك بر ضد وى برانگيخته بوده است.

قائم مقام مردى فوق العاده با هوش و صاحب فكر و عزم ثابت و خلاصه «يك ديپلمات صحيح و با معنى ايران»(4) بود كه به واسطه اطلاعات و تجارب خود، به اوضاع و احوال سياست همسايگان ايران به خوبى آشنا و به قدر تسلط كاردينال مازارن بر لويى چهاردهم، در مزاج شاه جوان ايران نفوذ داشت و با اين حال محال بود از او امتيازى كه به ضرر دولت ايران باشد، به دست آورد و انگليسيها يقين داشتند كه تا او مصدر كار است، ممكن نيست بتوان در امور داخلى ايران رخنه كرد. نويسندگان انگليسى، كه در آن تاريخ در ايران سياحت مى كردند، مانند ليوتنان كونولى، دكتر وولف و فريزر، همه در عين ستايش، قائم مقام را به دوستى روسها و تحريك عباس ميرزا، نايب السلطنه، به سرپيچى از نصايح دوستان انگليسى و طرح نقشه تصرف هرات متهم مى كنند و حس بدبينى و دشمنى فوق العادۀ خود را نسبت به اين مرد بزرگ، كه

ص: 83

در آن هنگام تنها كسى بود كه مى توانست ايران را به خوبى اداره كند، پنهان نمى دارند.

مجموعه رسائل و منشآت قائم مقام، كه حاوى چند رساله و نامه هاى دوستانه و عهدنامه و وقفنامه هاست و محمودخان ملك الشعراء مقدمه اى بر آن نوشته، به اهتمام شاهزاده فرهاد ميرزا،(1) در سال 1280ه.ق در تهران چاپ شده است.(2)

نثر قائم مقام

قائم مقام پيش از همه مرد سياست و عمل است و نويسندگى او نيز به ايجاب ضرورت كار بوده، نه از راه تفنن يا هنرنمايى. او نوشته هاى خود را غالبا سرسرى و با عجله انشاء مى كرده و قلم مى زده است و با اين همه منشآت او از ذوق و حسن سليقه مايه وافر دارد.

قائم مقام به مقدار زيادى از عبارات متكلف و متصنع و مضامين پيچيده و تشبيهات بارد نابه جا كاسته و تا اندازه اى انشاى خود را - مخصوصا در مراسلات خصوصى - به سادگى و گفتار طبيعى نزديك ساخته است. نثر او، بر خلاف آثار اسلاف وى كه پر از جمله ها و عبارتهاى طويل و قرينه سازيهاى مكرر و سجعهاى خسته كننده است، از جمله هاى كوتاه تركيب شده و قرينه ها به ندرت تكرار مى شود. در تلفيق هر مزدوج دقت زياد مى كند و از سجعهاى زيبايى كه خاص سعدى و گلستان است، بهره مند مى شود. از ذكر القاب و تعريفهاى تملق آميز حتى المقدور اجتناب مى ورزد. به اشعار فارسى و عربى و آيات قرآنى و احاديث و اخبار كه شيوه نويسندگان سابق است، خيلى كمتر از اسلاف خود تمسك مى جويد و بسيار بجا و به موقع به آنها استشهاد مى كند و گاهى از آوردن لغات و اصطلاحات تازه و متداول، كه به كاربردن آنها براى منشيان و نويسندگان و محافظه كار بسيار سخت و دشوار بود،

ص: 84

پروا نمى كند و بالاخره نامه هاى او نسبت به رسم و عادات آن زمان جامع تر و فشرده تر و خاصه در مواردى كه ميل ندارد مطلبى را صريح بنويسد و موجز و كوتاه و با مقام و مقال متناسب است.

روى هم رفته سبك قائم مقام تابع گلستان سعدى و مانند آن زيبا و روان و آهنگ دار است.

اين نامه را از زبان عباس ميرزا نايب السلطنه، در حين اشتغال به جنگ روس، به ميرزا بزرگ قائم مقام نوشته است و سر تا پا گوشه و كنايه است به علما و طلاب تبريز كه با وليعهد همراهى نمى كردند و حتى به تحريك روسها و درباريان تهران مزاحم نيز بودند:

خدايا، راست گويم فتنه از تست *** ولى از ترس نتوانم چخيدن

لب و دندان تركان ختا را *** بدين خوبى نبايست آفريدن

كه از دست لب و دندان ايشان *** به دندان دست و لب بايد گزيدن

مى فرمايند(1) پلوهاى قند و ماش و قدحهاى افشره و آش شماست كه حضرات را(2) هار كرده است. اسب عربى بى اندازه جو نمى خورد و اخته قزاقى اگر ده من يكجا بخورد بدمستى نمى كند، خلاف يابوهاى دودرغه(3) كه تا قدرى جو زياد ديد و در قوروق بى مانع چريد، اول لگد به مهترى كه تيمارش مى كند، مى زند.

اى گلبن تازه، خار جورت *** اول بر پاى باغبان رفت

از تاريخى كه شيخ الاسلام تبريز در فتنه مغول صلاح مسلمين را در استسلام ديد تا امروز، چه در عهد جهانشاهى و مظفرى چه سلاطين صفوى، چه نادرشاهى و كريمخانى، چه در حكومت دنبلى و احمدخان، هرگز علماى تبريز اين احترام و عزت و اعتبار و مطاعيت نداشتند، تا در اين عهد از دولت ما و عنايت ماست كه علم

ص: 85

كبريا به اوج سما افراشتند. سزاى آن نيكى اين بدى است! امروز كه ما در برابر سپاه مخالفت نشسته ايم و مايملك خود را بى محافظ خارجى به اعتماد اهل تبريز گذاشته، در شهر پايتخت ما آشوب و فتنه بكنند و دكان و بازار ببندند و سيد حمزه و باغميشه بروند و شهرت اين حركت مزرويج در ملك روس و صفى خان در آستانه همايون و ديگران در ملك روم بدهند! روى اهل تبريز سفيد! اگر فتحعلى خان عرضه داشت و كدخدايان آدم بودند، با اينكه مثل ميرزا مهدى آدمى در پهلوى آنهاست، فتاح غير عليم چه جرئت و قدرت داشت كه مصدر اين حركات شود؟!

فرمودند اگر حضرت از آش و پلو سير نشوند به جا، امّا شما را چه افتاده است كه از زهد ريايى و نهم(1) ملايى سير نمى شويد؟ كتاب جهاد نوشته شد، نبوت خاصه به اثبات رسيد، قيل و قال مدرسه حالا ديگر بس است يك چند نيز خدمت معشوق و مى كنيد! صد يك آنچه با اهل صلاح حرف جهاد زديد اگر با اهل سلاح صرف جهاد شده بود، كافرى نمى ماند كه مجاهدى لازم باشد.

بارى، بعد از اين سفره جمعه و پنجشنبه را وقف اعيان شهر و كدخداى محلات و نجباى قابل و رؤساى عاقل بكنيد، سفره زرق و حيل را برچينيد، سكه قلب و دغل را بشناسيد.

نقد صوفى نه همه صافى و بيغش باشد *** اى بسا خرقه كه مستوجب آتش باشد

تا حال هرچه از اين ورق خوانديم و بر اين نسق رانديم سود و بهبودى ظاهر نگشت، بلكه اينها كه مى شود از نتايج نمازهاى روز جمعه و نيازهاى شب جمعه ما و شماست. من بعد بساط كهنه برچنيد و طرح نو دراندازيد. با اهل آن شهر معاشرت كنيد و مربوط شويد، دعوت و صحبت نماييد، از جوانان قابل و پيران كامل آنها، چند نفرى كه به كار خدمت آيند انتخاب كنيد و هزار يك آنچه صرف اين طايفه شد، مصروف آنها داريد و ريك اين جماعت را دور بيندازيد، مثل ساير ممالك محروسه

ص: 86

باشد، نه اذيت و اضرار، نه دخالت و اقتدار...

عاليجاه ميرزا مهدى در حقيقت يكى از امناى دولت و محارم حضرت ماست. دخلى به آن دار و دسته ندارد. آب و گل و جان و دل او در هواى ما و رضاى ماست. و ما يَسْتَوى الْبَحْران هذا عذْبٌ فُراتٌ سائغٌ شَرابُهُ وَهذا مِلحٌ اُجاجٌ. اگر هم اسم آنهاست، بحمد اللّه هم رسم نيست. به دانش از آنها ملاتر است و به خدمت بالاتر. مؤانست شماها مجانست آنها را از پيش در كرده، با امناء و محارم ما مجانس است و با التفات و مكارم ما مؤانس.

گرچه از طبعند هر دو، به بود شادى زغم *** ورچه از چو بند هر دو، به بود منبر ز دار

اگر صحبت اهل كمال را طالب باشيد مثل جناب حاجى فاضلى و حاجى عبدالرزاق بيگ، اديب كاملى در آن شهر است، پركار و كم خوراك و موافق عقل معاش و امساك. العياذ باللّه، گوده ملا كه لوده خداست و هر قدر هَلْ امْتَلأت؟ بگوييد

هل مِنْ مزيد مى گويند. مثل يابوهاى پرخور كم دو، آفت كاه و غارت جو! قربان افنديهاى رومى و پادريهاى فرنگى بروند. نه آن علم و فضيلت داشتند كه جواب پادرى بنويسند، نه اين غيرت و حميت دارند كه مثل افنديهاى روم در مسجد و راه گلدسته ببندند، خلق را همچنان كه بالفعل روبروى ما رانده اند به حفظ ملك و حراست دين خودشان بخوانند. ما شاءاللّه، وقتى كه پنجه دليرى مى گشايند، تيغى كه امروز بر روى سپاه عثمانى بايد كشيد، به ميرزا امين اصفهانى مى كشند. شكار خانگى و شعار ديوانگى را عادت دارند. بارى، حالا كه به اين شدت دلاور و دلير و صاحب گرز و شمشيرند، قدم رنجه كنند و با ياغى پنجه كنند!

رقم مبارك در اين باب به افتخار شما صادر شده است و شما در هر باب مختار و قادر، والسلام على من اتبع الهدى.(1)

ص: 87

گرفت . و هر چند كه به اتفاق اصحاب تراجم در اين هنگام سنى زياد داشت (= به قولى ، چهل سال) ، اما در سايه دانسته هايش از علم شيمى ، در ارتباط آن با پزشكى توفيق يافت و با انطباق معلوماتش در شيمى بر پزشكى ، شفاى بيماران را در فعل و انفعالات شيميايى جسم آنها بازجست . برترى او در علم شيمى نيز از تقسيم مواد شيميايى روزگارش به چهار قسم «معدنى» ، «نباتى» ، «حيوانى» و «مشتقه» پيداست . هم چنان كه علاقه شديدش به بررسى خواص مواد و فعل و انفعال آنها از تقسيم مواد معدنى و تهيّه برخى اسيدها و استخراج گوگرد بر مى آيد .

گزارشهاى موجود ، از تمايل شديد رازى به علوم ذهنى از دوران خردسالى اش خبر مى دهند ، و همچنين از توجهش به ادبيات و سرودن شعر حين اشتغالش به علوم طبيعى گفته اند .

او در پزشكى شاگرد على بن ربّن طبرى حكيم بوده كه پدرش را از جمله ربّيون (= علماى الهيّات) يهودى دانسته اند . پس علت گرايش رازى به فلسفه دينى و حكمت الهى را در شاگرديش نزد او نيز مى توان جست .

رازى پس از شهرت يافتن به عنوان طبيبى حاذق ، در عهد منصور بن اسحاق حاكم رى در سال هاى (290 تا 296 ق) به نام برادرزاده اش احمد بن اسماعيل ، دومين امير سامانى ، به رياست بيمارستان رى منصوب شد و كتاب الطب المنصورى را بدو اهداء كرد و سخن ابن نديم و ابن قفطى و ابن ابى اصيبعة ، مبنى بر اهداء اين كتاب به منصور بن اسماعيل (م 365 ق) نادرست است .

رازى در عهد خلافت مكتفى (298 - 295 ق) به بغداد رفته و عهده دار بيمارستانى بزرگ شد . گزارش هاى موجود ، از كرامت و نيكوكارى او نسبت به فقرا و بيماران به هنگام موجود ، از كرامت و نيكوكارى او نسبت به فقرا و بيماران به هنگام رياست بر بيمارستانهاى رى و بغداد خبر داده اند (ابن نديم و ...) و نيز از توجه خاصى كه به مطالعه و استنساخ آثار و تنظيم يادداشت و تأليف داشته است . چنانكه خود نيز در

ص: 90

السيرة الفلسفية بر اين مسئله تأكيد داشته است .

گويا رازى پس از مرگ مكتفى عباس در (295 ق) از بغداد به رى مراجعت كرده باشد؛ چرا كه منابع ، از استقبال محترمانه حاكم رى از او و تشكيل حلقه درسى با شاگردان بسيار در اين شهر خبر داده اند . از شاگردان او از ابو زكرياء بن عدى و ابوبكر بن قارون رازى با خبريم (مسعودى ، ابن ابى اصيبعة) . هم چنين بايد از دو استاد ديگر رازى ، ابو زيد بلخى و حكيم ايرانشهرى ياد كرد .

رازى در اواخر عمر به ناراحتى هايى چون ضعف بينايى و سستى در عضله دست مبتلا شده و سرانجام در پنجم شعبان (313 ق) در رى به سراى عقبى مى شتابد . بيرونى سن او را 62 سال و پنج روز قمرى و 60 سال و ده ماه شمسى برآورد كرده است .

به رغم آنكه درباره شاگردان و هم انديشان رازى اطلاع زيادى در دست نيست ، اما برخورد آموزه هاى علمى و فلسفى او با ديگر فرقه ها و مكتب هاى فلسفى/كلامىِ زمانه اش ، بويژه اشاعره و معتزله و اسماعيليه ، مخالفان و همستيزان بسيارى بر او فراهم كرد . شمارى از اين مخالفان كه بر حياتش پرتو افكنده اند عبارت اند از:

1 . ابوالقاسم عبداللّه بن احمد بلخى (م 319 ش) رئيس معتزله بغداد كه بر كتاب علم الهى رازى ردّيه اى نگاشته و رازى آن ردّيه را نقض نوشته بوده است . او و رازى در بغداد در باب مسئله زمان مناظراتى داشته اند .

2 . ابوالحسن شهيد بن الحسين بلخى (م 329 ق) كه با رازى در موضوعات متعددى مانند لذت مناظراتى داشته و در نقض آراء يكديگر رساله هاى نگاشته بوده اند .

2 . ابو حاتم رازى (م 322 ق) ، داعى نامدار اسماعيليه و مشهورترين مخالف رازى كه در اعلام النبوة به تفصيل از مباحثاتش با او در مسائل مختلف حكمت الهى سخن گفته است .

ص: 91

3 . ابوبكر حسين بن تمّار ، از حاضران در مجلس مناظره ابو حاتم و ابو بكر ، كه بر كتاب طب روحانى رازى ردّيه اى نوشته و رازى بدو پاسخ داده بوده است . رازى بر ردّيه ابن تمّار بر رأى مسمعى در باب هيولى ، و به رأى او در باب جوّالاسراب (= هواى نقاط زيرزمين) نيز ردّيه هايى نگاشته است . از جمله ديگر آثارى كه او بر آنها ردّيه نوشته عبارت اند از: مناقضه طبى جاحظ (م 255 ق) ، ردّيه احمد بن حسن مسمعى ، معروف به ابوزرقان بر اصحاب هيولى ، ردّيه كندى (م 257 ق) بر كيميا ، رسالة الوجود منصور بن طلحه ، ردّيه محمّد بن ليث رسائلى بر كيمياگران . افزون بر اينها ، رازى ردّيه اى نيز بر سيسن مانوى نگاشته بوده است و نيز ردّيه اى بر احمد بن كيال در باب امامت . مى دانيم كه احمد بن كيال از بزرگان و اقطاب مذهب باطنى و از رؤساى فرقه اسماعيليه بود كه مدعى امامت شد و خود را امام قائم برشمرد و به سبب غلّو بس بزرگش ، شيعيان اثنى عشرى (= اماميه) از او تبرى جستند . بدين سان توجه به ردّيه نگاشته رازى درباره نظر كيال درباره امام ، در كنار توجه به نقض هاى او بر ديگر فرقه هاى كلامى ، و بويژه معتزليان ، راهگشاى ما در بحث از تشيع رازى تواند بود .

به رغم اتهام او به زندقه و الحاد و مانوى گرى از سوى اين گروه ها در تاريخ حيات فكرى جهان اسلام ، داده ها و اسناد تاريخى/فلسفى برجاى مانده ، بر گرايش شيعى عميق رازى دلالت مى كنند . اين اسناد عنوان شمارى از آثار رازى را برمى نمايند كه بر تشيع او گواهى مى دهند: آثار الامام الفاضل المعصوم و الامام و المأموم المحقين ، النقض فى الامامة على الكيال كه قبلاً ياد كرديم .

همچنين ، دانستيم كه در فلسفه ، شاگرد ابو زيد احمد بن سهل بلخى شيعى (م 332 ق) بوده است .

رازى با اين استاد خود در بغداد آشنا شده و با او رابطه اى عميق و استوار داشته است: تا آنجا كه درباره علت عارض شدن زكام بر ابو زيد در فصل بهار و به علت

ص: 92

استشمام بوى گل رساله اى مى نگارد . پس طبيعى مى نمايد كه تحت تأثير باورهاى شيعى استادش قرار گرفته باشد . در عين حال ، او در رساله برء الساعة ، با پيروى از روش معرفت شيعيان ، با عبارت «الحمد للّه كما هو اهله و مستحقه و صلواته على خير خلقه محمّد و آله و عترته» سخنش را آغاز كرده و در پايان اين رساله آورده است: «و الحمد للّه ربِّ العالمين و صلواته على سيد المرسلين محمّد و آله ...» و مى دانيم كه به كار بردن چنين تعبيراتى ، از خصايص نويسندگان شيعى است . متأسفانه اصل كتاب برء الساعة ، مانند بسيارى از ديگر آثار رازى بر جاى نمانده ، اما قطعات ياد شده را عالم نامدار جهان تشيع ، ابن طاووس (م 664 ق) در كتاب الأمان خود نقل كرده است .

از بزرگان شيعى متأخر نيز ، مرحوم علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى ، در كتاب الذريعة الى تصانيف الشيعة ، رازى را در شمار مؤلفان شيعه دانسته و از كتاب هاى او در عداد آثار شيعى ياد كرده است . گواه نظر شيخ آقا بزرگ ، وابستگى محكمى است . چنانكه با فرماندار ديلمى ، ابو محمّد اطروش شيعى (م 304 ق) معروف به ناصر كبير كه نسبتش به على عليه السلام مى رسيده و جدّ مادرى سيد مرتضى علم الهدى (م 436 ق) بوده ، رابطه استوارى داشته و براى او كتابى در حكمت با عنوان كتاب الى الداعى الاطروش فى الحكمه نگاشته است . همچنين ، با ابوالحسن مسعودى (م 346 ق) مورخ نامدار شيعى و صاحب مروج الذهب ، دوستى داشته و درباره مباحثاتش با او رساله اى مى نگارد به نام كلام جرى بينه و بين المسعودى فى حدوث العالم .

به رغم چنين شواهدى ، شاهديم كه در تاريخ تفكر اسلامى ، شمارى از معاندانش ، با بدگويى از او و سطحى خواندن افكارش ، نسبت هايى ناروا بدو داده و او را دشمن اديان و مانوى و بى اطلاع از علم كلام و هذيان گو خوانده اند(قاضى صاعد ، بان ميمون) . ابو حاتم رازى در اين ميان ، گوى سبقت از ديگران ربوده و افزون بر اعلام النبوة رساله اى نگاشته بوده به نام الرّد على محمّد بن زكريا الطبيب الرازى

ص: 93

و شگفت آن كه مقدسى در البدء و التاريخ به رازى رساله اى نسبت داده به نام مخاريق الانبياء . و البته ، روشن است كه اين مدعاها را با ديده ترديد بايد نگريست . بويژه هرگاه در نظر آوريم كه رازى با شهرت بسيارش در طب و علوم حكمى ، و به واسطه تقربش در دربار حاكمان شيعى روزگارش ، دشمنان چندى داشته كه براى نابود كردنش به تهمت زدن پناه مى آورده اند تا با متهم كردن او به خروج از دين و از راه تكفيرش ، جايى براى خود باز كنند؛ چنانكه ابو حاتم اسماعيلى ، دقيقا بر اين نهج مى رود گواه اين مدعا آنكه ابن نديم درباره كتاب نسبت داده دشمنان رازى بدو در ردّ انبياء ، عنوان كامل آن را چنين ذكر مى كند: كتاب فيما يرد به اظهار ما يدعى من عيوب الانبياء (= كتابى در ردّ اظهار كسانى كه از انبيا عيب جويى كرده اند)؛ و اين درست بر خلاف نسبت هاى ناروايى است كه به رازى داده اند .

نكته بايسته توجه ديگر ، گرايش هاى اسماعيلى بسيارى از مخالفان رازى ، و درگيرى هاى قلمى او با فرقه معتزله است . مى دانيم كه پس از ابو حاتم رازى ، اسماعيليان ديگرى مانند حميدالدين كرمانى و ناصر خسرو از جمله معارضان و معاندان رازى بوده اند . پس هرگاه علت اين دشمنى ها را ردّيه هاى رازى بر آثار كلامى اسماعيليه در باب امامت بدانيم ، به ساختگى بودن بسيارى از اتهامات رازى پى خواهيم برد . گواه اين مدعا آنكه چگونه ممكن است حكيمى كه در فهرست تأليفات او به نام رساله هاى بسيارى در باب الهيات برمى خوريم و حتى به على بن شهيد بلخى نامه اى در اثبات معاد نوشته و در آن از منكران آن انتقاد كرده بوده ، به ردّ انبياء بپردازد: حال آنكه از جمله آثارش كتابى است با عنوان فى انّ لِلانسانِ خالقا حكيما (= در اينكه به راستى آدمى خالقى حكيم دارد) .

پيشتر گفتيم كه رازى با پيروى از آموزه تداوم فيض ، در شرح و معرفى برتر بودن امام و مصون بودنش از خطا و گناه و در برحق بودن امام ، رساله هاى چندى نگاشته بوده است ، رساله هايى كه عنوان شان از فهم و برداشت فرهنگى و معرفتىِ رازى از

ص: 94

تشيع خبر مى دهند ، برداشتى است كه به جز فهم فقهى تشيع است ، و توجه به اين واقعيات برمى نمايد كه نسبت دادن نوشتنِ كتابى در ردّ انبياء به رازى ، محل ترديد بسيار دارد . افزون براينها ابن ابى اصيبعة هم در عيون الانباء درباره نسبت دادن مخاريق الانبياء به رازى مى نويسد:

اين كتاب ، اگر هم تأليف شده باشد - و خدا بهتر مى داند - شايد كه نوشته يكى از اشرار دشمن رازى بوده باشد و او آن را به رازى نسبت داده تا هر كسى كه آن را ببيند و يا از وجود چنين كتابى مطلع شود ، نسبت به رازى بدگمان شود وگرنه رازى جليل الشأن تر از آن است كه چنين كارى كرده باشد و در چنين موضوعى به تأليف و تصنيف دست يازد .

از تشيع رازى كه بگذريم ، نوبت به آثار و آراء كلامى و فلسفى او مى رسد . نخستين منبع آگاهى ما از آثار فراوان رازى فهرست خود نگاشته او است به نقل ابن نديم در الفهرست .

ابوريحان بيرونى نيز در اين زمينه رساله اى دارد كه در يك تقسيم بندى موضوعى 184 نگاشته او را برمى شمارد و همچنين است عيون الانباء ابن ابى اصيبعة در معرفى 238 رساله از رازى .

از متأخران ، دكتر محمود نجم آبادى با تطبيق فهرست هاى ابن نديم و ابن قفطى و ابن ابى اصيبعة و ابوريحان بيرونى ، 271 رساله براى رازى برشمرده است .

بروكلمان نيز از 59 رساله موجود او خبر مى دهد .

از جمله منتشر شده هاى آنها عبارت اند از:

الحاوى ، الجذر والحصبة ، الاسرار ، المدخل التعليمى ، الطب الروحانى ، السيرة الفلسفية ، امارات الاقبال الدولة و بخش هايى از كتاب اللذة و كتاب العلم الالهى .

از اين رساله ها ، آثار فلسفى و كلامى او ، رازى را انديشمندى خردگرا و اهل استدلال مى نمايانند كه برآمده از توحيد اشراقى شرق دجله اى اش ، همه انسان ها را از

ص: 95

استعدادى يكسان در كسب علم برخوردار ديده و تفاوت آنها را در چگونگى ، پروراندن اين استعدادهاى برابر باز مى جويد .

از مجموع پاره نقل هاى متناقض نما از كتاب العلم الالهى رازى توسط مخالفانش نيز ، به شرط اختيار نگاهى آسيب شناسانه ، برمى آيد كه او باريتعالى را از علم تام و حكمت كامل برخوردار مى داند ، چنان كه هيچ گونه سهو و غفلتى بر او عارض نمى شود . از ذات بارى است كه عقل فيضان مى يابد ، برگونه تابش نور از خورشيد و اين عقل ، توانايىِ شناسايىِ كامل همه امور و پديده ها را دارد . در عين حال ، نفس نيز به عنوان منشاء حيات ، برآمده از ذات باريتعالى است با اين تفاوت كه جاهل است و تنها به اندازه ممارستش ، به اشياء علم مى يابد . به نظر رازى ، باريتعالى به علت آگاهى از ميل نفس به هيولى ، وابستگى آن دو را به بهترين وجهى از روى حكمت انجام داده و آنگاه با افاضه عقل و ادراك بر نفس ، عالم حقيقى او را به يادش مى آورد تا مشتاق آن شده و براى دستيابى به لذاتى بدون درد و اندوه ، از عالم هيولايى جدا شود . ناگفته پيدا است كه رازى آموزه اى گنوستيك را در قالبى از الهيات اسلامى بيان مى كند ، و اين بر مى نمايد كه فلسفه او تركيبى است از مهم ترين عناصر توحيد اشراقى با برخى عناصر توحيد عددى ، توحيد عددى در خوانش ارسطويى آن . رازى در ادامه ، پس از اثبات قديم بودن هيولى ، مكان را نيز قديم و عبارت از جايى دانسته و آموزه ارسطويى «زمان همچون عدد حركات جسم» را رد مى كند و زمان مطلق يا دهر را ديگر از زمان محصور ملازم حركات افلاك و خورشيد و ستارگان مى داند .

از آموزه هاى كلامى رازى به دليل نابودى بسيارى از نگاشته هايش در اين زمينه نمى توان به روشنى سخن گفت هر چند كه عنوانهاى برجاى مانده رساله هايش از درگيريهاى كلامى او با فرقه هاى اسماعيليه و معتزله و مانويه خبر مى دهند و چنانكه گفتيم علت اصلى اين درگيريها را در دفاع او از آموزه هاى كلامى شيعه اثنى عشرى مى يابد جست . با اين حال ، امكان آگاهى ما از فلسفه عملى و آموزه هاى اخلاقى او به

ص: 96

واسطۀ دسترسى به دو كتاب السيرة الفلسفية و طب روحانى او وجود دارد . كه اولى دفاعيه اى فلسفى است با تأكيد بر رعايت اعتدال يك فيلسوف در زندگى شخصى رازى (السيرة الفلسفية) و دومى بيان مطالب عمده فلسفه اخلاق در 20 فصل مى باشد و شيوه رازى در آن بر آشكار كردن ماهيت رذايل اخلاقى در نخستين گام ، و آنگاه ، بر شرح چگونگى و نحوه پرهيز از اين رذايل قرار دارد ، آن هم با ستايش عقل و تأكيد بر مهار هواى نفس و بيان آموزه افلاطونى در برقرارى اعتدال ميان نفس هاى سه گانه «غضبى» ، «نباتى» و «ناطقه» . رازى در آخرين فصل اين رساله ، با بحث درباره ترس از مرگ ، عقيده دارد كه انسان عاقل بايداز اين ترس برهد ، چرا كه اعتقاد به عالم ديگر ، نويد عالمى بهتر است و مرگ را خوش جلوه مى دهد ، و اعتقاد به نابودى پس از مرگ هم ، دليلى براى نگرانى نمى نهد . اين تأكيد رازى ، كه تكرار آموزه هاى ابو زيد بلخى

شيعى است ، بى درنگ ما را به ياد اين سخن حضرت على عليه السلاممى اندازد كه آدمى با پيروى از مشى اخلاق گرا و درست ، هيچ گاه از بود و نبود آن عالم ديگر ضررى نخواهد ديد .

منابع

1 . اعلام النبوة ، ابو حاتم رازى ، اعوانى و صاوى ، صفحات متعدد .

2 . الآثار الباقيه ، ابوريحان بيرونى ، داناسرشت ، صفحات متعدد .

3 . البدء والتاريخ ، مظهر مقدسى ، كلمان هوار .

4 . تتمه صوان الحكمة ، بيهقى ، 7 .

5 . التنبيه والاشراف ، مسعودى ، پاينده ، 112 .

6 . جامع الحكمتين ، ناصر خسرو ، معين و كربن ، صفحات متعدد .

7 . دلايل الحائرين ، ابن ميمون .

8 . الذريعة ، تهرانى ، زير عنوان كتاب ها .

9 . رسائل فلسفية ، رازى ، پل كراوس ، همه صفحات .

ص: 97

10 . رسالة لليرونى فى فهرست كتب الرازى ، ابوريحان بيرونى ، محقق ، همه صفحات .

11 . زاد المسافرين ، ناصر خسرو ، صفحات متعدد .

12 . السيرة الفلسفية ، رازى ، اقبال ، همه صفحات .

13 . تاريخ الحكماء ، ابن قفطى ، بهين دارايى ، 373 .

14 . طبقات الامم ، قاضى صاعد اندلسى ، دخوية 33 .

15 . عيون الانباء فى طبقات الاطباء ، ابن ابى اصيبعة ، مولر ، ج 1 ، ص 209 .

16 . طبقات الاطباء والحكماء ، ابن جلجل ، محمّد كاظم امام ، صفحات متعدد .

17 . الفهرست ابن نديم ، تجدد ، ص 531 .

18 . فيلسوف رى ، محقق ، همه صفحات .

19 . من تاريخ الالحاد فى الاسلام ، عبدالرحمن بدوى ، صفحات متعدد .

20 . مؤلفات و مصنفات ابوبكر محمّد بن زكرياى رازى ، محمود نجم آبادى ، صفحات متعدد .

21 . نزهة الارواح و روضة الافراح ، شهرزورى ، تبريزى ، ص 356 .

ص: 98

غايب(عج) بوده، حيات داشته و با علماى مشهورى مانند محمد بن يعقوب كلينى(م 329ق) و ابونصر فارابى (م 339ق) و تلعكبرى(م 385ق) معاصر بوده است. شيح ابوجعفر طوسى به روايت از حسين بن على بن بابويه آورده است كه حسين بن منصور حلاج(مقتول در 309ق) به قم سفر كرد و ادعا نمود كه سفير و وكيل امام غايب(عج) است و نامه اى به على بن بابويه نوشته او را به يارى خويش دعوت كرد. امّا ادعاى او پذيرفته نشد و از سوى ابن بابويه مورد اهانت و تحقير قرارگرفت و ناچار گرديد كه از قم بيرون رود. على بن بابويه در اواخر سفرى به عراق كرده در سامرا با حسين بن روح نوبختى(م 326ق) سومين وكيل امام غايب(عج) ديدار نمود و مسائل خود را از او پرسيد و جواب شنيد. چندى هم در بغداد بسر برد و احتمالاً در آن شهر با محمد بن يعقوب كلينى ديدار نمود. در بغداد عباس ابن عمر كلوازانى و تلعكبرى از محضر درس او استفاده كرده به سال 328ق اجازه روايت همه كتب وى را از او حاصل نمودند. شيخ صدوق در كتاب اكمال الدين و اتمام النعمة و كشى در رجال و علامه حلى و ساير علماى رجال به روايت حسين بن على بن بابويه آورده اند كه على بن بابويه به پيرى رسيده بود و فرزند ذكورى نداشت . پس عريضه اى نوشته به وسيله ابوجعفر محمد بن على اسود نزد حسين بن روح فرستاد و تقاضا كرد آن را به نظر امام رساند التماس دعا براى فرزند ذكور نمايد. حسين ان عريضه را خدمت امام غايب(عج) برد و بعد از سه روز به اسود خبر داد كه استدعاى ابن بابويه پذيرفته شد، بزودى فرزند ذكور مباركى روزى او خواهد شد و مردم از او و اولادش سود خواهند برد. اين پيام بشارتى به ولادت ابوجعفر صدوق بود. باز صدوق در كتاب اكمال الدين و اتمام النعمة، از ابوالعباس ابن نوح و او از جمعى از مشايخ قم روايت كرده است كه على بن بابويه را از همسرش كه دختر عم وى بود(دختر محمد بن موسى بن بابويه) پسرى به دنيا نيامد. پس عرضحالى توسط حسين بن روح تقديم امام غايب(عج) كرد و استدعاى اولاد ذكور نمود. در جواب عريضه او ابلاغ شد كه از همسرى كه دارد

ص: 101

پسر نخواهد آمد. او بزودى جاريه اى ديلمى در ملك خويش خواهد آورد و از او دو پسر فقيه روزى خواهد شد و چنين شد. اين دو پسر ابو عبداللّه حسين و ابوجعفر محمد صدوق بودند. در خبر ديگر آمده است كه امام در پاسخ عريضه محمد بن على توقيع فرمود: «قد دعونا اللّه لك بذلك فسترزق ولدين ذكرين حرين او خيرين»، براى استدعايى كه كرده بودى خداى را دعا كرديم پس بزودى تو را دو فرزند آزاده (يا نيكوكار) روزى خواهد شد. در بعض روايات استدعاى ابن بابويه از امام غايب و صدور توقيع جواب بعد از بازگشت او از عراق به قم يعنى بعد از 328ق ذكر شده است رجال نجاشى و علامه حلى، ولى چون على بن بابويه در سال 329ق درگذشته تولد دو يا سه پسر ظرف چند ماه محالست، مگر اينكه اين استدعا سالها قبل به عمل آمده باشد و تنها به اين صورت است كه ممكن مى شود حسين و محمد پسران على بن بابويه نزد او كسب علم و فقاهت كرده باشند. بخصوص كه به موجب روايات بسيار دو پسر فقيه ابن بابويه نزد خود او تعليم گرفتند.

استادان و مشايخ على بن بابويه تقريبا همان مشايخ كلينى يعنى محمد بن يحيى العطار و على بن ابراهيم قمى و احمد بن ادريس اشعرى بودند. از سعد بن عبداللّه قمى اشعرى و حسين ابن احمد محمد بن العطار و عبداللّه بن جعفر حميرى و قاسم بن محمد نهاوندى و عبداللّه بن حسن مؤدب و محمد بن احمد ابن هشام و ابوخلف عجلى نيز روايت حديث كرده است. معروف ترين شاگردان و راويان او غير از دو فرزندش ابوجعفر صدوق و ابو عبداللّه الحسين، عباس بن عمر كلواذانى و تلعكبرى و احمد بن داوود قمى و سلامة بن محمد بودند. علامه مجلسى در تعليقات خود بر امل الآمل - تأليف شيخ حر عاملى - آورده است كه على بن بابويه مبتكر طرح اسانيد روايت و جمع بين نظاير و آوردن هر خبر با قرينه آن بوده است. فقهاى بعد از او به سبب امانت و ثقه بودن و مقام عالى كه در علم و دين داشته فتاوى و آراء او را بى چون و چرا پذيرفته و در مسائلى كه نصى براى آنها وجود ندارد و اقوال او را حجت

ص: 102

شمرده اند. شهيد ثانى در كتاب ذكرى آورده است كه علماى شيعه فتاوى خود را در صورت فقدان نص از رساله على بن بابويه الشرايع اخذ مى كنند، چون در علم و دين مورد اعتماد همه ايشان است. در رجال نجاشى و فهرست شيخ طوسى و روضات الجنات و الذريعة و ساير كتب رجال تأليفات ذيل را به نام على بن بابويه ثبت كرده اند: الاملاء والنطق، التوحيد، الصلاة، الوضوء، الجنائز، التفسير، النكاح، مناسك الحج، الامامة والتبصرة من الحيرة، الاخوان، النساء والولدان، الشرايع، المنطق و رساله اى در مناظره با محمد بن مقاتل رازى در رى در اثبات امامت اميرالمؤمنين عليه السلامكه به وسيله شاگردان على بن بابويه تدوين و پاكنويس شده است. از بعض اين كتابها فقط نام يا منقولاتى باقى است و از بعضى ديگر نسخه هاى خطى در كتابخانه ها محفوظ است. نجاشى و چند تن ديگر از علماى رجال وفات على ابن بابويه را در بغداد به سال 328ق در قم وفات يافته است. مزارش در كنار روضه فاطمه بنت موسى بن جعفر عليه السلام معروف است و گنبدى زيبا و بقعه اى آباد در وسط ميدانى مشجر و وسيع دارد كه زيارتگاه شيعيان است. چون پسرش حسين ابن على نيز در كنار پدر مدفونست آن بقعه را شيخان گويند. فخرالدين طريحى در مجمع البحرين (ذيل ماده قرمطه) به نقل از شيخ بهايى آورده است كه: قرامطه به سال 310ق به مكه تاخته در روز ترويه حجاج را در مسجدالحرام قتل عام كردند و حجرالاسود را از ركن بيت كنده با خود بردند و بيست سال نگاه داشتند. در آن روز على بن بابويه در مسجدالحرام به دور كعبه طواف مى كرد و بعد از حمله قرامطه نيز طواف خود را نگسست. وقتى او را به شمشير زدند و بر زمين افكندند شعر ذيل را انشاء نمود و سپس جان داد:

ترى المحبين صرعى في ديارهم *** كفتية الكهف لا يدرون كم لبثوا

يعنى عاشقان را مى بينى كه بر سر كوى ايشان افتاده اند، مثل جوانان (اصحاب) كهف كه نمى دانند چه مدت در آن حال مانده اند. اين سخن نيز بى اساس است زيرا

ص: 103

چنانكه گذشت على بن بابويه به سال 328ق در بغداد بوده و مدتى بيش از هجده سال بعد از حمله ابوطاهر قرمطى به مكه زنده بوده است. به علاوه حالت و شعر صوفيانه با مشرب او كه فقيهى متشرع بوده تناسب ندارد. از على بن بابويه سه پسر به نامهاى حسن و حسين و محمد باقى ماند. حسن عابدى گوشه گير بود و در فقه دستى نداشت. امّا دو برادر ديگر او ابوعبداللّه الحسين و ابوجعفر محمد صدوق متكلم و فقيه و محدث بزرگ زمان خود بودند. از خاندان ابن بابويه تعداد بسيارى فقيه و محدث برخاست. محدث بحرانى رساله اى در شرح احوال فقهاى اين خانواده نوشته ولى به قول صاحب منتهى المقال از عهده استقصاى كامل در اين باره برنيامده است.

2 - ابوعبداللّه حسين بن على بن بابويه، وى به قول نجاشى در كتاب رجال علوم شرعيه را نزد پدر تحضيل كرد و اجازه روايت همه كتابهاى او را حاصل نمود. از شرح زندگى او تقريبا چيزى نمى دانيم. شيخ طوسى در كتاب الغيبة آورده است كه وى به سال 378ق وارد شهر بصره شده بود. امّا معلوم نيست كى متولد شده و در چه تاريخ وفات يافته و به چه بلادى غير از عراق سفر كرده است. شيخ حر عاملى در امل الآمل آورده است كه فقهاى شيعه به فتاوى و آراء حسين بن بابويه و دو پسرش حسن و حسين اعتماد داشتند و آنان را ثقه و قولشان را حجت مى شمردند. شيخ طوسى در الغيبة از حسين بن بابويه چنين روايت كرده است:

هنوز بيست سال تمام نداشتم كه مجلس درس داير كردم و به روايت احاديث پرداختم. غالبا ابوجعفر محمد بن على اسود در اين مجلس شركت مى كرد و هر وقت حضور ذهن و حاضرجوابى مرا در مسائل حرام و حلال - با سن كمى كه داشتم - مى ديد مى گفت: تعجب نمى كنم، زيرا تو به دعاى امام زمان(عج) متولد شده اى.

مشايخ حديث و استادان او غير از پدرش عبارت بودند از: 1 - برادرش ابوجعفر صدوق، 2 - حسين بن عبيداللّه غضائرى، 3 - ابوجعفر محمد بن حسين نحوى،

ص: 104

4 - على بن احمد بن عمران صفار، 5 - علويه صفار، 6 - حسين بن احمد بن ادريس. اين نامها را شيخ ابوجعفر طوسى در كتاب الغيبة از حسين بن بابويه روايت كرده است. شاگردان و راويان او چهارتن از علماى مشهورند بدين نامها: 1 - شيخ ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسى ملقب به شيخ الطائفه كه از اركان مذهب شيعه است، 2 - شريف مرتضى على بن الحسين از اعاظم فقهاى شيعه، 3 - ابوهاشم محمد بن حمزة بن الحسين بن محمد بن محمد بن ابراهيم بن محمد بن الامام موسى الكاظم عليه السلام - ابوجعفر محمد بن على اسود كه در مجالس درس وى حضور مى يافت. جمعى ديگر نيز مستقيما يا مانند نجاشى و علامه حلى با واسطه از او روايت حديث كرده اند كه شرح احوالشان در كتب رجال مسطور است. از حسين بن بابويه سه تأليف ياد شده است: التوحيد و نفى التشبيه، الرد على الواقفة، كتابى براى صاحب ابن عباد كه شايد نفى الشبهه نام داشته است. وى نزد صاحب ابن عباد تقرب داشت و هر وقت به ديدار او مى رفت با احترام پذيرايى مى شد و در صدر مجلس جاى مى گرفت. نواده او شيخ منتجب الدين (م ب از 585 ق) در كتاب الفهرست از احوال نياى خود حسين و دو پسر او حسن و حسين و نيز شيخ ابوالقاسم عبيداللّه بن الحسن - كه پدر شيخ منتجب الدين بوده - ياد كرده و نوشته است همه از فقهاى ثقه در عهد خود بودند.

شيخ ابوالقاسم ساكن رى بوده و نزد پدرش حسن (كه او را حسكا يا حسنكا مختصر حسن كبا مى خواندند) تلمذ نموده و اجازه روايت تحصيل كرده است. شرح احوال اين فقيهان و ساير اعتقاب حسين بابويه چنانكه اشاره شد در رساله مخصوصى به وسيله فاضل بحرانى جمع آمده است.

3 - محمد بن على بن بابويه ابوجعفر ملقب به صدوق، از بنيانگذاران فقه شيعه و در صف اول محدثين و علماى مذهب اثناعشرى جاى دارد. همانگونه كه فقه اهل سنت بر شش مجموعه حديث مبتنى است كه آنها را صحاح سته گويند: صحيح

ص: 105

بخارى، صحيح مسلم، سنن ابوداوود، سنن ترمذى، سنن ابن ماجه و سنن نسائى فقه شيعه اثناعشرى نيز بر چهار كتاب استوار است كه در اصطلاح كتب اربعه و مصنفان آنها «محمد بن ثلاث» يعنى «سه محمد» خوانده مى شوند: كافى تصنيف ابو جعفر، محمد بن يعقوب كلينى(م 329ق)؛ من لا يحضره الفقيه تصنيف ابوجعفر محمد بن على بن بابويه و دو كتاب تهذيب الاحكام و الاستبصار تصنيف ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسى(م 460ق). بنابراين شيخ ابوجعفر صدوق يكى از اركان فقه شيعه به شمار مى رود. او با سفرهاى دور و دراز در بلاد اسلامى و تأليفات بسيار - كه بعضى تعداد آنها را 300 عنوان نوشته اند - و با ارتباط با امرا و رجال و حضور در محافل سياسى و علمى و در پرتو منطق قوى و وسعت معلومات و قلم و بيان رسا موفق شد مذهب اثناعشرى را ترويج و فقه و اصول و كلام شيعه را مدون نمايد. چون صحت اسناد و آراء او مورد قبول و تصديق ساير فقهاء بود او را «صدوق» لقب دادند، يعنى هرچه گفته راست گفته است. از شرح احوال صدوق تقريبا هيچ اطلاعى در دست نيست. اخبار ولادت او به دعاى امام غايب فعلاً ذكر شد. خود او هم به اين معجزه مباهات مى كرده است. سال تولد او را 311ق دانسته اند. اين نظر از آنجاست كه گفته اند ابن بابويه هنگام وفات 381ق حدود 70 سال از عمرش گذشته بود. او در مدارس قم علوم ادبى و شرعى و عقلى را فراگرفت. بعض استادان و مشايخ او بدين شرح بودند: 1 - پدرش ابوالحسن على بن الحسين، 2 - ابوجعفر محمد بن الحسن بن احمد بن وليد شيخ فقهاى قم 3 - احمد بن على بن ابراهيم قمى، 4 - ابوالقاسم على بن عبداللّه بن احمد بن ابى عبداللّه البرقى، 5 - محمد بن موسى بن المتوكل، 6 - محمد بن على قمى ملقب به ماجيلويه، 7 - حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام. تعداد مشايخ او را در قم و ساير بلاد تا حدود 200 نفر نوشته اند. ابن بابويه از قم به رى منتقل شد. ظاهرا چون رى پايتخت سلاطين شيعى مذهب آل بويه و مركز علما و رجال آن طائفه و ميدان وسيعى براى تعليم و تعلم علوم شرعى بود نظر صدوق را به خود جلب كرد. تاريخ

ص: 106

انتقال او به اين شهر معلوم نيست. وى در سال 352ق به خراسان رفت و مشهد رضوى را زيارت كرد. چندى هم در نيشابور و در مروالرود بود. در سال 355ق به بغداد رفت و مجلس تدريس و روايت حديث در آن شهر داير نمود و از بغداد به كوفه و سپس به زيارت حج رفت. بعد از بازگشت به ايران سفرى به همدان كرد و بين سالهاى 367ق و 368ق باز به خراسان سفر كرد. در خراسان دو بار به زيارت مشهد رفت و از شهرهاى ماوراءالنهر چون سمرقند، و ايلاق و فرغانه ديدن نمود و همه جا از سوى رجال و علماى شيعه مورد پذيرايى و استقبال قرار گرفت. مدت اين مسافرتها و تاريخ بازگشت او به رى معلوم نيست. در بلخ يا در ايلاق يكى از رجال شيعه به نام ابوعبداللّه محمد بن حسن علوى معروف به نعمه به او پيشنهاد كرد به سياق كتاب من لا حضره الطبيب - كسى كه پزشك در دسترس ندارد، پزشك پيش خود - تأليف محمد ابن زكرياى رازى(م 311ق) كتابى در فقه تأليف كند و او كتاب من لا يحضره الفقيه - كسى كه فقيه در دسترس ندارد، فقيه پيش خود - را به نام او تصنيف نمود. اين كتاب كه از اركان فقه شيعه است شامل 5998 حديث از طريق 500 راوى در 666 باب از مسائل فقه است. صدوق با ركن الدوله ديلمى (م 366ق) و صاحب بن عباد(م 385ق) وزير ركن الدوله و مؤيدالدوله و فخرالدوله ارتباط نزديك داشت و مقدمش را گرامى مى داشتند. پنج عنوان از مؤلفات او شامل مذاكرات و مباحثات وى در محضر ركن الدوله است كه مبادى تشيع را براى او روشن نموده و از مذهب پادشاه در برابر مخالفان دفاع كرده است. كتاب عيون اخبارالرضا را نيز در سيره و احاديث حضرت على بن موسى الرضا عليه السلام تأليف و به صاحب ابن عباد اهداء نموده است. فقهاى خاندان بابويه كه نامشان در كتب رجال ثبت است از اعقاب حسين برخاستند و از فرزندان صدوق كى در علم و فقه نامدار نگرديد. در اينكه كداميك از اين سه برادر در سن مقدم بودند آراء مختلفى اظهار شده است. ظاهرا شيخ صدوق از دو برادر ديگر جوان تر بوده است. صدوق به اجماع علماى شيه در وسعت دانش و قوت

ص: 107

حافظه و نظم فكرى و كثرت تأليفات و جمع احاديث و صحت و اتقان فتاوى در بين ساير علماى شيعه ممتاز است. ليكن چون در اظهار عقايد و اجتهادات خود شجاع و صريح بوده و نظراتى از قبيل جواز سهو و نسيان براى پيغمبر صلى الله عليه و آله و امامان عليه السلامدر كتاب من لا يحضره الفقيه و ساير كتب خود اظهار و اسناد و احاديث آن را نقل كرده است يكى دو تن از علماء - گرچه در عدالت او شكى ندارند - در ثقه بودن او شك كرده اند. امّا ساير فقهاى شيعه اينگونه نظرات صدوق را توجيه و حمل بر تقيه كرده از ثقه بودن او قويا دفاع كرده اند. تعداد مؤلفات صدوق را بعضى تا 300 عنوان نوشته اند. نجاشى در رجال نام 193 عنوان را ذكر كرده و آورده است كه:

بعضى اين كتابها را نزد پدرم على ابن احمد بن عباس نجاشى خواندم، او مى گفت شيخ صدوق اجازه روايت همه آنها را به من داده است.

محمد بن سليمان تنكابنى در قصص العلماء تعداد 189 تأليف صدوق را نام برده است. سعيد نفيسى در مقدمه مصادقة الاخوان از 214 كتاب منسوب به صدوق اسم مى برد. خوانسارى در روضات الجنات درباره 17 كتاب صدوق تفصيل داده و گفته است بقيه تأليفات او در دست نيست. اين تأليفات عمدةً در ابواب فقه و اصول و تفسير و سيره پيغمبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام و احتجاج و اخبار فضايل اهل بيت و اخبار غيبت و علايم ظهور امام غايب(عج) و آداب زيارت مشاهد مشرفه و پاسخ به سؤالات علماى ساير بلاد مثل واسط و بصره و كوفه و بغداد و قزوين و مداين و نيشابور و مواعظ و حكم و خصال شيعه و آداب زندگى و پزشكى و علم حديث و علم رجال و ديدارهاى مصنف با مشايخ و رجال حديث و پنج رساله صورت مذاكراتى است كه در دربار ركن الدوله ديلمى (ظاهرا در رى) در شرح عقايد اماميه و دفاع از مذهب اثناعشرى بيان شده است. برخى از آنها كه به چاپ رسيده است عبارت اند از: التوحيد، المقنع، علل الشرايع، ثواب الاعمال، عقاب الاعمال ، اكمال الدين، معانى الاخبار، جامع الاخبار، مصادقة الاخوان، خصال، من لا يحضره الفقيه، عيون اخبار الرضا، رسالة الاعتقادات،

ص: 108

الهداية في الاصول. قسمتى از كتاب اكمال الدين به سال 1901م در هايدلبرگ آلمان به وسيله «مولر» منتشر شد و رساله اعتقادات به انگليسى ترجمه شده است. بسيارى از علماى معروف محضر درس صدوق را درك و از او روايت حديث كرده اند. معروف ترين ايشان شيخ مفيد، ابن شاذان، غضايرى، و ابو جعفر محمد دوريستى بوده اند.

منابع

1 . اعيان الشيعة، ج 6، ص 116 - 117؛ ج 10، ص 24 - 25 .

2 . الرجال، نجاشى، ص 184 و 270 .

3 . روضات الجنات، ص 183 و 369 - 371 .

4 . الفهرست، ابن نديم، ص 196 .

4 . الفهرست، طوسى، ص 156 .

5 . مجالس المؤمنين، ص 190 - 200 و 390 .

6 . منهج المقال، ص 307 .

7 . منتهى المقال، ص 282.

8 . نامه دانشوران، ج 1، ص 1 - 7 .

ص: 109

از شاگردان به نام او فرزندش ، عبدالرحمان بن ابى حاتم است .

ابن ابى حاتم در مقدمه كتاب الجرح و التعديل شرح حال زيبايى براى پدر نگاشته و به نكاتى كه حاكى از عظمت قدر و وسعت حفظش مى باشد ، اشاره كرده است .

عبداللّه بن جعفر حميرى شيعى و سعد بن عبداللّه اشعرى قمى نيز از راويان او هستند .

او در هشتاد و دو سالگى دررى درگذشت .

از آثار وى:

1 . تفسير القرآن

2 . الجامع فى الفقه

3 . الزينة ، در حدود چهارصد برگ

4 . طبقات التابعين

منابع

الاعلام ، ج 6 ، ص 250؛ تاريخ بغداد ، ج 2 ، ص 73 - 77؛ تهذيب التهذيب ، ج 9 ، ص 27 - 29؛ الجرح والتعديل ، (مقدمه 349 - 368 ق 2 ج 3 ، ص 204؛ دايرة المعارف فارسى ، ج 1 ، ص 29؛ رجال ابن داود (قسم ج 27 ص 498)؛ رجال الطوسى ، ص 512؛ رجال النجاشى ، ج 1 ، ص 401؛ رى باستان ، ج 2 ، ص 348 - 349؛ ريحانة الادب ، ج 2 ، ص 286؛ سير النبلاء ، ج 13 ، ص 247 - 263؛ الفهرست ابن نديم ، ترجمه (ص 354؛ الفهرست الطوسى ، ص 276؛ الكنى والالقاب ، ج 1 ، ص 44؛ لغت نامه (ذيل رازى ، ابو حاتم رازى) ، معجم المؤلفين ، ج 9 ، ص 35؛ الوافى بالوفيات ، ج 2 ، ص 183؛ هدية العارفين ، ج 2 ، ص 19 .

ص: 112

منابع

الاعلام ، ج 6 ، ص 270؛ ايضاح المكنون ، ج 2 ، ص 197؛ الجرح والتعديل ، ج 3 ، ق 2 ، ص 198؛ رى باستان ، ج 2 ، ص 350؛ سير أعلام النبلا ، ج 3 ، ص 449 - 453؛ كشف الظنون ، (458؛ 1277؛ هدية العارفين ، ج 2 ، ص 21 - 22 .

منابع

اعيان الشيعة (7/464) ، الذريعة (2/311 ، 11/240 ، 12/199 ، 15/327 - 328 ، 375) ، ريحانة الادب (/360 - 361) ، طبقات اعلام الشيعه (قرن 5/104) ، فهرست منتجب الدين (108) ، الكنى والالقاب (3/199 - 200) ، لسان الميزان (4/245 - 246) ، لغت نامه (ذيل/مفيد) ، معجم المؤلفين (5/117) ، هدية الاحباب (244 - 245) ، هدية العارفين (1/518) .

ص: 115

چگونه به شرح حال او نپرداخته و از اين مهم غفلت كرده اند .

او را تصانيف بسيارى است . سيد بن طاووس در الدروع الواقيه و شيخ ورام در تنبيه الخواطر و ابن فهد در التحصين و عدة الداعى از كتب او نقل كرده اند ، و كراجكى در كتاب الفهرس ذكر كرده كه وى در قم و رى 220 كتاب تصنيف كرده است .

از جمله آثار وى:

1 . ادب الامام و المأموم ،

2 . المانعات من دخول الجنة يا الاعمال المانعة من دخول الجنة ،

3 . جامع الاحاديث النبوية ، مشتمل بر هزار حديث نبوى به ترتيب حروف هجا .

4 . المنبى عنى زهد النبى صلى الله عليه و آله ،

5 . الغايات ،

6 . المسلسلات يا مسلسلات الاخبار ، شامل كليه وقايعى است كه در تمام طبقات اسنادش تا معصوم ، لفظ خاص تكرار شده است .

7 . العروس ، در فضل و آداب روز جمعه .

8 . نوادر الاثر فى على عليه السلام خير البشر ، كه در آن حديث نبوى «علىٌّ خَيرُ البَشَر» را از بيش از 70 طريق آورده است .

منابع

اعيان الشيعة ، ج 4 ، ص 82 - 83؛ الذريعة ، ج 1 ، ص 386 و ج 5 ، ص 31؛ رجال ابن داود ، (قسم ج ، 1 ، ص 86)؛ رجال الطوسى ، ص 457؛ روضات الجنات ، ج 2 ، ص 168 - 170؛ ريحانة الادب ، ج 7 ، ص 528؛ طبقات اعلام الشيعه ، قرن 4 ، ص 68 - 69؛ فوائد الرضويه ، ص 59 - 61؛ لغت نامه (ذيل/جعفر)؛ معجم رجال الحديث ، ج 4 ، ص 82 - 83؛ معجم المؤلفين ، ج 3 ، ص 132 - 133؛ نفس الرحمان ، ص 88 - 90 .

ص: 117

الاعمال المانعة من دخول الجنة ، كه به اختصار آن را المانعات نيز نامند؛ و مشتمل است بر رواياتى كه بيانگر اعمال و كردارهاى بازدارنده از دخول به بهشت اند .

جامع الاحاديث ، كه مشتمل است بر يك هزار حديث نبوى به ترتيب حروف الفبا .

العروس ، كه در آن از فضايل و آداب روز جمعه سخن مى گويد .

الغايات ، كه احاديث آغاز شده با افعل تفضيل در آن گرد آمده اند .

الملسلات ، كه در آن برخى از اخبار مسلسل گرد آمده است .

نوادر الاثر فى على عليه السلام خير البشر ، كه در آن از بيش از هفتاد طريق حديث نبوى «علىٌّ خيرٌ البَشَرِ» گردآورى شده است . آثار ياد شده به سال 1369 ق در يك مجلّد در تهران به چاپ رسيده اند . برخى ديگر از آثارش را نيز از طريق اشاره هاى ديگران و خودش مى شناسيم .

شهيد ثانى در روض الجنان (363) از الامام والمأموم او نقل كرده و ابن طاووس و ابن فهد از المنبى عن زهد النبى صلى الله عليه و آلهبهره گرفته اند(1)

ص: 119

در اين دوره فطرتِ علمِ مشحون به عمل و فقدان استوانه هاى فضيلت و تقوى چه نيكوست نيم نگاهى به زندگى و سيره گذشتگانِ افتخارآفرين اين مرز و بوم داشته باشيم، باشد تا تجليل از آن وارستگان، گامى براى دميدن روح پژوهش و تحقيق براى ايجاد ارتباط و پيوند با مفاخر گذشته اين سرزمين باشد.

ميرزا احمد چهارمين و كوچك ترين پسر آيه اللّه حاج ميرزا محمدحسن آشتيانى (1319ق - 1248ق) مجتهد مشهور تهران و رهبر مبارزه پيروز تنباكو است . او در سال 1300ه.ق در تهران ديده به جهان گشود. پس از گذراندن دوران طفوليت و رسيدن به سنين رشد مشغول فراگيرى ادبيات فارسى و عربى شد و مقدمات علوم اسلامى را آموخت. سطوح فقه و اصول را از محضر پدر دانشمندش استفاده كرد و در محفل خصوصى درس او حاضر شد تا اينكه در سال 1319ق كه هنوز نوجوانى بيست ساله بود سايه مهر پدر را از دست داد. وى پس از پدر در حوزه اساتيد و دانشمندان تهران در علوم مختلف شركت كرد. اين بزرگان عبارت اند از:

1 - آقا شيخ مسيح طالقانى - م 1339 ق - (در فقه و اصول).

2 - آقا سيد محمد يزدى ، - م ح 1320 ق - (در فقه و اصول).

3 - سيد عبدالكريم لاهيجى - م ح 1323 ق - (در فقه و اصول).

4 - حكيم آقا ميرزا حسن كرمانشاهى - م 1336 ق - (در حكمت مشاء).

5 - آقا ميرشهاب نيريزى شيرازى - م ح 1320 ق - (در حكمت متعاليه).

6 - آقا ميرزا هاشم اشكورى رشتى - م 1332 ق - (در عرفان نظرى).

7 - ميرزا على اكبر خان ناظم الاطباء - م 1343 ق - (در طب).

8 - ميرزا عبدالغفارخان نجم الدولة - م 1326 ق - (در رياضيات و نجوم).

سفر به عتبات و تحصيل در حوزه نجف اشرف

آيت اللّه آشتيانى در حالى كه در حوزه اساتيد تهران ، مراتب علم و دانش را به نيكويى

ص: 121

طى كرده بود و در اكثر مباحث صاحب نظر بود در سال 1340ق راهى عراق شد و در جوار آستان ملك پاسبان مولى الموحدين حضرت اميرالمؤمنين - صلوات اللّه عليه - مقيم شد و از محضر علامه ميرزا حسن نائينى (م 1355ق) و آيت اللّه آقا ضياءالدين عراقى (م 1361ق) استفاده كامل كرد و مراتب خود را در فقه و اصول به كمال رساند. عمده استفاده آشتيانى در نجف از محقق نائينى بوده است.

ايشان در مدت اقامت ده ساله خود در نجف اشرف چند سالى نيز به تدريس فلسفه مشغول بود كه جمع زيادى از بزرگان در درس وى شركت كرده اند كه از آن جمله اند علامه سيد محمد حسين طباطبايى كه در درس اسفار وى شركت كرده است.(1)

آشتيانى در 1350ق به ايران بازگشت و در تهران به تدريس فقه، اصول، طب و علوم عقلى و همچنين تأليف كتب و ارشاد مردم پرداخت.

بعد از برادر بزرگترش آيت اللّه حاج شيخ مرتضى آشتيانى(م 1365ق) ، توليت و سرپرستى مدرسه مروى و موقوفات آن كه با اعلم علماى تهران است به ايشان منتقل شد و ساليان طولانى رياست معنوى و علمى را در تهران به عهده داشت. او از پنج تن از بزرگان زمانش اجازه روايت و گواهى اجتهاد داشت. اين اساتيد عبارت اند از:(2)

1 - آيت اللّه ميرزا حسين نائينى(م 1355ق).

2 - آيت اللّه حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى(م 1355ق).

3 - آيت اللّه آقا ضياءالدين عراقى(م 1361ق).

4 - آيت اللّه آقا سيد ابوالحسن اصفهانى(م 1365ق).

5 - آيت اللّه حاج آقا حسين طباطبايى بروجردى(م 1380 ق).

آيت اللّه آقا ميرزا احمد آشتيانى از نيكان و اخيار روزگار بود. استاد شهيد مطهرى

ص: 122

درباره ايشان نوشته اند: «وى عارفى خليق، متواضع، سليم النفس، متعبّد و مثل اعلاى پارسايى بود...».(1)

آيت اللّه آقاميرزا باقر فرزند آن بزرگوار فرموده اند:

از مرحوم مبرور پدرم - طاب ثراه - جويا شدم كه آيا در مدّت عمر خود به شرف لقاء ولىّ عصر امام زمان عليه السلام رسيده اند يا خير؟ پس از تأمل و شايد تبسمى فرمودند: «گاهى آثارى مشاهده نمودم كه غير از آن وجود مقدس شايسته آن نبود».(2)

محفل درس او ساليان طولانى در تهران منبع فيض آثارى بود براى جويندگان فضيلت و دانايى و جمع كثيرى از بزرگان و دانشمندان روزگار ما از محضر آن فقيه، فيلسوف و حكيم متأله استفاده كرده اند كه مقام را مجال بسط و شرح آن نيست.

آيت اللّه آشتيانى در شعر و شاعرى نيز دست داشت و سروده هاى زيادى از خود به جاى گذاشته است. ايشان در شعر به «واله» تخلص مى كرد.

درگذشت

آن حكيم فرزانه پس از عمرى مشحون از حسنات و سراسر تقوا و پارسايى در روز سه شنبه سوم تيرماه 1354 ش مطابق با چهاردهم جمادى الثانى 1395ق به جوار حق شتافت. روز بعد بازار تهران تعطيل شد و پيكر پاكش با حضور جمع زيادى از مردم تهران ، علما و شاگردان او در ميان اشك و اندوه تشييع شد و در جوار بارگاه حضرت سيدالكريم عليه السلام و در مقبره خانوادگى خودشان به خاك سپرده شد.

آيت اللّه آقاميرزا محمدباقر آشتيانى(م 1404ق) و حجت الاسلام والمسلمين آقاميرزا محمدصادق آشتيانى(م 1365ق) دو يادگار آن بزرگوار بودند.

تأليفات و آثار

آيت اللّه علامه آقاميرزا احمد آشتيانى آثار مكتوب زيادى در فقه، اصول، كلام، فلسفه،

ص: 123

حكمت، اخلاق، نجوم، هيئت، طب، ادبيات و... از خود به يادگار گذاشته اند و با آنكه در طول عمر با بركت خود محفل درس و بحثش براى شاگردان برقرار بود و معمولاً نماز جماعت ، وعظ و خطابه براى مردم را نيز ترك نكرد ولى آثار زيادى كه از وى به جاى مانده است، نشان دهنده وسعت معلومات و در عين حال جديت، پشتكار و پركارى آن حكيم فرزانه است. ايشان بر اكثر كتب مشهور درسى حوزه هاى قديم و جديد در علوم مختلف ، حاشيه و شرح دارد كه تعداد اين آثار به شصت عنوان مى رسد ما به برخى از آنها اشاره مى كنيم.(1)

1 - آداب دعا، در ضمن «چهارده رساله فارسى» به كوشش آيت اللّه استادى، تهران، كتابخانه چهل ستون مسجد جامع، 1403ق.

2 - بيان نافع - در تفسير آيه 21 سوره بقره - ضمن «چهارده رساله فارسى».

3 - بيان المسالك - در بحث وحدت وجود - در ضمن «صد و بيست حديث و چهار رساله عرفانى»، به كوشش آيت اللّه استادى ، تهران، كتابخانه چهل ستون مسجد جامع، 1406 ق، وزيرى.

4 - تذكرة الغافلين - مباحثى در اصول دين - تهران، جيبى، 265ص ، بى تا.

5 - طرائف الحكم يا اندرزهاى ممتاز - در دو مجلد - تهران، انتشارات صدوق، 1381 و 1386 ق.

6 - لوامع الحقائق في اصول العقائد - در اصول دين، تهران، 1353 ش، وزيرى، 175+54ص .

7 - مقالات احمدية - در اخلاق و اصول دين - تهران، 1316ش، رقعى، 234ص .

8 - نامه رهبران - اصول عقايد و ادله آنها - تهران، 1365ق، رقعى، 488 ص .

برخى از آثار ايشان كه متأسفانه به چاپ نرسيده است عبارت است از:

ص: 124

تقريرات فقه و اصول از درس محقق نائينى، حاشيه بر مكاسب، حاشيه بر شرايع الاسلام، حاشيه بر كفاية الاصول، حاشيه بر قوانين الاصول، حاشيه بر شرح الاشارات، حاشيه بر شرح الفصوص، حاشيه بر اسفار، حاشيه بر مصباح الانس، حاشيه بر قانون بوعلى، حاشيه بر مطول، حاشيه بر شرح نظام و... .

منابع

1 - چهارده رساله فارسى، آشتيانى، احمد، به كوشش رضا استادى، تهران، كتابخانه چهل ستون، 1403ق .

2 - شرح مقدمه قيصرى بر فصوص الحكم، آشتيانى، جلال الدين، مشهد، 1385ق .

3 - چهل مقاله، استادى ، رضا ، انتشارات كتابخانه آيت اللّه مرعشى، قم .

4 - آثار الحجه، شريف رازى، محمد، برقعى، قم ، 1332ش .

5 - اختران فروزان رى و تهران، شريف رازى، محمد، مكتبة الزهراء ، قم .

6 - گنجينه دانشمندان، شريف رازى، محمد، تهران، كتابفروشى اسلاميه، 1352ش .

7 - تاريخ حكما و عرفاى متأخر بر صدرالمتألهين، صدوقى سها، منوچهر، تهران، انجمن حكمت و فلسفه، 1359 ش .

8 - چاپى فارسى ، مشار، خانبابا، تهران، 1350 ش .

9 - موسوعة مؤلفى الاماميه، مجمع الفكر الاسلامى ، قم ، 1420 ق .

10 - خدمات متقابل اسلام و ايران، مطهرى، مرتضى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران ، 1354ش .

ص: 125

در حسن خط نيز استاد بود . اديب تا پايان عمر مجرد زيست و سرانجام ، در منزل يحيى خان قراگوزلو ، وزير معارف ، درگذشت و در امامزاده عبداللّه تهران دفن شد .

آثار وى:

1 . ديوان اشعار ، مشتمل بر چهار هزار و دويست بيت قصيده و غزل فارسى و سيصد و هفتاد بيت قصايد و قطعات عربى به انضمام دو رساله در بديهيات اوليه .

2 . تصحيح ديوان ناصر خسرو ،

3 . قيصر نامه ،

4 . حواشى و تعليقات بر تاريخ بيهقى ،

5 . ترجمه فارسى اشارات شيخ الرئيس كه ناتمام ماند ،

6 . حاشيه بر شرح ابن ابى الحديد ، بر نهج البلاغه .

منابع

از صبا تا نيما (2/317 - 322) ، اعيان الشيعة (2/603) ، حماسه سرايى در ايران (375) ، دايرة المعارف فارسى (1/77) ، الذريعة (9/162) ، زندگينامه رجال و مشاهير (1/103 - 105) ، سخنوران نامى (1/3 - 9) ، سخنوران نامى معاصر (1/208 - 214) ، سرآمدان فرهنگ (1/156) ، شرح حال رجال (1/77 - 78) ، لغت نامه (ذيل /اديب پيشاورى) ، مؤلفين كتب چاپى (1/351 - 352) ، معجم المؤلفين (1/246) ، مكارم الآثار (5/1623 - 1624) ، يادداشت هاى قزوينى (8/149) ، يادگار (س 3 ، ش 3 ، ص 33 - 34) .

ص: 129

در معجم الادبا گويد ابن فارس نخست فقيه شافعى بود كه سپس مذهب مالكى را اختيار نمود .

قرائن قطعيه قويه تشيّع وى را مبرهن مى نمايد ، چنانچه شيخ طوسى در فهرست خود و ابن شهرآشوب هم در معالم العلما كه هر دو براى شرح حال مصنّفين و مصنّفات شيعه تأليف شده اند به شرح حال وى پرداخته اند و ابن داود نيز در كتاب رجال خود در قسمت ثقاتش درج نموده است . در الذريعه (كه فهرست مصنّفات شيعه مى باشد) به ذكر تأليفات او پرداخته ، در اعيان الشيعه نيز شرح حال او را نگاشته و در تنقيح المقال هم احتمال عامى بودن او را تضعيف نموده است . علاوه بر اينها ، آل بويه با آن همه تعصّبى كه نسبت به مذهب تشيّع داشته اند به معلّمى او تن درداده و از

همدان به رى احضارش كردند و اين امر نيز مؤيّد مرام مى باشد و از اشعار ابن فارس است:

و قالوا كيف حالك قلت خير *** تقضى حاجة و تفوت حاج

اذا ازدحمت هموم الصدر قلنا *** عسى يوما يكون لها انفراج

نديمى هرتى و انيس نفسى *** دفاتر لى و معشوقى السراج

اذا كنت فى حاجة مرسلا *** و انت بها كلف مغرم

فارسل حكيما و لا توصه *** و ذاك الحكيم هو الدرهم

قد قال فى ما مضى حكيم *** ما المرء الا باصغريه

فقلت قول امرء لبيب *** ما المرء الا بدرهميه

من لم يكن معه درهماه *** لم يلتفت عرسه اليه

و كان من ذله حقيرا *** تبول سنوره عليه

از تأليفات او است:

1 . الاتباع والمزاوجة

2 . اختلاف النحاة النحوين

ص: 131

3 . اخلاق النبى صلى الله عليه و آله

4 . اصول الفقه

5 . امثلة الاسجاع

6 . الانتصار لثعلب

7 . تفسير اسماء النبى صلى الله عليه و آله

8 . حلية الفقها

9 . دارات العرب

10 . ديوان شعر ، كه در مصر و بيروت و اروپا چاپ و دو نسخه خطى آن نيز به شماره 310 و 312 در كتابخانه مدرسه سپهسالار جديد تهران موجود است .

11 . ذخائر الكلمات

12 . ذم الخطاء فى الشعر

13 . سيرة النبى صلى الله عليه و آله

14 . الصاحبى يا فقه اللغة ، كه براى صاحب بن عباد تأليف و در قاهره چاپ و يك نسخه خطى آن نيز كه در سيصد و هشتاد و دويم هجرت نوشته شده در استانبول موجود است

15 . العم والخال

16 . غريب القرآن يا غريب اعراب القرآن

17 . الفصيح

18 . فقه اللغة ، كه به نام صاحبى مذكور شد .

19 . مجمل اللغة ، كه با اختصارش فوايد بسيارى را مشتمل و صاحب قاموس به ذكر اوهام و اشتباهات وى پرداخته و مع ذلك بسيارش تجليل مى نمايد .

20 . مقاييس اللغة

21 . مقدمة فى النحو

ص: 132

22 . مقدمة فى الفرائض و غير اينها .

وى به سال سيصد و هفتاد و پنجم يا نود و سيّم يا نود و پنجم هجرت در حصارى از محلّه محمديه رى وفات يافته و در مقابل قبر قاضى على بن عبدالعزيز جرجانى دفن شده است .

تاريخ نادرشاه افشار ، ترجمه ،

زمين يا معرفة الارض ، ترجمه .

منابع

دانشمندان و سخن سرايان فارس (5/66 - 671) ، وزراى معارف ايران (70 - 71) ، وزيران علوم و معارف و فرهنگ ايران (176 - 187) .

مرحوم حاج مير سيداحمد طباطبايى به همراه برادرش حاج سيد محمد طباطبايى (م 1320 ق) از فقهاى عالى مقام تهران به سامرا هجرت نموده و از محضر ميرزا بزرگ شيرازى استفاده كردند و پس از مدتى با معيت اخوى بزرگوارشان حاج سيد محمد به حج مشرف شدند و در آنجا خبر فوت پدر بزرگوارشان حضرت آيت اللّه حاج سيد صادق طباطبايى همدانى را شنيدند و بعد از برگشت از حج در سال 1300 ق براى درك محضر ميرزاى شيرازى در سامرا ماندند و پس از مدتى به تهران آمدند و مشغول به عمل به وظايف دينى و اجتماعى خود نمودند و اداره مدرسه سنگلجى را كه از تأسيسات مرحوم والدش بود به عهده گرفت.

ايشان مرحوم آقا سيد على نوبرانى(م 1322 ق) كه از علماء پارسا و پرهيزكار تهران بود را تجهيز نمود و سپس در ابن بابويه دفن نمود.

و بالاخره پس از عمرى خدمات به اسلام و مسلمين در حدود سال 1325 ق درگذشت و در جنب مرحوم والدش در جنب حرم عبدالعظيم حسنى مدفون گرديد.(1)

ص: 136

ذيقعده همان سال ، كه امير نظام به پيشكارى آذربايجان منصوب شد ، با او به تبريز رفت تا اينكه در سال (1316 ه ق) به سمت معاونت و نايب رييسى مدرسه لقمانيه تبريز منصوب گرديد .

اديب الممالك سال (1318 ه ق) به قفقاز و از آنجا به خوارزم سفر كرد و مدتى نزد محمّد خان - خان خيوه - به سر برد؛ سپس از آنجا به مشهد آمد و تا سال (1320 ه ق) در مشهد ماند ، و احتمالاً در اواخر آن سال يا اوايل سال بعد به تهران آمد و در خلال سال هاى (1321 و 1322 ه ق) جزو نويسندگان مهم و طراز اول روزنامه «ايران سلطانى» بوده .

اميرى در سال (1323 ه ق) به باكو سفر كرد و در آنجا با روزنامه ارشاد - كه به زبان تركى منتشر مى شد - همكارى داشت و ورقه ضميمه آن را به فارسى انتشار مى داد .

وى شعبان سال (1324 ه ق) كه مجلس شوراى ملى گشايش يافت در تهران بود و سردبيرى روزنامه مجلس را - كه ميرزا محمّد صادق طباطبايى تأسيس كرده بود - به عهده داشت .

اديب الممالك در سال (1327 ه ق) جزو مجاهدان فاتح مسلحانه وارد تهران شد و مدتى بعد به خدمت وزارت عدليه درآمد و حملات او به ادارات و رؤساى عدليه از همين تاريخ شروع شد اما با وجود اشتغال به شاعرى و قبول خدمت در دستگاه دولتى ، شغل اصلى او روزنامه نگارى بود و چه قبل از مشروطيت چه پس از آن جرايد بسيارى به قلم او انتشار يافته كه اهم آنها در پى مى آيد ، لازم به ذكر است كه اغلب اشعارش در همين روزنامه ها چاپ شده است:

الف - روزنامه مجلس كه اخبار و وقايع جلسات شوراى ملى ايران را چاپ مى كرد . اين نخستين روزنامه عهد مشروطه است كه پس از گشايش مجلس در ايران پديد آمد و در هشتم شوال (1322 ه ق) اولين شماره آن منتشر شد .

اين روزنامه را سيد محمّد صادق طباطبايى يكى از افراد مشروطه خواه تأسيس

ص: 139

كرد و اشعار مدير روزنامه شاعر معروف اديب الممالك فراهانى را نيز درج مى كرد .

ب - روزنامه هفتگى ادب كه به خط تعليق و به چاپ سنگى مى رسيد در اين روزنامه تصاوير و دانشمندان و مردان بزرگ جهان و مقالات علمى به قلم طبيب نجف قلى خان قائم مقامى و اشعار خود اديب منتشر مى شد؛ اين روزنامه در سال (1316 ه ق) در تبريز انتشار مى يافت .

ج - روزنامه هفتگى ادب كه با خط نسخ و چاپ سنگى در سال (1318 ه ق)در مشهد منتشر مى شد .

د - روزنامه هفتگى ادب كه با چاپ سنگى در سال (1322 ه ق) در تهران منتشر مى شد؛ بعدها اديب الممالك اين روزنامه را به مجد الاسلام كرمانى واگذار كرد و خود به باكو رفت .

ه روزنامه عراق عجم ، ارگان انجمنى به همين نام كه در سال (1325 ه ق) در تهران منتشر مى شد از اديب الممالك ديوان شعرى به جاى ماند كه در آبان ماه (1312 ه ش) به اهتمام وحيد دستگردى تدوين شد و با صحيحات و حواشى در تهران به چاپ رسيد . اين ديوان در 750 صفحه حاوى بسيارى از قصايد و قطعات و مطايبات و تركيب بندها و هجويات نيش دار اديب الممالك است كه شاعر آنها را به قصد انتقام و كينه جويى از مخالفان سروده است .

اميرى در انواع شعر (به جز غزل) به ويژه در قصيده بسيار توانا بوده است وى در سبك ادبى پيرو استادان قديم و در جرگه شاعران بازگشت ادبى است وى در اين سبك همطراز قاآنى شيرازى و سروش اصفهانى است .

درون مايۀ اشعار اميرى هم چون اسلافش مداحى به قصد دريافت صله و پاداش و تأمين وسايل زندگى مى باشد وى با اين انگيزه قصايد تملق آميزى در وصف امرا و بزرگان زمان خود ساخته است؛ در قصيده اى كه در ششم صفر سال (1308 ه ق) به مناسبت جشن ميلاد ناصرالدين شاه ساخته، مظفرالدين شاه را كه به بزدلى و بيچارگى

ص: 140

معروف بوده با اين ابيات ستوده است:

زهيبتت جگر سنگ خاره نرم شود *** چنانكه آهن شد نرم در كف داود

تو مى توانى غلطاند ماه را ز فلك *** چنانكه فرهاد از كوه بيستون جلمود

سپس در پايان اين قصيده با اين ابيات صله درخواست كرده است:

برآن قوافى بستم من اين قصيده كه گفت *** ابوالفوارس مدح مغيث دين محمود

هزار و پانصد دينار دادش از زر سرخ *** و با دويست شتر بارشان متاع و نقود

اديب الممالك حتى پس از انقلاب مشروطيت و اعلان آزادى هم كه وارد كشمكش هاى سياسى و مطبوعاتى شد ، صفت اصلى شعرش را كه همان مديحه گويى در قصيدهاست از دست نداد . او در دوره پس از مشروطه كه روزنامه نگار متبحرى شده بود سعى كرد خود را مردى آزادى خواه و متجدد جلوه دهد كه از مجلس استقبال مى نمايد و مى كوشد تا افكار وطن پرستى را در ملت رواج دهد و در جاى جاى اشعارش با شور و احساس از دهقانان و ستمديدگان جامعه دفاع مى كند اما ساختار و پيكره و زبان و تصاوير شعرى اش توانايى انعكاس اين مفاهيم را ندارد .

اميرى به تمام معنى مردى اديب بوده و پشتوانه ادب فارسى و عربى بسيارى غنى اى دارد و بر ادب و تواريخ و روايات و قصص عرب و عجم مسلط است و درست به همين علت نتوانسته اصول تجردطلبى را در ذهن خود هضم نمايد تا آن را در شعرش نمايان كند؛ او به لغات ساختگى اساتيرى بسيار عشق مى ورزيد و تلاش مى كرد آنها را در شعرش به كار گيرد و همين تكلفات موجب مى گرديد تا اشعارش بالاتر از حد فهم عامه مردم باشد .

سرانجام اديب الممالك در سال (1335 ه ق) كه مأمور عدليه يزد بود سكته كرد و به تهران آمد و روز چهارشنبه 28 ربيع الثانى همين سال در سن 58 سالگى در تهران

ص: 141

درگذشت و در آستان مقدس حضرت عبدالعظيم حسنى مدفون گرديد .

براى نمونه مسمط زيباى اديب الممالك را كه زيباترين شعر اوست و نخستين بار در سال (1320 ه ق) آن را در روزنامه ادب چاپ مشهد منتشر كرد با هم مى خوانيم:

برخيز شتربانا بر بند كجاوه *** كز چرخ عيان گشت همى رايت كاوه

از شاخ شجر برخاست آواى چكاوه *** وز طول سفر حسرت من گشت علاوه

بگذر به شتاب اندر از رود سماوه *** در ديده من بنگر درياچه ساوه

وز سينه ام آتشكده پارس نمودار

ماييم كه از پادشهان باج گرفتيم *** زآن پس كه از ايشان كمر و تاج گرفتيم

ديهيم و سرير از گهر و عاج گرفتيم *** اموال و ذخايرشان تاراج گرفتيم

وز پيكرشان ديه و ديباج گرفتيم *** ماييم كه از دريا امواج گرفتيم

و انديشه نكرديم زطوفان و زتيّار

در چين و ختن ولوله از هيبت ما بود *** در مصر و عدن غلغله از شوكت ما بود

در اندلس و روم عيان قدرت ما بود *** غرناطه و اشبيليه در طاعت ما بود

صقليه نهان در كنف رايت ما بود *** فرمان همايون قضا آيت ما بود

جارى به زمين و فلك و ثابت و سيّار

خاك عرب از مشرق اقصى گذرانديم *** وز ناحيه غرب به افريقيه رانديم

درياى شمالى را بر شرق نشانديم *** وز بحر جنوبى به فلك گرد فشانديم

هند از كف هند و خُتَن از ترك ستانديم *** ماييم كه از خاك بر افلاك رسانديم

نام هند و رسم كرم را به سزاوار ...

ص: 142

... افسوس كه اين مزرعه را آب گرفته *** دهقان مصيبت زده را خواب گرفته

خون دل ما رنگ مى ناب گرفته *** وز سوزش تب پيكرمان تاب گرفته

رخسار هنر گونه مهتاب گرفته *** چشمان خرد پرده زخوناب گرفته

ثروت شده بى مايه و صحت شده بيمار ...

منابع

1 . از صبا تا نيما - جلد دوّم - آرين پور ، يحيى - تهران: فرانكلين ، چاپ دوم ، 1351 .

2 . دايرة المعارف تشيع ، جلد دوم ، زير نظر بهاء الدين خرمشاهى و ديگران ، تهران: انتشارات شهيد محبى ، چاپ سوّم ، 1375 .

3 . ديوان اديب الممالك فراهانى ، تصحيح وحيد دستگردى ، تهران: ارمغان ، چاپ اول ، 1312 براى كسب اطلاع بيشتر بنگريد به: چشمه روشن ، يوسفى ، غلامحسين؛ شعر معاصر ايران از بهار تا شهريار ، محمدى حسنعلى ، جلد اول؛ نام هاى ماندگار ، جلد اول ، ولاشجردى فراهانى ، غلامعلى؛ سيماى اراك ، جلد چهارم ، محمدى ، حسنعلى .

ص: 143

كمال الملك كه توانايى هنرى، نيك انديشى و اصالت خانوادگى آشتيانى را مى ديد ابتدا وى را به معلمى مدرسه صنايع و سپس به عنوان معاون خود برگزيد و زمانى كه در سال 1307 ش از رياست مدرسه كناره گيرى كرد و بازنشسته شد استاد اسماعيل آشتيانى را به جاى خود انتخاب نمود. در مدت كوتاه مديريت آشتيانى، آموزش درسهايى تازه، چون مينياتورسازى، تذهيب، كالبدشناسى، تاريخ هنر، رياضيات و قواعد مناظر و مرايا به دروس مدرسه اضافه شد و كتابخانه اى براى هنرمندان آن بنيان نهاده شد.(1)

او در 1309 ش به اروپا رفت و با سبكهاى نقاشى آن ديار آشنا شد. در آلمان به وى پيشنهاد شد به استخدام مؤسسه هنرى و فيلم بردارى «اوفا» درآيد ولى نپذيرفت و به ايران بازگشت. بعد از بازگشت به كشور در مدرسه دارالفنون، دانشكده ادبيات، دانشسراى عالى و دانشكده فنى به تدريس پرداخت. به پاس خدمات طولانى او در عرصه هنرِ اين مرز و بوم سال 1325 ش از سوى شوراى عالى فرهنگ، نشان درجه اول هنر و دكتراى افتخارى به وى اعطا شد. در همين سالها با كمك تعدادى از دوستانِ هنرمندش «انجمن هنرمندان ايران» را پايه گذارى كرد و پس از چندى به رياست آن انتخاب شد. در 1328 ش به علت خستگى جسمى و روحى به تقاضاى خودش بازنشسته شد ولى عشق عجيبى كه به هنر ايرانى داشت او را رها نكرد و براى شكوفايى اين هنر تا آخر عمر تلاش كرد. او بعد از بازنشستگى نيز عضو دائم شوراى عالى فرهنگ و هنرهاى زيبا و عضو انجمن ادبى ايران باقى مانده و در كارگاه شخص خود مشغول پديدآوردن آثارى تازه شد.

دكتر اسماعيل آشتيانى ارادت و عشق زيادى به استاد خود كمال الملك داشت. هنرستانى تأسيس كرد كه نام آن را كمال الملك گذاشت. سبك نقاشى او نيز الهام گرفته

ص: 145

از استاد، طبيعت گرا بود. تأثير كمال الملك بر او چنان بود كه گاه در انتخاب موضوع تابلوها از استاد پيروى كرده است.

از آشتيانى آثار زيادى به جاى مانده است كه به حدود صد تابلو مى رسد. برجسته ترين اين آثار «رؤياى حافظ»، «قهوه خانه سر راه»، تك چهره هاى خود وى و «نامه نويس» است. بخشى از نقاشيهايش توسط خود او به كتابخانه مجلس اهدا شد و شمارى نيز در موزه ها، مجموعه هاى خصوصى و نزد خانواده ايشان نگاهدارى مى شود. تاكنون چندين نمايشگاه از تابلوهاى او برقرار شده است.

ايشان علاوه بر نقاشى در هنر شعر نيز دست داشت و اشعار زيادى از خود به جاى گذاشته است. به «شعله» تخلّص مى كرد و ديوان اشعارش به چاپ رسيده است.

آن شاعرِ فرزانه و هنرمند چيره دست در نهم ارديبهشت 1349 پس از يك دوره بيمارى در تهران درگذشت و در جوار بارگاه حضرت سيدالكريم عليه السلام در شهر رى رخ

در نقاب خاك كشيد.

آشتيانى آثار و تأليفاتى نيز از خود به يادگار گذاشته است كه بدين شرح مى باشد:

1 - اختراع الفبايى براى اصلاح خط بر مبناى حروف فارسى.

2 - احسن الادعيّه، برگرفته از عدة الداعىِ ابن الفهد حلّى.

3 - اسماءالحسنى.

4 - تصحيح ديوانهاى منوچهرى دامغانى و اميرخسرو دهلوى.

5 - شرح حال و آثار كمال الملك .

6 - ديوان اشعار .

7 - سفرنامه اروپا .

8 - مناظر و مراياى عملى يا چشم اندازها(پرسپكتيو).

9 - منتخباتى از ديوان خيام، باباطاهر، صائب و حافظ .

10 - نماز در اسلام .

ص: 146

منابع

1 . اثر آفرينان، زير نظر سيد كمال حاج سيد جوادى، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، تهران، 1377 .

2 . دائرة المعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، مركز دائرة المعارف ، تهران ، 1369 .

3 . سخنوران نامى، سيد محمدباقر برقعى، نشر خرم، قم 1373 .

4 . گلزار معانى، احمد گلچين معانى ، نشرما ، تهران ، 1363 .

5 . مجله وحيد، سيف اللّه وحيدنيا ، ماهنامه ، تهران .

6 . مجله سخن، پرويز ناتل خانلرى ، ماهنامه ، تهران .

ص: 147

مبالغه باشد ... صدر اعظم اعجاب مى كند كه فردوسى در طول سى سال شاهنامه را گفته است و امروز چه كسى مى تواند چنين كارى به انجام برساند . ميرزا مصطفى مى گويد: اين كمترين طلبه اين كار را خواهم كرد . پس از رفتن صدراعظم ، آيت اللّه آشتيانى به فرزندش اعتراض مى كند كه: پسرم! اين چه ادعاى گزافى بود كه در حضور صدر اعظم كردى؟ او مى گويد: پدر! بيهوده نگفتم ، و از همين امروز شروع مى كنم . در مدت شش ماه به سبك شاهنامه ، ديوانى تماما در مدح پيامبر اكرم و امير المؤمنين عليهماالسلام و جنگ هاى حضرت امير و ديگر مطالب در مدح اهل بيت عليهم السلام به نظم درآورد و تقديم پدر نمود . علامه آقا ميرزا حسن آشتيانى هم اين ديوان را به حضور صدر اعظم فرستاد و او بعد از تجليل زياد از نبوغ ميرزا مصطفى او را «افتخار العلما» و ديوانش را «افتخارنامه حيدرى» ناميد .(1)

ميرزا مصطفى در سايه تربيت و ارشاد پدر به تكميل مدارج علمى و فقهى پرداخت و به مقام ارجمندى از علم و ادب نائل آمد و در زمان حيات پدر و بعد از وفات او مورد توجه و عنايت بزرگان و علماى پايتخت بود . در جنبش تنباكو در كنار پدر و از افراد فعال و مؤثر بود . در جريان اعتراض عليه موسيونور بلژيكى ، نقش مهمّى داشت و در مشروطه نيز فعالانه شركت كرد و از رهبران متحصنين در حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام بود يا به نوشته كسروى «ميرزا مصطفى تقريبا رئيس آن دسته بود» .(2)

افتخار العلما در عين دارا بودن مقام عليم ، بسيار فعال در مسائل اجتماعى و دلير و شجاع بود و در بيشتر فعاليت هاى سياسى در صحنه حاضر بود ولى پس از ايجاد انحرافاتى در نهضت مشروطه او نيز مانند بسيارى از علما و بزرگان ، كناره گيرى كرد و در شهر رى خانه نشين شد .

ص: 151

شهادت

آشتيانى در سال (1327 ق) توسط عده اى مزدور و جاهل و به تحريك دربار به شهادت رسيد . صاحب تاريخ مشروطه نوشته است:

مفاخر الملك - رئيس تجارت - كه دستيار حكمران تهران نيز بود ، شب چهار شنبه 14 فروردين ، صنيع حضرت را با كسانى از لوتيان تهران فرستاد كه ناگهان به سرشان ريختند و ميرزا مصطفى را با سه تن ديگر كشتار كردند .(1)

جنازه آن بزرگوار در جوار حرم مطهر حضرت سيد الكريم عليه السلام در مقبره اى كه بعدها به «افتخار آشتيانى» مشهور شد دفن گرديد . اين مقبره بعد از ايشان محل دفن جمع زيادى از افاضل خاندان آشتيانى شد .(2)

معاريف الرجال از او چنين ياد كرده است:

... كان عالما اديبا عرفانيا و من الوجوه العلمية فى ايران ... حدثنى بعض الطهرانينى المعاصرين بقوله لو اقول لم يوجد رجل فى ايران مثلُه لكنت صادقا ... .(3)

آثار

1 . افتخارنامه حيدرى ، اين كتاب كه شامل حدود 18 هزار بيت در مدح پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلاممى باشد ، در سال (1310 ق) در قطع رحلى و 460 صفحه در تهران به چاپ رسيد . حيدر على مجد الاُدباء مقدمه اى بر اين كتاب نوشته است .(4)

2 . ديوان صهبا ، كه مجموعه اى از اشعار ميرزا مصطفى است .(5)

3 . رساله عمليه ، تنها منبعى كه اين اثر و تأليف را از آشتيانى ياد كرده است ، اختران

ص: 152

فروزان رى و تهران مى باشد و ديگران از رساله عمليه براى او ذكرى نكرده اند .(1)

منابع

1 . اختران فروزان رى و تهران ، محمّد شريف رازى ، مكتبة الزهراء ، قم ، بى تا .

2 . تاريخ مشروطه ايران ، احمد كسروى ، امير كبير ، تهران ، 1373ش .

3 . چهل مقاله فارسى ، رضا استادى ، انتشارات كتابخانه آيت اللّه مرعشى ، قم ، 1413ق .

4 . ريحانة الادب ، مدرس خيابانى ، كتابفروشى خيام ، تهران ، 1369ش .

5 . گنجينه دانشمندان ، محمّد شريف رازى ، اسلاميه ، تهران7 1353ش .

ص: 153

وهاج ، آفتاب معانى از برج طبعش تابان؛ و بدر سخندانى در سپهر قريحتش شتابان است .

محمّد عوفى آورده كه امير قوامى (آنگاه عبارت لباب الالباب را نقل كرده ، سپس چهار بيت از قطعه منقول از هفت اقليم را أعنى «نجات خويش مدان از لباس كز علم است» نقل كرده و ترجمه را خاتمه داده است)» .

عيلقلى بيگ داغستانى متخلص به واله در كتاب رياض الشعراء در روضه قاف نسبت به قوامى رازى چنين گفته:

«امير بدرالدين قوامى رازى از استادان زمان بوده محمّد عوفى گويد به نسبت ممدوح خويش قوام المل طغرائى بقوامى علم شده او راست» آنگاه چهار بيت از اشعار وى را كه در همين مقدّمه درج شده نقل كرده است .

مرحوم رضاقلى خان هدايت در مجمع الفصحاء شرح حال او را درج كرده ليكن بيانات صاحب هفت اقليم اكتفا كرده است (رجوع شود به مجلّد اول ص 476 - 477) .

استاد محترم جناب آقاى عبّاس اقبال در مجلّه يادگار (سال دوم؛ شماره اول) تحت عنوان «شعراى گمنام» گفته (ص 67 - 72) .

«قوامى رازى - قوامى تخلّص چندتن از شعراى فارسى زبان است قبل از استيلاى مغول مانند حكيم موفّق بن مظفّر قوامى فريومذى مذكور در تاريخ بيهق صفحه 258 كه از مدّاحان قوام الدين أبو القاسم ناصر بن على درگزينى وزير معروف سلاجقه عراق و از منتسبين به او بوده مطرّزى گنجه نظامى شاعر شهير كه در نيمه دوم قرن ششم مى زيسته صاحب قصيده مصنوعى در صنايع بديعيّه ، و امير قوامى خوافى از معاصرين عوفى صاحب لباب الالباب ، و قوامى رازى كه موضوع اين مقاله ماست .

بدبختانه از قوامى رازى مانند ساير گويندگان قديم رى يعنى منصور منطقى و بندار و مسعود و أبو المعالى نحّاس غضايرى و شمس و أبو المفاخر مقدار قابلى شعر

ص: 155

بجا نمانده و ديوان او هم مانند دواوين گويندگان ديگر رازى از ميان رفته است و امروز جز چند قطعه شعر كه از او در بعضى تذكره ها و مجموعه ها ديده مى شود اثر ديگرى نداريم حتّى تعيين زمان او نيز كه در هيچ جا به آن اشاره واضح نشده خالى از اشكال نيست .

ذكر قوامى رازى در تذكره هاى قديم فارسى و منابع ديگر آن ايام مانند چهار مقاله و لباب الالباب و تذكرة الشعراى دولتشاه و فرهنگ اسدى و غيرها نيامده ، قديمى ترين منبعى كه نامى از قوامى رازى در آن ديده مى شود يكى مجموعه اى است تذكره مانند متعلّق به نگارنده كه در حدود اوايل قرن دهم هجرى به ترتيب حروف تهجّى در بيان اشعار يك عدّه از شعراى مشهور فارسى از روى لباب الالباب عوفى و منابعى ديگر ترتيب داده شده ، ديگر هفت اقليم امين احمد رازى كه در سال 1002 تأليف شده است .

در مجموعه مذكور چون از هيچيك از شعرا شرح حالى ذكر نشده راجع به قوامى رازى نيز از آن اطلاعى نمى توان بدست آورد فقط در هفت اقليم در ذيل رى اين چند سطر كه ذيلاً نقل مى شود و آن هم چنانكه ملاحظه خواهد شد از اين لحاظ چندان مفيد فايده نيست آمده:

«اشرف الشعراء بدرالدين القوامى شاعرى است كه قد فضل او به قوام بوده و خدّ هنرش به قوام (كذا) ، هر نوايى كه از آن عندليب بستان فصاحت بگوش جان مشتاقان رسيده همه طرب انگيز و دل آويز بوده و چون به قوام الدين طغرايى مختلط و مربوط مى زيسته هر آينه قوامى تخلّص كرده و شعر بسيار گفته اما الحال از ياقوت اصفر و كبريت احمر ناياب تر است» سپس مؤلف هفت اقليم چند قطعه از اشعار او را نقل مى كند كه بعد به ذكر آنها خواهيم پرداخت .

معلومات صاحب مجمع الفصحا هم در باب قوامى رازى چنانكه خود به آن اشاره مى كند مقتبس از تذكره هفت اقليم است .

ص: 156

تنها مطلبى كه راجع به قوامى رازى از اين منابع نتيجه مى شود غير از چند قطعه شعر اين است كه لقب او «اشرف الشعراء» و «بدرالدين» بوده و چون وى در ابتدا در سلك مدّاحان «قوام الدين طغرايى» انتظام داشته تخلّص خود را از لقب اين شخص اقتباس نموده ، غير از اين دو نكته مطلبى ديگر از منابع مذكور به دست نمى آيد .

در يك كتاب بسيار نفيس قديمى به نام «بعض مثالب النواصب فى نقض بعض فضائح الروافض» تأليف نصيرالدين عبدالجليل قزوينى كه در حدود (556 ق) به زبان فارسى بسيار فصيح نوشته شده مؤلف فاضل آن در ذكر نقيب شرف الدين أبوالفضل محمّد بن على مرتضى رئيس رى كه كتاب بعض مثالب النواصب را به نام او نگاشته مى گويد: «قوامى رازى تخلّص آن قصيده بدو كرده آنجا كه مى گويد:

تا صاحب الزمان برسيدن بكار درين *** اوليترين كسى شرف الدين مرتضى است؟

عين اين فقره را هم قاضى نوراللّه شوشترى در مجالس المؤمنين در فصل شعراى عجم نقل كرده ، همين يك اشاره مختصر مى فهماند كه قوامى رازى از مدّاحان شرف الدين محمّد بن على مرتضى رئيس رى بوده كه در حدود (556 ق) حيات داشته بنابراين شاعر مذكور از گويندگان قرن ششم هجرى بوده است اما اين نقيب شرف الدين محمّد بن على كه از فرزندان عبداللّه الباهر بن امام زين العابدين على بن حسين بن على بن أبى طالب است خود و پدرانش سمت نقابت و رياست علويان را در قم و رى داشته و هميشه در گرد ايشان علما و شعراى بسيار مى زيسته اند كه به نام ايشان قصايد مى ساخته و كتب تأليف مى كرده و ذكر آن سادات جليل را به اين شكل جاويد مى ساخته اند جدّ اين أبوالفضل شرف الدين محمّد بن على يعنى ابو طاهر مطهّر بن على ممدوح برهانى نيشابورى و پسرش أمير الشعراء معزّى است و پسر او يعنى پسر همين أبو الفضل نقيب عزّالدين يحيى است كه ممدوح كمال الدين اسماعيل اصفهانى بوده و شيخ منتجب الدين قمى كتاب فهرست مشهور خود را به نام او تأليف كرده و او

ص: 157

به شرحى كه در تواريخ مفصّله مذكور است در سال 592 بدست علاءالدين تكش خوارزم شاه به قتل رسيده است .

امّا قوام الدين طغرايى كه به گفته صاحب هفت اقليم قوامى تخلّص خود را از لقب او گرفته و در يكى از اشعار خود او نيز نام وى مذكور است به ظاهر كى ديگر نمى تواند باشد جز قوام الدين درگزينى پسر قوام الدين أبو القاسم ناصر بن على درگزينى معروف كه پس از قتل پدر خود در سال (528 ق) به لقب قوام الدين ملقّب گرديد و در عهد سلطنت طغرل سوم (571 - 590) پس از برادر خود جلال الدين سمت وزارت او را يافت(1) زيراكه از بعد از قتل قوام الدين درگزينى اوّل تا ايام طغرل سوم كه رازى در همين فاصله مى زيسته در ميان اعيان دولت سلاجقه عراق و همدان كسى ديگر را كه لقب قوام الدين داشته باشد نمى شناسيم بنابراين احتمال كلّى دارد كه همچنانكه قوامى فريومذى تخلّص خود را از لقب قوام الدين درگزينى اوّل وزير سنجر و مسعود گرفته قوامى رازى هم تخلّص خود را به مناسبت لقب پسر او كه بعدها وزير طغرل سوم شده است اختيار كرده باشد .

اما از اشعارى كه از قوامى رازى به دست مانده يكى اين قصيده است در مدح قوام الدين طغرايى كه قسمت مهمّ آن در آن مجموعه خطّى نگارنده و يك جزء آن نيز در هفت اقليم آمده به شرح ذيل:

سحرگه باده نوشان دوش با صد لطف و زيبايى *** ببالينم فرود آمد دو هفته ماه يغمايى

آنگاه شش بيت ديگر را مطابق آنچه از لباب الالباب نقل شده درج كرده و گفته:

به لطف و ناز با من گفت چونى چون همى باشد *** چه مى گويى چه مى سازى چه پردازى چه فرمايى

ص: 158

خروش از آسمان برخاست كان مه در زمين با من *** چنين زيبا سخنها راند يا رب اينت زيبايى

بپاى او در افتادم مرا گفتا: مكن هى هى *** چه بودت اينت بى عقلى چه كردت اينت شيدايى

چنين رسوا نمى ترسى كه از حالت خبر يابد *** يگانه خواجه عالم قوام الدين طغرايى

گر از خشم و نهيبش يك نظر بر آسمان افتد *** چو قارون بر زمين افتند منظوران بالايى

شعاع روى او را مهر روزى ديد از آن مدّت *** بزير ابر در پنهان شد او از بيم رسوايى

آنگاه شش بيت ديگر را مطابق آنچه از لباب نقل شده نقل كرده و گفته:

خداوندا ز روى فضل بنيوش حديث من *** پس ارخواهى ببخشى وگر خواهى نبخشايى

خداوندا نمى گويم كز انعامت نيم راضى *** همه انعام خود بينى اگر خونم بپالايى

درين دولت همه پيران جوانستند و من بنده *** چو پيران بگذرانم روز و شب ايام برنايى

چو دى زامروز بهتر بود حال من درين خدمت *** چه اميدم بفردا بد دريغ اميد فردايى

به سيم و زر نيم خرّم بمى خرّم شوم گر تو *** ز سيم و زر بكاهانى و در حرمت بيفزايى

به فضل و زهد چون خورشيد در آفاق مشهورم *** وگر گويى نه چونينم بگل خورشيد اندائى

ص: 159

مبارك باد نوروزت هزاران سال تا هر شب

شراب لعل مى نوشى .. .. .. ...

ديگر از اشعار او اين قطعه است كه در همان جنگ خطّى به جاست:

اى كز دو لعل قندى وز زلف چون كمندى *** كم مى رسم بخدمت تقصير مى پسندى

تا تو شكفته باغى پژمرده اند خوبان *** تا شاخ نوبر آمد بيخ همه بكندى

در باغ عشقت اى جان من ابرم و تويى گل *** تا زار مى نگريم تو خوش همى نخندى

در عشق تو قوامى سرگشته شد مخور غم *** تو عيش خويشتن ران دل اندرين چه بندى

اين تغزّل نيز از او در همان مجموعه خطّى مذكور آمده است .

نگارينى پرى زاده دل افروزى پرى پيكر *** پسنديده مهى تابان گرانمايه بتى دلبر

پرى رويى دلارامى هوا جويى دل افروزى *** جفا جويى جفا پيشه وفا دارى وفا گستر

بچهره مه بگيسويت بعارض گل برخ لاله *** به تن نسرين به لب شكر به رو شمس و به دل مرمر

چون جان شيرين چو گل بويا چو مه تابان چو خور روشن *** بقد عرعر ببر ملحم برخ گلگون بچشم أحور

بخوشى كش بكشّى خوش ببوازمى برنگ از گل *** بچهر آفت بحسن آيت بطلعت مه بچهر حور

همه سيم و همه لاله همه راح و همه راحت *** همه نوش و همه درمان همه سحر و همه زيور

ص: 160

همه نسرين همه ديبا همه ريحان و همه گلشن *** همه عنبر همه افيون همه مرهم همه شكّر

آنگاه اشعارى را كه ازهفت اقليم نقل كرده ايم نقل كرده است .

و در شماره چهارم سال دوم مجله (73) تحت عنوان «اصلاح» گفته:

«در شماره نخستين امسال در طى شرح حال قوامى رازى شاعر در صفحه 67 نوشته بوديم كه ذكر اين گوينده در تذكره هاى قديم فارسى از جمله در لباب الالباب نيامده در صورتيكه بعدها به تصادف به شرح حال اين شاعر در همان (جلد دوم ص 236 - 238) برخورديم و علّت اين سهو فهرست اعلام ناقص اين جلد از لباب الالباب است كه ذكر قوامى را در حرف قاف صحفه 454 در زير نام قوامى خواهى نياورده بلكه آن را در بدرالدين ضبط كرده است ، اين است كه به اين وسيله اين غلط را در اينجا تصحيح مى كنيم و از خوانندگان محترم عذر مى خواهيم .

پس از مراجعه به لباب الالباب معلوم شد آنچه صاحب هفت اقليم در خصوص اين شاعر نوشته تقريبا بعينه منقول از لباب الالباب است و از مقايسه اشعارى كه از او به نقل از مآخذ ديگر بدست داده بوديم . با متن لباب الالباب پاره اغلاط و سقطات نيز به طريق ذيل اصلاح مى شود» .

آنگاه بذكر موارد غلط و سقط و تصحيح و اصلاح آنها پرداخته است .

استاد محترم جناب آقاى سعيد نفيسى در مجموعه يادداشت هاى خود در باب شعراء نسبت به قوامى رازى چنين گفته:

«شرف الشعراء يا اشرف الشعراء بدرالدين قوامى رازى از شعراى قرن ششم بوده و محمّد عوفى در لباب الالباب وى را جزو شعراى دوره سلجوقى شمرده و گويد: وى مدّاح قوام الملك يمين الدين طغرايى بوده و با وى نسبت داشته و اين نكته مسلّم است زيرا كه او را قصيده اى است در مدح وى و از آن برمى آيد كه در جوانى مدّاح او

ص: 161

بوده است ، بيش از اين از احوالش اطلاعى نيست همينقدر مسلّم است كه از شعراى معروف و قادر زمان خويش بوده ولى از شعرا و جز اين أبيات نمانده است» .

آنگاه همه اشعار گذشته را «يعنى اشعار منقوله از ارباب تراجم را) نقل كرده سپس گفته است:

در مجموعه مورخ 813 و 814 موزه بريتانيا (به شماره 27261) اشعار ذيل از او نقل شده است:

غبار رهش سرمه چشم رضوان *** دم مركبش شاخ گيسوى حورا

عنان گير او جبرئيل از متانت *** سنان در كشف عزريائيل اعدا

بهر حمله چون شير يزدان همى زد *** فلك بر زمين و ثرى بر ثريّا

ز ثعبان رمح از بر باره گفتى *** كه موسى است بر سينه طور سينا

يكى تيغ هندى كز آسيب زخمش *** چو پولاد سخت و چو موم مصفّا

زبانى چو الماس سيماب گوهر *** كزو لال گردد زبان هاى گويا

ز مرّدوشِ لعل پاشِ كهن دل *** فلك رنگِ مه تابشِ كوكب آسا

تعيين تقريبى زمان زندگانى قوامى

چون قوامى رازى بعد از وفات مغيث الدين ابوالقاسم محمود بن محمّد بن ملكشاه سلجوقى ناصر بن على درگزينى وزير سلطان مزبور ساخته (ص 44 - 47) و در اوخر آن قصيده ابيات ذيل را به عنوان خطاب به او اظهار مى دارد (ص47) .

خداوندا قوامى بس قديم است *** كه دارد حق خدمتها فراوان

رسيده پيش ازين در دولت تو *** ز خدمتها بنعمتهاى ألوان

كنون گردورم از خدمت عجب نيست *** كه باغ وصل دارد داغ هجران

معلوم مى شود كه قوامى در اين ايّام ساليان دراز بوده كه ترك خدمت اين ممدوح سابق و ولىّ نعمت ديرينه خود را كرده در وطن خود كه رى باشد اختيار اقامت نموده است و چون در قصيده ديگر كه قوامى در مدح قوام الدين مذكور ساخته تخلّص به

ص: 162

مدح ممدوح خود را به اين بيت زيرين كرده است: (چنان كه گذشت):

چنين رسوا نمى ترسى كه از حالت خبر يابد *** يگانه خواجه عالم قوام الدّين طغرايى

معلوم مى شود كه اين قصيده را زمانى ساخته است كه قوام الدين به وزارت نريده بوده است بلكه طغرانويس بوده است و بنابر تصريح عماد كاتب در تواريخ آل سلجوق به سال پانصد و دوازده فرمان طغرانويسى از جانب سلطان سنجر با برادر زاده خود محمود بن محمّد بن ملكشاه و بعد از گذشت و عفو سنجر از تقصيرات سلطان محمود و درباريانش نسبت به نصب درباريان مهمّ او در مشاغل مهمّ و مناصب خطير دولت اين است (ص 127):

«و كتب منشورا للوزير كمال الملك بتقريره على الوزارة ، و منشورا لعلى بار بتمكينه فى الامارة ، و منشورا لابى القاسم الدركزينى بمنصب الصغراء والانشاء» و نيز گفته (در همان صفحه):

«و عاد الوزير الكمال و له الأبهة والجلال و الدركزينى فى ديوان الطغراء و شمس الملك بن نظام الملك فى ديوان الاستيفاء» و طولى نكشيده كه امير على كشته شده و قوام الدين كه سابقا وزير او بوده مغضوب و محبوس شده (ص 131) و بدين جهت منصب طغرانويسى را نيز از قوام الدين گرفته به كس ديگر داده اند و نص عبارت عماد كاتب در اين باب اين است (ص 132):

«و لمّا قبض الدركزينى و عزل ولىّ الوزير كمال الملك منصب الطغراء أخاه النصير و ناطه بذلك المنصب الخطير» و چون اين عبارت را در كتاب مذكور قبل از وقايع سال 413 نوشته است پس معلوم مى شود كه تصدّى قوام الدين به منصب طغرانويسى همانا در سال 512 بوده است و بس ، بنابراين اين قصيده دوم قوامى در مدح قوام الدين كه وى را در آن قصيده به قوام الدين طغرايى معرّفى كرده است منطبق با اين زمان و چون از قصيده سابق الذكر بر مى آيد كه قوامى در آن ايّام جوان بوده است بدليل اين بيت:

ص: 163

درين دولت همه پيران جوانستند و من بنده *** چو پيران بگذرانم روز و شب ايّام برنايى

پس بايد قوامى در اويل قرن ششم آن مقدار سن داشته باشد كه بتواند از عهده مديحه سرايى براى مثل قوام الدين مزبور برآيد ولياقت مدّاحى مانند وى را كه ممدوح غالب ادبا و شعراى معروف زمان خود است داشته باشد و بلكه تقرّب و اختصاص به وى داشته باشد تا به درجه كه تخلّص خود را از لقب او بگيرد و چون معلوم شد كه قوامى در تاريخ مزبور از مدّاحان خاص وى بوده و قصايد غرّايى در حق او مى ساخته است با كمال جرأت بايد گفت كه تولّد قوامى در اواسط يا اواخر نيمه دوم قرن پنجم بوده است تا ممكن باشد تصوّر اين معنى را كرد كه قوامى در سال 512 مردى بوده و در سلك مدّاحان قوام الدين مزبور به شمار مى رفته است و از طرفى چون قوامى در اواخر عمر به مدّاحى شرف الدين محمّد نقيب النقباء رى (متولد به سال 504 و متوفى به سال 566) مى پرداخته است و همچنين قاضى حسن استرآبادى متوفى به سال 541 و امير عبّادى متوفى به سال 547 و معاصرين ايشان را مدح گفته است به نظر مى آيد كه تا اواخر نيمه اوّل قرن ششم زنده بوده است و در اين اوان در گذشته است و نيمه دوم قرن ششم را درك نكرده است؛ دو امر ذيل نيز اين گمان را تأييد مى كند:

1 . طلب رحمتى كه شيخ عبدالجليل رازى قزوينى قدس سره در كتاب النقض بعد از ذكر اسامى جماعتى از شعراء كه قوامى نيز از آن جمله است كرده است و كلام او عن قريب نقل خواهد شد .

2 . آنكه قوامى عزّالدين يحيى پسر شرف الدين محمّد را كه از اكابر عالم و مفاخر زمان خود بوده است مدحى نگفته است و عادة بسيار مستبعد است كه قوامى زمان او را دريافته باشد و با او در يك شهر سكونت داشته باشد و وى را مدحى نگويد بلى از بيتى برمى آيد كه اشارتى به عزّالدين داشته باشد (رجوع شود به ص 77؛ س2 و ص 233) .

ص: 164

تنبيه بر اشتباهى

از اين بيانات معلوم شد اينكه استاد دانشمند جناب آقاى اقبال دام مجده در ترجمه قوامى گفته اند (رجوع شود به ص ح اين مقدّمه) كه قوامى تخلّص خود را از قوام الدين دوم يعنى پسر قوام الدين سابق الذكر فرا گرفته است اشتباه است و سبب آن همانا عدم اطلاع ايشان بر مضمون قصيده مندرج در ديوان حاضر بوده است .

محتمل است كه قوامى اوايل نيمه دوم قرن ششم را نيز درك كرده باشد

توضيح اين اجمال آنكه قويا گمان مى رود كه مراد از نجم الدين مذكور در اين بيت (رجوع شود به ص 24):

ايا نجم دين گر تو احسان كنى *** همه درد را جمله درمان كنى

خواجه حسن نجم الدين گماشته شاه غازى نصرة الدين رستم بن على ملك مازندران باشد كه از جانب او به عميدى شهر رى منصوب و در آنجا مقيم بوده است .

ابن اسفنديار در تاريخ طبرستان تحت عنوان «آمدن سليمان شاه به مهمانى اصفهبد» گفته (قسم سوم ، ص 90):

«و پيش از اين يادرفت در اول مجلّد كتاب كه شاه غازى چون سلطان سليمان بدو پيوست در حقّ او چه كرد و به همدان چگونه برد و به سلطنت نشاند و محمود گندم كوب سلطان به مازندران آمد اين جمله گفته ايم سلطان سليمان رى و حدود آن را اصفهبد را داده بود ، اصفهبد رى با تصرّف گرفت و خواجه حسن نجم الدين را به عميدى ولايت رى بفرستاد و دهخداى نجم الدّين محمّد را كه پدر سعدالدين على بود به مشرفى رى؛ و يك سال و هشت ماه رى و اعمال او تا مشكو به تصرّف ديوان اصفهبد بود و جمله معارف و قضاة و سادات رى به مازندران در خدمت شاه غازى بودند و همچنين خوار و سمنان» (تا آخر كلام او) .

و در جلد اول ضمن ترجمه رستم بن على معروف به شاه غازى گفته (ص 108):

«بعد وفات سنجر سلطان سليمان شاه كه برادرزاده او بود از محمود خان كه

ص: 165

خواهر زاده و ولى عهد سنجر بود بگريخت به طلب ملك عراق و به مقام قصبه درويشان پناه به شاه غازى كرد مدّت دو ماه هر روز براى او وحشم او سرميدان تا پايان خوانها فرمودى نهاد تا به گيلان و ديلمان و ساير اطراف طبرستان بيست هزار مرد جمع كرد و جمله اسباب سلطنت از خزانه و زرّادخانه و فرّاشخانه مهيّا فرمود او را برگرفت و به رى برد به تخت سلطنت بنشاند امراى عراق و آذربايجان برو جمع شدند و رى و ساوه اصفهبد شاه غازى را مسلّم داشتند» (تا آخر كلام او) .

اولياء اللّه در تاريخ رويان (ص 91) و سيد ظهير الدين مرعشى در تاريخ طبرستان و رويان و مازندران 0ص 60) تحت عنوان «سبب مخالفت كيكاوس با شاه غازى رستم» گفته اند:

«در آن عهد غزان لشكر كشيده بسر سلطان سنجر در آمدند و در ميان آنان جنگ هاى بسيار واقع شد عاقبت سنجر را دستگير كرده در حبس مى داشتند برارد زاده سنجر سليمان شاه گريخته رجوع با شاه غازى كرد ، شاه غازى او را به همدان برد و برتخت نشاند سليمان شاه اعمال رى را تا مشكو به شاه غازى مسلّم داشت و خواجه نجم الدين حسن عميدى يكسال و هشت ماه به نيابت ملك در رى بود و مال با ديوان او مى آمد و تمامى معارف رى و قضاة و سادات و اكابر در سارى خدمت مى كردند» .

چنانكه ملاحظه مى شود صريح كلام ابن اسفنديار آن است كه پناهنده شدن سليمان شاه به رستم بن على و بر تخت نشاندن رستم على وى را واگذار كردن او رى را به شاه غازى بعد از مردن سلطان سنجر بوده است نه در ايام گرفتارى او در دست غزان چنانكه مستفاد از كلام اولياء اللّه و سيّد ظهير الدين است و چون وفات سنجر در 554 بوده است پس زمان نيابت خواجه نجم الدين عميدى در رى بعد از اين تاريخ خواهد بود بنابراين اگر مراد از «نجم الدين عميدى در رى بعد از اين تاريخ خواهد بود بنابراين اگر مراد از «نجم الدين» مذكور همين خواجه حسن عميدى باشد قوامى

ص: 166

از كسانى خواهد بود كه اوائل نيمه دوم قرن ششم را درك كرده است و اين سه بيت نيز كه قوامى در غزلى كه در مدح خواجه حسن ابو العميد نامى سروده است تأييد مى كند كه مراد از نجم الدين سابق الذكر همين خواجه حسن عميدى است كه نايب شهريار غازى بوده است و آن بيتها اين است (ص 69 ديوان):

روى تو بنيكويى بعينه *** چون خوى حسن ابو العميدست

آن خواجه خواجه زده كزجود *** از جمله همسران فريدست

(تا آنكه گفته)

در شهر خرد رئيس بادا *** تا شحنه نه همنام (كذا) عميدست

ناگفته نماند كه خواجه حسن نجم الدين كه نائب شاه غازى در شهر رى بوده است وزير او نيز بوده است چنانكه ابن اسفنديار در تاريخ طبرستان ضمن ترجمه علاء الدوله شرف الملوك حسن بن رستم بن على تصريح كرده است(قسم سوم؛ ص 113) و نص عبارت او اين است «و خواجه حسن نجم الدين وزير پدر را چندان چوب فرمود زد كه مرده از پيش او برداشتند و چون معلوم شد كه وى وزير هم بوده است تشبيه او به آصف بن برخيا وجه تأييد ديگر براى تقريب مطلوب ما خواهد بود چنانكه مخفى نيست .

بارى در اوايل تعليقات كتاب نيز ذكر كرديم كه محتمل است كه قوامى در موقع وفات شاه غازى يعنى سال (558 ق) زنده بوده و مرثيتى در حق او گفته باشد (رجوع شود به ص 178) .

ليكن پوشيده نماند كه اگر قوامى اوايل نيمه دوم قرن ششم را نيز درك كرده باشد همانا از حدود عشره اول اين نيمه يعنى از مابين (550 تا 560 ق) خارج نخواهد بود به سبب دو قرينه گذشته كه ياد كرديم هذا ما عندنا واللّه أعلم بحقيقة الحال .

قوامى از مناقب خوانان يعنى مداحان شيعه بوده است .

اثبات اين مدّعا محتاج به تمهيد مقدّمه اى است و آن اينكه:

ص: 167

نصير الدين عبدالجليل رازى قدس سره در كتاب شريف «النقض» گفته (ص43) :

آنكه گفته است(يعنى مؤلّف فضائح الروافض) كه: «در بازارها مناقب خوانان گنده دهن فرا داشته اند كه ما منقبت أمير المؤمنين مى خوانيم و همه قصيده هاى رافضى و امثال او مى خوانند و صفات تنزيه كه خداى راست و صفت عصمت كه رسولان خداى راست و قصّه معجزات كه الا پيغمبران را نباشد به شعر مى خوانند و بر على ابى طالب مى بندند .

اما جواب اين فصل آن است كه عجب است از خواجه كه در بازارها مناقب خوانان را مى بيند كه مناقب مى خوانند فضائل خوانان(1) را نديدى كه بيكار و خاموش نباشند و هر كجا ختارى و قمّارى باشد كه در جهانش بهره نباشد و به حقيقت نه فضل بوبكر داند و نه درجه على شناسد براى دام نان و نام بيتى چند در دشنام رافضيان از بر كرده است و مسلمانان را دشنام مى دهد و آنچه مى ستاند به خرابات مى برد و به غناوزنا مى دهد و بر سبلت مجبّران و قدريان مى خندد و اين قائده نو نيست كه مناقبى و فضايلى در بازارها مناقب و فضايل خوانند اما ايشان همه عدل و توحيد و نبّوت و عصمت خوانند و اينان هه جبر و تشبيه و لعنت» .

و نيز او در همان كتاب گفته (ص 40 - 41) .

آنكه گفته: و به قول شاعر كان بداعتقادت بى نماز مفسد خمّار كه شعرهاى ركيك گفته اند و در بازارها جمع شده مى خوانند و اين خواجگان رافضى كافر كيش احمق روش عوّان طبع ابله دمدار بى تميز با دلهاى پرغلّ و غش و كين جمع شده بر آن دورغها معتكف بوده آن بهتانها را به جان خريدار شده و آن محالات را در هيچ تاريخ و أثرى أثرى نباشد .

و ضمن جوابهايى كه داده گفته است:

و آنچه گفته است كه: شعرا مفسد و بى نماز باشند ، عجب است كه خواجه خود انبيا و

ص: 168

ائمه را معصوم نگويد و نداند چگونه شاعرانش معصوم ميبايند ، كدام شاعر است كه او بلهو و طرب مشغول نشده است از رودكى و عنصرى و منجيك و معزّى و برهانى و غير ايشان ، پس شعراى شيعه را با ايشان قياس بايد كردن و اين تهمت ننهادن كه ما در ايشان دعوى عصمت نكرده ايم .

و آنچه گفته:

كه در بازارها جمع شوند و مناقب خوانند» پندارى نديده است و نشنيده كه مناقب خوانان در قطب روده و برسته نرمه و سرفليسان و مسجد عتيق همان خوانند كه بدرزاد مهران و مصلحگاه ، والحمدللّه هيچ مسلمان منقبت و مدح آل رسول را منكر و جاحد نباشد ، شنوند و دوست دارند مگر كسى كه مجبّر و انتقالى و نو مسلمان باشد (تا آخر آنچه گفته) .

چون معلوم شد كه مناقب خواندن در بازارها و مجامع عمومى ديگر در آن زمان شايع و مرسوم بوده است پس مى گوييم كه قوامى قطعه دارد كه صريحا از آن برمى آيد كه وى مناقب خوان بوده است و آن قطعه اين است (ص 24):

ايا نجم دين گر تو احسان كنى *** همه درد را جمله درمان كنى

اگر چه نه آصف برخيا *** كه از خيل ديو أهل ديوان كنى

سزد كز كفايت تو در مملكت *** چنو دخل و خرج سليمان كنى

همى بينم از دست پر خير تو *** كه چون با همه خلقى احسان كنى

هميشه سراى تو آباد باد *** كه آزادگان را تو مهمان كنى

قوامى از آن است مدّاح تو *** كه تا كار او را بسامان كنى

مكن با من اكنون دو كاراى ظريف *** كه پس عورت بنده عريان كنى

يكى اينكه چيزى بنخشى مرا *** دگر آنكه هنگامه بيران كنى

چنانكه ملاحظه مى شود تقاضاى قوامى از ممدوح خود نجم الدين در اين قطعه آن است كه هنگامه او را ويران نكند ، و معنى هنگامه نيز معلوم است؛ ابن خلف در

ص: 169

برهان قاطع گفته: «هنگامه بر وزن شهنامه مجمع و جمعيّت مردم و معركه بازيگران و قصّه خوانان و خواص گويان و امثال آن باشد» پس بخوبى روشن شد كه قوامى از مناقب خوانان يعنى كسانى كه مناقب ائمّه اثنا عشر عليهم السلام را مى خوانده اند بوده است .

و اينكه قوامى تقاضا مى كند كه مانع از هنگامه گرفتن او نشود براى آن است كه در آن زمان اين امر نوعى بسيار مؤثّر از دعوت به مذهب و تبليغ بوده است و گاهى در نفوس بى غرضى تأثير تمام و أثر حيرت انگيز و شگفت آورى مى بخشيده است بنابراين زمامداران وقت گاهى جلوگيرى از اين كار مى كرده اند حتّى گاهى منجزّ مى شده كه زبان او را يعنى قايل مدح و فضيلت را مى بريدند و يا مى كشتند .

شيخ عبد الجليل قدس سرهدر كتاب النقض گفته (ص77):

«آنكه گفته: «چون در بازارها منقبت خوانان مناقب خوانند تركان آن را شنوند و خود ندانند كه آن چيست و آنها كه پيش از اين بسرّ و رمز روافض واقف بوده اند چندى از اين مناقبيان رافضيان را زبان ببريدند و در سارى خاتون سعيد سلقم بنت ملكشاه كه زن اسفهبد على بود ابو طالب مناقبى را زبان بفرمود بريدن كه اندران پيشه گريخته بود كه هجوهاى صحابه پاك و قدح هاى زنان رسول خدا خواندى» .

و ضمن جواب هايى كه از اين گفتار داده گفته (ص 78):

و آنچه گفته كه اين خاتون زبان ابو طالب شيعى مناقبى بفرمود بريدن» راست است و انكار نشايد كردن كه به حوالتى دروغ كه بر وى نهادند خاتون زبان او بفرمود بريدن ، و چه ماننده است اين معنى بدان كه چون خواجه ابو بكر خسرو آبادى سنّى كه حاكم قزوين بود او را گفتند كه صدّيق فضائلى كه دشمن على و آل اوست او تو را لعنت مى كند بفرمود تا در دار السنّة كه قزوين است فضايلى سنّى را پاره پاره كردند و پادشاهان مانند اين در شهرها بسيار كردند و كنند كه آن حوالت به مذهب و اعتقاد نكند و نقصانى نباشد .

ص: 170

معجزه امير المؤمنين عليه السلام

شيخ عبدالجليل در همان كتاب بعد از عبارت سابق الذكر بلافاصله گفته (ص 78):

اما جواب ناقص نباشد چنانكه گفته او؛ چون يك نيمه دروغ گفته و يك نيمه راست؛ چون آن تاريخ بياد داشته كه ابوطالب مناقبى را رحمة اللّه عليه زبان ببريدند بايستى كه فراموش نكردى كه همان شب على مرتضى عليه السلام را بخواب ديد كه زبان در دهان او كرد در حالى بقدرت حقتعالى زبان وى درست و نيك شد و تا چهل سال بعد از آن تاريخ در رى و قزوين و قم و كاشان و آبه و نيشابور و سبزوار و جرجان و بلاد مازندران زهد و توحيد و فضائل و مناقب مى خواند تا در آن نيكنامى بجوار حق تعالى شد .

برخى از خصائص شعر قوامى

آنچه از ملاحظه كتاب «النقض» نسبت به تعيين وجهه ادبى و مقام شعرى قوامى برمى آيد آن است كه قوامى در زمان خود در بلاد عراق و مخصوصا در شهر رى مقامى بسزا و شهرت و احترامى قابل ارزش داشته است زيرا شيخ عبدالجليل قدس سره در آن كتاب ضمن ذكر مشاهير شعراى شيعه گفته است (ص 252):

و سيّد حمزه جعفرى و خواجه ناصحى و امير قوامى و غير اينان رحمة اللّه عليهم كه همه توحيد و زهد و موعظت و منقبت گفته اند(تا آخر كلام او) .

از دعاى طلب رحمت كه در اين كلام به نظر مى رسد استشمام بلكه استنباط مى شود كه امير قوامى در زمان تأليف كتاب «النقض» (556 - 566) زنده نبوده است زيرا نوعا دعاى طلب رحمت را در حق اموات مى كنند نه در حق أحياء .

و نيز شيخ عبدالجليل قدس سره در كتاب النقض بعد از ذكر اسامى چند نفر از شعراى شيعه كه امير قوامى قدس سره نيز از آن جمله است گفته (ص 628) :

و معنى هر بيتى را (يعنى از ابيات شعراى سابق الذكر)بهاى جهانى سزد و توحيد و زهد و مناقب را دشمن ندارد مگر فلسفى إباحتى خارجى .

گويا سرّ شهرت قوامى و سبب رواج شعر او از جهت روانى شعر و حلاوت سخن

ص: 171

نبوده است بلكه از اين جهت بوده است كه اشعار قوامى غالبا مشتمل بر مطالب عاليه و مضامين حكيمانه است از قبيل پند و موعظت و دعوت به خداپرستى و اثبات عدل او و ردّ بر مجبّره و زنادقه و ترهيب از دنيا و شرح بى اعتبارى و بى وفايى آن و ترغيب به آخرت و عمل براى آن و نظاير اينها و مخصوصا چون شيعى اثنا عشرى بوده است و صريحا در اشعار خود به اين نعمت شكر مى گويد و مباهات مى كند و به اسامى ائمّه اثنى عشر عليهم السلام و به شرايط امامت از قبيل نص و علم و عصمت تصريح مى كند پس اجتماع اين امور كه در آن زمان از محاسن بزرگ به شمار مى رفته است موجب شده كه شعر قوامى در انظار مردم و مخصوصا در ميان جماعت أهل تشيّع رواجى تمام و رونقى بسزا يافته است .

از اين نقطه نظر است كه قوامى در سراسر اين ديوان نام هيچ شاعرى را نمى برد و خودش را تالى مرتبه او به شمار نمى آورد مگر حكيم سنائى رحمه اللّه عليه كه مكرّر در مكرّر در اشعار خود نام او را مى برد و كلمات او را تضمين مى كند و او را خواجه شاعران معرّفى مى نمايد و غايت مباهات و افتخار براى خود اين را مى داند كه خود را در رديف سنايى بگنجاند مثل آنكه در جايى مى گويد (ص 14):

شاد باش اى قوامى هنرى *** كه اهل رى را سنايى دگرى

و در جاى ديگر مى گويد (ص 19)

شعر من جان سنايى زنده كرد *** تا مرا از فضل تلقين كرده

و در جاى ديگر مى گويد (ص 98):

قوامى كه برد از تنور تفكّر *** بنان سخن آب شعر سنايى

و در جاى ديگر مى گويد (ص 107):

خراسان و عراق امروز إقطاع دو شاعر شد *** قوامى را عراقى دان سنايى را خراسانى

و در جاى ديگر مى گويد (ص 121):

مالداران را سنايى وار گويد پند تو *** اى خداوندان مال الاعتبار الاعتبار

ص: 172

و در جاى ديگر مى گويد (ص 172):

خواجه شاعران ازينجا گفت *** اى درون پرور برون آراى

إلى غير ذلك: و موجب اين امر همانا جهت جامعه اى است كه بين كلمات حكيم سنايى و امير قوامى موجود است و آن اشتمال بر توحيد و عدل و حكمت و نصيحت و زهد و موعظت و منقبت و مرثيت بجا و درست است و بس .

چون قوامى در اوايل حال خبّاز يعنى نانوا بوده است از اين روى در اواخر قصايد خود به اين شغل و حرفه خود اشارت و تصريح كرده و لوازم خبّازى را (از قبيل دكّان و نان و آرد و گندم و جوال و آسياب و ترازو و شاگرد و غير ذلك) با تخيّلات شاعرانه در اشعار خود مى آورد چنانكه خاقانى در اواخر تحفة العراقين نسبت به شغل پدرش كه درودگرى بوده چنين عمل را انجام داده است آنجا كه گفته:

وز سوى پدر درو گرم دان *** استاد سخن تراش دوران

چون وهم بچرخ بر گمارم *** چون كوى بخرطش اندر آرم

رندى كه رنده ام برآيد *** بر عارض حور جعد شايد

چوبم همه از درخت موسى است *** تخته همه شاخهاى طوبى است

زان چوب دوات عقل سازم *** زان تخته سرير جان طرازم

الى آخرها .

ص: 173

مدت كوتاهى در مشهد اقامت داشت - حاضر مى شد. اصول فقه و بعضى مباحث فقهى را پيش حاج شيخ مرتضى آشتيانى و مقدارى از مباحث فقه را نزد حاج شيخ مهدى خالصى فراگرفت.

هجرت به تهران

در حدود سالهاى 1300 و 1301 شمسى به تهران آمد و در مدرسه سپهسالار جديد حجره اى اختيار نمود.

در اين زمان، يك دوره شرح اشارات، شفا و كليات قانون را در نزد ميرزا طاهر تنكابنى شاگردى كرد و نجات و تمهيد القواعد ابن تركه را نيز بر وى قرائت نمود. در خدمت آقا شيخ حسين نجم آبادى، فقه و اصول تحصيل كرد و قسمت مهمى از قواعد الاحكام علامه حلى را به سيره قدما با آن وى خواند. تحرير اقليدس و قسمت الهيات اسفار را نزد ميرزا مهدى آشتيانى و شرح چغمينى را نزد اديب پيشاورى فراگرفت.

در آغاز ورود به تهران، معاشرت و ارتباط علمى و ادبى وى بيشتر با اديب پيشاورى، ميرزا محمد قريب معروف به شمس العلماى گَرَكانى، ميرزا لطفعلى صدرالافاضل، ميرزا رضاخان نايينى، شاهزاده افسر و ذكاءالملك محمدعلى فروغى بود امّا پس از آن كه علامه محمد قزوينى به ايران آمد، با او حشر و نشر دايمى پيدا نمود.

آغاز تدريس

در سال 1305ش به توصيه و به جاى شمس العلماى گَرَكانى در مدرسه دارالفنون به تدريس فقه و عربى پرداخت و اين آغاز سير صعودى استاد بود.

در سال 1306ش معلم منطق در مدرسه عالى حقوق شد و در سال 1307ش مدرّس زبان عربى و منطق در دارالمعلمين عالى گرديد و در سال بعد يعنى 1308ش در همانجا صاحب كرسى تدريس زبان و ادبيات فارسى شد.

ص: 175

در سال 1310ش استاد تفسير قرآن و ادبيات عربى در مدرسه سپهسالار گرديد.

پس از تشكيل دانشكده علوم معقول و منقول در سال 1313ش به سمت معاونت آنجا برگزيده شد و رياست مؤسسه وعظ و خطابه نيز به وى محوّل گرديد.

در ابتداى تأسيس دانشگاه تهران، وى در جايگاه استاد تاريخ ادبيات فارسى در «دانشكده ادبيات» و استاد تصوف اسلامى در «دانشكده علوم معقول و منقول» به ايفاى نقش پرداخت.(1)

رساله دكترا

در سال 1314ش هيأت مميّزه دانشگاه تهران، كتاب تحقيق در زندگانى مولوى وى را مورد ارزيابى قرارداد و گواهينامه دكترا برايش صادر كرد.

دكتر فروزانفر در سال 1323ش به رياست دانشكده معقول و منقول رسيد و از ابتداى تأسيس فرهنگستان ايران به عضويت آن درآمد.

سالهاى 1313 تا 1332ش عضو شوراى عالى معارف (فرهنگ) بود و سالهاى 1328 تا 1331ش عضو مجلس مؤسسان دوم و سناتور شد.

بازنشستگى

استاد در مهرماه 1346ش با چهل سال سابقه خدمات فرهنگى بازنشسته شد ولى همچنان در رشته هاى فوق ليسانس و دكتراى زبان و ادبيات فارسى تدريس مى كرد. در همين زمان به پيشنهاد شوراى گروه آموزشى زبان و ادبيات فارسى با توجه به مراتب فضل و كمال و خدمات پرارج و ممتد استاد بديع الزمان فروزانفر در دوره هاى فوق ليسانس و دكتراى زبان و ادبيات فارسى، برايش تقاضاى «استادىِ ممتاز» شد كه به تصويب رسيد و طى مراسم خاصى به استاد، ابلاغ گرديد.

دكتر فروزانفر بعد از بازنشستگى به رياست كتابخانه سلطنتى منصوب شد.

ص: 176

سفر به ابديت

سرانجام آن مرد پرتلاش عرصه فرهنگ و ادبِ ايران و اسلام در روز 16 ارديبهشت ماه 1349 و در منزل شخصى اش بدرود حيات گفت.

پيكر استاد در ميان ناله و اندوه دانشجويان، اساتيد دانشگاه و همه ارادتمندان ادب و فرهنگ در شهر رى در جوار امامزاده واجب التعظيم حضرت عبدالعظيم عليه السلام به خاك سپرده شد.(1)

از روحيات استاد

فروزانفر محضرى دلنشين داشت. شعرهاى بلند و خيال انگيز مى خواند. سينه اش مخزن نكته هاى ادبى و تاريخى بود. شوخ طبع و نكته سنج و حاضر جوابى كم مانند بود. بسيار موقع شناس بود. ميزان كارش زياد بود. سحرخيز و راه پيما و طبيعت دوست بود. در پانزده سال اخير عمر، دل به سفر بسته بود. ديدن دنياى بزرگ و شهرهاى جهان، مطلوبش بود. خوش سفر و خستگى ناپذير بود. تيزهوش، تندْذهن و باريكْ انديش بود. شعرش كم، امّا خوب و به اسلوب محكم استادان قديم بود. با شاگردانش انسى دوستانه و الفتى گرم داشت.(2)

آثار منتشر شده استاد(3)

1 - احاديث مثنوى، اين اثر در سال 1334ش چاپ شده و در سال 1347ش تجديد چاپ گرديده است.

2 - تاريخ ادبيات ايران.

ص: 177

3 - ترجمه رساله قُشريّه، اين كتاب در سال 1345 چاپ شده است.

4 - خلاصه مثنوى، اين كتاب در سال 1321 به چاپ رسيده است.

5 - دستور زبان فارسى، در دو جلد در سالهاى 1328 و 1329 به چاپ رسيده است.

6 - ديوان اشرفى غزنوى، با اصلاحات فروزانفر در سال 1328 چاپ شده است.

7 - زنده بيدار، ترجمه رساله «حىّ بن يقظان» ابن طفيل.(1)

8 - سخن و سخنوران، كتاب حاضر در سالهاى 1308 و 1350 و 1358ش چاپ شده است.(2)

9 - شرح احوال و نقد و تحليل آثار فريدالدين عطار نيشابورى.

10 - شرح حال مولوى = رساله تحقيق در احوال مولانا جلال الدين.(3)

11 - شرح مثنوى شريف، مهم ترين اثر فروزانفر است كه حاوى شرح ابيات 1 تا 3012 مثنوى معنوى مى باشد.

12 - فرهنگ تازى به فارسى(4)

13 - فيه ما فيه.

14 - كليات شمس تبريزى = ديوان كبير.

15 - مآخذ قصص و تمثيلات مثنوى.(5)

16 - مصباح الارواح.

17 - معارف بهاء ولد، اين كتاب بين سالهاى 1333 - 1338 به چاپ رسيده است.

18 - معارف ترمذى، اين كتاب در سال 1340ش به چاپ رسيده است.

19 - مناقب اوحدالدين كرمانى، در سال 1347ش به چاپ رسيده است.

ص: 178

20 - منتخبات ادبيات فارسى.(1)

21 - منتخب شاهنامه، كه در سال 1306ش در تهران به چاپ رسيده است.

آثار منتشر نشده استاد

1 - ترجمه قرآن كريم،(2) كه گويا نسخه اى از آن به خط خودش موجود است.

2 - فهرست كتابخانه سلطنتى ايران، در سال 1321 نسخه هاى كتابخانه سلطنتى تهران را با همكارى محمد قزوينى و عباس اقبال آشتيانى فهرستْ بردارى نموده است.(3)

ص: 179

است . اين آثار ، با نام جبّار عسكرزاده ، متخلّص به عاجز ، در 1290 ش در ايروان چاپ شد . وى ، در همين اوان ، با نوشتن مقالات و سرودن اشعار ، همكارى خود را با روزنامه فكاهى ملانصر الدين آغاز كرد و در 1291 ش به نشر هفته نامه فكاهى لك لك در ايروان پرداخت .

با آغاز جنگ بين الملل اوّل و كشمكشهاى خونين ميان مسلمانان و ارامنه ، ناگزير به تركيه مهاجرت كرد . در آنجا ، ابتدا تحويلدار و سپس فرماندار شهر ايگدير شد؛ ولى چندى بعد ناگزير به قفقاز بازگشت . وى ، در 1297 ش ، در شهر نوراشين ، از توابع ايالت ايروان ، مدرسه اى تأسيس كرد كه به علت آشفتگى اوضاع دير نپاييد . در 1298 ش ، بر اثر شدّت گرفتن خونريزيها در قفقاز ، با خانواده خود به ايران آمد .

باغچه بان خدمات فرهنگى خود را ، به عنوان معلّم كلاس اوّل ، در مدرسه احمديه مرند آغاز كرد و ديرى نگذشت كه نحوه كار وى و پيشرفت شاگردانش جلب توجّه نمود . اولين اثر او در ايران نمايشنامه خُرخُر است كه براى شاگردانش نوشت و در مدرسه اجرا كرد . در اين زمان ، امتياز تأسيس يك دبستان دختران را گرفت؛ ولى ، به سبب مخالفتهاى متعصّبان ، موفق به افتتاح آن نشد .

در 1299 ش ، به جهت حسن شهرتش ، بنا به دعوت رئيس فرهنگ آذربايجان ، به تبريز رفت و در آنجا به كار خود ادامه داد . در اين زمان ، با روش تازه خويش نوشتن كتاب اوّل را براى كودكان آغاز نهاد . باغچه بان براى تدريس مواد گوناگونِ درسى وسايل سمعى و بصرى ساخت و كتاب الفباى آسان را براى تدريس فارسى به ترك زبانانِ بزرگسال نوشت . وى ، همكارى همسر و همكارش ، صفيه ميربابايى ، به تدريس دختران در كلاسهاى مخصوص نيز موفق شد . وى ، در اين زمان ، «جمعيت حمايت معلمين» و «جمعيت تئاتر» را تأسيس كرد و نمايشنامه هاى انتقادى ، ازجمله حيات معلمين و اِرْكَك خالاقيزى (خاله قزىِ نَر) را نوشت .

باغچه بان در 1303 ش ، بنا به پيشنهاد رئيس فرهنگ آذربايجان ، كودكستانى به نام «باغچه اطفال» در تبريز تأسيس كرد و نام خانوادگى خود را از عسكرزاده به باغچه بان

ص: 181

تغيير داد .

وى ، براى كودكان ، بازيها و كاردستيهاى جديد و تزئينات و صورتكهاى گوناگون ساخت و شعر سرود و نمايشنامه نوشت ، و به يارى همسرش ، كه با موسيقى آشنا بود ، در كودكستان نمايشهاى آهنگين اجرا كرد .

در 1305 ، با توجه به حالات يك كودك ناشنوا در «باغچه اطفال» ، به فكر تدريس به ناشنوايان افتاد و كار تدريس به كر و لال ها را با سه پسر ناشنوا آغاز كرد . باغچه بان در آموزش ناشنوايان هيچگونه تجربه قبلى يا دسترسى به كتاب و مقالاتى در اين باره نداشت . او ، در پرتو تجربه شخصى ، به نقش مهمّ حسّ باصره و لامسه در آموزش زبان به ناشنوايان پى برد . صداهاى زبان فارسى را به دو دسته حنجره اى (آوايى) و تنفّسى (بى آوا) و هر يك از اين دو گروه را به ممتد و غير ممتد تقسيم كرد . وى «الفباى دستى گويا» را ، كه در نوع خود در جهان بى نظير است ، بر پايه ويژگى صداها و شكل حرفها ابداع كرد . در اين الفبا ، برخلاف بعضى الفباهاى دستى ديگر ، از يك دست استفاده مى شود . اين نشانهاى دستى ، ضمن اينكه كمك به لبخوانى است ، وسيله اى براى تعليم و اصلاح تلفّظ نيز هست .

باغچه بان ، به رغم خدمات فرهنگيش ، مجبور به ترك تبريز شد و در 1306 به دعوت رئيس فرهنگ فارس به شيراز رفت . در همان سال ، «كودكستان شيراز» را تأسيس كرد و به نوشتن شعر ، چيستان و نمايشنامه هاى گوناگون پرداخت كه ، از آن ميان ، مجموعه شعر زندگى كودكان و نمايشنامه گرگ و چوپان را در 1308 و نمايشنامه پيرو ترب و خانم خزوك را در 1311 خود مصوّر و چاپ كرد و وسايل و بازيهاى گوناگونى براى پرورش حافظه ، حواس و اندامهاى تكلّم ساخت . برنامه كودكستانش شامل ورزش ، گردش در كوه و صحرا ، تمرين رختشويى ، تعليم بنّايى و خشت زنى و مجسّمه سازى و كار بافتنى و آداب معاشرت و غيره بود . در همين زمان ، كار تئاتر را نيز ادامه داد و ، با همكارى نصراللّه شادروان ، چندين نمايشنامه انتقادى به صحنه آورد . از اين رو مى توان گفت كه در دهه اول قرن چهاردهم در كشور

ص: 182

ما از نظر آغاز آموزش و پرورش ابتدايى و آموزش كودكان استثنايى و ايجاد فرهنگ و ادبيات كودكان برجستگى چشمگيرى داشته است .

در پايان 1311 ، باغچه بان به تهران آمد . او قصد داشت مؤسسه اى براى پژوهشهاى روان شناسى و تربيتى تأسيس كند كه به دليل نداشتن پشتيبانى مادّى و معنوى از آن منصرف شد . در اين ايّام ، ناگزير مدّت كوتاهى در يك كارخانه سيگارپيچى مشغول كار شد .

در آذر 1312 ، باغچه بان ، با چاپ اعلانى در روزنامه اطلاعات درباره آموزش ناشنوايان ، اولين كلاس ناشنوايان را ، در مطّب دوستش ، با يك شاگرد ، داير كرد . تعداد شاگردان به تدريج به پنج نفر افزايش يافت . در پايان سال تحصيلى ، وزارت فرهنگ ، با احساس رضايت از نتيجه آموزش ناشنوايان ، ماهانه اى به مبلغ 40 تومان براى دبستان مقرّر داشت و «دبستان كر و لال ها» رسما آغاز به كار كرد . در همان سال ، باغچه بان تلفن گنگ يا سمعك استخوانى را اختراع كرد و به ثبت رسانيد . اين سمعك وسيله انتقال صوت از طريق دندان به مركز شنوايى است .

در 1314 ، وزارت فرهنگ «دستور تعليم الفباى» او را منتشر كرد كه امروز نيز از روش پيشنهادى در آن (روش باغچه بان») در كلاسهاى دبستانى و بزرگسالان استفاده مى شود . در 1322 ، با كمك افراد خيّر ، «جمعيت حمايت كودكان كر و لال و كور» را در تهران تأسيس كرد كه در تير 1323 به ثبت رسيد و بعدها كلمه كور از عنوان آن حذف شد . در بهمن همين سال ، ماهنامه زبان را منشتر كرد و در آن روش تازه خويش را در اختيار آموزگاران كلاس اول گذاشت . كتاب هاى اول دبستان و كتاب سرباز را ، با روش تازه ، در همين سال منتشر كرد .

در اسفند 1328 ، اساسنامه و برنامه كامل و دقيق تحصيلات پنج ساله ناشنوايان براى آموزش زبان و حرفه ، روش شفاهى توأم با الفباى دستى گويا ، به كوشش باغچه بان ، تهيه و به تصويب رسيد . او ، در 1330 ، «كانون كر و لال ها» را پايه گذارى

كرد . در 1332 ، نخستين كلاس تربيت معلّم ناشنوايان را ، با همكارى دانشسراى

ص: 183

مقدماتى ، در آموزشگاه خود تأسيس كرد و ، بدين ترتيب ، اولين گام در تربيت رسمى معلّمان كودكان استثنايى برداشته شد .

در 1343 ، كتاب حساب را براى كودكان ناشنوا و روش آموزش كر و لال ها را براى آموزگاران نوشت . در كتاب اخير ، ضمن توضيح صداهاى زبان فارسى و روش آموزش تلفّظ و لبخوانى ، اصولِ «زبان مصوّر» را به تفصيل شرح داده است . زبان مصوّر مجموعه علايم بصرى است كه با استفاده از آن مى توان ساختار زبان را به ناشنوايان آموخت . در همين زمان ، «گاهنامه» ، وسيله اى بصرى براى آموختن چگونگى بلند و كوتاه شدن روزها ، را ساخت .

آموزشگاه باغچه بان ، در زمان حيات وى ، از هر نظر گسترده و مجهز شد . با اجراى برنامه تربيت معلّم ناشنوايان ، مدارس و كلاسهاى ويژه و هنرستانها و كلاسهاى بزرگسالان (اكابر) و باشگاهها و مراكز پژوهشى و خدمات ويژه ، از جمله دوره هاى تربيت رابط ناشنوايان در تهران و شهرستانها تأسيس شد و ناشنوايان به مراكز آموزش عالى راه يافتند .

باغچه بان ، در اواخر عمر ، «جمعيت سلام» يا «گراميداشت» را ، با نيّت تشويق مردم به تجليل از نيكوكاران در زمان حياتشان ، تأسيس كرد و جزوه «آدمى اصيل» را در اين باره منتشر ساخت .

از كتاب هاى شعر و نمايشنامه و داستانهاى كودكانه باغچه بان به زبان فارسى نُه اثر به چاپ رسيده است . از جمله آثار چاپ نشده او در اين حوزه نمايشنامه آهنگين مجادله دو پرى است . همچنين در روشهاى تدريس خواندن و نوشتن و آموزش ناشنوايان ، سيزده اثر از وى منتشر شده است . آثار او به زبان تركى بالغ بر دوازده كتاب است كه ، از آن ميان ، ترجمه رباعيات خيام ، به نام رباعيات آذرى خيام ، ارزش خاصى دارد . رباعيات باغچه بان ، كه در 1337 به چاپ رسيد ، آيينه افكار و فلسفه زندگى او است . باغچه بان در 4 آذر 1345 درگذشت .

ص: 184

(1372 - 1306ق) فرزند صاحب ترجمه است. ميرزا مهدى علاوه بر استفاده از محضر پدر، در فقه و اصول از سيد عبدالكريم لاهيجى و شيخ فضل اللّه نورى ، در تهران و از ميرزا حسين نائينى و آقا ضياءالدين عراقى، در نجف استفاده كرده است. او مهمترين شاگرد حكيم ميرزا حسن كرمانشاهى است و صاحب آثار، حواشى و تعليقات متعدد در حكمت و فلسفه و ساير علوم مى باشد. ايشان از بزرگترين شارحان و مدرسان حكمت و فلسفه صدرايى و آثار ابن سينا و از نوادر روزگار و مفاخر حوزه هاى علميه بود. مراتب ورع و تقواى باطنى و ارتباطش با دستگاه اهل البيت عليهم السلاممورد اذعان همه كسانى است كه محضر نيكش را درك كرده اند.

آفرين بر روان آن پدر *** که به جاى ماند از او چنين پسر

منابع

1 - اثر آفرينان، زندگينامه نام آوران فرهنگى ايران، زير نظر سيد كمال حاج سيد جوادى، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1377ش .

2 - تاريخ حكما و عرفاى متأخر، تحرير ثانى ، منوچهر صدوقى سها، حكمت، تهران، 1381ش .

3 - ريحانة الادب، محمدعلى مدرس تبريزى، خيام، تهران، 1369ش .

4 - مجموعه مصنفات حكيم مؤسس آقاعلى مدرس تهرانى، محسن كديور، انتشارات اطلاعات، تهران، 1378ش .

5 - نقباء البشر، آغابزرگ تهرانى، دارالمرتضى للنشر، مشهد، 1404ق .

ص: 186

جمله آنها:

1 - سيد مهدى طباطبايى ملقب به آقابزرگ مى باشد كه در جوانى فوت نمود.

2 - سيد ابوالحسن طباطبايى.

3 - سيد عبداللّه طباطبايى، وى در خراسان اقامت نموده و با بيت و خاندان مجدد شيرازى - طاب ثراه - وصلت نمودند.

مرحوم آقا سيدجعفر طباطبايى اشعار بسيارى را سروده اند كه بعضى از آن در مجمع الفصحاء موجود است كه از جمله آنها اين چند بيت مى باشد.

در جهان هر وجود را جاييست *** جز وجودش كه يكجهان جايست

هم هنرمند و هم هنرانديش *** هم سخن منبع و هم سخندانست

شاه را بنده ات و بنده اوست *** هرچه اندر زمانه سلطانست

حلمش از قدر و طبعش از همّت *** كوه البرز و بحر عمّانست

دعوى إنّ لى مَعَ اللّه را *** حالتش گاه گاه برهانست

نه سليمان ملكى و در ملك *** مر تو را حشمت سليمانست

قصر جاهت خورنقى كه در آن *** پاسبان صد هزار نعمانست

تو چو موسى و خصم شد قبطى *** خاصه ات همچو گرزه ثعبانست

كوشش خصم في المثل با تو *** كوه سوهان و مثبت و سندانست

ار چه انسان بعالم امكان *** مر تو را پاى بند احسانست

با وفاق تو كوفه معمور است *** با خلاف تو مصر ويرانست(1)

ص: 188

كشف حجاب و قتل عام مسجد گوهرشاد، به تهران مهاجرت نمود و در نظر داشت كه براى ادامه تحصيل، راهى نجف اشرف شود؛ ولى روزگار در اين تصميم با وى همراهى نكرد.

اساتيد

از استادان دوران تحصيل محدّث ارموى، اطّلاع چندانى در دست نيست و فقط نام چند تن از اساتيد وى در شرح حال او ذكر شده است كه عبارت اند از:

1 - شيخ على خاكمردانى خويى، او در سال 1292ق، در قريه خاكمردان از بخش وَلْديان از توابع شهر خوى، چشم به جهان گشود و بدين مناسبت، به شيخ على خاكمردانى مشهور شده است. گاه نيز از او با عنوان شيخ على وَلْديانى ياد كرده اند.

خاكمردانى، پس از تحصيل در نجف، مسافرتهايى به اروميه، شبستر، تهران، خراسان، تبريز و ساوِجبلاغ(مهاباد) نمود و عاقبت در شهر اروميه ساكن گرديد. او در بندر شرفخانه در سال 1350ق، زندگى را بدرود گفت.

خاكمردانى در انواع علوم (ادبيات فارسى و عرب، فقه، اصول، تاريخ، كلام و...) تبحّر داشته و در هر كدام از رشته هاى فوق، آثارى از خود به جاى نهاده است. او همچنين شاعر زبردستى بوده و به سه زبان عربى، فارسى و تركى، شعر مى سروده و تخلّص وى در اشعارش «مُلتجى» بوده است. اشعار بليغى هم اكنون از وى در دست است.

محدّث ارموى، ساليان چندى در اروميه از محضر ملاعلى خاكمردانى تحصيل علوم نموده است. خاكمردانى به درخواست محدّث، شرحى بر دعاى ندبه به نام وسيلة القربة في شرح دعاء الندبة نگاشته است. محدّث در شرح خود بر دعاى ندبه كه

آن را كشف الكربة في شرح دعاء الندبة نام نهاده، از شرح خاكمردانى استفاده بسيار نموده است.

علاوه بر آن، محدّث در مقدمه شرح دعاى ندبه خود، شرح حال مفصّلى از اين

ص: 190

استاد خويش درج نموده كه متأسفانه تاكنون، منتشر نشده است.

2 - سيد محمدحسين ارموى عربْ باغى، ارموى از جانب وى به «محدّث»، ملقّب گرديد.

آثار

آثار علمى محدّث ارموى، دو بخش است: اوّل، آثارى كه خود او تأليف يا ترجمه كرده است. دوم، آثارى كه به تحقيق و تصحيح و حواشى او انجام يافته است.

الف - تأليفات و ترجمه ها:

1 - عشق و محبّت.

2 - ايمان و رجعت، 4 جلد، اين كتاب را در رد كتاب اسلام و رجعت نوشته است.

3 - كشف الكربة في شرح دعاء الندبة.

4 - ذيل ميزان الملل ، على بخش ميرزا قاجار.

5 - فيض الاله في ترجمة القاضى نوراللّه، اين كتاب در مقدمه الصوارم المهرقة در 123 صفحه به چاپ رسيده است.

ب - آثارى كه با تحقيق و تصحيح و حواشى و مقدمه محدث ارموى به چاپ رسيده است:

1 - آثار الوزراء، تأليف سيف الدين حاجى بن نظام عقيلى.

2 - ترجمه التنبيهات العلية على وظائف الصلوة القلبية، متن از شهيد ثانى و ترجمه از محمد صالح بن محمدصادق واعظ (قرن 12ق).

3 - فهرست اسماء الرجال المذكورة احوالهم في كتاب «التدوين» للرافعى.

4 - الايضاح، نوشته فضل بن شاذان نيشابورى.

5 - التفضيل، تأليف محمد بن على بن عثمان كراجكى(م 449 ق).

6 - الرسالة العلية في الأحاديث النبوية، تأليف كمال الدين حسينى كاشفى سبزوارى.

ص: 191

7 - الصوارم المهرقة، تأليف قاضى نوراللّه شوشترى.

8 - الأصول الأصيلة، تأليف ملاّ محسن فيض كاشانى.

9 - الفهرست، تأليف منتجب الدين على بن بابويه رازى. تصحيح اين كتاب، پايان نامه دكتراى محدّث بوده و در سال 1366ش، از سوى كتابخانه آيت اللّه مرعشى در 586 صفحه منتشر شده است.

10 - الفصول الفخرية في اصول البرية، تأليف جمال الدين احمد بن عنبه.

11 - الغارات، تأليف ابراهيم بن محمد ثقفى كوفى.

12 - المحاسن، تأليف ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقى.

13 - تفسير شريف لاهيجى، تأليف بهاءالدين محمد شريف لاهيجى، در 4 جلد.

14 - تفسير گازر موسوم به جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تأليف ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى، در يازده جلد.

15 - شرح غررالحكم و دُرر الكَلِم، متن از عبدالواحد بن محمد تميمى آمدى و شرح از جمال الدين محمد خوانسارى مشهور به آقا جمال.

16 - كتاب نقض نوشته عبدالجليل رازى قزوينى و مقدمه نقض و كليد نقض و تعليقات نقض در دو جلد.

17 - 18 - رجال ابن داوود و رجال برقى.

19 - 21 - سه رساله در رجال(توضيح الاشتباه و الاشكال تأليف محمدعلى ساروى، رسالة في معرفة الصحابة تأليف محمد بن حسن حر عاملى، رجال قائن تأليف محمدباقر آيتى بيرجندى.

22 - حكمت اسلام، تأليف محمدصالح بن محمدباقر قزوينى.

23 - ديوان قوامى رازى، از شعراى نيمه اول سده ششم هجرى.

24 - زاد السالك، تأليف ملامحسن فيض كاشانى.

25 - شرح المأة كلمة لاميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام ، تأليف ابن ميثم بحرانى.

ص: 192

26 - شرح فارسى شهاب الاخبار قاضى قضاعى از يكى از دانشمندان شيعى سده هفتم هجرى.

27 - شرح فارسى مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة از عبدالرزاق گيلانى.

28 - 33 - شش رساله فارسى از رسائل ملا محمدطاهر قمى(1 . معالجة النفس، 2 . مباحث النفس(در بيان اصلاح نفس)، 3 . ترجمه «تنبيه الراقدين»(در بيان چگونگى مرگ و انتقال به سراى باقى)، 4 - رساله در بيان زكات و اقسام آن، 5 - ترجمه نماز و آداب به جاى آوردن آن، 6 - تحفه عباسى).

34 - فردوس(در تاريخ شوشتر و برخى از مشاهير آن)، تأيف علاءالملك مرعشى شوشترى.

35 . نجاتيّه، (در ذكر احكام غيبت و تعريف توبه نصوح و شرايط و آداب آن)، تأليف شيخ ابو محمد بسطامى.

36 - نسائم الأسحار من لطائف الأخبار، از ناصرالدين منشى كرمانى.

37 - ميزان الملل، تأليف على بخش ميرزا قاجار.

38 - ديوان ميرزا ابوالفضل تهرانى.

39 - ديوان سيد فضل اللّه راوندى كاشانى.

40 - مفتاح التحقيق، از شيخ على معزّى دزفولى.

41 - نقاوة الاصابة، تأليف حاج ميرزا ابوالفضل تهرانى.

42 - شرح صد كلمه اميرالمؤمنين عليه السلام ، تأليف عبدالوهاب.

43 - مطلوب كل طالب من كلام اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام ، تأليف رشيدالدين وطواط .

44 - الأربعين من الأربعين عن الأربعين، از شيخ منتجب الدين رازى.

محدّث ارموى در نگاه ديگران

استاد جلال الدين همايى در وصف محدّث ارموى چنين مى نويسد:

ص: 193

حضرت فاضل محقّق مقدام و عالم مدقّق عالى مقام، جناب مستطاب، سيدالمؤلفين،

آقامير جلال الدين محدّث ارموى - أدام اللّه أيّام افاضاته العالية - كه الحق اُرومه فضل و جرثومه ادب است...(1)

و در جاى ديگر مى نويسد:

چند سال قبل، روزى كه شَرَف ديدار و صحبت فيضْ بارِ حضرت فاضلِ محقّق بزرگوار و سيد جليل عالى مقدار، جناب مستطاب، عمدة الفضلاء و المؤلفين، آقاى ميرجلال الدين محدّث حسينى ارموى - احسن اللّه توفيقه و تشديده و أجزل من كلّ عارفة مزيده و تأييده - دست داد... نظر به مراتب جدّ و جهد و نيروى مجاهدت و خلوص عقيدت و صدق عزيمت و نفوذ صريمت كه در حضرت معظم له سراغ داشتم و بروز شواهد و امارات كه مبشّر توفيق ايشان بود،...(2)

استاد همايى (متخلص به «سنا») همچنين در قطعاتى كه به مناسبت انتشار كتابهاى تحقيقى محدّث ارموى سروده، به كرّات وى را ستوده است. وى در مادّه تاريخ پايان چاپ شرح غررالحكم آقا جمال خوانسارى مى گويد:

غرر آمِدى كه در آفاق *** همچو خورشيد مشتهر باشد

شرح او از جمال خوانسارى است *** كه به علم و ادب، سَمَر باشد

طبع از همّت محدّث گشت *** كه ورا فضل بى شمَر باشد

بر وى الحق درود بايد گفت *** كِشْ چنين دست پر هنر باشد

گر به كارى چنين موفّق گشت *** مدد لطف دادگر باشد

اين چنين ره، كسى رود كاو را *** جهد و توفيق، راهبر باشد

شد جلال و جمال با هم يار *** كِش چنين جاودان اثر باشد

و در مادّه تاريخ طبع تفسير گازر با تصحيح محدّث ارموى چنين سروده:

محدّث را بود الحق در اين كار *** ميان همسران، حقّ تفاخر

ص: 194

هزارش آفرين، للّه دَرُّه *** كه آورد از خزينه اين چنين دُر

مدد بى شبهه از توفيق حق داشت *** فمن لمن يُغنِهِ الحق مَسَّهُ الضرُّ

آيت اللّه حاج سيدهادى ميلانى نيز در مدح وى مى نويسد:

جناب مستطاب، فاضل محقّق و علاّمه متتبّع، آقاى ميرجلال الدين ارموى محدّث - دامت أيّامه - از مفاخر عالم تشيع و ذخائر اين عصر مى باشند كه همواره آثار گرانبها، نتيجه تتبّع سالهاى متمادى را در دسترس قرار مى دهند و در تصحيح و تعليق و نشر كتب ذى قيمت و بسيار سودمند، سعى بليغْ مبذول مى دارند.(1)

كتابشناس خبير، علامه شيخ آقابزرگ تهرانى نيز در تقريظى كه بر تفسير گازر (تصحيح استاد محدّث ارموى) نگاشته، وى را چنين ستوده است:

استاد علامه بحاثه، آقاى سيد جلال الدين محدّث ارموى - زيد افضاله - كه جدا در اتعاب نفس خود از جهت ترتيب مقدمه جميله و تصحيح مضامين متن و تعليقات مفيده بر آن، خوددارى ننموده،...

استاد دانشمند و كتابشناس فرزانه، سيد احمد حسينى در تراجم الرجال در بيان خصوصيات علمى و مذهبى محدّث ارموى چنين مى نويسد:

كان شديد الولاء لأهل البيت عليهم السلام يرى أن الحق لا يوجد الاّ في الأحاديث المأثورة عنهم و لا يمكن تطبيق الاسلام الصحيح الاّ باتباعهم والأخذ عنهم، و لذا كان شديد الذبّ عن مذهبهم، حاداللسان مع من يجادله في ذلك.

كانت له همّة عالية و نشاط لا يعرف التعب و الكلل في التحقيق و تصحيح الكتب و طبعها، مع نفس طويل جدا في تعاليقه بحيث أصبح اكثر منها اكبر و أضخم من الأصل.(2)

محقّق ارجمند، ميرهاشم محدّث كه بحق، خلفى صالح و وارثى لايق (در طريق كسب كمالات) براى محدّث ارموى است، در بيان خصوصيات اجتماعى، علمى، مذهبى و خانوادگى پدرش چنين مى گويد:

ص: 195

بارزترين خصوصيت پدرم، عشق و علاقه قلبى و شديدش به دين اسلام و مذهب تشيّع بود. روزى نبود كه ايشان مطلبى از تاريخ اسلام برايمان نگويد و هيچ وعده غذايى در خانه ما خورده نمى شد، مگر اينكه ايشان از ائمه اطهار عليهم السلامذكرى مى كرد. در فاصله عاشورا تا اربعين هر سال، يعنى در همه اين چهل روز، زيارت عاشورا را با صد لعن و صد سلام مى خواند. به دعاى ندبه، عشق عجيبى داشت و اين عشق را در كتابى كه تحت نام كشف الكربة في شرح دعاء الندبة نوشته، نمايان كرده است. افسوس كه ثمره شصت سال عشق او، هنوز به صورت دستنوشته است و شرايط چاپ آن فراهم نشده است.

بسيار روشن و منطقى بود. هيچ گاه اسلام را از دريچه تحجّر و تنگ نظرى و خشونت به ما نياموخت؛ بلكه سعه صدر و گذشت و بزرگوارى را سرلوحه كارهاى خود داشت.

استاد، به ائمه اطهار عليهم السلام ارادتى خاص داشت، به طورى كه تمام نوشته هايش اين ارادتْ هويداست. از ايشان، نصيحت نامه اى خطاب به فرزندانش در دو صفحه باقى مانده كه ما در شرايط سخت زندگى و هنگامى كه تمام درها را به روى خود بسته ببينيم، به آخرين حجّت خدا، حضرت ولى عصر - ارواحنا فداه - پناه ببريم.(1)

خدمات اجتماعى

محدّث ارموى، براى رشد و بالندگى فرهنگى جامعه خود، تمام توان و نهايت تلاش خود را به كار برد. او حاصل تلاشهاى طاقت فرساى علمى و تحقيقى خود را در اختيار جامعه علمى قرار مى داد كه الحق بايد اذعان نمود در اين راه، موفّق بوده است.

محدّث، علاوه بر نوشته هاى علمى، خدمات اجتماعى فراوانى نيز انجام داده كه در ذيل، به برخى از آنها، اشاره مى شود:

محدّث در شانزدهم مهر سال 1318ش، در تهران به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و عازم تبريز گرديد و در دبيرستان نظام تبريز به تدريس پرداخت؛ لكن با ورود روسها به آذربايجان در سال 1320ش، به تهران مراجعت نمود و به تدريس

ص: 196

ادبيات فارسى و عربى در دبيرستانهاى پايتخت مشغول شد و همزمان، مديريت قسمت كتابهاى خطّى كتابخانه ملّى را برعهده داشت و سپس به دانشگاه منتقل شد و در يازدهم آبان 1335ش، با پايه دهم دبيرى به سِمت دبيرى دانشكده معقول و منقول، منصوب شد.

در سال 1342ش، مرحوم محدّث از رساله دكترى خود كه تحقيق و تصحيح فهرست منتجب الدين بود، دفاع كرد و به اخذ درجه دكترا در رشته ادبيات عرب، نايل شد. محدّث، پس از سى سال تدريس (هفده سال در آموزش و پرورش و سيزده سال در دانشكده ادبيات و دانشكده منقول و معقول دانشگاه تهران) در سال 1348ش، به افتخار بازنشستگى رسيد.

گراميداشت محدّث ارموى

محدّث ارموى، در پنجم آبان ماه سال 1358ش، بر اثر سكته قلبى جهان را بدرود گفت و در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام در جوار مرقد مفسّر نامى شيعه، ابوالفتوح رازى، آرام يافت.

بعد از بيست سال از درگذشت محدّث، همايشى براى گراميداشت خدمات ارزنده وى، به همّت اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى آذربايجان غربى و با همكارى انجمن آثار و مفاخر فرهنگى در 27 و 28 مرداد 1378 در اروميه برگزار گرديد و جامعه علمى ايران با گوشه اى از فعاليتها و تلاشهاى طاقت فرسا او آشنا شد. روحش شاد و يادش گرامى باد!

ص: 197

آيت اللّه حاج شيخ جعفر فومنى حائرى. صاحب مقامات و كرامات، از مجتهدين و مدرسين برجسته كربلا به شمار مى رفت. كه در اثر ازدواجشان با مرحوم سيده بانو دختر عبدالكريم مرحوم حاج شيخ جواد فومنى پا به عرصه وجود گذاشت.

مرحوم حاج شيخ جعفر عمر خود را در تربيت طلاب علوم آل محمد پسرى نمود و شاگردان بسيارى را ترتيب نمود كه از جمله دانش آموختگان محضر درس ايشان، حضرت آيت اللّه بهجت - دامت بركاته - مى باشند، ايشان درباره مرحوم حاج شيخ جعفر فومنى حائرى در بيانى گويد:

مرحوم حاج شيخ جعفر(رحمه اللّه عليه) از جمله معدود افرادى بودند كه گاهى بعضى حقايق نهانى و اسرار باطنى از ايشان ظهور پيدا مى كرد و معلوم بود چيزهايى مى دانند كه در آن عهد بسيارى از مدعيان از آن بى خبر بودند. به خاطر دارم آخرين بار كه ايشان را ملاقات كردم در كمال صحت و سلامت و بدون هيچ عارضه اى، خبر فوت خودشان را به من دادند و يك هفته بعد، از اين نشئه دنيا رخت بربستند. بالاتر از هرچيز ديگر كه بايد به عنوان يك اصل مهم در زندگى آن عالم ربانى از آن ياد كرد، خصوصيات اخلاقى ايشان است، در اين زمينه بدون اينكه رياضاتى را متحمل شده باشد در مرتبه اى قرار داشت كه ما با سالها رياضت نمى توانستيم برسيم. در توصيف اخلاقيات ايشان مى توان گفت پس از يك عمر زندگانى با آن صيت و آوازه، در تمام كربلا دو نفر مخالف نداشت.(1)

مرحوم حاج شيخ جعفر در رواق مقدس حضرت سيدالشهداء عليه السلام به اقامه نماز جماعت مى پرداختند و مردم از جماعت ايشان بهره مند گرديدند و بالاخره در (1357ق) پس از 54 سال زندگى سعادتمندانه روحش به ملكوت اعلى پيوست. گويند:

مرحوم حاج شيخ جعفر فومنى حائرى در آخرين لحظات حيات دفعتا اشاره فرمودند كه:

ص: 199

مرا بلند كنيد، بى درنگ زير بازويش را گرفته و او را نشانيدند، نگاهى به پيش روى خود انداخت، ديگر نفسى باقى نمانده بود كه سر خود را به حال تعظيم فرود آورد و جان به جان آفرين تسليم نمود.

خبر رحلت ايشان از مناره هاى حرم سيدالشهدا عليه السلام در سطح شهر كربلا منتشر شد و طى مراسم با شكوهى با حضور علماء و مؤمنين شهر كربلا پيكر پاكش تشييع و در رواق مقدس امام حسين عليه السلام پشت سر به خاك سپرده شد.

ولادت آيت اللّه فومنى

مرحوم حاج شيخ جواد فومنى حائرى پس از ازدواج پدر بزرگوارش با سيده بانو، در روز چهارشنبه 22 خرداد سال 1291ه.ش برابر با 27 جمادى الثانى 1330ه.ق در كربلاى معلى محله باب النجف در يك خانواده روحانى پا به عرصه گيتى نهاد.

مراحل تحصيل

1- مكتب خانه: مرحوم فومنى كودكى بيش نبود كه پدر بزرگوارش او را به نزد مرحوم حاج شيخ على اكبر نائينى فرستاد و ايشان در محضر مرحوم نائينى، آداب نماز، تلاوت قرآن، سواد خواندن و نوشتن، آشنايى با لغات و هنر خط و كتابت را آموخت.

2 - مقدمات و سطح: ايشان ده سال داشتند كه ملبس به لباس روحانيت شدند. صرف و نحو و ادبيات عرب را از محضر پدر بزرگوار ايشان تلمذ نمود و تا مراحل مختلف علمى در حلقات دروس معظم له شركت مى جست.

سطح را نزد اساتيد كربلا از جمله مرحوم حاج شيخ جعفر رشتى در مدرسه بادكوبه به پايان رسانيد.

3 - دروس خارج فقه و اصول: ايشان با عزيمت به نجف اشرف در دروس آيات عظام و اساتيد بزرگوار مرحوم آيت اللّه حاج آقا ضياء الدين عراقى و مرحوم آيت اللّه

ص: 200

سيدابوالحسن اصفهانى شركت جستند و توانستند با كوشش و زحمت فراوان در راه كسب علوم آل محمد صلى الله عليه و آله در سن 25 سالگى به درجه اجتهاد نايل آيند و از علماء بزرگى همچون آيت اللّه عراقى اجازه اجتهاد دريافت كنند.

هجرت به تهران

مرحوم آيت اللّه حاج شيخ جواد فومنى پس از فوت پدربزرگوارش در سال 1357ه.ق برابر با 1317ش در 27 سالگى براى نشر احكام اسلام عازم تهران شدند. ايشان پس از ورد به تهران، در منزل يكى از بستگانشان اقامت گزيدند و ضمن اقامه نماز جماعت و سخنرانى و منبر، به نشر احكام و هدايت مردم پرداختند. ورود ايشان همزمان بود با شروع جنگ جهانى دوم و اواخر حكومت ديكتاتورى رضاشاه. بيانات و رفتار و كردار ايشان به سرعت مورد توجه مؤمنين محل قرار گرفت و به دليل نامناسبت بودن منزل مسكونى، اقدامات اوليه براى بنا و ساخت مسجدى براى ايشان صورت گرفت.

فعاليتهاى دينى و فرهنگى

مرحوم آيت اللّه حاج شيخ جواد فومنى بعد از مهاجرت به تهران و مشاهده نابسامانيهاى فرهنگى و دينى در ميان اقشار مختلف مردم و نگرانى از آينده كشور، مردم را نسبت به مسائل اجتماعى و فرهنگى و سياسى حساس جامعه مورد توجه مى داد و افشاء برنامه هاى رژيم مى پرداخت و در همين راستا به تأسيس و بناى بنيادهاى اجتماعى فرهنگى اسلامى همّت گمارد و به طور عملى به مبارزه با برنامه هاى ضد دينى رژيم پهلوى پرداخت و توانست مساجد و مراكز بسيارى را تأسيس كند كه برخى از آنها عبارت اند از:

1 - تشكيل اتحاديه دينى:

پس از ورود آيت اللّه فومنى به تهران و آغاز فعاليت تبليغى و اقامه نمازجماعت و تجمع بسيارى از مؤمنين در اطراف ايشان براى تداوم فعاليت عنوان «اتحاديه دينى»

ص: 201

را بر اين تجمع نهادند و اين اتحاديه نقش بسيار مؤثر و مفيدى در اجراى بسيارى از برنامه هاى اسلامى، تبليغى و فرهنگى ايشان اين نمود. اين اتحاديه از سوى ساواك تحت مراقبت بود و براى عناصر مؤثر آن پرونده سازى شده بود.

2 - بناى مسجد نو:

با همكارى اعضاء اتحاديه دينى، على الخصوص مرحوم آقاى فخارزاده زمين مسجد نو خريدارى و در سال 1320 اين مسجد بنا گرديد. و به خاطر فعاليتهاى همه جانبه مرحوم آيت اللّه فومنى اين مسجد مورد توجه اهالى محلى و ديگر محلات تهران قرار گرفت و مركزيت مناسبتهاى دينى و اسلامى منطقه را در دست گرفت.

بر اساس اسناد و مدارك موجود، حضور و نقش مسجد نو و انجام سخرانيهاى افشاگرانه در آن عمدتا پس از جريان 28 مرداد 1332 مى باشد. شايد مهم ترين دليل آن وقوع حوادث و شرايط نامناسب پس از كودتا و مقابله شديد رژيم با مخالفين و نيز اجراى گسترده سياستهاى فرهنگى و اجتماعى ضد دينى رژيم بود. پس از فوت مرحوم آيت اللّه فومنى اقامه نمازجماعت و ادامه فعاليت مسجد توسط فرزند ايشان، حجه الاسلام والمسلمين حاج شيخ حسين فومنى به عهده گرفته شد. مسجد نو در حال حاضر نيز موجود است و اخيرا جهت بازسازى و ترميم در دست تعميرات و تجديد بنا مى باشد. در حال حاضر با تأسيس مؤسسه مهد قرآن كريم در سال 1371ه.ش توسط حجه الاسلام والمسلمين حاج شيخ مصطفى فومنى حائرى فرزند مرحوم آيت اللّه فومنى در مسجد نو، مجددا اين مسجد به عنوان پايگاه عظيم توسعه و نشر فرهنگ اسلامى در سطح كشور مطرح گرديده است. اين مؤسسه كه به آموزش جامع قرآن از تلاوت تا فهم، با شيوه هاى بسيار جذاب و علمى اشتغال دارد توانسته است با بيش از 70 هزار عضو در كليه استانها و شهرستانهاى كشور، كانون و كلاسهاى تعليم قرآن، در زمينه هاى ترتيل، حفظ، تجويد و مفاهيم قرآن به صورت رايگان ايجاد نمايد.

ص: 202

3 - دبستان نو (دخترانه):

مرحوم آيت اللّه فومنى در حدود سال 1326ه.ش در زمانى كه به دنبال سياستهاى آموزشى رژيم، فقط دبستانهاى دولتى با شيوه و برنامه هاى ضد دينى و غربى وجود داشت، اقدام به تأسيس دبستان نو دخترانه نمود. اين اقدام ايشان بسيار شجاعانه بود زيرا اين كار از سوى برخى عناصر متعصب و منفى باف مذهبى مورد اعتراض قرار مى گرفت. ولى آن مرحوم با استقامت و ثباتى كه داشت از موضع و ديدگاهش صرف نظر نكرد و مدرسه دخترانه را بنا كرد.

مرحوم آيت اللّه فومنى در جواب نامه اى كه به مناسبت تأسيس دبستان نو نوشته شده بود و اين پاسخ توسط اتحاديه دينى مسجد نو به صورت جزوه اى در سال 1371ه.ق چاپ و منتشر شده است چنين مى نويسد:

...در حدود ده سال است در تهران مشغول انجام وظيفه بوده و چنين تشخيص داده ام كه اساس همه مفاسد، فرهنگ است و هر جنايت و خرابكارى كه در كار هست تماما از آنجا است. و شكى نيست كه پست فرهنگ يك موقعيت مهمى است كه مى توان به آن وسيله يك مملكت را به بدبختى انداخت و نيز ممكن است از اين راه يك جامعه را به سعادت و نورانيّت، سوق داد. با توجه به وضع فرهنگ در ممالك اسلامى، من هميشه دچار اضطراب عجيب بودم و وقتم، به ناراحتى مى گذشت. شما ببينيد چگونه انسان راحت باشد و مشاهده كند، يك چنين شاهرگ و سنگر حياتى مسلمانان در اختيار تام دشمن باشد و جامعه به قدرى سطحى و اغفال شده كه به يك دعاى سحر كه از راديو پخش مى كنند دلش آرام بگيرد و در صدد رفع بدبختيهاى خود نباشد.

و در ادامه مى نويسد:

...لذا ناچار تأسيس اتحاديه نمودم، شروع به تهيه و سازمان مسجد و بالاخره پيشنمازى و منبر و سخنرانيها و نشريه ها و همه اينها را مقدمه رسيدن به اين اهداف عالى دانسته و در مرتبه اول در صدد تأسيس دبستان براى دوشيزگان برآمدم.(1)

ص: 203

حجه الاسلام حاج شيخ حسين فومنى فرزند مرحوم آيت اللّه فومنى بيان مى دارند كه يكى از شروط ثبت نام دانش آموزان دختر در اين مدرسه پوشش كامل اسلامى شامل چادر مشكى و روبند بود. اين شرط موجب مخالفت وزارت فرهنگ وقت قرار گرفت و وزير فرهنگ در ملاقاتى كه با مرحوم فومنى داشته تقاضا كردند از اين حركت جلوگيرى شود. امّا آن مرحوم پاسخ دادند: اگر شما طى قانونى به مدارس اعلام كنيد كه دانش آموزان دختر با پوشش مناسب و لباس بلند، شلوار و روسرى، به مدارس بروند، من هم از اين شرط چشم پوشى مى كنم. نهايتا پيشنهاد مرحوم فومنى مقبول رژيم واقع نگرديد و ايشان نيز به همان رويه و برنامه خود اقدام به پذيرش و ثبت نام دختران مى نمودند.

4 - تأسيس اولين كودكستان تربيت بدنى:

يكى دو سال پس از تأسيس دبستان دوشيزگان، در حدود سال 1327ه.ش مرحوم آيت اللّه فومنى شنيدند كه عده اى، كودكستان، تأسيس كرد، و آموزگاران و مربيان يهودى و نصرانى، كودكان مسلمان را سرپرست مى كنند، لذا تصميم گرفتند اقدام به تأسيس كودكستان نمايند. اين تصميم با همت و هميارى اعضاء اتحاديه دينى با سرعت عملى شد و كودكستان مجهزى با شهريه ارزان و با يك دستگاه اتومبيل براى اياب و ذهاب اطفال تأسيس گرديد. اين كودكستان در كنار دبستان دخترانه و دائر گرديد.

5 - تأسيس شركت تعاونى «روزى دهشاهى»(1)

در سال 1329ه.ش به منظور تأمين هزينه هاى جارى مسجد نو و برگزارى مراسم جشن و سوگوارى و مناسبتهاى دينى و نيز تأمين بخشى از نيازهاى مدرسه دخترانه و كودكستان با ابتكار و تلاش مرحوم آيت اللّه فومنى شركت تعاونى «روزى دهشاهى»، تأسيس شد.

ص: 204

انعكاس اين طرح در سطح منطقه و استقبال پرشور مردم از آن و افزايش توان مالى دست اندركاران مسجد نو كه موجبات گسترش فعاليتهاى مسجد نو، اتحاديه دينى و مدارس گرديده بود. مورد توجه ساواك نيز قرارگرفت. ساواك توسط منابع نفوذى خود در تلاش بود تا گزارشى از اطراف اين طرح و ميزان مبالغ جمع آورى شده در هر ماه، تهيه و جهت مقابله، اقداماتى صورت دهد.

6 - تأسيس دبستان نو ويژه پسران:

به كمك اعضاء اتحاديه دينى و تأمين زمين براى احداث يك باب مدرسه پسرانه توسط مرحوم فخارزاده و وصول هميارى مردى از طريق صندوقهاى «روزى دهشاهى» آيت اللّه فومنى موفق شدند دبستانه پسرانه را بنا كنند. نكته قابل ذكر آنكه

مرحوم فومنى هيچگاه براى تأسيس اين مدارس را وزارت فرهنگ مجوز دريافت نداشت و حتى گواهى تحصيلى را نيز خود صادر مى نمود.

7 - احداث مسجد نو شماره 2:

مرحوم آيت اللّه فومنى در سال 1339 به فكر تهيه مسجدى براى مردم انتهاى خيابان لرزاده افتادند كه محله شان فاقد مسجد بود و مسجد با مساعدت شركت تعاونى و مردم بنا شد.

مبارزات سياسى

مرحوم آيت اللّه فومنى در پى انجام رسالت دينى و اسلامى خود، مخالفتها و اعتراضاتى به برخى سياستهاى رژيم به عمل مى آوردند و سخنان ايشان در ابعاد مختلف سياسى، نظامى، فرهنگى، اقتصادى، داخلى و خارجى. مبين جامع نگرى و روشن بينى ايشان نسبت به مسائل و مشكلات كشور بود. افشاگريها و روشنگريهاى آيت اللّه فومنى در مسجد نو ساواك را مجبور كرد تا جهت اطلاع از سخنان ايشان عوامل نفوذى را به مسجد بفرستد.

ص: 205

مرحوم فومنى نيز هرچه زمان مى گذشت و مظاهر فساد و فحشا و بى دينى در جامعه گسترش پيدا مى كرد، لحن و سخنانش صريح تر و بى پرده تر مى شد و به مرور اين انتقادات و اعتراضات، رنگ و بُوى سياسى به خود مى گرفت. ساواك نيز حساس تر و شديدتر با مرحوم فومنى برخورد مى كرد، به طورى كه از اواسط دهه 30 تا زمان فوت ايشان در سال 43، جمعا حدود چهار بار، توسط ساواك دستگير شدند. آن طور كه از استاد ساواك و اظهارات نزديكان و اطرافيان مرحوم فومنى نمايان است در پس هر دستگيرى، موجى از مخالفت و اعتراض از سوى اقشار مختلف مردم و روحانيون بوجود مى آمد و انتقال اين اعتراضات و ناخشنوديهاى مردمى به علماء و بزرگان، موجبات حركت و تلاش آنان جهت آزادى آن مرحوم مى گرديد. در تمام دفعاتى كه ايشان دستگير مى شدند به واسطه نفوذ و اعتراض علماء بزرگى چون آيت اللّه بروجردى، آيت اللّه بهبهانى، آيت اللّه محمدتقى آملى و... رژيم مجبور به

آزادى ايشان مى گرديد.

اولين دستگيرى در تاريخ 16 / 10 / 1338

دومين دستگيرى در تاريخ 2 / 5 / 1339

سومين دستگيرى در تاريخ 22 / 2 / 42

چهارمين دستگيرى در تاريخ 10 / 11 / 42(1)

درگذشت آيت اللّه فومنى

وى در نتيجه فشارهاى روحى و جسمى، سالها مبتلا به مرض قند گرديد و در اواخر مبتلا به يرقان شد و در بيمارستان بازرگان بسترى گرديد على رغم تلاش پزشكان، بيمارى ايشان شدت گرفت. و در اين اثنا، طبقات مختلف مردم جهت ديدار و عيادت ايشان به بيمارستان مى آمدند و با خانواده وى همدلى مى نمودند. مرحوم فومنى با

ص: 206

وجود شدت گرفتن بيمارى درخواست نمود به منزل منتقل شود ولى پس از چند روز بر اثر وخامت حال به بيمارستان فيروزآبادى منتقل شدند.

تقارن بيمارى و فوت ايشان با ايام ليله القدر و شب بيست و سوم ماه مبارك رمضان بسيار ميمون و مبارك و توفيق بود براى آن مرحوم كه همچون مولايش على عليه السلام كه در مقابل دشمنان دين و كج انديشان ثابت قدم و استوار به راه خود ادامه دهد.

جنازه مرحوم فومنى در روز بيست و سوم ماه مبارك رمضان از تهران به شاه عبدالعظيم توسط چندين هزار جمعيت روزه دار بر دوش حمل گرديد. مردم مسلمان جنازه آن مرحوم را با پاى پياده 12 كيلومتر بر دوش حمل كردند و در تشييع جنازه بر عليه رژيم شعار مى دادند. طبق وصيت جنازه ايشان در شب بيست و چهارم ماه مبارك رمضان به حضرت عبدالعظيم حمل و در مقبره اى كه در سمت شرقى(1) صحن مطهر قراردارد به خاك سپرده شد.

ص: 207

از اين طريق زندگى خود را اداره مى كرد .

مرحوم مؤذنى تا پايان سطح نزد نامبرده و مرحوم آقا شيخ ابوالحسن مرندى ، تحصيلات خود را ادامه داد . پس از آن از حُسن تصادف ، 3 نفر از عالمان بزرگ آن زمان ، به شرح ذيل براى مدت طولانى در شهر رى ساكن گرديدند .

1 . حاج شيخ مرتضى آشتيانى ، رئيس حوزه هاى علميه مشهد (در اعتراض به واقعه مسجد گوهرشاد)

2 . حاج شيخ محمّد تقى بافقى (تبعيدى رضاخان از قم به شهر رى)

3 . حاج شيخ هادى مجتهد تبريزى ، شاگرد مرحوم آيت اللّه مامقانى بزرگ ، پدر شيخ عبداللّه مامقانى صاحب كتاب تنقيح المقال ، در اعتراض به غائله پيشه ورى تبريز ايشان نيز جهت امرار معاش در منزل ، با همكارى خانواده شان پارچه كرباس بافته و از درآمد آن گذران زندگى مى نمودند .

سكونت اين بزرگواران در شهر رى موقعيت را براى آقاى مؤذنى مهيا نمود ، تا بتواند از محضر اين سه عالم گرانقدر بهره گرفته ضمن تحصيل دروس خارج ، از آن كسب درس و اخلاق نمايد و با هر سه نفر آنان موانست و الفتى خاص برقرار نمايد .

پس از فوت مرحوم حاج شيخ هادى ، آقاى شيخ محمّد رضا خاتمى بروجردى عهده دار امور حوزه علميه برهان گرديد ، با آقاى خاتمى به گونه اى صميمى گرديد كه يكديگر را برادر خطاب مى كردند ، اين دوستى باعث گرديد هم مرحوم مؤذنى از وجود آن منبع علم و حلم استفاده سرشار برد ، و هم ايشان به دليل تسلط مرحوم مؤذنى در حديث هر وقت به يكديگر مى رسيدند ، آقاى خاتمى بروجردى مى گفت: «مؤذنى براى من حديث بگو» .

آقاى مؤذنى ضمن تحصيل ، همگام با پدر خويش در زمره مؤذنين آستانه مشغول به كار گرديد و همانطور كه تعهد نموده بود . امور زندگى خويش را از حقوق مؤذنى و دستمزد همكارى با مسئول موتور برق آستانه اداره مى كرد . متأسفانه پس از مدتى به

ص: 210

دلايلى ، توانايى ادامه مؤذنى آستانه را از دست داده ، به ساعت سازى اشتغال ورزيده و مسئول تعمير ساعت صحن آستانه گرديد .

تا اينكه در سال (1323) شمسى به وجود كتابخانه قبلى آستان مقدس ، پى برده و موجوديت آن را با توليت وقت ، آقاى حاج سيد احمد هدايتى كه فردى فاضل ، متدين و علاقمندى به علم و ادب بود ، در ميان گذاشته و احياى مجدد كتابخانه آستان مقدس را خواستار گرديد . بنابراين ايشان او را همراه با فرزند خود آقاى دكتر محمّد على هدايتى كه آن روز استاد دانشكده حقوق بود مأمور تأسيس كتابخانه فعلى نمودند .

ابتدابا خريد حدود ششصد جلد كتاب از كتب مرحوم نظر پاك (يكى از اساتيد مدرسه سپهسالار) كتابخانه اى در ضلع شرقى صحن حضرت امامزاده حمزه عليه السلام دائر و در تاريخ 1/4/1324 مورد بهره بردارى قرار گرفت . وى ضمن تماس با افراد علاقمند به كتاب با علما و مؤلفين نجف اشرف و الازهر مصر نيز مكاتبه و از آنان درخواست همكارى نمود . خوشبختانه آنها نيز به احترام وجود مقدس حضرت عبدالعظيم عليه السلام كتبى را تقديم نمودند .

عالم فاضل و محقق محترم آقاى حاج شيخ عزيز اللّه عطاردى در كتاب زندگانى حضرت عبدالعظيم عليه السلام چاپ پنجم صفحه 342 در مورد او چنين نوشته:

از كسانى كه در تأسيس مجدد كتابخانه و راه اندازى آن بسيار كوشش كرد ، مرحوم شيخ جواد مؤذنى بود ، ايشان از كسانى است كه از سال 1342 شمسى در آنجا به عنوان كتابدار و مدير برگزيده شد ، حكمى از طرف توليت آستان حضرت عبدالعظيم به ايشان در تاريخ 10/3/1324 داده شده كه متن آن چنين است: آقاى جواد مؤذنى چون اداره آستانه براى استفاده عامه اقدام به تأسيس كتابخانه نموده و احتياج به مراقبت يك نفر امين دارد ، لهذا از اين تاريخ شما به سمت كتابدارى تعيين نموده ، مقتضى است در انجام مأموريت خود نهايت جديت مبذول داريد .

ص: 211

مرحوم جواد مؤذنى از آن تاريخ تا پايان زندگى قريب پنجاه سال در كتابخانه انجام وظيفه كرد و در جمع آورى كتب و طبقه بندى آن زحمت كشيد . هر روز صبح و عصر در كتابخانه بود و با خوشرويى و محبت مراجعه كنندگان را راهنمايى مى كرد آقاى شيخ جواد مؤذنى پس از سال ها خدمت به آستانه مقدسه حضرت عبدالعظيم در پانزدهم شعبان سال 1413 مطابق با 18/11/1371 درگذشت . نگارنده اين كتاب در حدود سى سال با آن مرحوم دوستى و رفاقت داشتم و هرگاه به حضرت عبدالعظيم مشرف مى شدم به ملاقات ايشان مى رفتم ، مرحوم مؤذنى انسانى فاضل ، مؤمن ، پرهيزگار و در كار خود فعال و عاشق بود ، خداوند او را رحمت كند و در جوار مولايش حضرت عبدالعظيم جاى دهد .

ايشان ضمن اداره امور كتابخانه ، همه روزه ، جلسات تفسير قرآن و درس اخلاق در محل كتابخانه دائر نموده ، كه عدد كثيرى از اهالى شهر رى بخصوص جوانان و نوجوانان از آن استقبال نموده و در اين مجالس شركت مى كردند .

جلسه هفتگى سيار ديگرى نيز ، هر صبح يكشنبه در منزل يكى از اعضاء جلسه تشكيل داده بودند و در اين جلسات بود كه هيأت چهارده معصوم عليهم السلامشهر رى تأسيس گرديد .

در واقع ايشان كتابخانه را پايگاهى جهت ارشاد جوانان و نوجوانان و حتى افراد مسن قرار داده و مى توان گفت كتابخانه دار التبليغى فعال در مركز آستان مقدس مشغول به كار بود . آقاى مؤذنى با حسن خلق و نفوذ كلامى كه داشت ، هر تازه واردى پس از يك جلسه به او گرويده و تا آنجا كه مى توانست از مجالس او بهره مند مى گرديد .

ايشان تا پايان عمر از انجام وظيفه خطير خود ، كه همانا حفظ كتابخانه و اموال موقوفه آن ، و نيز ارشاد نوجوانان و جوانان بود . لحظه اى كوتاهى ننموده و قريب 60 سال ، به گونه اى زندگى كرد ، كه جز نام نيك ، از دنيا اندوخته اى نداشت و به قول خود

ص: 212

او كه به فرزندش سفارش كرده بود« حاصل يك عمر زحمت من اين كتاب ها و كتابخانه است و تو بهتر مى دانى كه مايملك ديگرى ندارم» و راست مى گفت حتى منزل مسكونى نيز از خود نداشت .

لازم به ذكر است كه در طى دوران حيات پربارش ، كم و بيش عنايات و توجهاتى هم به او شده بود ، كه اهل آن بهتر مى دانند . خلاصه كلام اينكه مرحوم مؤذنى در طى 80 سال عمر خود ، در كمال بى نيازى ، عزت نفس ، خلوص در انجام خدمت به آستان مقدس حضرت عبدالعظيم عليه السلام و خلق ، دستگيرى از ضعفاء در حد توان ، ارشاد جوانان كه تعداد آن از شمارش خارج است لحظه اى كوتاهى ننمود .

هميشه با وضو داخل كتابخانه مى شد ، و هر صبح ابتدا 2 ركعت نماز هديه به روح واقفين كتب و اموات آنان مى خواند ، سپس مشغول به كار مى شد ، نام ولى نعمت خود را هميشه اينگونه مى برد «وجود مقدس حضرت عبدالعظيم عليه السلام» .

در خاتمه چند خاطره از آن مرحوم كه فرزندش به ياد دارند عينا نقل مى كنيم .

الف . در سن شانزده سالگى حقوق خود را كه به عنوان مؤذن از آستان دريافت نموده بودند ، نزد متولى وقت رفته و پول را در مقابل او گذاشته (چون مرسوم بود هر كس هر وجهى از آستان مى گرفت با كسب اجازه از متولى آن را مصرف مى نمود) و گفته بود اين مبلغ را بابت حقوق به من داده اند ، شما به عنوان متولى اجازه مصرف آن را به من مى دهيد ، متولى وقت در جواب او گفته بودند با رعايت 3 شرط مى توانى از اين پول استفاده كنى:

1 - درون و برونت اسلامى باشد و خدا و حضرت عبدالعظيم عليه السلامرا شاهد و ناظر بر اعمال خود بدانى .

2 - كار تو مورد نياز آستان باشد ، نه كار آستان مورد نياز تو .

3 - 11 ريال كار كنى ، 9 ريال دريافت كنى .

با توجه به اين سه شرط مى توانى از اين پول استفاده كنى ، گفتم آقا ظهر ، مغرب ،

ص: 213

سحر اذان مى گويم و اين وجه را به من داده اند ، گفت چون كار انجام داده اى و آستان نيز بكار تو نياز دارد ، مجازى حقوق خود را مصرف نمايى .

ب . هر ماه حقوق خود را دريافت مى داشت ، ابتداء مى گفت روح مطهر و منور حضرت عبدالعظيم عليه السلام شاد ، خدايا اين مبلغ را بر ما حلال كن ، با اينكه آخرين حقوق وى پس از 65 سال خدمت ده هزار تومان بود در صورتى كه ، مستخدم كتابخانه كه اصلاً سواد نداشت و شش سال هم سابقه كار در آستان را داشت ، شانزده هزار تومان دريافت مى كرد ، علاوه بر اينكه او بيمه بود و مرحوم مؤذن بيمه هم نبود . وقتى به او مى گفتيم اين چگونه است ، مى گفت: اين پول آب شور است هر چه بيشتر بخورى عطشت بيشتر مى شود و هر دينار آن حساب دارد .

ج . مرحوم مؤذنى پس از اطلاع از اينكه كسى تعدادى كتاب دارد ، به هر طريق كه بود ، با او ارتباط برقرار نموده و او را تشويق و ترغيب مى نمود كه بهترين جا براى حفظ كتاب هاى شما ، كتابخانه آستانه مى باشد . به هر حال فرد مورد نظر يا در زمان حيات خود يا طبق وصيت بعد از فوت خود ، كتب را وقف بر كتابخانه مى نمود ، مرحوم مؤذنى پس از اطلاع به منزل صاحب كتاب مراجعه نموده كتب را جمع آورى و صورت بردارى و به كتابخانه منتقل مى نمود ، كه يك مورد آن از اين قرار است .

شخصى پس از ارتباط با مرحوم مؤذنى و اعلام آمادگى اهداء كتاب ، آدرس منزل خود را به او داده ، منزلى واقع در كوچه ساربان هاى تهران (كوچه بسيار طويلى است كه خيابان شهباز را به ميدان قيام (ميدان شاه سابق) وصل مى نمايد و اكنون نيز موجود است) .

آقاى مؤذنى روز بعد به آدرس موعود رفته ، در زير زمين متروكه در چند صندوق قديمى چوبى ، تعدادى كتاب كه از خاك و تار عنكبوت انباشته بود ، ايشان كليه كتاب ها را از صندوق خارج نموده و گردگيرى كرده مرتب و منظم مى نمايند .

صاحب كتاب پس از مراجعت از محل كار خود ، به منزل آمده داخل زير زمين شده ، اولاً باور نمى كرد كه اين كتاب ها كتاب هايى است كه سال ها او داشته ، قدرى

ص: 214

مردد مى شود ، بعد هم تعدادى از آنها را جدا نموده تحت عنوان اينكه خود نياز دارم ، كنار مى گذراد ، باقى مانده را نيز كه مندرس و كهنه بود جهت نگهدارى در كتابخانه تحويل آقاى مؤذنى مى دهد . او هم آنها را داخل يك گونى چيده بر دوش افكند از منزل خارج شده ، البته عبا و عمامه خود را به من كه كودكى 8 يا 9 ساله بودم داد ، كه راحت تر بتواند گونى مملو از كتاب را حمل نمايد . در وسط كوچه طويل ساربان ها ، آسمان شروع به باريدن كرد ، او كه عرق از سر و رويش جارى بود كتاب ها را بر روى سكوى منزلى گذاشته عباى خويش را از من گرفته ، بر روى گونى كتاب ها كشيد تا به كتاب ها آسيب نرسيد ، وقتى به ايستگاه اتوبوس در ميدان قيام رسيديم من و او خيس شده بوديم ولى كتاب ها مرطوب هم نشده بودند .

اينگونه كتاب هاى كتابخانه جمع آورى گرديده و مورد فوق را يادآور شدم تا آيندگان بدانند كه گنجينه نفيس آستان ، با چه سختى ها و مشقتى جمع آورى گرديده و انشاءاللّه در حفظ آن كوشا باشند .

4 . آن مرحوم در توسعه و پيشرفت كتابخانه بسيار كوشا بود و زمانى كه كتابخانه با كمبود جا مواجه گرديد (در سال 1340 شمسى) فردى را كه جنب امامزاده حمزه ساختمانى جهت مدرسه مى ساخت ، تشويق و ترغيب نمود كه به جاى مدرسه ، ساختمان را در اختيار كتابخانه قرار دهد ، تا كتابخانه از محل وسيع ترى بهره مند گردد .

صاحب آن ساختمان كه سر تيپ محمّد ميمند (يكى از افسران ارتش ايران) بود ، پيشنهاد وى را پذيرفته و ساختمان را به عنوان كتابخانه وقف بر آستان مقدس حضرت عبدالعظيم عليه السلام مى نمايد . آقاى شيخ جواد مؤذنى در سحرگاه نيمه شعبان 1413 مطابق با 18/11/71 همانطور كه آرزوى وى بود ، بدرود حيات گفت و در صحن مطهر ، جنب قبر مرحوح حاج شيخ هادى اسكونى تبريزى ، استاد و مرشد خويش ، كه اين هم جوارى نهايت آرزوى او بود دفن گرديد از نامبرده يك پسر و چهار دختر باقى مانده است . روانش شاد و راهش پر رهرو باد .

ص: 215

تحصيلات و اساتيد

ميرزا حبيب اللّه در حدود سال 1286 ق به همراه پسر عموى خود سيد محمدحسين هاشمى جوانى براى تحصيل علم راهى نجف اشرف گرديد و از حوزه درسى اساتيد مشهور نجف بهره مند گرديد. اساتيدى كه ايشان موفق به درك فيض محضر آنها گرديده عبارت اند از:

1 - ميرزا حبيب اللّه رشتى

2 - ميرزا محمدحسن شيرازى(ميرزاى شيرازى)

3 - سيدحسين حسين كوهكمرى(سيدحسين ترك)

4 - ميرزا خليل تهرانى

علامه خويى پس از پنج سال اقامت در نجف اشرف و اخذ اجازات متعدد از اساتيدش به خوى مراجعت نمود و مشغول تأليف كتاب عظيم منهاج البراعه في شرح

نهج البلاغه گرديد.

او پس از تأليف چند جلد از اين اثر سترگ براى چاپ آن راهى تهران گرديد. و سه جلد اين شرح را به چاپ رسانيده تا اينكه اجل محتوم سررسيد و آرزوى وى در چاپ اين اثر ناكام ماند.

از جمله معاصرين صاحب ترجمه مرحوم صدرالاسلام محمدامين امامى خويى است كه از وى در كتابش مرآة الشرق چنين ياد كرده:

العلامة السيد حبيب اللّه بن محمد بن هاشم الهاشمى الحسينى الموسوى الخويى شارح كتاب نهج البلاغه.

كان المترجم من اجلة علماء عصره في مدينة خوى برز المترجم في بيت كسب و تجارة و تقدم بذكائه الكامن و فطنته الفطرى و علو مقامه و كان فاضلاً وسيع الباع طويل الذراع كثير الاطلاع ضابطا حسن الفكر شديد الحرص للاشتغال والتصينف.

قرء المترجم اولاً في مدينة خوى ثم انتقل إلى النجف الاشرف و قود فيها على اساتذه

ص: 218

عصره ثم رجع إلى وطنه ثم سافر إلى تهران و مات فيها.

له كتاب منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة و هو كتاب كبير مبسوط جليل في موضوعه، نفيس في بابه لم يعمل نظيره في البسط و التفصيل و سلالة الانشاء والاتقان و هو كتاب علمى ادبى تاريخ حسن الترتيب خطير الفائدة ينبغى اين يعد من تحف عهده.

سمعت المترجم رحمه اللّه يقول: «اقوم ثلث الاخر من الليل و اشتغل بتأليف الكتاب المذكور حتى يطلع الفجر لما وجدته في هذا الوقت من صفاء الذهن و حسن الخاطر و اقبال الحواس و حضور القلب و استقرار الفكر من التشويش و الاضطراب».

سافر المترجم إلى تهران سنة 1323 بطبع كتابه المذكور لما وعده له جلالة الملك مظفرالدين من طبعه في بعض اسفاره إليها و ساعده جلالة السلطان في طبع كتابه و قام المترجم بطبعه و خرج منه بعض مجلداته و لكن لم يساعده الدهر في ذلك فمات السلطان المذكور و حدثت النهضة والانقلاب العام فيها لتبديل الحكومة الاستبدادية إلى الدستوريه و تبعد اختلال النظام العام فلم توفق المترجم لاتمام طبعه و مات فيها في سنة(1325ق) و دفن في جوار حضرت السيد عبدالعظيم الحسنى.

ثم قال لاتمام طبع كتاب بعض ولده و طبع منه مجلد في مدينة خوى حتى تم منه سبع مجلدات ضخام كل مجلد منه يقرب من مأة الف بيت فصاعدا.

لم تعثر على تأليف آخر للمترجم غيره على إنه اثر عظيم و كل الصعيد في جوف الفراء .(1)

آثار

1 - منهاج البراعه في شرح نهج البلاغة، مفصل ترين اثر مؤلف است كه حدود 25 سال از عمر شريف خود را براى تأليف و نشر آن سپرى نموده شرح نهج البلاغه است.

او پس از بازگشت از نجف مشغول اين امر خطير گرديده و ثلث آخر شب را براى تأليف آن اختصاص داده بود.

او پس از تأليف جلد ششم اين شرح براى چاپ آن راهى تهران گرديد ولى با

ص: 219

شروع انقلاب مشروطيت چاپ آن ناتمام مانده و پس از چاپ سه جلد مؤلف دار فانى را وداع مى گويد.

مرحوم خيابانى درباره اين شرح و اينكه آيا به اتمام رسيده يا نه چنين فرموده:

هفت مجلد از اين شرح جليل بامر سلطان مظفرالدين شاه قاجار بطبع رسيده و از بعضى ثقات نقل شده كه شارح مرحوم ديگر مجلدات را نيز نوشته ولى مع الاسف در بعضى اسفارش مفقود گشته.

فاضل اديب نواب مستطاب عبدالحسين ميرزا قاجار تقريظى در مدح اين شرح منظوم داشته و تمامش اين است:

ايا طالبا منهاج رشد و حكمة *** يدوم اقتناء الذخر من رحمة البارى

و يا تائها ظمأن في قفر حيوة *** يريد ارتواء العقل بالمنهل الجارى

عليك بمنهاج البراعة انه *** لمنهاج فضل للهدى ثم تذكار

غدا شارحا نهج البلاغه حاذيا *** حذاه عليا قدر فوق اقدار

اتدرى و ما نهج البلاغه انه *** كلام امام قاسم الخلد والنار

علىّ اميرالمؤمنين فكم حوى *** له خطبة غواء كالكوكب السارى

و قد شهرحت هذا الكتاب جماعة *** و لم يرفعوا عن وجهه حجت استار

فقيّض مولانا علىّ لشرحه *** مجلّىَ حازالسبق في كل مضمار

محدث اهل البيت ثم فقيههم *** ملاذ محبيهم و مخزن اسرار

امام تقى هاشمى مهذب *** يسمى حبيب اللّه من نجل اخيار

فشمر ذيل الجد في ذلك المنى *** و لم يالُ جهدا بالعشى و ابكار

فكم من علوم فيه منها وديعة *** و من حكم للمتهدين و انوار

و قد جمعت فيها المحاسن كلها *** و يعرف صدق القول حزّيت اخبار

ولاغدوان فاق التصانيف فضله *** ضروره اهل البيت اعلم بالدار

و لما راى هذا الكتاب مليكنا *** مظفر دين اللّه سلطان قاجار

ص: 220

ادام عموم النفع منه فاُصدرت *** اوامره العليا بطبع و آثار

ادام اللّه العالمين بقآئه *** ولازال منصورا بنصر من البارى

و صححه عبدالحسين مقابلاً *** لدى صاحب التصنيف حفظا من الطارى

عسى ينظر المولى على بعبده *** ويقضى من افضاله كلّ اوطارى

و ينجينى من كرب موت و برزخ *** و من تبعات قد كسبت و اوزارى(1)

مؤلف در اين شرح ابتدا مقدمه مفصلى آورده شامل: قسمتى از مباحث الفاظ و انواع معانى از حقيقت و مجاز و اكثر مباحث علم بلاغت و بديع را آورده پس از آن شرح وافى در احوال سيده حضرت على عليه السلام بيان كرده و در خطبه كتاب آن را به مظفرالدين شاه قاجار و وليعهد محمدعلى ميرزا تقديم نموده است.

سبك شرح بدين گونه است كه ابتدا قطعه اى از نهج البلاغه را نقل و پس از آن با عناوين: اللغة، الاعراب، المعنى، الترجمه، آن را شرح مى كند و عمدش تحقيقات خود را تحت عنوان المعنى آورده است.

مؤلف شش جلد از اين شرح عظيم را تأليف نموده كه تاريخ تأليف آنه چنين است:

جلد اول: شب عيد غدير 1300.

جلد دوم: بيستم ربيع الثانى 1303.

جلد سوم: سلخ ذى العقده 1306.

جلد چهارم: دوشنبه 24 جمادى الثانى 1313.

جلد پنجم: سيزدهم ذيقعده 1317.

جلد ششم: يك شنبه دوم رمضان 1321ق.

نسخه هاى خطى اصل اين شش جلد در كتابخانه حضرت آيت اللّه مرعشى به شماره هاى 7801 تا 7086 نگهدارى مى شود.

ص: 221

دانشمندان پس از علاقه خويى به اثر وى توجه نموده و اقدام به تكميل و انتشار آن نمودند. و در نهايت اين شرح بزرگ در 21 جلد به قطع وزيرى منتشر گرديد كه 14 جلد اول آن تأليف علامه خويى و از جلد 15 تا 19 تأليف استاد حسن حسن زاده آملى و جلدهاى 20 و 21 تأليف مرحوم محمدباقر كمره اى است كه به همان سبك خويى اين شرح را تأليف و تكميل نموده اند.

امروزه اين شرح بزرگ ترين شرح شيعى به عربى بر نهج البلاغه به شمار مى رود.

2 - شرح العوامل في النحو، مؤلف اين كتاب در دوران جوانى قبل از تشرف به نجف اشرف تأليف نوده و در غره رمضان 1283 به پايان رسانيده و بالغ بر 412 صفحه است.

3 - تقريرات درس استادش سيدحسين حسينى كوهكمرى (سيدحسين ترك) كه بر فرائد الاصول شيخ انصارى نوشته و در 14 صفر 1289 در نجف ختم نموده است.(1)

4 - تحفة الصائمين في شرح الادعية الثلاثين، شرح دعاهاى ماه مبارك رمضان، قريب به 152 صفحه، مؤلف آن را در اوايل مراجعت خود از نجف اشرف در خوى تأليف نموده و در 19 ربيع المولود 1291 به پايان برده است.

5 - رساله رد صوفيه، كه در خوى تأليف نموده و مطالب آن را در جلد ششم شرح خود بر نهج البلاغه درج نموده است. پايان اين كتاب در شعبان 1321 بوده است.

6 - حاشيه بر بعضى ابواب قوانين.

7 - منتخب الفن في حجية القطع والظن.

8 - احقاق الحق في تحقيق المشتق (تحقيق الحق في شرح المشتق)، شرح باب.

9 - الجنة الواقية في ادعية نهار رمضان مع شرحها مشتق قوانين.(2)

10 - شرح كتاب قضا و شهادات دروس شهيد اول.

11 - الاربعون حديثا.

ص: 222

وفات و بازماندگان

هاشمى خويى در صفر سال 1324 ق در تهران دعوت حق را لبيك گفت و جسد شريفش به شهر رى حمل و در جوار مزار ملكوتى و نور آيين حضرت عبدالعظيم حسنى در قرارگاه ابدى خود آرام گرفت.

علامه خويى دو فرزند صالح روحانى داشت به نامهاى حاج سيد ابوالقاسم امين الاسلام هاشمى خويى و سيدابوالحسن هاشمى خويى، امّا فرزند اول وى (سيد ابوالقاسم) بعد از اتمام تحصيلات در نجف در خوى ساكن گرديده و در اغلب وقايع و انقلابات شهر مدافع و حامى مردم بوده و به مرافعات رسيدگى مى كرد و در اواخر عمر مقيم تهران بوده، تا اينكه در 80 سالگى در سال 1368ق در تهران دار فانى را وداع گفت. از او نيز فرزندى ماند به نام سيد عبدالحميد كه در سلك اهل علم بود و در نجف اشرف تحصيل كرده و ساكن تهران بود و در مدرسه حاج ابوالفتح خان تدريس داشته و در مسجد همان مدرسه اقامه نماز مى كرد تا اينكه در سال 1370ق عازم حج گشته و در مكه نداى ارجعى را لبيك گفته از غم دنيا بيآسود.(1)

فرزند ديگر علامه خويى (سيد ابوالحسن هاشمى) عالمى بود عابد و سيدى بود زاهد. تحصيلات خود را در نجف تكميل كرده و در خوى به مرافعات رسيدگى مى نمود مع الوصف اهل دل و صاحب راز و خلوت بود و در بعضى موارد خطرناك علما و صلحاء شهر را جمع كرده و براى دفع بلا ختوماتى مى گرفتند. در سال 1345ق در سن هفتاد سالگى در خوى از زندان تن، مرغ روحش آزاد گشت.(2)

منابع

1 - تراجم الرجال، سيد احمد حسينى اشكورى، ج 1، ص 234 .

2 - مقدمه منهاج البراعه في شرح نهج البلاغه، ميرزا حبيب اللّه خويى، تهران، كتابفروشى

ص: 223

اسلاميه، 1379ق.

3 - مجله مسجد(دوماهنامه)، ش 60 (بهمن و اسفند 1380ش)، آيت اللّه حاج ميرزا حبيب اللّه هاشمى خويى، نوشته ناصرالدين انصارى قمى، ص 84 - 88 .

4 - نقباء البشر، شيخ آقابزرگ تهرانى، ج 1، ص 362 .

5 - علماء معاصرين، ملاعلى خيابانى، ص 385 .

6 - مرآة الكتب، ثقه الاسلام ميرزاعلى تبريزى، ج 1، ص 481 .

7 - تذكرة الفضلاء، شيخ جابر فاضلى(مخطوط).

8 - تراجم الرجال، سيد احمد حسينى اشكورى، ج 1، ص 234(چاپ چهار جلدى).

9 - سيماى خوى، على صدرايى خويى، ص 184 .

10 - مرآة الشرق، صدرالاسلام محمدامين امامى(مخطوط).

11 - كتاب ميرزاى شيرازى، تأليف شيخ آقابزرگ تهرانى، ص 124 .

12 - مؤلفين كتب چاپى و عربى، خان بابا مشار، ج 2، ص 496 .

ص: 224

بابله،(1) كه يكى از مدارس شيراز است، رفته حجره گرفته به درس و مشق مشغول شدم. از آنجا كه طبعى موزون داشتم، به يك دو قصيده فرمانفرماى فارس(2) را بستودم، مرسوم قليلى، كه قوت لا يموت شود، مقرر داشت. به همان قناعت كردم و در تحصيل علوم چنان توسن همت را گرم جولان كرده كه به سالى دو بر اقران پيشى گرفتم، به نوعى كه هر كس مى ديد شگفتيها مى كرد و با آنكه منظرم زشت بود، در نظر همه زيبا شدم».(3)

قاآنى چند سال هم در اصفهان به تحصيل رياضى و معارف اسلامى گذراند و بعد به شيراز بازگشت و به تدريس عروض و شرح ديوان خاقانى و انورى پرداخت، تا آنكه در سال 1239 ه.ق شاهزاده حسنعلى ميرزا، شجاع السلطنه، فرزند فتحعلى شاه، به شيراز آمد و در تربيت وى اقدام كرد و انواع ملاطفت و مهربانى به جاى آورد.

در اواخر همان سال شاهزاده حسنعلى ميرزا از طرف پدر فرمانفرماى خراسان شد و قاآنى را به همراه برد. شاعر در مشهد تحت حمايت و تربيت آن شاهزاده به تحصيل رياضى و حساب مشغول شد و بنا به ميل و اراده او تخلص خود را، كه تا آن زمان «حبيب» بود، به قاآنى(4) تبديل كرد. قاآنى در خراسان رغبت بيشتر به شعر و شاعرى پيدا كرد و چون گشايشى در كارش پيدا شده و به گفته خود «بختش قوى، كيسه اش فربه، خواسته اش زياد، سيم و زرش از قطمير به قنطار و دراهم و دينارش از آحاد به الوف»(5) رسيده بود، مبالغ زيادى براى گردآوردن دواوين استادان قديم صرف كرد و كتب بسيار از ادبى و غير ادبى فراهم آورد و به تعليم و تعلم مشغول شد. بدين سان شاعر مدتى در خدمت

ص: 226

و منادمت حسنعلى ميرزا، فرمانفرماى خراسان به سر برد تا آنكه در سال 1242 ه.ق حكومت كرمان و يزد به شاهزاده مزبور تفويض شد و او با همان لشكر خراسان، كه ملازمش بود، به محل مأموريت خود عزيمت كرد، ظاهرا در اين سفر قاآنى نيز همراه وى به يزد و كرمان رفته، ولى ما به درستى نمى دانيم كه كى از آنجا بيرون آمده و در چه سالهايى «رشت و گيلان و مازندران و آذربايجان را گشته و از هر علمى كه رواج داشته تحصيل كرده است»(1) چنين به نظر مى رسد كه در سال 1246ه.ق، كه شجاع السلطنه بى اجازه دولت از كرمان به يزد تاخته و شاهزاده عباس ميرزا به فرمان شاه وى را تحت الحفظ به تهران فرستاده است، قاآنى، كه حامى و سرپرست خود را از دست داده بوده، به اين مسافرتها پرداخته و در همين اوقات نيز به دربار فتحعلى شاه معرفى شده و صله و مستمرى و عنوان مجتهد الشعرايى يافته است. هرچه هست در سال 1248 ه.ق كه شاهزاده عباس ميرزا، نايب السلطنه، تركمانان سالور را سركوب و قلعه سرخس را فتح كرده، قاآنى را دوباره در شهر مشهد مى بينيم و در زمستان آن سال كه «از شدت مجاعه هر ديندارى پى دنيارى ترك دين گفتى، توشه حلال و گوشه مناسب حال» داشته است.(2)

قاآنى در سال 1251 ه.ق، كه محمدشاه بر تخت نشست، به تهران آمد و به حلقه شاعران دربار پيوست و از شاه لقب «حسان العجم»(3) يافت و در سال 1254 ه.ق، كه محمدشاه براى فتح غوريان و قندهار حركت كرد، ملتزم ركاب بود ولى چون موكب شاه به بسطام رسيد، بيمار شد و با اجازه شاه به تهران بازگشت و پس از مراجعت شاه از جنگ افغانستان، قصيده مفصلى سرود كه در آن از دليرى و پيروزى ايرانيان و حسن سلوك محمدشاه با اسيران افغانى، از كارشكنيهاى مستر مكينل، سفير انگليس، و اشغال سواحل جنوبى ايران از طرف كشتيهاى جنگى انگلستان و تهديد به اعلان

ص: 227

جنگ، سخن رانده بود.(1) با حالى به پريشان به تهران آمد(2) و پس از چندى با شاهزاده دانشمند و ادب دوست، عليقلى ميرزا اعتضاد السلطنه، وزير علوم آشنا شد و از بخششها و عطاياى وى بهره مند گرديد و به وسيله او به مهد عليا، مادر ناصرالدين شاه، معرفى شد و بعد به خود شاه، كه تازه جلوس كرده و از زمان ولايتعهدى خود او را مى شناخت، راه يافت و شاعر رسمى دربار شد و از آن پس به طور دايم در تهران رحل اقامت افكند و خانواده خود را نيز به تهران آورد و به تربيت فرزندش، ميرزا محمدحسن، پرداخت.

شاعر در سال 1270 ه.ق به بيمارى ماليخوليا و پريشان گويى مبتلا شد و روز چهارشنبه پنجم شعبان همان سال درگذشت.

ديوان قاآنى به كرات در تهران و تبريز و هندوستان چاپ شده. ابتدا منتخبى از اشعار وى در زمان حيات شاعر در هندوستان طبع و از آن پس هرچند سال يك بار در نقاط مختلف ايران و هند به صورتى كاملتر چاپ شده و شعرهايى كه در گوشه و كنار در دست مردم پراكنده بود، بر آن افزوده شده است. نخستين چاپ مضبوط و صحيح و پاكيزه ديوان قاآنى در سال 1274 ه.ق چهار سال پس از مرگ وى - در تهران به انجام رسيد. متصدى چاپ جلال الدوله، يكى از شاهزادگان قاجار، بود كه خود طبع شعر داشت و غزل را خوب مى سرود و «جلال» تخلص مى كرد و به گفته خود با قاآنى «آميزش علمى و ادبى فزونتر از قرابت و پيوند نسبى» داشت. اين شاهزاده «پروردگان خيال او را، كه چون كواكب نبات پراكنده و پريشان بوده، چون نجم ثريا جمع و به سامان آورده... و به اندازه دانش خويش تصحيفات و تحريفات كتاب را پيراسته... وا

ص: 228

لغاتى را كه دور از طباع عامه خلق بوده در حاشيه كتاب جهت آسانى ترجمه كرده»(1) و به خط ميرزا محمدرضا كلهر، يكى از بزرگترين استادان خط آن زمان، به چاپ رسانده است.(2)

اين نسخه كاملترين ديوان قاآنى و داراى در حدود 21 تا 22 هزار بيت است و مسلما مقدار زيادى از اشعار او گردآورى نشده است.(3)

شعر قاآنى - ملك الشعراى بهار درباره قاآنى و شعرا و گويد «از آن پس كه پيروى مكتب صبا را پذيرفته و در اين معنى زير بار نفوذ زمانه رفته بود، شروع به تتبع در طرز متقدمان كرد و از غالب اساتيد قديم تقليد نمود و عاقبت سبكى خاصى كه از آن پس به سبك قاآنى شهرت يافت، برگزيد و بالجمله مكتبى از براى خود برگشود كه تا ديرى شعراى تهران و ولايات ايران به تقليد او شعر مى گفتند»(4) امّا حقيقت آنكه قاآنى هرگز صاحب سبك خاص و مكتب مستقلى در شعر نبوده الا آنكه به روانى و شيرينى بيان، كه در اين هنر مسلم است، از معاصران خود متمايز است. به قول مؤلف شعر العجم شاعرى او شاعرى تازه نيست، بلكه خواب فراموش شده هفتصد ساله را گويى به ياد آورده است».(5)

ترجمه نويسان قاآنى از حضور ذهن و روانى طبع وى سخنها گفته و شواهدىش.

ص: 229

آورده اند كه غالب اشعار خود را بالبداهه و مرتجلاً در فرصت كم و بدون حك و اصلاح و موشكافى كافى و پيرايش از عيوب و عرضه بر ناقلان سخن شناس مى سروده است.(1) محصول اين بديهه گوييها قصايد با شكوه و پر طنطنه اى است كه غالب آنها «كلام فارغ»(2) از آب درآمده است.

اين قصايد مطنطن و مدبدب كه در مدح محمدشاه و پسرش ناصرالدين شاه و بزرگان آن عهد سروده شده و ديوان قطور او را تشكيل مى دهند، از نظر ادبى شايسته بحث و بررسى زيادى نيستند. امّا ابيات اوليه آنها رنگ هنرى خاصى دارد و غالبا مناظر بديع و شگرفى را كه مستقيما از زندگانى گرفته شده است، با قلعى قادر تصوير و رنگ آميزى مى كند.

تقريبا همه آنها با تغزلات زيبا و صحنه سازيهاى دلپذير و رنگارنگ در وصف بهار و خزان، شب و روز ، شراب و شاهد، سفر و رنج سفر و يا آمدن پيكى و رسيدن پيامى آغاز مى شود و هميشه به مدح ممدوح مى پيوندد.

تغزل و تشبيب يعنى وصف يار و جلوهاى گوناگون طبيعت مضامينى است كه صدها شاعر فارسى زبان پيش از قاآنى و بعد از او در شعر قاآنى غالبا به قدرى بديع و نغز و ابتكارى و بخصوص تركيب كلام او چنان گيرا و گيج كننده است كه هنگام خواندن قصايد او اسلاف وى همه فراموش مى شوند. چنان است كه گويى قاآنى نخستين كسى است كه اين شيوه زيبا و رنگين و اين تعبيرات تند و جسورانه را به كار بسته است.(3)ى.

ص: 230

قاآنى در سال 1256 ه.ق، كه سى و چهار سال داشت، در تهران همسر اختيار كرد ولى «يارش مار شد» و شاعر او را از نظر انداخت و «همنفسى نو» برگزيد امّا همسر تازه هم با وى يكدل و مهربان نشد و عاقبت آن دو «حليله غير جليله» آتش در خانه اش زدند و روزگار بر شاعر شوريده و عشرت طلب سياه كردند.(1)

ظاهرا در سال 1259 ه.ق بود كه به قصد اقامت دايم به شيراز بازگشت و پس از سالهاى دراز دورى از وطن، با دوستان ديرين تجديد ديدار كرد و چندى بعد باز به تهران آمد و باز به شيراز رفت و در اين مسافرتها همشهريان او ابتدا مقدمش را گرامى داشتند و مخصوصا در زمان حكمرانى صاحب اختيار، سخت در راحت و آسايش بود.(2)

امّا رفته رفته جمعى از ادباى شيراز به آزارش پرداختند و صاحب اختيار هم از فارس تغيير مأموريت يافت و جانشين او معتمد الدوله منوچهرخان گرجى كه از شعر و ادب بهره اى نداشت، در پرداخت مرسوم او تعلل ورزيد تا جايى كه از اين زندگانى بى حاصل به تنگ آمده در سال 1262 ه.ق (سال فوت ميرزا شفيع وصال) در گذشت ..

ص: 231

مى گويد: «كان من اعاظم العلماء المروجين في آشتيان».(1)

در چنين خانواده اى در دارالمؤمنين آشتيان كودكى پا به عرصه حيات گذاشت كه نام او را محمدحسن گذاشتند. اكثر مورخين سال 1248 ه.ق را سال تولد او نوشته اند و برخى نيز 1243 ه.ق را ذكر كرده اند. هنوز سه سال از تولد اين كودك نگذشته بود كه پدر دانشمندش دار فانى را وداع گفت. وقتى به سنين رشد رسيد مادر پرهيزگارش براى او معلم قرآن و استاد خط گرفت و او مقدمات علوم را در زادگاه فراگرفت. وقتى به سن سيزده سالگى رسيد مادرش تصميم گرفت او را به بروجرد كه در آن زمان از مراكز علمى به شمار مى رفت بفرستد. محمدحسن براى خوشه چينى از محضر دانشمندان اين حوزه در حالى كه هنوز كودكى خردسال بود راهى بروجرد شد و از محضر دو نفر بسيار استفاده كرد .

(1) علامه مولى اسداللّه بروجردى، وى شاگرد ممتاز و داماد ميرزاى قمى است. استاد اعظم شيخ مرتضى انصارى مدتى شاگرديش را كرده و مشهور است شيخ انصارى اجماعات استاد را محصل قلمداد مى كرده است. در 1271 ق در بروجرد وفات يافت.(2)

(2) علامه سيد شفيع جاپلقى، ايشان از شاگردان سيدعلى صاحب رياض و فرزندش سيد محمد مجاهد است. الروضة البهيّه في الاجازة الشفيعيه، اثر ماندگار اوست.(3)

آشتيانى در محضر اين دو دانشمند مدت چهار سال به تحصيل پرداخت و ضمنا خود در اين حوزه به تدريس ادبيات و معانى و بيان مشغول بود.

هجرت به عتبات عاليات .

ص: 233

پس از چند سال اقامت در بروجرد ديگر طبع بلند و ذهن جستجوگر او قانع نمى شد، لذا تصميم گرفت براى استفاده از مركز علم و تقوى تحت شعاع انوار تابناك بارگاه منور مولى الموحدين اميرالمؤمنين عليه السلام راهى عتبات عاليات بشود. ايشان در حالى كه با فقر و نادارى دست و پنجه نرم مى كرد و از هر نوع وسيله سفر محروم بود قدم به راه گذاشت. حتى نوشته اند از آسيب حيوانات نيز در طول راه بى نصيب نبود. در بدو ورود به نجف اشرف مورد پذيرايى پيرمردى از همشهريان به نام شيخ على نقى آشتيانى واقع شد و در منزل وى اقامت كرد.(1) اساتيد آيت اللّه آشتيانى در نجف اشرف عبارت اند از:

(1) علامه شيخ محسن بن حنفر(م 1270 ق)

(2) علامه شيخ محمد حسن صاحب جواهر (م 1266 ق)

(3) استاد اعظم شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ق)

ميرزاى آشتيانى از همان بدو ورود به نجف در درس استاد اخيرالذكر در مسجد هندى شركت مى كرد ولى چون از بيشتر حاضرين كم سن و سال تر بود معمولاً خود را از نظر ديگران مخفى مى كرد تا اين كه به مناسبتى اظهار نظر مى كند. استاد از كلام او تعجب نمود، از نام و شهرتش پرسيد و او را به نزديك منبر فراخواند و بعد از درس او را به خانه برد و پس از مدتى آشتيانى از نزديك ترين شاگردان شيخ انصارى به شمار مى رفت.

ايشان تا پايان عمر شيخ انصارى در نجف ماند و از محضرش استفاده كرد و زمانى كه در 18 جمادى الثانى 1381 ق غم سنگين درگذشت استاد اعظم ، حوزه نجف را فراگرفت و شاگردان مبرز شيخ در منزل ميرزاى رشتى گردآمدند، آشتيانى نقش بسزايى در تثبيت مرجعيت و زعامت ميرزا حسن شيرازى داشت.

بازگشت به ايران .

ص: 234

در سال 1282 ق ميرزاى آشتيانى به ايران بازگشت و در تهران مقيم شد و حوزه تدريس برقرار كرد. حضور ايشان در حوزه تهران به زودى باعث گردآمدن جويندگان علم و دانش گرديد. آقابزرگ تهرانى در اين باره آورده است:

او اولين ناشر تحقيقات و نظرات شيخ انصارى در ايران است و به همين جهت افراد از همه جا به سوى او آمدند و طالبين علم گردش جمع شدند.(1)

شاگرد مبرز او علامه سيد محمد تنكابنى(م 1277 ق) محفل درس استاد را چنين ترسيم كرده است:

زمانى كه درس او را ديدم ايشان را داراى مقامى بلند يافتم و گمان كردم اگر مرحوم شيخ انصارى قدس سره در آن زمان زنده بود قادر نبود كه بيانى بهتر و تقريرى كامل تر از بيان و تقرير آشتيانى ارائه كند و دانشمندانى كه در درس او حاضر شدند مرا در اين مطلب تصديق مى كنند.(2)

حضور ميرزا در تهران كم كم زمينه نفوذ و قدرت معنوى او را در سراسر كشور فراهم نمود و رياست روحانى ايران به وى منتهى شد. خانه او مرجع مراجعات و حل و فصل امور گرديد. همه احكام از اين خانه صادر مى شد و پاى قباله ها و اسناد را مهر و امضاى او اعتبار مى بخشيد. ميرزا حسن در زمان زعامت خود در تهران سفرى نيز به زادگاه خويش يعنى آشتيان كه در آن روز و شايد امروز هم ، شهرى با جغرافياى كوچك ولى تاريخى بلند بوده و هست داشته است.(3)

رهبرى جنبش تنباكو

از درخشان ترين برگهاى زندگى ميرزا حسن آشتيانى قدس سره رهبرى و هدايت نهضتى بود كه براى لغو امتياز خريد و فروش توتون و تنباكو به پا شد. اين امتياز از سوى دربار ناصرى در رجب 1308 ق به ماژور جرالد تالبوف انگليسى واگذار شد و از پيامدهاى .

ص: 235

نامطلوب آن بسته شدن دست كشاورزان، كسبه و تجار ايرانى از معاملات تنباكو و توتون با افرادى غير از شركت رژى بود. از آنجا كه درباره اين قيام و رهبرى علماى بيدار شيعه و نقش حياتى ميرزاى آشتيانى قدس سره در منابع مختلف به تفصيل سخن گفته شده و اين كوتاه را مجال بسط آن نيست ، از شرح اين ماجرا صرف نظر مى كنيم. ملخص كلام اين كه متن حكم مشهور ميرزاى شيرازى قدس سره خطاب به ميرزا حسن آشتيانى بوده است و نشر حكم از سوى آشتيانى انجام شد و اگر تلاش چندين ماهه او نبود فتواى ميرزاى بزرگ شيرازى در همان سامرا دفن مى شد.

كربلايى در تاريخ الدخانيه آورده است:

جناب ملاذ الاسلام آقاى ميرزا آشتيانى - سلمه اللّه تعالى - كه اعتماد تمامى خلق از عالم و عامى در اين خصوص (فتواى تحريم تنباكو از سوى ميرزاى شيرازى) تنها بر مشاهده و اخبار جنابشان بود در مقام رفع مشكوك... از هيچ رو فروگذارى نداشته، ساير علماى دارالخلافه نيز از جنابشان در اين خصوصها پيروى تمام داشتند.(1)

سه بار بازار تهران براى آشتيانى تعطيل شده است

چنانكه از بررسى زندگى آيت اللّه آشتيانى قدس سره برمى آيد مردم تهران و بازاريان پايتخت سه بار به احترام آن بزرگوار كار و كسب خود را تعطيل كرده اند. اولين بار در جريان جنبش تنباكو بود . ناصرالدين شاه پيغام داد كه يا حكم تحريم تنباكو را لغو نماييد ، يا يك چندى تهران را ترك كنيد و ميرزا جواب داد «نقض حكم ميرزا به هيچ وجه برايم ممكن نيست»(2) و راه دوم يعنى خروج از پايتخت را انتخاب كرد كه در پى اين تصميم چنان حمايتى از وى در تهران به پا شد كه ناصرالدين شاه مكرر پيغام فرستاد كه از رفتن صرف نظر كنيد. ناظم الاسلام كرمانى درباره اين روز نوشته است:

اهالى تهران از اعلى و ادنى، زن و مرد، سياه و سفيد، غريب و خودى، بومى و شهرى، .

ص: 236

حر و مملوك از صغير و كبير بى هيجان آمده ، زلزله در اركان شهر افتاد و همه ناله كنان و فريادزنان وا شريعتا گويان به هر طرف در حركت و دور خانه ميرزا طواف كنان بودند و به فاصله يك ساعت تمام دكاكين و سراها بسته و تعطيل عمومى شد، راستى شور ملى را چه اثر است.(1)

بار دومى كه بازار تهران به احترام آشتيانى تعطيل شد زمانى است كه او بعد از سفر حج و همچنين زيارت عتبات عاليات و ديدار با ميرزاى بزرگ شيرازى كه با استقبال با شكوه علما در سامرا همراه بود ، در پنجم جمادى الثانى 1312ه.ق به تهران بازگشت. اعتماد السلطنه اين روز و خاطره استقبال از آشتيانى را چنين ترسيم كرده است:

امروز حاجى ميرزا حسن آشتيانى كه به بيت اللّه رفته بود ورود نمود. با وجود غدغن نايب السلطنه كه كسى از او استقبال نكند، تمام شهر به استقبال او رفته و دكاكين و بازارها را بسته بودند و جلوى قاطر حاجى آقا سينه مى زدند... .(2)

سومين و آخرين بار كه مردم تهران و علماى شهر از ميرزاى آشتيانى و بلكه از مقام علم و تقوى تجليل كردند ، روز جمعه 28 جمادى الاولى سال 1319 ه.ق بود. با انتشار خبر درگذشت پيشواى روحانى تهران ، سراسر شهر به حال تعطيل درآمد. مردمى كه سالها با كلام دلنشين و نماز جماعت با شكوه او در امام زاده زيد و محفل درس او خو گرفته بودند و نقش رهبرى جانانه اش را در نهضت بزرگ تنباكو در ياد داشتند، در اين روز بر سر زنان و شيون كنان به سوى سنگلج به راه افتادند و جنازه اش را بر دوش كشيدند و به رسم امانت در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام سپردند تا در وقت مقتضى به عتبات عاليات منتقل شود. آية اللّه حاج شيخ مرتضى آشتيانى - فرزند بزرگ آن مرحوم - قضيه انتقال جسد پدر را به عتبات چنين نقل فرموده است:

پس از هشت ماه كه تصور مى كرديم بدنش ديگر خشك شده و سبك گشته از امانتگاه .

ص: 237

درآوريم كه ببريم. ديديم بدن شريفش ابدا تغيير نكرده و همانطور كه سپرده بوديم مى باشد و حتى اين كه ران چپش وَرَم داشت كه در موقع فوت ديده بوديم، ورم پا هم ابدا كم نشده بود. پس او را حمل به نجف اشرف و در كنار قبر مرحوم حاج شيخ جعفر شوشترى معروف دفن كرديم....(1)

شاگردان و آثار

صاحب تذكره مدينة الادب نوشته است: «حدود 200 نفر در درس فقه و اصول او شركت مى كردند».(2) نگارنده حدود 100 نفر از اين شاگردان را شناسايى كرده است كه تنها به نام برخى از ايشان اشاره مى كنيم:

(1) آية اللّه حاج آقا حسين طباطبايى قمى (م 1366 ق).

(2) آية اللّه حاج شيخ ابوالقاسم قمى (م 1353 ق).

(3) آية اللّه حاج ميرزا محمد فيض قمى (م 1370 ق).

(4) آية اللّه شيخ محمدعلى حايرى قمى (م 1358 ق).

(5) آية اللّه شيخ محمد كبير قمى (م 1369 ق).

(6) آية اللّه ميرزا محمدعلى شاه آبادى (م 1369 ق).

(7) آية اللّه شيخ على اكبر نهاوندى (م 1368 ق).

(8) آية اللّه حاج شيخ مرتضى آشتيانى - فرزند ارشد ايشان - (م 1366 ق).

(9) آية اللّه حاج ميرزا احمد آشتيانى - فرزند كوچكتر ايشان - (م 1395 ق).

(10) آية اللّه ملا رحمت اللّه كرمانى - صاحب حاشيه معروف بر رسائل - و بسيارى ديگر.

آثار مكتوب بجاى مانده از آن دانشمند بزرگ حدود 24 عنوان است كه دو اثر عمده ايشان اول كتاب سترگ بحرالفوائد في حاشية الفرائد مى باشد. علامه آقابزرگ تهرانى درباره اين كتاب فرموده است: «بر رسائل نزديك به چهل حاشيه نوشته شده .

ص: 238

است كه حاشيه ميرزاى آشتيانى بهترين و سودمندترين آنهاست».(1)

ديگر تأليف مهم ايشان القضاء والشهادات است. اين كتاب از بهترين آثار در موضوع خود است.

جمله از خاك در كوى شما بود *** هر نافه كه به دست ختن افتاد

پشتوانه يك عمر خدمت به دين و معارف اسلامى و جديت در هدايت بندگان خدا و ساليان طولانى زندگى پاك و با عزت چيزى نبود جز اينكه امير بيان و مولاى متقيان حضرت على بن ابيطالب عليه السلام فرمود: امّا الليل فصافون اقدامهم... و امّا النهارُ فحلماءُ علماءُ، ابرارٌ اتقياءُ.(2)

علامه سيد محمد تنكابنى درباره حالات معنوى ميرزاى آشتيانى نوشته است: «آن مرحوم مواظبت به طاعات و عبادات داشت و مداومت به نماز شب و زيارت عاشورا در همه عمر داشت و شبها زيارت جامعه كبيره را ترك نمى كرد...».(3)

و فرزند دانشمندش آية اللّه حاج شيخ مرتضى آشتيانى درباره لحظات فوت پدر چنين فرموده است: «در موقع ارتحالش زيارت جامعه كبيره مى خواند و مى گفت: من والاكم فقد والى اللّه و من عاداكم فقد عاداللّه من اتاكم نجى و من لم يأتكم هلك... در اين حال بود كه روحش به سوى مواليانش پرواز كرد...».(4)

منابع

(1) ريحان يزدى، سيد عليرضا، آئينه دانشوران، باهتمام ناصر باقرى بيدهندى، انتشارات كتابخانه آية اللّه مرعشى، قم، 1372 ش .

(2) شريف رازى، محمد، آثار الحجه يا دائرة المعارف حوزه علميه قم، دارالكتاب ، قم ، 1332 ش .

(3) همو، اختران فروزان رى و تهران، مكتبة الزهراء ، قم . .

ص: 239

(4) اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، المآثر و الآثار ، دار الطباعه خاصه دولت ، تهران ، 1306 ق .

(5) الامين، الامام سيد محسن، اعيان الشيعه، دارالتعارف ، بيروت ، 1406 ق .

(6) اصفهانى كربلايى، شيخ حسن، تاريخ دخانيه، به كوشش رسول جعفريان، نشر الهادى، 1377 ش .

(7) كرمانى، ناظم الاسلام، تاريخ بيدارى ايرانيان، امير كبير، 1363 ش .

(8) دولت آبادى، يحيى، حيات يحيى، انتشارات عطار و فردوس، 1371 ش .

(9) حبيب آبادى، معلم، مكارم الآثار، تهران، 1306 ش .

(10) واعظ خيابانى، ملاعلى، علماء معاصرين، تهران، اسلاميه، 1366 ش .

ص: 240

اخلاق محتشمى ،

علل بدبختيها و علاج آن است .

منابع

زندگينامه رجال و مشاهير (1/161 - 171) ، سخنوران نامى (2/415 - 420) ، شرح حال رجال (1/321 - 322) ، مؤلفين كتب چاپى (2/629 - 630) ، يادداشت هاى قزوينى (8/232) ، يادگار (س 1 ، ش 8 ، ص 72 - 80) ، يغما (س 5 ، ش 9 ، ص 411 - 412) .

ص: 242

و صحن مبارك عبدالعظيم حسنى نمود. ايشان همچون سالها در شهر رى به تدريس مشغول بود تا به بيمارى مبتلا شد تا در سال 1362 ش در نود سالگى دار فانى را وداع گفت. و پس از تشييع در پاى درب مقبره كاشانى مدفون شد.

مورخ و دانشمند معاصر آقاى محمد شريف رازى در گنجينه دانشمندان در شرح حال مرحوم حاج سيدحسن معينى آورده است كه:

جناب آقاى معينى كه حق استادى و تربيت بر اين حقير دارد بسيار منيع الطبع و بزرگوار و محتاط در امور مى باشد و ايشان داماد مرحوم حاج آقاى موسوى كنى مى باشد و داراى سه دختر هستند كه يكى از آنها همسر برادرزاده حقير است.

ص: 245

سرگذشت اردشير ، به شعر ،

تصحيح و تحشيه سبعه حكيم نظامى گنجوى شامل: 1 . مخزن الاسرار ، 2 . خسرو و شيرين ، 3 . ليلى و مجنون ، 4 . هفت پيكر ، 5 و 6 . شرف نامه و اقبال در همان نامه اسكندرنامه است ، 7 . گنجينه گنجوى يا ديوان شعر نظامى ،

تصحيح كتاب هاى: تذكره نصرآبادى ميرزا محمّد طاهر نصرآبادى ،

جلاير نامه قائم مقام فراهانى ،

اهتمام در انتشار كتاب هاى: تحفه سامى ، سام ميرزاى صفوى ، جام جم يا جام جهان نما اوحدى مراغى ، ديوان امير فراهانى و ديوان بابا طاهر عريان .

منابع

ادبيات نوين (43 ، 45 ، 51 ، 76 ، 340 ، 347) ، از صبا تا نيما (2/322 - 325) ، تاريخ جرايد (1/121 - 136 ، 2/51 ، 52 ، 284) ، تذكره شعراى معاصر اصفهان (526 - 529) ، تذكرة القبور (273) ، چهار صد شاعر برگزيده پارسى گو (1143) ، دايرة المعارف فارسى (2/3149) ، الذريعة (9/1265 - 1266 /309 ، 11) ، سخنوران نامى (2/498 - 514) ، سخنوران نامى معاصر (6/3842 - 3847) ، شخصيت هاى نامى (506) ، شرح حال رجال (5/66) ، فهرست كتاب هاى چاپى فارسى (1/213 ، 303 ، 377 ، 801 ، 838 ، 986 ، 1046 ، 1266 ، 1288 ، 1289 ، 1504 ، 1505 ، 1512 ، 1562 ، 1556 ، 1589 ، 1595 ، 2/1667 ، 1668 ، 1669 ، 1796 ، 1965 ، ، 2143 ، 2668 ، 2781 ، 2833 ، 2961 ، 3170 ، 3396 ، 3405) ، گلزار معانى (729 - 737) ، مؤلفين كتب چاپى (2/623 - 624) .

ص: 247

59

خليل خان اعتضاد الاطبا

(1239 - 1323 ش)

كاظم امجد

پزشك ، نويسنده و مترجم ملقب به اعلم الدوله . وى به شيوه پدر ، كه از اطباى مشهور ناصرالدين شاه بود ، ابتدا طب را در دارالفنون فرا گرفت ، سپس براى تكميل تحصيلات به پاريس رفت و در اوايل سلطنت مظفرالدين شاه به تهران بازگشت و در دستگاه شاهى ، مقامى عالى يافت و از سوى شاه به اعلم الدوله ملقب شد .

پس از فوت مظفرالدين شاه ، طبيب مخصوص ملك منصور ميرزا شعاع السلطنه شد .

اعلم الدوله در زمان محمّد على شاه ، به اجبار به فرانسه رفت و در پاريس ، به كمك برادرش ، دكتر جليل خان نديم السلطان ، انجمنى به نام ايران جوان دوّم تأسيس كرد و به فعاليت بر ضد محمّد على شاه پرداخت .

پس از فتح تهران ، دكتر اعلم الدوله به ايران بازگشت و رييس اولين بلديه قانونى تهران شد . سپس با سمت ژنرال كنسول به سويس رفت . در اين مأموريت سى تن از جوانان بختيارى را به منظور ادامه تحصيل به اروپا برد . ثقفى در زمان رضا شاه مدتى مدير كل و سپس وزارت معارف و اوقاف بود .

وى در اوخر عمر از كارهاى دولتى كناره گرفت و انجمنى به نام انجمن معرفة

ص: 250

الروح تجربتى ايران تأسيس كرد . خليل خان طبيبى حاذق و نويسنده اى توانا بود . او به زبان فرانسوى تسلط داشت و مقالات و رسايلى به آن زبان نوشته است .

سرانجام در تهران وفات يافت و در امامزاده عبداللّه در آرامگاه سعدالدوله دفن شد . تأليفات به جاى ماند از وى:

باغ سرور ،

ترجمه داستانهايى از ادبيات فارسى به فرانسه ،

كنت مونت كريستو ، جلد دوم ترجمه از فرانسه به فارسى ،

فرائد اللغة ،

خردنامه جاودان ،

هزار و يك حكايت ،

كليد زندگى ،

كليد شناسايى در علم غير مرئى ،

هفتاد و يك مقاله معرفة الروح ،

مقالات گوناگون ، شامل حوادث و وقايع تاريخى عهد قاجاريه ، به ويژه در دوران سلطنت ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه ، كه در اغلب آنها خود وى شاهد عينى و حاضر و ناظر بوده است .

منابع

دايرة المعارف فارسى (1/713) ، زندگينامه رجال و مشاهير (1/215 - 223) ، سرآمدان فرهنگ (1/249) ، شرح حال رجال (1/487 - 489) ، لغت نامه (ذيل/خليل ثقفى) ، مؤلفين كتب چاپى (3/24 - 28) ، يادگار (س 3 ، ش 5 ، ص 45- 48) ، يادداشت هاى قزوينى (8/176 - 178) .

ص: 251

شيخ پنج پسر و چهار دختر داشت، كه يكى از دخترانش در كودكى از دنيا رفت.

خانۀ شيخ

خانه خشتى و ساده شيخ كه از پدرش به ارث برده بود در خيابان مولوى كوچه سياه ها (شهيد منتظرى) قرار داشت. وى تا پايان عمر در همين خانه محقّر زيست.

فرزندش مى گويد: هر وقت باران مى آمد، باران از سقف منزل ما به كف اتاق مى ريخت، روزى يكى از امراى ارتش با چند تن از شخصيتهاى كشورى به خانه ما آمده بودند، ما لگن و كاسه زير چكّه هاى باران گذاشته بوديم، او وضع زندگى ما را كه ديد، رفت دو قطعه زمين خريد و آنها را به پدرم نشان داد و گفت: يكى را براى شما خريده ام و ديگرى را براى خود، پدرم گفت: «آنچه داريم براى ما كافى است».

يكى ديگر از فرزندان شيخ مى گويد: من وقتى وضع زندگيم بهتر شد به پدرم گفتم: آقاجان من «چهار تومان» دارم و اين خانه را كه خشتى است «شانزده تومان» مى خرند، اجازه دهيد در «شهباز» خانه اى نو بخريم. شيخ فرمود:

هر وقت خواستى برو براى خود بخر! براى من همين جا خوب است.

پس از ازدواج، دو اتاق طبقه بالاى منزل را آماده كرديم و به پدرم گفتم: آقاجان، افراد رده بالا به ديدن شما مى آيند، ديدارهاى خود را در اين اتاقها قرار دهيد، فرمود:

نه! هر كه مرا مى خواهد بيايد اين اتاق، روى خرده كهنه ها بنشيند، من احتياج ندارم.

اين اتاق، اتاق كوچكى بود كه فرش آن يك گليم ساده و در آن يك ميز كهنه خياطى قرار داشت.

نكته جالب اين است كه چندين سال بعد، جناب شيخ يكى از اتاقهاى منزلش را به يك راننده تاكسى، به نام «مشهدى يداللّه»، ماهيانه بيست تومان اجاره داد، تا اين كه همسرش وضع حمل كرد و دخترى به دنيا آورد، كه مرحوم شيخ نامش را «معصومه» گذاشت. هنگامى كه در گوش نوزاد اذان و اقامه گفت، يك دو تومانى پَرِ قنداقش

ص: 253

گذاشت و فرمود:

آقا يداللّه! حالا خرجت زياد شده از اين ماه به جاى بيست تومان، هيجده تومان بدهيد.!!

نكته قابل توجه اين بود كه او حتى در لباس پوشيدن هم قصد قربت داشت، تنها يك بار كه براى خوشايند ديگران عبا بر دوش گرفت، در عالم معنا او را مورد عتاب قرار دادند. جناب شيخ خود اين داستان را چنين تعريف مى كند:

نفس اُعجوبه است، شبى ديدم حجاب(1) دارم و طبق معمول نمى توانم حضور پيدا كنم، ريشه يابى كردم، با تقاضاى عاجزانه متوجه شدم كه عصر روز گذشته كه يكى از اشراف تهران به ديدنم آمده بود، گفت: دوست دارم نماز مغرب و عشا را با شما به جماعت بخوانم، من براى خوشايند او هنگام نماز عباى خود را به دوش انداختم...!

غذاى شيخ

جناب شيخ دنبال غذاهاى لذيذ نبود، بيشتر وقتها از غذاهاى ساده، مثل سيب زمينى و فرنى استفاده مى كرد. سر سفره، رو به قبله و دوزانو مى نشست و به طور خميده غذا مى خورد و گاهى هم بشقاب را به دست مى گرفت هميشه غذا را با اشتهاى كامل مى خورد، و گاهى مقدارى از غذاى خود را در بشقاب يكى از دوستان كه دستش مى رسيد مى گذاشت. هنگام خوردن غذا حرف نمى زد و ديگران هم به احترام ايشان سكوت مى كردند.

اگر كسى او را به ميهمانى دعوت مى كرد با توجه، قبول يا رد مى كرد، با اين حال بيشتر وقتها دعوت دوستان را رد نمى كرد.

از غذاى بازار پرهيز نداشت، با اين حال از تأثير خوراك در روح انسان غافل نبود و برخى دگرگونيهاى روحى را ناشى از غذا مى دانست. يك بار كه با قطار در راه مشهد مى رفت، احساس كورى باطن كرد، متوسل شد، پس از مدّتى به او فهماندند كه: اين تاريكى در نتيجه استفاده از چاى قطار است.(2)».

ص: 254

كار

خيّاطى يكى از شغلهاى پسنديده در اسلام است. لقمان حكيم اين شغل را براى خود انتخاب كرده بود.(1) در حديث است كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

عَمَلُ الأبْرارِ مِنَ الرِّجالِ الخِياطَةُ، و عَمَلُ الأبْرارِ مِن النِّساءِ الغَزْلُ؛

كار مردان نيك خيّاطى است و كار زنان نيك ريسندگى.(2)

جناب شيخ براى اداره زندگى خود، اين شغل را انتخاب كرد و از اين رو به «شيخ رجبعلى خياط» معروف شد. جالب است بدانيم كه خانه ساده و محقر شيخ، با خصوصياتى كه پيشتر بيان شد، كارگاه خياطى او نيز بود.

يكى از فرزندان شيخ در اين باره مى گويد:

ابتدا پدرم در يك كاروانسرا حجره اى داشت، و در آن خياطى مى كرد. روزى مالك حجره آمد و گفت: راضى نيستم اينجا بمانى. پدرم بدون چون و چرا و بدون اينكه حقى از او طلب كند، فرداى آن روز چرخ و ميز خياطى را به خانه آورد و حجره را تخليه كرد و تحويل داد، از آن پس در منزل، از اتاقى كه نزديك در خانه بود براى كارگاه خياطى استفاده مى كرد.

جدّيت در كار

جناب شيخ در كار خود بسيار جدى بود و تا آخرين روزهاى زندگى تلاش كرد تا از دست رنج خود زندگيش را اداره كند. با اين كه ارادتمندان وى با دل و جان حاضر بودند زندگى ساده او را اداره كنند، ولى او حاضر به چنين كارى نشد.

در حديثى از رسول اكرم صلى الله عليه و آله آمده است:

مَن أكَلَ مِن كَدِّ يَدِهِ كانَ يَومَ القِيامةِ في عِدادِ الأنبياءِ و يَأخُذُ ثَوابَ الأنبياءِ؛

هر كه از دسترنج خود گذران زندگى كند، روز قيامت در شمار پيامبران باشد و پاداش پيامبران بگيرد.(3) .

ص: 255

و در حديث ديگرى فرمود:

العِبادَةُ عَشرَةُ أجزاءٍ تِسعَةُ أجزاءٍ في طَلَبِ الحَلالِ؛

عبادت ده بخش دارد، كه نُه بخش آن در طلب (روزى) حلال است.(1)

يكى از دوستان شيخ مى گويد: فراموش نمى كنم كه روزى در ايّام تابستان در بازار جناب شيخ را ديدم. در حالى كه از ضعف رنگش مايل به زردى بود. قدرى وسايل و ابزار خيّاطى را خريدارى و به سوى منزل مى رفت، به او گفتم: آقا! قدرى استراحت كنيد، حال شما خوب نيست. فرمود: عيال و اولاد را چه كنم؟!

در حديث است كه در سول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

إنَّ اللّه تعالى يُحِبُّ أن يَرى عَبدَهُ تَعِبا في طَلَبِ الحَلالِ؛

خداوند دوست دارد كه بنده خود را در راه به دست آوردن روزى حلال، خسته ببيند.(2)

مَلعونٌ مَلعونٌ مَن ضَيَّعَ مَن يَعُولُ؛

ملعون است، ملعون است كسى كه هزينه خانواده خود را تأمين نكند.(3)

انصاف در گرفتن اُجرت

شيخ در گرفتن اُجرت براى كار خيّاطى، بسيار با انصاف بود. به اندازه اى كه سوزن مى زد و به اندازه كارى كه مى كرد مزد مى گرفت. به هيچ وجه حاضر نبود بيش از كار خود، از مشترى چيزى دريافت كند. از اين رو، اگر كسى مى گفت: جناب شيخ اجازه بدهيد اُجرت بيشترى بدهم، قبول نمى كرد.

جناب شيخ بر مبناى روش و ادب اجاره در اسلام،(4) اُجرت كارش را با مشترى تمام مى كرد. امّا از آن جا كه نمى خواست بيش از آن چه كار كرده از مشترى اجرتى دريافت كرده باشد، اگر پس از انجام كار، مى ديد كم تر از مقدارى كه پيش بينى كرده بود كار انجام داده، مبلغى را كه به نظرش اضافه گرفته بود، به مشترى بازپس مى داد!0

ص: 256

يكى از روحانيون نقل مى كند كه: عبا و قبا و لبّاده اى را بردم و به جناب شيخ دادم بدوزد، گفتم: چقدر بدهم؟

گفت: «دو روز كار مى برد، چهل تومان». روزى كه رفتم لباسها را بگيرم گفت: «اجرتش بيست تومان مى شود». گفتم: فرموده بوديد چهل تومان؟ گفت: «فكر مى كردم دو روز كار مى برد ولى يك روز كار بُرد»!

ديگرى مى گفت: شلوارى بُردم بدوزد، گفتم: چقدر بايد بدهم؟ گفت: «ده تومان» همان وقت اجرت او را دادم. موقعى كه براى تحويل گرفتن لباس رفتم، ديدم كه دو تومان روى آن گذاشت و گفت: «اجرتش شد هشت تومان».

فرزند شيخ مى گويد: روزى عبايى را كه با مشترى طى كرده بود سى و پنج ريال بدوزد، مشترى آمد و عباى خود را بُرد، مقدارى كه دور شد، ديديم پدرم به دنبال او دويد و پنج ريال به او پس داد و گفت: «من خيال كردم اين عبا فرصت بيشترى را از من مى گيرد ولى اين طور نبود».

پاداش انصاف

انصاف در همه كارها و به خصوص در معامله با مشترى، از مسايل بسيار مهمى است كه اسلام بر آن تأكيد فراوان دارد، در حديث است كه امام على عليه السلام فرمود:

الإنْصافُ أفْضَلُ الفَضائلِ؛

انصاف برترين فضيلتهاست.(1)

إنّ أعظَمَ إلمَثوبَةِ مَثوبَةُ الإنْصافِ؛

بزرگ ترين ثواب، ثواب انصاف است.(2)

براى اين كه بدانيم انصاف در معامله، تا چه پايه در سازندگى انسان مؤثر است و عنايات حق تعالى به جناب شيخ گزاف نيست، دقت در حكايت ذيل سودمند است: .

ص: 257

انصاف با مردم و ديدار حضرت ولىّ عصر عليه السلام

مردى از دانشمندان در آرزوى زيارت حضرت بقية اللّه عليه السلام بود و از عدم توفيق رنج مى برد. مدّتها رياضت كشيد و در مقام طلب بود.

در نجف اشرف ميان طلاب حوزه علميّه و فضلاى آستان علويّه معروف است كه هر كس چهل شبِ چهارشنبه مرتبا و بدون وقفه و تعطيل، توفيق پيدا كند كه به مسجد سهله رود و به نماز مغرب و عشاى خود را در آنجا بگزارد، سعادت تشرّف نزد امام زمان عليه السلام را خواهد يافت و اين فيض نصيب وى خواهد شد. مدّتها در اين باب كوشش كرد و اثرى از مقصود نديد. سپس به علوم غريبه و اسرار حروف و اعداد متوسل شد و به عمل رياضت در مقام كسب و طلب برآمد، چلّه ها نشست و رياضتها كشيد و اثرى نديد. ولى به حكم آن كه شبها بيدار مانده و در سحرها ناله ها داشت، صفا و نورانيتى پيدا كرد و برخى از اوقات برقى نمايان مى گشت و بارقه عنايت بدرقه راه وى مى شد. حالت خلسه و جذبه به او دست مى داد حقايقى مى ديد و دقايقى مى شنيد.

در يكى از اين حالات او را گفتند: ديدن تو و شرفيابى خدمت امام زمان عليه السلام ميسّر نخواهد شد، مگر آن كه به فلان شهر سفر كنى. هرچند اين مسافرت مشكل بود، ولى در راه انجام مقصود آسان نمود.

امام زمان در بازار آهنگران

پس از چندين روز بدان شهر رسيد و در آنجا نيز به رياضات مشغول گرديد و چلّه گرفت، روز سى و هفتم يا سى و هشتم به او گفتند: الآن حضرت بقيت اللّه، امام زمان عليه السلام در بازار آهنگران، درِ دكّان پيرمردى قفل ساز نشسته است، هم اكنون برخيز و شرفياب باش.

بلند شد و به طورى كه در عالم خلسه خود ديده بود، راه را طى كرد و بر درِ دكّان پيرمرد رسيد و ديد حضرت امام عصر عليه السلام آنجا نشسته اند و با پيرمرد گرم گرفته و

ص: 258

سخنان محبّت آميز مى گويند، چون سلام كردم، جواب فرمود و اشاره به سكوت كردند، اكنون سيرى است تماشا كن.

انصاف پيرمرد قفل ساز

در اين حال ديدم پيرزنى را كه ناتوان بود و قد خميده داشت عصازنان، با دست لرزان، قفلى را نشان داد و گفت: آيا ممكن است براى خدا اين قفل را به مبلغ «سه شاهى» از من خريدارى كنيد، كه من به سه شاهى پول احتياج دارم.

پيرمرد قفل ساز، قفل را نگاه كرد و ديد قفل، بى عيب و سالم است، گفت: اى خواهر من! اين قفل «دو عباسى» ارزش دارد زيرا پول كليد آن بيش از «ده دينار» نيست، شما اگر ده دينار به من بدهيد من كليد اين قفل را مى سازم و ده شاهى قيمت آن خواهد بود. پيرزن گفت: نه مرا بدان نيازى نيست، بلكه من به پول آن نيازمندم، شما اين قفل را سه شاهى از من بخريد من شما را دعا مى كنم.

پيرمرد با كمال سادگى گفت: خواهرم! تو مسلمانى، من هم دعوى مسلمانى دارم، چرا مال مسلمان را ارزان بخرم و حق كسى را تضييع كنم، اين قفل اكنون هم هشت شاهى ارزش دارد من اگر بخواهم منفعت ببرم به هفت شاهى خريدارى مى كنم، زيرا دو عباسى معامله بى انصافى است بيش از يك شاهى منفعت بردن، اگر مى خواهى بفروشى، من هفت شاهى مى خرم و باز تكرار مى كنم كه قيمت واقعى آن دو عباسى است، من چون كاسب هستم و بايد نفع ببرم يك شاهى ارزان خريده ام.

شايد پيرزن باور نمى كرد كه اين مرد درست مى گويد، ناراحت شده بود كه من خودم مى گويم، هيچ كس به اين مبلغ راضى نشد، من التماس كردم كه سه شاهى خريدارى كنند، زيرا مقصود من با ده دينار انجام نمى گيرد و سه شاهى خريدارى كنند، زيرا مقصود من با ده دينار انجام نمى گيرد و سه شاهى پول مورد احتياج من است، پيرمرد هفت شاهى پول به آن زن داد و قفل را خريد!

ص: 259

من به سراغ او مى آيم!

چون پيرزن بازگشت، امام عليه السلام مرا فرمود: «آقاى عزيز! ديدى و سير را تماشا كردى، اين طور باشيد و اين جورى بشويد تا ما به سراغ شما بياييم، چلّه نشينى لازم نيست، به جفر متوسل شدن سودى ندارد، رياضات و سفرها رفتن احتياج نيست، عمل نشان دهيد و مسلمان باشيد تا من بتوانم با شما همكارى كنم، از همه اين شهر من اين پيرمرد را انتخاب كرده ام، زيرا اين پيرمرد دين دارد و خدا را مى شناسد، اين هم امتحانى كه داد، از اوّل بازار اين پيرزن عرض حاجت كرد و چون او را محتاج و نيازمند ديده اند، همه در مقام آن بودند كه ارزان بخرند و هيچ كس، حتى سه شاهى نيز خريدارى نكرد و اين پيرمرد به هفت شاهى خريد هفته اى بر او نمى گذرد مگر آن كه من به سراغ او مى آيم و از او تفقد مى كنم».(1)

وفات شيخ رجبعلى خيّاط

سرانجام در روز بيست و دوم شهريور ماه سال 1340 هجرى شمسى، سيمرغ وجود پربركت شيخ پس از عمرى خودسازى و سازندگى از اين جهان پركشيد. داستان پرواز روح نورانى او به ملأ اعلى نيز شنيدنى و آموزنده است.

روزِ قبل از وفات

فرزند شيخ روز قبل از وفاتِ او را چنين تعريف مى كند: روز قبل از وفات، پدرم سالم بود، مادرم در خانه نبود، تنها من در خانه بودم، عصر هنگام، پدرم آمد و وضو گرفت و مرا صدا كرد و گفت:

قدرى كسل هستم، اگر آن بنده خدا آمد كه لباسش را بِبَرد، دمِ قيچى ها(2) در جيبش است و سى تومان بايد اجرت بدهد.د.

ص: 260

پدرم هرگز به من نگفته بود كه كسى اگر آمد، اجرت كار چقدر است، من جريان را نفهميدم.

رؤياى يكى از شاگردان شيخ

يكى از ارادتمندان جناب شيخ، كه شب قبل از وفات، از طريق رؤياى صادقه رحلت ملكوتى وى را پيش بينى كرده بود، ماجراى وفات را چنين گزارش مى كند:

شبى كه فرداى آن شيخ از دنيا رفت، در خواب ديدم كه دارند در مغازه هاى سمت غربى مسجد قزوين را مى بندند، پرسيدم: چه خبره؟ گفتند آشيخ رجبعلى خيّاط از دنيا رفته. نگران از خواب بيدار شدم. ساعت سه نيمه شب بود. خواب خود را رؤياى صادقه يافتم. پس از اذان صبح، نماز خواندم و بى درنگ به منزل آقاى رادمنش رفتم، با شگفتى، از دليل اين حضور بى موقع سؤال كرد، جريان رؤياى خود را تعريف كردم.

ساعت پنج صبح بود و هوا گرگ و ميش، به طرف منزل شيخ راه افتاديم. شيخ در را گشود، داخل شديم و نشستيم، شيخ هم نشست و فرمود: «كجا بوديد اين موقع صبح زود؟»

من خوابم را نگفتم، قدرى صحبت كرديم، شيخ به پهلو خوابيد و دستش را زير سر گذاشت و فرمود: «چيزى بگوييد، شعرى بخوانيد!»

يكى خواند:

خوش تر از ايّام عشق ايّام نيست *** صبح روز عاشقان را شام نيست

اوقاتِ خوش آن بود كه با دوست به سر شد *** باقى همه بى حاصلى و بى خبرى بود

شيخ در بستر وفات

هنوز يك ساعت نگذشته بود كه حال شيخ را دگرگون يافتم، از او خواستم كه براى دكتر بياورم. يقين داشتم كه امروز شيخ از دنيا مى رود. شيخ فرمود: «مختاريد».

دكتر نسخه اى نوشت. رفتم دارو را گرفتم هنگامى كه برگشتم ديدم شيخ را به

ص: 261

اتاقى ديگر برده اند، رو به قبله نشسته و شمد سفيدى روى پايش انداخته اند و با شست دست و انگشت سبابه شمد را لمس مى كرد.

من دقيق شده بودم كه ببينم يك مرد خدا چگونه از دنيا مى رود، يك مرتبه حالى به او دست داد، گويا كسى چيزى در گوش او مى گويد، كه گفت: «إنْ شاء اللّه».

سپس فرمود: «امروز چند شنبه است؟ دعاى امروز را بياوريد».

من دعاى آن روز را خواندم، فرمود: «بدهيد آقا سيّد احمد هم بخواند».

او هم خواند، سپس فرمود: «دستهايتان را به سوى آسمان بلند كنيد و بگوييد: يا كريم العفو يا عظيم العفو، خدا مرا ببخشايد».

من به دوستم نگاه كردم و گفتم: بروم آقاى سهيلى را بياورم، چون مثل اين كه رؤيا صادقه است و دارد تمام مى شود، و رفتم.

آقاجان خوش آمدى!

ادامه اين داستان را از زبان فرزند شيخ بشنويد: ...ديدم اتاق پدرم شلوغ است، گفتند: جناب شيخ حالش به هم خورده، بلافاصله وارد اتاق شدم، ديدم كه پدرم در حالى كه لحظاتى قبل وضو گرفته و وارد اتاق شده بود، رو به قبله نشسته، كه ناگاه بلند شد و نشست و خندان گفت: «آقاجان(1) خوش آمديد!».

دست داد، و دراز كشيد و تمام شد، در حالى كه آن خنده را بر لب داشت!

شب اوّل قبر

يكى ديگر از دوستان ايشان مى گويد: در عالم رؤيا، شب اوّل قبرِ مرحوم شيخ خدمتش رسيدم، ديدم جايگاه عظيمى از طرف مولا اميرالمؤمنين عليه السلام به او عنايت شده، به جايگاه ايشان نزديك شدم تا مرا ديد، نگاهى بسيار ظريف و حساس به مند.

ص: 262

كرد، مانند پدرى كه به فرزندش تذكّر مى دهد و او توجّه ندارد، از نگاه او به ياد آوردم كه هميشه مى فرمود: «غير خدا را نخواهيد».

ولى ما باز هم گرفتار هواى نفسيم.

به او نزديك تر شدم، دو جمله فرمود:

جمله اوّل: «خط زندگى، انس با خدا و اولياى خداست».(1)

و جمله دوم: «آن كس زندگى كرد، كه عيالش پيراهنش را شب زفاف در راه خدا ايثار نمود».

والسلام عليه يوم ولد و يوم مات و يوم يبعث حيّا.».

ص: 263

نقاشى هاى كار قديم همه نوع اسبابى از شكسته و درست به مرور به قيمت هاى نازل از دست دلال ها و غيره ديده خريده و جمع كرده است كه البته بيش از هزار تومان براى آنها مايه نگذاشته است حالا يك شخص انگليسى اسبابهاى او را از براى موزه لندن به هشت هزار ليره كه سى هزار تومان پول ايران باشد از او خريده و اينجا گذاشته است كه اكسپوزيسيون تمام شود ببرد از جمله اسبابهاى او كه فروخته است دو گلدان كاشى يعنى چينى قديم ايران است كه شبيه به كاشى است به هشتصد ليره كه معادل دو هزار تومان پول ايران مى شود ، فروخته است .

از وى يادداشت هاى خوبى راجع به اوضاع اجتماعى و سياسى ايران باقيمانده كه يك قسمت آن را دكتر خليل خان ثقفى اعلم الدوله در كتاب مقالات گوناگون نقل كرده است .

منابع

رجال بامداد ، ج 2 ، ص 103 .

ص: 266

قبل از مشروطيت ستارخان از لوطيان تبريز بود. در نزاع بين متشرعه و شيخيه، لوطيان تبريز نيز به دو گروه هر كدام مدافع يك عقيده تقسيم شدند و ستارخان به شيخيه اعتقاد داشت. او در اطراف شهر تبريز بسر مى برد و پنهانى به مشهد رفته و برگشته بود.

تولد دوباره

پس از شروع نهضت مشروطيت ستارخان حياتى دوباره يافت و زندگى جديدى را آغاز كرد. او با اعلام مشروطيت به تبريز آمد و به شغل اسب فروشى اشتغال ورزيده و جزء مجاهدين مسلح گرديد.

او در جريان نهضت مشروطيت همراه مجاهدين بود و با آنها همراهى مى كرد.

در جريان به توپ بستن مجلس شوراى ملى توسط محمدعلى شاه قاجار كه منجر به شكست مجاهدان و مشروطه خوان در تهران و سراسر ايران گرديد و در نتيجه رهبران مشروطه در تهران بازداشت و تبعيد گرديد و در ايران دوره استبداد صغير شروع گرديد.

امّا در تبريز ستارخان به پاخواست و در برابر مستبدان تسليم نگرديد او كه در محله اميرخيز تبريز مستقر بود به محض دريافت خبر شكست مجاهدان مشروطه دست به كار شد و با تعجب مشاهده نمود كه در سر در تمام خانه ها و اماكن عمومى پرچم سفيد به نشانه تسليم برافراشته شده است. او يك تنه به راه افتاد و با شجاعت تمام، پرچمهاى سفيد را از سردرها و خانه ها برداشت و به جاى آنها پرچم مبارزه برافراشت و ابتدا در محله امير خيز تبريز علم مقاومت برافراشت.

علامه محمد قزوينى درباره شجاعت و دلاوريهاى ستارخان مى نويسد:

درست يازده ماه تمام از بيستم جمادى الاولى 1326 تا هشتم ربيع الثانى 1327ه.ق ستارخان در مدت اين يازده چون رأس رئيس جميع مجاهدين تبريز و ارامنه و قفقازيها بود و مقاومت شديد طاقت فرساى اهالى تبريز در مقابل سى و پنج الى چهل هزار نفر

ص: 268

قشون دولتى فقط و منحصرا در تحت راهنمايى و سركردگى شخى او اداره مى شد... في الحقيقه مى توان او را شجاع شجاعان ايران و بارزترين نمونه شجاعت و دلاورى مردى و مرادنگى و وطن پرستى نژاد ايران محسوب نمود و در واقع اين مقاومت شديد اين شخصى كه از طبقه سوم مردم بيرون آمده بود توليد يك حس احترام و اعجاب و تحسين براى او و براى عموم ايرانيان در تمام دنيا نمود.(1)

ستارخان در برابر پيشنهاد ژنرال كنسول روس در تبريز كه به وى تقاضاى تسليم مى داد و در برابر آن مصونيت وى را در مقابل تعرض محمدعلى شاه قاجار تضمين مى كرد، چنين گفت:

من مى خواهم هفت دولت زير سايه بيرق اميرالمؤمنين عليه السلام باشند؛ شما مى خواهيد من زير بيرق روس بروم؟ هرگز چنين كارى نخواهد شد.

پس از آنكه جانبازيهاى ستارخان و يارانش جو اختناق و ارعاب را شكست و به مردم دل و جرأت داد در چندين نقطه كشور، خيزشهايى عليه استبداد آغاز شد كه گيلان و اصفهان از آن جمله بود. تا اينكه يازده ماه بعد تهران به دست مشروطه خواهان فتح و استبداد محمدعلى ميرزا سرنگون گرديد.

پس از فتح تهران در اثر فشارهاى داخلى و خارجى ستارخان و همرزمان وى مانند باقرخان به تهران دعوت شدند و او در شب عيد نوروز سال 1289شمسى با همرزمان خود راهى تهران گرديد و در پارك اتابك اقامت گزيدند. در جريان خلع سلاح مجاهدين وى و يارانش از تحويل سلاح خوددارى نموده و درگيرى بين قواى دولتى و مجاهدان مستقر در پارك اتابك اتفاق افتاد. و اين اتفاق در روز يك شنبه 14 مرداد 1289 صورت گرفت و در جريان آن قواى دولتى غالب و سى تن را كشته و سيصد تن را اسير كردند و ستارخان مجروح و باقرخان اسير گرديد.

بعد از مجروح شدن وى آنقدر مداوا و درمان جراحت وى را به تعويق انداختند تاى.

ص: 269

در سال 1292ش / 1342ق جان به جان آفرين تسليم نمود و در جوار بارگاه ملكوتى حضرت عبدالعظيم حسنى مدفون گشت.

ميرزا على اكبر صابر شيروانى شاعر بزرگ قفقاز ستارخان را به عنوان يك نفر قهرمان ستوده و شاهنامه اى به تركى درباره جنگهاى او ساخته است.(1)

منابع

حماسه ستارخان كه در دوران استبداد صغير با همرزمان خود سينه سپهر نموده و مشروطيت را به پيروزى رسانيد نام وى را به عنوان سردار ملى در تاريخ ايران ثبت نمود و حماسه وى موضوع صدها مقاله و ده ها كتاب گرديد.

از اهم كتابهايى كه درباره حماسه ستارخان تأليف شده عبارت اند از:

(1) ستارخان، تأليف صادق رضازاده شفق، تهران، امير كبير، 1335 ش .

(2) ستارخان سردار ملى، هوشنگ ابرامى، تهران، توس، 1352ش، 265ص.

(3) دو قهرمان آزادى ستارخان و باقرخان، سلام اللّه جاويد، تهران، بى تاريخ، 45 ص.

(4) پدرم ستارخان، بازگويى از خانم سلطان ستارى دختر سردار ملى، تهران، انتشارات اشرفى، 1355ش، 116ص.

(5) حماسه ستارخان، عباس پناهى ماكويى، ترجمه كيخسرو كشاورزى، تهران، اميركبير، 1359ش، 855ص .

(6) ماجراهاى ستارخان، داريوش عباداللهى، تبريز، انتشارات نوبل، 1353ش.

(7) قيام آذربايجان و ستارخان، اسماعيل اميرخيزى، تبريز. .

ص: 270

المسائل فى الخلاف بين البصريين و البغدادين ،

الجزء ،

النقص على اصحاب الطبائع ،

التذكرة ،

مسائل الخلاف بيننا و بين المشبهة و المجبرة والخوارج والمرُجئة ،

زيادت الشرح .

منابع

دانشنامه ايران و اسلام (8/1040 - 1039) ، لسان الميزان (3/292) ، معجم الادباء (1/174) ، معجم المؤلفين (4/230) .

خود پياده مى شد كه طلاب مدرسه شورش نموده كه چرا اين آدم اينجا بيايد . و او پياده نشد و خود را از روى قاطر به صدايى درشت فرمود:«و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما» .

از آنجا كه علاوه بر شرافت حسب و نسب ، از علما و ادباى نامى عصر و در وعظ و خطابه نيز داراى مقامى عالى بوده است در موقع انقلاب ايران و تبديل سلطنت استبدادى به مشروطيّت طرف احتياج سياسيّين گرديد ، از نطق و بيان و خطابه هاى وى استفاده نمودند ، خودش نيز به جهت عاطفه سياست كه در دلش بوده مايل و در امور كشورى داخل شد و سر سلسله و رئيس سياسيّين و انقلابيّين گرديد تا موقعى كه به امر محمّد على شاه قاجار ، به مجلس شوراى تهران توپ بسته شد و آزادى خواهان مورد آزار و شكنج گرديدند شيخ الرئيس را نيز گرفتار و در باغ شاه در زنجيرش كردند تا بعد از استخلاص مسافرت كرده باز مراجعت نمود .

ناگفته نماند: بهائيها بعضى از كلمات مبهم و پهلودار شيخ الرئيس را كه گاهى در منبر به زبان مى آورده موافق مرام بهائى گرى خودشان تأويل كرده و او را نيز بهائى مى دانستند و حال آنكه شيخ الرئيس در آن كلمات هيچ منظورى نداشته و تأويلات بهائيان اصلاً به خاطرش نمى آمد . به جهت آن سوء تفاهم ، پيغامى از ميرزا عباس آمد و او را براى تبليغات به امريكا دعوت و به وعده عايدات چندين برابر واردات ايرانى مستبشرش گردانيد ، او هم دوازده هزار تومان مقروض بودن خود را بهانه آورده گفت بايد اوّل آن را بدهيد تا بعد از اداى قروض حركت كنم ، خيالش اين بوده كه آن مبلغ را بگيرد و با آن بيانات شيوا كه داشته اين قضيه را در بالاى منبر فاش و دليل تقلّب و رسوايى بهائيان نمايد و خدمتى به اسلام انجام دهد . اين مطلب تا چند ماه ، مورد مذاكره سرّى بود تا آنكه ميرزا عباس ، از اين روحيه شيخ الرئيس واقف شد و معامله انجام نيافت و كسى كه محرم اين راز بوده با ناله اسف آميزى مى گفته است كه شيخ الرئيس مى خواست پول را بگيرد و بخورد و به امريكا هم نرود والاّ محل پول و

ص: 275

ضامن نيز قبلاً معيّن بوده كه به محض حركت داده شود . در عين حال كه اين مذاكره سرّى در جريان بوده بهائيها به يكديگر مژده مى داند شخص مهمّى كه هزار درجه از ميرزا ابوالفضل گلپايگانى بالاتر است براى تبليغ به امريكا حركت خواهد كرد و اگر او حركت كند تمامى دنيا بهائى خواهند شد .

از جمله كلمات شيخ الرئيس كه بهائيان تأويل به مرام خودشان مى نموده اند اين است ، اگر بخواهم ، بالاى منبر ، سه ساعت صحبت مى كنم بعون ربى العلى الاعلى و ايضا مى گفته است: قرآن را خواندى و نفهميدى اگر فهميده بودى اين كتاب اقدس و صحيفه مقدس را پشت پا نمى انداختى . پرواضح است كه اين دو جمله و امثال آنها صحيح و خالى از اشكال دينى است ولى بهائيان حاضر منبر ، محض اغواى ديگران مى گفتند كه شيخ الرئيس علنا اسم اقدس را به زبان آورد و مرادش از على الاعلى نيز سيّد باب است و نظائر اينها و الاّ چنانچه مذكور شد كتابى به نام كتاب الابرار در ردّ احمد قاديانى مدعى مهدويت تأليف داده است . سال وفات شيخ الرئيس به دست نيامد .

ص: 276

تهران مى نشست، به مقام بزرگوارى و سبط يد و نفاذ حكم و قبول عامّه كه او داشت كمتر كسى رسيده است. عمده تلمذ وى در اصول بر شيخ محمد حسين صاحب فصول بوده و بر آن كتاب نيز تعليقات پرداخته و احيانا شعرى فقيهانه مى ساخت الحق در حفظ حماى شريعت از هيچ دقيقه نمى گذشت و در هيچ باب اقدام و اهتمام او را ديگرى نداشت ولى جمعى از شياطين بر در محكمه وى گردانده بودند از ترافعين رشوه مى ستدند و به انواع وساوس و لطايف دسايس در استحكام احكام آن رئيس اسلام رخنه مى افكندند.

محقق شهير حاج شيخ عباس قمى در فوائد الرضويه(1) آورده است:

صادق الحسينى الطباطبائى همدانى الاصل و طهرانى مسكن در (مقبره) مادرش دختر سيد مجاهد بوده است وى مهاجرت به كربلا نمود و نزد صاحب فصول تلمذ و شاگردى نمود آنگاه به تهران مهاجرت كرده و رحل اقامت افكند و از علماء طراز اول تهران گرديد. او سيدى بزرگوار و عالمى پرهيزكار و پارسا و صالح بود كه مردم به پيش مانده آب و غذاى او به تبرك مى جستند و او را مستجاب الدعوة مى دانستند و همواره از او طلب دعا مى كردند. بسيار از شريعت اسلام و طريق اهل بيت عصمت عليهم السلام حمايت نموده و در امر به معروف و نهى از منكر بسيار جدى و كوشا بود و از ملامت هيچ كس هراس نداشت تا در ماه ربيع الثانى 1300 قمرى از دنيا رفت و در اين مقبره خانوادگى اش مدفون گرديد. از آثار او حاشيه بر فصول مى باشد.

و نيز در مآثر و آثار(2) آمده است كه:

ميرزا حيدرعلى مجد الادباء متخلص به ثريّا در تاريخ وفات سيد المجتهدين آقا سيد صادق طباطبايى همدانى الاصل طهرانى المسكن اعلى اللّه مقامه گويد:

سيد صادق عماد دين احمد شرنجله *** از جهان آن سيد را دمويد شرنجله

پس ثريا در ميان پاى ادب بنهاد و گفت *** جايگاه صادق آل محمد شرنجله .

ص: 278

مرحوم آية اللّه سيد صادق طباطبايى فرزندان بسيارى داشت كه همگى از علماء و مفاخر شيعه بودند و ايشان همگى در مقبره طباطبايى در كنار پدرشان مدفون مى باشند.

(1) سيد محمدرضا طباطبايى كه وى از فقهاء معروف و علماء مشهور تهران بودند در مآثر و آثار(1) آمده است كه وى بعد از پدر به جاى او در مسجد و محراب پدر به نماز ايستاد و ايشان در سال 1306 دار فانى را وداع گفت.

(2) آقا سيد جعفر طباطبايى كه عالمى فاضل و اديب و شاعرى ماهر بود و در شعر متخلص به (بانيس) بود.

(3) سيد محمد طباطبايى، ايشان از شاگردان ميرزاى بزرگ شيرازى بودند.

(4) حاج مير سيد احمد طباطبايى، از علماء بزرگوار خاندان طباطبايى بودند كه به همراه برادرش سيد محمد شاگرد مرحوم ميرزاى بزرگ شيرازى بودند وى در حدود 1325 درگذشت.

و بالاخره مرحوم آية اللّه سيد صادق طباطبايى همدانى پس از عمرى خدمت به شريعت در ربيع الثانى 1300 قمرى دار فانى را وداع گفت و در مقبره خانوادگى اش در نزديكى حرم عبدالعظيم حسنى مدفون گرديد.

كتبى كه شرح حال از وى را آورده اند عبارت اند از:

(1) مآثر و آثار، ص 150 و 225 .

(2) قصص العلماء، ص 129 .

(3) علماء معاصرين، ص 11 .

(4) فوائد الرضويه، ص 210 .

(5) اختران فروزان رى و تهران، ص 299. .

ص: 279

اسداللّه ميرزا شمس ملك آرا رئيس تشريفات در بار احمد شاه قاجار در مقدمه داستان كودتاى حوت 1299 راجع به سيد ضياء الدين مى نويسد:

سيد در بروز جنگ هاى جهانى اول پيوسته مى كوشيد كه ايران به جانب دارى متفقين قيام نمايد و پس از خاتمه جنگ از حاميان جدى قرار داد وثوق الدوله با انگليسى ها بوده و مقالات مؤثرى در دفاع از قرار داد وثوق الدوله با انگليسى ها منتشر كرد . به طور خلاصه با سياست انگليس همراه و با نمايندگان اين دولت همراز و سر و سِرى داشت و با اين سوابق اطمينان بخش طرح ريزان كودتا او را قهرمان اين داستان تشخيص داده ، و با اخذ وثائق و تعهدات ، و دادن مواعيد همه نوع تقويت و مساعدت ، آقاى سيد ضياءالدين را وارد صحنه پر ملالت سياست كردند . گفته مى شود كه آقاى نامبرده در شرايط لازمه پيشرفت كار و نيل به مقصود چنين پيشنهاد كرد كه متنفذين و سياستمداران پيشين تهران را كه ممكن است مانع كاميابى او شوند توقيف و زندانى نمايد و ضمنا دستگيرى اين اشخاص صدرنشين نامى ايران ، رعبى در قلوب عامه و گردنكشان ولايات توليد خواهد كرد كه بيشتر كمك به انتظام كرده و سبب موفقيت خواهد بود و چون اكثر آنها متمكنن و ثروتمندند وجوهى براى مخارج جارى از آنها اخذ شود . با اين نقشه و برنامه قبلاً موافقت شد . ديگر از اقداماتى كه در پس پرده آهنين به عمل آمد گفته شد كارگردانان صحنه از افسران و عناصر برجسته اين نمايش به قيد قسم قرآن و وجدان تعهداتى گرفتند كه با حفظ نفوذ و سياست انگليس و اجراى مقاصد منظوره وفادار و ثابت قدم باشند به طورى كه مى دانيم عمده هدف و مقاصد آنها در دست داشتن ماليه و نظام مملكت بود و كارشناسان مالى و نظامى آنها از مدتى قبل به ايران آمده و به كار و خدمت پرداخته بودند . در انتظار اينكه قرارداد تصويب يا به طريق ديگر مأموريت آنها تنفيذ شود و تصميم زمامدارى سيد ضياء الدين بدين طريق گرفته شد .

و نيز مى نويسد:

اين نكته را نگفته نگذارم كه در حين حركت اردوى مهاجم اخبار به تواتر مى رسد

ص: 282

كه مأمورين بانك شاهنشاهى كاميونهاى پر از نقره و اسكناس براى تأمين احتياجات آنها حمل به قزوين و نقاط بين راه مى كردند .

سيد ضياء چون محلل بود پس از صد روز از نخست وزيرى افتاد و ناگزير گرديد كه به خارج از ايران مسافرت كند .

و نيز شمس ملك آرا مى نويسد: «كوشش هاى سفارت انگليس براى رفع بحران و تقويت رئيس دولت مورد اعتمادشان ثمرى نبخشيد ، كار به سختى و تهديد كشيد . احمد شاه صراحتا اظهار داشت كه با سيد ضياء كار كردن از توانايى من بيرون است و چنانچه بار ديگر در اين بازى ، به من تحميلى شود دست از كار مى كشم و رهسپار ديار ديگر مى شوم . مستر نورمان سفير انگليس در موقعى كه اينجانب را ملاقات كرد با قيافه گرفته و لحن متأثر چنين بيان كرد:

«جاى بسى افسوس است كه شاه بر كنار كردن سيد ضياءالدين را كه منحصرا رجل و سياستمدار مورد اعتماد ما است اين طور اصرار مى ورزد و پافشارى مى فرمايد ، بر اين جانب كاملاً مشهود بود كه اين اظهار سفير حاكى از نفرت و كينه نسبت به احمد شاه است كه نقشه او و همكارانش را دگرگون كرده است» .

سيد ضياء الدين كه مدير روزنامه رعد بود در ايام نخست وزيرى حسن وثوق كه او را بيگانه ، مانند بسيارى از نخست وزيران ايران ، روى كار آورده بودند در سال 1337 قمرى برابر با 1298 خورشيدى به رياست هيأتى براى مذاكره با حكومت قفقاز روانه آن ديار شد . سيد ضياء الدين كه نخست وزير شد ، بسيارى از رجال سودجو و بى مصرف اين مملكت بيچاره و بى سر و سامان را ، براى تقويت و ادامه كار خويش و ضمنا براى اينكه وجهه اى نيز در انتظار پيدا كند زندانى نمود و پس از اينكه در خردادماه 1300 خورشيدى سقوط كرد زندانى ها هم يكى پس از ديگرى آزاد گرديدند و پرده هاى ديگرى نمايش داده شد .

پس از عزل از نخست وزيرى به اروپا رفت و پس از چندى در فلسطين اقامت

ص: 283

گزيد و در آنجا مشغول به كشاورزى گرديد . در سال هاى اول كه در خارج از ايران به سر مى برد بواسطه اقدامات و تشبثات خودش يا تمايل خود دولت افغانستان ، و يا ديگران ، كه مى خواستند او را بعنوان مستشار به افغانستان وارد كنند . دولت ايران كه از اين قضيه اطلاع پيدا كرد فورا از تهران به سفير ايران در كابل دستور داده شد كه عدم رضايت دولت ايران را در اين باب اعلام دارد .

پس از مذاكره سفير با مقامات صلاحيتدار ، دولت افغانستان از استخدام وى بكلى صرف نظر نمود . تا شهريور 1320 خورشيدى در خارج از ايران مى زيست و ظاهرا به امور كشاورزى اشتغال داشت . چون اوضاع مملكت پس از شهريور بكلى تغيير كرد و وضع ديگرى به خود گرفت از اين جهت پس از سر و صورت دادن به كارهاى خويش در شهريور ماه 1322 خورشيدى با كلاه پوستى بر سر ، به تهران برگشت و پس از ورود مشغول به حزب بازى و حزب درست كردن گرديد و حزب اراده ملى را تشكيل داد و گروهى انبوه به خيال اينكه مثلاً دوباره سيد ضياء الدين نخست وزير و نسبت به هر يك از آنان عطف توجهى مبذول خواهد داشت وارد حزبش شدند و حلقه هايى تشكيل يافت و چون مردم بواسطه مسائل و موضوعاتى كه آنان را جور مخصوصى بار آورده و سوءظن هايى كه به يكديگر دارند به اين مناسبات بدبختانه هميشه خوش استقبال و بد بدرقه بار آمده اند بنابراين پس از چندى حزب مزبور مانند تمام احزابى كه تاكنون در ايران تشكيل يافته و يا ديگران براى ما تشكيل داده اند خودبخود منحل گرديد و ديگر اثرى از آن باقى نماند . در همين سال در دروه چهاردهم بر حسب سفارش مقامات ذى نفوذ از يزد نماينده مجلس شوراى ملى شد . در موقع طرح اعتبار نامه اش در مجلس ، دكتر مصدق نماينده اول تهران با اعتبار نامه وى به دلايل زيادى سخت مخالفت ورزيد و جدا مبارزه نمود . سيد در مباحثاتى كه نسبت به اعتبارنامه اش صورت مى گرفت حتى الامكان كوتاه مى آمد و نمى خواست كه جنجالى روى دهد و چون ديد كه به اصطلاح عوام اين تو بميرى از آن تو بميرها

ص: 284

نيست او هم جداً در مقام مدافعه و مبارزه برآمد و نظر به ايادى بى شمارى كه در خارج و داخل داشت سرانجام على رغم مخالفت سخت دكتر مصدق اعتبارنامه اش از مجلس گذشت .

سيد ضياءالدين به طورى كه پيش گفته شد در اول فروردين 1325 خورشيدى به دستور احمد قوام رئيس دولت وقت بنابر كينه ديرينه و انتقام جويى و يا بنا بر دسائس و اقداماتى كه بر عليه او به عمل مى آورد توقيف و چند روزى در شهربانى زندانى گرديد . بعد قرار بر اين شد كه دوباره از ايران خارج شود لكن سيد ضياء الدين اين پيشنهاد را نپذيرفت و سرانجام در خانه خود در سعادت آباد 3 يران، 3شميران زير نظر قرار گرفت . سيد ضياء الدين پس از بازگشت از خارج و مدتى كه در ايران بود و حيات داشت هميشه در پذيرايى هايى كه در خانه خود از واردين به عمل مى آورد بجاى چاى دم كرده ، نعناى دم كرده تعارف مهمانها مى كرد و به اين مناسبت مخالفين وى در غيابش او را سيد نعنا خطاب مى كردند و نام مى بردند و معروف به سيد نعنا شده بود .

پس از ورود به ايران سه دانگ سعادت آباد شميران واقع در جنوب غربى دركه را از محمّد جعفر ميرزا نامى خريد و در آنجا قناتى احداث كرده تأسيساتى نمود و مشغول به زراعت و تربيت پرندگان و چرندگان گرديد و نژاد عالى هر يك از آنها را در آنجا براى نمونه جمع آورى نمود و زحماتى در اين كار مى كشيد . در قزوين در بلوك زهرا نيز كشاورزى با كندن چاه عميق راه انداخته بود و يونجه زار مفصلى ترتيب داده بود از اين يونجه ها كه خواص زيادى براى آن قائل بود گاهى هم به حلق واردين و مهمانهاى خود فرو مى برد و به آنان مى خورانيد . پس از همه اين كارها در شهريور ماه 1348 خورشيدى در سن 80 سالگى به سكته قلبى در تهران درگذشت و در حضرت عبدالعظيم در مقبره ناصر الدين شاه به خاك سپرده شد .

منابع

رجال بامداد ، ج 2 ، ص 122 - 128 .

ص: 285

پيشرفت او باشد. اقبال 10 - 12 ساله بود كه به تهران رفت.(1)

از دوران كودكى در كنار كار و كمك به معيشت خانواده به آموختن پرداخت. در سيزده سالگى به سال 1288ش به مدرسه شركت كه به همت مرتضى نجم آبادى و شمارى از دوستان برپا شده بود، راه يافت. او در اين مدرسه پيشرفت سريعى از خود نشان داد. همين امير سبب شد تا نجم آبادى به پايمردى ابوالحسن فروغى او را روانه دارالفنون سازد. اقبال در دارالفنون، مورد حمايت فروغى قرار گرفت و به پشتوانه مقررى ماهانه كه از سوى او تعيين شده بود، به ادامه تحصيل پرداخت.

اقبال پس از پايان تحصيل، فعاليتهاى فرهنگى خود را آغاز كرد. او نخست به تدريس در مراكزى مانند دارالفنون، درالمعلمين مركزى، مدرسه علوم سياسى و مدرسه نظام پرداخت و سپس معاونت كتابخانه معارف را كه در مدرسه دارالفنون بود پذيرفت. او خارج از مراكز آموزشى به نگارش مقالات ادبى و علمى همت گمارد و همكارى خود را با ملك الشعرا بهار، رشيد ياسمى و سعيد نفيسى در مجله دانشكده و محمدعلى فروغى، ابوالحسن فروغى، غلامحسين رهنما و عبدالعظيم قريب ، درم.

ص: 288

مجله فروغ تربيت آغاز كرد.

در سال 1304 ش، براى ادامه تحصيل راهى فرانسه شد. به دانشگاه سوربن راه يافت و در رشته ادبيات مشغول به تحصيل شد. در اين مدت با بسيارى از اديبان و نويسندگان ايرانى و اروپايى مانند محمد قزوينى، سيد حسن تقى زاده، ولاديمير مينورسكى و ديگرانى كه در پاريس به سر مى بردند ، ارتباط برقرار ساخت . او پس از پنج سال اقامت در اين شهر، با دريافت ليسانس به تهران بازگشت.

اقبال پس از ورود به تهران، براى تدريس به دارالمعلمين عالى دعوت شد. و علاوه بر اين كار، تحقيقات علمى خود را نيز ادامه داد و به ترجمه ، تأليف و تصحيح كتبى مانند حدائق السحر، خاندان نوبختى، طبقات سلاطين اسلام پرداخت و با مجلات مختلف به همكارى پرداخت كه حاصل آن مقالات زيادى است كه در نشريات چاپ شده است.

در سال 1312ش بار ديگر روانه پاريس شد تا به تحقيقات مربوط به رساله اجتهاديه خود بپردازد. پس از نزديك به دو سال، اين رساله تدوين و در شوراى دانشگاه تهران به عنوان رساله دكترا پذيرفته شد. در سال 1317ش (1938م) به تهران بازگشت و اين بار تدريس در دانشگاه تهران را آغاز كرد و در كنار آن به عضويت پيوسته فرهنگستان انتخاب شد.

تدريس در دانشگاه ، انتشار مجله يادگار و تأسيس انجمن نشر آثار ايران فعاليتهايى بود كه اقبال در اين دوره از زندگى، خود را به آن مشغول داشت. در اين ميان مجله يادگار درخششى بسيار داشت و نزد اهل ادب جايگاهى ويژه يافت. اين امر تنگ نظريهاى بسيارى را برانگيخت تا جايى كه اقبال را واداشت در اوايل سال 1328ش، پس از پنج سال اين مجله را تعطيل كند.(1) او پس از اين، به عنوان رايزن فرهنگى در دى ماه ت.

ص: 289

1328ش راهى تركيه و ايتاليا گرديد اقبال تا آخر عمر پربركت خود در ايتاليا ساكن بود و در همان جا در 21 بهمن ماه 1334ش رخت به سراى باقى برد . كالبد او را پس از تشييع از مدرسه سپهسالار در آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام در مقبره ابوالفتوح رازى و در جوار دوست ديرينه اش علامه قزوينى به خاك سپردند.(1)

مرحوم اقبال مقالات بسيارى در مسائل مختلف ادبى ، تاريخى و اجتماعى دارد كه در جرايد و مجلات چاپ شده است و مهم ترين آنها را بايد در مجله هاى بهار، دانشكده، آينده، مهر، ايرانشهر، يادگار، ارمغان، ايران امروز، يغما، آموزش و پرورش شرق، تربيت ، نشريه وزارت خارجه، اطلاعات ماهانه و مجله دانشكده ادبيات تهران خواند.(2)

حدود سيصد مقاله در موضوعات مختلف و بيش از سى تأليف و ترجمه مستقل و قريب سى تصحيح و تحشيه از متون و فارسى از اين استاد فرزانه طبع و نشر شده .

ص: 290

است و بر تعدادى متون نيز مقدمه نگاشته و تعدادى از مقالات به زبانهاى بيگانه را به فارسى برگردانده است. در مجمع علمى لغوى دمشق عضويت داشت.(1) به زبانهاى عربى و فرانسه آشنايى كامل داشت. داراى طبعى بلند و روحى بزرگ بود و هيچ گاه به مقام و منصب اهميتى قايل نمى شد. در سال 1320ه حكيم الممالك حكيمى اقبال را به وزارت فرهنگ انتخاب كرد ولى وى نپذيرفت و در انتخابات دوره اول مجلس سنا ، با اين كه انتخاب وى قطعى بود از دوستان و طرفدارانش خواست تا به وى رأى ندهند.(2)

عباس اقبال آشتيانى استاد نامور پژوهشهاى تاريخ و ادب ايران، آراسته به صفات عاليه و برجسته انسانى و برخوردار از عواطف رقيق و مشتهر به صداقت و امانت دارى بود.

مجموع ويژگيهاى اخلاقى و علمى او سبب شد تا در دوران حيات خود تأليفاتى جامع و مستند ، با انشايى بى تكلف و دلنشين به خوانندگان و علاقه مندان ارايه نمايد. با حقيقت جويى و تلاشى كه در روان او موج مى زد، شخصيتى ماندگار و خوشنام از خود به جاى گذاشت.

اقبال گاهى شعر هم مى سرود، از جمله قصيده اى 24 بيتى كه در سال 1332 در رم سروده و يك قطعه رباعى است كه تراوش فكرى و احساس او را تقرير مى نمايد:

پنجاه و سه سال عمر من رفت به باد زآن جز غم و اندوه نمانده است به ياد

خوابى ديدم سر به سر آشفته درس خواندم بى اساس از بنياد

در اينجا براى آگاهى علاقه مندان برخى از تأليفات، ترجمه، تصحيح، و تحشيه آن فاضل گرانسنگ ، بدون اين كه سنگين و سبك كرده باشيم، درج مى شود:

تأليف .

ص: 291

- شرح حال عبداللّه بن المقفع ، برلين، 1306ش، 75 ص .

- قابوس بن وشمگير زيادى، برلين، 1343 ق، 27 ص .

- خاندان نوبختى، تهران، 1311ش، يو + 297 ص .

- تاريخ مفصل ايران، تهران، 1312ش، ز + 636 ص .

ترجمه

مأموريت ژنرال گاردان در ايران، دوگاردن، الفرد، تهران، 1310ش، 193 ص .

سيرت فلسفى رازى، رازى، ابوبكر محمد بن زكريا، 1315ش، 16 ص .

سه سال در دربار ايران، فوريه جيمز، تهران، 1326ش، 325 ص .

تصحيح و تحقيق

- تجارب السلف، هندوشا، نخجوانى، تهران، 1313ش، يد + 368ص .

- ديوان، امير معزى، تهران، 1319ش، ك + 571ص .

- انيس العاشقين، رأى شرف الدين، تهران، 1325ش، دو + 64 ص .

- مجمع التواريخ، مرعشى، محمد خليل، تهران، 1328ش، ج + 166 ص .

مقالات

- اردشير بابكان موسس سلسله ساسانى، ايرانشهر، ش 3، 1303، 1 - 2 / 48 - 55 .

- اختراع قند و شكر، دانشكده، (1298)، 5/275 - 282 .

- ابوالينبغى عباس بن طرخان، مهر 1 (1312ش)، 10/734 - 736 .

- انگليسيها و جنوب ايران، كاوه، 3 (1336ق)، 25/7 - 6 .

- تاريخ جواهر در ايران، فرهنگ ايران زمين، 9 (1340)، 5 - 45 .

- تاريخ طب در ايران، يغما، 14 (1340)، 45/3، 55 - 160 .

- مضراب و مرغ، تعليم و تربيت، 5 (1314)، 3/121 - 126 .

- صد سال پس از قتل امير كبير، اطلاعات ماهانه (1327)، 10/9 - 12 - 47 .

ص: 292

همچنين بيش از ده مقدمه بر كتابها و رسالاتى كه ديگران تأليف و تصحيح و طبع و نشر كرده اند نوشته است كه برخى از آنها عبارت اند از :

- مقدمه مقاله اقتصادى و تاريخى از علامه قزوينى در كتاب نقة المصدور(1301 ش تهران)

- مقدمه صفحات العاشقين ، هلالى جغتايى ، به اهتمام كوهى كرمانى (1324 ش تهران).

- مقدمه شرح حال عباس ميرزا ملك آرا ، به اهتمام عبدالحسين نوايى (1325 ش تهران).

- مقدمه رجال حبيب السير، گردآورى عبدالحسين نوايى (1324 ش تهران).

- مقدمه كليات سعدى، (1340 ش تهران) و چندين مقدمه ديگر.

آن مرحوم تأليفات و تصحيحات ديگرى هم داشته امّا اجل او را مهلت نداد تا به زيور طبع بيارايد مانند:

- يادداشتهاى پراكنده درباره اسپهبدان باوندى و قارنى .

- مختصرى در تاريخ مغول .

- فهرست رسائل (شامل سى و يك رساله) كه به ش 1426 كتابخانه فاتح استامبول.

- مثنوى ورقه .

- سيرت شيخ كبير، ابوالحسن ديلمى .

- الرساله الثانيه .

- رساله در فن انشا از معين الدين محمد بن عبدالخالق ميهنى و...

اقبال آشتيانى تا فرهنگ و تاريخ اين مرز و بوم زنده است زنده خواهد بود .

منابع

(1) راهنماى كتاب، ج 18، ص 973 .

ص: 293

(2) اسنادى از مشاهير ادب معاصر ايران، على پيرانصارى ، دفتر اوّل و دوم، اسناد ملى ايران، چاپ اوّل، 1376 .

(3) تاريخ مغول، عباس اقبال با مقدمه ايرج افشار .

(4) تاريخ برگزيدگان و عده اى از مشاهير ايران و عرب، ص 365، چاپ اول، زوا / 1341 .

(5) مجله آينده، سال نوزدهم، ش 7 - 9، ص 729، 1372 .

(6) اطلاعات ماهانه(مجموعه)، ش 78، سال هشتم .

(7) كارنامه ياد و تاريخ اراك، ابراهيم دهگان، چاپخانه موسوى، 1345، اراك .

(8) رساله تحقيقى آقاى دكتر سيد محمد دبير سياقى، احوال و آثار اقبال آشتيانى، بى تا .

ص: 294

برادر مدتها به طول انجاميد و بعد از يك سلسله شفاعت ها عباس ميرزا به ايران برگشته و به طور انزواء در تهران ماند مدتى وزير تجارت و رئيس افتخارى شوراى عالى دولتى و چندى هم حاكم قزوين شد .

ناصر الدين شاه پس از مرگ محمّد شاه كه كينه برادر را از سابق به تحريك مهد عليا مادر خود در دل گرفته بود كمر قتل او را بست لكن عباس ميرزا به وساطت و حمايت انگليسى ها از مرگ رهايى جسته در ذيحجه (1268 ق) . با مقررى ساليانه سه هزار تومان به عراق عرب تبعيد شد و در بغداد مى زيست و چون در سال (1273 ق) . در جنگ انگليس و ايران در سر موضوع هرات با انگلستان بر عليه ايران نساخت پانصد تومان ديگر بر مقررى او افزوده شد و پس از بيست و هفت سال اقامت در بغداد و مدت كمى هم در اسلامبول و در محرم سال (1295 ق) . به تهران بازگشت و پس از ورود به تهران شاه او را ملقب به ملك آرا نموده شش هزار تومان مواجب ساليانه براى او و يكهزار و پانصد تومان براى محمّد ميرزا پسرش برقرار نمود و چندى بعد به وساطت حاج ميرزا حسين خان سپهسالار اعظم به حكومت زنجان منصوب و روانه گرديد اما چيزى از حكومتش نگذشت كه توهم كرده به قفقاز فرار كرد لكن در سال (1296 ق) . به حكومت قزوين تعيين گرديد .

در ايام جنگ انگليس و ايران كه به سال 1273 ه ق بوقوع پيوست و انگليسى ها از راه بوشهر تا برازجان و از طريق خرمشهر تا به اهواز پيش آمدند براى تهديد و اخافه ناصر الدين شاه اصرار داشتند كه عباس ميرزا را از بغداد به جنوب ايران ببرند . ناصر الدين شاه كه مدتى بود مقررى و مستمرى برادر را قطع كرده بود در اين هنگام در مقام تحبيب و استمالت وى برآمد و عباس ميرزا مورد عفو ناصر الدين شاه قرار گرفته به ايران آمد انگليسى ها در زمان سلطنت ناصر الدين شاه و مخصوصا پس از درگذشت دو وليعدش و تعيين وليعهد سوم براى خود كوشش زيادى براى نيابت سلطنت و وليعهدى عباس ميرزا به عمل آوردند ولى نتيجه اى نبخشيد .

ص: 296

كنت دو گبينو وزير مختار معروف فرانسه در تهران در اين باب و نيز علاقه مفرطى كه دولت انگستان نسبت به وى نشان مى دهد و موضوع در مجلد بيست و هشت اسناد مربوط به ايران مضبوط است چنين مى نويسد:

در ملاقاتى كه ديروز با صدراعظم (ميرزا آقا خان نورى) كردم هيچ كس حتى ميرزا عباس خان محرم خاص او كه معاون وزارت خارجه است حضور نداشت صدراعظم پس از شرح مبسوطى مبنى بر صميميت و محرميت با من و يگانگى و دوستى من نسبت به خود بالاخره گفت مصحلت و مهم ايران ايجاب مى كند كه شاه ، تعيين وليعهد قانونى را به تأخير نياندازد .

صدراعظم پس از اينكه از مقاصد دولت روسيه صحبت كرد (تمايل زياد به بهمن ميرزا براى نيابت سلطنت و وليعهد شدن) به شرح تمايلات دولت بريتانيا پرداخت كه در اينجا واضح و آشكار مى باشد و آن توجه خاص آنها نسبت به شاهزاده عباس ميرزا برادر شاه كنونى است كه به كربلا تبعيد شده است و اخيرا چنين شايع بود كه قرار است سفرى به لندن برود ولى او نپذيرفته و به اين سفر نرفته است و صدراعظم از اين موقعيت استفاده كرده شاه را با برادر آشتى داده و قرار است شاه او را به تهران احضار نمايد و يا به او تأمين بدهد و سه هزار تومان مقررى براى او تعيين كند .

و باز اضافه مى كند و مى گويد:

صدراعظم در حالى كه بسيار خوشحال و راضى بود و به خود مى باليد از اين كه سلاح برنده و مهلكى را از چنگ انگليسى ها بيرون كشيده است گفت ديگر خطرى از بابت عباس ميرزا در ميان نخواهد بود و پس از عباس ميرزا هم شاهزاده اى نيست كه بتواند مورد نظر و مقاصد و تحريكات دولت انگليس قرار گيرد ، اما براى اينكه در ايران از يك جنگ داخلى و اغتشاش كلى جلوگيرى گردد و نيز به منظور اينكه از توقعات و انتظارات روسيه و انگليس ممانعت به عمل آيد بايد هر چه زودتر وليعهد قانونى انتخاب گردد و اين عنوان حقا به پسر زن سوگلى شاه تعلق خواهد

ص: 297

گرفت .(1)

در فتنه اكراد نيز در سال 1297 هق به همان قرار كه راجع به جنگ انگليس و ايران يادآورى شد عباس ميرزا براى كسانى كه بر ضد ناصر الدين شاه قيام مى كردند وسيله خوبى بود بالاخص كه با شيخ عبداللّه نيز ارتباطى داشت چنان كه شيخ نامه اى به توسط دو نفر از نوكرهاى خود براى وى فرستاد و او را به ساوجبلاغ مكرى دعوت نمود كه در جنگ با قواى دولتى شركت كند تا بعد مقام سلطنت را احراز نمايد . عباس ميرزا از ترس جان خود چگونگى را به عرض ناصر الدين شاه رسانيد . در مقابل اين خدمت بدون تقديم پيش كشى (رشوه) به شاه كه مرسوم آن زمان بود به حكمرانى قزوين منصوب شد .

خورموجى در كتاب حقايق الاخبار ، يكى از علل و جهات عزل ميرزا تقى خان امير كبير را به نظر خويش اين طور مى نويسد:

هنگام مراجعت شاه از سفر اصفهان پس از ورود به قم شاه برادر كهتر خود عباس ميرزاى نايب السلطنه را به اقتضاى مصلحت چند ، بدون استشاره با وى به حكومت و توقف قم سرافراز نمود و او (امير كبير) چون اطلاع يافت توقفش را در قم مصلحت نديده مأمور التزام ركاب گردانيد و اين بر خشم شاهى بيافزود و حكم صريح به اقامت شاهزاده مذكور در قم صادر كرد در اين هنگام رقباء به سعايت اتابك و تشويش خاطر شاه پرداختند ، لذا چون شاه وارد تهران شد در روز پنجشنبه بيستم محرم او را احضار نكرد و او رنجيده از ديوان پادشاهى به منزل معاودت كرد و خط شاهى مشعر بر عزل وى از صدارت و استقلال در امارت توسط يكى از خادمان درگاه صادر شد .

م . ق . هدايت در صفحه 79 كتاب خاطرات و خطرات در اين باب چنين گويد:

از ايراداتى كه به امير گرفته اند تبعيد ميرزا على خان پيشخدمت بوده در مراجعت از .

ص: 298

اصفهان به كاشان كه تقربى داشته و بدون اذن فرستادن بگروس و اجازه عباس ميرزاى ملك آرا برفتن به تهران در صورتى كه امر شده بود با مادرش در قم باشند مى گويند كه قصد داشته است او را به ولايت عهد منصوب كند به امر شاه ملك آرا را برگردانيدند مى بايست بدون اجازه برادر حركت نكرده باشد .

ملك آرا در سال (1303 ق) . به وزارت تجارت منصوب شد .

اعتماد السلطنه در باب وزارت تجارتش در يادداشت هاى روزانه خود چنين مى نويسد:

جمعه شانزدهم ربيع الثانى (1303) وزارت تجارت به ملك آرا برادر شاه داده شد .

در چهاردهم ذيقعده (1314 ق) . يكسال پس از قتل ناصر الدين شاه روزى در گيرودار اسب دوانى دوشان تپه به عارضه سكته قلبى در تهران در سن 59 سالگى درگذشت و جنازه او را در همان روزى كه جنازه ناصر الدين شاه را پس از يكسال امانت در تهران به انتظار تمام شدن بناى قبر او براى حمل به زاويه حضرت عبدالعظيم (شهر رى) تشييع مى كردند از خاك برداشتند به شكلى كه بر اثر اين تصادف از جنازه عباس ميرزا چنان كه بايد تشييع بسزايى نشد و در اواخر سال فوت او پسرش محمّد ميرزا از طرف مظفر الدين شاه به لقب ملك آرايى ملقب گرديد .

منابع

رجال بامداد ، ج 5 ، ص 222 .

ص: 299

تنزيه القرآن عن المطاعن ،

علم الكيميا ،

العمدة فى اصول الفقه ،

تفسير القرآن ،

دلائل النبوة ،

الامالى در حديث ،

طبقات المعتزله ،

المجتبى فى القراآت .

منابع

الاعلام (4/47) ، الانساب سمعانى (1/136-137) ، ايضاح المكنون (1/329 ، 478 ، 2/430) ، تاريخ ادبيات در ايران (1/279 ، 349) ، تاريخ بغداد (11/113 - 115) ، روضات الجنات (5/16-18) ، ريحانة الادب (4/415-416) ، سير أعلام النبلاء(17/244 - 245) ، شذرات الذهب (3/202 - 203) ، العبر (2/229) ، الكامل (7/315) ، كشف الظنون (1107) ، الكنى والالقاب (3/53) ، لسان الميزان(4/211 - 213) ، لغت نامه (ذيل /عبدالجبار) ،معجم المؤلفين (5/78 - 79) ، الوافى بالوفيات (18/31 - 34) ، هدية العارفين (1/498 - 499) .

ص: 301

منابع

دولتهاى ايران در عصر مشروطيت (1/316 - 317) ، روز شمار تاريخ (1/123 ، 185 ، 222 ، 244 ، 246 ، 248 ، 252 ، 256 ، 259 ، 268 ، 272 ، 280 ، 288 ، 296 ، 297 ، 304 ، 305) ، شرح حال رجال (2/258 - 260) .

ص: 303

حقوق) نايل آمد . وى بعدها در مدارس نظام و تربيت و سپس در دانشكده ادبيات به افاضه پرداخت و به سمت استادى برگزيده شد .

استاد قريب به حق پدر دستور زبان فارسى ناميده مى شود ، زيرا در نيم قرن اخير كمتر كسى در داخل يا خارج از كشور پيدا مى شود كه با ادبيات فارسى آشنا شده باشد و مستقيم يا غير مستقيم از محضر ايشان بهره نگرفته باشد .

از فرزندش دكتر يحيى قريب نقل شده كه:

استاد در درجه اول سخت مقيّد به اداى فرايض دينى بود و بسيار پاى بند به مسايل دينى بوده ، ديگر اينكه در سراسر ، عمر خود هيچ گاه از كتاب و مطالعه و دانش اندوزى غفلت نورزيد و حتى براى لحظه اى از محيط علم و دانش و آموزش و تربيت فاصله نگرفت؛ از جمله اينكه عواطف و احساسات مخصوص خود داشت به گونه اى كه همسرش هنگام درگذشت استاد چهل سال بيش نداشت اما پس از استاد همسرى اختيار نكرد و تا پايان عمر به او وفادار ماند؛ ايشان پيوسته مى گفت: «پرورش بر آموزش مقدّم است ، اول بايد آدم ساخت بعد عالِم تربيت كرد» ، همچنين حافظه بسيار شگفت انگيزش را تا پايان عمر حفظ كرد .

مجله تهران مصوّر روز جمعه بيستم فروردين ماه (1344) در مورد خصوصيّات اخلاقى استاد عبدالعظيم قريب نوشته است:

استاد فقيد مردى فوق العاده متديّن و مؤمن بود و از نظر اخلاقى ، خُلقى ملايم و مهربان داشت و كمتر اتفاق مى افتاد كه بر سر موضوعى ناراحت شود و كسى را از خود برنجاند . علاقه او به اداى فرايض دينى به قدرى بود كه در اين اواخر كه در بستر بيمارى به سر مى برد نماز را خوابيده مى خواند و چون غالبا از هوش مى رفت هر بار كه به هوش مى آمد با نگرانى از اطرافيانش مى پرسيد آيا من نمازم را خوانده ام يا نه؟

اين استاد بزرگوار مردى خوش مشرب و با ذوق و كتاب دوست بود و كتابخانه شخصى ، با حدود پنج هزار جلد كتاب از وى به يادگار مانده است . استاد دوستان

ص: 305

نزديكى نداشت و غالب اوقات خود را به مطالعه مى گذراند و همواره افسوس مى خورد كه دوستان دوران جوانيش را گرگ اجل يكايك ربوده است و وى در اين دنيا تنها مانده است ... .

نظربه اينكه استاد نزديك به شصت و سه سال از عمر خود را صرف آموزش و تربيت فرزندان اين مرزوبوم نموده است ، با آنكه مجبور بود در دربار تدريس نمايد و هفت سال تمام محمّد رضا پهلوى شاگرد مستقيم وى بود ، هرگز هداياى دربار را نمى پذيرفت و حتى چندين مورد كه مصرا از وى خواسته بودند كه از آنان چيزى بطلبد ، مناعت طبع و عزّت نفس بى نظيرش به او اجازه نمى داد كه اظهار نيازى بر زبان آورد ، در حالى كه زندگى بسيار ساده و بى تجمّلى را مى گذراند .

آثار استاد عبدالعظيم قريب

(1) فرايد الادب و بداية الادب ، در شش مجلّد كه نثرى شيرين ، روان ، مستحكم و منسجم دارد و بسيار به نثر سعدى نزديك است .

(2) دوره هاى دستور زبان فارسى كه با عناوين مختلف از جمله دوره دو جلدى و چهار جلدى دستور زبان فارسى ، كتاب دستور پنج استاد و قواعد فارسى (صرف و نحو 2 جلد) چاپ و منتشر گرديده .

(3) تصحيح كليله و دمنه بهرامشاهى با مقدمه اى جامع و مفصّل .

(4) تصحيح گلستان سعدى با مقدمه مفصّل .

(5) شرح حال و زندگى نامه شيخ اجل سعدى شيرازى .

(6) تصحيح بوستان سعدى با مقدمه اى كامل .

(7) تصحيح و چاپ تاريخ برامكه با حواشى و تعليقات مفصّل به همراه ضميمه اى در احوال برمكيان .

(8) كتاب املا در دو جلد .

ص: 306

(9) سخنان شيوا براى مؤسسه وعظ و خطابه دانشكده معقول و منقول با عنوان كتاب فارسى .

(10) گنج هنر براى تدريس در دبيرستان ها .

(11) كتاب البديع در صنايع و بدايع شعر فارسى .

(12) قرائت فارسى با همكارى چند تن از فاضلان در دو مجلّد .

مشهورترين مقالات استاد عبارتند از:

(1) نخستين شاعر زبان پارسى

(2) مقاله اى در رد انتساب مثنوى يوسف و زليخا به فردوسى كه در اين مقاله ثابت كرده كه اين مثنوى در زمان ابوالفوارس طغان شاه سروده شده و نمى تواند از سروده هاى فردوسى باشد .

(3) مقالات پراكنده در مجلاّت و نشريات عصر خود .

فرزندان استاد

از استاد پنج فرزند به يادگار مانده كه جملگى اهل فضل و داراى تحصيلات عاليه هستند و چراغ دانش و ادب را پس از ايشان همچنان فروزان نگه داشته اند؛ از جمله دكتر عباس قريب كه در رشته راديولوژى دانشگاه تهران به تربيت دانشجويان و تدريس اشتغال دارد؛ دكتر يحيى قريب استاد دانشگاه تربيت معلم ، دكتر معصومه قريب استاد زبان فرانسه دانشكده ادبيات و دو فرزند ديگر كه در آموزش و پرورش مشغول هستند .

در سال (1326 ه ش) به مناسبت پنجاهمين سال خدمات ادبى و فرهنگى استاد و به بهانه هفتادمين سال زندگى پر بار ايشان مراسم با شكوهى از طرف وزارت فرهنگ ، دانشگاه تهران و دانشگاه جنگ برگزار شد و در پايان مراسم نشان ها و مدال هاى تقدير و ياد بود به ايشان تقديم گرديد .

ص: 307

منزل شخصى استاد در روستاى گركان از طرف ميراث فرهنگى و فرهنگستان زبان فارسى خريدارى و بازسازى گرديد و به عنوان مركز پژوهش هاى زبان فارسى در سال (1378) با حضور دكتر حبيبى معاون اول وقت رياست جمهورى و دكتر حداد عادل رئيس فرهنگستان زبان فارسى افتتاح گرديد ، اين مركز ، اسناد و كتب ذيقيمتى دارد و زير نظر فرهنگستان اداره مى شود .

سرانجام استاد قريب در فروردين سال 1344 در سن هشتاد سالگى بر اثر شكستگى استخوان پا و به دليل تزريق خون آلوده به ميكروب مالاريا ضعيف و ناتوان شد و به جوار حضرت حق شتافت و در آستانه حضرت عبدالعظيم حسنى به خاك سپرده شد .

منابع

(1) نام هاى ماندگار ، ولاشجردى فراهانى ، غلامعلى ، جلد اول ، اراك ، پيام ديگر ، چاپ اول ، 1380 .

(2) فرهنگ فارسى معين ، معين ، محمّد ، جلد ششم ، تهران ، امير كبير ، چاپ يازدهم ، 1376 .

به همين علت شاعرى خراسانى شناخته شد .

وى مؤسس انجمن ادبى فردوسى ، از پر بارترين انجمن هاى ادبى خراسان ، بود . او در تهران درگذشت و در قبرستان ابن بابويه به خاك سپرده شد . از آثارش:

رساله الفباى شعر ، درباره شعر و شاعرى و تحقيق درباره اوزان عروضى ،

رساله آيين من ، آميخته اى از نظم و نثر درباره پاره اى از مباحث اعتقادى .

منابع

سخنوران نامى معاصر (6/3679 - 3685) ، فهرست كتاب هاى چاپى فارسى (2/2101) .

حاج شيخ زين العابدين مازندرانى مجاور حائر شريف امروز به علوّ مقام فقاهت بسيار كم نظير است. گروهى عظيم از شيعه عراق و ايران و هندوستان او را تقليد مى كنند فتاواى او غالبا قرين سهولت است.

آية اللّه ملا حبيب اللّه شريف كاشانى درباره اش مى نويسد:(1)

شيخ زين العابدين مازندرانى از شاگردان صاحب جواهر و صاحب ضوابط و عالمى فاضل و زاهدى متقى و فقيهى متتبّع و داراى مقلدينى فراوان و صاحب اجازههاى كثير بود. او انسانى جواد و با سخاوت و بذل و بخشش او به فقرا زياد بوده است. رياستى در كربلا داشت و در ساير بلاد معروف بود.

و بالاخره حاج شيخ عباس قمى در فوائد الرضويه گويد:(2)

[ايشان] همواره مورد احترام مردم و علماء قرار داشت و پس از فوت مرحوم صاحب جواهر قدس سره هنگامى كه شيخ مرتضى انصارى(ره) در رأس حوزه علمى نجف قرار داشت به موازات او، حوزه چندين ساله كربلا را اداره و سرپرستى مى نمود.

بين مرحوم آية اللّه شيخ زين العابدين مازندرانى و مرحوم آخوند خراسانى(ره) صاحب كفايه صميميّت و رفاقت ويژه اى برقرار بود. بطورى كه هرگاه آخوند ملا محمد كاظم خراسانى(ره) به كربلا مشرف مى شدند، به زيارت شيخ مازندرانى مى رفتند، همانطور كه شيخ هم هر وقت به نجف اشرف مشرف مى شدند، مرحوم آخوند خراسانى را زيارت مى كردند. مرحوم شيخ زين العابدين مازندرانى از جهت زُهد، صيانت نفس و صفاى باطن و نيز برخوردارى از مكارم اخلاقى بسيار بى نظير بودند و در عبادت و راز و نياز با خدا و تهجد و شب زنده دارى و مراقبت بر نوافل و آداب گوى سبقت را از همگان ربوده بود.

در اعيان الشيعه آمده است:(3)

[وى] عابدى ناسك بود و كسى در شهرت مواظبت و مراقبت و مستحبّات و سنن و .

ص: 312

نوافل، مانند او ديده نشد....

و نيز از ديگر خصوصيات ايشان همّت بلندشان در تحصيل و تدريس بود و روحيه اى خستگى ناپذير داشتند و تمام عمر شريفشان را يا به تحصيل و يا به تدريس و تأليف گزراندند و شاگردان بسيارى از علماء و مراجع را تربيت نمودند، كه از جمله ايشان عبارت اند از:(1)

(1) حضرت آية اللّه ميرزا محمد تقى شيرازى رهبر انقلاب (1920م) عراق، متوفى (1338 ه) .

(2) حضرت آية اللّه شيخ محمد حسن مازندرانى(ره)، متوفى 1317 .

(3) حضرت آية اللّه شيخ على خاقانى، متوفى 1334 ق .

(4) حضرت آية اللّه شيخ عبداللّه مازندرانى(ره) متوفى 1330 ق .

(5) حضرت آية اللّه شيخ محمدمهدى بنابى حائرى، متوفى 1341 ق.

(6) حضرت آية اللّه حاج سيد زين العابدين تنكابنى، متوفى 1331 ق.

(7) حضرت آية اللّه شيخ على بهبهانى حائرى، متوفاى 1345 ه.

ايشان كتابهاى ارزشمندى از خود به يادگار گذاشتند كه از جمله آنها، كتب زير مى باشد:

(1) حاشيه بر مسلك شهيد ثانى(ره)

(2) حاشيه بر جواهر الكلام.

(3) يك دوره كامل اصول فقه.

(4) ذخيره المعاد في تكاليف العباد.

(5) زينة العباد الكبرى.

(6) زينة العباد.

(7) زينة العباد الصغرى. .

ص: 313

(8) مناسك الحج.

(9) زاد المتقين.

(10) شرح شرائع.

مرحوم شيخ زين العابدين مازندرانى سرانجام پس از عمرى سرشار از تقوى و عبادت و خدمت به اسلام و حوزه هاى علميه در دهه دوم ذيقعده سال 1309 ق در سن 82 سالگى دار فانى را وداع گفت و پس از تشيع در كنار درب قاضى الحاجات حرم مطهر امام حسين مدفون گرديد.(1)

تولد شيخ عبداللّه مازندانى حائرى

شيخ عبداللّه مازندرانى ظاهرا فرزند چهارم مرحوم آية اللّه شيخ زين العابدين مازندرانى مى باشد(2) كه در سال 1284 قمرى مطابق با 1247 شمسى در كربلا متولد شد.(3)

رويگردانى از مسلك پدر

شيخ عبداللّه مازندرانى پس از تحصيلات از مسلك پدر روى گردنيد و مصداق «انّه عمل غير صالح» گشت.

وى در سال 1306 ق به نزد ملا سلطانعلى گنابادى(4) رسيد و با يك نظر مجذوب وى شد. د.

ص: 314

علت اصلى روگردانى شيخ از ملك پدر و مجذوب شدنش به سلطانعلى گنابادى و اختيار طريق صوفى گرى، مطالعه كتاب سعادت نامه ملا سلطانعلى گنابادى مى باشد.

صاحب كتاب مفاتيح الاعجاز به نقل از شيخ عبداللّه مازندرانى حائرى در بيان علت گرويدنش به تصوف آورده است كه:(1)

مرحوم حاج شيخ عبداللّه حائرى نقل مى كرد[كه] مطالعه كتاب مزبور [سعادت نامه] باعث گرويدن او به تصوف و ارادت به حاج ملا سلطانعلى شده بود.

شيخ عبداللّه از طرف سلسله صوفيه به لقب رحمت عليشاه ملقب شد از بزرگان صوفيه گرديد و پس از مدتها در تهران شيخ اين سلسله گرديد و همه سرسپردگى هاى آن فرقه به اعتبار و اختيار وى انجام مى يافت و در اواخر عمر شهرت فراوان پيدا كرد.

پدر عاليقدرش(ره) و همچنين برادر ارشد وى حضرت آيت اللّه شيخ محمدحسين(ره) همواره او را از ادامه راهش نهى مى نمودند و مخالف او بودند.

وى كتابى دارد به نام متممّ لايحه شب 17 ربيع الثانى 1332 ق كه به همراه لايحه ربيع الثانى مجتبى قزوينى در سال 1332 در تهران چاپ گرديده است.(2) از وى مقاله اى نيز در اثبات توحيد و ردّ بر ملحد مى باشد كه در كتاب اسرار خلقت تأليف سرهنگ احمد اخگر، چاپ تهران، 1316 در قسمت سوم از دوره دوم آن كتاب به چاپ رسيده است، كه بيانگر گوشه اى از عقايد و افكار او مى باشد.

برادران شيخ عبداللّه مازندرانى حائرى

وى چهار برادر داشت كه همگى جزو افتخارات شيعه بودند: .

ص: 315

(1) شيخ حسن متوفى 1307 ه كه پيش از همه وفات كرده و شهرت چندانى نداشته است.(1)

(2) آيت اللّه شيخ محمد حسين مازندرانى(ره)(2)

وى از فقهاء بزرگ كربلا بود و در سال 1273 ق مطابق با 1236 ش در كربلاى معلى ديده به جهان گشود(3) و در 29 جمادى الاولى، سال 1339 ق دار فانى را وداع گفت.(4) وى كه از ساير برادران افضل و اعلم بود بعد از وفات پدر جاى خالى ايشان را در مرجعيت و امامت و تدريس پر كرد بطورى كه عده زيادى از مقلدين پدر مخصوصا در هندوستان به ايشان رجوع كردند و رساله عمليه شان به طبع رسيد. و ى از مشايخ حضرت آيت اللّه مرعشى نجفى(ره) بوده است.(5)

(3) آيت اللّه شيخ على كربلايى مازندرانى

ايشان معروف به شيخ العراقين بودند و در سال 1266 ق مطابق با 1239 در عراق متولد گرديدند(6) و در روز پنج شنبه 25 شوال 1345 دار فانى را وداع گفتند.(7)

ايشان نيز از مشايخ روايى حضرت آيت اللّه مرعشى نجفى بودند.(8)

از جمله آثار وى مى توان فهرست جواهر الكلام و نيز الضافيه در اصول دين را نام برد.(9)

(4) حاج شيخ محمد كربلايى (حائرى) .

ص: 316

عالم فاضل مرحوم حاج شيخ محمد حائرى فرزند ديگر فقيه فرزانه زين العابدين مازندرانى و برادر شيخ عبداللّه مازندرانى حائرى مى باشد كه در سال 1281 قمرى در كربلا متولد گرديد و در روز يكشنبه نهم آبان ماه مطابق با 23 جمادى الثانى 1350 قمرى بر اثر سكته دار فانى را وداع گفت.(1)

فوت شيخ عبداللّه مازندرانى حائرى

و بالاخره شيخ عبداللّه مازندرانى پس از عمرى گمراهى و دورى از صراط مستقيم در روز پنج شنبه در ماه ذى الحجة 1356 ق مطابق با 12 اسفند در تهران فوت نمود و در شاه عبدالعظيم حسنى در حجره طاوس العرفا دفن گرديد.(2) .

ص: 317

مهاجرت به عتبات

معظم له پس از تكميل سطوح عاليه به نجف مهاجرت كرد، و ساليان دراز در محضر آيات عظام نجف همچون مرحوم آيت اللّه ميرزا حبيب اللّه رشتى به فراگيرى فقه و اصول پرداخت. البته، نام استادان وى در نجف مشخص نيست. امّا از آنجا كه وى همشهرى مرحوم آيت اللّه شهيد شيخ فضل اللّه نورى و قريب العهد با وى بود و او هم از شاگردان مرحوم ميرزاى رشتى به شمار مى رفت و سپس به سامرا ملحق شد، احتمال بسيار مى رفت و سپس به سامرا ملحق شد، احتمال بسيار مى رود كه مرحوم آيت اللّه شيخ عبدالنبى نورى هم ابتدا در نجف چند سالى شاگردى مرحوم آيت اللّه ميرزا حبيب اللّه رشتى را كرده و سپس به سامراء رفته باشد.

مهاجرت به سامراء

مرحوم حاج شيخ، پس از فراگرفتن دانش بسيار پس از سال 1300ه.ق با سامرا رهسپار شد و به مدت 5 سال از درسهاى آيت اللّه ميرزا محمد حسن شيرازى بهره برد و به كمال اجتهاد در دين نايل آمد.(1) او در اين مدت، جزء شاگردان مبرز و مورد توجه مرحوم ميرزا به شمار مى رفت و استاد به او عنايتى بسيار داشت. قضيه ذيل، مؤيد اين گفتار است.

عنايت اميرمؤمنان على عليه السلام به آن مرحوم

آيت اللّه حاج آقا حسن فريد محسنى اراكى از حاج ميرزا عبدالحسين محسنيان و او از آيت اللّه حاج شيخ عبدالنبى نورى نقل كرده است:

هنگامى كه در سامراء مشغول تحصيل بودم، براى امرار معاش و گذران زندگى از يكى از كسبه كه از اهل سنت بود، جنس مى گرفتيم و گاهى هم قرض مى كردم. و هر وقت برايم پول مى رسيد، به او مى دادم تا اينكه يك وقت به او مقروض شدم و نمى دانستم چقدر طلب دارد؟ روزى از جلو مغازه او مى گذشتم. مرا صدا زد و گفت:2.

ص: 319

مى دانى حسابت چقدر شده است؟ شما شصت ليره بدهكار هستيد؟

گفتم: چيزى نيست، دو روز ديگر به شما مى دهم. پس وقتى از او گذشتم، با خود گفتم: آقا شيخ! اين چه وعده اى بود دادى؟ تو تا پس فردا شصت ليره از كجا مى آورى؟ با حالى پريشان و خاطرى افسرده به منزل رفتم و خوابيدم. در عالم رؤيا ديدم در نجف اشرف هستم. يك نفر آمد و گفت: بيا اميرمؤمنان عليه السلام تو را خواسته است. فورا برخاستم و به حرم مطهر مشرف شدم و ديدم حضرت نشسته است. سلام كردم و در مقابل حضرت نشستم. پس حضرت دست زير پاى مبارك بردند، كيسه اى بيرون آوردند و جلوى من گذاشتند و فرمودند: اين شصت ليره را به قرضت بده. و باز كيسه ديگرى پيش من انداختند و فرمودند: اين شصت ليره هم براى مخارجت.

پس از خوشحالى روى كيسه ها افتادم و آنها را برداشتم چون از خواب بيدار شدم، ديدم درب منزلم را مى زنند. آمدم در را باز كردم و نوكر مرحوم ميرزاى شيرازى را مشاهده كردم. گفت: آقا ديشب شما را خواستند، ولى من عذر آوردم. حالا تأكيد كردند: برو آقا شيخ عبدالنبى را بياور. پس من با وحشت زياد آمدم خدمت ميرزا و با خود گفتم: لابد يكى از بستگان نزديكم فوت كرده است و به ميرزا نوشته اند كه به من اطلاع دهند. هنگامى كه وارد شدم، ديدم به همان هيئتى كه حضرت اميرمؤمنان عليه السلام را در عالم رؤيا مشاهده كردم، ميرزا هم همان گونه نشسته است. سلام كردم و نشستم. پس ميرزا دست زير تشك خود برد و كيسه اش پيش من انداخت و گفت اين شصت ليره را برو به قرضت بده. و دو مرتبه دست زير پاى خود برد و كيسه ديگرى اندخت و گفت: اين شصت ليره هم براى مخارجت.

پس به همان كيفيت كه در خواب روى كيسه هاى ليره افتادم، اينجا هم روى ليره ها افتاده و برداشتم.

پس يك كيسه را نزد طلبكارم گذاشتم و گفتم: اين شصت ليره حسابت، و اين

ص: 320

شصت لير هم على الحساب براى مخارجم پيش تو باشد.(1)

استادان

از آنچه گفته شد، برمى آيد كه مرحوم آيت اللّه حاج شيخ عبدالنبى نورى در مدت حدود 20 سال تحصيل خويش در تهران و نجف و سامرا از محضر پرفيض استادان ذيل بهره برده است:

(1) ميرزا ابوالقاسم كلانترى نورى تهرانى (1236 - 1292ه.ق) صاحب مطارح الانظار از بزرگان تلامذه شيخ انصارى.

(2) حكيم ميرزا سيد ابوالحسن طباطبايى جلوه (1238 - 1314ه.ق) صاحب حاشيه بر اسفار و ديوان اشعار .

(3) آقا محمدرضا صهباى قمشه اى(د.1306 ه.ق)، صاحب الخلافة الكبرى و حاشيه بر اسفار و شرح فصوص.

(4) آقاعلى مدرس زنوزى (1234 - 1307ه.ق)، صاحب بدايع الحكم و اثبات معاد جسمانى .

(5) حاج ميرزا حبيب اللّه رشتى (1234 - 1313ه.ق)، صاحب الالتقاط في الفقه و بدايع الاصول .

(6) حاج ميرزا محمدحسين شيرازى(1234 - 1313ه.ق)، صاحب فتواى تحريم تنباكو.

(7) شيخ زين العابدين مازندرانى نيز استاد روايت وى، نيز به شمار مى رود.

بازگشت به تهران

آيت اللّه شيخ عبدالنبى نورى، در سال 1306ه.ق - در زمان حيات ميرزاى شيرازى و با .

ص: 321

تأييد او - به تهران بازگشت و در محلّه «عودلاجان» ساكن شد و در مسجد پيره زن به اقامه جماعت، تدريس، وعظ و ارشاد همت گماشت و پس از مدتى به درخواست مردم محله «سرچشمه» به آنجا رفت و مؤمنان مسجدى در اواسط خيابان سيروس نزديك سرچشمه برايش بنياد نهادند؛ كه هم اكنون نيز به نام ايشان معروف است.(1) آن مسجد محل تدريس، نماز و وعظ او به شمار مى رفت.(2) وى در تهران، پس از وفات آيات عظام: ميرزا محمدحسن آشتيانى و شيخ فضل اللّه نورى، عالى ترين مقام علمى پايتخت را احراز كرد و خانه و مسجدش محل رفع دعاوى، قضاوت، فتوا، درس، بحث، وعظ، ارشاد و نماز جماعت بود.(3) و گروه بسيارى، از درسهاى: فقه، اصول و فلسفه اش در صبح و گروه ديگرى از مردم از بياناتش در شامگاه بهره مى بردند. آيت اللّه حسن حسن زاده آملى در اين باره اين چنين بيان مى كند:

... استادم آيت اللّه حاج شيخ محمدتقى آملى مى فرمود: تهران زمان ما، بلد علم بود و علماى بزرگ و نامدارى در معقول و منقول بودند. و مع ذلك، جناب حاج شيخ عبدالنبى نورى در معقول و منقول اعلم من في البلد بود. و نيز استادم آيت اللّه حاج ميرزا ابوالحسن شعرانى مى فرمود: آقا! با اينكه در تهران زمان ما علماى بزرگ در علوم عقلى و نقلى بودند، جناب حاج شيخ عبدالنبى نورى در معقول و منقول اعلم من في البلد بوده است. جناب حاج شيخ در اواخر عمرش بر اثر ضعف چشم قادر بر مطالعه كتاب نبود، مرحوم استاد ميرزا طاهر تنكابنى آنچنانى كه خود استاد اعظم بلد آن روز بود، احتراما به مجلس درس حاج شيخ حاضر مى شد و هر روز كتاب اسفار را به مقدار يك درس قرائت مى كرد و معظم له گوش مى داد كه همين خواندن و گوش دادن به منزلت مطالعه كردن حاج شيخ عبدالنبى بود. سپس، وى شروع مى فرمود براى شاگردان محضر كه از آن جمله من خودم بودم، مقصود و مراد صدرالمتألهين را تقرير كردن، آنچنان كه مرحوم ميرزا طاهر تنكابنى يك پارچه اذن واعيه فانى در تقرير مطالب اسفار از زبان .

ص: 322

مبارك حاج شيخ عبدالنبى مى شد...(1)

شيخ آقا بزرگ تهرانى هم بدين نكته اشاره دارد و مى نويسد:

وى، نابغه فقه و اصول، و جامع معقول و منقول(2) و حاوى تمام علوم و از متبحران و جامعان علوم و فنون و بالجمله دانشمندى بزرگ و عالمى سترگ بود.(3)

بنا به نقل آيت اللّه شعرانى، وى حتّى از علم كيميا نيز في الجمله، آگاهى كسب كرده بود كه به سفارش مرحوم حكيم حاج ملاهادى سبزوارى آن را ترك كرده و دنبالش نرفته بود.(4)

شاگردان

برخى از كسانى كه در محضر پر فيض او به كسب دانش فقه، اصول، فلسفه و كلام پرداختند، عبارت اند از: آيات عظام و حجج اسلام:

(1) حاج سيد حسن صدر(1272 - 1354ه.ق) صاحب تأسيس الشيعه و نهاية الدراية - شاگرد نجف ايشان - .

(2) حاج سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى (1315 - 1396ه.ق)، صاحب مجموعه رسائل و مقالات فلسفى و توضيح المسائل.

(3) حاج ميرزا ابوالحسن شعرانى(1320 - 1393ه.ق)، صاحب نثر طوبى، راه سعادت و شرح تجريد.

(4) حاج شيخ محمدتقى آملى (1304 - 1391ه.ق)، صاحب مصباح الهدى في شرح العروة الوثقى.

(5) حاج شيخ عبداللّه چهلستونى تهرانى(1305 - 1391 ه.ق)، صاحب سنن النبى و مبدأ و معاد. .

ص: 323

(6) ميرزا مهدى آشتيانى(1306 - 1372ه.ق)، صاحب حاشيه بر منظومه، شفا، اسفار، كفايه، رسائل و مكاسب.

(7) سيد شهاب الدين نجفى مرعشى(1315 - 1398ه.ق)، صاحب ملحقات احقاق الحق و مشجرات آل الرسول.

(8) آخوند ملاعلى معصومى همدانى (1313 - 1398ه.ق)، صاحب قاعده لاضرر و اجتهاد و تقليد و اسرار الصلاة.

(9) ميرزا محمد ثابتى همدانى (1315 - 1365ه.ق).

(10) شيخ جمال الدين محمد شريف كرمانى (1292 - 1352ه.ق)، صاحب اسس الاصول.

(11) سيد محمد مشكاة بيرجندى (1319 - 1400ه.ق)، صاحب ترجمه غنية النزوع.

(12) سيد محمد كاظم عصار تهرانى(1305 - 1394ه.ق)، صاحب علم الحديث و تفسير فاتحة الكتاب و حاشيه عروة الوثقى .

(13) سيد محمدباقر علوى مسجد حوضى تهرانى(1305 - 1386ه.ق).

(14) شيخ محمود ياسرى تهرانى(1306 - ؟).

(15) سيد محمدصادق حسينى لاله زارى تهرانى(1300 - 1370ه.ق).

(16) سيد صدرالدين موسوى جزايرى(1313 - ؟) .

(17) سيدعلى اصغر موسوى جزايرى(1314 - ؟) .

(18) سيدمحسن صدرالاشراف محلاتى.

(19) شيخ بهاءالدين نورى(1303 - 1405ه.ق)، فرزند وى.

ناگفته نماند كه بسيارى از عالمان تهران، شاگردان وى بوده اند، امّا از آنجا كه به اين شاگردى در كتابهاى تراجم، تصريح نشده است، به همين شماره بسنده شد.

آثار

معرّف هر كس، آثار و آيات وجودى اوست. و هر اثر، نشانگر دارايى مؤثر خود است. اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

ص: 324

عقول الفضلاء في اطراف اقلامها؛

عقلهاى دانشمندان در اطراف نوشتارشان دور مى زند.(1)

مرحوم آيت اللّه شيخ عبدالنبى نورى نيز به غير از تدريس، اقامه جماعت، وعظ، ارشاد، افتاء، رفع دعاوى و حل خصومات - كه تمام وقت او را از بام تا شام اشغال مى كرد - آثارى نگاشتند كه عبارت اند از:

(1) شرح قواعد الأحكام علامه مجلسى، در چند مجلد.(2)

(2) رساله در تحريم مشروطيت.(3)

(3) حاشيه بر فرائد الاصول.(4)

(4) حاشيه بر اسفار.(5)

(5) حاشيه بر مطول.(6)

مجاهدات سياسى

آيت اللّه شيخ عبدالنبى نورى همگام با استادش، آيت اللّه شيخ فضل اللّه نورى، در جنبش مشروطيت نقش بسزايى داشت. امّا هنگامى كه انحراف ان و سرانش را از اصول دين و مذهب مشاهده كرد، همراه و همگام با شيخ فضل اللّه، از مدافعان مشروطه مشروعه شد و چون سدّى محكم و استوار در مقابل لااباليگرى و بى قيدى گروهى از نمايندگان مجلس شورا ايستاد و اخراج آنان را - كه مخالف تطبيق قوانين مشروطيت با بنياد شريعت بودند - از مجلس شوراى ملى خواست. وى همراه با آيات عظام: شيخ فضل اللّه نورى، حاج ميرزا حسن مجتهد تبريزى، حاجى خمامى رشتى، ملا محمدآملى و ملا محمد رستم آبادى، به مخالفت با مجلس و مشروطه برخاست و از هيچ گزندى نهراسيد.(7) پس از مدتى، آنان به تحصن در مدرسه صدر نشستند و .

ص: 325

زمانى (جمادى الاول 1324ه.ق) كه مشروط طلبان به قصد قتل شيخ فضل اللّه و يارانش به مدرسه هجوم آوردند، آنان به حضرت عبدالعظيم مهاجرت كردند و آشكارا به مخالفت برخاستند. اين عده: شيخ فضل اللّه، سيد احمد طباطبايى، ملا محمد آملى، آخوند رستم آبادى، شيخ عبدالنبى نورى، شيخ على اكبر مجتهد، سيد جمال الدين افجه اى، ميرزا حسن مجتهد تبريزى، آقا نوراللّه مجتهد عراقى، سيدعلى قطب نخجوانى، شيخ على اكبر طالقانى، سيداحمد بهبهانى، شيخ محمد بروجرودى و شيخ محمدعلى پيشنماز، براى تطبيق قانون اساسى با اصول شريعت، شروع به صدور اعلاميه و تلگراف به علماى شهرها نمودند و خطر مشروطه لائيك و به دور از مبانى دينى را در ضمن سخنرانيها و بيانيه ها، اعلام كردند.(1) و بالاخره پس از مرگ مظفرالدين شاه و روى كارآمدن محمدعلى شاه(24 ذيقعده 1324ه.ق) كه مخالفت علما با مشروطه اوج گرفت و در نامه اى در شوال 1324ه.ق، در مخالفت با مجلس چنين نوشتند:

مجلس شوراى عمومى منافى با قواعد اسلام است و ما مسلمانان ابدا راضى نمى شويم كه وهنى به اسلام و دين ما برسد و در مقابل احكام اسلاميه، شاه و رعيت يكسان است و بر همه لازم است حفظ دين و آيين شريعت حضرت سيدالمرسلين...»

اين نامه را علاوه بر شيخ فضل اللّه نورى و شيخ عبدالنبى نورى، كسانى مانند: ظهيرالاسلام سيد ابوالقاسم امام جمعه تهران، سيد احمد طباطبايى، ملا محمد آملى، آخوند رستم آبادى، شيخ جعفر سلطان العلماء، شيخ حسين چاله ميدانى، سيدحسين رضوى قمى، شيخ ابراهيم نورى و حدود 300 نفر ديگر امضا كرده بودند.(2) هرچند كه فتح تهران (26 جمادى الثانى 1327ه.ق)، آغاز دوران محنت، ابتلا و سختى شيخ فضل اللّه نورى و شيخ عبدالنبى نورى بود تا بدانجا كه به گفته آيت اللّه ميرزا ابوالحسن .

ص: 326

شعرانى:

تبليغات سوء كار را به جايى كشيد كه مردم علاوه بر اينكه درب مسجد شيخ عبدالنبى را - در سرچشمه - به روى او بستند، خانه او را هم - كه در مقابل مسجدش بود - در حالى كه خود آن جناب و عائله اش در خانه بودند، سنگسار كردند.(1)

امّا آيت اللّه شيخ عبدالنبى نورى دست از هدفش و مرام مقدسش برنداشت و بر همه سختيها صبر كرد. و در زمانى كه هر كس از ترس جانش در سفارتخانه اى خزيده يا بيرق دولت كفر را بر سر در خانه اش نصب كرده بود، فقط شيخ فضل اللّه نورى بود كه بر سر دار رفت و ملا محمد آملى بود كه به «كرات» نور - مازندران - تبعيد شد و شيخ عبدالنبى نورى بود كه مردان و يك تنه در تهران ماند و سيل سنگها و دشنامها را به جان خريد و لب نگزيد، تا زمانى كه حقايق روشن شد و پرده ها پس رفت و نيّات واقعى مشروط طلبان نمايان شد. به گفته آيت اللّه شعرانى:

پس از شهادت حاج شيخ فضل اللّه و وقايع ناگوارى كه در تهران و ساير بلاد روى داد، از قتل و هتك و حبس و نهب و تبعيد و غيرها كه مردم فهميدند از ايادى اجانب چه زخمى خورده اند، كثرت جمعيت نمازگزار با حاج شيخ عبدالنبى در مسجد نامبرده ديدنى بود.(2)

بازماندگان

امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

الولد الصالح اجمل الذكرين؛

فرزند صالح، بهترين يادآور انسان است.(3)

يادگار ارزنده حاج شيخ عبدالنبى نورى، فرزند ارجمندش آيت اللّه حاج شيخ بهاءالدين نورى (متولد 1302) بود. وى از شاگردان خوب آخوند خراسانى و جانشين پدر بود و در مسجدش اقامه جماعت مى نمود و سالها به تدريس فقه و5.

ص: 327

اصول، اصلاح امور مردم و قضاى حوايج آنان اشتغال داشت و از مشاهير و محترمين علماى مركز به شمار مى رفت. وى داماد مرحوم آيت اللّه حاج مير سيد محمد بهبهانى، فرزند آيت اللّه شهيد سيد عبداللّه بهبهانى، و از نظر اطلاعات علمى و حفظ اخبار و روايات بالنسبة مورد توجه بود. وى در ربيع الثانى 1405ق در يكصد و سه سالگى از دنيا رفت و در قم در صحن حرم حضرت على بن جعفر، مدفون شد.(1)

وفات

سرانجام آن عالم بزرگ، پس از عمرى مجاهدت و كوشش در راه اعلاى كلمه دين، در تاريخ 20 محرم الحرام 64 بدرود حيات گفت و پيكر پاكش از نياوران شميران بر روى دستان بيش از 20 هزار نفر از مردم تهران تشييع و در حرم مطهر حضرت عبدالعظيم حسنى كنار قبر آيت اللّه حاج ملاعلى كنى به خاك سپرده شد.(2)

آيت اللّه صافى گلپايگانى درباره ايشان مى گويد:

شنيدم كه در مجلس فاتحه و بزرگداشت محمدحسن ميرزا شركت كرده بود و به احترام حاج تمام مدت حضورش در مجلس ايستاده بود و هرچه سعى به نشستن مى كردند، نپذيرفت.

سيد محمّد قصير و آقا شيخ على رشتى و حاج سيد محمّد استرآبادى ، به نجف اشرف رفت و مدت سه سال در محضر آقا ميرزا محمّد عراقى و حاج شيخ مرتضى طالقانى به تحصيل پرداخت .

وى پس از بازگشت به تهران ، به قم رفت و به تحصيل «كفايه» و «مكاسب» خدمت آقا شيخ محمّد على حايرى و آيت اللّه خوانسارى مشغول شد ، تا اينكه مجددا براى ادامه تحصيلات به نجف رفت و از حوزه درس آيت اللّه اصفهانى و آيت اللّه خويى بهره مند شد ، و با اخذ وكالت مطلقه از حاج سيد ابوالحسن اصفهانى به تهران بازگشت .

وى داراى اجازه اجتهاد و روايت بود و در مسجد لرزاده در جنوب تهران به اقامه نماز جماعت اشتغال داشت .

مسجد و مدرسه لرزاده در تهران و دبستان و دبيرستان پسرانه و دختران برهان و مدرسه علميه برهانيه شهر رى ، جنب مسجد جامع ، از مآثار برهان و حساب مى آيند . از آثار علمى وى:

حديث الايام ، در ادعيه ،

ربيع الآثار ،

تفسير سوره يوسف ، موسوم به احسن المجالس ،

تعليقه اى بر مكاسب ،

رساله اى در عدالت ،

بشائر النبوية ،

پريشان نامه ، در شعر .

منابع

زندگينامه رجال و مشاهير (2/61) ، مؤلفين كتب چاپى (4/493 - 494) .

ص: 329

شروع نموده اند . به هر صورت تفرشى بعد از وفات استاد به ايران بازگشت . بستگانش در تهران كه از اعيان و درباريان بودند او را در پايتخت نگه داشتند و از مراجعتش به زادگاه منع كردند . مخفى نيست كه در دوران قاجاريه جمع زيادى از مردمانِ اهل علم و ادبِ مناطق تفرش ، آشتيان و فراهان يا به تعبيرى عراق عجم در مشاغل مختلف دولتى و ديوانى حضور داشتند و پايگاه مهمّى را در تهران به خود اختصاص داده بودند . آيت اللّه سيد على اكبر تفرشى در تهران مشغول تدريس و تبليغ شد و محفل علمى تشكيل داد و به مراجعات و مرافعات مردم نيز رسيدگى مى كرد . علامه آقا بزرگ تهرانى از ايشان چنين ياد كرده است: «من الفضلاء الاتقياء و اهل الكمال و المعرفة والورع ، المقيم بطهران و المرجع لامور الشرعية بها ...» .(1) محل تدريس ايشان مدرسه كاظميه بود . اين مدرسه را ميرزا كاظم مستوفى كه از درباريان ناصرى بود بنا كرد .(2)

اعتماد السلطنه نوشته است:

از اجلاء تلاميذ شيخ الطائفه استاد الكل حجة الحق مرتضى الانصارى است و چون آن بزرگوار درگذشت و بازار علم كساد شد و آن مصر مكرمت خراب و آن نيل افادت سراب گرديد ، اين عالم عامل و فقيه فاضل نيز به ايران بازگشت . منسوبانش كه از اعيانِ دولت بودند ، وى را در تهران نگاه داشتند و اينك در كمال اقتدار مشغول تدريس و ترويج و افاضت و امامت و حكومت است . ساحت محكمه آن بزرگوار تاكنون به هيچ توهم مشوب نشده و دامن اصحاب و اتباعش هرگز به تهمتى نيالوده . بارى؛ وى به علو مقامِ اجتهاد و تبحّر تام در فقاهت و اصول ، متفق عليه جميع فحول است و از حيث تقوى و ورع و بى تكلّفى و درويشى منشى نيز در اعلى درجه تسليم و قبول ... .(3)

ايشان علاوه بر تدريس و تبليغ در صحنه هاى اجتماعى و سياسى نيز حاضر بود . در قيام و نهضت شكوهمند تنباكو همگام با ديگر علما و بزرگان تهران در برابر نفوذ و .

ص: 331

استيلاى بيگانگان ايستاد .

در جمادى الاول (1309 ق) زمانى كه به دستور ناصر الدين شاه قاجار جلسه اى براى حل و فصل قضيه تحريم تنباكو با حضور علماى تهران و نمايندگانِ دربار در منزل كامران ميرزا نايب السلطنه تشكيل شد ، ايشان از حاضرين جلسه بود .(1) او در انتهاى مجلس با عتاب و خطاب به على اصغر خان اتابك اعظم (صدراعظم ناصر الدين شاه) گفت:

شما وزرا پول از خارجيها مى گيريد و مملكت را به آنها مى فروشيد .

ميرزا ابوالحسن جلوه درباره سيد و سخنان او در اين مجلس گفته بود:

من مدتها بود در حكمت خلقت سيد على اكبر تفرشى متحير بودم و پيش خود فكر مى كردم كه خدا اين سيد .. . را براى چه خلق كرده است . تا قضيه تنباكو پيش آمد و دانستم كه خدا اين سيد را براى يك همچون روزى خلق كرده بود كه حرفهاى حسابى را با لهجه ديوانه وار خود بگويد .(2)

در ادامه جريان تحريم تنباكو و زمانى كه ناصرالدين شاه حكم تبعيد آيت اللّه ميرزا حسن آشتيانى (م 1319ق) رهبر نهضت را صادر كرد و به دنبال آن تهران تعطيل شد و مردم در حمايت از آشتيانى به ميدان آمدند ، سيد على اكبر تفرشى از اوّلين كسانى بود كه جلسه درس را تعطيل كرد و خود را به سنگلج و منزل آيت اللّه آشتيانى رساند و آمادگى خود را براى حركت با ساير علما در حمايت از آشتيانى اعلام نمود .(3)

درگذشت

آن عالم عامل و دانشمند متظلع و پرهيزكار پس از عمرى سراسر مشحون از خدمات و حسنات روز چهارشنبه 24 ذيحجه سال 1322 در تهران وفات يافت . تاريخ مذكور برابر لوحه سنگ قبر ، ماده تاريخ موجود و اطلاعات نواده آن مرحوم است(4) و لذا آنچه .

ص: 332

ديگران در مورد سال وفات او ذكر كرده اند صحيح نمى باشد .

جنازه ايشان را در شهر رى ، جوار بارگاه حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام در مقبره و آرامگاهى واقع در كوچه زنگنه به خاك سپردند . حاج سيد محمّد بن زين العابدين امام جمعه وقت تفرش در قصيده اى كه براى بازماندگان سيد على اكبر در تهران فرستاده است ، آن عالم جليل را ستوده و در فقدانش مرثيه گفته است و در پايان ماده تاريخ وفات را ذكر نموده است .(1)

سيد مرتضى تفرشى (م 1335ق)(2) و سيد محمّد تفرشى(3) دو فرزند صاحب ترجمه هستند كه بعد از پدر به انجام وظيفه امامت جماعت و افاضت مشغول شدند .

منابع

(1) اختران فروزان رى و تهران ، محمّد شريف رازى ، مكتبة الزهراء3 ، قم ، بى تا .

(2) رساله لقاء اللّه ، ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى ، به كوشش: آيت اللّه ميرزا خليل كمره اى ، كه در ضمن آن است: شرح و توضيح شجره نامه خاندان سيد على اكبر تفرشى ، به قلم: محمّد حسن كمره اى ، ناشر: حاج افقهى (نواده آيت اللّه سيد على اكبر تفرشى) .

(3) زندگانى و شخصيت شيخ انصارى ، مرتضى الانصارى ، تهران ، 1380ق .

(4) سيرى كوتاه در تاريخ تفرش و آشتيان ، مرتضى سيفى فمى تفرشى ، امير كبير ، تهران ، 1361ش .

(5) نقباء البشر فى القرن الرابع عشر ، آقا بزرگ تهرانى ، دار المرتضى للنشر ، مشهد ، 1404ق . .

ص: 333

تربيت و پدر ذكاء الملك فروغى بود ، و آن مرحوم گاه تدريس ادبيات كلاس را به عهده دهخدا مى گذاشت . چون منزل دهخدا در جوار منزل مرحوم آيت اللّه حاج شيخ هادى نجم آبادى بود ، وى از اين حسن جوار استفاده كامل مى برد و با وجود صغر سن مانند اشخاص سالخورده از محضر آن بزرگوار بهره مند مى گشت . در همين ايام به تحصيل زبان فرانسه پرداخت . بعدا هنگامى كه معاون الدوله غفارى به سفارت ايران در اروپا و بيشتر در وين پايتخت اتريش اقامت داشت ، و در آنجا زبان فرانسه و معلومات جديد را تكميل كرد .

مراجعت دهخدا به ايران مقارن با آغاز مشروطيت بود ، و از آن موقع با همكارى مرحوم جهانگير خان و مرحوم قاسم خان روزنامه صور اسرافيل را منتشر كرد(1) و آن از جرايد معروف و مهم صدر مشروطيت بود . جذاب ترين قسمت آن روزنامه ستون فكاهى بود كه به عنوان «چرند و پرند» به قلم استاد و با امضاى «دخو» نوشته مى شد ، و سبك نگارش آن در ادبيات فارسى بى سابقه بود و مكتب جديدى را در عالم روزنامه نگارى ايران و نثر معاصر پديد آورد . وى مطالب انتقادى و سياسى را با روش فكاهى در طى آن مقالات منتشر مى كرد .

پس از تعطيل مجلس شوراى ملى در دوره محمّد على شاه ، دهخدا را با جمعى از آزاديخواهان به اروپا تبعيد كردند .

وى در پاريس با علامه محمّد قزوينى معاشر بود ، سپس به سويس رفت و در «ايوردن»(2) سويس نيز سه شماره از «صور اسرافيل» منتشر كرد .(3) آنگاه به استانبول رفته با مساعدت جمعى از ايرانيان كه در تركيه بودند روزنامه اى به نام «سروش» به زبان فارسى انتشار داد كه در حدود پانزده شماره منتشر شد . پس از اينكه مجاهدين تهران را فتح كردند و .

ص: 335

محمّد على شاه خلع گرديد ، دهخدا از تهران و كرمان به نمايندگى مجلس شوراى ملى انتخاب شد ، و با استدعاى احرار و سران مشروطيت از عثمانى به ايران باز آمده به مجلس شورى رفت .

در دوران جنگ بين المللى اول ، دهخدا در يك از قراى چهارمحال بختيارى منزوى بود و پس از جنگ به تهران باز گشته از كارهاى سياسى كناره گرفت ، و به خدمات علمى و ادبى و فرهنگى مشغول شد ، و مدتى رياست دفتر (كابينه) وزارت معارف ، رياست تفتيش وزارت عدليه ، رياست مدرسه علوم سياسى و سپس رياست مدرسه عالى حقوق و علوم سياسى تهران به او محول گرديد ، و از آن زمان تا پايان حيات بيشتر به مطاله و تحقيق و تحرير مصنفات گرانبهاى خويش مشغول بود .

علامه دهخدا در ساعت شش و سه ربع بعد ازظهر روز دوشنبه هفتم اسفند ماه 1334 شمسى در خانه مسكونى خويش واقع در خيابان ايرانشهر (جلال بايار) به رحمت ايزدى پيوست . جنازه آن مرحوم در بامداد روز چهارشنبه به شهر رى مشايعت و در ابن بابويه در مقبره خانوادگى مدفون گرديد .(1)

(2) آثار دهخدا

(1) امثال و حكم؛ دهخدا خود نقل مى كرد كه در كودكى شبى بالاى بام خوابيده بود و درباره يكى از مثل هاى متداول در زبان فارسى مى انديشيد ، از اسم «مثل» آگاه نبود ، همين قدر درك مى كرد كه آن جمله از نوع كلمات و لغات معمول نيست . قلم برداشت و چند تا از آن نوع ياداشت كرد . اين نخستين قدمى بود كه در راه تدوين امثال و لغات پارسى برداشت . وى ساليان دراز به تدوين لغت نامه كبير خود پرداخت و امثال را هم مانند لاروس بزرگ (6 و 8 جلدى) داخل لغات كرده بود . مرحوم اعتماد.

ص: 336

الدوله قراگزلو وزير معارف وقت بدان سبب كه طبع لغت نامه با وسايل آن عهد ميسر نبود ، از ايشان درخواست كرد امثال و حكم را از يادداشت ها مجزا كند و جداگانه منتشر سازد . استاد نيز موافقت كرد و از ميان يادداشت هاى خود آنچه مثل ، حكمت ، اصطلاح و حتى اخبار و احاديث بود ، بيرون كشيد و مجموع را به نام امثال و حكم در چهار مجلد به سال هاى (1308 - 1311) در تهران به همّت مرحوم قراگزلو به طبع رسانيد ، و در پايان كتاب فهرست اعلامى بر آن افزود .

گروهى خرده گرفتند كه عنوان كتاب «امثال و حكم» است ولى در طى آن ، اصطلاحات و كنايات و اخبار و احاديثى كه مثل نيستند ، فراوان آمده . دهخدا به نگارنده اظهار داشت: من خود متوجه اين نكته بودم ، ولى از انتخاب عنوانى مطول نظير «امثال و حكم و مصطلحات و كنايات و اخبار و احاديث ...» خوددارى و به عنوان ساده امثال و حكم اكتفا كردم . راه ديگر هم حذف اصطلاحات و كنايات و غيره بود ، كه اگر استاد بدين كار دست مى يازيد ، خوانندگان كتاب خود را از فوايد بسيار محروم مى كرد .

نكته ديگر در باب اين كتاب ، نداشتن مقدمه آن است . اصولاً استاد علامه در باب مقدمه كتاب هاى خود احتياطى عجيب مقرون به وسواس داشت . در پاسخ سؤال نگارنده ، راجع به علت عدم تحرير مقدمه براى امثال و حكم اظهار داشت:

در زبان فرانسوى هفده لغت پيدا كردم كه در فرهنگ هاى عربى و فارسى همه آنها را «مثل» ترجمه كرده اند و در فرهنگ هاى بزرگ فرانسوى ، تعريف هايى كه براى آنها نوشته اند ، مقنع نيست و نمى توان با آن تعريفات آنها را از يكديگر تميز داد . ناگزير توسط يكى از استادان فرانسوى دانشكده حقوق نامه اى به فرهنگستان فرانسه نوشتم و اختلاف دقيق مفهوم آن هفده لغت را خواستار شدم . پاسخى كه رسيد ، تكرار مطالبى بود كه در لغت هاى فرانسوى آمده بود ، و به هيچ وجه مرا

ص: 337

اقناع نكرد . از اين رو از نوشتن مقدمه و تعريف مثل و حكمت و غيره خوددارى كردم . و كتاب را بدون مقدمه منتشر ساختم .(1)

استاد فقيد بهمنيار به نگارنده اظهار داشتند كه خود چند سال به تدوين امثال پارسى مشغول بودند و چون امثال و حكم دهخدا منتشر گرديد از ادامه كار و طبع نوشته هاى خود صرفنظر نمودند ، ولى بعدها يادداشت هاى خود را در تعريف «مثل» و تقسيم آن ، در مجله يغما دوره هاى دوم و سوم چاپ كردند ، و مى توان اين سلسله مقالات را مدخل و مقدمه امثال و حكم دهخدا دانست .

انتشار امثال و حكم دهخدا در (1311) در مجامع ادبى تهران به منزله حادثه اى ادبى تلقى شد ، و در انجمن ادبى ايران كه در منزل مرحوم افسر بر پا مى شد ، مجلسى به افتخار استاد دهخدا بدين مناسبت تشكيل گرديد و استاد فروزانفر شرحى مشبع در باب شخصيت علامه و مزاياى دوره امثال و حكم بيان كردند .

(2) ترجمه عظمت و انحطاط روميان(2): تأليف منتسكيو .(3) استاد اين كتاب را در جوانى ترجمه كرده اند ولى تاكنون به طبع آن اقدام نشده است .

(3) ترجمه روح القوانين

(4): تأليف مونتسكيو . اين كتاب را نيز استاد در جوانى ترجمه كرده اند و هنوز چاپ نشده است .

(4) فرهنگ فرانسه به فارسى: استاد از آغاز جوانى تا اواخر عمر به تأليف فرهنگ فرانسه به فارسى مشغول بودند . مواد اين كتاب فراهم گرديده، و آن شامل لغات علمى ، ادبى ، تاريخى ، جغرافيايى و طبى زبان فرانسه با معادل آنها در زبان هاى فارسى و عربى است . مرحوم دهخدا اين معادل ها را با تتبع دقيق در ساليان متمادى از متون امهات كتب فارسى و عربى استخراج كرده اند . اين كتاب نيز طبع نرسيده است ..

ص: 338

(5) ابوريحانى بيرونى: شرح حال ابوريحان محمّد بن احمد خوارزمى بيرونى كه مقارن هزاره تولد بيرونى تأليف و به جاى پنج شماره مجله آموزش و پرورش از انتشارات اداره كل نگارش وزارت فرهنگ در مهرماه (1324) منتشر گرديده ، و سپس عين آن در لغت نامه تجديد طبع شده است .

(6) تعليقات بر ديوان ناصر خسرو: ديوان قصايد و مقطعات حكيم ناصر خسرو به ضميمه روشنايى نامه و سعادت نامه به تصحيح مرحوم حاج سيد نصراللّه تقوى و مقدمه آقاى تقى زاده و تعليقات آقاى مينوى در تهران به سال هاى (1304 - 1307 ه ش) به طبع رسيده است . يادداشت هاى علامه دهخدا در تصحيح اشعار و بعضى نكات با مقدمه اى دلكش از صفحه 619 ديوان مزبور به بعد چاپ شده است . بعدها نيز مرحوم اديب پيشاورى در تصحيح برخى اشعار ناصر خسرو نظراتى اظهار كرده اند كه در پايان ديوان خود آن مرحوم كه به اهتمام مرحوم عبدالرسولى در 1312 در تهران طبع شده ، به عنوان «رساله نقد حاضر»(1) به چاپ رسيده است . آقاى مسرور هم در مجله ارمغان سال دوازدهم انتقاداتى بر تصحيحات استاد منتشر كرده اند .

(7) ديوان سيد حسن غزنوى: ديوان سيد حسن غزنوى ملقب به اشرف ، به اهتمام آقاى مدرس رضوى در تهران به سال (1328) به طبع رسيده است . آقاى مدرس پس از اتمام متن ديوان ، آن را به نظر علامه دهخدا و استاد فروزانفر رسانيدند و يادداشت هاى ايشان را در تصحيح اشعار در پايان كتاب جاى دادند . تصحيحات مرحوم دهخدا در صفحات 361 - 376 آن كتاب مندرج است . اينك نمونه تصحيحات:

در صفحه 239 آمده:

ابر رحمت مهتر زان دست چون جيحون *** فرست تشنگان را شربتى گر ممكنست اكنون فرست . .

ص: 339

مرحوم دهخدا تصحيح كرده اند: ابر رحمت ، مهترا ... استاد فروزانفر هم چنين تصحيح كرده اند .

در صفحه 343 آمده:

خود بهر تو چرخ كهنه و دولت نو *** هر يك بدو دست مى برد تيغ تو رو

مرحوم دهخدا و استاد فروزانفر تصحيح كرده اند: ميزند تيغ .

(8) ديوان حافظ: مرحوم دهخدا يك بار ديوان حافظ چاپ خلخالى (تهران 1306 ه ش) را پس از طبع و انتشار تصحيح نمودند .

نگارنده آنچه را كه استاد در حواشى نسخه ديوان طبع قزوينى يادداشت كرده بودند در مجله دانش سال دوم شماره هشتم به طبع رسانيده ، و اميدوار است روزى نيز تصحيحات ايشان را كه در حواشى نسخه خلخالى نوشته اند ، انتشار دهد .

بى مناسبت نيست كه نمونه اى از تصحيحات و نظرات استاد را در اين باب ايراد كند .

(1) در ديوان حافظ آمده:

حافظ مريد جام مى است(1) اى صبا برو *** وز بنده بندگى برسان شيخ جام را

اديبان در معنى اين بيت به اشكال برخورده اند ، چه شيخ احمد جام معروف به ژنده پيل ، دو قرن پيش از حافظ مى زيسته است . ناگزير تأويلات نابجايى در اين باب كرده اند . در نسخه خطى ديوان حافظ مورخ به سال (812) بنا به نقل آقاى دكتر خانلرى در مجله يغما ، در مصراع دوم «شيخ خام» آمده . مرحوم دهخدا حدس زده اند «جام» در مصراع اول نيز در اصل «خام» بوده است ، اينچنين:

حافظ مريد «خام مى» است ، اى صبا برو وز بنده بندگى برسان شيخ خام را ...

«خام مى» برابر «مى پخته» (= ميفختج [معرّب]) است . به قول نظامى عروضى.

ص: 340

«فصحا دانند و بلغا شناسند» كه چه اندازه لطف در اين بيت نهفته است و چه حدت نظر در تصحيح اين بيت نمودار است .(1)

(2) حافظ گويد:

آسمان بار امانت نتوانست كشيد *** قرعه فال به نام من ديوانه زدند

مرحوم دهخدا نوشته اند:

عبارت اين مصراع از مرصادالعباد شيخ نجم الدين رازى برداشته شده است ، و عبارت او اين است: «و چون در بنات ارواح نورانى حرارتى كه مايه محبت است و كدورتى كه خميرمايه تواضع و عبوديت است اندك بود و به كمال نبود بار امانت معرفت نتوانست كشيد و در قطاره آب و گل حيوانى كه صفا و نورانيت به كمال نبود باز بار امانت نتوانست كشيد ، مجموعه اى مى بايست از هر دو كه ... تا بار امانت را مردانه و عاشقانه در دوش جان كشد ...»

و معلوم است كه شيخ نجم الدين «اَبَين» را در آيه(2) «نتوانست» تأويل و تفسير كرده و خواجه نيز همان را آورده است:

(9) ديوان منوچهرى: ديوان منوچهرى را دهخدا از روى قريب بيست نسخه خطى و چاپى تصحيح كرده اند . از جمله تصحيحات ايشان مورد ذيل است:

در نسخ خطى و چاپى ديوان منوچهرى بيتى است به صور ذيل:

نرگس بسان چرخِ يكى پره آسياست *** آن چرخ آسيا كه ستون زمردين كنى

مرحوم دهخدا به جاى «يكى پره» تصحيح كرده اند: بشش پره ...

به قياس بيت ذيل از منوچهرى:

بر سر هر نرگسى ماهى تمام *** شش ستاره بر كنار هر مهى .

ص: 341

علامۀ فقيد بخشى از يادداشت هاى مذكور را براى تدوين در اختيار استاد بهمنيار كه چندى در لغت نامه با ايشان همكارى مى كردند ، گذاشتند ، ولى پس از مدتى آنها را مسترد داشتند . بعدها از نگارنده اين امر را خواستار شدند ، و مدتى اين جانب به قراءت و مطالعه آنها پرداخت . يادداشت هاى آن مرحوم در اين باب در حواشى نسخ چاپى و نسخ خطى متعدد متفرق است و علاوه بر آنها در دفترى بزرگ و فيش هاى بسيار مطالبى نوشته اند . اين يادداشت ها بسيار نفيس است ولى به علت تفرقه آنها و طول مدتى كه استاد در اشعار منوچهرى امعان نظر كرده اند ، مطالب متناقض و متضاد بسيار است ، و چون تاريخ هم ندارد ، معلوم نيست آخر نظر استاد چه بوده و ناسخ كدام است و منسوخ كدام؟ تهذيب و تنقيح و تدوين يادداشت هاى مذكور لااقل دو سال وقت مى گيرد ، با اين همه نگارنده اميدوار است وى را توفيق و فرصتى دست دهد تا اين مهم را - كه بخشى از آن تاكنون انجام شده - به سامان رساند .

(10) ديوان فرخى: ديوان فرخى را استاد علامه از روى نسخ متعدد خطى و چاپى تصحيح كرده اند . در آن زمان گروهى از فاضلان عصر در محضر ايشان حاضر مى شدند و در تصحيح اشعار تبادل نظر مى كردند . نمونه اى از اين تصحيحات:

(1) فرخى قصيده اى دارد به مطلع:

تا دل من ز دست من بستدى *** سربسر اى نگار ديگر شدى(1)

در ضمن اين قصيده در مدح خواجه عميد حامد بن محمّد المهتدى آمده:

اى همه حرى و همه مردمى *** وى همه رادى و همه بخردى

رادى را تو اول و آخرى *** حرى را تو واضع و واجدى

مصراع دوم بيت اخير بدين سان متناسب با مصراع اول نمى نمايد . در حاشيه همان صفحه ، نسخه بدل بخش اخير مصراع دوم چنين آمده: تو مقطع و مأخذى ، كه.

ص: 342

آن هم صحيح به نظر نمى رسد . مرحوم دهخدا مصراع دوم را با امعان نظر در نسخه بدل چنين تصحيح كرده اند: حرّىِ را تو ضظغ و ابجدى . و «ابجد و ضظغ بودن» به معنى اول و آخر بودن ، قابل مقايسه است با Ialpha et omega در زبان فرانسوى .

(1) در رباعى آمده(2):

صد ره گفتم كه با من از عهد مخند *** تا من به تو باشم از جهانى خرسند

اين بنده ترا نيايد امروز پسند *** هين خيز و دهل ده چو مه رفت ببند

بيت دوم صحيح نيست . مرحوم دهخدا چنين تصحيح كرده اند:

اين پند ترا نيامد آن روز پسند *** هين خيز و دهل ده چو بنپذيرى پند

(3) در همين صفحه ديوان ، اين رباعى به نام فرخى آمده:

اى شاه چه بود اينكه ترا پيش آمد *** دشمنت هم از پيرهن خويش آمد

از محنت ها محنت تو بيش آمد *** از ملك پدر بخش تو منديش آمد

مرحوم دهخدا نوشته اند:

اين قطعه مال بوبكر ربابى يا على مكى است .

اسناد اخير مسبوق به سابقه ذيل است: در تاريخ بيهقى در فرو گرفتن امير محمّد و بردن او به قلعه «منديش» به امر برادرش سلطان مسعود ، بيهقى گويد:(2)

و يكى بود از ندماى اين پادشا(3) ، و شعر و ترانه خوش گفتى ، بگريست و پس بديهه نيكو گفت ، شعر:

اى شاه چه بود اين كه ترا پيش آمد ...

(4) مرحوم دهخدا حدس زده اند «يكى» در اصل «مكى» بوده به استناد اين بيت منوچهرى:

يكى چون معبد طرب ، دوم چون زلزل رازى *** سيم چون ستى زرين ، چهارم چون على مكى (4)

ص: 343

(11) ديوان مسعود سعد: قسمتى از ديوان مسعود سعد سلمان را نيز دهخدا تصحيح كردند كه تاكنون به چاپ نرسيده . اينك نمونه اى از آن:

در ديوان مسعود آمده:

اى طالع نگون من اى كژرو حرون *** اى نحس بى سعادت و اى خوف بى رجا!

خرچنگ آيتى و خداوند تو قمر *** آبيست سوزش تن و جان از شما چزا(1)

بيت اخير معناى محصل ندارد . دهخدا چنين تصحيح كرده اند:

خرچنگ آبيى و خداوند تو قمر *** آبى است ، سوزش تن و جان از شما چرا؟

خرچنگ (سرطان) در نظر احكاميان ، آبى (منسوب به عنصر آب) است ، و خداوند (كدخداى) برج مذكور قمر (ماه) نيز آبى محسوب مى شود .

(12) ديوان سوزنى: در كتابخانه استاد(2) نسخه اى از ديوان سوزنى سمرقندى است كه تمام آن را تصحيح كرده اند . اينك نمونه اى از آن:

در ديوان مزبور ، ص 51 آمده:

اژدها باش بر خزينه علم *** كه چنين جاى جاى كرسه نيست

استاد چنين تصحيح كرده اند:

كه چنين جاى ، جاى كريسه نيست .

(13) لغت فرس اسدى: تصحيحات لغت فرس اسدى به قلم استاد در طى سال هاى متمادى در حواشى دو نسخه چاپ پاول هرن و چاپ مرحوم عباس اقبال ياداشت شده است . نمونه اى از اين تصحيحات: در نسخه چاپ اقبال ، ص 33 آمده:

زيب خسرو نوشاد است در روم نوشروان شاهش كرد ، فردوسى گويد:

شد از زيب خسرو چو خرم بهار [كذا] *** بهشتى پراز رنگ و روى بهار [كذا]

مرحوم دهخدا نوشته اند: خسن و خسين دختران مغاويه الخ . .

ص: 344

«زيب خسرو ، نوشاد است در روم . نوشروان شاهش كرد يعنى آن را شاه نوشروان ساخت . زيب خسرو نام شهرى است كه انوشروان ساخت:

يكى شهر فرمود نوشين روان *** بدو اندرون آبهاى روان

بزرگان روشندل و شادكام *** ورا زيب خسرو نهادند نام

چو شد زيب خسرو چو خرم بهار *** بهشتى پر از رنگ و بوى و نگار ...(1)

از اين زيب خسرو مرا سود نيست *** كه بر پيش درگاه من تود نيست ...

بدو گفت كاين زيب خسرو تراست *** غريبان و اين خانه نو تراست

قسمتى از اين تصحيحات در مجله يغما و مجله دانش به طبع رسيده است .

(14) صحاح الفرس: از صحاح الفرس كه دومين كتاب لغت فارسى موجود است ، تاكنون سه نسخه بدست آمده است كه يك نسخه متعلق به كتابخانه استاد دهخداست ، و استاد آن را تصحيح كرده و مقدمه اى براى آن نوشته اند . آقاى عبدالعلى طاعتى نيز نسخه نفيسى از اين كتاب دارند و تصحيح اين كتاب را به عنوان پايان نامه دكترى ادبيات فارسى به عهده گرفته و يادداشت هاى علامه دهخدا را در طى كتاب خود با ذكر مأخذ وارد كرده اند ، و خوانندگان پس از طبع صحاح الفرس از آنها آگاه خواهند شد .

(15) تصحيح ديوان ابن يمين: استاد دهخدا ديوان ابن يمين را تصحيح كرده اند و نسخه مصحح ايشان اكنون در كتابخانه مجلس شوراى ملى است ، و مرحوم رشيد ياسمى در ترجمه احوال ابن يمين از اين كتاب استفاده كرده است .

(16) تصحيح يوسف و زليخا: مرحوم دهخدا نسخه اى خطى از يوسف و زليخاى منسوب به فردوسى در كتابخانه خود داشتند كه تمام آن را تصحيح و تحشيه كرده اند . ايشان بر خلاف بعض معاصران از جهت ارزش ادبى بدين كتاب علاقه بسيار داشتند .

(17) مجموعه مقالات: مقالات اجتماعى و سياسى علامه به نام «چرند و پرند» و همه.

ص: 345

سرمقاله هاى روزنامه صور اسرافيل چاپ تهران (به استثناى نمره بيستم كه هر دو مقاله به قلم مرحوم جهانگير خان است)(1) و صور اسرافيل چاپ ايوردن سويس(2) و روزنامه سروش(3) طبع استانبول و ايران كنونى چاپ تهران(4) و آفتاب (روزنامه نيم رسمى دوره ناصر الملك در تهران) و چند مقاله در روزنامه «شورى»(5) چاپ تهران طبع شده است . آقاى سعيد نفيسى مقالات «چرند و پرند» ايشان را از روزنامه صور اسرافيل تهران استخراج كرده و در «شاهكارهاى نثر فارسىِ معاصر» تهران 1330 به طبع رسانيده اند . نگارنده اين سطور بر آن است كه مجموعه مقالات مذكور را در يك مجلد به دسترس خواستاران آثار استاد بگذارد .

(18) پندها و كلمات قصار: استاد مجموعه اى دارد شامل جمله هاى كوتاه و حاوى مطالب فلسفى و اخلاقى نغز ، به سبك پندهاى(6) لاروشفوكو . اين مجموعه به(7) طبع نرسيده است .

(19) ديوان دهخدا: استاد دهخدا كه در نظم و نثر متبحر و مخصوصا در دواوين شعراى قديم تتبع داشت ، و سال ها به تصحيح ديوان گويندگان بزرگ مشغول بود ، گاه به سرودن اشعار اقبال مى كرد .

قسمتى از اشعار دهخدا در روزنامه صور اسرافيل و مجله مهر و مجله يغما به طبع رسيده و مجموعه اشعار وى به اهتمام نگارنده در سال 1334 چاپ و منتشر شده است .

استاد غالبا اظهار مى داشت:

من گاهى تفنن را شعرى ساخته و براى دوستان خوانده ام . دوستان من از نظر حجب يا به ملاحظاتى نخواسته اند درباره كيفيت اين اشعار اظهار نظر كنند . من خود نيز نمى دانم كه اين گفته ها شعر است يا نظم ، قضاوت اين امر با خوانندگان است . ld

ص: 346

الموطن ، اسدىّ القبيلة ، كسائىّ الشّهرة ، ابوالحسن يا ابو عبداللّه الكنية ، اديبى است لغوى نحوى قارى ، از مشاهير و اساتيد نحو و لغت قرائت و علوم ادبيّه .

يكى از قراء سبعه مشهوره سابق الذكر كه در ادبيّات و فنون مذكوره امام كوفيّين بود . نحو را از معاذ هراء ، يونس نحوى ، خليل بن احمد عروضى و بعضى از اكابر ديگر اخذ كرد و فرّاء و ابو عبيد قاسم بن سلام و جمعى از افاضل از تلامذه او مى باشند .

كسى به فرّاء گفت كه خودت نظير كسائى هستى ديگر چرا حاضر حوزه او مى باشى؟ فرّاء گويد اين جمله غرورى در نفس من توليد كرد ، بر خلاف جلسات سابق بناى مناظره گذاشته و به اصول هم رديفان داخل مذاكره مى شدم پس خود را مثل مرغى ديدم كه با منقار خود آب از دريا بر مى دارد . امام شافعى گويد هر كه خواهد در نحو متبحّر شود پس او عيال و طفيلى كسائى است .

كسائى قرائت را نيز از حمزة بن حبيب زيات ، اعمش ، عبدالرحمن بن ابى ليلى و بعضى از اساتيد ديگر اخذ كرد و در هر جا قرائت او مخالف قرائت حمزه است موافق قرائت همين ابن ابى ليلى مى باشد كه موافق قرائت حضرت امير المؤمنين عليه السلام است .

كسائى در فنّ قرائت استاد كل و مرجع استفاده افاضل بود ، بر روى كرسى مى نشسته و تلاوت مى نمود ، حاضرين حوزه نيز قرائات او را با تمامى مزاياى فصل و وصل و مدّ و تشديد و غيره ضبط مى كردند . نخست موافق حمزه قرائت مى كرده و عاقبت قرائت مخصوصى اتّخاذ نمود ، حفص و دورى دو نفر راوى مشهور قرائات وى هستند و جمعى ديگر نيز قرائات او را روايت مى كنند .

در عهد خلافت هارون عباسى نيز با همين قرائت خود تلاوت مى نمود و پيش از خلافت هارون معلّم و آموزگار وى بود و بعد از خلافت نيز به تعليم و تربيت دو پسرش امين و مأمون منصوب گرديد و بسيار محترم بود و نظير قضيه پيش گذاشتن

ص: 348

نعلين كه در يحيى بن زياد فراء نسبت به پسران مأمون مذكور شد درباره كسائى نيز منقول مى باشد . چنانچه روزى هارون از دور نظاره مى كرده ديد كسائى خواست كه نعلين خود را در پا كند امين و مأمون در پيش گذارى نعلين به همديگر مسابقت مى كنند و كسائى نيز سر و دست ايشان را بوسيده و سوگند داد كه ديگر اين كار را نكنند پس هارون از حاضرين دربار استفسار نمود كه خادم كدام يك از شما به خدّام ديگر برترى داشته و عزيزتر است همه گفتند كه البته خادم امير المؤمنين (هارون) ، هارون گفت چنين نيست بلكه خادم كسائى مزيّت به همه خدّام دارد زيرا كه خادم او عبارت از امين و مأمون است پس قضيه را بيان كرد .

كسائى در شعر بى بهره بوده و «فلان اجهل بالشعر من الكسائى» از امثال دايره مى باشد .

مناظره كسائى با سيبويه در مسئله زنبوريّه و غيره و مظلوميّت سيبويه در آن قضيه مشهور و در مغنى ابن هشام و بعض موارد ديگر مذكور و در ضمن شرح حال سيبويه عمرو بن عثمان نيز اشاره نموديم و در اينجا محض فائده علمى ادبى بعضى از قضاياى ديگر كسائى را ثبت اوراق مى نمايد:

روزى كسائى در محضر هارون از ابو يوسف قاضى سؤال نمود كه غلام تو مقتول شده و كسى بگويد انا قاتِل غُلامكَ (با تنوين لام) و ديگرى بگويد: اَنَا قاتِلُ غُلامِكَ (بى تنوين لام و با اضافه به سوى غلام) آيا كدام يك از اين دو كس را قاتل و جانى مى دانى؟ قاضى گفت هر دو را زيرا كه جمله مذكوره در هر دو حالت اقرار به قتل است پس در دم هارون تخطئه كرد و گفت جمله مذكوره در حالت دوّيمى (كه با اضافه باشد) اقرار به قتل است زيرا كه اسم فاعل در اين حال ، محتمل الحال و الاستقبال بوده و قائل آن اقرار كننده محسوب نمى شود .

نيز روزى كسائى در مجلس خليفه به محمّد بن حسن فقيه شيبانى كه بدو تقدّم كرده و تصدّر مى نموده گفت بهتر آن است كه با همديگر مباحثه علميّه كنيم هر كه

ص: 349

توفق يابد تقدّم و تصدّر حق او باشد چنانچه شما از من مسئله فقهيّه بپرسى و من با قواعد نحويّه تطبيقش كرده و جواب گويم و بالعكس من هم از شما مسئله نحويّه بپرسم شما با قواعد فقهيّه موازنه كرده و جواب بگوييد . محمّد نيز موافقت كرد و از كسائى پرسيد كه سهو در سجده سهو موجب سجده سهو ديگر مى باشد يا نه؟ كسائى فورا گفت نمى شود زيرا كه از قواعد مقرّره نحويّه است: اَلمُصغر لايُصغَرُ .

بعد از آن كسائى نيز نظير همان مسئله اقرار راجع به قتل غلام را سؤال كرده و گفت اگر كسى نزد شما بگويد اَنَا سارِقُ ثَوبِ فُلانِ (بضمّ قاف با اضافه) و ديگرى نيز همان جمله را با تنوين قاف و بى اضافه بگويد در اين صورت وظيفه دينى اسلامى چه بوده و كدام يك از آن دو كس محكوم به سارقيّت و قطع يد است؟ محمّد بن حسن نيز مثل ابو يوسف قاضى در مسئله اولى گفت جمله مذكوره در هر دو حالت اضافه و عدم اضافه ، اقرار به سرقت بوده و هر دو كس محكوم به قطع يد مى باشند پس كسائى به همان روش مذكور تخطئه نمود .

ابن خلّكان گويد:

روزى كسائى در مجلس هارون به محمّد بن حسن گفت هر كس در علوم عربيّه متبحّر گردد در تمامى علوم بهره ور باشد اينك محمّد بن حسن همان مسئله سجده سهو را پرسيد و همان جواب را شنيد . نيز پرسيد كه اگر كسى طلاق را معلّق به وقوع ازدواج نمايد (بدين معنى كه زيد با صيغه عربى پيش از ازدواج بهند بگويد كه اگر ازدواج كنيم تو مطلّقه هستى) آيا بعد از ازدواج آن طلاق وقوع مى يابد يا نه . كسائى گفت نمى شود زيرا كه از امثال مشهور است: السيل لا يسبق المطر .

بارى از تأليفات كسائى است:

(1) الحروف ، 2 . العدد ، 3 . القرائات ، 4 . لحن العامة يا ما تلحن فى العوام ،

(5) متشابه القرآن: به نوشته سيوطى كسائى نخستين كسى است كه در متشابهات قرآنى تأليف داده لكن چنانچه مذكور است حمزة بن حبيب زيات استاد كسائى نيز

ص: 350

متشابه القرآن تأليف داده است . 6 . المصادر ، 7 . معانى القرآن ، 8 . مقطوع القرآن و موصوله ، 9 . النوادر الاصغر ، 10 . النوادر الاوسط ، 11 . النوادر الكبير ، 12 . الوقف والابتداء فى القرآن و غير اينها .

كسائى به سال يكصد و هفتاد و نهم يا هشتاد و دويم يا سيّم يا پنجم يا نهم يا نود و دويم يا سيّم هجرت با هارون خليفه ، مسافرت طوس كرد و در اثناى سفر در قريه زنبوريّه نامى از اعمال رى وفات يافت و محمّد بن حسن فقيه شيبانى نيز كه همسفر او بوده در آن روز در همان قريه بدرود حيات گفت .

هارون گفت كه فقه و علم عربيّه را در خاك رى دفن كرديم و به نوشته ابن النديم ابو يوسف قاضى نيز در همان روز وفات كسائى درگذشت .

و به نوشته بعضى از ارباب تراجم وفات كسائى در طوس واقع شده است .

اما وجه لقب كسائى آنكه در كسا احرام حج بسته بوده و يا خود در مجلس درس اساتيد خود با كسا حاضر مى شده و برخلاف تلامذه ديگر كه با حلّه هاى مخصوص حضور مى يافتند .

در دانشنامه قرآنى ص 1873 درباره او چنين آمده است:

ابوالحسن على بن حمزة بن عبداللّه بن بهمن بن فيروز اسدى كوفى كسائى (119 - 179 ق) قارى ايرانى و يكى از قراء سبعه . برخى او را شيعه دانسته اند . در كوفه مى زيست . قرائت را نزد عبدالرحمن بن ابى ليلى و حمزة بن حبيب ، عيسى بن عمر همدانى ، اعمش ، ابوبكر بن عياش ، سليمان بن ارقم ، امام جعفر صادق عليه السلام و ابان بن تغلب آموخت . قرائت كسائى هر جا كه با حمزه مخالف است ، مطابق با قرائت ابن ابى ليلى است . زيرا ابو ليلى حروف را همچون على عليه السلام قرائت مى كرد .(1) راويان كسائى عبارتند از: حفص دورى (ابو عمرو حفص بن عمر بن عبدالعزيز دورى) و او نخستين كسى بود كه قراآت را جمع آورى كرد . و ديگرى ابوالحارث ليث بن خالد مروزى بغدادى ، همچنين اسحاق بن ابراهيم مروزى و هاشم يزيدى نيز از او روايت .

ص: 351

كرده اند و جمعى مثل: ابو عبيده ، قاسم بن سلام و هشام ضرير گرچه از او روايت كرده اند اما در برخى حروف با او مخالفت كرده اند . كسائى هميشه از شهرى به شهر ديگر مى رفت تا اينكه سرانجام در سال 179 در رنبويه يا زنبويه كه يكى از دهات رى بوده است درگذشت . كتاب هايى به كسائى منسوب است: معانى القرآن ، كتاب القراءات ، كتاب الهاءات المكنى بها فى القرآن ، مقطوع القرآن و موصوله و قصص الانبياء .