ص: 2

زمانى نژاد ، على اكبر ، 1342 -

شناخت نامه حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و شهر رى : مجموعه مقالات چاپ شده به كوشش هادى ربانى و على اكبر زمانى نژاد . - قم : دارالحديث (مجموعه آثار كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم عليه السلام - 11) ، 1382 .

504 ص .

كتابنامه : ص - ؛ همچنين به صورت زير نويس .

ISBN .

1 . عبدالعظيم بن عبداللّه عليه السلام ، - 250؟ق . - سرگذشتنامه ، 2 . رى - تايخ . الف . عبدالعظيم بن عبداللّه عليه السلام ، - 250؟ ق . مقاله ها . ب . ربانى ، هادى ، گردآورنده همكار . ج . عنوان .

2/9ش/5/ 53BP 973/297

شابِك :

سازمان چاپ و نشر

شناخت نامه حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام

(مجموعه مقالات چاپ شده)

به كوشش : على اكبر زمانى نژاد و هادى ربانى

از مجموعه آثار كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظيم عليه السلام - 11

ناشر : سازمان چاپ و نشر دار الحديث

چاپ : اوّل ، بهار 1382

چاپخانه :

شمارگان : 1000

قيمت :

تلفن : 7741650 0251 - 7740523 0251 ص . پ : 4468 / 37185

ص: 3

اين طرح، در آبان ماه 1380 در نخستين جلسه شوراى سياستگذارى - كه از عالمان و فرزانگان و نخبگان فرهنگى اند - به تصويب رسيد و كميته علمى كنگره از خرداد 1381 كار خود را آغاز كرد.

كميته علمى با فرصت اندكى كه در اختيار داشت، برنامه هاى خود را در پنج حوزه ساماندهى كرد:

1 . تأليف، تصحيح و گردآورى آثار مربوط به حضرت عبدالعظيم و شهر رى (كتاب و مقاله).

2 . سفارش و فراخوان نگارش مقاله.

3 . سفارش انتشار ويژه نامه هايى از سوى نشريات، همزمان با برگزارى كنگره.

4 . انتشار لوح فشرده (CD)توليدات علمى كنگره.

5 . انتشار خبرنامه.

با يارى خداوند و مدد قدسى روح حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، در حوزه نخست، بيش از بيست و دو

جلد كتاب آماده شد كه همزمان با برگزارى كنگره، توزيع مى گردد. همچنين مقالات منتخب و تأييد شده علمى در سه جلد، عرضه خواهند شد.

دو ويژه نامه از سوى مجلات علمى و نيز خبرنامه كنگره در پنج شماره عرضه خواهد شد.

همه اين آثار، علاوه بر نشر مكتوب، بر روى يك لوح فشرده (CD)تا هنگام برپايى كنگره در اختيار علاقه مندان قرار مى گيرد.

گفتنى است با فرصت اندك و حجم گسترده برنامه هاى علمى، وجود نقايص، امرى طبيعى است كه اهل فضل و دانش آن را بر ما خواهند بخشيد و ما را از نصايح عالمانه خويش بهره مند خواهند ساخت.

اميد است اين مجموعه، مقبول درگاه الهى و مورد عنايت روح بزرگ و قدسى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام قرار گيرد و در گسترش و بالندگى فرهنگ و معارف تشيع، سودمند افتد.

در پايان از همه كسانى كه در به ثمر رسيدن اين برنامه ها سهم وافر داشتند؛ توليت محترم آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام و رياست محترم مؤسسه فرهنگى دارالحديث، شوراى عالى سياستگذارى، مديران محترم آستان حضرت عبدالعظيم و مؤسسه فرهنگى دارالحديث و به ويژه فاضل گرانقدر جناب آقاى على اكبر زمانى نژاد - كه بار عمده بر دوش ايشان بود - سپاسگزارى مى شود.

مهدى مهريزى

دبير كميته علمى

بهار 1382

ص: 5

درباره شخصيّت حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و تاريخ رى در طول قرنهاى گذشته و عصر حاضر، صدها جلد كتاب و مقاله و جزوه و مطالب پراكنده و سودمند در كتابهاى علما و دانشمندان و محققان به رشته تحرير درآمده است كه با وجود تكرارى بودن بعضى از آنها، هر كدام با نگرش خاص خود توانسته اند گوشه اى از جلوه ملكوتى و معنوى حضرت عبدالعظيم عليه السلام به نمايش بگذارد و جنبه اى از رمز و راز رى را بگشايد. با اين حال، تاكنون سال دقيق تولد و وفات حضرت عبدالعظيم عليه السلام روشن نيست؛ چنان كه درباره شهر رى هم، ناگفته هاى فراوانى وجود دارد.

شناخت نامه حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و شهر رى با گردآورى و تأليف مجموعه رساله هاى خطى و كتابها و مقالاتِ منتشر شده، و نيز مجموعه جزوه ها و گفتارهاى پراكنده درباره حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و امامزادگان و تاريخ شهر رى، در صدد شناساندن و معرفى مقام علمى و معنوى اين كريم اهل بيت عليهم السلام و ساير امامزادگان و معرفى تاريخ شهر رى است.

بارى، ستايشهاى امامان عليهم السلاماز حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، نشان دهنده شخصيت علمى و مورد اعتماد ايشان است ؛ به طورى كه در برخى روايات، براى زيارت قبر حضرت عبدالعظيم عليه السلام ثوابى به مثابه زيارت قبر امام حسين عليه السلام ياد شده است.

با تتبع وسيعى كه در فهارس مقالات و مجموعه مقالات و نيز فهارس كتابخانه ها و نيز برنامه هاى كامپيوترى (مثل نمايه مطبوعات) و... صورت گرفت، صدها مقاله و نوشته درباره حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و شهر رى شناسايى شد كه در جلد مأخذشناسى به تفصيل معرفى شده است.

از ميان انبوه مقالات، كه هر كدام به نوعى گوشه اى از جلوه علمى و ملكوتى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام را تبيين كرده و نيز بازگوى راز شهر رى بوده است، بيست مقاله برگزيده شد. پيش درآمد اين مجموعه مقالات، سخنان مقام معظم رهبرى حضرت آيه اللّه خامنه اى (دام ظله) در جمع مردم شهر رى در سال 1373ش

ص: 6

است.

با آنكه تمامى مقالات نوشته شده در اين زمينه قابل استفاده است، اما تنها تعدادى از اين مقالات در اين مجموعه گردآورى شده است.

عناوين مقالات گزيده از اين قرار است:

1 . آشنايى با حضرت عبدالعظيم عليه السلام و مصادر شرح حال او، مجله نور علم، ش 50 - 51، ص263 - 317 .

2 . عظمت و شخصيت حضرت عبدالعظيم در نظر امامان عليهم السلام و عالمان بزرگ شيعه، مجله

علوم حديث، ش 1، ص 100 - 107 .

3 . شرح حال حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام ، مجله مكتب اسلام، سال 35، ش 1، ص26 - 34 .

4 . يادگار امام مجتبى عليه السلام در شهر رى، روزنامه اطلاعات، 18 فروردين 1372ش.

5 . مناظرات امام جواد عليه السلام با حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام ، روزنامه اطلاعات، 26 دى سال 1370ش.

6 . بررسى تاريخ رى در مقاله فهرست شيخ منتجب الدين، يادنامه علامه امينى، مقاله سوم، ص 33 - 73 .

7 . مراكز علمى رى و تأثير آن در فرهنگ و تمدّن اسلامى، مجله گوهر، سال اول، 1352 ش، ص 593 - 598 .

8 . سيماى مدرسه رى و قم، مجله كيهان انديشه، ش 3، آذر و دى 1364 ش، ص 23 - 28 .

9 . بازگوى رازِ رى، مجله كيهان فرهنگى، سال 1368 ش، ص 3 - 11 .

10 . يكى از نقوش رى، مجله نوبهار، سال 5، ش 14، ص 217 - 218.

11 . مجموعه عبدالعظيم عليه السلام گنجينه اى از سنّت و هنر، مجله ميراث جاويدان، ش 21، ص 60 - 67.

12 . محدّثان و علماى امامى رى (تا پايان قرن چهارم)، مجله علوم حديث، ش 12، ص 126 - 151 .

ص: 7

13 . رى در زمان طبرى، يادنامه طبرى، ص 515 - 527 .

14 . فرمان اشرف افغان و موقوفات آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام »، مجله ميراث جاويدان، ش 4 ، سال هفتم، 1378ش، ص 71 - 86 .

15 . تاريخ رى و شخصيت حضرت عبدالعظيم الحسنى عليه السلام ، مجله معارف اسلامى، ش 26 ، 1355 ش، ص 84 - 91 .

16 . رى در دائرة المعارف اسلامى، ترجمه احمد الشنتاوى، دائرة المعارف الاسلامية، ج 10، ص 285 - 292 .

17 . درگاه و كتيبه آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، مجله باستان شناسى و هنر ايران، سال دوم، ش 2 ، 1348 ش، ص 4 - 6 .

18 . دفينه رى، روزنامه اطلاعات، 25 شهريور 1370 ش.

19 . جغرافياى تاريخى رى، مجله بررسيهاى تاريخى، سال 12، ش 2، 1356 ش، ص 111 - 122 .

20 . فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آستانه امامزاده عبدالعظيم عليه السلام ، نشريه كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، دفتر سوم، ص 427 - 480 .

در پايان، ذكر نكاتى لازم به نظر مى رسد:

1 . ترتيب مقالات بر اساس اهميت موضوع مقالات در ارتباط با مصادر و شرح حال حضرت عبدالعظيم و بررسى تاريخ و مراكز علمى و فرهنگى رى و نيز محدّثان و عالمان رى و تاريخ و جغرافياى رى و... است

2 . حتى الامكان سعى شده است كه تصرفى در مقالات صورت نپذيرد و مقالات با همان ويرايش اوليه مجلات به طبع برسد، مگر در موارد جزئى؛ مثل جداسازى بعضى از كلمات.

3 . فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آستانه امامزاده عبدالعظيم حسنى عليه السلام ، تأليف مرحوم

دانش پژوه بود با حواشى و نقد عالمانه دوست فاضل جناب حجه الاسلام آقاى ابوالفضل حافظيان همراه است كه از ايشان سپاسگزارى مى شود.

ص: 8

10. يكى از نقوش رى............. 231

عباس اقبال آشتيانى

11. مجموعه عبدالعظيم عليه السلام گنجينه اى از سنّت و هنر............. 237

سيّد احمد موسوى

12. محدّثان و علماى امامى رى (تا پايان قرن چهارم)............. 259

محمّد حاجى تقى

13. رى در زمان طبرى............. 289

پروانه نيك طبع

14. فرمان اشرف افغان و موقوفات آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام ............. 303

سيّد عبداللّه عقيلى

15. تاريخ رى و شخصيت حضرت عبدالعظيم الحسنى عليه السلام ............. 333

ابوالقاسم مشيرى

16. رى شهر بزرگ و نامور ايران............. 347

ابراهيم پورداود

17. درگاه و كتيبه آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام ............. 361

محمد كريم پيرنيا

18. دفينه رى............. 369

سيّد عبداللّه عقيلى

19. جغرافياى تاريخى رى............. 377

حسين قره چانلو

20. فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آستانه امام زاده عبدالعظيم حسنى ............. 389

محمدتقى دانش پژوه

ص: 10

پيش درآمد مجموعه مقالات

شهر رى

مركز الشعاع تهران

سخنرانى مقام معظم رهبرى حضرت آيت اللّه خامنه اى

ص: 11

ص: 12

معظم انقلاب را همراهى مى كردند.

طرح توسعه حرم مطهر حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام از سال 1370 با هدف ايجاد امكانات مذهبى، فرهنگى و رفاهى و نيز ارتقاء سطح فرهنگى منطقه به اجرا گذاشته شده است.

زيربناى مجموعه اين طرح توسعه بيش از 75 هزار مترمربع مى باشد كه16 طرح بزرگ و كوچك را شامل مى شود. دست اندركاران اجراى اين طرح هزينه انجام آن را 120 ميليارد ريال برآورد كرده اند.

طرحهاى توسعه حرمهاى مطهر امامزاده حمزه و امامزاده طاهر، احداث شبستان بين الحرمين، مصلى، مركز فرهنگى جوانان، دانشكده علوم حديث، حوزه علميه برهان، كتابخانه رى و همچنين سالن اجتماعات از جمله طرحهاى مهمى است كه معاونت عمرانى آستان مقدس حضرت عبدالعظيم عليه السلام آن ها را به اجرا گذاشته است.

بيانات رهبر انقلاب در اجتماع مردم شهر رى

بنا به گزارش خبرگزارى جمهورى اسلامى از تهران، حضرت آيت اللّه خامنه اى رهبر معظم انقلاب اسلامى پس از زيارت مرقد مطهر حضرت عبدالعظيم الحسنى عليه السلام و بقاع شريف امامزاده حمزه و امامزاده طاهر طى سخنانى كه در اجتماع هزاران تن از مردم شهر رى ايراد كردند، حضور نظامى بيگانگان از جمله آمريكا را در منطقه خليج فارس مردود و تشنج آفرين دانستند.

رهبر معظم انقلاب در سخنانشان كه با تكبيرهاى انبوه جمعيت مورد تأييد قرار گرفت، تلاش قدرتهاى استكبارى را براى تحميل سازش ظالمانه در خاورميانه محكوم كردند و فرمودند: آنچه كه آن ها در پى آن هستند صلح نيست بلكه يك ظلم آشكار و يك سازش ظالمانه است و من صريحا اعلام مى كنم هر جوان فلسطينى كه به خاك و خون كشيده مى شود و هر مادر فلسطينى كه داغدار مى شود و هر خانواده

ص: 14

فلسطينى كه بى سرپرست و متلاشى مى شود رئيس جمهور و دولت آمريكا به طور مستقيم در اين جرم شريك و سهيم هستند.

حضرت آيت اللّه خامنه اى از عوامل رژيم غاصب صهيونيستى به عنوان عناصرى بيگانه و غير فلسطينى نام بردند و فرمودند: رژيم صهيونيستى رسما اعلام كرده است كه فلسطينى هاى عضو حماس را هر جا بيابد آن ها را ترور خواهد كرد و اين در حالى است كه مدعيان دموكراسى و سازمانهاى مدعى طرفدارى از حقوق بشر در برابر اين تروريسم آشكار دولتى سكوت كرده اند و با رفتار خود اين ظلم بزرگ را كه عليه ملت فلسطين در داخل سرزمين هاى اشغالى و لبنان و هر نقطه ديگرى از جهان به اجرا گذاشته شده است، تاييد مى كنند.

رهبر معظم انقلاب اسلامى سكوت دولت و ملت ايران اسلامى را در برابر رفتار جنايتكارانه رژيم صهيونيستى عليه ملت فلسطين غيرممكن دانستند و فرمودند: مردم منطقه از جمله ملتهاى مسلمان اردن، مصر و مراكش برخلاف سران سست عنصر اين كشورها حركت خائنانه و پيمان سازش ظالمانه با اسرائيل را قبول ندارند و هرگز در مقابل آن ظلم بزرگ ساكت نخواهند ماند.

رهبر انقلاب در بخش ديگرى از سخنانشان مغايرت ادعاهاى صلح طلبانه آمريكا و برخى كشورهاى اروپايى را با حضور دهها ناو جنگى زيردريايى و صدها هواپيما در خليج فارس خاطرنشان كردند و فرمودند: آن ها چه كسى را تهديد مى كنند و قصد ترساندن چه كسى را دارند. آن ها به بهانه عراق وارد منطقه شدند اما به رغم عقب كشيدن عراق همچنان در خليج فارس حضور دارند. زهى تصور باطل كه ملت بزرگ و با عظمت ايران از اين قدرت نماييها بهراسد. جهان دريافته است ملتى كه دلش به نور ايمان و قرآن منور است اكنون آماده است با قدرت تمام همچون گذشته با مشت پولادين، هر متجاوزى را از عمل خود پشيمان كند.

حضرت آيت اللّه خامنه اى با تاكيد بر محتاج نبودن جمهورى اسلامى به قدرتهاى

ص: 15

استكبارى فرمودند: آمريكا مى داند كه اتحاد و همدستى و همكارى كشورهاى حاشيه خليج فارس با دولت مقتدر مردمى و بلندآوازه جمهورى اسلامى ايران قدرت عظيمى را در اين منطقه حساس نفت خير جهان به وجود خواهد آورد. بنابراين براى چپاول ذخائر منطقه سياست قديمى استعمارى يعنى ايجاد تفرقه ميان همسايگان را به اجرا گذاشته است و طى پانزده سال گذشته پيوسته به همسايگان ما در خليج فارس نابجا و به دروغ تفهيم كرده است كه بايد از جمهورى اسلامى بترسند.

رهبر انقلاب اسلامى خطاب به كشورهاى همسايه ايران در حاشيه خليج فارس تصريح كردند: دشمن شما استكبار و در رأس آن ها آمريكا و انگليس است دشمن شما قدرتهايى هستند كه قصد چپاول منابع شما را دارند. جمهورى اسلامى ايران با صراحت اعلام مى كند كه به جز همكارى، كمك و راهنمايى نسبت به كشورهاى حاشيه خليج فارس، هيچ نظر ديگرى ندارد.

اين كشورها بايد مراقب سرنوشت خود باشند زيرا پيروى و متابعت از شيطانهاى استعمارگر، آن ها را به وضعيتى دچار خواهد كرد كه در نتيجه آن، تنها بايد يكديگر را ملامت كنند.

رهبر معظم انقلاب در تبيين مواضع جمهورى اسلامى ايران در ارتباطات خارجى فرمودند: ملت ايران ملتى الهام گرفته از قرآن كريم است. ما بشريت را دوست داريم، همه ملتها را مى پذيريم و به سوى آن ها دست دوستى و همكارى دراز مى كنيم و بر سينه كسانى كه ضد بشرند دست رد مى زنيم. ارج نهادن به صلح و دوستى و محبت نسبت به انسانها و مخالفت با خباثت و جنگ و فساد در هر نقطه اى از جهان، سياست پايدار نظام اسلامى و ملت پرافتخار ايران است.

حضرت آيت اللّه خامنه اى اقتدار و عزت نظام جمهورى اسلامى ايران را مرهون ايمان و فداكارى آحاد مردم دانستند و فرمودند: امروز علاوه بر دوستان ما، دشمنان

ص: 16

نيز به صراحت اعتراف كرده اند كه دولت ايران اسلامى يكى از پرنفوذترين و نيرومندترين دولتهاى جهان است. عزت و اقتدار امروز ايران و رفتار توام با احترام بسيارى از كشورهاى جهان نسبت به جمهورى اسلامى ايران، ثمره ايمان، فداكارى و مجاهدت جوانان ما در ميدانهاى جنگ و نيز مرهون اخلاص، صفا، روحيه حزب اللهى و بسيجى دستهاى كارآمد، پاهاى استوار و چشمهاى باز و بيدار ملت بزرگ ايران است.

بر پايه همين گزارش رهبر معظم انقلاب اسلامى در بخش ديگرى از سخنانشان حضرت عبدالعظيم حسنى را به عنوان ستاره اى درخشان از خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله نام بردند و با استناد به روايات فرمودند: زيارت مرقد مطهر حضرت عبدالعظيم به مثابه زيارت مرقد حضرت سيدالشهدا عليه السلام در كربلاست. و شهر رى به سبب وجود بقاع متبركه حضرت عبدالعظيم الحسنى و امامزادگان حضرت حمزه و طاهر و قبور مطهر علماى بزرگى همچون شيخ صدوق و نيز وجود مرقد منور امام خمينى رحمه الله مركزالشعاع شهر تهران محسوب مى شود.

رهبر معظم انقلاب همچنين حضور مردم شهر رى را در صحنه هاى انقلاب به ويژه جنگ تحميلى ستايش برانگيز توصيف كردند و فرمودند: شهر رى داراى استعداد پيشرفت و ترقى است و مردمى خوب، علاقه مند و با نشاط را در خود جاى داده است. مردم شهر رى به ويژه جوانان اين شهر در دوران انقلاب نقش و تاثير بسيار مهمى را در پيشبرد مسائل كشور داشته اند و همراه با مسئولان دلسوز و پرتلاش خود اين منطقه را آباد كرده اند.

پيش از سخنان رهبر انقلاب، حجت الاسلام و المسلمين رى شهرى در سخنان كوتاهى مقدم رهبر معظم انقلاب اسلامى را به آستان مقدس حضرت عبدالعظيم الحسنى عليه السلام گرامى داشت و ضمن ارائه گزارشى از فعاليتهاى عمرانى در شهر رى اظهار اميدوارى كرد كه حركت سازندگى اين شهرستان شتاب بيشترى به خود بگيرد.

ص: 17

حضور در اجتماع روحانيون

اين گزارش همچنين حاكيست حضرت آيت اللّه خامنه اى در اجتماع روحانيون شهرستان رى حضور يافتند و طى سخنانى نقش و وظيفه آنان را در تقويت هرچه بيشتر روحيه انقلابى و حماسى مردم و نيز پايبندى آنان به مفاهيم اسلامى و انقلابى را

يادآور شدند.

رهبر انقلاب اسلامى فرمودند: حل مشكلات دينى و معنوى و فكرى مردم همراه با اعتلاى روحيه مذهبى، اعتقادى و معنوى جوانان از مهمترين وظايف روحانيون است كه بايد به بهترين وجه انجام پذيرد.

پيش از سخنان مقام معظم رهبرى حجت الاسلام و المسلمين غيورى ويژگيهاى بارز مردم شهر رى را در خدمت به اسلام و انقلاب برشمرد و طى آن همكارى و هماهنگى مسئولين اين شهرستان را در جهت محروميت زدايى از اين منطقه خاطرنشان كرد.

حضرت آيت اللّه خامنه اى در پايان اين سفر كوتاه كه چهار ساعت به طول انجاميد بر مزار شريف شيخ صدوق از علماى بزرگ جهان اسلام در قرن چهارم هجرى قمرى واقع در منطقه ابن بابويه حضور يافتند و با قرائت فاتحه مقام و منزلت اين عالم بزرگ

را گرامى داشتند.

ص: 18

ص: 20

آشنايى با حضرت عبدالعظيم عليه السلام

و مصادر شرح حال او(1)

اين رساله شامل مقدمه و سه فصل و خاتمه مى باشد.

در مقدمه، امامزاده بودن و جلالت قدر داشتن، و استحباب زيارت حضرت عبدالعظيم، و اين كه قبر آن بزرگوار در «رى» است بيان شده.

در فصل اوّل، عمده مصادر شرح حال آن حضرت (هفتاد و چند كتاب) به ترتيب تاريخ تأليف يا وفات مؤلّفان ياد، و از غالب آن ها نكته اى يا مطلبى نقل شده است.

در فصل دوم كتابهايى كه مستقلاً پيرامون زندگانى و شخصيت آن حضرت نگاشته شده (شانزده كتاب) معرّفى گرديده است.

در فصل سوّم به چهارده سؤال كه پيرامون تولّد و زندگى و وفات و قبر آن حضرت مطرح است پاسخ داده شده است.

در خاتمه روايات مربوط به استحباب زيارت آن حضرت نقل، و نيز پيرامون زيارتنامه ايشان بحث شده است.

ص: 21

اوّل: در بيرون قلعه سمنان در ميان باغچه با نضارت با قبّه عاليه رفيعه و عمارت مختصر با نزاهتى.

دوم: در بلده طيبه قم در قبّه عاليه و صحنى وسيع و آثار قديمه، كه سبب اطمينان تمام اهل آن بلد است در بودن قبر شريفش در آنجا.

سوّم: يك فرسخى مدينه طيبه در قريه «عريض» كه ملك آن جناب و محل سكناى خودش و ذريّه اش بود و لهذا او را على عريضى و اولادش نيز به همين لقب در كتب انساب و غيرها معروفند و در آنجا نيز بر قبر شريفش قبه اى است عاليه... .

باقى مى ماند قليلى كه هر دو جهت آن مكشوف است.

مثل قبر اسماعيل پسر امام جعفر صادق عليه السلام ، كه در بقيع نزديك ائمه بقيع عليهم السلاممعلوم است... .

و جمله اى از اولاد حضرت امام موسى كاظم عليه السلام مثل سيد جليل عظيم القدر و الشأن احمد معروف به شاه چراغ، كه در داخل شهر شيراز مدفون است... .

و برادر ديگرش سيد جليل القدر صاحب فضل و صلاح محمد، كه با احمد از يك مادرند و در شهر شيراز معروف است به مير سيد محمد، و در نزديكى قبر برادرش است و داراى بقعه و ضريح و خدمه است... .

و برادر ديگرش قاسم كه در هشت فرسخى حلّه مدفون است، و قبر شريفش زيارتگاه عامّه خلق است، و پيوسته علما و اخيار به زيارت او روند... .

و مثل برادر ديگرش امامزاده حمزه كه با امامزاده احمد و محمد از يك مادرند، و قبر شريفش در رى نزديك قبر حضرت عبدالعظيم است، و مادامى كه عبدالعظيم در رى زنده بود، پيوسته به زيارت او مى آمد و اين سيّد جليل القدر الآن در رى صاحب قبّه و بارگاه و ضريح و صحن و خدمه است... .

و مثل أبى حمزه امير على بن حمزة بن موسى الكاظم عليه السلام كه قبر شريفش در شيراز خارج باب اصطخر است... .

ص: 23

و مثل سيده جليله معظّمه فاطمه دختر امام موسى عليه السلام مدفونه به قم در نهايت جلالت و علو مقام است... .

و مثل معظمه نجيبه حضرت حكيمه خاتون، دختر امام محمد تقى كه چهار امام را درك نموده و به آن ها خدمت كرده... و قبر شريفش در قبّه ساميه عسكريين است.

و مثل امامزاده لازم التعظيم جناب عبدالعظيم...(1).

مرحوم محدث قمى در كتاب هدية الزائرين پس از آن كه مطلب بالا را ياد كرده افزوده است:

و مثل امامزاده محمد، فرزند امام جعفر صادق عليه السلام كه در شهر بسطام مدفون است.

و مثل قبر سيّد معظم جليل، ابوجعفر محمد بن على الهادى در نزديكى «بلد» كه اسم منزلى است معروف در طريق سامرّه، و جلالت و نبالت شأن آن بزرگوار بسيار است...(2).

علامه مجلسى در تحفة الزائر فرموده:

در هر بلدى از بلاد قبور منسوبه به اولاد و احفاد ائمّه بسيار است، امّا بعضى از ايشان مدفون بودنشان در آن مكان معلوم نيست، و بعضى حالشان معلوم نيست، و زيارت هر يك از ايشان كه بديشان معلوم نباشد خوب است، و تعظيم ايشان، تعظيم ائمه است، و از براى ايشان زيارتى به خصوص منقول نيست، اگر به كيفيت زيارت سائر مؤمنان ايشان را زيارت كنند خوب است. و اگر ايشان را امتياز دهند به مخاطبه سلام، مثل ائمه عليهم السلام به هر لفظى كه بر زبان جارى شود و متضمن تعظيم ايشان باشد خوب است، و اگر آنچه علما تأليف كرده اند(3) و در كتب زيارات مذكور است بخوانند خوب است.

ص: 24

و همچنين مستحب است زيارت مراقدى كه منسوب است به انبيا.

و همچنين هر يك از اصحاب نبىّ صلى الله عليه و آله وسلم و ائمه عليهم السلام، كه خوبى ايشان معلوم باشد، مثل سلمان و ابوذر و مقداد و عمّار و حذيفه و جابر انصارى و ميثم تمّار و رشيد هجرى و قنبر و حجر بن عدى و ساير افاضل محدثين اصحاب ائمه عليهم السلام، هر يك قبرشان معلوم باشد.

و همچنين اكابر علماى شيعه مثل شيخ مفيد و سيد مرتضى و سيد رضى و شيخ طوسى و علاّمه حلّى و هر كه از افاضل علماى شيعه كه قبرش معلوم باشد زيارت ايشان مرغوب است.(1)

مرحوم حاج ملاّهاشم خراسانى فرمايد:

امامزادگان عظام طبقات و اصنافى هستند:

صنف اوّل امامزاده هايى كه علاوه بر شرافت نسبيه، شأن و جلالت قدرشان معلوم است، و محلّ دفنشان هم معلوم است، و استحباب زيارتشان هم بالخصوص از ائمه اطهار مأثور است، و زيارت مخصوص هم جهت ايشان وارد شده.

مثل حضرت ابالفضل العباس و حضرت على اكبر و حضرت معصومه(2) و حضرت حمزه سيّدالشهداء عليهم السلام.

صنف دوم امامزاده هايى كه جلالت قدر و محل دفنشان معلوم است، و استحباب زيارتشان هم بالخصوص مأثور است، لكن زيارت مخصوص از ائمه اطهار به جهت ايشان وارد نشده. مثل حضرت عبدالعظيم، و مثل جناب قاسم بن موسى الكاظم كه در هشت فرسخى حلّه مدفون است.(3)

ص: 25

صنف سوّم امامزاده هايى كه جلالت قدر و محل دفنشان معلوم است، لكن استحباب زيارتشان بالخصوص وارد نشده.

مثل جناب اسماعيل بن جعفر الصادق، و احمد بن موسى الكاظم المعروف به شاه چراغ، و برادرش محمد بن موسى بن جعفر كه محل دفن هر دو در شيراز معلوم است.

و مثل سيّد محمد بن الامام الهادى كه قبر شريفش در نزديكى «بلد» يك منزلى سامراء است.

و مثل حكيمه خاتون دختر امام جواد عليه السلام ... (دوازده نفر ديگر را در اين صنف ياد كرده است).

صنف چهارم امامزاده هايى كه جلالت قدرشان معلوم است، و امّا محلّ دفنشان معلوم نيست.

مثل على بن جعفر كه در سه موضع قبّه و بقعه اى است منسوب به ايشان، و حمزة بن موسى الكاظم، كه در چهار موضع محتمل است قبر ايشان باشد، و محمّد بن الامام جعفر الصادق ملقب به ديباج كه نيز در چهار مورد احتمال بودن قبر ايشان هست.(1)

ص: 26

4. ابوالقاسم اسماعيل بن عباد بن عباس الطالقانى (صاحب بن عُبّاد) در گذشته سال 385 و مدفون در اصفهان.

رساله اى در ترجمه حضرت عبدالعظيم نگاشته كه در مستدرك الوسائل حاجى نورى، و نيز جداگانه ضمن مجموعه اى در بغداد چاپ شده است.

10. على بن ابى القاسم بيهقى معروف به ابن فندق در گذشته سال 565 در كتاب «لباب الانساب»، حضرت عبدالعظيم را در اولاد و نواده حضرت مجتبى عليه السلام ياد كرده است.به ج 2 ص 447 رجوع شود.

11. ابوالرشيد عبدالجليل قزوينى رازى در كتاب «نقض» كه در حدود سال 560 تأليف شده در ص 81 و 121 و 211 و 588 و در تعليقات مرحوم محدّث ارموى بر آن ص 154 و 155 و 513 و 719 از مزار حضرت عبدالعظيم ياد شده است.

15. جمال الدين احمد بن عنبه در گذشته سال 828 در كتاب «عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب» ص 71 چاپ هند:

عبدالعظيم المدفون بالرّى فى مقابر الشجرة و أولد عبدالعظيم محمد بن عبدالعظيم كان زاهداً كبيراً و انقرض و لا عقب له.

16. و هم ايشان در كتاب ديگر خود «الفصول الفخريه» چاپ محدث ارموى ص 107:

و عبدالعظيم زاهدى بزرگ بود و پسر او محمد نيز.

سنّت چنان پندارند كه مقام عثمان بن عفان است كه او بنا كرده، و مشهد امام موسى كاظم و امام محمد تقى در مقابر قريش در بغداد هم او فرموده است. و مشهد عبدالعظيم حسنى در شهر رى، و غير آن از مشاهد سادات علوى و اشراف فاطمى عليهم السلام از آثار او است. در سال 492 شهيد شده و از جمله آثار حسن خاتمه او است آن كه بعد از فوز به شهادت در جوار فائض الانوار حضرت امام حسين عليه السلام قرار يافته است.

19. مير مصطفى تفرشى در گذشته بعد از 1044 در كتاب «نقد الرجال» ص 190 چاپ سنگى عبارات رجال نجاشى و فهرست و رجال طوسى و خلاصه علامه حلّى را نقل كرده است.

20. ميرزا محمد بن على بن ابراهيم استرآبادى در گذشته 1028 در كتاب «منهج المقال» كه معروف به رجال كبير است عبارات رجال نجاشى و فهرست و رجال طوسى و خلاصه علامه را نقل كرده است.

21. ميرداماد در گذشته 1040 در كتاب «الرواشح السماويه» ص 50 چاپ سنگى:

الذائع الشائع أن طريق الرواية من جهة أبى القاسم عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى المدفون بمشهد الشجرة بالرى رضى الله تعالى عنه و أرضاه من «الحسن» لانه ممدوح غير منصوص على توثيقه، و عندى ان الناقد البصير و المبصر الخبير يستهجنان ذلك و يستقبحان جداً. و لو لم يكن له الا حديث عرض الدين و ما فيه من حقيقة المعرفة، و قول سيدنا الهادى ابى الحسن الثالث عليه السلام له: «يا اباالقاسم انت ولينا حقّاً»، مع ماله من النسب الظاهر و الشرف الباهر لكفاه... و بالجملة قول ابن بابويه و النجاشى

و غيرهما فيه: كان عابداً ورعاً مرضيّاً يكفى فى استصحاح حديثه فضلا عما اوردناه، فاذا الاصحّ الارجح و الاصوب الاقوم ان يعدّ الطريق من جهته صحيحاً و فى الدرجة العليا من الصحة. و اللّه سبحانه اعلم.

22. و هم ايشان در كتاب ديگرش «شرعة التسمية» كه در قم با تصحيح نگارنده اين مقاله چاپ شده است ص 45:

ص: 31

عبدالعظيم المدفون بمشهد الشجرة بالرّى فى قبته المعمورة المعروفة المشهورة انها محل استجابة الدعاء رضى اللّه عنه و ارضاه و قد ورد فى زيارته ماورد من الروايات المشهورة، و قد ادرك من الائمة الجواد و الهادى و العسكرى عليهم السلام، و استفادت الامامية من احاديثه و رواياته الى الآن.

23. ملا محمد تقى مجلسى در گذشته سال 1070 در كتاب شرح فارسى من لا يحضره الفقيه موسوم به «لوامع صاحبقرانى» ج 2 ص 179 چاپ سنگى:

[حضرت عبدالعظيم] مدفون است در جايى كه مشهور به مقابر شجره است در رى، و ائمه هدى صلوات اللّه عليهم از او خشنود بودند... .

24. و هم ايشان در كتاب «روضة المتقين» ج 14 ص 163 - 167:

عظيم الشأن جليل القدر و يظهر جلالة قدره من رواياته... و كان مرضيا اى كان فى دينه صحيحا و الاصحاب يرضون حديثه و يعملون به.

25. شيخ فخرالدين طريحى متوفاى 1805 در كتاب «المنتخب» ص 8 چاپ 1369 نجف:

قيل: و ممّن دفن حيّاً من الطالبين عبدالعظيم الحسنى بالرى.(1)

26. ملاّ عنايت اللّه قهپايى از علماى سده يازدهم در كتاب مجمع الرجال ج 4، ص 97 و 98 عبارت رجال نجاشى و فهرست و رجال طوسى درباره حضرت عبدالعظيم را نقل كرده است.

عبارات رجال نجاشى و رجال و فهرست طوسى و مشيخه من لا يحضره الفقيه و خلاصة الاقوال علامه را نقل كرده است.

28. علاّمه مجلسى متوفاى 1110 در كتاب بحارالانوار ج 96 ص 268 روايت داله بر فضيلت زيارت حضرت عبدالعظيم را از ثواب الاعمال صدوق و كامل الزيارات ابن قولويه نقل، و سپس كلام نجاشى در رجال را ياد كرده است.

29. هم ايشان در رساله «وجيزه» در علم رجال ص 60 چاپ سنگى فرموده: عبدالعظيم بن عبدالله الحسنى جليل الشأن معروف المزار.

30. و نيز هم ايشان در كتاب «تحفة الزائر» ص 546 چاپ شيخ فضل اللّه نورى گويد: از مزارات مشهوره معلومه مرقد منور امامزاده واجب التعظيم عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن ابى طالب است، و نسب آن حضرت به چهار پشت به حضرت حسن مجتبى منتهى مى شود و از اكابر محدّثين و اعاظم علماء و عباد و زهاد بوده است و از اصحاب امام محمدتقى و امام على نقى عليهماالسلام بوده است و نهايت توسل و انقطاع به خدمت ايشان داشته است و احاديث بسيار از ايشان روايت كرده است و قبر شريف وى در رى معلوم و مشهور است... .

ملاّمحمدتقى مجلسى نيست. به شرح عربى و فارسى او بر من لا يحضره الفقيه مراجعه شود.

32. حاج زين العابدين شروانى متوفاى 1253 و مدفون در جدّه در قبرستان حضرت حواء در كتاب «حدائق السياحة» ص 255 چاپ حروفى رحلى گويد: قريه شاه عبدالعظيم اكنون قصبه اى است شهر مانند... آقا محمد باقر كدخداى آن قصبه شخصى عزيز و محترم... و نقش سلسله عليه نعمه اللهية بر لوح ضمير مى نگاشت. در سال 1239 جمعى از اشقيا و اشرار آن ديار بر سر آب گفتگو نموده آن سر حلقه صدق و صفا را به سعادت ابدى رساندند.

33. ملاّ محمد اسماعيل بن محمد هادى كزازى اراكى فدائى كتاب جنات النعيم فى احوال سيدنا الشريف عبدالعظيم را در سال 1229 تأليف كرده است كه در فصل دوم اين رساله معرفى خواهد شد و اين شعر از اوست:

ليس ما بينه و بين المجتبى *** غير عينين و حاء ثم زاى

34. سيد محمدباقر خوانسارى در گذشته 1313 در كتاب «روضات الجنات» ص 353 چاپ دوم:

السيّد الشاه عبدالعظيم... فى تعليقة الشهيد الثانى على خلاصة الاقوال: قد نصّ على زيارته الامام على بن موسى الرضا عليه السلام ، قال: من زار قبره وجبت على اللّه له الجنّة: ذكر ذلك بعض النسابين.

35. حاج ميرزا ابوالقاسم نراقى نواده صاحب معراج السعادة و در گذشته سال 1319 در كتاب «شعب المقال فى احوال الرجال» ص 70:

ثقة جليل القدر.

36. سيد على اصغر بن محمد شفيع جابلقى در گذشته سال 1313 در كتاب «طرائف المقال» ج 1 ص 317 چاپ قم:

فضله و جلالته اشهد من ان يذكر و قبره الآن مزار للشيعة و قد برزت منه الكرامات

ص: 34

الباهرة.

37. سيد حسين بروجردى در منظومه نخبة المقال يا زبدة المقال:

عبدالعظيم الحسنى الزاهد *** طق ضف جليل ثقة و عابد

طق ضف يعنى طريق به او در فقيه ضعيف است. امّا مجلسى اوّل در شرح مشيخه فقيه فرموده: طريق به عبدالعظيم قوى كالصحيح است.

38. حاج ميرزا حسين نورى متوفاى 1320 در مستدرك ج 3 ص 614 چاپ اوّل:

فهو من اجلاء السادات و سادة الاجلّة... سپس رساله صاحب بن عُبّاد را نقل كرده است.

39. هم ايشان در تحية الزائر ص 331: فقير يافتم نسخه اى از نهايه شيخ طوسى رحمه اللّه به خط بعضى علما كه تاريخ كتابت آن روز سه شنبه 15 ربيع الاول سنه 517 هجرى بوده در آخر جزء اوّل آن نوشته بود بسيارى از فضائل و علو مقام و رتبه علم و زهد و نسب جناب عبدالعظيم را.

رساله صاحب بن عُبّاد هم ظاهراً در همين نسخه نوشته بوده است و حاجى نورى آن را در مستدرك نقل كرده است.

40. شيخ محمد طه نجف در گذشته 1323 در كتاب «اتقان المقال»: هو قطعى الوثاقة عظيم.

41. حاج ملاّباقر كجورى متوفاى 1323 كتاب «روح و ريحان» يا «جنة النعيم و العيش السليم فى احوال سيدنا عبدالعظيم» را نوشته است كه در فصل دوم اين رساله معرفى خواهد شد.

42. حاج ملاّعلى عليارى متوفاى 1327 در كتاب «بهجة الآمال فى شرح زبدة المقال» ج 5، ص 176 - 181 در پايان بحث گويد: و المراد بالقبر الذى كان يزوره عبدالعظيم مستتراً هو قبر حمزة بن موسى بن جعفر عليهماالسلام المدفون هناك و هو ايضا مزار معروف فى زماننا هذا. و الحقير قد تشرفت فى عامنا هذا سنة 1311 بزيارتهما حين قصدت

ص: 35

زيارة على بن موسى الرضا عليهماالسلام و الحمد للّه على اتمام هذه النعمة علىّ.

43. ميرزا سيد مهدى خان لاهوتى بدايع نگار در كتاب «بدائع الانساب فى مدفن الاطياب» كه در سال 1350 تأليف كرده در ص 39 گويد: عبدالعظيم... در رىّ مدفون و مزور، و معاصر امام محمد تقى و امام على النقى و جليل القدر است. او را يك پسر به نام محمد بوده، قليلى براى او احمد و قاسم هم نوشته اند.

44. حاج ملاهاشم خراسانى متوفاى 1352 در كتاب منتخب التواريخ چاپ اسلامية ص 197 و 220 و 221 و 771 و 773:

بنيان حرم و مشهد مقدس حضرت عبدالعظيم از مرحوم مجدالملك قمى است كه در سال 492 كشته شده و در جوار سيدالشهداء عليه السلام دفن شده است، و از آثار خيريه همين مجدالملك بقعه ائمه بقيع و رواق و مشهد كاظمين عليهم السلام است.

45. حاج شيخ عبداللّه مامقانى متوفاى 1355 در كتاب «تنقيح المقال» ج 2، ص 157:

اقول: لعلّ جلالته فى الغاية اغنته عن التصريح بوثاقته.

46. مرحوم محدث قمى متوفاى 1359 در كتاب «هدية الزائرين» ص 347-349:

علما براى آن بزرگوار زيارتى نقل نكرده اند مگر آن كه فخرالمحققين آقا جمال الدين در مزار خود فرموده كه زيارت آن حضرت به اين نحو مناسب است: السلام على آدم صفوة اللّه... .

47. و هم ايشان در «سفينة البحار» ج 2 ص 121: فى كتاب المجدى ان خديجة بنت القاسم الزاهد بن الحسن بن زيد بن الحسن بن اميرالمؤمنين عليهم السلام كانت زوجة عبدالعظيم الحسنى رضى اللّه عنهما.

48. و نيز در «منتهى الامال» ج 1 ص 179: خديجه دختر قاسم بن الحسن بن زيد همسر عبدالعظيم بن عبداللّه بوده (دختر عمو و پسر عمو بوده اند).

49. و هم ايشان در «مفاتيح الجنان» ص 544 چاپ اسلاميه: امامزاده لازم التعظيم جناب شاهزاده عبدالعظيم... قبر شريفش در رى معلوم و مشهور و ملاذ و معاذ عامه

ص: 36

مخلوق است و علو مقام و جلالت شأن آن حضرت اظهر من الشمس است... .

50. و نيز در «تحفة الاحباب» ص 170: عبدالعظيم مكنّى به ابوالقاسم و قبر شريفش در رى معروف و مشهور است، و به علوّ مقام و جلالت شأن معروف، و از اكابر محدثين و اعاظم علما و زهاد و عباد و صاحب كتاب خطب اميرالمؤمنين بوده... .

و من به برخى از جلالت او در كتاب مزار اشاره كردم و جناب عبدالعظيم را پسرى بوده به نام محمد، او نيز مردى بزرگ قدر و به زهادت و كثرت عبادت معروف بوده است.

51. شيخ محمد حسن حرز الدين در گذشته سال 1365ه .ق در كتاب «مراقد المعارف» ج 2 ص 52 - 57 چاپ 1391 در نجف گويد: تاريخ وفات حضرت عبدالعظيم بين سالهاى 252 - 255 است؟!

52. سيد عبدالرزاق كمونة الحسينى متوفاى 1390 در كتاب «مشاهد العترة الطاهرة» ص 94 چاپ 1387 در نجف: و مات فى الرى و دفن بها العالم الورع السيد عبدالعظيم... .

53. حاج شيخ ذبيح اللّه محلاتى در گذشته سال 1406 و مدفون در مقابل مقبره شيخ ابوالفتوح رازى در كتاب «اختران تابناك» ص 311 - 316 مصحح اين كتاب آقاى محمد جواد نجفى گويد: ما شرح حال حضرت عبدالعظيم را به صورت كتابى، ضميمه جلد چهارم ستارگان درخشان كه حاوى شرح حال امام حسن عليه السلام است نوشته ايم.

54. آيه اللّه حاج سيد ابوالقاسم خويى متوفاى 1413 در كتاب ارزشمند «معجم رجال الحديث» ج 10 ص 49 - 54 چاپ اوّل: ان جلالة مقام عبدالعظيم و ايمانه و ورعه غنيّة عن التثبّت فى اثباتها بالروايات الضعاف مثل ما روى عن بعض النسابين عن الرضا عليه السلام «قال: من زار قبره وجبت له الجنّة» مع ان المتحصل من كلمات اصحابنا ان عبدالعظيم لم يدرك الرضا عليه السلام فضلا عن ان يكون متوفى فى حياته. فما ذكره (بعض النسابين)

ص: 37

و هم جزماً فهذه المرسلات غير قابلة للتصديق.

55. علامه حاج شيخ محمد تقى تسترى دامت بركاته در كتاب قاموس الرجال ج 5 ص 345 - 347 چاپ اوّل پيرامون حضرت عبدالعظيم بحث كرده و در پايان فرموده: روايت منقوله از حضرت رضا: «من زار قبره وجبت له الجنة» مربوط به زيارت قبر حضرت معصومه است ناقل اشتباهاً آن را در مورد حضرت عبدالعظيم دانسته است.

56. محقق ارجمند سيد عبدالعزيز طباطبائى دامت افاضاته در ويژه نامه سيّد رضى (شماره پنجم مجله تراثنا چاپ قم) ص 31: السيد عبدالعظيم العلوى الحسنى المتوفى 254 المدفون بالرى و للصاحب ابن عباد رسالة فى ترجمة حياته كما ان للصدوق ايضا رسالة «اخبار عبدالعظيم».

57. حجة الاسلام جناب آقاى شيخ مهدى نجف دامت افاضاته در كتاب «الجامع لرواة و اصحاب الامام الرضا عليه السلام » چاپ كنگره جهانى حضرت رضا عليه السلام ج 1، ص 383 - 386: تاريخ وفات حضرت عبدالعظيم را به نقل از آقاى طباطبايى 254 ياد كرده و سپس گويد اين تاريخ وفات با وفات حضرت عبدالعظيم در زمان امام هادى كه از برخى روايات استفاده مى شود نمى سازد؟!

58. عبدالعزيز جواهر كلام در تاريخ طهران چاپ 1325 شمسى ص 64: نظام الدين ساوجى شاگرد شيخ بهايى و مؤلف تكمله كتاب «جامع عباسى» و «نظام الاقوال فى علم الرجال» و كتاب «الصحيح العبّاسى» كه اخبار صحيحه كتب اربعه را در آن گردآورى و شرح و تحقيق نموده و در سال 1022 از تأليف آن فراغت يافته، ساكن شهر عبدالعظيم و مدرس مدرسه عبدالعظيم بوده، و شاه عباس صفوى تدريس مدرسه مزبور را به وى واگذار كرده و در سنّ چهل سالگى درگذشته است.

59. سيّد محمد تقى مصطفوى در كتاب «آثار تاريخى طهران» ج 1 ص 372 - 375 چاپ 1361: بناى قديمى كه حرم كنونى باشد از آثار قرن هفتم هجرى است كه در عهد صفويه و سپس دوران قاجاريه به تكميل و تزيين آن پرداخته اند صندوق عتيقه

ص: 38

منبّت كارى نفيس آن مورّخ به سال 725 هجرى است.

60. در لغت نامه دهخدا ج 31 ص 63: عبدالعظيم مردى متقى و پرهيزكار و از راويان و ثقات مورد اعتماد على بن محمد التقى بود... مرقد او در يك فرسنگى تهران به شهر رى (معروف به شاه زاده عبدالعظيم) واقع است و زيارتگاه شيعيان است.

61. كتاب آستانه رى تأليف محمد على هدايتى متولى آستانه حضرت عبدالعظيم قبل از انقلاب.

اين كتاب در سال 1344 شمسى چاپ شده است.

62. رى باستان. تأليف دكتر حسين كريمان (از معاصرين) در دو جلد در تهران سال 1345 - 1349 چاپ شده است و در ص 384 به بعد جلد اوّل پيرامون حضرت عبدالعظيم بحث كرده است.

63. گنجينه دانشمندان تأليف حجه الاسلام والمسلمين جناب آقاى شيخ محمد رازى در نه جلد چاپ شده است شرح حال حضرت عبدالعظيم در ص 605 به بعد جلد سوم مطرح شده است.

64. اختران فروزان رى و طهران تأليف همان آقاى رازى در ص 20 - 52 اين كتاب شرح حال حضرت عبدالعظيم مطرح شده است.

65. زندگانى حضرت عبدالعظيم تأليف همان آقاى رازى به زبان فارسى كه در سال 1367ه .ق در 151 صفحه در تهران چاپ شده است.

66. موائد الكريم لزوار عبدالعظيم تأليف مرحوم آيه اللّه حاج شيخ عباس حائرى.

67. التذكرة العظيمة تأليف شيخ محمد ابراهيم كلباسى. با كتابهاى بعدى، در فصل دوم معرفى خواهد شد.

68. عبدالعظيم الحسنى حياته و مسنده تأليف حجه الاسلام و المسلمين حاج شيخ عزيزاللّه عطاردى.

69. زندگانى حضرت عبدالعظيم تأليف حجه الاسلام و المسلمين احمد صادقى

ص: 39

اردستانى.

70. شرح حال حضرت عبدالعظيم تأليف اعتماد السلطنة.

71. نور الآفاق تأليف حاج شيخ جواد شاه عبدالعظيمى لاريجانى.

72. الخصائص العظيميه تأليف همان حاج شيخ جواد لاريجانى.

ص: 40

گردآورى كرده باشد. احتمال دوّم اين كه در اين تأليف رواياتى كه پيرامون شخصيت و زندگى و ويژگيهاى آن حضرت است آورده باشد.

به نظر نگارنده احتمال دوّم صحيح است، يكى به خاطر اين كه در تأليفات شيخ صدوق اين عنوانها را مى بينيم: «كتاب اخبار سلمان و زهده و فضائله»، «كتاب اخبار ابى ذر و فضائله»(1) و روشن است كه اين دو كتاب پيرامون شخصيت اين دو بزرگوار است، و ديگر اين كه كتابهايى كه روايات يك راوى در آن گردآورى شود به نام «مسند» ناميده مى شود مانند «مسند عبداللّه بن بكير»(2) و يا لفظ «مسند» هم به آن افزوده مى گردد مانند «كتاب اخبار ابى حنيفة رحمه اللّه تعالى و مسنده» كه در فهرست طوسى(3) ياد شده است.

بنابراين كتاب «جامع اخبار عبدالعظيم» مرحوم شيخ صدوق - كه متأسفانه نسخه آن در دست نيست - بايد شامل همه يا برخى اين قبيل روايات و عبارات - كه در سائر كتب شيخ صدوق به طور پراكنده آمده - باشد.

در كتاب ثواب الاعمال آمده است: محمد بن يحيى العطار عمّن دخل على ابى الحسن على بن محمد الهادى عليهماالسلام - من اهل الرى - قال دخلت على ابى الحسن العسكرى عليه السلام فقال: اين كنت؟ فقلت: زرت الحسين عليه السلام ، قال: اما انك لو زرت قبر عبدالعظيم عندكم لكنت كمن زار الحسين بن على عليهماالسلام(4)

همين روايت در كامل الزيارات ابن قولويه هم آمده است.(5)

علامه امينى در ذيل اين حديث فرمايد: گويا اين شخص با اين كه در رى بوده به زيارت حضرت عبدالعظيم نمى رفته و به مقام و منزلت او آشنا نبوده، از اين رو حضرت هادى عليه السلام

ص: 42

با اين بيان او را به مقام عبدالعظيم آشنا و به زيارت او تشويق كرده است.(1)و همين روايت در رساله صاحب بن عُبّاد نيز ياد شده است.(2)

و نيز شيخ صدوق(ره) در من لا يحضره الفقيه كتاب الصوم پس از نقل روايتى در مورد صوم يوم الشك مى فرمايد:

و هذا حديث غريب لا اعرفه الا من طريق عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى المدفون بالرى فى مقابر الشجرة و كان مرضيا رضى اللّه عنه.(3)

و ملا محمّدتقى مجلسى در توضيح جمله اخير فرمايد: و كان مرضيّا اى مقبولا عند الائمة الهداة عليهم السلام او عند اصحابهم او الاعم كما يظهر من الاخبار...(4).

و در شرح فارسى فقيه فرمايد: او مدفون است در جايى كه مشهور است به مقابر شجره در رى، و ائمه هدى صلوات الله عليهم از او خشنود بودند و خدمت حضرت امام تقى و حضرت امام على نقى صلوات اللّه عليهما رسيده بود و از ايشان بسيار روايت كرده است...(5).

و همچنين حديث شامل عرض دين عبدالعظيم بر امام هادى عليه السلام در امالى صدوق در مجلس پنجاه و چهارم آمده است كه حضرت در آغاز حديث فرموده: مرحباً بك يا اباالقاسم انت و ليّنا حقّاً و در پايان آن فرموده: يا اباالقاسم هذا و اللّه دين اللّه الذى ارتضاه لعباده فاثبت عليه ثبّتك اللّه بالقول الثابت فى الحياة الدنيا و فى الآخرة.(6)

حاجى نورى درخاتمه مستدرك الوسائل(1) مى فرمايد:و اما عبدالعظيم فهو من اجلاّء السادات و سادة الاجلاّء نقتصر فى ذكر حاله على نقل رسالة من الصاحب ابن عباد وصلتالينا بخط بعض بنى بابويه تاريخ الخطّ سنة 516. سپس همه رساله را نقل مى كند.

علامه طهرانى در ذريعه(2) مى نويسد: رسالة فى فضل عبدالعظيم و نسبه و وصف حاله للوزير الصاحب ابى القاسم اسماعيل بن عباد الديلمى القزوينى الطالقانى المتوفى 385. و هى مختصرة. وجد نسختها بخط ابى المحاسن فى آخر «نهاية» الشيخ الطوسى عند شيخنا العلامة النورى فكتب عنه نسخ، و كتبت انا نسختى ايضاً عن خطّه.

محقق ارجمند حضرت آقاى شيخ محمد حسن آل يس اين رساله را از روى نسخه مورخ 1324 - كه از روى همان نسخه مورخ 516 نوشته شده - به صورت خوبى چاپ كرده و در مقدمه آن با اظهار تأسف فرموده:

آن نسخه كهن معلوم نيست كه به كدام يك از كتابخانه هاى دنيا راه يافته است.(3)

در اينجا به طور اختصار شرح حال صاحب بن عُبّاد را ياد مى كنيم.(4)

تولّد او در سال 326 و وفاتش در 24 صفر سال 385 در «رى» واقع شد. جنازه اش را به اصفهان حمل كردند و در خانه خودش دفن شد.

صاحب روضات فرموده كه قبر صاحب در اصفهان در محله اى است معروف به باب

ص: 44

طوقچى در ميدان كهنه و قبه اى دارد، در زمان ما چون منهدم شده بود شيخ علامه ملا محمد ابراهيم كرباسى امر به تجديد عمارت آن نمود و به زيارت او مداومتى داشت.

جناب صاحب را علاوه بر ديوان شعر تأليفات بسيارى است از جمله كتاب «محيط» در لغت و كتاب الامامة كه در آن تفضيل اميرالمؤمنين عليه السلام و تثبيت امامت او را ذكركرده، و كتاب فضائل النيروز و غيره.(1)

و قد روى عنه من رجالات الشيعه خلق: كأحمد بن ابى عبداللّه البرقى - احمد بن محمد بن خالد(1) - و أبوتراب الرويانى، و خاف من السلطان فطاف البلدان على أنّهفيج(2)، ثم ورد الرىّ و سكن بسربان(3)، فى دار رجل من الشيعة فى سكة الموالى، و كان يعبد اللّه عزوجل فى ذلك السرب[-ان]. يصوم النهار و يقوم الليل، و يخرج مستتراً فيزور القبر الذى يقابل الآن قبره و بينهما الطريق، و يقول: هو قبر رجل من ولد موسى

بن جعفر عليهماالسلام و كان يقع خبره الى الواحد بعد الواحد من الشيعة حتى عرفه اكثرهم، فرأى رجل من الشيعة فى المنام كأن رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم قال: إن رجلاً من ولذى يحمل غداً من سكة الموالى فيدفن عند شجرة التفاح فى (باغ)(4) عبدالجباربن عبدالوهاب، فذهب الرجل ليشترى الشجرة و كان صاحب (الباغ) رأى ايضا رؤياً فى ذلك، فجعل موضع الشجرة مع جميع (الباغ) وقفاً على أهل الشرف و التشيع يدفنون فيه، فمرض عبد العظيم - رحمة اللّه عليه - و مات، فحمل فى ذلك اليوم الى حيث المشهد.

دخل بعض أهل الرى على أبى الحسن صاحب العسكر عليه السلام فقال: أين كنت؟، فقال: زرت الحسين صلوات اللّه عليه، فقال: اما انك لو زرت قبر عبدالعظيم عندكم لكنت كمن زار الحسين صلوات اللّه عليه.(1)

قال. ان اللّه عزوجل يُنزّل ملكاً الى السماء الدنيا ليلة الجمعة فينادى هل من سائل فأعطيه؟ و ذكر الحديث.

و بهذا الاسناد عن الرضا عليه السلام فى قوله [تعالى]: (وجوه يومئذٍ ناضرة الى ربها ناظرة)(1) قال: مشرقة منتظرة ثواب ربها عزوجل.

علامه تهرانى در اعلام الشيعة سده سيزدهم او را به عنوان: عالم فقيه، رجالى متبحّر،

متتبع مضطلع، متطلم بارع ياد كرده است.

تأليفات فراوانى داشته است كه تعدادى از آن ها توسط نواده او به كتابخانه مسجد اعظم قم موجود است:

1. الاشعة البدرية. شرح رساله جعفريه محقق كركى است. سه نسخه از آن به كتابخانه مسجد اعظم قم اهداء شده است.

2. قرة العين الناظرة. شرح تبصرة علامه حلّى است. نسخه اى از آن در همان كتابخانه است.3. كفاية الطالب. شرح مختصر ابن حاجب در اصول فقه است. دو نسخه از آن در همان كتابخانه است.

4. شرح رساله شكيّه علامه مجلسى به زبان عربى. نسخه اى از آن در همان كتابخانه است.

5. رساله در عدم وجوب صلوات هنگام بردن نام رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم . اين رساله را در ردّ رساله خاتون آبادى كه در وجوب آن نوشته بوده تأليف كرده است. نسخه اى از آن در همان كتابخانه موجود است.

6. العقيدة الوحيدة. منظومه اى است در علم كلام شامل 1002 بيت. كه سه نسخه از آن در همان كتابخانه، و نسخه چهارمى هم در كتابخانه حسينيه شوشتريهاى نجف اشرف بوده است. و علامه طهرانى اين نسخه اخير را ديده كه حواشى از مؤلف داشته. و فرموده از اين نوشته ها مهارت او در انواع علوم معلوم مى شود.

7. ترجمه همان العقيدة الوحيدة. نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد اعظم است.

8 . ترجمه منظومه پيرامون شك و سهو در نماز. نسخه اى از آن در همان كتابخانه هست.

9. جنات النعيم. همان كتاب كه مورد بحث ما است. و نسخه اى از آن در همان كتابخانه

ص: 49

موجود است.(1)

علامه طهرانى در اعلام الشيعه فرموده: در پايان نسخه منظومه العقيدة الوحيده، بيست و چند جلد از تأليفات او به زبان فارسى و عربى در فقه و اصول و تاريخ و رجال و كلام و غيرها ياد شده است. و سپس نام هجده كتاب از آن بيست و چند كتاب را ذكر مى كند كه پنج تاى آن ها از همانهايى است كه در بالا ياد شد.(2)

تاريخ وفات او در اين شعر آمده است:

به سال واقعه اش كلك فكر زد شهپر *** نوشت صورت تاريخ: ذوفنون عراق

1263

كتاب جنات النعيم حدود دويست صفحه وزيرى و در تاريخ 1230 به زبان عربى تأليف شده است. شامل مقدمه و هشت فردوس و خاتمه است.

مقدمه در بيان اين كه چرا امامت در نسل امام حسن قرار داده نشد؟

فردوس اوّل پيرامون اسم و رسم حضرت عبدالعظيم و آنچه صاحبان كتابهاى رجالى درباره او گفته اند.

فردوس دوم در بيان و شرح سند مطالب و رواياتى كه پيرامون آن حضرت در فردوس اوّل ياد شده.

فردوس سوم پيرامون آباء گرامى آن حضرت (عبداللّه - على - حسن - زيد).

فردوس چهارم دربيان فضائل عامه آن حضرت كه شامل سائر امامزاده ها هم مى شود.

فردوس پنجم در بيان فضائل عامه آن حضرت كه شامل سائر علماى عاملين هم مى شود.

فردوس ششم در معرفى راويان او (هشت نفر).

فردوس هفتم در معرفى مشايخ او و كسانى كه از آن ها روايت كرده است به ترتيب

ص: 50

حروف تهجى. حدود بيست نفر ياد شده است.

فردوس هشتم در روايات منقوله از آن حضرت. در اين بخش شصت روايت و در ذيل هر روايت روايات مشابه آن و مطالب ديگر را آورده است.

خاتمه در بيان احوال اولاد امام حسن از غير زيد كه جدّ حضرت عبدالعظيم است.

بسيار مناسب است اين كتاب پر ارج توسط بخش فرهنگى آستانه حضرت عبدالعظيم چاپ و نشر گردد و از اين راه مؤلف ارجمند آن هم تجليل شود.

فتنه باب و فلك السعاده در نجوم است كه هر سه چاپ شده است.(1)

اعتمادالسلطنه درباره او گويد: در اين عهد جاويد مهد، از رجال و اعيان احدى به قدر وى ترويج علم و دانش و هنر نكرد. مكرر ناصرالدين شاه مى گفت: ثلث مردم ايران را على قلى ميرزا تربيت كرد. و به عزّت و اعتبار و انتشار اسم و اشتهار او نيز در اين دولت كسى نرسيد... از مجالست علماء و افاضل و مذاكرات علوم و فضائل هيچ وقت ملالت نمى يافت و كسالت نمى گرفت. به مجلس مذاكرات علميه در جميع فنون عتيقه آسيايى و معارف طريفه و صناعات جديده اروپايى با اساتيد آن ها مشاركت حاذقانه مى كرد و مخصوصاً در حكمت متوسطه مشرق زمينى خود ازاساتيد به شمار مى آمد و در تاريخ و اسطرلاب و هندسه و بسيارى از مسائل، كتابها و رسائل ساخته است...(2).

كتابخانه مهم و معتبرى جمع آورى نموده بود كه بعدها نصيب سپهسالار بانى مدرسه سپهسالار جديد (شهيد مطهرى) شد كه از آن كتابها همين شرح حال حضرت عبدالعظيم است كه دو نسخه آن در كتابخانه مدرسه سپهسالار موجود است و نگارنده اين سطور (با طى كردن هفت خوان...) عكسى از اين دو نسخه با تحمل مخارج سنگين فراهم كرده است. اميدوارم هر چه زودتر راه استفاده از نسخه هاى خطى اين كتابخانه مهم آسان گردد و اولياء آن مدرسه و كتابخانه به اين واقعيت واقف شوند كه كتابخانه براى استفاده علاقه مندان است نه براى حبس نسخه ها و دور نگاهداشتن آن ها از استفاده اهل فضل.

اعتضاد السلطنه تاريخ احوال مبارك حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام و احوال عبداللّه ابيض را نوشته و در «جنگ» خويش به طور مسوّده ضبط كرده بود. ميرزا عبدالوهاب خان نصيرالدوله از او خواست كه آن رساله را براى او استنساخ كند او هم پاكنويس

ص: 52

كرد و براى او ارسال داشت. اين كار در سال 1293 انجام شده است.(1)

پس از اين تاريخ، ناصرالدين شاه از او مى خواهد كه انساب طهارت نصاب و شرحى از احوال سعادت مآل حضرت عبدالعظيم عليه آلاف التحية و التكريم و برخى از امامزادگان ديگر كه اينك روضه مقدسش در ارض رى مطاف خاص و عام است ايراد نمايد و از تطويل و ايجاز تعقيد كناره گيرد. پس از اين دستور و تقاضا، اعتضاد السلطنه بار ديگر آن رساله قبل را تحرير و پاكنويس و به صورت جديدى در مى آورد كه نسخه اى از اين كار هم در كتابخانه شهيد مطهرى موجود است و اينك به معرفى آنمى پردازيم.

اين رساله به زبان فارسى و 114 صفحه (هر صفحه 9 سطر) است. پس از ديباچه شرح حال زيد بن حسن عليه السلام جد سوّم حضرت عبدالعظيم را آورده است و نيز شرح حال دختر او نفيسه (كه در مصر مدفون است و اهل مصر او را ستّ نفيسه خوانند و به زيارت قبر او مى روند و خيلى او را تعظيم و تجليل مى نمايند) را ياد كرده است.

سپس شرح حال جدّ دوّم او حسن بن زيد را به تفصيل آورده است.

آن گاه شرح حال جدّ اوّل او على الشديد بن حسن بن زيد را و سپس شرح حال پدر او عبداللّه بن على بن حسن بن زيد را و در پايان شرح حال حضرت عبدالعظيم عليه السلام را آورده و در اين بخش مطالب سودمندى دارد.

پس از تمام شدن اين قسمت، شرح حال امامزاده عبداللّه و پدران او را و نيز شرح حال امامزاده حمزه را ياد كرده است و پيرامون قبر بى بى زبيده و بى بى شهربانو نيز مطالبى دارد.

تاريخ كتابت اين نسخه 1296 مى باشد و مناسب است اين رساله تحقيق و چاپ شود زيرا برخى نكات تازه و قابل توجّه در آن ديده مى شود مثلاً مى گويد:

ص: 53

به هر حال آن مكان شريف بعد از آن كه مدفن امامزاده لازم التعظيم حضرت عبدالعظيم عليه السلام شد، در اكثر ازمنه محترم بوده و متوليان آن بقعه متبركه كه از سادات صحيح النسب مى باشند علاوه بر رياست ملّتى غالباً رياست دولتى نيز داشته اند مثل ايالت ولايت طهران و اطراف آن. سلاطين صفويه مخصوصاً به جهت زيارت اين قبر شريف از اصفهان به جانب رى نهضت مى نمودند چنانكه اسكندربيك منشى در چند موضع از تاريخ عالم آراى عباسى تفصيل آن را ايراد نموده و بناهاى قديم آن مكان شريف از شاه اسماعيل و شاه طهماسب اوّل است... .

روح و ريحان هفتم: توضيح اين كه آن حضرت خدمت سه امام رسيده است 125-126.

روح و ريحان هشتم: شرح حديث اباحمّاد رازى كه در رساله صاحب بن عُبّاد نقل شده كه حضرت هادى عليه السلام او را براى اخذ احكام دين به عبدالعظيم ارجاع داده است 127-133.

روح و ريحان نهم: شرح حديث عرض دين عبدالعظيم خدمت امام هادى عليه السلام 134-327.

مفصل ترين بخش كتاب اين بخش است.

روح و ريحان دهم: شرح هجرت آن حضرت به حدود رى 328 - 331.

روح و ريحان يازدهم: شرح احاديث مرويه از آن حضرت (57) حديث 332-390.روح و ريحان دوازدهم: شرح مدفن آن حضرت و بناى رى و مدح عجم 390-397.

روح و ريحان سيزدهم: وفات و شهادت آن حضرت 398 - 403.

روح و ريحان چهاردهم: ثواب زيارت آن حضرت 403 - 420.

در اين بخش دو زيارتنامه براى آن حضرت انشاء شده است.

روح و ريحان پانزدهم: در آداب زائر و زيارات و خدّام قبور ائمه عليهم السلام 420 - 446.

روح و ريحان شانزدهم: در شرح بناء قبّه آن حضرت و حسن آبادى مساجد 446-477.

روح و ريحان هفدهم: در اقوال علماء پيرامون جلالت قدر آن حضرت 478-484.

روح و ريحان هجدهم: شرح احوال امامزاده حمزه 484 - 490.

روح و ريحان نوزدهم: شرح حال امامزاده عبداللّه ابيض 490 - 493.

روح و ريحان بيستم: شرح حال امامزاده قاضى صابر ونك 493 - 495.

روح و ريحان بيست و يكم: شرح حال امامزاده طاهر 495 - 497.

روح و ريحان بيست و دوم: در امامزادگانى كه به رى وارد شده اند 497 - 507.

روح و ريحان بيست و سوم: شرح حال علمايى كه در زاويه حضرت عبدالعظيم

ص: 55

و اطراف آن مدفونند. 507 - 532.

روح و ريحان بيست و چهارم: در خوابهايى كه در تعظيم روضه مباركه آن حضرت ديده شده 532 - 539.

خاتمه: شامل تقريظ هاى منظوم بر اين كتاب 540 - 548.

و در پايان صورت موقوفات حضرت عبدالعظيم مى باشد. اين كتاب پر است از مطالب سودمند علمى و غيره. فهرست تفصيلى مطالب كتاب در 22 صفحه در آغاز كتاب چاپ شده است. خداى منّان مؤلف جليل القدر آن را رحمت كند.

كتاب مى تواند باشد:

مطلب اوّل: مى گويد حديث شريف كساء صحيحاً از دوازده كتاب معتبر كه شش كتاب از كتب معتبره شيعه و شش كتاب از كتب معتبره عامّه است به اختلاف نسخ مرسلا و معنعناً نقل شده.

1. فى «مناقب العترة» عن احمد بن محمد بن فهد الحلّى مرسلا عن زيد بن الحسن بن الامام عن ام سلمة عن فاطمة الزهراء سلام اللّه عليها.

2. فى ذخائر العقبى عن واصلة بن الاسقع.

3. وفى درر السمطين فى مناقب السبطين عن جمال الدين الزرندى المدنى معنعنا عن الصادق عليه السلام عن محمد الباقر عن زين العابدين عن الحسين بن على عن الحسن عليه السلام فى خطبته.

4. وفى كنوز المناقب عن ابن مسعود عن على بن الحسين عليهماالسلام

5. وفى المنتخب عن الشيخ الطريحى.

6. وفى صحيح البخارى عن عائشه امّ المؤمنين.7. وفى سنن الترمذى فى مناقب اهل البيت عن زينب مربية النبى صلى الله عليه و آله وسلم عن عائشة.

8 . وفى شرح الكبريت الاحمر لعلاء الدين السمنانى عن البيهقى عن عائشة.

9. وفى جواهر العقدين فى قصص عجيبة لاهل بيت النبوة.

10. و عن الملاّ فى سيرته عن عمرو بن أبى سلمة.

11. وفى قصص النبوة فى بركات اهل بيت النبوة.

12. و عن الغثافى عن حفضة بنت عمر فى معجمه.

و سمعت شيخى الثقة الحاج شيخ محمد حسين السيستانى فى سند هذا الحديث الشريف قال سمعت عن سيد حسن بن سيد مرتضى اليزدى قال روى صاحب العوالم فى الجلد 62 فى احوالات ام ائمة الطاهرين روى صاحب العوالم الشيخ عبداللّه البحرانى عن شيخه سيد هاشم البحرانى عن شيخه الجليل السيّد ماجد البحرانى عن الحسن بن زين الدين الشهيد الثانى عن شيخه مقدس الاردبيلى

ص: 58

عن شيخه على بن عبد العال الكركى عن الشيخ على بن هلال الجزائرى عن الشيخ على بن الخازن الحائرى عن الشيخ احمد بن فهد الحلى عن الشيخ ضياءالدين على بن الشهيد الاول عن ابيه الشهيد الاول عن فخر المحققين عن شيخه علامة الحلى عن شيخه المحقق عن شيخه ابن نماء الحلى عن شيخه محمد بن ادريس الحلى عن ابن حمزة الطوسى صاحب ثاقب المناقب عن الشيخ الجليل محمد بن شهر آشوب عن الطبرسى صاحب الاحتجاج عن شيخه الجليل حسن بن محمد بن حسن الطوسى عن ابيه شيخ الطائفة عن شيخه المفيد عن شيخه ابن قولويه القمى عن الشيخ الكلينى عن على بن ابراهيم عن ابيه ابراهيم بن هاشم عن احمد بن محمد بن ابى نصر البزنطى عن قاسم بن يحيى الحذاء الكوفى أبى بصير عن ابان بن تغلب البكرى عن جابر بن يزيد الجعفى عن جابربن عبداللّه الانصارى عن فاطمة الزهراء عليها سلام بنت رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم قال سمعت عن فاطمة الزهراء عليها سلام انها قالت دخل على أبى... .

مطلب دوم: تولّد و وفات حضرت عبدالعظيم را در پنجشنبه 4 ربيع الآخر 173 و 15شوال 252 دانسته و اين مطلب را از كتاب «نزهة الابرار فى نسب اولاد الائمة الاطهار» تأليف سيد موسى موسوى برزنجى شافعى مدنى، و كتاب «طبقات الاشراف» تأليف نور الدين مكى حنفى كه در مصر قاضى القضاة بوده، و كتاب «مناقب العترة» تأليف احمد بن محمد بن فهد حلى نقل كرده است.

و از كتاب اوّل نقل كرده كه حضرت عبد العظيم قد ادرك الرضا و التقى و النقى عليهم السلام- و كان من اصحابهم و روى عنهم - و العسكرى فى صغره و روى زيارته كزيارة الحسين و الرضا.

و از كتاب دوم نقل كرده: و اعقاب عبدالعظيم كثيرة فى المدينة و البصرة و مصر العتيق.

و از كتاب سوّم نقل كرده: توفى فى مسجد الشجرة... و دفن عند شجرة التفاح فى باغ رجل من الشيعة... .

در ص 43 مى نويسد: چون وفات حضرت عبد العظيم عليه السلام از زمان وفات آن حضرت

ص: 59

تا 1309 هجرى معلوم نبوده آقاى والد (حاج شيخ مهدى) و اين خادم شرع انور در سفر مكّه معظمه و تشرف مدينه منوره از كتب معتبره به دست آورده و از آن سال تا كنون در آستان قدس آن حضرت و تهران اقامه عزادارى را معمول نموده كه چون روز قتل اصناف محترم مخصوص اصناف زاويه مقدسه دكاكين را تعطيل نموده با دسته سينه زن و زنجير زن به صحن مبارك مشرف شده... .

مطلب سوّم: در ص 82 مى نويسد: چون تاريخ تولّد و وفات حضرت معصومه سلام اللّه عليها تا اين زمان بر عامه خلق مكتوم و غير معلوم بود جناب حجه الاسلام آقاى حاج شيخ جواد مجتهد (يعنى مؤلف) در مسافرت مكّه معظمه زادها اللّه شرفا و تعظيما در مدينه طيّبه در كتابخانه مباركه به زحمت زياد به دست آورده و در كتاب «نزهة الابرار فى نسب اولاد الائمة الاطهار» و در كتاب «لواقح الانوار فى طبقات الاخيار» كه كتاب مفصلى است نقل مى فرمايد: ولدت فاطمة بنت موسى بن جعفر فى المدينة المنورة غرّة ذو القعدة الحرام سنة 173 و توفيت فى العاشر من ربيعالثانى سنه 201.

مطلب چهارم: از هفتصد سال قبل أبا عن جدّ از خدام و الامقامش محسوب مى شويم و به ترويج شريعت مطهره در اين آستانه مقدسه مشغول بوده ايم و فعلاً بحمد اللّه تعالى به ترويج شريعت مطهره و نظم آن آستانه مباركه و خازنى آن حضرت مشغول مى باشم.

مطلب پنجم: مى نويسد در التحفة العظيمية (تأليف خود حاج شيخ جواد) مسطور است كه صاحب معجم البلدان مى نويسد در سنه 600 وارد رى شدم شهر بزرگى ديدم انهار جاريه، اشجار كثيره، و مدارس متعدد، و اعظم ايشان مدرسه سيّد ابوالفتوح رازى بوده كه چهارصد مرد فقيه در آن تدريس مى كردند و تمام مدرسه از كاشى كبود بود... .

نگارنده اين رساله پس از نگاه كردن كتاب نور الافاق و آگاهى بر محتواى آن به اين

ص: 60

نتيجه رسيده كه مطالب تازه اين كتاب بى اساس و غير معتبر است(1) و حمل بر صحت آن اين است كه اين حاج شيخ جواد در نقل مطالب به كسانى اعتماد مى كرده است كه قابل اعتماد نبوده اند و احياناً از كتابهاى جعلى و مخترع و مختلق مطالبى را ياد مى كرده اند.

و مطالبى كه از آن كتاب نقل شد براى اهل فضل و اطلاع مى تواند بهترين گواه بر بى اعتبارى آن كتاب باشد.

و تاريخ تولد و وفاتى كه براى حضرت عبدالعظيم و حضرت معصومه در اين كتاب ياد شده بى اساس است و نبايد به آن توجه شود.و متأسفانه اين تاريخها از اين كتاب به كتابهايى از قبيل «بدائع الانساب» لاهوتى و «تذكره عظيميه كلباسى» و كتاب آقاى صادقى اردستانى نفوذ كرده است: در بدائع الانساب ص 39 مى نويسد: يكى از معاصرين اين حقير نقل كرد از كتاب نزهة الابرار سيد موسى شافعى و مناقب العترة احمد بن محمد بن فهد حلى و تاريخ نور الدين محمد السمهودى كه ولادت عبدالعظيم پنجشنبه 4 ربيع الثانى سال 173 در مدينه و وفاتش در رى 15 شوال 252 است، و اين حقير هيچ كدام از كتابهاى مذكور را نديده ام.

در تذكره عظيميه ص 102 - 106 مطالب نور الافاق را به تمامه نقل نموده است و از مؤلف به عنوان محدث عليم؟!! ياد كرده است.

تأليفات اوست كه چاپ نشده و هيچ اطلاعى از آن ها نداريم(1) اما اگر اين سه كتاب هم مانند كتاب نورالآفاق او باشد نبايد اين ها را از مصادر معتبر شرح حال حضرت عبدالعظيم به شمار آوريم.

از تأليفات ديگر او كه باز در نورالآفاق ياد شده است: تحفة الفقهاء فى تذكرة العلماء، زبدة الانساب، تحفة الفاطمية (كه شايد پيرامون حضرت فاطمه معصومه سلام اللّه عليها باشد). و نيز شرح حال شيخ ابوالفتوح رازى كه ضميمه كتاب نورالآفاق او چاپ شده و در سال 1320 محمد الغروى الشرابيانى (ظ فاضل شربيانى) بر آن تقريظ نوشته است.

و در اينجا مناسب است يادآورى شود كه ضرر و زيان نوشته هاى سست و بى مدرك، و سهل انگارى در نقل مطالب، قابل اغماض نيست. نويسنده متعهد و متدين بايد ملزم باشد كه مطالب سست و غير مستند نقل نكند (مگر مطالبى كه از ابعاد آموزنده آن مى توانبهره برد مانند نقل داستانهايى كه گاهى به جعلى بودن آن اطمينان پيدا مى شود) و در صورت نقل، خواننده را به بى اعتبارى و سستى آن واقف سازد.

خداى نكرده برخى از گويندگان و نويسندگان مانند آن كسى نباشند كه مى گفت چون مردم به قرآن بى توجّه بودند حديثى در فضائل قرائت سور قرآن جعل كرده و منتشر ساختيم تا به قرآن توجّه شود؟!!(2).

اين كتاب در سال 1346 تأليف شده و در دويست صفحه رقعى گويا در همان سال چاپ شده است. و شامل مقدمه و دوازده تذكر و خاتمه است.

مقدمه: در بيان فضائل و خصائص سادات (شصت فضيلت ياد شده است).

تذكره اوّل: بيان نسب و اجداد و پدر حضرت عبدالعظيم.

تذكره دوم: بيان برادر و زوجه و اولاد آن حضرت.

تذكره سوم: بيان فضائل آن حضرت در سه مقام.

تذكره چهارم: بيان حديث عرض دين آن حضرت به امام هادى عليه السلام .

تذكره پنجم: بيان هجرت آن حضرت به رى و بيان اقسام هجرت از ممدوح و مذموم.

تذكره ششم: بيان احاديث مرويه از آن حضرت (چهل حديث ياد شده).

تذكره هفتم: بيان مدفن آن حضرت.

تذكره هشتم: بيان وفات و شهادت آن حضرت.

تذكره نهم: بيان ثواب زيارت آن حضرت.تذكره دهم: بيان آداب زيارت و معنى آن و وظيفه خدام و ...

تذكره يازدهم: بيان اقوال علما در فضيلت حضرت عبدالعظيم.

خاتمه: شامل پنج تبصره: 1. شرح حال امامزاده حمزه. 2. اجمالى از حال سائر امامزاده ها. 3. شرح حال شيخ صدوق. 4. شرح حال حاجى كلباسى. 5. بيان ردّ فتاوى و خرافات طائفه وهابيه.

كتاب التذكرة العظيمية از كتابهاى خوب و سودمند مى باشد و مناسب است به صورت خوبى تجديد چاپ شود.

تأليف و در سال 1367هق در 152 صفحه رقعى در تهران چاپ شده است. كتاب شامل ديباچه و دو باب و خاتمه (باب اوّل چهار فصل و باب دوم هشت فصل و خاتمه چهار فصل) است.

از اين كتاب در فصل سوم اين رساله كه پاسخ به پرسشهايى پيرامون حضرت عبدالعظيم است استفاده شده است.

تقريظ

تقريظ استاد محقق و نويسنده دانشمند حضرت آيه اللّه آقاى حاج ميرزا ابوالحسن شعرانى (رحمة اللّه عليه) بر كتاب زندگانى حضرت عبدالعظيم:

بسم اللّه الرحمن الرحيم

يكى از نواقص كتابخانه دينى ما نبودن شرح حال جامع و ترجمه مفصل از حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى سلام اللّه عليه است.

اين بزرگوار با آن كه از بزرگان علماى شيعه و از اركان مذهب و مشهورترين شرفاء خاندان طهارت و مورد عنايت ائمه دين سلام اللّه عليهم اجمعين است و براى ما مردم تهران معقلى حصين و پناهگاهى متين است. شعار رابطه معنوى ما با خاندان رسالت و مجدد رشته الفت و ملاذ و ملجا از شرور علائق دنيوى و لازم است كتابها در شرح حال و مقامات و نسب و فضل زيارت و روايات و روات و مشايخ اوداشته باشيم و نداريم.

آرى كتابى به نام روح و ريحان و جنه النعيم يكى از مشاهير محدثين عصر اخير تأليف كرده و به بركت نام مبارك حضرت عبدالعظيم هزاران مطالب ديگر گنجانيده است و به رسم وعاظ به مناسبت يك سخن سخنهاى مفيد در هم پيوسته. و افسوس كه از شرح حال آن حضرت و آنچه راجع به خود او است بسيار اندك آورده است و يكى از سعادات ما در اين عهد است كه به زيارت گرامى نامه مشتمل بر مقاصد مطلوب نائل گشتيم و جناب عالم فاضل متبحر محدث متتبع آقاى شيخ عزيزاللّه قوچانى (مداللّه فى عمره الشريف و زاد فى توفيقه) اين امر خطير را بر عهده گرفته و از عهده بر آمده شرح حالى چنانكه بايد از اجداد و اولاد و اخوان و مشايخ و روايات و فضل زيارت آن حضرت در مجموعه اى نفيس فراهم كردند و اين بنده با كمال نقص خود به كمال مؤلِف و مؤلَف اعتراف دارم و آن را موهبتى عظيم

ص: 65

و غنيمتى شگرف مى شمارم و اميدوارم همه دوستان خاندان عصمت از عمل ايشان بهره مند و از زحمت ايشان تقدير و تشكر نموده و مزيد توفيق امثال ايشان را از خداوند بخواهند.

و انا الحقير ابوالحسن المدعو بالشعرانى

فى ذى القعدة الحرام من سنة 1383.

شهادت آن حضرت از دنيا رفته است(1) و چون دوران امامت آن حضرت از سال 220 تا 254 بوده است تعيين تاريخ دقيق يا تقريبى ممكن نيست و هيچ دليلى بر اين كه سال وفات عبدالعظيم همان سال شهادت حضرت هادى عليه السلام يعنى 254 باشد(2) در دست نيست و نيز هيچ دليلى بر اين كه سال وفات او حدود 250(3) يا يكى دو سال قبل از شهادت حضرت هادى عليه السلام (4) باشد نداريم.

و اگر منظور درك دوران امامت است با نقل روايت، پاسخ همان پاسخ قبلى است.

واگر منظور درك دوران امامت است گرچه روايت نقل نكرده باشد بايد گفتدوران امامت حضرت رضا تا حضرت هادى را درك كرده است.

و اگر منظور به حضور حضرات ائمه رسيدن است باز بايد گفت خدمت حضرت جواد و حضرت هادى عليهماالسلام حتماً رسيده است و شايد خدمت حضرت رضا هم رسيده باشد اگر به روايت اختصاص اعتماد كنيم و شايد خدمت حضرت عسكرى هم رسيده باشد اگر به گفته شيخ طوسى در رجال (بنا بر آنچه در برخى نسخه هاى رجال طوسى هست) و ميرداماد در «شرعة التسمية» استناد نمائيم. زيرا در برخى نسخه هاى رجال شيخ طوسى عبدالعظيم از اصحاب امام عسكرى هم شمرده شده و ميرداماد هم در رساله «شرعة التسمية» گفته است: قد ادرك من الائمة الجواد و الهادى و العسكرى عليهم السلام.(1)

و در كتاب «الشجرة المباركة» ص 46 آمده است: عبدالعظيم... و قتل(1) بالرى و مشهده بها معروف و مشهور... .و روشن است كه نمى توان به اين دو عبارت اعتماد كرد و آن را بر گفتار مانند نجاشى كه ظاهر عبارتش وفات است نه شهادت، ترجيح داد يا مساوى دانست. مرحوم لاهوتى در بدائع الانساب بعد از نقل كلام طريحى گويد: لكن تمام علماى انساب وفات او را [نه شهادت] نوشته اند.

خطى) مى نويسد:

صاحب سر الانساب گويد: مادر عبدالعظيم ام ولد است. و به قول ابى عبداللّه طباطبايى مادر آن حضرت فاطمه بنت عقبة بن قيس حميرى است.(1)

همين محمد باقى ماند.(1)

و امّا مطلبى كه آقاى صادقى اردستانى در كتاب «زندگانى حضرت عبدالعظيم» ص179 از منتهى الآمال محدث قمى نقل كرده اند: «عبدالعظيم دخترى به نام ام سلمه داشت كه همسر عمر بن ابراهيم بود و نسل حضرت عبدالعظيم از اين ام سلمه به جاى ماند» را در منتهى الآمال كه ايشان آدرس داده اند پيدا نكرديم شايد از كتاب ديگرى نقل كرده باشند و در ذكر مأخذ اشتباه شده باشد.

از ناصرالدين شاه قاجار و آينه بندى و نقاشى ايوان مطهر از آثار ميرزا آقا خان نورى

صدر اعظم است.(1)

متوفاى 965 بر «خلاصة الاقوال» علامه حلى متوفاى 726 نقل شده: قد نصّ على زيارته الامام على بن موسى الرضا عليه السلام . قال: من زار قبره وجبت على اللّه له الجنة: ذكر ذلك بعض النسّابين.(1)6. در كتيبه درب ضريح مطهر حضرت عبدالعظيم نوشته بود: قال على بن موسى الرضا عليهماالسلام:

من زارنى بعد موتى ضمنت له الجنّة و من لم يقدر على زيارتى فليزر اخى عبدالعظيم الحسنى بالرى.(2)

7. در كتاب كامل الزيارات ص 319 از حضرت رضا عليه السلام .

من لم يقدر على زيارتنا فليزر صالحى موالينا يكتب له ثواب زيارتنا.

8 . در كتاب ثواب الاعمال صدوق ص 124 از امام صادق عليه السلام :

من لم يقدر على زيارتنا فليزر صالحى موالينا يكتب له ثواب زيارتنا.

فصل سوم: شامل زيارتهاى جامعه.

خاتمه: شامل زيارت حضرت معصومه در قم و حضرت عبدالعظيم در رى.

نسخه خطى اين كتاب در كتابخانه آيه اللّه نجفى مرعشى و كتابخانه ميرزا محمد طهرانى بوده است.(1)زيارتنامه حضرت عبدالعظيم كه در مفاتيح الجنان مرحوم محدث قمى آمده انشاء همان آقا جمال و منقول از همين كتاب اوست.

در كتاب نورالآفاق شيخ جواد لاريجانى هم دو زيارتنامه كه انشاء خود اوست به عنوان زيارتنامه پنج حديث كبير و زيارتنامه پنج حديث صغير آمده امّا اين زيارتنامه ها هم مانند كتاب او بى اعتبار است و در متن آن ها حديثى بى اصل ياد شده كه

از ذكر آن خوددارى مى كنيم.

شايد همين زيارتنامه هاى موسوم به پنج حديث، و يا زيارتنامه هفت حديث حضرت رضا عليه السلام كه شامل هفت حديث پيرامون فضيلت زيارت حضرت رضا عليه السلام است و در برخى كتابهاى مزار نقل شده موجب گشته كه مرحوم حاج شيخ عباس حائرى زيارتنامه موسوم به موائد الكريم را تأليف نمايد.

نگارنده اين سطور رساله «موائد» را از ده ها سال قبل ديده و داشته و مورد علاقه ام بوده است از اين رو در اينجا رساله خود را با بحثى درباره اين زيارتنامه (موائد الكريم) به پايان مى رسانم.

حاج شيخ عباس بن حاج ملاحاجى حائرى متوفاى 1360 قمرى (والد حجه الاسلام و المسلمين حاج آقا مهدى حائرى طهرانى امام جماعت مسجد ارك طهران دامت خدماته) داراى تأليفات متعددى است كه قسمتى از آن ها به اين شرح

ص: 76

چاپ شده است:

1. مسائل التربية. فارسى، در سال 1352ه .ق در 32 صفحه چاپ شده است.(1)

2. لبنية در احكام رضاع. در سال 1356ه .ق در 52 صفحه چاپ شده است.(2)

3. شرح اصول كافى، فارسى، تأليف جلد اوّل آن كه شامل شرح كتاب العقل كافى استدر سال 1357 به پايان رسيده و در سال 1358 در 308 صفحه چاپ شده است.(3)

4. رساله در رضاع

فهرست مؤلفين كتب چاپى، ج 3، ص 644 و شايد اين رساله همان رساله دوم باشد نه تأليف جداگانه اى.

5. الجواب الصائب عن شبهة ايمان أبى طالب. رساله اى است فارسى و مختصر.(4)

6. رسالة فى مباحث الالفاظ (اصول فقه).

7. شرح زيارة عاشوراء.

8 . شرح الزيارة الجامعة الكبيرة.

9. شرح حاشيه ملا عبداللّه يزدى (منطق).

10. اسرار الصلاة.

11. رسالة فى الوصيّة.(5)

12. شرح الصمدية در نحو.(6)

13. رسالة فى القطع 4 صفحه.

14. رسالة فى الظن 105 صفحه.

ص: 77

15. رسالة فى الاستصحاب 140 صفحه.

16. رسالة فى التعادل و التراجيح 60 صفحه.

17. رسالة فى حكم اللباس المشكوك 50 صفحه.

18. رسالة فى احكام صلاة الجمعة 15 صفحه.

19. رسالة فى خلل الصلاة 20 صفحه.

اين هشت رساله در سال 1411ه .ق در قم به همّت فرزندش حضرت آقاى حاجآقا مهدى چاپ شده است.

ص: 80

عظمت و شخصيت حضرت عبدالعظيم

در نظر امامان عليهم السلام و عالمان بزرگ شيعه(1)

عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابى طالب عليه السلام ، صاحب كتاب «خطب اميرالمؤمنين» و «اليوم والليلة»، مشهور به حضرت عبدالعظيم و شاه عبدالعظيم، از سادات حسنى و از بزرگان اين خاندان، مورد احترام امامان عصر خود و از راويان موثق است.

متأسفانه با همه جلالت قدر، زندگانى و حتى تاريخ ولادت و رحلت او به درستى روشن نيست. ليكن به موجب روايتى كه از امام هادى عليه السلام در باب فضيلت زيارت او آمده، روشن مى شود كه پيش از شهادت اين امام بزرگوار (254 ه .ق) درگذشته است و مى توان گفت در آغاز دهه ششم از سده سوم هجرى و در خلافت «المعتز» زندگانى را بدرود گفته است.

مؤلف كتاب «جنة النَّعيم» با آن كه نام زوجه آن جناب را هم نوشته،(2) متعرض تاريخ

ولادت، سن و سال دقيق رحلت او نشده و تنها مى نويسد:

«پس بايد وفات حضرت عبدالعظيم، اوايل 250 هجرى، چند سال قبل از شهادت حضرت امام على النقى عليه السلام باشد».(3)

ص: 81

از امامان بزرگوار، با امام جواد، امام هادى و امام عسكرى عليهم السلام معاصر بوده است. امّا آيا محضر حضرت امام على بن موسى عليه السلام را هم درك كرده و از او حديثى شنيده است؟ مؤلف الذريعه در اين باره نويسد:

«عصرامام رضا وامام جواد عليهاالسلامرادرك نمود وايمان خودرا برامام هادى عليه السلام عرضه كرد.و ازبرخى كتابها نقل است كه وفات او در نيمه شوال سال 252 هجرى است».(1)

ابن بابويه در «من لايحضره الفقيه» در باب روزه يوم الشك، روايتى از او از امام رضا عليه السلام آورده و ذيل آن نوشته است: «مصنف كتاب گويد حديثى است غريب و آن را جز از طريق عبدالعظيم حسنى نمى شناسم».(2)

همچنين درتعليقه شهيدثانى بر«خلاصه» آمده است كه حضرت رضا عليه السلام بر زيارت او توصيه فرموده است.(3) ليكن عالم رجالى معاصر جناب آقاى شوشترى نويسد:

«ظاهر اين است كه روايت حضرت رضا عليه السلام در وجوب بهشت براى زيارت فاطمه دختر موسى بن جعفر عليه السلام است، نه براى عبدالعظيم».(4)

سيداستاد بزرگوارآيه اللّه خويى رحمه الله،آنچه را كه دركتاب «اختصاص» آمده است كه امام هشتم به عبدالعظيم فرمود:«سلام مرا به اولياى من برسان»،به خاطرارسال حديث نامعتمد دانسته و نوشته اند: «متحصل از كلمات اصحاب ما اين است كه عبدالعظيم، رضا عليه السلام را نديده است، تا چه رسد كه در حيات آن امام درگذشته باشد».(5)

پس ظاهراً بلكه مطمئنا وى محضر امام هشتم را درك نكرده و مستقيما از او روايتى نشنيده است.

به هرحال چون موضوعى كه اين جانب، تحقيق در آن را تعهد كرده ام حرمت اين

ص: 82

بزرگوار در ديده علما و ائمه اطهار است، بيش در اين باره سخن را به در ازا نمى كشانم.سيدعبدالعظيم حسنى - چنانكه نوشتيم - مورد احترام امامان عصر خويش بوده است و عالمان انساب و تذكره نويسان در طول زمان او را به جلالت قدر ستوده اند. و روايتها از او در كتابهاى علماى شيعه آمده است؛ از جمله، روايتى كه از ابوبصير از امام صادق عليه السلام در بيان «الذين يستمعون القول فيتَّبعُون أحسنه» در كافى است.(1)

الحسين بن على بن ابى طالب عليه السلام درآمدم. چون مرا ديد فرمود: «مرحبا بر تو اى ابوالقاسم! تو به حق دوست مايى». گفتم: «پسر رسول خدا! مى خواهم دين خود را برتو عرضه كنم تا اگر پسنديده است بر آن ثابت بمانم تا خدا را ديدار كنم». فرمود: «بگو!» و چون عقيدت خويش عرضه كردم امام فرمود: «ابوالقاسم، به خدا اين دين خداست كه آن را براى بندگانش پسنديده است. بر آن پايدار باش. خدايت در دنيا و آخرت بر آن پايدار بدارد».(1)

نيز صدوق آورده است كه مردى بر ابوالحسن على بن محمدهادى عليه السلام درآمد. امام عليه السلام از او پرسيد كجا بودى؟ گفت به زيارت حسين عليه السلام رفته بودم. فرمود:

«اگر قبر عبدالعظيم را كه نزد شماست زيارت مى كردى، چون كسى بودى كه قبر حسين عليه السلام را زيارت كرده است».(2)

پارسا و دين دار و عابد و شناخته به امانت و صدق لهجت بود، و عالم به امور دين، و قائل به توحيد و عدل، و روايت بسيار از او نقل است. از ابوجعفر محمد بن على بن موسى عليه السلام و پدرش ابوالحسن صاحب عسگر عليه السلام روايت كند و آن دو امام را براى اونامه ها است.(1)

3) ابونصر [سهل بن عبداللّه] بخارى مؤلف كتاب «سرالانساب» كه به نقل مؤلف الذريعه از دانشمندان سده چهارم هجرى است، او را به زهد و علم ستوده و گويد در رى، در مسجد شجره مدفون است.(2)

مرضى بود.(1)

4) سيدعالم نسب دان ابواسماعيل ابراهيم بن عبداللّه بن حسن بن على شاعر، صاحب كتاب «منتقلة الطالبية»،(2) در زمره طالبيانى كه به رى آمده اند دربارهعبدالعظيم نويسد:

ابوالقاسم، عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد، محدث و زاهد بود. او را مشهدى است در شجره رى و قبر او زيارت كنند. مادر او ام ولد است.

«ثواب الاعمال» صدوق و «كامل الزيارات» و نيز داستان درآمدن او را به رى تا به خاك سپرده شدنش در باغ عبدالجبار نقل كرده است.

3) محمد بن على اردبيلى (تاريخ ولادت و وفات او به تحقيق معلوم نيست و چون اجازه مجلسى براى او در سال 1098 صادر شده پس مى توان او را از علماى سده يازدهم و متوفاى سده دوازدهم به شمار آورد).اردبيلى درباره عبدالعظيم نويسد:

عبدالعظيم بن عبداللّه حسن علوى ... عابد و پارسا بود و او را حكايتى است كه بر نيكويى او دلالت كند(سپس همان روايتى را كه مردى ازاهل رى نقل كندآورده است).(1)

مفصل ترين و جامع ترين شرحى كه تاكنون درباره طبقه او در ميان راويان و روايتهاى رسيده از او ديده ام به شرحى است كه استاد معظم حضرت آيه اللّه خويى در مجلد دهم از «معجم رجال الحديث» از صفحه 46 تا 51 و از 407 تا 408 آورده و پس از او آنچه در «قاموس الرجال» است.(1)بالجمله از آنچه اين عالمان بزرگوار در طول هزار سال و بيشتر نوشته اند و آنچه امام عصر وى درباره او فرموده است، وثاقت و بلكه جلالت قدر و بزرگى شأن او معلوم مى گردد.

ص: 90

ص: 92

عبدالعظيم نقل كرده كه وى گفت: حكايت معروف - مقصود عرض دين است - از سيد زاهد عالم با ورع عبدالعظيم بن عبدالله حسنى كه از بزرگان علما و سادات جليل القدر بوده، مشهور و قبر وى در شهر رى به مشهد شجره معروف مى باشد وى حضور حضرت جواد و هادى و عسكرى عليه السلام رسيده و از آن بزرگواران روايت مى كند و علماى اماميه از اخبار و روايات او استفاده نموده اند.(1)

محدث معروف قرن اخير مرحوم حاج ميرزا حسن نورى در خاتمه مستدرك الوسائل نوشته: عبدالعظيم حسنى از سادات بزرگوار است ما اكتفاء مى كنيم در شرح حال او به رساله اى كه صاحب بن عُبّاد (326-385 ه) درباره او نوشته و گفتار او را درباره عبدالعظيم نقل مى كنيم.(2)

ابوالقاسم اسماعيل بن عباد معروف به صاحب كه از نوادر روزگار و بزرگان زمان خود بود و وزارت مؤيد الدوله و فخرالدوله بويهى را به عهده داشت، در رساله خود درباره حضرت عبدالعظيم مى نويسد:

از من نسب عبدالعظيم حسنى را كه در مقبره شجره مدفون است، پرسيدى و خواستى كه تو را از حالات و عقايد و علم و دانش و فضل و كمال و زهد و ورع او مطلع كنم. من اكنون به توفيق الهى به طور اختصار درباره او مطالبى را يادآور مى شوم.

وى ابوالقاسم عبدالعظيم بن عبدالله بن على بن الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن ابيطالب عليه السلام است او صاحب ورع و تقوى و مذهب درست و روش صحيح بود. و داراى اعتقاد پاك و از اهل عبادت به شمار مى رفت و معروف به امانت و درستكارى و راستگويى و صداقت بود.

عبدالعظيم در امور دين آگاه و مطلع و به مسائل مذهبى و احكام قرآن به خوبى آشنا بوده و حقايق دينى را به خوبى درك مى كرد و به عدل و توحيد كه مذهب اهل

ص: 94

حق است، اعتقاد داشت از حضرت جواد و امام هادى عليهماالسلام احاديث زيادى روايت كرده است و آن دو بزرگوار نامه ها و توقيعاتى براى او نوشته اند او از گروهى از اصحاب حضرت موسى بن جعفر و حضرت رضا عليهم السلام حديث نموده است.

عبدالعظيم حسنى كتب و تأليفاتى هم دارد كه از آن جمله كتابى است كه به يوم و ليلة نام گذارى كرده است، عده اى از بزرگان شيعه و مشايخ حديث از وى اخذ حديث كرده اند كه از جمله آن ها احمد بن ابى عبدالله برقى و ابوتراب رويانى هستند. عبدالعظيم از حاكم زمان خويش بيمناك بود و با بيم و هراس آواره شهرها بود و خود را قاصد و پيك حاكم به مردم معرفى مى كرد، در اين هنگام كه او در شهرها از ترس عمّال خليفه وقت در سير و حركت بود، وارد شهر رى شد و در محله ساربانان به منزل يكى از شيعيان در سكة الموالى ساكن گرديد روزها در سرداب اين منزل به سر مى برد و شبها را به نماز و روزها را به روزه مى گذرانيد.

در اين موقع كه در اين خانه مخفى بود، گاهى به طور ناشناس از خانه خارج مى شد و قبرى را كه اكنون در مقابل قبر او قرار گرفته زيارت مى كرد و در بين آن منزل و قبر نيز راهى فاصله شده بود، وى اظهار مى داشت كه اين قبر متعلق به يكى از فرزندان موسى بن جعفر عليهماالسلام است.

صاحب بن عُبّاد مى گويد: در اين هنگام خبر ورود عبدالعظيم حسنى به گوش شيعيان رسيد و دوستان و محبان اهل بيت از ورود او آگاه گرديدند، اكثر آن ها با او آشنا شدند و رفت و آمد كردند در اين موقع يكى از شيعيان در خواب ديد كه گويا حضرت رسول به او مى فرمايد: مردى از خانواده ام فردا در سكة الموالى از دنيا خواهد رفت و در باغ عبدالجبار نزديك درخت سيب دفن خواهد شد.

اين شخص پس از اين كه از خواب بيدار شد به طرف صاحب باغ رفت، تا از وى خريدارى كند، هنگامى كه جريان خواب را با او در ميان گذاشت و قصد خود را به او گفت. صاحب باغ و درخت سيب اظهار داشت: من هم چنين خوابى ديده ام اكنون اين باغ را براى سادات و شيعيان وقف كردم تا آن ها اموات خود را در آنجا دفن نمايند،

ص: 95

پس از اين، حضرت عبدالعظيم از دنيا رفت و در آن باغ دفن شد.

صاحب بن عُبّاد مى افزايد: مردى از اهل رى خدمت امام هادى عليه السلام رسيد و حضرت به او فرمود: در كجا بودى و از كجا آمدى؟ عرض كرد: به زيارت حضرت سيدالشهداء عليه السلام رفته بودم، حضرت فرمود: بدان كه اگر عبدالعظيم حسنى را كه در شهر شما مدفون است زيارت مى كردى، مثل اين بود كه حضرت امام حسين عليه السلام را زيارت كرده باشى.

ابوتراب رويانى(1) گويد: از ابوحماد رازى شنيدم مى گفت: بر حضرت على بن محمد عليهماالسلام در سرّمن رأى وارد شدم از آن حضرت مسائلى را كه مربوط به حلال و حرام بود، پرسيدم آن بزرگوار هم جواب سؤالات مرا فرمود، هنگامى كه خواستم از محضرش مرخص گردم فرمود: اى ابوحماد هرگاه مسأله مشكلى برايت پيش آمد آن را از عبدالعظيم حسنى سؤال كن و سلام مرا به او برسان.

صاحب بن عُبّاد رحمه الله پس از اين، رواياتى را كه از عبدالعظيم درباره توحيد وارد شده، نقل كرده است.(2)

مرحوم علامه مجلسى در كتاب هدية الزائرين مى نويسد:

از مزارات مشهور و معروف مرقد منور امامزاده واجب التعظيم عبدالعظيم بن عبدالله حسنى است. نسب آن حضرت به چهار پشت به حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام مى رسد، او از اكابر محدثين و اعاظم علماء و زهاد و عباد بوده و از اصحاب امام محمدتقى و امام على النقى است و نهايت توسل و انقطاع به خدمت ايشان داشته و احاديث زيادى از آن ها روايت كرده و قبر شريفش در رى معلوم و مشهور است.(3)

ص: 96

بعد از من پسرم حسن امام است ليكن مردم درباره امام بعد از او چه خواهند كرد.گويد: گفتم اى مولاى من مگر جريان زندگى امام بعد از او از چه قرار است؟ فرمود: براى اين كه شخص او ديده نمى شود و بر زبان آوردن نام او حلال نباشد تا اين كه خروج كند و زمين را از عدل و داد پر نمايد هم چنان كه از جور و ظلم پر شده باشد.

گفتم: به اين امام غائب هم معتقد شدم يعنى به امامت امام حسن عسكرى عليه السلام و خَلَفِ آن حضرت قائل شدم.

اكنون من مى گويم: دوست اين بزرگواران دوست خداست و دشمن آنان دشمن خداست و اطاعت ايشان اطاعت خداست و نافرمانى آنان نافرمانى خداست و مى گويم: معراج حق است و سؤال در قبر حق است و بهشت و دوزخ حق است و صراط و ميزان حق است و آن كه قيامت آمدنى است و در آن شكى نيست و خداوند زنده مى كند كسانى را كه در قبرها جا دارند و نيز عقيده دارم كه واجبات بعد از اعتقاد به ولايت، نماز و زكاة و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهى از منكر است.

چون جناب عبدالعظيم دين و عقايد خود را بر امام زمانش حضرت هادى عرضه داشت و حضرت تصديق او نمود، فرمود:

يا اباالقاسم هذا واللّه دين اللّه الذى ارتضاه لعباده فاثبت عليه ثبتك اللّه بالقول الثابت فى الدنيا والآخرة.

اى اباالقاسم به خدا سوگند اين است دين خدا كه آن را براى بندگانش پسنديده است، بر همين عقيده ثابت باش خداوند تو را به همين طريق در زندگى دنيا و آخرت پايدار بدارد.(1)

بالاخره از دقايق زندگى حضرت عبدالعظيم معلوم مى شود كه وى در زمان خود از زهاد و عباد و پرهيزگاران و نيكوكاران به شمار مى رفته و از جهت خلوص عقيده و قلب روشن و اعتقادات درست و صحيح مورد توجه امامان عصر خود و شيعيان آنان

ص: 98

بوده است.

حديث ابوحماد رازى كه از رساله صاحب بن عُبّاد نقل كرديم، بزرگترين نشانه اعتماد و اطمينان آن بزرگواران نسبت به او مى باشد، اين جمله امام هادى عليه السلام كه به او فرمود: مسائل دينى خود را از عبدالعظيم حسنى سؤال كن، مؤيد اين كلام است و سفارش حضرت رضا عليه السلام براى دوستان و شيعيان خود كه توسط او فرستاده و مرحوم مفيد در اختصاص، آن را نقل كرده،(1) اين هم دليل روشنى است كه آن حضرت به وى علاقه داشته و او را براى رسانيدن اين پيام شايسته ديده است.

حضرت هادى عليه السلام در هنگامى كه او عقايد خود را اظهار نمود، به او فرمود: اى ابوالقاسم به خدا قسم اين عقايد شما همان دينى است كه پيغمبر آن را آورده و اين دين پدران من است، بر اين عقيده ثابت باش خداوند تو را بر عقيده درست ثابت بدارد. مسلما تصديق امام عليه السلام عقايد او را بزرگترين فضيلت و منقبت براى وى محسوب مى شود.

و همچنين حضرت عبدالعظيم در ميان علماء و بزرگان شيعه از احترام خاصى برخوردار بوده است و از بزرگان و شخصيت هاى بزرگ و محدثين عالى مقام مى باشند از جمله آنان محمد بن خالد برقى و احمد بن محمد بن خالد برقى و ابراهيم بن هاشم قمى كه از مشايخ بزرگ حديث و مؤلفين بزرگ شيعه هستند.

علت اين كه حضرت عبدالعظيم مورد علاقه و محبت امامان زمان خود واقع گرديده، اين است كه وى برخلاف بعضى از اسلاف و بنى اعمام خود در مقابل امامان معصوم بسيار خاضع و خاشع بود و آن ها را واجب الطاعة مى دانست و از اوامر و دستورات آنان سرپيچى نمى كرد وى به امامت و وصايت آن ها اعتقاد كامل داشت، اخبار و نصوصى كه درباره امامت ائمه دوازده گانه به وسيله او نقل شده،(2)

ص: 99

دليل روشنى است كه وى به اين گونه روايات اعتقاد داشته و رسيدن او خدمتحضرت هادى و عرضه داشتن معتقدات دينى خود را به حضور آن حضرت مؤيد اين مطلب است.

از حالات او كاملاً پيداست كه وى از همان زمان كه در مدينه و ساير شهرها كه مى زيسته، مورد توجه و علاقه شيعيان و دوستان اهل بيت بوده و شخصيت ارجمندش نزد همگان معروف و مشهور بوده است.

از تاريخ تولد و وفات حضرت عبدالعظيم اطلاع دقيقى در دست نيست ولى آنچه مسلم است وى در زمان حضرت موسى بن جعفر عليه السلام بوده و از روايتى كه در فضليت زيارت او رسيده، پيداست كه وى در زمان امام هادى وفات كرده است و اين كه بعضى از نويسندگان اخير نوشته اند كه حضرت عبدالعظيم حسنى در سال 202 ه متولد شده، مدرك درستى ندارد زيرا حضرت عبدالعظيم راوى هشام بن حكم است و او در سال 198 فوت نموده است و نيز عبدالعظيم محضر امام رضا عليه السلام را نيز درك كرده و امام به وسيله او پيامى به شيعيان فرستاده است(1) و نيز مى دانيم امام رضا عليه السلام در سال 203 به شهادت رسيده است بنابراين اگر تولد عبدالعظيم در سال 202 باشد بايد اين پيام را در يك سالگى دريافت نمايد و اين معقول نيست.

با اين حال مرحوم شيخ آقا بزرگ تهرانى تاريخ وفات حضرت عبدالعظيم را در نيمه شوّال 252 ثبت كرده است.(2)

اندازه عقل و فهمشان صحبت كرده اند، نقل اين روايات عميق و پرمحتوا از عظمتفكرى و روحى راوى آن حكايت مى كند.

اينك به ذكر چند روايت درباره غيبت امام زمان مهدى موعود عليه السلام اكتفاء مى كنيم:

مرحوم صدوق در كمال الدين به سند خود از عبدالعظيم حسنى روايت كرده كه گفت: به امام جواد عرض كردم من اميدوارم كه آن قائم كه زمين را پر از عدل و داد كند، پس از آن كه از جور و ستم پر شده باشد، از خاندان رسول اكرم صلى الله عليه و آله باشد، حضرت فرمود:

يا اباالقاسم ما منا الا وهو قائم بامراللّه عزوجل و هاد الى دين اللّه ولكن القائم الذى يطهّراللّه عزوجل به الارض من اهل الكفر والجحود و يملاءها عدلاً و قسطا، هوالذى تخفى على الناس ولادته و يغيّب عنهم شخصه و يحرم عليهم تسميته و هو سَمِىّ رسول اللّه و كُنِيّه صلى الله عليه و آله.

اى اباالقاسم ما اهل بيت همه قائم به امر خداونديم و راهنماى دين او هستيم، ليكن آن قائم كه خداوند به وسيله او جهان را از كفر و آلودگى و ظلم و جنايت پاك خواهد كرد و جهان را پر از عدل و داد مى نمايد، كسى است كه ولادت او از انظار مخفى مى ماند و شخص او از مردم پنهان مى شود و بردن نام او بر مردم حرام مى گردد و هر دشوارى براى او آسان مى شود ياران وى كه به تعداد اصحاب بدر هستند در هر كجاى دنيا باشند پيرامونش جمع مى شوند و تفسير آيه شريفه: «اَيْنَما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَمِيعا اِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَىٍ قَدِيرٌ». (در هر جايى كه باشند خداوند همه آن ها را جمع مى كند و پروردگار به همه چيز توانا است)، ناظر به اين معنى است.

هرگاه اين تعداد كه از اهل اخلاص اند اجتماع كنند، خداوند امر او را ظاهر خواهد نمود و چون لشگريان آن حضرت كه ده هزار نفرند به هم بپيوندند، در اين هنگام به فرمان پروردگار ظهور خواهد نمود و دشمنان خدا را خواهد كشت تا از وى راضى گردد.

ص: 101

عبدالعظيم حسنى مى گويد: عرض كردم آن بزرگوار از كجا مى داند كه خدا از وىراضى شده است؟ فرمود: در دل وى رحمت و عاطفه اى پيدا مى شود كه حاكى از رضايت خداوند است و هرگاه داخل مدينه شود لات و عزّى را از قبر بيرون مى كشد و مى سوزاند.(1)

نعمانى به سند خود از عبدالعظيم حسنى از حضرت جواد عليه السلام روايت كرده كه آن جناب فرمود: هنگامى كه فرزندم على وفات كند، چراغى پس از وى ظاهر مى شود و بعد از مدتى پنهان مى گردد، واى بركسى كه در عقيده خود متزلزل شود و در مذهبش به شك افتد، كدام سرگردانى بزرگتر از اين است كه انسان در عقايد خويش دچار حيرت و ترديد گردد و جماعت زيادى در نتيجه اين حيرت از مذهب حق اعراض خواهند كرد و جز عده كمى بر عقيده خود ثابت نخواهند بود.

اين تزلزل و ترديد براى ضعف عقايد مذهبى و عدم تحقيق در امور دينى، و صبر نكردن بر مشكلات و مصائب است، زيرا شكيبايى در مشكلات، جز براى مردم با استقامت و با اخلاص و پايدار كه در علوم آل محمد صلى الله عليه و آله مطلع و بصير هستند، و در اخبار و روايات آن ها تخصص دارند، براى مردمان ديگر كه از اين مطالب دورند امكان پذير نيست.

آن ها كسانى هستند كه خداوند از نعمت ثبات و پايدارى برخوردارشان كرده و با دين گراميشان داشته است والحمدللّه رب العالمين.(2)

باز صدوق با سند خود از عبدالعظيم حسنى روايت كرده كه گفت: بر ابوجعفر محمد بن على امام جواد عليهماالسلام وارد شدم و قصد داشتم از آن حضرت راجع به قائم كه آيا مهدى همان است، سؤال كنم؟ قبل از آن كه من شروع نمايم، آن حضرت آغاز سخن كرد و فرمود: يا اباالقاسم ان القائم منا هوالمهدى الذى يجب ان ينتظر فى غيبته

ص: 102

و يطاع فى ظهوره و هوالثالث من ولدى.اى ابوالقاسم قائم از خاندان ما همان مهدى است كه واجب است در غيبتش انتظار او كشيده شود و در ظهورش از وى اطاعت گردد، او سومين فرزند از اولاد من است.

سوگند به خدايى كه حضرت محمد صلى الله عليه و آله را به راستى برانگيخت و ما را به امامت مخصوص گردانيد، لولم يبق من الدنيا الايوم واحد طوّل اللّه ذلك اليوم حتى يخرج فيه فيملاء الارض قسطا و عدلاً كما ملئت ظلما و جورا.

اگر از دنيا نماند مگر يك روز، خداوند آن روز را چنان طول خواهد داد كه تا مهدى از پشت پرده بيرون گردد و زمين را از عدل و داد پر نمايد، همان طور كه از جور و ستم پر شده باشد، خداوند امور او را در يك شب اصلاح خواهد نمود همان طورى كه امر موسى بن عمران را، هنگامى كه رفت از كوه آتش بياورد، اصلاح فرمود و او را به اهلش برگردانيد در حالى كه پيغمبر بود.

و در پايان حديث حضرت اضافه فرمود: افضل اعمال شيعتنا انتظار الفرج(1) بهترين اعمال شيعيان ما انتظار فرج است.

باز صدوق به سند خود از عبدالعظيم حسنى روايت كرده كه گفت: امام جواد عليه السلام از آباء گراميش از اميرالمؤمنين عليه السلام روايت نموده كه آن حضرت فرمود: للقائم

منا غيبة امدها طويل، كانى بالشيعة يجولون جولان النعم فى غيبته، يطلبون المرعى، فلايجدونه ... براى قائم ما غيبتى است كه زمان آن به طول مى انجامد، من شيعيان را مى بينم در غيبت او مانند گوسفندان كه در جستجوى چراگاه اين طرف و آن طرف مى روند، سرگردان خواهند شد و هرگز به وجود آن حضرت راه پيدا نخواهند كرد.

الا فمن ثبت منهم على دينه ولم يقس قلبه لطول غيبة امامه فهو فى درجتى يوم

ص: 103

القيامة آگاه باشيد هركس از شيعيان ما در زمان غيبت بر دين و عقيده خود ثابت بماندو دلش از طول غيبت خسته نگردد، وى در روز قيامت در نزد خودم قرار خواهد گرفت بعد از آن حضرت فرمود: ان القائم منا اذا قام لم يكن لاحد فى عنقه بيعة فلذلك تخفى ولادته و يغيب شخصه.(1)

قائم ما هرگاه قيام نمايد تحت تبعيت احدى نخواهد بود و براى اين است كه ولادت او از مردم مخفى مى ماند، و وجود مقدسش از انظار غائب مى گردد.

ص: 104

ص: 106

بسيارى در رابطه با وجود گرانقدرش منقول است كه ذيلاً فقط به قسمت دوم بحث، اشاره اى مختصر مى كنيم.

از فضائل بسيار روشن و بارز او مى توان بدين نكته اشاره داشت كه آن حضرت به محضر سه نفر از ائمه معصومين عليهم السلام شرفياب شده و از آن بزرگواران نقل حديث كرده است، يعنى محضر مبارك حضرت رضا، امام جواد، و حضرت هادى عليهم السلام را درك كرده، و شديدا مورد مهر و علاقه و محل اعتماد و اطمينان آنان بوده است. حضرت آنگونه كه قبلاً ذكرش گذشت تا حدود ده سالگى در زمان امام موسى بن جعفر عليه السلام مى زيسته و قطعا شرفياب محضر مباركش شده است، اگرچه در سنينى نبوده كه بتواند از آن حضرت نقل حديث كرده باشد. قطعا اين فضيلت بزرگ را همه كس دارا نيست و سعادتى بزرگ و زمينه اى آماده و استعداد روحى كافى براى اين مهم لازم است كه در آن جناب وجود داشته است.

از فضائل ديگر او به اين حديث مى توان استناد نمود كه ابوحماد رازى گفت: خدمت امام هادى عليه السلام رسيدم و از آن حضرت مسائلى پرسيدم. هنگامى كه اراده كردم از محضر مقدسش بيرون شوم فرمود: هرگاه مشكلاتى برايت پيش آمد كرد، آن ها را از عبدالعظيم حسنى بپرس، و سلام مرا هم به او برسان.(1) و اين خود حاكى از شدت اعتماد و اطمينان و محبت حضرت هادى عليه السلام به آن جناب است.

يكى ديگر از ابعاد شخصيتى وى، تسليم بودن محض در برابر ائمه بزرگوار است. بروز و تجلى اين روحيه ستودنى، حديث عرض دين او است و آن بدين شرح است كه: حضرت عبدالعظيم به محضر مبارك امام هادى عليه السلام مشرف شد و در حالى كه در سنين بالاى عمر قرار داشت عقائد خود را به طور كامل اظهار نمود تا موارد اشكالى اگر در آن ها وجود دارد از ناحيه آن حضرت مورد اصلاح و تصحيح قرار گيرد. جالب آن كه حضرت هادى عليه السلام پس از استماع عقائد او، مدالى ارزشمند به او عنايت كرد و

ص: 109

درباره او چنين فرمود: تو از دوستان (و پيروان) حقيقى ما هستى.(1)

ديگر از تجليات شخصيت بزرگوار آن جناب اين كه اكثر علماى شيعه كه از او روايت نقل كرده اند، به محل اعتماد بودنش تصريح داشته، او را ثقه دانسته و رواياتش را كاملاً پذيرفته اند. مرحوم محدث نورى رحمه الله نقل كرده كه صاحب بن عُبّاد در سال 516 هجرى رساله اى درباره حضرت عبدالعظيم به رشته تحرير درآورده و در آن رساله در فضائل او چنين آورده است:

او صاحب ورع و تقوى و پرهيزكارى و داراى مذهب درست بود. از اهل عبادت و معروف به امانت و درستكارى و راستگويى بود. به مسائل دين و احكام قرآن به خوبى آشنا بود، و حقايق دينى را درك مى كرد. او احاديث بسيارى از امام جواد و امام هادى عليهماالسلام روايت كرده، و آن دو بزرگوار نامه ها و توقيعاتى براى او نوشته اند.(2)

در حديث است كه حضرت امام عسكرى عليه السلام فرمودند: اگر عبدالعظيم نبود مى گفتم كه هرآينه على بن حسن بن زيد بن حسن فرزندى از خود باقى نگذاشته است.(3)

آن جناب داراى تاليفاتى نيز بوده است كه مرحوم نجاشى كتابى درباره خطبه هاى اميرالمومنين عليه السلام ، و صاحب بن عُبّاد كتابى به نام «يوم وليله» از او نقل كرده اند.

عمال خليفه عباسى بود، و حضرت عبدالعظيم عليه السلام با آن حضرت رفت و آمد داشت و مورد علاقه آن امام بود، آن جناب نيز تحت تعقيب دستگاه قرار گرفت و پيوسته از ترس خليفه در حال فرار و عبور در شهرهاى مختلف بود، تا اين كه بالاخره وارد شهر رى گرديد، و در سرداب منزل يكى از شيعيان ساكن شد.

وى در آن زيرزمين كه مخفيگاهش بود روزها را روزه مى داشت و شبها را به نماز مى پرداخت. او گاهى از آن منزل مخفيانه بيرون آمده، و قبر حضرت حمزه (كه در مقابل قبر آن حضرت واقع است) را زيارت مى كرد و مى فرمود: اين قبر يكى از فرزندان موسى بن جعفر عليه السلام است.(1) شيعيان شهر رى كه از وجود آن جناب در شهر خود مطلع شده بودند و از عظمت مقام و علو درجه او آگاه بودند، به طور پنهانى با او رفت و آمد داشتند و مسائل شرعى و احكام دين خود را از او مى پرسيدند، و از وجود او بهره مى بردند.

بعضى گفته اند كه از تاريخ وفات او اطلاعى در دست نيست ولى قدر مسلم آن است كه او در زمان امام هادى عليه السلام وفات كرده است. ولى بعضى ديگر در تاريخ وفات آن جناب نتيجه تحقيق را چنين دانسته اند كه او در 15 شوال سال 252 هجرى رحلت كرده است.(1)

بنابراين نقل، آن جناب ده ساله بوده اند كه امام موسى بن جعفر عليه السلام از دنيا رفته اند، يعنى تمامى زمان امام هشتم و نهم و امام دهم را درك كرده و دو سال قبل از شهادت حضرت هادى عليه السلام رحلت كرده اند.

بعضى نيز نقل كرده اند كه آن حضرت به مرگ طبيعى از دنيا نرفت بلكه دشمنان او را به طور زنده، در همين محلى كه فعلاً قبر آن بزرگوار قرار دارد در زير خاك مدفون ساختند.(2)

علاّمه بزرگوار امينى رحمه الله در ذيل اين حديث فرموده كه اين روايت نشانگر آن است كه راوى نسبت به حضرت عبدالعظيم بى اعتنا بوده و به زيارت وى ميل و رغبتى نداشته است و غرض حضرت هادى عليه السلام از ذكر اين مطلب آن بود كه او را نسبت به مقام و عظمت حضرت عبدالعظيم آگاه گرداند.

و بالاخره در حديث ديگرى آمده است: هركس كه حضرت عبدالعظيم حسنى را در رى زيارت كند به بهشت داخل خواهد شد.

اميد است خداى بزرگ توفيق درك مقام والاى ائمه اطهار و اولاد امجاد آن بزرگواران را به ما كرامت فرمايد.

ص: 113

ص: 114

ص: 116

مناظرات امام جواد عليه السلام

با حضرت عبدالعظيم حسنى(1)

مأمون مجلسى ترتيب داد كه در يك طرف امام جواد عليه السلام نشست و يحيى بن اكثم از علماء بزرگ مخالفين اهل بيت عليهم السلام در مقابل حضرت نشست.

يحيى بن اكثم به مأمون گفت: اجازه مى دهيد از ابوجعفر سؤالى بنمايم؟

مأمون گفت: از خود او اجازه بخواه.

يحيى به امام عليه السلام روكرد و گفت: فدايت شوم اجازه مى دهى سؤالى مطرح كنم؟

امام عليه السلام فرمود: اگر مى خواهى بپرس.

يحيى گفت: در مورد كسى كه در حال احرام شكارى را بكشد چه مى فرماييد؟

امام فرمود: اين مسأله صورتهاى فراوانى دارد، آيا در خارج حرم بوده يا در داخل، از حرمت اين كار اطلاع داشته يا بى اطلاع بوده، عمدا كشته يا سهوا، عبد يا آزاده، صغير بوده يا كبير، بار اوّل او بوده كه چنين كارى كرده يا بار دوم، صيد پرنده بود يا غير پرنده، كوچك بوده يا بزرگ، كشنده از كار خود پشيمان شده يا قصد تكرار آن را دارد، در شب صيد كرده يا در روز، احرام او احرام عمره بوده يا احرام حج!

ص: 117

يحيى بن اكثم از اين كه امام كه در آن هنگام تقريبا نه ساله بود، اصل سؤال او را چنين عالمانه تشريح كرد متحير ماند و آثار عجز و شكست در چهره اش پديدار شد و زبانش به لكنت افتاد، چنانكه همه حاضران قدرت علمى امام و شكست يحيى را دريافتند.

مأمون از امام تقاضا كرد كه خود پاسخ صورتهاى گوناگون صيد در حال احرام را بگويد، و امام پذيرفت و به تفصيل به شرح آن پرداخت. مأمون با شنيدن پاسخ، امام را بسيار تحسين كرد و تقاضا نمود اين بار امام جواد عليه السلام از يحيى بن اكثم مسأله اى بپرسد. امام رو به يحيى كرد و فرمود: آيا بپرسم؟

يحيى كه شكست خورده و مرعوب عظمت علمى امام بود گفت: ميل شماست فدايتان شوم. اگر بدانم پاسخ مى دهم و اگر ندانم از خود شما استفاده مى كنم و مى آموزم.

امام فرمود: بگو چگونه است كه مردى در بامداد بر زنى نگاه كرد در حالى كه اين نگاه كردن بر او حرام بود. و هنگامى كه آفتاب بالا آمد بر او در حالى كه اين نگاه كردن بر او حرام بود. و هنگامى كه آفتاب بالا آمد بر او حلال شد، و چون ظهر شد بر او حرام شد، و چون عصر در رسيد بر او حلال شد، و چون آفتاب غروب كرد بر او حرام شد، و شب، هنگام نماز عشاء بر او حلال شد، و نيمه شب بر او حرام شد و چون صبح بر دميد بر او حلال شد! چرا چنين بود و چه جهت بر او حلال مى شد و حرام مى شد؟!

يحيى گفت: به خدا سوگند پاسخ و چگونگى آن را نمى دانم، اگر مايليد خودتان بيان فرماييد تا استفاده كنيم.

امام فرمود: آن زن كنيز مردى بود، مرد نامحرمى در بامداد به او نگاه كرد در اين حال اين نگاه حرام بود، هنگامى كه آفتاب بالا آمدن آن كنيز را از صاحبش خريد بر او حلال شد، و چون ظهر شد كنيز را آزاد ساخت بر او حرام شد، و هنگام عصر با او ازدواج كرد بر او حلال شد، چون آفتاب غروب كرد «ظهار» نمود. (ظهار يعنى مرد به

ص: 118

زن خود بگويد تو به من يا نسبت به من چون پشت مادرم يا خواهرم يا دخترم هستى كه در اين صورت بايد كفاره ظهار را بدهد تا همسرش بر او مجددا حلال شود). و بر او حرام شد، و شب هنگام نماز عشاء كفاره ظهار داد بر او حلال شد، و نيمه شب يك بار او را طلاق داد بر او حرام شد و چون صبح بردميد رجوع كرد بر او حلال شد.

مأمون شگفت زده به خويشان خود كه حاضر بودند روكرد و گفت: آيا در ميان شما كسى هست كه اين گونه پاسخ چنين مسأله اى را بيان كند يا پاسخ مسأله قبلى را بداند؟

گفتند، نه به خدا سوگند.(1)

داود بن قاسم جعفرى مى گويد: از امام جواد عليه السلام معناى «قل هواللّه احد» را پرسيدم؟ فرمود: يعنى همگى به وحدانيت و يكتايى او اتفاق دارند، مگر نشنيده اى كه:

«ولئن سئلتم من خلق السموات والارض و سخرالشمس والقمر ليقولن اللّه فانى يوفكون»(2)

اگر از آن ها بپرسى آسمانها و زمين را كى آفريده و خورشيد و ماه را به خدمت گرفته است، خواهند گفت خداى يكتا، پس چرا سرگردان مى شوند؟

و بعد از اين باز مى گويند كه براى خدا شريك و مصاحب هست!

عرض كردم كلام خدا كه مى فرمايد: «لاتدركه الابصار»(3) چشمها نمى توانند او را درك كنند. منظور چيست؟

فرمود: اى اباهاشم، درك قلبها دقيق تر از درك چشمهاست، تو با فكرت سند و هند را درك مى كنى و همين طور شهرهايى را كه به آن سفر نكرده اى ولى با چشم

ص: 119

سرت درك نمى كنى پس اوهام قلبها و افكار نمى توانند وجود خدا را درك كنند پس چگونه با چشم مى توان او را ديد.

و نيز از امام عليه السلام سؤال شد كه جايز است به خداوند تبارك و تعالى اطلاق شيئى كرد؟ فرمود: بلى، ولى بايد خداوند را از حد ابطال و تشبيه خارج كرد. «ليس كمثله شيى».(1)

مجلس ديگرى براى مناظره بين امام عليه السلام و يحيى بن اكثم تشكيل شد. يحيى گفت: نظر شما دباره روايتى كه نقل شده «جبرئيل بر رسول اللّه صلى الله عليه و آله نازل شد و گفت اى محمد خداوند عزوجل سلام مى رساند و از تو مى خواهد كه از ابابكر سؤال كنى كه آيا او از من راضى است كه به درستى كه من از او راضى هستم؟

امام جواد عليه السلام فرمود: هرگاه حديثى نقل شد آن را به كتاب خدا عرض بداريد، هرگاه موافق بود قبول كنيد و اگر مخالف بود قبول نكنيد. اين روايت موافق كتاب خدا نيست! خداوند مى فرمايد:

«ولقد خلقنا الانسان و نعلم ماتوسوس به نفسه و نحن اقرب اليه من حبل الوريد»(2)

ما انسان را آفريده ايم و دانيم كه ضميرش چه وسوسه ها مى كند و ما از رشته سياهرگ به او نزديكتريم.

آيا براى پروردگار رضايت ابابكر مخفى بوده تا از ضمير او سؤال كند اين عقلا محال است!

يحيى بن اكثم پرسيد نظر شما درباره اين روايت چيست؟ مثل ابى بكر و عمر در روى زمين همانند جبرئيل و ميكائيل در آسمان است.

اين هم بايد درباره اش دقت شود زيرا جبرئيل و ميكائيل دو فرشته اى هستند كه

ص: 120

در تمام مدت عمر معصيت نكرده اند و لحظه اى از طاعت پروردگار غافل نبوده اند ولى آن دو مدتى در شرك بودند و اكثر روزهاى زندگى را در شرك گذراندند. پس محال است كه آن دو را به جبرئيل و ميكائيل تشبيه كنيم.

بار ديگر سؤال كرد در روايت است كه «آن دو از آقايان و سادات پيران اهل بهشت هستند.»

فرمود: اين هم منطبق با واقع نيست براى آن كه همه اهل بهشت جوان هستند و در ميان آن ها پيرى وجود ندارد و اين روايت را بنى اميه ساخته اند تا با روايت رسول اللّه صلى الله عليه و آله ضديت كنند كه فرمود:

«الحسن و الحسين عليهماالسلام سيد الشباب اهل الجنه»

حسن و حسين عليهماالسلام دو آقاى جوانان اهل بهشتند.(1)

يكبار حضرت عبدالعظيم حسنى رضوان اللّه تعالى عليه به امام جواد عليه السلام عرض كرد: اى مولاى من، آرزوى قائم آل محمد صلى الله عليه و آله را دارم يعنى همان كسى كه دنيا را پر از عدل و داد خواهد كرد پس از آن كه پر از ظلم و جور شده باشد.

امام عليه السلام فرمود: ما امامان همگى قائم به أمر پروردگار و هدايتگر به دين حضرت حق هستيم، ولكن آن قائمى كه خداوند زمين را توسط او از اهل كفر و انكار پاكيزه خواهد كرد و عدالت را در سطح گيتى مى گستراند، آن كسى است كه ولادتش مخفى است و از نظرها پنهان است، بردن نامش (م ح م د) حرام و همنام پيامبر مى باشد.

خداوند زمين را برايش آماده و هر مشكلى را برايش سهل خواهد كرد. از اطراف عالم به تعداد اصحاب جنگ بدر يعنى سيصد و سيزده نفر به او ملحق مى شوند و اين همان كلام خدا است كه مى فرمايد:

«اينما تكونوا يات بكم اللّه جميعا ان اللّه على كل شيى قدير»(2)

ص: 121

هركجا باشيد خداوند تبارك و تعالى شما را جمع خواهد كرد و خداوند بر همه چيز قادر است.

هنگامى كه اين عده از اهل اخلاص تجمع كردند خداوند فرمانش را ظاهر مى سازد و بعد ده هزار نفر به اجازه پروردگار قيام مى كنند آنقدر از دشمنان خدا را مى كشند تا رضايت پروردگار جلب شود در اينجا حضرت عبدالعظيم عليه السلام مى گويد كه عرض كردم اى آقاى من چگونه متوجه مى شوند كه خداوند راضى شده است؟

فرمود: در دلشان رحم مى افتد.(1)

ص: 122

ص: 124

بررسى تاريخ رى

در

مقاله فهرست شيخ منتجب الدين(1)

قديم ترين كتابى كه درباره فهرست كتب شيعه - يا اماميه - از حوادث زمان مصون مانده و به دست ما رسيده است، كتابى است كه سرآمد دانشمندان اماميه، شيخ الطائفه محمد بن الحسن بن على طوسى (385-460)، به رشته تأليف درآورده است و به نام «فهرست شيخ» اشتهار دارد.

قبل از فهرست شيخ، فهرستهايى براى كتب اماميه تأليف شده بود، ولى طبق گفته شيخ طوسى در مقدمه فهرست، هيچ يك از آن ها فهرست عمومى كتب اماميه نبوده است، بلكه فهرستى بوده كه براى كتابخانه هاى شخصى مؤلفين تنظيم شده است، فقط فهرست عمومى، فهرست احمد بن الحسين بن عبيداله معروف به «ابن غضائرى» است، از مشايخ شيخ طوسى، كه بعضى از ورثه وى آن را تلف كرده است.

به هرحال امروزه اثرى از فهرست هاى قبل از شيخ نيست، فقط در ضمن فهرست شيخ و نجاشى به نام آن ها برخورد مى كنيم. درباره فهرست كتب اماميه، اگرچه

ص: 125

ابوالعباس احمد بن على نجاشى (372-450)- كه از لحاظ سن بزرگتر از شيخ طوسى و از جهت ادراك مشايخ، تا اندازه اى مقدم بر شيخ است - كتاب بسيار مهمى تأليف كرده كه خوشبختانه از دستبرد زمان مصون مانده و به نام «رجال نجاشى» معروف گرديده است، ليكن اين كتاب بعد از «فهرست شيخ» تأليف شده و مؤلف در بسيارى از موارد از شيخ تبعيت كرده است.

تنها فهرستى كه از قبل از زمان شيخ در دست است، «فهرست» ابوالفرج محمد بن اسحاق معروف به «ابن نديم» است، كه در سال 377 تأليف شده و مؤلفش در سال 385 (سال ولادت شيخ) يا 380 پنج سال قبل از ولادت شيخ وفات نموده، و شيخ و نجاشى از اين تأليف در مواضعى از فهرستشان استفاده كرده اند. ولى اين كتاب، فهرست اختصاصى شيعه يا عموم مسلمين نيست، بلكه فهرستى عمومى است براى كتابهاى مذاهب مختلف اسلامى و غيراسلامى، و از كتب شيعه مختصرى در آن فهرست شده است. بنابراين قديمى ترين كتاب جامعى كه درباره فهرست كتب شيعه در دست است كتاب فهرست شيخ است. بلكه بر حسب اطلاع ما فهرستهايى كه از سنيان درباره كتب خودشان يا مسلمين، به طور عموم، باقى مانده هيچ يك به قدمت فهرست شيخ طوسى نيست.

بحث درباره اهميت فهرست شيخ و مقايسه آن با فهرست نجاشى و فهرست ابن نديم و غيره، به مقاله مستقلى نيازمند است، و اگر توفيقى دست دهد به خواست خداوند مقاله اى جداگانه در اين باره تأليف مى گردد و فعلاً به عنوان مقدمه بحث درباره فهرست شيخ منتجب الدين كه موضوع مقاله است به همين مقدار اكتفا مى شود.

در قرن ششم هجرى، دو كتاب از دو عالم بزرگ كه در جهاتى با هم اشتراك دارند (هر دو در يك عصر مى زيسته و قريب صد سال عمر كرده و در پاره اى از مشايخ اشتراك داشته و در وسعت اطلاع كم نظيرند) به عنوان تتميم كتاب فهرست شيخ تأليف شده است، بدون اين كه هيچ يك از اين دو تأليف از تأليف ديگر اخذ كرده باشد.

ص: 126

1- كتاب «معالم العلماء» تأليف عالم بسيار بزرگ اسلامى، محمد بن على بن شهر آشوب ساروى (489-588) است كه فهرست شيخ را تلخيص كرده و 43 تن از مؤلفين را اسقاط و در عوض 143 نفر را افزوده است.(1)

مجموع كتابهاى اشخاص اضافه شده به انضمام كتابهايى، كه بر شيخ استدراك كرده، تقريبا 600 كتاب است، چنانكه در مقدمه «معالم العلماء» به آن تصريح كرده است.

2- فهرست حافظ عظيم الشأن، ابوالحسن منتجب الدين على ابن عبيداله بن الحسن بن الحسين بن بابويه رازى است كه در سال 504 متولد شده و تا سال 600 زنده بوده است.

اين فهرست كه به نام «فهرست شيخ منتجب الدين» اشتهار دارد، يكى از اصول كتب تراجم و رجال محسوب است، و با اين كه بسيار مختصر است و مشتمل بر هيچ گونه تفصيلى نيست، عظمت و وثاقت و اتقان مؤلف باعث اهميت فوق العاده آن گرديده، و بزرگان علماء رجال و تراجم، از اين كتاب به طور وفور نقل كرده و مطالب آن را به مواضع متفرقه مؤلفاتشان پخش كرده اند. و شاگرد معروف علامه مجلسى، عبداللّه بن عيسى افندى صاحب «رياض - العلماء» (متوفاى حدود 1130) آن را به تمامه، در اوّل مجلد «اجازات بحارالانوار» درج كرده(2) و در ضمن آن كتاب طبع گرديده است. و چون اين كتاب از مآخذ مهم كتب رجال و تراجم است، و از طرفى از عده اى از اساتيد فن اشتباهاتى درباره اين كتاب سرزده، مناسب است به قدر وسع

ص: 127

مقاله، در چند قسمت، درباره اين كتاب، بحث شود:1- قديمى ترين مأخذى كه از ترجمه شيخ منتجب الدين در دست است كتاب «تدوين» تأليف يكى از شاگردان مشهور وى، ابوالقاسم عبدالكريم بن محمد رافعى شافعى (متوفاى سال 623) است. رافعى بعد از عنوان شيخ منتجب الدين و مدح بسيار درباره او مى نويسد: «وكان يسود تاريخا كبيرا للرى، فلم يقض له نقله الى البياض، و اظن ان مسودته قد ضاعت بموته، و من مجموعه كتاب الاربعين. الذى بناه على حديث سلمان الفارسى - رضى اللّه عنه - المترجم للاربعين (بالاربعين، ظ) حديثا وقد قرأته عليه بالرى، لسنة اربع و ثمانين و خمسمائه» الخ.(1)

شيخ منتجب الدين در آخر كتاب «الاربعين عن الاربعين من - الاربعين فى مناقب اميرالمؤمنين» مى نويسد: «ولو سهل اللّه تعالى و اعطانى المهل و اخر الاجل، اضفتالى كتاب فهرس اسماء علماء الشيعة، ما شذ عنى بحيث يصير مجلدا ضخما انشاءاللّه تعالى.» شايد كتابى را كه آقا رضى احتمال داده است، همين كتاب باشد كه منتجب الدين در فكر تأليف آن بوده و با صفت «ضخم» آن را توصيف كرده است، و رافعى به عنوان تاريخ كبير از آن اسم مى برد، و آقا رضى مانند مرحوم قزوينى به توسط «لسان الميزان» يا غير آن، به تأليف آن كتاب، پى برده است. نيز ممكن است منظور وى همين كتاب فهرست معروف شيخ منتجب الدين باشد كه از كلمه «كبير» در عبارت رافعى غفلت كرده، و كلام رافعى را به طور احتمال بر فهرست مزبور منطبق كرده باشد، چنانكه محتمل است از باب غفلت نباشد، بلكه چون به نظر مرحوم آقا رضى، شيخ منتجب الدين كتابهايى كه دلالت بر شيعه بودن وى مى كرده از رافعى پنهان مى داشته، رافعى فهرست مزبور را در اثر اشتباه و عدم اطلاع صحيح از آن به عنوان تاريخ كبير ذكر كرده است.

به هر تقدير چون در نسخه عكسى «تدوين» (ورق 79) كه نزد آقاى محدث موجود است، كلمه «للرى» بعد از تاريخ كبير ذكر شده، و نگارنده بالخصوص اين قسمت را از نسخه مزبور ملاحظه كرده است، و برحسب اظهار آقاى محدث - كه كلامشان جدا مورد اعتماد است - در دو نسخه ديگر از تدوين نيز اين كلمه موجود است،(1) هر دو احتمال «ضيافة الاخوان» درباره كلام رافعى ساقط مى شود.(2)

ص: 129

و مرحوم آقا رضى غفلت يا از جهت سقوط كلمه «للرى» دو احتمال مزبور را ذكر كرده است. و چون اطلاع مرحوم قزوينى از كلام رافعى به «ضيافة الاخوان» منتهى مى شود، و كتاب «تدوين» در نزد آن مرحوم نبوده است، كلام رافعى را بينتاريخ رى و تاريخ بزرگى براى علماء شيعه - غير از فهرست شيخ منتجب الدين - مردد داشته است.

بارى تاريخ رى كه به گفته رافعى مسوّده بوده، و به ظن او با مردن شيخ منتجب الدين از بين رفته است، به دست سبكى (متوفاى 771) و ابن حجر عسقلانى (متوفاى 852) رسيده، و سبكى در «طبقات الشافعيه» (ج 4/221) در ترجمه سعد بن محمد ابوالفضل مشاط از آن نقل كرده است.(1) ابن حجر در «لسان الميزان» نيز در حدود سى مورد از اين كتاب نقل كرده است، كه از جمله، ترجمه جماعتى از غير اماميه، از اصحاب رأى، يا شيوخ اهل سنت، يا معتزله، يا غلات شيعه، يا مرجئة، يا اسماعيليه را از اين تاريخ نقل مى كند.

از ملاحظه «لسان الميزان» به نظر مى رسد كه مقدارى از اين كتاب، نه همه آن،(2) بعد از حدود دو قرن و نيم پس از وفات شيخ منتجب الدين به دست ابن حجر رسيده، و اگر تلفى متوجه كتاب شده باشد، همه اجزاء آن، به موت مؤلف از بين نرفته است.

ص: 130

تمام اين موارد از تاريخ رى نقل نكرده، بلكه در 25 مورد از 47 موردى كه ذكر شده، به نقل از تاريخ رى تصريح كرده، و در 8 مورد، از رجال الشيعه يا رجال الاماميه - يا قريب به اين دو تعبير - نقل مى كند، و در 3 مورد از كتاب ذيل، و در 11 مورد بدون ذكر كتاب، از شيخ منتجب الدين نقل مى كند.

آقاى محدث بين منقولات از شيخ منتجب الدين تفكيك نكرده و همه را درحساب تاريخ رى آورده اند، در صورتى كه تاريخ رى مربوط به تاريخ شيعه يا اماميه نيست و مواردى كه به عنوان رجال الشيعه يا رجال الاماميه و نظير اين دو تعبير است به تاريخ رى ارتباط ندارد. و در مقدمه نقض (ص 54) به اين امر نيز كه تاريخ رى تاريخ اختصاصى شيعه نيست تصريح شده است. امّا مرحوم قزوينى اگرچه بين منقولات ابن حجر تفكيك كرده و اين منقولات را از دو كتاب از شيخ منتجب الدين دانسته است: يكى تاريخ رى و ديگر تاريخ علماء الشيعه، ولى به طور قطع و يقين اظهار نظر كرده كه اين تاريخ غير از فهرست معروف شيخ منتجب الدين است، با اين كه با دقت و تأمل در لسان الميزان، مى توان اظهار اطمينان كرد كه «تاريخ علماء الشيعه» همان فهرست معروف شيخ منتجب الدين است.

مقدمتاً ذكر مى شود كه ابن حجر عسقلانى در وقت تأليف «لسان الميزان» اگرچه كتابخانه مهمى در اختيار داشته كه بسيارى از كتب شيعه - كه خبرى از آن ها نداريم - در دسترس وى بوده است، از قبيل تاريخ رى شيخ منتجب الدين و «تاريخ ابن ابى طى» و «رجال على بن الحكم» و «رجال ابوجعفر صدوق» و اين كتاب از اين جهت بسيار مفيد است و پاره اى از مشكلات منحصرا به وسيله آن حل مى شود، ليكن اين كتاب (لسان الميزان) را در اواخر عمر تأليف كرده، و در سن 79 سالگى، كه معمولاً

ص: 132

وقت ضعف قوا است، در سال وفات خود از تأليف آن فراغت يافته است، و گويا به تجديدنظر و مقابله با مآخذ موفق نشده، لذا اغلاط بى شمارى در آن وجود دارد و كمتر صفحه اى است كه چندين غلط فاحش مغير معنى در آن نباشد و شايد اصلاً چنين صفحه يافت نشود.

براى نمونه از تحريفات بى شمار كتاب يك مورد را ذكر مى كنيم: در لسان الميزان دو ترجمه براى حسن بن يوسف به على ابن مطهر حلى معروف به «علامه حلى» كه اشهر مشاهير اماميه است آورده است، يكى در ج 2، ص 317، به عنوان «حسين بن يوسف بن مطهر حلى» و ديگر در ج 6، ص 319، به عنوان «يوسف بن الحسن ابنالمطهر الحلى الرافضى المشهور.»

ابن حجر در اين كتاب، در نقليات، به نقل به لفظ مقيد نيست، و شايد ترجمه اى بدون نقل به معنى پيدا نشود، و مذاق وى در نقل به معنى بسيار وسيع است. قسمتى از تحريفات كتاب از اين باب است، و غلطهاى فراوان نسخه اى لسان الميزان نيز، حساب جداگانه دارد.

بنابراين مقدمه، تا اين كتاب به پاره اى از قرائن تأييد نشود نمى توانيم درباره آن، «اصل صحت» جارى كنيم و بدان استدلال نماييم. بلكه در هر موردى كه كلام ابن حجر، حاكى از امرى است كه ذاتا بعيد است، مى توان گفت كه اصل در اين قبيل امور خطاست. و اگر در اين 47 موردى كه ابن حجر، از شيخ منتجب الدين نقل مى كند، اصلاً خطا نكرده يا خطايش كم باشد، امرى بسيار غير متعارف از وى - در اين خصوص - وقوع يافته و تقريبا كرامتى است از شيخ منتجب الدين.

حال مطالبى را كه در لسان الميزان، از شيخ منتجب الدين، بدون تصريح به كتاب يا با تصريح به «رجال الشيعه» مثلاً نقل مى كند، با فهرست معروف شيخ منتجب الدين تطبيق مى كنيم، تا برخلاف قطع مرحوم قزوينى، اتحاد اين دو كتاب معلوم شود.

عبارت لسان الميزان (ج 2/421-422) چنين است: «اسمعيل بن على الحافظ ابوسعيد السمان ... قال ابن بابويه: ثقة و اى ثقة، حافظ مفسر، و اثنى عليه و له تفسير

ص: 133

فى عشر مجلدات، و سفينة النجاة فى الامامة، و غير ذلك.»

و در فهرست شيخ منتجب الدين (ص 3، س 13)، از مجلد «اجازات بحارالانوار» چنين است: «الشيخ المفسر ابوسعيد اسمعيل ابن على بن الحسين السمان، ثقة، و اى ثقة، حافظ، له البستان فى تفسير القرآن عشر مجلدات ... و سفينة النجاة فى الامامة ...».

در لسان الميزان (ج 2/9): «بركة بن محمد بن بركة الاسدى، ابوالخير، ذكره ابن بابويه فى رجال الشيعة و قال قرأعلى ابى جعفر - الطوسى و صنف كتابا سماه «حقائق الايمان» فى اصول الدين، و «الحجج» فى الامامة. روى عنه ذوالفقار بن محمد الحسينى المروزى.»و در فهرست (ص 4، س 10): «الشيخ ابوالخير بركة بن محمد بن بركة الاسدى فقيه دين، قرأ على شيخنا ابى جعفر الطوسى، و له كتاب «حقائق الايمان» فى الاصول، و كتاب «الحجج» فى الامامة، و كتاب «عمل الاديان و الابدان»، اخبرنا بها السيد عمادالدين ابوالصمصام ذوالفقار بن معبد الحسنى المروزى.»

در لسان الميزان (ج 2/192): «الحسن بن ابراهيم بن بندار، ذكره ابن بابويه فى الذيل، و قال كان اماميا فقيها صالحا يلقب صفى الدين.»

و در فهرست (ص 5، س 15): «الشيخ صفى الدين ابومحمد الحسن بن ابراهيم بن بندار الجيروى، فقيه، صالح» - عبارت لسان الميزان، نقل به معنى عبارت فهرست شيخ منتجب الدين است. و جمله «كان اماميا» را ابن حجر، از اين كه منتجب الدين وى را در

فهرست آورده استنباط كرده است.

در لسان الميزان (ج 2/78): «ثابت بن عبداللّه بن ثابت اليشكرى، ذكره ابن بابويه فى رجال الامامية من الشيعة، وقال كان فاضلاً صنف كتبا كثيرة، و اخذ عن الشريف المرتضى و غيره.»

و در فهرست منتجب الدين (ص 4، س 22): «الشيخ الامام ابوالفضل ثابت بن عبداللّه بن ثابت اليشكرى، من اولاد ثابت البنانى، فاضل عالم ثقة، قرأ على الاجل المرتضى علم الهدى - رفع اللّه درجته - و له كتاب «الحجة» فى الامامة، و كتاب

ص: 134

«منهج الرشاد» فى الاصول والفروع.» ابن حجر اين ترجمه را نقل به معنى كرده و كتاب «منهج الرشاد» را كتبى فرض كرده است و در مقام نقل به معنى گفته: «صنف كتبا كثيرة». و شايد «و غيره» در نسخه وى بعد از «مرتضى» وجود داشته، يا «علم الهدى» را غير از «مرتضى» پنداشته است، به لحاظ اين كه در كتب عامه، معمولاً از علم الهدى، به عنوان «شريف مرتضى» تعبير مى شود و «علم الهدى» در بين اماميه رايج است.

و همين گونه ترجمه تمام كسانى كه در لسان الميزان، به عنوان «رجال الشيعة» يا «رجال الامامية» و نظير اين دو تعبير، يا به عنوان «ذيل» از شيخ منتجب الدين نقل مى كند، در فهرست منتجب الدين با مقدارى تفاوت - كه از نقل به معنى ناشى شده -موجود است، همچنين ترجمه بيشتر كسانى كه بدون ذكر كتاب، از شيخ منتجب الدين نقل كرده است.

البته در غالب موارد - مانند روش ابن حجر در ساير نقليات كتاب - مطالب تحريف يافته و تقريبا مسخ شده است، ولى مى توان اظهار اطمينان كرد كه مقصود از رجال الشيعه ابن بابويه، در ترجمه بركه اسدى، عين رجال الشيعه و يا رجال الاماميه ابن بابويه در موارد ديگر است. همچنين مقصود از ذيل در اين مورد، عين ذيل در دو مورد ديگر است، كه در مقدمه نقض از لسان الميزان نقل كرده است، منتهى تصرف و تحريف در اين چند موردى كه نقل شد كمتر از موارد ديگر رخ داده است.

و چون به علت تحريف ابن حجر، پيدا كردن مورد نقل، در فهرست شيخ منتجب الدين ممكن است دشوار باشد، جاى چند اسم محرف را در فهرست تعيين مى كنيم:

ابراهيم بن الخليل الفراهيدى، در فهرست، در اواخر باب حاء مهمله، به عنوان ابراهيم بن الخليل القوهدى عنوان شده؛ امير بن شرفشاه، در فهرست اميرة بن شرفشاه است؛ الحسين بن الحسين بن على بن الحسين بن بابويه القمى؛ محرف الحسن بن الحسين بن على ابن الحسين بن بابويه است، كه حسكا جد شيخ منتجب الدين باشد و در فهرست اختصارا - چنانكه ذكر خواهد شد - به على بن

ص: 135

الحسن ابن الحسين بن بابويه القمى ذكر شده است؛ و محمد بن على بن الحسن ابن على محمود الحمصى در فهرست به عنوان محمود بن على بن الحسن الحمصى ذكر شده، و بى شبهه محمد در لسان الميزان، محرف محمود است. و در لسان الميزان (ج 2/70) در «باب تاء» مى نويسد: «تاج بن محمد بن الحسين، ذكره ابن بابويه فى رجال الشيعة، و قال: كان صالحا فى نفسه، ثم نقل عن يحيى بن حميد القمى، قال: انقطع تاج الى علم الحديث ...»

و عبارت فهرست شيخ منتجب الدين در «باب تاء» چنين است: «السيد سراج الدين المسمى تاج الدين بن محمد بن الحسين الحسنى الكيكى، صالح محدث». وظاهرا در كلام ابن حجر سقط و تصحيف واقع شده است. نيز مظنون اين است كه يحيى بن حميد القمى، همان يحيى بن حميدالحلبى است معروف به «ابن ابى طى» صاحب كتاب «حاوى» در رجال اماميه، كه يكى از مآخذ مهم ابن حجر است. ابن ابى طى در طبقه شاگردان شيخ منتجب الدين است و نقل منتجب الدين از او در هيچ جا معهود نيست.

در لسان الميزان، بعد از ترجمه تاج الدين، به ترجمه تاج الرؤساء بن ابى سعد الصيزورى پرداخته و بعد از آن مى نويسد: «من شيوخ الامامية، ذكره ابن بابويه و وصفه بالفضل والعصيبة المفرطة لمذهب الامامية، و نقل عن الرشيد المازندرانى، عن ابيه، انه الذى حسن لآل بويه، اعتقاد مذهب الامامية ...»

«ابن بابويه» در كلام ابن حجر، تحريف «ابن ابى طى» است، كه از شاگردان رشيد مازندرانى (ابن شهر آشوب) بوده، چنانكه ابن حجر، در لسان الميزان (ج 6/263)، در ترجمه ابن ابى طى تصريح كرده است، وگرنه روايت ابن بابويه از ابن شهر آشوب در هيچ جا معهود نيست.

و از مواردى كه ابن حجر، از ابن بابويه نقل مى كند، ترجمه سعد بن ابى طالب بن عبدالوهاب رازى است، كه ترجمه او با آن تفصيل در فهرست نيست. و ظاهرا اين ترجمه را از تاريخ رى شيخ منتجب الدين نقل كرده است، و چند بخش از «باب سين»

ص: 136

تاريخ رى مانند سعد و سعيد در مصر بوده است، و ابن حجر و سبكى از آن نقل كرده اند. سعد بن ابى طالب نيز از اهل رى بوده، و در موضوع تاريخ رى مندرج است. همچنين است ترجمه عمر بن محمد بن اسحاق عطار رازى و ترجمه سلم بن منصور مقرى فورادى، كه ظاهرا مصحف «فوراردى» است كه به «فورارد» يكى از دهات رى، منسوب است.

و ترجمه محمد بن منصور بن محمد سراجى كه ابن حجر از ابوالحسن بن بابويه نقل كرده است، احتمال مى رود از تاريخ رى اخذ شده باشد، و محتمل است كه از كتاب ابن ابى طى اخذ كرده باشد و در اثر تشابه آن دو كتاب و مؤلف آن ها از جهاتى،آن دو را با هم اشتباه كرده است، چنانكه نظير اين اشتباه از او در نقل از فهرست شيخ و نجاشى و كشى بسيار سر زده است.

نسب شامخ او را به عبداللّه باهر، فرزند «امام زين العابدين على بن الحسين» عليهماالسلام منتهى مى كند، پيشنهاد وى را چنين نقل مى كند: «فعرض على كتاب الاربعين عن الاربعين فى فضائل اميرالمؤمنين عليه السلام ، تصنيف شيخ الاصحاب ابى سعيد محمد بن احمد بن الحسين النيسابورى - قدس اللّه روحه و نور ضريحه - و كان يتعجب منه. و قد جرى ايضا فى اثناء كلامه، ان شخنا الموفق السعيد اباجعفر محمد بن الحسن بن على الطوسى - رفع اللّه منزلته - قد صنف كتابا فى اسامى مشايخ الشيعة و مصنفيهم ولم يصنف بعده شى ء من ذلك، فقلت لو اخراللّه - تعالى - اجلى و حقق املى، اضفت اليه ماعندى من اسماء مشايخ الشيعة و مصنفيهم، الذين تأخر زمانهم عن زمان الشيخابى جعفر - رحمه الله - و عاصروه.

«واجمع ايضا كتاب «الاربعين عن الاربعين من الاربعين فى فضايل اميرالمؤمنين عليه السلام » ليكون المنفعة به عامة، و اخدم بهما الحضرة العليا و السدة السميا. و لما انفصلت عن جنابه الاقدس، شرعت فى جمع ماعندى من الاسامى اولاً، و جمع الاربعين ثانيا.»

و شيخ طوسى در مقدمه فهرست مى نويسد: «لما رأيت جماعة من شيوخ طائفتنا من اصحاب الحديث، عملوا فهرست كتب اصحابنا و ما صنفوه من التصانيف و رووه من الاصول و لم اجد احدا استوفى ذلك و لاذكر اكثره ... عمدت الى كتاب يشتمل على ذكر المصنفات والاصول ... فاذا ذكرت كل واحد من المصنفين و اصحاب الاصول، فلابد من ان اشير الى ماقيل فيه من التعديل و التجريح، و هل يعول على روايته، اولاً، و ابين عن اعتقاده و هل هو موافق للحق اوهو مخالف له، لان كثيرا من مصنفى اصحابنا و اصحاب الاصول، ينتحلون المذاهب الفاسدة و ان كانت كتبهم معتمدة ... ولم اضمن انى استوفى ذلك الى آخره، فان تصانيف اصحابنا و اصولهم لاتكاد تضبط ...»

از اين عبارت استفاده مى شود كه فهرست شيخ، فهرستى است براى كتب «اصحاب ما»، ولى كلمه «اصحابنا» كه در مواضعى از جملات فوق واقع شده است، در

ص: 138

كتب درايه و رجال مورد بحث است: به عقيده جمعى، منظور از كلمه «اصحابنا» در لسان دانشمندان اماميه هم كيشان خودشان است كه به امامت دوازده امام قائلند، ولى به عقيده مرحوم حاج ميرزا حسين نورى (متوفاى 1320 ق)، اين كلمه به علماى اماميه اختصاص ندارد بلكه ساير فرق شيعه - كه در فروع به اماميه شباهت دارند، نظير واقفيه و فطحيه و امثالشان - تحت اين عنوان داخلند، و زيديه كه در فروع تابع ابوحنفيه اند داخل اين عنوان نيستند. سپس به مواردى كه اين كلمه يا نظير آن به فطحيه اطلاق شده استدلال مى كند. مستدرك الوسايل (ج 3/541). نيز ممكن استاين كلمه به غير از فرقه اماميه، به فرقه فطحيه - كه از همه فرق به اماميه نزديك ترند - مخصوص باشد و دخول فطحيه تحت اصحاب ما، دليل دخول واقفيه و غيرها تحت اين عنوان نيست. و استدلال مرحوم محدث نورى براى اثبات مدعى كافى نيست.

به هر تقدير جملاتى كه از مقدمه فهرست شيخ نقل شد (فاذا ذكرت كل واحد من المصنفين و اصحاب الاصول فلابد من ان ... ابين عن اعتقاده و هل هو موافق للحق او هو مخالف له، لان كثيرا من مصنفى اصحابنا و اصحاب الاصول، ينتحلون المذاهب الفاسدة و ان كانت كتبهم معتمدة)، ظاهر است در اين كه «اصحابنا» در مقدمه كتاب مزبور شامل فطحيه و واقفيه مى باشد.

در فهرست شيخ 5 نفر از زيديه، و 10 نفر از عامه كه مسلما در زمره اصحاب ما نيستند عنوان شده اند، به لحاظ اين كه اين اشخاص كتابى درباره مناقب معصومين عليهم السلام تأليف كرده، يا كتابى را از ائمه روايت كرده اند. حتى براى عنوان كردن احمد بن محمد بن سعيد همدانى زيدى معروف به «ابن عقده» در فهرست، با اين عبارت اعتذار مى جويد: «كان زيديا جاروديا و على ذلك مات، و انما ذكرناه فى جملة اصحابنا، لكثرة روايته عنهم و خلطته بهم و تصنيفه لهم» - فهرست شيخ /28.

نيز در كتاب شيخ پنج نفر از فطحيه و هفت نفر از واقفيه ذكر شده اند، و شيخ درباره

ص: 139

آن عده از فطحيه(1) كه در فهرست عنوان شده اند به معتمد بودن كتابشان تصريح كرده، و اين معنى را درباره بيشتر واقفيه نيز ذكر كرده است. و بعيد نيست كه كتب همه واقفيانى كه در فهرست ذكر شده اند مورد اعتماد شيخ باشد.

به هرحال از ملاحظه كتاب فهرست روشن مى شود كه منظور شيخ درباره ذكرمؤلفين فطحيها و واقفيها عمومى نيست، بلكه مانند افراد انگشت شمار از زيديه و عامه - با نظر خاصى - عنوان شده اند. براى اثبات اين معنى يك مورد از فهرست را ذكر كرده بحث مفصل را به مقاله جداگانه موكول مى داريم.

شيخ طوسى بعد از عنوان على بن الحسن الطاطرى الكوفى مى نويسد: «كان واقفيا شديد العناد فى مذهبه، صعب العصبية على من خالفه من الامامية، وله كتب كثيرة فى نصرة مذهبه، رواها عن الرجال الموثوق بهم و برواياتهم، فلاجل ذلك ذكرنا» - فهرست شيخ /92.

بنابراين نظر شيخ ذكر كتب اماميه است و كتبى كه از جهتى ملحق به كتب اماميه باشد، و غير از 27 نفرى كه از غير از اماميه در اين كتاب عنوان شده، همه رجال اين كتاب در نظر شيخ در زمره مؤلفين اماميه اند، و به يك معنى موضوع فهرست شيخ، مؤلفين اماميه است و بس.

و چون فهرست شيخ منتجب الدين به عنوان ذيل فهرست شيخ تأليف شده و مؤلف آن از دانشمندان مهم اماميه است، و كتاب را براى عزالدين يحيى از سادات و رؤساى اماميه تأليف كرده، و درباره هيچ يك از رجال اين كتاب تصريحى يا اشاره اى به غير امامى بودن نشده است، مى توان اظهار اطمينان كرد كه مقصود از علماى شيعه

ص: 140

در كلام شيخ منتجب الدين، فرقه اظهر و اشهر فرق شيعه، يعنى فرقه «اماميه» است. و اگر درباره بعضى از رجال اين كتاب در كتب ديگر به امامى نبودن تصريح شده است،(1) از بابت اختلاف انظار است، نه عموميت موضوع كتاب.ناگفته نماند كه كتاب فهرست شيخ منتجب الدين اگر چه به منظور تذييل فهرست شيخ - كه مخصوص مؤلفين شيعه و ذكر مؤلفات آن ها است - تأليف شد، ليكن منتجب الدين از منظور غفلت كرده تنها به مؤلفين اكتفا نكرده و از پانصد و چهل و چند تنى كه در اين كتاب ذكر كرده است منحصرا نسبت به حدود 100 تن از آنان تأليف كتابى را منسوب داشته است.

بنابراين حقيقتا فهرست شيخ منتجب الدين ذيل فهرست شيخ نيست و اگر «باب من لم يرو عنهم، عليهم السلام» را از رجال شيخ با فهرست شيخ تلفيق كنيم، فهرست منتجب الدين ذيل اين كتاب فرضى خواهد بود، ولى غفلت مولف از اين جهت، مستلزم غفلت از ساير جهات نيست، و به استظهار اين كه موضوع فهرست منتجب الدين به اماميه اختصاص دارد، لطمه اى نمى رساند.

بارى ابن شهر آشوب در «معالم العلماء» كه به منزله تكمله فهرست شيخ است، منظور شيخ را كاملاً عملى كرده و تنها مؤلفين شيعه را ذكر كرده است، حتى مانند شيخ، 43 تن از غير اماميه - از قبيل فطحيه و واقفيه و اسماعيليه و زيديه و غلات و اهل سنت - را الحاقا در كتاب مزبور درج كرده است.

ص: 141

عنوان شاهد ذكر مى كنيم. شماره هايى كه قبل از هر شخص از اشخاص زير گذاشته مى شود، معرف اين است كه اين شخص چندمين كس است كه در باب مزبور از فهرست منتجب الدين ترجمه شده است.

در باب عين: 2- شيخ مفيد عبدالرحمن بن احمد نيشابورى، از علماى اواخر قرن پنجم(1) را ذكر مى كند و 8 - عبدالباقى بن محمد بن عثمان خطيب بصرى را و 12- عبيداله بن موسى ابن احمد موسوى را و 13- عقيل بن الحسين جعفرى محمدى را؛ واين سه تن از مشايخ عبدالرحمن نيشابورى هستند.

در باب ميم: 1- ذوالفخرين مطهر بن على ديباجى را كه از شاگردان شيخ طوسى و از رجال نيمه دوم قرن پنجم است ذكر مى كند. و 2- نواده او شرف الدين محمد متولد سال 504 (سال ولادت شيخ منتجب الدين) و متوفاى 566، پدر عزالدين يحيى شهيد در سال 592 را عنوان مى كند. و 3- محمد بن على كراجكى (متوفاى 449) را و 21- سيدمنتهى بن مرتضى را كه از معاصرين شيخ منتجب الدين است. و 24- منصور بن الحسين آبى را، ممدوح صاحب بن عُبّاد كه در سال 385 (كه سال ولادت شيخ است) وفات يافته و 27- محمد بن محمد بن على حمدانى را كه شاگرد شيخ منتجب الدين است و در سال 613 نسخه اى از فهرست شيخ منتجب الدين را نوشته و 37- شيخ محمود حمصى را از رجال اواخر قرن ششم و 68- محمد بن احمدبن شهريار خازن را از رجال اوايل قرن ششم و شاگرد و داماد شيخ طوسى و 69- محمد بن ادريس حلى را (متولد 543 و متوفاى 598)، و آخرين شخصى كه درباب ميم ترجمه شده، شيخ شهيد محمد بن احمد فارسى، مؤلف «روضة الواعظين» است كه در سال 508 شهيد گرديده است. بنابراين در كتاب، به هيچ نحو، طبقات مراعات نشده است.

ص: 143

3- در كتاب ارث (ص 401).(1)

در دو مورد اوّل، تاريخ سبع و ثمانين و خمسمائه (587) و در مورد سوم، ثمان و ثمانين و خمسمائه (588) مى باشد. و تاريخ تتميم تأليف «سرائر»، طبق نسخه خطى بسيار نفيس و مقابله شده با اصل - متعلق به آستان قدس رضوى - ماه صفر سال 589 است.

نيز در فهرست شيخ منتجب الدين (ص 5، س 3) در ترجمه حسين بن فتح، واعظ بكر آبادى، چنين است: «قرأ على الشيخ ابى على الطوسى، و قرأ الفقه عليه، الشيخ الامام سديد الدين محمود الحمصى رحمهم الله» و در ص 11 س 10 آمده است: «السيد تاج الدين المنتهى بن المرتضى و له مسائل اصولية جرت بينه و بين الشيخ الامامسديدالدين محمود الحمصى - رحمهمااللّه» و در ترجمه محمد بن ادريس چنين است (ص 12، س 6): «قال شيخنا سديدالدين محمود الحمصى - رفع اللّه درجته - هو مخلط لايعتمد على تصنيفه» و در ترجمه ورام بن ابى فراس نيز طبق نسخه معتبر خطى از شيخ محمود حمصى به صيغه «رحمه اللّه» ياد مى كند.

اين چهار مورد منحصرا مواردى است كه در فهرست مزبور از شيخ محمود حمصى اسم برده شده، و در سه مورد اوّل بنابر نسخه چاپى و خطى، و در مورد اخير بنابر نسخه خطى بسيار معتبر،(2) از حمصى به صيغه «رحمه الله» و قريب به آن ياد

ص: 145

شده است. و چون صيغه هاى «رحمه الله» و «رحمهم الله» و «رحمهماالله» و «رفع الله درجته» در اين كتاب - مانند «رضى الله عنه» در كتب صدوق - همه جملات كامل است و مانند رمز «ره» و «رض» نيست، كه در غير اين كتاب، در بسيارى از موارد سهوا از ناحيه ناسخين واقع شده است، لذا بعد از اعتبار نسخه فهرست، احتمال زيادكردن ناسخين ملغى است، خصوصا بعد از وجود اين صيغ در تمام مواردى كه از حمصى نام برده شده، و احتمال غفلت ناسخ در همه اين موارد بسيار بعيد است. بنابراين شيخ محمود حمصى در وقت تأليف فهرست منتجب الدين، مانند قطب راوندى، وفات كرده بوده است، و در سال 583 زنده بوده، و شيخ منتجب الدين در سال مزبور، كتاب «المنقذ من التقليد» تأليف حمصى را نزد وى خوانده است. (ذريعه ج 3/60).(1)

و در نهم شعبان همين سال، شيخ محمود حمصى، اجازه اى به خط خود براى سيد ابوالمظفر محمد بن على بن محمدالحسنى الجحدى (المجدى) در پشت كتاب مزبور نوشته است (ذريعه، ج 1/249).(2)

ص: 146

و از كلام ابن ادريس در «سرائر» راجع به سؤال شيخ محمود حمصى از ابن ادريس معنى حديثى را، استفاده مى شود كه حمصى در تاريخ نوشتن كلام مزبور كه ظاهرا در سال 587 يا 588 بوده حيات داشته است. عبارت ابن ادريس در سرائر (ص 200) چنين است:

«قال محمد بن ادريس، سئلنى شيخنا محمود بن على بن الحسين (الحسن، ظ) الحمصى المتكلم الرازى - ره - عن معنى هذا الحديث و كيف القول فيه، فقلت له الحبيس معناه ... فاعجبه ذلك و قال كنت لم اطلع على المقصود منه و حقيقةمعرفته. و كان منصفا غير مدع لما لم يكن عنده معرفة حقيقته ولامن صنعته. و حقا ما اقول لقد شاهدته على خلق قلما يوجد فى امثاله من عوده الى الحق و انقياده الى رقبته (لربقته، خ ل) و ترك المراء و نصرته، كائنا من كان صاحب مقالته، وفقه الله و ايانا لمرضاته و طاعته.»

كلمه «كان منصفا» ابتداءا مشعر است، به اين كه حمصى در وقت نوشتن جملات مزبور متوفى بوده است، ليكن دعاى آخر عبارات (وفقه الله و ايانا لمرضاته و

ص: 147

طاعته) صريح است در زنده بودن شيخ محمود حمصى در وقت نوشتن كلمات فوق. و چون مسكن ابن ادريس در حله بوده و مسكن حمصى در رى و ملاقات اين دو دانشمند اتفاقى بوده، منظور ابن ادريس حكايت اخلاق و انصاف وى است در وقت مشاهده، از اين جهت به لفظ «كان» تعبير كرده و اين با زنده بودن او در وقت نوشتن كلام مزبور منافات ندارد، و رمز (ره) در سرائر از زيادى ناسخين است. بنابراين تأليف فهرست منتجب الدين، كه به امر عزالدين يحيى، شهيد در سال 592 نوشته شده، و شيخ منتجب الدين در آخر كتاب نيز با جمله متع اللّه الاسلام والمسلمين - و جملات ديگرى كه از زنده بودن نقيب مزبور در وقت ترجمه وى حكايت مى كند - از وى ياد مى كند، بعد از فوت شيخ محمود حمصى و بعد از تأليف سرائر بوده است، يعنى از سال 589 جلوتر و از سال 592 عقب تر نبوده است، با اين مقدمات، تاريخ تأليف فهرست شيخ منتجب الدين در حدود سال (590) است كه قطعا بعد از تأليف «معالم العلماء» - كه از سال 581 متأخرتر نبوده است -(1) خواهد بود، و ترديد مرحوم اقبال در اين مطلب بى مورد خواهد گشت.

همچنين اين مقدمات دلالت مى كند بر اين كه شيخ محمود حمصى، قبل از شهادت عزالدين يحيى (سال 592)(2) وفات كرده است، در نتيجه بايد جمله «ماتبعدالستمائه» را - كه در لسان - الميزان (ج 5/317) درباره حمصى نقل مى كند - يكى از تحريفات بى شمار اين كتاب دانست، چنانكه در همين ترجمه، اسم محمود را به

ص: 148

محمد تحريف كرده و شيخ محمود حمصى را درباب محمد ترجمه كرده است. شايد «بعدالستمائه» تحريف «قبل الستمائه» باشد.

با اين همه، تعيين تقريبى تأليف كتاب و حكم به وفات حمصى در زمان عزالدين يحيى، روى مبنايى است كه مرحوم اقبال براى تاريخ تقريبى كتاب اتخاذ كرده است، و در بدو امر، صحيح به نظر مى رسد، ولى بعد از تتبع بيشتر، به ضعف اين مبنى پى مى بريم. زيرا عبارت سابق الذكر كه از مقدمه فهرست منتجب الدين نقل شد (ولما انفصلت عن جنابه الاقدس شرعت فى جمع ماعندى من الاسامى اولاً، و جمع الاربعين ثانيا) و جملاتى كه شيخ منتجب الدين در مقدمه اربعين خويش گفته است (فلما فرغت من جمع ماعندى من اسامى علماءالشيعة و مصنفيهم ... صرفت ... الى جمع ماسبق به الوعد من جمع الاربعين عن الاربعين من الاربعين ...) دلالت دارد بر اين كه تأليف «اربعين» بعد از تأليف فهرست بوده است و عبارت سابق الذكر رافعى (و من مجموعه كتاب الاربعين، الذى بناه على حديث سلمان الفارسى ... و قدقرأته عليه بالرى، لسنة اربع و ثمانين و خمسمائة) با در نظر گفتن اين كه اربعين شيخ منتجب الدين كه مقدارى از عبارت مقدمه آن نقل شد، با حديث سلمان فارسى شروع شده، دلالت مى كند بر اين معنى كه تأليف اربعين كه بعد از فهرست واقع شده، از سال 584 متأخرتر نيست.

بنابراين معلوم مى شود كه شيخ منتجب الدين بعد از تأليف فهرست - مانند غالبكتب خطى - در كتاب مزبور دخل و تصرف مى كرده و عباراتى را افزوده است كه از جمله آن ها اشاره به تأليف سرائر است كه چند سال بعد از فهرست شيخ منتجب الدين تأليف شده است.

همچنين اشاره به وفات شيخ محمود حمصى از اضافات بعدى است، روى اين نظر ممكن است جمله «مات بعدالستمائه» كه در لسان الميزان راجع به حمصى نقل مى كند درست باشد.

ص: 149

پس، از صيغه «رحمه اللّه» درباره قطب راوندى نمى توانيم براى تاريخ اصل تأليف فهرست استدلال كنيم و تأليف را بين (573) و (592) بدانيم، بلكه آنچه مسلم است تأليف كتاب در زمان نقيب النقبايى عزالدين يحيى - كه بعد از وفات پدرش شرف الدين محمد در سال 566 بوده است - اتفاق افتاده است و تأليف فهرست بين 566 و 584 مى باشد، و اضافات بعدى مى شود كه تا بعد از سال 600 ادامه يافته باشد.

بنابر نقل ابن حجر، كه حمصى صد سال عمر كرده و بعد از سال 600 وفات كرده است، شيخ محمود حمصى و شيخ منتجب الدين مولود سال 504 متقارب السن بوده اند. در اين صورت درس خواندن شخصى از خاندان سيصد ساله رياست و علم، مانند شيخ منتجب الدين در سال 583 (يعنى در سن 79 سالگى) پيش حمصى كه با او قريب السن و تا سن پنجاه سالگى نخود بريز بوده و تقريبا چهل سال بعد از او به تحصيل مشغول شده، از نوادر اتفاقات خواهد بود و از عظمت فوق العاده استاد و شاگرد و مخصوصا شاگرد حاكى است.

1- عقيده اى است كه شيخ يوسف بحرانى (متوفاى 1186) در «لؤلؤة البحرين» (ص 273) اظهار داشته است كه صدوق، محمد بن على، عموى بلاواسطه حسن جد شيخ منتجب الدين است و حسين پدر حسن برادر صدوق است، بنابراين حسين فرزند على بن الحسين بن موسى بن بابويه بوده و با سه واسطه به بابويه منتهى مى شود.

2- گفتار علامه شهير آقاى حاج شيخ آقابزرگ تهرانى است در ذريعه (ج 2/247) كه حسين جد پدر شيخ منتجب الدين پسر عم صدوق است، و پدرش حسن با على پدر صدوق برادر بوده است، بنابراين نسب شيخ منتجب الدين از اين قرار است: على بن عبيداللّه بن الحسن بن الحسين بن الحسن بن الحسين بن موسى بن بابويه، و حسين اوّل با سه واسطه به بابويه منتهى مى گردد.

گويا تكرار حسن بن الحسين در نسب شيخ منتجب الدين، طبق تصريح جمعى، در نظر صاحب ذريعه بوده و از طرفى چون پدر صدوق نيز حسين مى باشد، حسين دوم در نسب منتجب الدين را با پدر صدوق تطبيق كرده است، چنانكه شيخ يوسف بحرانى از تصريح جماعتى به اين كه شيخ منتجب الدين از اولاد حسين برادر صدوق است و حسين بن بابويه معروف برادر محمد بن بابويه يعنى صدوق معروف است - كه معمولاً اختصارا چند واسطه بين دو برادر و بابويه حذف مى گردد - نتيجه گرفته كه حسين مذكور در نسب شيخ منتجب الدين همان برادر صدوق است.

3- گفتارى است كه علامه تهرانى در ذريعه (ج 15/35) آورده است و حسين را فرزند حسن، كه فرزند ابوالحسن على پدر صدوق است معرفى مى كند، جمله: «المنتهى نسبه الى على ابن بابويه» (ج 10/136)، درباره شيخ منتجب الدين به همين معنى مشعر است، به علت اين كه حسن - يكى از دو برادر صدوق - برخلاف حسين برادر ديگر صدوق، داراى شخصيت علمى نيست، لذا نسب شامخ شيخ منتجب الدين را با على بن بابويه معرفى كرده است. و اگر حسين در نسب بود،

ص: 151

مناسب بود كه با او (حسين) كه مانند برادرش، صدوق، نادره قميها بود معرفى شود.

به هرحال، بنابر گفتار فوق، حسين در نسب شيخ منتجب الدين با چهار واسطه به «بابويه» منتهى مى شود، و مدركى براى اين سخن به نظر نمى رسد جز سخن صاحب «معالم» كه در «اجازات بحار» (ص 103، س 23)، نسب شيخ منتجب الدين را، به نقل از بعضى اجازات پدر خويش، مطابق كلام صاحب ذريعه، به حسن برادر صدوق منتهى مى كند.

4- نسب نامه اى است كه عبداللّه بن عيسى افندى (متوفاى حدود 1130) در «رياض العلماء»، و مرحوم حاج ميرزا حسين نورى (متوفاى 1320 ه.ق) در «مستدرك» (ج 3/465)، و حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى در «ذريعه» (ج 1/433 و ج 3/267 و ج 12/276 و ج 15/82 و 209 و ج 16/395)، براى شيخ منتجب الدين ذكر كرده اند، از اين قرار:

«هو على بن عبيداللّه بن الحسن بن الحسين بن الحسن بن الحسين بن على - والد الصدوق». و اين نسب را ابوعلى حائرى (متولد 1159) در «منتهى المقال» اختيار كرده و درباره آن تا اندازه اى مستدل بحث كرده است.

بنابراين حسين، جد پدر شيخ منتجب الدين، با پنج واسطه به «بابويه» منتهى مى شود. و پدر صدوق بدون ترديد و خلاف، عبارت است از «على بن الحسين بن موسى بن بابويه» كه غالبا براى اختصار - مانند نظائر وى - يك يا دو واسطه بين او وبابويه حذف شده، و از او به على بن الحسين بن بابويه، يا على بن موسى بن بابويه، يا على بن بابويه يا به عنوان ابن بابويه تعبير مى شود، و اين كه در ذريعه (ج 15/209) از وى به، على بن على ابن موسى بن بابويه قمى تعبير كرده، از باب سهوقلم است.

به هر تقدير، از اين چهار گفته اى كه نقل شد گفته چهارم صحيح است، ولى مرحوم قزوينى در يادداشتها، ج 7 در اين مورد بيانى دارد كه در آخر، در انتساب شيخ منتجب الدين به شيخ صدوق اظهار ترديد كرده است. و چون آن مرحوم به دقت و

ص: 152

استقصاء معروف است و ممكن است نوشته اش موجب استناد و مانع از تحقيق جمعى بشود، لذا كلام وى را در اينجا نقل كرده و درباره اش بحث مى كنيم:

مرحوم قزوينى نسب نامه اى براى شيخ منتجب الدين به شكل زير نقل مى كند و سپس ايراد مى كند:

منتجب الدين الرازى و صدوق على ما فى الروضات (389) والمستدرك (ج 3/465):

بابويه

موسى

على

الحسين

الحسن

الحسين

ابومحمد الحسن المدعو حسكا

- اقحم الروضات ابنا بين ابى محمد و الحسن و هو غلط فاحش -ابوالقاسم عبيدالله

منتجب الدين ابوالحسن على صاحب الفهرس

الحسين

على (نجاشى /184)

ابوجعفر محمد الصدوق (نجاشى /276)

اين پدران را فقط و فقط در روضات (389) نقلا از رياض دارد، و در هيچ مأخذ ديگر نه خود فهرس منتجب الدين، و نه تدوين رافعى به نقل روضات، و نه«امل الآمل» اين آباء را ندارد و گمان نمى كنم هم كه فى الواقع جزو نسب او باشند، و گمان مى كنم كه صاحب «رياض» خودش آن ها را گنجانيده، به خيال اين كه او را از برادرزادگان صدوق محسوب كند، فليتحفظ بهذا، كه نه خود منتجب الدين در شرح

ص: 153

حال پدرش عبيداللّه و جدش حسن معروف به حسكا، و نه «تدوين» و «ضيافه الاخوان» و «امل الآمال» اين آباء را ندارند.

« ... شهيد ثانى نيز در «شرح درايه» - به نقل صاحب روضات از او - گويد: «و روى عن ابن عمه الشيخ بابويه بن سعد بن محمد بن الحسن بن الحسين بن بابويه بغير واسطة عن الشيخ الطوسى»، ولى در حاشيه، قبل از بابويه اخير، علاوه كرده «على ابن الحسين بن» و اصلاً و ابدا شرح حال چنين شخصى با اين نام و نسب نه بدون علاوه حاشيه و نه با علاوه حاشيه، در خود فهرست منتجب الدين مذكور نيست. بلى، شخصى به اسم بابويه بن سعد بن محمد بن الحسن بن بابويه، هم در «فهرست» در باب دهم و هم در «لسان الميزان» (2/2) مذكور است كه - كماترى - نه علاوه حاشيه را، يعنى على بن الحسين قبل از بابويه اخير را دارد، و نه الحسين بين الحسن و بابويه را، كه اين اخير را گويا خود شهيد ثانى علاوه كرده، به خيال اين كه وى پسر عم او است كماصرح به، يعنى كه پسر عم او است. و امّا علاوه الحسن بن الحسين بن على ابن موسى را قبل از بابويه اخير در نسب منتجب الدين ... محتمل است ظاهرا كه از الحاقات متأخرين باشد از قبيل صاحب رياض يا كسى ديگر.

« ... و محتمل است كه متأخرين از اسم بابويه كه جد اعلاى منتجب الدين است گمان كرده اند كه اين بابويه همان بابويه جد اعلاى صدوق است، و بنابراين خيال كرده اند كه وى از خاندان صدوق است كما صرح به قائلا به نقل «روضات» از او (389): «و هو، اى الشيخ منتجب الدين، من اولاد اخى شيخنا الصدوق - ره - و كان الصدوق عمه الاعلى» و حال آن كه دليلى صريح بر اين فقره كه وى از خاندان صدوق باشد و اين كه جد اعلاى منتجب الدين همان بابويه جد اعلاى صدوق باشد از كلامخود او در فهرست در دست نداريم.»

غير از مأخذ مرحوم قزوينى براى نداشتن و ذكر نشدن چند واسطه اى كه در كلام صاحب رياض است، مأخذ ديگرى نيز در دست هست، و آن شيخ حر عاملى است كه

ص: 154

در اجازه اى كه براى شيخ محمد فاضل مشهدى نوشته، در دو مورد، نسب شيخ منتجب الدين را بدون وسايط مزبور ذكر مى كند (اجازات بحارالانوار، ص 161 س 5، و 162 س آخر). نيز مرحوم مجلسى (متوفاى 1110) در مقدمات «بحارالانوار» و محمد بن على اردبيلى (متوفاى 1101) در مقدمه «جامع الرواة» همين گونه ذكر مى كنند. و شيخ حسن بن الحسين بن على دوريستى، در اجازه اى كه براى مرشدالدين ابوالحسن وارانى نوشته، از پدر شيخ منتجب الدين به «الشيخ الرئيس عبيداللّه به الحسن بن الحسين بن بابويه» تعبير مى كند (ذريعه، ج 1/170) و ابوعلى حائرى در «منتهى المقال» (199) مى نويسد: «قال المحقق البحرانى، فى رسالته التى كتبها فى تعداد اولاد بابويه، فى ترجمة سعد بن بابويه: وقع الى مجلد عتيق من كتاب، و قد قرأه الشيخ سعد المذكور على الشيخ الثقة عبيدالله ابن الحسن بن الحسين بن بابويه، والدالشيخ منتجب الدين، صاحب الفهرست - قدس الله روحهما - و فى ظهره الاجازة بخطه، ثم ذكرها الى آخرها ...»

خود شيخ منتجب الدين، در «فهرست» از جد خود (علاوه بر ترجمه جدش در ترجمه اسعد بن سعد حمامى، و ترجمه بابويه بن سعد، و ترجمه سيدرضا بن الداعى عقيقى، و ترجمه سيدابوالقاسم زيد بن اسحاق جعفرى)، به عنوان: حسن بن حسين بن بابويه نام مى برد.(1)

ص: 155

نيز شيخ طوسى، در اجازه اى كه به سال 455، در پشت جزء سوم «تبيان» نوشته - و خوشبختانه نسخه با خط شيخ تاكنون محفوظ مانده است - از جد شيخ منتجب الدين به: ابومحمد الحسن بن الحسين بن بابويه القمى تعبير مى كند. صورت عكس اين اجازه، در مقدمه «مبسوط»، چاپ جديد، و خاتمه «جمل و عقود»، چاپ دوم، ثبت شده است.

با اين همه، كلام صاحب «رياض» كاملاً صحيح است، و مرحوم قزوينى در اين باره اشتباهات متعددى كرده است.

1- على بن موسى بن بابويه كه - طبق گفتار صاحب «رياض» و صاحب «مستدرك» - نسب شيخ منتجب الدين بدو منتهى مى شود، همان على بن الحسين بن موسى بن بابويه، پدر شيخ صدوق، است كه «حسين» اختصارا يا تسامحا از نسب وى ساقط شده است. و در مستدرك (ص 466، س 6)، در اواخر ترجمه شيخ منتجب الدين، نسب كامل جد وى - پدر صدوق - آمده است. نيز صاحب «رياض العلماء» پس از ذكر نسب شيخ منتجب الدين مى نويسد: «و هو من اولاد اخى شيخناالصدوق - ره - و كان الصدوق عمه الاعلى» و همين عبارت را مرحوم قزوينى، به توسط روضات از رياض العلماء نقل كرده است.

بنابراين شجره نامه اى كه قزوينى بنابر گفته رياض و مستدرك ترسيم كرده، و حسين جد پدر حسكا را پسر عم على، پدر صدوق، فرض كرده درست نيست بلكه حسين مزبور پسر على و برادر صدوق است. و جاى تعجب است كه مرحوم قزوينى بعد از ترسيم شجره نامه مزبور - كه مشتمل است برچند واسطه كه در فهرست منتجب الدين نيست - كيفيت ترسيم شجره نامه را فراموش كرده مى نويسد: «گمانمى كنم كه صاحب رياض خودش آن ها را گنجانيده، به خيال اين كه او را از برادرزادگان صدوق محسوب كند.»!

2- غير از صاحب رياض العلماء، جمع ديگرى كه كلام آن ها از رياض العلماء اخذ

ص: 156

نشده و اكثرشان از لحاظ عصر و زمان مقدم بر صاحب رياض هستند، چند اسم مورد كلام را در نسب شيخ منتجب الدين گنجانيده اند:

ابن الفوطى (متوفاى سال 723) در «مجمع الآداب فى تلخيص معجم الالقاب»، شيخ منتجب الدين را به اين عنوان ترجمه مى كند: «منتجب الدين ابوالحسن على بن عبيداللّه بن الحسن بن الحسين بن الحسن بن الحسين بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه القمى الرازى».(1)

نيز شهيد ثانى (مستشهد در سال 965 يا 966) در «شرح درايه» (157) در بحث «رواية الابناء عن الآباء» بعد از اين كه براى روايت از دو پدر و سه پدر و چهار پدر مثال مى آورد مى نويسد: «و عن خمسة آباء، و قد اتفق لنا منه رواية الشيخ الجليل بابويه بن سعد بن محمد بن الحسن بن الحسين بن على بن الحسين بن بابويه، عن ابيه سعد، عن ابيه، محمد، عن ابيه الحسن، عن ابيه الحسين - و هو اخو الشيخ الصدوق ابى جعفر محمد - عن ابيه على بن بابويه. و عن ستة آباء، و قد وقع لنا منه ايضا رواية الشيخ منتجب الدين ابى الحسن على بن عبيدالله بن الحسن بن الحسين بن الحسن بن الحسين ابن على بن الحسين بن بابويه، فانه يروى ايضا عن ابيه، عن ابيه، عن ابيه، عن ابيه، عن ابيه، عن ابيه، على بن الحسين الصدوق بن بابويه ... و يروى عن ابن عمه الشيخ بابويه المتقدم بغير واسطة».

و نظير همين عبارات را ميرداماد (متوفاى 1041) در «رواشح» (159 و 160) تحت عنوان «خبر مسلسل» ذكر كرده است. نيز شهيد ثانى در اجازه اى كه براى حسين بن عبدالصمد - پدر شيخ بهايى - نوشته، گفته است: «و اجزت له - ادام الله تعالى معاليه -ان يروى عنى جميع مارواه الشيخ الامام الحافظ منتجب الدين ابوالحسن على بن عبيدالله بن الحسن المدعو بحسكا بن الحسين بن الحسن بن الحسين بن على بن الحسين بن بابويه، عن مشايخه و عن والده و عن جده و باقى اسلافه، و عن عمه

ص: 157

الاعلى الصدوق ابى جعفر محمد بن على بن الحسين، بالطرق التى له اليه» (اجازات بحارالانوار، ص 89 ، س 18).(1)

نيز شيخ سليمان بن عبدالله ماحوزى، معروف به محقق بحرانى (متوفاى 1121)(2) در رساله اى كه راجع به اولاد بابويه نوشته، على پدر صدوق را پدر ششم شيخ منتجب الدين شمرده است (منتهى المقال 219). و شيخ سليمان اگرچه با صاحب رياض العلماء معاصر بوده، ليكن مى توان اطمينان پيدا كرد كه رياض العلماء كه قسمتى از آن بعد از وفات شيخ سليمان تأليف شده، و تا وقت وفات صاحب رياض (حدود 1130) تبييض نشده بود، مأخذ محقق بحرانى نبوده است.

واقعا جاى حيرت است كه مرحوم قزوينى - كه به دقت و استقصاء معروف است و يكى از مآخذ ترجمه شيخ منتجب الدين را، خود در آخر بحث «منتهى المقال» معرفى مى كند - اين گونه اظهار كند: «اين پدران را فقط در روضات (389) نقلا از رياض دارد ... و گمان مى كنم كه صاحب رياض، خودش آن ها را گنجانيده»، در حالى كه كلام شهيد ثانى و محقق بحرانى و عبارت «رواشح»، به طور اشاره، در كتاب منتهى المقال درج شده است.

3- نيز اين سخن مرحوم قزوينى كه درباره چند پدر موجود در كلام صاحب

ص: 158

رياض العلماء گفته است: «گمان نمى كنم هم كه فى الواقع جزو نسب او باشند ... و محتمل است كه متأخرين از اسم بابويه كه جد اعلاى شيخ منتجب الدين است گمان كرده اند كه وى از خاندان «صدوق» است . و حال آن كه دليلى صريح بر اين فقره كه وى از خاندان صدوق است... از كلام خود او در فهرست در دست نداريم ...»، كاملاً مورد اشكال است، زيرا عمادالدين طبرى، در كتاب «بشارة المصطفى» روايات زيادى از حسكا، جد شيخ منتجب الدين، نقل كرده است كه از آن ها نسب وى روشن مى شود. براى نمونه چند مورد را نقل مى كنيم و بقيه موارد را در پاورقى تذكر مى دهيم:

الف - اخبرنا الشيخ الامام الزاهد، ابومحمد الحسن بن الحسين ابن بابويه - رحمه الله - قال: اخبرنى عمى، ابوجعفر محمد بن الحسن، قال: اخبرنى ابى، الحسن بن الحسين بن على، قال: اخبرنى عمى الشيخ السعيد ابوجعفر محمد بن على بن بابويه القمى - رحمهم الله. (ص 99)

ب - اخبرنا الشيخ ابومحمد الحسن بن الحسين بن بابويه، اجازة عن عمه ابى جعفر محمد بن الحسن، عن ابيه الحسن بن الحسين بن بابويه، عن عمه ابى جعفر محمد بن بابويه. (ص 174)

ج - اخبرنا الشيخ ابومحمد الحسن بن الحسين بن الحسن بن بابويه، عن عمه محمد بن الحسن، عن ابيه الحسن بن الحسين، عن عمه ابى جعفر محمد بن على بن الحسين - رحمهم الله. (ص 37)

د - اخبرنا الشيخ ابومحمد الحسن بن الحسين بن الحسن بن الحسين بن على بن بابويه - رحمه الله - بالرى، سنة عشرة و خمسمائة، عن عمه محمد بن الحسن، عن ابيه الحسن بن الحسين، عن عمه الشيخ السعيد ابى جعفر محمد بن على - ره. (ص 14)

ه - اخبرنا الشيخ ابومحمد الحسن بن الحسين بن الحسن بن الحسين بن على بن بابويه، بالرى، سنة عشرة و خمسمائة، عن عمه محمد بن الحسن، عن ابيهالحسن بن الحسين، عن عمه الشيخ السعيد ابى جعفر محمد بن على بن الحسين

ص: 159

بن بابويه. (ص 66)

و - اخبرنا الرئيس الزاهد العابد العالم ابومحمد الحسن بن الحسين بن الحسن، فى الرى، سنة عشرة و خمسمائة، عن عمه محمد بن الحسن، عن ابيه الحسن بن الحسين، عن عمه الشيخ السعيد ابى جعفر محمد بن على بن الحسين بن بابويه - رضى الله عنهم. (ص 9)

ز - اخبرنى الشيخ ابومحمد الحسن بن بابويه، عن عمه، عن ابيه، عن ابى جعفر - رحمهم الله. (ص 28)(1)

در تمام موارد بسيارى كه در اين كتاب از صدوق نقل شده، موسى قبل از بابويه اختصارا ساقط شده است و فقط در ص 46 نسب حسين برادر صدوق به طور كامل به اين نحو نوشته شده: «ابوعبدالله الحسين بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه».

بنابراين چون مبناى شيخ منتجب الدين در فهرست - مانند بسيارى از اجازات - بر اختصار بوده، نسب پدر و جد خود را به طور تفصيل ذكر نكرده است و در نوشته هاى ديگر وى كه در اختيار شاگردش رافعى قرار داشته، ظاهرا اين اختصار را مراعات نموده است، لذا رافعى نسب شيخ منتجب الدين را به طور تفصيل نمى نويسد، با اين كه ترجمه مفصلى براى استاد خود نوشته است.

اگر كلام عمادالدين طبرى نبود، كلام شهيد ثانى و ديگران براى اثبات كلام صاحب رياض العلماء كافى بود، زيرا اشتباه در اين باره بعيد نيست، كه بابويه در نسب شيخ منتجب الدين با بابويه جد اعلاى شيخ صدوق اشتباه شده باشد، چنانكه ممكن است حسين بن بابويه، با حسين بن بابويه - برادر صدوق - يا با حسين بن بابويه - جد

ص: 160

صدوق - مشتبه شود، ولى نسب نامه اى با اسماء معين و روايت شيخ منتجب الدين به طور مسلسل از شش پدر، با تعيين اسم عادتا قابل اشتباه نيست، و مانند نسب نامه مجعول بسيارى از سادات نيست كه بدون جعل ممكن نباشد. و گفتار مقام شامخى مانند شهيد ثانى، بلكه مطلعينى پايين تر از او براى اثبات وجود وسايط مورد بحث در نسب شيخ منتجب الدين و نسب بابويه بن سعد كافى است. بنابراين به طور قطع و يقين شيخ منتجب الدين از اولاد حسين برادر صدوق است و نسب كامل وى از اين قرار است: «على بن عبيدالله بن الحسن بن الحسين بن الحسن بن الحسين بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه».

بحث درباره افراد زيادى از اولاد بابويه كه در فهرست شيخ منتجب الدين عنوان شده اند و انتساب آنان به صدوق، احتياج به مقاله اى جداگانه دارد.

تصنيفه، و قال اجاز عامته سنة ستمائة»، (تعليقات ديوان قوامى رازى /229) و عبارت تدوين، «توفى بعد سنة خمس و ثمانين و خمسمائة» است كه اشتباها كلمه «بعد» از قلم جمعى ساقط شده است. و مرحوم محدث قمى در «كنى و القاب» و «سفينة البحار»، تاريخ وفات را بالواسطه از تدوين با كلمه بعد نقل مى كند.

مرحوم حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى، در موارد بسيارى از ذريعه، وفات شيخ منتجب الدين را بعد از 585 مى نويسد. دو مورد از آن را براى پاره اى از فوائد در اينجا ذكر مى كنيم: «العصرة فى المواسعة فى قضاء الصلوات، للشيخ منتجب الدين على بن عبداللّه بن حسكا المتوفى بعد 585 بقم ... صدره باسم السيد عزالدين يحيى الذى صدرالفهرس باسمه ايضا»، (ذريعه، ج 15/271) و عبدالله، پدر منتجب الدين، مصحف عبيداللّه است كه در موارد ديگر ذريعه درست ثبت شده است.

تعيين قم براى مكان وفات شيخ منتجب الدين، در غير اين مورد به نظر نرسيده است و مدرك كلام صاحب ذريعه معلوم نيست چه كتابى است. بعيد نيست چون مدفن على بن بابويه كبير، جد شيخ منتجب الدين على بن بابويه صغير، در قم است، كلمه «بقم» به خاطر شريف ايشان خطور كرده و در ذريعه ثبت كرده اند.

«شرح النهج للشيخ الامام افضل الدين الحسن بن على الماه آبادى، من مشايخ الشيخ منتجب الدين، ذكره المنتجب فى فهرسه و ارخ وفاته فى فهرس المعارف بسنة (585) ولم يذكر مصدره. والرافعى فى التدوين، ترجم استاذه الشيخ منتجب الدين و ذكر انه ولد سنة 504 و قرأت عليه فى سنة 584 و توفى بعد سنة 585»، (ذريعه، ج 14/123)

افضل الدين ماه آبادى، عزالدين يحيى نقيب مستشهد در سال 592 را مرثيه گفته است، چنانكه مرثيه او در تعليقات ديوان قوامى رازى (218) ثبت شده است. امّا فهرست معارف، دسترس به آن پيدا نشد. طبق نقل صاحب ذريعه، ظاهرا مؤلف فهرس معارف دو اشتباه كرده: يكى تاريخ فوت شيخ منتجب الدين را تاريخ فوت

ص: 162

استاد او افضل الدين گرفته، ديگر متوجه كلمه بعد در تاريخ وفات شيخ منتجب الدين نشده است.

فرصتى براى شناختن مؤلف فهرس معارف پيدا نشد و فعلاً به احتمال بدوى احتمال مى دهيم كه منشأ همه و يا اكثر نوشته هايى كه تاريخ وفات شيخ منتجب الدين را در سال 585 نوشته اند كلام صاحب «ذريعه» باشد(1) كه در ذريعه (ج 4/282 و ج 6/14 و 168 و ج 8/242 و ج 11/261 و ج 14/47) وفات منتجب الدين را در سال 585 ضبط كرده است و در ج 1/433 در دو موضع همين تاريخ را ذكر كرده و در موضع دوم تحت عنوان «الاربعون حديثا من الاربعين عن الاربعين» تأليف شيخ منتجب الدين مى نويسد: «المتوفى سنة 585 كما ارخه تلميذه الشيخ عبدالكريم الرافعى القزوينى المتوفى سنة 623 فى كتابه «التدوين فى تاريخ قزوين».»

به هرحال شيخ منتجب الدين در سال 600 هجرى زنده بوده است، و وفات شيخ محمود حمصى را - كه به نقل ابن حجر از ابن ابى طى(2) بعد از سال 600 بوده است -

ص: 163

ادراك كرده است. و چون مسكن منتجب الدين رى بوده، به احتمال بيشتر در رى وفات كرده است. و كلام صاحب ذريعه كه وفاتش را در قم مى داند، محتاج تحقيق بيشترى است.

ص: 164

ص: 166

مراكز علمى رى و تأثير آن در فرهنگ و تمدّن اسلامى(1)

سرزمينى كه اكنون ما در آن زندگى مى كنيم و آن را به نام تهران مى خوانيم، در كنار يكى از كهن ترين شهرهاى ايران قرار گرفته كه از آن شهر متأسّفانه جز اطلال و دمن چيزى براى ما باز نمانده است. شهر رى كنونى كه آرامگاه حضرت عبدالعظيم عليه السلام در آن واقع است، قسمتى از آن شهر را تشكيل مى داده است. نام رى كه در پارسى باستان، در كتيبه هاى هخامنشى، به صورت «رگا» و در اوستا «رگها» و درمتون يونانى «راگس» آمده است. در زمان مادها از بزرگ ترين شهرهاى آنان محسوب مى شده و همچنين در دوره هخامنشى كه اسكندر در تعقيب داريوش سوم از اكباتان به رى آمده چند روزى در اين شهر اقامت كرده و نوشته اند كه اهل رى به او نيز كمك كرده اند و فردوسى از قول خسروپرويز در طعن به بهرام چوبينه گويد:

همان از رى آمد سپاه اندكى *** كه شد با سپاه سكندر يكى

ميانها به بستند با روميان *** گرفتند ناگاه تخت كيان

اين شهر در دوره اشكانى آرساكيا ناميده شد و مستقر اشكانيان گرديد.

ص: 167

در دوره ساسانى رى موقعيتى عظيم پيدا كرد و از همين شهر، بهرام چوبينه بر خسرو پرويز عصيان كرد و خسرو، پس از شكست دادن او، فرمان خراب كردن اين شهر را داد، چنانكه در شاهنامه آمده است:

چنين گفت كاكنون بر و بوم رى *** بكوبند پيلان جنگى به پى

همه مردم از شهر بيرون كنند *** همى رى به پى دشت هامون كنند

يزدگرد سوّم آخرين پادشاه ساسانى از راه فرار به خراسان از رى گذشته و دختر او شهربانو كه به ازدواج حضرت امام حسين عليه السلام در آمده در رى مدفون است.

لقب «كريم الطّرفين» براى حضرت امام زين العابدين عليه السلام از اين جا پيدا شده كه مادرش شهربانو دختر يزدگرد بوده است و فرزدق شاعر عرب نيز گفته است:

وَ إنَّ غُلاماً بَيْنَ كِسْرى و هاشِم *** لَأكْرَمُ مُنْ نِيْطَتْ عَليْهِ التَّمَائِمُ

پس از اين كه مسلمانان رى را فتح كردند، دوره جديدى براى اين شهر آغاز گرديد. و كسانى كه به اين شهر منسوب هستند «رازى» خوانده مى شوند و در ادب فارسى براى نشان دادن دورى، دو تن به مروزى و رازى تمثّل جسته مى شود:

مولانا جلال الدين گويد:

گرچه هر دو بر سر يك بازيند *** ليك با هم مروزى و رازيند

درباره رى در دوره اسلامى بايد به كتابهاى جغرافيايى مانند احسن التقاسيم مقدسى و صورة الأرض ابن حوقل و الاعلاق النفيسه ابن رسته و المسالك و الممالك ابن خردادبه و استخرى و فرهنگهاى جغرافيائى مانند معجم البلدان ياقوت حموى و سفرنامه ها مانند رساله ثانيه ابودلف خزرجى مراجعه كرد. خوشبختانه آقاى دكتر حسين كريمان استاد دانشگاه ملّى دو جلد كتاب تحت عنوان «رى باستان» تأليف كرده اند كه به همت انجمن آثار ملّى چاپ شده است و در اين دو مجلد آنچه كه در نوشته هاى قديم و جديد، درباره رى، مذكور افتاده است آورده اند.

سرزمين رى، در طى تاريخ، شاهد حوادث و وقايع گوناگون بوده است، از جمله آن كه چنانكه مى نويسند، عمر سعد به طمع حكومت اين شهر در كربلا به جنگ

ص: 168

حضرت امام حسين عليه السلام رفت و دو بيت زير از او نقل شده است كه خود را مردّد ميان دو امر مى ديده و سرانجام به طمع دنيا ننگ جاودانى را براى خود برگزيده است:

أأترُكُ مُلْكَ الرَّىِّ وَ الرِّىُّ رَغْبَةٌ *** أمْ أرْجِعُ مَذْمُوماً بِقَتْلِ حُسَين

وَ فى قَتْلِهِ النَّارُ الَّتي لَيسَ دُونَهَا *** حِجَابٌ، وَ مُلْك الرَّىِّ قرَّةُ عَيْنِى

ديگر آن كه، در دوره تسلّط سلطان محمود غزنوى بر اين شهر، دانشمندان و فيلسوفان و متفكران تحت آزار و شكنجه قرار گرفته اند چنانكه او تعداد بسيارى از آنان را به دار آويخته و كتابهاى علمى نفيس آنان را به طعمه آتش داده است و برخى از

شعر فروشان متملّق و چاپلوس هم او را بدان عمل ستوده اند. فرخى در قصيده اى كه بدين مطلع آغاز مى كند:

اى ملك گيتى گيتى تراست *** حكم تو بر هر چه تو گوئى رواست

گويد:

ملك رى از قرمطيان بستدى *** ميل تو اكنون بمنى و صفاست

هر كه از ايشان به هوى كاركرد *** بر سر چوبى خشك اندر هواست

ناصر خسرو شاعر با ايمان و آزاده در ابيات زير اشاره به محمود و تسلّط او بر رى مى كند و خواننده را به عبرت گرفتن بر مى انگيزد:

بملك ترك چرا غرّه ايد ياد كنيد *** جلال و عزّت محمود زاولستان را

چو سيستان ز خلف، رى زرازيان بستد *** و ز اوج كيوان سر برفراشت ايوان را

فريفته شده مى گشت در جهان و بلى *** چنو فريفته بود اين جهان فراوان را

شما فريفتگان پيش او همى گفتيد *** هزار سال فزون باد عمر، سلطان را

ص: 169

كجاست اكنون آن فرّ و آن جلالت و جاه *** كه زير خويش همى ديد برج سرطان را

بريخت چنگش و فرسوده گشت دندانش *** چو تيز كرد بر او مرگ چنگ و دندان را

ديگر اختلافات مذهبى كه در اين شهر وجود داشته و خونريزى هايى كه در اثر تعصّب ها و كوته فكرى ها بوقوع پيوسته است. ياقوت حموى هنگام فرار از مغولان، در سال 617ه .ق، از رى گذشته است و مى گويد اهل رى سه فرقه اند اقليت شافعىو اكثريت حنفى و سواد اعظم را شيعيان تشكيل مى دهند. او سپس گويد شافعيان و حنفيان، شيعيان را قلع و قمع كردند پس از آن نزاع و اختلاف ميان خودشان درگرفت و شافعيان بر حنفيان پيروز شدند و از اين جهت شيعيان و حنفيان ناچارند كه عقيده خود را پنهان نگه دارند و يا آن كه در جاهاى پنهان زندگى كنند. اين پنهان زيستن موجب شده بود كه اهل رى بيشتر در نقاط زيرزمينى و نقب زندگى كنند و اين امر در ادب فارسى هم منعكس شده است. مولانا مى گويد:

عمارتيست خراباتيان شهر مرا *** كه خانهاش نهان در زمين چو رى باشد

***

عاشقان سازيده اند از چشم بد *** خانه ها زير زمين چون شهر رى

و ديگر آن كه اين شهر سابقه زلزله هاى متعدّد داشته و خرابى ها و نابودى هاى فراوان در آن اتفاق افتاده است. قوامى رازى در يكى از قصايد خود به يكى از زلزله ها

اشاره كرده است:

زان زلزله كه بود گه يحيى معاذ *** رى شد خراب اگر چه ترا اعتبار نيست

بى جان شدند سيصد و پنجه هزار خلق *** معلوم كن چو قول منت استوار نيست

با اين اوصاف، اين سرزمين زمانهايى را هم به خود ديده كه افراد لايق و شايسته و ادب پرور و دانش دوست در آن حكومت مى كرده اند و علما و فضلا را تشويق و ترغيب به تعليم و تعلّم مى نموده و وسائل راحت و آسايش براى اهل علم فراهم

ص: 170

مى ساخته اند، از جمله اسماعيل بن احمد، دومين پادشاه سامانى، وقتى رى را از چنگ خلفا و دست نشاندگان ترك آنان رها ساخت پسر عم خود ابوصالح منصور بن اسحق را حاكم آنجا گردانيد و اين منصور همان كسى است كه محمّد بن زكرياى رازى طب منصورى خود را با تشويق و حمايت او نوشته و آن را به نام «الطبّ المنصورى» ناميده و سپس كتاب «الطبّ الروحانى» را نيز براى او نوشته تا درمان روان را همراه با درمان تن كرده باشد. كتاب طب منصورى نام منصور بن اسحق را كه از سال 290 تا 296ه .ق بر رى حكومت كرده است جاويد و مخلّد ساخت زيرا اين كتاب در سال 1481م. بهزبان لاتينى تحت عنوان Liber Almansoris ترجمه شد و هفت بار در «ونيز» و سه بار در «بال» سويس و دوبار در «الم» چاپ شد و مقاله نهم آن ساليان دراز از كتابهاى درسى دانشگاههاى معروف اروپا مانند: «توبينگن» آلمان و «مون پوليه» فرانسه بود. همچنين روزگارانى بر اين سرزمين گذشته كه مردم در رفاه و آسايش زندگى مى كرده و امن و امان و سلامت برقرار بوده است. خاقانى در يكى از قصايد خود در وصف رى چنين گفته است:

با اين بيان ز وصف تو امروز عاجزم *** كو جنتى است آمده ز افلاك بر زمين

پشت عراق و روى خراسان رى است، رى *** پشتى چه راست دارد و روئى چه نازنين

و نيز در زمانى، رى مركز علم و دانش بوده است و دانشمندان بزرگ، در مدارس و معاهد علمى آنجا به بحث و فحص اشتغال داشته اند. مقدسى درباره وضع علمى اين شهر گويد:

در اين شهر مدارس و مجالس علم فراوان است. مذكّران آنجا فقيه و رؤساى آنان عالم و محتسبانشان مشهور و سخنورانشان اديب هستند. ابودلف خزرجى، در سفرنامه خود، از يكى از رئيسان رى به نام جريش بن احمد ياد مى كند كه وقتى وارد مدينة السّلام (= بغداد) مى شد فقط كتابهاى پزشكى او بر صد شتر حمل مى گرديد.

ص: 171

عبدالجليل قزوينى رازى در كتاب النقض كه آن را در حدود 560ه .ق تأليف كرده، از مدارس زير در شهر رى نام برده است: مدرسه سيد تاج الدّين كيكى، مدرسه شمس الاسلام حسكا بابويه مدرسه سيّد زاهد ابوالفتوح، مدرسه فقيه على جاستى، مدرسه خواجه عبدالجبّار مفيد، مدرسه كوى فيروزه، خانقاه على عصّار، مدرسه خواجه امام رشيد رازى، مدرسه شيخ حيدر مكى، و نيز در اين شهر كتابخانه هاى بزرگى وجود داشته است كه از مهمترين آن ها مى توان كتابخانه صاحبى را نام برد كه متعلّق به صاحب بن عُبّاد بوده است كه پس از آن كه سلطان محمود، كتب فلسفه و اعتزال و نجوم آن كتابخانه را سوزانيد بر چهارصد شتر حمل مى شده و ده مجلّد فهرست داشته است.درباره كيفيت تعليم و تعلّم، در مراكز علمى رى، نمى توان جداگانه بحث كرد مگر آن كه علم را به طور كلى در تمدن اسلامى مورد بحث و تحليل قرار داد. زيرا اسلام علم را از محدوديت طبقات خاص بيرون آورد و عامه مردم از وضيع و شريف و فقير و غنى را تحريض و ترغيب به علم نمود. به همين جهت، سنّت خاص علمى در تمدن اسلام بوجود آمد كه در همه مراكز علمى به يك كيفيت بود يعنى دانشمندان اسلامى در مدارس اندلس و بغداد و قاهره و رى و مرو، با انگيزه واحدى، در پى علم مى رفتند و روش خاصّى را دنبال مى كردند و سنّت خاصى بر جو علمى آن مراكز احاطه داشت. اين انگيزه و روش و سنّت بود كه در «خوارزم» بيرونى را و در «بخارا» ابن سينا را و در «نيشابور» خيام را و در «رى» رازى را و در «مراكش» ابن خلدون را و در «قرطبه» ابن رشد را پرورش مى داد.

در اسلام چه در قرآن و چه در احاديث درباره فضيلت علم و مقام شامخ معلّم و احترام متعلّم عبارات فراوان ديده مى شود. آيه شريفه «قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ»و حديث «العُلَماءُ وَرَثَةُ الأَنبِيَاء» از آن جمله است و حتى عبادتى كه در قرآن در اين آيه شريفه «ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاْءِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ» غرض از آفرينش آدمى و پرى منظور شده همه مفسران به «معرفت» تفسير و توجيه كرده اند. كسانى كه

ص: 172

جان خود را در راه علم و دانش از دست داده باشند در اسلام همپايه شهيدان هستند كه «من ماتَ فى طَلَبِ العِلمِ مات شَهيدا» اين تحريض و ترغيب بعلم موجب گرديد كه طالبان علم از هر فرصتى براى تحصيل علم استفاده كنند و علم را در هر شرايطى فرا بگيرند. مساجد نه تنها جاى عبادت بلكه مركزى از براى علم و دانش بوده است، خانقاه ها نه تنها مركز رياضت نفس بلكه محلى از براى تعليم به شمار مى آمده، اهل دانش به مسجد و خانقاه و مدرسه اكتفا نكرده حتى از دكّانهاى ورّاقان (= كتابفروشان) به عنوان مركز علم استفاده مى كردند. در شرح حال جاحظ نويسنده معروف عرب آمده كه او دكّان ورّاقان را شبها كرايه مى كرد تا بتواند از كتابها استفاده كند. دانشمندان و علما خانه مسكونى خود را مركز علم و دانش مى ساختند و دانشجويان را به حضورخود مى پذيرفتند. جوزجانى مى گويد: دانشجويان شبها در خانه ابن سينا گرد مى آمدند من نزد او «شفا» مى خواندم و ديگران «قانون» مى خواندند و اين بدان جهت بود كه روزها او در حضور شمس الدوله بود، و غزّالى نيز پس از كناره گيرى از «نظاميّه» در خانه خود تدريس مى كرده است. شكى نيست كه مهمترين مراكز علمى مدارس و از مهمترين مدارس در تمدّن اسلامى مى توان مدارس «نظاميّه» را نام برد. خواجه نظام الملك طوسى در شهرهاى بغداد، بلخ، نيشابور، هرات، اصفهان، بصره، مرو، آمل، موصل اقدام به تأسيس مدرسه كرد. ابن خلكان مى گويد نظام الملك نخستين كسى بود كه مدرسه را تأسيس كرد. ولى سبكى و مقريزى مى گويند چنين نيست زيرا پيش از آن مدرسه بيهقيّه و مدرسه سعيديّه و مدرسه ابوسعيد اسماعيل بن على و مدرسه ابواسحق اسفراينى در «نيشابور» وجود داشته است. توفيق ميان اين دو رأى به اين است كه نظام الملك نخستين كسى است كه مدارس را با نظم مالى خاصّى كه استاد و دانشجو اجرت و مزد دريافت كنند قرار داده است و پيش از آن چنين رسمى برقرار نبوده است. و شايد از همين جهت بوده است كه وقتى خبر ايجاد مدارس نظاميّه به علماى ماوراءالنهر رسيد براى علم ماتم گرفتند و گفتند: تا كنون صاحبان همّت عالى و نفوس پاك به جهت شرف و كمال علم به علم اشتغال

ص: 173

مى ورزيدند، ولى حال كه براى تعليم و تعلّم اجرت و مزد تعيين گرديده دون همتان و نعمت طلبان بدان روى مى آورند و اين موجب خوارى و پستى علم مى گردد. اگر به كتب تذكره و تراجم احوال رجوع كنيم مى بينيم كه بيشتر دانشمندان از خانواده هاى فقير برخاسته اند ولى با همّت عالى و نيّت پاك خود به مقام شامخ علمى رسيدند. ابوتمام شاعر را مى گويند سقّائى مى كرده و جاحظ نان و ماهى مى فروخته و شافعى يتيم بوده كه حتى مادرش قادر به خريد كاغذ و قلم براى او نبوده است ولى آن سنّت علمى كه پيش از اين درباره آن سخن رفت موجب مى شد كه آن كسى كه خود را به علم مرتبط مى ساخت يعنى نام معلّم و متعلّم به خود مى گرفت آنى از هدف مقدّس علمى غافل نباشد و در راه تحصيل علم و دانش هرگونه مشقّت و رنجى را تحمّل كندو مقام عالى علم را در برابر حطام دنيا فرود نياورد.

عبارت معروف «العلم يؤتى و لا يأتى» بدان جهت پيدا شد كه دانشمندان خود را در برابر صاحبان زر و زور خوار نسازند و ولايت علم را اشرف ولايات بدانند:

العِلْمُ مِنْ أشْرَفِ الوِلايَاتِ *** يَأتِيهِ كُلُّ الْوَرَى وَ لا يَأتِى

مى نويسند يكى از بزرگان به نام سليمان بن على كسى را فرستاد تا از خليل بن احمد (= واضع علم عروض) بخواهد كه بيايد و فرزند او را درس بدهد. خليل نان پاره خشكى را به فرستاده او نشان داد و گفت: از اين بخور كه من چيزى جز اين ندارم و تا وقتى اين نان خشك را دارم نيازى به درگاه سليمان ندارم. فرستاده گفت: پس من به سليمان چه بگويم؟ خليل اين دو بيت را انشاء كرد:

أبْلِغْ سُلَيمَانَ أَنَّى عنهُ فِى سِعَةٍ *** وَ فِى غِنَى غَيْرَ أنِّى لَسْتُ ذَامَال

وَ الْفَقْرُ فِى النَّفْسِ لآفِى الْمَالِ تَعْرِفُهُ *** وَ مِثْلُ ذَاكَ الغِنى فِى النَّفْسِ لآالْمال

شرافت و بزرگوارى اهل علم به پايه اى بود كه وقتى شيخ ابواسحق شيرازى به رياست مدرسه «نظاميّه بغداد» منصوب گشت، در حالى كه گروهى از بزرگان در انتظار او بودند جوانى بر سر راه به او گفت: مى خواهى در اين مدرسه درس بدهى؟، شيخ پاسخ داد: آرى. جوان گفت: چگونه در جاى مغصوب درس مى دهى؟ شيخ با

ص: 174

شنيدن اين جمله از رفتن به مدرسه و پذيرفتن آن مقام انصراف حاصل كرد. چنانكه ياد شد آنان كه افتخار اهل علم بودن را داشتند از هر فرصتى براى بهره گيرى علمى استفاده مى كردند و از هيچ رنجى فروگذار نمى كردند. محمّد بن جرير طبرى مفسّر و مورّخ معروف مى نويسند كه هر روزه از «رى» تا «دولاب» را مانند ديوانگان مى دويده تا در محضر درس استاد خود احمد بن حمّاد دولابى حاضر شود. خطيب تبريزى از «تبريز» تا «بغداد» در حالى كه كتابهايش بر پشتش انبار بود پياده در گرماى تابستان در طلب علم راه پيمود چنانكه عرق تنش اوراق كتابهايش را شست. شمس الأئمّه سرخسى را كه در چاهى زندانى كرده بودند از ته چاه دروسى املا مى كرد و شاگردان بر لب چاه مى نوشتند. ابوريحان بيرونى در حال احتضار از عبادت كنندهخود سؤال علمى كرد و گفت اين مسأله را بدانم و بميرم بهتر است از اين كه ندانم. اين چند مورد از هزاران مواردى بود از كيفيّت علاقه و توجّه دانشمندان اين كشور به علم و دانش و بر اساس همين روش و بر قاعده همين سنّت علمى بوده كه سرزمين «رى» در خود دانشمندان بزرگ را طى تاريخ پرورانده است.

در اين گفتار كوتاه مجال اين نيست كه نام همه دانشمندانى كه از رى برخاسته اند برده شود ولى به مصداق:

آب دريا را اگر نتوان كشيد *** هم به قدر تشنگى بايد چشيد

اشاره به نام برخى از دانشمندان مى كنيم و جويندگان مى توانند براى تفصيل به كتب تذكره و تراجم و طبقات مراجعه فرمايند.

از ميان متكلّمان شيعه اماميّه كه از «رى» برخاسته اند مى توان ابوجعفر ابن قبه رازى را نام برد كه كتاب «الانصاف فى الإمامة» و «المستثبت فى الامامة» را در دفاع از مسأله امامت نوشته است.

از محدّثان شيعه اماميّه محمّد بن يعقوب كلينى رازى صاحب كتاب «الكافى» و محمد بن على بن بابويه ملقب به صدوق صاحب كتاب «من لا يحضره الفقيه» هستند اين دو كتاب به ضميمه دو كتاب «تهذيب» و «استبصار» شيخ طوسى چهار

ص: 175

كتاب مهم مذهب شيعه را تشكيل مى دهد.

از مناظران و جدليّون شيعه اماميّه عبدالجليل قزوينى رازى كه كتاب «النّقض» را تأليف كرد و در آن به ردّ كتاب «بعض فضائح الرّوافض» پرداخت.

از متكلّمان معتزلى اهل سنّت و جماعت قاضى عبدالجبار رازى است كه كتاب «المغنى» او در بيست مجلّد دائرة المعارفى از كلام اسلامى به شمار مى رود.

از متكلّمان اشعرى اهل سنّت و جماعت فخرالدّين رازى معروف به امام فخر كه «كتاب الأربعين» را در كلام و «المباحث المشرقيّة» را در فلسفه نوشته و نيز تفسيرى بر قرآن كريم نگاشته كه به تفسير كبير معروف است.

از متكلّمان اسماعيلى ابوحاتم رازى صاحب كتابهاى «الإصلاح» و «الزّينه»و «أعلام النبوّة» است كه كتاب اخير ردّ بر عقايد جهان شناسى و دينى همشهرى او محمّد بن زكرياى رازى است.

از فيلسوفان علم اخلاق ابن مسكويه رازى كه «تهذيب الاخلاق» را نوشته و خواجه نصيرالدين طوسى آن را به فارسى برگردانده و به نام «اخلاق ناصرى» ناميده است.

از متصوّفان نجم الدين رازى كه كتابهاى «مرصاد العباد» و «مرموزات اسدى در مزمورات داودى» را با زبان شيواى فارسى نگاشته است.

از شاعران پارسى گوى بندار رازى و غضائرى رازى و قوامى رازى را مى توان نام برد.

از پزشكان ابوبكر محمّد بن زكرياى رازى كه واقعاً مايه افتخار ايرانى است او نه تنها پزشك بلكه فيلسوف و رياضى دان بود و آثار فراوانى از خود بجا گذاشت كه تعداد آن ها به نقل بيرونى 184 و به نقل ابن ابى اصيبعة 235 است.

اين بنده سال گذشته كتابى تحت عنوان «فيلسوف رى محمّد بن زكرياى رازى» تأليف كرده كه به وسيله انجمن محترم آثار ملّى چاپ و منتشر گشته است در اين كتاب احوال و آثار و افكار اين پزشك و فيلسوف نامدار سرزمين رى مورد تحليل

ص: 176

و بررسى قرار گرفته و لذا جويندگان را به آن كتاب ارجاع مى دهد و فقط براى آن كه اهل علم از روشى كه يك دانشمند بايد در زندگى علمى و عملى خود اتّخاذ نمايد آگاه شوند سطورى چند از كتاب «السّيرة الفلسفيّة» او را نقل مى كنيم باشد كه دانشوران اين سرزمين آن را با دقّت بررسى نمايند و راه و روش علمى و عملى خود را از دانشمندى كه از همين سرزمين برخاسته و موجب سربلندى اين كشور گرديده اقتباس كنند. رازى در كتاب «سيرت فلسفى» خود پس از اشاره به جنبه علمى خويش و برشمردن كتابهاى با ارزشش در علوم و فنون مختلف به بيان جنبه عملى خود مى پردازد و در اين باره چنين گويد:

«اما در قسمت عملى بعون و توفيق الهى هيچ وقت از دو حدّى كه سابقاً معيّنكردم تجاوز ننموده و راهى نرفته ام كه كسى تواند گفت كه سيرت من سيرتى فلسفى نبوده است. مثلاً هيچگاه به عنوان مردى لشكرى يا عاملى كشورى به خدمت سلطانى نپيوسته ام و اگر در صحبت او بوده ام از وظيفه طبابت و منادمت قدم فراتر نگذاشته ام.

هنگام ناخوشى به پرستارى و اصلاح امر جسمى او مشغول بوده و در وقت تندرستى به مؤانست و مشاورت او بر ساخته ام و خدا آگاه است كه در اين طريقه نيز جز صلاح او و رعيّت قصدى ديگر نداشته ام، در جمع مال دستخوش حرص و آز نبوده و مالى را كه به كف آورده ام بيهوده بر باد نداده ام، با مردم هيچ وقت به منازعه و مخاصمه برنخاسته و ستم در حق كسى روا نداشته ام. بلكه آنچه از من سر زده است خلاف اين بوده و حتّى غالب اوقات از استيفاى بسيارى از حقوق خود نيز در گذشته ام. در باب خوردن و آشاميدن و اشتغال به ملاهى كسانى كه مرا در اين حالات ديده اند دانسته كه هيچگاه به طرف افراط متمايل نبوده و در پوشاك و مركوب و نوكر و كنيز نيز در همين حد مى رفته ام. امّا علاقه من بدانش و حرص و اجتهادى را كه در اندوختن آن داشته ام آنان كه معاشر من بوده اند مى دانند و ديده اند كه چگونه از ايام جوانى تاكنون عمر خود را وقف آن كرده ام تا آنجا كه چنين اتّفاق مى افتاد كه كتابى را نخوانده و يا دانشمندى را ملاقات نكرده بودم تا از اين كار فراغت نمى يافتم به امرى ديگر

ص: 177

نمى پرداختم و اگر هم در اين مرحله ضررى عظيم در پيش بود تا آن كتاب را نمى خواندم و از آن دانشمند استفاده نمى كردم از پاى نمى نشستم، و حوصله و جهد من در طلب دانش تا آن حد بود كه در يك فن بخصوص به خط تعويذ بيش از بيست هزار ورقه چيز نوشته و پانزده سال از عمر خود را شب و روز در تأليف جامع كبير (= الحاوى) صرف كرده ام و بر اثر همين كار قوّه بينائيم را ضعف دست داده و عضله دستم گرفتار سستى شده و از خواندن و نوشتن محروم ساخته است و با اين حال از طلب باز نمانده ام پيوسته به يارى اين و آن مى خوانم و بر دست ايشان مى نويسم».(1)نتيجه اين گفتار آن كه شهر رى كه ما در كنار خرابه هاى آن زندگى مى كنيم از كهن ترين شهرهاى ايران بوده و با حوادث خوش و ناخوش و وقايع گوارا و ناگوار كه براى آن پيش آمده نقش مهمى را در پيشبرد علم و دانش در طى تاريخ ايفا كرده و دانشمندان بزرگى را در خود پرورانده است. دانشگاه تهران كه جانشين مراكز علمى قديم رى است بايد در قالب غربى خود روحى را كه در آن مراكز وجود داشته بدمد و آن سنّت علمى قديم را در صورتى نو احيا نمايد. ما ظاهر دانشگاههاى خود را از مغرب زمين اقتباس كرده ايم ولى روح علمى كه با تمدّن و فرهنگ مان سازگار بوده است نتوانسته ايم در اين دانشگاهها به وجود آوريم و روح علمى كه در دانشگاههاى غربى وجود دارد و مناسب با فرهنگ و تمدّن و محيط و عادات و آداب و مذهب و رسوم آنان است قابل انتقال به دانشگاههاى ما نيست. ايجاد روح علمى در دانشگاه امرى است كه با توجّه دقيق به سابقه علمى و فرهنگى اين كشور امكان پذير است و اقتباس از ظواهر مراكز علمى خارجى و يا صرف كردن مبالغ فراوان اين مشكل را حل نمى نمايد. اميد است كه اين گفتار در نشان دادن روح علمى كه در اين سرزمين وجود داشته و بايد در مراكز علمى ما تجديد شود، مفيد واقع گردد.

ص: 178

ص: 180

سيماى مدرسه رى و قم(1)

در نخستين دوره از ادوار فقه شيعه دريافتيم كه تدوين حديث در ميان محدثين شيعه امرى رايج نبود، مثلاً از «ابن عباس» على رغم روايات بسيارش هيچ مجموعه اى در حديث به ما نرسيده است، مگر آن مقدارى كه فيروزآبادى از روايات او در تفسير جمع آورى نموده است.

تدوين حديث از روزگار امام باقر عليه السلام پديد آمد و در زمان امام صادق عليه السلام رشد و بالندگى يافت. خصوصا وقتى كه امام صادق عليه السلام ديد احاديث و احكام...

براى ديگر خلايق باشند و اين در زمان غيبت قائم ما(عج) تا ظهور آن حضرت خواهد بود و اگر جز اين باشد زمين اهل خويش را در خود فرو مى برد.»(1)

از اميرالمؤمنين عليه السلام روايت است كه فرمود: «سلام و رحمت خدا بر اهل قم، خداوند سرزمين ايشان را به وسيله باران سيراب سازد و بركات خود را بر آنان نازل گرداند و سيّئاتشان را به حسنات مبدّل كند، زيرا آنان اهل ركوع، خشوع، عبادت و شب زنده دارى و روزه هستند و آنان فقيه و عالم و اهل ديانت و ولايت مى باشند.»(2)

شهر رى در اين زمان شهرى است آباد با مدرسه ها و كتابخانه ها و مجمع عالمان و فقيهان و محدثان.(3)

و البته يكى از علل انتقال مكتب اهل بيت از عراق به ايران فشار شديدى بود كه از سوى عباسيان به علما و فقهاى شيعه تحميل مى شد. به گونه اى كه هركس كه به نام شيعه ظاهر مى شد به اشكال مختلف مورد اذيت و آزار قرار مى گرفت.

به همين جهت فقها و علماى شيعه به قم و رى پناهنده شدند و چون اين دو شهر را پايگاه امنى يافتند با آرامش خاطر در آنجا به نشر و پخش فقه و حديث اهل بيت رسالت پرداختند. پيداست كه قم در عصر غيبت و روزگار نواب اربعه سرشار از عالمان و فقيهان شيعه و پايگاه بزرگ فقاهت شيعه شمرده مى شد.

شيخ طوسى در كتاب غيبت آورده است: شيخ حسين بن روح - كه خداوند از وى خشنود باد - كتاب «التأديب» را به قم فرستاد و به فقيهان قم نوشت اين كتاب را ملاحظه و بررسى نماييد و ببينيد مطلبى برخلاف نظر شما در آن وجود دارد.(4) اين روايت تاريخى نشان مى دهد كه قم در روزگار حسين بن روح مركز فقاهت مهمى

ص: 182

بوده سرشار از فقها به طورى كه نماينده خاص امام عليه السلام كتاب «التأديب» را جهتنظرخواهى به آن شهر ارسال مى دارد. قم و رى در اين زمان در قلمرو دولت آل بويه بود و گرايش ايشان به تشيع و ولايت خاندان نبوت در تاريخ معروف است.

براى اين كه عظمت و بزرگى مدرسه قم در اين دوره روشن شود كافى است گفتار علامه حلى رحمه الله را كه در «شرح من لا يحضره الفقيه» آورده است نقل كنيم آنجا كه مى گويد: «در زمان على بن حسين بن موسى بن بابويه (متوفى به سال 329) در قم 200(1) هزار تن از محدثين وجود داشت.(2) و حسن بن محمد (بن حسن) قمى (متوفى به سال 378) آن را در كتابى خاص بيان نموده است كه ما به بعضى از ابواب عناوين آن اشاره مى كنيم تا خواننده خود گستردگى و عظمت اين مدرسه را در قرن چهارم (عصر مورد مطالعه ما) دريابد.

«باب شانزدهم ذكر اسامى بعضى از دانشمندان قم و شمه اى از شرح زندگانى ايشان كه 266 تن از آنان از علماء شيعه (آن هايى كه شرح حالشان را مؤلف آورده) و 14 نقر از علماى عامه است با ذكر تصانيف و روايات هريك از ايشان.»(3)

اين گفتار نشانگر آن است كه مدرسه قم در اين عصر از گسترده ترين و بزرگترين مدارس شيعه در فقه و حديث محسوب مى شده و ده ها مدرسه و مسجد و كتابخانه و انجمنهاى بحث و مناقشه علمى و جلسات درس ضميمه و پيوسته به آن بوده است.

مى دهد به مذهب شيعه و ولايت اهل بيت عليهم السلام گرايش داشتند و همين امر سبب شددانشمندان و فقهاى شيعه به مناطق يادشده روى آورند و در آن جاها اجتماع نمايند.

به هر حال قم و رى در قرن چهارم هجرى سرشار از اساتيد بزرگ فقه و حديث بود مانند: ثقة الاسلام كلينى (متوفى به سال 329) و ابن بابويه پدر شيخ صدوق (متوفى به سال 329) و ابن قولويه استاد شيخ مفيد (متوفى به سال 379) و ابن جنيد (متوفى به سال 381) در رى و شيخ صدوق (متوفى به سال 381) - مدفون به رى - و ديگران.

همچنين در اين دوره نهضت تأليف و بحث و بررسى در فقه و تدوين و نگارش مجموعه هاى بزرگ حديث مانند «كافى» و «من لايحضره الفقيه» پويا و فعال گرديد.

يك سال درگذشتند و آن سال نزد فقها به سال «مرگ فقها» معروف گرديد. بزرگتريناثر از محمد بن يعقوب كلينى دائرة المعارف عظيم «كافى» در اصول و فروع حديث است. تأليف كتاب كافى در نوع خود در تدوين حديث و تنظيم ابواب فقه و اصول بهترين اقدام است.

كلينى در آغاز كتاب خود مى گويد: «كتاب كافى جامع تمام فنون علم دين است و متعلم را كفايت مى كند و مرجع طالبان هدايت و مأخذ خواستاران علم و عمل از طريق آثار صحيح پيشوايان راستين عليهم السلام است»(1) اين اقدام و كوشش كلينى در جهت آماده سازى مرجعى جهت مراجعه و جمع آورى و تنظيم ابواب فقه و اصول بود.

البته كلينى رحمه الله از احاديث امامان راستين فقط احاديثى را در دايرة المعارف خود آورده است كه به نظر وى صحيح بوده است.

به خاطر همين ويژگى هاست كه اين كتاب فتح بابى بزرگ در عالم حديث به شمار مى رود و مورد توجه خاص فقهاى پس از وى قرار گرفته است شيخ مفيد درباره اين كتاب مى گويد:

«كافى از گرانقدرترين و سودمندترين كتابهاى شيعه است»(2) و شهيد در

اين مورد در اجازه خود براى ابن خازن مى گويد: «كتاب كافى در حديث مانندش تأليف نگرديد.»(3)

3- ابن قولويه، ابوالقاسم جعفر بن محمد (بن جعفر بن موسى بن) قولويه (285-386 ه) از شاگردان و راويان كلينى(4) و استاد شيخ مفيد است.(5) نجاشى

ص: 185

مى گويد: «فقاهت و فضائل اخلاقى وى برتر از آن حدى است كه مردم مى گويند. او كتابهاى ارزنده اى دارد.»(1) كه نجاشى بسيارى از آن ها را برشمرده است.

4- خاندان ابن بابويه، خاندان ابن بابويه در قم از خاندانهاى فقه و حديث و مورد عنايت مخصوص حضرت حجت(عج) و نواب ايشان بوده و از فقيهان و محدثان شيعه محسوب مى شدند. پدر شيخ صدوق يعنى على بن بابويه قمى از رؤساى مذهب شيعه و فقهاء بزرگ به شمار مى رفت. علامه در خلاصه خود او را «شيخ القميّين در عصر خود و فقيه و ثقه اهل قم مى نامد. ابن نديم در «فهرست» خويش مى گويد: صدوق 200 كتاب از والد خود (على بن حسين) ياد كرده است. و اين رقم بزرگ نشانگر حركت فكرى نيرومند و فعاليت چشمگيرى است كه در اين دوره در زمينه تأليف و تدوين در مدرسه قم و رى ديده مى شود. همچنين دو فرزند او يعنى ابوجعفر محمد، مشهور به (صدوق) و ابوعبداللّه حسينى برادر صدوق از فقهاء و محدثين بزرگ شيعه محسوب مى شدند.

شيخ در كتاب الغيبة درباره آنان گفته است «دو فقيه استاد آنچه را كه اهل قم حفظ و ضبط نمى كردند آن ها حفظ و ضبط مى كردند.»

اين دو برادر از عنايت مخصوص آل بويه به ويژه ركن الدين و صاحب بن عُبّاد وزير آل بويه برخوردار بودند و همين امر آنان را به تأليف و نگارش و بحث فقهى برانگيخت و ابوعبدالله حسين بسيارى از تأليفات خود را براى صاحب نوشت و صدوق مجموعه بزرگ حديث خود (عيون اخبار الرضا) را به نام وى تدوين نمود.

شيخ صدوق همانگونه كه علامه ياد مى كند حدود 300 تأليف داشته(2) كه بسيارى از آن ها را در كتاب سترگ خويش ياد كرده است. و اگر اين رقم بزرگ به تأليفات فقه و حديث پدر وى افزوده شود نشان مى دهد چه تلاش عظيم فكرى و فقهى در اين

ص: 186

مدرسه خصوصاً در خاندان ابن بابويه انجام گرفته است.

همچنين كتاب (من لايحضره الفقيه) دومين دايرة المعارف فقه و حديث است كهدر اين دوره و در اين مدرسه تأليف گرديده است. صدوق در اين دايرة المعارف كوشيده است ابعاد فقه را در كتابى جمع و تنظيم نمايد و آنچه از احاديث به نظر وى صحيح بوده است در آن گردآورد و در دسترس فقيه بگذارد. يا در دسترس كسانى كه به فقيه دسترسى ندارند همچون عامه مردم قرار دهد، در برابر كتاب «من لايحضره الطبيب» (كسى كه به پزشك دسترسى ندارد) زكرياى رازى.(1)

كتاب مشتمل بر پنج هزار و نهصد و شصت و سه حديث است. در هر صورت اين كتاب دومين فتح باب در گردآورى و تدوين حديث بعد از «كافى» است. و ما نمى خواهيم اسامى تمام فقها و محدثين را در اينجا به نحو كامل بياوريم زيرا بحث ما از موضوع خارج مى شود، تنها كافى است خواننده به كتاب «مجالس المؤمنين» قاضى نوراللّه شوشترى مراجعه نمايد تا وسعت و عظمت دانشگاه فقه شيعى و پرورش يافتگان آن از فقها و محدثين و همچنين ميراث گرانبهاى فكرى و دست آوردهاى فقهى و حديثى را دريابد.

فراتر نرفت. آن مقدارى را كه راوى مستقيما يا غيرمستقيم از امام مى شنيد آن هم به صورت نامنظم و پراكنده و گاهى به صورت منظم. در دوره دوم هيچ يك از محدثان وفقيهان ديده نشد كه دست به تدوين مجموعه احاديث صحيح در زمينه احكام بزند نظير دو مجموعه حديث «كافى» و «من لايحضره الفقيه» (كه در عصر سوم به وجود آمد، اين اقدام يعنى جمع آورى و تنظيم حديث از امتيازات اين دوره محسوب مى شود زيرا فقها نياز فراوان به مراجعه روايات و احاديث پيدا مى كردند و احاديث به صورت پراكنده و نامنظمى (از جهت ترتيب ابواب) در لابلاى كتب و رسالات وجود داشت كه طبعا احاطه به تمام احاديثى كه در مسأله اى وارد شده بود براى هركس كار ساده و آسانى نبود.

از اين رو تمام تلاش و كوشش اين دوره در جمع آورى و تنظيم حديث در جهت پاسخگويى به اين نياز و خواسته بود. همچنين در اين دوره طرح تازه اى در كتابت فقه پديد آمد، و آن «پاسخنامه ها» بود، بدين گونه كه شيعيان از فقهاى سراسر جهان اسلام پيرامون مسائلى كه برايشان پيش مى آمد سؤالاتى استفسار مى نمودند و فقها نيز اين سؤالات را پاسخ مى نوشتند ... گاهى نيز پاسخنامه طولانى مى شد، زيرا فقيه احاديث مربوط به آن مسأله را در ضمن ارائه مى داد و در نتيجه رساله كوچكى در پاسخ يك مسأله فقهى فراهم مى آمد.

در فهارس كتب شيعه مانند «الذريعه» و «رجال نجاشى» و امثال آن پژوهشگر مى تواند صدها رساله از اين قبيل را به دست آورد. البته اين نمونه كتابها در جهت تكامل بحث فقهى در اين دوره رواج يافت و فقيه گاهى ضمن تدريس، مسأله اى را بين طلاب خود مطرح مى ساخت و با احاديث مربوط به آن موضوع را گسترش مى داد، و از همين جا رأى و نظر آغاز مى شد. با وجود اين، بحث فقهى در اين دوره مراحل اوليه رشد و بالندگى خود را مى گذراند و هنوز به حد بلوغ نرسيده بود و رساله هاى فقهى از دايره احاديث فراتر نرفته و قدم در عرصه مناقشه و احتجاج و نقد

ص: 188

آراء و تفريع فروع جديد ننهاده بود.

و مباحث فقه غالبا از مرز فروع فقهى در حديث اهل بيت عليهم السلام تجاوز نمى كرد، وفقها به نحو كامل به تفريع فروع جديد و استدلال و رأى نمى پرداختند و فتواها غالبا همان نص حديث بود منهاى اسناد و گاهى نيز حذف پاره اى الفاظ.

و هركس مكتوبات على بن بابويه قمى والد شيخ صدوق را ملاحظه نمايد، (وى رساله اى دارد به فرزندش كه فتاواى خود را در آن نوشته است) و همچنين نوشته هاى شيخ صدوق مانند «المقنع» و «هداية» و آثار ابوجعفر محمد بن قولويه و ديگران را ببيند مطمئن خواهد شد كه در اين دوره يك روش و شيوه كلى در بحث فقهى وجود داشته كه على رغم توسعه مدرسه فقاهت از حدود احاديث و روايات صحيح تجاوز نمى كرده است.

اين بود مهمترين خطوط سيماى مدرسه فقاهت در دوره سوم.

شيعه تأثير بسزايى داشت.

3- توسعه و گستردگى مدرسه فقاهت، كه تا سقوط و تصرف بغداد استمرار يافتو البته اين محيط جديد، شايستگى پذيرش اين مدرسه و تحولات و خدمات آن را دارا بود.

در اين مركز بزرگ فرهنگى كه از مراكز نهضت هاى فكرى جهان اسلام محسوب مى شد، صدها فقيه و محدث مى زيست و هر روز دانشجويان و مدرسان و دانشمندان در مدارس و كتابخانه ها و مساجد آن براى درس و بحث و مطالعه و گفتگوى علمى حاضر مى شدند.

با انتقال مدرسه به چنين فضاى فكرى كه به دست عالمان بزرگى چون شيخ مفيد، سيدمرتضى و شيخ طوسى صورت گرفت، وضع تازه اى در جنبش فكرى آن عصر به وجود آمد و در نتيجه مدرسه فقه شيعه كه در قم و رى تكامل يافت، و ريشه دوانيد و به صورت يك مكتب فقهى مستقل درآمد ... بنياد و اساس آن در بغداد استوار گرديد.

با وجود كثرت مدارس فقه در آن زمان، در بغداد، مكتب اهل بيت از وسيع ترين و ريشه دارترين مدارس و از جهت استدلال، استوارترين آن ها محسوب مى شد، تمام اين خصوصيات موجب شد، طالبان فقه بيش از هر مدرسه به اين مدرسه روى آورند.

از جمله در محضر درس شيخ طوسى سيصد مجتهد شيعى، و تعداد بى شمارى از اهل سنت حضور مى يافتند. نظر به اين كه قصد داريم فقه شيعه را در اين عصر مورد بررسى قرار دهيم شايسته است سيرى در سرگذشت فقهاى برجسته اين دوره داشته باشيم.(1)

ص: 190

ص: 192

بازگوى راز «رى»(1)

اشاره

در رهگذر آشنايى با سرگذشت تاريخى شهرها، پژوهشگران را دست آوردى بسيار گرانبها در شناخت رجال و حال و احوال و عادات و رسوم و صنايع و محصولات و كيفيت معيشت مردم خواهد بود و اين است كه از قرنها پيش مورخان يا جهانگردان جغرافى دان به اين مهم نيز پرداخته اند، دانشمندانى همچون ابن خردادبه، قدامه، يعقوبى، ابن رسته، اصطخرى، ابن حوقل، مقدسى، ياقوت و ... از راز سربه مهر شهرها و آبادى ها، پرده برداشته تا آنجا كه اكنون مى توان شناسنامه كهن شهرى را از لابه لاى اوراق كتابهاى جغرافياى تاريخى مانده از آنان در پيش چشم داشت و از روزگار رونقشان - درآمد و شد كاخها و ازدحام كويها و برزنها و بازارها - عبرت آموخت. آنجا كه ضجه هاى مظلومان گم مى شد و استخوان ضعيفان و يتيمان خرد. و پند گرفت از دوران متروكى شان كه فقط نفير بوم ها در كوخهاى كوژ به گوش دل مى نشست تا آنجا كه پرنده هاى مهاجر هم از سكناى در آن هراس داشتند.

استاد دكتر حسين كريمان با رنجى بسيار و توانى كه در خور ايشان است سالها براى بازگو كردن گوشه هاى تاريك و روشن شهرهاى مختلف كشورمان كوشيده اند. تلاش پيگير و مصممى را دنبال كردند و با ارائه آثار خود گنجينه فرهنگ كشورمان را غنى تر ساختند، تفرش (يا طبرس) قم، تهران،

ص: 193

رى، و ... شهرهايى بودند كه مورد مطالعه همه جانبه استاد قرار گرفتند، آن گونه كه وجب به وجبآن ها، مورد بررسى قرار گرفت. سرانجام با تهيه مطالب و ترسيم نقشه ها و ارائه عكسها به قضاوت عموم گذاشته شد، و در كنار آن استاد توانستند پيرامون زندگى و نقش شخصيت هاى برجسته آن سرزمينها تحقيقات دامنه دار و مفصلى را به عمل آورند كه مى توان از تأليف گرانسنگ ايشان پيرامون «زندگى حضرت زيد بن على بن حسين» نام برد.

در اينجا بايد از اساتيدى كه براى برگزارى اين نشست ما را مساعدت نمودند، آقايان كامران فانى و دكتر عزيزاللّه بيات سپاس داشته باشيم.

* * *

كيهان فرهنگى: آقاى دكتر كريمان، با تشكر از اين كه دعوت ما را پذيرفتند، بايد عرض كنيم كه روال معمول ما در آغاز هر گفتگويى، اطلاع از محل تولد، زندگينامه و اساتيد مصاحبه شونده است حضرت عالى هم اگر مايل هستيد با پاسخ به همين سؤالات آغاز بفرماييد تا مباحث ديگر به نوبت مطرح شوند.

استاد دكتر حسين كريمان: من حسين كريمان فرزند اسماعيل در سال 1292 هجرى شمسى در حومه تهران ولادت يافتم. تحصيلات دوره ابتدايى و متوسطه را در تهران به پايان آوردم. در سال 1322 به اخذ ليسانس در رشته ادبيات فارسى از دانش سراى عالى توفيق پيدا كردم و به سال 1324 براى فرا گرفتن علوم دينى و معارف اسلامى رهسپار شهر مذهبى قم گرديدم. دوره دكترى زبان و ادبيات فارسى را در دانشگاه تهران، گذراندم و به سال 1335 به اخذ درجه دكترى در اين رشته نائل آمدم. خدمات تدريسى و تعليمى خود را در مدت 45 سال از كلاسهاى ابتدايى شروع كردم و تا تدريس در دانشگاههاى تهران و شهيد بهشتى (ملى سابق) ادامه دادم. تحصيلم با تدريس و تحقيق همراه بود.

تأليفات و تحقيقات علمى من بدين قرار است:

ص: 194

1. جغرافياى شهرستان قم. با نقشه شهر قم و نقشه شهرستان قم.2. طبرسى و مجمع البيان در 2 جلد.

3. مشاركت در تصحيح دوره ديوان شمس به اهتمام استاد بديع الزمان فروزانفر.

4. رى باستان در 2 مجلد.

5. آثار بازمانده از رى.

6. قصران در 2 مجلد.

7. تهران در گذشته و حال.

8 . سيره و قيام زيد كه به وسيله مركز انتشارات علمى و فرهنگى طبع و نشر مى شود.

من علاوه بر اين ها بالغ بر 80 مقاله و رساله نيز در موضوعهاى دينى، علمى، ادبى، تاريخى و جغرافيايى نوشته ام كه اهم آن ها بدين قرار است، نظرى به مقاله مينورسكى در دايرة المعارف اسلامى مطبوعه در يادنامه مينورسكى به سال 1348 - مقام شيخ طوسى در علم تفسير به مناسبت مراسم هزاره او مطبوعه در جلد سوم يادنامه وى چاپ 1354 - احكام رابطه در جمله هاى فارسى مندرج در ارمغان نوروزى دانشگاه شهيد بهشتى (ملى سابق) سال 1356 - اقسام جمله در عبارات فارسى مطبوعه در نامه مينوى 1350 - رساله در تحقيق از آثار كوه سرسره - رساله در تحقيق از برج طغرل (اين 2 رساله جهت انجمن حفاظت آثار ملى در 1347 فراهم آمده است) و نظاير اين ها، در فرهنگ معين نيز مطالبى دارم.

كيهان فرهنگى: به همين نكته اخير، با تفصيل بيشترى بپردازيد.

دكتر كريمان: درباره شخصيتها و خود طبرسى و كسانى كه به عنوان طبرسى آنجا مطرح اند و اين كه چند نفر هستند و نمونه خط ثلث بنده در آنجا موجود است. يك وقتى خوانا مى نوشتم. آنجا مرحوم دكتر معين خودشان ذكر كرده اند كه در خط و در پاره اى از مطالب مورد حمايتشان بودم.

ص: 195

كامران فانى: شما آقاى دكتر خط خيلى خوشى داريد، استوار و پخته.دكتر كريمان: فعلاً هيچ نمى توانم بنويسم، امضا هم نمى توانم بكنم.

كيهان فرهنگى: شما خط را تعليم ديده ايد؟

دكتر كريمان: ذوق شخصى خودم مطرح بود. پيش استاد مقدارى را در دوره هاى ابتدايى و دبيرستان در كلاسهاى درس تعليم ديدم اما بقيه اش را از خطوط خوش خوشنويسان استفاده كردم از مرحوم صائب گرفته، ميرعماد قزوينى، نمونه هاى خط درويش عبدالمجيد، اين ها را با تمرين آموختم.

كامران فانى: آدم كتابهاى شما را كه باز مى كند اوّل در واقع با خط خوش شما برخورد مى كند.

دكتر كريمان: حسن ظن شماست.

دكتر عزيزاللّه بيات: آقاى دكتر عذر مى خواهم، نقاشى شما هم خوب است؟

دكتر كريمان: در نقاشى هيچ وقت كار نكرده ام به جايش به نقشه هاى جغرافيايى علاقه داشتم. نقشه هاى اماكنى كه تا آن موقع نقشه اى نداشتند. مثل شهرستان قم و نقشه هاى مختلف رى و ... .

دكتر بيات: عذر مى خواهم، با چه وسايلى كار مى كرديد؟

دكتر كريمان: به منابع مراجعه مى كردم، از روى قرائن و شواهد.

كامران فانى: من مى خواستم خواهش كنم كه شما زندگيتان را كمى مفصل تر بيان بفرماييد، شما در قم پيش چه اساتيدى درس خوانديد؟

دكتر كريمان: عرض شود قطعاً يكى از آن ها معرف حضورتان هست، جناب شيخ محمد صادق نصيرى سرابى. از وجود ايشان خيلى استفاده كردم البته آنجا فرصت بالنسبه محدود بود و جورى هم بود كه فرهنگيها خيلى خوششان نمى آمد كه كسى با حوزه علميه در تماس باشد. مدت 5 سال اين مرد شريف زحمت مى كشيد، شبها تشريف مى آوردند منزل و من در آنجا از وجودشان استفاده مى كردم. در باب علوم

ص: 196

اسلامى غير از ايشان نزد مرحوم شريعتمدار استرآبادى - كه گويا عموى استاد مينوىبودند - هم شرح كبير و چيزهاى ديگر خواندم. خود جناب آقاى سرابى «واحد كالالف» در همه رشته ها هستند، از رياضيات و هيئت و نجوم گرفته تا فقه و اصول و فلسفه و حكمت و ادبيات.

كامران فانى: به هر حال زندگى شما يكسره صرف تعليم و تدريس و تحقيق بوده.

دكتر كريمان: خودم لذت مى بردم. در همين نقشه هايى كه خدمتتان عرض شد، مربوط به شهرستان قم است. البته مربوط به 35 سال پيش است و الان تغيير كرده، اين يكى متعلق به شهر قم است كه اين قسمت نيمه غربى را نشان مى دهد، كوچه ها را با متر و با قدم اندازه مى گرفتم. زوايا را محاسبه مى كردم و به نقشه منتقل مى ساختم. خود كتاب جغرافياى قم كه خدمتتان عرض كردم خيلى مفصل نيست ولى اين نقشه ها خيلى وقت گرفت. منظور اين است كه موقع ترسيم اين نقشه ها به جاى اين كه خسته بشوم لذت مى بردم.

كيهان فرهنگى: اين نقشه را در چه سالى تهيه كرديد؟

دكتر كريمان: در خرداد ماه 1328.

كامران فانى: قبلاً نقشه اى از قم تهيه نشده بود؟

دكتر كريمان: اين براى اولين بار بود كه نقشه اى از قم تهيه مى شد، الان به وسيله عكسهاى هوايى، نقشه هاى خوب و دقيق تهيه مى شود بنده روزها در پى اندازه گيرى بودم و شب مى آمدم منزل و با وسايل محدودى كه داشتم اندازه ها را كوچك مى كردم و به ميزان نقشه در مى آوردم. هدف اين بود كه اين نقشه به زائرانى كه به شهر قم مى آمدند و مى خواستند خدمت مراجع تقليد برسند كمكى كند. منزل مراجع تقليد مثلاً آيت اللّه حجت و آيت اللّه صدر و آيت اللّه خوانسارى و مرحوم حاج شيخ و مرحوم آيت اللّه بروجردى و ساير آقايان اين جاها را بخصوص مشخص مى كردم كه مراجعان بتوانند راحت پيدا بكنند.

ص: 197

كامران فانى: آقاى دكتر، شما در واقع در سه زمينه اصلى كار كرديد و اگرموافقت بفرماييد در زمينه تك تك اين ها ما سئوالاتى مى كنيم تا جناب عالى جواب بفرماييد. يكى در زمينه جغرافياى تاريخى است كه از اوّل جغرافياى تاريخى شهر قم بوده ولى بعداً كار اصلى شما «رى» و «تهران» شده است. دومين كار مهمتان تحقيق و تفسير مجمع البيان اثر شيخ طبرسى است كه موضوع دوم خواهد بود و سومين مسئله اى كه ما صحبت خواهيم كرد راجع به كتاب جديد و اخيرتان سيره و قيام زيد بن على و بطور كلى قيامهاى شيعى خواهد بود. اگر موافقت بفرماييد از قسمت اوّل شروع كنيم.

اولين كتاب شما در زمينه جغرافياى تاريخى راجع به قم بوده، چرا قم را انتخاب كرديد؟

استاد دكتر كريمان: بنده هميشه فكر مى كردم كه ما در اسلام مى بايست همه كارها و همه چيزهايمان استقلال داشته باشد و در جغرافيا هم فكر مى كردم كه مبداء نصف النهار را بايد مكه بگيريم، نه پاريس و گرينويچ و نقشه هايى كه آن موقع من براى طبرسى «مجمع البيان» تهيه كردم الان با مبداء مكه است. در اينجا بگويم كه ما بايد مكه را مبداء نصف النهار بگيريم.

دكتر بيات: عذر مى خواهم آقاى دكتر، چرا مورخين اسلام - فرض بفرماييد، مؤلف معجم البلدان - مكه را مبداء نگرفتند؟

دكتر كريمان: در آغاز كه بطليموس درست كرد منطقى بود. به اين معنا كه اقيانوس اطلس كه تمام مى شود، به سمت خشكى مى آييم و به كشور اسپانيا مى رسيم.

دكتر بيات: يعنى نظر جناب عالى اين است كه مبداء را طول بگيريم نه عرض؟

دكتر كريمان: مبداء طول جغرافيايى است، عرض كه استواست.

آن ها مبداء را منطقى گرفتند براى اين كه از اسپانيا حساب مى كردند و از ابتدا تا انتهاى خشكى كه به چين برسيم. بعد هم كه اين ها آمدند از پاريس و لندن گرفتند،

ص: 198

به هرحال آن ها هر كار كه مى خواهند بكنند، اما براى ما مهمترين شهر مكهاست و قديمى ترين شهرى است كه حضرت ابراهيم عليه السلام و حضرت اسماعيل عليه السلام بنا كرده اند.

دكتر بيات: ولى خوب، جناب دكتر گرفتن مبداء طول جغرافيايى قراردادى است و شما مبداء را هر جا مى توانيد بگيريد و اين كار هيچ مانعى ندارد.

استاد دكتر كريمان: بلى، قراردادى است و ما بايد مكه را بگيريم. اين هم نقشه ديگرى است از ايران عصر سلجوقى، در دوره شيخ طبرسى صاحب مجمع البيان.

بنده در اينجا هم مبداء را مكه گرفته ام.

كيهان فرهنگى: بعد از قم به تهران تشريف آورديد؟

دكتر كريمان: بعد از قم در سال 1329 به تهران آمدم و به تحصيل در دوره دكترى مشغول شدم و براى تز دكترى بود كه از آقاى سرابى، استادم تقاضا كردم تفسيرى را به من معرفى كنند كه بالنسبه جامع باشد يعنى همه علوم قرآنى را بشود از آنجا استفاده كرد. ايشان تفسير مجمع البيان را توصيه كردند. من اين تفسير را تهيه كردم و در احوال مؤلفش مطالعه مى كردم كه متوجه اين نكته شدم كه غلط همه جا، به جاى طبرِسى، طبرسى تلفظ مى كنند و الان هم دوستان مى دانند كه خيابانى معروف در مشهد به اسم طبرسى است.

طبرسى در مازندران نام قلعه معروفى است، به همين دليل صاحب مجمع البيان را همه طبرسى تلفظ مى كنند، حال اين كه اين اشتباهى است كه در 3 - 4 قرن اخير پيش آمده. حتى علماى بزرگ هم مثل مؤلف مستدرك الوسائل يعنى خواجه ميرزا حسين نورى، طبرسى خوانده اند. با اين عنوان كه طبرسى منسوب به طبرستان است و حال آن كه اين طور نيست. در تاريخ بيهق از مؤلفات على بن زيد بيهقى - در صفحه 242 اگر اشتباه نكنم - صريحاً تصريح مى كند به اين كه «طبرِس ميان قم و كاشان قرار دارد و اصل ايشان آن بقعت است».

ص: 199

حالا بنده ممكن است عين عبارت را نخوانم، ولى در آنجا تأكيد شده است بهاين كه اصل ايشان از طبرِس است و طبرِس همان است كه ما امروز تفرش مى گوييم و بنده به سراغ اين قول رفتم كه وضع طبرِس چگونه است. در منابع جغرافيايى براى اولين بار در البلدان يعقوبى كه از قديمى ترين كتابهاى جغرافياست و درباره طبرِسى و تفرش مطالبى دارد و نيز در راحة الصدور در ذكر طبرِس و تفرش هست. سنت آن هم بر طبق قانون معمول ما «طبرِسى» تلفظ مى شود و همه كسانى كه به طبرِسى معروفند اصلشان بايد قاعدتاً از آن آبادى باشد. در باب مؤلف مجمع البيان كه قول صريح بيهقى است، همچنين در تاريخ بيهق آن را به آن طبرسى انتساب داده اند. وجه غلط بودن طبرسى اين است كه با هيچ قاعده اى جور در نمى آيد: اولاً اين كه ما اين همه كتب جغرافيايى معتمد و معتبر قديمى داريم. مثلاً به ترتيب مسالك اصطخرى، صورت الارض اين حوقل، احسن التقاسيم و حدود العالم تا برسيم به معجم البلدان ياقوت حموى و يتيمة الدهر و اين ها هر جا سخن از طبرستان است نسبتش را طبرى آورده اند. براى نمونه يك بار هم در يكى از اين كتابها طبرِسى نيامده. پس اگر جايز بود كه نسبت طبرستان را به طبرِسى بگوييم، بايد لااقل در يكى از اين موارد آمده باشد. ديگر اين كه علماى بزرگى كه از طبرستان برخاسته اند همه طبرى هستند، به طبرى معروف هستند نه به طبرسى.

كيهان فرهنگى: اين نكته را اولين بار شما متوجه شديد؟

دكتر كريمان: عرض شود در اين مورد كه طبرِسى اهل تفرش است، مرحوم بهمنيار كه كتاب تاريخ بيهق را تصحيح كردند، در تعليقش نوشته اند، ولى تأليف مستقلى بنده نديدم. دليل ديگر اين كه بين 4 - 5 نفر از علماى مشهور طبرسى - كه مى گويند منسوب به طبرستان است - لااقل بايد يك عالم اهل تسنن هم از طبرستان با لقب طبرسى شناخته شده باشد، اما نداريم. هيچ عالم سنى كه به طبرسى معروف باشد نداريم و نمى شناسيم. مرحوم قزوينى در جهانگشاى جوينى در نسخه هايى كه داشتم

ص: 200

و رويش كار كردم، به طبرِس و طبرِسى در چند نسخه اشاره كرده اند و اين دريادداشتهايشان ذكر و قيد شده است.

دكتر بيات: اصطخرى هم اشاره كرده، شما ديده ايد؟

دكتر كريمان: بلى، مسالك را ديده ام و به ضرس قاطع عرض مى كنم در هيچكدام از اين ها نيامده.

دكتر بيات: در چه قرنى بوده، پنجم يا ششم؟

دكتر كريمان: به طور دقيق نمى شود گفت و حساب كرد ولى ما از اوّل صفويه به بعد اينطور مى بينيم. القلوب تفرش ذكر مى كند و بنابراين اگر ما همان نزهة القلوب راملاك بگيريم، از قرن... .

دكتر بيات: اصطخرى چه ذكر كرده؟

دكتر كريمان: در اين كتابها هر جا طبرستان هست، نسبت طبرى ذكر كرده اند و هيچ كجا طبرسى نيامده.

كامران فانى: ممكن است شما كمى راجع به مؤلف مجمع البيان - شيخ طبرسى - مطالبى بيان بفرماييد؟

دكتر كريمان: طبرِسى از دانشمندانى است كه علاوه بر علم تفسير در فنون ديگر هم تسلط داشته است. شعر خوب مى گفته منتها اشعارش در كتاب وشاح و دمية القصر آمده كه اين كتاب الان در دسترس نيست.

كامران فانى: شيخ طبرِسى در طبرِس متولد شده؟

دكتر كريمان: هيچ روشن نيست و محل تولدش را هيچ جا ذكر نكرده اند ولى با نسبت طبرِسى كار داريم نه با شخص. نسبت طبرِسى به تفرش مى رسد.

دكتر كريمان: خود ايشان در طبرس نبوده اند.

بيشترعمرشان درسبزوار طى شده و قسمتى را هم در مشهدگذرانده اند.اما به تصريح صاحب تاريخ بيهق اصل ايشان از طبرس بوده. اجدادشان از آنجا و خراسان بوده اند.

ص: 201

كامران فانى: يعنى خود شيخ طبرسى در طبرس نبوده؟كامران فانى: همانطور كه فرموديد نسبت طبرسى به طبرستان نداريم.

دكتر كريمان: نه نداريم، البته در زمان حيات صاحب مجمع البيان طبرسى ديگرى هست به نام احمد بن على بن ابوطالب طبرسى كه كتاب احتجاج را نوشته. ايشان قسمتى از عمرش را در مازندران به سر برده. خيلى ها مى گويند اهل مازندران است، در مازندران بوده و به اين استدلال طبرسى درست است. بنده در كتاب ذكر كرده ام كه فرض كنيم ايشان در طبرستان بودند و فرض هم بكنيم در دوره ايشان طبرسى درست باشد، نمى شود گفت كه اين، درباره صاحب مجمع البيان هم درست باشد. رسم بوده است كه هر دانشمندى كه چند گاهى در شهرى اقامت مى كرد، آن دانشمند را به نزيل آن شهر مى گفتند و به آن شهر نسبت مى دادند كه ساده ترينش حضرت عبدالعظيم است، ايشان در اواخر عمر به رى آمدند و در رى مدفون شدند و الان او را عبدالعظيم رازى مى گويند. اين كه مى گويند عبدالعظيم رازى، دليل بر تولد ايشان در رى نيست، ممكن است آن شيخ على بن ابوطالب طبرسى كه در مازندران بوده به خاطر اقامتش در مازندران - اگر ما نسبت طبرسى را درست بگيريم كه به او گفته باشند، چون يك قولى هست كه به او طبرسى هم گفته اند - اگر طبرى هم گفته باشند به خاطر اين است كه نزيل طبرستان بوده است، مقيم در طبرستان بوده است، نه اين كه اصلش از آنجا بوده. در هر صورت طبرِسى درست است و طبرسى درست نيست و اين كه منسوب به تفرش هستند. در اين رأى بنده جاى كمترين ترديدى نيست. البته اين ها كه خدمتتان عرض مى شود، چون مربوط به سالها پيش است - نزديك به 25 تا 30 سال گذشته - درباره آن مطالب الان حضور ذهن ندارم كه جزء جزء بگويم كدام كتاب و چه صفحه اى ولى اين ها در متن كتب موجود است.

كيهان فرهنگى: ممكن است كه راجع به شيخ طبرِسى توضيح بيشترى بدهيد؟

دكتر كريمان: ايشان در علوم اسلامى، در علوم شرعى و در علوم قرآنى

ص: 202

تسلط و تخصص داشتند. ولادت ايشان را ذكر نكرده اند، بنده از روى آثار خودشانحساب كردم در حدود 468 تا 470 متولد شده اند. يعنى در قرن پنجم و در سال 548 فوت كرده اند.

كيهان فرهنگى: اگر ممكن است در مورد زندگى علمى و كار عظيم ايشان يعنى همان مجمع البيان بيشتر بفرماييد.

دكتر كريمان: بنده از ايشان حدود 20 كتاب ديده ام كه بعضى از اين ها به خاطر همين نسبت به طبرِسى بين او و احمد بن على بن ابيطالب - چون اشتراك نام وجود داشت - مشترك شده است. همين طور بين او و فرزندانش. بعضى از اين مؤلفات را گاهى به او نسبت مى دهند و گاه به آن شيخ احمد طبرِسى - گاهى مؤلفات پسر را به پدر نسبت مى دهند و گاهى پدر را به پسر.

كامران فانى: مكارم الاخلاق مال پسر است؟

دكتر كريمان: بلى مال پسر است يعنى دقيقاً در زمان سلاجقه بزرگ است، بنده چاپ مصر آن را دارم.

كامران فانى: شيخ طبرِسى و مجمع البيان واقعاً يكى از مهمترين آثار تحقيقاتى است كه نوشته شده.

يعنى از نظر روش كار و روش تحقيق در مورد يك دانشمند و يك اثر، يك نمونه مهم كار تحقيقى است، در واقع اين كتاب اوّل يك زمينه تاريخى مى دهد كه همان عهد سلاجقه است. بعد وضع علمى عهد شيخ طبرِسى را مى گويد و بعد از آن وضع اجتماعى آن دوره و سپس زندگى شيخ طبرِسى را مفصل مى آورد و بعد وارد تفسير اين كتاب مى شود. اگر موافق هستيد راجع به مجمع البيان كه من فكر مى كنم مهمترين تفسير شيعه باشد، توضيح بيشترى بدهيد.

دكتر كريمان: اين كتاب اولين تفسير شيعى است كه انواع علوم قرآنى را دربردارد چون ما مى دانيم كه در تفسير صورت و نحو و لغت و معانى و بيان و احاديث و اخبار

ص: 203

فى الجمله مطرح اند منتها تا زمان طبرِسى، هر كس بر حسب ذوقش به يكى از اين هادر تفسيرش قوت بيشترى مى بخشيد ولى تفسير مجمع البيان اولين كتابى است كه همه اين علوم را در آنجا آورده و ذكر كرده و سخن را به ترتيب و تنظيم منطقى مبدل كرده كه اوّل از چه شروع كند و بعد چه و مخلوط نيست. در تفسير البيان شيخ طوسى كه مورد استفاده شيخ طبرسى بود، مطالب منفك از هم نيست، در هم جمع شده ولى شيخ طبرسى همه اين ها را از هم جدا كرده است. همچنين در تفسير مجمع البيان جنبه ادب بر ساير جوانب غلبه دارد. به طورى كه در تفسير او علاوه بر آن كه همه علوم قرآنى به حد كمال انعكاس دارد، در ادب از جهات ديگر قوى تر است يعنى تفسيرى است ادبى، اگر مطالبى را كه مثلاً در نحو بيان داشته همه را يكجا جمع بكنيم و يك مجلد كنيم، يك كتاب مفصل نحو خواهد شد و به همين ترتيب در لغت.

كامران فانى: با كشاف زمخشرى كه هم عصر بوده اند چه نسبتى دارد؟

دكتر كريمان: مجمع البيان با كشاف زمخشرى هيچ نسبتى ندارد چون از هم اطلاع نداشتند ولى بعداً كه كشاف زمخشرى نوشته شد و صاحب مجمع البيان اطلاع پيدا كرد، كشاف را مورد مطالعه قرار داد و در اين مطالعه، از جنبه اعتضاد از آن فوائد زيادى برده بود. در جوامع الجامع كه ما در دست داريم و نيز تفسيرهاى ديگر كه ما در دست نداريم خودش اظهار مى دارد كه بهره هاى بسيار گرفته است كه همه را در اين تفسير منعكس كرده است.

كامران فانى: يعنى در جوامع الجامع كه كوتاهتر از مجمع البيان است؟

دكتر كريمان: بلى همان كه آقاى دكتر گرجى چاپ خيلى خوبى از اين كتاب كرده اند. بنده براى اثبات ادعاى خودم به خاطر اين كه مؤلف مجمع البيان را متهم كرده بودند كه از شيعه نقلى ندارد و بيشتر از منابع اهل سنت و جماعت استفاده كرده، بنده براى رد اين ادعا، ديدم كه از حدود 300 نفر در مجمع البيان مطلب نقل شده. بنده احوال 120 نفرشان را مورد مطالعه قرار دادم كه معلوم كنم از اين ها چند نفر شيعه

ص: 204

و چند نفر سنى بوده اند و احوال كدام دسته قويتر است و بخصوص با تفسيرابوالفتوح رازى مقايسه كردم و 20 نفر اوّل را كه قولشان خيلى قويتر است در هر سه تفسير تعيين كردم و آنجا نشان دادم كه در تفسير التبيان شيخ طوسى هم اقوال سنى كمتر از تفسير شيخ طبرسى نيست، مضاف به اين كه در هر دو تفسير جانب قوى از شيعه است. از تفسير اهل سنت هر قولى كه به نظرشان صحيح آمده - بدون هيچ گونه تعصبى - آن قول صحيح را نقل كرده اند.

كامران فانى: مجمع البيان تفسير خيلى معتدلى است.

دكتر كريمان: بلى همين طور است.

دكتر بيات: آقاى دكتر به نظر جناب عالى اين كتاب در مقايسه با تفسير ابوالفتوح چگونه است؟

دكتر كريمان: عرض شود تفسير ابوالفتوح يك تفسير فقهى است، صرف نظر از اين كه عربى است و آن فارسى، ابوالفتوح يك تفسير فقهى است. ابوالفتوح خطيب بود و در مسائل بطور جدى به ريزه كاريها نمى پردازد ولى كليات را مشروح و مبسوط بيان مى كند. در تفسير مجمع البيان نكته ها بسيار دقيق مطرح شد و به آن ها پاسخ گفته شده است.

كامران فانى: ميان تفاسير شيعه بعد از مجمع البيان، آيا تفسير مهمى نوشته شده؟ چون ابوالفتوح كه معاصر شيخ طبرسى بوده يعنى بعد از قرن ششم...

دكتر كريمان: تفاسير مفصلى نوشته شده كه بنده به خودم اجازه نمى دهم نديده و نسنجيده صحبت بكنم. اين كه يكى از استادانم - خدا رحمتش كند - وقتى كه صحبت از پاره اى تفسيرها به ميان مى آمد مى گفتند: ايشان خودشان را تفسير كرده اند نه اين كه كلام اللّه را تفسير كرده باشند. خوب، اين كه ايشان از هر جا و هر علمى، هر مطلبى را كه ياد مى گيرد در ذيل آيات بياورد و بخواهد مراد قرآن را بگويد، مصداق: «من فسر القرآن برأيه فقد كفر» مى شود كه اين معنا را ما در تفاسير اهل سنت

ص: 205

و جماعت داريم. در تفسير شيعه بنده - همان طور كه عرض كردم - تفسير مجمعالبيان را با تفسير ابوالفتوح و تفسير التبيان مورد مقايسه قرار دادم و جنبه هاى اشتراك و افتراق هر كدام را به ميزان درك خودم در آنجا بيان كردم.

دكتر بيات: آقاى دكتر ما قبل از طبرى تفسيرى داريم؟

دكتر كريمان: تفسير داريم ولى نه تفسير جامع اولين تفسير جامع بر مذاق اهل سنت و جماعت تفسير جامع البيان طبرى است.

كامران فانى: مجمع البيان از جامع البيان گرفته نشده؟

دكتر كريمان: بنده همين را همان جا ذكر كرده ام چون وجه مشترك داريم بين تفسير مجمع البيان و تفسير جامع البيان كه آن اولين تفسير سنى است كه شامل همه علوم قرآن است و اين هم اولين تفسير شيعى كه باز هم شامل همه علوم قرآن است شايد طبرسى نظر داشته است، البته اين را به ضرس قاطع نمى توان ادعا كرد. شايد نظرش اين بوده كه چون آن تفسير جامع البيان است، اين مجمع البيان باشد و باز هم از همين ريشه جوامع الجامع را گرفته باشد.

كامران فانى: شما در هر شهرى كه اقامت داشته ايد، جغرافياى تاريخى آن مورد توجه تان بوده بعد كه تهران تشريف آورديد، در واقع كار اصليتان جغرافياى تاريخى رى و تهران بوده؟

دكتر كريمان: بلى در باب رى بنده همان موقعى كه طبرسى و مجمع البيان را مى نوشتم، يك گوشه اش اين بود كه خواستم نشان بدهم شيعه در عهد شيخ طبرسى چه وضعى داشته همان طور كه خودتان اشاره فرموديد از جمله اين مباحث سخن از شهرهاى شيعه نشين به ميان مى آيد كه يكى از اين شهرهاى شيعه نشين، شهر رى بود. در باب عظمت رى، بنده مى دانستم شهر بزرگى است ولى از وقتى كه شروع كردم از منابع مطلب بياورم ديدم كه رى عظيمتر از آن است كه به فكرم مى رسيد. خودم از جمع آورى مطالب لذت مى بردم و برايش نقشه تهيه كردم و در طبرسى و مجمع

ص: 206

البيان به عنوان استدلال، چيزى در اواخرش آوردم. راستش ترديد داشتم كه اين رامستقل منتشر كنم گفتم كه به اين صورت انعكاس پيدا كند تا ببينم اهل فضل چگونه در اين باب داورى مى كنند اگر مورد قبول قرار گرفت ادامه مى دهم و اگر هم كه قبول نشد، كه خوب مقدار كارى است كه انجام يافته. ولى بعد از انتشار تشويق كردند، آقاى محمد على جمالزاده از طبرسى و مجمع البيان با نظر قبول ذكرى كردند و بنده تصميم گرفتم كه كار رى را ادامه بدهم.

قبل از اين كه به منابع رجوع كنم گفتم كه به پهنه رى بروم و ببينم كه از قديم چه داريم. تاريخ هر شهر در حكم شناسنامه آن شهر است همان طور كه يك انسان اگر شناسنامه نداشته باشد شخص ناشناخته و مجهولى است در مورد شهرها هم به همين روال است. شهرهايى كه اهميت و شهرتى دارند همه تاريخ دارند. بعضى از شهرها نه يك تاريخ بلكه دو يا سه يا چهار تاريخ دارند. همان طورى كه شخصيتهاى بزرگ علمى سلسله نسب خودشان را حفظ مى كنند، پدر، اجداد و همه خانواده خودشان را نگه مى دارند كه معرف آن ها باشد، شهرهاى بزرگ هم تاريخ متعدد دارند مثل مكه، كوفه، مدينه و نيشابور. اين ها هر كدام چندين تاريخ دارند. اين تواريخ گذشته آن ها را نشان مى دهد.

مثلاً در باب رى كه الان براى بنده روشن است كه پيش از اسلام شهر مقدسى بوده است، نامش در تورات هست، نه در متن سفر تفهيم، بلكه در ضمائم تورات در «توديت» و «زوديت». در اوستا هم هست. در كتيبه بيستون هست. مى دانيم كه بزرگانى همچون شاپور رازى و بهرام چوبين داشته كه اين ها از رى برخاستند و در دوره هاى اسلامى از حدود بيست و چند تن از صحابه ائمه عليهم السلام، از حدود رى برخاستند. اين ها كه الان براى بنده روشن است، قبلاً معلوم نبود. رى كه مى گفتيم فقط ياد اين مى افتاديم كه خرابه اى است و اگر خيلى بيشتر دقت مى كرديم مى دانستيم كه فاجعه كربلا به خاطر رى اتفاق افتاد. وقتى كه به دنبال كار رفتيم، معلوم شد كه رى قبل

ص: 207

از اسلام براى خودش افتخاراتى داشته و با بابل و نينوا پهلو مى زده است در دورهاسلامى بعد از بغداد شايد ما شهرى به بزرگى رى نداشتيم ولى احسن التقاسيم در جايى تصريح مى كند اين كه مى گويند اوّل شهر بغداد است اين جنبه تعارف دارد و من قسمت عمده بغداد را ديده ام كه خراب است و از جنبه تعارف مى گوييم اولين شهر بزرگ اسلامى است. شهر ديگرى كه با رى برابرى مى كرد، نيشابور است. خوب، اين مقدار در باب رى كه اطلاعش لازم بود. در دوره اسلامى از رى، پزشكان و مفسران و حفاظ حديث و عرفاى بسيار و رجالى با نام و شهرت برخاستند. الان همين كتاب رى با تمام نقائصى كه دارد ما را با زندگى 4000 تا 6000 ساله رى آشنا كرده و اطلاعاتى در اختيارمان مى گذارد كه اگر اين كار صورت نمى گرفت مااگر هم مطالبى از جاى ديگرى مى گرفتيم، به اين صورت روشن نمى شديم.

كامران فانى: روش تحقيقتان به چه نحو بوده است؟

دكتر كريمان: كتاب رى را من به اين صورت كه خدمتتان عرض مى كنم شروع كردم. پيش خودم از مسائلى كه در باب رى از بعضى كتابهاى تاريخى شهرها مثل: تاريخ بيهق و تاريخ بيهقى و نظائر اين ها مطالعه كرده بودم يك طرح اوليه ريختم. پوشه ها و كارتن هايى ترتيب دادم و اسم اين مطلب را آنجا ذكر كردم تا بعداً كه مطالعه مى كنم هر كدام از اين ها را در پوشه مخصوص خودش قرار بدهم. كتابى را كه مى گرفتم از صفحه اوّل كه شروع مى كردم هر جا مطلبى راجع به رى بود روى صفحه كاغذ با شماره صفحه و سطر يادداشت مى كردم. در يك كتاب كه در فاصله 10 يا 20 روز يا يكماه يا دو ماه تمام مى شد، آنچه مربوط به رى بود، آن را جدا مى كردم، شب كه مى آمدم خانه، آن ها را هر كدام در پوشه مربوط به خودش قرار مى دادم و در جاى خودش ضبط مى كردم و كتابى ديگر و كتابى ديگر و كتابى ديگر. به اين ترتيب، وقتى مى ديدم بعضى از پوشه ها خالى مانده معلوم مى شد كه در باب اين چيزى نداشتيم، يا چندين پوشه اضافه شده كه اين پوشه ها را بعداً به ترتيب منطقى مرتب مى كردم. ده

ص: 208

جلد اوّل رى را در 17 فصل نوشتم، 17 پوشه به اين ترتيب تنظيم كردم. اين مطالب رابعد كه به سراغ تأليفش مى آمدم، مى ديدم مقدارى از آن عيناً در همه منابع تكرار شده و يك مقدار هم مطالبى بود كه خاص هر منبع بود و در منبع ديگر تكرار نداشت. اين ها را هم باز جدا مى كردم و شروع مى كردم به نوشتن، اوّل هم آن هايى را مى نوشتم كه در همه منابع جنبه اشتراك داشت. اين است كه بعضى از مطالب تاريخى كه من ذيل صفحه ارجاع داده ام 7 يا 8 منبع - كمتر يا بيشتر - آورده ام. اين از فصل اوّل - فصل دوم و سوم هم به همين ترتيب تا آخر فصول، به همين كيفيت. بعضى موارد مطالبى به دست مى آمد كه به رى ارتباط نداشت. اما به گوشه اى از حومه رى ربط پيدا مى كرد. مثلاً يا به قصران ارتباط پيدا مى كرد يا به تهران يا به ورامين. آن ها را هم به اميد اين كه روزى موفق بشوم كه مثلاً در باب تهران يا در باب قصران هم مطلبى تهيه بكنم، در پوشه مخصوص به خودش مى گذاشتم، به اين ترتيب جمع مطالب رى كه فراهم شده بود، مقدارى هم مطلب درباره تهران و قصران به دست آمده بود. البته بعضى از مطالب در باب رى در مورد قصران هم هست، در باب تهران هم هست و در هر كدام اين ها به اقتضاى مقام ايجاب مى كرد، در جايى با تفصيل بيشتر و در جايى با تفصيلى كوتاهتر بيايد. براى بنده اين ترديد حاصل شده بود كه آيا يك مطلب كه در باب رى ذكر شد - مثلاً تاريخ فخرالدوله - رى پايتختش بود و آنجا هم ذكر شده بود، حالا اگر بخواهيم تهران يا قصران را هم بنويسيم اين ارتباط دارد؟ آيا باز هم بايد آن مطلب را آورد يا نه؟ بنده به فكرم رسيد كه در هر كدام به تناسب جاى خودشان، آنجا كه مفصل تر بود مفصل تر و آنجا كه مختصرتر بود به اختصار مطالب را ذكر كنم. فكر كردم اين بهتر از اين است كه ارجاع بدهم شايد كتاب در اختيار نباشد.

كيهان فرهنگى: شما در كنار اين جستجو و پژوهشى كه در منابع قديمى مى كرديد، در واقع كار مهمترى هم مى كرديد و آن اين كه خودتان به محل مى رفتيد و تك تك اين ها را مى ديديد.

ص: 209

دكتر كريمان: اين اهميت داشت براى اين كه بنده وحشتم از اين بود كه نكند منبگويم ياقوت گفته است: «فخرالدوله قلعه قديمى رى را خراب كرد و فخرآباد را ساخت» و اين قلعه قديمى رى نكند همان دژ رشكان باشد كه در النقض هست. نكند كه همان قلعه نصرآباد باشد كه در بعضى از كتابهاى جغرافيايى هست. به اين ترتيب احتياج داشتم كه هر هفته حداقل 2 بار آنجا بروم و در آن بيابانها بگردم تا اين كه براى بنده مسلم شد اين اخبار كه دسته دسته هر كدام را جدا كرده ام، هر كدام مربوط به كدام قسمت است. فواصلى كه بين اين آباديها از نظر منابع مى شود استنباط كرد، با فواصلى كه الان در محل بين آن ها وجود دارد بايد مطابق باشد. مثلاً در منابع ذكر شده بود كه قلعه طبرك نزديك مسجد جامع بنا شده، در باب مسجد جامع ذكر شده است وقتى كه مهدى پسر منصور دستور داده بود كه مسجد را بسازند همين طور كه مى كندند به پايه بناهايى برخوردند كه سيل اين ها را خراب كرده بود، حالا بنده بايد قلعه تبرك را جايى پيدا كنم، مسجد مهدى را جايى پيدا كنم كه الان هم در بارندگى شديد بهارى مسيل باشد يعنى آب سيل از آنجا عبور كند. الان در رى جايى هست كه به مسيل حسين آباد مشهور است و از قديم همين طور سيل گاه بود، بنده رفتم سراغش و در نزديكى هاى تقى آباد ديدم كه اين مسيل محلى است كه اگر فرض كنيد اينجا مسجد مهدى بوده، به قلعه طبرك نزديك باشد. ياقوت در منبع ذكر كرده است كه [اين قلعه] بالاى كوهى است كه مسافرى كه به سمت خراسان مى رود، اگر راه خراسان را پيش بگيرد قلعه دست راست آن است و كوه رى دست چپ آن، خوب، با اين هم بايد مطابق باشد. به همين ترتيب بنده همه اماكنى را كه در باب رى در نقشه منعكس كرده ام هماهنگى منابع را با هماهنگى آثار به جامانده به عمل آورده ام.

البته به مناسبتى پارسال، يكبار به آنجا رفتيم. باور كنيد كه بنده وقتى وارد آن پهنه كه عكس هوايى اش را تهيه كرده بودم مى شدم اين آثار جورى زير و رو شده كه اصلاً شناختن اين كه اين خيابان همان است كه من 15 سال پيش يكبار آمدم، براى بنده

ص: 210

مقدور نبود. تمام جاهايى كه آن موقع آثار كهنه اى داشت به كلى از بين رفته. يك جايى را بنده احتمال داده بودم كه اين خرابه، خانه صاحب بن عُبّاد است و در كتاب آثار رى و كتاب رى باستان ذكر كرده ام. چند سال قبل كه به آن محل رفتم، ديدم براى مراسم جشنهاى 2500 ساله اين خرابه را كنده اند و به جاى آن مدرسه ساخته اند. مدرسه ساختن درست اما اين خرابه كه احتمال مى رفت خانه صاحب بن عُبّاد باشد چه؟ خوب اگر يك قسمت اين را نگاه مى داشتيم در صورتيكه اهل فن قبول مى كردند كه اين نشانى ها درست است مى توانستيم بگوييم كه اينجا خانه صاحب بن عُبّاد است.

كيهان فرهنگى: استاد، آثار تاريخى مهم رى كدامها هستند؟

دكتر كريمان: الان يكى از آن ها آتشگاه رى است. آتشگاه رى در 12 كيلومترى حضرت عبدالعظيم است البته به سمت ورامين يعنى به سمت مشرق كه برويم در 2 كيلومترى رى باستان واقع مى شود. سنگى كه باستانشناسى بر طبق آن سوابق اينجا را ذكر كرده بود دال بر اين است كه آتشگاه بوده است و فعاليت داشته است و اين سنگ بنا را مى شناساند. آن سنگ را در جريان فعاليت انقلاب معلوم نيست چه كسانى برده اند، بنده رفتم و ديدم قبل از اين كه به محل آتشگاه برسيم به يك نيزار بسيار عظيمى برمى خوريم. به طورى كه نى راه را بسته است. بعد از اين كه رفتم جلو گفتم من مى خواهم آتشگاه را ببينم و با اشخاصى از تلويزيون براى مطالعه به اينجا آمده ايم. سؤال كردم اين نى ها براى چيست؟ گفتند: عمداً اين كار را كرديم. براى اين كه اشخاص نتوانند بروند. به هر حال، يكى از آثار باستانى رى اين آتشگاه است كه الان آنجا باقى است.

كيهان فرهنگى: اين نيزار را مخصوص آتشگاه درست كرده اند؟

دكتر كريمان: در منابع آمده است كه انوشيروان دستور داد آتشگاه جديدى براى رى در محل بركه بسازند. اين نقطه محل بركه خيلى اهميت دارد. اين را مسعودى در مروج الذهب ذكر كرده. بنده در محل بركه به سراغ آتشگاه رفتم. آن موقع يعنى بيست

ص: 211

و چند سال پيش كه به آنجا مى رفتم، معلوم بود كه اطراف آتشگاه فعلى رى زمين گوداست اما آبى و نى اى در آن نبود. اين بار كه من رفتم، ديدم كه همان جا دور آتشگاه نيزار است و آب آنجا را فراگرفته. گفتند كه اين آب مازاد آب تهران - قم است. و اين نى را آن وقتها مى كندند، اما حالا نمى كنند و نگه مى دارند براى اين كه پاى بيگانه به اين محل نرسد و خرابى به بار نياورد. در هر حال، اين مسلم مى كند كه آتشگاه روى تپه وسط اين بركه، همان است كه به دستور انوشيروان ساخته شده. البته اين اهميت هاى ديگرى هم داشته است كه مجال بحثش نيست، چون دوستان مى دانند كه در قديم حتى در اسلام هم، همه علوم، در كتب دينى جمع بود. اوستا هم تنها كتاب عبادتى نبود. انواع علوم زمان در آن بود.

پزشكى و نجوم و رياضيات و همه علوم ديگر. آتشگاه نيز محل تدريس انواع علوم بود. ما مى دانيم كه در صدر اسلام هم، مردم در مسجد دور حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم جمع مى شدند و ايشان مشكلات و مسائل را براى آن ها حل مى كردند و توضيح مى دادند. به هر حال، از آثار بجا مانده رى حرف مى زديم. آرامگاه محمد زكرياى رازى به تقريب قرائن در همين حوالى است. سه اثر هم، در بيست و چند سال پيش آنجا بود. در تپه نقاره خانه كه برج يزيد هم به آن مى گفتند. اين سه اثر، يكى خرابه قلعه طبرك بود، يكى گنبد اينانج و يكى هم استودان بزرجوميد.

اين سه اثر الان باقى است اما اطرافش را ساختمان كرده اند. راه باستانى كه به اين كوه مى رفت، الان تغيير كرده و اگر راهنمايى نباشد به راحتى نمى توان آنجا را پيدا كرد. آثارى كه در كوه نقاره خانه هست، آثارى كه در تپه ميل هست اين ها از قديم باقى مانده.

كامران فانى: بى بى شهربانو چى؟

دكتر كريمان: اين بى بى شهربانو به تازگى براى من روشن شده كه معبد ناهيد است. بى بى شهربانو كه شهرت دارد و تفصيلش را لابد دوستان شنيده اند كه مى گويند

ص: 212

در فاجعه كربلا، حضرت شهربانو - زوجه حضرت امام حسين عليه السلام سوار ذوالجناحشد و از كربلا بيرون آمد و كفار به تعقيب اين اسب پرداختند و هر جا كه كفار نزديك مى شدند، اسب روى هوا پرواز مى كرد و هر جا كه كفار فاصله مى گرفتند، روى زمين راه مى رفت تا اين كه به اين ترتيب به رى رسيد. به كوه بى بى شهربانو كه رسيد، خسته و مانده شد. در طفوليت بنده قصه را اينطور شنيده ام كه او خواست بگويد: يا هو، مرا درياب، گفت:

يا كوه مرا درياب، و كوه هم دهان باز كرد و او را دريافت. خوب مى دانيد كه در دنياى امروز اين را نمى توانيم سند قرار دهيم كه بى بى شهربانو به اين دليل در اينجا مدفون است. اين كه بچگانه است. اما دلايل اين كه اين مقبره به بى بى شهربانو تعلق ندارد، چند چيز است: يكى اين كه ابودلف در الرساله و الثانيه تصريح مى كند كه در كوه طبرك آثارى از ايرانيان پيش از اسلام باقى است و هيچ ذكر نمى كند كه عروس خاندان نبوت - بى بى شهربانو - در آنجا مدفون است. فقط تشريح مى كند به اين كه آثار دوره فرس از عهد ساسانيان در آنجا زياد است. ديگر اين كه ابن بابويه كه در رى مقيم بود و مدفنش الان در رى است با صاحب عباد معاشرت داشت و كتاب عيون اخبار الرضا را نوشته، در اين كتاب تصريح مى كند كه بى بى شهربانو - مادر حضرت سجاد عليه السلام - در نفاس حضرت سجاد عليه السلام فوت كرده. اين را كسى مى گويد كه خودش هم مقيم رى بوده است.

لابد اگر بقعه بى بى شهربانو در آنجا قرار داشت، او بايستى ذكر كند (در تمام آثار معتمد قديمى كه احوال حضرت سجاد عليه السلام را نوشتند على رغم اين كه در باب مادرشان خيلى صحبت ها شده كه آيا بى بى شهربانو نامش شهربانو بود يا جهان بانو و يا دختر يزدگرد بود يا نه بسيار سخن گفته شده است، ولى هيچ يك به مدفن ايشان اشاره نكرده اند).

دكتر بيات: آيا شما معتقد به اين ازدواج و وصلت دختر يزدگرد با حضرت امام

ص: 213

حسين عليه السلام هستيد؟

دكتر كريمان: عرض مى شود كه بنده به نسبت قوتى كه منابع دارد...

دكتر بيات: بنده نديدم، مثلاً در طبرى نيست.

دكتر كريمان: بنده منابع را در كتاب رى باستان ذكر كرده ام...

دكتر بيات: براى اين كه، وقتى كه تيسفون - مدائن - سقوط مى كند، پيش از آن يزدگرد فرار مى كند، معقول نيست خانواده اش را بگذارد و خودش فرار كند.

دكتر كريمان: نه، خانواده اش با او نبوده براى اين كه خود حضرت سجاد عليه السلام گفته «انا ابن الخيرتين» ابوالاسود الدئلى شعرى دارد كه كلينى در اصول كافى آورده است، بدين قرار:

و ان غلاماً بين كسرى و هاشم *** لا كرم من نيطت عليه التمائم

همانا پسرى از ميان كسرى و هاشم است، گرامى ترين كسى است كه تميمه ها (تعويذها و بازوبندها) بر او آويخته شده است.

اين را ابوالاسود الدئلى درباره حضرت سجاد عليه السلام گفته است.

كريم الطرفين بودنش مسلم است. اما جزئياتش البته اينجا كاملاً روشن نيست حتى در باب يزدگرد كه مى فرمايند از جنگ فرار كرد بعضى مى گويند به رى آمد، بعضى مى گويند كه از راه كرمان و شيراز و آن حدود رفت. در باب همه اين ها بنده هم در كتاب قصران كه از بى بى شهربانو ياد كردم و در كتاب رى توضيحاتى داده ام منتها در كتاب رى هنوز به اين نتيجه نرسيدم كه شهربانو درست است ولى شهربانو عنوان آن فرشته زن - ناهيد - ايرانى است. عنوان اوست و اين به ناهيد تعلق دارد.

آناهيتا چندين عنوان داشته است كه يكى از آن ها شهربانو بوده. جهان بانو هم بود. خاتون به معنى خاتون مطلق بارگاه، كه الآن كوهى است در شمشك كه از آن ذغال سنگ استخراج مى كنند و به خاتون بارگاه معروف است. آثارى شبيه به اين بى بى شهربانو كه ما در اينجا داريم از قديم باقى بوده است. هنوز هم شايد بقاياى اين آثار

ص: 214

موجود باشد. از همه مهمتر اين كه در اين بقعه كه الآن باقى است آثار دوره ساسانىهست. در قسمتى از آثار مرحوم مصطفوى ايشان ذكر كرده اند كه آثار كهنه باستانى هست. بنابراين، به اين دلائل و بسيارى دلايل ديگر نسبت اين بنا به بى بى شهربانو - عروس خاندان نبوت - جعل محض است.

كيهان فرهنگى: حالا كه صحبت از جغرافياى تاريخى شد در زمينه جغرافياى تاريخى و شهرهاى آباد و عمرانى كه در طول تاريخ اسلامى بوده است، توضيح بفرماييد.

دكتر كريمان: بنده كار رى را به اين ترتيب شروع كرده ام. آنجا در مقدمه ذكر كرده ام كه آثار جغرافيايى و تاريخى كه از يونان قديم از عربى يا از فرس قديم باقى مانده با تحقيقاتى كه مستشرقين در يكى دو قرن اخير كرده اند كافى نيست. يك وقت مى بينيد يك مطلب خيلى مهم در گوشه سفرنامه يكى از اين خارجيها به دست مى آيد، كه در منابع ديگر نيست. آثار مستشرقين كه در دو قرن اخير به ايران آمدند و در باب ايران مطالبى نوشتند، كتب جغرافيايى كه از يونان باقى مانده و ترجمه كردند، يا با واسطه يا بى واسطه - بى واسطه اش البته به ندرت به دست ما مى رسد - و كتب تاريخى اش به همين ترتيب. آثار پيش از اسلام، ما از اوستا نه به خاطر اين كه معتقد باشيم كتاب مقدسى بوده، نمى دانيم وضع اين كتاب چه جور بوده گو اين كه بنده در همه اينجاها اشاره كردم به اين كه در اسلام پيروان اوستا را جزو اهل كتاب به حساب آورده اند. البته نه به آن قدرتى كه مسيحيان و يهوديان اهل كتاب هستند. در اينجا قدرى ضعيفتر است به هر حال در منابع پهلوى، در اوستا و آثار ديگرى كه پيش از اسلام باقى مانده، از تمام اين ها براى نوشتن بايد استفاده كرد.

كيهان فرهنگى: استاد، معروف ترين منابع و مآخذ كدامها هستند؟

دكتر كريمان: يكى خود شاهنامه، ما شاهنامه را كتاب كوچكى نگيريم. بنده چيزى به عنوان «پژوهشى در شاهنامه» دارم كه كار اين كتاب را كنار گذاشتم... البته اگر

ص: 215

شاهنامه را مى گوييم به خاطر اين است كه مى گويد:

يكى كاخ بود اردوان را بلند *** به كاخ اندرون برده اى ارجمند

از اين دو بند در نشان دادن دژ اشكان كه در رى بود، استفاده مى كنم نه به خاطر اين كه شاه است و نامه اى است و اين ها.

كيهان فرهنگى: مهمترين كتابهايى كه در زمينه جغرافياى تاريخى وجود دارند كدامند؟

دكتر كريمان: شاهنامه فردوسى، تاريخ طبرى، جغرافياى باستانى، مسالك اصطخرى، صورت الارض ابن حوقل احسن التواريخ، حدود العالم، نزهة القلوب، معجم البلدان ياقوت. نخبة الدهر دمشقى.

اين ها همه منابعى هستند كه يك نفر كه بخواهد در باب شهرى تحقيق كند خوب است. مگر اين كه مسلم باشد كه اين شهر جديدالولاده است آن وقت ديگر شخص نمى تواند از منابع قديمى استفاده كند.

كامران فانى: استاد، رى با اين عظمتى كه داشته چگونه شد كه روى به ويرانى نهاد چون من در سفرنامه «كلاويخو» مى بينم كه در زمان تيمور خالى از سكنه بوده؟

دكتر كريمان: بلى گفته در روز سه شنبه سال 608 هجرى از آنجا عبور كرده است، گفته ديوارها و مساجد باقى است اما از سكنه خالى است. بايد ديد كه شهر به اين بزرگى چه شد كه به خرابى گراييد؟ اولاً خرابى سريع نبود كه در فاصله 40 يا 50 يا 60 سال خراب بشود، اين خرابى در طى چند قرن صورت گرفت و علت خرابى فاجعه مغول نبود كه خيلى جاها مى نويسند كه در عهد مغول، 700 هزار نفر را كشتند و شهر رى ديگر قد راست نكرد. شهر رى، بعد از فاجعه مغول در دوره هاى بعد هنوز ضرابخانه بود و در آنجا سكه ضرب مى كردند. سكه هايى را كه در رى تا اواخر عهد حكومت ايلخانيان ضرب شده، بنده عكس آن را در «تاريخ رى» آورده ام. اختلاف مذهبى، اختلاف عقيدتى، دوگانگى بين مردم باعث شد. اين كه الآن از افراد سؤال

ص: 216

مى كنند كه براى پيروزى در جنگ چه بايد كرد و همه جواب مى دهند وحدتو همبستگى، من وقتى اين را مى شنوم لذت مى برم... مثلاً از راننده يا كارگر يا هر كس ديگر سؤال مى كنند: به نظر شما چگونه مى توان در جنگ پيروز شد؟ ذكر مى كنند كه همبستگى، وحدت و اتحاد. منطقى ترين حرفى كه مى توان گفت همين است و اين بين مردم رى نبود. براى اين كه در رى اختلاف مذهبى وجود داشت و 10 - 12 فرقه مذهبى زندگى مى كردند. هيچ شهرى تعداد فرق مذهبيش به اندازه رى نبود. اين ها هر دو يا سه يا چند فرقه ضد هم بودند، آنهم در مسائل اصولى اسلامى فى المثل اشعريه، مجسمه و مشبهه اين ها همه معتقد بودند كه صفات ثبوتيه خدا قديم است. ما شيعيان و معتزله و بسيارى فرق ديگر معتقد هستيم به اين كه صفات خدا زائد بر ذاتش نيست، اين يك حقيقت است. اين صفات آن است و آن هم ذاتش، يك حقيقت است. خوب، آن تعصب نشان مى دهد. اين تعصب نشان مى دهد و كارشان به جنگ و كشتار مى كشد و چندين بار نزاع داخلى بر اثر همين اختلاف عقيدتى بين اين ها پيش مى آيد. مسائلى كه اختلاف عقيدتى پديد مى آورد در خيلى از جاها مطرح بود: آيا انبياء معصوم هستند يا نيستند؟ آيا قرآن قديم است يا حادث؟ و نظاير اين ها، كه سبب شد اين اختلافات در طى 4 - 5 قرن بين اين ها به وجود بيايد و وقتى هم كه يك دشمن قوى مثل مغول روى مى آورد، اين فرقه ها همديگر را «لو» مى دادند.

شافعى عليه شيعه مى زد. شيعه عليه آن دسته مى زد و بعداً آن ها هم از خدا خواسته مى آمدند و همه شان را درو مى كردند و مى رفتند.

كيهان فرهنگى: استاد، اين درگيريها بين كدام يك از گروهها و مذاهب بود؟

دكتر كريمان: اين بستگى داشت به مسئله اى كه پيش مى آمد. گاهى ممكن بود در مسئله اى كسى شيعه باشد و كس ديگرى سنى، اما در آن مسئله اتحاد نظر داشته باشند در اينجا، اين ها كه نظر متحد داشتند با هم يكى مى شدند و عليه آن نظر مخالفشان مى جنگيدند، اين بستگى داشت به مسئله اى كه بينشان مورد نزاع قرار مى گرفت.

ص: 217

كيهان فرهنگى: لبنان آن موقع؟دكتر كريمان: نه، خيلى عظيم تر از لبنان فعلى بود.

كيهان فرهنگى: نسبت جمعيتها بين فرق مختلف مذهبى چگونه بود؟

دكتر كريمان: عرض شود كه در رى عظيمترينشان شيعيان بودند بعد حنفيه و بعد هم شافعى. اما هر كدام از اين سه فرقه باز در داخل خودشان فروعى داشتند. اين سه فرقه اصلى جمعيتشان به ترتيب: اوّل شيعه كه بيش از نيمى از شهر بودند، بعد حنفيه كه قريب دو ثلث جمعيت را تشكيل مى دادند و بعد هم شافعيه.

كيهان فرهنگى: اين كه فرموديد در احسن التقاسيم آمده است كه: «اين درست نيست كه بغداد اولين شهر سرزمينهاى اسلامى است» منظورش اين است كه رى عظيم تر از بغداد بوده است؟

دكتر كريمان: اين را بنده در رى باستان در مقايسه رى با شهرهاى بزرگ و مقايسه رى و بغداد در آنجا ذكر كرده ام. مى خواهد بگويد كه بغداد به آن خوبى كه تعريف مى كنند نيست.

كيهان فرهنگى: حالا بفرماييد كه نسبت رى باستان با رى كنونى و تهران چيست؟ يعنى از خرابيها به آباديهاى تهران، ترافيك سنگين و شلوغيها و ناآرامى و هواى آلوده!

دكتر كريمان: اگر بخواهيم محل فعلى رى باستان را بدانيم كجاست بايد بگويم آنجايى كه الآن رى است در مغرب رى قديم قرار دارد.

حضرت عبدالعظيم را ما مركز رى مى دانيم اما حضرت عبدالعظيم خارج از رى قديم است، و بى بى شهربانو در قسمت جنوبش بوده، قبلاً تمام اين حدود زمين زراعتى بود امّا حالا همه اش ساختمان شده.

كامران فانى: سابقه تاريخى تهران از چه زمانى است؟ يعنى براى اولين بار در كجا ذكرى از تهران رفته است؟

ص: 218

دكتر كريمان: اولين بار در احوال محمد بن حماد تهرانى متوفى به سال 260 يا270 ذكرى از تهران آمده است.

اوّل بار در احوال او و در نسبت او مى بينيم، اما پهنه تهران از حدود 3000 سال پيش سابقه دارد تا 3000 سال را سند داريم اما جلوتر از آن را نمى دانيم.

كيهان فرهنگى: اين تهرانى كه 3000 سال سابقه دارد در كجاى تهران فعلى واقع است؟

دكتر كريمان: در تهران كنونى در منطقه قيطريه كه جزو محدوده تهران است. همين 7 - 8 سال پيش بود كه خوانديم گورستانى در آنجا پيدا كردند كه متعلق به سه هزار سال پيش است. آثار و وسايل و لوازم و اسكلتى را از آنجا در آوردند. در مورد ده

چشمه على هم در سال 1935 آن دكتر اسميت آمريكايى حفارى كرد و آنجا سفالهايى به دست آورد كه متعلق به 4 هزار سال تا 6 هزار سال قبل بوده است ذكر تهران - همان طور كه عرض كردم - در احوال محمد بن حمّاد است كه در تاريخ بغداد آمده، در انساب سمعانى آمده، در تاريخ قزوينى و التدوين رافعى در آنجا بوده.

دكتر كريمان: تاريخ تهران، اگر منظور جناب عالى از روزى است كه ده بود، همان تاريخ رى است درست است كه آبادى تهران از عهد صفويان شروع شده ولى به تدريج از همان قرنهاى چهارم و پنجم هجرى كه نزاع و اختلاف مذهبى مردم رى را به جان هم انداخت، رى خراب و خرابتر مى شد. جمعيتش كه نمى مرد، عده اى از اين ها به تهران و گروهى ديگر به ورامين مى رفتند. به اين ترتيب رشد آبادى در تهران عكس جهت رى است. يعنى هر چه رى خراب مى شد تهران آباد مى شد. آن يكى به نابودى مى گراييد و اين يكى به آبادى. به اين ترتيب تهرانى كه وصفش را در معجم البلدان ياقوت يا در آثار البلاد قزوينى مى بينيم با آنچه كه در سفرنامه «كلاويخو» مى بينيم كاملاً متفاوت است. در سال 806 موقعى كه آن سفير به نزد تيمور مى رفت، تهران را آن گونه وصف كرد كه گويى آن را به صورت شهر مى ديده است. البته تهران

ص: 219

رو به توسعه مى رفت اما اطرافش قلعه نبود تا نوبت مى رسد به صفويان. بعد شاه طهماسب صفوى به خاطر حضرت حمزه عليه السلام - كه الان در رى در جنوب بقعه حضرت عبدالعظيم مدفون است - به سبب اين كه خودشان را از نسل حضرت حمزه عليه السلام مى دانستند - البته ترديد هست كه اين همان حمزه عليه السلام است يا حمزه ديگرى - و در نواحى تهران به شكار مى پرداخت از تهران خوشش آمد و دستور داد گرد تهران قلعه بسازند. بنده الآن حدود آن قلعه را عرض مى كنم. مركزش محله بازار، از جنوب خيابان مولوى، از مشرق خيابان رى، از شمال خيابان اميركبير و از مغرب خيابان وحدت اسلامى (شاپور قديم) يعنى اطراف سنگلج است. اين محدوده تهران بود. چهار دروازه داشت: يكى دروازه اصفهان يا دروازه حضرت عبدالعظيم. جايى كه الآن در خيابان مولوى به نام بازار دروازه معروف است اين به مناسبت همان دروازه است. يكى دروازه دولاب در محلى كه الان بازارچه نايب السلطنه در خيابان رى معروف است. يكى دروازه شميران سر پامنار در خيابان اميركبير فعلى. خود پامنار ادامه دروازه شميران قديم بود و دروازه غربى، در محل (ميدان شاپور قديم) بود. دروازه اى كه بعدها به نام دروازه دولت شناخته شد توسط افغانيها در مدخل خيابان باب همايون ساخته شد يعنى افغانها كه به تهران آمدند - ارك را اصلاً افغانها ساختند - دروازه دولت را به وجود آوردند. بعدها وقتى كه تهران در سال 1284 به دستور ناصرالدين شاه توسعه پيدا كرد، خيلى بالاتر آمد و الآن ما دروازه دولت را در محل خيابان انقلاب مى شناسيم. نام آن دروازه قبلى را به اين دروازه دادند. و همين طور دروازه شميران و دروازه دولاب و دروازه قزوين را. اين ها نامهايى است كه بعدها به آن دادند. بعد از شاه طهماسب، خود شاه عباس كبير به تهران آمد.

دكتر بيات: وقتى كه به جنگ ازبكان مى رفت؟

دكتر كريمان: بلى، وقتى كه به جنگ ازبكان مى رفت، در تهران مريض شد، مرضش طول كشيد و حالش خوش نشد و نتوانست به مشهد برود و بعد نفرين

ص: 220

كرد بر كسى كه بخواهد به تهران بيايد و بماند. به اين جهت ما ديگر بناى عمده اىاز صفويه در تهران نمى بينيم. فقط خيابان چهار باغ - چنارستان ارك - را به وجود آورد كه به نام شاه عباس بوده است. نوبت مى رسد به كريمخان زند در سال 1172 يا 1173 يا در هر دو سال. در تابستان از تهران به شميران آمد و دستور داد ديوانخانه را در ارك بنا كردند كه هنوز هم آنجا به نام كريم خان زند شناخته شده است بعد از زنديه هم ديگر چيزى نداريم تا در سال 1200 هجرى كه آقامحمدخان در تهران تاجگذارى كرد.

دكتر بيات: آقامحمدخان در سال 1209 تاجگذارى كرد.

دكتر كريمان: تاجگذارى در سال 1209 بود ولى در سال 1200 تهران را به پايتختى برگزيد. بعد ديگر آبادى زياد مى شود. مسجد امام خمينى يا مسجد شاه سابق، در زمان فتحعليشاه ساخته شده. كاخهاى متنوع ارك هم بعدها به وجود آمد.

كامران فانى: تهران در زمان ناصر الدين شاه چقدر جمعيت داشته؟

دكتر كريمان: جمعيت تهران در دوره پايتختى 50 هزار نفر بوده است. البته مى دانيد كه آمارگيرى در آن موقع معمول نبوده است.

كيهان فرهنگى: استاد آثار ساخته شده در دوران قاجاريه در تهران كدامها هستند؟

دكتر كريمان: همين مسجد امام خمينى.

كامران فانى: اين امامزاده زيد و سيد اسماعيل و سيد نصيرالدين و ... .

دكتر كريمان: همه اين ها جزو اسنادى هستند كه ثابت مى كند تهران همين جايى است كه بوده است.

كيهان فرهنگى: در مورد امامزاده هايى كه در تهران از آن ها بقعه و بارگاهى موجود است نظرتان چيست؟ مثلاً امامزاده زيد در بازار و ... .

دكتر كريمان: بلى، مى گويند كه اين زيد بن على است و حال آن كه از زيد بن على - كه شرحش در كتاب بنده آمده - اصلاً پيكرى نمانده او را سوزانيدند و نيمى از

ص: 221

خاكسترش را در فرات و نيم ديگرش را در خشكى ريختند و حاكم كوفه براى تنبيهمردمى كه به زيد كمك كردند گفت كه ما خاكسترش را در آب و در خشكى مى ريزيم تا او را در آبتان بنوشيد و در نانتان كه در زمين روئيده مى شود بخوريد. آن وقت اين را آنجا نوشته اند كه زيد بن على، و به همين ترتيب، امامزاده يحيى و ... در باب معصوميت شخصيت اينان ترديدى نيست ولى اين كه حتماً آن امامزاده است يا نه جاى بحث است.

به هر حال به چند دليل نمى توانيم امامزاده ها را بشناسيم. يكى اين كه الآن ما هر جا برويم مى گويند امامزاده فرزند موسى كاظم عليه السلام در حالى كه امام موسى كاظم عليه السلام بيست و چند فرزند بيشتر نداشته اما الآن اگر بخواهيم حساب كنيم تعدادش خيلى زياد مى شود. آيا همه جعلى است؟ جعلى نيست، درست هم هست اين است كه وسايط را مى انداختند مثلاً امامزاده اى كه با 5 واسطه يا بيشتر به امام موسى كاظم عليه السلام مى رسد، اسم پدر را ذكر مى كردند. جد را ذكر مى كردند يا جد را هم ذكر نمى كردند، پدر و امام موسى كاظم عليه السلام را ذكر مى كردند. اين ها ذرارى امام موسى كاظم هستند نه پسرشان اين يك دليل كه وسايط حذف شده و ما نمى توانيم آن ها را بشناسيم دليل ديگر: ما مى دانيم كه سادات در اين حدودها فرارى بوده اند. اجازه انتشار احوال اين سادات فرارى را نمى دادند تا اشخاص بدانند. كسانى كه انساب را نوشتند اين ها را نمى شناختند و نمى دانستند بسيارى از اين سادات مخفيانه در محلى طى عمر مى كردند و در پايان هم فوت مى كردند و يك سنگ كتيبه اى هم كه نام خودش و نام پدرش و امامى را كه به او منسوب بود در آنجا حك شده بود. تعبيه مى كردند. دليل ديگر كه باز ما نمى توانيم بشناسيم اين كه: آن موقع سنگهاى قبر را به خط كوفى مى نوشتند. در بر گرداندن از خط كوفى به خط بعدى، خواندن خط كوفى روى سنگها، احتمالاً ريزش داشت و ريختگى پيدا مى كرد، مثلاً حسين را حسن مى خواندند همين الآن مورد ابتلاى خود بنده هست كه امامزاده اى در اينجا داريم كه

ص: 222

نوشته شده از حسن بن زيد و حال آن كه حضرت زيد، حسن نداشته و حسين داشتهو حسين بن زيد است. حسين را حسن مى خواندند. عبيدالله را عبدالله مى خواندند و نظاير اين ها فراوان است بنابراين اين كه ما به ضرس قاطع بگوييم كه اين امامزاده همان است كه در فلان جا نامش آمده، اين براى بعضى از امامزاده ها مقدور است و براى بعضى ديگر مقدور نيست. بنابراين واقعيت اين كه اين امامزاده ها چه كسانى هستند، ما از نظر شخصيت اين ها را نمى شناسيم ولى احترامشان را فرض مى دانيم و اين كه به هر صورت معصوم زاده هستند. بر خلاف بعضى ها كه ادعا مى كنند هر جا شما امامزاده مى بينيد، بنايى از عهد پيش از اسلام بوده است و به دوره زردشتى بر مى گردد يا به آتشگاه باز مى گردد. اما اين را به صورت قاطع قبول نداريم.

كامران فانى: استاد اين قصران كه شما راجع به آن كتاب نوشته ايد چه رابطه اى با تهران دارد و اصلاً كجاى تهران واقع است؟

دكتر كريمان: عرض به حضورتان كه محل قصران به طور خيلى مختصر اين است كه كليه آبادى هاى كوهستانى رى قديم، امروز در محل قصران قرار دارد يعنى هر آبادى اى كه در كوهستانهاى رى قرار دارد اگر بخواهيم تجديد كنيم، از جنوب بلافاصله كوه بى بى شهربانو (كوه رى) اين حد جنوبى قصران است، حد شمالى قصران نور مازندران است، حد شرقى قصران كوه دماوند و حد غربى قصران دره كرج است يعنى همان جاده چالوس كه از كرج به شمال مى رود. اين فضايى كه در اين وسط قرار گرفته. بنابراين حد قصران مشخص است. نام قصران در كتاب «ژوديت» از ضمائم تورات به صورت كوههاى «راگو» - كوههاى رى - آمده است. اين حدود كوهها را در زمان آشوريان به نام بيكنى مى گفتند و اين حدود را آخر دنيا مى دانستند.

در عهد اشكانيان، گويا «پتش خارگر» - پتش واريش هم مى گفتند - به صورتهاى مختلف تلفظ مى كردند. بعد در اوايل عهد اسلامى همان كوههاى رى را به همين نام مى شناختيم، به اين دليل كه در همه اين منابع به صورت كوه ياد شده. و باز به دليل

ص: 223

اين كه هر جاى ديگرى كه قصران داريم - مثل قصرانى كه در هند ذكر كرده اند - كوهبوده است. بنده وجه تسميه اينجا را فكر كرده بودم كه شايد «كوه سران» بوده است در شكل معرب قصران البته تبديل فتحه به ضمه از نوع: خسرو و كسرى است فارسى خسرو ضمه دارد اما به كسرى در عربى فتحه يا كسره مى دهيم. فكر كردم اينطور است. اما در كتابى كه اخيراً از ابوريحان به دست آمده است به نام الصيدنه فى الطب كه در اين كتاب تصريح مى كند و از گل قصرانى ياد مى كند و مى گويد كه در «كيسران» رى كه قصران مى گويند، اين گل پرورده مى شود. اين كيسران، بعدها كه بنده به دنبالش رفتم يكى «كياسر» الآن در دره ارنگه داريم، ايوانكى داريم، جى داريم - مدفن امامزاده زيد است - در منتقلة الطالبيه نوشته است: كياسارباد ظاهراً ارتباطى با كيسران مى تواند داشته باشد كه البته در اين زمينه ها بنده جز در باب كيسران در هيچ كتاب جغرافيايى ديگر ذكرى از كيسران و اين كه به چه مناسبت قصران مى گويند نديدم.

حتى بعضى جغرافى نويسان اين را تثنيه قصر مى دانند و به معناى 2 قصر، و حال اين كه اين معنا به اين ترتيب درست نيست.

دكتر بيات: اين طبرك كه فرموديد، طبر به معنى كوه آمده؟

دكتر كريمان: بلى طبور، ريشه تپورستان يا طبرستان است و من در كلمه طبرسى به دنبال كلمه طبر رفته ام. در اين ترديدى نيست كه طپور در عبرى به معناى كوه است. طبور كه گاهى هم طور تلفظ مى شود. كوه طور و كوه طبور و ما الآن توروس و آنتى توروس را در تركيه داريم. طبرك رى يعنى كوهك. طبرك به معنى كوهك است و خود تفرش يا طبرس نيز ظاهراً از اين ريشه مأخوذ است.

كيهان فرهنگى: با آن تقسيم بندى كه آقاى فانى كردند به قسمت سوم اين بحث يعنى قيامهاى شيعى و قيام زيد بن على و سيره او كه شما كار كرده ايد مى رسيم در اين زمينه هم اگر توضيحاتى داريد بفرماييد.

دكتر كريمان: عرض شود كه حضرت زيد بن على برادر حضرت امام

ص: 224

محمدباقر عليه السلام فرزند حضرت سجاد عليه السلام براى اصلاح امور امت بدون اين كه داعيهامامت داشته باشد قيام كرد و در روز سوم قيامش شهيد شد، قيامش به حسب ظاهر به نتيجه آنى نرسيد، اما نتيجه عظيم آتى داشت كه بدان اشاره خواهيم كرد. علت اين كه بنده به دنبال تهيه كتاب سيره زيد افتادم اين است كه احوال حضرت زيد را در منابع مختلف نوشته اند. مخالفان چيزهايى از او نقل مى كنند كه با واقعيت انطباق ندارد. مثلاً شهرستانى در ملل و نحل طورى صحبت كرده است مثل اين كه حضرت زيد براى دعوى امامت قيام كرده. ابن خلدون هم در مقدمه به همين ترتيب ياد مى كند. من در احوال حضرت زيد چيزهايى نوشتم و يادآور شدم كه حرفهاى اين ها با گفته هاى معصوم جور در نمى آيد. براى كسانى كه اوّل بار مى خواهند احوال حضرت زيد را مطالعه كنند مى گويند ملل و نحل شهرستانى كتاب معتبرى است و همه به اين كه مقدمه ابن خلدون كتاب مستند و صحيحى است استناد مى كنند و حال آن كه نهايت عداوت را با شيعيان و اهل بيت عليهم السلام داشته است و در احوال حضرت زيد جورى مطلب را بيان مى دارد كه با واقعيت منطبق نيست. بنده ترجمه كتاب مجمع البيان را كه مى نوشتم دراحوال شيعه در دوره طبرسى از زيديه نام بردم و از حضرت زيد به آن صورت ياد كردم چون سند بنده كتاب ملل و نحل بود كه شهرستانى و ابن خلدون ياد مى كنند. بعداً متوجه شدم كه اشتباه است... خلط است. غلط است پيش استادم - آقاى سرابى - اين موضوع را مطرح كردم كه بنده چنين اشتباهى كرده ام و با طناب ابن خلدون و شهرستانى به چاه رفته ام و اين حضرت دعوى امامت نكرده است و زيديه بى جهت خودشان را به او نسبت مى دهند. اين ادعا از حضرت زيد نيست چگونه جبران كنم؟ گفتند: جبرانش اين است كه در احوال حضرت زيد كارى بكنى، رساله اى كتابى، چيزى فراهم بياورى و واقعيات را آنطور كه مى توانيد در آنجا بيان كنيد و اين را وسيله غذرخواهى در پيشگاه حضرت زيد قرار بدهيد. بنده اين كار را كردم. اما چرا اختلاف قول درباره حضرت زيد پيدا شده؟ در همه چيز حضرت زيد اختلاف

ص: 225

است. در سال ولادتش اختلاف است. در اين كه سال قيامش در چه سالى بود اختلافاست. در اين كه دعوى امامت داشت و نداشت اختلاف است و بسيارى اختلافات ديگر كه بنده به تفصيل در آن كتاب ذكر كرده ام. حضرت زيد از علماى بزرگ خاندان نبوت بود. قيام او عليه ظلم و استبداد امويان بود در آن هنگام همه مسلمانها به جان آمده بودند. لياقت و فضيلت و شجاعت و حق گويى حضرت زيد به صورتى بود كه همه فرق - از مرجعه، شيعه و معتزله و زيديه و خوارج و از فرق ديگر - به دنبال حضرت زيد جمع شدند كه يك قيام دسته جمعى به وجود بياورند. در اين قيام چون حضرت زيد قبل از اين كه كار به حسب ظاهر به نتيجه برسد شهيد شد، همه سعى داشتند نهايت اخلاصشان را به حضرت زيد نشان بدهند. و چون همه خود را مسلمان واقعى مى دانستند، حضرت زيد را فردى مطابق با اعتقادات خودشان معرفى مى كردند. خوارج به صورتى از او تعريف كرده اند كه با اعتقاد خارجيها جور در بيايد.

مرجعه به همين صورت و ديگران هم به همين صورت مصداق گفته مولانا است كه:

هر كسى از ظن خود شد يار من *** از درون من نجست اسرار من

بنده در كتاب زيد هدفم اين بود كه به دنبال اين اختلافها كه در باب آن حضرت هست بروم. به ميزانى كه مقدورم هست وجه اختلاف را ذكر بكنم و حتى احاديثى كه در باب حضرت زيد ذكر كرده اند آن هايى را كه با حقيقت انطباق ندارد، دلايل و وجه بطلانش را آورده ام و گفته ام كه به اين دلايل اين حديث درست نيست، حالا توفيقى حاصل شده يا نشده داوريش با اهل فضيلت است كه كتاب در دسترسشان قرار بگيرد و بنده را به خطاها و اشتباهاتم واقف سازند.

كامران فانى: در باب زيديه هم شما چيزى نوشته ايد؟

دكتر كريمان: در باب زيديه، بنده ذكر كردم كه اين ها بخشى از اقداماتى كه حضرت زيد كرد با مذاقشان مطابق افتاد بعداً آمدند و آنچه كه از حضرت زيد مى دانستند با مقاديرى اضافه از جانب خودشان، ادعا كردند كه ما زيدى هستيم و آن

ص: 226

هم نه يك زيد بلكه دو زيد. يكى زيد بن امام حسن و ديگرى به زيد بن... .كامران فانى: اصول عقايد زيديه چيست؟

دكتر كريمان: زيديه در اصول عقايد به معتزله خيلى نزديك هستند اما در فروع بسيارى از احكامشان از فقه حنفى گرفته شده. بعدها البته از فقه حنفى گرفتند نه اين كه حضرت زيد خودش گرفته باشد و بعد به اين ها تحويل داده باشد.

كامران فانى: به هر حال از فرق شيعه هستند.

دكتر كريمان: بلى، از فرق شيعه هستند.

كيهان فرهنگى: مسند حضرت زيد چاپ شده؟

دكتر كريمان: بلى چاپ شده و بنده يكى از كارهايى كه كردم اين است كه بر خلاف آن ها كه مى گويند مسند جعلى نيست، ما نبايد مسند را به صورت كلى حكم واحد بكنيم. ما بايد يكايك احاديث را مورد بحث قرار بدهيم. بنده براى اين كار آمدم با جوامع حديثى خودمان، با تهذيب و استبصار و من لا يحضره الفقيه و كافى و وسائل الشيعه حر عاملى مورد مطالعه قرار دادم و تعدادى خواستم بگويم كه قضاوت آن هايى كه يكطرفه در باب مسند قضاوت مى كنند و يا همه را درست مى دانند و يا همه را باطل مى دانند، اين راه قضاوت نيست و ما اگر بخواهيم قضاوت كنيم بايد احاديث را يكايك با جوامع حديثى خودمان مقابله بكنيم.

احاديث از مسند پيدا كردم كه در اين ها عيناً انعكاس دارد. بنده به اين دلايل اگر حديث را داشتيم مى گوييم درست است و اگر نداشتيم مى گوييم درست نيست.

كامران فانى: زيديه در تاريخ ايران هم خيلى نقش داشتند مثلاً در شمال ايران.

دكتر كريمان: بلى، زيديه در عهد قديم در يكى از منابع بنام فرق اسلام...

كيهان فرهنگى: فرق اسلام نوبختى.

دكتر كريمان: نه، اين عين كتاب نوبختى است.

كامران فانى: آقاى دكتر مشكور چاپ كرده.

ص: 227

دكتر كريمان: بلى و ايشان زحمت هم كشيده اند. در آنجا 12 فرقه از زيديه ذكرمى شود. در بعضى از منابع ديده ام كه اختلاف اين ها به قدرى زياد است كه اگر يك نفر بخواهد اين ها را مورد مطالعه قرار بدهد، نمى تواند بفهمد كه اين هر دو به يك فرقه نسبت دارند و خيال مى كند، اين دو، دو فرقه جداگانه اند، آن براى خودش و ديگرى هم براى خودش. اما فرقه هاى اصلى اين ها، يكى فرقه زيديه يمن است - امام يمن - و يكى هم علويان مازندران. از خدماتى كه علويان مازندران كردند در همين حدود كوههاى قصران و طبرستان به خاطر دشوارى رفت و آمد، سپاهيان اسلام نتوانستند به آن حدود راه پيدا كنند و آن ها را مسلمان كنند حتى اصطخرى مى گويد كه تا زمان ما هنوز عده زيادى به كيش خودشان باقى هستند. اما در سال 250 كه حسن بن زيد در اينجا قيام كرد، اسلام زيديه را گسترش داد. فرمان مذهبى صادر كرد كه تكليف چيست. ما الان فرمان مذهبى را در تاريخ طبرستان مى توانيم ببينيم و بنده اين فرمان را در كتابم ذكر كرده ام.

كيهان فرهنگى: آقاى دكتر اجازه بدهيد بعد از اين بحث، مجدداً برگرديم به مسئله تهران. اگر ممكن است در مورد كتابهايى كه درباره تهران نوشته شده و كسانى كه در اين زمينه كار كرده اند توضيح بفرمائيد.

دكتر كريمان: عرض مى شود از خارجيها «كرت پورتر» انگليسى است كه كتابش در سال 1821 چاپ شده، خيلى كمياب است و به فارسى هم ترجمه نشده. ديگرى سراوزلى انگليسى است كه درباره تهران تحقيق كرده. از قدما - اگر خواسته باشيد - سفرنامه كلاويخو است كه اسمى از تهران در اينجا هست. «پيتر ودلاواله» ايتاليايى هم در باب تهران مطالبى دارد.

كامران فانى: از آثارى كه جديداً نوشته شده نام ببريد.

دكتر كريمان: يكى عبدالعزيز جواهر كلام است. يكى مرحوم صحت مراغى كه در باب تهران زحمت كشيده است. البته كتابش از نظر تنظيم و تبويب مطالب اشكالاتى

ص: 228

دارد ولى موارد و نكات خيلى جالبى در اين كتاب هست.

كيهان فرهنگى: در راه كه مى آمديم ترافيك خيلى سنگينى بود، اين شهر به روايت هاى مختلف از 9 تا 12 ميليون جمعيت دارد، درباره اين ترافيك سنگين و هواى ناجور با آقاى فانى صحبت بود كه گفتيم الان از تهران قديم با آن همه آرامش و سكوت صحبت به ميان خواهد آمد. ايشان پيشنهادى براى حل مشكلات تهران داشتند، گفتيم عنوان كنند و آقايان ديگر هم اگر چيزى به نظرشان مى رسد مطرح كنند شايد بى تأثير نباشد.

دكتر كريمان: بنده از سال 1304 به بعد به خاطر دارم. آن موقع از اتوبوس كه مطلقاً خبرى نبود. توى خيابان اگر مى ايستاديم شايد هر 20 دقيقه يا هر نيم ساعت يكبار يك ماشينى از ماشينهاى آن موقع عبور مى كرد. رفت و آمد با كالسكه صورت مى گرفت. كالسكه هاى خيلى شيك دو اسبه نه يك اسبه. اسبهاى چاق و چله، خود شهر هم كوچك بود.

كامران فانى: من فكر مى كنم اگر هيچ راه حلى براى مشكلات تهران پيدا نشود. راه حلش اين است كه پايتخت عوض شود يعنى اين چيز غريبى هم نيست و در بعضى از كشورها انجام شده، مثلاً پاكستان 3 بار پايتخت عوض كرده. از كراچى به راولپندى و از راولپندى به اسلام آباد و البته از آن مهمتر برزيل است، ريودوژانيرو از

لحاظ تراكم جمعيت داشت شهر وحشتناكى مى شد و اين ها پايتخت را عوض كردند كه الان در برازيلياست كه شمال برزيل است، در اعماق جنگلهاى آمازون. البته پايتخت و مركزيت در كشورهاى جهان سوم همه را به طرف خودش مى كشد و شايد زمانى مجبور شويم پايتخت را عوض كنيم. و شايد هم چند بار عوض كنيم. حالا استاد، شما كه جغرافياى تاريخى سراسر ايران را به دقت مى دانيد پيشنهادتان براى اين تعويض چه شهرى است؟

دكتر كريمان: و اللّه همين كه مى گويند تعويض پايتخت، آدم ياد اصفهان مى افتد.

ص: 229

كيهان فرهنگى: البته زاينده رود هم از ميان اصفهان عبور مى كند و كمتر پايتختمهمى در دنيا هست كه رودخانه نداشته باشد.

دكتر كريمان: آن پايتختى كه بايد انتخاب بشود يا از شهرهاى مسكون بايد باشد كه آن هم ديرى نمى پايد كه مثل تهران خواهد شد و اگر آن نباشد يك زمين خالى را بايد انتخاب كرد.

كامران فانى: برزيل همين كار را كرد. يك زمين خالى را با اصول شهرسازى جديد بنا كرد.

دكتر بيات: پاكستان هم در اسلام آباد همين كار را كرد.

دكتر كريمان: اين كار خوبى است اما با وضع فعلى كه ما با آن دست به گريبان هستيم. از جمله جنگ و با اين همه مرمتهايى كه بايد در شهرهاى جنگ زده انجام بگيرد و خرابيها آباد شود، آيا الان هم مى شود؟

دكتر بيات: الان نمى شود كارى كرد.

كيهان فرهنگى: به هر حال بيشتر از پيشنهاد از ما كارى ساخته نيست اگر اجازه بفرماييد بحث را در همين جا ختم كنيم.

دكتر كريمان: از ديدار دوستان كه بنده سير نمى شوم امتثال امر شد.

كيهان فرهنگى: از حضرتعالى كه دعوت ما را پذيرفتند سپاسگزاريم. از آقاى كامران فانى و آقاى دكتر بيات هم متشكريم.

ص: 230

ص: 232

يكى از نقوش رى(1)

از نقش و نگار در و ديوار نشسته *** آثار پديد است صناديد عجم را

كسانى كه به زيارت مقبره حضرت عبدالعظيم مشرف شده اند و اطراف آن زاويه مقدسه يعنى محل خرابهاى شهر باستانى رى را گردش كرده البته كوه كم ارتفاعى را كه به كوه سرسره معروف است، ديده اند و اگر هم احيانا نديده باشند چون راهى نيست و ديدن آن از نظرى براى جويندگان حقايق گذشته تاريخ ايران لازم است مى تواند يكى از روزهاى زيارت خود كوه مزبور را هم با ديده دقت و عبرت ببينند و به قول معروف به يك كرشمه دو كار كنند. اين كوه كه دنباله اى از رشته پست كم ضخامت چشمه على است و سابقا قسمتى از آن حصار شمالى شهر رى بوده در شمال شرقى رى قديم قرار دارد و امروز بر روى آن صورت سواره فتحعلى شاه نقش است كه با نيزه اى به شيرى حمله مى كند. تخته سنگ مزبور تاريخچه كوچكى دارد كه ذكر آن خالى از فايده نيست.

پيش از آن كه فتحعلى شاه اين نقش را بر روى تخته سنگ مزبور بكند اثر ديگرى بر روى آن منقوش بوده كه از خوشبختى چند نفر مسافران اروپايى پيش از محو شدن نقش مزبور آن را ديده اند و در نوشته هاى خود وصفى از آن كرده و يكى دو نفر هم

ص: 233

عكسى از آن برداشته اند.

مسافرين و فضلاى فرنگى نقش مزبور را ديده و يا ذكر آن را در كتب خود آورده اند يكى موريه (J.P. Morier) است كه در 1809م/1224 ق يعنى در سال دوازدهم سلطنت فتحعلى شاه به رى آمده و آن را ديده، ديگرى پرايس (W.Price) كه در 1811م/1226 ق دو سال بعد از پرايس نقش مزبور را تماشا و در سفرنامه خود وصف كرده ديگر سرويليام اوزلى (Sir. Willime Ourely) كه در 12-1811 م (1226-1227هجرى) از رى گذشته و بالاخره كرپرتر (Ker.Porter) كه در 1818 م/ 1234 ق يعنى در سال بيست و دويم پادشاهى فتحعلى شاه به خاك ايران براى سياحت قدم گذارده و در ضمن اطلاعات نفيسه اى كه از غالب آثار تاريخى و بلاد اين مملكت نوشته شرحى هم از نقش كوه فوق در سفرنامه خود به يادگار گذاشته است.

از اين مسافرين دو نفر عكس نقش مزبور را برداشته اند يكى پرايس در كتاب خود به نام روزنامه سفارت بريتانيا در ايران(1) ديگرى سرويليام اوزلى در سفرنامه خود(2)بعد از ايشان از مسافرين آن ها كه به رى آمده و خرابه هاى آن را با كوهى كه شامل نقش فتحعلى شاه است ديده اند هريك ذكرى از حجارى عهد ساسانى كرده و شرحى از آن نوشته اند و عمده ايشان عبارتند از: فريزر (Fraser) در 1834 م/1250ه، استوارت (Stuart) در 1835 م/ 1251ه ، شيل (Sady Sheil) مقارن 1850 م/ 1267ه ، بينينگ (Binning) در 1851 م/ 1267 ه ، اسشر (Ussher) در 1861م/ 1278ه ، ليكن هيچ يك از اين جماعت اخير آن حجارى قديمى را نديده اند زيرا كه پيش از ايشان خراب شده بود و فريزر در 1834 م/1250 ه كه سال فوت فتحعلى شاه است از ستوده شدن آن به توسط پادشاه مزبور سخن مى راند.(3)

ص: 234

كسانى كه بهتر از همه نقش مزبور را وصف كرده اند يكى لردكرزن(Curzon) وزيرخارجه حاليه انگليس است(1) كه در سال هاى 1889 و 1890 (1306-1307ه) در ايران به سيادت مشغول بوده ديگر ويليام جاكسن (William Jackson) مستشرق معروف آمريكايى معلم دارالفنون كلمبيا (Colombia) در نيويورك كه در سال 1903 م/1321 ه به ايران آمده و ضمنا رى را هم ديده و از آثار آن در كتاب خود معروف به ايران گذشته و حاليه (Persia Past and Present) شرحى وافى نوشته و عكس حجارى را كه موضوع مقاله ماست با نقش شكار شير فتحعلى شاه در آن كتاب نقل كرده است.

از وصف مسافرين و فضلاى فوق و عكسى كه پرايس و اوزلى برداشته اند چنين برمى آيد كه سابقا بر روى كوه مزبور به جاى نقش شكار شير فتحعلى شاه نقش اسب سواره بوده است كه به طرف دست راست با نيزه بر مخالفى كه نقش سر اسب او هم نمودار بوده حمله مى برده (برخلاف نقش فتحعلى شاه كه حمله پادشاه به طرف دست چپ است) و كلاهى گرد بر سر داشته كه شباهت تمام او را به نقوش پادشاهان ساسانى در نقاط ديگر ايران مخصوصا به نقش رستم شاپور اوّل (در فارس) مى رسانده مخصوصا سبك حجارى آن با اسلوب معمول عهد ساسانيان توافق كامل داشته در اين كه حجارى مزبور از شاهنشاهان ساسانى بوده شبهه اى نيست ليكن به قطع نمى توان گفت كه نقش مزبور را كدام يك از خسروان آن سلسله در اين نقطه ايران - ساخته بوده و حجارى محو شده صورت كدام يك از ايشان را مى نموده است.

«كرپرتر» سياح سابق الذكر بر اين عقيده بود كه صورت مزبور از اردشير بابكان است كه بر اردوان چهارم آخرين پادشاه اشكانى حمله مى كند ليكن سر ويليام اوزلى بر خلاف آن را از شاپور اوّل پسر اردشير مى داند. امرى كه هر دو مسافر در آن با

ص: 235

يكديگر هم عقيده اند آن كه نقش مزبور از طرف هر كس كه شروع شده به اتمامنرسيده بوده است.(1)

فتحعلى شاه در قسمت اخير سلطنت خود (بين 1234 و 1250) نقشى را كه وصف كرديم براى حجارى كردن مجلس شكار شير خود ستوده و شكلى را كه امروز مى بينيم به جاى آن كنده است. اين بى التفاتى اعلى حضرت خاقان مردم طهران را از تماشاى هر روزى يكى از نفيس ترين آثار منقوشه عهد ساسانى محروم كرده و به آثار گذشتگان با افتخار ما لطمه جبران ناپذيرى زده است.

ص: 236

ص: 238

مجموعه عبدالعظيم عليه السلام

گنجينه اى از سنّت و هنر(1)

پيدايى پاره اى از مدارك باستان شناسى و مقايسه آن با برخى انتشارات تاريخى، نشان مى دهد كه بر خلاف تصورات پيشين، اندكى پس از درگذشت عبدالعظيم عليه السلام در حدود سده سوم هجرى، بنايى ساده و بى پيرايه بر فراز مدفن وى بر پا شد. در سده چهارم هجرى، بازسازيهايى در آن انجام گرفت، و آن گاه در سالهاى واپسين سده پنجم، گنبد و بارگاهى برروى آن ساخته شد و رقبات و موقوفاتى براى آن تعيين گرديد. صفويان كه مدعى سيادت از طريق حمزه بن موسى الكاظم عليه السلام ،

مدفون در جوار عبدالعظيم عليه السلام ، بودند، تلاشى وافر در هر چه شكوهمندتر شدن آستانه كردند تا به حدى كه اين بنا به صورت مجموعه اى از ايوانها، صحن ها، رواقها، مسجدها و زوايا درآمد. با مورد توجه قرار گرفتن هر چه بيشتر تهران توسط شاه طهماسب اوّل صفوى (930 - 984ه .ق) بر آبادى و رونق مجموعه آستانه نيز افزون شد. در دوره هاى فتنه افاغنه (1134 - 1148ه .ق)، افشاريه (1148 - 1160ه .ق) و زنديه (1163 - 1209ه .ق) اين وسعت گيرى و رونق اندكى به

ص: 239

ركود گراييد؛ ولى با پايتخت شدن تهران در سال 1210ه . ق و فزونى گرفتن تعداد زائران، روند گسترش و آبادانى، بيش از پيش فراهم گرديد. بسيارى از رجال، علما و فقها، فضلا، ادبا و شعرا، امرا و شاهزادگان، بنا به وصيت جهت تيمّن و تبرك در جوار آستانه مدفون شدند؛ به طورى كه امروزه پس از آستان قدس رضوى و آستانه قم و به لحاظ رقبات و موقوفات، از اهميت ويژه اى برخوردار است. در مجموعه آستانه عبدالعظيم امروزى، دو تن ديگر از سادات حمزه و طاهر و احتمالاً پسرش مطهر نيز آرميده اند.

و بنا به روايات، در سال 250ه .ق حضرت عبدالعظيم عليه السلام براى هدايت و ارشاد شيعيان فراوان اين شهر از سوى امام الهادى عليه السلام (1) و به روايتى ديگر براى زيارت و يارى حمزة بن موسى به اين شهر وارد شد(2) و در كوى موالى و ساربانان از محلات و برزنهاى معروف رى كه محل برخورد شيعيان، شافعيان و حنفيان بود، به آموزش و تعاليم مذهبى پرداخت(3)، كه چندان به درازا نكشيد و در پى 85 سال عمر توأم با زهد و تقوا و عرفان به سال 254 يا 255ه .ق در باغى در دروازه باطان (باتّان) و يا باب طاق (باطاق) در بيرون باروى رى به خاك سپرده شد. باغ سيب مزبور را عبدالجبار رازى نامى وقف بر جسد آن حضرت نمود(4) و شايد به همين مناسبت نيز مدفن وى را مسجد الشجره يا مشهد الشجره ناميده اند.(5) متأسفانه در هيچ يك از آثار جغرافيايى معتبر ايران و اسلام در ذكر رى يادى و نامى از اين مدفن يا آرامگاه نيست،

تنها حمداللّه مستوفى قزوينى در نزهة القلوب (نگارش 740ه ق) به مدفن امام زاده حسن(6) و يكى ديگر از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام اشاره كرده است كه به نظر من قابل انطباق بر آستانه عبدالعظيم حسنى و امام زاده حمزه است (برخى منظور از اين امام زاده را امام زاده حسن جى (عليا) دانسته اند).

البته بايد در نظر داشت كه در كتاب النقض، معروف به بعض مثالب النواصب از عبدالجليل رازى قزوينى (نگارش 566 ه . ق) از مدفن و آرامگاه عبدالعظيم

ص: 241

حسنى ياد رفته(1) و در كتب مقاتل و انساب مانند مقاتل الطالبيين ابوالفرجاصفهانى (سده چهارم) و عمدة الطالب فى انساب اولاد ابى طالب ابن عنبه (سده هشتم) از ورود و حضور و شهادت و درگذشت علويان و فرزندان ائمه معصومين عليهم السلام به محدوده رى و ورامين، تهران، ونچ (ونك) و فره زاد موارد متعددى مضبوط است.

عبدالعظيم عليه السلام بر اساس روايات، محضر سه امام بزرگوار امام جواد عليه السلام ، امام الهادى عليه السلام و امام حسن عسكرى عليه السلام را درك كرده و در مسافرتهاى بغداد و سامره با ايشان ملتزم و همراه بوده است. مهاجرت وى به رى با دوره خلافت خليفه ستمكار عباسى المعزّ باللّه مصادف است و شايد همين امر موجب اين نقل مكان باشد.(2) در زيارت نامه موجود در حرم، وى را «محدث العلوم» عنوان داده اند.

حضرت عبدالعظيم عليه السلام بنا به مشهور از جمله محدثان «مرضى» به شمار مى رفت كه بى واسطه به نقل پاره اى از احاديث امامان معاصر پرداخته و از محدثان آن زمان، برقى و رويانى از وى سماع حديث كرده اند. كتبى نيز به آن حضرت منسوب است كه معروف تر از همه خطب اميرالمؤمنين و يوم و ليله است.(3)

متأسفانه بر اساس منابع موجود، زيست نامه امام زاده حمزه و امام زاده طاهر و فرزندش مطهر بر ما پوشيده است و تنها به نظر اين جانب اشاره به نام شاه در عنوان عبدالعظيم عليه السلام ، همانند عنوان شاه نعمت اللّه ولى، حكايت از علوّ مقام عرفانى و مذهبى آن بزرگوار دارد و تنها جز اشاره هاى حمداللّه مستوفى و شجرة الانساب، اطلاعات ديگرى موجود نيست.

ص: 242

چنين احوالى محقق است كه محمد بن زيد به بناى بقعه اى بر فراز خاك عبدالعظيم عليه السلام كه وى نيز نسب به زيد عليه السلام مى برد، فرمان داده باشد. محمد بن زيد معروف ترين و توانمندترين امير علوى طبرستان سرانجام در مصاف با محمد بنهارون، سردار اميراسماعيل سامانى، به قتل رسيد و تن بى سر وى را در مكانى كه به نوشته ابن اسفنديار به «گور داعى» در گرگان معروف بود به خاك سپردند. به نظر مى رسد كه آرامگاه امام زاده روشن آباد (ميان كردكوى و گرگان) مدفن محمد بن زيد معروف به گور داعى است. بديهى است رى آن روزگار كه يكى از پايگاه هاى مهم شيعه در جهان اسلام به شمار مى رفت، مطمح نظر علويان شيعى بوده و براى تحكيم قدرت خود در آن ناحيه مى كوشيده اند.

دوران سلجوقى (سده هاى پنجم و ششم)

كليه منابع و شواهد تاريخى - باستان شناسى، حاكى است كه دوره سلجوقى دوره آبادانى گرفتن و شكوهمندتر شدن آستانه عبدالعظيم عليه السلام در رى بوده است، زيرا اينشهر در دوران سلجوقى مدتى پايتخت بوده و روز به روز نيز بر توسعه و گسترش آن افزوده شده است. عبدالجليل رازى قزوينى در كتاب النقض بانى ساختمان اصلى حرم و هسته مركزى بقعه و گنبد را وزير شيعى بركيارق بن ملكشاه سلجوقى، موسوم به «مجدالملك ابوالفضل محمد بن سعد براوستانى» (براوستان - بردستان) نوشته است. در گزارش وى مى خوانيم: «مشهد سيد عبدالعظيم حسنى به شهر رى و بسى از مشاهد سادات علوى و اشراف فاطمى عليه السلام فرمود با آلت و عُدّت و شمع و اوقاف»(1)؛ كه از بخت خوش، بازيافته هاى باستان شناسى و پيدايى قطعاتى از كتيبه هاى به خط كوفى به نام اين وزير نيكوكار كه بانى خيرات و مبرات بسيارى در روزگار خويش بوده، تأييدى بر اين نوشته است.

متأسفانه تاريخ دقيق اين اقدام عمرانى روشن نيست و با توجه به شهادت مجدالملك قمى در 498ه. ق تاريخ اين ساخت و ساز را مى توان در ميان سالهاى 477 تا 492ه .ق تثبيت كرد. شواهد ديگرى، از جمله وجود درب آهنى قديمى حرم كه آثارى از خطوط و كتيبه هاى كوفى دوره سلجوقى را بر خود دارد، تأييد ديگرى بر كتاب النقض است؛ بر اين اساس، تاريخ 945ه. ق و روزگار شاه طهماسب صفوى (930 - 984ه. ق) را بعد از ساخت و نصب درب آهنى مزبور در دوران سلجوقى و پس از تعمير بر آن حك كرده اند، و ترديدى نيست كه متعلق به همان دوران مجدالملك است. با مطالعه در وضع گنبد كنونى، كه از آثار دوران صفوى است و مقايسه آن با وضعيت پايه و ساقه آن، روشن مى شود كه بناى

ص: 245

دوران سلجوقى (سده هاى 5 و 6 هجرى) است و از اين روى مى توان پنداشت همراه و متناسب با اهميت گيرى آستانه عبدالعظيم و حمزه در دوره صفوى، بقاع و آرامگاههاى متناسب با شخصيت سه امام زاده مدفون، گنبد بزرگ و كروى شكلآستانه نيز ساخته شده است.(1)

جالب توجه آن كه به نوشته ابن اسفنديار در تاريخ طبرستان، حسام الدوله اردشير بن الحسن از اسپهبدان شيعى باوندى طبرستان در نيمه دوم سده ششم هجرى در هر سال بنا به رسم معمول خود «به مشهد عبدالعظيم دويست دينار»(2) وقف كرده بوده است، كه در عين حال نشان دهنده رونق و آبادانى بقعه و مشهد سيد عبدالعظيم در آن روزگار است.

تاريخى و شواهد باستان شناسى در اين مورد ساكتند و كلاً شواهد، گوياى اين حقيقت است كه در زمان ايلخانان مسلمان مغول، غازان، اولجايتو و ابوسعيد (694-736ه. ق) همچون بسيارى از نواحى ايران نسبت به زنده سازى و بازسازى و ترميم خرابيهاى گذشته آستانه عبدالعظيم اقدام شده است، و اين امر از كتيبه هاىزيباى صندوق مزار چوبى نفيس با تاريخ 725ه .ق روشن است، از مفاد اين نوشته به خط زيباى نسخ و ثلث برجسته سده هشتم هجرى چنين برمى آيد كه يحيى بن محمّد اصفهانى يكى از خوشنويسان مشهور آن عصر به اشاره خواجه نجم الدين [محمّد] نسبت به خطاطى صندوق اهتمام كرده است.(1) در دوران ابوسعيد بهادر (حك: 716 - 736ه .ق) همچون آستانه عبدالعظيم، در ترميم و احداث مقابر و اماكن مقدسه ديگرى اقدام شده و نگارنده اين سطور ضمن بررسى و مطالعه، بقاياى به دست آمده از كاشيهاى زيبا و بخشى از قطعات گچبرى كار دوران ايلخانى را ملاحظه كرده است. آثار تعميرات اين دوران را مى توان در مسجد بالاسر و بخش غربى حرم و درگاه اصلى، هنوز ملاحظه كرد. در پيش از اين نيز نزهة القلوب مستوفى در خصوص مدفن يكى از فرزندان امام موسى كاظم (احتمالاً حمزه) خبر داده است.

و شكوهمند گوهرشاد مشهد و خيرات و مبرات ديگر - همچنان بر تارك و اين آثار و مآثر مى درخشد. در بخشى از آستانه، موسوم به مسجد هلاكو (هلاكو نام پسر ناصرالدين شاه) دربى است با تاريخ «ثمان و اربعين و ثمانمائه» (848ه .ق)(1) ازهدايا و نذورات شاهرخ به آستانه عبدالعظيم، البته بر قسمت ديگرى از درب مزبور تاريخ 945ه .ق و دوران صفوى حك شده كه محققاً از تعميرات آن دوران بر روى درب حكايت دارد.(2)

و بارويى كشيدند، حفاظت و حمايت از اين مجموعه بوده است.

در فرمان مورخ 960ه .ق اين شهريار صفوى كه در تعيين و تشريح رقبات موقوفه متضمن و مشتمل بر صورت موقوفه هاى آستانه و تعداد 16 رقبه مزرعه، باغچه در رى، شميران و شهريار است، به خوبى توجه به متعلقات اين مجموعه رايادآور مى شود:

لاجرم در اين زمان كه مجدداً خاطر اراده ما به ازدياد ضبط و ربط آن سركار تعلق گرفته بود در دارالقضا معسكر طغرا ثابت شده كه توليت شرعى موقوفات قديمى آن سركار به سيادت پناهين امير خليل اللّه و امير عنايت اللّه رسيده اكثر رقبات مذكوره به حسن سعى و اهتمام اجداد كرام سادات آستانه منوره صورت تعمير يافته به عرض رسيد كه سيد خليل اللّه و سيد عنايت اللّه متوفى شده اند و نوبت توليت شرعى به خلف صدق ايشان امير نظام الدين عليشاه و امير ابراهيم رسيده و به دستورى كه به والد هر يك از ايشان متعلق بود به سيادت پناهين مشار اليهم شفقت فرموديم... .(1)

در وقف نامه زيب بيگم صبيّه شاه طهماسب مورخ 997ه .ق نيز ارادت خالصانه اين بانوى نيكوكار به شرح زير مضبوط و وصيت شده است و در پايان نيز به مُهر و خاتم مجتهدان و خود بانو ممهور گرديده است:

... و بعد، وقف نمود نواب مستطاب خورشيد احتجاج الخ... زينب بيگم، ظلا اللّه ظلال سيادتها، تمامت همگى سه دانگ و ربع مشاع از مزرعه موسوم به «خوار ذيل» واقع در بلوك غار الخ... به مشهد منوّر و مرقد مطهر امام زاده واجب التعظيم... و شرط نمود نواب واقف بين الوقف توليت مزرعه مذكوره را به عالى حضرت سيادت مرتبت امير مجدالدين بن ابراهيم الحسنى و بعد از او بر اولاد امجاد او نسلاً بعد نسل و عقباً بعد عقب... .(2)

ص: 249

در فرمان ديگرى از اين پادشاه صفوى از تصدى و نظارت مجتهدان عصر بر امور موقوفه هاى آستانه عبدالعظيم مى خوانيم:

چون جناب سيادت پناه ميرزا على الحسينى متولى شرعى آستانه مقدسه امام زاده واجب التعظيم امام زاده عبدالعظيم به عرض رسانيد كه به موجب مجله معتبرهو مسجله به سجلات علماء اعلام كه شرح وقفنامجات و مجال موقوفات در آن قلمى شده و مكرر به امضاى سلاطين جنّت مكين رسيده، توليت شرعى قديمى موقوفات سركار آستانه بطناً بعد بطن، مختص اولاد ذكور اجداد سيادت پناه مشار اليه است و اولاد اناث را در آن مدخليتى نيست و در اين وقت نوبت توليت شرعيه با مشار اليه است و مستدعا نمود كه در باب توليت مزبور رقم مطاع صادر گردد و حسب الفرمان قضا جريان علامى فهامى مجتهد العصر و الزمانى ميرسيّد محمّد ملاحظه ارقام و احكام و سجلاّت مزبوره تصديق بر توليت شرعى مؤمى اليه نموده اند، لذا توليت شرعى موقوفات قديمى سركار مزبور را به سيادت و فضيلت پناه مكرمت فرمود... .(1)

اسامى شانزده رقبه دوران صفوى به اين شرح است:

1. مزرعه ايرين واقع در بلوك غار؛ 2. مزرعه سيد عبداللّه ابيض؛ 3. مزرعه عين آباد رى؛ 4. مزرعه سينك و ده واريز از توابع شهريار؛ 5. مزرعه مافتان در بلوك غار (رى)؛ 6. مزرعه استروحه از بلوك «سيور قرج»؛ 7. يك قطعه باغچه در قريه و سفنارود از بلوك غار؛ 8 . چهار هرز (چاله هرز كنونى) و بالغ آباد شميران؛ 9. مزرعه «آبدغار» مشهور به ده خير؛ 10. مزرعه بند گردان شهريار؛ 11. مزرعه شرقى معروف به مزرعه شاهى؛ 12. مزرعه «هوسنه بهنام»؛ 13. مزرعه مبارك آباد معروف به خيرآباد بلوك غار كه «طغرل» نامى وقف آستانه نموده؛ 14. مزرعه ايلمان؛ (اليمان كنونى)

ص: 250

و جلال آباد غار رى؛ 15. مزرعه دز؛ 16. بلوك غار.(1)

متأسفانه از 16 رقبه ياد شده عصر صفوى در درازاى روزگار به سبب نابسامانيهاى سياسى و اقتصادى و اجتماعى و سوء اداره، تنها پنج رقبه به نامهاى مافتون، علايين، ده خير، هوسنه و سينك باقى است(2) و ديگر رقبه ها را غير وقفىدانسته اند.

در مدت 230 سال دوره صفوى در زمينه بازسازى و احيا و عمرانى، اين اقدامات انجام گرفته است:

1. احداث تعدادى از رواقها، صحن ها، ايوانها و مسجدها و تزيين و آرايش آن ها؛

2. احداث گنبد بزرگ بر فراز حرم اصلى به جاى گنبد هرمى يا مخروطى شكل دوران سلجوقى (گنبد مجد الملكى)؛

3. نصب ضريح چوبى نفيس در آرامگاه سيد عبدالعظيم؛

4. ايجاد ابنيه اطراف حرم؛

5. تعمير و تكميل بقاع امزاده حمزه و طاهر؛

6. بناى موزه كتابخانه؛

7. نصب برخى از دربهاى نفيس منبّت و تعمير دربهاى چوبى قديمى آن؛

8 . نصب دو درب آهنى با حكاكى ها و كتيبه ها و تعمير دربهاى فلزى قديمى آن؛

9. نصب درها و پنجره هاى چوبى و مشبك و تعبيه نورگيرها؛

10. نصب كتيبه ها و گچبريها و تعمير صندوق چوبى؛

11. اهداى پرده هاى نفيس، قرآن هاى خطى طلاپوش لولادار، فرشهاى زيباى خوش بافت، شمعدانها، قنديلها، تابلوهاى نقاشى و روپوش زرى كهن صندوق مزار.

ص: 251

3. گچبرى و آيينه كارى و در بخشهاى مختلف مجموعه و مُقرنس كارى؛

4. تزيين و آرايش و كاشى كارى در بخشهاى مختلف، از جمله پوشش درونى و برونى گنبدها؛

5. انجام يافتن بازسازيها و مرمّتهاى موردنياز در بخشها و اجزا و عناصر مختلف؛6. نصب ضريح نقره مرقد عبدالعظيم عليه السلام به جاى ضريح چوبى سابق؛(1)

7. نصب ضريح نقره امام زاده حمزه عليه السلام ؛

8 . روكش طلاى گنبد آستانه ناصر الدين شاه (1270 - 1273ه .ق)؛

9. احداث گنبد بزرگ امام زاده طاهر؛

10. ايجاد كفش كنهاى دو طرف ساختمان؛

11. نصب ضريح فولاد امام زاده طاهر؛

12. نصب كتيبه هاى مختلف؛

13. اهداى اشيا و اموال منقول، مانند كتاب هاى خطى نفيس و چاپى، گلدانها، شمعدانها و چراغها و لوسترها؛

14. ايجاد مقبره ناصرالدين شاه و سنگ قبر زيباى آن (اكنون در كاخ گلستان)؛

15. اهداى يك پرده ماهوت مشكى با گل و بوته و گلابتون دوزى.

داشته اند. به بخشى از عمليات مرمّتى در سال 1347 ه. ش با همكارى سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران به ويژه در سمت غربى و درگاه اصلى حرم با نظارت مرحوم دكتر پيرنيا و شادروان محمدتقى مصطفوى بايد اشاره كرد كه در منتهاى مهارت و استادى، يكى از نمونه هاى ارزنده تعميراتى را به تماشا و يادگار گذارده اند.اهم اين اقدامات عبارتند از:

1. تعميرات درگاه اصلى؛ 2. مرمت بخشهاى مختلف تزيينى حرم؛ 3. تعميرات مسجد بالاسر؛ 4. تعميرات مسجد زمانه؛ 5. تعمير صندوق نفيس به وسيله استاد غلامحسين اقليما؛ 6. درب هاى خاتم و منبّت توسط استاد بزرگ صنيع خاتم؛ 7. تعيين حريم مجموعه؛ 8 . فضاسازى و غيره.

در سال هاى پس از انقلاب اسلامى باز اقدامات مهمى در جهت بازسازى اين مجموعه عظيم مذهبى صورت گرفته يا در دست اجراست كه شرح آن مجال ديگرى را مى طلبد.

احمدآقا بوذرى طالقانى، ميرزا ابوالقاسم فراهانى، ميرزا على و ميرزا على اكبر قائم مقام، شادروانان اساتيد دانشگاه، عباس اقبال آشتيانى و محمد بن عبدالوهاب قزوينى، ميرزا حبيب آبادى، ميرزا محمد على شوشترى، ميرزا آقاخان نورى صدر اعظم (اعتماد الدوله نورى)، ناصرالدين شاه.

اكرم صلى الله عليه و آله وسلم و ائمه معصومين عليهم السلام است. درِ غربى حرم به وسيله راهروى به مسجد بالاسر راه مى يابد.

در جنوبى حرم نيز كه از چوب بسيار مستحكم و اعلاست، منبت كارى شده و حاوى اشعارى جالب و پرمعناست.3. ضريح: گفته شد كه ضريح اوليه و اصلى حرم عبدالعظيم از چوب و متعلق به دوره شاه طهماسب و مورخ 950ه. ق است، ولى ضريح امروزى نقره اى است كه توسط فتحعلى شاه وقف بر مقبره شده است. در زمان ناصرالدين شاه برخى از تعميرات و استحكام بخشى در ضريح نقره اى انجام گرفت. در سال 1330ه .ش بر حسب دستور توليت، حاج صنيع خاتم نسبت به تجديد و تعويض بخشهاى فرسوده و قفل و بست اقدام كرد.

4. صندوق مزار: يكى از نفايس مجموعه آستانه است كه در چهار سوى آن زيارت نامه و آيات قرآنى به خط نسخ و ثلث برجسته حكاكى شده است. در ازاى آن 58/2، پهناى آن يك و بلنداى آن 20/1 متر است.

5. درب عتيقه آهنى و كتيبه كوفى آن: يكى ديگر از نفايس آستانه و قديمترين اثر موجود آن است كه بر روى آن عبارت «امر العبد الضعيف المذنب المرجي... رحمهُ اللّه تعالى عبدالصمد فخرآور» خوانده مى شود كه محققاً از آثار دوران سلجوقى و سده ششم هجرى است. تاريخ 945ه .ق در دوران صفوى بر روى اين در حك شد و در ضمن كتيبه تاريخ دار نوشته شده است: «سعى فى اتمامها القاضى مسعود الحسينى، كتبه نظام الدين ابراهيم عبدالعظيمى».

6. گنبد و گلدسته ها: گنبد آستانه دو پوشى (پوششى) يا دو جداره است، كه پوشش درونى مشتمل بر طاق ضربى مدور و جدار بيرونى مخروطى شكل بوده است. گنبد با ارتفاعى از رأس تا سطح بام به صورت عمودى حدود 12 متر و به

ص: 256

صورت محدّب حدود 18 متر است كه بر گرداگرد آن دو رديف كتيبه نصب است و سطح بيرونى به فرمان ناصرالدين شاه طلاكارى شده است. فضاى درونى و زير گنبد كلاً آيينه كارى است.

7. صحن ها و ايوانها: صحن و ايوان بزرگ و آستانه در شمال حرم است كه بهروزگار ناصرالدين شاه ساخته شده است. ساختمان ايوان بزرگ آيينه در اين صحن به دستور ميرزا ابراهيم خان امين السلطان آغاز شده و در سال 1309ه. ق به پايان رسيده است، و داراى 10 ستون رنگى بلند و بسيار زيباست.

صحن هاى ديگر آستانه عبارتند از: صحن باغ طوطى با مدرسه امين السلطان در شمال غربى حرم؛ 2. صحن ناصرالدين شاهى يا صحن وليعهدى كه اكنون به صحن كاشانى معروف است در غرب حرم؛ 3. صحن باغ على جان در شرق حرم؛ 4. صحن جنوبى كه به صحن امام زاده حمزه معروف است. ايوان جنوبى حرم نيز در 944ه. ق به دستور شاه طهماسب اوّل صفوى ساخته شد و به فرمان ناصرالدين شاه توسط ميرزا آقاخان نورى آينه كارى و تزيين شده است.

8 . رواقها و مسجدها: مسجد و رواق بالاسر در مغرب حرم از ساخته هاى عصر صفوى است؛ اين رواق داراى محرابى بسيار زيبا از كاشيهاى معرّق رنگارنگ است كه بر روى آن ها و اطراف محراب، آيات قرآنى خوانده مى شود.

درى زيبا در شرق مسجد بالاسر است كه در سال 1271ه. ق به دستور ميرزا آقاخان نورى در شيراز ساخته شده و بر بالاى آن پنجره هاى مشبك واقع است و سراسر آن آيينه كارى است.(1)

رواق ديگرى در جنوب مسجد بالاسر است كه ازاره آن از سنگ مرمر سياه و سفيد است و سراسر ديوار و سقف آينه كارى است.

ص: 257

مسجد زنانه پايين سر، ساخته عصر صفوى است و در همان دوران نيز مسجدى به نام مسجد «جنت سرا» نيز در بخش شمالى حرم بوده است.

9. بناى امام زاده ها: بقعه امام زاده حمزه عليه السلام در جنوب غربى حرم عبدالعظيم واقع است و بقعه امام زاده طاهر عليه السلام در سوى شرقى صحن بزرگ قرار دارد.10. موزه و خزانه: محل گردآورى هدايا و اموال منقولى است كه همراه با اسناد و كتب خطى و نفيس و درهاى آهنى قديم و درهاى منبت كارى عتيق امروزه از ديدنى ترين بخشهاى آستانه و مجموعه به شمار مى رود.

ص: 258

ص: 260

محدّثان و علماى امامى رى(1)

(تا پايان قرن چهارم)

1) روند تكوين و گسترش تشيّع اماميّه در شهر رى، با تكيه بر شمار محدّثان و عالمان در قرون مورد تحقيق؛

2) بررسى ميزان اعتبار عقيدتى و علمى و التزام محدّثان و عالمان قمى به مذهب اماميّه.

*

رى (رَگا) يكى از كهن ترين مراكز باستانى ايران است كه نامش در اَوستا و كتيبه بيستون (قرن ششم قبل از ميلاد) آمده است.(1) در دوره فتوحات مسلمين، اين شهر به سال 23 قمرى(2) (و به قولى 20 قمرى)،(3) توسط اعراب فتح گرديد.

در دوران خلافت منصور دوانيقى، مهدى عبّاسى در كنار رى قديم، شهرى بنا كرد و براى آن، مسجد جامع ساخت و بر دور آن، خندق حفر كرد و آن را «محمّديه» ناميد (سال 185 ق).

در كمتر از نيم قرن، محمّديه، جاى رى قديم را گرفت؛(4) ولى رى، هيچ زمان به محمّديه مشهور نشد و اين اسم رايج نگرديد.

موقعيّت ژئوپلتيك رى كه مسير ارتباطى تمدّنهاى شرق و غرب از آن مى گذشت و چهارراه ارتباطى سرزمين هاى خلافت بود،(5) سبب رونق تجارت، انباشت ثروت و آبادانى اين شهر گرديده بود. عباراتى كه جغرافى دانان اسلامى در توصيف شكوه و عظمت اين شهر آورده اند، مى تواند بيان كننده موقعيّت و ميزان اهميّت اين شهر در دوره اسلامى باشد. از جمله توصيفاتى كه از رى شده، اين هاست:

ص: 262

عروس شهرها،(1) آبادترين، پرنعمت ترين و پرعمارت ترين شهر مشرق، بزرگترين شهر مشرقْ بعد از نيشابور،(2)

داراى كاروانسراهاى نيكو و بازارهاى بزرگ،(3)

داراى خيابانهاى پهن،(4)

داراى گرمابه هاى تميز، مدارس و كتابخانه هاى پرآوازه، ميوه هاى بسيار، تجارتى پرسود، آب فراوان و هواى خوش.(5)

به علاوه، ميزان خراجى كه اهالى رى در دوره خلافت عبّاسى مى پرداختند (ده تا دوازده ميليون درهم) در مقايسه با خراجى كه اهالى نيشابور، بزرگترين شهر

مشرق خلافت مى پرداختند (چهار ميليون درهم)(6) خود، نشان دهنده رىِ ثروتمند و آباد است.

بناهاى رى، اغلب گِلى بوده و در آن ها از گچ و سنگ، به ندرت استفاده مى شده(7) و وسعت آن، يك فرسنگ و نيم در يك فرسنگ و نيم بوده است.(8)

ابن فقيه، رى را داراى هفده رُستاق (روستا) مى داند كه از آن هايند: خوار، دنباوند،

ص: 263

ويمه و شلنبه. وى اضافه مى كند كه اين ها رساتيقى هستند كه در آن ها منبر (كه نشانى از وسعت و جمعيّت زياد آن ها بوده) وجود دارد.(1)اصطخرى نوشته:

و در ناحيت رى، ديه هاست، بزرگتر از اين شهرها، چون: ورامين و ارنبويه و رزنين و دزا و قوسين. شنوده ام كه در هر دهى از اين، قرب ده هزار مرد [، بلكه] زيادت بُوَد و روستاهاى قصرانبن درونى و بيرونى و بهزان و السن و بسا و دماوند و كها و مركوى.(2)

ديگر قريه هاى رى عبارت بوده اند: دولاب، دوريست، كرج،(3) كُلين فشاپويه،(4) جاموران، تهران،(5) شهرستانك، مهران(6) و ...

روايت مى كنند.(1)

2. ابواسحاق ابراهيم بن محمد بن عبداللّه رازى (ق 3): وى از نظر نقل حديث،مجهول و از سلسله روات شيخ طوسى است.(2)

3. ابن ابى يحيى/ابويحيى رازى (ق 2): وى در نقل حديث، مجهول و از اصحاب امام صادق عليه السلام است.(3)

4. ابواسماعيل صيقل رازى (ق 2): وى مجهول و از اصحاب امام صادق عليه السلام است.(4)

5. ابوبكر رازى (ق 2): مجهول و از اصحاب امام هادى عليه السلام است.(5)

6. ابوالحسن رازى (ق 2و3): جعفر بن معروف، از او و او از اسماعيل بن مهران روايت مى كند.(6)

7. ابوحسين رازى (ق 3): مجهول و از اصحاب امام رضا عليه السلام است.(7)

ص: 265

8 . ابوطبيب رازى (ق 4): وى در نقل حديث، ممدوح و از جمله متكلّمان اماميّه است و كتابهاى متعددى در امامت، فقه و نيز در اخبار نگاشته است.(1) كتاب «زيارة الرضا عليه السلام و فضله و معجزاته» از اوست.(2)9. ابوعبداللّه جامورانى رازى (ق 3): وى در نقل حديث، ضعيف است. نجاشى مى گويد كه در عقيده اش ارتفاع است.(3) قمى ها كتاب «نوادر الحكمة»اش را استثنا دانسته و قبول كرده اند.(4)

10. ابومحمد رازى (ق 3): مجهول و از سلسله روات كلينى و شيخ طوسى است.(5) عطاردى او را از اصحاب امام هادى عليه السلام معرّفى كرده است.(6)

11. ابوهلال/ابن هلال رازى (ق 2): مجهول و از اصحاب امام صادق عليه السلام است.(7)

12. ابويحيى ابن ابى يحيى رازى (ق 2): مجهول و از اصحاب امام صادق عليه السلام است.(8)

ص: 266

13. احمد بن ابراهيم كلينى (ق 3و4): حسن(1) و معروف به عَلاّن كلينى و از ممدوحين(2) و فضلا و افراد نيك(3) و اهل دين (اماميه) است.(4)

14. احمد بن اسحاق رازى (ق 3): ثقه و از وكلاى امام هادى عليه السلام و از مختصّين به ناحيه مقدسه بوده است.(5)15. ابوعلى احمد بن حسن رازى (ق 4): حسن(6) و از ممدوحين اماميّه است.(7) تلّعُكبرى با اجازه از او روايت مى كند.(8)

16. ابوعلى احمد بن على بن ابراهيم بن هاشم بن خليل قمى (ق 4): ممدوح و ساكن رى بوده است. او از بزرگان شيعه(9) و از مشايخ مشهور شيخ صدوق است كه صدوق براى او طلب رحمت كرده است.(10) ابن بابويه در «تاريخ رى» از او ياد كرده و گفته است: «از پدرش و سعد بن عبداللّه و عبداللّه بن جعفر حِميْرى و احمد بن ادريس و ... استماع حديث كرد» و صدوق از او روايت مى كند.(11)

17. ابوالعباس احمد بن على خصيب ايادى رازى (ق 4): غالى است.(12) حديث

ص: 267

او سالم و ناسالم دارد و در مذهب او ارتفاع است.(1) او صاحب كتابهايى است، از جمله: «الشفاء والجلاء فى الغيبة» (كه شيخ طوسى آن را تحسين مى كند)،(2) «الفرائض» و «الآداب».(3)

18. احمد بن محمد بن نصر رازى سمسار (ق 4): ابن بابويه در «تاريخ رى» از او ياد كرده و مى گويد كه از بزرگان و شيوخ اماميه است. على بن محمد قمى از او و وى از جعفر بن حسن بن شهريار قمى روايت مى كند.(4)

19. احمد بن محمد بن هيثم عِجلى (ق 4): ثقه و از مشايخ صدوق است كه صدوقاز او راضى است.(5)

20. اَعيَن رازى (ق 2): امامى، مجهول(6) و از اصحاب امام باقر عليه السلام است.(7)

21. بكر بن صالح رازى (ق 2): ضعيف(8) و از اصحاب امام كاظم(9) و امام رضا عليه السلام است.(10) ابن داود، يك بار او را توثيق(11) و دو بار تضعيف مى كند؛(12) امّا ديگر رجاليان، او را بسيار ضعيف معرّفى مى كنند.(13) از تأليفات اوست: «كتاب فى

ص: 268

درجات الايمان و وجوه الكفر والاستغفار»،(1) «الجهاد» و «النوادر».(2)

22. ابوعبداللّه جعفر بن احمد وندك رازى (ق 4): حسن(3) و از متكلّمان و محدّثان اماميّه و صاحب «كتاب فى الامامة» است كه كتاب مشهورى بوده است.(4)

23. جعفر بن محمّد بن ابى زيد/ابى يزيد (ق 2): مهمل(5) و از اصحاب امام رضا عليه السلام است و محمّد بن عيسى از او روايت مى كند.(6)

24. ابومحمّد جعفر بن يحيى بن علاء رازى (ق 2): ثقه و پدرش از اصحاب امام صادق عليه السلام است.كتاب وى با كتاب پدرش درآميخته و معلوم نشده كه از كدام است.(7)25. ابومحمّد حسن بن احمد بن محمّد بن هيثم عِجلى (ق 4): ثقه و از بزرگان اصحاب اماميه است و پدر و جدّش نيز از ثقات هستند و هر سه اهل رى بوده اند؛ امّا وى، اواخر عمرش را در كوفه سكنا گزيده(8) از كتابهاى او «المثانى» و «الجامع» را مى توان نام برد.(9)

26. حسن بن جَهم رازى (ق 2): ثقه(10) و از اصحاب امام كاظم عليه السلام است.(11)

ص: 269

27. حسن بن عباس بن حَريش رازى (ق 3): ضعيف و از اصحاب امام جواد عليه السلام است.(1) وى صاحب كتاب «ثواب قراءة انّا أنزلناه فى ليله القدر» است كه به گفته شيخ طوسى، كتابى با الفاظ فاسد و مضطرب است.(2)

28. حسن بن عبداللّه رازى تميمى (ق 2): متّقى، نيك(3) و از اصحاب امام رضا عليه السلام است.(4)

29. حسن بن على خيّاط رازى (ق): حسن(5) و از فضلا و ممدوحين است.(6)

30. حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام مؤدَّب رازى (ق 4): حسن(7) و از مشايخ

شيخ صدوق است كه صدوق از او راضى است و بر او رحمت مى فرستد.(8)31. حسين بن جهم رازى (ق 2): ثقه(9) و از اصحاب امام رضا عليه السلام است.(10)

32. ابوعبداللّه حسين بن حسن حسينى اسود رازى (ق 2و3): حسن(11) و از فضلا و ممدوحين است.(12)

ص: 270

33. حسين بن محمّد اُشنانى رازى (ق 4): ثقه(1) و از اساتيد شيخ صدوق است.(2)

34. حسين بن محمّد رازى (ق 2و3): ثقه،(3) عادل و از اصحاب امام كاظم(4) و امام هادى عليهماالسلام بوده است.(5)

35. حسين بن يزيد نَوفَلى (ق 2): از اصحاب امام رضا عليه السلام است. وى شاعر و اديب و تمام عمر خود را ساكن رى بوده و همان جا مدفون گرديده است. عده اى از قمى ها مى گويند كه وى در آخر عمرش غالى شد؛ ولى روايتى از او كه بر اين مطلب گواه باشد، وجود ندارد. كتابهاى اوست: «التقيه» و «السنة».(6)

36. رازى (ق 3): ثقه(7) و ممدوح است.(8) امام حسن عسكرى عليه السلام در توقيعى براى اسحاق بن اسماعيل نيشابورى مى نويسد كه حقوق ما را به ابراهيم بن عبده بده تا او به رازى بدهد. نام او در كتب رجالى مشخّص نشده است.(9)

37. سهل بن زياد آدمى (ق 3): ضعيف و از اصحاب امام جواد،(10) امام هادى(11)

ص: 271

و امام حسن عسكرى عليهماالسلام است(1) و با امام عسكرى عليه السلام به سال 255 ق، به توسط محمّد بن عبدالحميد عطّار مكاتبه داشته است.(2) شيخ طوسى، يك بار او را جزء «ثقات»(3) و يك بار جزء «ضعفا» آورده؛(4) ولى ديگر رجاليان، او را تضعيف مى كنند.(5) احمد بن محمد بن عيسى، به دروغگويى و غاليگرى وى شهادت داد و او را از قم اخراج كرد و وى نيز در رى سكونت اختياركرد.(6)اوصاحب كتاب است.(7)

38. ابوالخير صالح بن ابى حمّاد رازى (ق 3): حسن، امامى(8) و از اصحاب امام جواد،(9) امام هادى(10) و امام حسن عسكرى عليهماالسلام است.(11) حديث او سالم و ناسالم دارد و امر او، ملتبس است.(12) ابن غضائرى او را تضعيف كرده(13) و فضل بن شادان ازاو رضايت داشته و او را مدح كرده است.(14) از كتابهاى اوست: «خُطَب

ص: 272

أميرالمؤمنين عليه السلام » و «النوادر».(1)

39. ابوالقاسم عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابى طالب عليه السلام (ق 3: حسن، عابد، زاهد و مورد رضايت علماى رجالى و از اصحاب امام هادى(2) و امام حسن عسكرى عليهماالسلام است.(3) او به سبب اعتقادات

شيعى، تحت تعقيب حكومت قرار گرفت و به رى آمد و در سرداب خانه يكى از شيعيان مخفى شد.

او در آن سرداب، روزها را روزه مى گرفت و شبها را به عبادت مى گذراند و گاهى پنهانى به زيارت مزار يكى از فرزندان امام كاظم عليه السلام مى رفت. بعد از مدتى، خبر اختفاى وى به يك يك شيعيان رسيد(4) و آن سرداب، به محفل علمى شيعيان بدل گرديد؛(5) امّا طولى نكشيد كه او بيمار شد و از دنيا رحلت كرد.(6) وى كتابهايى نيز نگاشته(7) كه از جمله آن هاست: «خطب أميرالمؤمنين عليه السلام ».(8)

40.عبداللّه بن احمدرازى (ق 3):علماى رجالى در وى توقّف كرده و هيچ حكمى نداده اند.(9)محمّد بن احمد بن يحيى، از وى و او از بكر بن صالح، روايت مى كند.(10)

ص: 273

41. عبداللّه بن محمّد بن حمّاد رازى (ق 3): مجهول و از اصحاب امام جواد عليه السلام است.(1)

42. عبداللّه بن محمّد بن على بن عبّاس رازى تميمى (ق 2): ممدوح(2) و از اصحاب امام رضا عليه السلام و صاحب نسخه اى از آن امام همام است.(3)

43. عبيداللّه بن محمد رازى (ق 3): از اصحاب امام جواد عليه السلام (4) بوده است. محتمل است كه او همان عبداللّه بن محمّد رازى باشد.

44. عطية بن نَجيح رازى (ق 2): امامى، مجهول(5) و از اصحاب امام صادق عليه السلام است.(6)

45. علاء بن حسن رازى (ق 3): حسن است.(7) در كتب رجالى نقل شده كه رقعه اى از ناحيه مقدسه از جانب امام عسكرى عليه السلام صادر شده كه توسط ابوحامد (كه از بزرگان اماميه بوده) به علاء بن حسن رازى داده شده است.(8) مامقانى مى گويد: اين مطلب، گواه آن است كه او از اُمنا و بزرگان شيعه است؛ وگرنه ابوحامد رقعه را به وى نمى داده است.(9)

46. على بن ابراهيم بن ورّاق رازى (ق 4): حسن(10) و از مشايخ شيخ صدوق

ص: 274

است كه صدوق برايش طلب رحمت مى كند.(1) مامقانى مى گويد: وى بايد ازشيعيان پاكى باشد كه از توثيق، مستغنى اند.(2)

47. ابوالقاسم على بن احمد بن محمّد بن عمران دقّاق (ق 4): ممدوح و از مشايخ شيخ صدوق است كه صدوق از وى راضى است.(3)

48. على بن عباس جرادينى رازى (ق 3): غالى و بسيار ضعيف(4) و صاحب كتابهايى است كه از آن هاست: «فى الممدوحين والمذمومين» (گفته اند كه اين كتاب بر خبث طينت او گواه است)، «الآداب والمروّات» و «الرد على السمّانيه»، (سمّانيه طايفه اى از غُلات بوده اند).(5)

49. على بن عثمان رازى (ق 2): مهمل(6) و از اصحاب امام كاظم عليه السلام است.(7)

50. على بن عبداللّه بن ورّاق رازى (ق 4): ممدوح و از مشايخ صدوق است كه صدوق از او راضى است و بر او رحمت مى فرستد.(8)

51. ابوالحسن على بن محمّد بن ابراهيم بن اَبان كلينى (ق 3و4): ثقه، معروف به «عَلاّن» و از بزرگان اماميّه است.(9) او برادرزاده احمد بن ابراهيم كلينى و دايى كلينى

ص: 275

معروف(1) و از مشايخ اوست.(2) صاحب كتابهايى است كه از جمله آن هاست: «أخبار القائم عليه السلام ». او در سال 328 ق، از جانب امام زمان عليه السلام اذن حج يافت. او را از اين كارنهى كردند؛ امّا وى حركت كرد. و در راه مكّه او را كشتند.(3) ابن اثير، بعد از آوردن اين خبر، او را از پيشوايان و علماى اماميّه معرّفى مى كند.(4)

52. على بن نعمان رازى (ق 2): مهمل(5) و از اصحاب امام صادق عليه السلام است.(6)

53. على خزّاز رازى (ق): حسن،(7) متكلّم، جليل القدر، مأنوس با فقه و صاحب كتاب در علم كلام است. مقيم رى بود و در آنجا فوت كرد.(8)

54. عمرو بن عثمان رازى (ق 2): از اصحاب امام كاظم عليه السلام است.(9)

55. ابوجعفر عيسى بن ماهان رازى (ق 2): امامى،(10) ممدوح(11) و از اصحاب امام صادق عليه السلام است.(12)

ص: 276

56. قاسم بن محمّد رازى (ق 3): مجهول و از سلسله روات كلينى است.(1)

57. محمّد بن ابراهيم كلينى (ق 4): معروف به علاّن كلينى، حسن(2) و از فضلا و

نيكان است.(3)

58. محمّد بن ابى زيد رازى (ق 3): امامى، مجهول،(4) اصلاً قمى و صحابى امام جواد عليه السلام است.(5)59. محمّد بن احمد بن عبداللّه/ابى عبداللّه رازى (ق 3): احمد بن ادريس از او و او از جرير بن صالح، روايت مى كند.(6)

60. محمّد بن احمد دوريستى (ق 4): فقيه، عالم و فاضل بوده است. پسرش جعفر از او و او از شيخ صدوق، روايت مى كند.(7)

61. ابوعاصم محمّد بن اسحاق بن عاصم بَرّاد رازى (ق 4): ابن بابويه در «تاريخ رى» از او نام برده است و از ابوالقاسم برادرزاده زُراعه نقل مى كند كه او گفت: محمّد بن اسحاق، حديثى از من استماع كرد كه من در شام از شيخ خود شنيده بودم و او خود مستقيما از شيخ من روايت كرد. به او گفتم: «كجا اين شيخ را ملاقات كردى؟». گفت: «در بغداد». در حالى كه او دروغ مى گفت و شيخ مذكور، هيچ زمانى به بغداد نرفته بود.

محمد بن اسحاق، در سال 308 ق، وفات يافت.(8)

ص: 277

62. محمّد بن اسماعيل رازى (ق 3): مجهول(1) و از اصحاب امام جواد عليه السلام است.(2)

63. ابوجعفر محمّد بن بكران بن عِمران رازى (ق 4): حسن(3) و از بزرگان اماميّه و ساكن كوفه بوده است.(4) از كتابهاى اوست: «الكوفة»، «موضع قبر أميرالمؤمنين عليه السلام » و «مشرف التربة».(5)

64. ابوجعفر محمّد بن جرير بن رستم طبرى (ق 4): رافضى و صاحب تأليفاتىاست كه از آن هاست: «كتاب الرواة عن أهل البيت عليهم السلام». عبدالعزيز كتّانى، او را به رفض متّهم كرده است. ابن بابويه در «تاريخ رى» از وى نام مى برد و مى گويد: او آملى

بود؛ امّا به رى رفت و در آنجا ساكن شد. او از بزرگانِ متكلّمان معتزله بود و صاحب تصانيف است. ابومحمّد حسن بن حمزه رعينى از وى و او از ابوالفرج اصفهانى، روايت مى كند.(6)

65. محمّد بن جعفر بن عون اسدى (ق 3و4): ثقه و صحيح الحديث است؛ ولى از ضعفا روايت مى كند و گويند به جبر و تشبيه اعتقاد داشته است.(7)

نقل شده كه وى يكى از نوّاب امام زمان عليه السلام است.(8) بَرقى او را از اصحاب امام صادق عليه السلام دانسته؛(9) ولى سال وفات وى 312 ق، است(10) و محال است هم عصر امام

ص: 278

صادق عليه السلام بوده باشد. صاحب كتابهايى است كه از آن هاست: «الردّ على أهل الاستطاعة»(1) يا «الجبر والاستطاعة».(2)

66. محمّد بن حَسّان رازى (ق 3): ضعيف و حديث او «بينابين» است.(3) از اصحاب امام هادى عليه السلام (4) و صاحب كتابهايى است، از جمله: «ثواب القرآن»،(5) «العقاب»، «ثواب انّا أنزلناه»، «ثواب الاعمال»، «الشيخ والمشيخة».(6)

67. محمّد بن حسن رازى (ق 2): مجهول و از سلسله روات شيخ طوسىاست.(7)

68. ابوالعباس محمّد بن خالد رازى (ق 3): امامى، مجهول(8) و از اصحاب امام هادى عليه السلام است.(9)

69. محمّد بن سهل بَجَلى رازى (ق 2): از اصحاب امام رضا عليه السلام است.(10)

70. ابوجعفر محمّد بن عبدالرحمان بن قبه رازى (ق 4): ثقه(11) و از متكلّمان

حاذق و عظيم القدر و همچنين شيخ اماميّه در زمان خودش بوده است.(12) در

ص: 279

مباحثات كلامى، قوى بوده است. ابتدا معتزلى بوده و سپس مذهب اماميّه را اختيار كرده است.(1) وى صاحب كتبى است كه از آنهاست: «الانصاف فى الامامة»، «التعريف (الرد) على الزيدية»، «الرد على أبى على الجُبائى»، «المسألة المفردة فى الامامة»، «المستثبت»، «نقض كتاب أبى القاسم البلخى».(2)

راوىِ بنام، ابوالحسين، از ثقات نقل مى كند كه كتاب ابوجعفر را نزد ابوالقاسم بلخى بردم؛ نقض بر آن نوشت. به رى آمدم و نقض را به ابوجعفر دادم و او نقضى بر آن نقض نوشت. سپس دوباره نقض وى را به بلخى باز گرداندم؛ نقضى بر آن نوشت. وقتى به رى بازگشتم، ابوجعفر فوت كرده بود.(3)

71. ابوجعفر محمّد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى (ق 4): ثقه، جليل القدر، حافظ احاديث بسيار، بصير به علم رجال و نقّاد خبر بوده است و در كثرت علم و حفظ احاديث در ميان قمى ها مانند نداشته است.(4)سال ولادت وى در كتب نيامده؛ امّا گمان مى رود كه در دهه اوّل قرن چهارم و به قولى سال 306 ق، بوده است. پدرش، از علماى بزرگ و از متّقى ترين مردم زمان خود بود. او و پدرش هر دو به «صدوق» و «ابن بابويه» مشهور بوده اند؛ امّا متأخّران، پدر را «صدوق اوّل» و «ابن بابويه قمى» (مدفون قم) خوانده اند.

وى در سال 338 ق، به دعوت اهالى رى از قم بدان جا هجرت كرد (كه نشان از رشد و گسترش تفكّر شيعى در آن شهر دارد) و تا سال 352 ق، در رى سكونت داشت و سپس از مَلِك ركن الدوله بويه براى زيارت امام رضا عليه السلام اجازه گرفته، به خراسان رفت؛ از طوس به نيشابور سفر كرد و از تمام مشايخ آن جا استماع حديث

ص: 280

نمود. در همان سال، به بغداد رفته، از تمام مشايخ آن شهر نيز استماع حديث كرد. سپس در سال 354 ق، وارد كوفه شد و از مشايخ آنجا نيز حديث شنود و به قصد حج، راهى حرمين شد و پس از سفر حج نيز به همدان رفت و از شيوخ تمامى اين شهرها اخذ حديث كرد.(1)

ابوجعفر در سال 355 ق، بار ديگر به بغداد رفت. ابن داود و علاّمه حلّى نوشته اند كه در اين سال، تمام شيوخ اماميه در بغداد از او استماع حديث كردند.(2) در سالهاى 367 و 368 ق، دوبار به زيارت امام رضا عليه السلام رفت و سپس در سفرش به ماوراء النهر، در بلخ و سرخس و ايلاق، توقف نمود و از مشايخ اين شهرها حديث شنيد.

كتابهاى تأليفى او را حدود سيصد جلد نوشته اند.(3) كثرت مسافرتها و كتب او، نشانى از روح بلند و همّت عالى و كم نظير او ندارد. فهرست كتابهاى او در «الرجال»نجاشى(4) «الفهرست» شيخ طوسى(5) آمده است. ابوجعفر صدوق به سال 381 ق، وفات يافت.(6)

72. محمّد بن عَقيل كلينى (ق 3): مجهول و از مشايخ كلينى است.(7)

73. محمّد بن محمّد بن عاصم كلينى (ق 4): مجهول، از راويان كلينى و از مشايخ

ص: 281

شيخ صدوق است (صدوق، روايات كلينى را به واسطه او نقل مى كند).(1)

74. محمّد بن هيثم عِجلى رازى (ق 3): ثقه و اهل رى است. او پدر احمد و پدر بزرگ حسن، از علماى ثقه اماميه است.(2)

75. محمّد بن يزداد رازى (ق 3): حسن(3) و از اصحاب امام عسكرى عليه السلام (4) بوده و روايات قابل قبولى دارد.(5)

76. ابوجعفر محمّد بن يعقوب بن اسحاق كُلَينى (ق 3و4): ثقه، شيخِ و بزرگ اماميه در زمان خود و در علم حديث، موثّق ترين و در ثبت آن، دقيق ترين فرد بوده است.(6)

كلينى، صاحب كتابهايى است كه از آن جمله است: «الكافى» كه از اركان چهارگانه حديث شيعه است و علماى بزرگ شيعه، در طول تاريخ، اين كتاب را بر كتب شيعه برترى داده اند. وى اين كتاب را در طول بيست سال نوشته كه مشتمل بر سه بخش(الاصول، الفروع، الروضة) است. از ديگر كتب وى است: «الرد على القرامطة»، «تعبير الرؤياء»،(7) «رسائل الائمة عليهم السلام»، «الرجال»، «ماقيل فى الائمة عليهم السلاممن الشعر»(8) است. وى در سال 318 يا 329 ق (سال تناثر نجوم)، وفات يافت.(9)

ص: 282

77. محمّد بن يوسف مُقرى رازى (ق 3): حسن است(1) و ظاهرا نجاشى به او اعتماد دارد.(2) احمد بن محمّد بن سعيد به سال 281 ق، از او روايت مى كند.(3)

78. ابوالقاسم مخلّد بن موسى رازى (ق 3و4): مهمل است(4) و با امام زمان عليه السلام مكاتبه داشته است.(5)

79. ابوالحسن منصور بن عباس رازى (ق 3): مضطرب الامر(6) و از اصحاب امام جواد و امام هادى عليهماالسلام است.(7) او صاحب كتاب معروف «النوادر» است.(8)

80 . موسى بن ابى الحسن رازى (ق 2): مجهول و از اصحاب امام رضا عليه السلام است.(9)

81 . موسى بن نصر رازى (ق 2): مجهول و از اصحاب امام رضا عليه السلام است.(10)

82 . نعمان رازى (ق 2): امامى، مجهول(11) و از اصحاب امام صادق عليه السلام است.(12)

83 . وليد بن اَبان ضَبّى رازى (ق 2): امامى، مجهول(13) و از اصحاب امام

ص: 283

رضا عليه السلام است.(1)

84 . هشام بن مثنّى رازى (ق 2): مجهول(2) و از اصحاب امام صادق عليه السلام است.(3)

85 . يحيى بن ابى بكر رازى (ق 3): امامى و مجهول است.(4) وى نابينا بوده و از اصحاب امام هادى عليه السلام است.(5)

86 . ابوجعفر يحيى بن علاء بَجَلى رازى (ق 2): ثقه و اصالتا كوفى است.(6) او از اصحاب امام صادق عليه السلام (7) و صاحب كتاب است.(8)

87 . يحيى بن محمّد بن سديد/سيبويه رازى (ق 2): مجهول و از سلسله روات شيخ طوسى است.(9)

88 . ابوزكريا يحيى بن محمّد رازى (ق 2): مجهول و از سلسله روات شيخ طوسى است.(10)

گسترده ايرانيان از آن ها (از جمله شركت مردمانى از رى در قيام زيد)،(1) تبليغات وسيع داعيان عباسى در فراخوانى به پيروى از آل محمد عليهم السلام و نهايتا قيامهاى شيعى، همچون قيام عبداللّه بن معاويه،(2) زمينه بسيار مساعدى را براى گسترش تشيّع در ايران فراهم آورد. رى نيز از اين قاعده مستثنا نبود و ارتباط و پيوند اهالى رى با ائمه

اماميه عليهم السلام كه در زمان امام باقر عليه السلام با وجود يك صحابى رازى ايجاد گرديده بود، در سطح وسيع ترى ادامه يافت و در زمان امام صادق عليه السلام تعداد صحابيان رازى به ده تن رسيد كه نشان از نفوذ تشيّع در اين شهر و پيدايش زمينه نشر افكار اماميه دارد.

گزارشى از وجود حاكمى شيعى مذهب در رى در عصر امام كاظم عليه السلام كه شيعيان آن حضرت را تحت حمايت خود داشته است، در كتاب «قضاء حقوق المؤمنين»، تأليف قرن ششم هجرى وجود دارد.(3) هرچند در اين كتاب، نام اين حاكم ذكر نگرديده؛ ولى در صورت صحت خبر، وجود چنين شخصى در رأس حكومت شهر رى، مى توانسته به پيشرفت فزاينده تشيّع در اين شهر، بسيار كمك كند و موقعيّت مطلوبى را براى شيعيان فراهم آورد.

مجموعا پنج نفر از صحابيان امام كاظم عليه السلام ، رازى هستند كه با توجّه به محدوديت ها و فضاى بسته سياسى زمان و نوپايى نهال تشيّع در رى، منطقى به نظر مى رسد. با ورود امام رضا عليه السلام به ايران و تصدّى ولايت عهدى مأمون و حمايت آشكار مأمون از عقايد معتزلى و شيعى، تشيّع در تمامى مناطق ايران رشد و گسترش

ص: 285

يافت. وجود يازده صحابى رازى در جمع اصحاب امام رضا عليه السلام ، زمينه مساعدى رابراى نشر احاديث آن امام در رى فراهم ساخت و ارتباط اين شهر را با ائمه عليهم السلام، به اوج خود رسانيد.

در ميان اصحاب جوادالائمه عليه السلام به نُه صحابى رازى برمى خوريم. پيوستگى ارتباطات اهل رى با ائمه عليهم السلام در زمان امام هادى عليه السلام به عمق يافتن اعتقادات شيعيان رى و استوارى تشيّع اماميه در اين شهر انجاميد. از بين صحابيان امام هادى عليه السلام ، ده نفر رازى هستند كه با احتساب عبدالعظيم حسنى (كه پناهنده شدن وى به اين شهر، خود نشان از وجود يارانى وفادار به او و همچنين پايگاه قابل اعتماد شيعيان در اين شهر دارد) به يازده نفر مى رسد. وجود يكى از نوّاب و وكلاى مورد وثوق امام هادى عليه السلام در رى، خود دليلى بر اين مدّعاست.

در زمان امام عسكرى عليه السلام كه به واسطه گسترش تشيّع در جهان اسلام، امام شديدا تحت نظر بودند (و حتى معتمد عبّاسى سعى داشت با كشتن فرزندى كه قرار بود براى امام به دنيا بيايد، ريشه امامت را خشك كند) تعداد صحابيان رازى امام به شش نفر مى رسد.

در زمان غيبت صغراى امام زمان (عج) نيز دو تن كه يكى از نوّاب و وكلاى امام زمان است (با نام محمد بن جعفر اسدى) و ديگرى از مكاتبه كنندگان با امام (با نام مخلّد بن موسى رازى) ارتباط مستقيمى با ناحيه مقدّسه داشته اند.

در مجموع، شهر رى با احتساب 44 صحابى، بعد از شهر قم با حدود 140 صحابى،(1) بالاترين و ارتباط و پيوند را با ائمه اماميه عليهم السلام در سرزمين هاى شرقى خلافت داراست.(2)

ص: 286

شايد بتوان گفت كه علّت اصلى نسبتهاى ناصبى گرى و افراطى گرى كه به مردمان رى در قرون مورد بحث داده مى شود، نزديكى اين شهر به قم (پايگاه تشيّع) بوده است؛ چرا كه در كنار مركز جهان تشيّع در قرن سوم، وجود شهرى كه مردم آن غالبا سنّى مذهب بوده اند، بيشتر نمود داشته تا شهرهاى بزرگ ديگر كه از مركز تشيع، دور بوده اند.

امّا از لحاظ روند تكوين و گسترش تشيّع اماميه در شهر رى، با تكيه بر شمار محدّثان در قرون يك، دو، سه و چهار، بايد گفت: در قرن اوّل هجرى، هيچ نشانى از تشيّع در رى وجود ندارد؛ امّا از مجموع 88 نفر محدّثان و صحابيان اهل رى، سى نفر (09/34 درصد) متعلّق به قرن دوم هجرى، 31 نفر (22/35 درصد) متعلّق به قرن سوم هجرى و 25 نفر (40/28 درصد) متعلّق به قرن چهارم هجرى هستند (رجوع شود به نمودار آتى).(1)

از لحاظ ميزان اعتبار عقيدتى و علمى و التزام محدّثان و عالمان قمى به مذهب اماميه، در قرون مذكور، وضعيّت بدين قرار است: از مجموع 88 محدث، شانزده نفر ثقه (18/18 درصد)، پانزده نفر حسن (04/17 درصد)، دو نفر شيخ الاماميه (27/2)،

ص: 287

يك نفر متقى و نيك (13/1)، يك نفر امامى ممدوح (13/1 درصد)، پنج نفر ممدوح (68/5 درصد)، يك نفر فقيه و فاضل و عالم (13/1 درصد)، هفت نفر امامى و مجهول (95/7 درصد)، نوزده نفر مجهول (59/21 درصد)، پنج نفر و ضعيف (68/5 درصد)،چهار نفر مهمل (54/4 درصد)، دو نفر غالى (27/2 درصد)، يك نفر مضطرب الامر (13/1 درصد)، يك نفر رافضى (13/1 درصد)، يك نفر كاذب (13/1 درصد).

نمودار محدثان و عالمان امامى شهر رى

25

بيست و پنج نفر

31

سى و يك نفر

30

سى نفر

دوره تاريخى

قرن چهار

قرن سه

قرن دو

قرن يك

تعداد به نفر

ص: 288

ص: 290

رى در زمان طبرى(1)

مطلب را با مختصرى از شرح احوال محمد بن جرير بن يزيد بن خالد الطبرى شروع مى كنم و در ادامه به توصيف موقعيت رى پرداخته، سپس با بيان اوضاع سياسى رى در زمان طبرى آن را به پايان مى برم.

مقام طبرى به قدرى مشهور و معروف است كه حاجت به ذكر و تعريف آن نيست. همين قدر بس كه بين علما و نويسندگان و ارباب تحقيق از جمله ابن خلّكان از وى به عنوان «صاحب التفسير الكبير و التاريخ الشهير» نام مى برند و وى را امام مفسرين و مرجع مورخين ناميده اند.

سالروز ولادتش را برخى در پايان سال 224ه . مطابق 839م. و جمعى در آغاز 225ه . مى گويند. زادگاه او در شهر آمل طبرستان (مازندران) بود. در هفت سالگى قرآن را حفظ كرد و در هشت سالگى به پيشنمازى ايستاد و در نه سالگى به نوشتن حديث پرداخت. مقدّمات علوم را در آمل آموخت و بعد از اتمام تحصيلات ابتدائى در حالى كه دوازده سال از عمرش نگذشته بود به منظور تتبع و معرفت علم از آمل راه سفر پيش گرفت. نخستين بار به شهر رى و نواحى آن رهسپار شد و محضر صدها نفر راويان و دانشوران را درك نمود و انواع كتب درسى را بررسى كرد و چيزى نگذشت كه مقام امامت يافت و پيشواى مذهب شد. در شهر رى به فرا گرفتن دانش آغاز كرد

ص: 291

و بيشتر فنون اسلامى را از محمد بن حميد رازى فراگرفت و علم حديث را نزد وى تحصيل كرد و به مجلس درس احمد بن حماد دولابى كه ساكن دولاب يكى از قراء نزديك به رى بود حاضر مى شد. ديگر از كسانى كه در رى نزد او كسب علم مى كرد، مثنى بن ابراهيم آملى بود.

طبرى در سال 253 به مصر و شام رفت و به منظور تحصيل در زمينه حديث در شهرهاى سوريه اقامت گزيد و از آنجا به بغداد مراجعت نمود و از آن زمان به جز دو سفر كوتاه كه به طبرستان كرد، در بغداد در محله قنطرة البردان ساكن گرديد، و تا آخر عمر در آنجا ماند و در 25 شوال سال 310ه .ق مطابق با 923م. درگذشت. وى تا ده سال پس از مراجعت از مصر پيروى از مذهب شافعى مى كرد. سپس فرقه اى براى خود بنيان نمود كه پيروان خود را «جريريّه» كه نام پدرش بود مى ناميدند.

طبرى بر تمام فنون زمان خود دست يافته بود و از هر يك از آن ها اطلاع داشت، تا به حدّى كه در تمام علوم و كمالات شخص منفرد به عصر خود گرديد. درباره او گفته اند: «همانند قارى قرآنى بود كه چيزى جز قرآن نداند و چون محدثى كه جز حديث چيزى نشنيده و مثل فقيهى كه به جز فقه چيزى نداند و شبيه يك نحوى كه معرفت به چيزى جز نحو نداشته و نظير حسابدارى كه چيزى جز حساب درك نكند و به انواع عبادت واقف و در اصناف علوم كامل بود».

قرن سوّم هجرى آغاز نشده بود كه علوم اسلامى به مرتبه كمال خود نزديك مى شد. در اين زمان قواعد اساسى و پابرجاى علم فقه پى ريزى مى گرديد و كتب صحاح در حديث نبوى تأليف مى شد و مفردات لغت عربى از افواه عرب جمع آورى و تدوين گرديده، كتب سيره و غزوات و فتوحات اسلامى مدوّن مى گشت و اختلافاتى كه بين علماى نحو در كوفه و بصره وجود داشت مشخص و محدود مى شد. در اين دوره حوزه هاى تدريس و انجمن هاى دانشوران و مباحثات علمى و فن تأليف تنها منحصر به كوفه و بصره و بغداد نبود، بلكه از مشرق به فارس و خراسان و رى و ماوراءالنهر امتداد يافت و از مغرب به شام و مصر و شهرهاى

ص: 292

مغرب و اندلس. طالبان علم از هر سو به جانب آن ها سفر مى نمودند. رى يكى از مراكز بزرگ فرهنگى بود كه در اين زمان درخشش شايان توصيف داشت.

شهر رى را پيش از اسلام مركز دينى و پايگاه مغان و زردشتيان مى دانستند. شهرى مقدس به شمار آمده و نوعى حكومت دينى نظير حكومت پاپ در واتيكان به وسيله موبدان موبد كه عنوان «زرتوتشرتمه» (Zarathoushtrôtemea) يعنى همانند زرتشت را داشت.

تاريخ بناى رى به زمان مهاجرت اقوام آريايى مى رسد، به قول ايزيدور خاراكسى رى از تمام شهرهاى ماد بزرگتر بود. در دوران اسلامى اگرچه در بعضى از منابع از اعمال ديلم و طبرستان و گاه مضافات خراسان به حساب آمده ولى بيشتر مورخان و جغرافى دانان رى را از نواحى جبال يا عراق عجم شمرده اند.

پيش از اسلام رى شهرى بسيار كهنه و قديمى و در كتاب توبيت(1) به صورت «راگس» (Rages) و در كتاب ژوديت(2) «راگو» (Ragau) و در اوستا «رغد» (Raghd) و در كتيبه بيستون «رگا» (Raga) و در يونانى «راگو» (Rhagoe)، «راگا» (Rhaga)، «راگيا» (Rhageia)، در سريانى (Rai)، در ارمنى «Rê»، در پهلوى «Râk»، «Rag»، «Râgh»، «Rai» و در زبانهاى اروپائى «راگس» (Rages) آمده است. رى را سلوكيان «اورپا» (Europa) يا «اورپوس» و «اورپس» (Europus)، (Europos) و اشكانيان «ارشكيه» (Arsakia) مى ناميدند. در زمان ساسانيان اين شهر «رى»، «رى اردشير»، «رام اردشير»، «ريشهر» و «رام فيروز» ناميده مى شد. نويسندگان عرب آنرا با الف و لام تعريف به صورت «الرى» مى نوشتند.

ص: 293

در قرون اسلامى در رى علوم و فنون رونق و رواجى داشت و كتابخانه هاو مدارس مشهور در آنجا به وجود آمد. تدريس فنون مختلف از طب و نجوم و حكمت و كلام و فقه بازار رايجى داشت. نحوه تعليم و تعلم در رى بدان صورت بود كه نخست در مكاتب الفبا را به اطفال مى آموختند و سپس به تعليم قرآن مى پرداختند و پس از آن به مدرسه راه مى يافتند. مجالس موعظه و خطابت در آن روزگار اهميتى زياد داشت و در حكم مدارس عمومى به شمار مى آمد. به قول آرتور پوپ «شهر رى يكى از پايتختهاى فرهنگ جهان بود».

اين شهر كه در حدود 8 كيلومترى جنوب شرقى تهران قرار دارد (ويرانه هايش) از ايام بسيار قديم وسيله ارتباط ميان غرب و شرق ايران بوده. در سال 330ق. م. اسكندر مقدونى در تعقيب داريوش سوم خود را 11 روزه از اكباتان به رى رسانيد. فتح رى به دست اعراب از سال 18 تا 24ه .ق. ذكر شده و تسلط آن ها احتمالاً به تدريج صورت گرفته. چنانچه گويند در 25ه .ق. شورشى در رى روى داد كه به دست سعد بن ابى وقاص منكوب گرديد. بعد از اين جريان رى تحت حكومت خاندان مهران بود و در نتيجه مقاومت سياوخش بن مهران(1) بهرام چوبين، نعيم بن مقرن شهر قديم را ويران ساخت و به دستور او فرخان شهر جديدى ساخت. در 136ه . سنباد رى را گرفت و مدّت كوتاهى آن را در دست داشت. در 141 - 152ه . تاريخ جديدى در رى آغاز مى شود و در زمان منصور دوانيقى اين شهر به نام «محمّديه» تجديد بنا شد. در 195ه . با آن كه مأمون را پدرش به حكمرانى رى نشانده بود و از امين خواسته بود كه تا زنده است فرمانرواى آنجا باشد امين نام مأمون را از خطبه انداخت و به او نامه نوشت، كه از رى برود. مأمون از اين امر سرپيچى كرد. امين، على بن عيسى بن ماهان را با سپاهى به فرماندهى هرثمة ابن اعين به قصد جنگ با مأمون روانه رى كرد، مأمون نيز طاهر بن

ص: 294

الحسين بن مصعب بن زريق بن حمزه رستمى را برگزيد و با لشكر عظيمى پيشفرستاد. اين دو لشكر در پنج فرسنگى رى به هم رسيدند و جنگ عظيمى درگرفت و على بن عيسى كشته شد. پس از اين جنگ امين، عبدالرحمن بن جبله انبارى را به جنگ طاهر بن حسين فرستاد و ما بين رى و همدان جنگ كردند و عبدالرحمن شكست يافت و طاهر در رى باقى ماند (195ه .).

از حوادث پر اهميت رى در دوران طبرى، مبارزه علويان طبرستان با طاهريان و سپس با سرداران ترك و تصرّف اين شهر به دست اسماعيل سامانى را مى توان ذكر كرد. اهالى طبرستان كه از مظالم عمال زمان خويش مخصوصاً تعديات محمد بن اوس به جان آمده بودند چاره اى جز اين نديدند كه دست توسل به دامن دعاة علوى دراز كنند ايشان را كه به دشمنى بنى عباس و عمّال آن ها برخاسته بودند به يارى خود بخوانند، به همين جهت يكى از سادات مقيم رويان را كه از اولاد زيد بن حسن مجتبى بود به قبول بيعت خواندند. امّا علوى مزبور چون خود را براى اين امر خطير شايسته نمى دانست تكليف ايشان را نپذيرفت و خواهرزاده خويش حسن بن زيد را كه در رى اقامت داشت لايق معرفى كرد و اهل رويان را به دعوت او هدايت كرد. شورشيان به رياست عبداللّه ابن وندااميد نامه اى به حسن بن زيد معروف به حالب الحجاره به رى فرستادند و او را به رويان دعوت كردند. در تاريخ طبرى آمده است:

«با رفتن سليمان به گرگان كار همه طبرستان بر حسن بن زيد فراهم آمد و چون كار طبرستان بر او فراهم آمد و سليمان بن عبداللّه و ياران وى را از آنجا برون راند، سپاهى سوى رى فرستاد به همراه يكى از مردم خاندان خويش به نام حسن پسر زيد كه سوى آن رفت و عامل رى را كه از جانب طاهريان بود بيرون راند. همين كه فرستاده طالبيان به رى درآمد عامل آن گريخت و او يكى از طالبيان را به نام محمد پسر جعفر بر رى گماشت و از آنجا برفت و با طبرستان، رى نيز تا حد همدان بر حسن بن زيد فراهم آمد. وقتى محمد ابن جعفر طالبى در رى استقرار يافت چنانكه گويند،

ص: 295

كارهايى از او سر زد كه مردم رى آن را خوش نداشتند، محمد بن طاهر يكى از سرداران خويش را به نام ميكال كه برادر شاه پسر ميكال بود با جمعى سوار و پيادهسوى رى فرستاد كه با محمد بن جعفر طالبى بيرون شهر تلاقى كرد. گويند: محمد بن ميكال، محمد بن جعفر طالبى را اسير گرفت و سپاه وى را بشكست و وارد رى شد و در آنجا بماند و دعاى سلطان گفت. امّا ماندن وى در آنجا دير نپاييد كه حسن بن زيد سپاهى فرستاد با يكى از سرداران خويش به نام واجن از مردم لارز. وقتى واجن به رى رسيد محمد بن ميكال به مقابله وى بيرون شد و پيكار كردند كه واجن و يارانش محمد بن ميكال و سپاه را هزيمت كردند. محمد بن ميكال به رى رفت و آنجا را پناهگاه كرد، واجن و يارانش از دنبال وى برفتند و او را بكشتند و رى را از آنِ ياران حسن بن زيد كردند. پس از كشته شدن محمد بن ميكال وقتى روز عرفه آن سال رسيد، احمد بن عيسى و ادريس بن موسى، هردوان علوى، در رى قيام كردند و احمد بن عيسى با مردم رى نماز عيد كرد و سوى شخص مورد رضايت از خاندان محمد دعوت كرد و او سوى قزوين رفت».(ج 14 ص 6139 - 6140)

حسن بن زيد در سال 250(1) به قصبه كلار از آباديهاى سرحدى بين گيلان و طبرستان (كلاردشت) آمد و مردم با وى بيعت كردند، و لقب داعى كبير را به او دادند و به عنوان مؤسس سلسله علويان طبرستان شناخته شد. در تاريخ طبرى آمده است:

«و هم در اين سال نامه محمد بن طاهر آمد با خبر مرد طالبى كه به رى و اطراف آن قيام كرده بود و سپاهيانى كه براى نبرد وى فراهم كرده بود و جنگاورانى كه به مقابله وى فرستاده بود و همينكه او به محمّديه رسيده بود، حسن بن زيد فرار كرده بود و او به هنگامى كه وارد محمّديه شده بود، كسان بر راهها گماشته بود و ياران خويش را فرستاده بود و خدا وى را بر محمد بن جعفر ظفر داده بود كه اسير شده بود

ص: 296

بى پيمان و قرار.

كسانى كه از علويان بار دوّم پس از اسارت محمد بن جعفر به رى رفته بودند،احمد بن عيسى بن على بن حسين صغير بن على بن حسين بن ابى طالب بود با ادريس بن عبداللّه بن موسى بن عبداللّه بن حسن بن على بن ابيطالب و همين ادريس بود كه به وقت رفتن حج گزاران قيام كرده بود»... . (ج 14، ص 6180)

حسن بن زيد پس از استيلا بر رويان و چالوس و رى جمعى از دعاة علوى را به عنوان دعوت به اطراف طبرستان و ديلم فرستاد و مردم گروه گروه به او پيوستند. حسن بن زيد در مدت سه سال تمام طبرستان و قسمت مهمّ ديلم و رى را به تصرف خويش در آورد. در تاريخ طبرى آمده است:

«در اين سه سال پسر جستان فرمانرواى ديلم با احمد بن عيسى علوى و حسن بن احمد كوكبى به رى هجوم بردند و كشتار كردند و اسير گرفتند. وقتى آهنگ رى كردند عبداللّه بن عزيز عامل آنجا بود كه بگريخت. مردم رى بر دو هزار هزار درم با آن ها صلح كردند كه بدادند و پسر جستان از رى برفت. ابن عزيز سوى آنجا بازگشت و احمد بن عيسى را اسير گرفت و وى را به نيشابور فرستاد». (ج 14، ص 6262)

در اين حال قارن عاصى شد و حسن بن زيد به دفع او قيام كرد و در 254 تصميم گرفت گرگان و خراسان را نيز مسخر سازد. ولى معتز خليفه عباسى دو تن از سرداران ترك خود را با سپاهى فراوان به طبرستان فرستاد. آن ها رى و قزوين و سارى و آمل را گرفتند. تا سال 271 رافع بن هرثمه در خراسان مدعى عمروليث بود و در اين سال مغلوب عمرو شد و متوارى مى زيست، تا سال 272 كه شنيد محمد بن زيد از حاكم رى كه تركى بود از دست نشاندگان بنى عباس شكست يافته، موقع را مغتنم شمرد و به تحريك اسپهبد رستم بن قارن به گرگان حمله برد. در اين تاريخ از مردم ديلم كمك گرفت و رافع بن هرثمه را از طبرستان بيرون كرد، ولى به علت تعداد زياد دشمنان كه به رافع ملحق شده بودند حريف او نشد، تا وقتى كه رافع چند بار از

ص: 297

لشكريان خليفه در رى و از سپاهيان عمروليث شكست خورد.

بعد از قتل محمد بن زيد و آمدن امير اسماعيل سامانى به طبرستان اين ولايت مستقيماً تحت اداره عُمال سامانى در آمد و سادات علوى به ديلمان و گيلان پناهجستند. اميراسماعيل پس از حركت از طبرستان، اين ولايت را به پسر عمّ خود ابوالعباس عبداللّه ابن محمّد بن نوح سپرد و از آنجا عازم رى شد، تا به دعوت خليفه، محمّد بن هارون را كه بر رى استيلا يافته بود دفع كند. محمّد بن هارون كه در سال 288 از دست اسماعيل به ديلمان گريخته بود بعد از چندى به استدعاى مردم رى عازم آن شهر شد و پس از كشتن حكمران ترك آنجا آن شهر را از عمال خليفه عباسى گرفت. در تاريخ طبرى آمده است:

«در رجب اين سال، چهار روز مانده از آن، خبر آمد كه گروهى از مردم رى با محمّد بن هارون كه اسماعيل بن محمد از پس كشتن محمّد بن زيد علوى او را عامل طبرستان كرده بود مكاتبه كرده اند و محمّد بن هارون خلع كرده و سپيد پوشيده و از او

خواسته اند كه سوى رى شود كه وى را به شهر در آرند، به سبب آن كه اوكرتمش، ترك ولايتدارشان، چنانكه گويند، با آن ها رفتار بد داشته بود. محمّد بن هارون با اوكرتمش نبرد كرد و او را هزيمت كرد و بكشت و دو پسر وى را نيز بكشت با يكى از سرداران سلطان به نام ابرون كه برادر كيغلغ بود. پس از آن محمّد بن هارون وارد رى شد و بر آن تسلط يافت». (ج 15، ص 6714)

خليفه عباسى در اين سال به اسماعيل پيغام داد كه رى نيز جزو حوزه حكومتى تست و بايد آنجا را از وجود محمّد بن هارون پاك سازى. اسماعيل به رى شتافت، امّا قبل از رسيدن او محمّد بن هارون به قزوين و از آنجا به زنجان و گيلان رفت و در 289 اسماعيل سامانى رى را بلامنازع تصرف كرد. در تاريخ طبرى آمده است:

«در اين سال در رى ميان اسماعيل بن احمد و محمد بن هارون نبردى رخ داد. چنانكه گفته اند در آن وقت اين هارون با نزديك هشت هزار كس بود. محمد

ص: 298

بن هارون هزيمت شد و پيش روى ياران خويش رفت نزديك هزار كس از يارانش به دنبال وى روان شدند و به سوى ديلم رفتند كه به پناهندگى وارد آنجا شد». (ج 15، ص 6724)

در سال 290 اسماعيل رى را به پسر عمّ خود ابوصالح منصور بن اسحقواگذاشت، على رغم توجه خلفاى بغداد به رى تعداد سكنه عرب ناچيز بود و اغلب اهالى شهر رى ايرانى بودند. منصور كه از 290 تا 296 بر رى حكومت كرد همان كسى بود كه حكيم و پزشك معروف ابوبكر محمّد بن زكرياى رازى، كتاب خود منصورى را به نام او به رشته تأليف در آورده است.

محمّد بن هارون پس از پناهنده شدن به گيلان براى آن كه انتقام خود را از امير سامانى بگيرد به دعاة علوى گيلان توجه كرد و در اين تاريخ حسن بن على ملقب به ناصر كبير براى انتقام گرفتن خون محمّد بن زيد به آمل حمله برد و از سپاه سامانى شكست خورد و به ديلمان پناه برد. ناصر كبير و محمّد بن هارون و چند تن از بزرگان گيلان كه در بيعت ناصر آمده بودند به طبرستان حمله بردند و در نزديكى آمل پس از جنگ بسيار سختى لشكريان ابوالعباس سامانى حكمران طبرستان را شكست دادند و ابوالعباس به رى گريخت. علت شكست ابوالعباس در جنگ اين بود كه او از امير اسماعيل مدد خواسته بود. اسماعيل پسر خود را (احمد) به يارى او فرستاد ولى احمد به علت خصومتى كه با او داشت در راه خود را معطل كرد تا سپاهش شكست بخورد.

ابوالعباس يكى از سران سپاهى خود را به رى فرستاد و او به حيله بر محمّد بن هارون دست يافت و او را به بخارا فرستاد. ابوالعباس در سال 297 به طبرستان روانه شد و تا صفر 298 كه مرد در آن مقام در آنجا بود. پس از فوت ابوالعباس امير احمد والى رى محمد بن صعلوك را حكومت طبرستان داد. در تاريخ طبرى آمده است:

«در اين سال كار خراسان آشفته شد كه احمد بن اسماعيل كشته شده بود و پسرش

ص: 299

نصر به نبرد عمويش اشتغال داشت و ميان وى و عمويش اختلافها رفت. احمد بن على، معروف به صعلوك، كه در ايام زندگى احمد بن اسماعيل از جانب وى ولايتدارى رى بوده به مقتدر نوشت و فرستاده اى سوى وى گسيل داشت و كار رى و قزوين و گرگان و طبرستان و توابع اين ولايتها را خواستار شد و مالى گزاف در قبال آن تعهد كرد. نصر حاجب بدو توجه كرد، چندان كه نامه ها سوى وى فرستاد به ولايتدارى. مقتدر از مالى كه تعهد شده بود صد هزار درم به نصر جايزه داد و دستور داد در هر ماه از ماههاى هلالى خوانى براى وى بپا دارند به پنجهزار درم و از املاك سلطان در رى تيولها بدو دادند كه هر سال صد هزار درم در آمد داشت». (ج 16، ص 6827 - 6828)

يوسف بن ابى ساج حكمران مستقل آذربايجان و ارمنستان كه از سالها قبل قسمتى از مالياتهاى وصول شده را به بغداد مى فرستاد در سال 304ه . به اين بهانه كه شهر رى را خليفه به عنوان تيول به او سپرده به آن شهر كه محل پادگان سامانيان بود حمله برد.

پادگان مزبور به تخيله قلاع آنجا ناچار گشت و يوسف توانست علاوه بر شهر رى، قزوين و زنجان را نيز به تصرف در آورد. امّا خليفه نيز مانند وزيرش واگذارى شهر رى را به عنوان تيول به يوسف رد كرد و اين خود به جنگهاى طولانى كه گاهى با موفقيت حكمران عاصى توأم بود منجر گشت. در تاريخ طبرى آمده است:

«در شوال همين سال، مونس خادم به رى در آمد براى نبرد ابن ابى الساج، پس از آن كه ابن ابى الساج، خاقان مفلحى را هزيمت كرده بود و نگذاشت هيچكس از ياران خاقان تبعه وى شود يا چيزى از ياران خاقان بگيرد. ابن فرات به نزد المقتدر باللّه رفت و بدو خبر داد كه على بن عيسى به ابن ابى الساج نوشته و دستورش داده كه سوى رى شود به مكارى بر ضد خليفه، و تدبير به مخالفت وى. المقتدر باللّه اين سخن را از ابن فرات گوش گرفت، و چون او برون شد، از على بن عيسى درباره آن ها پرسيد - على به نزد مقتدر در خانه خلافت بداشته بود - گفت: «ناحيه اى كه ابن ابى

ص: 300

الساج را سوى آن كشانيده ام از آن برادر صعلوك است بدو نوشتم كه با وى نبرد كند و اهميّت نمى دادم كه كدامشان كشته شود. براى اين كار از امير مؤمنان اجازه گرفتم كه درباره آن اجازه داد، از وى خواستم كه دستخط كند كه بكرد و اكنون دستخط او به نزد من است». دستخط را حاضر كرد و اين در مقتدر اثر نكو نهاد كه بر على بن عيسى در بداشتنگاهش گشايش آورد و با وى سختى نكرد». (ج 16 ص 6845)

پس از يوسف بن ابى الساج در رى بى نظمى هايى روى داد و سرانجام سامانيان كهاز حمايت خليفه برخوردار بودند دوباره رى را جزو قلمرو خود ساختند و سيمجور به حكومت آنجا منصوب شد. در سال 315 ماكان به اصرار حسن بن زيد حسنى را برگرداند و با كمك يكديگر به رى لشكر كشيدند و رى را از دست محمد بن صعلوك گرفتند. حسن بن زيد حسنى معروف به داعى صغير خشنود از اين كه مى تواند ناحيه رى را تا زنجان و قم در تحت قدرت خود داشته باشد، ولى به سبب اين كه از شرابخوارى جلوگيرى مى كرد و در مقابل حملات اميران طرفدارى مى كرد توطئه اى از رجال و بزرگان بر ضد وى برپا شد كه در آن ماجرا حسن كشته شد. بعد از قتل او سردارى به نام اسفار ديلمى پسر شيرويه در 317 به رى لشكر كشيد و دعوى استقلال كرد. اسفار به دست مردآويج كشته شد و بالنتيجه مردآويج بر گرگان و طبرستان و قزوين و رى و قم و كاشان و لرستان مستولى شد. پس از كشته شدن مردآويج آل بويه در رى مستقر شدند و رى حدود 100 سال جزو قلمرو ركن الدين ديلمى بود.

منابع

اشپولر، برتولد. تاريخ ايران در قرون نخستين اسلامى. ترجمه دكتر جواد فلاطورى. تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1349.

اقبال آشتيانى، عباس. تاريخ مفصل ايران، از صدر اسلام تا انقراض قاجاريّه. به كوشش محمد دبير سياقى. خيام، 1346.

ص: 301

بلعمى، ابوعلى محمد. ترجمه تاريخ طبرى. قسمت مربوط به ايران. به اهتمام دكتر جواد مشكور. تهران: حيدرى، 1337.

بهرامى، اكرم. تاريخ ايران از ظهور تا سقوط بغداد. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1356.

دهخدا، على اكبر. لغت نامه، زير نظر محمد معين، جعفر شهيدى، تهران: سازمان لغت نامه، 1325 - 1358.

صفا، ذبيح اللّه. تاريخ ادبيات ايران. جلد اوّل از آغاز عهد اسلامى تا دورهسلجوقى. تهران: ابن سينا، 1347.

طبرى، ابوجعفر محمد بن جرير. تاريخ الرسل و الملوك. بخش ايران از آغاز تا سال 31 هجرى، ترجمه صادق نشأت. تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1351.

قِرطبى، عريب بن سعد. دنباله تاريخ طبرى. ترجمه ابوالقاسم پاينده. تهران: بنياد فرهنگ ايران، 1354.

كريمان، حسين. رى باستان، ج 1. تهران: دانشگاه ملى ايران، 1354.

مدرس، محمد على. ريحانة الادب، تبريز: شفق، 1349.

مصاحب، غلامحسين. دائرة المعارف فارسى. تهران: فرانكلين، 1345.

نفيسى، سعيد. تاريخ خاندان طاهرى، طاهر بن حسين. تهران: اقبال، 1335.

- Short incyclopedia of Islam. The international Union of Academies. New edition, E.J.Brill, Leiden, Netherlands. 1960.

- Websters New Collegiate Dictionary, G C Merriam Company, Spring field, Massachusetts, U.S.A. 1976.

- Websters New Collegiate Dictionary, G C Merriam Company. Spring field, Massachusetts, U.S.A. 1976.

ص: 302

ص: 304

فرمان اشرف افغان و موقوفات آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام (1)

از موقوفات آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام پيش از قرن هشتم هجرى قمرى اطلاعى در دست نيست. اما از اواسط اين قرن كه يكى از محتشمين سادات رى، به نام سيد شرف الدين حسين، چندين رقبه از املاك خود را بر اين آستانه وقف كرده و توليت آن را به خود و سپس به فرزندان ذكور خود، نسلاً بعد نسل تفويض نموده است و نيز چند تن ديگر از بزرگان آن عصر كه به پيروى از او املاكى را وقف آستانه كرده اند، اطلاعات نسبتاً كافى در دست است و با اين كه اصل قبالات و وقف نامجات از ميان رفته، در گزارش مجلس تحقيق و تفتيش اوقاف كه در زمان شاه طهماسب اوّل صفوى (930 - 984ه. ق)، در تاريخ اوّل رجب 961ه . ق تنظيم شده، صورت كليّه اين رقبات و نام واقفين و متوليان آن ها ذكر شده است(2) اما گفتنى است كه واگذارى توليت اين موقوفات به اولاد ذكور سيد شرف الدين، نسلاً بعد نسل و بدون ذكر مشخصه ديگر، به مرور زمان، تشخيص متوليان شرعى را دشوار ساخته و مدعيان بسيارى را براى تصدى اين وظيفه كه حقّ التوليه چشم گيرى هم داشته است (ثلث از عوايد موقوفات) برانگيخته، به طورى كه در اواسط قرن دهم هجرى قمرى كه شاه

ص: 305

طهماسب به توسعه و ترميم و تنظيم امور آستانه همّت گماشته بوده براى تشخيص متوليان شرعى، ناچار از مراجعه به مجلس تحقيق و تفتيش اوقاف شده است و اين مجلس پس از مطالعه اسناد و وقف نامجات، از ميان مدعيان مختلف دو نفر را به نام هاى امير نظام الدين عليشاه بن امير سعدالدين عنايت اللّه و امير حسام الدين ابراهيم بن امير ناصرالدين خليل اللّه به عنوان متوليان شرعى موقوفات قديمه آستانه برگزيده است.(1) پس از آن، پادشاه مزبور خود نيز رقبات چندى را بر آستانه وقف كرده و يا به سيورغال(2) مقرر داشته ولى توليت آن را به خاصّه شريفه واگذار كرده كه زير نظر وزير يا يكى از صدور وقت اداره مى شده است.

اقدامات شاه طهماسب درباره تشخيص متوليان شرعى، اگر چه در برهه اى از زمان، نسبتاً كارگشا و موجب نظم و ترتيب آستانه بوده است ولى پس از دو سه نسل كه اعقاب متوليان شرعى، از نو رو به افزايش گذاشت، و اختلافات آن ها با يكديگر از يك سو و با متوليان انتصابى از سوى ديگر بالا گرفت، بر مشكلات سابق چنان افزود كه گاهى كار به «مناقشات جاهلانه» مى كشيد(3) و مداخله سلاطين وقت را ضرورى مى ساخت.

فرمان اشرف، از فرامينى است كه دراين باره صادر شده است و از چند نظر اهميت بسيار دارد:

الف. چون اين فرمان با حضور شخص اشرف و مسؤولين امور آستانه تنظيم شده و جمله «بالمشافهة العليّة العالية» نيز در پشت سند نوشته شده است، گمان و احتمال اشتباه و خبط و خطا در آن بسيار اندك است.

ص: 306

ب. چون از اسناد و قبالات و وقف نامه هاى موقوفات جديده، جز چند موردمعدود، سندى در دست نيست؛ ذكر نام كلّيّه اين موقوفات و تشخيص عوايد و طرز نگاه دارى حساب و ابواب جمعى آن ها كه بدين تفصيل در هيچ سند ديگر نيامده است، بسيار مفيد و كارگشاست.

ج. تشخيص متولى شرعى و ذكر نام متوليان انتصابى و تعيين حدود و وظايف هر يك از آن ها، از نكات قابل توجه اين فرمان است.

سر كار و خاصه شريفه» به كار رفته است.(1) و شايد يكى بودن اين دو اصطلاح باعثشد كه نادرشاه افشار همه موقوفات خاصّه آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام را به عنوان خالصه ضبط كرد و در زمان پهلوى اوّل كه كلّيّه خالصجات دولتى را به نفع دولت فروخت، اين موقوفات نيز به عنوان خالصه به اشخاص مختلف فروخته شد و بدين ترتيب مهم ترين موقوفات اين آستانه براى هميشه از دست رفت.

ب. متولى و وظايف او: نخستين متنى كه به شرح وظايف متوليان پرداخته، كتاب دستور الملوك نوشته ميرزا رفيعا است كه هر چند در زمان سلطنت شاه سلطان حسين (1105 - 1135ه. ق) تدوين شده ولى به طور كلى مربوط به سازمان هاى عصر صفوى است كه از زمان شاه طهماسب اوّل شكل گرفته و به تدريج تكامل يافته(2) و تا اواسط عصر قاجاريه ادامه داشته است.

در فصل چهارم و پنجم اين كتاب، وظايف متوليان آستانه مقدسه حضرت عبدالعظيم عليه السلام را مانند وظايف متولى حضرت معصومه عليهاالسلام چنين ذكر كرده است:

نظم و نسق سر كار مزبور از انتظام كارخانجات و تغيير و تبديل و تنبيه عمله و حفاظ و ارباب وظايف و منسوبان آستانه و مباشرين محال و مستغلات موقوفه آنجا و ساير امور جزئى و كلّى آن آستان به تصديق و تجويز و صوابديد متولى آن آستان مى باشد و در بعضى از آستانه ها عشر موقوفات و در بعضى ده نيم در وجه متوليان مقرر است.(3)

اما چنين به نظر مى رسد كه مقصود از اين مقام، متولى موقوفات خاصّه است كه زير نظر صدر خاصّه انجام وظيفه مى كرده و علاوه بر توليت موقوفات خاصّه، سمت مدير يا رياست كل آستانه را هم بر عهده داشته است.

ص: 308

گاهى مقام توليت يكى از آستانه ها با يك سمت دربارى ديگر توأم مى شد، چنان كهدر قرن دهم هجرى قمرى توليت آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام يكى از سمت هاى جنبى ايشّك آقاسى (رئيس تشريفات سلطنتى) بود و يا شغل حكومت را با سمت توليت بقعه اى كه در محل قرار داشت، يكى مى كردند تا بدين وسيله رعايت دستورها و قوانين مذهبى نيز با او باشد.(1) اگر هم چنين نبود، باز رسيدگى به مسائل كلى و رفع اختلافاتى كه در نحوه اداره امور پيش مى آمد، منوط به نظر بيگلربيگى يا حاكم محل بود؛ چنان كه در همين فرمان، اشرف افغان تفكيك بعضى از موقوفات قديمه و جديده را كه مابه الاختلاف متوليان آن ها بوده به عهده عالى جاه بيگلربيگى تهران گذاشته است.

ج. انواع متوليان: 1. متولى شرعى، كه توليت موقوفه منصوصاً به او واگذار بود. مؤلف تذكرة الملوك مى نويسد:

مجملاً عزل و نصب مباشرين موقوفات اگر تفويضى بوده باشد، به صدور خاصّه

و عامّه متعلق است و اگر شرعى باشد، هيچ يك از حكام شرع و صدور را مدخليتى در آن نيست. بلكه شرعاً هر كس را واقف اوقاف متولى و صاحب اختيار قرار داده باشد، مباشر خواهد بود و تغيير آن مخالف شريعت مقدسه نبوى است.(2)

2. متولى قديمى، اصطلاحى است كه در اسناد و فرامين آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام درباره متوليان شرعى كه از احفاد سيد شرف الدين حسين بوده اند به كار رفته است.

3. متولى استصوابى، به كسى گفته مى شد كه متوليان ديگر، اعم از شرعى و تفويضى، وظايف خود را با صواب ديد او انجام مى دادند.

4. متولى تفويضى كسى بود كه توليت موقوفه از طرف مقامات ذى صلاح به او

ص: 309

تفويض مى شد.

5. متولى جديدى، اين اصطلاح در اسناد و فرامين آستانه براى كسانى به كار رفته كه از قرن دهم هجرى قمرى به بعد، پس از واگذارى توليت موقوفات سلطنتى به خاصّه شريفه، از سوى شاه يا يكى از صدور به مقام توليت منصوب شده اند.

قابل ذكر است كه در همان زمان نيز هرگاه توليت موقوفه اى به متوليان شرعى آستانه واگذار مى شد، آن را موقوفه قديمى مى ناميدند مانند رقباتى كه خليفه شاه قلى مُهردار(1) و حسين خان روملو(2) و غازى خان تكلو(3) از سرداران شاه طهماسب وقف كرده اند و يا قريه خلازير كه زينب بيگم دختر او(4) در سال 997ه. ق وقف كرده است ولى چون توليت اين موقوفات به متوليان شرعى از احفاد سيد شرف الدين داده شده، همه جا از آن ها با عنوان موقوفات قديمه ياد شده است.

قسمت كه مربوط به موقوفات جديده اى است كه نامشان در هيچ سند ديگر نيامده، تأثير مهمى نگذاشته و در مورد موقوفات قديمه نيز گزارش مجلس تحقيق و تفتيشطهماسبى، براى رفع نياز كافى است.

روى فرمان، مربوط به تعيين متوليان قديمى و جديدى و توصيه هايى درباره همكارى آن ها با يكديگر است و در پشت سند به تفصيل به ذكر رقبات موقوفه و تشخيص عوايد و مقايسه درآمدهاى سنواتى با قوى ئيل (سال تنظيم سند) و وظايف متوليان و متصديان و مستوفيان پرداخته و در پايين صفحه، كنار جمله «بالمشافهة العلية العالية»، مهرى چهارگوش با ابعاد 2 × 2 سانتى متر مربع با اين سجع

به چشم مى خورد:

اشرف شاهان كه باشد صاحب تاج و نگين *** هر كه پاس دولت او داشت مى گردد [مهين]

اين مطلب كه چرا مُهر شاه، در پايين صفحه و پشت فرمان خورده است را شايد بتوان چنين توجيه كرد كه چون اين قسمت متضمن ذكر عوايد و طرز نگاه دارى حساب و مسؤوليت آستانه داران بوده، اشرف با زدن مُهر خود در ذيل صفحه، مطالب و مضامين آن را مشخصاً تسجيل كرده است. سبك نگارش اين فرمان به رسم مستوفيان آن عصر، نامأنوس و گاه مبهم و حتى در بسيارى از موارد جملات آن فاقد فعل است.

روى فرمان

1. ... قوى ئيل مطابق سنه...

2. ... متولى شرعى قديمى(1) به درگاه جهان پناه آمده به عرض رسانيد كه توليت

ص: 311

قديمه اباً عن جده به مشاراليه مرجوع و اوقاف جديد به ميرزا جلال طهرانى و غيره از سادات بوده... .

3. ... اوقاف جديده سركار مذكور را به ملاّ مصرى... ارزانى داشتيم كه به هيچ وجهمن الوجوه، مدخل در موقوفات قديمه محل المزبور و امور متعلّقه به مزارات منوّره ننموده سواى.

4. قريه مردهاباد(1) كه از جمله اوقاف جديديّه و در معامله هذه السّنه ضبط و نسق آن به فضيلت شعار، ملاّ عاشور مقرّر شده. توليت كل تتمه اوقاف جديديّه مذكوره و ضبط و نسق زراعت و داد و ستد آن را به مبلغ و مقدارى

5. كه به شرح طومار على حده، متولى سركار آستانه منوّره و مستوفى موقوفات ممالك، به قيد التزام و در تفصيل ضمن، دخلاً خرجاً مشخص و به قلم داده، ابواب جمع نموده اند. ملاّ مصرى مشاراليه مختص خود دانسته

6. و در نظم و نسق و داد و ستد آن، بذل جهد موفور به منصّه ظهور رسانيده، با اطلاع و استصواب متصدى و مستوفى جديد كه در اين وقت تعيين شده، نقد و جنس حاصل و منافع آن را ضبط و

7. جمع نموده، در تكثير زراعات و نماى حاصل و آبادى بايرات، مسامحه و مساهله ننموده، حقّ التوليه خود را از سواى عشر محصول قريه مردهاباد، كه از سمت توليت او موضوع و مستثنى است از ساير اوقاف

8 . جديديّه از آنچه در هر سال حاصل آن به عمل آيد، از قرار عشر، به دستور متوليان سابقه آن توليت پناه، به انضمام مبلغ پنجاه تومان كه در معامله قوى ئيل،

ص: 312

حسب الرّقم مبارك در وجه آن توليت شعار

9. و مقدار يكصد و بيست وقر(1) جنس كه در وجه تلامذه او مقرّر بود، كماكانمستمر و برقرار دانسته، سال به سال بازيافت و ده نيم متصدى و صد سه مستوفى جديد را كه در تفصيل ضمن به خرج اعتبار شده،

10. واصل و عايد نموده، تتمّه حاصل اوقاف جديديّه را، به شرح ضمن ابواب جمع خود، و سال به سال نسخه منقّحه مشخّصه بر مبلغ و مقدار آن در دست داشته و به مهر خود و متصدى و مستوفى سر كار مذكور كه

11. كه (كذا) از ديوان تعيين شده اند رسانيده، انفاذ درگاه خلايق اميدگاه نمايد كه بدانچه ثانياً مقرر گردد، از آن قرار معمول دارد و حقّابه آب ايلمان(2) من محال اوقاف جديديّه را كه بعد از

12. شرب باغات و حمّامات و باغچه خانه ها [زاويه متبركه] كه به محل زراعت وقف جديد شرب مى شود، به شرحى كه در رقم متولى موقوفات قديم تفصيل يافته، عمل و موافق مساحت معمول از

13. از (كذا) قرار مساحت نامچه على حده... بر اين موجب بازيافت و از قرار برآورد ابواب جمع خود دانسته، در شرب آب مذكور به اراضى باغ و باغچه زاويه متبركه

حقّابه باغ و باغچه كه اشجار و تاك آن به حد كمال رسيده باشد جريبى 7500 دينار حقّابه باغ و باغچه نو درآمد كه تاك و اشجار آن به غرس جديد منغرس شده باشد

سال اوّل: جريبى 400 دينار

ص: 313

سال دويم: جريبى 1000 دينار

سال سيم: جريبى 3000 دينار

سال چهارم، به دستور اشجار كامله باغات دايره جريبى 7500 دينار

14. ممانعت ننموده مزاحمت خلاف حساب نرساند و در باب مستغلات زاويهو سبزى كار و زاويه مقدّسه، به شرحى كه در رقم متولى سركار جديد مقرر گرديده، از آن قرار

15. معمول و آن توليت پناه و متولى قديم مدخل در امور مختصّه يكديگر ننموده، هر يك مساعى جميله خود را در انجام و اتمام خدمات متعلّقه به خود به منصه ظهور رسانند، متعرض و مزاحم حال.

16. يكديگر نشده، در كمال موالات و مواسات سلوك مسلوك داشته، معاونت يكديگر را لازم شمرده، مباينت و مناقشه جاهلانه را متروك دانند و چون صلاحيت شعار ملاّعاشور هر ساله متولى

17. و متصدى قريه مردهاباد، و حاصل و منافع آن نقداً جنساً وقف جديد آستانه منوّره مذكور و به صرف شيلان و مواجب عمله مطبخ و چراغ خانه و سوخت مشاعل آستانه منوره مقرر بوده،

18. و از ابتداء هذه السّنه از مصارف مذكوره مقطوع و به ضبط و تصدى ملاّعاشور مقرّر گرديده كه كل نقد و جنس محل مزبور را، متصدى مؤمى اليه از قرار جمع قديم، ابواب جمع خود

19. دانسته، از قرارى كه در هذه السّنه محصولات آن را به عمل آورد، مستوفى سركار جديد نسخه منقّحه بر آن درست داشته، به مُهر خود و متصدى مذكور، به اطلاع آن توليت شعار،

20. انفاذ درگاه جهان پناه و ملاعاشور متصدى، به علاوه رسوم تصدى، حقّ التوليه شرعى قريه مذكوره را نيز نقداً جنساً مطالبه و از قرار عشر بازيافت نموده، كل تتمه

ص: 314

حاصل را در هذه السّنه ابواب جمع متصدى دانسته، بيگلر بيگيان

21. و حكام و عُمّال الكاء رى، به علت مالوجهات و متوجّهات ديوانى محال اوقاف آستانه متبركه، كه به سيورغال سركار مذكور مقرر و مستمر و مالاً منالاً ابواب جمع متوليان مزار

22. كثيرالانوار است، مطلقاً متعرّض احوال ايشان و رعايا و زارعين و مباشرين امور اوقاف قديم و جديد سركار موقوفات مذكوره نشده، از ساير استصوابيات

23. و عوارضات مملكتى نيز معاف و مسلّم و مرفوع القلم شمرده، به همه جهت قلم و قدم كوتاه و كشيده دارند مستوفيان عظام كرام ديوان اعلى رقم اين عطيه را

24. در دفاتر خلود ثبت و از شائبه تغيير و تبديل مصون و محروس شناسند و هر ساله رقم مجدد طلب ندارند. [تحريراً فى شهر ذى قعدة الحرام سنه 1140]

نقد جنس

30 تومان 601 خروار

2047 دينار 59 من

به عمل آمده قوى ئيل بعد از وضع كسر اجازه معمولى مستأجران به شرح فوق كهمستوفى سر كار مزبور نوشته

نقد جنس

20 تومان249 خروار

8000 دينار60 من

تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

نقد جنس

9 تومان351 خروار

4047 دينار99 من

مزرعه خوراذيل(1) عن رسد يك دانگ و نيم و ربعى از يك فرد(2) وقفى جديد كه هر ساله مباشرين اوقاف مزبوره مبلغى/نقد و مقدارى جنس، از بابت مالوجهات رسد وقفى جديدى متعلّق به ديوان را مهم سازى گماشتگان/عالى جاه بيگلربيگى تهران مى نمايند و مزرعه مزبوره به شرح ايلمان به اجاره عمل شده

ص: 317

نقد جنس

7 تومان69 خروار

32 دينار83 من

5 سير

به عمل آمده قوى ئل بعد از وضع كسر اجاره معمولى مستأجران

نقد جنس

4 تومان 17 خروار

3700 دينار72 من

تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

نقد جنس

2 تومان 57 خروار

2632 دينار64 من

5 سير

مزرعه استروهه(1) عن رسد سه دانگ وقفى جديد كه به اجازه به اين قيد عمل شده/كه دو ثلث اجاره را نقداً جنساً تماماً و يك ثلث را از قرار تومانى/هشت هزار

ص: 318

دينار و خروارى هشتاد من مهم سازى ارباب حوالات/نمايند مقرر آن كه متولى و متصدى محال اوقاف جديدى تحقيقات لازمه/نمايند، هرگاه در مزرعه مزبوره بذر و نسق و عوامل و ساير مصالح الاملاك/از قديم باشد، موافق حساب به دستور استمرار سند بازيافت/ابواب جمع خود و در نسخه جات مستوفى جزو، داخل جمع نمايند/

نقد جنس

20 تومان407 خروار680 دينار60 من

به عمل آمده قوى ئيل بعد از وضع كسر اجاره معمولى مستأجران

نقد جنس

11 تومان94 خروار

8100 دينار27 من

تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

نقد جنس

8 تومان313 خروار

2580 دينار33 من

قريه دولاب(1). به شرح جزو كه مال و منال قريه مزبوره موافق نسخه مستوفى موقوفات با مردهاباد/يك جا جمع است و جمع قديم در تحت قريه مزبوره نوشته شده/و جزو الكاء رى قلم داده اند. مستوفى و مستوفى جزو تخمين مال و منال قريه مزبور را حسب الواقع نموده/ابواب جمع خود نمايند.

ص: 319

نقد جنس

67 تومان 121 خروار

1088 دينار55 من

نقدازبابت تفاوت عملكرد قوى ئيل به شرح جزو

موافق جمع قديم

نقدنقد

57 تومان10 تومان1088 دينار

جنس جنس

14 خروار60 خروار

56 من

29 تومان و 1000 دينار منهاى 2 تومان و 3000 دينار، الباقى 26 تومان و 8000 دينار

قريه دولاب از بابت 15 تومان آن و قطعات زمين واقعه در قريه مزبوره حسب القرار

متولى شرعى كه در سنه قوى ئيل داخل سند اجاره برده شد و خود متصرف شد/

29 تومانمنهاى 2 تومان

700 دينار900 دينار

26 تومان

800 دينار

مقرر و حسب العمل

كه معادل نقدى جمع قديم منظور شده 14 تومان 9930 دينار

كه در عوض جنس جمع قديم منظور مى شود چون تسعير نامچه در نظر نبود مستوفى جزو حسب الواقع مشخص و از آن قرار جمع نمايد

ص: 320

11 تومان18 خروار

8070 دينار41 من

مزرعه قريه ويمكرد(1) چون جمع قديم در نظر نبود و از دفاتر ديوانى به نظر نرسيد لهذا عملكرد قوى ئيل در تحت قديمى جمع، و در به عمل آمده قوى ئيل نيز منظور هرگاه ثانى/الحال معلوم شود، مستوفى جزو از آن قرار در نسخه جات ابوابجمع نمايد/

نقدجنس

10 تومان60 خروار

عن قطعات واقعه در قريه دولاب، از بابت وقفى سر كار امام زاده حمزه كه مقرر شد كه ضبط شود

نقدجنس

39 تومان34 خروار

1158 دينار44 من

به عمل آمده قوى ئيل

39 تومان

3000 دينارمقرّر و حسب العمل

معادل نقدى جمع قديم 39 تومان 1158 دينار

از بابت تفاوت نقدى عملكرد قوى ئيل در عوض جنس جمع قديم منظور مى شود و قوى[ئيل] 4 هزار دينار

8 خروار13 خروار

18 من71 من

ص: 321

از بابت تفاوت جنس جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل مقررى اى كه فضيلت پناه متولى و متصدى و مستوفى جزو/ سركار مزبور، در باب جمع قديم تحقيقات لازمه نموده ثانى الحال آنچه محقق و محكوم به بود، از آن قرار/در نسخه جات ابواب جمع نمايند/20خروار، 73 من.

مالوجهات

نقدجنس

15 تومان395 خروار625 دينار18 من

به عمل آمده قوى ئيل تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

نقد جنس نقد جنس

8 تومان281 خروار6 تومان113 خروار

4248 دينار81 من6377 دينار37 من

مزرعه آبه مشهور به ده خير(1) از بابت مالوجهات دو دانگ اربابى

ص: 322

نقد جنس

1 تومان32 خروار

4953 دينار86 من

به عمل آمده قوى ئيل

نقد جنس

1 تومان27 خروار

397 دينار61 من

تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

نقدجنس

2556 دينار5 خروار

25 من

مزرعه بهشتى(1) كه به شرح ايلمان به اجاره عمل شده

نقد جنس

5 تومان177 خروار

9021 دينار37 من

به عمل آمده قوى ئيل بعد از وضع كسر اجاره معمولى مستأجران

نقدجنس

12 تومان140 خروار

100 دينار81 من

منهاى 6 تومان و 1978 دينار كه در عوض جنس داده شده بعينها 125 خروار 7 من كه در عوض تفاوت جنس نوشته مى شود به قرار و قرى 4000 دينار، موافق تسعير ديوانى

ص: 323

الباقى

5 تومان و 6 تومان 15 خروار

9021 دينار1978 دينار47 من

36 خروار

65 من

تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

جنس

36 خروار

65 من

مزرعه محمودآباد شهريار(1) از بابت رسد مالوجهات كه به سيورغال سركارمزبور مقرر بوده

نقد جنس

1 تومان50 خروار

680 دينار93 من

به عمل آمده قوى ئيل

نقد جنس

2 تومان11 خروار

2500 دينار66 من

تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

ص: 324

نقدجنس

8180 دينار39 خروار

27 من

مزرعه چال ماهيان(1) موافق دفاتر الكاء رى نوشته شد و محل مزبور معدوم است، چون/عملكردى ندارد، لهذا جمع دفترى نوشته مى شود. چون جمع محل مزبور مالاً با مافتان(2)/وقفى قديمى مساوى است، معلوم مى شود كه در نسخه جات اشتباه شده باشد. متولى و متصدى/دست در پى برده، تحقيق نمايند و از آن قرارابواب جمع و در نسخه خود جمع مى نمايند/

نقد جنس

1 تومان55 خروار

3562 دينار16 من

مزرعه ترسن آباد(3) چون جمع قديم و عملكرد قوى ئيل مساوى، لهذا

ص: 325

مبلغ/و مقدار مزبور در ميزان قديم و عملكردى، هر دو داخل شد/

نقدجنس

8245 دينار10 خروار

66 من

مزرعه سيد عبداللّه(1) از بابت رسد اربابى/

نقد جنس

4 تومان33 خروار

2734 دينار84 من

از بابت مالوجهات كه بايد سركار جديدى، و متولى و متصدى محال مزبوره بارجمع خود داشته داد و ستد نمايند.

نقدجنس

1 تومان16 خروار

2734 دينار66 من

به عمل آمده قوى ئيل موافق استمرار

نقدجنس

2585 دينار11 خروار

66 من

ص: 326

تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

نقدجنس

(پارگى فرمان)5 خروار

62 من

... كه با سركار قديمى و سهواً مال و منال را يكجا به قلم داده اند.

... مقدار مزبور، در سر كار قديمى ابواب جمع شد

نقد جنس

(پارگى سند)30 خروار

مزرعه عمادآورد(1) (پارگى سند) از بابت مالوجهات به شرح ترسن آباد. مزرعه عماد آورد است/

نقدجنس

1500 دينار14 خروار

25 من

مزرعه ده واريز شهريار توابع محمودآباد(2) چون جمع قديم و عملكرد قوى ئيل

ص: 327

مساوى است/لهذا مقدار مزبور در هر دو ميزان داخل است/10 تومان

باغات و غيره

نقدجنس

9 تومان26 خروار

3000 دينار40 من

به عمل آمده قوى ئيل تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

نقد جنس نقد جنس

9 تومان26 خروار2000 دينار9 خروار

1000 دينار 40 من

باغاتواقعه ايلمان عن كل

جديدى26 خروار

15 تومان40 من

دولاب چون جمع قديم ندارد عملكرد قوى ئيل در هر دو ميزان جمعشده/مباشرين سركار جديد هرگاه جمع قديم طاحونه مزبوره معلوم شود از آن قرار ابواب جمع نمايند/9تومان

رضا طباخ... مردانك مسيح به عمل آمده قوى ئيل تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

17 خروار9 خروار

40 من

ص: 328

نصير ميرصفى شاه محمدحسين

ميرمؤمن

حاجى محمدحسين موسى كاظم برخوردار گدا على اويس

حاجى باقر عزيز رضا

8000 دينار

به عمل آمده قوى ئيل تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

4000 دينار 2000دينار

مستغلات(1) و غيره كه موافق طومار مستوفى آستانه مقدسه و نسخه مير جلال متولى سابق(2)، در تحت موقوفات جديدى نوشته شده و حال متولى شرعى اوقاف قديمى مى نمايد كه موافق استمرار سنوات سابقه وقف نامچه كل موقوفات قريه خيرآباد كه اصل روضه مقدسه/در آن واقع است(3) داخل قديمى، و دخل بهموقوفات جديدى ندارد؛ لهذا بايد وقف نامجاتى كه در باب قديمى بودن مستغلاتى كه در تحت همين مستغلات نوشته شده، در دست بوده باشد، به نظر عالى جاه بيگلربيگى تهران رسانيده هرگاه مشاراليه نظر به اسناد و استمرار تصديق قديمى بودن/و وقفيت آن ها نمايد، به شرحى كه در طومار مزبور نوشته شده، داخل

ص: 329

موقوفات محال قديمى و در وجه آستانه مقدسه برقرار و الاّ عالى جاه بيگلربيگى مشاراليه، به موجبى كه در رقم قضاشيم تعرض يافته به تصرف فضيلت پناه متولى اوقاف جديدى و متصدى دهد كه در سركار/جديدى ابواب جمع خود، و در نسخه جات داخل نمايند.

نقدجنس

26 تومان4 خروار

2614 دينار92 من و 3 سير

بقيه

18 تومان

2614 دينار

از بابت عملكرد قوى ئيل مستغلات كه داخل جمع قديم شده تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

8 توماننقدجنس

8 تومان4 خروار

به عمل آمده قوى ئيل2614 دينار92 من و 3 سير

18 تومان

مستغلات عن دكاكين زاويه مقدسه

زاويه مقدسه به علت خرابى در قوى ئيل چيزى به عمل نيامده عن جمع قديم

سبزى كار زاويه مقدسه به علت خرابى چيزى به عمل نيامده عن جمع قديمنقدجنس

9 تومان4 خروار

7614 دينار92 من و 3 سير

18 تومانتفاوت

عن عملكرد بقيه جمع قديم 10 تومان

ص: 330

كه در قوى ئيل به عمل آمده و در نسخه جمع قديم جمع شد 8 تومان

از بابت قريه مردهاباد و مزارع تابعه از قرار نسخه مستوفى موقوفات ممالك محروسه

نقدجنس

قريه مردهابادقريه نعمت آباد(1)قريه دولاب غار رى301 تومان337 خروار

بالتمامبالتمامجنس9771 دينار31 من

مزرعه اسلكه و زرگنده و بالغ آباد و چهار هرز بالتمام

مزرعه... آغاج بالتمام

به عمل آمده تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

نقد جنس نقد جنس

91 تومان240 خروار210 تومان97 خروار

8200 دينار1571 دينار31 من

قريه مردهاباد و مزارع تابعه به شرح فوق سوى اسلكه و زرگنده و چهار هرز و دولاب چون على حده به اجاره داده شده در محل خود برآيند.

مزرعه اسلكه و زرگنده و چهارهرز شمران كه منال با مردهاباد يكجا جمع است عن رسد مال حفارى كه در تحت مع قديم جمع و در دفعه تفاوت به شرح فوق به ميران رفته.(2)

ص: 331

نقد جنس نقد جنس

309 تومان335 خروار3119 دينار665 من

6651 دينار71 من

به عمل آمده قوى ئيل از قرار نسخه مقيد التزام متولى و مشرف و مستوفى قريه مزبور

تفاوت جمع قديم الى عملكرد قوى ئيل

مقررى عملكردى قوى ئيل بعد از وضع... مستأجران از قرار سند اجاره 22 تومان

نقد جنس نقد جنس

19 تومان240 خروار287 تومان95 خروار

8100 دينار8551 دينار71 من

تتمه به ميزان مى رودتتمه به ميزان مى رود

بلامبلغ و مقدار از بابت عشر قريه خيرآباد كه در سنه قوى ئيل بر اساس عطائى مرسومى زراعت، حبّه و دينارى مهم سازى نكرده و جمع دفترى ندارد. بلا مبلغ و مقدار

[يادداشتهاى ثبتى سند]

در سركار اوارجه ثبت شد/ثبت دفتر موقوفات شد/ثبت دفتر بنيچه ديوان اعلىشد/ثبت... شد/ثبت در سركار عالى شد/ثبت سركار نظارت شد.

ص: 332

ص: 334

تاريخ رى و شخصيت حضرت عبدالعظيم الحسنى عليه السلام (1)

رى، پيش از طلوع «خورشيد درخشان اسلام، سرزمين پهناورى در ميان كوير خشك و لم يزرع» مركزى و كوههاى برهنه شمال ايران بوده كه در حقيقت راه ارتباطى شرق ايران را به غرب پيوند مى داده است.

اوستا، رى را دوازدهمين شهر مقدسى كه اهورمزدا(2) آفريده ياد كرده است و برخى عقيده دارند به علت مولد زردشت پيامبر، آن را (را كازردشت) ناميده بودند.(3) به طورى كه در آن زمان طبقات چهارگانه كيش بانان، جنگاوران، كشت كاران و بازرگانان در اين شهر آباد زندگى مى كردند.

رى پس از حمله اسكندر در سال 330 پيش از ميلاد شكوه و جلال گذشته خود را از دست داد و ديه هاى آباد اين خطه رو به ويرانى نهاد تا اين كه (سلوكوس) يكى از

ص: 335

جانشينان اسكندر (317-280 ق - م) براى تجديد مجد و عظمت گذشته آن دامنهمت به كمر زد و خرابه هاى رى را آباد و آن را به نام (اروپوس) كه نام زادگاهش در مقدونيه بود نام گذارى كرد. (سلوكوس) در اطراف رى شهرهاى تازه اى به نام (لاودكيا) و (آپاميا) بنا نهاد تا مقدونيانى كه به ايران آمده بودند در اين شهرها سكونت كنند و پس از چندى مجموعه اين شهرها را (ارساكيا) ناميد.

رى، در زمان سلطنت شاهان ساسانى به اوج عظمت و شكوه گذشته خود رسيد و از سال 500 تا 553 ميلادى عده اى از ايرانيان كه به كيش و آيين زردشت گرويده بودند به دين مسيح درآمدند و رى مقر اساقفه و مركز تبليغ آيين مسيح در ايران درآمد.

در سال 641 ميلادى يزدگرد سوم آخرين پادشاه ساسانى كه تلاشهاى وى در حراست و نگهدارى مرزهاى ايران بى نتيجه ماند، رى را در آتش آشوب و شورش تازيان رها كرد و به سوى سرنوشت خويش گريخت.

پس از حمله اعراب (نعيم بن مقرن) سردار تازى به كيفر پايدارى مردانه ايرانيان، رى را در سال 22 هجرى ويران ساخت و پس از او (سعد بن ابى وقاص) در سال 25 هجرى به منظور خاموش كردن آتش آشوب، ديگر بار بر ويرانى آن افزود تا اين كه بعد از حدود نيم قرن، رى چهره تازه اى به خود گرفت و آبادى از دست رفته را سال 141 هجرى در زمان مهدى عباسى پسر و وليعهد منصور دوانقى كه والى آن سرزمين بود بازيافت و چنان با سرعت روبه آبادى رفت كه هارون الرشيد زندگى در رى را آرزو مى كرد.

رى تا سال 250 هجرى (865 ميلادى) همچنان آباد باقى ماند ولى جنگ و ستيز ميان زيديه و طاهريه از يك طرف و زيديه و خلفاى بغداد از طرف ديگر رى را به ويرانى كشاند و در عهد سامانيان و ديلميان بر اثر نابسامانيهاى زمان و جنگها و كشمكش هاى حكمرانان، رى روزى آباد و ديگر روز به ويرانى مى رفت.(1)

ص: 336

در سال 427 هجرى (1043 ميلادى) كه راه رى به روى عزنويان باز شد بسيارى ازمردم اين سرزمين در جنگها كشته و شهر ويران تر از گذشته شد و آنچه از كتب علوم و فلسفه و نجوم بود به باد يغما رفت، در سال 434 هجرى دوره سلجوقيان و سپس در سال 590 هجرى در دوره خوارزمشاهيان، رى همچنان در آتش ناامنى و آشوب مى سوخت و همچنين در تاخت و تاز مغول آنچنان ويران شد كه ديگر روى آبادى به خود نديد. از آن پس ورامين كه از توابع رى شمرده مى شد مركز ادارى حكومت مغول گشت و آن شهرى كه اصطخرى درباره آن گويد (پس از بغداد شهرى آبادتر از رى درمشرق نبوده و درازا و پهناى آن يك فرسنگ و نيم در يك فرسنگ و نيم بوده و ديه هاى آن هريك بزرگتر از شهرى بوده) كارش بدانجا رسيد كه تيمور بى هيچ گونه مقاومتى بر آن دست يافت و آن را از مردم و آبادى تهى كرد.

اين فراز و نشيب ها در تاريخ شهرى به قدمت تاريخ، همچنان ادامه داشت تا به زمان حاضر پيوست و حتى در گذشته اى نه چندان دور در كتب درسى مى خوانديم كه (خرابه هاى رى نزديك تهران است).

امّا امروز در پرتو عنايات امامزاده واجب التعظيم حضرت شاهزاده عبدالعظيم و امامزاده حمزه عليهماالسلام و توجهات مخصوص مسئولان امور آستان مباركشان، پراكندگيهاى گذشته در عصر رستاخيز به يكپارچگى مبدل گشته و عشاق بارگاه قدسى براى درك فيض بيشتر به آبادانى اين درگاه عاليجاه همت گمارده اند تا آنجا كه ديگربار رى مجد و عظمت خود را باز يافته و به صورت شهرى باشكوه و زيبا در جنوب تهران، پايتخت كشور ايران خودنمايى مى كند.

همچنين ايجاد پالايشگاه نفت در جنوب شهر رى به عنوان يك پديده صنعتى، رى را علاوه بر جنبه هاى ملى و مذهبى به سوى يك شهر صنعتى گرايش داده است.

ص: 337

ايشان پس از نزول به رى اگرچه خود را نهفته از مردم مى داشت ولى دسته اى كه پى به مقام علم و بصيرت او برده بودند بى آن كه بدانند از شجره طيبه آل محمد است از معارف و علوم او بهره مند گرديدند.

پس از وفاتشان نوشته اى همراهشان بود كه شرافت نسب او را آشكار مى كرد، اواز عده اى نزديك به بيست تن از اعاظم رواة كه على بن جعفرالصادق و هشام بن الحكيم از جمله آن ها است نقل حديث كرده و عده اى نزديك بيست تن از اعاظم رواة كه احمد بن مهران و حمزة بن قاسم علوى از آن ها است از او نقل حديث كرده اند و در فهارس كتب دو كتاب خطب اميرالمؤمنين و كتاب يوم و ليله را به نام او نام برده اند.

او بر صالحه سعيده خديجه دختر قاسم بن حسن بن حسن بن زيد بن الامام حسن عليه السلام كه زنى به پارسايى نامور بوده كابين بسته و او را ازين زن يا از ديگر زنان پسرى به نام محمد و دخترى به نام ام سلمه بوده است. محمد بن عبدالعظيم شخصيتى موصوف به كمال زهد بوده و از او فرزندى بجا نمانده و ام سلمه دختراو را محمد بن ابراهيم بن ابراهيم بن الحسن كابين بسته و از او سه پسر به نام محمد و عبداللّه و احمد بجا مانده است به اين ترتيب اعقاب حضرت امامزاده عبدالعظيم عليه السلام تنها از دخترش مى باشند.(1)

تعميرات مسجد بالاسر، كه در گوشه باخترى حرم قرار گرفته، آغاز شده بود و پس از برداشتن اندود قسمتى از ديوار رگ چين آجرى رده و آراسته، نماى اصلى بنا، هويدا شد و نشان داد كه ساختمان حرم در سده پنجم هجرى و به سبك شكوهمند رازى بنياد شده است.پيدايش اين نمونه براى كارشناسان كليد در گنج شايگانى بود كه سبب شد پيرامون درگاه نيز پيكاوى شود.

براى اين كه خوانندگان ارجمند اهميت كشف اين سند ارزنده تاريخى را بهتر دريابند قسمتى از مقاله آقاى مهندس كريم پيرنيا كاشف كتيبه را كه در مجله باستانشناسى و هنر ايران چاپ شده است در اينجا نقل مى كنيم:

(پس از برداشتن اندود گچ چهره زيباى ديبا مانندى از گوهرها و نگينهاى خشت پخته و سفال با نقشهاى نغز و دلنشين نمايان گشت و نيز پيله(1) و زغره(2) نيم گرد گوشه درگاه و چند حرف از كتيبه كهن كوفى آن از زير توده گل بيرون آمد و معلوم شد كه برخلاف فرموده استاد سخن سعدى متأسفانه گهگاه (كهگل) مى تواند (آفتاب انداى) شود.(3)

پيكاوى در پيرامون سردر و دردوسو و فراز آن دنبال شد و پس از چندى در سرتاپاى سردر و ديوار نوشته بسيار زيبايى چره گشود كه تنها دوجا، كه جاى گاهبست بوده و آغاز و پايان آن متأسفانه با سيمان اندود شده افتادگى دارد و بازمانده

كتبيه چنانكه نگارنده خوانده چنين است:

ص: 340

« ... اله الرحمن الرحيم امر ببناء هذه القبه المطهره على ساكنها السلم صاحب(1) .......(2) ........ سيد(3) شمس الدين مجدالملك مشيدالدوله ابوالفضل اسعدبن محمد بن موسى ثقة اميرالمؤمنين(4) اطال اللّه بقيه وكيل مظالم على يدى عبدا...(5) الى رحمه اللّه زرينكفش ابى الفوا ...»(6)

كلمات و حروف اوّل و آخر كتيبه كه زيركاشى و سيمان تباه شده و هريك بيش از دو يا سه حرف نيست. نخستين بى گمان «بسم» است و آخرين به قرينه حروف ماقبل بايد «رس» باشد. در پايين اين كتيبه كه به خظ كوفى تزئينى خواناست در دو گوشه لچكى ها سوى راست، (عمل على) و سوى چپ (آل محمد) بخط نسخ ثلث كهن خوانده مى شود و ساير قسمتها متأسفانه در زمانى كه در معروف ناصرالدين شاهى را كار مى گذاشته اند كنده و پاك تباه شده است و خطوط آرايشى و عبارات گرداگرد در به هيچ روى روشن نيست.

وكالت مظالم داشته و به دستيارى زبيده خاتون همسر ملكشاه و با حمايت او به وزارت بركيارق نيز رسيد و چندى بعد با دسيسه فرزند نظام الملك كه پيش از او منصب وزارت داشته، مقتول گرديد.

وى در رى و قم و كاشان و اردهال و حجاز و عراق آباديهاى بسيار كرد و بيشتر بر تربت پاك امامان و بزرگان تشيع و فرزندان پيامبر صلى الله عليه و آله بارگاههاى شكوهمند بنياد نهاد.

تاريخچه ساختمان مجموعه آستانه مستلزم، مطالعه بيشترى است و شايد بيروناز اين گفتار باشد ولى ذكر اين نكته در پايان مقال لازم است كه در زمان صفويه آنچه بر بنا افزوده شده متناسب با ساختمان اصلى بوده و مسجد زنانه و مردانه و رواق و پيشانى ورودى حرم با بقعه هم آهنگ بوده است و به نظر مى آيد بعدها (شايد يك قرن پيش) اين هماهنگى برهم خورده و قسمت اعظم از آرايشهاى نفيس نماى بقعه در زير اندود گچ و خاك تباه شده باشد.

4- كتيبه هاى كوفى آهنين: اين كتيبه ها متعلق به يك در آهنين است كه احتمالاً در قرون پنجم و ششم در عهد سلجوقيان نوشته شده و در زمان صفويه آن ها را روى در آهنين كنونى كوبيده اند اين كتيبه ها در خزانه آستانه نگهدارى مى شود.

5- در مسجد هلاكو: پيش از اين در محل مقبره ناصرالدين شاه مسجدى بود كه به نام مسجد هلاكو خوانده مى شد. اين مسجد درى داشت كه بعدا در گوشه جنوب شرقى مسجد بالاسر نصب شد. اين در كه منبت كارى هنرمندانه اى دارد در شمالايوان حضرت امامزاده حمزه عليه السلام نصب شده است و تاريخ روى آن 848 متعلق به دوره سلطنت شاهرخ ميرزا پسر اميرتيمور است.

6- قرآن هاى خطى: در خزانه آستانه قرآن هاى خطى بسيار نفيسى وجود دارد كه يكى از آن ها به شماره 82 در موزه ايران باستان نگهدارى مى شود: تاريخ تحرير اين قرآن سال يازدهم سلطنت شاه طهماسب صفوى است.

7- روپوش زرى: اين روپوش كه براى پوشش ضريح مرقد مطهر تهيه شده از زريهاى كهن عصر صفوى است كه در صندوقى نگهدارى مى شود.

8 - فرامين: در خزانه آستانه، فرامين سلطنتى متعددى موجود است كه قديمى ترين آن ها فرمان شاه طهماسب صفوى به سال 961 هجرى است. اين فرمان مربوط به رقبات موقوفه و توليت آستانه است.

نوسازيهايى كه در اين مدت در صحن و حرم مطهر انجام شده است به خلاصه زير به نظر خوانندگان گرامى مى رسد:

1- در محل مخروبه اى كه در كنار حرم حضرت امامزاده حمزه عليه السلام قرار داشت مسجد مجللى طبق اصول معمارى باستانى ساخته شد.

2- صحن مطهر حضرت عبدالعظيم الحسنى عليه السلام و صحن ناصرى و مساجد و ايوان آئينه با كمك صاحبان كارگاههاى سنگ برى و اعتبارات آستانه با سنگ هاىسنندجى و تيشه اى مفروش شد.

3- ترميم و تجديد آئينه كارى رواق و بين الحرمين با كمك افراد خير و نيكوكار.

4- در ضلع غربى صحن مطهر سقاخانه بزرگى ساخته شده كه به شش دستگاه آب سردكن مدرن مجهز است.

5- در باغچه عليجان آبريزگاه بهداشتى و مجهز براى زائران ايجاد گرديد.

6- مسجد مردانه واقع در ضلع غربى حرم مطهر كه مخروبه بود به صورت اصلى و باستانى آن تجديد ساختمان شد.

7- بجاى در حرم حضرت امامزاده حمزه عليه السلام كه فرسوده و محقر بود در مجلل و باشكوهى به سبك عهد صفوى ساخته و نصب شد كه با روكش طلا و نقره منقوش است.

8 - مسجد زنانه حضرت شاهزاده عبدالعظيم عليه السلام و مسجد زنانه امامزاده حمزه عليه السلام كه بر اثر مرور زمان خراب شده بود طبق اصول معمارى تجديد بنا شد.

9- در حد فاصل ميان حرم امامزاده حمزه عليه السلام و مقبره ناصرى كه مربوط به دوران سلطنت شاهرخ (807 تا 850 هجرى) است تعميرات اساسى انجام و براى محافظت در قاب شيشه اى مخصوصى قرار داده شد.

10- در انتهاى راهرو بين الحرمين، در چوبى فرسوده اى قرار داشت كه در شرف انهدام و بسيار نازيبا بود و با سنگ هاى مرمر كف و بدنه راهرو هماهنگ نبود، لذا اين در برداشته شد و به جاى آن ديوار مستحكمى بنا گرديد كه روى آن تا سقف آينه كارى شده و منظره بديعى از دور به وجود آورده است.

ص: 344

11- ارسى و پنجره هاى مسجد جامع، مشرف به صحن بزرگ، در آن قسمت كه در داخل مدرسه برهانيه عتيق قرار دارد تعمير و اصلاح شد.

12- آسفالت كف صحن ناصرى كه ناهموار بود و با صحن بزرگ حضرت عبدالعظيم عليه السلام هماهنگى نداشت كنده و با سنگهاى تيشه اى يك دست مفروش شد.

13- ساقه و گردن گنبد بقعه حضرت عبدالعظيم عليه السلام بر اثر عوامل جوى و مرور زمان در حال ريزش بود كه زير نظر مهندسان باستانشناسى اصلاحات اساسى وتعميرات كلى انجام شد و كليه قسمتهاى ريخته و تباه شده با كاشى جسمى خراسان (خشت اين كاشى را به جاى خاك رس از سنگ آسيا شده مى سازند) با رعايت امانت و اصالت بنا مرمت گرديد.

در اين تعميرات در كتيبه و آن چكان ورقه هاى مطلاى گنبد و شالى مناره ها نيز اصلاحات اساسى صورت گرفت.

14- پشت بامهاى حرمين مطهر كه كاهگلى بود پس از زيرسازى و قيراندود با آجر مفروش گرديد.

15- بقعه امامزاده سيدطاهر كه چهار طاق و مقصوره اصلى آن در دوران صفويه بنا شده و داراى كاربندى هاى بسيار زيباى يزدى و مقرنس بود، بر اثر روشن كردن شمع و بى توجهى اشكال زيباى خود را به كلى از دست داده بود اين بقعه به همت آقاى محتشمى براساس برنامه هاى سازمان ملى حفاظت آثار باستانى مرمت و بازپيرايى شد.

16- مسجد جامع كه بناى آن به دوران صفويه مى رسد و در قسمت شمالى صحن مطهر حضرت عبدالعظيم عليه السلام قرار دارد براثر گذشت زمان فرسوده و مخروبه شده

بود به طورى كه در طول سالهاى متمادى هزاران تن خاك به صورت كاهگل روى پشت بام اين مسجد انباشته شده بود و همين توده خاك، خطر بزرگى متوجه بناى مسجد مى كرد به طورى كه هنگام آغاز تعميرات حدود ششصد كاميون خاك از روى پشت بام آن به بيرون منتقل گرديد.

در اين تعميرات از كف تا سقف مسجد جامع با مصالحى مانند ماسه و سيمان و

ص: 345

آجر و گچ تعمير و تنها در سقف آن متجاوز از 13 تن تيرآهن بكار رفته است.

درهاى مسجد كه بر اثر نفوذ موريانه پوسيده شده بود به وسيله هنرمندان و استادان ماهر تعمير و احيا گشت.

در حال حاضر مسجد مورد بهره دارى قرار گرفته و همه روزه هزاران تن از زائران در شبستان مجلل مسجد به انجام فريضه نماز مشغولند.

17- در طلاى مدخل حرم مطهر با هزينه شخصى آقاى حاج عباس مس فروشبه دست هنرمندان اصفهانى تهيه و نصب گرديده است.

اين در، با الهام از نقوشى كه در تعميرات اخير روى يك تكه از در اصلى آستانه مباركه به دست آمده ساخته شده است.

18- در مدرسه برهانيه عتيق كه اختصاص به طلاب علوم دينى دارد تعميرات اساسى صورت گرفت و ضمن احياء و تعمير حجره ها و راهروها و كف مدرسه، توالت بهداشتى، حمام دوش و رختشويخانه براى استفاده طلاب ساخته شد كه هم اكنون مورد استفاده آنان است.

19- زيارتنامه هاى مسجد مردانه امامزاده حمزه عليه السلام با كاشى معرق تهيه و به صورت بسيار زيبايى روى ديوار نصب شده است.

20- حياط مدرسه امين السلطان معروف به باغ طوطى تسطيح و كف سازى شد.

21- نظر به اين كه ساختمان دفتر آستانه قديمى و فرسوده شده بود اقدام به تعمير و تجديد بناگرديد و سالن تازه اى در آن بنا ايجاد گرديد كه داراى سبك و خصوصيات جالب و زيباى معمارى است.

در حال حاضر كليه جشنها و پذيراييهاى رسمى آستانه در اين سالن مجلل و زيبا برگزار مى شود.

ص: 346

ص: 348

رى شهر بزرگ و نامور ايران(1)

ويرانه اى كه در هشت كيلومترى جنوب شرقى تهران به نزديكى شاه عبدالعظيم و ابن بابويه افتاده، در پارينه يكى از شهرهاى بزرگ و نامور ايران زمين بود.

مرز و بوم ماد بزرگ از دو شهر بزرگ برخوردار بود: نخست همدان كه هگمتان خوانده مى شد، اين شهر در جنوب خاك ماد، از پايان سده هشتم پيش از ميلاد مسيح، نخستين پايتخت دولت ايران بود و در روزگاران پادشاهان هخامنشى يكى از چهار پايگاه آن شاهنشاهى بزرگ به شمار مى رفت. دومين شهر بزرگ ماد، رى است كه موضوع گفتار ماست.

اين شهر كه در پارسى باستان، آنچنان كه در سنگنپشته داريوش در بهستان (بيستون) آمده، رگا Raga و در اوستا رغه Ragha خوانده شده است. چون رغه، مركز دينى و پايگاه پيشواى بزرگ زرتشتى هم ياد گرديده، جنبه تقدس داشت و در سنت ايرانيان دغدويه، زن پورشسپ و مادر زرتشت، پيغمبر ايران از اين شهر است.

بنا به سنت ديگر، آنچنان كه در تفسير پهلوى اوستا از زمان ساسانيان به جاى مانده خود و خشور از رى است. (فرگرد نخست و نديداد پاره 15)

گذشته از اوستا و سنگنپشتهاى پارسى باستان، در تورات هم اين شهر بسيار

ص: 349

كهنسال ياد گرديده و در نوشتهاى گروهى از يونانيان و روميان، بسا به نام رى (Ragae) برمى خوريم همچنين در نامه هاى پهلوى بسيار ياد گرديده است.

در اين مقاله، سخن از رى پس از تاخت و تاز تازيان است نه از روزگاران پيش از اسلام آن شهر. از روزگاران پيشين كه از اين شهر نام و نشانى به جاى مانده تا پايان پادشاهى ساسانيان، نزديك به هزار و پانصد سال سرآمده و از سالى كه رى به چنگال عربها افتاد تا سالى كه آن را سپاهيان تيمور لنگ يكسره ويران كردند، يك دوره پرآشوب و پرگزند هفتصد و شصت ساله بر آن گذشت. در همين روزگاران پسين است كه رى گاهى روزهاى خوشترى به خود ديده و توانست باز نام بلند آوازه مانند پارينه در كارنامه جهان از خود به جاى گذارد و گروهى از ناموران و دانشمندان را در آغوش خويش بپروراند.

بايد بياد داشت، در اين دوره پس از اسلام، فرمانروايان و شهرياران گوناگون، از خاندانهاى عرب و ايرانى و مغول و ترك (وغز) و تتار، هريك به نوبه خود به رى دست يافتند، ناگزير از اين آمد و شدها خونها در آن سرزمين ريخته شد، بسا خان و مانها ويران گرديد و هستى و ناموس مردم آنجا به غارت رفت.

شايد در ايران زمين بزرگ، كمتر جايى بيابيم كه اين همه بيداد بياد داشته باشد.

همچنين بايد بياد داشت كه رى در زد و خوردهاى فرمانروايان كه از هر سوى بدانجا تاختند، چندين بار بر افتاد و ديگر باره برخاست و هربار كه آسايشى به خود ديد، مردمش دگرباره به آبادى ويرانها كوشيدند و به شهر خود از نوجانى دادند و تسليم قضا و قدر شوم نشده، مردانه زندگى از سرگرفتند و از دوران كار و كوشش خود نام نيكى به جاى گذاشتند، اين است كه در نوشتهاى قرون وسطى مى خوانيم كه جغرافيانويسان هريك به نوبه خود، رى را شيخ البلاد و ام البلاد و عروس البلاد، خوانده اند از آن جمله مقدسى در احسن التقاسيم آن شهر را يكى از مفاخر اسلام خوانده و چندين بار از كتابخانه آنجا ياد كرده است. اصطخرى در مسالك الممالك مساحت شهر را يك فرسخ و نيم در يك فرسخ و نيم نوشته و دوازده دروازه بزرگ و

ص: 350

هشت بازار بزرگ آن را يك يك به نام ياد كرده است.

رى كه مركز بازرگانى و داد و ستد بوده و از هر سوى كاروانها به آنجا فرود مى آمدند شهرى بوده از خواسته و كالاى فراوان برخوردار آرى رى پس از چيره شدن عرب هم، نام و آبروى ديرينه خود را، هرچند گاهى به دست آورد و در رديف اصفهان و نيشابور به شمار رفت و در ميان كشورهاى پهناور خلفاى بنى عباس، پس از بغداد بزرگترين شهر بوده و گاهى با دمشق برابرى مى كرد.

شهر كهنسال و نامى رى از بخت بد، به گفته ابوعمر القرطبى (363-463 هجرى) در الاستيعاب در سال 22 هجرى گشوده شد، طبرى و بلعمى و چند تن از نويسندگان ديگر نيز همين تاريخ را سال گشايش رى ياد كرده اند.

تاريخ گشايش اين شهر را مختلف نوشته اند. بايد به ياد داشت كه رى و بسا از شهرهاى ديگر ايران چندين بار پس از جنگهاى نخست گشوده شد و به ناچار چندى رام به سر برد. از براى ايرانيان دشوار و ناگوار بود كه به فرمان دشمنان پست و فرومايه سرنهند و آن همه خوارى را بر خود هموار سازند، اين است كه چندين بار سر به شورش برداشته و از براى راندن تازيان و رهايى خود كوشيدند از اين رو است كه درباره رى هم مى خوانيم: در سالهاى 18 و 19 و 20 و 21 و 23 و 24 هجرى به دست دشمن افتاد.

يعقوبى كه در سال 284 هجرى در گذشت در كتاب البلدان گويد: رى در سال 23 هجرى در زمان خلافت عمر بن الخطاب به دست قرظة بن كعب الانصارى گشوده شد.

يكى از آن شورشها در سال 25 هجرى بود كه به گفته بلاذرى (در سال 279 درگذشت) در فتوح البلدان، به دست سعد وقاص فرو نشانده شد به اين گونه شورشها درباره رى، در زمان خليفه سوم عثمان هم برمى خوريم. در زمان خلفاى اموى هم چندين بار از سركشى آن شهر غيرتمند به ما خبر رسيده، يكى از آن ها در سال 64 و ديگرى در سال 68 هجرى است كه با كشتارهاى بسيار پايان گرفت و در هر بار دشمن

ص: 351

از نو براى غارت مال و ناموس مردم آنجا بهانه به دست آورد.

از اين جنگهاى پى درپى، سهمگين تر از همه همان جنگى است كه گفتيم به روايتى در سال 22 هجرى، رى به دست عربها افتاد. در اين نبرد، در زمان خلافت عمر، سركردگى لشكر دشمن با حذيفه يمانى بود پس از كشته شدن نعمان بن مقرن در نهاوند حذيفه به اين منصب رسيد، همدان و رى و دينور را او بگشود.

در اين هنگام فرمانگزار و شهريار رى سياوخش بود. سياوخش پسر مهران پسر بهرام چوبين از سوى يزدگرد سوم سردارى لشكريان ايران را در زادگاه خود داشت. فرخان كه يكى از بزرگان ودهقانان بود با سياوخش دشمنى داشت.

همين كه سپاه عرب به نزديكى رى رسيد، اين نابكار كينه توز خود را به نعيم فرمانده عرب رسانيد و از براى شكست دادن سياوخش و گرفتن رى راه و چاه را به دشمن نمود و خود با ده هزار عرب، از كوه طبرك، از راه دروازه خراسان به شهر درآمد.

اين چنين رى به خيانت به دست دشمن سپرده شد و ويران گرديد در اين كشورگشايى ننگين هزاران تن از مردم رى به خاك و خون خفتند.

ذخيره هنگفتى از خواسته كه نوشته اند كمتر از اندوخته تيسفون نبود، در شهر باستانى رى به غارت تازيان رفت.

حذيفه يمائى كسى كه دستش به خون هزاران مردم ميهن ما آلوده است و به ويژه در سرزمين رى گروه انبوهى را كشت، در سال 36 هجرى مرد و در كنار كاخ تيسفون همان كاخ پادشاهى ساسانيان كه در شانزدهم هجرت به دست سعد وقاص افتاده به تاراج رفت، به خاك سپرده شد و امروزه گور او زيارتگاه ايرانيان سپاسگزار است!

در روزگار خلفاى بنى عباسى، رى چندى آرام بود، از آبادى و آسايش بهره اى يافت - گذشته از جنگهاى خاندان مسمغان در ايالت رى با نخستين خلفاى بنى عباسى - هارون الرشيد در رى زاييده شده بود و در هنگام خلافت خويش (1170-193) در زادگاه خود زيست و پيشتر از او محمدمهدى در زمان خلافت پدرش منصور

ص: 352

(136-158) كه فرمانرواى رى بود، آنجا را آباد كرد.

آنچنان كه يعقوبى در كتاب البلدان مى نويسد: رى را مهدى در زمان منصور، محمديه ناميد.

اين نام از براى اين شهر به جاى نمانده چنانكه نامهاى اروپوس Europus و ارشاكيه كه پيش از ميلاد مسيح به رى داده شده بود پايدار نماند.

سلوكس نيكاتور Seleukos Nikator كه در سال 281 پيش از ميلاد به تخت نشست، پس از يك زمين لرز سخت كه به رى روى داده، آن را ويران كرده بود، آن شهر را دگرباره آباد كرده آروپوس خواند. همچنين دومين پادشاه اشكانى تيردات (248-214 پيش از مسيح) آن را به نام خاندان خود ارشاكيه Arshakia ناميد در هنگام بيش از دويست و شصت سال، رى سرزمين تاخت و تاز تازيان و كشتارگاه و غارتگاه آنان بوده يا جايگاه آسايش و خوشگذرانى بيگانگان سامى نژاد تا اين كه نخستين بار در سال 289 هجرى آن شهر به دست ايرانيان افتاد.

چنانكه گرديزى در زين الاخبار آورده: اسمعيل بن احمد سامانى در 18 رجب سال 289 رى را بگرفت و خليفه عباسى آن زمان مكتفى به ناچار حكومت اسمعيل را در آن سامان، شناخت و از براى او عهد و لواء فرستاد.

همچنين رى نوبه به نوبه به دست خاندان ديگر ايرانى چون ديلميان و آل زيار و آل بويه افتاد. اين دوره 130 ساله فرمانروايان و شهر ياران ايرانى نيز با كشورگشايى

محمود سبكتكين ترك سرآمد و مجدالدوله آخرين شهريار خاندان آل بويه به دست سلطان محمود گرفتار گرديده به غزنين فرستاده شد.

در اين باره در زين الاخبار آمده: امير يمين الدوله به رى آمد و شهر بگرفت بى هيچ رنج و تكلف و خزينهاى بويان كه از سالهاى بسيار نهاده بودند، همه برداشت، مالى يافت كه آن را عدد و منتها پديد نبودى و چنين خبر آوردند امير محمود را رحمه الله كه اندر شهر رى و نواحى آن مردمان باطنى مذهب و قرامطه بسياراند بفرمود تا كسانى بدان مذهب متهم بودند حاضر كردند و سنگريز كردند و بسيار كس را از اهل آن مذهب

ص: 353

بكشت و بعضى را به بست و سوى خراسان بفرستاد تا مردند اندر قلعهاى و حبسهاى او بودند و چندگاه به رى فرار كرد تا همه شغلهاى آن پادشاهى را نظام داد و كارداران نصب كرد و آن ولايت رى و اصفهان به امير مسعود رحمه الله سپرد و خود سوى غزنين بازگشت و فتح رى اندر جمادى الاولى سنه عشير من و اربعمائه بود.

از اين گونه آسيبها كه از دست آدمى به رى رسيده فزون مى توان يادكرد، گزندهاى چندى هم از طبيعت در تاريخ اين شهر بجاى مانده، از آن هاست طاعون و وباء و زمين لرز. ابن الاثير در پيش آمدهاى سال 344 مى نويسد، در اين سال وباء به رى روى داد و به اندازه مردم را كشت كه به شمار نيايد.

طبرى گويد در پايان سال 249 هجرى زمين لرزه بسيار سختى به شهر رى روى داد و خانها فرو ريخت بسيارى از مردم جان سپردند و گروهى شهر را رها كرده سر به بيابان نهادند.

باز ابن الاثير از پيش آمدهاى سال 347 سخن داشته: در آغاز ذالحجه آن سال در رى و روستاهاى آن، زمين لرز سخت، ويرانى و كشتار بسيار ببار آورد.

اين چند فقره از براى نمونه ياد گرديده اين گونه گزندها مرز و بوم رى بسيار به ياد دارد.

سهمناكتر از اين گزندها، تعصب اهريمنى است كه عربها با خود به آن ديار آوردند. كشتار و ويرانى ديو تعصب در آن سرزمين بيش از هركسى آن شهر كهنسال را از پاى درآورد. مقدسى كه در سده چهارم هجرى مى زيست در احسن التقاسيم از تعصب دينى كه شهر رى دچار آن بوده، ياد مى كند.

ابن الاثير در پيش آمدهاى سال 582 گويد:

در اين سال فتنه بزرگى در رى برخاست، سنى و شيعه به هم درآويختند و به كشتن همديگر پرداختند.

گروهى از آنان نابود و گروهى ديگر خانمان را رها كرده، پراكنده و پريشان شدند، آن چنانكه رى و شهرهاى ديگر اين سرزمين ويران گرديد.

ص: 354

در اين زمينه خبر ياقوت حموى نويسنده معجم البلدان بيش از هر سندى نمودار تباهى ديو تعصب است. ياقوت جغرافيانويس نامور در مرو گردآورى يادداشتهاى جغرافيايى خود را آغاز كرد. نزديك به دو سال در آن شهر بماند و از كتابخانه بزرگ آنجا بهره ور بود.

در پايان سال 615 از آنجا به خوارزم، خيوه كنونى، رهسپار شد، در آنجا از نزديك شدن سپاهيان چنگيزخان آگاه گرديد، به شتاب از خوارزم بيرون رفت و آنچه داشت به ناچار بجاى گذاشت تا هرچه زودتر از گزند جان بدر برد. راه سوريه را پيش گرفت و در سر راه چنانكه خود در معجم البلدان گويد: در سال 617 هجرى كه از تترها گريزان بودم، به شهر رى رسيدم و در آنجا ويرانيهاى بسيار ديدم و خانهاى فروريخته و ديوارهاى شكسته و افتاده از هر سوى ديده مى شد. منبرها در مسجدها هنوز برپا بود. در اين فروريختگيها هنوز نقش و نگارهاى ديوارها هويدا بود، چنين مى نمود كه اين ويرانيها اندكى پيش از رسيدن من به آنجا روى داده باشد.

در آنجا از مرد آگاهى سبب اين ويرانى پرسيدم او در پاسخ گفت: «مردم اين شهر سه گروه اند شافعى كه از همه كمترند، حنفى كه بيشترند و شيعه كه بيشتر از همه اينان

هستند، چه نيمى از مردم شهر و راستاقهاى رى به مذهب تشيع مى باشند، چندى پيش جنگ عصبيت ميان سنى و شيعه درگرفت، در اين نبرد حنفيان و شافعيان به شيعيان چيره شدند، آنگاه آتش ستيزه ميان شافعيان و حنفيان زبانه كشيد و به كشتن همديگر گرم شدند، پس از زد و خوردها و كشتارهاى فراوان، شافعيان از كارزار پيروز بدر آمدند، با اين كه جمعيت آنان كمتر از گروه هم آورد بود.

آرى حنفيها از رستاقها به يارى همكيشان خود شتافتند، امّا كارى نساختند و به سرنوشت شكست ديدگان دچار آمده نابود شدند.

اين همه ويرانيها كه اينك در شهر مى بينى، همه از برزنهاى شيعه و حنفى است و آنچه آباد و پايدار به جاى مانده از برزن شافعى است. كه كوچكترين بخش شهر است.

كسانى كه از شيعيان و حنفيان جان بدر برده زنده ماندند، اكنون از بيم و هراس،

ص: 355

دين خود را پنهان مى دارند.»

اندكى پس از ياقوت لشكريان خونخوار چنگيزخان از پى سلطان محمدخوارزمشاه به رى درآمدند و دست به كشتار و غارت گشودند، زنان و بچگان را بنده و برده خود كردند. به گفته بسيارى از تاريخ نويسان در آنجا كارى كردند تا آن

روز كسى نديده و نشنيده بود. ابن الاثير گويد: سپاه مغول در سال 621، چهار سال پس از نخستين يورش خود به رى ريختند. از مردم آنجا آنانى كه در يورش نخست جان بدر برده و به شهر خود برگشته دگرباره خانه و آشيانه اى بر پاى ساخته بودند و از نوزندگى آغاز كرده بودند، ناگهان دچار يورش دوم شدند.

با آن كه مردم رى ياراى ستيزه نداشتند و كسى به انديشه دفاع از خود نبود، امّا مغولها به خوى خونريزى خود گروه انبوهى را از دم تيغ گذراندند و شهر را آنچنان كه دلشان خواست غارت و ويران كردند.

به گفته ميرخواند در روضة الصفا در يورشهاى مغول به رى افزون از هزار هزار تن كشته شدند داستان هاى خونريزى چنگيز را نويسندگان ايرانى آنچنان كه بايد در تاريخ ها ياد كرده اند.

چون چنگيز بودائى بود، تعصب دينى ايرانيان مانع نشد كه حق بيداد و ستم او را ادا كنند امروزه براى ما آسان است كه تصور كينم از اين كشورگشايى مغولى به ايران چه رفت، امّا در تاريخ ما بيداد تازيان آن چنان كه سزاوار بود ياد نگرديده است.

ايرانيان سيصد سال پس از تاخت و تاز تازيان كه به خود آمدند و سرى بلند كرده خواستند آنچه از اينان بر نياكانشان رفت، به خامه آوردند، تعصب دينى كه ره آورد عربها بود كار خود را كرده به اندازه اى در ايران رخنه كرده بود كه نتوانستند آن همه

سنگدلى و درشتى و آزمندى را ياد كنند. برخى از آن بيدادها كه ياد شده با صلوات و سلام آرايش يافته، خونريزى و ويرانى و تاراج مال و دين و ناموس آنان به امراللّه دانسته شده و چنان وانمود كرده اند كه كفار عنداللّه مستوجب چنين ظلمها بودند و آنچه بر ايرانيان رفته همه به خواست اللّه بود.

ص: 356

اگر پرده تعصب را دريده كلمات شيرين صلوات و سلام را بر كنار نهيم حقيقت بسيار تلخ تاريخى كام هر ايرانى را زهرآگين خواهد كرد و خواهد دريافت كه كشتار و غارت عربها در سراسر ايران زمين و در جزء آن در رى كمتر از كشتار و غارت و ويرانى مغولها نبود.

عربها در زمان خود دست كمى از مغولهاى ششصد سال پس از خود را نداشتند. بايد گفت در يورش مغول در رى چنانكه در سراسر ايران زمين، كسى با دين و ايمان مردم شكست خورده كارى نداشت، امّا در هجوم عرب، گذشته از جان و مال و ناموس مردم، با كيش و آيين شكست خوردگان هم كارى داشتند.

غازان خان، از خاندان چنگيز هلاكو كه از سال 695 تا 704 هجرى فرمانرواى ايران بود، دژ طبرك را در رى كه ياد خواهيم كرد آبادان كرد امّا خود شهر رى همچنان ويران ماند و از آبادى آن خوددارى گرديد.

پس از يورش چنگيز، درنده ديگرى از همان تخمه و نژاد، تيمور لنگ تتار در سال 783 هجرى به رى روى آورد آسيبى كه از او به رى رسيده آن شهر كهنسال را پس از بيش از دو هزار سال پايدارى يكسره ويران كرد، از آن پس ديگر سخنى از شهر و مردم آن جا نيست بلكه از ويرانه رى بايد نام برد.

كلاويخو از سوى هانرى سوم پادشاه كاستيل اسپانيا سفير دربار تيمور بود و در سال 1404 ميلادى (مساوى با 807 هجرى) در سفرخود، در سخن از تهران، گويد كه جاى بسيار بزرگ و خرم و دلگشايى است و پس از آن گويد: روز سه شنبه هشتم ژوئيه 1404 ميلادى، هنگام فرونشستن خورشيد از تهران به راه افتاديم و پس از پيمودن دو فرسخ، از سوى راست خانهاى بزرگ ديدم كه همه تهى از مردم ويران افاده بود، هنوز بسيارى از برجهاى شهر برپا بود. همچنين مسجدهاى فروريخته نمودار بود.

اين ها آثار همان رى است كه روزى بزرگترين شهر آن سرزمين بود، اكنون يكسره ويران است و كسى در آن زيست نمى كند، اميد آن بود كه ويرانه رى پس از تيمور،

ص: 357

آنچنان كه كلاويخو ديده، به جاى بماند و نمودار روزگاران پيش و گوياى آن همه سرگذشتها باشد، امّا افسوس كه گردش زمانه درست تر دست ستمكار آدمى، نخواست كه آن كاخهاى سرنگون، امروزه مايه سرافرازى ما باشد. آرى لاشه آن شهر مرده نيز از گزند فرمانروايان تركمان بركنار نماند. آقامحمدخان قاجار پس از شكست دادن شهريا دودمان بسيار آزاده زند، تهران را در سال 1200 هجرى پايتخت خود برگزيد تا به تركمانان هم نژاد خود كه در استرآباد بودند، نزديك باشد و همواره از يارى و پشتيبانى آنان برخوردار باشد.

از زمان همين خواجه نوبدوران رسيده كه در سال 1211 كشته شد، دست چپاول به سوى ويرانه رى دراز گرديد و پس از او برادر زاده اش، باباخان، به نام فتحعلى شاه (1250-1212) به تاج و تخت رسيد و شهر تهران در زمان او بزرگتر گرديد، به هراندازه كه به تهران افزوده مى شد، از ويرانه رى مى كاست در زمان آقامحمدخان جمعيت شهر پانزده هزار و در زمان جاى نشين وى به چهل تا پنجاه هزار تن برآورد شده است.

در آن روزگار نه كسى در رى مى زيست كه خونش ريخته و آن خاك آغشته تر گردد و نه اندوخته و گنجينه اى بود كه آنجا را زير و رو كند، يگانه چيزى كه از آنجا به كار پايتخت نوبنياد آقامحمدخان آيد، آجرهاى بزرگ و خوب پخته خانه هاى فروريخته آنجا بود. آنچنان كه ابوجعفرالمنصور خليفه بدكنش عباسى (136-158 هجرى) تيسفون، پايتخت ساسانيان را كه در سى كيلومترى جنوب شرقى بغداد است ويران كرده با مصالح آن بغداد را ساخت، مصالح رى هم پايتخت قاجار را ساخت. در يك گزارشنامه سفارت انگليس در تهرن سده هجدهم ميلادى يا آغاز سده سيزدهم هجرى است آمده: بسا كسان از پى سود خود خانهاى رى را بنياد برانداخته، آجرهاى خوب پخته شده را به خرها باركرده از براى فروش به تهران مى بردند. آرى چندى چنين كاروانى، ميان رى و تهران درآمد و شد بود، تا آنچه در آنجا به پاى مانده بود، سرنگون گرديد و مايه سرافرازى آل قاجار در اينجا گرديد.

ص: 358

يكى از آثار بسيار گرانمايه رى كه به همت فتحعلى شاه از ميان رفت در طبرك بود. امروزه آنجا را دبرك خوانند و آن پاره كوهى است كه به پشت كارخانه سيمان افتاده است. درباره آن ياقوت در معجم البلدان گويد:، طبرك دژى است بر سركوه، به نزديكى شهر رى، از سوى دست راست كه به خراسان روند، از سوى دست چپ آن، كوه بزرگ رى افتاده كه پيوسته است به ويرانه شهر كهنه. آن را سلطان طغرل بن ارسلان سلجوقى در زد و خورد با خوارزمشاه تكش در سال 588 ويران كرد ...

در اين طبرك بر زبر پاره كوهى يك يادگار خوبى از روزگار ساسانيان بجاى مانده بود، برخى آن را از اردشير پاپكان و برخى ديگر آن را از جانشين وى شاپور يكم (271-240 ميلادى) دانسته اند.

در آن تخته سنگ، مردى سوار اسب، در تاختن است كلاهى گوى مانند كه از آن نوار فروهشته بر سر دارد و نيزه در دست. اين كنده گرى كه هنوز كارش پايان نيافته بود، به خوبى يادآور هيئت پادشاهان ساسانى بود، آنچنان كه در روى سكه هاى آنان ديده مى شود. اين كنده گرى را پيش از اين كه از ميان برود چند تن از سياحان انگليسى ديده و چون در آنگاه هنر عكاسى وجود، نداشت ترسيم و تعريف كرده اند سياحتنامهاى آنان امروزه در دست است، از آنان است مورير در سال 1809، پريس Price در سال 1811 اوزلى Ous eley در سالهاى 8112 -1811، كرپرتر Kerporter در سالهاى 1820-1817 از اين ترسيم كه نمودار كار ناتمام سنگتراش و پيكرساز زمان ساسانى است هنرى از آن روزگاران سرافرازى ايران ديده مى شود. به اين مى ماند كه فتحعلى شاه در ميان كوهساران ايران يك پاره سنگ هم از براى كنده گرى پيكر خود پيدا نكرده بود كه پاره سنگ طبرك (دبرك) را برگزيده و آن كنده گرى سده سوم ميلادى را از ميان برده، خود را بجاى آن نشانده است در اين كنده گرى نو، شاه قاجار تاج بلندى بر سر و ريشى بلندتر از تاج بر زنخ دارد سوار اسبى است و نيزه بى اندازه دراز به دست گرفته در تاخت، به پشت شيرى فرو مى برد گويا آن تاج بلند با قير به سرش چسبيده بود كه در تاخت و تاز، آن هم در شكار شير، به خاك نيفتاد! اين

ص: 359

كنده گرى خنده آور از اين پادشاه شعرباف شگفت انگيز نيست اين شاه همان است كه در ناسخ التواريخ جلد قاجاريه، درباره او گفته شده: امّا زوجات شاهنشاه ايران فتحعلى شاه عجب نباشد كه اگر كس شمار كند با هزار تن راست آيد، و باز گويد: از صلب پاك او دو هزار فرزند و فرزندزاده به عرصه شهود خراميد ... و تا اين زمان كه پس از وفات او بيست و يك سال سپرى شده، اگر فرزند و فرزندزادگان آن پادشاه را شماره كنيم، عجب نباشد كه با ده هزار تن راست آيد.

آرى از خاقان مغفور كه بايد او را آدم ابوالقجر ناميد، يادگار خنده آورى در رى و صفحات ننگينى در جلد قاجار ناسخ التواريخ بجاى مانده، گرچه سراسر آن اوراق در ستايش او است.

باز در رى به نزديكى دبرگ، در جايى كه امروزه چشمه على خوانند، نقش برجسته ديگرى در روى تخته سنگى از دومين پادشاه قاجار بيادگار مانده است. در اين كنده گرى فتحعلى شاه روى تخت نشسته، گروهى از پسران و وزيرانش از چپ و راست صف بركشيده اند در اينجا هم جز ريشهاى بلند كه همه از مرزناف برگذشته، هنر ديگرى ديده نمى شود تا كسى آن ها را نبيند به مفهوم ريش خند، برنمى خورد.

در پايان براى اطلاع خوانندگان سالنامه دنيا بايد افزود كه در زمان قاجار هركس به دلخواه خود، به دست چند تن كارگر، كلنگ و بيل داده، به زير و رو كردن ويرانهاى رى، گماشت، به اميد به درآوردن لوازم زندگى پيشينيان و فروختن آن ها آن سرزمين را چنان ساختند كه به نام بيغوله يا ديولاخ برازنده تر است تا به نام آشيانه آثار نياكان.

ص: 360

ص: 362

درگاه و كتيبه آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام (1)

در زمستان سال 1347 اولياء آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام تصميم گرفتند كه در مجموعه آستانه تعميرات اساسى معمول دارند و از وزارت فرهنگ و هنر و سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران خواستند تا كارشناسان خود را براى نظارت بر كار تعمير گسيل دارند، تا كار براساس موازين علمى انجام پذيرد.

تعميرات مسجد بالاسر، كه در گوشه باخترى حرم قرار گرفته، آغاز شده بود و پس از برداشتن اندود قسمتى از ديوار رگ چين آجرى رده و آراسته، نماى اصلى بنا هويدا شد و نشان داد كه ساختمان حرم در سده پنجم هجرى و به سبك شكوهمند رازى بنياد شده است.

پيدايش اين نمونه براى كارشناسان كليد در گنج شايگانى بود كه سبب شد در پيرامون درگاه نيز پيكاوى شود.

پس از برداشتن اندود گچ چهزه زيباى ديبامانندى از گوهرها و نگينهاى خشت پخته و سفال با نقشهاى نغز و دلنشين نمايان گشت و نيز پيله(2) و زغره(3) نيمگرد

ص: 363

گوشه درگاه و چند حرف از كتيبه كهن كوفى آن از زير توده گل بيرون آمد و معلوم شد كه برخلاف فرموده استاد سخن سعدى متأسفانه گهگاه «كهگل» مى تواند «آفتاب انداى» شود.(1)

پيكاوى در پيرامون سردر و در دو سو و فراز آن دنبال شد و پس از چندى در سرتاپاى سردر و ديوار نوشته بسيار زيبايى چهره گشود كه تنها دو جا، كه جاى گاهبست بوده و آغاز و پايان آن متأسفانه با سيمان اندود شده افتادگى دارد و بازمانده

كتيبه چنانكه نگارنده خوانده چنين است:

«... اللّه الرحمن الرحيم اَمَرَ بِنَناءِ هذهِ القُبة الْمُطهرةِ على ساكنها السلم صاحبِ(2)...(3) سيد(4) شمس الدين مَجد الملك مشيَّد الدوله ابوالفَضل اَسعَدبن محمدِ بن موسى ثقة اَميرالمؤنين(5) اطال اللّه ُ بقيه وكيل مظالم على يَّدى عبداللّه...(6) الى رحمة اللّه رزينكفش ابى الفوا....»(7)

كلمات و حروف اوّل و آخر كتيبه كه زير كاشى و سيمان تباه شده و هريك بيش از

ص: 364

دو يا سه حرف نيست. نخستين بى گمان «بِسم» است و آخرين به قرينه حروف ماقبل بايد «رس» باشد. در پايين اين كتيبه كه به خط كوفى تزئينى خواناست در دو گوشهلچكى ها سوى راست، «عمل على» و سوى چپ «آل محمد» به خط نسخ ثلث كهن خوانده مى شود و ساير قسمتها متأسفانه در زمانى كه درِ معروف ناصرالدين شاهى را كار مى گذاشته اند كنده و پاك تباه شده است و خطوط آرايشى و عبارات گرداگرد در به هيچ روى روشن نيست.

مى رود در پاگرد پايين گنبد نماى ساختمان به رخبام(1) و كنگره اى پتگين(2) تمام مى شده است.اين كه ادعا شد گنبد رويين نخست رُك بوده بدين جهت است كه گنبد فعلى از درون، داراى همان مشخصات گنبدهاى رُك است و امكان دارد كه قسمتى از گنبد در تعميرات و تصرفات بعدى مورد استفاده قرار گرفته باشد (مانند گنبد بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام كه اُرچين(3) و مانند طوقه ساخته شده و قسمت بالاى آن را كه پيازى است تپكفته(4) كرده اند). تاريخچه ساختمان مجموعه آستانه مستلزم مطالعه بيشترى است و شايد بيرون از اين گفتار باشد ولى ذكر اين نكته در پايان مقال لازم است كه در زمان صفويه آنچه بر بنا افزوده شده متناسب با ساختمان اصلى بوده و مسجد زنانه و مردانه و رواق و پيشان ورودى حرم با بقعه هم آهنگ بوده است و به نظر مى آيد بعدها (شايد يك قرن پيش) اين هم آهنگى برهم خورده و قسمت اعظم از آرايشهاى نفيس نماى بقعه در زير اندود گچ و خاك تباه شده است.