ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

دو. از زندگى عبد الجليل رازى، اطلاعات دقيقى در دست نيست. تنها منبع براى شناخت اجمالى او، فهرست شيخ منتجب الدين رازى است كه معاصر وى بود و نيز كتاب نقض از خود وى كه در لابه لاى آن و به مناسبت، مطالبى را در باره خود، بازگو كرده است.

منتجب الدين، او را چنين توصيف كرده است:

الشيخ الواعظ، نصير الدين عبد الجليل بن أبى الحسين بن أبى الفضل القزوينى، عالم، فصيح، دَيّنٌ.(1)

اين تعبيرها (الشيخ، الواعظ، نصير الدين، عالم، فصيح، دَين) نشان دهنده جايگاه علمى، اجتماعى و معنوى عبد الجليل است.

آثار عبد الجليل، بنا بر كتاب هاى الفهرست و نقض، عبارت اند از:

1. تنزيه عايشة عن الفواحش العظيمة (تأليف شده در سال 533 ق)؛

2. البراهين فى إمامة أمير المؤمنين (تأليف شده در سال 537 ق)؛

3. السؤالات و الجوابات (در هفت جلد)؛

4. مفتاح الراحات فى فنون الحكايات يا مفتاح التذكير؛

5. رساله اى در ردّ ملحدان؛

6. بعض مثالب النواصب فى نقض «بعض فضائح الروافض» معروف به نقض (تأليف شده بين سال هاى 556 تا 566 ق).

روزگار عبد الجليل، داراى ويژگى ها و شاخصه هايى است كه آشنايى با آنها در شناخت عبد الجليل و كتاب او بى تأثير نيست، چنان كه از روى عناوين آثار عبد الجليل نيز مى توان تا حدودى به اين تأثير و ارتباط، پى بُرد.

زمانه عبد الجليل، يعنى نيمه دوم قرن پنجم تا اواخر قرن ششم را مى توان داراى چند ويژگى عمده دانست:

1. آبادانى رى و ايران؛

2. سست شدن پايگاه خلافت در جهان اسلام و نيز در فضاى سياسى؛

ص: 8

3. رواج باطنى گرى و انديشه هاى حسن صباح

4. اختلافات و منازعات شيعه و سنّى؛

5. رونق مجالس دينى با جان مايه مباحث كلامى و برگزارى مجالس مناظره؛

6. هم انديشى دينى و تفاهم مذهبى؛

7. رواج زندقه و دين گريزى.

عبد الجليل، چنان كه عناوين آثارش نشان مى دهد، عالمى است حاضر در زمان كه رخدادهاى فرهنگى زمانه اش را به خوبى درك مى كند. او به منازعات مذهبى دامن نمى زند؛ بلكه با پايبندى به باورها و اعتقادات خويش تلاش مى كند آنها را به هسته اى

استوار، باورپذير و قابل دفاع، فروكاهد. لذا نخستين كتابش تنزيه عايشه است. او مى كوشد پرسش هاى مطرح در جامعه اش را پاسخ دهد و از اين رو، كتاب السؤالات و الجوابات را در هفت جلد مى نگارد. او در كتاب نقض، اتهام هاى بى جاى يك متعصّب را پاسخ مى دهد. اين كتاب، در عين حال، از گستردگى دانش و اطلاعات عبد الجليل پرده برمى دارد و فصاحت و بلاغت و شيوايى نثر او را به نمايش مى گذارد.

سه. پس از برگزارى كنگره بين المللى كلينى در بهار 1388، انديشه برگزارى كنگره بزرگداشت عبد الجليل، به صورت جدّى شكل گرفت و از آغاز سال 1389 با برگزارى جلسات شوراى عالى سياست گذارى و نيز جلسات شوراى علمى كنگره، فعاليت هاى كميته علمى كنگره آغاز شد. محصول دو سال فعاليت هاى اين كميته را در چند بند، فهرست مى كنيم:

الف. آماده سازى مجموعه آثار كنگره (7 جلد)

1. كتاب نقض با ويرايش علمى جديد؛

2. عبد الجليل رازى قزوينى، روزگار و كتاب وى؛

3. شناخت نامه عبد الجليل و «نقض»؛

4. بررسى توصيفى ساختار دستورى كتاب «نقض»؛

5. مجموعه مقالات كنگره (در دو جلد)؛

ص: 9

6. چكيده مقالات با ترجمه عربى و انگليسى.

ب. خبرنامه كنگره (3 شماره) ج. تهيه لوح فشرده (DVD) از مجموعه آثار كنگره

همچنين شوراى علمى، برنامه هاى ديگرى را نيز لازم و مفيد تشخيص داد كه از جهت اجرا متوقّف بر آماده سازى كتاب نقض با ويرايش جديد بود و از اين رو، انجام يافتن آنها به پس از برگزارى كنگره موكول شد. اين كارها عبارت اند از:

1. بازنويسى كتاب نقض؛

2. ترجمه متن بازنويسى شده نقض به زبان انگليسى؛

3. ترجمه متن بازنويسى شده نقض به زبان عربى.

چهار. سپاس گزارى و قدرشناسى از همه كسانى كه در شكل گيرى و به ثمر نشستن اين كنگره سهم داشتند، وظيفه اى اخلاقى و دينى است. بدين سبب، با يادكرد نام افراد و سازمان هايى كه به شكلى در آن نقش داشته اند، كمترين وظيفه را در سپاس گزارى، به جاى مى آوريم.

الف. برگزاركنندگان

اين كنگره با مشاركت علمى، معنوى و مادّى اين مراكز به ثمر نشست كه به ترتيب حروف الفبا عبارت اند از:

1. آستان حضرت عبد العظيم حسنى عليه السلام، توليت: آية اللّه محمّد محمّدى رى شهرى؛

2. انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، رئيس: حجّة الاسلام و المسلمين محمّد جواد ادبى؛

3. جامعة المصطفى صلى الله عليه و آله العالمية، رئيس: حجّة الاسلام و المسلمين عليرضا اعرافى؛

4. كتاب خانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراى اسلامى، رئيس: حجّة الاسلام و المسلمين رسول جعفريان؛

5. مجمع جهانى اهل بيت عليهم السلام، رئيس: حجّة الاسلام و المسلمين محمّد حسن اخترى؛

6. مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى، رئيس: آية اللّه محمّدعلى تسخيرى؛

ص: 10

7. مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى، رئيس: حجّة الاسلام و المسلمين حميد شهريارى؛

8. معاونت امور فرهنگى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، معاون: جناب آقاى بهمن درّى؛

9. مؤسّسه علمى فرهنگى دار الحديث، رئيس: آية اللّه محمّد محمّدى رى شهرى.

يادآورى مى شود كه جلسات شوراى عالى سياست گذارى، با حضور رؤسا و مديران مراكز و نهادهاى ياد شده برگزار مى گرديد.

ب. اعضاى شوراى علمى كنگره

شوراى علمى كنگره، مركّب از شخصيت هاى علمى حقيقى و نمايندگان علمى مراكز برگزاركننده بود كه به ترتيب حروف الفبا عبارت اند از:

1. حجّة الاسلام و المسلمين على اصغر اوحدى (نماينده مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى)؛

2. جناب استاد ناصر باقرى بيدهندى (نماينده جامعة المصطفى صلى الله عليه و آله العالمية)؛

3. حجّة الاسلام و المسلمين رسول جعفريان؛

4. جناب استاد قاسم جوادى (صفرى)؛

5. حجّة الاسلام و المسلمين محمّدحسين درايتى؛

6. حجّة الاسلام و المسلمين محمّدكاظم رحمان ستايش؛

7. حجّة الاسلام و المسلمين محمّد سالار (نماينده مجمع جهانى اهل بيت عليهم السلام)؛

8. حجّة الاسلام و المسلمين على صدرايى خويى؛

9. آقاى دكتر پرويز فارسيجانى (نماينده انجمن آثار و مفاخر فرهنگى)؛

10. جناب استاد ميرهاشم محدّث (فرزند مير جلال الدين محدّث اُرموى، مصحّح كتاب نقض)؛

11. حجّة الاسلام و المسلمين محمّدمهدى معراجى؛

12. حجّة الاسلام و المسلمين محمّدعلى مهدوى راد.

ص: 11

ج. گروه آماده سازى آثار، شامل: حروفچينى، ويرايش، نمونه خوانى و صفحه آرايى

1. آقاى حسين پورشريف (ويراستار)؛

2. آقاى مهدى جوهرچى (نمونه خوان)؛

3. آقاى محمّد كريم صالحى (حروفچين و صفحه آرا).

د. گروه اجرايى كنگره

1. حجّة الاسلام محمّدمهدى خوش قلب (دبير اجرايى)؛

2. آقاى اميرحسين سعيدى صابر.

ه . مشاوران علمى كنگره

1. آقاى هادى ربّانى؛

2. آقاى محمّدهادى خالقى.

همين جا بايد از نويسندگان آثار و مقالات و اساتيدى كه در مراحل مختلف ويرايش جديد كتاب نقض، تلاش و همكارى داشتند، سپاس گزارى كرد كه البته نام آنها بر روى آثار و نيز در شناسنامه كتاب ها آمده است. همچنين از همه بزرگوارانى كه

در ارزيابى آثار يا برقرارى ارتباطات علمى كوشش نمودند، قدردانى مى كنم و تلاش همكاران خود را در بخش هاى مختلف معاونت ادارى - مالى مؤسّسه علمى - فرهنگى دار الحديث مى ستايم.

مهدى مهريزى

دبير كميته علمى

جمعه 18 فروردين 1391

14 جمادى الاُولى 1433

6 آوريل 2012

ص: 12

در باره ويرايش جديد كتاب نقض

كتاب نقض از متون كهن فارسى در حوزه مناظرات كلامى و اعتقادى است كه حاوى اطلاعات فراوان تاريخى و جغرافيايى از قرن ششم است.

اين سه ويژگى (فارسى بودن؛ كلام و عقايد؛ اطلاعات جغرافيايى و تاريخى) سبب شده است كه اين كتاب، مورد اقبال جدّى متخصصان و پژوهشگران اين سه عرصه قرار گيرد.

در دوره معاصر، محقق كم نظير، سختكوش و فرزانه، مير جلال الدين محدّث اُرمَوى، با توصيه و مشاوره اساتيد بزرگ ادبيات فارسى (يعنى علامه محمد قزوينى و عبّاس اقبال آشتيانى)، به تصحيح و تحقيق و عرضه اين كتاب، همّت ورزيد.

وى اين كتاب را دو بار به چاپ رساند:

چاپ اول در سال 1371ق / 1331ش، با مقابله با پنج نسخه خطّى، كه در 743 صفحه به زيور طبع، آراسته شد.

در چاپ دوم كه در سال 1358 انجام شد، محدّث اُرمَوى كتاب را با هشت نسخه مقابله كرد و دو جلد نيز به عنوان تعليقات در توضيح، تكميل و شرح كتاب، به همراه نقض، منتشر نمود.

برپايى كنگره بزرگداشت عبد الجليل رازى قزوينى، پژوهشگران دست اندركار كنگره را بر آن داشت تا با حفظ تمام حقوق معنوى مرحوم محدّث اُرمَوى و ارج نهادن بدان، ويرايش جديدى از اين كتاب عرضه كنند. از آن رو كه نسخه جديدى از كتاب يافت نشد، مبنا و معيار، مقابله محدّث با سيزده نسخه يادشده (چاپ دوم نقض) قرار گرفت.

ص: 13

ويرايش جديد، با هدفِ به روز كردن برخى ارجاعات، رفع پاره اى نواقص، تكميل برخى از فوايد و تسهيل در قرائت و فهم متن، در دستور كار قرار گرفت كه جمعى از محققان، براى انجام آن، دعوت به همكارى شدند.

كارهاى انجام شده در ويرايش جديد، با توضيح اجمالى، عبارت اند از:

1. ويرايش، نشانه گذارى و پاراگراف بندى:

به كار گيرى نشانه هاى ويرايشى و تقطيع مناسب بندهاى طولانى متن و هم چنين استفاده از نشانه هاى كسره و سكون براى اشاره به وصل و قطع كلمات متوالى، از روش هاى تأثيرگذار در فهم صحيح متن (بخصوص در متون كهن، مانند كتاب نقض) است. از اين رو، اين هر سه روش، در ويرايش جديد، اعمال شده است و به جهت حفظ اصالت متن و امانت تحقيق، از هرگونه اصلاح، تغيير، جا به جايى و حذف كلمات، مطلقا خوددارى شده است.

2. ويرايش پانوشت ها:

تمام مطالبِ پانوشت ها به صورت كامل، ويرايش شده و البته از حذف و دخل و تصرف در محتواى پانوشت ها خوددارى شده است. البته برخى دخل و تصرف ها در اضافه كردن مطالبى اندك در توضيح متن و يا ترجمه كلمه ها صورت گرفته كه با عنوان «ويراستار» مشخص شده اند و نشان دهنده آن است كه آن مطلب، از مرحوم محدّث نيست.

3. تخريج كامل روايات:

با توجه به اين كه منابع فراوانى پس از مرحوم محدّث، تحقيق و منتشر شده اند و نيز امروزه امكاناتى براى جستجو در متون فراهم است كه در اختيار ايشان نبوده است، تمام روايات كتاب نقض، مجددا و به صورت كامل، مصدريابى شده و مصادر تازه ياب، در پانوشت، گزارش شده اند.

4. عنوان گذارى:

از آن رو كه كتاب نقض، از هر گونه سرفصل و عنوانى بى بهره است، به جهت

ص: 14

سهولت دستيابى محققان به محتواى كتاب، موضوعاتى از متن، استخراج شده و در حاشيه سفيد صفحات، قرار داده شده است.

5. استخراج و تنظيم نمايه هاى متن:

كتاب نقض، شامل اطلاعات مهم و پراكنده اى است كه دستيابى به آنها، بدون استخراج نمايه موضوعى، غيرممكن مى نمايد. بدين جهت، نمايه موضوعى آن، استخراج شده و در پايان كتاب، با نظمى موضوعى - الفبايى، عرضه شده است.

6. تلخيص و ويرايش ملحقات كتاب نقض:

هم زمان با چاپ كتاب نقض در سال 1358ش، دو جلد نيز به عنوان تعليقات «نقض» در 1397 صفحه به قلم مرحوم محدّث، منتشر شده است كه شامل 224 مورد تعليقه توضيحى بر آن كتاب است. اين تعليقات كه حاصل سى سال تلاش علمى آن عالم سختكوش اند ، در چاپ جديد، تلخيص شده (و در چند مورد، كلاً حذف شده) و بعد از ويرايش، به انتهاى كتاب، ضميمه شده اند.

7. استخراج و تنظيم فهرست هاى فنّى:

در انتهاى كتاب، پانزده عنوان فهرست فنّى استخراج شده و در دسترس خواننده قرار گرفته اند.

عناوين فهرست ها به ترتيب ذيل است:

1. آيات؛ 2. احاديث و آثار؛ 3. عناوين خطبه ها و نامه ها؛ 4. اشعار عربى؛ 5. اشعار فارسى؛ 6. امثال عربى؛ 7. امثال فارسى؛ 8. اشخاص؛ 9. كتب ياد شده در متن؛ 10. مكان ها؛ 11. اديان، فرق و مذاهب؛ 12. قبايل، جماعات و طوائف؛ 13. وقايع و حروب؛ 14. لغات و اصطلاحات؛ 15. منابع تحقيق.

8. شماره گذارى:

براى هر يك از فقراتى كه عبد الجليل رازى از كتاب بعض فضائح الروافض نقل كرده و سپس به جواب آن پرداخته، شماره اى در وسط صفحه در نظر گرفته شده است.

ص: 15

9. ارجاع به چاپ قبل:

در حاشيه سفيد صفحات، به شماره صفحه چاپ قبلى (چاپ سال 1358) اشاره شده است.

در پايان، با آوردن نام گروه تحقيق و بيان كار انجام شده توسط آنان، قدردانى و سپاس دست اندركاران برگزارى كنگره را تقديم مى داريم:

1. ويرايش ادبى متن و پاورقى ها، جناب آقاى رضا بابايى

2. تلخيص تعليقه ها، جناب آقاى مهدى آشتيانى

3. كنترل و ويرايش تلخيص تعليقه ها، حجة الاسلام و المسلمين حميد احمدى جُلفايى

4. تخريج مصادر، حجة الاسلام و المسلمين مجتبى فرجى

5. استخراج عناوين و نمايه موضوعات، جناب آقاى عالى بيگ احمدى ميرآقا

6. كنترل عناوين و نمايه موضوعات، جناب آقاى محمد مرادى

7. استخراج فهرست هاى فنّى، حجة الاسلام و المسلمين حميد احمدى جُلفايى

8. مديريت و نظارت علمى، حجة الاسلام و المسلمين محمد حسين درايتى

ص: 16

مقدّمه

الحمد للّه و سلام على عباده الّذين اصطفى. اما بعد. اين چند كلمه پيش گفتار مختصرى است در پيرامون كتاب و مؤلّف آن.

در حدود 57 سال پيش كه هنوز عمر نگارنده به سرحدّ بيست نرسيده بود، در شهر اروميه از بلاد آذربايجان كه مولد و منشأ من است مشغول تحصيل بودم و در اوقات فراغت به خواندن بعضى از كتب ادبى و تاريخى مى پرداختم. از ميان اين كتب با مجالس المؤمنين قاضى نور اللّه شوشترى رحمه الله بيشتر مأنوس بودم. اين كتاب موجب آشنايى من با كتاب نقض شد و به اهميّت آن و بلندى پايگاه علمى مؤلّفش آگاهى پيدا كردم. نامش در صحيفه خاطرم ثبت شد و علاقه شديد نسبت به آن در من پديد آمد، با خود مى گفتم كاشكى اگر يكبار هم مى شد اين كتاب را كه از مآخذ و موارد استناد قاضى رحمه الله در مجالس است، مى ديدم و به مطالعه آن توفيق مى يافتم.

حال بدين منوال مى گذشت و به مستقبل مى پيوست. روزگار دفتر سياه و سفيد ايّام و ليالى را به سرعت ورق مى زد تا عفريت جنگ جهانى دوم از افق تاريك غرب، چهره نمايى كرد و شعله آتش اين جنگ خانمان سوز، آفاق را فرو گرفت. اسباب زندگى مردم فروريخت؛ شيرازه جمعيّت خلايق از هم گسيخت؛ سنگ تفرقه فتنه، مرا از آذربايجان كه آن اوقات در تبريز اقامت داشتم، به خاك تهران و رى انداخت. در اين اوضاع و احوال بود كه مرحوم ميرزا محمّدخان قزوينى كه در پاريس به سر مى برد، از ديار فرنگ به طهران بازآمد. لُحمه ادب سبب شد كه من به زيارت آن علاّمه عصر موفق شدم. مشمولِ ألطاف و عنايات آن بزرگ مرد گرديدم. در حلقه ارادتمندان و مستفيدان قرار يافتم.

ص: 17

در همين اوقات شنيدم كه نسخه اى از كتاب نقض در دسترس آن مرحوم است و ايشان در مقام تصحيح و طبع و نشر آن هستند. روزى در محضر ادب پرور آن مرحوم بودم. حكايتِ آرزومندى خود را به ديدنِ آن كتاب بازگفتم و قصّه شوق و علاقه خويش را كه سال ها حسرت ديدن و خواندنِ آن را در سر داشتم، شرح دادم. آن مرحوم پس از آنكه با حوصله تمام سخنان مرا گوش مى داد و با خوشرويى و خوشحالى، ادامه داستان را تا پايان تأييد مى فرمود، گفت: كتابى كه مطمح نظر شماست، در تملّكِ ميرزا على اصغرخان حكمت است و در نزدِ خودِ اوست، و چون قرار بود كه اين كتاب را من با يارى و همكارى آقاى ميرزا عبّاس خان اقبال تصحيح نموده، به چاپ برسانم، نسخه اى از آن با اجازه مالك مذكور براى مقابله رونويس شده است كه آن هم در نزد آقاى اقبال است؛ ليكن اين امر بنا به پاره اى پيش آمدها و عوايق غير مترقّبه به نتيجه نرسيده و كار تصحيح همچنان معوّق و معلّق مانده است. اكنون كه شما به اين كتاب اين همه دلبستگى داريد، خوب است كه اين امر تا آنجا كه كتاب در معرض استفاده اشخاص قرار يابد، به عهده خود شما موكول گردد. بعد به وسيله تلفن با مرحوم اقبال به گفتگو پرداخته، از وى خواستند تا رونويسِ كتاب را در اختيارِ من قرار بدهد. فرداى همان روز، مرحوم اقبال، رونويسِ نسخه را با مقدارى يادداشت كه براىِ تصحيح اين كتاب تهيه و آماده فرموده بود، به نزد نگارنده آورد و فرمود كه من نيز در كشفِ مبهمات و رفع مشكلات كتاب يار و مددكار شما هستم و با اين كلام، مرا با عنايت و مساعدت بى دريغ خود مستظهر داشت. من نيز بى درنگ شروع به كار نموده، سرگرم مقابله و تصحيح كتاب شدم. در اثناىِ اين كار، مرحوم جواد كماليان به اتّفاق مسيو هانرى كربن فرانسوى، رئيس انستيتوى ايران و فرانسه در طهران، كه از موضوع با خبر شده بودند، نزد من آمدند و در ضمن مصاحبه پيشنهاد كردند كه اگر موافقت شود، اين كتاب در جزء انتشارات انستيتوى ايران و فرانسه به خرج دولت فرانسه در پاريس چاپ شود، و اضافه كردند كه براى احتراز از وقوع اغلاط چاپى در قراردادى كه منعقد خواهد شد، متعهّد خواهم شد كه نمونه اوراق

ص: 18

چاپى را از پاريس بازآوريم و پس از تصحيح و كسب اجازه چاپ از شما باز به پاريس بفرستيم تا اقدام به چاپ نمايند. و همچنين در ساير مسائل مربوطه به امرِ چاپ و تجليد و انتخابِ كاغذ و حروف با دقّت تمام ساعى و كوشا خواهيم شد. امّا من بنابر ترديدى كه داشتم، پاسخ را در ردّ و قبول اين پيشنهاد به بعد موكول كردم و از راه مشورت پيش مرحوم قزوينى رفتم و موضوع را با او در ميان نهادم. آن مرحوم به هيچ وجه مصلحت ندانستند و فرمودند كه اين كتاب چهره مذهبى دارد؛ پاى معارضه سنّى و شيعى در ميان است؛ مؤلف آن كه يك عالم شيعى است، در مقام ردِّ تهمت هايى است كه يك عالم سنّى مذهب به جهل به آئين تشيّع وارد مى كند. با اين وصف، اگر در پاريس و يا در ديگر شهرهاى بلاد فرنگ به چاپ برسد و انتشار يابد ناچار رنگ سياست به خود خواهد گرفت و مَنْ يَسْمَعْ يَخَل. بديهى است كه در اين صورت در انظار مردم، كم عيار و بى مقدار خواهد شد و از ارزش و اعتبار واقعى آن خواهد كاست. هنوز در مملكت ما اشخاصى هستند كه نشر و اشاعه اين قبيل آثار را از فرايض و وظايف حتميّه خود مى دانند و از بذل مساعدت به هيچ وجه فروگذار نيستند و هرگونه امداد و يارى را از جان و دل، پذيرا هستند. شما را چه شده كه به اين پيشنهادات با آن همه تكلّفات روىِ موافقت نشان دهيد؟!

آن مرحوم در انكار اين امر به حدّى اصرار فرمودند كه من از گفته خود پشيمان و بسيار شرمنده و خجل شدم و در ملاقاتِ بعدى به مرحوم كماليان پاسخ منفى داده، مشغولِ كار خود شدم.

هنوز اقدام به چاپ كتاب نشده بود كه مرحوم قزوينى بيمار شد و اين بيمارى ادامه پيدا كرد تا منتهى به مرگِ آن يكتاىِ زمانه گرديد و آن گوهر تابنده كه در جهانِ علم و معرفت بى همتا بود، در خاكِ رى الى الابد پنهان و در جوارِ مزار حضرت عبد العظيم در كنارِ تربت شيخ ابو الفتوح رازى، مدفون شد.

تو رفتى و خيالت ماند در دل *** چنان كز كاروان آتش بمنزل

در همين اوقات بود كه مرحوم اقبال آشتيانى نيز طهران را به قصد روم ترك گفت

ص: 19

و دست نگارنده از آستين محبّت اين دو مرد شريف و نجيب كه به وجودِ ايشان مستظهر بودم، كوتاه شد. ليكن به يارى پروردگار - عزّ اسمه - به هر طريق بود، قدم به ميدان تصحيح كتاب گذاشتم و همَت بر حلّ مُشْكِلات و كشفِ مُعْضِلات آن گماشتم. چون اين مهمّ به پايان رسيد و استنساخ كتاب و تعليقاتِ آن براى چاپ آماده گرديد، خداى تعالى به فضل بى مُنتهاىِ خود، وسائل فراهم ساخت تا اين بنده ضعيف او به توفيق وى به طبع آن پرداخت.

با اينكه در آن ايّام مرحوم اقبال چنانكه گفتيم در روم بود نگارنده در حدود امكان از درياى پرپهناى اطلاعات وى استفاضه و استفاده مى نمود و چون كيفيّت جريان اين امر را همان طور كه روى داده، در آن تاريخ در مجلّد «مقدّمه نقض و تعليقات آن» درج كرده ام، بهتر آن است كه آن را بعينه در اينجا نقل كنم، و آن اين است:

بيانات مرحوم عباس اقبال آشتيانى درباره كتاب نقض

دانشمند فقيد، عبّاس اقبال آشتيانى - غفر اللّه له و بسحاب عفوه جلّله - از جمله كسانى بودند كه عشق و علاقه بسيار به كتاب شريف نقض داشتند و پيش از آنكه نگارنده به فكر تصحيح و طبع و نشر آن بيفتد، آن مرحوم قصد تصحيح و طبع و نشر آن را داشته اند و مكرّر در مكرّر به عظمت و نفاست و گاهى نيز به عديم النّظير بودن آن، تصريح مى كرده اند و بدين منظور كتاب را تا حدود 50 صفحه از اوائل آن با مرحوم ميرزا محمّد خان قزوينى، مقابله اولى و تصحيح بدوى نموده، و برخى يادداشت هاىِ فهرست وار نيز تهيّه كرده بودند؛ ليكن به جهت بعضى از موانع و عوائق كه نوعا متوجّه به اين قبيل امور است، دنباله كار را نگرفته و آن را در بوته توقّف و تعطيل گذاشته بودند. چون نگارنده عزم بر اقدام به اين امر جزم نمود، به علاّمه قزوينى رحمه الله كه نسبت به آن مرحوم و اين جانب سِمَتِ بزرگى و ابوّتِ روحانى داشتند، اين موضوع را اظهار كرد. ايشان نيز انجام اين امر را به نگارنده محوّل داشتند. مرحوم اقبال نيز نظر به غايتِ انصاف و علوِّ همّت و نهايتِ بزرگوارى كه مخصوص به امثال او از دانشمندان است، با كمالِ بشاشتِ وجه و از روى طيبِ نفس اين أمر را امتثال و تلقّى

ص: 20

به قبول فرموده، نسخه مقابله شده را با يادداشت هاى سابق الذّكر به اين جانب واگذار نمودند، و براىِ اينكه رضايتِ خاطر خودش را چنانكه شايد و بايد نسبت به جريانِ اين پيش آمد به نگارنده بفهماند، عبارتى تعبير فرمودند كه گويا مفاد آن اين بود: «نظر به آنكه اُنسِ شما به اين قبيل مطالب كه در اين كتاب مندرج است، بيشتر از من است، بهتر آن است كه شما مشغولِ انجامِ امر تصحيح و طبع و نشرِ آن باشيد و من هم در نوبه خود از هيچ گونه مساعدتِ ممكنه در اين باب مضايقتى نخواهم داشت.» و همان طور كه قول داده بودند، تا زنده بودند، از بذلِ هيچ گونه مساعدتِ علمى دريغ نفرمودند؛ ليكن متأسّفانه طبع كتاب و تصحيح آن مصادف با وقتى شد كه علاّمه قزوينى رحمه اللهرحلت فرموده بودند و آن استاد معظّم (آقاى اقبال) نيز غالبِ آن مدّت را در خارج از ايران به سر مى بردند. با وجودِ اين در آن ايّام قليلى كه مصادف با تصحيح و طبع و نشر كتاب بود، فوايدِ بسيارى از آن دانشمند محترم نصيب داشته و در تعليقاتِ آن اثرِ نفيس وديعه گذاشته ام و در مواردِ مقتضى نيز نام او را برده و حقِّ

تعليم و استادىِ وى را ادا كرده ام و در اينجا نيز تصريح مى كنم كه قسمتى از فوايد مهمّه تعليقاتِ نقض، به همّت و سعى و ارائه طريق و راهنمايىِ آن دانشمند فقيد درست شده است.

متأسّفانه در اين تاريخ كه اين تعليقات را مى نويسم، يعنى 21 بهمن ماه 1334 هجرى شمسى، آن مرحوم در روم درگذشت و يك جهان فضل و هنر و ادب و كمال را با خود به زير خاك و قعر مغاك برد و بدون ترديد، مى توان گفت كه كاخى از كاخ هاى فضل و دانش كشور ايران به مرگِ او ويران شد. پس تمثّل به اين بيت مناسب است:

و ما كان قَيْس هلكه هلك واحد *** و لكنّه بنيان قومٍ تهدّما

پس جنازه او را به ايران آورده، در جوار قبر شيخ ابو الفتوح رازى - قدّس سره - در نزديكى قبر مرحوم علاّمه قزوينى به خاك سپردند. جعلنا اللّه و ايّاهما ممّن يبدّل سيّئاتهم حسناتٍ بفضله و رحمته بحرمة نبيّه محمّدٍ و عترته.

دانشمند فقيد نامبرده، يعنى مرحوم عبّاس اقبال در مجله يادگار تحت عنوان كلّى

ص: 21

«شعراى گمنام» و عنوان خاصّ «قوامى رازى» (سال دوّم، شماره اوّل، ص 68) گفته:

در يك كتابِ بسيار نفيسِ قديمى به نام بعض مثالب النّواصب في نقض بعض فضائح الرّوافض، تأليف نصير الدّين عبد الجليل قزوينى كه در حدود 556 به زبانِ فارسىِ بسيار فصيح نوشته شده و در يكى از شماره هاى آينده مجلّه يادگار به تفصيل به معرّفى آن خواهيم پرداخت،(1) مؤلّف فاضل آن در ذكر نقيب شرف الدّين ابو الفضل محمّد بن علىّ مرتضى، رئيس رى كه كتاب بعض مثالب النّواصب را به نام او نگاشته، مى گويد: قوامى رازى تخلّص آن قصيده بدو كرده، آنجا كه مى گويد:

تا صاحب الزّمان برسيدن بكار دين *** اولى ترين كسى شرف الدّين مرتضى است

نظر به عشق و علاقه آن مرحوم به كتاب نقض، نگارنده جزوه هاى چاپ شده را در صورتِ امكان جمع آورى كرده (ده فرم، 20 فرم) قبل از تمام شدنِ كتاب برايش تقديم مى كرد. آن مرحوم نيز با يادداشت ها و تصحيحات و تعليقاتِ لازمه در حواشى، آنها را به نگارنده برمى گردانيد تا براى تعليقات حاضر ذخيره شود و بعد از آنكه كتاب تمام شد، يك نسخه مجلّد به حضورش كه آن موقع در روم بودند، با نامه اى فرستادم. در جوابِ نگارنده، اين نامه را فرستادند كه سوادِ آن به عين عبارت

حرفا به حرف بدون هيچ گونه دخل و تصرّفى در اينجا درج مى گردد.

رم دوّم اسفند ماه 1331

دوستِ دانشمند معظم؛ چندى قبل يك جلد از كتاب نفيس النّقض كه به همّت و دستيارىِ فضل و اطّلاعات واسعه آن صديق گرامى للّه الحمد، به زيورِ طبع آراسته گرديده، عزّ وصول بخشيد. از صميمِ قلب اين توفيق جليل را به آن دانشمند ارجمند تبريك عرض مى كنم و از خداوند مى خواهم كه توفيقِ اتمام تعاليق و حواشى را به آن دوست محترم عطا فرمايد. در واقع ثباتِ قدم و شور

ص: 22

و شوق سوزان و وسعتِ دامنه اطّلاعاتِ سركار عالى بوده است كه اين گوهر گرانبها و دُرِّ ناياب را از حجاب خفا بيرون آورده و امروز در معرضِ استفاده عامّ قرار داده است. كجاست كسى كه قدر امثالِ وجودِ معظّم را كه در اين قحط سالِ علم و ادب انگشت شمار، بلكه عديم النّظيريد، بداند و بيش از پيش از اين چشمه فيّاض تمتّع بردارد؟ پيشِ ما مثلِ آفتاب روشن است كه امروز از بدبختى جمهورِ معاصرينِ ما كه از شدّتِ جهل و غفلت، همان حكم هِمَجْ رعاع را دارند، بر اين قبيل كارها مى خندند و مباشرين آنها را تخطئه و تسفيه مى كنند؛ ليكن آنان كه مزاجى مستقيم و مشربى صافى دارند و از حقايق و معانى لذّتى جاويد، مى برند، به خوبى درمى يابند كه كارِ سركار در اين مرحله از زمره اعمال مسيحايى است و يقين دارم كه بيش از همه، روان علاّمه مرحوم قزوينى كه به اين كتاب تعلّقِ خاطر عجيبى داشت و در حقيقت جلبِ توجّه همگى ما به آن از بركتِ اشاره آن مرحوم است، از بعد از چاپ كتابِ مزبور غرقه در شادى و اهتزاز است. جزاكم اللّه من العلم خيرا.

تمنّى دارم عرض اخلاصِ مرا خدمت آقاى دكتر بيانى(1) تجديد فرماييد. دوست گرامى عزيز، آقاى سلطان القرّائى(2) را نيز به عرض ارادت مصدّعم.

ارادتمند صميمى، عبّاس اقبال

و نيز آن مرحوم در مقاله اى كه راجع به «بُندار رازى» نوشته و در مجلّه مهر (سال هفتم، شماره يكم؛ ص 27 - 35) طبع و نشر شده چنين گفته است:

يكى از قديم ترين مولّفينى كه نام بُندار را بُرده و مطالب تاريخىِ قابلِ اعتمادى راجع به او به دست داده، شيخ عبد الجليل قزوينى است كه در يكى از تأليفاتِ خود به نام نقض بعض فضايح الرّوافض كه آن را در حدود 556 نوشته به مناسبتِ آنكه بُندار شيعى مذهب بوده است، در آنجا از او يادى كرده.

اين كتابِ شيخ عبد الجليل قزوينى اگر چه مذهبى و در نقضِ كتابِ يكى از

ص: 23

علماىِ سنّت است كه بر شيعه تاخته بوده، ليكن از آن لحاظ كه يكى از متونِ قديمِ فارسى است كه فقط چند سالى بعد از چهار مقاله نظامى عروضى و مقاماتِ حميدى تأليف شده، و مشتمل بر بسيارى از مطالب مُهمِّ تاريخى و ادبى است، نسخه اى بسيار نفيس و گرانبها است. اطّلاعِ ما سابقا بر وجودِ اين كتاب فقط از راهِ منقولاتى بوده كه مؤلّفِ مجالس المؤمنين از آن به دست مى دهد، ليكن معلوم نبود كه نسخه تمامى از آن بجاست يا آنكه آن نيز مثلِ بسيارى از نفايسِ ديگرِ زبانِ فارسى دستخوش تلف گرديده.

جلب توجّهى كه در اين باب از طرفِ استاد علاّمه آقاى محمّد قزوينى - مدّظلّه - به عمل آمد و جهد بليغى كه معظَّم له در راهِ يافتنِ اثرى از اين كتاب به كار مى بردند، خوشبختانه بالأخره به نتيجه رسيد و نسخه بالنّسبه منقّحى از آن در شيراز به وسيله جناب آقاى على اصغر حكمت، وزير سابق فرهنگ به دست آمد و اينك عينِ آن در كتابخانه ايشان موجود است.

گفتار علامه قزوينى درباره نقض

علاّمه محمّد قزوينى، مطالب ذيل را در پاسخ نامه اى نوشته كه آقاى على اصغر حكمت به او نگاشته بود و در آن پيدا شدن نسخه كتاب نقض را خبر داده بود.(1)

پس از مژده سلامتى وجود مبارك، چيزى كه در رقيمه كريمه اين جانب را از هر چيز بيشتر خوشوقت و سراپاى وجودِ مرا غرق فرح و شادى و شعف نمود، خبر خيريّت اثر وجودِ كتابِ بسيار بسيار نفيسِ مهمّ مفيد ممتّع دلكش ضالّه منشوده چندين ساله اين حقير، يعنى كتاب مستطاب جليل القدر، عظيم الشّأن نادر - الوجود، أعزّ از كبريت أحمر، بعض مثالب النّواصب فى نقض بعض فضائح الرّوافض، تأليف شيخ جليل، عبد الجليل بن ابى الحسين بن ابى الفضل قزوينى است در شيراز، در كتابخانه آقاى محمّد حسين شعاع - حفظه اللّه من شرّ كلِّ همج رعاع و متّعنا اللّه بطول بقاء وجوده النفّاع - كه از قرار تقرير

ص: 24

بعضى دوستان، كتابخانه حضرت معظّم له داراى بسيارى از نفايس كتب نادره فارسى و عربى است. خداوند امثال اين اشخاص فاضل محبّ فضل و ادب و عشّاق كتب و آثار قدما را كه از بركات وجود آنان ثمره زحمات اسلاف به أعقاب و أخلاف منتقل مى گردد و از تلف شدن بالكلّى نجات مى يابد، زياد كناد و عمر و سعادت و مكنت اين گونه افراد خيّر نيك خواه نوع و حفّاظ و خزّان ثروت معنوى جامعه را به أقصى درجات ممكنه، امتداد دهاد. بمنّه و جُوده.

كتاب مزبور، يعنى بعض مثالب النّواصب فى نقض بعض فضائح الرّوافض كه از اين به بعد حبّا للاختصار در طىّ اين عريضه هميشه از آن به كتاب نقض الفضائح تغيير خواهم نمود، از جمله كتب بسيار مهمه شيعه است كه اين جانب سال هاى دراز است از وجود آن در سوابق أيام الى قرن يازدهم هجرى به توسّط قاضى نور اللّه شوشترى صاحب مجالس المؤمنين و ميرزا عبد اللّه اصفهانى معروف به افندى صاحب رياض العلماء باخبر بودم.

صاحب مجالس المؤمنين، فصول مطوّل در تضاعيف كتاب خود به عين عبارت از كتاب نقض الفضائح نقل كرده است و تا آنجا كه اين جانب تتبّع نموده ام، 24 يا 25 مرتبه از آن مطالبى اقتباس نموده، گاه بسيار مطوّل قريب شش هفت صفحه بزرگ و گاه يكى دو صفحه و گاه يكى دو سه جمله، و شرح حال خود مؤلف آن را نيز در اواسط مجلس پنجم از كتاب خود مشروحا مفصَّلاً با نقل مبلغ عظيمى از متن خود كتاب نقض الفضائح ذكر كرده است و اين جانب از مطالعه اين همه فوائد بسيار مفيد تاريخى و جغرافيايى و ملل و نحلى، يعنى راجع به مناقضات بين شيعه و اهل سنت و جماعت كه هردو فرقه از اهالى خاك پاك ايران و عموما از سكنه رى و قزوين و قم و كاشان و آوه و ساوه و طبرستان و آن صفحات بوده اند، يعنى از همان نقاط و بلادى كه امروزه (اقلا از حيث دين و مذهب) همه با هم برادر و برابر ولى در آن اعصار به آن درجه با هم ضد و نقيض و به خون يكديگر تشنه بوده اند كه اين همه كتب نفيسه از قبيل همين كتاب نقض الفضائح عبد الجليل قزوينى، و نهج الحقّ

ص: 25

علاّمه حلّى، و ابطال الباطل فضل اللّه بن روزبهان خُنْجى شيرازى، و احقاق الحقّ قاضى نور اللّه شوشترى، و مجالس المؤمنين همان مؤلف، و صدها كتب ديگر از همين جنس از تصادم افكار آنها و از ردود و ابطالات و معارضات و مناقضات آنها با يكديگر به عمل آمده است.

بارى اين جانب از مطالعه اين همه فوائد لا تعدّ و لا تحصاى تاريخى و جغرافيايى و ملل و نحلى منقول از اين كتاب نقص الفضائح، چنانكه عرض شد، مدّت هاىِ متمادى است كه از دل و جان از عشّاق دل باخته شيداى مفتون اين كتاب از جان عزيزتر بودم، ولى در عرض اين مدّت طويل از هرجا و هركس كه مى پرسيدم و جويا مى شدم و در جميع فهارس كتابخانه هاى عمومى و خصوصى مشهوره كه تفحّص مى كردم، مطلقا و اصلاً و بوجهٍ من الوجوه، أثرى و نشانى و خبرى از اين دُرّ يتيمِ بحرِ فضائل نمى يافتم و دائما با خود مى گفتم:

با هيچ كس نشانى زان دلستان نديدم *** يا من خبر ندارم يا او نشان ندارد

و سپس در چند سال قبل كه به فرمان لازم الاذعان حضرت مستطاب عالى مشغول ترتيب مقدّمه اى براى تفسير ابو الفتوح رازى شدم چون مى دانستم كه مؤلّف كتاب نقض الفضائح ما نحن فيه با ابو الفتوح رازى معاصر و به ظنّ قوى نيز با او معاشر و از دوستان او بوده است مجددا به احتمال به دست آوردن بعضى معلومات در خصوص احوال ابو الفتوح رازى تمام فصول و فقراتى را كه صاحب مجالس المؤمنين از نقض الفضائح نقل كرده از اوّل تا به آخر به دقّت تمام مطالعه كردم و بيشتر از پيشتر به مندرجات اين كتاب دلكش آشنا شدم و يك بر هزار آتش شوق و حرص من بر اطّلاع از وجود اين گوهر شب چراغ در كتابخانه اى از كتابخانه هاى دنيا افروخته تر مى شد. ولى باز كما فى السّابق هرچه بيشتر جستم، كمتر يافتم و در هيچ نقطه اى از نقاط دنيا اثرى و نشانى از آن نيافتم. لكن مع ذلك كلّه به احتمال اينكه شايد در گوشه يكى از كتابخانه هاى ايران يا عتبات عاليات يا هندوستان و نحو ذلك، نسخه اى از اين كتاب موجود باشد كه ما از وجود آن خبر نداشته باشيم، در ص 626 از خاتمة

ص: 26

الطّبع تفسير ابو الفتوح رازى حاشيه ذيل را نوشتم كه ذيلاً محض استحضار خاطر مبارك به احتياط اينكه شايد فعلاً در شيراز به تفسير مذكور دسترسى نداشته باشيد، عينا تكرار مى كنم و هى هذا:

«(3) ما بين علماى شيعه عده اى بوده اند موسوم به اين اسم و نسبت يعنى عبد الجليل رازى؛ ولى مقصود به ذكر در اينجا در كلام صاحب مجالس المؤمنين بدون شك نصير الدّين عبد الجليل بن ابى الحسين بن ابى الفضل قزوينى رازى، صاحب كتاب بعض مثالب النّواصب فى نقض بعض فضائح الرّوافض است كه صاحب مجالس المؤمنين بسيار مكرّر در تضاعيف كتاب خود از آن نقل كرده است و غالبا محض اختصار از آن به كتاب النّقض تعبير مى نمايد. و شرح احوال مؤلّف آن را نيز به عنوان "عبد الجليل قزوينى رازى" در مجلس پنجم از همان كتاب، يعنى مجالس المؤمنين مشروحا ذكر كرده است و از آنجا برمى آيد كه عبد الجليل مذكور در سنه پانصد و پنجاه در حيات بوده و بنابراين به كلى معاصر با ابو الفتوح رازى بوده است. و شرح احوال اين عبد الجليل قزوينى به علاوه مجالس المؤمنين در فهرست منتجب الدّين مطبوع در اوّل جلد 25 بحار الانوار ص 9، و امل الامل شيخ حرّ عاملى مطبوع در آخر منهج المقال ص 379، و روضات الجنّات ص 350 - 351 نيز مسطور است و در كتاب التّدوين فى ذكر اخبار قزوين رافعى قزوينى (نسخه اسكندريه، ص 342) نيز شرح حال مختصرى از او مذكور است كه عين عبارت او اين است: عبد الجليل بن ابى الحسين بن [ابى ]الفضل ابو الرّشيد القزوينىّ يعرف بالنّصير واعظ اصولى له كلام عذب فى الوعظ و مصنّفات فى الاصول توطّن الرّىّ و كان من الشّيعة» (انتهى). و مخفى نماناد كه كتاب نقض الفضائح ما نحن فيه چنانكه صريح روضات الجنّات است (ص 144) به زبان فارسى بوده و از فقراتى كه صاحب مجالس المؤمنين در مواضع عديده كتاب خود از آن كتاب نقل كرده، معلوم مى شود كه به فارسى بسيار شيرين سليس دلكشى بوده است و علاوه بر موضوع اصلى آن كه ردّ بر كتابى بوده موسوم به بعض فضائح الرّوافض، تأليف يكى از علماء عامّه، حاوى اطّلاعات بسيار نفيس مهمّى راجع به تاريخ

ص: 27

و جغرافياى رى و نواحى آن بوده است و اين كتاب تا عهد صاحب رياض العلماء، ميرزا عبد اللّه اصفهانى معروف به افندى، يعنى تا اوائل قرن دوازدهم هجرى موجود بوده است (روضات الجنّات، ص 351) و هيچ بعيد نيست كه هنوز نيز در يكى از كتابخانه هاى ايران يا عتبات عاليات موجود باشد.

حضرت مستطاب عالى در رقيمه كريمه اشاره فرموده ايد كه اطلاع حضرت مستطاب عالى به طور اتّفاق بر شرح احوال مولّف اين كتاب در روضات الجنّات، يكى از تصادفات عجيب بوده و آن را از راه لطف حمل بر صفاى باطن اين جانب فرموده ايد. حالا پس از ملاحظه جمل اخيره اين حاشيه كه روى آنها با مركب سرخ خط كشيده ام، اذعان خواهيد فرمود كه فى الواقع اين تصادف عجيب قبل از همه چيز از كرامات و صفاى باطن خود حضرت مستطاب عالى بوده؛ زيرا كه مثل اين مى ماند كه اين رقيمه كريمه حضرت مستطاب عالى جواب از سؤال مقدّر اين جانب بوده است، در خصوص تفتيش از وجود اين كتاب، بدون اينكه از اين حاشيه مقدّمه ابوالفتوح خبرى داشته باشيد. و به عبارة اخرى چون ترتيب اين مقدمه تفسير ابو الفتوح رازى، به خواهش و تقاضاى حضرت مستطاب عالى بوده و من در آن مقدمه با وجود يأس ظاهرى از وجود اين كتاب احتمال وجود آن را در يكى از كتابخانه هاى ايران يا عتبات داده ام، خداوند به لطف و عنايت خود اولاً حضرت مستطاب عالى را موفّق به اكتشاف چنين كتابى محض به طور صدفه و اتّفاق و بدون اينكه در صدد اكتشاف آن باشيد فرموده است و ثانيا حضرت مستطاب عالى را ملهم نموده است كه اين مسئله را به اين جانب مرقوم داريد و مرا از وجود آن، بدون اينكه بدانيد من تشنه چندين ساله اين آب زلال روحانى بوده و هستم، مستحضر فرماييد. آيا كرامت و صفاى باطن غير از اين چيز ديگرى مى تواند باشد؟ بدون هيچ شك و شبهه اين تصادف فوق العاده عجيب يا فى الواقع از كرامات يكى از ما دو نفر يا هردو بوده است يا از آن تواردات بسيار غريب نادرى است كه انسان را مدّت ها غرق درياى بهت و حيرت مى نمايد.

***

ص: 28

پس از آنكه چاپ اول نقض به انجام رسيد و نسخه آن منتشر گشت و در دسترس اهل فضل و ادب قرار گرفت، اقبال فراوانى به آن اثر نفيس مبذول شد و سبب شد كه نسخ آن كتاب در زمانى بالنّسبه اندك، عزيز و ناياب شود. در اين اثنا تقدير و تحسين كتبى و شفاهى اهل فضل نسبت به اين جانب، مرا بر آن داشت تا در جست وجوى نسخ ديگرى برآمده تا در تنقيح و مزيّن نمودن آن بيش از پيش كوشا باشم. خوشبختانه با تفحّص و جست وجوهاى طولانى به توفيق و تفضل خداوند نسخه هاى ديگرى علاوه بر نسخ موجود سابق، به دستم رسيد كه تصحيح مجدّد كتاب را از روى همه نسخ ايجاب مى نمود.

در عرض اين سى سال كه از چاپ اول كتاب نقض مى گذرد(1) مآخذ و متون بسيارى به چاپ رسيده كه قبلاً در دسترس نبود، و در اين مدّت طولانى مشكلات بسيارى از كتاب نقض را به توفيق خداوند و در مواردى نيز با ارائه طريق و راهنمايى دانشمندان و اهل فضل حلّ نمودم كه لازم بود آنها را نيز براى استفاده خوانندگان به چاپ رسانم.

ولى چون تعليقات زياد مى شد و اگر توأم با متن به چاپ مى رسيد، تراكم آنها استفاده از متن را دشوار مى كرد، متن نقض را با نسخه بدل ها و شرح و معنى لغات و اصطلاحات و ديگر موارد ضرورى در حاشيه صفحات متن به چاپ رسانده، ديگر تعليقات را جداگانه به طبع سپردم. و چون تعليقات صفحاتش زياد شد، آن را در دو مجلد قرار دادم تا استفاده از آن ممكن و آسان باشد.

اكنون نيز به اختصار درباره مصنِّف و تاريخ تصنيف كتاب سخن مى گويم، و از آن پس به معرّفى تفصيلى نسخ خواهم پرداخت و مقدمه را به پايان مى برم. درباره كتاب و مؤلّف آن در «مقدّمه نقض و تعليقات آن» كه مجلَّدى جداگانه است و به سال 1374 قمرى = 1335 شمسى منتشر نموده ام، به تفصيل سخن گفته ام. هر كه تفصيل سخن را مى خواهد، به آنجا رجوع كند. در اين مقدّمه مختصر كوشش شده است تا مجملى درباره كتاب و مصنف آن گفته شود.

ص: 29

ترجمه مؤلف كتاب نقض

منتجب الدين رحمه الله در فهرست، در باب «عين» گفته:

الشّيخ الواعظ نصير الدّين عبد الجليل بن أبي الحسين بن أبي الفضل القزوينىّ عالم، فصيح ديّن، له كتاب بعض مثالب النّواصب في نقض بعض فضائح الرّوافض، كتاب البراهين في امامة أمير المؤمنين عليه السلام، كتاب السئوالات و الجوابات، سبع مجلّدات، كتاب مفتاح التّذكير، كتاب تنزيه عائشة.(1)

گويا مراد از مفتاح التّذكير در اين ترجمه، همان كتاب است كه مصنّف رحمه الله در دو مورد از كتاب حاضر به آن تصريح كرده:

1. ص 191، به اين عبارت:

و من در كتاب مفتاح الرّاحات (خ ل: الدّرجات) في فنون الحكايات، شرح ايمان عمر به نوعى بيان كرده ام لطيف، و بسى از معروفان فريقين آن را نسخه كرده اند و ديده و برخوانده اند.

2. ص 257 به اين عبارت:

و اعتقاد شيعه در حقّ زهّاد و عبّاد و مفسّران چنين به غايت نيكو باشد و چون مفصّل خواهد كه بداند، كتاب مفتاح الرّاحات كه ما جمع كرده ايم در فنون حكايات، سى پاره كاغذ است، مطالعه بايد كردن.

و صاحب ذريعه كتاب را به عنوان مفتاح التّذكير و مفتاح الرّاحات به مؤلّف نسبت داده. آنگاه گفته: «و احتمل بعض اتّحادهما.»(2)

امّا تنزيه عايشه همان است كه در ص 126 از آن چنين تعبير كرده:

و من در شهور سنه ثلاث و ثلاثين و خمسمائة كتابى مفرد ساخته ام در تنزيه عايشه در دولت امير غازى عبّاس - رحمة اللّه عليه - به اشارت رئيس و مقتداىِ سادات و شيعه سيّدِ سعيد فخر الدّين بن شمس الدّين الحسينى - قدّس اللّه روحهما - ، و قاضى القضاة سعيد عماد الدّين الحسن استرابادى - نوّر اللّه قبره - به استقصاء برخوانده و بر پشت آن فصلى غرّاء نوشته به استحسانِ تمام،

ص: 30

و نسخه اصل به خزانه امير عبّاس بردند، و ديگر نسخت ها دارند. اگر خواهد طلب كند و بخواند.

و نيز در ص 320 - 321 از آن كتاب چنين تعبير كرده:

و هركس از فريقين كه خواهد كه اعتقادِ شيعه در عايشه و امّ سلمه و همه زنانِ مصطفى بداند، بايد كه كتاب في تنزيه عايشة كه ما در دولت امير عبّاس غازى و عهد قاضي القضاة سعيد حسن استرابادى، به اشارتِ امير سيّد شمس الدّين الحسينيّ - رحمة اللّه عليه - ساخته ايم، برگيرد و بخواند.

امّا كتاب البراهين، همان است كه مصنف، در ص 409 از آن چنين تعبير كرده:

و اوّلين خليفه عبّاسيان بلعبّاس سفّاح، و عددِ اسامىِ همه خلفا و القابِ ايشان، ما در كتاب البراهين في امامة امير المؤمنين بيان كرده ايم در تاريخ سنه سبع و ثلاثين و خمسمائة.

و نيز در ص 709 از آن چنين تعبير كرده:

و چون كتاب [حاضر] نه در امامت است، آنچه در مواضع برفت از اين معنى كفايت است، و ما در كتاب البراهين في امامة امير المؤمنين بيان آيت و وجه خبر و دلالت بر امامت به سمع گفته ايم. در اين كتاب احتمال نكند. چون بخوانند، بدانند.

قاضى شوشترى رحمه الله در مجالس المؤمنين در مجلس پنجم كه در ذكر متكلّمان و مفسّران شيعه است گفته:

الشيخ الاجلّ عبد الجليل القزوينيّ الرّازىّ - از ازكياىِ علماىِ اعلام و اتقياى مشايخِ كرام بوده، و در زمانِ خود به علوّ فطرت وجودتِ طبع از ساير اقران امتياز داشته؛ تا آنكه چون بعضى معاصرانِ او از غُلاة و سنّيانِ شهر رى و ناصبيان وادىِ ضلالت و غىّ مجموعه اى در ردِّ مذهبِ شيعه تأليف نمود، علماى شيعه كه در رى و آن نواحى بودند، به اتفاق قرار دادند كه شيخ عبد الجليل اولى و احقّ است به آنكه متصدّى دفع و نقضِ آن شود و آخر او توفيقِ تأليفِ كتابى شريف در نقض آن مجموعه يافت و عنوان آن را به نام نامى و

ص: 31

اسم سامى حضرت صاحب الزّمان امام محمد بن الحسن المهدى صاحب الامر عليه السلام مزيّن ساخت.(1)

آنگاه عبارت خطبه را نقل نموده تا آنكه گفته:

و مخفى نماند كه لطايفِ فوايد و اخبار و نفايس فرايد و اسرار در كتابِ مذكور بسيار است و ما در مواضع متعدّده از اين مجالس از لطايفِ كلماتِ او به استشهاد مذكور ساخته ايم و آن را زينتِ كتاب خود شناخته ايم، و چون وجود آن نسخه به غايت نادر است و مع هذا آنچه از نسخ آن به نظر اين قاصر رسيده، به غايت سقيم است. لاجرم ذكر شطرى از لطايف او را كه بعد از تأمّل و فكر بسيار تصحيح نموده يا محصّل از آن فهميده، مغتنم دانسته به آن اشتغال مى نمايد.

افندى رحمه الله در رياض العلماء در ترجمه مصنّف رحمه الله بعد از نقل عبارت قاضى رحمه الله از مجالس، نسبت به فوايدى كه در كلام وى به نفاست آنها اشاره شده، چنين گفته:

و ما آن فوايد را در كتاب وثيقة النّجاة(2) در قسم سوم كه در باب مسائل مربوط به امامت است، نقل نموديم... كتاب نامبرده [يعنى كتاب نقض ]كتابى است در امامت؛ لطيف و پرفايده، و اكنون يك نسخه عتيق از آن در نزدِ من است، و چند نسخه ديگر از آن را نيز ديده ام و از آن جمله است نسخه عتيقى كه در نزد مولى ذو الفقار است.(3)

رافعى در تدوين در باب عين تحت عنوان الاسم السّادس (ص 241 نسخه عكسى اسلامبول و ص 342 نسخه عكسى اسكندريّه) گفته:

عبد الجليل بن أبي الحسين بن [ابي] الفضل أبو الرّشيد القزويني يعرف بالنّصير، واعظ، اصولىّ، له كلام عذب في الوعظ و مصنّفات في الاُصول، توطّن الرّىّ، و كان من الشّيعة.

ص: 32

و رضى الدين قزوينى در ضيافة الاخوان (ص 225) ترجمه او را از كتاب التّدوين، و فهرست منتجب الدّين، و مجالس المؤمنين نقل كرده. و شيخ حرّ عامليّ رحمه الله نيز در تذكرة المتبحّرين ترجمه او را از فهرست منتجب الدّين نقل نموده است.

و بالجمله ترجمه وى در هريك از رياض العلماء و أعيان الشّيعه سيّد محسن عاملى (ج 37، ص 92) و ثقات العيون از طبقات اعلام الشّيعه شيخ آغا بزرگ طهرانى (ص 154 - 155) و معجم رجال الحديث امام خوئى (ج 9، ص 274 - 275) و تنقيح المقال مامقانى (ج 2، ص 134) و فوائد الرّضويّه شيخ عبّاس قمى (ص 223 و 224، چاپ كتابخانه مركزى به سال 1327 ه . ش) و جامع الرواة اردبيلى (ج 1، ص 438) و ايجاز المقال مولى فرج اللّه الحويزى (ج 2، نسخه خطّى كتابخانه نگارنده) نيز نقلاً از فهرست منتجب الدّين درج شده است.

نگارنده گويد: يكى ديگر از آثار مصنّف، رساله اى بوده در احوال ملاحده و ردّ شبهات ايشان كه خودش به آن در همين كتاب (ص 518 - 519) به اين عبارت تصريح كرده:

و ما در مختصرى كه پارسال در جواب ملاحده و ردِّ شبه ايشان كرده ايم كه از قزوين به ما فرستادند، شرح أسامى و ألقاب و أنسابِ اين مطعونان و مدّعيان داده ايم.

و اشاره به اين رساله است آنچه افندى رحمه الله در رياض گفته: «ثمّ اعلم أنّ له رسالةً مختصرة في جواب الملاحدة و شبههم قد ألّفها قبل تأليف كتاب المثالب بسنة كما يظهر من كتابه المثالب.» (رجوع شود به ترجمه مصنّف از كتاب مذكور، يا به ص 1269 تعليقات، يا ص 24 مقدّمه نقض و تعليقات آن).

اساتيد و مشايخ مصنف

1. أوحد الدّين أبو عبد اللّه الحسين بن أبي الحسين بن أبي الفضل القزوينيّ، برادر مهتر مصنّف كه در (ص 540) اين كتاب از او به اين عبارت تصريح كرده: «حدّثنا الأخ الإمام أوحد الدّين أبو عبد اللّه الحسين بن أبي الحسين بن أبي الفضل القزوينيّ سماعا و قراءة.»

ص: 33

و ما ترجمه او و سه فرزندش را از فهرست منتجب الدّين نقل كرده ايم. (تعليقه 88، ص 515 تعليقات). و نيز مصنّف نام وى را جزء علماء شيعه ذكر نموده است. (ص 227).

و مصنف رحمه الله وى را در مقدّمه كتاب به اين عبارت توصيف و معرّفى كرده: «و پيش برادر مهترم، أوحد الدّين الحسين كه مفتى و پير طايفه است - مدّ اللّه عمره و أنفاسه - فرستاد.»

و چون اسم اين برادر بزرگ مصنّف حسين بوده است، پدر را ابو الحسين مى گفته اند و منتجب الدين و رافعى وى را به آن معرّفى كرده اند.

2. الامير الامام أبو منصور المظفّر العبّادى، كه در ص 571 مصنّف نقض به اين مطلب اشاره كرده است. و وى از مشاهير و اعاظم علماى اسلام بوده كه ترجمه وى را مفصلاً در تعليقات ديوان قوامى رازى (ص 247 - 249) و تعليقات نقض در تعليقه 149 نقل كرده ايم.

تاريخ تصنيف كتاب

شروع به تأليف بعض فضايح الرّوافض، طبق تصريح مصنّف آن، زمان سلطنت محمّد بن محمود سلجوقى بوده است؛ زيرا شيخ عبد الجليل گفته: (ص 15 - 16): «چنانكه ما بر امام حق - ضاعف اللّه دولته - ثنا گفته ايم او سلطان سعيد محمّد بن محمود را - قدّس اللّه روحه - كه تأليف در عهد دولت و حيات او اتّفاق افتاده بود مدحى و ثنايى گفته است (تا آخر).»

و مراد از سلطان نامبرده، غياث الدّين ابو شجاع محمّد بن محمود بن محمّد بن ملكشاه سلجوقى است كه جلوسش بر تخت سلطنت، در اواخر سال 547 قمرى هجرى، و وفاتش در سلخ ذى القعده 554 بوده است. و ختم تأليف طبق تصريح خود مؤلّف در آخر كتابش (ص 714)، 555 بوده است. پس مبدأ تأليف در اثناى زمان سلطنت سلطان مذكور، «از اواخر سال 547 تا سلخ ذى القعده 554»، و منتهاى آن محرّم سال 555 بوده و در سال 556 نيز كتاب منتشر شده بوده است؛ به دلالت عبارت

ص: 34

شيخ عبد الجليل در آغاز نقض: «در ماه ربيع الاول 556 ... به ما نقل افتاد (تا آخر).» اما در متن كتاب مذكور (ص 374) مطلبى به چشم مى خورد كه با آنچه ياد شد منافات دارد و آن اينكه گفته: «تا اندرين وقت كه از جانب شام فتحى سنى رسيد به دولت و اقبال سلطان عالم (تا آخر).»

و مراد از اين فتح، فتح شهر حارم است؛ به تفصيلى كه در تعليقه 137 بيان كرده ام. و همچنين در مقدمه نقض و تعليقات آن (ص 3)، و نتيجه نظر، به اين منتهى شده كه تا سال 559 مؤلّف كتاب جريان امر تأليف خود را ادامه مى داده و در آن تصرّف مى نموده و مطالبى را كه مناسب مى ديده بر آن مى افزوده و چون نسخ منتشر شده معدود بوده، الحاق اضافات بر آنها بدين جهت ممكن و ميسور بوده است.

چون زمان تأليف بعض فضائح الروافض معلوم شد مى گوييم:

از عبارات گذشته معلوم شد كه نسخه بعض فضائح الرّوافض در سال 556 به دست شيخ عبد الجليل رسيده و او مشغول به نقض آن شده است، و تأليف آن را قبل از حدود سال 566 خاتمه داده است؛ زيرا تاريخ فوت مرتضاى بزرگ سيّد شرف الدّين ملك النّقباء ابو الفضل محمّد بن علىّ المرتضى الحسينى، به تصريح رافعى در تدوين، به سال 566 در شهر ساوه بوده است. (رجوع شود به تدوين ص 96، نسخه عكسى تركيه، و ص 140 نسخه عكسى اسكندريّه، و ص 198 ديوان قوامى) و مؤلف نقض بر او به عبارت «ضاعف اللّه جلاله» ثنا گفته است. و اين جمله دعائيّه صريح است در اينكه كتاب در اين تاريخ (يعنى بين 556 و 566) كه آن نقيب در قيد حيات بوده، تأليف شده است.

امّا آنچه در دو نسخه «ح، د» (ص 221) به اين عبارت ذكر شده: «و رضىّ الدّين ابو سعد مستوفى خورى و پسرش خواجه عزيز الدّين مستوفى كه مشير و مدبّر ملك سلطان معظّم ابا طالب طغرل بن ارسلان و اتابك معظّم جهان پهلوان - أعزّ اللّه أنصارهما - است»، و علاّمه قزوينى در حاشيه اين جمله دعائيّه «أعزّ اللّه أنصارهما»، از نسخه «ح» كه مدّتها به عنوان امانت در نزدش بوده به خطّ خود با مداد مرقوم

ص: 35

فرموده: «تأليف كتاب در عهد طغرل اخير و جهان پهلوان بوده است» كه استظهار از عبارت دعا است، مبتنى بر اين بوده كه نسخه در پيش ايشان منحصر به آن بوده است؛ در صورتى كه نسخ ديگر قديمى فاقد اين عبارت است؛ چنانكه در ذيل صفحه به آن اشاره شده و در تعليقه 96 نيز به تحقيق آن پرداخته ايم.(1)

تاريخ ولادت و وفات مصنف

پس از آنكه تاريخ تأليف نقض معلوم شد، مى گوييم:

تاريخ ولادت و وفات مصنّف رحمه الله دقيقا در دست نيست، ولى مى توان از ملاحظه آنچه نقل شد حدس زد كه تولّدش اواخر قرن پنجم بوده است؛ زيرا در سال 533 كتاب معروفش، تنزيه عايشه را تأليف نموده كه مورد تقريظ مفتى شرق و غرب، قاضى القضاة عماد الدّين ابو محمّد حسن استرابادى قرار گرفته؛ به نحوى كه اصل كتاب را به خزانه امير ملحد كُشِ معروف عبّاس غازى انتقال داده اند. و همچنين در سال 537 كتاب البراهين في امامة امير المؤمنين را تأليف كرده، و در سال پانصد و پنجاه در مدرسه بزرگ خود، نوبت مجلس داشته؛ چنانكه خود به اين امر در ص 149 - 150 تصريح كرده: «در شهورِ سنه خمسين و خمسمائة مرا روزِ آدينه به مدرسه بزرگ(2) خود نوبت مجلس بود.» و بعد از اين تاريخ بوده است كه كتاب بعض فضايح الرّوافض مورد بحث، تأليف و در محافل از آن گفتگو مى شده. تا آنكه طبق تصريح مصنّف در ص 8: «و پيش از وصول اين كتاب به ما مگر زمره اى از خواص علماء شيعه كه اين كتاب را مطالعه كرده بودند، در حضرت مقدّس مرتضاى كبير، سيد شرف الدّين ملك النّقباء سلطان العترة الطّاهرة أبو الفضل محمّد بن علىّ المرتضى - ضاعف اللّه جلاله - و بر لفظ گهربار سيّد السّادات برفته كه: عبد الجليل قزوينى مى بايد كه در جواب اين كتاب بر وجه حقّ شروعى كند؛ چنانكه كسى انكار آن نتواند كرد. چون نسخه اصل به ما آوردند و تأمّل افتاد» به دست مصنّف رسيده كه شروع در نقض آن نموده است.

ص: 36

نسخ اين كتاب

[نسخه هاى النقض]، كمياب و نادر الوجود بوده است. دليل بارز بر صحّت اين مدّعا، آن است كه مثل علاّمه مجلسى و محدّث نورى و صاحب روضات و محدّث قمى - رضوان اللّه عليهم - به آن كتاب دست نيافته اند، و احيانا اگر مطلبى از آن نقل كنند، به واسطه اى نقل مى كنند. مثلاً مجلسى رحمه الله در بحار الأنوار، در باب «الممدوح من البلدان و المذموم منها» (ج 57، ص 228، ح 64) گفته:

و أقول: روى الشيخ الأجلّ عبد الجليل الرّازيّ في كتاب النقض بإسناده عن النّبيّ، قال: لمّا عرج بي إلى السماء (الحديث).

چون به سابق اين كلامش نگاه مى كنيم معلوم مى شود كه از مجالس المؤمنين نقل كرده است. و محدّث نورى رحمه الله در فايده سوم از خاتمه مستدرك (ج 3، ص 37)، در ترجمه عالم بزرگوار ابو عبد اللّه جعفر بن محمّد بن أحمد بن عبّاس دوريستى، گفته (ص 480):

و في مجالس المؤمنين نقلاً عن الشيخ الجليل عبد الجليل القزوينيّ في بعض رسائله في الإمامة عند ذكر هذا الشيخ: أنّه كان مشهورا في جميع الفنون (تا آخر).

و گويا صاحب مستدرك اين كلام را از روضات الجنّات خوانسارى رحمه الله برداشته است؛ زيرا وى در ترجمه دوريستى مذكور گفته (ص 144 چاپ اول):

و في كتاب مثالب النّواصب الّذي كتبه الشيخ العالم العارف المتبحّر الجليل عبد الجليل بن محمّد القزويني في تنقيح مسئلة الإمامة و ردّ أباطيل العامّة بالفارسيّة بنقل صاحب المجالس عنه أنّه قال (الى آخر كلامه).

و محدّث قمّى رحمه الله نيز در الكنى و الالقاب در ترجمه دوريستى همين عبارت را با تصريح به اخذ آن از روضات الجنّات نقل كرده است.

و روشن تر از اين نقل محدّث قمى رحمه الله، اين عبارت او است كه در الفوائد الرّضويّه (ص 223) در ترجمه شيخ عبد الجليل رحمه الله گفته است:

أقول: قال شيخ فقهائنا الأعلام، صاحب جواهر الكلام رحمه الله في ذكر التكبيرات الثلاث بعد تسليم الصلاة: بل يشهد له في الجملة ما عن الشيخ عبد الجليل القزوينيّ في كتاب بعض مثالب النّواصب في نقض بعض فضائح الرّوافض (تا

ص: 37

آخر آنچه در ص 1265 تعليقات ياد شده است).

پس معلوم شد كه علماى نامبرده به كتاب نقض دست نيافته اند و هنگامى كه امثال ايشان به آن دست نيافته باشند، مدّعاى مزبور كه نادر الوجود بودن نسخ كتاب نقض باشد، در نظر اهل فنّ روشن خواهد بود.

نسخ موجوده كتاب نيز نوعا مشوش و مغلوط و درهم و برهم بوده است.

دانشمندانى كه با اين كتاب سروكار داشته و به نسخه اى يا به نسخى از آن دست يافته اند، به اندماج و تشويش و مغلوط و درهم و برهم بودن آن نسخه يا نسخ تصريح كرده اند.

قاضى شوشترى رحمه الله در مجالس، در ترجمه مصنّف رحمه الله بعد از تجليل كتاب نقض گفته: «و چون وجود آن نسخه به غايت نادر است و مع هذا آنچه از نسخ آن به نظر اين قاصر رسيده به غايت سقيم است.(1)

علاّمه بزرگوار سيد محمد قلى رحمه الله كه از أعاظم علماى شيعه و صاحب تأليفات مشهوره از قبيل استقصاء الافحام و تشييد المطاعن است، در حاشيه نسخه خود كه به دستور وى استنساخ شده است، چنين نوشته:

به تاريخ بيست و ششم شهر شوّال سنه 1235، از شهور سنه خامسه از عشره رابعه مائه ثالثه بعد الالف من الهجرة النبويّة، از مقابله اين كتاب با اصل نسخه به تنهاى نفس خود بدون معاونت و استمداد [از] ديگرى [فارغ و] به قدر وسع و طاقت مقابله كرديم و اصل نسخه بسيار سقيم بود. كتبه بيده الوازرة محمّدقلى.(2)

علامه قزوينى رحمه الله در اواخر نامه خود كه به دانشمند محترم جناب آقاى على اصغر حكمت نوشته، اين عبارت را درج كرده است:

حضرت مستطاب عالى در اواخر مرقومه شريفه اظهار تأسّف فرموده بوديد كه اين نسخه بسيار مغلوط، و حذف و اسقاط بسيار دارد و عبارات و آيات و

ص: 38

أشعار عربى تماما مغلوط و آميخته به سهو و اشتباه كاتب است، و مرقوم داشته بوديد كه اگر نسخه ديگرى از اين كتاب به دست آيد، جا دارد كه با تحقيق و تصفّح و مطالعه در اسامى رجال و اعلام و اماكن و بلاد و كتب كه در آن بحدّ وفور ذكر شده به طبع رسد.(1)

معرفى نسخه هاى نقض(2)

چاپ كنونى كتاب نقض بر هشت نسخه مبتنى است. و چاپ اول آن، كه حدود سى سال پيش انجام شد، بر اساس پنج نسخه بوده است. بنابراين در چاپ كنونى سه نسخه ديگر به علاوه نسخه هاى سابق به دست ما رسيده و مورد استفاده قرار گرفته است.

درباره اهميت هرنسخه و چگونگى صحت يا قدمت يا ديگر خصوصيات آن به ترتيب سخن مى گوييم.

1. نسخه ح. اين نسخه نخست جزء كتب كتابخانه مرحوم محمد حسين شعاع شيرازى بوده؛ چنانكه در نامه شادروان قزوينى به اين امر تصريح شده است.

سپس به جناب آقاى على اصغر حكمت انتقال يافته، و ايشان بعدا آن را به استاد فقيد محدّث هبه نموده است. دستخط آقاى حكمت در مورد تمليك اين نسخه به مرحوم پدرم عينا در مجلّه دانشكده ادبيات تهران (شماره 42، دى ماه 1342 ش) كليشه شده است. رمز «ح» اشاره به نام حكمت است.

اين نسخه به خط نستعليق در شعبان سال 1050 ه كتابت شده. عبارت آخر اين

ص: 39

نسخه در ص 648 نقل شده است. قطع نسخه 5/6 × 16 سانتيمتر (و با احتساب حواشى 5/12/5 × 22 سانت) و هر صفحه داراى 18 سطر است. اندكى موريانه خوردگى دارد و آثار رطوبت كهنه نيز در آن ديده مى شود. عناوين با شنگرف است.

اين نسخه دو عيب و يك حسن دارد:

اما عيب اول اين است كه در اين نسخه عبارت غالب موارد عوض شده، و در بعضى موارد علاوه بر نقل به معنى تلخيص نيز به كار رفته، بلكه در جاهاى بسيار نيز مطالبى اصلاً و بكلّى حذف و اسقاط شده است. بنابراين مى توان گفت: اين نسخه خلاصه مانندى از كتاب نقض است؛ زيرا در نتيجه تصرّفات بى مورد از قبيل تغيير و تبديل عبارات و تقديم و تأخير و حذف و اسقاط مطالب، وضع تأليف كتاب به هم خورده و متن آن در بسيارى از موارد به كلّى عوض شده. حتّى اين غير امين بى انصاف در پاره اى از جاها چنانكه گفتيم اسامى اشخاص يا امكنه يا ساير اجزاى عبارت را چون نمى فهميده يا به نظر خود غير لازم يا مكرّر مى فهميده است، اصلاً حذف و اسقاط كرده، و هيچ گونه عوض و بدلى به جاى آنها نگذاشته است. بدين جهت نسخه را از حيّز اعتبار انداخته و كتاب ديگرى به عمل آورده است.

اين عيب اوّل نسخه است و ما نظر به همين عيب در غالب موارد از اين نسخه به نسخه متصرّفٌ فيها يا نسخه تحريف شده و گاه گاهى هم به نسخه نونويس تعبير كرده ايم.

اما عيب ديگر اين نسخه آن است كه از اوايل آن قسمتى ساقط شده است. توضيح آنكه از اين عبارت: «و مانند اين در عهد همه انبياء در وقت نزول خوف بوده است» (سطر 9 ص 24) تا اين عبارت «آنگه گفته است: و همچنين روايات مى كنند اين جماعت و مى گويند: عن أبي عبد اللّه عن أبيه عن آبائه عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله و جعفر از آن اسناد آگاه نيست» (سطر 6 ص 35) از آن نسخه ساقط شده است. بلى غالب قسمت هاى اين چند صفحه (يعنى از صفحه 13 تا ص 44 چاپ اول، و از ص 24 تا ص 34 چاپ كنونى) در همين نسخه هم هست؛ ليكن با تقديم و تأخيرى.

ناگفته نماند اين عيب دوم نيز قويا محتمل است كه از همان تلخيصات و اسقاطات

ص: 40

بى مورد و تصرّفات غاصبانه مستنسخ مزبور باشد (اگر چه به جهت بسيارى آن قسمت ها و نفيس بودن مطالب آنها بعيد به نظر مى آيد) و تأييد مى كند اين احتمال را، آنكه اين ساقطات از وسط صفحه اى است؛ بدون آنكه علامت اسقاط و حذفى در آنجا باشد. مقصود آنكه اين ساقطات از سقوط اوراقى از ما بين اوراق كتاب كه غالبا در كتب اتّفاق مى افتد، ناشى نشده است؛ بلكه از يك صفحه از ما بين يك سطر افتاده است (اين امر در سطر 3 صفحه 15 چاپ سابق = ورق 8 نسخه مزبوره روى داده است).

اما حُسن اين نسخه عبارت از آن است كه قسمت معظمى از اواخر كتاب از همه نسخه هاى موجود ديگر ساقط شده؛ ليكن خوشبختانه آن قسمت در اين نسخه هست. پس فقط به بركت اين نسخه آن نقايص برطرف شده است. بيان اين مطلب همان است كه در صفحه 663 پاورقى 4 - ص 680 پاورقى 2 چاپ كنونى (و ص 655 پاورقى 2 - ص 685 پاورقى 1 چاپ سابق) نوشته ام. هر كه طالب تفصيل آن باشد، به آنجاها مراجعه كند.(1)

مخفى نماند كه در بين پنج نسخه مخطوط كتاب نقض كه در چاپ سابق، اساس كار بر روى آنها بوده، نسخه «ح» تنها نسخه اى بوده كه قسمت ساقط از تمام نسخ فقط در آن موجود بوده و به بركت آن نسخه چاپى كامل و تمام شده است؛ ولى در چاپ كنونى از بين نسخ ديگرى كه به دست ما رسيده، نسخه «د» نيز در داشتن اين مطالب با نسخه «ح» هماهنگ است. و از بين اين هشت نسخه موجود كه اساس طبع در چاپ كنونى بر روى آنها است، دو نسخه «ح» و «د» در داشتن اين مطالب ساقط از ديگر نسخ مشتركند و به بركت اين دو نسخه، چاپ جديد نيز تمام و كامل گشته است.

مطلبى ديگر: در دو نسخه «ح» و «د» چند جمله اى وجود دارد كه مغاير با نسخه هاى ديگر است و حكايت از آن دارد كه تأليف كتاب نقض در عهد سلطان طغرل

ص: 41

ابن ارسلان و اتابك جهان پهلوان صورت گرفته است (رجوع شود به ص 237 - 239 نقض). پدرم در تعليقات (ص 787 - 792) درباره اين موضوع تحقيق كافى كرده، و بى اعتبار بودن دو نسخه «ح» و «د» را كه نونويس اند و در هر دو تصرّف هاى زيادى صورت گرفته، يادآور شده و در آخر متذكر شده است كه اين مطالب نيز از جمله تصرّفات بى مورد نويسنده آنها است.

در پايان علت تصرف و تغيير و تبديل در اين نسخه را يادآور مى شويم و آن اينكه:

چون نسخه هاى كتاب نقض بسيار نادر و مندمج و مغلوط بوده، اگر نويسنده اى مى خواسته نسخه اى براى استفاده شخصى خود بردارد و چندان در بند ضبط صحيح مطالب نبوده، ناگزير مى بايست بسيارى از مشكلات را به ذوق و اطلاعات خود حل نمايد، و نويسنده نسخه «ح» چنانكه از نسخه برمى آيد، بيگانه از ادب و ذوق نبوده است، و در هنگام استنساخ هرگاه به مشكلات مذكور برخورده به ذوق و سليقه خود عبارات را طورى اصلاح كرده كه بتواند خود از آن بهره برد؛ هر چند بسيارى از اين اصلاحات باعث دگرگون شدن مطالب گشته است؛ از جمله تصرف و تبديل يادشده در فوق و وارد كردن نام طغرل بن ارسلان و اتابك جهان پهلوان (گرچه ممكن است اين دو نام از اضافات كاتب اين نسخه نبوده، بلكه در اصلى كه اين نسخه ما از روى آن رونويس شده، موجود بوده است). به اين جهت است كه پس از رونويسى در حقيقت تأليف ديگرى به عمل آورده است. به هر حال اين نسخه چه در چاپ سابق و چه در چاپ كنونى، اهميت خود را دارا است.(1)

ص: 42

2. نسخه د. اين نسخه جزو كتاب هاى كتابخانه مدرسه چهل ستون مسجد جامع تهران است كه به امانت در اختيار پدرم قرار گرفته است. رمز «د» از كلمه مسجد براى اين نسخه گزيده شده است.

اين نسخه در چاپ اول در دست نبود و در چاپ كنونى است كه مورد استفاده قرار گرفته است.

قطع نسخه 15×5/24 سانت و قطع نوشته هاى متن 8 × 17 سانت است، و هر صفحه داراى 17 سطر مى باشد. پارگى و موريانه خوردگى دارد، و خط آن نستعليق نونويس و عناوين و آيات قرآن با شنگرف است. پدرم از روى نوع كاغذ و خط، آن را به حدود قرن دهم تخمين زده اند.

آقاى رضا استادى در فهرست كتاب هاى كتابخانه مذكور،(1) نسخه را چنين معرّفى كرده اند:

النقض - بعض مثالب النواصب، از: شيخ عبد الجليل قزوينى رازى (سده ششم). ش 277 - نستعليق. گويا از سده 11 - 12. آغاز و انجام افتاده و برگ ها پس و پيش شده.

اين نسخه در حقيقت نسخه اى نبود جز مقدارى اوراق درهم به علاوه پارگى ها و موريانه خوردگى هاى اشاره شده كه با زحمت و مقابله آن با ديگر نسخ تمام اوراق آن را مرتب و قابل استفاده نموديم تا آنكه نسخه اى شد. پس از مرتب شدن نسخه در معرّفى آن مى گوييم:

اين نسخه اوّل و آخر ندارد. آغاز قسمت موجود آن صفحه 71، س 2 نسخه چاپى و انجام آن ص 706، س 8 است كه در حاشيه هردو مورد نشان داده شده است.

ص: 43

و گمان نشود كه مقدار موجود مرتب و كامل بوده است؛ بلكه اوراق زيادى از لابلاى كتاب افتاده است كه در همه جا در حاشيه صفحات متن چاپى نشان داده شده است. از جمله رجوع شود به صفحات 394 -396، 423، 482 - 483 و 518 - 519.

امّا نوشته هاى اين نسخه عينا مطابق نسخه «ح» است و پدرم در اين مورد در ص 786 تعليقات چنين نوشته است:

و از نسخى كه بعد از چاپ اول به دست رسيده، نسخه «د» است كه قسمت موجود آن حرفا بحرفٍ مطابق نسخه «ح» است كه شرح آن گذشت؛ ليكن متأسفانه قسمت اول آن ساقط است و اگر كامل هم مى بود، فايده اى نمى داشت؛ زيرا قسمت موجود از آن به خوبى نشان مى دهد كه قسمت مفقود نيز بعينه مانند نسخه «ح» بوده است. پس دو نسخه «ح» و «د» در اين امر يكسانند.

خوشبختانه قسمت اول اين نسخه چنانكه در نسخه «س» بيان خواهد شد، پيدا شده است و گفته مرحوم پدرم آنجا كه مى گويد: «و اگر كامل هم مى بود فايده اى نمى داشت؛ زيرا قسمت موجود از آن به خوبى نشان مى دهد كه قسمت مفقود نيز بعينه مانند نسخه «ح» بوده است» كاملاً صحيح و متين مى باشد.

3. نسخه س. اين نسخه قبلاً متعلّق به كتابخانه عالم جليل القدر، مرحوم ميرزا محمّد طهرانى سامرّائى بوده است كه خود او آن را براى پدرم فرستاده و به آن فقيد اهداء نموده است. رمز «س» اشاره به كلمه سامرّائى است.

قطع نسخه 6/13×8/22 سانت و قطع نوشته هاى متن 8 × 17 سانت و هرصفحه داراى 17 سطر است. اندكى موريانه خوردگى دارد و عناوين و آيات قرآنى با شنگرف است.

اين نسخه همان نسخه اى است كه ثقة الاسلام شيخ آقا بزرگ طهرانى رحمه الله در ذريعه به اين عبارت «و رأيت قطعة من أوائله في مكتبة الشّيخ الحجّة ميرزا محمّد الطّهراني» به آن اشاره كرده است. متأسفانه اين نسخه متجاوز از بيست ورق كوچك از اوائل كتاب نيست. اول آن اين عبارت است: «مفترض الطاعه كه به فضل و علم و عصمت از اهل زمانه خود مميز است» كه منطبق با صفحه 9 سطر 10 چاپ كنونى (و ص 4

ص: 44

سطر 2 چاپ سابق) است. و آخر آن اين عبارت است: «و حوالت دين و شريعت به غير خداى تعالى كردن از غايت جهل و نادانى باشد. در اين اطلاق كفر محض لازم است. اما آنچه حوالت كرده است به اجماع، شيعه اصوليه اجماع را منكر نباشند و يكى» كه منطبق با صفحه 65 سطر 12 چاپ كنونى (و ص 28، س 1، چاپ سابق) است.

اين نسخه به خط نستعليق نونويس است و به نظر مى آيد كه از روى نسخه متصرّف فيهاى سابق الذكر (يعنى نسخه ح) استنساخ شده باشد؛ زيرا عباراتش عين عبارات آن است.

اينها مطالبى بود كه پدرم در چاپ اوّل كتاب در معرّفى اين نسخه نوشته بود. امّا پس از آنكه چاپ كنونى كتاب نقض به پايان رسيد، مرحوم پدرم دوباره به مقايسه نسخه ها پرداخت تا خط و تاريخ و ساير خصوصيات آنها را براى بار آخر با هم مقايسه كند. در آن موقع روشن شد كه نسخه «س» پاره اى از نسخه «د» است؛ يعنى قسمت اعظم آغاز آن مى باشد؛ چه، خط هردو نسخه يكى است و تعداد سطرهاى هر صفحه و همه خصوصيات ديگر عين هم است. فقط اندكى از حاشيه نسخه «س» بيشتر بريده شده و در نتيجه چند كلمه اى از نوشته هاى حاشيه برخى از صفحات از بين رفته است.

چنانكه در نسخه «د» گفته شد، آن نسخه به صورت اوراق متفرّقى بوده كه بيست ورق اوّل آن يعنى نسخه «س» از آن جدا افتاده، در نتيجه آن بيست ورق به دست مرحوم ميرزا محمّد طهرانى رسيده و به سرزمين عراق منتقل شده، و بقيه اوراق نسخه سرانجام در كتابخانه چهل ستون مسجد جامع تهران مستقر شده است. و از آغاز و انجام دو نسخه «س» و «د» كه معرفى كرديم، اين امر بر خواننده روشن مى شود.

با تركيب اين دو پاره نسخه، نسخه اى به دست مى آيد كه باز اوّل و آخر آن افتاده است و از لابلاى اوراق آن هم برگ هاى بسيارى افتاده است.

به هر حال چون زمانى كه چاپ كتاب به آخر رسيده بود، بر ما روشن شد كه اين دو پاره نسخه يك نسخه است، و در طول كتاب همه جا اين دو پاره نسخه را به عنوان دو

ص: 45

نسخه مجزا با علامت «س» و «د» مشخص نموده ايم. در اين پيش گفتار نيز آن دو را تحت دو عنوان معرفى نموديم تا باعث ايجاد اشكال و ابهام نگردد.

در اينجا متذكّر مى شوم كه مطالب نسخه «ح» و اين نسخه (يعنى دو پاره نسخه س و د) عينا مطابق هم است، و براى پرهيز از تكرار، خوانندگان ارجمند را به كلامى كه مرحوم پدرم در مورد نسخه «د» نوشته است، توجّه مى دهم.

اين نسخه (يعنى دو پاره نسخه س، د) چنانكه استاد فقيد نوشته است، به نظر مى آيد كه از روى نسخه «ح» استنساخ شده باشد.

4. نسخه ب. اين نسخه متعلّق است به آقاى حسين باستانى راد، و عكس آن در اختيار ما قرار دارد. رمز «ب» اشاره به نام باستانى است.

صفحه اول اين نسخه ساقط است و از اين عبارت آغاز مى شود: «كه كتاب به هم آورده و آن را نقض فضايح روافض نام نهاده اند.» كه منطبق است با سطر 10 ص 4 چاپ كنونى (و سطر 17 ص 1 چاپ سابق). آخر اين نسخه تمام است؛ ولى تاريخ تحرير ندارد؛ ليكن از ملاحظه اسلوب خط كه شكسته نستعليق شبيه به شيوه هندى است، برمى آيد كه در حدود اوائل قرن يازده هجرى نوشته شده باشد.

پس نقص اين نسخه علاوه بر صفحه اوّل؛ منحصر به همان قسمت است كه ضمن معرفى نسخه «ح» به آن تصريح كرديم.

اين نسخه از سه نسخه سابق اصيل تر و صحيح تر است.

5. نسخه م. اين نسخه متعلّق به كتابخانه مجلس شوراى ملّى است و عكس آن در اختيار ما قرار دارد. رمز «م» اشاره به كلمه مجلس است.

اول و آخر اين نسخه موجود و تمام است، و به خط نستعليق به سال 1078 ه كتابت شده است. عبارت آخر اين نسخه را در ص 715 ملاحظه مى فرماييد. بين اين نسخه و نسخه «ب»، شباهت بسيار و جهات جامعه فراوانى موجود است؛ به طورى كه نشان مى دهد كه اصل هردو يكى است. پس نقص اين نسخه منحصر به همان ساقطاتى است كه در نسخه «ح» به آنها اشاره كرديم. پوشيده نماند كه اين نسخه در يك جا

ص: 46

آشفتگى دارد؛ يعنى از آخر ص 149 نسخه عكسى به اول ص 192 متصل شده و اين آشفتگى در اثر صحّافى به وجود آمده است.

6. نسخه ن. اين نسخه متعلّق به كتابخانه عالم جليل امير حامد حسين هندى رحمه الله صاحب كتاب عبقات الانوار است كه در كشور هند مى باشد. و رمز «ن» اشاره به كلمه هند است.

عكس اين نسخه را پدرم پس از چندين سال تلاش و مكاتبه سرانجام به همت انجمن آثار ملى توانست به دست آورد(1) و زمانى عكس نسخه به دست آن مرحوم رسيد كه چاپ كتاب تا صفحه 544 انجام يافته بود. بنابراين از ص 545 تا آخر كتاب، اين نسخه مانند ساير نسخ مورد مقابله و استفاده قرار گرفته است.

اين نسخه در سال 1230 ه به دستور علاّمه سيّدمحمد قلى رحمه الله صاحب تشييد المطاعن و پدر امير حامد حسين مذكور در هند رونويس شده است، و خود سيد محمد قلى مذكور آن را مقابله نموده و در آخر آن به خط و مهر خود ثبت كرده است. براى ملاحظه آن به صفحه 714 و 716 مراجعه فرماييد.

پس از مقابله اين نسخه با ساير نسخ - چه مقابله قسمتى كه در تصحيح مورد استفاده قرار گرفت (يعنى از ص 596 تا آخر كتاب) و چه قسمت اول كتاب (يعنى از آغاز تا ص 595) - به اين نتيجه رسيديم كه نسخه «ن» نيز عينا مطابق دو نسخه «ب» و «م» مى باشد؛ يعنى اين سه نسخه از يك اصلند. در مورد آن قسمت از اين نسخه كه در هنگام چاپ در دسترس نبوده (يعنى از آغاز تا ص 595) اين نسخه چيزى افزون بر دو نسخه «ب، م» ندارد؛ به طورى كه تقريبا همه نسخه بدل هايى كه در مورد دو نسخه «ب» و «م» نوشته ايم، در مورد اين نسخه نيز صادق است. همچنين اين نسخه در سه

ص: 47

مورد گسيختگى دارد، و اين سه مورد عبارت است از صفحات 15 و 25 و 33 نسخه عكسى كه درست منطبق و هماهنگ است با گسيختگى مطالب دو نسخه «ب» و «م» كه در صفحات 33 و 50 و 74 چاپ كنونى نشان داده ايم.

اول و آخر اين نسخه تمام و موجود است و نقص نسخه منحصر مى گردد به همان ساقطاتى كه در نسخه «ح» به آنها اشاره نموديم.

در حاشيه برخى از صفحات نسخه، مهر كتابخانه موجود است به اين عبارت:

«786 - كتابخانه ناصريه لكهنو، قسم دوم، كتب وقف كرده علاّمه حامدحسين صاحب رحمه الله.

7. نسخه ث. اين نسخه متعلق به پدرم مى باشد و رمز «ث» اشاره به نام استاد فقيد، «محدّث» است.

قطع نسخه 5/12 × 24 سانت (هر صفحه داراى 19 يا 20 سطر است)، خط نستعليق خوانا، عناوين با شنگرف. در اوائل نسخه هرجا مطالب مؤلّف بعض فضائح الرّوافض، نقل شده خطى با مركّب قرمز در زير آنها كشيده شده است. اين نسخه از آغاز سالم و تمام است؛ ولى قريب به يك ربع كتاب از آخر آن افتاده است (رجوع شود به صفحه 557، سطر آخر، چاپ جديد و ص 545، س 1، چاپ سابق). مرحوم پدرم تخمين زده اند كه اين نسخه در اواخر عصر صفوى نوشته شده است.

در بين نسخ خطى پنجگانه كه استناد چاپ اول كتاب نقض بر آنها بوده، اين نسخه صحيح ترين و قديم ترين نسخه بوده است. از اين روى پدرم در آنجا كه نسخه به آخر رسيده با تحسّر و تأسّف چنين نوشته است:

اعلان و تبصره: قديم ترين و صحيح ترين نسخه كتاب را كه نسخه «ث» باشد، با يك دنيا حسرت در اينجا بدرود و وداع مى كنيم؛ زيرا قريب به ربع كتاب كه از اول اين صفحه (ص 557) تا به آخر كتاب باشد، از آن نسخه ساقط است.

آن مرحوم در معرّفى اين نسخه در «مقدّمه نقض و تعليقات آن» نوشته است:

چنانكه در اين عبارت تصريح كرده ام در موارد معرّفى نسخ از اين نسخه به نسخه صحيح تر و قديم تر تعبير مى كنم، و اگر نسخ قديمه و صحيحه يا

ص: 48

قديم تر و صحيح تر اطلاق كنم، مراد اين نسخه و نسخه آقاى باستانى راد (ب) و نسخه كتابخانه مجلس شوراى ملى (م) است و دو نسخه سابق (ح، س) به هيچ وجه مراد نيست؛ چنانكه وجهش به تفصيل گزارش يافت.

در چاپ كنونى نسخه «ث»، پس از نسخه «ع» قديم ترين و صحيح ترين نسخه موجود است. و شباهت آن با نسخه «ع» از همه نسخ ديگر بيشتر است. در حقيقت مى توان گفت كه نسخه «ث» از روى نسخه «ع» رونويسى شده، و خواننده ارجمند پس از مطالعه همه كتاب و تأمل در نسخه بدل هاى حواشى، اين مطلب را به وضوح درمى يابد.

براى رده بندى نسخه هاى كتاب نقض با در نظر گرفتن چگونگى شباهت ها يا ناهماهنگى هاى نسخ، از نظر كلى مى توانيم نسخه ها را به دو دسته اساسى تقسيم كنيم:

1. نسخه هاى ح، س، د.

2. نسخه هاى ع، ث، ب، م، ن.

از اينجا است كه پدرم در موارد متعدّد در حاشيه صفحات مطالبى در اين باره نوشته است؛ از جمله در حاشيه صفحه 663 چنين مى نويسد:

و از جمله مواردى كه از ملاحظه آنها برمى آيد كه نسخ ع، م، ب، ن، يكسان هستند و از يك منشأ و مأخذ برداشته شده اند، يكى اين مورد است. و گمان مى رود كه نسخه «ع» اصل و مأخذ سه نسخه ديگر باشد. و اللّه العالم بحقيقة الحال.

نسخه «ث» نيز تحت همين حكم قرار مى گيرد، و چون حدود يك ربع كتاب از آخر آن ساقط است (يعنى از ص 557 تا آخر كتاب را ندارد) در صفحه 663 پدرم فقط درباره آن چهار نسخه اظهارنظر نموده است، و الا نظر فوق عينا بر نسخه «ث» نيز صادق است.

از سوى ديگر اگر بخواهيم نسخه ها را دقيق تر مورد تأمل قرار دهيم، آنها را به سه رده مى توانيم تقسيم نماييم:

1. نسخه هاى ح، س، د.

ص: 49

2. نسخه هاى ب، م، ن.

3. نسخه هاى ع، ث.

در مورد گروه اول قبلاً سخن گفته ايم. در مورد اتحاد نسخه هاى گروه دوم نظرى به حواشى صفحات 596 تا آخر كتاب كافى است تا مطلب را به روشنى ثابت نمايد. و براى اتحاد دو نسخه «ع، ث» براى نمونه به صفحات 394 - 395، 400 - 401، 402، 426 - 427، 429 - 431، 434 - 435 و 493 رجوع فرماييد.

8. نسخه ع (نسخه عتيق). قديم ترين و صحيح ترين و مضبوط ترين نسخ هشتگانه اى كه اساس تصحيح كتاب نقض است، همين نسخه «ع» مى باشد. اين نسخه متعلّق به كتابخانه مجلس شوراى ملى است. و به جهت قدمت نسخه آن را با كلمه «عتيق» وصف نموديم و رمز «ع» اشاره به همين كلمه است.

رييس دانشمند كتابخانه مجلس، آقاى عبد الحسين حائرى در معرّفى اين نسخه چنين نوشته اند(1):

كتاب النقض - تأليف عبد الجليل رازى. نسخه شماره 10606 (فهرست) كتابخانه مجلس شوراى ملى، نوشته شده با دو قلم نسخ و نستعليق حدود قرن 9 - 10، نيمه نخستين نسخه (گ 1 - 69) تعليق مانندى است با سطور ناهموار و آشفته، و بقيه نَسخ است بسيار مرتب و روشن، و به نظر كهن تر از نيمه نخست مى رسد. در غالب برگ هاى نسخه آثار رطوبت كهن ديده مى شود، و حواشى برگ هايى از اول و آخر و وسط نسخه وصّالى شده، و در بعضى از صفحات (از جمله برگ آخر) گاه يك يا دو كلمه خوانده نمى شود. در برخى از صفحات حاشيه هايى است تازه (از قرن حاضر) كه بر پاره اى از آنها خط كشيده شده. زير يكى از حواشى نشان «ع ل ثقفى» ديده مى شود. اين نسخه از اول و آخر افتاده دارد (از اول نزديك به دو برگ مطابق نسخه چاپى استاد محدّث ارموى، و از آخر نزديك به دو صفحه مطابق همان نسخه چاپى). عناوين شنگرف،

ص: 50

قطع وزيرى بزرگ 18 × 24 سانت، جلد تيماجى مشكى سجاف شده و مندرس، كاغذ (بيشتر نسخه) سمرقندى شكرى رنگ، تعداد برگ: 183، سطور هر صفحه 28 و 27.

عكس اين نسخه در اختيار ما قرار دارد. اين نسخه در چاپ اول در دست نبود و چند سال پيش پيدا شد كه مجلس شوراى ملى آن را خريدارى نمود. جناب آقاى جعفر سلطان القرّائى درباره تاريخ نسخه از روى همان نسخه عكسى اظهارنظر نمودند كه حداكثر تخمين نيمه اول قرن 8 است و به طور قطع از آن مؤخَّرتر نيست.

اين نسخه چنانكه آقاى حائرى ياد كردند، به دو خط مختلف است از دو شخص مختلف. خواندن نسخه خصوصا قسمت اول آن دشوارى زيادى داشت. خصوصيات نگارش و رسم الخط اين نسخه نشان مى دهد كه نسخه اى كهن و اصيل است.

چنانكه گفته شد اول و آخر اين نسخه افتادگى دارد. قسمت موجود از صفحه 11 سطر 2 شروع مى شود، و انجام آن ص 712، سطر 16 مى باشد كه در هردو مورد در حاشيه نشان داده شده است.

اساس چاپ كنونى كتاب نقض بر اين نسخه بوده است، و به گمان غالب نسخه «ع» اصل و مأخذ چهار نسخه معتبر «ث، م، ب، ن» است؛ به دلايل و شواهد فراوان، از جمله:

در هنگام مقابله نسخه ها در بسيارى از موارد ديديم هرجا كه در نسخه «ع» كلمه اى به صورت ناخوانا نوشته شده، نسخه هاى چهارگانه ديگر هريك آن كلمه را چيز ديگرى خوانده و به صورت ديگرى نوشته است، و در برخى موارد اصلاً آن كلمه ناخوانا را بعضى از نسخه ها ننوشته و جاى آن را سفيد گذاشته اند، و در نتيجه بسيارى از اختلافات نسخ از آنجا ناشى شده است.

ديگر آنكه در چند جا كه در نسخه «ع» به علّتى مطلب گسيخته يا پس و پيش شده، و يا اصلاً مطالبى ساقط شده است، همه چهار نسخه ديگر به همان گونه دچار اضطراب و درهم ريختگى شده اند. و اين نشانه ها دليل قاطع است بر آنكه نسخه «ع» اساس چهار نسخه مذكور است، يا به واسطه و يا بى واسطه، يعنى هريك از آن نسخ يا

ص: 51

مستقيما از روى نسخه «ع» نوشته شده است و يا از روى نسخه ديگرى كه آن مأخوذ از نسخه «ع» بوده است.

به هر حال اين نسخه با همه اهميتى كه دارد، از عيب و ايراد خالى نيست و عيوب آن به قرار زير است:

1. اول و آخر نسخه افتادگى دارد. از اول حدود دو برگ و از آخر حدود يكى دو صفحه؛ چنانكه اشاره شد.

2. گويا برخى از برگ هاى نسخه درهم بوده، و يا كسى كه مى خواسته آنها را وصّالى و صحّافى كند، نتوانسته ترتيب آنها را رعايت نمايد. در نتيجه نظم بعضى از صفحات را به هم زده، و پدرم بادقت و كوشش بسيار اين به هم ريختگى را پيدا كرد و آن را به صورت درستى اصلاح نمود تا نسخه به شكل اصلى خود درآمد. اين موضوع را در صفحه 28 و 45 ملاحظه فرماييد.

3. قسمتى از اواخر كتاب كه مشتمل بر پنج فضيحت است، از نسخه «ع» افتاده است و به تبع آن از نسخه هاى ب، م، ن (اين نكته را در صفحات 662 - 664، 680 ملاحظه نماييد). اين افتادگى به بركت وجود دو نسخه «ح، د» اصلاح و ترميم گشت و بيان اين مطلب در نسخه «ح» گذشت.

4. اين نسخه از برخى اغلاط و اشتباهات خالى نيست كه با مقابله و بررسى نسخ ديگر اغلاط و اشتباهات مذكور تصحيح شد.

اما درباره مشخصات و خصوصيّات دستورى و ديگر اصطلاحات رايج در آن زمان يا مخصوص به اين نسخه، مرحوم پدرم به اندازه كافى در حواشى صفحات بحث كرده و براى برخى از آنها تعليقات مستقلى قرار داده كه در مجلَّد تعليقات مفصلاً سخن رفته است. آنچه در اينجا بيانش ضرورى است، خصوصيات رسم الخط و نوع نگارش نسخه است.

در موارد زير همه جا «د» به صورت «ذ» نوشته شده:

آيذ، دارذ، بوذ، كنذ، خوذ، شذ، شايذ، بايذ، شذند (اولى ذال با نقطه و دومى دال

ص: 52

بى نقطه(1))، پذر، ماذر، براذر، براذرزاذه، فرياذ و نمونه هاى بسيار ديگر كه به كلمات فوق بسنده كرديم. گاهى نيز بر روى اين نوع دال نقطه نگذاشته، و من نمى دانم كه نوشتن هردو گونه رايج بوده يا آن مواردى كه نقطه ندارد در اثر اهمال و سهل انگارى كاتب است، و يا نقطه داشته و به مرور پاك شده است (زيرا در برخى از صفحات نقطه هاى زياد بى ربطى در همه جاى صفحه پراكنده است و اين نشان مى دهد كه در اثر رطوبت مركّب يك صفحه به وسيله صفحه مقابلش جذب شده است).

«چ» همه جا به صورت «ج» (با يك نقطه) و «آنچه» به صورت «آنج» نوشته شده است.

همچنين «پ» همه جا به صورت «ب» و «ژ» به صورت «ز» نوشته شده.

«گ» همه جا به صورت «ك» نوشته شده و «كه» (حرف ربط فارسى) در بيشتر موارد به صورت «كى» و گاهى به صورت «ك» نگاشته شده است:

- عجب است كى جون در بازارها.

- تا آخر آية برخواندكى هم از قرآن است.

- اكر ندانى ك كى كرد بيا تا بكويم (كى = كه به معنى چه كسى است).

- دليل بر آن ك آن قوم كى حسين بن على را كشتند.

- و حكم او حكم مجبرانى ك خواستند كى نقيضه قرآن آورند.

«بلكه» را همه جا «بل ك» مى نويسد. «يك» را «يك» مى نويسد.

ياء ماقبل مكسور را در بسيارى از موارد «ى:»(2) مى نويسد؛ يعنى دو نقطه عمودى در توى آن مى گذارد: پندارى، بكردندى، تقريرى، و گاهى به اين شكل «ى» مى نويسد؛ يعنى دو نقطه را افقى در روى ياء قرار مى دهد: على.

ياء را وقتى به كلمه ديگرى مى چسباند به اين «شكل خداءيرا» مى نويسد؛ يعنى هم نقطه زير آن مى گذارد هم يك همزه (يا ياء كوچك) در روى آن. اين قاعده در مورد همه ياءهايى كه در وسط كلمه قرار دارد صادق است: زاءيل، فاءيدة، خاءيف.

ص: 53

هاء آخر كلمه كه به حرف يا كلمه ديگرى اضافه مى شود، به اين صورت ها نوشته مى شود: كينه ى، حلقه ى ميم، نشانه ى تير، مسيلمه كذّاب، كافه شيعت.

ى (در آخر كلمه و در حالت اضافه) و «ئى» به اين صورت نوشته مى شود: قضائ خداى بوذه است، ترسائ (يعنى ترسائى) باشذ و خرّمى.

نويسنده اين نسخه بر روى بعضى كلمات اعراب مى گذارد. اين اعراب را هم بر روى بعضى كلمات فارسى گذارده، و هم بر روى اشعار و جملات عربى. اعراب جملات عربى اعتبار چندانى ندارد؛ چون گاهى غلط اعراب گذارى نموده؛ ولى اعراب كلمات فارسى قابل تأمل است و من چند نمونه را بعين رسم الخط نسخه در اينجا نقل مى نمايم:

«خمرو زَمْر آشكارا كرده و ظُلم و عُدوان.»

«و گر عجز باشد (دال بى نقطه) كى عثمان جُوب بر سَرْ زَنذ و نَزذ و خوذ كُجَا قُوَّ ق و زَهْره ى آن داشت عجز آنجا بيشتر باشذ (ذال بانقطه) كى بُوسُفيان سنك بر دَندان زنذ و زذ».

«تا حق را بر حَقْوَران نگاه دارذ.»

«به قول رافضى شايسته و لايق نباشد.»

«به يَكديكر بَيْوَستند.» = به يكديگر پيوستند.

مُصاف كاه = مصافگاه

اوِستى = آستين

«چون خَوْفِش زاءيل شوذ.»

«تا رُسْته شذند از دست عباسيان.»

«زُفان بادبْ مى بايذ جُنبانيذ.»

«زِه اِى نسب زِهِ هى حسب زهِ ى خانه.»

گاهى در بين عبارات و جملات علامتى شبيه 5 يا يك دايره كوچك گذاشته شده كه معنى ويرگول و نقطه ختم جمله مى دهد و گاهى اين علامت را در آخر سطرى مى گذارد

ص: 54

كه تمام نيست و كلمه اى را هم در آنجا نمى توانسته بنويسد. بنابراين علامت فوق را براى پركردن خط گذاشته است. و گاهى در آخر سطر اين علامت را مكرّر كرده است.

نسخه اى ديگر

پس از آنكه چاپ كتاب نقض به پايان رسيد و چاپ تعليقات نيز به اواخر نزديك مى شد، به پدرم خبر رسيد كه يك نسخه مخطوط از كتاب نقض از هند به ايران آورده شده. آن مرحوم بلافاصله نسخه را به مبلغ گزافى از كتابفروش خريدارى كرد تا آن را بشناسد و اگر امتياز قابل توجهى دارد در اين مقدمه بشناساند؛ چه آن فقيد چنان ولعى داشت تا طبق مضمون «لايغادر صغيرة و لا كبيرة الاّ أحصيها» هيچ مطلبى را در تحقيقات خود فروگذار نكند.

ما آن نسخه را با ديگر نسخ مقابله و بررسى كرديم و در اينجا معرفى مى نماييم:

نسخه اى است به خط نستعليق ناپخته، به قطع 16 × 25 سانت (قطع نوشته هاى متن 5/9 × 5/17)، هر صفحه داراى 15 سطر، آيات قرآنى و جملات و اشعار عربى به خط نسخ، در بعضى موارد عناوين باشنگرف، كاغذ آن هندى نازك، جلد و همه برگ ها موريانه خورده، و موريانه خوردگى جلد و صفحات اول و آخر كتاب بيشتر است. برگ هاى آغاز نسخه در اثر موريانه خوردگى چنان از هم گسسته شده كه نمى توان حتى كتاب را باز نمود؛ زيرا صفحات از هم پاشيده مى شود. حواشى صفحات آغاز نسخه و نيمى از برگ دوم و بسيارى از كلمات متن بالكل از بين رفته و صفحات سوراخ سوراخ است.

اول و آخر نسخه كامل و تمام است. در صفحه اول، نام كتاب چنين ذكر شده:

«نقض الفضائح از تصنيف علاّمه جليل عبد الجليل رازى».

كاتب در آخر نسخه تاريخ كتابت و نام و نشان خود را چنين معرفى مى كند:

كتاب نقض الفضائح از ارشاد جناب فاضل مؤتمن، شاعر شيرين سخن، وحيدزمن، حضرت منشى سيّد احمد حسن صاحب - أدام اللّه بركاته الى يوم التّناد - به خط أحقر العباد [ال] عبد المذنب الخاطى المدعوّ بعلى حسن بن آغا

ص: 55

شعبانعلى كيانى و كشميرى - عفى اللّه عن جرائمهما و ستر اللّه عيوبهما في الدنيا و الاخرة - به تاريخ بستم (بيستم) شهر ربيع الثانى سنه 1290 به مقام شهر لكهنو اختتام يافت.

چنانكه ملاحظه شد نسخه، 110 سال پيش نگاشته شده و نونويس است. پس از مقابله اين نسخه با ديگر نسخ ديديم كه آن از نظر كلى مطابق است با سه نسخه «ب، م، ن»؛ يعنى در سه مورد از اوائل كتاب (ص 33 و 50 - 51 و 71 - 72 چاپ كنونى) اين نسخه عينا مانند سه نسخه مذكور گسيختگى دارد. و ديگر مطالب آن نيز با سه نسخه ياد شده هم آهنگ است.

فضيحت هاى آخر كتاب در اين نسخه بسيار مشوّش ذكر شده. شماره بيشتر آنها نادرست است. و آن پنج فضيحت كه از همه نسخ معتبر ساقط شده و در نسخه «ح» معرفى نموديم، از اين نسخه نيز افتاده است. به علاوه، از فضيحت يازدهم (ص 555 چاپ كنونى) تا فضيحت هفدهم، يعنى پنج فضيحت ديگر از اين نسخه نيز ساقط شده است.

خلاصه كلام آنكه: اين نسخه گرچه از نظر كلّى در رده سه نسخه «ب، م، ن» قرار مى گيرد، ولى با آنها اختلاف فاحش دارد. چه، آن سه نسخه مورد وثوق و اعتماد است در حالى كه اين نسخه مغلوط است و نشان مى دهد كه نويسنده آن شخص بى سوادى بوده و كلمات را درست نتوانسته بخواند و بنويسد. به گمان اين نسخه از روى نسخه «ن» رونويسى شده است.

در مقايسه نهايى مى گوييم: اين نسخه از همه نسخ هشتگانه سابق الذّكر جديدتر و مغلوطتر است، و قابل اعتنا نيست، و هيچ حسنى يا امتيازى ندارد كه قابل ذكر باشد. با اين حال آن را معرفى نموديم تا آخرين اطلاعات در مورد نسخ نقض را در اختيار خواننده ارجمند قرار دهيم.

***

در آخر مقدّمه، صفحه اوّل و آخر همه نسخ را عينا كليشه كرده، به چاپ مى رسانيم؛ ولى اگر احيانا صفحه اوّل يا آخر نسخه اى تار بود و از عكس آن چيزى مفهوم نمى گرديد، از صفحه ديگرى كه واضح تر بود، عكس گرفتيم تا خوانندگان

ص: 56

نمونه اى از همه نسخ را در جلو روى خود داشته باشند.

هدف از طبع و نشر كتاب

هدف از طبع و نشر اين كتاب، آن است كه يكى از گنجينه هاى فكرى ما مسلمانان احياء گردد و فوائد كلامى و تاريخى و رجالى و ادبى و جغرافيايى و ملل و نحلى و نظاير آنها كه در لابلاى آن به طور وفور مندرج است، در دسترس اهل فضل و دانش قرار گيرد؛ زيرا تأليف آن پنجاه و چند سال قبل از حمله مغول بوده است كه هرچه از بدو اسلام تا آن تاريخ از مفاخر و مآثر جمع شده و ذخيره گرديده بوده، و اسلاف توقع آن را داشته اند كه به اخلاف برسد، آن حمله خانمان سوز و بنيادكن از بيخ و بن برانداخت و با خاك و خاكستر يكسان ساخت.

بديهى است كه استفاده از فوائد مشار اليها در وهله اولى اختصاص به مسلمانان دارد؛ زيرا ردّ و قبول و نقض و ابرام كه لازمه اين قبيل كتب است، در ميان آنان صورت گرفته و انجام پذيرفته است. منتها چنانكه گفتيم مراد در اينجا استفاده از فوايد كتاب

است، نه تكثير قيل و قال و تشديد بحث و جدال، و دامن زدن به آتش بغى و عناد، و شعله ور ساختن نائره فتنه و فساد؛ اگرچه با توجّه به اينكه نظر علماى اعلام پيوسته بر اين متوجّه بوده كه حق معلوم گردد و باطل از بين برود، با وجود اين چون در تعبيرات آنان گاهى تندروى شده و عبارات زننده به كار رفته است، از اين روى در تعليقات و تحقيقات كتاب سعى شده است كه از منهاج السنّة ابن تيميه و ابطال الباطل فاضل روزبهان و تحفه اثنا عشريّه فاضل دهلوى، و همچنين از احقاق الحقّ قاضى نور اللّه شوشترى و تشييد المطاعن سيّد محمّد قلى موسوى نيشابورى و عبقات الانوار امير حامد حسين هندى و نظاير آنها مطلبى نقل نشود، و اگر احيانا مقام مقتضى نقل كلامى از اين كتب و نظاير آنها شود، با رعايت ادب و حفظ حريم علم و توجّه به عفت قلم انجام گيرد. و العياذ باللّه به هيچ وجه اهانتى به ساحت عالمى و به حريم بزرگى نشده باشد، و اين روش از آغاز تا انجام هدف نگارنده بوده و تخلّف از آن ننموده و نخواهد نمود. ان شاء اللّه تعالى.

ص: 57

سپاسگزارى و اهدا

و آخر دعواهم أنّ الحمد للّه ربّ العالمين. رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ.

سپاس مر خداى را كه به دستيارى قائد توفيق او، گره مشكلات مطالب اين كتاب را گشودم، و به پايمردى رائد تأييد او عقبات طاقت فرساى مراحل تصحيح آن را پيمودم تا توانستم اين أثر نفيس باستانى و اين مايه افتخار جاودانى را كه دليل بارز

عظمت دين و دولت و سند ناطق حقّانيّت مذهب و ملّت است، در دسترس اصحاب علم و دانش و ارباب فضل و بينش بگذارم. همانا اگر نظر عنايت ايزدى نمى بود و لطف خاصِّ او دستگيريم نمى نمود و راهبريم نمى فرمود، هرگز نمى توانستم همّت بر انجام اين كار بزرگ و أمر خطير بگمارم و يا راه ايفاى اين وظيفه مهمّ و خدمت شايان را بسپارم.

فحمدا له ثمّ حمدا له *** على ما كسانا رداء الكرم

و شكرا له ثمّ شكرا له *** على ما هدانا لشكر النِّعم

چنانكه مصنّف - رضوان اللّه عليه - ديباچه كتاب را به نام نامى مهتر اوليا و سرور اصفيا و خاتم اوصيا، امام عصر و ولىّ أمر، عدل منتظر و قائم مؤمّل أبو القاسم محمّد بن الحسن العسكرىّ - عجّل اللّه فرجه و سهّل مخرجه - موشّح و مزيّن نموده، اين جانب نيز مانند آن مور كه پاى ملخ پيش سليمان كشيد، اين نسخه مطبوعه را تقديم آستان ملائك پاسبان آن معدن فضل و كرم و جود و احسان كه واسطه فيوضات الهى و مهبط كمالات نامتناهى است، مى كند و روى بر خاك عجز و نياز نهاده و با كمال مسكنت و ضراعت عذر تقصير خدمت خواسته و اين محقّرتحفه را ره آورد خود مى شمارد.

تو مگو ما را بدان شه بار نيست *** با كريمان كارها دشوار نيست

حفّه اللّهم بملائكتك المقرّبين، و أيّده بروح القدس يا ربّ العالمين.

مير جلال الدّين حسينى ارموى

محدّث

ص: 58

سخنى چند با خواننده

سلام و ريحان و روح و رحمة *** عليك و ممدود من الظّلّ سجسج

و يا أسفى ألاّ تردّ تحيّة *** سوى أرج من طيب رمسك يأرج

ألا إنّما ناح الحمائم بعد ما *** ثويت، و كانت قبل ذلك تهزج(1)

(از رثاى ابن الرومى در سوك يحيى بن عمر علوى)

كتاب نقض موسوم به بعض مثالب النّواصب في نقض بعض فضائح الرَّوافض، تصنيف

عبد الجليل قزوينى رازى كه در حدود سال 560 هجرى به رشته تحرير درآمده، يكى از مهمترين متون كلامى شيعه است كه به زبان پارسى نگاشته شده، و ردّى است بر كتاب بعض فضائح الرّوافض كه يكى از سنّيان رى بر ردّ شيعيان معاصر خود نوشته، و در آن اصول و فروع و افكار و كردار آنان را به باد استهزا و ناسزا گرفته بود.

اين كتاب علاوه بر جنبه دينى و كلامى، در ادبيات فارسى نيز از اهميت و امتياز خاصى برخوردار است. چه در آن تنها مسائل علم كلام مورد بررسى و تعمّق قرار نگرفته، بلكه بسيارى از امور زندگى مردم آن روزگار از زشت و زيبا و هنجار و ناهنجار منعكس شده است. اين كتاب در حقيقت آينه اى است از روش زندگانى و

ص: 59

افكار و كردار مردم رى و ايران مركزى در سده ششم هجرى، و كارنامه اى است از مدنيّت و فرهنگ چند سده اين مرز و بوم. چه تازه نيم قرن از تأليف اين كتاب گذشته بود كه اقوام خونخوار و ويرانگر تاتار از دشت هاى آسياى مركزى به صوب سرزمين هاى آباد و مهدهاى تمدّن بشرى اين سوى عالم سرازير شدند، و در كوتاه زمانى، بود و نبود ما را نابود ساختند؛ گرچه پيش از آنان نيز قبائل ويرانگر ديگرى نظير غزان و خوارزمشاهيان و غير آنان بر ما تاختند و به نوبه خود تا توانستند

كشتند و نابود كردند.

به هر حال اين كتاب درست اندكى پيش از آنكه اين بلايا بر سر ما فرود آيد، تأليف شده، و بر حسب معمول مى بايست چون ديگر گنج هاى علمى ما دستخوش بوار و نابودى گردد، و با آنكه چند قرن در محاق غيبت بود و گمان مى رفت كه نابود شده است، خوشبختانه از گزند حوادث روزگار مصون مانده و اكنون سالم به دست ما رسيده است.

در آن روزگارها و خصوصا در سده هاى پنجم و ششم و هفتم هجرى، پيروان مذاهب و گروه هاى مختلف اسلامى با قلم و زبان و متأسفانه در برخى از موارد با شمشير به جان يكديگر افتاده، خون يكديگر را مى ريختند. و گر چه اختلاف فكرى براى رسيدن به راه درست رحمت است، ولى شدّت تعصّب و جهالت، اختلاف فكرى را در موارد بسيارى به جنگ و خونريزى مبدّل مى نمود. و سرزمين ما پر است از ميدان هاى نبرد و سفّاكى و خونريزى كه پدران ما از روى بى خردى بر پا نمودند. و اگر چنين فضايى آكنده از دشمنى و كينه توزى بر ما چيره نشده بود، بى شك به آن سهولت حملات تاتار و صليبيّون از شرق و غرب ما را از پا درنمى آورد.

تأليف كتاب هاى كلامى و عقيدتى در آن چند سده، افزونى يافت، و اين گونه برخوردهاى فكرى در مناطق گوناگون رنگ مخصوص به خود مى گرفت. مسلمانان در اثر آشنايى يا برخورد بيشتر با ملل غير اسلامى، كتاب هايى در ردّ و ابطال اديان

ص: 60

ديگر، نظير دين يهود و مسيحيّت تأليف نمودند.(1) اين مباحثات در شهرها و مناطق مسلمان نشين بين گروه ها و فرق مختلف مسلمان درگير بود.

پرواضح است كه اختلاف عقيدتى تا آنجا كه اصولى و بر مبناى حق طلبى باشد سازنده و مفيد است، و محصول آن بسيارى از كتب ارجمند كلامى است كه از جمله افتخارات ما شمرده مى شود. ولى متأسفانه چنانكه گفته شد، بسيارى از مردم حتّى اهل فضل در اثر شدّت تعصّب و جهالت، اختلافات فكرى را دامن مى زده اند؛ تا آنجا كه به خونريزى و قتل نفوس و آتش زدن و ويران كردن محلات منجر مى گرديد. و براى نمونه همين كتاب بعض فضائح الرّوافض در پيش روى شما است و مطالبى از اين قبيل كه از زبان پيامبر بزرگوار به صراحت نقل مى كردند كه: «يا عليّ سيأتي من بعدي قوم يقال لهم الرّافضة، فإن لقيتهم فاقتلهم فإنّهم مشركون ...(2)».

نمونه ديگرى از اين قبيل كتب كه در همان دوره يعنى نيمه دوم قرن ششم هجرى تأليف شده، كتابى است از مورّخ سلجوقيان، ابن سليمان راوندى. او در كتاب معروف خود راحة الصدور (ص 394) مى نويسد:

و دعاگوى را خويشى بود گفته است همچنانكه مار كهن شود اژدها گردد، رافضى كه كهن شود ملحد و باطنى گردد، و شرح فضايح و قبايح رافضيان و خبث عقيدت ايشان در كتابى مفرد آورده ام. و شمس الدّين لاغرى اين بيتها خوش گفت:

خسروا هست جاى باطنيان(3) *** قم و كاشان و آبه و طبرش

آبروى چهار يار بدار *** و اندرين چار جاى زن آتش

پس فراهان بسوز و مصلحگاه *** تا چهارت ثواب گردد شش(4)

به هر حال آنچه اكنون براى ما درخور اهميت است، آن گونه مطالبى است كه

ص: 61

معرّف علم و فرهنگ و اجتماع و تمدّن و آداب و رسوم پدران ما است، و آن گونه مطالب حقّى كه گذشت، روزگار آنها را كهنه نمى كند، و الاّ تعصّبات يا گفتارهاى ناروا چه از اين مؤلّف يا آن نويسنده، يا هركس ديگرى ناپسند است و در نظر ما هيچ گونه وزنى ندارد و بى گمان در اين دوره در بين مسلمين كسى نيست كه حتّى درباره مردم غير مسلمان چنين حكم كند يا آرزو نمايد كه «اندرين چار جاى زن آتش».

حقايقى كه از لابلاى صحايف اين كتاب درباره پيروان مذاهب مختلف اسلامى، آداب و رسوم آنان، شهرها، محلّه ها، بازارها، كتابخانه ها، گروه ها، مساجد و مجامع، جنگ ها و باورهاى آن مردم به دست مى آيد، چيزى است كه ارزش اين كتاب را در نظر اهل تحقيق افزون مى نمايد، و از زاويه ديدهاى مختلف مى توان در اين باره پژوهش هاى گوناگونى انجام داد.

اين جانب قبلاً در نظر داشتم ضمن مقاله اى برخى از امتيازات و اختصاصات اين كتاب را بازگو نمايم، ولى مرگ ناگهانى پدرم، و پس از آن به انجام رساندن كار چاپ اين سه مجلّد كه يكى از ثمرات زندگى پربركت آن مرد بزرگ بود، فرصت نوشتن چنين مقاله اى را پيش نياورد.

***

در اينجا بايد از مجاهدت هاى فراوان استاد فقيد شادروان پدرم در احياى اين اثر عظيم ياد كنم. او كه به حق يكى از شيفتگان دانش و عاشقان علم بود، بر سر اين كتاب رنج بى اندازه برد. او از سى سال پيش به طور مستقيم زحمات شبانه روزى براى احياى اين كتاب كشيد. و اهل فضل خود از ديدن چاپ اوّل و چاپ كنونى اين كتاب از مقدار رنجى كه براى آن كشيده شده است، آگاهى خواهند يافت. و بايد متذكّر شوم كه سنگينى كار اين كتاب به گونه اى بوده است كه پس از چاپ اوّل آن، و پيش از آنكه «مقدّمه نقض و تعليقات آن» را منتشر كند، دچار بيمارى شد تا سرانجام منجر به عمل جرّاحى و درآوردن كليه چپ وى گرديد، و تا آخر عمر با يك كليه زيست.

در اين چاپ نيز با وجود ضعف بنيه و درد چشم در اثر كار زياد، و ناراحتى

ص: 62

كشيدنِ ناشى از داشتن يك كليه در طول دو ساله اخير، و با آنكه از دو سال پيش به علّت تصلّب شرايين قلب، پزشك معالج حركت را براى او اكيدا منع كرده بود، و با وجود مرض قند و .... بسيارى از شب ها را تا پاسى بعد از نيمه شب كار مى كرد، و روزها فرم هاى چاپى را خود به چاپخانه مى برد و مى آورد.

اين از يك سو، و از سوى ديگر رنجِش و آزردگى خاطر كه ناشى از برخى امور ديگر بود، سبب شد تا هنوز چاپ تعليقات را به آخر نرسانده بود كه قلب پرتلاش و پردانش او از حركت بازايستاد. و با مرگ او يكى از كاخ هاى ادب كشور فروريخت.

***

كتاب نقض را با نسخه بدل ها و بعضى حواشى لغوى و ديگر مطالبى كه پيوستگى آنها با متن ضرورى بود، يك جا به چاپ رسانيد، و بقيه تعليقات را مجزّا، و تعليقات كه مفصّل شد، در دو جلد قرار داد تا استفاده از آن ممكن و آسان باشد.

به شرحى كه در آغاز كتاب و نيز ضمن معرّفى نسخه ها گذشت، آن فقيد مقدّمه كتاب را نوشت؛ ولى هنوز آن را تنظيم ننموده بود كه پيك اجل دررسيد.

نسخه هاى خطّى را نيز معرّفى نكرده بود. اين جانب مقدّمه را تنظيم و نسخه ها را معرّفى نمودم. در معرّفى نسخه ها، نوشته هاى پدرم را در مورد آن پنج نسخه كه چاپ اوّل كتاب بر آنها مبتنى بوده و در «مقدّمه نقض و تعليقات آن» معرّفى كرده است، عينا نقل نمودم و برخى نكات لازم را نيز متذكّر شدم، و بقيه نسخه ها را به همان روش شناساندم.

وظيفه خود مى دانم مراتب امتنان و سپاس فراوانم را از هيئت محترم مؤسسان انجمن آثار ملى، به خاطر بذل همه گونه مساعدت و تشويق نسبت به انجام كليه كارهاى مربوط به چاپ اين ميراث سترگ دينى و فكرى و فرهنگى و ملّى ابراز دارم و موفقيت ايشان را در انجام همه گونه امور خير آرزو كنم.

و نيز از همه عزيزانى كه به گونه اى در نشر اين سه جلد كتاب ما را كمك و يارى نموده اند، صميمانه سپاسگزارم.

دى ماه 1358

على محدّث

ص: 63

از اين صفحه جاى تصاوير است تا صفحه 84

ضمنا اسم تصاوير براساس شماره صفحه است مثلا تصوير 64 مربوط به صفحه 64

ص: 64

ص: 65

ص: 66

ص: 67

ص: 68

ص: 69

ص: 70

ص: 71

ص: 72

ص: 73

ص: 74

ص: 75

ص: 76

ص: 77

ص: 78

ص: 79

ص: 80

ص: 81

ص: 82

ص: 83

ص: 84

بعض مثالب النواصب (نقض)

ص: 1

ص: 2

باد ؛ سفيرانِ عالمِ غيب [كه] عرضِ مقدّسِ ايشان معرّا و مبرّا(1) از همه عار(2) و عيب ، و به اضعافِ آن تحيّاتِ مترادفات بر شخصِ پاكيزه و روحِ لطيفِ محمّدِ مصطفى باد(3) ؛ آن مهترى كه شريعت و شفاعت به نقد و به وعد بر فتراكِ بعثتِ او بازبستند(4) و حاشا(5) - چنانكه مذهبِ مجبّران(6) است - كه سينه پاك او بشكافتند تا بشستند.(7) از اصلابِ طيّبين(8) و ارحامِ طاهرات به جهان آمد. كفر و بدعت و ضلالت از هيبتِ تيغ او در جهان نهان آمد. و هم چندان آفرين و ثنا(9) از اهلِ زمين و سما بر(10) آلِ محمّد و پاكان و برگزيدگان و احباب و ازواج(11) و اصحابِ او باد ؛ مادارَ فلك و سَبَّحَ مَلَك.(12)

دعاوىِ بى بيّنت و معانى ، (1) متحيّر مى مانند. مگر دوستى مخلص ، نسختى از آن به امير سيّد رئيس كبير ، جمال الدّين علىّ بن شمس الدّين الحسينى - أدامَ اللَّهُ علوّه -(2) كه رئيس شيعه است ، بُرد(3) و او آن را مطالعه كرد به استقصاء تمام ، و پيش برادرِ(4) مِهترم ، اوحد الدّين(5) الحسين كه مفتى و پير طايفه(6) است - مدّ اللَّه عمره و أنفاسه - فرستاد. او نيز مطالعه نسخه تمام كرد.(7) و از من پوشيده داشتند ، (8) از خوفِ آن كه مبادا من در جواب كتاب و نقض آن تعجيلى بكنم.(9)

خُفيه(1) برعوام النّاس مى خواند. * و نسختى از آن نقل كرده به قزوين - كه هرگز علماىِ منصف بدان مُقام(2) نكنند - مگر(3) سببِ تهييج عوام النّاس و آلتِ پاى خوانان(4) و دست آويزِ فتّانان(5) شود و از آنجا تولّد فسادهاى گران ممكن گردد كه بيشتر وزر و وبال آن و نكال آن به دنيا و آخرت در گردن مؤلّف بماند *(6) كه «مَنْ سَنّ سُنّةً سَيّئةً فَعَلَيْهِ وزرُها و وزرُ مَنْ عَمِلَ بِها إلى يومِ القيامةِ».(7)

احتياطى كافى.(1) به عشقِ مذهبِ جبر و هواىِ طبع و حبّ النّشوء(2) فراهم آورده. الحق عباراتى است درست و خوش و سهل ، امّا كلماتى مشبع(3) از سرِ تعصّب و جهل ؛ حوالاتى نه بر جادّه حقيقت ، تشبيهاتى سقيمِ پُر شبهت ، معارضاتى نامعقول ، و

معنىِ اين آيت نيز دور افتاده كه در نصِ ّ قرآن مجيد(1) مذكور است كه: «فَوَ رَبِّكَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أجْمَعينَ * عَمّا كانُوا يَعْمَلُونَ.(2) و اگر چه مصنّف خود جزاء بر(3) عمل را منكر است.

الصّلاة و السّلام - باشد كه وجودِ عالم را حوالت به بقاىِ اوست و عقل و شرع ، منتظرِ حضور و ظهور و لقاىِ او ، (1) و آيتِ «وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ.(2) و خبر «لو لم يبق من الدّنيا»(3) بر صحّتِ عصمت و اثباتِ امامت گواه اوست ؛ زَيَّن اللَّهُ الدّينَ و الاسلامَ بِخُروجِهِ و ظُهورِهِ ، و ملأ المشارق و المغارب مِنْ نورِهِ.

چون اين عزم مصمّم شد ، دل مژده به جان داد ، و جان پيغام به زبان ، و زبان به بنان ، و بنان به بيان(4) كه اگر مى خواهى كه اين لعل را(5) طَرْفِ كمرِ(6) ، (7) ايمان كنى ، صواب آن باشد كه ديباچه كتاب به نام آخرينِ امامان كنى. در حالْ قدم در راهِ فرمان نهادم و بعد از

خود مخصوص است و به فرضِ طاعت از حق تعالى منصوص است. و به اقبال آن امامِ هُمام - عليه السلام - اين كتاب بر وجهى مرتّب شد كه خواصّ را دافع شبهات باشد و عوام را مثمرِ دلالات ؛ به عبارتى سهل و آسان ، نه بر قاعده ديگر مصنّفاتِ ما(1) كه دقّتى و رقّتى دارد كه قبولِ چنين كتاب نه از رقّتِ(2) عبارت باشد ، بل(3) از شرفِ حوالت و دلالت باشد ؛ تا هر خواننده كه بخواند و هر نويسنده كه بنويسد و هر شنونده كه بشنود ، از آن بهره تمام برگيرد و فايده بسيار حاصل كند.(4) وَ ما تَوْفيقى إلاّ بِاللَّهِ ، عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ(5) و هُوَ حَسْبي و نِعْمَ الحافظُ و المُعين ، و الحمدُ للَّهِ ربِ ّ العالمينَ ، و صَلّى اللَّهُ على محمّدٍ و آلِهِ الطّاهرين.(6)

ص: 10

درود(1) بر رسولانِ خدا ، خاصّه بر محمّدِ مصطفى ، سيّد انبياء - صلّى اللَّه عليه و عليهم - ، و ثنا بر خلفاى راشدين أبوبكر الصّدّيق التّقىّ صاحب الغار و معدن الوقار و سيّد المهاجرين و الانصار ، و عمر الفاروق النّقىّ ناصر الانصار ، (2) و عثمان ذي النّورين الزكىّ الشّهيد فى الدّار ، و علىّ المرتضى الوفيّ(3) قاتل الكّفار و الكرّار غير الفرّار ، امام الابرار ، رضي اللَّه عنهم.

خداست و به مشيّتِ اوست ، يا همه فعلِ رافضيان است و به خواست و اختيارِ ايشان واقع آمده است ، (1) يا بهرى از آن فعلِ خداست و بهرى فعلِ رافضيان است.

كه خلافْ زايل شد و مقصودْ حاصل. و اگر ازين لفظ ، آن خدا را مى خواهد كه كفرِ فرعون و نمرود و ابليس [را] او آفريننده(1) است ، و هم(2) تكليفِ مالايطاق كند ، و رنجِ

و بر مسلمانان تلبيس بكردى. و اگر درين دعاوى تقيّه و انكار كند ، از خوفِ شمشير سلطان بود كه كتابى بزرگ كه آن را زلّة الانبياء خوانند ابوالفضائل مشّاط كرده است ردّ

اتّفاق افتاده بود ، مدحى و ثنايى گفته است. بدان انكار نتواند بودن.(1) بارى تعالى همه سلاطينِ آلِ سلجوق را غريقِ رحمت گرداناد و رايتِ اقبال به ظفر(2) و نصرتِ اخلاف از اسلاف ، مؤيَّد و منصور باد در عدل و انصاف.

باشند.(1) و چون زيد على خروج كرد و روافض(2) او را بفريفتند و به دست تيغ باز دادند ، او هم چنين(3) گفت كه: ايشان اين رافضيان اند كه رسول خداى از ايشان خبر داده است و در خزى و نكالِ آخرتند.

تعالى مشاركت و برابرى دادن ، كه به اتّفاقِ مسلمانان ، مشرك آن باشد كه خداى را انباز گويد و انكارِ وحدانيّت كند ، نه آن كه مخالفتِ خلافتِ بوبكر و عمر كند. و هر عاقلِ كامل كه در چنين فصل(1) انديشه كند بداند كه بر چه طريقت ايراد كرده است.

مشاركت دارد. و اگر قسمت دوم است محتشم شخصى است كه درجه او عنداللَّه رفيع ترست از درجه سيّد همه انبيا ، محمّد مصطفى - عليه السلام - كه آنجا هدايت مشروط و مقرون است به قطيعت(1) و اينجا هدايت است بى قطيعت.(2) تا هر كس كه به انصاف تأمّل كند سِرّ اين مذهبِ بد بداند كه بر چه وجه است...!

و امّا جوابِ اين لاف كه زده است از طريقِ حق و متابعتِ سنّت كه بعد از بيست و پنج سال از رفض سلامت يافته است ، چون بارى تعالى او را هدايت كرامت كرد و بدان هدايت انتقالى شد ، و ديگر رافضيان را آن هدايت كرامت نكرد ، (3) اين تشنيعْ بايستى كه بر خداى زدى و اين حوالت به رافضيان نكردى كه ايشان منزّه و مبرّايند.

و آنچه گفته است كه «از حالِ طفوليّت تا بيست و پنج سالگى بر مذهبِ رفض بوديم» ، عجب باشد از عاقلى كه حدّ تكليف نداند و وقت بلوغ نشناسد كه مانندِ اين طفل را مذهبى و اعتقادى نباشد.

و امّا ترحّمِ بولؤلؤة و شتمِ صحابه كه در مواضعِ اين كتاب به تشنيع ياد كرده است ،

يكى دانند بى مثل و مانند ، فاعل همه اجسامِ عالم و أعراضِ مخصوصه ، عادلى منزّه ، موصوف به صفات كمال ، دانا و توانا ، زنده و هست ، خواهانِ طاعت و كارِه از همه(1) قبايح و معاصى ، مدركِ همه مُدْرَكات ، سميع و بصير و غنى و بى حاجت ، مستغنى از جاى و مكان و صاحبه و وَلَد ، (2) و پيغامبرانش همه صادقان و امينان ، امامان را

بسيار در كُتُب خانه هاى بلادِ اسلام نهاده است: به رى در كتب خانه صاحبى ، و به اصفهان در كتب خانه بزرگ ، و به ساوه در كتب خانه بوطاهر خاتونى ، (1) و به همه(2) شهرهاىِ عراق و خراسان معروف و مشهور ، مستغنى از آن كه او بدان حوالت و اشارت كند به سراىِ كسى. همه مملوّ به حجّتِ عدلِ خداى ، و مشحون از براهينِ توحيد و نفىِ مشاركت ، و ردّ بر دشمنانِ دين از فلاسفه و بواطنه و طبايعه و غُلاة و حلوليّه(3) و غير ايشان از اصنافِ مبطلان ، چون مجبّره و مشبّهه و مجسّمه و غيرهم. و الحمدُ للَّهِ على هذهِ النّعمةِ الجسيمةِ و المِنّةِ الرّفيعَةِ.

مسلمانان كه دفعِ مضرّتِ معلوم و مظنون ، از نفس واجب است هرگاه كه مدفوعٌ به دون مدفوعٌ له باشد.

و از اينجا است كه در عهدِ دولتِ محمّدى ، عمّار ياسر - رضى اللَّه عنه - چون رسول - عليه السلام - هجرت كرد از مكّه ، با غيبتِ رسول ، كفّار قريش او را بگرفتند و گفتند: خدا را و محمّد را دشنام ده ؛ واگرنه تو را هلاك كنيم. او آنچه درخواستند بگفت و خلاص يافت. خبر به مدينه رسيد كه عمّار به بدى در حقِ ّ خداى تعالى و رسول - عليه السلام - زبان جنبانيده است. بعضى از صحابه بر وى انكار مى كردند. بارى تعالى آيت فرستاد كه بر عمّار هيچ غرامت نيست و به وقتِ دفعِ مضرّت ، تقيّه روا است ؛ آنجا كه گفت: «مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إيمانِهِ إلاّ مَنْ اُكْرِهَ(1) وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنُّ بِاْلإيمانِ.(2) و مانند اين در عهدِ همه انبيا در وقتِ نزولِ خوف بوده است و قرآن مجيد بدان ناطق كه ابراهيم

عُصاة قبول باشد و وحشى توبه كند و خونِ حمزه را اثرى بنماند».(1)

و همچنين مذهبِ خواجه است كه كشنده عثمان و قاتلِ حسين را توبه قبول است ؛ امّا چون نوبت به رافضيان رسيد ، شريعت برگشت و حكم باطل شد و درِ توبه بسته آمد كه ايشان دشمنانِ صحابه رسول اند ؛ على زعمِهِ ؛ تا تقرير كرده باشد دگرباره كه صحابه بهترند از خدا و رسول ، كه منكرانِ خدا و رسول را توبه مقبول است و دشمنانِ اينان را توبه مقبول نيست! تا غايتِ عداوت و خصومتِ اهل البيت مصطفى و محبّانِ ايشان ظاهر كرده باشد.

و توبه رافضى ممكن نباشد و به تقيّه منسوب باشند. پس مصنّفِ اين كتاب به قول و اعترافِ او هم رافضى و مبتدع و ضالّ است و آنچه مى گويد به تقيّه و مداهنه مى گويد و آن را اصلى نيست و هنوز رافضى است. و از اين الزام بر قولِ وى دانم كه مفرّى نباشد و هر كس كه اين فصل به استقصا برخواند ، كذّابى و نامعتمدىِ او بداند. نعوذُ باللَّهِ مِنْ شرِّ الضّلالِ و مِنْ سوءِ المَقالِ.

بن أبى زينب ، (1) و پسرانِ نوبخت ، و بو زكريّا شيره فروش ، و جابر جُعفي ، و يونس بن عبدالرّحمن القمّي الرّافضي ، و محمّد بن نُعمان الأحول المعروف بشيطان الطّاق ، و محمّدِ سعيد(2) و ابوشاكر محمّد بن ديصان(3) و هشام بن سالم الجُواليقى ، و هِشام بن الحكم الامامىّ ، (4) و محمّد بن محمّد بن نعمان الحارثىّ المفيد ، و ابوجعفر محمّد بن الحسن الطّوسى ، و ابوجعفر البابويى ، و ابوطالب الاسترابادى ، و ابوعبداللَّه از آل بابويه المجُوسى ، و زُرارة بن أعيَن الغالى ، و ابن البرقى.(5)

امّا جوابِ اين كلمات آن است كه هر عاقل كه اندك مايه آگاه باشد از علمِ تواريخ و آثار و اسامىِ رجال و آن علومى كه بدان متعلّق(6) است ، چون در اين اسامى تأمّلى به انصاف(7) بكند ، غايتِ جهل و نادانىِ اين ناقل بداند. اوّلاً محمّد چهاربُختان در عهدِامير احمدِ عبدالعزيز بود. بكَرَهِ بودلف(8) بر آن(9) روزگار كه بيشتر از دو سه قَرْن(10)

عسكرى بودند - عليه السلام - و كتبِ ايشان در تقويتِ توحيد و تربيتِ اسلام و ردّ بر فلاسفه و زنادقه و دهريان معروف و مشهور است. در همه(1) كتب خانه ها نهاده اند. و سخنِ بوزكريّا بدان(2) فصل مخصوص كه در آخرِ كتاب اشارت كرده است ، مستقصى

دريافتند!؟ و كجا ديدند!؟ ندانم كه اين اتّفاقِ نامعقولِ نامذكورِ نامسموع چگونه ممكن گشت؟! كه اتّفاقِ عقلا است كه چون جماعتى به مشاركتِ يكديگر كارى كنند و چيزى(1) اندازند(2) و مذهبى نهند ، بايد كه حضورِشان به هم باشد(3) و يا به مكاتبت و مراسلت يكديگر را خبر كنند. و اين جماعت را كه او واضعانِ مذهب مى خواند ، از يكى تا به ديگرى دويست و سيصد سال است و بهرى(4) خودْ مخالفِ آن ديگرند(5) در مسائلى معيّن. و بهرى را خود علمى و فضلى به درجه كمال نبوده است ؛ تا هر كس كه اين(6) فصل بر آن وجه برخواند ، جزالتِ فضل و عقلِ ناقل بداند.

كه متبوعش گويند(1) بايد كه نصّ و معصوم و عالم تر همه امّت(2) باشد به احكام شريعت.

و آنچه گفته است كه «رافضيانِ متقدّم پيش ابن المقفّع(3) آمدند تا او مذهبِ رفض اختيار كرد» اى عجب! اگر متقدّمان خود رافضى بودند ، آمدن و اختيارِ ابن المقفّع(4) كردنْ باطل و بى فايده باشد ؛ تا هم(5) به قول(6) خواجه كاذب و خائن باشد.

و آنچه گفته: «او اخبارى اختيار كرد(7) و گفت: شما مى گوييد چنانكه خواهيد» بايست كه [از] آن مذهبِ بيست و پنج ساله ، اين قدر علم حاصل كرده بودى كه به مذهبِ محقّقانِ شيعه ، اخبارِ آحاد ايجابِ علم و عمل نكند و بى دليل و حجّتْ هيچ خبرى(8) مقبول نباشد ، تا از آن جمله اين دعاوى همه باطل و بى اصل باشد. و مذهبِ مُحدَث آن باشد كه نسبت كنند به شخصى معيّن ، و در شيعه عادت نرفته باشد كه گويند: ما مذهبِ مفيد و بوجعفر و مرتضى داريم ؛ بلكه گويند: مذهبِ اميرالمؤمنين و باقر و صادق(9) داريم. پس مذهب مُحْدَث چون مذهبِ اعتزال باشد كه حوالتش به عمرو بن عبيد كنند ، و چون مذهبِ كرّاميّه كه حوالتش به ابوعبداللَّه كرّام(10) كنند ، و چون مذهبِ اشعريّه كه واضعش بُلحسن(11) اشعرى است ، (12) و او در عهدِ بوعلى و بوهاشم بود و سال ها معتزلى بود و اين مذهبْ اختيار كرده(13) و موضوعِ او است ، و

ص: 31

چون مذهبِ نجّاريّه كه حوالتش به حسين نجّار است ، و چون مذهبِ كُلّابيّه كه واضعش ابن الكُلّاب(1) است ، و چون مذهبِ باذنجانيّه كه واضعش با اسحاق(2) باذنجان فروش است ، و مذهبِ زيديّه كه از زيدِ على درگيرند ، و مذهبِ ناووسيّه و فطحيّه و كيسانيّه و غير ايشان از اصحابِ مذاهب و مقالات. و در فقه و شريعت و اجتهادْ خود معلوم است كه هر مذهبى را نسبت و حوالت به كيست.(3)

الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا.(1) آنگه بعد از آن(2) رسول - عليه السلام - به اميرالمؤمنين على و همه صحابه و اهل البيت بگفته ، و نقل افتاده(3) به صحّتِ اسانيد از معتمدان به ما.

اگر شبهتى افتد در شرعيّات ، حلِ ّ آن بكند. اوّل حسنِ على(1) پسرِ فاطمه زهرا - عليهم السلام - نصّ(2) و معصوم از قِبَلِ خدا. بعد از وى أبو عبداللَّه الشّهيد الحسين بن على ، امام و مقتدا ، و بعد از وى سيّدِ مجتهدان و زينِ عابدان عليّ بن الحسين ، قبله اتقيا ، و بعد از وى الامام محمّد بن على ، باقرِ علمِ انبيا ، (3) و بعد از وى ابوعبداللَّه الصّادق

است و تنى چند چون محمّد چهاربُختان و أبو زكريّا ، و أبو الخطّاب و ديصانى و غيرهم چون مطعون و متّهم اند ، در آخر كتاب ذكرشان برود ، إن شاء اللَّه ، و اين مذهب نداشته اند. و الحمد للَّه ربّ العالمين.

در دستِ خلفا نيست و در دستِ غاصبان و ظالمان است.

و آنچه گفته است كه: «اميران عالم بودندى» ، معنى آن است كه اين اميران جاهلند و ايشان روافض را زبون داشتندى. اينان مگر از جهل و بى حميّتى آن طريقت را ترك كرده اند ؛ خاصّه به مذهبى كه به دليل الخطاب گويند. خاكش به دهان كه به خلافِ اين است كه نموده است. آن دولت كه بني العبّاس را بود ، هنوز بر آن قرار و قاعده است ، و اميران و وُلاة اكنون عالم تر و زيرك ترند و هميشه تا بوده است ، سادات و علما و رؤسا در حضرتِ خلافت و بارگاهِ سلاطين و پيش امرا ، موقّر و محترم و ممكَّن بوده اند و مقبول القول و مشارٌ اليه. و اكنون امرا و وُلاة بر آن سنّت سنيّه و طريقه مرضيّه(1) مى روند و تا به قيامت چنين باشد و آن كه نتواند ديد ، كور شود.

امّا آنچه گفته است كه «اين جماعت را به دين و اسلام لقب ننوشتندى» ، عجب آيد از عاقلى كه دعوىِ علمِ تواريخ كند و بدين ركيكى سخن گويد!

اوّلاً در آن عهدِ پيشين كه لقب عادت نبودى ، خود هيچ كس را ننوشتندى ؛ چه سنّى چه شيعى. چون ابتدا رفت و قاعده افتاد ، اگر ملوك غزنين را القابى بود ، چون غياث و مغيث ، ملوكِ ديالم را كه شيعى بودند ، القاب سابق بود ، چون عَضُد(2) و رُكن و سيف الدّوله و مانند آن. و در تواريخ و كتب و اشعارِ شعراء عرب و عجم مذكورتر از آن است كه آن را انكار توان كرد. و چون هيچ دستاربند را هنوز لقب نبود ، ابوالقاسمِ(3) عبّاد را كه در شيعه عَلَم(4) بود ، صاحبِ كافى نوشتندى ، و بعد از وى لقبِ صاحبىِ وزرا

ص: 37

را به طفيلِ او افتاد.(1) و چون حسنِ علىِ اسحاق را نظام الملك نوشتندى ، در زيرش ابوالفضل براوستانى را مجد الملك نوشتندى ، و در آن عهد پيشين كه خلفا را مقتدر و مستظهر و مكتفى نوشته اند ، (2) أئمّه شيعه را به اتّفاقِ امّت باقر و صادق و رضا خوانده اند ، (3) و در آن هنگام كه بوبكر باقلانى را لقب نبود ، محمّدِ نعمانِ حارثى را شيخ

باشد و چون افتد(1) و حكاياتِ برين وجه و شبهاتِ بى دليل دلالات نقصانِ مذهب نشايد. و الحمد للَّه ربّ العالمين.

جماعت هر روز پنج بار ، و مجلسِ وعظ هر يك هفته دو بار و يك بار ، و درين مدرسه موضعِ مناظره و نزولِ مصلحان در آنجا كه مجاوران اند از اهلِ علم و زهد و سادات و فقهاىِ غريب كه رسند و باشند و معمور و مشهور است ، نه در عهدِ طغرل بزرگ سقاه اللَّه [رحمته] كردند؟

و در آنجا(1) مدرسه شمس الاسلام حسكا بابويه كه پيرِ اين طايفه بود كه نزديك سراىِ ايالت است و در آنجا نماز به جماعت و قرائتِ قرآن و تعليم قرآن كودكان را و مجلسِ وعظ و طريقِ فتوا و تقوا ظاهر و معيّن بوده است و هست ، نه در عهدِ دولتِ اين دو سلطان كردند كه خواجه اشارت كرده است؟

و دگر مدرسه اى ميانِ اين دو مدرسه است كه تعلّق به ساداتِ كيسكى دارد كه آن را خانقاهِ زنان(2) گويند و مصلحان درو مقيم باشند ، نه هم در عهدِ سلطان محمّد - نوّر اللَّه قبره - فرمودند؟ و مدرسه اى به دروازه آهنين كه منسوب باشد به سيّدِ زاهد بُلفتوح(3) هم [نه] در آن عهدِ(4) دولتِ سلطان ملكشاهى كرده اند؟(5) و مدرسه فقيه على جاسبى به كوىِ اصفهانيان كه خواجه اميرك(6) فرموده است كه بدان تكلّف(7) مدرسه اى در هيچ طايفه اى نيست و سادات دارند و در آنجا مجلسِ وعظ و ختمِ قرآن و نماز به جماعت باشد ، نه در عهدِ سلطانِ سعيد ملكشاه فرمودند؟ در آن تاريخ كه سرهنگ ساوتكين(8) جامع جديد مى كرد براىِ اصحابِ الحديث كه ايشان را در رى مسجد آدينه نبود.

ص: 40

ملاحده - لعنهم اللَّه - مناظره كرد و ايشان را منكوس و مخذول كرد. دژ كوه(1) بدادند و عطّاش أقرع كشته شد. سلطان محمّد خواجه ابو اسماعيل را «ناصرالدّين» لقب داد و تشريف فرمود و مدرسه اش در فتنه خراب كرده بودند ، بفرمود تا عمارتش كردند و كرسى نهادند و او با سرِ قاعده و رسمِ خود رفت و اين مدرسه هنوز معمور و مشهور است.

و بيرون از اين كه شرح داده آمد ، در رى چند مدرسه معمور هست كه در آنجا ذكر خير(2) و قرآن و نماز و طاعت مى رود ؛ أمّا اين جمله كه ياد كرده شد ، آن است كه در عهدِ اين سلاطين(3) كرده اند كه خواجه اشارت كرده است در كتاب كه «شيعه مدرسه

و مسجد». حاشا عَنْهُم مَعَ صلابَتِهِمْ في(1) اعتِقادِهِم. «وَ مَنْ أظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أنْ يُذْكَرَ فيها اسْمُهُ وَ سَعى فى خَرابِها الآية ، (2) بنگر كه در حقِ ّ كدام گروه است؟ و خواجه در حقِ ّ سلاطين دعوى مى كند! و حقيقت آن است كه در بلادِ عالم و بسيطِ زمين وفسحتِ دنيا ، هر خيرى كه در مسلمانى ظاهر مى شود ، از مدارس و مساجد و خانقاه ها و منابر و سنّت هاىِ نيكو و دفعِ بدعت ها ، همه به بركاتِ قوّت و تيغِ آلِ سلجوق - رَحِمَ اللَّهُ الماضينَ مِنْهُم و أنْسَأَ في عُمْرِ الباقينَ(3) - به خلافِ آن كه اين قائل حوالت كرده است.

به ده مجلّد ، و كتاب فقه القرآن ، به دو مجلّد ، و مناسك الزّيارات ، (1) و كتاب عروض العدوى ، (2) و كتاب وفاق العامّة و الخاصّة ، و كتاب المهذّب كه ابن البرّاج كرده است ، و كتاب المتمسّك بحبل آل محمّد ، و فهرست كتب الأصحاب و مسائل الخلاف ، چند مجلّد ، و مصباح كبير ، و تهذيب الأحكام ، چند مجلّد ، و مجلّدات كتاب المبسوط ، و عمل السّنة ، و كتبِ صغار و مسائلِ خرده كه آن را حدّى نيست. همه به شرح و بسط تمام ، همه منقول و مسند از أئمّه طاهرين به اسنادِ معتمدان و ناقلانِ ثقة(3) از علما و فقها ، و هر يك ازين كتب را هزاران نسخه(4) در اطرافِ عالم. پس اگر با اين همه حجّت و بيان انكار كند كه اين طايفه را فقهى و درسى نيست ، إذا لَمْ تَسْتَحى فَاصْنَعْ ما شِئْتَ.(5)

و امّا آنچه گفته است كه: «به اجتهادِ مجتهدان و رأى و قياس بنگويند» ، شبهتى و شكّى نيست كه شيعه اماميّه شرايع و احكام ، همه از طريقِ نصوص اثبات كنند و بنيادِ مذهبِ ايشان بر اين است.

و آنچه گفته است كه: «به اخبار صحيح بنگويند» ، دروغ و بُهتان است ؛ چنانكه

ص: 44

ديگر دروغ ها. به مذهبِ شيعه ، اخبارِ آحاد البتّه ايجابِ علم و عمل نكند ، و خبر چون صحيح و متواتر باشد ، مسموع و مقبول باشد و ايجابِ علم و عمل كند.

مرتضى قمى كه فضلاىِ عالم را از خطب و تصانيف هاىِ(1) او سرمايه است.(2) و شيخ ابوجعفر طوسى - رحمة اللَّه عليه - كه فضل و زهدِ او أظهر من الشّمس است. و ابويعلى سالار ، (3) و ابن البرّاج ، و از متأخّران چون خواجه بوجعفر دوريستى ، و ابوالفرج حمدانى ، و الحسين بن المظفّر الحمدانى ، و خواجه مُفيد عبدالجبّار رازى ، (4) و فقيه اميركا قزوينى ، و چون سيّدِ امام محمّد كيسكى ، و سيّد امام مانگديم الرّضي و مفيد عبدالرّحمن نيسابورى ، و برادرش ابوسعيد محمّد ، و محمّد الفتّال ، و فقيه بونجم ، و فقيه عبدالجليل ، و خواجه امام رشيد محقّق ، و خواجه حسكا ، و ابوطالب بابويه ، و خواجه بوجعفر نيشابورى ، و قاضى ابوعلى طوسى ، و رشيد على زيرك قمى ، و خواجه امام ابوالفتوح عالم كه مصنّف بيست مجلّد است از تفسيرِ قرآن و مؤلّف كتابِ شرحِ شهابِ نبوى كه همه طوايف اسلام به نوشتن و خواندن آن راغب اند. و غير اينان از متقدّمان و متأخّران كه به ذكر همه ، كتاب مطوّل شود كه همه مدرّس و متكلّم و فقيه و عالم و مُقرى و مفسّر و متديّن بودند و اشارتى درين معنى كفايت است تا قائل و غير او از مجبّران كه اين كلمات بخوانند ، معلوم شود كه شيعه را هم مدرسه بوده است و هم مدرّس ، و هم فقيه و هم فقه بوده است. و الحمُد للَّه ربِّ العالمينَ.

آن قياس مى بايد كردن و تاريخ ها همه به ياد داشتن(1) تا چون جواب شنود دردِ دل و رنجِ جان نباشد.

قتل و نهب و صلب ، [دلالتِ] بطلانِ مذهب مگر نباشد و نه به جهتِ اعتقادِ محض بوده باشد ، [بلكه] به جهتِ تقريرِ سلطنت و قاعده ملك باشد ؛ قياس بر(1) لشكر غزّان(2) در ملك خراسان و اخذ سلطانى چون سنجر كه ذوالقرنينِ ثانى بود و قتل و نهب و صلب از كشتنِ ساداتِ كبار و علماىِ بزرگ و مفتيان و قاضيان ، چون سيّدِ اجلِ ّ بلخ و محمَّد بن يحيى الفقيه النّيسابورىّ كه علّامه عالم و عديم النّظير بود در اصحابِ شافعى و شيخ عبدالرّحمن اكّاف(3) كه زاهدِ روزگار بود ، و الوف الوف علما و صلحا در آن حادثه كشته آمدند. پس اگر(4) آنچه لشكرِ غزنين كردند با شيعه رى ، نقصانِ مذهب را شايد ، اينچه(5) غزّان كردند با اصحابِ سنّت هم دلالتِ بطلان باشد ؛ بلكه همه عاقلان دانند كه مثلِ اين براى هيبت و تقريرِ ملك كنند و نقصانى نباشد. به دليلِ آن كه چون محمود برفت ، علماىِ شيعه با حضورِ شحنگان و نوّابِ او با سرِ قرار و قاعده [خود] رفتند ، و چون غزّان رفتند ، مسلمانان در بلادِ اسلام با سرِ قاعده خود رفتند.

امّا آنچه گفته است كه «تكبير پنج كرده ، و دست فرو گذاشته ، و تجديدِ نكاح كرده» ، در آخرِ اين كتاب فصولى را كه فضيحت نام نهاده است و به تشنيع ياد كرده ، جوابش گفته آيد ؛ إن شاء اللَّه تعالى.(6)

امّا آنچه گفته است كه «علماىِ شيعه را از مجالس منع كردند» ؛ همه عقلا را معلوم است كه سلطان از بهرِ مصلحت(7) و امرا از خوفِ فتنه ، در همه شهرها مانندِ(8) اين كنند با هر طايفه اى. و بسى ديده ايم و شنوده كه كرده اند و نقصانِ مذهب و اعتقاد نكند.

ص: 49

مذهبِ اين طايفه آن است كه دينِ درست و مذهب و اعتقادِ پاكيزه به نظر بر وجه حاصل توان كردن در دليل كه هيچ شبهتى و شكّى را در آن مدخلى نباشد. و چون دين بر اين وجه تحصيل كرد(1) مردْ مشرّف و معظّم شود ، واگرچه بنده حبشى باشد ، و با فقدِ اين علوم كه علم است به توحيد و عدل و نبوّت و امامت و أحكامِ شريعت ، مرد خامِل ذِكْر(2) و دون آيد ، واگرچه سيّدى(3) قرشى باشد ؛ چنانكه شاعر رازيان(4) گفته است:

موضعِ نزاع و مجالِ خلاف است ، آن است كه چون شريف نسبىِ رفيعْ قدرى مؤمن باشد كه(1) به همه خصال نيك(2) بر امثال و اشكال راجح باشد ، از علم و تقوا و زهد و امانت و ورع و سبقت در اسلام و انفاقِ مال و قبولِ شرايع و احكام و فضل و شجاعت و سخاوت و تركِ همه منكرات به لزوم عصمت اولى تر باشد به مقام و رتبت از مؤمنى دگر كه او را اين خصال حاصل نباشد. و خواجه مجبّر بايد كه اين حجّت را منكر نباشد و اگر كور نيست ، از قرآن برخواند و اگر كر نيست از تفسير دانايان(3) بشنود كه وارثِ آدم - عليه السلام - شيث است ، چون استحقاق و اهليّت دارد از ايمان و علم و عصمت دونِ دگر فرزندان ، و وارثِ نوح سام است دون كنعان ، و وارثِ ابراهيمْ اسماعيل است ، و وارث يعقوبْ يوسف است ، و وارثِ داودْ سليمان است ، و وارثِ زكريّا يحيى است و امثال اين كه هست.(4) و اين انبيا را - عليهم السلام - - هم صحابه بوده اند هم ياوران هم خدمتگاران و هم چاكرانِ مؤمن مصلح ، و اين كار با وجودِ فرزند و برادر بديشان نرسيد. خواجه مجبّر مى بايست كه آن اعتراض بر خداى تعالى كند و بگويد كه: ملك به نسبتْ گبركان دارند نه پيغمبران. پس با وجودِ فرزند و برادرِ مستحقّ ، بيگانه را به مجرّدِ مؤمنى نرسد ، و از آياتِ قرآن و اخبارِ رسول - عليه السلام - اين معنى معلوم و مصوّر است.

و تشبيه كردنِ اين طريقت به گبركى ، الّا جحودِ محض و انكارِ صرف نباشد ، و بلال و سلمان و صهيب و غيرِ ايشان از صحابه همه مؤمن و مقرّ و معترف اند. امّا خواجه مجبّر بدين كورى و بى توفيقى هست كه شاگرد را از خداوندگار نمى شناسد ، و فرق از ميانِ تابع و متبوع و امام و مأموم بنداند.

باشد...!؟ آن كس كه نصرت و قوّت و مدد كند مصطفى را بر اداىِ رسالت و اظهارِ دعوت و انتشارِ شريعت ، با اين(1) جماعت كه خذلان كنند او را و انكار كنند بر او ، و جفا و اذى(2) كنند او را به ضرب و شتم. و ابوطالب - رضي اللَّه عنه - معلوم است كه اوّل [او را ]تربيت كرد ، و در حالِ بعثت او را نصرت و تقويت كرد ، و چون از دنيا بيرون مى شد فرزندان و برادرانِ خود را بدين كلمات به نصرتِ محمّد - عليه السلام - وصيّت كرد (شعر):

اُوصي بنصرِ النّبيّ الْخَيْرِ مَشْهدُهُ *** عليّاً ابني و شيخ القوم عبّاسا

و حمزة الأسد الحامي حقيقته *** و جعفراً أن يذودوا دونه النّاسا(3)

كونوا فدىً لكُمُ نفسي و ما ملكت(4) *** في نَصْرِ أحمد دونَ النّاسِ أتراسا(5)

و مانند اين ابيات و كلمات بسيار است بوطالب را كه در نصرت و محبّتِ اسلام و مصطفى - عليه السلام - گفته است كه دلالت و حجّت است بر صفاىِ ايمان و ثبوتِ اعتقادِ او ؛ تا خواجه مجبّر بداند كه او را با كفّارِ مكّه و صناديدِ قريش برابرى دادن از غايتِ جحود حق و ظهورِ عداوتِ پسرش باشد.

در اوّلِ كتاب كه بيست و پنج سال رافضى بوده است ، انتقالى شده است على زعمه؟ قولش در دعوىِ اوّل مقبول و مسموع باشد و در دعوىِ رجوع ، حجّت و بيّنت بايد. آخر درين مدّتِ دراز و عهدِ طويل بايستى و شايستى كه اين مايه بدانسته بودى كه شيعه نبوّت و امامت به نسبت نگويند ، و به ميراث اثبات نكنند تا عبّاس را يا فرزندان و دختران و دامادان و بنى عمّان را باشد ؛ بلكه از شرايطِ امامت ، عصمت و نصّيّت و كثرتِ علم گويند و هر كه را اين سه منزلت باشد ، امام مفترض الطّاعهْ او باشد ؛ اگر خويش باشد و اگر نباشد.

كه سوراخى در مجبّرى باشد. و چون درست شد كه امامت به نسبت و قرابتِ قريب(1) نيست ، به عصمت و علم و نصوصيّت است ، مستغنى باشيم از تكرارِ بى فايده.

امّا جوابِ اين كلمه كه گفته است كه «دين و دولت و خلافت به نسبت گفتن ، مذهبِ گبركان است» كلماتى لطيف برود كه هر عاقل و فاضل(2) قبول كند. اوّلاً قائلِ اين قول و معتقدِ اين اعتقاد ، بيرون از آن كه از خداى تعالى تبرّا مى كند و بر نصِ ّ قرآن انكار مى كند و درين قول انبيا را مُخْطى و مُجْرِم مى شناسد ، بر خلفاىِ بنى العبّاس طعن مى زند ، و بر سلاطينِ آل سلجوق انكار مى كند و از سنّى اى(3) رجوع مى كند ؛ چنانكه از رافضى اى(4) كرده است.

از دريچه ذرّه اوّليَّت(1) به در كردى كه دين و دولت و ملك و خلافت به نسبت خواستن طريقِ گبركان است.

خلفاى بنى العبّاس به بغداد سراى هاىِ محكم بكرده اند و بيگانه را در وى رها بنكنند و اطفالِ خود را به احتياط تمام به امينانِ حاذق و معتمدانِ مُشفقِ مُوافق سپارند تا تربيت به وجه مى فرمايند تا خلافت از خاندانِ ايشان بنيفتد و اگر متغلّبى طلبِ اين كند ، به خونش سعى كنند. خواجه انتقالى مى بايست كه اين شفقت نگاه داشتى و ايشان را معلوم بكردى كه دين و دولت و خلافت به نسبت گفتن مذهبِ گبركان است تا دست از آن بداشتندى و اگر درين همه وجوه(1) كور و كر است ، اين يك شاهد را كه از آفتاب ظاهرتر است بايستى كه فراموش نكرده بودى كه تا سلطنت به فرّخى با آل(2) سلجوق افتاد تا الى يومنا(3) هذا ، هر كجا طفلى يك ماهه سلجوقى باشد ، اميرى معروف و گردنى(4) مهيب او را به صد حيله و چاره و خرج و رنج به دست آرد و به طرفى از اطرافِ عالم شود و مضطرب مى دارد ؛ و اگرچه طفلى بى عقل و بى علم و بى قوّت باشد. هر كس از عقلا كه بشنود ، آن امير و اتابك را معذور مى دارند(5) و مى گويند:(6) او سلطان بچه دارد. مصنّفِ مشفقِ متعصّب(7) مى بايستى(8) كه ايشان را معلوم كردى كه تركِ اين طريقت كنيد كه دين و دولت و خلافت به نسبت داشتن مذهب و طريقتِ گبركان است. دريغا مسلمانى كه به طريقِ شفقت و انصاف اين حال بر اين وجه(9) بر خلفا و سلاطين و امراء عرض كردندى تا خواجه را افتادى آنچه

ص: 58

مستحقِ ّ آن است ؛ با آن كه مذهبِ شيعه اين است كه امامت و خلافت به علم و عصمت

قضا پسرش ، و در هر دهى(1) كه رئيس متوفّى شود حاكم(2) پسرش ، يا برادرش بايد(3) كه صاحبِ حقّ است و منشورِ سلطان و توقيعِ امير دارد ، و اگر من گويم: چون اميرالمؤمنين على از جهان نهان شود ، خلافتْ حسنِ على را باشد كه پسرِ فاطمه محمّد است و محمّد(4) سيّدِ اوّلين و آخرين است و آفريده ها همه طفيلِ آفرينش اوست ، خواجه آن همه فراموش كند و حلقه عداوتِ مرتضى در گوش كند و گويد: اين متابعتِ گبركان است كه ايشان و رافضيان دين و دولت و خلافت به نسبت مى گويند. و هذه قصيرة عن طويلة ، (5) و الحمد للَّه ربّ العالمين.

جماعت كه گفتند: زبير در سوارى شجاع تر است ، او مغرور شده است و حرب جمل اختيار كرده و گمان برده كه چنان است. پس نمى دانم كه خونِ او به گردنِ كه باشد؟ بلكه صحابه اين معنى نگفته اند و روا ندارند كه در شجاعت كسى را با على برابر كنند.اين تزوير و دروغ از اختلاقِ(1) او باشد كه نومسلمان است و از بيست و پنج ساله رافضى اى بگريخته است ، خواهد كه زبير و خالد را با على در شجاعت برابر كند تا در

درين فصل جمله شبهت ها زايل باشد و همه مقصودها حاصل.(1) و الحمدُ للَّهِ ربِّ العالَمينَ كَما هُوَ أهلُه و مستحقُّه.

آنگه گفته است كه:

و اجماع است از چهار دليل: يكى اجماع است ، (2) و يكى دليلِ عقل است ، و يكى كتاب خداست ، و يكى سنّتِ مصطفى است. پس اگر چنين بود كه

پس اين تقرير و تشنيع و تكرار كه خواجه مى كند ، بى فايده باشد و معنى.(1)

امّا آنچه گفته است كه: «ناقدانِ حضرتِ نبوّت بودند» نمى دانم كه ازين «ناقدى» چه خواسته است. اگر آن مى خواهد كه نقدِ قرآن و اخبار كردندى ، اتّفاق است كه در عهدِ سيّد - عليه السلام - با نزولِ جبرئيل و قرآن ، پندارم به قياس حاجت بنيفتد به دلالتِ اين آيت كه: «وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى * إنْ هُوَ إلاّ وَحْيٌ يُوحى.(2) و نيز روا باشد كه باوجود و

مهاجر و انصار تقريرِ امامت مى كردند ، بوبكر و عمر در مسجدِ رسول به هم(1) بودند ؛

عليّاً لم يبايع إلّا بعد ستّة أشهر.»(1) و اين حديث در فتوح أعثم است كه تصنيف أحمد بن أعثم است كه شافعى مذهب است و سخنش به نزديكِ خواجه مقبول باشد كه رافضى نيست(2) و در جمع بين الصّحيحين كه ابن [أبى] نصر حُمَيْدى(3) جمع كرده است ،

لعنت و اين تشنيع كه اين مصنّف مجبّر كرده است و زده ، به حقّ است بايد كه اوّل در آن جماعت رسد كه كِبار مهاجر و انصار بودند ، آنگه درين جماعت كه بعد از پانصد و اند سال انكارِ امامت و بيعتِ اختيار مى كنند ، تا درين يك فصل(1) به انصاف نظر كنند و بدانند(2) كه انكارِ اختيار در امامت ، نه كفر است و نه ضلالت كه دوازده شخصِ معروفِ معتبر در يك مجلس همه انكار كردند بر آن بيعت ، و كلماتى گفتند به عباراتى(3) مختلفه ، همه مشتمل بر يك معنى كه در حقِ ّ امامتِ علىِ ّ مرتضى است ، (4) و اخبار

ماذا الّذي رَدَّكُم عنه فنَعْلَمُه *** ها إنّ بيعتَكم من أغبَنِ الغَبَنِ(1)

باشد ، حوالت نشايد كردن به مخالفت و خصومتِ صحابه رسول ، و چون جماعتى امامت به اختيار و اجماع گويند ، و جماعتى به نصّ و شرطِ(1) عصمت ، اين بر حساب آن جمله بايد گرفتن كه خواجه در مواضعى به دليل آورده كه «اختلاف اُمّتي رحمةً» تا شبهت زايل باشد و مقصود حاصل.

ايشان بهتر دانند ، و اگر جهان خراب شود خواجه را ازين بس باكى نباشد.(1) بط را چه زيان اگر جهان گيرد آب.(2) و بندانسته است كه مذهب و مقالتِ(3) اسلاميان(4) مختلف است و پادشاه راعىِ رعيّت(5) باشد و راعى را با آفتاب(6) مشابهت كرده اند كه بر همه بقاع به نيك و بد ، تافته شود ، و نيك و بد به دنيا به حجّت(7) ظاهر شود و به قيامت پديد آيد محقّ از مبطل ، و تقى از شقى ، و موافق از منافق: «وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ.(8)

خاموش نباشند و هر كجا قَمّارى خَمّارى(1) باشد كه در جهانش بهره اى نباشد و به حقيقت نه فضلِ بوبكر داند نه درجه على شناسد ، براى دام نان بيتى چند در دشنام

نمى داند كه گاهى بگويند:(1) شيخ جنيد به روزى از بغداد به شام آمد ، و شيخ شبلى به ساعتى از كوفه به بيت الحرام آمد ، (2) و معروف كرخى را از ميانه(3) سنگْ طعام آمد ، و أبوالحسنِ نورى را از درخت سلام آمد ، و آن پيرانِ نكوطريقت(4) هرگز اين دعوى ناكرده(5) و اين طامات به خود راه نداده اند(6) و خواجه اين معنى را به عشقِ مذهب كرامات نام برنهاده و نداند كه از معجز بليغ تر است كه موسىِ عمران با درجه نبوّت از مصر به يك هفته به مدين مى رسد(7) و مصطفى كه سيّد انبياست به چند روز از مكّه به مدينه مى آيد.(8) پس اگر شيعه اماميّه به وقتِ حاجت امام را براىِ اظهارِ حجّت معجزى اثبات كنند ، بديع نبايد داشتن ، و يا دست از آن طريقت ببايد داشتن تا چون بدان معترف است ، بدين هم مقرّ بايد شدن. و هذه قصيرة عن طويلة.

علىِ ّ مرتضى است و اولاد او و(1) چنان است كه متعصّبان بنى اميّه و مروانيان بعد از قتلِ حسين(2) به افضليت و منقبتِ على طاقت نمى داشتند. جماعتى خارجيان از بقيّتِ سيفِ(3) على و گروهى بددينان(4) را به هم جمع كردند تا مغازى هاىِ به دروغ و حكاياتِ بى اصل وضع كردند در حقِ ّ رستم و سرخاب و اسفنديار و كاووس و زال ، و غير ايشان. و خوانندگان را بر مُرَبَّعاتِ(5) اسواقِ بلاد ممكَّن كردند تا مى خوانند تا ردّ باشد بر شجاعت و فضلِ اميرالمؤمنين ، و هنوز اين بدعت باقى مانده است كه به اتّفاقِ امّتِ مصطفى ، مدح گبركان خواندن بدعت و ضلالت است. خواجه اگر منقبتِ على از مناقب خوانان نمى تواند شنيد ، بايد كه بدان هنگامه ها مى رود * به زير طاقِ باجگر و صحراىِ درغايش(6) كه اين مصنّف را در آن هنگامه ها *(7) از دو گونه مقصود حاصل است. المعنى(8) مفهوم كه به همه حال فضل و منقبتِ علىِ ّ مرتضى تيرِ جان و خارِ ديده خارجيان است.

و حديثِ منجنيق و سلاسل(9) به نزديكِ شيعه بر آن معوّل(10) نكرده اند و در كتبِ

اعتبار نباشد. اعتبار درين معنى بر قبولِ(1) فحولِ علما و كتبِ شيوخِ معتمد باشد. و مجبّران بايد كه قياس كنند اين معنى را با دِرّه(2) و باروى(3) حلب كه به همه حال على به از عمر ، و ذوالفقار از درّه كمتر نيست.

رابعه عدويّه برسيد ، رابعه را مى گويد:(1) چه مى خورى؟ رابعه دست به خاكِ باديه آغازيد(2) و مُشتى از آن خاك برداشت و شيخ را گفت: بستان و بخور. تا در صحرا بود خاك بود به بولِ شتران ممزوج شده ؛ چون از دستِ رابعه به دهنِ شيخ آمد ، مغزِ بادام و شكرِ اسفيد بود. اگر اين مقدورِ خداست تغيّرِ شير بر آن وجه هم(3) مقدور بايد دانست ، و اگر حسينِ منصور و رابعه را آن محلّ و منزلت هست ، در حقِ ّ رضا هم روا بايد داشتن كه نصّ(4) است از قِبَلِ خدا ، و معصوم است از همه خطا ، واگرنه دست از مذهبِ بدِ خود بداشتن و مذهبى دگر طلب كردن كه چون بيست و پنج سال رافضى بوده باشد ، بيست و پنج سال مجبّرى كفايت بود و مذهبى اختيار كردن به خلافِ هر دو ، و با(5) هر مذهب كه دارد ، بدانستن كه هر كه را يك ذرّه بُغضِ مرتضى و رضا در سينه و دل گذارد ، (6) در مولودش نظر(7) دارد و اين نقصان از تفريطِ مادر دارد.

على بندند و همه دفترهاىِ شان مالامالِ اين(1) خرافات و بهتان ها باشد.

امّا جوابِ اين كلمات بر سبيلِ اختصار آن باشد كه اگر اين مدّعى هنوز بندانسته است كه جنّيان مكلّف اند به شريعت و احكامِ قرآن ، چنانكه انسان. قرآنِ مجيد پيش بايد گرفتن و برخواندن كه بارى تعالى ايشان را در تكليف تقديم مى دهد و مى گويد: «سَنَفْرُغُ لَكُمْ أيُّهَ الثَّقَلانِ.(2) و به ديگر موضع مى گويد: «قُلْ اُوحِيَ إلَيَّ أنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إنّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً * يَهْدى إلَى الرُّشْدِ فَآمَنّا بِهِ.(3) و به دگر موضع مى گويد:

«يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ اْلإِنْسِ أ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتى وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا.(4) و اين خطاب به قيامت باشد ، و همه دلالات است بر آن كه ايشان مكلّف اند و محمّد مصطفى رسول است از خداى بديشان. و چون مكلّف باشند ، مخيّر باشند و از ايشان هم مؤمن باشند و هم كافر ، و هم مقرّ و هم منكر ، و چون كتاب و شمشير به هم(5) آمده است ، چون صلاحيتِ(6) كتاب دارند ، صلاحيتِ شمشير و جهاد هم دارند و هر دو بر يك حدّ باشند ، و اگر سليمان و وزيرش آصف روا باشد كه برايشان حاكم باشند ،

قصّه(1) روزِ بدر بنديده است و نخوانده است كه جبريل نيزه بر گوشِ(2) اسب نهاده مى تاخت؟ چون بازگشت سيّد - عليه السلام - او را پرسيد كه كجا بودى؟ گفت: يا رسول اللَّه ابليسِ ملعون آمده بود و بر بالاسرِ ابوجهلِ كافر ايستاده و ايشان را غرورِ ظفر مى داد ؛ از پيش براندم تا به كنارِ درياىِ عُمان.(3) نگاه باز پس كرد و گفت: نه شما مرا مهلت داده اى(4) تا به قيامت؟ به غمز(5) گفتم: آرى ، و آن وعده را خُلفى نيست ؛ امّا خواستم كه ضربتى زنم تو را كه از زخم و جِراحتِ آن تا به قيامت رنجور باشى. اين بشنيد و به دريا فروشد و من بازگشتم.(6) و قرآنِ مجيد ازين خبر داده است و گفته: «فَلَمّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَكَصَ عَلى عَقِبَيْهِ.(7) و در تفسيرِ ثعلبىِ سنّى اين معنى مذكور است و مشروح كه ابليس آن روز بر صورتِ سُراقة بن مالك بن جعشم الكناني(8) آمده بود. تا خواجه مجبّر اين دعوى شيعه را بر صحّت قرآن و حركتِ جبرئيل قياس مى كند ، تا عملِ(9)

ص: 80

على در چاه با جنّيان روا دارد يا دست از اين هر دو بدارد كه مخالفتِ قرآن و اجماع كرده باشد. و الحَمْدُ للَّهِ الّذي هَدانا لِهذا.

و آنچه گفته است: «شعرا بى نماز و مفسد باشند» عجب است كه خواجه خود انبيا و ائمّه را معصوم نگويد ، شاعرانش چگونه(1) معصوم مى بايند؟ و كدام شاعر بوده است كه او به لهو و بطر(2) مشغول نبوده است از رودكى و عنصرى و معزّى و منجيك و برهانى و غير ايشان؟ پس شعراىِ شيعه را با ايشان قياس بايد كردن و اين تهمت ننهادن ، كه ما در ايشان دعوىِ عصمت نكرده ايم.

نمى كنند ، زبان و قلم به مساوى و مثالبِ ايشان(1) تباه و سياه كرده و بر اين گونه تصنيف مى سازد و خود نمى داند بگفتِ چُنو(2) خسى ، دَنَسى ، ناكسى ، شوم(3)رويى ، خسيس طبعى ، غبارِ تهمت بر چهره اهلِ دين و دولت ننشيند كه:

آبِ دريا كزو گهر زايد *** به دهانِ سگى نيالايد(4)

و مثالِ اين ناقل چنان است كه گويند: زنگى اى در آينه نگاه كرد روىِ سياه و زشتِ خود را به آينه نسبت كرد تا از آينه به زبانِ حال آواز آمد كه گناهِ روىِ زشتِ خود را به من حوالت مساز ، مگر كه از مادر آورده اى. پس اين بيچاره چون در روىِ خواجگانِ ما نگاه مى كند ، ايشان آينه اند ، صورت و صفتِ خود مى بيند. اگرچه حوالت بديشان مى كند ، نيكان را از گفتِ بدِ بدان چه زيان. شعر:

قد قيل: إنّ الإله ذو وَلَدٍ *** و قيل: إنّ الرّسول قد كهنا

لم يسلم اللَّه من معارضة *** الخلق و لا رسله فكيف أنا(5)

امّا جوابِ اين واقعه در پيش گفته شد ؛ شرطْ اعاده نباشد.(1) امّا معنىِ «وَ لا تُلْقُوا بِأيْديكُمْ إلَى التَّهْلُكَةِ: مگر بندانسته است كه تهلكه آنجا استعمال كنند كه بى فرمانِ خداى و رسول كنند و اگر از قرآن قصّه موسى و هارون خوانده بودى كه دو شخص با

بادا وى را هند و پسرش ، و ما را فاطمه و پدرش ، و پسران و شوهرش. «يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ اُناسٍ بِإمامِهِمْ.(1)

همه از امثالِ آن است كه دگر آدميان كرده اند و بر امثالِ آن قادر باشند ، و آنچه آدميان بدان و امثالِ آن قادر نباشند - چون خلقِ اجسامِ عالم و اعراضِ مخصوصه - على نيز بر آن قادر نباشد و جنسِ آن داخل نباشد تحتِ مقدور بشر.(1)

امّا جوابِ اين كلمات آن است كه آنچه نشان داده است كه «خليفه را وزيرى(1) مبتدع بوده است مدّتِ بيست سال» نقصان به خليفه سنّيان عايدتر است كه به رافضيانِ قم و كاشان.(2) و از چند قسمت خالى نباشد اين حال: يا خليفه خود اعتقاد وزير ندانسته باشد و خواجه بعد از دويست و پنجاه سال مى داند تا خواجه غايب عالم تر باشد كه خليفه حاضر ، و يا دانسته باشد و از خوف نيارسته باشد كه دفعش بكند يا معزولش بكند ، و با مذهب خواجه راست نباشد كه خليفه از كسى بترسد و يا تقيّه و مداهنه كرده باشد در آن توقّف ، و به مذهبِ خواجه عامّه مردم روا نباشد كه تقيّه كنند ، خليفه روزگار چگونه روا باشد كه تقيّه و مداهنه كند؟ و قسمتِ آخرين(3) آن است كه دانسته باشد كه وزير شيعى مذهب است و قبول كرده باشد و روا داشته باشد ، و چون خواجه روا نمى دارد آنچه خليفه كند ، تا(4) عالم تر باشد كه خليفه و متعصّب تر باشد ازو. پس اگر خليفه با نبالتِ اصل و جزالتِ فضل بدان وزيرِ رافضى راضى بوده است ، انكارِ آن كردن دگرباره احمقى و جاهلى باشد و هر كس كه اين فصل به انصاف بخواند ، اين معنى بداند.

حدّى كه چون بُلفضل براوستانى در رى بود گازرى را از درعايش(1) به حوالتى بگرفتند و نامِ گازر بوبكر بود ، امّا رافضى بود تا پيشِ مجد الملك براوستانى افتاد ، گفت: ببرى او را و برآويزى(2) به حوالتى كه قتل بر او واجب نبود. گفتند: اى خداوند او مردى مؤمن است ؛ يعنى رافضى است. گفت: شما گفتى:(3) بوبكرنام است و هر آينه بوبكر كشتنى باشد تا دست از او بداشتند ، و چنين چنين(4) بسيار كردند تا همه را به زارى زار بكشتند و بوالفضل براوستانى را پاره پاره بكردند و بوسعد هندو را به ساوه برآويختند.

خيل خانه(1) او هزاران ابوبكر و عمر و عثمانِ سنّى و شيعىِ محترم مقبول القول باشندو هفتصد غلام ترك(2) داشته باشد ، چه حنيفى ، (3) چه سنّى ، چه شيعى كه آخر هفتصد ترك ، همه شيعى نباشند.

نباشد كه خلفا و صلحا و بلكه انبيا و اوليا را و ملوك و وزرا را در جهان بسيارى كشته اند ؛ چه به جهتِ دين(1) [و عقيدت] و چه براى مال و نعمت. و قبر مجد الملك متّصل است به قبر و مشهد حسين بن على ، صلوات اللَّه عليه.

و حديث زين الملك هندو هيچ نقصان نكند آويختنِ او اعتقاد شيعه را كه هر كس كه كسى را بكشد و بياويزد روزى كشته شود. و تاج الدّوله ديلم كه او را به ساوه درآويخت ، در عهدِ سلطانِ سعيد محمود ، قوام الدّين ابوالقاسم انسابادى به فرمود تا بر آويختندش. قَتَلْتَ قُتِلْتَ(2) و سَيُقتَلُ قاتلك.(3) و درين فصل اين قدر كفايت است.

شما بكوشى(1) تا اين طاغيه را از پاى برگيرى(2) و دعوتِ فاطمى و دولتِ اسفيد علمان در دل ها راسخ كنيد. چهار هزار دبيرانِ رافضى و ملحد در بغداد بودند 683] در كتب شرح هاست.

امّا جوابِ اين فصل به گوشِ هوش استماع كن و بايد كردن كه راحتِ دل و قوّتِ ايمان است و اگرچه آن ترّهات كه آورده است درين فصل ، ضعفِ دل و ثقل جان است.

دروغ كه: «واضعِ مذهبِ رفض زنى بود از ركيكىِ مذهب». اين مذهب را كه حاكم زنى باشد ، پندارم چنان رفيع نباشد كه بايد.

و امّا اين حكايتِ بى اصل و تزوير و تمويه و بُهتان كه نهاده است و گفته و نام جماعتى ملحد و بددين و عوّان تازه كرده تا بدانند كه مصنّف فاضل و عالم است و ايشان را مى شناسد. راست گفته اند كه: اسرارِ منجّمان ، حكيمان دانند.

امّا حسينِ روح - رحمة اللَّه عليه - شيعى و امامتى(1) بود و سفيرِ امام غايب بود و از

«أخذناه بأمرٍ و رددناه بأمرٍ» و شرحِ اين غلبه و حادثه در كتب مسطور است و مشهور. و آن لعينِ به نفرين پسرِ جَنّابى در عرفات به وقتِ غارت مى گفت: ناودان بگيرى.(1) ملحدى آهنگ كرد هلاك شد تا بازده مى شد(2) و هلاك مى شدند و به آخر بگرفتند و آن ملعون مى گفت: هو في السّماء و بيته في الأرض؟! حُجّوا(3) إلى مصر ؛ حجّ با مصر آرى.(4)

امّا جوابِ اين فصل: رحمت و بركات بر آن مسلمان باد كه اين فصل و جوابش به استقصا برخواند و نيك فهم كند و انصاف بدهد.

اوّلاً عذرِ بُلحسنِ فرات نمى خواهيم ؛ (5) اگرچه در كتبِ شيعه نامى و معرفتى دارد و

خليفه او را خلعت دهد و با سرِ عمل آورد ، اين نقصان ندانم كه به نزديكِ عاقلان به خليفه و حاكم عايد باشد كه ملحدى را ظالمى را آن تمكين مى كند يا اين نقصان هم عايد باشد بعد از دويست و سى و سه سال به رافضيانِ درِ زادِ مهران و(1) درِ مصلحگاه؟!(2) كه مرا اين مسأله مشتبه شده است تا خواجه مصنّف لعنت آن را كند كه مستحقِ ّ لعنت باشد و يا دست از مذهبِ بد بدارد ، و يا خود بدين وجه تصنيف نكند و رسوايىِ خود و مذهبِ بد خود آشكارا نكند.

و روى از بغداد به حجاز آوردى و آن ملحدانِ متغلّب را دفع كردى و حاجيان

كند و فرمايد ، از ملحدان و متغلّبانِ مصر چه طمع شايد داشتن؟!

خواجه خليفه است و اجماع به روزگارِ وى(1) بر وى منعقد است ، بايست كه خبر دادى(2) كه مصحف باز كرد تا فالى برگيرد ؛ اين آيت برآمد كه: «وَ خابَ كُلُّ جَبّارٍ عَنيدٍ.(3) مصحف بنهاد و تيرباران كرد و اين بيت ها انشا كرد:(4)

أتوعدني بجبّارٍ عنيدٍ *** فها أنا ذاك جبّارٌ عنيدٌ

إذا لاقيتَ ربَّك يومَ حَشْرٍ *** فقُلْ يا ربِّ مَزَّقَني الوليدُ(5)

تا يكى كعبه خراب مى كند و يكى قرآن به نشانه تير مى كند ، امّا اين رافضى لقبان تا بتوانند خصمانِ خدا و رسول و امام و قرآن و كعبه و شريعت را لعنت مى كنند به حق ، به عوضِ آن كه مصنّفِ نامنصف به دروغ و بهتان كرده است. «وَ السَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى.(6)

لاعه و سِجِلْماسه ، (1) شتم صحابه به ظاهر مى خواندند و لاف ها مى زدند كه اين(2) وقت آن است كه باطن ظاهر شود و ندا مى كردند كه: «العنوا عائشة و بعلها» ، (3) و اگر مسلمانى ضعيف گفتى: «هبكم ظلمتم عائشة فكيف ببعلِها و بعلُها رسول اللَّه» ، گفتندى: نه ، او شيطان بود كه با او بود ، نه رسول بود.

كفر و ضلالت و بدعت باشد. صد هزار لعنتِ خدا و لعنتِ فرشتگان و لعنتِ همه پيغمبران و لعنتِ همه آدميان بدان كس باد كه مذهبش اين باشد(1) كه ديوى به صورتِ رسول تواند شدن و با عايشه ببودن. حاشا عَنْهُ و عَنْها. و اين حوالت مانندگى به مذهبى بهتر مى دارد كه گويند:(2) بارى تعالى ديو را به صورتِ سليمان كرد و ملكِ سليمان بدان ديو سپرد ، و تلبيسِ ادلّه روا دارند ؛ (3) چنانكه مذهبِ خواجه مصنّف است و به مذهبِ شيعه - بحمد اللَّه - لايق نيست ؛ تا چون مذهب داند هم مذهبان را شناسد در وجوبِ معرفت و تلبيسِ ادلّه و غير آن ، و تغييرِ(4) صورتِ انبيا. و آن راه ملحدان را مجبّران نمودند كه گفتند: خداىْ صورتِ سليمان به ديوى داد و ملكش به او سپرد ؛ تا ملحدان نيز گفتند: صورتِ مصطفى به ديوى داد و زنش را به وى داد ، كه شيعت - بحمد اللَّه - ازين و آن منزّه و مبرّااند كه خداى را عادل دانند ، و رسولان را معصوم ، و زنانِ انبيا را پاكيزه ، و لعنتِ عايشه و شوهرش دانند(5) كه كجا منزل بايد كردن كه شوهرش مستحقِ ّ صلواتِ خدا و فريشتگان و مؤمنان است ، و زنش مستحقِ ّ رحمتِ خدا. و در عايشه شيعت بيشتر از آن اعتقاد نكنند كه با على - عليه السلام - كه امام(6) مفترض الطّاعه است ، اختيارِ حرب كرد. اگر از آن توبه نكرده باشد ، او را به قيامت از آن حركت كه بغى است به اجماع مؤاخذه كنند تا معلوم باشد. و غير اين نيست مذهب در وى ، و لعنتِ همه شيعت بهره ملحدان و متولّدان(7) و تعليميان(8) است.

امّا نمى دانم كه اين فصل درين كتاب به چه سبب آورده است! اوّلاً به مذهبِ شيعت(9)

ص: 105

وقعى نهادند ، و زنان و دخترانِ خود را بى نكاح بدادند(1) و قاضى بنشاندند(2) تا توسّطِ خمر و زنا و لواطه همى كند و مانندِ اين ؛ چنانكه شرحِ بعضى ازين مناكر(3) در تاريخ الأيّام و الأنام كه ما جمع كرده ايم در باب خلافت مقتدر بداده ايم.(4) اين متغلّبانِ مصر خود را: ابن رسول اللَّه ، و وليّ اللَّه ، و القائم بأمر اللَّه ، و المهديّ باللَّه ، و العزيز باللَّه ، و الظّاهر لإعزاز دين اللَّه ، و الحاكم بحكم اللَّه ، و الآمر بأمر اللَّه ، و المستنصر باللَّه ، لقب نهادند ، و خواجگانِ احمقِ رافضى در عِراق و قُهستان كه بودند ، چون مى شنودند(5) كه در مكّه و تِهامه و مصر و مغرب چه مى رود ، شاد مى شدند و يكديگر را تهنيت مى كردند(6) به رمز و اشارت ، چنانكه عادتِ رافضيان باشد(7) كه همه علاماتِ ظهورِ قائم است.

مجبّران به قضا و اراده خداست ، و اگر اين و مانند اين نكردندى و نگفتندى ، چون(1)

يكى براىِ حرمت به خلفا ، (1) و ديگر براى اقرار به قضا و قدر و رضاىِ خداى. پس طعنه بر ملاحده شيعه را رسد كه خداى را عادل و منزّه گويند ، و انبيا و خلفا را معصوم.

امّا آنچه القابِ مدّعيان و مبطلانِ(2) مصر ياد كرده كه «بر خود نهاده اند اسلام و دين را» از آن چه نقصان باشد كه كافران بتان را خداى مى خوانند ، و مشركان لات و عُزّى را انبازان خدا مى دانند ، و مسيلمه كذّاب و طليحه مدّعى خود را رسول خوانند ، و فرعون خود را خداى مى خواند ، و جهودان عُزَيْر را ، و ترسايان مسيح را ، پسران خدا مى خوانند ، و غاليان على را خداى مى دانند و مى خوانند. و وحدانيّت و رسالت را نقصانى نباشد ، اگر جماعتى مبتدعان و متغلّبانِ مصر خود را «الحاكم باللَّه ، و الآمر باللَّه» نام نهند اسلام و دين و اعتقاد و مسلمانى را نقصانى نكند.

را با صلابت(1) و عدل(2) و كوتاه دستى و وصلتِ رسول ، و فتح هاىِ عالم ، و عثمانِ عفّان را با كثرتِ حيا و بذلِ مال ها و نسبتِ بزرگ و دامادىِ مصطفى ، چون نصّ و معصوم ندانند به امامت قبول نمى كنند. با چنين خصومت(3) ندانم تا به مدّعيان و ملحدانِ مصر و مغرب و امامانِ زيديان چگونه التفات كنند؟! و هر كس كه اصولِ مذهبِ شيعه داند ، اين تهمت قبول نكند تا دروغ و خطا و بى اصل و متعصّبىِ مصنّف(4) هر ساعت در هر فصل ظاهرتر باشد. و الحمدُ للَّه ربِّ العالمينَ.

و بادِ كسى فرو نشيند كه صد و پنجاه سال باشد تا مذهبش نهاده باشند و به هر سى سال خطّها از علمايِشان بستانند بر رجوع و انكار ، چنانكه أظهر من الشّمس است. مذهبِ شيعه تا مصطفى - - صلى اللَّه عليه و آله - - از دنيا برفت و به جوارِ حق تعالى شد ، همان است كه بود و هم بر آن نسق است كه گفتند از عدل و توحيد و نبوّت و امامت ، و اين نه بادى باشد كه بنشيند. و الحمدُ للَّه على ترادفِ إحسانِه و زَوائد(1) امتنانِهِ.

برايشان افتاد ، (1) ايمن باشند ، و به خونِ امّت فتوى كردن و به خلافِ فرمانِ خدا و مصطفى اشارت كردن ، كفر و ضلالت باشد ؛ (2) تا به قولِ خودش كفرِ خود اظهار و اثبات كرده باشد.

و آنچه گفته است: «شيعه مستقلّ نباشند و تير از جعبه خود نيفكنند»(3) از خود حساب كرده است كه هرگز مستقلّ نبوده است آن كس كه تقيّه بكند و گويد: «در اصولْ مذهب بُلحسنِ اشعر دارم و در فروع مذهبِ امام شافعى» و از عهدِ شافعى تا به عهدِ بُلحسن سال ها بوده است. ندانم تا اين جماعت در اصول ، مذهبِ كه داشته باشند(4) و يا خود در اصول مذهبِ ايشان موقوف بوده باشد و بر فروع كار كرده باشند تا بُلحسنِ اشعر پديد آيد.(5) و اگر خود آن(6) اصول ، مذهبِ امام شافعى است ، حوالت كردن به بُلحسن اشعر(7) خطا و انكار و تلبيسِ حق باشد. و اكنون مى گويد: تقيّه نمى كنم! خود را سنّى حنيفى(8) مى خواند. پس هرگز مستقلّ نبوده است به نفسِ خود ، و تير از جعبه خود نيفكنده(9) است ، و مذهبى دارد كه از آن ضعيف تر ممكن نباشد تا بدان كيله كه بر [غير(10)] پيموده است(11) با خود پيمايد ، و صورتِ خود را در آيينه مذهب ببيند و بداند كه «كما تَدين تُدانُ ، و كما تَكيلُ تُكال»(12).(13)

و آنچه گفته است كه: «ايشان را فروعى نباشد كه بر آن مناظره كنند» در فصولِ مقدّم

ص: 112

ذكر كتب و اسماى مصنّفان و علما به شرح بيان كرده شد. چون بر آن واقف شوند ، جهل و بى مايگى و بهتانِ اين قائل(1) بدانند. و الحمدُ للَّه ربّ العالمين.

چه بهره است؟ و نَشاطِ تو از چيست كه اگر على بزرگ و فاضل بود ، تو را چه سود از آن؟ تو از على همانى كه جهودان از موسى ، و ترسايان از عيسى. از مذهبِ تو با آنچه او مى گويد ، هزار فرسنگ است. و همه روز در بازارها مى گويند: ديدى كه چه گفت...! و اگر مسلمانى گويد: تو را اندرين چه نصيب است؟ و بر آن محالاتِ ايشان انكارى بكند ، همه هم زبان شوند كه فتنه مى انگيزى. همچنان اند كه رافضيانِ عهدِ اميرالمؤمنين على كه او بر منبر كوفه بود مى گفت: ألا إنّ خير هذه الاُمّة بعد نبيّها أبوبكرٍ ثمَّ عمر ، مى گفتند با يكديگر كه تقيّه مى كند و مداهنه مى كند و زبانِ او خواصِ ّ او دانند.

امّا جوابِ اين فصل نيك تأمّل بايد كردن تا فايده حاصل شود:

اما آنچه گفته است و به عيب فرا نموده كه «شيعه به مجلسِ مخالفانِ خود شوند» اوّلاً بر قرآن انكار مى كند ، و قولِ خداى را ردّ مى كند ، و دعوتِ مصطفى باطل مى داند ، به دليلِ اين آيت كه بارى تعالى در نصِ ّ قرآنِ مجيد(1) و كتابِ عزيز(2) مى گويد محمّد را به امرِ مطلق: «فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أحْسَنَهُ ؛ (3) «بشارت ده اى محمدّ بندگانِ مرا كه قول هاىِ مختلف بشنوند و متابعتِ بهتر و حق تر و اولى تر كنند». پس شيعه در استماع محمودند و مستحقِ ّ ثواب اند ، و متابعتِ فرمانِ خدا و رسول و قرآن كرده اند. و خواجه در اين منع مأثوم و مُخطى و مستحقِ ّ لعنت و عقوبت ، و مخالفِ خدا و رسول و قرآن.

حُبِ ّ اميرالمؤمنين و آلِ او اعتقاد چگونه دارد ، و اگر حنيفى(1) باشد ، خواهند كه بدانند كه كَرّامى است يا معتزلى يا نجّارى ، يا خود مذهبِ بوحنيفه دارد مطلق در اصولِ دين و فروعِ شريعت. اين حركت و زحمت براىِ اين(2) باشد. آنگه حاضر شوند و بر منبرى كه جبر و تشبيه و خصومتِ اهل البيت شنيده باشند هم بر آنجا توحيد و عدل و عصمتِ انبيا و مناقبِ آل رسول شنوند ، دستارها مى اندازند و از درخت حنظل شكر مى چينند كه خرقِ عادت را ماند. و اگر اين عالم امير عبّادى باشد ، (3) خواجه ميان دربندد و بر ضلالتِ او عوام را تحريض(4) مى دهد كه آنچه او گويد بنتواند شنودن. و اگر تاج شعرى(5) باشد به خونش فتوى كند و شيعت تقويت و تربيت مى كنند و مال بر دوستىِ(6) توحيد و عدل و عصمتِ رسل و وجوبِ معرفت به عقل و نظر بذل مى كنند.

اوّلاً(1) اگر عالم و گوينده غريب كه در شهر آيد ، اگر نفاق نكند و به طمعِ سيمِ دنيا و مجامله خواجگانِ شيعى و اميدِ قبول به حضور(2) عوام و خواصّ شيعه در مذهبِ خود به مداهنه نكند ، و تعصّبِ سرد نكند ، و على را بر عمر فضيلت نهد ، و أهل البيت را بر اصحاب ترجيح نهد ، لابدّ شيعه مجلسِ او را مايل باشند. و اگر مذهبِ خود روى راست بگويد ، به مجلسِ وى چندان شوند كه به مجلسِ مقيمانِ شهر ، تا معلوم شود كه مداهنه و نفاق و تقيّه و ريا و حُبِ ّ جاه و مال(3) به عالمِ خواجه عايدتر است كه به عوام شيعه ؛ تا نيك بداند اين معنى.

دگر آن كه اگر مطربى و گوينده اى خوش آواز در شهرى آيد از بهرِ خوشى همه طوايف روى به وى مى كنند(4) و مى شنوند. خواجه آن به عيب نكند. چون مذكّرى(5) مخالفِ شيعه در آيد كه سخنِ خوش گويد ، از براىِ طراوت و لطافتِ سخن ، و ميلى نكند در دين و اعتقاد ، ايشان را نقصانى نكند ، آنچه توحيد و عدل و عصمتِ انبيا و مناقبِ آلِ مصطفى باشد ، در جان و دل مى گيرند ، و آنچه به خلافِ اين باشد ، التفات خود نكنند. خُذْ ما صَفا ودَعْ ما كَدر.(6)

شود كه اين حديث دروغ و بهتان است و على بهتر است و عالم و معصوم ، و همه صحابه محتاجِ علمِ او.(1) و الحمدُ للَّه ربِّ العالمينَ.

«رافضيان را قدرى و محلّى نباشد» و گفته است - خاكش به دهان - كه «رافضى و ملحد يكى است» و جايى گفته است: «رافضى اى(1) دهليز ملحدى است» پس گويد: سلطانى چون ملكشاه دختر را به رافضى داد. پس به بى امانتى و به بداعتقادى و به بددينى به ملكشاه سلطان حوالت مى كند. هر كس كه دختر به دهليزِ ملحدان دهد ، مسلمان نباشد تا اين دعاوى در نحر مجبّرش بماند و سلطان عالم و عادل و مؤمن باشد و اصفهبد على كه دامادِ او باشد ، مؤمن و معتقد و شيعى و امامى(2) و اصولى ، و خواجه بدان دعاوى مبتدع و منكر و مجبّر و ضالّ و انتقالى و منافق. و الحمدُ للَّه ربِّ العالمينَ.

و اما آنچه گفته است كه: «آن خاتون زبانِ بوطالبِ مناقبى شيعى - رحمة اللَّه عليه - ببريد» راست است و انكار نشايد كردن كه به حوالتى دروغ كه بر وى كردند ، (3) خاتون زبانِ او بفرمود بريدن.

و چه ماننده(4) است اين معنى بدان كه خواجه بوبكر خسروآبادى(5) سنّى كه حاكم قزوين بود ، او را گفتند: صدّيقك فضايلى دشمنِ على و آل او ، تو را لعنت كرده است. بفرمود تا در دار السّنّة(6) كه قزوين است آن فضايل خوانِ سنّى را پاره پاره بكردند. و پادشاهان در شهرها مانندِ اين بسيار كرده اند و كنند كه از حوالت به مذهب و اعتقاد

شد و تا چهل سال بعد از آن تاريخ در رى و قزوين و قم و كاشان و آبه و نيسابور(1) و سبزوار و جرجان و استرآباد و بلاد مازندران ، زهد و توحيد و مناقب(2) و فضيلت مى خواند تا در آن نيكونامى ، (3) با جوارِ خداى شد. و آنچه به تشنيع ياد كرده است آن را ، اصلى نيست و ندامت و ملامتِ آن به دنيا و آخرت به وى رسد. إن شاء اللَّه تعالى.(4)

بگفتمى(1) كه ملحدان را حمايت خانه كجا باشد. امّا اين قدر مسامحت كرده شد و عاقلان دانند كه ملحد و متّهم را به سارى جاى نباشد كه حساب كرده اند تا مُلكِ مازندران به رستم بن علىّ بن شهريار افتاد بيست و هفت هزار مرد ملحد كه در حدِّاعتبار و التفات اند به تيغِ او كشته شدند ؛ بيرون از آن گروه كه به قتلِ ايشان التفات نباشد. و در عالم از سلاطين و امرا كس را ماننده(2) اين فتوح نبوده است و اگر بودى پوشيده نماندى(3) تا بدانند كه سارى و اُرَمْ قبّة الاسلام است ، نه قرينه الموت. و الحمدُ للَّه ربِّ العالمينَ.

اصل درجه بوبكر و عمر زياده تر و بهتر باشد از درجه خداى و رسولِ خداى! و اين نه الزامى باشد كه از آن مفرّى باشد تا معلوم شود كه خواجه نوسنّى بوبكر و عمر را بزرگوارتر مى شناسد از خدا و رسول كه دشمنانِ خدا و محمّد را به قيامت عقوبت در مشيّت باشد كه خداى مالك الملك است ، امّا دشمنانِ بوبكر و عمر را به ضرورتْ عقوبت به دنيا كنند! و همه عقلا دانند كه نزولِ امراض و اسقام تعلّق به مصلحتِ عباد

جزا بر عمل گويند آن را به عداوتِ امير المؤمنين و اولادش ائمّه طاهرين حوالت نمى كنند كه كين و عداوتِ ايشان كفر است ، بايست كه ناصبيان كه جزا بر عمل را منكرند ، اين را به عداوتِ بوبكر و عمر حوالت نكردندى كه شناختنِ ايشان به قولِ خواجه واجب نيست. امّا خواجه را چون عداوتِ پسرِ بوطالب پيش آيد ، چنين تاريخ ها فراموش كند.

و رهابنه(1) نصارى(2) در رشوت ستدن و حق باز پوشيدن ؛ آنجا كه گفت: «تَرى كَثيرًامِنْهُمْ يُسارِعُونَ فى اْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ أكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ.(3) پس به اقرارِ مصنّف به قولِ [خاتمِ(4)] رسولان(5) دانشمندانِ خواجه ملعون اند.

دويم ، به دروغ زنى بر علماىِ خود گواهى داده است كه رافضى را سنّى خوانند و بر

است ، بر ردِّ مذهب و قولِ اين مولّف ، كفايت است. و الحمد للَّه ربّ العالمين.

امّا آنچه بر امرا و تركان تشنيع زده است كه كدخداى و حاجب و فرّاش و مطبخى و دربانِ رافضى دارند ، اگر از امرا و تركان ، عارف تر و عاقل تر است به كارِ ايشان ، بايد كه نصيحتى به شفقت بكند ، واگرنه ، زبان و قلم از مَساوى و مثالبِ بزرگانِ دين و دولت كوتاه دارد كه به زبانِ سگْ درياى بزرگ آلوده نشود. و الحمد للَّه ربّ العالمين.

به قذف و فحش منسوب نكنند. و بحمد اللَّه خواجگانِ ديندارِ ما همه مؤمن و معتقد و مستبصر باشند و اصول و فروعِ مذهب شناسند ؛ آن گويند كه بايد ، و آن از لفظ اجرا كنند كه شايد. و الحمدُ للَّه ربِّ العالمينَ.

ديگرى. و اين سادات و اصحابِ قلم كه امروز هستند ، بر سيرتِ سنيّه و طريقتِ پسنديده ايشان روند در همه معانى. و الحمدُ للَّهِ ربِّ العالمينَ.

طاق باجكى(1) برآويخت ، همه رافضيان شتّام(2) بودند ؛ باز گفتند: ملحد بودند. و از(3) قلعه هاى ولايتِ رى آن(4) خواجگان را كه به زير آوردند ، چون بوجعفر عيلان ، و بورضا ، و بُلفتوح اسدآبادى و غيرهم من الملاحدة - لعنهم اللَّه - نه همه رافضى بودند و از رفض در الحاد شدند؟ يكى از اينها را بگو كه نه رافضى بود. مگر جحود كنى ؛ چنانكه در ديگر چيزها جحود كنى.

امّا جوابِ اين فصل مشنّع(5) به انصاف گوش بايد داشتن و واحد به واحد برخواندن و البادى أظلم ؛ بدانستن كه جواب گفته اند جنگ(6) نباشد ؛ تا هر چه دروغ گفته است بگوييم ، و آنچه تهمت است بيان كنيم و معارضات ياد كنيم و الزام مقرّر كنيم. بتوفيقِ اللَّه تعالى و به الثّقة.

قول پيغمبر است و با چنين تهمت شايد كه تعرّضِ(1) مذهبِ(2) مسلمانان نكند.

و جواب آنچه گفته است كه: «همه را به الحاد بكشتند و از سنّت و جماعت كسى را اين تهمت نبود».

جانا ز جمال خويش آگاه نه اى *** اين جارويست(3) كه روى او جاكر اوست [كذا]

به ياد مى دار كه پرده خود به دستِ خود به زور آشكار مى كنى. اوّلاً تاج الملك لقب مرزوان(4) [است] كه خميرمايه الحاد و فتنه جهان شد و حبيب و حليف و معاهدِ صبّاح(5) بود. از آن هفت شخص بود كه بيعت اوّل كردند كه ذكرِشان برود درين كتاب. و معلوم است كه به اوّل [به ]مشبّهى و مجبّرى گفتى و به آخر به ملحدى كشته شد. و اگر احوالِ وى و مذهبِ وى مصنّف نداند ، بايد كه بپرسد از مردمِ وروجرد(6) تا بداند تا شبهتى بنماند.

شاعر در حضرت شد(1) و باستاد و به آوازى بلند اين قطعه بر سلطان خواند:

تو را سعد و بوسعد بودند يار *** چو تاج از برِ سر درآويختى

درآويخت بايست بدان هر دوان(2) *** تو آن هر دوان را برآويختى

از «سعد» سعدالملك را خواست ، و از «بوسعد» زَيْنُ الملك را. سلطان بگريست و شاعر را سيم و خلعت فرمود. بفرمود تا سعدالملك را به حرمتى و رونقى تمام دفن كردند. پس هر عاقل داند اگر زَيْنُ الملك و سعد الملك ملحد بودندى - چنانكه خواجه نوسنّى ياد كرده است - چنان شاعر معروف در حضرتِ چنان سلطان سائس مهيب ، (3) چنين قطعه نيارستى گفتن ، و سلطان قبول نكردى و بر آن صله و خلعت نفرمودى.

و برادرش اثيرالملك ابوالمجد سعد بن محمّد بن موسى - رحمة اللَّه عليه - بعد از قتل برادر تا در قيدِ حيات بود ، ممكَّن و محترم بود از قِبَلِ سلطانِ وقت. و رئيس العراقينِ مطلق او را نوشتندى ، و چون متوفّى شد از بزرگى و رفعتِ قدر ، از خاك(1) قم نقلش كردند به مشهدِ مقدّسِ عليّ بن موسى الرّضا - عليه السلام - ، و آنجا مدفون است. و دانم كه چنين بزرگان ملحد و متّهم نباشند الّا مؤمن و معتقد.

بندارى(1) هنارفروش(2) كه قصدِ بوالقاسمِ عبدويه كرده بود از طاقِ باجكى(3) درآويختند و مصنّفِ نوسنّى چون آن تاريخ مى داند ، (4) بايست كه اين معنى نيز فراموش نكردى كه «خواب(5) يك نيمه راست نباشد و يك نيمه دروغ». و داود شباندشنى(6) بر ناپيشه(7) كه معتمدِ وقت بود در آن طايفه به فتوّت و شطارت(8) گواهى داد بر ايمان و صلاحيتِ(9) بُلقسم عبدويه - رحمة اللَّه عليه - و اين معنى از آفتاب روشن تر است. و الحمد للَّه ربّ العالمين.

و اعتقاد هلاك كردند و اين معنى در روزنامه هاىِ ديوانى ظاهر است. چون مطالعه كنند اين شبهت و تهمت ساقط شود.

امّا آن(1) جماعت را كه از قلعه ها به زير آوردند ، پندارى كه مصنّف از مذهبِ اوّل ايشان بى خبر است. امّا بورضا و بُلفتوح ، اسدآبادى بودند و معلوم است كه در آن حدود شيعى هرگز نبوده است و نه حنفى. همه مجبّران و مشبّهيان باشند. و ابوابراهيم و سالارسگزى بودند و معلوم است كه اگر صد ملحد به تاختنِ مسلمانان شوند پنجاه سگزى(2) باشند و بدان ولايت بوىِ شيعه نرسيده است(3) و به جبر و تشبيه معروف تر باشند از آن كه به عدل و توحيد. و سندلانيان را خود(4) معروف است كه هر شبِ آدينه براىِ خرِ خدا ، كاه و جو نهادند ؛ تعالى و تَقَدّسَ عنِ الصُّعود و النّزول ؛ و اگرچه اكنون دعوىِ حنفى اى(5) مى كنند به تقيّه.(6)

پدرش كافرند ، نقصانِ رسالتش نباشد ، شاعيان را الحادِ آن دو علوى هم خللى نكند ، و سنّيان را هم نقصان نباشد ، چون كسى از آن طايفه ملحد شود ؛ امّا از براىِ معارضه و جواب آورده ايم نه از براىِ حجّت كه ملحد ملحد باشد از هر مذهب كه انتقال كند و اصحابِ آن مقالت را خللى نباشد ، «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرى مقصودِ ما بداند كه جواب گفته ايم نه ابتدا. امّا اردشير و حمزه و منوّر و بادار(1) و مظفّر خر(2) چون از كندان و سيستان و اسفيدان(3) و جاجرم(4) باشند ، پندارم رافضى نبوده باشند ؛ تا نيك تأمّل كند و شبهت زايل شود.

نه به در زادمهران ، (1) و مذهب و اعتقادِ پدرش پيرانِ(2) طايفه را معلوم است.

دوم [آن] قوم ، ده دارك(3) ملعون بود ، بوالغنائم دروگرِ(4) اصفهانى مشبّهى ؛ نه قمى ، و نه كاشى ، و نه آبه اى.(5) دعوتِ صبّاح به اوّل قبول كرد و از درانه تشبيه در بيرانه الحاد(6) رفته ، و چون از اصفهان به در آمد به الموت رفت. و هذا أظهرُ مِنَ الشّمس.

سوم آن قوم ، عطّاش أقرع بود كه مقيم دژِ كوه بود. اصل پدر پارسى ، و او اصفهانى ، كه نه شهر رافضيان است على زعم المصنّف.

- او را به تهمتِ فلسفه متّهم كرد(1) و به آخرِ كار عمر عبدالعزيز ، خليفه ، اين قرمط بن حمدان را به الحاد بياويخت. و اين بُلفتوح حمدانى از نسل ايشان بود و تظاهر به مجبّرى كردى(2) و به آخرِ كار ملحد شد تا مشتبه نشود كه از آن بنى حمدان است كه امير ابوفراس(3) و امير سيف الدّوله حمدانى و خواجه امام ناصر الدّين ابو اسماعيل حمدانى از ايشان است كه متنبّى شاعر در حقِ ّ ايشان مى گويد:(4)

و أنتَ أبو الهيجَى بْنُ حَمْدانَ يا ابْنَه *** تشابه مولودٌ كريمٌ و والد

و حمدانُ حمدونٌ وحمدونُ حارثٌ *** و حارثُ لقمانٌ و لقمانُ راشد

اُولئك أنياب الخلافة كلّها *** و سائر أملاك البلاد الزّوائد

ناحيه مجبّران و مشبّهيان بود در عهدِ اوّلين.

ششم اين جماعت ، (1) مسعود زورآبادى(2) بود از فحولِ علماىِ خراسان ، شاگرد خواجه امام ابوالمعالى جُوَيْنى سنّى. و اين مسعود نود ساله بود ، مفتىِ طايفه. به آخرِ

كارِ خواجه نوسنّى راست نيست اين معارضات تا مى خواند ريش مى جنباند كه لعنتِ هفت آسمان و زمين بر همه نِزاريان و صبّاحيان و باطنيان باد تا چرا وجوبِ معرفت را حوالت به سمع و پيغمبر و معلّمِ صادق كردند.

جهان دانند كه او از كدام قبيله بود و چه مذهب گفتى ، رافضى بارى نبود بنيمان ناطفى(1) كه ملحد شد ، مذهب و محلّه اش معلوم است ما را كه رافضى نبود. اسماعيل احمدان(2) كه از خور و سارقين بود ، داعيه و رسول ملاحده بود. چون الحادش ظاهر شد از بيم دهخداى فخراور هشتوردى(3) شيعى بگريخت و به الموت شد. معلوم بايد كرد كه آن دوازده چه مذهب داشتند و اگر نداند بپرسد تا بداند. با اسحاق صاحبِ خراج ملاحده ، نه هم از خور و سارقين بود كه ملحد شد و امير قايماز حرامى(4) -

و اگرچه در وجوبِ معرفت ، شريكِ ايشان است.

آن خواجه شهيد معين الدّين كاشى چون وزير سلطان اعظم سنجر شد - رحمة اللَّه عليهما - بر مشيرانِ مملكت او(1) انكار كرد به تقريرِ صلح با ملاحده ؛ و راه ها بر ملاحده ببست و بر ايشان باج هاىِ سنگى(2) نهاد و از ايشان الوف الوف را مى گرفت و مى كشت تا به آخر كار در حضرتِ خوراسان چون او(3) پيرى عالمِ عادلِ شيعى به تيغِ ملاحده كشته آمد ، (4) آخر نه شيعى بود. و سيّد منتهى جرجانى را كه(5) ملحدان به معاينه بكشتند ،

اسكيد(1) در شهور سنه ستٍ ّ و تسعين و أربعمائة بكشتند ، نه شيعى معتقد بود؟ رحمة اللَّه عليه. ملك گردبازو(2) را پسر ملكِ ملوكِ مازندران رستمِ علىِ شهريار كه هم ملاحده او را در حضرتِ خراسان بكشتند. نه پادشاه شيعه بود؟ او را به محمدت ياد بايست كردى ، و اگر به حصرِ اسامىِ شريف و وضيع از شهداى شيعه مشغول شويم ، روزگار و كتب خواهد. اين قدر [ما را(3)] كفايت است تا خواجه بداند كه از مذهبِ شيعه تا مُلحدى ، راهى دور است و از مجبّرى تا به ملحدى ، منزلى نزديك. و الحمدُ للَّه ربِّ العالمين ، و العاقبةُ للمتّقين ، و الجنّةُ للمُوَحّدين ، و النّارُ للملْحدين.(4)

دارد ، رافضى گويد: كار تقيّه دارد. و رافضى گويد: على همواره تقيّه كرد. پس به قول ملحد و رافضى على سرِ همه ملحدان و مداهنان(1) باشد. و گويند: جعفر صادق گفته است: «التّقيّةُ ديني و دينُ آبائي»(2) ، (3) زيرا كه باطنى اى كردن و تقيّه كردن مداهنه و نفاق باشد.

امّا جوابِ اين كلمات كه از سرِ جهل و بى علمى و تعصّب و بى ديانتى ايراد كرده ، است بعضى دروغ محض ، بعضى بهتان صرف ، كه وقوف بر آن الّا ملالتِ طبع و كندىِ خاطر نمى افزايد. امّا چون شروع برفت ، گزير نباشد كه جوابى در خورِ اين انها(4) افتد ؛ به توفيق و لطفِ خداى تعالى.

اصحاب خواجه مصنّف به رى كتابى ساخته است و آن بوالفضائل مشّاط(1) است براى عزّالدّين عين الدّولة خوارزمشاه ، در آن تاريخ كه او پادشاه قزوين بود و آن را كتاب فى معرفة(2) الالهيّة فى دولة الخوارزمشاهيّة نام نهاده و اوّلِ آن كتاب بعد از تسميه و تحميد آن است كه: «لابدّ هر واجبى را موجبى بايد ، و موجبِ معرفت خداى پيغمبرى(3) است و با فقدِ بعثت معرفت واجب نباشد». و اگر به شرحِ مذهب او درين مسأله مشغول شويم ، به طومارات و روزگارها تمام نشود ، به خلافِ مذاهب همه مسلمانان از طوايفِ اسلام كه او بدان مخصوص است. پس چون اين خواجه كه مشاركت كرده است با ملاحده - عليهم لعائن اللَّه - شايد كه مسلمانان(4) را ملحد نخواند و نگويد.

امّا آنچه گفته است كه: «رافضى گويد كه: بى معصوم شرع نشايد دانستن»(5) جواب آن در فصلى از پيش برفت كه در قبول شرعيّات بعد از بعثتِ رسول و ظهورِ

وعصمت در اعلامِ شريعت نيست و اين معنى از كتبِ شيعه معلوم و مفهوم است خلفاً عن سلفٍ ، و به انكارِ مداهنى مبتدعى ژاژخايى(1) حق باطل نشود. و الحمد للَّه ربّ العالمين.

است ؛ بدان دليل كه به چند موضع درين كتاب اشاره كرده است كه «رافضيان بعد از مصطفى دوازده امام گويند و همه را معصوم دانند» و جايى گفته است كه «على بزرگ تر امامى است به نزديكِ رافضيان». پس اگر على زَعْمِهِ بعضى ازين كلام ، بُزِ عايشه بخورده بودى ، امير المؤمنين على - عليه السلام - املا كردى تا به حسن عسكرى - عليه السلام - مختلّ و ناقص نماندى ، تا قائم بيامدى و املا كردى. و هر عاقل كه نظر كند درين فصل ، غايتِ بهتان و دروغ گفتِ(1) اين مصنّف بداند.

نباشند. و نه خواجه پيش از اين خود را سنّى مطلق خواندى ، اكنون از بيم تركانْ مركّب كرده است و خود را «حنفى سنّى» مى خواند؟ و تقيّه همين باشد.

خود نوبتِ مجلس بود. در آن ميانه بر مذهبِ صبّاحيان طعنى مى رفت و مردم به لعنت و نفرينِ آن قوم شوم ، زبان ها دراز كرده. در آن ميانه مجبّرىِ متعصّب برخاست و گفت: خواجه امام! اين قوم در «خير العمل» سر به گريبانِ تو برآورده اند. گفتم: در «خير العمل» سر به گريبانِ من برآورده اند ، امّا در وجوبِ معرفت ، زبان به دهانِ تو به دركرده اند. پس من پيرهن بركَنَم تا گريبان بنماند كه او سر بركند. تو را دشخوارتر است كه آن دهان باشد ، در آن دهان زبان باشد.(1)

و چه ماننده است اين به آن كه:(2)

هر مذهبى و طايفه اى به حضورِ سلطان او تقرير مى كرد اين مذهبِ مجبّران با مذهبِ باطنيان برابر است در وجوبِ معرفتِ خدا ، فضولى برخاست و گفت: مولانا ، چه فرق است ميانِ ملحدان و اين جماعت؟ خواجه گرم و بلند گفت: «اى خواجه فرق در دوگانگى باشد و اينجا يگانگى است و در يگانگى فرقى نباشد».

پس قول شرف الائمّه با قول شرف الاسلام برابر بايست كردن و بدانستن كه از ميانِ دو قول ، فرقى عظيم است: اوّلاً او گفت: دو برادرند ، اين گفت: يك نفسند ، و به مذهبِ خواجه و همه مسلمانان درست است كه روا باشد كه دو برادر باشند ، يكى هالك چون عبداللَّه كه پدرِ مصطفى است على زَعْمِهِ ، (1) و يكى ناجى چون حمزه و عبّاس كه هم عمّ مصطفى اند. و به مذهبِ ما(2) هالك(3) چون بولهب ، ناجى چون بوطالب. امّا روا نباشد كه يك نفس را دو حكم نهند در نجات و هلاك در يك وقت و بلكه اين قولِ دشمن است و بدان التفاتى نباشد. تا معلوم شود كه خواجه را با باطنيان نفسيّت است و رافضى را به قولِ او برادرى در يك وقت. و با اين معارضه و حجّت هيچ شبهت بنماند. و الحمدُ للَّه ربِّ العالمين ، حمد الشّاكرين.

امّا جواب آن است كه عجب آيد از ناقلى كه چنانكه خواهد به عشقِ مذهب سخن برمى گرداند ، اگر قائم(1) گرفتار شود نقصان نداند ، و چون ملوك ديالم را سلطان

بغداد بر خليفه حصار كند ، در حقِ ّ وى زبان دراز مى كند ؛ چنانكه در تاريخ الأيّام و الأنام كرده است.(1)

عهدى بعيدتر است و حادثه اى نامعروف تر.

بودند(1) درين طايفه ، چون خواجه بوسعيد كه مفسّر و راوىِ اخبار بوده است و متديّن و عالم ، و خواجه فقيه عبدالرّحمن نيشابورى كه به كتب و قول و قلم و تصانيفِ او التفات بسيار است طوايف اسلام را ، و خواجه احمد مذكِّر. و هر يك از آن بزرگان را از سلاطين و وزرا عطايا و حرمتى بوده است.(2) و نه قومى بوده اند كه خواجه اى چون نظام الملك بر ايشان تطاول كند كه ايشان را عطاياى بسيار داده است و شفقت هاىِ بى مر نموده ، (3) و ابوالمعالى نگارگر(4) مؤمن و معتقد بوده است و هرگز به شتّامى و لعّانى معروف نابوده(5) بحمد اللَّه. امّا خواجه ابوتراب دوريستى - رحمه اللَّه - پسرِ

من قال فيك أبابكرٍ خنىً(1) فأنا *** منه بري ء و ألقاه من اللّعنا

صهر النّبيّ و ثانيه و صاحبه *** و المستعان به في كلّ ما امتحنا

قد كان شيخاً لأهل الدّين معتمداً *** و صاحباً لرسول اللَّه مؤتمنا

كانا معاً و هما حيّان و اصطحبا *** في الغار ثمّ هما(2) في موضعٍ دفنا

أم من يقول لفاروق الهدى قذعاً(3) *** و القرم عثمان إلّا من أتى بزنا

و الألمعيّ عليٌّ في مآثره *** كالشّمس تبهر أعلام النّجوم سنا

اُثني عليهم و اُوصي من أرى بهمُ *** حتّى الحسين ابنه و المجتبى حسنا

أبلغ لديك نظام الملك مألكةً(4) *** مشفوعةً بدعاءٍ صالحٍ و ثنا

هذاك ديني الّذي ألقى الإله به *** يوم الجزاء فقل لي ان ترى حسنا

و چنان مى پندارم كه قائلِ چنين قصيده را نظام الملك بنرنجاند.

راه ها مى زنند ، و درباره اعتقادِ خود رجوليّتى مى نمايند ، رافضى بارى كيست...! در شهرها با مال و ملك نشسته اند و فرمان دهند و همه به سعادتِ تركانِ حنفى و سنّى و بركاتِ صلابتِ عمرى كه اين شهرها به رأىِ سديد و هيبتِ مهيب او ستده اند به سعىِ اميرانِ غازى ، چو سعد وَقّاص و خالدِ وَليد و مُثَنّى حارثه و عِكْرِمَه و بوعُبيده جرّاح و شُرَحْبيل بن حَسَنَه ، و نُعمان و سُوَيْدبن مُقَرِّن(1) كه منبر به رى نهاد ، و بوموسى كه خوزستان و اصفهان بستد ، و عَتّاب(2) بن وَرْقاء و عاصم بن عَديّ و غيرهم و زَهْرَة بن حَوِيّه(3) و عبداللَّه عامر كه خراسان بستدند كه اگر(4) براشمارند كردارِ هر يك و نامِ هر يك كتاب ها بايد و همه در كتب مغازى(5) هست ، از حرب هاى عراق و فتوحِ عجم در عهدِ بوبكر و عمر و عثمان و همه روزگارِ بنى اميّه و بنى مروان و همه روزگارِ(6) بنى عبّاس چه كرده اند تا بدان حدّ كه در حصار شهرى از شهرهاىِ خوزستان در مدّتى كه لشكرِ اسلام حصار مى دادند و دشخوار(7) بود ستدنِ آن ، زَهْرَة ابن حَوِيّه گفت: به جاهِ محمّد كه مرا بر اسپرى نهيد در شبِ تاريك و اسپر را به نيزه ها برگيريد و بر باروىِ شهر نهيد ، آن ديگر من خود ترتيب كنم. او را به ده مرد بر باروىِ شهر نهادند ؛ خود را در شهر افكند و بانگ بر زد. گبركان گفتند: عرب آمدند و در هم افتادند و جوىِ خون براندند ؛ تا عرب مى گفتند: شيرى تنها شهرى بستد.

ص: 160

امّا جوابِ اين كلمات به انصاف مطالعه كنند(1) تا فايده حاصل شود.

شيعت با ايشان موافقت(1) نكردند؟ پس اين طريقت وُلاة و امرا و شحنگان را باشد. خود مى كنند و شرِّ اعداىِ دين از مسلمانان كفايت مى كنند - نَصَرَهُم اللَّه - نه خجندى مى كند نه حلّاج نه شانه تراش نه ديگرى. همه خوش مى خورند و مى خسبند مرفّه و آسوده. و سادات و شيعت ، اگر مال دارند يا ملكى ، چنان دارند كه ديگران.

امّا جواب آنچه گفته است كه «فتح ديارِ گبركان و ديارِ كافران در عهدِ عمر خطّاب بود» ، چنين است و برين قول انكار نيست ؛ امّا از ذكر اسامىِ مُبارزان و نيكان كه جهاد كرده اند و غزوات ، (2) و فتح ها به دست و تيغ ايشان برآمده است ، همچنين است و

مصطفى است ، و سعد پدرِ عمر است كه سرِ حسينِ على بريده است ، و شُرَحْبيل مشيرِ معاويه است در كشتن حَسَنِ(1) على. و خواجه فريضه شناسد نامِ ايشان به نيكى ياد كردن ، امّا نوبت چون به على و آلِ على رسيد ، بُغضِ مادرآورش(2) رها نكند. امّا چه سودش دارد كه قرآن و اخبار از فضائل و مناقبِ ايشان مِلْ ء است(3) و عقل همه عاقلان بر عصمت و فضل ايشان گواه است.

كرده و اين آيت به استشهاد آورده كه: «وَ لا تُلْقُوا بِأيْديكُمْ إلَى التَّهْلُكَةِآن معنى از شيعت از محالات و ترّهات باشد ، امّا اين معنى از اهل سنّت ، فضيلت و كرامات باشد! و هر عاقلِ عالم كه درين يك فصل به استقصا تأمّل كند ، بداند كه اين مصنّف را با اميرالمؤمنين چه خصومت و عداوت است. «و لا يحبُّه إلّا مؤمنٌ تقيٌّ ، و لا يُبغِضُهُ إلّا منافقٌ شقيٌّ».(1)

پدرانش بودند و نه بر مذهب و اعتقادِ او بودند و نه با على و آل و فاطمه بُغض و عداوتى داشتند. خدايِشان مكافات خير كناد به قيامت به هر چه كردند «إنَّ اللَّهَ لا يُضيعُ أجْرَ الْمُحْسِنينَ»(1). امّا چون جزا بر عمل نيست دريغا رنج و روزگارِ ايشان! كه بُلحسن أشعر بعد از آن بيامده است و گفته كه مالك الملك اگر خواهد ايشان را به دوزخ فرستد و به بدل ايشان كفّار و گبركان را به بهشت برد تا هيچ فرقى نباشد از ميانِ مؤمن مجاهد مطيع و از ميان كافرِ معاندِ عاصى ، به كورى رافضيان قم و سارى!(2)

و نعمت نكرد. و عثمانِ عفّان در عهدِ خلافت خود الّا اهل رِدّه را كه تمرّدى كردند ، از شرايطى كه بوبكر بر ايشان نهاده بود ، مالشى بداد ، ديگر هيچ غزاتى نكرد و اين معنى بر فضلا پوشيده نيست. و از فرزندانِ عثمان هيچ كس آن اختيار نكرد و مذكور نشدند

حقّ كنند. آن جمله انكارِ توحيد كردند ، اين جماعت انكارِ شريعت و امام ، و باغيان بودند و با ايشان قتال واجب شد تا معلوم باشد.

بود امام و مطاع او بود به حصولِ شرايط كه گفته شد و به دلالتِ خبرِ رسول كه بيان كرده آمد. و مى پندارم كه يزيد و عبيداللَّه مرجانه و عمرِ سعد و مسلم عمرو باهلى و منقذ مرّه عبدى و شمر ذى الجوشن حليفِ بني اميّه و خولى يزيد رافضى نبودند و كشندگانِ حسينِ على اينانند كه همه اموى و مبغض و خارجى بودند. و چون مصنّفِ كتاب در اوّل گفته است كه «واضع مذهبِ رفض ابن مقفّع بوده است» درين روزگار حديث ، (1) نمى دانم كه در عهدِ حسين رافضيان از كجا آمدند؟! بلكه همه حوالاتش دروغ و بهتان است و همه معارضات از سرِ شبهت و نسيان است ، و هر كس كه چنين حوالت كند ، مبغض و عاصى و كذّاب و بى ايمان است. «كَبُرَتْ كَلِمةً تَخْرُجُ مِنْ أفواهِهِم إن يَقُولُونَ إلّا كَذِباً.(2)

امّا جوابِ اين كلمه كه «زين العابدين و باقر و صادق و غير ايشان از ائمّه ما - صلوات اللَّه عليهم - از خانه بيرون نيامدند» ، پندارم دلالتِ نامستحقّى نكند كه خلفاى بنى عبّاس از عهدِ مأمون و هارون نه همه منزوى باشند در دارالخلافه و بيرون نيايند ،

يكى ابوالعبّاس سفّاح مهم ترين بود و ديگر ابوجعفر المنصور كه او را أبوالدّوانيق گفتندى ، و بهرى گويند: او را ابوجعفر الدّوانيقى گفتندى. اين هر دو پسر را بياورد و ابوالعبّاس را به خلافت بنشاند ، و او سه سال خلافت كرد و از جهان كرانه شد و خلافت با منصور افتاد. بيست سال تمام خلافت بكرد و اند هزار نفس زكيّه از آلِ على و فاطمه هلاك كرد ، چه به زهر ، چه به تيغ و چه آن را كه در ديوارها گرفتند و اين معنى ظاهر است. و زيد على را او كشت به يك قول ، و به دگر قول عبدالملك مروان. و امام بوحنيفه كوفى - رضي اللَّه عنه - در عهد او بود و بوحنيفه را بارها الحاح كرد كه به

دوستدار و پيروِ آلِ مصطفى بود - عليه السلام - ، و در كتابِ اسامى الرّجال شيعت چنين است كه او شيعى بوده(1) و اشعار و ابيات او در مراثى و مناقب آلِ رسول(2) همه دلالت است بر اعتقادِ وى به حبِ ّ ايشان. و اين همه خصومت ، از آن روزگاران پديد آمده است كه مردم در مذهبِ بوحنيفه و شافعى خلاف كردند و چون بُلحسن اشعر و حسين نجّار و ابوعبداللَّه كرّام و عمرو عبيد معتزلى و جهم صفوان و غير ايشان ، و درين كتاب از اين فصل اين قدر كفايت است.

باطل و زخرف باشد. و هر عاقلِ عالم كه درين فصل تأمّل كند ، بُطلانِ آن قولِ بى اصل بداند ، و امام آن باشد كه باشد ، اگر متصرّف باشد و اگر ممنوع ؛ چون شرايطِ امامت حاصل باشد در وى. و هذِهِ قصيرةٌ عنْ طَويلةٍ.

باشد(1) و هم عداوتِ على به ظاهر(2) كرده باشد. و عمر روزِ حكمِ زنِ زانيه مى گويد: «1252] اگر على نبودى عمر هلاك شدى» ، خواجه مى گويد: او عالم تر است از على! تا هم انكارِ قولِ عمر كرده باشد ، و هم اظهارِ عداوت على. پس خواجه مجبّر بهتر مى داند از ايشان كه ايشان! و سپاس خداى را كه بدين حجت ها و جواب ها هر چه آورده است ، باطل و مضمحلّ گشت ، و بدانچه راست گفته است ، و مذهب است ، اعتراف كرده آمد تا حق از باطل جدا باشد و صحيح از سقيم. و الحمدُ للَّه ربِّ العالمين.