نظری به موسیقی از طریق کتاب و سنّت

در این کتاب :

1- مسائل مشکل و پیچیده فقهی موسیقی

2- راز هائی در حرمت موسیقی از کتاب و سنّت

3- مباحثی درباره شعر و شاعر ممدوح و مذموم آن از طریق کتاب و سنّت

4- راز هائی از اعجاز و جاذبه قرآن

5- جمع آوری عمده آیات و روایات مسائل فوق ، چه از طریق شیعه و چه از طریق اهل سنّت را دسته بندی شده می خوانیم

چرا موسیقی در اسلام حرام است ؟

باید از کتاب باید از کتاب و سنّت پرسید و پاسخ شنید

ص: 2

مورد اول در بزم ها و عشرت کده ها و خوش گذرانی ها ... 9

مورد دوّم در جنگ ها و تهییج سربازان برای جان بازی در راه کشور گیری ... 9

مورد سوم در عزا داری های شخصیّت های بی محتوا از سلاطین و اشراف ... 9

اسلام با هر سه مورد مخالف است، چه رسد به آن که برای رسیدن به آن از موسیقی استفاده شود ... 10

توضیح مخالفت اسلام با مورد اول ... 10

توضیح مخالفت اسلام با مورد دوّم ... 10

توضیح مخالفت اسلام با مورد سوم ... 12

در عزا داری های شخصیّت های برجسته اسلامی با ذکر فضائل و صفات و ملکات فاضله آن بزرگ واران ، نوعی کلاس درس تشکیل و مردم بسوی کمالات انسانی سوق داده می شوند...13

استفاده از وسائل مختلف موسیقی در عزا داری های شخصیّت های اسلامی دهن کجی و زیر پا گذاشتن احکّام مقدّس اسلام است ... 13

متن کامل سخنرانی امام خمینی دربارۀ موسیقی ... 15

موسیقی سبب می شود که مغز انسان مدتی که به موسیقی گوش داد تبدیل به یک مغز غیر فعال و غیر جدّی بشود و انسان را از جدّیت بیرون می کند ... 16

جوانی که اکثر اوقاتش را پای موسیقی صرف کند از مسائل زندگی و از مسائل جدّی به کلّی غافل می شود و عادت می کند همان طور که به مواد مخدّر عادت می کند ... 17

موسیقی را حذف کنید و از این که به شما بگویند کهنه پرست شدید نترسید ... 18

فقهاء شیعه و موسیقی ... 21

تحت پنج عنوان علماء در کتب فقهیه مسئله موسیقی را متعرض شده اند ... 21

سخنان شیخ صدوق در کتاب مقنع ... 22

سخنان شیخ مفید در کتاب مقنعه ... 23

سخنان شیخ طوسی در کتاب نهایه ... 23

سخنان سلاّرین عبد العزیز در کتاب مراسم ... 23

ص: 4

سخنان محمد بن ادریس در کتاب سرائر ... 24

سخنان شیخ طوسی در استبصار ... 24

سخنان شیخ انصاری در کتاب مکاسب ... 25

سخنان مفتاح الکرامه در شرح قواعد علّامه ... 25

حرمت غناء اجماعی است ... 26

ذکر چند تن از علماء که به اجماعی بودن حرمت غنا تصریح فرموده اند ... 27

سخنان مفتاح الكرامه ... 27

مسائلی که از نظر فقهی مورد بحث قرار می دهیم ... 29

مبحث اول تقسیر كلمه غناء ... 30

نظر ما در این مبحث ... 31

در این جا توجّه به دو نکته ضروری است ... 32

نکته اول تعریف گفتار ... 32

نکته دوّم حقّیقت معنی گفتار متکی به لفظ نیست ... 32

مبحث دوّم جواب اشکال که بعضی می گویند غناء کیفیتی از صوت است نه حدیث و قول ... 34

نظرات مرحوم شیخ انصاری در مورد حرمت غناء ... 35

در این جا خدشه ای وارد می کنند که چرا قول و حدیث به غناء تفسیر شده ... 35

در بررسی سخنان مرحوم شیخ انصاری باید به 5 نکته توجّه کرد ... 35

حل اشکال که در بند 3 مطرح شده ... 37

بررسی بقیه سخنان مرحوم شیخ انصاری و جواب آن ها ... 38

سخنان مرحوم صاحب جواهر قدّس سرّه در بیان اشکال و حل آن ... 40

برسی سخنان مرحوم صاحب جواهر قدّس سرّه ... 40

تفسیر سه امام را نمی توان اشکال گرفت بلکه در فهم خود باید تجدّید نظر کرد ...41

مبحث سوم آوازه موسیقی ( غناء) در خواندن قرآن و دعاء و نصایح و مراثی ائمّه اطهار صلوات الله علیهم نیز مانند بقیه موارد حرامست یا نه؟ ... 42

ص: 5

بخش اول آیا غناء در خواندن قرآن و دعا حرام است یا نه؟ ... 42

استثناء قرائت قرآن و دعا از حرمت موسیقی قبل از محدِّث کاشانی صاحب وافی و محقِّق سبزواری صاحب کفایه رحمهما اله از کس دیگری از فقها شناخته نشده که به آن قائل باشند ... 43

سخنان محدِّث کاشانی علیه الرحمه ... 43

بررسی سخنان محدِّث کاشانی و جواب آن ها ... 44

جواب هائی از فرمایش مرحوم محدِّث کاشانی قدّس سرّه در 8 قسمت ... 44

سخنان محدِّث سبزواری قدّس سرّه در جواز غناء در قرآن ... 47

ادلّه مرحوم محقِّق سبزواری ... 47

به دو وجه مرحوم محقِّق سبزواری بین این دو دسته روایت را جمع می کند ... 48

وجه اول ... 48

وجه دوّم ... 49

جواب سخنان مرحوم محقِّق سبزواری قدّس سرّه ... 49

در جواب از استدلال به این روایت برای جواز غناء در قرآن دو نکته گفته می شود ... 52

نکته اول در این روایت تعبیر به غناء نیست و ابو بصیر از موسیقی دانان نبوده ... 52

نکته دوّم در خصوص قرائت قرآن روایاتی صریح رسیده که از غناء و آوازه موسیقی در آن شدیدا نهی فرموده ... 52

روایاتی که از غناء در قرائت قرآن نهی فرموده ... 52

حرمت غناء در عزا داری های ائمّه و غیر آن ها ... 55

بیانات مرحوم مقدّس اردبیلی در تقریب جواز غناء در مرثیه حضرت امام حسین ( علیه السلام ) ... 56

جواب ادلّه مرحوم مقدّس اردبیلی قدّس سرّه ... 58

سخنان مرحوم شیخ انصاری در ذیل سخنان مرحوم مقدّس اردبیلی قدّس سرّه ... 63

سخنان مرحوم استاد مطهرّی در تحریف عاشورا ... 64

نظریّه مرحوم آیه الله العظمی آقای بروجردی راجع به شبیه خوانی ... 65

مبحث چهارم : فرق بین غناء و حسن صوت ... 66

ص: 6

پنج عنوان در نیکوئی صدا هست که در غناء نیست ... 66

سخنان محقِّق قمی صاحب قوانین قدّس سرّه ... 68

سخنان صاحب مفتاح الكرامه ... 68

حسن صوت

بخش اول : روایات حسن صوت ... 69

روایات حسن صوت و این که حسن صوت غیر از غنا است ... 69

بخش دوّم : در تحسین صوت و نیکو کردن صدا هنگام قرائت قرآن ... 73

نیکو کردن صدا هنگام قرائت قرآن غیر از غناء است ... 69

بخش سوم روایاتی که درباره بلند کردن صدا در خواندن قرآن و دعا است ... 74

بلند کردن صدا به تن هائی غناء نیست چه در قرآن یا دعا و غیر این ها ... 74

بخش چهارم : محزون کردن صدا در حال خواندن قرآن و دعا ... 76

محزون کردن صدا در خواندن قرآن و دعا غناء نیست ... 76

محزون کردن صدا که در خواندن قرآن و دعا سفارش شده غیر از غناء است ... 76

آیات قرآن که مؤیّد این احادیث است ... 78

بخش پنجم : ترتیل غناء نیست... 79

مبحث پنجم در دو قسمت... 80

قسمت اول : آیا غناء در عروسی از حرمت استثناء شده و جایز است یا نه ؟ ... 80

شیخ صدوق قدّس سرّه غنا را در همه جا حرام می دانند ... 80

شیخ مفید در کتاب مقنعه ، ابو اب مکاسب کسب مغنّیه در عروسی را استثناء نکرده ... 81

سلار بن عبد العزیز دیلمی شاگرد شیخ طوسی کسب مغنّیه را در عروسی استثناء نکرده ... 82

شیخ ابو الصلاح حلبی نیز غناء را بطور مطلق حرام دانسته، بدون استثناء در عروسی ... 83

شیخ جلیل محقِّق محمد بن ادریس فتوی می دهد که غناء از هر کس حرام است ... 84

مرحوم ابن ادریس در مکاسب سرایر فتوی بر حرمت غناء در عروسی می دهد ... 84

چهار نتیجه از سخنان مرحوم ابن ادریس ... 86

شیخ طوسی و استثناء کسب مغنّیه در زفاف ... 87

ص: 7

چند نکته مورد توجّه در سخنان شیخ طوسی ... 88

شیخ طوسی در مبسوط ، نهایه را یک فقه حدیثی معرفی می کند که به عنوان احادیث تألیف شده ... 89

از عبارت مرحوم علّامه حلی قدّس سرّه معلوم می شود که تنها شیخ در نهایه به تحویز غناء در زفاف و عروسی قائل شده اند ... 89

کلام مرحوم علّامه در تذکُّره ... 90

کلام مرحوم علّامه در منتهی ... 91

کلام مرحوم علّامه در تحریر ... 91

کلام مرحوم علّامه در قواعد ... 91

سخنان مرحوم شیخ در استبصار ... 92

شیخ طوسی شعر خواندن زنان را در عروسی تجویز می کند ، نه موسیقی و آواز خواندن که غناء است ... 93

سخنان مرحوم علّامه حلی در استدلال در جواز غناء در عروسی در کتاب مختلف ... 94

ادلّه مرحوم علّامه بر جواز کسب مغنّیه در عروسی ... 95

نقل مرحوم علّامه ، ادلّه مانعین را از کسب مغنّیه در عروسی ... 95

جواب مرحوم علّامه از ادلّه مانعین ... 96

جواب های ما از سخنان مرحوم علّامه حلی ... 97

غناء در عروسی بدون بکار بردن فنون موسیقی فقط با شعر خواندن باشد ... 99

زفاف حضرت صدیقه سلام الله علیها و شعر خواندن زنان بدون موسیقی ... 100

نتیجه بحث : شعر خواندن بدون بکار بردن هنر های موسیقی مورد تحریم نیست ... 101

تأیید روایات در این موضوع ... 102

چرا به زنان مغنّیه و مطرب در روایات این اندازه بد گوئی شده ... 105

مفاسد مطربان و زنان مغنّیه ... 106

بازار گرم مطرب و زنان فاسد در دربار سلاطین و خلفاء ... 107

مطربان و فاحشه ها و مجالس خلفاء جور ... 107

ص: 8

1- یزید بن معاویه و آوازه موسیقی ... 108

2- یزید بن عبد الملک و زنان مطرب ... 108

3- سلیمان بن عبد الملک و کنیز مطرب ... 109

4- هارون الرشید و پسران مطرب ... 109

5- مأمون و دختران و پسران مطرب ... 110

6- معتصم عبّاسی و کنیز مطرب ... 111

7- متوکّل عبّاسی و ترویج می گساری و موسیقی ... 111

8- حضور عالم دربارى بمجلس مطرب استان داری اموی ... 112

رنج هائی که ائمّه طاهرین علیهم السَّلام و پیروان شان از هوس بازان موسیقی پرست کشیده اند و با آن مبارزه کردند ... 114

1- احضار حضرت هادی علیه السَّلام در مجلس عشرت و شب نشینی متوکّل ... 114

2- با اشعار حضرت هادی علیه السَّلام مجلس می گساری و موسیقی متوکّل بهم ریخت ... 115

3- مجلس می گساری و ساز و رقص بشر حافی با یک سخن حضرت موسی بن جعفر بهم ریخت ... 116

4- موضع گیری یکی از اولاد امیرالمؤمنین در مقابل متوکّل ... 117

5- نهی از منکر کردن ابو بصیر از مجلس می گساری و موسیقی همسایه اش ... 119

قسمت دوّم از مبحث پنجم در جواز و عدّم جواز غناء در حُدا است ... 121

موسیقی از نظر برادران اهل سنّت ... 124

بخش 1- تفسیر بعضی از آیات قرآن بر موسیقی ... 125

اول : و من الناس من یشترى لهو الحدیث ... 125

دوّم : و انتم سامدون ... 125

سوم : و استفزز من استطعت ... 126

بخش 2- روایات غیر تفسیری درباره موسیقی ... 127

بخش 3- سخنان فقهاء اهل سنّت درباره موسیقی ... 131

ص: 9

زیان های موسیقی را یزید بن الولید و عمر بن عبد العزیز در حدیث خود ذکر کرده اند ... 134

زیان های آفت بار موسیقی با بیانی حکیمانه ... 134

در زمان جاهلیت، خدا، پیامبر را از شنیدن موسیقی حفظ کرد ... 135

سخنان یکی از حکماء موسیقی دان اسلامی در تعریف موسیقی ... 138

در معنی لحن و اقسام و خواص استعمال هر یک ... 140

در بیان الات و الحان و معنی دستان و حقّیقت پرده و آواز و شعبه و اقسام هر یک ... 142

فصل اول در بیان الات و الحان ... 142

فصل دوّم در بیان حقّیقت پرده و آوازه و ترکیب و شعبه ... 143

هفت نتیجه از نقلیات فیلسوف موسیقی دان در مورد موسیقی ... 145

سخنان دکتر علی شریعتی درباره موسیقی ... 148

بررسی سخنان دکتر علی شریعتی ... 155

اشاره به گوشه ای از ابعاد اشتباه ... 155

فشرده ای از سخنان دکتر در 10 قسمت ... 156

بررسی اولین قسمت از سخنان دکتر ... 157

حکمت و تشریع و علل احکّام در قرآن غالبا یا در همه جا صریحا یا بطور اجمال ذکر شده ... 159

قرآن بدلائل سخن خود تصریح و یا اشاره کرده ... 160

فهم دلائل سخن قرآن بزحمت تحصیل علوم اسلامی نیاز دارد ... 161

اعتراف عالم سنی که اگر علمای شیعه نبودند علوم اسلام به رکود کشیده می شد ... 161

بررسی دوّمین قسمت از سخنان دکتر چرا « موسیقی که یک هنر عمیق و مؤثّر است حرام شده » ... 164

موسیقی هنر سازندگی عمیق دارد لکن یک انسان خیالی و اوهامی را ... 165

حکایت ابو نصر فارابی در مجلس سیف الدوله ... 166

سومین قسمت از سخنان دکتر « سندی در حرمت موسیقی نه در کتاب و نه در سنّت نمی یابند » ... 168

ص: 10

جواب به سخن دکتر ... 169

چهارمین قسمت از سخنان دکتر « قول زور حرف مفت و موسیقی صوت است » ... 170

این تفسیر از امام صادق است ، چگونه بر آن اشکال می کنند ... 170

آیه قول الزور و لهو الحدیث از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سه امام به موسیقی تفسیر شده ... 170

جواب اشکال ... 171

پنجمین قسمت از سخنان دکتر ... 173

جواب سخن دکتر ... 173

ششمین قسمت از سخنان دکتر ... 174

جواب سخن دکتر ... 174

معنی لهو چیست و چگونه منطبق با موسیقی است ... 174

سخنان شیخ انصاری که موسیقی از گناهان کبیره است ... 175

هفتمین قسمت از سخنان دکتر ... 176

جواب سخن دکتر ... 176

در شش (6) موضع علماء به بحث در مورد موسیقی می پردازند ... 177

هشتمین قسمت از سخنان دکتر ... 178

جواب سخن دکتر ... 178

نهمین قسمت از سخنان دکتر که « اگر موسیقی مثبت باشد جایز و اگر منفی باشد حرام است » ... 180

جواب : در حرمت موسیقی بین مثبت و منفی آن تفاوتی نیست ... 180

چرا باید دلیل حرمت موسیقی را از قرآن و روایات گرفت؟ ... 181

دهمین قسمت از سخنان دکتر که « حرمت موسیقی از یک منشأ سیاسی نشئت گرفته نه از اصل اسلام » ... 183

جواب سخن دکتر ... 183

حرمت موسیقی دارای مقطع زمانی و مکانی نیست ... 184

ص: 11

( آیاتی از قرآن دربارهٔ موسیقی ) در شش موضع و توضیح مختصر آن ها ... 187

موضع اول آیه لهو الحدیث ... 187

موضع دوّم آیه قول الزور ... 187

موضع سوم آیه لا یشهدون الزور ... 188

موضع چهارم آیه آخر سوره جمعه ... 188

موضع پنجم آیه سوره نجم و انتم سامدون ... 189

موضع ششم آیه 64 سوره اسراء ... 189

قرآن و حرمت موسیقی ... 189

مفسر قرآن تنها پیامبر و جانشینان آن حضرت ( صلوات الله علیهم اجمعین ) هستند ... 190

قرآن با این حجّم در تمامی زمان ها جواب گوی سئو الّات بوده ... 191

بعضی از مراحل استفاده از قرآن احتّیاج به تدبّر دارد ... 191

بعضی از مراحل استفاده از قرآن احتّیاج به استاد و مبین دارد و بدون آن امکان پذیر نیست ...192

اولین مبین قرآن خود خداوند است دوّمین مبین قرآن پیامبر خدا می باشد ... 192

سومین مبین قرآن جانشینان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم و جانشینان آن حضرت یعنی ائمّه اطهار علیهم صلوات الله می باشند ... 192

سخنان شیخ طوسی در تبیان راجع به قرآن ... 195

تحریم موسیقی صریحا در قرآن در دو موضع ... 196

موضع اول آیه لهو الحدیث که موسیقی را صریحا تحریم کرده...198

روایات در تفسیر آیه از طریق شیعه ... 199

روایات در تفسیر آیه از طریق اهل تسنن ... 200

سخنان شیخ طبرسی در مجمع البیان ... 202

تفسیر این دو آیه در پرتو آن روایات ... 203

ص: 12

لهو چیست؟ ... 204

خلاصه ای از تعریف ها از لغت و واژه لهو و مشتقّاتش ... 206

حدیث چیست؟ ... 206

خلاصه ای از تعریف ها از لغت و واژه حدیث ... 207

معناى لهو الحدیث ... 207

مراد قرآن از لهو الحدیث چیست؟ ... 208

مجلد دوّم

دنباله آیه لهو الحدیث ( موضع اول ) ... 215

توضیح بیشتر در شرح آیات ... 218

موسیقی سرگرمی های حکایت ساز در دل القاء می کند ... 219

مثنوی خیال بافی های موسیقی از گفتار نی را توضیح می دهد

درون نی خالی است و آن همه آشوب در دل شنونده ایجاد می کند ... 221

موسیقی زبان مخصوص ، همه کس فهم و طبیعی دارد ... 222

موسیقی گنگ نیست بلکه حکایت های سرگرم کننده ای به دل الهام می دهد ... 223

چرا در آیه لهو الحدیث شدیدا موسیقی را تححریم کرده ... 224

جواب برای چهار خطر و آفت بزرگ ... 224

موسیقی سرپوش بر قوای ادراکی می نهد ... 225

موسیقی در زنجیر اسارت خود عقل و فکر را خاموش می کند و قوای ادراکی را به خیال بافی می کشد ... 225

موسیقی انسان را از راه خدا گم راه می کند ... 226

موسیقی در گم راه کردن غافل گیر می کند ... 228

موسیقی به آیات خدا استهزاء می کند ... 229

استهزاء یکی از راه های مبارزۀ مخالفین و افراد شیاد با حقّ است ( شواهدی در این

ص: 13

زمینه) ... 230

مخالفین حضرت نوح ( علیه السلام ) از راه استهزاء و سخریه با تبلیغات و دعوات او مبارزه می کردند ... 230

سه گروه عاملین موسیقی عذاب اهانت بار و مسخره آمیز می کشد چه در دنیا و چه در آخرت ... 230

فشرده ده مطلب که از این دو آیه درباره موسیقی استفاده شد ... 233

مطلب اول موسیقی صریحا در قرآن تحریم شده مطلب دوّم موسیقی از گناهان کبیره است ... 234

مطلب سوم در این آیات قسمتی از علل حرمت موسیقی را فاش می سازد ... 234

مطلب چهارم موسیقی خواه عذابش رنج آور و اهانت بار است ... 235

مطلب پنجم موسیقی پرست متکبرانه با قرآن برخورد می کند ... 235

مطلب ششم قرآن کتاب هدایت است و موسیقی سدّی است در راه آن ... 236

مطلب هفتم قرآن با تعبیری حقّیقت گو نام موسیقی را می برد ... 236

مطلب هشتم این دو آیه تمام اقسام موسیقی را تحریم می کند ... 237

مطلب نهم صدائی که هنر موسیقی در آن بکار نرفته و تأثیر و جاذبه هنر در آن نیست چه آواز و صدای انسان و چه بوسیله یکی از آلات آن مشمول آیه نمی شود ... 237

مطلب دهم موضوع تحریم ، لفظ غناء نیست ... 237

موضع دوّم آیه قول الزور که موسیقی را صریحا تحریم کرده ... 239

روایات در تفسیر این آیه ... 240

تفسیر آیات در پرتو روایات ... 241

گفتاری از محقِّق قمی در تفسیر غناء ... 242

چند مطلب مورد توجّه در سخنان محقِّق قمی ... 242

دو اشکال آقای دکتر شریعتی بر استدلال به آیه ... 244

توضیحاتی برای آن دو اشکال ... 244

توضیح اشکال اول ... 244

ص: 14

توضیح اشکال دوّم ... 245

پاسخ اشکال اول آقای دکتر ... 246

یک تحقّیق درباره وضع بعضی لغات ... 246

وضع تفهیم و تفاهم در انسان ... 248

انسان با خلق الفاظ و سخن گوئی خواسته ها و مدرکات خود را به دیگران می گوید و تحویل می دهد ... 248

انسان تنها به سحن گفتن اکتفاء نمی کند بلکه از نوشتن، اشارات ، و نشانه گذاری نیز استفاده می کند ... 248

اشخاصّ گنگ با اشاره و ... خواسته های خود را می فهمانند ... 248

آیا موسیقی تنها صدا و آواز است؟ ... 249

موسیقی تنها صدا و آواز تو خالی نیست مانند بعضی الفاظ بی معنی و الّا هر آوازی را موسیقی می گفتند ... 249

دو نتیجه از گفتار در این موضوع ... 250

پاسخ اشکال دوّم آقای دکتر ... 252

تفسیر قول الزور ... 252

اقوال مفسّرین ... 252

تعبیر مرحوم شیخ طوسی بهترین بیان و جامع و کامل ترین آن در تفسیر کلمۀ « زور » است ... 253

چهار صفت قول تزویر شده ... 254

موسیقى حقّیقتا قول الزور است و سخن موسیقی القائاتی است در دل و فریبا ... 255

آیا موسیقی می تواند اسراری از حیات بیاموزد؟ ... 257

شرح و تفسیر این چند آیه در اطراف موسیقی ... 258

شرح آیات ... 259

انواع ضلالت از خود بینی تا شرک ... 260

ضلالت از طریق خود بینی و خود محوری ... 261

ص: 15

ضلالت از طریق شرک ... 261

ضلالت از طریق تخیُّلات تولیدی موسیقی ... 262

این چه تشبیهی است برای شرک و وجه شبه چیست؟ ... 264

پاسخ درباره وجه شبه ... 265

سخنان المیزان ... 265

سخنان تبیان ... 265

سخنان بیضاوی ... 266

تفسیر صافی ... 266

تفسیر ابو الفتوح رازى ( تفسیر منهج الصادقین ) ... 266

تفسیر مجمع البیان ... 267

سخنان زمخشری به نقل امام فخر رازی ... 267

یکی از حقّیقت هائی که در زمینه بت پرستی قرآن از آن پرده بر می دارد اینست که « مشرک پیرو تخیّلات خود است نه بت ها » ... 270

دلائل سخن ... 270

موسیقی ، سازنده و برانگیزنده اوهام و خرافات است است... 271

موسیقی پرستی و بت پرستی هر دو به خرافه پرستی مربوط می شود نکاتی که در تفسیر آیات استفاده شد (14 نکته ) ... 272

چرا موسیقی در این چند آیه تحریم شده؟ ... 281

تنها مانع وسد انسان در راه نیل به کمالات در ابعاد مختلف « جهل » است و آن بر دو قسم می باشد ... 276

قسم اول جهل که هر انسانی اقلاً در ابتداء زندگی در همه امور یا اکثر ، به آن مبتلا است و کم کم به رفع آن می پردازد ... 281

خطر اوهام پرست که خود را یافته و شناخته می داند ( قسم دوّم جهل ) ... 282

موسیقی با پرده ای از اوهام کور می کند نه شناخت می دهد ... 283

پس از کور شدن آمادگی پذیرش دو خطر بزرگ را پیدا می کند :

ص: 16

خطر اول ... 284

خطر دوّم ... 285

و من يُعظَّم شعائر الله فانها من تقوى القلوب ... 286

شرح مختصری از شعایر ... 287

سخنان محقِّقین دربارۀ شعایر و معنای آن ... 287

سخنان مفردات القرآن ... 287

سخن المیزان ... 287

سخن مجمع البحرین ... 288

بحثی درباره روابط دو رشته آیات با هم دیگر ... 289

دو خلط اوهام و تخیُّلات دروغین بت ها و موسیقی و خط توحید و خدا پرستی و تضاد آن ها با یک دیگر ... 289

فشرده راز هائی در حرمت موسیقی که از آیه قول الزور می توان استفاده کرد. ... 239

طرح چند سئو ال و پاسخ در این قسمت ... 295

سئو ال اول : آیا این آیات چه نوع از غناء یا مطلق موسیقی را تحریم کرده؟ .....295

پاسخ سئو ال اول ... 295

سئو ال دوّم: آیا استثنائی از تحریم موسیقی هست یا نه؟ ... 296

پاسخ سئو ال دوّم ... 296

سئو ال سوم : آیا احکّام مشرک بر موسیقی پرست و ... مترتب است یانه؟ ....296

پاسخ سئو ال سوم ... 297

موضع سوم آیه لا یشهدون الزور ... 299

روایات از طریق شیعه در تفسیر آیه.... 300

دو روایت دیگر در تفسیر کلمۀ لغو ... 301

روایات در تفسیر آن از طریق اهل تسنن ... 302

تفسیر آیه در پرتو روایات ... 303

صفات بندگان شایسته خدا ... 303

ص: 17

نوع اول صفات ... 303

نوع دوّم صفات ... 304

علّت تحریم موسیقی تحت عنوان زور ... 307

تحقّیق درباره لغو و تفسیر آن به موسیقی در این آیه ... 308

موسیقی بعنوان لغو که یکی از راز های دیگر حرمت آنست ممنوع شده ...310

موضع چهارم : آیه آخر سوره جمعه ... 312

ترتیب نزول سور مدنی ... 314

روایات از طریق شیعه در تفسیر آن ... 315

روایات از طریق اهل تسنن در تفسیر آن ... 318

تفسیر آیات در پرتو این روایات ... 320

در این جا قبل از تفسیر آیات چند نکته را باید متذکِّر شویم ... 320

مسلمانان پس از چهارده قرن هنوز بخود نیامده اند ... 222

لزوم حضور در نماز جمعه و خطبه های پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و تعلیم و تزکیه و تعطیل بیع و شراء ، نه بمعنی این است که از فعالیت بسوی زندگی بهتر و سازندگی دست بردارید ... 325

فراز هائی در سوره جمعه ( 6 فراز ) ... 327

استفاده حرمت موسیقی از سوره جمعه ... 329

چند نکته که باید به آن توجّه کرد ... 329

علّت تحریم موسیقی که در این جا مورد توجّه آمده است...331

در موسیقی یک نوع جاذبه کاذب وجود دارد ... 332

هشداری به همه مردم بویژه مسلمانان بر مضرات خراب کارانه موسیقی ... 332

موضع پنجم آیه سوره و النجم ... 334

روایات در تفسیر آیه از طریق شیعه ... 334

روایات از طریق اهل تسنن و گفتهٔ مفسّرین آن ها ... 336

تفسیر آیات در پرتو روایات ... 337

ص: 18

روی سخن قرآن در این سوره بیشتر با آن هاست که موسیقی را وسیله خوشی و نشاط روحی و درازی عمر و سلامتی بدن می پندارند ... 340

موضع ششم آیه سوره اسراء ... 342

گفته های مفسّرین شیعه ... 342

گفته های مفسّرین اهل تسنن ... 344

توضیح آیه در پرتو آن گفته ها ... 345

ظهور آیه در اصوات موسیقی دلیل کافی است ... 345

1- آیه اشاره به یک صوت مخصوصی که برانگیزنده برای معصیت می باشد ، دارد ... 345

2- طریقه شیطان برای گم راه کردن و فریفتن، زینت دادن و آرایش کردن است و تنها صوت آرایش یافته موسیقی است ... 346

3- تفسیر های دیگر « بصوتک » با ظاهر مناسب نیست ... 346

سخنان سعید بن جبیر رضی الله عنه در مجلس حجّاج ... 353

وضع حکومت بنی امیّه از تاریخ و تطبیق آن با آیات ... 355

خلاصه مطالبی که از این آیات استفاده شد ... 358

راز تحریم موسیقی در این آیه ... 359

بحث شعر و شاعر ... 362

چرا در این کتاب از شعر و شاعر بحث می کنیم ... 362

آیات قرآن درباره شعر و شاعر ... 363

گفته های اهل لغت و مفسّرین در معنی شعر و تفسیر از شعر و شاعر ... 365

نقلیات در تفسیر تبیان ... 365

نقلیات در تفسیر مجمع البیان ... 366

خلاصه ترجمه آن چه در این دو تفسیر نقل شده ... 367

سخنان و نقلیات راغب اصفهانی ... 369

رد سخنان راغب در تفسیر شعر و شاعر ... 371

فشرده ترجمه نقلیّات مجمع البیان در سوره یس ... 372

ص: 19

بررسی نقلیات مجمع البیان در سوره یس ... 373

سخنان استاد علّامه طباطبائی در المیزان ... 374

سخنان مرحوم علّامه شیخ محمد رضا مظفر علیه الرحم ... 377

تخصص در شعر و سخنوری در زمان نزول قرآن ... 378

شعر چیست و شاعر کدامست ... 379

چهار جواب در مقابل تهمت شعر بودن به قرآن از خود قرآن ... 381

فشرده ای از ادلّه قبلی در تشخیص شعر و شاعر ... 383

روایاتی که شعراء را به فقها فقه ساز از پیش خود تعبیر کرده است ... 385

روایات قسمت دیگر از خیال بافی ها را معرفی می کند ... 386

قرابت شعر با موسیقی ... 388

مقام شعر و شاعر از نظر قرآن ... 390

چرا قرآن موسیقی را شدیدا تحریم و شعر را تنها نکوهش می کند ... 391

مفصل ترین بحث قرآن از شعر و شاعر ... 391

ص: 20

مطالب علمی و فقهی و تفسیری و ادبی و غیرها را که با درجه یک فقهاء و علماء مفسّرین و غیر هم سر بحث گشوده می شود را نمی توان طوری ساده کرد که برای عموم آسان شود و ما از این لحاظ از مطالعه کنندگان عزیز و محترم پوزش می طلبیم و از این جهت عرض می کنیم اگر کسانی از فهم آن به رنج آمدند از ما گله نداشته باشند بلکه قدری به حساب مطالب کتاب بگذارند و لذا از خوانندگان گرامی تقاضای دقّت بیشتر را هنگام مطالعه می کنیم تا به عمق مطالب کتاب بهتر آشنا شوند.

5- در هر بحث علمی و نظری کسانی که حقّ جو و حقّ طلب باشند شرط اول خالی کردن خود از تعصبات و گرایشات جانبی و فرقه ای و حتّی اندیشه های قبلی در موضوع آن بحث است و الّا همان تعصبات و گرایشات خاصّ سدّی محکم سر راه خواهد شد و مباحث این کتاب از این قانون مستثنی نیست.

6- همان طوری که نام کتاب گویای آن است ( نظری بموسیقی از طریق کتاب و سنت ) این کتاب هم سیری است نظری در مسئلهٔ موسیقی و هم این سیر از طریق کتاب و سنت بعضی پیشنهاد می کردند نام کتاب را ( موسیقی از نظر اسلام ) بگذاریم ولی ما نظر اسلام را به طور قطع منحصر به نظریّات خود نمی دانیم چنان چه از ما هم نباید انتظار برد که نظریّات دانشمندان موسیقی و یا روان پزشکان و یا فیلسوفان روان شناس و امثال آن ها را در این مسئله مورد بحث قرار دهیم اگرچه گفته قرآن و معصومین بر همۀ آن ها توفق دارد.

7- یکی از حربه های مؤثّر دستگاه کفر و استعمار بر ضد اسلام که از روز های اول اسلام تا کنون از آن استفاده تخریبی می شده موسیقی است و در قرآن بدان اشاره شده ( وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ) و در دورۀ حکّام بنی امیّه و بنى العبّاس بوسیله هوس بازان به اوج رسید و حاملین بار رسالت اسلام و در رأس ائمهٔ طاهرین علیهم السَّلام در مقابل ایستادگی کردند و در دوره استعمار شرق و غرب بویژه پس از اختراعات جدّید صوتی و نقل اصوات برای اشاعه فرهنگ فساد بقدری تدریجاً ممالک اسلامی سنی و شیعی رواج گرفته و می گیرد که با این که از معاصی کبیره و حرمت آن اجماعی است بین شیعه و تقریباً بین اهل تسنن، و کتاب و سنت صریحاً بر آن

ص: 22

گویا است و تغلیظ در عذاب نموده با این حال اشاعه آن به جائی رسید که در همه ممالک اسلامی رسماً منتشر می شود و مقالات و نوشت جات در تحلیل آن به شکل های مرموز حتّی بصورت کتاب در آمده ما این کتاب را ( نظری بموسیقی از طریق کتاب و سنت ) شکلّی مطالبش را تنظیم کردیم که بتواند در جمیع فرقه های اسلامی و مذاهب گوناگون ثمر بخش باشد فقط در صورتی که به زبان های آن ها ترجمه و بسوی آن ها فرستاده و منتشر شود، لذا مجدداً هم کاری کسانی که قادر و مایل به هم کاری هستند پذیرفته و استقبال می کنیم. مؤلف

ص: 23

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم

ص: 24

است و یا برانگیختن آن در راه شهوات و لا اُبالی گری است و یا اتلاف وقت گرانب ها که سرمایه حیاتی است و بیهوده گذراندن آن تضییع عمر است، و یا علّت های دیگری که تاکنون از نظر اکثر پوشیده بوده و در عین حال قرآن و حدیث آن را روشن کرده و یا نکرده است؟

4-قرآن و سنّت که حکم به تحریم آن کرده، آیا راز حکم خود را هم گفته، و یا آن را محوَّل به تفتیش و جست جو های علمی مجامع دانش بشری نموده و آیا آن چه تاکنون از علل تحریم از نظر دانش انسانی گفته شده مورد نظر اسلام هم هست و یا باید از خود قرآن و سنّت هدفش را از این حکم تحریمی خواست و خود بهتر تفسیر آن را می کند، و در صورت عدّم تعرُّض احتمالاً می توان بر نظریّات دانش تطبیق داد؟

5 - قرآن و سنّت تمام مقررات اسلام را از احکّام اصلی و فرعی و استثناها و تبصره و تذکِره ها را آیا بیان کرده و کسی از پیش خود نمی تواند از آن کم و یا بر آن بیافزاید و موسیقی که مثلاً حرام می شود در همه جا چنین است؟ چه استعمال آن در خواندن قرآن و یا عزا داری های پیشوایان دین و ائمّه طاهرین صلوات الله علیهم و یا شعار های مربوط به اسلام مانند اذان و غیره و یا در امور دیگر مربوط به اسلام - و سلیقه های شخصی نباید در پیاده کردن احکّام به کار برده شود.

و یا این که نه، بلکه زمان و مکان و شرائط دیگر طبق نظریّات اهل خُبره در کم و زیاد کردن و تبصره و تذکُّره زدن به احکّام اسلام جائی دارد.

متأسّفانه در مورد موسیقی این چنین دخالت ها از بعضی به کار برده شده که برای بینش های آزاد منش سؤال انگیز و در قانون ممنوعیّتِ موسیقی در اسلام شکافی ایجاد کرده و می کند، مثلاً بعضی در اشعار و شعائر عرفانی تجویز کرده، زیرا شور و وجد عرفانی می آفریند و یا در شعائر مذهبی و یا در خواندن قرآن و دعا خیال کرده اند بر تأثیر آن می افزاید و در عزای پیشوایان اسلام که ایجاد رقّتِ قلب و تهییج در مسیر اهداف سامیّه آن ها می کند بلامانع است.

ولی از این نکته نباید غافل شد که ما نباید از قرآن و سنّت فراتر رَویم و از سوی دیگر اگر موسیقی مخرِّب و آفت بار است در همه جا چنین است، بلکه در امور اسلامی آفتش بیشتر و در یک محل حسّاس زیان بخش خواهد شد و قرآن و دعا و مناجات و

ص: 27

اشعار عرفانی و شعائر مذهبی و مراسم عزا داری پیشوایان مقدّس دین را از مسیر صحیح خودش منحرف خواهد ساخت.

6- در آداب خواندن قرآن در روایات راجع به نیکو خواندن آن دستوراتی رسیده و هم چنین در خود قرآن است که « وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً » و بعضی نیکو خواندن و تحسین صدا و خوش صوتی را به موسیقی در آواز هنگام خواندن قرآن اشتباه کرده اند، چنان چه در این زمینه دو دسته طرف افراط و تفریط قرار گرفته اند یکی آن قدر طرف احتّیاط را گرفته که صدا های نیکو و خوش صدائی را ممنوع دانسته، با این که حتّی در میان ائمّه طاهرین صلوات الله علیهم مانند امام زین العابدین و حضرت موسى بن جعفر علیهم السَّلام آن چنان خوش صدا قرآن را تلاوت می کردند که عابرین از پشت خانه را مجذوب و متوقّف برای استماع آن می کرد و دسته دیگر این نوع دستورات در تحسین صوت هنگام خواندن قرآن و حکایت خوش صدائی امام علیه السَّلام در خواندن قرآن را دلیل بر تجویز « غناء » و صدای موسیقی در قرآن دانسته اند با این که در قسمتی از آن روایات بخصوص به منع از صدای موسیقی و غنا در قرآن تصریح کرده و بالاخره در این مورد نیز مسئله مورد ابهام قرار گرفته .

7- هنر به اصطلاح که نوعی تصرُّف در احساسات دیگران حساب شده و آن گاهی از طریق موسیقی و گاهی از طریق نقّاشی و گاهی از طریق ادبیّات شعری و نثری و غیره انجام می گیرد در نظر بعضی موجب نقض به حرمت موسیقی شده که مثلاً چه تفاوتی هست بین برانگیختن احساسات به موسیقی و بین برانگیختن همان احساسات به وسیلۀ هنر شعری؟ و لذا برخی به سلیقه خویش علاج اشکال را به فرق گذاشتن بین موسیقی در راه باطل و غلط مانند لا اُبالی گری و هرزگی و شعر در راه هَزْلیّات و هَجْویّات و شهوت رانی، و بین موسیقی های سازنده و اشعار آموزنده نموده اند و قسم دوم ممدوح و جائز و قسم اول را مذموم و حرام دانسته اند.

ولی در این جا این سؤال پیش می آید که اگر خود موسیقی راه باطل و غلطی است، چگونه می توان از آن برای رسیدن به هدف های صحیح استفاده کرد و چیزی که فی نفسه نارسا است در هیچ راهی رسا نخواهد بود و اگر راه باطل و غلط نیست، بلکه استفاده های غلطی که از آن می شود ناروا و حرام است پس این عیب از موسیقی نیست،

ص: 28

بلکه در همه جا از هر آلتی استفاده سوء شود باید چنین باشد، پس تحریم خصوص موسیقی چگونه است و این یکی دیگر از ابهام های موجود در این مسئله است.

و از طرف دیگر إن شاء الله تعالی خواهیم گفت که اسلام همان گونه که موسیقی را تحریم کرده، هنر های مرموز گم راه کننده دیگر را نیز مورد تحریم و یا مورد انتقاد قرار داده با اختلاف مراتب مانند سحر و جادو و شعر، نهایت باید معنی شعر که قرآن از آن انتقاد می کند را دانست و میان حقّیقت گوئی هائی که با وزن و قافیه و تعبیر زیبا و شیوا و بیان رسا اداء می شود و میان مطالب شعری و تخیُّلی گم راه کننده و تحریکی باطل و بی اساس تفاوت گذاشت .

و روی این حساب جاذبه قرآن پیش می آید که با هنر های شعری اشتباه شده و باید نقاط ابهام و روشن گری آن مورد بررسی قرار گیرد.

و مقداری بحث در مطالب بالا این رساله را تشکیل می دهد که از خداوند متعال توفیق تکمیل و اتمام آن را می طلبم و از او کمک می خواهم تا از لغزش ما را حفظ کند که او راه نما و مهربان است.

موسیقی گرچه در نظر بسیاری ( اگر گناهش دانند ) کوچک شمرده شده، ولی در قرآن همانند شرک و عبادت اوثان و بت ها که بزرگ ترین گناهان است، از آن یاد شده و در ردیف آن ذکر گردیده و آفت های آن را با شرک یکسان بیان کرده که باید آن را از گناهان بزرگ شمرد، چنان چه شیخ انصاری که از مفاخر فقهاء شیعه است، بدان تصریح کرده و به اصطلاح آن را از گناهان کبیره ذکر کرده است .

و لذا در آینده ذکر می کنیم که موسیقی در مهم ترین مراکز فعالیت انسان که مرکز تفکّر و تصمیم گیری است پوشش زیان بار خود را پیاده می کند و از این رو بر تمام آثار و ثمرات وجودی انسان نقش مخرِّب و گم راه کننده ای را ایفاء می کند .

و هم چنین زیان های دیگری را که قرآن از موسیقی تصریح و یا اشاره می کند، در این کتاب به توضیحش می پردازیم و اگر خدای ناکرده لغزشی بود از ساحت قدس خداوند متعال طلب عفو می کنم .

اصفهان ، 26 جمادى الثانیه 1403 ه- ق

مصطفی شریعت موسوی

ص: 29

بیشتر در روح ایجاد می کند مثلاً عیبی ندارد و آن موسیقی نیست و یا آن که اگر به وسیلهٔ بعضی آلات انجام شد، مثل طبل و سنج و دهل مانعی ندارد، ولی مانند تار و طنبور و امثاله حرام است، و یا اگر به وسیلۀ آوازه انجام گرفت مخصوصاً در مجالس محترم مثل جشن های مذهبی مانعی ندارد ولی در مجالس عشرت و رقص نه با آن که در کتاب و سنّت عنوان غناء با تفسیر روایات رسیده که همان موسیقی در آواز است بدون تفاوت بین شرائط و ضمائم آن .

غناء نیز موضوعیّت خاصّ ندارد و به نظر می رسد ذکر کردن آن بیشتر در روایات به حساب آن باشد که آسان ترین استفاده از موسیقی در آن زمان بوده و در اختیار همه کس و در همه حالات به کار بردنش ممکن بوده و الّا در آینده روشن می شود که در قرآن به عنوان های دیگری ذکر کرده که هم حقّیقت موسیقی را بیان می کند از لحاظ دید قرآنی و هم پیامد ها و خطرات و آفات آن را بیشتر جلوه می دهد و به واقعیّت آن آگاه تر می کند.

راجع به تفسیر لفظ « غناء » در کلمات فقهاء رضوان الله علیهم اختلاف زیادی به چشم می خورد، بعضی آن آوازه را گویند که در آن ترجیع و چمچع زدن باشد و بعضی آن را که مطرب و به طرب انداز و بعضی آن را که مناسب اهل فسوق است و بعضی آن را که در عرف آواز گویند و.....

و هم چنین نسبت به آلات موسیقی به عنوان آلات لهو و لعب و آن را که در راه برانگیختن روح شهوت و لا اُبالی گری و قسمتی از آن آلات به نام در روایات ذکر شده مانند طبل و دهل و دائیره و تار و طنبور و مزمار و امثال ذلک، ولی بعضی از فقهاء در این دوران اخیر قسمتی از آن آلات را در راه هدف های مشروع مانند عزا داری حضرت خامس آل عبا صلوات الله علیه تجویز کرده اند و هكذا ....

ولی به هر تقدیر اوّلاً در آینده إن شاء الله باید بررسی کرد و دید آیا آیات قرآن و روایات پیامبر اکرم و ائمّه طاهرین صلوات الله علیهم به چه صورتی از آن منع و تحریم کرده اند و خواهیم دید به حساب خود موسیقی است نه به حساب هدف ها و نتیجه های سوء دیگر ماوراء آن، بلکه موسیقی کار پلیدی است که برای انسان خطرناک و او را از

ص: 31

خود بیگانه می کند و عقل و تفکُّر را از او می گیرد و روح و عقل و شعور و احساسات او را به دست موسیقی نواز مُسخَّر کرده و یک نوع مستی و از خود بیگانگی در او ایجاد می کند و در راه های مختلف که هر یک نوعی موسیقی برای آن ساخته شده تحریک نموده و به عوالم و همی و خیالی پوچ و بی مغز او را سوق می دهد و از رابطه با جهان هستی او را جدا می نمایدّ.

در مفاسد یاد شده فرقی بین انواع موسیقی نیست چه به آواز باشد یا به آلات دیگر ، چه در راه های هرزگی و لا اُبالی گری و شهوت رانی باشد یا در خواندن قرآن و مناجات با خدا و یا در عزا داری پیشوایان دین و غیر ذلک از اهداف مشروع، زیرا موسیقی به خودی خود راهی است غلط و نامشروع نه هدف.

در زمان های قبل بیشتر استعمال موسیقی در چند مورد زیر بوده ام :

1- در مورد بزم و عشرت و خوش گذرانی و شهوت رانی و بیشتر در مجالس اشراف به اصطلاح و مُتْرَفین و سلاطین و رؤسا که فکر کار و زحمت کشی نداشته و از محصول زحمات دیگران وسایل عیش و نوش فراهم نموده و دیگران را به استعمار و مسیر استثمار خویش در می آوردند.

2- در جنگ ها و تهییج سربازان برای جانبازی در راه کشور گیری و یا تأمین سلطنت و ریاست صاحبان قدرت و از این راه مردم ضعیف و یا مستضعف را بی خردانه به جانبازی و فدا کاری به هیجان در آورند و روحیۀ آنان را مسلوب الفکر و از اندیشه آن که چرا و برای چه مقصود عقلائی جان عزیز را فدای مطامع حیوانی و مادی دیگران می کنیم به دور سازند و در روح آنان غوغائی حماسی و تشجیع و همی و خیالی به سوی میدان جنگ و کشتار ایجاد نموده و از مهر انسانی نسبت به صف مقابل و ترحُّم به یتیمان خود پس از کشته شدن غافل و فراموش کنند و صحنه دل آن ها را چنان پر از صدای مهیّج طبل و دهل توخالی و سنج و شیپور جنگ نمایند که جائی برای اندیشهٔ صحیح در کار خویش نماند.

3- در عزا داری های شخصیّت های بی محتوا از سلاطین و اشراف اصطلاحی بی واقعیت که نه صفات پسندیده انسانی و نه کمالات خدائی در آن ها عظمت به آنان داده

ص: 32

بود، بلکه با تزویر و حیله و اختناق و زور خود را در زمان حیات بر دیگران تحمیل کرده بودند و بازماندگان آنان می خواهند عزّت باطل و خیالی آن ها را برای دوام شخصیّت خویش حفظ کنند و دل های مردم را در عزا داری آنان از فقدان و از دست رفتن آن ها غم ناک و بدین وسیله آثار عظمت گذشت گان خود را برای بقاء عزّتِ خویش نگهداری نمایند.

موسیقی در این راه نیز می تواند دل ها را به غم و اندوه باطل بیاندازد و هدف های ستم کاران اشرافی را زنده کند.

اسلام و قرآن با هر سه تای این راه ها شدیداً مخالف است، چه رسد به آن که برای رسیدن به آن از موسیقی استفاده شود.

اما قسمت اول که بزم و عشرت های غلط که انسان عمر خود را در آن به باد دهد گرچه تفریح سالم از مناظر طبیعی و اشباع غرائز شهوی از طریق صحیح ازدواج که هدف های صحیح را دنبال می کند نه تنها مخالف اسلام نیست، بلکه بدان نیز تشویق شده و اصولاً اسلام دینی است هماهنگ با وضع خلقت انسان و به هر یک از انگیزه های درونی انسانی پاسخ مثبت می دهد و بر راه صحیح هدایتش می کند و اما این که انسان خود را سرگرم بازی و خوش گذرانی و بطالت و بیهودگی و بی ارزشی نموده و از سیر به سوی کمال و دانش و خود ساختن و رشد فضائل و ارزش های انسانی غافل باشد نه فکر جامعهٔ خویش و نه یاد مبدأ اعلیٰ و خدای جهان و نه زنده کردن بذر های لان هائی که خدا در سرشتش نهاده، بلکه انسانیّت خویش را در اشباع خواسته های شکم و عورت خویش بداند، اسلام و قرآن شدیداً مخالف است و به عنوان « مترفین » در قرآن از این دسته مردم از لحاظ ابعاد مختلف انتقاد می کند .

تازه چه رسد به این که برای نیل به این هدف ها از موسیقی که بلای بزرگ تری است استفاده کند و چنان چه بعداً توضیح داده می شود در راهی آفت بار از آفت بزرگ تری سوء استفاده شده.

و امّا قسمت دوم، اسلام جنگ را به عنوان وسیله ای برای سلطه گری و جاه طلبی و کشور گیری و تحمیل خود بر دیگران تجویز نکرده و آن را محکوم دانسته، بلکه برای

ص: 33

حفظ استقلال و موجودیّت و آزادی انسانی از سلطه ستم کاران و دفاع در برابر تجاوز متجاوزان و رفع مانع از گسترش پیام آسمانی و رسالت فطری انسانی در میان تشنگان زلال كمالات و فضائل و بینش و دانش و معنویات انسانیّت مشروع می داند و این راه های ذکر شده راهی نیست که نیازمند به غلط انداختن سرباز داشته باشد، بلکه منطق صحیح دارد و همان گونه که اصلش از درون الهام می گیرد، تشویق به آن نیز از ساختن و پرداختن درون انسانی باید انجام گیرد نه با حیله و تزویر های موسیقی.

سربازان و رزمندگان که عضوی از اعضاء ملّت را تشکیل می دهند باید به موجودیت و استقلال و فرهنگ و دین و مذهب و عقیده صحیح متکّی شده و به آن مؤمن باشند و از ایمان سر شار به سوی میدان جنگ و جان بازی و فدا کاری تحریک شوند، همان ایمان و عقیده و اسلام که کشاورز و صنعت گر و سایر طبقات ملت را در کار خود فدا کارانه به خلوص و پاک نیّتی و فدا کاری در راه زنده داشتن موجودیت ملت خویش دعوت می کند و از نتایج عرق ریزی خویش برای سربازان بودجه تهیه می کنند و آذوقه و ابزار جنگی آماده می سازند سربازان نیز باید به چنین روحیّه ای مجهّز باشند و از منطق اسلام و آزادی و استقلال فکر و مغزشان سرشار از حماسه و تصمیم و عزم و اراده و روح فدا کاری باشد و به دفع دشمنان انسانیّت گسیل شوند.

سربازان و رزمندگان اسلام اضافه بر اصل منطق دفاع از حریم استقلال و موجودیت که یک منطق عمومی و عقلائی و انسانی است برخور دارند، از قرآن و اسلام و عقیده به مبدأ و معاد و رستاخیز نیز سرشار از شوق به شهادت و جان بازی به سوی میدان نبرد با دشمنان حقّ و عدالت عاشقانه سبقت گیری می کنند چون می دانند شهادت یک پلی است از این جهان پرماجرا به سوی بهشت جاودان و بهترین سعادت و حیات و زندگی و جهانی زنده و پرنشاط که هیچ رنج و غم و اندوهی در آن نیست و بالاخره این جهان که زندگی در آن مشوب و آمیخته با مُردگی و افسردگی است شهادت گذرگاهی است از آن به سوی یک حیات که بهترین حیات و پاک و غرق همه نعمت ها و لذائذ که جز خرّمی و شکُفتگی و حیات و مزایای حیاتی چیز دیگری نیست و در آن جهان مهمان خداوند متعال و آفریدگار جهان هستی خواهد بود.

ص: 34

شما در جنگ های پیامبر عظیم الشأن و امیرالمؤمنین صلوات الله علیهما مطالعه کنید، آیا در آن ها دستگاه نوازند گان بوق و شیپور و طبل و دهل و سنج و غیره وجود داشته و سربازان و رزمندگان را بدان وسیله تحریک می کردند؟ آیا در جنگ بدر و خندق و احد چنین وسائلی به کار برده می شده و هم چنین در جنگ های صفّین و نَهرَوان و جَمَل در ارتش امیرالمؤمنین علی علیه السَّلام چنین تشکیلاتی وجود داشته است؟ نه.

بلکه روح پربار و سرشار از ایمان و تعالیم زنده اسلام آن چنان سربازان را عاشقانه به میدان جنگ متحرِّک و فعّال می ساخت که از چهرهٔ سلحشور مصمّم آن ها صفوف دشمن رو به فرار و هزیمت می نهاد ، سربازان اسلام هم با شناخت عمیق و ایمان به اسلام و قرآن، عاشق به دفاع از آن و گسترش آن در جامعه بشری بودند و فدا کردن جان را در راه پرارزش و در نزد خداوند متعال پرثواب و اجر می دانستند و هم شهادت در آن راه را رستگاری بزرگ و موجب بهترین حیات در جهان دیگر می دانستند و این ها همه منطقی متّکی به واقعیّت و شناخت و ایمان و عقیده است نه مانند موسیقی که تنها تحریکات خاموش شدنی است و پس از خاموش شدن جز حیرت و پشیمانی و افسردگی چیزی برای آن تحریک شده نخواهد ماند باضافه خسارت های بلاعوض جنگ و یا از دست دادن گران بها ترین اعضاء و جوارح در برابر چیزی اندک.

و اما قسمت سوم باید گفت زنده نگه داشتن یاد آن بزرگانی در اسلام ارزشمند است که یاد آن ها آموزنده و سازنده یک مجتمع صالح و یک ملت زنده و شایسته و پوینده و پیشرو و با ایمان و عقیده به خداوند و قرآن و اسلام باشد، نه مانند شاهان و ستم کاران تحمیلی بر جامعه و نسبت به آن بزرگان واقعی زنده کردن یاد آن ها به وسیلهٔ یاد کردن اوصاف و کمالات آن ها با بیان شیوا و نشر کتب و معارف و مکتب آن ها و سایر یادگار های فرهنگی و تربیتی آن ها و بیان ستم هائی که در راه زنده کردن جوامع بشری از دشمنان انسانیّت کشیدند تا همان روحیّه در جامعه کنونی زنده و تازه شده و رو به پیشرفت در همان مسیر بنماید و این کار به وسیلهٔ موسیقی گنگ تحریکی انجام نخواهد گرفت، موسیقی های غم انگیز تنها بار های سنگین از غم و اندوه بی معنی و بی محتوی بر دل می ریزد و خیالات بی مغز و اندوه که فقط تا مدّتی دل را پژمرده و

ص: 35

افسرده می کند در دل می سازد و اما یادی از کمالات آموزنده آن مردگان و آن که به سوی آن خصال پسندیده سوق دهد نه بلکه فقط کارش افسردنِ دل و پرواز دادن در عالم خیالات باطل و بی اساس زیان بخش و گم راه کننده خواهد بود، چنان چه بعداً در این باره سخنان بیشتری خواهید خواند .

در عزا داری های پیشوایان اسلام بویژه سالار شهیدان حضرت ابا عبد الله الحسین صلوات الله علیه ذکر نهضت مقدّسش از بیان خودش و اهل بیت و جانشینان او و بیان کیفیت و مقابله و برخوردشان با مخالفان و احتجاجات طرفین و بیان زندگی و صفات و ملکات فاضلۀ آن ها که خود نمونه است در عالم انسانیّت و بالا ترین شخصیّت از مقرّبان خداوند متعال می باشند هم برای زنده نگه داشتن در میان جوامع بشری و هم برای سوق دادن جامعه به سوی آن ارزش های و الّا کافی است به همان طریقی که خود ائمّه طاهرین به سوگواری می پرداختند و در زیارات مأثوره که اشاره به مطالب یاد شده بالا است به مردم می آموختند که با آن الفاظ و ،سخنان آن حضرت را یاد کنند و مقتل و کیفیت سرگذشت شهادت و ما بعد آن را برای مردم مخصوصاً دانشمندان با حقّیقت بیان می کردند و هم چنین خطبه ها و بیانات خود آن حضرت را با سؤال و جواب هائی که بین او و دیگران اعمّ از دوست و غیره واقع شده بود بازگو می کردند تا آشنائی کامل بر روحیّه آن حضرت و اهداف نهضت او برای آیندگان حاصل شود و هم چنین کسانی که از شعراء این مطالب را به صورت مرثیه یا قصیدهٔ مدحیّه می سرودند تشویق کرده و خود پای آن نشسته و می گریستند و هم چنین نظائر این ها که در کتب حدیث و تاریخ و مقتل آمده، این ها بهترین وسیلهٔ عزا داری آن پیشوایان بزرگوار بوده و هست که تاکنون در میان شیعه رایج بوده و هست و به یاری خدا خواهد بود و پس از شهادت آن حضرت امام سجّاد و حضرت زینب و سایر اهل بیت به همان شیوه نثراً و شعراً شروع به عزا داری کردند و به دیگران آموختند تا آن جا که در ایام اسارت در شام بالاخره با اذن یزید مجلس عزا داری برپا شد و عموم در آن شرکت کردند این ها بهترین وسیله هماهنگ کردن روحیّه ها است با روحیّه آن حضرت .

و اما استفاده از وسائل مختلف موسیقی که گمانم بیشتر در زمان حکومت

ص: 36

قاجاریه مخصوصاً ناصرالدین شاه رواج پیدا کرد هم زمان با نفوذ بیگانگان در ایران و سایر ممالک اسلامی و شروع آن استعمار های سیاه این نوع کارها جز رجوع قهقرائی به جاهلیّت و بازگشت از احکّام اسلام و خنثی کردن آثار نهضت مقدّس حسینی و به هزل کشاندن و بی محتوا کردن عاشورا و سوگواری و زیر پا گذاردن قسمتی از احکّام مقدّس اسلام که از جمله حرمت موسیقی است و به تحریف کشاندن قسمتی دیگر، و نبض امور سوگواری را سپردن به جُهّال و اوباش و اهل هوا های نفسانی و تسویلات شیطانی و امثال این خطرات ثمرۀ دیگری نخواهد داشت امید است کسانی که به جهتی از جهات، مسائل حرمت موسیقی را در عزا داری های عاشورا و غیره سست و تحریف و توجیه می کنند، توجّه بیشتری مبذول داشته که این نوع کم توجّهی ها ضررها به اسلام خواهد زد و در مقابل خون عزیز حضرت ابا عبد الله الحسین صلوات الله علیه و روحى له الفداء و سایر شهیدان اسلام جوابی صحیح می خواهد.

همان گونه که در آغاز گفتیم موسیقی با انگیزه های سوء مختلفی از همان ابتداء در نسل آدم خریدارانی داشته است و زمینۀ اغفال در روحیّه قسمتی از مردم به این وسیله وجود داشته و به تعبیر دیگر یک نقطه ضعفی به نام موسیقی پسندی در بعضی مردم یافت می شده که از این نقطه ضعف آن چنان سوء استفاده هائی می شده است و این نقطه ضعف را نیز ممکن است از این آیه استفاده کرد: « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرى لَهْوَ الْحَدیثِ » که بعضی از مردم خریدار موسیقی هستند و این چنین اشخاصّی همیشه در میان مردم وجود داشته و دارند و در آینده در بحث از این آیه توضیحات بیشتری ذکر می شود.

ولی با این حال اسلام و قرآن با بیانات و راه نمائی های خود به روشن کردن افکار و برچیدن بساط موسیقی تا حدود بسیاری نائل شده و امید است در آینده بیشتر و یا به کلّی و لااقل از میان مسلمین این دام شیطانی نابو د شود.

ص: 37

را فراهم می کردند از قبیل مراکز فحشاء که اطّلاع دارید خصوصاً در تهران که چقدر مراکز فحشاء در طرق مختلف در تهران وجود داشت که حتّی بعضی از آن ها گفتنی نیست همین طور اطراف دریا وقتی مردم دریا می روند یکی از اموری که دشمنان به آن دامن می زنند همین مختلط بودن جوانها زن و مرد است و این نه از باب این بود که این ها می خواستند به جوان های ما خوش بگذرد، بلکه از باب این بود که جوان های ما را به تباهی بکشند جوان های ما اگر چند روز وارد سینما می شدند عادت می کردند و به انحراف کشیده می شدند رادیو هم انحرافی بود مطبوعات از قبیل روزنامه ها و مجلّات همه جوان های ما را منحرف می کردند و از جملۀ چیز هائی که باز مغز جوان های ما را تخدیر می کند موسیقی است.

موسیقی سبب می شود که مغز انسان وقتی چند وقت به موسیقی گوش کرد تبدیل به یک مغز غیر فعّال و غیر جدّی بشود و انسان را از جدّیت بیرون می کند.

این ها همه برای این بود که ملّتِ ما را از مقدّراتِ خودشان غافل کنند و آن ها را از مسائل روز منحرف کنند که مبادا مزاحم شان بشوند.

این یک برنامه مفصّلی بوده است نه این که این مسائل اتّفاقی واقع شده، نخیر، این ها طرح هائی است که این ها طرّاحی کردند تا جوان ها را به تباهی بکشند و علاوه بر این به مردم فشار بیاورند تا مردم نتوانند آزاد فکر کنند.

مقالاتی که مربوط به سرنوشت ملت بود امکان نداشت در روزنامه نوشته شود و در رادیوها خوانده شود، مقالاتی که مخالف مسیر ملت و مخالف مصالح ملت بود بطور آزاد رایج بود، مجلاتی که باید نسل جوان را تربیت کنند تبدیل شده بود به آن ترتیبی که ملاحظه کردید که مجلّات ما چه وضع افتضاح آمیزی داشت، این ها همه برای این بود که جوان های ما را از مسیر انسانی منحرف کنند وقتی جوان ها که اساس یک مملکت و پایۀ مملکت هستند به طرف فحشاء و موادّ مخدّره ،بروند نه برای آن ها وقتی می ماند که فکر کنند و نه دیگر می توانند کار بکنند.

موسیقی از اموری است که البتّه هر کس به موجب طبع، خوشش می آید، لکن انسان را از جدّیت بیرون می برد و به یک موجود هزل و بیهوده می کشاند.

ص: 39

جوانی که اکثر اوقاتش را پای موسیقی صرف بکند از مسائل زندگی و از مسائل جدّی بکلّی غافل می شود و عادت می کند همان طور که به مواد مخدّره عادت می کند، و کسی که به مواد مخدّره عادت می کند دیگر نمی تواند یک انسان جدّی باشد که بتواند در مسائل سیاسی فکر کند .

موسیقی فکر انسان را طوری می کند که دیگر نتواند در غیر محیط موسیقی و شهوات و اموری که مربوط به موسیقی است فکر بکند .

در این جهت پافشاری داشتند که رادیو و تلویزیون آن طور که می خواهند و هم چنین مطبوعات و مجلّات و روزنامه ها آن طور باشد و همه روی هم دست به دست هم دهند دهند و این ملّت را به این امور سرگرم کنند و همۀ مخازن ما را ببرند، که الآن می بینیم رفتند و برای مملکت ما یک چیز سالم نمانده هر جایش دست بگذاری ناسالم است.

هیاهو کردند که ما می خواهیم شما را به دروازه تمدّن بزرگ برسانیم، و واقع مطلب دور کردن ملت بود از اصل ،تمدّن تا چه رسد به تمدّن بزرگ تا انسان استقلال فکری نداشته ،باشد این ها می خواستند فرد مفید پیدا نشود، اصلاً این ها از انسان می ترسیدند، این ها دیدند که یک مدرّس در زمان رضا خان با رضا خان مخالفت کرد که آخر هم شهیدش کردند این ها نمی خواهند یک انسان پیدا شود .»

امام در قسمت دیگری از سخنان خود گفت: « قضیه دریا این بود که این جوان های نو رَس و این دختر های نو رَس در دریا بریزند به جان هم و هر کاری می خواهند بکنند و نسل جوان ضایع بشود، جوانی که چند ماه در اطراف دریا رفت و با دیگران مخلوط شد، این دیگر نمی تواند فکر بکند که وقتی می خواهند نفت ما را ببرند چه باید کرد اصلاً این معنا در ذهن جوانی که آن طور است نمی آید آن فقط توجّه به این دارد که یک شعر عاشقانه بخواند و یک عاشق و معشوقی باشد، اصلاً فکر او از سراغ این مسائل می رود و از مسیر اصلی اش منحرف می شود .

این ها روی نقشه کار می کنند از روی اتّفاق نبود که دریا این طور باشد، آن ها حتّی مردم را به مسائل انحراف تشویق می کردند تا جوان ها را به هر ترتیبی که شده از مسیر زندگی خارج کنند تا این که ملت یک ملت فقیر باشد و جوان های ما به این مسائل توجّه

ص: 40

نداشته باشند.

یک جوان تازه رسیده اگر الآن مسائل شهوی برای او آن طور رایج بشود و از مسائل جدّی غافل بماند و نتواند از نیروی جوانی اش استفاده کند، نمی تواند برای جامعه خود مفید باشد شما باید حالا این مسائل را جدّی بگیرید و از شوخی و مسائل غیر جدّی برگردید.

خود شما باید دستگاه تلویزیون و دستگاه رادیو را طوری اداره کنید که آموزنده باشد و به جوان های ما قدرت بدهد و آن ها را نیرومند کند.

نباید دستگاه رادیو تلویزیون طوری باشد که ده ساعت موسیقی پخش کند و جوان های نیرومند را از نیرومندی شان برگرداند.

موسیقی با تریاک فرقی ندارد.

تریاک یک جور بی حالی و بی حسّی می آورد و موسیقی هم همین طور.

اگر شما می خواهید مملکت شما مستقل ،باشد از این به بعد باید رادیو و تلویزیون را تبدیل کنید به یک رادیو لویزیون آموزنده .

موسیقی را حذف کنید .

از این که به شما بگویند کهنه پرست شدید نترسید باشد ما کهنه پرستیم، این ها نقشه است برای این که شما را از کار جدّی عقب بزنند.

این که می گویند اگر موسیقی در رادیو نباشد آن ها می روند از جای دیگر موسیقی را می گیرند این عذر نیست.

آیا حالا اگر از جای دیگر می گیرند ما باید به آن ها موسیقی بدهیم؟ ما باید خیانت کنیم؟

موسیقی خیانت است به مملکت .

خیانت است به جوان های ما .

این موسیقی را بکلّی حذفش کنید و چیزی بگذارید که آموزنده باشد، کم کم مردم و جوان ها را به مسائل آموزنده عادت بدهید و از آن عادت خبیثی که داشتند برگردانید. این که می بینید جوان ها اگر موسیقی نباشد جای دیگر سراغ آن می روند برای این

ص: 41

است که عادت کرده اند.

و این شاهد است برای این که جوان های ما فاسد شده اند، الآن که موظّف هستیم این نسلی که فاسد شده به صلاح بر گردانیم و نگذاریم بچه های کوچک ما فاسد شوند و جلوی آن ها را بگیریم .»

امام فرمودند: « در مورد مسألۀ اختلاط زن و مرد در دریا هم باید جدّیت کنید و خود شان جلوی آن را بگیرند و دستگاه های انتظامی و حکومتی هم از آن جلو گیری بکنند، رادیو هم این معنا را تبلیغ کند و مفاسدش را بگوید، رادیو باید وسیله ای باشد برای پرورش یک ،ملت با رادیو و تلویزیون از همه چیز بهتر می شود مملکت را پرورش داد، برای این که از رادیو و تلویزیون هم آدم بی سواد و هم آدم باسواد می توانند استفاده بکنند، الآن رادیو و تلویزیون طوری شده است که همه جا به آن گوش می دهند و شما می توانید از راه چشم و گوش به مردم خدمت کنید.

در هر صورت این دستگاه باید تغییر بکند و اگر تغییر نکرد باز همان بساط و همان برنامه های قبلی پیش می آید و برای آیندگان بدبختی خواهد بود.

خداوند إن شاء الله همه ملت را بیدار کند و از آن نقشه هائی که برای ما کشیده اند مطّلع بشوند و آن ها را خنثی کند. »

و السَّلام علیكم و رحمه الله و بركاته

در روزنامه اطّلاعات به تاریخ دوشنبه اول مرداد ماه 1358، شماره 15911، صفحه 3 نیز درج شده است....

ص: 42

ص: 43

قرار گرفته است.

مسئلۀ موسیقی در کتب فقهیّهٔ پیشینیان که از متون فقهیه است بطور فشرده و سپس در کتب متأخّرین مشروح تر و سپس مفصّل تر و با بحث های استدلالی مفصل ذکر شده .

این مسئله را بیشتر در کتاب مکاسب و گاهی هم در کتاب « شهادات » و کتاب « القضاء » ذکر کردهاند و آن را تحت چند عنوان متعرِّض شده اند .

1- عنوان حرمت ملاهی و کسب کردن به آن .

2- عنوان ساختن آلات لهو و فروختن آن .

3- عنوان حرمت غناء و آواز های موسیقی .

4- عنوان خرید و فروش زنان مطربه و آوازه خوان.

که به این نیّت و با در نظر گرفتن این هنر شان مورد خرید و فروش قرار گیرند که این معامله باطل و حرام است و بهای آن سُحْت و حرام است.

5- کسب کردن زنان مغنّیه از هنر خود و آموختن و یاد گرفتن آن ها این هنر را همه حرام و أُجرت بر آن سُحت و حرام می باشد.

اکنون قسمتی از عبارات فقهاء را برای نمونه از قدیمی ترین آن ها عیناً می آوریم.

آن چنین می گوید :

« و عمل الملاهی و التّجارة فیها ( إلى أن قال ) و كسب المغنّیات و النوائح بالباطل. »

است ، بعد از آن که اخبار حرمت کسب زنان مغنّیه را اول ذکر کرده و سپس چند روایت دربارۀ اجرت آن ها برای شب زفاف عروس است ذکر می کند چنین اظهار نظر می نماید :

فالوجه فی هذه الأخبار الرُّخصة فیمن لا تتكلّم بالأباطیل ولا تلعب بالملاهی من العیدان و أشباهها ولا بالقصب و غیره بل یكون ممّن تزفّ العروس و تتكلّم عندها بإنشاد الشعر و القول البعید من الفحش و الأباطیل فأمّا من عدا هؤلاء ممّن یتغنّین بسائر أنواع الملاهی فلا یجوز على حال سواء كان فی العرائس أو غیرها ».

این ها نمونه ای از فتاوای قدماء فقهاء شیعه که کتب آن ها در دسترس است و سپس متأخّرین از آن ها نیز با بیانی مشروح تر مسئله را پیگیری کرده اند.

شیخ انصاری علیه الرَّحمه در کتاب « مکاسب » خود در چند موضع از مکاسب محرَّمه مسائل موسیقی را متعرّض شده اند ، در صفحهٔ 15 می گوید : « و منها آلات اللَّهو علی اختلاف أصنافها » ، و در صفحه 16 می گوید: « المسئلة الثانیة یحرم المعاوضة على الجاریة المغنّیة »، و در صفحه 36 می گوید: « الثالثة عشر الغناء لاخلاف فی حرمته فی الجملة... الخ » و در این جا بطور مفصّل و مشروح و مستدلّ درباره غنا بحث می کنند و در صفحه 53 می گوید: « العشرون اللَّهو حرام » و دربارۀ لهو بحث می کنند.

در « مفتاح الكرامه »، که شرح قواعد علّامه است و بیشتر مواظب جمع آوری اقو ال فقهاء بوده هم راه با متن در چند موضع از کتاب مکاسب آن مسئلۀ موسیقی را متعرِّض می شود در صفحهٔ 31 می گوید: « الثانیة كلّما یكون المقصود منه حراماً كآلات اللَّهو » و در صفحۀ 33 می گوید: « و ممّا ذكرنا یعلم الحال فی الجاریة المغنیة... » و در صفحه 50 می گوید: « و الغناء و تعلیمه و إستماعه و أجر المغنیّة... » و بحث را در این جا بطور مفصّل پیگیری می کند.

فقهاء شیعه رضوان الله علیهم که تنها پیرو قرآن و روایات وارده از پیامبر اکرم و ائمّه طاهرین صلوات الله علیهم هستند در ،هستند در تمام این فتاوی از قرآن و روایات استفاده کرده اند و هر جائی که خلافی در بین پیدا شده به حساب اختلاف سلیقه در استفاده از آن است، و الّا در این مسئله در بعض فروع جزئیّه آن گاهی اگر خلافی به چشم بخورد سند دیگری برای آن نیست، مگر از بعضی که اجماع را نیز گاهی ذکر کرده اند و آن هم بازگشت به کشف سنّت می کند مانند روایات ولی در این مسئله که قرآن و روایات

ص: 48

گویای حکم آن است اجماع به تبع آن پیدا شده، نه مستقلّاً، و لذا نمی توان سند جدا حسابش کرد.

و به هر تقدیر در این مسئله یعنی حرمت آوازۀ موسیقی و سایر صدا های موسیقی در غیر (1 - خدا و 2- تعریس ) خلافی بین فقهاء تا قرن دهم هجری نبوده و دیده نشده و همه اتّفاق نظر داشته اند.

ولی بیشتر این مسئله را در مسئله حرمت غناء و کسب مغنّیه مورد بحث قرار داده اند، چون در تفسیر غنا و فروع مربوط به آن و هم چنین در مستثنیات آن و مسئله مغنّیه در اعراس مباحث مختلفی ،شده ولی دربارۀ اصوات دیگر از آلات موسیقی چنان چه قبلاً قسمتی از سخنان فقهاء ذکر شد چون چنین فروع و مستثنیات و تفصیلاتی نبوده تنها اصل حکم حرمت آن را هم از لحاظ ساخت آن آلات و هم خرید و فروش آن و هم استفاده موسیقی کردن از آن، چه نواختن و چه استماع و گوش دادن و چه اجرت گرفتن برای نواختن آن ذکر کرده اند.

و از سوی دیگر استفاده از غنا هم در دسترس عموم، حتى علما و زهّاد و عبّاد بوده و هم در هر حال ممکن و هم بی زحمت و هم آن رکاکت و ننگی که از نظر متشرّعین برای استفاده از آلات موسیقی است برای آن نبوده و روی هم گناه آسانی است و چه بسا لذّت بخش تر هم باشد، از این رو هم در روایات و هم در سخنان فقهاء بر حرمت آن بیشتر سخن گفته شده.

3- صاحب « جواهر » علیه الرَّحمة آوازۀ موسیقی را از کسب هائی شمرده که حرام است اکتساب با آن از جهت حرمت متعلّقش که آوازه موسیقی باشد و فرموده: « خلافی در آن نیافتم بلکه اجماع به هر دو قسم در آن موجود است» ( یعنی هم اجماعِ مُحَصِّل و هم منقول ).

4- شیخ انصارى علیه الرَّحمه در کتاب « مكاسب » خود در قسمت مکاسب محرَّمه فرموده : « خلافی در حرمت آن فی الجمله نیست ».

5- علّامه حلّی قدّس سرّه در « تحریر » فرموده: « إنَّ الغناء و الأجر علیه حرام عندنا بلاخلاف »، یعنی غناء و اجرت بر آن حرام است نزد ما ( شیعه ) بدون خلاف .

6- در « الذریعه »، ج ،16 ص 61 از « رساله فى الغناء » للمولى محمد باقر بن محمد مؤمن السبزوارى نقل می کند که گفته :« و لاخلاف عندنا فی تحریم الغناء فى الجمله و الأخبار الّدالة علیه متظافره ».

7- فخر المحقّقین صاحب « ایضاح » به نقل مکاسب شیخ، مدّعی تواتر روایات بر حرمت آن شده و هم چنین صاحب « جواهر » قدس سره می گوید: « سنّت در آن متواتر است ».

بیست و پنج خبر که قسمتی از آن ها صریح و قسمتی ظهور در حرمت آوازه موسیقی بطور مطلق دارد بدون تقیید و کمک این روایات است آن روایاتی که دلالت بر حرمت شنیدن آن و حرمت پول کنیز آوازه خوان دارد و این که آن پول « سُحْت » و حرام است و آموختن آن کفر است ، سپس حقّیقت این است که این روایاتی که به آن استناد کرده اند قسمتی امر کرده قرآن را قرائت کنند با حزن و اندوه و قسمتی امر کرده با صدای نیکو قرائت کنند و هیچ یک از این دو ربطی به « غناء » و آوازهٔ موسیقی ندارد و در بعضی از این روایات است که :« امّت من کم تر از سه چیز به آن ها عطا نشده، نیکوئی رخسار و نیکوئی صدا و حافظه داشتن ». در یک خبر از عامّه است: « تغنوا بالقرآن فمن لم یتغن بالقرآن فلیس منّا » و آن روایت اضافه بر ضعف ،سند حمل می شود بر معنی استغناء ( یعنی خود را به وسیلهٔ قرآن بی نیاز و مستغنّی کنید و کسی که خود را به وسیله آن بی نیاز نکند از ما نیست ) و یا حمل بر تقیّه می شود و نیز معارض است به آن چه شناختی و به این روایت: « إقرؤا القرآن بألحان العرب و إيَّاكُم و لُحُونِ أهل الفسوق فإنه سیجییء قوم يُرجعون القرآن ترجیع الغناء » الحدیث ، یعنی قرآن را با صدای عربی بخوانید و به خود آئید از این که به صدا های اهل فسق ،بخوانید زیرا بعداً می آیند گروهی که قرآن را چمچع می زنند، هم نوع آوازهٔ موسیقی.

و سزاوار به اهل تحقّیق آن است که التفات به ردّ مانند این اباطیل نکنند که این ها نیست جز آراء بارده و مذاهب فاسده که مخالف مذهب است. ما عیب گیری بر صوفیّه می کردیم که ناگاه بعض امامیّه نیکو شمرد این خرافات را و بر آن اصرار ورزید ».

پایان سخنان فقیّه ،محقِّق سیّد محمد جواد عاملی، صاحب « مفتاح الكرامه » قدّس سرّه.

در سخنان محقِّق قمی قدّس سرّه ( در صفحهٔ 246) می آید که حرمت آن را ضروری دین و ادّعاء تواتر روایاتش را گفته - لا یبعد - .

ص: 51

صوت و کشش آن هم راه است چنان چه از سخنان صاحب « مفتاح الكرامه » ظاهر می شود .

روی این حساب آوازۀ غم انگیز و گریه آور و یا شهوت انگیز و مسرّت بخش و سایر حالات ،مُشابه همه از اقسام غنا شده و حرام است.

ولی ما در این جا نکته دیگری به نظرمان رسید که ندیدم کسی ذکر کرده باشد و او این که آیۀ « قول الزُّور » و آیه « لهو الحدیث » اگر در روایات ائمّه طاهرین صلوات الله علیهم تفسیر به غنا نمی شد، کسی اصلاً به آن توجّه نمی کرد، بلکه فکر می کرد مراد از « قول الزُّور» گفتار دروغین و باطل است که آرایش یافته، مانند شهادت دروغ که شاهد می کند آن را زیبا جلوه دهد تا مورد قبول قرار گیرد و هم چنین مراد از « لهو الحدیث » حکایت های سرگرم کننده ای که از چیز های دیگر غافل می کند و بی محتوی و وقت گیر و بیهوده که تلف کننده عمر است و چه بسا به انحراف نیز می کشاند، چنان چه این تفسیر در بعضی از کتب تفسیر به چشم می خورد که گفته اند: شخصی مبارزه با قرآن می کرد و افسانه های ایران باستان را از قصّه های رستم و افراسیاب از ایران جمع کرده و به آن جا آورده بود و مردم را به شنیدن آن دعوت و تشویق می کرد و آن را مقابل قصص انبیاء و اقوام آن ها قرار می داد و آیه « لهو الحدیث » را در مورد او می دانند، ولی در روایات ائمّه طاهرین صلوات الله علیهم که جانشین و امین خداوند و پیامبر صلّی الله علیه و آله و مفسِّر و مبیِّن ،قرآنند هر دو آیه تفسیر به غناء شده و یا غناء را از افراد « قول الزور » و « لهو الحدیث » ذکر کرده اند با این که به حسب نظریّات دیگران متناسب با این جمله نمی رسیده و چون قول آن ها در تفسیر قرآن حُجَّت است، تنها همان را باید گرفت و بدان تمسُّک کرد.

ما تا این جا احتّیاج داشتیم از روایات استفاده کنیم که « قول الزُّور » و « لهو الحدیث » غناء است و اما این که غناء پس از آن که می دانیم از نوع آوازه است، حدود و جوانب و مصادیق آن چیست و چه نوع آوازه غنا است و چه نوع نیست، می توانیم دو مرتبه بازگشت به قرآن کنیم و حقّیقت و حدود آن را روشن کنیم و حتّی از پرتو آن راز های دیگر آن را نیز از همان قرآن درآوریم چون إن شاء الله در آینده خواهیم گفت

ص: 54

که قرآن روی عناوین موضوعات نظر دارد و تعبیرات ،قرآن، مانند کفر و اسلام و فسق و طیّبات و خبائث و غیره، جنبۀ اصطلاحی ندارد، بلکه نظر به همان حقّیقت معنای لغوی و عرفی عصر خود داشته و روی فهم مردم از کلمات سخن می گفته است، چنان چه خودش فرمود: « وَ مَآ أَرۡسَلۡنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوۡمِهِۦ لِيُبَيِّنَ لَهُمۡۖ ».

بنابراین غنا نوعی صدا و کیفیت خاصّی است در آن که قرآن آن کیفیت خاصّ را می گوید « قول الزُّور » است ، که قول به معنی گفتار و زور به معنی تزویر شده، یعنی گفتاری دروغین تزویر شده و تزویر آن است که بی حقّیقت را آرایش دهند تا جلوه حقّیقت گیرد، پس گفتار تزویر شده آن گفتار دروغین بی حقّیقت است که آن را آرایش و ظاهر سازی به شکلّی کنند که به صورت راستین درآید و به شکل یک واقعیت راستین خورد شنونده برود، بدون توجّه به بی حقّیقتی آن

این جا به دو نکته باید توجّه کرد : 1- گفتار راست آن است که از واقعیّات حکایت می کند و بر آن واقعیّات حکایت شده انطباق دارد یعنی همان طور که حکایت از آن واقعیت دارد آن واقعیّات به همان نحوی که حکایت شد هست، لکن دروغ گرچه حکایت از واقعیّات می کند ولی آن حکایت شده ها در واقع نیست، فقط حکایت است و بس بدون واقعیّت 2- حقّیقت معنی گفتار متّکی به لفظ نیست، گرچه اکثراً گفتار در مورد انسان که سخن می گوید گفته می شود ولی در غیر آن نیز گفتار می گویند، چه در مورد اشاره یا علامت های دیگر که در مقام تفهیم باشد و در آینده در تفسیر آیه ذکر می کنیم که در این موارد یاد شده گفتار و مشتقّات آن مانند گفت و می گوید استعمال می شود و در عربی نیز قول و قال و قل و امثال آن و توضیح بیشتر آن را در آینده در تفسیر آیه قول الزور ملاحظه فرمائید.

آوازۀ موسیقی ( غناء ) بلکه کلّیه صدا های موسیقی که از آلات آن تولید می شود ، هر قسمتی از آن نوعی تخیُّلات کاذب را در شنونده ایجاد می کند و او را به حالات گوناگون خیالی می اندازد و تولید این تخیُّلات ساختگی هر چه باشد، چه تخیّلات سُروری و یا اندوهی و یا لا اُبالی گری و یا سلحشوری و یا عرفانی به اصطلاح و یا غیر آن همه و همه گفتاری است از موسیقی به شنونده ولی گفتاری دروغین و تزویری که

ص: 55

شنونده را آن چنان به سَبُک سری و خفّتِ عقلی و از خود بی خود و به بی خردی و نادانی سوق می دهد و اعصاب ادراکی او را از توجّه به واقعیّات منصرف کرده و به جهان خیال های بافته شده واهی برده و در آن غرق می سازد.

بنابراین تمام صدا های موسیقی که از آوازه خوانی انسان است مشمول « قول الزُّور » خواهد شد چه در مسیر شدّت ،حزن چنان چه در عزا داری ها و سوگواری ها از آن استفاده می شود. و یا شدّتِ سُرور چنان چه در محافل عیش و عشرت انجام می گیرد. و یا حالات دیگر که از موسیقی به طرق مختلف استفاده می شود و برای هر یک آوازه ای ساخته شده است.

بلکه دیگر صدا های موسیقی که از آلات موسیقی گرفته می شود همین حساب را دارد و همین خاصّیّت را دارد و همین عنوان « قول الزّور » بر آن انطباق پیدا می کند.

دیگر لازم نیست ما از کتب لغت و دیگران جست جو کنیم تا حدود معنی غناء و جوانب آن و مصادیق منطبقه بر آن را پیدا کنیم و یا دچار سرگردانی شویم و به « أصاله الإحتّیاط » و یا « أصاله الاباحه » متمسِّک شده و حلالی را حرام و یا حرامی را حلال تلقّی کنیم.

در تفسیر « لهو الحدیث » به غناء نیز باید از همان جمله « لهو الحدیث » نوع غناء و آوازه آن را تحقّیق کنیم که غنا چطور در آن لهو الحدیث است و لهو الحدیث چه چیز است که در غناء و آوازه وجود دارد و کجا و در چه آوازه ای وجود دارد و در کدام آوازه وجود ندارد؟

لهو یا مطلق سرگرمی و یا آن چه از چیز هائی غیر آن غافل می سازد و یا خصوص در آن چه به هوس بازی و لا اُبالی گری و شهوت رانی غرق می کند و از غیر آن غافل می نماید و حدیث نیز همان معنی حکایت را تقریباً دارد .

بنابراین غنا حدیث و حکایت دارد ولی از نوع موسیقی که حدیث و حکایت آن خیالی است و در قوّه واهمه حکایات و همی و باطل می سازد، آن هم خیالات پوچ لهوی که سرگرم کننده و از جهان واقعیّات بیرونش کرده به عالم خیالات نادرست سوقش می دهد و به هوس بازی و شهوت رانی و لا اُبالی گری او را می کشد، اگر لهو را به خصوص

ص: 56

این نوع سرگرمی های شهوت انگیز دانستیم و الّا مطلق سرگرمی هایی که بکلّی انسان را از خود و جهان هستی بی گانه می کند.

پس ،موسیقی که از آن جمله است آوازۀ غنا، حکایت های لهوی به دل می ریزد، چنان چه مثنوی می گوید:

بشنو از نی چون حکایت می کند *** از جدائی ها شکایت می کند

کز نیِ ستان تا مرا بُبریده اند *** از نَفیرم مرد و زن نالیده اند

و شرح بیشتر در تفسیر دو آیه « قول الزُّور » و « لهو الحدیث » خواهیم داد إن شاء الله.

روی این حساب حرمت غناء اختصاص ندارد به بعضی از مواردی که از اقسام آن گفته اند مثل آن چه مخصوص مجالس اهل فسق است و یا آن چه موجب خفّتِ عقل و سبک سری برای ایجاد شدّتِ حُزن و یا شدّتِ سُرور می شود و یا آن چه مناسب نواختن آلات موسیقی است و هم راه نواختن آن ها سروده می شود بلکه شامل همۀ اقسام غناء و آواز هائی که با هر یک حالتی ساختگی در دل شنونده ایجاد می کند، مانند سایر آلات موسیقی که برای هر حالتی نوعی آهنگ موسیقی ساخته اند چه خوشی و لذّت و شهوت باشد یا تخدیر و خواب آور و چه حزن و اندوه و گریه آور و چه وجد و شوق و حالت عرفانی ساز و چه تشجیع کننده و حالت سلحشوری و شهامت ساز باشد و یا غیر این ها همه و همه « قول الزور » و « لَهْوَ الحدیث » و غناء است و مورد نهی شدید قرآن و عذاب و سایر زیان هائی که در تفسیر این دو آیه باید بیان شود خواهد گردید و به عنوان آوازهٔ موسیقی از غنا می توان ترجمه کرد.

سخنی باطل و حکایتی لهوی و اگر چنین باشد به کیفیتِ صوتیِ گفتار و حدیث « قول الزّور و لهو الحدیث » اطلاق نمی شود با این که در این روایات « قول الزّور و لهو الحدیث » را غناء دانسته و تفسیر به آن کرده در صورتی که ممکن است غناء تنها در صدای بدون سخن و بدون حکایت محقَّق شود.

2- چرا در این همه روایات « قول الزور » که گفتار باطل دروغین است، و « لهو الحدیث » که حکایت بازیچه و سرگرمی شهوت انگیز است، مثلاً با غناء که تنها همان کیفیت صوتی است یکی دانسته شده و ائمّه طاهرین صلوات الله علیهم اجمعین به چه حساب این طور فرموده اند جوابی داده نشده.

3- لهو الحدیث را از باب اضافهٔ صفت به موصوف قرار داده اند ، با این که علماء نحو آن را ممنوع و شاذ دانسته اند و ابن مالک در « آلفیّه » می گوید: «وَ لا يُضاف اسمٌ لِمَا بِه أتّحَدَ مَعْنَىً وَ أَوِّلُ مُوْهِماً إِذا وَرَدَ »، و شارح آن می گوید: « فَلا يُضَافُ صِفَةٌ إِلَى مَوْصُوفِهِ وَ لا مَوْصُوفٌ إِلَى صِفَتِه » و مواردی که ایهام آن داشته تأویل کرده اند و این معنی مناسب فصاحت و بلاغت و عظمت قرآن مجید نیست و همین جهت در قول الزّور که مضاف و مضافٌ الیه می باشد نیز جاری است.

4- مرحوم شیخ برای اثبات حُرمتِ غناء از این راه وارد می شوند که از دو آیه « قول الزّور » و « لهو الحدیث » به نظر می رسد که حساب حرمت روی زور یعنی باطل و لهو بودن است نه روی گفتار ( قول ) و حکایت ( حدیث ) که در آیه ضمیمه آن شده و لذا سخن و حکایتِ مجرّد و بدون لهو و باطل حتماً حرام نیست، بنابراین لهو و باطل است که هر کجا تحقُّق پیدا کرد حرام است چه در سخن و یا غیر سخن از صداها، و هم چنین چه در حکایت باشد و یا در صدائی مجرّد از حکایت و ( حدیث ) و بدین ترتیب استدلال را تمام می کنند.

5- مرحوم شیخ انصاری قدّس سرُّه پس از آن که در تحقّیقات خود به آن جا رسیده که غناء صدائی به طرب درآورنده است و طرب را به معنی خِفَّت و سبک سری که از شدّتِ سُرور و یا اندوه و حُزن پیدا می شود نتیجه آن شده که روی این حساب غناء آن آوازه موسیقیدار است که شنونده را به حال سبکی و سبک سری می اندازد از طریق

ص: 59

ایجاد شدّتِ سُرور و یا شدّتِ حُزن و اندوه در او و لى مع ذلک فرموده : « آن غناء و آوازه ای حرام است که لهو و مناسب اهل فسق و فجور و هوس بازی و رقص باشد. »

در صورتی که آن چه مناسب اهل فسق است یکی از دو قسم آن است، یعنی آن چه ایجاد شدّت سرور در شنونده می کند. و امّا آن قسم دیگر از طَرَب که از غناء پیدا می شود آن را کنار گذاشته اند و آن طَرَبی است که ایجاد خِفَّت و سَبُکی می کند از طریق دادن شدّتِ حزن و اندوه به شنونده با این که خود مرحوم شیخ روی این که طرب فراگیر هر دو قسم از شدّت سرور و شدّت حزن است اصرار ورزیدند و از آن دفاع کردند.

در این جا ظاهراً تمسُّک به آیه لهو الحدیث کرده که عنوان لهو مطرح شده و لهو را به همان معنائی که مناسب مجالش عشرت های عشقی است به حساب آورده اند.

در حالی که اوّلاً قول الزور به همان معنائی که ایشان فرموده، یعنی باطل از گفتار و به عنوان باطل بودن غناء را حرام دانسته اند شامل هر دو قسم می شود، هم خِفَّت جهت شدّت حزن و هم خفَّت به جهت شدّت سرور، و قسم اول یعنی خفّت به جهت شدّت حزن ربطی به مجالس فسق و شهوت رانی ندارد و بلکه ضدّ آن ،است و ثانیاً اگر تفسیر این دوآیه را به غناء از روایات تمام دانستیم و غناء را به صدای طرب انداز، و طرب را به به خفَّتِ حاصل از شدّت حزن و یا شدّت سرور معنی کردیم، دیگر به چه دلیلی آن را از لحاظ تحریم منحصر بدانیم به آن غنائی که مخصوص مجالس شهوت رانی و فسق و فجور است.

این ها مطالبی بود که در بررسی فرمایشات مرحوم شیخ انصاری علیه الرّحمه به چشم می خورَد.

است و « لَهُو مِنْ الحَدیث » که « لهو مِنْ جِنْسِ الحَدیث » باشد، و ممکن است از قبیل « صَلوه المَسْجِدِ » به تقدیر « فی » باشد، یعنی « صَلوةٌ فی المَسْجِدِ » که گفته شود « لَهْوَ الحَدیث، لَهُوٌ فی الحَدیث » و حدیث ظرف لهو باشد، بنا براین آن حدیثی که مفاد و تولیدش لهو است و یا لهو در آن هست مورد نظر در آیه « لهو الحدیث » باشد، در « مجمع البحرین » می گوید: « لهو الحدیث أى باطله و ما یلهی عن ذكر الله قیل و الإضافه بمعنى من لان اللهو یكون من الحدیث »

در « قول الزّور » نیز اضافه شده قول به زور و شاید از باب اضافه مصدر به مفعول باشد، یعنی مقول قول زور و تزویر است نه آن که آن را از باب اضافه موصوف به صفت ،بدانیم که آن ممنوع و یا شاذ و خلاف مقام فصاحت و بلاغت قرآن باشد.

و امّا آن چه در بررسی بقیّه کلمات مرحوم شیخ قدّس سرّه به چشم می خورد پس جواب همۀ آن را با در نظر گرفتن آن چه در تفسیر دوآیهٔ « قول الزّور » و « لهو الحدیث » قبلاً اشاره کردیم و بعداً هم بیشتر توضیح می دهیم می توان داد، چنان چه از بیانات قبلی روشن است .

علاوه می توان گفت که غناء منحصر به این دو فرد از خفّتِ عقل و سبک سری حاصل از شدّت سرور و یا حزن نیست بلکه هر نوع خفّت عقل و سبک سری که آوازه موسیقی سازنده آن است آن آوازه را عنوان غناء می بخشد و مورد تحریم قرآن و روایات می شود.

و امّا این که این دو نوع از خفّت عقل در سخن لُغَویّین گفته شده، ممکن است گفته شود از نظر آن است که بیشتر این دو قسم به چشم می خورد و سایر اقسام آن مانند آن چه مُشجّع و حال سلحشوری می دهد و یا حال عرفانی به اصطلاح و یا حالت های دیگر یا در آن زمان ممتاز نبوده و یا دقّت بیشتری در آن نشده و یا آن را به همان دو قسم ملحقّ کرده اند و الّا فرقی نیست بین اقسام خفّت عقل و سبک سری حالات مختلفه حاصله از موسیقی و برای هر حالت ساختگی نوعی از آوازهٔ موسیقی ترتیب داده شده که ایجاد آن را بکند

و به هر تقدیر چنان چه در تفسیر این دو آیه خواهیم گفت، عنوانی که در این دو آیه

ص: 61

شریفه ذکر کرده، یعنی « قول الزّور » و « لهو الحدیث » مخصوصاً با ملاحظه آیات بعدی مربوطه همۀ اقسام آوازه های موسیقی که تخیُّل ساز و از میدان عقل و تفکُّر بیرون می برد و مخدِّر اعصاب ادراکی و قوّۀ تفکُّر است همه و همه از موارد موضوع حرمت آوازهٔ موسیقی است، بلکه چنان چه بعداً توضیح داده شود سایر صدا های موسیقی تولید شده از آلات و ادوات موسیقی را نیز شامل می گردد.

و خلاصه سخن چنان چه ملاحظه کردید عمده اشکالات مبتنی بر کیفیت انطباق روایات در تفسیر بوده و جواب آن تا حدود بسیاری روشن شد.

ص: 62

و یا « لهو الحدیث » گفته شده .

و همان طور که اشاره شد و بعداً مشروحاً گفته می شود، گفتار و مشتقّات آن مانند گفت و می گوید و بگو و امثال آن به هر تفهیم و القاء معنی به غیر اطلاق می شود، چه به الفاظ وضع شده و لغات باشد یا غیر وضع شده و غیر لغات مانند صدا های ندا و زجر و انزجار و غیره و یا غیر صدا مانند اشارات و علامات مُفهمه و غیره و از این جهت به صدای موسیقی قول و گفتار در آیه « قول الزّور » گفته شده و حکایت و حدیث نیز همین طور است و در آینده با ذکر مثال و توضیح بیشتر روشن تر خواهد شد، نهایت آن که سخن گاهی بطور راستین توجّه به واقعیّات داشته و آن چه حکایت می کند در واقع هست، و گاهی بطور دروغین و تخیّلاتی که از صدای آوازه موسیقی در مغز پیدا می شود چون وجود آن ها تنها ذهنی است و در قوه خیالی شنونده تولید شده و مصداق واقعی ندارد و به آن گفتار دروغین تزویری قول الزور گفته شده، و هم چنین حکایت و حدیث آن آن است که از یک واقعیتی حاکی باشد تا شنونده را به آن رهبری کند ولی آن حکایت هائی که موسیقی در قوه خیالی شنونده می بافد تنها اعصاب ادراکی را به خود مشغول و تحریک به هوس بازی و قوای شهوانی را تحریک و بیدار می کند و لذا به آن لهو الحدیث گفته شده.

ماند به قصور و ناتوانی فهم و فکر خود معترف شد نه به صحّتِ اشکال و ثانیاً این تفسیر نه تنها اشکال مذکور بر آن وارد ،نیست چنان چه اشاره شد، بلکه بطور اعجاز آمیزی کشف از آن می کند که حقّاً عِلمِ ائمّه طاهرین علیهمُ السَّلام مانند علم پیامبر اکرم صلوات الله علیه از علم خدا سر چشمه گرفته و آن هایند که می توانند مفسِّر و مبیِّن قرآن باشند و مطلبی را که از هزار سال پیش آن ها فرموده اند برای علماء و فقهاء که عمر خویش را در این راه بسر برده اند فهمش مشکل شود و سپس این مشکله سال های متمادی بماند، در صورتی که اگر پس از راه نمائی های تفسیری این روایات تجدّید نظر و تدبُّر بیشتر در آن آیات با قبل و بعدش بشود، مطالبی عمیق درباره رمز حُرمتِ موسیقی استفاده می شود و إن شاء الله در آینده به قدر موفّقیت خود از جانب خداوند متعال در آن سخنانی خواهیم گفت.

خواندن قرآن و یا بطور کلّی تمجید کرده که طرف داران جواز غناء در قرآن این روایات را نیز به غنا تفسیر کرده اند و مزید بر ادلّه خود نموده اند ولی در بحث آینده جواب آن داده می شود .

پس تنها همان روایاتی که لفظ غناء و مشتقّات آن را در خواندن قرآن آورده باید مورد استدلال قرار گیرد .

به هر تقدیر این استثناء قرائت قرآن و دعا از حرمت آوازهٔ موسیقی قبل از محدّث کاشانی صاحب « وافی » و محقّق سبزواری صاحب « کفایه » رحمهما الله از کسی دیگر از فقهاء شناخته نشده که به آن قائل باشند و ظاهراً قبلاً همۀ فقهاء متّفق بر حرمت آن حتّی در قرآن و دعا بوده اند چنان چه از سخنان صاحب « مفتاح الكرامه » که قبلاً نقل کردیم و هم چنین از مرحوم شیخ انصاری و صاحب « جواهر » و غیرهم معلوم می شود.

امّا صاحب « وافی » پس از آن که روایات حرمت غناء و حرمت خرید و فروش و اجرت کنیزان مُغنّیه و آوازه خوان و حرمت آموزش آن را و بعضی روایات که دربارهٔ عروسی است و بعداً ذکر آن می آید همه را نقل می کند چنین می گوید:

آن هم وارد شده رخصت به آن .

سپس مسئله حرمت غناء را تا آن جا تنزُّل می دهد که از طریق خلاف مروّت و مردانگی و روایت « مَنْ أَصْغى إلى ناطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ » و روایت « إِذَا مَيَّزُ اللَّهُ بَيْنَ الحَقِّ وَ الباطل فَأَيْنَ يَكُونُ الغِناءُ » می خواهد آن را کاری سبک و زشت حساب کند، اگرچه مباح می داند.

بعداً چنین نتیجه می گیرد که:

« بنا بر این باکی نیست به شنیدن غناء به اشعاری که متضمّن یاد بهشت و دوزخ و تشویق به آخرت و وصف نعمت های خداوند و ترغیب بر کار های خوب و بی اعتنائی به امور فانی و نابو د شدنی می باشد. » ( پایان )

این سخنان ایشان در این جا با شخصیّت معنوی و علمی و فقهی و وفور اطّلاعات قرآنی و تفسیری و حدیثی و استدلالی و منطقی او بسیار غیر متناسب است و بسیار شگفت انگیز بطوری که فقهاء بعد از او را در مقام دفاع از احکّام الهی به شکل عصبانی در مقام جواب درآورده و سخنان صاحب « مفتاح الكرامه » را قبلاً ملاحظه کردید ( صفحه 28).

ضمناً کلامی که از شیخ طوسی علیه الرَّحمه نقل می کند نیز با آن نتیجه گیری که می کند جور نیست زیرا سخنان ایشان دربارهٔ چند روایت مخصوص است که دربارهٔ آوازه های زنان مغنّیه در عروسی و از بعضی از آن روایات ممکن است استفاده جواز در خصوص عروسی بشود، در صورتی که حرام دیگری ضمیمه آن نشود، نه اصل مسئلهٔ حرمت غناء، علاوه بر این ظاهراً مراد شیخ طوسی در این جا غیر از غناء اصطلاحی است که موسیقی در آن اعمال شده و بعداً توضیح بیشتری خواهیم داد (صفحه 92).

غلظت مجازات و هم ردیف کردنش با بت پرستی آمده و در آن زمان نه حکومت بنی امیّه بوده و نه بنی العبّاس چه رسد به خلافکاری های آن ها و چه رسد بر معهود بودنش در اذهان ،مخاطبین بنابراین بیانات قرآنی چه ربطی دارد به آن چه معهود در زمان بنی امیّه و بنی العبّاس بوده و رواج داشته و روایات نیز به همین آیات اشاره کرده چنان چه ملاحظه می فرمائید

2- آیات قرآنی و روایات بطور کلّی غناء را حرام کرده و تنها در چند روایت در عروسی ضمیمه حرام دیگر ذکر شده پس چطور آن همه آیات و روایات را نادیده می گیرند .

3- مسئلۀ حرمت غناء و آوازه موسیقی اجماعی است و حتّی عده زیادی استثناء « حُدا و عروسی » را هم قبول نکرده اند چنانه بعداً در همین دو مسئله ذکر می کنیم إن شاء الله .

4- در آیه « قول الزّور » و آیه « لهو الحدیث » خود غناء به جهت مفاسدی که دارد تحریم شده، چنان چه بعداً توضیح داده می شود و هم چنین در قسمتی از روایات، و این چه ربطی دارد به آن که حرام دیگری ضمیمه آن شود.

5 - این نظریّه به کلّی انکار حرمتِ غناء است، زیرا در صورت انضمام حرام دیگر ،حرام و الّا مُباح معنی ندارد جز مباح بودن غناء چنان چه مرحوم شیخ انصاری نیز به این نکته تصریح فرموده اند، بنابراین، این قول مخالف اجماع مسلمین و قرآن و اخبار متواتره است و به هیچ وجه ارزشی ندارد .

6- روایاتی که در عروسی و یا غیره ایشان به آن استناد می کنند هم در سند و هم در دلالت مورد خدشه است که بعداً می آید.

7- بر فرض دلالت آن ها مخالف قرآن است که به دستور ائمّه طاهرین صلوات الله علیهم باید از آن اعراض کرد و در بحث در خصوص مسئله عروسی خواهیم گفت إن شاء الله .

8- این همه آیات و روایات که در حرمت و مذمّت غناء وارد شده چطور ممکن است حمل شود بر آن صورتی که هم راه حرام دیگری باشد و اگر هم راه شدن و انضمام

ص: 68

با گناهی ، سرایت دهد حرمت را به آن چه به آن هم راه و منضمّ شده، آن اختصاص به غناء ،ندارد پس چگونه در خصوص غناء این همه آیات و روایات رسیده .

دیگر از کسانی که مانند محدّث کاشانی قدّس سرّه غنای در خواندن قرآن را جایز و از حرمت مطلق غناء استثناء کرده، محقّق عالی قدر و فقیّه بزرگوار، جامع علوم عقلیّه و نقلیّه ، مرحوم محمد باقر بن محمد مؤمن سبزواری صاحب « كفایه » و « ذخیره » و غیر ،این ها متولّد 1017 و متوفّی 1090 قدّس الله سرّه می باشد. ایشان با مرحوم محدِّث کاشانی قدّس سرّه در یک عصر بوده، زیرا وفات مرحوم محدِّث فیض کاشانی در 1091 بود و یک سال بعد از وفات او است و دورۀ عمر این دو بزرگوار در زمان بحران عظمت سلاطین صفویّه مانند شاه عبّاس کبیر است که دوران رواج مرام صوفیّه است که سماع و وَجْد و رقص های درویشی از جمله کار های آن ها است الحال این نظریّه با این شرائط زمان بسیار متناسب است و اما دلیلش چیست؟ برای ما روشن نیست ما تنها با ادلّه شرعیّه و فقهیّه در برابر سخنان آن ها موظّف هستیم حقّیقت را به اندازه درک خود روشن کنیم.

بطور کلّی را ذکر می کند که بعداً إن شاء الله توضیح می دهیم که این ها ربطی به غناء و آوازهٔ موسیقی ندارد و نیکوئی صدا مانند نیکوئی چهره و مو و سایر اعضاء بدن، یک چیز خلقتی است که اصلاً مورد تكلیف و حكم شرعی قرار نمی گیرد و چه معنی دارد یک نیکوئی که آفریدگار به کسی مرحمت فرموده تحریم شود، ولی غناء و آوازه موسیقی یک نوع نیرنگ و تزویری است در صدا که شنونده را می فریبد و تحت تأثیر های تخیُّلی قرار می دهد و بر اعصاب ادراکی غلبه می کند و او را از این راه در عوالم اوهام مختلفه و خیالات گوناگون می کشاند و انسان که در یک حال نمی تواند مگر یک حرکت ادراکی و فکری داشته باشد، از مسیر حرکت شناختی و فکری بازداشته و به حرکت تخیُّلی پوچ و بی محتوی می کشد و سرگرمش می کند اسلام آن را شدیداً تحریم کرده، چه به وسیلهٔ آوازۀ انسانی تولید شود و چه به وسائل سایر آلات ،موسیقی، چه در خواندن قرآن باشد و چه در غیر آن، بلکه در قرآن گناهش بیشتر است چنان چه در بعضی روایات بدان اشاره شده چون کلام حقّ را از حقّیقت به هزل می کشد و ضربه ای به این راه نمای الهی وارد می کند . و روایات حُسن صوت در قرآن مربوط به غناء و آوازه موسیقی نیست و نمی تواند ادلّه حرمتِ آوازۀ موسیقی را تقیید کند لکن چند روایتی دیگر موجود است که مرحوم محقِّق سبزواری آن ها را نیز ذکر کرده اند که قابل توجّه و ذکر است تا ببینیم آیا دلالت بر جواز غناء در قرآن می کند یا نه و اینک آن روایات :

ادلّه محقِّق سبزواری قدّس سرّه

باله سفین

1- عن أبی جعفر علیه السَّلام: ﴿ وَ رَجُعْ بِالقُرآنِ صَوْتَك فَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَل يُحِبُّ الصَّوْتَ الحَسَنَ يُرَبَّعُ فیه تَرجیعاً ﴾

ترجمه :« چچع بده به قرآن صدایت را زیرا خداوند عزّ و جلّ دوست دارد صدای نیکو را که در آن گردش دهد نوعی گردش دادنی (چعچع زنده ) »

2 - فی الفقیّه: « سَأَلَ رَجُلٌ عَلِيَّ بنَ الحُسَین علیهمَا السَّلام عن شَراء جاریة لها صَوتٌ فَقال ما عَلَیْكَ لو اشْتَرَيْتَها قَدْ كَرَتْكَ الجَنَّةَ يَعْنى بِقَراءَةِ القُرءان وَ الزُّهد وَ الفَضائِل الَّتی لَيْسَتْ

ص: 70

بِغِناء فَأَمَّا الغِناءُ فَمَحْظُورٌ ».

ترجمه :« مردی پرسید از حضرت علی بن الحسین علیهما السَّلام از خریداری کنیزی که دارای صدائی است ، در جواب فرمود گناهی بر تو نیست اگر خریداریش کنی، پس او تو را به یاد بهشت انداخت یعنی با خواندن قرآن و زهد و فضائل به صدائی که غناء ،نباشد و امّا غناء آن ممنوع است و نهی شده. »

وَ فِی رِوایَة عبد الله بن سنان: « وَ إِيَّاكُمْ وَ لُحُونَ أهْلِ الْفِسْقِ وَ أَهْلِ الكَبَائِرِ وَ سَيَجِیءُ مِنْ بَعْدِی أقْوامٌ يُرَجَّعُونَ القُرءانَ تَرْجِیعَ الغِناءِ وَ الرُّهْبَانِيَّةِ وَ النُّوحِ وَ لا يُجاوز حَناجِرَهُم قلُوبُهُم مقلوبة و قلوبُ الَّذینَ يُعجِبُهُم شَأنُهُم ».

ترجمه:« به خود آئید از این که به صدای اهل فشق و اهل گناهان کبیره قرآن را بخوانید و می آیند بعد از من گروه هائی که قرآن را چچع می زنند، مانند ترجیع و چعچعِ آوازۀ غناء و آوازۀ رهبانیَّت و آوازه نوحه سرائی ولی این خواندن از گلو گاه آن ها تجاوز نمی کند ( و به دل نمی نشیند ) این ها دل های شان وارونه شده است ( مانند ظرفی که وارونه نگاه داری شود که در آن نمی توان چیزی ریخت و پُر کرد ) و دل های آن کسانی که از آن نوع خواندن قرآن خوش شان می آید نیز همان حالت را دارد. »

مرحوم محقِّق سبزواری این چند روایت که در خصوص قرآن و دعا و نصایح است به انضمام روایات مدح خوش صدائی و روایات نیکو کردن صدا در قرائت قرآن همه را نقل می کند ( و ما هم در آینده در بحث ،روایات آن ها را می آوریم ) و همه را در یک ردیف حساب کرده و از نوع غناء می داند و به آن استدلال بر جواز غناء در قرآن می کند.

در صورتی که در بعضی از همین روایات چنان چه ملاحظه شد غناء را بکلّی و یا در خصوص قرائت قرآن حرام کرده و بعضی از آن روایات به نظر ایشان حلال کرده، مانند روایات حسن صوت و روایت « رَجَّعْ بِالقُرءان »، لذا ایشان به نظر شان می رسد بین این دو دسته روایت تعارض هست و درصدد علاج بر می آیند و چون جمع دلالی را در باب علاج متعارضین مقدم می دانند لذا به دووجه بین آن ها جمع می کنند.

وجه اول : آن که اخباری که بر مذمّت غناء ،است حمل شود بر غیر قرآن و غناء در

ص: 71

قرآن مباح باشد و آن چه در مذمّت غناء در قرآن آمده حمل شود بر آن نوع غناء که بطور لهو، فاسقان انجام می دهند .

بنا بر این گفته ایشان آوازۀ غناء در قرآن اگر از نوع لهوی و عشقی و شهوت رانی باشد حرام است ولی اگر از نوع های دیگرش مانند نوع حزن آور و یا گریه آور و یا حالت عرفانی به اصطلاح و یا به شجاعت انداز و امثال آن باشد جائز است، بنابر این وجه، غناء در غیر قرآن به تمام اقسام آن حرام است و این تفصیل تنها در قرآن است.

وجه دوم : آن که کلمۀ غناء که در روایات است با الف و لام ذکر شده و آن الف و لام استغراق و عموم نیست ( با توضیحی که می دهند ) بلکه چون شایع از استعمال غناء در آن زمان ( زمان صدور روایات ) بطور سرگرمی های شهوانی به وسیله کنیزان آوازه خوان در مجالس فجور و گناه و شراب خواری و غیر آن بوده، پس حمل کردن غناء که مفرد مُحلّی به الف و لام است بر آن قسم شایع بعید نیست، و این که این معنی از غناء صدق کند در قرآن و دعاها و ذکر هائی که با صدا های خوب و به یادآورنده آخرت و مهیّج شوق به سوی عالم قدس است محلّ تأمّل است، در این صورت اگر اجماع در غیر غنای لهوی باشد آن را باید پیروی کرد و الّا باقی می ماند بر أصاله الإباحه و طریق احتّیاط واضح است .

( پایان سخنان محقّق سبزواری قدّس سرّه در « کفایه »)

محقّقین از فقهاء بعد از ایشان مانند صاحب « مفتاح الكرامه » و صاحب « جواهر» و شیخ انصاری این سخنان را مردود دانسته اند و از آن تعجب کرده اند، چنان چه سخنان صاحب « مفتاح الكرامه » را قبلاً ملاحظه کردید ( صفحه 28).

حرمت غناء دانست تا نوبت به جمع دلالی رسد.

2- این که ایشان غناء را در قرآن در صورتی حرام دانستند که از نوع لهوی باشد با روایاتی که خود شان ذکر کرده اند منافات دارد « وَ سیجیءُ من بعدی أقوام يُرجِّعُونَ القرءان تَرجیعَ الغِناء و الرُّهبانیَّة و النَّوحِ )، زیرا در این روایت آهنگ های رُهبانیّت و نوحه سرائی را نیز مذمّت کرده و به آن تصریح فرموده که اگر کسی از کلمه غناء چنین فکری که ایشان کرده اند بکند جوابش پیش بینی شده و قبلاً اشاره شد و بعداً هم می گوئیم کلمهٔ « قول الزُّور» که در روایات تفسیر به غناء و یا غناء از آن جمله به حساب آمده شامل همه اقسام موسیقی در آواز می شود که موسیقی های به اصطلاح عرفانی که همان مراد از ترجیع های رهبانیّت در روایت باشد و موسیقی حزن آور و گریه آور که در این روایت « ترجیع النَّوح » از آن یاد شده از مصادیق آن موسیقی آوازه ای می باشد و این روایت همین معنی را تأیید می کند .

3- کلمه « الغناء » که الف و لام دارد، اگر الف و لام عهد باشد، باید یا عهد ذکری که در جملات قبلی روایت ذکرش ،شده باشد که چنین نیست و یا عهد ذهنی که گوینده و شنونده در حین صدور روایت در ذهن شان باشد، این نیز محتاج است اثبات آن به دلیل که نیست پس همان استغراق و عموم باشد مناسب است نه عهد، یعنی هر نوعی از غناء حرام است نه قسم مخصوصی از آن.

4- در بیشتر این روایات تفسیر آیه « قول الزّور » و آیه « لهو الحدیث » به غناء کرده، پس منظور از آن همان است که در آیَتین است و در آن ها نه الف و لام « الغناء » موجود و نه در آن زمان آن کار های بنی امیّه و بنی العبّاس و مجالس عشرت و شب نشینی های عیّاشی و فسق و فجور و شُرب خمر بوده و نه حتّی خود آن ها به دنیا آمده بودند.

5- چنان چه در دنبال سخنان مرحوم محدّث فیض کاشانی قدّس سرّه گفتیم، آیه « قول الزّور » و آیه « لهو الحدیث » به لحاظ خطرات و مفاسد مهیبی که از خود آوازهٔ موسیقی عنوان می کند آن را حرام کرده و در ردیف بت پرستی و آن را موجب اضلال عن سبیل الله فرموده است و با این تعبیرات از همۀ فحشاء و منکَراتی که مانند زنا و شرب

ص: 73

خمر باشد گناهش و آفتش بزرگ تر و خطرش بیشتر است چه رسد به این که چون مانند این گناهان هم راه آن است حرام باشد و الّا مُباح.

6- مسئله ای که این همه آیات و روایات به اتّفاق شیعه و سُنّی با این لحن تند بر حکم حرمت آن هست و إن شاء الله بعداً در فصلی جدا ذکر می کنیم با این تراکم ادلّه چه معنی دارد که احتّیاج به اجماع پیدا کند و مسئله اگر چه اجماعی است، ولی اجماع مسلمین به پرتو آیات قرآنی و روایات پیدا شده و دیگر نوبت نمی رسد که ایشان بفرمایند اگر اجماع در غنای لهوی ،باشد متبع است و الّا اصل اباحه حاکم شود، اصل اباحه در موردی است که دلیل نباشد و این جا عموم و اطلاق ادلّه کافی است که همه اقسام غناء را تحریم کند.

7- عنوان « قول الزّور » که گفتار دروغین آرایش یافته و تزویری است، و عنوان « لهو الحدیث ليُضَّل عن سبیل الله » سرگرم کننده به حکایت بی واقعیت که مُضِلّ و گم راه کننده از راه خدا است به غناء تفسیر شده و این ها عناوینی است که نمی توان گفت در جائی جائز ،باشد چه در خواندن قرآن و یا دعا و یا ذکر و یا غیر آن قرآن و دعا و ذکر برای توجّه به حقّایق راستین ،است چطور جائز شود به آوازه موسیقی خوانده شود که خود آن نوع صدا، گفتار مزوّر و دروغین آرایش یافته است، و هم چنین محتوای قرآن برای هدایت و رهبری به سوی سبیل الله و راه خدا ،است چطور ممکن است جائز شود خواندن آن به صدای موسیقی که مضلّ عن سبیل الله می شود.

8- بعد از آن که روایات حسن صوت و تحسین صوت در قرائت قرآن را از میان ادلّه ایشان برداریم چنان چه گفته شد ( که این ها ربطی به مسئله غناء ندارد )، برای استدلال بر جواز غناء در قرآن تنها یک روایت می ماند و آن روایت شماره یک از آن چه از ایشان نقل کردیم می شود و ما اکنون آن را از کتاب « وسائل »، ج 2، ص 859، ط ج می آوریم که کمی اختلاف دارد با آن چه از کفایه ایشان نقل کردیم و سپس ببینیم همین روایت هم آیا قابل استدلال برای گفته ایشان هست یا نه:

وَ عَنْ على بن إبراهیم عَنْ أبیه عن إبن مَحْبُوب عَنْ على بنِ أبی حَمْزة عَنْ أبی بَصیر قال:

« قُلتُ لأِبی جَعفَر علیه السَّلام إذا قرأتُ القُرءانَ فَرَفَعْتُ به صَوتی جَائَنِی الشَّیطان فَقالَ إِنَّما

ص: 74

تُرائی بِهذا أهلَكَ و النَّاسَ، فَقَالَ یا أبا محمَّد إقْرَأ قِراءةً ما بینَ القراءَتَینِ تُسمعُ أهْلَكَ وَ رجِّع بِالقُرءانِ صَوتَك فَإِنَّ الله يُحِبُّ الصَّوتَ الحَسَن يُرجّعُ فِیهِ تَرجیعاً ».

ترجمه: « ابو بصیر می گوید به حضرت ابی جعفر امام باقر علیه السّلام گفتم : من هنگامی که قرآن قرائت می کنم و صدایم را به آن بلند می نمایم، شیطان می آیدم که تو در برابر خانواده ات و مردم ریا کاری می کنی در جواب فرمود: ای ابا محمد، بخوان یک نوع قرائتی که حد وسط بین دو قرائت ( بلند و آهسته ) باشد که ( فقط ) خانواده ات بشنوند و ترجیع ده با قرآن صدایت را و ( چعچع بزن ) زیرا خداوند دوست دارد صدای نیکو را که نوعی در آن ترجیع داده شود. »

در جواب از استدلال به این روایت برای جواز غناء در قرآن گفته می شود :

اوّلاً - در این روایت تعبیر به غناء نیست و ابو بصیر از موسیقی دانان نبوده و تنها از روی عشق به قرآن صدایش را در قرائت بلند می کرده و از این که وسوسه در دلش پیدا می شود که نکند ریا کاری است سؤال می کند و جواب نیز روی همین سؤال است بنابراین آن چه مناسب معنی ترجیع است همان کش دادن به صدا است، نه اعمال هنر های موسیقی در آن که از آن تعبیر به غناء می شود و ضمناً آن حضرت توصیه می کند که نه زیاد صدایت را بلند کن که به مردم بیرون خانه برسد که چه بسا آمادگی ندارند بشنوند، و نه زیاد آهسته که فقط خودت بشنوی و حتّی خانواده ات که موظّف به تعلیم و تربیتِ آن ها هستی و به وسیلهٔ شنیدن قرائت از کلام خدا و فرهنگ اسلام می آموزند، محروم شوند.

و ثانیاً - در خصوص قرائت قرآن روایاتی صریح رسیده که از غناء و آوازه موسیقی در آن شدیداً نهی فرموده است.

1- عبد الله بن عبّاس از پیامبر اکرم صلَّی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود : ( در حدیثی که از جمله آن ) از جمله نشانه های قیامت ضایع کردن نمازها است و پیروی از شهوات و تمایل به هوا های نفسانی ( تا آن که فرمود : ) در آن هنگام گروهی بیاموزند قرآن را برای غیر خدا و آن را در نی و شیپور ( و یا مانند نی و شیپور بطور موسیقی ) می خوانند و گروهی علوم اسلامی را برای غیر خدا فرامی گیرند و زنا زادگان زیاد می شوند و غناء می خوانند به وسیلهٔ قرآن ( تا آن که فرمود : ) آن ها در ملکوت آسمان ها خوانده می شوند « پلید های نجس » (1)

2- عبد الله بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت می کند از پیامبر اکرم صلَّی الله علیه و آله و سلّم که فرمود: « إِقْرَءوا القُرءان بِالحَانِ العَرَبِ وَ أصْواتِها وَ إيَّاكُم وَ لُحُونَ أَهْلِ الْفِسْقِ وَ أَهْلِ الكَبَائِرِ فَإِنَّهُ سَيَجیءُ مِنْ بَعْدی أقوامٌ يُرْجَّعُونَ القُرءانَ تَرجیعَ الغِناءِ وَ النَّوحِ وَ الرُّهْبَانِيَّةِ لا يَجُوزُ تراقیهِمْ قُلُوبُهُم مَقْلُوبَةٌ وَ قُلُوبُ مَنْ يُعْجِبُهُ شَانُهُمْ ». (2)

ترجمه :« بخوانید قرآن را با آهنگ های عربی و لهجه ها و صدا های آن ها و به خود آئید از این که به صدا های اهل فسق و آهنگ های آن ها و آهنگ های اهل گناهان بزرگ بخوانید که در آینده بعد از من گروه هائی می آیند که در خواندن قرآن ترجیح می دهند قرائت قرآن را از نوع ترجیع غناء و نوحه سرائی و ترجیع رُهبانیّت ( عرفانی ) که ( این قرائت ) از گلو گاه آن ها تجاوز نمی کند و ( به دل آن ها نمی نشیند ) دل های آن ها وارونه است ( که در ظرف دل شان چیزی جای نمی گیرد ) و دل های کسی که از آن ها خوشش می آید نیز مانند دل های آن ها است. »

از این روایت معلوم می شود ترجیع چند نوع است و همۀ آن ها حرام نیست، بلکه آن چه از نوع غناء و از نوع نوحه سرائی و از نوع رهبانیّت باشد که سه نوع موسیقی در آوازه است تحریم شده و ممکن است ترجیع خالی از این حالات باشد، در این صورت

ص: 76

همان روایتی که در سخنان محقِّق سبزواری سند جواز غناء بود که « رَجَّعْ بِالقرءان صَوتَكَ فإِنَّ اللهَ يُحِبُّ الصَّوت الحَسَنَ يُرَجَّعُ فِیهِ تَرجیعاً » تفسیر می شود به آن ترجیع غیر موسیقی و غناء، زیرا روایات نیز مانند قرآن بعضی مفسر بعض دیگر است.

و ضمناً چنان چه قبلاً اشاره شد این روایت انواع دیگری از موسیقی در آوازه را مانند آوازه موسیقی عزا و نوحه سرائی و عرفانی به اصطلاح که به نام رهبانیّت ذکر شده را نیز مذمّت می کند و از قسم حرام به حساب می آورد.

3- عَنِ الرضا عن آبائه عن علىًّ علیهمُ السَّلام قال : « سَمِعْتُ رسول الله صلَّى الله علیه و آله يَقُول أَخافُ عَلَیكُم اسْتِخْفافاً بِالدِّینِ وَ بَيْعَ الحُكم وَ قطیعة الرَّحِمِ وَ أَنْ تَتَّخِذوا القُرءانَ مَزامیر تُقَدِّمُونَ أَحَدَكُم وَ لَيْسَ بِأَفْضَلِكُم فِی الدِّینِ ». (1)

ترجمه : « پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود می ترسم بر شما که به دین استخفاف کرده و آن را سبک شمارید و حکم فروشی کنید و قطع رَحِم نمائید و این که قرآن را به صورت موسیقی نِی و شیپور درآورید و جلو اندازید یکی از خودتان را در صورتی که در دین فضیلت و برتری بر دیگران نداشته باشد.

4-« سَأَلَ رَجُلٌ عَليَّ بنَ الحسین علیهمَا السَّلام عَن شَراءِ جَارِيَةٍ لَهَا صَوْتٌ فَقَالَ مَا عَلَيْكَ لوِاشْتَرَيْتَها فَذَكَّرتْكَ الجنَّة یَعنی بِقراءة القُرءان وَ الزُّهدِ وَ الفَضائل الَّتِی لَيْسَتْ بِغِنَاء فَأَمَّا الغِناء فَمَحْظور ».

ترجمه: « مردی پرسید از حضرت علی بن الحسین علیهمَا السَّلام از خریداری کنیزی که دارای صدائی است، در جواب فرمود: گناهی بر تو نیست اگر خریداری کردی تا او تو را به یاد بهشت ،اندازد یعنی به وسیلهٔ خواندن قرآن و زهد و فضائل، آن چنان که غناء نباشد و امّا غناء پس آن مَنْهیّ و ممنوع است ».

جمله « یعنی » و ما بعد آن اگر از امام باشد، روایت کاملاً صریح در حرمتِ غناء در قرآن است و اگر از راوی می باشد آن هم می رساند که راوی هر که بوده نظریّه امام را در این مسئله می دانسته و شنیده بوده و لذا دنباله این سخن آن را بطور شرح و تفسیر

ص: 77

ضمیمه می کند تاکسی در غلط نیافتد .

تا این جا در این بخش اول بیان کردیم که آوازۀ موسیقی هم چنان که در همه جا حرام است در قرائت قرآن و دعا و نصایح و مواعظ و ذکر فضائل نیز حرام است.

بلكه إن شاء الله در بحث آینده سخنان مرحوم شیخ انصاری قدّس سرّه را به عرض می رسانیم که در امثال آن حرمتش شدید تر است چون آلودن کار های عبادی و مقدّسات دین به حرام، خود گناه دیگری است که چه بسا از اصل آن گناه جُرمش بیشتر و عقوبتش سنگین تر شود.

در شرح « ارشاد » استثناء خواندن مرثیه امام حسین علیه السّلام را بطور غناء، از حرمتِ مطلق غناء مورد بررسی بیشتری قرار داده و در آخر سخنانش مُباح بودن آن را ترجیح داده اند ترجمه سخنان شان چنین است :

کنم . می گوید پس از آن ، هنگامی که وارد شدیم بر آن حضرت من خبر آن زن را باز گو کردم امام فرمود: آیا شرط می کند؟ گفتم « به خدا نمی دانم شرط می کند یا نه. فرمود: به او بگو قرارداد و شرط نکند و قبول کند آن چه به او می دهند .

و ضرر نمی زند گفتاری که در حنّان هست که او واقفی است و تصریح به وثاقت او نشده و مضمره (1) سماعه که :گفت پرسیدم از ایشان راجع به کسب زنِ آوازه خوان و نوحه خوان (2) آن را مورد کراهت قرار داد و آن حمل بر کراهت پس ( اصطلاحی ) می شود به خاطر جمع ( بین آن و روایات دیگر که جائز کرده ) و ظاهر آن است که خلافی نیست در جواز نوحه خوانی در صورت عدّم مفسده دیگر، مثل به گوش بیگانه رساندن اگر حرام باشد و دروغ گفتن و مؤیِّد آن است عمل مسلمانان در زمان خود آن حضرت صلوات الله علیه و آله و در زمان ائمّه علیهم السَّلام تاکنون و گفتار آن حضرت صلوات الله علیه و آله که برای حمزه نوحه خوانی نیست در این شهر و شنیدن اهل مدینه آن را و قرار دادن نوحه سرائی را تاکنون اول برای حمزه و سپس برای مردگان خود شان مشهور است که می رساند جواز آن را مطلقاً، و نیز صحیحه یونس بن یعقوب از ابی عبد الله علیه السّلام که گفت پدرم به من فرمود: ای جعفر وقف کن برای من از مالم چنان و چنان مقداری ندبه خوانان که برایم ندبه کنند ده سال در منی. و شاید در آن حکمتی بوده که خود می داند و هم چنین صحیحۀ ابی حمزه که گویا تُمالی باشد از ابی جعفر علیه السَّلام در آن حکایتِ نوحه خوانی ام سلمه است در حضور پیامبر صلّی الله علیه و آله هنگامی که اذن گرفت برود به سوی مجلس نوحه خوانی که برای پسر عمویش بود. و مؤیّد آن است آن که تحریم آن ( یعنی غناء ) به جهت طَرَب است بنابر ظاهر و از این رو

ص: 80

مُقیّد شده به آن چه طرب انگیز است در صورتی که در مرثیه طربی نیست، بلکه نیست جز اندوه و اکثر این ها ( ادلّه ) جاری در استثناء مطلق مرثیه ها هست و گویا متروک بودنش به جهت آشکارا بودن آن است.

و بالجمله ظهور نداشتنِ دلیل تحریم - و اصل - و ادلّه جواز نوحه خوانی مطلقاً بطوری که شامل غناء نیز می شود بلکه ظاهر آن است که نمی شود مگر با آن مفید جواز خواهد بود. »

( پایان سخنان محقِّق ،فقیّه مقدّس اردبیلی قدس الله روحه الطاهره )

جواب : اوّلاً، ما تنها به احادیث صحیح وصریح تمسُّک نمی کنیم، بلکه احادیث موثّق نیز حجّت است، چنان چه در اصول ثابت شده و هم چنین لازم نیست صریح باشد و ظهور الفاظ نیز حجّت است چنان چه در اصول ثابت شده و احادیث در این باب بسیاری از آن ها گرچه به اصطلاح اهل فنّ عنوان صحیح ندارد، لکن ضعیف هم نیست که قابل اعتماد نباشد و بزرگان علماء و محدّثین شیعه در کتب خود آن ها را به طرق معتبره نقل فرموده اند، چنان چه در فصل خاصّی ما متون آن روایات را با سند آن ها بعداً ذکر می کنیم که برای باحِثِ خبیر روشن شود علاوه بر این بعضی از این احادیث را صاحب « وسائل » از کتاب علی بن جعفر نقل می کند که سندش به آن صحیح است و یا علی بن ابراهیم در تفسیرش روایت می کند که خود متعهّد شده که از غیر موثّق در آن نقل حدیث نکند که این خود توثیق رُواتِ احادیثِ تفسیرش می شود و خلاصه این احادیث بسیاری از آن ها معتبر و صحیح و مشایخ ثلاثه با اسانیدِ بسیار آن را در کتب اربعه ذکر فرموده اند که نمی توان با این دو کلمه آن ها را کنار گذاشت و ثانیاً جمعی از بزرگان فقه، مانند فخر المحقِّقین صاحب « جواهر » فرموده اند روایاتش متواتر است که روایات متواتره مافوق هر صحیحی است و ظهور آن در تحریم مطلق غناء نیز آشکار است و همان کافی است و ثالثاً، عمدۀ دلیل و اساس آن آیات قرآنی است که روایات آن را تفسیر به غناء کرده که در غایتِ صحّت است و با تفسیر روایات و کمک آن بیانات و بیانات خود آیات صریح در حرمتِ مطلق غناء است و غیر قابل استثناء می باشد، چنان چه قبلاً هم اشاره شد و بعداً در جای خود توضیحات بیشتری داده می شود إن شاء الله و رابعاً، ما اعمال تصحیح و توثیق سند و مراتب دلالت از صراحت و ظهور و غیره را برای علم به صدور حکم از شارع مقدّس می خواهیم و مسئله ای که سنّی و شیعه با آن همه احادیث، هم در کتب حدیث و هم در کتب تفسیر و فریقین در کتب فقهیّهٔ خود بر آن فتوی داده اند، آیا جای تردید می ماند که از شارع مقدّس رسیده ؟ و خلاصه آن که مسئله ای که هم در قرآن و هم روایات و آن روایات متواتر است و بر حکم آن اجماع و به قول صاحب « جواهر » هم اجماع منقول و هم اجماع مُحَصِّل ،است چه جائی می ماند برای این نوع تشکیک ها

ص: 82

در سند و دلالت .

3-إصاله الجواز.

جواب: إصاله الجواز و بطور کلّی اُصول عَمَلیّه با بودن دلیل قابل استناد نیست چون آن ها وظیفه شاک است و دلیل رافع شکَ است یا واقعاً و یا تعبُّداً، چنان چه مشروحاً در علم اصول فقه مُبَرهَن شده است.

4- غناء کمک بر گریه و حزن و اندوه بر آن حضرت است که ثواب عظیم دارد.

جواب: ادلّۀ مستحبّات نمی تواند در حریم محرمات حاکم باشد و موجب تقیید و تخصیص حکم آن حرام به غیر صورت مستحبت شود تا گفته شود چون مرثیه مستحبّ است، می تواند حرمت غناء را که در مرثیه انجام می شود بردارد و الّا تمام محرَّمات را می توان با انجام دادن یک فعل مستحبّ در ضمن آن از حرمت انداخت و علاوه مبدَّل به یک عمل مستحبّ کرد و به قول مرحوم شیخ انصاری و صاحب « جواهر » علیهما الرّحمه نمی تواند دلیل استحباب ادخالِ سُرور در دل مسلمان، مثلاً موجب جواز زنا بشود اگر ادخال سرور به آن حاصل شود.

و در این زمینه آیه شریفه: ﴿ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ ﴾ و هم چنین روایاتی هست که این نوع اشتباهات را از سرراه بر طرف و در روشن شدن مسئله رهبری می کند که با فعل حرام نمی توان عمل مستحبّی انجام داد و آن فعل متصف به استحباب نمی شود، مانند اشتباه آن کسی که دزدی می کرد و به آن صدقه می داد با تمسُّک به این که « مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَ مَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلا يُجزى إِلَّا مِثْلَها » و یک ثواب از آن ده ثواب حسنه مقابل آن سیّئه قرار گرفته و « وَ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئات » و بقیه ثواب های نه گانه خالصاً برای آن دزدِ مُتصدِّق می ماند و به این کار تجارت سود مندی کرده است، ولی غافل از آن که تصدُّق به مال غیر اصلاً حسنه نیست، بلکه تصرُّف در مال غیر و گناه دیگر اضافه بر اصل دزدی است و هكذا ما نَحنُ فیه مرثیه خوانی حضرت سیّد الشُّهداء با غناء و یا اضافه کردن به هم راه آن سایر آلات موسیقی را که این به انحراف کشاندن عزا داری های آن حضرت و بر « ظلم بر او » افزودن و شعائر مقدّس عزا داریش را از مسیر عالیه اهداف اسلامی آن بزرگوار که به جهت زنده کردن آن ها شهید شد و آن همه مصائب

ص: 83

را به خود و به اهل بیت و یاران و اصحابش خرید بیرون بردن و گناه اصل غناء و موسیقی را هزاران برابر خواهد کرد و مورد نفرین آن حضرت و جَدِّ او قرار خواهد گرفت .

آن گریه و حزن و اندوه بر حضرت ابا عبد الله الحسین صلوات الله علیه ارزشمند و پر ثواب است که از هر گناهی پاک و در خط او که خطّ اسلام است و در هماهنگی با روحیۀ شریفه آن پیشوای بزرگ اسلام و عارفاً بِحقِّه باشد، که در این صورت است که امام صادق صلوات الله علیه می فرماید: «نَفَسُ المَهْمُومِ لِظُلمِنا تَسِیحٌ وَ هَمُّهُ لَنا عِبَادَةٌ وَ كِتْمَانُ سِرِّنَا جِهَادٌ فی سَبِیلِ الله » نه این که با توسل به این عناوین، محرّماتِ اسلام را حلال کنیم، و الّا اسلام تدریجاً در تهدید خطرات گوناگون مردم هوس باز قرار خواهد گرفت و این گونه سخنان بهانه به دست آن ها خواهد شد.

5 - غناء در مراثی آن حضرت از قدیم از زمان مشایخ متعارف بوده و کسی انکار آن را نمی کرده است.

جواب : اوّلاً ، دلیلی بر این ادّعاء نیست که در مرثیهٔ آن حضرت با آوازه موسیقی و غناء متعارف بوده، بلکه بر عکس حکم فقهاء رضوان الله علیهم بر حرمتِ غناء بطور مطلق بدون استثناء تا نزدیک زمان ایشان که مرحوم محقِّق کرکی نقل قولی به جواز می کند دلیل است بر آن که مُتشرِّعین و دین داران که از فقهاء اقتباس کرده و بر فتوای آن ها عمل می کردند حتماً در مراثی آن حضرت مرتکب غناء و آوازه موسیقی نمی شدند، و ثانیاً، ایشان غناء را به معنی مطلق آوازه گرفته اند چنان چه از اواخر سخنان ایشان ظاهر می شود که می گویند : در عزا طَرَب نیست ( حتّی اگر طرب به معنی « خفَّت لِشدّة سُرورٍ أو حُزنٍ » معنا شود، چنان چه گفته اند. )

6- ادلّه جواز نوحه خوانی برای مردگان مردم .

جواب : اوّلاً، دلیل حرمتِ غناء آن را تقیید می کند به صورتی که غناء نباشد، نه برعکس که ادلّه جوازر نوحه خوانی حرمتِ غناء را در نوحه با غناء بردارد، چنان چه ادلّه جواز نوحه خوانی نمی تواند رفع حرمتِ کذب و غیبت و سایر محرَّمات را که نوحه به آن مشتمل شده بردارد تا گفته شود ادلّه جواز نوحه خوانی تقیید می کند حرمت آن ها را به

ص: 84

غیر صورت نوحه خوانی و این گناهان بزرگ در نوحه خوانی جائز می شود به واسطهٔ دلیل جواز نوحه خوانی، بلکه برعکس ادلّه این محرَّمات جواز نوحه خونی را مقیَّد می کند به غیر آن صورتی که آن محرمات باشد و اگر آن محرمات وجود پیدا کند، حرام محض است و دیگر جائز نیست و ثانیاً، بیانی که در حرمت غناء آیه شریفه« قول الزّور » و آیه « لهو الحدیث » دارد، غیر قابل تقیید است چنان چه ،گذشت، و ثالثاً، روایات چندی هست که دلالت بر عدّم جواز نوحه خوانی بر مردگان می کند.

که با این روایات که ایشان استدلال بر جواز نوحه خوانی کردند تعارض می کند، مانند روایت 14 ، 13 ، 12 ، 11 ، 8 ، 5 از باب 17 از ابو اب ما یَكتسبُ به در مجلّد 12 « وسائل الشیعه » ، که برای نمونه یکی از آن ها را ذکر می کنیم.

عن رسول الله صلَّى الله علیه و آله: ﴿ إِنَّ اَلنَّائِحَةَ إِذَا لَمْ تَتُبْ قَبْلَ مَوْتِهَا، تَقُومُ يَوْمَ اَلْقِيمَةِ وَ عَلَيْهَا سِرْبَالٌ مِنْ قَطِرَانٍ وَ دِرْعٌ مِنْ جَرَبٍ﴾ (1)

و رابعاً ، خود شان فرموده اند در تأیید نظریّه ،خود آن که حرمتِ غناء به جهتِ طَرَب است و مقیّد می شود حرمت آن به آن چه به طرب بیاورد و در مرثیه طرب نیست بنابر آن چه فرموده اند این خود اعتراف به آن است که در مرثیه غناء نیست زیرا اگر غناء آوازه به طرب انداز است و در مرثیه طرب نیست پس آوازهٔ مرثیه غناء نیست، نه آن که غناء باشد و از حُرمتِ غناء استثناء شده ،باشد علاوه بر این اشکال دیگر آن که در تعریف غناء گفته شد که آن آوازهٔ به طرب انداز ،است و طرب را تعریف کردند که آن خِفَّت و سَبُکی است که از شدّتِ سُرور و یا حُزن پیدا می شود، بنابراین ممکن است مرثیه بطور غناء خوانده شود، ولی خفّتِ روحی و عقلی که می آورد به جهت شدّتِ حُزن باشد.

و به هر تقدیر معلوم می شود ایشان در مفهوم و معنی غناء شبهه داشته اند، نه آن که واقعاً آوازهٔ موسیقی غناء را در مرثیه حضرت سیّد الشُّهداء صلوات الله علیه استثناءاً تجویز کرده باشند و بگویند آوازۀ موسیقی همه جا حرام است، جز این جا.

ص: 85

شهدای کربلاء محشورش بفرماید و اکنون سخنان ایشان از صفحه 183 کتاب مذکور :

ولی می دیدیم و همه اطّلاع دارند که خود مسئله شبیه خوانی برای مردم هدف شده بود، دیگر هدف امام حسین و ارائۀ داستانِ کربلاء و مجسّم کردن آن حادثه مطرح نبود. هزاران چیز در شبیه خوانی داخل شده بود که آن را به هر چیزی شبیه می کرد، غیر حادثه كربلاء و قضیۀ امام حسین و چه خیانت ها و شهوت رانی ها و اکاذیب و حقّه بازی ها که در همین شبیه خوانی ها می شد که گاهی وقت ها بطور قطع مرتکب حرام می شدند، به هیچ چیزی پایبند نبودند. از بچّگی این یادم هست که در همین محلّ خودمان که فریمان است همیشه مسئله شبیه خوانی مورد نزاع مرحوم ابوی ما رضوان الله علیه و مردم بود، گو این که ایشان در اثر نفوذی که داشتند تا حدّ زیادی در آن منطقه جلوی این مسئله را گرفته بودند، ولی همیشه یک کش مکشی در این مورد وجود داشت. ایشان می گفتند شما کار های مسلّم الحرامی را به نام امام حسین مرتکب می شوید و این کار درستی نیست.

در سال هایی که در قم بودم ، یادم هست که در آن جا یک نمایش ها و شبیه های خیلی مزخرفی در میان مردم بود .

من خواندن این کتاب ( حماسه حسینی - سخنرانی های آقای مطهّری )را به همه توصیه می کنم ، برای اختصار در این مورد سخن را به همین جا به پایان می بریم.

جدا گانه قرار داده که در نظر بعضی ممکن است با غناء که آوازه موسیقی است اشتباه شود، کما این که در گذشته چنین شده است : 1- حُسنِ صوت و نیکوئی آن. 2- تحسین صوت و نیکو کردن صدا 3- بلند کردن صدا در قرآن و دعا و یا غیر آن. 4- قرآن و یا دعا و یا غیر آن را با صدای محزون خواندن. 5 - ترتیل در خواندن قرآن و حروف و کلمات و اِعراب آن را صحیح و واضح و روشن و شمرده ، ولی نه زیاد پراکنده، انجام دادن. این عناوین یادشده هر یک به تعبیر خاصّی ذکر شده ، غیر از تعبیر غناء، و در عین حال ادلّه حُرمت غناء جای خود ،هست و چگونه ممکن است پذیرفت که حکمی که از جانب خداوند تبارک و تعالی در قرآن و سپس به وسیلۀ خاندان نبوّت و رسالت در تبیین آن و مواردی که جائز است روایات بسیار رسیده باشد و با این حال درهم و برهم باشد، بطوری که گفته شود همۀ آن ها در مورد غناء تعارض می کند و احتیاج به اصلاح دیگران داشته باشد .

« وَ لَو كَانَ مِنْ عِندِ غَيْر الله لَوَجَدُوا فیه اخْتِلافاً كَثیراً »

در صدا هنر موسیقی به کار بردن و آن را مولِّد نوعی از حالات تخیّلی در شنونده کردن و به شور و وَجد و یا به شهوت و هوس بازی و یا به غم و اندوه و یا به گریه و باز شدن عقده های دل و یا سرور و خوش حالی و یا به بی بند و باری و لا اُبالی گری و یا به سلحشوری و بی باکی و شهامت و یا حالت زُهد و رُهبانیّت و به اصطلاح عرفانی و غیر این ها درآوردن یک مسئله است.

و بلند کردن صدا بطور طبیعی و یا نیکو کردن صدا و یا زیبا بودن صدا و یا با لهجه عربی و یا لهجه غم ناک و محزون و یا حروف را از مخرج خود اظهار کردن و اظهار کامل اعراب و شمرده نه پراکنده زیاد و امثال آن را رعایت کردن مسئله دیگری است که در مسئلۀ اوّل تحریم شده و در مسئلۀ دوّم علاوه بر تجویز مدح و تحسین نیز آمده است.

ضمناً این را باید توجّه داشت که اگرچه صاحبان صدای زیبا و صاف و خوش برای به کار بردن هنر های موسیقی در صدای خود آماده ترند و چه بسا کسانی که صدای گرفته و خشن دارند نتوانند در آواز خود آن هنر ها را به کار برند و در قسمتی از فنون موسیقی قدرت غناء در آوازه خود را نداشته باشند ولی نباید اصل صدای زیبا را با به

ص: 90

کار بردن هنر های موسیقی در آن با هم اشتباه کرد . صدای زیبا یک امری است خلقتی مانند سایر زیبائی ها در چهره و اندام و مو و چشم و غیره، و حتّی هنگام سخن گفتن به آهستگی یک نفر خوش صدا و دیگری بد صدا است؛ چنان چه مقداری ممکن است خوش صدا صدایش را بد کند و بعکس بد صدا صدایش را مقداری بازحمت خوب کند که همان تحسین صوت است که در روایات هنگام خواندن قرآن به همه دستور داده شده، چون هر کسی می تواند کوشش کند صدایش را در خواندن قرآن نیکو کند و قرآن را که وسیلهٔ هدایت است به بهترین صدا در اختیار شنونده قرار دهد.

می باشد و تنها در کلمه غناء است که از رواج استعمال تا حدّی در زبان عمومی مردم افتاده است و سخنان مختلف در تفسیر آن گفته اند که پس از تحقّیقات همان طوری که قبلاً گفته شد تا حدودی روشن شد و بعداً در بازگشت از روایات به قرآن آن را از خودِ قرآن خواهیم بطور روشن تر بفهمیم و اینک روایاتی که درباره حسن صوت بطور کلّی و یا در خصوص قرائت قرآن رسیده و هم چنین دیگر عناوین یادشده که بعضی با غناء یکی دانسته اند، برای بیشتر روشن شدن در چند بخش آن را ذکر می کنیم :

3۔ « علی بن عقبه از مردی که از امام صادق علیه السّلام روایت کرده، نقل می کند که فرمود: علی بن الحسین علیهما السّلام از خوش صدا ترین مردم بود به قرائت قرآن و سقّا ها که از آن جا عبور می کردند درب خانه او توقّف می کردند تا گوش کنند قرائت او را .» (1)

این معلوم باشد که ذکر « سقّا ها » شاید از این لحاظ باشد که آن حضرت مثلاً سحرها و یا بین الطُّلوعین پس از نماز صبح ممکن است قرائت قرآن می فرمودند و آن هنگامی بود که سقّاها برای بردن آب به درب خانه ها رفت و آمد داشتند، و دیگران نه یا کم تر.

4- « ابو بصیر گوید: گفتم به حضرت ابی جعفر ( امام باقر ) علیه السّلام که هنگامی که قرائت قرآن می کنم صدایم را به آن بلند می کنم شیطان می آیدم که تو ریا کاری می کنی برای خانواده ات و مردم در جواب فرمود: ای ابا محمد ( کنیه ابو بصیر بوده ) قرائت کن با حدّ وسط بین دو قرائت ( بلند و آهسته ) که خانواده ات بشنوند ( و از تعالیم قرآن بهره گیرند ) و ترجیع بده به صدایت در خواندن قرآن که خداوند عزّ و جّل دوست می دارد صدای نیکو را که در آن ترجیع داده شود نوعی ترجیع ». (2)

این کلمه ترجیع را در اولین روایتی که صاحب « وسائل » در این باب آورده، توضیح داده است که ترجیع از نوع غناء و موسیقی نباشد، چنان چه قبلاً هم در جواب سخنان صاحب « کفایه » محقِّق سبزواری قدّس سرّه به عرض رساندیم ( رجوع شود به صفحات 52 تا 54 ).

5- « حسن بن عبد الله تمیمی از پدرش از امام رضا علیه السّلام از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله روایت کرده که فرمود قرآن را با صدایِ ( خوشِ ) خود نیکو کنید، زیرا صدای خوش و نیکو بر زیبائی قرآن می افزاید ». (3)

ص: 93

6- « براء بن عازب از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلَّم روایت می کند که آن حضرت شنید صدای قرآن خواندن ابو موسی را پس فرمود: این از صدا های آل داود است.» (1)

7- علقمه بن قیس می گوید من در قرآن خواندن خوش صدا بودم و عبد الله بن مسعود می فرستاد به سوی من و برایش قرآن می خواندم و پس از فراغت از آن می گفت : زیاد تر کن، پدر و مادرم فدایت ، زیرا من شنیدم پیامبر صلّی الله علیه و آله می فرمود: نیكوئی صدا آرایش قرآن است ». (2)

8- و از انس بن مالک از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: برای هر چیزی زیوری است و زیور قرآن صدای نیکو است. » (3)

9- از سیّد مرتضی در « غُرَر و دُرَر» نقل است که :« روایت شده از پیامبر صلّی الله علیه و آله که فرمود: خداوند برای اهل زمین اذن به چیزی نداده، جز برای اذان گویان برای صدا های نیکو به خواندن قرآن ». (4)

شاید منظور آن باشد که صدا به چیز دیگر نباید بلند کرد، جز به این دو چیز.

10- از شیخ طبرسی صاحب « احتجاج » است که :« روایت شده حضرت موسی بن جعفر علیهمَا السّلام خوش صدا بود و قرآن را با صدای نیکو می خواند، روزی فرمود علی بن الحسین علیهما السَّلام این چنین بود که قرآن می خواند و ره گذران که می گذشتند ( آن قدر تحت تأثیر جاذبه قرآن خواندنش قرار می گرفتند که ) صیحه می زدند، و این که اگر امام از آن چیزی ظاهر کند مردم تحمل نتوانند .کرد به آن حضرت گفته شد مگر رسول الله صلى الله علیه و آله در نماز صدا به قرآن بلند نمی کرد؟ در جواب فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله به اندازۀ طاقتِ مأمومین ( از نیکوئی و جاذبه صدایش ) بر آن ها

ص: 94

حمل می کرد. (1)

این روایات چنان چه ملاحظه می فرمائید تنها سخن از خوش صدائی در قرآن است که وسیلۀ نیکوئی برای به گوش رساندن وحی الهی بطور خوب و پذیرش دل ها است، و هیچ گونه از غناء و آوازهٔ موسیقی دار دم نزده و بلکه در روایاتی از آن بویژه در قرآن نهی شدید کرده چنان چه بعضی از آن ها گذشت .

11- در روایت عبد الله بن سنان از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله است که فرمود:

« از زیبا ترین زیبائی ها یکی موی زیبا است و دیگر نغمه صدا است. » (2)

در « اقرب الموارد » می گوید: « النَّغمَة واحدة النَغَم و النَغْم حسن الصوت فی القرائة. »

یعنی: « نَغْمه » مفردِ « نَغَم » و « نَغْم » است که به معنی خوش صدا بودن در خواندن است.

12- « در روایت دیگر از امام صادق علیه السّلام است که فرمود: خداوند هیچ پیامبری ،نفرستاد جز آن که خوش صدا بود. » (3)

این ها قسمتی از روایات که از صدای نیکو بویژه در خواندن قرآن مجید تمجید نموده و نه تنها از آن مذمّت نکرده بلکه آن را در پیامبران و ائمّه طاهرین از اوصاف نیک آن ها شمرده و در بعضی از روایاتِ دیگر هست که مؤمن خالی از یکی از این سه نیست: 1- زیبائی رُخسار، 2- زیبائی در صدا، 3- خوش حافظه بودن؛ و از این جا می توان آن را نشانه سلامت نفس به حساب آورد چنان چه زیبائی رخسار را در بعضی روایات نشانه آن فرموده چنان چه در « عیون اخبار الرضا » است که: « أُطْلُبُوا الخَيْرَ عِندَ حِسَانِ الوُجُوهِ فَإِنَّ فِعالَهُمْ أخرى أنْ يَكُونَ حَسَناً »، یعنى: « خیر و نیکی را در نزد نیکو صورت ها

ص: 95

جست جو و طلب کنید زیرا کار های آن ها سزاوار تر است نیکو باشد .»

در این روایات ابداً سخن از غناء و آوازۀ موسیقی نیست و کسانی که صدای زیبا را غناء به حساب آورده اند گمان کرده اند چون شنونده از صدای زیبا و نیکو خوشش می آید و موسیقی را هم خیال کرده اند به همین منوال حرام است پس هر دو حرام است؛ و از طرف دیگر روایات مدح صوتِ نیکو را در برابر قرار داده اند و معاملهٔ تعارض با آن ها کرده اند چنان چه در سخنان محقِّق سبزواری ملاحظه کردید، ولی با آن چه ذکر شد روشن گردید که چنین نیست و إن شاء الله در آینده جوانب مطلب روشن تر خواهد شد.

فرمود :« صدای خود را نیکو کُن - در خواندن قرآن - » (1)

2- در چند روایت سفارش شده که به آواز و لهجه عربی قرآن خوانده شود، زیرا قرآن عربی است ( و به همان لهجه زیبائی خاصّی دارد. ) (2)

3- در روایت ابی بصیر است که « رجَّع بِالقُرءان صوتك فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الصَّوتَ الحَسَنَ يُرَجَّعُ فیه تَرجیعاً » که همان کشیدن و گرداندن صدای نیکو است که بر نیکوئی آن افزوده می شود. (3)

خوش صدا باشد و یا بد صدا و در ادلّه شرعیّه اعمّ از قرآن و یا سنّت، از بلند کردن صدا و شنیدن آن منعی نرسیده بلکه بعنوان غناء و به کار بردن فنون موسیقی در صدا مورد تحریم قرار گرفته است. البته از فریاد کشیدن که از حدّ فزون است مذمّت شده : « وَ أغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الحَميِر» و هم چنین در نماز نباید زیاد بلند خواند و نه زیاد آهسته: « لا تَجْهَرْ بِصَلوتِكَ وَ لا تُخَافِتْ بِهَا وَ أَبْتَغِ بَيْنَ ذَلِكَ سَبِیلاً ».

بنابراین بلند کردن صدا به قرآن و یا دعا به تن هائی اگر هنر های موسیقی در آن به کار نرود غناء نیست و مورد تحریم قرار نگرفته بلکه تجویز و گاهی نیز مورد استحباب قرار گرفته است.

در این جا برای توجّه بیشتر به این موضوع بعضی از این نوع روایات را ذکر می کنیم :

1- سَيْف بن عُمَيْر از مردی که از حضرت ابی جعفر ( امام باقر ) علیه السّلام روایت کرده نقل می کند که فرمود :« كسى كه إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَيْلَةِ الْقَدْر بخواند و صدایش را بلند کند، مانند کسی است که شمشیرش را در راه خدا برهنه و آماده کند ( یعنی در حال جهاد باشد )، و کسی که آن را آهسته بخواند ، مانند کسی است که در راه جهاد به خون خود آغشته شده باشد . (1)

2- مُعاویة بن عَمّار روایت کرده که گفتم « به امام صادق علیه السّلام که مرد هنگام دعا و قرائت قرآن به نظرش نمی آید کاری کرده مگر هنگامی که صدایش را بلند کند. در جواب فرمود: باکی نیست علی بن الحسین علیهما السَّلام خوش صدا ترین مردم به خواندن قرآن بود که صدایش را بلند می کرد به اندازه ای که اهل خانه می شنیدند و ابو جعفر ( امام باقر ) علیه السَّلام خوش صدا ترین مردم بود و چنین بود که هنگامی که در شب بلند می شد و قرائت می کرد صدایش را بلند می کرد ». (2)

3- روایت ابی بصیر در بخش اول ، شماره 4 ، نیز گذشت ( در صفحه 70)

ص: 98

آن چه اشاره شد روشن می شود.

در این زمینه چند روایت ذکر می کنیم:

1- ابن ابی عمیر از کسی که نام برده از حضرت صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: « حقّیقت آن است که قرآن نازل شده به حزن، شما هم با حزن بخوانید ». (1)

شاید مراد از نزول به ،حزن یا این باشد که شکل هندسه حروف (2) و جملات آن حزن آور است شما هم به همان وضع بخوانید؛ و یا این باشد که محتوای معانی با عرضه دادن به خود و خود بر آن چنان چه قبلاً اشاره شد در ( صفحهٔ 76)، حُزن آور است و آن در تأثیر کَردَنَش سهم بزرگی دارد و لذا باید به آن توجّه داشت و ممکن است وجه دیگری منظور باشد.

2- عبد الله بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: «خداوند عزّ و جّل به موسی بن عمران علیه السّلام وحی فرستاد که وقتی در برابرم ایستادی، موقفت مانند توقف انسان ذلیل و نیازمند باشد و هنگامی که توریة خواندی به سمع من رسان با صدای حزین »و (3)

این نوع روحیّه مناسب با واقع امر است و در نظر گرفتن رابطه حقّیقی بنده و آفریدگار عزّ و جّل می باشد که با چنین توجُّه و ربطی از نظر روحی، جذب فیوضات به سوی او هموار می شود، ضمناً جمله « فَاسْمَعْنیها » - به سمع من رسان آن را - شاید منظور آن باشد که با صدا باشد نه در دل و بطور حدیثِ نَفْس ، چنان چه در آداب دعا مخصوصاً سفارش شده که با صدا باشد و نه تنها آن را در دل بگذراند

3- روایت شده از حَفْص ( دربارۀ حضرت موسی بن جعفر علیهما السَّلام ) كه

ص: 100

گفت: « قرآن خواندنش به حالتِ حُزن بود ». (1)

نظری به موسیقی از طریق کتاب و سنّت

4- عبد الرَّحمن بن سائب می گوید: « شنیدم از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می فرمود : قرآن به حزن نازل شده پس وقتی آن را خواندید گریه کنید و اگر گریه نکردید خود را به شکل گریه درآورید » (2)

5- ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمود: « در آن چه خداوند تبارک و تعالی به حضرت عیسی علیه السّلام موعظه کرده است که کتاب مرا بخوان در حالی که طاهر باشی و آن را به سمع من رسان از خودت با صدای حزین .»

ضمناً این احادیث از خود قرآن اقتباس شده و در چند جای قرآن به همین معنی جلب توجّه کرده که برای نمونه به چند مورد از آن تذکُّر می دهیم :

1- ﴿ الله نَزَّلَ أَحْسَنَ الحَدیثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ يَخْشَونَ رَبَّهُم ثَمَّ تَلینُ جُلُودُهُم وَ قُلُوبُهُم إِلى ذِكْرِ اللهِ ذَلِكَ هُدَى الله يَهْدِى بِهِ مَنْ يَشَاءُ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَالَهُ مِنْ هَادٍ. ﴾ (3)

ترجمه :« خداوند نازل کرده بهترین حدیث را به صورت کتابی متشابه و دو جمله دو جمله که می لرزد از آن پوست های کسانی که از پروردگار شان خَشْیَت دارند و سپس پوست ها و دل های شان به سوی یادِ خداوند نرم می شود این هدایت خدا است که بدان هدایت می کند هر که را می خواهد و کسی را که خدا گم راه کند، برای او رهمائی نیست ».

2- ﴿ إذا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرّوا سُجّداً وَ بُكِیاً ﴾ (4)

ترجمه: « هنگامی که بر آن ها تلاوت شود آیات خدای مهربان، می افتند به حال سجده و گریه ». - این جملات در ستایش عده ای از انبیاء علیهم السَّلام است

3- ﴿ وَ إِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرى أَعْيُنَهُم تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِن الحَقّ

ص: 101

يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدین ﴾. (1)

ترجمه :« و هنگامی که بشنوند و گوش فرادهند آن چه را نازل شده به سوی پیامبر، می بینی چشمان شان را که سرا زیر است از اشک از آن چه معرفت به حقّ پیدا کردند و می گویند: ای پروردگارمان ایمان آوردیم پس تو ما را با حضور یافتگان بنویس و قلم داد فرما » این جملات در مدح قسمتی از علماء با انصاف اهل کتاب و نصاری می باشد - .

عروسی. 2- راجع به کسب زن نوحه خوان می گوید: « لابأس بكسب النائحة إذا قالت صدقاً »، یعنی: « کسب زن نوحه خوان اشکالی ندارد اگر راست بگوید ». از این جا معلوم می شود تنها در حرمت کسب زن مُغنیّه تکیه روی غناء و آوازه موسیقی بوده، نه جهات دیگر مانند بلند شدن صدای زن و چیز های دیگری که احیاناً ممکن است هم راه آن پیدا شود.

سزاوار تر است در دین. »

از سخنان مرحوم شیخ مفید چند چیز قابل استفاده است:

1- در احکّام مذکوره خلافی ظاهراً نبوده و یا اجماعی بوده است.

2- غناء همان صدای تعلیم یافته با فنونِ موسیقی است که آموزش و آموختن آن حرام است و نیازمند به یاد دادن و تعلیم و تعلُّم است و آن فن و هنر خاصّی است، نه کشیدن صدا و یا تحسین و ترجیع صوت و امثال آن که هر کسی آن را می تواند و نیازی به تعلیم و تعلّم ندارد و این همان مضمونی است که در روایات نیز به آن حکم شده و تعلیم و تعلّم آن تحریم شده.

3- کسب مغنّیه را بطور کلّی حرام دانسته اند چه در عروسی باشد و یا در غیر آن، به حساب این که عمل او عمل حرامی است و استثناء غناء در شب زفاف عروس را نکرده اند و حتّی اشاره به این که چنین حکمی حتّی قولی به آن هست نیز نکرده اند، و مسئله را قطعی گرفته اند که از آن فهمیده می شود تا آن زمان خلافی در کار نبوده و کسی قائل به جواز آن در عروسی نبوده .

به این که ) و ساختن و به کار گرفتن وسائل و آلاتِ لَهو و کسب و تجارت در آن ( تا این که می گوید ) و کسب زنان مُطرب و آوازه خوان و کسب زنان نوحه خوان به وسیلهٔ باطل - سخن باطل و یا آوازه موسیقی که از باطل است - ».

در سخنان ایشان نیز مسئله حرمتِ کسب زنان مغنّیه هم بطور کلّی و بدون استثناء شب زفاف در عروسی و هم قاطعانه و بدون ذکر مخالفی و یا احتمال خلافی ذکر شده که به نظر می رسد که مسئله را اجماعی تلقّی کرده اند و استثناء در نظرشان جائی نداشته.

است.

عَلى اِخْتِلافِ ضُرُوبِها مِنْ الطنبُورِ وَ الدُّفوفِ وَ الزَمَر وَ مَا يَجْرِی مَجْراهُ مِن القَصَبِ وَ السَیرِ (1) وَ الرَّقْصِ وَ جَمیع مَا يُطْرِبُ مِن الأَصْوَاتِ وَ الأغانی وَ مَا جَرَى مَجْرى ذلك وَ الحِبالُ على إختِلافِ وجُوهه و ضروبه و آلاته ( إلى أن قال ) وَ كَسْبُ المُغَنِّیاتِ وَ تَعَلُّم الغِناءِ و تَعْلیمُهُ حَرَامٌ وَكَسْبُ النَّوائح بالأباطیلِ حَرَامٌ عَلى ما قَدَّمْنَاهُ وَ لابَأسَ بِذلِكَ عَلَى أَهْلِ الدِّینِ بِالحَقِّ مِن الكلام ( إلى أن قال ) فأما المكروه فَجَمیع ما كَرَهَ مِن الْمَاكِلِ وَ الْمَشارِبِ ( إلى أن قال ) وَ أجْرُ المُغَنِّيَاتِ فِی الأعْراس إذا لَمْ يُغنّینَ بالبَاطِلِ عَلَى مَا رُویَ وَ الأَظْهَرُ أَنَّ الغِنَاء مُحَرَّمٌ مِمَّنْ كَانَ ».

ایشان پس از آن که کسب ها را به احکّام پنج گانه تقسیم می کند، شروع می کند موارد هر یک را ذکر و بررسی نموده و راجع به کسب های حرام اول ضابطهٔ آن را و سپس مواردش را ذکر می نماید ، این چنین :

ترجمه: « و امّا آن کسب هائی که در هر حال حرام است، پس آن هر کسبی است که متعلّق آن حرام باشد ( مواردی ذکر کرده تا می رسد به این ) و آلات جمیع وسائل لهوی با همۀ اختلافی که وسائلش دارد از طنبورها و دائره ها و شیپور و نی ها و آن چه در این مسیر جریان دارد از جنس نی و زه و رقص و آن چه به طرب می آورد از اصوات و غناءها و آن چه در این مسیر در جریان است و ریسمان ها با همۀ اختلافی که صورت ها و اقسام و ادوات آن دارد ( تا سخن می رسد به این که ) و کسب زنان و کنیزان آوازه خوان و آموختن غناء و آموزش دادنِ آن حرام است و نیز کسب زنان نوحه خوان به وسیلهٔ باطل ها ( آوازهٔ موسیقی حزن آور و یا سخنان و اشعار باطل ) حرام است بنابر آن چه در پیش گفتیم و باکی نیست به نوحه خوانی آن ها بر اهل دین به وسیلۀ حقّ از سخن ( در ادامه سخن مواردی از کسب های مباح را ذکر کرده و سپس شروع به ذکر کسب های مکروه، و با سایر فقهاء در بعضی موارد به بحث و اشکال می پردازند و با آن ها مخالفت می کنند، تا می رسد به کسب زنان مُغنّیه در عروسی ) و نیز اجرت و مزدِ زنان و کنیزان مطرب و آوازه خوان در

ص: 108

عروسی ها، هنگامی که به باطل آوازه نخوانند مبنيّاً بر آن چه روایت شده، ولی اَظْهَر و روشن تر آن است که غناء حرام است از هر که باشد ».

از تمام سخنان ایشان از ابتداء تا آخر می توان مطالبی استفاده کرد، از جمله:

1- موسیقی از هر وسیله ای چه آوازه و چه با آلات آن همه حرام است بدون گفت گو و خلافی، و غناء نیز حرام است چه به کار بردن آن و چه شنیدن و چه تعلیم و چه تعلُّم آن .

2- غناء از گناهان کبیره است که مرتکب آن فاسق و شهادت او دیگر پذیرفته نمی شود.

3- زنان و کنیزان مُغنّیه ،بکلّی و زنان و کنیزان نوحه خوان در صورتی که بطور باطل باشد، کار آن ها حرام و كسب و أجرت آن ها حرام است.

4- دربارۀ زنان مغنّیه و آوازه خوان در عروسی ، در صورتی که به باطل نخوانند اگر تنها از روی روایات وارده در این باره سخن بگوئیم باید گفت مکروه است، ولی با در نظر گرفتنِ همه ادلّه شرعیّه و استنباط از همۀ آن چه از آن ها ظاهرتر است، آن است که غناء حرام است بطور کلّی از هر که باشد.

از آن چه تاکنون از اکابر فقهاء و اعاظم قدماء قدّس الله أرواحَهُم نقل شده، چنین به نظر می رسد که در مقام فتویٰ حُرمتِ غناء وكسب زنان مُغنّیه بطور کلّی و مطلق بوده در نزد آن ها، بلکه حتّی قبل از شیخ طوسی قدّس سرّه در « نهایه » و « استبصار » ظاهراً اجماعی بوده و آن ها کسب زنان مُغنّیه در شب زفاف و عروسی را استثناء نمی کردند بلکه آن را نیز حرام می دانستند و با این که روایاتی در استثناء هست، به آن فتویٰ نمی دادند، چنان چه صریحاً مرحوم ابن ادریس قدّس سرّه در سخن قبلی فرموده بودند و مرحوم شیخ صدوق قدّس سرّه نیز در « مَن لا یحضُرهُ الفَقیه » روایتِ ابی بصیر: «عن أبى عبد الله علیه السَّلام: لا بأس بِأجْر النّائحة الَّتی تَنُوحُ عَلى المَيِّتِ وَ أَجْرِ المُغَنِّيَةَ الَّتِی تَزِفٌ العَرائِسَ لَيْسَ بِهِ بَأْسٌ وَ لَيْسَتْ بِالَّتِی يَدْخُلُ عَلَيْهَا الرِّجَالُ »، را نقل می کند و در اوّل کتاب « من لا یحضره الفقیه » می فرماید: « وَ لَمْ أقصْد فیه قَصدَ الْمُصَنِّفینَ فی إیرادِ جَمیعَ مَا رَووه بل قصَدْتُ إلى إیراد ما أفْتى به وَ أحْكُمُ بِصِحَّتِهِ وَ أعْتَقِدُ فِیهِ أَنَّهُ حُجَّةٌ فیمبا بَيْنِی وَ بَيْنَ رَبِّی

ص: 109

تَقَدَّسَ ذِكْرُهُ » و از این سخن بر می آید روایات این کتاب را تماماً صحیح می دانسته اند، ولی با این حال در کتاب « مُقْنِع » که کتاب فقهی و فتوائی ایشان است، این استثناء را ذکر نکرده اند.

می رسد به این که ) و کسب زنان و کنیزان مطرب آوازه خوان و یاد گرفتن آوازۀ موسیقی و کسب زنان نوحه خوان به چیز های باطل حرام است ولی اشکالی به آن نوحه خوانی نیست در صورتی که بر اهل دین به سخن حقّ باشد و باکی نیست به اجرت و مزد زنان مغنّیه در عروسی ها در صورتی که به اباطیل نخوانند و داخل بر مجلس مردان نشوند و مردان بر آن ها وارد نشوند. »

در بررسی سخنان مرحوم شیخ قدّس سرّه در « نهایه » به چند نکته توجّه پیدا می کنیم :

1- از سخنانی که از فقهاء قبل از شیخ مانند صدّوقَین و در رتبه اساتید اولیه شیخ مانند شیخ مفید و معاصرین او مانند ابو الصلاح حلبی و شاگردان او مانند سلّار صاحب « مراسم » و متأخّرین از او مانند مرحوم ابن ادریس نقل کردیم، معلوم شد تا آن جا که نظریّات در دست است سایر فقهاء به استثناء کردن شب زفاف از حرمت غناء فتویٰ نداده اند و ظاهر شان اتّفاق و یا اجماع بر عموم حرمت است و با این که روایات استثناء را روایت و نقل و تدوین در کتب خود کرده اند، فتوی به آن نمی دادند.

2- روایات استثناء و تجویز غناء در شب زفاف تا قبل از شیخ در« نهایه » مُعْرَضٌ عَنْها بوده .

3- وضع كتاب « نهایه » را از گفته های خود مرحوم شیخ قدّس سرّه چنان چه بررسی کنیم این چنین نمودار می شود که ایشان در این کتاب تنها از روی اخبار مشی فقهی می کرده نه آن که یک حکم را با ملاحظۀ همۀ ادلّه اربعه از کتاب و سنّت و عقل و اجماع حساب کرده باشد.

و اینک سخنان مرحوم شیخ در اول « مبسوط » دربارهٔ کتاب « نهایه » که روشن شود کتاب « نهایه »را فقهی در محدودۀ اخبار و احادیث نوشته اند، نه با ملاحظه سایر ادلّه اربعه به صورت کامل و عبارت « مبسوط » این است:

ص: 111

المغنّیات فی الأعراس إذا لم یغنین بالأباطیل على ما روی و الأظهر انّ الغناء محرم ممن كان و الأقرب عندی ما اختاره الشیخ فی النّهایة ».

از این عبارت معلوم می شود در این میان تنها مرحوم شیخ قدّس سرّه به روایات تجویز غناء در عروسی اعتماد و عمل کرده و از قبل او هیچ قولی به جواز نبوده و حتّی معاصرین و شاگردان او هم از این فتوی پیروی نکرده اند و مرحوم ابن ادریس اول کمی اظهار تمایل بعنوان « على مارُوی » به آن کرده و سپس می گوید: «و الأظهر انّ الغناء محرّم ممّن کان »، که این عبارت نشان می دهد مرحوم ابن ادریس روی اصل قطع نظر از عنوان مغنّیه و قطع نظر از عروسی با ادلّه محکمی که در کار است این روایات را مردود دانسته اند و بعداً این معنا را توضیح بیشتری می دهیم.

مرحوم علامه در آخر سخنان قبل در « مختلف » تمایل به نظریّه مرحوم شیخ نشان می دهند به قول شان « و الأقرب عندی ما اختاره الشیخ فی النّهایه »، لكن در كتاب « تذكره الفقهاء » این چنین تمایلی نشان نمی دهند بلکه محوِّل به روایت کرده و سپس می گویند: « هنگامی که این معنا ثابت شد بنا بر آن اگر در همان مجلس عروسی نیز مرتكب وسائل لهویّه و یا سخنان باطل و یا اختلاط با مردان شد، حرام می شود »، و این عبارت « تذکُّره » است.

بنابراین هم از کتاب « نهایه » با معرفی آن از خود شیخ در « مبسوط » و هم از عبارات امثال ابن ادریس و علّامه حلّی ثابت شد که فتوای به تجویز غناء در عروسی اگر باشد به حساب روایات است که آن روایات از طرف غیر شیخ در « نهایه » مُعْرَضُ عَنْها بوده و مرحوم علّامه هم در قسمتی از کتب خود از فتویٰ دادن به آن ها خود داری کرده و مرحوم ابن ادریس نیز صریحاً پس از اشاره به آن اظهر خلاف آن روایات را می داند و آن که حرمت غناء در همه موارد ثابت است.

که در ادلّه جواز است به معنی شعر خواندن با آواز بلند گرفته اند (در عبارت شیخ دقّتِ بیشتری بفرمائید )

و استعمال لفظ غناء در شعر خواندن در قدیم بوده است، مثلاً ابو الفَرَج اصفهانی آن کتاب بزرگ خود را که به نام « اغانی ابو الفرج » نوشته است، در آن اغانی را جمع کرده یعنی اشعار را جمع نموده و هم چنین مثلاً در کتاب « عقد الفرید » اندلسی ملاحظه کنید که بابی در اغانی و غناء است که در آن شعر خواندن و شعر و اشعار عرب بیشتر مورد بررسی و ذکر قرار داده و این گویا اصطلاح خاصّی باشد، نه این که معنی اصلی غناء آن ،باشد چنان چه قبلاً روشن شد و این نوع اصطلاح از کجا پیدا شده ممکن است گفته شود از دوران خلفای بنی امیّه و بنی العبّاس که می خواستند خلط مبحث کرده و از این تغییر معنا به نفع عشرت های شب نشینی و استفاده از مغنّیه و کنیزان خوش آواز و موسیقی و غیره سوء استفاده کنند، نظیر آن چه یزید بن معاویه در ساختن شراب فقاع کرد که مردم را بفریبد که این فُقاع است، نه شراب و در ردّ آن از ائمّه طاهرین علیهمُ السَّلام این جمله آمد که: « فُقّاع خَمْرٌ إستَصغرهُ النّاس »، یعنی فقاع نیز شرابی است که مردم آن را کوچکش شمردند.

در آینده إن شاء الله اگر مَجالی شد کمی در اطراف تغنّی در عروسی به معنی شعر خواندن و قدری هم در وضع مجالس موسیقی خلفای بنی امیّه و بنى العبّاس سخن می گوئیم .

موسیقی و باطل و سایر محرَّمات ،باشد چنان چه همین معنی را مرحوم شیخ انصاری قدّس سرّه در تفسیر قسمتی از این روایات مانند جملهٔ « قال لابأس به ما لم یعص به » که در روایت علی بن جعفر است ذکر کرده اند.

و از این جا روشن می شود عدّم صحّت استفاده ای که مرحوم محدّث فیض قدّس سرّه از سخنان مرحوم شیخ طوسی در « استبصار » کرده بودند، و ما قبلاً وعده دادیم آن را بیان کنیم، شما سخنان مرحوم محدِّث فیض را مطالعه کنید و بیانات ما را در این جا، تا حقّیقت برای شما واضح شود و عدّم صحّت این نسبت هویدا گردد.

روی این حساب سخنان مرحوم شیخ طوسی در « استبصار » می تواند مفسّر سخنان ایشان در کتاب « نهایه » باشد و آن جا هم منظور شان همان باشد که از « استبصار » ظاهر می شود.

بنابراین نمی توان نسبت به شیخ طوسی در « نهایه » و یا « استبصار » داد که غناء به معنی آوازۀ موسیقی دار را در عروسی جائز دانسته اند بلکه بالعکس عدم جواز أوضح است.

اکنون به سراغ نظریهٔ مرحوم علّامه حلّی در « مختلف » می رویم که ایشان کسب مغنّیه را در عروسی جائز دانسته اند گرچه ممکن است ایشان هم مانند شیخ طوسی منظورشان همان باشد که قبلاً ،گفتیم ولی بر فرض که نباشد و همان غنای حرام را در عروسی با تمسُّک به این روایت تجویز کرده باشند ما به بررسی ادلّه ایشان می پردازیم.

که اوّل ادلّۀ خود را بر جواز و سپس ادلّه مخالف را و بعداً جواب از ادلّه مخالف را بیان می فرمایند که برای رعایت اختصار از ذکر متن عربی آن خودداری می کنیم و تنها به ترجمه فشرده آن می پردازیم و اینک ترجمه آن :

به لهو سرگرم می کند و پول آن نیست مگر مانند پول سگ و آن سُحْت و حرام است و سُحْت در آتش است. » (1)

3- و از نصر بن قابوس روایت شده که گفت: « شنیدم از امام صادق علیه السَّلام که زن آوازه خوان ملعون و آن که از کسبش می خورد ملعون است».

4- و از ابراهیم بن ابی البلاد نقل شده که گفت: « اسحاق بن عمر هنگام وفاتش وصیّت کرد که کنیزان آوازه خوانی را که داشت فروخته شده و پولش به سوی امام رضا علیه السّلام حمل شود، ابراهیم می گوید فروختم آن کنیزان را به سی صد هزار درهم و حمل کردم آن را به سوی او ( حضرت رضا علیه السّلام ) و به او گفتم: یکی از دوستانت به نام اسحاق بن عمر هنگام وفات وصیّت کرد کنیزان آوازه خوانش فروخته شده و پولش به سوی شما حمل شود و من فروختم آن ها را و این پولش به مبلغ سی صد هزار درهم است. در جواب فرمود: حاجتی برای من به این پول نیست، این سُحْت و حرام است و آموزش آن ها کفر است و گوش دادن به آن نفاق و بهای آن سُحْت و حرام است ».

نمانَد ». (1)

4۔ دو روایت اوّل ابی بصیر در اثر وحدت راوی و مروىٌ عنه و تقارب متن، اعتماد به تعدّد آن نیست و از قوّت آن می کاهد؛ و روایت سوم ابی بصیر گرچه در « مختلف » و « وافی » و « کافی » و « استبصار »، در نُسخی که که ما دیدیم و هم چنین در پاورقی « وسائل » طبع جدید، با عنوان « عَنْ أبی جعفر علیه السّلام » ذکر شده، لکن در « وسائل » با عنوان « عَنْ أبی عبد الله علیه السّلام » است، که اگر نسخهٔ « وسائل » صحیح باشد، حدس قوی زده می شود هر سه روایت در اصل یکی باشد .

5 - این روایات ابی بصیر که در عروسی تجویز کرده منافی و مخالف است با آیه « قول الزُّور » و آیۀ « الهو الحدیث »، زیرا لهو الحدیث متّصف است با آن که « لیضلّ عن سبیل الله بغیر علم و یتّخذها هُزواً » و چگونه ممکن است قول باطل تزویر شده ای که هم ردیف شرک و عبادتِ أوثان است « وَ أجتَنِبُوا الرِّجس من الأوثان وَ اجتَنِبوا قَوْلَ الزُّور » در عروسی برای بردن عروس به خانه داماد جائز شود؟ و هم چنین چگونه ممکن است صدائی که حاکی از حکایت های خیالی سرگرم کننده، که مُضِلَّ عَنْ سبیل الله بِغَيْرِ عِلْمٍ است و موجب استهزاء بسبیل الله و یا آیات الهی است به پاس بردن عروس به خانهٔ داماد جائز شود؟ این معنی قابل قبول نیست بلکه با این نظر این روایات مجوّزه مخالف کتاب محسوب شده و به حسب دستور ائمّه طاهرین علیهم السَّلام باید از آن ها اعراض کرد. مرحوم علّامه طباطبائی قدّس الله روحه در تفسیر « المیزان » سخنی دارند که: « علی ان المستأنس بأُسلوب القرآن الكریم فی بیانه لا یرتاب فی انّ من المحال ان یعد القرآن امراً من الأُمور باطلاً ثمّ یأمر به و یهدى إلیه و قد قال فی وصفه یهدى الى الحقّ و الى طریق مستقیم و كیف یهدی إلى الحقّ ما یهدی الى الباطل.» (1)

6- در سند روایاتی که به آن استشهاد کرده اند بحث شده، مثلاً روایت اوّل ابی بصیر عن ابى جعفر علیه السَّلام راوی از ابی بصیر علی بن ابی حمزه است که ظاهراً بطائنی واقفی است که تضعیف شده و بعضی توثیقش کردهاند و یا روایاتش را مورد قبول قرار داده اند و از طرفی مرحوم شیخ انصاری در خود ابی بصیر نیز سخنانی دارند،

ص: 121

گرچه اخیراً وثاقت را ترجیح داده اند رجوع شود به کتاب « مکاسب » مرحوم شیخ. و دیگران هم در تعیین شخص و دیگر جهاتش گفت گو دارند و نیاز به تنقیح سند دارد.

7- تمسُّک اوّل ایشان به اصل ، در موردی جا دارد که دلیل نباشد و در این مسئله که از کتاب و سنّت دلیل وجود دارد نوبت به اصل نمی رسد، و در صورتی که ادلّه خاصّه متعارض باشد و سقوط کند باید رجوع به ادلّه مطلقه کرد که دلالت بر حرمتِ مطلق غناء می کند ، نه به اصل بنا بر این به هیچ وجه نوبت به اصل نمی رسد و بیان بیشتر این مطالب در اصول فقه است .

بنا براین روایاتِ مجوِّزه به دلیل : 1- مخالفت با کتاب و سنّت که آن ها اِباء از تقیید و تخصیص دارند ، 2- اعراض مشهور از قدماء و فقهاء، 3- عدّم اعتماد به تعدد روایات ابی بصیر و ضعف در آن ها قابل اعتماد نیست.

بلکه مُطلَقات از آیات و روایات کثیره حُکم بر حرمتِ مطلق غناء حتّی در عروسی نیز می کند و نمی توان از نظر فقهی آن را تجویز کرد.

فَسِرْنَ جاراتی بِها إنَّها *** كَریمَةٌ بِنْتُ عَظیمِ الخَطَرِ

سپس معاذه مادر سعد بن معاذ چنین گفت:

أقُولُ قَوْلاً فیه مافیه *** وَ أَذْكُرُ الخَيْرَ وَ أبدیه

مُحَمَّدٌ خَيْرُ بَنی آدم *** ما فیه مِنْ كِبْرٍ وَ لات-یه

بِفَضْلِهِ عَرَّفْنَا عرفنا رُشْدَنا *** فالله بالخَيْرِ يُجازیه

وَ نَحْنُ مَع بِنْتِ نَبِی الهُدى *** ذی شَرَفٍ قَد مُكِّنت فیه

نی ذِرْوَة شامِخَةٍ أصْلُها *** فَما أرى شیئاً يُدانیه

و این چنین بود که زن ها شعر اوّل هر رَجَزی را تکرار می کردند و سپس تکبیر می گفتند. (1)

جدا گانه ای است غیر از آوازه ،موسیقی چنان چه در روایات گذشته به آن تصریح و یا اشاره شده است.

زُهد و فضائل، آن چنان که غناء نباشد و اما غناء آن که ممنوع است.» (1)

این روایت به همین شکل در کتب حدیث موجود است اکنون باید دید آیا جمله « یعنی به قرائت قرآن ... » گفتۀ امام علیه السّلام است، و یا ضمیمه حدیث به عنوان تفسیر از شیخ صدوق و یا دیگر راویان آمده است؟ دو احتمال است؛ ولی گویا بعضی از فقهاء آن را تتمّه کلام امام می دانند زیرا مقام امانت و تقوی و محافظت بر عدمِ تغییر احادیث نسبت به شخصیّتی مانند شیخ صدوق بعید می نماید که آن را از خود ضمیمه کرده باشند، به طوری که اسباب اشتباه در مقام استنباط حکم شود .

اول بنا براین ، روایت با ذیلش به خوبی نشان می دهد که صدای نیکوی کنیز برای ،مالک که او هم به حکم شوهر است مانعی ندارد تا هنگامی که به مرز غناء نرسد، و الّا اگر رسید حرام است، پس چنان چه کنیزی خوش صدا برای مالک که مانند شوهر است خوانندگی کند چه قرآن و چه اشعاری دربارۀ زهد و صفاتِ حمیده و فضائل انسانی و یا خصوص فضائلِ پیامبر و ائمّه طاهرین صلوات الله علیهم ،بخواند و مالک و سَیّدِ او گوش دهد و لذّت ببرد و به یاد بهشت بیافتد که آن جا صدا های بسیار زیبا به ذکر و تسبیح و تقدیس خداوند متعال به گوش اهل بهشت می رسد و بدین وسیله لذتِ سمعی می برند و چون این صدای زیبای کنیز نمونه ای است کوچک به یاد بهشت و به شوق آن می آید ولی تا آن حدّ که تنها از زیبائی صدای کنیز لذّت ببرد، نه آن که فنون موسیقی در آن به کار برد.

3۔ روایت علی بن جعفر از برادرش حضرت موسی بن جعفر علیهما السَّلام که می گوید:« از او پرسیدم از غناء: آیا شایسته است در عید فطر و اضحی و هنگام خوشحالی؟ فرمود: باکی نیست به آن مادامی که به آن معصیت نشود ».

این جمله « مادامی که به آن معصیت نشود » غناء را به دو شکل تقسیم می کند، یکی آن آوازه ای که معصیت نیست یعنی خود آوازه معصیت نیست، نه هم راه آن؛ و دیگری آن آوازه ای که به آن معصیت می شود یعنی با خود آوازه، نه به هم راه آن، که

ص: 126

این دوّمی همان آوازه ای است که فنون موسیقی در آن به کار برده می شود .

مرحوم شیخ انصاری قدّس سرّه نیز همین معناء را از روایت استظهار کرده و معصیت را که ذکر شده به خود آوازه دانسته اند نه آن که مقترن و هم راه باشد با معصیت ،دیگر مانند استعمال آلات موسیقی و فحشاء و وسائل محرّمات.

بنا براین آوازه خوشی که هم راه با به کار بردن فنون موسیقی در آن آوازه نباشد و شعر ،خواندن، مخصوصاً اشعار دینی در عید فطر و اضحی و در جشنها، باکی ندارد، بلکه آن چه حرام است غناء آن چنانی است که آلوده به فنون موسیقی در آوازه باشد.

در بررسی سخنان مرحوم محدِّث فیض کاشانی قدّس سرّه نیز در این باره شرح بیشتری دادیم و گذشت، اگر خواسته باشید به آن جا رجوع کنید ( صفحه 44 و 45).

ص: 127

چرا به زنان مُغَنّیه و مُطرِب در روایات این اندازه بدگوئی شده؟

در حاشیه این مسئله مناسب است عطف توجُّهی به این بدگوئی های حاد که در روایات به زنان مغنّیه و مُطربان شده بنمائیم.

ما هنگامی که این روایات شدید اللَّحنِ مربوط به مطربان و زنان آوازه خوان را چشم انداز خود قرار می دهیم این سؤال پیش می آید که چه شده نسبت به این ،هنرپیشگان ائمّه طاهرین سلام الله علیهم که رسالت هدایت از جانب خداوند بر دوش آن ها است با این تعبیرات تند با آن برخورد کرده اند؟ و شاید در مقام بدگوئی از لحاظ ،اسلامی تعبیری تندتر از آن چه درباره آن ها ،آمده نباشد؛ مثلاً در بعض جهات مربوطه به آن ها گاهی تعبیر کفر شده و یا در قسمتی دیگر تعبیر نفاق آمده که در اصطلاح قرآن ردیف کفر و یا بدتر از آن است: « إِنَّ الله جامعُ المُنافِقِینَ وَالكَافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمیعاً » و « إِنَّ المُنافِقِینَ فِی الدَّرَكِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ » و امثال آن که درباره نفاق و کفر است و روایات را قبلاً ملاحظه کردید در صفحات 95 و 96 که دربارۀ مطربان و زنان مغنّیه فرموده بود:

« بهای آن ها سُحْت و آموزش آن ها کُفر و گوش دادن به آن نفاق است. »

ولی چنان چه عمیقاً به آن بنگریم خواهیم دید که علاوه بر این که کفر در لغت به معنی پوشاندن حقّ به زیر حجّاب ،باطل که یکی از خواص موسیقی است که حقّایق اسلامی موجود در دل ها را به زیر حجّاب تخیُّلاتِ مولود از موسیقی می پوشاند و از این لحاظ نوعی از کفر به شمار می رود و از طرف دیگر به کار بردن این اعمال و رواج دادن آن با آن جنبه تخریبی که دارد کاری منافق صفتانه است در برابر اسلام.

علاوه بر این ها عمیقاً توجّه کنیم که :

ص: 128

می دادند و خود مانند همان خلفاء آلوده به همان شهوت رانی و هوس بازی بودند و در برابر آیات قرآن و نصوص اسلامی دربارۀ حرمت چنین کار هائی چه تحریفاتی انجام می دادند و چه آلودگی هائی در تاریخ و تحریفاتی در احادیث از این بابت از قبل آن ها انجام گرفت ( رجوع کنید به کتاب « عقد الفرید »، مجلّد 6، و نقل نظریّات آن ها و احادیث موضوعه و جعلی آن ها که مخالفت آن با کتاب و سنّت روشن می شود و هم چنین ساختگی آن ها )

11- وظیفه سنگین و خطیر عموم مسلمین بویژه علماء راستین که ورثه انبیاء و - حاملین بار رسالت آن ها هستند چیست؟ و باید چه نوع صراحت و قاطعیّتی که ائمّه طاهرین در این روایات سرمشق آن را داده اند داشته باشند بدون ملاحظه و محافظه کاری و ترس از قدرت های فاسدهٔ حاکمه و رساندن احکّام الله بدون پرده به مردم مسلمان و مصداق آیه شریفه شدن که: « الَّذِینَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لَا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّه وَ كَفى بِاللهِ حَسیباً ».

12- توجّه عموم مسلمانان به این مسائل یاد شده و شناخت علمای راستین با تقوی و متعهّد و پذیرش ابلاغ آن ها و جدا کردن خود از آن چه مخالف اسلام است.

کلاتی که خرج این کارها می شد .

با توجّه به این وضع در دربار خلیفه می توان فهمید که در خانه وزراء و سایر رؤسا و استان داران و حکّام و دست اندر کاران هم کم و بیش به همین وضع و از آن جا به خانه اشراف و رؤسای قبایل و ثروتمندان سرایت می کرد و جامعه اسلامی را به چه وضعی می کشاند و در حقّیقت موسیقی و موسیقی دان و زنان فاحشه و آوازه خوان بر عقل و فکر حکّام و از این کانال به سرنوشت ملّت و مملکت اسلامی حاکم می شدند و احکّام مقدّس اسلام دچار چه سرنوشتی می شد و در مقابل ائمّه طاهرین و علمای ربّانی و مسلمانان راستین و متعهّد با مسئولیت هائی که داشتند در چه شرایط سختی قرار می گرفتند.

برای نمونه قسمتی از وضع خلفاء را از تاریخ نقل می کنیم:

چیزی بدهی او هم نوشت به استان دارش در مدینه که آن ها را احضار کند و به هر یک ده هزار درهم داده و آن ها را بفرستد نزد او. پس از آمدن و به حضور خلیفه رسیدن، مقدم آن ها را گرامی داشت و از حاجتِ آن ها پرسید. دو نفر از آن ها حوائج خود را گفتند و خلیفه رسیدگی کرد ولی سومی حاجتش را نگفت ( تا پس از تأکید بسیار که خلیفه کرد ) گفت : خلاصه آن که همان کنیز را برایم بیاوری که در سه نوبت با سه رطل شراب او برایم آوازه موسیقی بخواند اوّل خلیفه چهره اش تغییر کرد و از مجلس بلند شد و سپس با خودِ کنیز مطلب را در میان گذاشت، کنیز گفت: عیبی بر تو نیست، انجام ده. خلیفه دستور داد سفره ای برای غذا با انواع گل ها و عطرها فراهم کردند و سه رطل شراب و... (خلاصه) هر سه مشغول شدند نوبت اوّل و نوبت دوم و نوبت سوم که شراب خوردند و مشغول آوازه خوانی شد آن جوان غش کرد و افتاد یزید به کنیز گفت: ببین حالش چطور شد. او حركتش داد دید مرده است. (1)

موصلی (1) و ابن جامع السهمی و مخارق و طبقۀ دیگری که پائین تر بودند که از آن ها بود زلزل و عمرو الغزال و یک نوازنده داشت به او برصوما می گفتند و ابراهیم از همه در فنون آوازه و تصرُّف در آن سخت تر مهارت داشت و ابن جامع آوازه اش شیرین بود. روزی رشید به برصوما گفت: دربارۀ ابن جامع چه می گوئی؟ گفت: مانند عسل است که از هر کجایش بچشی، خوش مزه است گفت ابراهیم موصلی چطور است؟ گفت: او باغستانی است که از هر نوع میوه و گل در او هست گفت: عمرو الغزال چگونه است؟ جواب داد: خوش صورت است، ای امیرالمؤمنین! (2)

این ها قسمتی از پسران زیبا و خوش آوازهٔ موسیقی دان هارون الرشید خلیفه عبّاسی است و این همان خلیفه ای است که حجّت خدا و امام زمان خود، آن مجسّمه اسلام و علم و تقوی و عبادت و جانشین راستین ،پیامبر حضرت موسى بن جعفر علیهما السَّلام را با هزاران حیله به کنج زندان طویل المدّه زیر شکنجه های مهیب به عمرش پایان می دهد و سر قبر پیامبر به رخ مردم می کشد که :« یارسول الله، معذرت می خواهم که برای حفظ وحدت مسلمین موسی بن جعفر را جلب می کنم ».

او آشنا شدم و با او در آویختم. مأمون کنیزک را به آن آوازه خوان بخشید و گفت: دیگر به من نزدیک نشو. (1)

نبود که در عطا و بذل مال موصوف به جود و نه در ترک آن به بخل، و درگذشتگان از بنی العبّاس آن چه در میان مردم متروک بود از لعب و وسائل خوش گذرانی و خنده و هزلیّات کسی علناً انجام نداد جز متوکّل که او از همه بر این کارها پیشی گرفت و از این کارها چیز هائی احداث کرد که از او پیروی نمودند اغلب خواص و بیشتر از رعیت او و از این رو نبود در وزراء و نویسندگان و سرلشکرانش کسی که متصف به بخشش و اهل گرم باشد و یا آن که از هرزگی خود داری کند ». (1)

موسیقی دان و آوازه خوان و زیبا و خوش صدای جوان در دربار های سلاطین جور و ستم به نام خلفای بنی امیّه و بنی العبّاس که خود را با قدرت و حیله بر مردم مسلمان تحمیل کرده و عشرت کده ها و مراکز تفریح و شب نشینی های آلوده پر گناه و هرزگی و بدمستی و می گساری و نواختن موسیقی و ارتکاب فحشاء و منکرات و محرمات اسلامی برپا کرده و روی تاریخ را سیاه و مسلمین را در بند های خود اسیر گرفته و از امو ال و ثروت های آن ها به نفع این گونه خلاف شرع ها سوء استفاده می کردند.

و چنان چه در گذشته اشاره شد امراض گونا گون روحی و اخلاقی و بی عفّتی و نا امنی ناموسی و بالاخره انحراف از قرآن و اسلام به شکل سرسام آوری از آن ها به جامعه سرایت می کرد و کار را برای ائمّه طاهرین و حاملین بار رسالت اسلامی سنگین تر و مشکل تر و اندوه بار تر می ساخت.

اگر در روایات نسبت به غناء و آوازه و موسیقی و زنان آوازه خوان و مطربان، آن تعبیرات بسیار تند وارد شده که بهای آن ها مانند بهای سگ است و سُحْت و حرام و آموختن آن ها کفر و گوش دادن به آن نفاق (1) و یا مغنّیه ملعون است و آن که از درآمد کار او می خورد نیز ملعون (2) است و یا امام علیه السّلام به آن که می خواست توبه کند از آن چه گوش داده بود، فرمود: برو غسل کن و نماز بخوان و توبه کن از آن چه شد که تو بر امر عظیمی بودی و چقدر حالت بد بود اگر این چنین می مُردی و سپاس خدای نما و از او درخواست توبه کن از کار هائی که مورد کراهت و خشم خدا است و قبیح است و این کار قبیح را بگذار برای اهلش که برای هر کاری اهلی است (3) ، و نیز آن همه پول که از بهای این گونه کنیزان برای امام رضا علیه السّلام وصیت کرده بود و نزدش بردند، آن حضرت رد کرده که حاجتی به آن نیست و این شحت است و یاد دادن آن ها کفر و گوش دادن به

ص: 136

آن ها نفاق (1) - این گونه زنان فاسد و کنیزان خراب این نوع نقش مخرّب را داشته و تمام ارزش های اسلامی را به خطر انداختند و این ها قسمتی دیگر از خطرات موسیقی است که در قرآن مجید آن را هم ردیف اوثان و بت ها کرده و برای آن وعده عذاب درد ناکی داده است.

و چون با روح حیوانی و تمایلات جنسی متناسب است بیشتر افراد در خطر آن قرار می گرفتند و آن مسلمانان واقعی و متعهّد بودند که می توانستند آن بند های شیطانی را گسسته و خود را از آن رسته و آزاد کرده و در صراط مستقیم اسلام و قرآن به حیات انسانی خود ادامه دهند.

گفته شد در منزلش از طرف شیعیانش سلاح و نامه ها و دیگر چیزها هست، پس شبانه گروهی از ترکها و غیر آن ها را فرستاد که در منزلش به او هجوم آورند در حالی که اهل خانه غافل باشند پس او را یافتند در خانه تنها که درب را به خود بسته و لباس پشمینه ای در بر کرده و فرشی جز ریگ و شن نیست و بر سرش سرپوشی از پشم بسته و متوجّه به عبادت پروردگارش در حالی که آیاتی از قرآن را دربارهٔ وعد و وعید زمزمه می کند. مأموران متوکّل او را با همان وضع گرفته و در آن دل شب به سوی متوکّل حمل کردند و بردندش در برابر متوکّل در حالی که شراب می خورد و در دستش جامی گرفته بود، هنگامی که چشمش به آن حضرت افتاد تعظیمش کرد و او را در پهلوی خود نشانید، در حالی که هیچ از آن چه گفته شده بود نیافته بودند و هیچ دلیلی در احضار او نداشت، آن جام را تعارف آن حضرت کرد حضرت جواب گفت: ای امیرالمؤمنین! هیچ گاه گوشت و خون من به آن آلوده نشده مرا مَعْفُوّ دار او هم صرف نظر کرد و گفت برایم شعری بخوان که من آن را نیکو .شمارم حضرت فرمود: من نقلیّات شعریم کم است. گفت:

ناچار باید شعری برای من بخوانی . از این رو آن حضرت این اشعار را خواند :

باتُوا عَلى قُلَلِ الْجِبَالِ تَحْرُسُهُمْ *** غُلْبُ الرِّجال فما أغْنَتهُم القُلَلُ

وَ استنزلُوا بَعْدَ عزٍّ عَنْ مَعَاقِلِهِمْ *** فَأُوْدِعُوا حُفُراً یا بِئسَ مَانَزَلُوا

ناداهُمْ صارِخٌ مِن بَعْدِ ما قُبِرُوا *** أَيْنَ الأسِرّةُ و التیجانُ و الحُللٌ

أینَ الوُجُوهَ الَّتى كانَت مُنَعَّمَةً *** منْ دُونِها تُضْرَبُ الأسْتارُ وَ الكُلَلٌ

فَافْصَحَ القَبْرُ عَنْهُمْ حِینَ سَائَلَهُمْ *** تلک الوُجُوهُ عَلَيْهَا الدودَة تَنْتَقِلُ

قَدْ طَالَ ما أكَلُوا دَهراً وَ ما شَرِبُوا *** فَأَصْبَحُوا بَعْدَ طُولِ الْأَكْلِ قَدْ أكِلُوا

و طالَ مَا عَمَرُوا دوْراً لِتُحْصِنَهُم *** فَفَارَقُوا الدُّوْرَ وَ الأهْلِینَ وَ انْتَقَلُوا

وَ طالَ ما كَنَزُوا الأمْوالَ وَ ادَّخَرُوا *** فَخَلَّفُوها عَلَى الأَعْداءِ وَ ارْتَحَلُوا

أضْحَتْ مَنازِلُهُمْ قَفْراً مُعَطَّلَةٌ *** وَ ساكِنُوها إلَى الأحداث قَدْرَ حِلُوا

راوی :گفت همۀ اهل مجلس و حاضران به آن حضرت شفقت کرده و بر جانش ترسیدند که نکند از او آسیبی به آن حضرت رسد .

ص: 138

راوی گفت : به خدا سوگند حقّیقتاً متوکّل به گریه افتاد یک گریه طولانی به طوری که اشک چشمانش ریش او را تر کرد و تمام حاضرین نیز گریه کردند.

سپس دستور داد که شراب را برداشتند و سپس به آن حضرت گفت: ای ابالحسن، آیا بر شما دِیْنی هست؟ فرمود ،بله چهار هزار دینار او امر کرد آن را به آن حضرت دادند و همان ساعت محترمانه به منزلش برگرداند. (1)

عذر خواهی کرد و گریه کرد و از کار هایش شرم گین بود، سپس بر دست او توبه کرد ». (1)

آن جوان در جوابش گفت کدام حلمی را من برای تو باقی گذارده، شراب خواریت و اعتیاد به آن و یا وسائل ساز و موسیقی و جوانان این کاره (1) و چه وقتی از تو عطوفت خویشی نسبت به خانواده من بوده در صورتی که فدک ارث شان را از پیامبر صلّی الله علیه و آله گرفتی و آن را میراث ابو حرمله کردی و امّا آن که نام پدرم محمد را بردی، پس حقّیقت آن است که خواستی بکاهی از عزّتی که خداوند و رسول او آن را بالا برده بودند و گردن کشی کنی بر شرافتی که تو از آن کوتاهی و به آن بلندی نمی رسی و تو آن چنانی که شاعر می گوید:

فَعُضّ الطَّرْفَ إِنَّكَ مِنْ نُمَيْرٍ *** فَلا كَعْباً بَلَغْتَ وَ لا كِلاباً

سپس آگاه باش آن چه در برخورد تندت برایم شکوه می کنی از آن چه از حسنی و حسینی و حنفی به تو رسیده، پس بدان که این بد زعامتی است و بد خویشی است ( که تو داری )، سپس پا هایش را دراز کرد و گفت این پا هایم برای قید و بند و زنجیرت و این گردنم برای شمشیرت، پس خود را مبتلا برگناه بر من کن و بر خود بار کن ظلم بر من را که این اولین ناخوشایندی نیست که تو و گذشتگانت به این ها وارد کردی خداوند متعال فرموده: «قل لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى»، به خدا سوگند! خواسته رسول خدا را اجابت نکردی و مودت و دوستی خود را بر غیر نزدیکان او گرداندی و به همین نزدیکی ها وارد می شوی بر حوض ( کوثر ) و پدرم تو را براند از آن و جدّم تو را منع می كند ( صلوات الله علیهما ).

راوی گفت : متوکّل گریه کرد و برخاست و داخل قصر کنیزان شد و سپس فردا که

شد او را حاضر ساخت و جایزهٔ نیکوئی به او داد و رهایش کرد (2)

ص: 141

می گوید: ای ابو بصیر، آن چه در منزل خود از امو ال داشتم بیرون کردم و الآن برهنه و عریانم چنان که مشاهده می کنی چون حال آن مرد را دیدم نزد برادران دینی خود رفتم و از برای او لباس جمع کردم و او را به آن پوشاندم. چند روزی نگذشت که باز به سوی من فرستاد که من علیل شده ام به نزد من بیا پس پیوسته به نزد او می رفتم و می آمدم و او را معالجه می کردم تا وقتی که مرگش در رسید من بر بالین او نشسته بودم و او مشغول جان کندن بود که ناگاه حالت غشی او را عارض شد چون به هوش آمد گفت : ای ابو بصیر، صاحبت جعفر بن محمد علیهما السَّلام وفا کرد برای من به آن چه وعده فرموده بود این بگفت و دنیا را وداع نمود.

پس از مردن او چون به سفر حجّ ،رفتم همین که به مدینه رسیدم و خواستم خدمت امام خود شرف یاب شوم درب خانه استیذان ( اِذن ) خواستم و داخل شدم، چون داخل خانه شدم یک پایم در دالان بود و یک پایم در صحنِ خانه که حضرت صادق علیه السَّلام از داخل اطاق مرا صدا زد: ای ابو بصیر ما وفا کردیم برای رفیقت آن چه را که ضامن شده بودیم . (1)

در آینده (2) كه إن شاء الله روایات این مسئله را ذکر می کنیم، موارد دیگری از این قبیل از نظر خوانندگان عزیز خواهد گذشت.

ص: 143

یعنی : اشکال در دلالتِ این حدیث و سَنَدش آن چنان است که پنهان نیست.

و ما در ردّ این استدلال می گوئیم:

1- حُدا یک نوع های و هوئی است برای شتران می کنند و شتران از شنیدنش بیشتر و تند تر راه می روند بطوری که تصوّر می شود خوشش می آید و تصوّر می شود همان گونه که انسان از شنیدن آوازۀ موسیقی حالت تخیّلی پیدا کرده و از خود بیگانه می شود شتر نیز به همان حالت در می آید و لذا تند می رود و دیرتر خسته و یا احساس خستگی می کند. لکن اوّلاً معلوم نیست که حالت طرب پیدا کند، بلکه ممکن است وحشتی در او پیدا شود و بترسد و از این رو تندتر برود و لذا دیدید در لغت نیز کلمه « إذا زجرها » در معنی حُدا به کار رفته، یعنی هنگامی که او را نهیب کنند، و ما اطلاع کاملی از وضع روحی آن در هنگام خدا نداریم بلکه تنها به خود قیاس می کنیم، و ثانیاً ایجاد طرب و حالات تخیُّلی موسیقی که در انسان مؤثّر بوده حرام است، نه آن چه در حیوانات.

2- روایت سند معتبر ندارد .

3- دلالت ندارد بر این که آن چه واقع شده بطور موسیقی بوده و با این حال تجویز شده .

4۔ معلوم نیست این تجویز بعد از نزول آیات تحریم غناء باشد، بلکه ممکن است قبلاً بوده و بعد از نزول این آیات، مشمول تحریم شده است.

5- بر فرض تسلیم همۀ این ها هم چنان که در بحث غناء و جواز آن در عروسی گفتیم بیان آیات و روایات آن چنان است که اباء از تخصیص دارد و شرح آن گذشت و چون شتر و شترسواری و مسافرت با آن متروک است چه رسد به حُدا خواندن برای آن، لذا در خور بحث بیشتر نیست.

و از این جا و تا کنون ثابت شد حرمتِ غناء و مغنّیه به کلّیت و عموم خود باقی است و به حسب ادلّه شرعیّه در همه جا حرام مؤکّد و از گناهان کبیره است که مرتکب آن فاسق می شود و درخور مقام هائی که فسق شرعاً مضرّ به آن است نیست، بلکه در بزرگی گناه آن همین بس که به دنبال نهی از آوثان و بُت ها در قرآن مجید آمده که إن شاء الله شرح بیشتر آن را در تفسیر آیه « قول الزُّور » ذکر می کنیم .

ص: 145

ص: 146

يَشْتَرى لَهْوَ الحَدیث ».

مراجعه شود به « درّ المَنْثور » ، ج 5، ص 159 ؛ و تفسیر شوکانی، ج 4، ص 228 و تفسیر آلوسی، ج 21، ص 68.

3- از گروهی از اصحاب پیامبر و تابعین « لهو الحدیث » تفسیر شده به غناء و آوازه موسیقی مانند ابن مسعود و جابر و ابن عبّاس و عبد الله بن عمر و عکرمه و سعید بن جبیر و مجاهد و مکحول و عمرو بن شعیب و میمون بن مهران و قتاده و نخعی و عطاء و على بن ندیمه و حسن .

مراجعه شود به تفسیر طبری، ج 21، ص 39 - 40 ؛ و « سُنَن » بیهقی، ج 10، ص صفحات 221 و 223 و 225 ؛ و « مستدرک » حاکم، ج 2، ص 411 ؛ و « درّ المنثور »، ج 5، ص 159 و غیر این ها.

آیه دوم : « وَ أَنْتُمْ سَامِدُون ». (1)

آیات قبلش چنین است: ﴿ اَ فَمِنْ هذا الحَدیث تَعْجَبُونَ وَ تَضْحَكُونَ وَ لا تَبْكُونَ ﴾ .

یعنی:« آیا از این حدیث به شگفت می آئید و می خندید و گریه نمی کنید و شما سرگرم آوازه موسیقی و غناء هستید ؟».

عکرمه از ابن عبّاس نقل می کند این همان غناء و آوازه موسیقی است. در « لغت حِمْیَر» چنان چه گفته می شود « سَمَد لَنا أى غَنَّ لَنَا » که لفظ « سَمَد لَنا » یعنی: آوازه خوانی کرد برای ما، و نیز به کنیز آوازه خوان گویند: « اِسْمِدینا » یعنی: ما را سرگرم آوازه های خود کُن .

مراجعه شود به تفسیر طبری، ج 38، ص 48 ؛ و تفسیر قرطبی، ج 17، ص 122 ؛ و « درّ المنثور » ، ج 6، ص 132 و غیر این ها.

آیۀ سوم : ﴿ وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ ﴾ (2)

این آیه خطاب به شیطان و بیان راه هائی است که می تواند به وسیله آن انسان را

ص: 149

بفریبد که یکی از آن ها صدای شیطان است.

که صدای فریبا و برانگیزنده شیطان تفسیر شده است به آوازه موسیقی و سایر وسایل و آلات موسیقی از مزامیر و لهو . و كلمه « استفزز » همان تحریک و برانگیختن است « بصوتك » یعنی با صدای خودت .

ابن عبّاس و مجاهد گفته اند که این همان غناء و مزامیر و لهو است.

مراجعه شود به تفسیر طبری، ج 15، ص 81؛ و تفسیر قرطبی، ج 10، ص 288 ؛ و نقد العلم و العلماء ابن جوزی، ص 247 ؛ و تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 49 ؛ و تفسیر « الخازن »، ج 3، ص 178 ؛ و تفسیر النسفی، ج 3، ص 178؛ و تفسیر ابن جزی الکلبی، ج 2، ص 175 ؛ و تفسیر شوکانی، ج 3، ص 233 ؛ و تفسیر آلوسی، ج 15، ص 111.

فرمود:

« من از دو صدائی که احمق و فجور کننده است نهی شده ام، صدائی که نزد ترانه لهو و مزامیر شیطان ( وسایل موسیقی مانند شیپور ) پیدا می شود، و صدائی که هنگام مصیبت لطمه به صورت زنان و گریبان پاره کنان و ناله های شیطان است ».

و در لفظ ترمدی و غیره است از حدیث انس که :

« دو صدای لعنت شده فجور کننده است من از آن ها نهی می کنم صدای مزمار ( شیپور ) و ناله شیطان هنگام ترانه و عیاشی و دیگر ناله ای که هنگام مصیبت و به صورت زدن و گریبان چاک کردن است. »

مراجعه شود به « درّ المنثور » ، ج 5، ص 160 ؛ و « کنز العمال »، ج 7، ص 33؛ و غیر این ها.

3- از عمر بن الخطّاب روایت شده که :

« بهای کنیز آوازه خوان سُحْت و حرام است و آوازه غنای او حرام و نگاه به او حرام و بهای او مانند بهای سگ و حرام است. »

مراجعه شود به « ارشاد السارى » قسطلانی، ج 9، ص 163 ؛ و « نیل الاوطار » شوکانی، ج 8، ص 264.

4- از ابی موسیٰ اشعری است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:

« کسی که گوش دهد به سوی آوازه و غناء اجازه داده نمی شود بشنود از روحانیّین گفته شد به آن حضرت که روحانیّین کدامند؟ فرمود: قرائت کنندگان اهل بهشت »

این را ترمدی در « نوادر الاصول » و قرطبی در تفسیرش، ج 14، ص 54 آورده است.

5- فرمود: « حتماً در اُمّت من گروهی خواهند بود که حلال می دانند خَزّ و شراب و معازف را » (1)

ص: 151

مراجعه شود به تفسیر آلوسی، ج 221، ص 76 ؛ و « سنن کبری » بیهقی، ج 10، ص 221 و غیر این ها.

6- از ابن عبّاس و ابی امامه روایت شده که :

« حتماً واقع خواهد شد در این امّت خسف ( فرورفتن در زمین ) و قذف ( ریختن سنگ بر آن ها و شاید مراد سنگ های آسمانی باشد ) و مسخ ( مبدَّل شدن به صورت حیوانات )، و آن هنگامی است که شراب بیاشامند و کنیزان آوازه خوان مطرب برگیرند و وسایل موسیقی بنوازند. »

مراجعه شود به تفسیر « درّ المنثور » ، ج 2، ص 324؛ و تفسیر آلوسی، ج 21، ص 76.

7- از عبد الله بن عُمر - عَمرو - روایت شده که گفت :

قول خداى تعالى ﴿ یا أَيُّهَا الَّذِینَ آمَنوا إِنَّمَا الْخَمْر وَ المَيْسِرُ وَ الأَنصَابُ وَ الْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیطان﴾ این آیه در « تورات » این چنین است ( ترجمه اش ): « خداوند حقّ را نازل کرد که باطل را از بین ببرد و نابو د کند با او لعب و زفن را رقص و پایکوبی و مزامیر را آلات موسیقی مانند شیپور و کبارات ( طبل ها ) و برابط ( جمع بربط که نوعی ساز است ) و زمارات ( نِی نواختن ) و دَف ( دائره زدن ) و طنابیر ( دنبره نواختن که نوعی از ساز است )».

با مراجعه شود به « درّ المنثور » ، ج 2، ص 317؛ و تفسیر ابن كثیر، ج 2، ص 96.

8- از انس و ابی امامه روایت شده از آن حضرت که فرمود: « خداوند مرا مبعوث کرده که رحمت و هدایت باشم برای جهانیان و مرا فرستاد تا نابو د کنم وسایل موسیقی و ساز و نواختن آن را و آثار دوره جاهلیّت را ».

مراجعه شود به کتاب « العلم » ابن عبد البرّ، ج 1، ص 153 ؛ و درّ المنثور، ج 2، ص 323؛ و « نیل الأوطار »، ج 8، ص 262.

9- از ابی هریره روایت شده که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلّم فرمود:

ص: 152

« گروهی از این امّت مسخ شده و به صورت بوزینه و خوک در می آیند. گفتند: یارسول الله، مگر آن ها شهادت به لا إلهَ الَّا الله و محمّد رسول الله نمی دهند ؟ فرمود: بلی، روزه هم می گیرند، نماز نیز می خوانند، حجّ نیز به جای می آورند. گفتند: پس عیب آن ها چیست ؟ فرمود آن ها وسایل ساز و موسیقی و دائره به کار می برند و کنیزان آوازه خوان می گیرند و با شب نشینی به می گساری و لهویّات خویش را به صبح می رسانند که مبدل به بوزینه و خوک خواهند شد. »

مراجعه شود به « درّ المنثور »، ج 2، ص 324 . (1)

10- از انس روایت شده که پیامبر فرمود: « کسی که بنشیند برای شنیدن از کنیز آوازه خوان، در قیامت در گوش او قلع یا سُرب ریخته می شود. » (2)

مراجعه شود به تفسیر قرطبی، ج 14 ، ص 53 ؛ و « نیل الاوطار »، ج 8، ص 264.

11- از علی علیه السّلام روایت شده که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود:

« طائفه ای از امتِ من به بوزینه و طائفه ای به خوک مبدَّل می شوند و گروهی به زمین فرومی روند و بر طائفه ای باد های عقیم ( که کشنده است ) فرستاده می شود، به جرم آن که شراب آشامیده اند و لباس حریر می پوشند و کنیزان آوازه خوان می گیرند و دائره می زنند »

مراجعه شود به « درّ المنثور »، ج 2، ص 324 . (3)

12 - از عایشه روایت شده که پیامبر فرمود: « کسی که بمیرد، در حالی که نزد او کنیز آوازه خوان بوده، بر او نماز نخوانید. »

مراجعه شود به تفسیر قرطبی، ج 14 ، ص 53 .

13- ترمدی از حضرت علی علیه السّلام روایت می کند که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: « هنگامی که اُمّتِ من پانزده عمل است انجام دهند بلاء بر آن ها

ص: 153

وارد می شود و از آن جمله شمرد آن که کنیزان آوازه خوان و وسایل ساز و موسیقی به کار برند. »

مراجعه شود به تفسیر قرطبی، ج 14 ، ص 53 و غیره .

14- از ابن مسعود روایت شده که :« پیامبر اکرم صلَّى الله علیه و آله و سلّم شبی شنید مردی آوازۀ موسیقی می خواند ( سه مرتبه ) فرمود: نماز بر او نیست. »

مراجعه شود به « نیل الاوطار »، ج 8، ص 264.

15- پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله روزی که مکّه فتح شد فرمود: « من مبعوث شده ام برای شکستن دائره ها و نِی ها ».اصحاب شروع کردند از دست بچّه ها بگیرند و بشکنند (1)

مراجعه شود به « شرح مختصر صحیح بخاری » از محمد بن ابی حمزه ازدی ج 2، ص 074

از مالک پرسش شد آن چه را از غناء و آوازه موسیقی اهل مدینه رخصت داده اند ،جواب داد : نزد ما فاسقانند که این کار را می کنند .

و سؤال شد از مالک از آوازۀ غناء در جواب گفت: خدای تعالی فرموده (1) : « بعد از حقّ چیست جز ضلالّت و گم راهی آیا آن آوازه حقّ است؟ »

3- و نیز این تحریم از جمعی از حَنْبَلی ها نقل شده بنابر آن چه شارح « المُقنع » حکایت کرده و نیز از عبد الله فرزند امام احمد حنبل حکایت شده که گفت: از پدرم دربارۀ آوازه موسیقی پرسیدم در جواب گفت در دل نفاق می رویاند و من خوشم نمی،آید سپس گفته مالک را ذکر کرد که فقط نزد ما این کار را فاسقان انجام می دهند.

4- اصحاب شافعی که آگاهند به مذهب او تصریح کرده اند به آن که تحریم کرده و انکار کرده اند از کسی که نسبتِ حلال بودن را به او داده .

مانند قاضی ابی الطیّب که خودش نیز در مذمّت آوازۀ غناء و منع از آن کتابی تألیف کرده و مانند طبری و شیخ اسحاق در « التنبیه ».

و ابو الطیّب طبری می گوید امّا شنیدن آوازه از زنی که محرم نیست، پس اصحاب شافعی جائز نمی دانند چه آزاد باشد یا کنیز و نیز می گوید که: شافعی گفته صاحب کنیز اگر جمع کند مردم را برای شنیدن از او سفیه خواهد بود که شهادتش مردود خواهد بود، سپس سخن غلیظی درباره او گفته که این عمل دیاثَت ( ناموس فروشی ) است و این که صاحب کنیز را سفیه شمرده به جهت آن است که او مردم را دعوت به باطل می کند و کسی که دعوت کند مردم را به باطل، او سفیه خواهد بود.

ابن الصّلاح گفته : این آوازۀ غناء حرام به اجماع اهل حلّ و عَقد ( یعنی همه فقهاء ) از مسلمانان است.

و طبری گفته : همهٔ علمای شهرها اجماع دارند بر ناخوش آیند بودن آوازۀ غناء و منع از آن . سؤال کننده گفت: آیا حرام است آن؟

در جواب گفت ای برادر هنگامی که خداوند حقّ را از باطل جدا کند، آوازهٔ

ص: 155

غناء در کدام یک از حقّ و باطل قرار می گیرد؟

بعداً گفت: خدا لعنت کند آوازه خوان را و آن که برایش آوازه می خواند.

محاسبی در رسالهٔ « الانشاء » گفته آوازۀ غناء حرام است، مانند لاشه مردار. و در کتاب « التقریب» است که : آوازه غناء حرام است انجام دادنش و شنیدنش، نحّاس گفته: آن مورد منع است به سبب کتاب و سنّت .

و نیز قَفّال گفته : شهادت آوازه خوان به غناء و رقّاص پذیرفته نیست. (1)

مراجعه شود به « سُنَن » بیهقی، ج 10، ص 224 ؛ و « نقد العلم و العلماء » ابن جوزی، صفحات 242 و 246 ؛ و تفسیر قرطبی، ج 14 ، صفحات 51 و 52 و 55 و 56 ؛ و درّ المنثور، ج 5، ص 159 ؛ و « عمه القاری » عینی، ج 5، ص 160 ؛ و تفسیر آلوسی، ج 21، ص 68 و 69.

و در « مفتاح السّعاده »، ج 1، ص 334 است که : گفته شده لذّت بردن به آوازهٔ غناء و نواختن وسایل موسیقی کفر است.

علّامه امینی علیه الرَّحمه می گوید : شاید این قائل در این گفتار، اخذ کرده از روایت ابی یعقوب نیشابو ری از حدیث ابی هُرَیره از آن حضرت که می فرمود: « گوش دادن به وسایل موسیقی معصیت است و نشستن بر آن فسق و لذّت بردن به آن کفر». (2)

و از ابراهیم بن مسعود است که : « آوازۀ غناء باطل است و باطل در آتش است. و نیز از او نقل شده که : آوازۀ غناء در دل نفاق می رویاند مانند آب که سبزه می رویاند.

فرزند عمر بن الخطّاب رضی الله عنه (3) برخورد کرد به گروهی که احرام بسته بودند و در میان آن ها مردی بود که آوازۀ غناء می خواند گفت به آن ها آگاه باشید خدا نشنود برای شما و نیز برخورد کرد به کنیزکی کوچک که آوازه غناء می خواند، گفت: اگر شیطان کسی گذاشته باشد این کنیزک است. »

ص: 156

و ضحّاک گفته که : آوازۀ غناء وسیلهٔ برباد رفتن مال است و وسیلهٔ به خشم آوردن پروردگار و وسیلهٔ فساد دل است .

و نیز یزید بن الولید ناقص (1) گفت: ای بنی امیّه خود را نگاه دارید از آوازۀ غناء زیرا آن حیاء را کم می کند و شهوت را می افزاید و مردانگی را منهدم می سازد و آن جای گزین شراب کار می کند و عمل می کند همان را که مستی انجام می دهد، پس اگر شما ناچار انجام می دهید پس از زن ها دور نگه دارید، زیرا آوازه موسیقی دعوت به زنا می کند .

و در آن چه نوشت عمر بن عبد العزیز به سوی غلامش سهل این بود که :« از ثقات از حاملین علم به من رسیده که حضور در مجلس موسیقی نوازی و گوش دادن به آوازه غناء و انجام دادن آن در دل نفاق می رویاند چنان چه آب علف های هرزه را. »

به چنین حالی می کشد و غیر از این ها ».

مراجعه شود به « سنن » بیهقی، ج 1، ص 223 ؛ و « نقد العلم و العلماء » ابن جوزی، ص 250 ؛ و تفسیر زمخشری، ج 2، ص 411 ؛ و تفسیر قرطبی، ج 4 ص 52 ؛ و « ارشاد السّارى »، ج 9، ص 164 ؛ و « درّ المنثور »، ج 5، ص 159 ؛ و « کنز العمال »، ج 7، ص 333 ؛ و تفسیر « الخازن »، ج 3، ص 46 ؛ و تفسیر شوکانی، ج 4، 228 ؛ و « نیل الأوطار »، ج 8، ص 264 ؛ و تفسیر آلوسی، ج 21، ص 67 و 68. (1)

و خوابم برد و بیدارم نکرد جز حرارت آفتاب، پس برگشتم به سوی رفیقم و قضیّه را برایش گفتم و سپس بعد از این دو واقعه هیچ گاه به کار بدی تصمیم نگرفتم، تا آن که خداوند مرا به رسالت گرامی داشت »

مراجعه شود به « دلائل النُّبوَّه » ابى نعیم، ج 1، ص 58 ؛ و « اعلام النُّبوَّه » مارودی ص 140؛ و « تاریخ » طبری، ج 2، ص 196 ؛ و « الکامل » ابن اثیر، ج 2، ص 14 ؛ و « عیون الاثر » ابن سیّد الناس، ج 1، ص 44 ؛ و « تاریخ » ابن کثیر، ج 2، ص 287 ؛ و « الخصائص الكبرى »، ج 1، ص 88؛ و « السیره الحلبیّه »، ج 1، ص 132 . (1)

ص: 159

ص: 160

قبلاً عرض کنیم که در گذشته نوابغی بوده اند که در همه علوم و فنون دست داشته و حتى بعضی بطور کامل، و کمی از آن ها به اصطلاح مجتهد و صاحب نظر در مسائل همه آن فنون بوده اند و حسب تشخیص اهل خُبره قبل از اسلام، معلّم اول ارسطو به چنین مقامی رسید که در همۀ فنون مجتهد و صاحب نظر در مسائل بودو در عظمت اسلام و مسلمین و مقام علم پروری اسلام همین بس که در اسلام معلّم دوم به نام شیخ ابو نصر محمّد بن طرخان فارابی را تحویل داد و در عین حال کسانی دیگر پیدا شدند که آن چنان در همۀ علوم ماهر نشدند ولی جامع همۀ آن ها بودند مانند شیخ ابو علی بن سینا و غیره که در قرون گذشته نفراتی از آن ها به دنیا آمده و آثار پر عظمت و کتب نفیس و پر قیمتی که از آن ها از دست چپاول گر و خیانت بار روزگار تا کنون حفظ شده، شاهد صدق این گفتار است.

یکی از این قبیل دانشمندان علّامۀ مُتبحِّر و فیلسوف عالی قدر شیخ شمس الدین محمد بن محمود آملی است که در قرن هفتم و هشتم هجری و معاصر علّامه حلّی و خواجه نصیر طوسی و قاضی عضدی بوده است. مرحوم قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین مجلس هفتم ص 333 به شرح حال او می پردازد و قسمتی از مؤلِّفات وی را ذکر می کند و نام او را بدین گونه یاد می کند:

المولى المُتُبَحِّر شمس الملّه و الدّین محمد الآملی رَحِمَهُ الله تعالى اظهار عرض و طول فضل او در معقول و منقول طولی دارد و در زمان اُلجایتو سلطان محمد خدا بنده أنار الله بُرهانه ، مدرِّس سلطانیه بود و با قاضی عَضُد ایجی همواره طریق مناظره و مجادله می پیمود و از جمله مصنَّفات « او شرح کلّیات قانون » شیخ ابو علی است و « شرح كلّیات طبّ » سیّد شرف الدّین ایلاقی و « شرح مختصر اصول » ابن حاجب که در آن جا متصدّی دفع سخنان شارح عَضُدی شده و کتاب « نفائس الفنون ».

مرحوم علّامه محقِّق شیخ ابو الحسن شعرانی علیه الرحمه درباره «نفائس الفنون» چنین می گوید : (1)

ص: 162

« از تتبُّع نفائس معلوم می گردد که مؤلِّف هم مانند علّامه حلّی رحمه الله، با همه وسعت علم و اطلاع بر فنون در هر یک چون مرد یک فنّ استادانه سخن می گفت و در هیچ یک فتوری از وی ظاهر نمی شد و در فروع فقهی موافق پنج مذهب، محقِّقانه بحث کرده است. »

یکی از فنونی که قسمتی از کتاب خود را به آن اختصاص داده و طی حدود 36 صفحه آن را زبده و به طور فشرده مورد بحث قرار داده فن موسیقی است که اکنون مقداری از آن را عیناً از نظر شما می گذرانیم اگرچه آن به فارسی آن زمان است و مخلوط با لغات عربی و برای فارسی زبانی که با انشاء این عصر مأنوس است، فهم آن قدری مشکل است، ولی ما عین عبارات آن را ذکر می کنیم :

آن که نقش کنند.

سیّم الحان انفعالیّه، و آن لحنی بود که از نفس در حالت انفعالی از انفعالات صادر شود و هر آینه نفس در آن حالت هیأتی مناسب آن انفعال بر آن لحن ایقاع کند و چون نفس از استماع آن بر آن انفعال متنبّه شود آن لحن موجب حدوث آن انفعال شود در نفس مستمع یا موجب زو الِ آن بود و در اغلب احو ال قسم دوم و سیّم متلازم باشند و مستلزم اول و استعمال اول در موضعی کنند که مطلوب راحت بود .

و دوم در موضعی که قضایای شعری و بعضی از خطابیات استعمال کند.

و سیم در مواضعی که مطلوب احداث یا ازالتِ انفعالی بوَد.

و بباید دانست که انسان و سایر حیوان مصوَّت را بالطَّبع در هر حالی از احو ال لذیذه و موذیه نغمه ای چند است که به آن زمزمه کنند و آن نغم تابع انفعالات و احو ال باشند و توابع و لواحقّ اشیاء را به وجهی غایت گیرند و به وجهی کمال و به وجهی علامات .

پس بدان چه غایت گیرند ، مزیل انفعالات باشد چه از شأن انفعالات، آن است که حادث شود تا به واسطۀ آن به مقصودی رسند و چون این نغمات یکی از آن ها است که گمان برند که غایت انفعال اند انسان و حیوان مصوّت هرگاه به واسطه انفعالی به أقصى مقصود رسد، این غایت را قائم مقام آقصی مقصود دارد و چنان داند که بدان انفعال به غایتی رسیده پس آن انفعال زایل شود چه آن انفعال از آن جهت مطلوب بود تا بدو به اقصی مقصود یا آن چه نفس آن را قائم مقام اقصیٰ مقصود خود سازد رسند چون آن چه مطلوب است از انفعال حاصل شود از او مستغنّی شوند و زایل گردد یا کم شود.

بدان جهت که کمال می گیرند مُحْدِثِ انفعالات باشند چه کمالات چون متشوّق به طبع اند پس این نغمات چندان که زیاده شوند تشوّق به طبع زیاده می شود.

پس هرگاه ما را از این نغمات که کمال اند چیزی حاصل شد، استدعای آن کنیم که اموری که این کمال بدان حاصل شد حادث شود .

و حینئذ انفعال حادث شود یا زیاده گردد.

ص: 164

بدان جهت که علامات انفعال گیرند محاکی (1) آن باشد چه لوازم چون یکی از آن ها است که به آن محاکات شئی کنند نغمه ای که حادث شود از انفعالی و حالی ممکن باشد که محاکات کنند مرآن انفعالات و احو ال را » (2)

نوعی آن که نغمه آن از مطلقات مجرد ایجاد کنند چون چنگ و نزهت و قانون؛ و نوعی به مطلق و بگرفت، مانند عود و غیر آن.

و چون استخراج اَلحان در این قسم آسان تر بود و اشاره به مخارج نغمات آن به فهم نزدیک تر ارباب عمل در مباحث عملی از این آلات بحث کنند .

و چون اشرف و اَتَمّ آن عود بود موضوع بحث در صناعتِ عملی موسیقی عود را ساخته اند و از مباحث عود احو ال تمامت به حقّیقت معلوم گردد و هر چند استخراج الحان على اختلاف اقسام ها و تباین طبقات ها از نیمۀ یک و تر ممکن است و ارباب این صناعت عملی را از مهارت قوّت ایجاد آن ،حاصل امّا به سبب آن که این معنی بر مُبتدیان متعذّر است ، آلاتِ ذوات و ترین و ثلثه اوتار و اربعه و خمسه را اختیار کردند و مطلق هر دو وتر را بر نسبتی معیّن ساختند و به حسب آن اجناس و جموع را استخراج کردند و مخرج هر نغمه را در هر جنسی از اجناس و هر جمعی از جموع نشان کردند تا بر سایر طالبان روشن گردد و نسبتی که دو وتر به آن بسازند اصطحاب خوانند و آن چند نوع بود و مختار نسبت ذو الّاربع است و در این آلات دائماً نسبت وتر اسفل با وتر اعلیٰ نسبت سه بود با چهار... ». (1)

کون و فساد حاصل می شوند سهاند و عناصر چهار و مضروب 4 در 3 دوازده باشد و نام های ایشان این است:

1- عشّاق 2- نوا 3- بوسلیک 4- راست 5- عراق 6- اصفهان 7- کوچک زیر 8- افکنده بزرگ 9- زنگوله 10- هاوی 11- حسینی 12- حجّاز (1)

و بعضی گویند اصلِ پرده هائی که فیثاغورس بیرون آورده هفت اند:

اول نوروز دوم - بوسلیک و شهرت این پرده به واسطه آن که او را غلامی بود بوسلیک نام از برای او پیوسته در این پرده به ترکی سرود گفتی. سوم - راست و او را از این جهت راست خوانند که بیشتر اصوات بدین پرده راست آید. چهارم - عراق که به عراق پدر امیر ابو نصر منسوب است. پنجم - عشّاق ششم - زیر افکند هفتم - رهاوی و رها قصبه ای است از قصبه های جزیرۀ روم گویند شبی از آن جا مهمانی خوب صورت به هم رسیده بود فیثاغورس همۀ شب به مشاهده او بیدار بود و این پرده ترتیب می داد و چون روز شد تمام کرده بود.

و این پرده ها را در نفوس تأثیر های مختلف است، چه بعضی موجب بسطی تمام بود و بدین وجه سبب شجاعت گردد ، مانند عشّاق و بوسلیک و نوا، از این است که این ها با طبع ترکان و اهل حبشه و زنج و سکان جبال بیشتر بود؛ و بعضی موجب بسطی معتدل و بدین وجه سبب لذّتى لطیف گردد مانند راست و نوروز و عراق و اصفهان و بنابراین مناسب طبع ارباب امزجه معتدل بود چون شکان اقالیم ثالث و رابع، خصوصاً اهل وسط عمارت؛ و بعضی موجب بسطی ضعیف و تهیج نفس چنان که از آن جا حالتی مشبه به حزن و فتور و قبض حادث گردد مانند بزرگ و رهاوی و زیر افکند و زنگوله و حسینی، اما باید که شعری اختیار کنند که معانی آن مناسب تأثیر آن پرده بود تا سبب کمال تأثیر گردد .

ص: 167

امّا شعبه نزد ارباب عمل به حسب مشهور نُه است: دو گاه ،سه گاه ،چهار گاه، پنج گاه، زاول، عراق، مبرقع، مایه ،شهناز . امّا سلمک را صاحب « ادوار » گفته است که او زنگوله است ، با آن که او را از آوازها شمرده است ، و آوازها را پرده نشمرده و این تناقض صریح است. » (1)

اضطراب و حزن و اندوه و حالت فُتور و سستی و خواب و غیر این ها. پس موسیقی را نباید به قسمی خاصّ منحصر دانست .

6- حَلقِ انسان یکی از آلاتِ موسیقی بلکه اشرف همۀ آلاتِ شمرده شده که از نای گلوی انسان می توان انواعی از موسیقی را نواخت که آن را یا به عنوان غناء یا به عناوین دیگر در لسان روایات، تحریم شده می یابیم.

7- آلات موسیقی با همۀ تعدُّد و کثرتی که دارد به طور فشرده منحصر به دو نوع شده یکی آلات مهتزّه که با ارتعاش پیدا کردن آن ،آلت صدای موسیقی از آن تولید می شود آن هم به دو صورت یکی به اصطلاح ذوات اوتار که با ارتعاش دادن تارها صدای موسیقی تولید می شود و دیگری غیر ذوات اوتار مانند اوانی و ظروف مرتعشه مانند دائره و طبل و دهل و سنج و امثال آن نوع دوم آلات ذوات نفخ که از دمیدن، صدای موسیقی تولید می شود که ابتداء خود نای حلق است و سپس نای های خارجی که با دهن و یا چیز دیگر در آن می دمند و تولید صدای موسیقی می کنند و همۀ این ها از آلات موسیقی است و وضع آن برای همین منظور بوده و هست و تشکیک کردن در قسمتی از آن ها که از آلات لهو و موسیقی است یا نه مثل طبل و سنج و دهل و مزمار و شیپو و غیره کاملاً بی جا است.

اگر قسمتی از این ها را در عزا داری ها چه مربوط به ائمّه طاهرین علیهم السّلام مخصوصاً حضرت ابا عبد الله الحسین علیه السّلام و چه مربوط به غیر آن ها به عنوان موزیک عزا به کار برند در همۀ آن ها از موسیقی خارج نیست؛ بله اثر موسیقی عزا هیجان و اضطراب و غم و اندوه است نه لذّت و رقص و سرور و لا اُبالی گری و هرزگی و امثال آن و نباید فریب آن را خورد که چون در عزا داری های مثلاً عاشورا به وسیلهٔ این نوع به کار بردن وسائل ،موسیقی اندوه و هیجان و غصه افزون می شود و اندوه و گریه برای آن حضرت ثواب دارد جنبهٔ موسیقی بودنش نادیده گرفته شده و آن را یکی از شعائر دینی محسوب داشت و آیات و روایات شدید اللحن در تحریم آن را چشم پوشی و یا توجیه کرد و مرتکب این چنین اشتباه بزرگ گشت .

ص: 169

ص: 170

و از طرفی می پرسند: پس چرا به خوش خواندن و حتّی به آواز، آن هم در دستگاه های علمی مشخص و آهنگ های مختلف هنری تکنیکی اثرگذاری اخلاقی اجتماعی فکری تخدیری و تحریکی درباره اش حکم کرد؟

درست هم چون دیگر هنرها مثلاً شعر که می تواند در خدمت آگاهی و ایمان و حرکت و سازندگی و ایجاد قدرت و شعور در جامعه قرارگیرد و نقشی چون شمشیر مجاهد داشته باشد و قلم روشن فکر و هم می تواند در خدمت جنسیت، خواب، تخدیر، انحراف، لذّت جوئی غریزی و تباهی و فساد و هوس باشد و نقشی چون هروئین، زهر، بیماری جهل و بلای مصیبت بار.

و امّا در فقه شیعه برخلاف آن چه امروز در میان عوام رواج یافته، آن چه مطرح است حرمت « موسیقی » نیست بلکه اصطلاحی که در متون علمی ما وجود دارد و در زبان فق های ما عنوان می شود حرمتِ « غناء » است. هم چنان که « تغزُّل » (1) به معنی سرودن شعر شهوانی و عاشقانه است « تغنّی » اصطلاحاً نواختن و خواندن ( ساز و آواز ) است و مقصود از « ساز و آواز » موسیقی شهوانی و عاشقانه مطربی است که معمولاً با رقص های هوس انگیز کنیزان و آوازخوانی خوانندگان تصنیف های عشقی و شهوانی، یا غزل های معشوق ، یا قصیدهٔ ممدوح ، یا هجا های (2) تبلیغاتی مُتملّقانه علیه مخالف را، به آواز تحریک آمیز در مجالس عیّاشی و شب زنده داری های اشرافی می خوانده اند، توام بوده است.

بنا براین موسیقی را مانند هر هنر دیگر به تخدیری و تحریکی، مثبت و منفی، و حماسی و غزلی و به اصطلاح امروز روشن فکران هنر مسئول ( هنر در خدمت جامعه ) و هنر غیر مسئول یا لا اُبالی ( هنر برای هنر )، هنر در خدمت احساسات شخصی و تفنّن و جنسیّت و لذّت می توان تقسیم کرد.

ص: 172

موسیقی در دو نوع حماسی و غزلی و شهوی مشخّص است که موسیقی بر یک موسیقی مطربی و ساز و آواز تفنّنی و عیش و نوش و تخدیر است ، که اساساً ترجمه « غناء » است و معنی همان مطرب ،است همان که در گذشته به عنوان هنر مطرب ها و کولی ها و رامش گران و دسته های رقص و آواز و ضرب و ساز می شناختیم و امروز به عنوان برنامه های هنری در کاباره ها شب نشینی،ها دانسینگ ها، کلبه ها برنامه های « چشمک » و « شو » و صفحات « درخواستی » و « موسیقی رقص » در گروه های هنری تئاتری لاله زاری و « زنگوله ها » و « گریه سیاه » و « بیتل ها » و « جاز های آمریکائی » و « جانی هالیدی » و « الویس پریسلی » در فیلم ها و رادیو ها و تلویزیون ها و تالارها و جشن ها می شنویم.

این ها موسیقی نیست غناء است.

سمفونی شوپن و موتزار و باخ و بتهوون غناء نیست. سمفونی پنجم را که وقتی مرد آهنین آلمان ، بیسمارک می شنود اشک بر گونه اش می دود و با حالتی تأمّل آمیز و عمیق عرفان گونه می گوید: « در این اثر ، تمامی اسرار حیات و پیچ و خم های ناپیدای آدمی و بازی شگفت تقدیر را می شنویم » نمی توان با « بابا کَرَم » و « چرا نمی رقصی » و ساز و آواز شکوفه نوئی و موسیقی مردم سوسنی و تصنیفات پوچ و متعفِّنِ فکوری و غزلیّاتِ صوفیانه می و مطرب و اسافل اعضاء یار که بدبختی و ذلّت و تخدیر و تن به ضعف و لا اُبالی گری دادن و خیالات پرستی و تباهی یک جامعه را تکافوء کند یکی دانست و اثری را که انسان را چنان شکوه مند و قوی نشان می دهد که جبر در زیر چنگال نیرومندش زوزه می کند با تصنیف گل های رنگارنگی که به آواز مستانه می سراید که:

من خاک کف پای سگ کوی [ تو : ظ ] مانَم *** کو خاک کف پای سگ کوی تو باشد

از یک مقوله شمرد و دربارۀ هر دو یک حکم صادر کرد، چون هر دو موسیقی است.

اکنون باید به تاریخ برگردیم و به رسالت جهانی شیعه در بیداری و حرکت و تعهّد

ص: 173

و روح ایمان و جهاد و ستیزه جوئی مردم و مبارزه با دستگاه خلافتِ شام و بغداد و حکّام و أمراء و سلاطین وابسته اش در همه ابعاد ،نظامی اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و اخلاقی آن .

می دانیم که اوّلین بار خلیفه معاویه یک موسیقی دان و آوازه خوان ایرانی را برای کاخ سبزش استخدام کرد و سپس مطرب های رومی و ایرانی و عرب به کاخ خلیفه روی آوردند. این سنّت، به تدریج که از صدر اسلام و آن روح جدّیت و جهاد و عقیده و تعهّد که در مردم بود دور می شدند در دستگاه خلفاء اشراف رواج بیشتر می یافت، و در عصر بنی عبّاس به اوج خود رسید بطوری که نه تنها دربار های بنی عبّاس به تقلید دربار های ساسانی شب نشینی های افسانه ای داشتند و موسیقی های باربَدی و نکیسائی، بلکه از تمام دنیا از چین گرفته تا ماوراء النَّهر و اسپانیا همۀ رقّاصان و مُطربان و آوازخوانان به دار الخلافه جذب می شدند و رقص شکم و رقّاصی کنیز کان لخت در محافل شراب و کباب و مِی و مُطرب خلیفه غوغا می کرد و چنان در این راه پیش رفته بودند که بغداد پایتخت خلافت پیغمبر و مرکز اسلام شهری افسانه ای شد و قصر هزار و یک شب که در دنیا شهرتی اساطیری یافته است و رواج موسیقی و رقص و آواز و می و مطرب یعنی غناء نه تنها منحصر به دربار خلفا و حکّام و سلاطین وابسته بود، بلکه طبیعتاً در میان مردم نیز رسوخ و رواج شگفتی یافت و در این راه حكّام و هم صوفیّه، که خانقاه هاشان پایگاه سلاطینِ غزنوی و سلجوقی و مغول شده بود به نام رقص و سماع و دست افشانی و پای کوبی نقش اساسی داشتند .

در چنین وضعی است که رهبران آگاه و متعهّد شیعه انقلابی و مجاهد که سراپا در داند و شهادت و روح جهاد و رنج از ظلم و جنایت و آگاه از تبلیغات و تلقینات دستگاه های وابسته به خلافت و می بینند که چگونه دستگاه خلافت در همان حال که قتل عام می کند و کاخ بغداد در همان شب ها که امام شیعه و رهبران آزادی و تقوی و علم در زیرزمین های هولناک خود به زنجیر کشیده و در سیاه چال ها شکنجه می دهد و در تالار های پرشکوه افسانه ای اش از رقص کنیز کان و آواز مغنّیان و گردش ساقیان و مدح و ثنای شاعران و تأیید و توجیه فقیّهان غوغا بر پا کرده و نه تنها درباریان و امراء که

ص: 174

نوده های مردم را نیز با آهنگ مستی بخش خواب آور لذّت بار غناء چنان در بی خودی و لا اُبالی گری و تخدیر فرو برده که دنیا و مافی ها را از یاد برده اند و دم، غنیمت می شمرند؛ فریاد های علی( علیه السلام )، خون حسین( علیه السلام )، قتل عام علویّین، انباشتنِ زندان ها و فقر و ذلّتِ مردمِ مسلمان مسلمان و فاجعه ها و ستم ها را فراموش کن و به این دردسرها مَیَندیش!

یک دست جام باده و یک دست زُلفِ یار *** رقصی چنین میانه می دانم آرزوست

غوغای فاجعه و بیداد جور و جهل به فریب لالای نوازش گر می و مطرب با لحنی خمار آلوده عربده زند که :

راهی بزن که آهی بر ساز آن توان زد به *** شعری بخوان که با او رطل گران توان زد

این غناء ،است این نقش اجتماعی تباه کننده و تخدیر کننده غناء است. غناء نه تنها در فقه شیعه، بلکه در نظر همۀ روشن فکران متعهّد و همه گروه هائی که صاحب ایدئولوژی اند و بار سنگین جهاد و بیداری توده را بر دوش دارند و حتّی در نظر همهٔ هنرمندان و حتّی موسیقی دانانی که به هنر بعنوان یک عامل رشد و کمال انسانی و اجتماعی می نگرند برای آن ارزش قائل اند، حرام است.

و مبارزه با آن در متن رسالت اجتماعی و مسئولیت های اجتماعی شان قرار دارد، از این رو است که استعمار غربی در آفریقا آن همه به جازی رقص سیاه تکیه می کند و از آن ،تجلیل تا از سیاه آفریقایی که یک مجاهد بیدار باید باشد، یک مطرب رقاص بسازد و می بینیم که آمریکای ضد سیاه چرا می کوشد تا به خود آفریقائی بفهماند که سیاه اساساً یک نژاد هنرمند است و البته مقصودش از هنر رقص و آواز و موسیقی جاز است که هنر آفریقائی را نشان می دهد .

و این که متّفقین برای این که ناسیو نالیسم مهاجم و خطرناک آلمان پس از شکست دوباره جان نگیرد و روح حماسی آلمانی آش و فلج بشود و قهرمانانش را از یاد ببرد و با شکست خو کند الویس پریسلی ها را بتِ نسل جوان آلمان می کند.

غناء موسیقی شهوى تخدیر کننده است و در نظام خلافت سمبل رژیم و عامل

ص: 175

تخدیر توده ها، و شیعه با تحریم آن بزرگ ترین ضربه ها را به دستگاه زده است، و نقش ضد اجتماعی آن را رسوا کرده و در برابرش به مقاومت برخاسته است. » (1)

ص: 176

ص: 177

است وجود دارد و از مخدّرات است نه از مُسکرات؛ و ثانیاً در فقه، تریاک بخصوص ذکر نشده، بلکه جمیع مُسکرات چه مایع باشد مانند شراب و چه جامد و غیر مایع مانند حشیش همه حرام است استعمال آن به طریق اسکار و مست کننده، اگر خوردنش مست می کند خوردنش حرام و اگر تدخین و دود کردن و استنشاق دود، همان حرام است و هكذا. بنابراین هر چه مست کننده است حرام است و استثنائی برای آن از مایع و غیر مایع ذکر نکرده اند و این حتّی در رساله های عملیّه مراجع تقلید بطور روشن ذکر شده؛ و ثالثاً آن چه را در مایع بودن و نبودن در باب مسکرات گفته اند نجاست است که اگر مسکر مایع بالاصاله باشد مانند شراب اضافه بر حُرمتِ آشامیدنش، نجس هم هست که اگر مثلاً به بدن و لباس سرایت کرد با آن نماز نمی توان خواند و اگر به خوراکی ها و آشامیدنی ها سرایت کرد و حتّی کمی به آن ،مالید آن خوراکی و آشامیدنی را نمی توان خورد، ولی اگر مسكر مایع بالاصاله نباشد مانند حشیش استعمال آن گرچه حرام است، ولی نجس نیست .

ولی متأسّفانه با این همه اشتباه در یک جمله کوتاه آخر به طور شگفت زده می گوید: « این چه جور فقهی است. »

ما فعلاً از ذکر این گونه خورده گیری ها از سخنان ایشان خود داری می کنیم و می پردازیم به آن چه با مسائل بحث های ما مربوط است.

و اکنون قسمتی از مواضع این مقاله را که مورد نظر است، می توان به شرح زیر خلاصه کرد :

1- دستگاه های تبلیغاتی فعلی شیعه از توجیه و تفسیر بسیاری از عقاید و احکّام خاصّ شیعه عاجز است .

2- چرا موسیقی که یک هنر عمیق و مؤثّر است و می تواند بسیار سازنده باشد، در شیعه حرام است؟

3- نه در کتاب ( قرآن ) و نه در سنّت ( حدیث ) سندی در حرمت موسیقی نمی یابند.

ص: 179

4- برخی به آیه « فَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّور » تکیه می کنند و « قول زور » را که به معنی حرف مفت است، دلیل حرمت موسیقی در قرآن گرفته اند و نمی دانند که اساساً موسیقی صوت است نه قول .

5- این ها تصنیف های چرندی را که مُطرب به آواز می خواند موسیقی خیال می کنند.

6- یا موسیقی را جزء « لهو و لعب » شمرده اند در حالی که « لعب » بازی های سرگرم کننده بی فائده و « لهو » هر عملی یا سخنی که وقت و انرژی را صَرف می کند و هیچ چیز مثبتی تولید نمی کند می باشد.

7- و امّا در فقه شیعه، برخلاف آن چه امروز در میان عوام رواج یافته، آن چه مطرح است حُرمتِ موسیقی نیست، بلکه حرمت غناء است .

8- « تَغَنّى » اصطلاحاً نواختن و خواندن ( ساز و آواز ) است و مقصود موسیقی شهوانی و عاشقانه مطربی است که معمولاً با رقص کنیزان هوس انگیز و.... توأم باشد.

9- برخی از موسیقی ها مانند دیگر هنرها مثل شعر می تواند در خدمت ایمان و روح و علم و تربیت و تکامل و تلطیف احساس قرار گیرد.

بنابراین موسیقی را باید به « مثبت » و « منفی » تقسیم کرد، یعنی هنر در خدمت جامعه و مسئول که آن مثبت است و غیر حرام و هنر برای هنر و در خدمت احساسات شخصی و تفنُّن و جنسیّت و لذّت که آن حرام است.

10- منع از موسیقی و تحریم آن در شیعه منشأ سیاسی مذهبی دارد، نه در اصل اسلام مورد تحریم قرار گرفته باشد و آن را باید در خط دیگر گونی حکومت اسلامی به سلطنتى عیّاشی اموی و عبّاسی جست جو کرد و تاریخ آن را تأیید می کند.

جواب : اوّلاً، تاکنون در شیعه دستگاه هائی متشکّل برای تبلیغات مذهب و عقاید خاصّ شیعه به آن صورتی که تعبیر فوق می رساند وجود نداشته، بلکه حسب وظیفهٔ اسلامی است که باید از هر فرقه ای از مردم طائفه ای که آمادگی از نظر استعداد و غیره را دارند روانه تحصیل فقه و اسلام شناسی شوند که رسالت اسلامی را پس از فرا گرفتن، در میان مسلمانان انجام دهند ﴿ فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِيُنذِرُوا قوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾ (1)

و بر حسب این وظیفۀ اسلامی از همان زمان پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله جمعیّت هائی از میان مسلمین به عنوان طّلاب علوم دینیّه فدا کارانه داوطلب انجام آن شده، قسمتی از آن ها موفّق و قسمتی نیمه موفّق و بالاخره قسمتی هم نا موفّق و به وسیلهٔ همین فدا کاران که از میان فدا کاران رزمی جدا می شوند و متحمل انواع مشقّت ها و ناملایمات و سختی ها مانند انبیاء و ائمّه هدى علیهم السَّلام شده، تا چرخ فقاهت و علوم اسلامی و تبلیغات قرآنی به گردش آمده و پس از آن بزرگواران بقاء مذهب و دین به وسیلهٔ همین فقهاء و علماء و مبلّغین اسلامی بوده و لذا هر کسی در دل عداوتی و کینه ای و در ترکش خود تیری برای زدن به قرآن و اسلام داشته باشد، به طرف همین گروه حو اله می کند . ولی خداوند وعدۀ یاری آن ها را داده و چه خوب هم به وعده خود وفا کرده و می کند ﴿ إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِینَ آمَنُوا » و « وَ كَانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ ﴾ و ﴿إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةِ أنْ لا تَخَافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی كُنتُمْ تُوعَدُونَ نَحْنُ أَوْلِيَائُكُمْ فى الحیوة الدُّنْيَا وَ فِی الآخِرَةَ ﴾

و این علماء اسلام أعلى الله كَلِمَتهُم هر یک به نوبه خود و به قدر خود در تبلیغ رسالت اسلامی با بیان و تألیف کتاب و غیره کاملاً کوشا بوده اند.

و ثانیاً، مسئله حرمت موسیقی از احکّام خاصّ شیعه نیست، بلکه ابتداء در قرآن و سپس در سنّت پیامبر اکرم و خلفاء و ائمّه هدی صلوات الله علیهم با تأکید بسیار ذکر شده و بعداً در کتب فقهیّهٔ شیعه و سنّی با اقتباس از قرآن و سنّت به تفصیل به احکام و

ص: 181

فروع آن پرداخته شده، چنان چه قبلاً کمی هم از فقهاء شیعه و هم عامّه و اهل تسنُّن و هم آیات و هم روایات آن ها ذکر شد و بعداً نیز به تفسیر آیات مربوطه و روایات فریقین به قدر گنجایش کتاب می پردازیم.

و ثالثاً، باید پرسید مراد ایشان از تفسیر و توجیه در خصوص احکّام مربوط به شیعه چیست؟ منظور، بیان علل و حکمت تشریع احکّام است؟ و یا روشن کردن آن از نظر فقهی و بیان محدوده آن و فروع مربوطه و امثال آن؟

اگر مراد بیان علل آن حکم و حکمتِ تشریع آن باشد، مانند این که علّت دو رکعت شدنِ نماز صبح و سه رکعت بودن نماز مغرب و چهار رکعت بودن نماز های ظهر و عصر و عشاء چیست، و چرا کم تر یا بیشتر نشده، و چرا گوشت خوک حرام است و شتر و گاو و گوسفند حلال و چرا طحال و غُدَد حرام، و جگر و قلوه حلال، و...

تَشْكُرُونَ ﴾. (1)

مورد قبول است و تشیّع بدعت است و مضرّ به عدالت » سپس در جواب این اشکال شیعه را به دو دسته: « تندرو و حادّ » و « ملایم و محافظه کار » تقسیم می کند و ابان بن تغلب را از قسم دوم به حساب می آورد و می گوید:

« فهذا كثیر فی التّابعین و تابعیهم مع الّدین و الوَرَع و الصِّدق فلو ردّ حدیث هؤلاء لَذَهَبَ جُمْلة مِنَ الآثار النّبويّة و هذه مفسدة بيّنة ». (1)

ترجمه: «این نوع تشیع ملایم در طبقه تابعین و طبقات بعدی بسیار است ( که بسیاری علماء در میان طبقهٔ تابعین و طبقات بعدی از شیعه بودند ) و دارای دیانت و ورع و صدق و راست گوئی که اگر حدیث آن ها رد شود، قسمت عمده ای از آثار پیامبر اسلام از بین خواهد رفت و این مفسده ای است آشکار » (2)

بله، در این جا یک نکته هست و آن این که قوانین وسیع و فرا گیر اسلام که از وحی خدا سرچشمه گرفته، اگر بنا می شد به همان حجّم اسرار علمی آن برای بشر بطور کامل روشن شود، می بایست حجّم علوم پیشرفته میلیون ها سال بعد از این را پیامبر اکرم به انسان های زمان خود بیاموزد و اگر کاملاً دقّت کنیم متوجّه می شویم که این امری است غیر ممکن. توضیح بیشتر آن که:

چون احکّام و علوم اسلام از جانب خدائی رسیده که علمش به همه چیز جهان هستی و رموز آن فراگیر است و آن احکّام و علوم دربارۀ زندگی تکاملی همه بُعدی انسان با در نظر گرفتن روابطش با غیر خود و روابط دیگران با او رسیده است و با در نظر گرفتن روابط وسیع گوناگون هر فرد انسان با غیر خود و روابط وسیع دیگران با او، می توان گفت که این روابط با تمام علوم و شناخت های لان هائی و بی انتها سر و کار دارد، و نه تنها در این زمان دستگاه های تبلیغاتی شیعه و حتّی علوم مسلمانان، از شیعه و سنی، از

ص: 185

بیان کامل مشروح آن عاجز است بلکه دانشگاه های بشری تاکنون عاجز مانده و این در حقّیقت همان عجز انسان ها است از درک بسیاری از رموز جهان هستی و هر روز صدها معضلۀ علمی کشف شده که روز قبل مجهول و تازه باعث توجّه به جهل بیشتری در اطراف آن خواهند شد مثلاً تا چند سال پیش از درک علل و خواص غُدَد مترشّحه عاجز بودند که پس از کشف قسمتی از آن پی بردند که مجهولات بسیاری در اطراف آن هست که اگر کشف شود، علم پزشکی به عالم تازه ای وارد می شود. این بشر در برابر علوم قرآنی و احکّام اسلامی و درک دلایل کامل و علل پیچیده آن که برداشت از فطرت و جهان خلقت است چطور عاجز نباشد.

و همان طور که دانشمندان برای درک هر پدیده هستی با به کار بردن وسایل علمی در آن قادر خواهند شد برای درک آن هم چنین قرآن و اسلام که از جهان هستی برداشت شده و نسخهٔ علمی آن است در هر موضوعی از آن با به کار بردن روش های علمی مربوطه و تدبّر و تعمُّق در آیات قرآن و سنّت، کشف آن امکان پذیر خواهد بود:

﴿أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرءانَ أَمْ عَلَى قُلُوبِ أقْفَالُهَا ﴾ و ﴿ وَ لا رَطْبٍ وَ لا يَابِسٍ إِلَّا فِی كِتَابٍ مُبین ﴾

این ها جوابی از کلّی گوئی آقای دکتر شریعتی است و اما در خصوص علل حرمت موسیقی در گذشته مقداری گفته شد و در آینده بیشتر در آن سخن خواهیم داشت.

و اگر مراد ایشان روشن کردن موسیقی از نظر فقهی و بیان محدودۀ آن و فروع مربوطه و امثال آن است؛

در این باره گرچه کتب فقهیّه و غیره در روشن کردن احکام گام های بلندی به پیش نهاده و در شیعه علم فقه از همۀ مذاهب پیشرفته تر است و در هیچ یک از مذاهب دیگر مانند شیعه فقه گسترش علمی پیدا نکرده و سرّش هم آن است که اجتهاد در شیعه مسدود نیست مانند مذاهب دیگر، بلکه بدان تشویق و فقیّه دارای مقامی رفیع است و مجتهد جامع الشَّرایط مصدر امور است « مجارى الأمور بِيَدِ العُلَماء بالله الأمناء على حلاله و حرامه »، ولی با این حال در خصوص مسئلهٔ موسیقی و غناء نظریّات گوناگونی در تفسیر و محدودۀ آن از فقهاء به چشم می خورد ( که ما قبلاً به مهم ترین آن ها و بیان حقّیقت در آن پرداختیم ) لکن این دلیل عجز نیست بلکه هر مسئله علمی در باب خود

ص: 186

دچار چنین اختلاف نظرها خواهد بود؛ وانگهی کسی که در جست جوی حقّ مطلب باشد با در نظر گرفتنِ اهلیّتِ آن با مراجعه به کتب مختلفه و نظریّات گوناگون که در اطراف آن هست، می تواند حقّیقت را کشف کند، چنان چه می بینیم مراجع شیعه اکثراً با چنین شیوه ای حکم به حرمت آن بطور کلّی داده اند و استثنائی از آن ننموده اند. نهایت، آن که این نوع بررسی فقهی، کار یک فقیّه متخصّص است و اگر آقای دکتر بدان نائل نشده اند، این کاره نبوده اند و بی جا از خود چنین انتظار داشته و هنگام رسیدن به بن بست، فکر کرده اند فقهاء و مبلّغین احکام خدا و یا دستگاه های تبلیغاتی شیعه نیز دچار بن بست شده اند، در صورتی که چنین نیست.

و با همۀ این سخن ها ما در خصوص مسئلۀ حرمت موسیقی قدری حقّ را به جانب دکتر می دهیم که در این مسئله آن طوری که باید روشن نشده، و بیشتر فقهاء در پی تفسیر لفظ « غناء »، که در روایاتِ مُفَسِّرۀ آیۀ « قول الزور » و « لهو الحدیث » است، از كتب لغت جست جوی کشف حقّیقت کرده و دچار اختلاف نظر شده اند. ولی ما با لطف و توفیق الهی راه دیگری را پیموده و آن پس از اخذ از روایات تفسیر آن دو آیه را به غناء مجدداً به همان دو آیه و آیات اطراف آن و آیات دیگر مربوط به غناء رجوع کرده و با تدبّر در آن آیاتِ رسای پرمحتوا تاحدّی بسیار به حقّیقت از جهات مختلفه نظرمان رسیدیم چنان چه در آینده نیز بیشتر به عرض می رسانیم.

در همۀ مذاهب مسلمین هست - چنان چه اقو ال مذاهب دیگر اسلامی قبلاً بیان شد (1) - این که گفتند: « موسیقی یک هنر عمیق و مؤثّر است » ، درست است؛ ولی تأثیر آن در بیرون بردن روح و فکر است از عالم حقّیقت به عالم خیالات و اوهام باطله بی حقّیقت، و در این راه باطل بطور عمیق اعصاب ادراکی انسان را به کار گرفته و عمیقاً او را در خیالات بی حقّیقت فرو می برد که بیرون آمدنش به جهان واقعیّت و هستی بسیار مشکل می شود و موسیقی در این راه باطل بسیار از خود هنر نشان می دهد .

آیا موسیقی با این شناس نامه باید حلال باشد یا حرام؟ خودتان بگوئید !

برونی استفاده برد. آیا چنین سازندگی موجب می شود آن حلال باشد، یا حرام؟ این هنری است عمیق و مؤثّر و سازنده که به دست موسیقی نواز در می آید، که او با چنین هنر سازنده ای شنونده را به دلخواه خود هر طور خواست می سازد و در عوالم گونا گون تخیُّلات و اوهام هر عالمی را که می خواهد می برد و روحیّات شنونده را سخت تحت تأثیر آن قرار می دهد و ناخدای کشتی وجودِ شنونده می شود و در هر قسمتی از امواج خروشان دریای اوهام می خواهد وارد می کند و اگر خواست در فضای بیکران خیالات او را به طیران در می آورد و از این سو بدان سو پرواز می دهد ولی همه خیالی که ربطی به عالم هستی ندارد و هر کجا از دام این خیالات رها شد پرتاب به زیر می شود و خود را مانند بیدار شونده از خواب های پریشان می یابد. (1)

تنظیم کرد و بنواخت که از آن همۀ اهل مجلس به خواب رفتند و در حال خواب مجلس را ترک کرد و از آن جا خارج شد. (1)

در این قضیّه ملاحظه می کنید یک موسیقی دان موسیقی نواز در مجلس سلطان و حاکم بر ممالک اسلامی و جمعیتی از دانشمندان چگونه روحیّه همه را تحت سیطره خویش درآورد و ساعتی آن ها را به هر شکلی خواست ساخت، و به هر عالمی از تخیُّلات مورد نظرش به حرکت برد و غرق در آن .نمود این نمونه ای از سازندگی عمیق و مؤثّر موسیقی است و سایر اقسام آن نیز به همین طریق و همگی جز به پرواز درآوردن روح در فضای اوهام درونی چیز دیگری نیست

آیا این هنر عمیق مؤثّر نباید مؤكّداً و عمیقاً تحریم شود؟

موضوع قدرت نمائی یک موسیقی نواز بر روحیۀ حاکمان و سلاطین و خلفاء و فرمان فرمایان ،ممالک چیز کوچکی نیست آن ها با چیره شدن بر روحیّه های آن حاکمان صاحب قدرت بر سر نوشت میلیون ها انسان چیره خواهند شد و بالا تر از آن هنگامی است که وسایل انتقال صوت و امواج رادیویی و تلویزیونی به دست آن ها قرار گیرد، و عادت هم چنین مردم به این نوع چیزها پیدا کنند شما در فعّالیّت های مطربان و موسیقی دانان در دربار های خلفا و سلاطین که برخی از داستان های آن ها را قبلاً ذکر کردیم (2) تأمّل و دقّت کنید و اثر سوء آن را در سرنوشت ملت بی چاره فکر کنید و بیاندیشید که آیا این هنر مؤثّر مثبت عمیق باید حرام باشد یا حلال؟

ص: 190

که در قرآن و سنّت نیست بگوید هست و چه آن که حُکمی را که در قرآن و سنّت هست بگوید نیست، هر دو افتراء بر خداست و افتراء بر خدا از گناهان بزرگ است و در قیامت مورد مؤاخذه شدید خواهد بود (1)

در خصوص قرآن ( کتاب ) : در شش موضع درباره موسیقی سخن گفته که در بعضی طی یک آیه و در بعضی طی بیش از یک آیه که قسمتی از این مواضع به روایات و تفسیر شیعه و سنی و در قسمتی اختصاص به یک فرقه ای از آن دو دارد، و بالاخره این آیات را بعداً با مقداری از شرح و تفسیر و ذکر روایات در تفسیر آن خواهیم گفت إن شاء الله.

و در گذشته نیز طی صفحات 125 تا 127 بطور اختصار قسمتی از آن گذشت هم از طریق شیعه و هم از طریق اهل تسنن با ذکر سند و آدرس کتاب هائی که از آن نقل می کنیم که مانند سخنان آقای دکتر بیسند نباشد و خوانندگان عزیز را به آن کتاب ها راه نمایی می کنیم .

و امّا سُنّت ( روایات ): آن نیز در گذشته قسمت زیادی هم از طریق شیعه و هم از طریق اهل تسنن ( طی صفحات 127 تا 131) گذشت و در طی سخنان فقهاء قسمتی از آن مورد استدلال قرار گرفت و ضمناً از قول عده ای از بزرگان فقهاء ( طی صفحهٔ ؟؟؟ ) نقل کردیم که آن ها فرموده اند روایات تنها از طریق شیعه به قدری است که از روایات متواتره محسوب می شود و روایات متواتره آن دسته از روایات است که در کثرت روایت به حدی رسیده که موجب یقین به صدور آن می شود، مانند نقلیات متواتره برای وجود امریکا و اروپا و افریقا نسبت به کسانی که آن جا را ندیده اند که حتماً یقین پیدا می کنند از این نقلیات که چنین قاره هائی هست؛ و هم چنین روایات اهل تسنن آن نیز بسیار زیاد است که قسمتی از آن بعداً ذکر خواهد شد.

آیا شگفت انگیز نیست مانند آقای دکتر با وجود این همه آیات و روایات ادُّعا

ص: 192

کند که سندی برای حرمت موسیقی نه در کتاب و نه در سنّت نمی یابند؟

و غیر این ها .

و بالا تر ،آن که چنان چه بعداً آن آیات به وسیلهٔ روایات تفسیر می شود، خود این نوع تفسیر نشان گر حقّانیّت و صدق این گفتار بطور اعجاز آمیز می باشد، که چطور پرده از یکی از راز های موسیقی و رموز قرآن برداشته شده .

آیه ذکر می شود که « قول » به معنی « گفتار » است و « زور » همان ماده اشتقاقی است که کلمه تزویر و مزوّر از آن گرفته می شود و قول زور یعنی گفتار تزویر شده، که آن گفتاری است ناصواب و باطل و دروغین و ناحقّ که با تزویر و حیله و نیرنگ بعنوان یک حقّیقت صحیح به خورد شنونده داده می شود.

و امّا این که آقای دکتر به معنی حرف مفت گرفته اند گمان می کنم ایشان از همان تعبیر فارسی اقتباس کرده که گفته می شود: « فلانی زور می گوید »، یعنی حرف مفت می زند، ولی در فارسی کلمهٔ « زور » به معانی متعددی آمده غیر از کلمه « زور » عربی. در فارسی می گویند زورمند است یعنی نیرومند زور می گوید یعنی بیجا سخن خود را تحمیل می کند فلانی زورش می آورد که این چنین شد یعنی نا گوار است بر او و نمی خواهد و غیر از این از استعمالات؛ ولی در عربی کلمۀ « زور » در معنی باطل و دروغین آرایش یافته استعمال شده است.

سخنان آنان را نقل کردیم و در حل این اشکال نیز قدری شرح دادیم . (1)

بنابراین اشکال سابقه دار است ولی مشروحاً من ندیدم کسی آن را حل کرده باشد و لذا ما اطراف حل آن شرح بیشتری داده و بعداً هم خواهیم داد، چون علاوه بر حل اشکال نکاتی دیگر از آن درباره موسیقی روشن می شود.

و ثالثاً، در گذشته ضمن بررسی سخنان فقهاء گفتیم آن ها موسیقی را چه در صدای انسان و چه به وسیلهٔ آلات موسیقی صریحاً تحریم کرده اند و همۀ آن ها اختصاص به تصنیف چرند مطرب ها ندارد . و رابعاً، سخنان علما و فقهاء به پیروی از قرآن و سنّت است و الّا آن ها از خود چیزی ندارند و قرآن و سنّت تحریمش شامل همه اقسام موسیقی می شود چنان چه در بحث فقهی قبلاً گفته شد و در تفسیر آیات و روایات نیز مشروحاً گفته خواهد شد. و خامساً، در تفسیر طرب و مطرب گفتیم که طرب آن سبک سری و خفّتِ روحیّه و عقل است که از شدّتِ سُرور و یا حزن که مطرب آن را با وسایل موسیقی در دل شنونده ایجاد می کند و تصنیف چرند، کاری به نوع صدا که مولّد موسیقی است ندارد، خواه تصنیف چرند باشد یا غیر چرند و سادساً اگر مراد از چرند، مضامین باطله و پوچ و بی مغز و بی واقعیت باشد همۀ اقسام موسیقی دارای چنین و صفی است که در قرآن از آن به عنوان « قول الزّور » یاد شده و هیچ یک از اقسام موسیقی راه نمای به سوی حقّایق جهان و راه گشای رموز علمی و دری برای اکتشاف اسرار جهان آفرینش نخواهد بود پس موسیقی چرند است و حرام .

بیان شده ولی « لهو » را به آن چه انسان را به خود جذب کرده و مشغول می سازد بطوری که از توجّه به چیز دیگر غافل می دارد و از حقّایق و واقعیّت های این جهان بی خبر و منفصل می نماید تفسیر کرده اند چنان چه گویا غفلت از غیر در آن تضمین شده مثل این آیه : « رِجالٌ لا تُلهیهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ وَ إِقَامِ الصَّلوة » یعنی: « مردانی که اشتغال به تجارت و فروش آن چنان آن ها را به خود جذب نمی کند که غافل شوند از یاد خدا و بر پاکردن نماز » و این صفت یکی از خواصّ موسیقی است که با آن نقشه های هنری مخصوص به خود فکر و اعصاب را چنان در خود غرق می سازد که از توجّه به حقّایق جهان غافل نگه می دارد و به سوی یک نوع خیال بافی پوچ در قسمت های مختلف که از محصولات موسیقی است جذب کرده و فکر را با اوهام و خیال بافی شهوت انگیز و یا غم و اندوه و گریه و یا رزم و جنگ و سلحشوری و یا تخدیر و بی تفاوتی و یا شادی و خنده و یا خیالاتِ عارفانه مآب و دیگر اقسام محصولات موسیقی سوق داده و جذب می کند.

و ثالثاً، در آیات و روایات و سخنان فقهاء موسیقی بعنوان « لعب » تحریم نشده و این نسبت را که ایشان داده اند ناروا است بلکه بعنوان « لهو » هم در قرآن و هم در روایات و هم در سخنان فقهاء هم شده و هم موسیقی به وسیله آلات ،موسیقی، چنان چه « لهو الحدیث » به غناء تفسیر شده و در آیه: « و إذا رَأَوا تِجَارَةٌ أَو لَهْوَاً انْفَضُّوا إِلَيْها » به طبل و دائره زدن تفسیر شده و وجه انطباق آن را با موسیقی الآن ذکر کردیم و بعداً بطور مشروح تر در تفسیر آیات خواهد آمد.

و لازم نیست هم راه دیگر گناهان باشد. » (1)

بنابراین موسیقی به عنوان « لهو » نیز در ادلّه شرعیّه تحریم شده است، چه در آوازه باشد و چه به وسیله به کار بردن آلات موسیقی انجام گیرد.

در تفسیر آیات و روایات مربوطه می آید که موسیقی به چندین عنوان تحریم شده که هر یک از این عناوین گویای قسمتی از اسرار تحریم آن و اشاره به مضرات موسیقی است مانند 1- لهو 2- قول الزُّور 3- لهو الحدیث 4- لغو و غیره و هم چنین با نام بردن قسمتی از آلات موسیقی و نهی از به کار بردن آن و شنیدن صدای آن و گاهی در بعضی روایات بعد از ذکر بعضی از آلات موسیقی با ذکر امثال و مانند آن اعلام می کند که اگر روزی آلات موسیقی تازه ای اختراع شد، از نظر اسلام تحریم آن آگهی شده باشد.

و همۀ اقسام آن را از قرآن کاملاً می توان فهمید که اولاً، در چه جهت مانند آن باشد، و ثانیاً، رمز تحریم چیست و چرا حرام شده است، که بعداً می آید.

2- موسیقی که به وسیلهٔ آلات موسیقی تولید می شود.

این از نظر عنوان موسیقی که بر هر دو قسم منطبق است و همۀ اقسام را شامل می شود .

و امّا از نظر فقه شیعه نیز در بیان سخنان فقهاء گفتیم که فقهاء به پیروی از کتاب و سنّت درباره حرمت موسیقی در چند جا سخن گفته اند، مانند:

1- مسئله حرمت غناء.

2- حرمت کسب مغنّیه .

3- حرمت ساختن آلات ،موسیقی چون استفاده از آن حرام است مانند آلاتِ قمار است .

4- کسب کردن به وسیلهٔ به کار بردن آلات موسیقی.

5- فاسق شدن مرتکبین موسیقی در باب شرایط شهادت.

6- تعلیم و تعلّم و آموزش و آموختن موسیقی در آوازه و غیره ها .

و چنان چه در بحث تفسیر آیات می آید تعبیر قرآن شکلّی است که شامل همه اقسام موسیقی می شود و اختصاص به نوع بخصوصی ندارد.

بله ،دربارۀ غناء هم در روایات بعنوان غنا و بعنوان مغنّیه و هم در کتب فقهیّه بیشتر بحث شده و سرّ آن شاید این باشد که این نوع آسان و از قدیم در دسترس عموم بوده و زیاد نمایان هم نبوده و لذا برای بیشتر مردم که علاقه به موسیقی داشته و گاهی هم در مقابل مردم مسلمان متدیّن نمی خواستند اظهار بی دینی کنند، استفاده از غنا و آوازه مناسب بوده و حتّی در زیر ماسک های مذهبی مانند تعظیم شعائر اسلام و عزا داری و قرآن خوانی و موعظه و ذکر فضائل ائمّه طاهرین و کار های صوفیانه و غیر ذلك انجام آن برای افراد ریا کار امکان پذیر بوده بنابراین روی حرمتِ آن و تأکید بر منع از آن بیشتر در روایات توجّه شده است.

و الّا موسیقی موسیقی است چه در غنا و چه به وسایل آلات تولیدی آن و خطرات و مضرّات آن نیز در همه جا یک سان است و در آیات قرآن همه را « قول الزور » و یا « لهو الحدیث » و یا « لهو » و یا « زور » و یا « لغو » و یا غیر آن نام نهاده و در معانی

ص: 200

الفاظ مذکوره همۀ اقسام موسیقی همانند می باشد و همه حرام است و شرح آن در تفسیر آیات می آید.

برای اطّلاع بیشتر از سخنان فقهاء مراجعه کنید به صفحات 21 - 26 و 79 - 93 تا بر آن چه در فقه شیعه مطرح شده آشنائی بیشتر پیدا کنید.

چند نوع دیگر آن را نیز از اقسام غناء شمرده و مورد تحریم قرار داده اند:

1- قصیده ممدوح

2- هجا های تبلیغاتی متملّقانه علیه مخالف

که این ها هر دو از قسم موسیقی شهوانی نیست و از طرف دیگر با چه دلیلی در حکم قرآن و اسلام تبعیض قائل شده و در این موارد قائل به تحریم شده و در غیر این ها را جائز می دانند؟ اگر تغنّی را در موارد موسیقی شهوانی می دانند، پس چرا در سخن بعدی موارد مدح و هجا را نیز به آن الحاق می کنند؟ و خامساً ، توأم شدن یا نشدن غناء با رقص کنیزان هوس انگیز که ماهیت غناء را تغییر نمی دهد اگر این نوع موسیقی حرام است، فرقی ندارد که توأم شود با حرام دیگر یا نشود، و اگر خود موسیقی به تن هائی حرام نیست، بلکه با انضمام با حرام دیگر حرام می شود این هم بازگشتش به این است که موسیقی اصلاً حرام نیست و آن ضمیمه حرام است پس این همه آیات و روایات و سخنان فقهاء که در حرمت موسیقی است چه می شود؟ اگر بنا شود در صورتی که چیز حرام با چیز حلال هم راه گردد آن حلال را حرام کند و چون رقص و صدای هوس انگیز کنیزان که حرام است اگر هم راه موسیقی حلال شود آن موسیقی را حرام می کند، پس همه کار هائی که در آن حال انجام می گیرد از آب خوردن و غذا خوردن و سخن گفتن و نشستن و برخاستن و غیر ذلك، همه حرام می شود. پس چرا روی تحریم آیات و روایاتِ فراوان فقط به سوی موسیقی است؟ و سادساً، ما در تفسیر غناء از کتب لغت و دانشمندان ادبیّات عربی و فق های مِتتبِّع ذکر کردیم بیانات آن ها را و بالاتر از همه از خود قرآن موضوع مورد تحریم را بیان کردیم و در آینده نیز مشروحاً در تفسیر آیات خواهیم گفت که تعبیر قرآن به « قول الزور » و « لهو الحدیث » و « لغو » و « لهو » و « زور »، تعبیری است جامع که شامل همۀ اقسام ،موسیقی چه با صدای انسان آن هم به هر نوعی از موسیقی و چه به وسیلهٔ آلات موسیقی نیز به همۀ اقسام آن، می گردد و دلیلی بر تخصیص نیست که اگر هم روایتی در تخصیص می بود ما آن را مخالف کتاب دانسته طرح می کردیم چون بیان قرآن روی موسیقی بیانی است که اباء از تخصیص دارد، چنان چه بر اهل فنّ روشن است و سابعاً، بنابر گفته آقای دکتر، که: « غناء موسیقی

ص: 202

شهوانی است که با آواز و رقص کنیزان هوس انگیز توأم باشد »، اگر در مجلسی انجام گیرد که مردان اجنبی نباشند و کنیزان خود آن مرد این کار را بکنند و او را در شهوت برانگیزند، با این که کنیزان حکم زوجه را دارند و برانگیختن شهوت مرد نسبت به آن ها و بهره گیری جنسی از آن ها که حرام نیست؛ اصل موسیقی را هم که ایشان حرام نمی دانند، پس به چه دلیل این جا هم که موسیقی شهوت انگیز است حرام باشد، با این که با تحلیل کردن آن حرامی یافت نمی شود؟

این اشکالات و غیرها از چیز هائی است که به سخنان حساب نشده ایشان وارد می آید.

است یا مذموم ؟ و آیاتی که در ذمّ شعر و شاعر آمده نظر به کجا دارد؟ و شعر هم آن طور که ایشان ذکر کرده اند نیست و ثالثاً، اساس حرمت ،موسیقی، برعکس آن چه بعضی فکر کرده اند، نه به خاطر محصولات آن است که اگر در راه مشروع به کار گرفته شد آن موسیقی مشروع، و اگر در راه نا مشروع موسیقی مولّد آن هم به لحاظ تولید چنین فرزند خطر ناک، نا مشروع شود، چون اگر چنین حسابی آمد تا حدودی در همه جا چنین است و میزان، زائیده آن است نه موسیقی و این زائیده از هر چه پیدا شود حرام می شود. مثلاً اگر سوار اتومبیل شدن برای رسیدن به قتل یک مسلمان حرام است، اگر صدایش را بلند کرد برای آشفتن خوابیده ای و آزار او حرام است و هکذا، پس این ربطی به موسیقی ندارد و چرا موسیقی حرام شده و بخصوص درباره اش این همه آیات و روایات رسیده و وعده عذاب آخرت داده شده و از گناهان کبیره است و رابعاً، ایشان در آغاز سخنان شان گفتند: « دلیلی از کتاب و سنّت بر حرمت موسیقی نمی یابند و آن چه در فقه تحریم شده، غناء است »، اکنون چه شده که موسیقی را به دو دسته « جائز » و « حرام » تقسیم می کنند و دلیل آن آیا از غیر کتاب و سنّت است یا از آن و هر چه هست چرا ذکر نکرده اند، آیا احکّام اسلام را با افکار و سلیقه های شخصی می توان ساخت و آن را به خدا و رسول نسبت داد؟ این چه نوع فقهی است و به درد چه کسی می خورد؟ آیا به درد مسلمان پیرو کتاب و سنّت و یا غیر آن ها؟ و خامساً، این که گفتند: « اگر موسیقی در راه لذّت و جنسیّت و تفنّن باشد حرام است » آیا لذّت های جنسی و تفنّن و تفریح بطور غیر حرام، مانند لذّت از همسر و تحریک قوای جنسی در این راه در اسلام حرام است؟ و چه فرقی هست بین غذاها و دارو های محرّک جنسی و یا مفرّح و مفرّج که قوای جنسی را تحریک می کند و بین موسیقی که همان را تحریک می کند؟ و آیا تحریک احساسات اگر در راه حلال باشد چه عیبی دارد؟ و بطور کلّی وسایل شادی و خوشی را مگر اسلام ممنوع کرده و کسی حقّ ندارد از غرائز گوناگون خلقتی خود استفاده کند؟ و آیا حرمت موسیقی را شما از این جهت حساب کردید که در اسلام مردم باید از کلّیه لذّت ها محروم باشند و از امور جنسی استفاده نبرند و یا به مقدار کم و یا در صورتی که نتوانند از آن خود داری کنند و لذا تحریک آن احساسات با وسایل موسیقی تحریکی ممنوع و تحریم

ص: 204

شده است؟

این ها سؤالاتی است که از آقای دکتر شریعتی می شود و بعید است ایشان دربارهٔ اسلام به سؤالاتِ بالا جواب مثبت دهند و چنین اعتقادی را داشته باشند که اسلام همیشه مردم را دعوت به تفکُّر و علم و سازندگی و تلاش کرده و از لذّت های جنسی و خوشی و شادی ممنوع ساخته.

وانگهی این حساب ها همه اش ساختهٔ فکر آقای دکتر است و نسبت دادن آن به قرآن و اسلام ناروا است و دلیلی ندارد.

ما اگر بخواهیم راز تحریم موسیقی را در اسلام بیابیم و از آن گفت گو کنیم باید به سراغ قرآن و روایات پیامبر و جانشینان برحقّ او برویم و از آن جا جست جو کنیم و اگر نیافتیم آن گاه به جست جوی علمی پرداخته و کشفیّات علمی را بطور احتمال، نه حتم و یقین رمز تحریم اسلام ذکر کنیم چرا بطور احتمال؟ زیرا:

1- ممکن است کشفیّات علمی امروز با کشفیّات تازه فردا مخالف باشد و در آینده مانند هزاران کشفیّات دیگر خطا بودنش ثابت شود ولی تحریم موسیقی در اسلام از جانب خداوند جهان که پدید آورنده آن و عالم به همۀ رموز آن است ،آمده که خلافی در آن نیست.

2- ممکن است آن چه را علم کشف می کند از مضرّات ،موسیقی، آن رمز تحریم نباشد، بلکه چیز دیگری باشد که علم به کشف آن نائل نشده، مثلاً علم قسمتی از مضرّات جسمی و اعصابی را در موسیقی کشف کند که علّت تحریم آن در اسلام نیست بلکه جنبه های دیگر روحی و اخلاقی غیر قابل علاج و ضرر های فراگیر معنوی مهم تری باشد که تحریم روی آن استوار است.

و اصولاً هر کسی هر سخنی داسته یا قانونی قرار دهد خود او در تفسیر سخن و یا قانون خود از هر کس دیگر مقدّم است چه رسد به قرآن و گفته های پیامبر اسلام که از منبع وحی الهی و علم لا یتناهی پروردگار جهان سرچشمه گرفته.

چطور می توان پذیرفت که فقهاء و علماء شیعه، بلکه علمای همۀ فرق اسلامی متّفقاً موسیقی را حرام دانسته باشند بدون راه نمائی قرآن و سنّت پیامبر و جانشینانش و

ص: 205

یا ( ألعِیاذُ بِالله ) قرآن و پیامبر و جانشینانش چیزی را گفته باشند و در تفسیر آن عاجز باشند؟ این ها نوعی شتاب زدگی است.

به آتش نزدیک و از بهشت دور کند جز آن که شما را از آن نهی کردم »، بنابراین تمام دین اسلام و شاخ و برگ و اصل و فرع، همه در زمان پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله تکمیل شد و در حدیث معروف است: « حَلالُ مُحَمَّدٍ ( صلی الله علیه و آله ) حَلَالٌ إِلَى يَوْمِ الْقِیمَةِ وَ حَرَامُهُ حَرامٌ إِلَى يَوْمِ الْقِیمَة »، یعنى: « حلالِ محمد ( صلی الله علیه و آله ) تا قیامت حلال است و و حرامش نیز قیامت حرام است » و اوضاع سیاسی و غیر سیاسی چیزی بر آن نه افزایش می دهد و نه از آن کم می کند، بلی احکام ثانویّه ای هست مانند احکّام حالات عُسْر و حَرَج و اضطرار و یا امر و نهی پدر و یا اولی الامر و غیر ذلک كه آن هم بطور کلّی بیان شده، هم در قرآن و هم در سنّت و تنها در جزئیات به حسب آن عناوین گاهی حرام و گاهی واجب می شود، مثلاً گوشت مُردار که حرام است برای حفظ جان گاهی جائز و گاهی واجب می گردد.

و یا سَفَرِ مُباح و یا مستحبّ به دستور پدر و یا نهی او، واجب و یا حرام می شود، ولی در همۀ این ها نیز بطور کلّی در قرآن و سنّت حکم آن را روشن کرده.

و ثانیاً، ائمّه طاهرین صلوات الله علیهم که اوصیاء و جانشینان پیامبرند حقّ کم کردن و یا افزودن بر دین را ندارند چه رسد به فقها و علمای مذهب، بلکه وظیفه ائمّه تبیین و تفسیر و حفظ دین است در همه مراحل و سپس فقهاء حافظان شرع اند. و مخصوصاً آن چه در متن فقه ذکر می کنند اصول مسائل فقهی و یا فروع مستخرجه از آن است که از پیامبر و ائمّه رسیده و مسئله حرمت ،موسیقی چنان چه در سخنان فقهاء قبلاً ذکر شد از همان قبیل است .

حُرمتِ تنباکو را از مسائل فقهی نمی کند؛ بلکه به عنوان ثانوی، چنان چه قبلاً توضیح کمی دادیم در یک مقطع زمانی و شرایط خاصّی تحریم شده، نه آن که بعنوان اولی، قرآن و یا سنّت آن را تحریم کرده باشد. و لذا خود مرحوم میرزای شیرازی نیز در رسالهٔ عملیه خود تحریم آن را ذکر نکرده اند (1) ، برخلاف موسیقی که بعنوان اوّلی در فقه تحریم شده، نه بعنوان ثانوی و تحریم آن برخاسته از آیات قرآن و سنّت است، نه به مقتضای شرایط زمانی و سیاسی و نباید این دو نوع مسئله را به هم مخلوط کرد و قرار دادنِ حرمت موسیقی را از قبیل حرمت تنباکو یا از جهل به فقه و کتاب و سنّت برخاسته و یا خدای ناخواسته عمداً چشم پوشی شده.

و ثالثاً، اضافه بر آیات قرآن بر تحریم موسیقی که آن زمان نه حکومت عیّاشی أموى وجود داشته و نه حکومت ننگین عبّاسی از پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب صلوات الله علیهما نیز ،روایات، حتّی از طریق اهل تسنُّن در تحریم موسیقی آمده که آن زمان آن صحنه های دوره اموی و عبّاسی وجود نداشته و در بحث روایات آن ها را ذکر می کنیم إن شاء الله .

در پایان این بررسی ها امید است در پرتو این سؤال و جواب ها و اشکال گیری ها و پاسخ هایش ابعاد بیشتری از مسئله حرمت موسیقی روشن گردد که هدف ما همین است و از خداوند متعال توفیق و تسدید بیشتری می طلبیم که از لغزش ما را حفظ و به رأی صائب راه نمائی فرماید که او است هادی رؤوف و مهربان.

ص: 208

ص: 209

وَ قْراً فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ ألیمٍ ﴾ (1)

با مرتکبین آن و ضمناً به مضرات و خواص سوء آن آگاه می سازد، مانند سوره لقمان، و در بعضی به تحریم و ذکر آثار سوء آن می پردازد و موضع سوء آن را همانند بت پرستی بیان کرده مانند آیات سوره حجّ و در بعضی به شکل اعتراض به مسلمین پس معلوم الحال بودن آن در قرآن و اسلام در هنگامی که آن ها به سوی آن جذب شده، مانند آیه سوره جمعه، و در بعضی اجتناب از آن بعنوان نشانه ای از ایمان و بندگی پروردگار ،جهان مانند آیه سوره فرقان .

ولی در همۀ آن ها اگر عمیقاً دقّت کنیم به عنوان یک عامل فساد مرموز که بطور خود نا آگاه موجب انحراف شده و حتّی می تواند در برابر دعوت پیامبر و اسلام و قرآن قد علم کند و اگر غفلت شود ممکن است بر دعوت حقّ غلبه پیدا کند، مانند سایر ابزار و آلات نیرومند شیطانی آن را ذکر فرموده و مسلمین بلکه عموم انسان ها را بر آن آگاه کرده و جمعاً می توان گفت مسئله تحریم موسیقی و راز های تحریم ذکر شده آن از جمله اعجاز و خارق العاده های قرآن است که بشر مانند بسیاری دیگر از احکّام اسلام در قرون بسیار از آن نا آگاه بوده و هست.

مفسِّرِ قرآن تنها پیامبر و جانشینانش هستند

قرآن کتابی است از جانب پروردگار جهان هستی برای هدایت انسان هم از لحاظ شناخت توحیدی و جهان بینی الهی و هم از لحاظ تکامل انسان از نظر علم و عمل و خودسازی اخلاقی و عملی هم در رابطه انسان با پروردگار و پروردگار با او از ابتداء پیدایش انسان تا مراحل آینده او در جهان دیگر و هم در رابطه او با سایر هم نوعان او و انسان های دیگر و دیگر موجودات و همزیستی صحیح و سالم تکاملی او با آن ها.

در این برادشت ناقص و نارسا و فشرده که عرضه کردیم می بینیم از یک سو قرآن ضامن هدایت است برای همه انسان ها پس باید قابل فهم برای همه باشد تا بتوانند در هدایت خود از آن بهره کافی بگیرند و لذا خودش فرموده: « وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْءَانَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ »، یعنی: « ما قرآن را بطور آسان مهیا کردیم برای تنبه و یادگیری پس از این

ص: 213

تسهیل آیا کسی که مُتنبِّه شود هست ؟ » که با این تسهیل در بیان به خود فرامی خواند، و از سوی دیگر با این که یک کتاب است، متکفّل شناخت و هدایت و تکامل انسانی است از ابتدائی ترین مراحل کلاس های آموزشی و تربیتی تا همه ابعاد آن و کلاس های نهائی که می توان گفت ابعاد آن لانهائی است و از سوی دیگر آن چنان هندسه بیان در آن ترتیب یافته که بتواند با همه تفاوت های بی حساب که از لحاظ افراد انسان از نظر قوت درک و صفای ذهن و فهم و سعه صدر و غیره - در مراحل گوناگون هست، در رابطه با هدایت جواب گوی کامل باشد و از سوی دیگر از لحاظ مدرکات و معلومات و اموری که به آن هدایت می کند از ساده ترین مراحل آن تا عمیق ترین جنبه های آن که تخصُّصی فوق العادّه لازم دارد همه را همین قرآن متعهّد و متکفّل هدایت به آن است.

با در نظر گرفتن مطالب یاد شده بطور عمیق و دقیق ممکن است قدری دچار اعجاب و حیرت شویم که چطور ممکن است یک کتاب با این حجّم و با یک بیان بتواند از همه این مراحل متفاوت یاد شده برآید؟ ولی این یکی از معجزات بلاغت و رسائی بیانات قرآن است و همانطور که جهان بیکران ،هستی از یک انسان و یک حیوان و یک درخت و یک کوه تا همه موجودات به صورت ساده برای همه قابل درک است و در ابعاد مختلف علمی آن نیز برای صاحبان فنون علمی و تخصُّصی با زحمت های زیاد و ابزار فنی و علمی هر چه باریک باشد شگفت انگیز تر و مرموز تر و علوم و شناخت های بیشتری از آن آشکار می شود. قرآن نیز که نسخهٔ علمی کامل برداشت شده از جهان هستی در رابطه با امور یاد شده در امر هدایت ،است هم چنان فشرده و کامل و همه بعدی است که به نظر ساده در ابتدائی ترین مراحل هدایت جواب گو است، و هم در مراحل بعدی تا مراحل نهائی و هم برای شاگردان ساده و هم برای بزرگ ترین شاگردان خود .

ولی در مراحل اولیه طوری ساده گوئی شده که همه بتوانند استفاده کنند، و در مرحله بعدی احتّیاج به تدبّر و دقّت نظر و پیگیری فکری دارد، چنان چه خودش فرموده: « أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءانَ أَمْ عَلى قُلُوب أقفالُها »، یعنی: « آیا سپس پیگیری فکری و تدبّر در قرآن نمی کنند؟ بلکه بر دل ها قفل ها زده شده و در مرحله بعدی احتّیاج به تعقُّل و

ص: 214

تفكُّر و بالا رفتن از نردبان محسوسات به معقولات و چیز های نامحسوس و پیوند دادن به هم و نتیجه گیری های مناسب که آن را قرآن به صورت یک مطلوب مورد امید واری یاد کرده، اگرچه سطح معارف و رسیدن به کنه آن بسیار عالی تر است، چنان چه خودش فرموده: ﴿ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْءَاناً عَرَبِيّاً لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فی أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكیمٌ ﴾ (1) ، یعنی :« ما آن را به صورت یک خواندنی عربی قرار دادیم که امید باشد تعقل کنید و حال آن که آن در اُمّ الکتاب نزد ما هر آینه بلند مرتبه و حکیم است ».

لکن می رسد به جائی که بدون استاد و مبیِّن نمی توان درک صحیح کرد و مراد را فهمید ، که آن جا ابتداءاً خداوند متعال خود ضامن بیانش برای پیامبرش شده چنان چه خودش فرموده: ﴿ فإذا قرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْءَانَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ ﴾ (2) .

یعنی :« پس از خواندن ما قرآن را تو پیگیری خواندش را کُن و سپس برعهدۀ ما است بیان کردن آن »، پس اوّلین مبیِّن و مفسّر ،قرآن خداوند متعال می باشد که برای پیامبرش تفسیر می کند و آن را بیان می نماید .

مرتبه دوم در تفسیر قرآن و تبیین آن تفسیر پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می باشد که قرآن در این باره فرموده : ﴿ وَ أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴾ (3)

یعنی: « ما ذِکْر ( که یکی از نام های قرآن است ) را به سوی تو فرستادیم تا تو بیان کنی و روشن سازی آن چه را برای آن ها نازل شده »، پس علم تفسیر قرآن از خداوند به پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله رسیده و وظیفۀ تفسیر آن نیز به عهده او است که برای آن ها تفسیر کند و با ملاحظه بیان قرآن و تفسیر پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله به ترقّی و پیشرفت فکری ادامه دهند.

مرتبۀ سوم جانشیان برحقّ ،پیامبر که ائمّه طاهرین و معصومین هستند، می باشد .

ص: 215

که با آن طهارت و عصمت و پاکی و صفای باطن شایستگی فرا گیری همۀ علوم قرآن را از خدا و رسول پیدا کردند و در این باره یک جا در قرآن می فرماید: ﴿ إِنَّهُ لَقُرْءانٌ كَریمً فِی كِتابٍ مَكْنُون لا يَمَسُّهُ إلَّا المُطَهَّرُونَ ﴾ ، « آن هر آینه قرآنی است بسیار گرامی در کتابی است محفوظ و مستور که تماس به آن پیدا نمی کند جز مطّهرون که از هر آلودگی پاک سازی شده اند ».

و در آیه تطهیر ضمانت طهارت حتمی را با اراده خلل ناپذیر الهی نسبت به موارد آن کرده و فرموده: ﴿ إنَّما يُریدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهیراً ﴾

یعنی: « جز این نیست که اراده کرده خداوند دفع کند هر آلودگی را از شما اهل البیت و شما را پاک کند یک نوع پاک کردنی » و شیعه و سنّی حدیث متواتر نقل کرده اند که آن اهل البیت جمعی بودند عبارت از :

1- شخص پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) 2- علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) 3- فاطمه زهرا ( علیها السلام ) 4- حسن بن علی ( علیه السلام ) 5- حسین بن علی ( علیه السلام )

پس با انضمام آیات اول با آیه تطهیر نتیجه آن می شود که این پنج نفر به تمامی علوم قرآن که حتّی قسمتی از دیگران مستور است تماس کامل داشتند و می توانستند

قرآن را برای دیگران تفسیر و تبیین کنند

این چنین علم به قرآن را می توان با انضمام به آیه: ﴿وَ لا رَطبٍ وَ لا يَابِسٍ إلّا فِی كِتَابٍ مُبین ﴾ (1) ؛

یعنی : « هیچ تَر و خُشکی نیست جز آن که در کتابی است بیان کننده » علمی به تمام اسرار جهان هستی دانست و شخصیّتی مانند علی بن ابی طالب صلوات الله علیه که یکی از قهرمانان آنست که در سایه قرآن بدان نائل آمد، آن چنان مقام علمی او اعجاب انگیز برای نوابغ روزگار است که در جای دیگر قرآن به عنوان شاهد صدق برای مقام نبوّت از او یاد می کند که ﴿ قُل كَفى بالله شهیداً تيْنی وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلمُ

ص: 216

الْكِتابِ ﴾ (1) ؛

یعنی: « ای پیامبر بگو بس است خدا که شاهد بین من و شما است ( که رسالت و سخن و کتابم یک مو با دستگاه و سخنان جهان آفرینش او تفاوت ندارد و نسخهٔ رسالتم با نسخه تکوین یکی است ) و شاهد دیگرم آن کسی است که نزدش علم همۀ کتاب می باشد »، و روایات از شیعه و سنّی بر آنست که مراد از « مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ »، علی بن ابی طالب صلوات الله علیه می باشد.

علاوه بر این روایات بسیار از پیامبر صلّی الله علیه و آله در این باره وارد شده که دانش قرآن را به علی علیه السّلام حو اله کرده و او نیز به ائمّه بعد از خود که با نام و نشان مذکورند ارجاع نموده و هم چنین از شخص پیامبر نیز آن ائمّه معرفی شده اند و در کتب شیعه و سنّی و حتّی کتب اختصاصی از هر دو فرقه در این باره هست و بسیار.

علاوه بر این، کسی که همۀ اصحاب پیامبر او را در دانش و علوم قرآن قبول داشتند حضرت علی ( علیه السلام ) بود و پس از او در زمانش امام حسن( علیه السلام ) و سپس امام حسین( علیه السلام ) تا امام دوازدهم ( علیه السلام ) که علمای اسلام در زمان هر یک آن ها را کاملاً به عنوان اولین شخصیّت برگزیده می دانستند.

علاوه، به اعتراف ،همه یگانه کسی که از اوّل بعثت، بلکه از اوّلِ عُمرِ خود با پیامبر و نزول قرآن هم راه و هم راز آن حضرت بود و کاتب وحی و دانش آموز علوم قرآن از هر جهت در مکتب پیامبر صلّی الله علیه و آله، علی علیه السّلام بود.

و پس از علی بن ابی طالب علیه السّلام جانشینانش ائمّه طاهرین علیهم السَّلام وارث این علوم بودند و وضع آن ها و احادیث و آثار آن ها و اعتراف دوست و دشمن به آن ها و شاگردی پیشوایان سایر مذاهب نزد آن ها و هم چنین بهره گرفتن سایر علمای اسلام از آن ها و غیر ذلک هر یک شاهد صدقِ چنین مدّعا خواهد بود.

پس از پیامبر و ائمّه طاهرین علیهم السّلام سخنان دیگران از علماء و صحابه و تابعین و مفسّرین نقش تعیین کننده الزامی در تفسیر قرآن ندارد و اگر از سخنان شان

ص: 217

کمک گیریم یا از جهت آشنائی آن ها به لغت و اسلوب سخنان قرآنست و زحمت علمی آن ها در این باره و یا به ملاحظۀ قُرب عهد با پیامبر و ائمّه و تراوشاتی است که از علوم آن ها گرفته اند، چنان چه بسیاری از آن ها شاگردی مستقیم و یا با واسطه نزد آن ها داشته اند.

چه از لحاظ اسرار و علل تحریم آن و مسائل دیگری اگر پیش آید درک کرده و بیان کنیم و از خداوند متعال می خواهیم به ما کمک کند و از لغزش ما را حفظ فرماید.

حرمت موسیقی نیز مانند حرمت شرک و بت پرستی از احکام اوّلیه اسلام و قرآن (1) است که رسماً در سوره حجّ هم ردیف بت پرستی آن را ذکر کرده و مضرّات هر دو را با هم آورده.

ولی از لحاظ طرز بیان مواضعی که از موسیقی سخن گفته همه یکسان نیست بلکه در بعضی تحریم صریحاً ذکر شده، حتّی با لحن بسیار تند، و در بعضی دیگر این چنین نیست ، اگرچه در همۀ آن ها مخالفت با موسیقی استفاده می شود و ما در ابتداء بحث در آیات مربوط به موسیقی گفتیم در شش موضع قرآن آمده و لکن اول دو موضع که صریحاً تحریم استفاده می شود را ذکر می کنیم و سپس بقیه مواضع شش گانه را .

ص: 220

علیهما السّلام راجع به تفسیر گفتار خدا که « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثٍ »، پاسخ :داد از آن جمله است غناء » ! (1)

این حدیث ، غناء را یکی از مصادیق « لهو الحدیث » گرفته و ممکن است سائر انواع موسیقی نیز از مصادیق آن باشد چنان چه بعداً از توضیح آیه روشن می شود و ممکن است آن چه مانند داستان های ایران باستان را که در بعضی تفاسیر وارد شده از عمومیت معنا باشد ولی خلاف ظاهر است.

حدود پانزده روایت از طریق شیعه را در تفسیر آیه ما جمع کرده ایم که این جا برای رعایت اختصار به همین مقدار اکتفاء می شود و آن روایات را بطور کامل بعداً در فصلی جدا با سندش ذکر می کنیم إن شاء الله.

الْحدَیثِ » . (1)

سوم - ابن مَردِوَیه از عبد الله بن عمر روایت کرده که شنید: « پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: راجع به این آیه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِی لَهْوَ الحَدیثِ، که آن خریداری مرد است « لعب » و « باطل » را ». (2)

لعب به معنی بازی ، که آن اعمال بی محتوای بی نتیجه وقت تلف کن و سرگرم کننده و باطل و آن چیز های بی حقّیقت که ظاهری دارد دو صفت از اوصاف موسیقی است و در روایات موسیقی را به عنوان باطل که در مقابل حقّ است ممنوع کرده .

چهارم - « دربارۀ گفتار خدا که : « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ يَتَّخِذَهَا هُزُواً أُولَئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهین » ابن عبّاس گفت: آن باطل الحدیث است که غناء باشد و این آیه درباره مردی نازل شد که کنیزان آوازه خوان خریده بود. » (3)

پنجم - از حسن روایت شده که گفت: این آیه و مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِی لَهْوَ الحدیث نازل شده دربارۀ غناء و مزامیر » (4)

ششم - از عطاء خراسانی روایت شده که « این آیه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِی لَهْوَ الحدیث دربارۀ غناء و باطل و مزامیر است ».(5)

ما از روایات اهل تسنّن هفده روایت تاکنون پیدا کرده ایم در شأن نزول این آیه درباره موسیقی، که در آینده در یک فصل جدا گانه متن روایات را با سندش ذکر می کنیم إن شاء الله .

ص: 224

که به بیچارگان و مصارف خیریه بدهد و نیز روایت با سندش از ابی هریره رسیده از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله که فرمود: کسی که گوش های خود را پر کند از غناء، به او إذن شنیدن صدای روحانیون داده نمی شود گفته شد روحانیون چه کسانند؟ فرمود: خواندن اهل بهشت است.» ( پایان گفتار مجمع البیان )

و در آیه ﴿ لا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ الله (1) أى لا تُشْغلَكُمْ﴾ .

و در آیه: ﴿ ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَ يَتَمَتَّعُوا وَ يُنْهِهِم الأمل (2) أى یشْغَلُهُمْ آمَالُهُم الْكَاذِبَةُ إِتِّباع النَّبی ( صلی الله علیه و آله ) و الْقُرْآنَ يُقَالُ الْهَاهُ الشَّیء أى شَغَلَهُ وَ أنْساهُ ﴾ .

و در آیه: ﴿ وَ أَمَّا مَنْ جَانَّكَ يَسْعَى وَ هُوَ يَخْشَى فَأَنتَ عَنْهُ تَلهى (3) أى تَتَغافَلُ وَ تَشْغَلُ عَنْهُ بِغَيْرِه.﴾

این ها قسمتی از معرّفی های « مجمع البیان » از لهو و سایر مشتقّات آن بود.

و در « اقرب الموارد » می گوید: ﴿ اللَّهمُ ما لَهَوتَ بِهِ وَ شَغَلَكَ مِنْ هَوَى وَ طَرَبٍ وَ نَحْوِ هِمَا وَ قالَ فِی التَّعَرِيْفَاتِ اللَّهوَ هُوَ الشُّیءُ الَّذِی يَتَلَذَّذُ بِهِ الْإِنْسَانُ فَيُلْهِیهِ ثُم يَنْقَضِی وَ قَالَ الطَّرْطُوسِی وَ أَصْلُ اللَّهمُ التَرْویحُ عَنْ النَّفْسِ بِمَا لا تَقْتَضِیهِ الحِكْمَة وَ الَمْرُاَة المُلْهُوبِها.﴾

و راغب اصفهانی در « مفردات القرآن » می گوید: ﴿ اللَهُمُ ما يَشْغَلُ الْإِنسانَ عَمَّا يَعْنِیهِ وَ يَهمُّه ﴾ .

و طریحی در « مجمع البحرین » می گوید: ﴿ قَولُهُ تَعَالَى لَاهِيَهُ قُلُوْبُهُمْ أَيْ سَاهِيَة غَافِلَهُ مَشْغُولَة بَالْبَاطِلِ عَنْ الحَقِّ وَ تَذْكُرة قَوْلُهُ تَعَالَى لَهُوَ الحَدِیثِ، أَيْ بَاطِلَهُ وَ مَا يُلْهِی عَنْ ذِكْرِ اللهِ قِیلَ وَ الْاضافةُ بِمَعْنَى مِنْ لَانَّ اللَهْوَ يَكُونُ مِنْ الحَدِیثَ وَ غَيْرِهِ قَوْلُهُ لَوْارَدْنَا أَنْ نَتَّخِذَ لهواً قبل الوَلَدُ وَ قِیلَ المُرَاهُ وَ قَولُهُ الهَيْكُمُ التَّكَاثُرُ أَی أَشْغَلَكُمُ الْتَفَاخُرُ وَ الَتّباهی وَ تَكثُرُ الْمَالِ عَنْ الآخِره وَ قَوْلُهُ لا تلهیهم تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ أَنْ لَا تَشْغَلُهُمْ وَ قَوْلُهُ فَانْتَ عَنْهُ تَلَهَى أَيْ تَتَشاغل و تَتَغافَلُ ﴾

ص: 228

الَحدِیثُ الخَبَرُ یأتی عَلَى القَلِیلَ وَ الكَثِیرِ وَ الْحَدِیثُ يُرادِفُ الكلامَ وَ سُمّى بِه لِتَجَدَّدِهِ وَ حُدُوثِهِ شَيْئاً فَشَيْئاً وَ حَدَثَ الشَّیء حُدُوْثَاً مِنْ بَابِ قَعَدَ تَجَدَّدَ حُدُثُهُ. (1)

الْحَدِیثُ مَا يُتَحدثُ بِهِ وَ يُنْقُلُ وَ مِنْهَ حَدِیثُ رَسُولِ اللهِ صلَّى الله عَلَيْهِ وَآلِهِ وَ سَلَّم (2) .

الحَدِیثُ الجَدِیدُ وَ الْخَبَرُ يَأْتی عَلَى الْقَلِیلِ وَ الْكَثِیرِ (3)

وَ كُل كَلَام يَبْلُغُ الإِنْسَانَ مِنْ جَهَةِ السَّمْع أَو الوْحی فِی يَفْعَتِهِ أَوْ مَنَامِهِ يَقالُ لَهُ حَدِیثُ (4)

حدیث به معنی خبر و حکایت کردن است لکن عنایات خاصّی در آن به چشم می خورد :

1- خبر از چیز های تازه و نو ظهور « وَ إِذا سَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضٍ أَزْوَاجِهِ حَدِیثاً ».

2- خبر چه کم باشد یا زیاد به آن حدیث می گویند.

3- عنایت حدوث و تازه تازه پیدایش آن ،خبر در معنی حدیث ملاحظه شده است.

4- حدیث به خبری که از طریق گوش به انسان می رسد گفته می شود .

5- حدیث به مطالبی که به دل الهام می شود گفته می شود .

6- حدیث به آن چه در خواب به انسان ارائه شده و می بیند و به او القاء می گردد گفته می شود: « وَ لِتُعَلَّمَهُ مِنْ تَأویل الأحادیث » (5)، « وَ يُعمُكَ مَنْ تَأْوِیلِ اَلَأحادِیثِ ». (6)

پس از روشن شدن معنای « لهو » و معنای « حدیث » هر یک جدا گانه ملاحظه کنیم که لهو با اضافه شدنش به حدیث چه معنی پیدا می کند (7)

ص: 230

قبلاً در بررسی سخنان مرحوم شیخ انصاری قدّس سرّه گفتیم اضافه لهو به حدیث نمی تواند از قسم اضافه صفت و موصوف ،باشد زیرا آن غیر مجاز است و نمی توان سخن قرآن که از بهترین شیوه سخن گوئی برخوردار است بر آن حمل کرد و شعر ابن مالک و کلام سیوطی را در شرح آن یادآور شدیم و در سخنان « مجمع البحرین » ( در صفحهٔ ؟؟؟ ) ملاحظه کردید که اضافه را به تقدیر « من » ذکر کرده بود، یعنی لهو از جنس حدیث، و در گذشته ما گفتیم احتمال می رود مانند صلاه المسجد أی فی المسجد بتقدیر « فی » باشد یعنی لهو در زمینه حدیث .

بنابراین شما می توانید معنای « لهو الحدیث » را از نظر لغوی و ترکیب کلامی موافقت با قواعد نحوی اینچنین بدانید که « لهو الحدیث » عبارت است از:

اِلقائاتِ معانیِ هَزْلی شهوانی به دل دیگران که جذّاب باشد و دل طرف و حواسّش را آن چنان تحت تأثیر قرار دهد که از هر چیز دیگر غافل سازد و به حقّایق جهان به دیدهٔ تحقّیر بنگرد و واقعیّات هستی را استهزاء و سخریه نماید و لذّتی زود گذر غیر حکیمانه و غیر عاقلانه به شنونده روی دهد بطوری که از هدف های حیاتی خود غافل بماند و عاقبت اندیشی از فکرش سلب شود و از مقاصد اصلی زندگی فراموش شود، و تنها به آن تلقینات ذهنی باطل و دروغین و بی اساس سرگرم شود و این تلقینات بی اساس به صورت تازه به تازه و نوظهور دل او را مجذوب کند.

این معرّفی نسبت به « لهو الحدیث » که از تعریفات لُغَویّین بدست آمد از دو جهت برای ما شایان توجّه است :

جهت اول - آن که با خواصّی که در دو آیه آمده بسیار نزدیک است زیرا در یک جا می گوید : « لِيُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ الله »، نتیجه « لهو الحدیث » گم راه کردن از راه خداست راه خدا همان راه جریان امور واقعی است که خداوند آفریده و راه سازی کرده و این « لهو الحدیث » از جریان امور زندگی و اهداف حیاتی گم راه می کند و در اثر جذب کردن به خود، از حقّایق جهان هستی غافل می سازد. و بعد از آن جمله می گوید:

ص: 231

« بِغَيْرِ عِلْمٍ » که با غفلت دادن از حقّایق و بی توجّهی به آن ها گم راه می کند که یکی دیگر از خواصّ « لهو الحدیث » بود و بعداً می گوید: « وَ يَتَّخِذَها هُزُواً » و راه خدا که مسیر جریان امور هستی و واقعی جهان است تحقّیر کرده و آن را به نظر سُخریّه بنگرد و استهزاء کند که باز این هم یکی دیگر از خواصّ « لهو الحدیث » بود و باز در جای دیگر می گوید : « وَ إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا وَلَى مُسْتَكْبِراً » وقتی آیات ما که نشانه های مبدأ آفرینش است بر او خوانده شود، متکبّرانه پشت می کند که این هم دیگری از خواصّ مجذوب شدن به « لهو الحدیث » بود و باز می گوید: « كَأَنْ لَمْ يَسْمَعُها كَأَنَّ فِی أُذُنَيْهِ وَ قْراً » یعنی: « آن چنان به آیات خدا بی توجّهی دارد که گویا اصلاً آن را نشنید و گویا اصلاً در دو گوش او سنگینی هست »

جهت دوّم - آن که در ضمن تعریف « لهو الحدیث » از نظر لغوی خواصّ این سمّ خطرناک را که قرآن بنحو شدیدی از آن نهی و انتقاد فرموده و آن را یک جرم بزرگ به انسانیّت دانسته و برای مرتکبین آن وعده عذاب داده تا حدودی واقف می شویم

اکنون بینیم مراد قرآن از « لهو الحدیث » چیست؟

از یک سو روایات بسیار از پیامبر اکرم و ائمّه طاهرین می گوید موسیقی است. و از سوی دیگر چند روایت از چند نفر دیگر می گوید چیز های دیگری مراد است .

ما قطع نظر از این که قرآنی که به پیامبر صلّی الله علیه و آله نازل شده اولویت حقّ تفسیرش را به پیامبر و جانشینانش می دهیم و قطع نظر از ادلّه ای که قبلاً آوردیم (در صفحات 192 تا 195 ) این جا نیز می توانیم این دو نوع تفسیر را از لحاظ صحّت و عدّم صحّت ارزیابی کنیم زیرا این تعریف هائی که از کلمۀ « لهو » وكلمه « حدیث » و سپس جنبه ترکیبی آن دو به صورت اضافه « الهو الحدیث» از سخنان لغویّین آوردیم عرضه می دهیم براین معانی که دیگران گفته اند ببینیم آیا به آن می خورد و با آن متناسب و سازگار هست یا نه؟

دیگران گفته اند:

1- مراد آن کاری است که ابو جهل در مقام سخریه به پیامبر و قرآن انجام می داد

ص: 232

که خرما و کره را به هم می آمیخت و می گفت:« این همان زقّوم است که صاحب شما، شما را از آن می ترسانید بخورید ببینید چقدر خوش مزه است ».

2- نضر بن حارث بن کَلْده به ایران می رفت و اخبار و اسطوره های شاهان ایران باستان را از رستم و افرا سیاب می خرید و در مقابل اخبار انبیاء و اُمّت های آن ها که در قرآن است معاوضه می کرد .

3- ضربه زدن به حقّ و استهزاء به آن .

4- لغوه گوئی درباره قرآن.

5- دروغ بستن و تهمت زدن به قرآن.

6- به بازی گرفتن قرآن و....

این ها کدام یک خواصّی که برای « لهو الحدیث » ذکر شد دارا هستند؟ آیا آن جاذبه ای را که از جریان امور زندگی بکلّی غافل سازند؟ آیا شهوت انگیزند؟ آیا آن قدرت تسخیر روحیّه و افکار را دارند که انسان را از چیز هائی که مقصود اصلی زندگی است غافل کرده و به فراموشی بسپارند؟ آیا موجب استهزاء به حقّایق هستی می شود و آن ها را تحقّیر می کنند؟ و غیر ذلک از آن چه قبلاً در معرفی کلمهٔ « لهو الحدیث » از نظر لغویّین ذکر کردیم.

ولی این خواص همگی در موسیقی موجود است و موسیقی چنین هنر هائی را دارا است چنان چه بعداً توضیح بیشتری خواهیم داد.

و از طرف دیگر بیشتر اموری که دیگران گفته اند مانند قضيّة حارث بن کلده و یا ابو جهل، مواردی است که در یک مقطع زمانی وجود پیدا کرده و گذشته، و نمی تواند قرآنی که تا قیامت زنده است یک موضوع مرده را تعقیب کند.

علاوه بر این می گوید: « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِی لَهْوَ الحَدیثِ »، یعنی: «از میان مردم کسانی هستند که خریدار « لهو الحدیث » می باشند » و این می رساند که این دردی است در میان مردم هست و همیشه هست.

تنها یک اشکال می ماند :

و آن این که اگر مراد از « لهو الحدیث » موسیقی باشد، با کلمهٔ « حدیث » که به

ص: 233

معنی خبر و حکایت است مناسب نیست، زیرا موسیقی هنر صوتی است که در صوت به کار برده می شود، نه در معنی و حکایت و خبر.

و إن شاء الله در آینده علاوه بر این که جواب کافی از این اشکال را می دهیم با حل این اشکال یک معجزهٔ علمی از روایات روشن می شود .

در جلد دوّم این کتاب تتمه بحث را ملاحظه خواهید فرمود.

و الحمد الله اولاً و آخراً

اصفهان - مصطفی شریعت موسوی

16 ذى الحجّة الحرام 1406 هجرى قمرى

مطابق با 1365/5/1 هجری شمسی

ص: 234

ص: 235

نظری به موسیقی

از طریق کتاب سنّت

جلد دوّم

تألیف

م - شریعت موسوی

ناشر

انتشارات اسماعیلیان - قم

ص: 236

ص: 237

رستم و اسفندیار و رزم آن ها در کشورگشائی های آن ها می خرید و برای سرگرمی قریش آورده و بدان دعوت می کرد و می گفت محمد ( صلی الله علیه و آله ) شما را به سرگذشت عاد و ثمود حدیث می کند و من به داستان های شاهان ایران و قریش بدان سرگرم می شدند و قرآن را رها می کردند.

لیکن در گذشته روشن کردیم که به دلیل :

1- روایات فریقین.

2- بیان معرفی از لغویّین در تعریف کلمۀ « لهو » و « حدیث » و نتیجه ترکیب اضافی به هم « لحو الحدیث ».

3- تناسب بیان آیه با روایات و با تعریف لغویّین .

4- قرآن زنده تا قیامت یک موضوع مرده را تعقیب نمی کند که قصّه نضر بن حرث باشد، بلکه مناسب مسئلۀ موسیقی است که در میان مردم بوده و هست.

5- در آیه می گوید و:« از مردم کسانی و یا کسی است که از راه خرید « لهو الحدیث » گم راه کردن از راه خدا را دنبال می کند » که می رساند همیشه در میان مردم یک قشر این چنینی هست.

مراد موسیقی است که در روایات از پیامبر و ائمّه طاهرین صلوات الله علیهم صریحاً گفته شده و ادلّه دیگر نیز آن را تأیید کرد.

بنابراین آن نقلیّاتی که مخالف روایات است و قسمتی از آن در کلام « مجمع البیان » بود، همگی مردود و بی ارزش است.

و در روایات قسمتی از آن فقط غناء را ذکر کرده که یک قسم از موسیقی است در آوازهٔ انسان و در بعضی از آن روایات غناء را یکی از مصادیق « لهو الحدیث » گفته بعنوان « وَ مِنْهُ الْغِنَاء »، مانند روایت عبد الاعلی از ابی جعفر علیه السَّلام و روایت یحیى بن عباده از ابی عبد الله علیه السّلام و در بعضی ،روایات جاریه مغنّیه را که غناء می خواند مصداق آیه دانسته، مانند روایت ابن عبّاس و روایت امامه از پیامبر صلّی الله علیه و آله و هم چنین روایت عایشه از آن حضرت و در بعضی روایات غناء و اشباهه است مانند روایت بیهقی از ابن عبّاس، و در بعضی روایات « الجَوارى الضّارِبات »، یعنی: « کنیزان

ص: 239

نوازنده » مانند روایت ابن عساکر از مکحول و در بعضی روایات غناء و مزامیر آمده، مانند روایت ابن ابی حاتم از حسن و روایت حاکم از عطاء خراسانی .

ولی هم ظاهر آیه و هم قسمتی از روایات آن است که « لهو الحدیث » شامل همه اقسام موسیقی می شود چه صوت غناء باشد و یا صوتِ دیگر آلات موسیقی.

چون اوّلاً غناء گرچه نوع موسیقی در آوازۀ انسان است، لکن موسیقی بودن مورد نظر در روایات و آیات ،است و آن تفاوتی ندارد بین این که در آوازه انسان باشد یا صوت تولید شده از سایر آلات موسیقی و چنان چه بعداً توضیح بیشتری خواهیم داد کلمه « الحدیث» در « لهو الحدیث » دلالت ندارد که آن غناء در کلام و سخن محتوی معنی باشد، چنان چه بعضی خیال کرده اند، بلکه « حدیث » در نفس صوت موسیقی است اگر چه تنها صوت باشد بدون کلام و در بررسی سخنان فقهاء قدری توضیح دادیم (1) و هم چنین در بررسی سخنان آقای دکتر شریعتی (2) و ثانیاً، قسمتی از روایات نیز شامل مطلق موسیقی می شود، چنان چه در بیان فوق الذکر بررسی کردیم. و ثالثاً، در بیان تعریف های لُغویین از کلمۀ « لهو الحدیث » آن طور استفاده شد که شامل همه اقسام موسیقی است و ظهور آیه با تأیید روایات کاملاً حجّت قاطع است.

بنابراین می توان گفت بحسب ظاهر آیه و روایات آیه شامل همۀ اقسام موسیقی می گردد و ضمناً این دو آیه معرفی قسمتی از خواص مُضرّه موسیقی را نیز می کند، چنان چه بعداً شرح داده می شود.

و هم چنین مؤیّد شامل شدن آیه بر همۀ اقسام موسیقی است آن که در روایات فریقین ( غیر آن چه در تفسیر آیه است ) مستقلّاً نیز استفاده از آلات موسیقی بکلّی که بعضی از آلات آن به اسم یاد شده شدیداً نهی و انتقاد شده، و در بحثی جداگانه آن روایات ذکر خواهد شد.

ص: 240

مردم را اول به خود جذب کرده و سپس در خیالات واهیه و اوهام باطله دور و دراز عمیقاً غرق می کند که حتّی در آن حال انسان را از خود بی گانه می سازد .

ولی ساختن لغات از هر کس می آید موسیقی با آن زبان طبیعی سازگار با روحیّه و بانفوذ سخنانی به روحیّه وارد می کند، ولی سخن دروغ و بی واقعیّت، حدیث است، ولی حدیث ذهنی و خیالی و رشته آن حدیث ها و حکایت های خیالی بقدری دور و دراز است که به آخر نمی رسد و فقط توان اعصاب درکی را مصرف می کند و چون غیر مربوط به جهان واقعی است و تنها ذهنی هیچ نفع و سودی عاید نکرده بلکه انسان را از جهان هستی از نظر فکری بریده می کند . پس موسیقی گنگ ،نیست، بلکه به زبان خودش حدیث و حکایت دارد و در دل شنونده آن حکایت های سرگرم کننده توخالی ذهنی غیر واقعی را القاء می کند .

نی حدیث راه پُرخون می کند *** قصّه های عشق مجنون می کند

دو دهان داریم گویا هم چو نی *** یک دهان پنهانست در آب های وی

یک دهان نالان شده سوی شما *** های و هوئی در فکنده در سَما

لیک داند هر که او را منظر است *** کاین فغان این سری هم زان سر است

دمدمه این نای از دم های اوست *** های و هوی روح از هیهای او است

محرم این هوش جز بیهوش نیست *** مر زبان را مشتری جز گوش نیست

گر نبودی ناله نی را ثمر *** نی جهان را پر نکردی از شکر

در غم ما روزها بی گاه شد *** روزها با سوزها هم راه شده

روزها گر رفت گو رو باک نیست *** تو بمان ای آن که چون تو پاک نیست

هر که جز ماهی ز آبش سیر شد *** هر که بی روزی است روزش دیر شد

در نیابد حال پخته هیچ خام *** پس سخن کوتاه باید و السّلام

نگاه می شود و مورد سخریّه قرار خواهد گرفت.

و این چهار آفت از جمله علل و رموز تحریم موسیقی در این آیه ذکر شده.

﴿ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ يَتَّخِذَهَا هُزُواً﴾ دوخطر اوّل و دوم که نشأت گرفته از صفت « لهو الحدیث » داشتن موسیقی است که خداوند آن را به این عنوان یاد کرده خاصّیت سوء و آفت بار آن را به دنبال آن با جملهٔ « لِيُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ » ذکر فرمود و خطر و آفت سوم را با کلمۀ « بِغَيْرِ عِلْمٍ » بیان نموده، و خطر چهارم را با جمله « وَ يَتَّخِذَهَا هُزُواً » ذکر کرده است.

همان مسیر مسیر خیال بافی های موسیقی در حرکت است و دیگر نمی تواند به خود آید و نه در زندگی مادّی و نه اخلاقی و معنوی و نه مذهبی و نه علمی و نه در تجربه های گونا گون گامی ،فرانهد و چون نتوانست لذا از حرکت در راه خدا و به سوی کمال گم گشته و حیران و درمانده خواهد شد .

پس در این حال از راه خدا گم راه شده است.

آن راه خدا که انبیاء علیهم السّلام مأمور به هدایت مردم بدان راه شده و آن همه تلاش و فعالیت خود را صرف آن نمودند.

آن راه خدا که پیشوایان دین برایش آن همه جهاد و نبرد با دشمنان انسانیّت و گم راه کنندگان بشر کردند تا نگذارند انسانیّت به پرتگاه بدبختی و تیره روزی و گم راهی از اهداف وجودی خود سقوط کند.

آن راه خدا که هدف از خلقت انسان است و خداوند جهان آفرین انسان را مجّهز ساخته به بینش و عقل و خرد و اندیشه و غرائز و عواطف و وسایل دیگر که او را در راه خدا و به سوی کمال مطلق و اوج عظمت انسانی گسیل دهد.

آن راه خدا که علوم و دانش های گونا گون که هر یک سر رشته مسیر یک قسمت از پدیده های جهان را پیدا کرده و نظم در سیر و اسباب و وابستگی های به هم دیگر آن را دریافته که سر انجام همۀ آن رشته ها به یک مبدأ یعنی خدا منتهی شده و راه و رسم و سُنَنِ جاریه خدائی را در پدیده های جهان برای بشر روشن نموده و او را در سیرش به سوی کمال کمک کرده و آن علوم از یک سو زنجیروار حلقه به حلقه وابسته و به سوی سررشته و مبدأ کل یعنی خدا هدایت کرده و از سوی دیگر مسیر جریان فیض و برکت هستی را از مبدأ کل به سوی یکا یک از زنجیر های علل و معلول جهان هستی روشن می کند و بشر را در استفاده از آن مجاری و کیفیت بهره گیری از کلّیه موجودات و پدیده های هستی که در قلمرو دانش است کمک و او را به سوی کمال ره سپار می سازد.

آن راه خدا که قرآن برای راه نمائی بشر به سوی آن نازل شده و آن همه آیات و بیانات آسمانی که سنگینی رسالت آن پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله را به رنج در آورده و همواره خدایش او را تأیید و کمک داد تا مردم را از گم راهی تا حدودی زیادی نجات

ص: 249

داد و از آلودگی های زائیده گم راهی پاک نمود و راه را بر ایشان روشن نمود .

آن راه خدا که پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله بیست و سه سال نهایت کوشش را در راه نمائی به سوی آن می نمود و آن همه رنج کشید و آن همه جنگ و نبرد به پاس آن پیدا شد و آن همه جان های پاکان و شهدای عالی مقام و پاک بازان آن راه سعادت قربانی شد، و چه ناراحتی ها و رنج و غم و اندوه و خسارت و زیان جانی و مالی و غیره به جهانِ انسانیّت رسید.

این است راه خدا؛ و موسیقی مردم را از این راه خدا گم راه می کند :

« يُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ »

و اگر نبود جز همین ،زیان کافی بود که از گناهان بزرگ در اسلام محسوب شود و خداوند مرتکب آن را شدیداً مجازات بفرماید .

« وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ »

ترجمه : « و از مردم کسانی هستند که می خرند موسیقی را - آموختن آن را به کار بردن آن را خریدار آنند، علاقمند بدانند موسیقی دان را می خرند، کار آن ها را می خرند، کنیزان مطرب و موسیقی نواز را می خرند در مجالس و محافل عمومی و یا خصوصی با ،پول آنان را بدان مجالس جذب می کنند که نتیجه اش آنست که گم راه کنند از راه خدا ».

گاهی ممکن است هدف از به کار بردن ،موسیقی، گم راه کردن مردم باشد و از حرکت باز ایستادن آن ها چنان که مرحوم دکتر درباره سیاست استثماری بنی امیّه و بنی عبّاس در استفاده از موسیقی در بیانات گذشته خود توضیح داد، ولی ممکن است هدف های دیگری داشته باشند مثلاً همان حالاتِ برانگیخته شده از موسیقی هدف متصدّیان ،آن ولی این نتیجه سوء حتماً دنبال آن خواهد بود، مانند این آیه: « وَ إِلْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوّاً وَ حَزَنَاً » . (1)

ص: 250

یعنی: « خانواده فرعون موسی را از رود نیل گرفتند تا برایشان دشمنی و اندوهی باشد ».

فرعون و خانواده اش هدف شان از گرفتن موسی از رود نیل دشمن تراشی و بنیانگنی خویش نبود، ولی گرفتن موسیٰ ( علیه السلام ) آن چنانی و پرورش او را در آغوش خود، این نتیجه برایش حتمی بود و خود نمی دانست .

بنابراین معنا منظور از کلمۀ « بِغَيْرِ عِلْم » آن باشد که اهل موسیقی و خریدارانش توجّه ندارند چه بلائی ببار می آورند و در چه گم راهی می اندازند.

و ممکن است مراد آن باشد که آن هائی گم راه می شوند از شنیدن موسیقی بی توجّه به پی آمد های ،موسیقی مغز و اعصاب خویش را تحویل فعّالیت های موسیقی می دهند و در حقّیقت نسبت به گم راه شدن غافل گیر می شوند و الّا نمی خواستند گم راه شوند، امّا چه کنند ، هنگامی که ندانسته گوش بدان ،فرادادند این نغمه این نتیجه سوء و خاصّیت را داشت چه بخواهند یا نخواهند.

و شاید معنای اخیر مناسب تر باشد که گم راه شدگان بی توجّه و ندانسته در این دام گم راهی می افتند.

و بنابراین سومین خطر و آفت و زیان موسیقی را قرآن نشان می دهد که اینک توضیحش را می دهیم :

قد خلقهم الله تعالى للولایة الالهیّة و الخلافة الربّانیة و سبحان الله عما یصفون و سلام على المرسلین.

هذا، و قد تقدّمت روایة اخرى تشابه هذه الروایة عن طریق اهل التسنن فی شأن النبیّ الاعظم صلى الله علیه و آله و سلم عند صغر سنّه، نقلاً عن كتاب ( الغدیر ) للعلامة الامینی قدس الله روحه الطاهرة - فی نقل روایاتهم و آرائهم فی الغناء و مطلة، الموسیقى، فراجع المجلد الأول.

و الكلام لنا فیها هو ما فی هذه الروایة هنا.

4- قد ذكر فی تلك الروایات الواردة فی حرمة الموسیقى و اصواته المولّدة من آلاته، تارة بعض آلاته و اصواتها باسمها و تارة اخرى بعناوین جامعة شاملة حتى لما سیوجد و یخترع فی الازمنة المتأخرة، و نحن نذكر كلا القسمین.

اما القسم الأول :

1- فمنها المزمار ، و هى آلة موسیقیة تؤخذ من القصب و شبهه فیزمر بها بواسطة النفخ فیها، فتشمل مثل البوق و المزمار و الناى و الكرنا و الناقور و ما یماثلها ممّا یولّد بالنفخ فیه اصواتاً موسیقیاً من اىّ قسم من اصواتها سواء كانت مما تستعمل فی المآتم و التّعازی او الحرب او الفرح و السرور و التعریس و غیر ذلك .

و لذا ورد فی بعض تلک الروایات المزامیر بلفظ الجمع المحلّى بالالف و اللام

المفید للعموم الشامل للجمیع بما لها من الاصوات المتنوّعة.

قال فی ( اقرب الموارد ) : زمر الرجل زمراً، غنّى بالنفخ فی القصب و نحوه، المزمار الآلة التی یزمر فیها، انتهى.

و قد ذكر المزمار مفرداً او جمعاً من تلک الروایات رقم 1، 8، 10، 15، 21، 24، 29، 3،30 و 35 .

2- و منها الكوبة و جمعها الكوبات و فسّرت بالطبل او الطبل الصغیر و الطبل الصغیر المختصر، و قد ذكرت فی بعض الروایات مفرداً و فی بعضها بلفظ الجمع المحلّى

ص: 252

بالالف و اللام المفید للعموم الشامل لجمیع اقسام الطبل و هی واردة فی روایات رقم 12،8، 14، 20، 21 ، 24 و 29 ، فراجعها.

3- و منها الكبر ، بفتحتین بالكاف و الباء و الراء و جمعها الكبرات و هی على ما فی ( مصباح المنیر ) الطبل له وجه واحد، و هكذا فی ( المجمع البحرین ) و جمعه الكبار على وزن جبال و الاكبار على وزن الاسباب و الظاهرانّ الكبارات الواردة فی روایة ( دعائم الاسلام ) رقم 24 ایضاً جمع الكبر و كذا ما فی روایة ( الجعفریات ) رقم 22 الكیوبات او الكبوبات كما فی بعض النسخ یمكن كونها تصحیفاً لكوبات و یمكن كونها تصحیفاً للكبرات و كیف كان فقد وردت فی روایات رقم 8، 22 و 24.

4- و منها الطنبور، و هی من آلات الموسیقى ذوات الاوتار على شكل الیة الشاة، و كان اصلها طنبرة على وزن زنگله كان فارسيّاً « دنبرة » مركبة من ( دنبه و برّه ) اى الیة الشاة.

و قد وردت فی روایات رقم ،11، 12، 13، 14 ، 19 ، 20، 28، 33، 35 و 38، فراجعها.

5- و منها البربط على وزن جعفر من آلات الموسیقى ذوات الاوتار ایضاً على شكل صدر البطّة، و الضارب بها یضعها على صدره كما فی ( مجمع البحرین ) و غیره، و هی مذكورة فی روایات رقم 2 ، 3، 5، 15، 19، 25، 26 و 27، فراجع.

6- و منها الدفّ، و هی من آلات الموسیقى المهتزّة غیر ذوات الاوتار، و یقال له بالفارسیة ( دائره ) و لها نوعان مجرد و ذات حلقات اطرافها بالفارسیة ( دائره زنگی ) .

قال فی ( مصباح المنیر ): الدفّ الذی یلعب به بضم الدال و فتحها و الجمع دفوف، انتهى.

و قال فی ( اقرب الموارد ): الدفّ بالضم و قد یفتح، آلة طرب یضرب بها و الكبیر المدوّر یقال له المزهر جمع دفوف، انتهى. و قال فی لغة المزهر العود یضرب به و یقال له البربط ایضاً، و الدفّ الكبیر ینقر علیه و هو المشهور جمع مزاهر، انتهى. و

ص: 253

كیف كان فقد ذكرت فی روایات رقم 13، 22، 29، 32، 33 و 35، فراجع

7- و منها العرطبة، المفسّرة بالطنبور فى روایة رقم ،12، 14 و 20 و ذكرت ایضاً فى روایة رقم 36 غیر مفسّرة و التفسیر فیها لعلّه من الراوى او غیره .

قال فی ( مجمع البحرین ): ( فی الحدیث ) نهى عن العرطبة و فسّرت بالعود من الملاهى و یقال الطبل و فسّرت فى بعض الاخبار بالطنبور و العود و فی الخبر انّ الله یغفر لكل مذنب الّا لصاحب عرطبة او كوبة و فسّرت الكوبة بالطبل و قیل المرطبة الطبل و الكوبة الطنبورة، انتهى .

و قال فی ( اقرب الموارد ): العَرطَبَة و المرطبة بالفتح و یضمّ العود من الملاهی و قیل الطنبور و قیل الطبل و قیل طبل الحبشة، انتهى.

و على كل حال فقد عرفت أنّها ذكرت فی روایات رقم 12، 14، 20 و 36 .

8- و منها العود، و جمعه العیدان و هى ایضاً من آلات الموسیقى ذوات الاوتار یضرب بها للاصوات الموسیقیة بانحائها ففی بعض الروایات المتقدّمة ذكرت مفرداً و فی بعضها بلفظ الجمع المحلى بالالف و اللام الشامل لجمیع اقسامه .

قال فی ( مجمع البحرین ): العود بالضم الذی یضرب به و هو عود اللهو، انتهى .

و فى ( اقرب الموارد ) قال : آلة من المعازف یضرب بها، انتهى .

و فی ( شرح القاموس بالفارسی ) قال : عود جمع عیدان آلتی است که می نوازند ،انتهی .

و المراد - من یضرب بها - فى كلام ( مجمع البحرین ) و ( اقرب الموارد ) هو ما ذكره فی ( شرح القاموس ) می نوازند فلا یشتبه علیک .

و قال فی ( البرهان القاطع ) : عود نام سازی هم هست که می نوازند.

و هو مذكور فی روایات رقم 4، 2010 و 28 .

9- و منها الطبل، و هو معروف یصنع من لوح خشبی او من الحدید مدوّر یشدّ على طرفیه او على طرف واحد منه جلد مدّبغ یضرب علیه بعود او عودین من

ص: 254

الخشب، له اقسام بعضها صغیر و بعضها كبیر یسمّى بالفارسی ( دُهُل )، بعضه ذو وجهین و بعضه ذو وجه واحدة، كما انّه قد یستعمل فی الافراح و الّاعراس و اخرى فی الحرب و ثالثة فی التعازی و المآتم و تشییع الجنازات على اختلاف الاصوات التی یولّد منها لكلٍ ما یناسبه.

و هو مذكور فی روایات رقم 12 و 14، و حیث فسّرت الكوبة به فی بعض الروایات المتقدمة فتشتمله و ذکر ایضاً فی روایات ( الجعفریات ) التی مرّت مع ما ناقشنا فیها ص 227 فراجع.

10- و منها الاوتار ، و هی اما جمع الوتر بفتحتّین او جمع الوترة كما فی ( اقرب الموارد )، قال: هو شرعة القوس و معلّقها و الظاهر اطلاقها على كل ما هو مثل العصبة و الشعر.

و قال فی ( مجمع البحرین ) : الوتر بالتحریك واحد اوتار القوس مثل سبب و اسباب .

و قال فی ( نفائس الفنون ) ما لفظه : و آلات مهتزة نیز دو نوعند ذوات اوتار مانند ساز های مشهور از عود و چنگ و نزهت و قانون و رباب و طنبور و غیر ذوات اوتار مانند عنقاء و اوانی مهتزه ( نفائس الفنون ج 3 ص 99)

و قال فی ( البرهان القاطع ): تار بر وزن مار، تار موی و تار ابریشم و تار ساز و امثال آن باشد و اما كلمة فارسیة جمّعت شبه الجموع العربیة و مفرده ( تار ) كما فی ( البرهان القاطع ) المتقدم نقلها.

و بالجملة فقد ذكر ذلك فی روایات رقم 17، 34 و 37، فراجع.

11- و منها الزفن ، و هو لیس من آلات الموسیقى بل هو الرقص المستعمل فی مجالس اللهو.

قال فی ( مجمع البحرین ) : ( فی حدیث ) انهاكم عن الزفن و المزمار، الزفن الرقص و اللعب، و قال: واصله اللعب و الدفع انتهى .

ص: 255

و فی ( مصباح المنیر )، زفن زفناً من باب ضرب رقص و فی ( اقرب الموارد ) زفن ض زفناً رقص و اصله الدفع الشدید و الضرب بالرِجْل كما یفعل الراقص، قال: دنوت منه فزفنی ای ،دفعنی ،انتهی .

و قد ذكر الزفن فی روایة رقم 8 و لعل زفر فى روایة رقم 24 ایضاً تصحیف الزفن او الزمر كما فی روایة ( الجعفریات ) المتقدمة رقم 21 المتوافقة متنها تقریباً، و الّا فالزفر و هو اخراج النفس بمدّ و انین لا یناسب تردیفه لجملة من الآلات الموسیقیة سواء ارید به الصباح عند المصیبة و النوح او غیر ذلك من الغموم و الّاحزان و الآلام .

القسم الثانی :

و اما القسم الثانی من عناوین آلات الموسیقى المذكور فی تلك الروایات .

و هو ما ذكر بعنوان جامع شامل فعدّة عناوین و كما انّ تلك العناوین مشیرة الى جملة من الآلات الموسیقیة كذلك كثیر منها مشعرة الى علّة التحریم و رمزه و سببه مثل عنوان اللهو الملاهی كلّ ملهوّ به الطرب ، و كیف كان فنذكر تلك العناوین الشاملة لجمیع آلات الموسیقى او كثیر منها ذیلاً و هی :

1- اللهو، كما فی روایة رقم 39 و 40 ، و مثله كلّ ملهوّ به كما فی روایة رقم 15، او استماع اللهو و اللعب كما فی روایة رقم 9 و 30 ، او الملاهی كما فی روایة رقم 7، 23،17،16 و 028

واصل اللهو ما یشغل القلب من غیره.

قال فی ( مجمع البحرین ) : تلهّیت عنه اذا اشتغلت عنه و تركته، و قال فی قوله تعالى: فَاَنْتَ عَنْهُ تَلَهّى اى تتشاغل و تتغافل، و فی قوله تعالى: لأهيَة قُلُوبُهُمْ اى ساهیة غافلة مشغولة بالباطل عن الحقّ.

و یطلق اللهو فی الكتاب و السنّة على الاصوات الموسیقیة سواء كانت بالغناء او بسبب الآلات الموسیقیة كما فی قوله تعالى: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ المفسّر فی روایات الفریقین بالغناء و قوله تعالى: وَ إِذا رَأَوا تِجارَة أَو لَهْواَ المفتر فی الروایات

ص: 256

بالطبل و الدفوف، و كذا الامر فی الروایات.

و اطلاقه على الاصوات الموسیقیة من جهة تأثیرها ثم تسلّطها على الاعصاب و المشاعر و سیطرتها فی اشغال القلب عمّا سواه و سوق القوة الواهمة الى التخیُّلات الباطله كما ذكرنا ذلك مفصّلاً فی طیّ تفسیر الایات، فراجع.

و بالجملة، فهذه الكلمة بجمیع مشتقاتها تشمل جمیع الاصوات الموسیقیة بما لها من المعنى العام.

قال ابن ادریس - قدس سره - فی ( السرائر ) فی المكاسب المحرّمة : و منها عمل جمیع انواع الملاهی و التجارة فیها و التكسّب بها مثل العیدان و الطنابیر و غیرهما من انواع الاباطیل محرّم محظور.... و كسب المغنیّات و تعلّم الغناء حرام.

2- المعازف، كما فی روایة رقم 7 ، 10 ، 18 و 33 .

قال فی ( مجمع البحرین ): ( فی حدیث ) انّ الله قد بعثنی لأمحو المعازف و المزامیر. المعازف هی آلات اللهو یضرب بها الواحد، عزف روایة عن العرب و اذا افرد المعزف بكسر المیم فهو نوع من الطنابیر یتّخده اهل الیمن كذا نقل عن المغرب.

و فى ( النهایة )، العزف اللهو بالمعازف و هى الدفوف و غیرها ممّا یضرب بها و العزف كفلس واحد المعازف على غیر القیاس انتهى .

و ذکر فی ( مصباح المنیر ) : نحو ذلك، ثم قال : و قال الجوهری المعازف الملاهی، انتهى .

و قال فی ( اقرب الموارد ) المعازف الملاهى كالعود و الطنبور واحدها معزف و معزفة، یقال الهاه ضرب المعازف عن ضروب المعارف، انتهى.

و على هذا فالمعازف یشتمل جمیع الآلات الموسیقیة لكن الظاهر عدّم شمولها للغناء و آلته التى هى الحلق، و ان كان اكمل من جمیع آلاته كما سبق عن بعض الحكماء العارفین بالموسیقى.

3- كل ما كان فی الارض من هذا الضرب الذی یتلذذ به الناس كما فی روایة

ص: 257

رقم 7 بعد ذكرها الملاهی و المعازف، و هذا التعبیر ایضاً یشمل جمیع جمیع الآلات الموسیقیة سواء ما كان موجوداً فی زمان صدور الروایة، او وجد بعدها، او ما سیوجد بعداً.

4- الطرب، كما فی روایة رقم 39 ، و هذه الكلمة ایضاً تشمل جمیع وسائل الموسیقى و آلاته من الغناء و الاصوات الموسیقیة عن آلاتها الموجدة للطرب على ما هو شأن الموسیقى.

قال فی ( مجمع البحرین ) : الطرب بالتحریك خفّة نعترى الانسان لشدة حزن او سرور، و العامّة تخصّه بالسرور، انتهى.

و فی ( مكاسب شیخنا الانصاری قدّس سرّه ) ، عن ( صحاح الجوهرى ) انّ الطرب خفّة یعترى الانسان لشدّة حزن او سرور .

و عن الزمخشری فی ( اساس اللّغة ) أنّه خفّة لسرور او همّ، انتهى.

و الظاهر انّ مرادهم هی الخفّة الحاصلة من الموسیقى الموثّر فی شدة حزن او سرور، و الّا فمن اعتراه سرور شدید لوصوله الى مطلوبه من مال او ولد او غیره اوجب خفّته، او اعتراه خفّة من شدّة حزن لمصیبة واردة علیه من موت و لده او و الده او امّه او غیرهم، فلا یقال انّه طرب و لا انّ موتهم كان مطرباً له ، بل ما یوجده الموسیقى فی المشاعر و الّاوهام من الخفّة العقلیة و الروحیة عن ایجاد شدّة سرور او حزن او هم هو الطرب.

قال فی ( اقرب الموارد ): طرب الرجل تغنّى و فى صوته رجّعه و مدّه و حسّنه و القارى استعمل التطریب فى قرائته انتهی .

و ذكر العلامة الامینی - قدس الله روحه الطاهرة - فی ( الغدیر ) عند تعرّضه لحكم الغناء و الموسیقى عند اهل التسنّن كلاماً عن بعضهم یفستر الطرب و ما یحصل لمستمع الموسیقى من الحالات التخيّليّة. ( الغدیر ج 8 ص 77 )

و ذكرنا ترجمته بالفارسی، فراجع ص 124 من المجلد الاول تحت عنوان ( اهل تسنن و موسیقی ).

ص: 258

و على هذا، فالطرب یشتمل جمیع اصوات الموسیقى.

و ممّا ذكرنا فی تفسیره هنا و فی طىّ بعض ما سبق من مباحث الكتاب فی هذه المعنى یعرف سرّ من اسرار حرمته و قد مضى مفصلاً.

5- الاوتار، كما فی روایة رقم 34 ، و قد تقدّم فی القسم الاول و هذا العنوان یشتمل قسماً من الآلات الموسیقیة الّتی هی من ذوات الاوتار.

6- اللعب، كما فی روایة رقم 9 و 30 و ما یلعب به كما فی روایة رقم 9.

قال فی ( مجمع البحرین ): یقال لمن عمل عملاً لا یجدى علیه نفعاً: انّما انت لاعب، انتهى.

و قال الراغب فی ( مفردات القرآن ) : لعب فلان اذا كان فعله غیر قاصد به مقصداً صحیحاً، انتهى.

و توصیف الموسیقى فی تلك الروایات باللعب توصیف بالوصف العام الشامل لغیر الموسیقى ایضاً، فهذا الوصف له یشیر الى عدم افادة الموسیقى فائدة عقلائیة و عدم نتیجة فیه بالكلیة، الا فی عالم التخیُّل الخالی من كل حقّیقة كما فی سائر الملاعب التی یشتغل بها الصبیان و من فی حكمهم، فعلى الانسان الشَّریف العاقل أن یتنزه عنها و ان یستعمل اوقات عمره فیما یفیده لا فیها یبطله

و الحمد لله اوّلاً و آخراً و صلى الله على رسوله محمد و آله و سلم و هذا آخر ما كتبته فی

مسئلة الموسیقى، و قد نقلته من المسوّدة الى المبیضة فی مدة اخرها یوم السبت الثالث من

شهر ذی العقدة الحرام سنه 1411 المطابق للثامن و العشرین من اردیبهشت سنه 1370. و انا اقل العباد مصطفى شریعت الموسوى.

ص: 259

در خدمت علم و تربیت و تکامل نیست، بلکه در جنگ با آن است و از علم و تربیت و تکامل بدور نگه می دارد و حتّی در آسمان ،خیال بافی همۀ آن مراحل علم و تکامل و تربیت را از یاد به فراموشی می کشد و آن که موسیقی « لهو الحدیث » است، نه « حدیث الحقّ » و حکایت راستین ( دقّت کنید ) موسیقی مانند سحر و جادو انسان را از مسیر صحیح منحرف می کند و از دیدن حقّایق و واقعیّات کور می سازد.

هشتم - آن که این دو آیه که بعنوان « لهو الحدیث » موسیقی را تحریم کرده به انضمام روایات، چنان چه در تفسیرش گذشت تمام اقسام موسیقی را، چه در آوازه انسان و چه به وسیلۀ آلات موسیقی و هم چنین تمام آهنگ های مختلف که هر یک برای حالتی از حالات ساخته شده و سازندۀ آن است چه حالت عشقی و شهوانی و چه حالت به اصطلاح عرفانی و رهبانی و چه حالت غم و حزن و اندوه و چه حالت های دیگر باشد، همه مشمول این دو آیه شریفه می شود، چون همۀ آن ها « لهو الحدیث » است، چنان چه قبلاً شرح داده شد.

نهم - صدا هائی که هنر موسیقی در آن به کار نرفته و آن تأثیر و جاذبه هنری در آن نیست و عنوان « لهو الحدیث » با شرحی که گذشت بر آن تطبیق نمی کند، چه در آوازه و صدای انسان باشد هر چند خوش صدا و زیبا بوده و چه به وسیله یکی از وسائل و آلات آن پیدا شود، مشمول آیه نمی شود اگر چه ممکن است گاهی به عناوینی مانند تَشبُّه بحرام، و یا با ادلّه دیگری که در این باب هست، حرام و یا مورد اشکال شود.

دهم - آن که در این دو آیه موضوع تحریم لفظ « غناء » نیست که ما در تفسیر آن از كتب لغت یا غیره استفاده کنیم هر چند در روایات در تفسیر آن آمده، بلکه عنوان « لهو الحدیث » است که از یک سو هم شامل آوازۀ انسان می شود اگر بطور موسیقی انجام گیرد، و هم شامل سایر صدا های موسیقی و از سوی دیگر تفسیر آن را چنان چه گذشت می توانیم از خود کلمۀ « لهو الحدیث » پیدا کنیم و لازم نیست از دقّت در تفسیر « غناء » آن را بیابیم و روایات، ما را کمک داد که بفهمیم مراد از « لهو الحدیث » چیز های دیگری که سایرین گفته بودند، مانند افسانه های رستم و اسفندیار نیست، بلکه از سنخ موسیقی در آوازه است و پس از آن که مسیر تدبّر در آیه به برکت روایات روشن شد، در پرتو آن در

ص: 260

كلمه « لهو الحدیث » دقّت کردیم و هم چنین ضمائم دیگر آیه، و از این راه حدود مسئله و موضوع حكم تحریم روشن شد که موسیقی است و همه اقسام آن است.

ص: 261

احترام کند شعائر خدا را پس این تعظیم نشأت گرفته است از تقوای دل ها».

این ترجمه مختصری بود از این چند آیه که پس از ذکر روایات در تفسیر آن، در پرتو آن روایات توضیح بیشتری خواهیم داد إن شاء الله.

آن قدر تکرار کرد که مجلس بر من تنگ شد و فهمیدم نظرش به من است ». (1)

6- هشام روایت می کند از امام صادق علیه السَّلام در گفتار خداوند تعالیٰ ﴿ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الأوْثَانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّرِ﴾ که فرمود: « ... قول الزُّور همان غناء است » . (2)

7- حمّاد بن عثمان از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که :« از او پرسیدم از « قول الزور»، فرمود: از آن جمله است گفتار مردی به کسی که آوازه غناء می خواند: « أحْسَنْت »، خوب خواندی. » (3)

روایات دیگری نیز هست که آن چه تاکنون جمع کرده ایم 14 عدد می شود و در فصلی جدا گانه که متون روایات با سندش هست می آید إن شاء الله.

ضروریّات دین است که منکر آن محکوم به کفر است.

4- آیات قرآن و اخبار و احادیث دلالت بر حرمت آن می کند .

5- اخبار بر حرمت غناء به قدری زیاد است که بعید نیست ادُّعاء شود که آن ها از اخبار متواتره است و یقین به صدور آن هست که احتّیاج به تنقیح سند ندارد، اگرچه بعضی از آن ها سندش غیر معتبر باشد.

6- ظاهر آن است که حکم غناء عام است و شامل همه اقسام می شود و اختصاص به بعضی ندارد، بلکه از شیخ مفید ظاهر می شود اجماع است بر اطلاق حکم و از بعضی نقل شده اطلاق حکم را از همۀ علماء دانسته اند.

و از موارد مختلفه استعمال غناء می توان استفاده کرد که غناء آوازه های هنری موسیقی است که در جهتی از جهات تحریکی موسیقی ترتیب یافته باشد.

مثلاً در روایت عبد الله بن عبّاس از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله راجع به مردم آخر الزّمان است که قرآن را به غناء می خوانند. (1)

غناء در قرآن را نمی توان گفت برای آن طرب که موجب انگیزش شهوت است می خوانند بلکه نوعی دیگر از موسیقی که مناسب قرآن است.

یا مثلاً روایاتی که در مذمّت ( نائحه ) خوانندگان نوحه بر مردگان است مانند روایت علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر علیهما السَّلام که گوید: از او پرسیدم راجع به نوحه، آن حضرت آن را کراهت داشت. (2)

با این که نوحه خوان بطور طرب انگیز شهوانی نمی خواند، بلکه بطور گریه آور برای خوش آمد باز ماندگان، ولی با این حال صاحب « وسائل الشیعه » قدّس سرّه یکی از احتمالاتِ روایت را خواندن نوحه بطور غناء ذکر کرده.

در کتب لغت و هم چنین در کتب فقهیه بطور مختلف در تفسیر غناء نظریّه داده اند چنان چه در سخنان محقِّق قمی نقل شد.

ص: 266

ولی ما بهتر دانستیم تفسیر آن را از همین آیات که روایات آن را به غناء تفسیر کرده بود استفاده کنیم.

ما از یک طرف از روایات گذشته دانستیم که این آیات دربارۀ غناء است و مصداق « قول الزور » که سخن آیات بر آن وارد شده همان غناء است و یا آن که اقّلاً یکی از مصادیق آن است.

و از طرف دیگر با حساب دقیقی که در قرآن برای واژه های آن هست می توانیم هم حقّیقت غناء را بفهمیم و هم راز حرمت آن را از نظر قرآن، و پس از روشن شدن آن، نه احتّیاج به تفسیر فقهاء و نه اهل لُغَت پیدا نخواهیم کرد و از سردرگمی نجات خواهیم

اکنون برای بیشتر روشن شدن تفسیر آیه ابتدا مکرراً اشکال آقای دکتر شریعتی را درباره این آیه ذکر می کنیم و سپس جواب آن و بعداً بطور مشروح تر به تفسیر آیه می پردازیم.

دو اشکال آقای دکتر شریعتی :

1- غناء آواز است و صدا و صوت نه گفتار در صورتی که « قول الزوزُّ » به معنی گفتار و حرف مفت و بیهوده است.

2- کلمۀ « زور » به معنی مفت و بیهوده است.

بالاخره موسیقی است که اثر خود را می کند نه معنی، نهایت آن که اگر معانی شعر با نوع موسیقی هم آهنگ باشد، بر تأثیر موسیقی می افزاید.

و لذا است که همین نوع موسیقی اگر از سایر آلات موسیقی نیز به صدا درآید همان اثر را می کند پس صدا است که اثر موسیقی می دهد، نه گفتار.

پس چرا امام باقر و امام صادق علیهما السَّلام « قول الزور » را تفسیر به غناء فرموده اند؟

و امّا بنابر اشکال دوم که زور به معنی مفت و بیهوده است.

روی این اشکال ،آیه ولو تفسیر شود به « غناء » به معنی موسیقی در آوازه ولی باید آن را اختصاص داد به آن آوازه های هرزه و بیهوده ای به قول ایشان « کولی ها و مطرب ها » - که برای سرگرمی و یا تحریک احساسات شهوانی و هرزگی و بی بند و باری به کار می رود.

و امّا اگر در راه امور مفید و سازنده و اجتماعی و یا اخلاقی و یا جنگی و یا به اصطلاح عرفانی و مانند آن به کار رود آن را نمی توان بیهوده و مفت و منطبق با آیه شریفه دانست چون آن مثبت و سازنده است.

و اساساً چرا این نوع موسیقی سازنده که گاهی از هزاران دلیل خشک منطقی و علمی و فلسفی سازنده تر است را باید حرام دانست؟ این یک نوع هنری است علمی و آثار آن هم صحیح و عقلی و بجا و مؤثّر و با چنین حالی چرا باید آن را اسلام حرام کند؟

اسلام که احکّامش از جانب خدواند دانا و حکیم صادر شده و روی قواعد دینی و عقیدتی شیعه اثنی عشریه عدلیه همۀ احکّام آن به حساب منافع و مصالح و یا مضرّات و مفاسد ملحوظه نسبت به مردم است و باید علم آن را مردود و نامعقول نداند، چطور در مورد موسیقی های مؤثّر و سازنده می توان پذیرفت که اسلام آن را تحریم کرده است؟

این ها اشکال 1 و 2 با قدری توضیحات بیشتر.

ص: 268

و روغن و نه فتیله و نه آتش زدن هست با این حال به لامپ برق در فارسی « چراغ » و در عربی « سراج » و « مصباح » گفته می شود چون همان خاصّیت را دارد که روشن کردن است و یا واژۀ ترازو در فارسی و میزان در عربی بر چیزی گفته می شد که دارای دو کفه بسته شده به طناب که هر یک بر سر تیرچه ای و وسط آن تیرچه یک ریسمان برای وزن کردن ثقل اجسام بود، ولی چون به عنوان هدف سنجش این واژه وضع شده الآن بر باسکول و میزان الحراره و غیر هما که این هدف را تأمین می کند بدون هیچ عنایت مجاز استعمال می،شود و مانند آن در لغات مختلف در هر زبانی هست که با تغییر وسایل واژه عوض نشده و هم چنین در لغاتی که دلالت بر حرکات و معانی و امثال آن می کند.

اتّفاقاً واژه های « قول »، « گفتار » و « کلمه »، « کلام »، « سخن » نیز از همان واژه هائی است که به حساب خاصّیت و تأمین هدف در محدوده خاصّی حقّیقت پیدا می کند.

ما در فارسی بسیار اتّفاق می افتد لفظ « گفتار »، « گفت »، « می گوید » و امثال آن را به کار می بریم بدون هیچ مجازگوئی در صورتی که اصلا لفظی و سخنی در بین نبوده، مثلاً کسی که کف دستِ خود را به پائین به طرف شما تند و تند حرکت می دهد می پرسید: چه « می گوید »؟ جواب می دهند: « می گوید بیا »، و برعکس به طرف بالا تند و تند بر می گرداند می پرسید چه « می گوید »؟ جواب می دهند « می گوید: نیا »؛ و هم چنین در اشاراتِ چشم و ابرو و سر و امثال آن نیز « گفت »، « می گوید »، « مگر نگفتم »، « تو گفتی »، « مگر نگفتی »، « من گفتم » استعمال می شود.

در قرآن نیز چنین استعمالات بسیار است مانند : ﴿ وَ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ ﴾ و ﴿ إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَيْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ اَنْ تَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ﴾ و ﴿ يَوْمَ نَقَولُ لِجَهَنَّمَ هَلْ اِمْتَلاتِ وَ نَقُولُ هَلْ مِنْ مَزید﴾ و ﴿ فَقَالَ لَهَا وَ لِلأرضِ ائْنِيَا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قَالَنَا آتَيْنَا طَائِعِینَ ﴾ و ﴿ قُلْ لَوْ كَانَ البَحْرُ مِداداً لِكَلِمَاتِ رَبِّی لَنَفِدَ البَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمَاتُ رَبِّی ﴾ در همه این ها « قول » و « کلمات » و « کلمه » استعمال شده، بدون آن که لفظ و حتّی نوعاً صدائی در کار باشد .

ص: 270

گزافی است « العیاذ بالله » یا حقّیقت دارد؟

آیا موسیقی تنها صدا و آواز است؟

این جا لازم است نظر به موسیقی بیاندازیم ببینیم آیا موسیقی تنها بلند کردن صدا است و یا هر صدای خوشی است چه از حنجره انسان یا بلبل و پرنده خوش صدا و چه از آلات موسیقی و یا بوق ماشین و یا غیره یا نه بلکه هنری آموختنی و علمی است که هنگامی که در صدا به کار برده شود آن صدا دارای یک نوع تأثیرات روحی در شنونده می گردد.

حتماً از قسم اول نیست بلکه موسیقی دان ابتدا در ذهن خود معانی و حالاتی را ی کند و با مهارت فنی که دارد می داند چطور به وسیلهٔ صدائی موسیقی و ساختن آن صدا آن حالات و معانی را از هر نوع که هست منتقل به اعصاب ادراکی شنونده بنماید و او را تحت تأثیر آن نوع موسیقی قرار دهد گاهی موسیقی شهوانی و عشقی، و موسیقی غم انگیز و اندوه بار و گاهی جنگی و سلحشوری، و گاهی عرفانی و رهبانی و غیر ذلک.

ما حتماً نمی توانیم موسیقی را تنها صدا و آوازه توخالی بدانیم، مانند الفاظ بی معنی، و الّا هر آوازی را موسیقی می گفتند .

البته موسیقی خود لغت و زبان خاصّی دارد که موسیقی دان آن را می آموزد و می داند که با چه نوع حرکت آواز می تواند شنونده ای را محزون و غمگین و یا شاد و خرّم و یا غرق در هوس و عشق و شهوت و یا گریان و یا به عالم عرفان خیالی... ببرد.

موسیقی دان می داند با حرکت دادن تار های آلات موسیقی چه معانی را در دل شنونده ببرد و یا با چه نوع دمیدن در نی و بوق چه آشوبی در روح شنونده ایجاد کند و یا با چه نوع چوب زدن به طبل و دهل و یا کوبیدن دو لنگه سنج چه حالی در شنونده بسازد و مانند حربه های جنگی که هر یک به نوعی دشمن را از کار می اندازد، یکی سوراخش می کند یکی قطعه قطعه و دیگری می سوزاند و دیگری خفه اش می کند و.... موسیقی هم هر نوعی عملی با قوای ادراکی انجام می دهد که اگر آن شنونده فاقد ادراک باشد موسیقی بی تأثیر خواهد بود.

ص: 272

موسیقی هنری است که موسیقی دان آن حالتی را که می خواهد به وسیله موسیقی در شنونده تزریق کند ابتداء در ذهن خود آن حالت را تصوّر و ترسیم می کند و ثانیاً کیفیت موج دادن صدا و کوتاه و بلند کردن آن را به وسیله آلات موسیقی که چنین حالتی را در شنونده بر می انگیزد و آن را قبلاً آموخته است در نظر می گیرد، سپس با مهارت خاصّ به وسیله آن صدای موسیقی آن حالت را در دل شنونده می سازد .

پس ، از یک سو آن حالات مختلفه ساخته شده از موسیقی که مانند معانی الفاظ است منتهی با الفاظ اداء نمی شود بلکه با موج های صدای موسیقی چه آوازه و یا صوت های آلات موسیقی موسیقی ساز از دل خود به دل شنونده منتقل می کند و او را تحت تأثیر همان حالات قرار می دهد و تفاوتی که بین دلالت الفاظ بر معانی و بین تأثیر صدا های انواع موسیقی هر نوع بر حالتی خاصّ است آن که دلالت الفاظ بر معانی جعلی و ساختگی است بدون هیچ رابطۀ طبیعی بین دالّ و مدلول، ولی تأثیر اصوات موسیقی نسبت به آن حالاتی که در شنونده تولید می شود تا حدودی طبیعی است و طبع آن صدا برانگیزنده آن حالت است در شنونده و با آهنگ های خود آن ذوق و غریزه مورد نظر را بیدار می کند و بطور هم آهنگ به پیش می رود.

و از سوی دیگر چون صدا های موسیقی در روح و قوای ادراکی شنونده تأثیر می کند و آن را در عوالم گونا گون و مختلف حالات روحی و فکری بر می انگیزد، لذا آن چه در قوای ادراکی پیدا می شود از نوع خیالات و اوهامی است مانند معانی که از الفاظ و سخن ها در دل پیدا می شود، نهایت معانی و همی و ساختگی بدون اتّکاء به یک حقّیقتی و واقعیّتی ولی جاذبۀ موسیقی آن چنان است که آن را بهتر از واقعیّات در دل جامی اندازد و آن را چنان آرایشی می دهد که شنونده را کاملاً تحت تأثیر خود قرار می دهد و او را تزویر کرده و گولش می زند.

تا این جا دو موضوع روشن می شود :

1- گفتار ( قول ) اختصاص به سخنان لفظی ندارد و در جائی که انتقال معنی به دل شنونده از طریق دیگر غیر سخن و لفظ حاصل شود باز گفتار ( قول ) بر آن صدق می کند

ص: 273

« می گوید » و « گفتار » را می توان استعمال کرد.

2- موسیقی چه در آواز های انسان و چه در صدای دیگر آلات موسیقی باشد، تنها یک صدای مجرّد و بی محتوائی نیست بلکه دارای انواع و اقسام محتوا و معانی هست و برای هر نوع معنائی یک یا چند آهنگ و اسلوب موسیقی که رساننده آن معنی می باشد موجود است و با همان اسلوب خاصّ صوتی و هنری آن معانی در دل شنونده ایجاد می شود و عیناً مانند الفاظ و سخن که با حرکت زبان و سایر مخارج حروف در دهن و حلق و موج دادن نفس در آن ها تولید می شود به آن وسیله تولید معنی در دل شنونده می کند، موج های صدای موسیقی هم همان طور تولید معنی در دل شنونده می کند،نهایت در سخن واژه های آن وضعی و ساختگی است که واضع لغت آن را وضع کرده، ولی در موسیقی واژه های آن طبیعی ،است مانند صدای نالیدن مریض که ایجاد تأثر در دل شنونده می کند و فریاد خشمناک که حالت تهیج در شنونده می آورد.

و با این توضیحات فکر می کنیم اشکال اول آقای دکتر شریعتی کاملاً حل شده ،باشد و این که حضرت امام باقر و امام صادق علیهما السّلام آوازه های موسیقی را مصداق « قول الزُّور »، یعنی گفتار تزویر شده تفسیر کرده اند، نه تنها بجا است، بلکه عمق دانش و علم آن دو بزرگوار را هم به علوم و سخنان و بیانات قرآن و هم به دقائق موسیقی و جنبه های تخریبی و مضر و فریبائی آن می رساند و این که علوم ائمّه طاهرین علیهم السَّلام از همان منبع وحی و علم الهی سرچشمه می گیرد و باید همان ها مفسر قرآن باشند.

پس موسیقی با وجدان و ذوق شنونده سخن می گوید و هم او را تحت تأثیر سخنان خود قرار می دهد و در حال گفتار ،است ولی با واژه های مخصوص به خود، و نمی توان گفت موسیقی تنها صدا و آواز است.

و ضمناً این هم معلوم باشد که گفتار داشتن موسیقی در آوازه، نه به حساب آن است که آوازه خوان گفتار را از شعر و یا نثر مورد آوازهٔ موسیقی خود قرار داده و با آن ترنُّم می کند، بلکه خود آوازۀ موسیقی و صوت آن دارای معانی مختلفه، از عشق و شهوت و یا حُزن و اندوه و غیره می باشد که در دل شنونده القاء می کند و با این حساب است که به آن «قول الزوّر » یعنی گفتار مُزوّرانه و تزویر شده گفته می شود.

ص: 274

کرده اند ولی ما ممارست و دقّت نظر می توان حقّیقت را به دست آورد .

مثلاً در مجمع البیان در سوره فرقان از زجاج که یکی از ائمّه علم عربیّت است نقل می کند که گفته است :

« الزُّور فى اللّغة الكذب و لا كذب فوق الشرك » ، یعنی « زور » در لغت دروغ را می گویند و دروغی بالا تر از شرک نیست.

در « اقرب الموارد » یک جا می گوید: « زور » دروغ و باطل را می گویند، و جای دیگر می گوید: « زوّر فلان، زیّن الكذب و الشیء حسّنه و قوّمه »، یعنی: « تزویر کرد فلانی، آرایش داد دروغ را و زینت کرد آن را » و معنی دیگر: چیزی را نیکو کرد و قیمت گذاری کرد.

در « مصباح المنیر » فیّومی که نوعاً به حقّایق معانی بیشتر توجّه کرده، چنین می گوید « زوّر کلامه أى زخرفه و زوّرت الشیء أصلحته خیراً كان أو شرّاً و زوّرت الكلام فی نفسی هیّأته »، تزویر کرد کلامش را یعنی زرنگاری و آرایش کرد سخن خویش را، و تزویر کردم چیزی را یعنی اصلاحش کردم چه خیر بوده باشد یا شر، و کلام را در دل تزویر کردم یعنی آماده اش کردم.

راغب اصفهانی در « مفردات القرآن » ابتداء می گوید: « تزاور عن كهفهم، أى تمیل »، یعنی: خورشید از غار آن ها ( صحاب کهف ) تمایل پیدا می کند، و بعد از سخنانی چنین می گوید: « و قیل للكذب زور لكونه مائلاً عن جهته »، یعنی: دروغ را از آن جهت « زور » می گویند که از جهت خود متمایل و منحرف است.

شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی قدّس سرّه در تفسیر « تبیان » چنین می گوید: « الزّور تمویهُ البِاطلِ بِمَا يُوهِمُ أَنه حَقٌّ »، یعنی: « زور » عبارت است از زرنگاری و آرایش دادنِ باطل را به طلا که طلا مالی کنندش آن چنان که آن باطل دروغین را جلوۀ حقّ بدهند و به توهم اندازند که آن حقّ است.

به نظر می رسد تفسیر مرحوم شیخ طوسی قدّس سرّه بهترین بیانی است در تفسیر کلمۀ « زور »، و ضمناً نسبتاً جامع و کامل نیز هست.

« زور » اگرچه به معنی دروغ هم گفته شده، ولی ظاهراً با دروغ ساده تفاوت دارد،

ص: 276

و آن دروغ پرداخته شده و آرایش یافته را می گویند کلمه تزویر هم از همین مادّه است، که به معنی فریفتن ،است و هم چنین کلمۀ ،مزوّر که به معنی فریبا و فریبنده است. شهادت هائی که در دادگاه به ناحقّ داده می شود « شهادت زور » می گویند، زیرا به عنوان گواه و حاضر در کار به ناحقّ گواهی می دهد که یا در آن کار حاضر نبوده، و یا غیر آن چه دیده گواهی می دهد و موجب فریفتن می شود که داد گاه را بدان وسیله منحرف از رأی حقّ بسازد. پس گرچه شهادت ناحقّ و باطل را شهادت زور می گویند، ولی با درنظر گرفتن جنبه فریبائی آن .

پس چقدر از میانۀ همۀ تفاسیر آن چه مرحوم شیخ طوسی گفته است نسبتاً زیبا و جامع است که: « الزّور تمویة الباطل بمایوهم أنّه حقّ ».

بنابراین زور گاهی به معنی مصدری استعمال می شود که آن آرایش دادن به چیز دروغین و باطل و بی حقّیقت است بطوری که به شکل یک امر راست و واقعی و صحیح نمایش پیدا کند، و گاهی به معنی اسم مصدری ،است، که آن چیز باطل دروغین است که آن چنان زرنگاری و آرایش شده تا به صورت واقعی صحیح و راستین جلوه کند.

و در آن چند صفت هست :

1- دروغ و باطل و بی حقّیقت بودن.

2- زرنگار و آرایش یافته بودن.

3- تزویر و خدعه و مکر و حیله به کار بردن .

4- تأثیر سوء در مخدوعین ابتدءاً و پذیرفتن آن باطل بعنوان یک ،حقّیقت مگر هنگامی که کشف حقّیت برای آن ها بشود.

به حال ببینیم « قول الزّور » چه معنی پیدا می کند.

بنا بر آن چه تا به حال گفته شد روشن گشت که آن سخنی و یا صوتی و یا اشاره ای و یا چیز دیگری است که دلالت کند بر معنائی و آن معنا را در دل دیگران منتقل سازد، ولی معنائی دروغین به صورت پرداخته و آرایش یافته که بفریبد و خود نا آگاه تحت تأثیر خود قرارش دهد.

و امّا این که موسیقی چطور دارای چنین و صفی است که امام باقر و امام صادق

ص: 277

علیهما السّلام آیه « قول الزّور » را به غناء که موسیقی در آوازه است - و یا مُطلق موسیقی تفسیر فرموده اند؟

فکر می کنم شما بتوانید با در نظر گرفتن آن چه گفتیم، خود قضاوت کنید که موسیقی چطور دارای چنان خصوصیّتی است ولی با این حال توضیح بیشتری عرض می کنیم .

مصیبت های گذشته را برایش توضیح داده؟ اگر دقّت فرمائید موسیقی هیچ یک از این کارها را نکرده بلکه با تحریکات خود یک دنیا غم و اندوه دروغین بی اساس در روحیهٔ ،او با نیرنگ موسیقی ،آفریده که هیچ اساس واقعی ندارد و جز ذهنیّات خیالی که اعصاب ادراکی او را اشغال کرده و به رنج آورده چیزی دیگر نیست، که کمی پس از تعطیل موسیقی آن اندوه و غم برطرف شده و تنها اعصاب به حال فرسودگی می ماند.

و هم چنین موسیقی های رزمی و جنگی که در جنگ ها برای برانگیختن روح سلحشوری سربازان نواخته می شود و او را به جنگ تشویق و آماده می کند و در راه جان بازی مهیّا می گردد، چه جنگ در راه صحیح باشد و چه غلط، او را متهوّر و منقلب و دل باخته جنگ می کند که جان شیرین و زندگی با زن و فرزند و پدر و مادر و آن همه دل بستگی های عطوفتی را نادیده گرفته و تن خود را هدف و آماج تیر های دشمن کرده تا بالاخره در آن زخم های رنج آور در خاک و خون غلتیده تا جانش از دستش برود. آیا این همه سلحشوری و جان بازی و فدا کاری که از تحریکات موسیقی حاصل می شود، متّکی به چه حقّیقتی است؟ آیا موسیقی چه منطقی و چه دلیلی برای این جانبازی آفرید؟ این ،موسیقی که ممکن است به دست عُمّال جنایت کار و قدرت طلبان و ستم کاران و سلطه جویان برای بقاء ریاست و بهره کشی از مردم بیچاره انجام گیرد و خود را بدین وسیله بخواهند از مخالفین خود آسوده نگه دارند و چند روزی بیشتر به بهره کشی و عیش و نوش و فساد و هرزگی خود ادامه دهند آیا این سرباز را به چه دلیل تشویق به کشته شدن کرد؟ آیا این موسیقی های محرِّک او را به چه راه سود مندی راه نمایی کرد؟ اگر دقّت فرمائید می بینید هیچ .

تنها تحریکاتی، اعصابی در او انجام داد تا او را برانگیخت و فریفت و در هوای اوهام و خیالات بی اساس غرقش کرد تا سرحد جان بازی نه منطقی به او تفهیم کرد که او را دل گرم کند، و نه آینده خوش آیندی پس از مرگ با دلیل برایش نوید داد، و نه و نه....

نان و هم چنین موسیقی های رُهبانی و به اصطلاح عرفانی، که به قول خودشان روح عرفانی را بر می انگیزد و حالات عرفانی و پرواز های روحانی می سازد و به قول آقای دکتر شریعتی « سمفونی پنجم را وقتی مرد آهنین آلمان بیسمارک می شنود، اشک بر

ص: 279

آرایش شده را * در حالی که از هر انحراف به چپ و راست به سوی راه مستقیم باز گشته اید برای خدا، و در حالی که شریک آورنده ای برای خدا نباشید، و کسی که همتا و شریک برای خدا به حساب بیاورد پس چنین است که گویا از آسمان سر نگون شده و افتاده ( که در این حال ) پس او را می رباید پرنده ای و یا آن که باد او را می برد در جائی بسیار دور * این مطلب را بگیر و داشته باش و کسی که بزرگ دارد و تعظیم کند شعارها و نشانه های بزرگی خدا را پس این کار از تقوا و ایمان و خویشتن داری دل ها سرچشمه گرفته است که مالکیت نفس در مسیر ،ایمان چنین کاری را زایش می کند ».

گونه اش می دود و با حالتی تأمُّل آمیز و عمیق عرفان گونه می گوید: در این اثر تمامی اسرار حیات و پیچ و خم های ناپیدای روح آدمی و بازی شگفت تقدیر را می شنوم ».

باید توجّه عمیق کنیم که آیا موسیقی می تواند اسراری از حیات به انسان بیاموزد ؟ و یا تنها فکر را در عوالم خیال بافی عرفانی به حرکت در می آورد؟ موسیقی که شناختی به انسان نمی دهد و در آن راه نمائی علمی و فلسفی و یا عرفانی علمی و عملی نیست، نه راز و نیاز و نیایشی است به درگاه پروردگار جهان ،آفرین، و نه راه نمائی علمی، پس از کجای موسیقی اسرار حیات و پیچ و خم های ناپیدای روح آدمی و بازی تقدیر را او می شنود؟ آیا یک درس نخوانده بیسواد نیز از آن موسیقی همان را می شنود، که بیسمارک می شنید؟ آیا آن ،موسیقی به هر شنونده ای همان درس ها را می دهد و در دل هر شنونده ای ذهنیّات یک سان است؟ یا آن که هر کسی به حسب حال و شرایط خود تخیُّلات خاصّی در ذهنش تولید می شود؟ و آن چه بیسمارک می گفته تنها ذهنیّات خودش بوده که هنگام تحریکات اصوات موسیقی در دلش پدید آمده، و از طرفی دیگر موسیقی که تنها یک حالتی در انسان بر می انگیزد چطور ممکن است به اسرار حیات آشنا کند؟ خود موسیقی دان که گرداننده آن است و این کارها را می کند، به اسرار حیات نرسیده، تنها آموخته که چطور با وسایل موسیقی با روحیّه شنونده بازی های گونا گون کند، گاهی به عشق و گاهی به رزم و گاهی به بزم و گاهی به شهوت جنسی و گاهی به بیعاری و بی بند و باری و گاهی هم بازی عرفانی مآب به روح شنونده بیافریند و او را به آسمان انواع خیال بافی های دروغین به پرواز درآورد، گرچه در آن هنگام که در اثر شنیدن موسیقی غرق در این حالات می شود، خود حس نمی کند در چه عالمی است، و یک نوع واقعیت در خود حس می کند و فکر می کند واقعاً یک نوع تلطیف روحی عرفانی مثلاً برای او پیدا شده مانند رؤیا و خواب های پریشان سحر گاهی که در حین دیدن خواب نمی توان تشخیص داد خوابی می بیند نه ،واقعیت ولی پس از بیدار شدن و پس از نجات از چنگال تسخیری اصوات ،موسیقی می توان ارزیابی کرد که این ها واقعیت ،نبوده بلکه تنها رؤیا بوده و یا حالات تخیُّلی تولید شده از موسیقی و پس از گذشت آن علل و اسباب و شرایط همۀ آن حالات از بین رفت.

ص: 281

پس می توانیم توجّه پیدا کنیم که سخنان موسیقی که با آن واژه های هنری و زیرو بم و موج های صوتی دلنشین و نافذ در روح سخن می گوید، سخنانش « قول الزّور » و گفتاری دروغین و فریبنده است و انسان را که علاقه به عرفان دارد، با فریب به بیابانی خشک و بی آب ولی آب نمای عرفان می برد که پس از خاموش شدن اصوات ،موسیقی وقتی چشمش را می مالد اثری از آبِ حیات عرفان مشاهده نمی کند و خود را در بیابان خشک جهل و نادانی خواهد یافت و در آن سرگردان چون در واقع عرفان و شناختی در روح نیافشانید، بلکه فقط خیالاتی مانند کف روی آب و هیجانی زود گذر و شورشی بی پایه و وجدّی بی اساس بود و با تمام شدن ،موسیقی رفت و اثری از آن باقی نماند.

در توضیح آیات مربوطه به قول « الزّور » إن شاء الله مطلب بیشتر روشن خواهد شد.

سپس درباره حلّیت گوشت و جثّه مذبوح بعضی چهارپایان، و عدم حلّیت در برخی دیگر که خود قسمتی از حدود و مرز های خدائی است، یادی کرده: « وَ أُحِلَّتْ لَكُمُ الأنعام »، که از بحث ما خارج است بعداً مطلب را با کلمۀ « فاء » (1) پیوند می دهد به مقدمه ای که ابتدا ذکر کرده و بدین طریق در ادامه سخن، دو حکم لازم الحفظ که دوشادوش هم دیگر در اهمیّت و در آثار می باشند و هر دو به یک چیز می رسند را ذکر می فرماید : که یکی « فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأوْثَانِ » و دیگری « وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورَ» می باشد؛ یعنی اوّلاً پس اجتناب کنید از هر پلیدی که آن ثبت ها است و یا از بت ها سرچشمه می گیرد؛ ثانیاً و اجتناب کنید از گفتار دروغین آرایش یافته

و واقعیت جهان هستی را که متحرّک به سوی کمال و رشد که راه صحیح پروردگار است، گم کرده و به آسمان خیالات و اوهام به کمک قدرت تحریکی موسیقی درآمده و در آن جا معلَّق و از این سو بدان سو به حرکت بی اراده درآمده و هرآنی موج های اصوات موسیقی او را به فضائی پرتاب می کند؛ گاهی به فضای عشق و شور، گاهی به فضای غم و اندوه و گاهی به فضائی عرفانی نما و غیره از آسمان های تخیُّلات ذهنی .

و هر دو، چه بت پرستی و چه موسیقی پرست، مُشرک به پروردگارند و از مسیر و راه او منحرف، و پس از آن به زیان خود و به زیان رشد و تکامل خود گام می نهند و مسلمانی که خود را تسلیم راه نمائی های پروردگارش کرد، باید از هر دو اجتناب و پرهیز نماید .

« حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِکین به »، حنیف کسی را گویند که از گم راهی به سوی راه صحیح و مستقیم روی کند و جمع آن « حنفاء » است، بنابراین معنی چنین می شود که پس از پرهیز از بت پرستی و پرهیز از گرایش به موسیقی خود را در حال انصراف از آن دو راه غلط، متوجّه به سوی راه مستقیم و صحیح هموار کنید، و آماده برای خدا که مجمع کمالات لان هائی است بنمائید بدون آن که برایش شریک بتراشید .

زیرا آن چه شریک به حساب او بیاورید نیست جز اوهام متراکم ذهنی بی پایه ای که قوّه واهمه در اندرون مغز شما ساخته و هیچ اساس و پایه ای در جهان هستی برای آن نیست. این جهان هستی که همۀ پدیده های آن از یک ذرّه اتمی گرفته تا یک منظومه ،شمسی تا یک کهکشان تا همه کهکشان های کشف شدۀ مرئی و نامرئی، همه و همه در یک نوع حرکت و هم آهنگ و در راه پیشرفت گویای یک اراده ای که حاکم بر همه است و حاکی از یک پروردگار که همه را در مسیر ترقی و کمال به تکاپو و فعّالیّت و حرکت درآورده است می باشد پس کسی که از این همه واقعیت ها چشم پوشی کند و خود را سرگرم خیال بافی پوچ بت پرستی و یا موسیقی های اوهام ساز و خرافه تراش و انگیزه های دروغین آن کند، جز آن که خود را در فضائی خالی از واقعیت های هستی و در آسمان معلق که پایش به هیچ جا استقرار ندارد کرده باشد، چیز دیگری نیست.

ص: 286

آن چه ملاحظه شده سرعت حرکت است ( در سقوط ) با فشار و زور و پی درپی گام های هم در لفظ، با کلمۀ فاء که دلالت بر تعاقب و پی در پی بودن دارد، و هم در منظره خارجی با سرعت ربودن آن طوری که طریقهٔ قرآن است در مجسّم کردن مطلب .

« و این صورتی است که نسبت به حال مشرک بالله صادق می آید که او از افق بلند ایمان به سوی نابو دی و برچیدن هستی خود ساقط می شود زیرا ستونی که به آن پابرجا بود و خاطرش مطمئن از دست می دهد که آن ستون توحید باشد، و ایمن گاهی را که در آن استقرار داشت و پناهگاهش بود از دست داد که در این هنگام پرنده های درنده از هوا های نفسانی می ربایندش و اوهام نیز او را مانند باد از این سو بدان سو پرتاب می کند، و حال آن که او مُستَمسکی که دست به آن بیاویزد ندارد و استقراری نیز به آن قاعده ثابته ( قاعده توحید ) که او را وصل به این جهان هستی که در آن زندگی می کند، ندارد ». (1)

« و المعنى فی ذلك انه فی مقابلة قوله فقد استمسك بالعروة الوثقى لا انفصام لها فالمشرك بعكس هذا الوصف فلم یستمسك لكفره بما فیه أمان من الخرور و نجاة من الهوى و اختطاف الطّیر فصار كمن خرّ مِنَ السّماء فهوت به الریح فلم یكن له معتصم. » (2)

خلاصه ترجمه : « معنی تشبیه آیه آن است که مشرک در مقابل آن که متمسِّک به عروة الوثقی است که بریدگی ندارد، مشرک بعکس این صفت است و متمسِّک به چنین چیزی که او را ایمن از سقوط و ربودن پرنده باشد نیست چون کفر ورزیده، لذا او مانند آن کسی است که از آسمان به زیر افتاده و باد ببردش و حافظی نداشته باشد. »

در تفسیر فخر الدّین رازی (3) تنها سخنان زمخشری (4) در « کشّاف » را نقل می کند :

« قال صاحب الكشّاف ان كان هذا تشبیهاً مركّباً فكأنه قیل من اشرك بالله فقد اهلك نفسه اهلاكاً لیس ورائه هلاك بأن صوّر حاله بصورة من خرّ مِنَ السّماء فاختطفته

ص: 290

الطّیر فتفرقت أجزائه فی حواصلها او عصفت به الرّیح حتّى هوت به فی بعض المهالك البعیدة، و ان كان تشبیها مفرّقاً فقد شبه الإیمان فی علوّه بالسماء و الّذی ترك الإیمان و اشرك بالله كالساقط من السّماء، و الأهواء الّتی تتوزّع أفكاره بالطّیر المختطفة و الشّیطان الّذی یطرحه فی وادى الضّلالة بالرّیح الّتی تهوى بما عصفت به فی بعض المهاوى المتلفة .» (1)

ترجمه : امام فخر رازی نوشته که « صاحب « کشّاف » - زمحشری گفته: اگر از نوع تشبیه مرکّب ،باشد مثل آن است که گفته شده مشرک با شرک خود را هلاک کرد هلاکی که بیش از آن هلاکی نیست و در این هلاکت شکل آن را به دو صورت آورده، یکی مانند کسی که از آسمان به زیر افتد و پرنده او را ربوده و در شکم آن پرنده اعضایش متلاشی شود، و یا باد ببردش در بعضی اماکن هلاکت بار دور و اگر تشبیه مفرّق (2) باشد، پس ایمان را تشبیه به آسمان در بلندی ،نموده و کسی که ترک ایمان با شرک آوردن نماید به کسی که از آسمان بلند ساقط شود و هوا های نفسانی که افکارش را حبس می کند به پرنده رباینده و شیطانی که او را در دره گم راهی پرتاب می کند به طوفان باد که او را ببرد در گودال های تلف کننده

ص: 291

این ها قسمتی از سخنان مفسّرین عالی مقام از شیعه و سنی بود از قدماء و معاصرین.

اکنون این آیات را با بررسی تازه ای ملاحظه کنیم ببینیم وجه شبه این تشبیه چیست؟ چه چیز را به چه چیز در چه جهت تشبیه فرمود؟

باید دانست که سخن را باید از « فاجتنبوا الرجس » ملاحظه کرد با تفسیری که در روایات از « قول الزّور» کرده و در تفسیر های فوق الذکر این جهت مورد توجّه نیامده.

قبلاً استظهار کردیم که « فاء - فاجتنبوا » بر آیه « و من یعظم حرمات الله فهو خیر له عند ربه » تفریع شده که رعایت حرمات الهی برای رعایت کننده در رابطه با پروردگارش که او را می پروراند شایسته تر است ( و روی این اصل ) پس اجتناب کنید از هر پلیدی که از جنس بت ها است و یا از آن ها ناشی می شود و اجتناب کنید از موسیقی در آوازه و یا هر موسیقی که آن گفتاری است و القاء هائی فریبنده دروغین آرایش یافته.

و در حالی که باشید ،حنیف و از انحراف به آن دو سو ( چپ و راست ) خود را به راه مستقیم درآورید برای خدا، در حالی که مشرک به خدا نباشید.

بنابراین، دو خط انحرافی، یکی بت ها و دیگری موسیقی است، که هر دو هم از راه مستقیم منحرف می سازد و هم موجب شرک است که در این دو جمله حالیه تحفظ از آن را گوش زد فرموده « حنفاء لله - غیر مشرکین به ».

از این جا روشن می شود که هم بت ها موجب انحراف از صراط مستقیم و موجب شرک به خدا می شود و هم موسیقی این دو خصلت « انحراف » و « شرک » را داراست و هر دو هم ردیف هم می باشند.

بعداً یک حکم کلّی برای هر دو نوع شرک ( شرک از راه بت ها و شرک از راه موسیقی ) فرموده و ضرر هر دو را تحت یک عنوان بیان فرموده که:

﴿ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَكَانٍ سَحیق ﴾

این شرک که در این آیه « و من یشرك » روی آن تشبیه آورده نوعی است که بت ها و موسیقی را با همتا ساختن هر دو را شرک دانسته، و در شرح « قول الزّور » گفتیم هنری را که از موسیقی یاد کرده که القائات فریبنده دروغین است، بعداً به عنوان شرک بر آن سخن می گوید. پس نوع شرک در این آیه از نوع تخیُّلات ذهنی است که یا از گرایش

ص: 292

به بت های خدانما و یا از گرایش به موسیقی که القائات دروغین فریبنده حقّیقت نما دارد، نشأت می گیرد.

می گویند ».

﴿ سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَ لَا آبَاؤُنَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ شَيْءٍ كَذَٰلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّىٰ ذَاقُوا بَأْسَنَا ۗ قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا ۖ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ﴾ . (1)

ترجمه :« در آینده مشرکین خواهند گفت اگر خدا می خواست ما و پدران مان مشرک نشده و چیزی را حرام نکرده بودیم این چنین گذشتگان قبل آن ها نیز تکذیب کردند تا آن که چشیدند عذاب ما را بگو آیا نزد شما دانشی هست که برای ما آن را اظهار کنید ( و گفته خود را ثابت کنید - نه - )، شما تنها پیروی از ظنونِ ذهنی خود می کنید و شما تنها دروغ می گوئید ».

ما اگر شرک را در هر مظهری از مظاهر آن دقیقاً حساب کنیم، خواهیم یافت که بازگشت آن جز به اوهام گرائی و خرافه پرستی نمی رسد، و انسان خود را اسیر توهُّمات بی اساس خود می کند که آن اوهام یا مستقیماً ساختهٔ خود او است و یا از دیگران به اوتزریق شده، و الّا در هیچ پدیده ای از پدید های هستی دعوتی و جاذبه خدائی نخواهیم دید، و همه آثار نیازمندی در چهره دارند و مسخّر یک ناموس و یک نظم و قانون و گویای از یک برنامه و یک تدبیر و بالاخره گویای از وجود یک مدبّر محیط بر همه می باشند، ولی اوهام و خرافه های بی اساس حساب نشده ای دست و پاگیر گاهی انسان را اسیر در دام های عنکبوتی خود کرده و مگس وار او را شکار می کند و اساس بسیاری از بیچارگی های دست و پاگیر، همین اوهام پرستی ها است، و لذا هنگام هشیاری همه از دیدگاه گم شده و در جهان هستی نیز از آن اثری دیده نمی شود.

در قیامت که دیده ها روشن و صاف تر است چنین در قرآن ذکر می کند :

« به مشرکین گفته می شود : در چه زمینه ای بود که شما شریک برای خدا حساب می کردید، جواب دهند: همۀ آن ها از دیدگاه ما گم شدند، بلکه ما قبلاً چیزی را اصلاً نمی خواندیم همه اش خیالات غلط بود و از ذهن ما ناپدید شد، چون واقعیتی و حقّیقتی

ص: 294

با صفت خدائی در کار نبود ) این چنین افراد کافر و حقّ پوش را ( به سبب کار های ناپسند و گناهان شان ) خدا گم راه می کند ». (1)

مشرک از هوا های نفسانی پیروی می کند و حاضر نمی شود خود را تحت قوانین الهی و انسانی درآورد و لذا در جای دیگر قرآن سخنان بت پرستان را که نقل می کند و به دنبال آن می فرماید: « أَرَأَيْتَ مَنْ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ » . (2)

مشرک پس از تجمُّع و تراکم این اوهام شرک آمیز در مغزش باز رجوع به همین اوهام کرده و از آن اوهام و خرافات دیگری در خط سیر و مسیر زندگی می سازد، و آن را به عنوان یک مرام و مذهب بر می گزیند و خود را به آن پایبند نموده و سپس عصبیّت های جاهلانه در تشدید و تأکید آن می افزاید و در نتیجه تمام لغزش ها و تمام انحراف های فکری و عملی در تمام ابعاد زندگی او به همین خرافات کلاف پیچ گُمشده مربوط و متّصل خواهد شد.

موسیقی هم چنان چه در گذشته توضیح دادیم سازنده و برانگیزنده اوهام و خرافات در ذهن می گردد، و هرنوع موسیقی، نوعی محصولات خیالی در مغز ایجاد می کند و پس از پیدایش و برانگیخته شدن آن خیالات بی اساس، انسان را به آن مشغول و سرگرم و کار قوای درکی و فکری را تحت الشّعاع آن قرار می دهد، و هنگامی که مغز که مرکز تصمیم گیری های انسان است تحت تأثیر این بافته های خیالی شد، طبعاً تمام تصمیمات و در نتیجه تمام فعّالیت های او در همان مسیر، که اوهام و خیالات آن را هدایت می کند قرار خواهد گرفت .

مثلاً کسی که به وسیلهٔ موسیقی به عشق و شهوت برانگیخته شد، اقلّاً تا مدتی اسیر همان عشق و شهوت خیالی ساخته موسیقی شده و تمام اوضاع زندگی او را تحت الشُّعاع

ص: 295

خود کرده و یا مقدار زیادی به همان مسیر منحرفش می کند ، و هم چنین کسی که شور عرفانی خیالی بی اساس در روحیّه او به وسیلهٔ موسیقی برانگیخته شد مرتّب فکر او در آسمان خیالات و اوهام بی اساس گم راه نموده و برای او در زندگیش برنامه سازی می کند بدون این که هیچ یک از آن خیالات و یا برنامه ساخته شده از آن، مبتنی بر یک پایه علمی و شناخت صحیح باشد.

پدیده های جهان هستی است که بمانند حلقه های زنجیر به هم وابسته و پیوسته و هر یک به دیگری و بالاخره به تمام جهان هستی و از همان رابطهٔ واقعی به مبدأ آفرینش و خداوند عالم هدایت می کند.

و امّا اوهام و خیالات بی اساس هیچ رابطه به جائی ندارد و به هیچ جا کسی را هدایت نمی کند .

بنابراین بت پرستی و موسیقی پرستی به خرافه پرستی مربوط می شود و به غیر خدا پرستی می رسد و هر دو شریک است .

ضمناً یک نکته دیگری نیز ممکن است از آیه استفاده شود و آن این که نفرموده اجتناب از عبادت و پرستش بت ها ،کنید بلکه فرمود اجتناب کنید هر پلیدی را که از بت ها نشأت گرفته که فرا گیر همۀ خرافاتی شود که از ناحیه تخیُّلات ساختگی اطراف هر بتی است از احکّام و قوانین ساخته شده و نحوست ها و میمنت ها و کرامت ها و غیره که در سوره انعام مخصوصاً به قسمتی از آن چه قبل از اسلام در دوره جاهلیّت بوده سخن ،گفته، این ها همه ساختگی و تخیُّلات بی اساس است که بطور دروغین به بت ها نسبت داده می شود و آن ها را مبدأ و منشأ آن قرار می دهند، در صورتی که آن ها جز مطالب و همی ذهنی و تخیُّلات درونی، چیز دیگری نیست.

چنان چه درباره موسیقی نیز قبلاً توضیح دادیم که نی و طنبور و غیره، حکایتی و حدیثی که از صوت آن ها در ذهن پدید می آید همگی تخیُّلات ذهنی است که در ذهن پس از تحریکات موسیقی ساخته می شود و لذا در ذهن هر کسی شکل خاصّی می سازد که مناسب شرایط روحی و زندگی و اوضاع زمانی و مکانی او است، و در ذهن دیگری شکل آن مناسب وضع او خواهد بود

ص: 296

ولی، نه آن نوع تخیُّلات خدا نمائی برای بت ها و نه آن نوع اوهام و تخیُّلات برانگیخته از موسیقی هیچ یک متّکی به جهان هستی نیست، و تنها شَبَهی و نقشی است در ذهن و نه در جهان خارج از ذهن منشأ اثر است و نه جزئی از قافله وجود است، و نه با آن ها در رابطه است، بنابراین از همه جای هستی بریده و منقطع می باشد و از آن ها هیچ نتیجه ای نه به عنوان خالق و خدا و پروردگار و نه به عنوان مخلوق و جزئی از جهان پهناور هستی نیست .

و از سوی دیگر اگرچه انسان دلبسته به آن شده ( چه بت پرست و چه موسیقی پرست )، ولی از لحاظ ذهنی به آن اندازه ای که به آن دلبسته شده، از جهان هستی بریده است، اگر کلّی کلّی و اگر جزئی ،جزئی، ولی از لحاظ زندگی واقعی به همان جهانِ هستی واقعی وابسته است نه به ذهنيّاتِ تخیُّلی خودش؛ نان واقعی می خورد، نه تخیُّلی آب واقعی می آشامد، نه آب ،تخیُّلی و به همین ترتیب فیض وجود از مبدأ آفرینش و خداوند جهان هستی می گیرد نه از تخیُّلات ذهنی؛ و هم چنین اشباع غرائز جنسی و عشق و شهوت در موجودات خارجی مصرف می شود نه در تخیُّلات ذهنی ساخته از موسیقی؛ و معرفت و عرفان در رابطه با جهان هستی تحصیل شده و از آن فیض می گیرد نه از تخیّلات عرفان نمای ساخته از موسیقی و هكذا .

بله، فرق است بین کسی که عقیده و ذهنیّات و تصمیم و اراده و معرفت و شناخت و برداشت فکری او با جهان هستی مطابق و هماهنگ و یک نواخت باشد و بین آن که در تضادّ و نا هماهنگ ،باشد به طوری که عقیدۀ او طوری است و واقعیّت طوری دیگر تصمیم و اراده او تنها در درون ذهن او به فعالیت و سلسلهٔ اسباب و مُسبّبات جهان هستی هم راه خودش گرفته و می رود، نه آن انسان خیالی ادراکاتش در رابطه با جهان هستی است و نه جهان با او هم راه .

روی این حساب اگرچه وجود او از جهان هستی نبریده است ولی گویا بریده است و اگرچه به عنوان یک پدیدۀ هستی شعاع هستی از بلندای مبدأ هستی و خداوند جهان به او پرتو افکن است ولی به عنوان یک انسان که باید با عقل و درک و شعور به طور همه بعدی از انواع گونا گون تکامل علمی و عملی بهره هائی که درخور یک انسان

ص: 297

عاقل با رشد است بگیرد، محروم شده و از هدایت ها و بهره های گونا گون بریده و منقطع است و به وسیلۀ این دو عامل شیطانی ( بت ها - موسیقی ) دست خود را از همۀ فیوضات معنوی و مادّی جدا کرده و در فضای بی کران تخیّلات سر گشته و حیران و درمانده مُنفَصِل ساخته است.

با این بیانات اگر آیه شریفه را مجدداً در مقابل دید خود قرار داده و در آن تدبّر و تَعَمُّق نمائیم و در تشبیهی که از شرک کرده دقّت کنیم جلوۀ دیگری برای ما خواهد داشت

﴿ حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِینَ بِهِ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَكَانٍ سَحیق ﴾ .

( پس از اجتناب از هر پلیدی ناشی از بت ها، و پس از اجتناب از گفتار دروغین آرایش یافته موسیقی )در حالی که حُنَفائی باشید که از آن دو انحراف ( بت ها و موسیقی ) رمیده و به سوی راه مستقیم گرایش یافته برای خدا و در حالی که شریک آورنده برای خدا نباشید ( چون آن دو انحراف بت ها و موسیقی شریک آوردن برای خدا بود ).

و اگر کسی ( از آن دو انحراف به سوی بت ها و موسیقی نرهیده و روی گردان نشد ) شریک برای خدا آورد ( چه از قسم بت ها، و چه از قسم موسیقی )، پس همانند آن است که از آسمان در افتاده که در نتیجه پس از آن پرنده ای او را ( شکار کرده ) برُبایَدَش، و یا آن که باد او را به جائی دور ببرد .

اگر چه به بلندای مبدأ آفرینش از نظر وجودی متصل است ولی گویا ( فَكَأَنَّما ) بریده و از آن جا افتاده چون از لحاظ شعوری و اداراکی بریده است و اگرچه از نظر وجودی به جهان هستی مرتبط و متصل است ولی از نظر فکری و اراده و تصمیمات ،روحی، جدا و منفصل و در فضای بیکران تخیُّلات ذهنی معلق و آماده طعمه شدن پرنده های لاشه خوار و گرنه (1) طوفانِ بادی از هوا های نفسانی دیگران که طوفان آسا از

ص: 298

جائی برخاسته و مردم خاشاک صفت ولگرد بت پرست و موسیقی پرست را بازیچه وار از این سو بدان سو، تا بالاخره در گودالی دور از مزایای حیاتی و فرهنگی دفنش کند، و چنان چه دفن نشده ،ماند باز از همه چیز دور است چون از نظر فکری و عقیدتی دور مانده از مسیر عوامل روزگار دورمانده، از منابع سرشار حیاتی دور مانده، از خدای مهربان جهان دور مانده از وسائل ترقّی و تکامل دور مانده از راه و چاره ها و وسائل چاره ساز دور مانده، و تا اسیر پلیدی های بت ها و تخیُّلات دروغین آرایش یافته موسیقی ها است، از همه جا و همه چیز دور است .

پس بنابراین بت پرستی و موسیقی پرستی، هر دو به خرافه پرستی و اوهام پرستی و سرگرم خیالات بی اساس و در درون ذهنیّات غرق شدن است، و به غیر خدا پرستیدن و به غیر جهان هستی گرایش پیدا کردن، و هر دو شرک است.

و بر هر دو نوع از شرک یک حکم مترتب است که: ﴿ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أوْ تَهْوی بِهِ الرِّیحُ فِی مَكَانٍ سَحيِقٍ ﴾ .

3- نتیجه تجاوز از دین تجاوز از مرز های حیاتی و آثار وجودی است و در پایان تباه شدن انسان اصلاً و یا از شخصیّت انسانی است.

4- شرک چه در اعتقاد و چه در عمل انحراف از مرز های حیاتی است چون در اعتقاد که مبدأ تصمیم و اراده است از هماهنگی با حقّایق جهان از نظر فکری جدایش می سازد و در تضادّ فکری قرارش می دهد و در عمل منشأ انحرافات شده، چون بی حقّیقت و ساخته ذهن است و متّکی به واقعیّتی نیست و از هماهنگی با تمام پدیده های جهان جدا با این که عملاً صد درصد نمی تواند جدا باشد.

5- در قیامت که انسان به حقّایق واقف می شود در توجیه روش شرکی خود در جهان دنیا درمانده خواهد شد حتّی بسا انکار آن را می کند .

6- موسیقی در عوض درک و شعور و فهم حقّایق، احساسات دروغین فریبنده ساز است و صحنه ای خیالی در برابر صحنه واقعیّات ساخته و سرگرم می کند، و لذا مثل آن است که او را به آسمان برده و پا در هوا معلَّق بدارد آن هم آسمانِ خیالات دروغین.

7- هم چنان که اصل وجود و استمداد حیاتی او متّصل و پیوسته به جهان و پدیده های آن و آفریدگار جهان است فکر و تصوّرات صحیح او نیز همان است که از جهان واقعیّات و پدیده های هستی و آن چه مربوط به آن است، سر چشمه گرفته و بالاخره در شناخت خود با حقّایق در پیوند باشد و الّا خیالاتی واژگون شده و منفَصِل از حقّیقت بوده و آن دروغ است، یعنی بی محتوی و بی حقّیقت و دل گرمی به آن، یعنی دل گرمی به هیچ .

8- سخن از تعظیم حُرمات الله که احکّام الهی است، برطبق فطرت و حدود وجودی انسان که خداوند متعال آن را ،محترم و تعظیم آن را لازم و نفع آن رابطه با پروردگار در مسیر تکاملی انسان عاید خود آن انسان شده، رشته اش می رسد به « اجتنبو الرِّجس من الأوثان » و « و اجتنبوا قول الزُّور» که از این دو خطر و آفت بزرگ که هر دو را شرک به حساب آورده نیز به پاس تعظیم از حرمات الله باید اجتناب ورزید، که با فاء « فاجتنبوا » به آن تفریع می شود .

9- بیاناتی که قبلاً از جمعی از مفسّرین عالی قدر آوردیم، اضافه بر این که اتّکاء به

ص: 300

روایات از معصومین صلوات الله علیهم اجمعین در تفسیر « قول الزور » نشده، که مسیر سخن را تا حدّی تغییر می دهد از ظواهر همین آیات نیز بطور کامل سر چشمه نگرفته و اگر بناشد با تدبّر در قرآن آن را فهم کنیم مفردات و سپس جمله بندی و بعد آیات را تا حدی که به هم مربوط است مکرّراً در آن سیر نموده و عمیقاً در آن نظر نمائیم تا خداوند متعال برای عقل ما روشن ،فرماید چه بسا هر فصلی از آیات مشتمل بر معارف خاصّی باشد غیر از آن چه در فصلی دیگر مطرح شده.

مثلاً « قول الزور » را با تفسیر روایات مستفیضه باید كنار « الرجس من الأوثان » قرار داد و بعداً حساب کرد و دید تا چه می شود و یا مثلاً « حنفاء الله » و « غیر مشرکین به » که حال برای « واو » جمع در « اجتنبوا » گفته اند، ولی حسابش را تا آخر تصفیه نفرموده اند که چه می شود و آن که « قول الزور » موجب شرک است یا نه و عجیب آن که بسیاری از ،مفسّرین چه شیعه و چه اهل تسنّن مانند ،فخر رازی این روایت را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در این جا آورده اند، چنان چه در « مجمع البیان » نیز آمده : « انه قام خطیباً فقال یا أيُّهَا النّاس عدلت شهادة الزّور بالشّرك بِالله ثم قرأ فاجتنبوا الرّجس من الأوثان اجتنبوا قول الزّور »، و اگرچه در این روایت شهادت زور از « قول الزّور » شمرده شده، ولی منافات ندارد با روایات متعدّدی که قبلاً ذکر کردیم که غناء را نیز از « قول الزّور » دانسته بود، و ما قبلاً در فهم ظواهر این آیات، روی آن حساب کردیم.

10- جمله « و من يُشرِك بِالله فَكَانّما ... . تا آخر آیه » بعد از جمله « حنفاء الله غیر مشرکین به » آمده و آن چنان چه گفته شد، حال برای « واو » جمع است، که نسبت به « واو » جمع در « و اجتنبوا قول الزّور » اقرب و نزدیک تر است که برای آن حتماً حال می شود، و برای اوّل، یعنی « فاجتنبوا الرّجس من الأوثان » نیز حال است، چون آن شرک صریح است، ولی با این حال حساب آن روی این تشبیه نشده و از جا های دیگر قرآن مانند « فَقِد إِسْتَمْسَكَ بِالعُرْوَةِ الوُثْقى » و امثال آن کمک گرفته شده و مطالب دیگری در گفته های آن ها در تفسیر این آیات ،آمده چنان چه در گذشته ملاحظه کردید.

11- شرک در « اوثان » و پلیدی های آن بازگشت کرد به پیروی از ظنون باطله و خرافات خود ساخته غیر متّکی به حقّایق و واقعیّات که هم سِنخ شدنش با « قول الزّور » در

ص: 301

همین پیروی از تخیُّلاتِ باطله و خرافات تزئین یافته شیطانی است چنان چه خود شیطان گفته : ﴿ لَا زَيْنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعینَ ﴾ و نیز آیاتی از قرآن درباره شرک و مُشرِک آوردیم که همین معنی را می رساند و روی این اصل هر دو « پلیدی بت ها» و « قول الزّور »، موسیقى تحت گفتار بعدی « وَ مَنْ يُشْرِكْ بِالله... . تا آخر آیه » درآمده.

12- پس از آن که آن نوع سنخیّت که « الرجس من الأوثان » را با « قول الزّور » هم ردیف کرد، در پیروی از تخیُّلات باطله و ظُنون بی اساس و از حقّ و جهان هستی و مبدأ جهان هستی مُنفصل و جدا شدن و گرایش به غیر ،او که شرک به خدا بود، فهمیده شد، از این پس در آیه « وَ مَنْ یُشْرِكْ بِاللهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ » هم معلوم می شود که این شرک چه نوع گرایش به غیر خدا است ( که اوهام باطله باشد، چون غیرخدا و خلق خدا، چیزی در جهان هستی نیست که کسی به آن گرایش پیدا کند، هر چه هست او است ) و از او است، و از گرایش به این تخیُّلات و اوهام باطلهٔ بی اساس چگونه معلق وار و پا در هوا می ماند ، که از نظر روحی و فکری و عقیدتی که سرمنشأ همه تحرک ها و تصمیمات وارده و جهت گیری ها است از آسمان مبدأ هستی و خداوند جهان و جهانیان بریده و منفصل ،است و هم چنین از کلّیه موجودات و مخلوقات خدا، چون تنها به ذهنیّات بی اساس گرایش پیدا کرده و در آن حالت معلق بودن و بی رابطه با جهان هستی دچار دو آفت و خطر خواهد شد که یکی « فتخطفه الطّیر» و دیگر « أو تهوی به الرّیح فی مكانٍ سحیق » است.

13 - چنان که گفته شد، هم گرایش به بُت ها و هم گرایش به موسیقی انفصال بریدگی از جهان هستی است بطور کلّی و گرایش به ذهنیّات خیالی و اوهام بی اساس.

و همان طور که توضیح داده شد این انفصال از همه عالم هستی است از مبدأ آفرینش یعنی خداوند متعال تا سایر موجودات که پرتو وجود او هستند. بت پرست خدایش در بت برایش تجلّی کرده و موسیقی پرست در آن عرفان تخیُّلی موسیقی و هم چنین در تصوّرات خیالی دیگر نسبت به مراتب موجودات دیگر که در هر جا به دیدی غیر از آن چه هست می نگرند و تصوّراتی غیر واقع بینانه در روابط موجودات و چهره آن ها در ذهن شان هست .

ص: 302

پس موسیقی پرست و بُت پرست منفَصل از خدای متعال و جهان هستی می باشند.

از این جا تعبیرات آیه را می توان تطبیق داد « خَرَّ » که به معنی سقوط از بالا به زیر است و هم چنین ابتدای سقوط که با کلمۀ « من » ذکر شده و شروع سقوط که « مِنَ السَّماء » می باشد و از آسمان که مقام بلند خدائی که سایه افکن برهمه و پرتو وجودش هستی بخش به همه است و تمام هستی از هستی بخشی او است.

آن ها از خدائی که شعاع وجودش در آسمان هستی به همه متصل است منقطع شده، ولی نه بطور حقّیقی، چون ممکن نیست در این حال بماند و منقطع باشد، زیرا هستی آن ها از او است بلکه از نظر افکار و اندیشه و تصمیمات مربوط به آن اندیشه ها و لذا می گوید « فكأَنّما خَرَّ مِنَ السَّماء »، یعنی: پس گویا از آسمان سقوط کرده، نه آن که واقعاً سقوط کرده باشد.

اگر مدد و فیض وجود از خداوند متعال آنی به کسی نرسد، هستی او خاموش و به شبستان نیستی خواهد رفت: ﴿ مَنْ كَانَ يَظُنّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللهُ فِی الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ لَيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ مَا يَغِیظُ ﴾ (1)

14- کسی که در فکر و ذهنیّات خویش از خدا و جهان هستی بریده شد و گرایش او به غیر خدا نیز باشد و مشرک شد در آن فضای خالی ذهنیّات و تخیُّلات بی اساس مُعلَّق و در حال سقوط از هستی است که در این حال در معرض دو آفت خواهد بود، یکی ربوده شدن به به وسیلهٔ پرنده ای در فضا که کارش شکار کردن این چنین طعمه های بی پر و بال که خود را در چنین فضائی انداخته و معلّق داشته که پس از شکار شدن جز خوردن و هضم و نابو د شدن و هلاک چیز دیگری نیست، و دیگر آن که بادی او را به یک چاله و گودالی بسیار دور و پست و یا بسیار عمیق ،ببرد که راهی برای بیرون آمدن نداشته باشد و در آن جا به بد بختی و بیچارگی هلاک خواهد شد.

در هر دو حال، چه شکار پرنده شود و یا باد او را به جائی گودال و دوردست ببرد، بالاخره از دسترسی به مزایای حیاتی و استفاده از جهان هستی و از مبدأ هستی محروم

ص: 303

می نماید و دیگر دستی به سیر تکاملی نمی تواند برساند، مگر آن که خود را از پلیدی بت ها و یا موسیقی برهاند و نجات دهد و توبه و بازگشت به خدا و خلقِ خدا بنماید و از اوهام و خیالات باطله بیرون آید.

حال آن پرنده که او را می رباید و یا آن بادی که او را به قعر گودال می برد چیست؟ با تناسب آن فضای تخیُّلات که در آن معلق ،است پرنده رباینده ای باید باشد که در آن فضا او را برباید و مناسب آن فضا است از شیاطین جنّ و انس و نیز آن بادی که او را در حال معلّق بودن به گودالی دور می برد آن بادی است که مناسب این بیچاره دست از همه جا گنده و شسته و بی پناه که خود را منفَصل و منقَطع از حقّایق کرده است می باشد.

گوناگون زندگی خود شده و به رفع آن و کوشش در راه شناخت خود نموده، تا آن که با اندیشه های خود به شناخت صحیح برسد. دانشمندان فرزانه از همین نقطه (0) صِفْر شروع کرده تا بالاخره پیشرفت هائی نصیب آن ها شده.

بسیار خطرناک است و نمی گذارد او از دام جهل و نادانی برهَد .

و این ها همه بر خلاف هدف ادیان آسمانی و انبیاء علیهمُ السّلام، مخصوصاً پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله می باشد که با آن همه کوشش و فدا کاری و قربّانی دادن ها خواسته اند تا انسان را از تاریکی فکری برهانند و به فضائی روشن هدایت و از شناخت صحیح و معرفت کاملی بهره مندش نمایند و او را جلو دار قافله متحرّک جهان هستی به سوی کمال و سعادت روانه اش کنند .

انسان های موسیقی دوست و موسیقی پرست را با آن وسیله به هر راهی که خواست ببرَد (1) و در اختیار خود نگه داری و سر گرم و از تمام مزایای هستی محروم سازد، و از طرف دیگر راه زنان افکار و روحیّه ها و صاحبان مکتب های سیاسی و استعماری و سلطه گران و قدرت طلبان و صاحبان مکنت و قدرت که برای نیل به اهداف نا مشروع خود از هر وسیلهٔ نا مشروعی استفاده می کنند، با چنین وسیلهٔ شیطانی مردم مستضعف جهان را تسخیر کرده و مورد بهره کشی خود قرار دهند و با سر گرم کردن آن ها به موسیقی، منابع ثروت آن ها را تاراج نمایند، و از طرف دیگر، موسیقی پرست اضافه بر این که در حال سرگرمی به آن، به حال بی خبری و بی رابطه ای با قافله هستی بسر می برد پس از رهایی از چنگ موسیقی نیز در فضائی معلق و در حال سقوط فکری و بی پر و بالی خواهد بود « كأنما خرّ من السّماء »، زیرا همان طوری که گفتیم اوهام برانگیخته شده از موسیقی، فکر را از جهان هستی بریده و به خود مشغول می سازد و ساخته های ذهنی موسیقی هم که به هیچ پدیده واقعی مربوط نبوده جز به صدای موسیقی و این باد و امواج صوتی به هر سو می کشانده و پر و بالی هم به او نداده، و تنها تندبادی از وسایل موسیقی او را به آن فضای اوهام کشانده و برد، و این جا است که او آمادگی پذیرش دو خطر بزرگ را دارد :

1- شکار شدن به وسیلهٔ شیطان های پرنده در جوّ خیالات و اوهام پریشان مردم غریق در اوهام، که می توانند آن شیطان های شکار گر پرنده در آن وضع معلّقی و بی پر و بالی او را دریابند و بربایند و در آسمان اوهام با چنگال وساوس و اوهامی دیگر او را شکار کنند و اسیر دام های خود نمایند و مکتب های غلط استعماری و استثماری خویش را به او تزریق ،نمایند چون شناختی از جهان هستی دریافت نداشته و اندوخته علمی از آن ندارد تا بدان وسیلهٔ علمی تار و پود عنکبوتی آن مکتب های منحرف غلط انداز را بگسلد و حتّی پروبال علمی به اندازۀ فرار از چنگ آن ها را نیز ندارد و با واقعیت های جهان و روابط علمی آن آشنا نشده و فقط خود را در آسمان خیال بافی های موسیقی معلق داشته بنابراین از طرف دیگر خود را طعمه یک شیطان پرنده کرده و از

ص: 307

سر نوشت خود که به چنگال آن دچار شده کاملاً بی خبر خواهد بود « فتخطفه الطَّیر »، می بایدش آن پرنده.

2- اگر شیطان های پرنده از ربودن او دور بمانند و یا غفلت کنند، باز خطر دیگری سر نوشت او را فراخواهد گرفت و آن این که باز موسیقی که او را به خود مشغول ساخت و در میدان های خیالی گوناگون گرداند، و از رابطه با اوضاع محیط زندگی شخصی و اجتماعی جدایش ساخت، و از همه چیز در حال بی خبری نگاهش داشت، او که از همه چیز جدا و دستش به جائی بند نیست، تند بادی او را می برد به جائی بسیار دور از همه چیز دور، از راه نجات دور از دسترسی به یار و مد دکار دور از وسائل کسب اطّلاع دور، از جمیع وسایل زندگی دور از خداوند جهان دور از جهانیان دور،« أوْ تَهْوی بِهِ الرِّیحُ فِی مَكَانٍ سَحیق ».

این چه بادی است که طوفان وار او را می برد به جائی دور یا به گودالی و چاله عمیق و دوری که از دسترسی به نجات و راه مستقیم دور می شود و وسیله هلاکت او مهیّا می گردد در آیه در این باره توضیحی به چشم نمی خورد.

ممکن است بادی باشد مناسب حالات پیدا شده از موسیقی، مانند نخوت و غرور و تكبُّر و امثال آن که از حالات معلّق شدن در آسمان خیالات واهی بریده از حقّایق جهان پیدا می شود و او را طوفان وار می برد به جائی دور تر از آن چه بود و به حال مثلاً بد بینی به همه چیز، که دیگر نزدیک هیچ تحقّیق و تفکُّری نرود.

و ممکن است مراد همان بادی باشد که از برانگیختن موسیقی پیدا می شود و او را به عوالم تخیُّلی بسیار دور از حقّیقت می برد که اگر چنان چه هر آنی از چنگ موسیقی رهائی یابد ، خواهد دید که در جائی و موضعی قرار دارد که از همه چیز جهان دور است و از رابطه علمی و خارجی سیاسی و اجتماعی و دیگر جهات، منفصل و بریده و دور است.

آن که غرق در زندگی عائلی و خانوادگی بود اکنون از همه بریده شده و سررشتهٔ همه چیز از دستش رفته و آن که دارای شغل و حرفه و کسب و صنعت و سازندگی بود، اکنون از همه بریده و دور مانده است و آن که دانش آموز و دانش پژوه و دانش دوست بود، اکنون از قافله عقب افتاده و بیچاره شده و دور مانده است و آن که در سیاست و قدرت و

ص: 308

زمام داری بسر می برد، ناگهان پس از افاقه از مستی موسیقی، خود را تنها و بی ارتباط با وضع قبلی خواهد یافت و هكذا.

و از همه بد تر آن که از رابطه با خدا و رشته های ارتباطی با او منفصل و در این حال دوری از همه چیز در یک وضع گم گشتگی و حیرانی و بی چارگی خواهد ماند.

﴿ أوْ تَهْوی بِهِ الرِّیحُ فِی مَكَانٍ سَحیق ﴾

﴿ ذَلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ ﴾

« ذلِك » أى خُذْ ذَلِكَ، در این بیانات قرآنی که درباره شرک، بت پرستی و موسیقی بود، درست بطور عمیق تأمّل کن و بر آن ارج بنه و برای خود نگه داری کُن ( ذلِكَ ) این را بگیر.

﴿ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ ﴾

و کسی که تعظیم کند و عظمت دهد و بزرگ بدارد شعائر الهی و نشانه های خدائی را پس این کار نشأت گرفته است از تقوای دل ها و ایمان ،دل ها، آن ایمانی که دل ها را در مسیر صراط مستقیم از هر انحرافی حفظ می کند و انسان را مالک خویشتن می کند .

احکّام و قوانین الهی نوعی از شعائر الهی است ﴿ وَ مَنْ يُعَلِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّه ﴾ آیات الهی از شعائر الهی است صَفا و مَروه از شعائر الهی است، مَناسک حجّ و آیات عظمت خدائی در حجّ از شعائر است.

ص: 309

بطنها و انما قُدِّرَ ذلك لأنّه فی معنى تعلیل لكون نحرها من شعائر الله بمعنى انّ نحرها مع كونها كثیر النفع و الخیر و شدّة محبّة الإنسان للمال من ادلّ الدّلائل على قوّة الدّین وشدّة

تعظیم أمر الله قوله:﴿ إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ الله ﴾ أى هما من اعلام مناسکه و متعبّداته، قوله: « لا تُحِلُّو شَعَائِرَ الله » قال الشیخ أبو علی اختلف فی معنى شعائر الله على أقوال، منها لا تحلّوا حرمات الله و لا تتعدّوا حدوده و حملوا الشّعائر على المعالم أى معالم حدود الله و أمره و نهیه و فرائضه و منها انّ شعائر الله مناسك الحجّ اى لا تحلّوا مناسك الحجّ فتضیّعوها، و منها أنّ شعائر الله هى الصّفا و المروة و الهدى من البُدْنِ و غیرها، ثمّ حكى قول الفرّاء كانت عامّة العرب لاترى الصّفا و المروة من الشّعائر و لا یطوفون بینهما فنهاهم الله عن ذلك، ثم قال و هو المروىّ عن أبی جعفر علیه السّلام و منها لا تحلّوا ماحرّم الله علیكم فی إحرامكم، و منها إنّ الشّعائر هی العلامات المنصوبة للفرق بین الحلّ و الحَرَم نهاهم الله تعالى أن یتجاوزوها إلى مكّة بغیر إحرام، إلى غیر ذلك، ثمّ قال بعد إستیفاء الأقو ال، و أقواها الأوّل ». (1)

مرحوم شیخ طریحی قدّس سرّه که می گوید: « قال الشیخ أبوعلی »، منظورش شیخ ابو علی طبرسی قدّس سرّه است در تفسیر « مجمع البیان » که این سخنان را در تفسیر آیه « لا تحلّوا شعائر الله » گفته است.

راجع به تفسیر شعائر الله که در چند آیه بر تعظیم آن تأکید شده و مطالبی درباره آن فرموده خود بحث جالب و دامنه داری دارد که در این جا مجال آن نیست .

لکن چنان چه ملاحظه فرمودید بیشتر معانی که نقل شد بر محور یک معنا می زند که نشانه مخصوص باشد.

در این جا « شعائر »، اضافه به « الله » شده و سپس تعظیم آن را نشأت گرفته از تقوای دل ها حساب فرموده است.

آیا منظور در این آیه ﴿ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ ﴾، شعائر حجّ است از هَدیِ نشانه دار یا مواقف عظیم الشّأن صفا و مروه و دیگر چیز های مربوط به مکّه

ص: 311

و حجّ بیت الله الحرام، چنان چه سخن قبل از این آیات مربوط به موسیقی و هم چنین سخن بعد از این در همین موضوع است؛

و یا توجّه این آیه به همان آیات موسیقی است که از یک سو به آن ملاصق و در پِی آن است و از سوی دیگر کلمۀ « ذلك » كه نقطه عطفی به مطلب قبل و به معنی آن شده که :« این را بگیر » و توجّهی بیشتر به مطلب می دهد و سپس با کلمۀ « واو » دنباله را عطف می کند استظهار می شود که این آیه شریفه نیز در پی مطالبی است که دربارهٔ موسیقی بوده .

بِالْبَيْتِ العقیق﴾ (1)

سپس آیات مورد بحث درباره موسیقی پیش می آید.

و بعد از آن می فرماید: ﴿ لَكُمْ فیها مَنافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ العتیق ﴾ ، (2) و تناسب این آیه با آیات 28 و 29 بسیار ظاهر و هویدا است که اگر بازگشت به آن جا باشد هیچ احتّیاج به توجیه ندارد ( و الله العالم ) و چون حدیث در تفسیر آن نداریم ظهور برای ما حجّت است.

بنا براین آیه ﴿ وَ مَنْ يُعَظَّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ ﴾ مربوط به ما قَبلَش باشد و دنباله همان مسئلهٔ موسیقی بی وجه نیست (3)

ص: 313

و چنین گفته شود که این در مقابل ﴿ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ...﴾ تا آخر آیه بوده باشد که در پرستش خرافات بت پرستی و تخیُّلات موسیقی پرستی که عنوان شرک بر آن آمده و نتیجه آن در این جملهٔ یادشده « وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ... تا آخر آیه » در مقابل آن کسی است که گرایش او به خداوند جهان و جهان خدا باشد، که همه حقّ و حقّیقت است و پدیده های هستی که آیات عظمت خدا و نشانه های او هستند، همه شعائر خدائی هستند که تعظیم و عظمت دادن به آن از تقوای دل ها سر چشمه گرفته و نشانه پیوند حقّیقی دل ها است به صورت علمی به جهان هستی که مبدأش خداوند عالم می باشد.

موحِّد و خدا شناس و خدا پرست هم از لحاظ علمی و تصوّرات و گرایشات ذهنی و قلبی به سوی خدا و وابسته به خدا و خدا پرست و یکتا پرست می باشد، و هم از لحاظ تماس خارجی با پدیده های جهان هستی و مخلوقات خدا و انسان های دیگری که همه پرتو یک مبدأ و همه با هم در سیر تکاملی هماهنگ و دین اسلام دین فطرت که متناسب با خلقتِ انسان و حدود او و در رابطه با جهان خلقت است و لذا معتقدات و ذهنیّات عقیدتی و معارف اسلامی یک انسان مسلمان موحّد در طریق تکاملی اسلامی با وضع جهان هستی نه تنها در تضادّ نیست بلکه متصادق و مربوط است، و احترام و تعظیم به برداشت های صحیح از جهان هستی احترام و تعظیم به آفریدگار آن است و تعظیم به صنع او است و تعظیم به خط سیر زندگی در خط او است، که حقّیقت ایمان و تقوای حقّیقی است و خویشتن داری در خط او است.

این جا دو خط و دو راه ذکر شده : یکی خط اوهام و تخیُّلات دروغین بت ها و موسیقی است که خط و راه نگون بختی و واژگونی است :

﴿ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنما خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَكَانٍ

ص: 314

سَحيِقٍ »

و دیگری خط توحید و خدا پرستی هم از لحاظ دید و شناخت و هم از لحاظ سیر هستی بطور هماهنگ به سوی تکامل و به سوی خدا و زندگی خارجی خود را با ملاحظه با وضع جهان هستی بطور صحیح هم راه، و بزرگی خدا را در بزرگ داشت نشانه های عظمت او یاد کردن و بدان احترام نمودن که نشانه ایمان و تقوی است در دل ها .

﴿ ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ ﴾

و متوجّه باش که تنها به پدیده های جهان هستی که نشانه های خدا است و معرفی به سوی او می کنند و وضع عملی و وضع زندگی تو را ترقّی می دهند ارج بنه و ارزش بده و احترام و عظمت قائل باش، نه به خیالات بی اساس بت ها و موسیقی که فریبت می دهد.

و کسی که به نشانه های خدای جهان هستی عظمت دهد و آن را بزرگ بدارد و از ،آن ره سپار به سوی کمال لانهائی خدائی ،شود این کار از ایمان و تقوا و خویشتن نگه داری او نشأت گرفته و از آن حکایت می کند .

﴿ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ ﴾

پس این دو راه در مقابل هم و در تضادّ با هم قرار دارد :

1- راه بت ها و موسیقی به سوی تخیُّلات واهی ،گرائیدن و از جهان هستی و از مبدأ هستی و آفریدگار هستی بُریدن و جدا شدن، و در نتیجه واژگون شدن.

2- راه قافله هستی ، و هم راه شده با آن و احترام به آن و به دیدهٔ عظمت نگاه کردن و توجّه دل به آن، چه در شناخت و چه در زندگی، و پشت کردن به تخیُّلات واهی و ساخته بت ها و موسیقی .

راه اول: « وَ مَنْ يُشْرِكْ بِالله... تا آخر آیه » راه دوّم: « وَ مَنْ يُعَظَّمْ شَعَائِرَ الله... تا آخر آیه ».

ص: 315

با حقّایق جهان هستی منفَصل است در تیر رس شیاطین جنّ و انس واقع شده، که او را ببلعند و در درون حوصله خود هضم و هلاکش کنند و راه نجاتی برای او نباشد: « فَكَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ ».

7۔ بت پرست و موسیقی پرست، هر دو در خطر آن که باد ببرد او را در جائی بسیار دور یا در گودالی عمیق که راه بازگشت برای او نباشد و یا مشکل باشد، هستند.

« أوْ تَهْوی بِهِ الرِّیحُ فِی مَكَانٍ سَحیقٍ »

8- بت پرستی و موسیقی محور افکار و تصمیمات را از خطّ واقعیّات جهان به سوی تخیُّلات بی اساس سوق داده و موجب گم راهی در زندگی مادی و معنوی خواهد بود و در در گم راه کردن فریبا است « وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ »

9- موسیقی قدرت فریبائی دارد، همان گونه که گاهی از آن تعبیر به جاذبه می شود مانند شیطان جذّاب حیله گر و در تزویر خود نقشه های گونا گونی می سازد که همان انواع موسیقی است و با چنین توانائی در تزویر نزدیک شدن به آن عاقلانه نیست زیرا فوراً با جاذبۀ خود در دامش اسیر می کند بطوری که رهائی از آن مشکل است و لذا پیش گیری از آن، همان اجتناب از آن و نزدیک نشدن است « وَ اجْتَنِبُوا قَولَ الزُّور ».

10- آن چنان قدرتِ فریبائی دارد که مردان بزرگ را فریب داده، چنان چه در سخنان دکتر شریعتی بود « که وقتی مرد آهنین ،آلمان بیسمارک آن را می شنود اشک برگونه اش می دود و با حالتی تأمّل آمیز عرفان گونه می گوید: در این اثر تمامی اسرار حیات و پیچ و خم های ناپیدای روح آدمی و بازی شگفت تقدیر را می شنویم ».

«وَ اجْتَنِبُوا قَولَ الرُّور»

از مجموع این توضیحات می توان فهمید که موسیقی یکی از بزرگ ترین دشمنانِ انسان است که در قوای درکی که مرکز هر نوع شناخت و هر نوع تصمیم و اراده است، نقش گم راه کننده ای به صورتی فریبا پیاده می کند.

11- موسیقی وسیله ای است به دست موسیقی دان که شنوندگان را می تواند به هر سو از انواع حالات تخیُّلی بکشد و با روحیّه آنان به هر نوع بازی کند و سرنوشت آنان را تغییر داده و در تعیین مسیر زندگی و حیاتی و فرهنگی و مذهبی نقشی داشته باشد.

ص: 317

12- قدرت های سلطه گر و استعمار گران حیله گر از طریق موسیقی می توانند در روحیّه مردم نفوذ کرده و وضع آن ها را برحسب خواسته های استعماری خود تغییر دهند، تا بدین وسیله بتوانند بهتر به کام خود برسند مثلاً از طریق رواج دادن موسیقی های شهوت انگیز یک ملّتی را به سوی شهوت رانی و لا اُبالی گری سوق داده و نظام آن ملّت را از هم پاشیده و مردم را سرگرم به آن نموده و از دفاع از موجودّیت خویش غافل نگه داشته تا راه تسلُّط بر آن ها را هموار نمایند .

در این موضوع مناسب است رجوع کنید به:

1- قصّه فارابی در صفحهٔ ؟؟؟

2- سخنان دکتر شریعتی راجع به بلائی که استعمار گران سر مردم آفریقا و مردم آلمان ، پس از جنگ جهانی دوّم آوردند .

در این جا چند سؤال پیش می آید :

« قول الزُّور » مشروحاً گفتیم این وصف در جنبۀ موسیقی آوازه است، و چون به این عنوان تحریم شده، شامل همۀ انواع موسیقی خواهد شد، چه در آوازه انسان انجام گیرد و چه به وسیلۀ آلات موسیقی چنین اصواتی تولید شود که همۀ آن ها در اِتِّصاف به « قول الزّور » یکسانند و در روایات نیز این تعمیم تأیید می شد که قبلاً ذکر کردیم.

و از این جا معلوم می شود که هر نوع آوازی که در آن، فنون موسیقی اعمال شود و موجب برانگیختن حالتی در شنونده باشد چه حالت عشقی یا حزنی یا عرفانی و یا غیره، مشمول آیه « قول الزّور » خواهد بود.

طور در قرآن که : ﴿ وَ بِالْحَقِّ أَنزَلْنَاهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَل - لا يَأْتِیهِ الْبَاطِل مِنْ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِه - و الله يَقُولُ الْحَقِّ وَ هُوَ يَهْدِى السَّبیل ﴾ - قانونِ سُخنش برپایه حقّ استوار است معرّفی شده، قابل استثناء نیست و ممکن نیست خداوند متعال مثلاً در یک جا شرک را تجویز فرماید.

بنا بر این اگر روایاتی در نظر به ظاهرش استثناء در بعضی مواضع بنماید، آن ،روایات مخالف با قرآن محسوب می شود که برحسب فرمایش ائمّه طاهرین علیهما السَّلام از این قسم روایات باید اعراض نموده و جواب های دیگری از آن نیز دادیم.

ص: 321

إِنَّ عَذَابِهَا كَانَ غَرَاماً * إِنَّهَا سَائَتْ مُسْتَقَرّاً وَ مُقَاماً * وَ الَّذِینَ إِذَا أَنفِقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَاماً * وَ الَّذِینَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَها أَخَرَ وَ لَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لا يَزْنُونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَاماً * يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِیمَةِ وَ يَخْلُدْ فِیهِ مُهَاناً * إِلَّا مَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهَ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَ كَانَ الله غَفُوراً رَحِیماً * وَ مَنْ تَابَ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَإِنَّهُ يَتُوبُ إلَى اللهِ مَتَاباً * وَ الَّذِینَ لا يَشْهَدُونَ الُّزورَ وَ إذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَاماً * وَ الَّذِینَ إِذَا ذُكِّرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمّاً وَ عُمْيَاناً * وَ الَّذینَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَاماً ﴾ (1)

این ها آیات قبل و یک آیه بعد از آن بود که ذکر کردیم تا از نظر قرائن اطراف آن اگر چیزی به نظر رسید در فهم مراد مؤثّر باشد.

ابی عبد الله ( امام صادق ) علیهما السّلام و گفته شده که یعنی شهادت زور نمی دهند که مضاف حذف شده باشد. » (1)

در این روایات ،قبل، کلمهٔ « زور » که در آیه است به غناء تفسیر شده است، ولی در دو روایت دیگر که در پائین می آید کلمه « لغو » که در این آیه است تفسیر شده به آن مجالسی که در « آن آوازهٔ موسیقی خوانده شود از کنیزان و یا در مجالس سماع صوفیّه و اینک آن دو روایت :

1- « ابو ایّوب خزّاز گفت : در مدینه منزل گرفتیم و سپس به حضرت صادق علیه السّلام رسیدیم، به ما فرمود کجا منزل گرفتید؟ گفتیم منزل فلان کس که صاحب کنیزان مطرب و آوازه خوان بود آن حضرت فرمود: « كُونُوا كِراماً »، یعنی خود را از بزرگواران قرار دهید. ولی به خدا سوگند منظور آن حضرت را ندانستیم چه بود، و گمان کردیم می خواهد بگوید: بر او کرم و بخشش کنید، سپس به حضورش بازگشتیم و گفتیم: حقّیقتاً نفهمیدیم مقصودِ شما از آن گفتار چه بود که « كُونُوا كِراماً »، در جواب فرمود: مگر نشنیده اید گفتار خداوند عزّ و جّل را در کتابش که: « وَ إِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَاماً ». (2)

2- « از « عیون اخبار الرضا - علیه السلام - » با سنَدَش از محمد بن ابی عبّاد که مردی حریص به آوازه موسیقی بود و نبیذ ( که از مشروبات الکلّی است ) می خورد، گفت: از حضرت رضا علیه الصلوه و السَّلام پرسیدم از آوازۀ موسیقی ( سماع ) (3)، در جواب فرمود: برای اهل حجّاز (یعنی: فُقَهای حجاز ) نظریه ای هست لکن آن در موضع باطل و لهو است، مگر نشنیده ای خداوند عزّ و جّل می فرماید: « وَ إِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَاماً ».

یعنی : بندگانِ خدا هنگامی که برخورد به لغو می کنند با بزرگواری از آن می گذرند. (4)

ص: 324

در این دو حدیث کلمۀ « لغو » که در این آیه است به آوازه موسیقی تفسیر شده که لازم است بندگان خدا از آن اجتناب و با بزرگواری از آن بگذرند .

و با در نظر گرفتن حدیث های اوّل و دوم که ابتدا ذکر شد، در این یک آیه که در سوره فرقان ،آمده آوازه موسیقی به دو عنوان پرهیز از آن لازم شده :

1 - به عنوان « زور » 2- به عنوان « لغو »

و در آینده إن شاء الله باید آن را توضیح دهیم.

نوع دوّم : چیز هائی که از اخلاق و یا آداب حسنه و زینت یک نفر مسلمان است و ستر در مقابل تهاجم انگیزه های شیطانی که ممکن است یک نفر مسلمان را تحریک کرده و از مقامات روحی و معنوی ساقط کند مانند نرمش و فروتنی در برابر نادانان و تندی های آن ها و آن که تنازل نشان دهد تا آن ها را از غرور جهل و نادانی فرود آورد، (1) و مانند تفکُّر و تدبّر و تعمُّق هنگام برخورد کردن به آیات و نشانه های خدائی و کورکورانه رد نشدن (2) و مانند دعا کردن و خصوصاً توجّه خاصّ داشتن به زن و فرزندان که از نظر اسلامی آن ها چشم روشنی باشند و آن که از خدا بخواهد آن ها را روشنی چشمش قرار دهد و این چنین خانواده ای نصیبش بفرماید (3) و مانند یاد کردن از جهنّم و پناه به خدا بردن که: خدایا عذاب آن را از ما برگردان . (4)

3- گرچه آن چه در این آیات از صفات بندگانِ خدای بخشنده ذکر کرده، در ساختن یک شخص مسلمان حتّی ممکن است گفته شود لازم باشد، حتّی مانند فروتنی در مقابل جاهلان و سلام دادن به آن ها که اگر در مقابلش از در جهل ایستادگی کند، جز هم ردیف او شدن، که عاقبت جز وقوع در خطرات نادانی های او چیز دیگری دستگیر نمی شود، و یا مانند ساختن خانواده شایسته و از خدا خواستن آن که اگر زن و فرزندان ناشایسته شدند، شایستگی مرد را نیز در خطر جدّی قرار می دهند و او را در معاصی گونا گون می کشند.

ولی با این حال از نظر فنی و اصولی نمی توان از این روش که در این آیات این گونه مطالب را ردیف هم قرار داده استدلالی برای حرمت آوازه موسیقی از این آیه ای که مورد بحث است ترتیب داد یعنی انتقادی که از این آیه دیده می شود، آن را در حد یک عمل حرام قرار دهد.

چون اوّلاً، اگرچه مفهوم آیه این می شود که خدای نخواسته بندگان خوبش این کار

ص: 327

را انجام دهند، ولی به عنوان صفات بندگان خدای بخشنده ذکر کرده، و این صفات ممکن است لازم باشد و ممکن است غیر لازم و مستحب .باشد ول نمی دانی العام المحلة و ثانیاً، قسمتی از آن ،صفات مانند فروتنی و امثال آن را نمی توانیم بطور قطع و بطور کلّی بگوئیم لازم است و از این رو اجتناب از آوازهٔ موسیقی دلیلی ندارد که از قسم لازم باشد و یا از قسم غیر لازم. -4- سوره فرقان چنان چه گفته اند از سوره هائی است که در مکه نازل شده و چون

بیشتر جنبه های ارفاقی در آن رعایت شده که بار تکلّیف برای مؤمنین تازه مسلمان قابل تحمل باشد در این آیه مورد بحث نیز ملاحظه می کنید چگونه لطف و مهربّانی هم راه با سازندگی و هدایت و پرهیز دادن از خطر سقوط به هم آمیخته شده شده و از این رو اگر نرمی بیان را دیدیم، نباید به حساب کم اهمیّتی آن حکم گذارده شود، مثلاً در آغاز می گوید: «وَ عِبَادُ الرَّحْمَن»، هم دَم از بندگی خدا می زند که آن ها بنده خدا هستند و باید رعایت موقف خود را بکنند و هم دم از مهر او می زند که مهر او موجب بخشندگی است، و هم از بخشندگی او توجّه به گناه می دهد که گرچه گناه است، ولی شما تازه مسلمانان سرد و نا امید نباشید که انسان است و لغزش و خداوند رحمان است و بخشندگی و با این حال شما از این صفات خود را بسازید که نساختن خطرناک است و ممکن است از قابلیت بخشندگی خود را خارج کنید: «وَ مَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَاماً * يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِیمَةِ وَ يَخْلُدْ فِیهِ مُهَاناً».

ه در این آیه ای که به حسب روایات فریقین شیعه و سنّی درباره غناء و لهو است، تحت دو نام و عنوان آن را منع کرده یکی عنوان «زور» و دیگری عنوان «لغو»؛ ضمناً این نکته را نیز باید توجّه کرد در قرآن که سخنان خود را بسیار فشرده و در عین حال بسیار رسا و جالب می آورد یکی از طرق رسائی و فشردگی آن این است که مثلاً قسمتی از احکّام خود را روی عناوینی متعلّق می سازد که خود آن عنوان در عین این که متعلق حکم است و به دور از اصطلاحات زمانی و مکانی متغیر، گویای دلیل حکم و علّت آن نیز هست.

مثلاً می گوید: «أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبات»، یعنی حلال شده برای شما طیبات، در این جا

ص: 328

متعلّق حُکم طیّبات است که دلیل و علّت حکم نیز می تواند باشد یا مثلاً می گوید: « حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْخَبَائِثِ »، یعنی حرام کرد بر شما خبائث را در این جا هم متعلق حکم حبیث است و هم دلیل حرمت و علّت آن خباثت آن است.

روی این نظر می توانید شما حساب منع از غناء و موسیقی را در این آیه شریفه بکنید که خداوند از آن منع کرده و مسلمان نباید در برابر آن حضور بهم رساند برای دو جهت که هر یک از آن دو عنوان علّت آن حکم شده یکی آن که « زور »، و دیگر آن که « لغو » است، پس باید در هر یک از این دو کلمه جست جوی اسرار تحریم یا منع آن را نمود.

البته به مقداری که این آیه در آن گویا است، قطع نظر از سایر آیات در این باره. قبلاً در تفسیر آیه « قول الزّور » در توضیح کلمۀ « زور » (1) سخنانی به عرض رساندیم و بعنوان بهترین تفسیر از کلمۀ « زور » تعریف مرحوم شیخ الطائفه طوسی قدّس سرّه را در تفسیر « تبیان » که: « الزّور تمویة الباطل بما یوهم أنّه حقّ » را آوردیم و گفتیم از مجموع تعریف های آن در کتب لغت و تفسیر، این قیود و اوصاف را برای مفهوم « زور » می توان ذکر کرد :

1- دروغ و باطل و بی حقّیقت بودن آن .

2- زر نگاری و آرایش یافته بودن آن .

3- تزویر و خُدعه و حیله و تَلبیس به کار بردن در آن .

4- تأثیر سوء در مخدوعین ابتداء، و پذیرفتن آن باطل را به عنوان یک حقّیقت مگر پس از کشف واقع بر آن ها.

ص: 329

بند گانش را سخت پرهیز می دهد که با هدایت های او کاملاً در تضادّ است.

انسان ها با تمام قافلهٔ جهان هستی رو به تکامل و در حال حرکت به سوی کمال مطلق اند ولی انسان که کمالات او مرهون تلاش و تفکُّر و اندیشه و شناخت و دانش است، در سر راه موسیقی می تواند به صورت یک حجّاب و مانع و عایق بایستد و او را در این راه پرنشیب و فراز، متوقّف و باغ وجودش را با آن همه بذر های استعدادی که در نهادش افشانده شده، بی حاصل و بی ثمر بگرداند و او را در خود به درجا زدن سر گرم و مشغول بنماید.

از این جا است که خداوند مهربان به بندگانش از سر مهر و بنده نوازی این چنین فرموده: ﴿ وَ عِبادُ الرَّحْمنِ... وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ﴾ یعنی بندگان خداوند بخشنده ،مهربان آن چنان کسانی هستند که... و آن چنان کسانی که حضور پیدا نمی کنند برای موسیقی که تزویر کننده است و امری تزویری و فریبا است و باطل را به صورت حقّ جلوه می دهد و به آن سرگرم می کند .

و این چنین انسان های حقّیقت جو را از سراب گول دهنده فریبائی دور کرده تا نزدیک آن نشوند ، تا از حقّایق هستی دور شوند.

دومین چیزی که در این آیه تفسیر به موسیقی شده « لغو » است.

می آورند ، قرآن از جملهٔ صفات نیک آن ها چنین یاد می کند: ﴿ وَ إِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَكُمْ أَعْمَالُكُمْ﴾ (1) ، یعنی: « و هنگامی که می شنوند لغو را، از آن اعراض کرده و گویند برای ما است اعمال ما و برای شما است اعمال خودتان ». درباره اهل بهشت یک جا چنین می فرماید: ﴿لا يَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْواً إِلَّا سَلاماً﴾، (2)

درباره اهل بهشت می فرماید: ﴿ لا يَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْواً وَ لا تَأثیماً إِلَّا قبلاً سَلاماً سَلاماً ﴾ (3) ، یعنی: « در آن جا نمی شنوند لغوی را و نسبت دادن گناه را بلکه گفتار آن ها سلام و سلامت خیز و سلامت ساز که از مکارم اخلاق برخاسته و روح سلامتی تحویل می دهد .»

و در جای دیگر می فرماید: ﴿ لا يَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا كِذَاباً ﴾ (4) ، یعنی: « یعنی در آن جا لغوی نمی شنوند و نه تکذیب هم دیگر را ».

در « مجمع البحرین » می گوید: « ابو علی گفته : اللغو مالا یعتد به » ، یعنی: لغو چیزی است که مورد اعتناء نیست و در « وَ إِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ » می گوید: لغو آن باطل است و لغو فحش است از سخن و دروغ و لهو و غناء و در « الغوافیه » می گوید: پراکنده سخن است که نفعی در آن نیست ».

در « اقرب الموارد » می گوید: « لغی یلغو لغواً » یعنی : خطا کرده است و باطل گفته و آن هنگامی است که سخن بی فکر بگوید و می گوید: « اللّغو مالا یعتد به »، یعنی: لغو چیزی است که به آن اعتناء نشود ».

در « مجمع البیان » می گوید: « اصل لغو ، آن کاری است که فائده در آن نباشد و از این رو کلمه بی فائده را لغو می گویند و مراد به آن قبیح نیست، زیرا کار سهو کننده

ص: 332

شخص خواب لغو می شود، در صورتی که نه نیکو و نه قبیح است، مگر آن چه تجاوز بغیر کند.

از مجموع این سخنان بر می آید که لغو سخن بی محتوا و باطل که از روی بی فکری نشأت گرفته و در آن نفعی نیست و هدف صحیح عقلائی ندارد، این نسبت به سخن لغو و مشابه آن ،است هر کار لغوی .

هدایت کرده ایستادگی می کند و از آن تُحفه های خدائی محرومش می نماید، و هم چنین از فعالیت های قوای فکری بی کارش می سازد و نمی گذارد چراغ عقل و خرد جلو راهش تابش ،کند و در پشت پرده های سیاه تاریک تخیّلات و اوهام از رشد و نَمُوّ بازش می دارد .

شخص مسلمان مؤمن برای خود ارزش قائل است و به شخصیّت واقعی انسانی خویش پی برده و می داند که باید از دقایق عمر و وقت خویش حدّ اکثر استفاده را بنماید و جهان دنیا میدان سبقت در تکامل دادن به خویش است و مدتی دارد که آن مدت منقضی خواهد شد و به جهان دیگر منتقل می شود که در آن جهان تنها از سرمایه های علمی و عملی و تکاملی خویش بهره مند می شود که هر چه کمبود داشته باشد، خُسران و زیانِ محض و غیر قابل جبران است و لذا او به شخصیّت خود واقف است و خود را مانند حیوانات نمی داند و از لغویات مانند موسیقی وقت تلف کُن و گم راه کننده سخت متنفّر و آن را سبک شمرده و خویش را بزرگوارتر از آن می داند که سرگرم این نوع صدا های پوچ و فریبای توخالی بنماید و اوقات عمر خود را بیهوده بدان وسیله بگذراند و موجودیّت و هستی خود را از دست بدهد.

« وَ إِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً »، یعنی : مسلمانان مؤمن هر گاه برخورد به موسیقی بی مغز و دروغین بی خاصّیت کنند، از آن با بزرگواری رد می شوند.

ص: 334

« فادرك رسول الله صلَّى الله علیه و سلَّم الجمعة فی بنی سالم بن عوف فصّلاها فی المسجد الَّذی فی بطن الوادى وادى رانوناء (1) فكانت اوّل جمعة صّلاها بالمدینة ». (2)

که از این دو تاریخ روشن می شود اولین نماز جمعه ای که در اسلام، چنان چه از نقل مسعودی بر می آید و یا اولین نماز جمعه ای که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم اقامه فرمودند، نماز جمعه ای بود که هنگام طی مسافت از قباء به مدینه در نزدیکی مدینه انجام

بلکه از روایت دیگری که ابن هشام نقل می کند بر می آید که قبل از تشریف آوردن پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله به مدینه اسعد بن زراره که کنیه او ابو امامه است در مدینه اقامه جمعه می کرده چنان چه از عبد الرحمن بن كعب بن مالک از پدرش نقل كرده - چون پدرش ( کعب ) بی چشم بود و او عصا کش پدر - هنگامی که اذان نماز روز جمعه را پدرش می شنید و حرکت می کرد برای رفتن به نماز جمعه در راه بر اسعد بن زراره درود می فرستاد .

« قلت یا ابت مالك إذا سمعت الأذان للجمعة صلّیت على أبی أمامة اسعد بن زرارة قال فقال أى بنی كان اول من جمّع بنا بالمدینة فی هزم النّبت ( جبل على برید من المدینة ) قلت و كم انتم یومئذ قال أربعون رجلاً » (3)

على كُلّ حالٍ نماز جمعه از ابتدای آمدن پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله به مدینه رسماً خوانده می شده و از همان زمان به جای فریضه ظهر واجب بوده است. و از طرف دیگر سوره جمعه سال ها بعد از هجرت نازل شده چنان چه از تاریخ مورِّخ عالی قدر احمد بن ابی یعقوب اسحاق بن جعفر ( که در سنۀ 292 زنده بوده ) بر می آید. ایشان در تاریخ خود مشهور به « تاریخ یعقوبی » دربارۀ « سُوَر مَدَنیّه » چنین می گوید :

ص: 336

« نزّل علیه بالمدینة إثنتان و ثلاثون سوره 1- اوّل ما نزل « ویل للمطفّفین » 2- ثُمَّ «سوره البقره » 3- ثمّ « سوره الأنفال » 4- ثمّ « سوره آل عمران » 5- ثمّ « الحشر » 6- ثمّ « سوره الأحزاب » 7- ثمّ « سوره النور » 8- ثم « الممتحنه » 9- ثم « إنا فتحنا لك » 10- ثمّ « سوره النساء » 11- ثمّ « سوره الحجّ » 12- ثمّ « سوره الحدید » 13- ثمّ « سوره محمّد ( صلی الله علیه و آله ) » 14- ثمّ « هل أتى على الإنسان » 15- ثمّ « سوره الطلاق » 16 - ثمّ « سوره لم یكن » 17 - ثمّ « سوره الجُمُعة » 18- ثمّ « تنزیل السجده » 19 - ثمّ « المؤمن » 20 - ثمّ « إذا جاءَكَ المُنافقون » 21 - ثمّ « المجادله » 22- ثمّ « الحجّرات » 23 - ثمّ « التحریم » 24 - ثمّ « التغابن » 25 - ثمّ « الصف » 26 - ثمّ « المائده » 27 - ثمّ « برائه » 28 - ثمّ « إذا جاءَ نَصْرُ الله » 29 - ثمّ « إذا وَقَعَتِ الواقعة » 30- ثمّ « و العادیات » 31- ثم « المعوذتین » جمیعاً و كان آخر مانزل « لَقَد جائَكم رسولٌ مِنْ أَنفُسِكُمْ عَزِیزٌ علیه ما عَنِتُمْ... » إلى آخر السوره ». (1)

از این بیان بر می آید که سوره جمعه هفدهمین سوره ای است که در مدینه نازل شده و سوره انّا فتحنا لک كه بعد از فتح مکه نازل شده نهمین سوره است، در صورتی که فتح مکه در سنۀ هشتم هجری بوده.

بنابراین بیش از هشت سال از وجوب نماز جمعه و اقامه آن در مدینه به وسیلهٔ شخص پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می گذشته که سوره جمعه نازل شده است.

پس سوره جمعه اگرچه از اوّل تا آخرش ظاهراً مربوط به نماز جمعه می باشد، ولی درباره تشریع و وجوب آن نیست و لذا نظر بعضی از فق های عالی قدر، مانند سیّدنا الأستاد المُحقِّق، آیه الله بروجردی رضوان الله تعالی علیه بر آن بود که به اطلاق آیه « إذا نُودِيَ لِلصَّلوةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اللَّه » در برابر شرایط محتمله نمی توان تمسُّک کرد ، چون در مقام ایجاب آن نیست.

بلکه حسب آن چه از ظاهر آیات این سوره و روایات آینده بر می آید سوره و مخصوصاً آیات اخیره آن در صدد اصلاح یک حادثه تکان دهنده ای است که ممکن بود

ص: 337

به صورت یک جریان بادوام درآید و آن را از سر راه نماز جمعه إلى الأبد بردارد.

و این همان حادثه ای است که در آیه ﴿ وَ إِذا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً ﴾ اشاره به آن شده و شرحش می آید .

جمعه بود که ناگاه دِحْیه بن خلیفه بن فروه ... از شام با مال التّجاره ای آمد، و چنین بود که هرگاه می رسید، هیچ دختری نبود جز آن که می رفت، و او هرگاه می آمد جمیع ما یحتاج الیه را می آورد از آرد و گندم و غیره و در محلّی در بازار مدینه به نام « احجار الزّیت » وارد می شد و سپس شروع به طبل زدن می کرد تا مردم را آگاه کند به آمدنش. پس مردم به سوی او خارج می شدند که با او معامله کنند که یک روز جمعه ای آمد - قبل از اسلام آوردنش - در حالی که پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله بر منبر ایستاده به خطبه خواندن مشغول بود پس مردم به سوی او خارج شدند به طوری که نماند در مسجد جز دوازده مرد و یک زن پس فرمود اگر این ها باقی نمانده بودند، هر آینه بر سر شان سنگ از آسمان می آمد و خداوند نازل فرمود این آیه را ».

و گفته شده نماند در مسجد جز هشت نفر که کلبی از ابن عبّاس نقل کرده و گفته شده جز دوازده نفر مرد به نقل از ابن کیسان و گفته شده این کار سه نوبت در سه روز تکرار شد که هر مرتبه مصادف با جمعه بود چنان چه قتاده و مقاتل گفته اند . (1)

3- در عو الی اللئالی روایت از مقاتل بن سلیمان کرد که در اثنائی که پیامبر خدا صلى الله علیه و آله خطبه می خواند در روز جمعه دحیه گلبی از شام با مال التجاره وارد شد و چنین بود که حتّی تمام بچه دختران هم می رفتند آن جا، و او می آورد هر چه مردم به آن احتّیاج داشتند از آرد و گندم و غیره، و بعداً شروع به طبل زدن می کرد تا مردم را به آمدنش آگاه کند... ( تا آخر آن چه در « مجمع البیان » از دو مقاتل نقل کرد) ». (2)

4- در تفسیر علی بن ابراهیم ﴿ وَ إِذا رؤا تِجَارَةً أَوْ لَهْوَاً إِنْفَضُّوا إِلَيْهَا ﴾ گفته که:

« پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله در روز جمعه با مردم نماز می خواندند، و قافله ای که گندم می آورد رسید و در پیش آن دائره و وسائل موسیقی و ملاهی می نواختند. پس مردم نماز را رها کرده و رفتند ببینند .پس خدا نازل کرد : ﴿و إذا رؤَا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً إِنْفَضُّوا إِلَيْهَا

ص: 339

[ إلى ] وَ الله خَيْرُ الرَّازِقین ﴾. (1)

5- جابر بن عبد الله و حسن گفته اند: « کاروان دحیه کلبی آمد که گندم مدینه را آورده بود هنگامی که قحطی به آن ها رسیده بود، پس مردم به استقبال از آن رفتند با وسائل لهو و مزمار و طنبور - و به گفتۀ جابر بن عبد الله و مجاهد [ طبل: خ ] و مردم با پیامبر صلّی الله علیه و آله در نماز بودند پس هنگامی که شنیدند صدای طبل ها و مزمار ها را از اطراف پیامبر متفرق شدند به سوی کاروان تا آن را ببینند و پیامبر صلّی الله علیه و آله را تنها گذاشتند به حال ایستادگی پس خدا به پیامبرش گفت : ای محمّد بگو به آن ها آن چه نزد خدا است از ثواب برشنیدنِ خطبه و حضور برای موعظه بهتر است از لهو و از تجارت و عاقبت آن پسندیده تر است .» (2)

6- ابن شهر آشوب از تفسیر مجاهد و ابی یوسف یعقوب بن سنان نقل کرده که: ابن عبّاس در قول خدای تعالى: ﴿ وَ إِذا رؤا تِجَارَةً أَوْ لَهْوَاً إنْفَضُّوا إِلَيْهَا وَ تَرَكُوكَ قَائِماً ﴾ گفته که دحیه کَلبی روز جمعه از شام با کاروانِ گندم رسید و در محلّ «احجار الزّیت » بار انداخت و سپس به طبل زدن شروع کرد که مردم را به آمدنش آگاه کند. پس مردم همه به سوی او کوچ کردند جز علی و حسن و حسین و فاطمه علیهم السَّلام و سلمان و ابو ذر و مقداد و صهیت و مردم ترک کردند پیامبر صلّی الله علیه و آله را در حال ایستاده به خطبه خواندن بر منبر پس پیامبر صلّی الله علیه و آله :فرمود خداوند نگاهی به مسجد من کرد روز جمعه پس اگر این هشت نفری که در مسجد نشستند نبودند، هر آینه مدینه با اهلش به آتش می سوخت و بر آن ها سنگ از آسمان فرود می آمد، مانند قوم لوط و نازل شد درباره آن ها یعنی آن هشت نفر این آیه رجالٌ لا تُلهیهم تِجارَة... - تا آخر آیه -» (3) .

ص: 340

مِنَ التَّجَارَةِ وَ الله خَيْرُ الرَّازِقین﴾ .(1)

3- ابن جریر و ابن منذر از جابر بن عبد الله رضی الله عنه روایت کرده اند که: « پیامبر صلَّى الله علیه و سلَّم خطبۀ روز جمعه می خواند و هنگامی که عروسی اتّفاق می افتاد، اطرافیان بازی و وسایل موسیقی به کار برده از پهلوی مسجد عبور می کردند و هم چنین هنگامی که مالی وارد می شد یا اسب و شتر و گوسفند و کالا های عرب صحرانشین به بطحاء که پشت مسجدّی که کنار بقیع است می آوردند و در آن هنگام آن کسانی که برای خطبه نشسته بودند می شنیدند بر می خواستند بروند برای آن موسیقی و آن مال التّجاره و آن حضرت را ایستاده به خطبه ترک می کردند و خداوند مؤمنین را سرزنش کرد از آن چه نسبت به پیامبرش کردند که فرمود: ﴿وَ إذا رؤَا تِجَارَةً أَوْ لَهْوَاً إِنْفَضُّوا إِلَيْهَا وَ تَرَكُوكَ قَائِماً﴾. (2)

4- عبد بن حمید و ابن منذر از مجاهد روایت کرده اند دربارۀ گفتۀ خدا: « أو لَهْواً » که آن طبل زدن بود. (3)

5- « وَ إذا رؤا تِجَارَةً » كه مال دحیه كلبی بود « أوْ لَهْوَاً » یعنی شنیدند صدای طبل را، « إِنْفَضُّوا » یعنی متفرّق شدند از مسجد به سوی آن جز هشت نفر و گفته شده دوازده نفر مرد و دو زن که نرفتند « وَ تَرَكُوكَ قَائِماً » یعنی تو را ترک کردند بر منبر که خطبه می خواندی، « قُلْ - يَا مُحَمَّد لَهُمْ - » بگو ای محمد به آن ها، « ما عِندَ الله » آن چه نزد خدا از ثواب هست، « خَيْرٌ - لَكُمْ - » یعنی بهتر است برای شما، « مِنَ اللَّهْوِ » یعنی از صدای طبل، « وَ مِنَ التَجارَة » یعنى و مال التّجارة دحیه كلبی . (4)

ص: 342

هشت یا دوازده نفر ماندند و آن بیانات شیوا و جذّاب آن حضرت اضافه بر محبوبیّت و جذّابیّت شخص آن بزرگوار همه به یک سو ماند و جاذبه مال التّجاره که پیشا پیش آن صدای جذّاب موسیقی بلند بود همۀ مردم مسلمان متعهّد بیعت کرده را به خود کشاند، و پیامبر عظیم الشّأن محبوب خود را در میان خطبه ترک کردند، که این بزرگ ترین بی حرمتی و اهانت عملی بود که از آنان سر زد .

ولی آیا مقصود اهانت بود؟ و یا از اسلام و یا از پیامبر سر خوردگی و یا کم رغبتی پیدا شده بود؟ و یا جاذبه سخنرانی و خطبه ها کم بود؟ و یا محبوبیّت آن بزرگوار کاهش یافته بود؟ نه هیچ کدام !

بلکه همۀ این ها در یک حالتِ غفلت از فرهنگ فطری اسلام که با تحریکات فوری موسیقی پرده ای از فراموشی بر همه تعلیمات اسلامی و معارف قرآنی انداخته شد، انجام گرفت که این تحریکات موسیقی آن چنان قدرت تحریکی را داراست که همیشه ممکن است به جنگ با همهٔ حقّایق و از آن جمله اسلام و قرآن و خطبه و پند و منطق و علم و فلسفه و کلّیۀ واقعیّات برخاسته و با پیروزی بر همۀ آن ها انسان را اسیر و ذلیل خود کند و تمام موجودیّت انسان را در هم شکند و قبل از آن که بتواند انسان به خود آید و به خود بیاندیشد موسیقی کار خود را کرده و پیروز و غالب از کار خود درآید .

به دستگاه سودا گری دحیه کلبی با توجّه به تأثیر موسیقی برای کار و ترویج کالا های خود از آن استفاده می کردند و جمعه و نماز جمعه و اسلام و پیامبر و تعلیمات قرآنی و خطبه های جذّاب آن حضرت نتوانست در برابر آن قرار گرفته، بلکه شکست خورد و موسیقی برهمه غالب آمد و مسلمانان با آن روحیّۀ اسلامی و با آن ایمان قوی که در جنگ های بدر و حنین بر پهلوانان نامی و با نا برابری از لحاظ عِدّه و عُدّه پیروز می شدند، این جا در مسجد و در حال عبادت و شنیدنِ ،خطبه از صدای موسیقی سخت شکست خورده و پیامبر دلسوز و غم خوار خود را آزرده خاطر و ملول نمودند، و دشمنان اسلام و سودا گران را خوشنود و امیدوار کردند و در ضمن بزرگ ترین نقطه ضعف خود، بلکه هر انسانی را نشان دادند و از این رو چون در زمان حیات پیامبر و اتصال وحی و سازندگی و برنامه ریزی اسلام بود، فوراً از جانب خداوند متعال چاره سازی و درمان شد.

ص: 344

و این سوره ( سوره جمعه ) را می توان یک درمان فرهنگی و اساسی برای آن حساب کردی .

همان طور که در هر جائی قرآن براساس اصول عقاید و تثبیت آن برنامه های اخلاقی و عملی و علمی خود را پایه ریزی می کند این جا نیز به همین شیوه این مطلب را پیگیری فرموده و سوره را در این موضوع به پایان می برد.

به خود راه ندهد اگر تو مسلمان به عبادت خدا به شنیدن خطبه های نماز جمعه اشتغال داری، تو جدا از سایر موجودات نیستی، بلکه: «يُسَبِّحُ لِلهِ مَا فِی السَّمَوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ». و ادارۀ جهان هستی به دست فرمان فرمای تامّ القُدره منزّهی است که عزیز و غالب می باشد و بطور متناسب و بدون گزاف آن را اداره می کند: « الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکیم » با این بیان روشن می شود که گریختن از فریضهٔ جمعه و خطبه های سازنده آن به سوی خوشی و لهویّات و موسیقی و یا رزق یابی به وسیلهٔ مال التّجاره، بسی بی معنی و بیجا است چون همه اش به دست او است و کسانی که از اوامر او گریزان شدند به جائی نمی رسند و نمی توانند به هدف دیگری نایل شوند و اگر شدند نمی توانند بهره بگیرند چون همه چیز را متناسب کرده فقر فرهنگی و دوری از خدا فقر مالی را به دنبال می آورد و مال التّجارۀ یک قافله از شام چاره ساز اساسی یک جامعه گرسنه و بیچاره نخواهد بود. جامعه را از ریشهٔ فرهنگی باید خوب ساخت تا سعادتمند شود.

تناسب اموری که او در وضع جهان قرار داده آن که سعادت انسان با علم و تربیت و خدا شناسی و خدا پرستی و تزکیه نفس حاصل می شود .

و چون خدا حکیم است و کار هایش متناسب و تشریع و تکوین را یک نواخت نموده، لذا برای تحصیل سعادت انسان ها بطور همه جانبه ارسال رسول نموده آن رسولی همه جانبه و کامل و جامع کمالاتِ علمی و عملی و اخلاقی و تزکیه شده و متصل به مبدا کمال مطلق که بتواند آیات الهی را در رابطه اش با خدا بر مردم تلاوت کرده و تعلیم کتاب الهی و حکمت و تزکیه آن ها را بطور صحیح و کامل مُتكفّل شود : « هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأمیّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَ يُزَكِّیهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لفی ضَلالٍ مُبین ».

و خداوند متعال با این بعثت ،بزرگ پایه ریزی خاتم الأدیان را به وسیلهٔ خاتم الأنبیاء صلى الله علیه و آله برای یک دین جهانی فرموده، اگرچه فعلاً در شبه جزیره العرب شروع شده و بقیۀ جهانیان هنوز به آن نپیوسته اند، ولی خدا عزیز و غالب است و با حکمت و پایه ریزی متناسب اینچنین دینی را جهانی خواهد کرد: « وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَكیم » .

ص: 346

و این همه از مقام نبوّت و رسالت گرفته تا مقام استفاده از فروغ پرشکوه او تا نیل به سعادت دنیا و آخرت همه از فضل خدا است که به هر کس که درخور مشیّت و خواست او شد مرحمت می فرماید و خدا فضلش بزرگ است، اگر کسی خود را از او مُنفصل و جدا نکند، به فضل او و برکاتِ آن خواهد رسید: « ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِیهِ مَنْ يَشَاء وَ اللهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیم ».

ولی کسانی که از یهودیان از پیامبر عظیم الشّأن ،خود، حضرت موسیٰ( علیه السلام ) و کتاب آسمانی او « توریه » که بر آن ها تلاوت و تعلیم نمود نتوانستند تحمل آن کنند و به خوبی از عهده اش برآیند همانند خری که بار کتاب بر آن باشد از محموله خود بی خبر ماندند و نتوانستند از آن به سود سعادت دنیا و آخرت خویش بهره برگیرند: « مَثَلُ الَّذِینَ حُمْلُوا التَّوْرِيَةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَاراً بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لا يَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِین».

با این بهره نگرفتن از تورات و با این دوری از خدا و با این بی علمی و بی اخلاقی و بی تربیتی، باز فکر می کردند از اولیاء الله هستند و دلبسته به دنیا و حریص به زندگی دنیا، خود را از اولیاء الله می دانستند در صورتی که از مرگ که لقاء الله است - می هراسیّدند: « قُلْ يَا أَيُّهَا الَّذینَ هَادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِيَاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنتُمْ صادِقین »

و لکن هرگز آرزوی مرگ نخواهند کرد این ها با اعمال ناستوده و نساختن خویش برای سرای آخرت از آخرت و حشت دارند و خدا دانا است به حال آن ستم کاران: «و لا يَتَمَنَّوْنَهُ أبداً بمَا قَدَّمَتْ أَيْدیهِمْ وَ الله عَلیمٌ بِالظَّالِمین ».

بگو ای پیامبر آن مرگی که از آن فرار می کنید حتماً به شما خواهد رسید و سپس برگردانده می شوید به سوی آن که آگاه از غیب و شهود است. پس شما را به آن چه عمل می کنید و به حقّایق و تبعات آن آگاهتان می کند « قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذی تَفِرُّونَ مِنْه فَإِنَّهُ ملاقیكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عَالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ».

این ها همه زمینه سازی بیانیۀ مخصوص روز جمعه است که :

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَوَةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ

ص: 347

ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُون ﴾

« ای مؤمنین، هنگامی که ندا برای نماز روز جمعه می شود همگی کوشش خود را به سوی ذکر خدا از نماز و خطبه مصروف نمائید و رها کنید خرید و فروش و سودا گری را این کار برای شما بهتر است اگر بودید که می دانستید ».

آن رسالت خاتم الأنبیاء که محتوی تلاوت آیات خدا بر مردم و تزکیه آن ها و تعلیم کتاب و حکمت به آن ها ،است با آن ضلالت قبلی که داشتند، در این روز جمعه و در خطبه ها جای حسّاس و مناسب آن است که این نماز با آن تجمُّع و آن خطبه ها باید وسیلهٔ پیاده کردن آن بار سنگین رسالت باشد .

و از این به بعد روز جمعه روز تعطیل عمومی مسلمین اعلام می شود، ولی تعطیلی که نشأت گرفته از روی آوردن عموم به سوی نماز جمعه است، نه تعطیلی برای استراحت و تفریح و گردش های بی خردانه، بلکه بعنوان روز خود سازی و روز تزکیه و تربیت و روز تعلیم و تعلّم علوم و حکمت های خدائی و آن چه رسول خدا در هدایت یک جامعه صالحه مأمور آن است.

اگر می دانستید که با علم و تزکیه و حکمت و بیانات رسول خدا صلى الله علیه و آله چه پیشرفت هائی از هر جهت و در هر بعدی که یکی از کوچک ترین آن ها محصولات زمینی از غلات گوناگون و میوه جات متنوع و غیره است، نصیب شما خواهد شد که کالا های تجارتی دحیه کلبی در برابر آن آنقدر ناچیز می شود که هیچ به آن توجّهی نمی کردید چون زمین و هوا و آب و نور و امثال این ها همه تحت اختیار شما است و آن چه باعث عقب افتادگی و بهره نگرفتن شما بوده و هست عدّم شناخت و عدّم علم و عدّم تربیت و عدّم تزکیه است. پس هر سعادتی در گرو علم و تربیت و تزکیه و تلاوت آیات الهی و توجّهات و الطاف خدائی است که آن در جمعه و خطبه های پیامبر عظیم الشّأن صلّی الله علیه و آله پیش بینی شده: « ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُون»، پس این ها بهتر است برای شما از روی آوردن به موسیقی و مال التّجارهٔ محدود و موقّت اگر می دانستید.

در این جا باید توجّه داشت که آن چه تاکنون از گردش جهان هستی بر محور اراده خداوند و تسبیح و تقدیس او و رزاق بودن او و لزوم حضور در نماز جمعه و خطبه های

ص: 348

پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) و تعلیم و تزکیهٔ او و تعطیل بیع و شراء گذشت، همه نه به آن معنی است که از فعّالیّت به سوی زندگی بهتر و سازندگی بکلّی دست بردارند.

بلکه بدان معنی است که فعالیت و سازندگی بر آن اساس قرار گیرد که دارای پایه صحیح و اصولی ،باشد نه در عرض و معارض و متضادّ با آن .

بنا براین روز جمعه و نماز و خطبه های آن در یک دایره دو فرسخی و بازگشت همه به خانه و کاشانه خود که انجام گرفت که شاید طبعاً فراگیرد همه یا عمده روز جمعه بشود: « فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلوة »، پس از آن در روی زمین منتشر و پراکنده شوید و هر کسی در راهی که شرایط و استعداد های او برایش تعیین کرده جست جوى فضل خدا و جذب نعمت هایش به سوی خود کند و بسیار یادِ خدا کنید تا از سرچشمه اصلی و شرایط آن غافل نگردید، بلکه رستگار و كام یاب شوید: « فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَوَة فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِیراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ».

ولی متأسّفانه در اثر جهل و غفلت و توجّه نداشتن و دل دادن به موسیقی، هنگامی که متوجّه مال التّجاره و موسیقی شدند، یکسره از جا کنده شده و به سوی آن هجوم بردند و تو را - ای پیامبر دلسوز و رهبر بی نظیر و فرستاده خدا برای ترقّی آن ها - در همان حال ایستادگی به خطبه خواندن و ارشاد و تعلیم و تربیت کردن، ترک کردند: « وَ إِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أوْ لَهْواً إِنْفَضُّوا إِلَيْهَا وَ تَرَكُوكَ قَائِماً ».

ولی ای پیامبر، به آن ها بگو آن چه نزد خدا است - چه از لحاظ ساختن شما به یک انسان با نیروی فعّال و خلّاق و دانشمند و هدایت شده و چه از لحاظ بازکردن در های برکات و وسایل غذا و خوراک و پوشاک و چه در دنیا و چه در آخرت - بهتر است از موسیقی و از تجارت، و خدا بهترین رزق دهندگان است: « قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التجارَةِ وَ الله خَيْرُ الرَّازِقِینَ ».

و آن چه به چشم کوتاه بین شما رزق آماده و رزق آورنده جلوه می کند در کاروانِ محدود و موقّتِ دِحیه گلبی فاصله اش تا شما و رسیدنش به شما و استفاده کردن شما از ،آن شرایط بسیاری می خواهد اگر باقی بماند که همه و همه به دست اوست و چه بسا به آن بشتابید و نرسید .

ص: 349

پس بهتر است روی موازین حکمت و بطور متناسب شالوده یک جامعه ای را به دست فرستاده خدا ساخت بطور جهانی با رابطه معنوی و علمی و تربیتی به خدا و رسول او و در راه صحیح شروع به ترقّی و با آموختن آن راه تکامل گام به پیش نهید نه این که دل خوش کنید به یک مقدار گندم که بار چند شتر از شام به سوی شهر شما آمده که با نواختن موسیقی شما را آن همه دل گرم می کنند بر فرض که به همه شما برسد و برای امروز کافی باشد، فردا و فرداها چه می کنید؟ شما باید یک وضع اساسی پیشرفته ای را علماً و عملاً دنبال کنید که جواب گوی نیاز های شما در همۀ ابعاد بطور کامل باشد.

آسمانی او تورات که همانند خری که بارش کتاب ،باشد از بار خود بی خبر و بی بهره ،ماندند تا مسلمانان مواظب باشند آن طور نشوند.

که در ضمن این بیان، گوشه و کنایه ای به رفتار آن مسلمانان می شود که بی توجّهی به خطبه های آن حضرت کرده و از آن جا به طرف مال التجاره و موسیقی شتافتند.

پنجم : دستور روی آوردن و شتافتن هنگام اذان روز جمعه به سوی نماز و خطبه ها و تعطیل کردن کسب که یکی از اساسی ترین موانع است.

ششم : ذکر حادثۀ ورود مال التّجاره برای فروش در هنگام نماز جمعه که با تبلیغات اصوات موسیقی توأم بود، و چه اثر سوئی در برهم زدن اجتماع جمعه، که می توان گفت اصوات موسیقی نقش عمده را داشت.

در این سوره چنان چه ملاحظه می کنید بیشتر از راه منطق اسلامی و اصولی برای اصلاح این حادثه استفاده شده تا آن که امر و نهی مولوی از جانب پروردگار آمده باشد و یا وعده عذاب و تهدید در بر داشته باشد چون این عمل مسلمان است که تحت تأثیر موسیقی انجام شد، كأنه شرایط خاصّ آن ها را غافل گیر کرده و آن ها را از محتوای ایمان و اسلام خویش بی توجّه نمود به ضمیمه کمبود علمی و تربیتی که مناسب است از جانب پروردگار و رسول او ترمیم و جبران گردد و لذا در این حادثه تنها چیز تازه ای که مورد امر شده، تعطیل کسب و خرید و فروش است چون نماز جمعه که قبلاً واجب شده بود و شتافتن به سوی آن لازم و اما نسبت به موسیقی صریحاً نهی نشده.

ص: 351

الأشَجُّ أعدَلا بنى مروان» که اعدل به معنی عادل آمد و یا مانند: ﴿أَ أَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَم الله الواحِدُ القهار﴾ (1) ، و یا باید گفت اگر تفضیل اصطلاحی باشد که لازمه اش وجود خیر در مفضّل علیه به مقدار کم تری نیز هست خَیرِ نسبی و به نظر آن مخاطبین می باشد، نه به نظر متکلّم که خداوند تبارک و تعالی است، نظیر: ﴿ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ كَبِیرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ ﴾ که منافع خَمْر و میسر برای مردم آن چیز هائی است که به نظر خود آن مردم منافع شمرده می شود، نه در نزد خداوند تعالی و در این جا گفته شود تجارت و کسب که هنگام نماز جمعه تحریم شده نمی توان گفت خوب است ولی نماز جمعه و یا ثواب برآن و یا محصولات این تجمُّع الهی و استماع خطبه و استفاده از آن خوب تر است، بلکه تجارت در این هنگام به حساب خدائی اصلاً خوب نیست و لذا تحریم شده است.

4- جملۀ ﴿ مَا عِنْدَ الله خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَة ﴾ مقابله انداخته ما « عِندَ الله » و بین بین « لهو » و « تجارت » هنگام نماز که با آلف و لام عهد ذکر قبلی آن را مشخّص و معیّن نموده و این مقابل نشان می دهد که آن دو « لهو » و « تجاره » از خداوند منفصل است و مورد رضایت خداوند تبارک و تعالی نیست و از طرف دیگر تجارت بخصوص در در هنگام نماز جمعه تحریم شده بطور خصوصی ولی در « لهو » چون جنبۀ خصوصی ندارد و بطور کلّی در مقابل « ما عِنْدَ الله » قرار گرفته و « ما عِند الله » خیر است و « لهو » و آن نوع از تجارت هنگام نماز و خطبه خیر نیست.

با در نظر گرفتن نکات یاد شده بالا ممکن است گفت آیه شریفه تلویحاً دلالت بر حرمت لهو و موسیقی می کند و همان طور که خرید و فروش و تجارت هنگام نماز جمعه حرام است همان طور لهو و موسیقی بطور کلّی حرام است، بلکه حرمت آن از حرمتِ تجارت هنگام نماز جمعه آشد و اسبق است.

و از طرف دیگر چنان چه قبلاً توضیح داده شده همه سوره و مخصوصاً سه آیهٔ اخیر برای علاج این دو مانع و خطر از سرراه نماز جمعه و خطبه های آن آمده و براساس جلو گیری از آن و برای جلو گیری از بَیْع صریحاً دستور تعطیلی آن داده شده و لهو نیز در

ص: 353

آیاتِ دیگر صریحاً تحریم شده و با اتّکای به آن در این جا بالحن دوستانه به آن ها گفته شده که :

« قُلْ ما عِنْدَ الله خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَة »

بنا بر این گرچه لحنِ بیان دوستانه است ولی موضع تشدید و جلو گیری و تحریم است

نیست، بلکه در خود هنر های موسیقی یک نوع جاذبۀ کاذب و دروغین هست که حتّی انسان عاقل خردمند را چنان از عقل و خرد و اندیشه صحیح خویش منفصل می کند که مشاهده می کنید در این واقعه مردم مسلمان را که تا حدودی هدایت یافته بودند آن چنان از خود بیگانه ساخت که گویا اصلاً توجّه نداشتند چه حرکت بی ادبانه و بی خردانه ای کردند و پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم را در حال سخنرانی و دل سوزی و هدایت کردن تنها رها کردند و حتّی هیچ ملاحظه بی حرمتی از آن حضرت و سوء انعکاس این عمل را نکردند و از خود بی خود شده و از جای گنده و به سوی صدای موسیقی شتافتند و این کار به قدری تکان دهنده بود که در بعضی روایات آمده است که: « اگر نبود چند نفری که باقی ماندند خداوند بر آن ها عذاب می فرستاد. »

است برای فرد و جامعه که از موسیقی ممکن است استفاده شود.

در این سوره تأثیر سوء این گناه بزرگ به صورت تجشم یافته خارجی در تاریخ اسلام ذکر شده تا در هر جمعه این سوره به توسط رهبران مسلمین در نماز جمعه خوانده شود و همه استماع کنند و از آن پند گیرند و در نهی از منکر دربرابر موسیقی و بر اندازی آن خود را موظّف و مسئول بدانند.

صدای موسیقی که به آهنگ های متنوعی تنظیم می شود از طریق حس شنوائی قهراً وارد اعصاب ادراکی شده و به تحریکات خاصّه خود شروع کرده و حالاتی را، که آن آهنگ سازنده آن است در آن شخص ایجاد نموده و تحت تأثیر آن قرارش می دهد، خیلی هشیاری و بیداری می خواهد تا شنونده بتواند خویشتن را کنترل کرده و از چنگال این وسیلهٔ شیطانی نجات بخشد.

روی این اصل بیشتر گناه متوجّه تولید کنندگان صدای موسیقی و آن هائی که اسباب چینی و وسیله سازی آن را می نمایند و سپس متوجّه کسی است که به آن گوش فرادهد و استماع کند و خود را تحت اختیار آن قرار دهد.

در آداب خواندن نماز جمعه یکی از چیز هائی که در روایات بسیار بر آن تأکید شده خواندن سوره جمعه پس از سوره حمد در رکعت اول و سوره منافقین در رکعت دوّم است و حتّی اگر از روی فراموشی سورۀ دیگری را شروع کرد و در وسط، یادش آمد می تواند آن را رها کرده و همان سوره جمعه را بخواند و این دستورات مذکوره ما را به آن چه از اسرار حُرمتِ موسیقی در این سوره گفته شد هشدار می دهد ..

ص: 356

سمد یسمد سموداً فهو سامد قال الشاعر:

قیل قُم فانظُر إلیهِم *** ثُمَّ دَع هذُا السّموداً

و يُقال للجاریة إسمدی أى غنّی ». (1)

« و انتم سامدون یعنی لاهون و قیل سامدون مستكبرون و السّامد كلّ رافع رأسه یقال سمد سموداً سموداً رفع رأسه تكبّراً وجاء السّامد لمعانى الّلاهی و المغنّی و الهائم و السّاكت و الحزن و الخاشع ». (2)

« و انتم سامدون، أى لاهون و قیل مستكبرون ». (3)

﴿ أ فَمِن هَذَا الحَدیثِ تَعْجَبُونَ * وَ تَضْحَكُونَ وَ لا تَبْكُونَ * وَ أَنتُمْ سامِدُونَ * الاشارة بهذا الحدیث إلى ما تقدّم من البیان و السّمود الّهو و الآیة متفرعة على ما تقدّم من البیان و الإستفهام للتَّوبیخر﴾. (4)

« و انتم سامدون أى غافلون ساهون و شما از آن غافلانید و ساهی یقال دعنا من سمودک أى لهوک و این روایت عوفی و و البی است از ابن عبّاس. عکرمه گفت: سامدون أى مغنون عند سماع القرآن غناء گفتندی تا مردم را منع کنند از سماع آن، گفت این لغت اهل یمن است یقال إسمد له أى تَغَنِّ؛ کلبی گفت: سامد حزین باشد به زبان اهل طی و اهل یمن گفتند لاهی باشد؛ ضحاک گفت: سامد اشر و بطر باشد؛ عبد الله عبّاس گفت: شامخین بأنوفهم برسول علیه السّلام بگذشتندی تكبُّر كُنان؛ مجاهد گفت: غضباناً، خشم زده و اعراض کننده ». (5)

« سَمَد السّامد الّلاهى الرافع رأسه من قولهم سمد البعیر فی سیره ». (6)

« و انتم سامدون، و شما بازی کنند گانید و غافلان یا غناء کنندگان، چه مشرکان در

ص: 358

وقت قرائت قرآن سرود می گفتند تا مردمان را از استماع آن بازدارند و بر هر دو معنی سامد مشتقّ است از سمود که به معنی لهو و غناء است و گویند که آن مأخوذ است از سمد البعیر فی مسیره إذا رفع رأسه پس بنا بر این سامدون به معنی است، یعنی گردن کشید گان و سر کشید گان». (1)

علیه و سلّم و هو یصلّی شامخین فنزلت و انتم سامدون ». (1)

7- « أ فمن هذا الحدیث، یقول أمن هذا القرآن الذی یقرأُ علیكم محمد صلى الله علیه و سلَّم یا اهل مكّة، تَعْجَبُون، تسخرون و یقال تكذبون، و تَضْحَكُون، تهروُن و یقال تسخرون، و لاتبكون، ممّا فیه من الزجر و الوعید و التخویف، و انتم سامدون، لاهون عنه لا تُؤْمِنونَ به». (2)

« و انتم سامدون، أى غافلون و ذكر باسم الفاعل لان الغفلة دائمة و امّا الضّحك و العجب فهما أمران یتجدّدان و بعدمان. » (3)

لهو » گفته بودند سابقاً ذکر کردیم. (1)

از این جا می توان نتیجه گرفت که معنی شناخته شده برای کلمۀ « سُمُود - سامد » در هنگام نزول آیه، همان دو معنی است که « لهو - غناء » باشد، و از بیانات گذشته ای که هم درباره « غناء » (2) و هم درباره « لهو » (3) داشتیم روشن می شود که بازگشت هر دو به موسیقی است یکی خصوص موسیقی که در آوازۀ انسان است که از آن « غناء » تعبیر می شود، و دیگری مطلق موسیقی که از آن « لهو » تعبیر می شود.

ضمناً آن چه در سخن « منهج الصّادقین » و بعضی دیگر به چشم می خورد که در تفسیر این آیه « و انتم سامدون » گفته اند « و شما بازی کنندگان و غافلان »، ظاهراً در ترجمه به فارسی از لغتِ « لهو » این طور گفته اند، ولی ما قبلاً توضیح دادیم که « لهو » به همان موسیقی گفته می شده، چنان چه در روایاتی که در تفسیر « لهو » راجع به آیه « وَ إِذا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً » و غیره ذکر کردیم، (4) آن روشن و معلوم شد که « لهو » غیر از « لعب » است و آن چه به معنی بازی است « لعب » است و اما کلمۀ « لهو » به موسیقی یا آن چه خاصّیت آن را داشته باشد می گویند (5) و سمود به معنی لهو گفته شده نه به معنی لعب.

« وَ أَنْتُمْ سَامِدُون »، این آیه شریفه یکی به آخر مانده از آیات سوره نجم است و دنباله آیاتی است که در مقابل رفتار کفار و مشرکین و بر خوردی که با اسلام و قرآن داشتند سخن می گوید و از آن می توان وضع رفتار و میزان هدف های حیاتی و فکری آن ها را استنباط نمود چون آن ها غیر از حیاتِ فعلی دنیا و ساز و برگ آن و خوشی و شادی و سایر بهره های زندگی مادی چیز دیگری تصوّر نمی کردند که در آیه 29 تا 30 می ی گوید:

﴿ فَأَعْرِضْ عَمَّنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنَا وَ لَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَیوةَ الدُّنْيَا * ذَلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْم ﴾

یعنى :« إعراض و صرف نظر کن از آن هایی که از ذکر ما رو گردانند و جز زندگی دنیا

ص: 361

چیزی اراده ندارند و مقدار کشش علمی آن ها همین است ».

این ها خوشی و شادی روحی را - که همّت آن ها است - مرهون بی اعتنائی به قیود معنوی و بی توجّهی به مبدأ و معاد می پنداشتند و این حساب را نمی کردند که حکم آفریدگار جهان برهمه چیز جاری است و همۀ اجزاء جهان هستی که از جمله آن انسان است باهمۀ متعلّقاتش زیر نفوذ خواست او است او است آفریدگار و او است پروردگار، و او است حاکم بر جهان و جهانیان، بنابراین بقای زندگی و مردن و خوشی و شادی و خنده و غم و اندوه و گریه و فقر و غناء و ثروت و غیر آن را نمی توان از خواست خداوند جهان جدا دانست و تحصیل کرد و این را در آیات 43 تا 54 ذکر می کند که :

« وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَكَ وَ أبْكى * وَ أَنَّهُ هُوَ أَمَاتَ وَ أحْیى...» - تا آخر ».

ترجمه : « او است که می خنداند و می گریاند و او است که می میراند و زنده می کند... . تا آخر . »

و از طرف دیگر آن ها فکر نکنند که زیر پوشش اسلام و ایمان و احکّام قرآن و مقید شدن به آن از عمر و خوشی و شادی روحی و بهره های زندگی مادی آن ها کم می شود؛ این چنین نیست نه از عمر و زندگی آن ها می کاهد و نه در اثر اسلام و عمل به قرآن دچار فقر و تنگدستی و غم و اندوه و فشار روزگار می شوند و از مال و ثروت محروم خواهند شد.

و از طرف دیگر بدون خواست خدا با وسایل مادی به آرزو هائی مانند شادی و خوشی و بی نیازی و طول عمر و کام گیری های دنیوی دیگر نمی توان رسید.

رسالت اسلام و قرآن راه صحیح زندگی یک انسان را به شکل انسانی بیان می کند و شما را بدان هدایت می کند و زنگ خطر نسبت به نتیجهٔ روش غلط شما که بیچارگی و خسارت در دنیا و عقوبت و عذاب در آخرت است ، را به صدا درآورده .

با این حال متأسفانه شما مردم نادان گم راه عوض آن که درس بگیرید و از آن به نفع دنیا و آخرت خود بیدار و هشیار شوید و به سوی کمالاتِ همه جانبه انسانی خویش بهره هائی کافی بردارید با آن به مقابله جاهلانه برخاسته و به شکل مسخره آمیزی برخورد می کنید، « أ فَمِنْ هَذَا الْحَدیثِ تَعْجَبُونَ » آیا از این حدیث اظهار شگفتی می کنید،

ص: 362

وَ تَضْحَكُونَ وَ لاتَبْكُونَ » و در مقابلش صدا به قهقهه و خنده بلند می کنید و برحال خود متأثر نمی شوید و گریه نمی کنید .

« وَ أَنْتُمْ سَامِدُونَ » و حال آن که شما برای مقابله کردن با رسالت اسلام و خاموش کردن ندای قرآن به موسیقی و اصوات غافل کننده و سرگرم کننده آن متوسل شونده اید که صوت قرآن را خاموش کنید.

باز در این جا مشاهده می کنید که یکی از حربه های مؤثّر کفّار و مشرکین در مقابله و محاربه باقرآن و رسالت اسلام همان موسیقی بوده است که در این آیات با چه بیان تأثّر آوری از این عمل ناجوان مردانه از آن ها یاد می کند و با این لحن تند آن ها را مورد عتاب و سر زنش قرار داده .

و قرآن چه دل پری از جنگ های موسیقی با اسلام و قرآن دارد، چنان چه در گذشته در سوره جمعه و سوره لقمان یادآور شدیم.

در این سوره بیشتر روی سخن برای آن دسته از موسیقی پرستانی است که آن را وسیلۀ خوشی و نشاط روحی و درازی عمر و سلامتی بدن می پندارند .

چون واقعاً بعضی دچار چنین اوهامی هستند و این وسیلهٔ تخدیری و تحریکی و تخیُّلی را وسیلۀ تقویتی روح حساب می کنند و توجّه ندارند که وسایل تحریکی، تنها ذخائر بدن را به سرعت و در مدت کوتاهی به مصرف رسانده، که در نتیجه پس از آن دچار کمبود و خمودی و ضعف و فرسودگی خواهند شد.

و بالا تر آن که این حرکت ضدّ برنامۀ جهان هستی را فکر می کنند استثنائی بر روابط پدیده های هستی با مبدأ جهان و آفریدگار و پروردگار پدید می آورد.

لذا در این زمینه یادآور می شود که :

اوّلاً - خنده خنده و گریه و حیات و ممات و ثروت و غیراین ها همه در اختیار خداوند است و بدون خواست او برای کسی میسّر نمی شود .

ثانیاً - هشدار می دهد که در گذشته اقوامی مانند قوم نوح و عاد و ثمود بودند که با حقّ و دعوت و رسالت انبیاء معارضه کردند و با ستیزگی از پذیرش دعوت آن ها شانه خالی نمودند و بر ظلم و طغیان و كفر و الحاد و انحراف خود افزودند و خداوند متعال آن ها را

ص: 363

هلاک شان کرد و نتوانستند خود را با هیچ درمانی حفظ کنند.

ص: 364

« قیل - بِصَوْتِك - أى بالغناء و المزامیر و الملاهی عن مجاهد و قیل كلّ صوت يُدعى به إلى الفَسادِ فَهُو مِن صَوتِ الشّیاطین ». (1)

« و قیل فی الصَّوت الّذی يَستَفِزّهُم بِه قَولانِ أحدُ هُما قال مجاهد صَوتُ الغِناء و اللّهو و الثّانی قال ابن عبّاس كلّ صوت يُدعا به إلى معصِیَة الله و قیل كلّ صوتٍ دعى به إلى الفَساد فهو من صوت الشّیطان». (2)

« وَ استَفْزِز - إِستَنْزِل - مَنِ اسْتَطَتَ مِنْهُم بِصَوْتِك - بِدَعْوَتِكَ وَ يُقال بصوت المزامیر و الغناء وسائرِ المَناكیر - وَ أجْلِبْ عَلَيْهِم - إجمع علیهم و يُقال إِسْتعِن علیهم - بِخَيْلِكَ - بِخَيْلِ المُشرِكینَ - وَ رَجِلِكَ - رَجّالة المُشركین - و شارِكْهُمْ فِى الأموال - أموال الحَرام - و الأوْلادِ أولاد الحرام - وَ عِدْهُمْ - أن لاجنّة و لانار - وَ ما يَعَدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلَّا غُرُوراً - باطلاً ». (3)

« قوله - وَ اسْتَفْزِزْ - آن که خطاب کرد با شیطان به لفظ امر و مراد تهدید (4) - و استفزز - برانگیز و سبک گردان و از جای ببر هر کس را که توانی به آوازت، و در او دو قول گفتند، عبد الله عبّاس و قتاده گفتند: « بِصَوْتِك » أى بِدُعبائِك إلى مَعْصِيَة الله، به دعوتت ایشان را با معصیت و هر داعی که با معصیت دعوت کند، او از لشکر ابلیس باشد مجاهد گفت : مراد او از مزامیر است و غناء ». (5)

ص: 366

« بصَوْتِك - به آواز خود یعنی خواندن ایشان را به فساد و نزد مجاهد صوت شیطان غناء و مزامیر است زاهدی در تفسیر از ابن عبّاس نقل می کند که هر آوازی که نه در رضای خدا از دهان بیرون ،آید آواز شیطان است و هر داعی که با معصیت دعوت کند از لشکر ابلیس است ». (1)

« وَ أَسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ » - أى إستَنهِض لِلمعصیة مَن استطعت أن تستنهضه من ذرّیة آدم و هُمُ الَّذینَ یتولَّونَه مِنهُم و یتّبعونه كما ذكره فی سوره الحِجّر - بِصَوْتِكَ - و كأنّ الإستفزازُ بالصُّوتِ كِنایة عن استخفافهم بالوسوسة الباطلة من غیر حقّیقة و تمثیلٌ بما يُساقُ الغَنَم و غیره بانعیق و الزجر و هو صوتٌ لامعنى له ». (2)

این ها سخنانی بود از مفسّرین شیعه .

و از طریق اهل تسنُّن :

سعید بن منصور و ابن ابی الدُّنیا در ذمّ ملاهی و ابن جریر و ابن المنذر و ابن ابی حاتم از مجاهد رضی الله عنه روایت کرده اند:

« فی قوله: « وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ » - قال إستنزل من إستطعت منهُم بالغِناء و اللَّهو و الباطل ». (3)

این ها گفته های ،مفسّرین، حتى قدمای آن ها مانند عبد الله بن عبّاس که درک زمان پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله را کرده و از بزرگان علمای شیعه و اصحاب و یاران و دوستان امیر المؤمنین علیه السّلام است و مورد قبول بین الفریقین می باشد و هم چنین سایر علماء و مفسّرین

ص: 367

« صوتك » و در میانِ اصوات ، صوتی که بعنوان خود آن صوت موجب فریفتن و بر انگیختن به سوی معاصی و وساوس شیطانی باشد ،نداریم جز اصوات موسیقی، چون در این جا نگفته « بقولک » و یا « بدَعوَتِک » تا شامل دعوت ها و وساوس شیطانی بشود، بلکه فرموده « بِصَوتِک »، پس باید مراد از آن یک نوع صوتی باشد که بعنوان صوت تحریک کننده به معصیت باشد و چنین صوتی جز اصوات موسیقی اعمّ از غناء و یا اصوات آلات دیگر موسیقی نداریم.

2- از آیات بسیاری بر می آید که طریقهٔ شیطان در فریفتن و اغواء نمودن انسان ها آرایش و زینت دادن و خوب جلوه دادن است چنان چه خودش نیز به همین اعتراف می کند که : ﴿قالَ رَبِّ اغْوَيْتَى لَا زَيْنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ ﴾. (1)

و هم چنین در آیات دیگر که: ﴿ زُيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانَ أَعْمَالَهُم﴾. (2)

و از این جا بر می آید که از طریق آرایش دادن اغواء می کند و می فریبد و صوتِ آرایش داده شده که موجب فریفتن می گردد تنها اصوات موسیقی است، پس بصوتک به موسیقی مناسب است و بس .

3- تفسیر های دیگری که کرده اند برای « بصوتک »، همه اش برگشت به كلام و سخن و قول می کند و با کلمۀ « بصوتک » مناسب نیست و خلافِ ظاهر است و اخذ به آن اخذ به خلافِ ظاهر است که جائز نیست.

بنابراین ظهور خود آیه بویژه با کمک نقلیات قبل می رساند که مراد از کلمه « بصوتک »، همان اصوات موسیقی چه غناء و یا انواع دیگر آن، است.

و از سوی دیگر اگر بخواهیم عمیق تر به معانی آیه نزدیک شویم، بهتر است قدری آیات قبلی را بررسی کنیم تا مطلب روشن تر شود.

و به نظر ما بهتر است از این جا بررسی کنیم که:

﴿ وَ إِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِی أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةٌ لِلنَّاسِ وَ

ص: 369

الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْءَانِ وَ نُخَوِّفَهُمْ فَمَا يَزیدُهُمْ إلَّا طُغیاناً كبیراً * وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئِكَةِ اسْجُدُوا لادَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ قَالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طیناً * قَالَ أَرَأَيْتَكَ هَذَا الَّذِی كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَى يَوْمِ الْقِیمَةِ لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلَّا قَلِیلاً * قَالَ إِذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَاءؤُكُمْ جَزَاءاً مَوْفُوراً * وَ إِسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ * وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ وَ شَارِكَهُمْ فِی الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ مَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا غُرُوراً ﴾. (1)

قضیه امرکردن خداوند متعال به ملائکه که به آدم سجده کنند و همه سجده کردند جز ابلیس که تمرّد کرد را در چند موضع هر جائی به مناسبتی ذکر فرموده و پس از این امتناع از سجده و سقوط او از مقامش و لعنت خدا بر او در صدد اغوای اولاد آدم برآمد، این قضیه در موارد زیر در قرآن آمده :

1- سوره بقره از آیه 30 تا 38 .

2- سوره اعراف، از آیه 11 تا 24 و سپس تا 36 بعنوان بنی آدم .

3- سوره حجّر، از آیه 28 تا تقریباً 46 .

4- همین سوره اسراء در این آیات که مورد بحث ما است و قبلاً ذکر شده .

5- سوره کهف از آیه 49 تا 50 .

6- سورۀ طه از آیه 116 تا تقریباً 127 .

7- سوره ص از آیه 71 تا 85 .

در این موارد یاد شده که شیطان اظهار دشمنی نسبت به آدم کرده و تصمیم خود را بر اغواء و گم راهی بنی آدم اظهار می کند در هر یک از این مواضع به شکلّی نوع گم راه کردن ،او که مناسب مطالب آن آیات که قبل از آن بوده، آمده است.

در سوره نساء نیز گرچه قضیه امر به سجده و جریان تمرّد شیطان ذکر نشده و لیکن شکل هائی که او گم راه می کند و مناسب آن مقام بوده ذکر کرده که: ﴿ وَ إِنْ يَدْعُونَ إِلَّا شَيْطَاناً مریداً لَعَنَهُ الله وَ قَالَ لَاتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِكَ نَصیباً مَفْرُوضاً وَ لَا ضِلَّتْهُمْ وَ لَأمَنَّیَنَّهُمْ وَ لَا مُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ أذَانَ الأنْعَام وَ لَا مُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَ لِيَا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ

ص: 370

348

خُسْرَاناً مبیناً ﴾. (1)

مواردی که در هفت موضع یاد کردیم شما درست تدبّر کنید و هم چنین این مورد اخیر در سورۀ نساء را و سپس مقایسه کنید با آیاتی که در محلّ بحث ما در سوره اسراء است می بینیم کاملاً متفاوت است و در این جا قسمت هائی از کیفیّت گم راه کردن شیطان را ذکر فرموده که در جا های دیگر نیست و سرّ و راز آن را باید از آیه قبلی آن جست جو کنیم که فرمود:

﴿ وَ إِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أحَاطَ بِالنَّاسِ وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِی أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةٌ لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْءَانِ وَ تُخَوِّفَهُمْ فَمَا يَزِیدُهُمْ إِلَّا طُغْیاناً كبیراً﴾

یعنی : « یاد کُن هنگامی که گفتیم به تو که پروردگارت احاطه دارد به مردم و قرار ندادیم آن خوابی را که نشانت دادیم جز آزمایشی برای مردم و شجره ملعونه در قرآن و می ترسانیم آن ها را پس زیاد نمی کند آن ها را جز طغیان کبیر و بزرگی را ».

این آیه همان طوری که شیعه و سنّی روایت کرده اند شأن نزول آن به مناسبت آن خوابی است که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله دید.

در بعضی روایات است که دید میمون ها و بوزینه ها برفراز منبرش برروی هم می افتند و در بعضی است که اولاد حکم بن العاص مانند میمون ها برروی هم برفراز منبرش می جهند و در بعضی است که بنی امیّه بر منبر های روی زمین قرار می گیرند و بر مردم سلطنت می کنند .

و پس از این خواب پیامبر صلّی الله علیه و آله اندوه ناک بود و دیگر خندان دیده نشد تا از این جهان رحلت فرمود . (2)

و شجره ملعونه که یک عشیره و فامیل ملعون باشد در روایات تفسیر به خاندان بنی امیّه و بنی مروان که تیره ای از آن ها هستند شده و در روایتی از امیرالمؤمنین صلوات الله علیه شجره ملعونه را فرمود: « الأفجران من قریش و من بنی امیّه ».

ص: 371

و در روایتی از امام صادق علیه السّلام است که « پیامبر صلّی الله علیه و آله در خواب دید چهارده بوزینه یکی پس از دیگری برفراز منبرش بالا رفتند. صبح که شد برای اصحابش خواب را حکایت ،کرد پس از او پرسیدند از آن فرمود جماعتی از قریش بر منبر من بالا می روند که اهلیت آن را ندارند امام صادق علیه السّلام فرمود : بنی امیّه اند ».

و در روایتی است آن حضرت در خواب دید مردانی را بر منبر هائی از آتش که مردم را به عقب بازگشت می دهند.

و در روایتی دیگر قومی را دید بر منبرش که گم راه می کنند مردم را بعد از او از صراط و بازگشت قهقرائی می دهند

و در روایت دیگر از امام صادق علیه السّلام است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در خواب دید بنی امیّه را که بر منبرش بعد از او بالا می روند و مردم را از صراط گم راه و بازگشت قهقرائی می دهند. پس صبح کرد در حالی که اندوه ناک بود، جبرئیل نازل شده پرسیثد : چطور است شما را دلتنگ و محزون می بینیم؟ فرمود: خواب دیدم دیشب بنی امیّه را که بر منبرم بعد از من بالا می روند و مردم را بازگشت از راه حقّ کرده و گم راه می نمایند. جبرئیل اظهار بی اطلاعی کرد و به آسمان بالا رفت و طولی نکشید بازگشت و برای دلداری آن حضرت چند آیه از قرآن آورد که به آن دلش انس گیرد: ﴿ أَفَرَأَيْتَ إِنْ مَتَّعْنَاهُمْ سِنِینَ ثَمَّ جَانَّهُمْ مَا كَانُوا يُوعَدُونَ مَا أَغْنى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يُمَتَّعُون »، و نیز نازل کرد براو: «إنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَيْلَةِ الْقَدْرِ * وَ مَا أَدْریكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ * لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرِ ﴾،

خداوند عزّ و جّل قرارداد شب قدر را برای پیامبرش بهتر از هزار ماه از سلطنتِ بنی امیّه ». (1)

این روایات در تفسیر آن آیه و تعبیر خواب پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و بیانِ شجره ملعونه و خاندان بنی امیّه که در آیه از آن یاد شده چنان چه ملاحظه کردید پیش گوئی از غیب بطور معجزه آسا و خبر از سلطنت بنی امیّه بر مسلمانان به ناحقّ بعنوان

ص: 372

یک خلافت و حکومت اسلامی است که در مدّت هزار ماه مردم مسلمان را بطور قهقرائی به ضلالت و گم راهی می کشند و مقام شامخ جانشینی و منبر و محراب و مراکز تبلیغاتی صاحب رسالت را بوزینه وار بازیچه امیال و شهوات خود قرار داده و مردم را عوض آن که به حسب مقتضی نام خلافتِ پیامبر به آن چه پیامبر هدایت می کرد - هدایت کنند، به ضدّ اسلام و قرآن عملاً و تبلیغاً سوق می دهند و همان طور که پیامبر اکرم تمام نیروی خود را صرف هدایت و تعلیم و تزکیهٔ آن ها می کرد، این ها هم تمام نیروی خود را صرف گم راهی و فساد و تباهی و جهل و ضلالت می نمایند.

سپس گردش روزگار تمام آن چه در وحی آسمانی قرآن خبر داد و پیامبر اکرم و ائمّه طاهرین علیهمُ السَّلام آن را تفسیر و تبیین و تعبیر کردند بطور کامل از آن ها، نشان داد حتّی مدت خلافت و سلطنت غاصبانه آن ها همان هزار ماه شد، نه یک روز کم و نه یک روز زیاد تر .

البته این ها همه و همه از احاطه قدرت و علم خدا خارج نبود، بلکه جزئی از جزئیات وضع آفرینش انسان بود که در بوته امتحان و آزمایش درآید و انگیزه های ایمانی و خدائی و اسلامی او از انگیزه های نفسانی و شیطانی خالص شود و خوب و بد و مؤمن واقعی و غیر واقعی از هم جدا شوند و لذا فرمود: « إِنَّ رَبَّكَ أحَاطَ بِالنَّاسِ وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤيَا الَّتِی أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْءَانِ ».

آن که پروردگارت ( و پروردگار همه ) است به همه از نظر علمی و قدرتی احاطه دارد و هیچ چیز و هیچ یک از افراد از قدرت و علمش بیرون نیست و آن چه در خواب به تو نشان دادیم نبود جز وضع آینده یک ابتلاء شدید و امتحانی از برای مردم و وضع شجره ملعونه در قرآن در این امتحان مردم که چه نقشی در امتحان مردم خواهند داشت و چه هنر های شیطانی از آن ها خواهد سرزد و چگونه آلت کار شیطان خواهند شد، همان شیطانی که نسبت به مردم بی ایمان و بدکار و مجرم سرپرست و همه کاره آن ها خواهد شد: « إنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِینَ أَوْلِيَاء لِلَّذِینَ لا يُؤْمِنُونَ »، (1) شیاطین همه کاره و صاحب اختیار آن مردم

ص: 373

مجرم بد کار دراثر بدکاری و اصرار برجُرم می گردند.

پس چنان چه دوره حکومتِ یک خاندان کثیف غوطه ور در معاصی به نام بنی امیّه است و دوره کام گیری آن ها در امیال نفسانی و حیوانی و درندگی و بی شرفی است و شیطان هم وَليّ گناه کاران بی ایمان است پس در حقّیقت دورۀ تسلط و کام گیری شیطان در إغواء و اضلالِ مردم و به انحراف کشاندن آن ها است.

پس باز گشت حقّیقت مطلب به همان مطلبی است که از ابتدای خلقت آدم و امر به سجده فرشتگان و تمرد شیطان و سپس در صدد دشمنی با آدم و اولاد او بود و تهدید بر إضلال و اغواء و گم راهی آن ها نمود.

لذا تناسب در آیات بعدی که سخن از ابتدای خلقت آدم و سجده فرشتگان و تمرد ابلیس می آید کاملاً رعایت شده .

که دوران حکومت بنی امیّه و سوء استفادۀ آن ها از حکومت اسلامی در گم راه کردن و بازیچه قرار دادن مقام رهبری و منبر پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله که از دیدن آن منظره در خواب آن همه آن حضرت دلتنگ و اندوه ناک ،شد همه و همه در امتداد همان وعده تهدید آمیز شیطان است که: « لأحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلَّا قَلیلاً »، که: « اگر مرا مهلت دهی تا ،قیامت افسار کنم ذرّیه او را جز اندکی ».

و چنین مهلتی به او داده شد با وعده جهنّم که در این چند روز جهان دنیا، شیطان به عنوان یک وسیله امتحانی بر اولاد آدم ارائه گناه کند و زینت دهد، تا سیه روی شود هر که در او غِشّ باشد.

این جا است که راه هائی که دست شیطان از آستین حکومت بنی امیّه و این خاندانِ کثیف و این شجره ملعونه درآمد و چه نوع نقش هائی بازی کرد، را از این سخنان استفاده کنیم که :

« وَ إِسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ

« هر که را قدرت داری با صوتت برانگیز

وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ

و تحریک کُن لشکریانت را از سواره نظام و پیاده نظام براین مردم

ص: 374

وَ شَارِكُهُمْ فِی الْأَمْوَالِ وَ الْأولاد

و در امو ال آن مردم مشارکت کن و در اولاد آن ها

وَ عِدْهُمْ

و آن ها را با وعده های خودت نوید خوش ده

وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا غُرُوراً ».

و نیست وعده های شیطان که آن ها را وعده می دهد جز غرور و باطل و دروغ با اغفال ».

اکنون ملاحظه کنید در تاریخ حکومت خاندان بنی امیّه که این اوصاف و عملیات شیطانی کاملاً نمودار شد و صفحات تاریخ اسلام را در آن دوره ها سیاه کرد.

سوء استفاده هائی که از موسیقی و به گناه کشاندن جامعه اسلامی و به تباه بردن نوامیس به فحشاء و منکرات از این طریق می شد چه در دوره حکومت بنی امیّه و چه حکومت بنی عبّاس که پی آمد آن بود و چه شب نشینی های شرم آوری در این زمینه رواج گرفت بطوری که قباحت آن از میان رفت و قسمتی از تاریخ و شرح زندگانی آن ها را تشکیل می داد که در کتب تاریخ ذکر شده با این که تاریخ نویسان ملاحظه می کردند. در این زمینه کتب تاریخ و امثال آن مانند « اَغانی » ابو الفرج اصفهانی و « عِقْدُ الفَرید » جزء ششم و « مُروجُ الذَّهَب » و غیره را مطالعه فرمائید و ما قبلاً چند نمونه از آن را آوردیم (1)، « وَ إسْتَغْزر من اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بصَوْتِكَ »، و این بود صوت های شیطانی که بر می انگیخت و تحریک می کرد مردم را به معصیت علاوه بر این که خود گناهی بزرگ و هم ردیف شرک بود.

و هم چنین لشگر کشی هائی که سواره و پیاده برسر مسلمانان از حکومت بنی امیّه انجام شد، چه در جنگ صفّین و یا به وسیلهٔ فرماندهانی مانند بُسْر بن أرطاه در زمان امیرالمؤمنین صلوات الله علیه و در زمان امام حسن مجتبی علیه السَّلام و هم چنین واقعه

ص: 375

کربلاء و هم چنین وقایع قتل عام و اباحه نوامیس و امو ال اهالی مدینه (1) و مکه به سر کرد گی مسلم بن عقبه و سپس وقایع دیگر که مسلمانان از این حکومتِ ننگین دیدند، « وَ أجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلك » (2).

حجّاج بن یوسف ثقفی یکی از استان داران و حکّام بنی امیّه که بیست سال از طرف آن ها حکومت کرد مسعودی درباره اش چنین می نویسد:

« احصائیّه آن کسانی که گردن زد کردند، غیر آن هائی که در جنگ لشگریانش کشتند، پس عدد آن ها را صد و بیست هزار یافتند و عدد مردانی که در حبس او مردند پنجاه هزار و از زن ها سی هزار که ده هزار آن ها برهنه بودند و زن ها و مردها را در یک موضع زندانی می کرد و زندان او سقفی که مانع از آفتاب و باران و سرما در زمستان شود نداشت » (3).

سلیمان بن عبد الملک پس از مردن حجّاج کاتب او را زندانی کرد، روزی او را احضار کرد و به او و به حجّاج بد گوئی می کرد از آن جمله مسعودی می نویسد:

« سلیمان گفت: سوگندت می دهم گمانت درباره حجّاج چیست؟ آیا در حالِ سقوط به سوی جهنّم است یا اکنون در آن جا استقرار یافته؟ جواب داد: ای امیرالمؤمنین! این ها را دربارۀ حجّاج ،مگو که جان فدائی می کرد برای شما، و ایمنی برای دوستان تان و ترس در دلِ دشمنان تان ایجاد کرد و در قیامت در طرف راست پدرت و طرف چپ برادرت ولید ،است اکنون هر کجا می خواهی قرارش ده ». (4) .

یکی از شخصیّت های بسیار بزرگ از نظر علم و عمل و ایمان و تقوا که حجّاج کشت سعید بن جبیر رضى الله عنه است که پس از دست گیری و مناظره و مخاصّمه زیادی که با او کرد، شهیدش نمود قسمتی از آن گفت گوها

ص: 376

« حجّاج :گفت من در قیامت چگونه هستم؟

سعید : من کوچک تر از آنم که خداوند برغیب مطّلعم سازد.

حجّاج :اباء داری که مرا تصدیق کنی؟

سعید :بلکه نمی خواهم تکذیبت کنم.

حجّاج: همه این ها را کنار بگذار مرا خبرده چگونه است هیچ گاه تو نمی خندیده ای اصلا؟

سعید: من چیزی ندیدم که مرا به خنده درآورد و چگونه بخندد یک مخلوقی که از گل آفریده شده و آن گل را آتش می خورد و بازگشت او به سوی مجازات است و امروز هم صبح و شام می کند در امتحان.

حجّاج : پس من می خندم.

سعید : این چنین خداوند ما را متفاوت خلق کرده .

حجّاج : آیا تاکنون چیزی از موسیقی را دیده ای؟

سعید : من به آن آشنائی ندارم.

حجّاج : دستور داد که آن جا عود و نای ( که دو تا از آلات موسیقی ) است بیاورند هنگامی که عود را نواختند و در نای دمیدند سعید شروع کرد گریه کند.

حجّاج : چه چیز تو را به گریه در آورد؟

سعید : به خدا سوگند هیچ گاه در حال سیری و سیرابی و لباس پوشی نشد که اندوه ناک نباشم.

حجّاج : هیچ گاه این موسیقی را ندیده بودی؟

سعید : بلکه به خدا سوگند این حزن و اندوه است ای حجّاج، اما این دمیدن در نای پس مرا به یاد نفخ صور ( قیامت ) انداخت و امّا این دو نوازنده پس از آن کسانی هستند که با تو روز حساب محشور می شوند و اما این عود پس آن یک روئیده ای بوده که به حقّ روئید، ولی به باطل قطع شد. » (1)

ص: 377

مسعودی دربارۀ عبد الملک بن مروان خلیفۀ اموی چنین می نویسد:

« از صفات او اقدام بر خون ریزی بود و عُمّال او هم بر همین مرام بودند، مانند حجّاج در عراق و مهلب در خراسان و هُشام بن اسماعیل در مدینه و غیر این ها در غیر این جاها و حجّاج از همۀ آن ها ستم کارتر و خون ریز تر بود ». (1)

این بیانات در صورتی است که لشگر کشی سواره و پیاده نظام شیطان را به همان معنای ظاهری حساب کنیم ولی ممکن است گفته شود، ظاهر تر از آن به مناسبت شیطنت شیطان و کار او این لشگر کشی به معنای اغواء با جنود سوارۀ سریع و پیاده نظامِ شیطان ،باشد چنان چه فرمایش امیرالمؤمنین صلوات الله علیه نیز مؤیّد آن است که :

﴿ فَاحْذَرُوا عَدُوَّ اَللَّهِ أَنْ يُعْدِيَكُمْ بِدَائِهِ وَ أَنْ يَسْتَفِزَّكُمْ بِخَيْلِهِ وَ رَجِلِهِ ﴾. (2)

که برانگیختن به وسیلهٔ سواره نظام و پیاده همان شیطنت سریع و یا در دراز مدت می شود.

﴿ و شارِكَهُمْ فِی الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلادِ ﴾

و دیگر از کار های شیطان در حکومت بنی امیّه آن که شیطان مشارکت در امو ال و اولاد بنماید از طریق آن شجره ملعونه و امو ال حرام کسب شود و اولاد حرام تولید شود و برای نمونه چند جمله نقل می کنیم.

در خطبه های حضرت سیّد الشُّهداء علیه السّلام به این معنی تذکُّر داده شده، یک جا می فرماید:

﴿وَ كُلّكُم عاصٍ لِأمریِ غیر مستمعٍ قولی فقد مُلِئَت بُطُونُكُم مِنَ الحَرام و طُبعَ عَلَى قلُوبِکُمْ ﴾.(3)

آن حضرت لشکر عمر سعد را مخاطب داشته و فرمود: « شما ها همگی عصیان امرِ من می کنید و گفتار مرا استماع نمی کنید پس حقّیقت آن که پر شده شکم های تان از حرام و

ص: 378

قلوب شما مُهر زده شده. »

در جای دیگر از خطبه آن حضرت است که :

﴿ فَأَصبَحتُم ألباً على أولیائِكُم وَ يَداً عَلَیهِم لِأعْدائِكُم بِغَيْرِ عَدلٍ أَفْشَوهُ فِیكُم و لا أَمَلٍ أصبَحَ لَكُم فیهِم إِلَّا الْحَرَامَ مِنَ الدُّنْیا أنا لو كم و خَسیس عَيْش طیعْتُم فیه ﴾. (1)

یعنی: « صبح کردید در حالی که برضد دوستان خود و به نفع دشمنان تان اجتماع کرده اید و دستِ دشمنان برضد دوستان خود شده اید بدون آن که آن ها عدالتی در میان شما رواج داده و یا امید و آرزوئی در آن ها ببرید، جز آن چه از مال حرام به شما رساندند و زندگی پستی را که طمع در آن کرده اید. »

و امّا اولاد حرام، نمونه اش در واقعه هجوم لشکر یزید بر اهل مدینه است که پس از آن مسرف بن عقبه (2) دست تعدی بر اعراض و امو ال مردم گشاد و امو ال و زنان اهل مدینه را تا سه روز بر لشکر خویش مباح داشت. (3)

و نمونه های دیگری که در کتب تاریخ آمده است.

﴿وَ عِدْهُمْ وَ مَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا غُرُوراً﴾

و دیگر از کار های شیطان از طریق خانواده بنی امیّه و حکومت های اموی آن که با وعده های دروغین غرور آمیز مردم را بفریبد تا به حرام دست زنند.

برای نمونه توجّه کنید به وعده معاویه به زن حضرت امام حسن علیه السّلام که مسموم کند آن حضرت را تا به نکاح پسرش یزید او را درآورد و پس از انجام دادن به او گفت تو با فرزند رسول خدا چنین کردی پس با فرزند من چه خواهی کرد؟

و بدین طریق این نوع دغل بازی ها و سیاست های فریبکارانه در میان مردم رواج گرفت.

وعده حکومت ری که به عمر بن سعد برای قتل حضرت سیّد الشُّهداء داده شد و

ص: 379

فریفتن ،او که پس از انجام دادن ، ابن زیاد به او بد گفت و طَردَش کرد.

وعده هائی که به مردم کوفه دادند و دسته دسته آن ها را به جنگ با امام علیه السَّلام گسیل داشتند. ﴿ وَ مَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا غُرُوراً﴾ و نوید نمی دهد آن ها را شیطان، جز غرور و باطل و آن ها را به کار های حرام مغرور می سازد .

مسلم بن عقبه ، که مردی پیر و کهن سال و مریض بود، را چنان یزید مغرورش کرد که آن همه جنایات را در مدینه انجام داد و پس از آن مرد و شخصی او را از گور بیرونش آورد و جسدش را به آتش کشید .

با توضیحاتی که در تفسیر این آیات گفته شد، چند موضوع به دست می آید:

1- آیاتی که دربارۀ ابلیس آمده با آیۀ مربوط به شجره ملعونه کاملاً پیوسته و مربوط است.

2- اسرار فتنه ها و آزمایش های اُمّت مسلمان به وسیله شجره ملعونه که پیامبر( صلی الله علیه و آله ) در خواب دید در کار هائی که از ابلیس نقل شده کشف می گردد که توضیحش گفته شد.

3- شجره ملعونه بنی امیّه دستی از دست های ابلیس است و از جمله سواره و پیاده نظام ابلیس بودند و مظهر کامل آن شدند.

4- اصوات جذّاب ابلیس که همان موسیقی است و موجب تحریک به معاصی و برانگیختن مردم به راه های گونا گون شیطانی می گردد، به وسیله بنی امیّه رواج یافت و قسمتی از نمونه های آن قبلاً ذکر شد. (1)

در این جا ممکن است این اشکال به نظر برسد که چگونه شیطان و عُمّال او از بنی امیّه بر مردم مدینه یا مکه یا کوفه یا سایر بلاد اسلامی تسلط یافتند، و جان و مال و ناموس و آبرو و دین آن ها را به خطر انداختند؟

ولی مختصراً عرض می شود که آن ها به وظیفه عقلی و شرعی خود قیام نکردند و بلکه با شکل های گونا گون همین ستم کاران را یاری کرده و برخود حاکم ساختند و

ص: 380

ستم کار وقتی حاکم و مسلط شد جز ستم کاری چیز دیگری نخواهد داشت.

همین مردم مدینه و مکّه و کوفه بودند که خلیفه برحقّ پیامبر، امیرالمؤمنین صلوات الله علیهما و آلهما را تنها گذاشتند و یا با او مخالفت و دشمنی و یا با دشمنان او سازش کردند تا مغلوب آن ها شد همین مردم بودند که امام حسن مجتبی علیه السّلام را مغلوب معاویه کردند تا ناچار به صلح ،شود همین مهاجر و انصار این شهرها بودند که امام حسین علیه السَّلام از میان شان به مقابله با یزید برخاست و آن خطبه ها را برای آن ها در ترغیب به جنگ با یزید خواند و آن ها نادیده گرفتند و آن زندگی پست بی آبرو در زیر حکومت فاسقانه و ستم کارانه یزید را بر قیام زیر پرچم حقّ و عدالت و قرآن و جانشین برحقّ پیامبر، حضرت سیّد الشُّهداء علیهما الصَّلوة و السَّلام را ترجیح دادند و نتیجه آن شد که ابتداء آن حضرت و اهل بیت و هفتاد و دو تن یاران او در کربلا با آن وضع دل خراش و فجیع شهید شدند و سال بعد، آن جریان قتل عام مدینه و مکّه برای همان مردم که دست از یاری اسلام برداشتند رخ داد.

چگونه آن ها راضی شدند نمونهٔ پیغمبر و اهل بیتش را در قتل و اهانت و اسارت ببینند و ندای مظلومانه آن ها را بشنوند و آن ها را در مقابل عُمال شیطان تنها بگذارند، اکنون نتیجه آن همین بود و این جریان روزگار و سُنّتِ خدا است در آفرینش.

﴿ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبدیلاً ﴾

و ما باید از تاریخ گذشته پند گیریم و استفاده بریم و خداوند ما را توفیق مرحمت فرماید و از شر شیطان و عُمّالش حفظ نماید.

لحاظ انواع خطراتی که به اسلام وارد کردند و انواع گم راه کردن مردم از اسلام بیان شده كه : 1- بِصَوْتِك 2 - وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ 3- وَ رَجِلِكَ 4- وَ شَارِكَهُمْ فِی الْأَمْوَالِ 5- وَ الأوْلادِ 6- وَعِدُهُمْ

3- معجزهٔ بزرگ قرآن در خبر غیبی خود از آیندهٔ حکومت خاندان بنی امیّه و کیفیت انواع خطرات آن ها به اسلام و اقسام گم راه کردن مردم و مدت آن که هزار ماه است، نه کم و نه زیاد تر از آن.

4- با در نظر گرفتن ارتباط آیه ﴿ وَ إِسْتفْزِزُ مَن اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ ﴾ با آیه ﴿ وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِی أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةٌ للنَّاس ﴾ روشن می شود که رواج دادن موسیقی در دورهٔ حکومت بنی امیّه یکی از طرق تحریکی شیطان به معصیت می باشد که حکومت ضالّه و ضدّ اسلامی برای تخریب اسلام از آن بهره می گرفته و این خود یک آماده باش به ملّتِ دل سوز اسلام است که همیشه حواسّ شان جمع باشد که قدرت های شیطانی این چنین سوء استفاده ها را به وسیلهٔ موسیقی نکنند.

بنابراین از یک سو روشن شد که موسیقی یک وسیلهٔ عمومی است برای شیطان که برای تمام اغراض خود از آن می تواند استفاده کند.

و از سوی دیگر روشن می شود که برای هر نوع تحریکی به سوی هرنوع خلاف کاری نوعی از موسیقی هست و یا ممکن است ساخته شود و این وسیله عمومیّت دارد برای شیطان در هرکاری که خواهد و همگی برخلاف مصالح انسان است.

و از سوی دیگر روشن می شود که همۀ اقسام موسیقی یک وسیله شیطانی برای رساندن به گناه و همۀ آن ها حرام است و از عنوان وسیله شیطانی خارج نیست.

ص: 383

تبار قیس به دور بافت

الخمسة

بدلش بعث

الیس

ول

الصنی

ملا مال الله البرد

العالم

لات