بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

ص: 2

علی کرمی فریدنی

نشر حاذق

ص: 3

فروغ آسمان حجاز خديجه عالیها السلام

تأليف:...استاد علی کرمی فریدنی

ویرایش:...محسن کرمی

ناشر:...نسیم انتظار 2923672

همکار فنّی:...احسان کرمی

نوبت چاپ:...دوم

چاپ و صحافی:...ثامن الحجج - قم

شمارگان:...2000 جلد

شمار صفحات:...584 صفحه

تاریخ انتشار:...تابستان 1383

مرکز پخش: قم - سالاریه، خیابان نسترن، کوچه یاس، پلاک 41، دفتر فرهنگ و اندیشه 2923672، 2909889

شابک: 1- 04 - 8553 - 964

حقوق چاپ و نشر برای نویسنده محفوظ است.

خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان

ویراستار کتاب: خانم زهرا روؤفی

ص: 4

1. مام ارجمند زهرا علیها السلام...72

2. مام یتیمان و بی نوایان...73

3. مام توحید گرایان و کمال جویان...74

2

خاندان فرهنگ دوست و عدالت خواه...77

شخصیت سازنده و تاریخ ساز یک انسان...77

آموزشگاه خانه و خانواده...78

پنج وصف ریشه و تبار خدیجه علیها السلام...82

الف) نیای آزاد منش خدیجه علیها السلام...83

ب) پدر استبداد ستیز و استقلال طلب خديجه علیها السلام...88

ج) مام خدا جو و ارجمند خدیجه علیها السلام...91

ه) برادر زاده ی روشن اندیش او...92

و) عموی اندیش مند و توحید گرای او...94

دو آموزگار و الگوی زندگی خدیجه علیها السلام...98

ز) پرورش یافتگان یا فرزند خواندگان او...102

3

دخت درایت و پروا و همای سعادت...111

انواع پیوند ها...111

ویژگی های این پیوند الهام بخش...112

الف) هماره و همه جا...112

در مراسم خواستگاری...122

پاسخ شجاعانه و بزرگ منشانه ی خدیجه علیها السلام...125

ص: 6

جشن شکوهمند عروسی...128

واکنش ها پس از پخش خبر آن پیوند مبارک...134

پیوند مبارک و پر شکوه...138

تاریخ این پیوند سعادت بار...142

انگیزه های این پیوند درس آموز...151

1. جرقّه ی این شیفتگی و دل دادگی...156

2. روزی فرا خواهد رسید که...158

3. رؤیای نوید بخش...159

4. نوید ها و نشانه ها در کتاب های پیشین...159

4

سه دهه زندگی و دغدغه های مشترک...163

هدف ها در تشکیل خانه و خانواده...163

در سایه سار چشمه سار ارزش ها...165

مهر و حق شناسی متقابل...166

سبک معاشرت خدیجه علیها السلام با آن حضرت...172

5

راز معنویت و شکوه سرای خدیجه علیها السلام...181

خانه ی معنویت و آزادی...181

راز معنویّت و برکت این خانه...183

6

امتیازات شگرف بانوی آزادی و معنویت...193

ص: 7

1. ملكه جمال و کمال...195

2. مباهات خدا به وجود ارجمند و نقش کار ساز او...196

3. رویش گاه پاک و پاکیزه برای برترین نسل...197

4. مام ارجمند برترین دخت بهشت...200

5. برترین برنامه برای مادر شدن خدیجه علیها السلام...202

6. بهترین غذای جسم و روح...205

7. سخن گفتن با کودک ولادت نیافته...206

8. حضور برترین بانوان برای یاری رسانی به خدیجه علیها السلام...208

9. بسان مام ارجمند مسیح...210

10. بشارت ها و نوید ها به او...213

11. شور و شوق بهشت به دیدار او...216

12. جامه ی آخرت از سوی خدا...218

7

سیمای مام آزادی در آینه ی حق و عدالت...221

1. موقعیت والای خدیجه علیها السلام در بار گاه خدا...221

راز این سلام و درود...231

2. سیمای خدیجه علیها السلام در آینه ی تفسیر...236

3. سیمای خدیجه در آینه ی دل محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم...247

کجا همانند او پیدا می شود؟...256

به پاس حرمت آن یار شجاع و فداکار...260

4. شکوه خدیجه علیها السلام در آینه ی نگاه امیر آزادی...263

5. سیمای درخشان خدیجه در آینه ی سخن امام حسن علیها السلام...267

6. سیمای افتخار انگیز خدیجه در آینه ی سخن امام حسین علیها السلام...271

ص: 8

7. وصف خدیجه در سخن ماندگار امام سجّاد علیه السلام...279

8. سیمای تاریخ ساز خدیجه در آینه ی سخن امام صادق علیه السلام...284

9. معنویت خدیجه در آینه ی سخن امام عسکری علیه السلام...285

10. در آینه ی جان امام مهدی علیه السلام...285

11. سیمای مشاور پیامبر در آینه ی سخن زینب علیها السلام...286

12. حضور معنوی خدیجه علیها السلام با کاروان آزادی...292

وصف خدیجه علیها السلام در آینه ی سخن اندیش مندان...293

8

بینش و منش زیبا و پر جاذبه ی خدیجه علیها السلام...313

1. موهبت نو اندیشی و نو گرایی...319

ویژگی نو اندیشی و نو گرایی خدیجه علیها السلام...321

خدیجه علیها السلام در اندیشه ی جامعه و جهانی نو...323

خاستگاه نو گرایی خدیجه علیها السلام...325

مایه های روشن فکری و نو گرایی خدیجه علیها السلام...328

2. قدرت مدیریت و ساماندهی...330

3. ابتکار و استقلال جویی...334

4. ویژگی هدف داری و فداکاری...337

5. ویژگی حق جویی و حق پذیری...338

6. درایت و خردمندی...340

7. پاک منشی و نجابت...342

8. بانوی دانش و بینش...344

الف) در دانش تعبیر خواب...344

قرآن و پدیده ی عجیب رؤیا در زندگی انسان...346

ص: 9

رؤیا و اقسام آن در آینه ی روایات...347

از رشته های ارزش مند علمی...349

ب) در شناخت ادیان و مذاهب...351

ج) بانوی روایت و درایت...354

د) بانوی ادب و هنر...356

نمونه هایی از سروده های او...357

9. گزینش تحسین بر انگیز و تاریخ ساز...361

شگفت انتخابی...378

10. پیشتاز ترین بانو در گرایش به حق و عدالت...380

الف) پیشتازی در اسلام...380

ب) پیشگامی در ایمان...386

بانوی ایمان و باور...393

ج) پیشگامی در نماز...396

د) در بیعت برای حمایت از پیامبر آزادی و آیین او...406

امتیازات اسلام و ایمان خدیجه علیها السلام...408

راز نو اندیشی و پیشتازی او...409

11. همگامی با امیر علیه السلام در راه آزادی...412

الف) مربی و مدافع لایق علی علیه السلام در کودکی...412

ب) مهر وصف نا پذیر خدیجه به علی علیه السلام...415

انگیزه های این مهر خالصانه...416

ج) هم فکر امیر آزادی در دفاع از پیامبر و آیین او...421

د) نخستین بیعت کننده با امیر مؤمنان...425

12. پرتوی از نیایش خدیجه علیها السلام...428

جایگاه نیایش در زندگی او...430

ص: 10

13. پرتوی از عبادت و پرستش خدیجه علیها السلام...432

عبادت عاشقانه و پرستش خالصانه در بینش او...440

14. یارِ همراه پیامبر در راه رشد و نجات جامعه...444

15. دگر دوستی و رعایت حقوق زیر دستان...450

نمونه ی حق شناسی و رعایت حقوق زیر دستان...453

16. نمونه ی شجاعت و شهامت...454

17. ویژگی بخشندگی و بزرگ منشی...468

سمبل بزرگ منشی و بلند نظری...470

گواهی پیامبر به ویژگی بخشندگی او...475

18. خديجه علیها السلام و احساس مسئولیت در برابر خدا و مردم...482

خدیجه علیها السلام و ویژگی حیا...485

مبارزه با انزوا و پروای دروغین و احمقانه...489

19. نمونه ی راستی و اخلاص...494

شایسته ترین سند صداقت و راستی خدیجه علیها السلام...497

20. سمبل عزّت و آزادگی زن...499

قرآن و کاربرد این واژه...500

حقیقت عزّت و آزادگی...503

گواهی پیامبر به عزّت و آزادگی خدیجه...505

9

نقش خدیجه علیها السلام در گسترش اسلام و پیشرفت عرب...515

پدیده ی اسلام و پیشرفت شگفت آور آن...515

راز این دگرگونی و پیشرفت...518

نقش ممتاز بانوی نام دار حجاز در حمایت از پیامبر...519

ص: 11

10

آخرین شعله های زندگی...529

واپسین فروغ و حرارت...529

وصیت ها و سفارش های خدیجه علیها السلام...530

نویدی جان بخش در آستانه ی سفر...533

دغدغه های مام آزادی...534

تقاضا از پیامبر حق شناس...536

فاجعه ی سهمگین مرگ نا بهنگام بانوی آزادی...539

از عجایب روزگار...540

شعاع شخصیت و نقش تاریخ ساز آن بانوی بزرگ...547

امیر آزادی در سوگ خدیجه علیها السلام...551

فاطمه علیها السلام در سوگ غم بار مادر...554

بر مزار خدیجه علیها السلام...555

بارقه ای از شکوه خدیجه علیها السلام در عالم برزخ...559

پرتوی از مقام او در جهان دیگر...560

خدیجه علیها السلام در آینه ی سروده ها...562

1. بود از هر زنی برتر خدیجه علیها السلام...562

2. اشکِ نبی ریخت در عزای خدیجه علیها السلام...565

.3 ای تکیه گه ختم رُسُل نخل وجودت!...567

4. برتری خدیجه علیها السلام در منطق و منش...571

5. برترین همسر پیامبر...572

6. رشد و اوج شگفت انگیز او!...574

منابع...578

ص: 12

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم

چرای دختران خویش قرار می گیرند، که چرا نام آنان را «سُمیّه»، «مرضیه»، «طیّبه»، خدیجه علیها السلام و یا حتی زینب علیها السلام و فاطمه علیها السلام برگزیده اند!! آن گاه از من خواست تا خود را برای ارائه ی بحث جالب و جامع و روز آمدی در مورد سیما و منش مترقی و نو اندیش بانوی آزادی خواه عرب و اسلام و یار فداکار و مشاور خردمند و وزیر کار آمد و لایق پیامبر از عالم زنان آماده سازم.

این جانب با این که برای بسیاری از مفاهیم و معارف و موضوعات دینی و نیز چهره های سر شناس و الهام بخش تاریخ اسلام، به تناسب رشته ام - که قرآن پژوه و نویسنده ام - پژوهش نموده و یاداشت هایی جدا گانه و قابل ارائه آماده ساخته ام، واقعیت این است که تا آن روز در مورد شخصیت نو گرا و تاریخ ساز و شکوه بار خدیجه علیها السلام، این بانوی آزادی و معنویت و این نیاز روزگار و الگوی ماندگار، جز نکات جسته و گریخته ای از درایت و هوش مندی و پیشتازی اش در پیوند با پیشوای آزادی و پیشگامی اش در اسلام و ایمان و فداکاری و پایداریش در راه عدالت و مبارزه با آداب و رسوم وا پس گرایانه ی جامعه و روزگارش، به همراه شماری از روایات رسیده از پیامبر در مورد سیما و سیره ی الهام بخش و نو گرای او، چیز دیگری آماده نداشتم، و این به چند دلیل بود:

1. نخست این که، تا آن روز برای من ضرورت پژوهشی عمیق در این مورد پیش نیامده بود.

2. افزون بر این، در مورد این بانوی کمال و جمال، نوشته ای که به

ص: 14

صورت مستقل و شایسته، شخصیت والای او را به تابلو برده باشد، ندیده بودم و هم اکنون نیز بسیار اندک است، گر چه ضمن بحث در مورد شخصیت والای پیامبر و یا فاطمه علیها السلام نکاتی نیز در مورد زندگی پر فراز نشیب و شجاعانه و سر شار از درایت و پروای او آمده، یا محدّثان و تاریخ نگاران و سیره نویسان روایاتی چند در مورد او از پیامبر گرامی آورده اند، و این کم لطفی و غفلت در مورد او، در حالی است که خدیجه علیها السلام، این بانوی نو اندیش و آزادی خواه دنیای عرب و اسلام، پیش از ظهور اسلام در جامعه ی خود از سویی بانوی خرد و شعور و اندیشه است، و از دگر سو بانوی مدیریت و شکوه و درایت.

از سویی سمبل معنویت و قداست و پاکی و پروای از خدای ابراهیم و اسماعیل است، به گونه ای که او را «طاهره»، یا بانوی پاک روش و پاک منش روزگاران عنوان می دهند! و از دگر سو نمونه ی آینده نگری، کمال جویی، رشد خواهی و ترقی طلبی و در جست جوی عدل و داد و برابری و آزادی و امنیت و کمال برای خود و جامعه و مردم و نوع خویش در آن دنیای تیره و تار فکری و فرهنگی و اجتماعی و اخلاقی و مذهبی است (1) ، و به برکت همین ویژگی اش نیز سر انجام به دریای موّاج عظمت

ص: 15

محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و راه و رسم آزاد منشانه و داد جویانه ی او پیوند می خورد و رنگ او و رنگ خدای او و رنگ ماندگاری و جاودانگی می گیرد. (1)

از سویی به بیان برخی از روایات، او چهره ای است که خدا به وجود او مباهات می کند؛

﴿ فَلا تَظُنّی يا خَديجة إلاّ خَيراً، فَانَّ اللّه عَزَّ وَجَلَّ لَيُبَاهِي بِکِ کِرامَ مَلَائِكَتِهِ كُلٌّ يَوم مِراراً.﴾ (2)

و از دگر سو در آینه ی سخن پیامبر، دارای چهره ای درخشان و ماندگار و بهترین شریک دغدغه های زندگی تاریخ ساز او و برترین بانوی اوست؛

﴿ ما أَبْدَلَنِى اللّه خَيْراً مِنْها لَقَدْ آمَنَتْ بیِ حِينَ كَفَرَ النَّاسُ وَ صَدَّقَتْنِي حِينَ كَذَّبَني النَّاسُ وَ اَشْرَ كتنِى فِی مالهِا حِينَ حَرَمنِی النّاس...﴾ (3)

از سویی به بیان پیامبر آزادی، رشد و پیشرفت برنامه های اصلاحی و آزادی خواهانه ی آن حضرت در آن شرایط حسّاس تاریخ، مرهون هوش مندی، درایت، انتخاب شایسته ی راه زندگی، ایمان عمیق، فداکاری، مقاومت، ستم ستیزی، اخلاص و پشت کار و هم گرایی و هم یاری و پشتیبانی تاریخ ساز خدیجه علیها السلام از اسلام زندگی ساز و

ص: 16

آورنده ی گران قدر و آزاد منش آن است؛

﴿ خَدِيجَةُ وَ أَيْنَ مِثْلُ خَدِيجَةِ؟ صَدَّقَتْنِي حِينَ كَذَّبَى النَّاسُ، وَ وَازَرَتْنِي عَلَىٰ دِينِ اللّهِ، و أعانَتْني عَلَيْهِ بِما لِها...﴾ (1)

و از دگر سو مرهون بخشش و جهاد مالی آن بانوی نمونه می باشد؛ به گونه ای که اگر مبارزه ی بی امان و جهاد درخشان مالی و فکری و جانی او و على علیه السلام و روشن گری و دعوت عملی و خُلق و خوی پر جاذبه ی پیامبر و مدیریت و مهندسی اجتماعی و فرهنگی اش نبود، اسلام، نه می توانست قفل زنگار گرفته ی دل های خمود و مغز های واپس گرا و سنگ واره ای روزگار جاهلیت را بگشاید، و نه موفق می شد اردوی انحصار گران، محافظه کاران، تاریک اندیشان، واپس گرایان و استبداد پیشگان را از سر راه کاروان رشد و پیشرفت کنار زند؛

﴿ ما قامَ وَلاَ اسْتَقَامَ الدِّينُ اِلاّ بِسَيفِ عَلِىًّ وَ مالِ خَديجَةَ.﴾ (2)

او بانوی نو گرا و نو اندیش و عدالت خواه و پیشتازی است که در اوج غربت پیشوای بزرگ ترین تحوّل مطلوب فکری و فرهنگی و عقیدتی و

ص: 17

اجتماعی و انسانی تاریخ بشر، نه تنها به برکت خِرد بزرگ و نو اندیشی و نو گرایی خود، به او پیوست و به او ایمان آورد و با او در نهان و آشکار و با به جان خریدن خطر، به نماز و نیایش ایستاد و موقعیت بلند وزارت و هم کاری و هم راهی و مشاورت و شریک دغدغه های او شدن را، در به دوش کشیدن بار گران مبارزه برای رهایی و نجات و آزادی جامعه ی در بند استبداد و در اسارت بلای خرافه و واپس گرایی را بر شانه های توانمند خویش کشید، بلکه تنها کسی است که پیامبر آزادی را پناه داد، و خانه اش را به پناه گاه آورنده و گروندگان به آیین جدید تبدیل کرد، و دانش و هنر و موقعیت و اعتبار و شکوه و ثروت و امکانات و حتی جوانی و جان پاک و گوهر گرامی وجود و نفوذ خانوادگی، فکری، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی خویش را به گونه ای شگفت آور در خطّ اوّل دفاع از حق و عدالت و آزادی و تأمین حقوق بشر و در جهت تحوّل و دگرگونی مترقی و مطلوب جامعه و تاریخ قرار داد؛ آن هم در حالی که بسیار خوانده، شنیده، با چشم خود نگریسته و به تجربه دریافته و می دانیم که نه امروز و دیروز، و نه فردا و فردا ها، بلکه هماره و در هر شرایط، ثروت و قدرت و امکانات گسترده و خارج از نظارت و محاسبه،صاحبان خود را مست و مغرور و خود سر و خود کامه می سازد و به دام غفلت و واپس گرایی و عیاشی و ولنگاری و بی داد و خشونت می کشد، و آنان را در سنگر واپس گرایی و محافظه کاری و مخالفت با آزادی و برابری، و به صورت مانعی بر سر راه رشد و پیشرفت و توسعه ی جامعه و هر نوع تحوّل مطلوب و مترقی و اصلاحی قرار می دهد؛

ص: 18

﴿ وَ كَذَلِكَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ *

قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدَى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ آبَاءَكُمْ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتمُ بِهِ كَافِرُونَ* فَانتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ المُكَذِّبِينَ*﴾ (1)

و این گونه، پیش از انگیزش تو ای پیامبر! در هیچ شهر و دیاری هیچ پیامبر و هشدار دهنده ای نفرستادیم، جز این که خوش گذران های آن گفتند: ما پدران خود را بر همین دین و آیینی که هستیم یافته ایم و بی گمان ما نیز بر راه و رسم آنان اقتدا می کنیم.

پیامبر ما به آنان می گفت: اگر چه برای تان راه و رسمی مترقی تر و برنامه ای هدایت بخش تر از آن چه پدران تان را بر آن یافتید، آورده باشم؟! آیا آن را هم نمی پذیرید و در مورد آن هم نمی اندیشید؟ آنان می گفتند: بی گمان ما به آن چه شما به خاطرِ آن فرستاده شده اید کافریم و آن را انکار می کنیم.

آن گاه از آنان به کیفر حق ستیزی و دنباله رویشان انتقام گرفتیم؛ اینک بنگر فرجام کار دروغ شمرندگان وحی و رسالت چگونه بود!

***

امّا آن بانوی نو اندیش و خدا جو نه تنها مست قدرت، ثروت، جمال، جوانی ،موقعیت ،کمال، دانش و هنر، ستایش دوستان و بیگانگان و شهرت و شکوه ظاهری خود نگردید، و نه تنها اسیر بت جبر تاریخ،

ص: 19

آداب و رسوم رایج، محیط، جامعه و جهان و دنباله رو نوع و نیاکان روزگار خویش نشد، بلکه هماره در اندیشه ی تحوّل مطلوب و دگرگونی آزاد منشانه ی جامعه و دنیای خویش بود، و در این راه اندیشه ها ،اقدام ها ،خطر ها، پیشگامی ها و فداکاری های تحسین بر انگیزی کرد، که لحظه لحظه ی زندگی او - از روز هایی که تاریخ نگاران و سیره نویسان و گرد آورندگان حدیث آورده اند - بسی در خور اهتمام و توجّه و درس آموختن و الگو گرفتن و توشه راه برداشتن برای همه، به ویژه زنان و دختران نو اندیش و پاک منش و روشن فکر است، و به راستی که آن زن ترقی خواه و پاک روش به گونه ای در آسمان بی ستاره ی زن ستم دیده و فراموش شده و در بند روزگار خود درخشید که به حق باید او را نیاز روزگار و الگوی ماندگار،

نیاز زمانه و الگوی نمونه،

بانوی نو اندیش و آزادی خواه جهان عرب،

ستاره ی فروزان آسمان حجاز و یا خورشید بی غروب آسمان زن آزادی خواه و کمال طلب، و یارِ همراه، مشاور آگاه و وزیر توانمند و درست کار و شریک آرمان ها و دغدغه های پیامبر عنوان داد و به وجود او بالید و مباهات نمود.

آری، خدیجه علیها السلام به گونه ای زیبا اندیشید، تابُو شکنی و خرافه سوزی کرد، راه زندگی خرد مندانه و انسانی را گشود، فرصت سازی کرد، مدیریت و ساماندهی نمود، شریک و همتای زندگی و یار همراه برگزید، همسر داری نمود، فرزند آورد، فرزندی پر افتخار و جاودانه، بسان

ص: 20

ریحانه ی سر فراز پیامبر، فاطمه علیها السلام را به جامعه و تاریخ هدیه نمود، و به گونه ای هم پای یار بزرگ منش خویش در راه عدالت و آزادی مبارزه و تلاش و پایداری قهرمانانه کرد، که نه تنها می توان او را ضرورت زمانه و الگوی نمونه ی روزگار خویش خواند، بلکه اگر بتوانیم او را آن گونه که بود و زیست بشناسیم و خرد گرایانه و نو اندیشانه به عصر و نسل خود بشناسانیم، نیاز روزگار و الگوی ماندگار روزگاران و سر مشق پر جاذبه برای زنان و مردان کمال جوی عصر ما و فردا های بهتر نیز هست؛ چرا که او، انسانی خرد مند و خرد ورز بود.

آگاه و صاحب دانش و بینش و هنرِ مترقی بود.

ژرف نگر ،آیند ساز و فرصت آفرین بود.

مدیر لایق و کار آمد و آراسته ی به گوهر امانت و درایت بود.

آزادی خواه و آزاد منش و کمال جو بود.

برابری طلب و منتقد و مخالف آداب و رسم واپس گرایانه و مرگ اندیش زمان خود بود.

پاک و پروا پیشه و طاهره ی روزگاران بود.

یار محرومان و پناه ستم دیدگان بود.

نو اندیش و تحوّل خواه بود.

راست گو، درست کار، نمونه ی وفا و صفا، سمبل حق شناسی و آزادگی و سر مشق شجاعت و سخاوت و فرو تنی بود، و این ویژگی ها و ارزش های والا و بسیار کمیاب و اگر نه نایاب – به ویژه در زندگی صاحبان قدرت و ثروت باد آورده- از سویی نیاز اساسی و گم شده ی پر

ص: 21

جاذبه ی همه ی عصر ها و تمامی نسل هاست، و از دگر سو پاسخ گوی روزگاران و زندگی در خور شأن انسان است.

درست به همین جهت است که پیشوای گران قدر اسلام - که به گواهی قرآن جز سنجیده، دقیق، حساب شده و بر اساس میزان سخن نمی گوید و از هر نوع جانب داری و یک سو نگری و گزافه گویی رایج در فرهنگ و زبان و ادبیات انسان ها، به ویژه سیاست مداران، پاک و پیراسته است (1) - او را در ردیف زنان خردمند و حق شناس، نو اندیش و نو گرا، انتخاب گر و سنجیده کردار، پاک روش و پاک منش، عدالت خواه و آزاد منش و ستم ستیز و پر شهامت و تاریخ ساز و فرصت آفرینی - که سالار زنان روزگار خویش بودند - قرار داد، و فرمود:

﴿ أَرْبَعُ نِسْوَةٍ سَيَّداتُ سَادَاتِ عالَمِهِنَّ: مَرْيَمَ بِنْتُ عِمْرَانَ، وَ آسِيَةُ بِنْتُ مُزاحم، وَ خَدِيجَةُ بِنْتَ خُوَيْلَدٍ، وَ فَاطِمَةً بِنْتُ مُحَمَّد صلی اللّه علیه و آله و سلم وَ اَفْضَلُهُنَّ عالَماً فاطِمَةُ؛﴾ (2)

چهار زن نو اندیش و ستم ستیز در زندگی خویش به گونه ای با درایت و شهامت زیستند و درخشیدند، که سالار زنان روزگار خویش شدند: مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه.

و در بیان دیگری او را در صف زنان آزادی خواه و کمال جو و

ص: 22

تحول طلب و با معنویت روزگاران قرار داد و در وصف او فرمود:

﴿ سادَاتُ نِساءِ الْعالَمينَ أَرْبَعْ: خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِدٍ وَ فاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ آسِيَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ وَ مَرْيَمَ بِنْتُ عِمْرانَ؛) (1)

سالار زنان دو جهان، این چهار زن کمال جو و ستم ستیز و آزاد منش هستند: خدیجه ،فاطمه ،آسیه و مریم.

و نیز او را در شمار برترین زنان بهشت پر طراوت و زیبای خدا عنوان داد و فرمود:

﴿ أَفْضَلُ نِسَاءِ اهل الْجَنَّةِ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلَدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ آسِيَةٌ بِنْتُ مُزاحِمٍ وَ مَرْيَمُ بِنْتُ عِمْرانَ؛﴾ (2)

برترین و پر فضیلت ترین زنان بهشت پر طراوت و زیبای خدا، اینان هستند: خدیجه ،فاطمه، آسیه و مریم. (3)

ص: 23

و نیز از برگزیده شدن او از سوی خدا، به عنوان بانوی نمونه و سمبل درخشان زن کمال جو و مترقی در کنار زنان تاریخ ساز و نو پردازی چون:

ص: 24

مریم و فاطمه خبر داد و فرمود :

﴿ إِنَّ اللّهَ اختَارَ مِنَ النِّساءِ أَرْبَعَ مَرْيَمَ وَ آسِيَةً وَخَدِيجَةَ وَ فَاطِمَةَ؛﴾ (1)

خدای فرزانه از میان زنان نو اندیش و تاریخ ساز، چهار زن را برگزید، که عبارتند از: مریم، آسیه ، خدیجه و فاطمه.

یکی از اندیش مندان در تحلیل رشد و اوج این بانوان نام دار و تاریخ ساز می نویسد: سرشت بشر از دو بُعد تشکیل شده است: بُعد حیوانی و بُعد انسانی.

زن بودن و مرد بودن وی، از بُعد حیوانی بشر ریشه می گیرد. بُعد انسانی انسان، نر و ماده و یا زن و مرد ندارد و برتر از این دو می باشد.

عقل و خِرد، نو اندیشی و نو گرایی، داد و دهش، جود و کرم، عفو و گذشت، حلم و برد باری، رادی و شکیب، وفا و صفا، آینده نگری و قابلیت نا متناهی برای تکامل از ویژگی های انسانی اوست.

اگر فردی از بشر بتواند بُعد انسانی خود را در زندگی حاکم و مدیر قرار دهد و بُعد حیوانی خود را محکوم و فرمان بردار آن سازد، انسانی کامل خواهد بود و وجود خویش را حیوان زدایی کرده است.

اگر زن باشد بالا تر از زنان و اگر مرد باشد برتر از مردان خواهد شد.

انسان، انسان است، نه زن است و نه مرد، چنان چه فرشته، فرشته است نه زن است و نه مرد و انسان کامل از فرشته برتر است. چون انسان کامل حیوان زدایی کرده، اما فرشته دارای این فضیلت نیست.

ص: 25

در تاریخ بشر زنانی چند به مقام والای انسانیت رسیده اند و برترین زنان شده اند، و خدیجه علیها السلام سومین آنان بوده است.

نخستین آن ها آسیه، همسر نو اندیش و عدالت خواه فرعونِ مصر بود که موسای کلیم را برای نجات و سعادت بشر نگه داری کرد و به حمایت دلیرانه از او برخاست.

دومین آنان مریم علیها السلام بود که عیسای مسیح را به هم راه آیین صلح و بهروزی به جهان خشن و تند خوی بشریت، بسان نسیم مهر در آن توفان بی مهری ها تقدیم داشت.

سومين آنان بانوی خردمند و پروا پیشه ی حجاز و یار و پشتیبان پر اعتبار محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و شریک دغدغه های او بود، و چهارمین آنان فاطمه علیها السلام، دخت سر فراز همین مادر پر شکوه و با معنویت بود که سالار زنان عصر ها و نسل ها لقب گرفت.

هر یک از این چهار بانوی نام دار، حقی بزرگ بر فرهنگ و تمدّن و رشد بشریت دارند؛ زیرا در استوار کردن راه سعادت و کمال و اوج بشر شرکت نموده و نقشی سر نوشت ساز داشته اند.

آن گاه می افزاید: خدیجه علیه السلام ملکه ی قریش و بانوی بانوان عرب، زنی بود بسیار خرد مند و عاقل، متقی و پرهیزگار، مدیر و مدبّر، پخته و مردم شناس، ژرف نگر و سنجیده گو، سنجیده کار و آینده نگر و دارای ثروتی کلان؛ وقتی ثروت و تقوی، عقل و تدبیر، منش زیبا و پختگی با هم گرد آیند، بالا ترین مقام اجتماعی و معنوی را برای دارنده ی آن فراهم می سازند.

ص: 26

خدیجه نه تنها بانوی بانوان قریش بود، که ملکه ی جهان عرب به شمار می آمد؛ آن هم بدون آن که سپاهی داشته باشد و از ارتشی بر خوردار گردد.

قدرت این بانو در عقل و خرد مندی، تقوا و آینده نگری، بینش زیبا و منش مترقی و پاک روشی و معنویت طلبی و آراستگی او به ارزش های انسانی بود. (1)

***

به هر حال آن دعوت و آن کنفرانس، انگیزه و بهانه ای شد تا نگارنده پژوهش گسترده ای را در مورد شخصیت ارجمند و تاریخ ساز بانوی نو اندیش و کمال جوی حجاز آغاز نماید. جالب این که در همان روز ها، دیدار دوست و سرور گرامی عالم بزرگوار و فرهنگ دوست حضرت حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ عباس محقق کاشانی دام عزّه العالی، به تناسب باز گشت از زیارت خانه خدا و مرقد منوّر پیامبر گرامی پیش آمد، و آن بزرگوار داستانی از خدیجه علیها السلام، یارِ همراه و وزیر پر شور و پر اعتبار و مشاور و پشتیبان استوار و با وفای اسلام و پیامبر بیان کرد و ضمن آن، با لحنی انگیزاننده و از سر درد، از نویسندگان دانش مند و هدف دار، گله نمود که چرا تا هنوز هم ما نباید کتاب و نوشته ای مستقل و در خور ارائه در جهان عرب و نیز به نسل جوان خودمان، در مورد چنین انسان پر معنویت و پر جاذبه و چنین شخصیت والایی داشته

ص: 27

باشیم؟! سخن دل نشین و انگیزاننده ی او نیز بر عزم نویسنده افزود تا کار را به صورت جدی تر و کوشا تر ادامه دهد، و به لطف خدا به انجام رساند و اینک این نوشته ای که در دست شما خواننده ی گرامی است، ره آورد توفیق و مدد خدا و آن دعوت و آن کنفرانس و آن سخن انگیزاننده و این تلاش و کوشش گسترده است، امید که مفید افتد و شاید هم انجام وظیفه در برابر حق بزرگی که آن مام بزرگ آزادی و ایمان، نه تنها بر ما که بر عصر ها و نسل های خِرد گرا و نو اندیش و کمال جو و تابُو شکن و خرافه سوز دارد، و نیز برگ سبزی است به پیشگاه پر معنویت او، و ریحانه ی سر فراز بوستانش، فاطمه علیها السلام و به پیامبر حق شناس- که هماره او را به بزرگی و شکوه یاد می نمود، حق بزرگ او را بزرگ می داشت و پس از رحلت او نیز، نام بلندش را با دانه های درشت اشک وفا و صفا پیشواز و بدرقه می فرمود -که اگر خدایم یار باشد، بر این عهدم که چند جلد از این نوشته را تا مدینه و مکّه و تا کنار تربت پاک او و جناب ابو طالب پشتیبان پر اعتبار و توحید گرای پیامبر ببرم و بر تربت پاک شان تقدیم دارم.

***

گفتنی است که این نوشته، در ده بخش، این گونه نگارش و سامان یافته است:

1. ترجمان شخصیت؛

2. خاندان فرهنگ دوست و عدالت خواه؛

3. دخت درایت و پروا و همای سعادت؛

ص: 28

4. سه دهه زندگی و دغدغه های مشترک؛

5. راز معنویت و شکوه سرای خدیجه علیها السلام؛

6. امتیازات شگرف خدیجه علیها السلام؛

7. سیمای مام آزادی در آینه ی حق و عدالت؛

8. بینش و منش زیبا و پر جاذبه ی خدیجه علیها السلام؛

9. نقش خدیجه علیها السلام در گسترش اسلام و پیشرفت جامعه ی عرب؛

10. آخرین شعله های زندگی.

در پایان این سرآغاز، از هم کاران دفتر فرهنگ و اندیشه، به ویژه از دانشجوی فاضل و خوش فکر، محسن عزیز به خاطر ویرایش این نوشته، و بانوی دانش و معنویت، سر کار خانم فرهادی و هم کارشان، نویسندۀ خوش ذوق خانم مسعوده کرمی به خاطر مقابله و اصلاح آن، و از دوست گرامی جناب حجة الاسلام و المسلمین آقای ابو القاسم عالمی به خاطر کنترل نهایی آن، سپاس گزاری نموده و برای همه، موفقیت و سرفرازی هماره آرزو می کنم.

بار خدایا! همه ی ما را در راه خود سازی و خود شکوفایی و اصلاح خود و جامعه و دنیای خویش یاری فرما؛ آمين ربَّ العالمين.

قم - دفتر فرهنگ و اندیشه / علی کرمی فریدنی / بهار 82

ص: 29

ص: 30

آری، در آن شرایط تیره و تار و در آن جامعه ی بسته و تاریک فکر دختری دیده به جهان گشود، که در زندگی پر فراز و نشیب و تاریخ سازش نشان داد که دلی به شفافی آینه ی صاف، اندیشه ای به جوشانی آب جوشان زمزم، و فطرتی به زلالی آبشار های بلند و زیبا و پاک و دور از دسترس داشت.

پس از ولادت این دخت ارجمند، خاندان دگر اندیش و دگر باور و دگر آیین و دگر خواه او، بر خلاف رسم سیاه و منحطّ زمانه -که مژده ی ولادت فرزند دختر را بر نمی تافت، و از سرِ شرم و غیرت دروغین و احمقانه، نوزاد بی گناه و دوست داشتنی را، به جای آغوش گرم و پر مهر مادر و پدر، با تاریک اندیشی و قساوت بهت آوری او را به آغوش خاک سرد و تیره می سپرد (1) - مقدم وی را خیر مقدم گفتند، آمدنش را گرامی داشتند، و به خاطر آن نور سیده ی عزیز، بزم جشن و سُرور و نشست شادمانی خانوادگی آرستند، و ضمن تبریک ولادت او به پدر و مادرش، «خُویلد» و «فاطمه»، در همان مراسم ساده و با روح جشن ولادت و نام گذاری، نام نو رسیده ی خاندان خویش را «خدیجه»، به مفهوم بریده و گسسته و بیگانه ی از نا پسندی ها و نا زیبایی ها و نا رواها برگزیدند.

ص: 32

تاریخ عرب و حجاز هنگامه ی این ولادت و این رویداد تاریخی و ماندگار را، چیزی در حدود سه، یا فراتر از سه دهه پیش از طلوع اسلام و انگیزش محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلم از سوی پروردگار کعبه را نشان می دهد. (1)

شادمانی و افتخار صاحب نام به هنگام آمدن نامش، آگاهند و نه برای پدیده ها و انسان ها نام نیکو و شایسته بر می گزینند.

در طول قرون و اعصار نام های انسان ها، به خاطر تفاوت لغت و زبان شان با یک دیگر متفاوت شده است. گاهی میان نام و آن چه که آن نام بر آن برگزیده شده است، تناسب و سازگاری وجود دارد، و گاه تناسبی وجود ندارد. گاهی نام در فرهنگ واژه ها، دارای مفهوم است و گاه نا مفهوم و بی معناست و بدون توجّه به ریشه ی لغوی آن، ساخته و پرداخته شده است.

از دیدگاه دوستان خدا و بندگان شایسته ی او، نام و نام گذاری از اهمیت ویژه ای بر خوردار است و این اهمیت و بها دادن کاری است درست و به جا؛ چرا که هر انسانی به نام و نشان خود خوانده می شود. با این بیان میان نام شایسته و نیکو، با نام زشت و نا هنجار تفاوت روشنی خواهد بود. همان گونه که واکنشِ دارنده ی نام خوب و زیبا با دارنده ی نام زشت و کریه، و نیز واکنش شنونده ی این دو گونه نام و نشان با یک دیگر قابل مقایسه نیست.

بر این اساس است که همسر «عمران» هنگامی که دختری شایسته به دنیا می آورد، می گوید: من نام او را «مریم» برگزیدم؛ ﴿ وَ إِنِّي سَمَّيْتُهَا مَریَمَ.﴾ (1)

و خدا برای پیامبرش حضرت «یحیی»، پیش از آن که نخستین سلول

ص: 34

وجودش در قرارگاه و رویش گاه خود قرار گیرد، این نام نیکو را بر می گزیند؛ چرا که «زکریا» از پروردگارش فرزندی شایسته و نیکو کار و عدالت خواه می خواهد، و نیایش گرانه به بارگاه خدا روی می آورد که: پروردگارا! تو در پرتو قدرت بی کران و از نزد خود فرزند و جانشینی به من ارزانی دار که از من و خاندان یعقوب ارث برد و او را پروردگارا! پسندیده و مورد رضایت خویش قرار ده.

ما به او وحی فرستادیم که: ای زکریّا! ما تو را به داشتن پسری شایسته مژده می دهیم که نامش «یحیی» است و پیش از این هم نامی برای او قرار نداده ایم:

﴿... فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً يَرِثُنى وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيّاً، يا زكّريّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ اسْمُهُ يَحْيى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيَّا*﴾ (1)

آری، اگر شما خواننده گرامی به این آیه نیک بیندیشی که می فرماید: ﴿... لَمَّ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيّاً*﴾ (2)

ما پیش از این، هم نامی برای او قرار نداده ایم، آن گاه برایت روشن خواهد شد که گزینش نام های دوستان و برگزیدگان بارگاه خدا از جانب خود اوست، و هموست که گزینش نام، برای آنان را خود بر عهده می گیرد و به طور بی واسطه یا با پیام و الهام قلبی به دیگران این کار خطیر را به انجام می رساند. (3)

ص: 35

دست خوش غفلت و مستی زر و زور و یا جوانی و انگیزش های نا پخته و نا سنجیده آن سازد و از مرز معنویت و کمال طلبی بیرون برد.

آن دخت خِرد و معنویت با این که پیش از آشنایی با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و پیوند زندگی مشترک با او، مدیریت یک سازمان بزرگ اقتصادی و تجاری را به کف با کفایت خویش داشت و ده ها مرد جوان و میان سال در تشکیلات بزرگ بازرگانی او با دستور و اشاره ی انگشتش کار می کردند، برای پاک و پاکیزه داشتن دل و جان و محیط کار و قلمرو مدیریت خویش از وسوسه ها و انگیزه های نا پسند، طرح نظام و تشکیلاتی را افکنده بود که برنامه ها و دستور خویش در هر مورد را با رعایت سلسله مراتب، به وسیله ی معاونان و مشاوران و نزدیکان، و گاه برخی بردگان درست اندیش و درست کار و تربیت یافته اش به مدیران و کار گزاران و کار کنانش ابلاغ می کرد و جز به هنگام ضرورت و در نشست های مشورتی آنان، حضور نمی یافت و هر دم اجازه نمی داد تا انبوه کارگران و کار گزارانش به حضورش شرف یاب گردند و یا کسانی به خود جرئت دهند که محیط کار را به وسوسه ها و دمدمه ها، نا مساعد و نا مطلوب سازند.

از سوی دیگر او با این که در خاندان و فامیل ثروت مند و پر اعتباری ولادت یافته و رشد کرده بود، و در محیط آن روز مکّه و حجاز، دختران و زنان اشراف و صاحبِ اعتبار و امکانات، در شب نشینی های پر خطا و آکنده از لغزش و گناه بر گرد هم می نشستند و خود را با انواع کار های بیهوده و حقار تبار و خوش گذرانی های گناه آلود سرگرم می ساختند، آن

ص: 37

دخت معنویت و اندیشه، نه در نشست های زنان و دختران فامیل و آشنا - جز در صورت پیش بینی و امید امکانِ ایجاد دگرگونی مطلوب و مترقی در اندیشه ها و منش ها و رفتار ها - شرکت می جست و نه لحظه ای منحطّ جامعه و دنیای تیره و تار و وا پس گرای خویش را می پسندید، و نه ذرّه ای به آداب و رسوم رایج وا پس گرایان حاکم دل می داد؛ بلکه او به صورت معجزه آسایی در آن محیط پر وسوسه و پر لغزش و خطر، به گونه ای پاک سرشت و پاک روش و پاک منش و امانت دار و درست کار و قدرتمند می زیست که آشنا و بیگانه او را پاک و پاکیزه می خواندند، و هر گاه زن یا دختری هوای کمال و معنویت می نمود، به سوی سرای خدیجه علیها السلام می شتافت و از اندیشه ی بلند و منش پاک، اخلاق انسانی و روش مترقی، دانش و خِرد و تجربه و هنر و قدرت مدیریت او الهام، می گرفت و درس می آموخت.

او نیز در آن فضای بسته و غبار گناه و عقب ماندگی گرفته، برای خود راه و رسم و نشست و شاگرد و یار و یاورانی داشت، امّا در سرای او و حلقه ی هواداران و یارانش، نسیم معنویت و کمال می وزید و سخنان جدّی و آموزنده بر زبان ها رانده می شد، عطر اخلاق و رایحه ی عرفان، مشام جان را عطر آگین می ساخت، و هرگز بافته ها و حرکات جلف و نا شایست در محفل و سرای او بر زبان و عمل کسی جاری نمی شد.

در نشست های او سخن از زندگی در خور شأن انسان،

از آزادگی و آزاد منشی،

از امنیت و سعادت،

ص: 38

از ایمان به خدای ابراهیم و اسماعیل،

از آثار فرهنگی و فکری و اخلاقیِ بر جای مانده از پیامبران و ادیان پیشین،

و در آن توفان اسارت و حقارت و دنباله روی و ذلّت انسان، در زبان و مکتب و منش او سخن از پیام ها و برنامه های آسمانی و از آینده ی بشریت بود و از چاره اندیشی و برنامه ریزی برای نجات و رستگاری انسان از بدبختی و اسارت جهل و استبداد و جنون و خشونت و فقر و فلاکت گفت و گو می شد.

یکی از دانشمندان اهل سنّت در این مورد می نویسد:

﴿ وَ كَانَتْ تُدْعَى فِي الْجَاهِلِيَّةِ بِالطَّاهِرَةِ لِشِدَةِ عِفَافِهَا...﴾ (1)

خدیجه علیها السلام در روزگار تیره و تار جاهلیت نیز - به خاطر پروا و معنویت بسیارش - پاک روش و پاک منش، یا «طاهره» خوانده می شد.

و دیگری می نویسد:

﴿ وَ كَانَتْ في الجاهليّة الطّاهِرَة؛﴾ (2)

خدیجه علیها السلام در روزگار تیره و تار جاهلیت نیز، پاک روش و پاک منش، یا «طاهره» بود.

دانشمند دیگری آورده است که: آن دخت خرد و پروا پیش از انگیزش پیامبر از سوی خدا، و پیش از ظهور اسلام و فرود قرآن نیز پاک روش و پاک منش می زیست؛

ص: 39

﴿ كَانَتْ تُدعى قَبْلَ الْبعْثة، الطاهرة ...﴾ (1)

«علّامه ی مامقانی»، فقیه و راوی شناش نام دار معاصر در وصف پاک روشی و پاک منشی او می نویسد:

﴿...كَانَتْ تُدعى فى الجاهليّة الطّاهِرَةِ ...﴾ (2)

او در روزگار تیره و تار جاهلیت نیز به خاطر پروا و معنویت بسیارش، پاک روش و پاک منش، یا «طاهره» خوانده می شد.

و نویسنده ی دیگری می نویسد: خدیجه علیها السلام نخستین بانویی است که پیامبر با او پیمان زندگی مشترک بست. او 65 سال پیش از هجرت پیامبر در خاندانی بزرگ و بزرگوار دیده به جهان گشود و با اخلاق پسندیده و صفات برجسته تربیت یافت و به اندیش مندی و تیز هوشی و پاک دامنی و درست کاری آراسته گردید؛ تا آن جا که در روزگار تیره و تار جاهلیت، از آن بانوی کمال در میان قبیله و جامعه و مردم شهرش به عنوان «طاهره»، یا دخت پاک منش و پاک روش یاد می شد. (3)

آن انسان برجسته، دارای چنان روح بزرگی بود که نه در برابر ثروت و قدرت سر فرود می آورد و نه ارزش های فنا پذیر، و نه عادت ها و آداب و رسوم خرافی روزگارش می توانست اندیشه ی روشن او را اسیر سازد؛ به همین جهت مدیریت دنیای وجود خویش را به خِرد و اندیشه و وجدان و فطرت کمال طلبانه ی خویش سپرده بود و به همین دلیل هم به لقب سالار بانوان مفتخر گردید. و این در حالی بود که در آن زمان، بر خلاف پندار بسیاری، با همه ی جهل و جنون و تاریک فکری و بی داد حاکم - به ویژه در حق زنان - باز هم زنان بزرگ و با شخصیت و دارای خِرد و اندیشه، به ویژه در میان زنان «قریش» پیدا می شد، و با این وصف خدیجه علیها السلام در همه ی میدان های دانش و بینش، جمال و کمال، پروا و خرد، شکوه و عظمت و بخشش و انفاق نه تنها سالار و سر آمد همه ی آنان، که سر آمد همه ی زنان بود.

یکی از دانشمندان در این مورد می نویسد:

﴿ وَ كَانَتْ تُدْعَى فِي الْجاهِليّة بِالطَّاهِرَةِ، لِشِدَّةِ عِفَافِهَا وَ كَانَتْ تُسَمّى سَيْدَةٌ نِساءِ قُرَيش؛﴾ (1)

او در آن روزگار تیره و تار، به خاطر باور مترقی و پروا و معنویت بسیارش، پاک روش و پاک منش، یا «طاهره» خوانده می شد و به راستی سالار زنان برجسته ی قریش بود.

ص: 41

آن حضرت از بانویی بزرگ و پر برکت خواهد بود؛

﴿ نَسْلُهُ مِنْ مُبَارَكَةٍ، وَ هِيَ ضَرَّةً أُمِكَ فِي الْجَنَّةِ.﴾ (1)

نسل آخرین پیام آور خدا از «مبارکه»، یا بانوی پر برکت است؛ همو که هم دم و همشوی مادرت مریم علیها السلام در بهشت پر طراوت و زیبای خدا خواهد بود.

از «عبد اللّه بن سلیمان»- که با تورات و انجیل آشنا بود، و با عالمان مذهب موسی و مسیح، دوستی و نشست و برخاست داشت - آورده اند که: ما در نوید ها و بشارت های انجیل و بیان و وصف و نشانه های آخرین پیامبر خدا چنین خواندیم که خدا خطاب به مسیح فرمود: آن حضرت در زندگی خویش، همسرانی بر خواهد گزید، با این وصف نسل او در شمار، زیاد نخواهد بود. نسل ماندگار و بلند آوازه ی او از زن با برکت و مبارکه ای است که در بهشت پر طراوت خدا دارای سرایی است که نه، در آن رنج و دردی خواهد بود و نه گرفتاری و نا خوشایندی. (2)

و نیز عموی خدیجه علیها السلام، «ورقة بن نوفل» - که از عالمان نام دار مذهب مسیح بود - در گفت و گو با آن دخت نو اندیش و خدا جو، به آگاهی اش رساند که از کتاب های آسمانی چنین دریافت می گردد که خدا پس از مسیح و پیام آسمانی اش به وسیله ی او پیام آور دیگری را به سوی مردم فرمان بعثت می دهد که در کودکی نعمت وجود و سایه ی پدر را از دست می دهد. امّا در پرتو مهر و تدبیر خدا به گونه ای تربیت می شود

ص: 43

که راست گو و امانت دار و شجاع و پر معنویت و تاریخ ساز خواهد شد، آن گاه بانوی بزرگی از «قریش» با او پیمان زندگی مشترک می بندد و در راه ارشاد و نجات جامعه، با آن انسان والا و فرصت ساز هم کار و همراه شده و شجاعت و فداکاری ایثار گرانه ای در یاری او خواهد داشت. (1)

از همه ی این ها برتر و والا تر این که، علی علیه السلام او را با عنوان و نشان «مبارکه» می خواند و در بیان نقش ممتاز آن بانوی خِرد و کمال در راه پیشرفت نهضت توحید گرایانه و آزادی خواهانه ی پیامبر، در سوگ جان سوز او چنین می سراید:

اَ عَيْنَّىَّ جُودًا باركَ اللّهُ فِيكُما

عَلى هالِكَينِ لأتَرى لَهُما مَثَلاً

عَلى سَيّدِ الْبَطْحَاءِ وَ ابْن رَئيسِها

و سَيِّدَةِ النِّسوان اَوَّلُ مَنْ صَلَّى

مُهَذِّيَةٌ قَدْ طَيَّب اللّه خِيْمَها

مُبارَكَةً وَ اللّهِ ساقَ لَها الْفَضْلاً... (2)

هان ای دو چشم من باران اشک از آسمان دیدگانم فرو بارید، خدا این گریه و این باران اشک را در سوگ دو یار فداکار اسلام و قرآن و دو پشتیبان بی همانند پیامبرِ آزادی و عدالت شما مبارک سازد؛ چرا که آن دو به راستی انسان های بی نظیری بودند.

هان ای دو چشم من! در سوگ غم بار سالار حجاز و فرزند سالار

ص: 44

مکّه، جناب ابو طالب و در رحلت جان سوز سالار زنان - که نخستین بانوی توحید گرا و پیش تاز ترین زن در راه آزادی و معنویت بود، و با پیامبر نماز می گزارد و به نیایش می نشست- باران اشک فرو بارید.

بر همان بانوی خود ساخته و پاک روش و پاک منشی که خدا خیمه و سرای او و گردا گردش را پاک و پاکیزه ساخته است. بانوی پر برکتی که خدا او را به خاطر نو اندیشی و شایسته کرداریش به شاه راه فضیلت ها و والایی ها راه نموده است.

دریغ و درد که اینک در سوگ رحلت جان سوز آن دو انسان والا و بشر دوست، گرفتار آمدم و به غم فراق آنان دچار شدم. آه که رحلت جان سوز آن ها روز و شبِ مرا تیره و تار ساخته است.

این دو یار راستین و شجاع پیامبر، دین و آیین آسمانی و نجات بخش او را شهامت مندانه یاری کردند. و با شجاعتی تحسین بر انگیز با همه ی وجود و اعتبار و توان و امکانات خویش با حق ستیزان و بی داد گران و تاریک اندیشان مبارزه نمودند.

گیتی شناخته شد. (1)

به همین دلیل است که پیامبر در وصف او فرمود:

﴿ اِنَّ اللّهَ اختارَ مِنَ النِّساءِ أَرْبَع: مَرْيَمَ وَ آسِيَةَ وَ خَدِيجَةَ وَ فَاطِمَةَ؛﴾ (2)

«خدای فرزانه از میان زنان نو اندیش و تاریخ ساز، چهار زن را برگزید که عبارتند از: مریم ،آسیه ، خدیجه و فاطمه علیها السلام.»

و نیز فرمود:

﴿ ساداتُ نِساءِ الْعالَمينَ أَرْبَعْ: خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيلد وَ فاطِمَةً بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ آسِيَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ وَ مَرْيَمَ بِنْتُ عِمْرانَ؛﴾ (3)

سالار زنان دو جهان، این چهار زن کمال جو و ستم ستیز و آزاد منش و خدا جو هستند: خدیجه، دختر «خویلد»؛ فاطمه، دخت ارجمند محمّد؛ آسیه، دختر «مزاحم» و مریم، دختر «عمران».

و نیز در زیارت نامه اش چنین آمده است:

﴿ السَّلامُ عَلى خَديجَةَ سَيِّدَةَ نِساءِ الْعَالَمِينَ؛﴾ (4)

سلام بر خدیجه، سالار بانوان معنویت خواه و کمال جوی گیتی.

و باز از پیامبر گرامی آورده اند که خطاب به او فرمود:

﴿ يا خديجه ! أَنْتِ خَيْرُ أُمَّهَاتِ المُؤْمِنينَ وَ أَفْضَلُها وَ سَيَّدةُ نِسَاءِ العالَميِنَ؛﴾ (5)

ص: 46

هان ای خدیجه! راستی که تو بهترین مادر ایمان آوردگان، برترین آنان و سالار زنان گیتی هستی.

آری، آن بانوی کمال به گونه ای به خاطر اندیشه ی مترقی و بینش و منش کمال طلبانه اش به این عنوان پر افتخار، آن هم از زبان پیشوای بزرگ توحید شهرت یافته بود، که زن مبارز و دانشوری چون «اسما»، (1)

ص: 47

همسر «جعفر طیّار» او را با همین عنوان می خواند و این عنوان را افتخاری ماندگار و نجات بخش برای او می نگریست؛ به این روایت و این فراز تاریخی بنگرید:

بانوی بزرگ حجاز در بستر رحلت افتاده و مرگ بر او سایه افکنده

ص: 48

بود. او آخرین لحظات زندگی را می گذرانید، که پیامبر بر او وارد شد و با مهر و بزرگواری همیشه فرمود: «خدیجه»! رحلت تو یار مهربان و با وفا بر ما گران است، امّا به خواست خدا خشنودیم؛ هنگامی که بر بانوان برگزیده جهان هستی و دوستان هم ردیف خویش وارد شدی، سلام مرا به آنان برسان.

بانوی بزرگ حجاز پرسید: آنان کیانند؟

فرمود: «مریم»، دختر عمران؛ «کلثوم»، خواهر موسی، و «آسیه» آن زن حق طلب و آزادی خواه.

«خدیجه» گفت: به خوشی و مبارک باد ای پیامبر (1) !

پیامبر فرمود: من از سوی خدا دستور یافته ام که «خدیجه» را به اقامت گاهی پر شکوه در بهشت پر طراوت و زیبا - که از مروارید ساخته شده است - مژده دهم؛ اقامت گاهی که نه در آن سر و صدا و هیاهوی دنیاست، و نه رنج و فرسودگی آن.

زمان به سرعت می گذشت، بانوی خردمند جهان عرب، گریه می کرد و آه می کشید. «اسما» به او روی آورد و گفت:

﴿ أَتَبْكِينَ وَ أَنْتَ سَيِّدةُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ وَ أَنْتَ زَوْجَةُ النَّبِيِّ وَ مُبَشِّرَةٌ عَلَى لِسَانِهِ بالجنَّةِ ؟﴾ (2)

ص: 49

سرورم! آیا گریه می کنید؟ شما که سالار زنان هستی و همسر پر مهر و با وفای پیامبر، و به خاطر بینش و منش مترقی و جهاد و فداکاری تحسین برانگیز و شکیب قهرمانانه ات در راه اسلام و پایداری پر شکوهت به همراه پیامبر و پا به پای او، از آن حضرت مژده ی بهشت دریافت داشته ای، چرا گریه می کنی؟

او پاسخ داد: گریه ام نه برای خزان این زندگی زود گذر و نا پایدار و فرا رسیدن هنگامه ی رحلت، بلکه برای آن است که دخت گران مایه ام فاطمه علیها السلام را ترک می کنم و شب عروسی او در کنارش نیستم تا او را مادرانه یاری و هم راهی کنم. آخر دخت فرزانه ام نوجوان است، نگران آن هستم که در شب عروسی اش یار و یاور پر مهر و مشاور دل سوزی نداشته باشد.

«اسما» گفت: سرورم! من اینک با تو پیمان می بندم که اگر تا آن زمان زنده بودم به جای تو برای او مادری کنم، و آن گاه بود که بزرگ بانوی جهان عرب، آرام و مطمئن، چشم بر هم نهاد و در شصت و سه سالگی جهان را بدورد گفت.

چرخ روزگار به گردش خویش ادامه داد و سال ها، یکی پس از دیگری ی سپری گردید تا هنگامه ی پیوند دخت فرزانه ی «خدیجه» با على علیه السلام رسید. آن جاست که در اخبار مراسم عروسی دخت ارجمند پیامبر، با «اسما» رو به رو می گردیم که در اندیشه ی وفای به عهد خویش است و به همین جهت هنگامی که پس از آوردن عروس به خانه ی داماد، همه ی بستگان و یاران به دستور پیامبر رفتند، «اسما» باقی ماند. پیامبر

ص: 50

دلیل ماندن او را جویا شد، که گفت پدر و مادرم فدایت باد، ماندن من در این جا به خاطر پیمانی است که با مام فضیلت ها، «خدیجه» دارم.

پیامبر از پیمان او و «خدیجه» پرسید و او توضیح داد و آن حضرت گریست و پس از اطمینان از موضوع، او را دعا فرمود.

«علّامه ی قزوینی» در این مورد چنین می نویسد: هنگامی که کاروان عروس به خانه رسید، پیامبر، امیر مؤمنان را فرا خواند و پس از آمدن او، دخت سر فرازش را خواست و دستش را گرفت و در دست او نهاد و فرمود: علی جان! خداوند دخت پیامبر را به تو مبارک سازد؛ ﴿ باركَ اللّه في ابْنَةِ رَسُولِ اللّهِ.﴾

آن گاه افزود:

﴿ يا عَلَى هَذِهِ فَاطِمَةُ وَديعَتى عِنْدَكَ! يا عَلَى! نِعْمَ الزَّرْجَةُ فَاطِمَةُ! وَ يَا فاطِمَةُ ! نِعْمَ الْبَعْلُ عَلَى؛﴾

علی جان! این فاطمه است و امانت من نزد توست! علی جان! «فاطمه» شایسته ترین همسر برای توست.

سپس فرمود: فاطمه جان! علی شایسته ترین شوهر و هم راه زندگی است. آن گاه دست ها را به سوی آسمان گشود و نیایش گرانه زمزمه کرد که: بار خدایا! نیکی ها و برکات خویش را بر این دو جوان نیکبخت فرو فرست، و در نسل پاکشان برکت قرار ده!

بار خدایا! این دو تن محبوب ترین انسان ها نزد من هستند، پس تو نیز آنان را دوست بدار، و از سوی خویش حافظ و نگهبانی بر آنان بگمار. بار خدایا! من این دو تن را با نسل پاک و سر فراز شان از شیطان

ص: 51

رانده شده و شرور و وسوسه های آن به تو پناه می دهم.

آن گاه آبی خواست و جرعه ای از آن را به سبک خاصّی متبرّک ساخت و از آن قطراتی بر سر و سینه و میان شانه های دخت گران قدر و داماد ارجمندش افشاند و دستور داد بانوان، عروس و داماد را در سرای جدید شان به خدا سپارند و بروند.

همه ی آنان به دستور پیامبر رفتند، امّا «اسما» باقی ماند، پیامبر دلیل ماندن او را جویا شد، که گفت: پدر و مادرم فدایت باد، ماندن من در این جا به خاطر پیمانی است که با «خدیجه» دارم؛

﴿ فِذاك أَبِي وَ أُمِّى وَ ما قَصَدْتُ خِلافَكَ وَ لكِنِّي أَعْطَيْتُ خَدِيجَة عَهْداً وَ حَدَّثْتُهُ﴾

پیامبر از پیمان او و «خدیجه» پرسید؟ و او توضیح داد و آن حضرت اشک شوق ریخت و پس از اطمینان از موضوع، او را دعا فرمود؛ ﴿ يا أَسماء ، قَضى اللّهُ لَكِ حَوائِجَ الدُّنيا و الآخِرَة.﴾ (1)

است و در معنا رساتر از واژه ی «صَدُّوق» می باشد. در تفسیر این واژه برخی از واژه شناسان گفته اند:

1. واژه ی «صدّیق» به معنی کسی است که هماره راست می گوید.

2. برخی گفته اند: کسی است که هرگز دروغ نمی گوید.

3. به باور برخی «صدّیق» به مفهوم کسی است که در راست گویی در اوج کمال است و گفتار خویش را با رفتار و عملکرد زیبایش تصدیق می کند، و هماره نیکو کار است.

4. و برخی گفته اند: کسی است که بر اثر عادت به راست گویی، از او دروغ و تهمت شنیده نمی شود.

5. برخی «صدّیق» را به کسی تفسیر کرده اند که گفتار و عقیده و اندیشه اش راست است و راست گویی خویشتن را با عمل کرد درست ثابت می نماید. (1)

6. برخی بر آنند که: به معنی کسی است که آن چه را حقّ و عدالت بپسندد، با گفتار و عمل کرد خویش گواهی می کند.

7. و برخی دیگر گفته اند: کسی است که راستی و راست گویی، سیره ی هماره و همیشه ی اوست.

8. و سر انجام این که: «صدّیق» کسی است که آن چه را خدا فرمان داده است بپذیرد، و به خدا و پیامبران او و آن چه به آنان فرود آمده است، آگاهانه ایمان آورد.

ص: 53

قرآن در تأیید این برداشت می فرماید:

﴿ وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ أُولئِكَ هُمُ الصَّدِّيقُونَ*﴾ (1)

و کسانی که به خدا و پیامبران او ایمان آورده اند، اینان همان راست گویانند.

و در این کتاب، ابراهیم را یاد کن؛ چرا که او پیامبری راست گو بود.

3. و می فرماید:

﴿ وَ اذْكُرُ فى الْكِتاب إدْرِيسَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقاً نَبيَّاً*﴾ (1)

و در این کتاب، ادریس را یاد کن؛ چراکه او پیامبری راست گفتار بود.

4. و می فرماید:

﴿ مَا المَسيحُ بْنُ مَرْيَمَ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّيقَة...﴾ (2)

مسیح، فرزند مریم جز پیامبری نبود که پیش از او نیز پیامبرانی آمدند و رفتند و مادرش بانویی بسیار راست گو (صدّیقه) بود.

برخی از مفسّران در تفسیر «وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ» می گویند: او را بدان جهت «صدّیقه» نامیده اند که آیات پروردگار خویش، مقام والای فرزندش «مسیح» و نیز آن چه را که او از جانب خدا دریافت داشته بود، همه را با همه ی وجود گواهی می کرد و بدان ها باوری عمیق داشت.

به همین جهت است که خدای جهان آفرین در آیه ی دیگری این واقعیّت را ترسیم می کند که: ﴿ وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّهَا؛﴾ (3) او سخنان پروردگارش را گواهی می کرد.

ص: 55

زندگی ساز، در نگرش قرآن و عترت همراه و هم گام با عمل در زندگی فردی ،خانوادگی ،فکری ،فرهنگی، هنری، اجتماعی ،اقتصادی ،عاطفی ،سیاسی ،داوری، دفاعی، حقوقی است و همه ی آن منش و عمل و عمل کرد است و گفتار و نوشتار، بخش نا چیزی از آن است. (1)

ص: 57

2. امّا «صدّيق» آن انسان والا و شکوه مندی است که از این مرحله اوج گرفته و به پر فراز ترین مرحله ی باور و تصدیق پر کشیده است، و «صدّیقان»، مردمی هستند که هم با آگاهی و گفتار، حق و عدالت و خدا و پیامبر و مقررات او را گواهی می کنند و هم عملکرد شان این اندیشه و گفتار و باور شان را گواهی می کند. دریغا که چنین شایستگان و راست گویانی در شمار، بسیار اندک هستند. (1)

از پیامبر گرامی نیز آورده اند که در شمار اندک این شایستگان و خوبان تاریخ فرمود:

﴿ الصِّدِّيقُونَ ثَلاثَةُ: حَبِيبُ النَّجَارِ، مُؤْمِنُ آل يس، الذي يَقُولُ: يَا قَوْمِ اتَّبَعُوا المُرْسَلِينَ، و «حِزْقِلْ» مُؤْمِنُ آل فرعون، وَ عَلِىُّ بنُ ابى طالبٍ وَ هُوَ أَفْضَلُهُمْ؛﴾ (2)

نخستین تصدیق کنندگان پیام های آسمانی و پیامبران بزرگ در شرایط سخت و حسّاس رسالت آنان، چند نفر بودند:

1. حبیب نجّار، آن مرد نو اندیش و خدا جو؛

2. توحید گرای «آل یس» که به مردم «انطاکیه» ندا داد که: هان ای

ص: 58

مردم! پیامبران و فرستادگان خدا را پیروی کنید، نه زور مداران را؛

3. توحید گرا و مؤمن آل فرعون، که «حزقیل» نام داشت؛

4. و علی فرزند قهرمان «ابو طالب»، که برترین و ارجمند ترین همه ی آنان است.

چرا که باور و گواهی راستین و زندگی ساز و معجزه آسا، او را این سان ساخته بود که افزون بر زبان و قلم با منش و عمل کردش می فرمود:

﴿ وَ اللَّهِ لَأَنْ أَبِيتَ عَلَى حَسَكِ السَّعْدَانِ مُسَمَّداً، أَوْ أَجَرَّ فِي الْأَغْلالِ مُصَلَّداً، أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَلْقَى اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ، وَ غَاصِباً لِشَيءٍ مِنَ الْحُطَامِ، وَ كَيْفَ أَظْلِمُ أَحَداً لِنَفْسٍ يُشرع إلَى الْبِلَى قُفُولُها، وَ يَطُولُ في الثَّرَى حُلُولُهّا...﴾ (1)

به خدای سوگند، اگر تمام شب را بر روی خار های سخت و گزنده بیابان ها به سر برم، و یا با غُل و زنجیر به این سو و آن سو کشیده شوم، برایم خوشایند تر از این است که خدا و پیامبرش را در روز رستاخیز در حالی دیدار نمایم، که به برخی از بندگان خدا ستم روا داشته و یا چیزی از ثروت فرد، یا جامعه را غصب کرده باشم! و چگونه به خاطر نفسی که به کهنگی و فرسودگی شتابان است و زمانِ ماندنش در دل خاک دراز و فروان، بر کسی ستم کنم و حقوق او را پایمال سازم؟!

... نه، به خدای سوگند اگر هفت اقلیم را با آن چه در زیر آسمان هاست

ص: 59

به من دهند تا خدا را، به اندازه ی به ناروا گرفتن پوست جّوی از مورچه ای نا فرمانی کنم، چنین نخواهم کرد!! و این دنیای ظالمانه ی شما نزد من از برگ جویده شده ی دهان ملخی بی ارزش تر است! علی را با نعمت های فنا پذیر و لذّت های نا پایدار دنیا چه کار؟! از خفتن خرد ها و زشتی لغزش ها به خدا پناه می بریم و از او یاری می جوییم؛

﴿ وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِيتُ الْأَقَالِيمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاكِهَا عَلَى أَنْ أَعْصِيَ اللَّهَ فِي نَملَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ، وَ إِنَّ دُنْيَاكُمْ عِنْدِي لَأَهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِي فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا؛ مَا لِعَلِيِّ وَ لِنَعِيمٍ يَفْنَى، وَ لَذَّةٍ لَا تَبْقَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُبَاتِ الْعَقْلِ وَ قُبْحِ الزَّلَلِ وَ بِهِ نَسْتَعِينُ.﴾ (1)

المُؤْمِنينَ...﴾ (1)

سلام بر همسران پاک و نیکو کردارت، که مادران مردم توحید گرا و با ایمان هستند، به ویژه بر آن بانوی تصدیق گر حق و عدالت، آن بانوی پاک سرشت و پاک منش، آن بانوی خشنود از مهر و لطف خدا و مورد پسند حق، خدیجۀ ارجمند مام راستین و سر مشق درخشان مردم با ایمان و شایسته کردار.

بدین سان آن بانوی نو اندیش و خدا جو در این زیارت نامه، با این عنوان های افتخار انگیر و لقب های شکوه بار خوانده شده است:

1. «صدّیقه»، یا گواهی کنندهی حق، با منش و عمل کرد شایسته؛

2. «طاهره»، یا پاک سرشت و پاک روش؛

3. «زکیّه»، یا پاک و پاکیزه و پر طراوت و بالنده از نظر جسم و روح و اندیشه و منش؛

4. «راضیه»، یا خشنود از تدبیر و تقدیر حکیمانه ی خدا؛

5. «مرضیه»، یا انسان شایسته و وارسته ای که خدا از او خشنود است؛

6. «کُبرا»، یا بانوی ارجمند و بلند پایه.

بود که او را به خاطر ژرف نگری و درست اندیشی و پاک منشی و آراستگی به ارزش های والای انسانی، «خدیجۀ کُبری» (1) یا بانوی ارجمند و بلند مرتبه عنوان داد؛ چرا که او در شرایطی بود که پیامبر در تدبیر امور و سامان دهی شئون و در همه ی ابعاد زندگی اجتماعی و سیاسی، او را به عنوان وزیر و معاون و مشاور بزرگ خویش از جامعه ی زنان می نگریست و از خرد بزرگ و درایت نیکو و مدیریت تحسین بر انگیز او بهره می گرفت. (2)

امیر مؤمنان نیز او را با همین عنوان یاد نمود، از جمله در واپسین لحظات زندگی این جهان در بیان حقایقی از عالم برزخ خطاب به فرزندش حسن علیه السلام فرمود:

﴿ یا بُنَیَّ! لا جَزَعَ عَلَى أَبِيكَ بَعْدَ الْيَومِ، هذا جَدُّكَ مُحَمَّدِ المُصْطَفَی، وَجَدَّتُكَ خَدِيجَةُ الْكُبْرَى، وَ أُمُّكَ فاطِمَةُ الزَّهراء... فَطِبْ نَفْساً، وَ قَرَّعَيْناً، وَ كَفَّ عَنِ البُكاء؛﴾ (3)

فرزند گران مایه ام! پس از امروز برای پدرت، دیگر نه رنجی خواهد بود و نه اندوه و دردی این نیای گران قدرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، آن بر گزیده راستین بار گاه خداست، و این هم مادر والایت «خدیجه»، بانوی کمال و معنویت است، و این نیز مادرت فاطمه علیها السلام دخت سر فراز پیامبر است و اینان هم حوریان بهشت هستند که چشم انتظار پدرت هستند و به استقبال او آمده و ورود او را به عالم برزخ لحظه شماری می کنند. پس تو

ص: 62

ای نور دیده ی پدر! دل توفان زده را به لطف خدا آرامش بخش و به ساحل اطمینان راه نما و دیده ات روشن باد و گریه نکن که دیگر بر پدرت رنج و اندوهی نیست.

چهارمین امام نور در پایگاه قدرت استبداد اموی ضمن روشن گری در مورد نسب شریف و تبار پر افتخار خویش و بیان حقایق وارونه شده به وسیله ی مذهب سالاری دروغین اموی، مام والایش خدیجه را با همین عنوان یاد نمود و فرمود:

﴿ اَنَا بنُ مُحَمَّدٍ المُصطَفی،

اَنَا بنُ فاطِمَةَ الزَّهراءِ،

اَنَا بنُ سَيِّدَةِ النِّساءِ،

اَنَا بنُ خَديجَةَ الكُبرى.﴾

هان ای مردم! من فرزند محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، آن پیامبر برگزیده ی بار گاه خدا هستم... من فرزند دخت فرزانه ی پیامبر، فاطمۀ زهرایم؛

من فرزند خدیجۀ ارجمند، آن بانوی نو اندیش و آزادی خواه و توحید گرایم. (1)

زینب علیها السلام در نخستین روشن گری اش در کنار گل های پرپر شده ی بوستان محمّد صلی اللّه علیه و اله و سلم در صحرای سوزان نینوا، نام بلند خدیجه را در کنار نام پیامبر، با همین عنوان به عظمت یاد کرد:

﴿ إلَى اللّهِ الُمشتَكى...

ص: 63

وَ إِلى مُحَمَّدٍ المُصْطَفى

و إِلى عَلىٍّ المُرتَضى

وَ إِلى فاطِمَةَ الزَّهْراءِ، وَ إِلَى خَدِيجَةَ الْكُبْرِى؛﴾ (1)

هان ای محمّد! ای نیای گران قدر زینب! سلام و درود فرشتگان آسمان بر تو باد! این حسین عزیز توست که در این دشت خون بار به خون غلتیده و با پیکر قطعه قطعه بر روی زمین افتاده است، و دختران آزاده و سر فرازت به جرم هم دلی و هم گامی با او به اسارت رفته اند!

اینک من از این جا، از آن چه بر فرزندان شما رفته است، شکایت خود را به بارگاه خدا می برم، و به تو ای پیامبر برگزیده! و به امیر مؤمنان، و به فاطمه، دخت ستم ستیز و فرزانه ات؛ و به خدیجه، آن بانوی بلند مرتبه...

روزگار تیره و تاری که زنان و دختران از حق حیات نیز محروم بودند و زنده به گور می شدند، آن دخت خرد و کمال را، پر فراز و پر معنویت و بلند جایگاه وصف نمود و گفت:

﴿ إِنَّ اِبنَ اَخِينا خاطِبٌ كَريَّمَتَكُمْ المُوْصُونَةُ بِالسَّخاءِ وَ الْعِفَّة وَ هِیَ فَتاتُكُمْ المَعْرُوفَةُ المَذْكُورَةً فَضْلُها الشّامِخُ خَطبِها...﴾ (1)

اینک برادر زاده ی ما، محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم- که بی نیاز از وصف و ستایش است - به خواستگاری دخت گرامی شما آمده؛ آن دخت ارجمندی که به ویژگی بخشندگی و سخاوت و پاکی و پروا آراسته است؛ همو که انسانی است بلند جایگاه و به شکوه و عظمت در میان شما شهره ی آفاق است، و برتریش زبان زد همگان و مقامش ارجمند می باشد.

﴿ أَقَتَلتَ نَفْساً زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ﴾ (1)

آیا فرد بی گناهی را که پاک و پاکیزه است، بی آن که کسی را کشته باشد، از پا در آوردی؟

و می افزاید:

﴿ لِأَهَبَ لَك غُلاماً زَكِيّاً﴾ (2)

... برای این که پسری پاکیزه به تو ارزانی دارم.

و می فرماید:

﴿ ذلِكُمْ أَزْكى لَكُمْ وَ اَطهَرُ ﴾ (3)

... این برای شما پر برکت تر و پاک تر است.

با این بیان، این واژه، در فرهنگ عرب در مورد پاکیزگی و رشد و تازگی به کار می رود؛ از این رو معنی آیه ی نخست این می شود که: هر کس جان خویش را از صفات نکوهیده- که از شرارت شکم و زبان، وسوسه و سخن نا سنجیده، خشم و حسد، بخل و دوستی جاه و مقام، دنیا دوستی و خود بزرگ بینی، خود کامگی و خود پسندی، سر چشمه می گیرد - پاک و پاکیزه ساخت، رستگار گردید.

آری، تزکیۀ جان از این صفات نکوهیده در گرو پیراستگی از این آفت ها و آراستگی به ویژگی های اخلاقی و انجام کار های شایسته ای است که ضدّ صفات نکوهیده ای چون: بخل و خود کامگی و این گونه کار های نا پسند باشد.

ص: 66

جالب است که یکی از عنوان های دخت ارجمند حجاز به تناسب پاکیزگی و رشد و بالندگی شخصیت او و آراستگی به ویژگی های اخلاقی و انجام هماره ی کار های شایسته «زکیّه» آمده است.

در فرازی از زیارت نامه ی پیامبر در این مورد آمده است که:

﴿ السَّلامُ عَلى اَزْوَاجِكَ الطَّاهِراتِ... خُصُوصاً الصَّدِيقةُ الطَّاهِرَةُ، الزَّكِيَّهُ ... خَدِيجَةُ الكُبرى أمُّ المّؤمِنينَ﴾ (1)

سلام بر همسران پاک و نیکو کردارت، که مادران مردم توحید گرا و با ایمان هستند، به ویژه بر آن بانوی تصدیق گر حق و عدالت، آن بانوی پاک سرشت و پاک منش، آن بانوی خشنود از مهر و لطف خدا و مورد پسند حق، خدیجه ارجمند مام راستین و سر مشق درخشان مردم با ایمان و شایسته کردار.

اوج گرفته است، دخت سر فراز حجاز و همسر ارجمند پیامبر خدیجه است؛ چرا که او به گونه ای زیست که خدا به بهترین صورت از او خشنود گشت.

او از نظر عبادت و فرمان برداری خدا، از نظر پارسایی و انفاق، از نظر شکیبایی و پایداری در راه حقّ و عدالت، و از نظر رفتار و گفتار، هماره پسندیده و مورد خشنودی آفریدگارش بود.

و در زیارت نامه ی پیامبر نیز از او با این عنوان یاد شده است:

﴿ السَّلامُ عَلى اَزْواجِكَ الطَّاهِراتِ الخَيْرَاتِ... خُصُوصاً الصَّدِيقَةُ... الّرَاضِيَهُ، المَرْضِيَّهُ، خَدِيجَةُ الْكُبْرَى أُمُّ الْمُؤْمِنِينَ؛﴾ (1)

سلام بر همسران پاک و نیکو کردارت، به ویژه بر آن بانوی تصدیق گر حق و عدالت، آن بانوی پاک سرشت و پاک منش، آن بانوی خشنود از مهر و لطف خدا و مورد پسند حق، خدیجۀ ارجمند، مام راستین و سر مشق درخشان مردم با ایمان و شایسته کردار.

ایمان، از ویژگی ها و امتیازات بانوی خردمند حجاز در همه ی زندگی تاریخ سازش بود.

او بانوی گران مایه ای بود که در اوج آگاهی و آمادگی به همه ی فراز و نشیب ها و زیبایی ها و نا گواری های زندگی - که بر اساس تقدیر حکیمانه ی خدا و در راه بندگی او و رشد و رستگاری مردم برایش پیش آمد - راضی و خشنود بود و در اوجی از ایمان و اخلاص و عرفان بود که همان را می پسندید که خدایش بپسندد.

یکی درد و یکی درمان پسندد * یکی وصل و یکی هجران پسندد

من از درمان و درد و وصل و هجران * پسندم آن چه را جانان پسندد

او در همه ی مراحل زندگی درس آموز و پر افتخارش، به آن چه خدا برایش مقرر فرموده بود، رضایت داشت و به ویژه، پس از مفتخر شدن به همراهی و معاونت پیامبر، دست در دست آن انسان تاریخ ساز و نجات بخش، در راه انجام وظیفه و به دوش کشیدن بار مسئولیت خویش، انواع شکنجه و آزار، ترس و ناراحتی، رنج و محرومیت، فقر و گرفتاری، تبعید و فشار وا پس گرایان، و هر غم و مشکلی را به جان پذیرفت و توانمند و پر صلابت، افتخار آفرید و تاریخ ساخت و نور پاشید و به عنوان نمونه ی درخشان زن آزاده و آگاه و درست اندیش و پروا پیشه و عزّت آفرین، راه جاودانگی و ماندگاری را گام سپرد.

در این کتاب شما خواننده گرامی با برخی از این اخلاص ها و فداکاری ها و نیز رنج ها و محرومیت هایی که با زندگی هدفمند آزاد منشانه ی آن بانوی پر شکوه آمیخته بود، آشنا خواهید شد. راستی که

ص: 69

آن دخت ارزش ها و فضیلت ها، شخصیت ارجمندی داشت که این آیه ی شریفه شامل حال اوست و او مصداق بارز کسانی است که با این سخن شکوه بار خدا مورد مهر قرار می گیرند که:

﴿ يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَ ادْخُلِي جَنَّتِى*﴾ (1)

چرا که او به پاداش خدا و به آن چه آفریدگارش در این سرا برای او مقرّر فرمود، خشنود بود و در همه ی زندگی، به گونه ای اندیشید و سخن گفت و عمل کرد که خدایش از او خشنود باشد و پیش از فرا رسیدن پایان زندگی و مرگ، بشارت بهشت خدا را از زبان پیامبرش دریافت دارد؛

﴿ فَاقْرَ أَعَلَيْها السَّلامَ مِن رَبِّها وَ مِني وَ بَشِّرهَا بِبَيْتٍ فِي الْجَنَّةِ.﴾ (2)

از امام صادق در مورد ایمان ژرف و استوار و مقام عرفان و خشنودی خدیجه از تدبیر و تقدیر حکیمانه ی خدا پرسیدند که فرمود: علی علیها السلام و خدیجه- که همراه و هم دم پیامبر بودند و او را راست گو ترین و شریف ترین و آزاد منش ترین روزگاران می شناختند، پس از اندیشه ی بسیار در مورد او و پیامبری آن حضرت، به وحی و رسالت ایمان آوردند؛ امّا روزی پیامبر آن دو را فرا خواند و فرمود: این فرشته ی وحی

ص: 70

است و می گوید: اسلام دارای شرایط و برنامه ها و مقررات و پیمان هایی است؛ این گونه، بشنوید:

1. ایمان و باور قلبی بر یکتایی خدا؛

2. ایمان به رسالت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم؛

3. ایمان به معاد و جهان پس از مرگ و پاداش و کیفر و حساب و کتاب او؛

4. پس از این ها، زندگی بر اساس مقررات جدید؛

5. و دیگر آراستگی کامل به اخلاص و منش انسانی تازه؛ اینک بگویید که آیا این شرایط را با دل و جان می پذیرید؟

خدیجه علیها السلام پس از اندیشه ای دیگر در مورد هر یک از این اصول، پاسخ داد:

﴿ آمَنْتُ وَ صَدَّقْتُ وَ رَضِيتُ وَ سَلَّمْتُ؛﴾

آری، من به همه ی این اصول ایمان آوردم، همه را گواهی نمودم، از جان و دل باور کردم و بر این پیام و برنامه و مسئولیت های بر خاسته ی از آن در زندگی، راضی و خشنود شدم، و در برابرش سر فروتنی و خضوع فرود می آورم. (1)

برای کودکان، پس از رشد و کمال به تناسب شخصیت و موقعیت و نقش آنان، برای هر یک «کُنیه» بر می گزیدند؛ که کنیۀ مردان با واژه ی «أَب» آغاز می شد و از زنان با واژه ی «أُم».

بانوی خردمند حجاز افزون بر این نام ها و نشان ها - که هر کدام قطره ای از اقیانوس موّاج شکوه و عظمت او را به نمایش می نهد - دارای کنیه های متعددی است که هر کدام رازی از معنویت او می باشد، و مشهور ترین آن ها این کنیه های سه گانه است:

از پیامبر گرامی آورده اند که فرمود:

﴿ يا خَدِيجَة! أَنْتِ خَيْرُ أُمَّهاتِ المُؤمِنِين وَ أَفْضَلُهُنَّ وَ سَيَّدَةَ نِساءِ الْعالَمِينَ؛﴾ (1)

هان ای خدیجه! تو بهترین مادر توحید گرایان و آزادی خواهان و برترین آنان هستی، و تو سالار زنان گیتی می باشی.

ص: 75

ص: 76

وراثت در آینده ی درخشان یا تیره و تار انسان - که به پدر و مادر و نیاکان و ریشه و تبار پیوند دارد - شالوده و پایه ها و چارچوب شخصیت جسمی ،فکری ،روحی، اخلاقی، عاطفی، عقیدتی، روانی و ... کودک در کانون خانه و خانواده پی ریزی می گردد، و این عامل حیاتی به گونه ای در مهندسی و پردازش شخصیت فرزندان انسان نقش حساس و حیاتی دارد که دانشمندان می گویند: هر انسانی، سمبل و آینه ی تمام نمای شخصیت پدر و مادر و خانه و خانواده ی خویش و نمونه ای از بینش و منش و طرز تربیت آنان است.

از این رو برای آشنایی با شخصیت برجسته و تاریخ ساز، خدیجه باید به نسب شریف و ریشه و تبار اصیل او نگریست و با خانه و خاندانی که این بانوی بزرگ، میوه ی شیرین و دل انگیز آن شجرۀ تناور و آن خاستگاه لایق و آن بوستان عطر آگین است آشنا شد.

مادر، و در رنگ و رو، عطر و بو، خاصیت و قیافه، زیبایی و طراوت ، دل انگیزی و درس آموزی یاد آور همان ریشه و همان گل سال پیش است؛ عامل این خصوصیات چیست؟ همین گونه در جهان حیوان و انسان.

امروز دانش و تجربه ی گران بهای بشر با سیر شتابان خویش برای این پرسش، پاسخ های شایسته و سازنده ای را یافته، و عامل وراثت و مهندسی خانه و خانواده را نخستین عامل سازنده ی شخصیت و انتقال دهنده ی ویژگی های جسمی، و روحی نسل های گذشته به نسل حاضر و نسل حاضر را به آیندگان دور و نزدیک اعلام می کند.

این عامل و نقش سازنده اش، در آیات و روایات، با ظرافتی وصف نا پذیر ترسیم شده است، که از نمود های این واقعیت را می توان در انبوه روایات مربوط به تشکیل کانون خانواده و گزینش همسر (1) ، و نیز در

ص: 79

ص: 80

موضوع شیر و شیر خوارگی کودک و توجّه دادن به سلامت فکری، عاطفی و روانی مادر نگریست.

ص: 81

از همین زاویه است که برای شناخت بانوی بزرگ حجاز باید پدر و مادر گران قدر و نیاکان ارجمند و مربیان و ارکان خاندانش را شناخت.

در نیای چهارم با پیامبر عمو زاده به شمار می رفت (1) و از سوی مادر در نسل هشتم؛ (2) با این بیان آن بانوی خرد و معنویت از جانب مادر، در نیای هشتم پیامبر با هم پیوند می خوردند و در نتیجه نسب شریف او به حضرت اسماعیل و ابراهیم، نیای بیست هشتم و بیست و نهم پیامبر می رسید.

اینک در این فرصت به بیو گرافی ارکان خانواده و شماری از چهره های نام دار و برجسته ی خاندان او می نگریم:

در تشکیل انجمن دفاع از حقوق بشر در روزگار تیره و تاری بود که برای انسان، نه حقوق و کرامتی به رسمیت شناخته می شد و نه آزادی و برابری و امنیت و حق انتخاب و اندیشیدن و زیستن به صورت موجودی صاحب شعور و برخوردار از استقلال و حق حاکمیت بر سر نوشت فردی و خانوادگی و اجتماعی و سیاسی، و تنها زر و زور و تزویر ملاک شخصیت و معیار بزرگی و بهره مندی از فرصت ها و امکانات بود، و استبداد و زور مداری میدان دار خانه ها و جامعه ها؛ آری، در آن روزگار غربت انسان، «اسد» به همراه گروهی از دوستان نو اندیش و آزادی خواه و بشر دوست خویش، در مکّه و در کنار خانه ی خدا انجمنی را بنیاد نهاد که از مرام نامه و برنامه اش این بود که اگر در مکّه و اطراف آن، ستم دیده ای دادخواهی نمود، با همه ی قدرت و امکان به یاری او بشتابند و داد او را از ستم کاران و زور گویان بگیرند و به او ارمنیت بخشند و پناه دهند.

این انجمن ترقی خواه و مدافع حقوق بشر بدان دلیل که سه عضو مرکزی و اصلی اش، «فضل» نام داشتند، به زودی به عنوان «حلف الفضول» یا پیمان جوان مردان عرب شهرت یافت.

اگر به موضوع پایمال شدن دهشتناک حقوق بشر به وسیله ی استبداد گران و حکومت های بسته و خشونت کیش و زمام داران خود کامه و رهبران نا منتخب و مادام العمر در دنیای عرب و اسلام - با همه ی پیشرفت انسان در ابعاد گوناگون زندگی - حتی در هزاره ی سوم بیندیشیم و بنگریم که چگونه مبارزان راه آزادی و عدالت هنوز هم بی رحمانه ترور شخص و شخصیت و قتل عام می شوند، و چگونه حتی از

ص: 84

وکلای مدافع آنان با پرونده سازی های رنگارنگ انتقام گرفته می شود و چگونه هنوز مغز های سنگ واره ای با واژه ی آزادی و آزادگی و برابری شهروندان در حقوق شهروندی به صورت بیمار گونه ای دشمنی می ورزند و این مفاهیم رشد بخش و ضدّ فساد و استبداد را برابر با بی بند باری و فساد جا می زنند و چگونه گروه های مدافع حقوق بشر تکفیر و تفسیق و زندان و سرکوب می شوند، و چگونه حتی انتشار یک نشریه ی نا قابل، نیاز به گرفتن مجوز از سوی حکومت ها دارد و...، در آن صورت به ارزش و اهمیت کار انجمن دفاع از حقوق بشر در روزگار پیش از بعثت پیامبر و کار بزرگ جناب «اسد»، نیای آزادی خواه خدیجه علیها السلام در عضویت در آن انجمن و تلاش دلیرانه و خرد مندانه در بنیاد و استواری آن تشکیلات ترقی خواه و آن گروه نو اندیش و حق طلب پی می بریم.

این کار سِتُرگ به گونه ای ارزش مند است که پیامبر آزادی و عدالت در روزگار جوانی در آن انجمن- که در اندیشه ی بیمه نمودن حیات و آزادی مردم محروم است - شرکت می جوید و در راه مبارزه ی با ستم و حق کشی و تأمین امنیت و آزادی برای محرومان فعالیت می کند و در ارزش آن کار بزرگ، پس از روزگار درخشان بعثت و رسالت نیز می فرماید:

﴿ لَقَدْ شَهدْتُ فیِ دارِ عَبدُ اللّهِ بنِ جَذعَانٍ حِلْفاً لَوْ دُعِيَتُ بِهِ فِی الْإِسلامِ لَأَجِبتُ؛﴾ (1)

ص: 85

من در جوانی خویش در انجمن ترقی خواه و ستم ستیز و کمال جویی حضور و عضویت یافتم که هم اکنون نیز اگر مرا بر چنین تشکیلات و انجمن بشر دوستانه ای فرا خوانند، بی درنگ شرکت می کنم.

و نیز می فرماید:

﴿ لَقَدْ شَهِدْتُ فیِ دارِ عَبدُ اللّهِ بنِ جَدْعَانٍ حِلْفاً ما أُحِبُّ أَنَّ لي بهِ حُمُرُ النَّعَمِ؛﴾ (1)

من در جوانی خویش در انجمن ترقی خواه و ستم ستیز و کمال جویی حضور و عضویت یافتم که هم اکنون حاضر نیستم پاداش و نام نیک آن کار خدا پسندانه و سِتُرگ را با گران بهاترین ثروت ها مبادله نمایم. (2)

ص: 86

آیا شرکت پر شور و دلیرانه ی نیای آزاد منش خدیجه علیها السلام در چنین انجمن و هم کاری با چنین گروه نو اندیش و آزاد منشی، نشانگر رشد فکری و فرهنگی، بیانگر خرد و هوش مندی، تفسیر کننده ی بشر دوستی و عدالت خواهی، حکایت گر ستم ستیزی و مبارزه ی او با استبداد و وا پس گرایی و ترجمان درایت و مدیریت مترقی و ابتکار و استبداد شکنی او نیست؟

یکی از نویسندگان در این مورد می نویسد: نیای بزرگ بانوی خردمند جهان عرب، مردی شجاع به نام «اسد» بود . او عنصری حق جو و حق پو و حق طلب شناخته می شد. از رنج رنج دیدگان و بی دادگری بی دادگران و پایمال شدن حقوق محرومان، سخت رنج می برد، و در اندیشه ی تضمین و تأمین حقوق بشر در آن روزگاران سیاه بود.

و در همین اندیشه نیز پیمان جوان مردان یا «حلف الفضول»، و نخستین اعلامیه ی حقوق بشر را در جهان عرب امضا کرد و با گروهی از عدالت خواهان معاصر خویش هم پیمان گردید که از حقوق و آزادی و امنیت انسان های بی پناه و محروم، یا حقوق بشر دفاع کند.

و این همان پیمان مقدّسی بود که پیامبر نیز در دوران جوانی و بهاران زندگی اش در آن شرکت جست و از اعضای آن گردید و پس از آن هم همیشه بدان مباهات می کرد.

بر این باور است که خرد ورزی و خردمندی، فرهنگ دوستی و کمال جویی، آزادی خواهی و ستم ستیزی، ابتکار و نو آوری و... در قطره قطره ی خون خدیجه علیها السلام و تک تک سلول های دنیای وجود او جریان

ص: 87

می یابد، و آن گاه در زندگی خویش، با اعتماد به خویشتن، در همین شاه راه رشد و رستگاری گام می نهد و همین منش و روش مترقی را پی می گیرد.

اشغال و دفاع از استقلال و آزادی و میراث معنوی ابراهیم، مردم را به حرکت در آورد و راه گستاخی و بی داد و تعرّض به دین و آیین و فرهنگ و افتخارات مردم خویش را مسدود ساخت و اجازه ی جا به جایی «حجر الأسود» را نداد. این کار او به گونه ای پر شکوه بود که شیرینی داستان ها شد و باعث گردید که زبان آشنا و بیگانه و دوست و دشمن به ستایش پدر شجاع و استقلال طلب خدیجه علیها السلام گشوده شود و عصر ها و نسل ها او را به خاطر آن شهامت و درایت و تلاش و جهاد ملّی بستایند. (1)

از تاریخ و روایات رسیده چنین دریافت می گردد که وقتی «خُویلد» پدر شجاع بانوی خردمند جهان عرب از نقشه ی تجاوز کارانه ی پادشاه «یمن» آگاه شد، از سویی دلیرانه نزد او رفت و با او به گفت و گو نشست و به او هشدار داد که مباد به چنین کاری دست یازد که مورد خشم خدا قرار خواهد گرفت؛ چرا که پروردگار کعبه، از آن دفاع خواهد کرد و متجاوز و بیداد پیشه را به کیفر بیدادش، به لعنت و بد نامی ابدی گرفتار خواهد ساخت؛

﴿ وَ إِنَّ رَبَّ الْبَيْتِ لَنْ يَتْرُكْهُ، بَلْ سَتَحِلُّ عَلَيْهِ اللعنَة اللّتي تُؤدِى بِهِ إِلى التَّهْلُكِة ﴾ و از دگر سو بزرگان قریش و چهره های با نفوذ منطقه را فرا خواند، و با تشکیل شورای امنیت ملّی با آنان به مشورت و رایزنی پرداخت که برای مقاومت در برابر تجاوز و اشغال، چه باید کرد؟ و سر انجام در برابر آن قدرت خشن و استبداد پیشه و اشغال گر به پا خاست و

ص: 89

خروشید که: مرگ پر افتخار از این ذلّت پذیری و حقارت بسی نیکو تر است: ﴿ اَلموتُ أَحْسَنُ مِن ذَلِكَ﴾

از پی آن شمشیر خود را بر گرفت و به میدان دفاع گام نهاد، و از پی او، «قريش» و دیگران برای دفاع به میدان آمدند:﴿ ثُمَّ أَخَذَ سِيْفَهُ وَ خَرَجَ وَ خَرَجَتْ مَعَهُ قُرَيشُ بِسُيوُفِهِم ...﴾ (1)

و بدین سان، با درایت و فرصت سازی و شهامت تحسین بر انگیز خویش، بذر مقاومت و ایستادگی در برابر اشغال گر را در دل ها افشاند و با روشن گری و تلاش، آب یاری نمود و به میوه نشاند و جلو تجاوز و بیداد را گرفت.

این بزرگ مرد شجاعت و فضیلت، پدر «خدیجه» بود، و شهامت و درایت، دین داری و آزادگی، ذوق و ابتکار و رفتار آزاد منشانه و مشارکت جویانه ی او در مدیریت و سامان دهی دفاع ملّی، در دنیای وجود آن بانوی شهامت جریان داشت.

یکی از نویسندگان در این مورد می نویسد: پدر این بانوی خردمند، مردی به نام «خُویلد» است. او مردی بود که سرشت دینی و مذهبی داشت و از این رهگذر است که تاریخ نگاران در شهامت و فداکاری او آورده اند که وقتی فرمانروای خود کامه ی «یمن» در آن روزگاران تصمیم گرفت تا معبدی بسازد و برای رونق بخشیدن به آن، نیرویی گسیل داشت تا «حجر الأسود» را از دیوار کعبه برگیرند و به «یمن» انتقال دهند، این مرد شجاع از کسانی بود که مردم را به قیام و مقاومت در

ص: 90

برابر آن تهاجم و تجاوز گستاخانه بر انگیخت و در پرتو پایداری و شجاعت و دمیدن روح همت بر جان ها، فرمانروای دیکتاتور و سالوس «یمن» را- که در اندیشه ی بهره وری ابزاری از مذهب و نام و نشان خدا و خانه ی او بود، از تصمیم شرر بارش منصرف ساخت.

نغلتیده بود، که در شاه راه کمال و درستی گام می سپرد و در اندیشه ی حق و عدالت، دین و آیین درست و راه و رسم رشد دهنده، هماره در تکاپو و تلاش و دیدار با کشیش ها و علمای یهود و نصارا و دانشمندان و آگاهان از برنامه ها و کتاب های آسمانی بود.

او مردی خردمند و خرد ورز و صاحب نظر و خود ساخته ی روزگار خویش بود و در بخشش به محرومان و دست گیری از افتادگان از چهره های کم نظیر به شمار می رفت.

او در بینش و درایت به گونه ای شهرت داشت که در پانزده سالگی به عضویت «دارالنّدوة»، یا مجلس مشورتی «قریش» - که از شرایط آن، همراه داشتن عمر و تجربه و اعتبار چهل ساله بود - پذیرفته شد و این رشد فکری و تدبیر نیرومندش برای او، حسادت ورزان و بد خواهان

ص: 93

بسیاری بر انگیخته بود که ابو جهل و ابو سفیان از آن جمله بودند.

او هوش مندی و مدیریت خویش را در داد و ستد و تجارت هزینه می کرد و کاروان های بازرگانی او هماره میان شام و حجاز و شهر های شبه جزیره عربستان و ایران در رفت و آمد بود، و از این راه، در آمدی سرشار به حساب او سرا زیر می شد، امّا او به جای گنجینه ساختن و انحصار امکانات و مستی ثروت، جز بخشی از آن در آمد هنگفت، همه را در راه محرومان و پذیرایی از میهمانان هزینه می کرد، و به همین دلیل هم دل های بسیاری در جهان عرب در گرو مهر او بود.

آری، برادر زاده ی «خدیجه» چنین انسان خود ساخته و برجسته ای بود و به آن دخت اندیشه و کمال علاقه و مهر بسیاری داشت، و در تربیت و رشد او از هیچ روشن گری و خیر خواهی فرو گذار نبود، و تاریخ نشان گر آن است که یکی از چهره هایی که خدیجه علیها السلام در زندگی خویش، از آن بسیار اثر گرفته و روش و منش و مدیریت را از او اقتباس کرده بود، همین برادر زاده ی خردمند و تدبیر گر و درست اندیشش «حکیم» بود.

او کانون بت پرستی و وا پس گرایی و مرکز خشونت و فخر فروشی را پشت سر گذارد، و رفت و آیین مسیح را جست و مسیحی شد، و دین حق را در روزگار خویش اختیار کرد، «ورقه» از معنویتی ممتاز بهره مند بود و در شمار قدیسان قرار داشت و از ظهور پیامبر خاتم نیز آگاه بود.

او که از چهره های برجسته روزگارش در دنیای عرب بود و افزون بر ادب و دانش و اطلاعات روز، از دانشمندان و کشیشان بزرگ مسیحی به شمار می رفت، از کتاب های آسمانی دیگر نیز آگاهی گسترده ای داشت، و به همین دلیل هم، نوعی مرجعیت علمی و فرهنگی و مذهبی برای یهود و نصارا و حتی شرک گرایان عرب -که خود را از پیروان ابراهیم و اسماعیل می پنداشتند - داشت.

او -که یک عالم و عابد و پارسای مسیحی بود - در زندگی خویش در شاه راه زهد و پارسایی گام می سپرد، شبانه روزش را در پرستش خدا و نگرش جست و جو گرانه بر کران تا کران پدیده ها و آفریدگار آن ها می گذراند.

او، هماره دم خور تورات و انجیل بود، آن کتاب های یادگار موسی و مسیح را می خواند و در آن ها می اندیشید تا وصف و ویژگی های پیامبری که آن دو کتاب و آورندگان آن ها، ظهور درخشانش را مژده می دادند بیش تر دریابد، و از آینده ی تاریخ و روند جامعه و سر نوشت مردم خویش و دیگر جامعه ها و سرزمین ها آگاهی کسب کند.

افزون بر نگرش خرد مندانه و جست و جو گرانه به تورات و انجیل، با راهبان و اندیش مندان بزرگ یهود و نصارا نیز بسیار به بحث و گفت و گو

ص: 95

می نشست تا شاید نکات تازه ای در این مورد به دست آورد.

به همین دلیل آن مرد خود ساخته، در زندگی خویش از پرستش های ذلت بار و اوهام و خرافات رایج روزگارش بیگانه بود و به خدا جویی و یکتا پرستی و ایمان به حساب و کتاب و پاداش و کیفر شهرت داشت.

او، سراینده ی خوش فکر و خوش قریحه ی زمان خود به شمار می رفت و به خاطر دگر دوستی و مردم خواهی و نا سازگاری با ظلم و ظالم، مورد احترام همگان، جز ستم کاران بود.

یکی از نویسندگان در این مورد می نویسد: از جمله ی اعضای برجسته خاندان «خدیجه»، عمویش «ورقه» بود. مرد خردمند و خوش فکر و اندیش وری که پرستش های ذلّت بار را نمی پسندید و در پی تحقیق و تفکر در مورد آیین توحید گرایانه ی ابراهیم بود.

او همان مرد اندیش مندی بود که در گذر گاه های حسّاس تاریخی، دخت خردمند حجاز، او را مشاور و آموزگار و استاد راهنمای خویش می شناخت و به دیدگاه او اعتماد می نمود؛ از جمله در ازدواج با پیامبر، و نیز به هنگامی که نخستین بارقه ی وحی بر قلب مصفّای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم فرود آمد، او بود که به وسیله ی بانوی بزرگ حجاز به پیامبر تبریک گفت و او را به پایداری و استواری و شکیبایی و جدّیت افزون تر و اعتماد خالصانه تر به خدای آسمان ها توصیه کرد.

او دانشور و صاحب نظر در معارف و مفاهیم و مقررات کتاب های آسمانی پیشین، و یک کشیش آگاه و حق طلب و آزاد منش و بی تعصب بود، و بر ضدّ شرک و خرافات و کفر و بیداد و واپس گرایی و دنباله روی

ص: 96

هشدار ها می داد. نمونه ی اشعار او در توحید و یکتا پرستی، پیرامون جهان پس از مرگ و زندگی جاوید، جالب است و نشان گر عظمت و درایت او می باشد. (1)

و سیره نویس و پژوهش گر دیگری می نویسد: در یکی از اعیاد «قریش»، حادثه ی غریبی اتفاق افتاد، که در نظر افراد دقیق و نکته سنج، زنگ خطر انقراض حکومت شرک و بیداد بت پرستان را به صدا در آورد.

روزی که بت پرستان بر گرد بُتی گرد آمده بودند و پیشانی ها را در برابر آن به خاک می ساییدند، چهار تن از سران آن جامعه و مردم- که در آن سر زمین به دانش و شناخت شهرت داشتند -کردار- آنان را نپسندیده و در گوشه ای با هم گفت و گو می نمودند.

از جمله ی سخنان آنان این بود که جامعه و مردم ما از راه و رسم ابراهيم خلیل انحراف جسته و در برابر بت ها و معبود های دروغین سجده می کنند! این سنگی که آنان در برابرش سجده می کنند، نه قدرت شنیدن دارد و نه دیدن و نه می تواند به کسی سود و زیانی برساند. (2)

این چهار نفر عبارت بودند از:

1. «ورقه»، فرزند «نوفل» که عموی خدیجه بود و پس از مطالعه و پژوهش بسیار در جرگه ی نصارا یا پیروان مذهب مسیح در آمده و آگاهی های گسترده ای در کتاب های عهدین به دست آورده بود.

2. «عبد اللّه»، فرزند «جحش» که پس از ظهور اسلام، ایمان آورد و

ص: 97

به عنوان اعتراض به شرک و استبداد و اختناق و سانسور و پایمال شدن آزادی اندیشه در حجاز، به اشاره ی پیامبر با مسلمانان مبارز به حبشه هجرت نمود.

3. «عثمان»، فرزند «حویرث» که به مسیحیت گرایید و به دربار روم روی آورد.

4. «زید»، فرزند «عمرو» که پس از مطالعه ی بسیار، آیین ابراهیم را به عنوان دین حق برگزید. (1)

مردم داری را می گرفت و می پرسید و از این یکی پرسش هایش در مورد خدا، آیات و نشانه های یکتایی و قدرت خدا، حقیقت مرگ و عالم برزخ، پاداش و کیفر جهان دیگر، وصف بهشت و دوزخ و نقش نجات بخش کار های شایسته و انفاق و رسیدگی به محرومان و عدالت خواهی و دادگری و مردم دوستی و یتیم نوازی را می پرسید و می آموخت.

خدیجه علیها السلام همیشه با این دو مردِ خِرد و مدیریت و مذهب و پاکی، مشورت و رایزنی می نمود و آنان هم خیر خواهانه و دل سوزانه تجربه های زندگی و تاریخی، دانش و هنر، آگاهی ها و دانستنی های خود را در طبق اخلاص نهاده و به دخت فرزانه و کمال جوی خاندان خویش هدیه می نمودند؛ برای نمونه، به برخی از سفارش های «ورقه» به برادر زاده ی ارجمندش (خدیجه) بنگرید:

1. از او آورده اند که به برادر زاده اش خدیجه علیها السلام چنین می گفت: دخترم! از هم راهی و هم نشینی با کم خرد بپرهیز! چرا که او در حالی که در اندیشه سود رسانی و نیکی به توست، زیانت می رساند. چنین کسی، دور را در نظرت نزدیک، و نزدیک را دور جلوه می دهد. اگر در زندگی امانتی به او بسپاری، به آن خیانت می ورزد و اگر او امانتی به تو بسپارد، به تو جسارت و اهانت روا می دارد.

دخت ارجمندم! انسان کم خِرد اگر سخنی گوید، دروغ می پردازد و اگر تو سخنی به او بگویی به تو و گفتارت بها نمی دهد، و تو را بسان سرابی می پندارد و وصف می کند که تشنه لب آن را آب می پندارد، امّا

ص: 99

هنگامی که به آن می رسد آبی نمی یابد. (1)

و نیز او را این گونه مورد مهر قرار می داد: دخترم! نه با انسان های نادان و نا آگاه کشمکش و ستیزه نما، و نه با عالمان و آگاهان؛ چراکه گروه نخست، اندیشه و منطق تو را نمی فهمند و آماج گستاخی و اهانت قرارت می دهند، و گروه دوم نیز دانش و آگاهی شان تو را از چیرگی بر آنان در جدال و ستیز باز می دارد. افزون بر این، انسان سعادتمند و كمال جو کسی است که از دانش و دانشمند راه درست را بجوید و بپرسد. (2)

به همین جهت این بانوی مدیریت و معنویت به گونه ای خود را ساخت و ابعاد گوناگون شخصیت خویش را مهندسی نمود و آراست که در آن روزگار منحطّ و فاجعه بار، نه در برابر خرافات و اوهام و پرستش های ذلّت بار، سر فرود آورد و نه به گناهان و زشتی های رایج در جامعه و دنیای خویش گرایید؛ بلکه چهره ای آزاد منش ، پروا پیشه، مبتکر، روشن فکر، نو اندیش، نو گرا، استقلال جو، پاک دامن و درست کاری - که برای خود نمونه ای از یک انسان رشد یافته و مترقی را در چشم انداز خردمندان و درست اندیشان قرار می داد - ساخت و به یادگار نهاد.

او به چنان جایگاه بلندی از موقعیت و مقام معنوی و انسانی اوج گرفت که چهره ای چون «ابو طالب» بزرگ قریش و سالار توحید گرا و آزاد منش «بنی هاشم»، در روزگار جاهلیت او را این گونه وصف می کند:

ص: 100

﴿ اِنَّ خَدِيجَةَ اِمْرَأَةٌ كَامِلَةٌ مَيْمُونَةٌ فَاضِلَةً تَخْشَى الْعَارَ وَ تَحْذِرُ الشَّنَارَ؛﴾ (1)

راستی که «خدیجه» بانویی است در اوج خِرد و کمال، پر برکت و آراسته به خیر و خوبی، زیبنده و صاحب فضل و کرامت است. او به خوبی ها آراسته است و از هر گونه نقطه ی سیاه و عیب و عار جامعه و دنیای خویش سخت به دور و پاک و پاکیزه است.

و نیز در خواستگاری از او برای پیامبر، به خاندان خدیجه علیها السلام رو می نماید و در وصف او چنین می گوید:

﴿ إِنَّ اِبْنَ أَخِينَا خَاطِبٌ كَرِيْمَتَكُمْ المَوْصُوفَةُ بِالسَّحَاءِ وَ الْعِفَّة وَ هِيَ فَتَاتُكُمْ المَعْرُوفَةُ المَذكُورَةُ فَضْلُها الشّامِخُ خَطبِها...﴾. (2)

اینک برادر زاده ی ما محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم- که به خاطر شهره بودنش به درایت و امانت و راست گویی و آزاد منشی، از وصف و ستایش بی نیاز است - به خواستگاری دخت گرامی شما آمده است؛ آن دخت ارجمندی که به ویژگی بخشندگی و سخاوت و پاکی و پروا آراسته است؛ همو که انسانی است بلند جایگاه و به شکوه و عظمت در میان شما شهره ی آفاق است، و برتری اش زبان زد همگان و مقامش ارجمند می باشد.

و حضرت مجتبی علیه السلام -که در زیبایی ظاهر و باطن و شکوه و آراستگی به معنویت و والایی، سر آمد روزگاران بود - می فرمود:

﴿... وَ كُنتُ أَنا أَشْبَهُ النَّاسِ بِخَدِيجَةَ الْكُبرى؛﴾ (3)

در آن هنگام که آفریدگار هستی صورت گری می فرمود و نظام

ص: 101

می بخشید، من شبیه ترین انسان ها در سیما و منش به مام گران قدرم (خدیجه) بودم.

منش انسان پرور پیامبر نیز در فرصتی بسیار و مهر و درایتی تحسین بر انگیز بهره ور گردد. (1)

او همان جوان مردی است که در شب تاریخی هجرت پیامبر از مکّه به سوی مدینه، با شهامت و اخلاص، پیشوای آزادی را تا غار «ثور» - که نخستین منزل گاه آن حضرت بود - هم راهی نمود و از آن جا به فرمان پیامبر به مکّه باز آمد.

او یک شب پس از هجرت پیامبر به همراه امیر مؤمنان به طور نهانی به دیدار پیامبر در غار «ثور» رفت و به دستور آن حضرت موظّف گردید

ص: 103

که به همراه علی علیه السلام، مرکب و وسایل سفر آن حضرت به سوی مدینه را با ظرافت و رعایت مسایل امنیتی، فراهم آورند. (1)

این تربیت یافته ی مکتب خدیجه علیها السلام پس از رویداد تاریخ ساز هجرت، در هوای آموزه های رهایی بخش اسلام و عشق پیامبر به مدینه شتافت و در صف آزادی خواهان و ستم ستیزان همراه او، در جهاد «بدر» و «اُحُد» فداکاری های تحسین بر انگیزی نمود.

او پس از رحلت پیامبر در غوغای انحصار گری و خشونت تشنگان قدرت -که خود را شیفته ی خدمت به اسلام و مردم و حفظ کیان نظام و امّت جا می زدند - راه را گم نکرد، بلکه در کنار سمبل عدالت و نفس نفیس پیامبر ایستاد و مورد خشم دنیا داران قرار گرفت و در جنگ «جمل» به شهادت رسید. (2)

2. «حارث»، از دیگر تربیت یافتگان این بانوی آگاه و آزاد منش است. او نیز بر اثر آموزش و درایت و عملکرد شایسته ی خدیجه، به شاه راه راستی و درستی گام نهاد و بر اثر خود سازی و خود شکوفایی به گونه ای درست اندیشید، نیک رفتار نمود و خوش درخشید که نه تنها در زندگی، نیکو منش گردید که جان را نیز در طبق اخلاص نهاد و به بار گاه خدا هدیه کرد و به بیان برخی از پژوهش گران، او نخستین شهید راه عدالت از مردان مسلمان گردید.

3. از دیگر پرورش یافتگان مکتب مترقی و منش انسان پرور

ص: 104

خديجه علیها السلام، دختری است به نام «هند» که به باور برخی، از خواهر زاده ها و فرزند خوانده های اوست. او در مکتب دخت خردمند حجاز به گونه ای به آگاهی و رشد، راهنمایی شد که پس از طلوع اسلام و بعثت پیامبر بر اثر آن مایه های تربیتی و مهندسی روحی و معنوی، به سوی حق گرایید و اسلام آورد و در پرتو آن، به گونه ای خود را ساخت و به خود شکوفایی نائل آمد که در شمار یاران بزرگ پیامبر و یکی از بانوان نو اندیش و با معنویت به حساب آمد.

4. از اثر پذیران و هم اندیشان و تربیت یافتگان بانوی خردمند حجاز، یکی هم «اسما»، دختر «عمیس» آن زن نو اندیش و روشن فکر و خدا جو بود.

آن زن کمال طلب به همسری جعفر طیّار مفتخر گشت و سرنوشت سعادت ساز، او را از خانه ی خدیجه علیها السلام و شاگردی و هم فکری او، به اسلام و ایمان و عشق به پیامبر سوق داد و از آن جا به دوستی فاطمه علیها السلام و خانه ی او و امیر مؤمنان نزدیک ساخت. چهارده سال هم سنگر جعفر طیّار در «حبشه» و یارِ همراه هجرت پر برکت او، و پس از شهادت «جعفر» شاگرد لایق ریحانه ی پیامبر و در خانه ی او بود و در مکتب على علیه السلام.

پس از آن با ابو بکر ازدواج کرد و «محمّد بن ابی بکر» از این مادر با فضیلت است که امیر مؤمنان می فرمود: محمّد فرزند معنوی و اخلاقی من است و او را بسیار گرامی می داشت. (1)

ص: 105

این پرورش یافته ی دانشگاه انسان ساز خدیجه و دخت فرزانه اش فاطمه تا آخرین لحظات، پروانه ی شمع بزم حق بود و شیفته و شیدای فاطمه علیها السلام و رهرو راستین راه امیر مؤمنان و حسن و حسین و دوست دار و غم خوار زينب و كلثوم، یا نسل و تبار پاک و عدالت خواه پیامبر و خدیجه ماند.

حتی هنگامی که همسر خلیفه بود و او در نقشه ی جاه طلبی و ریاست به هر بها و قیمت، آن بانوی آزاده در راه حق و عدالت از هیچ فداکاری دریغ نمی ورزید.

ششمین امام نور در این مورد آورده است که: پس از سخنان آتشین و روشن گرانه ی دخت ستم ستیز پیامبر و خدیجه بر ضدّ کودتای «سقیفه» ، امیر آزادی به دفاع از حق و عدالت به مسجد پیامبر رفت و در برابر انبوه مردم مرعوب و نگران، رهبر کودتا را استیضاح کرد.

آن حضرت رو به ابو بکر فرمود:

ص: 106

﴿ يَا أَبَابَكُر ! أَتَقْرَأُ كِتَابَ اللّهِ؟﴾

هان ای ابو بکر ! آیا قرآن را می خوانی؟

او پاسخ داد: چرا نه ؟

فرمود:

«أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ :﴿ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطهيراً﴾ (1) في مَنْ نَزَلَتْ ؟ فينا ، أَمْ في غَيْرِنَا؟»

به من بگو، این آیه که می فرماید: «خدا تنها می خواهد آلودگی را از شما خاندان رسالت بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند»، درباره ی چه کسی فرود آمده است؛ درباره ی ما خاندان وحی، یا دیگران؟

ابو بکر گفت: بی تردید در مورد شما فرود آمده است: «قَالَ: بَلْ فیکُم.»

پرسید: با این بیان اگر گواهانی دروغ پرداز و گم راه بیایند و بر ضدّ دخت پیامبر گواهی دهند، تو چه خواهی کرد؟

گفت: در این صورت مقررات خدا را در مورد او پیاده خواهم نمود؛ درست همان گونه که در مورد دیگران انجام می دهم: « كُنْتُ أُقيم عَلَيْهَا الحَدَّ كَمَا أُقِيمُهُ عَلَى نِسَاءِ المُسْلِمِينِ.»

فرمود: می دانی که اگر چنین کنی کفر ورزیده ای و در بار گاه خدا از کفر گرایان خواهی بود؟

ابو بکر پرسید: چرا ؟

امیر مؤمنان فرمود: برای این که گواهی خدا در مورد پاکی و پاکیزگی

ص: 107

خاندان رسالت را وا نهاده و دروغ پردازی دیگران را ملاک قرار داده ای ؛ درست همان گونه که در مورد « فدک» ، فرمان خدا و پیامبر را کنار گذاشته و آن را مصادره کرده ای.

سخنان امیر مؤمنان که به این جا رسید، صدای اعتراض گروهی از مردم بر ضدّ ابو بکر بلند شد و شیوه ی ظالمانه اش را برابر دخت ارجمند پیامبر محکوم کردند.

نشست آن روز به سود حق طلبان و به زیان کودتا گران به پایان رسید و آنان به این نتیجه رسیدند که اگر روشن گری های امیر مؤمنان ادامه یابد، حکومت آنان را متزلزل خواهد ساخت؛ و بدان دلیل که وجود آن حضرت و حق گویی و ستم ستیزی مسالمت آمیز و خیر خواهانه و منطقی او را نیز خطری بزرگ برای میدان داری های خود می دیدند، به جای باز گشت به عدل و داد و رعایت حقوق و آزادی و امنیت حق طلبان، نقشه ی ترور و حذف ناجوان مردانه ی امیر مؤمنان را کشیدند.

آری، ابو بکر به همراه وزیرش عمر تصمیم گرفت تا آن حضرت را در نماز ترور کنند؛ اما به وسیله ی کدام دست خیانت و چگونه ؟!

«خالد» که عنصری سفّاک و بی پروا بود و به پاداش سرکوب مردم آزادی خواه و مخالف استبداد، مدال «سیف اللّه» گرفته بود، احضار گردید و به او گفتند که تو را برای انجام کار بزرگی خواسته ایم.

او نقشه ی آنان را دریافت و گفت:

«اِحْمِلُوُ نِي عَلَى مَا شِئْتُمْ وَلَوْ عَلَى قَتْلِ عَلَى بْنِ أَبِي طَالْبِ؛»

هر چه می خواهید به من دستور دهید؛ گرچه ترور علی را!!

ص: 108

آنان گفتند: نظر ما نیز همین است؛ اما چگونه و کجا؟!

«خالد» گفت: هر طور شما نقشه بکشید.

گفتند: در مسجد و به هنگام نماز؛ وقتی ابو بکر گفت: السّلام علیکم، تو کار را یک سره کن.

«خالد» گفت: آری، بهترین فرصت همان لحظه است.

«اسما»، این بانوی فداکار که در آن زمان همسر ابو بکر بود، نقشه ی تجاوز کارانه ی آنان را دریافت؛ «فَسَمِعَتْ أَسْمَاءُ بِنْتَ عُمَيْسِ وَ كَانَ تَحْتَ أبي بَكْرِ.»

بی درنگ آیه ای از قرآن را نوشت و به خدمت کار خویش داد تا هر چه سریع تر آن را به خانه ی آموزگارش فاطمه علیها السلام ببرد .

آیه این بود:﴿ إِنَّ الْمُلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَأَخْرُجْ إِنِّي لَكَ مِنَ النَّاصِحِينَ؛﴾ (1)

چه قدر زیبا! و چه انتخابی شگفت! یک سو موسی، آن پیامبر بزرگ خداست و در سوی دیگر، فرعونیان جاه طلب و سفّاک؛ و در این میان، مؤمن آل فرعون، که «اسما»، آن بانوی هوشمند و آزادی خواه و تربیت یافته بود.

آری، این ارزیابی آن بانوی خردمند از رویداد تأسّف بار سقیفه و بازیگران آن است.

فرستاده ی او نامه را به خانه فاطمه علیها السلام برد و او نیز به امیر مؤمنان داد. پاسخ این بود:

ص: 109

درود بر تو! نگران نباش !﴿ إِنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ مَا يُرِيدُونَ؛﴾

خداوند آن بد اندیشان را به هدفی که دارند نمی رساند و مانع تحقّق خواسته ی شوم آنان می شود؛ و بدین سان «اسما» آرامش قلب یافت.

نماز در روز موعود، کنار قبر پیامبر بر پا شد و ابو بکر به امامت ایستاد؛ و نمی دانم چگونه امیر مؤمنان حضور یافت.

«خالد» شمشیر ستم را زیر لباس بسته، و عمر کنار خلیفه به نماز ایستاده بود. ابو بکر به «تشهّد» رسید، امّا پشیمان شد و به این فکر افتاد که اگر «خالد» نتواند چه می شود؟!

چند بار تشهّد را تکرار کرد؛ چه کند؟! به ناچار پیش از سلامِ نماز در برابر بهت و حیرت مردم استبداد زده گفت:

« لا تَفْعَلَنَّ مَا أَمَرْتُكَ يا خَالِدُ! وَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُه؛»

خالد! آن چه را فرمان داده ام انجام مده!!

امیر مؤمنان از «خالد» پرسید: مگر چه دستوری داشتی؟

او با وقاحت گفت: دستور داشتم گردن تو را بزنم.

امیر مؤمنان با متانت و وقار پرسید: به راستی چنین می کردی ؟

گفت: اگر نهی نکرده بود، آری! چرا نه؟!

امیر مؤمنان بینی او را گرفت، به زمین کوبید و گلویش را با دو نگشت به گونه ای فشرد که فریادش بلند شد. عمر و ابو بکر از مردم خواستند او را از دست علی علیه السلام نجات دهند؛ و مردم با سوگند دادن آن حضرت به مرقد منوّر پیامبر، او را رهایی بخشیدند. (1)

ص: 110

«خدیجه» را در راه صفا و مروه به همراه او دیدم و او از من خواست تا مراتب مهر و علاقه ی پاک و ارادت خالصانه ی خواهرش «خدیجه» را به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم به گونه ای شایسته و با رعایت ادب و خیر خواهی اعلام نموده و به هر صورتی که خود می پسندم و ممکن می نگرم، آن حضرت را برای این پیوند مبارک آماده سازم. من نیز با ارادت خالصانه ای که به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم داشتم و رابطه ی دوستانه ای که میان ما بود، مقدّمات این کار را فراهم نمودم. (1)

در بیان دیگری از او آورده اند که می گفت: من در مورد چگونگی پیوند پیامبر و بانوی خردمند حجاز از همگان آگاه ترم؛ چرا که با پیامبر گرامی از روزگار جوانی دوست و هم نشین بودم، به همین جهت روزی در راه «صفا» و «مروه» بودم که خدیجه علیها السلام و خواهرش «هاله» را دیدم. هنگامی که چشم آنان به من افتاد، «هاله» از خواهرش جدا شد و به سوی من آمد و ضمن گفت و گویی خرد مندانه و سنجیده، نظر مرا در مورد ازدواج محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم با دخت خردمند مکّه، خدیجه علیها السلام جویا شد.

من شگفت زده شدم، امّا پاسخ مشخصی در این مورد نداشتم. سر انجام او از من خواست تا موضوع را به هر صورتی که شایسته می نگرم با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم در میان بگذارم و کار را به سوی سامان یافتن پیش برم.

به او پاسخ مساعد دادم و بی درنگ به سوی پیامبر رفتم و پیشنهاد

ص: 113

آنان را با آن حضرت در میان نهادم. او- که گویی در این مورد اندیشیده بود - پس از درنگی تفکر انگیز، فرمود: «عمّار»! به سوی آنان برو و برای گفت و گو در این مورد، روز و ساعتی را مقرر دار.

من نیز به خانه ی آنان رفتم و پس از مشورت با آنان، روزی را برای نشست و خواستگاری مقرر نمودم، و در آن روز مقرر بود که از سوی خدیجه علیها السلام عموی او، «ورقه» و از سوی محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز جناب ابو طالب و دیگر عمو هایش در آن نشست، حضور یافته و پس از گفت و گو و هماهنگی های لازم، خطبه ی عقد به وسیله ی فرزانه ی عرب، ابو طالب خوانده شد و آن پیوند مبارک سامان یافت. (1)

1/2. دخت خردمند حجاز خدیجه علیها السلام برای رسیدن به آرزوی بزرگ خویش، هماره از اندیشه و دانش عموی خویش «ورقه» - که یک دانشمند آگاه و درست اندیش مذهب مسیح بود - بهره می گرفت و در این مورد با او به مشاوره و گفت و گو و چاره اندیشی می نشست و از او راه چاره می جست؛ برای نمونه:

1/ 2. روزی به هنگام مشاوره و چاره اندیشی در این مورد، «ورقه» برای آزمون علاقه و آمادگی او در این مورد، از نا همگونی اقتصادی و تفاوت مالی بسیار او با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم سخن به میان آورد، که دخت اندیش مند حجاز گفت: عمو جان! اگر من به آرزوی خویش در پیوند با آن جوان ارجمند و با فضیلت نائل آیم، همه ی ثروت و امکانات خویشتن

ص: 114

را فدای او می سازم؛ چه که ثروت و امکانات باید وسیله ی آسایش و زندگیِ در خور شأن انسان، شناخته شود و در راه رشد و اوج او هزینه گردد و نه هدف تصور شود!

«ورقه» که تشویق گر او در این راه بود گفت:

«إِذَنَ وَ اللَّهِ تَسْعَدِينَ وَ تَرْشِدِينَ وَ تَحْظِينَّ بِنَيٍّ كَرِيمٍ؛»

در این صورت و با این اندیشه و ملاک، به خدای سوگند که به نیک بختی و رستگاری نائل آمده و به اوج کمال راه یافته ای؛ چرا که به هم نیشی پیام آوری گران قدر مفتخر و بهره ور گشته است. (1)

2.2. در روایت دیگری آورده اند که: «خدیجه» در اوج شیفتگی و دل دادگی به منش زیبا و روش پر جاذبه و جمال و کمال محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، نزد عموی دانشمند خویش «ورقه» رفت و گفت: عمو جان! من چگونه می توانم به سعادت پیوند با او نائل آیم؟ شما در این مورد چاره ای شرافت مندانه و خدا پسندانه بیندیشید.

عمویش به او امید بخشید و از آموزه های کتاب های آسمانی پیشین یاری جست و برای او دعایی هم نوشت و از او خواست تا ضمن راز و نیاز با خدای ابراهیم، تحقق خواسته ی خویش را با اخلاص و اصرار از او بخواهد. پس از آن بود که دیگر آن دخت کمال شب و روز و در خواب و بیداری در این اندیشه بود و تحقق آرزوی خود را از بارگاه خدا می جست، و از هیچ تدبیر خردمندانه و انسانی در این راه فرو گذار نبود. (2)

ص: 115

3. بیش تر تاریخ نگاران بر این باورند که خدیجه برای رسیدن به آرزوی بزرگ وصال، بانویی هوشمند و با تجربه به نام «نفیسه» را به عنوان سفیر خویش به سوی محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم فرستاد، و او ضمن گفت و گو با آن حضرت، پرسید که چرا محمّد شبستان زندگی خویشتن را با چراغ همسر و همراه زندگی روشن نمی سازد؟ آن گاه بی آن که در انتظار پاسخ بماند، افزود: اگر از سوی او اجازه داشته باشد می تواند وی را به پیوند با پاکی و پروا، زیبایی و ثروت، شرافت و عزّت، شکوه و خرد و دانش و بینش دعوت کند.

محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم منظور او را پرسید، و او نام «خدیجه» را با حرمت بسیار به میان آورد.

محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم پرسید آیا خدیجه با آگاهی از تفاوت عمیق شرایط اقتصادی من و او، بر این پیوند خشنود می گردد؟

«نفیسه» پاسخ داد: او دوست من است و من می توانم او را برای این پیوند مبارک آماده سازم، شما ساعتی را برای مراسم خواستگاری مقرر کنید تا من مقدّمات کار را فراهم کنم.

محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم آمادگی خود را اعلام نمود و رفت تا موضوع را با عمو ها و عمّه ها و بستگانش در میان گذارد و آنان را برای خواستگاری به اقامت گاه دخت خردمند حجاز بفرستد.

4. پاره ای آورده اند که پس از آن مرحله، خدیجه علیها السلام خود با درایت و نجابتی وصف نا پذیر با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم به گفت و گو نشست و پس از آگاهی بیش تر از اندیشه ی عمیق و بینش و دانش ژرف و وسیع و منش والای آن

ص: 116

حضرت، از او پرسید چرا ازدواج نمی کند؟

محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: اگر خدا یاری کند در این اندیشه هستم.

او گفت: سرورم! آیا دوست داری برای تو دختری شایسته از دختران حجاز را خواستگاری کنم؟

او پاسخ داد: چرا؟

خدیجه گفت: برای شما دختری از خاندان «قریش» در نظر گرفته ام، که وقتی او را معرفی کنم، خود بپذیرید که در جمال و کمال، پاکی و پروا، سخاوت و کرامت، شجاعت و آزادگی، نو اندیشی و خرد ورزی، ثروت و امکانات و مدیریت و درایت برترینِ زنان و دختران روزگار خویش است. او از جامعه و روزگار خویش بیگانه و نا خشنود و با شما هم اندیش و هم گراست، و حاضر است تو را در راه هدف های والای انسانی یاری کند، و به جمال و کمال و معنویت و شکوه انسانی تو دل بسته است و از نظر ارزش های ظاهری، پارسایی و قناعت را به همراه تو می پسندد.

پیامبر- که از سخنان او به راز درونش راه یافته بود- با دنیایی وقار و حیا پرسید: آن دختری که برایم در نظر گرفته اید، کیست؟

خدیجه علیها السلام گفت: او کسی است که فرزندان امیران و صاحبان قدرت و ثروت به خواستگاریش آمده اند و به همه ی آنان «نه» گفته است، امّا دل در گرو معنویت و کمال تو دارد! کسی است که اگر با او پیمان زندگی مشترک ببندی، بسیاری به خاطر موفقیت تو و او حسادت خواهند ورزید. او از خویشاوندان و نزدیکان توست و ریشه و تبارش از سوی

ص: 117

پدر و مادر - اگر پی جویی شود - به ریشه و تبار تو می رسد. (1)

آن حضرت فرمود: او کیست؟

خدیجه غرق در حیا گردید و سکوت کرد، آن گاه به آرامی پاسخ داد:

«هيَ تَمُلُوكَتِكَ خَدِيجَة؛»

او خدمت گزار تو جوان نمونه و پر فضیلت، «خدیجه» است.

محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز چون او غرق در حیا و آزرم گردید، سر مبارک را به زیر افکند و در دریای اندیشه فرو رفت، و دانه های درشت عرق نجابت و پاکی از پیشانی بلندش بسان دانه های مروارید بر دامانش غلطید.

او نتوانست پاسخ دخت جمال و کمال و درایت را بدهد، به همین جهت دقایقی در سکوت و دلهره سپری شد و خدیجه علیها السلام دگر باره با درایت و شهامت گفت: سرورم! چرا پاسخ مرا نمی دهی؟ حقیقت این است که من دل در گرو عشق پاک تو دارم، و حاضرم در صورت تمایل شما در همه ی زندگی مشترک، یار و مشاور و فرمان بردار شما در راه هدف های بلندتان باشم، بنابر این هر آن چه دوست داری و می پسندی، همان را بگو که قلب من جز در اندیشه ی خشنودی تو نیست؛

«فَاحْكُمْ بِما شِئْتَ وَ ما تَرْضى فَالْقَلْبُ مَا يُرْضَيهِ إِلا رِضَاكَ.»

و بدین سان با فرصت سازی خردمندانه کوشید تا اندیشه و احساس قلبی خویش را با ظرافت و نجابت بیان نموده و نظر برترین جوان

ص: 118

عصرها و نسل ها را به سوی هدف و آرزوی بلند خویش جلب، و با شنیدن نظر موافق محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، راه را برای آن پیوند سعادت ساز و تاریخی و وصف نا پذیری که طلیعه اش از افق نمایان می گشت، بگشاید. (1)

محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم سر بلند کرد و با متانت و وقاری وصف نا پذیر گفت: دخت ارجمند عمو! درست است که تو از نظر جمال و کمال و سیما و منش آزاده ای و پاک روش و پاک منش و آراسته ی به ارزش های انسانی و ویژگی های اخلاقی؛ امّا از نظر اقتصادی با من همگون نیستی، از این رو من ترجیح می دهم با دختری پیمان زندگی مشترک امضا کنم که از این زاویه نیز با من هماهنگ و همگون باشد، و بتواند با ساده زیستی و پارسایی و قناعت زندگی کند، و تو از این زاویه، ملکه ای هستی که شاهان و فرمانروایان می توانند با او همگون باشند، نه جوانی چون من، که از نظر اقتصادی نمی توانم هم پای شما زندگی کنم!

او سخن پیامبر را با دقّت تمام شنید، و در پاسخ او گفت: آن چه نه در راه عزیزان بود، بار گرانی است به تن داشتن! و بدین سان اعلام نمود که حاضر است همه ی ثروت و امکانات و اعتبار و موقعیت خویش را نیز در راه هدف های بلند و آزادی بخش محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم قرار دهد؛ چرا که او در اندیشه ی پیوند دو دل، دو قلب، دو اندیشه، دو روح، دو روان و دوجان است، نه دو جسم؛ به همین جهت است که ازدواج آن دخت جمال و کمال با برترین جوان تاریخ بشر، یک ازدواج بی نظیر و برتر از

ص: 119

پیوند های انسانی و اخلاقی و یک پیوند درس آموز، الهام بخش، نمونه و تاریخ ساز می گردد.

یکی از دانشمندان در این مورد می نویسد: ازدواج پیامبر با «خدیجه» شباهتی به ازدواج های شناخته شده نداشت، بلکه در نوع خود بی نظیر و دارای ویژگی هایی بی مانند بود؛ چرا که این پیوند مبارک و مقدس، نه ثمره ی عشق زود گذر و دوستی بی پایه و اساس بود، و نه برخاسته از انگیزه های مادّی یا دیگر امور و اغراض و اهداف رایج، که در ازدواج چهره های مشهور و سر شناس دنیا وجود دارد.

و نیز هدف های سیاسی نیز در شکل گیری این زندگی مشترک و ساختار آن نقشی نداشت.

افزون بر این ها، زندگی و شرایط اقتصادی پیامبر و «خدیجه» نیز با یک دیگر تناسبی نداشت و میان آنان فاصله ی بسیاری بود، چرا که پیامبر گرامی خود دارای امکانات اقتصادی نبود، و همان گونه که دوران کودکی را تحت سرپرستی و مدیریت عموی گران قدر خویش زندگی کرده بود، باز هم با او می زیست، امّا «خدیجه» ثروت مند ترین و بی نیاز ترین زن در مکّه و جهان عرب بود؛ به همین جهت فاصله ی زیادی میان سطح زندگی پیامبر و ثروت مند ترین دخت حجاز می نگریم، امّا آن بانوی خردمند و کمال جو شنیده بود و خوب می دانست که آینده ی درخشان و بسیار امید بخشی در انتظار محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است.

شاید این واقعیت را از کار گزار هوشمند خویش «میسره» دریافته بود که در سفر اقتصادی پیامبر با کاروان تجارتی «خدیجه» به سوی

ص: 120

دمشق ،هم سفر پیامبر بود و نشانه های بسیاری از شکوه و عظمت و درایت و امانت و معنویت را در او دیده و همه را ضمن تقدیم گزارش کار، به بانوی خردمند حجاز گزارش نموده بود؛ یا این که پیش گویی آن راهب و عابد دیر «بُصری» در منطقه ی شام، در مورد آینده ی شکوه بار محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم به گونه ای به گوش «خدیجه» رسیده بود، و او نیز در پرتو ژرف نگری و الهام قلبی خویش به آن آینده ی درخشان و نوید بخش دل بسته بود.

بر این اساس بود که دخت پر شرافت حجاز، برنامه ی پیوند با پیامبر را تهیه نمودف و خود با قداست و هوش مندی ویژه اش سخن را در مورد آن، با پیامبر آغاز کرد و از آن حضرت تقاضا نمود که گام به پیش نهد و از راه پدرش «خُویلد»، یا عمویش «ورقه» از او خواستگاری نماید؛ امّا پیامبر با وجود پیشگامی بهترین و ثروتمند ترین بانوی جهان عرب برای پیوند با او، بهتر می دید که با بانویی که از نظر اقتصادی و مادّی با او هماهنگ باشد، زندگی مشترک را آغاز کند و به همین دلیل هم از «خدیجه» پوزش خواست و به او پاسخ مثبت نداد.

امّا از آن جایی که «خدیجه» بانویی خردمند و دور اندیش و آگاه و با فضیلت بود، در برابر پاسخ منفی پیامبر و دلیل عدم تمایل او به ازدواج با او گفت: آیا کسی که تصمیم گرفته است خویشتن را به پیامبر ببخشد و جان نا قابل را فدای او کند، برای او مشکل است که ثروت و دارایی خویش را نیز بر آن وجود ارزش مند ببخشد و هر آن چه دارد همه را نثار قدم دوست کند؟

ص: 121

و با این دیدگاه بود که از پیامبر تقاضا نمود تا عمو های خویش را به خانه ی پدرش «خُویلد» گسیل دارد و به طور رسمی از او خواستگاری کند. (1)

1.4. هنگامی که «صفیّه» دخت خردمند «عبد المطّلب» و عمّه ى پیامبر خبر شیفتگی خدیجه علیها السلام به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را شنید و برای ارزیابی شرایط، به سرای او رفت، آن دخت جمال و کمال، ضمن احترام بسیار به آن بانو و ارائه ی نشانه های شیفتگی و دل دادگی، هدیه هایی ارزش مند نیز به عمّه ی آن حضرت داد و به هنگام خدا حافظی او، به نشان دوستی و صفا و پاسخ مثبت به این پیوند مبارک و انسانی، با صداقت و صراحت گفت: «یا صَفِيَّةُ! بِاللَّهِ عَلَيْهِ إِلَّا أَعِنْتِنِي عَلَى وِصالِ مُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم؛» (2)

هان ای بانوی بزرگ! تو را به خدای فرزانه سوگند می دهم که مرا در راه وصال محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و امضای پیمان زندگی مشترک با او یاری کنی.

کار خطیر از سوی خود آنان را پسندیده و جالب نمی نگرد و در این راه، بزرگان خانواده و فامیل پیشگام می گردند؛ امّا از شگفتی های پیوند مترقی و خرافه شکن محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و آن دخت خرد و کمال، یکی هم این بود که آن دو جوان رشد یافته و بزرگ منش به گونه ای صاحب خرد و دانش و شعور و آگاهی و استقلال اندیشه و عمل بودند که خود با ابتکار و درایت خویش اقدام کردند، و آن گاه دو خانواده و فامیل، کار را به سامان بردند. جالب تر این که «خدیجه» در آن جامعه ی بسته و در بند انواع اسارت و خرافه و تعصب و خشونت و تاریک اندیشی به ویژه بر ضدّ زنان و دختران و در شرایط و روزگار تیره و تاری که برای زنان و دختران حقوق و آزادی و حق تصمیم گیری به رسمیت شناخته نمی شد، در حساس ترین لحظه ها، خود با درایت و متانت تصمیم می گرفت، آن هم تصمیمی سنجیده و سر شار از شگفتی و شهامت و موفقیت؛ به این دو نمونه بنگرید تا دریابید که جامعه و مردم و حتی برخی از مدّعیان اسلام شناسی و اسلام گرایی و ارزش خواهی در مورد زن، این نیمی از پیکر جامعه چه قدر بیگانه از روح دین و منش و سیره ی پیامبر و خدیجه علیها السلام می اندیشند:

1. هنگامی که فرزانه ی قریش، جناب ابو طالب به خواستگاری خدیجه علیها السلام برای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم رفت و در حلقه ی خاندان او نشست، رو به عموی دانشمند، پدر و دیگر اعضای خاندان و نزدیکان او کرد و این گونه خواستگاری نمود:

﴿ اَلْحَمْدُ لِرَبِّ هَذَا الْبَيتِ الَّذِي جَعَلْنَا مِن زَرْعٍ إِبْرَاهِيمَ وَ ذُرِيَةِ إِسْمَاعِيلَ، وَ

ص: 123

اَنْزَلْنا حَرَماً آمِناً، وَ جَعَلنا الحكامَ عَلَى النَّاسِ، وَ بَارِكْ لَنا فِي بَلَدِنَا الَّذِى نَحْنُ فِيهِ.

ثُمَّ إِنَّ ابْنَ أَخِي هَذَا مِمَّنْ لا يُوزَنُ بِرَجُلٍ مِنْ قُرَيش الا رَبَّحَ بِهِ، وَلا يُقاس بهِ رَجُلٌ الأ عَظُمَ عَنْهُ، وَلا عِدْلَ لَهُ فِي الْخَلْقِ، وَ إِنْ كَانَ مُقِلاً فِي الْمَالِ، فَإِنَّ الْمَالَ رَفْدٌ جَائِرٌ وَ ظِلُّ زَائِلٌ، وَلَهُ فِي خَدِيجَةَ رَغْبَةٌ، وَ لَهَا فِيهِ رَغْبَةٌ، وَ قَدْ جِئناك لِنَخْطِبَهَا إِلَيكَ بِرِضَاهَا وَ أَمْرِهَا، وَ الْمُهْرُ عَلَيَّ فِي مَالِي...،

وَ لَهُ وَ رَبِّ هذا الْبَيْتِ حَظٌ عَظِيمٌ وَ دِينٌ شائعٌ وَرَأَى كَامِلٌ...﴾ (1)

ستایش از آنِ پروردگار این خانه ی حرمت یافته و پر شکوه است؛ همو که ما را از نسل ابراهیم و اسماعیل قرار داد و در کرانه ی پر برکت این خانه ی امن خویش فرود آورد، و ما را فرمانروای مردم بر گزید و خیر و برکت خود را در این شهر و دیار به ما ارزانی داشت.

آن گاه با اشاره به پیامبر گرامی افزود: این محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نور دیده و برادر زاده ی ارجمند من است؛ اگر موقعیت پر فراز و خرد والا و منش انسانی و مترقی او با هر یک از مردان قریش و جوانان حجاز سنجیده شود، او از همگان برتر، والا تر و بالا تر خواهد بود و جوان برومندی است که در میان همه ی عصر ها و نسل ها برایش نظیر و همانندی نخواهد بود.

سپس با صداقت و وصف نا پذیری افزود: محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم از نظر ثروت و امکانات مادی، نه تنها همو زن و همگون دخت شایسته و پروا پیشه و خردمند شما (خدیجه) نیست، که در برابر او تهی دست و بی چیز است،

ص: 124

امّا باید به یاد داشته باشیم که خانه ی بزرگ و دفتر کار مجلل و ثروت و امکانات گسترده، بخشش خدایی است که به هر کس به اندازه ای که خواست حکیمانه اش تعلق گرفت ارزانی می دارد، چرا که ثروت و قدرت و امکانات رنگارنگ مادّی امانت خدا در دست بندگان و بسان سایه ای زود گذر و نا پایدار است.

اینک محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، این جوان پر شکوه و آراسته ی به ارزش ها و برتری های انسانی و اخلاقی، در شور و شوق امضای پیمان زندگی مشترک با «خدیجه» است، و او نیز به این پیوند نمونه و مبارک سخت علاقمند می باشد، و ما اینک در خانه ی شما برای خواستگاری حضور یافته ایم. آمده ایم تا با رضایت خاطر شما این دخت فرزانه را برای این جوان نمونه و بزرگ منش خواستگاری کنیم. به آگاهی شما می رسانم که مهریه ی دخت ارجمند شما با من است و آن چه بخواهید، هم اکنون، یا در آینده تقدیم خواهم نمود. به پرودگار این خانه سوگند که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم دارای شخصیتی والا، آیینی برتر و اندیشه ای پر شکوه و سازنده است.

سوی نزدیکان خدیجه علیها السلام کسی جرئت و جسارت به میدان آمدن و پاسخ گویی به جناب ابو طالب را در خود ندید، این جا بود که آن دخت کمال و جمال با اعتماد به خویشتن، زمام سخن را به کف گرفت و با درایت و شهامت تحسین بر انگیزی رو به عمویش «ورقه» نمود که: عمو جان! گر چه شما در این نشست و در حضور بزرگان بنی هاشم برای پاسخ گویی به درخواست آنان، از من زیبنده تری؛ امّا در مورد سرنوشت من و امضای پیمان زندگی مشترک، من بر همگان مقدم هستم؛ پس اجازه دهید تا من پاسخ خواستگاری محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را بدهم، و آن گاه که حاضران را بیش تر مجذوب خرد و درایت و منطق و گفتار سنجیده ی خویش ساخت، به کاری شگفت دست زد و گفت: هان ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! من خویشتن را به خواست پروردگار این خانه ی پر شکوه به عقد تو در می آورم، و با سپاس از بزرگواری و بخشندگی عموی گران قدرت، جناب ابو طالب- که به حق فرزانه ی حجاز، سرور مکّه و بزرگ قریش است - مهریه ام را نیز خودم به شما هدیه می کنم؛ بنا بر این از عمو و دیگر بستگانت بخواه تا قربانی کنند، و طرح جشن با شکوه این پیوند سعادت ساز و سعادت بار را در افکنند، و تو نیز از این پس سرور و سالار همسرت، خدیجه و مایه ی فخر و مباهات او خواهی بود.

در این هنگام جناب ابو طالب رو به حاضران نمود و فرمود: گواه به باشید که خدیجه از ازدواج با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم استقبال کرد و از شور و شوق این پیوند مبارک، مهریه ی خود را نیز به عهده گرفت و به مرد زندگی اش

ص: 126

هدیه داد. (1)

برابر برخی روایات رسیده، «عمرو بن اسد» عموی خدیجه علیها السلام خطبه ی شیوای عقد فرزانه قریش، ابو طالب را پاسخ داد و رضایت و خشنودی خاندان دخت خردمند حجاز را اعلام نمود، و از پی او نیز پدر دختر، با شادمانی و سر فرازی گفت:

«زَوَّجْنَاهَا وَ رَضِينَا بِهِ»؛

ما خواستگاری محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم از خدیجه و ازدواج با او را، با افتخار و سر بلندی پذیرفته و بر این عقد و پیوند مبارک بسیار خشنودیم. (2)

2. پس از پاسخ مثبت و پیشگامی جالب و خردمندانه ی دخت شجاع و فرزانه ی عرب و سامان یافتن مراسم خواستگاری و عقد، او با شهامت رو به همتای زندگی اش نمود و گفت: هان ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم ! اینک به عمویت ابو طالب دستور ده تا قربانی کند و ضیافت شامی را سامان دهد.

یکی از بزرگان قریش که مرد دانش و هنر بود از این رویداد جالب به گونه ای تکان خورد که ذوق هنری اش به جوش آمد و چنین سرود:

هَنِئاً مَرِيئاً يَا خَدِيجَةُ قَدْ جَرَتْ

لَكِ الطَّيرُ فِي مَا كَانَ مَنْكِ بِأَسْعَدِ

تَزَوَّجْتِ خَيْرَ الْبَرِيَّةِ كُلَّهَا

وَ مَنْ ذَا الَّذِي فِي النَّاسِ مِثْلُ محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم

وَ بَشَّرَ بِهِ البَرانِ عيسى بنَ مريمِ

ص: 127

و مُوسَى بْنَ عِمْرَانٍ فَيَا قُرْبَ مَوْعِدٍ

اَقَرَّتْ بهِ الْكِتابُ قِدْماً بِأنَّهُ

رَسُولٌ مِنَ الْبَطْحاء هادٍ وَ مُهْتَدِ... (1)

هان ای خدیجه! بر تو مبارک و گوارا باد که همای بخت و زندگی ات به سوی پر فراز ترین قلّه های سعادت و نیک بختی پر کشید و اوج گرفت.

تو امروز با برترین فرزند انسان پیمان زندگی مشترک بستی؛ چرا که به راستی در میان همه ی عصر ها و نسل ها چه کسی بسان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، به ارزش ها و والایی ها آراسته است؟

دو پیامبر بزرگ و دو سمبل راستی و شایسته کرداری، بسان عیسی و موسی علیهم السلام به بر انگیختگی او از سوی خدا و ظهور درخشانش نوید داده اند، و راستی که زمان بر انگیختگی و ظهور سرور انگیز محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم چه قدر نزدیک می نماید!!

از روزگاران پیش، اندیش مندان و نویسندگان نوشته و زبان به اقرار گشوده اند که در سر زمین مکّه و حجاز خورشید وجود پیامبری راهنما و راه یافته درخشیدن خواهد گرفت.

اختیار او قرار داد تا آن ها را به عنوان هدیه به حضور پیامبر گرامی ببرد و از سوی او، به آن حضرت پیام برساند که این ها هدیه ای است نا قابل و او می تواند در هر راهی که می پسندد هزینه و یا سرمایه گزاری نماید. سپس به او دستور داد تا در برابر دیدگان مردم، همه را گواه بگیرد که از این پس همه ی ثروت و امکانات اقتصادی و تجاری و بردگان و کارگزاران او، از آنِ محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است و خود با طیب خاطر و افتخار کامل همه را به او می بخشد!

«ورقه» برابر دستور او، کنار خانه ی خدا آمد و در میان زمزم و مقام ابراهیم ایستاد و با صدایی بلند، همگان را ندا داد و چنین گفت: هان ای مردم! گواه باشید و بدانید که «خدیجه» خود، و همه ی ثروت و امکانات خویش، از انبوه غلام و کنیز گرفته تا مزرعه و بوستان و انواع دام ها و نیز مهریه و هدیه هایش، همه و همه را به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم می بخشد، و اینک بدانید که همه ی آن ها هدیه ای است از سوی او به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! و آن حضرت نیز آن بخشش بزرگ منشانه را از همتای زندگی خویش پذیرفته است. (1)

ص: 129

مردم! بدانید که این کار «خدیجه» به خاطر شکوه و عظمت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و عشق به اوست، در این مورد گواه باشید و در صورت لزوم گواهی دهید.

آن گاه بانوی خردمند حجاز به نشان شادمانی این پیوند و قدر دانی از عموی پیامبر، گوسفندان بسیار، پول فراوان، لباس های متنوع، عطر های مختلف و سایر لوازم زندگی را به عنوان هدیه، برای ابو طالب فرستاد، و او نیز ضیافت بزرگی ترتیب داد. آن میهمانی سه روز ادامه یافت و همه ی مردم به دعوت فرزانه ی قریش شرکت نموده و عمو ها و دیگر بستگان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم در آن مجلس خدمت نموده و از دعوت شدگان پذیرایی کردند.

بانوی حجاز نیز از هنرمندان و صنعت کاران شهر «طائف»، برای شرکت در آن ضیافت بزرگ شادمانی دعوت کرد و آنان نیز آن مجلس جشن را با شمع ها و عنبر ها و عطر های متنوع و دیگر لوازم هنری و تزیینی آراستند.

زنان و دختران مکّه و پیرامون آن شهر نیز از هر سو گرد آمدند و در شب عروسی دخت خردمند حجاز، خدیجه را با کمال شکوه و عظمت به

ص: 130

خانه ی مشترک او و محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بردند.

«صفیّه» عمّه ی پیامبر به مبارکی این پیوند پاک، سروده ای سرود و این گونه خواند:

جاءَ السُّرُورُ مَعَ الْفَرَح *** وَ مَضَى النُّحُوسُ مَعَ التَّرَح

اَنوَارُنَا قَدْ أَقْبَلَتْ *** وَ الْخَالُ فِيها قَدْ نَجَح

بِمُحَمَّدِ المُذْكُور في *** كُلّ المفاوز و البَطح

لَوْ أَنَّ يُوزَنَ أَحْمَدُ *** بِالْخَلْقِ كُلُّهُم رَجَح

وَ لَقَدْ بَدَا مِنْ فَضْلِهِ *** لِقُرَيش أَمْرٌ قَدْ وَضَح

ثُمَّ السُّعُودُ لأَحْمَد *** و السَّعْدُ عَنْهُ مَا بَرَح

بِخَدِيجَهِ بِنْت الكَمال *** وَ بَحْرٌ نَايِلُها طَفَح

يا حُسنها فِي حُلْيها *** و الحِلْمُ مِنْها مُتَّضَح

هذا الأمِينُ مُحمّدٌ *** ما فِي مَدَائحِهِ كَلَح

صَلُّوا عَلَيْهِ تَسْعَدُوا *** وَ اللّه عَنْكُم قَدْ صَفّح

شادی و شادمانی با نشاط و طراوت فرا رسید، و بد پنداری و اندوه بر طرف شد.

فروغ درخشان ما، چهره بر افروخت و موج نیک بختی و شادکامی از افق پدیدار گردید.

و این همه به برکت وجود ارجمند محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است؛ همو که در سر زمین حجاز و در زبان مردم آن به نیکی و بزرگ منشی یاد می شود.

هر گاه «احمد» با همه انسان ها و نیز دیگر پدیده های آفرینش

ص: 131

مقایسه شود، برتری و شکوه او بر همه ی آن ها آشکار خواهد شد.

اینک بار دیگر شکوه محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بر «قریش» آشکار گردید و به یُمن وجود او، همای نیک بختی و سعادت برای همیشه در آسمان زندگی انسان های کمال جو و رشد خواه به پرواز در آمد.

امواج این سعادت و نیک بختی «خدیجه» را در بر گرفت؛ همو را که دخت خرد و کمال و پاکی ها و ارزش هاست.

راستی که خدیجه علیها السلام چه بانوی شکوه مند و آراسته ای است! و چه قدر درایت و برد باری از گفتار و منش او نمایان است.

این محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم امانت پیشه است که در ستودگی خرد و رفتارش نقطه ی نا شناخته ای نیست.

پس به جمال و کمال این برترین انسان در ورد نثار کنید تا به سعادت و نیک بختی نایل آیید، و خدا به برکت وجود او شما را مورد مهر و بخشایش گسترده اش قرار دهد.

***

پس از سرود خوانی عمّه ی پیامبر و شادمانی نزدیکان و حاضران، بانوان هاشمی رو به دخت ارجمند حجاز نمودند و به عنوان مبارک باد چنین گفتند: هان ای خدیجه! اینک تو به افتخار همدمی و همسری جوانی شکوهمند نایل آمدی، که هیچ دختری در کران تا کران گیتی جز تو به این مقام نرسیده است؛ پس این موهبت بزرگ بر تو مبارک باد و ما این فخر و شرافت را بر تو مبارک باد می گوییم.

و آن گاه همگان از محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و خدیجه خدا حافظی نمودند و آن دو

ص: 132

را در راه زندگی جدید به خدای کعبه سپردند.

در این هنگام بود که فرشته ی وحی به فرمان خدا در بهشت فرود آمد و از مشک و عنبر آن بر گرفت و آن را بر کوه و دشت مکّه افشاند، و با افشاندن آن، بارانی از عطر و نسیمی از رایحه ی دل انگیز بهشت، کران تا کران مکّه و اطراف آن شهر را در بر گرفت؛ به گونه ای که هر کس دیگری را می دید، از سر چشمه ی آن بوی خوش و آن نسیم روح افزا می پرسید، و بی اختیار پاسخ می شنید که:

«هَذَا مِنْ طِيبٍ خَدِيجَة وَ مُحَمَّدٍ؛»

این رایحه ی دل انگیز، پرتوی از بوی خوش پیوند محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و خدیجه است. (1)

و بدین سان این پیوند مبارک، با درایت و ژرف اندیشی محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و خرد ورزی و آینده نگری و ابتکار آن دخت کمال، به بهترین صورت تحقّق پذیرفت و پیامبر به تقاضای «خدیجه» به اقامت گاه با شکوه و معنویت او گام نهاد.

از آن لحظات به یاد ماندنی بود که دیگر «خدیجه» هماره احساس می نمود که نیک بختی در کامل ترین شکل به او روی آورده و خورشید خوشبختی اش طلوع نموده و همای سعادت در آسمان زندگی اش به پرواز در آمده است؛ چرا که او به بزرگ ترین آرزوی خویش - که همدمی و هم راهی با پیامبر عدالت و آزادی است - رسیده بود.

ص: 133

آن جوان بی همتا سایه نیفکنده بود، و هم خدیجه علیها السلام را نیک می شناختند که دخت خرد و کمال، اندیشه و جمال، پروا و پاکی و آزاد منشی و معنویت است و از نظر ظاهر و باطن، سیما و سیره، مدیریت و اقتصاد و خوش نامی و اعتبار در چه شرایط و اوجی ایستاده است. از این رو واکنش آنان در برابر خبر شادی بخش پیوند محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم با خدیجه علیها السلام موج شادی و سرور بود.

ب - امّا واکنش تاریک اندیشان و دنیا پرستان و زور مداران و حسادت ورزان، احساس شکست و نا کامی و کینه و انتقام جویی بود؛ چرا که برای رسیدن به این آرزو که دختران خویش را به خانه ی محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم گسیل دارند، و افتخار پیوند با او را نصیب خود سازند و یا بتوانند افتخار پیوند و امضای زندگی مشترک با خرد مند ترین و ثروتمند ترین و پاک ترین دختر حجاز را از آنِ خویشتن نمایند، بر باد رفته می دیدند.

ج - و واکنش دختران هم سن و سال و همانند های خدیجه علیها السلام و نیز جوانانی که در آرزوی ازدواج با آن دخت خرد و کمال بودند، حسرت و دریغ از نا کامی بود؛ برای نمونه، ابو جهل که یکی از زور مداران و زرداران مکّه بود، به گونه ای در این مورد دست خوش حسادت و حقارت گردید که گفت:

«يا عَجَباه! المُهْرُ عَلَى النِّسَاءِ لِلّرِجال ؟!»

شگفت رویدادی است، شگفت!! ما بسیار دیده بودیم که مردان مهریه ی زنان را می پردازند، امّا ندیده بودیم که زنان مهریه ی خویش را

ص: 135

به مردان زندگی خویش هدیه کنند!

فرزانه ی عرب، جناب ابو طالب شجاعانه به او پاسخ داد که: هان ای کم خرد و فرو مایه! چه می گویی؟ به جوان مردی همانند محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، هم دختر می دهند و هم مهریه اش را خود هدیه می کنند؛ امّا مردک کم خرد و تاریک فکری چون تو، اگر هدیه ای کلان هم به دخت پاک روش و پاک منشی برای ازدواج با او تقدیم دارد پذیرفته نمی شود و پاسخ مثبت نخواهد شنید.

د - و پاره ای نیز نا آگاهانه بدان دلیل که هم شأن و هم سان بودن در زندگی مشترک را تنها در ارزش های ظاهری و قدرت و ثروت باد آورده می نگریستند، به صورت نا آگاهانه و غرض ورزانه ای در گوشه و کنار به عیب جویی دخت نو گرا و کمال جو و روشن اندیش حجاز پرداختند که: چگونه او با این جمال و کمال و ثروت و امکانات و استقلال و مدیریت یک سازمان بزرگ اقتصادی و اجتماعی خویش، با جوان و جوان مردی، آماده ازدواج می گردد که با همه ی آراستگی به وفا و امانت داری و ارزش های والای انسانی، به هر حال جوانی یتیم است و از ثروت و امکانات مالی و مادّی چیزی ندارد!

به همین دلیل است که با رسیدن این زمزمه های نا آگاهانه و غرض ورزانه به گوش آن دخت خرد و تدبیر، برای توجیه آنان و روشن گری در باره ی تصمیم خرد مندانه و شایسته و تاریخ ساز خویش، و دفاع از عشق دنیا و آخرتش، محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم ضیافت بزرگی تشکیل می دهد و

ص: 136

انبوهی از زنان و دختران را دعوت می کند و بر سر میز شام، رو به آنان، ضمن سخنانی کوتاه و کوبنده و روشن گر می گوید: هان ای گروه زنان و دختران! به من گزارش شده است که پاره ای از شما در مورد پیوندم با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم به چون و چرا و خرده گیری پرداخته و یا عیب جویی کرده اید؛ من می خواهم از شما بپرسم که: آیا در سراسر مکّه و حجاز و در گستره ی جهان، انسانی والا تر و بالا تر و برتر از این جوان اندیش مند و پاک روش، از نظر آراستگی به ارزش های انسانی و فضیلت اخلاقی و رادی و جوان مردی و خرد و آزاد منشی سراغ دارید؟

آیا جوانی زیبا تر و پر شکوه تر از او تا کنون دیده اید؟

هر کس در ازدواج خویش آرزو ها و آرمان ها و ملاک هایی دارد و من شیفته جمال و کمال و سیما و منش مترقی و اندیشه ی والا و کردار انسانی محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم هستم و در این راه، نه خرده گیری نا آگاهان می تواند مانع راه و انتخاب سنجیده و حساب شده ام گردد، و نه حسادت حسودان و نه بد اندیشی و غرض ورزی مغرضان، و به خواست خدا خویشتن را در زندگی پیروز و سر فراز و به آرزوی بزرگ خویش رسیده می نگرم.

زنان و دختران سر شناس حجاز با شنیدن سخنان روشن گر و اندیشاننده ی خدیجه علیها السلام لب فرو بستند، چرا که چیزی برای گفتن نیافتند.

ص: 137

با درایت و رعایت نکات تربیتی و عاطفی با آنان رفتار می نمود، و به گونه ای در جهت رشد و رستگاری آنان می کوشید که مردم آنان را فرزندان خدیجه علیها السلام می پنداشتند، نه «هاله» خواهر او (1) ؛ برای نمونه:

1. یکی از دانشمندان در این مورد می نویسد: «خدیجه» خواهری به نام «هاله» داشت، که همسرش از دنیا رفت، و دو فرزندش را بی سرپرست نهاد، و آن حضرت- که دارای ثروتی بسیار و درایت و هوش و عاطفه ای سرشار بود - سر پرستی خواهر و خواهرزاده های خود را به عهده گرفت، و پس از امضای پیمان زندگی مشترک با پیامبر نیز، خواهر زاده ها هم چنان مورد مهر و محبت او و در قلمرو سر پرستی و مراقبت مادرانه و آموزگارانه اش بودند؛ به همین جهت برخی از مردم، آنان را دختران خدیجه و محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم می پیداشتند، نه «هاله». (2)

2. نویسنده ی دیگری در این مورد می نویسد: «زینب» و «رقیه»، بر خلاف پندار برخی از تاریخ نگاران و آورندگان حدیث، نه دختران پیامبر و همسر عدالت خواه او خدیجه علیها السلام، که خواهر زاده های خدیجه و فرزندان «هاله» بودند؛ امّا به خاطر گم نامی «هاله» و شهرت جهانی بانوی خردمند و نو گرای عرب، خدیجه به او نسبت داده شده اند. (3)

3. و نیز حدیث نگاران و پژوهش گران بزرگی از شیعه و سنی، نظیر «ابو القاسم کوفی»، «سید مرتضی» در «الشّافی» و «ابو جعفر» در

ص: 139

«تلخيص الشّافی» همین دیدگاه را آورده، و تصریح کرده اند که خدیجه علیها السلام به هنگام ازدواج با پیامبر دوشیزه بود. (1)

4. «بلاذری» ضمن بحث در این مورد می نویسد: و نیز آمده است که پیامبر به هنگام پیوند با خدیجه علیها السلام، جوانی بیست و سه ساله بود و خدیجه دوشیزه ای بیست و هشت ساله. (2)

5. علّامه ی «مجلسی» می نویسد: آن چه این نکته را مورد تأیید و تأکید قرار می دهد که خدیجه علیها السلام به هنگام ازدواج با پیامبر گرامی دوشیزه بود و «رقیه» و «زینب»، نه دختران او، بلکه دختران خواهرش «هاله»، امّا تحت سرپرستی و مدیریت و مورد مهر و مراقبت او بودند، تأکیدی است که در دو کتاب «اَلبِدع» و نیز «اَلأنوار» آمده است. (3)

6. دانشمند معروف اهل سنت (ابن حمّاد حنبلی) می نویسد: بسیاری از تاریخ نگاران این دیدگاه را ترجیح داده اند که خدیجه علیها السلام به هنگام ازدواج با پیامبر دوشیزه ای 28 ساله بوده است. (4)

7. پژوهش گر دیگری که در مورد دختران پیامبر پژوهشی گسترده، تحلیلی، مستند و جالب نموده است، سر انجام می نویسد: از پژوهش گسترده ای که در مورد دختران ارجمند پیامبر انجام شده است، می توان چنین دریافت که ازدواج «رقیه» و «اُمّ کلثوم» با پسران «ابو لهب»، آن گاه

ص: 140

جدایی آنان به خاطر تاریک اندیشی و یک دندگی شوهران شان در دشمنی با پیامبر آزادی و عدالت و آیین او، و ازدواج «عثمان» با آن دو، یکی پس از دیگری، واقعیت ندارد. (1)

8. و نیز می افزاید: شواهد متعددی نشانگر آن است که خدیجه علیها السلام به هنگام امضای پیوند زندگی مشترک با پیامبر آزادی دوشیزه بوده است. (2)

9. و نیز از حدیث نگار نام دار شیعه (ابن شهر آشوب) آورده است که:

﴿إِنَّ النَّبِيَّ قَدْ تَزَوَّجَ خَدِيجَةَ وَ هِيَ عَذْراءٌ؛﴾

پیامبر گرامی در حالی با خدیجه علیها السلام ازدواج کرد، که او دوشیزه بود. (3)

10. افزون بر همه ی این ها «عمّار» در روایتی آورده است که من در راه «صفا» و «مروه» خدیجه علیها السلام را به همراه خواهرش «هاله» دیدم، و خواهرش با من در مورد پیوند آن دو گل بوستان بشریت گفت و گو کرد و از من خواست تا از راه گفت و گو با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، او را برای این پیوند مبارک و بجا، تشویق و ترغیب نموده و با تدبیری خرد مندانه مقدّمات کار را فراهم سازم. (4)

11. آخرین نکته در این مورد که پیامبر تنها یک دختر و یک داماد داشته است، و دست خیانت کار سیاست و قدرت استبدادی و انحصاری، «رقیه» و «کلثوم» را به عنوان دختران آن حضرت رقم زده است تا «عثمان» را به عنوان رقیب سیاسی و مذهبی امیر مؤمنان علیه السلام در تاریخ جا

ص: 141

زند و به او عنوان «ذو النورین» بدهد، این روایت است که پیامبر به على علیه السلام فرمود:

﴿ يَا عَلِیُّ! أُوتِيتَ ثَلاثاً لَمْ يُؤْتِهِنَّ أَحَدٌ وَلا أَنَا: أَو تِيتَ صِهْراً مِثْلِي، وَ لَم أُوتِ أَنَا مِثْلِي...﴾ (1)

علی جان! به تو در زندگی سه امتیاز و ویژگی ارزانی گردید، که به هیچ کس دیگر از مردم، حتی به من ارزانی نشد:

الف - به تو افتخار دامادی من داده شد، در حالی که من پدر همسری بسان تو ندارم.

ب - به تو همتا و همسری همانند دخت فرزانه ام فاطمه علیها السلام عنایت شد، در حالی که به من همتا و همدمی بسان و همو زن او ارزانی نگردید.

ج - به تو بدون واسطه، پسرانی ارجمند و تاریخ ساز همانند حسن و حسین علیهم السلام عنایت گردید، امّا به من عنایت نشد؛ امّا شما از من هستید و من از شما.

با این بیان از این روایت نیز چنین دریافت می گردد که پیامبر دختری جز فاطمه علیها السلام و دامادی جز امیر مؤمنان نداشته است.

بعثت پیامبر آورده اند؛ امّا پاره ای دیگر پنج سال، ده سال، شانزده سال و بیست سال پیش از انگیزش محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم از جانب خدا را نیز نوشته اند!

به باور پژوهش گران نکته سنج، همان دیدگاه نخست - که تاریخ امضای این پیوند مبارک را سه سال پیش از بعثت آورده است - درست به نظر می رسد، و صاحبان دیدگاه های دیگر یا دست خوش همان اشتباه تاریخی که در مورد سنّ و سال خدیجه علیها السلام و فرزند پنداشتن خواهر زاده هایش- که بدان اشاره رفت - شده اند، و یا فریب دست خیانت سیاست بازان و تاریک اندیشان استبداد پیشه و تشنه ی قدرت را خورده اند، که همگی در روزگار سلطه و سرکوب خویش، با فشار سانسور و اختناق و تحریف و کتمان حقایق و شکستن قلم های آزاد منش و آزادی خواه و بها دادن و بزرگ نمایی قلم به دستان توجیه گر استبداد و خشونت و آکنده ساختن شکم سیری نا پذیر شان از مال حرام با عناوین و بهانه های رنگارنگ، می کوشند تا تاریخ و رویداد های آن را نیز به میل خود دستکاری کنند و حتی با نبش قبر تاریخ و رویداد های تاریخی، همه چیز را در جهت سلطه ی انحصاری و بزک کردن چهره ی مخوف خویش بنویسند، نه آن گونه که رویداد های آن، در گذر زمان روی داده و جریان یافته است!

به بیان دیگر، این تفاوت دیدگاه یا در حقیقت تاریخ سازی برای پیوند پیامبر و خدیجه، ریشه دار است و به تاریخ و چگونگی ولادت ریحانه ی پیامبر فاطمه علیها السلام و رقابت ها و حسادت های نا جوان مردانه و بد اندیشی ها و دشمنی های کور با امیر مؤمنان باز می گردد، و

ص: 143

تاریخ سازان و تاریخ پردازانِ طرفدار استبداد مخوف مذهبی بدین وسیله و با طرح این دیدگاه های بی اساس، بر آنند تا جریان فرمان خدا و برنامه ی ویژه ی آفرینش را در خلقت فاطمه علیها السلام و دوران بارداری خدیجه علیها السلام به او و ولادت سر شار از معنویت و کرامت ریحانه ی پیامبر را، یک جا نفی نمایند (1) ،و با این شگرد ها و دور خیز ها عقده های حقارت خویش در برابر امتیازات و افتخارات وصف نا پذیر و بی شمار

ص: 144

علی علیه السلام را تسکین بخشند و برتری های او را در ابعاد گوناگون انکار، و بیداد و خشونت وحشتناکی را که در گذر تاریخ بر او و خاندان عدالت خواه و حق طلب و مردم نوازش - تنها به جرم آزادی خواهی و دفاع از مرز های مقررات و نقد قدرت بی مهار و نظارت گریز و خشونت کیش، و تلاش سِتُرگ و روشن گرانه برای نجات و رستگاری و تأمین حقوق و کرامت مردم- رفته است درست و به جا جلوه دهند!

یکی از دانشمندان در این مورد می نویسد: یکی از شگفت آور ترین رخداد های روزگار و عجیب ترین آن ها این است که شخصیت پر شکوه و والایی چون دخت فرزانه ی پیامبر- که در اوج شرافت و در پر فراز ترین قلّه ی آراستگی به ارزش های انسانی و فضایل اخلاقی است - از سوی برخی از مسلمان نمایان و بیگانگان، هدف حملات سخت و نا جوان مردانه ای قرار گرفته و قلم های زهر آگینی بر ضد او به کار افتاده است.

اگر شما پژوهش گرِ حق جو به فرهنگ های روایی- که از فضایل این شخصیت گران مایه موج می زند - مراجعه نمایی، در کنار انبوه روایات در ترسیم شکوه و عظمت فاطمه علیه السلام، به چند روایت ساختگی و بی اساس نیز برخورد خواهی نمود، که دست خیانت و تعصّب آن ها را ساخته و زبان های کینه و دشمنی کورِ بازرگانان حدیث و دروغ سازان و دروغ بافان- که هماره بوق های تبلیغاتی سلطه گران پیشین بوده و از شیطان های خویش الهام گرفته و خشنودی مخلوق را به خشم آفریدگار هستی خریدار بوده اند- این روایات دروغ و بی اساس را ساخته و

ص: 145

پرداخته اند.

این دین فروشانِ تاریک اندیش بدین جهت که به خریداران دین و عقیده ی متزلزل و وجدان های مرده ی خویش پاسخ مثبت دهند، و آنان را از خود خشنود سازند، با قلم های زهر آگین کینه و دشمنی خویش، به نوشتن این روایات دروغ و ساختگی پرداختند و در راه دین فروشی خود، نه به این موضوع اهمیّت دادند که این دروغ پردازی ها باعث اهانت به صاحب شریعت، پیامبر خداست، و نه به این نکته بها دادند که این دروغ بافی و تاریخ سازی های شان با انبوه روایاتی که در کتاب های معتبر خودشان پیرامون شخصیت پر شکوه فاطمه و علی علیهم السلام آمده است، در تضادی آشکار است.

گویی آنان به خاطر پاسخ گویی به وجدان های آلوده ی خویش از اهانت به دخت سر فراز پیامبر شادمان می شدند، در حالی که خوب می دانستند که آن گوهر گران مایه ی جهان هستی از خاندان پیامبر و محبوب ترین انسان ها در نزد اوست. به نظر می رسد این بد اندیشان از آن جایی که نمی توانستند به طور صریح و بی واسطه به ساحت پاک پیشوای گران قدر توحید جسارت و اهانت روا دارند، آمدند و این راه پیچیده و انحرافی را برای راضی ساختن وجدان پلید و پاسخ گویی به انگیزه های دوزخی خویش برگزیدند.

من نمی دانم انگیزه های این یورش سخت و بی رحمانه بر شخصیت والاى فاطمه علیها السلام چیست؟

نمی دانم دلایل این کینه ی عمیق و دشمنی دیرین و عجیب کدام

ص: 146

است؟

آیا نه این که این بانوی فرزانه دخت سر فراز، پاره ی تن، نور دیده، میوه ی دل و روح و روان پیامبر خداست؟

مگر فاطمه علیها السلام جانشین پیامبر گرامی بود که مقام والای او دشمن حسود و کینه توز را بر آن وا دارد که شخصیت فرزانه ی او را مورد یورش قرار دهد؟ همان گونه که با شوی گران قدرش بر اساس همین انگیزه های شیطانی، بنای بد اندیشی و بد رفتاری را نهادند؟!

راستی این همه اصرار بر جنگ با شخصیت پر شکوه آن بانوی گران مایه چرا؟!

آیا بدین جهت است که آن بانوی نمونه، دخت سر فراز پیامبر است؟ یا بدین دلیل است که همسر امیر آزادی علیه السلام است؟

آن حضرت پس از شهادت فاطمه علیها السلام با بانوان دیگری نیز پیمان زندگی مشترک بست، پس چرا این دروغ پردازی و شایعه سازی را در مورد آنان نمی بینیم؟!

نگارنده بر این اندیشه است که فاطمه علیها السلام تنها یک گناه داشت و آن هم این بود که محبوب ترین انسان ها در پیشگاه پیامبر بود و بر دیگران برتری داشت.

او مانع حقوق غصب شده ی شوی گران قدرش بود و پشتیبان پر اقتدار و با عظمت او، و دارای امتیازات و ویژگی ها و برتری های بسیار دیگری که خدا همه را تنها به او ارزانی داشته، و او را از میان زنان عصر ها و نسل ها برگزیده بود.

ص: 147

گناه او این بود که در مسجد غصب شده ی پدر، با شهامتی وصف نا پذیر حضور یافت و حقوق پایمال شده و مصادره گشته ی خویش را- که خدا و پیام آورش برای او مقرّر نموده بودند - قهرمانانه و با باران منطق و استدلال مطالبه کرد و در برابر سردمدار حکومت خود کامه ی کودتا- که جامه ی دین بر تن کرده بود - آزاد منشانه ایستاد و بحث و مناظره کرد، و حقانیت خویش را برای عصر ها و نسل ها، و زور مداری و خود سری و حق کشی و محاسبه نا پذیری استبدادِ مخوف مذهبی را ثابت کرد.

آری، فاطمه علیها السلام جز این مواضع حق طلبانه و گام های شجاعانه گناهی نداشت، امّا به راستی آیا این ها گناهانی است که به برخی از مدّعیان اسلام اجازه می دهد که آن حضرت را به گونه ای که هیچ تناسبی با قداست و پاکی او ندارد، نام برند و شخصیت شکوه بار معنوی او را زیر رگبار دروغ و دجّال گری بگیرند و امتیازات او و حتی مام ارجمندش را کم رنگ و انکار کنند؟!

و نیز می نویسد: یکی از مسائل شگفت انگیز در این مورد دو دیدگاه متفاوت در تاریخ ولادت فاطمه علیها السلام است. آیا بانوی بانوان پیش از بعثت پیامبر دیده به جهان گشود، یا پس از آن رویداد بزرگ، جهان را به نور وجودش نور باران ساخت؟

انبوهی از روایات بیانگر این است که آن حضرت در سال سوّم یا پنجم بعثت، از افق سرای رسالت درخشیدن آغاز کرد، و برخی نیز نشان گر آن است که تاریخ ولادت آن بانوی گران مایه به پنج سال پیش از

ص: 148

بعثت پیامبر باز می گردد. (1)

دیدگاه نخست، دیدگاه شیعه و پیروان خاندان وحی است، که از پیشوایان معصوم روایت شده، و گروهی از محدّثان و مورّخان اهل سنّت نیز بر آنند؛ امّا دیدگاه دیگر از محدّثان اهل سنّت است.

ما در صفحات گذشته روایاتی از منابع مهّم اهل سنّت آوردیم که همه نشانگر این حقیقت بود که نخستین سلول پاک بانوی بانوان، از

ص: 149

عصاره ی غذا ها و میوه های بهشت بود، که به صورت ارمغانی برای پیامبر آمد. با آگاهی به این انبوه روایات روشن می شود که ولادت آن حضرت، پس از بعثت شکوه بار پیامبر بوده است، چرا که پیش از آن، نه معراج و سیر آسمانی بود، و نه «جبرئیل» و «میکائیل» بر پیامبر فرود می آمدند، و نه وحی و رسالتی در کار بود؛ بنا بر این دیدگاه دوّم بی اساس است.

و نیز واقعیت دیگری روشن می شود، و آن این است که کسانی که ولادت آن حضرت را سال ها پیش از بعثت پیامبر عنوان می کنند، این را از خود ساخته و پرداخته اند، و انگیزه ی آنان نیز این بوده است که روایاتِ بیان گرِ فرود غذا ها و میوه های بهشتی به پیامبر، و آمدن ارمغان آسمانی به آن حضرت را- که عصاره ی وجود جسمی فاطمه علیها السلام گردید - نا دیده بگیرند، و به وسیله ی این تاریخ ساختگی خویش بر ولادت بانوی بانوان، این امتیاز بزرگ او را انکار و به دست فراموشی سپارند.

انگیزه ی دیگر آنان این است که با این تاریخ ساختگی، چنین بنمایانند که دخت فرزانه ی پیامبر فاطمه علیها السلام و مام ارجمندش (خدیجه) آن گونه هم که انبوه روایات نشان می دهد، شخصیت والا و شناخته شده و گران قدری نبودند و به همین جهت با این که هجده بهار از عمر او می گذشت، در همه ی این مدّت، هیچ کس خواستار ازدواج با او نگردید.! (1)

ص: 150

زندگی به طور کامل با هم تفاوت داشتند - به هم نزدیک ساخت و آن چنان رابطه ی صمیمانه و محبت خالصانه و مهر و معنویت وصف نا پذیری میان آنان پدید آورد که خدیجه علیها السلام نه تنها خود شیفته ی محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و اندیشه و منش او گردید که در همان حال تمام ثروت و امکانات خود را در اختیار او قرار داد، تا همه را در راه توحید و تقوا و عدالت و آزادی هزینه نماید، و خانه ی پر شکوهی را که گردا گرد آن را کرسی های عاج نشان و تخت های صدف نشان پر کرده و حریر های هند و پرده های زر بفت ایران، آن را آرایش داده بود، به پناه گاه پیشوای آزادی و دین و آیین او و قلب تپنده ی جنبش و جوشش تبدیل سازد؟

ریشه این رویداد شگفت و تاریخ ساز را باید در زندگی خدیجه جستجو نمود. آن چه روشن می نماید این حقیقت است که این نوع گرایش و اقدام و این سبک گذشت و فداکاری تا آن گاه که ریشه ای ثابت و پاک سر چشمه ای معنوی و ماندگار و فراتر از احساس نداشته باشد صورت نمی پذیرد.

تاریخ گواهی می دهد که انگیزه ی این پیوند مبارک، آگاهی ژرف و ایمان و اخلاص خدیجه به تقوا و پاک دامنی و نجابت و امانت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و آینده ی درخشان او بود. فراز و نشیب زندگی خدیجه علیها السلام و روایاتی که در فضیلت و رشد معنوی او وارد شده است این مطلب را بیش تر روشن می نماید؛ (1) برای نمونه:

ص: 152

1. جناب ابو طالب- که خود از چهره های نام دار تاریخ عرب و اسلام است - در این مورد می فرمود:

﴿ إِنَّ خَدِيجَهَ امْرَأَةٌ كَامِلَةٌ مَيْمُونَةٌ فَاضِلَةٌ، تَخشَى الْعارَ وَ تَحْذِرُ الشَّنَارَ... وَ خَطَبَهَا مُلوكُ الْعَرَبِ وَ رُؤسَائِهِمْ وَ صَنادِيدُ قُرَيشِ وَ سَادَاتُ بَنِي هَاشِمٍ وَ مُلُوكُ الْيَمَنِ وَ أَكَابِرُ الطَّائِفِ وَ بَذَلُوا لَهَا الأمْوَالَ فَلَمْ تَرْغَبْ فِي اَحَدٍ وَرَأَتْ أَنَّهَا اَكْبَرُ مِنْهُم...﴾ (1)

راستی که «خدیجه» بانویی است در اوج خرد و کمال، پر برکت و آراسته به خیر و خوبی، زیبنده و صاحب فضل و کرامت است. او به خوبی ها آراسته است و از هر گونه نقطه ی سیاه و عیب و عار جامعه و دنیای خویش، سخت به دور و پاک و پاکیزه است... او در جایگاهی است که شاهان و سران عرب، دلاوران قریش و بزرگان بنی هاشم، زمام داران یمن و سردمداران طائف به خواستگاری او شتافتند و هر کدام بر آن شدند تا او را غرق در زر و زیور و پول و ثروت سازند، امّا او به هیچ یک، روی موافق نشان نداد؛ چرا که او خود را از اندیشه ها، پیشنهاد ها، رفتار و کردار آنان برتر و بالا تر می نگریست و کسی را از نظر رشد اندیشه و درستی عمل کرد و منش مترقی هم پایه و همو زن خود نمی یافت...

2. از حضرت صادق علیه السلام آورده اند که در مورد انگیزه ی آن بانوی معنویت و ایمان در پیوند با پیامبر فرمود:

ص: 153

﴿ وَ هِيَ سَيَّدَةٌ نِسَاءِ قُرَيش وَ قَدْ خَطَبَهَا كُلُّ صنديدٍ وَ رَئيسٍ قَدْ أَبَتْهُم فَزَوَّجَتْها نَفْسَها لِلذِى بَلَغَهَا مِنْ خَبَر مُجيراء...﴾ (1)

او همان بانوی نو گرا و بزرگی است که سالار بانوان قریش است. وی به خواستگاری زمام داران و ثروت مندان روزگار خویش، نه گفت؛ امّا خاطر کمال جویی و آینده نگریش، خود را به همسری پیامبر آزادی در آورد، چرا که پرتوی از نوید ها و بشارت های کتاب های آسمانی پیشین را از زبان دانایان و پارسایان روزگار خویش در وصف محمّد علیه السلام شنیده بود.

یکی از دانشمندان در این مورد می نویسد: گواه دیگر بر پیش گامی و پیش تازی خدیجه در ایمان بر تمام زنان جهان، همان سر گذشتِ آغاز حی و فرود قرآن است؛ چرا که وقتی پیامبر پس از فرود فرشته ی وحی و آوردن نخستین بارقه ی وحی بر آن حضرت، از کوه «حِراء» فرود آمد و آن رویداد شگفت را با آن یار همراه و مشاور خردمند و دل سوز در میان نهاد، او که آمادگی چنین روز هایی را داشت به صورت سر بسته و یا صریح و روشن مراتب ایمان خود را اعلام داشت و افزود که از دیر باز در انتظار چنین رویداد خجسته و روز جاودانه ای بودم، و در این مورد بسیار اندیشه و مطالعه کرده ام؛ «طالَ ما عَرَفْتُ ذلِك...» و از پی آن، با همه ی وجود به یکتایی خدا و رسالت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم ایمان آورد؛«آمَنْتُ وَ صَدَّقْتُ وَ رَضِيتُ وَ سَلَّمْتُ.» (2)

ص: 154

افزون بر این، آن بانوی نو اندیش و ژرف نگر روشن ساخت که او از پیشوایان مذهبی آیین موسی و مسیح، دانایان عرب و آگاهان به آیین توحید گرای ابراهیم، خبر های بسیاری در مورد تحولات آینده و ظهور آخرین پیامبر خدا از کنار کهن ترین معبد توحید و تقوا و نشانه های آخرین سفیر خدا را شنیده است، و همین اخبار و صداقت و درست اندیشی آن دخت کمال و درایت بود که با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم گردید.

حدیث نگار نام دار، «اربلی» می نویسد: خدیجه به راستی بانویی خردمند و خرد ورز و بسیار پر شرافت بود. او در روزگار خویش از نظر ریشه و تبار از بهترین های «قریش» بود و از نظر شرافت و شکوه، پر شکوه ترین آنان، و از نظر ثروت و امکانات، ثروتمند ترین آنان به شمار می آمد. بسیاری از چهره های سر شناس عرب و عجم برای پیوند با او سخت می کوشیدند و خواستگار بی قرار او بودند، امّا او به آنان پاسخ منفی داد و در همان حال، خود با هوش مندی و آینده نگری عجیبی به خواستگاری پیامبر رفت و با درایت و نجابت انگیزه های انسانی و معنوی خویش را برای این پیشگامی عجیب بیان نمود و گفت: من به خاطر خویشاوندی و هم فکری و به دلیل شرافت ،امانت، راستی و منش شایسته ات دل در گرو مهر تو دارم و بر آن هستم که اگر بپذیری با تو پیمان زندگی مشترک امضا کنم.

﴿ وَ كَانَتْ خَدِيجَةُ اِمْرَأَةٌ حَازِمَةٌ نَبِيلَةٌ شَرِيفَةٌ ، وَ هِيَ يَوْمَئِذٍ أَوْسَطُ قُرَيش نَسَباً، وَ أَعْظَمُهُم شَرَفاً، وَ اَكْثَرُهُمْ مَالاً ، وَ كُلِّ قَوْمِها قَدْ كَانَ حَرِيصاً عَلى

ص: 155

تَزْوِيجِهَا ، فَأَبَتْ وَ عَرَضَتْ نَفْسَها عَلى النَّبِيِّ وَ قَالَتْ : يَا بْنَ عَمٍّ! اِنِّی رَغِبْتُ فِيكَ لِقِرَابَتِكَ مِنِّى وَ شَرَفِكَ مِنْ قَوْمِكَ وَ أَمَانَتِكَ عِنْدَهُمْ وَ صِدْقِ حَدِيْتِكَ وَ حُسْنِ خُلْقِكَ...﴾ (1)

با این بیان انگیزه ی دخت خردمند حجاز برای پیوند با والا ترین جوان روز گاران، انگیزه های معنوی و انسانی و ماندگار و ترقی خواهانه بود، نه احساسی و مادی و زود گذر؛ اینک برخی از قرائن و شواهد این دیدگاه:

او دعوت به هم کاری کرد، و با دادن سرمایه و امکانات، او را به تجارت خارجی و حرکت با کاروان تجارتی خویش به سوی شام ترغیب نمود. آن گاه با درایت و هوشمندی خویش، غلام امانت دار و درست اندیش و زیرک خود (میسره) را با او همراه ساخت، و به صورت محرمانه از او خواست تا بینش و اندیشه، منطق و گفتمان و خرد و عملکرد محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را به طور دقیق در نظر گیرد و پس از سنجش و ارزیابی، همه را به او گزارش نماید.

این سفر و خاطرات آن و گزارش جامع و جالبی که خدیجه از شکوه و کرامت و منش محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم دریافت داشت، (1) و موفقیت هایی که در آن سفر نصیب کاروان تجارتی او گردید و...، سر آغاز این علاقه و جرقّه ی این دل دادگی و شیفتگی شد؛ (2) به گونه ای که دخت هوشمند حجاز پس از شنیدن گزارش مفصّلی از امانت، درایت، کرامت و معنویت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم،

ص: 157

شور و شوق ویژه ای در خود احساس نمود و به گزارش گر گفت: تو با این گزارش جالب، مهر و علاقه ی مرا نسبت به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم چندین و چند برابر نمودی، آن گاه او و همسرش را به پاداش این کار آزاد نمود، و دویست درهم زر و دو مرکب و لباس هایی گران بها به او بخشید.

خدیجه علیها السلام از پی این گزارش دقیق و دل نشین، با عموی دانشمندش (ورقه) در مورد آن، به مشورت و رایزنی پرداخت و او گفت: به باور من صاحب این منش و این کرامات از خوب ترین های روی زمین، و آخرین پیامبر خدا خواهد بود. (1)

پس از بیان این نوید، بدان جهت که خدیجه خردمند ترین و ثروتمند ترین و پاک منش ترین دخت حجاز بود، گاه و بیگاه به او می گفت: امیدوارم روزی فرا رسد که تو با شریف ترین و ارجمند ترین جوان روی زمین پیمان زندگی مشترک ببندی.

انجامید - آورده اند که: روزی آن دخت جمال و کمال در سرای خویش در حلقه ی کار گزاران و خدمت کارانش در نهایت شکوه و عظمت نشسته بود و یکی از عالمان و زاهدان درست کار مذهب یهود در حضورش بود، و از موسی و مفاهیم و معارف دین و آیین او و نیز روند تاریخ و آینده ی جهان و تحولات پیش رو، با الهام از بشارت هایی که موسی در مورد آخرین پیام آور بزرگ خدا و نشانه هایی که او در این مورد داده بود، برای خدیجه سخن می گفت، که در این هنگام محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم از برابر سرای پر شکوه خدیجه-که مشرف به راه بود - عبور نمود.

چشم آن عالم و پارسای یهودی به آن حضرت افتاد، و بی درنگ از خدیجه تقاضا نمود که با گسیل فرستاده ای، آن جوان را به حضورش دعوت کنند!

خدیجه علیها السلام یکی از خدمت گزاران را نزد محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم گسیل داشت و او را به آن محفل مذهبی و فرهنگی دعوت نمود.

هنگامی که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم وارد سرای خدیجه شد، عالم یهودی -که محو شکوه و معنویت او شده بود- از نامش پرسید؟ آن گاه پس از آگاهی از نام و نشان و تبار و ریشه اش، با نهایت ادب و فروتنی از او خواست تا لباس خویش را از روی سینه و قلب مبارک خویش کنار زند تا او سینه و شانه های او را معاینه کند! آن جوان شکوه بار پذیرفت و چنین کرد، و پارسای یهود با نگرش بر سینه ی او، نشان بشارت ها و وصف هایی را که در آیین موسی و مسیح در وصف آخرین پیام آور خدا دریافته بود، نگریست و حقیقت را شناخت، و به آرامی و متانت گفت: آری، به خدای

ص: 160

سوگند که یافتم، این همان انسان والاست و این نیز نشان رسالت و نبوّت بر سینه ی اوست! آری، او آخرین پیام آور خدا و آخرین راهنمای انسان ها و تاریخ ساز است و دیری نخواهد پایید که پیش بینی و آینده نگریم با فرود وحی و جبرئیل بر او تحقق خواهد یافت.

خدیجه علیها السلام گفت: از کجا می گویی که او به چنین مقام والایی اوج می گیرد؟

او پاسخ داد: من نشانه های آخرین پیام آور خدا را در «تورات» خوانده ام و به یاد دارم که از نشانه های او این است که در کودکی پدر و مادر او، جهان را بدرود می گویند و او در حمایت نیای خویش و عمویش بزرگ می شود، آن گاه با زنی از «قریش»- که سالار زنان است - پیمان زندگی مشترک می بندد.

سپس عالم یهودی به خدیجه اشاره نمود و گفت: سعادت مند آن کسی است که به همسری و هم دمی و هم راهی او در این راه مفتخر گردد. (1)

سر انجام پس این مراحل بود که خدیجه با درایت و شجاعت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را به دیدار دعوت نمود و خود - که دختری کمال جو و نو اندیش و بزرگ منش و صاحب ثروت و امکانات و از اعتماد به نفس بالایی بر خودار بود - با دقّت و سنجیدگی کامل، آمادگی خویش را برای امضای پیمان زندگی مشترک با آن حضرت، به صورت جالبی به وسیله ی یکی از مشاورانش به آگاهی او رساند. (2)

ص: 161

یکی از اندیش مندان در این مورد می نویسد: خدیجه علیها السلام ملکه ی قریش و بانوی بانوان عرب، زنی بود بسیار خردمند و عاقل، متقی و پرهیز کار، مدیر و پر تجربه، مردم شناس و آینده نگر و دارای ثروتی کلان بود. وقتی ثروت و تقوی، عقل و تدبیر، حسن سلوک و پختگی با هم گرد آیند، بالا ترین مقام اجتماعی را برای دارنده فراهم می سازند.

خدیجه نه تنها بانوی بانوان قریش بود، که ملکه ی جهان عرب به شمار می آمد؛ آن هم بدون آن که سپاهی داشته باشد و از ارتشی بر خوردار گردد.

قدرت این بانو، عقل و خردمندی و تقوا و آینده نگری و منش مترقی او بود.

او از بینش معنوی برخودار بود و دریچه ای از غیب و جهان دیگر بر او گشوده بود، که پیامبری از نسل «عبد المطلب» به وجود خواهد آمد؛ پیامبری که برترین پیامبران می باشد و او کسی جز محمّد علیه السلام امین نیست... خدیجه علیها السلام خواستگارانی بسیار داشت، اما به سینه ی همه ی آن ها دست رد زده بود و به یک نقطه نظر داشت، و او امین قریش بود. خدیجه از رازی که در امین قریش نهفته بود، آگاه بود و او را خوب می شناخت. خاندانش را خوب می شناخت، نژاد و تبارش را خوب می شناخت. آرزو مند بود که در زیر سایه اش قرار گیرد و خوشه چین خرمن فيض او گردد و سعادت جاودانی نصیبش شود. (1)

ص: 162

پاره ای در ازدواج و تشکیل خانواده، آمیزش دو جان و دو روح را می جویند، و برخی نیز آن را طرحی در آفرینش زن و مرد، که بدون اقدام شایسته و بایسته ی آن، نه نجات از طوفان ها و کوران ها و هیجانات و کشش های درونی آسان است، و نه رسیدن به آرامش و امنیت درونی و سلامت روانی. نه صفا و صمیمیت و تعاون و زدوده شدن زنگار های پریشانی و غبار های غم بار تنهایی ممکن است، و نه پاسخی برای عشق به بقا و ادامه ی وجود خود در چهره ی نسل خویش و رسیدن به افتخار پدری و مادری. نه پاسخ برای انگیزه ی زیبا پسندی و هنر دوستی و هنر جویی میسر است و نه تبادل امواج مهر و محبت و عشق و صفا و سیراب گردیدن از این جام حیات بخش زندگی.

از دیدگاه خردمندان و معنویت خواهان، ازدواج پاسخی است به نیاز های روانی و عاطفی و روحی انسان.

قرآن می فرماید:

﴿ وَ مِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ*﴾ (1)

و از نشانه های او و قدرت و دانش وصف نا پذیرش این است که از خودتان همسرانی برای شما آفرید تا به آنان روی آورید و در زندگی مشترک با آنان آرامش یابید؛ و میان شما و آنان دوستی و مهری ژرف و وصف نا پذیر قرار داد؛ به راستی که در این تدبیر ظریف و حکیمانه برای

ص: 164

مردمی که می اندیشند، نشانه هایی از وجود یکتا آفریدگار هستی و حکمت و دانش اوست.

و هم دمی آن ارزش های والا و آن ویژگی های انسانی، خود پیشگام گردید و خود پیشنهاد ازدواج به سمبل راستی و جوان مردی را داد و پس از فراز و نشیب هایی، سر انجام همای سعادت و نیک بختی بر سرش سایه افکند و دست تقدیر او را به سایه سار سر چشمه ی ارزش ها و والایی ها اوج داد.

سر انجام دخت خردمند حجاز برای آغاز زندگی مشترک همتای ارجمندش را به خانه ی خویش دعوت نمود و محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز آن دعوت آکنده از صفا و معنویت را ارج نهاد و به سرای مشترک گام نهاد، و بدین سان خدیجه علیها السلام به اوج نیک بختی پر کشید؛ چرا که پس از دورانی پر بار از تلاش و کوشش شرافت مندانه، اینک با آغاز زندگی مشترک، هم نشین والا ترین جوان روزگاران شده است.

می نشست و در همه کار ها با او دوستانه و قهرمانانه هم کاری می نمود.

راستی اگر زندگی خانوادگی بر اساس هماهنگی در اندیشه و هدف و هم گرایی در آرمان و ادب پی ریزی گردد، و در کران تا کران آن، مهر و عشق، رعایت حقوق متقابل و ارزش های دل انگیز اخلاقی و حق شناسی و كم توقعی حاکم باشد، چه قدر دوست داشتنی و سعادت مندانه خواهد بود! و به راستی که زندگی مشترک آن دو گوهر گران مایه ی جهان هستی چنین بود.

این واقعیّت هیچ جای شگفتی ندارد، چرا که بانوی خردمند حجاز اگر نه به طور کامل، به اجمال از اندیشه و منش والا و موقعیت شکوه بار همتای گران قدرش در بارگاه خدا، و آینده ی درخشان و پرستاره ی او آگاه بود؛ به همین دلیل بسان یک زن نو اندیش و سرشار از ادب، بلکه بهتر و بیش تر از آن، او را احترام می نمود و در برابر او سرا پا گوش و هوش و عشق و انتخاب و حق شناسی بود، و می کوشید تا نسبت به او آن گونه که شایسته است قدر شناس باشد.

خدیجه، محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلم را نه تنها زیبا ترین که خردمند ترین، توانا ترین، گرامی ترین، عزیز ترین، پاک ترین، امانت دار ترین، پروا پیشه ترین، با معنویت ترین و آراسته ترین انسان ها می نگریست و می دید و آینده اش را درخشان و فروزان ارزیابی می نمود و به همین جهت هم آن گونه که شایسته و بایسته بود، حرمت او را پاس می داشت.

از سوی دیگر، محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز به بانوی خردمند حجاز همین گونه

ص: 167

عشق می ورزید و احترام می کرد؛ احترامی شایسته و بایسته و وصف نا پذیر.

این تکریم و حق شناسی نه تنها به دلیل این بود که او همتای با درایت و با معنویت و هوشمند و نو اندیش و پاک منش زندگی اش بود، بلکه بدان سبب بود که او را سالار دختران و زنان می دید، و مام نسل ماندگارش، و فرهنگی از فضیلت ها، و مجموعه ای از عظمت ها و تبلوری از ارزش ها و والایی ها یافته بود. ارزش هایی که اگر تنها یکی از آن ها در بانویی وجود داشته باشد، در خور قدر شناسی خواهد بود.

با این نگرش، چگونه بانویی با آن همه امتیازات و ویژگی های اخلاقی و انسانی- که او را در روزگارش بی نظیر ساخته است - برای گوهر شناسی چون محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم عزیز نباشد؟

بانویی با آن نسب رفیع، با آن معنویت و آزادگی، با آن جمال و کمال، با آن خرد شکوفا و شعور بزرگ، با آن دانش و پروا، بینش و نو اندیشی، نو گرایی و آزادی خواهی، عدالت طلبی و ستم ستیزی، پاک روشی و پاک منشی، وفا و صفا، امانت و راستی، سخاوت و بلند نظری، و ده ها امتیاز دیگری که سخن گفتن از آن ها کار ساده ای نیست! ﴿ أَرْبَعُ نِسْوَةٍ سَيِّدَاتُ عَالَهُنَّ : مَرْيَمُ بِنْتُ عِمْرانَ، وَ آسِيَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، وَ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِد...﴾ (1)

چهار بانوی بزرگ و کمال جو، سالار زنان جهان خود هستند: مریم،

ص: 168

دختر عمران؛ آسیه دختر مزاحم؛ خدیجه، دختر خویلد...

از آن سمبل معنویت و اخلاق آورده اند که در برابر تلاش بی جای برخی که می کوشیدند تا موقعیت والا و جایگاه بی بدیل خدیجه را در گستره ی قلب نازنین محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم تسخیر کنند، پس از پند و اندرز ها و ظرافت های تربیتی و اخلاقی بسیار، سر انجام با صراحت و ظرافت، روشن گری فرمود که کار عشق آن بانوی کمال، خدایی و آسمانی است و نه زمینی.

یکی از دانشمندان اهل سنّت آورده است که عایشه می گفت: به هیچ کدام از زنان پیامبر بسان خدیجه اش، با این وصف که او را ندیده بودم، دست خوش حسادت نشدم؛ چرا که او گستره ی حساسی از قلب آن حضرت را به خود اختصاص داده بود؛ به گونه ای که پیامبر نه تنها خدیجه، که هر کس و هر چه را که از او نشان داشت به چشم دیگری می نگریست.

او هر گاه گوسفندی ذبح می کرد، نخست سهم دوستان خدیجه را می فرستاد. یک بار به این کارش اعتراض نمودم که: چه قدر از شکوه و عظمت خدیجه می گویی؟!

آن حضرت فرمود: خدا عشق او را رزق و روزیم ساخته: ﴿ اِنّی رُزِقْتُ حُبَّها.﴾ (1)

و نیز به عایشه روشن ساخت که نه تنها خود خدیجه و منش مترقی

ص: 169

او، که دوستان او را نیز دوست می دارد! ﴿ إِنِّي لَأُحِبُّ حَبِيْبَها؛﴾ (1)

و باز آورده اند که در مورد عمق مهر و صفایش نسبت به آن دخت جمال و جلال می فرمود: من در زندگی مشترک، به خاطر بینش و منش مترقی خدیجه و جمال و کمالش به او عشق می ورزیدم، به همین جهت از بارگاه خدا خواستم که در سرای جاودانه نیز ما را هم راه و هم نشین سازد:

﴿... و كُنتُ لا عاشِقاً فَسَأَلْتُ اللّه أَنْ يَجْمَعَ بَيني وَ بَيْنَها...﴾ (2)

اینک با عنایت به نکاتی که گذشت می توان آن فضای عطر آگین خانوادگی و آن جوّ پر معنویّت و صفا را-که آن دو همسر آگاه و نیک بخت در آن فضا، زندگی مشترک را آغاز نمودند - درک کرد. می توان پرتویی از واقعیت زندگی دوست داشتنی و سعادت مندانه ای را دریافت که نه رخداد های تکان دهنده، توان پریشان ساختن آن را داشت، و نه فراز و نشیب های روزگار؛ چرا که بر آن زندگی شکوه بار، هماره نسیم روح بخش محبت و هم کاری متقابل، در آن توفان بی مهری ها و برتری جویی های زمانه می وزید و عواطف پاک انسانی با زیبایی های حیرت انگیزش کران تا کران آن را زینت می داد و آراسته تر می ساخت. (3)

ص: 170

آری، خدیجه ی 25 سال با پیامبرِ آزادی، همدم و همراه و هم فکر و هم رزم و هم دل و هم سنگر بود و با آن حضرت زندگی مشترک داشت، امّا چگونه؟

او همان گونه که پیش گامی وصف نا پذیرش در ازدواج با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم همه را شگفت زده نمود، در زندگی درخشان و اخلاق والا و رفتار خیره کننده اش در زندگی مشترک نیز همه را بهت زده نمود.

او در اوج ثروت و عزّت، شکوه و شهرت و جمال و کمال با زندگی جدید در راه فروتنی و خضوع گام سپرد.

او که زر داران و زور داران و بزرگان و امیران را به هیچ انگاشت و به دعوت و اصرار آنان به ازدواج، پاسخ منفی داد، در برابر شکوه معنوی محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم خود را نه یار هم راه و همدم و هم پای او، که از فرط فروتنی و

ص: 171

ادب در برابر پروا و امانت و تجسّم زنده ی آن، کنیز و خدمت گزار او خواند.

گردید، و نمونه ی کامل یک همسر فداکار و ایثارگر شد.

آن بانوی جمال و کمال در روز های آرامش و آسایش، نزدیک ترین همدم پیامبر بود، و در دوران دشواری و سختی و در گیر و دار مشکلات شکننده ی زندگی فردی و اجتماعی و رسالت پیامبر شکیبا ترین و پر تحمل ترین مدد کار و در همه ی رویداد های سخت و مصیبت های پی در پی، شیر دل ترین و فرزانه ترین پشتیبان و هم فکر و هم راه آن حضرت بود.

«علّامه ی مجلسی» می نویسد: خدیجه علیها السلام نخستین کسی بود که به خدا و پیامبرش ایمان آورد، و قرآن و برنامه های آن را، به عنوان وحی و پیام خدا گواهی نمود، با همه ی وجود و توان بار گران وزارت و هم کاری پیامبر را در راه حق و عدالت به دوش کشید، و بدین وسیله خدای توانا، کار سِتُرگ و بار گران رسالت را با هم اندیشی و هم گرایی و هم کاری شجاعانه ی خدیجه بر پیامبرش آسان ساخت.

آن حضرت تا آخرین روز های زندگی خدیجه او را یاری غم خوار، هم کاری چاره ساز و سنگ صبوری گره گشا و آرامش بخش دل خویش می دید. هر سخن گزنده و موضع گیری زننده و جسارت و اهانت و دروغ انگاری را -که در راه رساندن پیام خدا از تاریک فکران و خود کامگان می شنید و دل نازنین اش از اندوه آکنده می شد - با شریک دغدغه هایش، خدیجه در میان می نهاد و با او به بیان درد می نشست، و خدا به وسیله ی سخن و تدبیر حکیمانه ی آن شیر زن، درد و اندوه را از گستره ی دل پیامبرش می زدود؛ چرا که آن یار بزرگ منش هنگامی که پیامبر را گرفته و

ص: 173

در فشار مشکلات می دید، با زبان و عمل او را به استواری و مقاومت بر می انگیخت، و با هم دردی و هم زبانی، از فشار ها می کاست و با آسان شمردن کار سِتُرگ هدایت و ارشاد جامعه و ایجاد دگرگونی مطلوب در اندیشه ها و عواطف، چشم انداز موفقیت را نزدیک می ساخت؛

﴿ كانَتْ خَدِيجَةُ اَوَّلَ مَنْ آمَنَ باللّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ صَدَّقَتْ بِما جَاءَ مِنَ اللّه، وَ وَازَرَتْهُ عَلى أَمْرِهِ، فَخَفَّفَ اللّه بِذلكَ عَنْ رَسُول اللّهِ...﴾ (1)

او شریک دغدغه های پیامبر، هم راز و هم دل او، نگهبان جان گرامی او از شرارت دژ خیمان، حمایت گر پر شور و آگاه او، وزیر توانا و کار آمد او از زنان، و مشاور خردمند او بود، (2) ، و در همه ی صحنه های پر خطر و سر نوشت ساز، هم چون: اعلام بعثت و دعوت در آن فضای آکنده از تعصّب و تاریک اندیشی، در اقامه ی نماز و فرهنگ آن، در دعوت بستگان و نزدیکان، (3) در بیعت با خدا و دین و آیین و پیامبر او تا پای

ص: 174

ص: 175

جان، در تحمل گرسنگی و گرما و سرما و تبعید گاه و... همیشه و همه جا در کنار او بود!!

آن بانوی آزاد منش و آزادی خواه در دشواری ها و فشار ها و مشکلاتی که در سال های پس از انگیزش محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم به رسالت و پس از اعلام دعوت آسمانی او و فرود آیات و آن گاه نفی پرستش های ذلت بار و روابط ظالمانه ی بیداد گران حاکم با توده های در بند، برای پیامبر و مردم حق طلب و آزادی خواه از سوی محافظه کاران و مخالفان آزادی و ایمان رخ گشود، نه تنها یار و یاور پیامبر و موجب آرامش خاطر آن پیشوای

ص: 176

عدالت بود، بلکه بسان مادری پر مهر و خردمند برای تمام مسلمان ها نیز مایه ی امید و پشت گرمی و قوّت قلب و پناه و پشتیبان به شمار می رفت، و با شکیبایی قهرمانانه، تحمل و مدارای شگفت انگیز و پایداری شگرف و مقاومت کوه آسایش، سر مشق همه ی کمال جویان و آزادی خواهان و توحید گرایان بود.

افزون بر این هم فکری و هم راهی در راه رساندن پیام خدا و شرکت در کار انگیزش جامعه به سوی تحول مطلوب و محبوب، آن بانوی خرد و درایت به جهاد مالی شگرفی همت گماشت، به گونه ای که هرگز از بخشش ثروت فراوان خویش در راه هدف های والای پیامبر و گسترش اندیشه ی مترقی و نجات بخش اسلام و دستگیری از نو اندیشان محروم و مظلوم دریغ نورزید.

او با آن قدرت و امکانات گسترده، با آن شهرت و مقام احترام انگیز و با آن اعتبار و آوازه ی بلند می توانست بهترین زرق و برق زندگی را برای خویش به هم زند، و در کمال رفاه و آسایش به سر برد، و هماره در ناز و نعمت غرق گردد، با این وصف با بزرگ منشی تحسین بر انگیزی از تمامی مظاهر زیبای زندگی ظاهری و زود گذر عبور کرد و همه را در راه هدف های ماندگار به دور ریخت و به جای آن ها، تمام نا ملایمات و دشواری ها را به خاطر زندگی با پیامبر آزادی به جان پذیرفت.

او سال هایی طولانی شکنجه های جسمی و روحی دژخیمان تباهی و خشونت را -که بر همتای گران قدر زندگی اش به خاطر دعوت به توحید و تقوا و رعایت مقررات خدا و حقوق بشر، از سوی بیداد گران به

ص: 177

او روا می شد - تحمل نمود و هم راهی آن حضرت را به هیچ بهایی از دست نداد و شیر آسا با تهدید هایی که بر زندگی خانوادگی اش سایه افکنده بود، کنار آمد و با پذیرش تبعید و محاصره و تحمل گرسنگی روز های دشوار و بیداری شب های پر هراس و وحشت بار، در راه آرمان مشترک خویش با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم پای فشرد و بیدار و پر شور به جهاد سِتُرگ خویش ادامه داد تا هر روز گامی تازه در راه نیل به سوی هدف های بلند اسلام و تحقق برنامه های رشد بخش قرآن و رشد و پیشرفت انسان و آزادی او بردارد.

یکی از دانشمندان در نقش این بانوی آزادی و ایمان در یاری پیامبر می نویسد: پیامبر گرامی در راه اندیشاندن و بیداری مردم هر رویداد نا خوشایندی را که می دید، و هر سخن تند و خشونت باری را که می شنید و هر بیداد و فشاری که بر او وارد می شد و آن پیشوای بشر دوست را اندوهگین می ساخت، هنگام باز گشت به سرای خدیجه علیها السلام، همه را با آن یار مهربان و آن مشاور خردمند در میان می نهاد، و خدای توانا به وسیله ی آن بانوی کمال رنج ها و ناراحتی ها را از دل و جان پر معنویت پیامبرش می زدود.

شگفت این جاست که خدیجه هماره همتای زندگی خود را به پایداری و مقاومت فرا می خواند و با مهر و درایت وصف نا پذیری درد ها و رنج های اجتماعی او را بر طرف می ساخت و به یاری خدا به او آرامش خاطر و انرژی و انگیزه ی تازه می بخشید. نقش خدیجه در همراهی و هم فکری و پشتیبانی پیامبر و مردم آزادی خواه از آغازین روز های بعثت

ص: 178

تا واپسین لحظه های زندگی پر برکت و تاریخ سازش به گونه ای بود که با رحلت جان سوز او، نه تنها پیامبر و علی علیه السلام و آن گاه مسلمانان، که دوست و دشمن نیز دریافتند که اسلام پشتیبانی پر اعتبار و پیامبر، یار و مشاور و وزیری پر مهر و توانمند و مردم مسلمان پناه گاهی استوار را از دست داده اند. (1)

و دیگری در این مورد از جمله می نویسد: خدیجه وزیر راستین اسلام و مشاور خردمند و شجاع پیامبر بود، و آن حضرت به یاری او و حمایت بی دریغ و شجاعانه اش بر انبوه مشکلات و موانع چیره می شد و با مهر و صفای وصف نا پذیر او، آرامش خاطر می یافت:

﴿ وَ كَانَتْ خَدِيجَةً وَزِيرَةً صِدْقٍ عَلَى الإسلام، وَ كَانَ رَسُولُ اللّهِ يَسْكُنُ اِلَيها.﴾ (2)

ص: 179

ص: 180

آری، جهان معاصر اینک پس از فراز و نشیب ها و زیان ها و قربانی های بسیار به این حقیقت ایمان آورده است، در حالی که این واقعیت ظریف و رشد بخش، از سپیده دم آفرینش مورد عنایت خدا بوده و پیامبران و پیشوایان آسمانی، هماره جامعه ها و تمدن ها را به این حقیقت ظریف توجّه داده و به زور مداران و خود کامگان هشدار داده اند. (1)

بر اساس همین واقعیت تاریخ ساز است که در نگرش اسلامی همه ی مسجد ها - به ویژه «مسجد الحرام» مورد کمال توجّه است، و برای حفظ حرمت آن، مقررات ویژه ای رسیده است؛ آداب و مقرّراتی که به موجب آن ها از ورود آلودگان به وبای شرک و میکرب انحطاط آفرین کفر و حق ستیزی به ساحت آن ها جلو گیری می شود؛ همان گونه که ورود در حالت نا پاکی به آن مراکز مقدس نیز، ممنوع شناخته شده است؛

﴿ في بُيُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُو و الأصالِ؛﴾ (2)

در خانه های پر شکوهی که خدا اجازه داده است که هماره بر افراشته باشند و قدر و منزلت آن ها اوج گیرد و نام با عظمت خدا در آن ها برده شده، و هر بامداد و شام گاه در آن ها او را ستایش کنند.

و نیز در راه حفظ صیانت و حرمت این مراکز مقدّس عبادی و فکری و معنوی است که آلوده ساختن آن ها تحریم می گردد، و از انجام کار هایی

ص: 182

که باعث اهانت و یا خدشه دار شدن حرمت آن هاست، نهی می شود و حرمت آن ها به ویژه «مسجد الحرام» تا جایی است که شکار پرندگان یا حیوانات در قلمرو آن - طبق شرایط فقهی - ناروا اعلام می گردد.

همین گونه به پاره ای از روز ها، شب ها، (1) و برخی پدیده ها، (2) حرمت ویژه ای در نظر گرفته شده است.

وَ سَيَّدَةِ النِّسوان اَوَّلُ مَنْ صَلَّى

مُهَذِّبَةٌ قَدْ طَيَّبَ اللّهُ خِيْمَها

مُبَارَكَةُ وَ اللّهِ سَاقَ لَهَا الْفَضْلاً

فَبِتُّ أقاسِي الهَمَّ و الثَّكلا... (1)

هان ای دو چشم من باران اشک از آسمان دیدگانم فرو بارید، خدا این باران اشک را در سوگ دو یار فداکار اسلام و قرآن و دو پشتیبان بی همانند پیامبرِ آزادی بر شما مبارک سازد؛ چرا که آن دو به راستی انسان های بی نظیری بودند.

هان ای دو چشم من! در سوگ غم بار سالار حجاز و فرزند سالار مکّه، جناب ابو طالب و نیز در رحلت جان سوز سالار زنان -که نخستین بانوی توحید گرا و پیشتاز ترین زن، در راه آزادی و معنویت بود، و با پیامبر خدا نماز می گزارد و به نیایش می نشست - باران اشک فرو بارید.

بر همان بانوی خود ساخته و پاک روش و پاک منشی که خدا خیمه و سرای او و گردا گردش را پاک و پاکیزه ساخته است.

بانوی پر برکتی که خدا او را به خاطر نو اندیشی و شایسته کرداریش به شاه راه فضیلت ها و والایی ها راه نموده است.

2. این خانه، پیش از فرود آیات در انگیزش مردم به انفاق و رسیدگی به محرومان و درماندگان جامعه و انجام کار های شایسته و بایسته، به دلیل آگاهی خدیجه علیها السلام با آموزه های پیامبران پیشین و

ص: 184

کتاب های آسمانی و با الهام از آن ها، در انفاق و رسیدگی به محرومان پیشگام بود.

3. این خانه ی پر معنویت، پیش از اسلام نیز این سعادت و لیاقت را داشت که کانون مهر و محبت به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم گردید، و با نهایت صفا و اخلاص آن حضرت را به زندگی مشترک و پیوند مبارک دعوت نمود و او نیز پس از خانه ی ابو طالب، آن جا را برای زندگی خانوادگی بر گزید.

4. آن سرای آزادی و آزادگی، پس از انگیزش محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم به پیامبری و اصلاح جامعه و آزادی و رستگاری بشر، به پناه گاه آن حضرت از گزند دژخیمان و تاریک اندیشان تبدیل شد و صاحب آن سرا، به آن بزرگ مرد آزادی و ایمان از شرارت استبداد و عوامل آن پناه داد و همه ی اعتبار و وجاهت و امکانات و نفوذ اخلاقی خود را برای تأمین سلامت و امنیت کسی که پناهش داده بود و در جهت حمایت از دعوت توحیدی و ستم ستیز او به کار گرفت، و گاه به هنگام یورش دژخیمان اختناق و اشرافیت محافظه کار و خود کامه به پیامبر آزادی، خود حراست و نگهبانی از جان گرامی آن حضرت را به عهده گرفت.

5. افزون بر این، آن سرای شکوه و معنویت مکان عروج پیامبر به سفر، یا سفر های معراج بود (1) ،و آن حضرت از آن جا به «مسجد الأقصى» برای عروج به آسمان ها و عالم بالا به پرواز در آمد و پس از باز گشت نیز فرودگاهش همان خانه بود. (2)

ص: 185

6. و نیز آن خانه در آغاز درخشش اسلام به سرای امید و پناه گاه مسلمانان تبدیل شد.

7. آن سرای راستی و رستگاری، ولادت گاه زهرا علیها السلام، مکان رشد و شکوفایی شخصیت پر معنویت آن دخت بهشت و سرای انس و الفت او با مام ارجمندش خدیجه علیها السلام و خانه ی خاطرات الهام بخش و رنج های دوران کودکی و خورد سالی اوست.

8. آن خانه ی مهر و محبت، نخستین آموزشگاه دوران خرد سالی و کودکی و اولین دانشگاه روزگار نوجوانی و جوانی علی علیه السلام و کانون رشد و تربیت اوست، که خود در خاطراتش از آن روزگار درخشان و به یاد ماندنی می فرماید:

﴿ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِي مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّه علیه و آله و سلم بِالقَرابَةِ القَرِيبَةِ وَ المَنزِلَةِ الْخَصِيصَةِ ... وَ لَقَدْ كُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتَّبَاعَ الْفَصِيلِ أَثَرَ أُمَّهِ، يَرْفَعُ لِي فِي كُلِّ يَوْمٍ مِنْ أَخْلَاقِهِ عَلَماً وَ يَأْمُرُنِي بِالاِقْتِدَاءِ بِهِ. وَ لَقَدْ كَانَ يُجَاوِرُ فِي كُلِّ سَنَةٍ بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ، وَ لَا يَرَاهُ غَيْرِي. وَ لَمْ يَجْمَعَ بَيْتُ وَاحِدٌ يَوْمَئِذٍ فِي الْإِسْلَام غَيْرَ رَسُولِ اللّهِ صلی اللّه علیه و آله و سلم وَ خَدِيجَةَ وَ أَنَا ثَالِتُهُما، أَرَى نُورَ الْوَحْيِ وَ الرِّسَالَةِ وَ أَثُمَّ رِيحَ النُّبُوَّةِ...﴾ (1)

شما موقعیت مرا نسبت به پیامبر خدا در خویشاوندی نزدیک و در مقام و منزلت ویژه ام می دانید، پیامبر مرا در کنار خویش می نشاند و در حالی که کودک بودم، مرا در آغوش مهرش می گرفت و در بستر محبت و

ص: 186

پدری خویش می خواباند...

آن حضرت هرگز در گفتار من دروغی نیافت و در کردارم، لغزش و اشتباهی ندید... من در زندگی، هماره با پیامبر بودم؛ درست بسان فرزندی که هماره به همراه مادر است. پیامبر هر روز نشانه ی تازه ای از اخلاق نيكو و منش والا را برایم آشکار می ساخت، و به من فرمان می داد تا به او اقتدا کنم.

آن حضرت چند ماه از سال را در غار «حِرا» می گذرانید، در آن جا تنها من او را می دیدم و کسی جز من او را نمی دید. در آن روز های تیره و تار، در هیچ خانه ای جز خانه ی پیامبر - که بزرگ بانوی آزادی و آزادگی، خدیجه هم در آن جا بود - اسلام و ایمان راه نیافته بود، و من در آن شرایط دشوار سوّمینِ آن دو انسان توحید گرا و بزرگ منش بودم که در راه تحول مطلوب و ساختن جامعه و دنیایی نو و آزاد و آباد در تلاش و تکاپو بودم.

و نیک می دانیم که خانه ی پیامبر در آن زمان، همان خانه ی پر برکت خدیجه علیها السلام بود.

9. از همه ی این ها برتر و بالا تر، آن خانه ی پر معنویت فرودگاه وحی و فرشته ی وحی و محل آمد و شد فرشتگان است، که گروه گروه به حضور پیامبر می آمدند و می رفتند.

10. آن سرای شکوه، در آغازین ماه ها و سال های بعثت - که شرک گرایان و محافظه کاران و مخالفان تحول و دگرگونی جامعه ابتدایی ترین حقوق پیامبر را بر نمی تافتند و بر آزادی و امنیت او یورش می بردند-

ص: 187

کانون امن و امان و پرستش گاه خلوت و آرام آن حضرت و خدیجه و علی علیه السلام برخی از پیشگامان دیگر بود.

11. آن خانه ی تاریخی و تاریخ ساز همان مکان مقدسی است که شب پر خطر و پر خاطره ی هجرت خاطره ی پیامبر، امیر مؤمنان جان را در طبق اخلاص نهاد و برای تضمین سلامت و امنیت پیامبرِ آزادی، بر بستر او خوابید و آن افتخار بزرگ و هماره برای او رقم خورد که:

﴿ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ اللّهُ رَءُوفٌ بالْعِبادِ*﴾ (1)

و برخی از مردم برای به دست آوردن خشنودی خدا جان خویش را فدا می کنند و می فروشند، و خدا بر این بندگان مهربان است.

12. و سر انجام این که خانه ی خدیجه علیها السلام همان خانه ی اسلام، سرای ایمان، مبدأ هجرت و همان خانه ای است که در آن شب پر مخاطره شاهد دغدغه ها و دلهره های فاطمه علیها السلام است، که از سویی در اندیشه ی دوری پدر و و سلامت و امنیت آن حضرت بود و از دگر سو در اندیشه ی سلامتی یار فداکار پدر، و از طرف دیگر هر لحظه در انتظار هجوم ناجوان مردانه ی تاریک اندیشان به خانه بود و در همان حال شاهد هیاهو و جنجال و بافته های شرک آمیز و کفر آلود آن تیره بختان بر ضدّ پدرش، پیامبرِ آزادی و عدالت؛ چرا که در آن شب تاریخی، فراتر از چهل تن از سفّاک ترین دژخیمان خشن و بی رحم شرک و استبداد، بر گرد خانه ی پیامبر حلقه

ص: 188

زده، و تصمیم داشتند تا با هجوم به موقع و برق آسا به اقامت گاه آن حضرت، او را با شمشیر های کینه و تعصّب از پا درآورند. در آن شب سخت، علی علیه السلام بر جایگاه پیامبر خوابید و پیشوای بزرگ اسلام پس از خروج موفقیت آمیز از حلقه ی محاصره ی دشمن تاریک فکر، به سوی غار «حرا» رفت تا از آن جا به سوی مدینه حرکت نماید، و دخت گران مایه اش فاطمه علیها السلام در این بحران پیچیده در آن خانه ی ایمان و عدالت ماند و خدا می داند که در آن شب سخت و به یاد ماندنی چه وحشت و دلهره ای بر وجود گران مایه اش سایه افکنده بود؟ چراکه او گر چه نوجوان بود، امّا از درایت و هوش سرشاری بهره ور بود.

او، هم آن موقعیّت حسّاس و پر خطر را به خوبی درک می کرد و هم از خشونت و سنگ دلی شرک گرایان کور دل و تاریک اندیشان اصلاح ستیز به خوبی آگاه بود، و به همین جهت بد ترین احتمالات در نظرش نزدیک ترین آن ها به شمار می رفت و خطرات سهمگین، هر لحظه در برابر چشمانش رژه می رفت.

13. و سر انجام این که این خانه ی مبارک همان فروزش گاه شکوه باری است که خورشید اسلام از آن جا فروغ افکنی خود را بر جهان افسرده و مرده و آکنده از جهل و عقب ماندگی آغاز نمود، و صد ها برنامه ی انسان پرور و نجات بخش و کار نیک و آثار شایسته و ماندگار از آن جا سامان داده شد، و یک تاریخ پر افتخار و پایان نا پذیر از خاطره ی الهام بخش و درس آزادگی و فداکاری بی دریغ و وصف نا پذیر به وسیله ی پیامبر، علی، خدیجه و فاطمه - که درود خدا و مردم

ص: 189

کمال جو بر آنان باد - از آن جا برای رستگاری انسان و رشد جامعه تاریخ بیان گردید و به تابلو رفت.

این نکات مهم و سرنوشت ساز در مورد این سرا، هر کدام نشان گر آن است که خدیجه و خانه ی او دارای چه شایستگی و برازندگی بوده است که این رویداد های بزرگ در آن جا روی داده است؛ چرا که بی هیچ تردیدی این رویداد های مقدس و آسمانی، در مکان پاک و پاکیزه و با معنویت رخ می گشایند، نه در جایی جز با این ویژگی ها؛ بر این باور، بسیار زیبنده است که مردم خدا جو و آزاد منش با درایت و پشت کار از عالمان و فرهیختگان و نیز زمامداران کشور های مسلمان نشین بخواهند تا با کسب موافقت و هم کاری دولت حجاز، این اقامت گاه پر معنویت را به طور دقیق بیابند، (1) و به گونه ای شایسته آن را بسازند، تا زائران خانه ی خدا در سفر حج و عمره، در آن جا نیز به پرستش خدا و نیایش با او بنشینند و ضمن زیارت خالصانه و متفکرانه ی آن سرای پر خاطره و الهام بخش، به نو اندیشی و آزادی خواهی خدیجه علیها السلام، به درایت و خرد بزرگ او، به دگر اندیشی و دگر زیستی و استقلال طلبی و آرمان جویی و هضم نشدنش در محیط و جامعه ی ظالم و عقب

مانده، به پیشتازیش در اسلام و ایمان، به پیشگامی اش در بیعت و حمایت از دعوت آسمانی و بشر دوستانه ی پیامبر، به جهاد دلیرانه، همت بلند، فداکاری عجیب، شکیب قهرمانانه، ایثار و پایداری آن زن تاریخ ساز بیندیشند و ضمن

ص: 190

بزرگ داشت او، بنگرند که چگونه باید خود و دنیای خود را بشناسند و دریابند و با کدامین سبک بسازند؟

از امام باقر علیه السلام آورده اند که: به هنگام فرا رسیدن لحظه ی سفر وصف نا پذیر معراج، فرشته ی وحی آن مرکب ویژه را به در سرای خدیجه آورد ... و پیامبر پس از نشستن بر آن به سوی قدس شریف رفت و در آن جا پیامبران خدا- که ابراهیم پیشا پیش آنان بود - به پیشواز آن حضرت آمدند و با اذان فرشته ی وحی، همگی بر پیامبر اقتدا نمودند و نماز خواندند...

﴿ اِنَّ رَسُولَ اللّهِ لَمّا أُسرِىَ بِهَ نَزَلَ جبرَئيلُ بِالبُراقِ... عَلى بابِ خَدِيجة...﴾ (1)

مرحوم شیخ انصاری در مورد سرای با معنویت خدیجه علیها السلام می نویسد:

﴿ و مَسْتَحَبُ فِي مَكّة التشرِفُ فِي مَنزلِ خَديجة؛﴾ (2)

و از کار های پسندیده در مراسم حج و تشرّف به مکه، دیدار از خانه ی پر خاطره ی خدیجه و زیارت آن است.

«ابن بطوطة» می نویسد:

﴿ وَ مِنَ المَشاهدِ المقدّسةِ بمَقرَبَةٍ مِنَ المَسجدِ الْحَرامِ قُبّةُ الوحیِ وَ هِیَ فیِ

ص: 191

دارِ خديجة أمّ المؤمنين... ﴾ (1)

و از جمله ی مکان های مقدّس در مکه و در نزدیکی خانه ی خدا، فرودگاه وحی است که در سرای پر معنویت خدیجه، مام ارجمند توحید گرایان قرار دارد.

ص: 192

مقام پر شکوه برگزیده شدن و درخشیدن، در کنار دختران و زنان بزرگی، چون: مریم، آسیه و فاطمه علیها السلام،

خرد و هوش سرشار،

پاک روشی و پاک منشی،

نو اندیشی و نو گرایی،

پیشتازی در اسلام،

پیشگامی در ایمان به خدا و پیامبر،

سبقت در تصدیق وحی و گواهی قرآن و برنامه های آسمانی،

یاری و همراهی و حمایت بی دریغ از حق و عدالت،

مقام مشاورت پیامبر،

افتخار معاونت آن حضرت،

موقعیت وزارت اسلام و پیامبر،

دمیدن روح استواری و تزلزل نا پذیری و پایداری بر اراده ی آهنین پیامبر و نو اندیشان و آزادی خواهان مسلمان،

سهل و آسان سازی و سبک انگاری و ممکن جلوه دادن حلّ مشکلات و رفع موانع در راه موفقیت برای پیامبر،

گره گشایی خدا از کار پیامبر و اندوه زدایی از گستره ی قلب و چهره ی پر فروغ آن حضرت و آرامش بخشیدن به دل رنجیده و نگران و پر دغدغه ی او به وسیله ی خدیجه علیها السلام ... تا در کار سِترگ دریافت پیام خدا و بیان درست زبانی و عملی آن به عصر ها و نسل ها، و در برابر آن همه تاریک اندیشی، خود کامگی، دد منشی و انواع و اقسام کار شکنی و

ص: 194

شیطنت و بحران سازی و گم راه گری، پر انگیزه و پر شور و استوار و بر افراشته قامت بر افرازد و پیش تازد.

این ها مهم ترین امتیازات آن بانوی بزرگ است که در این فرصت با یک نگاه به برخی از آن ها می گذریم:

چهار زن نو اندیش و ستم ستیز، در زندگی خویش به گونه ای با درایت و معنویت و شهامت و آزاد منشی زیستند، که سالار زنان روزگار خویش شناخته شدند: مریم ،آسیه، خدیجه و فاطمه.

و نیز از برگزیده شدن او از سوی خدا، به عنوان بانوی نمونه و سمبل درخشان زن کمال جو و مترقی در کنار زنان تاریخ ساز و نو پردازی چون: مریم و فاطمه خبر فاطمه خبر داد و فرمود:

﴿ إنَّ اللَّهَ اختارَ مِنَ النِّساءِ أَرْبَع : مَرْيَمَ وَ آسِيَةً وَ خَدِيجَةَ وَ فَاطِمَةَ؛﴾ (1)

«خدای فرزانه از میان زنان نو اندیش و تاریخ ساز، چهار زن را برگزید؛ اینان عبارتند از: مریم، آسیه ، خدیجه و فاطمه .»

من تنها به انجام دستور می اندیشم و بس؛ از این رو این دوری گزیدن را جز به نیکی و خیر مپندار، چرا که خداوند هر روز چندین مرتبه به وجود شایسته ی تو بر فرشتگان گران مایه اش مباهات می کند.

و نیز آورده اند که فرمود: فرشته ی وحی نزد من آمد و گفت: هان ای پیامبر خدا! این خدیجه است که بنده ی پر اخلاص بارگاه خداست. هنگامی که نزدت آمد سلام پرودگارت را به او برسان و به او مژده ده که در بهشت پر طراوت و زیبای خدا سرایی شکوه بار در درون گوهری بزرگ و ناب برای او آماده است؛ سرایی که هیچ رنج و نا آرامی در آن نخواهد بود؛

﴿ فَاقْرَ أَعَلَيْهَا السَّلَامَ مِن رَبِّها وَ مِنّى وَ بَشِّرها بِبَيْتٍ فِي الْجَنَّةِ مِن قَصَبِ لا صَخَبٌ وَلا نَصْبٌ.﴾ (1)

و سرزمین پاک و بارور، گل و گیاهش به خواست پروردگارش به آسانی بر می آید؛ و آن سرزمینی که نا پاک و شوره زار است، جز گیاه نا چیز و بی ارزش از آن نمی روید و بر نمی آید. ما آیات و نشانه های یکتایی و قدرت خود را این گونه برای گروهی که سپاس می دارند به صورت های گوناگون بیان می کنیم.

فرشته ی وحی به هنگام آوردن ارمغان آسمانی به پیشوای گران قدر توحید، در بیان این امتیاز دخت خردمند حجاز در نویدی امید بخش و زندگی ساز چنین گفت:

﴿ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَلَفَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ يَخْلُقَ مِنْ صُلْبِكَ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ ذريَّةٌ طّيبةٌ؛﴾ (1)

هان ای پیامبر! اینک پس از این برنامه ی چهل روزه و تناول این ارمغان بهشت، باید به سوی خانه بروید؛ چرا که خدا بر خود بایسته ساخته و سوگند یاد کرده است که امشب از شما و خدیجه نسل پاک و پاکیزه و ماندگاری پدید آورد.

و نیز پیامبر روزی به مناسبتی به آن بانوی ارجمند در قالب نویدی امید آفرین فرمود: «خدیجه»! مژده ات باد! خداوند این دختری را که خواهی آورد، مادر یازده تن از جانشینان من قرار داده است، که همه ی آنان، پس از من و پدرشان علی علیه السلام، یکی پس از دیگری خواهند آمد و

ص: 198

آموزگار دین و دفتر و راهنمایان جاودانه ی بشریت خواهند بود. (1)

و باز در شکوه و عظمت خدیجه، به دخت فرزانه اش فاطمه علیها السلام فرمود:

﴿ اِنَّ بَطْنَ أُمَّكِ كَانَ لِلإمامَةِ وِعاءً؛﴾ (2)

فاطمه جان! بر مادرت همین افتخار بس که وجود گران مایه اش به عنوان رویش گاه و ظرف این جهانی انوار امامت راستین، برگزیده شد.

و نیز آورده اند که: یکی از یاران امام صادق، از او پرسید: سرورم! ولادت فاطمه علیها السلام چگونه بود؟

او فرمود: هنگامی که خدیجه با پیامبر پیمان زندگی مشترک بست، زن های سر شناس و تاریک اندیش مکّه از آن بانوی نو گرا و حق طلب گسسته و دیگر، نه به خانه ی او می رفتند، و نه به او سلام می کردند، و نه اجازه می دادند تا زنی به دیدار او برود (3) ! با این اعتصاب تاریک فکران، هراس و اندوه سرا پای «خدیجه» را گرفت که مبادا خشک مغزان و آدم کشان به وسوسه و تحریک سردمداران استبداد و انحصار، در آن جو ارعاب و وحشت، به پیامبر آزادی و عدالت آسیبی برسانند.

در آن شرایط، هنگامی که «خدیجه» به فاطمه اش باردار شد، آن عزیز تر از جان، از تالار وجودش با او سخن می گفت، و او را آرامش

ص: 199

خاطر می بخشید، امّا «خدیجه» این رویداد شگفت آور را از پیامبر نهان می داشت!

﴿ كانَتْ فاطِمَةً تُحَدِّثُ فیِ بَطنِ اُمِّها، وَ لَمَا وُلِدَتْ وَقَعَتْ حينَ وَقَعَتْ عَلىَ الأَرْضِ ساجدَةً، رافِعَةٌ إِصْبَعَها.﴾ (1)

روزی آن حضرت وارد خانه گردید و شنید که «خدیجه» با کسی گفت و گو می کند.

پرسید با چه کسی سخن می گفتی؟

پاسخ داد: فرزندی که در تالار وجودم دارم، هم سخن و مونس تنهایی من است، و گاه و بیگاه با من سخن می گوید!

پیامبر فرمود: خدیجه! این فرشته وحی است، و به من خبر آورده است که آن کودک پر شکوه تو، دختر است و در آینده مام فرزندانی پاک و مبارک می باشد. خدا نسل مرا از او قرار خواهد داد و پس از فرود قرآن و وحی، از نسل او پیشوایانی را- که برگزیدگان بارگاه او در زمین هستند -بر خواهد گزید. (2)

و ریحانه ی سر فراز محمّد، فاطمه را- که هدیه ی گران بهای خدا، ارمغان جاودانه ی آسمان، نعمت بی کران جهان هستی، چشمه سار هماره جوشان، کوثر سعادت و نیک بختی، و منبع پایان نا پذیر خیر و برکت است، از راه او و به برکت وجود او به پیامبرش ارزانی می دارد.

پیامبر در برابر کوته بینانی که در اندیشه ی نا دیده گرفتن امتیازات خدیجه، این بانوی آزادی و معنویت بودند، از جمله فرمود:

﴿ وَ اللّهِ مَا أُخْلِفَ لِي خَيْراً مِنْهَا ، قَدْ آمَنَت بیِ إِذْ كَفَرَ النَّاسُ ، وَ صَدَّقَتْنِي إذْ كَذَّبَنِي النَّاسُ ، وَ وَاسَتْني بِمالها إذا حَرَمنى النَّاسُ ، وَ رَزَقَنِي اللّهُ اَولادَها...؛﴾ (1)

به خدای سوگند که هرگز یار و پشتیبان و همسری بهتر و برتر از «خدیجه» به من ارزانی نشد؛ چرا که او روزگاری که مردم تاریک اندیش به من کفر ورزیدند، به راه و رسم آسمانی من با آگاهی و ژرف نگری ایمان آورد، و هنگامی که مردم کج فکر مرا دورغ گو می شمردند ، رسالت و صداقت پیام مرا گواهی کرد، و آن گاه که مردم وا پس گرا مرا در محاصره و تنگنا قرار می دادند، او با درایت و بزرگ منشی، ثروت و امکانات هنگفت خویش را زیر پای من و در راه هدف های توحيدى من ریخت، و خدای فرزانه و حق شناس او را لایق مادری برترین دخت بهشت، فاطمه ام نگریست و فرزندان مرا از نسل او قرار داد.

ص: 201

یکی از خوبان در این مورد چه زیبا می سراید که:

یالَيْلَةٌ سَرَّ بِها مُحَمَّدٌ

إذْ وُلِدَتْ بِنْتُ النَّبِیِّ اَحمَدَ

ميلادُها سَرَّ قُلُوبَ الْبَشر

لِأَنَّها شَفيعَةٌ فىِ الَمحشَرِ

خَدِيجَةٌ بِمَكةَ مَلِيكَةٌ

كانَتْ عَلى الْعَرِيشِ وَالْاَ ريكَةِ

حَقَّتْ لَهَا لَوْ فَخَرَتْ مَدَى الزَّمَنِ

بِبِنْتِهَا أُمُّ الْحُسَينِ وَ الْحَسَن...

چه خوش آن شبی که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم در آن شادمان گردید! آن گاه که دخت ارجمندش با طلوع خویش، جهان را به نور وجودش نور باران ساخت.

ولادت او، دل انسان های ترقی خواه را شادمان ساخت، چرا که او شفاعت گر روز رستا خیز است.

خدیجه، ملکه ی حجاز و مکّه است، که اینک بر روی سریر نشسته است، و این حق اوست که هماره بر این دخت جمال و کمال - که مام ارجمند حسن و حسین علیهم السلام است - مباهات نماید... (1)

برای ارزانی داشتن برترین فرزند به او، برترین تدبیر و تفکر انگیز ترین برنامه ی معنوی را ارائه می کند تا نخستین سلول وجود و پایه و اساس شخصیّت فرزند جاودانه ی او پس از انجام یک برنامه ی وصف نا پذیر چهل روزه، از سوی برترین پدر و مادر گیتی، به صورت ارمغانی از بهشت به وسیله ی فرشته وحی فرود می آید؛ و این امتیاز دیگر آن مادر نمونه و سر فراز است.

پیامبر در این مورد می فرماید: مدتی پیش از بارداری خدیجه به فاطمه ام، روزی فرشته ی وحی فرود آمد و ضمن رساندن درود خدا، فرمان او را ابلاغ کرد که باید به دستور آفریدگارم، باید چهل شبانه روز از خانه و خدیجه دوری گزیده و به راز و نیاز با خدا و انجام وظایف خویش بکوشم.

این برنامه با عشق و مهری که میان پیامبر و خردمند ترین بانوی روزگارش حاکم بود، بر آن حضرت گران می نمود؛ امّا او چنین کرد.

و به خدیجه پیام داد که از این موضوع نگرانی به خود راه ندهد ؛ و او نیز به عبادت و پالایش جان و روشن گری و صیقل دادن روح و روان خویش به یاد خدا بپردازد؛ چرا که دوری گزیدن او به دستور خداست و خدای نیز به وجود بانویی چون خدیجه بر فرشتگان مباهات می کند.

پیامبر، آن مدّت را در خانه ی فاطمه «بنت اسد»، مادر امیر مؤمنان ، بود و خدیجه نیز دور از پیامبر و در آتش فراق او، سر بر آستان عبادت و بندگی خدا داشت. پس از چهل شبانه روز، فرشته ی وحی فرود آمد و پس از ابلاغ درود و سلام خدا بر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم از او خواست تا آماده ی

ص: 203

رسیدن ارمغان آسمانی پروردگارش باشد...

یکی از حدیث نگاران بزرگ در این مورد می نویسد: به باور نگارنده، هدف از آن برنامه ی معنوی و جدایی آن دو یار مهربان از هم، آن هم به مدت چهل شبانه روز، به خاطر آن بود که پیامبر و خدیجه برای دریافت ارمغان خدا -که دخت فرزانه ی آنان، فاطمه علیها السلام بود - هر چه بیش تر و برتر از نظر جسم و روح آماده شوند.

آن گاه می افزاید: این هدیه و ارمغان پر شکوه خدا نیز به آن پدر و ما در گران مایه، همان چیزی است که در زیارت نامه ی فاطمه علیها السلام آمده است:

﴿ وَ صَلَّ عَلَى الْبَتُولِ الطَّاهِرَةِ ... فَاطِمَةَ بنتِ رَسُولِكَ، وَ بِضْعَةٍ لَحْمِهِ، وَ صَمِيمِ قَلْبِهِ، وَ فَلْذَةِ كَبِدِهِ، وَ النُّخْبَةِ مِنْكَ لَهُ، وَ التَّحْفَةِ خَصَصْتَ بِهَا وَصِيَّهُ، وَ حَبيبَةِ المُصْطَفی...﴾ (1)

بار خدایا! درود هماره ات را بر بتول پاک و پاکیزه ... فاطمه علیها السلام، دخت سر افراز پیامبرت، پاره ی وجود او، آرامش بخش دل او، جگر گوشه ی او، و برگزیده ای از بارگاه تو- که به پیامبرت ارزانی داشتی - و ارمغان پر شکوهی که ویژه ی جانشین راستین او قرار دادی، و محبوبه ی مصطفی، همدم مرتضی، سالار بانوان گیتی، دریافت دارنده ی مژده به مادری امامان راستین، هم نشین پروا و پارسایی و سیب بهشت و ... بار خدایا درود هماره ات را بر او نثار فرما.

ص: 204

پاسخ داد: با کودکی که نور حضورش را در تالار وجودم احساس می کنم.

پیامبر به او این مژده را داد که:

﴿ أَبْشِرى يا خَدِيجَةُ هَذِهِ بِنتٌ جَعَلَها اللّهُ أَمّ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ خُلَفَايی يَخْرُجُونَ بَعْدِى وَ بَعْد أَبِيهِم؛﴾ (1)

خدیجه! تو را نوید باد که این کودک، دختر است و مام پر فضیلت یازده پیشوای نور که پس از من و پدرشان، یکی پس از دیگری جهان را به نور وجودشان نور باران خواهند ساخت، آنان هماره پرچم داران راستین شناخت و آگاهی، توحید و تقوا، عدالت و آزادی، برابری و برادری، صلح و بهروزی، سعادت و نیک بختی، و پاسدار راستین حریم دین خدا و حقوق و امنیّت و حرمت بندگان او خواهند بود. (2)

و نیز آورده اند که: هنگامی که کفر گرایان از پیامبر خواستند که ماه شکافته شود، «خدیجه» در حالی که به فاطمه اش باردار بود، گفت: نومید و سر افکنده باد آن که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را -که برترین پیامبر پروردگار من است - تکذیب نماید. درست در این هنگام بود که فاطمه علیها السلام از اعماق جان مادر ندا داد که: هان ای مادر! نگران مباش و نترس که خدا با پدر من است؛

﴿ فَنادَت فاطِمةُ مِن بَطنِها يا أُمَّاهُ ! لا تَحزَنى وَلَا تَرهَبى فَإِنَّ اللّهَ مَعَ أبی.﴾ (3)

ص: 207

و نیز روایت است که: روزی خدیجه، در حال نماز بود که در مورد رکعت های نماز به تردید افتاد؛ و پس از رکعت سوّم تصمیم گرفت سلام دهد و نماز را به پایان برد که به نا گاه ریحانه ی پیامبر از سازمان وجود مادر ندا داد که:

﴿ قُومى يا أُمَّاهُ فَإِنَّكِ فى الثَّالِثَةِ؛﴾ (1)

هان ای مادر! برخیز که تو در رکعت سوّم نماز هستی!

این انبوه فرشتگان آسمان ها و این همه حوریان بهشت، که همه به یاری تو آمده اند:﴿ فَلَمَّا أَرَادَتْ خَدِيجَةُ أَنْ تَضعَ ، بَعَثَتْ إِلَى نِساءِ قريش لِيَأْتِينَها ... فَلَمْ يَفْعَلْنَ ...﴾ (1)

یکی از حدیث نگاران نام دار در این مورد می نویسد: آن بانوی خرد و ایمان در آن شرایط دشوار و پر اختناق، دوران بارداری را سپری نمود، و با نزدیک شدن لحظات دشوار ولادت کودکش، به زنان قریش -که بر ضد او در اعتصاب بودند - پیام فرستاد تا بیایند و او را در ولادت فرزندش یاری رسانند، اما آن تاریک فکران پاسخ دادند که: تو در پیوندت با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم -که از ثروت و امکانات بی بهره است، و از اداب و رسوم ما بیگانه، و با نظام و آیین مان مخالف است - دیدگاه ما را نادیده گرفتی، به همین دلیل ما نیز نه به سرای تو پا خواهیم گذاشت و نه یاریت خواهیم کرد؛

﴿ اِنَّ خَدِيجَة لَمّا تَزَوَّجَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ هَجَرَتْهَا نِسْوَةٌ مَكَةٍ فَكُنَّ لَا يَدْخُلْنَ اِلَيْها وَ لا يُسَلِّمْنَ عَلَيْها...﴾ (2)

بانوی نو اندیش حجاز از واکنش آنان سخت آزرده خاطر شد، امّا درست در آن فشارِ بیداد و اندوه بود که چشمش به جمال چهار بانوی زیبا و بلند قامت افتاد که در سیمای زنان هاشمی می نمودند، و آنان را در آستانه ی سرای خود دید.

از دیدن ناگهانی آنان تکان خورد، امّا یکی از آنان با مهر و ادب،

ص: 209

بانوی خردمند حجاز را ندا داد که: هان ای خدیجه! اندوهگین مباش و ترس به دل راه مده که ما خواهران تو هستیم! ما از جانب خدا آمده ایم تا تو را در این شرایط دشوار یاری رسانیم! آن گاه یکی از آنان، خود را «ساره»، همسر ابراهیم معرفی کرد، دیگری «آسیه»، سومی «مریم» و چهارمی «كُلثم» خواهر آزادی خواه موسی.

آن گاه یکی از آنان در سمت راست «خدیجه» نشست، دیگری سمت چپ او، سومی و چهارمی رو به رو و پشت سر؛ و فاطمه علیها السلام پاک و پاکیزه جهان را به نور خویش نور افشان ساخت.

با طلوع آن اختر تابناک، فروغی پرتو افکند که تمام خانه های مکّه را روشن ساخت و در خاور و باختر گیتی جایی نماند جز این که در پرتو آن فروغ، روشن گردید و از پی آن رویداد شکوه بار، گروهی از حوریان بهشت که در دست شان طشتی از بهشت و ظرفی زرّین - که پر از آب کوثر بود - فرود آمدند. بانویی که پیشاروی خدیجه بود، فاطمه را - که پاک و پاکیزه بود - برگرفت و با آب کوثر شستشو داد، و دو جامه ی سپید، درخشان و عطر آگین را بیرون آورد، و با یکی پیکر بلورین نوزاد و با دیگری سر او را پوشاند، و در همان لحظه از او خواست تا سخن بگوید!

یکتایی خدا و رسالت پیامبر سخن گفت و بدین وسیله، ضمن به نمایش نهادن قدرت بی کران آفریدگارش، دلِ شکسته و توفان زده ی مادر را به ساحل آرامش رهنمون گردید.

مام ارجمند مسیح در هراس از تیر های اتهام تاریک فکران بود، (1) و سخت نیاز به آن اعجاز و قدرت نمایی و دفاع از حقیقت، پدر و مادر گران مایه ی فاطمه علیها السلام نیز در فشار و محاصره ی تاریک فکران و خود کامگان بودند و نیازمند این عنایت خدا و امتیاز او و آن یاری اعجاز آمیز و دفاع از حقیقت در آن شبستان تیره و تار استبداد.

کودک ارجمند مریم پس از چشم گشودن به این جهان، در همان دم چنین سخن آغاز نمود که:

﴿ قالَ إِنِّي عَبْدُ اللّه آتانِیَ الكتابَ وَ جَعَلَنى نَبِيّاً*

وَ جَعَلَى مُبارَكاً أَيْنَ مَا كُنتُ وَ أَوْصَانی بِالصَّلوةِ وَ الزَّكوةِ ما دُمْتُ حَيّاً*

وَ بَرّاً بِوَالِدَتی وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارٍاً شَقِياً*

وَ السَّلامُ عَلَى يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أَبْعَثُ حَيًّا*﴾ (2)

هان ای مردم! من بنده ی خدا هستم، به من کتاب آسمانی ارزانی داشته و مرا پیام آور خویش قرار داده است، و مرا هر جا که باشم پر برکت ساخته و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش فرموده است.

و مرا نسبت به مادرم شایسته کردار ساخته و مرا زور مداری تیره بخت نساخته است. و درود خدا بر من، روزی که دیده به جهان

ص: 211

گشودم، و روزی که چشم از جهان فرو خواهم بست و روزی که بر انگیخته خواهم شد.

و کودک گرامی خدیجه علیها السلام نیز در آغازین لحظه های طلوع فرمود:

﴿ اَشْهَدُ أَنْ لا اِلَهَ إِلَّا اللّهُ وَ أَنَّ أَبي رَسُولُ اللّهِ سَيّدُ الأَنْبِياءِ، وَ أَنَّ بَعْلى سَيّدُ الْأَوْصْياءِ، وَ وُلدى سأدَةُ الأسباط. ثُمَّ سَلَّمَتْ...﴾ (1)

گواهی می دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست. پدرم پیامبر، سالار پیام آوران خداست، و همتای زندگی ام، سرور پیشوایان آسمانی است، و فرزندانم سالار نوادگان پیامبرانند.

آن گاه به یک یک آن بانوان بهشت، با نام و عنوان سلام گفت، و آنان نیز با چهره ای شادمان به او مهر ورزیدند، و در آن لحظه های حسّاس تاریخ بود که آسمانیان و حوریان بهشت ولادت دخت فرزانه ی پیامبر را به یک دیگر تبریک گفته، و در کران تا کران آسمان ها فروغی پرتو افکند که فرشتگان تا آن روز آن را ندیده بودند.

سپس زنان برگزیده ی بهشت کودک نو رسیده را به مادرش دادند و گفتند: هان ای خدیجه! کودک گران مایه ات را برگیر که پاک و پاکیزه است و خدا او و نسل سر افرازش را پر برکت ساخته است. (2)

او با شادمانی، نوزاد محبوبش را به آغوش فشرد و تا سینه در دهان او نهاد، شیر جریان یافت، و آن اختر فروزان پس از آن روز، هر روز که

ص: 212

می گذشت بسان یک ماه، و در هر ماه، بسان یک سال رشد داشت و به سوی شکوفایی پر کشید. (1)

2. به هنگام رحلت جان سوز او، پیامبر سخت غرق در اندوه بود، که ریحانه ی ارجمندش فاطمه علیها السلام بر گرد پدر می چرخید و به او پناه می برد و پیاپی از مادر می پرسید: پس مام ارجمندم کجاست؟

پیامبر در این اندیشه بود که چه پاسخی به ریحانه اش بدهد، که فرشته ی وحی فرود آمد و گفت: ای پیامبر! پرودگارت پیام می دهد که به ریحانه ات سلام برسان و به او بگو: مادرت در خانه ای پر شکوه، در بهشت پر نعمت و زیبای خداست؛ سرای شکوه باری که از یک قطعه ی بزرگ بلورین پدید آمده و پایه هایش از طلا و ستونش از یاقوت سرخ است و مریم و آسیه، آن دو بانوی پاک روش و نو اندیش او را در میان گرفته و همدم و هم نشین او هستند. (1)

3. و نیز آن حضرت در واپسین لحظه های حیات ظاهری پیامبر، از حال مام ارجمندش خدیجه پرسید، که پیامبر با اشاره به مقام پر فراز آن بانوی پر معنویت و اخلاص در عالم برزخ و جهان پس از مرگ، فرمود:

﴿ فیِ قَصْرٍ لَهُ أَرْبَعَةَ أَبْوَابٍ إِلى الجَنَّةِ؛﴾

دخت سر فرازم! مام ارجمندت خدیجه، اینک در کاخ پر شکوهی است که از چهار سو، در های آن به بهشت پر طراوت و پر نعمت خدا گشوده می شود. (2)

4. امیر آزادی در واپسین لحظه ها، در آرامش خاطر بخشیدن به فرزندانش به یکی از آنان فرمود:

ص: 214

﴿ يا بُنَیَّ! لا جَزَعَ عَلَى أَبِيكَ بَعْدَ الْيَوم، هذا جَدُّكَ مُحَمَّدٍ المُصْطَفَی، وَجَدَّتُكَ خَدِيجَةُ الْكُبْرَى، وَ أُمُّكَ فاطِمَةُ الزَّهراء ... فَطِبْ نَفْساً، وَ قَرَّعَيْناً، وَ كَفَّ عَنِ البُكاء؛﴾ (1)

پسرم! پس از امروز برای پدرت دیگر نه رنجی خواهد بود، و نه اندوه و دردی؛ این نیای گران قدرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، آن بر گزیده ی بار گاه خداست، و این هم مادر والایت خدیجه، بانوی کمال و معنویت است، و این نیز مادرت فاطمه علیها السلام و اینان هم حوریان بهشت هستند که چشم انتظار پدرت می باشند و به استقبال او آمده اند؛ پس تو ای نور دیده ی پدر! دل توفان زده را به لطف خدا آرامش بخش و دیده ات روشن باد که دیگر بر پدرت رنج و اندوهی نیست.

5. و نیز از امیر علیه السلام آورده اند که: روزی پیامبر فاطمه اش را اندوه زده دید. از او دلیل گرفتگی اش را پرسید که او گفت: به یاد روز رستا خیز افتادم.

پیامبر ضمن بیانی از مهر خدا به او در روز رستا خیز، فرمود: فاطمه جان! آن روز تو با شکوه و عظمتی وصف نا پذیر به صحرای محشر وارد می گردی، و در راهت به سوی محشر، مریم به همراه هفتاد هزار حوریه به استقبال تو می آید... آن گاه افزود:

﴿ ثُمَّ تَسْتَقْبِلُكِ أَمُّكِ خَدِيجَهُ أَوَّلُ الْمُؤْمِنَاتِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ مَعَهَا سَبْعُونَ ألف مَلَك بِأَيْدِيهِمْ الْوِيَةُ التَّكبِيرِ...﴾ (2)

ص: 215

پس از او مام گران مایه ات خدیجه- که پیشتاز در ایمان به خدا و پیامبرش بود - به همراه هفتاد هزار فرشته- که نشان شکوه و عظمت خدا را به دست دارند - به استقبال تو می آیند.

﴿ إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ*

عَلَى الْأَرَائِكِ يَنْظُرُونَ*

تَعْرِفُ فِي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيمِ*

یُسقَوْنَ مِنْ رَحِيقٍ مَختُومٍ*

خِتَامُهُ مِسْكُ وَ فِي ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ المُتَنَافِسُونَ*﴾ (1)

به یقین نیکان در نعمتی جاودانه اند.

بر تخت ها نشسته اند و مناظر دل انگیز بهشت را تماشا می کنند.

در چهره های شان شادابیِ نعمت های بهشت را می بینی.

از شراب ناب و مُهر شده ای نوشانیده می شوند، که مُهر آن مُشک است؛ و در راه رسیدن به این نعمت هاست که رقابت کنندگان و مشتاقان باید به رقابت برخیزند.

امّا شگفت از درایت و معنویت و ایمان و اخلاص خدیجه علیها السلام که نه تنها برنده و پیشتاز این مسابقه می باشد، که بهشت پر طراوت و زیبای خدا در شور و شوق دیدار اوست.

پیامبر گرامی فرمود:

﴿ اِشتاقَتِ الْجَنَّةُ إِلى أَربعٍ مِنَ النِّساءِ: مَرْيَمُ بِنْتُ عِمْرَانٍ، وَ آسِيَةً بِنْتُ مُزاحِمٍ، زَوْجَةً فِرْعَوْنَ وَ هِيَ زَوْجَةُ النَّبىَّ فِي الجَنَّةِ، وَ خَديجة بِنتُ خُوَيلِدٍ، زَوْجَةُ النَّبيِّ فِي الدُّنيا وَ الآخِرَةِ وَ فاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ؛﴾ (2)

ص: 217

بهشت زیبای خدا در شور و شوق چهار بانوی با معنویت و آزادی خواه است، که عبارتند از: «مریم»، دختر پاک منش عمران؛

«آسیه»، دختر ستم ستیز «مزاحم» و همسر استبداد گر عصر موسی، فرعون که در بهشت به هم نشینی پیامبر مفتخر خواهد شد؛ «خدیجه»، دخت نو اندیش و کمال جوی حجاز، که در این جهان و جهان دیگر همسر و همراه پیامبر است؛ و دیگر فاطمه، دخت سر فراز محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم.

داده و در سوگ او سخت اندوه زده بود.

2. و دیگر به منظور بزرگ داشت کار های سِتُرگ آن بانوی آزادی و ایمان در زندگی خویش، که کار را از نو اندیشی و نو گرایی و خردمندی و خرد ورزی و پیشتازی در اسلام و ایمان و آزادگی آغاز نمود و با هم گامی و هم راهی با پیامبر و هم رزمی با آن حضرت در راه حق و عدالت و نجات انسان ها از بلای جهل و استبداد ادامه داد و تا واپسین لحظه ها اخلاص ورزید و فداکاری کرد و ایثار نمود و از نثار مال و جان در راه خدا دریغ نورزید.

ص: 219

ص: 220

نا شناخته، هم بدرقه می کند و هم پیشواز. (1)

2. از پیامبر آورده اند که می فرمود: در سفر آسمانی و وصف نا پذیر معراج، به هنگام باز گشت، به فرشته ی وحی گفتم: اینک من به سوی زمین روان هستم، آیا سفارش و پیامی هست؟

فرشته ی وحی گفت: پیام تازه این است که درود و سلام خدا و فرشته فرمان بردارش را به خدیجه برسان.

به همین دلیل پیامبر پس از فرود و پیشواز خدیجه علیها السلام از آن حضرت، سلام خدا و فرشته ی وحی را به او رساند. و آن بانوی معنویت و پروا با دنیایی ادب و عرفان چنین پاسخ داد:

﴿ اِنَّ اللّهُ هُوَ السَّلامُ، و مِنْهُ السَّلامُ، و إِلَيْهِ السَّلامُ، وَ عَلى جِبْرِئِيلَ السَّلامُ؛﴾ (2)

ذات بی همتای خدا و نام بلند او سلام و سلامت بخش است و سلام و سلامتی از سوی اوست، و به سوی او باز می گردد، و بر فرشته ی گران قدر او سلام و درود باد.

این بیان ظریف و لطیف نشان گر معنویت، عرفان و ژرف نگری «خدیجه» در شناخت خدا و صفات او و در پرستش و دین باوری و دین داری است. او هماهنگ با آموزه های قرآن، خدا را سلام و سر چشمه ی سلامت و امنیت بخش می خواند و در پاسخ می گوید:﴿ اِنَّ

ص: 222

اللّهُ هُوَ السَّلامُ...﴾؛ ذات بی همتای خدا و نام بلند او، سلام و سلامت بخش است، و نمی فرماید سلام بر او باد؛ چرا که آن بانوی دانش و عرفان نیک می داند که واژه ی «سلام» در فرهنگ قرآن و پیامبر به مفهوم ایمنی بخش و امنیت آفرین و یکی از نام های بلند و پر شکوه خدا در قرآن است:

﴿ هُوَ اللّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلاّ هُوَ المَلِكُ الْقَدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ المُهَيْمِنُ الْعَزيزُ الْجَبَّارُ المُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ* هُوَ اللّهُ الخَالِقُ البارِیُ المصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنىٰ يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الحَكِيمُ*﴾

اوست آن خدایی که هیچ معبودی جز او نیست، همان فرمانروای پاک و پاکیزه از هر عیب و کاستی سلامت بخش جان ها و تن ها، امنیت بخش انسان و جهان، نگهبان کران تا کران هستی، پیروز مند، جبران کننده و بس بزرگ و بزرگوار است؛ پاک و منزّه است خدا از آن چه تاریک اندیشان به او شرک می ورزند. اوست آن خدای آفرینندۀ پدید آورندۀ صورت بخش که نیکو ترین نام ها تنها از آن اوست؛ آن چه در آسمان ها و زمین است او را به پاکی و عظمت می ستایند، و او آن پیروزمند و فرزانه است. (1)

3. و نیز آورده اند که در سال ششم از بعثت بود، که این آیات بر جان تابناک پیامبر فرود آمد:

ص: 223

﴿ فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ* إِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ* الَّذِينَ يَجْعَلُونَ مَعَ اللّهِ إِلهَا آخَرَ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ*﴾ (1)

و بدین سان آن حضرت فرمان یافت تا پیام خدا را به طور آشکار به گوش ها برساند و برنامه ی تازه ای در برابر تاریک اندیشان و دشمنان رشد و پیشرفت جامعه در پیش گیرد. به همین جهت آن بزرگوار در راه انجام فرمان خدا، در موسم حجّ خود را بر فراز کوه صفا رساند، و با بهره وری شایسته از حضور انبوه طواف کنندگان و زائران خانه ی خدا و با درایت و فرصت سازی بسیار با صدای رسا مردم را ندا داد.

با ندای او مردم گرد آمدند و آن حضرت رو به آنان فرمود: هان ای مردم! من پیام آور خدا به سوی شما هستم... سپس با تسخیر دل ها و جان ها به تلاوت آیات و بیان درس های رشد و رستگاری پرداخت.

مردم غرق در سیمای درخشان و بیان گهر بار او شدند، امّا تاریک فکرانِ بت پرست و محافظه کار که با هر دعوت و ندای جدیدی در ستیز بودند، و آن را بیدار گر مردم و برای سلطه ی ظالمانه ی خویش خطر خیز می دیدند، به جای منطق و خرد و بحث و گفت و شنود، با خشونت و دد منشی بر او یورش بردند و با سر کردگی «ابو جهل» آن ندا گر یکتا پرستی و آزادی و برابری انسان ها را سنگ باران نمودند.

ص: 224

در آن میان سنگی که از دست یکی از هوادارن جریان تاریک اندیش و خشونت کیش رها شد، میان دو دیده ی حق نگر و آینده ساز محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را هدف گرفت. پیشانی شکافته شد و پیامبر بر اثر فشار بارانی از سنگ های دژخیمان استبداد با سرعت به سوی بلندی کوه صفا شتافت، و غریب و تنها در نقطه ای دور از تیر رس خشونت طلبان بر سنگی بزرگ تکیه کرد تا بر تنهایی خویش و تعصب و تاریک فکری قربانیان استبداد و تعصب بیندیشد، و به حال جامعه و مردم خود بگرید.

علی علیه السلام- که آن زمان نوجوانی در آغازین سال های دهه ی دوم زندگی بود - سرا سیمه در جست جوی آن حضرت بود که مردی فریاد بر آورد که: محمّد صلی اللّه علیه و آله و را کشتند!

او به سوی خانه ی یار و مشاور دل سوز و پر اعتبار پیامبر، خدیجه علیها السلام شتافت و درِ خانه را به صدا در آورد و خبر هجوم ددمنشان، به مجلس سخنرانی پیامبر را به آگاهی بانوی حجاز رساند. آن بانوی شهامت و آزادگی، شیر آسا با برداشتن آب و غذا و وسائل کمک های ابتدایی، به سوی کوه صفا شتافت، و در آن جا به جست و جوی پیامبر پرداخت. او از دامنه ی کوه، شیر آسا ندا می داد که:

﴿ مَنْ أَحَسَّ لِي النَّبِيَّ المُصْطَفَی؟ مَنْ أَحَسَّ لِي الرَّبِيعَ المُرْتَضى؟ مَنْ أَحَسَّ لِي المَطْرُودَ فِي اللّهِ ؟ مَنْ أَحَسَّ لِي أَبَا لْقَاسِم؟...﴾

آیا کسی هست که از حال پیامبر برگزیده آگاهم سازد و از سلامتی او برایم خبر آورد؟

ص: 225

آیا کسی هست تا از آن بهاران زندگی پسندیده و زیبا برایم سخن گوید؟

آیا کسی هست تا از حال آن پرچم دار بزرگ توحید و تقوا - که به جرم دعوت به حق و عدالت از خانه و کاشانه اش رانده شده است - مرا آگاه سازد؟

در این لحظه های دشوار و طاقت فرسا پیامبر بر پر فراز ترین نقطه ی کوه بود که فرشته ی وحی فرود آمد. آن حضرت با دیدن او، باران اشک از دیدگان فرو بارید و فرمود: می بینی این مردم با من چه می کنند و نمی اندیشند که چرا؟ مگر من چه گفتم که دروغ گویم انگاشتند و دعوتم را دروغ شمردند؟

درست در این لحظه ها بود که فرشته ی وحی به دامنه ی کوه اشاره کرد و خدیجه را نشان داد که در جست جوی پیامبر، سر از پا نمی شناسد و دشت و دمن، صحرا و چمن و سنگ و صخره را در می نوردد و ندای محمّد! محمّد! او به آسمان بلند است.

فرشته ی وحی به پیامبر گفت: آیا به این بانوی کمال جو و فداکار نمی نگری که فرشتگان از گریه ی او می گریند؟ ندای او را پاسخ ده و او را سوی خود بخوان، و سلام مرا به او برسان و به او نوید ده که خدا سلامش می رساند و در بهشت زیبا، سرایی پر شکوه و بلورین و آراسته ی به زر و زیور ماندگار- که در آن هیچ رنج و نگرانی نیست - برایش فراهم ساخته است. (1)

ص: 226

4. در چندین روایت آمده است که: فرشته ی وحی بر پیشوای بزرگ توحید فرود آمد و گفت: ای محمّد! خداوند بلند مرتبه درودت می فرستد و به تو دستور می دهد که به مدّت چهل شبانه روز از همسرت «خدیجه» دوری گزینی.

این فرمان بر پیامبر خدا گران آمد؛ چرا که او آن بانوی خردمند و با ایمان را بسیار دوست می داشت و آن بانوی نو اندیش و کمال جو، فداکاری وصف نا پذیری در حق پیامبر و راه و رسم مترقی و آزادی بخش او نموده بود.

آن حضرت با وجود عشق به «خدیجه»، فرمان خدا را به جان خرید و به وسیله ی «عمّار» به او پیام فرستاد که: هرگز چنین مپنداری که دوری گزیدن از تو، به خاطر بی توجّهی و ناراحتی است، بلکه پروردگارم مرا به این کار فرمان داده است؛ از این رو این برنامه را جز به نیکی و خیر نسبت مده، چرا که خداوند هر روز چندین مرتبه به وجود شایسته ات بر فرشتگان گران مایه اش مباهات می کند؛

﴿... فَإِنَّ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ لَيُبَاهِيَ بِكِ كِرَامَ مَلَائِكَتِهِ كُلٌّ يَوْمٍ مِرَاراً.﴾ (1)

5. و نیز آورده اند که فرمود: فرشته وحی نزد من آمد و گفت: هان ای پیامبر! این خدیجه است که بنده ی پر اخلاص بارگاه خداست. هنگامی که نزدت آمد، سلام پرودگارت را به او برسان و به او مژده ده که در بهشت پر طراوت و زیبای خدا سرایی شکوه بار در درون گوهری

ص: 227

بزرگ و ناب برای او آماده است؛ سرایی که هیچ رنج و نا آرامی در آن نخواهد بود؛

﴿... فَاقْرَ أَعَلَيْهَا السَّلامَ مِن رَبِّهَا وَ مِنَى وَ بَشِّرها بِبَيتٍ فِي الجَنَّةِ مِن قَصَبٍ لاصَخَبُ وَ لانَصْبُ.﴾ (1)

6. و نیز به هنگام معرفی زنان برگزیده ی بارگاه خدا فرمود:

﴿ وَ خِيَرَتُهُ مِنَ النِّساءِ فَمَرَّيَمُ بِنْتُ عِمْرانَ، وَ آسِيَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، اِمْرَأَةٌ فِرْعَوْنَ، وَ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِدٍ، وَ فاطِمَةُ الزهراء؛﴾ (2)

و از میان زنان کمال جو و پیشتاز، برگزیدگان بارگاه او عبارتند از: «مریم»، دختر پاک منش «عمران»؛ «آسیه»، دختر ستم ستیز «مزاحم» و همسر «فرعون»؛ «خدیجه»، دختر نو اندیش و کمال جوی حجاز و دیگر فاطمه زهرا، دخت سر فراز محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم.

7. در مورد چگونگی طلوع خورشید جهان افروز دخت سر فراز پیامبر، از امام صادق آورده اند که: آن گاه که لحظات ولادت فرزند گران مایه ی «خدیجه» نزدیک شد، او پیکی به سوی زنان قریش گسیل داشت و از آنان خواست تا بیایند و او را یاری رسانند، امّا آنان گفتند: بدان جهت که تو هم فکری و همسری محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را برگزیده ای، و او از توحید گرایی و آزادی و برابری انسان و لزوم تحوّل در افکار، و منش و عمل کرد جامعه سخن دارد، ما به یاریت نخواهیم آمد. درست در همین هنگام بود که چهار بانوی بزرگوار- که زیبایی چهره و نور جمال شان

ص: 228

وصف نا پذیر می نمود - به سرای او وارد شدند و با معرّفی خود گفتند: ما آمده ایم تا تو را در کار ولادت فرزندت یاری کنیم...

بدین سان خدیجه فاطمه علیها السلام را پاک و پاکیزه به دنیا آورد. هنگام طلوع او، فروغی پرتو افکند که خانه های مکّه را نور باران ساخت، آن گاه شماری از حوریان بهشت... وارد خانه ی پیامبر شدند و آن دخت بهشت را -که پاک و پاکیزه بود- با آب کوثر شستشو دادند، و دو پوشش سپید و عطر آگین بر او پوشاندند و از او خواستند تا سخن گوید و آن کودک نو رسیده به خواست خدا لب به سخن گشود و گفت: گواهی می دهم خدایی جز خدای یکتا نیست، و پدرم پیامبر، سالار پیام آوران است، و همتای زندگی ام، سرور پیشوایان آسمانی است، و فرزندانم سالار نوادگان پیامبرانند؛

﴿ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَ أَنَّ أَبي رَسُولُ اللَّهِ سَيِّدُ الْأَنْبِياءِ، وَ أَنَّ بَعْلي سَيْدُ الْاَوْصْياءِ، وَ وُلدى سادة الأسباط، ثُمَّ سَلَّمَتْ...﴾ (1)

آن گاه رو به آنان و حوریان بهشت نمود و به هر کدام با نام و نشان سلام گفت. آسمانیان ولادت او را به یک دیگر تبریک گفتند و در کران تا کران آسمان ها فروغی پرتو افکند که فرشتگان تا آن روز آن را ندیده بودند.

زنان برگزیده ی بهشت، کودک نو رسیده را به مادرش دادند و گفتند: هان ای خدیجه! کودک گران مایه ات را برگیر که پاک و پاکیزه است و خدا او و نسل سر افرازش را پر برکت ساخته است؛

ص: 229

﴿ خُذيها يا خَديجَةً! طَاهِرَةٌ مُطَهَّرَةٌ زَكِيَّةً مَيْمُونَةً، بُوركَ فيها وَ في نَسلِها.﴾ (1)

و آن مادر سر افراز با شادمانی کودک خویش را در آغوش گرفت و به شیر دادن او پرداخت. (2)

8. از امام صادق آورده اند که: به هنگام رحلت جان سوز بانوی خردمند حجاز، پیامبر سخت غرق در اندوه بود، که ریحانه ی ارجمندش بر گرد پدر می چرخید و پیاپی از مادر می پرسید که: پدر جان! پس مام ارجمندم کجاست؟

﴿ جَعَلَتْ فَاطِمَةُ تَلوُذُ بِرَسُولِ اللّهِ وَ تَدور حولَهُ، وَ يَقُولُ يَا أَبَهَ! أَينَ امّی؟!﴾

پیامبر در این اندیشه بود که چه پاسخی به او بدهد، که در این هنگام فرشته ی وحی فرود آمد و گفت: ای پیامبر! پرودگارت پیام می دهد که به ریحانه ات سلام برسان و به او بگو: مادرت در خانه ای پرشکوه، در بهشت پر نعمت و زیبای خداست...

فاطمه علیها السلام با شنیدن پیام خدا در وصف شکوه و عظمت مادرش، آرامش یافت، و گفت: ذات بی همتای خدا و نام بلند او، سلام و سلامت بخش است و سلام و سلامتی از سوی اوست و به سوی او باز می گردد، و بر فرشته ی گران قدر او سلام و درود باد: ﴿ اِنّ اللّهَ هُوَ السَّلام، وَ مِنْهُ السَّلام، وَ إِلَيْهِ السَّلام.﴾ (3)

ص: 230

﴿ قالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيَّا*

وَ جَعَلَنِي مُبارَكاً أَيْنَ مَا كُنتُ وَ أَوْصَانِي بالصَّلوةِ وَ الزَّكُوةِ مَا دُمْتُ حَيّا*

وَ بَراً بِوَالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِياً*

وَ السَّلَامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أموتُ وَ يَوْمَ أَبْعَثُ حَيًّا*﴾ (1)

به نا گاه آن کودک نو رسیده لب به سخن گشود و گفت: من بنده ی خدا هستم، به من کتاب ارزانی داشته و مرا پیام آور خویش قرار داده است. و مرا هر جا که باشم پر برکت قرار داده و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش فرموده است. و مرا نسبت به مادرم شایسته کردار ساخته و مرا زور مداری تیره بخت نساخته است.

و درود خدا بر من، روزی که دیده به جهان گشودم، و روزی که چشم از جهان فرو خواهم بست و روزی که بر انگیخته خواهم شد.

با دقّت در این مورد به این نتیجه می رسیم که:

الف - سلام رسان و دریافت دارنده ی سلام، باید با یک دیگر نوعی تناسب معنوی داشته باشند و دریافت دارنده ی سلام به نوعی به فرو فرستنده ی سلام تقرّب و هماهنگی و هم سویی یافته، که مورد لطف او قرار گرفته است.

ب - دریافت دارنده ی سلام، از همه ی مردم روزگار خویش برتر است، مگر این که دلیل روشنی نشان گر این باشد که افرادی استثنا

ص: 232

شده اند.

ج - دریافت دارنده ی سلام از نظر موقعیت و مقام معنوی یا معصوم و خدا ساخته بوده است و یا انسان خود ساخته و خود شکوفایی که خود را به گونه ای اوج داده که به آنان نزدیک شده است.

9. و نیز آورده اند که فاطمه علیها السلام در واپسین لحظه های حیات پیامبر، از حال مام ارجمندش خدیجه پرسید و گفت: پدر جان اینک مادرم کجاست؟ ﴿ فَأَينَ وَالِدَتي خَديجة؟﴾

پیامبر با اشاره به مقام پر فراز آن بانوی عدالت خواه و پر اخلاص در عالم برزخ و جهان پس از مرگ فرمود:

﴿ فِي قصْرٍ لَهُ أَرْبَعَةَ أَبْوَابِ إِلى الجَنَّةِ؛﴾

مادرت اینک در کاخ پر شکوهی است که از چهار سو درهای آن به بهشت پر طراوت خدا گشوده می شود. (1)

10. هنگامی که امیر آزادی در واپسین لحظه ها در بستر شهادت بود، فرزندانش بر گرد او نشسته و از درد و فراق، باران اشک فرو می باریدند. آن حضرت گاه دیدگان را، با روی هم نهادن پلک ها می بست و گاه می گشود و فرزندانش را نظاره می کرد. در این لحظه ها فرزندش حسن علیه السلام را دید که از پرده ی دل ناله می زند که آه ای پدر! با شهادت تو کمرم شکست: پدر جان! بر من بسیار گران است که شما را در آستانه ی پرواز به سوی ملکوت بنگرم.

ص: 233

امیر با بیان حقایقی از عالم برزخ، این گونه دل داری داد:

﴿ يا بُنَیَّ! لا جَزَعَ عَلى أَبِيكَ بَعْدَ الْيَوم، هذا جَدُّكَ مُحَمَّدٍ المُصْطَفَی، وَجَدَّتُكَ خَدِيجَةُ الْكُبْرى، وَ أُمُّكَ فاطِمَةُ الزَّهراء...﴾ (1)

فرزند گران مایه ام! پس از امروز برای پدرت دیگر نه رنجی خواهد بود، و نه اندوه و دردی؛ این نیای گران قدرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، آن برگزیده راستین بارگاه خدا، و این هم مادر والایت خدیجه، بانوی کمال و معنویت، و این نیز مادرت فاطمه علیها السلام دخت سر فراز پیامبر و اینان هم حوریان بهشت هستند که چشم انتظار پدرت هستند و به استقبال او آمده و ورود او را به عالم برزخ لحظه شماری می کنند. پس تو ای نور دیده ی پدر! دل توفان زده را به لطف خدا آرامش بخش و به ساحل اطمینان راه نما و دیده ات روشن باد و گریه نکن که دیگر بر پدرت رنج و اندوهی نیست.

11. از امیر علیه السلام آورده اند که: روزی پیامبر فاطمه اش را اندوه زده دید. از او دلیل گرفتگی اش را پرسید که او گفت: به یاد روز رستاخیز و گرفتاری های سهمگین آن افتادم.

پیامبر ضمن بیانی از مهر و لطف خدا به او در روز رستاخیز، فرمود: فاطمه جان! آن روز تو با شکوه و عظمتی وصف نا پذیر به صحرای محشر وارد می گردی، و در راهت به سوی محشر، مریم به همراه هفتاد هزار حوریه به استقبال تو می آید... سپس افزود:

ص: 234

﴿ ثُمَّ تَسْتَقْبِلُكِ أُمَّكِ خَدِيجَهُ اَوَّلُ المؤمِناتِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ مَعَهَا سَبْعُونَ اَلف مَلَكٍ بِأَيْدِيهِمْ الْوِيَةُ التَّكْبِيرِ ...﴾ (1)

آن گاه مام گران مایه ات خدیجه -که پیشتاز در ایمان به خدا و پیامبرش بود - به همراه هفتاد هزار فرشته، که در دست آنان پرچم های شکوه و بزرگ داشت خداست به استقبال تو می می آیند...

و بدین سان پیامبر گرامی به پرتوی از شکوه و عظمت خدیجه علیها السلام در بارگاه خدا در روز رستاخیز توجّه داد .

12. شکوه و عظمت او در بارگاه خدا در زیارت نامه ی آن حضرت نیز انعکاس دارد که چنین آمده است:

﴿ اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يَا مَنْ أَنْفَقَتْ مَالَهَا فِي نُصْرَةِ سَيِّدِ الْأَنْبِيَاءِ، وَ نَصَرْتَهُ مَا اسْتَطاعتْ، وَ دافَعَتْ عَنْهُ الْأعْداءَ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا مَنْ سَلَّمَ عَلَيْها جبرئيلُ، وَ بَلَّغَهَا مِنَ اللّهِ الْجَلِيلِ، فَهَنِيئاً لَكِ ما اَوْلاكِ اللّه مِنْ فَضْلِ ...؛﴾

درود بر تو ای بانوی کمال جو و معنویت خواهی که ثروت، امکانات و اعتبارش را، با ایمان و سخاوتی تحسین بر انگیز در راه یاری و پیروزی سالار پیامبران هزینه کرد، و هر آن چه داشت در طبق اخلاص نهاد و تا سر حدّ توان و ایثار و فداکاری او را در راه نجات و آزادی و عدالت حمایت نمود، و گزند تاریک اندیشان و دشمنان اصلاح ستیز را از او دور ساخت.

درود بر تو ای خدیجۀ ارجمند! ای کسی که فرشته ی وحی بر او

ص: 235

درود نثار نمود و سلام خدا را بر او رسانید. گوارایت باد این امتیازات و افتخارات وصف نا پذیری که خدا به تو ارزانی داشت و به وسیله ی آن ها تو را بر دیگران برتری بخشید. (1)

13. در مقام والای آن انسان حق جو و عدالت خواه و بشر دوست در بارگاه خدا، همین بس که به هنگام رحلت او فرشتگان رحمت فرود آمده و از سوی خدا جامه ی آخرت برای او آوردند. این هدیه ی ارج دار خدا، هم آرامش بخش دل توفان زده ی پیامبر در آن شرایط دشوار بود و هم نشان قدر شناسی و گرامی داشت آن بانوی کمال جو از سوی خدا.

پیامبر، پیکر پاک آن یار خردمند و فداکار را - که یکی از دو پشتیبان با درایت و پر اعتبار نهضت خدا جویانه و آزادی خواهانه اش در غوغای جهل و خشونت تاریک اندیشان و استبدا گران بود - با آن جامه ی اهدایی پوشاند، و پس از آماده شدن آرامگاه، خود به درون آن رفت و پس از دعا و نیایش، پیکر آن بانوی پر اخلاص را با مراسم ویژه ای به خاک سپرد. (2)

وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً...

وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْواجِنَا وَ ذُرِّيَاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنَا للْمُتَّقين إمَاماً...﴾ (1)

و بندگان راستین خداوند بخشاینده، کسانی هستند که در روی زمین به فروتنی گام بر می دارند، و هنگامی که نا دانان روزگار با آنان بی ادبانه سخن گویند، به درستی و ملایمت و مدارا پاسخ می دهند.

و آنانند که سجده کنان و در حال ایستاده، شب را برای پروردگارشان به روز می آورند...

و آنان هستند که نیایش گرانه می گویند: پروردگارا، از میان همسران و فرزندان مان مایه ی چشم روشنی هایی به ما ارزانی دار، و ما را پیشوای پروا پیشگان قرار ده!

«حاکم حسکانی» از قرآن پژوهان نام دار اهل سنت در این مورد آورده است که پیامبر گرامی در تفسیر این آیه فرمود: پس از فرود این آیات، از فرشته ی وحی پرسیدم: منظور از «اَزْواجِنا؟» کیست؟

پاسخ داد: منظور خدیجه علیها السلام است، و «ذُرِّياتِنَا» فاطمه علیها السلام و دو نور دیده اش حسن و حسین علیهم السلام هستند، و در جمله ی «وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِيْنَ إمَاماً» منظور علی علیه السلام است. (2)

مرحوم «فیض کاشانی» در تأویل همین آیه می نویسد: منظور از آن،

ص: 237

مقام والای رسالت، قرآن شریف و یار و مشاور پر اخلاص پیامبر خدیجه است که نسل سر فراز محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم از اوست. (1)

و تفسیر قمّی نیز بر آن است که منظور از واژه ی «اَزواجِنا» در آیه ی مورد بحث، بانوی نو اندیش و کمال جوی حجاز، خدیجه است. (2)

2. خدای مهربان خطاب به پیامبر می پرسد:

﴿ أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوى* وَ وَجَدَكَ ضَالاً فَهَدَى* وَ وَجَدَكَ عَائِلاً فَأَغْنى...﴾ (3)

آیا خدایت تو را یتیم نیافت؛ و پناه داد؟! و گم گشته ات یافت، پس راه نمود. و تو را تنگ دست یافت، و بی نیاز گردانید...

مرحوم «صدوق» در تفسیر این آیات می نویسد: بدان دلیل آن حضرت «یتیم» خوانده شد که در کران تا کران هستی، بی نظیر و تک نسخه است، چرا که این واژه به مفهوم بی همانند آمده است. به همین جهت خدا با اشاره به نعمت های گرانش به او، می پرسد: آیا خدایت تو را تک نسخه و بی همانند نیافت؛ و پناه داد و برتری و شکوه تو را به مردم شناساند و تو را بلند آوازه ساخت؟! و تو را تنگ دست یافت، و به وسیله ی ثروت هنگفت خدیجه علیها السلام بی نیاز گردانید. (4)

3. قرآن در وصف و پاداش پر شکوه بندگان پر اخلاص و پیشتاز خدا می فرماید:

ص: 238

﴿ إِنَّ الْأَبْرَارَ لَنِي نَعِيمٍ*

عَلَى الْأَرَائِكِ يَنْظُرُونَ*

تَعرِفُ فِي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النّعِيمِ*

يُسْقَوْنَ مِنْ رَحِيقٍ مَختُومٍ*

خِتَامُهُ مِسْكُ وَ فِي ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ* وَ مِزَاجُهُ مِنْ تَسْنِيمٍ* عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا الْمَقَرَّبُونَ*﴾ (1)

به یقین نیکان در نعمتی جاودانه اند.

بر تخت ها نشسته اند و مناظر دل انگیز بهشت را تماشا می کنند.

در چهره های شان شادابیِ نعمت های بهشت را می بینی.

از شراب ناب و مُهر شده ای نوشانیده می شوند، که مُهر آن مُشک است؛ و در راه رسیدن به این نعمت هاست که رقابت کنندگان و مشتاقان باید به رقابت برخیزند.

و آمیزه و ترکیب آن شراب پاک و ناب، از چشمه ی «تنسیم» است؛ از چشمه ای که مقربان بارگاه خدا از آن می نوشند.

پیامبر در تفسیر این آیه فرمود:

﴿ المقرَّبُونَ السّابِقُونَ، رَسُولُ اللّه وَ عَلِي بنُ أَبِي طَالِبٍ وَ الْأَمةُ وَ فَاطِمَةٌ بنتُ مُحَمَّدٍ وَ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِد...؛﴾

مقرّبان بارگاه خدا و پیشتازان راه عدالت و آزادی، عبارتند از: پیامبر، امیر مؤمنان، امامان اهل بیت، که پس از علی علیه السلام یکی پس از

ص: 239

دیگری خواهند آمد، فاطمه علیها السلام، دخت ارجمند محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و خدیجه دخت خردمند حجاز. (1)

4. قرآن در آیه ای سخن فرشتگان را خطاب به مریم علیها السلام آورده است که می گفتند:

﴿ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَ طَهَّرَي وَ أَصَطَفَاكِ عَلَى نِساءِ الْعالَمينَ*﴾ (2)

از پیامبر آورده اند که در تفسیر آیه فرمود:

﴿ فُضِلَتْ خَدِيجَةُ عَلَى نِساءِ أُمَّتِي كَما فُضِلَتْ مَرْيَمَ عَلى نِساءِ العالَمين.﴾ (3)

همان گونه که مریم بر زنان جهان برتری داده شد، خدیجه نیز بر زنان امّت من برتری داده شد.

و نیز «طبرسی» مفسر بزرگ قرآن آورده است که فرمود:

﴿ كَمُلَ مِنَ الرجالِ كَثير وَ لَمْ يَكُل مِنَ النِّساءِ إِلا أَربع:

آسيَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، امْرَأَةٌ فِرْعَوْنَ، وَ مَرْيَمَ بِنْتُ عِمْرَانَ، وَ خَدِيجَةُ علیها السلام بِنْتُ خُوَيْلِدِ، وَ فاطِمَةً علیها السلام بِنْتُ محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم؛﴾ (4)

بسیاری از مردم در زندگی به سوی کمال اوج گرفتند، امّا از میان زنان، این چهار زن، نمونه ی رشد و اوج و سر مشق کمال و نو اندیشی و آزادی خواهی هستند: آسیه ،مریم، خدیجه و فاطمه.

و نویسنده ی تفسیر «قُرطبی» آورده است که فرمود:

ص: 240

﴿ أَفْضَلُّ نِسَاءِ أَهلِ الْجَنَّةِ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلَدٍ وَ فَاطِمَةٌ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ آسِيَةٌ بنْتُ مُزاحِمٍ وَ مَرْيَمَ بِنْتُ عِمْرانَ؛﴾ (1)

برترین و پر فضیلت ترین زنان بهشت اینانند: خدیجه ، فاطمه ، آسیه و مریم .

و تفسیر «روح المعانی» آورده است که فرمود:

﴿ أَرْبَعُ نِسْوَةٍ سَيْداتُ سَادَاتِ عالَمهِنَّ : مَرْيَمَ بِنْتُ عِمْرَانَ، وَ آسِيَةً بِنْتُ مُزاحِمٍ، وَ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلَدٍ، وَ فَاطِمَةً بِنْتُ مُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم وَ أَفْضَلُهُنَّ عالَماً فاطِمَةٌ؛﴾ (2)

چهار زن نو اندیش و ستم ستیز در زندگی خویش به گونه ای با درایت و شهامت زیستند و درخشیدند، که سالار زنان روزگار خویش شدند: مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه.

و نیز مفسر نام دار اهل سنت «سیوطی» به هنگام تفسیر آیه ی ﴿ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَ طَهَّرَي وَ أصَطفاکِ...، (3) همین روایت را از پیامبر آورده است. (4)

5. قرآن صاحبان دانش و ایمان و آگاهی و پروا و کمال جویان و آزاد منشان را به بینایان، زندگان، سایه ی خنک در کویر سوزان، و روشنایی و نشان راه در شب تیره و تار، تشبیه می کند و حق نا پذیران و

ص: 241

نا آگاهان و زشت کاران و ظالمان را به ظلمت و تیرگی، گرمای سوزان در کویر و کور و کور دل تشبیه نموده و می فرماید:

﴿ وَ مَا يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَ الْبَصِيرُ*

وَ لَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ*

وَ لَا الظَّلُّ وَ لَا الحَرُورُ*

وَ مَا يَسْتَوِي الْأَحْيَاء وَ لَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشَاءُ وَ مَا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ* إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِيرٌ*﴾ (1)

و هرگز، نه کور و بینا، یکسانند و نه تاریکی ها و روشنایی؛ نه سایه ی دل انگیز و آرام بخش، و نه گرمای سخت.

و زندگان و مردگان نیز با هم برابر نیستند؛ بی گمان خدا هر که را بخواهد و شایسته اش بنگرد شنوا می سازد و تو نمی توانی کسانی را که در گور ها خفته اند شنوا سازی.

«علّامه ی بحرانی» به روایت از دانشمندان اهل سنت، از مفسر نام دار صدر اسلام، (ابن عباس) آورده است که در تفسیر آیه ی ﴿ وَ مَا يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَ الْبَصِيرُ ﴾ می گفت: منظور از کور و کور دل، ابو جهل و خصلت تاریک اندیشانه ی اوست و صاحب بینش ژرف و منش مترقی، امير مؤمنان: ﴿قالَ: الْأَعْمَى أَبُو جَهل وَ الْبَصِيرُ أَمِيرُ المُؤْمِنين علیه السلام.﴾

و نیز در مورد ﴿ وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّور﴾، می گفت: منظور از ظلمات و تیرگی ها، ابو جهل و روش حق ستیزانه ی اوست و منظور از نور و

ص: 242

روشنایی امیر مؤمنان؛﴿ فَالظُّلُمَاتُ اَبُو جَهل و النُّورٌ اَمِيرُ المؤمِنين علیه السلام.﴾

و نیز در مورد ﴿ وَلَا الظَّلُّ وَلَا الْحَرُورُ﴾ گفت: منظور از سایه ی دل انگیز و آرام بخش، سایه ای است در بهشت برای امیر مؤمنان و منظور از گرمای سخت و مرگ بار، آتش شعله ور دوزخ برای ابو جهل می باشد؛ ﴿ وَ الظُّلَّ ظَلَّ لِأميرِ المؤمِنين فِى الجنَّة، وَلَا الحَرُورُ يعنى جَهَنَّم لِأبِی جَهْل.﴾

و سر انجام در مورد آیه ی ﴿ وَ مَا يَسْتَوِي الْأَحْيَاءُ وَ لَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشَاءُ...﴾ گفت: منظور از زندگان حقیقی در این آیه علی، حمزه ،جعفر ،حسن ،حسین، فاطمه و خدیجه می باشند، و منظور از مردگان، کفر گرایان و حق ستیزان عصر رسالت در مکّه و تاریک فکران پس از آن ها می باشند؛ ﴿ الْأَحْيَاءُ عَلِيٌّ وَ حَمْزةً وَ جَعْفَرُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحَسِينُ وَ الْأَمْوَاتُ كُفَّارُ مَكّةُ .﴾ (1)

6. در آیه ی دیگری می فرماید:

﴿ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعالَمينَ*﴾ (2)

به یقین خدا ،آدم ،نوح، خاندان ابراهیم، و خاندان عمران را برگزیده و بر مردم جهان برتری داده است.

از پیامبر آورده اند که برای آگاهی و بیداری برخی از برتری طلبان، رو به «عایشه» نمود و فرمود:

﴿ يا عائشة! أَوَ ما عَلِمْتِ أَنَّ اللّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرانَ وَ عَلِيّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَينَ... وَ فاطِمَةَ وَ خَدِيجَةَ عَلَى الْعالَمينَ؛﴾ (3)

ص: 243

آیا نمی دانی که خدا آدم ،نوح، دودمان ابراهیم، خاندان عمران، وجود ارجمند علی، حسن، حسین ،حمزه ،جعفر خدیجه و فاطمه را بر جهانیان برگزید؟

و نیز می فرماید:

﴿ وَ بَيْنَهُما حِجَابٌ وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلاً بِسيماهُمْ وَ نَادَوْا اَصْحَابَ الْجَنَّةِ اَنْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَ هُمْ يَطْمَعُونَ*

وَ إِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَ*

وَ نَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالاً يَعْرِفُونَهُمْ بِسیمَاهُمْ قَالُوا مَا أَغْنَىٰ عَنْكُمْ جمعُكُمْ وَ مَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ*

أَهْؤُلاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُم لا يَنالُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَةٍ أَدْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلا أَنتُمْ تَحْزَنُونَ*﴾ (1)

و میان آن دو گروه بهشتیان و دوزخیان دیوار و حجابی است، و بر «اعراف» مردانی هستند که همه را به نشان چهره هایشان می شناسند، و بهشتیان را- که هنوز وارد آن بهشت زیبا نشده اند، امّا به آن امید می برند - ندا می دهند که: هان درود بر شما باد!

و هنگامی که دیدگان شان به سوی دوزخیان گردانده شود، با همه ی وجود به بارگاه خدا روی آورده و می گویند: پروردگارا، ما را با گروه بیداد گران قرار مده.

ص: 244

و کسانی که بر «اعراف» هستند مردانی از دوزخیان را که آنان را با سیمای شان می شناسند، ندا می دهند و می گویند: هان ای نگون بختان! دیدید که زر و زورِ بسیار و فریب و فزونی جمعیت شما، و آن همه گستاخی و سر کشی که در برابر حق می نمودید هرگز به کارتان نیامد!

آن گاه با اشاره به بهشتیان، به دوزخیان می گویند: آیا اینان همانانی هستند که شما در دنیا با تمسخر و آزار شان، سوگند یاد می کردید که خدا هیچ گونه مهر و رحمتی به آنان نخواهد رساند؟ آن گاه ندا می رسد که: هان ای شایستگان! اینک به بهشت پر طراوت و زیبا در آیید، که نه بیمی بر شما خواهد بود و نه اندوهگین می گردید.

از امام صادق در مورد «حجاب» میان بهشتیان و دوزخیان -که در آیه آمده است - پرسیده شد، که فرمود: منظور از آن گذر گاه و دژ بلندی است میان بهشت و دوزخ که بر فراز آن، پیامبر، علی، حسن، حسین، فاطمه و خدیجه- که درود خدا و خوبان بر آنان باد - قرار دارند و از آن جا ندا می دهند که:

﴿ أَيْنَ مُحِبُّونا؟ أَيْنَ شِيعَتُنا؟ فَيَقْبَلُونَ فَيَعْرِ فُونَهُم بِأَسْمائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبائِهِمْ...؛﴾

دوست داران و شیعیان ما کجا هستند؟ آن گاه دوستان و شیعیان اهل بیت به سوی آنان می روند و آنان آن ها را با نام و نام خانوادگی شان می شناسند و دست آن ها را می گیرند و از آن گذر گاه سخت می گذرانند و

ص: 245

وارد بهشت زیبای خدا می نمایند. (1)

و بدین سان می نگریم که بانوی نو اندیش و کمال جوی حجاز، نه تنها در روایات رسیده در تفسیر آیات به وسیله ی محدثان و مفسران مذهب اهل بیت، که طبق انبوه روایات رسیده در تفسیر آیات به وسیله ی محدثان و مفسران نام دار اهل سنت نیز مورد عنایت قرآن و فرو فرستنده ی آن قرار گرفته و بینش و منش مترقی او در نو اندیشی و حق طلبی و کمال جویی و گزینش بهترین ها و دفاع از ستم دیدگان و بی پناهان و جهاد و تلاش خالصانه و فداکاری و ایثار و شجاعت او ارج نهاده شده، و در عالم معنویت و حقیقت در کنار چهره های برتر اسلام و نمونه های ارزش مند آن قرار دارد و در بارگاه خدا از آبرو مندان و بندگان برگزیده و ارجمند اوست.

یکی از اندیش مندان در وصف او می نویسد: خدیجه در زندگی خویش نمونه ی کامل از تقوا و پرهیز کاری و بزرگ واری و آزاد منشی شد، به گونه ای که در آن روزگار «طاهره» لقب داده شد...

خدیجه ی «طاهره» آن قدر به خدایش نزدیک گردید و به مقام عالی معنوی رسید که فرشتگان در برابرش سر تعظیم فرود آوردند. از پیامبر آورده اند که در شب معراج به فرشته ی وحی گفتم: آیا پیامی دارد؟

فرشته وحی گفت: «آری، سلام مرا به خدیجه برسان.»

هنگامی که پیامبر پس از فرود و پیشواز خدیجه علیها السلام از آن حضرت،

ص: 246

سلام فرشته ی وحی را به او رساند، او چنین پاسخ داد: «خدای بزرگ، سلام و سلامت بخش است و سلام و سلامتی از او آغاز می شود و به خودش پایان می یابد و بر فرشته ی گران قدر او سلام و درود من باد.» (1)

پاسخ خدیجه به سلام جبرئیل نشان از عرفان کامل و اوج معنوی اش می باشد.

سلام جبرئیل برای خدیجه نشان می دهد که خدیجه خدیجه بالا ترین قرب به خدا را دارا بوده است، و عشق او به پیامبر نیز رحمانی و عشقی مقدس بوده است.

خدیجه بدین وسیله در زمره خدمت گزاران رشد و نجات بشر قرار گرفت و یار و یاور پیامبر عدالت و آزادی شد، او این آرزو را در دل داشت و به آن رسید. (2)

و نیز می نویسد: خدیجه از بینش معنوی برخودار بود و دریچه ای از غیب و جهان دیگر بر روی او گشوده بود که پیامبری از نسل «عبد المطلب» به وجود خواهد آمد؛ پیامبری که برترین پیامبران می باشد و او کسی جز محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نیست. (3)

با این که دوران زندگی مشترک آن حضرت با آن بانوی خرد و اخلاق به سه دهه نمی رسید، امّا آن انسان والا با آن اندیشه ی ژرف و شخصیت توسعه یافته و بی نظیرش، به گونه ای شیفته ی جمال و شیدای کمال و دل باخته ی مهر و صفا و معنویت و نو اندیشی آن بانوی آزادی و پاکی شده بود که تا واپسین لحظه های زندگی، هرگز از قدر شناسی و حق شناسی و بزرگ داشت او و اندیشه و عمل کرد تحسین بر انگیزش فرو گزار نمی کرد، و در مناسبت های گوناگون، از آگاهی و دانایی عمیق و بینش ژرف، از ایمان و اخلاص، از پروا و پاکی، از نو اندیشی و کمال طلبی، از پیش گامی و پیش تازی او در راه حق و عدالت، از پایداری و فداکاری او در دفاع از حقوق مردم و پیشرفت دین و دفتر، از پشتیبانی بی دریغ و همه جانبه ی او از پیام آور آزادی و نو اندیشان و گروندگان به دین جدید، و از قدرت نیرومند او در گزینش و انتخاب شایسته و مترقی در زندگی، یاد می کرد و اشک های درشت، بسان دانه های مروارید از دیدگان می فشاند، و بدین وسیله نشان می داد که خدیجه علیها السلام در آسمان زندگی پیامبر خورشیدی است بی غروب؛ به یکی چند نمونه از وصف پیامبر از آن بانوی آزادگی و کمال می نگریم، که هم نشان گر موقعیت

ممتاز خدیجه علیها السلام در گستره ی قلب مصفّا و بی کران محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است و هم نشان گر حق شناسی، قدر شناسی و نمک شناسی آن پیشوای آزادی، که اینک در دنیای ما و جامعه ما به گوهری نا یاب تبدیل شده است:

1. پس از گذشت مدّت ها از رحلت جان سوز خدیجه علیها السلام ، روزی در حضور پیامبر نام بلند آن بانوی بزرگ به میان آمد. آن حضرت با شیندن

ص: 248

نام پر خاطره ی او، سخت دست خوش اندوهِ از دست شدن آن یار بی همتا گردید! باران اشک از آسمان دیدگانش فرو بارید و آن گاه پر عاطفه و پر احساس، از عظمت و شهامت او و ایمان و اخلاص و فداکاری و والایی اش سخن به میان آورد و چنین فرمود: خدیجه! و چه کسی می داند خدیجه کیست؟!

یکی از همسران آن حضرت گفت: ای پیام آور خدا: چرا گریه؟ آن هم برای بانوی سال خورده ای که سال هاست جهان را بدرود گفته است؟ آیا انسان والایی چون شما باید برای او بگرید؟

پیامبر فرمود:

﴿ صَدَّقَتْني إِذْ كَذَّبْتُم وَ آمَنَتْ بیِ إِذْ كَفَرْتُمْ وَ وَلَدَتْ لِي إِذْ عَقَمْتُم؛﴾ (1)

او بانوی نو اندیش و معنویت خواهی بود که وقتی شما مردم مرا در دعوت توحیدی و آزادی بخشم دروغ پرداز می انگاشتید، او راست گویی و درست اندیشی ام را گواهی کرد، و آن گاه که شما در کفر و حق نا پذیری پای می فشردید، او به من و راه و رسم آسمانی ام ایمان آورد، و به لطف خدا برای من فرزندانی آورد... و خدا نسل و تبار مرا از او قرار داد.

2. از آن حضرت آورده اند که در وصف آن بانوی کمال و معنویت فرمود:

﴿ خَيْرُ نِسَائِها خَدِيجَةٌ وَ خَيْرُ نِسَائِهَا مَرْيَمُ ابْنَةُ عِمْرَان؛﴾ (2)

ص: 249

بهترین زنان گیتی «خدیجه» و «مریم»، این دو بانوی پاک سرشت و پاک روش هستند.

3. و نیز فرمود:

﴿ خَيْرُ نِساءِ الْعالَمَين، مَرْيَمَ بِنْتُ عِمْرانَ، وَ آسِيَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، وَ خَدِيجَةً علیها السلام بِنْتُ خُوَيْلِهِ، وَ فاطِمَةً علیها السلام بِنْتُ مُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم؛﴾ (1)

بهترین زنان دو جهان، این چهار زن کمال جو و ستم ستیز و آزاد منش هستند: «مریم»، دخت پاک و پروا پیشه «عمران»؛ «آسیه»، آن زن ستم ستیز و آزادی خواه؛ «خدیجه»، آن بانوی نو اندیش و خدا جو، و فاطمه دخت سر فراز محمّد؛ اینان بهترین زنان عصر ها و نسل ها هستند.

4. و نیز آورده اند که فرمود:

﴿ خَيْرُ نِسَاءِ الْجَنَّةِ مَرْيَمُ بِنْتِ عِمْرانَ، وَ خَدِيجَةُ علیها السلام بِنْتِ خُوَيْلِدٍ، وَ فاطِمَةً علیها السلام بِنْتِ مُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم، وَ آسِيَةُ بِنْتِ مُزاحِمٍ امْرَأَةٌ فِرْعَوْنَ؛﴾ (2)

بهترین زنان بهشتِ پر نعمت و زیبای خدا، مریم، دختر عمران؛ خدیجه، دختر خویلد؛ فاطمه، دخت ارجمند محمّد؛ و آسیه، دختر «مزاحم» و همسر فرعون، دیکتاتور عصر موسی است.

5. و نیز فرمود:

﴿ إِنَّ اللّهَ اختارَ مِنَ النِّساءِ أَرْبَع : مَرْيَمَ وَ آسِيَةَ وَ خَدِيجَةَ وَ فَاطِمَةَ؛﴾ (3)

خدای فرزانه از میان زنان نو اندیش و تاریخ ساز، چهار زن را

ص: 250

برگزید، که عبارتند از: مریم، آسیه ، خدیجه و فاطمه .

6. و نیز آورده اند که برای آگاهی و بیداری برخی از برتری طلبان رو به «عایشه» نمود و فرمود:

﴿ اَ وَ ما عَلِمْتِ اَنَّ اللّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ وَ عَلِيّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَينَ... وَ فاطِمَةً وَ خَدِيجَةَ عَلَى الْعالَمينَ.﴾ (1)

آیا نمی دانی که خدای فرزانه آدم ،نوح، دودمان ابراهیم، خاندان عمران، وجود ارجمند علی، حسن ،حسین، حمزه، جعفر، خدیجه و فاطمه را بر جهانیان برگزید؟

7. و نیز فرمود:

﴿ أَرْبَعُ نِسْوَةٍ سَيْدَاتٌ عَالَمَهُنَّ: مَرْيَمَ بِنْتُ عِمْرانَ، وَ آسِيَةً بِنْتُ مُزاحِمٍ، وَ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِدٍ، وَ فاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ افضَلُهُنَّ عَالَماً فاطِمَةُ؛﴾ (2)

چهار بانوی بزرگ و کمال جو، سالار زنان جهان خود هستند: مریم، دختر عمران؛ آسیه، دختر مزاحم؛ خدیجه، دختر خویلد؛ فاطمه، دخت ارجمند محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و برترین آنان در میان همه ی جهانیان، ریحانه ی ارجمند پیامبر فاطمه علیها السلام است.

8. و نیز فرمود:

﴿ اِشْتَاقَتِ الْجُنَّةُ إِلى أَرْبِعِ مِنَ النِّساءِ: مَرْيَمُ بِنْتُ عِمْرَانٍ، وَ آسِيَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، زَوْجَةُ فِرْعَوْن وَ هِيَ زَوْجَةُ النَّبِيِّ فِي الْجَنَّةِ، وَ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِدِ،

ص: 251

زَوْجَةُ النّي في الدُّنيا وَ الآخِرَةِ وَ فاطِمَةُ بنتُ مُحَمَّدٍ؛﴾ (1)

بهشت زیبای خدا در شور و شوق چهار بانوی با معنویت و آزادی خواه است، که عبارتند از: مریم، دختر پاک منش عمران؛

آسیه، دختر ستم ستیز «مزاحم» و همسر استبداد گر عصر موسی، فرعون که در بهشت پر طراوت خدا به هم نشینی پیامبر مفتخر خواهد شد. خدیجه، دختر نو اندیش و کمال جوی حجاز، که در این جهان و جهان دیگر همسر و همراه پیامبر است؛ و دیگر فاطمه، دخت سر فراز محمّد صلی اللّه عليه و اله و سلم.

9. و باز در وصف آن بانوی خرد و معنویت فرمود:

﴿ سادَاتُ نِساءِ الْعالَمينَ أَرْبَعْ: خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِدٍ وَ فاطِمَةٌ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ آسِيَةُ بِنتُ مُزاحِم وَ مَرْيَمَ بِنْتُ عِمْرانَ؛﴾ (2)

سالار زنان دو جهان، این چهار زن كمال جو و ستم ستیز و و آزاد منش هستند: خدیجه، فاطمه، آسیه و مریم.

10. و نیز در معرفی بندگان برگزیده ی بارگاه خدا فرمود:

﴿ وَ خِيَرَتُهُ مِنَ النِّساءِ فَمَرَّيَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ، وَ آسِيَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، اِمْرَأَةٌ فِرْعَوْن، وَ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِدٍ، وَ فاطِمَةُ الزَّهراءِ؛﴾

و از میان زنان کمال جو و پیشتاز، برگزیدگان بارگاه او عبارتند از: مریم، دختر پاک منش عمران؛ آسیه، دختر ستم ستیز «مزاحم» و همسر استبداد گر عصر موسی (فرعون)؛ خدیجه، دختر نو اندیش و

ص: 252

كمال جوی حجاز، و دیگر فاطمه، دخت سر فراز محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم.

11. و نیز در وصف او فرمود:

﴿ كَمُلَ مِنَ الْرِجالِ كَثِيرٍ وَ لَمْ يَكْمُل مِنَ النِّسَاءِ إِلا أَرْبَع:

آسِيَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، اِمْرَأَةٌ فِرْعَوْنَ، وَ مَرْيَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ، وَ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِدٍ، وَ فاطِمَةً علیها السلام بِنْتُ محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم؛﴾ (1)

بسیاری از مردم در زندگی به سوی کمال اوج گرفتند، امّا از میان زنان، این چهار زن، نمونه ی رشد و اوج و سر مشق کمال و نو اندیشی و آزادی خواهی هستند: آسیه ،مریم، خدیجه و فاطمه.

و در نقش ممتاز او در پیشرفت دین و تحقق آزادی و عدالت و شکست تاریک اندیشی و استبداد فرمود:

﴿ مَا قَامَ وَلَا اسْتَقَامَ الدِّينُ إِلَّا بِسَيْفِ عَلِيٌّ وَ مَالِ خَديجَة؛﴾ (2)

اسلام پس از منطق و منش پر جاذبه ی پیامبر، با دو عامل اساسی بسط و گسترش و پایداری یافت: جهاد و فداکاری همه جانبه ی علی علیه السلام، و دیگر ثروت و امکانات گسترده ی خدیجه، که همه را بزرگ منشانه به پیامبر خدا هدیه نمود.

12. و نیز خطاب به امیر مؤمنان فرمود: به تو افتخار همسری بانویی چون فاطمه ارزانی شده است، در حالی که من همسری همانند او ندارم.

تو مادر زنی چون خدیجه داری که من مادر زنی بسان او ندارم. (3)

ص: 253

یکی از اندیش مندان ژرف نگر در تحلیل این رشد و اوج این بانوان نام دار و تاریخ ساز می نویسد: سرشت بشر از دو بُعد تشکیل شده است: بُعد حیوانی و بُعد انسانی.

زن بودن و مرد بودن انسان، از بُعد حیوانی بشر ریشه می گیرد. بُعد انسانی انسان، نر و ماده و یا زن و مرد ندارد و برتر از این دو می باشد.

عقل و خرد، نو اندیشی و نو گرایی، داد و دهش، جود و کرم، عفو و گذشت، حلم و بردباری، رادی و شکیب، وفا و صفا، آینده نگری و قابلیت نا متناهی برای تکامل از ویژگی های انسانی اوست.

اگر فردی از بشر بتواند بُعد انسانی خود را در زندگی حاکم و مدیر قرار دهد و بُعد حیوانی خود را محکوم و فرمان بردار آن سازد، انسان کامل خواهد بود و حیوان زدایی کرده است.

اگر زن باشد بالا تر از زنان و اگر مرد باشد برتر از مردان خواهد شد.

انسان، انسان است، نه زن است و نه مرد، چنان چه فرشته، فرشته است نه زن است و نه مرد و انسان کامل از فرشته برتر است. چون انسان کامل حیوان زدایی کرده ولی فرشته دارای این فضیلت نیست.

در تاریخ بشر زنانی چند به مقام والای انسانیت رسیده اند و برترین زنان شده اند، و خدیجه علیها السلام سومین آنان بوده است.

نخستین آن ها آسیه، همسر نو اندیش و عدالت خواه فرعون مصر بود که موسای کلیم را برای نجات و سعادت بشر نگه داری کرد و به حمایت دلیرانه از او برخاست.

دومین آنان مریم علیها السلام بود که عیسای مسیح را به همراه آیین صلح و

ص: 254

بهروزی، به جهان خشن و تند خوی آن روز تقدیم داشت.

سومين آنان بانوی خردمند و پروا پیشه ی حجاز و یار و پشتیبان پر اعتبار محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و شریک دغدغه های او بود، و چهارمین آنان فاطمه علیها السلام ، دخت سر فراز همین مادر پر شکوه و با معنویت بود که سالار زنان عصر ها و نسل ها لقب گرفت.

هر یک از این چهار بانوی نام دار، حقی بزرگ بر فرهنگ و تمدّن و رشد بشریت دارند؛ زیرا در استوار کردن راه سعادت و کمال و اوج بشر، شرکت نموده و نقشی سر نوشت ساز داشته اند.

آن گاه می افزاید: خدیجه علیها السلام ملکه ی قریش و بانوی بانوان عرب، زنی بود بسیار خردمند و عاقل، متقی و پرهیزگار، مدیر و مدبر، پخته و مردم شناس، ژرف نگر و سنجیده گو، سنجیده کار و آینده نگر و دارای ثروتی کلان؛ وقتی ثروت و تقوی، عقل و تدبیر، منش زیبا و پختگی با گرد آیند، بالا ترین مقام اجتماعی و معنوی را برای دارنده فراهم می سازند.

خدیجه نه تنها بانوی بانوان قریش بود، که ملکه ی جهان عرب به شمار می آمد؛ آن هم بدون آن که سپاهی داشته باشد و از ارتشی بر خوردار گردد.

قدرت این بانو در عقل و خردمندی، تقوا و آینده نگری، بینش زیبا و منش مترقی و پاک روشی و معنویت طلبی و آراستگی به ارزش های انسانی بود. (1)

ص: 255

﴿ إِنَّها كانَتْ تَأْتِيْنا فِي زَمَنِ خَدِيجَةَ، وَ إِنَّ حُسْنَ الْعَهْدِ مِنَ الْإِيمَانِ؛﴾ (1)

این زن، زمان خدیجه به خانه ی ما می آمد و از بخشش او بهره ور می شد. و از دیدگاه من نیک پاس داشتن سابقه ی دوستی های دیرین، بخشی از ایمان است.

3. و نیز آورده اند که: روزی خواهر خدیجه علیها السلام (هاله) به دیدار آن پیشوای بشر دوست آمد. آن حضرت با دیدار او به یاد آن یار مهربان و فداکار افتاد و در فراق او به گونه ای عواطف پاک و ناب او جوشید که اشک امانش نداد، و فشار اندوه آسمان وجود او را به رعد و برق و لرزه در آورد.

پس از رفتن «هاله» یکی از بانوان دلیل آن را پرسید، که فرمود: به یاد «خدیجه» و ارزش های والایی که او به آن ها آراسته بود، افتادم و یک باره صفا و وفا، پروا و پاکی، شجاعت و اخلاص، فداکاری و شکیبایی او در راه عدالت و آزادی، در برابر دیدگانم مجسّم شد.

«عایشه» که در آن جا حضور داشت، از شکوه و عظمت «خدیجه» - که هنوز بخش عظیمی از گستره ی دل بی کران محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را در اختیار داشت - دست خوش تعجب و حسادت گردید و جسورانه گفت: ای پیامبر خدا، چه قدر از خدیجه به نیکی یاد می کنی؟ مگر نه این است که اگر دست بی رحم تقدیر گُل عطر آگین وجود او را از بوستان زندگی شما

ص: 257

چید، خدای فرزانه همسری جوان تر، زیبا تر و بهتر از او را به شما ارزانی داشت؟

سیمای پیامبر بر افروخته شد و با آزردگی خاطر فرمود: هرگز، هرگز این گونه نیست، به خدای سوگند که هیچ گاه یارِ همراهی بهتر از خدیجه روزی من نگردید؛ چرا که او بانویی بسیار نو اندیش و کمال طلب و معنویت خواه بود. او در شرایط و روزگاری به راه و رسم مترقی و یکتا پرستانه ی من ایمان آورد که مردم وا پس گرا و تاریک اندیش، مرا دروغ گو می انگاشتند، و روزگاری با ثروت و امکانات خویش هدف های والای مرا مدد رساند، که دیگران مرا از نعمت و امکانات زندگی محروم داشتند و زمانی با همه ی وجود به یاری و پشتیبانی ام قیام کرد که دیگران امنیت را از من سلب کرده و در اندیشه ی جان من بودند. (1)

5. موقعیت خدیجه علیها السلام در گستره ی دل پیامبر و آسمان زندگی اش به گونه ای پر شکوه بود که «عایشه» می گوید:

﴿ ما زِلْتُ أَتَقَرَّبُ إِلى رَسُولِ اللَّهِ بِذِكْرَها؛﴾ (2)

من هماره با یاد و نام پر شکوه خدیجه علیها السلام به پیامبر تقرّب می جستم.

6. پس از مراسم خواستگاری امیر آزادی از ریحانه ی ارجمند پیامبر و مراسم عقد آن دو، که چیزی نزدیک به یک ماه از آن گذشت، «عقیل» به سوی امیر علیه السلام رفت و از او اجازه خواست تا نزد پیامبر برود و موضوع عروسی را ترتیب دهد، و از خود آن حضرت هم خواست که به همراهش

ص: 258

به خانه ی پیامبر برود.

آن دو حرکت کردند و در راه شرف یابی، به «امّ ایمن» برخورد کردند. او به آنان توصیه کرد که اجازه دهند تا انجام این کار را او به عهده گیرد. آن گاه نزد «امّ سلمه» آمد و جریان را با او در میان نهاد و به همراه دیگر همسران پیامبر، به حضور آن حضرت شرف یاب شدند، و گفتند: ای پیامبر! پدر و مادرمان فدای شما باد! ما به خاطر کاری مهم به این جا آمده ایم؛ کاری که اگر بانوی بزرگ حجاز (خدیجه) زنده بود چشمش به وسیله ی آن نور باران می گشت.

پیامبرِ مهر و عدالت با شنیدن نام «خدیجه» باران اشک از دیدگان فرو باراند و فرمود:

﴿ خَدِيجَةُ وَ أَيْنَ مِثْلُ خَدِيجَةِ؟ صَدَّقَتْنِي حِينَ كَذَّبَنِي النَّاسُ، وَ وَازَرَتْنِي عَلَى دِينِ اللّهِ، وَ أَعانَتْني عَلَيْهِ بِما لِها...؛﴾ (1)

از «خدیجه» سخن گفتید؟ کجا همانند آن بانوی خرد و پروا پیدا می شود؟ او بود که در آن شرایط بحرانی که مردم مرا در دعوت توحیدی و آزادی خواهانه ام دروغ گو می انگاشتند، با شهامت و ایمان، راستی و درستی ام را گواهی کرد، در راه دین خدا و پیشرفت آن بار گران وزارت و یاری و همراهی مرا با درایت و توان مندی به دوش کشید، و با دارایی هنگفت خویش مرا در راه هدف های خدایی و انسانی مدد رساند، و آن گاه خدا به من فرمان داد که به «خدیجه» بشارت دهم که به پاس

ص: 259

رنج ها و تلاش ها و فداکاری هایش، در بهشت پر طراوت و زیبای خویش، خانه ای از زمرّد و گوهری گران بها برای او آماده ساخته است؛ خانه ی پر شکوهی که در آن نه نا آرامی و هیاهویی خواهد بود و نه رنج و دردی.

«امّ سلمه» می افزاید: پس از سخن پیامبر در وصف بانوی خردمند جهان عرب، گفتیم: پدر و مادرمان فدای تان باد! هر چه پیرامون شخصیت ارج دار «خدیجه» بفرمایید درست است، امّا اینک او به سوی پروردگارش شتافته است. نعمت های خدا بر او گوارا باد و خدا ما را با او در درجات بهشت و آمرزش و خشنودیش گرد آورد؛ اینک این علی علیه السلام است که برادر شما در دین و در نسب پسر عموی شماست. تقاضای او این است که به لطف خویش همسر گران مایه اش، فاطمه علیها السلام را به خانه ی او روانه سازید، تا بر اساس مهر و صفا با هم زندگی مشترک را آغاز کنند.

پیامبر بار دیگر از بانوی اندیش مند و کمال جوی حجاز به نیکی یاد نمود و دستور داد مقدمات مراسم عروسی را فراهم کنند.

7/1. حدیث نگاران آورده اند که آن حضرت هر گاه گوسفندی قربانی می نمود نخست بهره و سهم آشنایان و دوستان خدیجه علیها السلام را می فرستاد و خاطره ی جاودانه ی او را در دل های آنان زنده تر می ساخت. (1)

7/2. هنگامی که هدیه ای برای آن حضرت می آوردند، آن را به دوستان خدیجه علیها السلام می فرستاد و می فرمود: دوستان او نیز برای من ارجمندند. (2)

7/3. و نیز آورده اند که خدیجه علیها السلام همسایه ای داشت که بسیار به او می رسید و سفارش او را به پیامبر نیز نموده بود، و آن حضرت هنگامی که غذای خوب در خانه می یافت، به احترام سفارش آن یار با وفا و آزاد منش، بخشی از آن غذا را نیز برای او می فرستاد. (3)

7/4. هنگامی که در پیکار «بدر»، مردم آزادی خواه و خدا جو بر سپاه شرک و بیداد پیروز شدند و گروهی را به اسارت گرفتند، «ابو العاص» - که هنوز در مکّه بود و به مدینه هجرت نکرده و در صف اصلاح نا پذیران قرار داشت - نیز به اسارت در آمد. او دختر خوانده ی خدیجه علیها السلام و خواهر زاده اش، «زینب» را داشت؛ به همین دلیل هنگامی که از سوی پیامبر اعلام گردید که استبداد مکّه می تواند در برابر پرداخت فدیه یا غرامت جنگی اسیران خویش را آزاد سازد، «زینب» نیز گردنبندی را که

ص: 261

از خاله ی گران قدرش خدیجه علیه السلام به یادگار داشت، به عنوان فدیه به مدینه گسیل داشت تا شوهرش را آزاد کند.

هنگامی که در قرارگاه اسیران، چشم پیامبر به آن گردن بند افتاد، به یاد یار مهربان، دنیای وجودش به تلاطم آمد و از آسمان دیدگانش باران اشک فرو باراند و فرمود:

﴿ رَحِمَ اللّه خَديجَةَ، هَذِهِ قَلائِدٌ هِيَ جَهَّزَتْهَا بِها؛﴾

باران مهر مهر خدا بر «خدیجه» ببارد که به یاد او افتادم؛ چرا که این گردن بندی است که آن یار مهربان، آن را به عنوان جزیی از هدایای خویش، به «زینب» هدیه کرد. (1)

7/5. و نیز آورده اند که: روزی آن حضرت در حضور مردم در مسجد، در وصف امام حسن و حسین - که درود خدا بر آنان باد - از جمله فرمود:

﴿ أَيُّها النّاس ! اَلَا أُخْبِرُكُم بِخَيْرِ النَّاسِ جَدّاً وَ جَدَّةٌ؟﴾

هان ای مردم! آیا شما را آگاهی ندهم که بهترین انسان ها از نظر پدر بزرگ و مادر بزرگ چه کسانی هستند؟

مردم گفتند: چرا ای پیامبر خدا!

فرمود:

﴿ اَلْحَسَنُ وَ الْحُسَينُ؛ جَدُّهُما رَسُولُ اللّه وَ جَدَّتُهُما خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِدِ؛﴾

برترین های روزگاران در ریشه و تبار، حسن و حسین علیهم السلام هستند؛

ص: 262

چرا که نیای شان از طرف پدر و مادر، پیامبر و خدیجه می باشند.

و بدین سان آن بانوی بزرگ را بهترین مادر بزرگ عصر ها و نسل ها وصف فرمود.

وَجَدَ لِي كَذَّبَةً فِي قَوْلٍ، وَ لَا خَطْلَةً فِي فِعْلٍ، وَ لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ صلی اللّه علیه و آله و سلم مِنْ لَدُنْ أَنَّ كَانَ فَطِيماً أَعْظَمَ مَلَك مِنْ مَلَائِكَتِهِ يَسْلُكُ بِهِ طَرِيقَ الْمُكَارِمِ، وَ مَحَاسِنَ أَخْلَاقِ الْعَالَمِ، لَيْلَهُ وَ نَهَارَهُ. وَ لَقَدْ كُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتَّبَاعَ الْفَصِيلِ أَثَرَ أُمِّهِ، يَرْفَعُ لِي فِي كُلِّ يَوْمٍ مِنْ أَخْلَاقِهِ عَلَماً وَ يَأْمُرُنِي بِالِاقتِدَاءِ بِهِ. وَ لَقَدْ كَانَ يُجَاوِرُ فِي كُلِّ سَنَةٍ بحراءَ فَأَرَاهُ، وَ لا يَرَاهُ غَيْرِي. وَ لَمْ يَجْمَعْ بَيْتٌ وَاحِدٌ يَوْمَئِذٍ فِي الْإِسْلَام غَيْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّه علیه و آله و سلم وَخَدِيجَةَ وَ أَنَا ثَالِثُهُمَا، أَرَى نُورَ الْوَحْيِ وَ الرَّسَالَةِ وَ أشُمُّ رِيحَ النُّبُوَّةِ..﴾ (1)

شما موقعیت مرا نسبت به پیامبر خدا در خویشاوندی نزدیک و در مقام و منزلت ویژه ام می دانید، پیامبر مرا در کنار خویش می نشاند و در حالی که کودک بودم، مرا در آغوش مهر خود می گرفت و در بستر محبت و پدری خویش می خواباند، بدن مبارکش را به بدن من می چسباند و بوی پاکیزه و عطر انگیز خود را به من می بویاند و گاه از سر مهر، غذا را لقمه لقمه در دهانم می گذارد.

آن حضرت هرگز در گفتار من دروغی نیافت و در کردارم، لغزش و اشتباهی ندید.... من در زندگی، هماره با پیامبر بودم؛ درست بسان فرزندی که هماره به همراه مادر است. پیامبر هر روز نشانه ی تازه ای از اخلاق نيكو و منش والا را برایم آشکار می ساخت، و به من فرمان می داد تا به او اقتدا کنم.

آن حضرت چند ماه از سال را در غار «حِرا» می گذرانید، در آن جا

ص: 264

تنها من او را می دیدم و کسی جز من او را نمی دید. در آن روز های تیره و تار، در هیچ خانه ای جز خانه ی پیامبر - که بزرگ بانوی آزادی و آزادگی، خدیجه هم در آن جا بود - اسلام و ایمان راه نیافته بود، و من در آن شرایط دشوار سوّمینِ آن دو انسان توحید گرا و بزرگ منش بودم که در راه تحول مطلوب و ساختن جامعه و دنیایی نو و آزاد و آباد در تلاش و تکاپو بودم.

3. نقش آن بانوی خرد و تلاش در راه پیشرفت اسلام و پشتیبانی از نهضت آزادی خواهانه ی پیامبر به گونه ای شکوه بار بود که علی علیه السلام در سوگ جان سوز او و پدر ارجمند خود ابو طالب چنین سرود:

اَ عَيْنَى جُودا بارک اللّهُ فِيكُما *** عَلى هَالِكَين لأتَرى لَهُما مَثَلاً

عَلى سَيِّدِ الْبَطْحَاءِ وَ ابْنِ رَئيسِها *** وَ سَيِّدَةِ النِّسوان اَوَّلُ مَنْ صَلَّى

مُهَذَّبَةٌ قَدْ طَيَّبَ اللّهُ خِيْمَها *** مُبارَكَةُ وَ اللّهِ ساقَ لَهَا الْفَضْلاً

فَبِتُّ أقاسِي الهُمَّ وَ الثَّكلاً *** مُصابِهُما أدحى إلى الجُود الهوا

لَقَدْ نَصَرا فِى اللّهِ دِينَ مُحَمَّدٍ *** عَلى مَنْ بَغى فِی الدِّينِ...(1)

هان ای دو چشم من باران اشک از آسمان دیدگانم فرو بارید، خدا این گریه و این باران اشک را در سوگ دو یار فداکار اسلام و قرآن و دو پشتیبان بی همانند پیامبر بر شما مبارک سازد؛ چرا که آن دو به راستی انسان های بی نظیری بودند.

هان ای دو چشم من! در سوگ غم بار سالار حجاز و فرزند سالار

ص: 265

مکّه، ابو طالب و نیز در رحلت جان سوز سالار زنان- که نخستین بانوی توحید گرا و پیشتاز ترین زن، در راه آزادی و معنویت بود، و با پیامبر خدا نماز می گزارد و به نیایش و مناجات می نشست - باران اشک فرو بارید.

بر همان بانوی خود ساخته و پاک روش و پاک منشی که خدا خیمه و سرای او و گردا گردش را پاک و پاکیزه ساخته است. بانوی پر برکتی که خدا او را به خاطر نو اندیشی و شایسته کرداریش به شاه راه فضیلت ها و والایی ها راه نموده است.

دریغ و درد که اینک در سوگ جان سوز آن دو انسان والا و بشر دوست گرفتار آمدم، و به غم فراق آنان دچار شدم. آه که رحلت جان سوز آن ها روز و شب مرا تیره و تار ساخته است.

این دو یار راستین و شجاع پیامبر، دین و آیین آسمانی و نجات بخش او را شهامت مندانه یاری کردند، و با شجاعتی تحسین بر انگیز با همه ی وجود و اعتبار و توان و امکانات خویش با حق ستیزان و بیداد گران و تاریک اندیشان مبارزه نمودند.

4. و نیز آن حضرت در واپسین لحظه ها، در بستر شهادت در راه آرامش خاطر بخشیدن به فرزندانش، پرده ای از حقیقت عالم برزخ را به نمایش نهاد، که نشان گر شکوه و عظمت خاندان پیامبر و نیز خدیجه علیها السلام در بارگاه خداست. او خطاب به امام حسن علیه السلام فرمود:

﴿ يا بُنَیَّ! لا جَزَعَ عَلَى أَبِيكَ بَعْدَ الْيَوم ، هذا جَدُّكَ مُحَمَّدِ المُصْطَفى، وَجَدَّتُكَ خَدِيجَةُ الْكُبْرَى ، وَ أُمُّكَ فَاطِمَةُ الزَّهراء... فَطِبْ نَفْساً، وَ قَرَّ عَيْناً، وَ كَفَّ عَنِ

ص: 266

البُكاء؛﴾ (1)

فرزند گران مایه ام! پس از امروز برای پدرت دیگر نه رنجی خواهد بود، و نه اندوه و دردی. این نیای گران قدرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، آن برگزیده ی بارگاه خدا، و این هم مادر بزرگت خدیجه، بانوی کمال و معنویت، و این نیز مادرت فاطمه علیها السلام دخت سر فراز پیامبر و اینان هم حوریان بهشت چشم انتظار پدرت هستند. از این رو به خود آرامش خاطر بخش، و دل را خشنود ساز، و چشم را روشن و از گریه بر پدر خود داری كن.

فاطمه علیها السلام، و من در سیما و منش شبیه ترین فرد به مام گران مایه ام خدیجه ی پر شکوه و بزرگ منش ترسیم شده بودم؛

﴿ صَوَّر اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيَّ بن أبي طالِب عَلَى صُورَة مُحَمَّد صلی اللّه علیه و آله و سلم فَكانَ عَلِىَّ علیه السلام أَشْبَهُ النَّاسِ بِرَسُولِ اللّهِ، وَ كَانَ الْحُسَينُ علیه السلام أَشْبَهُ النَّاسِ بِفاطِمَة علیها السلام وَ كُنتُ أَشْبَهُ النَّاسِ بِخَدِيجَةِ الكُبرى.﴾ (1)

2. در بیانی دیگر از آن حضرت آورده اند که در برابر یاوه سرایی و دروغ پردازی معاویه پس از تسلّط فریب کارانه و ظالمانه اش بر جهان اسلام بر ضد امیر آزادی بر فراز منبر کوفه، امام مجتبی علیه السلام در مقام دفاع از حق و عدالت بر آمد و ضمن پاسخ گویی و روشن گری خویش برای جلو گیری از تحریف تاریخ فرمود: هان ای آن که به امیر والایی و رادی، نا سزا بافتی و آن وارسته ترین و شایسته ترین بنده و دوست پر اخلاص خدا و یار و برادر پیامبرش را به ناروا یاد کردی! من حسن هستم و پدرم علی است، امّا تو معاویه هستی و پدر تاریک اندیش و حق ستیزت «صخر» می باشد. مام ارجمند من فاطمه، آن بانوی خرد و ایمان و اخلاص و پرواست، و مادر تو «هند» جگر خواره است که در برابر نهضت توحید گرایانه و آزادی خواهانه ی اسلام به شرارت و خشونت دست یازید و برای جلوگیری از پیشرفت آن، از هیچ پلیدی روی نگردانید. نیای گران قدر من محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم والا ترین پیام آور آزادی و نجات و رستگاری انسان است و نیای تو «حرب»، از خر مهره های استبداد و عقب ماندگی

ص: 268

است، مادر بزرگ من، بانوی نو گرا و آزاد منش و عدالت خواه تاریخ عرب و اسلام، خدیجه است که پیشتاز در ایمان و اسلام و آزادگی بود، و مادر بزرگ تو «فتیله» - آن زن عقب افتاده و بد رفتار می باشد؛

﴿... وَجَدَّتِي خَدِيجَةُ وَجَدَّتُكَ فَتِيلَة...﴾ (1)

اینک که ریشه و تبار ها روشن شد، خدا از ما دو تن و دو خاندان، آن را که نامش ننگ بار و با وا پس گرایی و محافظه کاری و اصلاح ستیزی عجین است، و سابقه اش با کفر و نفاق و پیکار با نهضت توحید گرایانه و آزادی خواهانه ی پیامبر آمیخته است، به خشم و لعنت خود گرفتار سازد.

این جا بود که مردم با شناختی که از این دو سلسله و دو نسل و تبار داشتند، نگاهی پر معنا به سوی معاویه، سردسته ی استبداد هراس انگیز اموی نمودند و از ژرفای دل فریاد «آمین» سر دادند.

و بدین سان امام مجتبی علیه السلام در آن شرایط دشوار، با شهامت و تدبیری وصف نا پذیر از تلاش و جهاد خدا پسندانه و بشر دوستانه و سِتُرگ پیامبر، یارِ همراه و مشاور آگاه و پر اعتبار او، خدیجه و برادر و جانشین او علی علیه السلام با شکوه و عظمت یاد کرد و بر آن ها بالید. و ضمن دفاع از حق و عدالت، و جلوگیری از تحریف رسوای تاریخ، روشن گری فرمود که چگونه این خاندان کمال جو و توحید گرا و آزاد منش - از زن و مرد و پیر و جوان در اندیشه ی رشد و اوج و رستگاری جامعه و اصلاح

ص: 269

دنیای خود و افکندن طرح نجات عصر ها و نسل ها بودند، و آن خاندان بد اندیش و تاریک فکر و خود کامه در نقشه ی واپس گرایی و محافظه کاری و اسارت مردم و حکومت مطلقه بر آنان می کوشیدند.

3. و نیز در مسجد پیامبر در مدینه، هنگامی که سردمدار استبداد هراس انگیز مذهبی (معاویه) با بی شرمی بسیار عهد و پیمان خویش را با امام مجتبی علیه السلام در حضور مردم زیر پا نهاد و در بدترین حالت مستی قدرت، نشان داد که مذهب برای او تنها ابزار سرکوب و اختناق و استبداد است، نه باور و عقیده و راه و رسم زندگی و مدیریت عادلانه و رعایت اخلاق و معنویت در سیاست، بار دیگر آن حضرت به پا خواست و با شهامت و بیانی موج انگیز، ضمن پاسخ به دروغ پردازی های او بر ضد علی علیه السلام، به وجود گران مایه ی نیای گران قدرش پیامبر، به ایمان و پروا و عدالت و آزادگی و بشر دوستی و مردم خواهی ویژه ی پدرش علی علیه السلام، به شکوه و معنویت و اندیشه ی برتر مادر ارجمندش فاطمه علیها السلام و به عظمت، نو اندیشی و عدالت خواهی و جهاد و اخلاص سِتُرگ مادر بزرگش «خدیجه» افتخار کرد و فرمود:

﴿ ...وَجَدَّتِي خَدِيجَةُ وَجَدَّتُكَ نَثِيلَة...﴾ (1)

مادر بزرگ من آن بانوی اندیشه و باور و منش والا و پاکیزه «خدیجه» است که پیشتاز در اسلام و ایمان و نماز و جهاد و دستگیری از محرومان بود، امّا مادر بزرگ تو «نثیله» است که به نا پاکی در اندیشه و

ص: 270

باور و منش شهرت داشت. و راستی که میان انسان پاک سرشت، پاک روش و پاک زاده، با نا پاک زاده و بی ریشه و تبار، تفاوت از زمین تا آسمان است !!

هذِهِ الأُمَّةِ إسلاماً؟»

قَالُوا :«اللَّهُمَّ نَعَم.»

قَالَ:«أُنْشِدُكُمُ اللّه؛ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ حَمزَةَ سَيْدُ الشَّهداءِ عَمَّ أبي؟»

قَالُوا:«اللَّهُمَّ نَعَم.»

قَالَ:«أُنْشِدُكُمُ اللَّهَ؛ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ جَعْفَرَ الطَّبَارِ في الجَنَّةِ عَمِّي؟»

قَالُوا:«اللَّهُمَّ نَعَم.»

قالَ: «أُنْشِدُكُمُ اللّه؛ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ هَذَا سَيْفُ رَسولِ اللّهِ صلى اللّه عليه و آله و سلم أنا مُتَقَلّدُهُ؟»

قَالُوا :«اللَّهُمَّ نَعَمْ.»

قَالَ:«أُنْشِدُكُمُ اللّه؛ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ هَذِهِ عِمامَةُ رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلم أَنا لابِسُها؟»

قَالُوا :«اللَّهُمَّ نَعم.»

قَالَ: «أُنْشِدُكُمُ اللّهَ؛ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ عَلِيّاً علیه السلام كَانَ أَوَّلُ النَّاسِ إِسْلَاماً، و أَكْثَرَهُمْ عِلماً ، و أَعْظَمَهُمْ حِلْماً ، وَ هُوَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤمِن وَ مُؤْمِنَةٍ ؟»

قالوا :«اللَّهُمَّ نَعَم.»

«فَبِمَ تَستَحِلُّونَ دَمي وَ أَبِي الذَّائِدُ عَنِ الْحَوْضِ غَداً يَدُودُ عَنْهُ رِجَالاً كَمَا يُذادُ البَعيرُ الصادِرُ عَنِ الْمَاءِ؛ وَ لِواءُ الْحَمْدِ فِي يَدِ أَبِى يَوْمَ القِيامَة ؟»

قالُوا:«قَدْ عَلِمْنا ذلِكَ كُلِّه، وَ نَحْنُ غَيْرُ تاركيكَ حَتى تَذوقَ المَوْتَ عَطَشاً؛» (1)

ص: 272

شما را به خدا سوگند می دهم که پاسخ دهید، آیا مرا می شناسید؟

همگی فریاد کشیدند: آری، به خدا می شناسیم، شما فرزند پیامبر هستی!!

فرمود: شما را به خدا آیا می دانید که نیای گران قدر من پیامبر خداست؟

همگی گفتند: آری، به خدا.

فرمود: شما را به خدا آیا می دانید که پدر گران قدرم امیر مؤمنان، علی علیه السلام است؟

پاسخ دادند: آری، به خدا.

فرمود: آیا می دانید که مام پر فضیلت و سر فراز من، «فاطمه» دختر پیامبر است؟

گفتند: آری، می دانیم.

فرمود: شما را به خدا آیا می دانید که مام بزرگم «خدیجه»، نخستین بانوی گرونده ی به اسلام و تصدیق کننده ی پیامبر و پیشتاز در یاری و حمایت اوست؟

گفتند: آری، به خدا!

فرمود: شما را به خدا آیا می دانید که «حمزه»، (1) سالار شهیدان و

ص: 273

پشتیبان شجاع پیامبر، عموی پدر من بود؟

گفتند: آری.

فرمود: شما را به خدا، آیا می دانید که «جعفر طيّار»، (1) همان قهرمان بلند آوازه ای که در بهشت پر طراوت و زیبای خدا پرواز می کند، عموی من است؟

گفتند: آری، می دانیم.

فرمود: شما را به خدا آیا می دانید این شمشیری را که اینک من برای دفاع از حق و عدالت به کمر بسته ام، شمشیر پیامبر خداست و من وارث به حقّ اویم؟

گفتند: آری.

فرمود: شما را به خدا آیا می دانید این عمامه ای که من بر سر خویش بسته ام، همان عمامه ی پیامبر است؟

همگی گفتند: آری.

فرمود: شما را به خدا، آیا می دانید که پدرم علی علیه السلام پیشتاز ترین

ص: 274

انسان ها در اسلام، و دانشمند ترین آنان در علم، و بردبار ترینِ آنان در میدان زندگی، و پیشوا و سر رشته دار و سر پرست هر مرد و زن با ایمان و درست اندیشی است؟

گفتند: آری.

فرمود: پس چگونه و به کدامین جرم و به چه گناهی ریختن خون مرا با این نسب و تبار پر افتخار و با این اندیشه و منش خدا پسندانه و عدالت خوهانه روا می شمارید؟

و به چه مجوّزی برای کشتن من هم دست و هم داستان شده اید، در حالی که پدرم در روز رستا خیز صاحب حوض کوثر است، و آن چشمه ی جوشان در اختیار اوست و گناه کاران و ظالمان را به فرمان خدا از نوشیدن آب حیات باز می دارد؟

و نیز در حالی که پرچم ستایش و سپاس در روز رستاخیز بر دست توانای اوست، چگونه با فرزندش این گونه رفتار می کنید؟!

آری، سیمای نو اندیش و کمال جوی ستاره ی فروزان آسمان زن، خدیجه علیها السلام در بینش و کلام حسین علیه السلام به گونه ای پر شکوه و پر افتخار است، که آن حضرت در اوج والایی و رادی، بر چنین مادر بزرگی می بالد و نام الهام بخش او را پس از نام بلند و جاودانه ی پیامبر، علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام، آن پرچم های هماره بر افراشته ی یکتا پرستی و آزادی و پیش از تاریخ سازان و آزاد منشان نام دار عرب و اسلام، حمزه و جعفر قرار می دهد.

2. و نیز آورده اند که پیشوای آزادی در یکی از سفر هایش به مکّه

ص: 275

پس از طواف بر گرد خانه ی دوست، به کنار مزار شریف مام بزرگ خویش، خدیجه علیها السلام آمد و در آن جا با یاد آوری ایمان و اخلاص و فداکاری های وصف نا پذیر او در راه عدالت و آزادی و پشتیبانی بی دریغ و دلیرانه و تاریخ سازش از پیامبر آزادی و راه و رسم او، اشک ها از دیدگان فشاند، آن گاه به «انس بن مالک»- که همراه آن حضرت بود - اشاره فرمود تا او را تنها گذارد.

سپس در کنار تربت پاک مادرش خدیجه به نماز و راز و نیاز در برابر آن بی نیاز ایستاد و این چنین به زمزمه پرداخت:

يَا رَبِّ! يَا رَبِّ! يَا رَبِّ! أَنْتَ مَوْلاهُ

فَارْحَمْ عُبَيْداً إِلَيْكَ مَلْجَاءُ

يا ذَا المُعَالِي عَلَيْكَ مُعْتَمِدِى

طُوبي لِمَنْ كُنْتَ أَنْتَ مَوْلاهُ

طُوبي لِمَنْ كَانَ خَائِفاً أَرقاً

يَشْكُوا إِلَى ذِي الْجَلالِ بَلْوَاهُ

وَ مَا بِهِ عِلَّه وَ لا سُقمّ

أكْثَرُ مِن حُبَّهِ لِمَوْلَاهُ

إِذَا اشْتَكَى بَثَّهُ وَ غُمَّتَهُ

أَجَابَهُ اللّهُ ثُمَّ لَباهُ

إذَا ابتَلى بِالظّلامِ مُبْتَهِلاً

أَكْرَمَهُ اللّه ثُمَّ أَدْناهُ

1. هان ای پروردگار من! ای پروردگار من! ای پروردگار من! تو

ص: 276

هستی که سالار و یار مهربان بنده ات هستی، پس به بنده ی نا چیزی که پناه گاهش تنها به سوی توست مهر و رحمت آور!

2. هان ای دارنده ی بزرگی و شکوه! و ای سرچشمه ی هماره ی جلال و جمال! تکیه گاه من تنها تو هستی و من تنها به تو تکیه می کنم، راستی خوشا به حال آن کسی که تو سالار و یار او باشی.

3. سعادت مند آن کسی که در بارگاه تو شب زنده دار و ترسان است، و شکایت رنج ها و گرفتاری هایش را از دنیا داران به بارگاه تو آورده است، و از تو بر طرف شدن آن ها را می خواهد.

4. چنین کسی به گونه ای دل در گرو عشق سالارش دارد که رنج و دردش فراتر از شور و عشقش به سالار و یار هماره اش نیست.

5. هنگامی که از بارگاه خدا، بر طرف شدن رنج ها و گرفتاری هایش را می طلبد خدایش دعای او را می پذیرد و خواسته اش را بر می آورد و به او لبیک می گوید.

6. زمانی که به بیداد ستم کاران و اصلاح ستیزان گرفتار می شود و با خضوع و چشمان اشک بار رو به بارگاه خدایش می آورد، ذات بی همتای او گرامی اش می دارد و او را به خود نزدیک می سازد.

هنگامی که راز و نیاز سرور عارفان و زیور پرستش گران، حسین علیه السلام در کنار تربت مام گران قدرش خدیجه علیها السلام به این جا رسید، به نا گاه در پاسخ او ندایی از بار گاه خدا طنین افکند که:

لَبَّيْكَ! لَبَّيْكَ أَنْتَ فِی كَنَفِی

ص: 277

وَ كُلَّما قُلْتَ قَدْ عَلِمْنَاهُ

صَوْتُكَ تَشْتاقُهُ مَلائِكَتي

فَحَسْبُكَ السَّتْرُ قَدْ سَفَرْنَاهُ

لَوْ هَبَّتِ الَّريحُ فِي جَوَانِيهِ

خَرَّ صَرِيعا لَمَا تَغْشَاهُ

سَلنِی بِالأ رَغبَةٍ وَلا رَهبٍ

وَ لا حِسابٍ إِنّى أَنَا اللّهُ (1)

لبیک! لبیک! هان ای بنده ی راستین و پر اخلاص! تو در کنار من و در پناه من هستی، و هر آن چه را زمزمه نمودی، من بدان آگاهم.

فرشتگان ارجمند بارگاهم در شوق صدای دل انگیز راز و نیاز تو هستند، و بر بهای وصف نا پذیر راز و نیاز پر معنویت و پر اخلاص و پر سوز و گدازت همین بس که ما آن را می شنویم و ارج می نهیم.

ندا و خواسته ات در بارگاه من در میان پرده های نور موج بر می دارد، و همین مقام، تو را بس که ما آن را از میان حجاب ها آشکار می سازیم.

اینک بدون ترس و هراس از حساب من، خواسته هایت را از من بخواه که من خدای بر آورنده ی خواسته های بندگانم.

و این سان پیشوای آزادی با حضور در کنار تربت خدیجه و گشودن دست راز و نیاز به بارگاه خدا در کنار مرقد آن بانوی نمونه، شکوه و عظمت او در بارگاه خدا و برکت تربت او را نشان می دهد.

ص: 278

اَنَا بنُ مُحَمَّدٍ المُصطَفی،

«اَنَا بنُ فَاطِمَةَ الزَّهرَاءِ،

اَنَا بنُ سَيِّدَةِ النِّسَاءِ،

اَنَا بنُ خَديجَةَ الكُبرى،

اَنَا بنُ المَقتولِ ظُلماً،

اَنَا بنُ الَمجزُورِ الرَّأْسِ مِنَ القَفا،

أنَا بنُ العَطشانِ حَتّى قَضى،

أَنَا بنُ طَريحِ كَربَلا،

اَنَا بنُ مَسلُوبِ العَمامَةِ و الرّدَاءِ...؛﴾

هان ای مردم! خدا به ما شش نعمت گران و پر ارزش ارزانی داشت، و ما را به هفت ویژگی بر دیگر انسان ها برتری و امتیاز بخشید.

خدا به ما دانش و بینش، حلم و بردباری، سخاوت و بخشندگی، فصاحت و سخن وری، جوان مردی و آزادگی و شجاعت و شهامت ارزانی داشت و گستره ی دل ها و قلب های مردم توحید گرا و با ایمان و آزاده را کانون مهر و عشق ما ساخته است.

و نیز بر ما خاندان وحی و رسالت منت نهاده و ما را به وسیله ی این هفت نشانِ شکوه و عظمت به همگان برتری بخشیده است که عبارتند از:

1. پیامبر بزرگ خدا، محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم از خاندان ماست.

2. نخستین ایمان آورنده ی به آن حضرت و دین و آیین آسمانی او، امیر مؤمنان از خاندان ماست.

3. جعفر طيّار، آن شهید دلاور راه عدالت و آزادی از خاندان ماست.

ص: 280

4. شیر شجاع حق و شیر پیامبر خدا، جناب حمزه، آن قهرمان میدان ها و آن سرور شهیدان به خون خفته ی «اُحُد» از ماست.

5. دو فرزند ارجمند پیامبر، و دو یادگار عزیز آن حضرت، حسن و حسین علیهم السلام از ما هستند.

6. و آن آخرین امید و آخرین نوید و آن بزرگ اصلاح گر زمین و زمان در واپسین حرکت تاریخ و فرجام جهان نیز از ما، خاندان توحید و آزادی و عدالت و تقواست.

هان ای مردم! هر کس مرا شناخت که شناخت و باید مسئولیت خویش را دریابد، و هرکس باز هم نشناخت اینک به دقت بشنود تا من خویشتن را، از نظر نسل و تبار و خاندان و موقعیت اجتماعی و معنوی و انسانی بیش تر و رسا تر و روشن تر بر او بشناسانم.

هان ای مردم! من فرزند مکّه و مِنایم،

من فرزند زمزم و صفایم،

من فرزند بزرگ مردی هستم، که «حجر الأسود» را با عبای خویش جا به جا کرد و بر سر جایش نصب فرمود.

من فرزند بهترین انسانی هستم، که جامه احرام بر تن کرد و بر گرد خانه ی خدا به برتر ین طواف پرداخت!

من فرزند بهترین طواف گران و بهترین سعی کنندگانم!

من فرزند بهترین حج گزاران و برترین لبیک گویان به دعوت خدایم، من فرزند آن بزرگ پیشوایی هستم که بر آن مرکب آسمانی سوار شد و در این فضای بی کران به پرواز در آمد،

ص: 281

من فرزند آن پیامبری هستم که شبان گاه، از مکّه و از کهن ترین معبد توحید و رسالت، به سوی «مسجد الأقصى»، پرواز داده شد،

من فرزند آن کسی هستم که در شب معراج و سیر وصف نا پذیر آسمانی اش به «سدرة المنتهی» رسید، و نزدیک ترین پیام آوران خدا به بارگاه او بود،

من فرزند آن کسی هستم که در اوج آسمان ها با فرشتگان نماز خواند و آنان با شادمانی به او اقتدا کردند،

من فرزند آن کسی هستم که خدای فرزانه، آن چه را می خواست به او وحی فرمود،

من فرزند محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، آن پیامبر برگزیده ی بارگاه خدا هستم...

هان ای مردم! من فرزند دخت فرزانه ی پیامبر، فاطمۀ زهرایم؛

من فرزند خدیجۀ ارجمند، آن بانوی آزادی خواه و توحید گرایم. (1)

آری، چهارمین امام نور در آن شرایط حسّاس و تاریخ ساز، در معرفی خویش به مردم شام، به ترسیم پرتوی از شکوه و عظمت مام گران مایه اش، خدیجه علیها السلام، در کنار نام بلند و تاریخ ساز پیامبر و علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام پرداخت؛ چراکه آن بانوی آزادی و معنویت، حتی در قلمرو سانسور و تحریف استبداد اموی، پرچم بر افراشته ی نو گرایی و کمال جویی زن، نشان پیشتازی در اسلام و ایمان، نُماد فضیلت و راستی، سمبل پروا و پاکی و نمونه ی عدالت خواهی و آزاد منشی بود.

ص: 282

و بدین سان امام سجّاد علیه السلام در کنار افتخار به وجود گران مایه ی پیامبر عدالت و آزادی و امیر والایی ها و مادر ارجمندش فاطمه علیها السلام و چهره های سر فرازی چون «حمزه» و «جعفر»، به نقش عدالت آفرین و تاریخ ساز خدیجه علیها السلام مباهات نمود و فرمود: من فرزند «خدیجه»، آن بانوی ارجمند و بلند مرتبه هستم.

گفتنی است که واژه ی «کُبری» به مفهوم پر شکوه تر و ارجمند تر آمده، و این مدال را پیامبر به آن بانوی آزادی و معنویت داد.

2. و نیز از آن حضرت آورده اند که در نیایش به بارگاه خدا و به هنگام نثار درود بر پیامبر و دیگر چهره های معصوم، آن بانوی خرد و معنویت را در ردیف آنان می آورد می گوید:

﴿ اللَّهمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی وَ عَلى عَلّیٍ المُرْتَضى وَ عَلى فَاطِمَةِ الزَّهْرَاءِ وَ خَدِيجَةِ الْكُبْرَى ...﴾ (1)

بار خدایا، درودت را بر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، آن پیام آور برگزیده ات نثار نما، و بر علی علیه السلام، آن انسان والایی که اندیشه و منطق و منش او مورد رضایت و خشنودی تو بود، و بر فاطمۀ زهرا و بر خدیجه، آن بانوی بلند مرتبه ...

3. فرزند ارجمند امام سجّاد، جناب «زید»، آن مبارز راه عدالت و آزادی -که در پیکار با استبداد خشونت کیش اموی به شهادت رسید - در برابر «هشام» از فریب کار ترین خود کامگان تاریخ، در افتخار به ریشه

ص: 283

و تبار و راه و رسم آزاد منشانه ی خویش فرمود:

﴿ وَ نَحْنُ اَحَقُّ بالمَوَدَّةِ؛ أبُونا رَسُولُ اللّهِ وَجَدَّتُنا خَدِيجَةُ ...﴾ (1)

و ما به مهر و دوستی از همگان زیبنده تریم؛ چرا که پدر ما پیام آور بزرگ خداست و مادر بزرگ ما خدیجۀ ارجمند و پدر و مادر گران قدر ما على و فاطمه می باشند، که درود خدا و مردم بر آنان باد.

و نیز آورده اند که چنین گفت:

﴿ رَسُولُ اللّهِ جَدُّنَا وَ ابْنُ عَمِّهِ المُؤْمِنِ بِهِ المُهَاجِرِ مَعَهُ أَبُونَا، وَ ابْنَتُهُ أُمُّنا وَ زَوْجَتُهُ خَدِيجَةُ جَدَّتُنا؛﴾ (2)

پیامبر گرامی، نیای گران قدر ماست، و عمو زاده ی توحید گرای او - که در راه یاری رسانی به دین و آیین آن حضرت و برای نجات و آزادی مردم دست به جهاد و هجرتی تاریخ ساز زد - پدر ماست؛ دخت سر فرازش فاطمه علیها السلام، مادر ارجمند ماست و همسر ،هم فکر، یارِ همراه و پشتیبان پر اعتبار و پر اخلاص پیامبر در روزگار غربت و تنهایی آن حضرت و بی پناهی خدا جویان و آزادی خواهان، خدیجۀ بلند مرتبه مادر بزرگ ماست.

﴿ وَ هِيَ سَيَّدَةٌ نِسَاءِ قُرَيش وَ قَدْ خَطَبَهَا كُلُّ صنديدٍ وَ رَئيسٍ قَدْ أَبَتْهُم فَزَوَّجَتْها نَفْسَها لِلَّذِى بَلَغَهَا مِنْ خَبَرِ يُجيراء...﴾ (1)

او همان بانوی نو گرا و بزرگی است که سالار بانوان قریش است. وی به خواستگاری زمامداران و امیران روزگار خویش، نه گفت؛ امّا به خاطر کمال جویی و آینده نگریش، خود را به همسری پیامبر آزادی در آورد، چرا که پرتوی از نوید ها و بشارت های کتاب های آسمانی پیشین را از زبان دانایان روزگار خویش در وصف محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیده بود.

الْمُرْتَضَى وَ ابْنُ خَدِيجَةَ الْغَرْءِ وَ ابْنُ فَاطِمَةَ الْكُبْرَى...﴾ (1)

کجاست آن فرزند موعود پیامبر برگزیده؟

کجاست آن فرزند دادگستر علیّ مرتضی؟

کجاست آن فرزند شکوه بار خدیجۀ برتر و والاتر؟

کجاست آن فرزند دل بند فاطمۀ ارجمند؟

گفتنی است که واژه «غَرّاء»، به مفهوم شریف تر و برتر آمده است؛ بر این باور «خدیجه» شریف ترین و برترین بانوی روزگار خویش است، و در اوج شرافت و کمال و فضیلت قرار دارد. (2)

و نیز در زیارت های رسیده از امامان نور، از جمله در زیارت «وارث» چنین آمده است:

﴿ اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَا بْنَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَا بْنَ خَدِيجَةَ الكُبرى...﴾

سلام بر تو ای فرزند ارجمند فاطمۀ نور افشان، سلام بر تو ای فرزند گرامی خدیجۀ بلند مرتبه...

مام نو اندیش و بزرگ منش خویش سر احترام و فروتنی فرود می آورد و در سخت ترین شرایط، از یاد و نام الهام بخش آن بانوی ستم سوز و آزادی خواه الهام می گیرد؛ درست همان گونه که از یاد و نام شکوه بار و درس آموز پیامبر، امیر مؤمنان و ریحانه ی سر فراز پیامبر فاطمه، که درود خدا بر آنان باد؛ و این نشانگر این حقیقت است که آن بانوی پیشتاز در اسلام و ایمان و پیشگام در خود سازی و خود شکوفایی به جایی پر کشیده است که بسان آنان نمونه و سر مشق زندگی و برا زندگی است؛ برای نمونه:

1. پس از شهادت جان سوز پیشوای آزادی و یاران عدالت خواه آن حضرت در روز عاشورا، هنگامی که «زینب» پرچم پیام رسانی و روشن گری و ادامه ی مبارزه با استبداد هراس انگیز مذهبی را به دوش کشید، در نخستین روشن گری اش در کنار گل های پرپر شده ی بوستان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم در صحرای سوزان نینوا، از جمله چنین فرمود و این گونه از بانوی خردمند حجاز به شکوه و عظمت یاد کرد:

﴿ و آمُحَمَّداه!

صَلَّى عَلَيْكَ مَلِيكُ السَّماءِ،

هذا حُسَيْنُ مُرَمَّل بالدِّمَاءِ، مقطع الأَعضاءِ،

وا ثَكْلاهُ! وَ بَنَاتُكَ سَبايا؛

إلَى اللّهِ المُشْتَكَى...

وَ إِلى مُحَمَّدِ المُصْطَفَی

وَ إِلَى عَلَى المُرتَضى

ص: 287

وَ إلى فاطِمَةَ الزَّهْراءِ،

وَ إِلى خَدِيجَةَ الكُبرى.

و إِلى حَمْزَةَ سَيِّدِ الشَّهداء.

و آمُحَمَّداه! وَ هَذَا حُسَينٌ بِالعَرَاءِ، تَسْفِی عَلَيهِ رِيحُ الصَّبا، قَتِيلُ أوْلادِ البَغايا. وَ احَزْنَاهُ! وَ اكَرْباهُ عَلَيْكَ يَا ابا عَبْدِ اللّهِ!

اَليومَ ماتَ جَدّى رَسُولُ اللّهِ يا أصحابَ مُحمّدٍ! هَؤُلَاءِ ذُريَّةُ المُصْطفی يُساقون سَوقَ السَّبايا.﴾

هان ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم!

ای نیای گران قدر زینب! سلام و درود فرشتگان آسمان بر تو باد! این حسين عزیز توست که در این دشت خون بار به خون غلتیده و با پیکر قطعه قطعه بر روی زمین، در خون غوطه ور افتاده است، و دختران آزاده و سر فرازت، به جرم هم دلی و هم گامی با برنامه ی نجات بخش و اصلاح طلبانه ی او به اسارت استبداد خون آشام اموی رفته اند!

اینک من از این جا، از آن چه بر فرزندان شما رفته است، شکایت خود را به بارگاه خدا می برم، و به تو ای پیامبر برگزیده! و به امیر مؤمنان، و به فاطمه، دخت ستم ستیز و فرزانه ات؛ و به خدیجه، آن بانوی بلند مرتبه، و به حمزه، سالار شهیدان شکایت می برم.

هان ای پیامبر خدا! این حسین عزیز تو است که با پیکر چاک چاک بر این پهن دشت نینوا افتاده است، و باد صبا بر این گلستان و این نازنین بدن می وزد! این حسین عزیز است که به دست فرزندان تاریک اندیش و بی اصل و تبار روزگار به شهادت رسیده است!

ص: 288

امان از اندوه گران! ای داد از این فاجعه ی بزرگ! ای وای از این مصیبت تو ای حسین عزیز!

امروز نیای گران قدرم محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را از دست داده ام، و گویی اینک او جهان را بدرود گفته و ما را در سوگ خود نشانده است.

هان ای یاران و ای دوست داران محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! این نسل و تبار پیامبر برگزیده و آزاد منش و آزادی بخش شما هستند که بسان اسیران، به بند اسارت کشیده شده و شهر به شهر گردانده خواهند شد. (1)

2. و نیز در کنار پیکر گلگون پیشوای آزادی این گونه از خدیجه، آن بانوی پر شکوه و گران مایه یاد نمود:

﴿ وا مُحَمَّداهُ! بَناتُكَ سَبَايَا، وَ ذُرِّيَّتُكَ مُقَتَلَةٌ، تَسْفِى عَلَيْهِمْ رِيحُ الصَّبا، وَ هذا حُسَيْنُ مَجْرُوزُ الرَّأْسِ مِنَ القَفا، مَسْلُوبُ العِمامَةِ وَ الرِّداءِ.

بِأَبِي مَنْ أَضْحَى عَسْكَرُهُ يَوْمَ الاثْنَيْنِ نَهْباً،

بِأَبِي مَنْ فُسْطَاطُهُ مُقَطَّعُ العُرى،

بِاَبي مَنْ لا غائِبٌ فَيُرْتَجَى وَ لا جَرِيحٌ فَيُداوى،

ص: 289

بِأَبِي مَنْ نَفْسِي لَهُ الفِدَاءُ،

بِاَبیِ الَمهمُومُ حَتُى قَضى،

بِأَبِي العَطْشَانُ حَتَّى مَضَى،

بِأَبِي مَنْ يَقْطِرُ شَيْبَتُهُ بِالدِّماءِ،

بِأَبِي مَنْ جَدَّهُ رَسُولُ إِلَهِ السَّماءِ،

بِأَبِي مَنْ هُوَ سِبْطُ نَبِيِّ الهُدَى،

بِأَبِي مُحَمَّدُ المُصْطَفَی،

بِأَبِي عَلِيُّ الْمُرْتَضَى،

بأَبي خَدِيجَةُ الكُبرى،

بِاَبي فاطمةُ الزَّهْرَاءِ سَيِّدَةُ النِّساءِ،

بِأَبي مَنْ رُدَّتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ حَتى صَلّى.﴾ (1)

هان ای جانِ دین و دفتر!

ای محمّد صلی اللّه عَليَّه و آله و سلم!

ای بزرگ پرچم دار آزادی!

فریاد! که مدعیان دروغ پرداز دین باوری و مذهب سالاری، دخترانت را به اسارت گرفته اند!

آه! که فرزندان آزادی خواه و ستم نا پذیرت را به خون نشانده اند، و اینک باد صبا بر پیکر های خون رنگ و بر خاک افتاده ی آنان می وزد و آنان را می نوازد و بر آن نازنین لاله های پر پر شده ی بوستانت خاک

ص: 290

افشانی می نماید.

هان ای پدر! ای محمّد! این حسین توست که سرِ سر فراز او را به جرم ذلّت نا پذیری و آزادگی از پشت گردنش بریده و جامه هایش را به تاراج برده اند.

ای خدا! پدرم فدای آن بزرگواری باد که قرارگاه و خیمه هایش به تاراج رفت.

پدرم فدای آن انسان والایی باد که بافت خیمه هایش را گسستند و پایه های آن ها را شکستند.

پدرم فدای آن عزیزی باد که نه در سفر است تا امید باز آمدنش باشد، و نه مجروحی است که زخم های او مرهم و درمانی پذیرد.

پدرم فدای آن راد مردی باد که جان من فدای او باد.

پدرم فدای آن بزرگ اصلاح گری باد که با دلی آکنده از اندوه بر درد و رنج مردم و پایمال شدن مقررات خدا به شهادت رسید.

پدرم فدای آن پیشوای انسان دوستی باد که با لب تشنه سر بریده شد.

پدرم فدای آن عزیزی باد که قطره های خون از محاسن شریف اش می ریزد.

پدرم فدای آن آزاد مردی باد که نیای گران قدر او پیام آور خدای آسمان هاست.

پدرم فدای آن عدالت خواه وصف نا پذیری باد که نواده ی پیامبر هدایت و رستگاری است.

ص: 291

پدرم فدای آن انسان پر اخلاصی باد که فرزند ستوده و برگزیده ی بارگاه خداست.

پدرم فدای چهره ی پر معنویتی باد که فرزند خدیجه، آن بانوی پیشتاز و پیشگام راه آزادی و آزادگی است.

پدرم فدای همو باد که فرزند ارجمند علیّ مرتضی است.

پدرم فدای همو باد که نور چشم فاطمۀ زهرا علیها السلام است.

گفت: آدم ،ابراهیم ،موسی، مسیح...

پرسیدم: آن شخصیت پر شکوهی که دست به محاسن سپید خود گرفته و گاه می نشیند و گاه بر می خیزد کیست؟

پاسخ داد: نیای گران قدرت پیامبر.

پرسیدم: اینان کجا می روند؟

گفت: به دیدار پدرت، حسین علیه السلام.

با شنیدن این سخن، بر آن شدم تا خودم را به نیای گران قدرم برسانم و شکایت روزگار را به آن حضرت بنمایم، که درست در این هنگام دیدم سرا پردهایی از نور، از آسمان فرود آمد که در میان هر یک از آن ها بانویی پر شکوه و بزرگ است.

پرسیدم: این بانوان گران قدر چه کسانی هستند؟

پاسخ داد: «حوّاء»، مام ارجمند آدمیان؛ «آسیه»، دختر نو اندیش و استبداد ستیز «مزاحم»؛ «مریم»، دختر پاک منش «عمران»؛ «خدیجه»، دخت کمال جوی «خویلد»؛ و آن بانویی که دست بر سر نهاده و افتان و خیزان است، مادرت فاطمه علیها السلام است...

1. جناب ابو طالب- که خود از چهره های نام دار تاریخ عرب و اسلام است - پیش از طلوع خورشید اسلام در وصف خدیجه چنین گفت:

﴿ إِنَّ خَدِيجَة اِمْرَأَةٌ كَامِلَةٌ مَيْمُونَةٌ فَاضِلَةٌ تَخشَى الْغَارَ وَ تَحْذِرُ الشَّنَارَ .. وَ خَطَبَها مُلوكُ الْعَرَبِ وَ رُؤسائِهِمْ وَ صَنادِيدُ قُرَيشِ وَ سَادَاتُ بَنِي هَاشِمٍ وَ مُلُوكُ الْيَمَنِ وَ اكَابِرُ الطَّائِفِ وَ بَذَلُوا لَهَا الأمْوَالَ فَلَمْ تَرْغَبُ فِي أَحَدٍ وَرَأَتْ أَنَّهَا أَكْبَرُ مِنْهُم ...؛﴾ (1)

راستی که «خدیجه» بانویی است در اوج خرد و کمال، پر برکت و آراسته به خیر و خوبی، زیبنده و صاحب فضل و کرامت است. او به خوبی ها آراسته است و از هر گونه نقطه ی سیاه و عیب و عار جامعه و دنیای خویش، سخت به دور و پاک و پاکیزه است... او در جایگاهی است که شاهان و سران عرب، دلاوران قریش و بزرگان بنی هاشم، زمامداران یمن و سردمداران طائف به خواستگاری او شتافتند و هر کدام بر آن شدند تا او را غرق در زر و زیور و پول و ثروت سازند، امّا او به هیچ یک روی موافق نشان نداد؛ چرا که او خود را از اندیشه ها، پیشنهاد ها، رفتار و کردار آنان برتر و بالا تر می نگریست و کسی را از نظر رشد اندیشه و درستی عمل کرد و منش مترقی هم پایه و همو زن خود نمی یافت...

2. و نیز در خواستگاری از او برای پیامبر، به خاندان خدیجه علیها السلام رو نمود و در وصف او فرمود:

ص: 294

﴿ إِنَّ اِبْنَ أَخِينَا خَاطِبٌ كَرِيمَتَكُمْ المؤصُوفَةُ بِالسَّخاءِ وَ الْعِفَّة وَ هِيَ فَتَاتُكُمْ المَعْرُوفَة المذكُورَةً فَضْلُها الشّامِخُ خَطبِها...﴾ (1)

اینک برادر زاده ی ما محمّد صلی اللّه علیها و آله و سلم- که بی نیاز از وصف و ستایش است - به خواستگاری دخت گرامی شما آمده است؛ آن دخت ارجمندی که به ویژگی بخشندگی و سخاوت و پاکی و پروا آراسته است؛ همو که انسانی است بلند جایگاه و به شکوه و عظمت در میان شما شهره ی آفاق است، و برتریش زبان زد همگان و مقامش ارجمند می باشد.

3. بانو «أُمّ سلمه»- که از زنان برجسته ی تاریخ اسلام و همسر گران قدر پیامبر پس از «خدیجه» است - به هنگام وصف آن بانوی کمال به وسیله ی پیامبر، گفت:

﴿ يا رَسُول اللّه ! إِنَّكَ لَمْ تَذْكُرُ مِنْ خَدِيجَة أَمْراً إلا وَ قَدْ كانَتْ كَذلِك ...؛﴾

ای پیامبر خدا! راستی که خدیجه همان گونه بلند مرتبه و پر اخلاص و درست اندیش و شایسته کردار بود که شما هماره او را وصف می کنی. (2)

4. «اسما» از زنان نو اندیش و تاریخ ساز عصر رسالت در وصف خدیجه، خطاب به او گفت:

﴿... أَنْتِ سَيِّدَةٌ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ!﴾ (3)

راستی که تو سالار زنان عصر ها و نسل ها هستی.

5. بانوی کمال جو و شجاع تاریخ اسلام، «صفیّه» دختر

ص: 295

«عبد المطلب» و عمه ی پیامبر در وصف او چنین سرود:

..ثمَّ السُّعود لِأَحمَدٍ *** وَ السَّعْدُ عَنْهُ مَا بَرَحَ

بِخَديجَة بِنْتُ الْكَمالِ *** بَحْرُ نايِلُها طَفَح

يا حُسْنُها فیِ حليها *** وَ الْحِلْمُ مِنْها ما بَرَح...

شادی و شادمانی با نشاط و طراوت فرا رسید، و بد پنداری و اندوه بر طرف شد.

فروغ درخشان ما، چهره بر افروخت و موج نیک بختی و شاد کامی از افق پدیدار گردید.

و این همه به برکت وجود ارجمند محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است؛ همو که در سر زمین حجاز و در زبان مردم آن به نیکی و بزرگ منشی یاد می شود.

هر گاه «احمد» با همه ی انسان ها و نیز دیگر پدیده های آفرینش مقایسه شود، برتری و شکوه او بر همه ی آن ها آشکار خواهد شد.

اینک بار دیگر شکوه محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بر قریش آشکار گردید و به یُمن وجود او، همای نیک بختی و سعادت برای همیشه در آسمان زندگی انسان های کمال جو و رشد خواه به پرواز در آمد.

امواج این سعادت و نیک بختی «خدیجه» را در بر گرفت؛ همو را که دخت خرد و کمال و پاکی ها و ارزش هاست.

راستی که خدیجه چه بانوی شکوه مند و آراسته ای است! و چه قدر درایت و بردباری از گفتار و منش او نمایان است.

6. «محمّد»، از نوادگان امام حسن علیه السلام -که از دانشمندان ژرف نگر و پروا پیشه در تاریخ اسلام بود- در این مورد می گفت:

ص: 296

﴿ وَ مِنَ الْأَزْواجِ أَفْضَلُهُنَّ خَدِيجَةُ الطَّاهِرَةُ ...﴾

از همسران پیامبر، برترین شان از نظر بینش و منش و جمال و کمال خدیجۀ پاک سرشت و پاک منش بود، که درود خدا بر او باد.

7. «عبد اللّه بن زبیر» که در دوستی با خاندان پیامبر دارای سابقه ی نیکی نیست، به وجود ارزش مند خدیجه علیها السلام مباهات می نمود، به گونه ای که در یک رویارویی گفتاری با معاویه، گفت: از افتخارات من این است که عمّه ی گران قدرم «خدیجه»، آن بانوی بزرگ و دارای ریشه و تباری نیک و رفتار و کرداری والاست، امّا عمّه ی تو، «امّ جمیل» است، (1) که خدا در نکوهش بد اندیشی و رفتار ظالمانه اش فرمود:

﴿ تَبَّتْ يَدا أبي لَهَبٍ وَ تَبَّ*

مَا أَغْنى عَنْهُ مَالُهُ وَ مَا كَسَبَ*

سَيَصْلى ناراً ذَاتَ لَهَبٍ*

وَ امْرَأَتُهُ حَمالَةَ الْحَطَبِ*

فِي جِيدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ*﴾ (2)

زیان کار باد دو دست ابو لهب، و زیان کرده است.

دارایی اش و آن چه به دست آورد به کارش نیامد.

به زودی در آتشی شعله ور خواهد سوخت.

و زنش نیز- که هیزم کش است، و در گردنش ریسمانی بافته شده از لیف خرماست - به آن آتش می سوزد.

ص: 297

8. حدیث نگار نام دار اسلام، جناب «اربلی» در وصف آن بانوی نو گرا و با معنویت می نویسد:

﴿ وَ كَانَتْ خَدِيجَةُ امْرَأَةٌ حَازِمَةً نَبِيلَةً شَرِيفَةٌ ، وَ هِيَ يَوْمَئِذٍ أَوْسَطُ قُرَيْشٍ نَسَباً، وَ أَعْظَمُهُم شَرَفاً، وَ أَكْثَرُهُمْ مَالاً، وَ كُلّ قَوْمِها قَدْ كَانَ حَريصاً على تَزْرِيحها ، فَأَبَتْ وَ عَرَضَتْ نَفْسَها عَلى النَّى وَ قَالَتْ : يَا بْنَ عَمَّ! إِنِّي رَغِبْتُ فِيكَ لِقِرَابَتِكَ مِنّى وَ شَرَفِكَ مِنْ قَوْمِكَ وَ اَمَانَتِكَ عِنْدَهُمْ وَ صِدْقٍ حَدِيْثِكَ وَ حُسْنِ خُلْقِكَ ...﴾ (1)

خدیجه به راستی بانویی خردمند و خرد ورز و بسیار پر شرافت بود. او در روزگار خویش از نظر ریشه و تبار از بهترین های «قریش» بود و از نظر شرافت و شکوه، پر شکوه ترین آنان، و از نظر ثروت و امکانات، ثروت مند ترین آنان به شمار می آمد. بسیاری از چهره های سر شناس عرب و عجم برای پیوند با او سخت می کوشیدند و خواستگار بی قرار او بودند، امّا او به آنان پاسخ منفی داد و در همان حال، خود با هوش مندی و آینده نگری عجیبی به خواستگاری پیامبر رفت و با درایت و نجابت، انگیزه های انسانی و معنوی خویش را برای این پیشگامی بیان نمود و گفت: من به خاطر خویشاوندی و هم فکری و به دلیل شرافت ،امانت، راستی و منش شایسته ات دل در گرو مهر تو دارم و بر آن هستم که اگر بپذیری با تو پیمان زندگی مشترک امضا کنم.

9. «علّامه ی مجلسی» می نویسد: خدیجه یاور راستین و پر اعتبار اسلام بود که پیامبر خدا با وجود او و حمایت بی دریغ و کار سازش از

ص: 298

هدف های بلند و آزادی بخش خود آرامش و آسایش می یافت ... و شاید در پاداش این کار سِتُرگ اوست که جبرئیل نزد پیامبر می آید و پیام می آورد که: ای پیامبر! به خدیجه از سوی پروردگارش سلام برسان! پیامبر خدا هم رو به آن بانوی آزاد منش می نماید و می فرماید: خدیجه! این فرشته ی وحی است که از سوی پرودگارت به تو سلام آورده است.

و آن بانوی دانش و معنویت پاسخ می دهد که:

﴿ اللّه السَّلام وَ مِنْهُ السَّلامُ وَ إِلَيْهِ السَّلامُ؛﴾

ذات بی همتای خدا سرچشمه ی سلام و ارزانی دارنده ی سلامت است، و سلامت و امنیت از سوی اوست و سلام و درود به بارگاه او باز می گردد. (1)

10. و نیز از اندیش مندان مسلمان آورده است که در نقش حیاتی و حساس بانوی آزادی در پیشرفت اسلام و یاری رسانی به آرمان بلند پیامبر می گویند: راستی که خدیجه علیها السلام وزیر راستین اسلام، مشاور خردمند و شجاع پیامبر و حمایت گر پر اعتبار او بود. آن حضرت به یاری او و حمایت بی دریغ و شجاعانه اش بر انبوه مشکلات و موانع چیره می شد، و با مهر و صفای وصف نا پذیر او آرامش خاطر می یافت؛

﴿ وَ كَانَتْ خَدِيجَةُ وَزِيرَةَ صِدْقٍ عَلَى الإِسْلَام، وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ يَسْكُنُ اِلَيها.﴾ (2)

11. از دانشمندان نام دار اهل سنت «فضل بن روز بهان» می نویسد:

ص: 299

﴿ اَمَّا فَضائِلُ خَدِيجَة فَهىَ كَثيرةٌ لا تُحْصى.﴾ (1)

اما برتری ها و والایی های خدیجه بی شمار و بسیار است...

12. و نیز از بزرگان اهل سنت، «سبکی» می نویسد:

﴿ وَ الذَّي نَخْتَارُهُ وَ ندينُ اللَّهَ بِهِ أَنَّ فَاطِمَةَ أَفْضَلُ مِنْ خَدِيجَة ...﴾ (2)

آن چه در مورد بانوی بزرگ اسلام، خدیجه بر می گزینیم و بدان عقیده داریم، این است که او برترین زنان قریش، سرور زنان عرب، مام ارجمند توحید گرایان و نو اندیشان و سالار زنان گیتی است؛ امّا ریحانه ی سر فراز پیامبر، فاطمه علیها السلام از او هم برتر و پر شکوه تر است. با این بیان فاطمه علیها السلام دخت ارجمند پیامبر، برترین زن تاریخ بشر است، و پس از او «خدیجه»، برترین زن عصر ها و نسل هاست.

13. و نیز «قاضی نعمان مغربی» از دانشمندان اهل سنت می نویسد: «خدیجه» بانوی بزرگ تاریخ -که رضوان خدا بر او باد - همان بزرگ بانویی است که مام ارجمند امامان نور را به دنیا آورد، و پیامبر گرامی با پیام فرشته ی وحی بشارت بهشت پر طراوت و زیبای خدا را به او داد. او ثروت بسیارش را در راه حق و عدالت و یاری رسانی به هدف های بلند پیامبر عدالت هزینه کرد، و به راستی محبوب ترین، برترین و گرامی ترین همسر پیامبر در نظر آن حضرت بود. او مام ارجمند دخت سر فراز پیامبر، فاطمه علیها السلام و دیگر فرزندان آن حضرت و به بیان پیامبر، آرامش بخش دل توفان زده ی او از فشار تاریک اندیشان و استبداد گران بود.

ص: 300

او بانوی قانون مند و حق شناسی بود که در همه ی زندگی مشترک با پیامبر، میان او و آن حضرت جز هم گرایی و صفا و عشق و وفا جریان نیافت، و کوچک ترین کدورت و آزردگی پدید نیامد، و در حالی جهان را بدرود گفت که پیامبر از او خشنود و سپاس گزار بود، (1) و او نیز از آن حضرت خشنود. (2)

14. «علّامه ی مامقانی» در وصف او می نویسد: خدیجه همسر جاودانه و هماره ی پیامبر است و به راستی مادر شایسته کردار و پر معنویت مؤمنان. (3)

و نیز می نویسد: برای آن بانوی فرزانه، این شرافت و شکوه که برترین افتخار و شکوه است، بسنده می باشد که راه و رسم عادلانه و بشر دوستانه ی اسلام در برابر شرک و استبداد و تاریک اندیشی و تعصب کور، جز در پرتو جاذبه ی پیامبر و منش او، جهاد خالصانه امیر مؤمنان و ثروت بی کران خدیجه و جهاد مالی او قامت بر نیفراشت و گسترش نیافت، که این واقعیت در روایات آمده است؛

﴿ كَفاهَا شَرَفاً فَوْقَ شَرَفٍ أَنَّ الْإِسْلامَ لَمْ يَقُمْ إِلاّ بِمالِها وَ سِيْفِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي

ص: 301

طالِبٍ كَما رُوِيَ مُتَواتِراً.﴾ (1)

15. فقیه و عالم نام دار جهان تشیع، مرحوم آیت اللّه خویی در گرامی داشت آن بانوی تاریخ ساز می نویسد: شکوه و عظمت خدیجه، بخشش ثروت بی کرانش در راه خدا و پیش برد هدف های آزادی بخش اسلام و پیامبر و هم راهی و هم گامی و فداکاری اش در خدمت پیامبر به گونه ای روشن است که ما را از گفتار بیشتر در وصف او بی نیاز می سازد. (2)

16. «سلیمان کتانی» دانشمند نام دار عرب در وصف آن حضرت می نویسد: «خدیجه» ثروت هنگفت خود را با سخاوتی وصف نا پذیر به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بخشید، در حالی که هرگز این احساس را نداشت که چیزی می بخشد؛ بلکه این احساس را داشت که از وجود گران مایه ی او، هدایت و سعادت و رستگاری دو جهان را -که بر همه ی گنجینه های گیتی برتری دارد - به دست می آورد. او احساس می کرد که مهر و عشق پاک را به پیامبر آزادی و مهر هدیه می کند، و در برابر آن سعادت و رستگاری و ماندگاری همه جانبه را به دست می آورد. (3)

17. دانشمند شهیر عرب، بانو «قرّاعه» می نویسد: تاریخ در برابر شکوه و عظمت «أُمُّ المومنين» خديجه علیها السلام سر فرود می آورد و در برابر او با نهایت فروتنی می ایستد و نمی داند که نام این بانوی بزرگ جمال و

ص: 302

کمال را در کدامین فراز بلند خویش به ثبت برساند.

18. «شهاب الدّين آلوسی» یکی از مفسران نام دار اهل سنّت می نویسد: «ابن عباس» از پیامبر خدا آورده است که فرمود: چهار زن نو اندیش و ستم ستیز در زندگی خویش به گونه ای با درایت و شهامت زیستند و درخشیدند، که سالار زنان روزگار خویش شدند، مریم،آسیه، خدیجه و فاطمه؛ ﴿ أَرْبَعُ نِسْوَةٍ سَيِّداتُ سَادَاتِ عالَمِهِنَّ : مَرْيَمَ بِنْتُ عِمْرانَ، وَ آسِيَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، وَ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلَدٍ...﴾ (1)

19. «علّامه ی قزوینی» به هنگام بحث از ریشه و تبار پر شکوه و درخشان ریحانه ی پیامبر، می نویسد مام گران مایه ی فاطمه علیها السلام، بانوی نو گرا و کمال جو و ارجمندی است، به نام «خدیجه»؛ بانویی سپید چهره،نورانی، بلند قامت و زیبا که در میان جامعه و مردمش پر شرافت و بلند مرتبه بود، و در کار هایش اندیشور و بسیار خردمند. از هوش مندی و درایت بهره ای بسیار داشت، و در امور و شئون زندگی از بینشی ژرف و فراوان برخوردار بود.

در پرتو استقلال فکر و عمل و اعتماد به خویشتن می زیست و به برکت مغز متفکّر و هوشمند خود چرخ های امور اقتصادی و تجاری گسترده ی خویشتن را به حرکت در می آورد و به اصول و مبانی و مقرّرات صادرات و واردات و مدیریت شایسته ی اقتصادی آگاه بود.

ص: 303

این ها همه از صفات شایسته و ویژگی های آن بانوی بزرگ به عنوان یک انسان شریف و یک زن با شخصیت و تاریخ ساز بود.

امّا صفات برجسته ی او به عنوان یک همسر و برای زندگی مشترک. او بانویی بود که هزاران هزار دینار از ثروت و دارایی خویش را به همتای گران قدرش بخشید، تا آن حضرت به هر صورتی که می خواهد و می پسندد در آن تصرّف نماید. بی هیچ تردیدی دارایی هنگفت و سرمایه ی عظیم تجاری و اقتصادی این بانوی هوشمند و فداکار در پیشرفت و استواری اسلام و بر پایی جامعه ی جدید نقش اساسی داشت؛ چرا که اسلام در آن مرحله ی حساس از حیات خویش در حال شکل گرفتن و قدرت یافتن بود و نیاز شدیدی به ثروت و امکانات اقتصادی داشت، و خدا بر اثر درست اندیشی و اخلاص او، این افتخار را به وی داد که دارایی و امکانات تجاری و مالی اش را برای اسلام و آزادی و پیشرفت انسان ها مهیا ساخت، و با تأمین نیاز اقتصادی پیشوای آزادی و نو اندیشان همراه او در آن شرایط حسّاس، هدف پیامبر- که پیشرفت اسلام و بر پایی ارکان عدالت اجتماعی بود- به طور عملی تحقّق یافت و پایه های آن استوار گردید؛ به همین جهت است که پیامبر فرمود:

﴿ مَا نَفَعَنی مَالٌ قَط مِثْلُ مَا نَفَعَني مَالُ خَديجَة؛﴾ (1)

هیچ ثروتی همانند ثروت «خدیجه» برای اهداف بلند من سود بخش

ص: 304

نیفتاد.

پیامبر با بهره گیری از ثروت «خدیجه»، با دستِ باز، وامِ وام داران را می پرداخت، بردگان را آزاد می نمود، به درماندگان کمک می کرد و بار را از دوش آنان بر می داشت و در رخداد های نا گوار زندگی از آن مال پر برکت و پر سعادت به هر اندازه لازم بود هزینه می کرد و زیر بال محرومان را می گرفت، و هنگامی که در مکّه بود به یاران آزادی خواه و نو اندیش، اما تهی دست و زیر فشار استبداد و ستم کمک می کرد، و نیز پول و امکانات لازم برای هجرت مهاجران را می پرداخت.

پیامبر در زمان حیات درخشان این بانوی فداکار آن چه صلاح می دانست از دارایی او هزینه می کرد و پس از رحلت او نیز باقی مانده ی ثروتش را، او و فرزندانش به ارث بردند. (1)

درست به همین جهت است که سخن جاودانه ی پیامبر مفهوم روشن خویش را پیدا می کند که فرمود: اسلام پس از جاذبه و معنویّت مفاهیم و مقررات خود، تنها با شجاعت و شهامت و شمشیر عدالت طلب و آزادی خواه علی، و دارایی بسیار «خدیجه»، در برابر فشار استبدادِ تاریک اندیش بر پای ایستاد و استواری یافت؛

﴿ ما قامَ وَ لَا اسْتَقَامَ الدِّينُ إِلا بِسَيفِ عَلِیُّ وَ مَالِ خَديجَةَ.﴾ (2)

20. نویسنده ی کتاب «بهجة قلب المصطفى» در وصف آن بانوی معنویت می نویسد:

ص: 305

خدیجه علیها السلام نخستین بانویی است که پیامبر با او پیمان زندگی مشترک بست. او 68 سال پیش از هجرت پیامبر در خاندانی بزرگ و محترم دیده به جهان گشود و با اخلاق پسندیده و صفات برجسته تربیت یافت و به اندیش مندی و تیز هوشی و پاک دامنی آراسته گردید؛ تا آن جا که در روزگار تیره و تار جاهلیت، آن بانوی کمال در قبیله و شهرش به عنوان «طاهره» یا پاک منش و پاک روش از او یاد می شد.

وی دارای اموالی فراوان بود و به وسیله ی آن به تجارت می پرداخت. او برای اداره ی شایسته و بایسته ی کاروان های بزرگ تجارتی و امور بازرگانی اش چهره های درست کار و خوش نام را با حقوق و مزایا به هم کاری دعوت می نمود. به همین جهت هنگامی که به وسیله ی برخی از آگاهان از درست اندیشی و صداقت، امانت داری و پاکی، بزرگ واری و بزرگ منشی و درایت و خوش رفتاری محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم آگاهی یافت، از آن حضرت دعوت کرد تا مدیریت و سرپرستی امور بازرگانی او را بر عهده گیرد. آن حضرت نیز دعوت او را پذیرفت، و با «میسره»، غلام او برای تجارت به شام رفت. در میان راه و در نزدیکی صومعه ی راهبی، در زیر سایه درختی به استراحت پرداخت. راهب که آن حضرت را دید پرسید: این مرد کیست؟

گفتند: جوان مردی از قریش است و اهل حرم می باشد.

راهب گفت: در زیر این درخت هیچ گاه کسی جز پیامبر فرود نیامده است.

کاروان تجاری خدیجه علیها السلام به سر پرستی محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم از آن جا گذشت

ص: 306

و به شام رسید و آن حضرت کالا های تجاری را فروخت و در برابر آن ها آن چه می خواست خریداری نمود و پس از باز گشت موفقیت آمیز و پر سود به مدینه، اموال خدیجه را به وی داد.

«میسره» سخنان راهب را به خدیجه گزارش کرد، و او نسبت به حضرت علاقمند گردید و این آشنایی و امانت و درایت به همراه گزارش غلام هوشمند خدیجه از بینش و منش زیبای محمّد به او، مایه ی مهر و عشق او به آن حضرت شد و پس از مراحلی، خود با درایت خواستار ازدواج با آن حضرت شد.

آن بانوی بزرگ از اشراف قریش بود و دارایی فراوانی داشت. حضرت پیشنهاد خدیجه را با عمو های خود در میان گذاشت. جناب حمزه نزد پدر و عموی او رفت و وی را برای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم خواستگاری کرد، و با موافقت خاندان او، آن پیوند صورت گرفت. (1)

21. دانشمند دیگری می نویسد: «خدیجه»، آن بانوی ارجمند از تبار پیامبران بود؛ زن اندیشمندی بود که افتخار خود را در پیوند با پیامبر دانست و برای رسیدن به این هدف از هیچ تلاشی فرو گذار نکرد. او زنی ثروت مند و پاک منش، پناه و امید زنان و دختران محروم و ستم دیده ی جامعه، عالمه، و فاضله و در عفاف و پاکی، شهره ی مکّه و حجاز بود.

او با پیامبر پیمان ازدواج بست، پیوندی خدایی و سر شار از صفا و اخلاص و حرمت گذاری به حقوق پیامبر، و بر اساس مهر و عشق؛ به گونه ای که پس از رحلت او پیامبر هرگز او را از یاد نبرد و همسری را از

ص: 307

نظر شکوه و مقام و معنویت با او در خور مقایسه ندید.

او می فرمود: خدیجه زنی بود که پیش از همه ی زنان گیتی به من ایمان آورد، و همه ی امکانات خود را در راه حفظ اسلام و مسلمانان ایثار کرد، و زمانی با من کنار آمد و به همراهیم پرداخت که همه از من گسسته بودند.

آن زن بزرگ منش، به گونه ای ثروت و دارایی خود را بزرگ منشانه در راه خدا هزینه کرد که به هنگام رحلت، حتى جامه ای برای آخرت خویش نداشت.

22. و اندیشمندی بزرگ می نویسد: در تاریخ بشر زنانی چند به مقام والای انسانیت رسیده اند و برترین زنان شده اند، و خدیجه علیها السلام سومین آنان بوده است.

نخستین آن ها آسیه، همسر نو اندیش و عدالت خواه فرعون مصر بود که موسای کلیم را برای نجات و سعادت بشر نگهداری کرد و به حمایت دلیرانه از او برخاست.

دومین آنان مریم علیها السلام بود که عیسای مسیح را به همراه آیین صلح و بهروزی به جهان خشن و تند خوی روزگار تقدیم داشت.

سومین آنان بانوی خردمند و پروا پیشه ی حجاز و یار و پشتیبان پر اعتبار محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و شریک دغدغه های او بود، و چهارمین آنان فاطمه علیها السلام، دخت سر فراز همین مادر پر شکوه و با معنویت بود که سالار زنان عصر ها و نسل ها لقب گرفت.

هر یک از این چهار بانوی نام دار، حقی بزرگ بر فرهنگ و تمدّن و

ص: 308

رشد بشریت دارند؛ زیرا در استوار کردن راه سعادت و کمال و اوج بشر شرکت نموده و نقشی سر نوشت ساز داشته اند.

آن گاه می افزاید: خدیجه علیها السلام ملکه ی قریش و بانوی بانوان عرب، زنی بود بسیار خردمند و عاقل، متقی و پرهیز کار، مدیر و مدبر، پخته و مردم شناس، ژرف نگر و سنجیده گو، سنجیده کار و آینده نگر و دارای ثروتی کلان؛ وقتی ثروت و تقوی، عقل و تدبیر، منش زیبا و پختگی با هم گرد آیند، بالا ترین مقام اجتماعی و معنوی را برای دارنده اش فراهم می سازند.

خدیجه نه تنها بانوی بانوان قریش بود، که ملکه ی جهان عرب به شمار می آمد؛ آن هم بدون آن که سپاهی داشته باشد و از ارتشی بر خوردار گردد.

قدرت این بانو در عقل و خردمندی، تقوا و آینده نگری، بینش زیبا و منش مترقی و پاک روشی و معنویت طلبی و آراستگی او به ارزش های انسانی بود. (1)

و می افزاید: خدیجه در زندگی خویش نمونه ی کامل از تقوا و پرهیز کاری و بزرگ واری و آزاد منشی شد، به گونه ای که در آن روزگار «طاهره» لقب داده شد...

«خدیجۀ طاهره» آن قدر به خدایش نزدیک گردید و به مقام عالی معنوی رسید که فرشتگان در برابرش سر تعظیم فرود آوردند.

ص: 309

از پیامبر آورده اند که در شب معراج به فرشته ی وحی گفتم: آیا پیامی دارد؟

فرشته ی وحی گفت: «آری، سلام مرا به خدیجه برسان.»

هنگامی که پیامبر پس از فرود و پیشواز خدیجه علیها السلام از آن حضرت، سلام فرشته ی وحی را به او رساند، او چنین پاسخ داد:

«خدای بزرگ، سلام و سلامت بخش است و سلام و سلامتی از او آغاز می شود و به خودش پایان می یابد و بر فرشته ی گران قدر او سلام و درود من باد.» (1)

پاسخ خدیجه به سلام جبرئیل نشان گر عرفان کامل و اوج معنوی اوست.

سلام جبرئیل برای خدیجه نشان می دهد که خدیجه بالا ترین قرب به خدا را دارا بوده است، و عشق او به پیامبر نیز رحمانی و عشقی مقدس بوده است.

خدیجه بدین وسیله در زمره ی خدمت گزاران رشد و نجات بشر قرار گرفت و یار و یاور پیامبر عدالت و آزادی شد، او این آرزو را در دل داشت و به آن رسید. (2)

و نیز می نویسد: خدیجه از بینش معنوی برخودار بود و دریچه ای از غیب و جهان دیگر بر او گشوده بود که پیامبری از نسل «عبد المطلب» به وجود خواهد آمد؛ پیامبری که برترین پیامبران می باشد و او کسی جز

ص: 310

محمّد علیه السلام امین نیست. (1)

23. و دانشمند و روشن فکر عرب، دکتر محمد عبده یمانی، وزیر فرهنگ پیشین سعودی و برادر «زکی یمانی» وزیر نفت سابق آن کشور در کتاب خویش (2) در وصف ایمان و اخلاص و شهامت و عظمت روحی و فداکاری خدیجه علیها السلام از جمله چنین می نویسد: این بانوی بزرگ، نه تنها انسانی پیشتاز و رشد یافته و آراسته ی به جمال و کمال و دارای خِرد و روحی بزرگ بود، که فرشته ای پر شکوه را در سیمای انسان می نمود.

او از شهامت و عظمت روحی و فکری وصف نا پذیری بهره ور بود. آیا در مورد هم اندیشی، هم گرایی، هم گامی و همراهی اندیش مندانه و دلیرانه ی او با پیامبر آزادی و عدالت، آن هم در آن شرایط تیره و تار روزگارِ پیش از بعثت اندیشیده اید؟ راستی چگونه این بانوی فداکار و آزاد منش پیش از بعثت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و پیش از آشکار شدن شکوه و عظمت آن حضرت و آینده ی درخشانش، گویی بسان او می اندیشید و از استبداد و انحطاط و کج روی و نادانی جامعه و دنیای خویش رنج می برد و راهی تازه و جامعه و جهانی نو و شرایطی آزاد و آباد و مردمی آگاه و عدالت جو و با معنویت می جست؟

او در راه هم گامی و هم راهی با پیامبر، خطر هایی حکیمانه می نمود و

ص: 311

فداکاری هایی شجاعانه می کرد؛ برای نمونه او با آن ثروت و اعتبار، خود از خانه ی خویش -که نزدیک «مسجد الحرام» بود - راه می افتاد و با پیمودن مسافت زیادی تا کوه «حِرا» می رفت و با بالا رفتن از دامنه ی کوه، به پیامبر آب و غذا می برد و او را در راه اوج و عرفان و نیایش و معنویت و به دوش کشیدن بار گران رسالت و به اهتزاز در آوردن پرچم نجات و رستگاری بشریت یاری و همراهی می کرد؟ (1)

و نیز در کتاب دیگرش در بیان نقش تاریخ ساز و مترقی خدیجه علیها السلام، او را مام گران مایه ی توحید گرایان و کمال جویان، همسر و همتای لایق پیامبر محبوب و شریک دغدغه ها و هدف های او، و مادر دعوت نجات بخش اسلام عنوان می دهد. (2)

ص: 312

سو می روند و سر انجام از چاله به چاه یا زباله دان تیره بختی و اسارت و حقارت سر در می آورند. بسیاری از حکومت ها، جامعه ها، تمدّن ها، نظام ها، دولت ها و مدعیان رهبری و دانش و علم نیز همین گونه اند و در زندگی بینش و منش و راه و رسم مترقی و انسانی و هدف و آرمان در خور شأن انسان ندارند؛﴿... النَّاسُ ثَلاثَةٌ فَعَالِمٌ رَبَّانِيُّ وَ مُتَعَلَّمْ عَلَى سَبِيلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ كُلٌّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلٌّ رِيحٍ لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ.﴾ (1)

ب - بسیاری در زندگی بینش و منش و راه و روش دارند، امّا نه خرد مندانه و خرد ورزانه و بر اساس اندیشیدن و اندیشاندن و جلب نظر آگاهانه و آزادانه ی انسان ها و بر اساس حق گرایی و حق طلبی و عدالت، بلکه سبک و اسلوب آنان عوام بازی و عوام فریبی، ظاهر سازی و ریا کاری، زور مداری و خشونت، باج دهی و تطمیع، برای باج خواهی بزرگ تر از دیگران؛ اینان راز موفقیت و کلید حل مشکلات در زندگی را فریب و نیرنگ می نگرند، فریب با واژه های زیبا، با قالب های جذّاب، مفاهیم مقدّس، توجیه ، تحریف حقایق، قلب واقعیت ها ، تکرار دروغ، بافته های یک طرفه، سانسور و کتمان حقیقت، سر هم بندی اوهام و خرافات، ترویج دنباله روی برّه منشانه، بت سازی از زور مداران، بت پرستی ، رواج کیش شخصیت در چهره های گوناگون، فریب به نام خدا و در ستار دین او و حتی با بر پا ساختن مذهب سالاری دروغین و

ص: 314

هراس انگیز و خشونت بار سبک و سیره ی اینان، زور مداری و خشونت و ارعاب است و راه خویش را به سوی موفقیتِ واهی و پوچ خویش، با به راه انداختن سیلاب خون، حذف حق طلبان و دگر اندیشان و بر پا ساختن دخمه ها و سیاه چال های مرگ و تکیه بر کُند و زنجیر و ترور و وحشت و داغ و درفش می گشایند.

معاويه ها، يزيد ها ،عمر عاص ها ... سلطه جویان اموی و عباسی، و همه ی اسلام پناهان دروغین که در طول تاریخ بدون تحقّق عملی روح اسلام و هدف والای آن- که عدالت و آزادی و برابری و حرّیت و تأمین حقوق و تضمین امنیت انسان هاست - تنها با نام آن و برخی ظواهر و قالب ها بازی می کنند، و خود را برتر از قانون می پندارند و در برابر جامعه و شهروندان، پاسخ گوی گفتار و عملکرد خویش نیستند، در این ردیف قرار دارند؛

﴿ إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَ يَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ المُفْسِدِينَ*﴾ (1)

ج - در برابر این دو گروه که یا بینش و منشی در زندگی ندارند و یا دارای شیوه ای ظالمانه و وا پس گرایانه اند، چهره هایی هستند که هم در زندگی فردی، خانوادگی ،فرهنگی، هنری، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و... دارای بینشی روشن اندیشانه، اصولی و ماندگارند، و هم منش آنان مترقی، عادلانه ، انسانی، خردمندانه ، خرد ورزانه و شایسته

ص: 315

و بایسته است؛ و به همین دلیل هم ماندگار و جاودانه و پر جاذبه و در خور نمونه شدن و سر مشق قرار گرفتن از سوی حق طلبان و آزادی خواهان هستند، و بانوی خردمند حجاز و یار و مشاور روشن اندیش پیامبر از برجسته ترین این چهره هاست.

از امتیازات بانوی خردمند حجاز این است که افزون بر موقعیت علمی و فرهنگی و قدرت تجزیه و تحلیل رویداد های جاری و آینده نگری و آگاهی از معارف پیامبران و کتاب های آسمانی، خود در ابعاد گوناگون زندگی، در چهره ای پر شکوه به صورت نمونه ای مطرح برای عمل و منش پدیدار می گردد؛ به گونه ای که پیامبر او را در کنار نمونه هایی از چهره های پر شکوه تاریخ، چون مریم سر مشق و الگوی زنان و مردان کمال جو عنوان می سازد و همین واقعیت نشان گر این نکته ی بسیار ظریف است که آن حضرت سبک و منشی مشخّص و اصولی و جاودانه و پر جاذبه در ابعاد گوناگون دارد؛ وگرنه، چگونه می تواند الگو و نمونه و سمبل ترقی خواهان گردد؟! (1)

افزون بر این، از دیدگاه او میان ایمان راستین و عمل، پیوندی است تنگاتنگ و گسست نا پذیر؛ چرا که ایمان آگاهانه و آزادانه در نگرش او تنها باور عمیق قلبی و یا آگاهی ژرف و اعلام آن، بدون ضوابط و اصول و عمل کرد مشخّص نیست- تا انسان بتواند بدون سبک و منش زندگی کند- بلکه میان آن باور عمیق و عاشقانه ی قلبی و شیوه ی زندگی،

ص: 316

پیوندی اجتناب نا پذیر وجود دارد که همان پیوند، انسان را موظّف می سازد تا در رفتار و کردار و گفتار و نوشتار و داوری و دیگر ابعاد زندگی، خود را با قوانین و مقررات مترقی و شایسته هماهنگ سازد و دارای سبک و منشی متناسب با آن باور و ایمان آگاهانه و آزاد منشانه باشد و در شرایط و موقعیت های متفاوت، تابع احساسات و تمایلات و هوا ها و جاه طلبی ها و دوستی و دشمنی ها نگردد و قدرت و ضعف، برخور داری و محرومیت، داشتن پُست و امکانات یا فقدان آن ها، در بینش و منش او اثر تخریبی نگذارد و تغییر جایگاه، او را تغییر منفی ندهد و از موضع مترقی و عدالت خواهانه و حریت طلبانه و مردمی، به خود کامگی و غرور و بیداد و موضع ضدّ مردمی و ضدّ خدایی نکشاند و به فریب و دجال گری و دروغ و حق کشی آلوده نسازد.

و از این جا راز هماره مترقی و ماندگار و عادلانه بودن سبک و منش یار و مشاور ارجمند پیامبر نیز دریافت می گردد؛ چرا که امتیاز بزرگ او و همانند هایش بر دیگر مدّعیان، این است که دارای سبک و منش مشخّص بودند و بر اساس آن ها هماره، توحید گرا و پروا پیشه،

حق طلب و ارج گذار حق،

قانون گرا و قانون مدار،

عدالت خواه و دادگر،

آزادی خواه و آزاد منش،

انسان دوست و مردم خواه،

راست گو و درست کار،

ص: 317

پارسا و ایثار گر،

آراسته به وفا و امانت،

پاکی و شرافت،

وقار و متانت،

فروتنی و بردباری،

شکیبایی و پایداری،

حق شناسی و قدر شناسی،

شجاعت و شهامت،

حرمت گذار و رعایت گر حقوق و امنیت و آزادی انسان ها و پرچم دار این ارزش ها بودند.

هرگز این اصول در زندگی آنان تابع احساسات نشد و با فراز و نشیب ها و روی آوردن زر و زور و موقعیت های ظاهری و گذرا، دست خوش آفت نگردید.

آری، بانوی نو اندیش و خردمند جهان عرب، افزون بر ریشه و تبار اصیل و شرافت مند و پر افتخار -که بیشتر اعضای خاندانش مردمی حق جو و درست کار، شجاع و پر شهامت، دانشمند و فداکارِ روزگاران خویش و از خدمت گزاران خانه ی خدا و مدافعان نستوه و شیر دل آن بودند - خود در زندگی، دارای برجستگی ها و امتیازات تحسین بر انگیزی بود که این امتیازات و ارزش ها او را از دیگر زنان عصر و نسل خویش ممتاز ساخته و در خور همسری برترین برگزیده و پیام آور خدا و در خور مادریِ بانوی بانوان و شایسته ترین الگوی زنان

ص: 318

گیتی و شایسته ی مادر بزرگیِ امامان نور می سازد. اینک این شما خواننده ی عزیز و این هم پرتوی نور افشان از ارزش های اخلاقی و والایی های انسانی، یا بینش و منش مترقی مشاور اندیش مند، وزیر لایق و یار همراه پیامبر در زندگی فردی و خانوادگی و اجتماعی و...

دیگر و پاداشی پر شکوه تر نوید می دهد.

از فرهنگ قرآن و روایات به صراحت و روشنی دریافت می گردد که آن نو اندیشان و حق طلبان فداکاری که پیش از پدیدار شدن نشانه های پیروزی از افق، با شور و شوق و با انگیزه ی کمال جویی به حق و عدالت گراییدند و با همه ی وجود و امکانات و اخلاص و فداکاری آن را یاری کردند، با آن کسانی که پس از پیدایش علائم پیشرفت و موفقیت، توانستند دل را قانع کنند و ایمان آوردند و فداکاری کنند، این دو گروه از نظر مقام معنوی و برتری انسانی و فضیلت و کمال یکسان نیستند؛ چرا که از نظر هوش مندی و ذخائر فکری و منش انسانی و تلاش و تحرک و اقدام و خطر پذیری و پرداخت هزینه ی اندیشه و منش نو نیز با هم بسیار متفاوت هستند.

قرآن در این مورد می فرماید:

﴿ وَ السَابقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ المُهاجِرينَ وَ الأنصارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بإِحْسَانٍ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خالِدينَ فيها أَبَداً ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ*﴾ (1)

و پیشگامان نخستین در اسلام و ایمان، از مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی و شایستگی از آنان پیروی کردند و در توفان تاریک اندیشی ها، حق را برگزیدند، خدا از آنان خشنود گردید و آنان هم از او خشنود شدند؛ و برای شان بوستان هایی پر طراوت و زیبا در بهشت آماده

ص: 320

ساخته که از زیر درختان آن جوی بارها روان است. در آن جاودانه ماندگار خواهند بود. این است آن کامیابی بزرگ و پر شکوه.

و نیز می فرماید:

﴿ وَ ما لَكُمْ أَلا تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ مِيرَاتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قَاتَلَ أُولَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قَاتَلُوا وَ كُلاً وَعَدَ اللّه الحُسنى وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ*﴾ (1)

و شما را چه شده است که در راه خدا انفاق نمی نمایید با این که میراث آسمان ها و زمین تنها از آن خداست؟! آن کسی از شما که پیش از پیروزی انفاق نمود و در راه خدا پیکار کرد، هرگز با دیگران برابر نیست؛ چنین کسانی از آنان که پس از پیروزی، انفاق نمودند و جهاد کردند، بلند مرتبه تر هستند و خدا به هر کدام از این دو گروه نیکو ترین پاداش را نوید داده است؛ و خدا به آن چه انجام می دهید آگاه است.

عمل کرد ها و آداب و رسوم آن ها بود، و در اندیشه ی راهی نو و دنیایی جدید و فرهنگ و بینش و منشی خردمندانه و انسانی و شرایطی آزاد و پاک و مسئولانه می زیست و تلاش می نمود.

او، به آیین بت پرستی رایج و مورد نظر زور مداران و تاریک اندیشان بها نمی داد و از ره آورد شوم و منحطّ آن بر کنار، و سخت منتقد و مخالف آن بود.

او افزون بر تفاوت ژرف در بینش و گرایش و منش، با آداب و رسوم رایج و غالب روزگارش نیز سخت نا سازگار بود، به گونه ای که نه بسان زن عادی و معمولی آن روز جامعه ی عرب، به گوشه گیری و انزوا گزینی ظالمانه و تحمیلی تن سپرده بود و نه بسان زنان اشراف، شب نشینی ها و اسارت ها و خفت ها و بردگی جنسی زن اشرافی مکّه و حجاز را به رسمیت می شناخت.

کار دگر اندیشی و کمال جویی و بی قراری و پویایی فکر و اندیشه ی او بود که او را به مدیریت و تجارت و جسارتی مستقل سوق داده بود، که نه تنها خود را نیازمند مردِ عقب افتاده و بت پرست و خود کامه ی روزگار نمی دید که ازدواج با زور داران و زر داران تاریک فکر روزگارش نیز برای او تحمل نا پذیر و زجر آور شده و جویای جوانی از نظر بینش و منش متفاوت با جوانان و مرد نمایان عقب مانده و تاریک اندیش و خمود دنیای خویش بود.

او دارای ثروت و امکانات و اعتباری بسیار بود که از طریق ارث و تجارت و درستی و پروا به او رسیده بود، امّا به جای کسب ظالمانه ی

ص: 322

رایج آن روز- که ربا خوارگی و سود دهی و مکیدن خون محرومان و تهی دستان، و در کنارش خوش گذرانی و عیاشی رایج اشراف و سرمایه داران روزگارش بود، و امروز هم متأسفانه گاه چنین است - سرمایه ی خویش را در راه سازندگی و تجارت و سود مشروع و عادلانه و گره گشایی و مردم نوازی به کار می انداخت.

از این راه در درجه ی نخست، بر مال حلال خویش می افزود و در درجه ی دوم، بر اقتصاد جامعه، خون مفید و ثروت سالم تزریق می کرد و در درجه ی سوم، گروهی را به خاطر همراهی با کاروان بزرگ خویش اداره می کرد و در درجه ی چهارم، نیاز های متنوع مردم به کالا و وسایل زندگی را بر طرف می ساخت و بهتر و مطلوب تر از همه به ندای استقلال طلبی و آزادگی و آزاد منشی و آزادی خواهی و ستم ستیزی و نا سازگاری خویش با روزگارش پاسخ می داد.

اگر شرایط ربا خوارگی آن روز عرب و آیات قرآن در این زمینه را بنگریم که چگونه و در چند مرحله به جنگ این بلا و این آفت بزرگ اجتماعی رفته است، آن گاه بیش تر به عظمت این بانوی خوش فکر و روح خلّاق و مبتکر او پی می بریم.

دور شده و دین و آیین پیامبران را به تدریج به خرافات و اوهام، بافته ها و یافته های کج اندیشانه، پندار ها و هوا های دل و تفسیر های سلطه جویانه و استبدادی زور مداران و مغز های سنگ واره ای مخلوط نموده بودند، (1) و از دگر سو نیز از دانش و فرهنگ و خرد و تجربه و رشد و پیشرفت واقعی و کار ساز بیگانه بودند - جرقّه هایی از مایه های روشن فکری و رگه های نو اندیشی در میان افراد و گروه هایی از پیروان راستین موسی و مسیح و برخی از کسانی که جهان دیده و آشنای با تاریخ ملل و دیگر زبان ها و فرهنگ ها و ملت ها و راز پیشرفت و پسرفت جامعه ها بودند، به چشم می خورد.

درست به همین دلیل است که در میان اینان، اندیشه ی انتظار برای طلوع خورشید بهروزی و نیک بختی و نجات مردم از «حجاز» و از کنار کهن ترین معبد توحید و آزادی با بعثت آخرین پیامبر و فرود آخرین پیام آسمانی سو سو می کرد و اندیشه ی ایستادگی در برابر امواج سهمگین خرافات و اوهام و پرستش های ذلّت بار و تباهی و اسارت و هضم نشدن در جامعه های تاریک اندیش، به آرامی جریان داشت و این مایه های نو اندیشی و این اندیشه ی ایستادگی در برابر توفان جاهلیت و خرافات و شرک و بیداد و جستجو برای راه نو، آرمان نو، زندگی نو، جهان نو،شرایط و حال و هوای نو از نوید ها و بشارت های موسی و مسیح منشأ می گرفت.

ص: 324

با این بیان، آشنایی با آموزه های اصیل و دست نخورده ی پیامبران و نوید ها و بشارت های آنان از آینده ی جامعه و تاریخ، ظهور اسلام و بعثت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم باعث و انگیزه ی نو طلبی و نو اندیشی و نا سازگاری با شرک و استبداد و ایستادگی در برابر خشونت و فساد و زور مداری و تاریک فکری بود، و خدیجه علیها السلام در جامعه و روزگار خویش یکی از این نو اندیشان و روشن فکران، بلکه از نمونه های برجسته ی آنان بود که در روایات به روشنی این ویژگی او آمده است. (1)

... (1) و نیز گروه هایی که به خاطر نوید ها و بشارت های موسی و مسیح و وصف آخرین پیامبر و خاستگاه او، از شام و فلسطین به حجاز هجرت نموده و برخی کوه ها و غار ها را برای نیایش و پرستش برگزیده و در انتظار ظهور نور و طلوع خورشید ایمان و آزادی و نجات بودند.

5. از راه برخی الهام ها و دریافت های شگفتی که بر اثر خرد ورزی و اندیشه ی بسیار و پاک روشی و پاک منشی و پروا در زندگی، در عالم رؤیا برایش پیش می آمد. (2)

6. از راه روابط تجاری و اقتصادی و آشنایی با قطب های قدرت و مراکز خبر ساز آن زمان؛

7. از راه دیدار با چهره های مطرح روزگار و آشنایی با اندیشه ی آنان بدون واسطه یا به وسیله ی افراد هوشمند و درست کار.

این عوامل بر انگیزاننده، دخت خردمند حجاز را با جامعه و روزگار خویش متفاوت ساخت، و او را نو اندیش و نو گرا نمود؛ به گونه ای که او هم از حقایق جاری روزگارش آگاه بود و هم به احساس مسئولیت و خدا جویی و بشر دوستی، به مفهوم حقیقی آن آراسته بود و هماره در

ص: 326

اندیشه ی جامعه و جهانی نو و آباد و آزاد و در خور شأن انسان می زیست، و همین ها باعث تکاپوی او و جست جویش گردید، و او - که از منتظران ظهور نور بود - سر انجام با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم آشنا شد و به تدریج همراهی ،همسری، مشاورت و وزارت او را در راه افشاندن بذر توحید و تقوا و آزادی و عدالت و ایجاد تحول مطلوب برگزید و 25 سال پا به پای آن پیشوای نجات و رستگاری به تلاش و جهاد و فداکاری و ایثار ادامه داد.

یکی از دانشمندان می نویسد: از ویژگی های دخت خردمند حجاز این بود که در گفت و شنودش با مسیحیان و دیگر اهل کتاب، مانند «ورقه»- که از دانشمندان مسیحی بود و آگاهی و اطلاعات گسترده ای از کتاب های آسمانی و بشارت های آن ها به ظهور آخرین پیامبر و نیز از خواب هایی که دیده بود - به ظهور اسلام و پیامبرش اطمینان داشت. او در این راستا دریافته بود که پیامبری در مکّه ظهور می کند و خورشید وجودش جهان تاب می گردد؛ از این رو او در شمار منتظران چنان ظهور درخشان و تاریخ سازی بود که در پرتو آن، نا بسامانی های فرهنگی ،اخلاقی، اجتماعی تربیتی و سیاسی سامان یابد و مردم از نکبت فرهنگ و برنامه های اسارت بار جاهلیت و استبداد نجات یابند.

درست به همین دلیل آن دخت خرد و درایت، هنگامی که در آستانه ی امضای پیمان زندگی مشترک با محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم قرار گرفت، از او از

ص: 327

نشانه های ظاهری پیامبر موعود پرسید؛ (1) چرا که او با شناختی که از ویژگی های محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم به دست آورده و جمع بندی و رایزنی نموده بود، بر این باور نزدیک شده بود که گویی او، همان پیامبر موعود خواهد بود و به همین دلیل هم در پیوند با آن حضرت پیشگام گردید و ثروت و امکانات و اعتبار و آسایش و جان و هستی خود را در راه اندیشه و هدف و آرمان او در طبق اخلاص نهاد.

1. کنجکاوی، خرد ورزی، آگاهی از میراث فرهنگی گذشته و داشته ها و روند روزگار خویش، تردید منطقی در یافته ها و نقد آن ها، پذیرش و نفی تنها بر اساس دلیل و برهان، ابداع و ابتکار، اعتماد به خویشتن و استقلال در اندیشه و عمل و بیگانگی از وا پس گرایی و دنباله روی و خرافات و اوهام رایج روزگار خویش و در افتادن با آن ها.

2. آشتی نا پذیری با فریب و خشونت و نا مردمی در همه ی جلوه ها و میدان های زندگی فردی، اجتماعی، سیاسی و مدیریت و اقتصاد و مذهب و هنر.

3. مبارزه ی ریشه دار و همه جانبه ی خانوادگی با زور مداری و استبداد و حق کشی؛ چرا که نیای او از نخستین امضا کنندگان و تشکیل دهندگان انجمن دفاع از حقوق بشر در حجاز و جهان عرب در آن روزگار تیره و تار بود.

4. عدالت جویی، برابری طلبی، آزادی خواهی و آزاد منشی.

5. مردم گرایی بشر دوستی و تلاش در راه رشد و پیشرفت مردم و تامین حقوق آن ها.

6. حق گرایی ،نقد پذیری، تلاش هماره در راه به سازی و بهروزی و پالایش جان و روان و دنیای وجود از زنگار های جامعه و روزگار عقب مانده.

7. دانش و بینش و تلاش در راه کسب شناخت و آگاهی و پژوهش حق جویانه در ادیان و مذاهب.

8. عاطفه ی جوشان و خرد خروشان.

ص: 329

9. هنر و قریحه و ذوق سر شار.

10. خدا جویی و توحید گرایی.

به خاطر این بینش و منش مترقی و کمال طلبانه بود که دخت خردمند حجاز از جامعه و جهان خود بیگانه، و از شرایط و حال و هوای حاکم آزرده، از آداب و رسوم منحطّ رایج بیزار و از فرهنگ غالب گسسته بود و در اندیشه ی جامعه و جهانی نو، شرایطی معقول و مطلوب و انسانی و حال و هوایی تازه و عادلانه تلاش می کرد.

از حجاز به شام و دیگر مراکز مهم اقتصادی و تجاری و مبادلاتی جهان عرب؛ و سود سرشار و عادلانه و فراوانی با خود به همراه می آورد.

اگر به شرایط آن روز جهان و نیز دنیای عرب و قلمرو حجاز در آن روزگاران آشنا باشیم، و نیز اگر اسارت و محرومیت کامل «زن» از حقوق انسانی و اجتماعی اش را به یاد داشته باشیم، و اگر زنده به گور شدن دختران را به خاطر بیاوریم، آن گاه اداره ی چنین شریان مهم اقتصادی به وسیله ی یک دختر هوشمند و پاک منش و به مدیریت توانمند و ظریف او، ما را به شخصیت برجسته و ابتکار در کار ها و روح مدیریت و سازنده ی او رهنمون می شود و در می یابیم که به راستی او در آن روزگاران، خردمند ترین و مدبر ترین و کارآمد ترین بانوی جهان خویش بود.

یکی از نویسندگان بزرگ عرب در این مورد می نویسد: خدیجه، این بانوی آگاه و پاک سرشت و این انسان شیفته ی فضیلت و معنویت که حق گرایی، فضیلت طلبی، نو اندیشی و عشق به کمال و رشد و پیشرفت از ویژگی هایش بود، از همان روزگار جوانی و پیش از آشنایی با پیامبر و ظهور اسلام نیز یکی از دختران نام دار و با فضیلت حجاز و عرب به شمار می رفت.

او در جهان عرب نخستین زن توانمندی است که در اقتصاد و تجارت و مدیریت درخشید و در این راه شخصیت منطقه ای و شهرت جهانی به هم زد؛ به گونه ای که نام بلند او در تاریخ عرب و در آثار و نوشته های تاریخ نگاران پیش از اسلام نیز با شکوه و عظمت و به عنوان

ص: 331

یک قهرمان بزرگ ملّی آمده است.

او در کار تجارت و مدیریت خویش بر اساس همان بینش و منش برجسته اش -که پاک روشی و پاک منشی و راستی و درستی و عدالت خواهی و ستم ستیزی بود- گام بر می داشت و هرگز به هر قیمت و هر بهایی سود نمی جست و در آمد نمی خواست. او هرگز بسان برخی زور مداران و زر پرستان روزگار ما تجارت را به عنوان وسیله ای برای به دست آوردن درآمد های سرشار، امّا حرام و ظالمانه و غیر شرافت مندانه و ضدّ مردمی و به هر شکل و از هر راه نمی پسندید. هرگز در اندیشه ی سود جویی و منفعت طلبی های فردی و شخصی و بی رویه و بی ضابطه و به بهای فقر و فلاکت و اسارت و نگون ساری مردم خویش نبود، بلکه هماره در تلاش بود تا مدیریت اقتصادی و کار تجارت و بازرگانی اش به دور از هر گونه تخلف اقتصادی و پاک از هر نوع آلودگی های مالی و به دور از هر گونه درآمد های باد آورده و ظالمانه باشد و راهی برای رشد و گامی برای پیشرفت جامعه و دنیای خویش.

از این زاویه بود که بر خلاف رسم رایج بازار روزگارش، او از احتکار و انحصار، کم فروشی و فریب، از ربا خواری و بهره کشی های ظالمانه ی رایج و از هر نوع حرام خوارگی مریی و نا مریی و سوء استفاده از فرصت و اعتبار و امکانات برای انباشتن ثروت دوری می جست، و کار پر شرافت خویش را به این گناهان بزرگ آلوده نمی ساخت و به کارگران و کارمندان و مدیران تحت فرمانش نیز هشدار می داد که داد و ستد و سود و در آمد را در پرتو درایت و صداقت و هوش مندی و از

ص: 332

راه های مشروع و عادلانه ی تجارت و صادرات و واردات و خدمت به کشور و ملت خویش و تعهد و تخصص بجویند، نه از هر راهی.

او، به دلیل همین بینش و منش مترقی و ویژگی های اخلاقی و انسانی و مدیریت منطقی و خردمندانه نیز نه تنها اعتماد بازار های داخلی، بلکه بازار های منطقه ای را نیز به دست آورده و راه پیشرفت و ترقی و رشد را برای دیگران هم گشود، و آن گاه موفقیت بود که از پی موفقیتی دیگر و سود سرشار بود که از پی سودی دیگر می رسید و کاروان های تجاری او بود که مورد استقبال بازار های مصر و یمن و شام و حبشه و... قرار می گرفت. (1)

و دیگری می نویسد: در تاریخ بشر زنانی چند به مقام والای انسانیت رسیده اند و برترین زنان شده اند، و خدیجه علیها السلام سومین آنان بوده است. نخستین آن ها آسیه، همسر عدالت خواه فرعون مصر بود که موسای کلیم را نگهداری کرد و نو اندیشانه و عدالت جویانه بر ضدّ استبداد و فریب فریاد اعتراض سر داد و تا پای جان مبارزه کرد.

دومین آنان مریم علیها السلام بود که عیسای مسیح را به جهان بشریت تقدیم داشت و برای ایجاد تحول مطلوب به جهاد و تلاشی سِتُرگ دست زد.

سومین آنان بانوی نو اندیش و عدالت خواه حجاز و عرب، خدیجه علیها السلام بود که در نفی جهل و ستم و روش اداره ی جامعه به سبک استبدادی و زندگی خرافی و تلاش برای ساختن دنیای نو کوشید، و با

ص: 333

ظهور اسلام و پیامبر به مقام معاونت و مشاوره و وزارت اسلام و پیامبر نایل آمد و به ایثار و فداکاری سِتُرگی دست زد، و چهارمین آنان فاطمه علیها السلام، دخت سر فراز او بود که سالار زنان عصر ها و نسل ها لقب گرفت. هر چهار بانو، حقی بزرگ بر بشریت دارند؛ زیرا در استوار کردن راه سعادت و رشد و اوج بشر شرکت نموده و نقشی سر نوشت ساز داشته اند.

سه بانوی نخستین در نشان دادن راه کمال، سهمی به سزا دارند، زیرا پیمودن راه رشد را به بشر نشان دادند.

خديجه علیها السلام ملکه ی قریش و بانوی بانوان عرب، زنی بود بسیار خردمند و عاقل، متقی و پرهیزگار، مدیر و مدبر، پخته و مردم شناس، آینده نگر و سنجیده کار، دارای ثروتی کلان و نفوذی بسیار بود. وقتی ثروت و تقوی، عقل و تدبیر، حسن سلوک و پختگی با هم گرد آیند، بالا ترین مقام اجتماعی را برای دارنده فراهم می سازند.

خدیجه نه تنها بانوی بانوان قریش بود، که ملکه ی جهان عرب به شمار می آمد؛ آن هم بدون آن که سپاهی داشته باشد و از ارتشی بر خوردار گردد. قدرت این بانو، عقل و خردمندی و تقوا و آینده نگری و منش مترقی او بود. (1)

از لابه لای رفتار و عمل کردش به شایستگی نمایان است، و این از برجستگی ها و امتیازات بلند اوست؛ چرا که اگر انسان از نظر فکر و اندیشه مبتکر و مستقل نباشد نمی تواند در میدان عمل و تجارت و مدیریت و حسّاس ترین لحظات تصمیم گیری به طور مستقل بیندیشد و عمل کند.

بانوی خردمند حجاز در پرتو این استقلال اندیشه بود که ده ها خواستگارِ دارنده ی زر و زیور و کاروان تجارتی و صاحب امکانات را نپذیرفت و به همه ی آن ها «نه!» گفت، و به گونه ای گفت و عمل کرد که همه پنداشتند او هرگز تصمیم به ازدواج ندارد؛ امّا همو، هنگامی که با انسانی امین و پاک دل و متفکّر و شایسته کردار و روحی بزرگ چون محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و آشنا شد، همه ی آداب و رسوم جاهلی و خرافی را به تمسخر گرفت و خود پیشنهاد پیوند با آن وجود گران مایه را داد.

و آن گاه که غوغایی از هیاهو و جنجال به راه افتاد که دخت ثروت مند و مقتدری چون شما با جوان تهی دستی چون محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نباید پیوند زندگی ببندد، با قدرتی شگرف ایستاد و همه ی ثروت و امکانات خویش را در پای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم ریخت و نشان داد که حسن انتخاب، حسن عاقبت، سعادت، شخصیت، عظمت و شکوه چیزی است که برای به دست آوردن آن نه تنها از پول، کاروان تجارتی، زر و زیور، شهرت و قدرت، که باید در راه آن، از هستی گذشت. (1)

ص: 335

یکی از انبوه اسناد تاریخی در این مورد می گوید :

«وَ كَانَتْ خَدِيجَةُ امْرَأَةً حَازِمَةً نَبِيلَةً شَرِيفَةً ، وَ هِيَ يَوْمَئِذٍ أَوْسَطُ قُرَيْشٍ نَسَباً، وَ أَعْظَمُهُم شَرَفاً ، و أَكْثَرُهُمْ مَالاً ، وَ كُلِّ قَوْمِهَا قَدْ كَانَ حَريصاً عَلَى تَزْوِيجها ، فَأبَتْ وَ عَرَضَتْ نَفْسَها عَلى النَّى وَ قَالَتْ : يَا بْنَ عَمَّ! إِنِّى رَغِبْتُ فِيكَ لِقِرَابَتِكَ مِنْی وَ شَرَفِكَ مِنْ قَوْمِكَ وَ أَمَانَتِكَ عِنْدَهُمْ وَ صِدْقِ حَدِيْثِكَ وَ حُسْنِ خُلْقِكَ...»

خدیجه علیها السلام به راستی بانویی خردمند و خرد ورز و بسیار پر شرافت بود. او در روزگار خویش از نظر ریشه و تبار از بهترین های «قریش» بود و از نظر شرافت و شکوه، پر شکوه ترین آنان و از نظر ثروت و امکانات، ثروتمند ترین آنان به شمار می آمد. بسیاری از چهره های سر شناس عرب و عجم برای پیوند با او سخت می کوشیدند و خواستگار بی قرار او بودند، امّا او به آنان پاسخ منفی داد و در همان حال، خود با هوش مندی و آینده نگری عجیبی به خواستگاری پیامبر رفت و با درایت و نجابت انگیزه های انسانی و معنوی خویش را برای این پیشگامی عجیب بیان نمود و گفت: من به خاطر خویشاوندی و هم فکری و به دلیل شرافت، امانت، راستی و منش شایسته ات دل در گرو مهر تو دارم، و بر آن هستم که اگر بپذیری با تو پیمان زندگی مشترک امضا کنم.

و آن گاه که میان او و محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم پیوند زندگی مشترک برقرار شد، گفت: گرامی آموزگارم، محمّد عزیز! خانه خانه ی توست، امکانات و هستی ام از آن توست و من هم نه مشاور، وزیر، هم فکر، هم دل، همراه و همسر، که خدمت گزار تو خواهم بود.

ص: 336

به خدای سوگند! که او برتر از خدیجه به من نداده است. او هنگامی ایمان آورد که دیگران کفر ورزیدند؛ آن گاه مرا تصدیق کرد که دیگران دروغ گو پنداشتند؛ زمانی ثروت فراوان خود را زیر پایم ریخت که دیگران محرومم ساختند و خدا نسل مرا در فرزندان او قرار داد. (1)

و می فرمود:

﴿ ما قامَ وَلَا اسْتَقَامَ الدِّينُ إِلَّا بِسَيْفِ عَلَى وَ مَالِ خَديجَة﴾. (2)

اسلام پس از فرود بر قلب و زبان پیامبر، با دو عامل اساسی گسترش و پایداری یافت:

1. اقتدار و جهاد و شهامت و فداکاری شهسوار اسلام، على علیه السلام؛

2. و دیگر ثروت و امکانات و جهاد مالی بانوی فداکار حجاز.

مستیِ بر خاسته از آن ، او را به تباهی سوق می دهد.

سومی در اوج اقتدار است و روزگار بر کام او در گردش است، و همان چرخش مساعد روزگار و همان بد مستی و احساس بی نیازی، او را از چرخش ناگهانی آن و ورق خوردن دفتر ایام غافل ساخته و به طغیانش می کشد، و چهارمی مست جوانی است، و همان نیروی جوشان و خروشان و شکوفای جوانی، قاتل جان و ایمان و خردش می گردد.

یکی دریای موّاج آگاهی ها و دانش هاست و در مستی آن غرق می گردد و دیگری در اوج شهرت است و همان آلت قتاله ی شخصیت او می شود؛ یکی بر کرسی قدرت و فرمانروایی است و همان ریاست و قدرت، او را به خود کامگی و طغیان می کشد و دنیا و آخرتش را می سوزاند؛ و دیگری بارانی از مدح و ستایش و چاپلوسی و تملق از سوی عناصر بی محتوا و جریان های سود جو بر او می بارد و همان آفت جانش می شود؛ همین گونه بگیر و و برو و بشمار...

امّا بانوی خردمند «حجاز»، با این که غرق در زر و زیور، جمال و کمال ، شور و شعور ، فهم و درک، شهرت و آوازه ی نیک و اقتدار و استقلال بود، از آفت ها و مستی های آن ها نیز خویشتن را مصون و محفوظ داشته و دارای روح حق جو و حق طلب و حق پذیر بود. به همین جهت هم نخستین ایمان آورنده ی به خدا و پیامبر از زنان و پیشتاز در اسلام و پیشگام در نماز و جهاد و هجرت و فداکاری بود، و پاداش این حق پذیری نیز آن بود که خدای پر مهر و بنده نواز، فرشته ی وحی را فرمان داد که به هنگام فرود بر پیامبر، درود و سلام او را نیز به وسیله ی

ص: 339

خالص و ژرف و آن عمل شایسته و گذشت و آن اخلاص و فداکاری و پایداری، قصر زیبایی در بهشت برای او آماده ساخته است. (1)

آری او، هم نخستین ایمان آورنده ی به خدا و پیامبر از جهان زنان بود و هم نخستین نماز گزار و طواف کننده.

خرد مندانه برای ساختن دنیا و آخرت خویش پای حق ریخت.

او در راه هدف مقدّس و شایسته ی خویش، جهاد و فداکاری می کرد، پیامبر را دل داری می داد، به او امید می بخشید، او را دل گرم می ساخت و در برابر فشار و بی مهری و خشونت دشمن، پناهش می داد و غرق مهرش می ساخت و مدیر داخلی کانون گرم و نورانی و با صفایی بود که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم از آن سنگر، به تسخیر کشور دل ها و جان ها به فرمان خدا کمر همّت بسته بود.

و بدین جهت، مشاور آگاه و وزیر خردمند و خیر خواه و شجاع پیامبر بود.

یکی از اسناد تاریخی در این مورد می گوید:

«وَ كَانَتْ مِنْ أَحْسَن النِّساءِ جَمَالاً، و أكْمَلهنَّ عَقْلاً، و اَتّمهُنَّ رَأياً، و اَكْثَرَهُنَّ عِفَّةً وَ دِيناً وَ حَياءً و مُرُوةً وَ مالاً ...» (1)

خدیجه علیها السلام در زیبایی ظاهر و باطن، زیبا ترین زن روزگارش بود و از نظر خرد و اندیشه، خردمند ترین و اندیش مند ترین آنان. او در پاک روشی و پاک منشی، دین باوری و خدا جویی، وقار و حیا و عزّت و آزادگی آراسته ترین ها بود و در ثروت و امکانات، ثروت مند ترین آنان به شمار می رفت.

ص: 341

مرحله ی بعد، خود سر شناس و دارای اقتدار بسیار بود، به علاوه خودش دارای امکانات گسترده و تشکیلات منظم تجاری و اقتصادی بود و زنان و دختران بسیاری در خدمت او .

او یک دختر و یا زن عادی نبود. برجسته بود و سر شناس و صاحب کمال و جمال و امکانات گسترده و زرق و برق ، امّا پاک و پاکیزه، خردمند و شایسته کردار، آینده نگر و ژرف اندیش ، حق جو و حق پو و برخور دار از گوهر گران بهای نجابت و پاک دامنی؛ (1) به همین جهت به او «طاهره» می گفتند. (2)

او در چنان اوج معنوی و اخلاقی بود که «ابو طالب» بزرگ قریش و سالار توحید گرا و آزاد منش «بنی هاشم» او را در روزگار جاهلیت این گونه وصف می کند:

﴿ إِنَّ خَدِيجَة اِمْرَأَةٌ كَامِلَةٌ مَيْمُونَةٌ فَاضِلَةٌ تَخشَى الْعارَ وَ تَحْذِرُ الشَّنَارَ.﴾ (3)

راستی که «خدیجه» بانویی است در اوج خرد و کمال، پر برکت و آراسته به خیر و خوبی، زیبنده و صاحب کرامت است. او به خوبی ها آراسته است و از هر گونه نقطه ی منفی و عیب و عار جامعه و دنیای خویش، سخت به دور و پاک و پاکیزه است. (4)

ص: 343

ثمره ی مستقیم تلاش و کوشش روزمرّه و مربوط به گذشته ی عمر و تمایلات وا پس زده ای است که در اعماق روح و روان و بخش نا خود آگاه ضمیر انسان، نهان شده و گاه و بی گاه بر اثر تحولات و یا عوامل دیگری ظهور نموده و این گونه خود نمایی کرده و در برابر اندیشه ی انسان تجسم می یابد؟ یا نتیجه و میوه ی تلخ و شیرین انبوهی از آرزو ها و خواسته های به ثمر نرسیده و جامه ی عمل نپوشیده و بر آورده نشده ی اوست، که در عالم خواب، میدان ظهور و بروز پیدا کرده و این گونه وارد صحنه می گردد؟ و یا بر خاسته از وهم و خیال انسان و دارای انگیزه های روانی است، که وحشت از چیزی، باعث دیدن همان چیز در عالم رؤیا می گردد؟ کدام یک؟

آیا میان خواب دیدن با وضعیت جسمی و مزاجی انسان رابطه ای است؟

و آیا همان گونه که برخی از دانشمندان تغذیه گفته اند: میان خواب دیدن انسان و نیاز های غذایی سازمان وجود او پیوندی نا شناخته است؟

به عنوان مثال: اگر کسی در خواب دید که موی سرش سپید شده است، نشان گر کمبود ویتامین «ب» بدن اوست؟ و یا اگر دید دندان هایش خون ریزی دارد، گرفتار کمبود ویتامین «ث» می باشد؟ و یا همان گونه که گروهی از دانشمندان و فلاسفه ی روح تفسیر می کنند: رؤیا دارای اقسام چند گانه ای است:

1. خواب های مربوط به گذشته؛

2. خواب های آشفته و بدون پیام؛

ص: 345

3. و دیگر خواب هایی که دارای پیام و خبر از آینده است و فرد به وسیله ی دستگاه گیرنده ی بسیار حسّاس روح و از طریق ارتباط مرموز و پیچیده و نا شناخته ای با حوادث و رویداد هایی که در راه است، و از آن چه رخ خواهد داد، نوعی فیلم و گزارش تهیه می کند؟ کدام یک؟

***

تجربیات بی شمار انسان در این مورد، نشان گر آن است که پدیده ی رؤیا را نمی توان تنها به گذشته و یا آینده و یا به وهم و خیال و یا به تلاش های روزانه مرتبط دانست، و همه را این گونه تفسیر کرد؛ چرا که همگان کم و بیش، هم از نوع خواب های آشفته و بر خاسته از وهم و پندار دیده اند، و هم خواب هایی که با تلاش و کار های روزانه ی آنان پیوند دارد؛ امّا در کنار این ها گاه خواب هایی نیز دیده و یا از دیگران شنیده اند که به طور مرموزی از آینده و رویداد های باور نکردنی آن، پیام دارد و به خاطر همین نکته هم نمی توان این بخش از خواب ها را نا دیده گرفت، و یا با تفسیر هایی که بدان ها اشاره رفت، تفسیر و تعبیر کرد. نمونه های این گروه از خواب ها نیز بسیار است که می توان این ها را حاصل پیش بینی های نا خود آگاه نیروی خلاقه ی ذهن آدمی دانست، که در مباحث «سایکو سایبر ناتیک» بدان پرداخته می شود.

گر چه می توان برخی از این آیات و خواب ها را از آنِ پیامبران خدا و نوعی الهام قلبی و یا وحی آسمانی از سوی خدا، به قلب پاک آنان تفسیر کرد؛ امّا نمی توان پذیرفت که همه ی این رویداد ها در آیات متعدد این کتاب پر شکوه، از این دست و مرحله ای از الهام و یا وحی آسمانی است.

می توان از میان خواب هایی که در قرآن شریف آمده است، خواب پیامبر گرامی در سوره ی «فتح» در مورد پیروزی آزادی و عدالت بر استبداد و خشونت حاکم بر مکّه، خواب ابراهیم و جریان قربانی کردن او، و شاید هم خواب یوسف، قهرمان بهترین داستان ها را به الهام و وحی آسمانی تفسیر کرد؛ امّا خواب زمامدار معاصر یوسف، و خواب دو جوان هم بند یوسف در زندان را نمی توان چنین تفسیر کرد، و جالب است که همه ی آن ها نیز دارای پیامی از آینده بود که پس از مدتی هر کدام تحقق یافت.

خواب هایی که انسان می بیند، سه گونه اند: برخی از آن ها مژده ای از سوی خداست و دارای پیام؛ برخی بر انگیزاننده ی اندوه از سوی شیطان است، و پاره ای دیگر همان چیز هایی است که انسان در اندیشه اش می پرورد و در مورد آن ها بسیار فکر می کند.

2. و نیز فرمود:

﴿ اَلرّؤيا عَلَى ثَلاثَةِ وُجُوهِ: بِشَارَةٌ مِنَ اللّهِ لِلْمُؤْمِنِ، وَ تَحْذِيرُ مِنَ الشَّيْطَانِ وَ أَضْغَاتُ أَحْلام؛﴾ (1)

خواب ها بر گونه اند: برخی از آن ها مژده از سوی خدا به انسان های توحید گرا و با ایمان و پر معنویت است، و برخی بر انگیزاننده ی ترس و اندوه از سوی شیطان، و پاره ای نیز خواب های آشفته و پراکنده است.

3. و نیز فرمود:

﴿ لا تَقْصُصِ الرّؤيَا إِلَّا عَلَى عَالِمِ أَوناصِحٍ؛﴾ (2)

خواب خویش را جز بر دانشوری دانا و یا انسانی خیر خواه و درست اندیش باز مگو و جز از او، تأویل و تعبیر آن را مخواه.

4. و فرمود:

﴿ اَلرّؤيا لا تُقَصُّ إِلاّ عَلَى مُؤْمِنٍ خَلَا مِنَ الْحَسَدِ وَ الْبَغْى؛﴾ (3)

خواب خود را جز بر انسان با ایمانی که از بلای حسد و بیداد گری و پایمال ساختن حقوق دیگران دور باشد، روایت مکن.

ص: 348

5. و فرمود:

﴿ خِيارُكُم أُولوا النُّهى.

قيلَ: يَا رَسُولَ اللّه وَ مَنْ أُولوا النُّهى؟

قالَ: اُولوا النُّهى، اُولوا الاحلامِ الصَّادِقَة؛﴾ (1)

بهترین شما خردمند ترین و خرد ورز ترین شما می باشد.

پرسیدند: ای پیامبر خدا، چه کسانی خردمند ترین هایند؟

فرمود: آن هایی که خواب های درست و دارای پیام از آینده می بینند.

با این بیان در میان انواع و اقسام رؤیا هایی که انسان می بیند، بخشی نیز دارای پیام درست است و از رویداد هایی که در راه است خبر می دهد، و به همین جهت هم از بامداد تاریخ بشر تا کنون همه ی انسان ها در مورد آن ها اندیشیده و بسیاری در این راه به تلاش و تکاپو پرداخته و با بهره وری از رشته های گوناگون علمی، فرهنگی، دینی، اجتماعی ،تاریخی، هنری، روانشناسی و دیگر رشته ها به شناخت خواب ها و تفسیر و تأویل آن ها نشسته اند.

دانش و پروا. (1)

یوسف «صدّیق» پس از اوج گرفتن به آن مقام والای معنوی و انسانی، هنگامی که رو به بارگاه خدایش می برد تا سپاس نعمت ها و موهبت ها را بنماید، از جمله می فرماید:

﴿ رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ المُلْكِ وَ عَلَّمْتَني مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيَّى فِي الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِي بالصَّالِحِينَ*﴾ (2)

پروردگارا، تو هستی که به من بهره ای بزرگ از فرمانروایی ارزانی داشتی و از دانش تعبیر خواب ها به من آموختی. ای پدید آورنده ی آسمان ها و زمین! تنها تو هستی که در این جهان و جهان دیگر سر رشته دار و سر پرست من می باشی؛ مرا حق گرا و مسلمان از دنیا بر و مرا به شایستگان پیوند ده!

***

جالب است که تاریخ و روایات رسیده نشان گر آن است که بانوی خردمند حجاز در این رشته ی حسّاس علمی و معنوی صاحب نظر بود؛ به گونه ای که پیامبر گرامی پیش از بعثت و در آستانه ی بر انگیختگی خویش، تعبیر خواب های شگفت انگیز و تفسیر رؤیا های رحمانی و دارای پیام خود را با او در میان می نهاد، و آن بانوی بزرگ نیز افزون بر

ص: 350

تحلیل و تأویل و تفسیر آن ها، گاه با عموی دانشمندش «ورقه» -که کشیشی به نام و پارسایی درست اندیش بود - به گفت و گو می نشست؛

برای نمونه:

1. «علّامۀ مجلسی» آورده است که: پیامبر در آغازین مراحل رسالت و دریافت پیام خدا، در آینه ی رؤیا حقایقی را دریافت می داشت و چیز هایی را می دید که از آینده پیام می داد، و آن ها را با بانوی دانش و کمال برای تفسیر و تأویل در میان می نهاد، و او ضمن تفسیر آن ها به پیامبر نوید می داد که:

﴿ أَبْشِرْ فَإِنَّ اللّهَ لا يَصْنَعُ بِكَ إِلاّ خَيْراً...؛﴾ (1)

مژده ات باد، چرا که خدا جز خیر و نیکی برای تو نمی خواهد و پیش نمی آورد.

تعبیر های خدیجه در پاسخ پیامبر و تفسیر خواب های آن حضرت، که گاه پس از شنیدن دقیق خواب پیامبر می گفت: «اَبشِر» و گاه می فرمود: «هذا خَيْرٌ فَأبْشِرْ» و بدین سان به او نوید اوج رشد و معنویت را می داد، نشان گر آگاهی او از تأویل خواب هاست، و گرنه نمی تواند این گونه به پیامبر پاسخ دهد.

صاحب دانش و کمال و دارای رأی و نظر بود.

عموی آن حضرت، جناب «ورقه» از کشیش های بزرگ عالم مسیحیت و صاحب نظر در تورات و انجیل و آموزه های آن ها بود، و خدیجه علیها السلام همه ی آن علوم و آگاهی ها را از او فرا گرفته و از شاگردان سر شناس او بود.

روشن ترین دلیل این سخن آن است که پس از فرود فرشته ی وحی برای نخستین بار به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و آوردن پیام خدا، هنگامی که آن حضرت شور و هیجان خویش را با خدیجه در میان نهاد، آن بانوی ژرف نگر پرسید:

﴿ يَا بنَ عَمَّ! أَتَسْتَطَيعُ أَنْ تُخْبِرُنِی بِصَاحِبِكَ هذا الذَّى يَأْتِيكَ اِذا جائَكَ...﴾ (1)

عمو زاده ی ارجمند! آیا می توانی آن پیام رسانی را که پیام خدا را برای شما می آورد، این بار که آمد، نیک بنگری آن گاه او را برای من وصف کنی؟

پیامبر فرمود: آری.

خدیجه علیها السلام گفت: پس این بار که برایت پیام آورد، نیک دقت کن و او را برای من وصف نما.

پس از مدتی هنگامی که فرشته ی وحی فرود آمد، پیامبر فرمود: هان ای خدیجه! این فرشته وحی است که اینک برایم پیام آورده است.

ص: 352

خدیجه برای شناخت فرشته وحی، برابر آموزه های کتاب ها و فرهنگ و مذاهب آسمانی موسی و مسیح، به یک آزمون علمی دست زد، و پس از آن، به اظهار نظر و تفسیر خواب ها و خبر های پیامبر پرداخت.

این نکات نشان گر آن است که آن بانوی بزرگ این گونه بود:

1. از مفاهیم و معارف مذهب موسی و مسیح و آیین حق گرای ابراهیم آگاه بود؛

2. با آفریدگار هستی، فرشته ی وحی، پدیده ی وحی و پیام خدا، مقام والای پیامبری و رسالت، شیطان و وسوسه های آن و دیگر مفاهیم دینی آشنا بود؛

3. افزون بر این، او همراه و همدم پیامبر و نزدیک ترین چهره به آن حضرت بود؛ آیا با آن عشق و شور متقابلی که میان او و پیامبر حاکم بود و با علاقه ای که به شناخت تحولات آینده داشت، ممکن است آموزه های پیامبر را نیاموزد و آیا ممکن است پیامبر آموزه های آیین خود را به او نیاموزد؟

چگونه او که نخستین گرونده ی به اسلام، نو اندیش ترین بانوی روزگاران، پیشتاز ترین ها در توحید و اخلاص و اخلاق بود، و از همه زودتر در جریان فرود وحی و جبرئیل بر یار مهربان قرار می گرفت و خانه اش فرودگاه فرشتگان بود، با این وصف صاحب دانش و بینش نباشد؟

انبوهی از حدیث نگاران، از جمله «ابن مغازلی شافعی» می نویسد:

ص: 353

خدا قرآن را در حالی به پیامبرش فرو فرستاد که خدیجه در کنار آن حضرت و هم سنگر و همراه و مشاور و وزیر او بود؛

« اَنزَل اللّه عَلى رَسُولِهِ الْقُرْآن وَ الهُدى وَ عِنْدَهُ خَدِيجَة.» (1)

پیامبر شمرده است. (1)

«بیهقی» از حدیث نگاران اهل سنّت آورده است که روایات رسیده از خدیجه علیها السلام در کتاب های اهل سنّت موجود است، آن گاه این روایت را می آورد که:

﴿ قَالَتْ خَدِيجَة: يَا رَسُولَ اللّه! منا أقُولُ وَ اَنَا اَطُوفُ بِالْبَيْتِ؟...﴾

﴿ قال: قُولِي اللّهُمَّ اغْفِرْ لِي ذُنُوبِي وَ خطَايَ وَ عَمْدِى وَ إِسْرَافِي فِی أمْرِى...؛﴾ (2)

خدیجه به پیامبر گفت: ای پیامبر خدا! در حال طواف بر گرد خانه ی خدا چه دعایی را زمزمه کنم؟

پیامبر فرمود: بگو بار خدایا، کناهانم را بیامرز و لغزش های خواسته و نا خواسته و زیاده روی در کار هایم را ببخشای...

و نیز «عبد اللّه بن حسن» آورده است که: از مادرم فاطمه دخت ارجمند امام حسین علیه السلام شنیدم که این روایت را از خدیجه روایت می کرد؛

﴿ سمعتُ أمّى فاطمة بنت حسين علیه السلام تُحَدِّثُ بِهَذَا الْحَدِيث عَنْ خديجة...﴾ (3)

و با این وصف دست تعصّب انگیز و تاریک اندیش با کمال تأسف به این خیانت نیز دست یازید و در جهت دشمنی با فرهنگ و منش خاندان پیامبر، به ویژه علی و فاطمه علیهم السلام روایات بانوی خردمند حجاز را حذف

ص: 355

و گاه به نام «عایشه» جا زد، و «عایشه» را در این مورد برتر و پیش تر از او خواند. (1)

روزگار خویش بود، در هنر سرایندگی و سرودن شعر نیز تماشایی است.

از ویژگی های خدیجه، چهره ی ادبی و هنری و ذوقِ سرایندگی اوست؛ به گونه ای که خانه ی او، مرکز انجمن ادبی و علمی شهر بود.

او در آن روزگار تیره و تار، افزون بر تیز هوشی و خرد مندی، از دانش و بینش و هنر سرایندگی نیز بهره ور بود و در زندگی اش بجا و با خرد ورزی بسیار از آن ها بهره می گرفت و گفت و گوی فکری و ادبی بخشی از زندگی اش بود. او، انسانی خدا جو، نو اندیش، دانش دوست، جستجو گر، دین باور و پاک دل بود. شاید سروده های او از جوشش علمی و تخصص و تحصیلات ادبی او نجوشیده باشد، امّا بی گمان او سراینده ی دل شیدای خویش بود، و به همین دلیل سروده هایش نیرومند، موج ساز و جذّاب است و از صفای درونی اش سر چشمه گرفته و از خرد و خود جوشی طبع لطیف و جان ظریف و روح پاک و وجود آرام و نو اندیش و تحوّل خواه بر خاسته است.

مرحوم «علّامه امینی» او را در شمار سرایندگان نام دار شمرده، و بر آن است که آن بانوی خردمند و با معنویت دارای قریحه ای لطیف و ذوقی ظریف بود و سروده هایش در وصف پیامبر، گواه توانایی هنری و بلندی فکر و طراوت و بالندگی ذوق اوست. (1)

و آگاهان روزگار خویش، از جمله «راهب نصرانی» و عمویش «ورقه»، در مورد شخصیت والای پیامبر و شناختِ شکوه و عظمت و معنویت او و آینده ی درخشان و پر امید و نویدش، در استقبال از آن حضرت چنین سرود:

جاءَ الحَبيبُ الَّذى أهواهُ مِنْ سَفَرِ

وَ الشَّمْسُ قَدْ أَثَرَتْ فی وَجْهِهِ أَثَرا

عَجِبْتُ لِلشَّمْسِ مِنْ تَقْبِيلِ وَجْهِهِ

و الشَّمْسُ لا يَنبَغى أَن تُدْرِكَ الْقَمَرا (1)

شخصیت گران قدر و محبوبی که او را بسیار دوست می دارم، از سفر می رسد؛ در حالی که خورشید آسمان در چهره ی نور افشانش اثر گذاشته است.

من از این خورشید در شگفتم که چگونه بر چهره ی پر معنویت او بوسه زده است؛ با این که خورشید را شایسته نیست که خود را به ماه تابان برساند.

و نیز پس از باز گشت آن حضرت از سفر تجارتی و دریافت گزارش جامعی از درایت و درست کاری و خرد و پاکی او در ابعاد گوناگون زندگی، این گونه سرود:

فَلَوْ أَنَّنِی أَمْسَيْتُ فِی كُلِّ نِعْمَةٍ

وَ دامَتْ لِیَ الدُّنْيا وَ مُلْكُ الاكاسِرَة

ص: 358

فَما سَوِيَتْ عِنْدِى جَناحَ بَعُوضَةٍ

اِذا لَمْ تَكُنْ عَيْنِي بِعَيْنِكَ نَاظِرَة

اگر روز ها را غرق در انواع و اقسام نعمت ها به شب رسانم، و اگر قدرت و فرمانروایی شاهان ایران و روم برای همیشه از آنِ من باشد، هنگامی که چشمانم تماشا گر چشمان نازنین و نجیب تو نباشد، همه ی این نعمت ها به اندازه ی بال مگسی برای من ارزش و مفهوم نخواهد داشت.

***

افزون بر آن چه در وصف دانش و بینش و هنر او آمد:

1. پیامبر گرامی بار ها در وصف بانوی خردمند حجاز و نفی پندار های برخی کوته فکران و کوته بینان در مورد او، با سوگندی سخت فرمود:

﴿ وَ اللّهِ ما اُخْلِفَ لِی خَيْراً مِنْهَا ، قَدْ آمَنَت بِی اِذْ كَفَرَ النَّاسُ، وَ صَدَّقَتْنِی اِذْ كَذَّبَنِي النَّاسُ ، وَ وَاسَتْنِي بِمَا لِهَا اِذا حَرَمنى النَّاسُ ، وَ رَزَقَنِی اللّهُ أَوْلادَها اِذا حَرمَنِی اَولادَ النِّساءِ؛﴾ (1)

به خدای سوگند که هرگز یار و پشتیبان و همسری بهتر از «خدیجه» به من ارزانی نشد؛ چرا که او روزگاری که مردم به من کفر ورزیدند، به راه و رسم من ایمان آورد، و هنگامی که مردم مرا دورغ گو می شمردند، مرا رسالتم را گواهی کرد، و آن گاه که مردم مرا در محاصره قرار می دادند،

ص: 359

ثروت و امکانات هنگفت خویش را زیر پای من و در راه هدف های توحیدی من ریخت، و خدا فرزندان مرا از نسل او قرار داد.

2. انبوه روایاتی که بر برتری مریم،آسیه، خدیجه و فاطمه دلالت دارد نشان گر برتری او در دانش و اخلاق و منش و ایمان است، که یک نمونه از آن روایات این است که پیامبر فرمود:

﴿ وَ خِيَرَتُهُ مِنَ النِّساءِ فَمَرْيَمُ بِنْتُ عِمْرانَ، وَ آسِيَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، اِمْرَأَةٌ فِرْعَوْن، وَ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِدٍ، وَ فاطِمَةُ الزَّهْراءِ؛﴾ (1)

و از میان زنان کمال جو و پیشتاز، برگزیدگان بارگاه او عبارتند از: مریم، دختر پاک منش عمران؛ آسیه، دختر ستم ستیز «مزاحم» و همسر استبداد گر عصر موسی، فرعون؛ خدیجه، دختر نو اندیش و کمال جوی حجاز، و دیگر فاطمۀ زهرا، دخت سر فراز محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم.

این جمله نشان گر برتری او در دانش و عمل است... چرا که علم برترین فضیلت است.

3. در جریان آن روایات که خدا به خدیجه درود و سلام فرستاد، آن بانوی کمال آن قدر ژرف نگر و دانشمند و دقیق بود که نگفت «وَ عَلَيْهِ السَّلام»، نه، بلکه فرمود:

﴿ إِنَّ اللَّهُ هُوَ السَّلامُ، و مِنْهُ السَّلامُ، و إِلَيْهِ السَّلامُ، وَ عَلى جِبْرئِيلَ السَّلامُ.﴾ (2)

حقیقت این است که ذات بی همتای خدا و نام بلند او، سلام و

ص: 360

سلامت بخش است و سلام و سلامتی از سوی اوست، و سلام به سوی او باز می گردد، و بر فرشته ی گران قدر او سلام و درود باد.

عَلَيْهِ آبَاءَكُمْ قَالُوا إِنَّا بِمَا أَرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ * فَانتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ*﴾ (1)

و این گونه، پیش از انگیزش تو ای پیامبر! در هیچ شهر و دیاری هیچ پیامبر و هشدار دهنده ای نفرستادیم جز این که خوش گذران های آن گفتند: ما پدران خود را بر همین دین و آیینی که هستیم یافته ایم و بی گمان ما نیز بر راه و رسم آنان اقتدا می کنیم.

پیامبر ما به آنان می گفت: اگر چه برای تان راه و رسمی مترقی تر و برنامه ای هدایت بخش تر از آن چه پدران تان را بر آن یافتید، آورده باشم؟! آیا آن را هم نمی پذیرید و در مورد آن هم نمی اندیشید؟ آنان می گفتند: بی گمان ما به آن چه شما به خاطرِ آن فرستاده شده اید کافریم و آن را انکار می کنیم. آن گاه از آنان به کیفر حق ستیزی و دنباله رویشان انتقام گرفتیم؛ اینک بنگر که فرجام کار دروغ شمرندگان وحی و رسالت چگونه بود!

و نیز این گونه این آفت اندیشه و رشد را گزارش و محکوم می کند:

﴿ وَ اِذا قيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللّهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لا يَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ*﴾ (2)

و هنگامی که به آنان گفته شود: به سوی آن چه خدا فرو فرستاده است، و نیز به سوی پیامبرش بیایید، می گویند: آن چه پدران خویش را بر آن یافته ایم برای ما بسنده است؛ آیا هر چند پدران شان چیزی از زندگی انسانی و ارزش های معنوی نمی دانستند و راه نمی یافتند، باز هم از آنان پیروی می نمایند؟

ص: 362

و نیز این گونه:

﴿ وَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا أباءَنَا وَ اللّهُ أَمَرَنَا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ اتَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ.

قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَ أَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَما بَدَاَكُمْ تَعُودُونَ*﴾ (1)

و هنگامی که به کار زشتی دست می یازند، می گویند: ما پدران خویش را بر آن یافته ایم و خدا ما را به انجام آن فرمان داده است. ای پیامبر بگو: بی گمان خدا به کار زشت فرمان نمی دهد آیا چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت می دهید؟

بگو: پروردگارم به دادگری فرمان داده است، و نیز خواسته است که در کنار هر سجده گاهی که برای نماز بر می گزینید، با همه ی وجود به سوی او روی آورید، و در حالی که دین خویشتن را برای او پاک و خالص می سازید وی را بخوانید...

و نشان می دهد که چگونه محافظه کاران و زور مداران و خودکامگان تاریخ از این عامل انحطاط و رگ خواب مردم ساده اندیش، در جهت انحصار قدرت و امکانات آنان و کوبیدن هر نوع رشد و نو اندیشی و ترقی خواهی و حریت طلبی و حرکت اصلاحی و انسانی، ظالمانه بهره می بردند:

﴿ ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسَى وَ هَرُونَ إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ بِايَاتِنَا فَاسْتَكْبَرُوا وَ كَانُوا قَوْماً مُجْرِمِينَ*

ص: 363

فَلَمّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِن عِنْدِنَا قَالُوا إِنَّ هَذَا لَسِحْرٌ مُبِينٌ*

قالَ مُوسى اَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمّا جَاءَكُمْ سِحْرٌ هَذَا وَ لا يُفْلِحُ السَّاحِرُونَ*

قالُوا اَجِنَّتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَيْهِ اباءَنَا وَ تَكُونَ لَكُمَا الْكِبْرِيَاءُ فِی الْأَرْضِ وَ مَا نَحْنُ لَكُما بِمُؤْمِنِينَ*﴾ (1)

سپس از پی آنان موسی و هارون را با آیات خود، به سوی فرعون و سردمداران جامعه ی او فرستادیم، امّا آنان گردن کشی کردند و حق را نپذیرفتند؛ چرا که آنان مردمی مجرم بودند.

و آن گاه که حق از نزد ما به سوی آنان آمد، فریب کارانه گفتند: این افسونی آشکار است.

موسى به آنان گفت: آیا هنگامی که حق به سوی شما آمد، به دروغ و فریب می گویید: این افسون است؟! به راستی آیا این افسون است؟! در حالی که افسون گران رستگار نمی گردند.

گفتند: آیا آمده ای که ما را از آن چه پدران مان را بر آن یافتیم، باز گردانی، و آن گاه قدرت را به کف گیری و بزرگی و فرمان روایی در این سرزمین از آنِ شما دو تن باشد؟ نه، ما به شما دو تن ایمان نمی آوریم.

و نیز این گونه ابلیس وار، در جهت شرک و حق ستیزی و رواج کیش شخصیت و تحقیر مردم بهره می جستند:

﴿ وَ لَقَدْ آتَيْنا إِبْراهيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَ كُنّا بِهِ عَالِمينَ*

اِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ ما هَذِهِ الَّتمَاثيلُ الَّتي أَنَّتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ*

ص: 364

قالُوا وَجَدْنَا آبَاءَنَا لَهَا عَابِدِينَ*

قالَ لَقَدْ كُنْم أَنتُمْ وَ آبَاؤُكُمْ فی ضَلالٍ مُبيِنٍ*﴾ (1)

و به راستی ما پیش تر به پیامبر مان ابراهیم، رشد فکری شایسته و زیبنده ی او را ارزانی داشتیم و ما به برازندگی او دانا بودیم.

آن گاه که او به پدر خود و جامعه اش گفت: این پیکره هایی که شما هماره به پرستش آن ها روی می آورید چیست؟

آنان گفتند: پدران و نیاکان خویشتن را پرستش گر آن ها یافتیم و رهرو راه آنان هستیم.

ابراهیم گفت: بی تردید هم شما و هم پدران تان، هر دو نسل، در گم راهی آشکاری بودید. (2)

آری، در این اردوگاه اگر نه هماره، بیش تر استبداد گران، صاحبان ثروت های باد آورده، احبار و رهبان، زاهد نمایان و فریب کاران و انبوهی از جارچی ها و دژخیمان سرکوب گر زر و زور و تزویر قرار دارند.

ب - نو اندیشان و کمال جویان و اندیش مندان و روشن فکران و پژوهش گران و دانش جویان و نسل نو و اندیشه های مترقی و چهره های آزاد منش و آرمان خواه، که هماره از نخستین استقبال کنندگان طرح ها و پیام های و برنامه ها و راه و رسم آزادی خواهانه و عدالت طلبانه و اصلاح گرانه اند و نیز سرچشمه ی نو اندیشی و پرورنده ی اصلاح گران و تحول خواهان.

ص: 365

ج - و مردم عادی که در آن میان، هدف این دو گروه و دو جبهه و دو اردوگاه نو گرا و محافظه کار قرار می گیرند، و بخشی به راه نو و راه آزادی و آزادگی و راه ترقی و نجات و توحید و تقوا می گرایند و برخی نیز چماق سرکوب و دژخیم اردوگاه استبداد می شوند.

و موفقیت و پیروزی هر یک از دو اردوگاه محافظه کار و نو گرا، در گرو جذب گروه سوم است.

و بدان دلیل که هر دو اردوگاه به ظاهر مشابه و همانند سخن می گویند و خود را می نمایانند، انتخاب بر گروه سوم دشوار تر می شود؛ چرا که موسی از خدا پرستی ،آزادی ،عدالت ،پاکی، درستی، خدمت به خلق، امنیت ملّی، وطن دوستی و نجات جامعه سخن می گوید، و فرعونِ محافظه کار و استبداد گر نیز از همین ارزش های والا دم می زند و خود را مدافع سینه چاک کشور، ملت ،امنیت، نجات، رستگاری مردم و دین و آیین رسمی و حاکم معرفی می کند.

این جاست که برای گزینش راست از دروغ، حقیقت از ریاکاری، آزادگی از خود کامگی، یگانگی از درویی، خادم از خائن، توحیدا از شرک گرا و حق طلب از سودا گر و شیفته ی دنیا دشوار می گردد. این جاست که هوش سر شار، اندیشه ی ژرف، دقّت نظر، توفیق راه یابی می خواهد تا انسان بسان توحید گرا و آزادی خواه آل فرعون، بسان همسر کمال جوی او، بسان افسون گران و روشن فکران دربار استبداد، شهامت مندانه و به هنگام و درست انتخاب کند.

و جالب است که با نگرش به نهضت توحید گرایانه و آزادی خواهانه ی

ص: 366

پیامبر، پیش از هر کس، با جوانی نو اندیش و بزرگ منش و با بانویی نو گرا و كمال جو، بسان علی و خدیجه رو به رو می گردیم که در آغازین روز های طلوع اسلام و فرود نخستین آیات قرآن بر قلب مصفّای پیامبر، پس از اندیشه ای ژرف در آن ها به انتخابی شگفت دست می زنند و به گزینشی تحسین بر انگیز می رسند، و این گزینش مترقی، از بانوی صاحب قدرت و اعتبار و جمال و کمال و ثروت و امکانات گسترده، بسیار تفکر انگیز تر می نماید؛ چرا که او طبق روال عادی باید در میان اردوگاه نخست قرار می گرفت، امّا نه تنها آن جا قرار نگرفت، که پس از گام های نخست - که نو اندیشی و کمال جویی و آرمان خواهی و استقلال طلبی او بود - گام های بلند بعدی را بر داشت و زیبا انتخاب کرد و با صداقت و تلاش و پشت کار و شهامت و تدبیر، به زودی به حلقه ی رهبری جریان تحوّل خواه و عدالت طلب و آزادی جو اوج گرفت. اینک به روایات رسیده در این مورد می نگریم:

1. تاریخ عرب و اسلام، روز 27 رجب را نشان می داد که پیامبر در کوه «حِرا» غرق در اندیشه و نیایش و راز و نیاز با آن بی نیاز بود، و علی علیه السلام در آغازین سال های جوانی و بهاران زندگی به همراه خدیجه علیها السلام هم اندیش و همراه آن حضرت بودند که پیک وحی فرود آمد و با دادن نوید رسالت به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، نخستین آیات خدا را این گونه بر قلب مصفّای او خواند:

﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ*

ص: 367

خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ*

اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ*

الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ*

عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ*

كَلاّ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى*

أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى*

إِنَّ إِلى رَبَّكَ الرُّجْعى*﴾ (1)

به نام خداوند بخشاینده ی مهربان؛

هان ای محمّد! بخوان به نام پروردگارت که جهان را پدید آورد.

انسان را از خونی بسته آفرید.

بخوان؛ و پروردگارت از همه گرامی تر است: همان کسی که نعمت دانش را به وسیله ی موهبت قلم به انسان آموخت.

آن چه را که انسان نمی دانست، به تدریج به او آموزش داد.

راستی که انسان سر کشی می کند، همین که خود را بی نیاز می بیند.

بی تردید باز گشت همگان، فقط به سوی پروردگار توست.

بیامبر با دریافت آغازین آیات خدا و تجربه فروغ وحی به حالتی وصف نا پذیر فرو رفت، و رو به یاران راه آورد که: ﴿ زَمِّلُونِی وَ دَثِّرُونِی﴾ مرا بپوشانید و جامه ام را بر رویم بکشید تا اندکی بیاسایم.

ص: 368

هنوز در تب و تاب و شور و شوق و بیم و و امید بود که فرشته ی وحی دگر باره فرود آمد و این آیات را بر جان گرامی او خواند:

﴿ بِسمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

يا أَيُّهَا المَدَّثِّرُ*

قُم فَأَنْذِر*

وَ رَبَّكَ فَكَبِّرْ*

وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرْ*

وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ*

وَلَا تَمنُنْ تَسْتَكْثِرُ*

وَ لِرَبِّكَ فَاصْبِرْ*

فَإِذَا نُقِرَ فِی النّاقُورِ*

فَذَلِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمٌ عَسِيرٌ*

عَلَى الْكَافِرِينَ غَيْرُ يَسِيرٍ*﴾

به نام خداوند بخشاینده ی مهربان؛

هان ای جامه بر سر کشیده!

به پا خیز و هم وطنان و هم نوعان خود را از عذاب خدا بیم ده.

و پروردگارت را به بزرگی یاد کن و او را بزرگ وصف نما.

و جامه ی خویشتن را پاک ساز.

و از پلیدی ظاهری و باطنی هماره دوری گزین.

و فزون خواهانه بر هیچ کس منت مگذار.

و به خاطر پروردگارت شکیبایی پیشه ساز.

ص: 369

پس آن گاه که در صور دمیده شود،

آن هنگام و آن روز، روزی است سخت دشوار،

و بر کفر گرایان و اصلاح ستیزان آسان نیست...

***

گر چه خود محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نیک می دانست که در چه شرایط حسّاس و خطیری قرار گرفته است، امّا در کنار آن آگاهی و یقین، در جذبه ای فرو می رفت که قرار از او گرفته می شد و شور و هیجان بی نظیری گستره ی دل را می پوشاند، و در آن شرایط بیم و امید جز شاگرد نمونه و یار کمال جو معنویت خواه زندگی اش علی و خدیجه کسی حال و وصف او را درک نمی کرد.

آری، خدیجه علیها السلام بود که در آن شرایط حسّاس و خطیر به پیامبر قوّت قلب، استواری دل، آرامش خاطر و امید و نوید می بخشید، و صفای او بود که هراس از مشکلات و موانع راه را از دل پر شور و نور پیامبر می زدود. او بود که با وصف حالات معنوی پیامبر به «ورقه» و مشورت و رایزنی با آن کشیش حق طلب و پارسا، به پیامبر نوید می داد که خدا او را بر موانع و کار شکنی ها چیره و بر تاریک اندیشان و بد خواهان و محافظه کاران روزگار پیروز می سازد.

و بدین سان خدیجه علیها السلام به خواست خدا هم دم راه، یار همراه، شریک رسالت و وزیر با کفایت او می گردد و پس از جست و جو و مشورت و دیدن آیه ها و معجزه های روشن گر، نخستین زن نو اندیش و نو گرایی است که به رسالت او ایمان می آورد.

ص: 370

2. پس از فرود پیا پی جبرئیل بر پیامبر و آوردن آیات قرآن، خدیجه، هم به تدریج با آیات روشن گر و زندگی ساز قرآن آشنا گردید و هم با نام جبرئیل و موقعیت و مقام او در بارگاه خدا؛ از این رو با اندیش مندان و عالمان مذهب مسیح و موسی و راهبان یهود و پارسایان نصارا به گفت و گو نشست، تا هم آیات فرود آمده را ارزیابی کند و مفاهیم و معارف آن ها را در آینه ی تحلیل و تفسیر قرار دهد و هم در مورد جبرئیل از آنان بپرسد.

نخست نزد عمویش «ورقه» آمد و نمونه ای از آیه های قرآن را آورد، و از موقعیت جبرئیل و حقیقت او پرسید و حال پیامبر را به هنگام دریافت وحی و پس از آن، برای او وصف کرد. «ورقه» به او مژده داد که به باور من، محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم همان آخرین پیام آور بزرگی است که در تورات و انجیل مژده آمدنش داده شده است و مقام پر فرازی که به او ارزانی گردیده، همان مقامی است که به موسی داده شد. (1)

آن گاه پس از گفت و گو با خود پیامبر، با اطمینان بیش تری رو به بانوی بزرگ حجاز نمود و گفت: خدیجه! به تو بشارت می دهم که او به زودی به رسالت بر انگیخته شده، و کفر گرایان و اصلاح ستیزان، به جای پذیرش حق و عدالت، او را از شهر و دیارش خواهند راند؛ آن گاه این گونه سرود:

اِنَّ ابْنَ عَبْدِ اللّهِ أَحْمَدُ مُرْسَلٌ

ص: 371

إِلى كُلِّ مَنْ ضَمَّتْ عَلَيْهِ الْأَباطِحُ

وَ ظَنِّی بِهِ أَنْ سَوْفَ يَبْعَثُ صادِقاً

كَما أُرْسِلَ الْعَبْدَانِ نُوحٌ وَ صالِحٌ

وَ مُوسَى وَ إِبْرَاهِيمُ حَتَّى يَرى لَهُ

بَهاءٌ وَ مَنْشُورٌ مِنَ الذِّكْر واضِحُ

بی گمان احمد، فرزند بزرگوار عبد اللّه از پیام آوران خداست، و از سوی او به ارشاد و هدایت مردم مکّه و پیرامون آن فرستاده شده است.

به باور من، رسالت و پیامبری او به زودی با کمال راستی و درستی آشکار می گردد؛ همان گونه که خدا بندگان برگزیده ی خویش، نوح و صالح را به عنوان رسالت به سوی مردم فرستاد.

پیام آوری محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم از جانب خدا، همانند رسالت موسی و ابراهیم است، و به زودی مقام والای او با برنامه های ارزنده و کتاب آسمانیِ روشن و روشن گرش در همه جا به جلوه گری خواهد پرداخت.

3. بانوی اندیشه و کمال پس از دریافت دیدگاه آن کشیش و عالم بزرگ مذهب مسیح، برای کسب آگاهی بیش تر در این مورد نزد «عداس»، یکی از پارسایان و دانش مندان دیگر مذهب مسیح شتافت. پس از رویا رویی با او، نخست از وی پیمان گرفت که موضوع مورد مشورت را نهان دارد، آن گاه در هر سه مورد با او به مشورت پرداخت و او نیز در مورد پیامبر، آیات قرآن و جبرئیل دیدگاهی نظیر دیدگاه «ورقه» بیان کرد و دعایی هم نوشت و به او داد تا برای پیامبر ببرد، و

ص: 372

اطمینان داد که این دعا شفا بخش دل ها و جان ها و سبب دوری شیطان از انسان می گردد.

خدیجه علیها السلام آن نوشته را گرفت و به خانه بازگشت و چیزی نگذشته بود که فرشته ی وحی، با این آیات روشن گر بر پیامبر فرود آمد:

﴿ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحِيم*

ن وَ الْقَلَم وَ مَا يَسْطُرُونَ*

ما أَنتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونِ*

وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ *

وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ*

فَسَتُبْصِرُ وَ يُبْصِرُونَ*

بِأَيِّكُمُ المَفتُونُ*

إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بالمُهْتَدِينَ*﴾ (1)

به نام خداوند بخشاینده ی مهربان؛

ن. سوگند به قلم و آن چه می نویسند؛ که تو ای پیامبر! به برکت لطف و نعمت گران پروردگارت، هرگز دیوانه نیستی.

و به یقین برای تو پاداشی پر شکوه و هماره خواهد بود.

و راستی که تو به اخلاق و منشی والا آراسته ای.

پس به زودی خواهی دید و این اصلاح نا پذیران نیز خواهند دید، که کدام یک از شما دیوانه و دست خوش جنون است.

ص: 373

به یقین پروردگارت، خود بهتر می داند که چه کسی از راه او انحراف جسته است؛ و او به ره یافتگان نیز داناتر است.

4. آن بانوی کمال و درایت، جریان دیدارش با دو دانشمند و پارسای روزگار خویش، «ورقه» و «عِداس» و مشورت با آن دو را با پیامبر در میان نهاد، و این بار به همراه آن حضرت به دیدار «عِداس» آمدند، و آن کشیش بزرگ و پارسا، پس از گفت گو با پیامبر و دل انگیز و دل نشین یافتن خرد و منش او و آیاتی که بر او فرود آمده بود، از پیامبر خواست تا لباسش را کنار زند، و میان دو شانه ی خویش را آشکار سازد.

پیامبر جامه اش را کنار زد و «عداس» هنگامی که بر میان دو شانه ی پیامبر، نشان و علامتی را - که در جست جوی آن بود - دید، پیشانی سپاس بر بارگاه خدا سایید و پس از سجده ای طولانی با قوت قلب و اطمینان خاطر گفت: به باور من این بزرگ مردی که اینک به افتخار دیدارش مفتخر شده ایم، همان انسان والایی است که موسی و مسیح آمدن او را مژده داده اند.

آن گاه افزود: با ظهور او و آغاز دعوتش به فرمان خدا، رویداد های بزرگی در راه است؛ به خدای سوگند که این مرد بزرگ، برکت و رستگاری و عدالت و آزادی را برای جامعه و عصر خود و آیندگان خواهد آورد، امّا سردمداران خود کامه ی قوم او با تاریک اندیشی و واپس گرایی دعوت نجات بخش او را دروغ خواهند انگاشت، و با

ص: 374

خشونت و بیداد با او رفتار خواهند کرد و از شهر و دیارش خواهند راند؛ امّا خدا و فرشتگان و مردم کمال جو و آزادی خواه، او را یاری خواهند نمود.

و سر انجام هم سوگند یاد کرد که اگر تا آن روز زنده باشد، در کنار او و در صف یارانش خواهد ایستاد و با دشمنانش مبارزه خواهد کرد!

5. این رویداد ها و کند و کاو ها و رایزنی ها کافی بود که بانوی خرد و درایت حجاز را به رسالت پیامبر باورمند سازد، امّا او بسیار ژرف اندیش و ژرف نگر بود، و بسان نیای دیرین اش ابراهیم، (1) در اندیشه ی یقین و اطمینان کامل دل می اندیشید، که روزی پیامبر از غار «حِرا» به خانه آمد. خدیجه به هنگام استقبال از آن حضرت در چهره اش درخشندگی و معنویت وصف نا پذیری دید.

از راز آن فروغ روشن گر جویا شد، که پیامبر فرمود:

﴿ هَذَا نُورُ النُّبُوَّةِ، قُولِي لا اِلهَ اِلاّ اللّه، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهَ؛﴾

ص: 375

خدیجه! این فروغ و روشنایی، فروغ تابناک رسالت و پیامبری است، پس اینک با همه ی وجود بگو خدایی جز خدای یکتا نیست، و محمّد پیامبر خداست.

این جا بود که آن بانوی خرد و اندیشه، احساس ویژه ای در دل حق جوی خویش یافت و با همه ی وجود ایمان آورد، و راه و رسم آسمانی و انسانی پیامبر را با خرد ورزی و درایت برگزید.

از امام صادق در مورد این انتخاب بزرگ و سر نوشت ساز خدیجه پرسیدند، که فرمود: علی علیه السلام و خدیجه - که همراه و همدم پیامبر بودند، و او را راست گو ترین و شریف ترین روزگاران می شناختند، پس از اندیشه ی بسیار در مورد او و پیامبری آن حضرت، به وحی و رسالت ایمان آوردند؛ امّا روزی پیامبر آن دو را فرا خواند و فرمود: این فرشته ی وحی است و می گوید: اسلام دارای شرایط و برنامه ها و مقررات و پیمان هایی است؛ این گونه، بشنوید:

1. ایمان و باور قلبی بر یکتایی خدا؛

2. ایمان به رسالت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم؛

3. ایمان به معاد و جهان پس از مرگ و پاداش و کیفر و حساب و کتاب او؛

4. پس از این ها، زندگی بر اساس مقررات جدید؛

5. و دیگر آراستگی کامل به اخلاص و منش انسانی تازه؛ اینک بگویید که آیا این شرایط را با دل و جان می پذیرید؟

خدیجه علیها السلام پس از اندیشه ای دیگر در مورد هر یک از این اصول،

ص: 376

پاسخ داد:

﴿ آمَنْتُ وَ صَدَّقْتُ وَ رَضِيتُ وَ سَلَّمْتُ؛﴾ (1)

آری، من به همه ی این ها ایمان آوردم، همه را گواهی نمودم، بر این ها خشنود شدم، و در برابر این مفاهیم و مقررات و این منش انسانی سر فروتنی و خضوع فرود آوردم.

و على علیه السلام نیز پاسخ مثبت داد.

پیامبر فرمود: علی جان! آیا در مورد این شرایط با من بیعت می کنی؟

او پاسخ داد: آری.

آن جا بود که پیامبر دست مبارک را گشود و دگر باره پرسید: علی جان! آیا در مورد این شرایط و مقررات با من بیعت می کنی و از دین خدا و پیامبرش دفاع خواهی کرد؟

آن جوان پر شکوه به گونه ای در برابر سخن اندیشاننده و موج انگیز پیامبر، غرق در شور و جذبه گردید که باران اشک شوق از آسمان دیدگان باراند و پاسخ داد: پدر و مادرم به قربانت با اعتماد به قدرت بی کران و جاودانه خدا با تو در این راه بیعت می کنم.

آن گاه پیامبر رو به بانوی آزادی کرد و فرمود: خدیجه! تو نیز دستت را بر روی دست من قرار ده و با من بسان علی بیعت نما! و او نیز چنین کرد.

و این گونه بود که آن بانوی خرد و آگاهی، همراه و هم ردیف با

ص: 377

علی علیه السلام به انتخابی نیکو و شجاعانه دست زد، و افزون بر اسلام، به اصول اساسی و مقررات و منش و اخلاق مورد نظر آن نیز ایمان آورد، و بار دیگر دست بیعت و دفاع از حق و عدالت به پیامبر گرامی داد. (1)

خویش را زیر پای من و در راه هدف های توحیدی من ریخت، و خدای فرزانه و حق شناس او را لایق مادری برترین دخت بهشت، فاطمه ام نگریست و فرزندان مرا از نسل او قرار داد.

و نیز هر گاه نام الهام بخش او را می آوردند، می فرمود:

﴿ خَدِيجَةُ وَ ايْنَ مِثْلُ خَدِيجَةِ؟ صَدَّقَتْنِي حِينَ كَذَّبَنِي النَّاسُ، وَ وَازَرَتْنِي عَلَى دِينِ اللّهِ، وَ أَعانَتْني عَلَيْهِ بِمالِها...﴾ (1)

از «خدیجه» سخن گفتید؟ کجا همانند آن بانوی خرد و پروا پیدا می شود؟ او بود که در آن شرایط بحرانی که مردم مرا در دعوت توحیدی و آزادی خواهانه ام دروغ گو می انگاشتند، با شهامت و ایمان، راستی و درستی مرا گواهی کرد، در راه دین خدا و پیشرفت آن، بار گران وزارت و یاری و هم راهی مرا با درایت و توانمندی به دوش کشید، و با دارایی هنگفت خویش مرا در راه هدف های بلندم مدد رساند، و آن گاه خدا به من فرمان داد که به «خدیجه» بشارت دهم که به پاس رنج ها و تلاش ها و فداکاری هایش، خداوند در بهشت پر طراوت و زیبای خویش، خانه ای از زمرّد و گوهری گران بها برای او ساخته است؛ خانه ی پر شکوهی که در آن نه نا آرامی و هیاهویی خواهد بود و نه رنج و دردی.

و نیز این انتخاب شگفت، یکی از راز های هم سنگی و همو زنی و همانندی او با مریم و آسیه و فاطمه علیها السلام در سخنان پیامبر است؛ چرا که آنان نیز در زندگی خویش آزمون هایی دشوار از سر گذرانده، و انتخابی شگفت و خدا پسندانه داشتند و سر فراز سر بر آوردند.

ص: 379

ارجمندش فاطمه و مادر گران قدرش خدیجه در روز رستاخیز، از جمله فرمود:

﴿ ثُمَّ تَسْتَقْبِلُكِ أَمُّكِ خَدِيجَهُ اَوَّلُ الْمُؤْمِناتِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ مَعَهَا سَبْعُونَ أَلف مَلَكٍ بأَيْدِيهِمْ الْوِيَةُ التَّكْبِيرِ؛﴾ (1)

آن گاه مام ارجمندت خدیجه، آن بانوی خردمندی که نخستین ایمان آورنده ی به خدا و پیامبرش بود، به همراه هفتاد هزار فرشته - که در دست آنان، پرچم های شکوه و عظمت خداست - به پیشواز تو می شتابند.

2. از امیر آزادی آورده اند که در مورد پیش تازی خود و خدیجه به اسلام و ایمان می فرمود:

﴿ وَ لَقَدْ كَانَ يُجَاوِرُ فِي كُلِّ سَنَةٍ بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ، وَ لَا يَرَاهُ غَيْرِي. وَ لَمْ يَجْمَعْ بَيْتٌ وَاحِدٌ يَوْمَئِذٍ فِي الْإِسْلَامِ غَيْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّه علیه و آله و سلم وَ خَدِيجَةَ وَ أَنَا ثَالِتُهُما. أَرَى نُورَ الْوَحْيِ وَ الرِّسَالَةِ وَ أَشُمُّ رِيحَ النُّبُوَّةِ؛﴾ (2)

شما موقعیت مرا نسبت به پیامبر خدا در خویشاوندی نزدیک، و در مقام و منزلت ویژه ام می دانید... آن حضرت هرگز در گفتار من، دروغی نیافت و در کردارم لغزش و اشتباهی ندید... من در زندگی هماره با پیامبر بودم؛ درست بسان فرزندی که هماره به همراه مادر است. پیامبر هر روز نشانه ی تازه ای از اخلاق نیکو و منش والا را برایم آشکار می ساخت، و به من فرمان می داد تا به او اقتدا کنم.

ص: 381

آن حضرت چند ماه از سال را در غار «حِراء» می گذرانید، در آن جا تنها من او را می دیدم، و کسی جز من او را نمی دید. در آن روز های تیره و تارِ تاریخ بشر، در هیچ خانه ای جز خانه ی پیامبر - که بزرگ بانوی آزادی و آزادگی، خدیجه علیها السلام هم در آن جا بود - اسلام و ایمان راه نیافته بود، و من در آن شرایط دشوار سوّمین آن دو انسان توحید گرا و بزرگ منش بودم که در راه تحول مطلوب و ساختن جامعه و دنیایی نو در تلاش و تکاپو بودم.

3. پیشوای آزادی در روز عاشورا هنگامی که به روشن گری پرداخت، از جمله در برابر دروغ بافی ها و تحریف ها و حق پوشی های استبداد، رو به سپاه مسخ شده ی اموی نمود و فرمود:

« أُنْشِدُكُمُ اللّه تَعالى؛ هَل تَعرفونَ أَنَّ جَدِّي رَسولُ اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم؟»

قَالُوا : «اللَّهُمَّ نَعَم.»

قالَ: «أُنْشِدُكُمُ اللّهَ تَعَالَى؛ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ أُمّى فاطِمَةَ بنتُ مُحمّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم؟»

قَالُوا : «اللَّهُمَّ نَعَم.»

قَالَ: «أُنْشِدُكُمُ اللّهَ؛ هَلْ تَعْلَمُونَ أنَّ أبي عليَّ بنُ أبي طالِبٍ علیه السلام؟»

قالوا : «اللَّهُمَّ نَعَمْ.»

قالَ: «أُنْشِدُكُمُ اللّه؛ هَلْ تَعْلَمون أنَّ جَدّتی خَديجةَ بِنتَ خُوَيْلِد، أَوَّلُ نِساءِ هذِهِ الأُمَّةِ إسلاماً؟»

قَالُوا : «اللَّهُمَّ نَعَم!»

شما را به خدا سوگند پاسخ دهید، آیا مرا می شناسید؟

همگی فریاد کشیدند: آری، به خدا می شناسیم، شما فرزند پیامبر

ص: 382

خدا هستی.

فرمود: شما را به خدا آیا می دانید که نیای گران قدر من پیامبر خداست؟

همگی گفتند: آری، به خدا.

فرمود: شما را به خدا آیا می دانید که پدر گران قدرم امیر مؤمنان، علی علیه السلام است؟

پاسخ دادند: آری، به خدا.

فرمود: آیا می دانید که مام سر فراز من، «فاطمه»، دختر پیامبر است؟

گفتند: آری، می دانیم!

فرمود: شما را به خدا آیا می دانید که مام بزرگم «خدیجه»، نخستین بانوی گرونده ی به اسلام و تصدیق کننده پیامبر و پیشتاز در یاری اوست؟

گفتند: آری، به خدا!

و بدین سان پیشتازی و پیشگامی خدیجه علیها السلام در اسلام و ایمان را دوست و دشمن گواهی می کند.

4. و نیز حدیث نگاران آورده اند که: پیامبر چهلمین بهار زندگی را پشت سر نهاده بود، که روزی در غار «حِرا» در حال نیایش با خدا و راز و نیاز با او، فرشته ی وحی بر آن حضرت فرود آمد، و در حالی که دو یار همراه او، علی علیه السلام و خدیجه علیها السلام در چند قدمی آن بزرگوار بودند، مژده ی پیام رسانی و رسالت را به او داد، و این آیات را بر قلب مصفّای محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم خواند:

ص: 383

﴿ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ*

خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ*

اقرَأ وَ رَبُّكَ الأَكرَمُ*

الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ*

عَلَّمَ الْإِنْسَانَ ما لَمْ يَعْلَمْ*﴾ (1)

به نام خداوند بخشاینده ی مهربان؛

هان ای محمّد! بخوان به نام پروردگارت که جهان را پدید آورد.

انسان را از خون بسته ای آفرید.

بخوان؛ و پروردگارت از همه گرامی تر است:

همان کسی که نعمت دانش را به وسیله ی موهبت قلم به انسان آموخت. آن چه را که انسان نمی دانست، به تدریج به او آموزش داد.