اعانت

آئین دادرسی و طریق نیکوکاری از دیدگاه اهل البیت (علیهم السلام)

علی تقی پور

ص: 3

ص: 4

خمس و زكات235

خمس، زکات و انفاق به چه کسانی تعلق میگیرد؟245

مستحقین حقیقی248

احسان به والدین و ارحام251

شرایط استحقاق احسان255

نحوۀ برخورد با مستمندان260

ویژگی های مستحق واقعی262

شرط قبولی عمل خیر1

اولین شرط، تقواست6

اخلاص13

نیت28

شتاب و عجله30

وفای به عهد37

حفظ آبرو44

دوری از منت47

احسان انسانهای بی بضاعت53

واسطه گری بین خیر و نیازمند59

اصلاح بین دو مؤمن60

عفو بهترین احسان72

غیبت بدترین گناه93

عواقب اهانت به مؤمن106

نحوۀ سخن گفتن110

تغافل و چشم پوشی112

منابع و مآخذ130

ص: 6

ص: 7

مسائلی که ذوات مقدسه (علیهم السلام) بر آن پافشاری بسیار نموده و روایات فراوانی در این زمینه وارد گشته، مسئلۀ اعانت و یاری رسانی به مومنین می باشد. یاری رسانی به دیگران، مانند یاری رساندن به ذوات مقدسه (علیهم السلام) است و اعانت مومن نزد ائمۀ اطهار (علیهم السلام) جایگاه ویژه ای دارد.

طاعات سبک با بهرۀ عظیم فقط در گرو اعانت مومن بوده، همینطور غضب الهی در ورای ترکِ یاری رسانی به برادر ایمانی است. احادیثی که در ادامه خواهد آمد در بیان چگونگی ثوابها و صوابها، و دوری از عِقابهاست.

ص: 9

می باشد که رهبرانش از رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) الی قائمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ایشان، عامل به این امر بوده و برای بهتر زیستن پیروانشان در دو سرا، این دستور را صادر فرمودند.

اینكه شعار «فقط برای خودم» کم و بیش در افكار همگان ریشه دارد و باید برای حل آن اقدام نمود شکی نیست. اما به دلیل رسوخ آن در تفکر جامعه و تبدیل آن به دأب و روش برای کل افراد، ریشه کن کردن آن نیاز به زمان داشته و جایگزینی سیرۀ اهل بیت (علیهم السلام) به جای این شیوۀ مذموم، همتی عمومی را می طلبد. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) دربارۀ این مطلب می فرمایند:

«فَعَلَيْكُمْ بِمِثْلِ هَذِهِ الْأَخْلَاقِ الْكَرِيمَةِ إِنْ أَطَقْتُمُوهَا فَإِنْ لَمْ تُطِيقُوهَا كُلَّهَا فَأَخْذُ الْقَلِيلِ خَيْرٌ مِنْ تَرْكِ الْكَثِيرِ» (1)

پس بر شما باد چنین خوی های پسندیده ای، اگر توان آنها را داشته باشید. پس اگر تاب همۀ آن صفات نیکو را ندارید، آوردن اندک بهتر از فرو گذاشتن بسیار است.

با این فرمایش، حجت برای انسانهایی که خواهان زندگی بهتر هستند، تمام می شود. با توجه به آنچه كه به عنوان مقدمه گفته شد، هر انسان عاقلی باید براساس رهنمودهای رهبران الهی، حرکتی را برای رسیدن به آسایش آغاز کند و تابع قوانین و فرمایشات معصومین (علیهم السلام) گردد و در صورت عدم رعایت این شرایط، هیچ عذری از او [علی الخصوص در آخرت] پذیرفته نیست. چه

ص: 11

بسیار انسانها در جهان، خصوصاً کشورهای غربی و اروپایی وجود دارند که بدون رعایت شرافت انسانی، همانند چهارپایان وحشی برای ارضای تمایلات نفسانی، همدیگر را می درند. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرموده اند:

«النَّاسُ كُلُّهُمْ بَهَائِمُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنُ غَرِيبٌ» (1)

«مردم همگی مثل چهارپایانند (سه بار فرمودند) جز اندكی از مومنان (و باز هم سه بار فرمودند) مومن غریب و تنها و بی كس است»

چون همانند چهارپایان شدند، نحوۀ استفاده از مسائل دنیوی در ایشان نیز مانند چهارپایان و درندگان خواهد بود لذا باعث برانگیختن خشم حق تعالی خواهند شد. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ رَأَيْتَ الْعَظِيمَ مِنَ الْمَالِ يُنْفَقُ فِي سَخَطِ الله..» (2)

می نگری كه مالهای فراوان در راه هایی صرف می شود كه موجب خشم و غضب الهی است.

و اگر هم به ظاهر عمل نیکی را انجام دهند نیست مگر برای ریا و دروغ. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ رَأَیتَ الصَّدَقَةَ بِالشَّفَاعَةِ لَا یرَادُ بِهَا وَجْهُ الله وَ یعْطَى لِطَلَبِ النَّاس..» (3)

..می نگری كه كار خیر و اعطاء مال با وساطت (پارتی بازی) انجام می شود و برای خدا نیست بلكه برای جذب مردم است.

ایشان در جای دیگر فرمودند:

ص: 12

«می نگری كه در راه دنیا (برای شهرت و ریا) بخششهای فراوان می كنند ولی در راه خدا (طبق ضوابط و شرائط و بدون ریا) از دادن اندكی هم دریغ دارند» (1)

احسانی كه برای ریا و شهرت انجام می گیرد، بدلیل عدم آگاهی و رعایت حقوق الهی است. انجام اعمال با اصول الهی نیز مستلزم فراگیری راهنمائیهای امامان معصوم (علیهم السلام) است. چه بسیار افرادی که هرگز حتی تا پایان عمر، اقدام به فراگیری علوم اهل بیت (علیهم السلام) ننموده، اجل ایشان سر می رسد و جز حسرت و زیان چیزی بدست نمی آورند. امام معصوم (علیه السلام) فرمودند:

«روز قیامت از افرادی که نمی دانستند و یا به امر و نهی های پروردگار عمل نمی کردند، می پرسند، چرا عمل نکردید؟ می گویند: نمی دانستیم. می گویند: چرا نرفتید یاد بگیرید (تا عمل نمایید)؟ و بدین وسیله حجت بر آنها تمام می شود»

اگر انسان عاقل قدری بیاندیشد، درمی یابد که طوفان گمراهی، همگان را در عصر غیبت امام عصر (علیه السلام) غرق می کند. بنابراین باید با تفکر صحیح، دست خود و وابستگان خویش را گرفته و برای رسیدن به ساحل نجات، در کشتی محمّد و آل محمد (علیهم السلام) سوار شود. وقت بسیار تنگ و طوفان امتحانات و حوادث که ارمغانِ آخرینش مرگ است، با سرعت هرچه تمامتر به سوی خلق رو می کند. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرموده اند:

«مرگ با سرعت در جستجوی شماست» (2)

ص: 13

و نیز فرموده اند:

«و هُوَ أَلْزَمُ لَكُمْ مِنْ ظِلِّكُمْ» (1)

مرگ از سایۀ شما به شما نزدیكتر است.

پس بنا به فرمایش حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام):

«عمر خود را دریاب و گذشته را جبران و تدارک کن و بیش از این فردا و پس فردا مگو، که کسانی پیش از تو به این نحو به هلاکت رسیدند و عمر خود را به آرزوها گذرانیدند و هر روز تدارک سفر آخرت را به تأخیر افکندند تا ناگاه و بی خبر، امر خدا دررسید و هنگام رحیل و کوچ کردن آمد و ایشان بر بستر غفلت خوابیده بودند پس آنها را از کاخها (منزلهای مجلل) به ظلمتکدۀ گور درآورد و اهل و اولادشان پا از ایشان کشیدند و به قسمت کردن اموالشان پرداختند»

چه چیز از این مهمتر که تا مرگ فرا نرسیده باید حرکتی را آغاز نمود. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«هم اکنون در دنیایی زندگی می کنید که می توانید رضایت خداوند را به دست آورید. با مهلت و آسایش خاطری که دارید، اکنون نامۀ عمل باز و سرگشاده و قلم ملائکۀ نویسنده در حرکت است...توبه و اعمال نیکو را می پذیرند» (2)

کامروایی را در پخش انفاق و نیکی به همنوعان و همکیشان پیدا کرد. پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرموده اند:

«اطْلُبُوا الخَیرَ دَهْرَكُم..» (1)

همۀ عمر خویش را جویای كارهای خیر باشید..

زیرا انسان وقتی نیکوکار می شود محبوب خدا می گردد. خدای منان فرمود:

«خیر و نیکویی را من آفریدم سپس هرکه را که دوست داشته باشم بدست او جاری می سازم پس خوشا به حال کسی که عمل خیر را به دستش به اجرا درآورم» (2)

پس در انجام وظایف انسانی و تکلیف دینی که خیر رسانیدن به مخلوقات است، نباید از حرکت به سوی خیرات باز ایستاد؛ هر چند دیگران شاکر و سپاس گزار اعمال نیک شخص نباشند. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«از انجام کار خیر خودداری مکن هر چند کسی قدر آن را نداند»

پاداش دهنده و ستایندۀ شخص خیّر، پروردگار عالمیان است که فرمود:

(إِنَ الله مَعَ الَّذینَ اتَّقَوْا وَ الَّذینَ هُمْ مُحْسِنُون) (3)

«همانا خداوند با پرهیزکاران است و با آنان که نیکوکارند»

ص: 15

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«لَا یزَهِّدَنَّكَ فِی الْمَعْرُوفِ مَنْ لَا یشْكُرُهُ لَكَ فَقَدْ یشْكُرُكَ عَلَیهِ مَنْ لَا یسْتَمْتِعُ بِشَی ءٍ مِنْهُ وَ قَدْ تُدْرِكُ [یدْرَكُ] مِنْ شُكْرِ الشَّاكِرِ أَكْثَرَ مِمَّا أَضَاعَ الْكَافِرُ وَ الله یحِبُّ الْمُحْسِنِین» (1)

ناسپاسی مردم تو را از کار نیکو باز ندارد زیرا کسی هست که بی آنکه از تو سودی ببرد تو را می ستاید. چه بسا ستایش اندک وی برای تو بیشتر باشد از آنچه ناسپاسان ضایع كردند و خداوند نیکوکارانرا دوست دارد.

وانگهی کمال دین و انسانیت در انحصار اعمال خیر و صالح است که فرموده اند:

«برای هر روز کاری کن (عمل خیری انجام ده) که به سبب آن رشد کرده و به کمال برسی» (2)

با پوشیدن لباس احسان، به طور تلویحی از ستارالعیوب می خواهیم بدیهایمان را بپوشاند. و کسی که زشتیهایش پوشیده باشد شامل لطف و کرم خدا شده است. همچنین حضرتش فرموده اند:

«مَنْ لَبِسَ الْخَیرَ تَعَرَّى عَنْ الشَّر» (3)

هرکه جامۀ خوبی به تن کند از بدی برهنه (دور) شود.

مثل لباس که برای انسان، جدای از محافظت در برابر سرما و گرما، زینت

ص: 16

به حساب می آید، لباس نیکی نیز محافظت در برابر بلیات و امتحانات شده و نیز زینتی برای انسان نزد خدای متعال، انبیاء و ذوات مقدسه (علیهم السلام) و ملائک می باشد. پس نفع اول نیکوکاری به خود نیکوکار برمی گردد. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیهم السلام) فرمودند:

«مَنْ فَعَلَ الْخَیرَ فَبِنَفْسِهِ بَدَأ» (1)

هرکس کار خوب کند نتیجه اش پیش از همه به خود او می رسد.

و نیز حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«من به کسی احسان و خوبی نکردم و به کسی نیز بدی ننمودم»

به ایشان عرض شد: شما تمام عمرتان را صرف احسان به مردم کردید و کسانی نیز به شما بی حرمتی و ظلم کردند.

حضرت (علیه السلام) فرمودند:

«آیا گفته خدا را نخوانده اید که در قرآن فرموده:

(إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها..) (2)

اگر نیکی کنید به خود نیکویی نمودید و اگر بدی کنید به خود بد نمودید» (3)

همچنین حضرت علی (علیه السلام) فرمودند:

«إِنَّكَ إِنْ أَحْسَنْتَ فَنَفْسَكَ تُكْرِمُ وَ إِلَیهَا تُحْسِن» (4)

ص: 17

تو اگر نیکی کنی خودت را گرامی داشته ای و به خودت نیکی نموده ای (همۀ نیکیها به حساب آخرتی خودت واریز و پس انداز می گردد) و اگر بدی کنی خودت را خوار کرده ای و به خودت زیان رسانده ای.

از خصوصیات این لباس زیبا؛ سد شدن در برابر بلاها و حوادث ناگوار حتی مرگِ بد است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«هرچه می توانید کار خیر کنید که از مرگ بد جلوگیری می کند» (1)

و همچنین فرمودند:

«..اصْطَنِعُوا الْمَعْرُوفَ بِمَا قَدَرْتُمْ عَلَى اصْطِنَاعِهِ فَإِنَّهُ یقِی مَصَارِعَ السَّوْء..» (2)

تا جایی که توانایی بر کار خوب دارید خوبی کنید زیرا خوبی (آدمی را) از مهلکه ها و مرگ های ناگوار نگه می دارد.

عمر کسانیکه با احسان و کارهای نیک زندگی می کنند، بیشتر از کسانیست که با عمر مقرر زندگی را ادامه می دهند. در روایتی به این مضمون اشاره شده است:

«مردم در پرتو احسانشان بیشتر زندگی می کنند تا با عمر مقرر» (3)

دایرۀ حفاظت و سپر دفاعی اعمال نیک، حتی فرزندان شخص خیّر را نیز تحت پوشش قرار خواهد داد. حضرت امام باقر (علیه السلام) در این باره میفرمایند:

«خداوند فرزندان را به اعمال صالح و نیکوی پدرانشان حفظ و حراست

ص: 18

می فرماید» (1)

حال که اندکی از خواص و پاداشهای بیکران احسان و نیکی، آگاه شدیم پس تعلل ورزیدن از بی خردی است؛ هر چند دست ما تهی و کم مایه باشد. در امر انفاق و احسان، در درگاه حق تعالی، عمل کوچک را بزرگ می شمارند و شادمانی آخرت را در پی خواهد داشت. چنانكه حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ لَا تُصَغِّرْ شَیئاً مِنَ الْخَیرِ فَإِنَّكَ تَرَاهُ غَداً حَیثُ یسُرُّك..» (2)

عمل خیر را هرگز کوچک ندان زیرا فردای قیامت آن را طوری می بینی که شادمانت می کند.

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«افْعَلُوا الْخَیرَ وَ لَا تُحَقِّرُوا مِنْهُ شَیئاً فَإِنَّ صَغِیرَهُ كَبِیرٌ وَ قَلِیلَهُ كَثِیر..» (3)

کار نیک و خیر را انجام دهید و چیزی از آن را کوچک مشمارید، زیرا کوچک آن بزرگ و اندک آن بسیار است..

برای انجام عمل خیر هر چند بسیار ناچیز، باید كوشید زیرا پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرموده اند:

ص: 19

«دَخَلَ عَبْدٌ الْجَنَّةَ بِغُصْنٍ مِنْ شَوْكٍ كَانَ عَلَى طَرِیقِ الْمُسْلِمِینَ فَأَمَاطَهُ عَنْه» (1)

بنده ای از بندگان خدا در اثر اینکه شاخۀ خاری را از سر راه مسلمین برداشت، اهل بهشت شد.

یعنی اینکه کوچکی عمل، مانع از انجام دادن آن نگردد. از سوی دیگر هر عمل خیری که از بنده سر بزند، هم در برابر نعمتهای خداوند، کوچک بوده و هم این خداست که در هر کار خیری، بانی آن و معین انسان می گردد. پس جای هیچگونه عُجبی باقی نمی ماند. باز، در اینکه با هیچ عمل صالحی نمی توان شکر پروردگار را ولو در عطایای به زعم ما جزئی، بجای آورد. پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) در این باره فرمودند:

«کار نیک خود را کم شمار، هر چند که زیاد باشد»

اهمیت انجام کارهای خیر در حالیكه عمل به دین خداست، برای مؤمنان باعث گشایش و رهایی از مشکلات دنیایی میگردد. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرموده اند:

«..وَ مَنْ عَمِلَ لِدِینِهِ كَفَاهُ الله أَمْرَ دُنْیاه..» (2)

..کسی که برای دین خود کار کند، خدا دنیای او را کفایت فرماید..

«..مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ أَصْلَحَ الله لَهُ أَمَرَ دُنْیاهُ..» (3)

ص: 20

..هر که امر آخرت خود را به صلاح آورد خداوند دنیای او را برایش نیکو می گرداند..

احسان به خلایق در کلام معصومین (علیهم السلام)، سرمایۀ ایمان نامیده شده است. یعنی مانند سرمایۀ دنیوی که باعث رونق کسب و کار می شود، احسان به مردم نیز مانند سرمایه عمل کرده و باعث رونق ایمان می گردد:

«رَأْسُ الْإِیمَانِ الْإِحْسَانُ إِلَى النَّاس» (1)

ریشه و اساس ایمان نیکی به مردم است.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«فَكَیفَ بِمَنْ ینْقَطِعُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى لَا یرَى أَثَرُهُ عَلَیه» (2)

چگونه ممکن است کسی كه خود را وقف خدمت به خداوند متعال کند، اثر رحمت آن بر وی دیده نشود؟

{..إِنْ تَنْصُرُوا الله ینْصُرْكُمْ وَ یثَبِّتْ أَقْدامَكُم} (3)

«ای کسانی که ایمان آورده اید اگر خدا را یاری کنید، شما را یاری می کند و قدمهایتان را ثابت می نماید»

وقتی نمایندۀ خدای متعال یعنی امام هدایت؛ حضرت امام صادق (علیه السلام) خدمت به خدای متعال را مقارن هبوط رحمت الهی بر خادم دانسته و کلام

ص: 21

وحی در قرآن مجید در تاکید بفرماید ”اگر خدا را یاری نمائید [خدا] یاریتان می کند و قدمهایتان را ثابت می کند“، قطعاً جای تعمق است.

شاید بتوان گفت یاری خلق خدا، همۀ یاری خداست. ارزنده ترین اثر برکات الهی خدمت به خلق، دعای امام آن زمان است برای هر كسی که خویش را وقف خدمتگزاری مؤمنین نماید. چنانکه حضرت امام صادق (علیه السلام) دعا می فرمودند:

«بارالها مرا و برادران مرا که مال خود را از روی میل در راه نیکی به ما و امید به فضل تو و صلۀ ما و مسرور نمودن پیامبر تو (صلى الله علیه و آله وسلم) انفاق کردند بیامرز. بارالها در مقابل این نیکی آنان را در رضوان خود جای ده و شب و روز از نعمتهای بهشتی به آنان بچشان و از شرّ هر جبار بداندیش حفظ کن و به آنان و فرزندان و خانواده و نزدیکانشان در قبال آنچه فدای ما کرده اند بیشتر و بهتر از آنچه امید و آرزو دارند عطا کن. خداوندا این روحها و بدنها (ی شیعیان) را نزد تو امانت می گذارم تا آنچه به آنها وعده داده ایم در روز تشنگی (قیامت) در کنار حوض، وفا کنیم» (1)

اما مقصد احسان چیزی نیست که بتوان براحتی از آن غمض عین نمود. هدف غائی ذوات مقدسه (علیهم السلام) نیز اینست که احسان به مستحق صورت بگیرد یعنی فردی که به وی نیکی و کمک می شود، شایستگی این نعمت را داشته باشد تا لباس احسان برازندۀ اندام وی شود. متأسفانه بر اثر عدم آگاهی از فرمایشات معصومین (علیهم السلام) و عدم تشخیص کافی بین مستمند واقعی و غیر

ص: 22

آن، در بیشتر اوقات خیرات و احسان در اختیار افرادی که مناسبت با آن را ندارند، قرار می گیرد و در این میان، شایستگان به خاطر حیاء و مناعت طبع، همچنان محروم و تهیدست می مانند و مستمندان کاذب که با زرنگی، خبرگی و مهارت خاصی، گریان و با هیأتی به ظاهر مستحق، خیرات و احسان را که امانات خداست، از چنگ نیکوکاران مخلص ربوده، سپس به زرنگی و نیرنگ خود افتخار ورزیده و بر دارائیهای خویش می افزایند. بارها شاهد چنین افراد دو روئی در جامعه بوده ایم. دلیل واضح این موضوع، تحقیقات مکرر مکانهای مقدس خیریه ها است که بعد از هر تحقیق از افراد تحت پوشش خود، تعدادی از ایشان از لیست، ریزش می کنند.

و یا در برخوردهای شخصی و خارج از مکانهای خیریه، پس از امداد و کمک مالی معلوم گشته است که شخص مزبور، مستحق این خیرات نبوده و یا میزان کمک بیش از اندازه بوده است. متأسفانه شیادان با سوء استفاده از رأفت افراد نیکوکار و با اظهار عجز و ناله های ظاهری تظاهر به درماندگی نموده و مسیر احسان را تغییر داده، باعث می شوند که اقدام به این عمل والا و مقدس (نیکی) از استقبال مطلوب و مناسب در جامعه برخوردار نشود. در نتیجه تنها راه به ثمر رسانیدن غنچه های احسان و انفاق که باعث نجات مستمند واقعی و پیشرفت در امر عبودیت و قرب اشخاص سخاوتمند می گردد، آگاهی از راهنمائیهای امامان معصوم (علیهم السلام) است تا جایگاه های شایستۀ احسان را شناخته و برای رسیدن به پاداشهای الهی و جمع آوری توشه برای

ص: 23

سفر آخرت به وسیلۀ نیکی به خلق و نجات درماندگان با الهام از فرمایشات معصومین (علیهم السلام)، اقدام شایسته صورت گیرد. باید مراتب و شئونات نیکی و احسان نمودن را فرا گرفته و با طی نمودن مراحل آن که آموخته های دستورات ائمۀ دین (علیهم السلام) است احسان به خلق، شکوفا شده، میوه های پربار و لذیذ خود را برای صاحب نیکوئیها آشکار نماید.

بدین سبب باید در پی یافتن نوری پر فروغ رفته تا در جامعۀ تاریکی که سراسرش فریب و نیرنگ است، بتوان باطن حقیقی افراد را با آن نور مقدس تشخیص داده و احسان اسراف نشود. این نور ویژه، فقط در وجود مقدس امامان معصوم (علیهم السلام) یافت می شود. کلام گهربار آنان، آفتاب عالمتابی است برای همۀ شئونات زندگی، که استفاده از آن باعث تقویت عقل و قوۀ تشخیص اهل از نااهل و بد از خوب است و بر همین اساس در این کتاب سعی شده است تا با نقل روایات متعدد، احسان و انفاق در جامعه جایگاه خویش را پیدا کند. اولین، اصلیترین و زیباترین جایگاه نیکی، محمد و آل محمد (علیهم السلام) می باشند که در ذیل این آیه:

{..وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوف..} (1)؛ «به معروف امر کن»

به صراحت اشاره شده است. حضرت امام صادق (علیه السلام) در مورد این آیۀ شریفه می فرمایند:

«مراد از نیکی ها دعوت به ولایت حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می باشد» (2)

ص: 24

«..إِنَ خَوَاتِيمَ أَعْمَالِكُمْ قَضَاءُ حَوَائِجِ إِخْوَانِكُمْ وَ الْإِحْسَانُ إِلَيْهِمْ مَا قَدَرْتُمْ وَ إِلَّا لَمْ يُقْبَلْ مِنْكُمْ عَمَل..» (1)

همانا مُهرهای (تأیید) اعمال شما در برآوردن نیازهای برادرانتان و نیکی کردن به آنان در حدّ توانتان است، اگر چنین نباشد هیچ عملی از شما پذیرفته نشود.

ملاک پذیرش همۀ اعمال عبادی، اعانت برادران دینی می باشد و اگر کسی در امر یاری و رفع گرفتاریهای مؤمنین تلاش نداشته باشد، طبق فرمایش امام معصوم (علیهم السلام)، هیچ عملی از او پذیرفته نمی شود و ایمان به ائمۀ هدی (علیهم السلام) قبول نمی گردد. هر کس می تواند جایگاه خویش را در بهشت یا جهنم را با ارزیابی اعمال خویش توسط ترازوی رفعِ گرفتاریِ برادرانِ مؤمن، معین کند.

ما برای ترغیب خوانندگان گرامی در به جا آوردن این عمل عظیم الهی یعنی دادرسی از مؤمنین، احادیث شگفتی را که باعث مجذوب شدن افراد به سوی این عمل بزرگ می گردد، ارائه می کنیم، تا إن شاءالله [اگر ارادۀ خدای منان تعلق گرفت] با تعقل، تفکری صحیح و تصمیمی جوانمردانه، قدمی برای جلب رضایت ذوات مقدسه (علیهم السلام)، بالاخص حضرت امام زمان (علیه السلام) برداریم چرا که همۀ دین و سعادتها در یاری برادران مؤمن است. بالاترین مرتبۀ پاداشها را می توان از این طریق کسب نمود که فرموده اند:

«کسی که جدیّت در ادای حقوق برادران دینی دارد، بالاترین مقام را نزد خداوند خواهد داشت» (2)

ص: 26

نیز حضرت امام سجّاد (علیه السلام) فرمودند:

«کسی که حاجتی از حاجات برادر دینی اش را برآورده سازد پس گویا حاجت خدای بی نیاز را برآورده است» (1)

«هر که یک حاجت برادر خود را برآورده کند مثل این است که تمام عمر، خدا را خدمت نموده» (2)

حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«مَنْ قَضَى لِأَخِیهِ الْمُؤْمِنِ حَاجَةً كَانَ كَمَنْ عَبَدَ الله دَهْرَه..» (3)

هرکس برای برادر مؤمن خود حاجتی را برآورد، چنان است که همۀ عمرش را به عبادت خدا سر کرده است.

حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَی ءٍ أَحَبَ إِلَى الله مِنْ إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِن» (4)

خداوند به چیزی محبوبتر از شاد کردن مومن، نزد او، عبادت نشد.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«لَا یرَى أَحَدُكُمْ إِذَا أَدْخَلَ عَلَى مُؤْمِنٍ سُرُوراً أَنَّهُ عَلَیهِ أَدْخَلَهُ فَقَطْ بَلْ وَ الله عَلَینَا

ص: 27

بَلْ وَ اللَّهِ عَلَى رَسُولِ الله (صلى الله علیه و آله وسلم)» (1)

مبادا از شما کسی بپندارد که چون مؤمنی را شادمان نموده تنها وی را خوشحال کرده بلکه به خدا سوگند ما (امامان) را خوشحال کرده بلکه به خدا سوگند رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) را نیز شاد نموده است.

حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«أَقْرَبُ مَا یكُونُ الْعَبْدُ إِلَى الله عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَدْخَلَ عَلَى قَلْبِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ مَسَرَّة» (2)

هنگامی که بنده به خدا از همۀ اوقات نزدیکتر می شود، وقتی است که دل برادر مؤمن خود را شاد کند.

حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«مَنْ سَعَى فِی حَاجَةِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ فَكَأَنَّمَا عَبَدَ الله تِسْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ صَائِماً نَهَارَهُ قَائِماً لَیلَه» (3)

کسی که در راه برآوردن نیاز برادر مؤمن خود بکوشد، چنان است که نُه هزار سال با روزه گرفتن و شب زنده داری خدا را عبادت کرده باشد.

آیا واقعاً راه و عملی بهتر از رفع گرفتاری مومن و خوشحال نمودن او که خوشحالی خداوند را در پی داشته باشد و تمام عمر بلکه، نُه هزار سال خدمت خداوند کرده باشد، پیدا می شود؟ کدامین عمل و عبادتی نیکوتر از دادرسی از

ص: 28

مؤمنین؛ که در این مورد حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«وَ الله مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَی ءٍ أَفْضَلَ مِنْ أَدَاءِ حَقِ الْمُؤْمِن» (1)

خداوند به چیزی برتر از ادای حق مؤمن عبادت نگشته است.

ادای حق مومن در کلام معصوم (علیهم السلام) بعنوان چیزی که بیشترین فضل را دارد به ما می فهماند هر جا سخن از فضل است، راهگشا و راه بَرَندۀ آن، ادای حق مومن است کما اینکه بندگی خدا نیز بجا می آید. بنابراین باید به سوی آن شتافت.

{..إِنَّ الْفَضْلَ بِیدِ الله یؤْتیهِ مَنْ یشاءُ وَ الله واسِعٌ عَلیمٌ * یخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یشاءُ وَ الله ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ} (2)

«همانا فضل به دست خداست به هر کس بخواهد می دهد و خداوند ”واسع“ و ”علیم“ است * هر کس را که بخواهد به رحمتش اختصاص می دهد و خدا صاحب ”فضل عظیم“ است»

اعانتِ مومن از اعظم نعمتهای الهی است. در حدیث شگفت انگیزی از حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در ذیل سورۀ حمد که حداقل روزی ده بار آن را میخوانیم: «صراط الذین انعمت علیهم» فرمودند:

«منظور از نعمت در این سوره ثروت دنیا و یا تندرستی نبوده است گرچه تمامی اینها از نعمتهای آشکار خداوند است مگر نمی بینی گاهی کافران بی دین

ص: 29

دارای این نعمتها هستند ولی خداوند شما را تشویق نفرموده است که دعا کنید تا راه آنها را به شما نشان دهد بلکه فقط دستور داده شدید به امر تقیۀ نیک در برابر دشمنان، سپس مأمور گشته اید تا از خدا بخواهید که شما را به شناختن حقوق برادران مؤمنتان راهنمایی فرماید (1) (بقیۀ این روایت که تفصیل اعانت برادران است در صفحات بعدی درج گردیده).

پس در هر نمازی از خداوند متعال طلبِ شناختن حقوق برادران [أنعمت علیهم] را می کنیم و سپس عمل و قیام نمودن به آن عبادت بی نظیر که هیچ کس مستثنی در این امر الهی نیست؛ چرا که طبق این آیۀ قرآن برای ادای این عبادت بزرگ (دادرسی از مؤمنین) خلق شده ایم و توجیه هیچ مخلوقی در پیشگاه خداوند متعال پذیرفته نیست. حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) فرموده اند:

«إِنَّ الله تَعَالَى یقُولُ لِلْعَبْدِ یوْمَ الْقِیامَةِ أَ كُنْتَ عَالِماً فَإِنْ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَهُ أَ فَلَا عَمِلْتَ بِمَا عَلِمْتَ وَ إِنْ قَالَ كُنْتُ جَاهِلًا قَالَ لَهُ أَ فَلَا تَعَلَّمْتَ حَتَّى تَعْمَلَ فَیخْصِمُهُ وَ ذَلِكَ الْحُجَّةُ الْبَالِغَة» (2)

خداوند در روز قیامت به بنده می گوید آیا دانا بودی؟ پس اگر بگوید بله، به او می گوید چرا به آنچه آموختی عمل نکردی و اگر بگوید جاهل بودم (نمیدانستم) به او می گوید چرا نیاموختی که عمل کنی؟ پس خدا با او دشمنی می کند و آن حجت بالغۀ خداوند است. (در سورۀ مبارکۀ انعام آیۀ شریفۀ 149 گفته شده پس خداوند دارای حجت بالغه است)

ص: 30

جهادها به شمار می آید.

حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام) فرموده اند:

«..أَعْرَفُ النَّاسِ بِحُقُوقِ إِخْوَانِهِ، وَ أَشَدُّهُمْ قَضَاءً لَهَا، أَعْظَمُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ شَأْنا..» (1)

آشناترین مردم نسبت به حقوق برادران دینی و جدی ترین ایشان در ادای آن حقوق بالاترین مقام را در میان آنها نزد خداوند دارد.

پس از معرفت بر حقوق برادران مؤمن، باید در وادی عمل، گام برداشت، زیرا ولایت ائمۀ اطهار (علیهم السلام) به تنهایی مورد قبول نیست مگر با اداء حقوق محبین ذوات مقدسه (علیهم السلام). چنانکه پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«أَلَا فَلَا تَتَّكِلُوا عَلَى الْوَلَایةِ وَحْدَهَا، وَ أَدُّوا مَا بَعْدَهَا مِنْ فَرَائِضِ الله، وَ قَضَاءِ حُقُوقِ الْإِخْوَانِ، وَ اسْتِعْمَالِ التَّقِیةِ، فَإِنَّهُمَا اللَّذَانِ یتَمِّمَانِ الْأَعْمَالَ وَ یقَصِّرَانِ بِهَا» (2)

پس آگاه باشید بر ولایت به تنهایی تکیه نکنید و واجبات الهی و حقوق برادران که پس از قبول ولایت است را ادا نمایید و تقیه کنید پس براستی آن دو، چیزهائی هستند که اعمال را کم و زیاد می کنند.

عدم اقرار به ولایت ائمۀ اطهار (علیهم السلام) بعد از رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم)، انکار خدای متعال است. اگر این مطلب که سند بهشت است، به تنهائی قابل اتکاء نباشد و مهر قبولی آن در ادای حقوق برادران ایمانی باشد، بر ما می نمایاند که ادای حقوق برادران دینی به مثابۀ ولایت ذوات مقدسه (علیهم السلام) و شاید در حکم عِدل آن

ص: 32

می باشد. پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«وُدُّ الْمُؤْمِنِ فِی الله مِنْ أَعْظَمِ شُعَبِ الْإِیمَان..» (1)

دوستی مومن بخاطر خدا از بزرگترین شعبه های ایمان است..

دوستی از حقوق واجبی است که حق تعالی در میان مخلوقاتش وضع نموده، تا بدین سان آزمایش الهی انجام گیرد. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«لَكِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ الله عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَادِ النَّصِیحَةُ لَهُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ وَ التَّعَاوُنُ عَلَى إِقَامَةِ الْحَقِّ فِیهِمْ..» (2)

از حقوق واجب خداوند بر بندگانش این است که با تمام توانشان خیرخواه یکدیگر باشند و برای برپاداشتن حقّ در میان خویش، همیاری کنند.

با اداء همین حقوق واجب که می باید با تمام توان بدان عمل نمود، در واقع برای دین خدا ارزش قائل شده ایم و جالب اینکه عدم اعانت برادران دینی، مساوی است با خواری و به ذلت کشاندن دین. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ عَظَّمَ دِینَ الله عَظَّمَ حَقَ إِخْوَانِهِ وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِدِینِهِ اسْتَخَفَّ بِإِخْوَانِه» (3)

هر که دین خدا را ارج نهد برای حقوق برادران خود نیز ارج قایل شود و هرکه

ص: 33

دین خدا را خفیف و خوار شمارد، برادران خود را نیز خوار می سازد.

برادر برای برادر مومن خویش دل می سوزاند. اگر در کار وی خللی ایجاد شود، این برادر است که به همۀ توان برای رفع آن اقدام می کند بدون اینکه از وی درخواست شده باشد. بزرگترین منفعت در دین، ایجاد زمینۀ برادری است. رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«مَا اسْتَفَادَ امْرُؤٌ مُسْلِمٌ فَائِدَةً بَعْدَ فَائِدَةِ الْإِسْلَامِ مِثْلَ أَخٍ یسْتَفِیدُهُ فِی الله» (1)

هیچ مسلمانی پس از فایدۀ اسلام فایده ای به دست نیاورد همچون برادری در راه خدا.

از روایات بسیار شگفت که حقیقتاً باید در آن تأمل و دقت فراوان نمود، این روایت از فرمایش حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) دربارۀ دوستی با برادران مؤمن است که فرمودند:

«الْأَخُ الْمُكْتَسَبُ فِی الله أَقْرَبُ الْأَقْرِبَاءِ وَ أَحَمُّ [أَرْحَمُ] مِنَ الْأُمَّهَاتِ وَ الْآبَاء» (2)

برادری که برای خدا به دست آید نزدیکترین خویشاوند است و از پدر و مادر به انسان مهربانتر است.

ائمۀ معصومین (علیهم السلام) آنرا بیان کنیم. اولین اثر از نشانه های صداقت در برادری، به دیدار آنان رفتن است که فرموده اند:

«مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِی الله قَالَ الله عَزَّ وَ جَلَّ إِیای زُرْتَ وَ ثَوَابُكَ عَلَی وَ لَسْتُ أَرْضَى لَكَ ثَوَاباً دُونَ الْجَنَّة» (1)

هرکس برای خدا از برادرش دیدن کند خدای عزّوجلّ می فرماید: مرا دیدن کردی و ثوابت بر من است و به ثوابی جز بهشت برایت خرسند نیستم.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِی جَانِبِ الْمِصْرِ ابْتِغَاءَ وَجْهِ الله فَهُوَ زَوْرُهُ وَ حَقٌّ عَلَى الله أَنْ یكْرِمَ زَوْرَه» (2)

هرکس برادرش را در ناحیۀ شهر (از راه دور) برای رضای خدا دیدن کند او زائر خدا است. بر خدا سزاوار است که زائر خود را گرامی دارد.

پس با زیارت نمودن برادر دینی، حقوق خداوند اداء می شود و با کدامین عمل جز با یاری و احترام مؤمن، حقوق خداوند را می توان اداء نمود؟ در روایت دیگری در این باره می فرمایند:

«ای بنده ای که حقم را (با زیارت کردن برادرت) بزرگ داشتی و از آثار پیغمبرم پیروی کردی، بزرگداشت تو حقی است بر من. از من بخواه تا به تو بدهم، دعا کن تا اجابت کنم، خاموش باش تا بسود تو آغاز کنم، بهشتم را برایت واجب

ص: 35

ساختم و همچنین تو را شفیع بندگانم نمودم» (1)

«دیدن رفیق ستایشی از محبتهای اوست»

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

هرکس برای خدا در حال بیماری یا تندرستی از برادر دینی اش دیدن کند و هیچ گونه غرضی (جز رضای خدا) نداشته باشد خداوند هفتاد هزار فرشته بر او گمارد که از پشت سرش فریاد زنند: پاک شدی و بهشت برایت خوش باد. شما زوار خدایید؛

«فأنتم زوار الله وانتم وفد الرحمن»

شمایید واردین(میهمان) بر خدای رحمان، تا اینکه شخص پس از دیدار برادرش به منزلش رسد. راوی گوید به امام عرض کردم: «قربانت گردم اگرچه راه دور باشد؟» فرمود: «آری! اگرچه یک سال راه باشد زیرا خداوند جواد است و فرشتگان بسیار او را بدرقه کنند تا به منزلش مراجعت کند. (2)

{یوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقینَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً} (3)

حضرت امام باقر (علیه السلام) و حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«هر مؤمنی که برای زیارت برادرش بیرون برود و حق او را بشناسد، در برابر هر گامی که بردارد، خداوند یک حسنه به او دهد و یک گناه از او بزداید و یک درجه او را بالا برد، و چون در خانه اش را بکوبد، درهای آسمان برایش گشوده شود (باب رحمت گشوده شود) و چون ملاقات و مصافحه و معانقه کنند، خداوند به آنها روی آورد، سپس بوجود آن دو برادر بر فرشتگان ببالد و

ص: 36

می فرماید: «(ای ملائکه) دو بنده ام را بنگرید که برای من یکدیگر را ملاقات کردند و دوستی نمودند بر من سزاست که پس از این ایشان را به آتش عذاب نکنم، و چون برگردد بشمارید نفس کشیدن و گامها و کلماتش را» (1)

حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

«مَنِ اسْتَفَادَ أَخاً فِی الله عَلَى إِیمَانٍ بِالله وَ وَفَاءٍ بِإِخَائِهِ طَلَباً لِمَرْضَاةِ الله فَقَدِ اسْتَفَادَ شُعَاعاً مِنْ نُورِ الله وَ أَمَاناً مِنْ عَذَابِ الله وَ حُجَّةً یفْلِجُ بِهَا یوْمَ الْقِیامَة..» (2)

هر كه در راه خدا و براى ايمان به خدا، دوستى يابد و براى خشنودى خداوند در دوستى با او پايدارى كند، بى ترديد پرتويى از نور خدا و پناهى از عذاب خدا و دليلى كه در روز رستاخيز كاميابش سازد..

بدست آوردن برادر در راه خدا، برابر با بدست آوردن شعائی از نور الهی است و شاید بصورت استحسان بتوان گفت: {اللَّهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّور..} (3) خدا دوست کسانی است که ایمان آورده اند، آنان را از ظلمات به سوی نور خارج می کند. حضرت پیامبر (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَسْكُنُ إِلَى الْمُؤْمِنِ كَمَا يَسْكُنُ الظَّمْآنُ إِلَى الْمَاءِ الْبَارِد» (4)

مؤمن با مؤمن آرام می گیرد چنان که جگر تشنه با آب سرد.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمود:

ص: 37

«لِكُلِ شَی ءٍ شَی ءٌ یسْتَرِیحُ إِلَیهِ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ یسْتَرِیحُ إِلَى أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ كَمَا یسْتَرِیحُ الطَّیرُ إِلَى شَكْلِه» (1)

هر چیزی با چیزی آرام می گیرد و مؤمن با برادر مؤمن خود آرامش می یابد، چنان که پرنده با همجنس خود آرام می گیرد.

یکی از دلایل مهمی که مؤمن باید به دیدار و گفتگو با برادرانش رفته و از ایشان دستگیری نماید از کلام حضرت امام باقر (علیه السلام) استخراج می شود که فرمودند:

«الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ لِأَبِيهِ وَ أُمِّهِ؛ لِأَنَّ اللَّهَ- عَزَّ وَ جَلَّ- خَلَقَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ طِينَةِ الْجِنَانِ، وَ أَجْرى فِي صُوَرِهِمْ مِنْ رِيحِ الْجَنَّةِ، فَلِذلِكَ هُمْ إِخْوَةٌ لِأَبٍ وَ أُم» (2)

مؤمن، برادر پدر و مادری مؤمن است، زیرا خدای عزّوجلّ مؤمنین را از سرشت بهشتی آفریده و از نسیم بهشت در پیکرشان دمید، از این جهت مؤمنین برادر پدر و مادری یکدیگرند.

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود:

«رُبَ أَخٍ لَمْ تَلِدْهُ أُمُّكَ» (3)

چه بسا برادر (دینی) که مادرت او را نزایید.

حضرت امام صادق (علیه السلام) اهمیت و وابستگی این برادری را اینچنین بیان می فرمایند:

ص: 38

«الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ كَالْجَسَدِ الْوَاحِدِ إِنِ اشْتَكَى شَیئاً مِنْهُ، وَجَدَ أَلَمَ ذَلِكَ فِی سَائِرِ جَسَدِهِ وَ أَرْوَاحُهُمَا مِنْ رُوحٍ وَاحِدَةٍ وَ إِنَّ رُوحَ الْمُؤْمِنِ لَأَشَدُّ اتِّصَالًا بِرُوحِ الله مِنِ اتِّصَالِ شُعَاعِ الشَّمْسِ بِهَا» (1)

مؤمن برادر مؤمن است، مانند یک پیکری که هرگاه عضوی از آن دردمند شود، اعضاء دیگر هم احساس درد کنند و نیز روحهای آنها از یک روح می باشد. همانا روح مؤمن پیوستگی اش به روح خدا از پیوستگی پرتو خورشید به خورشید بیشتر است.

خوانندگان گرامی با تأمل و دقت بیشتری در سطر آخر روایت بالا، می توانند به اهمیت و ارزش برادران دینی را تا مقداری پی ببرند. پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«الْمُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِ بِمَنْزِلَةِ الْبُنْیانِ یشُدُّ بَعْضُهُ بَعْضاً» (2)

مؤمن برای مؤمن همانند اجزای یک ساختمان است که هر آجری آجر دیگر را نگاه می دارد و هر جزء ساختمان برای جزء دیگر پایگاه ثابت و محکمی است.

خداوند متعال، مومنان را پشتیبان یكدیگر قرار داده است. حضرت امام سجاد (علیه السلام) فرمودند:

«أَمَّا حَقُ أَخِیكَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ یدُكَ وَ عِزُّكَ وَ قُوَّتُك» (3)

ص: 39

حق برادرت این است که بدانی او دست، عزّت و نیروی تو است.

طرف را جبران و ترمیم کند. از سوی دیگر مشی و منش همدم آدمی، بر او تاثیر مستقیم می گذارد. بهترین توشه در دنیا و آخرت، دوستان مؤمن و یکدل اند که چراغهای نورانیِ شبهای ظلمانی می باشند. حضرت امام صادق (علیه السلام) دربارۀ شناسایی و انتخاب رفیق بد و خوب این چنین می فرمایند:

«الْإِخْوَانُ ثَلَاثَةٌ فَوَاحِدٌ كَالْغِذَاءِ الَّذِی یحْتَاجُ إِلَیهِ كُلَ وَقْتٍ فَهُوَ الْعَاقِلُ وَ الثَّانِی فِی مَعْنَى الدَّاءِ وَ هُوَ الْأَحْمَقُ وَ الثَّالِثُ فِی مَعْنَى الدَّوَاءِ فَهُوَ اللَّبِیب» (1)

رفقای صمیمی که همانند برادر به انسان وابسته هستند سه دسته اند:

اول - کسی که همانند غذا از لوازم ضروری به حساب می آید و در همۀ حالات، آدمی به وی نیاز دارد او رفیق عاقل است.

دوم - کسی است که وجود او برای انسان به منزلۀ یک بیماری مزاحم و رنج آور است و او رفیق احمق است.

سوم - رفیقی است که وجودش بسیار نافع همانند داروی شفابخش است که او رفیق لبیب (یعنی بسیار عاقل و دانا و...) است.

برادر لبیب یا در مقام پائینترْ برادر عاقل، نعمت بزرگی برای مومن اند. ایشان گنجهائی برای رسیدن به سعادت و خرمی در دنیا و آخرتند. موجبات رهائی از چنگال شیاطین بوده، با کمک آنها غمّ از چهرۀ مومن زدوده و هَمّ از قلب وی دور می شود. برای بدست آوردن آنها باید به درگاه ائمۀ اطهار (علیهم السلام) توسل کرد. حضرت امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«وَ اطْلُبْ مُؤَاخَاةَ الْأَتْقِیاءِ وَ لَوْ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَ إِنْ أَفْنَیتَ عُمُرَكَ فِی طَلَبِهِم» (2)

ص: 41

طلب کن برادران اهل تقوا را هر چند برای جستن آنها در اعماق زمین فرو روی و هر چند عمر خود را در این راه صرف کنی.

البته پیدا کردن چنین اشخاصی مخصوصاً در عصر ظلمت و تاریک غیبت امام عصر (علیه السلام) بسیار مشکل است که پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَيْسَ فِيهِ شَيْ ءٌ أَعَزَّ مِنْ أَخٍ أَنِيس..» (1)

روزگاری فرا می رسد که چیزی کمیابتر از یک برادر همدم نیست.

در صورت تحقق دستیابی به این نعمت عظیم و سپس نگهداری و مواظبت بر آن، محققاً متضمن دین مومن خواهد بود.

«برادر (مومن) دین توست پس به هر وسیله ای از دین خود پاسداری کن» (2)

مومن با پاسداری از برادرش در واقع تمامی پایه های دین خود را مستحکم نموده، چرا که این دوستان در دنیا کمک و راهنما و در آخرت شفیع و دستگیر وی از حوادث قبر و قیامت هستند. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«عَلَیكُمْ بِالْإِخْوَانِ فَإِنَّهُمْ عُدَّةٌ لِلدُّنْیا وَ عُدَّةٌ لِلْآخِرَةِ أَ لَا تَسْمَعُ إِلَى قَوْلِ أَهْلِ النَّار { فَما لَنا مِنْ شافِعینَ * وَ لا صَدیقٍ حَمیمٍ}» (3)

پیوند دوستی را با برادران دینی خود محکم سازید که آنان ذخایر دنیا و آخرت

ص: 42

هستند، مگر نشنیده ای که خداوند در قرآن کریم به ناراحتی و تأسف تأثر اهل آتش اشاره می کند: «(در این روز سخت قیامت) نه شفیعی داریم و نه دوستی که در کارمان همت گمارد»

پس برای طی نمودن منازل آخرتی و طولانی بودن عرصۀ قیامت باید برای نجات خویش در افزودن و نگهداری برادران مؤمن تلاش کرد که رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرموند:

«اسْتَكْثِرُوا مِنَ الْإِخْوَانِ فَإِنَ لِكُلِ مُؤْمِنٍ شَفَاعَة» (1)

بر شمار برادران خود بیفزایید، زیرا در روز قیامت هر مؤمنی را شفاعتی است.

در اهمیت فزونی دوستی با مؤمنین، پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«وَ مَنْ جَدَّدَ أَخاً فِی الْإِسْلَامِ بَنَى الله لَهُ بُرْجاً فِی الْجَنَّةِ مِنْ جَوْهَرَة» (2)

هرکس برادر مسلمان جدیدی برگزیند، خداوند در بهشت برای او برجی از گوهر بنا می نهد.

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسَابِ الْإِخْوَانِ وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَیعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُم» (3)

ناتوانترین مردم کسی است که از به دست آوردن دوستان و برادران (دینی) عاجز باشد و ناتوانتر از او کسی است که برادران به دست آورده را از دست

ص: 43

بدهد.

بدبخت کسی که نتواند چراغ راه و یا بازوی توانایی برای خود تهیه نموده و یا پس از به دست آوردن آن، ارزش آن را نداند و به سادگی آن را از دست بدهد. و آن که برای در امان ماندن از زیانها و طوفانهای سهمگین حوادث و تسریع در امر آسایش دو سرا، به نیرو و توان خود بیفزاید، عاقل است. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«وَ مَنْ لَمْ یرْغَبْ فِی الِاسْتِكْثَارِ مِنَ الْإِخْوَانِ ابْتُلِی بِالْخُسْرَان» (1)

هرکه خواهان افزایش شمار برادران نباشد، به زیان گرفتار می آید.

همانطور که گفته شد چون انسان موجودی اجتماعی است، کارها تقسیم شده و هر کس امری را عهده دار است. بنابراین باید برای حل مشکلات، همبستگی و نزدیکی هر چه بیشتر در بین برادران مومن باشد و چه ضرری است جبران ناپذیر اگر برادران که به منزلۀ اعضای یک بدن هستند، یکی یکی قطع شوند. برای دوری از این ضایعۀ بزرگ باید با تمام قوا و با چشم پوشی از خطایای برادران، آنها را در آغوش مهر خود جای داد که رفاقت دوستان قدیمی کاراتر از رفاقت دوستان جدید است. حضرت داود (علیه السلام) به فرزندش حضرت سلیمان (علیه السلام) فرمود:

«لَا تَسْتَبْدِلَنَ بِأَخٍ قَدِیمٍ أَخاً مُسْتَفَاداً مَا اسْتَقَامَ لَك» (2)

تا زمانی که برادر (دوست) قدیمی بر وفق مراد توست، هیچگاه برادر تازه به

ص: 44

دست آمده ای را جایگزین او مکن.

چرا که خداوند همین روش را دوست دارد. پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) در این باره فرمودند:

«إِنَّ اللهَ تَعَالَى یُحِبُّ حِفْظَ الْوُدِّ القَدِیمِ» (1)

خداوند متعال حفظ دوستی دیرینه را دوست می دارد.

در کلامی دیگر، حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، از نشانۀ دیگری از دوست خوب، رونمائی می کنند:

«یا كُمَیلُ [مَنْ] أَخُوكَ أَخُوكَ الَّذِی لَا یخْذُلُكَ عِنْدَ الشِّدَّةِ وَ لَا یغْفُلُ عَنْكَ عِنْدَ الْجَرِیرَةِ وَ لَا یخْدَعُكَ حِینَ تَسْأَلُه» (1)

برادر تو آن کسی است که هنگام سختی تنهایت نگذارد و جور تو را بر دوش کشد و هرگاه از او چیزی بخواهی فریبت ندهد.

این رفیق شفیق، علامات دیگری نیز دارد. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«برادر حقیقی تو کسی است که از لغزشت درگذرد، نیازت را برآورد، پوزش تو را بپذیرد، عیبت را بپوشاند، ترس را از تو دور کند و آرزویت را برآورد»

حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام) فرموند:

«خَیرُ إِخْوَانِكَ مَنْ نَسِی ذَنْبَكَ إِلَیه» (2)

بهترین برادر تو آن کسی است که گناه و خطای تو را نسبت به خود فراموش کند.

وقتی برادر مومن، از برادر خویش می گذرد و خطای او را نادیده می گیرد، خود در مقامی بسیار شایسته جای گرفته، برادر خاطی خود را نیز با عمل خویش هدایت می کند. یعنی امر به معروف، همینطور نهی از منکر، آنهم نه به

ص: 46

لسان بلکه با عمل که از صدها گوشزد لسانی بالاتر است و این فقط گوشه ای از آثار برادر اینچنینی است. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«لَا یكُونُ الصَّدِیقُ صَدِیقاً حَتَّى یحْفَظَ أَخَاهُ فِی ثَلَاثٍ فِی نَكْبَتِهِ وَ غَیبَتِهِ وَ وَفَاتِه» (1)

دوست دوست نیست مگر آن که حقوق برادرش را در سه جایگاه نگهبان باشد؛ در روز گرفتاری، آن هنگام که حضور ندارد و پس از مرگ.

مایۀ منفعت در دنیا و عزت در آخرت برای مومنانی است که دوستی با این شرایط و برای خدا انتخاب می کنند. حضرت پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمود:

«آنهایی که برای خدا با هم دوستی کنند در روز قیامت روی زبرجدی سبز زیر سایۀ عرش خدا سمت راستش باشند. چهرۀ آنها بسیار سفید و نورانی تر از خورشید درخشان است و هر فرشتۀ مقرب و پیغمبر مرسلی به مقام آنها غبطه می خورند. مردم گویند: اینها چه کسانی هستند؟ به آنها گفته شود: هؤلاء المتحابّون فی الله (دوستی کنان برای خدایند)» (2)

حضرت امام سجّاد (علیه السلام) می فرمایند:

«روز قیامت جارچی به آواز بلند که همه بشنوند گوید: ”دوستی کنان برای خدا کجایند؟“ جماعتی از مردم برخیزند و به آنها گفته شود بدون حساب به بهشت روید. فرشتگان به آنها برخورند و گویند: ”کجا می روید؟“ گویند: ”بسوی بهشت بدون حساب“ گویند: ”شما چه صنفی از مردمید؟“ گویند:

ص: 47

”ما دوستی کنان برای خدائیم“ گویند: ”اعمال شما چه بوده؟“ گویند:

«..كُنَّا نُحِبُ فِی الله وَ نُبْغِضُ فِی الله..»

برای خدا دوستی می کردیم و برای خدا دشمنی می ورزیدیم. گویند: ”نعم أجر العاملین“ (چه خوبست پاداش اهل عمل). (1)

اینگونه افراد که یافتنشان از توفیقات و نعمات عظیم الهی است، دارای خصوصیات ویژه ای هستند که در واقع آرم و نشان چنین افرادی می باشد. اگر آن شرایطی که امام معصوم (علیه السلام) می فرمایند در ایشان نبود، پس وی، آن برادر دینی که منظور امام (علیه السلام) است و تأکید فراوان بر آن کرده اند، نیست و آن کس که باید تا پای جان برایش مایه گذاشت، او نخواهد بود. حضرت امام صادق (علیه السلام) در باب دوری از آنها کلمۀ ”عزب“ را بکار برده و فرمودند:

«اخْتَبِرُوا إِخْوَانَكُمْ بِخَصْلَتَینِ فَإِنْ كَانَتَا فِیهِمْ وَ إِلَّا فَاعْزُبْ ثُمَّ اعْزُبْ ثُمَّ اعْزُبْ مُحَافَظَةٍ عَلَى الصَّلَوَاتِ فِی مَوَاقِیتِهَا وَ الْبِرِّ بِالْإِخْوَانِ فِی الْعُسْرِ وَ الْیسْر» (2)

برادران خود را به دو خصلت بیازمایید، اگر آن دو خصلت را داشتند با آنها دوستی کنید و گرنه از ایشان دوری کن، دوری کن، دوری کن، (دو خصلت) پایبندی به خواندن نماز اول وقت و نیکی کردن و احسان به برادران در سختی و آسایش.

ص: 48

و همچنین فرموند:

«دوستی و برادری نشان، آثار و حدودی دارد، کسی که واجد تمام آن حدود نیست او دوست کامل نیست و آن کسی که دارای هیچیک از آن حدود و آثار نیست، اساساً دوست نیست:

اول آن که ظاهر و باطن رفیقت (برادرت) نسبت به تو یکسان باشد.

دوم آن که زیبایی و آبروی تو را آبرو و زیبایی خود ببیند و زشتی تو را، پستی و زشتی خویش بداند (و به معنای دیگری خوشحالی تو خشنودی او و غمگینی و اندوه و گرفتاری تو غم و مصیبت او باشد).

سوم دست یافتن به مال یا رسیدن به مقام، روش دوستانۀ او را نسبت به تو تغییر ندهد»

از آثار برادری و صداقت در امر دوستی که از همه مهمتر است شرط چهارم و پنجم امام است که در ادامه می فرمایند:

«چهارم در زمینۀ رفاقت از آنچه و هرچه در اختیار دارد نسبت به تو مضایقه نداشته باشد.

پنجم تو را مواقع آلام و مصایب ترک نگوید» (1)

دوست آن باشد که گیرد دست دوست *** در پریشان حالی و درماندگی

حضرت امام صادق (علیه السلام)، معیاری را برای انتخاب دوست بیان فرمودند:

«مَنْ غَضِبَ عَلَیكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَلَمْ یقُلْ فِیكَ شَرّاً فَاتَّخِذْهُ لِنَفْسِكَ صَدِیقاً» (2)

کسی که سه بار نسبت به تو خشمگین شود و درباره ات به بدی سخن نگوید

ص: 49

شایستۀ رفاقت است او را برای دوستی انتخاب کن.

طبق فرمان ذوات مقدسه (علیهم السلام)، مودت با دوست حقیقی که دارای امتیازات ویژه ای باشد، محبت با خداست. برای شناخت دوست باید آزمایش به میان آید. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این باره فرموده اند:

«هرکس پس از آزمایش درست، برادری را انتخاب کند رفاقتش پایدار می ماند و هرکه بدون آزمایش، برادری را انتخاب کند به ناچار به همنشینی با بدان دچار خواهد شد» (1)

نیز یكی از راه های شناخت و تمیز دادن دوست خوب از بد از طریق دل است. صالح بن حكم گفت: شنیدم مردی از حضرت امام صادق (علیه السلام) پرسید: كسی می گوید من تو را دوست دارم، چگونه بدانم كه واقعاً مرا دوست دارد؟ امام (علیه السلام) فرمودند:

«دلت را بكاو (بنگر) اگر تو او را دوست داشتی او نیز تو را دوست دارد» (2)

حضرت امام حسن (علیه السلام) در مورد این انتخاب فرمودند:

«با هیچ کس برادری مکن تا بدانی کجاها رفت و آمد دارد، چون از حالش به خوبی آگاه شدی و معاشرتش را پسندیدی، بر پایۀ گذشت از لغزشها و کمک و همیاری در سختیها، با او برادری کن» (3)

پس اگر دیدید این صفات در او نبود از دوستی با آن بپرهیز که دوستی با غیر اهل تقوا جز بدبختی و نکبت چیزی همراه ندارد. حضرت امیرالمؤنین

ص: 50

علی (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ لَمْ تَكُنْ مَوَدَّتُهُ فِی اللَّهِ فَاحْذَرْهُ فَإِنَّ مَوَدَّتَهُ لَئِیمَةٌ وَ صُحْبَتَهُ مَشُومَة» (1)

از کسی که دوستی اش برای خدا نیست بپرهیز، زیرا دوستی او پستی است و همنشینی با او شوم است.

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرموند:

«مردم (مسلمانان) برادرند اگر برادری آنان برای غیر خدا باشد آن برادری دشمنی است و این سخن خداوند متعال است {در آن روز دوستان با هم دشمن هستند مگر پرهیزکاران}» (2)

و همچنین فرمودند:

«كُلُّ مَوَدَّةٍ مَبْنِیةٍ عَلَى غَیرِ ذَاتِ اللَّهِ ضَلَالٌ وَ الِاعْتِمَادُ عَلَیهَا مُحَال» (3)

هر دوستی ای که مبنای غیر خدایی داشته باشد گمراهی است و تکیه نمودن بر آن محال است.

پس می باید برای انتخاب دوست بسیار دقیق عمل کرد تا به نحو احسن، این سرمایۀ بزرگ (برادر دینی) کسب گردد. رفیق بد نه تنها سرمایۀ انسان به حساب نمی آید، بلکه باعث هلاکت مؤمن در دنیا و آخرت می گردد. قرآن مجید در این باره می فرماید:

ص: 51

{یا وَیلَتى لَیتَنی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلیلاً} (1)

«وای بر من ای کاش فلان شخص گناهکار را به دوستی نمی گرفتم و به مصاحبت و همنشینی او تن نمی دادم»

جدای از اینکه ظاهر آیه دربارۀ دوست بد است، باطن آیه همانطور که در تفاسیر شیعه آمده، مربوط به خلفای جور است. حضرت امام صادق (علیه السلام) در تأیید این مطلب و عاقبت دوستی با فرد غیر صالح می فرمایند:

«مَنْ یصْحَبْ صَاحِبَ السَّوْءِ لَا یسْلَم» (2)

کسی که با رفیق بد مصاحبت داشته باشد سالم نمی ماند و عاقبت به ناپاکی آلوده می شود.

و نیز حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«مَنِ اتَّخَذَ أَخاً مِنْ غَیرِ اخْتِبَارٍ أَلْجَأَهُ الِاضْطِرَارُ إِلَى مُرَافَقَةِ الْأَشْرَار» (3)

کسی که نسنجیده دوستانی را اخذ می کند به ناچار باید به رفاقت افراد شرور و مفسد تن در دهد.

تن دادن به دوستی با افراد دنیاپرست و شرور، موجب مذلت می شود. از آنجائیکه خلق و خوی ایشان بر اساسِ الگویِ رفتاریِ موردِ رضای الهی نیست، امکان تبدیل رفاقت به شرارت در آن با هر مسئله ای ممکن می باشد و کوچکترین دلخوری و رنجش، آنرا از هم می پاشاند. چنانکه حضرت

ص: 52

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در چند حدیث فرمودند:

«مَوَدَّةُ أَبْنَاءِ الدُّنْیا تَزُولُ لِأَدْنَى عَارِضٍ یَعْرِضُ» (1)

دوستی دنیاپرستان با اندکی پیشامد از بین می رود.

«لَا تَسْتَكْثِرَنَ مِنْ إِخْوَانِ الدُّنْیا فَإِنَّكَ إِنْ عَجَزْتَ عَنْهُمْ تَحَوَّلُوا أَعْدَاءً وَ إِنَّ مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ النَّارِ كَثِیرُهَا یحْرِقُ وَ قَلِیلُهَا ینْفَع» (2)

بر شمار برادران دنیایی میفزای که اگر از برآوردن نیازهایشان درمانده شوی، دشمنت می گردند حکایت آنان حکایت آتش است که بسیار آن می سوزاند و کم آن سود می رساند.

«مَنْ وَادَّكَ لِأَمْرٍ وَلَّى عِنْدَ انْقِضَائِه» (3)

کسی که برای کاری با تو دوستی می کند، پس از تمام شدن آن به تو پشت می کند.

و نیز حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

«بِئْسَ الْأَخُ أَخٌ یرْعَاكَ غَنِیاً وَ یقْطَعُكَ فَقِیرا» (4)

چه بد برادری است آن که به هنگام توانگری هوادار توست و در وقت تهیدستی رهایت می کند.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

ص: 53

«لَا تُؤَاخِ مَنْ یسْتُرُ مَنَاقِبَكَ وَ ینْشُرُ مَثَالِبَكَ» (1)

با کسی که خوبیهایت را می پوشاند و عیبهایت را پخش می کند برادری مکن.

پس باید از دوستی با اینچنین افرادی پرهیز کرد. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«ینْبَغِی لِلْمُسْلِمِ أَنْ یتَجَنَّبَ مُوَاخَاةَ ثَلَاثَةٍ الْمَاجِنِ الْفَاجِرِ وَ الْأَحْمَقِ وَ الْكَذَّاب» (2)

مسلمان باید از برادری کردن با سه گروه دوری ورزد: لودۀ فاسد، احمق و دروغگو.

و حضرت امام صادق (علیه السلام) فرموده اند:

«وَ مَنْ لَمْ یجْتَنِبْ مُصَاحَبَةَ الْأَحْمَقِ یوشِكْ أَنْ یتَخَلَّق بِأَخْلَاقِه» (3)

کسی که از همنشینی با احمق دوری نکند، احتمال ابتلاء به اخلاق احمق در او هست.

و نیز حضرت امام سجاد (علیه السلام) در نهی نمودن فرزندانش (مؤمنین) از همنشینی با افراد احمق می فرمایند:

«وَ إِیاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ یرِیدُ أَنْ ینْفَعَكَ فَیضُرُّك» (4)

ص: 54

از رفاقت با احمق بپرهیز؛ چرا که او اراده می کند به نفع تو قدمی بردارد ولی بر اثر حمق و نافهمی (و در نظر نگرفتن جهات مختلف دینی و اجتماعی) مایۀ زیان و ضررت (و از دست دادن حیثیت تو) می شود.

آنچنان پیوند با برادران دینی با اهمیت است که شخصیت فرد را نیز تحت تاثیر آنها دانسته و وی را به آنها منتسب می کنند.

«لَا تَحْكُمُوا عَلَى رَجُلٍ بِشَی ءٍ حَتَّى تَنْظُرُوا مَنْ یصَاحِبُ فَإِنَّمَا یعْرَفُ الرَّجُلُ بِأَشْكَالِهِ وَ أَقْرَانِهِ وَ ینْسَبُ إِلَى أَصْحَابِهِ وَ إِخْوَانِه» (1)

دربارۀ کسی به نیکی یا بدی قضاوت مکن تا رفقایش را ببینی؛ چه آنکه آدمی از امثال دوستان و اقرانش شناخته می شود و به صفات همنشینان و دوستان صمیمیش توصیف می گردد.

هر کس با مانند خود همنشین است. پس دور از ذهن نیست که هر که را با مصاحب خود مثال بزنند. دوستی، خود یک امر دو طرفه است. نمی توان از کسی انتظار دوستی و فایده های دوستی را داشت اما خود در ادای حقوق دوست، کوتاهی نمود. چنانکه حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) می فرماید:

«لَا خَیرَ لَكَ فِی صُحْبَةِ مَنْ لَا یرَى لَكَ مِثْلَ الَّذِی یرَى لِنَفْسِه» (2)

در مصاحبت کسی که آنچه برای خود میخواهد برای تو نخواهد خیری برای تو نیست. [در حدیثی: آنچه برای او میخواهی برای تو نخواهد]

ص: 55

راوی گوید: به امام (علیه السلام) عرض شد: کسی که برای من حق نمی شناسد، آیا برایش حقی قائل باشم؟ فرموند:

«نه هیچ احترامی برایش قائل نشو» (1)

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«... تو خود به برادرت خدمت کن، اما اگر او از تو خدمتکاری خواست هرگز این کار را نکن»

هر فردی که از روش و سیرۀ اهل بیت (علیه السلام) دوری کند، صراحتاً اخلاق صحیح را در خود کشته است. اگر در لباس اهل ایمان نیز باشد، دوستی وی، امری ظاهری بوده و برای انتفاع و رسیدن به مقاصد دنیویست که اظهار دوستی می نماید. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) دربارۀ آنان فرمودند:

«مَا أَكْثَرَ الْإِخْوَانَ عِنْدَ الْجِفَانِ وَ أَقَلَّهُمْ عِنْدَ حَادِثَاتِ الزَّمَان» (2)

چه بسیارند دوستان به هنگام چیده شدن کاسه ها (بر سر سفره) و چه اندکند به گاه گرفتاری های دوران.

نیامده و به جای عمل خیر، شر برنگردد. آیا اضطرار و نیاز شخص [سوال کننده] در حدی است كه باید با خرج آبرو و مالِ خود، او را ضمانت نمود؟ حتی در صورت تقوا و راستگویی وی و نیاز حتمی و اضطرار برادر مومن، امکان عدم پایبندی به ضمانت از سوی وی هست. اگر بنا به دلایل منطقی نه از روی تقلب و كلاهبرداری، قادر نشود در موعد مقرر به وعدۀ خویش عمل كند، آیا توان مالی فرد خَیّر در حدی هست كه به عنوان امری واجب برای یاری برادر مومن بار او را بدوش بكشد؟ اگر در همین شرایط، توان مالی و... فرد خَیّر کفاف مشکل برادر خویش را نداد، آیا مجاز است از آبرو و اندك مال خود (كه كفاف او را نمی كند) استفاده نماید؟ در صورتیكه بر اثر ضمانت شخص و بد قولی برادر ایمانی، شرایط هتک حرمت یا محرومیتهائی از قبیل زندان و...[برای خَیّر] فراهم شود، وظیفۀ فرد در قبال برادرش چیست؟ جواب و راه واضح از نظر عقل و نقل از معصومین (علیهم السلام)، آن است كه باید از چنین كاری كه از عهدۀ مالی مومن بدور است اجتناب ورزید. روز قیامت از کسی بازخواست نخواهد شد و به دلیل عدم توانائی مالی، عذر فرد برای عدم ضمانت پذیرفته است. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در این مورد فرمودند:

«لَا تَضْمَنْ مَا لَا تَقْدِرُ عَلَى الْوَفَاءِ بِهِ» (1)

چیزی را كه بر اداء آن توانا نیستی ضمانت نكن.

در این باره حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

ص: 57

«لَا تَدْخُلْ لِأَخِیكَ فِی أَمْرٍ مَضَرَّتُهُ عَلَیكَ أَعْظَمُ مِنْ مَنْفَعَتِهِ لَه» (1)

به خاطر برادرت دست به كاری نزن كه زیان آن كار برای تو، بیش از سودش برای او باشد.

حضرت امام کاظم (علیه السلام) نیز می فرمایند:

«لَا تَبْذُلْ لِإِخْوَانِكَ مِنْ نَفْسِكَ مَا ضَرُّهُ عَلَیكَ أَكْثَرُ مِنْ مَنْفَعَتِهِ لَهُمْ» (2)

به برادرانت از خود چیزی مبخش که زیان آن برای تو بیشتر از سودش برای آنان است.

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«وَ مَا خَیرٌ بِخَیرٍ بَعْدَهُ النَّارُ وَ مَا شَرٌّ بِشَرٍّ بَعْدَهُ الْجَنَّة» (3)

خیری که در پی آن آتش (شرّ) باشد خیر نخواهد بود، و شرّی که در پی آن بهشت است شرّ نخواهد بود.

و حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«اگر مردی دار و ندار خود را در راهی از راه های خدا انفاق کند، کار پسندیده و موفقیت آمیزی نکرده است، مگر نه اینکه خداوند متعال می فرماید: ”با دستهایتان خود را به هلاکت میندازید و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست دارد“ مقصود از ”نیکوکاران“ افراد میانه رو هستند»

ص: 58

می توان از ضمانت برای محبینی که متعهد به وعدۀ خویش نیستند یا امکان وفای به عهد ندارند، صرف نظر کرد و عدم تعهد ایشان، حجتی در برابر پروردگار خواهد بود ولكن عدم دادرسی در صورت امکان، از برادرانی که میزان تقوا و تعهدات اخلاقیشان به درجۀ متعادل رسیده، طبق فرمایشات معصومین (علیهم السلام)، مساوی است با خذلان در دو سرا و خروج از دایرۀ ولایت ائمۀ معصومین (علیهم السلام). در حالیکه همه می توانند با تعمق در این دو بخش از روایات، موقعیت و وظیفۀ خویش نسبت به این دو نوع افراد را دریابند.

بغض که باعث دین می شود، اگر اشتباه بکار برده شود در جهت عکس عمل نموده و محو کنندۀ دین و آثارش می شود. بنابراین انتخاب مصاحب، تلویحاً انتخاب دین است. اما زمانیکه به برادران مومن دست یافته شد، باید در دوستی ایشان اهتمام به خرج داده شود و باید آنها را محل مشورت خویش قرار داد. حضرت امام کاظم (علیه السلام) به هشام فرمودند:

«ای هشام! همنشینی با اهل دین و مردمان متدین، شرافت دنیا و آخرت است و مشورت نمودن با شخص عاقل نصیحت کننده، خوشبختی و مایۀ برکت. رشد و توفیقی است از طرف خداوند پس زمانی که شخص عاقل ناصح را طرف مشورت قرار دادی از مخالفت بااو بپرهیز که به زحمت می افتی» (1)

حضرت ختمی مرتبت (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«همنشین صالح چون عطر فروش است که اگر عطر خویش به تو ندهد بوی خوشش در تو آویزد، و همنشین بد چون آهنگر است که اگر شرارۀ آتشش به تو نرسد بوی بد و گرمایش آزارت می دهد»

همنشینی با صالحان خواص عالی و ارزش متعالی دارد. حضرت امام جواد (علیه السلام) می فرمایند:

«مُلَاقَاةُ الْإِخْوَانِ نُشْرَةٌ وَ تَلْقِیحٌ لِلْعَقْلِ وَ إِنْ كَانَ نَزْراً قَلِیلا» (2)

ملاقات با برادران، موجب رفع دلتنگی و سبب باروری عقل می شود، هر چند اندک و کوتاه باشد.

ص: 60

از برکت مصاحبت صالحان، مرتفع نمودن مشکلات عدیدۀ مومنین است که می توان با مشورت از عقول برادران بی حسد و کینه، بهره برد. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) دربارۀ آن فرمودند:

«الِاسْتِشَارَةُ عَینُ الْهِدَایة» (1)

مشورت، چشمۀ هدایت است.

و نیز فرمودند:

«وَ مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإ» (2)

اگر کسی از آرا و نظرات دیگران استقبال کند می تواند محل خطا و اشتباه را کاملاً بشناسد.

«مَنْ شَاوَرَ ذَوِی الْأَلْبَابِ دُلَّ عَلَى الصَّوَاب» (3)

اگر کسی با انسانهای خردمند مشورت کند، راه را پیدا می کند.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«مُشَاوَرَةُ الْعَاقِلِ النَّاصِحِ رُشْدٌ وَ یمْنٌ وَ تَوْفِیقٌ مِنَ الله» (4)

مشورت با افراد عاقل و دلسوز، راهنمایی و مبارکی در پی دارد و برای انسان

ص: 61

توفیق الهی را فراهم می کند.

البته در بعضی از موارد، افرادی با تجربه، هوشیار و دانا به بسیاری از مسایل اجتماعی هستند که می توان از تجارب و اندوخته های فکری آنها استفاده کرد و چون بر اثر عدم تقوا و سجایای اخلاق هم سنخ با مؤمنین نمی باشند، همنشینی و رفاقت با آنها باعث بدنامی و دیگر مسائل می گردد که حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این باره می فرمایند:

«وَ لَا عَلَیكَ أَنْ تَصْحَبَ ذَا الْعَقْلِ فَإِنْ لَمْ تَحْمَدْ كَرَمَهُ انْتَفِعْ بِعَقْلِهِ وَ احْتَرِزْ مِنْ سَیئِ الْأَخْلَاق» (1)

مانعی ندارد که با فرد عاقل و خردمندی که دارای طبع بلند و سجایای اخلاقی نیست رفاقت نمایی که در برخوردهای دوستانه تنها از تجربیات و افکار صحیحش استفاده کنی و به رفتار و اخلاق پستش متخلق نگردی.

در مجموع فقط دوستیهائی که بر پایۀ رضایت خداوند انجام می گیرد، ماندگار و باعث تقویت مسائل مادی و معنوی شده و هدایت انسان را شامل می شود. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«الْإِخْوَانُ فِی الله تَعَالَى تَدُومُ مَوَدَّتُهُمْ لِدَوَامِ سَبَبِهَا» (2)

کسانی که برای خدا برادری ورزند، دوستی شان می ماند چون سبب آن دوستی پایدار است.

ص: 62

سبب دوستی، میزان پایداری آنرا معین می کند و وقتی سبب دوستی خدائی باشد که همیشه برقرار است، انتظار می رود دوستی ای که بر پایه ای الهی شکل گرفت، قوام یابد. از چیزهائی که پایه های دوستی را محکم می نماید، فرمایش گهربار حضرت امام صادق (علیه السلام) است. بعید نیست که با رعایت آن، دربِ همۀ خوبیها باز شود، رسیدن به خیر دنیا و آخرت حاصل گردد.

در فرمایش حضرت امام صادق (علیه السلام) هفت حق واجب را بر عهدۀ برادران دینی نسبت به اعانت به همدیگر گذاشته که کمترین آن حقوق آن است که فرموده اند:

«أَیسَرُ حَقٍ مِنْهَا أَنْ تُحِبَ لَهُ مَا تُحِبُ لِنَفْسِكَ وَ أَنْ تَكْرَهَ لَهُ مَا تَكْرَهُهُ لِنَفْسِك» (1)

کمترین حق مومن آن است که دوست بداری برای او (برادرت) آنچه را که برای خودت می پسندی و ناپسند بداری برای او آنچه را که نفس تو از آن کراهت دارد.

ایشان در مورد حق مؤمن فرمودند:

«آنچه را برای عزیزترین کس خاندانش می خواهد، برای برادر دینی خود نیز بخواهد وبالعکس هیچ بدی را برای او نخواهد و با او دوستی خالصانه و صمیمی داشته باشد»

راوی پس از سخنان امام (علیه السلام) گریست و عرض نمود: ”چگونه با او دوستی خالصانه داشته باشد؟“ امام (علیه السلام) فرمودند:

«آنچه در دل دارد برایش توضیح می دهد، پس اگر او مسرور باشد این هم

ص: 63

شاد و خوشحال می شود و اگر اندوهگین باشد (همانند او) غمگین گردد. پس اگر بتواند به او گشایشی برساند و گرنه برایش دعا کند» (1)

یكی دیگر از حقوقی كه بر مومن واجب است، مد نظر گرفتن احوالات دوست است. از پیامبرخدا (صلى الله علیه و آله وسلم) نقل است که هرگاه یکی از برادرانش را سه روز نمی دید، جویای حالش می شد.

«فَإِنْ كَانَ غَائِباً دَعَا لَهُ وَ إِنْ كَانَ شَاهِداً زَارَهُ وَ إِنْ كَانَ مَرِیضاً عَادَه» (2)

اگر غایب بود، برایش دعا می کرد و اگر حضور داشت به دیدنش می رفت و اگر بیمار بود به عیادتش می رفت.

در ذیل آیۀ 26 سورۀ شوری «خداوند دعای کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای خوب می کنند اجابت می فرماید و از روی کرم و فضل خویش، به حسنات آنها می افزاید»؛ از حضرت امام باقر (علیه السلام) روایت است که:

«این آیه در مورد فرد مؤمن است که در غیاب برادر مؤمن خود برای او دعا می کند، و ملک آمین می گوید و خدای عزیز و جبّار می فرماید:«تمام آنچه برای برادر مؤمن خود خواستی به خودت هم می رسد و تمام آنچه را برای او خواستی به تو می دهم، به دلیل محبتی که به او داشتی» (3)

این اظهار محبتی كه در پشت سر او (دعا) انجام می گیرد باید به دلایلی در ظاهر هم، نمود عینی پیدا کند. حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

ص: 64

«إِذَا أَحَبَ أَحَدُكُمْ صَاحِبَهُ أَوْ أَخَاهُ فَلْیُعْلِمْهُ» (1)

هرگاه یکی از شما رفیق یا برادر (دینی) را دوست بدارد آن را به او اظهار کند.

یکی از یاران حضرت امام صادق (علیه السلام) در مسجد نشسته بود، مردی از آن جا گذشت آن شخص گفت ”به خدا قسم من این مرد را دوست دارم“. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرموند:

«پس به او اعلام کن چرا که دوستی را پایدارتر و الفت را بیشتر می کند» (2)

راه دیگر اظهار محبت، گشادرویی بوده که عملی بسیار نیک است. پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) می فرمایند:

«لَا تُحَقِّرَنَ شَیئاً مِنَ الْمَعْرُوفِ وَ لَوْ أَنْ تَلْقَى أَخَاكَ وَ وَجْهُكَ مَبْسُوطٌ إِلَیه» (3)

هیچ کار نیکی را دست کم نگیر اگرچه حتی گشاده رویی با برادرت باشد.

در جائی نیز پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرموند:

«اِلْقَ أَخَاكَ بِوَجْهٍ مُنْبَسِط» (4)

با برادرت با گشاده رویی برخورد کن.

گشادگی چهره و لبخند در هنگام برخورد با مومن، انسان را به سرانجام نیکی میرساند. حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

ص: 65

«مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِی اللهِ وَ لله جَاءَ یوْمَ الْقِیامَةِ یخْطِرُ بَینَ قَبَاطِی مِنْ نُورٍ وَ لَا یمُرُّ بِشَی ءٍ إِلَّا أَضَاءَ لَهُ حَتَّى یقِفَ بَینَ یدَی اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ مَرْحَباً وَ إِذَا قَالَ مَرْحَباً أَجْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الْعَطِیة» (1)

هرکس به دیدار برادر مؤمنش در راه خدا و برای خدا برود، روز قیامت می آید در حالی که لباس های سفیدی از نور بر تن دارد و بر چیزی نمی گذرد مگر اینکه برایش نورانی می شود، تا اینکه در محضر خداوند عزّوجلّ می ایستد، پس خداوند عزّوجلّ به او می گوید: مرحبا! و اگر خداوند مرحبا بگوید عطایش را فراوان سازد.

دیدار برادر دینی از یک سو و برخورد مناسب در ارتباط، از سوی دیگر بسیار مورد نظر ذوات مقدسه (علیهم السلام) بوده تا جائیکه امر فرموده اند به مصافحه و گشاده روئی تا گرامی داشته شوند. همانطور که ملائک با این عمل عزیز شدند. چنانکه در روایتی حضرت امام صادق (علیه السلام) گرامی داشتن ملائکه را نزد حق تعالی به دلیل مصافحه نمودن آنها ذکر فرموده اند:

«چون یکی از شما برادرش را ملاقات کند به او سلام کند و دست بدهد زیرا خداوند عزّوجلّ فرشتگان را بدین عمل گرامی داشته است، پس شما هم کار ملائکه را انجام دهید» (2)

حضرت امام صادق (علیه السلام) در روایت دیگری نیز فرمودند:

ص: 66

«مُصَافَحَةُ الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ مُصَافَحَةِ الْمَلَائِكَة» (1)

دست دادن با مومن با فضیلت تر از دست دادن با ملائکه است.

حضرت امام باقر (علیه السلام) هم در این باره فرمودند:

«چون دو مؤمن به هم برخورد و مصافحه نمایند، خدای عزّوجلّ دستش را (منظور تفضل و رحمت خاصۀ خویش) در میان آنها درآورد و به آن کسی که رفیقش را بیشتر دوست دارد، رو آورد و چون خدای عزّوجلّ به هر دو نفر متوجه شود (در صورتی که هر دو یکدیگر را به یک اندازه دوست داشته باشند) گناهان آنها مانند برگ درخت بریزد» (2)

اهمیّت مصافحه و برخورد با روی خوش، آنچنان زیاد و قابل توجه حق تعالی است که از توصیف خارج می گردد. چنانکه حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

«گمان مبر که شما شیعیان دربارۀ ما مبالغه می کنید، همانا خدا را نتوان وصف کرد همچنان ما اهل البیت (علیهم السلام) را نیز نمی توان وصف نمود و نیز مؤمن را هم نمی توان وصف کرد، زیرا مؤمن با مؤمن ملاقات می کند و به او دست می دهد، پس همواره خدا به آنها توجه فرماید و گناهان از رخسارشان مانند برگ درخت فرو ریزد تا هنگامی که از یکدیگر جدا شوند، پس چگونه کسی که چنین باشد می توان توصیفش کرد» (3)

نمیدانیم در مصافحه چه نهفته است و چقدر در تقریب دلها موثر است.

ص: 67

اما وقتی به حدیث ذیل می رسیم، زبان را قاصر از وسعت اثر آن می بینیم:

«برای مؤمنین سزاوار است که چون یکی از آنها از رفیقش به فاصلۀ درختی نهان شد، سپس به هم برخوردند مصافحه کنند» (1)

حضرت امام صادق (علیهم السلام) آنگاه برای اظهار مودّت بیشتر فرمودند:

«إِنَ لَكُمْ لَنُوراً تُعْرَفُونَ بِهِ فِی الدُّنْیا حَتَّى إِنَ أَحَدَكُمْ إِذَا لَقِی أَخَاهُ قَبَّلَهُ فِی مَوْضِعِ النُّورِ مِنْ جَبْهَتِه» (2)

«همانا شما را نوری است که به وسیلۀ آن در دنیا شناخته می شوید و هرگاه یکی از شما برادرش را دیدار کرد محل نور را در پیشانی او ببوسد.

همچنین در جایی که موقعیت بوسیدن فراهم نیست، یا حیاء و خجالتی در میان باشد به وسیلۀ فشردن دست می توان اظهار دوستی نمود، به نقل از جابر (رحمة الله) که گفت:

«لَقِیتُ النَّبِی (صلى الله علیه و آله وسلم) فَسَلَّمْتُ عَلَیهِ فَغَمَزَ یدِی وَ قَالَ غَمْزُ الرَّجُلِ یدَ أَخِیهِ قُبْلَتُه» (3)

پیامبر (صلى الله علیه و آله وسلم) را ملاقات کردم، به آن حضرت سلام نمودم ایشان دستم را فشرد و فرمود: ”اینکه مرد دست برادرش را بفشارد به منزلۀ بوسیدن اوست“.

همچنین دوستی بر پایۀ اندیشه ملزوماتی دارد. حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم)

ص: 68

می فرمایند:

«إِذَا آخَى أَحَدُكُمْ رَجُلًا فَلْیسْأَلْهُ عَنِ اسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ وَ قَبِیلَتِهِ وَ مَنْزِلِهِ فَإِنَّهُ مِنْ وَاجِبِ الْحَقِّ وَ صَافِی الْإِخَاءِ وَ إِلَّا فَهُوَ مَوَدَّةٌ حَمْقَاء» (1)

هرگاه یکی از شما با کسی طرح برادری افکند از او نام، نام پدر، طایفه و محل سکونتش را بپرسد، که اینکار از حقوق لازم و مایۀ صفا و خلوص برادری است، در غیر این صورت این دوستی، دوستی ای نابخردانه است.

شدت و ضعف دوستی و اظهار آن نیز باید تحت قواعدی باشد. امام معصوم (علیه السلام) پارسائی و ورع برادر مومن را ملاک شدت دوستی می دانند. هرچه ورع بیشتر، خضوع و عُلقه به شخص مؤمن نیز زیادتر؛ که امام معصوم (علیه السلام) فرمودند:

«أَحْبِبِ الْإِخْوَانَ عَلَى قَدْرِ التَّقْوَى» (2)

برادران را به اندازۀ تقوای آنان دوست بدار.

از حضرت امام محمد باقر و حضرت امام صادق (علیهما السلام) نقل شده كه:

«هرگاه مومنی حركت كند به زیارت برادر مومنش، خداوند متعال به ازای هر قدم او حسنه ای برای او می نویسد و سیئه ای از او پاك می كند و او را یك درجه بالا می برد و زمانی كه درب منزل او را بزند، درهای آسمان برای او گشوده می شود. پس زمانیكه یكدیگر را ملاقات كنند و دست بدهند و معانقه كنند

ص: 69

(معانقه در واقع گردن را به گردن زدن است) خداوند متعال با رحمتش به آنها روی می آورد. سپس خداوند به ملائكه بواسطۀ آندو مباهات می كند و می فرماید نگاه كنید به دو بندۀ من كه بزیارت یكدیگر رفته و بخاطر من به هم محبت میكنند، سزاوار است بر من كه آندو را بعد از این دیدار عذاب نكنم، سپس وقتی این شخص از برادر مومنش جدا می شود ملائكه او را مشایعت می كنند» (1)

چون تقوای فرد مؤمن رو به فزونی نمود، نگاه به چهرۀ چنین اشخاصی نیز عبادت محسوب می گردد. حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) در این باره فرمودند:

«..النَّظَرُ إِلَى الْأَخِ تَوَدُّهُ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَة» (2)

نگاه کردن به برادری که به خاطر خداوند عزّ وجلّ دوستش می داری عبادت است.

با فرمایشات و راهنمائیهای ائمۀ معصوم (علیهم السلام) جایگاه احسان را همان دیدار، محبت، احترام و عفو برادران مومن در می یابیم. پس از آن، انفاق، احسان و تکریم ایشان است. همۀ اینها سپاس از نعمتهای الهی مخصوصاً ولایت معصومین (علیهم السلام) است. میتوان گفت محبت به معصومین (علیهم السلام) در گرو اعانت ولی ایشان می باشد. چنانکه حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«زَكَاةُ النِّعَمِ اصْطِنَاعُ الْمَعْرُوف» (3)

زکات نعمتها، انجام کارهای خیر است.

ص: 70

شناخت اعمال خیر و بهره بردن از آن در دنیا و به ویژه در آخرت، طبق فرمایش حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، منوط به دو چیز است. از ایشان پرسیدند: خیر چیست؟ حضرت (علیه السلام) فرمودند:

«خیر آن نیست که مال و فرزندت بسیار شود بلکه خیر آنست که دانش تو فراوان و بردباریت بزرگ و گرانقدر شود... پس اگر کار نیکی انجام دادی، شکر خدا را بجای آور و اگر بدی کردی از خداوند متعال آمرزش بطلب، چون در دنیا جز دو کس خیر و نیکویی نبینند؛ یکی گناهکاری که با توبه، بدیها را جبران کند و دیگر نیکوکاری که در کارهای خیر شتاب ورزد» (1)

ص: 71

از زیبائیهای اعمال خیر، رفعت درجۀ خَیّر به درجه ای بالاتر از خود عمل است، چنانکه حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«خَیرٌ مِنَ الْخَیرِ مُعْطِیهِ...» (1)

خوبتر از عمل خیر آن کسی است که کار خیر را انجام می دهد...

انسان خیّر برای انجام عمل خیر به کوچکی و بزرگی آن نمی نگرد، زیرا هر چند عمل کوچک و ناچیز باشد، اگر با اخلاص و فقط برای خدا انجام گیرد، بزرگ و ارزشمند است. ملاک حق تعالی کم و زیاد نیست، بلکه خیر و شر است و خیر، چه کوچک و چه بزرگ، خیر است و دارای جوابی عظیم از خدای بزرگ.

«افْعَلُوا الْخَیرَ وَ لَا تُحَقِّرُوا مِنْهُ شَیئاً فَإِنَ صَغِیرَهُ كَبِیرٌ وَ قَلِیلَهُ كَثِیر» (2)

کار نیک را به جا آورید و آن را هر مقدار که باشد کوچک و کم نشمارید زیرا کوچک (عمل خیر) آن بزرگ و کم آن فراوان است.

با نگرشی به عمل نیک و واژۀ «بِرّ» درمی یابیم که «بِر» یعنی همان نیکویی، عملی نمی شود مگر با پوشیدن لباس سخاوت و جوانمردی. چنانکه در معنای «بِر» گفته اند: چیزی که وسیع باشد مثل صحراهای پر وسعت. به همین جهت به کارهای نیک که نتایج وسیع و گسترده ای داشته و بركاتش به دیگران می رسد، «بِر» اطلاق می گردد. و معنای دیگر آن از نظر عرب، عمل خیری که توأم با توجه و از روی نیت انجام بگیرد «بر» می گویند. ولی خیر به هر نوع

ص: 73

عمل نیکی، حتی اگر بدون توجه نیز باشد، اطلاق می گردد.

اما مطلب مهم اینکه آیا شخص خیّر به صِرف احسان، به مقام اعلای عبودیت می رسد یا اینکه باید با شرایط خاص و در چهارچوب قوانین حق تعالی، این عمل را انجام دهد؟ خداوند در این آیۀ شریفه اینچنین پاسخ می دهد:

{لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَی ءٍ فَإِنَّ الله بِهِ عَلیمٌ} (1)

«هرگز به حقیقت نیکوکاری نمی رسید، مگر این که از آنچه دوست می دارید در راه خدا انفاق کنید و آنچه انفاق می کنید، خداوند از آن با خبر است»

گذشتن از چیزی که انسان به آن دل بسته، سخت و ناگوار است. امتیازی که خدای متعال در انفاق آن نهاده، رسیدن به مقام ”بِرّ“ است چنانکه در قرآن مجید نیز به آن تصریح نموده است. گذشته از معنای ظاهری ”بِر“، باطن آن، ولایت ذوات مقدسه (علیهم السلام) است. چنانکه در آیۀ دیگری امر به همکاری در ”بِرّ و تقوی“ نموده و امامان هدایت (علیهم السلام)، تفسیر آنرا ولایت خویش قلمداد نموده اند.

«{إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى وَ يَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ} (2) قَالَ الْعَدْلُ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ الْإِحْسَانُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ الْفَحْشَاءُ وَ الْمُنْكَرُ وَ الْبَغْيُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَان» (3)

«همانا خداوند به ”عدل“ و ”احسان“ و خویشاوندان امر نموده و از ”فحشاء“ و

ص: 74

”منکر“ و ”بغی“ نهی کرده است». فرمود که ”عدل“ شهادت به لا اله الا الله و رسالت پیامبر گرامی اسلام (صلى الله علیه و آله وسلم) است و ”احسان“ امیرالمؤمنین (علیه السلام) است؛ و ”فحشاء“ و ”منکر“ و ”بغی“، اولی و دومی و سومی هستند.

امتیاز و پاداش معامله با خدا و احسان در راه او، به دل کندن از دنیا، منوط می باشد. و این معاملۀ بزرگ و سخت را، معیار پاداش و قرب بندگان قرار داده اند، زیرا شخص گیرندۀ احسان، خود خدای تعالی است. رسیدن به مقام «بر» جوانمردی را می طلبد که در راه خدا از خود بگذرد و برای حق تعالی ارزش قائل شود و امانات الهی یعنی دارائی و... را برای جلب رضای او به مؤمنین انفاق کند. اینچنین جوانمردانی، محبوب حق و پناه مؤمنانند، آنچنان که رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«أَحَبُ النَّاسِ إِلَى اللَّهِ أَنْفَعُ النَّاسِ لِلنَّاس» (1)

محبوب ترین مردم نزد خداوند کسی است که سودش به مردم بیشتر باشد.

انسان خیر کسی است که در راه خدمت رسانی به مردم، خستگی و کسالت نمی شناسد و ازدیاد امداد رسانی او را از انجام اعمال خیر باز نمی دارد. زیرا مؤمن (جوانمرد) چون در شعاع عاقلان قرار می گیرد، تمامی موانعی را که شیطان ملعون (لعنت الله علیه) در انجام خیررسانی بوجود می آورد، به مدد الهی را برطرف می نماید. در این باره حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«عقل مؤمن کامل نمی گردد مگر به ده خصلت؛ یکی اینکه: «لا یتبرّم بطلب الحوائج» از مراجعۀ مکرر مردم به ستوه نمی آید» (2)

ص: 75

حضرت امام صادق (علیه السلام) به یکی از اصحاب در مورد خِیر و خَیّر فرمودند:

«بر تو باد که سخاوت ورزی. زیرا خداوند آفریدگانی خلق نمود به رحمت خود؛ برای رحمتش آنها را اهل نیکی و موضع خیر و پناهگاه مردم قرار داد که در نیازهای خود به سوی آنها بشتابند، تا ایشان مردم را (به وسیلۀ دادرسی) زنده سازند، چنان که باران، زمین خشکی زده را احیاء می کند. آنها همان افراد مؤمنی هستند که در روز قیامت در امان می باشند» (1)

حضرت رسول ا کرم (صلى الله علیه و آله وسلم)، ثواب عجیبی برای خَیّر عنوان نمودند:

«توانگر سخاوتمند به اندازۀ حضرت ابراهیم خلیل (علیه السلام) ثواب دارد» (2)

خداوند متعال خود را کریم خوانده پس کسی که بتواند به دیگران احسان نماید خویش را متخلق به این صفت الهی نموده است. بعید نیست که پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم)، در مورد آن بفرمایند:

«السخاء خلق الله الأعظم» (3)

بخشندگی، بزرگ ترین خوی خداوند است.

همچنین فرمودند:

«مَا جَبَلَ اللَّهُ تَعَالَى أَوْلِيَاءَهُ إِلَّا عَلَى السَّخَاءِ وَ حُسْنِ الْخُلُق» (4)

خداوند همۀ اولیای خود را بر خمیرۀ سخاوت و رفتار خوش سرشته است.

اگر شخص بتواند به این احادیث ایمان قلبی پیدا کند از آن دوری نمی کند.

ص: 76

لذا فرموده اند:

«هرکس (یقین) بداند خداوند عوض می دهد سخاوتمندانه بخشش کند» (1)

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«..خِيَارُكُمْ سُمَحَاؤُكُم..» (2)

بهترین افراد شما، بخشندگانتان هستند.

از حدیث فوق ناگفته پیداست وقتی دین به صالحترین افراد اصلاح می شود و بهترین عباد خدای متعال، بخشندگان باشند، پس دین به جود و سخا پایدار می ماند:

«استواری دین و دنیا چهار چیز است...؛ که یکی از آن بخشنده ای است که در انفاق و بخشش بخل نورزد» (3)

تملک، نشان از قطع علاقه به آن است. یعنی آنچه انسان مالک می شود (هر چیز دنیوی) و عطای آن به دیگری در راه خدا با نیت احسان، مُثبِتِ بریدن از دنیا و متاع آنست. حال در جائیکه انسان، خود به آن متاع نیاز داشته باشد و به دیگری اعم از مومن غیر وابسته (برادر دینی) یا مومن وابسته (مانند همسر و فرزند، پدر و مادر..) عطا نماید، از خودگذشتگی است. جنس این احسان از نوع دیگری است و قطعاً اگر بدون ریا بوده و در راه اطاعت خدا انجام شود، چیزیست که خدا و آل الله (علیهم السلام) را خشنود می کند. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرموده اند:

«السَّخَاءُ أَنْ تَسْخُوَ نَفْسُ الْعَبْدِ عَنِ الْحَرَامِ أَنْ تَطْلُبَهُ فَإِذَا ظَفِرَ بِالْحَلَالِ طَابَتْ نَفْسُهُ أَنْ ینْفِقَهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل» (1)

بخشندگی آنست که نفس بنده از طلب حرام صرف نظر کند و هرگاه به مال حلالی دست یافت با رضایت خاطر آن را در راه طاعت خداوند -عزّوجلّ- انفاق کند.

پس سخاوتمند که محبوب خداست همان مؤمن با ورع و محتاطی است که تمام مسائل حلال و حرام را رعایت نموده، سپس با انفاق در راه خدا به مقامات عالیۀ بندگی نایل می گردد. شرط صحت سخاوت و جوانمردی بعد از عمل، در کفّ اذیت است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

ص: 78

«الْفُتُوَّةُ نَائِلٌ مَبْذُولٌ وَ أَذًى مَكْفُوف» (1)

جوانمردی (به) بخشندگی و نیازردن است.

حضرت امام صادق (علیه السلام) نیز در جواب سؤال کسی که پرسید جوانمردی چیست؟ فرمودند:

«شاید خیال می کنید جوانمردی به فسق و فُجور (گردن کلفتی، دعوا، زورگویی و...) است، هرگز، جوانمردی به سفره انداختن، بذل و بخشش، خوشرویی و پاکدامنی، عزّت نفس و آزار نرساندن است و آن (که شما خیال می کنید) لات مَنِشی و هرزگی است» (2)

در ادامه نشانه های شخص جوانمرد و سخاوتمند فرمودند:

«نِظَامُ الْفُتُوَّةِ احْتِمَالُ عَثَرَاتِ الْإِخْوَانِ وَ حُسْنُ تَعَهُّدَاتِ الْجِیرَان» (3)

آیین جوانمردی، تحمّل لغزشهای برادران دینی و رسیدگی به همسایگان است.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این باره فرموده اند:

«أَفْضَلُ الْمُرُوءَةِ احْتِمَالُ جِنَایاتِ الْإِخْوَان [مِنْ أَفْضَلِ الْمُرُوَّةِ صِیانَةُ الْحَزْم]» (4)

ارزشمندترین مردانگی، تاب آوردن در مقابل جنایت و بدیهای برادران و محافظت کردن و نگهداری زیرکی و هوشیاری است.

و بارزترین حالات شخص جوانمرد، معرفت او نسبت به مسائل دینی است

ص: 79

زیرا امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:

«لَا تَتِمُّ مُرُوَّةُ الرَّجُلِ حَتَّى یتَفَقَّهَ فِی دِینِهِ وَ یقْتَصِدَ فِی مَعِیشَتِهِ وَ یصْبِرَ عَلَى النَّائِبَةِ إِذَا نَزَلَتْ بِهِ وَ یسْتَعْذِبَ مَرَارَةَ إِخْوَانِه» (1)

مردانگی انسان کامل نمی گردد تا نسبت به دین درک و فهم پیدا کند و در امورات زندگی و مخارج آن میانه رو باشد و هرگاه ناگواریها به سراغش آمد صبر و تحمل نماید و تلخیهای برادرانش را بر خود گوارا نماید.

چون چنین جوانمردانی برای جلب خشنودی حق تعالی از بدیهای یکدیگر می گذرند، به عنوان پاداش مصداق چنین روایتی قرار می گیرند که حضرت امام صادق (علیه السلام) از حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) نقل فرمودند که آن حضرت (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«مؤمنین در سمت راست (عرش) خدا و در محضر نور خدا می باشند، صورتهایشان از برف سفیدتر و از خورشید تابناک تابنده تر است. پس کسی سؤال کرد اینان دارای چه صفاتی هستند؟ در پاسخ فرمودند: اینان کسانی هستند که برای رضای خداوند نسبت بیکدیگر صمیمیت داشته و عشق می ورزیدند» (2)

برای رسیدن به مقام عبودیت، عمل نمودن به دین لازم است. و دین، اعانت و دادرسی از مؤمنین است. برای ترغیب و تشویق خوانندگان گرامی به نیکی و احسان، و پرهیز از بخل و اندوختن مال و ثروت، همینطور پرفایده دانستن فقر، احادیثی را بیان می کنیم، به امید آنکه با فرمایشات نورانی ائمۀ دین (علیهم السلام)

ص: 80

که با بصیرت الهی ممزوج شده است، پرده از چشمان ما برداشته شده، روح و قلب ما با دوری از کثافات دنیوی که همان دارائیها می باشد، در جهت عبودیت رب واحدِ احد، به تکاپو افتاده، برای نجات خویش قدمی عاقلانه و جوانمردانه در راه خشنودی خداوند برداریم. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«دنیا و روی آوردن دنیا چه زیبا است البته برای کسی که اگر چنین موقعیتی را یافت، خدا را اطاعت کند. کسی که با مردم با زیادی نعمتی که خدا به او بخشیده مواسات نکند؛ روی آوردن دنیا از دست او می رود. از زوال نعمت حذر کن، از مال دنیای خود ببخش و عطا کن چرا که صاحب عرش بسیار بخشنده است و نیکی و احسان را چند برابر می کند» (1)

دوست دارد[از مرکب] سوار شود، خدای متعال به او نظر نمی کند مگر اینکه این منش را کنار گذاشته یا ترک کند.

«..مَعَاشِرَ شِيعَتِي احْذَرُوا فَقَدْ عَضَّتْكُمُ الدُّنْيَا بِأَنْيَابِهَا تَخْتَطِفُ مِنْكُمْ نَفْساً بَعْدَ نَفْسٍ كَذِئَابِهَا و.. لَئِنْ أَمْكَنَنِي اللَّهُ مِنْهُ لَأَخْضَمَنَّهُ خَضْمَ الْبُرِّ وَ لَأُقِيمَنَّ عَلَيْهِ حَدَّ الْمُرْتَدِّ وَ لَأَضْرِبَنَّهُ الثَّمَانِينَ بَعْدَ حَدٍّ..» (1)

ای گروه شیعیان؛ سخت برحذر باشید! همانا دنیا شما را با دندانهای نیش خود گاز گرفت و همچون گرگهایش یکی بعد از دیگری شما را دزدید.. به من خبر رسیده که مردی از ساکنان مدائن، پس از مسلمان شدن، از کافران پیروی کرده و جامه ای از خیاطخانه مهترِ آن شهر برگرفته، و بامداد خود را به مشکدانهایش خوشبو کرده و شامگاهش را به عود هندی معطر نموده و پیرامونش را گل و بوستانی فراگرفته و آنرا می بوید؛ فرشهای رومی را بر تختهای خود گسترانیده است. در پیرامون او پیرمردی است که از فرط پیری بر زمین می خزد و یتیمی است که از بدحالی و شدت گرسنگی به خود می پیچد اما او (حتی) از پسمانده های غذای تلخش به وی نمی دهد.

اگر خداوند مرا بروی مسلط فرماید، همچون گندم می کوبمش و بر وی حد مرتد جاری می کنم و سپس هشتاد تازیانه می زنمش..

گذشته از آن، برای برادران تهیدست در اموال برادران ثروتمند حقی است. چگونگی ادای این حقوق نیز خود بحثی است. از سوی دیگر صبر فقیر بر فقر خود و گرامی داشتن این موهبت نیز در احادیث وارد شده است. عدم عطای مال و متاع دنیوی برای خوار کردن شخص نیست. هر کدام از

ص: 82

موقعیتهای ثروت و فقر برای امتحان بندگان مقرر شده و پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) در حقیقتِ این مطلب فرمودند:

«الفَقِیرُ عِنْدَ الغَنِیِّ فِتْنَةٌ وَالضَّعِیفُ عِنْدَ القَوِیِّ فِتْنَةٌ» (1)

تهیدست برای توانگر مایۀ آزمایش است و ناتوان برای توانمند.

اگر دنیا به مؤمنی رو کرد و دربِ وسعت روزی برایش باز و نعمت به سویش سرازیر شد، آیا مجاز است هر طور خواست از امکانات موجود استفاده کند؟ جواب طبق روایات و دلایل عقلی، مثبت است امّا به شرط اینکه استفاده از اموال دنیا برای حفظ شأن بوده و در حدودی نباشد که برادران دینی او در فشار قرض، تنگدستی و بی خانمانی، هر روز از غصه هزار بار بمیرند و او حبس مال یا تبذیر آن نماید. یا بر اثر اغفال و گمراهی شیطان تحت عنوان «شأن» در دادرسی از مومنان تقصیر نمایند.

پس از بیان این چند روایت، برای مؤمنین ثروتمند جای تأمل و تفکر است که انصاف را رعایت نموده و فرمایشات گهربار ائمۀ اطهار (علیهم السلام) را سیره و روش زندگانی خود قرار دهند. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«خداوند مال فراوانی به کسی عطا نمی کند، جز آن که حجّت بزرگی بر او تمام کند اگر بتوانید، از نفس خود حجّت پروردگار را دفع کنید.

راوی عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! به چه چیز آنها را دفع کنیم؟

فرمودند: به برآوردن حاجات برادران دینی خود با دادن بعضی از اموال به آنان و نیکی کردن با همسایگان، و عطا کردن بر اشخاصی که شکر و سپاس

ص: 83

شما را به جا می آورند اگر این طور معامله کنید، مستوجب ازدیاد نعمت شوید، سپس آیۀ شریفۀ 7 از سورۀ مبارکۀ ابراهیم را تلاوت نمودند.

(وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزیدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی لَشَدیدٌ) (1)

«وقتی که خداوند اعلام فرمود: اگر سپاسگزار نعمت های من باشید بر نعمت شما می افزایم، و چنانچه ناسپاسی کنید، شما را به عذاب سخت گرفتار خواهم ساخت»

حضرت امام صادق (علیه السلام) از استناد به این آیۀ شریفه، سپاس نعمت خداوندی را قصد نموده اند و خواست پروردگار را که انفاق است، بیان می نمایند. به نوعی انفاق همان شکر نعمت است. سپاس از نعمتهای خداوند باید با احسان به برادران تهیدست صورت گیرد و در قبال كاهلی در امر انفاق كه همان ناسپاسی از نعمتهای الهی بشمار می آید سخنانی فرموده اند و عواقب ناشی از آن را زوال و نابودی دانسته اند:

«کسی که نعمتهای فراوان خدا به او روی کرد نیازهای فراوان مردم نیز به او روی آوَرَد. پس اگر صاحب نعمتی حقوق واجب الهی را بپردازد، خداوند نعمتها را بر او جاودانه سازد، و آنکس که حقوق واجب الهی را در نعمتها نپردازد، خداوند آن را به زوال و نابودی کشاند» (2)

پس با برآورده شدن حاجات و رفع گرفتاریهای مستمندان واقعی، حقوق الهی پرداخت می گردد. برای توضیح بیشتر این حق الهی به این روایت توجّه بفرمایید:

ص: 84

«مردی به حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) عرض کرد: چگونه انسان از خودش حساب بکشد؟ فرمودند: خطاب به نفس بگوید: در این روز گذشته چه عملی انجام داده ای؟ آیا در یاد خدا بوده ای و حمد و سپاس نعمتهای او را بجا آورده ای؟ آیا حق برادر دینی خود را ایفا نموده ای؟ آیا گرفتاری او را برطرف کرده ای؟ در نبود او مراقب و سرپرست خانواده و فرزندانش بوده ای؟ آیا بعد از مرگ او در فکر بازماندگانش بوده ای؟ و با استفاده از موقعیت و قدرت خود از غیبت و بدگویی او جلوگیری کرده ای؟ آیا برای کمک و یاری مسلمانی قدمی برداشته ای؟» (1)

شیخ طوسی (رحمة الله) در کتاب امالی، از فضیل بن اسحاق همدانی روایت می کند وقتی حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، محمد بن ابوبکر را والی مصر نمود، نامه ای برای مردم مصر نوشته و به او داد و امر فرمود که هنگام ورود آن را برای آنها قرائت کند. اینک جملاتی از نامۀ مزبور که دربارۀ آیۀ 32 سورۀ اعراف نوشته شده بود:

«چه کسی زینتهای خدا را که برای بندگان خود آفریده حرام کرد؟ و از رزق حلال و پاکیزه منع نمود؟ بگو این نعمتهای موجود در دنیا، برای خاصۀ اهل ایمان است، آیات خود را برای اهل دانش، روشن بیان میکنیم. پس حضرت (علیه السلام) فرمودند: ای بندگان خدا بدانید پرهیزکاران، خیر دنیا و آخرت را جمع می کنند و اهل دنیا در دنیای شما شرکت دارند ولی در آخرت شما نمی توانند شریک باشند. خداوند تمام نعمت خود را بر شما حلال نموده، و شما را از نعمتهای خود غنی و بی نیاز گردانیده و به پیغمبرش (صلى الله علیه و آله وسلم) فرموده که

ص: 85

به مردم بگو: چه کسی زینت خدا، غذاها و طعامهای لذیذ را که برای مردم آفریده، حرام نموده است؟ تمام این نعمتها در واقع برای اشخاصی که در دنیا اهل دین و ایمان هستند می باشد. شما در مجللترین و عالیترین خانه ها سکونت کنید و از بهترین غذاهای لذیذ، نیکو و پاکیزه تناول نماید و با بهترین و زیباترین زنها ازدواج کنید و از بهترین مرکب سواری استفاده نماید و با اهل دنیا بالاترین خوشی و لذت را ببرید. و فردای قیامت هم در جوار رحمت حق (بهشت) خواهید بود. مشروط به آن که با تقوا باشید و دستورهای پیغمبر خود را رعایت و عمل کنید و ذریه و اهل بیت او را احترام نماید. خدا را به بهترین وجه پرستش نمایید و شکر و سپاس او را به جا آورید و صبر و بردباری و نیکویی نمایید و در راه حق کوشش و مجاهدت فراوان کنید..» (1)

هر چند که سراسر این کتاب طبق روایات در اثبات دادرسی به وسیلۀ اموال مؤمنین ثروتمند است و هیچکدام از این روایات نیازی به توضیح ندارند ولی برای آگاهی و فهم بهتر بعضی از فرازهای سخنان حضرت، لازم است آن شروطی را كه ذكر فرموده اند، مورد بررسی قرار گیرد:

اول: «اهل تقوا» باشید؛ طبق روایات متقین کسانی هستند که مواسات با برادران را رعایت می کنند. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«وَ قَضَاءُ حُقُوقِ الْإِخْوَانِ أَشْرَفُ أَعْمَالِ الْمُتَّقِین» (2)

ادای حقوق برادران، برترین اعمال متقیان است.

ص: 86

دوم: رعایت دستورات پیغمبر (صلى الله علیه و آله وسلم) است که در همین کتاب در اعانت برادران مستمند از ناحیۀ پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فراوان آورده شده است که امر به دادرسی کرده اند»

از سماعة (بن مهران) نقل شده است که از حضرت امام باقر (علیه السلام) سؤال کردم دربارۀ گروهی که وسایل اضافی دارند در حالی که برادرانشان سخت نیازمندند، آن گروه زکات ندارند که برادرانشان را سیر و از آنان رفع نیاز کنند.

حضرت فرمودند: «مسلمان برادر مسلمان است، نه به او ظلم می کند و نه ذلیل و محرومش می نماید. وظیفۀ مسلمانان است که با مهربانی برای رفع نیاز آنان تلاش کنند و با آنها مواسات داشته باشند، مهر و محبت ورزی شما نسبت به ایشان یک وظیفۀ الهی است. بر یکدیگر مهربان و دلسوز باشید، همان طور که گذشتگان از انصار در زمان حضرت رسول (صلى الله علیه و آله وسلم) چنین بودند» (1)

سوم: «خدا را به بهترین وجهی پرستش کنند»

در اوایل این کتاب، چند روایت آمده است که به دو تا از آنها اکتفا می کنیم:

«به هیچ چیزی خداوند به مانند دادرسی از مؤمنین عبادت نگشته است»

«کسی که مؤمنی را یاری کند مانند آنست که تمام عمر خدمت (عبادت) خدا نموده است»

در این امر الهی باید شتاب نمود كه حضرت امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمودند:

ص: 87

«تَنَافَسُوا فِی الْمَعْرُوفِ لِإِخْوَانِكُمْ» (1)

در نیكی رسانیدن به برادران خود با یكدیگر مسابقه بگذارید و اهل نیكی باشید، زیرا در بهشت دریست بنام ”معروف“ (به معنی نیكی و احسان)، جز كسی كه در زندگی دنیا نیكی كرده باشد داخل آن نمی شود.

چهارم: فرموده اند «شکر خدا» را بجا بیاورید که در روایت است ”بهترین نوع شکرگزاری از دارائیهای دنیا، انفاق کردن آنست“.

پنجم: «صبر، بردباری و نیکویی» کنید که بهترین نیکیها، احسان نمودن به مؤمنین است.

حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«أَنْسَكُ النَّاسِ نُسُكاً أَنْصَحُهُمْ جَیباً وَ أَسْلَمُهُمْ قَلْباً لِجَمِیعِ الْمُسْلِمِین» (2)

عابدترین مردم آن كسی است كه نسبت به مردم خیرخواه تر از دیگران و نسبت به تمام مسلمین قلب سلیم و با صفاتر، داشته باشد.

ششم: «مجاهدت» فراوان کنید.

و کدامین تلاش و مجاهدت در راه خدا بالاتر از دادرسی از ضعفاست؟ که طبق روایات فرموده اند:

«کسی که در راه برآوردن حاجت برادر مؤمن خود بکوشد، چنانست که نُه

ص: 88

هزار سال با روزه گرفتن و شب زنده داری خدا را عبادت کرده است» (1)

آری شأنیت حدودی دارد و استفاده از اموال که امانت خداست جایز است، امّا مشروط به فرمانهای الهی كه از لسان الله جاری می گردد. پس طبق فرمایش حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) برای مومن جایز است و باید هم استفاده های مطلوبی از دنیا ببرد و لكن این فرمایش را كه امر الهی است، باید مراعات نمود. حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

«بدانید هرگاه ثروت و نعمت شما فراوان شد تکالیف و واجبات (دادرسی از ضعفا) بر شما زیاد می گردد و حقوق بسیاری به گردن شما بار می شود» (2)

حال که دانسته شد توانگران شیعه در مقابل مستمندان مکتب تشیع مورد امتحان قرار گرفته اند تا با رعایت آن بهشت را کسب کنند، روایاتی را که این مسئولیت را برای متمکنین واجب ساخته است، عنوان می داریم تا با تعمق و تدبیری عاقلانه، خود را با اعانت ضعفای شیعه و مراعات احوالات و حق آنها، مستحق بهشت گردانند. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«مَیاسِیرُ شِیعَتِنَا أُمَنَاؤُنَا عَلَى مَحَاوِیجِهِمْ فَاحْفَظُونَا فِیهِمْ یحْفَظْكُمُ الله» (3)

توانگران شیعیان ما امین ما هستند بر محتاجان آنها، رعایت حق ما را نسبت به آنها بکنید تا خدا شما را رعایت کند.

خوشا به حال مؤمن متمکنی که توفیق اعانت برادران خویش را یافت تا

ص: 89

بدین سبب خداوند نیز رعایت او را در دنیا و آخرت بنماید. پس می بایستی در این امر الهی شتاب نمود.

مومنی [متمکن] می تواند قرب خدای متعال را بدست آورد که باور قلبی وی در دین به کمک او آمده و آیات قرآن، و احادیث نبوی و ائمۀ اطهار (علیهم السلام) را چراغ هدایت خویش ساخته، بدانها عمل نماید. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«بهترین شما مردم، کسانی هستند که با سخاوتند و شدیدترین شما بخیلان باشند و از ایمان خالص است نیکویی کردن با برادران و برآوردن حاجات آنها و خداوند خوبی نمودن به برادران را دوست می دارد و با این عمل، بینی شیطان به خاک مالیده می شود و سبب خلاصی از دوزخ و داخل شدن در بهشت است» (1)

مقام خدمتگزاری خداوند كه همان خدمت به خلق است، برای شخص خیر ثبت می گردد. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«الْمُؤْمِنُونَ خَدَمٌ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ [قال جمیل] قُلْتُ وَ كَیفَ یكُونُ خَدَماً بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ قَالَ یفِیدُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً» (2)

مؤمنان خدمتکار یکدیگرند. راوی گوید: عرض کردم: چگونه خدمتکار یکدیگرند؟ امام (علیه السلام) فرمودند: به حال یکدیگر مفید واقع می شوند.

پس می بایستی عمل نمود به فرمان حضرت امام صادق (علیه السلام) که فرمودند:

ص: 90

«شب و روز در برآوردن نیازهای برادرت بکوش» (1)

و نیز حضرت امام باقر (علیه السلام) که فرمودند:

«أَفْضَلُهُمْ فِیهِ أَحْرَصُكُمْ عَلَى الرَّغْبَةِ فِیه» (2)

با فضیلت ترین شما کسی است که حریص و راغب در رفع مشکلات دیگران باشد.

حضرت امام صادق (علیه السلام) مطلبی فرمودند که میتوان در ترغیب نفس به این امر نیک از آن بهره برد:

«هرکه خانۀ خدا را طواف کند شش هزار حسنه برای او نوشته و شش هزار سیئه از گناهان او محو می شود و شش هزار درجه بلند مرتبه می شود (امتیاز می یابد) و شش هزار حاجت او برآورده می شود و چون به نزدیک ملتزم (موضعی کنار دیوار خانه) رسد هشت در بهشت برای او گشوده می شود.

راوی عرض کرد: فدای شما شوم! این همه فضیلت همه در طواف است؟

فرمودند: آری، آیا تو را به بهتر از این آگاه کنم؟! برآوردن حاجت مسلمانی (مؤمن) از ده طواف افضل است» (3)

ثواب اعانت برادران مؤمن حد و حساب ندارد و روایات زیادی در این مورد بیان شده است. حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«برآورده کردن حاجت برادران مؤمن از آزاد کردن هزار بنده و آماده کردن هزار اسب برای جهاد در راه خدا بهتر است و در نزد خدا از بیست حج که

ص: 91

صاحب آن در هر حجّی صد هزار دینار در راه خدا انفاق کرده باشد بهتر و محبوب تر است» (1)

فکر در هر یک از اینها برای اهلش بهت انگیز است. برآوردن حاجت برادر مومن باید نزد حق تعالی ارزش عجیبی داشته باشد که آنرا از تحریر هزار بنده و تجهیز هزار مرکب برای جهاد در راه خویش فراتر بداند یا افضل از ده طواف قلمداد کند که هر طوافی آنهمه در رفع درجه (2) و ثبت حسنه و دفع سیئه و.. موثر است.

«هر مؤمنی که حاجتی به نزد برادر خود آورد به راستی این رحمتی است که به سوی او آمده است و اگر آن حاجت را با وجود قدرت او بر قضای آن رد کند، در واقع رحمتی که از سوی خدا آمده بود رد کرده است» (3)

«ثَلَاثُ خِصَالٍ تَجْتَلِبُ بِهِنَّ الْمَحَبَّةَ الْإِنْصَافُ فِي الْمُعَاشَرَةِ وَ الْمُوَاسَاةُ فِي الشِّدَّةِ وَ الِانْطِوَاعُ وَ الرُّجُوعُ إِلَى قَلْبٍ سَلِيمٍ» (4)

سه خصلت است که جلب محبت (ائمۀ اطهار (علیهم السلام) ) می کند؛ انصاف در معاشرت؛ مواسات در سختی و بازگشت به قلب سلیم.

آنگاه در توضیح این سه شرط می فرمایند:

«انصاف یعنی آنچه که برای خود نمی پسندی برای دیگران نیز نپسند.

مواسات یعنی با برادران دینی به مساوات، برابری، احترام و تکریم برخورد

ص: 92

نما.

قلب سلیم، یعنی دلی که از محبتهای دنیا تهی گردد»

امّا در مورد مواسات با برادران و مسئلۀ انصاف، حضرت امام محمدبن علی، باقر العلوم (علیهما السلام) فرمودند:

«برادر مسلمان خود را دوست بدار و آنچه برای خودت می خواهی برای او بخواه و آنچه برای خود نمی پسندی برای او هم نپسند، هنگامی که احتیاج داشتی از او بگیر و هر وقت از تو خواست به او بده و هیچ نوع خوبی از او دریغ مدار که او هم از تو خودداری نکند پشتیبان و تقویت او باش که او هم قوّت دهنده توست. اگر حاضر نبود، آنچه مربوط به اوست را حفظ کن و اگر حاضر بود به دیدنش برو و احترامش کن، که او از تو و تو از اویی. اگر از تو ناراحت شد از او جدا مشو تا اینکه ناراحتی او را از دلش بیرون کنی و اگر خیری به او رسید خدا را سپاس کن و اگر بلایی به او رسید کمکش کن و فکری به حالش کن» (1)

امداد و اعانت نسبت به برادران دینی، مستلزم ایمان قوی است كه به واسطۀ معرفت و آگاهی بدست می آید. با راهنمائیهای امامان معصوم (علیهم السلام) هر كسی می تواند از این نعمت الهی (اموال) به عنوان بهترین ابزار و وسیله برای فراهم ساختن سعادت خویش در دو سرا، استفاده کند.

چه اندازه صاحب اختیار مال و ثروت خویش است؟ و این فرمودۀ ائمۀ معصومین (علیهم السلام) که: خداوند این مال را نداده به شما مگر برای امتحان کردن در برابر فقرا یعنی چه؟ پس اول باید دید آیا این مال از آنِ مومن است یا خدا؟ حضرت امام صادق (علیه السلام) در این باره می فرمایند:

«الْمَالُ مَالُ الله عَزَّ وَ جَلَ جَعَلَهُ وَدَائِعَ عِنْدَ خَلْقِه..» (1)

اموال از آن خدا است و آنها را نزد مخلوقاتش به امانت نهاده است...

اگر این مال از آن خدا و بنده به عنوان امانتدار و خزینه دار خداست، آیا بدون اجازه و به هر مقدار و طریقی می تواند برای خود خرج کند؟ امام معصوم (علیه السلام) در ادامۀ روایت بالا می فرمایند:

«خداوند فرمانشان داده که از آن (مال) با میانه روی بخورند و با میانه روی و اعتدال بنوشند و بپوشند و با میانه روی ازدواج کنند و با حدّ اعتدال وسیله ای سواری بخرند و سوار شوند (معتدل و به اندازۀ ضرورت که خالی از تزویر، طمع و حب دنیا است از این وسایل استفاده گردد) بیش از آن را به مؤمنان نیازمند ببخشند. (نکتۀ بسیار مهم) هرکه از این حدّ (اعتدال و میانه روی) فراتر رود، آنچه از آن مال می خورد حرام است و آنچه می نوشد حرام و آنچه می پوشد حرام و آنچه به وسیلۀ آن مال ازدواج می کند حرام و آنچه سوار می شود حرام است» (2)

حضرت امام صادق (علیه السلام) برای افراد اهل ایمان و مخلص در ولایت که

ص: 94

درصدد رهایی از محبتهای دنیا و پیروی از سیره و فرمایشات معصومین (علیهم السلام) می باشد، می فرمایند:

«فکر می کنی خداوند که به کسی چیزی داده به خاطر این است که در پیشگاه او احترام دارد و به کسی که چیزی نداده برای این است که در نظر او خوار و بی مقدار است؟ نه بلکه اموال از آنِ خداست که نزد انسان به امانت می گذارد و به ایشان اجازه می دهد که با رعایت میانه روی بخورند و بپوشند و ازدواج کنند و وسیلۀ سواری بخرند و سوار شوند (ویعودوا بما سوی ذلک علی فقراء المؤمنین) و مازاد بر آن را به مؤمنان نیازمند بدهند و بدین وسیله آنها را از پریشانی برهانند پس هرکه این چنین عمل نماید (پس از حدّ اعتدال مابقی را در راه دادرسی مؤمنان انفاق نماید) آنچه می خورد و می نوشد و سوار می شود و ازدواج می کند حلال است و هرکه از این حدّ تجاوز کند بر او حرام باشد.

{..لَا تُسرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ المُسْرِفِینَ} (1)

«اسراف نکنید که خداوند اسرافکاران را دوست ندارد»

سپس امام می فرماید: آیا خیال می کنی خداوند متعال مالی را به امانت به کسی داده (نکتۀ بسیار مهم) او حق دارد اسبی را به ده هزار درهم بخرد، در حالی که اسب بیست درهمی هم برایش کافی است، یا کنیزی را به هزار دینار بخرد، در صورتی که کنیز بیست دیناری هم او را کفایت می کند. حال آنکه خداوند فرموده است (اسراف نکنید...» (2)

هر چند شاید این فرمایشات، برای بعضی از مردم ثقیل و سنگین باشد،

ص: 95

ولیكن باید قبول کرد که تمامی اموال متعلق به خداوند است و فقط برای امتحان به بعضی از خلایق عنایت کرده است. در راستای كاهلی در احسان و دادرسی از برادران دینی، حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ كَانَ لَهُ دَارٌ وَ احْتَاجَ مُؤْمِنٌ إِلَى سُكْنَاهَا فَمَنَعَهُ إِیاهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَائِكَتِی بَخِلَ عَبْدِی عَلَى عَبْدِی بِسُكْنَى الدُّنْیا لَا وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یسْكُنُ جِنَانِی أَبَدا» (1)

هرکه خانه ای داشته باشد و مؤمنی به سکونت در آن نیازمند باشد و او آن را از وی دریغ دارد خداوند عزّ و جلّ فرماید: فرشتگان من! بنده ام از سکونت دادن بنده (مؤمنم) در دنیا بخل ورزید به عزّتم سوگند که هرگز در بهشت من سکونت نکند.

همچنین فرمودند:

«مَنْ بَنَى فَوْقَ مَسْكَنِهِ كُلِّفَ حَمْلَهُ یوْمَ الْقِیامَة» (2)

هرکس بنایی بیش از نیاز سکونتش بسازد، در روز قیامت مکلف به حمل آن می شود.

حضرت رسول اكرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«هر كس خانه ای برای ریا و آوازه بنا كند كه مردم ببینند و بشنوند روز قیامت آن خانه را تا طبقۀ هفتم زمین آتشی میكنند افروخته و در گردن او اندازند پس او را در دوزخ افكند و چیزی او را در قعر جهنم نگه نمی دارد مگر آنكه توبه

ص: 96

كند، پرسیدند یا رسول الله (صلى الله علیه و آله وسلم) برای ریا و سمعه ساختن چه معنا دارد فرمودند یعنی زیاده از قدر حاجت بسازد بر آنكه بر همسایگانش زیادتی كند و با برادرانش فخر و مباهات ورزد»

حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«أَیمَا مُؤْمِنٍ حَبَسَ مُؤْمِناً عَنْ مَالِهِ وَ هُوَ یحْتَاجُ إِلَیهِ لَمْ یذُقْ وَ الله مِنْ طَعَامِ الْجَنَّةِ وَ لَا یشْرَبُ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُوم» (1)

هر مؤمنی که برادر مؤمن نیازمند خود را از مال خویش محروم کند خداوند به او طعم خوراک بهشت را نچشاند و از شراب ناب سر به مهر ننوشد.

البته امیدواریم همۀ مومنان متمول تحت عنایات ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از زیاده روی دوری کرده و از اسراف پرهیز نمایند؛ گرد حرص و طمع بر ایمان ایشان ننشسته و تدبیری صحیح دربارۀ امانات الهی پیشه کنند. وسوسۀ شیطان (لعنت الله علیه) هست و نفس نیز در بیشتر اوقات امر به بدی می کند. (2) اما با توکل بر پروردگار و پیروی از دستورات ائمۀ هدی (علیهم السلام)، رهائی از محبت دنیا را روزی خود نموده، عقل سلیم را مانعی در برابر تزویر و فریب دنیا قرار دهند. ریشۀ چنگال وسوسه در محبت به دنیاست و ایشان با عنایت به امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) دنیا را پلی برای آخرت خویش می نمایند.

{..وَ لا تَنْسَ نَصیبَكَ مِنَ الدُّنْیا..} (3)

ص: 97

«نصیب خود را از دنیا فراموش مکن»

نصیب انسان از دنیا، مطامع دنیوی نیست بلکه تجارت دنیا برای ابتیاع آخرت است. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«مردم در دنیا دو دسته اند: یکی آن کس که در دنیا برای دنیا کار می کند و دنیا او را از آخرتش باز داشته، و دیگری آن که در دنیا برای آخرت کار می کند (نکتۀ قابل توجه) و نعمتهای دنیا نیز بدون تلاش به او روی می آورد پس بهرۀ دو جهان را چشیده و مالک هر دو جهان می گردد و با آبرومندی در پیشگاه خداوند متعال، حاجتی را از خدا درخواست نمی کند مگر آنکه روا می گردد» (1)

حضرت امام باقر (علیه السلام) از قول حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«روز قیامت شخصی را احضار می كنند و به او می گویند: دلیل و حجت خود را برای گرفتن پاداش بگو. عرض می کند:خدایا مرا آفریدی و هدایت و راهنمائی فرمودی و به من توسعه در زندگی عنایت کردی من هم مرتب و همیشه بر بندگان و خلق تو توسعه می دادم و بذل و بخشش نموده و مشکلات آنها را برطرف می ساختم به این امید که تو هم امروز رحمتت را شامل حال من فرموده و مشکلات امروز را بر من آسان نمائی خداوند متعال می فرماید: بندۀ من راست می گوید او را به بهشت ببرید» (2)

داشتن مال یا جمع آوری آن نزد حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) به حدی مذموم بود که به ابوذر (رحمة الله) فرمود:

«خوش ندارم به اندازۀ کوه احد طلا داشته باشم و سه شب بگذرد و دیناری از

ص: 98

آن، نزد من باقی بماند جز چیزی که برای پرداخت وامی نگه دارم، مگر اینکه از راست و چپ و پشت سر به بندگان خدا بذل و بخشش کنم.

ثروتمندان در روز قیامت تهیدستند مگر کسی که از راست و چپ و پشت سر خود، بذل و بخشش کند و کارهای خیر انجام دهد و اینان اندکند» (1)

موحدان حقیقی در عین حالی كه در دنیا مشغول به كار و تلاشند ولی دل از حب آن کنده، هدف و نیتی جز جمع كردن توشه برای آخرت ندارند و در كوشش برای امرار معاش به قدر ضرورت، نهایت احتیاط را مبذول می دارند، چنانكه در وصفشان فرموده اند:

«اگر یکی از اینان سنگ داغ و تفتیده ای را گاز زند برایش آسانتر از این است که درهمی از غیر حلال به دست آورد، یا آن را تا زمان مرگ خود بیاندوزد و حقّ و حقوقش را نپردازد. اینها کسانی هستند که اگر (دربارۀ دارائیشان) با دقت حسابرسی شوند به عذاب گرفتار آیند و اگر بخشوده شوند از عذاب جان سالم به در برند» (2)

بنابراین از فرمایشات ائمۀ معصوم (علیهم السلام) دریافت می شود كه مؤمن عاقل ثروتمند، نباید به وسیلۀ وساوس شیطانی و با در میان آوردن مسئلۀ شأنیت، از امور و گرفتاریهای برادران مؤمن غفلت نماید. چه خوب است هم خود استفاده کند و هم از مازاد آن به جای ذخیره برای این دنیای فانی، در راه رفع گرفتاری مؤمنان استفاده نماید. (3) مؤمنین که امت واقعی پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم)

ص: 99

می باشند، دارای نشانه هائی هستند. حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) می فرمایند:

«فَلَا یحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ وَ ادِّخَارَهُ وَ لَا یسْعَوْنَ فِی اقْتِنَائِهِ وَ احْتِكَارِه» (1)

جمع آوری و اندوختن ثروت را دوست ندارند و در به دست آوردن و احتکار آن نمی کوشند.

چنانچه مومن، فرمایشات معصومین (علیهم السلام) را بکار بست و به بصیرت در دین رسید، دنیا را جز برای كسب آخرت نمی بیند و از حرص و ولعِ اندوختن دور می گردد. چنانكه پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) دربارۀ مومنین حقیقی فرموده اند:

«اندوختن را دوست ندارد»

و در ادامه می فرمایند:

«وَ إِنَّمَا رِضَاهُمْ مِنَ الدُّنْیا سَدُّ جَوْعَةٍ وَ سَتْرُ عَوْرَةٍ وَ غِنَاهُمْ مِنْهَا مَا بَلَغَ بِهِمُ الْآخِرَةَ فَأُولَئِكَ هُمْ الْآمِنُونَ الَّذِینَ {لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُون}» (2)

بلکه از دنیا به سدّ جوعی و پوشیدن لباسی و توانگریشان در دنیا همان مقداری است که آنها را به آخرت برساند اینان همان ایمن شدگانی هستند که بیم و اندوهی به ایشان نمی رسد.

ظاهراً این دسته همان زاهدان در دنیا هستند که به اندک روزی اکتفا می کنند. اما گروه دیگر از این امت، بنا به فرمایش پیامبر (صلى الله علیه و آله وسلم) که در ادامه می فرمایند:

«جمع کردن مال را از پاکیزه ترین و نیکوترین راه هایش (از راه حلال) دوست

ص: 100

دارند، (و برای این عمل مقصود و هدف عالی را که همانا کسب رضایت خدااست دنبال می کنند»

طلب دنیا از سوی ایشان از روی حرص و ولع و حبّ دنیا نیست. پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) می فرمودند:

«نِعْمَ الْمَالُ الصَّالِحُ لِلرَّجُلِ الصَّالِح» (1)

چه نیکو است مال شایسته و صالح برای مرد صالح.

حضرت امام صادق (علیه السلام) دنیا را حتی در جائی، نیکو و محل پیشرفت دانسته اند البته زمانی که مال دنیا برای رسیدن به آخرت مصرف شود، ممدوح است.

«نِعْمَ الْعَوْنُ الدُّنْیا عَلَى الْآخِرَةِ» (2)

چه نیکو یاوری است مال دنیا برای آخرت.

زمانی که انسان برای آخرت خویش گام بردارد حتی اگر توان وی اقتضاء نکند، چون نیت خیر داشته و در کار خیر شتابان است، خدای متعال نیز به یاری وی می شتابد. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ الْمُحْسِنُ مُعَان..» (3)

فرد نیکوکار یاری می شود.

ص: 101

{یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ ینْصُرْكُمْ وَ یثَبِّتْ أَقْدامَكُم} (1)

«ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر خدا را یاری کنید، یاریتان می کند و قدمهایتان را استوار میکند [یکی از جاهائی که انسان نیاز به ثبات قدم دارد صراط در قیامت است]»

فی کلّ جمعه، و ان شاء فی کلّ شهر، هر روز یا هر جمعه یا هر ماه بپردازد» (1)

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«الْمَالُ ینْفَعُكَ حَتَّى یفَارِقَكَ» (2)

دارایی (در صورتی که در راه خدا انفاق گردد، ) تو را سود رساند تا اینکه از تو جدا شود.

در اهمیت انفاق نیز فرمودند:

«..اتْرُكْ مِنَ الدُّنْیا مَا بِكَ الْغِنَى عَنْه..» (3)

آنچه از دنیا که نیازی به آن نداری را ترک کن( انفاق کن).

روزی، حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) درهمی (پولی) را در کف دست مبارک گرفتند و خطاب به آن پول فرمودند:

«تو تا موقعی که در دست من هستی برای من سودی نخواهی داشت آن موقعی که از دستم خارج شوی (در راه خدا انفاق گردی) برای من منفعت خواهی داشت» (4)

در جای دیگر فرمودند:

«إِنَّ إِعْطَاءَ هَذَا الْمَالِ قِنْیةٌ وَ إِنَّ إِمْسَاكَهُ فِتْنَة» (5)

راستی که بخشیدن این مال پس انداز است و نگهداشتن آن فتنه (گرفتاری).

ص: 103

و حقیقت آن است كه حضرت امیر المؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«هرگاه مالت را برای آخرت پیش فرستی و خدا را برای ما زنده و اولاد خودت خلیفه گردانی (یعنی امور را به خدا سپردن و او را وکیل گردانیدن) تو به هر چه كه پیش فرستاده نیكبخت می گردی و خداوند هم برای بازماندگانت نیكو سرپرست و خلیفه خواهد شد» (1)

آری سراسر مال برای مومن ضرر است الا چیزی كه در راه خدا به مومن تهیدستی پرداخت گردد كه حضرتش سودمندترین راهنمایی را برای عاقلان عنوان داشتند. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«الْمَالُ وَبَالٌ عَلَى صَاحِبِهِ إِلَّا مَا قَدَّمَ مِنْه» (2)

مال و ثروت وبالی است برای صاحبش، مگر آنچه که (برای آخرتش) پیش فرستد.

«وَ أَمْسِكْ مِنَ الْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِكَ وَ قَدِّمِ الْفَضْلَ لِیوْمِ حَاجَتِك» (3)

از مال و دارایی به اندازۀ ضرورت خود نگه دار و زیادی آن را برای روز نیازمندی (قیامت) خود پیش فرست.

در اینکه خداوند از نگهداری مال بشدت غضب می کند، شکی نیست. اگر هنوز اهمیت احسان و انفاق، آنطور که باید و شاید در ذهن متجلی نشده، لازم است به حدیث ذیل که فرمایش حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) به بلال است

ص: 104

توجه شود:

«ای بلال! در حالی که تهیدستی، با خدا دیدار کن نه با حال توانگری گفتم ای پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) ! چگونه چنین کنم؟ فرمود: هرگاه رزق و روزی دریافت نمودی آن را نگهداری مکن و هرگاه از تو چیزی خواسته شد، از بخشش خودداری نکن. گفتم: ای پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) این چگونه ممکن است؟ فرمودند: سخن همین است (که گفتم) «والا فالنّار»؛ وگرنه دچار آتش (جهنم) خواهی شد» (1)

با حدیث فوق جائی برای اندوختن مال وجود ندارد. خداوند در قرآن مجید، مردم را از جمع آوری مال ترسانده است. جناب ابوذر (رحمة الله) وقتی مال اندوزی معاویه (لعنت الله علیه) را دید، مردم را از عواقب آن آگاه نمود و این آیه را می خواند:

{یوْمَ یحْمى عَلَیها فی نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُون} (2)

«روزى كه آن [مال]ها را در آتش دوزخ بگدازند، و پیشانى و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ كنند [و گویند:] «این است آنچه براى خود اندوختید، پس [كیفر] آنچه را مى اندوختید بچشید»

بر مصرف را نباید جمع آوری کند و در انفاق بخل نورزد از آن طرف باید حدّ اعتدال در انفاق را نیز حفظ کند که خدای نکرده در اثر زیاده روی در انفاق به تهیدستی مبتلا نگردد. به نقل از ابن عباس، هنگامی که فرمان انفاق در راه خدا رسید، گروهی از صحابه نزد پیامبر (صلى الله علیه و آله وسلم) آمدند و عرض کردند: این انفاقی که فرمان یافته ایم تا از اموال خود انجام دهیم نمی دانیم چیست، و چقدر آن را انفاق کنیم، پس خداوند تبارک و تعالی این آیه را نازل کرد:

«از تو (ای پیامبر) می پرسند چه انفاق کنند، بگو: مازاد اموال را تا پیش از آیه، بعضی از مال خود چندان انفاق می کردند که دیگر چیزی پیدا نمی کردند تا صدقه بدهند حتی غذایی برای خوردن خودشان باقی نمی ماند به طوری که به آنها صدقه می دادند» (1)

«عبدالله بن سنان گفت: از حضرت امام صادق (علیه السلام) معنای آیۀ شریفۀ «یکی دیگر از نشانی بندگان شایستۀ خدا، آنست که چون بخواهند انفاق و بخششی کنند نه اسراف و زیاده روی می کنند و نه بخل و خسّت به خرج می دهند بلکه رعایت اعتدال را می نمایند» (2) را پرسیدم، حضرت مشتی سنگریزه را برداشت و در دست مبارک نگه داشت و فرمود:

معنی ”اقتار“ (بخل) این است، بعد مشت دیگری از سنگها را برداشت، و همه را به زمین ریخت و فرمود: ”اسراف“ این است. سپس از سنگریزه ها مشتی دیگر برداشت کمی از آنها را به زمین انداخت و مقداری را در دست نگاه

ص: 106

داشت و فرمود: مراد از ”قوام و میانه روی“ چنین است» (1)

رفتار مومن بر طبق روایات، نباید آنچنان باشد که حبس مال بحساب آید یا بدرد درماندگان و تهیدستان نخورد و یا تحت عنوان حفظ شأن، مال را در جای نامناسب خرج کند. همینطور نباید با کنار گذاشتن عقل، همۀ اموال را خرج مستمندان کند و خود تهیدست شود. بلکه متعادل باید رفتار کرد؛ البته این اعتدال نباید باعث فریب گردد و بهانۀ انسان برای جمع آوری و دوستی مال شود. بهر حال فطرت الهی و عقل سلیم طبق روایاتی كه تا اینجا ذکر شد، جایگاه انفاق و حد اعتدال را دریافته است.

امّا مسئلۀ بسیار مهمی که خداوند با وجود آن هیچ عمل صالحی را از بندۀ خود نمی پذیرد، حرص و طمع ورزی به مال دنیاست که در واقع از آن به «حب الدنیا» تعبیر شده است. مؤمنین و خیرین گرامی باید با توجه به فرمایشات معصومین (علیهم السلام) كه در مذمّت دنیا فرموده اند، با تفکری صحیح و عاقلانه، از اندوختن و بدست آوردن بیهوده مال و دارایی که چیزی جز طمع نیست، دست بردارند چرا که بدبختیها و گناهان از حرص و طمع شروع می شوند که فرموده اند:

«حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ كُلِ خَطِیئَة» (2)

دنیا دوستی، سرمایه[راس] برای هر اشتباه و گناهی است.

و از آن جهت است که حقیقت ایمان به قلبی می رسد که از دنیا متنفر

ص: 107

شود. حضرت امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«حَرَامٌ عَلى قُلُوبِكُمْ أَنْ تَعْرِفَ حَلَاوَةَ الْإِيمَانِ حَتّى تَزْهَدَ فِي الدُّنْيَا» (1)

شناختن شیرینی ایمان بر دلهای شما حرام است تا به دنیا بی رغبت شوید.

بنابراین از ضروریات هر مؤمن صالح و انسان خیّر آنست که دل را از محبت و تزویر دنیا دور کند. در غیر این صورت، مصداق این روایت شگفت و عجیب قرار خواهد گرفت که پیامبر (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«در روز قیامت گروه هایی را می آورند که مانند این کوه بزرگ، اعمال نیک دارند ولی در عین حال فرمان ورود به دوزخ دربارۀ آنان صادر می شود. سؤال شد: آیا این گونه افراد نماز می خواندند؟ فرمود: اینان نماز می خواندند، روزه می گرفتند و پاسی از شب را عبادت می کردند ولی اگر از دنیا چیزی در دستشان قرار می گرفت با ولع و حرص او را می گرفتند» (2)

نیز از پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) روایت شده است:

«فردای قیامت جماعتی از امت مرا حاضر کنند و صحایف اعمال ایشان را بنگرند می بینند که تمام نمازها را در اوقات خود به جا آوردند و زکات مال داده و شب زنده داری کرده و به ذکر خداوند متعال مشغول بوده اند، در حالیکه حق تعالی امر فرماید که آنان را به دوزخ ببرید.

اصحاب عرض کردند: ای رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) ! به چه جرم آنان را به جهنم می برند؟

ص: 108

ایشان فرمودند: گناه آنها این بود که هرچه از مال دنیا به دست می آوردند، باز حرص و طمع می ورزیدند و دنبال زیادتی می رفتند» (1)

با دلی آکنده از حرص دنیا نمی توان وارد معامله با خدا شد، حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«كَيْفَ يَعْمَلُ لِلْآخِرَةِ الْمَشْغُولُ بِالدُّنْيَا» (2)

كسی که مشغول دنیاست چگونه (میتواند) برای آخرت كار کند؟

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در جای دیگر فرمودند:

«لَا يَنْفَعُ الْعَمَلُ لِلْآخِرَةِ مَعَ الرَّغْبَةِ فِي الدُّنْيَا» (3)

با رغبت به دنیا، کار برای آخرت بی فایده است.

و نیز می فرمایند:

«حُبُ الْمَالِ یوهِنُ الدِّینِ وَ یفْسِدُ الْیقِینَ» (4)

مال دوستی، دین را سُست و یقین را تباه می سازد.

هر چه در دل ریخته شود و ذهن به هر چه مشغول شود همان را پی می گیرد. آیندۀ خویش را با آن رقم می زند و لحظات خود را با آن مانوس می نماید. اگر ثروت فراوان برای شخصی فراهم شود، مشغله های ذهنی وی، همینطور ظرف قلب او حول ثروت، نگهداری و ازدیاد آن می چرخد.

ص: 109

چگونگی پرداختن به آن [از راه حلال یا حرام] نیز خود بحثی جداست. پس بجاست که ثروت را مایۀ بدیها بدانیم، كه حضرت فرموده اند:

«كَثْرَةُ الْمَالِ تُفْسِدُ الْقُلُوبَ وَ تُنْشِئُ الذُّنُوبَ» (1)

فراوانی مال و ثروت دلها را تباه می کند و گناهان را پدید می آورد.

می توان ثروت را زایندۀ قدرت و تکبر دانست. بمناسبت فراهم شدن ثروت، احساس لیاقت آن نیز به مومن رو می کند. همانطور که قارون را تباه کرد و پنداشت که از روی عقل و مهارت خویش، شایستۀ آن دارائی شده است. پس از آن، از حق رو برگرداند و ثروتش بجای اینکه برای او مایۀ آرامش شود، پایه ریز گناهان شد و او را با خود به غضب پروردگار سپرد. قرآن مایۀ درس و عبرت است اما افسوس که عبرت گیرندگان بر اساس فرمایش حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) کم هستند. ثروت می تواند برای هر مومنی، زنگ خطر سقوط باشد.

از سوی دیگر مومنین ضعیف که چنین روایاتی شامل حالشان نمی شود، در واقع از فتنه ای عظیم دور مانده اند. درست است که زندگی با شرایط فقر، سخت و طاقت فرسا می شود اما ایشان از عوارض و خسران ثروت که هر آن در تهدید آخرت فرد بوده، بدور هستند. کما اینکه اغنیاء اگر با فرض اینکه از ثروت و مفسده های آن در امان بمانند، از حساب آن در آخرت معاف نیستند. بشارت باد مؤمنین را که دستشان از ثروت تهی است. زیرا چیزی مازاد ندارند تا به حسابشان رسیدگی کنند. رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

ص: 110

«..وَ لَا كَثُرَ مَالُهُ إِلَّا اشْتَدَّ حِسَابُه..» (1)

هیچ بنده ای مال و ثروتش زیاد نشد مگر اینکه حسابش سخت گردید..

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ شَرّاً حَبَّبَ إِلَیهِ الْمَالَ وَ بَسَطَ مِنْهُ الْآمَالَ» (2)

هرگاه خداوند بدِ بنده ای را بخواهد، مال و ثروت را محبوب او گرداند و آرزوهایش را بگستراند.

این بود که پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) همیشه برای مؤمن ثروتمند نگران بود و می فرمود:

«مَا أَخْشَى عَلَیْكُمُ الْفَقْرَ، وَلَكِنِّی أَخْشَى عَلَیْكُمُ التَّكَاثُرَ» (3)

من از فقر بر شما نمی ترسم، بلکه از فزون طلبی و تفاخر به زیاد داشتن برای شما نگرانم.

و نیز فرمودند:

«بدترین چیزی که از آن در حق این امت می ترسم دنیا و مال فراوان است و آن سبب آزمایش است و ندادن آن فتنه و امتحان می باشد» (4)

سورۀ ابراهیم فرمودند:

«در روز آخر عمر تمام اموال و اولاد و اعمال هر کسی، در برابر چشمش مجسّم می شود. به مال و اموال خود توجه می کند و می گوید: به خدا سوگند، من در تمام مدّت عمر خود، در جمع آوری و ذخیرۀ تو، کوشش و تلاش نمودم و حریص بودم، در این موقع که دست من از دنیا کوتاه می شود، چه کاری می توانید برایم انجام دهید؟(دارائیهای او) می گویند: فقط می توانی کفن خود را برداری، و حق برداشت هیچ یک از اموال را نداری.

به اولادش رو می کند و می گوید: به خدا قسم، من شماها را بسیار دوست داشتم و برای راحتی و آسایش شما خود را به زحمت می انداختم، و از شما حمایت می کردم، اکنون شما به چه کار می آیید و چگونه می توانید به کمک من آیید؟

فرزندانش می گویند: ما تو را تا قبر بدرقه می کنیم، در گورت پنهان می سازیم و سپس از تو جدا می شویم.

سپس رو به اعمال خود کرده و می گوید: من نسبت به شما علاقه و تمایلی نداشتم، و شما بر من سنگینی داشتید، شما در این موقع با من چه می کنید؟

اعمالش می گویند: ما رفیق و مونس قبر تو هستیم تا روز قیامت که با یکدیگر به محضر قرب ربوبی حاضر شویم و خدا را ملاقات نماییم.

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در ادامه فرمودند:

اگر آن شخص از دوستداران خدا باشد، عملش به صورت زیبا و معطّر به بهترین عطرها در نظر او مجسم شود و به او بشارت دهد که خداوند از تو خشنود است و بهشت جاوید، او را خوش آمد می گوید و میپرسد: تو کیستی؟ جواب میدهد:من عمل صالح تو هستم که پیش از تو (قبل از مرگ تو) در

ص: 112

بهشت جایگزین گشته ام» (1)

پس از قبول اصول پنجگانۀ دین، گشایش راه بهشت به دوری از دنیا بستگی دارد. دنیا با ماهیت خود نقطۀ مقابل بهشت است. هر چه متاع اخروی ارزشمند است، متاع دنیوی بی ارزش و کثیف. طبعاً کل دنیا با هرچه در آنست چیزی جز مردار نیست. از آن سو بهشت نیز جای کثافات نیست بلکه جای چیزهای پاک است و کسی به آنجا راه می یابد که خود را پاک نموده باشد و یکی از کثافات، دلبستگی بدنیاست. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«شخص عاقل آن است که زنجیر دارائی را از گردن خود گسسته و خویش را سبک کرده و با آسایش روان به هر جایی به پرواز درآید که تا این زنجیر باز نگردد قدمی به بهشت برداشته نمی شود»

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«وَ طَلَبْتُ فَرَاغَ الْقَلْبِ فَوَجَدْتُهُ فِی قِلَّةِ الْمَال» (2)

آسایش دل را جستجو کردم و آن را در کمی مال و ثروت یافتم.

اما مؤمنانی که دستشان از اموال دنیا کوتاه است، سؤال و جواب و مسئولیت آنها در صحرای محشر کمتر و آسایش و آرامششان در دنیا بیشتر است و بدین خاطر، تمایل قلبی آنان به سوی آخرت می باشد و همت خویش را برای بدست آوردن توشۀ سفر قبر و قیامت، صرف می کنند و در عوض این

ص: 113

تلاشها، بی نیازی و بی اعتنایی آنان بیشتر می گردد که در این باره پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«هرکس که آخرت همّ و غمّ او باشد خداوند امور او را به سامان می آورد و بی نیازی را در بین دو چشم او قرار می دهد و دنیا علی رغم میل خود نزد او می رود و هرکس که دنیا همّ و غمّش باشد خداوند امورش را از هم می پاشد و فقر را در بین دو چشم او قرار می دهد و از دنیا جز آنچه خداوند برایش مقدّر داشته نصیبش نمی شود» (1)

وقتی روزی انسان تعیین شده باشد، دیگر تلاش اضافه یا حرص بر دنیا معنی نخواهد داشت. یعنی پرداختن به دنیا به نوعی در تعارض با عقل است. رزق که مشخص است، دنیائی که در آن هستیم نیز پلی به سوی زندگی ابدی در جهان بعدی است، مُهر سعادت یا شقاوت، یعنی جواز راحتی یا صعب و آتش، دراعمال متبادره از فرد در همین دنیا نهفته است. خود ناگفته پیداست باید از همین دنیا برای آخرت بهره جست. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«إِنَّمَا لَكَ مِنْ دُنْیاكَ مَا أَصْلَحْتَ بِهِ مَثْوَاك» (2)

همانا سهم تو از دنیا آن اندازه خواهد بود که با آن سرای آخرت را اصلاح کنی.

این راهنمائی، جهت دهی به اعمال در دنیاست. همینطور تفسیر آیۀ ذیل

ص: 114

است که می فرماید:

{..وَ لا تَنْسَ نَصیبَكَ مِنَ الدُّنْیا..} (1) «بهره ات را از دنیا فراموش نکن»

خداوند عقول مومنین را در دنیا به سوی سازندگی جهان آخرت سوق داده تا به وسیلۀ احسان و انفاقِ اموال و دارائیهای دنیا، خانۀ ابدی خویش را آباد سازند و برای جمع نمودن توشه به وسیلۀ نیکی و احسان حرص ورزند، چنانکه حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ حَرَصَ عَلَى الْآخِرَةِ مَلَك؛ مَنْ حَرَصَ عَلَى الدُّنْیا هَلَك» (2)

هرکس برای آخرت حرص زند آن را به دست می آورد و هرکه برای دنیا حرص زند نابود می شود.

ص: 115

خداوند در آیات فوق تجارت سودمند آخرت را پس از ایمان و جهاد، انفاق مال ذکر فرموده است. پس بنا به فرمایش حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می بایستی عمل نمود که فرمودند:

«اجْعَلْ مِنْ نَفْسِكَ عَلَى نَفْسِكَ رَقِیباً وَ اجْعَلْ لِآخِرَتِكَ مِنْ دُنْیاكَ نَصِیبا» (1)

از خودت برای خودت نگهبانی بگمار و برای آخرت خود از دنیایت بهره ای بگذار.

پس ایشان با این دعا به درگاه پروردگار عرض می نمایند:

«..وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یسَارِعُ فِی الْخَیرَاتِ..» (2)

..و مرا از کسانی قرار ده که در کارهای خیر زود وارد می شود..

حال که خداوند متعال بنا به مصلحتی به بعضی از افراد مالی بخشیده، نبوده مگر امتحانی در برابر بندگان ضعیف و تهیدست و این اموال برای شخص مؤمن هیچ سودی در بر نخواهد داشت الاّ به فرمایش امام معصوم (علیه السلام) که فرمودند:

«الْمَالُ وَبَالٌ عَلَى صَاحِبِهِ إِلَّا مَا قَدَّمَ مِنْهُ» (3)

مال (پول) برای صاحب خود وبال است مگر آنچه كه (برای آخرتش) پیش فرستد.

ص: 117

تلاش برای آخرت به وسیلۀ انفاق، بزرگترین نعمت برای اشخاص متموّل است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«إِنَّ إِنْفَاقَ هَذَا الْمَالِ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَعْظَمُ نِعْمَةٍ وَ إِنَّ إِنْفَاقَهُ فِی مَعَاصِیهِ أَعْظَمُ مِحْنَة» (1)

خرج كردن این مال در راه طاعت خدا، بزرگترین نعمت است و مصرف كردنش در راه معاصی او بزرگ ترین محنت و گرفتاری.

در این باره، خداوند قرآن كریم می فرماید:

{..وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذی آتاكُمْ..} (2)

«..از آن مالی كه خدا بشما داده است به ایشان (مستمندان) بدهید..»

چگونه می توان مالی که در راه غیر خداوند صرف شده را با اموالی که در راه خدا انفاق شده مقایسه نمود؟ بین اموالی که در راه خداوند انفاق شده اند نیز آن مالی که در راه اعانت برادران مومن بوده از ارزش بالاتری نسبت به بقیه برخوردار است. حضرت امام رضا (علیه السلام) می فرمایند:

«خَیرُ مَالِ الْمَرْءِ ذَخَائِرُ الصَّدَقَة» (3)

بهترین دارائی انسان اندوخته های صدقه (انفاق و احسان كه در راه خدا داده) است.

ص: 118

میزبانان هر فرد در دنیای پس از مرگ، میهمان خود را از آنچه در دنیا فرستاده است، می شناسند. نه پُست و مقام و نه چهره یا هر چیز فانی دیگری برایشان اهمیت ندارد بلکه اعمال فرد است که رفتار ایشان (فرشتگان و ملائک موکل) را تعیین می کند. قضاوت آنها بر اساس کارنامۀ فرد است. فرد سعید اعمال خود را بر اساس رضای الهی انجام داده و اموال خویش را در راه رضای او و اعانت از برادران خویش بکار گرفته است. در نقطۀ مقابل شقی که حرص دنیا در او رخنه کرده بود، آزمندی خویش را بر ملائک عرضه می کند. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«هرگاه بنده ای بمیرد، فرشتگان گویند چه پیش فرستاد (در موقع حیاتش در راه خدا چه انفاق نمود) ولی مردم می گویند چه بر جای گذاشت؟

پس زیادی مال خود را پیش فرستید، تا برای شما باقی بماند و (در دنیا) بر جای نگذارید تا مایۀ حسرت شما گردد، زیرا محروم كسی است كه از خیر و منفعت مال خود محروم بماند و سعادتمند كسی است كه ترازوهای اعمالش از صدقات و خیرات سنگین شود» (1)

مومن عاقل چون اموال خویش را امانت و امتحان الهی می داند بدین جهت در راه مالك اصلی اموال كه خداوند است خرج می كند. امام معصوم (علیه السلام) در این مورد می فرمایند:

«اینكه بنده در مورد آنچه كه پروردگار به او سپرده است برای خودش ملكیتی نبیند. چرا كه بندگان ملكیتی ندارند و همۀ اموال را از آن خداوند

ص: 119

می دانند..» (1)

پس مومن كه به خاطر پایبندی به دینش و متمسك بودن به فرمایشات معصومین (علیهم السلام) به مرتبه ای از عقل و یقین رسیده، از اموال دنیا پلی می سازد كه با آن به راحتی و آرامش بتواند از درّۀ خوفناك عالم بزرخ عبور کرده، به بهشت جاودانه برسد. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) این افراد را جزء بهترین مومنان می دانند:

«..وَ اعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ الْمُؤْمِنِینَ أَفْضَلُهُمْ تَقْدِمَةً مِنْ نَفْسِهِ وَ أَهْلِهِ وَ مَالِه فَإِنَّكَ مَا تُقَدِّمْ مِنْ خَیرٍ یبْقَ لَكَ ذُخْرُهُ وَ مَا تُؤَخِّرْهُ یكُنْ لِغَیرِكَ خَیرُه..» (2)

..بدان بهترین مومنان، آن كسی است كه جان و اهل و مال خود را در راه خدا پیشاپیش تقدیم كند؛ پس زیور آنچه را كه پیش فرستی برای تو باقی می ماند و آنچه را بگذاری خیر آن برای دیگری می شود..

سپس حضرت، در مذمت و تبعات منفی اندوختن مال می فرمایند: «و آنچه را كه باقی می گذاری سودش به تو نخواهد رسید بلكه به دیگران می رسد»

آری اگر شخصی در زنده بودنش، به احسان اموالش موفق نشود، جز ضرر و خسران عظیم در آخرت هیچ نفعی از اموالش نبرده است. وانگهی مورد غضب امامش قرار خواهد گرفت. یکی از اصلیترین دلایل دوری ما از امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) همین اندوختن مال است. جناب علی بن مهزیار به شوق زیارت حضرت امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بیست سفر حج رفت. آخرالامر وقتی خدمت

ص: 120

حضرت (علیه السلام) شرفیاب گشت، آن حضرت (علیه السلام) دلیل دوری و عدم توفیق زیارت را، اندوختن ثروت پنداشتند و فرمودند:

«آیا راه را بلد نبودید؟ یا اینكه در فكر اندوختن مال و ثروت بودید و به این جهت برادران دینی خود را مورد ظلم و ستم قرار دادید»

بدیهی است كه جای هیچ توجیهی نیست؛ وقت بسیار اندک و عنقریب است كه صدای «الرحیل الرحیل» جناب عزرائیل به گوش رسد. مومن باید تا در پنجۀ مرگ گرفتار نشده با استمداد و استغاثه به حضرت امام زمان (علیه السلام)، توفیق عمل صالح را بخواهد. باید دانست كه تمامی درجات، امتیازات و عنایات در همین ایثار و اعانت به برادران مؤمن است. امتیاز و ارزش احسان از این فرمایش امام معصوم (علیه السلام) هویدا است. حضرت امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«أَیمَا مُؤْمِنٍ أَوْصَلَ إِلَى أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ مَعْرُوفاً فَقَدْ أَوْصَلَ ذَلِكَ إِلَى رَسُولِ الله» (1)

هر مومنی كه به برادر مومن خود خوبی كند به پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) خوبی كرده است.

آری همۀ دین و نیكیها خوشحال کردن امام زمان (علیه السلام) و ائمۀ معصوم (علیهم السلام) است كه این نیز، در گرو خوشحال نمودن و رفع مشكلات برادران مومن است كه حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«..ثُمَّ قَالَ لَأَنْ أَسْعَى مَعَ أَخٍ لِی فِی حَاجَةٍ حَتَّى تُقْضَى أَحَبُّ إِلَی مِنْ أَنْ أُعْتِقَ أَلْفَ

ص: 121

نَسَمَةٍ وَ أَحْمِلَ عَلَى أَلْفِ فَرَسٍ فِی سَبِیلِ الله مُسْرَجَةٍ مُلْجَمَة» (1)

اگر تلاش كنم برای برادر ایمانی خود جهت انجام حاجتی تا روا شود نزد من محبوب تر است از این كه هزار بنده آزاد كنم و بر هزار اسب زین كردۀ دهنۀ زده، و سرباز و آذوقۀ جنگی حمل كنم و به جنگ در راه خدا روانه نمایم.

كسانی كه در راه رفع مشكلات اهل ایمان قدم برداشته و تلاش می کنند، به یقین در حوزۀ مددهای غیبی و عنایات ویژۀ حق تعالی قرار خواهند گرفت. از بزرگی خداوند متعال به دور است در اعانت مومن امر کند ولی خود آنرا کنار بگذارد. بلکه اگر مومنی در کار برادر خویش تلاش نماید، انتظار می رود که خداوند با خدائی خویش بهتر از آنرا برای وی مهیا سازد و در جاهائی به مراتب سخت تر و عظیمتر از آن مشکلی که وی از برادرش رفع کرده، اهوال وی را برداشته و احوالش را نیکو گرداند. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«فَإِنَّ الْعَبْدَ لَیمْشِی فِی حَاجَةِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ فَیوَكِّلُ الله عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مَلَكَینِ وَاحِداً عَنْ یمِینِهِ وَ آخَرَ عَنْ شِمَالِهِ یسْتَغْفِرَانِ لَهُ رَبَّهُ وَ یدْعُوَانِ بِقَضَاءِ حَاجَتِه» (2)

زمانی كه بنده ای برای برطرف ساختن نیاز برادر مومن خود قدم بردارد، خداوند -عزوجل- دو فرشته را یكی در سمت راست و دیگری در سمت چپش، بر وی بگمارد، كه از پروردگارش برای او آمرزش بطلبند و برای روا شدن

ص: 122

حاجتش دعا كنند.

در نظر بگیرید برای شما یا برای فردی از اهلتان مسئله ای رخت دهد و نیاز به کمک پیدا نمائید. آنگاه مومنی در جهت رفع آن مشکل قدم برداشته و آنرا مرتفع نماید. چنین فردی در نظر شما و خانواده تان، چه جایگاهی باید داشته باشد؟ همین جایگاه، بلکه عزیزتر و بهتر از آن برای مومن ساعی در امر برادران، در نزد خدای منان بوجود می آید و آن به این جهت است كه جامعۀ تشیع، اهل و خانوادۀ خداوند هستند، چنانكه حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَلْقُ عِیالِی فَأَحَبُّهُمْ إِلَی أَلْطَفُهُمْ بِهِمْ وَ أَسْعَاهُمْ فِی حَوَائِجِهِم» (1)

خداوند -عز و جل- فرموده است: خلق، خانوادۀ من هستند، پس محبوب ترین آنان نزد من كسانی هستند كه با مردم مهربانتر و در راه برآوردن نیازهای آنان كوشاتر باشند.

از آنجا که اعانت در روایات معصوم (علیهم السلام)، اهمیت فوق العاده ای دارد، پس باید هرچه در توان است در راه امداد اهل و كسان خداوند بكار گرفت، چنانكه حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«لَقَضَاءُ حَاجَةِ امْرِئٍ مُؤْمِنٍ أَحَبُّ إِلَى الله مِنْ عِشْرِینَ حَجَّةً كُلُّ حَجَّةٍ ینْفِقُ فِیهَا صَاحِبُهَا مِائَةَ أَلْف» (2)

ص: 123

روا ساختن حاجت مومن نزد خدا، از بیست حج كه در هر حجی صدهزار (درهم یا دینار) انفاق شده باشد محبوب تر است.

حضرت امام موسی كاظم (علیه السلام) فرمودند:

«إِنَّ لِلّه حَسَنَةً ادَّخَرَهَا لِثَلَاثَةٍ لِإِمَامٍ عَادِلٍ وَ مُؤْمِنٍ حَكَّمَ أَخَاهُ فِی مَالِهِ وَ مَنْ سَعَى لِأَخِیهِ الْمُؤْمِنِ فِی حَاجَتِه» (1)

همانا خداوند حسنه ای (ویژه و خاص) دارد كه برای سه كس اندوخته است: برای پیشوایی دادگر، مومنی كه دست برادرش را در مال خود باز بگذارد و كسی كه برای برآوردن نیاز برادر مومنش بكوشد.

با این اوصاف همۀ نیكیها و خوبیها در خوشحال کردن مومنان، با مال، یا برداشتن قدمی در حوائج ایشان، احترام یا حتی كاری كوچك در رفع موانع از آنها جمع گشته است. همانطور که حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«مَا عَلَى أَحَدِكُمْ أَنْ ینَالَ الْخَیرَ كُلَّهُ بِالْیسِیرِ قَالَ الرَّاوِی قُلْتُ بِمَا ذَا جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ یسُرُّنَا بِإِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ مِنْ شِیعَتِنَا» (2)

چه می شود اگر هریك از شما با اندك كاری، به همۀ خوبیها دست یابد؟! راوی می گوید: عرض كردم: فدایت شوم، با چه كاری ؟ فرمودند: با شاد كردن شیعیان مومن ما.

این چنین نیست که اگر مومنی، برادر نیازمند خود را دریابد فقط همان شخص، طرف حساب وی باشد بلکه وی با این عمل دل حضرت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را شاد نموده و کسی که ولی زمانه (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را خوشحال نماید مانند اینست که خدا

ص: 124

را شاد نموده است. حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمودند:

«هر كس مراعات حال مومنین را بكند خدا و فرشتگان بر او مباهات كنند» (1)

لذا به احترام امداد به برادران مومن، الطاف خاصۀ حق تعالی شامل شخص نیكوكار می شود. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ كَانَ فِی حَاجَةِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ الْمُسْلِمِ، كَانَ اللَّهُ فِی حَاجَتِهِ مَا كَانَ فِی حَاجَةِ أَخِیهِ» (2)

كسی كه به فكر برآوردن نیاز برادر مسلمان خود باشد تا زمانی كه در فكر نیاز او باشد، خداوند در پی برطرف كردن نیاز وی باشد.

و نیز فرمودند:

«إِنْ تَبْذُلُوا أَمْوَالَكُمْ فِی جَنْبِ اللَّهِ فَإِنَّ الله مُسْرِعُ الْخَلَفِ» (3)

اگر اموالتان را برای رضای خدا صرف كنید خدای متعال به سرعت و تندی به شما عوض می دهد.

همچنین فرموده اند که احسان و اعانت برادران دینی باعث قبولی اعمال می شود. خاصه اینکه باعث استجابت دعا نیز می شود. می توان بدون شک آنرا در تاخیر اجل یا رفع بلا و دفع گرفتاری نیز صاحب اثر دانست.

از حضرت امام صادق (علیه السلام) نقل است که فرمودند:

«رُوِینَا أَنَّ عَابِدَ بَنِی إِسْرَائِیلَ كَانَ إِذَا بَلَغَ الْغَایةَ فِی الْعِبَادَةِ صَارَ مَشَّاءً فِی حَوَائِجِ

ص: 125

النَّاسِ عَانِیاً بِمَا یصْلِحُهُم» (1)

در میان بنی اسرائیل عابدان وقتی به نهایت درجۀ عبادت می رسیدند كه برای برآوردن نیازها و رفع مشكلات مردم راه می افتادند.

«خُذُوا مِنْ كَرَائِمِ أَمْوَالِكُمْ مَا یرْفَعُ لَكُمْ بِهِ اللَّهُ سَنِیَّ الْأَعْمَالِ» (2)

از اموالتان آنچیزی که بهتر (نفیس تر) است را برگیرید (احسان نمائید) تا خداوند ارزش اعمالتان را بیشتر نماید.

در نتیجه هیچ عملی با ارزشتر و محبوبتر از اعانت مومنان نیست تا جائیكه حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

«اگر تامین مخارج یك خانوادۀ مسلمان را بر عهده گیرم و آنان را از گرسنگی و برهنگی برهانم تا آبرویشان را نزد مردم حفظ كنم، نزد من خوشتر است از اینكه حج روم و حج روم و حج روم و مثل آن و مثل آن و [امام تا ده بار این را تكرار كردند و در ادامه فرمودند]: و مثل آن و مثل آن... [و این را هم فرمودند تا به هفتاد بار رسید]» (3)

متاسفانه بعضی از متمولین و مومنان با وجود اطلاع از حكایتهای خانمانسوز فقر، تهیدستی، قرض و بی خانمانی برادران خود، با بی اعتنایی دائماً برای سفر حج مهیا می شوند و گویا این فرمایشات هرگز به گوششان نرسیده است. از حج و زیارات که اعمالی الهی هستند بگذریم، سفرهای غیر ضروری

ص: 126

و بعضاً توأم با گناه نیز ضمیمۀ کارنامۀ خویش می نمایند. مومن هوشیار و طالب رضای خدا، باید بداند كه دارائیها برای او نعمتی است كه مازاد آن را باید در راه خدا كه همان اعانت مومنین است، خرج کند تا شكر نعمت را بجا آورده و از زوال مال هم جلوگیری نماید و به این وسیله نعمتهایش را زیاد کند. خداوند متعال، بی نیاز از خلق است و حكمتش اینگونه اقتضاء نمود تا به دادرسی خلق از یکدیگر، منفعت برده و در صورت ادبار و سستی ایشان در این امر، مورد زوال نعمت قرار گیرند. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در فرمایش زیبائی که هشداریست برای افراد نیكوكار می فرمایند:

«خدا را بندگانی است كه برای سود رساندن بدیگران، نعمتهای خاصی به آنان بخشیده. تا آنگاه كه دست بخشنده دارند، نعمتها را در دستشان باقی میگذارد و هرگاه از بخشش دریغ كنند، نعمتها را از دستشان گرفته و به دست دیگران خواهد داد» (1)

«..یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّ لله فِی كُلِ نِعْمَةٍ حَقّاً فَمَنْ أَدَّاهُ زَادَهُ وَ مَنْ قَصَّرَ عَنْهُ خَاطَرَ بِزَوَالِ النِّعْمَة..» (2)

..خداوند در هر نعمتی حقی دارد، هر كس آن را بپردازد آن نعمت افزایش یابد و آن كس كه نپردازد و كوتاهی كند؛ در خطر نابودی قرار گیرد.

سلامتی تن و روان، از نعمتهای الهی اند كه باید شکر آن گذارده شود. امداد و دستگیری مالی برای شفای بیماران، مخصوصاً از بعضی از اهل تقوا كه توان

ص: 127

مالی برای درمان خود ندارند، می تواند زمینه ای برای شکر نعمت باشد. حضرت امام رضا (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«..لِأَنَ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى كَلَّفَ أَهْلَ الصِّحَّةِ الْقِیامَ بِشَأْنِ أَهْلِ الزَّمَانَةِ وَ الْبَلْوَى..» (1)

خدای متعال اهل عافیت را مكلف فرموده است تا به امور كسانی كه از بیماری و مرضی رنج می برند و گرفتاری دارند رسیدگی کنند.

از سوی دیگر به صورت عینی و ملموس و از طریق تجربه به این مطلب نیز رسیده ایم. اما؛

«إِنَّ الله سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِی وَ الله تَعَالَى [جَدُّهُ] سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِك» (2)

همانا خدای سبحان روزی فقرا را در اموال سرمایه داران قرار داده است، پس فقیری گرسنه نمی مانَد جز به كامیابی توانگران و خداوند از آنان دربارۀ گرسنگی گرسنگان خواهد پرسید.

و نباشیم از آن دسته انسانهایی كه دوستی دنیا تمام وجودشان را پر کرده و از حساب و عقاب قبر و قیامت غافل گشته اند و آنچنان در فكر مال اندوزی شدند كه بعنوان یک سنت درآمد و مقبول همگان گردید. تا جائیکه اگر کسی خلاف آن عمل نماید [یعنی مطابق دین انفاق نماید] مورد تمسخر و ریشخند قرار گرفته و حتی از خانوادۀ خود طرد می گردد. حتی کوچکترین عمل خیر،

ص: 128

بازخواست و مشاجرات سختی از سوی خانواده ها و همسران را در پی خواهد داشت. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«سَیأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ عَضُوضٌ- یعَضُ الْمُوسِرُ عَلَى مَا فِی یدِهِ وَ لَمْ یؤْثِرْ بِذَلِكَ- قَالَ اللَّهُ تَعَالَى {وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَینَكُم}» (1)

روزگاری دشوار و گزنده بر مردم خواهد آمد كه در آن زمانه توانگر آنچه را دارد با چنگ و دندان نگه دارد (از چشم دیگران پنهان می كند تا كسی از او درخواستی نداشته باشد) حال آنكه به چنین امری فرمان داده نشده است، بلكه حق تعالی در قرآنش امر فرموده: «احسان و بخشش به یكدیگر را از یاد مبرید».

آنچنان حق تعالی، رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) و ائمۀ اطهار (علیهم السلام) نسبت به اعانت، حساسیت و اهمیت ویژه ای قائل شده اند كه حتی عدم اعانت بطور کامل را خیانت به خدای تبارک و تعالی دانسته اند. هر مومنی پس از مطالعۀ این روایت، از زیادتی عظمت و ارزش این مسئله دچار بهت و شگفتی خواهد شد. ابی جمیله می گوید از حضرت امام صادق (علیه السلام) شنیدم كه فرمودند:

«مَنْ مَشَى فِی حَاجَةِ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ وَ لَمْ ینَاصِحْهُ فِیهَا كَانَ كَمَنْ خَانَ الله وَ رَسُولَهُ وَ كَانَ الله عَزَّ وَ جَلَّ خَصْمَه» (1)

كسی كه به دنبال حاجت برادر مومنش برود ولی تمام توان خود را به كار نگیرد مانند كسی كه به خدا و رسولش (صلى الله علیه و آله وسلم) خیانت كرده-است و خداوند- عزّ و جلّ- دشمن او خواهد بود.

پنهان نمودن اموال نیز كه از شاخه های عدم اعانت و احسان بر مومنین است، جز عذاب و خواری برای صاحب خود، چیز دیگری در پی نخواهد داشت. حضرت امام صادق (علیه السلام) در این باره به ابوهارون (نابینا) فرمودند:

«إِنَّ الله تَبَارَكَ وَ تَعَالَى آلَى عَلَى نَفْسِهِ أَنْ لَا یجَاوِرَهُ خَائِنٌ قَالَ قُلْتُ وَ مَا الْخَائِنُ قَالَ مَنِ ادَّخَرَ عَنْ مُؤْمِنٍ دِرْهَماً أَوْ حَبَسَ عَنْهُ شَیئاً مِنْ أَمْرِ الدُّنْیا» (2)

خداوند تبارك و تعالی با خود عهد کرده كه خائنی را همجوار خود نكند (قرب الهی و بهشت جاودانه) ابوهارون عرض كرد خائن كیست ؟ حضرت فرمودند: آن كه درهمی یا چیزی از مال دنیا را از مومنی دریغ نماید و پنهان كند.

ص: 130

آنچه بین برادران مومن از غنی و فقیر، اتفاق می افتد چیزی جز آزمایش نیست. در صورت عدم اعانت فقیر از سوی غنی، وی با تمام اعمال عبادی خویش از بهشت الهی محروم خواهد بود و جزء خیانت كنندگان بشمار خواهد رفت چرا كه حضرت امام صادق (علیه السلام) همچنین فرمودند:

«أَیمَا رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا اسْتَعَانَ بِهِ رَجُلٌ مِنْ إِخْوَانِهِ فِی حَاجَةٍ وَ لَمْ یبَالِغْ فِیهَا بِكُلِّ جُهْدٍ فَقَدْ خَانَ الله وَ رَسُولَهُ وَ الْمُؤْمِنِین» (1)

هر یك از یاران (محبین) ما كه برادرش در مشكلی از او كمك بخواهد و وی با تمام توان خود در كمك به او نكوشد، هر آینه به خدا، پیامبر و مومنان خیانت كرده است.

زیاد دیده و شنیده شده است كه اشخاص متمكنی بر اثر کاهلی در امر دادرسی مومنان، تبدیل به اشخاصی ظالم گشتند و آن اموالی كه می توانست باعث نجات او در دنیا و رهایی از عذاب آخرت گردد، وبال گردنش شده و او را مانند وزنه ای سنگین به اعماق جهنم هدایت می کند. حتی جایگاه اثرگذاری خویش را در دنیا عوض نموده، بر اثر كمك به اشخاص گناهكار و شقی، باعث می شود نامش جزء عاصیان ثبت شده و اموالش نیز به زوال برود و به علت كمك به گناهكار مستوجب عقاب مضاعف شود. چنانكه حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«هرگاه یكی از برادران ما دست حاجت به سوی یكی از شیعیان ما دراز كند و

ص: 131

او بتواند كمكش كند و دریغ ورزد، خداوند-عزّوجلّ- او را به بر آوردن نیاز یكی از دشمنان ما مبتلا می كند و به سبب این عمل در قیامت عذاب می شود» (1)

پیامبر گرامی اسلام (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«بدان هر كس در راه خدا انفاق نكند گرفتار می شود به اینكه در راه معصیت و نافرمانی خدا انفاق كند. بدان هر كس در راه حاجت دوست خدا گام نگذارد، گرفتار می شود به اینكه برای دشمن خداوند قدم بردارد» (2)

نظیر این فرمایش از حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) نقل شده که:

«مَنْ بَخِلَ بِمَعُونَةِ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ وَ الْقِیامِ فِی حَاجَتِهِ ابْتُلِی بِمَعُونَةِ مَنْ یأْثَمُ عَلَیهِ وَ لَا یؤْجَرُ» (3)

كسی كه از كمك به برادر مسلمان خود و برآوردن حاجت او دریغ كند؛ خداوند او را گرفتار كمك به كسی كند كه به سبب آن كمك، گناهكار شمرده شود و مزدی هم نبرد»

همچین بر اثر کوتاهی در امر دادرسی در دنیا و آخرت، شخص متمول مورد غضب حق خواهد بود، چنانكه حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یخْذُلُ أَخَاهُ وَ هُوَ یقْدِرُ عَلَى نُصْرَتِهِ إِلَّا خَذَلَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ

ص: 132

الْآخِرَة» (1)

هیچ مومنی نیست كه از نصرت برادر خود دست بكشد با آنكه قدرت دارد كه او را یاری کند، مگر آنكه خداوند او را در دنیا و آخرت مخذول می كند و از نصرت خود محرومش می نماید.

«إِنَّ الْمِسْكِینَ رَسُولُ الله فَمَنْ مَنَعَهُ فَقَدْ مَنَعَ الله وَ مَنْ أَعْطَاهُ فَقَدْ أَعْطَى الله» (2)

مسكین واقعی، فرستاده خداوند است. كسی كه از یاری كردن وی دریغ كند، از خدا دریغ كرده است و آن كس كه به نیازمندی، بخشش و انفاق كند در حقیقت به خداوند بخشیده است.

وانگهی از تبعات بسیار وحشتناك عدم اعانت به افراد فقیر، مبتلا شدن ایشان به مفسده های اعتقادی و تزلزل در ایمان است یعنی بر اثر بخل شخص متمول، دین و ایمان فقرا مورد تهاجم شیطان قرار می گیرد، چنانكه فرموده اند:

«..وَ إِذَا بَخِلَ الْغَنِی بِمَعْرُوفِهِ بَاعَ الْفَقِیرُ آخِرَتَهُ بِدُنْیاه..» (3)

هرگاه ثرومند در بخشش و انفاق بخل ورزد، تهیدستْ آخرت خویش را به دنیا بفروشد.

اهمیت اعانت مومن در پیشگاه خدا در حدی است كه فرد با وجود رعایت

ص: 133

تمامی قوانین الهی، اگر در امر دادرسی سستی داشته باشد؛ مستوجب عقاب خواهد شد. پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) می فرمایند:

«روز قیامت مردی را حاضر كنند كه از مال حلال جمع نموده و به حلال خرج كرده، خطاب میرسد او را باز دارید، شاید در طلب این مال ضرر به یكی از اموری كه بر او واجب است رسیده باشد مثل اینكه نمازی را از وقتش به تاخیر انداخته یا كوتاهی در ركوع و سجود و یا وضوی آن نموده باشد عرض كند: پروردگارا از حلال كسب كردم و به حلال خرج نمودم وهیچ یك از واجبات خود را ضایع نكردم، خطاب رسد شاید به جهت این مال بر نزدیكان و دیگران فخر كرده ای و به مركبی یا جامه ای مباهات نموده باشی؟ عرض نماید: پروردگارا چنین عملی نیز از من سر نزده، خطاب رسد شاید كوتاهی و منع نموده باشی حق كسانی را كه من امر كردم كه بدهی از سادات، یتیمان، مساكین و رهگذران؟ عرض می كند: نه پروردگارا هیچ حقی را كه امر فرموده بودی ضایع نكردم.

در آن وقت جماعتی حاضر شوند و در مقام مخاصمه با آن شخص بر می آیند و می گویند: خداوندا مال به او عطا كردی و او را غنی گردانیدی و به او امر فرمودی به ما بدهد. اگر از جواب مخاصمه آنها برآمد و معلوم شد كه حق آنها را داده و هیچ فخر و مباهاتی نكرد و واجبی از او ضایع نشده است، پس خطاب می رسد بایست [در صحرای محشر] و بجا بیاور شكر نعمتی را كه به تو عطا فرموده ایم از آنچه خورده ای، آشامیده ای و لذتی كه یافته ای»

یعنی چون حقوق ایشان را نداده بود، مجبور است در همانجا شکر نعمت را ادا نماید. در حالیکه از توان او خارج است و عملی از وی نمی پذیرند. روایت است که بجای هر یک صدم درهم بِدِهی، باید هفتصد رکعت نمازی که

ص: 134

به درگاه خداوند قبول شده را از دست بدهد.

كسی كه مداخل و مخارج او حلال، و همۀ واجبات خود را به جا آورده باشد و حقوق الهی را ادا کرده است، با این دقت به محاسبه او می پردازند. حال، چگونه خواهد بود در این زمانه كه حلال و حرام آغشته به همدیگر است، نه از شبهات اجتناب شده و نه...

پس تا مرگ فرا نرسیده، با یقین به فرمایشات معصومین (علیهم السلام) به وسیلۀ دارائیهای خویش چاره ای باید اندیشید كه شدت غضب پروردگار در این امر بسیار زیاد است. چنانکه حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«..أَتَاكَ أَخُوكَ فِی حَاجَةٍ قَدْ جَعَلْتُ قَضَاءَهَا فِی یدِكَ، فَمَنَعْتَهُ إِیاهَا زُهْداً مِنْكَ فِی ثَوَابِهَا، وَ عِزَّتِی لَا أَنْظُرُ إِلَیكَ الْیوْمَ فِی حَاجَةٍ مُعَذَّباً كُنْتَ أَوْ مَغْفُوراً لَكَ» (1)

اگر مسلمانی برای حاجتی و كاری نزد مسلمانی بیاید و او بتواند كار سازی كند و نكند، خداوند در روز قیامت او را سخت توبیخ كند و فرماید برادرت برای حاجتی نزد تو آمد و من برآوردن آن را در دست تو قرار دادم، اما به ثواب این كار بی رغبتی كردی و دست ردّ به سینۀ او زدی! به عزت خودم سوگند، چه دوزخی باشی یا آمرزیده بهیچ حاجتی از تو اعتنایی نكنم.

در واقع اگر كسی یقین به قیامت داشته باشد، حتماً بوسیلۀ این روایات، حركت جدیدی را حداقل برای نجات خویش آغاز می کند. نمونه ای از عذاب قبر در بی اعتنایی به حوائج مومن در حدیثی از حضرت امام موسی كاظم (علیه السلام) نقل شده است:

ص: 135

«هر كس برادر مومنش برای كاری و حاجتی نزد او آید، این در حقیقت رحمتی است از سوی خداوند تبارك و تعالی كه به جانب او سوق داده است. پس، اگر حاجت او را روا سازد خود را به ولایت ما پیوند زده و ولایت ما هم به ولایت خدا پیوسته است. اما اگر می تواند حاجت او را برآورد و برنیاورد، خداوند در قبرش ماری آتشین بر او مسلط گرداند كه تا روز قیامت وی را نیش زند» (1)

متاسفانه خیلی از مومنین بر اثر عدم اعانت برادران تهیدستشان، قطع ولایت معصومین (علیهم السلام) می کنند ولی خود نمی دانند و این حقیقتی است كه عدم دادرسی از مومنین علیرغم داشتن ولایت معصومین (علیهم السلام) و اعمال صالح، باعث قطع ولایت خداوند و ائمۀ اطهار (علیهم السلام) می گردد. حضرت امام كاظم (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ قَصَدَ إِلَیهِ رَجُلٌ مِنْ إِخْوَانِهِ مُسْتَجِیراً بِهِ فِی بَعْضِ أَحْوَالِهِ فَلَمْ یجِرْهُ بَعْدَ أَنْ یقْدِرَ عَلَیهِ فَقَدْ قَطَعَ وَلَایةَ الله تَبَارَكَ وَ تَعَالَى..» (2)

كسی كه برادرش نزد او برود و در موردی از وی كمك (پناه) بخواهد و او بتواند و كمكش نكند رشتۀ ولایت با خداوند - عز و جل- را بریده است.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) نیز فرمودند:

«مَنْ قَطَعَ مَعْهُودَ إِحْسَانِهِ قَطَعَ اللَّهُ مَوْجُودَ إِمْكَانِهِ» (3)

كسی كه رشتۀ احسان خود را قطع كند خداوند متعال توانایی (نیكی كردن) را

ص: 136

از او بگیرد.

آیا حقیقتاً اعانت نكردن مومنین چنین عقابی را در پی خواهد داشت؟ حضرت امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«مَنْ سَأَلَهُ أَخُوهُ الْمُؤْمِنُ حَاجَةً مِنْ ضَرِّهِ فَمَنَعَهُ مِنْ سَعَةٍ وَ هُوَ یقْدِرُ عَلَیهَا مِنْ عِنْدِهِ أَوْ مِنْ عِنْدِ غَیرِهِ حَشَرَهُ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ مَقْرُونَةً یدُهُ إِلَى عُنُقِهِ حَتَّى یفْرُغَ اللَّهُ مِنْ حِسَابِ الْخَلْق» (1)

كسی كه برادر مومنش در هنگام تنگدستی، نیاز خود را به او بگوید و او بتواند، خودش یا از طریق كس دیگری حاجتش را روا سازد و نكند، خداوند در روز قیامت وی را در حالی كه دستش به گردنش بسته شده است، محشور فرماید تا فارغ شدن از حساب بندگان خود همچنان او را نگه دارد.

روایت است قیامت پنجاه موقف دارد و هر ایستگاهی برای حسابرسی خاصی است. مدت هر كدام هزار سال و جمعا پنجاه هزار سال می باشد.

{تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیهِ فی یوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسینَ أَلْفَ سَنَة} (2)

«فرشتگان و روح، در روزى كه مقدارش پنجاه هزار سال است به سوى ”او“ بالا مى روند»

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یخْذُلُ أَخَاهُ وَ هُوَ یقْدِرُ عَلَى نُصْرَتِهِ إِلَّا خَذَلَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ» (3)

ص: 137

هرگاه مومنی بتواند برادر خود را یاری رساند، اما تنهایش گذارد، خداوند در دنیا و آخرت او را تنها گذارد.

آیا این فرمایشات نیاز به تامل و تفكر ندارد؟ حضرت امام صادق (علیه السلام) دربارۀ این سخن خداوند متعال كه در قرآن در سورۀ مباركۀ فجر آیۀ شریفۀ 27 فرموده است که:

(یا أَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعی إِلى رَبِّكِ راضِیةً مَرْضِیةً * فَادْخُلی فی عِبادی * وَ ادْخُلی جَنَّتی) (1)

«ای نفس آرام یافته * خشنود و خداپسند به سوی پروردگارت بازگرد و در میان بندگان خاص من درآی و در بهشت من داخل شو»

می فرمایند:

«این آیۀ شریفه در حق كسی است كه پارسا باشد و نسبت به برادرانش مواسات كند و با آنان پیوند برقرار سازد. اما اگر نه پارسا بود و نه برقرار كنندۀ پیوند با برادران، به او گفته می شود چه چیزی مانع تو از پارسایی و مواسات نسبت به برادرانت شد؟ تو از كسانی هستی كه به زبان، دم از دوستی اهل بیت (علیهم السلام) میزدند ولی در كردارشان، مراعاتش نمیكردند. پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) و حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) هرگاه او را دیدار كنند، از او روی برمی گردانند و بر او چهره درهم كشیده و شفاعتش نمیكنند» (2)

با خواندن این احادیث، آیا حجت بر همگان تمام نمی شود؟ خدا را چقدر

ص: 138

باید شاكر باشیم كه می توانیم قبل از فرا رسیدن مرگ با پیروی از فرمایشات معصومین (علیهم السلام)، گذشتۀ خود را كه سراسر كاهلی در این امور بوده جبران كنیم. ارزش و عظمت مومنین گرفتار و دربند آزمایشها، آنچنان زیاد است كه هرعملی بهر شكلی برای او در واقع برای وجود اقدس خداوند است. خواندن این روایت به تحقیق، بسیار به تعقل نیاز دارد و قطعاً باید زكات خواندن روایت، اندیشه در آن باشد تا بتواند در قالب عمل درآید وگرنه حجت، دامنگیر ما خواهد بود. در روایتی آمده است كه حضرت امام (علیه السلام) فرمودند:

«روز قیامت، خدای تعالی ندا سر می دهد: چرا من مریض شدم به عیادت من نیامدید؟مردم عرضه می دارند: خدایا! تو منزه از جسمی تا اینكه مریض شوی.

حق تعالی می فرمایند: آری، آن موقعی كه برادر مومنت مریض بود، تو به عیادتش نرفتی و اگر به دیدنش می رفتی مرا در كنار او می یافتی (رضایت منِ خدا را در این عمل می یافتی) و آن موقع محل اجابت دعا بود» (1)

به نقل دیگر این كه می فرمایند:

منِ خدا فلان روز آب می خواستم چرا به من آب ندادید؟ خلایق عرض می نمایند: خدایا ! تو منزه از جسمی.

می فرماید: برادر مؤمنت آب می خواست و به او ندادی»

همچنان كه یاری نکردن مومن، عذاب شدید دارد، یاری مومن حتی با یك لیوان آب نیز پاداش عظیم دارد. حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«هر كس مومنی را آب دهد در جایی كه آب باشد، خداوند عطا كند به او هر

ص: 139

شربتی هفتاد هزار حسنه و اگر آب دهد در جائی كه آب نباشد مثل آنست كه ده بنده از اولاد اسماعیل آزاد كرده باشد» (1)

كوتاهی در این امر مساویست با عتاب، سخط و عقاب ائمۀ معصوم (علیهم السلام). طبق روایات متعددی، اعانت به مومن كمك به همۀ ائمۀ اطهار (علیهم السلام) است و كوچكترین بی احترامی و كم اعانتی به برادر مومن، بیحُرمتی به امام معصوم (علیه السلام) است. شیخ كلینی (رحمة الله) در كتاب شریف كافی می نویسد:

«ابوهارون گوید: روزی من در خدمت حضرت امام صادق (علیه السلام) حاضر بودم. حضرت به افرادی كه در حضورش بودند، فرمودند: برای شما چه شده كه امر ما را سبك می شمارید و به ما استخفاف می ورزید؟! مردی از اهل خراسان برخاست و گفت: پناه می بریم به خدا كه ما به شما بی احترامی كنیم و امر شما را سبك بشماریم.

امام (علیه السلام) فرمودند: آری، تو خودت یكی از آن اشخاص هستی كه مرا سبك شمردی و خوار کردی. آن مرد گفت: پناه می برم به خدا كه من شما را خوار کرده باشم.

امام (علیه السلام) فرمودند: وای بر تو! آیا نشنیدی كه فلانی در نزدیكی جحفه به تو گفت: مرا به مسافت یك میل بر مركب سوار كن. به خدا سوگند! من خسته شدم، به خدا سوگند كه تو سر به سوی او بلند نكردی و به این جهت به او بی احترامی نمودی و هر كس مومنی را خوار نماید، ما را خوار نموده و حرمت خدا را ضایع كرده است» (2)

ص: 140

حضرت امام سجاد (علیه السلام) فرمودند:

«كسی كه مركب سواری خود را در اختیار برادرش بگذارد، خداوند در روز قیامت در موقف، او را بر ناقه ای از ناقه های بهشتی محشور گرداند كه خداوند بر ملائكه به او مباهات می نماید» (1)

خودرو نیز [مرکب سواری] جزء اموال الهی محسوب می شود و فرقی با بقیۀ اموال ندارد. این نیز می تواند وسیلۀ احسان و تفقد قرار گیرد. همانطور که طبق آیات و روایات، عطای دیگر دارائیها برای امتحان مومن متمول و منع آن برای آزمایش مومن تهیدست است، عطا و منع مرکب که یکی از امتعۀ دنیویست، نیز برای آزمایش مومنین است. بد نیست اهل ایمان، این روایت را در برابر چشمان خود نصب نمایند كه فرموده اند:

«آنچه برای خود می پسندید برای دیگران (مومنین) نیز بپسندید»

باید از برادران اهل ایمان پرسید چرا خود را لایق استفاده از مرکب می دانند ولی دیگر برادران ایمانی خویش که بنا به حکمت الهی، از ایشان منع شده، را شایستۀ استفاده از خودرو نمی دانند. آنجا که برای اهل خویش فرصت تفرج فراهم می نمایند، کاش از احوال برادران خویش نیز آگاه شوند. مگر نه اینکه:

{فَمَنْ یعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا كُفْرانَ لِسَعْیهِ وَ إِنَّا لَهُ كاتِبُونَ} (2)

«پس هر كه كارهاى شایسته انجام دهد و مؤمن [هم] باشد، تلاش او از بین نخواهد رفت، و ماییم كه به سود او ثبت مى كنیم»

ص: 141

{فَمَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیراً یرَهُ} (1)

«پس هر كه هم وزن ذرّه اى نیكى كند [نتیجه] آن را خواهد دید»

پس اگر ذره ای از خیر یا شر از دید الهی پنهان نمانده و در روز واپسین [قیامت] دارای جزا و جواب است، بخشش و دریغ خودرو، مال و... چه جایگاهی خواهد داشت. حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«هر كه لباس زمستانی یا تابستانی به برادر خود بپوشاند، بر خداست كه از جامه های بهشت بر تن او كند و سختیهای مردن را بر وی آسان گرداند و در قبرش بر او گشایش دهد و آنگاه كه سر از قبر بردارد، فرشتگان با بشارت به استقبالش روند» (2)

در تمامی مراتب زندگی هرگونه دارائی، امانت و امتحان خداست و می بایستی حتی المقدور برادران دینی را نیز در آنها سهیم کرد. مضاف بر اینكه بر اساس مصلحت الهی اگر زیردست و كارگر او، برادر مومنش باشد، لزوم رعایت حقوق وی دو چندان خواهد بود. حضرت خاتم الانبیاء (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«كسی كه برادرش (دینی) زیردست او باشد باید از آنچه می خورد به او بخوراند و از آنچه می پوشد به او بپوشاند و زیادتر از توانائیش به او تكلیف نكند» (3)

و در روایتی دیگر می فرمایند:

ص: 142

«اگر به كاری وادارشان كردید كمك كارشان باشید»

برادران دینی در تمام مراحل دنیوی باید از همه جهت مانند اجزاء یك ساختمان، به یکدیگر متصل باشند و روحیۀ اتصال به همدیگر كه همان مواسات است، را در خود پرورش داده، در مزرعۀ عمل کشت نمایند. و الا دم زدن از ولایت معصومین (علیهم السلام) بیهوده است. ابواسماعیل می گوید: به حضرت امام باقر (علیه السلام) عرض كردم:

«قربانت گردم، نزد ما شیعه بسیار است. امام (علیه السلام) فرمودند:آیا توانگر به فقیر توجه می كند؟ آیا نیكوكار از بدكردار در می گذرد و با یكدیگر مواسات می كنند؟ عرض كردم نه. فرمودند: آنها شیعه نیستند، شیعه كسی است كه اینچنین رفتاری با برادران داشته باشد» (1)

کمی که در این روایت تامل نمائیم، درمی یابیم که پا گذاردن در دایرۀ مكتب تشیع، منوط بر اعانت برادران دینی است. مردی خدمت حضرت امام صادق (علیه السلام) رسید، امام (علیه السلام) از او سوال كردند:

«از برادران دینی ات كه جدا شدی چگونه بودند؟ او، ستایشِ نیكویی از آنها نمود و مدح بسیار در حق آنها كرد. حضرت (علیه السلام) به او فرمودند: ثروتمندان از فقرا چگونه عیادت می كنند؟ عرض كرد: اندكی، امام (علیه السلام) فرمودند: دیدار و احوالپرسی ثروتمندان (از برادران فقیر چگونه است؟) عرض نمود اندك، امام (علیه السلام) فرمودند: دستگیری و انفاق توانگران به مستمندان چگونه است؟عرض كرد شما اخلاق و صفاتی را ذكر میكنید كه در میان ما كمیاب

ص: 143

است امام (علیه السلام) فرمودند: پس چگونه آنها خود را شیعیان ما می دانند؟» (1)

این روایت نیز بر عقیدۀ ما صحه گذاشته و بیان می کند که حتی امام معصوم (علیه السلام)، تشیع را بعد از اعتقادات صحیح، در گرو اعانت برادر ایمانی می داند. ابان بن تغلب گوید: با حضرت امام صادق (علیه السلام) طواف كعبه می كردم، مردی از اصحاب (برادران دینی) به من برخورد و درخواست كرد همراه او بروم كه حاجتی دارد. او به من اشاره كرد و من كراهت داشتم كه حضرت امام صادق (علیه السلام) را رها كنم و بدنبال او بروم. باز در میان طواف به من اشاره كرد و در همین حال حضرت امام صادق (علیه السلام) او را دیدند و به من فرمودند:

«ای ابان او تو را می طلبد؟ عرض كردم آری، فرمودند: او كیست؟ گفتم مردی از اصحاب ماست. فرمودند: آیا عقیدۀ تو را دارد؟ (آیا جزء برادران ولایتی است) عرضه داشتم: آری. فرمودند: نزدش برو، عرض كردم طواف را بشكنم؟ فرمودند: آری. گفتم: اگرچه طواف واجب باشد؟ فرمودند: آری. ابان گوید: برای حاجت برادر مومن از حضرت امام صادق (علیه السلام) جدا شدم و پس از انجام كار خدمت حضرت رسیدم و پرسیدم حق مومن را بر مومن به من خبر دهید. فرمودند: ای ابان این موضوع را كنار گذار و طلب مكن، عرض كردم: چرا قربانت گردم، سپس همواره تكرار میكردم و اصرار بر جواب این مطلب مینمودم تا اینكه فرمودند:ای ابان، نصف مالت را به او میدهی؟ سپس بمن نگریستند و چون دیدند كه چه حالی بمن دست داد، فرمودند: ای ابان، مگر نمی دانی كه خداوند-عزوجل- كسانی را كه دیگران را بر خود ترجیح داده اند یاد فرمود؟

ص: 144

{..وَ یؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ..} (1)

«..و دیگران را بر خود ترجیح می دهند حتی اگر خود، به آن نیاز بیشتری داشته باشند..»

عرض كردم چرا قربانت شوم؟ فرمودند: آگاه باش چون نیمی از مالت را به او بدهی او را بر خود ترجیح نداده ای بلكه تو و او برابر شده اید، ترجیح او بر تو زمانی است كه از نصف دیگر كه باقی مانده به او بدهی» (2)

هر چند این فرمایش الهی بسیار بر نفس، سخت و ناگوار است، اما مطلقاً سخت تر از تحملِ نداری و خواریِ تهیدستی نیست. بهر حال امتحان برای این دو گروه بسیار سنگین و سخت است و راهی نیست جز اینکه یا فقیر به صبر و تسلیم راهی جسته و یا ثروتمند به انفاق نجات یابد و یا هر دو در این امتحان الهی شكست خورده و اهل عقاب شوند. البته اگر با تعقل به احادیث نظر داشته باشیم قطعاً نفس برای صبر و انفاق، تادیب و پرورش می یابد.

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) خانۀ وسیع را نیز از شمول انفاق و استفادۀ برادران ایمانی خارج ننموده، عفو نکردند. این حکایت چنین نقل شده است:

«حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در بصره وارد شدند بر منزل علاء بن زیاد حارثی برای عیادت او كه از اصحاب حضرت بود. چون منزل وسیع علاء را دیدند، فرمودند: این خانه با این وسعت در این دنیا برای چیست؟ و تو به خانۀ وسیع در آخرت نیازمندتر هستی. بله اگر بخواهی می توانی همین خانه را وسیلۀ تامین آخرت قرار دهی كه اینجا محل پذیرایی مهمانان (برادران مومن)

ص: 145

و واردین و ارحام و خویشان باشد و اینجا جایگاه بررسی بحقوق مسلمانان و رساندن حق بصاحبش باشد. كه اگر اینطور باشد این خانه وسیلۀ رسیدن به آخرت است» (1)

اما بحث مواسات كه ریشه در ایثار دارد، در توان ایمانی هر مومنی نیست، علی الخصوص در آخرالزمان كه همۀ افراد بر اثر ضعف یقین به خداوند متعال و معاد، همه چیز را برای خویش می طلبند. اما عدم رعایت مومنین نسبت به همدیگر ناشی از القائات شیطان است كه طبق آیۀ قرآن، وعده به فقر و تنگدستی می دهد.

{الشَّیطانُ یعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ یأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللَّهُ یعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ الله واسِعٌ عَلیمٌ} (2)

«شیطان شما را با فقر می ترساند و به فحشاء امر میکند و خدا شما را به بخشش و فضل خود دعوت می کند و خداوند ”واسع“ و ”علیم“ است»

به خیال خویش اگر مال و دارائی را برای تهیدست مصرف كند یا به او قرض داده، یا مسكنی برای او بخرد، از اموالش می کاهد؛ در صورتیكه نمیداند یكی از دلایل بسیار مهمِ ازدیاد روزی، همین عمل عظیم و شریف است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ مُوَاسَاةُ الْأَخِ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یزِیدُ فِی الرِّزْق..» (3)

..و مواسات نسبت به برادر دینی، روزی را می افزاید..

ص: 146

باید گفت هیچ چیزی همانند مواسات مالی با برادران مومن، سفرۀ قرب الهی را نمی گشاید. حضرت امام كاظم (علیه السلام) راجع به امر مهم مواسات كه سریعترین راه به قرب الهی می باشد، می فرمایند:

«مَا تَقَرّبَ المُؤمِنُ إِلَی اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِشَیءٍ أَفْضَلَ مِنْ مُوَاسَاةِ المُؤمِنِ، وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی {لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ}»

مومن با چیزی برتر از مواسات نسبت به مومن، به خداوند-عزوجل-نزدیك نشده است و این همان سخن خداوند متعال است كه در قرآنش فرمود: «هرگز به نیكوكاری نخواهید رسید تا اینكه از آنچه دوست دارید انفاق كنید».

عطای مال به یکی و منع آن از دیگری، حکمتی است تا بواسطۀ آن، جوهره و ایمان خالص هر كسی آشکار شود. دربهای سعادت در دنیا و رضوان ابدی را به روی خویش باز کنند و از عذاب الهی بِرَهَند. چون توفیق مواسات، در اكثر مومنین خیر و نیكوكار نیست، حداقل مقداری از اموال و امكانات را در اختیار برادران مومن خود بگذارند. مثلاَ اگر قرضی دارد پرداخت نمایند. یا از امكانات رفاهی كه همیشه خود و خانواده اش استفاده می كنند، برادر خویش را بهره مند سازند. با اصرار و پیشنهادهای مكرر آن را بر ایشان عرضه كنند و منتظر آن نباشند كه برادر مومن از ایشان تقاضا نماید. حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمودند:

«إِذَا سَأَلَكَ أَخُوكَ حَاجَةً فَبَادِرْ بِقَضَائِهَا قَبْلَ اسْتِغْنَائِهِ عَنْهَا» (1)

ص: 147

اگر برادرت از تو حاجت و نیازی طلبیده، حاجت او را زود برآورده كن، قبل از اینكه او به هر دلیلی مستغنی و بی نیاز شود.

البته شایان ذكر است كه در همین عصر حاضر شاهد كسانی هستیم كه مواسات با برادر مومن را سیره و عمل خویش قرار دادند و به واسطۀ این از خود گذشتگیها، مقام و منزلتی نیکو در آخرت و نزد حضرات معصومین (علیهم السلام) برای خویش مهیا کردند. به واسطۀ ارتباط قلبی و تمركز روح، فكر و اعمال خویش، با قطب عالم امكان در راه دوستی بخاطر جلب رضایت حق، از خود گذشتند و مصداق این فرمایش زیبا قرار گرفتند. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«وَ اعْلَمُوا أَنَ عِبَادَ اللَّهِ الْمُسْتَحْفَظِینَ عِلْمَهُ..» (1)

«بدانید بندگانی كه نگاهدار علم خداوند هستند و آنرا حفظ می كنند و چشمه های علم الهی را جوشان می سازند، با دوستی خدا با یكدیگر پیوند داشته و یكدیگر را دیدار می كنند، جام محبت را به همدیگر می نوشانند و از آبشخور علم او سیراب می گردند. شك و تردید در آنها راه نمی یابد و از یكدیگر بدگویی نمی كنند، سرشت و اخلاقشان با این ویژگیها شكل گرفته است و بر این اساس تمام دوستیها و پیوندهایشان استوار است. آنان چونان بذرهای پاكیزه ای هستند كه در میان مردم گزینش شده، آنها را برای كاشتنْ انتخاب و دیگران را رها می كنند. با آزمایشهای مكرر امتیاز یافتند و با پاك كردنهای پی در پی (امتحان و بلا) خالص گردیدند»

ص: 148

دنبالم آمد و من از ترس فرار كردم و ذهنم جز به شما به كسی نرسید كه به او پناه ببرم. پرسیدم بدهی تو چقدر است؟ گفت: دو هزار تومان (قبل از انقلاب) متوجه شدم هیچ گونه پولی در بساط ندارم الّا دو هزار تومان كه تمام هستی ام همان بوده و در كفن گذاشته ام تا موقع مرگم برای خرج كفن و دفن و مخارج دیگر استفاده گردد. به خودم خطاب نمودم برو هزار تومان را بردار به او بده، در حال رفتن گفتم: چرا هزار تومان بدهم هر دو هزار تومان را می دهم و از غم و اندوه خلاصش می کنم، آنگاه كه دستش باز شد و وسعتی یافت قرضش را به من پس خواهد داد. باز به خودم خطاب نمودم حال كه همۀ دارائی ات را می خواهی بدهی چرا قرض بدهی كه باز فكرش ناراحت تو باشد، همه را بده در راه خدا و خوشحالش كن. پس از این تصمیم چند لحظه ای، همۀ پول را بلاعوض به او بخشیدم و خوشحالش كردم كه همان روز یا چند روز بعد، حضرت امام عصر (علیه السلام) با اصحاب خاصشان تشریف آوردند در منزل ما و نماز مغرب را به امامت ایشان بجا آوردم، كه اولین تشرف من بوده است. (البته قابل توجه است این حكایت را حاجی مقدس به كسی جز پیرمردی از دوستان خود نگفت و او هم تا موقعی كه حاجی مقدس زنده بود، حق افشای این راز را نداشت تا بعد از مرگ حاجی مقدس این تشرف را بازگو کرد)»

البته در عصر حاضر هم مومنین سخاوتمندی را می شناسیم كه منزل و كاشانۀ خود را به جهت وسیع بودن آن، صرف امور خیریه و دینی نموده اند. برای نمونه و پندی برای دیگر مومنان، ماجرایی را نقل می كنم كه خود (مولف) شاهد آن بودم و آن اینست كه: «یكی از دوستان امام زمانی، به توفیق

ص: 150

الهی و مدد مولا صاحب الزمان (علیه السلام) به درجه ای از بصیرت و ایمان رسیده بود و باور نموده فرمایش حضرت امام صادق (علیه السلام) را كه مومن ملكیتی در مال خویش ندارد و دارائیها نیست مگر بعنوان امتحان در برابر ضعفای مومنین. ایشان با وجود سن كم همیشه طالب این بوده كه محبت دنیا از دلش بیرون رود و خداوند هم طبق فرمایش معصوم (علیه السلام) كه ”خداوند به اندازۀ نیت هر كس به او عطا می كند“، زمینهائی به عنوان ارث به وی عطا کرد و به او توفیق داد تا نصف زمینهای خود را به صورت قطعه هایی، به مومنین نیازمند اهداء كند و تمام سعی ایشان این بوده كه شناسایی نشود تا هم مومنین كه زمین دریافت می کنند، شرمنده نگردند و هم پنهان نمودن عمل نیك كه از شرایط مهم معامله با خداست، لحاظ گردد و از میان ایشان، افرادی كه اهل انتظار و دعا برای فرج مولا هستند را قصد نمود.

طبق فرمایش امام معصوم (علیه السلام) اول طالبان و ناشران علوم اهل بیت (علیه السلام) سپس مومن منتظر مستمند را صاحب زمین نمود، (جالب اینكه با تحقیقات به عمل آمده از این مومنین، اكثریت آنها برای مسئلۀ مالی و یا زمین در توسل شدید به امام زمان (علیه السلام) بوده اند). ایشان به من فرمودند هنگامی كه از نصفۀ دیگر زمینها كه متعلق به من است سهم عیال و فرزند را كنار بگذارم، مازاد آن را نیز به مومنین اهل انتظار كه بی بضاعت هستند اهداء خواهم كرد. قابل توجه اینكه ایشان به هیچ وجه متمول نیست بلکه فقط بواسطۀ ارث مالک زمینهای زیادی شد. می فرمودند: قطعاتی از سهم خودم را فروخته بودم تا بتوانم منبع درآمد بهتر و بیشتری از طریق ساختمان سازی عایدم گردد و به

ص: 151

خاطر همین موضوع چهار واحد منزل مجزا ساختند كه بفروشند. به بنده فرمودند حقیقتش این است كه شبها نمی توانم راحت بخوابم. از اینكه مومنین و برادران دینی ام بی خانمان هستند و من دارای چهار باب خانه باشم، سخت معذبم. بخاطر همین عذاب وجدان كه نشات گرفته از ایمان خالص بر طبق احادیث و فرمایشات ذوات مقدسه (علیهم السلام) است، آن چهار واحد را نیز به مومنین كه سخت مضطر و گرفتار بودند اهداء نموده و می گفت؛ پس از واگذاری احساس سبكی و آسایش می كنم.

ایشان دارای یك خانۀ مسكونی معمولی و یك خودروی ساده می باشند كه می فرمود بارها بر اثر فشار افراد فامیل و اقوام نزدیك و وسوسه های درونی كه سرچشمه اش حب دنیا است، تصمیم می گیرم یك وسیلۀ چند میلیونی بخرم ولی وقتی می بینم برادران دینی ام در فشار مادیات و قرض قرار دارند نمی توانم قبول كنم كه من ماشین چند میلیونی داشته باشم ولی برادرم شب و روز در غصه و ناراحتی قرض و بی مسكنی بوده و تهیدست باشد. البته شایان ذكر است چون نیت و عمل این شخص بر اساس اخلاص و پیروی از فرمان معصومین (علیهم السلام) است، خداوند نیز عنایت فرموده كه همسر ایشان را مشوق و همفكر وی قرار داده و بارها می فرمود از الطاف خداوند متعال همسر با ایمان و همفكرِ بنده است. خداوند بر توفیقات هر دو بیافزاید.

البته امتیاز ویژه ای در خیرین شیعه وجود دارد که آن فضیلت در خیرین غیر متدین یا سایر مذاهب به چشم نمی خورد. در تشیع (=اسلام)، شخص با آنکه خود گرفتار است، برادر گرفتارتر از خویش را بر خود ترجیح می دهد.

ص: 152

[مانند حاجی مقدس] اما نیکوکاران مذاهب و اجتماعات دیگر، اینگونه نیستند. بی جهت نیست که خدای متعال مداح و ستایش کنندۀ این مومنان است.

{..وَ یؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ} (1)

«..و دیگران را بر نفس خود ترجیح می دهند ولو خود بیشتر نیاز داشته باشند؛ و هر کس از قلادۀ خواهش نفس خود به در آید، پس ایشان رستگارانند»

خداوند متعال از آنان به نیکی یاد می کند چرا که با دست خالی و نیاز شدید از دنیا گذشته، پرچم جوانمردی را در دنیا به اهتزاز در می آورند.

با دیدن چنین ایثار و از خود گذشتگیهائی می شود امیدوار شد كه خدا را بر مال دنیا ترجیح دادن چندان هم سخت نیست. باید برای جلب خشنودی امام عصر (علیه السلام)، دوستی و محبت اموال را رها نموده و در امداد رسانیدن دوستانشان، این امانت خدا را از زندان آزاد كرده و به آشیانۀ اصلی آن كه ضعفای اهل دین است، رسانید و چون می بایستی حجت بر ثروتمندان از اهل ایمان تمام شود و پندی گردد برای آنان، به چند نمونه از احسان و امدادهای میلیاردرهای بزرگ دنیا كه در مجلات و روزنامه ها به چاپ رسیده، می پردازیم. از انسانهای بی قید و بند در ایران كه خود شاهد ماجرا بوده ام را به عنوان اتمام حجت و پند و عبرتی بر اهل ایمان مرقوم می کنیم. حقیقتاً جای شرمندگی و تاسف است كه انسانهایی كه پایبند به احکام دین نبوده و فقط برای شرافت و ارزش انسانی از

ص: 153

همۀ اموال خود گذشته اند، ولی برخی مومنین كه مقید به دین و معتقد به پاداشهای الهی هستند، اعتنائی ننموده حتی هشدارها و عذابهای آخرتیِ خداوند هم نتواند ایشان را به حركت در آورد. حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«كافر سخاوتمند از مومن بخیل به بهشت نزدیك تر است» (1)

بهشت جای کافر و مشرک نیست پس وقتی کافر به بهشت نمی رود چگونه نزدیک به بهشت است و مومن بخیل که از وی دورتر است، چگونه فاصله ای با بهشت دارد؟ واقعاً جای تاسف و باعث رنج فراوان و ناراحتی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است كه در قضیۀ پسر مهزیار، فرمودند:

«آیا راه را برای رسیدن به من بلد نبودید یا در فكر اندوختن مال بودید و بدینسان به برادران خود ظلم کردید؟»

شایان ذكر است که نباید در قضاوت بین احسان سخاوتمندان دینی و غیر دینی، قیاس نابجا كرد و بی انصافی در قضاوت به خرج داد. این نوع حكایات فقط بجهت تحریك وجدان بعضی از متموّلین است، تا بدانند كه در عرصۀ قیامت چنین اشخاصی كه در جرگۀ اهل دین نیستند بر اساس انسان دوستی به كارهای نیك و بسیار شگفتی، توفیق می یابند اما متاسفانه بعضی از مومنین متمكن به خاطر ضعف ایمان به پاداشهای الهی در قبال احسان نمودن، خود را از چشم برادران تهیدست مخفی نگه می دارند.

بهر حال نباید این گفته ها، دستاویز بعضی از نابخردان و بی انصافها قرار

ص: 154

گیرد و خیرین غیر شیعه را از همتایان شیعی ایشان بالاتر شمرد. چرا که در هیچ مرامی جز مرام تشیع که رهبر ایشان حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) است، روحیۀ ایثار و احسان در حال تنگدستی، وجود ندارد.

باب ویلیامسون زمانی كه به 24 سالگی رسید نه تنها آهی در بساط نداشت، بلكه یك معتاد و فراری از قانون بود و تمامی زندگی خود را درون یك روبالشتی جای داده بود و آن را بر دوش خستۀ خود می كشید. او برای فرار از شهری كه در آن تحت تعقیب پلیس بود، قادر به خرید بلیت اتوبوس یا قطار نبود، بنابراین هر چند كیلومتر را درون اتومبیل یك غریبه طی میكرد. باب تصمیم خود را گرفته بود. یا باید از این مخمصه بیرون می آمد و یا باید خودش را از بین می برد. باب كه پشیزی در جیب نداشت به ناچار مقداری از خون خود را به قیمت هفت دلار فروخت و برای شب، اتاقی را در یك مسافرخانۀ محقر اجاره كرد. سپس روز بعد با انجام كارگری در ساختمانها و راه آهنها، مختصر پولی را برای خود دست و پا كرد و سرانجام توانست آنقدری بدست بیاورد كه با آن اتومبیلی را خریداری كند اما بخت خوش هنوز با او فاصله داشت. او با همان اتومبیل قراضه درگیر یك تصادف شد. جراحات او به قدری عمیق و خطرناك بود كه او سه ماه در بیمارستان بستری شد.

پس از خروج از بیمارستان باب با یك دختر جوان آشنا شد. او از نظر باب دختری مهربان و درستكار بود. آشنائی ای که شش ماه بعد منجر به بستن پیمان زناشوئی شد. با تشویق همسرش، باب شروع به انجام خدمات در جامعه كرد. خدماتی كه برای او سود سرشاری را هم به دنبال داشت. او شروع كرد به

ص: 155

درست كردن یك خانۀ كوچك برای امرار معاش و ضمناً پس از هر ساختمانی كه او ساختن آن را به پایان می رساند، بلافاصله اقدام به افتتاح یك خانه برای اطفال بدون سرپرست می كرد كه همسرش ادارۀ آنها را به عهده می گرفت. در واقع پس از مدتی باب در جامعه از دو جهت به چهره ای مشهور تبدیل شد. هم از جهت آسمانخراشهای مستحكم و سودآور و هم از جانب فعالیت خستگی ناپذیر در مورد كودكان و اطفال بدون سرپرست. اكنون پس از سی و هشت سال او هنوز هم در كنار همسر، فرزندان و نوه-هایش احساس خوشبختی می كند. ضمن آنكه در آخرین معامله، كمپانی نرم افزار خود را به قیمت 75 میلیون دلار به فروش رساند كه البته سود ناشی از آن را بدون یك لحظه تامل برای ساختن بزرگترین مركز برای نگهداری از اطفال بدون سرپرست و بیمارستانی برای كودكان به كار انداخت. باب ویلیامسون اكنون در میان مشهورترین سرمایه داران جهان و از سرشناس ترین افراد خیر به شمار می رود.

حكایت بعدی مربوط به شخصی مسن از اهل انگلستان است كه بخاطر کودکان فقیر 30 كیلومتر با پای برهنه بر روی خرده شیشه راه رفت. نایجل جاروین 56 سالۀ انگلیسی در یك مصاحبۀ تلویزیونی گفت: سالهاست كه تلاش می كنم با پای برهنه بر روی خرده شیشه ها راه بروم به طوری كه ركورد پیشین من 960 متر بود، اما با تلاش مشقت بار، این بار موفق شدم یك ركورد باور نكردنی از خود به جای بگذارم. وی در ادامه افزود، چندی پیش در حضور نمایندگان كتاب ركوردهای گینس با پیمودن مسیر 30 كیلومتری بر روی خرده شیشه ها، طی 27 ساعت و 30 دقیقه نام خود را در این كتاب به ثبت

ص: 156

رساندم.

قابل ذكر است كه این مرد اجازه داشت هر ساعت 5 دقیقه برای استراحت، نوشیدن آب و استفاده از دستشویی توقف كند. وی مبلغ جایزه هنگفتی را كه از كتاب ركوردهای گینس دریافت كرده بود به طور کامل به یك موسسۀ خیریۀ نگهداری از كودكان در «یوركشایر» بخشید.

نزدیك به 16 سال پیشتر، مری، 50 ساله بود و در حومۀ شهر بوستن زندگی می كرد. مری به تازگی از شوهرش جدا شده بود. بیست و پنج سال از زندگی مشتركشان می گذشت و فرزندی نداشتند در حالیکه به یكدیگر علاقه داشتند. متاسفانه همان مشكل یعنی بچه دار نشدن، آنها را وادار كرد كه هر كدام دیگری را متهم به داشتن مشكل كند، این در حالی بود كه معاینات پزشكی، هر دو را سالم نشان داده بود اما آنها معاینات پزشكی را باور نمی كردند و عشق شدید هر دو به بچه سبب شده بود نتوانند یكدیگر را ببخشند. سرانجام كار آنها به جدایی انجامید. پس از جدایی شوهر وی نقل مكان كرد و به شهر دیگری رفت. تنهایی مری پس از 25 سال او را به شدت افسرده کرده بود تا جایی كه مری ساعتها روی تختخواب خود دراز می كشید و تكان نمی خورد. او حتی خودش را از كار پرستاری كه بواقع به آن علاقمند بود، بازنشسته كرده بود. در واقع مری به خاطر افسردگی، كاملا تغییر شخصیت داده بود. آن انسان دلسوز كه هر زخم، جراحت و دردی در انسانها برایش اهمیت داشت، دیگر وجود نداشت.

در این میان چند شب از آپارتمان مجاور صدای مرافعه و جیغ و داد زنی

ص: 157

بگوش می رسید و كاملا مشخص بود كه شوهری زن خود را به باد كتك می گرفت، اما مری كه وجدان پرستاری، روزگاری او را وادار می كرد كه در چنین شرایطی دخالت كند، به دلیل افسردگی، تنها سعی می كرد تا چشمانش را روی هم گذاشته و به خواب برود. تا اینكه پس از چند شب كه این اتفاقها تكرار شد، مری متوجه شد كه كسی محكم بر درب آپارتمان می كوبد و زمانی كه مری سرانجام در را گشود، همان مرد همسایه درحالی كه تمامی لباس و دستهای او خون آلود بود، با چهره ای گریان گفت: «من همسرم را كشته ام»

مری تنها كاری كه كرد، این بود كه به وسیلۀ تلفن، پلیس را در جریان گذاشت. پس از آنكه پلیس به جریان رسیدگی می كرد، متوجه شد كه این جریان برای چند روز ادامه داشته است. پس به شدت مری را مورد انتقاد قرار داد كه چرا زمانی كه از دعوا و مرافعه خبردار شده بود، پلیس را برای پیشگیری در جریان نگذاشته بود. این موضوع به انضمام دلخوری شدید بستگان زن مقتول از مری به خاطر عدم دخالت او در زمان لازم، سبب شد كه مری علاوه بر افسردگی كه قبلا دچار آن بود، از خودش هم متنفر شود.

او بعنوان یك پرستار در مورد حفظ و حراست از جان دیگری، در هنگام فارغ التحصیلی، قسم ویژه یاد كرده بود و اكنون بر خلاف آن قسم، از خود بی تفاوتی نشان داده بود. او متوجه شد كه حالا یا باید با توجه به افسردگی و تنفر از خودش، خود را نابود كند و یا برای همیشه در زندگی خود تغییری ایجاد كند و خودش را وقف انسانها كند. اما در قبال تمام سختیها كه در مقابل داشت، مری ناگهان مصمم شد كه برای همیشه شرایطی را فراهم كند كه در خدمت

ص: 158

انسانها باشد و بدین ترتیب فعالیت خود را كه بعدها به گروه ویلسون مشهور شد، آغاز كرد. در واقع مری با تاسیس گروه ویلسون از عده ای پرستار داوطلب خواست تا به او پیوسته و گروهی بوجود آورند كه برای خدمت در بحرانی ترین نقاط دنیا، بدون هیچ چشمداشتی عازم آنجا شوند و بدین ترتیب گروه ویلسون فعالیت خود را آغاز كرد.

نپال، كامبوج، افغانستان، اوگاندا، نیجریه، تیمور و مدیترانه از جمله مناطقی بود كه گروه ویلسون سفر كردند و با استفاده از آخرین داروها و مواد ضد عفونی كننده، مردم فقیر و محتاج را هدف كمك های خود قرار دادند.

خیلی زود آوازۀ گروه ویلسون به گوش سازمان ملل متحد و همچنین كمیتۀ انتخاب برای جایزۀ نوبل در رشتۀ صلح رسید و بخصوص سازمان ملل متحد، كمكهای گرانبهایی را در اختیار گروه ویلسون قرار داد. گروه ویلسون از هر گونه تفكر سیاسی بدور بود و به همین دلیل هم در اغلب مناطق دوست و دشمن هم صرف نظر از عقاید سیاسی، برای درمان به این گروه مراجعه می كردند. حتی در بسیاری از موارد مشاهده شد كه دو طرف مبارزه، توامان برای درمان مراجعه می كردند.

اما بیشتر از همه، این شخص مری بود كه سرانجام احساس كرد به اندازۀ كافی جان مردم و كودكان را نجات داده كه آن بی تفاوتی درمقابل زن مقتول، سرانجام ذهن او را آسوده گذاشته باشد. اگرچه برخی اوقات در هنگام خواب شبانه، ناله های آن زن در اعماق خواب مری به سراغ او می آمد. اما مری آن را نوعی بازگویی برای خود تلقی می كند كه هرگز نباید از آنچه كه برای آن خلق

ص: 159

شده بود و بهترین شخصیت خودش را در مقابل آن ارائه می دهد، دور شود. هم اكنون در 65 سالگی بهترین لحظه برای مری ویلسون، زمانی است كه یك كودك آفریقایی فقیر را كه درمان شده و از مرگ نجات یافته بود، در آغوش گیرد و در گوش او آواز كودكانه بخواند.

از اغلب موسسات دولتی و غیر دولتی برای گروه ویلسون كمك مالی و دارویی ارسال می شود. گروه پرستاران ویلسون كاندیدای مهم برای دریافت جایزۀ صلح نوبل در سال 2009 بشمار می رود.

[مؤلف] بنا بر مصلحت خاصی با فردی ارتباط مقطعی پیدا نمودم. رفتار وی از نظر جامعه، داش مسلکی بود. وی نوچه و یاورانی برای مقاصد خود داشت. حتی به عنوان فرد آشوبگر دستگیر نیز شده بود. غیر از دلایل خاص برای ارتباط با وی، روحیۀ جوانمردی و سخاوت در او دیده می شد. پس از اینکه از زندان آزاد شد، با وی آشنا شده و در تماس بودم. در این اثنا روزی دو نفری به خارج از شهر رفتیم. جائی جنگلی مملو از درخت. پس از طی مسافتی، تقریباً در میانۀ جنگل به كلبۀ مخروبه ای رسیدیم. شدت بوی تعفن و وضعیت ناهنجار، نزدیك شدن به آنجا را ناممكن می نمود. كلبه ای متروك كه حال انسان با مشاهدۀ چنین اوضاع اسفناكی، متغیر می گشت. با تاسف فراوان پیرزنی را تنها در آن خرابه مشاهده نمودم. وی به من گفت: من بارها برای دلجویی و رسیدگی به این پیرزن به اینجا می آیم.

و اما قضیۀ دوم كه حقیقتا باید پندی برای مومنین باشد، چرا كه این اعمال عجیب و نیكو باید از افراد اهل تدین صادر گردد. متاسفانه خیلی از مواقع

ص: 160

مشاهده می شود که در محله و یا اجتماعی، مستمندی نیاز مبرم به اعانت داشته ولی بر اثر غفلت، با سستی در امر بزرگ انساندوستی از كنارش رد شده و توفیق آن عمل بسیار بزرگ نصیب افرادی كه پایبند به احكام دین نیستند، شد. این از نهایت فلاکت جامعۀ مومنین است كه به یقین نرسیده اند که اموال، متعلق به خداست و باید در ید برادران ایمانی مستمند، سپس فقرای حقیقی جامعه قرار بگیرد.

حكایت از این قرار است كه در محله ای كه بیست سال پیش در آن زندگی می كردم (مولف)، شخصی بود كه كارش در رابطه با قاچاق مواد مخدر و منش وی در راستای منكرات بود. با این حال، رفتار وی چیزی شبیه به نوعی جوانمردی بود. شبی در خواب دیدم ظاهراً ایام محرم است و ایشان هم به مناسبت این ایام پیراهن مشكی بر تن كرده است. از خواب بیدار شدم در حالیکه محرم نبود. با تعجب خواب را برای یكی از دوستانم تعریف كردم. دوستم در جواب فرمود: ایشان اخیراً دست به دو عمل بسیار بزرگی زده است. یكی اینكه زن فاسده ای را توبه داده و از منجلاب فساد بیرون آورده است و او را به عقد خود در آورده، زندگی مشتركی را با او آغاز نموده است و دوم اینكه (مطلب مورد بحث)، دیوانه ای یتیم و بی آزار که از اولاد پیغمبر (صلى الله علیه و آله وسلم) بود، شبها مکانی برای خواب نداشته و آوارۀ كوچه و خیابان بود؛ حتی در زمستان نیز جایی برای اسكان نداشت. او در منزل مسكونی خویش یك اطاق در اختیار این بندۀ خدا گذاشته و هر شب با غذای گرم از او پذیرایی نموده و او را از سرما، گرما و آوارگی در كوچه ها نجات بخشیده است.

ص: 161

قضیۀ بعدی، مربوط به شخصی است كه مجموعه ای بنا نهاد و شخصاً شبها در كنار گوشۀ خیابانها با ماشین می گشت. او افراد پیر، درمانده و آواره ای كه جا و مكان نداشتند، تنها بر دوش می گذاشت و سوار خودرو نموده و به آسایشگاهی كه درست كرده بود، می برد.

خوشبختانه از این نوع حكایات در كشور شیعۀ اثناء عشری ایران بسیار رایج است. برای نمونه به ذكر دو شخصیت میلیاردر كه از خیرین بزرگ كشور به شمار می آیند خواهیم پرداخت.

نام: (...) موقعیت: بزرگترین تولیدكننده و صادركنندۀ فرش دستباف كشور - متولد:1336، روستای اسفنجان - اسكو

من... هستم. در 10 آذر 1336 در دِه اسفنجان در شهرستان اسكو متولد شدم. هفت ساله بودم كه پدرم را از دست دادم و یتیم شدم. امكانات مالیمان اجازه نمی داد به مدرسه بروم و فقط پس از رفتن به كلاس اول مجبور شدم پشت دار قالی بنشینم و قالیبافی كنم. تا 13 سالگی روزها قالی می بافتم و شبها درس می خواندم. چاره ای نبود، وُسع مالی ما جز این اجازه نمی داد. خاك خوردم و زحمت بسیار كشیدم. حداکثر دو بار در سال سر سفرۀ ما برنج دیده می شد. یك بار روز 21 ماه رمضان و بار دیگر در آخر سال. آرزو داشتم یا خلبان شوم یا پولدار. برای رسیدن به این آرزوها بسیار زحمت كشیدم. كارم را با به دوش كشیدن پشتی و قالیهای كوچك و بردن آن از اسفنجان یا اسكو برای فروش آغاز كردم. در آغاز كار از هركدام از آنها یك یا دو تومان، سود می كردم. پنج سال اینچنین سخت كار كردم. بسیار دشوار بود. اما پشتكار و

ص: 162

اعتقاد به هدف، با توكل به خدا تحمل سختیها را آسان می كرد. در هجده سالگی توانستم بیست هزار تومان پس انداز كنم، اما فشارها همچنان ادامه داشت تا این كه مجبور به ترك تحصیل شدم.

غصۀ یتیمی همانند باری سنگین بردوشم بود. (بغض می كند). یتیم كسی را ندارد. كارمند، كارگر، بانكی، كاسب و هركس دیگری شب كه به خانه اش می رود، دستی به سر و روی بچه اش می كشد. اما یتیم این محبت بزرگ را ندارد. شبها، شبهای جمعه پاهایش را در بغل می گیرد و به انتظار می نشیند. در انتظار آن كس كه دستی به سرش بكشد..

در این فكر بودم كه سرمایه ام را افزایش بدهم تا بتوانم كاری بكنم. می خواستم یك كارگاه فرشبافی راه بیندازم. سراغ پسرعموی پدرم رفتم و از او بیست هزار تومان قرض كردم و شصت هزار تومان هم از بانك وام گرفتم. سرمایه ام شد صد هزار تومان یعنی به اندازۀ یك تراول چک صد تومانی امروزی. وقتی این پول دستم آمد تازه به فكر افتادم كه چه بكنم. چه ایدۀ جدیدی داشته باشم؟ ماه ها فكر كردم. آن روزها چون انقلاب شده بود تا دو سال به هیچ ایرانی ای پاسپورت نمی دادند. در این مدت فكر كردم و فكر كردم تا به این نتیجه رسیدم كه با صادرات كارم را آغاز كنم. اما هیچ اطلاعاتی نداشتم. شنیده بودم آلمان مركز تجارت فرش است. ویزا گرفتم و به هامبورگ رفتم و در یك مسافرخانه یا پانسیون مستقر شدم. به سالنها و انبارهای فرش آنجا سر زدم و با سلیقه ها آشنا شدم. آنجا به من گفتند ثروتمندان برای خرید فرش به سوئیس می روند. ویزای 15 روزۀ سوئیس گرفتم و به ژِنِو رفتم. زبان

ص: 163

هم نمی دانستم. در یك هتل با تاجری آشنا شدم و او ایدۀ اصلی را به من داد:

”فرش گرد بباف“.

در آن دوران در ایران فرش گرد بافته نمی شد و كیفیت تولید فرش و رنگ بندیها هم مناسب نبود. چای و قهوه ام را خوردم و همان روز به ایران برگشتم. به دِه خودمان آمدم و ساختمانی اجاره كردم. دستگاه خریدم، با دَه درصد نقد و بقیه اقساط. ابریشم هم قسطی خریدم. انسان باید ریسك پذیر باشد و من هم ریسك كردم. با دست خالی و از هیچ شروع به بافتن فرش گرد كردم. چند نمونه كه بیرون آمد سر و كله تاجران آلمانی پیدا شد و آنان به اسفنجان آمدند. باور می كنید یا نه؟ در اولین معامله شش و نیم میلیون تومان نقد پرداختند و شش میلیون تومان هم چك دادند! آن شب از شدت هیجان نخوابیدم. احساس آن شب را خوب به خاطر دارم. سرمایۀ صد هزار تومانی من كه هشتاد هزار تومانش قرض بود، در كارخانۀ اجاره ای اینچنین سودی نصیب من كرده بود، در اولین قدم... كسب و كارم رونق گرفت و صادراتم را به آلمان، ایتالیا، سوئیس، انگلیس، بلژیك و دیگر كشورها آغاز كردم. بسیار سفر كردم و ایده های جدید دادم. از موزه های فرش كشورها بازدید می كردم و از طرحها اقتباس یا از آنها عكس می گرفتم و با الهام از آنها و تلفیق طرحها، ایده های نو بیرون می دادم. در این مدت سلیقۀ مشتریان را شناختم. اصول كار خودم را پیدا كردم. من شریك ندارم. هیچگاه نداشته ام و نخواهم داشت. اگر شریك خوب بود، خدا برای خودش شریك می گذاشت. اصل دیگر من احترام به مشتری است، هر كه می خواهد باشد. پیش مشتری مثل سربازی كه جلوی

ص: 164

تیمسار خبردار می ایستد، با احترام می ایستم. اتكای خودم اول به خدا و دوم به ایده و تفكر و پشتكار و ریسك پذیری خودم است. بسیار ریسك می كنم، بسیار. كمی بعد در بازدید از هتلهای معروف جهان تصمیم گرفتم وارد كار ساخت بزرگترین پروژۀ هتل كشور شوم. تاكنون یکصد و هشتاد میلیارد تومان در این پروژه سرمایه گذاری كرده ام. تمام مصالح این پروژه، خارجی و بهترین است. سنگْ برزیلی، شیشهْ بلژیكی، دستگیرۀ درْ انگلیسی و تاسیساتْ آلمانی است. كابین چهار آسانسور نیز از طلای هجده عیار است. این هتل سیصد چهل واحد مسكونی در بیست و پنج طبقه، هفت طبقه سالن ورزشی، سی و چهار طبقه هتل، هشت رستوران روی دریاچه، دَه هزار متر شهر آبی، هشتاد هزار متر زمین آمفی تئاتر، نود هزار متر زمین گلف و دو باند هلیكوپتر دارد. فقط قرارداد نورپردازی این پروژه با فرانسویها نُه میلیون دلار (بیست و هفت میلیارد تومان) است. این پروژه آبروی كشور است و من با افتخار روی آن سرمایه گذاری كرده ام. من ایران را دوست دارم. بروید بگردید حتی یك دلار و ریال در خارج كشور ندارم و سرمایه گذاری یا ذخیره نكرده ام..

می پرسید چه احساسی نسبت به پول دارم؟ پول دیگر مرا ارضا نمی كند. هدف من كارآفرینی است. تنها در پروژۀ آن هتل ششصد نفر به طور مستقیم كار می كنند. من دو بار برنده تندیس الماس بزرگترین بیزینس من (1) جهان شدم و بزرگترین صادركنندۀ فرش كشور هستم. اما می دانید بزرگترین افتخار من چیست؟ یتیم نوازی. افتخار می كنم دو سال، خَیِّرِ نمونۀ كشور شدم. افتخار

ص: 165

می كنم جزو صد كارآفرین برتر كشور هستم. دوست دارم اشتغالزایی كنم. دوست دارم سفرۀ مرتضی علی باز كنم، معتقدم خدا من را وسیله قرار داده است. هم اكنون یکهزار و هفتاد کودک یتیم را تحت پوشش دارم و با خودم پیمان بستم تا عمر دارم هر سال صد بچه به آنها اضافه كنم. وصیت كرده ام وقتی مُردم تا دَه سال بعد از عمرم هر سال صد بچه یتیم اضافه شود و مخارج همۀ یتیمها را از محل ارثم بپردازند. بعد از دَه سال هم اگر بازماندگانم لیاقت داشتند، راه من را ادامه می دهند. سفره كه می اندازیم برای یتیمها و می آیند و غذا می خورند، كیف می كنم. گریه می كنم و حال می كنم. اینگونه ارضاء می شوم. در یك مراسمی بچه ها دورم جمع شده بودند و هر كس چیزی می خواست. در این میان دختربچه ای به من نزدیك شد و به جای آن كه چیزی بخواهد، فقط خواست دستم را ببوسد. مهرش بدجور به دلم نشست. خواستم فردا بیایند دفترم. آن دختر الان دخترخواندۀ من است. روی پایم نشست و ”بابایی“ صدایم كرد. من به هر دخترم پنجاه میلیون تومان جهاز دادم و مقرر كردم به این یكی صد میلیون تومان جهاز بدهند. این دست خداست كه مهر این دختر را به دل من انداخت. یتیمی سخت است. بهترین ساعات عمر من زمانی است كه در خدمت یتیمان هستم. پول را برای چه می خواهیم؟ خدا به ما داده و ما هم باید به بقیه بدهیم. ما وسیله هستیم. باید بخشید و بی منت و زیاد بخشید. این توصیۀ من به همكارانم است. من از زیر صفر شروع كردم. توصیۀ من به جوانان این است كه منطقی فكر كنند. این گونه نبوده كه شب بخوابم، صبح پولدار شوم. خاك خوردم و رنج كشیدم و آثار این رنج هنوز در من

ص: 166

هست. امیدشان به خدا و فكر و بازوی خودشان باشد. درستكار باشند و تلاش و تلاش و تلاش كنند. این فرمول من است...

نام: (...) موقعیت: بزرگترین صادركنندۀ خشكبار كشور - متولد: 1312 - تهران

من... هستم و سال 1312 در تهران متولد شدم. خانواده ام متدین و در سطح پایین جامعه بودند و با قشر ثروتمندان سروكار نداشتند. شغل پدرم پیشه وری بود و مغازۀ عطاری داشت. ما سه برادر بودیم كه هر سه از سن 12 - 13 سالگی كار در بازار تهران را شروع كردیم. روزها كار می کردیم و شبها درس می خواندیم. پس از گذراندن كنكور در رشتۀ ادبیات پذیرفته شدم اما عصرهایی كه فرصت داشتم به دانشكدۀ اقتصاد هم می رفتم چون ساختمانهای دانشكده مقابل هم بود. گاهی سر كلاسهای دانشكدۀ حقوق هم می رفتم. آن موقع رفتن به سایر دانشكده ها آزاد بود و مثل امروز كنترل و حراست هم در كار نبود. كارم را از صفر شروع كردم. اولین حقوقی كه در دورۀ شاگردی گرفتم روزی دو ریال بود كه می شد ماهی شش تومان. تلاشم شبانه روزی و كار سخت بود. اولین تجارتم را با خرید یك كیسۀ كنجد به قیمت پنجاه و سه تومان از بازار تهران شروع كردم و آن كیسۀ كنجد را به نانوایی سر محل به قیمت هفتاد تومان فروختم و این اولین سود من در تجارت بود. این مربوط به سال 1327 است. تا سال 1334 كارمند بودم و در یك شركتی كار می كردم كه فعالیتش در زمینۀ صادرات بود. به صادرات علاقه مند شدم اما پول نداشتم. تنها دارایی ام خانه ای بود كه در خیابان.. به مبلغ پنجهزار و ششصد تومان خریده بودم. در

ص: 167

آن خانه من و دو خواهر و پدر و مادرم زندگی می كردیم. اولین ماشینم كه در سال 1333 خریدم یك فولكس به مبلغ پنجهزار و نهصد تومان بود كه با همین ماشین چند كیسۀ خواربار از بازار می خریدم و بین نانوا و بقال توزیع می كردم. سال 1334 تصمیم گرفتم تاجر شوم. به اتاق بازرگانی رفتم كه كارت بازرگانی بگیرم، اما سِنّم اقتضا نمی كرد. چون حداقل باید 24 ساله می بودم. نایب رئیس اتاق وقت طبق قانون می توانست مرا امتحان كند. مرحوم عبدالله توسلی مرا پیش او فرستاده بود. یادم نمی رود بیست سوال از من كرد دربارۀ ارز كشورها، حمل جنس و غیره. من به تمام سوالات جواب دادم و آن نایب رئیس به معرف زنگ زد و گفت: این باید جای من بنشیند. بیست و پنج سال بعد جای او نشستم. دو سال بعد با قسط و تخفیف حجره ای به مبلغ چهار هزار تومان خریدم و رشتۀ خشكبار را انتخاب كردم و هنوز بعد از پنجاه و چهار سال در همین رشته هستم. زیرۀ سبز را بسیار دوست داشتم. چون هم سرمایۀ كمی می خواست و هم قیمتش ارزان بود. از كار در داخل خوشم نمی آمد می خواستم صادرات داشته باشم. من در دانشكدۀ اقتصاد معلمانی چون دكتر لطفعلی صورتگر و سید محمد مشكات و دكتر آشتیانی را دیده بودم. در پله های دانشگاه سراغ پروفسور حسابی می رفتم و سوال می پرسیدم. پس اینها باید به كار من می آمد. كار را در سال 1336 و از صفر با صادرات زیره شروع كردم و قسطی پنج تن زیره خریدم. اولین مشتری ام در صادرات، سنگاپور بود. با تمام دنیا از طریق اتاقهای بازرگانیشان مكاتبه كردم و دنبال خریدار گشتم. اولین معاملاتم با نیویورك سال 1330 شروع شد. نیویورك از

ص: 168

دیرباز تاكنون بورس زیره بوده و هست. كوشش كردم و سفرهایم شروع شد و روزی رسید كه دیكته كننده قیمت زیره در جهان و ایران شدم. دوشنبه ای نبود كه بازار ادویۀ نیویورك كه زیره هم زیرمجموعۀ آن است باز شود و نرخ شركت من - حساس - كه الان 51 ساله شده، روی میز نرود و معاملات شروع بشود. اما سالهای واقعا سختی بود. در سال 1347 به صادرات دو قلم دیگر خشكبار شامل پسته و كشمش رو آوردم. پسته كار بزرگی بود و پول سنگینی می خواست. من پول نداشتم اما چون در بازار آبرو داشتم و خوش حساب بودم به من نسیه می دادند و هنر من این بود كه یك ماهه آن جنس را به خارج می فروختم و پولش را می گرفتم. این هنر خوش حسابی من عامل موفقیت من در بازار پسته بود. سال 1343 اولین انبارم را در خیابان تختی تهران خریدم و كارخانۀ زیرۀ حساس را در مشهد تاسیس كردم كه هنوز هم هست، هر سال كه سودی می بردم انبار و دفتر و خانه و ملك می خریدم. در سرای امید كه آن حجرۀ قسطی را خریده بودم تمام دفاتر همسایه را خریدم. آقای خبرنگار! من تاجرم و اصولی دارم؛ یكی از اصولم این است كه هیچ وقت بیش از یك هفتم تنخواهم را به كسی نسیه نمی دهم تا اگر پولم را خورد باقی پولم محفوظ بماند. اصل بعدی ام این است كه سعی كردم هیچ وقت بیش از نصف دارایی ام را نسیه نخرم. اصل دیگر این است كه سعی كردم از بانكها وام نگیرم. بانكها بسیار سراغ من آمدند اما قبول نمی كردم! در نتیجه شب با خیال راحت به خانه می رفتم و بدهكار نبودم. اگر داشتم می خریدم و اگر نداشتم، نمی خریدم. یكی دیگر از اصولم عوض نكردن شریكم است. محمدحسن شمس 50 سال

ص: 169

شریك من است و هنوز هم شریك هستیم. یادم نمی رود در اولین سفرم به نیویورك پای ساختمان معروف امپایراستیت كه مجسمۀ راكفلر قرار دارد، سه جمله نوشته بود: موفقیت من به این سه جمله است: زودتر از دیگران مطلع شدم، زودتر از دیگران تصمیم گرفتم و وقتی تصمیم گرفتم چشمم را بستم و عمل كردم. این سه جمله اثر زیادی روی من گذاشت. سعی كردم در تجارتم به این سه جمله متعهد باشم. اینها در تجارت خیلی مهم است. چون تجارت بیرحم است. تجارت در محیط رقابت بیرحم است. این شعار هم است: اگر می خواهی رقابت كنی باید با چشم بسته بیرحمی كنی. می شود البته با رافت و مهربانی كار كنی اما آنجا كه می خواهی رقابت كنی نه رافت كاربرد دارد و نه مهربانی باید بیرحم باشی.

من از كم به زیاد رسیدم. مثالش خانه هایم است. اولین خانه ام را 5600 تومان، دومی را 33 هزار تومان، سومی را از درخشش وزیر فرهنگ شاه معدوم 140 هزار تومان، چهارمی را 500 هزار تومان و پنجمی را 140 میلیون تومان خریدم كه الان در آن ساكن هستند. اكثر این خانه ها را هنوز دارم آنها را اجاره داده ام و هیچ یك را نفروخته ام. وجوهات شرعی و... را داده ام. هرگز با دارایی چانه نمی زنم. انفاق می كنم. مسجد و درمانگاه و مدرسه می سازم و خدا به من كمك كرده است. من هیچ مالی در خارج كشور ندارم. فقط دفاتری در هامبورگ، دبی و لندن دارم كه دفاتر تجاری ام هستند. من افتخار می كنم كه میلیاردر هستم. همان خانۀ 5600 تومانی امروز 500 میلیون تومان می ارزد. پس میلیاردر شدن كاری ندارد. خانه ای كه 140هزار تومان خریدم امروز یك

ص: 170

میلیارد تومان می ارزد، خانۀ دیگرم در خیابان ولیعصر 1300 متر مساحت دارد و حساب كنید چقدر می ارزد. چرا بگویم گدا هستم؟ شانزده سال عضو هیات رئیسۀ اتاق بازرگانی ایران و نایب رئیس اتاق بودم. بعد از سال 57 به هشت نفر برای ادارۀ اتاق حكم داد كه بنده هم جزوشان بودم. از آن هشت نفر چهار نفر فوت كردند و چهار نفر زنده هستند. در دَه سال اول حضورم در اتاق از آن آبرو گرفتم و در بیست سال بعد به آن آبرو دادم. جالب است بدانید در این 54 سال تجارت در دفاترم ضرر ندادم. در ایران دَه كارخانه دارم و اظهار فقر نمی كنم. درآمدم و هر چه را دارم این گونه تقسیم كرده ام: بیست درصد مال خدا، بیست درصد مال انفاق، بیست درصد خرج خانواده و با بقیه اش چیزی می خرم. الان كه به عنوان یك تاجر مشهور روبه روی شما نشسته ام یك ریال به هیچ بانكی بدهكار نیستم و در هیچ رانت دولتی مشاركت نكرد ه ام. در هیچ معاملۀ دولتی هم نبوده ام. من در تجارت به سه اصل سخت و سفت پایبند هستم: كیفیت، رقابت، خوش قولی. وقتی تعهد می كردم برای فروش یك جنس، اگر بعد از فروش قیمت ترقی می كرد، معامله را به هم نمی زدم. اما خیلی از همكاران این كار را می كنند یا از كیفیت می زنند تا ضرر نكنند. نیویورك به خاطر همین سه اصل در دستان من بود. این رموز موفقیت من است. هر جای دنیا میوه می خواستند چهل و هشت ساعت بعد من بالای سرشان بودم و بعد هم به خاطر كیفیت دیگر ما را رها نمی كردند. بیشترین معاملاتم با تلفن است، تلفنی می فروشم و آن وقت به بچه هایم كه در این ساختمان خودم كار می كنند می گویم قراردادش را ببندند.

ص: 171

یك بار لس آنجلس بودم، نیمه شب و خواب آلود تاجری از آلمان به من زنگ زد و دویست تن پسته خرید. خواب آلود بودم و فروختم. صبح بیدار شدم و دیدم قیمت پسته پنجاه هزار دلار فرق كرده است. اما نمی توانستم پسته فروخته شده را ندهم. صبح به آلمان پرواز كردم و به دفترش رفتم و گفتم من به تو پسته فروختم و حالا می خواهم پس بخرم. صد هزاردلار به او دادم و قرارداد تلفنی را كنسل كردم. یك هفتۀ بعدش را در هامبورگ ماندم. دوباره سراغش رفتم و گفتم حالا آن پسته را باز می فروشم و او با دویست هزار دلار تفاوت، همان بارِ پسته را از من خرید و علاوه بر این كه ضررم را جبران كردم صد هزار دلار هم سود كردم! آقای خبرنگار! این خوش قولی اصل تجارت است. براحتی می توانستم بگویم خواب بودم، فروختم. خب! قرارداد و امضایی كه نداریم.

اما شهرت من در این است: فروختی مال اوست، خریدی مال توست. من در تجارت خارجی اصول خودم را دارم. قبل از هر ملاقات دربارۀ ویژگیهای آن شهر یا علاقه مندی مالی طرف تجاری ام مطالعه می كنم و واقعا عمیق مطالعه می كنم و وقت می گذارم و آنگاه اینكار در نتیجۀ ملاقات تجاری ام تاثیر می گذارد و خوب هم تاثیر می گذارد. من از هیچ و صفر به همه چیز رسیدم و الان كه به عقب نگاه می كنم می بینم تلاش، توكل به خدا، درستكاری و مطالعه به من كمك كرد موفقیت امروز را داشته باشم.

به بركت مذهب شیعه در كشور ما بالهای انسانهای سخاوتمند بر سر مستمندان سایه گسترانده كه باید برای دیگران پند و درسی باشد و با شنیدن

ص: 172

آن، برادران اهل احسان، كارها و انفاقات خود را در قبال چنین انسانهایی ناچیز شمرده و از عُجب و بالیدن بر اعمال خود پرهیز نمایند و برای خلاصی از شرمندگی در عرصۀ محشر و به اجرا درآوردن هدف از خلقت بشری، دست بکار شوند كه به فرمودۀ حق تعالی، خلقت بشر جز برای عبادت نیست و اعظم خدمت و اطاعت خداوند، احسان و خدمتگزاری نسبت به بندگان مومنش می باشد.

برای ترغیب نفوس به اعمال خیر باید با تامل و دقت بر فرمایشات ائمۀ معصوم (علیهم السلام) در مذمت ثروت اندوزی، عقل را بارور نموده تا بتواند صاحب خویش را به مرتبۀ یقین به وعده های پروردگار برساند. عدم رعایت راهنمائیهای امامان معصوم (علیهم السلام)، ناشی از ضعف یقین در مورد عقاب و پاداشها در قیامت است و راه برای خلاصی از منجلاب وحشتناك دارائیها، تفكری صحیح در كلام معصومین (علیهم السلام) و سپس توسلی عاجزانه به درگاه محمد و آل محمد (علیهم السلام) است.

ص: 173

نمودی؟) و حرامش را عقاب» (1)

رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) در مذمت دنیا فرمودند:

«بدترین چیزی كه از آن در حق امت خویش می ترسم، دنیا و مال فراوان است. مال دنیا فتنه و سبب آزمایش و ندادن آن (در راه خدا) نیز فتنه و باعث امتحان است» (2)

مالی که نتواند گره ای از کار انسان بگشاید، بیهوده است و بدست آوردن آن نیز بیهوده وجمع نمودن آن، از همۀ آنها بیهوده تر. پس اگر به دیدۀ عقل نگاه كنیم بدست آوردن مازاد از نیاز، زحمت كشیدن برای دیگران است كه فرمودند:

«یَا ابْنَ آدَمَ مَا كَسَبْتَ فَوْقَ قُوتِكَ فَأَنْتَ فِیهِ خَازِنٌ لِغَیرِك» (3)

ای فرزند آدم ! آنچه را كه بیش از نیاز خود فراهم كنی، در واقع برای دیگران اندوخته ای.

چه نکبتی بالاتر و چه بختی سیاهتر از آن که پول، اله و معبود بشر گردد. رسول گرامی اسلام (صلى الله علیه و آله وسلم) در این مورد فرمودند:

«لكل امه عجل یعبدونه و عجل امتی الدّنانیر و الدّراهم» (4)

هر امتی گوساله ای (چون گوسالۀ سامری) دارد كه آن را می پرستند و گوسالۀ این امت دینارها و دِرهَم ها هستند.

ص: 175

آنگاه مومن صاحب عقل به اموال دنیا به دیدۀ دشمن می نگرد چرا كه فقط خصم، در پی نابودی انسان است، كه فرمودند:

«إِنَّ الدِّینَارَ وَ الدِّرْهَمَ أَهْلَكَا مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ وَ هُمَا مُهْلِكَاكُمْ» (1)

دینار و دِرهم كسانی را كه پیش از شما بودند نابود كرد و این دو نابودكنندۀ شماست.

به تجربه ثابت شده است كه هر كس مال و دارایی بیشتری داشته باشد، مشقتش زیادتر؛ غم و اندوهش بیشتر است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«الْمَالُ دَاعِیةُ التَّعَبِ وَ مَطِیَّةُ النَّصَبِ» (2)

دارایی، باعث مشقت و مركب رنج است.

حقیقتاً چه مصیبت عظیمی است؛ داشتن مال در دنیا رنج و اندوه است و در آخرت، جواب و عقاب. بر خلاف عقیدۀ مردم، ثروت محل و معدن رنج و اندوه ها است، كه فرمودند:

«الْقِنْیةُ ینْبُوعُ الْأَحْزَان» (3)

ثروت و دارایی، سرچشمۀ اندوه هاست.

و در جای دیگر حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

ص: 176

«بِقَدْرِ القَنِیَّةِ یَتَضَاعَفُ الحُزْنُ وَ الغُمُومُ» (1)

به اندازۀ دارایی، غم و اندوه ها دو چندان می شود.

بر خلاف آنچه مردم می پندارند كه هر كس وضع مالیش خوب باشد آسوده از رنج و تعب دنیاست، هر چه اموال زیاد گردد غمها نیز بیشتر می شود. وقتی مال، پدید می آید، احتیاج به مواظبت دارد. احتیاج به سرمایه گذاری برای از دست نرفتن دارد. احتیاج به کارپردازی برای بیشتر شدن دارد. هم وقت و عمر آدمی را می طلبد، هم فکر و روان فرد، درگیر کمی و زیادی آن می شود. اگر در دست دیگری قرار گیرد صاحب مال، وقت شماری می کند تا آنرا باز پس گیرد. اگر آمد، مدتی از آن دور بوده و اگر نیامد رنج از دست دادن آن، خود غمی مضاعف است. داشتن ثروت توقع اطرافیان را برای بهره مندی از آن بالا می برد. اگر عطا شود، برنمی گردد. اگر منع شود، دشمنی ایشان را باید دفع نمود. مسئولیت الهی پدید می آورد چرا که با وجود توان در امری، باید به اعانت برادران مومن پرداخت. اگر اعانت صورت نگیرد، عقاب را باید چاره نمود. می توان گفت روزیِ به قدر نیاز، بهترین نعمت الهی است که خدای منان بر بنده اش ارزانی می دارد. حضرتش می فرمایند:

«الْمَالُ یكْرِمُ صَاحِبَهُ فِی الدُّنْیا وَ یهِینُهُ عِنْدَ الله سُبْحَانَه» (2)

مال صاحبش را در دنیا گرامی می سازد و نزد خدای سبحان او را خوار می كند.

و در این راستا فرمایش زیبایی را حضرت بیان می فرمایند:

ص: 177

«..أَنَا یعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَالُ یعْسُوبُ الظَّلَمَة..» (1)

«من جمع كنندۀ مومنان و نگهدارندۀ آنان هستم و مال جمع كنندۀ ظالمین و ستمگران» [من سرور مومنانم و مال سرور ستمگران]

آیا واقعا دنیا ارزش محبت و دوستی را دارد كه برای بدست آوردنش این همه حرص و ولع صورت بگیرد؟ در صورتی كه تمامی اموال دنیا فلاکت و جای جای آن جز مكانهای مقدس، زباله دانی بیش نیست. چنانكه حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) روزی از كنار چاهی كه انباشته از فضولات بود، عبور نمودند و با مشاهدۀ آن فرمودند:

«..هَذَا مَا بَخِلَ بِهِ الْبَاخِلُون..» (2)

این همان چیزی است كه بخیلان به آن بخل می ورزند.

و در روایتی دیگر اینچنین بیان شده:

«..هَذَا مَا كُنْتُمْ تَتَنَافَسُونَ فِیهِ بِالْأَمْس» (3)

«این است آنچه شما دیروز به آن افتخار می كردید. [این چیزی است كه دیروز بر سر آن رقابت می كردید]»

دنیا با زهر کشنده اش باعث شده تا حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) شیعیان را چنین نهی نمایند:

ص: 178

«..وَ أَلَّا تَبْغِیا الدُّنْیا وَ إِنْ بَغَتْكُمَا وَ لَا تَأْسَفَا عَلَى شَی ءٍ مِنْهَا زُوِی عَنْكُمَا..» (1)

به دنیا پرستی روی نیاورید، گرچه او به سراغ شما آید و بر آنچه از دنیا از دست می دهید، اندوهناك مباشید.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در خطبه ای از دنیا و شر دامنگیر آن سخن رانده و فرمودند:

«كسی از دنیا شادمانی ندید جز آنكه پس از آن با اشك و آه روبرو شد، هنوز با خوشیهای دنیا روبرو نشده است كه با ناراحتیها و پشت كردن آن مبتلا می گردد، شبنمی از رفاه و خوشی دنیا بر كسی فرود نیامده جز آن كه سیل بلاها همه چیز را از بیخ و بن می كنند..اگر از یك طرف شیرین و گوارا باشد، از طرف دیگر تلخ و ناگوار است.. دنیا بسیار فریبنده است و آنچه در آن است فریبندگی دارد» (2)

«آگاه باشید همانا این دنیا كه آرزوی آن را می كنید و بدان روی می آورید، شما را گاهی بخشم می آورد و زمانی خشنود میسازد، خانۀ ماندگار شما نیست و منزلی نیست كه برای آن آفریده شده باشید.. دنیا گرچه از جهتی شما را میفریبد، ولی از جهت دیگر شما را از بدیهایش می ترساند.. پس بخاطر ترساندنش از طمع ورزی (یعنی دل بستن) در آن خودداری كنید به خانه ای كه دعوت شدید سبقت بگیرید و دل از دنیا بركنید»

«چونان كنیزكان برای آنچه كه از دنیا از دست می دهند، گریه نكنید (یعنی برای از دست دادن اموال یا بدست آوردن آن غم و غصه به خود راه ندهید)

ص: 179

و با صبر و استقامت بر اطاعت پروردگار و حفظ فرامین كتاب خدا، نعمتهای پروردگار را نسبت به خویش كامل كنید.

آگاه باشید آنچه برای حفظ دین از دست می دهید، زیانی به شما نخواهد رسانید... و آنچه را با تباه ساختن دین به دست می آورید، سودی به حالتان نخواهد داشت (جز زیان و عذاب در دو سرا)» (1)

در حدیث دیگری دنیا و خواهان آنرا اینگونه خواندند:

«..الدُّنْیا جِیفَةٌ وَ طَالِبُهَا كِلَاب..» (2)

دنیا مرداری است گندیده و طالب آن سگها هستند.

همچنین فرمودند:

«آگاه باشید با دنیا چه می كند كسی كه برای آخرت آفریده شده است؟ و با اموال دنیا چه كار دارد آن كس كه به زودی همۀ دارائیهای او را مرگ می رباید و تنها كیفر حسابرسی (اموال) آن بر عهدۀ انسان باقی خواهد ماند..

بندگان خدا... از روزی بترسید كه اعمال و رفتار انسان وارسی می شود، روزی كه پر از تشویش و اضطراب است، كودكان (از وحشت و ترس) در آن روز پیر می گردند» (3)

{..یوْماً یجْعَلُ الْوِلْدانَ شیباً} (4)

«..روزی که کودکان را (از ترس) پیر می کند»

پس تا مرگ فرا نرسیده برای رهایی از عواقب وحشتناك عالم قبر و قیامت،

ص: 180

چاره ای باید جست كه هر آن بانگ ”الرحیل الرحیل“ بگوش می رسد و فردا دیر است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«..فَتَدَارَكْ مَا بَقِی مِنْ عُمُرِكَ وَ لَا تَقُلْ غَداً أَوْ بَعْدَ غَد..» (1)

آنچه را از عمر تو باقی مانده است، دریاب و مگو: فردا و پس فردا.

انسان برای هدف خاصی خلق شده است. این هشدار حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) است كه می فرمایند:

«وَ أُوصِيكُمْ بِذِكْرِ الْمَوْتِ وَ إِقْلَالِ الْغَفْلَةِ عَنْهُ وَ كَيْفَ غَفْلَتُكُمْ عَمَّا لَيْسَ يُغْفِلُكُم..» (2)

شما را به یادآوری مرگ سفارش می كنم. از مرگ كمتر غفلت كنید، چگونه مرگ را فراموش می كنید در حالی كه او شما را فراموش نمیكند؟ وصیت می كنم شما را كه دست بردارید از دنیایی كه او خواهی نخواهی از شما دست برخواهد داشت و بدن های شما را كهنه و پوسیده خواهد كرد.

و در بعضی از مواعظ، حضرتش فرموده اند:

«دست از دنیا بردار كه دوستی دنیا آدمی را كور، كر و لال می كند و شخص را ذلیل و بی مقدار می نماید»

شخصی به پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) عرضه داشت: چرا من شوق مرگ و سفر آخرت ندارم؟ حضرت (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند: آیا مالی داری؟ عرض كرد بله یا رسول الله (صلى الله علیه و آله وسلم)، ایشان فرمودند:

ص: 181

«مال خویش را پیش روی خود بفرست، زیرا كه دل هر كسی همراه مال اوست اگر پیش فرستاد می خواهد زود به آن برسد و اگر گذاشت(انفاق نكرد)، می-خواهد با آن باشد»

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«ای مردم از خدا بترسید هیچ كس بیهوده آفریده نشد تا به بازی بپردازد و او را به حال خود وا نگذاشته اند تا خود را سرگرم كارهای بی ارزش کند» (1)

همانند آن دسته از مردم نباشیم كه مرگ و قیامت را به فراموشی سپردند و تمام همّشان در دنیا، جمع آوری مال بوده است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرموده اند:

«بدترین افراد نزد خدا كسی است كه خداوند او را به حال خود واگذاشته تا از راه راست منحرف گشته و بدون راهنما برود. اگر به محصولات دنیا دعوت شود تا مرز جان تلاش می كند، اما چون به آخرت و نعمتهای گوناگونش (بهشت) دعوت گردد، سستی ورزد گویا آنچه برای آن كار می كند (دنیا) بر او واجب و آنچه نسبت به آن كوتاهی و تنبلی می كند (آخرت) از او نخواسته اند»

اشتغال به دنیا برای دنیا مذموم است. بارها و بارها امامان هدایت (علیهم السلام) مردم را از آن نهی فرموده اند. دنیا، خواهی نخواهی می گذرد اما آخرت به هیچ وجه به پایان نمی رسد. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«وَ اشْغَلُوا أَنْفُسَكُمْ مِنْ أَمْرِ الْآخِرَةِ بِمَا لَا بُدَّ لَكُمْ مِنْه» (2)

خود را به كار آخرت مشغول كنید، كه ناگزیر از آنید.

ص: 182

حال چون نفس شدیداً تمایل به مال دنیا دارد، برای دور كردن آن از اموال دنیا می بایستی با پند، موعظه و تشویق به پاداشهای الهی و خوف از عذابهای خداوند بهره جست و نفس را از محبت به مال و ثروت دور کرد.

قضایای ذکر شده از مومنان تنگدست که با وجود نیاز، از مال گذشتند می تواند موضع عبرت باشد. همانطور که ایشان برای رضای خدا از همان مقدار مال ناچیز هم گذشتند، بقیۀ برادران نیز می توانند بگذرند. احوال ثروتمندانی كه فقط برای انساندوستی، اموال خویش را در راه نجات بشریت خرج می كنند برای اتمام حجت با مومنین متمكن کافیست. مرحلۀ بعدی موعظۀ نفس، برانگیختن احساسات و عواطف آن است. یعنی آشنا شدن با سختیهای جانگداز تهیدستی و تفکر در روایاتی كه دلالت بر مشكلات تنگدستی می نماید تا قلب مومن رقت پیدا كند و با اعانت مومنین مستمند، خویش را به مقام قرب الهی و بهشت جاودانه رسانیده و از عذاب حق برهاند. شرافت و انسانیت هر فردی به توجه، تفقد، بررسی و آشنایی با اشخاص نیازمند می باشد.

برادران متموّل بلطف خدای منان از سختیهای تهیدستی، اضطرار و تبعات بیشمار ناشی از فقر در امانند. پس بخاطر شكرگذاری با استناد به فرمایشات امامان معصوم (علیهم السلام) و با دلی رقت بار با آن آبی (ثروت) كه خداوند به او عطاء نموده، آتشی كه بر جان برادر مومن و خانوادۀ مظلومش مستولی گشته، خاموش کند تا بدین وسیله آتش غضب پروردگار نیز بخاطر اعانت مومن خاموش شود. برای لمس سختیهای فقر به چند روایت اكتفا می نمائیم. البته

ص: 183

شنیدن كی بود مانند دیدن (یا چشیدن)»

أَذُقْ شَیئاً أَمَرَّ مِنَ الْفَقْرِ..» (1)

از جمله سفارشهای لقمان به پسرش ”ناتان“ این بود: ای جان پسر... همۀ تلخیها را چشیدم و چیزی تلختر از فقر نیافتم..»

همچنین پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) نیز از آن به عنوان مصیبتی كمرشكن یاد می كند. چنانكه به حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«..یا علی (علیه السلام) أَرْبَعَةٌ مِنْ قَوَاصِمِ الظَّهْر.. وَ فَقْرٌ لَا یجِدُ صَاحِبُهُ مُدَاوِیا..» (2)

یا علی (علیه السلام) چهار چیز كمر را می شكند... فقری كه فرد مبتلا به آن، چاره ای برایش نیابد..

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) نیز از آن به عنوان چیزی بدتر از مرگ یاد می کنند و می فرمایند:

«..وَ الْقَبْرَ خَیرٌ مِنَ الْفَقْر..» (3)

گور بهتر از فقر است.

همچنین پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فقر را سخت تر از همۀ بلاها می دانند. مخصوصاً در شرایطی كه ناچار باشد به تملق و چاپلوسی روی آورد، تا بتواند ذره ای خلاصی یابد. به فرمودۀ پیامبر (صلى الله علیه و آله وسلم):

«مَا أَشَدَّ حُزْنَ النِّسَاءِ وَ أَبْعَدَ فِرَاقَ الْمَوْتِ وَ أَشَدُّ مِنْ ذَلِكَ كُلِّهِ فَقْرٌ یتَمَلَّقُ صَاحِبُهُ

ص: 185

ثُمَّ لَا یعْطَى شَیئاً» (1)

چه سخت است اندوهگینی زنان، و چه دوری آفرین است جدایی و مرگ اما از همۀ اینها سخت تر، فقری است كه فرد مبتلا به آن چاپلوسی می كند، لیكن چیزی نمی یابد.

یعنی بر اثر شدت تهیدستی یا قرضهای سنگین ناچار با سرافكندگی به تملق گویی افراد متمکن بپردازد و نتیجه ای نگیرد و آن، متاسفانه غمی روی غم و اندوه می افزاید. همچنین باید دانست كه تهیدستی ولو اندك، بسیار است. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«أَرْبَعَةُ أَشْیاءَ الْقَلِیلُ مِنْهَا كَثِیرٌ النَّارُ وَ الْعَدَاوَةُ وَ الْفَقْرُ وَ الْمَرَض» (2)

چهار چیز كه اندكشان هم بسیار است: آتش، دشمنی، فقر و بیماری.

و نیز در توصیف سختیهای فقر، حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«ثَلَاثٌ هُنَ الْمُحْرِقَاتُ الْمُوبِقَاتُ: فَقْرٌ بَعْدَ غِنًى، وَ ذُلٌّ بَعْدَ عِزٍّ، وَ فَقْدُ الْأَحِبَّةِ» (3)

سه چیز سوزاننده و هلاك کننده است، فقر پس از توانگری، خواری پس از سرافرازی و از دست دادن دوستان.

و همچنین فرمودند:

ص: 186

«ثَلَاثٌ یهْدُدْنَ الْقَوِی: فَقْدُ الْأَحِبَّةِ، وَ الْفَقْرُ فِی الْغُرْبَةِ، وَ دَوَامُ الشِّدَّة» (1)

سه چیز توانها را درهم می كوبد: از دست دادن دوستان، فقر در غربت و پایداری در روزگار سختی.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«ثَلَاثٌ مَنِ ابْتُلِی بِوَاحِدَةٍ مِنْهُنَ تَمَنَّى الْمَوْتَ فَقْرٌ مُتَتَابِعٌ وَ حُرْمَةٌ فَاضِحَةٌ وَ عَدُوٌّ غَالِب» (2)

سه چیزند كه هر كس به یكی از آنها گرفتار شود، مرگ را آرزو می كند: فقر دنباله دار، برباد رفتگی ناموس و چیرگی دشمن.

حال با این فرمایشات در مورد تبعات بسیار سخت و كشندۀ فقر، دور از انصاف و جوانمردی است كه برادر مومن شما بر اثر تنگدستی و شرمندگی پیش اهل و عیالش، آرزوی مرگ نماید و بخاطر بی اعتنائیهای متمولین، مرگ را بر زندگی ترجیح بدهد. آتش فقر آنچنان سوزنده است كه اگر لطف خداوند شامل حالشان نگردد، تمامی ریشه های دین و ایمان آنها را خواهد سوزاند كه پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«..وَ لَوْ لَا رَحْمَةُ رَبِّی عَلَى فُقَرَاءِ أُمَّتِی كَادَ الْفَقْرُ یكُونُ كُفْراً..» (3)

اگر پروردگار من، به فقیران امتم مِهر نمی ورزید، فقر آنان را در آستانۀ كفر قرار می داد.

افراد با ایمانی كه بار گران فقر را به دوش می كشند، همیشه در خوف از

ص: 187

سنگینی این بار عظیم هستند كه مبادا روزی ایمانشان بر اثر بسیاری و فشارهای این امتحان آسیب ببیند:

«إِنَّمَا یَخْشَی المُؤمِنُ الفَقْرَ مَخَافَةَ الآفَاتِ عَلَی دِینِهِ» (1)

بیم مومن از فقر فقظ از آن رو است كه دینش آفت می پذیرد.

امتحانی است بسیار بزرگ برای اهل ایمان كه دربارۀ چنین آزمایشی حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) بیمار شدند. گروهی به دیدار آن حضرت شرفیاب شدند و عرض كردند ای امیرالمومنین (علیه السلام) چگونه اید؟ فرمودند: بدحالم (بیمارم) گفتند سبحان الله چون شمایی چنین می گویید؟ فرمودند:

«خداوند تعالی فرموده است (شما را به خیر و شر می آزماییم، و به سوی ما باز گردانده می شوید) مراد از خیر، تندرستی و توانگری است و مراد از شر، بیماری و تهیدستی می باشد كه به منظور آزمایش و امتحان انسانها انجام می گیرد» (2)

سختیهای جانگداز فقر آنچنان سنگین است كه شخص نه تنها در نزد مردم بلکه نزد خانواده اش نیز ذلیل است. در كلمات حكیمانه منسوب به حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) آمده است که:

«مَنْ أَثْرَى كَرُمَ عَلَى أَهْلِهِ وَ مَنْ أَمْلَقَ هَانَ عَلَى وُلْدِهِ» (3)

آن كه توانگر باشد نزد خانواده اش گرامی است و آن كس كه تنگدست باشد نزد فرزندانش هم، خوار خواهد شد.

ص: 188

در موقع تنگدستی، حتی دوستان و آشنایان نیز بیگانه می شوند و نیز منسوب به حضرتش می باشد كه فرموده اند:

«هرگاه گشاده دست (توانگر) باشی همۀ مردان، مردانِ تو هستند. (تحت سیطرۀ تو می باشند) و هرگاه تنگدست افتی، خانواده ات نیز تو را نمی شناسند» (1)

از سوی دیگر برای دلخوشی و تشویق ایشان، پاداشهای بزرگی برایشان بیان می فرمایند؛ حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) در پاسخ تهیدستان كه پرسیدند:

«هَلْ لَنَا أَجْرٌ إذْ نَرَی الفَوَاكِهَ فِی السُّوقِ فَنَشْتَهِیهَا وَ لَیْسَ مَعَنَا نَاضٌّ نَشْتَری بِهِ؟ قَالَ: هَلِ الْاَجْرُ إِلَّا فِی ذَلِكَ» (2)

وقتی در بازار انواع میوه ها را می بینیم و دلمان هوس می كند اما پولی نداریم كه بخریم آیا اجری داریم ؟ حضرت فرمودند: مگر اجر در چیزی جز این است؟

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«أَكْرَمُ مَا یكُونُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ أَنْ یطْلُبَ دِرْهَماً فَلَا یقْدِرَ عَلَیه» (3)

گرامیترین حالت بنده نزد خداوند وقتی است كه درهمی بجوید و به دست نیاورد.

اما برای مومنانی كه بر اساس امتحان الهی مبتلا به فقر گشته اند مقامات والا و امتیازاتی وارد است. در شان ایشان جملاتی از امامان هدایت (علیهم السلام) نقل شده که بعضی از آن روایات را به جهت احترام و مقام عبودیت آنان بیان

ص: 189

می داریم، تا به جای حقارتِ فقر، باطن نورانی مومن فقیر دیده شود و در برخورد با مومنین تهدیست و با ورع، احترام ویژه و شایسته گذاشته شود.

«الْفَقْرُ شَینٌ عِنْدَ النَّاسِ وَ زَینٌ عِنْدَ اللَّهِ یوْمَ الْقِیامَة» (1)

فقر نزد مردم عیب ولی نزد خدای تعالی در روز رستاخیز، زیور با جلالت است.

یكی از ویژگیهای مومنین واقعی، مبتلا شدن به سختیهای متاثر از فقر است تا گوهر ایمان و اخلاص ایشان جلا یافته، هویدا شود. پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) به حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«یا علی (علیه السلام) من صفات المومن... انْ یكون الفقر شعاره» (2)

یا علی (علیه السلام) از ویژگیهای مومن این است كه... فقر نشان او باشد.

این بلاها با تمام سختیها و غمهایش، هدیه ای از طرف خداوند متعال است و مومن حقیقی مفتخر است به چنین بلا و اندوهی كه فرمودند:

«تُحْفَةُ المُؤمِنِ فِی الدُّنْیَا الفَقْرُ» (3)

ارمغان مومن از طرف خداوند در دنیا، فقر است.

اینان چون محبوب خدا هستند به دریافت هدایای آسمانی مفتخر می گردند. خدای تعالی فرمود:

«یا محمد (صلى الله علیه و آله وسلم): من هرگاه بنده ای را دوست داشته باشم سه چیز به او عطا می كنم. اول دل او را محزون می كنم، دوم بدن او را بیمار می سازم، سوم دست

ص: 190

او را از مال دنیا خالی می گردانم»

این دوست داشتن و علاقۀ پروردگار نسبت به بندگان تهیدستش برای عزت ایشان می باشد. چنانكه مومنین فقیر به جهت ازدیاد ایمان، به گنجینۀ گرانبهای الهی دست پیدا می كنند. در این باره فرمودند:

«الْفَقْرُ مَخْزُونٌ عِنْدَ اللَّهِ بِمَنْزِلَةِ الشَّهَادَةِ یؤْتِیهِ اللَّهُ مَنْ یشَاء» (1)

فقر همانند شهادت، گنجینه ای است نزد خداوند و او به هر كه خواهد عطایش فرماید.

به هركسی مقام والای الهی (فقر) عطاء نمی شود مگر آنهایی كه ایمانشان از همه افزونتر است. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«كُلَّمَا ازْدَادَ الْعَبْدُ إِیمَاناً، ازْدَادَ ضِیقاً فِی مَعِیشَتِهِ» (2)

هر اندازه ایمان بنده زیاد شود، تنگی معیشتش افزایش می یابد.

خانه به مبل، خودرو به رنگ و... زیبا شده، زینت داده می شود و ایمان مومن هم، به تهیدستی زیباست. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«الْفَقْرُ زِینَةُ الْإِیمَانِ» (3)

فقر زینت ایمان است.

چون ایمانشان به حد كمال رسید، خداوند آنها را دوست خواهد داشت و این پیوند و این علقه را با گنجینه ای الهی مستحكمتر خواهد کرد. پیامبر گرامی اسلام (صلى الله علیه و آله وسلم) در این باره فرمودند:

ص: 191

«إِنَّ الْفَقْرَ مَخْزُونٌ عِنْدَ اللهِ لَا يَبْتَلِي بِهِ إِلَّا مَنْ أَحَبَّ مِنَ الْمُؤْمِنِين..» (1)

فقر گنجینۀ الهی نزد خداوند است كه كسی را به آن مبتلا نمی كند مگر مومنی را كه دوستش بدارد.

بهای فقر را می توان در فخر سرور عالمیان حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) دریافت.

«الْفَقْرُ فَخْرِی وَ بِهِ أَفْتَخِر [عَلَى سَائِرِ الْأَنْبِیاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ]» (2)

فقر مایۀ افتخار من است و به آن مباهات می ورزم. [بر سایر انبیاء]

به دلیل اینکه تهیدستی مایۀ فخر پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) بوده است، نزد بعضی از مومنان ارزنده است چرا که رسیدن به مقامات قرب الهی را شامل می شود. پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«برای مومن فقر بهتر از توانگری است»

یكی از دلایل مطرح كردن چنین احادیثی پی بردن به شأن، منزلت و مقام والای برادران تهیدست و نیازمند می باشد تا آگاهی پیدا كرده و هیچگاه به دیدۀ حقارت و پستی به آن بزرگواران ننگریم. بلكه با آنها برخوردی خاضعانه داشته و در برابر ایشان، كوچكی و اظهار خدمتگزاری نمائیم. برای كسب چنین روحیه ای، باید بزرگی و رتبۀ اعلای برادران فقیر را از لسان امامان معصوم (علیهم السلام) دریابیم و با تفكری عمیق، اهمیت دادرسی و احترام فوق العاده به این نوع اشخاص كه از مقام بالای ایمان برخوردارند، مطلع گردیم. حضرت

ص: 192

امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«در قیامت خداوند جلّ ثناؤه، همچنان كه برادری از برادرش پوزش می خواهد، از بندۀ مومن تهیدست خود، پوزش می خواهد و می فرماید: به عزت و جلالم سوگند كه من تو را در دنیا از سر خواریت در نزدم محتاج نكردم، اكنون این روپوش را بردار و ببین بجای (ثروت) دنیا به تو چه داده ام. او روپوش را برمی-دارد و می گوید: با این عوضی كه به من دادی مرا چه زیان كه در دنیا چیزهایی را از من گرفتی» (1)

حضرت امام صادق (علیه السلام) در جای دیگر فرمودند:

«خداوند-عزوجل- در روز قیامت به مومنان فقیر، با نگاهی پوزش خواهانه می نگرد و می فرماید: به عزت و جلالم سوگند كه من در دنیا از روی خواری و بی اعتنایی به شما فقیرتان نكردم. هر آینه امروز رفتار مرا با خود می بینید» (2)

وقتی حق تعالی با آن همه عظمت و شكوه لایتناهی در برابر مومنین فقیر حالت پوزش طلبی پیدا می كند، پس ما در برابر آنان چقدر باید اظهار فروتنی نموده و حالت خضوع داشته باشیم؟ شخص خَیِّر تا مقام و منزلت مومن تنگدست را نداند نمی تواند برای اجرای این امر عظیم الهی (دادرسی) قدمی مثبت و مقبولانه بردارد. روایت است که حضرت امام صادق (علیه السلام) به كعبه نگاه کردند و آنگاه فرمودند:

«مَا أَعْظَمَ حَقَّكِ یا كَعْبَةُ وَ وَ الله إِنَّ حَقَّ الْمُؤْمِنِ لَأَعْظَمُ مِنْ حَقِّك» (3)

ص: 193

چقدر تو دارای عظمت می باشی و سپس فرمودند: اما مومن از تو كعبه شأن و منزلتش بالاتر است.

اگر مومن تنگدست در نزد مردم و اهل دنیا خوار و ذلیل بوده و با حقارت نگریسته می شود، اما ایشان در عوض پادشاهان آخرتند. پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«الْفُقَرَاءُ مُلُوكُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ النَّاسُ كُلُّهُمْ مُشْتَاقُونَ إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْجَنَّةُ مُشْتَاقَةٌ إِلَى الْفُقَرَاء» (1)

«فقرا سروران، شهریاران و ملوك بهشتند. مردم همگی مشتاق بهشتند، ولی بهشت مشتاق فقیران است. (در واقع صاحب بهشت كه خداست، مشتاق فقرا است.)»

و نیز پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«اطَّلَعْتُ فِی الْجَنَّةِ فَرَأَیتُ أَكْثَر أَهْلِهَا الفُقَراء..» (2)

به بهشت سری زدم، دیدم بیشتر مردم آن فقیرانند...

فقر در مقابل ثروت اگرچه در دنیا دارای سختی است اما در آخرت بسیار برتر است. علاوه بر آسانیِ سوال و جواب، راحتیهای خاصی نیز به دنبال دارد. بعنوان مثال رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«أَبْشِرُوا یَا مَعْشَرَ المُهَاجِرِینَ بِالنُّورِ التَّامِّ یَومَ القِیَامَةِ تَدْخُلُونَ الجَنَّةَ قَبْلَ

ص: 194

أَغْنِیَاءِ النَّاسِ بِنِصْفِ یَومٍ وَ ذَلِكَ خَمْسُ مِائَةِ سَنَةٍ» (1)

ای مهاجران (گروهی از اصحاب پیامبر (صلى الله علیه و آله وسلم) ) فقیر! بشارتتان باد به روشنایی كامل در رستاخیز. شما نصف روز پیش از توانگران به بهشت می روید كه آن (نیم روز برابر) پانصد سال است.

اینان از كثرت یقین به حق تعالی، جامۀ زیبای صبر و تسلیم كه فقط برازندۀ ائمۀ اطهار (علیهم السلام)، پیامبران (علیهم السلام) و شیعیان خاص4 است، پوشیده اند. از خواص بیشمار مقام تسلیم در برابر قضاء الهی، باز شدن چشم باطن است كه در این باره پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«طُوبَى لِلْمَسَاكِینِ بِالصَّبْرِ وَ هُمُ الَّذِینَ یرَوْنَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْض» (2)

خوشا بحال مستمندان شكیبا، آنهایند كه ملكوت آسمانها و زمین را می بینند.

{وَ كَذلِكَ نُری إِبْراهیمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیكُونَ مِنَ الْمُوقِنین} (3)

«و این گونه، ملكوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین كنندگان باشد»

تهیدست چون در امتحان بزرگ الهی قرار گرفته اند باید راضی به قضای الهی شوند و این خشنودی به فعل و تقدیر خدا، از اعظم عبادات و راس همۀ مراحل ایمانی به حساب می آید. برای دلگرمی و راهنمایی (1) آنان فرمودند:

«یا مَعْشَرَ الْمَسَاكِینِ طِیبُوا نَفْساً وَ أَعْطُوا اللَّهَ الرِّضَا مِنْ قُلُوبِكُمْ یثِبْكُمُ الله عَزّ وَ جَلَّ عَلَى فَقْرِكُمْ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَلَا ثَوَابَ لَكُمْ» (2)

ای جماعت مستمندان! خوشدل باشید و رضایت و خوشدلی تان را نزد خدا اظهار كنید تا وی شما را بر فقرتان پاداش دهد، كه اگر چنین نكنید پاداشی برایتان نیست.

مومن بر اثر وثوق و اطمینانش به پروردگار، كه از نشانه های تسلیم است آثاری زیباتر نیز از خود بروز می دهد كه بسیار جای شگفتی می باشد. نقل است كه حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) و جناب خضر به یكدیگر رسیدند، حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) از جناب خضر پرسید: بهترین اعمال چیست؟

«گفت:بذل و بخشش اغنیاء بر فقرا برای رضای خداوند متعال»

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«از آن بهتر، ناز و تكبر (وقار و حیا) فقرا بر اغنیاء به جهت اعتمادی كه به

ص: 196

خدای تعالی دارند»

جناب خضر (علیه السلام) عرضه داشت:

«این كلامی است كه باید با نور بر صفحۀ رخسار حوریان نوشت»

مومن فقیر با شكیبایی و تحمل نداریها درب سوال و درخواست را به سوی دیگران می بندد. اعتماد و توكلش فقط به خداست و جز ائمۀ معصوم (علیهم السلام) که باب خدا هستند، درب دیگری را نمی كوبد. چرا كه هیچ یك از درهای بندگان باز نیست (و اگر هم در باز شد به عطا و عنایت حضرات معصوم (علیهم السلام) می باشد). با درخواست نكردن، آبرو و شخصیت خود را حفظ می كند. زیرا دستور نیز چنین است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرموده اند:

«مَاءُ وَجْهِكَ جَامِدٌ یقْطِرُهُ السُّؤَالُ فَانْظُرْ عِنْدَ مَنْ تُقْطِرُه» (1)

آبروی تو چون یخی جامد است كه درخواست، آن را قطره قطره آب می كند پس بنگر كه آن را نزد چه كسی فرو می ریزی؟

خویشتنداری مستمندان با کمک توکلی که بر خدای یگانه دارند در برابر توانگران بسیار نیکو و پسندیده است.

«..وَ التَّقَلُّلُ وَ لَا التَّوَسُّل..» (2)

به اندك ساختن بهتر از دست نیاز بسوی مردم دراز كردن است.

بنابراین مومن قطعا باید تهیدستی را بنا به حكمت الهی، امتحان خویش در

ص: 197

دنیا و زینت خود در آخرت بداند. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرموده اند:

«..وَ مَنْ ضُیقَ عَلَیهِ فِی ذَاتِ یدِهِ فَلَمْ یرَ ذَلِكَ اخْتِبَاراً فَقَدْ ضَیعَ مَأْمُولا» (1)

آن كس كه تنگدستی را آزمایش الهی نداند، پاداشی را كه امیدی به آن بود از دست خواهد داد.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«..أَیمَا رَجُلٍ اشْتَكَى فَصَبَرَ وَ احْتَسَبَ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ أَجْرَ أَلْفِ شَهِید» (2)

هر مردی كه به دردی گرفتار گردد و شكیبایی ورزد و آن را در راه خدا به شمار آورد، خداوند اجر هزار شهید را برایش رقم زند.

حضرت پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«پاداش فقیر شكیبا به مقدار حضرت ایوب پیغمبر (علیه السلام) است» (3)

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«الْفَقِیرُ الرَّاضِی نَاجٍ مِنْ حَبَائِلِ إِبْلِیسَ وَ الْغَنِی وَاقِعٌ فِی حَبَائِلِه» (4)

فقیر خرسند (راضی به قضای الهی) از دامهای ابلیس می رهد، اما توانگر در آن گرفتار می شود.

مومن با تحمل سختی و بستن زبان در برابر شکایت، بلایا را کاسته و اجر را افزایش می دهد. بلایائی که با تمام تلخیها به نفع او می باشد. ممکن است

ص: 198

خود را بیمار دیده در حالیکه دیگران سالِمَند یا خود را فقیر یافته در حالیکه برادرانش غنی اند. باید به حكم عقل و نقل از معصومین (علیهم السلام) صلاح خویش را در مریضی و فقر ببیند و بداند كه حق تعالی از روی شدت لطف و مهرورزی به بندگانش، تقدیرات وی را اینچنین رقم زده است و خدای نكرده برتری، سلامت و اموال برادرانش او را از عقلانیت خارج نگرداند. چنانكه امام معصوم (علیه السلام) فرموده اند:

«بدانید كه تقدیرهای الهی چون قطرات باران از آسمان به سوی انسانها فرود می آید و بهرۀ هر كسی، كم یا زیاد خواهد رسید. پس اگر یكی از شما برای برادر خود برتری در مال و همسر و نیروی بدنی مشاهده كند، مبادا فریب خورد و حسادت كند» (1)

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«خداوند به حضرت موسی (علیه السلام) فرمود: به مال زیاد هیچكس غبطه مبر، زیرا مال بسیار مایۀ گناه بسیار است. نظر به حقوق واجبه كه بر آن مترتب است» (2)

مومنی كه غصۀ مال دیگران را نمی خورد و به اموال آنان نه تنها بی اعتناست، بلكه تنفر می ورزد، از غم و غصۀ دنیا رها شده كه در وصف حال او پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرموده اند:

«امت من در دنیا سه طبقه اند: اول آنها كه دل به جمع مال و اندوختن ثروت ندارند و در مقام احتكار و ذخیره نیستند. به مقداری كه گرسنگی را رفع كنند

ص: 199

و عورت را بپوشانند قانعند و به اندازه ای كه زندگی را با آن بگذرانند كفایتشان كند، راضی می باشند. اینان در امانند، نه ترسی دارند و نه غصه ای، دسته ای دیگر...» (1)

حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) در جای دیگر فرمودند:

«بهترین روزی آنست كه تو را كفایت كند( به اندازۀ متعارف روزی به تو برسد) و بر اثر كثرت مال، طاغی و یاغی نشوی و تو را از یاد پروردگار باز ندارد» (2)

حضرت امام سجاد (علیه السلام) فرموده اند:

«تمام خیر و نیكی را دیدم كه در بریدن طمع از دست مردم است و هركه هیچ امیدی به مردم نداشته باشد و امرش را در هر كاری بخدای (عزوجل) واگذارد خدای بزرگ هم در هر چیزی (امری) او را اجابت كند» (3)

رفع گرفتاری به دست خداست و شخص مبتلا به فقر نباید برای رفع مشکل، به مخلوق مراجعه نماید. برای رهائی از گرفتاریها، راه حلهایی از ائمۀ هدایت (علیهم السلام) گرفته شده و عموم آنها حول دعا، الحاح، اصرار، تضرع و انابه چرخش داشته اند. باید توجه داشت که در استغاثه نباید بجز خداوند را در دل راه داد. و بابِ خدا، ذوات مقدسه (علیهم السلام) هستند. پس با دعا و.. و شفیع قرار دادن ایشان نزد خدای منان، باید چاره نمود.

همچنین زیربنای این توسل، توبه و انابه است كه مومن برای رفع

ص: 200

گرفتاریهایش باید داشته باشد.

{قُلْ مَنْ یُنَجِّیكُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیةً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرینَ} (1)

«بگو: ”چه كسى شما را از تاریكیهاى خشكى و دریا مى رهاند؟ در حالى كه او را به زارى و در نهان مى خوانید: كه اگر ما را از این [مهلكه] برهاند، البته از سپاسگزاران خواهیم بود“»

{ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیةً إِنَّهُ لا یحِبُّ الْمُعْتَدینَ} (2)

«پروردگار خود را به زارى و نهانى بخوانید كه او از حد گذرندگان را دوست نمى دارد»

{وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فی نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلینَ} (3)

«و در دل خویش، پروردگارت را بامدادان و شامگاهان با تضرع و ترس، بى صداى بلند، یاد كن و از غافلان مباش»

پس از دعا و استغاثه، با انفاق و صدقه خود را نجات دهد:

{وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیهِ یرْسِلِ السَّماءَ عَلَیكُمْ مِدْراراً وَ یزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِكُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمینَ} (4)

«و اى قوم من، از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبه كنید

ص: 201

[تا] از آسمان بر شما بارش فراوان فرستد و نیرویى بر نیروى شما بیفزاید، و تبهكارانه روى بر مگردانید»

و فرموده اند:

«هر كس با دست كوتاه (نداری) انفاق كند از دست بلند خدای كریم بگیرد»

همچنین فرمودند:

«إِذَا أَمْلَقْتُمْ فَتَاجِرُوا اللَّهَ بِالصَّدَقَة» (1)

هرگاه تهیدست شدید، با صدقه دادن با خدا تجارت كنید.

از راز و نیازهای حضرت امام سجاد (علیه السلام) که به خدای متعال داشتند، نقل است:

«وَ نَعُوذُ بِكَ.. وَ مِنْ فِقْدَانِ الْكَفَافِ وَ نَعُوذُ بِكَ..وَ مِنَ الْفَقْرِ إِلَى الْأَكْفَاءِ، وَ مِنْ مَعِیشَةٍ فِی شِدَّة» (2)

خدایا به تو پناه می جوییم... از ناتوانی برای تامین نیازهای خود... و از فقر نزد همگان و از زندگانی سخت.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) هم در قنوت عرضه می داشتند:

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَغْنِنِی بِحَلَالِكَ عَنْ حَرَامِكَ وَ أَوسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِكَ وَ أَعِذْنِی مِنَ الفَقْرِ» (3)

بار خدایا ! بر محمد و آل محمد (علیهم السلام) درود فراوان فرست و فرجشان را نزدیك

ص: 202

بفرما و مرا با حلالت از حرامت بی نیاز ساز و از فقر در امانم بدار.

با توسلات به درگاه ائمۀ معصوم (علیهم السلام)، می توان قلادۀ فقر را از گردن باز نمود. توبه و استغفار، توسل به صلوات و نخوابیدن در بین الطلوعین كه بهترین وقت برای کسب روزی است، کلید رهایی از غمها و گرفتاریها است. تجربیات زیادی در این مورد كسب شده است. (1)

امامان هدایت (علیهم السلام)، مومن را از تقاضا و درخواست از دیگران در حالت فقر و نیاز، منع فرموده اند. چرا که باعث خواری و ذلت مومن می شود. حتی بازگوئی هدیه ای (فقر) که خدای متعال به او داده، به دیگران شکایت محسوب می شود. بنابراین پنهان داشتن آن مهم است. از طرفی بیان آن برای برادر مومن از این قاعده مستثنی است.

«مشكلات خود را به برادر دینی گفتن، شكایت از خدا نزد خلق به حساب نمی آید»

چون مومن تهیدست به خاطر مناعت طبع نمی تواند نداریهای خود را برای خلایق ابراز كند، لذا برای رهایی از غم و غصه و یا برطرف نمودن مشكلات امر فرمودند: گرفتاریهای خود را میتوان به برادر مومن اظهار نمود. حضرت امام صادق (علیه السلام) در این باره می فرمایند:

«هرگاه یكی از شما تنگدست و گرفتار شد، مشكل خود را به برادر مومنش

ص: 203

بگوید و خویشتن را آزار ندهد» (1)

چرا اینچنین اجازه ای یافتیم که غم و غصه را به برادر دینی خود بگوییم؟ به علت آنكه همه از اعضای یك خانواده هستیم. زیرا فرموده اند:

«مومنین در رفاقت و دوستی و نیكی كردن به همدیگر، همچون اعضای یك بدن هستند كه چون بعضی از اجزاء رنجور شود، اعضای دیگر هم قرار و آرامش نخواهند داشت» (2)

در مجموع عزت مومن و دوری از خواری، منوط به بستن در سوال و درخواست از خلایق است. پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) می فرمایند:

«الفَقْرُ أَمَانَةٌ، فَمَنْ كَتَمَهُ كَانَ عِبَادَةً، وَ مَنْ بَاحَ بِهِ فَقَد قَلَّدَ إِخْوَانَهُ المُسْلِمِینَ» (3)

فقر امانت است، پس هر كه آنرا پوشیده نگه دارد این كارش عبادت است و هر كه آشكارش سازد (بعضا مومن تهیدست بر اثر اضطرار ناچاراً با شرمندگی و خجالت مشكلش را برای برادر خود ابراز می دارد) به گردن برادران مسلمان خود قلاده (مسئولیت) انداخته است.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«لَا تَسْأَلُوا إِخْوَانَكُمُ الْحَوَائِجَ فَیمْنَعُوكُمْ فَتَغْضَبُونَ وَ تَكْفُرُون» (4)

از برادران خویش حاجت مخواهید كه مبادا نپذیرند و شما خشم گیرید و كافر

ص: 204

شوید.

متاسفانه برخی مومنین پس از مطلع شدن از نابسامانیهای مالی بعضی از برادران تهیدست متوجه این مسئولیت خطیر و مهم نگشته و همچنان از پذیرفتن این مسئولیت عظیم فراری هستند و یا پس از آگاهی از وضعیت مومن فقیر، بجای اعانت با برخوردی تحقیر آمیز، قلب او را آماج زخم زبانهای خود می گردانند. در این خصوص پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«یا علی (علیه السلام)، إِنَّ الله جَعَلَ الْفَقْرَ أَمَانَةً عِنْدَ خَلْقِهِ، فَمَنْ سَتَرَهُ، أَعْطَاهُ الله مِثْلَ أَجْرِ الصَّائِمِ الْقَائِمِ؛ وَ مَنْ أَفْشَاهُ إِلى مَنْ یقْدِرُ عَلى قَضَاءِ حَاجَتِهِ، فَلَمْ یفْعَلْ، فَقَدْ قَتَلَهُ، أَمَا إِنَّهُ مَا قَتَلَهُ بِسَیفٍ وَ لَا رُمْحٍ، وَ لكِنَّهُ قَتَلَهُ بِمَا نَكى مِنْ قَلْبِه» (1)

«ای علی (علیه السلام) همانا خدا فقر را در نزد مخلوقش به امانت گذاشته هر كه آنرا نهان دارد، خدایش مانند پاداش روزه داری كه به عبادت بپا خاسته دهد، و هر كه آن را نزد كسی كه می تواند حاجتش را برآورد فاش سازد و او برآورده نكند او را كشته است، آگاه باش كه او را با شمشیر و نیزه نكشته؛ بلكه با زخم دل كشته است»

متاسفانه در جمع متدینین زیاد شنیده و دیده شده كه بر اثر عدم اعانت مومنین تهیدست، زخمهای كشنده بر قلب ایشان وارد می گردد. با تاسف فراوان هر روز با بی اعتنایی، به مشكلات برادران دینی دامن زده، بدین سبب، زخمهایی فجیع بر دل امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نقش می زنند. از عمده ترین غصه های حضرت امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) کاهلی در این امر از سوی مومنین متمکن است. در

ص: 205

نمونه برخوردی که با علی بن ابراهیم داشتند، فرموده بودند:

«به وسیلۀ اندوختن مال نسبت به برادرانتان ظلم و ستم روا داشته اید و این عمل شما را از دیدار ما محروم نگه داشته»

تحقیر نمودن برادر ایمانی به دلیل فقر مالی و تهیدستی وی باعث جریحه دار شدن قلب ایشان شده و مشکلات را برایِشان مضاعف می نماید. نگه داشتن ایمان با وجود فقر بسیار سخت است چه رسد به اینکه مومن بابت فقر، تحقیر را هم تحمل نماید. صد البته با این عمل [مومن متمکن] غضب خداوند را بر خود تدارک می بیند. پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) در این باره فرمودند:

«مَنِ اسْتَذَلَّ مُؤْمِناً أَوْ مُؤْمِنَةً- أَوْ حَقَّرَهُ لِفَقْرِهِ وَ قِلَّةِ ذَاتِ یدِهِ- شَهَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى یوْمَ الْقِیامَةِ ثُمَّ یفْضَحُهُ» (1)

هر كس مرد یا زن مومنی را به سبب تهیدستی یا اندك بودن مال و دارایی اش خوار شمارد یا تحقیر كند خداوند متعال در روز قیامت او را (بخاطر این عمل زشت) شهره و سپس رسوایش سازد.

البته متدین متمکن، هیچگاه در برخورد با برادران فقیر خود، چنین روشی را اتخاذ نمی كند، بلكه عمل به فرمودۀ حضرت رسول اكرم (صلى الله علیه و آله وسلم) را به هر برخوردی ترجیح می دهد:

«..مَنْ أَكْرَمَ فَقِیراً مُسْلِماً لَقِی اللَّهَ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ هُوَ عَنْهُ رَاضٍ..» (2)

..هر كس مسلمان فقیری را گرامی بدارد، روز قیامت در حالی خدا را دیدار

ص: 206

كند كه از او راضی است..

همچنین حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ لَقِی فَقِیراً مُسْلِماً فَسَلَّمَ عَلَیهِ خِلَافَ سَلَامِهِ عَلَى الْغَنِی لَقِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ هُوَ عَلَیهِ غَضْبَان» (1)

هر كس با مسلمانی فقیر روبرو شود و به او سلامی متفاوت با سلامی كند كه به ثروتمند می كند، روز قیامت خداوند - عز و جل- را دیدار كند در حالی كه خداوند متعال از او در خشم است.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«..لَا تُحَقِّرُوا ضُعَفَاءَ إِخْوَانِكُمْ فَإِنَّهُ مَنِ احْتَقَرَ مُؤْمِناً حَقَّرَهُ اللَّهُ وَ لَمْ یجْمَعْ بَینَهُمَا یوْمَ الْقِیامَةِ إِلَّا أَنْ یتُوب..» (2)

برادران تهیدست خود را تحقیر نكنید، زیرا هر كس مومنی را حقیر شمارد، خداوند - عز و جل - میان آن دو را در بهشت جمع نكند، مگر اینكه توبه نماید.

شبیه این، قرنها پیش در زمان حضرت موسی بن جعفر (علیهما السلام) اتفاق افتاد و فرد خاطی پس از چندی راه توبه را در پیش گرفت. خواندن حکایت آن، که در بحارالانوار از عیون المعجزات نقل شده، خالی از لطف نیست. علامه مجلسی (رحمة الله)، اینگونه نوشته است:

ص: 207

«ابراهیم جمّال یكی از شیعیان در عصر حضرت امام كاظم (علیه السلام) بود. روزی خواست خدمت علی بن یقطین برسد. وی با اجازه از امام (علیه السلام)، وزیر هارون (لعنت الله علیه) بود. ابراهیم، ساربان بود و به حسب ظاهر، شأن و شخصیت او کمتر از آن بوده كه در مجلس علی بن یقطین وارد شود. از این رو علی بن یقطین او را راه نداد یا اینكه با بی اعتنایی او روبرو شد. اتفاقاً در همان سال جناب علی بن یقطین به حج مشرف شد و خواست در مدینه بخدمت حضرت موسی بن جعفر (علیهما السلام) مشرف شود. حضرت او را راه ندادند. روز دوم در بیرون خانه آن حضرت را ملاقات نمود و عرضه داشت: ای سید من! تقصیر بنده چه بوده كه مرا خدمت خویش راه ندادید؟

حضرت (علیه السلام) فرمودند: به جهت آنكه برادرت ابراهیم جمّال را راه ندادی و حق تعالی ابا دارد كه سعی تو را قبول فرماید، مگر اینكه ابراهیم جمّال تو را عفو نماید.

عرض کرد: ای سید و مولای من! در این وقت كجا او را بیابم در صورتی كه من در مدینه ام و او در كوفه است؟!

حضرت (علیه السلام) فرمودند: هرگاه شب فرا رسید تنها به قبرستان بقیع برو بدون اینكه كسی از اصحاب و غلامان تو بفهمند، در آنجا شتری زین كرده خواهی دید، آن شتر را سوار می شوی و به كوفه خواهی رسید.

علی بن یقطین طبق دستور حضرت امام كاظم (علیه السلام) این كار را انجام داد و به اندك زمانی (با طی الارض) به كوفه رسید و به خانۀ ابراهیم رفت و در را كوبید. ابراهیم گفت: كیستی ؟

جواب داد: علی بن یقطین هستم.

ابراهیم گفت: بر در خانۀ من چه می كنی ؟

ص: 208

عرض كرد: بیرون بیا كه مرا امر عظیمی رخ داده است و قسم داد كه او را اذن دخول دهد. چون داخل خانۀ ابراهیم شد، گفت ای ابراهیم ! آقا و مولایم اِبا فرمودند كه عمل مرا قبول نمایند مگر آنكه تو از من بگذری.

ابراهیم گفت: غفرك الله لك؛ خدا تو را بیامرزد.

علی بن یقطین صورت خود را بر خاك گذاشت و ابراهیم را قسم داد كه پا روی صورت من بگذار و صورت مرا زیر پای خود بمال.

ابراهیم امتناع ورزید، جناب علی بن یقطین او را قسم داد كه چنین كند. پس ابراهیم پا به صورت علی بن یقطین گذاشت و رخ او را زیر پای خود می مالید و علی بن یقطین می گفت: اللهم اشهد؛ بارالها تو شاهد باش.

آنگاه علی بن یقطین بیرون آمد و سوار بر شتر شد و همان شب به مدینه بازگشت و حضرت امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) اذن ورود دادند وی خدمت آن حضرت شرف یاب شد و امام (علیه السلام) نیز با آغوش باز از وی استقبال نمودند»

همانطور که گفته شد، شأن مومن تهیدست در نزد خدا [اگر واقعاً مومن باشد] بسیار رفیع است. با گفتن کلمات و نوشتن آنها بر روی کاغذ، شأن ایشان بیان نشده، حق ایشان اداء نمی شود. بلکه خدای متعال در روز قیامت به کرم خویش، فضل ایشان را آشکار خواهد نمود. کمترین سروری و برتری ایشان بر دیگر برادران خود از این جهت است که با تفضل متدین متمکن از اموال خویش به ایشان، خود را لایق بهشت می نماید. اگر مومن فقیر، فقر خود را تحمل نمی کرد و از ایمان خارج می شد، طبق احادیث، مومن غنی لیاقت رفتن به بهشت را پیدا نمی کرد. ایشان وسیله ای شدند تا فقر را تحمل نمایند و بهشت را صاحب شوند و مومن غنی نیز با اعانت وی بهشت را

ص: 209

بدست آورد. در مجموع غنی نیز می تواند به طفیلی فقیر، به دایرۀ ولایت معصومین (علیهم السلام)، راه یابد. حضرت امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) می فرمودند:

«لَیسَ كُلُ مَنْ قَالَ بِوَلَایتِنَا مُؤْمِناً وَ لَكِنْ جُعِلُوا أُنْساً لِلْمُؤْمِنِین» (1)

چنین نیست كه هر كس دم از ولایت ما بزند مومن باشد بلكه آنان همدم مومنان قرار داده شده اند.

ص: 210

وارد جهنم خواهیم شد).. شب و روز در برآوردن نیازهای او (برادر ایمانی ات) بكوشی، پس چنانچه اینطور عمل کردی، ولایت خود را به ولایت ما متصل کردی و ولایت ما به ولایت خدای عز و جل متصل است.

حسین بن نعیم می گفت كه حضرت امام صادق (علیه السلام) به من فرمودند:

«آیا برادران دینی خود را دوست داری ؟ عرض كردم بلی. پرسیدند به فقرا و تنگدستانشان نفع می رسانی؟ جواب دادم آری. فرمودند: متوجه باش كه لازم است ایشان را دوست بداری. آیا آنها را به منزل خود دعوت می كنی؟ عرض كردم: هیچگاه غذا نمی خورم مگر اینكه دو یا سه نفر از برادرانم میهمان من هستند. فرمودند: فضیلت آنها بر تو بیشتر از فضیلت تو است بر آنها. عرض كردم: فدایت شوم من آنها را میهمان می كنم و در منزل خودم از ایشان پذیرایی می نمایم، باز فضیلت آنها بیشتر است؟ فرمودند: آری، هنگامی كه وارد منزل تو می شوند، با روزی تو و خانواده ات وارد می شوند و در بیرون رفتن، گناهان تو و خانواده ات را بیرون می برند» (1)

آیا وقتی میهمان با اینکه سر سفرۀ میزبان نشسته، باعث ازدیاد روزی میزبان شده و مغفرت الهی را برای صاحب خانه و اهلش به ارمغان می آورد، می توان مقام وی را تشریح نمود؟ حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«هر كس به فقیری از شیعیان ما احسان كند خداوند متعال آنقدر اجر و پاداش به وی عطا نماید كه جز پروردگار كسی نداند» (2)

خداوند به یكی از پیامبران بنی اسرائیل به نام شعیان یكی از آثار شگفت

ص: 212

انگیز اعانت به مومن فقیر را اینگونه فرمود:

«علامت رضای من در رضای مستمندان است و اگر آنها به فقرا رحم كنند، ضعیفان را به خود نزدیك سازند، از آنها دستگیری نمایند، انصاف به مظلوم بدهند، او را یاری كنند، نسبت به غایبان با عدل رفتار نمایند، حق یتیمان را بدهند و هر حقی را به صاحبش رد كنند، منِ خدا، نور چشم و سمع گوش و عقل دلها و قوت دست و پای آنها می شوم و دل و عقلهایشان را بجا دارم» (1)

امام معصوم (علیه السلام) نیز فرموده اند:

«..وَ مَنْ قَضَى حَاجَةً لِأَحَدٍ مِنْ أَوْلِيَائِنَا فَكَأَنَّمَا قَضَاهَا لِأَجْمَعِنَا..» (2)

هر كس نیاز یكی از دوستان ما را برآورد، گویی آن را برای همۀ ما [ائمۀ اطهار (علیهم السلام) ] برآورده كرده است.

بنابراین می بایستی سریعتر حركتی را در راستای كمك به ائمۀ اطهار (علیهم السلام) آغاز کرد و قدم در وادی جوانمردی و اعانت ضعفای مومنین گذاشت. اعانتی که همراه با احترام و تكریم برادران دینی باشد. حضرت رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«أَضِفْ بِطَعَامِكَ مَنْ تُحِبُ فِی الله» (3)

كسی را كه به خاطر خدا دوستش داری به غذای خود میهمان كن.

اطعام مومن حتی اگر غنی باشد، در نزد خدا اهمیت بسزائی دارد. حضرت

ص: 213

امام صادق (علیه السلام) دربارۀ اطعام فرموده اند:

«هر كس یك مومن ثروتمندی را اطعام كند برابر است با یك بندۀ مومن از فرزندان اسماعیل (پیغمبر (صلى الله علیه و آله وسلم) ) كه او را از كشته شدن نجات دهد و هر كه مومن تهیدست و محتاجی را اطعام كند برابر است با صد بنده از فرزندان اسماعیل (علیه السلام) كه آنها را از كشته شدن آزاد كند» (1)

حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) نیز فرمودند:

«إِذَا اُدْخِلَ الضَّیْفُ بَیتَ المُؤمِنِ دَخَلَ مَعَهُ أَلْفُ بَرَكَةٍ وَ أَلْفُ رَحْمَةٍ وَ كُتِبَ لِصَاحِبِ المَنْزِلِ بِكُلِّ لُقْمَةٍ یَأكُلُهَا الضَّیْفُ حِجَّةٌ وَ عُمْرَةٌ»

زمانی كه میهمان به منزل برادر مومن وارد می شود، هزار بركت و هزار رحمت با او وارد شود و برای صاحب منزل به هر لقمه ای كه میهمان خورده، یك حج و یك عمره نوشته می شود.

حضرت امام صادق (علیه السلام) چگونگی پذیرائی از مومن را اینگونه فرمودند که:

«هرگاه یكی از برادران دینی ات وارد بر تو شد هر چه در خانه داشتی بیاور و اگر او را دعوت كردی در تهیۀ وسایل پذیرائی و خوراك كوشش كن» (2)

روزی كسی حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) را به میهمانی دعوت کرد، حضرتش با سه شرط این میهمانی را قبول نمودند:

«اول از خارج منزل چیزی برایم تهیه نكنی، دوم در منزل چیزی از من پنهان و ذخیره ننمایی و سوم بر خانوادۀ خود تنگ نگیری و سهم و خوراك آنها را كم

ص: 214

نكنی» (1)

مراعات مومن در همه حال واجب بوده تا جائیکه حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«..حَقُّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ أَنْ لَا یشْبَعَ وَ یجُوعُ أَخُوهُ وَ لَا یرْوَى وَ یعْطَشُ أَخُوهُ وَ لَا یكْتَسِی وَ یعْرَى أَخُوهُ فَمَا أَعْظَمَ حَقَّ الْمُسْلِمِ عَلَى أَخِیهِ الْمُسْلِم..» (2)

حق مسلمان بر مسلمان اینست که سیر نباشد در حالیکه برادرش گرسنه است و سیراب نباشد مگر اینکه برادرش سیراب باشد و پوشیده نباشد در حالیکه او برهنه است. سپس فرمودند: چقدر عظیم است حق مومن بر مومن.

کیست که بتواند منزلت برادر فقیر خود را جز اهل یقین و جوانمرد دریابد؟ سپس در ادامۀ حدیث فرمودند:

«..آنچه را برای خود می خواهی برای او نیز بخواه و اگر برادرت كمك خواست، عطایش كن»

در این مسئله هیچگونه سستی بر مومن روا نیست. برای اهمیت این اعانت، امام (علیه السلام) در ادامه می فرمایند:

«نسبت به هیچ خیری نباید از او ملول شوی [و كاری نكنی] كه او از تو ملول شود. پشتیبان او باش كه او پشتیبان تو است. چون غایب شود در غیابش (از همه جهات) او را مواظبت كن. چون حاضر گردد از او دیدار كن و تجلیل و

ص: 215

احترامش نما (چرا) كه او از توست و تو از اویی. چون از تو بدش آید از او دوری مكن تا از او گذشت بخواهی و عذرخواهی كنی (كینه را از دلش بزدایی) اگر به او خیری رسد خدا را سپاس گوی و اگر بلایی به او رسید بازویش را بگیر و اگر برایش نیرنگی سازند یاریش كن»

یعنی مومن به جمیع جهات اعم از دنیوی و اخروی، باید یاور برادران دینی خود باشد همانگونه که برای فرزندش، پدری دلسوز است. وقتی تنگدستی بر شخصی هجوم بیاورد، طبیعتا بر نوع تغذیۀ وی تاثیر فراوانی می گذارد. دامنۀ این اثر از عدم تغذیۀ کافی تا گرسنگی، با همۀ تبعات منفی اش برای فرد، دامنگیر برادران مومن هم می شود. چرا که وظیفۀ برادر دینی، پوشش برادر خویش است تا در صورت تنگی معیشت، به اعانت مصیبت زده پرداخته، او را از مهلکه برهاند و خویش را در امتحان سربلند گردانیده و هدیۀ خداوند که همان فرصت اعانت به مومن تنگدست است، را برنگرداند. در دو حکایت ذیل، پندی برای آنها که از غضب الهی ترسانند، نهفته است. بررسی و اعمال آن در شیوۀ برخورد با دیگران موجبات گشایش درهای رحمت الهی و ترک آن همراه با خشم پروردگار است.

«شبی جناب سید بحرالعلوم (رحمة الله) خادمش را به سراغ سید جواد عاملی، صاحب كتاب مفتاح الكرامه فرستاد او هم شتابان به حضور رسید، چون چشم سید بر او افتاد، فرمود: آیا از خدا نمی ترسی؟ آیا مراقب خداوند نیستی؟ حیا نمی كنی از خدا؟ سید جواد گفت: مگر چه روی داده؟

فرمود: مردی از برادران دینی تو از بقال، برای عیال خود هر شب و روز

ص: 216

خرمای زاهدی به قرض می گرفت و به غیر آن قوت نداشت و بر ایشان هفت روز می گذرد كه برنج و گندم نچشیده اند و امروز كه رفت خرما بگیرد بقال به او گفت قرض تو فلان مبلغ شده، او هم از بقال حیا كرد و چیزی نگرفت و خود و عیالش شب را بی شام به سر بردند و تو خوش می گذراندی و می-خوردی و او خانه اش به خانه تو متصل است و می شناسی او را كه فلانی است.

مرحوم سید جواد در جواب گفت: ”والله، من از احوال وی مطلع نبودم“. سید بحرالعلوم فرمود: اگر به حال او مطلع بودی و شام می خوردی، یهودی یا كافر می بودی و این غضب من بر تو به جهت تجسس نكردن (و عدم اطلاع از حال او ) بوده است. سپس مجموعه غذاهایی نفیس و كیسه ای تنخواه (پول) به وسیلۀ سید جواد و خادمش برای او فرستاد» (1)

«نقل است كه یكی از دلایل ابتلاء حضرت یعقوب، آن بوده است كه وقتی جناب جبرئیل برای رهایی حضرت یعقوب (علیه السلام) از غم فراق حضرت یوسف (علیه السلام) مژده و بشارت وصل و دیدار پسرش را آورده بود، گفت: ای یعقوب بدان كه روزی شخص فقیری از كنار منزل تو می گذشت و كباب بریان می نمودی و آن شخص از لذت و خوردن آن بی نصیب مانده بود.

حضرت یعقوب (علیه السلام) فرمود: من كه نمی دانستم چنین شخصی در حال بریان نمودن كباب از كنار خانۀ من رد می شده، جبرئیل گفت: اگر كه می دانستی (و دعوت نمی كردی) از نبوت خلع می گشتی».

مومن متمکن باید این سوال را از خود بپرسد وقتی برادر خویش را تحت

ص: 217

فشار مشکلات اقتصادی دیده و او را غرق در تنگی معیشت حس می کند، وقتی وی زندگی سختی را تجربه می کند یا مقروض است؛ آیا انتظار بهشت داشته باشد در حالی که مال خویش را در کمک به او عرضه نمی کند؟ آیا از عذاب آخرت غافل است؟ حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«لَا تَقُلْ لِاَخِیكَ إِذَا أَدْخَلَ عَلَیْكَ أَكَلْتَ الیَومَ شَیْئاً؟ وَلَكِنْ قَرِّبْ إِلَیْهِ مَا عِنْدَكَ فَإِنَّ الجَوَادَ كُلَّ الجَوَادِ مَنْ بَذَلَ مَا عِنْدَهُ» (1)

هنگامی كه برادرت بر تو وارد شده از او سوال نكن آیا امروز غذا خورده ای یا نه؟ آنچه داری برای او حاضر كن، چرا كه سخاوتمند واقعی كسی است كه از بذل آنچه حاضر دارد، مضایقه نكند.

و نیز فرمودند:

«..هَلَكَ امْرُؤٌ احْتَقَرَ لِأَخِيهِ مَا يَحْضُرُهُ وَ هَلَكَ امْرُؤٌ احْتَقَرَ لِأَخِيهِ مَا قَدَّمَ إِلَيْهِ» (2)

میزبانی كه آنچه را برای برادرش آماده ساخته كوچك بشمرد هلاك شده است، همچنین میهمانی كه آنچه را كه نزد او حاضر كرده اند كوچك بشمرد هلاک شده است.

حضرت امام صادق (علیه السلام) در آداب میهمانی و رعایت موقعیت میزبان، فرمودند:

«هنگامی كه یكی از شما وارد منزل برادر مسلمانش می شود، هر جا به او پیشنهاد می كند، بنشیند، چرا كه صاحب منزل به وضع منزل خود و آن

ص: 218

قسمتهایی كه نباید آشكار گردد، آشناتر است» (1)

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ أَطْعَمَ أَخَاهُ فِي الله كَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلُ مَنْ أَطْعَمَ فِئَاماً مِنَ النَّاسِ قُلْتُ وَ مَا الْفِئَامُ مِنَ النَّاسِ قَالَ مِائَةُ أَلْفٍ مِنَ النَّاس» (2)

هر كه برادرش را برای خدا اطعام كند، پاداشش مانند كسی است كه فئامی از مردم را اطعام كند عرض كردم فئام چه مقدار است؟ فرمودند: صد هزار از مردم.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در فضیلت اطعام دادن فرمودند:

«مَا أَكَلْتَهُ رَاحَ وَ مَا أَطْعَمْتَهُ فَاحَ» (3)

آنچه بخوری، برود و آنچه بخورانی فراوان و پر بركت شود.

حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

«إِنَّ الله يُحِبُّ إِطْعَامَ الطَّعَامِ وَ هِرَاقَةَ الدِّمَاءِ» (4)

خداوند اطعام كردن و قربانی كردن را دوست دارد.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«قُوتُ الْأَجْسَادِ الطَّعَامُ وَ قُوتُ الْأَرْوَاحِ الْإِطْعَام» (5)

ص: 219

تغذیۀ بدنها به طعام خوردن است و تغذیۀ روحها به طعام دادن و خورانیدن آن است به دیگری.

همانگونه که اطعام از حقوق مومن بر مومن است، اجابت سفرۀ مومن نیز، ضروری می باشد. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«مِنَ الْحُقُوقِ الْوَاجِبَاتِ لِلْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ أَنْ يُجِيبَ دَعْوَتَه» (1)

یكی از حقوق واجب مومن بر مومن اینست كه دعوت او را بپذیرد.

در این باره، پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«وَ كَانَ ذَلِكَ مِنَ الدِّینِ» (2)

و این كار (اجابت) جزء دین است.

اگر اجابت نمودن دعوت برادر این اندازه با اهمیت و جزء ضروریات است پس جایگاه دادرسی از مومن گرفتار كجاست؟ مخصوصاً اینكه آثار تهیدستی آنها بر ما هویدا باشد؟! و دردآورتر اینكه برای اعانت نمودن خویش از روی اضطرار از برادر دینی خود تقاضا و درخواستی نماید و «آنگاه اجابت نگردد».

باید در تمام موارد، مخصوصاً در برخورد با برادران مومن، احترام لازم را مد نظر داشت. چرا که بسیار دیده شده فردی که صاحب منصب است یا تمکن مالی داشته و یا از موقعیتی بخصوص در جامعه برخوردار است، در برخورد با جامعه و برادران ایمانی ضعیف عمل کرده و ایشان را خوار شمرده (با عکس العملهای خاص) و مورد بی مهری قرار می دهد. طبیعی است که اینگونه

ص: 220

برخورد قطعاً دارای عقاب و عتاب بسیار شدید خواهد بود. عکس آن نیز صادق است، اگر برادر ایمانی مورد تفقد قرار گیرد، دارای ثواب عالی خواهد شد.

«مَنْ أَكْرَمَ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ بِكَلِمَةٍ يُلْطِفُهُ بِهَا وَ مَجْلِسٍ يُكْرِمُهُ بِهِ لَمْ يَزَلْ فِي ظِلِّ الله عَزَّ وَ جَلَّ مَمْدُوداً عَلَيْهِ بِالرَّحْمَةِ مَا كَانَ فِي ذَلِكَ» (1)

هر كه به برادر مسلمان خود سخنی مودبانه و مهرآمیز بگوید و یا او را در جای محترمانه از مجلس بنشاند، تا زمانیكه در آن كار باشد پیوسته سایۀ رحمت خداوند عزوجل بر سر او گسترده است.

احترام و تكریم برادران مومن به ویژه مومن تهیدست، آنچنان مهم است كه محترم داشتن او، احترام به ساحت قدس خداوند است. حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«مَنْ أَتَاهُ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ فَأَكْرَمَهُ، فَإِنَّمَا أَكْرَمَ الله عَزَّ وَ جَل» (2)

كسی كه برادر مسلمانش بر او وارد شود و وی گرامیش بدارد، در حقیقت خداوند عزوجل را گرامی داشته است.

«..مَنْ قَالَ لِأَخِیهِ: مَرْحَباً، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مَرْحَباً إِلى یوْمِ الْقِیامَة..» (3)

هر كه به برادر مومن خود خوشامد گوید، خداوند متعال تا روز قیامت برای او خوشامد (مرحباً) می نویسد.

ص: 221

گشاده روئی و احترام در هر فردی ایجاد سرور و شادی می نماید. برای برادر مومن قطعاً دارای اولویت و اهمیت و بالطبع ثواب عظیم خواهد بود. حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«مِنْ أَحَبِّ الْأَعْمَالِ إِلَى الله عَزَّ وَ جَلَّ إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ إِشْبَاعُ جَوْعَتِهِ أَوْ تَنْفِيسُ كُرْبَتِهِ أَوْ قَضَاءُ دَيْنِه» (1)

محبوبترین اعمال در پیشگاه خداوند- عز و جل -، شاد نمودن مومن است و آن سیر كردن وی از گرسنگی، رفع گرفتاری و پرداخت بدهكاری وی است.

شریفۀ 11، فریاد «كیست به من قرضی دهد» را سر می دهد.

{مَنْ ذَا الَّذی یقْرِضُ الله قَرْضاً حَسَناً فَیضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَریم} (1)

«کیست که به خدا وامی نیکو بدهد پس خداوند [پاداش آن را] برای او آنرا اضافه می کند و برای او پاداش نیکوئی است»

{مَنْ ذَا الَّذی یقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثیرَة..} (2)

«کیست که به خداوند وامی نیکو بدهد پس خداوند [پاداش آنرا] برای او بسیار بسیار اضافه می کند..»

یعنی برای اینکه برای مومن گرفتار ارزش قائل شود، وجود گرامی خود را خرج مومن مضطر می كند. مثل اینكه مومنی برای دِین خویش، راهی زندان شود و برادر دینی اش با تمام شرمندگی، آبرو و حیثیت خود را زیر پا بگذارد و نزد خلایق باب سوال و كمك را باز نماید. در صورتیكه این عمل بسیار سخت و گران بر حال آن بنده است. اما چون آن شخص مومن بوده و دارای ارزشهای عالی، پای اجبار به میان می آید تا نزد هر كس و ناكسی كه می تواند او را از زندان نجات دهد، دست نیاز دراز نماید. خدای تعالی نیز برای حفظ آبرو و بالا بردن مقام مومن، مستقیماً فریاد دادخواهی و قرض را سر می دهد. باید در قرض دادن به برادران دینی، همتی مردانه بخرج داد. زیرا قبل از اینكه برادر مومن برای درخواست وام، سوال نماید، می باید جوانمردی بخرج داد و پیشقدم شد. زیرا این اعانت، اعانتِ الله می باشد كه در تاكید این موضوع، امام

ص: 223

معصوم (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ إِذَا عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ حَاجَةً تُبَادِرُهُ إِلَى قَضَائِهَا وَ لَا تُلْجِئُهُ أَنْ یسْأَلَكَهَا وَ لَكِنْ تُبَادِرُهُ مُبَادَرَةً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ وَصَلْتَ وَلَایتَكَ بِوَلَایتِهِ وَ وَلَایتَهُ بِوَلَایتِكَ» (1)

چون بدانی (برادرت) حاجتی دارد، در انجام آن سبقت بجویی و او را مجبور نسازی كه از تو تقاضا كند، بلكه خودت پیشدستی كنی (و دوستی با برادر دینی را با این اعمال ثابت می كنی) چون چنین كردی دوستی خود را به دوستی او پیوسته ای و دوستی او را به دوستی خود و به این آیۀ شریفه عمل نموده ای:

{وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْض..} (2)

با این تاكیدات، مبادا كه برادران ثروتمند، خود را از دسترس مومن مستضعف دور نگه دارند، كه شاید از او تقاضایی مثل وام و... غیره کند و اگر چنین شد وای بر ایشان كه با تمام اعمال عبادی و صالح، از بهشت حق تعالی محروم خواهند شد و كسی كه در بهشت نباشد، پس جایگاهش در كجاست؟ در این باره حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«أَيُّمَا مُؤْمِنٍ كَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ مُؤْمِنٍ حِجَابٌ ضَرَبَ الله عَزَّ وَ جَلَّ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجَنَّةِ سَبْعِينَ أَلْفَ سُورٍ مَا بَيْنَ السُّورِ إِلَى السُّورِ مَسِيرَةُ أَلْفِ عَامٍ» (3)

هر مومنی كه خود را از دسترس مومن دیگر دور نگه دارد، خداوند عز و جل میان او و بهشت هفتاد هزار حصار بِكِشَد كه میان هر حصار با حصار دیگر،

ص: 224

هزار سال راه است.

و در روایتی دیگر است كه:

«بر اثر پنهان نگه داشتن خویش، پیوسته در لعنت خدا باشد»

مومن ولایتی با تمام اعمال، عبادات و تقدس و رعایت شئونات دینی، اگر در مورد وام دهی و یا رفع گرفتاری برادران خویش اهمال بورزد باید یقین كند به خاطر خیانت در امانت (مال) الهی، بهشت بر وی حرام می شود و اگر مومنی بتواند اعانت نماید و سستی كند، پس اگر درب بهشت بروی وی بسته می شود، جایگاهش در كجاست؟ پیامبر گرامی اسلام (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«وَ مَنِ احْتَاجَ إِلَيْهِ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ فِي قَرْضٍ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ فَلَمْ يَفْعَلْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ رِيحَ الْجَنَّة» (1)

كسی كه برادر مسلمانش در وامی به او نیاز پیدا كند و او بتواند وام بدهد و چنین نكند، خداوند بوی بهشت را بر او حرام گرداند.

{یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا الله ینْصُرْكُمْ وَ یثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ} (2)

«ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر خدا را یاری کنید، شما را یاری می کند و قدمهایتان را ثابت می کند»

{مَنْ ذَا الَّذی یقْرِضُ الله قَرْضاً حَسَناً فَیضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثیرَةً..} (3)

«کیست که بخداوند قرض نیکوئی بدهد پس خداوند آنرا برای او چندین برابر

ص: 225

می کند»

امام معصوم (علیه السلام) فرمودند:

«حال كه تندرست هستید نه بیمار و در حال گشایش هستید نه تنگدست... در بخشش بخل نورزید كه خدای سبحان فرمود: اگر خدا را یاری كنید، شما را پیروز می گرداند و قدمهای شما را استوار می دارد و فرمود: كیست كه به خدا قرض نیكو دهد؟ تا خداوند چند برابر عطا فرماید و برای او پاداش بی عیب و نقصی قرار دهد؟ درخواست یاری از شما به جهت ناتوانی نیست و قرض گرفتن از شما برای كمبود نمی باشد در حالی كه طلب وام از شما دارد»

حق تعالی نیازی به وام بندگانش ندارد بلكه برای ارزش قایل شدن برای مومنین تهیدست و ترحم نمودن به احوال مومنین متمكن است تا بدین وسیله، آنانْ راهی به بهشت جاودانه پیدا كنند، پس كیست كه به خداوند قرض دهد؟ آیا ایمان و یقینمان به حدی رسیده است كه قبر، قیامت و عالم برزخ را باور داشته باشیم؟ پس برای اعانت مومنین، مخصوصاً دربارۀ قرض دادن باید بسیار كوشا و پر تلاش بود و كاهلی در این امر، بی احترامی و بی توجهی به درخواست خداوند است. ای مومن سخن خداوند با شماست، آیا می شنوید: «كیست به من قرض بدهد؟»

آیا جرات دادن جواب منفی را داریم؟ اگر حیا مانع می شود كه به درخواست خداوند جواب منفی بدهیم، پس جوانمردانه و هر چه سریعتر در این راستا، مومنین حقیقی و مستمند را [كه برادرانتان هستند] پیدا كنید و با قرض دادن به آنها و در واقع قرض دادن به خداوند متعال، ایشان را از گرفتاری نجات بخشیده و خود را مشمول رحمت خداوند، نه غضب وی نمائید.

ص: 226

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«مِنْ كَفَّارَاتِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ إِغَاثَةُ الْمَلْهُوفِ وَ التَّنْفِيسُ عَنِ الْمَكْرُوب» (1)

از كفارۀ گناهان بزرگ، به فریاد مردم رسیدن و آرام كردن مصیبت دیدگان است.

و چه مصیبتی بالاتر از فقر و قرضهای كمرشكن، پس اگر برادرت دست نیاز به سوی تو دراز كرد بدان كه رحمت خداوند است که بسوی تو آمده چرا که حضرت امام حسین (علیه السلام) فرمودند:

«إِنَّ حَوَائِجَ النَّاسِ إِلَيْكُمْ مِنْ نِعَمِ الله عَلَيْكُمْ فَلَا تَمَلُّوا النِّعَم» (2)

نیازهای مردم به سوی شما رحمت الهی است. پس از نعمتها ملول نشوید.

و كدامین عاقلی دست رد بر رحمت الهی خواهد زد جز افراد بیخِرَد و كسانی كه محبت دنیا آنها را از این رحمت دور كرده است. حال اگر ذره ای ایمان و یقین به قیامت در ما وجود داشته باشد، به درخواست و ندای حق تعالی كه از بندگان وام طلبیده است باید با سر و جان جوابگوی ندای پروردگارمان باشیم كه در این باره حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«خداوند سبحان فرموده است: اگر خدا را یاری دهید، شما را یاری می دهد و گامهایتان را استوار گرداند و در قرآنش فرموده است؛ كیست آنكس كه به خدا وامی نیكو دهد تا برای وی دوچندانش گرداند و او را پاداش خوشی باشد؟! (3) اما خداوند از روی ناتوانی، ناداری و خواری از شما یاری (وام)

ص: 227

نخواسته و به سبب تنگدستی از شما قرض نطلبیده. از شما یاری خواسته است در حالی كه لشكرهای آسمان ها و زمین از آن اوست و او مقتدر و حكیم است. در حقیقت خواسته است شما را بیازماید كه كدام یك نیكوتر عمل می كنید» (1)

حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«خداوند-عزوجل-می فرماید: من دنیا را میان بندگانم كالایی برای داد و ستد قرار دادم، پس اگر كسی از دنیا به من قرض بدهد، به ازای هر یك از آن قرض، ده تا هفتصد برابر و هر چند برابر كه بخواهم به او می دهم» (2)

راجع بقرض دادن به مومنین، خداوند در قرآن مجید در آیاتی چند، فرموده است:

«كیست كه به خدا وام نیكو دهد و از اموالی كه به او ارزانی داشته، انفاق كند تا خداوند آن را برای او چندین برابر نماید و برای او اجر فراوان و پر ارزشی است» (3)

«اگر به خداوند قرض الحسنه دهید، آن را برای شما مضاعف می سازد و شما را می بخشد و خداوند شكر كننده و بردبار است» (4)

«كیست كه به خداوند قرض نیكویی دهد و از اموالی كه خداوند به وی بخشیده انفاق كند تا خداوند آن را برای او چندین برابر كند و خداوند روزی

ص: 228

بندگان را محدود و گسترده می سازد و بسوی او باز می گردید» (1)

حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«هر كس به برادر مسلمانش قرض دهد در مقابل هر درهمی كه به او قرض داده، هم وزن كوه احد از كوه های رضوی و طور سینا به او حسنه داده می شود و اگر در باز پرداخت با او مدارا كند از پل صراط بدون حساب مثل برق جهنده می گذرد»

اهمیت این مطلب در ادامۀ این روایت مشخص می شود كه فرمودند:

«..وَ مَنِ احْتَاجَ [وَ مَنْ شَکَا] إِلَیهِ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ فَلَمْ یقْرِضْهُ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیهِ الْجَنَّةَ یوْمَ یجْزِی الْمُحْسِنِین..» (2)

كسی كه برادر مسلمانش از او قرض بخواهد و او از دادن قرض دریغ كند، خداوند بهشت را بر او حرام گرداند در روزی كه به نیكوكاران پاداش داده می شود.

وای بر مومنی كه توفیق این عبادت عظیم از دستش ربوده شود و با دست خویش، بخاطر دریغ از برادرش جهنم را برای خود فراهم سازد، پس باید که دو روز عمر كوتاه ما را فریب ندهد. چرا كه در عالم برزخ كسی سالم نمی ماند مگر اعانت كنندگان به امام (علیه السلام) و محبینشان.

پس اگر ترس از عالم برزخ در جان و روح تو مستولی گشت، امانت الهی (مال) را به صاحبش كه خداست با قرض دادن نیكو به خدایت برگردان كه از

ص: 229

تو درخواست وام کرده است و با احترام فوق العاده به او (برادرانت) عودت ده و در رد این امانت الهی (قرض به برادر دینی) نهایت انصاف، مدارا و مهلت را پیشۀ خویش ساز كه مدارا نمودن با بدهكار، همانا مدارا و انصاف با خدا است. حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) مهلت دادن و تحت فشار قرار ندادن برادر بدهكار را بسیار مهم دانسته، فرمودند:

«..لَا یحِلُ لَكَ أَنْ تُعْسِرَهُ إِذَا عَلِمْتَ أَنَّهُ مُعْسِر» (1)

جایز نیست انسان، بدهكار خود را به سختی بیندازد با اینكه می داند پرداخت دین برای او دشوار شده است.

در بین سختیها آنچه از همه بیشتر انسان را می گدازد، بدهکاری و دِین است. رنج نداری از یک سو و ناراحتی ناشی از دین از سوی دیگر، فرد را از موضع عزت پائین کشیده و به ذلت سوق می دهد. نقل است:

«حضرت امام سجاد (علیه السلام) بخاطر تنگدستی و بدهكاری یكی از شیعیان گریه نمودند» (2)

حضرت پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«مَنْ أَنْظَرَ مُعْسِراً كَانَ لَهُ عَلَى اللَّهِ فِی كُلِ یوْمٍ صَدَقَةٌ بِمِثْلِ مَا لَهُ عَلَیهِ حَتَّى یسْتَوْفِی حَقَّهُ» (3)

هر كس تنگدستی را مهلت دهد، در هر روز برای او ثواب صدقه ای برابر با

ص: 230

طلبی كه از او دارد بر عهدۀ خداست (نوشته می شود)، تا زمانیكه مال (پول) خود را دریافت كند.

در این مطلب آن چیزی که باعث شگفتی است آنست که برطرف شدن اندوه مومن ثروتمند، منوط به گشایش امور مومن تنگدست و وامدار است. حضرتش (علیه السلام) فرمودند:

«مَن أَرادَ أَنْ تُستَجابَ دَعوَته وَ أَن تُكْشَف كربته فَلْیفرج عَنْ مُعْسِر» (1)

هر كس می خواهد دعایش مستجاب و اندوهش برطرف گردد به تنگدستی (كه از وی وام گرفته) مهلت دهد.

بدنبال عدم مدارا با مومن بدهكار، آه و نفرین وی است كه منجر به بلا و بدبختی طلبكار می گردد كه فرمودند:

«اتّقوا دعوة المُعسر» (2)

بترسید از نفرین (فرد) تنگدست.

همچنین نجات از جهنم نیز در گرو مهلت دادن به مومن بدهكار است. چنانكه روزی پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) وارد مسجد شدند و فرمودند:

«كدام یك از شما دوست دارد كه خداوند - عز و جل - او را از گرمای سوزان دوزخ نگه دارد؟ عرض كردند: ای رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) همۀ ما خوش داریم. فرمودند:

«مَنْ انْظَرَ مُعْسِراً أَوْ وَضَعَ لَهُ أَظَلَّهُ الله تَحْتَ ظِلِّ عَرْشِهِ یوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّه» (3)

ص: 231

هر كه تنگدستی را (كه از شما قرض گرفته) مهلت دهد، یا بر او ببخشد، خداوند عزوجل وی را تحت سایۀ عرش خویش پناه می دهد در روزی که [روز قیامت] سایه ای در آن نیست مگر سایۀ او.

و همچنین رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) در جایی دیگر فرمودند:

«مَنْ نَفَّسَ عَن غَریمَهُ أَو مَحا عَنْهُ كانَ فی ظِلِّ الْعَرش یومَ القِیامَة» (1)

هر كه به بدهكار خود مهلت دهد یا از طلب خود درگذرد، روز قیامت در سایۀ عرش باشد.

دعای فرشتگان شامل مومنین می شود. به فرمایش رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم):

«..مَنْ أَقْرَضَ مُؤْمِناً قَرْضاً ینْتَظِرُ بِهِ مَیسُورَهُ كَانَ مَالُهُ فِی زَكَاةٍ وَ كَانَ هُوَ فِی صَلَاةٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ حَتَّى یؤَدِّیهُ إِلَیهِ..» (2)

هر كس به مومنی وامی دهد (برای پس گرفتن آن) صبر كند تا دستش باز شود، مال او زكات محسوب شود و فرشتگان برای او دعا كنند، تا اینكه وامش به او برگردانده شود.

همچنین برای شخص گیرندۀ وام، مراتبی بر پایۀ انصاف و وجدان وضع فرمودند:

«..وَ كَمَا لَا یحِلُ لِغَرِیمِكَ أَنْ یمْطُلَكَ وَ هُوَ مُوسِرٌ فَكَذَلِكَ لَا یحِلُّ أَنْ تُعْسِرَهُ إِذَا عَلِمْتَ أَنَّهُ

ص: 232

مُعْسِرٌ» (1)

همچنان كه بدهكار تو اگر توانگر باشد روا نیست در پرداخت بدهی اش به تو تعلل ورزد، بر تو نیز جایز نیست كه اگر بدانی تنگدست است او را تحت فشار قرار دهی.

آن چیزی كه در این خصوص (اعانت) قابل توجه است، برادرانی كه مورد لطف و احسان برادران متمول قرار می گیرند، از زحمات و اعانت آنها، خصوصاً اگر در پرداخت بدهی مهلتی می دهند یا در امورشان گشایشی بوجود می آورند، باید سپاسگزاری کنند. ائمۀ اطهار (علیهم السلام) تاكید بر این موضوع کرده اند. حضرت امام سجاد (علیه السلام) در این باره فرمودند:

«..أَشْكَرُكُمْ لله أَشْكَرُكُمْ لِلنَّاسِ..» (2)

سپاسگزارترین شما از خداوند كسی است كه از مردم بیشتر سپاس و قدردانی می كند.

پس مومنین بی بضاعت در مقابل احسان برادران دینی خود نیز، باید زبان به سپاس و دعا بگشایند كه امام معصوم (علیه السلام) فرمودند:

«هر كه احسانی به شما كرد تلافی كنید، اگر نداشتید دعا كنید بقدری كه بدانید جبران شده است» (3)

«حق كسی كه دربارۀ تو كار نیكویی انجام داده این است كه او را شكرگزاری

ص: 233

كنی و از نیكیش یاد نمایی و سخنان نیكو درباره اش را گسترش دهی و در میان خودت و خدای سبحان او را خالصانه دعا كنی. پس اگر چنین كردی او را پنهان كردی او را در پنهان و آشكار سپاس گزارده ای» (1)

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) کلیدی را در هنگام انفاق آشکار نموده اند که لطف زیادی دارد:

«وقتی چیزی به سائل دادید بگویید برای شما دعا كند که دعای او در حق شما مستجاب است»

از اهمیت احسان آنست كه بدانی چیزی كه به مومن فقیر می دهی قبل از آنكه بدست او برسد بدست خدا رسیده است که امام معصوم (علیه السلام) فرموده است:

«..وَ یرُدُّ الَّذِی ینَاوِلُهُ یدَهُ إِلَى فِیهِ فَلْیقَبِّلْهَا فَإِنَّ اللَهَ یأْخُذُهَا قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِی یدِ السَّائِل..» (2)

«بعد از احسان به فقیر دست خود را ببوسید كه صدقه را پیش از آنكه بدست سائل برسد، خدا می گیرد. چنانكه پرودگار در قرآن فرموده است: «مگر نمی دانند آن خداست كه توبۀ بندگان را می پذیرد و صدقات را می گیرد»

{أَ لَمْ یعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ} (3)

ص: 234

درهم مال یتیم را بخورد و بعد فرمودند: ما آن یتیم هستیم [یعنی كسی كه خمس ندهد، داخل آتش می شود].

اما جایگاه خمس در قرآن، در سورۀ مباركۀ انفال، آیۀ شریفۀ 41 این گونه بیان شده است:

(وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَی ءٍ فَأَنَّ لله خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى وَ الْیتامى وَ الْمَساكینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِالله)

«ای مومنان بدانید كه هرچه به شما غنیمت و فایده رسد، خمس آن برای خدا، رسول، خویشان او، یتیمان، فقیران و درماندگان است»

شخصی نزد حضرت امام باقر (علیه السلام) آمد و خمس مال خویش را به حضرت امام باقر (علیه السلام) پرداخت کرد. امام (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ ضَمِنْتُ لَكَ عَلَی وَ عَلَى أَبِی الْجَنَّة» (1)

بر من و پدرم لازم است كه بهشت را برای تو ضمانت كنیم.

البته این مطلب برای شیعیان واضح است، كه جمیع خزائن و دارائیهای دنیا در دست امام (علیه السلام) است و نیازی به مال مردم ندارند بلكه مقصود و هدف، امتحان الهی است و به فرمایش حضرت امام صادق (علیه السلام) كه فرمودند:

«من از گرفتن درهم شما هدفی جز پاك كردن شما ندارم زیرا وضع مالی من خوب است» (2)

انشاءالله پس از توفیق عمل و قبول شدن در این آزمایش كه باعث بروز اخلاص می گردد، باقی اموال پاك می گردد. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

ص: 236

«..یؤَدِّی خُمُسَنَا وَ یطِیبُ لَهُ» (1)

هركه خمس ما را بدهد، باقی درآمدش برایش گوارا (حلال) است.

یكی دیگر از اهداف بسیار مهم پرداخت خمس و زكات، فقرزدایی از چهرۀ مومنین تهیدست و ذریۀ خاندان وحی است كه حضرت امام كاظم (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ جَعَلَ لِلْفُقَرَاءِ قَرَابَةِ الرَّسُولِ ص نِصْفَ الْخُمُسِ فَأَغْنَاهُمْ بِهِ عَنْ صَدَقَاتِ النَّاس..» (2)

و قرار داد برای خویشان رسول (صلى الله علیه و آله وسلم)، نصف خمس را پس آنها را بی نیاز نمود به وسیلۀ آن از صدقه های مردم. «و صدقه را بر آنها حرام کرد و خویشان رسول همانا اهل بیت (علیهم السلام) هستند»

به تجربه رسیده است و قضایایی در این مورد ذكر كرده اند كه پرداخت خمس و زكات هم باعث زیادی رزق می گردد و هم مدافع تلف شدن دارایی می شود. حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمودند:

«..فَإِنَ إِخْرَاجَهُ مِفْتَاحُ رِزْقِكُمْ وَ تَمْحِیصُ ذُنُوبِكُم..» (3)

..پرداخت خمس كلید رزق شماست..

ص: 237

در جای دیگر نیز حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمودند:

«خمس كمك ما بر حفظ مكتب است»

آنگاه در ادامه فرمودند:

«..وَ لَا تَحْرِمُوا أَنْفُسَكُمْ دُعَاءَنَا مَا قَدَرْتُمْ عَلَیه..» (1)

..تا می توانید خودتان را از دعای ما محروم نكنید..

كسانی كه از روی اخلاص، اهل خمس و زكات هستند، قطعاً تحت عنایت و دعای ویژۀ ائمۀ معصوم (علیهم السلام) قرار می گیرند، این جزء آزمایشات الهی است تا بدین وسیله نفاق و اخلاص در عبودیت، و اطاعت از فرامین الهی آشکار شود. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«آنچه برای خداست برای رسول (صلى الله علیه و آله وسلم) اوست و آنچه برای رسول خداست برای ما اهل بیت (علیهم السلام) می باشد سپس فرمودند: به خدا سوگند خداوند بر مومنان آسان است [آسان می گیرد]، زیرا پنج درهم روزی آنان کرده که یكی از آنها را برای پروردگارشان قرار داده و چهار قسمت بر آنان حلال است. سپس فرمودند: این سخنان بسیار دشوار می باشد كه عمل نمی كنند و صبر نمی نمایند بر آن، مگر اشخاصی كه قلبشان به بركت ایمان خالص گردیده است» (2)

از این رو چون ایمان خالص می گردد تحت لطف خاصه قرار می گیرند كه:

ص: 238

«زنی به نام شطیطه یك درهم پول و یك كلاف نخ را از نیشابور برای حضرت امام كاظم (علیه السلام) فرستاد و از كمی مال خود عذر خواهی نمود و گفت «ان الله لا یستحیی من الحق» امام درهم و كلاف را پذیرفتند و فرمودند سلام مرا به این خانم برسانید و این چهل درهم و این پارچه ای كه جزء كفن خودم هست به او بدهید او چند روزی بیشتر زنده نیست امّا همین كه از دنیا رفت من برای نماز بر جنازۀ او به نیشابور خواهم آمد به چشم بر هم زدنی» (1)

عقاب و عذاب كسی كه خمس و زكات مال خود را نپردازد نیز بحثی است. حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

«كسی كه زكات نپردازد، خداوند روز قیامت دارایی و ثروت او را به صورت مار افعی آتشین دو سر در می آورد و آن را طوق گردن او می كند و سپس به آن مار امر می شود به او بچسبد همچنان كه او در دنیا به تو چسبیده بود این است سخن خداوند در قرآن مجید «بزودی روز قیامت آنچه را كه در بخشیدنش بخل می ورزیدند، چون طوقی به گردنشان خواهند آویخت» (2)

بنابراین مومنین برای كسب رضایت خداوند، ازدیاد روزی، كفارۀ گناهان و دور ماندن از بلاهای دنیایی، مخصوصاً عذابهای اخروی، و تحت عنوان تامین معاش مومنین مستمند، بعنوان شكرگذاری از نعمت رزق و روزی و... با رغبت و شوق تمام باید خمس و زكات خود را بپردازند. بنا به فرمایش حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) كه فرمودند:

«كسی كه زكات را با رضایت خاطر بپردازد، كفارۀ گناهان او و مایۀ نگهداریش

ص: 239

از آتش باشد پس نباید كسی دل در پی زكاتی كه می پردازد داشته باشد و مرتباً افسوس خورد، زیرا كسی كه آن را از روی بی میلی بپردازد، به سنت (الهی) نادان است و در پاداش، مغبون و كارش نیز بیهوده و پشیمانیش طولانی باشد» (1)

در عوض بهتر است كه چشم به خشنودی و بهشت الهی داشته باشد و دل را از مال (خمس و زكات) بردارد و افسوس عمر خود را كه توشه فراهم نكرده داشته باشد. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«خداوند عز و جل در دارائیهای توانگران به اندازه ای كه نیاز تهیدستان را تامین كند حقی واجب كرد. اگر خداوند می دانست كه آنچه برای تهیدستان مقرر داشته كفایتشان نمیكند، حق بیشتری را واجب میكرد. بنابراین تهیدستی فقیران نه به سبب (كم بودن) این فریضه (زكات) است بلكه از آن روست كه توانگران حقوق آنها را نمی پردازند» (2)

یكی از آیات و كارهای عجیب و شگفت پروردگار، تقسیم روزی بر اساس حكمت می باشد كه بر میزان و حسابی وضع گردیده است. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«خداوند همۀ خلایق را بیافرید و از خُرد و بزرگ و توانگر و تهیدست آنان آگاه است. او در میان هر هزار انسان بیست و پنج مستمند قرار داد بنابراین، اگر می دانست كه زكات آن عده زندگی این تعداد را تامین نمی كند، بر مقدار زكات آنان می افزود چرا كه او آفرینندۀ آنهاست و نسبت به مردم از خود آنان آگاهتر

ص: 240

است» (1)

اما در اهمیت دادرسی از برادران دینی كه در خصوص خمس و زكات مطرح گردیده، باطن و حقیقتی برای این امر است؛ چنانكه شخصی از حضرت امام صادق (علیه السلام) پرسید زكات مال چه مقدار لازم است؟ امام (علیه السلام) فرمودند:

زكات ظاهری هر هزار درهم، بیست و پنج درهم می باشد.

«..وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَلَا تَسْتَأْثِرْ عَلَى أَخِیكَ بِمَا هُوَ أَحْوَجُ إِلَیهِ مِنْكَ» (2)

اما زكات باطنی اینست كه چیزی كه برادر دینی ات به آن نیازمندتر است، برای خود انتخاب نكنی.

از دیدگاه شریعت، زكات كه پرداخت آن از واجبات دین است برای رهایی تهیدستان جامعه از گرفتاریهای مالیست. از علل مهم فقر در اجتماع، عدم پرداخت خمس و زكات از سوی ثروتمندان است كه حضرت امام صادق (علیه السلام) در این باره فرموده اند:

«..إِنَّمَا وُضِعَتِ الزَّكَاةُ اخْتِبَاراً لِلْأَغْنِیاءِ وَ مَعُونَةً لِلْفُقَرَاء..» (3)

زكات به منظور آزمودن توانگران و كمك به مستمندان وضع شده است اگر مردم زكات اموال خود را می پرداختند، هیچ مسلمانی تهیدست نمی شد...

ص: 241

«..وَ إِنَ النَّاسَ مَا افْتَقَرُوا وَ لَا احْتَاجُوا وَ لَا جَاعُوا وَ لَا عَرُوا إِلَّا بِذُنُوبِ الْأَغْنِیاءِ..» (1)

مردم، فقیر، نیازمند، گرسنه و برهنه نشدند مگر به گناه (ترك خمس و زكات) از سوی ثروتمندان.

حضرت امام كاظم (علیه السلام) از دلایل مهم پرداخت این حق واجب را اینگونه فرموده اند:

«إِنَّمَا وُضِعَتِ الزَّكَاةُ قُوتاً لِلْفُقَرَاءِ وَ تَوْفِیراً لِأَمْوَالِهِمْ» (2)

زكات برای تامین و قوت تهیدستان و افزایش دارائیهای توانگران وضع شده است.

یكی از آثار مثبت خمس و زكات، ازدیاد بركات، مخصوصاً روزی است كه حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) نیز فرمودند:

«..وَ الزَّكَاةُ تَزِیدُ فِی الرِّزْق..» (3)

..زكات دادن، روزی را زیاد می كند..

دربارۀ عدم توجه به این حقوق الهی كه در واقع برای نجات تهیدستان وضع شده است، رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

ص: 242

«..مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنْ زَكَاةِ مَالِهِ فَلَیسَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَا مُسْلِمٍ وَ لَا كَرَامَةَ لَه..» (1)

هر كس قیراطی از زكات مال خود را نپردازد، نه مومن است، نه مسلمان و نه او را حرمتی است.

حال اگر با رغبت و با دلی محكم پرداخت شود خداوند نیز در همین دنیا او را مورد لطف خود قرار خواهد داد كه در این باره حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«..وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاةِ..» (2)

..دارائیهای خود را با (دادن) زكات حفظ كنید..

از بركات پرداخت [خمس و] زكات، حفظ مال از تلف شدن است. حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

«مَا نَقَصَتْ زَكَاةٌ مِنْ مَالٍ قَطُّ وَ لَا هَلَكَ مَالٌ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ أُدِّیتْ زَكَاتُه» (3)

(خمس و) زكات هرگز از ثروت نكاهد و هر مالی كه زكاتش پرداخته شود، در خشكی یا دریا از بین نرود.

عوارض عدم پرداخت خمس و زكات بسیار شدید است. در کلام حضرت امام باقر (علیه السلام) آمده است که:

«وَجَدْنَا فِی كِتَابِ رَسُولِ الله (صلى الله علیه و آله وسلم) [وَجَدْتُ فِی كِتَابِ علی (علیه السلام) ]..وَ إِذَا مَنَعُوا الزَّكَاةَ

ص: 243

مَنَعَتِ الْأَرْضُ بَرَكَتَهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ كُلَّهَا» (1)

در كتاب رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) دیدیم كه... هرگاه مردم از دادن زكات خودداری كنند، زمین بركتهای خود را از هر نوع زراعت، میوه ها و انواع معادن و ذخایر، دریغ کند.

و اینكه یكی از دلایل نزول بلا و كاهش بركات زمین، ندادن خمس و زكات است. حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«..مَا ضَاعَ مَالٌ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا بِتَضْییعِ الزَّكَاةِ فَحَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاة..» (2)

..هیچ مالی در خشكی و دریا از بین نرفت، مگر به سبب فروگذاردن زكات، پس اموال خود را با زكات حفظ كنید..

حضرت امام رضا (علیه السلام) هم فرمودند:

«..وَ إِذَا حُبِسَتِ الزَّكَاةُ مَاتَتِ الْمَوَاشِی» (3)

هرگاه زكات پرداخته نشود، چارپایان دچار مرگ و میر شوند.

روایت دیگری نیز وارد شده که مربوط به افراد و متصدیان جمع آوری و

ص: 244

پخش حقوق الهی از قبیل خمس و زکات است. بخشی از فرمایشات حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) را در زمینۀ متصدیان کانونها و مکانهای خیریه که محل جمع و پخش خیرات و دارائیهای مردمَند، نقل می نمائیم: حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) مسئولین این امر الهی را که امانتدار خداوند هستند، اینگونه متذکر می شوند:

«..وَ لَا یرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلًا بِالْإِمَارَةِ عَلَیهِمْ فَإِنَّهُمُ الْإِخْوَانُ فِی الدِّینِ وَ الْأَعْوَانُ عَلَى اسْتِخْرَاجِ الْحُقُوق..» (1)

با مردم به جهت اینكه بر آنها حكومت دارد بی اعتنایی نكند چه اینكه مردم، برادران دینی و یاری دهندگان در استخراج حقوق الهی می باشند. بدان! برای تو در این زكاتی كه جمع می كنی سهمی معین و حقی روشن است و شریكانی از مستمندان و ضعیفان داری، همانگونه كه ما حق تو را می دهیم، تو هم باید نسبت به حقوق آنان وفادار باشی، اگر چنین نكنی در روز رستاخیز بیش از همه دشمن داری و وای بر كسی كه در پیشگاه خداوند متعال، فقرا، مساكین، درخواست كنندگان، آنان كه از حقشان محرومند، بدهكاران، ورشكستگان و در راه ماندگان دشمن او باشند و از او شكایت كنند. (2)

احسان و انفاق بدست چه كسانی باید برسد؛ تا مورد رضای خدا قرار بگیرد. طبق فرمایشات ائمۀ اطهار (علیهم السلام) معلوم می گردد در رتبۀ اول، برادران دینی كه افراد با ورع و متدینی هستند و سپس به دیگر افراد مستحق جامعه باید برسد.

طبق فرمان امامان معصوم (علیهم السلام) صاحبان اصلی كه باید در مرحلۀ اول، دریافت كنندۀ خمس، زكات، احسان و انفاق باشند، تهیدستان اهل تقوا می باشند. برای روشن شدن مطلب و اتخاذ روشی نیكو برای خیرین محترم، سخنان گهربار ائمۀ اطهار (علیهم السلام) را خدمت نیكوكاران گرامی ارائه می دهیم. شخصی به حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) عرض كرد: من وجهی را نذر كرده ام، در چه مورد صرف كنم كه مورد رضایت خدا باشد؟ حضرت (علیه السلام) فرمودند:

«به اهل تقوا و عبادت انفاق كن.. زیرا آنچه به آنها انفاق شود در راه عبادت خداوندِ عالَم صرف شده، زیرا كه بدنهای آنها در راه اطاعت الهی بكار گرفته می شود» (1)

با توجه به طبقه بندی ای كه امامان معصوم (علیهم السلام) دربارۀ انفاق و نیكی مطرح فرموده اند، جایگاه حقیقی احسان آشکار می گردد. حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«راجع به صدقه از جبرئیل پرسیدم، گفت: اگر به آدم صحیح و سالم (مستمند) داده شود هر یك دینار ده دینار پاداش دارد و اگر به مستمند زمینگیر یك دینار داده شود هفتاد پاداش و اگر به پدر و مادر یك تصدق بدهد هفتصد پاداش و اگر به طالب علم بدهد هر یك دینار، صد هزار پاداش را

ص: 246

داراست» (1)

می توان از دستور رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) نتیجه گرفت هر احسان و انفاقی اول به طالب علم تعلق می گیرد سپس به دیگران. حال باید دانست طالب علم كیست. مهمترین و حساسترین مسئله در این قضیه، عالم است كه فرد مومن مصداق آن باید گردد و از جانب خیرین گرامی تشخیص چنین افرادی كه مستلزم شناخت علم است، ساده نیست. رجوع به علمای اعلم و مهمتر از آن غواصی در علم، این مسئلۀ مبهم را واضح و روشن و مستحقین واقعی را هویدا می سازد. در واقع، قدرت احسان و انفاق باید برای پیشبرد اهداف ائمۀ اطهار (علیهم السلام) كه هدفی جز خداپرستی نیست، قرار گیرد. حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمودند:

«رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْیا أَمْرَنَا فَقُلْتُ لَهُ وَ كَیفَ یحْیی أَمْرَكُمْ قَالَ یتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ یعَلِّمُهَا النَّاس..» (2)

«خداوند رحمت كند بنده ای كه امر ما را زنده كند. [پس به او گفتم] چگونه امر شما زنده می شود؟ فرمودند: آنكه فقه آل محمد (علیهم السلام) را بیاموزد و به دیگران نیز یاد بدهد.

ص: 247

فرمودند، می باید قدم اول را برای مومن دیندار بردارند كه حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«لَا تَصْلُحُ الصَّنِیعَةُ إِلَّا عِنْدَ ذِی حَسَبٍ أَوْ دِین» (1)

نیكی كردن جز به انسان خانواده دار یا متدین درست نیست.

قابل ذكر است که ایشان به جهت مناعت طبع و عزّت نفس، فقر و نداری خویش را پنهان می سازند و تهیدستان دروغین با دراز نمودن دست خویش، اموال الهی را از جایگاه اصلی به سوی خود جذب می كنند. امروزه اكثریت مردم مخصوصاً خیرین محترم به علت سادگی، بی آلایشی و صفای باطن، متاسفانه قادر به تمیز دادن راست و دروغ نمی باشند و لباس احسان را به جای اندام برازندۀ تهیدست واقعی، بر اندام ناساز و دروغین دروغگویان می پوشانند. با تاسف فراوان در فرهنگ و عرف جامعۀ ایران، تهیدست به كسی اطلاق می گردد كه با لباسی مندرس و چهره ای محزون، سیمای یك فقیر را، از خود به نمایش بگذارد و با این حالت دلها را به سوی خویش جذب کرده و احسان و مال را كه امانت الهی است از دست انسانهای نیكوكار ربوده و مستحقین حقیقی كه همان مومنین با آبرو هستند را معطل گذاشته و با این عمل ناجوانمردانه مالی به مالهای خود می افزاید و سختی و فقر را به نابسامانیهای مومن تنگدست بار میکند.

در واقع سعی این كتاب، مشخص کردن مومن تهیدست بر اساس روایات

ص: 249

می باشد تا با خواندن این فرمایشات، تشخیص مستحق راستین و دروغین آسان و آشکار گردد، چنانكه حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«..وَ لَكِنَ الْمِسْكِینَ الَّذِی لَا یجِدُ غَنَاءً فَیغْنِیهُ وَ لَا یسْأَلُ النَّاسَ شَیئاً وَ لَا یفْطَنُ بِهِ فَیتَصَدَّقَ عَلَیه..» (1)

تهیدست و مسكین نه آن گدای دوره گرد است و نه آن كسی كه دو دانه خرما و یكی دو لقمه نان می گیرد و می رود؛ بلكه مسكین آن ناداری است كه مناعت و عزت نفس دارد، به طوری كه دست سوال (گدایی) به سوی مردم دراز نمی كند و كسی به تهیدستی او پی نمی برد تا به وی صدقه بدهد.

و نیز فرمودند:

«صدقه به شخص بی نیاز، توانگر و كسی كه بدنی سالم و نیرومند دارد تعلق نمی گیرد مگر برای كسی كه مبتلا به فقر خوار كننده و یا قرض كمرشكن باشد» (2)

با این درجه بندی که حضرت امام صادق (علیه السلام)، تهیدستان واقعی را معرفی می کنند، می توان محل بذل و بخشش را در جامعه پیدا کرد. در ذیل آیۀ شریفۀ 272-273 از سورۀ مباركۀ بقرة در مورد انفاق پنهانی نمودن به فقرا، حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«فقرا كسانی هستند كه قدرت بر سفر كردن و سرمایۀ تجارت نمودن ندارند و

ص: 250

با اصرار و التماس از مردم چیزی درخواست نكنند و مردم نادان تصور می كنند آنها متمكن هستند و از ثروتمندان می باشند، و برای اثبات این موضوع می گویند:اگر نداشتند از مردم درخواست و تقاضا می نمودند. لكن نمی دانند كه كفّ نفس و خودداری آنها از درخواست کردن به جهت مناعت طبع و عزت نفس آنان می باشد»

«بِرُّ الْوَالِدَینِ مِنْ حُسْنِ مَعْرِفَةِ الْعَبْدِ بِالله إِذْ لَا عِبَادَةَ أَسْرَعُ بُلُوغاً بِصَاحِبِهَا إِلَى رِضَى الله مِنْ حُرْمَةِ الْوَالِدَینِ الْمُسْلِمَینِ لِوَجْهِ الله تَعَالَى..» (1)

نیکی به والدین از خوبی شناخت بنده نسبت به خداست. چرا که هیچ عبادتی انسان را به سرعت نیكی به پدر و مادر به رضایت و خشنودی خداوند نمی رساند، آنهم احسانی كه خالص برای تحصیل رضای خدا باشد..

برای آگاهی بیشتر از این نعمت عظیم الهی فرموده اند:

«اما حق پدرت... اینست كه هرگاه در خویش چیزی دیدی كه مسرورت می كند بدان كه پدرت در ریشۀ آن نعمتی است كه بر تو (فرود آمده) است و خدا را به خاطر آن به اندازۀ همان نعمت شكرگزار باش» (2)

و كسانی كه مورد انفاق و احسان قرار می گیرند طبق آیۀ شریفه؛

{یسْئَلُونَكَ ما ذا ینْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیرٍ فَلِلْوالِدَینِ وَ الْأَقْرَبینَ وَ الْیتامى وَ الْمَساكینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلیم} (3)

«ای رسول ما! از تو سوال می كنند از چه چیز انفاق كنند؟ بگو هر چه خیر و نیكی است برای پدر و مادر، نزدیكان (فامیل)، یتیمان، مستمندان و درماندگان راه و هركار خیری كه می كنید خداوند از آن آگاه است»

بعد از اعانت به پدر و مادر، نوبت به ارحام مانند؛ خواهر و برادر، خاله و...

ص: 252

می رسد كه قرآن مجید در این باره در سورۀ مباركۀ نساء آیۀ شریفۀ یکم، دربارۀ ارحام می فرماید:

(.وَ الْأَرْحامَ إِنَ اللَّهَ كانَ عَلَیكُمْ رَقیباً) (1)

دربارۀ ارحام كوتاهی نكنید كه خداوند مراقب شماست.

در سورۀ مباركۀ نحل آیۀ شریفۀ 90 می فرماید:

(إِنَ الله یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إیتاءِ ذِی الْقُرْبى..) (2)

«خداوند متعال امر فرموده به احسان و نیكی و عدل و همچنین بذل و بخشش به خویشاوندان امر فرموده است»

واضح است که آیۀ فوق مربوط به اهل بیت (علیهم السلام) است ولکن به عنوان الگو می توان برای دادرسی از ارحام خویش استفاده نمود؛ نیز در سورۀ مباركۀ مریم آیۀ شریفۀ 38 فرموده:

(فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْكینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ ذلِكَ خَیرٌ لِلَّذینَ یریدُونَ وَجْهَ اللهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (3)

«حقوق ارحام، خویشان، مسكینان و در راه ماندگان را ادا كن كه صلۀ رحم و احسان به فقیران برای آنان كه رضا و لقاء وجه خداوند را طالبند، بهترین كار است كه آنانند رستگاران»

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«ای كمیل ! به اقوام و خویشان مومن خود بیش از آنچه به سایر مومنان (غیر

ص: 253

فامیل) عطا می كنی بده و نسبت به آنان مهربان تر و عطوفتر باش...»

یعنی مومن فقیری كه در فامیل باشد ارجح و مقدم بر مومنین غیر فامیل است. و در اهمیت قرار دادن آن همین بس كه قطع کنندۀ رحم، از ائمۀ اطهار (علیهم السلام) و رحمت حق دور می گردد و مورد تنفر امامان معصوم (علیهم السلام) می باشد كه حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«لَا یجَالِسُنَا قَاطِعُ رَحِمٍ فَإِنَ الرَّحْمَةَ لا تَنْزِلُ عَلَى قَوْمٍ فِیهِمْ قَاطِعُ رَحِمٍ وَ قَالَ (صلى الله علیه و آله وسلم) لَا یدْخُلُ الْجَنَّةَ قَاطِعُ رَحِم» (1)

كسی كه با فامیل خود قطع رابطه كرده است و به آنان رسیدگی و پیوند ندارد، هرگز هیچ مجالست و هم نشینی با ما نخواهد داشت (از ما و پیرو ما نیست) همانا رحمت حق بر قومی كه در اجتماعشان قاطع رحم باشد نازل نمی شود.

امام (علیه السلام) بلاها را در قطع ارحام می دانند:

«فرود آمدن گرفتاریها در بریدن از خویشان است» (2)

و حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در خطبه ای فرمودند:

«أَیهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا یسْتَغْنِی الرَّجُلُ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَالٍ عَنْ [عَشِیرَتِهِ] عِتْرَتِهِ..» (3)

آگاه باشید! مبادا از بستگان تهیدست خود رو برگردانید و از آنان چیزی را دریغ دارید. نگاه داشتن مال دنیا، زیادی نمی آورد و از بین رفتنش، كمبودی

ص: 254

ایجاد نمیكند(یعنی احسان نمودن باعث كمبود مال نمی شود).

آن كس كه دست دهندۀ خود را از بستگانش باز دارد، تنها یك دست را از آنها گرفته، اما دست های فراوانی را از خویش دور كرده است و كسی كه پر و بال محبت را بگستراند، دوستی خویشاوندانش تداوم خواهد داشت.

وقتی از حضرت امام صادق (علیه السلام) دربارۀ اینكه آیا به گداهایی كه در خانه ها را می زنند می توان صدقه داد یا باید از این كار خودداری كرد و آنرا به خویشان (مستمند) داد، سوال شد، حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«بَلْ یبْعَثُ بِهَا إِلَى مَنْ بَینَهُ وَ بَینَهُ قَرَابَةٌ فَهَذَا أَعْظَمُ لِلْأَجْر» (1)

به آنها ندهد بلكه برای خویشاوندان مستمندش بفرستد كه این كار اجرش بیشتر است.

«الْمَحْرُومُ الْمُحَارَفُ الَّذِی قَدْ حُرِمَ كَدَّ یدِهِ فِی الشِّرَاءِ وَ الْبَیعِ» (1)

محروم شخص بدبختی است كه در خرید و فروش، چیزی نصیبش نمی شود.

حضرت امام باقر (علیه السلام) و حضرت امام صادق (علیه السلام) دربارۀ آیۀ شریفۀ «للسائل و المحروم» فرمودند:

«الْمَحْرُومُ الرَّجُلُ الَّذِی لَیسَ بِعَقْلِهِ بَأْسٌ وَ لَمْ یبْسَطْ لَهُ فِی الرِّزْقِ وَ هُوَ مُحَارَف» (2)

مرد محروم كسی است كه عقلش عیبی ندارد، اما (هرچه كار می كند و زحمت می كشد) گشایشی در رزق و روزی او حاصل نمی شود.

در حکایت ذیل رهنمود دیگری نهفته که می توان در هنگام احسان، آنرا لحاظ نمود. مردی خدمت حضرت امام صادق (علیه السلام) شرفیاب شد و عرض نمود: یا اباعبدالله (علیه السلام)، تا زمانی كه وضع مالیم خوب شود مبلغی به من قرض بدهید. حضرت (علیه السلام) فرمودند: یعنی تا زمانی كه محصولت را برداشت كنی؟ آن مرد عرض كرد: نه به خدا قسم من محصولی ندارم. امام (علیه السلام) فرمودند: تا مال التجاره ات برگردد؟ عرض کرد نه -به خدا- قسم من مال التجاره ندارم. فرمودند: تا ملكی از تو فروخته شود؟ عرض كرد: نه بخدا قسم من ملكی برای فروش ندارم. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«پس تو از كسانی هستی كه خداوند در اموال ما، برای آنان حقی مقرر كرده

ص: 256

است»

آنگاه فرمودند تا همیانی درهم، بیاورند. حضرت دست مبارك در همیان بردند و مشتی برداشتند و به او دادند و فرمودند:

«از خدا بترس و در خرج كردن این مال افراط و تفریط مكن بلكه حد وسط را نگه دار» (1) (بلاعوض به ایشان احسان نمودند)

نا امید کردن این افراد و عدم دادرسی از ایشان موجب سخط خداوند است.

«لَا تُخَیبْ رَاجِیكَ، فَیمْقُتَكَ اللَّهُ وَ یعَادِیك» (2)

كسی را كه به تو امید بسته است، نومید مگردان كه به خشم و دشمنی خدا گرفتار می آیی.

حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ لَوْ یعْلَمُ الْمَسْئُولُ مَا فِی الْمَنْعِ مَا مَنَعَ أَحَدٌ أَحَداً» (3)

اگر كسیکه از وی خواهشی می شود بداند كه در نومید كردن، چه نهفته است، هرگز كسی را نومید برنمی گرداند.

سائل رهگذر را نیز نباید نومید كرد، حتی به مقدار جزئی، چنانكه حضرت پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«لَا تَرُدُّوا السَّائِلَ وَ لَوْ بِظِلْفٍ مُحْتَرِق» (4)

ص: 257

سائل را نومید برنگردانید، حتی اگر با پاچۀ سوخته (گوسفند) باشد.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند: مردی خدمت حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) آمد و عرض كرد: ای رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم)، آیا در اموال، حقی جز زكات وجود دارد؟ حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«آری مسلمان باید هرگاه گرسنه ای از او غذا بخواهد، غذایش دهد و هرگاه برهنه ای از او لباس بخواهد، وی را بپوشاند»

مرد گفت می ترسم كه دروغ بگوید! حضرت پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«آیا نمی ترسی كه راست بگوید؟!» (1)

حضرت امام صادق (علیه السلام) در پاسخ و پرسش دربارۀ سائلی كه معلوم نیست راست می گوید كه نیازمند است یا نه، فرمودند:

«أَعْطِ مَنْ وَقَعَتْ فِی قَلْبِكَ الرَّحْمَةُ لَه» (2)

به هركه نسبت به وی (سائل) در دلت احساس دلسوزی كردی عطاء كن.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«ثُمَّ الله الله فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلَى مِنَ الَّذِینَ لَا حِیلَةَ لَهُمْ وَ الْمَسَاكِینِ وَ الْمُحْتَاجِینَ وَ ذَوِی الْبُؤْس» (3)

سپس خدا را، خدا را در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه كه هیچ

ص: 258

چاره ای ندارند (همانند) زمینگیران، نیازمندان، گرفتاران و دردمندان.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ بُؤْساً لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ الله الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِینُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُون..» (1)

بیچارگی و بدبختی برای كسی است كه فقراء و درماندگان و درخواست كنندگان و ردشدگان با او نزد خداوند متعال مخاصمه كنند. (حق خود را طلب كنند)

آنگاه حضرتش راهنمائیهای لازم را برای امداد رسانی مستضعفین جامعه كه سالخوردگان بی بضاعت و بیمارانی كه به فقر مبتلا هستند صادر می فرمایند تا مومن در هنگام رسیدگی به امورشان به خاطر ترس از عقاب پروردگار و امید به پاداشِ حق، خود را در برابر خداوند متعال ببیند و مال خویش را نیز امانت او. حضرت كوتاهی ننمودن در این امر را متذكّر می گردند و می فرمایند:

«برای رسیدگی به مستمندان كه از كوچكی به چشم نمی آیند و دیگران آنان را كوچك می شمارند و كمتر به تو دسترسی دارند، برای این گروه از افراد مورد اطمینان خود كه خدا ترس و فروتنند، فردی را انتخاب كن تا پیرامونشان تحقیق و مسائل آنان را به تو گزارش كنند سپس در رفع مشكلاتشان به گونه ای عمل كن كه در پیشگاه خدا عذری داشته باشی زیرا این گروه در میان رعیت بیشتر از دیگران به عدالت نیازمندند وحق آنان را به گونه ای بپرداز كه در نزد خداوند معذور باشی»

ص: 259

وجود مقدس حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام)، دو طائفه را یادآور می شوند كه مخصوصاً برای افراد خیّر بسیار مفید است. بصورت اجمالی نحوۀ برخورد با افراد مستمند را بیان می فرمایند:

«از یتیمان خردسال و پیران سالخورده كه چاره ای ندارند پیوسته دلجویی كن كه مسئولیتی سنگین بر دوش تو می باشد. بخشی از وقت خود را به كسانی اختصاص بده كه به تو نیاز دارند تا شخصاً به امور آنان رسیدگی كنی.

فروتن باش، با درشتی سخن مگوی. تنگ نظری و خود بزرگ بینی را از خود دور ساز تا خداوند درهای رحمت خود را به روی تو بگشاید و تو را پاداش طاعت ببخشاید. آنچه به مردم می بخشی بر تو گوارا باشد و اگر چیزی را از كسی باز می داری (یعنی در توان انجام معذوری) با مهربانی و پوزش خواهی همراه باشد» (1)

«مَا أَحْسَنَ تَوَاضُعَ الْأَغْنِیاءِ لِلْفُقَرَاءِ طَلَباً لِمَا عِنْدَ الله..» (1)

چه نیكو است فروتنی توانگران در برابر مستمندان، برای به دست آوردن خشنودی و پاداش الهی.

حضرت امام كاظم (علیه السلام) فرموده اند:

«اگر میخواهی عاقبت به خیر شوی و بهترین اعمال را داشته باشی، حق خدا را بزرگ شمار، بدین صورت كه نمعتهایش را در معصیتش صرف نكن و حلم و بردباری خداوند تو را فریب ندهد و هر كس را دیدی كه ما را یاد می كند و از دوستی ما دم می زند اكرام كن، فرقی نمی كند كه او واقعا و از صمیم قلب راست می گوید یا نه، نیت تو مهم است، اگر او دروغ بگوید گناهش به گردن خود اوست و تو پاداش احترام خود را می گیری» (2)

اعانت به محبان مولا امیرالمومنین علی (علیه السلام) همان عاقبت به خیری و سپاس از نعمتهای فراوان حق تعالی است. مطالعۀ دوبارۀ این روایت، باعث دلگرمی و تلاش در اعانت برادران مومن می شود.

البته چون نمی توان از باطن افراد مدعی، اطلاع حاصل نمود، تحقیقات سطحی کفایت می کند. نکاتی مانند ولائی بودن فرد، و تقید او در احکام دین می توانند بعنوان ملاک قرار گیرند. حضرت امام كاظم (علیه السلام) فرمودند:

«هر كس كه از تو كمكی خواست احسان كن، زیرا اگر لایق كمك باشد، تو به

ص: 261

جا احسان نموده ای و اگر لایق آن نباشد تو لیاقت و فضیلت احسان كردن را یافته ای» (1)

است، پس مراقب باش كه آن را نزد كه میگذاری.

اهمیت این تحقیق طبق فرمان امام (علیه السلام)، مراقبت از احسان و نیكی، یعنی رسانیدن احسان به صاحبان اصلی آن است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«خَيْرُ الْمَعْرُوفِ مَا أُصِيبَ بِهِ الْأَبْرَارُ» (1)

بهترین احسان آنست كه به مومنینی كه در درجۀ بالای پارسایی و تقوا هستند انجام گیرد.

زیرا مؤمن چنین است كه حضرت امیر المؤمنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«أَوْلَى النَّاسِ بِالاصْطِنَاعِ مَنْ إِذَا مُطِلَ صَبَرَ وَ إِذَا مُنِعَ عَذَرَ وَ إِذَا أُعْطِی شَكَر» (2)

سزاوارترین كسان به نیكوكاری كسی است كه اگر وعده ای كه به او داده شده (ولی به لحاظی) طولانی شود صبر كند و اگر منع كرده شود عذر پذیرد و اگر عطا كرده شود تشكر كند.

«أَحَقُ مَنْ بَرِرْتَ مَنْ لَا یغْفُلُ بِرَّك» (3)

سزاوارترین كسی كه باید با وی نیكی كنی كسی است كه نیكیت را نادیده نگیرد (همانند متقین كه حداقل پشت سر برایتان دعاها می نمایند).

و نیز حضرتش فرمودند:

ص: 263

«أَجَلُ الْمَعْرُوفِ مَا صُنِعَ إِلَى أَهْلِه» (1)

ارزشمندترین احسان آنست كه به اهلش شود.

همچنین حضرت گرامیش در این باره می فرمایند:

«خَیرُ السَّخَاءِ مَا صَادَفَ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ» (2)

بهترین سخاوت آنست كه در آنجا كه نیاز هست صورت گیرد.

یعنی به مومنی كه مضطر و مستاصل حاجتی است، برسد. به همین علت رسانیدن اموال الهی به مستحقین واقعی جامعه دارای اهمیت بالایی است. پاداش یك فرد خیّر نیز در انحصار تشخیص صحیح و انتخاب درست او می باشد؛ یعنی اینكه به فرد مومن صالح كه مستحق و نیازمند به نیكی و انفاق است، رو نماید. حضرت امام صادق (علیه السلام) در خطابۀ مفصلی می فرمایند:

«هرگاه خواسته باشی بدانی كه مردی بدبخت است یا خوشبخت، ببین كه به چه كسی خوبی و كمك می كند. اگر به كسی كه اهلیت آن را دارد خوبی كرد بدان كه او شخص خیر و بر راه سعادت و نیك بختی است و اگر به نا اهل (كسی كه شرایط استحقاق را ندارد) خوبی و كمك نمود، بدان كه او را نزد خداوند خیری (منزلتی) نیست» (3)

مُهر هر عملی نیز قبولی آن عمل در پیشگاه حق تعالی است و آن، مستلزم شرایطی است كه اگر مومن، موفق به انجام آن نگردد باعث خرابی و نابودی

ص: 264

عمل نیک خویش می شود. پس به آن طریقی كه حق تعالی فرموده است باید عمل کرد تا مورد قبول واقع شود. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«لَوْ نَظَرَ النَّاسُ إِلَى مَرْدُودِ الْأَعْمَالِ مِنَ السَّمَاءِ لَقَالُوا مَا يَقْبَلُ الله مِنْ أَحَدٍ عَمَلًا» (1)

اگر مردم به اعمال رد شده از آسمان نگاه می کردند، می گفتند خدا از هیچ فردی، عملی را نمی پذیرد.

به این مضمون نیز وارد شده است که:

«اگر مردم می دیدند اعمال و كارهایی كه از آسمان بر می گردد و پذیرفته نمی شود دیگر كسی عملی انجام نمی داد»

ص: 265

ص: 266

«إِذَا أَحْسَنَ الْمُؤْمِنُ عَمَلَهُ ضَاعَفَ اللهُ عَمَلَهُ لِكُلِّ حَسَنَةٍ سَبْعَمِائَةٍ..» (1)

هرگاه مومن كارش را نیكو انجام دهد، خداوند هركار نیك او را هفتصد برابر گرداند...

البته از این احادیث شریف درمی یابیم همانند باغبانی كه نهالی را پس از كاشتن، با زحمات فراوان مواظبت می نماید تا به مرحلۀ ثمردهی رسیده و محصولات پرسودی به بار آورد، مومن نیز باید مواظب اعمال خود باشد، تا از ابتدای انجام آن الی انتها به آفتهای مختلف عُجْبْ، ریا، کم کاری و... متبلا نشده و برای آخرت وی اندوخته گردد. همانطور كه عمل مهم است، نیت آن نیز مهم بوده و چه بسا از خود عمل مهمتر باشد. شاید اكمال و اتمام را بتوان اینگونه معنی كرد که هم نیت انجام عمل را خالص كنیم و هم خود عمل را به طور صالح و تا انتها انجام دهیم. مطمئنا نتیجۀ خالص بودن عمل و به دور بودن آن از آفات ریاء و سمعه به خود شخص برگشته، و قرب مومن به خداوند، بیشتر و درجه اش رفیعتر خواهد شد.

انجام كار خیر باید طبق شرائطی كه خداوند مقرر فرموده انجام

ص: 268

گیرد تا میوۀ درخت احسان پخته گردد وگرنه میوۀ خراب، سرمازده یا آفت زده، چه فایده ای برای صاحبش خواهد داشت؟ حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ لَمْ یرَبِ مَعْرُوفَهُ فَكَأَنَّهُ لَمْ یصْنَعْه» (1)

هركه خوبی و احسان خود را نپروراند، گویی اصلاً خوبی نكرده است.

حال باید دید چه عواملی می تواند یك كار خیر را به كمال برساند:

«إِكْمَالُ الْمَعْرُوفِ أَحْسَنُ مِنِ ابْتِدَائِه» (2)

به كمال رساندن احسان، نیكوتر از آغاز كردن آنست.

یعنی تایید عمل خیر به آغاز آن نیست بلكه به پایان و كمال رساندن آن عمل است كه در توضیح این مطلب، حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«الصَّنِیعَةُ إِذَا لَمْ تُرَبَ أَخْلَقَتْ كَالثَّوْبِ الْبَالِی وَ الْأَبْنِیةِ الْمُتَدَاعِیة» (3)

احسان و نیكی هرگاه پرورانده نشود (به كمال نرسد) مانند جامۀ كهنه

ص: 269

و ساختمانهای درهم شكستۀ كهنۀ فرسوده می شود.

«مَنْ لَمْ یرْبِ مَعْرُوفَهُ فَقَدْ ضَیعَه» (1)

هركه خوبی و احسان خود را نپروراند، آن را تباه كرده است.

دور نگه داشتن عمل از آفت، یکی از مراحل پرورش عمل است. اتمام عمل نیز از دیگر مراحل آنست. جهت دهی عمل به کسی که شرایط واستحقاق آن عمل را داشته باشد نیز نباید از ذهن دور بماند. اگر احسان بجای اهل آن که در روایات بسیار بر آن تاکید نموده اند، به نا اهل و غیر مستحق برسد، گناه را بجای ثواب در کارنامۀ فرد عامل ثبت می نماید. چرا که خواستۀ پروردگار ضایع شده و بنده ای که خدا را عبادت می کرد، معطل مانده و کسی که از حق روگردان است جذب آن احسان نموده و آنرا از جای خویش به در آورده و به ظلم استفاده می نماید. امام معصوم (علیه السلام) می فرماید در تورات نوشته شده است:

«هر كس به احمق خوبی كند، آن نیكی و خوبی برایش گناه نوشته می شود» (2)

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

ص: 270

«ظَلَمَ الْمَعْرُوفَ مَنْ وَضَعَهُ فِی غَیرِ أَهْلِهِ» (1)

كسی كه به نا اهل احسان كند، به خیر و نیكی ستم كرده است.

پس انسان برای انجام كار خیر می بایستی جایگاه صحیح آنرا بیابد. در واقع تمام تاكیدات ائمۀ اطهار (علیهم السلام) نیز همین موضوع بسیار مهم می باشد كه چنین امری را صادر فرموده اند:

«لَا تُصَاحِبْ إِلَّا مُؤْمِناً، وَ لَا یأْكُلْ طَعَامَكَ إِلَّا تَقِی..» (2)

با كسی جز مومن همنشینی مكن و كسی جز مومن متقی غذای تو را نخورد.

همینطور برای تصاحب مقام ورع كه از شرایط یك مومن است، نباید بر سر هر سفره ای بنشیند مگر سفرۀ مومن. حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) می فرمایند:

«..وَ لَا تَأْكُلْ طَعَامَ الْفَاسِقِین» (3)

..از غذای فاسقان تناول نكن.

ص: 271

در ادامۀ روایت قبلی که احسان را فقط به اشخاص متدین دارای ثمر می دانند، حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، احسان نابجا را دارای عواقبی می دانند:

«برای كسی كه بیجا و به افرادی كه مستحق و نا اهل هستند نیكی كند از احسان و نیكی بهره ای نباشد (یعنی به عنوان خیر در پیشگاه حق مورد قبول نمی شود)، مگر ستایش فرومایگان، مدح نابكاران و سخن نادان» (1)

حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) می فرمایند:

«صِلَةُ الْفَاجِرِ لَا تَكَادُ تَصِلُ إِلَّا إِلَى فَاجِرٍ مِثْلِه» (2)

خوبی كردن نابكار جز به نابكاری (فاجر) مانند خودش نمی رسد.

بحث اینجا است كه اگر نتوان آن شرایط را تحت هر عنوانی ایجاد نمود، آیا باید از عمل نیك و احسان به خلایق دست كشید؟ جواب اینستكه نیكویی نسبت به مخلوقات فی نفسه عملی است شایسته و برازندۀ انسانیت تا جائیکه حتی غیر مسلمانان نیز خود را به این صفات آراسته اند و خداوند متعال از روی رأفت و ارزش قائل شدن برای این صفت عالی، اعمال نیك را در همین دنیا برای همۀ مخلوقات بركت، خرمی، ازدیاد مال و برطرف شدن بلاها قرار داده است. عملیست بسیار پسندیده و فارغ از اینكه شخص، مسلمان باشد یا نه؛ یا مقید به دین و احكام نماز و روزه بوده و یا بی اعتناست، عمل وی پذیرفته شده، اما در صورت عدم تقید به ایمان، پاداش وی فقط در همین دنیا رقم خواهد خورد. نكتۀ مهم آنست كه اگر دارای شرایط خاصی كه خداوند متعال فرموده است، نباشد، وارد معامله با خدا نمی شود و پاداش اخروی به آن تعلق نمی گیرد، اما چون صفت پسندیده ای است و از صفات حق تعالی می باشد، احتمال می رود در آخرت مورد نظر خداوند قرار بگیرد. مانند حاتم طایی و...

همینطور، نقل است كه عذابشان به نوعی از دیگران كمتر است و از تخفیفات ویژۀ حق تعالی بخاطر صفت احسان و سخاوتشان برخوردار می شوند و نیز در دنیا نتیجۀ اعمال خیر و احسان آنها نسبت

ص: 273

به مخلوقات باعث بركات و دفع بلایا خواهد شد و خداوند پاداش آنها را به وسیلۀ نزول بركاتی جبران خواهد کرد در حالیکه در آخرت از پاداش الهی بی بهره اند، زیرا شرایط معامله با خدا را كه باعث قرب و پاداشهای فراوان در آخرت است رعایت نکرده اند.

اولین مرحلۀ این معامله، تقواست. طبق آیۀ قرآن مجید، خداترسی كه همان پرهیز از گناهان می باشد، محك و معیار اعمال است که خداوند در آیۀ شریفۀ 27 در سورۀ مباركۀ مائدة می فرماید:

(..إِنَّما یتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ الْمُتَّقین)

«همانا خداوند (عمل نیك را) از افراد باتقوا می پذیرد»

در رابطه با اخلاص و تقوا، خدای متعال در سورۀ مباركۀ حج آیۀ شریفۀ 37 می فرماید:

(لَنْ ینالَ الله لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ ینالُهُ التَّقْوى مِنْكُم..)

«گوشت و خون قربانیها به خدا نمیرسد، اما تقوای شما به او می رسد..»

آنچنان تقوا در پیشگاه خداوند با ارزش و دارای امتیاز است كه هیچ عمل نیكی را نمی خرند مگر به تقوا و پارسایی كه رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) در این باره فرمودند:

«لَوْ صَلَّیتُمْ حَتَّى تَكُونُوا كَالْأَوْتَارِ وَ صُمْتُمْ حَتَّى تَكُونُوا كَالْحَنَایا لَمْ یقْبَلِ

ص: 274

اللَّهُ مِنْكُمْ إِلَّا بِوَرَعٍ» (1)

«اگر چندان نماز بخوانید كه چون چلۀ كمان (خم) شوید و چندان روزه بگیرید كه مانند نخ لاغر و نحیف شوید، خداوند از شما نپذیرد مگر آن كه با تقوا و پارسایی همراه باشد.

«صِفَتَانِ لَا یقْبَلُ الله سُبْحَانَهُ الْأَعْمَالَ إِلَّا بِهِمَا التُّقَى وَ الْإِخْلَاص» (2)

دو صفت است كه خداوند متعال بدون آنها عملی را نمی پذیرد: تقوا و اخلاص.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«لَا خَیرَ فِی عَمَلٍ إِلَّا مَعَ الْیقِینِ وَ الْوَرَع» (3)

خیری در عملی نیست، مگر اینكه با یقین و ورع (پرهیزگاری) همراه باشد.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَا زَكَاةَ لَهُ وَ لَا زَكَاةَ لِمَنْ لَا وَرَعَ لَه» (4)

كسی كه زكات ندهد نمازش بیحاصل است و كسی كه ورع نداشته

ص: 275

باشد، زكاتش پذیرفته نیست.

و اما تقوا چیست و چگونه باید دارای این مقام ارزشمند شد؟ امام معصوم (علیه السلام) در این مورد فرموده اند:

«أَنْ لَا یفْقِدَكَ الله حَیثُ أَمَرَكَ وَ لَا یرَاكَ حَیثُ نَهَاك» (1)

تقوا این است كه خداوند تو را در هر موردی كه امر به آن نموده است، مفقود نبیند و در هر موردی كه تو را از آن بازداشته است، حاضر نبیند.

معنای دقیقتر تقوا اینست كه حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرموده اند:

«ای ابوذر (رحمة الله) ! انسان از زمرۀ اهل تقوا نیست مگر اینكه از نفس خویش سخت تر از محاسبۀ شریك از شریكش حساب بكشد تا اینكه بداند خوراكش از كجا و نوشیدنیش از كجا و لباسش از كجاست از حلال یا حرام؟» (2)

معنی زیباتر تقوا، كه از شدت احتیاط تبدیل به ورع می گردد از كلام حضرت پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) مشخص می شود كه می فرمایند:

«..یا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ الْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یتَّقُونَ مِنَ الشَّی ءِ الَّذِی لَا یتَّقَى مِنْهُ خَوْفاً

ص: 276

مِنَ الدُّخُولِ فِی الشُّبْهَة..» (1)

ای ابوذر، متقین كسانی هستند كه به خاطر ترسشان از افتادن در مورد مشكوك (یعنی شبهه ناك و مواردی كه محل شك در حرام بودنش است)، ملاحظۀ خداوند - عز و جل - را در چیزهایی می كنند كه (معمولا) از آنها اجتناب نمی شود.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«عَلَیكُمْ بِالْوَرَعِ، فَإِنَّهُ الدِّینُ الَّذِی نُلَازِمُهُ وَ نَدِینُ الله بِهِ، وَ نُرِیدُهُ مِمَّنْ یوَالِینَا، لَا تُتْعِبُونَا بِالشَّفَاعَةِ» (2)

بر شماست رعایت ورع! به درستی كه ورع آن دینی است كه ما ملزم به آن هستیم و خدا را بوسیلۀ آن بندگی می كنیم. و همین را از اهل ولایت و محبت خود انتظار داریم، ما را به خاطر شفاعت به زحمت نیندازید.

آن انتظاری كه ائمۀ اطهار (علیهم السلام) مخصوصاً حضرت امام زمان (علیه السلام) از ما دارند تقواست كه آن، بهترین احسانهاست و تقوی احتیاط در امور شبهه ناك و دقت در خطاها و گناهان بسیار ریز و كوچك است و هر

ص: 277

كسی می خواهد امام خویش (علیه السلام) را خوشحال كند باید ملزم به ورع شود. سر هر سفره ای ننشیند، برای كسب معاش به هر شغلی دست نزند، پا به هر جایی نگذارد، گوشش هر چیزی را نشنود، چشمش هر چیزی را نبیند و پای هر دیدنی و لغویاتی ننشیند. برای رفع گرفتاری خویش دست به هر عمل شبهه ناكی نزند. در مجموع از تمام اموری که احتمال مقدار کمی، حرام بودن می دهد، باید اجتناب کرد. پس در واقعْ حقیقت دینداری، نیكی و احسان، همان بر تن نمودن لباس مقدس ورع است. و هیچ احسانی به محمد و آل محمد (علیهم السلام) و شیعیانشان بهتر از كسب مقام پارسایی و خداترسی در امور زندگی، نیست. معنای تقوا این است كه بنده، خداوند را ناظر بر اعمال خویش ببیند. چرا كه این خداترسی بهترین نیكوئیهاست. از حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) دربارۀ نیكی و احسان سوال شد، ایشان در جواب فرمودند:

«..أَنْ تَعْبُدَ اللهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یرَاك» (1)

احسان اینست كه خدای را چنان بپرستی كه گویی او را می بینی، زیرا اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند.

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در حقیت احسان و سخاوت

ص: 278

می فرمایند:

«إِنَّمَا الْكَرَمُ التَّنَزُّهُ عَنِ الْمَعَاصِی» (1)

براستی كه كرم و بخشایش آنست كه شخص از گناه بدور و پاكیزه باشد.

«كارهای خود را (فقط) برای خدا انجام دهید

«إنَّ الله تَعالى لا یقبَلُ مِنَ العَمَل إلّا ما كانَ لَهُ خالِصَاً وَ ابْتَغی بِهِ وَجْهَهُ» (1)

خداوند متعال تنها آن عملی را می پذیرد که خالص و محض رضای او باشد.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«الْعَمَلُ كُلُّهُ هَبَاءٌ إِلَّا مَا أُخْلِصَ فِیه» (2)

اعمال، همه بر باد است، مگر آنچه از روی اخلاص باشد.

اگر احسان و انفاق، تحت شرایط اخلاص قرار نگیرد به پیشگاه حق تعالی نمی رسد تا بر آن پاداشی تعلق گیرد، بلكه زحمتی است بیهوده. پس برای بدست آوردن رضایت حق تعالی باید اخلاص ورزید و سستی در كسب مقام اخلاص جز بی عقلی، چیز دیگری نیست. فرمایش بسیار شگفت حضرت امام محمد باقر (علیه السلام)، هر وجدان خفته ای را بیدار می نماید و پردۀ جهالت را از روی عقل انسانهای خیر برمی دارد تا با نیكو اندیشیدن، اعمال خیر خود را به بهترین وجه، خالصاً لوجه الله به اتمام برسانند و چه زیبا فرمودند:

ص: 280

«میان حق و باطل چیزی جز كم عقلی نیست. عرض شد: چگونه، ای زاده رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) ؟ فرمودند: آدمی كاری را كه رضای خدا در آنست، برای غیر خدا انجام می دهد در صورتی كه اگر آن را محض رضای خدا انجام می داد، خداوند او را به هدفی كه از آن كار داشت، زودتر می رساند» (1)

بنابراین رسیدن به آمال، آرزو و قبولی اعمال در انحصار اخلاص است. بعلاوه امتیاز دیگری نیز دارد كه دربارۀ آن حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ أَخْلَصَ بَلَغَ الْآمَالَ» (2)

هر كه اخلاص ورزد به آرزوهایش برسد.

پس می بایستی عمل را فقط برای او انجام داد تا درخت احسان، میوه های گوارایی را بعمل آورد كه فرموده اند چون مومن به درجۀ اخلاص رسید، مستحق چنین امتیازی می گردد. چنانچه حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«الْمُخْلِصُ حَرِی بِالْإِجَابَة» (3)

ص: 281

مخلص، سزاوار اجابت (دعا) است.

از دیگر امتیازات عمل با اخلاص، طبق فرمایش حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) آن است كه فرمودند:

«شخص با اخلاص، با بصیرت می شود، اعمالش پاكیزه می گردد، از پستی دور می ماند، ضامن موفقیت كارها می گردد، به كامروایی می رسد و اعمالش بالا می رود و حكمت بر زبانش جاری می شود» (1)

حیف از انسانها كه در بدست آوردن چنین مقامی با این همه بركات، اهمال می ورزند و خوشا به سعادت آن كسانی كه با دیدۀ عقل و با تفكری صحیح برای همۀ اعمال خویش، هدفی جز خدا و معصومین (علیهم السلام) ندارند. اما حقیقت اخلاص پس از این دو مرحله، آنست كه مومن در احسان و نیكویی، مدح و ثنای كسی جز خدا را نخواهد. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«..وَ الْعَمَلُ الْخَالِصُ الَّذِی لَا تُرِیدُ أَنْ یحْمَدَكَ عَلَیهِ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَل..» (2)

عمل خالص آنست كه نخواهی كسی جز خداوند - عز و جل - تو را بر

ص: 282

انجام آن بستاید.

{وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكيناً وَ يَتيماً وَ أَسيراً * إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُريدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً} (1)

«و به [پاس] دوستىِ [خدا]، بينوا و يتيم و اسير را خوراك مى دادند * ما براى خشنودى خداست كه به شما مى خورانيم و پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم»

حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«إِنَّ لِكُلِّ حَقٍّ حَقِیقَةً وَ مَا بَلَغَ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الْإِخْلَاصِ حَتَّى لَا یحِبَّ أَنْ یحْمَدَ عَلَى شَی ءٍ مِنْ عَمَلِ الله» (2)

هر حقی را حقیقتی است. بنده به حقیقت اخلاص نرسد مگر آنگاه كه دوست نداشته باشد در برابر كاری كه برای خدا می كند تمجید و ستایش شود.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«إِخْلَاصُ الْعَمَلِ مِنْ قُوَّةِ الْیقِینِ وَ صَلَاحِ النِّیةِ» (3)

اخلاص عمل ناشی از نیروی یقین و درستی نیت است.

ص: 283

خوشا به حال بنده ای كه با تفكر صحیح، گام در وادی اخلاص گذارد و برای انجام كارهایش نه سرزنش، بدی و فحاشی را بشنود و نه مدح و ثنای مخلوقات را. فقط در پی رضایت حق تعالی باشد كه پاداش چنین خلوصی، اینچنین است:

«قَالَ الله عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَطَّلِعُ عَلَى قَلْبِ عَبْدٍ فَأَعْلَمُ فِیهِ حُبَّ الْإِخْلَاصِ لِطَاعَتِی لِوَجْهِی وَ ابْتِغَاءِ مَرْضَاتِی إِلَّا تَوَلَّیتُ تَقْوِیمَهُ وَ سِیاسَتَهُ» (1)

خداوند عز و جل می فرماید: هرگاه دل بنده ام را بنگرم و دریابم كه از روی اخلاص و برای خشنودی من، طاعتم را بجا می آورد، اصلاح و تربیت او را خود به عهده گیرم.

قدم بعدی پس از دوری از محرمات، بنا به فرمایش حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) اینست كه:

«أَوَّلُ الْإِخْلَاصِ الْیأْسُ مِمَّا فِی أَیدِی النَّاسِ» (2)

سرآغاز اخلاص، مایوس شدن از آنچه در دست مردم است، می باشد.

«ألعِبَادَة الخالِصَة أَنْ لا یرجوا الرَّجُل الّا رَبَّه وَ لا یخافُ إِلَّا ذَنبَهُ» (3)

ص: 284

عبادت خالص اینست كه آدمی جز به پروردگار خویش امید نبندد و جز از گناه خویش نترسد.

چنینن توفیق عظیمی بدست نمی آید مگر به رسانیدن اخلاص به كمال آن كه فرموده اند:

«تَمَامُ الْإِخْلَاصِ تَجَنُّبُ الْمَعَاصِی» (1)

كمال اخلاص به دوری كردن از گناهان است.

چون مومن به خاطر اخلاص، افتخار شاگردی پیدا کرد و تحت تربیت قرار گرفت، همۀ اشیاء به طاعت او در می آیند. با ممارست، در مقام اخلاص برای حق تعالی به جایی می رسد كه حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«إِنَّ الْمُؤْمِنَ یخْشَعُ لَهُ كُلُّ شَی ءٍ ثُمَّ قَالَ ع إِذَا كَانَ مُخْلِصاً قَلْبَهُ لِلَّهِ أَخَافَ اللَّهُ مِنْهُ كُلَّ شَی ءٍ حَتَّى هَوَامَ الْأَرْضِ وَ سِبَاعَهَا وَ طَیرَ السَّمَاء» (2)

همۀ اشیاء در برابر مومن خاشعند و از هیبت او می هراسند. اگر برای خدا اخلاص ورزد خداوند همه چیز حتی گزندگان و درندگان زمین و پرندگان هوا را از او بترساند.

ص: 285

اخلاص موضوع کوچکی نیست. همۀ انبیاء و اوصیاء خود را ملزم به آن می دیدند. حکایتی از اخلاص حضرت موسی (علیه السلام) نقل شده است. زمانی كه حضرت موسی (علیه السلام) نزد حضرت شعیب (علیه السلام) رفت، حضرت شعیب (علیه السلام) آمادۀ خوردن شام بود پس به موسی (علیه السلام) گفت: ای جوان! بنشین و شام بخور. موسی (علیه السلام) گفت: پناه به خدا. شعیب (علیه السلام) گفت: چرا؟ مگر گرسنه نیستی؟ حضرت موسی (علیه السلام) گفت: چرا، اما می ترسم این پاداش آبی باشد كه برای خانوادۀ تو از چاه كشیدم. من از خاندانی هستم كه اگر همۀ زمین پر از طلا شود، كمترین عمل آخرتی را به آن نمی فروشیم. شعیب (علیه السلام) گفت: ای جوان، به خدا این پاداش آن كار (كه برای خدا انجام دادی) نیست، بلكه این میهمان نوازی و اطعام، رسم و عادت ما و پدرانمان است. در این هنگام بود که موسی (علیه السلام) برای خوردن شام نشست. (1)

اگر اخلاص ورزیدن تا این اندازه باید مورد توجه قرار بگیرد، پس در برابر نیكیهائی كه نسبت به تهیدستان انجام می گیرد باید کوچکترین ریاء، ... را از آن، دور نگه داشت. برای بدست آوردن اخلاص می فرمایند:

ص: 286

«به سراغ قسمتهای ناپاك اموالتان نروید تا از آن انفاق كنید در حالی كه خود شما حاضر نیستید آن را بپذیرید، مگر از روی كراهت و ناچاری» (1)

این عمل از آثار عدم اخلاص است. در تفسیر این آیۀ شریفه، حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«این آیۀ شریفه دربارۀ كسانی نازل گردید كه هنگام انفاق، خرماهای خشك و كم گوشت و نامرغوب را با خرمای خوب مخلوط می كردند و بعد به عنوان انفاق و احسان پخش می كردند، كه به آنها دستور داده شد از این كار بپرهیزند» (2)

بنابراین مومن چون در معامله با خدا وارد شد، باید بهترینها را انفاق نماید، زیرا كه صداقت در اخلاص همان است كه در حدیث فوق فرموده اند و رعایت چنین مواردی باعث خلوص عمل می گردد كه بر آن تاكید نیز گشته است.

«وَ أَخْلِصِ الْعَمَلَ فَإِنَ النَّاقِدَ بَصِیر» (3)

عملت را خالص كن چون خداوند آگاه و بیناست.

ص: 287

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«..لَیسَ یعْنِی أَكْثَرَ عَمَلًا وَ لَكِنْ أَصْوَبَكُمْ عَمَلًا وَ إِنَّمَا الْإِصَابَةُ خَشْیةُ اللَّهِ وَ النِّیةُ الصَّادِقَةُ وَ الْحَسَنَة..» (1)

منظور (خدای متعال) كسانی از شما كه اعمال بیشتری دارند نیست. بلكه مقصود، درستكارترین شماست و درستكاری به سه چیز محقق می شود: ترس از خدا و نیت صادق و كار خوب.

این سه مطلب ستونهای اخلاص را تشكیل می دهند و با رعایت این سه مرحله، حتی اعمال بسیار جزیی هم، بزرگ نوشته می شود. بنابراین زیادی عمل خیر، مهم نیست بلکه كیفیت (خلوص) ملاك است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«إِنَّكَ لَنْ یتَقَبَّلَ مِنْ عَمَلِكَ إِلَّا مَا أَخْلَصْتَ فِیهِ وَ لَمْ تَشُبْهُ بِالْهَوَى وَ أَسْبَابِ الدُّنْیا» (2)

هرگز عملی از تو پذیرفته نمی شود، مگر آن كه خالصانه انجام داده باشی.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

ص: 288

«كُلُّ حَسَنَةٍ لَا یرَادُ بِهَا وَجْهُ الله تَعَالَى فَعَلَیهَا قُبْحُ الرِّیاءِ وَ ثَمَرَتُهَا قُبْحُ الْجَزَاء» (1)

هر كار نیكویی (انفاق، احسان و..) كه برای رضای خداوند متعال انجام نگیرد، زشتی ریا بر آن است و میوه اش زشتی كیفر باشد.

هنگامی که نفس رام نشده باشد اخلاص فراهم نمی گردد و آدمی را به سوی بدیها می كشاند. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«كَیفَ یسْتَطِیعُ الْإِخْلَاصَ مَنْ یغْلِبُهُ الْهَوَى» (2)

چگونه اخلاص دارد كسی كه هوای نفس بر او چیره شده است؟

یكی از مضرات اصلی و بزرگ هوای نفس، آرزوهایی است كه طمع و حرص به مال اندوزی را در انسان رشد می دهد. بنده برای ارضای نفس و در صدد طلبیدن اموال دنیا، در آرزویش بسر می برد و سرچشمۀ این آرزوها كه طمع و حرص انسان است، مانع از كسب مقام والای اخلاص می شود و آنهایی كه در طلب جمع آوری اموال دنیا هستند، خود می توانند بفهمند كه آیا در اعمال خود اخلاص دارند یا

ص: 289

خیر؟ اینکه به راحتی و در راه خدا بدون آنكه كسی بفهمد (در صورت متمکن بودن) به اندازۀ كفاف مومن گرفتار احسان نموده و گرفتاری وی را حل كند. این گوهر گرانبها بدست نمی آید مگر به ترك آرزوهای دنیوی كه حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«قَلِّلِ الْآمَالَ تَخْلُصْ لَكَ الْأَعْمَالُ» (1)

آرزوهایت را كم كن، اعمالت خالص می شود.

یعنی به دنبال امیال دنیوی نباش و در جمع آوری مال دنیا حرص نَوَرْز. چرا که با داشتن چنین رذیله ای، اخلاص بوجود نمی آید. پس می بایستی برای كسب رضای حق تعالی و پاداشهای عظیم الهی و امتیازی كه در دنیا و آخرت بر مقام اخلاص مترتب است، پا به وادی خلوص كه شعار عملی آن كار ”فقط برای خدا“ است گذاشت كه آن موقع به عمل كم هم پاداشهای بزرگ داده می شود. حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«أَخْلِصْ قَلْبَكَ یكْفِكَ الْقَلِیلُ مِنَ الْعَمَل ِ» (2)

دلت را خالص گردان، عمل اندك تو را بس باشد.

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

ص: 290

«كُونُوا بِقَبُولِ الْعَمَلِ أَشَدَّ اهْتِمَاماً بِالْعَمَلِ فَإِنَّهُ لَا یقِلُّ عَمَلٌ مَعَ التَّقْوَى وَ كَیفَ یَقِلُّ عَمَلٌ یَتَقَبَّل ُ» (1)

همیشه برای قبول شدن عمل بیشتر كوشش كنید تا برای كمی یا زیادی خود عمل. زیرا عمل كم ولی با تقوا و اخلاص، كم به شمار نمی آید. چگونه بگوییم عمل كم درحالیكه در درگاه خداوند بی ریا قبول شده است.

وقتی که توفیق حاصل شد تا در اعمال، مراتب اخلاص رعایت شود، باید کوشش مضاعفی نیز آغاز شده تا با وجود اخلاص در ابتدای آن، در ادامه با آفات مخلوط نگردد. رعایت اخلاص، گنجی است مخصوص خواص از بندگان حق، زیرا شیطان با تمام نیروهایش طبق آیۀ شریفۀ قرآن كه قسم یاد كرده همه را اغفال كند، درصدد متلاشی نمودن عمل با اخلاص است و سخت تر از عمل خالص، ابقاء و محافظت نمودن آن است. چنانکه حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«الْإِبْقَاءُ عَلَى الْعَمَلِ حَتَّى یخْلُصَ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَل» (2)

پایداری بر عمل تا خالص بماند، سخت تر از خود عمل است.

ص: 291

حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:

«نگهداری عمل از خود انجام عمل دشوارتر است. عرض شد: منظور از نگهداری عمل چیست؟ حضرت فرمودند: آدمی برای خدای یگانه، بخشش و انفاقی می كند و این عمل پنهانی برایش نوشته می شود، اما سپس كارش را به زبان می آورد كه در نتیجۀ آن، ثواب نهانی (كه بیشتر است) پاك می شود و برایش (ثواب) آشكار می نویسند، بار دیگر آنرا به زبان می آورد كه در این صورت عملش پاك می گردد و عمل ریایی نوشته می شود» (1)

اگر عملی بر اثر اغفال شیطان به ریاء مخلوط شود و فرد عامل در پی مدح و تحسین خلق باشد طبق فرمایش حضرت امام باقر (علیه السلام)، نادانسته به یکی از ابواب شرک مبتلا می شود.

«لَوْ أَنَّ عَبْداً عَمِلَ عَمَلًا یطْلُبُ بِهِ وَجْهَ الله وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ أَدْخَلَ فِیهِ رِضَى أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ كَانَ مُشْرِكاً» (2)

اگر بنده ای عملی برای رضای خدا و سرای آخرت به جا آورد، ولی در آن رضای فردی از مردم را نیز در نظر داشته باشد، مشرك است.

اگر کسی به عمل فراوان همراه با رنج بدن و شب زنده داری بپردازد،

ص: 292

خدا ابا دارد (از این كه به او پاداش بدهد) الّا این كه عمل او را در چشم كسانی كه به گوششان می رسد كوچك می كند(برایشان کوچک می کند). (1)

حضرت امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) فرمودند:

«سزاوار عاقل است كه چون عملی انجام می دهد و می داند همۀ نعمتها فقط از خدا است، پس خجالت بكشد از خدا كه عمل را برای دیگری انجام دهد. (ریا كند.)»

انسان با خِرَد دائما باید با مواظبت نمودن از اعمال نیك، از گوهر اخلاص محافظت کند و برای تقویت این مرتبه، از حق تعالی عذر و استغفار طلبد چرا كه ریاء، گناهیست بس عظیم، كه در دعاها می خوانیم.

«بارخدایا از تو آمرزش می طلبم از برای گناهی كه به علت كار خیری كه می خواستم برای رضای تو انجام دهم پس در آن كار جز تو كس دیگری را در نظر گرفتم و چیزی كه نیتم را برای تو ناخالصانه می ساخت در عملم شركت جست یا مرا ملزم ساخت كه جز تو كسی را در آن بخواهم و بسیاری از كارهایم به این نحو بوده است»

ص: 293

«هركس عمل می كند بر طبق نیت خود..» (1)

از آثار و امتیازات نیت پاك، دور بودن از ریا است زیرا مومن در نیت خود ریاء ندارد الا اینکه بر اثر اغفال شیطان در مرحلۀ عمل، مبتلا به آفتی شود. در این رابطه حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«نیت كه امر قلبی است، ریا بردار نیست فقط برای خدا و از جهت ارتباط دل با اوست. خدای مهربان هم در مقابل این نیت و تصمیم قلبی ثواب و پاداشی به او عنایت می فرماید؛ مثلا بندۀ مومن در روز تصمیم جدی و حتمی می گیرد كه سحرگاه از خواب برخیزد و نماز شب بخواند اتفاقاً خواب عمیق او را فرا می گیرد و موفق نمی شود، خداوند مهربان در برابر این تصمیم و نیت، ثواب نماز شب و تهجد را به او عنایت فرموده و نَفَسَش را تسبیح و خوابش را صدقه و انفاق به حساب می آورد» (2)

حیف از بنده ای كه چنین خدای مهربان و رئوفی را واگذارده و اوامر و نواهی او را كه در واقع، برای سعادت خود وی است نادیده گرفته و اعمالش را برای غیر آن یگانۀ معبود، انجام دهد. از آثار نیت كه قبل از فعل می باشد، كارهای نیكی است كه در دفتر اعمال بدون

ص: 295

آنكه آنرا انجام داده باشد فقط صرف نیت صادق و پاك، ثبت می گردد. حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:

«نیت مومن از عملش بهتر است از این جهت كه شخص با ایمان آرزو دارد و دلش می خواهد كارهای زیادی را انجام دهد ولی فرصت و عمرش رسایی ندارد» (1)

خداوند كار خیری را كه با شتاب صورت گیرد دوست دارد.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«هر چیز میوه ای دارد میوۀ احسان، تعجیل در آن است»

یكی از دلایل مهمی كه، باید برای انجام اعمال خیر عجله نمود اینست كه، شیطان با تمام قوا سعی بر آن دارد که تا مومن موفق به انجام عمل خیر نگردد و لذا قبل از رسیدن وساوس شیطانی به دل شخص خیر باید كار نیك را انجام داد. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«إِذَا هَمَّ أَحَدُكُمْ بِخَیرٍ أَوْ صِلَةٍ فَإِنَّ عَنْ یمِینِهِ وَ شِمَالِهِ شَیطَانَینِ فَلْیبَادِرْ لَا یكُفَّاهُ عَنْ ذَلِكَ» (1)

هرگاه یكی از شما آهنگ كاری نیك یا بخششی كند در طرف راست و چپ او دو شیطان قرار می گیرند، پس بشتابد كه آن دو شیطان او را از تصمیمش باز ندارند.

حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:

«مَنْ هَمَ بِشَی ءٍ مِنَ الْخَیرِ فَلْیُعَجِّلْهُ، فَإِنَّ كُلَّ شَی ءٍ فِیهِ تَأْخِیرٌ، فَإِنَّ

ص: 297

لِلشَّیطَانِ فِیهِ نَظْرَة» (1)

هر كه قصد كار خیری كند زود آن را انجام دهد، زیرا در هر چیز كه تاخیر افتد، شیطان در آن مهلتی پیدا می كند.

دلیل دیگر تعجیل در امر خیر، رد شدن ابر توفیق از سر بندگان است كه بنا به فرمودۀ امام (علیه السلام)، فرصت ها مانند ابرها می گذرند و تا ابر توفیقات بر سر انسانها سایه افكنده است، باید از باران رحمت آن استفاده کرد كه هر لحظه این ابرها در حال حركت و جابجایی می باشند و همچنین حضرتش فرمودند:

«مَنْ فُتِحَ لَهُ بَابُ خَیرٍ فَلْینْتَهِزْهُ فَإِنَّهُ لَا یدْرِی مَتَى یُغْلَقُ عَنْه ُ» (2)

هر كس در و بابِ كار خیری به رویش گشوده گردد، باید در استفاده از این فرصت بشتابد، زیرا او نمی داند كه این در چه زمانی به رویش بسته می شود.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«إِذَا هَمَمْتَ بِخَیرٍ فَبَادِرْ فَإِنَّكَ لَا تَدْرِی مَا یُحْدَثُ» (3)

ص: 298

هرگاه آهنگ كار خوبی كردی، بشتاب زیرا نمی دانی كه چه پیش خواهد آمد.

شاید حوادثی پیش آید كه انسان از آن عبادت عظیم (كار خیر) باز ماند. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«لَا تُؤَخِّرْ إِنَالَةَ الْمُحْتَاجِ إِلَى غَدٍ فَإِنَّكَ لَا تَدْرِی مَا یعْرِضُ لَكَ وَ لَهُ فِی غَدٍ» (1)

عطا كردن به نیازمند را به فردا مینداز، زیرا نمی دانی كه فردا برای تو و او چه پیش خواهد آمد. (همانند حوادثی مثل مرگ یا برطرف شدن نیاز نیازمند از راهی دیگر).

یكی از پیشامدهایی كه خبر نمی كند، آمدن ملك الموت است كه در حال صحت و سلامت نیز ناگهان به سراغ انسان می آید و هیچ تضمینی از برای ساعاتی بعد برای زنده ماندن نیست كه فرموده اند:

«در امر آخرت (عمل خیر) تاخیر روا مدارید كه اگر به فردا افتد، شاید مرگ مهلت ندهد» (2)

ص: 299

چه بسا طبق روایات بر اثر عملی خیر، مرگ نیز به عنایت حق تعالی به تاخیر افتد كه در این مورد، قضایای زیادی نقل شده و به تجربه بزرگان رسیده است. دلیل بعدی در عجله نمودن امر خیر اینست که ممكن است انسان به دلیل اشتغال به كارهای روزمره از این عمل عظیم و خداپسندانه باز بماند و كارها و مشغله های زندگانی، توفیق عمل خیر را از او بگیرند. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«..بَادِرُوا بِعَمَلِ الْخَیرِ قَبْلَ أَنْ تُشْغَلُوا عَنْهُ بِغَیرِه..» (1)

در انجام كار خیر شتاب كنید، پیش از آنكه به سبب پرداختن به عمل دیگری از آن باز مانید.

عجله در انجام امور مومنین همواره مورد توجه ائمۀ معصوم (علیهم السلام) بوده است. در صورت ترجیح دادن امور شخصی بر انجام عمل صالح و کاهلی در زدودن همّ و غم از افراد مومن، ندامت فراوان به دنبال خواهد داشت. حضرت امام سجاد (علیه السلام) برای تربیت بندگان، به درگاه حق، خود را اینچنین مقصر قلمداد می نمود:

«..وَ مِنْ ذِی فَاقَةٍ سَأَلَنِی فَلَمْ أُوثِرْه..» (2)

ص: 300

..(خدایا) از تو عذر می خواهم از نیازمندی كه نیاز خود را بر من عرضه كرده است و او را پاسخ نداده و بر خود برتری نبخشیدم..

تامل در فرمایش حضرت امام سجّاد (علیه السلام) برای اهمیت دادرسی و ترجیح امور آنان بر امورات شخصی، عملی است بجا؛ تا با مرور دیگر بر چنین حدیث گرانبهایی، جایگاه اهمیت آن مشخص گردد. دلیل دیگر شتاب نمودن، رفع اضطرار، ناراحتی و استرس شخص گرفتار است كه هرچه سریعتر برای انجام كار او و گشودن غم و ناراحتی وی باید آماده شد. گاهاً پیش آمده که بر اثر كاهلی در برطرف نمودن مشكل مومنی، كار از كار گذشت و اگر شتاب بخرج داده می شد، مسئله به جاهای باریك كشیده نمی شد.

زیبایی احسان و انفاق در خوشحال نمودن فرد مبتلاست. هرچه سریعتر اضطرار و مشکل او برطرف شود، باعث ازدیاد خشنودی او كه خشنودی خداوند و ائمۀ اطهار (علیهم السلام) است، می شود. حضرت امام كاظم (علیه السلام) فرمودند:

«كسی كه به مومن احسانی كند، جز با سه چیز آن را به كمال نرسانده باشد: كوچك شمردن آن، پوشاندن آن عمل و شتاب ورزیدن در انجام آن. زیرا كسی كه احسان خود را به مومن كوچك شمارد

ص: 301

برادر دینی خویش را بزرگ (محترم) داشته است و كسی كه خوبی خود به مومن را پوشیده دارد، كاری بزرگوارانه كرده است و هركه در انجام وعدۀ خود برای عمل خیر شتاب ورزد عطایش را گوارا (و زیبا) ساخته است» (1)

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) دربارۀ معطل كردن فرمودند:

«الْمَطَلُ أَحَدُ الْمَنْعَین» (2)

امروز و فردا كردن، خود یك نوع خودداری از عطا كردن است.

و نیز فرمودند:

«آفَةُ الْعَطَاءِ الْمَطَل» (3)

آفت عطا نمودن، امروز و فردا كردن است.

تقریباً می توان این طور برداشت كرد، که شخصی كه برای رساندن خیر به مومنین امروز و فردا می كند مانند آنست كه اصلاً قصد انجام آن را نداشته و در واقع منع خیر می كند.

ص: 302

«مَا أَنْجَزَ الْوَعْدَ مَنْ مَطَلَ بِهِ» (1)

کسی که در انجام وعده، تاخیر کند؛ در واقع آنرا (وعده) به جا نیاورده است.

كرده است و خلف وعدها زیاد دیده می شود. انسان مستمند و مضطر را با وعده های خویش گرفتارتر و با امروز و فردا كردن، خود را مورد غضب خداوند و گرفتار آه و نالۀ مومن تهیدست قرار می دهند. دیده شده است بر اثر تاخیر در وعده و متعاقب آن، آه مومن گرفتار، شخص به ضرر و زیانهای مالی، گرفتار و یا به امراض صعب العلاج مبتلا گشته است. نباید كسی را به امیدی چشم انتظار نگه داشت چرا كه عملیست بسیار قبیح؛ و بار و غمی است عظیم بر گرفتاریهای شخص مضطر و گرفتار. پس یك شخص خیر می بایستی به عهد و پیمان پایدار بوده و قول و قرار را رعایت كند تا خداوند هم حال او را مراعات كند.

«..ارْحَمْ تُرْحَم..»

..رَحْم كن تا به تو رَحْم شود..

حضرت پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«..وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا عَهْدَ لَهُ..» (1)

آن كس كه به پیمان خود وفادار نیست، دین ندارد.

این حدیث هشداریست بسیار سنگین، اما در عین حال حقیقتی است كه به ناگزیر باید پذیرفت و خویش را مورد ملامت قرار داد.

ص: 304

پرهیز از این اخلاق رذیله (خلف وعده) كه سبب زایل شدن دین می گردد، نیز در فرمایشات ائمۀ معصوم (علیهم السلام) نیز تاکید شده است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«از اینكه به مردم وعده بدهی و تخلف ورزی، سخت بپرهیز، زیرا این عمل موجب خشم عظیم در نزد خدا و مردم خواهد شد چنانكه قرآن مجید می فرماید:

{كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لا تَفْعَلُونَ} (1)

«از حیث غضب نزد خداوند متعال بزرگ است آنچه را بگویید، ولی خودتان عمل نکنید»

{..وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُلاً} (2)

«به عهد وفا کنید همانا از عهد [در قیامت] پرسیده می شود»

پایبندی به عهد از ویژگیهای مومنان است كه در حدیثی، حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«عِدَةُ الْمُؤْمِنِ أَخَاهُ نَذْرٌ لَا كَفَّارَةَ لَهُ فَمَنْ أَخْلَفَ فَبِخُلْفِ الله» (3)

ص: 305

وعدۀ مومن به برادرش نذری است که كفاره ندارد. هر کس تخلف کند، پس به خدا تخلف کرده است.

هر كس خلف وعده نماید با خدا مخالفت كرده و خویش را در معرض خشم خداوند قرار داده است و این همان است كه قرآن مجید می فرماید:

{یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ} (1)

«ای ایمان آورندگان چرا حرفی را می زنید كه بدان عمل نمی كنید»

حضرت امام صادق (علیه السلام) در حدیثی، خلف وعده را دارای تبعات خوانده و فرمودند:

«هر كس به برادر مومنش وعده ای بدهد كه در آن تخلف ورزد، به تخلف از خداوند آغاز كرده و به دشمنی او درآویخته و اینست قول حق تعالی [در سورۀ مباركۀ صف آیۀ شریفۀ 2] که چرا حرفی می زنید كه عمل نمی كنید» (2)

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

ص: 306

«شَرُّ النَّوَالِ مَا تَقَدَّمَهُ الْمَطَلُ وَ تَعَقَّبَهُ الْمَنُّ» (1)

بدترین بخشش آن است كه با تاخیر انجام گیرد و پشت سر آن منّت باشد.

و در نامه ای به مالك اشتر (رحمة الله) نوشتند:

«..أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَكَ بِخُلْفِك..» (2)

..بپرهیز از اینکه.. یا مبادا به (مردم) وعده ای دهی كه به كار نبندی..

و نیز فرمودند:

«الْمَطْلُ عَذَابُ النَّفْسِ» (3)

تعلل ورزیدن (در احسان) شكنجه روح است. (كه به شخص وارد می گردد.)

حضرت امام رضا (علیه السلام) می فرمایند:

«لَا یتِمُّ الْمَعْرُوفُ إِلَّا بِثَلَاثِ خِصَالٍ تَعْجِیلِهِ وَ تَصْغِیرِهِ وَ سَتْرِهِ فَإِذَا عَجَّلْتَهُ

ص: 307

هَنَّأْتَهُ وَ إِذَا صَغَّرْتَهُ عَظَّمْتَهُ وَ إِذَا سَتَرْتَهُ أَتْمَمْتَهُ» (1)

احسان نمودن كامل نمی شود مگر با سه ویژگی: یكی اینكه این كار را سریع انجام دهد، دوم اینكه كار خود را نزد فرد نیازمند كوچك جلوه دهد (یعنی رعایت خضوع و فروتنی و... را در برابرش داشته باشد تا باعث خجالت و احساس حقارت فرد نیازمند نشود.) سوم اینكه آن عمل را از دیگران پنهان نگه دارد. سپس فرمودند: سرعت در اجابت امر خیر، باعث شیرینی و كوچك شمردن عمل خیر باعث بزرگی آن می گردد و پنهان نگه داشتن آن، باعث كمال آن عمل می گردد.

تفکر در این سه مرحله که از لسان گهربار امام معصوم (علیه السلام) بیان شده، بسیار مهم و جدی است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«لَا یسْتَقِیمُ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلَّا بِثَلَاثٍ بِاسْتِصْغَارِهَا لِتَعْظُمَ وَ بِاسْتِكْتَامِهَا لِتَظْهَرَ وَ بِتَعْجِیلِهَا لِتَهْنُؤ» (2)

برآوردن نیازها و حوایج (مردم) به مرتبۀ كمال نرسد مگر با رعایت

ص: 308

سه چیز: اول كوچك شمردن تا اینكه بزرگ جلوه دهند، دوم پنهان کردن عمل خیر و به رخ نكشیدن آن تا اینكه خود آشكار شود.

و در جای دیگر فرموده اند:

«از شماست پنهان كردن (عمل خیر)و از ماست آشكار نمودن آن و سوم تعجیل در برآوردن حاجات مومنین»

در تفسیر این آیۀ شریفه كه می فرماید:

{إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِی..} (1)

فرمودند:

«زكات واجب را كه صدقه است آشكار و علنی دهید، ولی صدقات مستحب و احسان را پنهانی باید به مستحقین رسانید» (2)

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«وَعْدُ الْكَرِیمِ نَقْدٌ وَ تَعْجِیلٌ» (3)

جوانمرد وعده اش نقد و فوری است.

ص: 309

بدتر آنكه بعضی از خیرین گرامی به وسیلۀ همسران خویش كمكهایی را به همسران مومنین تهیدست می رسانند در حالیکه نمی دانند چه ضایعات اسفناك روحی برای مومن فقیر و مجموع خانوادۀ او فراهم می سازند و این احسان جز خون دل، دل شكستن و فراهم كردن احساس حقارت بین فرزندان و همسر شخص مومن، چیز دیگری به همراه نخواهد داشت. ولو این که احسان از کَمّیت بالائی برخوردار باشد، جز تشدید غصه های مومن و گرفتاریهای روحی خود و خانواده اش با این نوع انفاق، چیز دیگری نیست. پس كجا نام این عمل را اعانت مومن می گذارند؟ در صورتیكه به وسیلۀ دادرسی، مومن باید خوشحال شود كه فرموده اند:

هر كه مومنی را شاد کند (به وسیلۀ رفع گرفتاری او) به حقیقت كه ما چهارده نفر (ائمۀ اطهار (علیهم السلام) ) را شاد نموده است.

اگر انفاق، احسان و كمك مالی با شرایط حفظ آبرو انجام بگیرد باعث شادی و خوشحالی مومن می شود. از آنجا که حفظ آبروی مومن پیش خداوند و ائمۀ اطهار (علیهم السلام) مهم بوده، لازمست كه انسان، شأن و بزرگی مومن فقیر را مد نظر داشته و رفتاری مطابق با احادیث در پیش گیرد. (در صفحات قبلی دربارۀ عظمت و منزلت مومنین تهیدست احادیثی نقل شد).

ص: 311

در حدیث ذیل دستوراتی جهت حفظ حرمت و آبروی مومن از ائمۀ اطهار (علیهم السلام) داده شده است:

«وقتی به كسی كمكی کردی، دست راست از دست چپ خبردار نگردد»

حتی یك نفر هم نباید از اعانت مومن که باعث افشای تهیدستی او و منجر به حقارتش می گردد، آگاهی داشته باشد. برای افراد خاص با آبرو باید مانند ائمۀ اطهار (علیهم السلام) به تنهایی وارد عمل شد. آنهم با خضوع و احترام ویژه و با جملات محبت آمیزی كه فرد فقیر احساس حقارت نكند و به گرفتن احسان راغب شود. حضرت امیر المؤمنین علی (علیه السلام) در ارزش حیثیت اشخاص می فرمایند:

«ابْذُلْ مَالَكَ لِمَنْ بَذَلَ لَكَ وَجْهَهُ فَإِنَّ بَذْلَ الْوَجْهِ لَا یوَازِیهِ [لَا یوَازِنُهُ] شَی ءٌ» (1)

مالت را به آن كس ببخش كه آبرویش را پیشت می ریزد زیرا كه در میزان سنجش هیچ چیزی بپای آبرو نمی رسد.

«إِنَّ قَدْرَ السُّؤَالِ أَكْثَرُ مِنْ قِیمَةِ النَّوَالِ فَلَا تَسْتَكْثِرُوا مَا أَعْطَیتُمُوهُ

ص: 312

فَإِنَّهُ لَنْ یوَازِی قَدْرَ السُّؤَال» (1)

همانا ارزش درخواست بیشتر از بهای انفاق است. پس هیچگاه عطای خود را زیاد و بزرگ مشمارید كه هرگز احسان شما به اندازۀ درخواست كردن قیمت ندارد.

از اهمیت مسئلۀ حفظ آبرو و پنهان نمودن احسان كه سیره و روش ائمۀ اطهار (علیهم السلام) بوده، قضایا و حكایات زیادی نقل گشته است. حتی هنگام كمك نمودن از پشت درب دست مبارك خویش را بیرون می آوردند تا شخص فقیر با روبرو شدن چهرۀ آنها، خجل و شرمنده نشود. وقتی مراعات حال اشخاص عامه که روی سوال و درخواست را دارند اینگونه باشد، خود به انصاف بسنجید آبروی مومنی كه از شدت فقر و نداری جز به خداوند و ائمۀ اطهار (علیهم السلام) از كسی درخواست و سوال نمی نماید، تا چه اندازه باید مراعات گردد.

نگذاشتن است. این صفت رذیله می باید با اظهار خضوع و فروتنی در هنگام اعانت فقرای حقیقی از انسان دور شود. زیرا طبق روایات صفحات قبل؛ با وجود شأن و منزلت مومن فقیر كه باعث ترقی، دفع بلا و فراهم شدن روزی و سبب سلامتی و پاداشهای اخروی برای خَیّر می شود، وقتی [تهیدستان] از خیرین و متمولین، احسان و انفاق را قبول می كنند، در واقع بر ایشان (خَیّرین) منت می نهند.

اینگونه رفتار (اظهار فروتنی) كه شایستۀ انسانهای نیكوكار است، اكسیر نادری است كه آفات منت، كبر، عجب و تفاخر آن را از بین می برد و اگر در هنگام بذل و بخشش، خضوع و رفتار مهرآمیز نباشد، قطعاً جای آن، صفت زشت منت جلوه گر خواهد شد، هر چند صاحب احسان، منظوری از این حالات (عدم گشاده رویی) نداشته باشد، ناخودآگاه در ذهن شخص مستمند، رفتار منت گذاری تداعی می گردد.

خُلق نیک و روی گشاده در هنگام اعانت و دادرسی، حتماً و الزاماً باید حاكم باشد تا از ابطال اعمال (توسط منت و یا...) رهایی جست؛ زیرا هر چیزی، سنگ محكی دارد و معیار و ملاك اعمال نیك، منت نگذاشتن است:

ص: 314

{يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى..} (1)

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد، صدقه هاى خود را با منّت و آزار، باطل مكنيد، .»

و در روایات نیز فرموده اند:

«كار نیك را با منت باطل نكن» (2)

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«مِلَاكُ الْمَعْرُوفِ تَرْكُ الْمَنِ بِه» (3)

ملاك و معیار خوبی كردن، منت ننهادن است.

و در جای دیگر می فرمایند:

«أَحْیوا الْمَعْرُوفَ بِإِمَاتَتِهِ فَإِنَ الْمِنَّةَ تَهْدِمُ الصَّنِیعَةَ» (4)

با مرگ آن (منت) معروف را زنده بدارید همانا كه منت نهادن، احسان را ضایع می كند.

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

ص: 315

«شَرُّ النَّوَالِ مَا تَقَدَّمَهُ الْمَطَلُ وَ تَعَقَّبَهُ الْمَنُّ» (1)

بدترین بخشش آن است كه با تاخیر انجام شود و به دنبالش منت باشد.

و چقدر قبیح و زشت است چنین روشی در هنگامۀ دادرسی از مضطرین كه زهری است بجای عسل در دهان تهیدست. چنانكه حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«الْمَطَلُ وَ الْمَنُ مُنَكِّدُ الْإِحْسَانِ» (2)

تعلل ورزیدن و منت نهادن، عمل خیر و احسان را ناگوار می سازد.

رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«..تَصَدَّقُوا مِنْ غَیرِ مَخِیلَةٍ فَإِنَ الْمَخِیلَةَ تُبْطِلُ الْأَجْر..» (3)

..بی چشمداشت صدقه بدهید، زیرا كه چشمداشت اجر را از بین می برد..

یعنی نه مدح و ستایش شخص مستمند را باید شنید و نه بد و ناسزا و فحاشی او را كه در موارد خاصی پیش آمده است. یكی از خیرین

ص: 316

نقل می کرد ”وقتی برای جهت امداد پیرزنی به منزل مخروبۀ وی رفته بودند، به جای تشكر و سپاس به سبب كهولت سن، ما را مورد فحاشی و تندخوئیهای زننده قرار می داد و ما نیز بدون توجه به ناسزاهای پیرزن به احسان و امداد خود ادامه می دادیم“.

بهترین كار در برابر چنین اشخاصی به جای مقابله به مثل با آنها، خوشرویی است. زیرا طرف معامله، خداوند متعال است. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این باره می فرمایند:

«خوشروئیها (هنگام بخشش) بخشش دیگری است»

یكی از راه های مبارزه با منت، فراموش کردن عمل خیر به اشخاص است. چنانكه حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند:

«إِذَا صُنِعَ إِلَیكَ مَعْرُوفٌ فَاذْكُرْهُ إِذَا صَنَعْتَ مَعْرُوفاً فَانْسَه» (1)

هرگاه به تو خوبی شد آن را یادآوری كن و هرگاه تواحسان و نیكویی کردی، آن را از یاد ببر.

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«اگر به كسی خوبی كردی آن را با منت گذاشتن زیاد و به رخ كشیدن تباه مساز، بلكه با خوبی و بهتری ادامه اش بده، زیرا این كار برای اخلاق تو زیبنده تر است و پاداش آخرتت را واجب تر

ص: 317

می گرداند» (1)

امام معصوم (علیه السلام) در مذمت منت گذاشتن، می فرمایند:

«خداوند با كسی كه منت گذارد، حرف نمی زند (به دیدۀ رحمت نمی نگرد)» (2)

از اهمیت این مطلب همین بس كه امر فرموده اند به دعا تا خداوند ما را در هنگام نیاز گرفتار چنین اشخاصی (منت گذار) نگرداند. حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) به حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند یا علی (علیه السلام) این طور دعا كن:

«اللَّهُمَّ لَا تُحْوِجْنِی إِلَى شِرَارِ خَلْقِكَ قُلْتُ یا رَسُولَ الله مَنْ شِرَارُ خَلْقِهِ قَالَ الَّذِینَ إِذَا أَعْطَوْا مَنُّوا وَ إِذَا مُنِعُوا عَابُوا» (3)

خدایا! مرا به آفریده های بَدَتْ محتاج مكن. عرض كردم ای رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) ! آفریدگان بد خدا چه كسانی هستند؟ فرمودند: كسانی كه اگر چیزی بدهند منّت گذارند و اگر ندهند سرزنش و نكوهش كنند.

هر مومن و هر خیری باید این صفت زشت را برای رضای خداوند متعال از خویش دور نماید و با راهنمائیهای معصومین (علیهم السلام)، افكار و

ص: 318

اعمال خویش را تصحیح و اصلاح كند. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این باره، در نامه ای كه به جناب مالك اشتر نوشتند، این مطلب مهم را متذكر شده اند:

«..وَ إِیاكَ وَ الْمَنَ عَلَى رَعِیتِكَ بِإِحْسَانِك..» (1)

مبادا با خدمتهایی كه انجام دادی بر مردم منّت گذاری.

امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«گاهی بندۀ مومن مستمند و تهیدست می گوید: خدایا به من روزی فرما و یا تمكن مالی عنایت كن تا كارهای نیك انجام داده و از برنامه های خیرات و خدمات چنین و چنان كنم و چون خداوند متعال راستی و صدق و حسن نیت او را می داند همان اجر و پاداشی كه در صورت انجام عمل شامل حال او می شد به او خواهد داد»

«إِنَ الله وَاسِعٌ كَرِيم» (1)

حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمودند:

«همانا مومن برای حاجتی از برادرش به او مراجعه می كند كه وی نمی تواند انجام دهد ولی بدان كار همت می گمارد و دل می بندد، یعنی تلاش برای برآورده شدن حاجت برادرش می نماید ولی نتیجه ای حاصل نمی گردد و حاجت برادر دینی روا نمی گردد، خدای تبارك و تعالی او را به سبب همتش به بهشت وارد می كند» (2)

پس بخاطر بی بضاعتی و سختی زندگی، نباید خود را از ثواب احسان نمودن حتی به مقدار اندك محروم نمود. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) نیز برای انجام عمل خیر حتی كوچك و ناچیز می فرمایند:

ص: 320

«هیچ كار خوبی كه بر انجام آن توانایی داری ناچیز مشمار و بخاطر خوبی ای بزرگتر، آن را ترك مكن، زیرا خوبی و كمك اندك در صورتی كه آن شخص به آن نیاز داشته باشد، سودمندتر از آن خوبی (كمك بسیاری) است كه در حال بی نیازی به كسی شود» (1)

یعنی برای رفع اندوه افراد مضطر و پریشان حال، اگر اندك عملی هم برآید، چون سخت نیازمند است، همان كم هم برایش موثر و ارزشمند است. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«هركس رضای خدای عزّوجلّ را با عمل اندكش اراده كند، حق تعالی برای او آن را بیش از آنچه خود می خواسته آشكار می كند» (2)

همچنین انفاق مومن بی بضاعت حتی به جزئی ترین دارائی مثل پرداخت پول چند آجر برای ساختن منزلی برای مومنی فقیر، بالاتر از ساختن یك منزل به وسیلۀ شخص ثروتمند، می باشد. حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«ثوابهای شخص توانگر كمتر از فقیر است هر چند ده هزار درهم انفاق كند. همچنین سایر كارهای خیر» (3)

حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

ص: 321

بخشش اندك تهیدست، بسیار است. (1)

آنچیزی كه در پیشگاه خداوند متعال، ارزنده است، اخلاص در عمل است و از آثار خلوص، ادامۀ اعمال خیر است هر چند اندك. حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«بهترین كارها آنست كه دائم باشد، هرچند كم باشد» (2)

در نهایت مومنینی كه كاملاً دستشان برای احسان خالی است، از بهترین راه ها می توانند این خلاء را پر كنند آنهم به بهترین وجه. حضرت پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) برای ترغیب مومنین به جنگ با كفار بیاناتی می فرمودند. جمعی از اصحاب عرض كردند: ای رسول خدا (صلى الله علیه و آله وسلم) ما بدنهایمان ضعیف است و اموالی نداریم چه عملی در عوض جهاد رفتن و احسان نمودن به جا بیاوریم؟ حضرت پیامبر گرامی (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«راستی و صداقت شما باید با زبان و هم از روی خلوص و پاكی دل باشد»

عرض كردند: چگونه باشیم ؟ فرمودند:

«دلهای خود را از تعلّق و پیوندهای دنیوی آزاد سازید و منحصراً

ص: 322

دوستی و محبت خدا، پیغمبر (صلى الله علیه و آله وسلم)، حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) و فرزندانش (علیهم السلام) را در دلهای خود جای دهید و از دشمنی و بغض با آل محمد (علیهم السلام) بپرهیزید و زبان را به ذكر خدا و صلوات بر محمد و آل محمد (علیهم السلام) مشغول بدارید تا خداوند شما را به مقام ارجمند و ثواب بزرگ نایل فرماید» (1)

فضیلت صلوات كه به نوعی بهترین احسان به بهترین اشخاص یعنی آل محمد (صلى الله علیه و آله وسلم) است، باید قابل توجه مومنین خیر اعم از بی بضاعت و غنی قرار گیرد. راه خیر برای همۀ طبقات و اقشار جامعه در هر رتبه ای باز است. حال اگر با عمل نشد، طبق فرمایش معصومین (علیهم السلام) نیت، كفایت این امر را می كند و این از صداقت مومن بی بضاعت است كه برای انجام عمل خیر تلاش می كند و برای اقدامات وسیعتر دستش كوتاه است و این حزن او قطعاً باعث قربش در پیشگاه حق تعالی خواهد بود، چنان كه حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) فرمودند:

«تَجِدُ المُؤمِن مُجتَهِدَاً فِیمَا یطیقُ مُتلّهفَاً عَلی مَا لا یطِیقُ» (2)

مومن را در انجام كارهایی كه در توان اوست كوشا می یابی و بر انجام

ص: 323

آنچه از توانش بیرون است اندوهناك.

اما آنهایی كه دستشان از مال دنیا خالی و امور زندگیشان مخصوصاً در اجتماع حاضر، به زحمت و سختی می گذرد به اندك احسانی كه در توانشان می باشد، باید خود را به خدا عرضه بدارند چرا كه خداوند از هر كسی به اندازۀ توانش تكلیف می خواهد. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند:

«لَا تَسْتَحِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِیلِ فَإِنَ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْه» (1)

از عطای اندك، شرم مكن، زیرا محروم كردن اندكتر از آن است.

سپس راوی سوال كرد: فدایت گردم آیا نیكویی كردن به برادران در حالت ثروت و تهیدستی است؟ فرمودند: