سرشناسه : ملازاده تقی پور، علیرضا، 1340-
عنوان و نام پديدآور : اختلافات زوجین/علی تقی پور؛ ویراستار بهلولی، محسن حسینی.
مشخصات نشر : مشهد : استوار ، 1402.
مشخصات ظاهری : 108 ص.؛ 21/5×14/5 س م.
شابک : :978-600-415-109-2
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
یادداشت : کتابنامه: ص. [105] - 108؛ همچنین به صورت زیرنویس.
موضوع : زناشویی (اسلام) -- احادیث
Marriage -- Religious aspects -- Islam -- Hadiths
زناشویی (اسلام)
Marriage -- Religious aspects -- Islam
خانواده ها -- جنبه های مذهبی -- اسلام
Families -- Religious aspects -- Islam
رده بندی کنگره : BP141/5
رده بندی دیویی : 297/218
شماره کتابشناسی ملی : 9172348
اطلاعات رکورد کتابشناسی : فیپا
ص: 1
بسم الله الرحمن الرحیم
یا صاحب الزمان
ص: 2
اختلافات زوجین
علی تقی پور
ص: 3
ص: 4
محبت بین زوجین؛ یکی از مصادیق مهم محبت3
عفو زن و شوهر5
راه های حل اختلاف زوجین17
آنچه برای خود می پسندی برای دیگران نیز بپسند26
سخنی با زنان29
مکلف کردن شوهر به آنچه در توان او نیست30
منت نهادن بر شوهر31
ارزش صبر35
صبر در مقابل زن38
گفتار خوش؛ سبب الفت41
اهمیت شناسایی و آگاهی از روحیات زوجین قبل از ازدواج44
خوش خلقی45
نرم خویی؛ موجب محبت46
نرم خویی؛ موجب محبت48
طلاق مبغوض ترین مباح نزد خداوند55
پاداش فراهم کردن رفاه خانواده57
وجوب پرداخت مهریه64
حقوق مرد بر زن67
پاداش تحمل بدخلقی71
زینت نمودن زن برای شوهر73
اهمیت آراستگی مرد79
نه افراط، نه تفریط81
فرزند آوری84
ثواب نیكی به فرزندان85
ص: 1
نهی از نفرین کردن فرزندان99
دعا برای ظهور امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)102
منابع و مآخذ105
ص: 2
مقصود از زیستن رسیدن به آرامشی است که در خلد برین، تا ابد، برای بشر مهیا گردیده است. دست یابی به آن نیز مستلزم عمل به فرامین و دوری از نواهی الهی در زندگی دنیوی است.
یکی از اوامر و دستورهایی که در واقع کلیدی از کلیدهای ابواب جنت است، محبت به کسانی است که حق تعالی به دوستی با آنان امر فرموده است و اول آنان محمد و آل محمد (علیهم السلام) و سپس محبین شان هستند که در روایات فراوان، این دوستی، اصل و پایۀ دین معرفی شده است.
در تقسیم بندی هایی که بر اساس نص صریح قرآن کریم و روایات فراوان معصومین (علیهم السلام) برای محبت ذکر شده است، محبت و مودت و ولایت اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) بالاترین جایگاه را به خود اختصاص داده.
در رتبه بعد از آن نیز به دوستی با محبین اهل بیت (علیهم السلام) اشاره شده است. پس از آن نیز مهم ترین مصداق محبت، محبت و انس بین زوجین می باشد.
ابراز محبت بین زوجین دارای مراتب مختلف است که مرتبه اعلای آن محبت در عمل است که آن نیز مصادیقی دارد و مهمترین مصادیق آن دو چیز است:
ص: 3
کمک کردن به دیگری و سپس نادیده گرفتن خطا و اشتباه هایی است که منجر به ستیز و جدایی می گردد. هدف از نگارش این مجموعه نیز بحث پیرامون مراتب تغافل از خطا و اغماض از اشتباه و راه های محبت ورزی زوجین به یک دیگر است.
کتاب های زیادی درباره اهمیت زندگی و مسائل زناشویی نوشته شده است و ابعاد مختلف آن ارزیابی گردیده است؛ کتاب حاضر برآن است که ریشه اختلافات را بخشکاند.
بحث پیرامون این مطلب در این برهه از زمان بدان جهت حائز اهمیت می نماید که با توجه به آمارهای طلاق و جدایی ها درمی یابیم که آمارهای مذکور از حد فراتر رفته و به گونه سرسام آوری پرونده های طلاق زوجین در دادگاه های خانواده انباشته شده است. گفته می شود که از هر 3.5 ازدواج در تهران یک طلاق صورت می گیرد، اگرچه با توجه به این که مسائل اقتصادی از عوامل مهم طلاق به شمار می رود؛ اما در مناطق تهران میزان طلاق از آمار کل کشور بیشتراست.
به گزارش خبرگزاری برنا، 68 درصد کسانی که در یک تالار مجلل پایتخت در شمال تهران ازدواج کرده بودند، ظرف کمتر از یک سال، از هم طلاق گرفته اند. بنابراین گزارش، از مجموع 350 ازدواج صورت گرفته در این تالار مشهور و مجلل که در منطقۀ فرمانیه تهران واقع شده، تعداد 238 ازدواج در ظرف کمتر از یک سال به طلاق منتهی شده است. (1) پس بسیاری از طلاق ها از مشکلات مالی نشآت نمی گیرند.
این امر، خود، بر هر مؤمنی لازم می آورد تا در جلوگیری از این پدیده خانمان سوز که مصیبتی عظیم است، همت گمارده و مانع از فروپاشی بنیان خانواده،
ص: 4
که کوچک ترین جامعۀ بشری است، گردد؛ چراکه تخریب خانواده در مذهب تشیع به معنی انهدام پایه های دینی افرادی است که جمع آن خانواده را تشکیل می دهند. همچنین باعث ایجاد مفسده های فراوانی از قبیل: تألمات روحی و ناراحتی های عصبی و... می گردد. زمانی هم که روان انسان دچار طوفان های شدید شد، وقت سوء استفاده شیطان لعین فرامی رسد تا با ایجاد رخنه در کشتی زندگی زناشویی و سوق دادن آن به سمت دریای متلاطم تألمات روحی و روانی موجبات غرق شدن آن را فراهم آورد.
این امر بر هر شیعه ای الزام می نماید تا برای اثبات دین داری خویش، از ایجاد این رخنه جلوگیری نموده یا در مهار آن همت وسیع گماشته و از غرق شدن کشتی زندگی ممانعت به عمل آورد.
با این دیدگاه و با توجه به اهمیت این مسئله، با استعانت از کلام معصومین (علیهم السلام)، درصدد مهار آتش اختلاف در خانواده برخواهیم آمد. بر اساس روایات و تحقیقات به عمل آمده از مهمترین عوامل پیشگیری اختلافات میان زوجین مساله تغافل است لذا نوشتار پیش رو نیز بر همین محور خواهد چرخید.
مهمترین مصداق عفو، تغافل بین همسران است؛ چراکه گذشت نکردن در زندگی عواقب بسیار تلخی برای خود و همسر و فرزندان به بار خواهد آورد كه حتی با داشتن بزرگ ترین سرمایه و دارایی ها و زندگی در بهترین و مجلل ترین منازل هم شیرین نخواهد شد. در صورتی که با كمی تعقل، جوان مردی، بردباری و تحمل خطاها، همه چیز شیرین می شود. با مروری بر فرموده های معصومین (علیهم السلام) و رعایت دستورات شان، می توان فهمید که بزرگ ترین سركشی ها می توان را با فروتنی و نرم خویی آرام کرد و دریای پرخروش غضب را می توان با مهربانی و تحمل خطاها
ص: 5
به آبی آرام و گوارا مبدل ساخت.
برای فهم بیشتر این موضوع از لسان پاك و نورانی اهل بیت (علیهم السلام)، كه همانند باران رحمت برای خاموش كردن چنین آتشی هستند، استفاده خواهیم کرد. اولین گام در شناخت اهمیت این موضوع بررسی ارزش تفاهم و دوستی بین زوجین است. خداوند در سوره مباركۀ بقرة در آیۀ شریفۀ 18 فرموده است:
«زن ها به منزلۀ لباس پوشاننده عیوب شما هستند و شما مردان نیز همانند پوشاک ساتر زشتی های آن هایید.»
تذکر می دهیم که روی سخن این کتاب بیشتر با مردان است چون زن امانت خداوند متعال است كه در اختیار مرد قرار می گیرد.طبق آیۀ شریفه ارزش چنین حقی تا آن جاست که فرمودند:
«أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانَةِ اللَّهِ... فَاتَّقُوا اللَّهَ فِي النِّسَاءِ وَ اسْتَوْصُوا بِهِنَّ خَيْرا.» (1)
«زن ها امانت خداوند در دست شما هستند... پس از خدا بترسيد و با آن ها خوش رفتاری کنید.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«وانّهنّ أمانة اللّه عندكم فلا تضارّوهنّ ولا تعضلوهن.» (2)
«زنان نزد شما امانت هستند؛ به آن ها آسیب نرسانید و آنان را در معرض مشکل ها نگذارید.»
آری خداوند زن را به صورت امانت در اختیار مرد قرار داده و برای نه داری از این
ص: 6
امانت وظایفی را برای مرد مشخص فرموده است.
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در این باره فرمودند:
«أَیهَا النَّاسُ إِنَّ لِنِسَائِكُمْ عَلَيْكُمْ حَقّاً وَ لَكُمْ عَلَيْهِنَّ حَقّاً.» (1)
«ای مردم، زن ها بر شما حق دارند و شما هم بر آن ها.»
از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد که حق زن بر عهدۀ مرد چیست که اگر مرد آن را برآوَرَد نیکوکار خواهد شد. حضرت فرمودند:
«یُشْبِعُها وَ یَکْسُوها وَ اِنْ جَهِلَتْ غَفَرَ لَها.» (2)
«زن را سیر کند و بپوشاند و اگر کار جاهلانه ای کرد او را ببخشد.»
معمولا مردان مورد اول و دوم را جامه عمل می پوشانند لکن به جهت مغفو ماندن مورد سوم روایت برای آن تلاش چندانی نمی کنند.
در نگهداری از این امانت الهی در برخورد، مصاحبت و... باید خدا را به عنوان صاحب اختیار زن در نظر گرفت و با خوش رفتاری همیشگی با این ودیعۀ خداوند در امتحان خلقت، پاداش های عظیم و خشنودی حق تعالی را جلب کرد. متأسفانه بر اثر آگاهی نداشتن از این امانت الهی، عمده نزاع بین زن و شوهر به دلیل خوش رفتاری نداشتن با دیگری و خصوصاً از طرف مرد نسبت به زن است؛ چراکه اغلب مردان به جهت برتری در قوای جسمی، عقلی، مالی و... فكرشان بر این استوار است كه احترام و خضوع و نرم خویی حتماً باید از ناحیۀ زن صورت بگیرد و با این برتری ظاهری او را مانند برده یا سرباز یا شاگرد یا نوكر خود فرض می کنند. در صورتی كه مؤمن باید تكبر را در برابر این امانت الهی كنار بگذارد و برای اطاعت فرمان الهی و دوری از عقاب خداوند به فرمایش پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) عمل كند.
ص: 7
البته درست است كه اعمال مدیریت و بسیاری از جهات دیگر به عهدۀ مرد است؛ ولی حقوق زن بر مرد نیز آن است كه در همۀ برخوردها با او مهربان باشد و برای پرفروغ نمودن نور صفا و صمیمیت، لباس زیبای مهر و محبت بپوشد و برای دوری از اختلاف به فرموده حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) عمل کند:
«مَنِ اتَّخَذَ امْرَأَةً فَلْيُكْرِمْهَا.» (1)
«كسی كه زن می گیرد، باید احترامش كند.»
این اکرام نیز فقط از جوان مردان برمی آید؛ زیرا حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«ما أكرمَ النِّساءَ إلَّا كريمٌ ولا أهانَهُنَّ إلا لئيمٌ.» (2)
«فقط انسان بزرگوار زنان را گرامی می دارد و فقط انسان پست به آنان اهانت می کند.»
همچنین پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«خَيْرُ الرِّجَالِ مِنْ أُمَّتِي الَّذِينَ لَا يَتَطَاوَلُونَ عَلَى أَهْلِيهِمْ وَ يَحِنُّون.» (3)
«بهترین مردان امت من کسانی هستند که با خانواده خود خشن نباشند و به آن ها اهانت نکنند و دل سوزشان باشد و به آنان ظلم نکنند.»
بهترین انسان ها کسانی هستند که چنین روشی را انتخاب کنند، چنان که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«خَیرُكُمْ خَيْرُكُمْ لِنِسَائِهِ وَ لِبَناتِه.» (4)
ص: 8
«بهترین شما کسی است که برای زنان و دختران خود بهتر باشد.»
همچنین یکی دیگر از مراحل پایانی خشنودی حق تعالی، به فرموده امام زین العابدین (علیه السلام)، این است که فرمودند:
«إِنَ أَرْضَاكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَسْبَغُكُمْ عَلَى عِيَالِه.» (1)
«خدا از کسی بیشترین رضایت را دارد که خانواده خود را بیشتر در گشایش و رفاه قرار می دهد.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«إذا نَظَرَ العَبدُ إلی وَجهِ زَوجِهِ ونَظَرَت إلیهِ، نَظَرَ الله إلیهِمَا نَظَرَ رَحمةٍ، فإذا أَخذَ بِکَفِّهَا وأَخَذَت بِکَفِّهِ، تَسَاقَطَت ذُنُوبُهُما مِن خِلالِ أَصَابِعِهِمَا.» (2)
«هرگاه بنده به چهرۀ همسرش و همسرش به چهرۀ او بنگرد،خداوند متعال به آن دو با نگاه مهرآمیز می نگرد. همچنین هرگاه دست یک دیگر را بگیرند،گناهان آن دو از لای انگشتان شان فرومی ریزد.»
با مقداری چشم پوشی از خطاها می توان گرمی خانواده را مستدام نگاه داشت. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«نیكی كن تا كسی كه تو در فرمانش هستی (خدا) به تو نیكی كند.» (3)
فرموده اند:
«ارْحَمْ تُرْحَم.» (4)
«رحم كن تا به تو رحم كنند.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
ص: 9
«یک دیگر را به رفتار نیک با زنان سفارش کنید.» (1)
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«اِنَّ الله یُحِبُّ المُومِنَ و یُحِبُّ اَهلَهُ و وُلدَهُ،و اَحَبُّ شَیءٍ إلَی اللهِ تَعالی أن یَرَی الرَّجُلَ مَعَ امرَأَتِهِ و ولدِهِ عَلی مائِدَةٍ یأکُلونَ،فَإِذَا اجتَمَعوا عَلَیها نَظَرَ إلَیهِم بِالرَّحمَةِ لهُم فَیَغفِرُ لَهُم قَبلَ أن یَتَفَرَّقوا مِن مَوضِعِهِم.» (2)
«خداوند مؤمن را دوست می دارد و زن و فرزندانش را نیز دوست می دارد. محبوب ترین چیز نزد خدای تعالی آن است که ببیند مرد با زن و فرزندانش بر سر یک سفره گرد هم آیند. آن گاه با نظر رحمت به ایشان می نگرد و پیش از آن که از جای خود پراکنده شوند آنان را می آمرزد.»
مرد حتی در برابر لقمه ای که به سوی دهان همسرش می برد پاداش می گیرد. (3)
یکی از اصحاب از پیامبر (صلی الله علیه و آله) پرسید که نشستن با خانواده ثوابش بیشتر است یا در اعتکاف در مسجد؟
حضرت فرمودند:
«جُلُوسُ الْمَرْءِ عِنْدَ عِيَالِهِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنِ اعْتِكَافٍ فِي مَسْجِدِي هَذَا.» (4)
«نشستن با خانواده از اعتكاف در مسجد من نزد خدا محبوب تر است.»
سپس پرسید که نزد شما خرج کردن برای خانواده محبوب تر است یا انفاق در راه خدا؟
ص: 10
حضرت فرمودند: «یک درهمی که مرد برای خانواده اش خرج می کند، نزد من، محبوب تر از هزار دیناری است که در راه خدا انفاق می کند.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«ره سپار شدنت به سوی مسجد و بازگشتت به سوی خانواده ات ثوابی یک سان دارد.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) میفرمایند:
«هرگاه یکی از شما حجش را به جای آورد،باید زودتر بار سفر را به سوی خانواده اش ببندد؛ زیرا این کار پاداش او را بیشتر می کند.»
همچنین فرموده اند:
«زن ها در دست شما امانت هستند؛ بر آن ها سخت نگیرید و بلاتكلیف شان نگذارید.» (1)
بنابراین باید با نرم خویی و بارنكردن بیش از توان زنان بر آنان، این امانت الهی را پاس نگاه داشت؛ زیرا یكی از علل اختلاف سخت گیری در کارهای ساده و كم اهمیت زندگی است:
«وَ طَيِّبُوا قُلُوبَهُنَ حَتَّى يَقِفْنَ مَعَكُمْ وَ لَا تَكْرَهُوا النِّسَاءَ وَ لَا تَسْخَطُوا بِهِنَّ وَ لَا تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئاً إِلَّا بِرِضَاهُنَّ وَ إِذْنِهِن.»
«دل زنان را به دست آورید تا با شما زندگی کنند و آنان را بر چیزی مجبور نسازید و آنان را به غضب نیاورید.»
زن بهترین کالای دنیاست، مخصوصاً اگر محب خاندان وحی و مؤمن باشد. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«دنیا متاعی بیش نیست (وسیله ای برای گذراندن عمر) و بهترین متاع
ص: 11
دنیا همسر شایسته است.» (1)
این متاع الهی از نیكوترین هدایای خداوند متعال است، چنان كه خداوند به حضرت موسی بن عمران وحی فرمود:
«من به فلان كس خیر دنیا و آخرت دادم؛ یعنی به او همسر شایسته ای عطا کردم.» (2)
امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمودند:
«مَا تَلَذَّذَ النَّاسُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ بِلَذَّةٍ أَكْثَرَ لَهُمْ مِنْ لَذَّةِ النِّسَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ الله عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساء﴾.» (3)
«مردم در دنیا و آخرت لذتی بیش از لذت زن ها نبرده اند و آن قول خداوند عزوجل است که دوستی شهوت ها و زنان برای مردم زینت داده شده است.»
امام صادق (علیه السلام) درباره همسر شایسته، كه از نادرترین گهرهای دنیاست، فرمودند:
«ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ فِي كُلِّ زَمَانٍ عَزِيزَةٌ الْأَخُ فِي اللَّهِ وَ الزَّوْجَةُ الصَّالِحَةُ الْأَلِيفَةُ فِي دِينِ اللَّهِ وَ الْوَلَدُ الرَّشِيدُ وَ مَنْ أَصَابَ أَحَدَ الثَّلَاثَةِ فَقَدْ أَصَابَ خَيْرَ الدَّارَيْنِ وَ الْحَظَّ الْأَوْفَرَ مِنَ الدُّنْيَا.» (4)
«سه چیز در همۀ دوران ها كمیاب است: كسی كه برای خدا طرح برادری افكند؛ همسر شایسته ای كه در امر دین یار و یاور باشد؛ فرزند رشدیافته (به لحاظ دینی). هركس یكی از این سه نعمت را بیابد خیر دنیا و آخرت را
ص: 12
یافته و از عالی ترین سعادت دنیا برخوردار شده است.»
با این اوصاف به اصل موضوع خواهیم پرداخت: همسر شایسته بهترین نعمت خداست!
امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
«أَكْثَرُ الْخَيْرِ فِي النِّسَاءِ.» (1)
«بیشترین خیر و برکت در زنان است.»
این سؤال مطرح است که چطور باید از این نعمت محافظت نمود تا موجب ازهم پاشیدگی و شکستگی زن نگردد. از نظر اکثر عقلا مهم ترین عامل ازهم گسیختگی و به هم خوردن تعادل روحی زنان رفتار خشن، سخت گرفتن، تحمیل بار های روانی و کاری سنگین و امر و نهی هاست که در نهایت هم باعث افسردگی این گل خواهد گردید. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«لَا تُمَلِّكِ الْمَرْأَةَ مِنَ الْأَمْرِ مَا يُجَاوِزُ نَفْسَهَا فَإِنَّ ذَلِكَ أَنْعَمُ لِحَالِهَا وَ أَرْخَى لِبَالِهَا وَ أَدْوَمُ لِجَمَالِهَا.» (2)
«كاری که خارج از تناسب روحی و جسمی زن باشد بر عهدۀ او مگذار تا طراوتش بیشتر و لطافتش زیادتر و زیبایی اش پایدارتر باشد.»
در ادامه این روایت آمده است:
«الْمَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ وَ لَيْسَتْ بِقَهْرَمَانَة.» (3)
«زن گل بهاری است، نه پهلوان.»
طبق آمار و تجربه های فراوان، عمده دلیل به هم خوردن تعادل روحی و رفتارهای
ص: 13
ناهنجار و پرخاش گری زنان به دلیل بدخلقی و ملایمت نداشتن و گذشت نکردن از بدی ها از ناحیۀ مردان است؛ زیرا رفتارهای خشونت آمیز مرد باعث آشفتگی و ازهم گسیختگی روحی و رفتاری زن می گردد. عواقب این گونه آزارها به جز عوارض وحشت ناک اجتماعی، گناه بسیاری را بر مردان بار می کند. از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) چنین می فرمودند:
«مَنْ كَانَ لَهُ امْرَأَةٌ تُؤْذِيهِ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ صَلَاتَهَا وَ لَا حَسَنَةً مِنْ عَمَلِهَا... وَ كَانَتْ أَوَّلَ مَنْ تَرِدُ النَّار ثُمَّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ عَلَى الرَّجُلِ مِثْلُ ذَلِكَ الْوِزْر.» (1)
«مردی كه همسرش او را بیازارد نماز و هیچ كار خیری از او در درگاه پروردگار پذیرفته نیست... وی نخستین كسی است كه وارد آتش می شود. برای مرد هم اگر زنش را بیازارد این چنین گناهی است.»
با وجود این سفارش ها و تأكیدهای مهم، متأسفانه مشاجره بین زن و مرد به بیشترین بی حرمتیها مبدل می گردد. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در این باره فرموده اند:
«از كتک زدن زن جز برای كارهای واجب (مثل نماز و روزه) جلوگیری كنید.» (2)
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره چنین عمل ناجوان مردانه ای فرمودند:
«تعجب می كنم از كسی كه همسرش را می زند با این كه خود به این كتک سزاوارتر است. زن را با چوب نزنید كه قصاص دارد.» (3)
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
ص: 14
«فَأَيُّ رَجُلٍ لَطَمَ امْرَأَتَهُ لَطْمَةً أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَالِكاً خَازِنَ النِّيرَانِ فَيَلْطِمُهُ عَلَى حُرِّ وَجْهِهِ سَبْعِينَ لَطْمَةً فِي نَارِ جَهَنَّمَ.» (1)
«هر مردی یک سیلی به صورت زن بزند یا به جای دیگری از بدنش بزند، خدای تعالی خازن آتش، مالک را، امر می کند تا هفتاد سیلی آتشین در آتش جهنم به صورت او بنوازد.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«چگونه زن خود را می زنید، درحالی كه پیوسته با او هم سر و هم سرّید؟» (2)
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«أيضرب أحدكم المرأة ثمّ يظلّ معانقها؟» (3)
«آیا بعضی از میان شما هستند که زن را به باد کتک می گیرند و شب او را به آغوش می خوانند؟»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«مَنْ ضَرَبَ امْرَأَةً بِغَيْرِ حَقٍ فَأَنَا خَصْمُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الله.» (4)
«هر كس زن خود را بدون هیچ حقی بزند، من در روز قیامت دشمن او هستم.»
منظور از «هیچ حقی» شاید آن باشد که تحت هیچ شرایطی مرد حق زدن زن را ندارد، الا در شرایطی که خود امام معصوم (علیه السلام) میفرمایند، که آن هم فقط در صورت ترک واجب یا ارتکاب حرام است.
انجام این عمل زشت مساوی با نافرمانی خداست. حضرت در ادامه حدیث
ص: 15
پیش می فرمایند:
«لَا تَضْرِبُوا نِسَاءَكُمْ فَمَنْ ضَرَبَهُمْ بِغَيْرِ حَقٍّ فَقَدْ عَصَى الله وَ رَسُولَه.» (1)
«زنان خود را نزنید. هركس آن ها را بی جا بزند از فرمان خدا و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سرپیچی كرده است.»
این جریان بسیار زیبا را باید با دقت بررسی نمود و شدت عمل حضرت را در آن معیاری برای شناخت عمل صحیح قرار داد:
«أَنَّهُ بَنَى حَظِيرَةً مِنْ قَصَبٍ وَ جَعَلَ فِيهَا رَجُلًا آلَى مِنِ امْرَأَتِهِ بَعْدَ الْأَرْبَعَةِ الْأَشْهُرِ فَقَالَ لَهُ إِمَّا أَنْ تَرْجِعَ إِلَى الْمُنَاكَحَةِ وَ إِمَّا أَنْ تُطَلِّقَ وَ إِلَّا أَحْرَقْتُ عَلَيْكَ الْحَظِيرَة.» (2)
«روایت شده است که امیرالمؤمنین (علیه السلام) خانهای با نی ساخت و مردی را که بعد از چهار ماه به زنش رجوع نکرده بود حبس نمود و به او فرمود که یا به زنت رجوع کن یا او را طلاق بده و الّا این خانه را بر سرت آتش می زنم.»
افرادی که نمی توانند نرم خوی باشند و برای تخلیۀ خویش متوسل به چنین اقدام هایی می گردند، به طور معمول، منفور دیگران می شوند و با دست آویز قراردادن خشونت، شعله های اختلاف ها را می افزایند. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره عواقب عمل این افراد می فرمایند:
«کسی که این گونه بد اخلاق است، خانواده اش از او بیزار و معلول
ص: 16
می شوند.» (1)
یكی از دلایل مهم درگیری بین زن و شوهر كه عوارض بسیار خطرناکی را در پی دارد، آگاهی نداشتن مردان از روحیه های زنان است. باید بدانیم که ساختار وجودی زن بر اساس احساس ها و محبت های فراوان بنا شده است و تنها راه تنظیم رفتار زن گذشت از خطاها و بدرفتاری های وی می باشد؛ اما اگر برای اصلاح او از راهی غیر از تغافل وارد شویم یا از ابزارهایی همانند تندی و خشونت و انواع تنبیه های دیگر استفاده کنیم، در واقع، اصلاح او را نخواسته ایم.
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«لَا تُكْثِرِ الْعِتَابَ فَإِنَّهُ يُورِثُ الضَّغِينَةَ وَ يُجَرُّ إِلَى الْبِغْضَة.» (2)
«زیاد سرزنش مکن؛ چراکه این کار کینه به دنبال دارد و موجب دشمنی می گردد.»
نتیجه خشونت چیزی جز درگیری و شعله ور ساختن آتش خشم و كینه نیست. مضاف بر این كه استفاده از خشونت نه تنها زن را متنبه و اصلاح نمی كند؛ بلكه طبق روایات، همان مقدار راست قامتی او را نیز از هم فرو می پاشد و می شكند. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده اند:
«إِنَّمَا مَثَلُ الْمَرْأَةِ مَثَلُ الضِّلْعِ الْمُعْوَجِّ إِنْ تَرَکْتَهُ انْتَفَعْتَ بِهِ وَ إِنْ أَقَمْتَهُ کَسَرْتَهُ.» (3)
«حكایت زن چون دنده كج است: اگر بخواهی راستش كنی می شكند و اگر با همان كجی بسازی از آن بهره مند می شوی.»
ص: 17
«الْمَرْأَةُ ضِلْعٌ مَكْسُورٌ فَاجْبُرُوه.» (1)
«زن دنده شكسته است. شما باید شكسته بندی كنید.»
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«إِنَّ إِبْرَاهِيمَ شَكَا إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا يَلْقَى مِنْ سُوءِ خُلُقِ سَارَةَ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ إِنَّمَا مَثَلُ الْمَرْأَةِ مَثَلُ الضِّلْعِ الْمُعْوَجِّ إِنْ أَقَمْتَهُ كَسَرْتَهُ وَ إِنْ تَرَكْتَهُ اسْتَمْتَعْتَ بِهِ اصْبِرْ عَلَيْهَا.» (2)
«حضرت ابراهیم از کج خلقی همسرش، ساره، نزد خداوند شکوه نمود. وحی آمد که زن همانند دنده کج است که اگر راستش کنی می شکند و چون به حال خود رها سازی اش از آن بهره می بری. بر این خلق و خوی شکیبا باش.»
چنانچه مدارا نتیجه ای نداد و اذیت و جهالت زن بسیار آزاردهنده بود نباید از راه های خشونت آمیز؛ همانند دعوا و مشاجره و سرزنش وارد شد.
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) در آخرین خطبه در غدیر خم فصلی را درباره زنان ایراد فرمودند:
«ای مردم، اگر زنان شما اداء وظیفه نكردند آن ها را با دوری از هم خوابگی و مسافرت ادب کنید... ای مردم، پرهیزكار باشید، از خدا بترسید و درباره زن توجه بیشتری كنید. من شما را وصیت می كنم كه زن بهترین انیس مرد است و تنها غم خوار مرد می باشد و اگر زن خوب باشد باید رضایت او را جلب كنید تا زندگی شما شیرین شود.»
ص: 18
البته شایان ذكر است كه برای پیش برد زندگی و گسترش لذت و خرمی و تفاهم و تسریع در امر معیشت و تربیت فرزندان و پایداری كانون خانواده، باید زن نظافت و پخت و پز و... منزل را به انجام برساند و مرد نیز امور بیرون خانه را متکفل شود و الّا تعلل و کم کاری در فعالیت هایی كه برای بانوان ذكر گردیده است باعث ازهم پاشیدگی خانواده می شود.
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«إِنَّ الْمَرْأَة... فَدَارِهَا عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَةَ لَهَا لِيَصْفُوَ عَيْشُكَ.» (1)
«در همه حال با همسرت مدارا کن و با وی به خوبی هم نشینی نمای تا زندگی ات باصفا شود.»
مهمترین عامل بازدارنده از نرم خویی در مقابل زن میل مردان به حاکمیت بر زنان است. طبق عقل و نقل زنان نقصان هایی دارند و مرد نیز به دلیل حس حاکمیت جویی خود دوست دارد زن را تحت سلطۀ خود بگیرد و به همین دلیل در بیشتر اوقات این مرد است که با رفتار خویش باعث آزرده خاطرشدن زن می گردد.
یعنی مرد خود را سلطان و زن را رعیت خود می پندارد و از آن طرف چون زن برای خود شخصیت و منزلتی قائل است، در برابر امر و نهی های سلطان مآبانه مرد عكس العمل نشان می دهند كه نتیجه این اتفاق پدیدآمدن اختلاف است. طبق فرمایش معصومین (علیهم السلام) از ناحیه خداوند متعال مرد هیچ گونه حقی به عنوان حاكمیت بر زن ندارد و فقط در مسئله تمکین جنسی است که مرد می تواند اعمال قدرتی داشته باشد.
در اهمیت نرم خویی و مدارانمودن احادیث فراوانی ذکر شده که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
امام باقر (علیه السلام) فرمودند:
ص: 19
«إِنَّ لِكُلِّ شَيْ ءٍ قُفْلًا وَ قُفْلُ الْإِيمَانِ الرِّفْقُ.» (1)
«برای هر چیزی قفلی است و قفل ایمان نرمی و ملاطفت است.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«أَعْظَمُ الْوِزْرِ مَنْعُ قَبُولِ الْعُذْر.» (2)
«بزرگ ترین گناه نپذیرفتن پوزش است.»
در جای دیگری می فرمایند:
«أَجْمِلُوا فِي الْخِطَابِ تَسْمَعُوا جَمِيلَ الْجَوَاب.» (3)
«مردم را نیکو خطاب کنید تا جواب زیبا بشنوید.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«مَنْ لَانَ عُودُهُ كَثُفَتْ أَغْصَانُه.» (4)
«هرکس چوبش نرم تر باشد شاخه هایش بیشتر است.»
در جای دیگری فرموده اند:
«اخْلِطِ الشِّدَّةَ بِرِفْقٍ وَ ارْفُقْ مَا كَانَ الرِّفْقُ أَوْفَق.» (5)
«در کارها نرمی و سختی را به هم درآمیز و آن جا که نرمی سازگارتر است نرمی کن.»
در حدیث دیگری آمده است:
ص: 20
«مَنْ عَامَلَ بِالرِّفْقِ وُفِّق.» (1)
«هرکس با نرمی کار کند کام روا می گردد.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«إنَّ اللّه َلا یَقبَلُ عَمَلَ عَبدٍ حَتّى یَرضى قَولَهُ.» (2)
«خداوند عمل بنده را نمی پذیرد، مگر آن که از گفتار وی خشنود باشد.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«إِذَا عَاقَبْتَ فَارْفُق.» (3)
«هرگاه از کسی بازخواست نمودی، نرم خوی باش.»
در حدیث دیگری فرموده اند:
«إِذَا عَاتَبْتَ فَاسْتَبْق.» (4)
«هرگاه عتاب نمودی جای آشتی را باقی گذار.»
یا می فرمایند:
«مَنْ كَابَدَ الْأُمُورَ هَلَك.» (5)
«هرکس در کارها سخت گیری کند هلاک می گردد.»
فرموده اند:
«مَنْ رَكِبَ الْعُنْفَ نَدِم.» (6)
«هرکس بر مرکب درشتی سوار شود پشیمان گردد.»
ص: 21
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«اگر می خواهی احترام شوی، نرم خویانه برخورد کن و اگر می خواهی به تو اهانت شود، با خشونت رفتار کن.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«مَنْ كَابَدَ الْأُمُورَ هَلَك.» (1)
«هرکس در کارها سخت گیری کند هلاک می گردد.»
در حدیث آمده است:
«كَمْ مِنْ صَعْبٍ یسَهَّلَ بِالرِّفْق.» (2)
«چه بسیار امر مشکلی که با نرمی و آهستگی آسان می شود.»
معصوم (علیه السلام) می فرماید:
«بِالرِّفْقِ تُدْرَكُ الْمَقَاصِد.» (3)
«انسان به وسیله مدارانمودن به مقصد خود خواهد رسید.»
امام صادق (علیه السلام) میفرمایند:
«مَنْ كَانَ رَفِيقاً فِي أَمْرِهِ نَالَ مَا يُرِيدُ مِنَ النَّاسِ.» (4)
«کسی که در کارهایش رفق داشته باشد، به آنچه از مردم می خواهد می رسد.»
کلید رهایی برای آن دسته از افرادی که با همسر خود به بن بست رسیده اند در کلام امام حسین (علیه السلام) یافت می شود:
ص: 22
«مَنْ أَحْجَمَ عَنِ الرَّأْيِ وَ عَيِيَتْ بِهِ الْحِيَلُ كَانَ الرِّفْقُ مِفْتَاحَه.» (1)
«کسی که راه چاره بر او بسته شده، رفق،کلید گشایشش خواهد بود.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«کسی که مدارا را رها کند، امور ناخوشایند به او نزدیک می شوند.»
یکی از راه های اساسی اصلاح زندگی و رسیدن به آرامش عمل به فرموده حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) است:
«وَ لِنْ لِمَنْ غَالَظَكَ فَإِنَّهُ يُوشِكُ أَنْ يَلِينَ لَك.» (2)
«با کسی که با تو به درشتی برخورد می کند به نرمی برخورد کن؛ چراکه امید است او هم با تو نرم شود.»
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«از یک دیگر گذشت کنید که در این صورت کینه هایی که در میان شماست از بین خواهد رفت.» (3)
امام سجاد (علیه السلام) میفرمایند:
«وَ أَمَّا حَقُّ الْخَصْمِ الْمُدَّعِي عَلَيْكَ فَإِنْ كَانَ مَا يَدَّعِي عَلَيْكَ حَقّاً... كُنْتَ خَصْمَ نَفْسِكَ لَه... وَ إِنْ كَانَ مَا يَدَّعِيهِ بَاطِلًا رَفَقْتَ بِه... وَ أَلْقَيْتَ حَشْوَ الْكَلَام... وَ أَمَّا حَقُّ الْخَصْمِ الْمُدَّعَى عَلَيْهِ فَإِنْ كَانَ مَا تَدَّعِيهِ حَقّاً أَجْمَلْتَ فِي مُقَاوَلَتِهِ بِمَخْرَجِ الدَّعْوَى فَإِنَّ لِلدَّعْوَى غِلْظَةً فِي سَمْعِ الْمُدَّعَى عَلَيْهِ وَ قَصَدْتَ قَصْدَ حُجَّتِكَ بِالرِّفْقِ وَ
ص: 23
أَمْهَلِ الْمُهْلَةِ وَ أَبْيَنِ الْبَيَانِ وَ أَلْطَفِ اللُّطْف.» (1)
«حق کسی که علیه تو مدعی چیزی است: اگر ادعای او درست است، باید تو هم طرف او قرار بگیری و اگر ادعای او درست نیست،باید با او به نرمی برخورد کنی و حرف زننده به او نزنی... اما حق کسی که تو علیه او مدعی هستی: اگر ادعای تو درست است، باید به بهترین وجه با او گفتگو کنی و هر شاهد و دلیلی داری به ملایمت مطرح نمایی. باید هر چه بیشتر به او مهلت بدهی و سخنان خود را روشن بگویی و خیلی خیلی با او با مهربانی برخورد داشته باشی!»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«إِذَا سَمِعْتَ مِنَ الْمَكْرُوهِ مَا یؤْذِیكَ فَتَطَأْطَأْ لَهُ یخْطِك.» (2)
«هرگاه سخن ناپسندی شنیدی که باعث آزارت شد، سرت را پایین انداز (سکوت کن) تا از تو درگذرد.»
در حدیث آمده است:
«أَعْظَمُ الْوِزْرِ مَنْعُ قَبُولِ الْعُذْر.» (3)
«بزرگترین گناه نپذیرفتن پوزش است.»
معصوم (علیه السلام) می فرماید:
«أَجْمِلُوا فِي الْخِطَابِ تَسْمَعُوا جَمِيلَ الْجَوَاب.» (4)
«مردم را نکو خطاب کنید تا جواب زیبا بشنوید.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
ص: 24
«إنَّ اللّه َ لا یَقبَلُ عَمَلَ عَبدٍ حَتّى یَرضى قَولَهُ.» (1)
«خداوند عمل بنده را نمی پذیرد، مگر آن که از گفتار وی خشنود باشد.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«عُنْوَانُ الْعَقْلِ مُدَارَاةُ النَّاس.» (2)
«نرمی و مدارای با مردم نشانه عقل است.»
استفاده از قوای عقلانی در این امور منافعش سراسر خوشی و خرمی است.
مردی از اصحاب از همسرش به محضر مبارک امیرالمؤمنین (علیه السلام) شکایت کرد. حضرت ایستادند و خطبه خواندند. سپس فرمودند:
« ... در هر حالی با آنان مدارا کنید و در گفتار خوش رفتار باشید تا شاید آنان هم خوش رفتاری کنند.» (3)
بهترین روان شناسی كه مؤثرترین رفتارها را تجویز کند ائمۀ اطهار (علیهم السلام) می باشند كه بهترین راه رام نمودن اخلاق تند زن یا شوهر را نرم خویی و مهربانی طرف مقابل بیان کرده اند. برای فراهم نمودن آسایش و صمیمیت در زندگی هیچ راهی جز خوش گفتاری و رفتار محبت آمیز وجود ندارد، مخصوصاً اگر این خوش رفتاری فقط از طرف یك نفر باشد كه طبق فرمایش امام (علیه السلام) تبدیل به دو طرفه خواهد شد.
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«وَ لا ألَذَّ مَغَبَّةً وَ لِن لِمَن غالَظَکَ،فَإنَّهُ یُوشِکُ أن یَلِینَ لَکَ.» (4)
«با آن کس که با تو درشتی کرد نرم باش که امید است به زودی در برابر
ص: 25
تو نرم شود.»
پیامبرگرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«فَأَشْفِقُوا عَلَيْهِنَّ وَ طَيِّبُوا قُلُوبَهُنَّ حَتَّى يَقِفْنَ مَعَكُم.» (1)
«با زنان مهربانی کنید و دل هایشان را به دست آورید تا با شما همراهی کنند.»
كسب عالی ترین صفت انسانی (نرمی و ملایمت) كه ستون اصلی جوان مردی و ایمان است مستلزم چند امر مهم است كه با بررسی آن ها، مرد، به حقیقیت دین خواهد رسید. اول این كه طبق فرمایش امام (علیه السلام) آنچه برای خود نمی پسندیم نباید برای دیگری بپسندیم. مردها باید لحظه ای خود را جای زن خویش قرار دهند و به این سؤال پاسخ بدهند که آیا دوست دارند از جانب همسر خود تحقیر شوند یا حرمتشان هتک گردد؟
مردانگی امر و نهی به رعیت و سخت گیری به زیردستان نیست؛ بلكه عمل به فرمایش بالاست. در روایت آمده است:
«مِنْ حَقِ الرَّاعِی أَنْ يَخْتَارَ لِرَعِيَّتِهِ مَا يَخْتَارُهُ لِنَفْسِه.» (2)
«سزاوار است که سرپرست آنچه برای خودش می پسندد برای رعیتش هم بپسندد.»
«عَجِبْتُ لِمَنْ يَرْجُو فَضْلَ مَنْ فَوْقَهُ كَيْفَ يَحْرِمُ مَنْ دُونَه.» (3)
ص: 26
«متعجبم از کسی که به رحمت بی کران خدا امیدوار است و در عین حال زیر دستش را ناامید می کند.»
داشتن خوی سلطه جویی بر زن نه دستور معصومین است و نه قانونی اجتماعی؛ بلکه صرفاً سلطنت طلبی بیهوده ای است که نشان از کمبود روحی می دهد.
خداوند در قرآنش فرموده است که «از بسیاری از خطاهای شما می گذرم». پس باید دانست سختگیری هایی كه بر زنان اعمال می گردد، در واقع، نابجا بوده و بهتر آن است كه لحظه ای خود را در جایگاه طرف مقابل قرار داده و ناراحتی زن را درك نماییم و اول به اصلاح خود بپردازیم. همان طور که مرد دوست ندارد از جانب خدا که ولایتش از تمام ولایت ها أولی است تحت فشار قرار بگیرد، نباید همسر خویش را نیز با سخت گیری آزرده خاطر سازد:
«زن و مرد در ماهیت وجود یک سان هستند.» (1)
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«مَنْ بَحَثَ عَنْ عُيُوبِ النَّاسِ فَلْيَبْدَأْ بِنَفْسِه.» (2)
«کسی که به دنبال عیوب مردم است، باید از عیوب خود آغاز کند.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«مَنْ أَبْصَرَ زَلَّتَهُ صَغُرَتْ عِنْدَهُ زَلَّةُ غَيْرِه.» (3)
«کسی که به لغزش خویش توجه کند لغزش دیگران در مقابل دیدگانش کوچک می شود.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«کسی که لغزش خودش را نبیند، لغزش دیگران را بزرگ می بیند؛ چراکه
ص: 27
امتیاز انسان ها در صفاتِ عالی است، وگرنه در ماهیت، همه، یکی هستیم.»
در روایت آمده است:
«خدا همۀ شما را از یک تن آفرید.»
در نتیجه مبحث تغافل و اغماض، آن چنان دایره عفو گسترده می گردد كه اگر زن در هنگام دعوا و نزاع به بددهنی و اهانت نیز متوسل شد، باید آن را به پای ضعف نفس آن ها گذاشت و با عفو این موجود ضعیف و مظلوم، كه همانند دنده شكسته است، زندگی را غرق آرامش کرد.
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«حتی اگر زن ها شما را دشنام دادند و بزرگان شما را سب کردند، آنان را با آزار به غضب نیاورید؛ زیرا آنان ضعیف القوا و ضعیف النفس و ضعیف العقول هستند.»
طبق نظریه ای كه عرضه نمودیم یكی از دلایل غضب و بدخلقی زنان مسئله برتری جویی بیش از اندازه بعضی از مردان است كه موجب آزار زنان می گردد. در روایت فوق نیز حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) تندی و غضب زنان را ناشی از آزار مردان عنوان فرمودند
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«اتَّقُوا اللَّهَ فِي النِّسَاءِ فَإِنَّهُنَّ عَيٌّ وَ عَوْرَةٌ... فَادْرَءُوا عَيَّهُنَّ بِالسُّكُوتِ.» (1)
«فرمان خدا را درباره زنان رعایت کنید؛ زیرا زنان پرخاش گرند... پس از پرخاش گری آنان با سکوت جلوگیری کنید.»
ص: 28
از حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) پرسیدند که زنان چه حقوقی بر مردان دارند؟ حضرت فرمودند:
«برادرم جبرئیل آن قدر به رعایت زنان سفارش می کرد که پنداشتم کلمه ناخوشایندِ اُف بر زنان روا نیست.»
طبق روایات، هر وقت مردان برای زنان ایده آل شدند، رفتار زنان نیز برای مردان مطلوب خواهد گشت. پس با این فرمایش، باید زن در دیدگاه مرد به منزله گلی بسیار لطیف و ضعیف باشد كه با كوچك ترین اشاره ای پرپر می شود و باید دائماً با او با مهربانی و نرم خویی رفتار کرد. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به محمد حنفیه فرمودند:
«إِنَّ الْمَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ وَ لَيْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ فَدَارِهَا عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَةَ لَهَا فَيَصْفُوَ عَيْشُك.» (1)
«زن ریحانه و گل خانه مرد است، نه قهرمان كه به كارهای سخت واداشته شود. پس باید در همه حال مدارایش نمود و سخنان ملاطفت آمیز بر زبان راند تا زندگی باصفا شود.»
البته باید توجه داشت که گذشت مرد از خطاهای همسرش به معنای بخشیده شدن گناه او در نزد خدا نیست. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«أَيُّمَا امْرَأَةٍ قَالَتْ لِزَوْجِهَا مَا رَأَيْتُ قَطُّ مِنْ وَجْهِكَ خَيْراً فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهَا.» (2)
«هر زنی به شوهرش بگوید که من هرگز از تو خیری ندیده ام، اعمالش بر باد می رود.»
ص: 29
زن نیز در مقابل شوهرش وظایفی دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«أَيُّمَا امْرَأَةٍ أَدْخَلَتْ عَلَى زَوْجِهَا فِي أَمْرِ النَّفَقَةِ وَ كَلَّفَتْهُ مَا لَا يُطِيقُ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهَا صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا إِلَّا أَنْ تَتُوبَ وَ تَرْجِعَ وَ تَطْلُبَ مِنْهُ طَاقَتَه.» (1)
«هر زنی که برای نفقه بر شوهرش فشار آورد و خارج از توانش بر او تحمیل کند، خداوند از او نه توبه ای می پذیرد و نه فدیه ای؛ مگر آن که توبه کند و برگردد و در حد توان مرد از مرد چیزی بخواهد.»
همچنین فرموده اند:
«مَنْ كَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ لَمْ تُوَافِقْهُ وَ لَمْ تَصْبِرْ عَلَى مَا رَزَقَهُ اللَّهُ تَعَالَى وَ شَقَتْ عَلَيْهِ وَ حَمَّلَتْهُ مَا لَمْ يَقْدِرْ عَلَيْهِ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهَا حَسَنَةً تَتَّقِي بِهَا حَرَّ النَّارِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهَا مَا دَامَتْ كَذَلِك.» (2)
«هرکس زنی داشته باشد که آن زن با او ناسازگاری کند و به آنچه خداوند متعال روزیِ مرد کرده است قانع نباشد و بر شوهر خود سخت بگیرد و آنچه در توان او نیست بر وی تحمیل کند، خداوند از آن زن هیچ کار نیکی که نگه دار او از آتش باشد نمی پذیرد و تا زمانی که چنین است خداوند بر او خشمگین است.»
در روایتی دیگر فرمودند:
ص: 30
«لَا يَحِلُّ لِلْمَرْأَةِ أَنْ تُكَلِّفَ زَوْجَهَا فَوْقَ طَاقَتِهِ وَ لَا تَشْكُوَهُ إِلَى أَحَدٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا قَرِيبٍ وَ لَا بَعِيدٍ.» (1)
«بر زن روا نیست که شوهرش را بیش از توانش تکلیف کند یا از او نزد احدی از آفریدگان خداوند شکایت کند، خواه خودی باشد و خواه بیگانه.»
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«أَلَا وَ أَيُّمَا امْرَأَةٍ لَمْ تَرْفُقْ بِزَوْجِهَا وَ حَمَلَتْهُ عَلَى مَا لَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ وَ مَا لَا يُطِيقُ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهَا حَسَنَةً وَ تَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ عَلَيْهَا غَضْبَان.» (2)
«آگاه باشید که هر زنی با شوهرش مدارا نکند و آنچه در توان او نیست بر او بار کند، خداوند هیچ کار نیکی را از وی نمی پذیرد و در حالی خداوند را دیدار می کند که خدا بر او خشم ناک است.»
در جای دیگری می فرمایند:
«مَا مِنِ امْرَأَةٍ تَرْفَعُ عَيْنَهَا إِلَى زَوْجِهَا بِالْغَضَبِ إِلَّا كُحِّلَتْ بِرَمَادٍ مِنْ نَارِ جَهَنَّم.» (3)
«زنی که با خشم به شوهرش نگاه کند، در روز قیامت، آن چشم با خاکستر آتش جهنم سرمه کشیده می شود.»
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
ص: 31
«أَيُّمَا امْرَأَةٍ مَنَّتْ عَلَى زَوْجِهَا بِمَالِهَا فَتَقُولُ إِنَّمَا تَأْكُلُ أَنْتَ مِنْ مَالِي لَوْ أَنَّهَا تَصَدَّقَتْ بِذَلِكَ الْمَالِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهَا إِلَّا أَنْ يَرْضَى عَنْهَا زَوْجُهَا.» (1)
«هر زنی که با دارایی خود بر شوهرش منت نهد و بگوید که تو از ثروت من می خوری، اگر تمام آن ثروت را هم در راه خدا صدقه بدهد، خداوند از او نمی پذیرد؛ مگر آن که شوهرش از او راضی شود.»
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«لَوْ أَنَّ جَمِيعَ مَا فِي الْأَرْضِ مِنْ ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ حَمَلَتْهُ الْمَرْأَةُ إِلَى بَيْتِ زَوْجِهَا ثُمَّ ضَرَبَتْ عَلَى رَأْسِ زَوْجِهَا يَوْماً مِنَ الْأَيَّامِ تَقُولُ مَنْ أَنْتَ إِنَّمَا الْمَالُ مَالِي حَبِطَ عَمَلُهَا وَ لَوْ كَانَتْ مِنْ أَعْبَدِ النَّاسِ إِلَّا أَنْ تَتُوبَ وَ تَرْجِعَ وَ تَعْتَذِرَ إِلَى زَوْجِهَا.» (2)
«اگر زن همۀ طلا و نقره های روی زمین را به خانه شوهرش ببرد و سپس روزی از روزها بر سر او بزند و بگوید که تو کیستی؟ این دارایی مال من است، حتی اگر از عابدترین مردمان باشد اعمالش بر باد می رود؛ مگر آن که توبه کند و از سخنش برگردد و از شوهرش پوزش بخواهد.»
امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمودند:
«مَلْعُونَةٌ مَلْعُونَةٌ امْرَأَةٌ تُؤْذِي زَوْجَهَا وَ تَغُمُّه.» (3)
«زنی كه شوهرش را اذیت كرده و او را محزون نماید ملعون است؛ ملعون است.»
ص: 32
شایان ذکر است که حتی گاهی زن مرد را اذیت می کند؛ اما نه به دلیل ناراحتی یا کینه ای؛ بلکه به دلیل محبتش به مرد:
«الْمَرْأَةُ تَغَارُ عَلَى الرَّجُلِ تُؤْذِيهِ قَالَ ذَلِكَ مِنَ الْحُب.» (1)
«زن مرد را اذیت می کند و این به جهت محبت است.»
پیامبر (صلی الله علیه و آله) علت این نوع محبت را این گونه بیان فرموده اند:
«ما يعدل الزّوج عند المرأة شي ء.» (2)
«از دیدگاه زن هیچ چیز به اندازه شوهر ارزش ندارد.»
در صورت عمل کردن به وظایف است که در نهایت گاهی زن صالح حتی از مردان نیز برتری می یابد. و مصداق این روایت امام صادق (علیه السلام) می شود که فرمودند:
«فَرُبَّ امْرَأَةٍ أَفْقَهُ مِنْ رَجُل.» (3)
«چه بسیار زنی که از مردی فقیه تر باشد.»
حتی زنان عاقل و مؤمن گاهی به لحاظ فیزیکی نیز دوشادوش مردان در عرصه های مختلفی بوده اند. این فضیلت تا آن جا ادامه دارد که در بحث نقصان عقل زن حدیثی است که بعضی از زنان را در این قاعده مستثنی نموده اند. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«إِيَّاكَ وَ مُشَاوَرَةَ النِّسَاءِ إِلَّا مَنْ جَرَّبْتَ بِكَمَالِ عَقْل.» (4)
«از مشاوره با زنان بپرهیزید، مگر زنانی که کمال عقل آنان آزمایش شده باشد.»
امام صادق (علیه السلام) نیز زنان پارسا و عالم را ارج می نهند و می فرمایند:
ص: 33
«رُبَّ امْرَأَةٍ أَفْقَهُ مِنْ رَجُل.» (1)
«چه بسیار زنی که در دین شناختی ژرف تر از مرد دارد.»
قرآن نیز می فرماید:
﴿وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَر﴾ (2)
«مردان و زنان با ایمان دوستان یک دیگرند كه دیگری را به كارهاى پسندیده وامى دارند و از كارهاى ناپسند باز مى دارند.»
این موضوع تا آن جا گسترش می یابد که عقول زنان به درجه ای از رشد و تعالی می رسد که ابواب علم بر آنان در سطح بسیار عالی گشوده می گردد. امام باقر (علیه السلام) چنین امتیازی را به بانوان مؤمن بشارت داده اند و می فرمایند:
«وَ تُؤْتَوْنَ الْحِكْمَةَ فِی زَمَانِهِ حَتَّى إِنَّ الْمَرْأَةَ لَتَقْضِي فِي بَيْتِهَا بِكِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى وَ سُنَّةِ رَسُولِ اللَّه (صلی الله علیه و آله) .» (3)
«در زمان حکومت حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) همۀ مردم علم و حکمت می آموزند، تا آن جا که زنان در خانه ها با کتاب خدا و سنت پیامبر قضاوت می کنند.»
زن صالح هدیه ای الهی است. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«الِامْرَأَةُ الصَّالِحَةُ خَیرٌ مِنْ أَلْفِ رَجُلٍ غَيْرِ صَالِح.» (4)
«یک زن شایسته از هزار مرد ناشایست بهتر است.»
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
ص: 34
«الْمُؤْمِنَةُ أَعَزُّ مِنَ الْمُؤْمِن.» (1)
«زن مؤمن از مرد مؤمن عزیزتر است.»
همانگونه که گفته شد مهمترین اکسیری که مردان در مواجهه با همسران خود نیاز دارند صبر می باشد در روایات ما به صورت کلی تاکید ویژه ای بر صبر شده است که به برخی از این روایات اشاره می کنیم.
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«إِذَا فَارَقَ الصَّبْرُ الْأُمُورَ فَسَدَتِ الْأُمُور.» (2)
«اگر صبر از امور زندگی جدا شود کارها فاسد می گردد.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«بِالصَّبْرِ تُدْرَكُ مَعَالِي الْأُمُور.» (3)
«تنها با صبر است که می توان به امور بلندمرتبه دست یافت.»
حضرت عیسی (علیه السلام) می فرمایند:
«إِنَّكُمْ لَا تُدْرِكُونَ مَا تُحِبُّونَ إِلَّا بِصَبْرِكُمْ عَلَى مَا تَكْرَهُونَ.» (4)
«تنها اگر در آنچه برای شما سخت است صبر کنید به آنچه دوست دارید، می رسید.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
ص: 35
«وارِداتِ الهُمُومِ (الامور) بِعَزائِمِ الصَّبرِ وَ حُسنِ الیَقِیِنِ.» (1)
«اندوه را با نیروی صبر و یقینی نیکو از خود دور ساز.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«الصَّبْرُ أَنْ يَحْتَمِلَ الرَّجُلُ مَا يَنُوبُهُ وَ يَكْظِمَ مَا يُغْضِبُه.» (2)
«صبر آن است که فرد پیش آمدهای زندگی را تحمل کرده و خشم خودش را فرو بَرد.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«أَصْلُ الصَّبْرِ حُسْنُ الْيَقِينِ بِاللَّه.» (3)
«اصل صبر ریشه در یقین نیکو داشتن به خدای متعال است.»
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«كَمْ مِنْ صَبْرِ سَاعَةٍ قَدْ أَوْرَثَتْ فَرَحاً طَوِيلا.» (4)
«چه بسیار صبر کوتاهی که شادمانی طولانی مدتی را می سازد.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«بِالصَّبْرِ تُدْرَكُ الرَّغَائِب.» (5)
«چیزهای دل پسند توسط صبر به دست می آیند.»
«لَنْ يَحْصُلَ الْأَجْرُ حَتَّى يُتَجَرَّعَ الصَّبْر.» (6)
ص: 36
«اجر فقط در صورتی حاصل می گردد که انسان جرعه های تلخ صبر را بنوشد.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«لَا حِلْمَ كَالتَّغَافُل.» (1)
«هیچ صبری مانند تغافل نیست.»
تغافل یعنی هیچ خطایی را از زن نبینی و هیچ حرف بدی را از او نشنوی و این بردباری از بهترین مرتبه های صبر است. امام سجاد (علیه السلام) فرمودند:
«واعلَم یا بُنیَّ !اَنَّ صَلاحَ الّدنیا بِحَذافِیرِها فی کَلِمَتَین:اِصلاحِ شأنِ المَعایِش، مل ءُ مِکیالٍ ثُلثاهُ فِطنَة و ثُلثُه تَغافُل؛لِأَنَّ الانسانَ لا یَتَغافَلُ اِلّا عَن شَی ءٍقد عَرَفَهُ فَفَطِنَ لَه.» (2)
«پسرم، بدان که صلاح زندگی دنیا در دو کلمه است: سامان بخشیدن به زندگی به این است که پیمانه ای را با دو سوم هوشیاری و یک سوم چشم پوشی پر کنید؛ زیرا انسان وقتی از چیزی چشم پوشی می کند که از آن آگاه شده باشد.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«مَنْ لَمْ يَتَغَافَلْ وَ لَا يَغُضَّ [لَا يتقاض] عَنْ كَثِيرٍ مِنَ الْأُمُورِ تَنَغَّصَتْ عِيشَتُه.» (3)
«هرکس چشم پوشی نکند زندگانی او تیره می گردد.»
«بِالصَّبْرِ تَخِفُ الْمِحْنَة» (4)
«رنج با صبر کم می شود.»
ص: 37
ورای اهمیت مقوله صبر در تمام شئون زندگی انسان ها در زندگی زناشویی صبر در برابر زن ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به همین خاطر روایات ما به خصوص مردان را توصیه به صبر در مقابل همسرانشان می کنند و برای آن پاداش ویژه ای در نظر می گیرند.
چون ساختار وجودی زنان بر اساس مصالح و حكمت الهی ضیعف آفریده شده و توان عقلی و جسمی آنان از مردان كمتر است و به جهت لطافت روحی و نداشتن برابری عقلی با مردان، در بیشتر اوقات از روی سهو و حتی گاهی عمد اشتباه های بسیاری را مرتكب می شوند كه منجر به آزار همسرشان می گردند. در این مواقع چاره ای جز بردباری و مدارا نیست. نتیجه این مدارا هم ایجاد آرامش در زن است و هم باعث سعادت مرد می شود. امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:
«هركس آزار زنان را تحمل كند، اگرچه در برابر یک سخن ناروا باشد، خداوند او را از آتش جهنم آزاد می كند و بهشت را بر او واجب می گرداند. در نامه عمل او دویست هزار نیكی می نویسد و دویست هزار زشتی از آن محو می كند و مقام او را دویست هزار درجه بلند می نماید.»
شگفتی این جاست كه امام (علیه السلام) اهمیت تحمل این آزار را در ادامه روایت می فرمایند:
«وَ كَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِكُلِّ شَعْرَةٍ عَلَى بَدَنِهِ عِبَادَةَ سَنَة.» (1)
«خداوند عزّوجل به تعداد موهای بدن مرد، عبادت یک سال را برای او می نویسد.»
ص: 38
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«إِنَّ فِي الْجَنَّةِ دَرَجَةً لَا يَبْلُغُهَا إِلَّا إِمَامٌ عَادِلٌ أَوْ ذُو رَحِمٍ وَصُولٌ أَوْ ذُو عِيَالٍ صَبُور.» (1)
«در بهشت درجه ای است که فقط زمام دار عادل و خوش رفتار با خویشاوندانش یا مرد متأهل صابر به آن می رسند.»
همچنین فرمودند:
«كسی كه خوی ناستوده زن را برای خدا تحمل كند، هر نوبت صبرش ثواب زیادی دارد؛ چنان كه آن زن نیز گناه زیادی دارد.» (2)
یا فرمودند:
«وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى خُلُقِ امْرَأَةٍ سَيِّئَةِ الْخُلُقِ وَ احْتَسَبَ فِي ذَلِكَ الْأَجْرَ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ الشَّاكِرِينَ.» (3)
«كسی كه برای رضای خدا اخلاق بد زن را تحمل كند، خدا ثواب شكرگزاران به او عنایت می فرماید.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«خَيْرُ مَنْ صَبَرْتَ عَلَيْهِ مَنْ لَا بُدَّ لَكَ مِنْه.» (4)
«بهترین كسی كه باید در برابرش صبر داشته باشی كسی است كه تو را از او گریزی نیست.»
چند نفر به شهر جناب هود (علیه السلام) وارد شدند و به منزل ایشان پناه آوردند. درب خانه ایشان را زدند. زن حضرت آمد و گفت که شما کیستید؟ آنان گفتند که ما از
ص: 39
شهرهای فلان و فلان هستیم و خشک سالی شهرهای ما را فراگرفته است. به نزد هود (علیه السلام) آمده ایم تا از خداوند بخواهد که بر ما باران بفرستد تا شهرهای ما سیراب گردد. آن زن گفت که اگر دعای هود به اجابت می رسید، برای خودش دعا می کرد که مزرعه اش از کم آبی سوخته و از بین رفته است. آنان پرسیدند که هود کجاست؟ زن ایشان گفت که او در فلان جاست. آن ها به نزد هود (علیه السلام) رفته و گفتند: «ای پیامبر خدا، خشک سالی بلاد ما را در بر گرفته و باران نمی بارد. از خداوند بخواه که باران ببارد و سرزمین ما را سیراب گرداند. حضرت هود (علیه السلام) آماده نماز شد. نماز خواند و برای آن ها دعا کرد و به آن ها فرمود: «شما برگردید. باران می بارد و شهرهایتان سیراب می شود». آنان گفتند: «ای پیامبر خدا، ما چیز عجیبی دیده ایم». حضرت فرمودند: «چه دیده اید»؟ آنان جریان را تعریف کردند.
حضرت هود (علیه السلام) فرمودند: «او زن من است و از خداوند می خواهم که به او طول عمر بدهد». پرسیدند: «چرا چنین»؟ حضرت فرمود: «خداوند هیچ مؤمنی را نیافریده، مگر این که برای او دشمنی است که او را آزار می دهد. دشمن من نیز همسر من است. پس دشمنی که در اختیار من است برایم بهتر است از دشمنی که من تحت اختیار او باشم.»
در روایت آمده است:
«فَقالَ: لا تَعجَبوا،فَإِنِّی سَأَلتُ الله تَعالی و قُلتُ:ما أَنتَ مُعاقِبُ لی بِهِ فِی الاخِرَةِ فَعَجِّلهُ لی فِی الدُّنیا. فَقالَ: إنَّ عُقوبَتَکَ بِنتُ فُلانٍ تَتَزَوَّجُ بِها و أنا صابِرُ عَلی ما تَرَونَ مِنها.»
«یونس (علیه السلام) فرمود که تعجب نکنید؛ زیرا من از خداوند متعال درخواست کرده ام و گفته ام که هر کیفری را می خواهی در آخرت به من بدهی، در
ص: 40
همین دنیا به من برسان. خداوند فرمود که کیفر تو دختر فلان مرد است که با او ازدواج می کنی. من با او ازدواج کردم و همان طور که می بینید، بر کارهای او صبر می کنم.»
از این امر دشوار حتی محمد و آل محمد نیز مستثنا نبوده اند.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«پدرم همسری داشت که او را آزار می داد؛ اما پدرم او را می بخشید.»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«رَحِمَ الله عَبْداً أَحْسَنَ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ زَوْجَتِهِ فَإِنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ مَلَّكَهُ نَاصِيَتَهَا وَ جَعَلَهُ الْقَيِّمَ عَلَيْهَا.» (1)
«خدا رحمت كند بنده ای را كه بین خود و همسرش را اصلاح کند و با او خوش رفتاری كند؛ چراکه خداوند اختیار زن را به دست مرد سپرده و او را سرپرست زن قرار داده است.»
امام سجاد (علیه السلام) می فرمایند:
«گفتار خوش مال را زیاد و رزق را فراوان می كند و موجب محبوبیت در خانواده و ورود به بهشت می شود.» (2)
چنان كه در حدیث آمده و معروف عام و خاص گردیده است، بهترین سخنی كه باید به همسر خود گفت این است:
«قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَةِ إِنِّی أُحِبُّکِ لَا یَذْهَبُ مِنْ قَلْبِهَا أَبَداً.» (3)
ص: 41
«اگر مرد به همسر خود بگوید كه من تو را دوست دارم، هرگز این سخن از دل زن بیرون نمی رود.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«مَا مِنْ شَيْ ءٍ أَجْلَبُ لِقَلْبِ الْإِنْسَانِ مِنْ لِسَان.» (1)
«برای جلب دل انسان چیزی مؤثرتر از زبان نیست.»
فرموده اند:
«أَجْمِلُوا فِي الْخِطَابِ تَسْمَعُوا جَمِيلَ الْجَوَاب.» (2)
«زیبا سخن بگویید تا پاسخ زیبا بشنوید.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«دَارُوهُنَّ عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنُوا لَهُنَّ الْمَقَال.» (3)
«با زنان تان پیوسته مدارا کنید و با آنان زیبا سخن بگویید.»
امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«أَحْسِنُوا لَهُنَّ الْمَقَالَ لَعَلَّهُنَّ يُحْسِنَّ الْفِعَال.» (4)
«با زنان زیبا صحبت کن تا رفتار آنان زیبا شود.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«فَدَارُوهُنَ عَلَى كُلِ حَالٍ وَ أَحْسِنُوا لَهُنَّ الْمَقَالَ لَعَلَّهُنَّ یحْسِنَّ الْفِعَال.» (5)
«پس در هر حالی با آنان مدارا كنید و در گفتار و رفتار خوش رفتاری
ص: 42
نمایید. امید است كه آنان هم خوش رفتاری كنند.»
از نظر روحی و اخلاقی هیچ چیز برای تحكیم بخشیدن به زندگی همانند نرم زبانی و دوام مهر و محبت نیست:
«أَجْمِلُوا فِی الْخِطَابِ تَسْمَعُوا جَمِيلَ الْجَوَاب» (1)
«مردم را نکو خطاب کنید تا جواب زیبا بشنوید.»
امام صادق (علیه السلام) برای تداوم صفای زندگی فرمودند:
«زبان را حفظ كنید و آن را از سخنان زشت و ركیک نگاه دارید.» (2)
خداوند در قرآن مجید برای راهنمایی بشر می فرماید:
﴿وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنا﴾ (3)
«با مردم نیكو سخن بگویید.»
طبق تجربه انسان های خبره، عمدۀ نزاع های بین زن و شوهر نتیجه بدزبانی است. چنین صفتی، به شدت، تنفر خداوند را در پی دارد. امام باقر (علیه السلام) فرمودند:
«خداوند مردم دشنام گویِ عیب جو و بدزبان و گدای سمج را دشمن دارد.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«من قَالَ بمِا لا یَنبَغِی يَسمَعُ ما لا يَشتَهِي.» (4)
«هرکس چیزی را که سزاوار نیست بگوید، آنچه دوست ندارد می شنود.»
در حدیث آمده است:
ص: 43
«نَكِيرُ الْجَوَابِ مِنْ نَكِيرِ الْخِطَاب.» (1)
«شنیدن جواب بد نتیجه بد صحبت کردن است.»
فرموده اند:
«إنّ اللَّه لا يقبل عمل عبد حتّى يرضى قوله.» (2)
«خداوند عمل بنده را نمی پذیرد، مگر آن که از گفتار وی خشنود باشد.»
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«اخْتَارُوا لِنُطَفِكُمْ فَإِنَّ الْخَالَ أَحَدُ الضَّجِيعَيْن.» (3)
«برای نطفه های خود همسر شایسته انتخاب کنید؛ چراکه دایی یکی از دو هم بستر است.» (4)
این آگاهی آن چنان حائز اهمیت است که باید برای آن به ائمۀ اطهار متوسل شد. امام صادق (علیه السلام) در این باره می فرمایند:
«إِذَا تَزَوَّجَ أَحَدُكُمْ كَيْفَ يَصْنَعُ قُلْتُ مَا أَدْرِي جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ إِذَا هَمَّ بِذَلِكَ فَلْيُصَلِّ رَكْعَتَيْنِ وَ يَحْمَدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ يَقُولُ- اللَّهُمَّ إِنِّي أُرِيدُ التَّزْوِيجَ فَقَدِّرْ لِي مِنَ النِّسَاءِ أَعَفَّهُنَّ فَرْجاً وَ أَحْفَظَهُنَّ لِي فِي نَفْسِهَا وَ مَالِي وَ أَوْسَعَهُنَّ رِزْقاً وَ أَعْظَمَهُنَّ بَرَكَةً وَ قَيِّضْ لِي مِنْهَا وَلَداً طَيِّباً تَجْعَلُهُ لِي خَلَفاً صَالِحاً فِي حَيَاتِي وَ بَعْدَ مَوْتِي.» (5)
ص: 44
«هرگاه کسی تصمیم گرفت ازدواج کند، دو رکعت نماز بگذارد. سپس بگوید: خدایا من می خواهم ازدواج کنم. پس زنی را نصیب من کن که پاک دامن تر است و بر خود و اموال من نگه دارنده تر و پر روزی تر و پر برکت تر است. برایم فرزندی پاک مقدر فرما که در زندگی و پس از مردنم جانشینی شایسته قرارش دهی.»
مؤمن با عهدبستن بر حفاظت از نعمت های پروردگار می تواند از آسیب های فراوانی جلوگیری کند. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«اگر مرد بخواهد ازدواج کند باید بگوید که به میثاق خداوند عمل می کنم.» (1)
البته این موضوع دوطرفه است؛ چراکه امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«فَإِنْ كُنْتَ لَابُدَّ فَاعِلًا، فَبِكْراً تُنْسَبُ إِلَى الْخَيْرِ وَ إِلى حُسْنِ الْخُلُق.» (2)
«چنانچه ناچار به ازدواج شدی، دختری را بگیر که او را به نیکی و اخلاق خوش می شناسند.»
یکی از مسائل مهمی که سعادت و آرامش مرد را فراهم می سازد، مهربان بودن و خوش اخلاق بودن زن است.
حتی اگر بعضی از زنان بسیار بدخلق باشند، باز هم با خوش خلقی می توان کشتی شکست خورده را به ساحل رساند؛ زیرا وعدۀ اهل بیت (علیه السلام) این است که پس از مدارا آرامش به ارمغان می آید.
برای تأیید این گفته به روایتی از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) استناد می کنیم:
ص: 45
«لَا عَيْشَ أَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُق.» (1)
«خوش اخلاقی گواراترین نوع زندگی است.»
کسی که اخلاق خوشی داشته باشد دوست دارانش زیاد می شود و دل ها با او انس می گیرند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«حُسْنُ الْخُلُقِ نِصْفُ الدِّين.» (2)
«خوش اخلاقی نیمی از دین است.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«مَا اسْتُجْلِبَتِ الْمَحَبَّةُ بِمِثْلِ السَّخَاءِ وَ الرِّفْقِ وَ حُسْنِ الْخُلُق.» (3)
«چیزی مانند گشاده رویی و مدارا و خوش اخلاقی محبت را جلب نمی کند.»
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«تَحَبَّبْ إِلَى النَّاسِ يُحِبُّوكَ.» (4)
«به مردم محبت کن تا آن ها هم تو را دوست بدارند.»
ارزش صفت خوش رویی و ملایمت آن است كه خداوند نیز به این صفت موصوف است. امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
ص: 46
«إِنَّ الله تَبَارَكَ وَ تَعَالَى رَفِیقٌ يُحِبُ الرِّفْق.» (1)
«خداوند تبارک و تعالی ملایم است و ملایمت را دوست دارد.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«إِنَّ فِي الرِّفْقِ الزِّيَادَةَ وَ الْبَرَكَةَ وَ مَنْ يُحْرَمِ الرِّفْقَ يُحْرَمِ الْخَيْر.» (2)
«در ملایمت بركت است و هركس از آن محروم شد از خیر و خوبی محروم شده است.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«مَا اصْطَحَبَ اثْنَانِ إِلَّا كَانَ أَعْظَمُهُمَا أَجْراً وَ أَحَبُّهُمَا إِلَى الله عَزَّ وَ جَلَّ أَرْفَقَهُمَا بِصَاحِبِه.» (3)
«رفیقی که ملایمتش با رفیقش بیشتر باشد، پاداش و محبوبیتش پیش خداوند عزّوجل افزون تر است.»
امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:
«إِنَّ لِكُلِّ شَی ءٍ قُفْلًا وَ قُفْلُ الْإِيمَانِ الرِّفْق.» (4)
«برای هر قفلی کلیدی است و کلید ایمان نرم خویی است.»
همچنین فرموده اند:
«هركس در كار خود ملایم باشد، به هرچه از مردم بخواهد می رسد.»
در حدیث آمده است:
«كسی كه دارای نرم خویی است از كمک خدا برخوردار می گردد.»
یا فرموده اند:
ص: 47
«نرم خویی باعث وسعت رزق می شود.»
همچنین می فرمایند:
«زینت انسان ملایمت و نرم خویی است.»
عامل مهم شعله ور شدن اختلاف ها تندخویی است. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«الِانْقِبَاضُ مِنَ النَّاسِ مَكْسَبَةٌ لِلْعَدَاوَةِ.» (1)
«ترش رویی موجب دشمنی می شود.»
در حدیث آمده است:
«نرم خویی میمنت دارد و خشونت نحس است.»
ارزش صفت خوش رویی و ملایمت آن است كه خداوند نیز به این صفت موصوف است. امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«إِنَّ الله تَبَارَكَ وَ تَعَالَى رَفِیقٌ يُحِبُ الرِّفْق.» (2)
«خداوند تبارک و تعالی ملایم است و ملایمت را دوست دارد.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«إِنَّ فِي الرِّفْقِ الزِّيَادَةَ وَ الْبَرَكَةَ وَ مَنْ يُحْرَمِ الرِّفْقَ يُحْرَمِ الْخَيْر.» (3)
«در ملایمت بركت است و هركس از آن محروم شد از خیر و خوبی محروم شده است.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
ص: 48
«مَا اصْطَحَبَ اثْنَانِ إِلَّا كَانَ أَعْظَمُهُمَا أَجْراً وَ أَحَبُّهُمَا إِلَى الله عَزَّ وَ جَلَّ أَرْفَقَهُمَا بِصَاحِبِه.» (1)
«رفیقی که ملایمتش با رفیقش بیشتر باشد، پاداش و محبوبیتش پیش خداوند عزّوجل افزون تر است.»
امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:
«إِنَّ لِكُلِّ شَی ءٍ قُفْلًا وَ قُفْلُ الْإِيمَانِ الرِّفْق.» (2)
«برای هر قفلی کلیدی است و کلید ایمان نرم خویی است.»
همچنین فرموده اند:
«هركس در كار خود ملایم باشد، به هرچه از مردم بخواهد می رسد.»
در حدیث آمده است:
«كسی كه دارای نرم خویی است از كمک خدا برخوردار می گردد.»
یا فرموده اند:
«نرم خویی باعث وسعت رزق می شود.»
همچنین می فرمایند:
«زینت انسان ملایمت و نرم خویی است.»
عامل مهم شعله ور شدن اختلاف ها تندخویی است. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«الِانْقِبَاضُ مِنَ النَّاسِ مَكْسَبَةٌ لِلْعَدَاوَةِ.» (3)
«ترش رویی موجب دشمنی می شود.»
در حدیث آمده است:
ص: 49
«نرم خویی میمنت دارد و خشونت نحس است.»
البته این بردباری ها، تحمل اذیت ها، مدارا با زنان، اظهار دوست داشتن و مهر ورزیدن به زنان نباید تا جایی از حد خود بیرون برود كه زن فرمان دار مرد و مرد فرمان بردار زن باشد؛ چراكه خداوند قوۀ تشخیص و تدبیر را در مرد قوی تر از زن قرار داده است. امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمودند:
«طَاعَةُ النِّسَاءِ غَايَةُ الْجَهْل.» (1)
«فرمان برداری از زنان نهایت نادانی است.»
یعنی هر چیزی انتهایی دارد و نهایت جهل فرمان برداری از زن است. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز فرمودند:
«كُلُّ امْرِئٍ تُدَبِّرُهُ امْرَأَةٌ فَهُوَ مَلْعُون.» (2)
«هر مردی كه اختیارش را به دست زن بسپارد ملعون است.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده اند:
«طَاعَةُ النِّسَاءِ نَدَامة.» (3)
«اطاعت از زن موجب پشیمانی است.»
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«تسخیر اراده زنان نشوید؛ چراكه شما را به كارهای ناپسند فرامی خوانند.» (4)
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
ص: 50
«ثَلَاثَةَ إِنْ لَمْ تَظْلِمْهُمْ ظَلَمُوكَ السَّفِلَةُ وَ زَوْجَتُكَ وَ خَادِمُكَ.» (1)
«سه نفر هستند که اگر بر آنان چیره نشوی بر تو چیره می شوند: انسان فرومایه؛ همسر؛ خادمت.»
امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:
«درباره راز خود با زنان مشورت نکنید و نسبت به نزدیکان تان از آنان اطاعت نکنید. به درستی که زن چون پیر شود خوبی هایش از بین میرود و بدی هایش باقی میماند: جمالش می رود و رحمش عقیم میشود و زبانش تند میگردد. به خلاف مرد که چون پیر شود بدی هایش میرود و خوبی هایش میماند: عقلش ثابت میماند و رأیش محکم و جهلش کم میشود.»
در نهایت، دوستی باز زن و گرامی داشتن او نباید از حد معمول تجاوز كند؛ چراكه باعث فساد می شود. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«لا تَعدُ بِکرامَتِها نَفسِها وَ لَا تُطْمِعْهَا أَنْ تَشْفَعَ لِغَیْرِهَا.» (2)
«مبادا در گرامی داشتن زن زیاده روی كنی كه او را به طمع ورزی كشانده ای و باعث می شود برای دیگران به ناروا شفاعت كند.»
دوست داشتن زن برای احترام و تكریم اوست، نه این كه معبود مرد باشد؛ چراکه در یک دل محبت دو نفر نمی گنجد و دل مؤمن حرم خداست؛ یعنی فقط خانه خداست و كس دیگری در آن جای ندارد. حب زنان یکی از شاخه های مهم حب دنیاست. این محبت نباید در عرض دوستی با خدا و امامان معصوم (علیهم السلام) قرار بگیرد؛ بلكه دوست داشتن زن، به تعبیری، یعنی آزار نرساندن به زن و احترام و محبت کردن
ص: 51
به او. برای همین هم مرد باید در هنگام انجام این عمل نیت تقرب به خدا را داشته باشد تا در محبتش به زن رنگ الهی بدهد.
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«درباره زنان و بردگان خدا را فراموش نكنید كه آخرین سخن پیامبرتان این است: سفارش می كنم به دو طبقه: زنان و بردگان.» (1)
مومن باید در چگونگی رفتار با همسرش از چند جهت خداوند را در نظر بگیرد جهت اول توجه خاص خداوند به زن است اگر انسان بداند که خداوند نسبت به زنان مومن عنایت توجه و حساسیت ویژه ای دارد خود عاملی است که انسان رفتار مناسبی با همسرش داشته باشد.
آری، زنان به دلیل ناتوانی شان در لطف پروردگار غرق می باشند. مؤمن نیز باید جوان مردی کرده و به پیروی از خدای خویش آنان را عفو نماید. امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمودند:
«أَكْثَرُ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْمُسْتَضْعَفِينَ النِّسَاءُ عَلِمَ اللَّهُ ضَعْفَهُنَّ فَرَحِمَهُن.» (2)
«بیشتر اهل بهشت از طبقه مستضعفان و زنانند. خدا از ناتوانی آنان خبر داشت و به همین دلیل بر آن ها رحمت و ترحم فرمود.»
مؤمن نیز، به دلیل ضعف زن، باید بر او ترحم نماید، چنان كه فرموده اند:
«اتَّقُوا اللَّهَ فِي الضَّعِيفَيْنِ يَعْنِي بِذَلِكَ الْيَتِيمَ وَ النِّسَاء.» (3)
«از خدا درباره دو ناتوان بترسید: یتیم و زن.» (4)
در حدیث آمده است:
ص: 52
«ظُلْمُ الضَّعِيفِ أَفْحَشُ الظُّلْم.» (1)
«زشت ترین ستم ظلم بر ناتوان است.»
همچنین اسنان برای جلب رحمت الهی برای خودش با همسرش که به گونه ای زیردست او به حساب می آید با مهربانی و رحمت برخورد کند.
خداوند به حضرت موسی فرمود:
«أَمْسِكْ غَضَبَكَ عَمَّنْ مَلَّكْتُكَ عَلَيْهِ أَكُفَّ عَنْكَ غَضَبِي.» (2)
«با کسی که تو را بر او مسلط کردند تندی نکن تا من هم با تو تندی نکنم.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«ارْحَمْ مَنْ دُونَكَ يَرْحَمْكَ مَنْ فَوْقَك.» (3)
«به زیردست خود رحم کن تا بالادست تو به تو رحم نماید.»
در روایت آمده است:
«هرکس با زیردستانش خوبی کند، خداوند بزرگ بال رحمتش را بر وی می گستراند و در آمرزش خود داخلش می نماید.» (4)
فرموده اند:
«مَنْ تَلِنْ حَاشِيَتُهُ يَسْتَدِمْ مِنْ فَوْقِهِ اَلْمَحَبَّةُ.» (5)
«هرکس با اطرافیانش خوش خویی و نرمی کند، دائماً، محبت از بالای
ص: 53
سرش (از جانب خدا) بر وی می بارد.»
نکته دیگری که باید در هنگام برخورد با همسر توجه داشت، نکته ای است که قبلا همم به آن اشاره شد و آن این است که زن امانت خداوند است که چند صباحی در دنیا در اختیار مرد قرار گرفته
با این اوصاف باید به زن احترام گذاشت و قدر این امانت الهی را با تغافل از خطاهایش سپاس گذاشت كه همۀ انبیاء الهی همین روش را اختیار کرده اند.
حال می فهمیم که چرا طبق روایات محبت به زن از نشانه های ایمان است چرا که هرمقدار ایمان انسان به خداوند قوی تر باشد رفتارش با زن نیز بیشتر بوی خدایی م گیرد.. امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِيَاءِ صَلَّى الله عَلَيْهِمْ حُبُّ النِّسَاءِ و قَالَ مَا أَظُنُّ رَجُلًا يَزْدَادُ فِي الْإِيمَانِ خَيْراً إِلَّا ازْدَادَ حُبّاً لِلنِّسَاءِ.» (1)
«از سیره ارزنده انبیا این بود كه زن را دوست می داشتند و برای خدا پذیرایی و احترام می کردند. گمان نمی كنم ایمان مردی افزون شود، مگر به افزایش دوستی زن و فرزند برای خدا.»
با زنان باید با ترحم و نرم خویی برخورد کرد تا در صفحۀ روزگار چیزی به نام طلاق باقی نماند. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در این باره فرمودند:
«مَا زَالَ جَبْرَئِيلُ يُوصِينِي بِالْمَرْأَةِ حَتَّى ظَنَنْتُ أَنَّهُ لَا يَنْبَغِي طَلَاقُهَا إِلَّا مِنْ فَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ.» (2)
«جبرئیل چنان درباره زنان سفارش كرد كه گمان كردم در غیر رخ دادن
ص: 54
گناه بزرگی، طلاق را تحریم خواهد كرد.»
در مذمت چنین عملی فرموده اند:
«وَ مَا مِنْ شَيْ ءٍ أَبْغَضَ إِلَى الله عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الطَّلَاق.» (1)
«خداوند عزّوجل از هيچ كاری مثل طلاق نفرت ندارد.»
همچنین فرموده اند:
«قبل از ازدواج همسر خود را بیازمایید تا به طلاق و فراق مبتلا نشوید؛ زیرا طلاق نزد من از بدترین چیز هاست.»
برای جلوگیری از این بلای خانمان سوز، بهترین راه پیشگیری های اولیه است که باید قبل از ازدواج توسط پدر و مادرها صورت بگیرد.
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«إِنَّمَا النِّكَاحُ رِقٌ فَإِذَا أَنْكَحَ أَحَدُكُمْ وَلِيدَةً فَقَدْ أَرَقَّهَا فَلْيَنْظُرْ أَحَدُكُمْ لِمَنْ يُرِقُّ كَرِيمَتَه.» (2)
«ازدواج بنده شدن است. هر کس از شما دخترش را به ازدواج کسی در بیاورد او را بنده ساخته است. پس هر کدام از شما بنگرد که دُردانهاش را به بندگی چه کسی درمیآورد.»
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«لَا خَيْرَ فِي الْمُهَاجَرَةِ.» (3)
«خیری در قهرکردن نیست.»
ص: 55
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«لَا يَفْتَرِقُ رَجُلَانِ عَلَى الْهِجْرَانِ إِلَّا اسْتَوْجَبَ أَحَدُهُمَا الْبَرَاءَةَ وَ اللَّعْنَةَ وَ رُبَّمَا اسْتَحَقَّ ذَلِكَ كِلَاهُمَا.» (1)
«دو نفر بر اثر قهر از هم جدا نمی شوند، مگر این که یکی از آن دو شایسته دوری از خدا و لعنت او خواهد بود. گاهی نیز هر دو موستجب آن می شوند.»
با توجه به این که منفورترین كار نزد خداوند متعال طلاق است، بعضی از انسان های بدسرشت، به جای اصلاح اختلاف ها، آتش اختلاف بین زن و شوهر را شعله ورتر می سازند. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره این افراد فرمودند:
«مَنْ عَمِلَ فِي فُرْقَةِ بَيْنِ امْرَأَةٍ وَ زَوْجِهَا كَانَ عَلَيْهِ غَضَبُ الله وَ لَعْنَتُهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَة.» (2)
«هركس برای جدایی زن و شوهری گام بردارد، در دنیا و آخرت خشم و لعنت خدا بر اوست.»
در مقابل چه سعادت مندند افرادی که زوجین را به هم می رسانند. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در این باره فرمودند:
«أَفْضَلُ الشَّفَاعَاتِ أَنْ تَشْفَعَ بَيْنَ اثْنَيْنِ فِي نِكَاحٍ حَتَّى يَجْمَعَ الله بَيْنَهُمَا.» (3)
«بهترین واسطۀ خیر شدن ها این است كه میان دو نفری واسطه شوی تا خداوند با عقد ازدواج میان شان را جمع كند.»
ص: 56
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«صَلاَحُ ذَاتِ اَلْبَيْنِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ اَلصَّلاَةِ وَ اَلصِّيَامِ.» (1)
«اصلاح میان مردم از نماز و روزه برتر است.»
خدمت به همسر پاداش های عظیمی را در دنیا و آخرت به همراه خواهد داشت. امام رضا (علیه السلام) در این درباره فرمودند:
«مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِيَعُودَ بِهِ عَلَى نَفْسِهِ وَ عِيَالِهِ كَانَ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ الله.» (2)
«هركس در طلب روزی حلال برای خود و افرادی كه تحت كفالتش هستند بكوشد، مثل جنگ جویی است كه در میدان های جنگ در راه خداوند متعال جهاد می نماید.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«كسی كه به بازار برود و هدیه ای برای خانواده اش بخرد مانند كسی است كه صدقه بر در خانه مستمندان ببرد. مرد باید اول هدیه را به دختران بدهد؛ چراكه هركسی دخترش را خرسند كند چنان است كه غلامی از نسل اسماعیل را آزاد نموده است و هركس چشم پسرش را روشن كند، گویا از ترس خدا گریسته است. كسی هم كه از ترس خدا بگرید، حق تعالی او را وارد بهشت های پرنعمت می كند.» (3)
امام رضا (علیه السلام) در تأكید این مطلب فرمودند:
ص: 57
«صَاحِبُ النِّعْمَةِ یجِبُ أَنْ يُوَسِّعَ عَلَى عِيَالِه.» (1)
«بر شخص ثروت مند واجب است كه در مخارج بر خانواده اش وسعت بدهد.»
در روایت آمده است:
«ینْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یوَسِّعَ عَلَى عِيَالِهِ لِئَلَّا يَتَمَنَّوْا مَوْتَه.» (2)
«سزاوار است که مرد ثروت مند به زندگی خانواده خود توسعه دهد تا آنان به علت سخت گیری او و محرومیت خودشان تمنای مرگ وی را ننمایند.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«خِدمَتُكَ زَوجَتَكَ صَدَقَةٌ.» (3)
«خدمتی که به زن خود می کنی صدقه است.»
اگر مرد در این باره بخل بورزد و معیشت را بر خانواده اش سخت کند، به حداقل بلایی كه متبلا خواهد گشت آه و نفرین زن خود است. مرحوم شیخ عبدالکریم حائری می فرمودند:
«دو عمل بود که من را به مقام و عزت رسانید تا توانستم به اسلام خدمت کنم. یکی از آن ها خدمتی بود که به همسرم می کردم: در نجف زنی از کار افتاده و پیر و کور داشتم که قادر به انجام هیچ کاری نبود. شب ها برای خوابیدن او را به پشت بام می بردم و صبح به پایین می آوردم. ظهرها او را بر دوش گرفته و به زیرزمین می بردم تا گرما او را اذیت نکند. حتی خودم غذا می پختم و به دهانش می گذاشتم. او هم بعضی اوقات می گفت
ص: 58
که آقا، خدا خیرت بدهد. من اکنون اثرهای دعای آن زن را به روشنی در زندگی خویش می بینم.» (1)
مرد نباید با سخت گیری های خود نفرین خانواده اش را برای خود بخرد. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«خداوند آن چنان كه برای ناراحتی زنان و كودكان خشم می کند، برای هیچ چیز دیگری به خشم نمی آید.» (2)
آری، خداوند متعال نسبت به زنان بسیار ترحم می فرماید و به همین دلیل هم، کمک به بانوان از کمک به آقایان احر بیشتری دارد. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«إِنَّ الله تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى الْإِنَاثِ أَرَقُ مِنْهُ عَلَى الذُّكُور.» (3)
«خداوند بر بانوان مهربان تر است تا بر مردان. هر مردی كه بانویی از فامیل خود را شاد کند، خداوند در روز قیامت او را شاد می کند.»
با وجود این تأکیدها، مرد تحت هیچ عنوانی نمی تواند همسر و فرزندان خود را رها کند كه گناهی بس عظیم است. امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«كَفَى بِالْمَرْءِ إِثْماً أَنْ يُضَيِّعَ مَنْ يَعُول.» (4)
«این گناه برای مرد بس است كه خانواده خود را واگذارد.»
اگر كسی مرتكب این گناه شد، بداند كه لعن و نفرین امام خویش را برای خود خریده است؛ چنان كه فرموده اند:
ص: 59
«مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ يَعُول.» (1)
«هركس به خانواده خود رسیدگی نكند ملعون است.»
دایره این رسیدگی آن چنان گسترده است كه خداوند چنین فرمانی را صادر می فرمایند:
﴿فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُن ﴾ (2)
«وقتی زنان برای شما فرزند می آورند و به آنان شیر می دهند، شیربهای آنان را بدهید و آن ها را بی اجر نگذارید.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به منزل ما آمدند. فاطمه (علیها السلام) نزدیک دیگ غذا نشسته بود و من هم برایش عدس تمیز می كردم. آن حضرت مرا با لقب یا ابالحسن (علیهما السلام) می خواندند. عرض كردم که بفرمایید. ایشان اظهار داشتند که بشنو از من آنچه به دستور پروردگارم می گویم: هر مردی در کارهای خانه به همسرش کمک کند، در برابر هر تار مویی كه بر بدنش روییده باشد، ثواب یک سال عبادتی را می برد كه تمام روزهایش را روزه گرفته و تمام شب هایش را به عبادت ایستاده و شب زنده داری نموده باشد. خداوند متعال به او ثوابی می بخشد كه به بندگان صابر خودش؛ مثل حضرت داوود (علیه السلام) و حضرت یعقوب (علیه السلام) و حضرت عیسی (علیه السلام) بخشیده است.
ای علی (علیه السلام)، كسی كه بدون سركشی و تكبر در كارهای منزل به همسر خود خدمت کند، پروردگار اسمش را در دفتر شهدا ثبت می كند و برایش
ص: 60
در برابر هر روز و شبی، ثواب هزار شهید و در برابر هر قدمی كه برمی دارد، ثواب یک حج و عمره می دهد و در برابر هر قطره ای كه از بدنش عرق بریزد، یک خانه در بهشت برایش منظور می نماید.
ای علی (علیه السلام)، خدمت یک ساعته به همسر در كارهای خانه بهتر است از: هزار سال عبادت؛ هزار حج و عمره؛ آزادی هزار بنده در راه خدا؛ شرکت در هزار جنگ در راه دین؛ عیادت هزار مریض؛ هزار نماز جمعه؛ هزار تشییع جنازه؛ هزار گرسنه ای كه برای رضای خداوند رحمان سیر گرداند؛ پوشاندن هزار برهنه؛ اهداء هزار اسب در راه پروردگار؛ دادن هزار دینار صدقه به مستمندان؛ تلاوت تورات، انجیل، زبور و قرآن؛ آزادكردن هزار اسیر؛ بخشیدن هزار شتر به فقرا. چنین مرد خدمت كار به همسر خود، پیش از بیرون رفتن از دنیا جایگاه خوب خود در بهشت را می بیند.
ای علی (علیه السلام)، كسی كه از خدمت به همسرش روی گردانی نکند و تكبر نورزد، بدون حساب وارد بهشت می شود. ای علی (علیه السلام)، خدمت به همسر كفاره گناهان كبیره است، خاموش كننده آتش خشم پروردگار جبار است، مهریۀ ازدواج با حورالعین است، موجب زیادشدن نیكی ها و سبب علو مقام مرد می باشد.
ای علی (علیه السلام)، فقط صدیق و درست كار یا شهید یا مردی كه خداوند متعال خیر دنیا و آخرتش را خواسته باشد به همسرش کمک می کند.» (1)
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ الله عَلَيْهِ يَحْتَطِبُ وَ يَسْتَقِي وَ يَكْنُسُ وَ كَانَتْ فَاطِمَةُ (علیها السلام) تَطْحَنُ وَ تَعْجِنُ وَ تَخْبِز.» (2)
ص: 61
«حضرت اميرالمؤمنین (علیه السلام) در خانه به كارهای مشكل می پرداخت: هیزم جمع آوری می کرد و آب به منزل می آورد و جارو و نظافت منزل را به عهده داشت. حضرت فاطمه (علیها السلام) نیز گندم را با آسیاب دستی آرد می كرد و بعد از خمیركردن نان می پخت.»
مردها در تمام ابعاد زندگی امر به کمک به همسر خود شده اند؛ از قبیل توسعه در امور معیشتی در حد اعتدال. این کار که خود، نوعی عبادت محسوب می شود، بیشترین خشنودی خداوند را در بر دارد. امام زین العابدین (علیه السلام) فرمودند:
«أَرْضَاكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَسْبَغُكُمْ عَلَى عِيَالِه.» (1)
«كسی كه بیشتر به زندگی خانواده خود توسعه بخشد، بیشتر در معرض خشنودی خداوند است.»
البته بر زن نیز واجب است که در مقابل زحمت ها و خدمت های مرد و برای تداوم محبت زبانی شاکر و سپاس گزار داشته باشد. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«إِذَا أُخِذَتْ مِنْكَ قَذَاةٌ فَقُلْ أَمَاطَ اللَّهُ عَنْك.» (2)
«اگر کسی خاشاکی را از بدن تو برداشت، به او بگو که خداوند آنچه ناخوش داری از تو دور کند.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«شُكْرُكَ لِلرَّاضِي عَنْكَ يَزِيدُهُ رِضًى وَ وَفَاءً.» (3)
ص: 62
«سپاس گزاری تو از کسی که از تو راضی است، موجب رضایت و وفاداری وی می شود.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«شُكْرُكَ لِلسَّاخِطِ عَلَيْكَ يُوجِبُ لَكَ مِنْهُ صَلَاحاً وَ تَعَطُّفا.» (1)
«سپاس گزاری تو از کسی که از تو خشمگین است، سبب رفع ناراحتی و مهربانی او با تو می شود.»
همچنین امام زین العابدین (علیه السلام) فرمودند:
«بازار رفتن و خرید یک درهم گوشت برای اهل و عیالم كه هوس گوشت كرده اند، برای من از آزادكردن بنده محبوب تر است.» (2)
اگر مؤمن به این دستورها پشت کند و مخصوصاً برای توسعه مالی خانواده اش تلاش نکند، از دایره ولایت اهل بیت (علیهم السلام) خارج می شود. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«لَیسَ مِنَّا مِنْ وُسِّعَ عَلَيْهِ ثُمَّ قَتَّرَ عَلَى عِيَالِه.» (3)
«كسی که خداوند به او وسعت زندگی داده و او بر خانواده خویش سخت می گیرد، از ما نیست.»
اگر مردی برای ادب کردن خانواده خویش آنان را در سختی و خواری نگاه دارد تا با این عمل قبیح همسر و فرزندانش نزد مردم خوار و ذلیل گردند، شایسته غضب خداوند است. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«مبادا همسرت به واسطه تو بدبخت ترین انسان باشد.» (4)
ص: 63
پیامبر (صلی الله علیه و آله) به امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«يَا عَلِيُّ (علیه السلام) خِدْمَةُ الْعِيَالِ كَفَّارَةٌ لِلْكَبَائِرِ وَ يُطْفِئُ غَضَبَ الرَّب.» (1)
«ای علی (علیه السلام)، خدمت به خانواده كفاره گناهان کبیره است و آتش غضب الهی را فرو می نشاند.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره مهرورزی به خانواده فرموده اند:
«چیزی كه مسلمان در راه خدا برای خانواده اش می خرد، ثواب صدقه را دارد.» (2)
امام كاظم (علیه السلام) فرمودند:
«إِذَا وَعَدْتُمُ الصِّغَارَ فَأَوْفُوا لَهُمْ فَإِنَّهُمْ يَرَوْنَ أَنَّكُمْ أَنْتُمُ الَّذِينَ تَرْزُقُونَهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْضَبُ بِشَيْ ءٍ كَغَضَبِهِ لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْيَان.» (3)
«به وعده ای كه به كودكان می دهید وفا كنید. آن ها شما را رازق خود می دانند. غضب خدا درباره ظلم به زنان و کودکان با چیز دیگری مقایسه کردنی نیست.»
در مجموعِ راهنمایی های ائمۀ اطهار (علیهم السلام) راجع به زن و با درنظر گرفتن تمامی كاستی های آنان، زنان باعث بقا و نشاط زندگی هستند و نتیجه ضایع كردن آن ها تباه شدن تمام اعضاء خانواده است. لذا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«زنان شادی بخش زندگی اند. هركس زنی بگیرد، نباید او را تباه كند.»
ص: 64
حتی اگر زن گاهی تلخ زبان بشود نیز باز شیرین است:
«الْمَرْأَةُ عَقْرَبٌ حُلْوَةُ اللَّسْبَة.» (1)
«زن عقربی است که نیشش شیرین است.»
پس نیش شیرین هیچ گاه زهرآلود نخواهد بود و جواب این نیش هم سكوت و مدارا و... است. رعایت حقوقی كه خداوند برای زن مقرر فرموده است باعث پایداری و تفاهم و آرامش در زندگی می گردد. یكی از حقوقی كه بسیار در دین به آن سفارش شده است مسئله پرداخت مهریه است كه متأسفانه در جامعه خیلی بی اهمیت جلوه داده می شود؛ در صورتی كه روزی كسی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسید که زن چه حقی بر مرد دارد؟ حضرت فرمودند:
«برادرم جبرئیل آن چنان سفارش زنان را کرد كه خیال كردم مرد حق ندارد به او اُف بگوید. او به من گفت که ای محمد (صلی الله علیه و آله)، درباره زنان از خدا بترسید. آنان رنج زندگی را تحمل می كنند. آن ها به مقتضاء دستور خداوند و نص قرآن مجید و سنت محمدی (صلی الله علیه و آله)، در برابر انتفاعی كه از آن ها می برید و حمل فرزندان تان در خود تا آن جایی كه در وقت وضع حمل گرفتار دردهای خطرناک می شوند، بر شما حلال شده اند. آنان حقوق واجبی بر عهدۀ شما دارند. با آن ها مهربان باشید و آنان را دل خوش نگاه دارید تا با شما بسازند. به آنان اظهار کراهت نكنید. در آنچه به عنوان مهریه به آنان داده اید طمع نورزید و چیزی از آن را به زور استرداد نکنید.» (2)
قرآن کریم در این باره می فرماید:
﴿وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ
ص: 65
هَنيئاً مَريئاً﴾ (1)
«مهریه زنان را با رغبت بپردازید و چنانچه چیزی از آن را به میل خود به شما بخشیدند، بخورید؛ گوارای تان باد.»
چون مهریه حق هر زنی است، حتی کوتاهی در پرداخت آن از بزرگ ترین گناهان به شمار می آید. امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«پلیدترین گناه ها این هاست: قتل نفس؛ خودداری از پرداخت مهریۀ زن؛ ندادن اجرت كارگران.» (2)
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«كسی كه ستم گرانه مهر زن را نپردازد، در پیشگاه خداوند متعال زناكار به حساب می آید. روز قیامت به او خطاب می شود که بنده من، كنیزم را بر حسب پیمانی كه با تو بستم به تو تزویج نمودم. تو به عهد من وفا نكردی و بر او ستم كردی. آن گاه خداوند به مقدار حق زن از حسنات مرد می گیرد و به همسرش می دهد و چون كار نیكی برای او نماند، به جرم پیمان شكنی به دوزخ می برندش؛ چراكه طبق آیۀ قرآن عهد و پیمان مسئولیت دارد.» (3)
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره تنفر خداوند از این عمل فرمودند:
«خداوند متعال هركسی را ممكن است بیامرزد، مگر آن كسی كه مهر زن را انكار كند یا دست مزد كارگر را غصب كند یا انسان آزادی را
ص: 66
بفروشد.» (1)
در رابطه با حقوق مرد بر زن روایتی نقل شده است كه برای بانوان گرامی جای بسی تأمل دارد؛ زیرا به فرموده امام (علیه السلام) جهاد زن اداكردن حق شوهر است. زنی خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسید و عرض نمود: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، حق مرد بر زن چیست»؟ ایشان فرمودند:
«لازم است شوهر را اطاعت كند، از او نافرمانی نكند، بی اجازه از خانه او بیرون نرود و صدقه ندهد و روزۀ مستحبی نگیرد. هر وقت مرد اراده جماع كرد دریغ نكند؛ حتی اگر روی پالان شتر باشد. اگر زن بی رخصت از خانه بیرون برود، تا زمانی که به خانه برگردد، ملائكه آسمان و زمین و غضب و رحمت او را لعنت می كنند. زن باید با نیكوترین عطرها خود را خوش بو نماید و بهترین جامه ها را برای شوهرش بپوشد و بهترین زینت های خود را برای او بیاراید. باید هر روز و هر شب خویش را به شوهر بنمایاند كه اگر اراده جماع داشته باشد، خودداری نكند.»
خوشبختی و تداوم محبت در زندگی مستلزم رعایت نكته های مهمی از طرف زنان، به ویژه در مسائل مالی، می باشد. همچنین رعایت شئونات اخلاقی، چه در گفتار و چه در مسائل زناشویی، مسئلۀ بسیار مهمی است. امام معصوم (علیه السلام) فرمودند:
«جایز نیست زن بیش از توانایی مرد بر مرد تحمیل كند یا شكایت او را نزد دیگری، چه خویشان و چه بیگانگان، ببرد.» (2)
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
ص: 67
«وَيْلٌ لِامْرَأَةٍ أَغْضَبَتْ زَوْجَهَا.» (1)
«وای بر زنی كه شوهرش را ناراحت كند.»
وای بر زنی كه باعث ناراحتی و آزار شوهرش گردد كه هیچ یك از اعمالش پذیرفته نخواهد شد و به جای پاداش و بهشت، آتش را نصیب خویش خواهد کرد. زنی از حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) پرسید که حق مرد بر زن چیست؟ حضرت فرمودند:
«چنین نباشد كه بدون جلب توافق شوهر به هر جا بخواهد برود. اگر رفت، فرشتگان آسمان و زمین و ملائكه غضب و رحمت، همه، نفرینش می كنند تا برگردد.» (2)
زن مؤمنی که طالب آرامش و سعادت است باید تحت فرمان شوهرش باشد؛ چنان كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«زنی كه شوهرش را بیازارد، تا زمانی شوهرش از وی راضی نگردد، حتی اگر شب و روزش را به نماز و روزه بگذراند و برده آزاد كند و مال هایش را در راه خدا انفاق نماید، نماز و هیچ یک از اعمال خیرش پذیرفته نمی شود و اولین كسی است كه وارد آتش می شود. همچنین هر مردی كه زنش را آزار دهد و در حق او ستم كند همین عذاب را خواهد داشت.» (3)
آن چیزی كه بر شدت شعله های اختلاف می افزاید، بدون پرده حرف زدن است. دلیل بیشتر جدایی ها رعایت نکردن احترام و ادب در گفتار است كه آتش چنین امر قبیحی، آخرت زن را نیز بر باد خواهد داد.
اگر زنان از مرز پارسایی بیرون بروند، با مشاجره با شوهرشان به جایی خواهند
ص: 68
رسید كه مستحق عذاب می شوند و از رحمت حق دور می گردند. پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله) در این باره فرمودند:
«بعضی از شما زنان لعنت گو و ناسپاسید. ده سال در خانه شوهر در ناز و نعمت به سر می برید و اگر یک روز مرد تنگ دست شد یا نگرانی و اختلافی به وجود آمد، لطف و انعام شوهر را نادیده گرفته و می گویید که من هرگز از تو خیری ندیده ام. البته همۀ زن ها یک سان نیستند.» (1)
آنچه از روایات در خصوص ویژگی های روحی زنان به دست می آید تفکیک زنان خوب از بد است که هرکدام باید در جایگاه خود قرار بگیرند. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«إِنَّمَا الْمَرْأَةُ قِلَادَةٌ فَانْظُرْ مَا تَتَقَلَّدُ وَ لَيْسَ لِامْرَأَةٍ خَطَرٌ لَا لِصَالِحَتِهِنَّ وَ لَا لِطَالِحَتِهِنَّ وَ أَمَّا صَالِحَتُهُنَّ فَلَيْسَ خَطَرُهَا الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ هِيَ خَيْرٌ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ أَمَّا طَالِحَتُهُنَّ فَلَيْسَ خَطَرُهَا التُّرَابَ التُّرَابُ خَيْرٌ مِنْهَا.» (2)
«برای زنان هم ردیفی نیست. نه برای خوبان آن ها و نه برای بدهای شان. طلا و نقره با زن های خوب برابری نمی کند؛ زیرا آنان از طلا و نقره برتر هستند. اما زنان بد از خاک کمترند.»
زنان پرهیزکار با تمام سختی ها، ناهمواری های زندگی، نامساعدبودن وضعیت مالی و...، با تمام توان خود، در صدد رفع نواقص و موانع و رعایت حقوق شوهر خویش می باشند. معصوم (علیه السلام) از آن ها به عنوان خدمت گزار دستگاه خداوند یاد کرده است؛ زیرا زن مؤمن دریافته است كه اولین سؤال پس از ولایت و نماز، مسئلۀ رعایت حال شوهر است كه فرموده اند:
ص: 69
«اول چیزی كه از زن در روز قیامت [پس از ولایت سؤال می كنند] نماز است و سپس از شوهرداری اش می پرسند.» (1)
خوش به سعادت زنی كه پس از ناراحت کردن همسرش از روی سهو، به عذرخواهی و رضایت طلبی اقدام می کند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«طُوبَى لِامْرَأَةٍ رَضِيَ عَنْهَا زَوْجُهَا.» (2)
«خوش به حال زنی كه شوهرش از او راضی باشد.»
در روایت آمده است:
«زن فقط در صورتی می تواند حق خدا را ادا کند که حق شوهرش را ادا کرده باشد.» (3)
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) به عمه خود فرمودند: «با شوهرت چگونه ای»؟ ایشان عرض کردند: «برای او از هیچ کاری کوتاهی نمی کنم؛ مگر کاری که از توانم خارج باشد». حضرت فرمودند:
«فَانظُری أینَ أنتِ مِنهُ ؟ فإِنَّما هُوَ جَنَّتُکِ و نارُکِ.» (4)
«ببین در نظر او چه جایگاهی داری؛ زیرا او، در حقیقت، بهشت و دوزخ توست.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«بهترین زنان شما را كه بهشت در انتظارشان است معرفی كنم؟ زنی كه فرزندآور و مهربان باشد و هرگاه شوهرش را بیازارد یا ناراحت كند، به
ص: 70
پوزش خواهی نزد شوهرش بیاید و دست او را بگیرد و بگوید که به خدا تا تو راضی نشوی خواب به چشم من نخواهد رفت.» (1)
مدارا با تندخویی مردان اجری نیکو برای زنان دارد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«مَنْ صَبَرَتْ عَلَى سُوءِ خُلُقِ زَوْجِهَا أَعْطَاهَا مِثْلَ ثَوَابِ آسِيَةَ بِنْتِ مُزَاحِم.» (2)
«هر زنی كه بر بداخلاقی شوهرش صبر كند، خداوند مانند پاداش آسیه، دختر مزاحم، به او عطا می نماید.»
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«بهترین زنان شما زنی است كه خوش بو و خوش پخت باشد و به جا خرج كند و به موقع از اسراف خودداری کند. چنین زنی از كاركنان خداوند متعال است و خدمت گزاری خدا ناامیدی و پشیمانی ندارد.» (3)
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده اند که اگر زنی در خانه شوهرش، برای خدمت، چیزی را جابجا كند، خدا به او نظر رحمت می كند و كسی كه منظور نظر حق شد، از عذاب او در امان است.» (4)
ائمۀ اطهار (علیهم السلام) فرموده اند:
«هر زنی هفت روز در جهت بهبود زندگی شوهرش تلاش كند، خداوند هفت در جهنم را به رویش می بندد و هشت در بهشت را به رویش
ص: 71
می گشاید تا از هر دری که خواست وارد بهشت شود.» (1)
همچنین فرموده اند:
«هر زنی غذای گوارا برای شوهرش تهیه كند، خداوند متعال در بهشت خوراک های گوناگونی برای او خلق می کند و به او می گوید که در مقابل زحمت هایی كه در گذشته كشیده ای بخور و بنوش.» (2)
همچنین فرموده اند:
«هر زنی جرعه آبی به دست شوهرش بدهد، ثواب بیش از یک سال عبادتی را می برد كه روزهایش را روزه و شب هایش را مشغول نماز باشد.» (3)
حضرت موسی بن جعفر (علیهما السلام) فرمودند:
«جهاد زن خوش رفتاری با شوهر است.» (4)
در روایت آمده است:
«خوش رفتاری یکی از زن ها با شوهرش و اشتیاق او برای جلب رضایت همسرش، با همۀ فضائل و اعمال مردان برابری می کند.» (5)
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«یک زن نیكو از هزار مرد غیر نیكو بهتر است.»
همچنین مزد صبر زنان در برابر رفتار ناخوشایند مردان را می توان در کلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جست وجو کرد:
ص: 72
«خداوند متعال از سه گروه از زنان عذاب قبر را برمی دارد و حشر آنان با حضرت زهرا (علیها السلام) خواهد بود: زنی كه بر بدخلقی شوهرش صبر کند؛ زنی كه بر غیرت شوهرش صبر كند؛ زنی كه مهریه اش را به همسرش ببخشد. خداوند متعال برای هر یک از این کارها، ثواب هزار شهید عطا می فرماید و برای هر یک از این اعمال، ثواب یک سال عبادت را ثبت می كند.» (1)
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«يَجِبُ عَلَى المَرْأَةِ أَنْ تَصْبِرَ عَلَى زَوْجِهَا عَلَى الضَّرِّ وَ النَّفْعِ وَ تَصْبِرَ عَلَى الشِدَّةِ وَ الرَّخَاءِ كَمَا صَبَرَتْ زَوْجَةُ أَيُّوبَ الْمُبْتَلَى صَبَرَتْ عَلَى خِدْمَتِهِ ثَمَانِيَ عَشْرَةَ سَنَةً تَحْمِلُهُ عَلَى عَاتِقِهَا مَعَ الْحَامِلِينَ وَ تَطْحَنُ مَعَ الطَّاحِنِينَ وَ تَغْسِلُ مَعَ الْغَاسِلِينَ وَ تَأْتِيهِ بِكِسْرَةٍ يَأْكُلُهَا وَ يَحْمَدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كَانَتْ تُلْقِيهِ فِي الْكِسَاءِ وَ تَحْمِلُهُ عَلَى عَاتِقِهَا شَفَقَةً وَ إِحْسَاناً إِلَى اللَّهِ وَ تَقَرُّباً إِلَيْهِ عَزَّ وَ جَل.» (2)
«زن باید با شوهرش در زیان و سود و سختی و آسایش بسازد؛ چنان که همسر ایوبِ بلاکش صبر کرد: صبورانه هجده سال به او خدمت کرد. مانند بارکش ها او را بر پشت خود حمل می کرد.با آسیابان ها آسیاب می کرد. با گازران گازاری می کرد. تکه نانی برایش می آورد و ایوب می خورد و خداوند را شکر می کرد. همسرش او را در پارچه ای می نهاد و بر پشت خود حمل می کرد و این همه را از سرِ دل سوزی و نیکی برای خدا و تقرب جستن به خداوند انجام می داد.»
یكی از راه های بسیار سریع برای خوش حالی مردان و جذب قلوب آنان آراستن
ص: 73
و آرایش زن برای همسرش است:
«لَو لا انّ المراة تصنع لزوجها لصلفت عنده.» (1)
«اگر زن خود را برای شوهرش نمی آراست، بی گمان، در دل او جا نمی گرفت.»
در روایت آمده است:
«عَلَيْهَا أَنْ تَطَيَّبَ بِأَطْيَبِ طِيبِهَا وَ تَلْبَسَ أَحْسَنَ ثِيَابِهَا وَ تَزَيَّنَ بِأَحْسَنِ زِينَتِهَا وَ تَعْرِضَ نَفْسَهَا عَلَيْهِ غُدْوَةً وَ عَشِيَّةً وَ أَكْثَرُ مِنْ ذَلِكَ حُقُوقُهُ عَلَيْهَا.» (2)
«بر زن لازم است که بهترین عطر را بزند و بهترین لباس را بپوشد و بهترین زینت و آرایش را داشته باشد. او باید هر روز خویش را به شوهرش عرضه کند. البته حقوق شوهر بیش از اینهاست.»
امام باقر (علیه السلام) نیز فرمودند:
«سزاوار نیست که زن بدون زیور باشد؛ ولو این كه گردن بندی به گردن بیاویزد. سزاوار نیست دستش را بی رنگ و ساده بگذارد؛ ولو این كه حنایی به دست بكشد؛ حتی اگر سال خورده باشد.» (3)
از امام باقر (علیه السلام) پرسیدند: «گیسوبندی که زنان به موی سر خود وصل می كنند چه حکمی دارد»؟ حضرت فرمودند:
«مانعی ندارد. هر آرایشی كه زن برای شوهرش بكند جایز است.» (4)
یکی از اسباب آرایش خوش بوکردن خود است. عطرزدن در روایت از اهمیت
ص: 74
فوق العاده ای برای جلب نظر همسر برخوردار است. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«زن مسلمان باید خود را برای شوهرش خوش بو كند.» (1)
این نوع عمل کرد از ناحیه زنان، خود، بهترین طریق برای اشباع چشم و دل شوهران شان در برابر تمایل های نفسانی است. همچنین مهم ترین عامل جلوگیری از فساد مردان در جامعه، خودآرایی زنان برای شوهرشان است. البته زن نیز به اظهار عشق و علاقه از طرف همسرش نیازمند است:
«لَا غِنَى بِالزَّوْجَةِ فِيمَا بَيْنَهَا وَ بَيْنَ زَوْجِهَا... إِظْهَارُ الْعِشْقِ لَهُ بِالْخِلَابَة...» (2)
«زن در روابط بین خود و شوهرش از سه خصلت بی نیاز نیست: با زبانی نرم و لطیف و با دل ربایی عشق خود را به همسرش اظهار نماید و... .»
چنین عملی بهترین نوع تسخیر قلوب همسران است. البته مردان نیز در برابر این گونه اظهار محبت ها باید عکس العمل مثبتی از خود نشان دهند، نه این که مثل بعضی از انسان های متکبر کفران نعمت نمایند. زنی خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد و عرض كرد که شوهرم از من دوری می كند. حضرت فرمودند: «خود را خوش بو كن تا به تو نزدیک شود». زن در جواب عرض کرد که تمام بوهای خوش را استعمال کرده ام. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«اگر شوهر تو می دانست چه ثوابی در نزدیک شدن به زنش نهفته است، هرگز از تو دوری نمی كرد؛ زیرا چون متوجه تو شود، دو فرشته او را فرا می گیرند و ثوابش مانند آن است كه شمشیر كشیده و در راه خدا جهاد كند. چون با زنش نزدیکی کند، گناهانش مثل برگ خزان می ریزد و چون
ص: 75
غسل كند از گناهان پاک می شود.»
همچنان كه احترام به همسر و عفو از خطاهای او بر مرد لازم است، حقوق بی شماری نیز به گردن زن است كه باید برای رضایت خداوند آنها را ادا کند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«لَوْ أَمَرْتُ أَحَداً أَنْ يَسْجُدَ لِأَحَدٍ لَأَمَرْتُ الْمَرْأَةَ أَنْ تَسْجُدَ لِزَوْجِهَا.» (1)
«اگر مردم را امر می كردم كه برای غیر خدا سجده كنند، هر آیینه می گفتم که زنان برای شوهران شان سجده نمایند.»
البته مرد در دیدگاه زنان مؤمن آنچنان است که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده اند:
«إنّ للزّوج من المرأة لشعبة ما هی لشی ء.» (2)
«شوهر در نزد زن مقامی دارد که هیچ چیز دیگری ندارد.»
در اهمیت رعایت حقوق شوهر آمده است:
«زن نباید برای این که شوهرش را از خواسته اش بازدارد، نمازش را طول بدهد. هر زنی كه شوهرش او را برای جماع بخواند و او تأخیر كند تا شوهرش خوابش ببرد، تا زمانی که شوهرش بیدار شود، پیوسته، ملائكه او را لعنت می كنند.»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«إِنَّ امْرَأَةً أَتَتْ رَسُولَ اللَّه (صلی الله علیه و آله) لِبَعْضِ الْحَاجَةِ فَقَالَ لَهَا لَعَلَّكِ مِنَ الْمُسَوِّفَاتِ قَالَتْ وَ مَا الْمُسَوِّفَاتُ يَا رَسُولَ اللَّه (صلی الله علیه و آله) قَالَ الْمَرْأَةُ الَّتِي يَدْعُوهَا زَوْجُهَا لِبَعْضِ الْحَاجَةِ
ص: 76
فَلَا تَزَالُ تُسَوِّفُهُ حَتَّى يَنْعُسَ زَوْجُهَا وَ يَنَامَ فَتِلْكَ لَا تَزَالُ الْمَلَائِكَةُ تَلْعَنُهَا حَتَّى يَسْتَيْقِظَ زَوْجُهَا.» (1)
«زنی برای کاری خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسید. حضرت فرمودند که نکند تو از مستوفات باشی؟ وی عرض کرد که مستوفات چیست؟ حضرت فرمودند که مستوفات زنی است که وقتی شوهرش می خواهد با او جمع شود، می گوید که زود می آیم؛ اما آن قدر طول می دهد که شوهرش به خواب برود. تا زمانی که شوهر این زن از خواب بیدار شود، ملائکه لعنتش می کنند.»
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«قَالَ رَسُولُ اللَّه (صلی الله علیه و آله) لِلنِّسَاءِ لَا تُطَوِّلْنَ صَلَاتَكُنَّ لِتَمْنَعْنَ أَزْوَاجَكُنَّ.» (2)
«رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به زن ها فرمودند که نماز خود را طول ندهید تا بخواهید از نزدیکی نمودن شوهرتان مانع شوید.»
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«از جمله زنان بد زنانی هستند که چون شوهرشان با آنان خلوت کند، شوهرشان را مانع می شوند و مانند شتر چموشی بدرکابی می کند.»
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پاداش های بی شمار رعایت این حقوق را این گونه برشمرده اند:
«وقتی مرد مؤمن به زن مؤمنش رو كند، دو ملک اطراف او را می گیرند و او مثل کسی است كه در راه خدا شمشیرش را برهنه نموده است. چون از مجامعت فارغ گردد، چنان برگ درختان در وقت خزان گناهانش ریخته می شود و چون غسل كند از گناهانش پاک می گردد.»
پس از این فرموده، زنی عرض كرد: «پدر و مادرم فدای شما باد، این ثواب ها
ص: 77
مال مردان است؟ پس برای زنان چه»؟ حضرت فرمودند:
«چون زن حامله شود، خداوند برای او ثواب كسی كه روزها را روزه گرفته باشد و شب ها را به عبادت ایستاده باشد می نویسد. چون درد زایمان زن را فرابگیرد، كسی غیر از خدا ثواب او را نمی داند و چون وضع حمل كند، خداوند در برابر هر جرعه شیری که نوزادش می خورد، حسنه ای برایش می نویسد و گناهی را محو می کند.» (1)
آن درختی كه به دست زن و شوهر كاشته می شود، میوه ای بسیار لذت بخش است كه همۀ مخلوقات برای بارآوری چنین میوه ای خلق شده اند و آن فرزندی است كه از این درخت به وجود خواهد آمد و لذت دنیایی را تبدیل به لذات معنوی می کند. یكی از اهداف مهم نزدیكی زن و شوهر بقاء حیات است. ثمره نزدیكی مؤنث و مذكر ایجاد موجودی است كه پس از مدتی صاحب عقل می گردد و به وسیله دلایل عقلانی درمی یابد كه خالق او خدایی است كه او را از نطفۀ گندیده خلق کرده است. آن گاه است كه عظمت الهی در قلب چنین كسی جای خواهد گرفت و معبود خود را خواهد پرستید. سپس به بركت راهنمایی های امامان معصوم (علیهم السلام) با معرفتی رفیع و محبتی خالص وارد بهشت جاودانه می گردد.
همچنین روایت دیگری نیز در اهمیت این مطلب نقل شده است:
«وقتی عثمان بن مظعون می خواست زن خود را طلاق دهد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند که ای عثمان بن مظعون، این كار را نكن؛ چون اگر بنده مؤمن دست زنش را بگیرد، خداوند برای او ده حسنه می نویسد و ده گناه از او محو می کند. اگر مرد زنش را ببوسد، خداوند برای او صد حسنه می نویسد
ص: 78
و صد گناه را از او محو می کند. اگر با او جماع كند، خداوند برای او هزار حسنه می نویسد و هزار گناه را از او محو می کند. ملائكه نزد زن و شوهر حاضر می شوند و چون غسل كنند، خداوند در برابر هر قطره آبی که بر موهای شان سرازیر می شود، ثوابی برای شان می نویسد و گناهی از آنان محو می كند. اگر این غسل در شب سردی باشد، خداوند به ملائكه می فرماید که به این دو بنده ام نگاه كنید که در شب سرد غسل كردند؛ چون می دانند من خدای شان هستم. من شما را شاهد می گیرم كه آنان را آمرزیدم و اگر از این مجامعت طفلی به وجود آید، در بهشت غلام شان خواهد بود. سپس حضرت با دست مبارک به سینه عثمان بن مظعون زدند و فرمودند که از سنت من كناره مگیر كه هر كس آن را انكار كند، ملائكه در روز قیامت صورتش را از حوض من برمی گردانند.» (1)
البته این گونه استنکاف در برابر لذت های الهی و تولید نسل، شاید از سوی بعضی از خانم ها هم اتفاق بیفتد. زنی به حضرت باقر (علیه السلام) عرض کرد: «خدا کارت را به سامان کند، من ترکِ هوس کرده ام». حضرت به او فرمودند: «چه چیزی را ترک هوس می دانی»؟ او عرض کرد: «نمی خواهم هیچ گاه ازدواج کنم». حضرت فرمودند: «برای چه»؟ او عرض کرد: «برای به دست آوردن فضیلت». حضرت فرمودند: «از این قصد خود بازگرد؛ زیرا اگر در این کار فضیلتی بود، فاطمه (علیها السلام) از تو به آن سزاوارتر بود؛ چراکه هیچ کس در فضیلت از او پیشی نمی گیرد.» (2)
آمیزش مرد با زن ثواب بسیار زیادی دارد. جناب ابوذر از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) پرسید: «با
ص: 79
این که آمیزش مرد با همسر خود کام روایی است، ثواب دارد»؟! حضرت فرمودند: «آری». سپس از ابوذر سؤال نمودند: «مگر کام گرفتن از راه نامشروع حرام نیست»؟ جناب ابوذر جواب داد: «چرا». آن گاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «پس حلالش هم ثواب دارد.» (1)
همان گونه که مرد از همسر خود توقع آراسته بودن دارد، زن نیز چنین توقعی را از شوهرش دارد و مرد نیز باید این توقع را برآورده کند:
«نباید مرد خود را در برابر زن، كثیف و نفرت انگیز ظاهر كند.»
شخصی می گوید که دیدم امام كاظم (علیه السلام) خضاب نموده اند. عرض كردم: «قربانتان گردم، خضاب نموده اید»؟ حضرت فرمودند: «آری، آمادگی و خودآرایی مرد موجب افزایش عفت زن می شود. زنان به این جهت آلوده شده اند كه شوهران شان خود را نیاراسته اند. تو دوست داری زنت را آشفته و ژولیده ببینی؟» گفتم: «نه»! حضرت فرمودند: «زنت هم این چنین است. مضاف بر این، نظافت و خوش بویی و كوتاه كردن مو از اخلاق پیامبران است.» (2)
امام رضا (علیه السلام) در اهمیت این موضوع، که رعایت نکردن آن باعث اشاعۀ فساد در جامعه می گردد، فرمودند:
«أَنَّ نِسَاءَ بَنِي إِسْرَائِيلَ خَرَجْنَ مِنَ الْعَفَافِ إِلَى الْفُجُورِ مَا أَخْرَجَهُنَّ إِلَّا قِلَّةُ تَهْيِئَةِ أَزْوَاجِهِنَّ وَ قَالَ إِنَّهَا تَشْتَهِي مِنْكَ مِثْلَ الَّذِي تَشْتَهِي مِنْهَا.» (3)
«زنان بنی اسرائیل از عفت و تقوا دست كشیدند. علت آن هم این بود كه
ص: 80
شوهران شان خود را برای آن ها نمی آراستند. زن هم از مرد همان انتظاری را دارد كه مرد از او دارد.»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«أَبْصَرَ رَسُولُ اللَّه (صلی الله علیه و آله) رَجُلًا شَعِثاً شَعْرُ رَأْسِهِ وَسِخَةً ثِيَابُهُ سَيِّئَةً حَالُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّه (صلی الله علیه و آله) مِنَ الدِّينِ الْمُتْعَةُ وَ إِظْهَارُ النِّعْمَة.» (1)
«روزی پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) مردی را دیدند که موهای سرش ژولیده، لباسش کثیف، پیراهنش آلوده و سر و وضعش پریشان و به هم ریخته است. به او فرمودند که لذت بردن و نشان دادن نعمت جزو دین است.»
یکی از عواقب نظیف نبودن مردان بستر سازی برای وسوسه شدن زنان است. رعایت نظافت و حفظ حقوق همسر وظیفه ای دو ظرفه است و باید در این زمینه پیرو اهل بیت (علیهم السلام) بود:
«إِنَّهَا تَشْتَهِي مِنْكَ مِثْلَ الَّذِي تَشْتَهِي مِنْهَا.» (2)
«زن هم از مرد همان انتظاری را دارد كه مرد از او دارد.»
البته در کنار این نوع احادیث که مؤمن را به لذات حلال ترغیب می کنند، روایاتی هم وجود دارند که زیاده روی در این کار را تقبیح می کنند؛ چراکه تفریط و افراط به یک اندازه مخرب هستند. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
«زِيَادَةُ الشَّهْوَةِ تُزْرِي بِالْمُرُوَّة.» (3)
«شهوت رانی بسیار مردانگی را معیوب می سازد.»
ص: 81
معصوم (علیه السلام) می فرماید:
«مَنِ اسْتَمْتَعَ بِالنِّسَاءِ فَسَدَ عَقْلُه.» (1)
«کسی که بسیار با زنان بیامیزد و از آن ها بهره ببرد عقلش تباه می شود.»
در حدیثی آمده است:
«لَا تُنَازِعِ السُّفَهَاءَ وَ لَا تَسْتَهْتِرْ بِالنِّسَاءِ فَإِنَّ ذَلِكَ يُزْرِي بِالْعُقَلَاء.» (2)
«با نادان ها نستیز و دل باختۀ زنان نباش؛ زیرا این کار خردمندان را هم آلوده می کند.»
فرموده اند:
«مَنْ أَكْثَرَ الْمَنَاكِحَ غَشِيَتْهُ الْفَضَائِح.» (3)
«هرکس بسیار زن باز باشد رسوایی ها گریبانش را می گیرد.»
باید توجه داشت که حتی عقد موقت هم توصیه ای همیشگی و دائمی نیست و موقعیت صحیح آن در زمان های خاصی اتفاق میفتد؛ زیرا زیاده روی در این کار باعث ازهم پاشیدگی کانون گرم خانواده می شود. امام صادق (علیه السلام) در پاسخ به این پرسش که چرا گاهی مؤمن بیشتر از دیگران زن می گیرد، فرمودند:
«لِأَنَّهُ يَحْفَظُ فَرْجَهُ عَنْ فُرُوجٍ لَا تَحِلُّ لَهُ لِكَيْلَا تَمِيلَ بِهِ شَهْوَتُهُ هَكَذَا وَ هَكَذَا فَإِذَا ظَفِرَ بِالْحَلَالِ اكْتَفَى بِهِ وَ اسْتَغْنَى عَنْ غَيْرِهِ.» (4)
«چون می خواهد خود را از روابط نامشروع نگاه دارد و غریزه جنسی خود
ص: 82
را به این سوی و آن سوی نکشاند. اما آن گاه که به همسر مشروع خویش دست یافت، به همان بسنده می کند و از دیگر زنان بی نیاز می گردد.»
امام کاظم (علیه السلام) می فرمایند:
«لَا تُلِحُّوا عَلَى الْمُتْعَةِ إِنَّمَا عَلَيْكُمْ إِقَامَةُ السُّنَّةِ فَلَا تَشْتَغِلُوا بِهَا عَنْ فُرُشِكُمْ وَ حَرَائِرِكُمْ فَيَكْفُرْنَ وَ يَتَبَرَّيْنَ وَ يَدْعِينَ عَلَى الْآمِرِ بِذَلِكَ وَ يَلْعَنُونَا.» (1)
«زیاد صیغه نکنید. تکلیف شما فقط برپاداری سنت است؛ لکن خود را چنان سرگرم نسازید که از خانواده و همسران تان باز بمانید و در نتیجه، زنان تان به دین خدا کافر گردند، از آن و قانون گزار آن بیزاری بجویند، قانون گزار آن را نفرین کنند و بر ما نیز لعنت بفرستند.»
علی بن یقطین می گوید که از امام کاظم (علیه السلام) درباره متعه ازدواج موقت پرسیدم. امام (علیه السلام) فرمودند:
«وَ مَا أَنْتَ وَ ذَاكَ وَ قَدْ أَغْنَاكَ اللَّهُ عَنْهَا.» (2)
«تو را چه به متعه؟ با همسری که داری، خداوند تو را از آن بی نیاز کرده است.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«مَنْ أَرَادَ الْبَقَاءَ وَ لَا بَقَاءَ، فَلْيُبَاكِرِ الْغَدَاءَ وَ لْيُخَفِّفِ الرِّدَاءَ وَ لْيُقِلَّ غِشْيَانَ النِّسَاء.» (3)
«هرکس می خواهد در عین فانی بودن به بقاء برسد، باید صبح زود صبحانه بخورد و از بدهکاری هایش را بکاهد و هم بستری با زنان را کم کند.»
ص: 83
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«إِنَ لِأَهْلِ التَّقْوَى عَلَامَاتٍ يُعْرَفُونَ بِهَا... وَ قِلَّةَ الْمُؤَاتَاةِ لِلنِّسَاء... .» (1)
«اهل تقوا نشانه هایی دارند که با آن شناخته می شوند: کم آمیختن با زنان؛ ... .»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند:
«مَنْ مَلَكَ شَهْوَتَهُ كَانَ تَقِيّاً.» (2)
«هرکس بر شهوت خود مسلط باشد باتقواست.»
اگر محبت وافر به چنین لذتی که باعث کم رنگ شدن تقوا و ازدست دادن قوای جسمی و روحی می گردد در بند اسارت عقل درآید و اعتدال آن حفظ گردد، خود عبادتی است که باعث تقویت قوای ایمان و استفاده از لذات دنیوی می شود.
شیطان همیشه فقر را مانعی برای ایجاد چنین گوهری القاء می نماید. بكربن صالح می گوید که به ابوالحسن (علیه السلام) نامه ای با این مضمون نوشتم: «پنج سال است از داشتن بچه خودداری كرده ام؛ زیرا همسرم بچه نمی خواهد و می گوید که بزرگ كردن فرزندان با وجود تنگ دستی مشكل است. شما چه می فرمایید». حضرت در جواب این نامه مرقوم فرمودند:
«اطْلُبِ الْوَلَدَ فَإِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُهُم.» (3)
«بچه بخواه كه خداوند به آن ها روزی می دهد.»
ص: 84
انسان باید در هر حالی در برابر تقدیر خدا راضی باشد. تمایل به جنس خاصی از فرزند یا فرق گذاشتن بین فرزندان از خطاهای مهلک هستند. یكی از شیعیان صاحب فرزندی شده بود. نزد امام صادق (علیه السلام) آمد. حضرت در چهرۀ او ناراحتی و پریشان حالی را مشاهده نمودند و فرمودند: «بگو ببینم اگر خداوند به تو وحی كند و از تو بپرسد كه من برایت انتخاب كنم یا خودت برای خویش نوع فرزندت را انتخاب می كنی، چه می گویی»؟ وی عرض كرد: «می گویم که خدایا، تو برایم انتخاب كن». حضرت فرمودند: «الان خدا برای تو انتخاب نموده است». سپس حضرت با اشاره به داستان حضرت موسی (علیه السلام) و خضر (علیه السلام) كه در آن جناب خضر (علیه السلام) پسر بچه ای را كشت و حضرت موسی (علیه السلام) به وی اعتراض کرد، فرمودند که خداوند درباره آن پسر بچه ای كه جناب خضر (علیه السلام) او را كشت، می فرماید:
﴿فَأَرَدْنا أَنْ يُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَيْراً مِنْهُ زَكاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً﴾ (1)
«پس خواستیم كه پروردگارشان آن دو را به پاک تر و مهربان تر از آن عوض دهد.»
یعنی خداوند خواست به جای آن پسر، فرزندی پاكیزه و نزدیك تر به آن ها عنایت فرماید. امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«خداوند متعال به جای آن پسر، دختری به آن ها عنایت فرمود كه هفتاد پیغمبر از او متولد شدند.» (2)
فرزند نیاز به تربیت صحیح دارد تا به سعادت مندی برسد و این مهم بر عهدۀ والدین است. اولین مرحلۀ تربیت فرزند نیكی به فرزندان است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در
ص: 85
این باره فرمودند:
«هركس همسر و فرزندش را خوش حال كند، خدا او را خشنود می کند.»
در حدیث آمده است:
«إِنَّمَا سُمُّوا الْأَبْرَارَ لِأَنَّهُمْ بَرُّوا الْآبَاءَ وَ الْأَبْنَاء.» (1)
«علت این كه مردمان خداپرست را ابرار می نامند به این دلیل است كه با پدران و فرزندان شان نیكی می كنند.»
یكی از راه های ابتدایی نیكی به فرزند تفقد و نوازش اوست كه در آرامش روح و روان كودك نقش بسزایی خواهد داشت. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«مَنْ قَبَّلَ وَلَدَهُ كَتَبَ الله لَهُ حَسَنَةً وَ مَنْ فَرَّحَهُ فَرَّحَهُ الله يَوْمَ الْقِيَامَة.» (2)
«هركس فرزندش را ببوسد، خداوند متعال در نامه عملش حسنه ای ثبت می کند.»
پیامبر رحمت (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «هنگامی كه پدر به صورت فرزند بنگرد و مسرور شود، ثواب آزادکردن بنده ای را می برد». اصحاب پرسیدند: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، گرچه سیصد و شصت بار بنگرد»؟ حضرت فرمودند: «الله اکبر». یعنی در پیشگاه با عظمت خداوند، بخشیدن این ثواب ها كاری بسیار آسان است. (3)
عجیب تر آن است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«نَظَرُ الْوَالِدِ إِلَى وَلَدِهِ حُبّاً لَهُ عِبَادَة.» (4)
«نگاه محبت آمیز پدر به صورت فرزند عبادت است.»
ص: 86
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَيَرْحَمُ الرَّجُلَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِه.» (1)
«خداوند عزّوجل انسان را برای محبت بسیار به فرزندانش، در سایه رحمت خود قرار می دهد.»
امام کاظم (علیه السلام) از مردی پرسیدند: «آیا پدر و مادر داری»؟ وی عرض كرد: «نه». حضرت (علیه السلام) فرمودند: «پسر داری»؟ وی گفت: «آری». حضرت فرمودند: «به پسرت نیكی كن؛ زیرا احسان به فرزند احسان به پدر و مادر محسوب می شود.» (2)
حضرت در حدیث دیگری فرموده اند:
«بِرُّ الرَّجُلِ بِوُلْدِهِ بِرُّهُ بِوَالِدَيْهِ.» (3)
«محبت در حق فرزند محبت در حق پدر و مادر است.»
یا می فرمایند:
«إِنَ الله لَيَرْحَمُ الْعَبْدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوُلْدِه.» (4)
«خداوند متعال بر آن بنده ای كه زیاد علاقه به فرزند دارد رحمت می فرستد.»
حضرت موسی (علیه السلام) در کوه طور به پروردگار عرضه داشت که فضیلت کدام یک از اعمال نزد تو بیشتر است؟ خدا فرمود: «محبت به کودکان.» (5)
همچنین برای حفظ تعادل محبت بین فرزندان و جلوگیری از حسادت بین فرزندان، دستورالعمل خاصی از ناحیۀ امام صادق (علیه السلام) صادر شده است كه عمل به
ص: 87
آن به پایداری صفا و صمیمیت فرزندان و تداوم گرمی در خانواده کمک می کند:
«به خدا قسم، رفتار من با بعضی از فرزندانم از روی تكلف و بی میلی است: او را روی زانوی خود می نشانم. به او بسیار محبت می كنم و از وی شكرگزاری و قدردانی می نمایم. با آن كه این همه احترام و محبت شایستۀ فرزند دیگر من است، به این تكلف تن می دهم و او و برادرانش را بیش از حد احترام می كنم تا فرزند شایسته ام از شر آنان مصون بماند و اینان با كودک عزیز من رفتاری را كه برادران یوسف (علیه السلام) با یوسف (علیه السلام) نموده اند، انجام ندهند. خداوند سوره مباركۀ یوسف را به صورت درسی بر پیغمبرش (صلی الله علیه و آله) فرو فرستاد تا افراد نسبت به یک دیگر حسدورزی نكنند و مانند برادران یوسف (علیه السلام) به حسد و ستم آلوده نگردند.» (1)
مردی دارای دو پسر بود و تنها یكی را می بوسید. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) به او فرمودند:
«فَهَلَّا وَاسَيْتَ بَيْنَهُمَا.» (2)
«چرا مساوات را رعایت نكردی؟»
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«ساووا بين أولادكم في العطيّة فلو كنت مفضّلا أحدا لفضّلت النّساء» (3)
«در احسان به فرزندان خویش مساوات را رعایت کنید.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«أَحِبُّوا الصِّبْيَانَ وَ ارْحَمُوهُمْ فَإِذَا وَعَدْتُمُوهُمْ فَفُوا لَهُمْ فَإِنَّهُمْ لَا يَرَوْنَ إِلَّا أَنَّكُمْ
ص: 88
تَرْزُقُونَهُمْ.» (1)
«به كودكان محبت كنید و به ناتوانی شان رحمت آورید. اگر وعده ای به آنان دادید وفا كنید؛ زیرا آنان می پندارند روزی شان به دست شماست.»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «خدا پدری را که با خوش رفتاری اش به فرزندش کمک کند رحمت نماید». فردی از امام صادق (علیه السلام) پرسید: «چگونه كمك كند»؟ حضرت فرمودند: «كاری كه درخور قدرتش انجام داده، بپذیرد و بیش از طاقتش كاری بر او تحمیل نكند. بر او ستم روا ندارد و با وی بدرفتاری ننماید.» (2)
مسئلۀ مذكور بسیار دارای اهمیت است و بیاعتنایی به چنین موضوع مهمی می تواند دروازه های جهنم را به روی فرد بگشاید. مردی به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرض كرد: «من تاكنون فرزندانم را نبوسیده ام». وقتی كه آن فرد بیرون رفت، حضرت فرمودند:
«از نظر من این مرد اهل آتش است.» (3)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«أَكْثِرُوا مِنْ قُبْلَةِ أَوْلَادِكُمْ فَإِنَّ لَكُمْ بِكُلِّ قُبْلَةٍ دَرَجَةً فِي الْجَنَّة.» (4)
«فرزندان تان را زیاد ببوسید؛ زیرا با هر بوسه ای یک درجه از بهشت را دارید.»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
ص: 89
«إِنَ اللَّهَ لَيَرْحَمُ الْعَبْدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِه.» (1)
«خداوند مرد را به دلیل محبت شدیدش به فرزندش در سایۀ رحمت خود قرار می دهد.»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«قَالَ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ يَا رَبِّ أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَكَ فَقَالَ حُبُّ الْأَطْفَالِ فَإِنَّ فِطْرَتَهُمْ عَلَى تَوْحِيدِي فَإِنْ أُمِتْهُمْ أُدْخِلْهُمْ بِرَحْمَتِي جَنَّتِي.» (2)
«موسی بن عمران (علیهما السلام) عرض کرد که پروردگارا، کدام عمل نزد تو برتر است؟ خدا فرمود که دوست داشتن کودکان؛ زیرا سرشت آنان بر توحید من است و اگر آن ها را بمیرانم، با رحمت خود، به بهشت می برمشان.»
پس از محبت به فرزند برای آماده سازی فکری او در جهت پذیرش نیکی ها از والدین، مهم ترین عمل تربیت دینی فرزندان است. امام سجاد (علیه السلام) به پیشگاه خدا عرضه می داشت:
«وَ أَعِنِّي عَلَى تَرْبِيَتِهِمْ وَ تَأْدِيبِهِمْ وَ بِرِّهِم.» (3)
«خدایا، مرا در تربیت و تأدیب و نیكی به فرزندانم یاری بفرما.»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«الْغُلَامُ يَلْعَبُ سَبْعَ سِنِينَ [وَ يَتَعَلَّمُ سَبْعَ سِنِينَ] وَ يَتَعَلَّمُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ سَبْعَ سِنِين.» (4)
ص: 90
«کودک هفت سال به بازی مشغول می شود و هفت سال هم باید به دنبال علم برود و هفت سال نیز حلال و حرام را فرا بگیرد.»
عبدالله بن فضاله می گوید که از امام صادق (علیه السلام) یا امام باقر (علیه السلام) شنیدم که میفرمودند:
«إِذَا بَلَغَ الْغُلَامُ ثَلَاثَ سِنِينَ يُقَالُ لَهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ: قُلْ" لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ"، ثُمَّ يُتْرَكُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ ثَلَاثُ سِنِينَ وَ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ وَ عِشْرُونَ يَوْماً، فَيُقَالُ لَهُ: قُلْ:" مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) رَسُولُ اللَّهِ" سَبْعَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ يُتْرَكُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ أَرْبَعُ سِنِينَ، ثُمَّ يُقَالُ لَهُ: قُلِ:" اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ آلِهِ:" ثُمَّ يُتْرَكُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ خَمْسُ سِنِينَ، ثُمَّ يُقَالُ لَهُ: أَيُّهُمَا يَمِينُكَ، وَ أَيَّهُمَا شِمَالُكَ فَإِذَا عَرَفَ ذَلِكَ حُوِّلَ وَجْهُهُ إِلَى الْقِبْلَةِ، وَ يُقَالُ لَهُ: اسْجُدْ، ثُمَّ يُتْرَكُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ سَبْعُ سِنِينَ، فَإِذَا تَمَّ لَهُ ذَلِكَ قِيلَ لَهُ: اغْسِلْ وَجْهَكَ وَ كَفَّيْكَ، فَإِذَا غَسَلَهُمَا قِيلَ لَهُ: صَلِّ، ثُمَّ يُتْرَكُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ تِسْعُ سِنِينَ عُلِّمَ الْوُضُوءَ وَ ضُرِبَ عَلَيْهِ، وَ أُمِرَ بِالصَّلَاةِ وَ ضُرِبَ عَلَيْهَا، فَإِذَا تَعَلَّمَ الْوُضُوءَ وَ الصَّلَاةَ غَفَرَ اللَّهُ لِوَالِدَيْه.» (1)
«وقتی پسر سه ساله شود به او هفت بار می گویند که بگو هیچ معبودی جز خداوند یگانه نیست. سپس رها می شود تا سه سال و هفت ماه و بیست روزش تمام شود. آن گاه هفت بار به او می گویند که بگو محمد (صلی الله علیه و آله) فرستاده خداست. سپس او را رها میکنند تا چهار سالش تمام شود و آن گاه به او می گویند که بگو خدایا، بر محمد (صلی الله علیه و آله) و خاندان محمد (علیهم السلام) درود فرست. سپس رها میشود تا پنج سالش تمام شود. آن گاه به او می گویند که دست راست و دست چپش کدام است. وقتی این را فهمید، او را رو به قبله می کنند و به او می گویند که سجده کن. سپس رها می شود
ص: 91
تا هفت سالش تمام شود و آن گاه به او می گویند که دست و رویت را بشوی و چون آن ها را شست به او می گویند که نماز بگزار. سپس رها می شود تا نه ساله شود. آن گاه وضو را آموخته و به آن وادار می شود و به نماز فرمان داده شده و به انجامش وادار می گردد. چون کودک وضو و نماز را آموخت خداوند پدر و مادرش را می آمرزد.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به فرزندشان، امام حسن (علیه السلام)، فرمودند:
«من در تعلیم و ادب تو پیش از آن که قلبت سخت شود و عقل و فکرت به امور دیگری مشغول شود مبادرت ورزیدم تا با تصمیم جدی به استقبال اموری بشتابی که اندی مندان و اهل تجربه زحمت آزمون آن را کشیدهاند و تو را از تلاش بیشتر بینیاز ساختهاند.» (1)
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«أعينوا أولادكم على البرّ من شاء إستخرج العقوق من ولده.» (2)
«فرزندان خود را در راه خوب شدن کمک کنید؛ زیرا هرکس بخواهد می تواند نافرمانی را از فرزند خود بیرون کند.»
امام صادق (علیه السلام) نیز در این باره فرموده اند:
«بَادِرُوا أَوْلَادَكُمْ بِالْحَدِيثِ قَبْلَ أَنْ يَسْبِقَكُمْ إِلَيْهِمُ الْمُرْجِئَةُ.» (3)
«قبل از این كه مرجئه (نااهلان و گم راهان) فرزندان تان را فریب دهند، آنان را با بیان سخنان ما دریابید.»
حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند:
ص: 92
«مَا نَحَلَ وَالِدٌ وَلَداً نُحْلًا أَفْضَلَ مِنْ أَدَبٍ حَسَن.» (1)
«بخشش و هدیه هیچ پدری به فرزندش بهتر از ادب و تربیت پسندیده نیست.»
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«لَا يَزَالُ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ يُورِثُ أَهْلَ بَيْتِهِ الْعِلْمَ وَ الْأَدَبَ الصَّالِحَ حَتَّى يُدْخِلَهُمُ الْجَنَّةَ جَمِيعا ً حَتَّى لَا يَفْقِدَ مِنْهُمْ صَغِيراً وَ لَا كَبِيراً وَ لَا خَادِماً وَ لَا جَاراً» (2)
«بندۀ مؤمن همواره به خانواده خود دانش و تربیت نیکو می دهد تا همۀ آن ها را وارد بهشت کند، به طوری که کوچک و بزرگ و خدمت کار و همسایه را در بهشت می یابد.»
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«هرکس دختری داشته باشد، خوب تربیتش کند، او را به خوبی دانش دینی بیاموزد و از نعمت هایی که خداوند متعال به او عطا کرده، به وفور بهره مندش سازد، آن دختر پوشش پدر در برابر آتش دوزخ خواهد بود.» (3)
خوش به حال پدران و مادرانی كه راه دین خداوند و طاعت از محمد (صلی الله علیه و آله) و آل محمد (علیهم السلام) را به فرزندان شان یاد می دهند. امام زین العابدین (علیه السلام) فرمودند:
«حق فرزند آن است كه بدانی از آنِ توست و خیر و شرش در دنیا به تو منسوب است. تو بر تربیت صحیح او و راهنمایی اش به خدا و كمک به او در راه اطاعت حق مسئول می باشی. پس در كار او مثل كسی رفتار كن كه می داند آثار تربیتش در دنیا مایۀ افتخار و در پیشگاه خداوند متعال
ص: 93
موجب نجات است و در رعایت وظایفش سستی روا نمی دارد.» (1)
متأسفانه به علت تربیت غلط و غیر ولایتی کودکان در سنین کم، بعضی از مؤمنان نتوانسته اند الگوی خوبی برای تربیت دینی فرزندان خود باشند. با تأسف فراوان باید گفت که یکی از اقتضائات ناگوار عصر غیبت كم رنگ شدن بُعد دینی فرزندان است. حتی گاهی به دلیل مشغله های دنیوی والدین و ناآشنایی خود آنان به تعلیم های دینی، خود والدین سبب انحراف فرزندشان می شوند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«وَيْلٌ لِأَوْلَادِ آخِرِالزَّمَانِ مِنْ آبَائِهِم.» (2)
«وای بر فرزندان آخرالزمان از دست پدران شان.»
سپس از حضرت سؤال شد که یا این نگرانی شما از پدرانی است كه در آینده مشرك خواهند شد؟ حضرت فرمودند:
«نه. از پدران مؤمنی است كه به ظاهر انسان های معتقدی هستند؛ اما به سرنوشت و آینده اعتقادی فرزندان شان بی توجه اند و گمان می كنند همین كه دنیای فرزندان شان را آباد كنند وظیفه خود را انجام دادهاند.» (3)
یکی از تبعات بی بندوباری فرزندان بلا هایی است که به بار می آید. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«أَيُّمَا نَاشٍ نَشَأَ فِي قَوْمِهِ ثُمَّ لَمْ يُؤَدَّبْ عَلَى مَعْصِيَتِهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوَّلُ مَا يُعَاقِبُهُمْ بِهِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أَرْزَاقِهِمْ.» (4)
«هر نوجوانی که در میان قومش رشد کند و برای ارتکاب گناهی تأدیب
ص: 94
نشود، نخستین کیفری که خداوند عزّوجل به سبب او به آن مردم می دهد، کاستن روزی های شان است.»
این روایت گوش زدی برای پدر و مادران است تا همت و توجه خویش را بیشتر صرف مسائل اعتقادی و دینی فرزندان شان داشته باشند تا بعد از این، مسائل مذهبی و تربیت دینی را در رأس برنامه های خود قرار دهند:
«خداوند متعال روزی بندگان را ضمانت کرده است؛ لكن كسب دین و معنویات با سعی و زحمت است.»
هزار تأسف بر چنین پدر و مادرانی كه تمام همّ و غم شان پیرامون مسائل مادی فرزندان شان است. یکی از تبعات این نوع افكار، عكس العمل های ناشایست والدین به فرزندان شان است كه نمونه بارزش را امروزه در جامعه زیاد می بینیم. امام معصوم (علیه السلام) می فرماید:
«لعن الهی بر پدر و مادری باد كه فرزند خویش را با عمل كرد ناشایست خویش به عصیان و آزار خودشان وا بدارند و باعث قطع رابطه محبتآمیز شوند.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«يَلْزَمُ الْوَالِدَيْنِ مِنَ الْعُقُوقِ لِوَلَدِهِمَا إِذَا كَانَ الْوَلَدُ صَالِحاً مَا يَلْزَمُ الْوَلَدَ لَهُمَا.» (1)
«همان طور که فرزند عاق پدر و مادرش می شود، هرگاه والدین حقوق فرزندان نیکوکارشان را به جا نیاورند، آنان نیز عاق فرزند می شوند.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«يَلْزَمُ الْوَالِدَيْنِ مِنْ عُقُوقِ الْوَلَدِ مَا يَلْزَمُ الْوَلَدَ لَهُمَا مِنَ الْعُقُوق.» (2)
ص: 95
«همان گونه که فرزند نباید به والدین خود بی احترامی کند، والدین نیز نباید به او بی احترامی کنند.»
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«یلزم الوالد من الحقوق لولده ما یلزم الولد من الحقوق لوالده.»
«آن حقوقی که به گردن فرزند است به گردن والدین هم هست.»
در رابطه با حقوق مرد بر زن روایتی نقل شده است كه برای بانوان گرامی جای بسی تأمل دارد؛ زیرا به فرموده امام (علیه السلام) جهاد زن اداكردن حق شوهر است. زنی خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسید و عرض نمود: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، حق مرد بر زن چیست»؟ ایشان فرمودند:
«لازم است شوهر را اطاعت كند، از او نافرمانی نكند، بی اجازه از خانه او بیرون نرود و صدقه ندهد و روزۀ مستحبی نگیرد. هر وقت مرد اراده جماع كرد دریغ نكند؛ حتی اگر روی پالان شتر باشد. اگر زن بی رخصت از خانه بیرون برود، تا زمانی که به خانه برگردد، ملائكه آسمان و زمین و غضب و رحمت او را لعنت می كنند. زن باید با نیكوترین عطرها خود را خوش بو نماید و بهترین جامه ها را برای شوهرش بپوشد و بهترین زینت های خود را برای او بیاراید. باید هر روز و هر شب خویش را به شوهر بنمایاند كه اگر اراده جماع داشته باشد، خودداری نكند.»
همچنین یکی از حقوق مهم مرد بر زن مسئله ارضانمودن مرد توسط است:
«لَا تُؤَدِّي الْمَرْأَةُ حَقَ الله عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّى تُؤَدِّيَ حَقَّ زَوْجِهَا.» (1)
«تا زن حق شوهرش را ادا نکند، حق خدا را ادا نکرده است. حتی اگر
ص: 96
شوهرش قصد كرد با او جمع شود و زن بر پشت شتر سوار بود، نباید شوهرش را منع كند.»
طبق فرمایش امام (علیه السلام) رعایت نکردن چنین حقوقی سبب تضییع حق خدا می شود. آری، همچنان كه احترام به همسر و عفو از خطاهای او بر مرد لازم است، حقوق بی شماری نیز به گردن زن است كه باید برای رضایت خداوند آنها را ادا کند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«لَوْ أَمَرْتُ أَحَداً أَنْ يَسْجُدَ لِأَحَدٍ لَأَمَرْتُ الْمَرْأَةَ أَنْ تَسْجُدَ لِزَوْجِهَا.» (1)
«اگر مردم را امر می كردم كه برای غیر خدا سجده كنند، هر آیینه می گفتم که زنان برای شوهران شان سجده نمایند.»
البته مرد در دیدگاه زنان مؤمن آنچنان است که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده اند:
«إنّ للزّوج من المرأة لشعبة ما هی لشی ء.» (2)
«شوهر در نزد زن مقامی دارد که هیچ چیز دیگری ندارد.»
در اهمیت رعایت حقوق شوهر آمده است:
«زن نباید برای این که شوهرش را از خواسته اش بازدارد، نمازش را طول بدهد. هر زنی كه شوهرش او را برای جماع بخواند و او تأخیر كند تا شوهرش خوابش ببرد، تا زمانی که شوهرش بیدار شود، پیوسته، ملائكه او را لعنت می كنند.»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
ص: 97
«إِنَّ امْرَأَةً أَتَتْ رَسُولَ اللَّه (صلی الله علیه و آله) لِبَعْضِ الْحَاجَةِ فَقَالَ لَهَا لَعَلَّكِ مِنَ الْمُسَوِّفَاتِ قَالَتْ وَ مَا الْمُسَوِّفَاتُ يَا رَسُولَ اللَّه (صلی الله علیه و آله) قَالَ الْمَرْأَةُ الَّتِي يَدْعُوهَا زَوْجُهَا لِبَعْضِ الْحَاجَةِ فَلَا تَزَالُ تُسَوِّفُهُ حَتَّى يَنْعُسَ زَوْجُهَا وَ يَنَامَ فَتِلْكَ لَا تَزَالُ الْمَلَائِكَةُ تَلْعَنُهَا حَتَّى يَسْتَيْقِظَ زَوْجُهَا.» (1)
«زنی برای کاری خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسید. حضرت فرمودند که نکند تو از مستوفات باشی؟ وی عرض کرد که مستوفات چیست؟ حضرت فرمودند که مستوفات زنی است که وقتی شوهرش می خواهد با او جمع شود، می گوید که زود می آیم؛ اما آن قدر طول می دهد که شوهرش به خواب برود. تا زمانی که شوهر این زن از خواب بیدار شود، ملائکه لعنتش می کنند.»
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«قَالَ رَسُولُ اللَّه (صلی الله علیه و آله) لِلنِّسَاءِ لَا تُطَوِّلْنَ صَلَاتَكُنَّ لِتَمْنَعْنَ أَزْوَاجَكُنَّ.» (2)
«رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به زن ها فرمودند که نماز خود را طول ندهید تا بخواهید از نزدیکی نمودن شوهرتان مانع شوید.»
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«از جمله زنان بد زنانی هستند که چون شوهرشان با آنان خلوت کند، شوهرشان را مانع می شوند و مانند شتر چموشی بدرکابی می کند.»
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پاداش های بی شمار رعایت این حقوق را این گونه برشمرده اند:
«وقتی مرد مؤمن به زن مؤمنش رو كند، دو ملک اطراف او را می گیرند و
ص: 98
او مثل کسی است كه در راه خدا شمشیرش را برهنه نموده است. چون از مجامعت فارغ گردد، چنان برگ درختان در وقت خزان گناهانش ریخته می شود و چون غسل كند از گناهانش پاک می گردد.»
پس از این فرموده، زنی عرض كرد: «پدر و مادرم فدای شما باد، این ثواب ها مال مردان است؟ پس برای زنان چه»؟ حضرت فرمودند:
«چون زن حامله شود، خداوند برای او ثواب كسی كه روزها را روزه گرفته باشد و شب ها را به عبادت ایستاده باشد می نویسد. چون درد زایمان زن را فرابگیرد، كسی غیر از خدا ثواب او را نمی داند و چون وضع حمل كند، خداوند در برابر هر جرعه شیری که نوزادش می خورد، حسنه ای برایش می نویسد و گناهی را محو می کند.» (1)
آن درختی كه به دست زن و شوهر كاشته می شود، میوه ای بسیار لذت بخش است كه همۀ مخلوقات برای بارآوری چنین میوه ای خلق شده اند و آن فرزندی است كه از این درخت به وجود خواهد آمد و لذت دنیایی را تبدیل به لذات معنوی می کند. یكی از اهداف مهم نزدیكی زن و شوهر بقاء حیات است. ثمره نزدیكی مؤنث و مذكر ایجاد موجودی است كه پس از مدتی صاحب عقل می گردد و به وسیله دلایل عقلانی درمی یابد كه خالق او خدایی است كه او را از نطفۀ گندیده خلق کرده است. آن گاه است كه عظمت الهی در قلب چنین كسی جای خواهد گرفت و معبود خود را خواهد پرستید. سپس به بركت راهنمایی های امامان معصوم (علیهم السلام) با معرفتی رفیع و محبتی خالص وارد بهشت جاودانه می گردد.
یکی از مصادیق حقوق فرزند بر والدین بردباری در برابر خطاها و شرارت های
ص: 99
فرزندان است؛ زیرا آتشی که از نفرین والدین برای فرزندان برخیزد، دودش به چشم خود والدین خواهد رفت. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«أَيُّمَا رَجُلٍ دَعَا عَلَى وُلْدِهِ أَوْرَثَهُ اللَّهُ الْفَقْرَ.» (1)
«خدا هر مردی که فرزندش را نفرین کند دچار فقر می سازد.»
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«لا تَدعوا عَلی أولادِکُم فَیوافِقُ ذلِکَ إجابَةً.» (2)
«فرزندان تان را نفرین نکنید؛ چراکه ممکن است به اجابت برسد.»
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«لا تدعوا عَلی أنفُسِکم،و لا تَدعوا عَلی أولادِکُم،و لا تَدعوا عَلی أموالِکُم؛لا تُوافِقوا مِنَ اللهِ ساعَةًیُسأَلُ فیها فَیَستَجیبُ لَکُم.» (3)
«خودتان را نفرین نکنید. فرزندان تان را نفرین نکنید. اموال تان را نفرین نکنید. مبادا با ساعتی مصادف شود که خداوند در آن ساعت درخواست تان را اجابت کند!»
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«لا تَمَنَّوا هَلاکَ شَبابِکُم و إن کانَ فیهِم غَرامٌ؛ (4)فَإِنَّهُم عَلی ما کانَ فیهِم خِلالٍ: إما أن یَتوبوا فَیَتوبَ اللهُ عَلیهِم و إمّا أن تُرَدَّ بِهِمُ (5)الافاتُ إمّا عَدُوّاً فَیُقاتِلوهُ و إمّا
ص: 100
حَریقاً فَیُطفِئوهُ و إمّا ماءً فَیَسُدّوهُ.» (1)
«حتی اگر جوانان تان شرور هستند مرگ شان را آرزو نکنید؛ زیرا از چند حال خارج نیستند: یا توبه می کنند و خدا توبه شان را می پذیرد یا خطرها به وسیله آن ها دفع می شود: با دشمن می جنگند یا آتشی را خاموش می کنند و یا جلوی سیلی را می بندند.»
یکی از عنایت های خاص حق تعالی به مؤمن اعطاء فرزند صالح می باشد. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«يَا أَبَا ذَرٍّ، إِنَ اللَّهَ يُصْلِحُ بِصَلَاحِ الْعَبْدِ وُلْدَهُ وَ وُلْدَ وُلْدِه.» (2)
«ای ابوذر، خداوند متعال به اندازه شایستگی بنده اش، فرزندان او و فرزندانِ فرزندانش را شایسته می کند.»
امام صادق (علیه السلام) می فرمودند:
«مِيرَاثُ اللَّهِ مِنْ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ وَلَدٌ صَالِحٌ يَسْتَغْفِرُ لَه.» (3)
«میراث خدا از بندۀ مؤمنش فرزند صالحی است که برای او آمرزش بطلبد.»
امام رضا (علیه السلام) فرمودند:
«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً لَمْ يُمِتْهُ حَتَّى يُرِيَهُ الْخَلَف.» (4)
«به درستی که هرگاه خداوند متعال برای بنده اش اراده خیر کند، مرگ وی را بعد از نشان دادن جانشینش به وی می رساند.»
چنين امری از ناحیۀ امامان معصوم (علیهم السلام) برای اصلاح دنیا و آخرت فرزندان مان
ص: 101
صادر می گردد. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ وَ أَحْسِنُوا آدَابَهُمْ يُغْفَرْ لَكُم.» (1)
«فرزندان تان را گرامی بدارید و آن ها را ادبی نیکو كنید تا خدا شما را بیامرزد.»
شكوفایی ادب در فراگیری علوم اهل بیت (علیهم السلام) اتفاق می افتد. آموختن آن به كودك و نوجوان باعث ازدیاد عقل و معرفت می شود و همچنین راه و روش بهتر زیستن در دنیا را به او خواهد آموخت. امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«عَلِّمُوا صِبْيَانَكُمْ مِنْ عِلْمِنَا مَا يَنْفَعُهُمُ الله بِه.» (2)
«علوم ما را تا آن جا كه برای كودكان سودمند است به آنان بیاموزید.»
آنچه به یقین ثابت شده، این است که آموختن علوم اهل بیت (علیهم السلام) باعث رفتار نیكوی فرزندان در جامعه خواهد شد؛ زیرا هیچ راهنمایی همانند كلام گهربار ائمۀ معصوم (علیهم السلام) ما را به سوی نیكی و احسان و دادرسی از هم نوعان هدایت نمی كند. از این رو، هركسی باید برای بقاء حیات خود، از این چشمه زلال بهشتی بنوشد تا از این راه تمام تاریكی ها و زشتی های انسان نابود شود. امروزه، این چشمه جوشان و زلال كه به تمام ذرات هستی حیات می بخشد كسی نیست جز صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)كه فرموده اند:
ص: 102
«الامام الماء العذب علی الظماء.» (1)
«امام آبی شیرین و گوارا برای تشنه است.»
هر مؤمن صادقی باید برای پیداكردن این چشمه بهشتی كمر همت را ببندد. هركسی جرعه ای نوشید، تا ابدیت جاودانه گشت. قدم اول در این راه اتصال دل و اظهار عجز و انابه هر روزه با حجت خداست كه هركسی، در گوشه ای، صورت بر خاك گذارده و با ندای یا «صاحب الزمان» و با اشك چشم، آمدن وجود مباركش را خواستار شود و صداقت خود را در جستجوی «ماء معین» ثابت گرداند:
﴿قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً فَمَنْ يَأْتيكُمْ بِماءٍ مَعين﴾ (2)
«بگو اگر زمانی صبح شد و آب تان به زمین فرو رفت، پس چه كسی برای تان آب گوارا می آورد؟»
آنچه باعث گرمی و صفای خانوادهها میگردد و پایداری، نشاط، تعالی و تکامل خانواده را تضمین می کند اطاعت از فرامین الهی حضرات معصومین (علیهم السلام) است. دستور مستقیم آنان نیز حاکمیت دین در خانواده می باشد. یعنی اگر همۀ اعضاء خانواده مطیع قوانین اسلام و عامل به آن شوند، عصبانیت و تفرعن وجودی هرکسی، به ملاطفت و مهربانی و گذشت تبدیل خواهد شد.
آن آب حیات بخشی که می تواند اعضاء خانواده را از تشنگی نجات بدهد و آن روح لطیف و باصفایی که باعث زندگی دوباره جسم مرده می شود و آن نور و گرمایی که به خانواده سرد و بی رمقِ درحال مردن گرما و روشنی می بخشد، اعتقاد و ارتباط قلبی زوجین به ولی الله اعظم، امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، است. با اتصال دل و فکر و استغاثه به وجود گرامی ایشان می توان هر مرده ای را، با یقین به قدرت و لطف
ص: 103
حضرتش که همان قدرت الله اعظم است، زنده کرد. پس تردید و نگرانی برای شخصی که اهل توسل به امام زمانش باشد معنا ندارد.
اجابت دعا و رسیدن به حاجت ها، مخصوصاً درباره اختلاف ها، دارای شرایطی است و آن این است که باید ندای شخص به محضر شریف امام زمان برسد. این مهم نیز با رعایت اصولی حاصل می شود: توبه از گناه و به ویژه توبه از ظلم و دل شکستن؛ یادآوری نعمت هایی که خداوند به ما عطا کرده و شکرگزاری آن؛ فرستادن چند صلوات با حالت اضطرار؛ انقطاع از خلق.
اما به حکم عقل و نقل یاد امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و دعا برای حضرت یکی از عناصر مؤثر در اجابت دعا و حل مشکل هاست؛ چنان که وجود مقدسش فرمود:
«هرکس پس از گریه بر جدم برای فرج من دعا کند، من نیز برایش دعا می کنم.»
اللهم عجل لولیك الفرج
اللهم عجل لولیك الفرج
اللهم عجل لولیك الفرج
اللهم عجل لولیك الفرج
ص: 104
قرآن کریم
نهج البلاغه
1.مشکاة الانوار، ابوالفضل على بن حسن بن فضل طبرسى (رحمة الله)
2.کافی،کلینی (رحمة الله) محمد بن یعقوب - انتشارات اسوة چاپ 11 سال 1389
3.کنز العمال فی نفس الاعمال والافعال، المتقی هندی - علی بن عبد الملک علاءالدین موسسة الرسائل مصر 1409 (جماعت عامه)
4.وسائل الشیعة،حر عاملی محمد بن حسن - موسسة آل البیت لاحیاء التراث قم چاپ اول
5.غرر الحکم،آمدی عبد الواحد - ترجمۀ محمد علی انصاری - انتشارات حضرت امام عصر عج چاپ هشتم 1390
6.الخصال،صدوق - انتشارات فکر آوران 1384 ﻫ.
7.تفسیر عیاشی،ابوالنصر محمد بن مسعود بن عیاش السلمی السمرقندی مکتب علمیۀ اسلامی تهران
8.کامل الزیارات،جعفربن موسی بن قولویه قمی - انتشارات پیامبر حق م 367
9.کمال الدین و تمام النعمه،صدوق (رحمة الله) محمد بن علی بن حسین بابویه - انتشارات دار الکتب اسلامی قم چاپ دوم
10.اعلام الوری، امین الاسلام فضل بن حسن طبرسی (رحمة الله) - دار الکتب الاسلامی تهران
11.مستدرک الوسائل، نوری میرزا حسین - موسسة آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث قم چاپ اول
12.علل الشرایع، محمد بن علی بن حسین بن بابویه - انتشارات مکتبة الوری قم
13.تفسیر حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام)، حضرت امام عسکری حسن بن علی (علیهما السلام) _ انتشارات مدرسۀ حضرت امام هادی (علیه السلام) قم چاپ اول
14.تحف العقول،حرانی حسن بن شعبة - موسسۀ انتشارات اسلامی چاپ دوم
15.ثواب الاعمال،شیخ صدوق (رحمة الله) - انتشارات راز توکل چاپ اول1390
16.اختصاص،شیخ مفید (رحمة الله) محمد بن نعمان
17.تنبیه الخواطر،ورام بن ابی فراس حلی (رحمة الله)
18.ارشاد،شیخ مفید محمد بن نعمان (رحمة الله)
ص: 105
19.المحاسن برقی،ابو جعفر بن خالد برقی - مجمع عامی اهل البیت (علیهم السلام) 1413 ﻫ.
20.کنز الفوائد،ابوالفتح کراجکی - انتشارات دار الذخایر قم 1410 ﻫ.
21.معانی الاخبار،شیخ صدوق - تولد 311 ﻫ ق، وفات سال 381 ﻫ ق - سال انتشار (تهران، صدوق، 1379ق) و ( قم، دارالعلم، 1379ق)
22.امالی طوسی (رحمة الله)،شیخ طوسی م 460 ﻫ ق انتشارات دار الثیقاف قم 1414 ﻫ ق
23.المحجة البیضاء في تهذیب الإحیاء،فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی - ناشر:موسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم محل نشر:قم سال نشر:1376
24.امالی صدوق (رحمة الله)،محمد بن علی بن حسین بن بابویه - انتشارات کتابخانۀ اسلامیه
25.الاعلام،شیخ مفید محمد بن نعمان - چاپ کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید چاپ اول
26.أعلام الدین فی صفات المؤمنین، دیلمی، حسن بن محمد ناشر: موسسة آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث - محل و سال نشر: قم؛ 1366
27.معراج السعادة، ملا احمد نراقی
28.مجمع البیان،فضل بن حسن طبرسی - انتشارات ناصر خسرو تهران 1406 ﻫ.
29.عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، شیخ صدوق، موسسۀ انصاریان قم 1384 ﻫ.
30.من لا یحضره الفقیه، صدوق محمد بن علی بن حسین بابویه موسسۀ انتشارات اسلامی چاپ سوم
31.ارشاد،شیخ مفید (رحمة الله) محمد بن نعمان
32.ارشاد القلوب،دیلمی، حسن بن محمد
33.التمحیص،سید بن طاووس رضی الدین (رحمة الله)
34.الخصال،صدوق - انتشارات فکر آوران 1384 ﻫ.
35.المقنعه،شیخ مفید (رحمة الله) محمد بن محمد - کنگرۀ شیخ مفید قم 1413 ﻫ.
36.بلغة الفقیة (4 جلد)،بحر العلوم، محمد بن محمد تقی - ناشر: مکتبة الصادق (علیه السلام) - محل نشر: تهران
37.مهج الدعوات و منهج العبادات،سید بن طاووس دار الکتب اسلامیۀ تهران 1416 ﻫ.
38.التوحید و الشرک فی القرآن،نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد - ناشر: موسسۀ حضرت امام صادق (علیه السلام) - محل نشر: قم
39.مصباح الشریعة،موسسة اعلی للمطبوعات چاپ اول
40.احرام محرم، نیشابوری عبد الحسین - انتشارات دلیل ما چاپ ششم 1389
ص: 106
41.مجموعۀ ورام، ورام بن ابی قزاس - انتشارات مکتبۀ فقیه قم
42.برهان، سید هاشم بحرانی (رحمة الله) - دار المجتبی قم 1428 ﻫ.
43.البرهان،الزركشي وفات: 794 - جماعت عامه سال چاپ: 1376 - 1957 م ناشر: دار إحياء الكتب العربية، عيسى البابي الحلبي وشركاءه
44.الاحتجاج، طوسی احمد بن علی - نشر مرتضی مشهد مقدس س 1403ق
45.الاحتجاج علی اهل اللجاج، شیخ طبرسی
46.منهاج الصالحین (خویی (رحمة الله))،خویی، ابو القاسم - ناشر: مدینة العلم، آیت الله العظمی السید الخویی (رحمة الله) محل نشر: قم
47.مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول (26 جلد)،مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی - ناشر: دار الکتب الاسلامیة - محل و سال نشر: تهران؛ 1363
48.سفینة البحار،قمی عباسی - موسسۀ آستان قدس چاپ دوم سال 1384
49.عصر زندگی،حکیمی محمد - انتشارات دفتر تبلیغات حوزۀ علمیه چ دوم 1374 قم
50.میزان الحکمه،ریشهری محمد - انتشارات دار الحدیث چاپ اول
51.صفات و علامات متقین،حاجیانی دشتی عباس - انتشارات محلاتی 1378 قم
52.تفسیر جامع، حاج سید ابراهیم بروجردی - انتشارات انصار المهدی چاپ اول 1388
53.نقطه های آغاز در اخلاق عملی،مهدی کنی محمد رضا - انتشارات دفترنشر فرهنگ اسلامی چاپ هفتم 1384 تهران
54.القطره،سید احمد مستنبط - ترجمۀ محمد ظریف - نشر الماس نهم
55.چرا مرا آفریدند،حسن میلانی - انتشارات حضرت علی چاپ اول 1384 قم
56.رسالۀ حقوق حضرت امام سجاد (علیه السلام)، رسالۀ حقوق حضرت امام سجاد (علیه السلام)
57.اسرار موفقیت،مجتهدی سیستانی مرتضی انتشارت نشر الماس چاپ ششم 1385ش
58.ترجمۀ کتاب المومن،حسینی نجومی مرتضی انتشارات بوستان کتاب قم چاپ 1382
59.نهج الفصاحه،ابوالقاسم پاینده
60.نصایح الکافیه،محمد بن عقیل علوی 1371 بنیاد بعثت تهران
61.نسیم هدایت،حسینی شیرازی سید صادق انتشارات برگ رضوان چاپ اول 1383 تهران
62.یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث، مکارم شیرازی ناصر انتشارات دارالکتب اسلامیه چاپ چهارم 1386 تهران
ص: 107
63.کیش پارسایان،تهرانی مجتبی انتشارات پژوهشگاه فرهنگ اسلامی چ سوم 1378 تهران
64.روایات تربیتی از مکتب اهل البیت (علیهم السلام)، فرید مرتضی - انتشارات نشر فرهنگ اسلامی چاپ 1377 تهران
65.در ضیافت ضریح،بنی هاشمی محمد - انتشارات منیر چاپ 1388 تهران
ص: 108