ص: 2

1.8.ایجاد تردید74

2.اقدامات روانی یهود بر علیه حکومت نبوی77

2.1.تشجیع و تحریک احساسات (برانگیختن خشم جاهلی)79

2.2.ایجاد تردید80

2.3.تحقیر و تمسخر84

2.4.شیفتگی و تلطیف87

3.اقدامات روانی منافقین بر علیه حکومت نبوی90

3.1.شایعه90

3.2.تحقیر و تمسخر93

3.3.تفرقه و اختلاف افکنی95

3شیوه های جنگ روانی دشمنان در حکومت علوی99

1.اقدامات روانی ناکثین بر علیه حکومت علوی101

1.1.تشجیع و تحریک احساسات102

1.2.دروغ بزرگ103

1.3.تلطیف و شیفتگی105

2.اقدامات روانی قاسطین بر علیه حکومت علوی107

2.1.فریب110

2.2.ارعاب و تهدید114

2.3.تطمیع117

2.4.انسان زدایی و اهریمن سازی118

2.5.تشجیع و تحریک احساسات120

3.اقدامات روانی مارقین بر علیه حکومت علوی123

3.1.اتهام زنی123

3.2.ارعاب و تهدید124

کتابنامه127

ص: 4

برای مقابله یا استفاده از این نوع نبرد می باشند. حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) و امام علی (عليه السلام) به عنوان تنها معصومان دارای حکومت حقۀ الهی، با آماج گسترده ای از جنگ روانی دشمنان مواجه بوده اند.

انقلاب اسلامی ایران با هدف احیای تمدن اسلامی بر پایه آموزه های اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله وسلم) که تفسیر اهل بیت از اسلام است، پا به عرصه گذاشت و با تأسیس جمهوری اسلامی ایران، زمینه را برای تمدن سازی فراهم نمود. یکی از الزامات این طرح سترگ فراهم آوردن زمینه های معرفتی و عملی و برداشتن موانعی است که بر سر پیمودن این راه وجود دارد. بدون شک یکی از اصلی ترین موانع وصول به اهداف انقلاب در طول بیش از 40 سال حاکمیت دین بر ایران اسلامی، استفاده دائمی دشمنان انقلاب از حربه ها و اقدامات روانی می باشد؛ لذا از آنجا که انقلاب اسلامی متأثر از حکومت معصومین (عليهم السلام) است و با توجه به استفاده روز افزون جنگ روانی دشمنان بر علیه اسلام در عصر حاضر و برای ایجاد شفافیت در برداشت های تاریخی از صدر اسلام و ایجاد فضای علمی و تحلیلی برای استفاده از تجربیات تاریخی صدر اسلام و عدم مطالعه و بررسی مداوم جنگ روانی در مجامع علمی کشور به عنوان یک نبرد فعال، ضروری بود پژوهشی با این موضوع به رشتۀ تحریر درآید.

ص: 6

ص: 8

خوی، در میان بشر طبیعی است، چنانکه هیچ ملت و طایفه ی دیده نمی شود که از آن بی بهره باشد و سبب این انتقام جویی، بیشتر غیرت و رشک و تفاخر بر یکدیگر یا تجاوز و یا خشم گرفتن بر گروهی، در راه خدا و دین او، و یا برانگیخته شدن در راه حفظ تاج و تخت و کوشیدن برای بنیان نهادن و استحکام آن است. گونۀ نخستین، اغلب عبارت از جنگ هایی است که میان قبایل مجاور و عشایر هم چشم و رقیب روی می دهد و نوع دوم، یا تجاوز، بیشتر بر هجوم ملت های وحشی که در دشت ها و بیابان های خشک به سر می برند، اطلاق می شود، مانند عرب، ترک، ترکمان، کردها و مانند آنها، چه آن ها اقوامی هستند که روزی خویش را در پرتو سر نیزه های خود به دست می آورند و معاش خود را از فراهم آورده های دیگران باز می ستانند و هر ملتی که به دفاع از کالای خود برخیزد و آنان را از دستبرد، ممانعت کند به، وی اعلان جنگ می دهند. آن ها هیچ هدف بلند (از قبیل رسیدن به جاه یا به دست آوردن تاج و تخت) ندارند، بلکه یگانه منظور ایشان از تجاوز، غلبه یافتن بر مردم برای به چنگ آوردن ثروتها و کالاهای آنان است. قسم سوم، همان است که در شریعت اسلام از آن به کلمه «جهاد»، «جنگ مقدس» تعبیر می کنند. نوع چهارم، جنگ های دولت ها با گروه هایی است که بر ضد آن ها قیام می کنند و مردم را به نافرمانی نسبت به دولت بر می انگیزند. اینها چهار گونه از اقسام جنگ ها است که دو قسم اول و دوم، را می توان جنگ های ستمکاری و فتنه انگیزی، و دو گونۀ دیگر را جنگ های عادلانه و جهاد یا جنگ مقدس خواند». (1)

جنگ در دیدگاه «گاستون بوتول» (2)، جامعه شناس فرانسوی چنین است:

ص: 10

«جنگ، مبارزه مسلحانه و خونین بین گروه های سازمان یافته است و به طور خلاصه می توان گفت که جنگ، شکلی از خشونت است که خصلت اساسی گروه های درگیر و روش های به کار رفته در آن، نظم و سازمان یافتگی است.به علاوه، جنگ از نظر زمانی و مکانی محدود و مقید به قواعد حقوقی است که بر حسب زمان و مکان به شدت متغیرند. آخرین ویژگی جنگ، خونین بودن آن است، زیرا اگر جنگ به نابودی انسان ها نیانجامد، تنها برخورد یا تهدید متقابل خواهد بود». (1)

ص: 11

در گفتمان دینی می توان واژه های «فتنه»، «اغوا»، «حیله»، «تزویر»، «مکر» و «کید» را داخل در معنای جنگ روانی دانست. (1)

دربارۀ مفهوم جنگ روانی میان کارشناسان سیاسی و علوم ارتباطات و جامعه شناسی توافق تام و تمامی وجود ندارد؛ (2) لذا بر اساس شرایط، تعاریف گوناگونی از آن ارائه شده است که از جملۀ آن ها می توان به تعاریف ذیل اشاره نمود:

1.جنگ روانی استفادۀ برنامه ریزی شده از تبلیغات به وسیلۀ عوامل آشکاری همچون رادیو، تلویزیون، مطبوعات و عوامل پنهانی مانند شایعه به منظور تحریف عقاید، تضعیف روحیه و بی اعتبار کردن انگیزه ها و کاستن از اقتدار حکومتِ مخالف است. (3)

2.به کارگیری هر گونه وسیله غیرکشنده جهت تأثیرگذاری بر روحیه و رفتار گروهی به منظور دست یابی به هدف خاص نظامی. (4)

3.جنگ روانی برای توصیف هر گونه نبرد ایدئولوژک بین دولت ها به کار می رود. تعبیر جنگ روانی برای تشریح عملیات تغییر شخصیت، با استفاده از وسایل روان شناسی به کار می رود. جنگ روانی و مفهوم آن را می توان در مورد همۀ روش های متضاد با تفکر انسان در طول تاریخ حیات بشر به کار برد. (5)

ص: 13

4.استفادۀ دقیق و طراحی شده از تبلیغات و دیگر اعمالی که منظور اصلی آن تأثیرگذاری بر عقاید، احساسات، تمایلات و رفتارهای دشمن، گروه بی طرف یا گروه های دوست، به نحوی که پشتیبانی برای برآوردن مقاصد و اهداف ملی باشد. (1)

به طور کلی چهار نگرش درباره مفهوم جنگ روانی وجود دارد:

1. مجموع اقدامات یک کشور که به منظور اثرگذاری و نفوذ بر عقاید و رفتار دولت ها و مردم خارجی در جهت مطلوب و با ابزارهایی غیر از ابزار نظامی، سیاسی و اقتصادی انجام می شود. طرفداران این نگرش، اغلب بر این باورند که تبلیغات، جزء اصلی و اساسی جنگ روانی است نه همۀ آن. (2)

2.جنگ روانی شامل اقداماتی نظیر رسوخ در شخصیت افراد می باشد که با تکنیک های همچون شستشوی مغزی، هیپنوتیزم و استفاده از عوامل روان دارویی انجام می شود. (3)

3.جنگ روانی شامل شکل دادن به نگرش های عمومی ملت ها بوده و حوزۀ آن طیفی از فعالیت ها، از اقدامات سیاسی _ نظامی گرفته تا جنگ و گریز چریکی و دیگر اقدامات شبه نظامی در مناطق پشت جبهه دشمن، می باشد. بر این اساس، در هر زمانی، این واژه مترادف اصطلاحاتی نظیر تعلیم یا جهت دهی سیاسی، ترغیب سیاسی، تهاجم غیرمستقیم، منازعه طولانی و استراتژی براندازی می باشد. (4)

ص: 14

4.جنگ روانی، طیف وسیعی از فعالیت ها نظیر ترور و خشونت را در بر می گیرد. صاحب نظران در این نگرش، فعالیت های پنهان نظیر جاسوسی، براندازی، آدم کشی و دیگر اشکال تروریسم و سانسور (زمانی که برای قالب بندی افکار و رفتار گروه های خاصی طراحی شده باشد) را در قلمرو جنگ روانی قرار می دهند. (1)

با توجه به تعاریف متعدد می توان به این نتیجه رسید که جنگ روانی ماهیتاً یک پدیدۀ بدیعی نیست؛ اما به جهت کارکرد آن، تنوع، گسترۀ پیچیدگی و عمق تازه یافته، قابل قیاس با گذشته نبوده و فضای خصمانه، غیر دوستانه و مبتنی بر سوءظن و قصد تخریبی و آسیب رسانی از ویژگی های گفتمان حاکم بر جنگ روانی در همه تعاریف و نگرش ها می باشد. غایت جنگ روانی، تامین منافع فرد حمله کننده نیست، بلکه تهدید منافع جوهره جنگ روانی است. از این رو، اگر مصلحت و منفعتی نیز در میان باشد، منافع و مصالح فرد، گروه و یا دولت مهاجم است.

جنگ روانی هم مقاطع مربوط به نبرد فیزیکی را در بر می گیرد و هم مقاطع مربوط به فضایی که در آن نبرد فیزیکیِ متکی به نیروی انسانی و تسلیحات نمی باشد؛ از این رو حیطه زمانی جنگ روانی، هم قبل از نبرد فیزیکی و جنگ رسمی و هم حین جنگ و هم چنین پس از آن را پوشش می دهد. (2)

از جمع بندی تعاریف و مضامین ذکر شده می توان گفت جنگ روانی دارای خصوصیات ذیل می باشد:

-طراحی شده است.

ص: 15

-خطابی(بهره مند از استدلال های منطقی و عقلانی) و تبلیغی است.

-در خدمت رزم (علیه دشمن یا به سوی دوست و بی طرف) قرار دارد.

-حالات، اعمال، احساسات، عقاید و رفتار را هدف قرار می دهد.

-هدفدار(مقاصد ملی) است. (1)

ص: 16

در طول سیزده سال دعوت پنهانی و آشکار پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) اسلام به تدریج پیام اسلام به تمام نقاط سرزمین حجاز رسیده و همین امر سبب گرایش مردمان مناطق عرب نشین حجاز به پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و اسلام شد. سیزده سال حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در مکه، شروع و ساخت زیربنای حکومتی الهی شد که با هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به مدینه در سال سیزدهم بعد از بعثت به وسیلۀ بیعت عمومی مردم مدینه با پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)، منجر به تشکیل حکومتی منسجم از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) شد. با مستحکم شدن پایه های حکومت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در مدینه این حکومت با سه جبهه از مخالفان مواجه بود:

1.مشرکین و کفار

2.یهودیان

3.منافقین

همین امر سبب شد تا در طول حکومت ده سالۀ پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در مدینه، نزدیک به صد غزوه و سریه در تاریخ آن دوران ثبت شود. (1)

مهم ترین اقدامات دوران ده سالۀ حکومت نبوی در مدینه را می توان در سه مورد بیان کرد:

1.دعوت جهانی در سال هفتم هجری به وسیلۀ ارسال نامه توسط سفیران پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به سرزمین های مصر، ایران، روم، حبشه، بحرین، یمامه، عمان، اسکندریه و شام. (2)

ص: 18

2.فتح مکه در سال هشتم هجری به وسیله سپاه اسلام و با فرماندهی پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به دنبال نقص صلح حدیبیه از سوی اهل مکه و سران قریش. (1)

3.اعلام خلافت و ولایت علی ابن ابی طالب (عليه السلام) در سال دهم هجری در غدیرخم. (2)

حکومت نبوی در 28 صفر سال یازدهم هجری با شهادت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در سن شصت و سالگی (3) بر اثر مسمومیت (4)، در مدینه به پایان رسید.

ص: 19

-ظهور طبقه خواص و عدم همراهی و ایجاد تضاد و درگیری توسط این طبقه در سطح جهان اسلام.

-تحریف سنت و سیرۀ پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) توسط خلفاء و بزرگان دین در طول 25سال دوران خلافت.

-حکومت بنی امیه در شامات و نرسیدن اسلام حقیقی به مردم آن منطقه.

این مشکلات سبب شد تا دوران 5 ساله خلافت و ولایت امام علی (عليه السلام) با سه جنگ بزرگ همراه شود. سه جنگ «جمل»، «صفین» و «نهروان» سبب شد عمده توان حکومت علوی ضایع گشته و با تضعیف این حکومت، معاویه در شام و باقی مانده خوارج در اقصی نقاط جهان اسلام بر علیه حکومت علوی فتنه افرزوی کرده و مانع حضرت علی (عليه السلام) از حرکت به سمت اهداف عالی حکومت شان شوند.

علیٰ رغم تمام این مشکلات و فتنه افروزی ها حکومت 5 ساله حضرت (عليه السلام) توانست با حرکت بر طبق ارزش های اسلام راستین، بهترین الگو برای حاکمان جهان در طول تاریخ حیات بشر باشد. در نهایت امام علی (عليه السلام) در کوفه مرکز حکومت خود به وسیله ابن ملجم مرادی که از خوارج بود، در 21 رمضان سال 40 قمری به شهادت رسیدند و دوران پرفراز و نشیب حکومت علوی با انتقال خلافت به امام حسن (عليه السلام) به پایان رسید. (1)

ص: 21

جنگ روانی دارای یک پيشينۀ تاريخی و یک پيشينۀ مفهومی و نظری می باشد.

از حیث تاریخی اولین نمونۀ جنگ روانی را می توان در فریب خوردن حضرت آدم و حوا (علیهما السلام) از شیطان برشمرد. شیطان با استفادۀ هم زمان از شیوه های همچون «فریب»، «قاطعیت در کلام و عمل»، «تنویر»، «تلطیف»، «برجسته سازی»، «تطمیع» و «دروغ بزرگ» توانست با اقداماتی روانی و بدون هر گونه اقدام فیزیکی سبب خروج انسان از بهشت و هبوطش به زمین شود. (1)

لاین برگر سابقۀ تاریخی استفاده از جنگ روانی را در سال 1254 ق.م می داند. در آن زمان در جنگ میان بنی اسرائیل و اهل مدین فرمانده سپاه بنی اسرائیل به نام «جدعون» با سیصد نفر جنگجو در مقابل سپاهی چند هزار نفره قرار گرفت و با استفاده از این نکته که در جنگ ها برای هر صد جنگجو، یک شیپورچی در میدان شیپور می نواخت و آن ها را تهییج می نمود، به دست هر یک از افرادش شیپوری داد تا بنوازند و به این وسیله، این فکر را به دشمن القا نمایند که با سپاهی سی هزار نفره روبرو می باشند. (2)

از دیگر نمونه های تاریخی استفاده ازجنگ روانی می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

1.استفادۀ قابیل از شیوۀ ارعاب و تهدید به قتل بر علیه هابیل (علیه السلام). (3)

ص: 23

2.استفادۀ قوم حضرت نوح (علیه السلام) از شیوه های تحقیر، تضعیف روحیه و تهدید بر علیه حضرت نوح (علیه السلام) و پیروانش. (1)

3.جنگ روانی فرعون بر علیه حضرت موسی (علیه السلام) با استفاده از شیوه های پیشگویی ارعاب آمیز، تلطیف، شایعه، تحریک احساسات، مظلوم نمایی و اتهام زنی. (2)

4.جنگ روانی یهود بر علیه حضرت عیسی (علیه السلام) و حضرت مریم (علیها السلام) و حضرت یحیی (علیه السلام) به وسیلۀ شیوه های سانسور، برچسب زدن، تخریب و اتهام زنی. (3)

5.استفادۀ «کایافاس» (4) رهبر راهبان اورشلیم، از شیوۀ تحریک در جهت شوراندن مردم بر علیه حضرت عیسی (علیه السلام) تا جایی که مردم علاقه مند به حضرت عیسی (علیه السلام)، خواستار اعدام آن حضرت (علیه السلام) شدند. (5)

6.استفادۀ مغول های تاتار از شیوۀ شایعه و بزرگ نمایی برای غلبه بر غرب آسیا و بین النهرین. (6)

7.استفادۀ عبدالرحمان ابن بناته، خطیب مشهور حمدانی، از شیوۀ تهییج احساسات در خطبه های جهادیه خود، برای حرکت دادن مردم به سوی جهاد بر علیه رومیان در سال 348ق. (7)

ص: 24

برای بررسی پیشینۀ مفهومی جنگ روانی می توان به نوشته های سن تزو (1)، اندیشمند برجستۀ نظامی چین در قرن 5 ق.م، اشاره کرد که در نوشته های خود برای از بین بردن روحیۀ دشمن و چیرگی بر آنان، به روش های «غافلگیری»، «ایجاد سروصدا»، «پخش شایعه»، «خیانت در مقامات بالا» و «ترور» اشاره می کند و می افزاید:

«در جنگ ها، با استفاده از صدای طبل ها و افراشتن پرچم ها و متاثر کردن اذهان نیروهای دشمن با استفاده از جاسوسان، باید آنچنان وضعیتی را به وجود آورد که موجب شکست دشمن گردد». (2)

ابن خلدون برای پیروزی در جنگ ها علاوه بر عِده و عُده، توجه به اسباب خفیه را لازم دانسته و می گوید:

«موجبات چیرگی و پیروزی اغلب یا از امور ظاهری تشکیل می شود یا از امور پنهانی که آن نیز بر دو گونه است: نخست حیله ها و فریبکاری های بشر از قبیل گول زدن دشمن از راه نشر شایعات و اخبار وحشت آور و تحریک آمیزی که سبب می شود دشمن روحیه خود را ببازد و شکست بخورد». (3)

در عصر حاضر، جنگ جهانی اول و دوم را می توان شروع ساخت مفهومی و فکری جنگ روانی دانست. مورخ و تحلیلگر نظامی بریتانیا، جی.اف.سی فولر (4) اولین کسی است که اصطلاح جنگ روانی را در سال 1920م به کار برد. او مدعی بود وسایل سنتی جنگ ممکن است جای خود را به جنگ روانی بدهد که در آن از سلاح استفاده

ص: 25

نمی شود و به جای آن از اقداماتی مانند «زایل کردن خرد انسانی»، «مغشوش کردن هوش انسانی» و «مضمحل کردن حیات معنوی و اخلاقی یک ملت به وسیلۀ نفوذ در ارادۀ آن ها» استفاده شود. (1) استفادۀ فولر از واژۀ جنگ روانی در محافل نظامی و علمی بریتانیا و آمریکا، توجه چندانی را به خود جلب نکرد. بیست سال بعد که بریتانیایی ها درگیر تلاش گسترده ای در زمینۀ تبلیغات، مانند آنچه فولر پیشبینی کرده بود شدند، اصطلاح جنگ سیاسی را به کار بردند. در سال 1939م دانشمندان علوم انسانی آلمان به منظور توجیه شکست کشور خود در جنگ جهانی اول، اعلام کردند که از جمله مهم ترین علل شکست، غفلت آلمان از سلاح تبلیغات و استفادۀ مؤثر رقیبان از آن سلاح بوده است.

در سال 1940م با انتشار مقاله ا ی تحت عنوان «جنگ روانی و چگونگی به راه اندازی آن»، این اصطلاح برای اولین بار وارد آمریکا شد. (2) نشریات «فصلنامه افکار عمومی»، «نشریۀ جامعه شناسی آمریکا» و «مطالعات جامعه شناختی آمریکا» اولین نشریاتی بودند که در آمریکا به صورت علمی در نخستین سال های پس از جنگ جهانی دوم به موضوع جنگ روانی پرداخته اند. (3)

ص: 26

عدم وجود روحیه و انگیزه در یک نیروی مبارز در میدان جنگ سبب ناکارآمدی مجهزترین تجهیزات می شود، لذا می توان گفت انسان با انگیزه، اصلی ترین عامل پیشبرد اهداف در یک میدان جنگ می باشد. آدلف هیتلر (1)، رهبر آلمان نازی، در توضیح شکست آلمان در جنگ جهانی اول می گوید:

«بهترین سلاح ها در صورتی که روحیه ای وجود نداشته باشد تا آن را به طیب خاطر و با عزمی راسخ به کار برد، آلتی بی فایده و از کار افتاده است. از این رو شاید مشکل بازیافتن قدرت آلمان این نیست که چگونه سلاح بسازیم بلکه در این است که چگونه می توانیم روحیه ای را به وجود آوریم که ملت، حاضرِ برای بکار بردن اسلحه باشد». (2)

او همچنین در باب اهمیت ضربه زدن به انگیزه و توان روحی دشمن می گوید:

«آن استراتژی که به سلاح عقل و خرد مجهز باشد، از هر استراتژی جنگی دیگری مفیدتر است. جنگ برای وادار کردن دشمن به تسلیم است، بنابراین من که می توانم از راه های آسان و کم خرج تر به این هدف برسم، چرا راه نظامی را انتخاب کنم؟ هدف درهم شکستن و خرد کردن مقاومت دشمن است که به وسیلۀ جنگ های روانی به آن خواهم رسید. دشمن باید بی اراده و بی دفاع شود. روحیۀ دشمن باید تضعیف و آماده تسلیم شود. حال برای تحمیل خواسته ام به دشمن باید در درجۀ اول بین دشمن و خواسته اصلی اش فاصله ایجاد کنم و او را فلج کنم و دشمن را به روزی بیاندازم که از خود بی خود شود». (3)

ص: 28

در جنگ نرم تلاش می شود که به مراکز ثقل موضوعاتِ مرجع امنیت نرم یعنی «مشروعیت نظام سیاسی»، «وحدت و تمامیت ملی کشور»، «اعتماد ملی» و «وفاق ملی سیاسی» صدمه وارد شود و تا حد امکان میزان رضایت مردم نسبت به کارآیی نظام کاهش یابد. کاهش رضایت مردم خود می تواند نقش بسیار مهمی در کاهش انعطاف پذیری ملی و حساسیت سیاسی داشته باشد. جنگ نرم در دو عرصه مغز و قلب فعال بوده و تصرف این دو هدف منازعات نرم است. در جنگ نرم، عامل تهدید به دنبال فراهم کردن الگوهای اجتماعی است و تلاش می کند مخاطب را به گونه ای تحت تأثیر قرار دهد که ترجیحات و اولویت های خود را مطابق خواسته های عامل تهدید، درک نماید. در جنگ نرم، دشمن با تأثیرگذاری بر افکار از طریق «باورسازی» و «الگو پردازی» و «باورسوزی» و «منع الگوهای رایج» به دنبال تغییر در الگوهای رفتاری سابق و خلق الگوهای جدید معارض با نظام حاکم می باشد تا به تدریج و بدون هیچ گونه ادراک و احساس تهدیدی از سوی جامعه هدف، افراد را ترغیب و مقهور خود کند. (1)

با توجه به اشتراکات و افتراقات عنوان شده از سوی اندیشمندان علوم سیاسی و ارتباطات می توان دو رویکرد کلی دربارۀ ارتباط جنگ نرم و جنگ روانی بیان کرد:

این گروه احساس فشار روانی وارد شده از سمت جبهه دشمن در تهدیدات سخت مانند حملات نظامی و در تهدیدات نیمه سخت مانند تحریم و انزوای بین المللی را هدف و ماهیت اصلی جنگ روانی می داند. برخلاف این دو تهدید، در تهدیدات نرم علیٰ رغم حمله به روحیات و مسائل روانیِ جبهه مقابل، هدف و تلاش بر این است که جبهه مقابل این حمله و تهدید را متوجه نشود و به تدریج و با غفلت دشمن تغییرات فرهنگی، سیاسی، اجتماعی مدنظر حاصل شود. (1)

با بیان این مطلب روشن می شود که جنگ روانی در هر سه نوع تهدید (سخت، نیمه سخت، نرم) دارای کارکرد روانی است، ولی جنگ نرم در حوزۀ تهدید نرم وجود دارد که در این حوزه، برخی از بخش های جنگ نرم، با بخش هایی از جنگ روانی دارای اشتراک است.

از مجموعه تعاریف بیان شده برای جنگ روانی و عملیات روانی چنین نتیجه گیری می شود که:

1.از نظر اینکه هر دو شامل اقداماتی تأثیرگذار روی نظرات، عواطف و عقاید انسانی هستند، مفهوم مشترکی دارند. در واقع هر دو سعی در متقاعد ساختن مخاطبین خود دارند.

2.عملیات روانی دامنۀ وسیعی از مسائل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و عقیدتی را در زمان صلح و در زمان جنگ در بر می گیرد، ولی جنگ روانی فقط شامل زمان جنگ می شود. به عبارت دیگر، عملیات روانی متناسب با اهداف کشور مجری روی گروه های هدف در هر شرایط به اجرا گذاشته می شود که به پیشبرد اهداف ملی کمک نماید. برای مثال کمک های اقتصادی به کشورهای دوست یا برقراری روابط دیپلماتیک با کشورهای بیطرف بر همین اساس انجام می شود.

3.مخاطبین هر دو جنگ می توانند همه افراد یک جامعه (نظامی و غیرنظامی) باشند.

4.بر خلاف جنگ روانی، عملیات روانی نه تنها لزوماً معنای منفی نداشته و به دنبال تضعیف روحیه گروه های هدف نیست بلکه در بعضی موارد، در جهت تقویت روحیه و جلب پشتیبانی مردمی طراحی و اجرا می شود.

5.سازمان مجری جنگ روانی در همه کشورها عمدتاً نیروهای نظامی می باشند، در صورتی که اجرای عملیات روانی از سوی همه نهاد های یک کشور امکان پذیر است.

ص: 33

اثربخش بودن تکنیک های تبلیغاتی استفاده شده در طی اقدامات جنگ روانی می باشد.

مهم ترین ابزار جنگ، «تبلیغات» است و اساساً جنگ روانی بر پایۀ تبلیغات است. تأثیر تبلیغات در جنگ ها از تأثیر سلاح کمتر نیست. تبلیغات را در عرصۀ نظامی می توان جنگ روانی خواند که هدفش بدن انسان نیست، بلکه روح و روان اوست. (1)

در جنگ روانی برای رسیدن به هدف غایی و پیروزی، از هر وسیلۀ تبلیغاتی در جهت تحریک احساسات و ایجاد دگرگونی در افکار عمومی استفاده می شود. در این میدان که به وسیلۀ آن دنیا به سوی کاهش تشنجات و بی مصرف شدن ابزارهای خشونت آمیز پیش می رود، با اتخاذ جنگ غیرمستقیم، که در آن تبلیغات به عنوان طرح عملیاتی جنگ روانی، حرف اول را می زند، کشوری برگ برنده را دارد که هم ساز و برگ تبلیغاتی و اطلاع رسانی پیشرفته تری را فراهم سازد و هم از نظر آمادگی نرم افزاری، یعنی پژوهش در زمینه ارتباطات و متقاعد سازی و تولید فرهنگی، خبری، هنری جلوتر از رقیبان حرکت کند. (2)

تمایز برجسته تبلیغات با سلاح های نظامی در این است که تبلیغات نابودگر ظاهری و عینی نیستند، اما جایگزین مؤثری برای کشتن و ابزاری برای چیرگی ارتباطات بر خشونت است. تبلیغات در عرصه های نظامی، ایجاد گونه ای تحرک و پویایی در گروه خودی و فراهم آوردن اوضاع روحی روانی مناسب برای ویران کردن روحیه دشمن است. گرایش های تبلیغاتی در جنگ ها بیشتر از روح خشونت بار حاکم بر جنگ اثر می پذیرد؛ زیرا افراد و نیروهایی در هر سوی منازعه قرار گرفته اند که به داشته های مادی

ص: 35

و معنوی خویش باور دارند و رقیب اندیشه های آنان را باطل می شمرد. از این رو، باید از همۀ ابزارهای لازم برای شکست دادن او بهره جویند. عرصه های جنگی زمینه هایی اند که در آن ها افزون بر پیش آمدن اوضاعی برای گستراندن باورهای خودی در جبهۀ مقابل، تلاش های گفتارگونه و روان شناختی صورت می گیرد تا پیش از برخورد نظامی دو گروه با یکدیگر، رقیب مرعوب شود و زمینه ای برای دوری کردن او از جنگ یا سست شدنش در برابر گروه خودی فراهم شود. (1)

کامیابی یا ناکامی در این راه از چگونگی کاربرد شیوه های گوناگون روانی سرچشمه می گیرد. هیتلر در کتاب «نبرد من»، نسبت به تبلیغات در جنگ اظهار می کند که یکی از دلایل شکست آلمان در جنگ عدم آگاهی کافی از تبلیغات بوده است. (2) آنچه که سبب اهمیت تبلیغات در جنگ روانی می گردد، عبور اهداف جنگ روانی (نفوذ، متقاعد سازی و اقناع) از مسیر ابزارها و شیوه های تبلیغاتی می باشد.

ص: 36

سیره و منش اخلاقی و عملی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) به عنوان یکی از اصلی ترین منابع فقهی و اخلاقی مسلمین، موید جواز استفاده از این نبرد برای مسلمین می باشد. از موارد استفاده از خدعه توسط پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

1.اجازۀ پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به نعیم بن مسعود برای اختلاف افکنی بین احزاب در جنگ خندق. (1)

2.اجازۀ پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به عمرو عاص برای نفوذ به سپاه دشمن در جنگ سلسله. (2)

3.دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به خضاب کردن محاسن برای جوان نمایی سپاه اسلام در نگاه دشمنان. (3)

4.حرکت به سمت شام توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) برای فریب دادن قبیلۀ بنی لحیان و سپس حرکت به سمت مکه پس از اطمینان بنی لحیان از عدم یورش پیامبر به آن ها در جریان غزوۀ بنی لحیان. (4)

اما استفاده از جنگ روانی در سیرۀ پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) دارای اصولی می باشد که شرط اصلی برای استفاده از این نبرد منوط به رعایت این اصول می باشد:

1.عدم استفاده از جنگ روانی به نحوی که منجر به اکراه و اجبار شود: از آنجا که هدف جبهه حق تأثیر و تحول آزادانه در مخاطبین می باشد و پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) به عنوان چراغی روشنگر در قرآن معرفی شده است، استفادۀ جنگ

ص: 38

روانی از سوی مسلمین نباید به گونه ای باشد که اکراه و اجبار در پذیرش حق ایجاد شود.

2.خنثی سازی و هدایت گری: دفاع از مسلمین و عقایدشان و رها سازی جوامع مختلف از عقاید باطل و منحرف اهداف همیشگی اسلام در همه انواع نبردها از جمله نبرد روانی می باشد. با توجه به این دو هدف استفاده از جنگ روانی نه برای جنایت و کشتار که برای خنثی سازی اقدامات روانی جبهه باطل و در جهت هدایت گری انسان ها به سوی جبهۀ حق می باشد.

3.استفاده از بعضی شیوه های جنگ روانی، مانند استفاده از مسائل جنسی، تمسخر و افتراء که در شرع مقدس حرام شرعی و بیّن می باشند و هیچ گونه قید و استثنائی ندارند، به هیچ عنوان و تحت هیچ شرایطی جایز نمی باشد.

ص: 39

می خواهند خدا و اهل ایمان را فریب دهند و حال آنکه فریب ندهند مگر خود را.

با تفحص در متون روایی می توان روایاتی را یافت که خدعه را مخالفت قطعی با اسلام و دینداری بیان کرده اند و در مذمت آن سخن به میان آورده اند. از جمله این روایات می توان به موارد زیر از امام علی (علیه السلام) اشاره نمود:

﴿لا دينَ لِخُدّاعٍ﴾. (1)

انسان خدعه گر در مسیر دین نیست.

﴿اِيّاكَ وَ الْخُديعَةَ فَاِنَّ الْخُديعَةَ مِنْ خُلْقِ الَّلئيمِ﴾. (2)

بپرهیز از فریب دادن دیگران. به درست که فریبکاری خوی انسان پست مرتبه است.

﴿لَوْ لاَ أَنَّ اَلْمَكْرَ وَ اَلْخَدِيعَةَ فِي اَلنَّارِ لَكُنْتُ أَمْكَرَ اَلنَّاسِ﴾. (3)

اگر نبود که مکر و فریبکاری در آتش اند من مکر اندیش ترین مردمان بودم.

﴿واللَّهِ مَا مُعَاوِیَهُ بِأَدْهَی مِنّیِ وَلَکِنَّهُ یَغْدِرُ وَ یَفْجُرُ وَ لَوْلاَ کَرَاهِیَّهُ الْغَدْرِ لَکُنْتُ مِنْ أَدْهَی النَّاسِ؛ وَلَکِنْ کُلُّ غُدَرَهٍ فُجَرَهٌ، وَ کُلُّ فَجَرَهٍ کُفَرَهٌ. وَ لِکُلِّ غَادِرٍ لَوَاءٌ یُعْرَفُ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ﴾. (4)

ص: 41

به خدا قسم معاویه زیرک تر از من نیست، ولی او خیانت می ورزد و گناه می کند، و اگر غدر و مکر نکوهیده نبود من از زیرک ترین مردمان بودم، ولی هر نیرنگی معصیت است و هر معصیتی نوعی کفر است و هر نیرنگ بازی را در قیامت نشانه ای است که به آن شناخته می شود.

«غَدر» به معنی ترک وفا و شکستن پیمان است. غدر در جنگ، در واقع استفاده از روش های غیر انسانی و غیراخلاقی برای غلبه بر دشمن است. علاوه بر وفا نکردن به پیمان و شکستن آن، می توان کشتن بعد از امان، حمله به دشمن در زمان آتش بس، آلوده کردن آب آشامیدنی دشمن و مسموم کردن غذای آن ها را از موارد غدر دانست. (1)

شیخ محمد حسین نجفی، صاحب جواهر، در باب حرمت غَدر اینگونه می نویسد:

«غدر به مانند به قتل رساندن دشمن بعد از امان به او جایز نیست. این مسئله اجماعی است؛ چرا که در نصوص نیز نهی شده است. مضافاً به اینکه فی نفسه هم قبح دارد و باعث تنفیر مردم از اسلام می شود». (2)

برای جمع این روایات با روایت مشهور نبوی باید با ایجاد رابطۀ عام و خاص مطلق، مشهورۀ نبوی را مخصص روایات فوق دانست و استفاده از خدعه را صرفاً در میدان نبرد (فارغ از نوع نبرد) به شرط رعایت اصول اخلاقی و فقهی ذکر شده را جایز دانست و هر گونه استفاده از فریب و نیرنگ را در معادلات و روابط سیاسی اجتماعی ممنوع شمرد.

ص: 42

فقهای شیعه نیز از زمان علامه حلی (648-726ق) تا به امروز، به استناد روایات، خدعه را فقط در جنگ با دشمنان اسلام جایز شمرده و بر آن تصریح و حتی ادعای اجماع نموده اند. (1) علامه حلی در تذکرة الفقهاء می نویسد:

«خدعه در جنگ جایز است و مبارز می تواند رقیب خویش را با توسل به خدعه فریب دهد و به قتل رساند و این مسأله، اجماعی است». (2)

ابن قدامه در کتاب «المغنی» در فصل «و تجوز الخدعة فی الحرب للمبارز و غیره لان النبی قال: الحرب خدعة و هو حدیث حسن صحیح» با اشاره به خدعه امام علی (علیه السلام) به عمرو بن عبدود در جنگ خندق خدعه هنگام نبرد را از نظر شرعی مجاز دانسته است. (3) صاحب جواهر خدعه را در جنگ جایز دانسته و معتقد است در «تذکرة الفقهاء» و «منتهی المطلب فی تحقیق المذهب» بر این جواز، اجماع شده است. (4) بُهوتی، فقیه حنبلی مذهب، در «القناع» با استناد به روایت نبوی حکم به جواز خدعه در نبرد نموده است. (5)

ص: 43

ص: 44

ص: 46

می گرفت. در ادامه این بخش به تبیین و تحلیل شیوه های جنگ روانی استفاده شده از سوی مشرکین خواهیم پرداخت.

مجموعه اتهاماتی که از سوی دشمنان به پیامبر وارد شد سبب کاهش شدید مقبولیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در مکه شد. (1) مشرکین مکه به وسیله اتهامات بی شماری که به ساحت مقدس پیامبر وارد کردند توانستند به اهداف دیگری در جهت تخریب آن حضرت دست یابند. مشرکین به وسیلۀ شیوۀ اتهام زنی توانستند، به اهدافی همچون «ترور شخصیت»، «انسان زدایی»، «ارعاب» و «وحشت آفرینی» دست یابند.

مشرکین مکه با اتهامات مختلفی سعی بر حذف پیامبر از معادلات اجتماعی و سیاسی آن روز مکه داشتند. ولید بن مغیرة اصلی ترین عنصر پیشنهاد دهنده و هماهنگ کننده قریش در ایراد اتهامات به پیامبر بود. (2) اصلی ترین اتهامات وارد شده به پیامبر از دیدگاه قرآن کریم موارد ذیل می باشد:

﴿فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ﴾. (1)

گفت: اين، جز جادويی كه ديگرانش آموخته اند، هيچ نيست.

﴿فَذَكِّرْ فَمَا أَنْتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ﴾. (2)

پس تذکّر ده، که به لطف پروردگارت تو کاهن و مجنون نیستی.

«مسحور» به معنی «سحر شده» و «ساحر» به معنی «سحر کننده» است. توصیف پیامبر به مسحور از ناحیه دشمنان به این علت بود که می خواستند از این طریق نسبت جنون به پیامبر دهند و بگویند ساحران در فکر و عقل او نفوذ کرده و به وسیله ساحران اختلال حواس یافته است. بعضی از مفسران نیز احتمال داده اند که مسحور به معنی ساحر باشد، زیرا گاهی اسم مفعول به معنی اسم فاعل می آید؛ به این ترتیب نفوذ خارق العاده کلام پیامبر را در دل های آماده مردم حق طلب، به سحر نسبت می دادند که این اعتراف ضمنی، نفوذ بالای گفتار پیامبر را می رساند. (3)

در عصر جاهلیت «کاهن» به کسی گفته می شد که خبر از اسرار غیبی می داد و غالباً مدعی بود که با جنیان ارتباط دارد و اخبار غیبی را از آن ها می گیرد. قریش برای پراکنده ساختن مردم از اطراف پیامبر این تهمت ها را به او می بستند، گاه کاهنش می خواندند، و گاه مجنون، و به تضاد این دو وصف نیز واقف نبودند، زیرا کاهنان افراد هوشیاری بودند، بر خلاف مجنون، که بهره ای از عقل و هوش ندارد. (4)

ص: 51

زمانی که طفیل بن عمر دوسی شاعر و اندیشمند عرب وارد مکه شد، گروهی از قریش به سوی او شتافتند و چنین گفتند:

ای طفیل تو به سرزمین ما قدم نهاده ای، و این مرد که پشت سرماست، کار را بر ما سخت و دشوار ساخته، اجتماع و امورمان را پراکنده نموده است. راستی که گفتارش چون افسون، بین دو برادر و بین مرد و زن جدایی می افکند. ما بیم آن داریم که آنچه ما بدان گرفتار شده ایم بر تو و قومت نیز وارد شود، لذا هرگز با وی سخن مگوی و بدو گوش مسپار». (1)

«ابن عباس گوید: قریش می گفتند: بلعام - که آهنگری رومی و مسیحی در مکه بود- او را تعلیم می دهد. ضحاک گوید: مقصود سلمان فارسی است. قریش می گفتند: پیامبر، داستانها را از سلمان فرا می گیرد. مجاهد و قتاده گویند، مقصود غلامی رومی از «بنی الحضرمی» است که نامش «یعیش» یا «عائش» بود. و کتابی داشت. او اسلام آورد و نیکو مسلمانی بود. عبداللّٰه بن مسلم گوید: در جاهلیت، دو غلام مسیحی بودند از اهالی «عین التمر» که نام یکی از آن ها «یسار» و نام دیگری «خیر» و شغلشان تیز کردن شمشیرها بود. آن ها کتابی به زبان خویش داشتند که قرائت می کردند. پیامبر هر گاه از کنار آن ها می گذشت، توقف می کرد و به خواندن آن ها گوش می داد. قریش گفتند: پیامبر از آن ها یاد می گیرد». (1)

﴿وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذا إِلَّا إِفْكٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ﴾. (2)

کافران گفتند که این جز دروغی که خود بافته است و گروهی دیگر او را بر آن یاری داده اند، هیچ نیست.

﴿وَإِذَا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیةٍ قَالُوا لَوْلَا اجْتَبَیتَهَا﴾. (1)

چون آیه ای برایشان نیاوری، گویند: چرا از خود چیزی نمی گویی؟

﴿وَ قالُوا ما هذا إِلَّا إِفْكٌ مُفْتَری﴾. (2)

نیز گفتند: این قرآنش هم جز آنکه خود فرابافته و به دروغ به خدا نسبت می دهد چیز دیگری نباشد.

استفادۀ مشرکین از کلمۀ اشارۀ «هذا» به جای نام بردن از قرآن برای کوچک شمردن اصلی ترین معجزۀ پیامبر، یعنی قرآن بود. (3)

هنگامی که به سوی تو گوش فرا می دارند ما بهتر می دانیم به چه منظور گوش می دهند، و نیز آنگاه که به نجوا می پردازند؛ وقتی که ستمگران گویند: جز مردی افسون شده را پیروی نمی کنید.

منظور از تشجیع و تحریک انجام اقداماتی است که با ایجاد شور و شوق نسبت به یک هدف یا مسئله، بر حالت و رفتار مخاطبان تأثیر می گذارد. در این روش، متخصصان جنگ روانی با ارائه پیام ها و اطلاعات آگاهی دهنده به تحریک احساسات دینی، قومی، نژادی و انسانی مخاطبان می پردازند و آن ها را به سوی تحقق اهداف مطلوب خود سوق می دهند. حس همدردی، تنفر، خشم و غضب از جمله مفاهیمی است که در این روش مورد توجه قرار می گیرند. (1)

برانگیختن احساسات جبهۀ خودی و افراد بی طرف در مقابل استفاده از عقلانیت، برای همراه کردن بیشتر آنان با اهداف و خواسته های رهبران و حاکمان مهم ترین دست آویز حاکمان برای رسیدن به اهدافشان می باشد. سران کفر و نفاق در صدر اسلام برای بستن راه های منتهی به تفکر و تعقل با استفاده از احساسات مردم مسلمان در مقابل حاکمیت اسلامی صف آرایی کنند.

در هر دو حکومت نبوی و علوی، سران و رهبران کفر و نفاق توانستند با سوءاستفاده از عوامل زیر احساسات سپاهیان و افراد بی طرف را برانگیخته و جمعیت قابل توجهی را با خود همراه کرده و بر علیه حاکمیت دین اعلان دشمنی و مبارزه کنند:

•شخصیت زدگی(تقلید کورکورانه):

1.شخصیت ممتاز معاویه نزد مردم شام. (2)

2.برتر بودن یهودیان در دینداری در تفکر مشرکین.

3.جایگاه ممتاز نیاکان در فرهنگ اعراب جاهلی.

ص: 56

4.جایگاه عایشه نزد مردم مسلمان به عنوان همسر پیامبر و ام المومنین. (1)

•عصبیت و قبیله گرایی افراطی:

1.نزاع و درگیری تاریخی اَوس و خزرج در مدینه. (2)

2.خودبرتربینی و اشرافیت قریشیان بر تمام قبایل حجاز. (3)

3.استفاده معاویه از قتل عثمان و انتساب او به بنی امیه.

•سنت انتقام جویی کشتگان (سنت ثار) در قبایل عرب (4) حجاز: تظلم خواهی و روشن نگه داشتن خشم مردم مشرک مکه از نبرد بدر توسط سران شرک. (5)

کفار و مشرکین مکه با زنده کردن سنت پرستی و قرار دادن سنت های جاهلی در برابر یکتا پرستی به دنبال القاء بی احترامی کردن اسلام و پیامبر به عقاید پیشینیان بوده و در صدد شوراندن و تحریک مردم بر ضد پیامبر بودند. قرآن کریم در اینباره می فرماید:

﴿وَإِذَا تُتْلَی عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا رَجُلٌ يُرِيدُ أَنْ يَصُدَّكُمْ عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُكُمْ﴾. (6)

ص: 57

و هنگامی که آیات روشنگر ما بر آنان خوانده می شود، می گویند: او فقط مردی است که می خواهد شما را از آنچه پدرانتان می پرستیدند بازدارد.

علامه طباطبائی در تفسیر کلمه «آبَاؤُكُمْ» می فرماید:

«تعبیر آبائکم (پدرانتان) به جای آبائنا (پدرانمان) برای این منظور است که به آن قوم متعصب القاء کند میراث نیاکان شما در خطر است، بپاخیزید و دست این مرد را از آن کوتاه کنید». (1)

پس از شکست دشمن در جنگ بدر و بازگشت آن ها به مکه، برنامه ریزی برای هجوم مجدد به مدینه آغاز شد. بر این اساس، ابوسفیان با استفاده از احساس کینه و اندوه بازماندگانِ کشته ها و ممانعت از برگزاری مجالس گریه و عزا برای کشته شدگان به تحریک احساسات و افزایش کینه پرداخت و توانست نظر همه را برای هزینه نمودن در جهت حمله به مدینه جلب کند. سرانجام پس از یک سال نیرویی به استعداد سه هزار نفر برای هجوم به مدینه مهیا شد. (2)

در جنگ احد، سران قریش برای جلوگیری از فرار جنگجویان خود و تشویق و ترغیب آنان به جنگ، تعدادی از زنان را نیز با خود همراه ساختند. صفوان بن امیه گفت:

«زنان را با خود ببرید و من نخستین کسی هستم که این کار را می کنم، چه آنان شایسته ترند برای اینکه کشتگان بدر را به یاد شما آورند. شما را حفظ کنند. موضوع بدر تازه است و ما هم قوم طالب مرگ هستیم».

ص: 58

زنان قریش به هر منزلی که می رسیدند، در حالی که با خود دَف و دایره داشتند، بیرون آمده و مردان را به جنگ تشویق کرده و کشته شدگان بدر را یاد می کردند. آنان سرمه دان و میل با خود همراه داشته و هر زمان مردی از جنگ می گریخت یا سستی می کرد، یکی از زنها، سرمه دان و میل به او می داد و می گفت: «تو زن هستی». (1)

هرچند تطمیع در پیامبر اثرگذار نبود اما طمع یاران پیامبر برای کسب غنایم بیشتر در اکثر نبردهای مهم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) گزارش شده است. (1) همین مسئله در حکومت علوی به علت ضعف اعتقادی یاران امام علی (عليه السلام) و عدم پایبندی کامل آحاد جامعه به ویژه خواص نسبت به اهداف حاکمیت امام علی (عليه السلام) سبب تکرار استفاده از این شیوه از سوی دشمنان شد. (2)

پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) با سرسختی در دعوت توحیدی و تهاجم نظری بر ضد تمام ارزش های اعتقادی و اجتماعی جامعه شرک آلود مکه، تمامی اشراف و کلیت نظام اشرافی را در خطر تهدید قرار داده و اسلام روز به روز در مکه گسترش می یافت. سران قریش تصمیم گرفتند با وعدۀ تحقق تمام آمال اشرافیت (حاکمیت، ثروت و زیباترین همسر) به پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)، او را از سیاست فروپاشی ارزش ها و باورها و مناسبات حاکم در مکه بازگردانند. اولین تطمیع پیامبر به وسیلۀ قریش، هنگامی بود که قریش ابوطالب را واسطه قرار داده و با دادن وعدۀ مال و ثروت به دنبال منصرف کردن پیامبر از اهدافش بودند. (3)

در نوبت دوم «عتیبة بن ربیعة» که از بزرگان بنی امیه و قریش بود به نزد پیامبر رفت تا پیشنهادهای بزرگان قریش را با پیامبر مطرح کند. او در دیدار با پیامبر چنین گفت:

«ای برادرزاده، اگر منظورت از این سخنان که می گویی اندوختن ثروت و به دست آوردن مال است، ما حاضریم آنقدر برای تو مال و ثروت

ص: 60

جمع آوری کنیم تا آنجا که ثروت تو به دارائی ما بچربد. اگر مقصودت آن است که کسب شخصیت کنی، حاضریم تو را بزرگ خود قرار داده و هیچ کاری را بدون اذن تو انجام ندهیم و اگر هدفت سلطنت و ریاست است، ما تو را سلطان و رئیس خود قرار می دهیم». (1)

در نوبت سوم مشرکین با شیوه تطمیع برعلیه پیامبر و با دادن وعدهای متنوع و سنگین تر از قبل به دنبال منصرف کردن پیامبر از خواسته هایش بودند که در هر بار از سوی پیامبر با جواب منفی مواجه می شدند. (2)

عناصر فاقد حمایت قبیله ای روی آوردند. هدف اصلی استفاده از این شیوه، ایجاد محیطی سرشار از ترس و خشونت برای محدود کردن گرایش به پیامبر و اسلام بود. گستردگی شکنجه و کیفیت طاقت فرسای عذاب ها و نیز صعوبت مقاومت در آن شرایط را می توان از خلال آیات مکی مشتق از واژۀ صبر دریافت. (1) در همین زمان خداوند برای افزایش توان مقاومت مسلمین و تقویت روحیۀ آنان آیات متعددی از قصص انبیای تحت شکنجه و آزار و اذیت امت های آنان نازل و دوران شکنجه را دورۀ آزمون و ابتلای موقت برای وصول به کمال معرفی کرد. حکم بن ابوالعاص بن امیه از کسانی بود که به آزار و اذیت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) می پرداخت و به پیامبر ناسزا می گفت و راه رفتن پیامبر را تقلید می کرد. (2) از دیگر کسانی که به آزار و اذیت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) می پرداخت عقبة بن ابی معیط بود که به هنگام سجدۀ پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)، پای بر سر آن حضرت می گذاشت و شکمبۀ گوسفند بر روی پیامبر می انداخت. (3) تازیانه زدن و کشاندن بر روی ریگ های داغ، ممانعت از خوراک (شکنجۀ گرسنگی)، ممانعت از نوشیدن آب (شکنجۀ تشنگی)، قرار دادن افراد در زیر آفتاب داغ و سوزان و چوب زدن، گذاشتن سنگ بزرگ بر روی شکم و دنده ها از جمله روش های شکنجۀ مشرکین نسبت به مسلمانان بود. در آن شرایط پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و مسلمانان برخوردار از حمایت قبیله ای، نمی توانستند کمترین کمکی به آنان کنند. از جملۀ مسلمانان نوپا می توان به بلال حبشی، عمار یاسر، یاسر بن عامر عنسی و خباب بن ارت اشاره کرد. در این میان

ص: 62

برخی به واسطه صدمات زیاد از دین خود برمی گشتند و بعضی دیگر استقامت می کردند. (1)

مهم ترین عامل برای ایجاد تشویش و اضطراب در جبهۀ مقابل و مانع شدن از پیوستن افراد جدید به دشمن و سست شدن همراهان و رزمندگان نسبت به خواسته و اهداف رهبران و عدم گسترش گفتمان طرف مورد نزاع در سپاه و جامعه خودی و دشمن، ایجاد ترس به وسیله رعب و وحشت می باشد.

در حکومت نبوی سران مشرکین با القای ترس در دل مردم مکه ثمرۀ همراهی با پیامبر را شکنجه و کشته شدن معرفی می کردند و مانع از پیوستن افراد جدید و گسترش اسلام در مکه می شدند. (2)

گسست باعث تزلزل و تنزل اعتماد عمومی مردم، عدم مقبولیت و در نتیجه عدم پذیرش رژیم سیاسی می شود. (1)

تلاش مشرکین مکه برای درگیر کردن افراد با ایمان (پیروان پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)) با عواطف انسانی، به ویژه ارتباط آن ها با والدین و نزدیکانشان از یک سو و از سوی دیگر طرح این مسئله که حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) با دعوت خویش بین فرزندان و پدر و مادر و بین زنان و شوهران فاصله و جدایی می اندازد و بنیان اجتماع را از هم می گسلد، سبب اختلاف بین افراد تازه مسلمان می شد. (2)

بی طرف، در جهت ایجاد تزلزل در پیروان طرف مقابل نیز مؤثر واقع شود. یعنی نه تنها مشرکان از گرویدن افراد به پیامبر جلوگیری می کردند بلکه باعث تقویت نیروهای خودشان و دلسردی، ناامیدی و گاه ضعف در میان پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و یارانش می شدند. بدیهی است سیاست استهزاء و تمسخر، روحیه و شخصیت پیامبر و یارانش را جریحه دار می کرد و به لحاظ روانی و احساسی وضعیت سخت و دشواری ایجاد کرده و تحمل آن، بی اندازه مشکل می نمود.

قبیله قریش و در رأس آن ها بنی امیه، بیشتر از سایر قبایل مکه به این کار روی آوردند. ازجمله کسانی که به آزار و استهزاء پیامبر روی آوردند، می توان به ابوسفیان بن حرب، حکم بن ابی العاص بن امیه، نضربن الحارث، اسود بن المطلب اشاره کرد. (1)

استهزاء و تمسخر با هدف کوچک نشان دادن پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و قداست زدایی از پیامبر و ناچیز نمایاندن دعوت و پیام او و در نتیجه پایین آوردن ارزش و جایگاه اجتماعی و سست کردن پایه های دعوت او، صورت می گرفت. تمسخر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در ادعای نبوت، معراج، مسخره کردن گزارش های مربوط به نعمت های بهشتی و تمسخر آن حضرت برای پیروی محرومان جامعه از او، برخی از موارد استهزایی است که می توان به آن اشاره کرد. (2)

قدرت مشرکین در مکه برای استفاده از شیوۀ تمسخر به حدی زیاد بود که خداوند متعال در فرمان خود به پیامبر برای علنی کردن دعوت به اسلام با پیش بینی استفاده

ص: 65

مشرکین از این شیوه به پیامبر بشارت می دهد که ما از تو در برابر این تهاجم دفاع کرده و پیامبر را آماده مواجهه با بالاترین میزان استفاده از تمسخر می کند. (1)

فشار این حملات بر پیامبر به حدی بود که خداوند با تسلی و تسکین، پیامبر را آرام و به او وعده نابودی مستهزئین را می دهد. طبق نظر تمامی مفسرین، آیۀ 97 از سوره حجر (2) اشاره به فشار قلبی و روحی وارده به پیامبر به علت شدت استهزاء از سوی مشرکین دارد. قرآن کریم در باب تمسخر پیامبر و مسلمانان در مکه توسط کفار و مشرکین می فرماید:

«إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كَانُوا مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ. وَإِذَا مَرُّوا بِهِمْ يَتَغَامَزُونَ. وَإِذَا انْقَلَبُوا إِلَی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَكِهِينَ». (3)

بدکاران همواره در دنیا [از روی ریشخند و استهزا] به مؤمنان می خندیدند. و هنگامی که بر آنان می گذشتند آنان را با اشاره چشم و ابرو به مسخره می گرفتند. و چون به خانواده خود بازمی گشتند به سبب تمسخر مؤمنان خوشحال و شادمان باز می گشتند.

«یتغامزون» از مادۀ «غمز» به معنی «اشاره با چشم و دست به چیزی که مورد عیب جویی است» می باشد. این واژه به معنی «هر گونه عیب جویی» به کار می رود. تعبیر به «تغامز» دلیل بر این است که همۀ آن ها در این کار (اشاره به جهت تمسخر)

ص: 66

شرکت داشتند. مشرکین و کفار مکه تا حدی در شیوه تمسخر پیشرفته بودند که حتی در جلسات خصوصی در غیاب مسلمین این تمسخر را ادامه می دادند. (1)

﴿فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّی أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ﴾. (2)

امّا شما آن ها را به باد مسخره گرفتید تا شما را از یاد من غافل کردند و شما به آنان می خندیدید.

﴿أَوْ خَلْقًا مِمَّا يَكْبُرُ فِي صُدُورِكُمْ فَسَيَقُولُونَ مَنْ يُعِيدُنَا قُلِ الَّذِي فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَيُنْغِضُونَ إِلَيْكَ رُءُوسَهُمْ وَيَقُولُونَ مَتَی هُوَ قُلْ عَسَی أَنْ يَكُونَ قَرِيبًا﴾. (3)

یا هر مخلوقی که در نظر شما، از آن هم سخت تر است و از حیات و زندگی دورتر می باشد، باز خدا قادر است شما را به زندگی مجدد بازگرداند. آن ها بزودی می گویند: چه کسی ما را بازمی گرداند؟ بگو همان کسی که نخستین بار شما را آفرید آنان سر خود را از روی تعجب و انکار به سوی تو خم می کنند و می گویند: در چه زمانی خواهد بود؟ بگو شاید نزدیک باشد.

راغب در مفردات می گوید:

««انغاض» به این معنا است که کسی سر خود را با حالت غرور و خود خواهی در مقابل دیگری تکان دهد.»

بنا به گفته راغب معنای آیه چنین می شود:

ص: 67

«چون حجت خود را به گوششان برسانی و قدرت خدای را بر هر چیز و همچنین بر خلقت اولشان یادآوری کنی تازه سرهاشان را از باب مسخره کردن تکان خواهند داد و خواهند گفت: این قیامت کی است؟» (1)

﴿وَإِذَا رَآكَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي يَذْكُرُ آلِهَتَكُمْ﴾. (2)

و کافران هنگام ملاقات تو، تو را جز به استهزاء نگرفته و گویند آیا این شخص است که بتان را که خدایان شما هستند به اهانت و بدی یاد می کند؟

﴿وَإِذَا رَأَوْكَ إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا﴾. (3)

این کافران هرگاه تو را ببینند از حسد کاری ندارند، جز آنکه تو را تمسخر کرده و گویند آیا این مرد همان است که خدا به رسالت بر خلق فرستاده؟

انحصار استفاده شده در دو آیه فوق موید این مطلب است که مشرکین در معاشرت و دیدارهای که با پیامبر داشتند هیچ هدفی جز تمسخر پیامبر نداشتند. (4)

﴿وَإِذَا رَأَوْا آيَةً يَسْتَسْخِرُونَ﴾. (5)

ص: 68

و چون آیت و معجزی مشاهده کنند باز هم به فسوس و مسخره پردازند.

طبرسی در مجمع البیان به نقل از دیگران قائل به این نظر است که در معنای کلمه «یسْتَسْخِرُونَ» دو نکته وجود دارد:

1.دعوت بعضی از مشرکین از بعضی دیگر برای اظهار استهزاء و مسخرگی.

2.باور قلبی مشرکین و کفار به مسخرگی قرآن و معجزات پیامبر. (1)

اصحاب و مسلمانان اندک مکه نیز از آسیب و گزند تمسخر اهل مکه در امان نبودند. الاسود بن عبد یغوث که پسر دایی پیامبر بود هنگامی که فقرای مسلمانان را می دید به کنایه و تمسخر می گفت: «این ها سلاطین روی زمین اند که ملک کسری را به ارث می برند». (2)

مشرکین مکه علاوه بر تمسخر علنی اهل ایمان، در جمع های خصوصی خود نیز به این روش عمل می کردند. ابوجهل رو به قریش می کرد و می گفت: «می خواهید شما را از زقوم که محمد ما را به آن تهدید می کند اطعام کنم؟!» سپس می فرستاد و کره و خرما حاضر می کردند و می گفت: «این همان زقوم است». (3)

ص: 69

داشتند دیگران را با خود همراه کرده و به مبارزه با جبهه حق بپردازند. موقعیت اجتماعی قریش (1) و رهبران جبهه نفاق (2) و موقعیت دینی یهودیان (3) در حکومت نبوی در برابر مردم مکه که در جاهلیتی گسترده بودند (4) و انصار و مهاجرینی که عموما کمترین انتسابی به طبقات خاص جامعه نداشتند (5) سبب استفاده از این شیوه از سوی آنان شد.

این مسئله در حکومت علوی به علت انتساب سببی و نسبی سران جمل به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) و موقعیتی که از این انتساب و امتیازاتی همچون سبقت در اسلام (6) و مجاهدت در نبردهای مختلف برایشان حاصل شده بود؛ تکرار شد و منجر به همراهی چندین هزار نفر از آحاد جامعه با سران جمل شد. (7) در هر دو حکومت نبوی و علوی دشمنان توانستند با استفاده از مفاهیم و اهدافی جذاب و قابل فهم مانند تظلم خواهی خلیفه خدا (8) و برچیدن موانع رشد جوامع و قبایل، اغراض اصلی خود را مخفی کرده و به وسیله آن مفاهیم دیگران را با خود همراه کنند.

ص: 71

﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً﴾. (1)

و باز کافران جاهل به اعتراض گفتند که چرا این قرآن اگر از جانب خداست یکجا برای رسول نازل نشد؟

﴿وَقَالُوا مَالِ هَذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ لَوْلَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيرًا. أَوْ يُلْقَی إِلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْهَا﴾. (2)

گفتند: چیست این پیامبر را که غذا می خورد و در بازارها راه می رود؟ چرا فرشته ای بر او فرود نمی آید تا با او بیم دهنده باشد؟ چرا از آسمان گنجی برایش افکنده نشود؟ چرا او را باغی نیست که از آن بخورد؟

﴿وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلَائِكَةُ أَوْ نَرَی رَبَّنَا﴾. (3)

کسانی که به دیدار ما امید ندارند، گفتند: چرا فرشتگان بر ما نازل نمی شوند؟ یا، چرا پروردگار خود را نمی بینیم؟

﴿وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ﴾. (4)

کافران گفتند: چرا بر او معجزه ای از خدا فرو نیامد؟

﴿يَقُولُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَكٌ﴾. (5)

می گویند: چرا گنجی بر او افکنده نمی شود؟ و چرا فرشته ای همراه او نمی آید؟

ص: 73

این اقدامات از سوی مشرکین و کفار سبب شد تا تمام طبقات و گروه های اجتماعی مکه پیامبر را با نگرشی منفی مورد اذیت و آزار قرار دهند. (1)

این فضا و هجمه سنگین روانی بر علیه پیامبر در مکه در شرایطی صورت می گرفت که تا قبل از ادعای نبوت، در مکه ایشان را به محمد امین (صلی الله علیه و آله وسلم) شناخته و مورد اعتمادترین فرد در مکه از سوی تمام مردم بودند. (2)

ص: 74

(صلی الله علیه و آله وسلم) میان دو کوه عیر و اُحد است؛ بنابراین برای یافتن این دو کوه حرکت کردند و وقتی آن ها را یافتند، در آنجا ساکن شدند. (1) برخی معتقدند از گزارش های مختلف مربوط به علل مهاجرت یهود به حجاز می توان نتیجه گرفت که این مهاجرت در چند مرحله صورت گرفته است. مناسب نبودن آب و هوای حجاز و عدم آمادگی آن برای کشاورزی و تجارت در مقایسه با سایر سرزمین ها، مؤیدی بر این مطلب است که سکونت آن ها در جزیرة العرب اهداف مادی نداشته است. (2)

اسلام همواره به دین یهود به عنوان یکی از ادیان بزرگ آسمانی به دیدۀ احترام نگریسته، ولی ملت یهود به استثنای معدودی از آنان، در طول تاریخ، به دین الهی خود تعبد عملی نداشته و خداوند در قرآن کریم غالباً آن ها را نکوهش و سرزنش کرده است. قوم یهود از جمله اقوامی است که سرگذشت آنان در قرآن کریم در ابعاد گسترده بیان شده است و چگونگی نگرش قرآن به این قوم از جهات گوناگون قابل بررسی است. بر این اساس قرآن غنی ترین منبع و مطمئن ترین مرجع برای شناخت عملکرد یهود و نیز دستیابی به واکنش مناسب به منظور برخورد با آنان است. (3)

به نظر می رسد که آغاز دشمنی یهود به شروع دعوت اسلامی باز می گردد، زیرا یهود خود از منتظران ظهور پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله وسلم) بودند. وقتی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) مبعوث گردید، چون ایشان را پیامبری یهودی ندیدند با اینکه ایشان را به حکم قرآن شناخته

ص: 76

بودند (1)، اما از روی حسادت و استکبار، دست به مخالفت با حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) زدند و تمام تلاش خود را برای بازگرداندن مردم به آئین جاهلی به کار بستند. (2)

«محمد، شما و ما را هدف قرار داده و یهودیان بنی قینقاع و بنی نظیر را مجبور به ترک وطن نموده است. شما گروه قریش برخیزید و از همپیمانان خود کمک بگیرید. هفتصد شمشیرزن یهودی در دهانه مدینه آماده اند. همه آن ها به یاری شما می شتابند.»

سران شکست خوردۀ قریش تحت تأثیر این روش با یهود هم پیمان شدند و برای جنگ احزاب راهی مدینه شدند. (1)

القای شک و دوگانگی در اندیشه مسلمانان نوظهور علت اصلی استفاده مشرکین و یهودیان از این شیوه، برعلیه حکومت و رسالت نبوی بود. افراد تازه مسلمان شده به علت عدم آگاهی همه جانبه به ابعاد دین اسلام مستعدترین گروه برای دشمنان به جهت استفاده از این شیوه بودند. همچنین القاء تردید و شک در یهودیانی که هیچ آشنایی با اسلام و دین یهود نداشتند سبب می شد در جامعه آن دوران گرایش به اسلام تصمیمی اشتباه به حساب آمده و این انتخاب در منظر دیگران انتخابی سفیهانه به نظر آید. (1)

قران کریم درباره اقدامات یهود برای ایجاد تردید در بین مردم می فرماید:

﴿وَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَی الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾. (2)

و گروهی از اهل کتاب گفتند: به دین و کتابی که برای مسلمانان نازل شده اول روز ایمان آرید و آخر روز کافر شوید، شاید (به این حیله) آن ها نیز (از اسلام) برگردند.

دوازده نفر از احبار یهود با هم توطئه کردند که اول صبح اظهار اسلام کنند و آخر روز از آن برگردند و بگویند:

«علت بازگشت ما از اسلام این بود که در کتب خود جستجو کردیم و با دانشمندان خویش هم گفتگو و مشاوره نمودیم و دانستیم که محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) پیامبر موعود در تورات نیست و در نتیجه کذب و بطلان او بر ما معلوم گشت.»

ص: 79

هدف احبار این بود که با این اقدام در قلب اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) تردید پدید آید. یهودیان به علت این تلقی از سوی مردمان آن زمان مبنی بر اینکه شناخت یهودیان از همۀ طوایف و گروه ها نسبت به امور دینی و الهی بیشتر است؛ با این عمل، سعی در القاء و ایجاد و شک و تردید در ذهن دیگران نسبت به عقاید مسلمانان داشتند. (1)

سران یهود برای اینکه یهودیان مستضعف به سمت اسلام گرایش پیدا نکنند با تحریف صفات پیامبر در تورات در امت خود نیز ایجاد تردید کرده و مانع از گسترش اسلام در بین یهودیان می شدند. خداوند متعال با هشدار به سران و علمای یهود بدترین عقوبت را برای این اقدام شوم آنان معین کرده و می فرماید:

﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَٰذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاًۖ فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ﴾. (2)

پس وای بر آن کسانی که از پیش خود کتاب را نوشته و به خدای متعال نسبت دهند تا به بهای اندک بفروشند، پس وای بر آن ها از آن نوشته ها و آنچه از آن به دست آرند.

امام باقر (عليه السلام) در این باره می فرمایند:

«عَمدُوا إلی التوراةِ وحرَّفوا صفةَ النبیِ ليُوقعُوا الشكَ بذلك علی المُستضعفينَ من اليهودِ». (3)

ص: 80

علمای یهود وقتی با پرسش مخاطبان خود مبنی بر تطبیق پیامبر آخرالزمان در تورات با پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) مواجه می شدند، سعی می کردند این علائم را به سبب ایجاد تردید در قلوب و افکار مردم به شکلی خلاف واقع، تفسیر و توجیه کنند. به طور مثال می گفتند:

آن چه در تورات در مورد محمد و علی آمده است، راست است، اما این محمد و علی که در عصر ما هستند، آن کسانی که تورات می گوید نیستند بلکه آنان پانصد سال بعد می آیند. (1)

عالمان یهودی آیات تورات را به صورت آیات قرآن در می آورند و بعد از آن این مطلب را در ذهن مسلمانان تزریق می کردند که همۀ مطالب قرآن از تورات گرفته شده است تا به این وسیله ریشۀ ایمان مؤمنان را سست کنند و در قلب شان نسبت به حقانیت و معجزه بودن قرآن تردید ایجاد نمایند. (2)

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) از آغاز دعوتشان تا پس از ورود به مدینه در سال دوم هجری، به سوی بیت المقدس نماز می خواندند. در مدینه، نمازگزاردن مسلمانان به سوی بیت المقدس، باعث شد یهود آن را وسیله ای برای عملیات روانی علیه پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) قرار دهد. آنان این تردید را در بین مسلمانانی که تازه به اسلام گرویده بودند، افکندند که:

«اگر این مرد، پیامبری جدید و دین او غیر از دین موسی (عليه السلام) است، چرا به قبلۀ شریعت ما نماز می گزارد؟» (3)

ص: 81

سران یهود برای تغییر قبله برنامۀ معین داشتند. آنان پیشبینی کرده بودند که اگر قبله مسلمانان تغییر کرد، در تهاجم روانی خود تردیدی جدید پدید آورند. بدین ترتیب که بگویند:

«اسلام دین استواری نیست و بر اساس فشار و عدم مقاومت، شریعت خود را تغییر می دهد؛ در حقیقت محمد فرستادۀ خدا نیست که مطالب را از او دریافت و ابلاغ کند. اگر او فرستاده خداست، چگونه تصور می شود ابتدا خداوند بگوید به قدس نماز بخوانید، سپس از سخن خود دست بردارد و بگوید به سوی کعبه نماز گزارید. از این گذشته، اگر جهت قبله به سوی قدس صحیح و عبادات و نمازها به آن سو مقبول بوده، از این پس نمازها باطل خواهد بود و اگر قبله جدید صحیح است، نمازهای پیشین باطل است.» (1)

یهودیان به علت شدت نژادپرستی و برتر دانستن دین یهودیت بر تمام ادیان دیگر _ علیٰ رغم تحریف گستردۀ دین حضرت موسی (عليه السلام) _ هدفی جز تمسخر اسلام نداشته (1) و با این روش در صدد تضعیف مسلمین بودند. خداوند متعال در قرآن می فرماید:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ أَوْلِيَاءَ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ. وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَی الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ﴾. (2)

ای اهل ایمان، با آن گروه از اهل کتاب و کافران که دین شما را به فسوس و بازیچه گرفتند دوستی مکنید و از خدا بترسید اگر به او ایمان آورده اید. و چون شما ندای نماز بلند کنید آن را مسخره و بازی فرض کنند، زیرا آن قوم مردمی بی خرد و نادانند.

خداوند متعال تمسخر و تحقیر صورت گرفته علیه پیامبر و مسلمین را اینگونه بیان می کند:

﴿مِنَ الَّذِينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَيَقُولُونَ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَرَاعِنَا لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَطَعْنًا فِي الدِّينِ وَلَوْ أَنَّهُمْ قَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاسْمَعْ وَانْظُرْنَا لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَأَقْوَمَ وَلَكِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا﴾. (3)

بعضی از جهودان کلمات خدا را به معنی دگرگون می کنند و می گویند: شنیدیم و عصیان می ورزیم، و بشنو و کاش ناشنوا گردی و

ص: 83

«راعنا». به لغت خویش زبان می گردانند و به دین اسلام طعنه می زنند. اگر می گفتند که شنیدیم و اطاعت کردیم و «اُنظُرنا»، برایشان بهتر و به صواب تر بود. خدا آنان را به سبب کفرشان لعنت کرده و جز اندکی ایمان نیاورند

یهودیان هنگام مواجهه با کلام پیامبر برای تحقیر ایشان به جای گفتن «سمعنا و اطعنا» (شنیدیم و عمل کردیم)، با گستاخی و بی ادبی به قصد استهزاء می گفتند: «شنیدیم و مخالفت می کنیم». (1)

اعراب هنگام گفتگو به مخاطب خود می گویند «اسمع اسمعك اللّٰه» اما یهودیان برای طعنه و تحقیر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) می گفتند: «اسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ» به معنای «بشنو که هرگز نشنوی». این سخن معادل فارسی «از شما گفتن و از ما گوش نکردن» است که به جهت تحقیر و بی اهمیت جلوه دادن کلام و گوینده اش از سوی مخاطب گفته می شود. یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) هنگام گفتگو با آن حضرت با شنیدن سخنان او می گفتند: «راعنا» یعنی «در مورد ما رعایت کن و تامل نما تا سخنانت را به دل بسپاریم یا بنویسیم». اما یهودیان این واژه را دستاویزی برای تمسخر قرار داده و «راعنا» را به معنای «ما را تحمیق کن» به کار می بردند و در حقیقت مصدر آن را «رعونت» در نظر می گرفتند که به معنای کودنی است. در این باره امام باقر (عليه السلام) می فرمایند:

این کلمه در زبان عربی دشنام و ناسزاست. یهودیان به جای واژۀ «راعنا» از واژۀ «راعینا» که به معنای چوپان است استفاده می کردند. منظور یهود از به کار بردن این واژه، رساندن این پیام بود که پیامبر را

ص: 84

تعدادی گوسفند و احمق احاطه کرده اند و مخاطبان پیامبر بهره ای از هوش و ذکاوت نبرده اند. (1)

زمانی که تعداد معدودی از یهودیان مانند عبدالله بن سلام، ثعلبة بن سعید به دین اسلام گرویدند، این اقدام آن ها خشم سران یهود را برانگیخت و برای تحقیر شخصیت این افراد آن ها گفتند:

اینأها از «اشرار» یهود بودند که دین اسلام را پذیرفتند و اگر از «اخیار» ما بودند، آیین نیاکان خود را ترک نمی کردند. (2)

فضیلت استفاده می شود تا بدون بررسی شواهد این ادعا و ارتباط پذیرفته و تصدیق شود. (1)

یهودیان در زمان دعوت پیامبر نسبت به بشارت ها و انذارهای ایشان با استفاده از جایگاهی که زائیده توهم شان بود برای خود شانی الهی قائل می شدند و غیر از نژاد خود را پست و حقیر می دانستند. آنان در برابر انذارهای رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم)، خود را فرزندان و دوستان خدا معرفی کرده و با بیان و نمایش تقدم شان در دینداری نسبت به اعراب، تصویری از برتری شان نسبت به مسلمین القاء می کردند. این مقام تشریفاتی و نژادپرستی یهود سبب شده بود در برابر تمام گروه ها تفاخر ورزیده و خود را تنها جبهه حق و اصیل معرفی کنند. (2)

یهودیان از مفاهیمی جذاب و الهی همچون «ابناءاللّٰه و احباءاللّٰه» استفاده می کردند ولی قصدشان تضعیف اسلام و ضربه به مسلمین بود.

سران یهود برای تشویق مشرکان مکه به جنگ با پیامبر از این روش استفاده کردند. گروهی از آن ها به سرکردگی کعب بن اشرف بعد از جنگ احد به مکه رفتند، تا مشرکان مکه را با خود هم پیمان کرده و پیمان خود را با پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) بشکنند. آن ها در این راه و برای جلب نظر مشرکین حتی بر بت های آنان سجده کردند. زمانی که ابوسفیان از آن ها پرسید: «با توجه به این که شما اهل کتاب و باسواد هستید، بگویید آیین ما

ص: 86

بهتر است یا محمد؟» گفتند: «به خدا سوگند آیین شما از آیین محمد برتر است (1) و شما راه یافته تر از او و پیروانش هستید.» (2)یهودیان به وسیله شیفته کردن و ایجاد حس افتخار به بت پرستی و رسم جاهلی در مشرکین از طریق تصدیق، تعریف و همراهی با آنان توانستند مشرکین را مهره ای مهم برای اقدامات آتی خود کنند.

ص: 87

اساسی و مهمی باشد که مخاطب نسبت به آن حساسیت بالایی دارد. هر شایعه در برگیرندۀ بخش قابل توجهی از واقعیت می تواند باشد، ولی ضریب نفوذ آن بستگی به درجۀ ابهام و اهمیت آن دارد. در واقع هر چقدر شایعه پیرامون مسائل مبهم و مهم باشد همان مقدار ضریب نفوذ آن افزایش می یابد. با توجه به موضوع و جامعه هدف، شایعات گوناگونی تولید می شوند که عبارتند از «شایعات تفرقه افکن»، «هراس آور»، «امید بخش»، «آتشین» و «خزنده». در شایعه سازی از تاکتیک های گوناگون از جمله «تسطیح»، «همانندسازی»، «برجسته سازی (بزرگنمایی)» و مانند این مواردنیز استفاده می شود. (1)

پس از پایان پیروزمندانه جنگ بدر، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) عبدالله بن رواحة و زید بن حارثه را مأمور کردند که به سمت مدینه بروند و خبر پیروزی را به مردم مدینه برسانند. آن حضرت شتر مخصوص خود را به زید داد که به عنوان نشانه صدق خبر با خود ببرد. وقتی این دو به مدینه رسیدند و خبر را در مدینه پخش کردند، کعب بن اشرف یهودی که با سران نفاق ارتباط داشت، گفت: «اگر این گزارش راست باشد، باید زیر زمین بهتر از روی آن باشد». انتشار خبر پیروزی مسلمانان، حزب نفاق را سخت ترساند. منافقان برای خنثی کردن این شور و شعف مردم، دست به شایعه پراکنی زدند. آنان به یکی از یاران صمیمی پیامبر به نام ابولبابه گفتند:

«جریان به گونه ای دیگر است و مسلمانان پا به فرار نهاده اند و محمد کشته شده است و نشانۀ قتل محمد، شتر اوست که زید بن

ص: 89

حارثه بر آن سوار شده، از ترس و وحشت جنگ نمی داند که چه می گوید». (1)

در اوج جنگ احد برخی منافقین شایعه کردند که پیامبر کشته شده است. این شایعه ضربۀ سهمگینی به روحیۀ سربازان اسلام وارد کرد و سبب شکست سخت سپاه اسلام از مشرکین شد. (2)

از دیگر شایعات منافقان که تاثیر سوئی بر افکار مسلمانان داشت ماجرای تهمت به عایشه، همسر پیامبر بود که به وسیلۀ گروهی از منافقان از جمله عبدالله ابن ابی، حسان بن ثابت، مسطح و حمنة بنت جحیش صورت پذیرفت و فضای پاک مدینه را به تشویش کشاندند. در بازگشت از غزوۀ بنی المُصطَلِق و هنگامی که کاروانیان برای استراحت توقف کرده بودند، عایشه برای امورات شخصی از لشکرگاه فاصله گرفت و چون گردنبند خود را گم کرد، مدتی مشغول یافتن آن شد در حالی که لشکریان که از غیبت وی اطلاع نداشتند، به راه افتاده و کجاوه وی را به تصور اینکه عایشه در آن است، همراه خود بردند. عایشه که با بازگشت به لشکرگاه آنجا را خالی یافت در همان مکان ماند تا اینکه فردی به نام صفوان بن معطَّل به او رسید و شترش را در اختیار عایشه قرار داد و او را همراه خود به لشکریان رساند. همین تأخیر سبب شد منافقین شایعاتی را دربارۀ ارتباط عایشه با صفوان مطرح کنند. (3)

در جریان جنگ تبوک، پیامبر به علت احتمال کودتا توسط منافقین در مدینه، علی ابن ابی طالب (عليه السلام) را به جانشینی خود در مدینه منصوب کردند. با این انتصاب منافقین با

ص: 90

انتشار شایعه به دنبال تضعیف روحیه مسلمین بودند. منافقین با پخش کردن این شایعه که نبردن علی (عليه السلام) و فاطمه (علیها السلام) به جنگ تبوک به این علت بوده است که پیامبر با علم به سختی های راه و اتفاقاتی که در جنگ با سپاه روم ممکن است اتفاق بیافتد می خواهد این دو نفر از سختی ها و اتفاقات جنگ به دور و در امان باشند. (1)

منافقین در هنگام غیاب پیامبر در مدینه با انتشارات شایعاتی مبنی بر شکست سپاه اسلام و اسیر شدن مسلمین و هجوم کفار به شهر تا حدی فضای مدینه را برای مردم مسموم و در قلوب مسلمین اضطراب ایجاد کردند که با کثرت شکایات اهل مدینه پیرامون این شایعات به پیامبر، از سوی خداوند آیه 60 سوره احزاب (2) مبنی بر اتمام حجت با شایعه پراکنان برای اخراجشان از مدینه نازل شد. (3)

منافقین با استفاده از شایعات آتشین و خصمانه با هدف ایجاد هیجان در آحاد جامعه و ترس از عوامل بیگانه به دنبال ترس جامعه نبوی از دشمن و بدبینی جامعه به پیامبر بودند تا بتواند به هدف اصلی خود که تفرقه و تضعیف حکومت نبوی بود برسند.

معرفی می کردند اما در مراوداتی که با اهل نفاق و یهودیان داشتند (1)، اهل ایمان را جز تعدادی از جاهلان و ابلهان به حساب نمی آوردند و هدفی برای خود جز تمسخر مسلمانان نمی دیدند.

خداوند متعال در آیات 13 و 14در بیان حالات منافقین می فرماید:

﴿وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَما آمَنَ اَلنّاسُ قالُوا أَ نُؤْمِنُ كَما آمَنَ اَلسُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ اَلسُّفَهاءُ وَ لكِنْ لا يَعْلَمُونَ وَ إِذا لَقُوا اَلَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَياطِينِهِمْ قالُوا إِنّا مَعَكُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ﴾. (2)

و هنگامی که به آنان گفته شود: همانند سایر مردم ایمان بیاورید می گویند: آیا همچون ابلهان ایمان بیاوریم بدانید اینها همان ابلهانند ولی نمی دانند. و چون به اهل ایمان برسند گویند: ما ایمان آوردیم و وقتی با شیاطین خود خلوت کنند گویند: ما با شماییم، جز این نیست که مؤمنان را مسخره می کنیم.

منافقین پیامبر خدا را «اُذُن» یعنی ساده لوح، زودباور و یا دهن بین و به اصطلاح امروزی «گوشی» می خواندند و می گفتند: «هر چه به او بگوییم راست باشد یا دروغ، او می پذیرد». (3) در این باره گفته اند که تعدادی از منافقین، به استهزاء و بدگویی پیامبر مشغول بودند. یکی از آن ها گفت: «آرام باشید و پشت سرش چیزی نگویید اگر بشنود به ضرر ما تمام می شود». آن ها گفتند: «ما اکنون هرچه دلمان بخواهد

ص: 92

می گوییم، به فرض اگر به گوشش رسید می رویم و عذر خواسته، انکار می کنیم، او سخن ما را می پذیرد چون اُذن است» یعنی هر چه بگوییم می پذیرد، چون گوش که هر چه گویند می شنود. (1)

معتب بن قشیر یکی از منافقین مشهور مدینه در جنگ احزاب وعده های پیامبر را مورد تمسخر قرار می داد و می گفت:

«محمد به ما وعده می دهد که خزانه های کسری (ایران) و قیصر (روم) را خواهیم گرفت. اکنون در شرایطی قرار داریم که نمی توانیم برای قضای حاجت، از جای خود حرکت کنیم.» (2)

برادر یکدیگر خوانده و هر ندائی که باعث تفرقه گردد از نظر آئین اسلام بی ارزش است».

پیامبر از این طریق مانع اختلاف شدند و هر دو طائفه را از شورش بر ضد یکدیگر بازداشتند. ولی «عبدالله بن ابی» رئیس حزب نفاق مدینه که به طمع غنائم در جهاد شرکت می نمود، کینه و نفاق خود را ابراز کرد و به جمعی که اطرافش بودند گفت:

«این کاری است که شما خود بر سر خود آوردید، مهاجرین را در شهر خود جای دادید و اموالتان را با ایشان تقسیم کردید امروز مزدش را به شما می دهند، به خدا اگر پس ماندۀ غذایتان را به جعال ها نمی دادید، امروز سوار گردنتان نمی شدند و گرسنگی مجبورشان می کرد از شهر شما خارج گشته به عشایر و دوستان خود ملحق شوند. مهاجرین از دیاری دیگر به شهر ما آمده اند، حالا می خواهند ما را از شهرمان بیرون نموده و با ما در شهر خودمان زورآزمایی می کنند؛ به خدا سوگند مثل ما و ایشان همان مثلی است که آن شخص گفت: «سمن کلبك یأکلك» (سگت را چاق کن تا خودت را هم بخورد). آگاه باشید به خدا اگر به مدینه برگشتیم تکلیفمان را یکسره خواهیم کرد، آن کس که عزیزتر است ذلیل تر را بیرون خواهد نمود». (1)

در جریان جنگ احد، عبدالله بن ابی به سبب آنکه توصیۀ او را مبنی بر موضع گیری در مدینه نپذیرفته بودند، به بهانۀ اینکه پیامبر نظر جوانان را بر نظر او برتری داده و این باعث هدر رفت خون مسلمانان است، با گروهی پیامبر را ترک کرد و به مدینه بازگشت.

ص: 94

با این اقدام شمار مسلمانان حاضر در جنگ از هزار تن به 700 تن کاهش یافت و یک نوع تفرقه و اختلاف در سپاه اسلام ایجاد شد. (1)

ص: 95

ص: 96

ص: 98

﴿وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ رَمَیٰ﴾ (1)(2)

و آنگاه که تیر می انداختی، تو تیر نمی انداختی، خدا بود که تیر می انداخت.

با اینکه اتهامات و دروغ های بسیاری بر علیه پیامبر به کار گرفته شد اما دروغ بزرگی که بتواند در مسیر رسالت و حکومت نبوی خللی ایجاد کند، یافت نشده است. برخلاف حکومت نبوی در دوران حاکمیت امام علی (عليه السلام) خواص و اشراف سیاسی و دینی با تکرار دروغ بزرگِ قتل عثمان توسط امام علی (عليه السلام)، توانستند بسیاری از مردم جهان اسلام در آن زمان که می دانستند امام علی (عليه السلام) هیچ نقشی در قتل عثمان ندارد را با خود همراه کنند و سبب ایجاد یک بحران بزرگ و همیشگی تا پایان حاکمیت امام علی (عليه السلام) بر جهان اسلام شوند. (1) امام علی (عليه السلام) در بیان مشکلات حکومتشان و ریشه نزاع و نبردهایی که با اهل جمل و شام داشتند به مسئله دروغ بزرگ پرداخته و می فرمایند:

«وَ كَانَ بَدْءُ أَمْرِنَا أَنَّا الْتَقَيْنَا وَ الْقَوْمُ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ وَ الظَّاهِرُ أَنَّ رَبَّنَا وَاحِدٌإ وَ نَبِيَّنَا وَاحِدٌ وَ دَعْوَتَنَا فِي الْإِسْلَامِ وَاحِدَةٌ وَ لَا نَسْتَزِيدُهُمْ فِي الْإِيمَانِ بِاللَّهِ وَ التَّصْدِيقِ بِرَسُولِهِ وَ لَا يَسْتَزِيدُونَنَا و الْأَمْرُ وَاحِدٌ إِلَّا مَا اخْتَلَفْنَا فِيهِ مِنْ دَمِ عُثْمَانَ وَ نَحْنُ مِنْهُ بَرَاءٌ فَقُلْنَا تَعَالَوْا نُدَاوِ مَا لَا يُدْرَكُ الْيَوْمَ بِإِطْفَاءِ النَّائِرَةِ وَ تَسْكِينِ الْعَامَّةِ حَتَّی يَشْتَدَّ الْأَمْرُ وَ يَسْتَجْمِعَ فَنَقْوَی عَلَی وَضْعِ الْحَقِّ مَوَاضِعَهُ فَقَالُوا بَلْ نُدَاوِيهِ بِالْمُكَابَرَةِ». (2)

آغاز برنامه ما این بود که با شامیان روبرو شدیم، ظاهر امر این بود که پروردگارمان و پیامبرمان و دعوتمان به اسلام یکی بود، نه ما زیاد کردن ایمان به خدا و تصدیق به پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) را از آنان خواستیم و نه آنان از ما، برنامه واحد بود جز اینکه اختلاف ما با یکدیگر در خون

ص: 102

عثمان بود که دامن ما از آن پاک بود. گفتیم: بیایید با خاموش کردن آتش فتنه و آرام نمودن مردم به چاره چیزی برخیزیم که پس از این نمی توان چاره کرد، تا امر خلافت استوار شود، و مسلمانان متّحد گردند، و قدرت پیدا کنیم که حق را در جایگاه های خودش قرار دهیم. در جواب ما گفتند: این کار را با زد و خورد علاج می کنیم.

دروغ بزرگِ قتل عثمان توسط امام علی (عليه السلام) سبب شد تا سران جمل با تحریک احساسات مسلمین سپاه بزرگی را بر علیه امام تشکیل داده و در مقابل حضرت بایستند. همین امر سبب خروج حضرت از مدینه و رفتن به بصره شد. بعد از خاموش شدن فتنۀ جمل، امام علی (عليه السلام) به علت سکونت بسیاری از یاران شان در کوفه و لشکرکشی به شام به کوفه سفر کردند و این شهر را مرکز خلافت خود قرار دادند. (1) نبرد صفین با ادعای قتل عثمان آغاز شد و منجر به تشکیل جبهه خوارج شد و به این ترتیب بزرگترین مشکلات حکومت امام علی (عليه السلام) ریشه در دروغ بزرگ قتل عثمان داشت.

ناکثین با شعار و ادعای «خون خواهی عثمان توسط صحابی و خانواده رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) » خود را طرفداران حقیقت معرفی کرده و تمام اقدامات شان را در جهت اصلاح (1) و رشد امت اسلام توجیه می کردند. استفاده از این شیوه در حالی بود که هدف اصلی آنان برکنار نمودن امام علی (عليه السلام) و غصب خلافت برای خودشان بود. (2)

ص: 104

دوران خلافت عمر ابن خطاب، یزید ابن ابی سفیان به استانداری شام منصوب شد. بعد از فوت یزید در سال 18 هجری برادرش معاویه جایگزین او شد. (1) با مرگ عمر ابن خطاب، عثمان ابن عفان که از طایفه بنی امیه بود به خلافت رسیده و عملا حاکمیتِ بر جهان اسلام به بنی امیه رسید.

حکمرانی معاویه بر شام را می توان «آغاز فصلی شوم در تاریخ اسلام» دانست. این حکمرانی بعد از معاویه موروثی گشته و تا سال 132 هجری با خلافت 13 نفر از بنی امیه ادامه پیدا کرد.

مردم شام از آغاز مسلمان شدنشان تحت تعلیم و تربیت معاویه بودند و همین امر سبب شد تا هیچ گونه شناختی از اسلام حقیقی نداشته و در تمام امور مطیع محض معاویه باشند. پس از جنگ صفین مردی از اهل کوفه در حالی که سوار بر شتر خود بود وارد دمشق شد، یک نفر از مردمان شام به او رسید و گفت: «این ناقه از من است که تو در صفین از من گرفته ای». ولی مرد منکر شد، تا اینکه نزاع را به نزد معاویه بردند و مرد شامی پنجاه شاهد بر ادعای خود اقامه کرد که همگی گفتند: «این ناقه از مرد شامی است». معاویه نیز بر طبق همان ادعای مرد شامی و سخن گواهان به نفع مرد شامی حکم کرد و شخص کوفی را ملزم کرد که شتر را به آن مرد شامی بدهد. مرد کوفی گفت: «خدایت اصلاح کند اصلاً این شتر جمل است و ناقه نیست». (2) معاویه گفت: «حکمی است که گذشته است و باید اجرا شود». پس از این ماجرا و پراکنده شدن مردم از نزد او، مرد کوفی را به طور خصوصی نزد خود طلبید و قیمت شتر او را پرسید و دو برابر قیمت آن شتر را به او داد و او را راضی کرد و به او گفت: «این خبر را

ص: 106

به علی برسان که من با صد هزار نفر به جنگ او می روم که یک نفر میان آن ها نیست که میان ناقه و جمل را فرق بگذارد و آن دو را از یکدیگر تشخیص دهد». (1)

مردم شام در شرافت و انسانیت هیچ شخصیتی را مانند معاویه نمی دانستند و آن چنان مجذوب او بودند که وقتی حافظ سنایی دانشمند و ادیب آن عصر وارد مسجد جامع شام شد، مردم از او خواستند که از فضایل معاویه بگوید. اما او گفت هیچ فضیلتی برای معاویه بیان نشده است. با این ادعای حافظ، مردم شام او را مورد هجمه قرار دادند و از شام بیرون کردند و در نهایت حافظ بر اثر شدت جراحات در مکه از دنیا رفت. (2)

با آغاز حکومت امام علی (عليه السلام) معاویه که منصب خود را در خطر می دید، برای مخالفت و تضعیف حکومت امام از هر اقدامی استفاده نمود. بنابر اعتراف خود معاویه هدف او صرفاً رسیدن به قدرت و حکومت بر مردم بوده است (3) و همین نیت به او اجازه می داد در راه رسیدن به اهدافش هیچ محدودیتی در بکارگیری ابزارهای نامشروع نداشته باشد. اصرار امام علی (عليه السلام) برای از بین بردن معاویه، چنان عمیق بوده است (4) که در طول کمتر از پنج سال حکومت، حضرت بارها به فکر لشکرکشی به سوی شام بودند و هیچگاه سفارش اطرافیان خود مبنی بر مماشات موقت با معاویه را نپذیرفتند. (5)

ص: 107

علی کاری نداریم و خلافت را میان مسلمانان به شورا می گذاریم ما هرگز خواهان خلافت نیستیم پس ما را در این کار یاری کنید و شما نیز به پاخیزید اگر دست های ما و شما در یک چیز متحد شود، علی مرعوب می گردد». (1)

ادعای معاویه در حالی صورت می گرفت که معاویه خود یکی از عاملان اصلی قتل عثمان به شمار می رفت (2) و امام علی (عليه السلام) بارها این مسئله را به جامعه مسلمین و معاویه گوشزد کرده بود. (3)

یکی از اقدامات معاویه، فریب دادن شرحبیل بن سمط بود. معاویه با رایزنی عمروعاص برای شکست دادن امام علی(عليه السلام) شرحبیل را، که بین مردم شام چهره ای مقبول بود، به عنوان سفیر انتخاب کرد. شرحبیل با احترام و استقبال ویژۀ مردم شام وارد کاخ اموی شد و معاویه با او درباره نقش امام علی (عليه السلام) در قتل عثمان به گفتگو پرداخت. بعد از خروج شرحبیل از کاخ معاویه، عده ای از یاران معاویه به وسیلۀ گفتگوی مستمر با شرحبیل، امام علی (عليه السلام) را قاتل عثمان معرفی کردند و با ایجاد فضای روانی این عقیده را به شرحبیل تحمیل کردند. بعد از فریب خوردن شرحبیل از معاویه او در شام و بلاد اسلامی با خطبه های خود امام علی (عليه السلام) را قاتل عثمان معرفی و برای سپاه شام نیرو جمع می کرد. (4)

معاویه قبل از جنگ صفین با استفاده از این روش کوشید تا کسانی چون سعد بن ابی وقاص، عبد الله بن عمر، محمد بن مسلمه را که می دانست با امام بیعت نکرده و یا

ص: 109

حاضر به همراهی با امام علی (عليه السلام) در جنگ هایش نشده اند، فریب دهد. (1) او همچنین در حین جنگ صفین قصد فریفتن عبدالله بن عباس، اشعث بن قیس که از فرماندهان سپاه امام علی (عليه السلام) بودند را داشت که با بصیرت و ذکاوت آن دو نفر با شکست و پاسخ منفی از سوی آنان مواجه شد. (2)

در جنگ صفین که نبرد سپاه امام علی (عليه السلام) با سپاه معاویه به اوج خود رسیده بود و امام علی (عليه السلام) در آستانۀ پیروزی قرار داشتند معاویه با مشورت گرفتن از عمرو عاص، توانست با بر نیزه کردن قرآن، صحنه نبرد را تغییر داده و خود را از شکست قطعی نجات دهد. عمرو عاص در جواب مشورت خواهی معاویه به او گفت:

«قرآن ها را بر نیزه کن و آن ها را به آنچه در قرآن است دعوت کن و همچنین به ترک جنگ، در این صورت است که می توانی آن ها را پراکنده و ناتوان سازی.» (3)

سپاه شام با استفاده از حربه عمروعاص با جملاتی همچون «ای اهل عراق حاکم بین ما کتاب خدا باشد، ای گروه عرب به زنان و دختران خود بیندیشید، اگر شما نابود شوید، فردا چه کسی در برابر رومیان و ترکان و پارسیان بجنگد» (4) توانستند فضای روانی سنگینی در سپاه امام علی (عليه السلام) ایجاد کنند. امام علی (عليه السلام) با مشاهدۀ قرآن های که از سوی سپاه معاویه بر نیزه قرار گرفته بودند، این اقدام سپاه شام را فریب و نیرنگی

ص: 110

برای فرار از جنگ دانسته و با یادآوری جایگاه قرآن نزد هر یک از طرفین نبرد به دنبال هوشیار کردن سپاه خود بودند. (1) علیٰ رغم توصیه ها و هشدار های امام علی (عليه السلام) و یاران خاص آن حضرت همچون مالک اشتر، در سپاه امام دودستگی ایجاد شده و با این شعار که ما با قرآن نمی جنگیم و باید قرآن را حاکم بین خود و سپاه شام قرار دهیم، فرماندهی نبرد از امام علی (عليه السلام) گرفته شد و به وسیلۀ حکمیت تحمیلی بر آن حضرت سپاه امام (عليه السلام) مغلوبِ فریب معاویه شد.

«عمار بن یاسر»، صحابی خاص رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) و امام علی (عليه السلام)، در جنگ صفین به شهادت رسید. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در زمان حیاتشان خبر شهادت جناب عمار را به وسیلۀ خروج کنندگان برعلیه امام عادل اعلام کرده و فرموده بودند:

«إنكَ لن تموت حتی تَقتُلكَ الفئةُ الباغيةُ الناكبةُ عن الحقِ». (2)

با شهادت عمار بسیاری از سپاهیان معاویه که حدیث معروف را شنیده بودند دچار شک شدند و گفتند: «ما گروه ستمکار هستیم که عمار را کشته ایم» و برخی از آن ها اندیشۀ پیوستن به سپاه امام علی (عليه السلام) را داشتند. معاویه برای این که مردم این حدیث را از یاد برده و وی را قاتل عمار نپندارند، آن ها را فریفت و گفت: «به راستی عمار را کسی کشت که او را به جنگ کشاند». (3)

ص: 111

بعد از جنگ صفین و کاسته شدن از نفوذ و قدرت سیاسی امام علی(عليه السلام)، معاویه به وسیلۀ عملیات های ایذایی توانست در مناطق تحت حاکمیت امام فضایی رعب آور ایجاد کرده و ضعف امام در مدیریت مناطق تحت حاکمیتش را علت این اتفاقات معرفی نماید.

اهم این اقدامات به شرح ذیل می باشد:

و یورش به آن را مساوی با ترس مردم کوفه و جرأت مخالفان حکومت امام علی (عليه السلام) برای اقدامات بعدی می دانست.

سفیان با دستور معاویه با لشکری شش هزار نفره به الانبار یورش برده و با اسارت گرفتن تعدادی از اهالی آن شهر، اقدام به کشتن والی منصوب از طرف امام (عليه السلام)، یعنی حسان بکری، نمود. او در این یورش به منازل و زن های الانبار تجاوز نموده و تا سرحد ممکن به غارت پرداخت. (1)

حکومت شده (1) و ابراز محبت و پایبندی به حکومت علوی را مساوی با قتل و خشونت معرفی کردند.

جلوگیری از خون ریزی و حتی وعدۀ خلافت به ابن عباس کوشید تا آنان را به مخالفت با امام وادار کند. (1) به علاوه با بخشش های مالی مکرر، او وضعیت عراق را به گونه ای تغییر داد که در میان اهل عراق، همه به دنبال جذب وعده های معاویه بودند. شدت گرایش مردم به وعده های معاویه تا اندازه ای شدت یافت که امام علی (عليه السلام) را آزرده خاطر کرد. (2)

•او قاتل صحابی پیامبر همچون طلحه و زبیر است.

•او ملحد و بی دین است و به دنبال بستن راه دینداری است. (1)

•او دزد، راهزن و فتنه گر است. (2)

•او قصد حمله به شام و کشتن و به اسارت گرفتن مردم شام را دارد. (3)

معاویه توانست با این تبلیغات گسترده و همیشگی، در اذهان مردم شام از امام علی (عليه السلام) چهره ای شیطانی ساخته و هر گونه سوءاستفاده ای از مردم شام نماید.

جهل مردم شام نسبت به شخصیت های ممتازی همچون امام علی (عليه السلام)، علت اصلی استفادۀ معاویه از این شیوه بود. معاویه با استثمار فکری مردم شام سعی داشت خود را یکی از شخصیت های ممتاز جامعۀ اسلامی آن زمان معرفی کند. او با ایجاد محدودیت برای فراگیری اسلام حقیقی در شام، توانست چهرۀ حقیقی امام علی (عليه السلام) را مخدوش کرده تا بتواند با تعالیم دلخواه خود اسلام را آن گونه که می خواهد به مردم شام معرفی کند تا منافع مادی و سیاسی خود را تأمین کند و کمترین خطری متوجه حاکمیتش نشود. (4) امام علی (عليه السلام) با اشراف کامل به این جهالت، مردم شام را جامعه ای

ص: 117

می دانست که نیاز به تأدیب و آموزش دین دارند. (1) البته عدم استفاده اهل جمل و نهروان از این شیوه ریشه در شناخت کامل آن ها از شخصیت امام علی (عليه السلام) داشت. اما اتهامات گسترده مشرکین مکه به پیامبر، هیچ گاه منجر به اهریمن سازی از پیامبر در اذهان مردم مکه نشد چرا که ذهنیت مردم مکه و سران قریش نسبت به پیامبر یک ذهنیت سالم و خالی از هر گونه نقص و عیب بوده است. (2)

برافراشت و سپاهیان را دعوت کرد که پیراهن و انگشت های قطع شده را مشاهده کنند آن ها هم دیدند و سخت گریستند و نالیدند و سوگند یاد کردند که هرگز غسل نکنند و نزدیک زنان خود نروند و بر بستر نخوابند و سر بر بالین نگذارند تا قاتلین عثمان را بکشند و از آن ها انتقام بکشند. هر که هم مانع شود او را بکشند». (1)

با ورود سپاه امام علی (عليه السلام) به منطقۀ نُخیله معاویه پیراهن خونین عثمان را بر منبر مسجد جامع دمشق آویخت و 70 هزار پیرمرد (2) را به دور آن قرار داد تا مدام بر قتل عثمان گریه کنند. او پیش از حرکت به سمت صفین با ایراد خطبه ای آتشین و دلسوزانه احساسات سپاهش را تحریک کرد. از جمله گفته های او در این خطبه برای تحریک سپاهش می توان به جملات ذیل اشاره نمود:

«ای گروه شامیان، خوب توجه کنید شما فردا با عراقیان روبرو خواهید شد، پس بر یکی از این سه حال باشید:

1.یا گروهی باشید که در پیکار خویش با قومی که بر شما ستم رانده و از شهرهای خود به دیار شما هجوم آورده و در سرایتان فرود آمده، پاداش الهی را می جویید.

2.یا گروهی باشید که به خون خواهی خلیفه خویش و داماد پیامبر خود برخاستند.

3.و یا گروهی باشید که از زنان و فرزندان خویش حمایت می کنید.

خداوند به تحقیق پیکار با آن گروه گردن کش ستمگر را داده است تا امر خداوند تحقق پذیرد. ای مردم، جان ها و کاسۀ سرهای خود را

ص: 119

به ما عاریه دهید. احساس شکست و خواری نکنید چون امروز، روز فداکاری و روز ابراز حقیقت و پایداری است، همانا شما بر حق هستید و برهان و حجت به همراه دارید و با کسی پیکار می کنید که بیعت خود را شکست و آن خون حرام را ریخت. ای مردم اینک حق به نقطه عطف خود رسیده و حدیث ستمکار و ستمدیده در میان است». (1)

ص: 120

2.او در آغاز حکمیت، حکمَین را سفارش کرد به حکم بر حق، چه علی حق باشد و چه معاویه. این نشانگر تردید شخص علی در ولایت و حکومت است.

3.داوری را به شخصی غیر از خود منتقل کرد، در حالی که خود علی شایستگی بیشتری برای داوری داشت.

4.افراد را در دین خدا حکم قرار داد، در حالی که حق دخالت در دین را نداشت.

5.بعد از جمل، چارپایان و سلاح ها را بین ما تقسیم کرد، اما زنان و کودکان را خیر. (1)

خوارج با ترویج این نگرش به دنبال اثبات کفر امام (عليه السلام) و خروج او از مقام وصایت و خلافت رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) بودند.

4.ایجاد ترس و وحشت در فضای جامعه.

خوارج به وسیلۀ قتل و غارت توانستند فضای ارعاب آورِ سنگینی را بر علیه حکومت امام ایجاد کرده و مانع از همراهی بسیاری از مردان کوفه با امام، جهت یورش مجدد به شام، شوند. این اقدام خوارج باعث شد سپاهی که امام جهت حمله مجدد به شام آماده کرده بودند، از ترس غارت و شبیخون خوارج به کوفه، ابتدا به سمت نهروان رفته، سپس به سمت صفین بروند. (1) بعد از جنگ خوارج، با تحلیل قوای سپاه امام و عدم همراهی یاران امام هیچگاه سپاه امام به الانبار و شام نرسید. (2)

خوارج در مسیر نهروان هر کس را که بر محبت امام علی (عليه السلام) استوار بود به قتل می رساندند. (3) یکی از فجیع ترین قتل های خوارج قتل عبدالله بن خباب و همسر باردارش بود. بعد از قتل همسر عبدالله، خوارج جنین او را از شکمش خارج کرده و سر بریدند و همراهان عبدالله را که از زنان شریف آن روز بودند به قتل رساندند. (4) با این اقدام خوارج و علنی شدن محاربه شان با حاکمیت امام علی (عليه السلام)، در سال 37 هجری جنگ نهروان صورت گرفت. بعد از جنگ نهروان خوارج از وحشت آفرینی دست برنداشته و در شش نوبت بر علیه حاکمیت امام اقدام به شورش کردند که هر بار سرکوب و پراکنده می شدند. (5)

ص: 123

در عقیدۀ خوارج، اهل ذمه در امان و صلح بودند ولی مسلمانانی که با امام علی (عليه السلام) همراه بودند و اقدامات حضرت را قبول داشتند، مهدور الدم بودند. (1) هدف خوارج از انجام این اعمال رساندن این پیام به مردم کوفه و سایر بلاد اسلامی بود که نتیجه همراهی با علی کشته شدن است.

ص: 124

10. ابن قتيبه دينوری، عبداالله بن مسلم، الامامة و السياسة، ترجمه ناصر طباطبائي، چاپ اول، انتشارت ققنوس، تهران، 1380ش.

11.ابن قدامه، المغنی، دارالکتاب العربی، بیروت، بیتا.

12.ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، چاپ اول، دارالاحیاءالتراث العربی، بیروت، 1408ق.

13.ابن مزاحم، نصر، وقعة صفین، تحقیق عبد السلام محمد هارون، چاپ دوم، منشورات مكتبة المرعشی النجفی، قم، 1404ق.

14.ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق ابراهیم ابیاری، مصطفی سقا و عبدالحفیظ شلبی، چاپ اول، دار المعرفه، بیروت، بی تا.

15.ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، چاپ اول، الهيئة المصرية العامة للکتاب، قاهره، 1992م.

16.ابوالحسن علی بن محمد، ابن الاثیر، الكامل فی التاريخ، چاپ اول، دار صادر، بیروت، 1385ق.

17.ارل، ادوارد م، تاریخ فن جنگ، ترجمه محمدعلی پیروزوان، کتاب فروشی محمد علی علمی، تهران، بیتا.

18.ارل، ادوارد م، سازندگان استرتژی نو، ترجمه محمدعلی پیروزوان، چاپ اول، سازمان کتابهای جیبی، تهران، 1343ش.

19.اسماعیلی، علی، جنگ نرم در همین نزدیکی، چاپ اول، انتشارات ساقی، تهران، 1389ش.

20.الامام العسکری، حسن بن علی، تفسیر المنسوب إلی الامام الحسن العسکری، چاپ اول، مدرسه امام مهدی، قم، 1409ق.

ص: 126

21.امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، دار الکتاب العربی، بیروت، 1397ق.

22.آبی، منصور بن حسین، نثر الدر فی المحاضرات، چاپ اول، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1424ق.

23.البصری، عمر بن شبه، تاريخ المدينة المنورة، محمد شلتوت، چاپ دوم، انتشارات قدس، قم، 1410ق.

24. بلاذری، احمد بن یحیی، جمل من أنساب الأشراف، تحقیق سهيل زكار ورياض الزركلي، چاپ اول، دارالفکر، بیروت، 1417ق.

25.بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، چاپ اول، دارالاحیاء التراث، بیروت، 1423ق.

26.بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، چاپ اول، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1418ق.

27.بینام، اصول جنگ، مرکز تحقيقات اسلامی نمايندگی ولی فقيه در سپاه، بی جا، 1380ش.

28.بینام، مديريت مطالعات و برنامه ريزی آموزشی، جنگ روانی، چاپ اول، نشر دانشگاه امام حسين عليه السلام، تهران، 1373.

29.بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، مترجم دکتر محمود مهدوی دامغانی، انتشارات عملی و فرهنگی، تهران، 1361.

30.تزو، سن، هنر جنگ، ترجمه حسن حبيبی، انتشارات قلم، تهران، 1359.

31.توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، مرکز جهانی علوم اسلامی، تهران، 1380.

32.ثقفی، ابراهیم ابن محمد، الغارات، انجمن آثار ملی، تهران، 1353.

ص: 127

33.جزینی، علیرضا، جنگ نرم، معاونت تربیت و آموزش ناجا، تهران، 1390.

34.جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام(سیره رسول خدا)، الهادی، قم، 1377.

35.جلیلی، علی، عملیات روانی، بوستان کتاب، تهران، 1386.

36.جمعی از نویسندگان، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، نشر مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1383.

37.جنیدی، رضا، تکنیک های عملیات روانی و شیوه های مقابله با آن، شرکت به نشر، مشھد، 1388.

38.حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، محمدرضا حسینی جلالی، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، 1416ق.

39.حسینی، حسین، مجموعه مقالات تبليغات و جنگ روانی، چاپ دوم، انتشارات پژوهشكده علوم دفاعی، 1377.

40.حلی، حسن بن یوسف، التذکرة الفقهاء، مکتبة الرضویه، قم، بیتا.

41.الحمیری، سلیمان بن موسی، الاكتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله - صلی الله عليه وسلم - والثلاثة الخلفاء، چاپ اول، دار الكتب العلمية، بیروت، 1420ق.

42.خرمشاهی بهاء الدين، پيام پيامبر، چاپ اول، نشر منفرد، تهران، 1376.

43.خلیفة بن خیاط، ابوعمرو، تاریخ خلیفة بن خیاط، چاپ اول، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415ق.

44.خوسفی، منصور، نادعلی، ابراهیم، صدوقی، مراد علی، جنگ نرم عملیات روانی و فریب استراتژیک، تهران، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران، بیتا.

ص: 128

45.دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، چاپ دوم، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران، 1377.

46.دینوری، ابوحنیفه، الاخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، انتشارات الرضی، قم، 1368.

47.رازی، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان، چاپ دوم، بنیاد پژوهش های اسلامی، تهران، 1408ق.

48.رنجبران، داود، جنگ نرم، چاپ ششم، انتشارت ساحل اندیشه، تهران، 1388.

49.زرگری نژاد، غلامحسین، تاریخ صدراسلام (عصرنبوت)، چاپ سوم، سمت، تهران، 1384.

50.زمخشری، محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، چاپ سوم، دارالکتاب العربی، بیروت، 1407ق.

51.سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، نشر دانش اسلامی، قم، 1363.

52.سبحانی، جعفر، منشور جاوید، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، قم، 1375.

53.شریف الرضی، محمد بن حسین، تنبيه الغافلين و تذكرة العارفين، ترجمه محمد جواد ذهنی تهرانی و فتح الله کاشانی، چاپ اول، پیام حق، تهران، 1378.

54.شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، چاپ اول، هجرت، قم، 1414ق.

55. شهیدی، جعفر، قیام حسین (علیه السلام)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380.

56.شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1390.

57.شيرازی، محمد، جنگ روانی وتبليغات، مفاهيم و كاركردها، چاپ دوم، نشر دبير خانه نخستين همايش بررسي نقش تبليغات در جنگ، تهران،. 1380.

ص: 129

58.صادقی، مصطفی، پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و یهود حجاز، چاپ اوّل، بوستان کتاب، قم، 1382.

59.طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسين حوزه علميه قم، قم، 1417ق.

60.طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، قم، 1376.

61.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1415ق.

62.طبری، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، چاپ دوم، دار التراث، بیروت، 1387ق.

63.طقوش، محمد سهیل، دولت امویان، ترجمه حجت الله جودکی، چاپ نهم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1396.

64.عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، دارالحدیث، قم، 1426ق.

65.عبدالفتاح طیاره، عفیف، چهره یهود در قرآن، ترجمه سید مهدی آیت اللهی، چاپ اول، جهان آرا، قم، 1335.

66.عسقلانی، ابن حجر، الإصابة فی تمييز الصحابة، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415ق.

67.عسکری، سید مرتضی، احادیث ام المومنین عائشه، چاپ اول، المجمع العلمی الاسلامی، قم، 1418ق.

68.علی بن ابی طالب (علیه السلام)، آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم (تصحیح رجایی)، ترجمه مهدی رجایی، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410ق.

ص: 130

69.عین القضات، علی اکبر، امام علی عقلانیت و حکومت، انتشارات پرتو خورشید، قم، 1388.

70.فرجی، محمود، سيری در انديشه های دفاعی امام خمينی، چاپ اول، نشر سازمان عقيدتی سياسی وزارت دفاع و پشتيبانی نيروهای مسلح، تهران، 1377.

71.قربانی گلشن آباد، محمد، فرهنگ و تهاجم فرهنگی، انتشارات سازمان عقيدتی سياسی ناجا، 1390.

72.قمی، علی ابن ابراهیم، تفسیرالقمی، چاپ سوم، دارالکتاب، قم، 1363.

73.قوام وشنوه ای، شیخ محمد، حیاة النبی و سیرته، چاپ دوم، اسوه، قم، 1424ق.

74.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محمدحسین درایتی، چاپ اول، دار الحدیث قسم احیاء التراث، قم، 1429ق.

75.کوفی، ابن اعثم، الفتوح، دار الاضواء، بیروت، 1411ق.

76.ماوردی، علی بن محمد، اعلام النبوة، چاپ اول، دار و مکتبة الهلال، بیروت، 1409ق.

77.متفكر، حسين، جنگ روانی، چاپ اول، نشر پژوهشكده تحقيقات اسلامی ولی فقيه در سپاه، تهران، 1383ش.

78.مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، هدایت الله مسترحمی، علی اکبر غفاری، محمدباقر بهبودی، محمدتقی مصباح یزدی، محمدباقر محمودی، محمدمهدی خرسان و دیگران، دار إحياء التراث العربی، بیروت، 1403ق.

79.محمد عویس، منصور، جنگ های روانی پيامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)، ترجمه احمد بادكوبه، جهاد دانشگاهی، تهران، 1368.

80.مرسلی، فاطمه، هزار راه رفته واکاوی جنگ نرم آمریکا علیه ایران اسلامی، انتشارات سازمان عقیدتی سیاسی ناجا، تهران، 1388.

ص: 131

81.مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، چاپ دوم، دارالهجره، قم، 1409ق.

82.مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، چاپ دوم، سروش، تهران، 1379.

83.مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، صدرا، تهران، بیتا.

84.مظفر، محمود و مظفر، محمد رضا، السقيفة، مؤسسة أنصاريان للطباعة و النشر، قم، 1415ق.

85.مفید، محمد بن محمد، الجمل و النصرة لسيد العترة فی حرب البصرة، چاپ اول، گنگره جهانی هزاره شيخ مفيد، قم، 1413ق.

86.مفید، محمد بن محمد، المقنعة، چاپ اول، گنگره جهانی هزاره شيخ مفيد، قم، 1413ق.

87.مفيد، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، چاپ اول، كنگره شيخ مفيد، قم، 1413ق.

88.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیرنمونه، چاپ اول، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1374.

89.مهران، محمد بیومی، دراسات فی تاریخ العرب القدیم، اسکندریه، 1989 م.

90.مؤمنی، علی اکبر، بررسی تحلیلی مواجهه قرآن با یهود، چاپ اول، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، 1390.

91.مينوحجاب، محمد، جنگ روانی، ترجمه سعيد يارمند، چاپ دوم، انتشارات مركز آموزشی وپژوهشی شهيد صياد شيرازی، تهران، 1380.

92.نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، دارالکتب الاسلامیه، قم، 1363.

93.نصر، صلاح، جنگ روانی، مترجم:محمود حقیقت كاشانی، سروش، تهران، 1381.

ص: 132

94.نفیسی، علی اکبر، و فروغی، محمد علی، فرهنگ نفیسی، انتشارات خیام، تهران، بیتا.

95. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، چاپ سوم، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات. بیروت، 1409ق.

96.ولی وند، حسین، عملیات روانی، انتشارات آجا، تهران، 1391.

97.وی.ای. دی. جنگ روانی، ترجمه گروه علوم انسانی جهاد دانشگاهی، چاپ دوّم، دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، تهران، 1390.

98.هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدّس، چاپ اوّل، اساطیر، تهران، 1377.

99.هیتلر، آدلف، نبرد من، ترجمه عنایت، دنیای کتاب، تهران، 1374.

100.یعقوبی، احمد ابن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، چاپ اول، دار صادر، بیروت، بیتا.

5.حاجی زاده، یدالله، «انجام خدعه و ترک غدر در سیره نظامی امام علی (علیه السلام)»، فصلنامه پژوهش تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 1390، شماره 5، صفحات 39-52.

6.درودی، هما، «عملیات روانی و رسانه ها». فصلنامه مطالعات رسانه ای، 1389، شماره 8، صفحات 189-206.

7.طائب، مهدی، «سیری در عملیات روانی در اسلام (2)»، فصلنامه مطالعات عملیات روانی، 1388، شماره 23، صفحات 5-27.

8.فراهانی، حسن، «جنگ روانی از منظر قرآن و سیره نبوی»، ماهنامه معرفت، 1380، شماره 48، صفحات 95-103

9.نوری، رضا، آزاد مرزآبادی، اسفندیار، و حبی، محمد باقر، «میزان آگاهی از روش های جنگ روانی و مقابله با آن با ارائه راه کارهای ارتقاء سطح آگاهی نیروهای نظامی»، فصلنامه روانشناسی نظامی، 1389، شماره 3، صفحات 73-79.

10.نوری، محمد موسی، «احزاب، گروهها و جریانها در میان اصحاب نبوی (صلی الله علیه و آله وسلم) و زمینه های پیدایش آنها»، ماهنامه معرفت، 1387، شماره 129، صفحات 25-42.

11.الیاسی، محمد حسین، «عملیات روانی ضدشورشگری سپاه در بحران کردستان (دهه 60)»، فصلنامه مطالعات عملیات روانی، 1385، شماره 12، صفحات 24-67.

ص: 134